Bhagavadgita with the commentary ascribed to Samkara (Adhyayas 1-17) Input by ... (Gaudiya Grantha Mandira) ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ BhG 1 atha arjuna-vi«Ãda-yogo nÃma prathamo 'dhyÃya÷ | ============================== bhagavat-ÓaÇkarÃcÃrya-k­ta-bhëyam upodghÃÂa÷ oæ nÃrÃyaïa÷ paro 'vyaktÃd aï¬am avyakta-sambhavam | aï¬asyÃntas tv ime lokÃ÷ sapta-dvÅpà ca medinÅ || sa bhagavÃn s­«Âvedaæ jagat | tasya ca sthitiæ cikÅr«u÷ marŬyÃdÅn agre s­«Âvà prajÃpatÅn prav­tti-lak«aïaæ dharmaæ grÃhayÃmÃsa vedoktam | tato 'nyÃn ca sanaka-sanandanÃdÅn utpÃdya niv­tti-lak«aïaæ dharmaæ j¤Ãna-vairÃgya-lak«aïaæ grÃhayÃmÃsa | dvividho hi vedokto dharma÷ prav­tti-lak«aïo niv­tti-lak«aïaÓ ca | jagata÷ sthiti-kÃraïam | prÃïinÃæ sÃk«Ãd abhyudaya-ni÷Óreyasa-hetur ya÷ sa dharmo brÃhmaïÃdyair varïibhir ÃÓramibhiÓ ca Óreyo 'rthibhir anu«ÂhÅyamÃna÷ | dÅrgheïa kÃlena anu«ÂhÃtÌïÃæ kÃmodbhavÃd dhÅyamÃna-viveka-j¤Ãna-hetukena adharmeïa abhibhÆyamÃne dharme, pravardhamÃne ca adharme, jagata÷ sthitiæ paripipÃlayi«u÷ sa Ãdi-kartà nÃrÃyaïÃkhyo vi«ïur bhaumasya brahmaïo brÃhmaïatvasya cÃbhirak«aïÃrthaæ devakyÃæ vasudevÃd aæÓena k­«ïa÷ kila sambabhÆva | brÃhmaïatvasya hi rak«aïena rak«ita÷ syÃd vaidiko dharma÷ tad-adhÅnatvÃd varïÃÓrama-bhedÃnÃm | sa ca bhagavÃn j¤ÃnaiÓvarya-Óakti-bala-vÅrya-tejobhi÷ sadà sampannas triguïÃtmikÃæ vai«ïavÅæ svÃæ mÃyÃæ mÆla-prak­tiæ vaÓÅk­tya, ajo 'vyayo bhÆtÃnÃm ÅÓvaro nitya-Óuddha-buddha-mukta-svabhÃvo 'pi san, sva-mÃyayà dehavÃn iva jÃta iva ca lokÃnugrahaæ kurvan lak«yate | sva-prayojanÃbhÃve 'pi bhÆtÃnujigh­k«ayà vaidikaæ hi dharma-dvayam arjunÃya Óoka-moha-mahodadhau nimagnÃya upadideÓa guïÃdhikair hi g­hÅto 'nu«ÂhÅyamÃnaÓ ca dharma÷ pracayaæ gami«yatÅti | taæ dharmaæ bhagavatà yathopadi«Âaæ veda-vyÃsa÷ sarvaj¤o bhagavÃn gÅtÃkhyai÷ saptabhi÷ Óloka-Óatair upanibabandha | tad idaæ gÅtÃ-ÓÃstraæ samasta-vedÃrtha-sÃra-saÇgraha-bhÆtaæ durvij¤ayÃrthaæ tad-arthÃvi«karaïÃya anekair viv­ta-pada-padÃrtha-vÃkya-vÃkyÃrtha-nyÃyam api atyanta-viruddhÃnekÃrthatvena laukikair g­hyamÃïam upalabhyÃhaæ vivekato 'rtha-nirdhÃraïÃrthaæ saæk«epato vivaraïaæ kari«yÃmi | tasya asya gÅtÃ-ÓÃstrasya saæk«epata÷ prayojanaæ paraæ ni÷Óreyasaæ sa-hetukasya saæsÃrasya atyantoparama-lak«aïam | tac ca sarva-karma-sannyÃsa-pÆrvakÃd Ãtma-j¤Ãna-ni«ÂhÃ-rÆpÃd dharmÃd bhavati | tathà imam eva gÅtÃrtha-dharmam uddiÓya bhagavataivoktam | sa hi dharma÷ suparyÃpto brahmaïa÷ pada-vedane [Mbh 14.16.12] ity anugÅtÃsu | tatraiva coktaæ - naiva dharmÅ na cÃdharmÅ na caiva hi ÓubhÃÓubhÅ [Mbh 14.19.7], ya÷ syÃd ekÃyane lÅnas tÆ«ïÅæ kiæcid acintayan [Mbh 14.19.1], j¤Ãnaæ saænyÃsa-lak«aïam [Mbh 14.43.26] iti ca | ihÃpi cÃnte uktam arjunÃya - sarva-dharmÃn parityajya mÃm ekaæ Óaraïaæ vraja [GÅtà 18.66] iti | abhyudayÃrtho 'pi ya÷ prav­tti-lak«aïo dharmo varïÃn ÃÓramÃæÓ coddiÓya vihita÷ sa devÃdi-sthÃna-prÃpti-hetur api san, ÅÓvarÃrpaïa-buddhyÃnu«ÂhÅyamÃna÷ sattva-Óuddhaye bhavati phalÃbhisandhi-varjita÷ | Óuddha-sattvasya ca j¤Ãna-ni«ÂhÃyogyatÃ-prÃpti-dvÃreïa j¤Ãnotpatti-hetutvena ca ni÷Óreyasa-hetutvam api pratipadyate | tathà cemam evÃrtham abhisandhÃya vak«yati brahmaïy ÃdhÃya karmÃïi [GÅtà 5.10], yogina÷ karma kurvanti saÇgaæ tyaktvÃtma-Óuddhaye [GÅtà 5.11] iti | imaæ dviprakÃraæ dharmaæ ni÷Óreyasa-prayojanam | paramÃrtha-tattvaæ ca vÃsudevÃkhyaæ para-brahmÃbhidheya-bhÆtaæ viÓe«ata÷ abhivya¤jayad viÓi«Âa-prayojana-sambandhÃbhidheyavad gÅtÃ-ÓÃstram | yatas tad-artha-vij¤Ãnena samasta-puru«Ãrtha-siddhi÷ | ata÷ tad-vivaraïe yatna÷ kriyate mayà || BhG 1 dharma-k«etre kuru-k«etre samavetà yuyutsava÷ | mÃmakÃ÷ pÃï¬avÃÓ caiva kim akurvata saæjaya ||BhG_1.1|| saæjaya uvÃca d­«Âvà tu pÃï¬avÃnÅkaæ vyƬhaæ duryodhanas tadà | ÃcÃryam upasaægamya rÃjà vacanam abravÅt ||BhG_1.2|| paÓyaitÃæ pÃï¬u-putrÃïÃm ÃcÃrya mahatÅæ camÆm | vyƬhÃæ drupada-putreïa tava Ói«yeïa dhÅmatà ||BhG_1.3|| atra ÓÆrà mahe«vÃsà bhÅmÃrjuna-samà yudhi | yuyudhÃno virÃÂaÓ ca drupadaÓ ca mahÃratha÷ ||BhG_1.4|| dh­«ÂaketuÓ cekitÃna÷ kÃÓirÃjaÓ ca vÅryavÃn | purujit kuntibhojaÓ ca ÓaibyaÓ ca nara-puægava÷ ||BhG_1.5|| yudhÃmanyuÓ ca vikrÃnta uttamaujÃÓ ca vÅryavÃn | saubhadro draupadeyÃÓ ca sarva eva mahÃ-rathÃ÷ ||BhG_1.6|| asmÃkaæ tu viÓi«Âà ye tÃn nibodha dvijottama | nÃyakà mama sainyasya saæj¤Ãrthaæ tÃn bravÅmi te ||BhG_1.7|| bhavÃn bhÅ«maÓ ca karïaÓ ca k­paÓ ca samitiæjaya÷ | aÓvatthÃmà vikarïaÓ ca saumadattir jayadratha÷ ||BhG_1.8|| anye ca bahava÷ ÓÆrà mad-arthe tyakta-jÅvitÃ÷ | nÃnÃ-Óastra-praharaïÃ÷ sarve yuddha-viÓÃradÃ÷ ||BhG_1.9|| aparyÃptaæ tad asmÃkaæ balaæ bhÅ«mÃbhirak«itam | paryÃptaæ tv idam ete«Ãæ balaæ bhÅmÃbhirak«itam ||BhG_1.10|| ayane«u ca sarve«u yathÃ-bhÃgam avasthitÃ÷ | bhÅ«mam evÃbhirak«antu bhavanta÷ sarva eva hi ||BhG_1.11|| tasya saæjanayan har«aæ kuru-v­ddha÷ pitÃmaha÷ | siæha-nÃdaæ vinadyoccai÷ ÓaÇkhaæ dadhmau pratÃpavÃn ||BhG_1.12|| tata÷ ÓaÇkhÃÓ ca bheryaÓ ca païavÃnaka-gomukhÃ÷ | sahasaivÃbhyahanyanta sa Óabdas tumulo 'bhavat ||BhG_1.13|| tata÷ Óvetair hayair yukte mahati syandane sthitau | mÃdhava÷ pÃï¬avaÓ caiva divyau ÓaÇkhau pradadhmatu÷ ||BhG_1.14|| päcajanyaæ h­«ÅkeÓo devadattaæ dhanaæjaya÷ | pauï¬raæ dadhmau mahÃ-ÓaÇkhaæ bhÅma-karmà v­kodara÷ ||BhG_1.15|| ananta-vijayaæ rÃjà kuntÅ-putro yudhi«Âhira÷ | nakula÷ sahadevaÓ ca sugho«a-maïipu«pakau ||BhG_1.16|| kÃÓyaÓ ca parame«vÃsa÷ Óikhaï¬Å ca mahÃ-ratha÷ | dh­«Âadyumno virÃÂaÓ ca sÃtyakiÓ cÃparÃjita÷ ||BhG_1.17|| drupado draupadeyÃÓ ca sarvaÓa÷ p­thivÅ-pate | saubhadraÓ ca mahÃbÃhu÷ ÓaÇkhÃn dadhmu÷ p­thak p­thak ||BhG_1.18|| sa gho«o dhÃrtarëÂrÃïÃæ h­dayÃni vyadÃrayat | nabhaÓ ca p­thivÅæ caiva tumulo vyanunÃdayan ||BhG_1.19|| atha vyavasthitÃn d­«Âvà dhÃrtarëÂrÃn kapi-dhvaja÷ | prav­tte Óastra-saæpÃte dhanur udyamya pÃï¬ava÷ ||BhG_1.20|| h­«ÅkeÓaæ tadà vÃkyam idam Ãha mahÅ-pate | senayor ubhayor madhye rathaæ sthÃpaya me 'cyuta ||BhG_1.21|| yÃvad etÃn nirÅk«e 'haæ yoddhu-kÃmÃn avasthitÃn | kair mayà saha yoddhavyam asmin raïa-samudyame ||BhG_1.22|| yotsyamÃnÃn avek«e 'haæ ya ete 'tra samÃgatÃ÷ | dhÃrtarëÂrasya durbuddher yuddhe priya-cikÅr«ava÷ ||BhG_1.23|| evam ukto h­«ÅkeÓo gu¬ÃkeÓena bhÃrata | senayor ubhayor madhye sthÃpayitvà rathottamam ||BhG_1.24|| bhÅ«ma-droïa-pramukhata÷ sarve«Ãæ ca mahÅk«itÃm | uvÃca pÃrtha paÓyaitÃn samavetÃn kurÆn iti ||BhG_1.25|| tatrÃpaÓyat sthitÃn pÃrtha÷ pitÌn atha pitÃmahÃn | ÃcÃryÃn mÃtulÃn bhrÃtÌn putrÃn pautrÃn sakhÅæs tathà ||BhG_1.26|| ÓvaÓurÃn suh­daÓ caiva senayor ubhayor api | tÃn samÅk«ya sa kaunteya÷ sarvÃn bandhÆn avasthitÃn ||BhG_1.27|| k­payà parayÃvi«Âo vi«Ådann idam abravÅt | d­«Âvemaæ svajanaæ k­«ïa yuyutsuæ samupasthitam ||BhG_1.28|| sÅdanti mama gÃtrÃïi mukhaæ ca pariÓu«yati | vepathuÓ ca ÓarÅre me romahar«aÓ ca jÃyate ||BhG_1.29|| gÃï¬Åvaæ sraæsate hastÃt tvak caiva paridahyate | na ca Óaknomy avasthÃtuæ bhramatÅva ca me mana÷ ||BhG_1.30|| nimittÃni ca paÓyÃmi viparÅtÃni keÓava | na ca Óreyo 'nupaÓyÃmi hatvà svajanam Ãhave ||BhG_1.31|| na kÃÇk«e vijayaæ k­«ïa na ca rÃjyaæ sukhÃni ca | kiæ no rÃjyena govinda kiæ bhogair jÅvitena và ||BhG_1.32|| ye«Ãm arthe kÃÇk«itaæ no rÃjyaæ bhogÃ÷ sukhÃni ca | ta ime 'vasthità yuddhe prÃïÃæs tyaktvà dhanÃni ca ||BhG_1.33|| ÃcÃryÃ÷ pitara÷ putrÃs tathaiva ca pitÃmahÃ÷ | mÃtulÃ÷ ÓvaÓurÃ÷ pautrÃ÷ ÓyÃlÃ÷ saæbandhinas tathà ||BhG_1.34|| etÃn na hantum icchÃmi ghnato 'pi madhusÆdana | api trailokya-rÃjyasya heto÷ kiæ nu mahÅ-k­te ||BhG_1.35|| nihatya dhÃrtarëÂrÃn na÷ kà prÅti÷ syÃj janÃrdana | pÃpam evÃÓrayed asmÃn hatvaitÃn ÃtatÃyina÷ ||BhG_1.36|| tasmÃn nÃrhà vayaæ hantuæ dhÃrtarëÂrÃn sva-bÃndhavÃn | svajanaæ hi kathaæ hatvà sukhina÷ syÃma mÃdhava ||BhG_1.37|| yady apy ete na paÓyanti lobhopahata-cetasa÷ | kula-k«aya-k­taæ do«aæ mitra-drohe ca pÃtakam ||BhG_1.38|| kathaæ na j¤eyam asmÃbhi÷ pÃpÃd asmÃn nivartitum | kula-k«aya-k­taæ do«aæ prapaÓyadbhir janÃrdana ||BhG_1.39|| kula-k«aye praïaÓyanti kula-dharmÃ÷ sanÃtanÃ÷ | dharme na«Âe kulaæ k­tsnam adharmo 'bhibhavaty uta ||BhG_1.40|| adharmÃbhibhavÃt k­«ïa pradu«yanti kula-striya÷ | strÅ«u du«ÂÃsu vÃr«ïeya jÃyate varïa-saækara÷ ||BhG_1.41|| saækaro narakÃyaiva kula-ghnÃnÃæ kulasya ca | patanti pitaro hy e«Ãæ lupta-piï¬odaka-kriyÃ÷ ||BhG_1.42|| do«air etai÷ kula-ghnÃnÃæ varïa-saækara-kÃrakai÷ | utsÃdyante jÃti-dharmÃ÷ kula-dharmÃÓ ca ÓÃÓvatÃ÷ ||BhG_1.43|| utsanna-kula-dharmÃïÃæ manu«yÃïÃæ janÃrdana | narake niyataæ vÃso bhavatÅty anuÓuÓruma ||BhG_1.44|| aho bata mahat pÃpaæ kartuæ vyavasità vayam | yad rÃjya-sukha-lobhena hantuæ svajanam udyatÃ÷ ||BhG_1.45|| yadi mÃm apratÅkÃram aÓastraæ Óastra-pÃïaya÷ | dhÃrtarëÂrà raïe hanyus tan me k«emataraæ bhavet ||BhG_1.46|| evam uktvÃrjuna÷ saækhye rathopastha upÃviÓat | vis­jya saÓaraæ cÃpaæ Óoka-saævigna-mÃnasa÷ ||BhG_1.47|| iti ÓaÇkarÃcÃrya-k­te gÅtÃ-bhëye prathamo 'dhyÃya÷ ||1|| __________________________________________________________ BhG 2 dvitÅyo 'dhyÃya÷ saæjaya uvÃca taæ tathà k­payÃvi«Âam aÓrupÆrïÃkulek«aïam | vi«Ådantam idaæ vÃkyam uvÃca madhusÆdana÷ ||BhG_2.1|| kutas tvà kaÓmalam idaæ vi«ame samupasthitam | anÃrya-ju«Âam asvargyam akÅrti-karam arjuna ||BhG_2.2|| klaibyaæ mà sma gama÷ pÃrtha naitat tvayy upapadyate | k«udraæ h­daya-daurbalyaæ tyaktvotti«Âha paraætapa ||BhG_2.3|| kathaæ bhÅ«mam ahaæ saækhye droïaæ ca madhusÆdana | i«ubhi÷ pratiyotsyÃmi pÆjÃrhÃv arisÆdana ||BhG_2.4|| gurÆn ahatvà hi mahÃnubhÃvä Óreyo bhoktuæ bhaik«yam apÅha loke | hatvÃrtha-kÃmÃæs tu gurÆn ihaiva bhu¤jÅya bhogÃn rudhira-pradigdhÃn ||BhG_2.5|| na caitad vidma÷ kataran no garÅyo yad và jayema yadi và no jayeyu÷ | yÃn eva hatvà na jijÅvi«Ãmas te 'vasthitÃ÷ pramukhe dhÃrtarëÂrÃ÷ ||BhG_2.6|| kÃrpaïya-do«opahata-svabhÃva÷ p­cchÃmi tvÃæ dharma-saæmƬha-cetÃ÷ | yac chreya÷ syÃn niÓcitaæ brÆhi tan me Ói«yas te 'haæ ÓÃdhi mÃæ tvÃæ prapannam ||BhG_2.7|| na hi prapaÓyÃmi mamÃpanudyÃd yac chokam uccho«aïam indriyÃïÃm | avÃpya bhÆmÃv asapatnam ­ddhaæ rÃjyaæ surÃïÃm api cÃdhipatyam ||BhG_2.8|| saæjaya uvÃca evam uktvà h­«ÅkeÓaæ gu¬ÃkeÓa÷ parantapa÷ | na yotsya iti govindam uktvà tÆ«ïÅæ babhÆva ha ||BhG_2.9|| tam uvÃca h­«ÅkeÓa÷ prahasann iva bhÃrata | senayor ubhayor madhye vi«Ådantam idaæ vaca÷ ||BhG_2.10|| atra ca d­«Âvà tu pÃï¬avÃnÅkam ity Ãrabhya yÃvat na yotsya iti govindam uktvà tÆ«ïÅæ babhÆva ha ity etad-anta÷ prÃïinÃæ Óoka-mohÃdi-saæsÃra-bÅja-bhÆta-do«odbhava-kÃraïa-pradarÓanÃrthatvena vyÃkhyeyo grantha÷ | tathà hi -- arjunena rÃjya-guru-putra-mitra-suh­t-svajana-saæbandhi-bÃndhave«u aham ete«Ãm mamaite ity evaæ bhrÃnti-pratyaya-nimitta-sneha-vicchedÃdi-nimittau Ãtmana÷ Óoka-mohau pradarÓitau | kathaæ bhÅ«mam ahaæ saækhye ity Ãdinà | Óoka-mohÃbhyÃæ hy abhibhÆta-viveka-vij¤Ãna÷ svata eva k«atra-dharme yuddhe prav­tto 'pi tasmÃd yuddhÃd upararÃma | para-dharmaæ ca bhik«Ã-jÅvanÃdikaæ kartuæ pravav­te | tathà ca sarva-prÃïinÃæ Óoka-mohÃdi-do«Ãvi«Âa-cetasÃæ svabhÃvata eva svadharma-parityÃga÷ prati«iddha-sevà ca syÃt | sva-dharme prav­ttÃnÃm api te«Ãæ vÃÇ-mana÷-kÃyÃdÅnÃæ prav­tti÷ phalÃbhisaædhi-pÆrvikaiva sÃhaækÃrà ca bhavati | tatraivaæ sati dharmÃdharmopacayÃd i«ÂÃni«Âa-janma-sukha-du÷khÃdi-prÃpti-lak«aïa÷ saæsÃro 'nuparato bhavati | ity ata÷ saæsÃra-bÅja-bhÆtau Óoka-mohau | tayoÓ ca sarva-karma-saænyÃsa-pÆrvakÃd Ãtma-j¤ÃnÃt nÃnyato niv­ttir iti tad-upadidik«u÷ sarva-lokÃnugrahÃrtham arjunaæ nimittÅk­tya Ãha bhagavÃn vÃsudeva÷--- aÓocyÃn ityÃdi | atra kecid Ãhu÷-sarva-karma-saænyÃsa-pÆrvakÃd Ãtma-j¤Ãna-ni«ÂhÃ-mÃtrÃd eva kevalÃt kaivalyaæ na prÃpyata eva | kiæ tarhi ? agnihotrÃdi-Órauta-smÃrta-karma-sahitÃt j¤ÃnÃt kaivalya-prÃptir iti sarvÃsu gÅtÃsu niÓcito 'rtha iti | j¤Ãpakaæ cÃhur asyÃrthasya -- atha cet tvam imaæ dharmyaæ saægrÃmaæ na kari«yasi [GÅtà 2.33] karmaïy evÃdhikÃras te [GÅtà 2.47], kuru karmaiva tasmÃt tvam [GÅtà 4.15] ity Ãdi | hiæsÃdi-yuktatvÃt vaidikaæ karma adharmÃya itÅyam apy ÃÓaÇkà na kÃryà | katham ? k«Ãtraæ karma yuddha-lak«aïaæ guru-bhrÃt­-putrÃdi-hiæsÃ-lak«aïam atyantaæ krÆram api sva-dharma iti k­tvà nÃdharmÃya | tad-akaraïe ca tata÷ sva-dharmaæ kÅrtiæ ca hitvà pÃpam avÃpsyasi [GÅtà 2.33] iti bruvatà yÃvaj jÅvÃdi-Óruti-coditÃnÃæ paÓv-Ãdi-hiæsÃ-lak«aïÃnÃæ ca karmaïÃæ prÃg eva nÃdharmatvam iti suniÓcitam uktaæ bhavati -- iti | tad asat | j¤Ãna-karma-ni«Âhayor vibhÃga-vacanÃd buddhi-dvayÃÓrayayo÷ | aÓocyÃn ity Ãdinà bhagavatà yÃvat svadharmam api cÃvek«ya ity etad-antena granthena yat-paramÃrthÃtma-tattva-nirÆpaïaæ k­tam, tat sÃækhyam | tad-vi«ayà buddhir Ãtmano janmÃdi-«a¬-vikriyÃbhÃvÃd akartà Ãtmeti prakaraïÃrtha-nirÆpaïÃd yà jÃyate, sà sÃækhya-buddhi÷ | sà ye«Ãæ j¤ÃninÃm ucità bhavati, te sÃækhyÃ÷ | etasyà buddher janmana÷ prÃk Ãtmano dehÃdivyatiriktatvakart­tvabhokt­tvabhokt­tvÃdyapek«o dharmÃdharma-viveka-pÆrvako mok«a-sÃdhanÃnu«ÂhÃna-lak«aïo yoga÷ | tad-vi«ayà buddhi÷ yoga-buddhi÷ | sà ye«Ãæ karmiïÃm ucità bhavati te yogina÷ | tathà ca bhagavatà vibhakte dve buddhÅ nirdi«Âe e«Ã te 'bhihità sÃækhye buddhir yoge tv imÃæ Ó­ïu iti | tayoÓ ca sÃækhya-buddhy-ÃÓrayÃæ j¤Ãna-yogena ni«ÂhÃæ sÃækhyÃnÃæ vibhaktÃæ vak«yati purà vedÃtmanà mayà proktà iti | tathà ca yoga-buddhy-ÃÓrayÃæ karma-yogena ni«ÂhÃæ vibhaktÃæ vak«yati - karma-yogena yoginÃm iti | evaæ sÃækhya-buddhiæ yoga-buddhiæ ca ÃÓritya dve ni«Âhe vibhakte bhagavataiva ukte j¤Ãna-karmaïo÷ kart­tvÃkart­tvaikatvÃnekatva-buddhy-ÃÓrayayo÷ yugapad-eka-puru«ÃÓrayatvÃsaæbhavaæ paÓyatà | yathà etad-vibhÃga-vacanam tathaiva darÓitaæ ÓÃtapathÅye brÃhmaïe - etam eva pravrÃjino lokam icchanto brÃhmaïÃ÷ pravrajanti [BAU 4.4.22] iti sarva-karma-saænyÃsaæ vidhÃya tac-che«eïa kiæ prajayà kari«yÃmo ye«Ãæ no 'yam ÃtmÃyaæ loka÷ [BAU 4.4.22] iti | tatraiva ca prÃg dÃra-parigrahÃt puru«a Ãtmo prÃk­to dharma-jij¤Ãsottara-kÃlaæ loka-traya-sÃdhanam | putraæ, dvi-prakÃraæ ca vittaæ mÃnu«aæ dvi-prakÃraæ ca | tatra mÃnu«aæ karma-rÆpaæ pit­-loka-prÃpti-sÃdhanaæ vidyÃæ ca daivaæ vittaæ deva-loka-prÃpti-sÃdhanam | so 'kÃmayata [BAU 1.4.17] iti avidyÃ-kÃmavata eva sarvÃïi karmÃïi ÓrautÃdÅni darÓitÃni | tebhyo vyutthÃya, pravrajanti [BAU 4.4.22] iti vyutthÃnam ÃtmÃnam eva lokam icchato 'kÃmasya vihitam | tad etad vibhÃga-vacanam anupapannaæ syÃd yadi Órauta-karma-j¤Ãnayo÷ samuccayo 'bhipreta÷ syÃd bhagavata÷ | na cÃrjunasya praÓna upapanno bhavati jyÃyasÅ cet karmaïas te [GÅtà 3.1] ity Ãdi÷ | eka-puru«Ãnu«ÂheyatvÃsaæbhavaæ buddhi-karmaïo÷ bhagavatà pÆrvam anuktaæ katham arjuno 'Órutaæ buddhà ca karmaïo jyÃyastvaæ bhagavaty adhyÃropayen m­«aiva jyÃyasÅ cet karmaïas te matà buddhi÷ iti | kiæ ca -- yadi buddhi-karmaïo÷ sarve«Ãæ samuccaya ukta÷ syÃt arjunasyÃpi sa ukta eveti, yac chrÃya etayor ekaæ tan me brÆhi suniÓcitam iti katham ubhayor upadeÓe sati anyatara-vi«aya eva praÓna÷ syÃt ? na hi pitta-praÓamanÃrthina÷ vaidyena madhuraæ ÓÅtalaæ ca bhoktavyam ity upadi«Âe tayor anyatarat-pitta-praÓamana-kÃraïaæ brÆhi iti praÓna÷ saæbhavati | athÃrjunasya bhagavad-ukta-vacanÃrtha-vivekÃnavadhÃraïa-nimitta÷ praÓna÷ kalpyeta, tathÃpi bhagavatà praÓnÃnurÆpaæ prativacanaæ deyam -- mayà buddhi-karmaïo÷ samuccaya ukta÷ kim artham itthaæ tvaæ bhrÃnto 'si -- iti | na tu puna÷ prativacanam ananurÆpaæ p­«ÂÃd anyad eva dve ni«Âhà mayà purà proktà iti vaktuæ yuktam | nÃpi smÃrtenaiva karmaïà buddhe÷ samuccaye abhiprete vibhÃga-vacanÃdi sarvam upapananam | kiæ ca -- k«atriyasya yuddhaæ smÃrtaæ karma sva-dharma iti jÃnata÷ tat kiæ karmaïi ghoro mÃæ niyojayasi ity upÃlambho 'nupapanna÷ | tasmÃd gÅtÃ-ÓÃstre Å«an-mÃtreïÃpi Órautena smÃrtena và karmaïà Ãtma-j¤Ãnasya samuccayo na kenacid darÓayituæ Óakya÷ | yasya tv aj¤ÃnÃt rÃgÃdi-do«ato và karmaïi prav­ttasya yaj¤ena dÃnena tapasà và viÓuddha-sattvasya j¤Ãnam utpannaæ paramÃrtha-tattva-vi«ayam ekam evedaæ sarvaæ brahma akart­ ca iti, tasya karmaïi karma-prayojane ca niv­tte 'pi loka-saægrahÃrthaæ yatna-pÆrvaæ yathà prav­tti÷, tathaiva prav­ttasya yat prav­tti-rÆpaæ d­Óyate na tat karma yena buddhe÷ samuccaya÷ syÃt | yathà bhagavato vÃsudevasya k«atra-dharma-ce«Âitaæ na j¤Ãnena samuccÅyate puru«Ãrtha-siddhaye, tadvat tat-phalÃbhisaædhy-ahaækÃrÃbhÃvasya tulyatvÃd vidu«a÷ | tattvavin nÃhaæ karomÅti manyate, na ca tat-phalam abhisandhatte | yathà ca svargÃdi-kÃmÃrthino 'gnihotrÃdi-karma-lak«aïa-dharmÃnu«ÂhÃnÃya ÃhitÃgne÷ kÃmye eva agnihotrÃdau prav­ttasya sÃmi k­te vina«Âà 'pi kÃme tad eva agnihotrÃdy-anuti«Âhato 'pi na tat-kÃmyam agnihotrÃdi bhavati | tathà ca darÓayati bhagavÃn - kurvann api na lipyate na karoti na lipyate iti tatra tatra || yac ca pÆrvai÷ pÆrvataraæ k­tam karmaïaiva hi saæsiddhim Ãsthità janakÃdaya÷ iti, tat tu pravibhajya vij¤eyam | tat katham ? yadi tÃvat pÆrve janakÃdaya÷ tattva-vido 'pi prav­tta-karmÃïa÷ syu÷, te loka-saægrahÃrtham guïà guïe«u vartante iti j¤Ãnenaiva saæsiddhim ÃsthitÃ÷, karma-saænyÃse prÃpte 'pi karmaïà sahaiva saæsiddhim ÃsthitÃ÷, na karma-saænyÃsaæ k­tavanta ity artha÷ | atha na te tattva-vida÷ | ÅÓvara-samarpitena karmaïà sÃdhana-bhÆtena saæsiddhiæ sattva-Óuddhim, j¤Ãnotpatti-lak«aïÃæ và saæsiddhim, Ãsthità janakÃdaya iti vyÃkhyeyam | etam evÃrthaæ vak«yati bhagavÃn sattva-Óuddhaye karma kurvanti iti | sva-karmaïà tam abhyarcya siddhiæ vindati mÃnava÷ ity uktvà siddhiæ prÃptasya punar-j¤Ãna-ni«ÂhÃæ vak«yati -- siddhiæ prÃpto yathà brahma ity Ãdinà || tasmÃd gÅtÃ-ÓÃstre kevalÃd eva tattva-j¤ÃnÃn mok«a-prÃpti÷ na karma-samuccitÃt iti niÓcito 'rtha÷ | yathà cÃyam artha÷, tathà prakaraïaÓo vibhajya tatra tatra darÓayi«yÃma÷ || tatraiva dharma-saæmƬha-cetaso mithyÃ-j¤Ãnavato mahati Óoka-sÃgare nimagnasya arjunasya anyatrÃtma-j¤ÃnÃd uddharaïam apaÓyan bhagavÃn vÃsudeva÷ tata÷ k­payà arjunam uddidhÃrayi«u÷ Ãtma-j¤ÃnÃyÃvatÃrayann Ãha - ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca aÓocyÃn anvaÓocas tvaæ praj¤Ã-vÃdÃæÓ ca bhëase | gatÃsÆn agatÃsÆæÓ ca nÃnuÓocanti paï¬itÃ÷ ||BhG_2.11|| na Óocyà aÓocyÃ÷ bhÅ«ma-droïÃdaya÷ | sad-v­ttatvÃt paramÃrtha-svarÆpeïa ca nityatvÃt, tÃn aÓocyÃn anvaÓoco 'nuÓocitavÃn asi te mriyante man-nimittam, ahaæ tair vinÃbhÆta÷ kiæ kari«yÃmi rÃjya-sukhÃdinà iti | tvaæ praj¤Ã-vÃdÃn praj¤ÃvatÃæ buddhimatÃæ vÃdÃæÓ ca vacanÃni ca bhëase | tad etat mau¬hyaæ pÃï¬ityaæ ca viruddham Ãtmani darÓayasi unmatta iva ity abhiprÃya÷ | yasmÃt gatÃsÆn gata-prÃïÃn m­tÃn, agatÃsÆn agata-prÃïÃn jÅvataÓ ca nÃnuÓocanti paï¬itÃ÷ Ãtmaj¤Ã÷ | paï¬Ã Ãtma-vi«ayà buddhir ye«Ãæ te hi paï¬itÃ÷, pÃï¬ityaæ nirvidya [BAU 3.5.1] iti Órute÷ | paramÃrthatas tu tÃn nityÃn aÓocyÃn anuÓocasi, ato mƬho 'si ity abhiprÃya÷ ||BhGS_2.11|| ============================== kutas te aÓocyÃ÷ ? yato nityÃ÷ | katham ? na tv evÃhaæ jÃtu nÃsaæ na tvaæ neme janÃdhipÃ÷ | na caiva na bhavi«yÃma÷ sarve vayam ata÷ param ||BhG_2.12|| na tv eva jÃtu kadÃcid ahaæ nÃsam kintv Ãsam eva | atÅte«u dehotpatti-vinÃÓe«u ghaÂÃdi«u viyad iva nitya eva aham Ãsam ity abhiprÃya÷ | tathà na tvaæ nÃsÅ÷, kintv ÃsÅr eva | tathà neme janÃdhipà Ãsan kintv Ãsann eva | tathà na caiva na bhavi«yÃma÷, kintu bhavi«yÃma eva, sarve vayam ato 'smÃd deha-vinÃÓÃt param uttara-kÃle 'pi | tri«v api kÃle«u nityà Ãtma-svarÆpeïa ity artha÷ | dehÃbhedÃnuv­ttyà bahu-vacanam, nÃtma-bhedÃbhiprÃyeïa ||BhGS_2.12|| ============================== tatra katham iva nitya Ãtmeti d­«ÂÃntam Ãha - dehino 'smin yathà dehe kaumÃraæ yauvanaæ jarà | tathà dehÃntara-prÃptir dhÅras tatra na muhyati ||BhG_2.13|| deho 'sya astÅti dehÅ, tasya dehino dehavata÷ Ãtmano 'smin vartamÃne dehà yathà yena prakÃreïa kaumÃraæ kumÃra-bhÃvo bÃlyÃvasthÃ, yauvanaæ yÆno bhÃvo madhyamÃvasthÃ, jarà vayo-hÃni÷ jÅrïÃvasthÃ, ity etÃ÷ tisro 'vasthÃ÷ anyonya-vilak«aïÃ÷ | tÃsÃæ prathamÃvasthÃ-nÃÓe na nÃÓa÷, dvitÅyÃvasthopajane na upajana Ãtmana÷ | kiæ tarhi ?avikriyasyaiva dvitÅya-t­tÅyÃvasthÃ-prÃpti÷ Ãtmano d­«Âà | tathà tadvad eva dehÃd anyo deho dehÃntaram, tasya prÃpti÷ dehÃntara-prÃpti÷ avikriyasyaiva Ãtmana ity artha÷ | dhÅro dhÅmÃn tatraivaæ sati na muhyati na moham Ãpadyate ||BhGS_2.13|| ============================== yadyapy Ãtma-vinÃÓa-nimitto moho na saæbhavati nitya Ãtmà iti vijÃnata÷, tathÃpi ÓÅto«ïa-sukha-du÷kha-prÃpti-nimitto moho laukiko d­Óyate, sukha-viyoga-nimitto moho du÷kha-saæyoga-nimitta ca Óoka÷ | ity etad arjunasya vacanam ÃÓaÇkaya bhagavÃn Ãha - mÃtrÃ-sparÓÃs tu kaunteya ÓÅto«ïa-sukha-du÷khadÃ÷ | ÃgamÃpÃyino 'nityÃs tÃæs titik«asva bhÃrata ||BhG_2.14|| mÃtrà Ãbhi÷ mÅyante ÓabdÃdaya iti ÓrotrÃdÅni indriyÃïi | mÃtrÃïÃæ sparÓÃ÷ ÓabdÃdibhi÷ saæyogÃ÷ | te ÓÅto«ïasukha-du÷kha-dÃ÷ ÓÅtam u«ïaæ sukhaæ du÷khaæ ca prayacchantÅti | athavà sp­Óyanta iti sparÓà vi«ayÃ÷ ÓabdÃdaya÷ | mÃtrÃÓ ca sparÓÃÓ ca ÓÅto«ïa-sukha-du÷kha-dÃ÷ | ÓÅtaæ kadÃcit sukhaæ kadÃcit du÷kham | tathà u«ïam api aniyata-svarÆpam | sukha-du÷khe puna÷ niyata-rÆpe yato na vyabhicarata÷ | atas tÃbhyÃæ p­thak ÓÅto«ïayo÷ grahaïam | yasmÃt te mÃtrÃ-sparÓÃdaya÷ ÃgamÃpÃyina÷ ÃgamÃpÃyaÓÅlÃ÷ tasmÃt anityÃ÷ | ata÷ tÃn ÓÅto«ïÃdÅn titik«asva prasahasva | te«u har«aæ vi«Ãdaæ và mà kÃr«Å÷ ity artha÷ ||BhGS_2.14|| ============================== ÓÅto«ïÃdÅn sahata÷ kiæ syÃd iti Ó­ïu --- yaæ hi na vyathayanty ete puru«aæ puru«ar«abha | sama-du÷kha-sukhaæ dhÅraæ so 'm­tatvÃya kalpate ||BhG_2.15|| yaæ hi puru«aæ same du÷kha-sukhe yasya taæ sama-du÷kha-sukhaæ sukha-du÷kha-prÃptau har«a-vi«Ãda-rahitaæ dhÅraæ dhÅmantaæ na vyathayanti na cÃlayanti nityÃtma-darÓanÃt ete yathoktÃ÷ ÓÅto«ïÃdaya÷, sa nityÃtma-svarÆpa-darÓa-ni«Âho dvandva-sahi«ïu÷ am­tatvÃya am­ta-bhÃvÃya mok«Ãyety artha÷ kalpate samartho bhavati ||BhGS_2.15|| ============================== itaÓ ca Óoka-mohau ak­tvà ÓÅto«ïÃdi-sahanaæ yuktam, yasmÃt --- nÃsato vidyate bhÃvo nÃbhÃvo vidyate sata÷ | ubhayor api d­«Âo 'ntas tv anayos tattva-darÓibhi÷ ||BhG_2.16|| na asato 'vidyamÃnasya ÓÅto«ïÃde÷ sa-kÃraïasya na vidyate nÃsti bhÃvo bhavanam astità || na hi ÓÅto«ïÃdi sa-kÃraïaæ pramÃïair nirÆpyamÃïaæ vastu sambhavati | vikÃro hi sa÷, vikÃraÓ ca vyabhicarati | yathà ghaÂÃdi-saæsthÃnaæ cak«u«Ã nirÆpyamÃïaæ m­d-vyatirekeïÃnupalabdher asat | tathà sarvo vikÃra÷ kÃraïa-vyatirekeïÃnupalabdher asat | janma-pradhvaæsÃbhyÃæ prÃg Ærdhvaæ cÃnupalabdhe÷ | kÃryasya ghaÂÃde÷ m­d-Ãdi-kÃraïasya ca tat-kÃraïa-vyatirekeïÃnupalabdher asattvam || tad-asattve sarvÃbhÃva-prasaÇga iti cet, na | sarvatra buddhi-dvayopalabdhe÷, sad-buddhir asad-buddhir iti | yad-vi«ayà buddhir na vyabhicarati, tat sat | yad-vi«ayà vyabhicarati, tad asat | iti sad-asad-vibhÃge buddhi-tantre sthite | sarvatra dve buddhÅ sarvair upalabhyete samÃnÃdhikaraïe na nÅlotpalavat, san ghaÂa÷ san paÂa÷, san hastÅ iti | evaæ sarvatra | tayor buddhyo÷ ghaÂÃdi-buddhir vyabhicarati | tathà ca darÓitam | na tu sad-buddhi÷ | tasmÃt ghaÂÃdi-buddhi-vi«ayo 'san, vyabhicÃrÃt | na tu sad-buddhi-vi«aya÷, avyabhicÃrÃt || ghaÂe vina«Âe ghaÂa-buddhau vyabhicarantyÃæ sad-buddhir api vyabhicaratÅti cet na | paÂÃd evapi sad-buddhi-darÓanÃt | viÓe«aïa-vi«ayaiva sà sad-buddhi÷ | sad-buddhivat ghaÂa-buddhir api ghaÂÃntarà d­Óyata iti cet, na | paÂÃdau adarÓanÃt || sad-buddhir api na«Âe ghaÂe na d­Óyata iti cet, na | viÓe«yÃbhÃvÃt | sad-buddhir viÓe«aïa-vi«ayà satÅ viÓe«yÃbhÃve viÓe«aïÃnupapattau kiæ-vi«ayà syÃt ? na tu puna÷ sad-buddhe÷ vi«ayÃbhÃvÃt || ekÃdhikaraïatvaæ ghaÂÃdi-viÓe«yÃbhÃve na yuktam iti cet, na | idam udakam iti marÅcy-Ãdau anyatarÃbhÃve 'pi sÃmÃnÃdhikaraïya-darÓanÃt || tasmÃd dehÃder dvandvasya ca sa-kÃraïasya asato na vidyate bhÃva iti | tathà sataÓ ca Ãtmano 'bhÃvo 'vidyamÃnatà na vidyate, sarvatrÃvyabhicÃrÃt ity avocÃma || evam ÃtmÃnÃtmano÷ sad-asato÷ ubhayor api d­«Âa÷ upalabdho 'nto nirïaya÷ sat sad eva, asat asad eveti, tv anayo÷ yathoktayo÷ tattva-darÓibhi÷ | tad iti sarva-nÃma sarvaæ ca brahma, tasya nÃma tad iti, tad-bhÃvas tattvam, brahmaïo yÃthÃtmyam | tad dra«Âuæ ÓÅlaæ ye«Ãæ te tattva-darÓina÷, tais tattva-darÓibhi÷ | tvam api tattva-darÓinÃæ d­«Âim ÃÓritya Óokaæ mohaæ ca hitvà ÓÅto«ïÃdÅni niyatÃniyata-rÆpÃïi dvandvÃni vikÃro 'yam asann eva marÅci-jalavan mithyÃvabhÃsate iti manasi niÓcitya titik«asva ity abhiprÃya÷ ||BhGS_2.16|| ============================== kiæ punas tat yat sad eva sarvadaiva astÅti | ucyate --- avinÃÓi tu tad viddhi yena sarvam idaæ tatam | vinÃÓam avyayasyÃsya na kaÓcit kartum arhati ||BhG_2.17|| avinÃÓi na vina«Âuæ ÓÅlaæ yasyeti | tu-Óabdo 'sato viÓe«aïÃrtha÷ | tat viddhi vijÃnÅhi | kim ? yena sarvam idaæ jagat tataæ vyÃptaæ sad-Ãkhyena brahmaïà sÃkÃÓam, ÃkÃÓenaiva ghaÂÃdaya÷ | vinÃÓam adarÓanam abhÃvam | avyayasya na vyeti upacayÃpacayau na yÃti iti avyayaæ tasya avyayasya | naitat sadÃkhyaæ brahma svena rÆpeïa vyeti vyabhicarati, niravayavatvÃt, dehÃdivat | nÃpy ÃtmÅyena, ÃtmÅyÃbhÃvÃt | yathà devadatto dhana-hÃnyà vyeti, na tu evaæ brahma vyeti | ato 'vyayasya asya brahmaïa÷ vinÃÓaæ na kaÓcit kartum arhati, na kaÓcit atmÃnaæ vinÃÓayituæ Óaknoti ÅÓvaro 'pi | Ãtmà hi brahma, svÃtmani ca kriyÃvirodhÃt ||BhGS_2.17|| ============================== kiæ punas tad asat yat svÃtma-sattÃæ vyabhicaratÅti, ucyate - antavanta ime dehà nityasyoktÃ÷ ÓarÅriïa÷ | anÃÓino 'prameyasya tasmÃd yudhyasva bhÃrata ||BhG_2.18|| anta÷ vinÃÓa÷ vidyate ye«Ãæ te antavanta÷ | yathà m­gat­«ïikÃdau sad-buddhi÷ anuv­ttà pramÃïanirÆpaïÃnte vicchidyate, sa tasya anta÷ | tathà ime dehÃ÷ svapnamÃyÃdehÃdivaca antavanta÷ nityasya ÓarÅriïa÷ ÓarÅravato 'nÃÓino 'prameyarya Ãtmano 'ntavanta iti uktÃ÷ vivekibhirity artha÷ | nityasya anÃÓina÷ iti na punaruktam | nityatvasya dvividhatvÃt lokÃ, nÃÓasya ca | yathà deho bhasmÅbhÆto 'darÓanaæ gato na«Âa ucyate | vidyamÃno 'pi yathà anyathà pariïato vyÃdhyÃdi-yukto jÃto na«Âa ucyate | tatra nityasya Âh anÃÓina÷ iti dvividhenÃpi nÃÓena asaæbandho 'syety artha÷ | anyathà p­thivyÃdivad api nityatvaæ syÃt Ãtmana÷ | tat mà bhÆditi nityasya anÃÓina÷ ityÃha | aprameyamya na prameyasya pratyak«Ãdi-pramÃïai÷ aparicchÃdyasyety artha÷ || nanu Ãgamena Ãtmà paricchidyate, pratyak«Ãdinà ca pÆrvam | na | Ãtmana÷ svata÷siddhatvÃt | sirà hi Ãtmani pramÃtari pramitso÷ pramÃïÃnve«aïà bhavati | na hi pÆrvam itthamaham iti ÃtmÃnamapramÃya pa cÃt prameyaparicchÃdÃya pravartate | na hi Ãtmà nÃma kasyacit aprasiddho bhavati | ÓÃstraæ tu antyaæ pramÃïam atad-dharmÃdhyÃropaïa-mÃtra-nivartakatvena pramÃïatvam Ãtmana÷ pratipadyate, na hy aj¤ÃtÃrthaj¤Ãpakatvena | tathà ca Óruti÷ --- yat sÃk«Ãd aparok«Ãd brahma ya Ãtmà sarvÃntara÷ [BAU 3.4.1] iti | yasmÃd evaæ nityo 'vikriyaÓ cÃtmà tasmÃd yudhyasva, yuddhÃd uparamaæ mà kÃr«Å÷ ity artha÷ | na hy atra yuddha-kartavyatà vidhÅyate, yuddhe prav­tta eva hi asau Óoka-moha-pratibaddha÷ tÆ«ïÅm Ãste | ata÷ tasya pratibandhÃpanayana-mÃtraæ bhagavatà kriyate | tasmÃd yudhyasva iti anuvÃda-mÃtram, na vidhi÷ ||BhGS_2.18|| ============================== Óoka-mohÃdi-saæsÃra-kÃraïa-niv­tty-arthaæ gÅtÃ-ÓÃstram, na pravartakam ity etasyÃrthasya sÃk«i-bhÆte ­cau ÃninÃya bhagavÃn | yat tu manyase yuddhà bhÅ«mÃdayo mayà hanyante aham eva te«Ãæ hantà iti, e«Ã buddhir m­«aiva te | katham ? ya enaæ vetti hantÃraæ yaÓ cainaæ manyate hatam | ubhau tau na vijÃnÅto nÃyaæ hanti na hanyate ||BhG_2.19|| ya enaæ prak­taæ dehinaæ vetti vijÃnÃti hantÃraæ hanana-kriyÃyÃ÷ kartÃraæ ya ca enam anyo manyate hataæ deha-hananena hato 'ham iti hanana-kriyÃyÃ÷ karma-bhÆtam | tau ubhau na vijÃnÅta÷ na j¤Ãtavantau avivekena ÃtmÃnam | hantà ahaæ, hato 'smy aham iti deha-hananena ÃtmÃnam ahaæ pratyaya-vi«ayaæ yau vijÃnÅta÷ tau Ãtma-svarÆpÃnabhij¤au ity artha÷ | yasmÃt na ayam atmà hanti na hanana-kriyÃyÃ÷ kartà bhavati, na ca hanyate na ca karma bhavatÅty artha÷, avikriyatvÃt ||BhGS_2.19|| ============================== katham avikriya Ãtmeti dvitÅyo mantra÷ -- na jÃyate mriyate và kadÃcin nÃyaæ bhÆtvà bhavità và na bhÆya÷ | ajo nitya÷ ÓÃÓvato 'yaæ purÃïo na hanyate hanyamÃne ÓarÅre ||BhG_2.20|| na jÃyate notpadyate, jani-lak«aïà vastu-vikriyà na Ãtmano vidyate ity artha÷ | tathà na mriyate và | vÃ-Óabda÷ cÃrthe | na mriyate ca iti antyà vinÃÓa-lak«aïà vikriyà prati«idhyate | kadÃcic chabda÷ sarva-vikriyÃ-prati«edhai÷ saæbadhyate -- na kadÃcit jÃyate, na kadÃcit mriyate, ity evam | yasmÃt ayam Ãtmà bhÆtvà bhavana-kriyÃm anubhÆya paÓcÃt abhavità abhÃvaæ gantà na bhÆya÷ puna÷, tasmÃt na mriyate | yo hi bhÆtvà na bhavità sa mriyata ity ucyate lokà | vÃ-ÓabdÃt na-ÓabdÃc ca ayam Ãtmà abhÆtvà và bhavità dehavat na bhÆya÷ | tasmÃt na jÃyate | yo hi abhÆtvà bhavità sa jÃyata ity ucyate | naivam Ãtmà | ato na jÃyate | yasmÃd evaæ tasmÃt aja÷, yasmÃt na mriyate tasmÃt nityaÓ ca | yadyapi Ãdy-antayor vikriyayo÷ prati«edhe sarvà vikriyÃ÷ prati«iddhà bhavanti, tathÃpi madhya-bhÃvinÅnÃæ vikriyÃïÃæ sva-Óabdair eva prati«edha÷ kartavyo 'nuktÃnÃm api yauvanÃdi-samasta-vikriyÃïÃæ prati«edho yathà syÃt ity Ãha-- ÓÃÓvata ity Ãdinà | ÓÃÓvata iti apak«aya-lak«aïà vikriyà prati«idhyate | ÓaÓvad-bhava÷ ÓÃÓvata÷ | na apak«Åyate svarÆpeïa, niravayavatvÃt | nÃpi guïa-k«ayeïa apak«aya÷, nirguïatvÃt | apak«aya-viparÅtÃpi v­ddhi-lak«aïà vikriyà prati«idhyate --- purÃïa iti | yo hi avayavÃgamena upacÅyate sa vardhate abhinava iti ca ucyate | ayaæ tu Ãtmà niravayavatvÃt purÃpi nava eveti purÃïa÷ na vardhate ity artha÷ | tathà na hanyate | hanti÷ atra vipariïÃmÃrthe dra«Âavyo 'punaruktatÃyai | na vipariïamyate ity artha÷ | hanyamÃne vipariïamyamÃne 'pi ÓarÅrÃ÷ | asmin mantre «a¬-bhÃva-vikÃrà laukika-vastu-vikriyà Ãtmani prati«idhyante | sarva-prakÃra-vikriyÃ-rahita Ãtmà iti vÃkyÃrtha÷ | yasmÃd evaæ tasmÃt ubhau tau na vijÃnÅta÷ iti pÆrveïa mantreïa asya saæbandha÷ ||BhGS_2.20|| ============================== ya enaæ vetti hantÃram ityanena mantreïa hanana-kriyÃyÃ÷ kartà karma ca na bhavati iti pratij¤Ãya, na jÃyate ity anena avikriyatvaæ hetum uktvà pratij¤ÃtÃrtham upasaæharati-- vedÃvinÃÓinaæ nityaæ ya enam ajam avyayam | kathaæ sa puru«a÷ pÃrtha kaæ ghÃtayati hanti kam ||BhG_2.21|| veda vijÃnÃti avinÃÓinam antya-bhÃva-vikÃra-rahitaæ nityaæ vipariïÃma-rahitaæ yo veda iti saæbandha÷ | enaæ pÆrveïa matreïokta-lak«aïam ajaæ janma-rahitam avyayam apak«aya-rahitaæ kathaæ kena prakÃreïa sa vidvÃn puru«o 'dhik­ta÷ hanti hanana-kriyÃæ karoti, kathaæ và ghÃtayati hantÃraæ prayojayati | na kathaæcit kaæcit hanti, na kathaæcit kaæcit ghÃtayati iti ubhayatra Ãk«epa÷ evÃrtha÷ praÓnÃrthÃsaæbhavÃt | hetv-arthasya ca avikriyatvasya tulyatvÃt vidu«a÷ sarva-karma-prati«edha eva prakaraïÃrtho 'bhipreto bhagavatà | hantes tu Ãk«epa÷ udÃharaïÃrthatvena kathita÷ | vidu«a÷ kaæ karmÃsaæbhave hetu-viÓe«aæ paÓyan karmÃïy Ãk«ipati bhagavÃn kathaæ sa puru«a÷ iti | nanu ukta evÃtmano 'vikriyatvaæ sarva-karmÃsaæbhava-kÃraïa-viÓe«a÷ | satyam ukta÷ | na tu sa kÃraïa-viÓe«a÷, anyatvÃt vidu«o 'vikriyÃd Ãtmana÷ | na hi avikriyaæ sthÃïuæ viditavata÷ karma na saæbhavati iti cet, na | vidu«a÷ ÃtmatvÃt | na dehÃdi-saæghÃtasya vidvattà | ata÷ pÃriÓe«yÃt asaæhata Ãtmà vidvÃn avikriya÷ iti tasya vidu«a÷ karmÃsaæbhavÃt Ãk«epo yukta÷ kathaæ sa puru«a÷ iti | yathà buddhyÃdy Ãh­tasya ÓabdÃdy-arthasya avikriya eva san buddhi-v­tty-aviveka-vij¤Ãnena avidyayà upalabdhà Ãtmà kalpyate, evam eva ÃtmÃnÃtma-viveka-j¤Ãnena buddhi-v­ttyà vidyà asatya-rÆpayaiva paramÃrthato 'vikriya eva Ãtmà vidvÃn ucyate | vidu«a÷ karmÃsaæbhava-vacanÃt yÃni karmÃïi ÓÃstreïa vidhÅyante tÃni avidu«o vihitÃni iti bhagavato niÓcayo 'vagamyate || nanu vidyÃpi avidu«a eva vidhÅyate, vidita-vidyasya pi«Âa-pe«aïavat vidyÃ-vidhÃnÃnarthakyÃt | tatra avidu«a÷ karmÃïi vidhÅyante na vidu«a÷ iti viÓe«o nopapadyate iti cet, na | anu«Âheyasya bhÃvÃbhÃva-viÓe«opapatte÷ | agnihotrÃdi-vidhy-artha-j¤Ãnottara-kÃlam agnihotrÃdi-karma aneka-sÃdhanopasaæhÃra-pÆrvakam anu«Âheyaæ kartà aham, mama kartavyam ity evaæ prakÃra-vij¤Ãnavato 'vidu«a÷ yathà anu«Âheyaæ bhavati, na tu tathà na jÃyate ity Ãdy Ãtma-svarupa-vidhy-artha-j¤Ãnottara-kÃla-bhÃvi kiæcid anu«Âheyaæ bhavati | kintu nÃhaæ kartÃ, nÃhaæ bhoktà ity Ãdy ÃtmaikatvÃkart­tvÃdi-vi«aya-j¤ÃnÃt nÃnyad utpadyate iti e«a viÓe«a upapadyate | ya÷ puna÷ kartà aham iti vetti ÃtmÃnam, tasya mama idaæ kartavyam iti avaÓyaæbhÃvinÅ buddhi÷ syÃt | tad-apek«ayà so 'dhikriyate iti taæ prati karmÃïi saæbhavanti | sa ca avidvÃn ubhau tau na vijÃnÅta÷ iti vacanÃt viÓe«itasya ca vidu«a÷ karmÃk«epa-vacanÃt kathaæ sa puru«a÷ iti | tasmÃt viÓe«itasya avikriyÃtma-darÓina÷ vidu«a÷ mumuk«o ca sarva-karma-saænyÃse eva adhikÃra÷ | ata eva bhagavÃn nÃrÃyaïa÷ sÃækhyÃn vidu«o 'vidu«a ca karmiïa÷ pravibhajya dve ni«Âhe grÃhayati-j¤Ãna-yogena sÃækhyÃnÃæ karma-yogena yoginÃm iti | tathà ca putrÃya Ãha bhagavÃn vyÃsa÷ - dvÃv imÃv atha panthÃnau [MahÃÁà 241.6] ity Ãdi | tathà ca kriyÃ-pathaÓ caiva purastÃt paÓcÃt saænyÃsaÓ ca iti | etam eva vibhÃgaæ puna÷ punar darÓayi«yati bhagavÃn --- atattvavit ahaækÃra-vimƬhÃtmà kartÃham iti manyate, tattvavit tu, nÃhaæ karomi iti | tathà ca sarva-karmÃïi manasà saænyasyÃste ityÃdi || tatra kecit paï¬itaæ-manyà vadanti --- janmÃdi-«a¬-bhÃva-vikriyÃ-rahito 'vikriyo 'kartà eko 'ham Ãtmà iti na kasyacit j¤Ãnam utpadyate, yasmin sati sarva-karma-saænyÃsa÷ upadiÓyate iti | tan na | na jÃyate ityÃdi ÓÃstropadeÓÃnarthakya-prasaÇgÃt | yathà ca ÓÃstropadeÓa-sÃmarthyÃt dharmÃdharmÃstitva-vij¤Ãnaæ kartuÓ ca dehÃntara-saæbandha-vij¤Ãnam utpadyate, tathà ÓÃstrÃt tasyaiva Ãtmano 'vikriyatvÃkart­tvaikatvÃdi-vij¤Ãnaæ kasmÃt notpadyate iti pra«ÂavyÃ÷ te | karaïÃgocaratvÃt iti cet, na | manasaivÃnudra«Âavyam [BAU 4.4.19] iti Órute÷ | ÓÃstrÃcÃryopadeÓa-Óama-damÃdi-saæsk­taæ mana Ãtma-darÓane karaïam | tathà ca tad adhigamÃya anumÃne Ãgame ca sati j¤Ãnaæ notpadyata iti sÃhasa-mÃtram etat | j¤Ãnaæ ca utpadyamÃnaæ tad-viparÅtam aj¤Ãnam avaÓyaæ bÃdhate ity abhyupagantavyam | tac ca aj¤Ãnaæ darÓitam hantà aham, hato 'smi iti ubhau tau na vijÃnÅta iti | atra ca Ãtmana÷ hanana-kriyÃyÃ÷ kart­tvaæ karmatvaæ hetu-kart­tvaæ ca aj¤Ãna-k­taæ darÓitam | tac ca sarva-kriyÃsv api samÃnaæ kart­tvÃde÷ avidyÃ-k­tatvam avikriyatvÃt Ãtmana÷ | vikriyÃvÃn hi kartà Ãtmana÷ karma-bhÆtam anyaæ prayojayati kuru iti | tad etat aviÓe«eïa vidu«a÷ sarva-kriyÃsu kart­tvaæ hetu-kart­tvaæ ca prati«edhati bhagavÃn vÃsudevo vidu«a÷ karmÃdhikÃrÃbhÃva-pradarÓanÃrthaæ vedÃvinÃÓinaæ, kathaæ sa puru«a÷ ity Ãdinà | kva puna÷ vidu«o 'dhikÃra iti etad uktaæ pÆrvam eva j¤Ãna-yogena sÃækhyÃnÃm iti | tathà ca sarva-karma-saænyÃsaæ vak«yati sarva-karmÃïi manasà ity Ãdinà || nanu manasà iti vacanÃt na vÃcikÃnÃæ kÃyikÃnà ca saænyÃsa÷ iti cet, na | sarva-karmÃïi iti viÓe«itatvÃt | mÃnasÃnÃm eva sarva-karmaïÃm iti cet, na | mano-vyÃpÃra-pÆrvakatvÃd vÃk-kÃya-vyÃpÃrÃïÃæ mano-vyÃpÃrÃbhÃve tad-anupapatte÷ | ÓÃstrÅyÃïÃæ vÃk-kÃya-karmaïÃæ kÃraïÃni mÃnasÃni karmÃïi varjayitvà anyÃni sarva-karmÃïi manasà saænyasyed iti cet, na | naiva kurvan na kÃrayan iti viÓe«aïÃt | sarva-karma-saænyÃso 'yaæ bhagavatà ukta÷ mari«yato na jÅvata iti cet, na | nava-dvÃre pure dehÅ Ãste iti viÓeïÃnupapatte÷ | na hi sarva-karma-saænyÃsena m­tasya tad-dehe Ãsanaæ saæbhavati | akurvato 'kÃrayata ca dehe saænyasya iti saæbandho na dehe Ãste iti cet, na | sarvatra Ãtmano 'vikriyatvÃvadhÃraïÃt | Ãsana-kriyÃyÃÓ cÃdhikaraïÃpek«atvÃt | tad-anapek«atvÃc ca saænyÃsasya | saæpÆrvas tu nyÃsa-Óabdo 'tra tyÃgÃrtha÷, na nik«epÃrtha÷ | tasmÃt gÅtÃ-ÓÃstre Ãtma-j¤Ãnavata÷ saænyÃsa eva adhikÃro na karmaïÅti tatra tatra upari«ÂÃt Ãtma-j¤Ãna-prakaraïe darÓayi«yÃma÷ ||BhGS_2.21|| ============================== prak­taæ tu vak«yÃma÷ | tatra Ãtmano 'vinÃÓitvaæ pratij¤Ãtam | tat kim iveti, ucyate - vÃsÃæsi jÅrïÃni yathà vihÃya navÃni g­hïÃti naro 'parÃïi | tathà ÓarÅrÃïi vihÃya jÅrïÃni anyÃni saæyÃti navÃni dehÅ ||BhG_2.22|| vÃsÃæsi vastrÃïi jÅrïÃni durbalatÃæ gatÃni yathà loke vihÃya parityajya navÃni abhinavÃni g­hïÃti upÃdatte nara÷ puru«o 'parÃïi anyÃni, tathà tadvad eva ÓarÅrÃïi vihÃya jÅrïÃni anyÃni saæyÃti saægacchati navÃni dehÅ Ãtmà puru«avat avikriya evety artha÷ ||BhGS_2.22|| ============================== kasmÃt avikriya eveti, Ãha --- nainaæ chindanti ÓastrÃïi nainaæ dahati pÃvaka÷ | na cainaæ kledayanty Ãpo na Óo«ayati mÃruta÷ ||BhG_2.23|| enaæ prak­taæ dehinaæ na chindanti ÓastrÃïi, niravayavatvÃt nÃvayava-vibhÃgaæ kurvanti | ÓastrÃïi asy-ÃdÅni | tathà nainaæ dahati pÃvaka÷, agnir api na bhasmÅkaroti | tathà na cainaæ kledayanti Ãpa÷ | apÃæ hi sÃvayavasya vastuna ÃdrÅbhÃva-karaïena avayava-viÓle«ÃpÃdane sÃmarthyam | tan na niravayave Ãtmani saæbhavati | tathà snehavat dravyaæ sneha-Óo«aïena nÃÓayati vÃyu÷ | enaæ tv ÃtmÃnaæ na Óo«ayati mÃruto 'pi ||BhGS_2.23|| ============================== yata evaæ tasmÃt -- acchedyo 'yam adÃhyo 'yam akledyo 'Óo«ya eva ca | nitya÷ sarva-gata÷ sthÃïur acalo 'yaæ sanÃtana÷ ||BhG_2.24|| yasmÃt anyonya-nÃÓa-hetu-bhÆtÃni enam ÃtmÃnaæ nÃÓayituæ notsahante asyÃdÅni tasmÃt nitya÷ | nityatvÃt sarvagata÷ | sarva-gatatvÃt sthÃïur iva, sthira ity etat | sthiratvÃt acalo 'yam Ãtmà | ata÷ sanÃtanaÓ cirantana÷, na kÃraïÃt kutaÓcin ni«panna÷, abhinava ity artha÷ | naite«Ãæ lokÃnÃæ paunaruktyaæ codanÅyam, yata÷ ekenaiva lokÃn Ãtmana÷ nityatvam avikriyatvaæ coktam na jÃyate mriyate và ity Ãdinà | tatra yad eva Ãtma-vi«ayaæ kiæcid ucyate, tad etasmÃt lokÃrthÃn nÃtiricyate | kiæcic chabdata÷ punaruktam, kiæcid arthata÷ iti | durbodhatvÃt Ãtma-vastuna÷ puna÷ puna÷ prasaÇgam ÃpÃdya ÓabdÃntareïa tad eva vastu nirÆpayati bhagavÃn vÃsudeva÷ kathaæ nu nÃma saæsÃriïÃm asaæsÃritva-buddhi-gocaratÃm Ãpannaæ sat avyaktaæ tattvaæ saæsÃra-niv­ttaye syÃt iti ||BhGS_2.24|| ============================== kiæ ca-- avyakto 'yam acintyo 'yam avikÃryo 'yam ucyate | tasmÃd evaæ viditvainaæ nÃnuÓocitum arhasi ||BhG_2.25|| avyakta÷ sarva-karaïÃvi«ayatvÃt na vyajyata iti avyakto 'yam Ãtmà | ataeva acintyo 'yam | yad dhi indriya-gocaras tac cintÃ-vi«ayatvam Ãpadyate | ayaæ tv Ãtmà anindriya-gocaratvÃt acintya÷ | ataeva avikÃrya÷, yathà k«Åraæ dadhyÃta¤canÃdinà vikÃri na tathà ayam Ãtmà | niravayavatvÃc cÃvikriya÷ | na hi niravayavaæ kiæcit vikriyÃtmakaæ d­«ÂÃm | avikriyatvÃt avikÃryo 'yam Ãtmà ucyate | tasmÃt evaæ yathokta-prakÃreïa enam ÃtmÃnaæ viditvà tvaæ na anuÓocitum arhasi hantÃham e«Ãm, mayaite hanyanta iti ||BhGS_2.25|| ============================== Ãtmano 'nityatvam abhyupagamya idam ucyate --- atha cainaæ nityajÃtaæ nityaæ và manyase m­tam | tathÃpi tvaæ mahÃbÃho naivaæ Óocitum arhasi ||BhG_2.26|| atha ca iti abhyupagamÃrtha÷ | enaæ prak­tam ÃtmÃnaæ nitya-jÃtaæ loka-prasiddhayà praty aneka-ÓarÅrotpatti jÃto jÃta iti manyase | tathà prati-tat-tad-vinÃÓaæ nityaæ và manyase m­taæ m­to m­ta iti | tathÃpi tathÃbhÃve 'py Ãtmani tvaæ mahÃbÃho, na evaæ Óocitum arhasi, janmavato nÃÓo nÃÓavato janma cety etÃv avaÓyaæbhÃvinÃv iti ||BhGS_2.26|| ============================== tathà ca sati-- jÃtasya hi dhruvo m­tyur dhruvaæ janma m­tasya ca | tasmÃd aparihÃrye 'rthe na tvaæ Óocitum arhasi ||BhG_2.27|| jÃtasya hi labdha-janmana÷ dhruvo 'vyabhicÃrÅ m­tyur maraïaæ dhruva janma m­tasya ca | tasmÃd aparihÃryo 'yaæ janma-maraïa-lak«aïo 'rtha÷ | tasminn aparihÃrye 'rthe na tvaæ Óocitum arhasi ||BhGS_2.27|| ============================== kÃrya-karaïa-saæghÃtÃtma-kÃnyapi bhÆtÃny uddiÓya Óoko na yukta÷ kartum, yata÷- avyaktÃdÅni bhÆtÃni vyakta-madhyÃni bhÃrata | avyakta-nidhanÃny eva tatra kà paridevanà ||BhG_2.28|| avyaktÃdÅny avyaktam adarÓanam anupalabdhi÷ Ãdir ye«Ãæ bhÆtÃnÃæ putra-mitrÃdi-kÃrya-karaïa-saæghÃtÃtmakÃnÃæ tÃni avyaktadÅni bhÆtÃni prÃg-utpatte÷, utpannÃni ca prÃÇ-maraïÃt vyakta-madhyÃni | avyakta-nidhanÃny eva punar avyaktam adarÓanaæ nidhanaæ maraïaæ ye«Ãæ tÃni avyakta-nidhanÃni | maraïÃd Ærdhvam apy avyaktatÃm eva pratipadyante ity artha÷ | tathà coktam --- adarÓanÃd Ãpatita÷ punaÓ cÃdarÓanaæ gata÷ | nÃsau tava na tasya tvaæ v­thà kà paridevanà || [MahÃ. StrÅ. 2.13] iti | tatra kà paridevanà ko và pralÃpo 'd­«Âa-d­«Âa-prana«Âa-bhrÃnti-bhÆte«u bhÆte«v ity artha÷ ||BhGS_2.28|| ============================== durvij¤eyo 'thaæ prak­ta Ãtmà | kiæ tvÃmevaikamupÃlabhe sÃdhÃraïe bhrÃntinimitte | kathaæ durvij¤eyo 'yamÃtmà ityata Ãha --- ÃÓcaryavat paÓyati kaÓcid enam ÃÓcaryavad vadati tathaiva cÃnya÷ | ÃÓcaryavac cainam anya÷ Ó­ïoti ÓrutvÃpy enaæ veda na caiva kaÓcit ||BhG_2.29|| ÃÓcaryavat ÃÓcaryam ad­«Âa-pÆrvam adbhutam akasmÃd d­ÓyamÃnaæ tena tulyaæ ÃÓcaryavat ÃÓcaryam iva enam ÃtmÃnaæ paÓyati kaÓcit | ÃÓcaryavad enaæ vadati tathaiva cÃnya÷ | ÃÓcaryavac ca enam anya÷ s­ïoti | Órutvà d­«Âvà uktvÃpi enam ÃtmÃnaæ veda na caiva kaÓcit | athavà yo 'yam ÃtmÃnaæ paÓyati sa ÃÓcarya-tulya÷, yo vadati ya ca s­ïoti so 'neka-sahasre«u kaÓcid eva bhavati | ato durbodha Ãtmà ity abhiprÃya÷ ||BhGS_2.29|| ============================== athedÃnÅæ prakaraïÃrtham upasaæharan brÆte - dehÅ nityam avadhyo 'yaæ dehe sarvasya bhÃrata | tasmÃt sarvÃïi bhÆtÃni na tvaæ Óocitum arhasi ||BhG_2.30|| dehÅ ÓarÅrÅ nityaæ sarvadà sarvÃvasthÃsu avadhya÷ niravayavatvÃn nityatvÃc ca | tatra avadhyo 'yaæ dehe ÓarÅre sarvasya sarva-gatatvÃt sthÃvarÃdi«u sthito 'pi sarvasya prÃïi-jÃtasya dehe vadhyamÃne 'py ayaæ dehÅ na vadhyo yasmÃt, tasmÃd bhÅ«mÃdÅni sarvÃïi bhÆtÃni uddiÓya na tvaæ Óocitum arhasi ||BhGS_2.30|| ============================== iha paramÃrtha-tattvÃpek«ÃyÃæ Óoko moho và na saæbhavatÅty uktam | na kevalaæ paramÃrtha-tattvÃpek«ÃyÃm eva, kiæ tu --- sva-dharmam api cÃvek«ya na vikampitum arhasi | dharmyÃd dhi yuddhÃc chreyo 'nyat k«atriyasya na vidyate ||BhG_2.31|| svadharmam api svo dharma÷ k«atriyasya yuddhaæ tam api avek«ya tvaæ na vikampituæ pracalitum nÃrhasi k«atriyasya svÃbhÃvikÃd dharmÃd Ãtma-svÃbhÃvyÃd ity abhiprÃya÷ | tac ca yuddhaæ p­thivÅ-jaya-dvÃreïa dharmÃrthaæ prajÃ-rak«aïÃrthaæ ceti dharmÃd anapetaæ paraæ dharmyam | tasmÃd dharmyÃd yuddhÃc chreyo 'nyat k«atriyasya na vidyate hi yasmÃt ||BhGS_2.31|| ============================== kutaÓ ca tat yuddhaæ kartavyam iti, ucyate --- yad­cchayà copapannaæ svarga-dvÃram apÃv­tam | sukhina÷ k«atriyÃ÷ pÃrtha labhante yuddham Åd­Óam ||BhG_2.32|| yad­cchayà ca aprÃrthitatayà upapannam Ãgataæ svarga-dvÃram apÃv­tam udghÃÂitaæ ya etad Åd­Óaæ yuddhaæ labhante k«atriyÃ÷ he pÃrtha, kiæ na sukhinas te ? ||BhGS_2.32|| ============================== etaæ kartavyatÃ-prÃptam api - atha cet tvam imaæ dharmyaæ saægrÃmaæ na kari«yasi | tata÷ sva-dharmaæ kÅrtiæ ca hitvà pÃpam avÃpsyasi ||BhG_2.33|| atha cet tvam imaæ dharmyaæ dharmÃd anapetaæ vihitaæ saægrÃmaæ yuddhaæ na kari«yasi cet, tata÷ tad-akaraïÃt svadharmaæ kÅrtiæ ca mahÃ-devÃdi-samÃgama-nimittÃæ hitvà kevalaæ pÃpam avÃpsyasi ||BhGS_2.33|| ============================== na kevalaæ svadharma-kÅrti-parityÃga÷ - akÅrtiæ cÃpi bhÆtÃni kathayi«yanti te 'vyayÃm | saæbhÃvitasya cÃkÅrtir maraïÃd atiricyate ||BhG_2.34|| akÅrtiæ cÃpi yuddhà bhÆtÃni kathayi«yanti te tava avyayÃæ dÅrgha-kÃlÃm | dharmÃtmà ÓÆra ity evam Ãdibhi÷ guïai÷ saæbhÃvitasya ca akÅrti÷ maraïÃt atiricyate, saæbhÃvitasya ca akÅrte÷ varaæ maraïam ity artha÷ ||BhGS_2.34|| ============================== kiæ ca-- bhayÃd raïÃd uparataæ maæsyante tvÃæ mahÃrathÃ÷ | ye«Ãæ ca tvaæ bahumato bhÆtvà yÃsyasi lÃghavam ||BhG_2.35|| bhayÃt karïÃdibhya÷ raïÃt yuddhÃt uparataæ niv­ttaæ maæsyante cintayi«yanti na k­payeti tvÃæ mahÃrathÃ÷ duryodhana-prabh­taya÷ | ye«Ãæ ca tvaæ duryodhanÃdÅnÃæ bahu-mato bahubhir guïair yukta÷ ity evaæ mata÷ bahumato bhÆtvà punar yÃsyasi lÃghavaæ laghu-bhÃvam ||BhGS_2.35|| ============================== kiæ ca -- avÃcya-vÃdÃæÓ ca bahÆn vadi«yanti tavÃhitÃ÷ | nindantas tava sÃmarthyaæ tato du÷khataraæ nu kim ||BhG_2.36|| avÃcya-vÃdÃn avaktavya-vÃdÃæÓ ca bahÆn aneka-prakÃrÃn vadi«yanti tavÃhitÃ÷ Óatrava÷ nindanta÷ kutsayanta÷ tava tvadÅyaæ sÃmarthyaæ nivÃta-kavacÃdi-yuddha-nimittam | tatas tasmÃt nindÃ-prÃpter du÷khÃt du÷khataraæ nu kim ? tata÷ ka«Âataraæ du÷khaæ nÃstÅty artha÷ ||BhGS_2.36|| ============================== yurà puna÷ kriyamÃïe karïÃdibhi÷- hato và prÃpsyasi svargaæ jitvà và bhok«yase mahÅm | tasmÃd utti«Âha kaunteya yuddhÃya k­ta-niÓcaya÷ ||BhG_2.37|| hato và prÃpsyasi svargam, hata÷ san svargaæ prÃpsyasi | jitvà và karïÃdÅn ÓÆrÃn bhok«yase mahÅm | ubhayathÃpi tava lÃbha evety abhiprÃya÷ | yata evaæ tasmÃt utti«Âha kaunteya yuddhÃya k­tÃni ca ya÷ je«yÃmi ÓatrÆn, mari«yÃmi và iti niÓcayaæ k­tvety artha÷ ||BhGS_2.37|| ============================== tatra yuddhaæ svadharma ity evaæ yudhyamÃnasyopadeÓam imaæ s­ïu - sukha-du÷khe same k­tvà lÃbhÃlÃbhau jayÃjayau | tato yuddhÃya yujyasva naivaæ pÃpam avÃpsyasi ||BhG_2.38|| sukha-du÷khe same tulye k­tvÃ, rÃga-dve«Ãv apy ak­tvety etat | tathà lÃbhÃlÃbhau jayÃjayau ca samau k­tvà tato yuddhÃya yujyasva ghaÂÃsva | na evaæ yuddhaæ kurvan pÃpam avÃpsyasi | ity e«a upadeÓa÷ prÃsaÇgika÷ ||BhGS_2.38|| ============================== Óoka-mohÃpanayanÃya laukiko nyÃya÷ svadharmam api cÃvek«ya ity Ãdyai÷ lokair ukta÷, na tu tÃtparyeïa | paramÃrtha-darÓanam iha prak­tam | tac coktam upasaæhriyate -- e«Ã te 'bhihità iti ÓÃstra-vi«aya-vibhÃga-pradarÓanÃya | iha hi pradarÓite puna÷ ÓÃstra-vi«aya-vibhÃge upari«ÂÃt j¤Ãna-yogena sÃækhyÃnÃæ karma-yogena yoginÃm iti ni«ÂhÃ-dvaya-vi«ayaæ ÓÃstraæ sukhaæ pravarti«yate, ÓrotÃraÓ ca vi«aya-vibhÃgena sukhaæ grahÅ«yanti ity ata Ãha --- e«Ã te 'bhihità sÃækhye buddhir yoge tv imÃæ Ó­ïu | buddhyà yukto yayà pÃrtha karmabandhaæ prahÃsyasi ||BhG_2.39|| e«Ã te tubhyam abhihità uktà sÃækhye paramÃrtha-vastu-viveka-vi«aye buddhir j¤Ãnaæ sÃk«Ãt Óoka-mohÃdi-saæsÃra-hetu-do«a-niv­tti-kÃraïam | yoge tu tat-prÃpty-upÃye ni÷saÇgatayà dvandva-prahÃïa-pÆrvakam ÅÓvarÃrÃdhanÃrthe karma-yoge karmÃnu«ÂhÃne samÃdhi-yoge cemÃm anantaram evocyamÃnÃæ buddhiæ Ó­ïu | tÃæ ca buddhiæ stauti prarocanÃrtham -- buddhyà yayà yoga-vi«ayayà yukta÷ | he pÃrtha, karma-bandhaæ karmaiva dharmÃdharmÃkhyo bandha÷ karma-bandhas taæ prahÃsyasi ÅÓvara-prasÃda-nimitta-j¤Ãna-prÃpter ity abhiprÃya÷ ||BhGS_2.39|| ============================== kiæ cÃnyat -- nehÃbhikrama-nÃÓo 'sti pratyavÃyo na vidyate | svalpam apy asya dharmasya trÃyate mahato bhayÃt ||BhG_2.40|| neha mok«a-mÃrge karma-yoge abhikrama-nÃÓo 'bhikramaïam abhikrama÷ prÃrambhas tasya nÃÓo nÃsti yathà k­«yÃde÷ | yoga-vi«aye prÃrambhasya na anaikÃntika-phalatvam ity artha÷ | kiæ ca nÃpi cikitsÃvat pratyavÃyo vidyate bhavati | kiæ tu svalpam api asya dharmasya yoga-dharmasya anu«Âhitaæ trÃyate rak«ati mahata÷ bhayÃt saæsÃra-bhayÃt janma-maraïÃdi-lak«aïÃt ||BhGS_2.40|| ============================== yeyaæ sÃækhye buddhir uktà yoge ca, vak«yamÃïa-lak«aïà sà - vyavasÃyÃtmikà buddhir ekeha kuru-nandana | bahu-ÓÃkhà hy anantÃÓ ca buddhayo 'vyavasÃyinÃm ||BhG_2.41|| vyavasÃyÃtmikà niÓcaya-svabhÃvà ekà eva buddhir itara-viparÅta-buddhi-ÓÃkhÃ-bhedasya vÃdhikÃ, samyak-pramÃïa-janitatvÃt, iha Óreyo-mÃrge | he kurunandana ! yÃ÷ punar itarà viparÅta-buddhaya÷, yÃsÃæ ÓÃkhÃ-bheda-pracÃra-vaÓÃt ananto 'pÃro 'nuparata÷ saæsÃro nitya-pratato vistÅrïo bhavati, pramÃïa-janita-viveka-buddhi-nimitta-vaÓÃc ca uparatÃsv ananta-bheda-buddhi«u saæsÃro 'py uparamate tà buddhayo bahu-ÓÃkhÃ÷ bahvvaya÷ ÓÃkhÃ÷ yÃsÃæ tÃ÷ bahu-ÓÃkhÃ÷, bahu-bhedà ity etat | pratiÓÃkhÃ-bhedena hy anantà ca buddhaya÷ | ke«Ãm ? avyavasÃyinÃæ pramÃïa-janita-viveka-buddhi-rahitÃnÃm ity artha÷ ||BhGS_2.41|| ============================== ye«Ãæ vyavasÃyÃtmikà buddhir nÃsti te-- yÃm imÃæ pu«pitÃæ vÃcaæ pravadanty avipaÓcita÷ | veda-vÃda-ratÃ÷ pÃrtha nÃnyad astÅti vÃdina÷ ||BhG_2.42|| yÃm imÃæ vak«yamÃïÃæ pu«pitÃæ pu«pita iva v­k«a÷ ÓobhamÃnÃæ ÓrÆyamÃïa-ramaïÅyÃæ vÃcaæ vÃkya-lak«aïÃæ pravadanti | ke ? avipaÓcito 'medhaso 'vivekina ity artha÷ | veda-vÃda-ratÃ÷ bahvy-artha-vÃda-phala-sÃdhana-prakÃÓake«u veda-vÃkye«u ratÃ÷ he pÃrtha, na anyat svarga-prÃpty-Ãdi-phala-sÃdhanebhya÷ karmabhyo 'sti ity evaæ vÃdina÷ vadana-ÓÅlÃ÷ ||BhGS_2.42|| ============================== te ca -- kÃmÃtmÃna÷ svarga-parà janma-karma-phala-pradÃm | kriyÃ-viÓe«a-bahulÃæ bhogaiÓvarya-gatiæ prati ||BhG_2.43|| kÃmÃtmÃna÷ kÃmasvabhÃvÃ÷, kÃmaparà ity artha÷ | svarga-parÃ÷ svarga÷ para÷ puru«Ãrtha÷ ye«Ãæ te svarga-parÃ÷ svarga-pradhÃnÃ÷ | janma-karma-phala-pradÃæ karmaïa÷ phalaæ karma-phalaæ janmaiva karma-phalaæ janma-karma-phalaæ tat pradadÃtÅti janma-karma-phala-pradÃ, tÃæ vÃcam | pravadanti ity anu«ajyate | kriyÃ-viÓe«a-bahulÃæ kriyÃïÃæ viÓe«Ã÷ kriyÃ-viÓe«Ã÷ te bahulà yasyÃæ vÃci tÃæ svarga-paÓu-putrÃdy-arthÃ÷ yayà vÃcà bÃhulyena prakÃÓyante | bhogaiÓvarya-gatiæ prati bhogaÓ ca aiÓvaryaæ ca bhogaiÓvarye, tayor gati÷ prÃpti÷ bhogaiÓvarya-gati÷, tÃæ prati sÃdhana-bhÆtÃ÷ ye kriyÃ-viÓe«Ã÷ tad-bahulÃæ tÃæ vÃcaæ pravadanta÷ mƬhÃ÷ saæsÃre parivartante ity abhiprÃya÷ ||BhGS_2.43|| ============================== te«Ãæ ca - bhogaiÓvarya-prasaktÃnÃæ tayÃpah­ta-cetasÃm | vyavasÃyÃtmikà buddhi÷ samÃdhau na vidhÅyate ||BhG_2.44|| bhogaiÓvarya-prasaktÃnÃæ bhoga÷ kartavya÷ caiÓvaryaæ ca iti bhogaiÓvaryayor eva praïayavatÃæ tad-Ãtma-bhÆtÃnÃm | tayà kriyÃ-viÓe«a-bahulayà vÃcà apah­ta-cetasÃm ÃcchÃdita-viveka-praj¤ÃnÃæ vyavasÃyÃtmikà sÃækhye yoge và buddhi÷ samÃdhau samÃdhÅyate asmin puru«opabhogÃya sarvam iti samÃdhi÷ anta÷karaïaæ buddhi÷ tasmin samÃdhau, na vidhÅyate na bhavati ity artha÷ ||BhGS_2.44|| ============================== ya evaæ viveka-buddhi-rahitÃ÷ te«Ãæ kÃmÃtmanÃæ yat phalaæ tad Ãha - traiguïya-vi«ayà vedà nistraiguïyo bhavÃrjuna | nirdvandvo nitya-sattva-stho niryoga-k«ema ÃtmavÃn ||BhG_2.45|| traiguïya-vi«ayÃ÷ traiguïyaæ saæsÃro vi«aya÷ prakÃÓayitavya÷ ye«Ãæ te vedÃ÷ traiguïya-vi«ayÃ÷ | tvaæ tu nistraiguïyo bhava arjuna, ni«kÃmo bhava ity artha÷ | nirdvandva÷ sukha-du÷kha-hetÆ sa-pratipak«au padÃrthau dvandva-Óabda-vÃcyau | tata÷ nirgata÷ nirdvandvo bhava | nitya-sattva-stha÷ sadà sattva-guïÃÓrito bhava | tathà niryoga-k«emo 'nupÃttasya upÃdÃnaæ yoga÷, upÃttasya rak«aïaæ k«ema÷, yoga-k«ema-pradhÃnasya Óreyasi prav­ttir du«karà ity ata÷ niryoga-k«emo bhava | ÃtmavÃn apramattaÓ ca bhava | e«a tava upadeÓa÷ sva-dharmam anuti«Âhata÷ ||BhGS_2.45|| ============================== sarve«u vedokte«u karmasu yÃny uktÃny anantÃni phalÃni tÃni nÃpek«yante cet, kim arthaæ tÃni ÅÓvarÃyety anu«ÂhÅyante ity ucyate | s­ïu - yÃvÃn artha udapÃne sarvata÷ saæplutodake | tÃvÃn sarve«u vede«u brÃhmaïasya vijÃnata÷ ||BhG_2.46|| yathà loke kÆpa-ta¬ÃgÃdy-anekasmin udapÃne paricchinnodake yÃvÃn yÃvat-parimÃïa÷ snÃna-pÃnÃdir artha÷ phalaæ prayojanaæ sa sarvo 'rtha÷ sarvata÷ saæplutodake 'pi yo 'rtha÷ tÃvÃn eva saæpadyate, tatra antarbhavatÅty artha÷ | evaæ tÃvÃn tÃvat-parimÃïa eva saæpadyate sarve«u vede«u vedokte«u karmasu yo 'rtha÷ yat karma-phalaæ so 'rtha÷ brÃhmaïasya saænyÃsina÷ paramÃrtha-tattvaæ vijÃnata÷ yo 'rtha÷ yat vij¤Ãna-phalaæ sarvata÷ saæplutodaka-sthÃnÅyaæ tasmin tÃvÃn eva saæpadyate tatraivÃntarbhavatÅty artha÷ | yathà k­tÃya vijitÃyÃdhareyÃ÷ saæyanty evam enaæ sarvaæ tad abhisameti yat kiæcit prajÃ÷ sÃdhu kurvanti yas tad veda yat sa veda [ChÃU 4.1.2] iti Órute÷ | sarvaæ karmÃkhilam iti ca vak«yati | tasmÃt prÃk j¤Ãna-ni«ÂhÃdhikÃra-prÃpte÷ karmaïy adhik­tena kÆpa-ta¬ÃgÃdy-artha-sthÃnÅyam api karma kartavyam ||BhGS_2.46|| ============================== tava ca - karmaïy evÃdhikÃras te mà phale«u kadÃcana | mà karma-phala-hetur bhÆr mà te saÇgo 'stv akarmaïi ||BhG_2.47|| karmaïy evÃdhikÃro na j¤Ãna-ni«ÂhÃyÃæ te tava | tatra ca karma kurvata÷ mà phale«u adhikÃro 'stu, karma-phala-t­«ïà mà bhÆt kadÃcana kasyÃæcid apy avasthÃyÃm ity artha÷ | yadà karma-phale t­«ïà te syÃt tadà karma-phala-prÃpter hetu÷ syÃ÷, evaæ mà karma-phala-hetu÷ bhÆ÷ | yadà hi karma-phala-t­«ïÃ-prayukta÷ karmaïi pravartate tadà karma-phalasyaiva janmano hetur bhavet | yadi karma-phalaæ ne«yate, kiæ karmaïà du÷kha-rÆpeïa ? iti mà te tava saÇgo 'stv akarmaïi akaraïe prÅtir mà bhÆt ||BhGS_2.47|| ============================== yadi karma-phala-prayuktena na kartavyaæ karma, kathaæ tarhi kartavyam iti | ucyate - yogastha÷ kuru karmÃïi saÇgaæ tyaktvà dhanaæjaya | siddhy-asiddhyo÷ samo bhÆtvà samatvaæ yoga ucyate ||BhG_2.48|| yoga-stha÷ san kuru karmÃïi kevalam ÅÓvarÃrtham | tatrÃpÅÓvaro me tu«yatu iti saÇgaæ tyaktvà dhanaæjaya | phala-t­«ïÃ-ÓÆnyena kriyamÃïe karmaïi sattva-Óuddhijà j¤Ãna-prÃpti-lak«aïà siddhi÷, tad-viparyayajà asiddhi÷, tayo÷ siddhy-asiddhyor api sama÷ tulyo bhÆtvà kuru karmÃïi | ko 'sau yogo yatra-stha÷ kuru ity uktam ? idam eva tat --- siddhy-asiddhyo÷ samatvaæ yoga ucyate ||BhGS_2.48|| ============================== yat puna÷ samatva-buddhi-yuktam ÅÓvarÃrÃdhanÃrthaæ karmoktam, etasmÃt karmaïa÷ -- dÆreïa hy avaraæ karma buddhi-yogÃd dhanaæjaya | buddhau Óaraïam anviccha k­païÃ÷ phala-hetava÷ ||BhG_2.49|| dÆreïa ativiprakar«eïa atyantam eva hy avaram adhamaæ nik­«Âaæ karma phalÃrthinà kriyamÃïaæ buddhi-yogÃt samatva-buddhi-yuktÃt karmaïa÷, janma-maraïÃdi-hetutvÃt | he dhanaæjaya, yata evaæ tata÷ yoga-vi«ayÃyÃæ buddhau tat-paripÃka-jÃyÃæ và sÃækhya-buddhau Óaraïam ÃÓrayam abhaya-prÃpti-kÃraïam anviccha prÃrthayasva, paramÃrtha-j¤Ãna-Óaraïo bhavety artha÷ | yato 'varaæ karma kurvÃïÃ÷ k­païÃ÷ dÅnÃ÷ phala-hetava÷ phala-t­«ïÃ-prayuktÃ÷ santa÷, yo và etad ak«araæ gÃrgy aviditvÃsmÃl lokÃt praiti sa k­païa÷ [BAU 3.8.10] iti Órute÷ ||BhGS_2.49|| ============================== samatva-buddhi-yukta÷ san svadharmam anuti«Âhan yat phalaæ prÃpnoti tac ch­ïu -- buddhi-yukto jahÃtÅha ubhe suk­ta-du«k­te | tasmÃd yogÃya yujyasva yoga÷ karmasu kauÓalam ||BhG_2.50|| buddhi-yukta÷ karma-samatva-vi«ayayà buddhyà yukto buddhi-yukta÷ sa÷ jahÃti parityajati iha asmin loke ubhe suk­ta-du«k­te puïya-pÃpe sattva-Óuddhi-j¤Ãna-prÃpti-dvÃreïa yata÷, tasmÃt samatva-buddhi-yogÃya yujyasva ghaÂÃsva | yogo hi karmasu kauÓalam sva-dharmÃkhye«u karmasu vartamÃnasya yà siddhy-asiddhyo÷ samatva-buddhir ÅÓvarÃrpita-cetastayà tat kauÓalaæ kuÓala-bhÃva÷ | tad dhi kauÓalaæ yad bandhana-svabhÃvÃny api karmÃïi samatva-buddhyà svabhÃvÃn nivartante | tasmÃt samatva-buddhi-yukto bhava tvam ||BhGS_2.50|| ============================== yasmÃt - karmajaæ buddhi-yuktà hi phalaæ tyaktvà manÅ«iïa÷ | janma-bandha-vinirmuktÃ÷ padaæ gacchanty anÃmayam ||BhG_2.51|| karmajaæ phalaæ tyaktvà iti vyavahitena sambandha÷ | i«ÂÃni«Âa-deha-prÃpti÷ karmajaæ phalaæ karmabhyo jÃtaæ buddhi-yuktÃ÷ samatva-buddhi-yuktÃ÷ santa÷ hi yasmÃt phalaæ tyaktvà parityajya manÅ«iïa÷ j¤Ãnino bhÆtvÃ, janma-bandha-vinirmuktÃ÷ janmaiva bandha÷ janma-bandha÷ tena vinirmuktÃ÷ jÅvanta eva janma-bandhÃt vinirmuktÃ÷ santa÷, padaæ paramaæ vi«ïo÷ mok«Ãkhyaæ gacchanti anÃmayaæ sarvopadrava-rahitam ity artha÷ | athavà buddhi-yogÃd dhanaæjaya ity Ãrabhya paramÃrtha-darÓana-lak«aïaiva sarvata÷ saæplutodaka-sthÃnÅyà karma-yogaja-sattva-Óuddha-janità buddhir darÓitÃ, sÃk«Ãt-suk­ta-du«k­ta-prahÃïÃdi-hetutva-ÓravaïÃt ||BhGS_2.51|| ============================== yogÃnu«ÂhÃna-janita-sattva-Óuddhajà buddhi÷ kadà prÃpsyate ity ucyate --- yadà te moha-kalilaæ buddhir vyatitari«yati | tadà gantÃsi nirvedaæ Órotavyasya Órutasya ca ||BhG_2.52|| yadà yasmin kÃle te tava moha-kalilaæ mohÃtmakam aviveka-rÆpaæ kÃlu«yaæ yena ÃtmÃnÃtma-viveka-bodhaæ kalu«Åk­tya vi«ayaæ pratyanta÷-karaïaæ pravartate, tat tava buddhi÷ vyatitari«yati vyatikrami«yati, atiÓuddha-bhÃvam ÃpÃtryate ity artha÷ | tadà tasmin kÃle gantÃsi prÃpsyasi nirvedaæ vairÃgyaæ Órotavyasya Órutasya ca, tadà Órotavyaæ Órutaæ ca te ni«phalaæ pratibhÃtÅty abhiprÃya÷ ||BhGS_2.52|| ============================== moha-kalilÃtyaya-dvÃreïa labdhÃtma-vivekaja-praj¤a÷ kadà karma-yogajaæ phalaæ paramÃrtha-yogam avÃpsyÃmÅti cet, tat s­ïu -- Óruti-vipratipannà te yadà sthÃsyati niÓcalà | samÃdhÃv acalà buddhis tadà yogam avÃpsyasyi ||BhG_2.53|| Óruti-vipratinnà aneka-sÃdhya-sÃdhana-saæbandha-prakÃÓana-Órutibhi÷ Óravaïai÷ prav­tti-niv­tti-lak«aïai÷ vipratipannà nÃnÃ-pratinnà vik«iptà satÅ te tava buddhir yadà yasmin kÃle sthÃsyati sthirÅbhÆtà bhavi«yati niÓcalà vik«epa-calana-varjità satÅ samÃdhau, samÃdhÅyate cittam asminn iti samÃdhir ÃtmÃ, tasmin Ãtmani ity etat | acalà tatrÃpi vikalpa-varjità ity etat | buddhir anta÷karaïam | tadà tasmin kÃle yogam avÃpsyasi viveka-praj¤Ãæ samÃdhiæ prÃpsyasi ||BhGS_2.53|| ============================== praÓnabÅjaæ pratilabhya arjuna uvÃcalabdhasamÃdhipraj¤asya lak«aïabubhutsayà --- arjuna uvÃca- arjuna uvÃca sthita-praj¤asya kà bhëà samÃdhi-sthasya keÓava | sthita-dhÅ÷ kiæ prabhëeta kim ÃsÅta vrajeta kim ||BhG_2.54|| sthità prati«Âhità aham asmi paraæ brahma iti praj¤Ã yasya sa÷ sthita-praj¤as tasya sthita-praj¤asya kà bhëà kiæ bhëaïaæ vacanaæ katham asau parair bhëyate samÃdhi-sthasya samÃdhau sthitasya he keÓava | sthita-dhÅ÷ sthita-praj¤a÷ svayaæ và kiæ prabhëeta | kim ÃsÅta vrajeta kim Ãsanaæ vrajanaæ và tasya katham ity artha÷ | sthita-praj¤asya lak«aïam anena lokena p­cchayate ||BhGS_2.54|| ============================== yo hy Ãdita eva saænyasya karmÃïi j¤Ãna-yoga-ni«ÂhÃyÃæ prav­tta÷, yaÓ ca karma-yogena, tayo÷ prajahÃti ity Ãrabhya à adhyÃya-parisamÃpte÷ sthita-praj¤a-lak«aïaæ sÃdhanaæ copadiÓyate | sarvatraiva hi adhyÃtma-ÓÃstre k­tÃrtha-lak«aïÃni yÃni tÃny eva sÃdhanÃni upadiÓyante, yatna-sÃdhyatvÃt | yÃni yatna-sÃdhyÃni sÃdhanÃni lak«aïÃni ca bhavanti tÃni ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca-- prajahÃti yadà kÃmÃn sarvÃn pÃrtha mano-gatÃn | Ãtmany evÃtmanà tu«Âa÷ sthita-praj¤as tadocyate ||BhG_2.55|| prajahÃti prakar«eïa jahÃti parityajati yadà yasmin kÃle sarvÃn samastÃn kÃmÃn icchÃ-bhedÃn he pÃrtha, mano-gatÃn manasi pravi«ÂÃan h­di pravi«ÂÃn | sarva-kÃma-parityÃge tu«Âi-kÃraïÃbhÃvÃt ÓarÅra-dhÃraïa-nimitta-Óe«e ca sati unmatta-pramattasyeva prav­tti÷ prÃptÃ, ity ata ucyate --- Ãtmany eva pratyag-Ãtma-svarÆpe eva Ãtmanà svenaiva bÃhya-lÃbha-nirapek«as tu«ÂÃ÷ paramÃrtha-darÓanÃm­ta-rasa-lÃbhena anyasmÃd alaæ-pratyayavÃn sthita-praj¤a÷ sthità prati«Âhità ÃtmÃnÃtma-vivekajà praj¤Ã yasya sa÷ sthita-praj¤a÷ vidvÃn tadà ucyate | tyakta-putra-vitta-lokai«aïa÷ saænyÃsÅ ÃtmÃrÃma Ãtma-krŬÃ÷ sthita-praj¤a ity artha÷ ||BhGS_2.55|| ============================== kiæ ca -- du÷khe«v anudvigna-manÃ÷ sukhe«u vigata-sp­ha÷ | vÅta-rÃga-bhaya-krodha÷ sthita-dhÅr munir ucyate ||BhG_2.56|| du÷khe«v ÃdhyÃtmikÃdi«u prÃpte«u na udvignaæ na prak«ubhitaæ du÷kha-prÃptau mano yasya so 'yam anudvigna-manÃ÷ | tathà sukhe«u prÃpte«u vigatà sp­hà t­«ïà yasya, na agnir iva indhanÃdy-ÃdhÃne sukhÃny anu vivardhate sa vigata-sp­ha÷ | vÅta-rÃga-bhaya-krodha÷ rÃga ca bhayaæ ca krodha ca vÅtà vigatà yasmÃt sa vÅta-rÃga-bhaya-krodha÷ | sthita-dhÅ÷ sthita-praj¤o muni÷ saænyÃsÅ tadà ucyate ||BhGS_2.56|| ============================== kiæ ca-- ya÷ sarvatrÃnabhisnehas tat tat prÃpya ÓubhÃÓubham | nÃbhinandati na dve«Âi tasya praj¤Ã prati«Âhità ||BhG_2.57|| ya÷ muni÷ sarvatra deha-jÅvitÃdi«v api anabhisneho 'bhisneha-varjitas tat tat prÃpya ÓubhÃÓubhaæ tat tat Óubhaæ aÓubhaæ và labdhvà nÃbhinandati na dve«Âi Óubhaæ prÃpya na tu«yati na h­«yati, aÓubhaæ ca prÃpya na dve«Âi ity artha÷ | tasya evaæ har«a-vi«Ãda-varjitasya vivekajà praj¤Ã prati«Âhità bhavati ||BhGS_2.57|| ============================== kiæ ca -- yadà saæharate cÃyaæ kÆrmo 'ÇgÃnÅva sarvaÓa÷ | indriyÃïÅndriyÃrthebhyas tasya praj¤Ã prati«Âhità ||BhG_2.58|| yadà saæharate samyag upasaæharate cÃyaæ j¤Ãna-ni«ÂhÃyÃæ prav­tto yati÷ kÆrmo 'ÇgÃni iva yathà kÆrmo bhayÃt svÃny aÇgÃni upasaæharati sarvaÓa÷ sarvata÷, evaæ j¤Ãna-ni«Âha÷ indriyÃïi indriyÃrthebhya÷ sarva-vi«ayebhya upasaæharate | tasya praj¤Ã prati«Âhità ity uktÃrthaæ vÃkyam ||BhGS_2.58|| ============================== tatra vi«ayÃn anÃharata÷ ÃturasyÃpi indriyÃïi kÆrmÃÇgÃnÅva saæhriyante na tu tad-vi«ayo rÃga÷ sa kathaæ saæhriyate ity ucyate - vi«ayà vinivartante nirÃhÃrasya dehina÷ | rasa-varjaæ raso 'py asya paraæ d­«Âvà nivartate ||BhG_2.59|| yadyapi vi«ayÃ÷ vi«ayopalak«itÃni vi«aya-Óabda-vÃcyÃni indriyÃïi nirÃhÃrasya anÃhriyamÃïa-vi«ayasya ka«Âe tapasi sthitasya mÆrkhasyÃpi vinivartante dehino dehavata÷ rasa-varjaæ raso rÃgo vi«aye«u yas taæ varjayitvà | rasa-Óabdo rÃge prasiddha÷, sva-rasena prav­tta÷ rasika÷ rasaj¤a÷, ity Ãdi-darÓanÃt | so 'pi raso ra¤jana-rÆpa÷ sÆk«mo 'sya yate÷ paraæ paramÃrtha-tattvaæ brahma d­«Âvà upalabhya aham eva tat iti vartamÃnasya nivartate nirbÅjaæ vi«aya-vij¤Ãnaæ saæpadyate ity artha÷ | nÃsati samyag-darÓane rasasya uccheda÷ | tasmÃt samyag-darÓanÃtmikÃyÃ÷ praj¤ÃyÃ÷ sthairyaæ kartavyam ity abhiprÃya÷ ||BhGS_2.59|| ============================== samyag-darÓana-lak«aïa-praj¤Ã-sthairyaæ cikÅr«atà Ãdau indriyÃïi sva-vaÓe sthÃpayitavyÃni, yasmÃt tad-anavasthÃpane do«am Ãha --- yatato hy api kaunteya puru«asya vipaÓcita÷ | indriyÃïi pramÃthÅni haranti prasabhaæ mana÷ ||BhG_2.60|| yatata÷ prayatnaæ kurvata÷ hi yasmÃt kaunteya puru«asya vipaÓcita÷ medhÃvino 'pi iti vyavahitena saæbandha÷ | indriyÃïi pramÃthÅni pramathana-ÓÅlÃni vi«ayÃbhimukhaæ hi puru«aæ vik«obhayanti ÃkulÅkurvanti, ÃkulÅk­tya ca haranti prasabhaæ prasahya prakÃÓam eva paÓyato viveka-vij¤Ãna-yuktaæ mana÷ ||BhGS_2.60|| ============================== yatas tasmÃt-- tÃni sarvÃïi saæyamya yukta ÃsÅta mat-para÷ | vaÓe hi yasyendriyÃïi tasya praj¤Ã prati«Âhità ||BhG_2.61|| tÃni sarvÃïi saæyamya saæyamanaæ vaÓÅkaraïaæ k­tvà yukta÷ samÃhita÷ san ÃsÅta mat-paro 'haæ vÃsudeva÷ sarva-pratyag-Ãtmà paro yasya sa mat-para÷, nÃnyo 'haæ tasmÃt ity ÃsÅta ity artha÷ | evam ÃsÅnasya yater vaÓe hi yasyendriyÃïi vartante abhyÃsa-balÃt tasya praj¤Ã prati«Âhità ||BhGS_2.61|| ============================== athedÃnÅæ parÃbhavi«yata÷ sarvÃnartha-mÆlam idam ucyate -- dhyÃyato vi«ayÃn puæsa÷ saÇgas te«ÆpajÃyate | saÇgÃt saæjÃyate kÃma÷ kÃmÃt krodho 'bhijÃyate ||BhG_2.62|| krodhÃd bhavati saæmoha÷ saæmohÃt sm­ti-vibhrama÷ | sm­ti-bhraæÓÃd buddhi-nÃÓo buddhi-nÃÓÃt praïaÓyati ||BhG_2.63|| dhyÃyataÓ cintayato vi«ayÃt ÓabdÃdÅn vi«aya-viÓe«Ãn Ãlocayata÷ puæsa÷ puru«asya saÇga÷ Ãsakti÷ prÅtis te«u vi«aye«u upajÃyate utpadyate | saÇgÃt prÅte÷ saæjÃyate samutpadyate kÃmas t­«ïà | kÃmÃt kutaÓcit pratihatÃt krodho 'bhijÃyate | krodhÃd bhavati saæmoho 'viveka÷ kÃryÃkÃrya-vi«aya÷ | kruddho hi saæmƬha÷ san gurum apy ÃkroÓati | saæmohÃt sm­ti-vibhrama÷ ÓÃstrÃcÃryopadeÓÃhita-saæskÃra-janitÃyÃ÷ sm­te syÃt vibhramo bhraæÓa÷ sm­ty-utpatti-nimitta-prÃptau anutpatti÷ | tata÷ sm­ti-bhraæÓÃt buddhi-nÃÓa÷ buddhi-nÃÓa÷ | kÃryÃkÃrya-vi«aya-vivekÃyogyatà anta÷-karaïasya buddher nÃÓa ucyate | buddher nÃÓÃt praïaÓyati | tÃvad eva hi puru«a÷ yÃvad anta÷karaïaæ tadÅyaæ kÃryÃkÃrya-vi«aya-viveka-yogyam | tad-ayogyatve na«Âa eva puru«o bhavati | ata÷ tasyÃnta÷-karaïasya buddher nÃÓÃt praïaÓyati puru«ÃrthÃyogyo bhavatÅty artha÷ ||BhGS_2.62-63|| ============================== sarvÃnarthasya mÆlamuktaæ vi«ayÃbhidhyÃnam | atha idÃnÅæ mok«akÃraïamidamucyate -- rÃga-dve«a-viyuktais tu vi«ayÃn indriyaiÓ caran | Ãtma-vaÓyair vidheyÃtmà prasÃdam adhigacchati ||BhG_2.64|| rÃga-dve«a-viyuktai rÃgaÓ ca dve«aÓ ca rÃga-dve«au, tat-pura÷sarà hi indriyÃïÃæ prav­tti÷ svÃbhÃvikÅ, tatra yo mumuk«u÷ bhavati sa÷ tÃbhyÃæ viyuktai÷ ÓrotrÃdibhir indriyair vi«ayÃn avarjanÅyÃn caran upalabhamÃna÷ Ãtma-vaÓyair Ãtmano vaÓyÃni vaÓÅbhÆtÃni indriyÃïi tair Ãtma-vaÓyair vidheyÃtmà icchÃta÷ vidheya Ãtmà anta÷-karaïaæ yasya so 'yaæ prasÃdam adhigacchati | prasÃda÷ prasannatà svÃsthyam ||BhGS_2.64|| ============================== prasÃde sati kiæ syÃt ity ucyate - prasÃde sarva-du÷khÃnÃæ hÃnir asyopajÃyate | prasanna-cetaso hy ÃÓu buddhi÷ paryavati«Âhate ||BhG_2.65|| prasÃde sarva-du÷khÃnÃm ÃdhyÃtmikÃdÅnÃæ hÃnir vinÃÓo 'sya yater upajÃyate | kiæ ca - prasanna-cetasa÷ svasthÃnta÷-karaïasya hi yasmÃt ÃÓu ÓÅghraæ buddhi÷ paryavati«Âhate ÃkÃÓam iva pari samantÃt avati«Âhate, Ãtma-svarÆpeïaiva niÓcalÅbhavatÅty artha÷ | evaæ prasanna-cetaso 'vasthita-buddhi÷ k­ta-k­tyatà yata÷, tasmÃt rÃga-dve«a-viyuktair indriyai÷ ÓÃstrÃ-viruddhe«u avarjanÅye«u yukta÷ samÃcaret iti vÃkyÃrtha÷ ||BhGS_2.65|| ============================== seyaæ prasannatà stÆyate -- nÃsti buddhirayuktasya na cÃyuktasya bhÃvanà | na cÃbhÃvayata÷ ÓÃntir aÓÃntasya kuta÷ sukham ||BhG_2.66|| nÃsti na vidyate na bhavatÅty artha÷, buddhi÷ Ãtma-svarÆpa-vi«ayà ayuktasya asamÃhitÃnta÷-karaïasya | na ca asti ayuktasya bhÃvanà Ãtma-j¤ÃnÃbhiniveÓa÷ | tathà -- na cÃsty abhÃvayata Ãtma-j¤ÃnÃbhiniveÓam akurvata÷ ÓÃntir upaÓama÷ | aÓÃntasya kuta÷ sukham ? indriyÃïÃæ hi vi«aya-sevÃ-t­«ïÃta÷ niv­ttir yà tat-sukham, na vi«aya-vi«ayà t­«ïà | du÷kham eva hi sà | na t­«ïÃyÃæ satyÃæ sukhasya gandha-mÃtram apy upapadyate ity artha÷ ||BhGS_2.66|| ============================== ayuktasya kasmÃd buddhir nÃsti ity ucyate - indriyÃïÃæ hi caratÃæ yan mano 'nuvidhÅyate | tad asya harati praj¤Ãæ vÃyur nÃvam ivÃmbhasi ||BhG_2.67|| indriyÃïÃæ hi yasmÃt caratÃæ sva-sva-vi«aye«u pravartamÃnÃnÃæ yat mano 'nuvidhÅyate anupravartate tat indriya-vi«aya-vikalpanena prav­ttaæ mano 'sya yate÷ harati praj¤Ãm ÃtmÃnÃtma-vivekajÃæ nÃÓayati | katham ? vÃyu÷ nÃvam iva ambhasi udake jigami«atÃæ mÃrgÃduddh­tya unmÃrge yathà vÃyu÷ nÃvaæ pravartayati, evam Ãtma-vi«ayÃæ praj¤Ãæ h­tvà mano vi«aya-vi«ayÃæ karoti ||BhGS_2.67|| ============================== yatato hi ity upanyastasyÃrthasya anekadhà upapattim uktvà taæ cÃrtham upapÃdya upasaæharati --- tasmÃd yasya mahÃbÃho nig­hÅtÃni sarvaÓa÷ | indriyÃïÅndriyÃrthebhyas tasya praj¤Ã prati«Âhità ||BhG_2.68|| indriyÃïÃæ prav­ttau do«a upapÃdito yasmÃt tasmÃt yasya yate÷ he mahÃbÃho, nig­hÅtÃni sarvaÓa÷ sarva-prakÃrai÷ mÃnasÃdi-bhedai÷ indriyÃïi indriyÃrthebhya÷ ÓabdÃdibhyas tasya praj¤Ã prati«Âhità ||BhGS_2.68|| ============================== yo 'yaæ laukiko vaidika ca vyavahÃra÷ sa utpanna-viveka-j¤Ãnasya sthita-praj¤asya avidyÃkÃryatvÃt avidyÃ-niv­ttau nivartate, avidyÃyà ca vidyÃ-virodhÃt niv­tti÷, ity etam arthaæ sphuÂÅkurvann Ãha --- yà niÓà sarva-bhÆtÃnÃæ tasyÃæ jÃgarti saæyamÅ | yasyÃæ jÃgrati bhÆtÃni sà niÓà paÓyato mune÷ ||BhG_2.69|| yà niÓà rÃtri÷ sarva-padÃrthÃnÃm aviveka-karÅ tama÷-svabhÃvatvÃt sarva-bhÆtÃnÃæ sarve«Ãæ bhÆtÃnÃm | kiæ tat paramÃrtha-tattvaæ sthita-praj¤asya vi«aya÷ | yathà naktaæ-carÃïÃm ahar eva sad anye«Ãæ niÓà bhavati, tadvat naktaæ-cara-sthÃnÅyÃnÃm aj¤ÃnÃæ sarva-bhÆtÃnÃæ niÓeva niÓà paramÃrtha-tattvam, agocaratvÃd atad-buddhÅnÃm | tasyÃæ paramÃrtha-tattva-lak«aïÃyÃm aj¤Ãna-nidrÃyÃ÷ prabuddho jÃgarti saæyamÅ saæyamavÃn, jitendriyo yogÅty artha÷ | yasyÃæ grÃhya-grÃhaka-bheda-lak«aïÃyÃm avidyÃ-niÓÃyÃæ prasuptÃny eva bhÆtÃni jÃgrati iti ucyante, yasyÃæ niÓÃyÃæ prasuptà iva svapna-d­Óa÷, sà niÓà avidyÃ-rÆpatvÃt paramÃrtha-tattvaæ paÓyato mune÷ | ata÷ karmÃïi avidyÃvasthÃyÃm eva codyante, na vidyÃvasthÃyÃm | vidyÃyÃæ hi satyÃm udite savitari ÓÃrvaram iva tama÷ praïÃÓam upagacchati avidyà | prÃk vidyotpatte÷ avidyà pramÃïa-buddhyà g­hyamÃïà kriyÃ-kÃraka-phala-bheda-rÆpà satÅ sarva-karma-hetutvaæ pratipadyate | na apramÃïa-buddhyà g­hyamÃïÃyÃ÷ karma-hetutvopapatti÷, pramÃïa-bhÆtena vedena mama coditaæ kartavyaæ karma iti hi karmaïi kartà pravartate, na avidyÃ-mÃtram idaæ sarvaæ bheda-jÃtam iti j¤Ãnaæ tasya Ãtmaj¤asya sarva-karma-saænyÃse eva adhikÃro na prav­ttau | tathà ca darÓayi«yati --- tad-buddhayas tad-ÃtmÃna÷ ity Ãdinà j¤Ãna-ni«ÂhÃyÃm eva tasya adhikÃram | tatrÃpi pravartaka-pramÃïÃbhÃve prav­tty-anupapatti÷ iti cet, na | svÃtma-vi«ayatvÃd Ãtma-vij¤Ãnasya | na hy Ãtmana÷ svÃtmani pravartaka-pramÃïÃpek«atÃ, ÃtmatvÃd eva | tad-antatvÃc ca sarva-pramÃïÃnÃæ pramÃïatvasya | na hy Ãtma-svarÆpÃdhigame sati puna÷ pramÃïa-prameya-vyavahÃra÷ saæbhavati | pramÃt­tvaæ hy Ãtmana÷ nivartayati antyaæ pramÃïam | nivartayad eva cÃpramÃïÅbhavati, svapna-kÃla-pramÃïam iva prabodhe | loke ca vastv-adhigame prav­tti-hetutvÃdarÓanÃt pramÃïasya | tasmÃn nÃtma-vida÷ karmaïy adhikÃra iti siddham ||BhGS_2.69|| ============================== vidu«as tyaktai«aïasya sthita-praj¤asya yater eva mok«a-prÃpti÷, na tu asaænyÃsina÷ kÃma-kÃmina÷ ity etam arthaæ d­«ÂÃntena pratipÃdayi«yan Ãha - ÃpÆryamÃïam acala-prati«Âhaæ samudram Ãpa÷ praviÓanti yadvat | tadvat kÃmà yaæ praviÓanti sarve sa ÓÃntim Ãpnoti na kÃma-kÃmÅ ||BhG_2.70|| ÃpÆryamÃïam adbhir acala-prati«Âham acalatayà prati«Âhà avasthiti÷ yasya tam acala-prati«Âhaæ samudram Ãpa÷ sarvato gatÃ÷ praviÓanti svÃtmastham avikriyam eva santaæ yadvat, tadvat kÃmÃ÷ vi«aya-saænidhÃv api sarvata÷ icchÃ-viÓe«Ã÷ yaæ puru«am --- samudram iva Ãpa÷ -- avikurvanta÷ praviÓanti sarve Ãtmany eva pralÅyante na svÃtma-vaÓaæ kurvanti, sa ÓÃntir mok«am Ãpnoti, netara÷ kÃma-kÃmÅ, kÃmyanta iti kÃmÃ÷ vi«ayÃ÷ tÃn kÃmayituæ ÓÅlaæ yasya sa÷ kÃma-kÃmÅ, naiva prÃpnotÅty artha÷ ||BhGS_2.70|| ============================== yasmÃd evaæ tasmÃt - vihÃya kÃmÃn ya÷ sarvÃn pumÃæÓ carati ni÷sp­ha÷ | nirmamo nirahaækÃra÷ sa ÓÃntim adhigacchati ||BhG_2.71|| vihÃya parityajya kÃmÃn ya÷ saænyÃsÅ pumÃn sarvÃn aÓe«ata÷ kÃrtsnyena carati, jÅvana-mÃtra-ce«ÂÃÓe«a÷ paryaÂatÅty artha÷ | ni÷sp­ha÷ ÓarÅra-jÅvana-mÃtre 'pi nirgatà sp­hà yasya sa÷ ni÷sp­ha÷ san nirmama÷ ÓarÅra-jÅvana-mÃtrÃk«ipta-parigrahe 'pi mamedam ity abhiniveÓa-varjita÷, nirahaækÃra÷ vidyÃvattvÃdi-nimittÃtma-saæbhÃvanÃ-rahita÷ ity etat | sa evaæbhÆta÷ sthita-praj¤a÷ brahmavit ÓÃntiæ sarva-saæsÃra-du÷khoparama-lak«aïÃæ nirvÃïÃkhyÃm adhigacchati prÃpnoti brahma-bhÆto bhavati ity artha÷ ||BhGS_2.71|| ============================== sai«Ã j¤Ãna-ni«Âhà stÆyate - e«Ã brÃhmÅ sthiti÷ pÃrtha nainÃæ prÃpya vimuhyati | sthitvÃsyÃm anta-kÃle 'pi brahma-nirvÃïam ­cchati ||BhG_2.72|| e«Ã yathoktà brÃhmÅ brahmaïi bhavà iyaæ sthiti÷ sarvaæ karma saænyasya brahma-rÆpeïaiva avasthÃnam ity etat | he pÃrtha, nainÃæ sthitiæ prÃpya labdhvà na vimuhyati na mohaæ prÃpnoti | sthitvÃsyÃæ sthitau brÃhmyÃæ yathoktÃyÃæ anta-kÃle 'pi antye vayasy api brahma-nirvÃïaæ brahma-nirv­tiæ mok«am ­cchati gacchati | kim u vaktavyaæ brahmacaryÃd eva saænyasya yÃvaj jÅvaæ yo brahmaïy eva avati«Âhate sa brahma-nirvÃïam ­cchati iti ||BhGS_2.72|| iti ÓrÅmat-paramahaæsa-parivrÃjakÃcÃryasya ÓrÅ-govinda-bhagavat-pÆjya-pÃda-Ói«yasya ÓrÅmac-chaækara-bhagavata÷ k­tau ÓrÅmad-bhagavad-gÅtÃ-bhëye dvitÅyo 'dhyÃya÷ || __________________________________________________________ BhG 3 t­tÅyo 'dhyÃya÷ ÓaÇkara-bhëyam ÓÃstrasya prav­tti-niv­tti-vi«aya-bhÆte dve buddhÅ bhagavatà nirdi«Âe, sÃÇkhye buddhir yoge buddhir iti ca | tatra prajahÃti yadà kÃmÃn ity Ãrabhya à adhyÃya-parisamÃpte÷ sÃÇkhya-buddhy-ÃÓritÃnÃæ saænyÃsaæ kartavyam uktvà te«Ãæ tan-ni«Âhatayaiva ca k­tÃrthatà uktà e«Ã brÃhmÅ sthiti÷ iti | arjunÃya ca karmaïy evÃdhikÃras te, mà saÇgo 'stv akarmaïi iti karma eva kartavyam uktavÃn yoga-buddhim ÃÓritya, na tata eva Óreya÷-prÃptim uktavÃn | tad etad Ãlak«ya paryÃkulÅbhÆta-buddhir arjuna uvÃca - kathaæ bhaktÃya Óreyo 'rthine yat sÃk«Ãt Óreya÷-sÃdhanaæ sÃÇkhya-buddhi-ni«ÂhÃæ ÓrÃvayitvà mÃæ karmaïi d­«ÂÃnekÃnartha-yukte pÃramparyeïÃpi anaikÃntika-Óreya÷-prÃpti-phale niyu¤jyÃd iti yukta÷ paryÃkulÅbhÃvo 'rjunasya | tad-anurÆpa-praÓna÷ jyÃyasÅ cet ity Ãdi÷ | praÓnÃpÃkaraïa-vÃkyaæ ca bhagavatà uktaæ yathokta-vibhÃga-vi«aye ÓÃstre | kecit tu arjunasya praÓnÃrtham anyathà kalpayitvà tat-pratikÆlaæ bhagavata÷ prativacanaæ varïayanti | yathà ca Ãtmanà sambandha-granthe gÅtÃrtho nirÆpitas tat-pratikÆlaæ ceha puna÷ praÓna-prativacanayor arthaæ nirÆpayanti | kathaæ ? tatra sambandha-granthe tÃvat sarve«Ãm ÃÓramiïÃæ j¤Ãna-karmaïo÷ samuccayo gÅtÃ-ÓÃstre nirÆpito 'rtha ity uktam | puna÷ viÓe«itaæ ca yÃvaj-jÅva-Óruti-coditÃni karmÃïi parityajya kevalÃd eva j¤ÃnÃn mok«a÷ prÃpyata ity etad ekÃntenaiva prati«iddham iti | iha tv ÃÓrama-vikalpaæ darÓayatà yÃvaj-jÅva-Óruti-coditÃnÃm eva karmaïÃæ parityÃga ukta÷ | tat katham Åd­Óaæ viruddham artham arjunÃya brÆyÃd bhagavÃn, Órotà và kathaæ viruddham artham avadhÃrayet | tatraitat syÃd g­hasthÃnÃm eva Órauta-karma-parityÃgena kevalÃd eva j¤ÃnÃn mok«a÷ prati«idhyate na tv ÃÓramÃntarÃïÃm iti | etad api pÆrvottar-viruddham eva | kathaæ, sarvÃÓramiïÃæ j¤Ãna-karmaïo÷ samuccayo gÅtÃ-ÓÃstre niÓcito 'rtha iti pratij¤Ãya iha kathaæ tad-viruddhaæ kevalÃd eva j¤ÃnÃn mok«aæ brÆyÃd ÃÓramÃntarÃïÃm | atha mataæ Órauta-karmÃpek«ayaitad-vacanaæ kevalÃd eva j¤ÃnÃt Órauta-karma-rahitÃd g­hasthÃnÃæ mok«a÷ prati«idhyate iti | tatra g­hasthÃnÃæ vidyamÃnam api smÃrtaæ karmÃvidyamÃnavad upek«ya j¤ÃnÃd eva kevalÃn na mok«a ity ucyata iti | etad api viruddham | katham ? g­hasthasyaiva smÃrta-karmaïà samuccitÃd j¤ÃnÃn mok«a÷ prati«idhyate na tu ÃÓramÃntarÃïÃm iti kathaæ vivekibhi÷ Óakyam avadhÃrayitum | kiæ ca, yadi mok«a-sÃdhanatvena smÃrtÃni karmÃïi Ærdhva-retasÃæ samuccÅyante tathà g­hasthasyÃpi i«yatÃæ smÃrtair eva samuccayo na Órautai÷ | atha Órautai÷ smÃrtaiÓ ca g­hasthasyaiva samuccayo mok«Ãya Ærdhva-retasÃæ tu smÃrta-karma-mÃtra-samuccitÃj j¤ÃnÃn mok«a iti | tatraivaæ sati g­hasthasyÃyÃsa-bÃhulyaæ Órautaæ smÃrtaæ ca bahu-du÷kha-rÆpaæ karma Óirasi aropitaæ syÃt | atha g­hasthasyaivÃyÃsa-bÃhulya-kÃraïÃn mok«a÷ syÃn nÃÓramÃntarÃïÃæ Órauta-nitya-karma-rahitatvÃd iti | tad apy asat | sarvopani«atsu itihÃsa-purÃïa-yoga-ÓÃstre ca j¤ÃnÃÇgatvena mumuk«o÷ sarva-karma-saænyÃsa-vidhÃnÃd ÃÓrama-vikalpa-samuccaya-vidhÃnÃc ca Óruti-sm­tyo÷ | siddhas tarhi sarvÃÓramiïÃæ j¤Ãna-karmaïo÷ samuccaya÷ ? na, mumuk«o÷ sarva-karma-saænyÃsa-vidhÃnÃt | vyutthÃyÃtha bhik«Ãcaryaæ caranti [BAU 3.5.1], tasmÃt saænyÃsam e«Ãæ tapasÃm atiriktam Ãhu÷ [NÃU 2.79], nyÃsa evÃtyarecayet [NÃU 2.78], iti | na karmaïà na prajayà dhanena tyÃgenaike 'm­tatvam ÃnaÓu÷ [NÃU 2.12] iti ca | brahmacaryÃd eva pravrajet [JÃvÃU 4] ity ÃdyÃ÷ Órutaya÷ | tyaja dharmam adharmaæ ca ubhe satyÃn­te tyaja | ubhe satyÃn­te tyaktvà yena tyajasi tat tyaja || saæsÃram eva ni÷sÃraæ d­«Âvà sÃra-did­k«ayà | pravrajanty ak­todvÃhÃ÷ paraæ vairÃgyam ÃÓritÃ÷ || iti b­haspatir api kacaæ prati | karmaïà badhyate jantur vidyayà ca vimucyate | tasmÃt karma na kurvanti yataya÷ pÃra-darÓina÷ || [Mbh 12.241.7] iti ÓukÃnuÓÃsanam | ihÃpi sarva-karmÃïi manasà saænyasya ity Ãdi | mok«asya cÃkÃryatvÃn mumuk«o÷ karmÃnarthakyam | nityÃni pratyavÃya-parihÃrÃrtham anu«ÂheyÃni iti cet, na | asaænyÃsi-vi«ayatvÃt pratyavÃya-prÃpte÷ | na hi agnikÃryÃdy-akaraïÃt saænyÃsina÷ pratyavÃya÷ kalpayituæ Óakyo yathà brahmacÃriïÃm asaænyÃsinÃm api karmiïÃm | na tavan nityÃnÃæ karmaïÃm abhÃvÃd eva bhÃva-rÆpasya pratyavÃyasya utpatti÷ kalpayituæ Óakyà katham asata÷ sajjÃyate [ChÃU 6.2.2] iti asata÷ sajjanmÃsambhava-Órute÷ | yadi vihitÃkaraïÃd asambhÃvyam api pratyavÃyaæ brÆyÃd vedas tadà anartha-karo veda÷ apramÃïam ity uktaæ syÃt | vihitasya karaïÃkaraïayo÷ du÷kha-mÃtra-phalatvÃt | tathà ca kÃrakaæ ÓÃstraæ na j¤Ãpakam iti anupapannÃrthaæ kalpitaæ syÃt | na caitad i«Âam | tasmÃn na saænyÃsinÃæ karmÃïi ato j¤Ãna-karmaïo÷ samuccayÃnupapatti÷ | jyÃyasÅ cet karmaïas te matà buddhir iti | arjunasya praÓnÃnupapatteÓ ca | yadi hi bhagavatà dvitÅye adhyÃye j¤Ãnaæ karma ca samuccayena tvayÃnu«Âheyam ity uktaæ syÃt tato 'rjunasya praÓno 'nupapanno jyÃyasÅ cet karmaïas te matà buddhir janÃrdana iti | arjunÃya ced buddhi-karmaïÅ tvayÃnu«Âheye iti ukte yà karmaïo jyÃyasÅ buddhi÷ sà apy uktà eveti tat kiæ karmaïi ghore mÃæ niyojayasi keÓava iti praÓno na kathaæcana upapadyate | na cÃrjunasyaiva jyÃyasÅ buddhir nÃnu«Âheyeti bhagavatoktaæ pÆrvam iti kalpayituæ yuktam, yena jyÃyasÅ ced iti praÓna÷ syÃt | yadi punar ekasya puru«asya j¤Ãna-karmaïor virodhÃd yugapad anu«ÂhÃnaæ na sambhavatÅti bhinna-puru«Ãnu«Âheyatvaæ bhagavatà pÆrvam uktaæ syÃt tato 'yaæ praÓna upapanna÷ jyÃyasÅ ced ity Ãdi÷ | avivekata÷ praÓna-kalpanÃyÃm api bhinna-puru«Ãnu«Âheyatvena bhagavata÷ prativacanaæ nopapadyate | na cÃj¤Ãna-nimittaæ bhagavat-prativacanaæ kalpyam | asmÃc ca bhinna-puru«Ãnu«Âheyatvena j¤Ãna-karma-ni«Âhayor bhagavata÷ prativacana-darÓanÃt, j¤Ãna-karmaïo÷ samuccayÃnupapatti÷ | tasmÃt kevalÃd eva j¤ÃnÃn mok«a ity e«o 'rtho niÓcito gÅtÃsu sarvopani«atsu ca | j¤Ãna-karmaïor ekaæ vada niÓcitya iti ca eka-vi«ayaiva prÃrthanÃnupapannobhayo÷ samuccaya-sambhave | kuru karmaiva tasmÃt tvam iti ca j¤Ãna-ni«ÂhÃ-sambhavam arjunasyÃvadhÃraïena darÓayi«yati | arjuna uvÃca jyÃyasÅ cet karmaïas te matà buddhir janÃrdana | tat kiæ karmaïi ghore mÃæ niyojayasi keÓava ||BhG_3.1|| jyÃyasÅ ÓreyasÅ cet yadi karmaïa÷ sakÃÓÃt te tava matà abhipretà buddhir j¤Ãnam | he janÃrdana ! yadi buddhi-karmaïÅ samuccite i«Âe tadaikaæ Óreya÷-sÃdhanam iti karmaïo jyÃyasÅ buddhir iti karmaïo 'tirikta-karaïaæ buddher anupapannam arjunena k­taæ syÃt | na hi tad eva tasmÃt phalato 'tiriktaæ syÃt | tathà ca, karmaïa÷ ÓreyaskarÅ bhagavatoktà buddhi÷ | aÓreyaskaraæ ca karma kurv iti mÃæ pratipÃdayati, tat kiæ nu kÃraïam iti bhagavata upÃlambham iva kurvan tat kiæ kasmÃt karmaïi ghore krÆre hiæsÃ-lak«aïe mÃæ niyojayasi keÓava iti ca yad Ãha, tac ca nopapadyate | atha smÃrtenaiva karmaïà samuccaya÷ sarve«Ãæ bhagavatokto 'rjunena cÃvadhÃrita cet, tat kiæ karmaïi ghore mÃæ niyojayasi ity Ãdi kathaæ yuktaæ vacanam ||BhGS_3.1|| ============================== kiæ ca - vyÃmiÓreïeva vÃkyena buddhiæ mohayasÅva me | tad ekaæ vada niÓcitya yena Óreyo 'ham ÃpnuyÃm ||BhG_3.2|| vyÃmiÓreïeva, yadyapi vivaktÃbhidhÃyÅ bhagavÃn, tathÃpi mama manda-buddher vyÃmiÓram iva bhagavad-vÃkyaæ pratibhÃti | tena mama buddhiæ mohayasÅva, mama buddhi-vyÃmohÃpanayÃya hi prav­ttas tvaæ tu kathaæ mohayasi ? ata÷ bravÅmi | buddhiæ mohayasi iva me mama iti | tvaæ tu bhinna-kart­kayo÷ j¤Ãna-karmaïor eka-puru«Ãnu«ÂhÃnÃsaæbhavaæ yadi manyase, tatraivaæ sati tat tayor ekaæ buddhiæ karma và idam evÃrjunasya yogyaæ buddhi-Óakty-avasthÃnurÆpam iti niÓcitya vada brÆhi, yena j¤Ãnena karmaïà và anyatareïa Óreyo 'ham ÃpnuyÃæ prÃpnuyÃm | yadi hi karma-ni«ÂhÃyÃæ guïa-bhÆtam api j¤Ãnaæ bhagavatoktaæ syÃt | tat kathaæ tayor ekaæ vada ity eka-vi«ayaivÃrjunasya ÓuÓrÆ«Ã syÃt | na hi bhagavatà pÆrvam uktam anyatarad eva j¤Ãna-karmaïo÷ vak«yÃmi, naiva dvayam iti, yena ubhaya-prÃpty-asaæbhavam Ãtmano manyamÃna ekam eva prÃrthayet ||BhGS_3.2|| ============================== praÓnÃnurÆpam eva prativacanaæ - ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca loke 'smin dvividhà ni«Âhà purà proktà mayÃnagha | j¤Ãna-yogena sÃækhyÃnÃæ karma-yogena yoginÃm ||BhG_3.3|| loke 'smin ÓÃstrÃrthÃnu«ÂhÃnÃdhik­tÃnÃæ traivarïikÃnÃæ dvi-vidhà dvi-prakÃrà ni«Âhà sthiti÷ anu«Âheya-tÃtparyaæ purà pÆrvaæ sargÃdau prajÃ÷ s­«Âvà tÃsÃm abhyudaya-ni÷Óreyasa-prÃpti-sÃdhanaæ vedÃrtha-saæpradÃyam Ãvi«kurvatà proktà mayà sarvaj¤ena ÅÓvareïa he anaghÃpÃpa | tatra kà sà dvividhà ni«Âhà ity Ãha - tatra j¤Ãna-yogena j¤Ãnam eva yogas tena sÃækhyÃnÃm ÃtmÃnÃtma-vi«aya-viveka-vij¤ÃnavatÃæ brahmacaryÃÓramÃd eva k­ta-saænyÃsÃnÃæ vedÃnta-vij¤Ãna-suniÓcitÃrthÃnÃæ paramahaæsa-parivrÃjakÃnÃæ brahmaïy evÃvasthitÃnÃæ ni«Âhà proktà | karma-yogena karma eva yoga÷ karma-yogas tena karma-yogena yoginÃæ karmiïÃæ ni«Âhà proktà ity artha÷ | yadi caikena puru«eïa ekasmai puru«ÃrthÃya j¤Ãnaæ karma ca samuccityÃnu«Âheyaæ bhagavatà i«Âam uktaæ vak«yamÃïaæ và gÅtÃsu vede«u coktam, katham ihÃrjunÃya upasannÃya priyÃya viÓi«ÂÃbhinna-puru«a-kart­ke eva j¤Ãna-karma-ni«Âhe brÆyÃt ? yadi punar arjuno j¤Ãnaæ karma ca dvayaæ Órutvà svayam evÃnu«ÂhÃsyati anye«Ãæ tu bhinna-puru«Ãnu«ÂheyatÃæ vak«yÃmi iti mataæ bhagavata÷ kalpyeta, tadà rÃga-dve«avÃn apramÃïa-bhÆto bhagavÃn kalpita÷ syÃt | tac cÃyuktam | tasmÃt kayÃpi yuktyà na samuccayo j¤Ãna-karmaïo÷ || yad arjunenoktaæ karmaïo jyÃyastvaæ buddhes tac ca sthitam anirÃkaraïÃt | tasyÃÓ ca j¤Ãna-ni«ÂhÃyÃ÷ saænyÃsinÃm evÃnu«Âheyatvam , bhinna-puru«Ãnu«Âheyatva-vacanÃt | bhagavata evam evÃnumatam iti gamyate ||BhGS_3.3|| ============================== mÃæ ca bandha-kÃraïe karmaïy eva niyojayasi iti vi«aïïa-manasam arjunam karma nÃrabhe ity evaæ manvÃnam Ãlak«ya Ãha bhagavÃn - na karmaïÃman ÃrambhÃd iti | athavà - j¤Ãna-karma-ni«Âhayo÷ paraspara-virodhÃd ekena puru«eïa yugapad anu«ÂhÃtum aÓakyatve sati itaretarÃnapek«ayor eva puru«Ãrtha-hetutve prÃpte karma-ni«ÂhÃyà j¤Ãna-ni«ÂhÃ-prÃpti-hetutvena puru«Ãrtha-hetutvam, na svÃtantryeïa | j¤Ãna-ni«Âhà tu karma-ni«ÂhopÃya-labdhÃtmikà satÅ svÃtantryeïa puru«Ãrtha-hetu÷ anyÃnapek«Ã, ity etam arthaæ pradarÓayi«yan Ãha bhagavÃn - na karmaïÃm anÃrambhÃn nai«karmyaæ puru«o 'Ónute | na ca saænyasanÃd eva siddhiæ samadhigacchati ||BhG_3.4 || na karmaïà kriyÃïÃæ yaj¤ÃdÅnÃm iha janmani janmÃntare và anu«ÂhitÃnÃm upÃtta-durita-k«aya-hetutvena sattva-Óuddhi-kÃraïÃnÃæ tat-kÃraïatvena ca j¤Ãnotpatti-dvÃreïa j¤Ãna-ni«ÂhÃ-hetÆnÃm, j¤Ãnam utpadyate puæsÃæ k«ayÃt pÃpasya karmaïa÷ | yathÃdarÓatala-prakhye paÓyaty ÃtmÃnam Ãtmani || [Mbh 12 208.8] ity Ãdi smaraïÃt | anÃrambhÃd ananu«ÂhÃnÃt nai«karmyaæ ni«karma-bhÃvaæ karma-ÓÆnyatÃæ j¤Ãna-yogena ni«ÂhÃæ ni«kriyÃtma-svarÆpeïaivÃvasthÃnam iti yÃvat | puru«o nÃÓnute na prÃpnotÅty artha÷ | karmaïÃm anÃrambhÃn nai«karmyaæ nÃÓnuta iti vacanÃt tad-viparyayÃt te«Ãm ÃrambhÃn nai«karmyam aÓnuta iti gamyate | kasmÃt puna÷ kÃraïÃt karmaïÃm anÃrambhÃn nai«karmyaæ nÃÓnute iti ? ucyate, karmÃrambhasyaiva nai«karmyopÃyatvÃt | na hy upÃyam antareïa upeya-prÃptir asti | karma-yogopÃyatvaæ ca nai«karmya-lak«aïasya j¤Ãna-yogasya, Órutau iha ca pratipÃdanÃt | Órutau tÃvat prak­tasyÃtma-lokasya vedyasya vedanopÃyatvena tam etaæ vedÃnuvacanena brÃhmaïà vividi«anti yaj¤ena [BAU 4.4.22] ity Ãdinà karma-yogasya j¤Ãna-yogopÃyatvaæ pratipÃditam | ihÃpi ca - saænyÃsas tu mahÃbÃho du÷kham Ãptum ayogata÷ [kraÅtà 5.6], yogina÷ karma kurvanti saÇgaæ tyaktvÃtmaÓuddhaye [kraÅtà 5.11], yaj¤o dÃnaæ tapaÓ caiva pÃvanÃni manÅ«iïÃm [kraÅtà 18.5] ity Ãdi pratipÃdayi«yati | nanu cÃbhayaæ sarva-bhÆtebhyo dattvà nai«karmyam Ãcaret ity Ãdau kartavya-karma-saænyÃsÃd api nai«karmya-prÃptiæ darÓayati | loke ca karmaïÃm anÃrambhÃn nai«karmyam iti prasiddhataram | ataÓ ca nai«karmyÃrthina÷ kiæ karmÃrambheïa ? iti prÃptam | ata Ãha- na ca saænyasanÃd eveti | nÃpi saænyasanÃd eva kevalÃt karma-parityÃga-mÃtrÃd eva j¤Ãna-rahitÃt siddhiæ nai«karmya-lak«aïÃæ j¤Ãna-yogena ni«ÂhÃæ samadhigacchati na prÃpnoti ||BhGS_3.4|| ============================== kasmÃt puna÷ kÃraïÃt karma-saænyÃsa-mÃtrÃd eva kevalÃt j¤Ãna-rahitÃt siddhiæ nai«karmya-lak«aïÃæ puru«o nÃdhigacchati iti hetv-ÃkÃÇk«ÃyÃm Ãha - na hi kaÓcit k«aïam api jÃtu ti«Âhaty akarmak­t | kÃryate hy avaÓa÷ karma sarva÷ prak­tijair guïai÷ ||BhG_3.5|| na hi yasmÃt k«aïam api kÃlaæ jÃtu kadÃcit kaÓcit ti«Âhaty akarma-k­t san | kasmÃt ? kÃryate pravartyate hi yasmÃd avaÓa evÃsvatantra eva karma sarva÷ prÃïÅ prak­ti-jai÷ prak­tito jÃtai÷ sattva-rajas-tamobhi÷ guïai÷ | aj¤a iti vÃkya-Óe«a÷, yato vak«yati guïair yo na vicÃlyate iti | sÃækhyÃnÃæ p­thak-karaïÃt aj¤ÃnÃm eva hi karma-yoga÷, na j¤ÃninÃm | j¤ÃninÃæ tu guïair acÃlyamÃnÃnÃæ svataÓ calanÃbhÃvÃt karma-yogo nopapadyate | tathà ca vyÃkhyÃtam vedÃvinÃÓinam [kraÅtà 2.21] ity atra ||BhGS_3.5|| ============================== yat tv anÃtmaj¤a÷ coditaæ karma nÃrabhate iti tad asad evety Ãha - karmendriyÃïi saæyamya ya Ãste manasà smaran | indriyÃrthÃn vimƬhÃtmà mithyÃcÃra÷ sa ucyate ||BhG_3.6|| karmendriyÃïi hastÃdÅni saæyamya saæh­tya ya Ãste ti«Âhati manasà smaran cintayan indriyÃrthÃn vi«ayÃn vimƬhÃtmà vimƬhÃnta÷-araïo mithyÃcÃro m­«ÃcÃra÷ pÃpÃcÃra÷ sa ucyate ||BhGS_3.6|| ============================== yas tv indriyÃïi manasà niyamyÃrabhate 'rjuna | karmendriyai÷ karma-yogam asakta÷ sa viÓi«yate ||BhG_3.7|| yas tu puna÷ karmaïy adhik­to 'j¤a÷ buddhÅndriyÃïi manasà niyamya Ãrabhate arjuna karmendriyai÷ vÃk-pÃïy-Ãdibhi÷ | kim Ãrabhate ity Ãha-karma-yogam asakta÷ san phalÃbhisandhi-varjita÷ sa viÓi«yate itarasmÃt mithyÃcÃrÃt ||BhGS_3.7|| ============================== yata÷ evam ata÷- niyataæ kuru karma tvaæ karma jyÃyo hy akarmaïa÷ | ÓarÅrayÃtrÃpi ca te na prasidhyed akarmaïa÷ ||BhG_3.8|| niyataæ nityaæ ÓÃstropadi«Âam | yo yasmin karmaïy adhik­ta÷ phalÃya cÃÓrutaæ tan niyataæ karma, tat kuru tvaæ he arjuna ! yata÷ karma jyÃyo 'dhikataraæ phalata÷ | hi yasmÃd akarmaïo 'karaïÃt anÃrambhÃt | katham ? ÓarÅra-yÃtrà ÓarÅra-sthitir api ca te tava na prasidhyet prasiddhiæ na gacchet akarmaïo 'karaïÃt | ato d­«Âa÷ karmÃkarmaïor viÓe«o loke ||BhGS_3.8|| ============================== yac ca manyase bandhÃrthatvÃt karma na kartavyam iti tad apy asat | katham ? yaj¤ÃrthÃt karmaïo 'nyatra loko 'yaæ karma-bandhana÷ | tad arthaæ karma kaunteya muktasaÇga÷ samÃcara ||BhG_3.9|| yaj¤o vai vi«ïu÷ [TaittS 1.7.4] iti Óruter yaj¤a ÅÓvara÷ | tad-arthaæ yat kriyate tat yaj¤Ãrthaæ karma | tasmÃt karmaïo 'nyatrÃnyena karmaïà loko 'yam adhik­ta÷ karma-k­t karma-bandhana÷ [Taitt.BhÃ. 3.1.6] karma bandhanaæ yasya so 'yaæ karma-bandhano loka÷, na tu yaj¤ÃrthÃt | atas tad-arthaæ yaj¤Ãrthaæ karma kaunteya, mukta-saÇga÷ karma-phala-saÇga-varjita÷ san samÃcÃra nirvartaya ||BhGS_3.9|| ============================== itaÓ cÃdhik­tena karma kartavyam - saha-yaj¤Ã÷ prajÃ÷ s­«Âvà purovÃca prajÃpati÷ | anena prasavi«yadhvam e«a vo 'stv i«Âa-kÃma-dhuk ||BhG_3.10|| saha-yaj¤Ã÷ yaj¤a-sahitÃ÷ prajÃs trayo varïÃs tÃ÷ s­«ÂvotpÃdya purà pÆrvaæ sargÃdÃv uvÃca uktavÃn prajÃpati÷ prajÃnÃæ srëÂà | anena yaj¤ena prasavi«yadhvaæ prasavo v­ddhir utpattis tÃæ kurudhvam | e«a yaj¤o vo yu«mÃkam astu bhavatu i«Âa-kÃma-dhuk | i«ÂÃn abhipretÃn kÃmÃn phala-viÓe«Ãn dogdhÅti i«Âa-kÃma-dhuk ||BhGS_3.10|| ============================== katham ? devÃn bhÃvayatÃnena te devà bhÃvayantu va÷ | parasparaæ bhÃvayanta÷ Óreya÷ param avÃpsyatha ||BhG_3.11|| devÃn indrÃdÅn bhÃvayata vardhayatÃnena yaj¤ena | te devà bhÃvayantu ÃpyÃyayantu v­«Ây-Ãdinà vo yu«mÃn | evaæ parasparam anyonyaæ bhÃvayanta÷ Óreya÷ paraæ mok«a-lak«aïaæ vij¤Ãna-prÃpti-krameïÃvÃpsyatha | svargaæ và paraæ Óreyo 'vÃpsyatha ||BhGS_3.11|| ============================== kiæ ca - i«ÂÃn bhogÃn hi vo devà dÃsyante yaj¤a-bhÃvitÃ÷ | tair dattÃn apradÃyaibhyo yo bhuÇkte stena eva sa÷ ||BhG_3.12|| i«ÂÃn abhipretÃn bhogÃn hi vo yu«mabhyaæ devà dÃsyante vitari«yanti | strÅ-paÓu-putrÃdÅn yaj¤a-bhÃvità yaj¤air vardhitÃs to«ità ity artha÷ | tair devair dattÃn bhogÃn apradÃyÃdattvÃ, Ãn­ïyam ak­tvety artha÷ | ebhyo devebhya÷ | yo bhuÇkte sva-dehendriyÃïy eva tarpayati stena eva taskara eva sa devÃdi-svÃpahÃrÅ ||BhGS_3.12|| ============================== ye puna÷- yaj¤a-Ói«ÂÃÓina÷ santo mucyante sarva-kilbi«ai÷ | bhu¤jate te tv aghaæ pÃpà ye pacanty Ãtma-kÃraïÃt ||BhG_3.13|| deva-yaj¤ÃdÅn nirvartya tac-chi«Âam aÓanam am­tÃkhyam aÓituæ ÓÅlaæ ye«Ãæ te yaj¤a-Ói«ÂÃÓina÷ santo mucyante sarva-kilbi«ai÷ sarva-pÃpaiÓ cully-Ãdi-pa¤ca-sÆnÃk­tai÷ pramÃda-k­ta-hiæsÃdi-janitaiÓ cÃnyai÷ | ye tv Ãtmaæbharayo bhu¤jate te tv aghaæ pÃpaæ svayam api pÃpà ye pacanti pÃkaæ nirvartayanti Ãtma-kÃraïÃt Ãtma-heto÷ ||BhGS_3.13|| ============================== itaÓ cÃdhik­tena karma kartavyam | jagac-cakra-prav­tti-hetur hi karma | katham ? ity ucyate - annÃd bhavanti bhÆtÃni parjanyÃd anna-saæbhava÷ | yaj¤Ãd bhavati parjanyo yaj¤a÷ karma-samudbhava÷ ||BhG_3.14|| annÃd bhuktÃl lohita-reta÷-pariïatÃt pratyak«aæ bhavanti jÃyante bhÆtÃni | parjanyÃd v­«Âer annasya saæbhavo 'nna-saæbhava÷ | yaj¤Ãd bhavati parjanya÷ | agnau prÃstÃhuti÷ samyag Ãdityam upati«Âhate | ÃdityÃj jÃyate v­«Âir v­«Âer annaæ tata÷ prajÃ÷ || [Manu 3.76] iti sm­te÷ | yaj¤o 'pÆrvam | sa ca yaj¤a÷ karma-samudbhava÷ | ­tvig-yajamÃnayoÓ ca vyÃpÃra÷ karma, tad-samudbhavo yasya yaj¤asyÃpÆrvasya sa yaj¤a÷ karma-samudbhava÷ ||BhGS_3.14|| ============================== tac caivaævidhaæ karma kuto jÃtam ity Ãha - karma brahmodbhavaæ viddhi brahmÃk«ara-samudbhavam | tasmÃt sarva-gataæ brahma nityaæ yaj¤e prati«Âhitam ||BhG_3.15|| karma brahmodbhavaæ | brahma veda÷ | sa udbhava÷ kÃraïaæ prakÃÓako yasya tat karma brahmodbhavaæ viddhi vijÃnÅhi | brahma puna÷ vedÃkhyam ak«ara-samudbhavam ak«araæ brahma paramÃtmà samudbhavo yasya tat ak«ara-samudbhavam | brahma veda ity artha÷ | yasmÃt sÃk«Ãt paramÃtmÃkhyÃd ak«arÃt puru«a-ni÷ÓvÃsavat samudbhÆtaæ brahma tasmÃt sarvÃrtha-prakÃÓakatvÃt sarva-gatam | sarva-gatam api sat nityaæ sadà yaj¤a-vidhi-pradhÃnatvÃt yaj¤e prati«Âhitam ||BhGS_3.15|| ============================== evaæ pravartitaæ cakraæ nÃnuvartayatÅha ya÷ | aghÃyur indriyÃrÃmo moghaæ pÃrtha sa jÅvati ||BhG_3.16|| evam ittham ÅÓvareïa veda-yaj¤a-pÆrvakaæ jagac-cakraæ pravartitaæ nÃnuvartayatÅha loke ya÷ karmaïy adhik­ta÷ sann aghÃyur aghaæ pÃpam Ãyur jÅvanaæ yasya so 'ghÃyu÷ pÃpa-jÅvana iti yÃvat | indriyÃrÃma÷ indriyair ÃrÃma÷ Ãramaïam ÃkrŬà vi«aye«u yasya sa indriyÃrÃmo moghaæ v­thà he pÃrtha, sa jÅvati | tasmÃd aj¤enÃdhik­tena kartavyam eva karmeti prakaraïÃrtha÷ | prÃg Ãtma-j¤Ãna-ni«ÂhÃ-yogyatÃ-prÃptes tÃdarthyena karma-yogÃnu«ÂhÃnam adhik­tenÃnÃtmaj¤ena kartavyam evety etan na karmaïÃm anÃrambhÃd [GÅtà 3.4] ity ata Ãrabhya ÓarÅra-yÃtrÃpi ca te na prasidhyed akarmaïa [GÅtà 3.8] ity evam antena pratipÃdya, yaj¤ÃrthÃt karmaïo 'nyatra [GÅtà 3.9] ity Ãdinà moghaæ pÃrtha sa jÅvati ity evam antenÃpi granthena prÃsaÇgikam adhik­tasyÃnÃtmavida÷ karmÃnu«ÂhÃne bahu kÃraïam uktam | tad-akaraïe ca do«a-saækÅrtanaæ k­tam ||BhGS_3.16|| ============================== evaæ sthite kim evaæ pravartitaæ caktraæ sarveïÃnuvartanÅyam ? Ãho svit pÆrvokta-karma-yogÃnu«ÂhÃnopÃya-prÃpyÃm anÃtma-vidà j¤Ãna-yogenaiva ni«ÂhÃm Ãtma-vidbhi÷ sÃækhyair anu«ÂheyÃm aprÃptenaiva ? ity evam artham arjunasya praÓnam ÃÓaÇkaya svayam eva và ÓÃstrÃrthasya viveka-pratipatty-artham etaæ vai tam ÃtmÃnaæ viditvà niv­tta-mithyÃ-j¤ÃnÃ÷ santo brÃhmaïà mithyÃ-j¤Ãnavadbhyo 'vaÓyaæ kartavyebhya÷ putrai«aïÃdibhyo vyutthÃyÃtha bhik«Ã-caryaæ ÓarÅra-sthiti-mÃtra-prayuktaæ caranti | na te«Ãm Ãtma-j¤Ãna-ni«ÂhÃ-vyatirekeïÃnyat kÃryam asti [BAU 3.5.1] ity evaæ Óruty-artham iha gÅtÃ-ÓÃstre pratipipÃdayi«itam Ãvi«kurvann Ãha bhagavÃn - yas tv Ãtma-ratir eva syÃd Ãtma-t­ptaÓ ca mÃnava÷ | Ãtmany eva ca saætu«Âas tasya kÃryaæ na vidyate ||BhG_3.17|| yas tu sÃækhya Ãtma-j¤Ãna-ni«Âha Ãtma-rati÷ Ãtmany eva ratir na vi«aye«u yasya sa Ãtma-ratir eva syÃd bhaved Ãtma-t­ptaÓ cÃtmanaiva t­pto nÃnna-rasÃdinà sa mÃnavo manu«ya÷ saænyÃsÅ Ãtmany eva ca santu«Âa÷ | santo«o hi bÃhyÃrtha-lÃbhe sarvasya bhavati, tam anapek«ya Ãtmany eva ca santu«Âa÷ sarvato vÅta-t­«ïa ity etat | ya Åd­Óa÷ Ãtma-vit tasya kÃryaæ karaïÅyaæ na vidyate nÃstÅty artha÷ ||BhGS_3.17|| ============================== kiæ ca - naiva tasya k­tenÃrtho nÃk­teneha kaÓcana | na cÃsya sarva-bhÆte«u kaÓcid artha-vyapÃÓraya÷ ||BhG_3.18|| naiva tasya paramÃtma-rate÷ k­tena karmaïÃrtha÷ prayojanam asti | astu tarhy ak­tenÃkaraïena pratyavÃyÃkhyo 'nartha÷ | nÃk­teneha loke kaÓcana kaÓcid api pratyavÃya-prÃpti-rÆpa÷ Ãtma-hÃni-lak«aïo và naivÃsti | na cÃsya sarva-bhÆte«u brahmÃdi-sthÃvarÃnte«u bhÆte«u kaÓcid artha-vyapÃÓraya÷ prayojana-nimitta-kriyÃ-sÃdhyo vyapÃÓraya÷ | vyapÃÓrayaïam Ãlambanaæ kaæcit bhÆta-viÓe«am ÃÓritya na sÃdhya÷ kaÓcid artho 'sti, yena tad-arthà kriyà anu«Âheyà syÃt | na tvam etasmin sarvata÷ saæplutodaka-sthÃnÅye samyag-darÓane vartase ||BhGS_3.18|| ============================== yata÷ evam - tasmÃd asakta÷ satataæ kÃryaæ karma samÃcara | asakto hy Ãcaran karma param Ãpnoti pÆru«a÷ ||BhG_3.19|| tasmÃt asakta÷ saÇgavarjita÷ satataæ sarvadà kÃryaæ kartavyaæ nityaæ karma samÃcara nirvartaya | asakto hi yasmÃt samÃcaran ÅÓvarÃrthaæ karma kurvan paraæ mok«am Ãpnoti pÆru«a÷ sattvaÓuddhidvÃreïa ity artha÷ ||BhGS_3.19|| ============================== yasmÃc ca - karmaïaiva hi saæsiddhim Ãsthità janakÃdaya÷ | loka-saægraham evÃpi saæpaÓyan kartum arhasi ||BhG_3.20|| karmaïaiva hi yasmÃt pÆrve k«atriyÃ÷ vidvÃæsa÷ saæsiddhiæ mok«aæ gantum ÃsthitÃ÷ prav­ttÃ÷ | ke ? janakÃdaya÷ janakà vapatiprabh­taya÷ | yadi te prÃptasamyagdarÓanÃ÷, tata÷ lokasaægrahÃrthaæ prÃrabdhakarmatvÃt karmaïà sahaivÃsaænyasyaiva karma saæsiddhimÃsthità ity artha÷ | athÃprÃptasamyagadarÓanÃ÷ janakÃdaya÷, tadà karmaïà sattvaÓuddhisÃdhanabhÆtena ktrameïa saæsiddhimÃsthità iti vyÃkhyeya÷ loka÷ | atha manyase pÆrverapi janakÃdibhi÷ ajÃnadbhireva kartavyaæ karma k­tam | tÃvatà nÃvaÓyamanyena kartavyaæ samyagdarÓanavatà k­tÃtheneti | tathÃpi prÃrabdhakarmÃyatta÷ tvaæ lokasaægraham evÃpi lokasya unmÃrgaprav­ttinivÃraïaæ lokasaægraha÷, tamevÃpi prayojanaæ saæpaÓyan kartum arhasi ||BhGS_3.20|| ============================== loka-saægraha÷ kim arthaæ kartavya ity ucyate - yad yad Ãcarati Óre«Âhas tat tad evetaro jana÷ | sa yat pramÃïaæ kurute lokas tad anuvartate ||BhG_3.21|| yadyat karma Ãcarati karoti Óre«Âha÷ pradhÃna÷ tattadeva karma Ãcarati itaro 'nya÷ jana÷ tadanugata÷ | kiæ ca sa÷ Óre«Âha÷ yat pramÃïaæ kurute laukikaæ vaidikaæ và loka÷ tat anuvartate tadeva pramÃïÅkaroti ity artha÷ ||BhGS_3.21|| ============================== yady atra te loka-saægraha-kartavyatÃyÃæ vipratipattis tarhi mÃæ kiæ na paÓyasi ? na me pÃrthÃsti kartavyaæ tri«u loke«u kiæcana | nÃnavÃptam avÃptavyaæ vartaiva ca karmaïi ||BhG_3.22|| na me mama pÃrtha nÃsti na vidyate kartavyaæ tri«v api loke«u kiæcana kiæcid api | kasmÃt ? nÃnavÃptam aprÃptam avÃptavyaæ prÃpaïÅyam | tathÃpi varta eva ca karmaïy aham ||BhGS_3.22|| ============================== yadi hy ahaæ na varteyaæ jÃtu karmaïy atandrita÷ | mama vartmÃnuvartante manu«yÃ÷ pÃrtha sarvaÓa÷ ||BhG_3.23|| yadi hi punar ahaæ na varteya jÃtu kadÃcit karmaïy atandrito 'nalasa÷ san mama Óre«Âhasya sato vatrma mÃrgam anuvartante manu«yÃ÷ | he pÃrtha ! sarvaÓa÷ sarva-prakÃrai÷ ||BhGS_3.23|| ============================== utsÅdeyur ime lokà na kuryÃæ karma ced aham | saækarasya ca kartà syÃm upahanyÃm imÃ÷ prajÃ÷ ||BhG_3.24|| utsÅdeyur vinaÓyeyur ime sarve lokÃ÷ loka-sthiti-nimittasya karmaïo 'bhÃvÃt na kuryÃæ karma ced aham | kiæ ca, saækarasya ca kartà syÃm | tena kÃraïena upahanyÃm imÃ÷ prajÃ÷ | prajÃnÃm anugrahÃya prav­tta upahatim upahananaæ kuryÃm ity artha÷ | mama ÅÓvarasyÃnanurÆpam Ãpadyate ||BhGS_3.24|| ============================== yadi punar aham iva tvaæ k­tÃrtha-buddhi÷, Ãtmavid anyo vÃ, tasyÃpi Ãtmana÷ kartavyÃbhÃve 'pi parÃnugraha eva kartavya ity Ãha - saktÃ÷ karmaïy avidvÃæso yathà kurvanti bhÃrata | kuryÃd vidvÃæs tathÃsaktaÓ cikÅr«ur loka-saægraham ||BhG_3.25|| saktÃ÷ karmaïy asya karmaïa÷ phalaæ mama bhavi«yatÅti kecid avidvÃæso yathà kurvanti bhÃrata, kuryÃd vidvÃn Ãtmavit tathÃsakta÷ san | tadvat kim arthaæ karoti ? tat s­ïu - cikÅr«u÷ kartum icchu÷ loka-saægraham ||BhGS_3.25|| ============================== evaæ loka-saægrahaæ cikÅr«er na mamÃtma-vida÷ kartavyam asti anyasya và loka-saægrahaæ muktvà | tatas tasya Ãtma-vida÷ idam upadiÓyate - na buddhi-bhedaæ janayed aj¤ÃnÃæ karma-saÇginÃm | jo«ayet sarva-karmÃïi vidvÃn yukta÷ samÃcaran ||BhG_3.26|| buddhi-bhedo buddhi-bhedo mayà idaæ kartavyaæ bhoktavyaæ cÃsya karmaïa÷ phalam iti niÓcaya-rÆpÃyà buddher bhedanaæ cÃlanaæ buddhi-bhedas taæ na janayen notpÃdayed aj¤ÃnÃm avivekinÃæ karma-saÇginÃæ karmaïy ÃsaktÃnÃæ ÃsaÇgavatÃm | kiæ nu kuryÃt ? jo«ayet kÃrayet sarva-karmÃïi vidvÃn svayaæ tad evÃvidu«Ãæ karma yukto 'bhiyukta÷ samÃcaran ||BhGS_3.26|| ============================== avidvÃn aj¤a÷ kathaæ karmasu sajjate ? ity Ãha - prak­te÷ kriyamÃïÃni guïai÷ karmÃïi sarvaÓa÷ | ahaækÃra-vimƬhÃtmà kartÃham iti manyate ||BhG_3.27|| prak­te÷ prak­ti÷ pradhÃnaæ sattva-rajas-tamasÃæ guïÃnÃæ sÃmyÃvasthà | tasyÃ÷ prak­te÷ guïai÷ vikÃrai÷ kÃrya-karaïa-rÆpai÷ kriyamÃïÃni karmÃïi laukikÃni ÓÃstrÅyÃïi ca sarvaÓa÷ sarva-prakÃrair ahaækÃra-vimƬhÃtmà kÃrya-karaïa-saæghÃtÃtma-pratyayo 'haækÃras tena vividhaæ nÃnÃvidhaæ mƬha Ãtmà anta÷-karaïaæ yasya so 'yaæ kÃrya-karaïa-dharmà kÃrya-karaïÃbhimÃnÅ avidyayà karmÃïi Ãtmani manyamÃna÷ tat-tat-karmaïÃm ahaæ karteti manyate ||BhGS_3.27|| ============================== ya÷ punar vidvÃn - tattvavit tu mahÃbÃho guïa-karma-vibhÃgayo÷ | guïà guïe«u vartanta iti matvà na sajjate ||BhG_3.28|| tattvavit tu mahÃbÃho | kasya tattvavit ? guïakarmavibhÃgayo÷ guïavibhÃgasya karmavibhÃgasya ca tattvavit ity artha÷ | guïÃ÷ karaïÃtmakÃ÷ guïe«u vi«ayÃtmake«u vartante na Ãtmà iti matvà na sajjate saktiæ na karoti ||BhGS_3.28|| ============================== ye puna÷ - prak­ter guïa-saæmƬhÃ÷ sajjante guïa-karmasu | tÃn ak­tsna-vido mandÃn k­tsnavin na vicÃlayet ||BhG_3.29|| prak­te÷ guïai÷ samyak mƬhÃ÷ saæmohitÃ÷ santa÷ sajjante guïÃnÃæ karmasu guïa-karmasu vayaæ karma kurma÷ phalÃya iti | tÃn karma-saÇgino 'k­tsna-vida÷ karma-phala-mÃtra-darÓino mandÃn manda-praj¤Ãn k­tsna-vit Ãtma-vit svayaæ na vicÃlayet buddhi-bheda-karaïam eva cÃlanaæ tan na kuryÃt ity artha÷ ||BhGS_3.29|| ============================== kathaæ puna÷ karmaïy adhik­tenÃj¤ena mumuk«uïà karma kartavyam iti, ucyate -- mayi sarvÃïi karmÃïi saænyasyÃdhyÃtma-cetasà | nirÃÓÅr nirmamo bhÆtvà yudhyasva vigata-jvara÷ ||BhG_3.30|| mayi vÃsudeve parameÓvare sarvaj¤e sarvÃtmani sarvÃïi karmÃïi saænyasya nik«ipyÃdhyÃtma-cetasà viveka-buddhyÃ, ahaæ kartà ÅÓvarÃya bh­tyavat karomi ity anayà buddhyà | kiæ ca, nirÃÓÅs tyaktÃÓÅ÷ nirmamo mama-bhÃvaÓ ca nirgato yasya tava sa tvaæ nirmamo bhÆtvà yudhyasva vigata-jvaro vigata-santÃpo vigata-Óoka÷ sann ity artha÷ ||BhGS_3.30|| ============================== yad etan mama mataæ karma kartavyam iti sa-pramÃïam uktaæ tat tathà - ye me matam idaæ nityam anuti«Âhanti mÃnavÃ÷ | ÓraddhÃvanto 'nasÆyanto mucyante te 'pi karmabhi÷ ||BhG_3.31|| ye me madÅyam idaæ mataæ nityam anuti«Âhanti anuvartante mÃnavà manu«yÃ÷ ÓraddhÃvanta÷ ÓraddadhÃnà anasÆyanto 'sÆyÃæ ca mayi parama-gurau vÃsudeve 'kurvanto, mucyante te 'py evaæbhÆtÃ÷ karmabhir dharmÃdharmÃkhyai÷ ||BhGS_3.31|| ============================== ye tv etad abhyasÆyanto nÃnuti«Âhanti me matam | sarva-j¤Ãna-vimƬhÃæs tÃn viddhi na«ÂÃn acetasa÷ ||BhG_3.32|| ye tu tad-viparÅtà etan mama matam abhyasÆyanto nindanto nÃnuti«Âhanti nÃnuvartante me matam | sarve«u j¤Ãne«u vividhaæ mƬhÃs te | sarva-j¤Ãna-vimƬhÃæs tÃn viddhi jÃnÅhi na«ÂÃn nÃÓaæ gatÃn acetaso 'vivekina÷ ||BhGS_3.32|| ============================== kasmÃt puna÷ kÃraïÃt tvadÅyaæ mataæ nÃnuti«Âhanta÷ para-dharmÃn anuti«Âhanti ? sva-dharmaæ ca nÃnuvartante ? tvat-pratikÆlÃ÷ kathaæ na bibhyati tvac-chÃsanÃtikrama-do«Ãt ? tatrÃha - sad­Óaæ ce«Âate svasyÃ÷ prak­ter j¤ÃnavÃn api | prak­tiæ yÃnti bhÆtÃni nigraha÷ kiæ kari«yati ||BhG_3.33|| sad­Óam anurÆpaæ ce«Âate ce«ÂÃæ karoti | kasyÃ÷ ? svasyÃ÷ svakÅyÃyÃ÷ prak­te÷ | prak­tir nÃma pÆrva-k­ta-dharmÃdharmÃdi-saæskÃrà vartamÃna-janmÃdÃv abhivyaktÃ÷ | sà prak­ti÷ | tasyÃ÷ sad­Óam eva sarvo jantur j¤ÃnavÃn api ce«Âate, kiæ punar mÆrkha÷ ? tasmÃt prak­tiæ yÃnty anugacchanti bhÆtÃni prÃïina÷ | nigraho ni«edha-rÆpa÷ kiæ kari«yati mama vÃnyasya và ? durnigrahà prak­tir iti vÃkya-Óe«a÷ ||BhGS_3.33|| ============================== yadi sarvo jantur Ãtmana÷ prak­ti-sad­Óam eva ce«Âate, na ca prak­ti-ÓÆnya÷ kaÓcid asti, tata÷ puru«akÃrasya vi«ayÃnupapatte÷ ÓÃstrÃnarthakya-prÃptÃv idam ucyate - indriyasyendriyasyÃrthe rÃga-dve«au vyavasthitau | tayor na vaÓam Ãgacchet tau hy asya paripanthinau ||BhG_3.34|| indriyasyendriyasyÃrthe sarvendriyÃïÃm arthe ÓabdÃdi-vi«aye i«Âe rÃgo 'ni«Âe dve«a ity evaæ pratÅndriyÃrthaæ rÃgadve«Ãv avaÓyaæbhÃvinau tatrÃyaæ puru«akÃrasya ÓÃstrÃrthasya ca vi«aya ucyate | ÓÃstrÃrthe prav­tta÷ pÆrvam eva rÃga-dve«ayor vaÓaæ nÃgacchet | yà hi puru«asya prak­ti÷ sà rÃga-dve«a-pura÷saraiva sva-kÃrye puru«aæ pravartayati | tadà svadharma-parityÃga÷ para-dharmÃnu«ÂhÃnaæ ca bhavati | yadà punà rÃga-dve«au tat-pratipak«eïa niyamayati tadà ÓÃstra-d­«Âir eva puru«o bhavati, na prak­ti-vaÓa÷ | tasmÃt tayo rÃga-dve«ayor vaÓaæ nÃgacchet | yatas tau hy asya puru«asya paripanthinau Óreyo-mÃrgasya vighna-kartÃrau taskarÃv iva pathÅty artha÷ ||BhGS_3.34|| ============================== tatra rÃga-dve«a-prayukto manyate ÓÃsrÃrtham apy anyathà para-dharmo 'pi dharmatvÃd anu«Âheya eva iti, tad asat - ÓreyÃn sva-dharmo viguïa÷ para-dharmÃt svanu«ÂhitÃt | sva-dharme nidhanaæ Óreya÷ para-dharmo bhayÃvaha÷ ||BhG_3.35|| ÓreyÃn praÓasyatara÷ svo dharma÷ svadharmo viguïo 'pi vigata-guïo 'pi anu«ÂhÅyamÃna÷ para-dharmÃt svanu«ÂhitÃt sÃdguïyena saæpÃditÃd api | sva-dharme sthitasya nidhanaæ maraïam api Óreya÷ para-dharme sthitasya jÅvitÃt | kasmÃt ? para-dharma÷ bhayÃvaha÷ narakÃdi-lak«aïaæ bhayam ÃvahatÅti yata÷ ||BhGS_3.35|| ============================== yadyapi anartha-mÆlam dhyÃyato vi«ayÃn puæsa [GÅtà 2.62] iti rÃga-dve«au hy asya paripanthinau [GÅtà 3.34] iti coktam | vik«iptam anavadhÃritaæ ca tad uktam | tat saæk«iptaæ niÓcitaæ ca idam eveti j¤Ãtum icchan arjuna uvÃca j¤Ãte hi tasmin tad-ucchedÃya yatnaæ kuryÃm iti arjuna uvÃca- atha kena prayukto 'yaæ pÃpaæ carati pÆru«a÷ | anicchann api vÃr«ïeya balÃd iva niyojita÷ ||BhG_3.36|| atha kena hetu-bhÆtena prayukta÷ san rÃj¤eva bh­tyo 'yaæ pÃpaæ karma carati Ãcarati pÆru«a÷ puru«a÷ svayam anicchann api he vÃr«ïeya v­«ïi-kula-prasÆta ! balÃd iva niyojito rÃj¤evety ukto d­«ÂÃnta÷ ||BhGS_3.36|| ============================== Ó­ïu tvaæ taæ vairiïaæ sarvÃnartha-karaæ yaæ tvaæ p­cchasÅti bhagavÃn uvÃca - kÃma e«a krodha e«a rajo-guïa-samudbhava÷ | mahÃÓano mahÃ-pÃpmà viddhy enam iha vairiïam ||BhG_3.37|| aiÓvaryasya samagrasya dharmasya yaÓasa÷ Óriya÷ | vairÃgyasyÃtha mok«asya «aïïÃæ bhaga itÅÇganà || [ViP 6.5.74] ity aiÓvaryÃdi-«aÂkaæ yasmin vÃsudeve nityam apratibaddhatvena sÃmastyena ca vartate, utpattiæ pralayaæ caiva bhÆtÃnÃm Ãgatiæ gatim | vetti vidyÃm avidyÃæ ca sa vÃcyo bhagavÃn iti || [ViP 6.5.78] utpatty-Ãdi-vi«ayaæ ca vij¤Ãnaæ yasya sa vÃsudevo vÃcyo bhagavÃn iti | kÃma iti | kÃma e«a sarva-loka-Óatrur yan-nimittà sarvÃnartha-prÃpti÷ prÃïinÃm | sa e«a kÃma÷ pratihata÷ kenacit krodhatvena pariïamate | ata÷ krodho 'py e«a eva rajo-guïa-samudbhavo rajaÓ ca tad-guïaÓ ca rajo-guïa÷ sa samudbhavo yasya sa kÃmo rajo-guïa-samudbhava÷ | rajo-guïasya và samudbhava÷ | kÃmo hy udbhÆto raja÷ pravartayan puru«aæ pravartayati | t­«ïayà hy ahaækÃrita iti du÷khinÃæ raja÷-kÃrye sevÃdau prav­ttÃnÃæ pralÃpa÷ ÓrÆyate | mahÃÓano mahad aÓanaæ asyeti mahÃÓana÷ | ataeva mahÃ-pÃpmà | kÃmena hi prerito jantu÷ pÃpaæ karoti | ato viddhy enaæ kÃmam iha saæsÃre vairiïam ||BhGS_3.37|| ============================== kathaæ vairÅ ? iti d­«ÂÃntai÷ pratyÃyayati - dhÆmenÃvriyate vahnir yathÃdarÓo malena ca | yatholbenÃv­to garbhas tathà tenedam Ãv­tam ||BhG_3.38|| dhÆmena sahajenÃvriyate vahni÷ prakÃÓÃtmako 'prakÃÓÃtmakena, yathà và ÃdarÓo malena ca, yatholbena ca jarÃyuïà garbha-ve«Âanena cÃv­ta ÃcchÃdito garbhas tathà tenedam Ãv­tam ||BhGS_3.38|| ============================== kiæ punas tad idaæ-Óabda-vÃcyaæ yat kÃmenÃv­tam ity ucyate - Ãv­taæ j¤Ãnam etena j¤Ãnino nitya-vairiïà | kÃma-rÆpeïa kaunteya du«pÆreïÃnalena ca ||BhG_3.39|| Ãv­tam etena j¤Ãnaæ j¤Ãnino nitya-vairiïÃ, j¤ÃnÅ hi jÃnÃty anenÃham anarthe prayukta÷ pÆrvam eveti | du÷khÅ ca bhavati nityam eva | ato 'sau j¤Ãnino nitya-vairÅ, na tu mÆrkhasya | sa hi kÃmaæ t­«ïÃ-kÃle mitram iva paÓyan tat-kÃrye du÷khe prÃpte jÃnÃti t­«ïayÃhaæ du÷khitvam ÃpÃdita iti, na pÆrvam eva | ato j¤Ãnina eva nitya-vairÅ | kiæ-rÆpeïa ? kÃma-rÆpeïa kÃma icchaiva rÆpam asyeti kÃmarÆpas tena du«pÆreïa du÷khena pÆraïam asyeti du«pÆras tenÃnalena nÃsyÃlaæ paryÃptir vidyata ity analas tena ca ||BhGS_3.39|| ============================== kim adhi«ÂhÃna÷ puna÷ kÃmo j¤ÃnasyÃvaraïatvena vairÅ sarvasya lokasya ? ity apek«ÃyÃm Ãha, j¤Ãte hi Óatror adhi«ÂhÃne sukhena nibarhaïaæ kartuæ Óakyata iti- indriyÃïi mano buddhir asyÃdhi«ÂhÃnam ucyate | etair vimohayaty e«a j¤Ãnam Ãv­tya dehinam ||BhG_3.40|| indriyÃïi mano buddhiÓ cÃsya kÃmasyÃdhi«ÂhÃnam ÃÓraya ucyate | etair indriyÃdibhir ÃÓrayair vimohayati vividhaæ mohayaty e«a kÃmo j¤Ãnam Ãv­tya ÃcchÃdya dehinaæ ÓarÅriïam ||BhGS_3.40|| ============================== yata evam - tasmÃt tvam indriyÃïy Ãdau niyamya bharatar«abha | pÃpmÃnaæ prajahi hy enaæ j¤Ãna-vij¤Ãna-nÃÓanam ||BhG_3.41|| tasmÃt tvam indriyÃïy Ãdau pÆrvam eva niyamya vaÓÅk­tya bharatar«abha pÃpmÃnaæ pÃpÃcÃraæ kÃmaæ prajahihi parityaja enaæ prak­taæ vairiïaæ j¤Ãna-vij¤Ãna-nÃÓanaæ j¤Ãnaæ ÓÃstrata ÃcÃryataÓ cÃtmÃdÅnÃm avabodha÷ | vij¤Ãnaæ viÓe«atas tad-anubhavas tayor j¤Ãna-vij¤Ãnayo÷ Óreya÷-prÃpti-hetvor nÃÓanaæ nÃÓa-karaæ prajahihi Ãtmana÷ parityajety artha÷ ||BhGS_3.41|| ============================== indriyÃïy Ãdau niyamya kÃmaæ Óatruæ jahihi ity uktam | tatra kim ÃÓraya÷ kÃmaæ jahyÃt ity ucyate -- indriyÃïi parÃïy Ãhur indriyebhya÷ paraæ mana÷ | manasas tu parà buddhir yo buddhe÷ paratas tu sa÷ ||BhG_3.42|| indriyÃïi ÓrotrÃdÅni pa¤ca | dehaæ sthÆlaæ bÃhyaæ paricchinnaæ cÃpek«ya sauk«myÃntaratva-vyÃpitvÃdy-apek«ayà parÃïi prak­«ÂÃny Ãhu÷ paï¬itÃ÷ | tathà indriyebhya÷ paraæ mana÷ saækalpa-vikalpÃtmakam | tathà manasas tu parà buddhir niÓcayÃtmikà | tathà ya÷ sarva-d­Óyebhyo buddhy-antebhyo 'bhyantaro yaæ dehinam indriyÃdibhir ÃÓrayair yukta÷ kÃmo j¤ÃnÃvaraïa-dvÃreïa mohayatÅty uktam | buddhe÷ paratas tu sa | sa buddher dra«Âà | para Ãtmà ||BhGS_3.42|| ============================== tata÷ kim -- evaæ buddhe÷ paraæ buddhvà saæstabhyÃtmÃnam Ãtmanà | jahi Óatruæ mahÃbÃho kÃma-rÆpaæ durÃsadam ||BhG_3.43|| evaæ buddhe÷ param ÃtmÃnaæ buddhvà j¤Ãtvà saæstabhya samyak stambhanaæ k­tvÃtmÃnaæ svenaivÃtmanà saæsk­tena manasà samyak samÃdhÃyety artha÷ | jahy enaæ Óatruæ he mahÃbÃho ! kÃma-rÆpaæ durÃsadaæ du÷khenÃsada ÃsÃdanaæ prÃptir yasya taæ durÃsadaæ durvij¤eyÃneka-viÓe«am iti ||BhGS_3.43|| iti ÓrÅmat-paramahaæsa-parivrÃjakÃcÃryasya ÓrÅ-govinda-bhagavat-pÆjya-pÃda- Ói«yasya ÓrÅmac-chaækara-bhagavata÷ k­tau ÓrÅmad-bhagavad-gÅtÃ-bhëye t­tÅyo 'dhyÃya÷ ||3|| __________________________________________________________ BhG 4 atha caturtho 'dhyÃya÷ (ÓaÇkara-bhëya÷) yo 'yaæ yogo 'dhyÃya-dvayenokto j¤Ãna-ni«ÂhÃ-lak«aïa÷ sa sannyÃsa÷ karma-yogopÃya÷ | yasmin vedÃrtha÷ parisamÃpta÷ prav­tti-lak«aïo niv­tti-lak«aïaÓ ca gÅtÃsu ca sarvÃsv ayam eva yogo vivak«ito bhagavatà | ataeva parisamÃpta÷ prav­ttiæ vedÃrthaæ manvÃnas taæ vaæÓa-kathanena stauti ÓrÅ-bhagavÃn | ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca imaæ vivasvate yogaæ proktavÃn aham avyayam | vivasvÃn manave prÃha manur ik«vÃkave 'bravÅt ||BhG_4.1|| imam adhyÃya-dvayenoktaæ yogaæ vivasvate ÃdityÃya sargÃdau proktavÃn aham | jagat-paripÃlayitÌïÃæ k«atriyÃïÃæ balÃdhÃnÃya | tena yoga-balena yuktÃ÷ samarthà bhavanti brahma parirak«ituæ, brahma-k«atre paripÃlite jagat paripÃlayitum alam | avyayam avyaya-phalatvÃt | na hy asya samyag darÓana-ni«ÂhÃ-lak«aïasya mok«Ãkhyaæ phalaæ vyeti | sa ca vivasvÃn manave prÃha | manur ik«vÃkave sva-putrÃyÃdirÃjÃyÃbravÅt ||BhGS_4.1|| ============================== evaæ paramparÃ-prÃptam imaæ rÃjar«ayo vidu÷ | sa kÃleneha mahatà yogo na«Âa÷ parantapa ||BhG_4.2|| evaæ k«atriya-paramparÃ-prÃptam imaæ rÃjar«ayo rÃjÃnaÓ ca te ­«ayaÓ ca rÃjar«ayo vidur imaæ yogam | sa yoga÷ kÃleneha mahatà dÅrgheïa na«Âo vicchinna-sampradÃya÷ saæv­tto he parantapa ! Ãtmano vipak«a-bhÆtÃ÷ para ucyante tÃn Óaurya-tejo-gabhastibhir bhÃnur iva tÃpayatÅti parantapa÷ Óatru-tÃpana ity artha÷ ||BhGS_4.2|| ============================== durlabhÃn ajitendriyÃn prÃpya na«Âaæ yogam imam upalabhya lokaæ cÃpuru«Ãrtha-sambandhinam - sa evÃyaæ mayà te 'dya yoga÷ prokta÷ purÃtana÷ | bhakto 'si me sakhà ceti rahasyaæ hy etad uttamam ||BhG_4.3|| sa evÃyam mayà te tubhyam adya idÃnÅæ yoga÷ prokta÷ purÃtana÷ | bhakto 'si me sakhà cÃsÅti | rahasyaæ hi yasmÃd etad uttamaæ yogo j¤Ãnam ity artha÷ ||BhGS_4.3|| ============================== bhagavatà viprati«iddham uktam iti mà bhÆt kasyacid buddhir iti parihÃrÃrthaæ codyam iva kurvann arjuna uvÃca - aparaæ bhavato janma paraæ janma vivasvata÷ | katham etad vijÃnÅyÃæ tvam Ãdau proktavÃn iti ||BhG_4.4|| aparam arvÃg vasudeva-g­he bhavato janma paraæ pÆrvaæ sargÃdau janma utpatti÷ vivasvata Ãdityasya | tat katham etad vijÃnÅyÃm aviruddhÃrthatayà yas tvam evÃdau proktavÃn imaæ yogam | sa eva tvam idÃnÅæ mahyaæ proktavÃn asÅti ||BhGS_4.4|| ============================== yà vÃsudeve anÅÓvarÃsarvaj¤ÃÓaÇkà mÆrkhÃïÃæ tÃæ pariharan ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca padartho hy arjunasya praÓna÷ - bahÆni me vyatÅtÃni janmÃni tava cÃrjuna | tÃny ahaæ veda sarvÃïi na tvaæ vettha parantapa ||BhG_4.5|| bahÆni me mama vyatÅtÃni atikrÃntÃni janmÃni tava ca he arjuna tÃny ahaæ veda jÃne sarvÃïi na tvaæ vettha jÃnÅ«e | dharmÃdharmÃdi-pratibaddha-j¤Ãna-ÓaktitvÃt | ahaæ punar nitya-Óuddha-buddha-mukta-svabhÃvatvÃd anÃvaraïa-j¤Ãna-Óaktir iti vedÃham | he parantapa ||BhGS_4.5|| ============================== kathaæ tarhi tava nityeÓvarasya dharmÃdharmÃbhÃve 'pi janma ? ity ucyate - ajo 'pi sann avyayÃtmà bhÆtÃnÃm ÅÓvaro 'pi san | prak­tiæ svÃm adhi«ÂhÃya saæbhavÃmy Ãtma-mÃyayà ||BhG_4.6|| ajo 'pi janma-rahito 'pi san, tathÃvyayÃtmÃk«Åïa-j¤Ãna-Óakti-svabhÃvo 'pi san, tathà bhÆtÃnÃæ brahmÃdi-stamba-paryantÃnÃm ÅÓvara ÅÓana-ÓÅlo 'pi san | prak­tiæ svÃæ mama vai«ïavÅæ mÃyÃæ triguïÃtmikÃæ yasyà vaÓe sarvam idaæ jagad vartate | yayà mohitaæ jagat sat svam ÃtmÃnaæ vÃsudevaæ na jÃnÃti | tÃæ prak­tiæ svÃm adhi«ÂhÃya vaÓÅk­tya saæbhavÃmi dehavÃn iva bhavÃmi jÃta ivÃtma-mÃyayÃtmano mÃyayÃ, na paramÃrthato lokavat ||BhGS_4.6|| ============================== tac ca janma kadà kim-arthaæ ca ? ity ucyate - yadà yadà hi dharmasya glÃnir bhavati bhÃrata | abhyutthÃnam adharmasya tadÃtmÃnaæ s­jÃmy aham ||BhG_4.7|| yadà yadà hi dharmasya glÃnir hÃnir varïÃÓramÃdi-lak«aïasya prÃïinÃm abhyudaya-ni÷Óreyasa-sÃdhanasya bhavati | bhÃrata ! abhyutthÃnam udbhavo 'dharmasya tadÃtmÃnaæ s­jÃmy ahaæ mÃyayà ||BhGS_4.7|| ============================== kim-artham ? paritrÃïÃya sÃdhÆnÃæ vinÃÓÃya ca du«k­tÃm | dharma-saæsthÃpanÃrthÃya saæbhavÃmi yuge yuge ||BhG_4.8|| paritrÃïÃya parirak«aïÃya sÃdhÆnÃæ san-mÃrga-sthÃnÃm | vinÃÓÃya ca du«k­tÃæ pÃpa-kÃriïÃm | kiæ ca dharma-saæsthÃpanÃrthÃya dharmasya samyak-sthÃpanaæ tad-arthaæ sambhavÃmi | yuge yuge pratiyugam ||BhGS_4.8|| ============================== janma karma ca me divyam evaæ yo vetti tattvata÷ | tyaktvà dehaæ punar janma naiti mÃm eti so 'rjuna ||BhG_4.9|| taj-janma mÃyÃ-rÆpaæ, karma ca sÃdhu-paritrÃïÃdi, me mama divyam aprÃk­tam aiÓvaram evaæ yathoktaæ yo vetti tattvatas tattvena yathÃvat tyaktvà deham imaæ punar janma punar utpattiæ naiti na prÃpnoti, mÃm ety Ãgacchati, sa mucyate he 'rjuna ||BhGS_4.9|| ============================== nai«a mok«a-mÃrga idÃnÅæ prav­tta÷ | kiæ tarhi ? pÆrvam api - vÅta-rÃga-bhaya-krodhà man-mayà mÃm upÃÓritÃ÷ | bahavo j¤Ãna-tapasà pÆtà mad-bhÃvam ÃgatÃ÷ ||BhG_4.10|| vÅta-rÃga-bhaya-krodhÃ÷ - rÃgaÓ ca bhayaæ ca krodhaÓ ca rÃga-bhaya-krodhÃ÷, vÅtà vigatà rÃga-bhaya-krodhà yebhyas te vÅta-rÃga-bhaya-krodhÃ÷ | man-mayà brahma-vida ÅÓvarÃbheda-darÓina÷ | mÃm eva parameÓvaram upÃÓritÃ÷ | kevala-j¤Ãna-ni«Âhà ity artha÷ | bahavo 'neke j¤Ãna-tapasà j¤Ãnam eva ca paramÃtma-vi«ayaæ tapa÷ | tena j¤Ãna-tapasà | pÆtÃ÷ parÃæ Óuddhiæ gatÃ÷ santa÷ | mad-bhÃvam ÅÓvara-bhÃvaæ mok«am ÃgatÃ÷ samanuprÃptÃ÷ | itara-tapo-nirapek«Ã j¤Ãna-ni«Âhà ity asya liÇgaæ j¤Ãna-tapaseti viÓe«aïam ||BhGS_4.10|| ============================== tava tarhi rÃga-dve«au sta÷ | yena kebhyaÓcit evÃtma-bhÃvaæ prayacchasi, na sarvebhya÷ | ity ucyate - ye yathà mÃæ prapadyante tÃæs tathaiva bhajÃmy aham | mama vartmÃnuvartante manu«yÃ÷ pÃrtha sarvaÓa÷ ||BhG_4.11|| ye yathà yena prakÃreïa yena prayojanena yat-phalÃrthitayà mÃæ prapadyante tÃæs tathaiva tat-phala-dÃnena bhajÃmy anug­hïÃmy aham ity etat | te«Ãæ mok«aæ pratyanarthitvÃt | na hy ekasya mumuk«utvaæ phalÃrthitvaæ ca yugapat sambhavati | ato ye yat-phalÃrthinas tÃæs tat-phala-pradÃnena, ye yathokta-kÃriïas tv aphalÃrthino mumuk«avaÓ ca tÃn j¤Ãna-pradÃnena | ye j¤Ãnina÷ sannyÃsino mumuk«avaÓ ca tÃn mok«a-pradÃnena, tathÃrtÃnÃrti-haraïena ity evaæ yathà prapadyante ye tÃæs tathaiva bhajÃmÅty artha÷ | na punÃr rÃga-dve«a-nimittaæ moha-nimittaæ và kaæcid bhajÃmi | sarvathÃpi sarvÃvasthasya mameÓvarasya vartma mÃrgam anuvartante manu«yÃ÷ | yat-phalÃrthitayà yasmin karmaïy adhik­tà ye prayatante te manu«yà atra ucyante he pÃrtha sarvaÓa÷ sarva-prakÃrai÷ ||BhGS_4.11|| ============================== yadi taveÓvarasya rÃgÃdi-do«ÃbhÃvÃt sarva-prÃïi«v anujigh­k«ÃyÃæ tulyÃyÃæ sarva-phala-pradÃna-samarthe ca tvayi sati vÃsudeva÷ sarvaæ [GÅtà 7.19] iti j¤Ãnenaiva mumuk«ava÷ santa÷ kasmÃt tvÃm eva sarve na pratipadyante ? iti Ó­ïu tatra kÃraïam - kÃÇk«anta÷ karmaïÃæ siddhiæ yajanta iha devatÃ÷ | k«ipraæ hi mÃnu«e loke siddhir bhavati karmajà ||BhG_4.12|| kÃÇk«anto 'bhÅpsanta÷ karmaïÃæ siddhiæ phala-ni«pattiæ prÃrthayanto yajanta ihÃsmin loke devatà indrÃdgny-ÃdyÃ÷ | atha yo 'nyÃæ devatÃm upÃste 'nyo 'sÃv anyo 'ham asmÅti na sa veda, yathà paÓu÷ | evaæ sa devÃnÃm [BAU 1.4.10] iti Órute÷ | te«Ãæ hi bhinna-devatÃyÃjinÃæ phalÃkÃÇk«iïÃæ k«ipraæ ÓÅghraæ hi yasmÃn mÃnu«e loke | manu«ya-loke hi ÓÃstrÃdhikÃra÷ | k«ipraæ hi mÃnu«e loke iti viÓe«aïÃt | anye«v api karma-phala-siddhiæ darÓayati bhagavÃn | mÃnu«e loke varïÃÓramÃdi-karmÃdhikÃra iti viÓe«a÷ | te«Ãæ ca varïÃÓramÃdhikÃriïÃæ karmiïÃæ phala-siddhi÷ k«ipraæ bhavati karmajà karmaïo jÃtà ||BhGS_4.12|| ============================== mÃnu«a eva loke varïÃÓramÃdi-karmÃdhikÃra÷ | nÃnye«u loke«v iti niyama÷ kiæ-nimitta÷ ? iti | athavà varïÃÓramÃdi-pravibhÃgopetà manu«yà mama vartmÃnuvartante sarvaÓa [GÅtà 4.11] ity uktaæ kasmÃt puna÷ kÃraïÃn niyamena tavaiva vartmÃnuvartante, nÃnyasya kim ? ucyate - cÃtur-varïyaæ mayà s­«Âaæ guïa-karma-vibhÃgaÓa÷ | tasya kartÃram api mÃæ viddhy akartÃram avyayam ||BhG_4.13|| cÃturvarïyaæ catvÃra eva varïÃÓ cÃturvarïyaæ mayeÓvareïa s­«Âam utpÃditaæ brÃhmaïo 'sya mukham ÃsÅt [ãk 8.4.19.2, Yaju÷ 32.11] ity Ãdi Órute÷ | guïa-karma-vibhÃgaÓo guïa-vibhÃgaÓa÷ karma-vibhÃgaÓaÓ ca | guïÃ÷ sattva-rajas-tamÃæsi | tatra sÃttvikasya sattva-pradhÃnasya brÃhmaïasya Óamo damas tapa÷ [GÅtà 18.42] ity ÃdÅni karmÃïi | sattvopa-sarjana-raja÷-pradhÃnasya k«atriyasya Óaurya-teja÷-prabh­tÅni karmÃïi | tama-upasarjana-raja÷-pradhÃnasya vaiÓyasya k­«y-ÃdÅni karmÃïi | raja-upasarjana-tama÷-pradhÃnasya ÓÆdrasya ÓuÓrÆ«aiva karma | ity evaæ guïa-karma-vibhÃgaÓaÓ cÃturguïyaæ mayà s­«Âam ity artha÷ | tac cedaæ cÃturvarïyaæ nÃnye«u loke«u | ato mÃnu«e loke iti viÓe«aïam | hanta tarhi cÃturvarïya-sargÃde÷ karmaïa÷ kart­tvÃt tat-phalena yujyase 'to na tvaæ nitya-mukto nityeÓvaraÓ ceti | ucyate - yadyapi mÃyÃ-saævyavahÃreïa tasya karmaïa÷ kartÃram api santaæ mÃæ paramÃrthato viddhy akartÃraæ, ataevÃvyayam asaæsÃriïaæ ca mÃæ viddhi ||BhGS_4.13|| ============================== ye«Ãæ tu karmaïÃæ kartÃraæ mÃæ manyase paramÃrthatas te«Ãm akartaivÃham | yato - na mÃæ karmÃïi limpanti na me karma-phale sp­hà | iti mÃæ yo 'bhijÃnÃti karmabhir na sa badhyate ||BhG_4.14|| na mÃæ tÃni karmÃïi limpanti dehÃdy-ÃrambhakatvenÃhaÇkÃrÃbhÃvÃt | na ca te«Ãæ karmaïÃæ phale me mama sp­hà t­«ïà | ye«Ãæ tu saæsÃriïÃm ahaæ kartety ÃbhimÃna÷ karmasu sp­hà tat-phale«u ca tÃn karmÃïi limpantÅti yuktam | tad-abhÃvÃn na mÃæ karmÃïi limpantÅti | evaæ yo 'nye 'pi mÃm ÃtmatvenÃbhijÃnÃti nÃhaæ kartà na me karma-phale sp­heti na karmabhir na badhyate | tasyÃpi na dehÃdy-ÃrambhakÃni karmÃïi bhavantÅty artha÷ ||BhGS_4.14|| ============================== nÃhaæ kartÃ, na me karma-phale sp­heti - evaæ j¤Ãtvà k­taæ karma pÆrvair api mumuk«ubhi÷ | kuru karmaiva tasmÃt tvaæ pÆrvai÷ pÆrvataraæ k­tam ||BhG_4.15|| evaæ j¤Ãtvà k­tam karma pÆrvair apy atikrÃntair mumuk«ubhi÷ | kuru tena karmaiva tvam | na tu«ïÅm Ãsanaæ nÃpi saænyÃsa÷ kartavya÷ | tasmÃt tvat-pÆrvair apy anu«ÂhitatvÃd yady anÃtmaj¤as tvaæ tad Ãtma-Óuddhy-artham | tattvavic cet loka-saægrahÃrtham | pÆrve janakÃdibhi÷ pÆrvataraæ k­tam | nÃdhunÃtana-k­taæ nivartitam ||BhGS_4.15|| ============================== tatra karma cet kartavyaæ tvad-vacanÃd eva karomy aham | kiæ viÓe«itena ? pÆrvai÷ pÆrvataraæ k­tam [GÅtà 4.15] iti | ucyate -- yasmÃn mahad vai«amyaæ karmaïi | katham ? kiæ karma kim akarmeti kavayo 'py atra mohitÃ÷ | tat te karma pravak«yÃmi yaj j¤Ãtvà mok«yase 'ÓubhÃt ||BhG_4.16|| kiæ karma kim cÃkarmeti kavayo medhÃvino 'py atrÃsmin karmÃdi-vi«aye mohità mohaæ gatÃ÷ | atas te tubhyam ahaæ karmÃkarma ca pravak«yÃmi yaj j¤Ãtvà viditvà karmÃdi mok«yase 'ÓubhÃt saæsÃrÃt ||BhGS_4.16|| ============================== na caitat tvayà mantavyaæ, karma nÃma dehÃdi-ce«Âà loka-prasiddhaæ, akarma nÃma tad-akriyà tÆ«ïÅm Ãsanam | kiæ tatra boddhavyam ? iti | kasmÃt ? ucyate - karmaïo hy api boddhavyaæ boddhavyaæ ca vikarmaïa÷ | akarmaïaÓ ca boddhavyaæ gahanà karmaïo gati÷ ||BhG_4.17|| karmaïa÷ ÓÃstra-vihitasya hi yasmÃd apy asti boddhavyam | boddhavyam cÃsty eva vikarmaïa÷ prati«iddhasya | tathÃkarmaïaÓ ca tÆ«ïÅmbhÃvasya boddhavyam astÅti tri«v apy adhyÃhÃra÷ kartavya÷ | yasmÃd gahanà vi«amà durj¤Ãnà karmaïa ity upalak«aïÃrthaæ karmÃdÅnÃæ karmÃkarma-vikarmaïÃæ gatir yÃthÃtmyaæ tattvam ity artha÷ ||BhGS_4.17|| ============================== kiæ punas tattvaæ karmÃder yad boddhavyam vak«yÃmÅti pratij¤Ãtam ? ucyate -- karmaïy akarma ya÷ paÓyed akarmaïi ca karma ya÷ | sa buddhimÃn manu«ye«u sa yukta÷ k­tsna-karma-k­t ||BhG_4.18|| karmaïi | karma kriyata iti karma vyÃpÃra-mÃtraæ, tasmin karmaïy akarma karmÃbhÃvaæ ya÷ paÓyet | akarmaïi ca karmÃbhÃve kart­-tantratvÃt prav­tti-niv­ttyor vastv aprÃpyaiva hi sarva eva kriyÃkÃrakÃdi-vyavahÃro 'vidyÃbhÆmÃv eva karma ya÷ paÓyet paÓyati | sa buddhimÃn manu«ye«u, sa yukto yogÅ ca k­tsna-karma-k­t samasta-karma-k­c ca sa iti stÆyate karmÃkarmaïor itaretara-darÓÅ | nanu kim idaæ viruddham ucyate karmaïy akarma ya÷ paÓyed iti | akarmaïi ca karma iti | na hi karmÃkarma syÃd akarma và karma, tatra viruddhaæ kathaæ paÓyed dra«Âà ? na | akarmaiva paramÃrthata÷ sat-karmavad avabhÃsate mƬha-d­«Âer lokasya, tathà karmaivÃkarmavat | tatra yathÃbhÆta-darÓanÃrtham Ãha bhagavÃn karmaïy akarma ya÷ paÓyed ity Ãdi | ato na viruddham buddhimattvÃdy-upapatteÓ ca | boddhavyam iti ca yathÃbhÆta-darÓanam ucyate | na ca viparÅta-j¤ÃnÃd aÓubhÃn mok«aïaæ syÃt yaj j¤Ãtvà mok«yase 'ÓubhÃt [GÅtà 4.16] iti coktam | tasmÃt karmÃkarmaïÅ viparyayeïa g­hÅte prÃïibhis tad-viparyaya-grahaïa-niv­tty-arthaæ bhagavato vacanaæ karmaïy akarma ya÷ ity Ãdi | na cÃtra karmÃdhikaraïa-karmÃsti, kuï¬e badarÃïÅva | nÃpy akarmÃdhikaraïaæ karmÃsti karmÃbhÃvatvÃd akarmaïa÷ | ato viparÅta-g­hÅte eva karmÃkarmaïÅ laukikai÷, yathà m­gat­«ïikÃyÃm udakaæ ÓuktikÃyÃæ và rajatam | nanu karma karmaiva sarve«Ãæ na kvacid vyabhicarati | tan na nau-sthasya nÃvi gacchantyÃæ taÂasthesv agati«u nage«u pratikÆla-gati-darÓanÃt | dÆre«u cak«u«Ãsannik­«Âe«u gacchatsu gaty-abhÃva-darÓanÃt | evam ihÃpy akarmaïy ahaæ karomÅti karma-darÓanaæ karmaïi cÃkarma-darÓanaæ viparÅta-darÓanaæ yena, tan-nirÃkaraïÃrtham ucyate karmaïy akarma ya÷ paÓyet ity Ãdi | tad etad ukta-prativacanam apy asak­d atyanta-viparÅta-darÓana-bhÃvitatayà momuhyamÃno loka÷ Órutam apy asak­t tattvaæ vism­tya vism­tya mithyÃ-prasaÇgam avatÃryÃvatÃrya codayatÅti puna÷ punar uttaram Ãha bhagavÃn | durvij¤eyatvaæ cÃlak«ya vastuna÷ | avyakto 'yam acintyo 'yaæ [GÅtà 2.25], na jÃyate mriyate [GÅtà 2.27] ity ÃdinÃtmani karmÃbhÃva÷ Óruti-sm­ti-nyÃya-prasiddha ukto vak«yamÃïaÓ ca | tasminn Ãtmani karmÃbhÃve 'karmaïi karma-viparÅta-darÓanam atyanta-nirƬham | yata÷ kiæ karma kim akarmeti kavayo 'py atra mohitÃ÷ [GÅtà 4.16] dehÃdy-ÃÓrayaæ karmÃtmany adhyÃropya | ahaæ kartà mamaitat karma, mayÃsya karmaïa÷ phalaæ bhoktavyam iti ca | tathà ahaæ tÆ«ïÅæ bhavÃmi, yenÃhaæ nirÃyÃso 'karmà sukhÅ syÃm iti kÃrya-karaïÃÓraya-vyÃpÃroparamaæ tat-k­taæ casukhitvam Ãtmany adhyÃropya na karomi kiæcit tÆ«ïÅæ sukham Ãsam ity abhimanyate loka÷ | tatredaæ lokasya viparÅta-darÓanÃpanayanÃyÃha bhagavÃn karmaïy akarma ya÷ paÓyed ity Ãdi | atra ca karma karmaiva sat kÃrya-karaïÃÓrayaæ karma-rahito 'vikriya Ãtmani sarvair adhyastam | yata÷ paï¬ito 'py ahaæ karomÅti manyate | atha Ãtma-samavetatayà sarva-loka-prasiddhe karmaïi nadÅ-kula-sthe«v iva gati÷ pratilaumyena | ato 'karma karmÃbhÃvaæ yathÃ-bhÆtaæ gaty-abhÃvam iva v­k«e«u ya÷ paÓyet | akarmaïi ca kÃrya-karaïa-vyÃpÃroparame karmavad Ãtmany adhyÃropite tÆ«ïÅm akurvan sukham Ãse ity ahaÇkÃrÃbhisandhi-hetutvÃt tasminn akarmaïi ca karma ya÷ paÓyet | ya evaæ karmÃkarma-vibhÃgaj¤a÷ sa buddhimÃn paï¬ito manu«ye«u | sa yukto yogÅ k­tsna-karma-k­c ca | so 'ÓubhÃn mok«ita÷ k­ta-k­tyo bhavatÅty artha÷ | ayaæ Óloko 'nyathà vyÃkhyÃta÷ kaiÓcit | katham ? nityÃnÃæ kila karmaïÃm ÅÓvarÃrthe 'nu«ÂhÅyamÃnÃnÃæ tat-phalÃbhÃvÃd akarmÃïi tÃny ucyante gauïyà v­ttyà | te«Ãæ cÃkaraïam akarma | tac ca pratyavÃya-phalatvÃt karmocyate gauïyaiva v­ttyà | tatra nitye karmaïy akarma ya÷ paÓyet phalÃbhÃvÃt | yathà dhenur api gaur agaur ucyate k«ÅrÃkhyaæ phalaæ na prayacchatÅti tadvat | tathà nityÃkaraïe tv akarmaïi karma÷ ÃÓyen narakÃdi-pratyavÃya-phalaæ prayacchatÅti | naitad yuktaæ vyÃkhyÃnam | evaæ-j¤ÃnÃd aÓubhÃn mok«Ãnupapatte÷ | yaj j¤Ãtvà mok«yase 'ÓubhÃt [GÅtà 4.16] iti bhagavatoktaæ vacanaæ bodhyeta | katham ? nityÃnÃm anu«ÂhÃnÃd aÓubhÃt syÃn nÃma mok«aïam | na tu te«Ãæ phalÃbhÃva-j¤ÃnÃt | na hi nityÃnÃæ phalÃbhÃva-j¤Ãnam aÓubha-mukti-phalatvena coditaæ nitya-karma-j¤Ãnaæ và | na ca bhagavativehoktam | etenÃkarmaïi karma-darÓanaæ pratyuktam | na hy akarmaïi karmeti darÓanaæ kartavyatayeha codyate, nityasya tu kartavyatÃ-mÃtram | na cÃkaraïÃn nityasya pratyavÃyo bhavatÅti vij¤ÃnÃt kiæcit phalaæ syÃt | nÃpi nityÃkaraïaæ j¤eyatvena coditam | nÃpi karmÃkarmeti mithÃ-darÓanÃd aÓubhÃn mok«aïam | buddhimattvaæ, yuktatÃ, k­tsna-karma-k­ttvÃdi ca phalam upapadyate stutir và | mithyÃ-j¤Ãnam eva hi sÃk«Ãd aÓubha-rÆpaæ kuto 'nyasmÃd aÓubhÃn mok«aïam ? na hi tamas tamaso nivartakaæ bhavati | nanu karmaïi yad akarma-darÓanam akarmaïi và karma-darÓanaæ, na tan-mithyÃ-j¤Ãnam | kiæ tarhi gauïaæ phala-bhÃvÃbhÃva-nimittam ? na, karmÃkarma-vij¤ÃnÃd api gauïÃt phalasyÃÓravaïÃt | nÃpi Óruta-hÃnya-Óruta-parikalpanayà kaÓcid viÓe«o labhyate | sva-ÓabdenÃpi Óakyaæ vaktuæ nitya-karmaïÃæ phalaæ nÃsty akaraïÃc ca te«Ãæ naraka-pÃta÷ syÃd iti | tatra vyÃjena para-vyÃmoha-rÆpeïa karmaïy akarma ya÷ paÓyed ity Ãdinà kim ? tatraiva vyÃcak«Ãïena bhagavatoktaæ vÃkyaæ loka-vyÃmohÃrtham iti vyaktaæ kalpitaæ syÃt | na caitac chadma-rÆpeïa vÃkyena rak«aïÅyaæ vastu, nÃpi ÓabdÃntareïa puna÷ punar ucyamÃnaæ subodhaæ syÃd ity evaæ vaktuæ yuktam | karmaïy evÃdhikÃras te [GÅtà 2.47] ity atra hi sphuÂatara ukto 'rtho na punar vaktavyo bhavati | sarvatra ca praÓastaæ boddhavyaæ ca kartavyam eva, na ni«prayojanaæ boddhavyam ity ucyate | na ca mithyÃ-j¤Ãnaæ boddhavyaæ bhavati tat-pratyupasthÃpitaæ và vastv-ÃbhÃsam | nÃpi nityÃnÃm akaraïÃd abhÃvÃt prayavÃya-bhÃvotpatti÷ | nÃsato vidyate bhÃvo [GÅtà 2.16] iti vacanÃt | tat-katham asata÷ saj jÃyate [ChÃU 6.2.2] iti ca darÓitam | asata÷ saj-janma-prati«edhÃd asata÷ sad-utpattiæ bruvatà 'sad eva sad bhavet | sac cÃsad bhaved ity uktaæ syÃt | tac cÃyuktaæ, sarva-pramÃïa-virodhÃt | na ca ni«phalaæ vidadhyÃt karma ÓÃstraæ du÷kha-svarÆpatvÃt | du÷khasya ca buddhi-pÆrvakatayà kÃryatvÃnupapatte÷ | tad-akaraïe ca naraka-pÃtÃbhyupagame 'narthÃyaiva | ubhayathÃpi karaïe 'karaïe ca ÓÃstraæ ni«phalaæ kalpitaæ syÃt | svÃbhyupagama-virodhaÓ ca nityaæ ni«phalaæ karmety abhyupagamya mok«a-phalÃyeti bruvata÷ | tasmÃd yathÃ-Óruta evÃrtha÷ karmaïy akarma ya ity Ãde÷ | tathà ca vyÃkhyÃto 'smÃbhi÷ Óloka÷ ||BhGS_4.18|| ============================== tad etat karmaïy akarmÃdi-darÓanaæ stÆyate - yasya sarve samÃrambhÃ÷ kÃma-saækalpa-varjitÃ÷ | j¤ÃnÃgni-dagdha-karmÃïaæ tam Ãhu÷ paï¬itaæ budhÃ÷ ||BhG_4.19|| yasya yathokta-darÓina÷ sarve yÃvanta÷ samÃrambhÃ÷ karmÃïi samÃrabhyanta iti samÃrambhÃ÷ | kÃma-saækalpa-varjitÃ÷ kÃmaistat-kÃraïaiÓ ca saÇkalpa-varjità mudhaiva ce«ÂÃ-mÃtrà anu«ÂhÅyante | prav­ttena cel loka-saÇgrahÃrthaæ, niv­ttena cej jÅvana-mÃtrÃrthaæ, taæ j¤ÃnÃgni-dagdha-karmÃïaæ karmÃdÃv akarmÃdi-darÓanaæ j¤Ãnaæ, tad evÃgnis tena j¤ÃnÃgninà dagdhÃni ÓubhÃÓubha-lak«aïÃni karmÃïi yasya | tam Ãhu÷ paramÃrthata÷ paï¬itaæ budhÃ÷ brahma-vida÷ ||BhGS_4.19|| ============================== yas tu karmÃdÃv akarmÃdi-darÓÅ so 'karmÃdi-darÓanÃd eva ni«karmà sannyÃsÅ jÅvana-mÃtrÃrtha-ce«Âa÷ san karmaïi na pravartate, yadyapi prÃg-vivekata÷ prav­tta÷ | yas tu prÃrabdha-karmà sann uttara-kÃlam utpannÃtma-samyag-darÓana÷ syÃt, sa sarva-karmaïi prayojanam apaÓyan sa-sÃdhanaæ karma pariyajaty eva | sa kutaÓcin nimittÃt karma-parityÃgÃsambhave sati karmaïi tat-phale ca saÇga-rahitatayà sva-prayojanÃbhÃvÃl loka-saÇgrahÃrthaæ pÆrvavat karmaïi prav­tto 'pi naiva kiæcit karoti j¤ÃnÃgni-dagdha-karmatvÃt tadÅyaæ karmÃkarmaiva sampadyata ity etam arthaæ darÓayi«yann Ãha - tyaktvà karma-phalÃsaÇgaæ nitya-t­pto nirÃÓraya÷ | karmaïy abhiprav­tto 'pi naiva kiæcit karoti sa÷ ||BhG_4.20|| tyaktvà karmasv abhimÃnaæ phalÃsaÇgaæ ca yathoktena j¤Ãnena nitya-t­pto nirÃkÃÇk«o vi«aye«v ity artha÷ | nirÃÓraya ÃÓraya-rahita÷ | ÃÓrayo nÃma yad ÃÓritya puru«Ãrthaæ sisÃdhayi«ati | d­«ÂÃd­«Âa-phala-sÃdhanÃÓraya-rahita ity artha÷ | vidu«Ã kriyamÃïaæ karma paramÃrthato 'karmaiva | tasya ni«kriyÃtma-darÓana-sampannatvÃt | tenaivambhÆtena sva-prayojanÃbhÃvÃt sa-sÃdhanaæ karma parityaktavyam eveti prÃpte, tato nirgamÃsambhavÃl loka-saÇgraha-cikÅr«ayà Ói«Âa-vigarhaïÃparijihÅr«ayà và pÆrvavat karmaïy-abhiprav­tto 'pi ni«kryÃtma-darÓana-sampannatvÃn naiva kiæcit karoti sa÷ ||BhGS_4.20|| ============================== ya÷ puna÷ pÆrvokta-viparÅta÷ prÃg eva karmÃmbhÃd brahmaïi sarvÃntare pratyag-Ãtmani ni«kriye saæjÃtÃtma-darÓana÷, sa d­«ÂÃd­«Âe«Âa-vi«ayÃÓÅr vivarjitatayà d­«ÂÃd­«ÂÃrthe karmaïi prayojanam apyaÓyan sa-sÃdhanaæ karma saænyasya ÓarÅra-yÃtrÃ-mÃtra-ce«Âo yatir j¤Ãna-ni«Âho mucyata iti | etad arthaæ darÓayitum Ãha- nirÃÓÅr yata-cittÃtmà tyakta-sarva-parigraha÷ | ÓÃrÅraæ kevalaæ karma kurvan nÃpnoti kilbi«am ||BhG_4.21|| nirÃÓÅr nirgatà ÃÓi«o yasmÃt sa nirÃÓÅ÷ | yata-cittÃtmà cittam anta÷-karaïam | Ãtmà bÃhya÷ kÃrya-karaïa-saæghÃta÷ | tÃv ubhÃv api yatau saæyatau yasya sa yata-cittÃtmà | tyakta-sarva-parigraha÷ - tyakta÷ sarva÷ parigraho yena sa tyakta-sarva-parigraha÷ | ÓÃrÅraæ ÓarÅra-sthiti-mÃtra-prayojanaæ kevalaæ tatrÃpi abhimÃna-varjitaæ karma kurvan | nÃpnoti na prÃpnoti kilbi«am ani«Âa-rÆpaæ pÃpaæ dharmaæ ca | dharmo 'pi mumuk«or ani«Âa-rÆpaæ kilbi«am eva | bandhÃpÃdakatvÃt | tasmÃt tÃbhyÃæ mukto bhavati, saæsÃrÃn mukto bhavatÅty artha÷ | kiæ ca ÓÃrÅraæ kevalaæ karmety atra kiæ ÓarÅra-nirvartyaæ ÓÃrÅraæ karmÃbhipretam ? Ãho svic charÅra-sthiti-mÃtra-prayojanaæ ÓÃrÅraæ karma ? iti | kiæ cÃto yadi ÓarÅra-nirvartyaæ ÓÃrÅraæ karma yadi và ÓarÅra-sthiti-mÃtra-prayojanaæ ÓarÅram ? iti | ucyate -- yadà ÓarÅra-nirvartyaæ karma ÓÃrÅram abhipretaæ syÃt tadà d­«ÂÃd­«Âa-prayojanaæ karma prati«iddham api ÓarÅreïa kurvan nÃpnoti kilbi«am iti bruvato viruddhÃbhidhÃnaæ prasajyeta | ÓÃstrÅyaæ ca karma d­«ÂÃd­«Âa-prayojanaæ ÓarÅreïa kurvan nÃpnoti kilbi«am ity api bruvato 'prÃpta-prati«edha-prasaÇga÷ | ÓÃrÅraæ karma kurvan iti viÓe«aïÃt kevala-Óabda-prayogÃc ca vÃÇ-manasa-nirvartyaæ karma vidhi-prati«edha-vi«ayaæ dharmÃdharma-Óabda-vÃcyaæ kurvan prÃpnoti kilbi«am ity uktaæ syÃt | tatrÃpi vÃÇ-manasÃbhyÃæ vihitÃnu«ÂhÃna-pak«e kilbi«a-prÃpti-vacanaæ viruddham Ãpadyeta | prati«iddha-sevi-pak«e 'pi bhÆtÃrthÃnuvÃda-mÃtram anarthakaæ syÃt | yadà tu ÓarÅra-sthiti-mÃtra-prayojanaæ ÓÃrÅraæ karmÃbhipretaæ bhavet, tadà d­«ÂÃd­«Âa-prayojanaæ karma vidhi-prati«edha-gamyaæ ÓarÅra-vÃÇ-manasa-nirvartyam anyad akruvaæs tair eva ÓarÅrÃdibhi÷ ÓarÅra-sthiti-mÃtra-prayojanaæ kevala-Óabda-prayogÃt ahaæ karomi ity abhimÃna-varjita÷ ÓarÅrÃdi-ce«ÂÃ-mÃtraæ loka-d­«Âyà kurvan nÃpnoti kilbi«am | evambhÆtasya pÃpa-Óabda-vÃcya-kilbi«a-prÃpty-asambhavÃt kilbi«aæ saæsÃraæ nÃpnoti | j¤ÃnÃgni-dagdha-sarva-karmatvÃd apratibandhena mucyate eveti pÆrvokta-samyag-darÓana-phalÃnuvÃda evai«a÷ | evaæ ÓarÅraæ kevalaæ karma ity asyÃrthasya parigrahe niravadyaæ bhavati ||BhGS_4.21|| ============================== tyakta-sarva-parigrahasya yater annÃde÷ ÓarÅra-sthiti-hetor÷ parigrahasyÃbhÃvÃd yÃcanÃdinà ÓarÅra-sthitau kartavyatÃyÃæ prÃptÃyÃæ ayÃcitam asaæk ptam upapannaæ yad­cchayà [Mbh 14.46.19; Baudhayana-dharma-sÆtra 21.8.12] ity Ãdinà vacanenÃnuj¤Ãtaæ yate÷ ÓarÅra-sthiti-hetor annÃde÷ prÃpti-dvÃram Ãvi«kurvann Ãha - yad­cchÃ-lÃbha-santu«Âo dvandvÃtÅto vimatsara÷ | sama÷ siddhÃv asiddhau ca k­tvÃpi na nibadhyate ||BhG_4.22|| yad­cchÃ-lÃbha-santu«Âa÷ prÃrthitopanato lÃbho yad­cchÃ-lÃbha÷, tena santu«Âa÷ saæjÃtÃlaæ-pratyaya÷ | dvandvÃtÅto dvandvai÷ ÓÅto«ïÃdibhir hanyamÃno 'py avi«aïïa-citto dvandvÃtÅta ucyate | vimatsaro vigata-matsaro nirvaira-buddhi÷ | samas tulyo yad­cchÃ-lÃbhasya siddhÃv asiddhau ca, ya evambhÆto yatir annÃde÷ ÓarÅra-sthiti-hetor lÃbhÃlÃbhayo÷ samo har«a-vi«Ãda-varjita÷, karmÃdÃv akarmÃdi-darÓÅ, yathÃ-bhÆtÃtma-darÓana-ni«Âha÷ san ÓarÅra-sthiti-mÃtra-prayojane bhik«ÃÂanÃdi-karmaïi ÓarÅrÃdi-nirvartye naiva kiæcit karomÅti [GÅtà 5.8] guïà guïe«u vartanta [GÅtà 3.28] ity evaæ sadà samparicak«Ãïa Ãtmana÷ kart­tvÃbhÃvaæ paÓyann eva kiæcid bhik«ÃÂanÃdikaæ karma karoti | loka-vyavahÃra-sÃmÃnya-darÓanena tu laukikair Ãropita-kart­tve bhik«ÃÂanÃdau karmaïi kartà bhavati | svÃnubhavena tu ÓÃstra-pramÃïÃdi-janitenÃkartraiva | sa evaæ parÃdhyÃropita-kart­tvaæ ÓarÅra-sthiti-mÃtra-prayojanaæ bhik«ÃÂanÃdikaæ karma k­tvÃpi na nibadhyate, bandha-heto÷ karmaïa÷ sahetukasya j¤ÃnÃgninà dagdhatvÃd ity uktÃnuvÃda evai«a÷ ||BhGS_4.22|| ============================== tyaktvà karma-phalÃsaÇgaæ [GÅtà 4.20] ity anena Ólokena ya÷ prÃrabdha-karmà san yadà ni«kriya-brahmÃtma-darÓana-sampanna÷ syÃt tadà tasyÃtmana÷ kart­-karma-prayojanÃbhÃva-darÓina÷ karma-parityÃge prÃpte kutaÓcin nimittÃt tad-asambhave sati pÆrvavat tasmin karmaïy abhiprav­ttasyÃpi naiva kiæcit karoti sa [GÅtà 4.20] itikarmÃbhÃva÷ pradarÓita÷ | yasyaivaæ karmÃbhÃvo darÓitas tasyaiva - gata-saÇgasya muktasya j¤ÃnÃvasthita-cetasa÷ | yaj¤ÃyÃcarata÷ karma samagraæ pravilÅyate ||BhG_4.23|| gata-saÇgasya sarvato niv­ttÃsakter muktasya niv­tta-dharmÃdharmÃdi-bandhanasya, j¤ÃnÃvasthita-cetaso j¤Ãna evÃvasthitaæ ceto yasya so 'yaæ j¤ÃnÃvasthita-cetÃ÷ | tasya yaj¤Ãya yaj¤a-nirv­tty-artham Ãcarato nirvartayata÷ karma samagraæ sahÃgreïa phalena vartata iti samagraæ karma tat-samagraæ pravilÅyate vinaÓyatÅty artha÷ ||BhGS_4.23|| ============================== kasmÃt puna÷ kÃraïÃt kriyamÃïaæ karma svakÃryÃrambham akurvat samagraæ pravilÅyata ity ucyate ? yata÷ - brahmÃrpaïaæ brahma havir brahmÃgnau brahmaïà hutam | brahmaiva tena gantavyaæ brahma-karma-samÃdhinà ||BhG_4.24|| brahmÃrpaïaæ yena karaïena brahmavid havir agnÃv arpayati | tad brahmaiveti paÓyati tasyÃtma-vyatirekeïÃbhÃvaæ paÓyati | yathà ÓuktikÃyÃæ rajatÃbhÃvaæ paÓyati tad ucyate brahmaivÃrpaïam iti | yathà yad rajataæ tac chuktikaiveti | brahma arpaïam ity asamaste pade yad-arpaïa-buddhyà g­hyate loke tad asya brahma-vido brahmaivety artha÷ | brahma havis tathà yad dhavir buddhyà g­hyamÃïaæ tad brahmaivÃsay | tathà brahmÃgnau iti samastaæ padam | agnir api brahmaiva | yatra hÆyate brahmaïà kartrà brahmaiva kartety artha÷ | yat tena hutaæ havana-kriyà tad brahmaiva | yat tena gantavyaæ phalaæ tad api brahmaiva | brahma-karma-samÃdhinà brahmaiva karma brahma-karma tasmin samÃdhir yasya sa brahma-karma-samÃdhis tena brahma-karma-samÃdhinà brahmaiva gantavyam | evaæ loka-saÇgrahaæ cikÅr«uïÃpi kriyamÃïaæ karam, paramÃrthato 'karma brahma-buddhy-upam­ditvÃt | evaæ sati niv­tta-karmaïo 'pi sarva-karma-sannyÃsina÷ samyag-darÓana-stuty-arthaæ yaj¤atva-sampÃdanaæ j¤Ãnasya sutarÃm upapadyate | yad-arpaïÃdy-adhiyaj¤e prasiddhaæ tad asyÃdhyÃtmaæ brahmaiva paramÃrtha-darÓina iti | anyathà sarvasya brahmatve 'rpaïÃdÅnÃm eva viÓe«ato brahmatvÃbhidhÃnam anarthakaæ syÃt | tasmÃd brahmaivedaæ sarvam ity abhijÃnato vidu«a÷ sarva-karmÃbhÃva÷ | kÃraka-buddhy-abhÃvÃc ca | nahi kÃraka-buddhi-rahitaæ yaj¤Ãkhyaæ karma d­«Âam | sarvam evÃgni-hotrÃdikaæ karma Óabda-samarpita-devatÃ-viÓe«a-sampradÃnÃdi-kÃraka-buddhimat-kartr-abhimÃna-phalÃbhisandhimac ca d­«Âam | nopam­dita-kriyÃkÃraka-phala-bheda-buddhimat kart­tvÃbhimÃna-phalÃbhisandhi-rahitaæ và | idaæ tu brahma-buddhy-upam­ditÃrpaïÃdi-kÃraka-kriyÃ-phala-bheda-buddhi karmÃto 'karmaiva tat | tathà ca darÓitaæ karmaïy akarma ya÷ paÓyet [GÅtà 4.18], karmaïy abhiprav­tto 'pi naiva kiæcit karoti sa÷ [GÅtà 4.20], guïà guïe«u vartante [GÅtà 3.28], naiva kiæcit karomÅti yukto manyeta tattvavit [GÅtà 5.8] ity Ãdibhi÷ | tathà ca darÓayaæs tatra tatra kriyÃ-kÃraka-phala-bheda-buddhy-upamardaæ karoti | d­«Âà ca kÃmyÃgnihotrÃdau kÃmopamardena kÃmyÃgnihotrÃdi-hÃni÷ | tathà mati-pÆrvakÃm atipÆrvakÃdÅnÃæ karmaïÃæ kÃrya-viÓe«asyÃrambhakatvaæ d­«Âam | tathehÃpi brahma-buddhy-upam­ditÃrpaïÃdi-kÃraka-kriyÃ-phala-bheda-buddher bÃhya-ce«ÂÃ-mÃtreïa karmÃpi vidu«o 'karma sampadyate | ata uktaæ samagraæ pravilÅyate [GÅtà 4.23] iti | atra kecid Ãhu÷ - yad brahma tad arpaïÃdÅni | brahmaiva kilÃrpaïÃdinà pa¤ca-vidhena kÃrakÃtmanà vyavasthitaæ sat tad eva karma karoti | tatra nÃrpaïÃdi-buddhir nivartyate | kintv arpaïÃdi«u brahma-buddhir ÃdhÅyate | yathà pratimÃdau vi«ïv-Ãdi-buddhi÷, yathà và nÃmÃdau brahma-buddhir iti | satyam evam api syÃd yadi j¤Ãna-yaj¤a-stuty-arthaæ prakaraïaæ na syÃt | atra tu samyag-darÓanaæ j¤Ãna-yaj¤a-Óabditam anekÃn yaj¤a-ÓabditÃn kriyÃ-viÓe«Ãn upanyasya ÓreyÃn dravya-mayÃd yaj¤Ãj j¤Ãna-yaj¤a÷ parantapa [GÅtà 4.33] iti j¤Ãnaæ stauti | atra ca samartham idaæ vacanaæ brahmÃrpaïam ity Ãdi j¤Ãnasya yaj¤atva-sampÃdane, anyathà sarvasya brahmatve 'rpaïÃdÅnÃm eva viÓe«ato brahmatvÃbhidhÃnam anarthakaæ syÃt | ye tv arpaïÃdi«u pratimÃyÃæ vi«ïu-d­«Âivad brahma-d­«Âi÷ k«ipyate | nÃmÃdi«v iva ceti bruvate, na te«Ãæ brahma-vidyokteha vivak«ità syÃt | arpaïÃdi-vi«ayatvÃj j¤Ãnasya | na ca d­«Âi-sampÃdana-j¤Ãnena mok«a-phalaæ prÃpyate | brahmaiva tena gantavyam iti cocyate | viruddhaæ ca samyag-darÓanam antareïa mok«a-phalaæ prÃpyata iti | prak­ti-virodhaÓ ca | samyag-darÓanaæ ca prak­taæ karmaïy akarma ya÷ paÓyet [GÅtà 4.18] ity atrÃnte ca samyag-darÓanaæ tasyaivopasaæhÃrÃt | ÓreyÃn dravya-mayÃd yaj¤Ãj j¤Ãna-yaj¤a÷ parantapa [GÅtà 4.33] j¤Ãnaæ labdhvà parÃæ ÓÃntiæ [GÅtà 4.39] ity Ãdinà samyag-darÓana-stutim eva kurvann upak«Åïo 'dhyÃya÷ | tatrÃkasmÃd arpaïÃdau brahma-d­«Âir aprakaraïe pratimÃyÃm iva vi«ïu-d­«Âir ucyata ity anupapannam | tasmÃd yathÃ-vyÃkhyÃtÃrtha evÃyaæ Óloka÷ ||BhGS_4.24|| ============================== tatrÃdhunà samyag-darÓanasya yaj¤atvaæ sampÃdya tat-stuty-artham anye 'pi yaj¤Ã upak«ipyante - daivam evÃpare yaj¤aæ yogina÷ paryupÃsate | brahmÃgnÃv apare yaj¤aæ yaj¤enaivopajuhvati ||BhG_4.25|| daivam eva devà ijyante yena yaj¤enÃsau daivo yaj¤as tam evÃpare yaj¤aæ yogina÷ karmiïa÷ paryupÃsate, kurvantÅty artha÷ | brahmÃgnau satyaæ j¤Ãnam anantaæ brahma [TaittU 2.1] vij¤Ãnam Ãnandaæ brahma [BAU 3.9.28], yat sÃk«Ãd aparok«Ãd brahma ya Ãtmà sarvÃntara÷ [BAU 3.4.1], ity Ãdi vacanoktam aÓanÃyÃpipÃsÃdi-sarva-saæsÃra-dharma-varjitaæ neti neti [BAU 4.4.22] iti nirastÃÓe«a-viÓe«aæ brahma-Óabdenocyate | brahma ca tad-agniÓ ca sa homÃdhikaraïatva-vivak«ayà brahmÃgnis tasmin brahmÃgnÃv apare 'nye brahma-vido yaj¤aæ yaj¤a-Óabda-vÃcya Ãtmà Ãtma-nÃmasu yaj¤a-Óabdasya pÃÂhÃt [Nirukti 14.11] tam ÃtmÃnaæ yaj¤aæ paramÃrthata÷ param eva brahma santaæ buddhyÃdy-upÃdhi-saæyuktam adhyasta-sarvopÃdhi-dharmakam Ãhuti-rÆpaæ yajïinaivÃtmanaivokta-lak«aïopajuhvati prak«ipanti, sopÃdhikasyÃtmano nirupÃdhikena para-brahma-svarÆpeïaiva yad darÓanaæ, sa tasmin homas taæ kurvanti, brahmÃtmaikatva-darÓana-ni«ÂhÃ÷ sannyÃsina ity artha÷ | so 'yaæ samyag-darÓana-lak«aïo yaj¤o daiva-yaj¤Ãdi«u yaj¤e«Æpak«ipyante brahmÃrpaïam ity Ãd-Ólokai÷ prastuta÷ ÓreyÃn dravya-mayÃd yaj¤Ãj j¤Ãna-yaj¤a÷ parantapa [GÅtà 4.33] ity Ãdinà stuty-artham ||BhGS_4.25|| ============================== ÓrotrÃdÅnÅndriyÃïy anye saæyamÃgni«u juhvati | ÓabdÃdÅn vi«ayÃn anya indriyÃgni«u juhvati ||BhG_4.26|| ÓrotrÃdÅnÅndriyÃïy anye yogina÷ saæyamÃgni«u pratÅndriyaæ saæyamo bhidyata iti bahu-vacanam | saæyamà evÃgnayas te«u juhvati | indriya-saæyamam eva kurvantÅty artha÷ | ÓabdÃdÅn vi«ayÃn anya indriyÃgni«u juhvati, indriyÃïy evÃgnayas te«v indriyÃgni«u juhvati ÓrotrÃdibhir aviruddha-vi«aya-grahaïaæ homaæ manyante ||BhGS_4.26|| ============================== kiæ ca - sarvÃïÅndriya-karmÃïi prÃïa-karmÃïi cÃpare | Ãtma-saæyama-yogÃgnau juhvati j¤Ãna-dÅpite ||BhG_4.27|| sarvÃïÅndriya-karmÃïi indriyÃïÃæ karmÃïÅndriya-karmÃïi | tathà prÃïa-karmÃïi prÃïo vÃyur ÃdhyÃtmikas tat-karmÃïy Ãku¤cana-prasÃraïÃdÅni tÃni cÃpara Ãtma-saæyama-yogÃgnau, Ãtmani saæyama Ãtma-saæyama÷ | sa eva yogÃgnis tasminn Ãtma-saæyama-yogÃgnau juhvati prak«ipanti | j¤Ãna-dÅpite sneheneva pradÅpite viveka-vij¤Ãnenojjvala-bhÃvam ÃpÃdite pravilÃpayantÅty artha÷ ||BhGS_4.27|| ============================== dravya-yaj¤Ãs tapo-yaj¤Ã yoga-yaj¤Ãs tathÃpare | svÃdhyÃya-j¤Ãna-yaj¤ÃÓ ca yataya÷ saæÓita-vratÃ÷ ||BhG_4.28|| dravya-yaj¤Ãs tÅrthe«u dravya-viniyogaæ yaj¤a-buddhyà kurvanti ye te dravya-yaj¤Ã÷ | tapo-yaj¤Ãs tapo yaj¤o ye«Ãæ tapasvinÃæ te tapo-yaj¤Ã÷ | yoga-yaj¤Ã÷ prÃïÃyÃma-pratyÃhÃrÃdi-lak«aïo yogo yaj¤o ye«Ãæ te yoga-yaj¤Ã÷ | tathÃpare svÃdhyÃya-j¤Ãna-yaj¤ÃÓ ca svÃdhyÃyo yathÃ-vidhi ­g-Ãdy-abhyÃso yaj¤o ye«Ãæ te svÃdhyÃya-yaj¤Ã÷ | j¤Ãna-yaj¤Ã j¤Ãnaæ ÓÃstrÃrtha-parij¤Ãnaæ yaj¤o ye«Ãæ te j¤Ãna-yaj¤Ã÷ | svÃdhyÃya-yaj¤Ã j¤Ãna-yaj¤ÃÓ ca yatayo yatana-ÓÅlÃ÷ | Óaæsita-vratÃ÷ samyak ÓitÃni tanÆk­tÃni tÅk«ïÅk­tÃni vratÃni ye«Ãæ te saæÓita-vratÃ÷ ||BhGS_4.28|| ============================== kiæ ca - apÃne juhvati prÃïaæ prÃïe 'pÃnaæ tathÃpare | prÃïÃpÃna-gatÅ ruddhvà prÃïÃyÃma-parÃyaïÃ÷ ||BhG_4.29|| apÃne 'pÃna-v­ttau juhvati pratik«ipanti prÃïaæ prÃïa-v­ttiæ, pÆrakÃkhyaæ prÃïÃyÃmaæ kurvantÅty artha÷ | prÃïe 'pÃnaæ tathÃpare juhvati | recakÃkhyaæ ca prÃïÃyÃmaæ kurvantÅty etat | prÃïÃpÃna-gatÅ mukhya-nÃsikÃbhyÃæ vÃyor nirgamanaæ prÃïasya gatis tad-viparyayeïÃdho-gamanam apÃnasya gatis, te prÃïÃpÃna-gatÅ | ete ruddhvà nirudhya prÃïÃyÃma-parÃyaïÃ÷ prÃïÃyÃma-tat-parÃ÷ kumbhakÃkhyaæ prÃïÃyÃmaæ kurvantÅty artha÷ ||BhGS_4.29|| ============================== kiæ ca - apare niyatÃhÃrÃ÷ prÃïÃn prÃïe«u juhvati | sarve 'py ete yaj¤a-vido yaj¤a-k«apita-kalma«Ã÷ ||BhG_4.30|| apare niyatÃhÃrà niyata÷ parimita ÃhÃro ye«Ãæ te niyatÃhÃrÃ÷ santa÷, prÃïÃn vÃyu-bhedÃn prÃïe«v eva juhvati | yasya yasya vÃyor jaya÷ kriyata itarÃn vÃyu-bhedÃn tasmin tasmin juhvati, te tatra pravi«Âà iva bhavanti | sarve 'py ete yaj¤a-vido yaj¤a-k«apitakalma«Ã yaj¤air yathoktai÷ k«apito nÃÓita÷ kalma«o ye«Ãæ te yaj¤a-k«apita-kalma«Ã÷ ||BhGS_4.30|| ============================== evaæ yathoktÃn yaj¤Ãn nirvatrya --- yaj¤a-Ói«ÂÃm­ta-bhujo yÃnti brahma sanÃtanam | nÃyaæ loko 'sty ayaj¤asya kuto 'nya÷ kurusattama ||BhG_4.31|| yaj¤a-Ói«ÂÃm­ta-bhujo yaj¤ÃnÃæ Ói«Âaæ yaj¤a-Ói«Âaæ yaj¤a-Ói«Âaæ ca tad am­taæ ca yaj¤a-Ói«ÂÃm­taæ tad bhu¤jata iti yaj¤a-Ói«ÂÃm­ta-bhuja÷ | yathoktÃn yaj¤Ãn k­tvà tac-chi«Âena kÃlena yathÃ-vidhi-coditam annam am­tÃkhyaæ bhu¤jate iti yaj¤a-Ói«ÂÃm­ta-bhujo yÃnti gacchanti brahma sanÃtanaæ cirantanaæ mumuk«avaÓ cet | kÃlÃtikramÃpek«ayeti sÃmarthyÃd gamyate | nÃyaæ loka÷ sarva-prÃïi-sÃdhÃraïo 'py asti yathoktÃnÃæ yaj¤ÃnÃm eko 'pi yaj¤o yasya nÃsti so 'yaj¤as tasya | kuto 'nyo viÓi«Âa-sÃdhana-sÃdhya÷ kuru-sattama ||BhGS_4.31|| ============================== evaæ bahu-vidhà yaj¤Ã vitatà brahmaïo mukhe | karmajÃn viddhi tÃn sarvÃn evaæ j¤Ãtvà vimok«yase ||BhG_4.32|| evaæ yathoktà bahu-vidhà bahu-prakÃrà yaj¤Ã vitatà vistÅrïà brahmaïo vedasya mukhe dvÃre veda-dvÃreïa avagamyamÃnà brahmaïo mukhe vitatà ucyante | tad yathà vÃci hi prÃïaæ juhuma÷ ity Ãdaya÷ | karmajÃn kÃyika-vÃcika-mÃnasa-karmodbhavÃn viddhi tÃn sarvÃn anÃtmajÃn, nirvyÃpÃro hy Ãtmà | ata evaæ j¤Ãtvà vimok«yase 'ÓubhÃt | na mad-vyÃpÃrà ime, nirvyÃpÃro 'ham udÃsÅna ity evaæ j¤ÃtvÃsmÃt samyag-darÓanÃn mok«yase saæsÃra-bandhanÃd ity artha÷ ||BhGS_4.32|| ============================== brahmÃrpaïam [GÅtà 4.24] ity Ãdi lokena samyag-darÓanasya yaj¤atvaæ saæpÃditam | yaj¤ÃÓ cÃneka upadi«ÂÃ÷ | tai÷ siddha-puru«Ãrtha-prayojanair j¤Ãnaæ stÆyate | katham ? --- ÓreyÃn dravya-mayÃd yaj¤Ãj j¤Ãna-yaj¤a÷ parantapa | sarvaæ karmÃkhilaæ pÃrtha j¤Ãne parisamÃpyate ||BhG_4.33|| ÓreyÃn dravya-mayÃt dravya-sÃdhana-sÃdhyÃd yaj¤Ãj j¤Ãna-yaj¤o he paraætapa | dravya-mayo hi yaj¤a÷ phalasyÃrambhaka÷, j¤Ãna-yaj¤o na phalÃrambhaka÷, ata÷ ÓreyÃn praÓasyatara÷ | katham ? yata÷ sarvaæ karma samastam akhilam apratibaddhaæ pÃrtha j¤Ãne mok«a-sÃdhane sarvata÷ saæplutodaka-sthÃnÅye parisamÃpyate antarbhavatÅty artha÷ | yathà k­tÃya vijitÃyÃdhareyÃ÷ saæyanty evam enaæ sarvaæ tad abhisameti yat kiæcit prajÃ÷ sÃdhu kurvanti yas tad veda yat sa veda [ChÃU 4.1.4] iti Órute÷ ||BhGS_4.33|| ============================== tad etad viÓi«ÂÃæ j¤Ãnaæ tarhi kena prÃpyata ity ucyate --- tad viddhi praïipÃtena paripraÓnena sevayà | upadek«yanti te j¤Ãnaæ j¤Ãninas tattva-darÓina÷ ||BhG_4.34|| tat viddhi vijÃnÅhi yena vidhinà prÃpyate iti | ÃcÃryÃn abhigamya, praïipÃtena prakar«eïa nÅcai÷ patanaæ praïipÃto dÅrgha-namaskÃras tena | kathaæ bandha÷ ? kathaæ mok«a÷ ? kà vidyà ? kà cÃvidyà ? iti paripraÓnena, sevayà guru-ÓuÓrÆ«ayà evam Ãdinà | praÓrayeïÃvarjità ÃcÃryà upadek«yanti kathayi«yanti te j¤Ãnaæ yathokta-viÓe«aïaæ j¤Ãnina÷ | j¤Ãnavanto 'pi kecid yathÃvat tattva-darÓana-ÓÅlÃ÷, apare na | ato viÓina«Âi tattva-darÓina iti | ye samyag-darÓinas tair upadi«Âaæ j¤Ãnaæ kÃrya-k«amaæ bhavati | netarad iti bhagavato matam ||BhGS_4.34|| ============================== tathà ca satÅdamapi samarthaæ vacanam -- yaj j¤Ãtvà na punar moham evaæ yÃsyasi pÃï¬ava | yena bhÆtÃny aÓe«eïa drak«yasy Ãtmany atho mayi ||BhG_4.35|| yaj j¤Ãtvà yaj j¤Ãnaæ tair upadi«Âam adhigamya prÃpya punar bhÆyo moham evaæ yathedÃnÅæ mohaæ gato 'si punar evaæ na yÃsyasi he pÃï¬Ãva | kiæ ca ---- yena j¤Ãnena bhÆtÃny aÓe«eïa brahmÃdÅni stamba-paryantÃni drak«yasi sÃk«Ãd Ãtmani pratyag Ãtmani mat-saæsthÃnÅmÃni bhÆtÃnÅty atho api mayi vÃsudeve parameÓvare cemÃnÅti | k«etraj¤eÓvaraikatvaæ sarvopani«at-prasiddhaæ drak«yasÅty artha÷ ||BhGS_4.35|| ============================== kiæ caitasya j¤Ãnasya mÃhÃtmyam --- api ced asi pÃpebhya÷ sarvebhya÷ pÃpa-k­ttama÷ | sarvaæ j¤Ãna-plavenaiva v­jinaæ santari«yasi ||BhG_4.36|| api ced asi pÃpebhya÷ pÃpa-k­dbhya÷ sarvebhyo 'tiÓayena pÃpa-k­t pÃpa-k­ttama÷ sarvaæ j¤Ãna-plavenaiva j¤Ãnam eva plavaæ k­tvà v­jinaæ v­jinÃrïavaæ pÃpa-samudraæ saætari«yasi | dharmo 'pÅha mumuk«o÷ pÃpam ucyate ||BhGS_4.36|| ============================== j¤Ãnaæ kathaæ nÃÓayati pÃpam ? iti sa-d­«ÂÃntam ucyate --- yathaidhÃæsi samiddho 'gnir bhasmasÃt kurute 'rjuna | j¤ÃnÃgni÷ sarva-karmÃïi bhasmasÃt kurute tathà ||BhG_4.37|| yathaidhÃæsi këÂhÃni samiddha÷ samyag iddho dÅpto 'gnir bhasmasÃt bhasmÅbhÃvaæ kurute he arjuna, j¤Ãnam eva agnir j¤ÃnÃgni÷ sarva-karmÃïi bhasmasÃt kurute tathà nirbÅjÅkarotÅty artha÷ | na hi sÃk«Ãd eva j¤ÃnÃgni÷ karmÃïÅndhanavat bhasmÅkartuæ Óaknoti | tasmÃt samyag darÓanaæ sarva-karmaïÃæ nirbÅjatve kÃraïam ity abhiprÃya÷ | sÃmarthyÃd yena karmaïà arÅram Ãrabdhaæ tat prav­tta-phalatvÃd upabhogenaiva k«Åyate | tasya tÃvad eva ciraæ yÃvan na vimok«ye 'tha sampatsye [ChÃU 6.14.1] ato yÃny aprav­tta-phalÃni j¤Ãnotpatte÷ prÃk k­tÃni j¤Ãna-sahabhÃvÅni cÃtÅtÃneka-janma-k­tÃni ca tÃny eva sarvÃïi bhasmasÃt kurute ||BhGS_4.37|| ============================== yata÷ evam ata÷--- na hi j¤Ãnena sad­Óaæ pavitram iha vidyate | tat svayaæ yoga-saæsiddha÷ kÃlenÃtmani vindati ||BhG_4.38|| na hi j¤Ãnena sad­Óaæ tulyaæ pavitraæ pÃvanaæ Óuddhi-karam iha vidyate | taj j¤Ãnaæ svayam eva yoga-saæsiddho yogena karma-yogena samÃdhi-yogena ca saæsiddha÷ saæsk­to yogyatÃm Ãpanna÷ san mumuk«u÷ kÃlena mahatà Ãtmani vindati labhate ity artha÷ ||BhGS_4.38|| ============================== yenaikÃntena j¤Ãna-prÃptir bhavati sa upÃya upadiÓyate --- ÓraddhÃvÃæl labhate j¤Ãnaæ tat-para÷ saæyatendriya÷ | j¤Ãnaæ labdhvà parÃæ ÓÃntim acireïÃdhigacchati ||BhG_4.39|| ÓraddhÃvÃn ÓraddhÃlur labhate j¤Ãnam | ÓraddhÃlutve 'pi bhavati kaÓcin manda-prasthÃna÷, ata Ãha --- tat-para÷ | gurÆpÃsadanÃdÃv abhiyukto j¤Ãna-labdhy-upÃye ÓraddhÃvÃn | tat-paro 'py ajitendriya÷ syÃt ity ata Ãha --- saæyatendriya÷ | saæyatÃni vi«ayebhyo nivartitÃni yasyendriyÃïi sa saæyatendriya÷ | ya evaæbhÆta÷ ÓraddhÃvÃn tat-para÷ saæyatendriyaÓ ca so 'vaÓyaæ j¤Ãnaæ labhate | praïipÃtÃdis tu bÃhyo 'naikÃntiko 'pi bhavati, mÃyÃvitvÃdi-saæbhavÃt | na tu tat ÓraddhÃvattvÃdau ity ekÃntato j¤Ãna-labdhy-upÃya÷ | kiæ punar j¤Ãna-lÃbhÃt syÃd ity ucyate -- j¤Ãnaæ labdhvà paraæ mok«ÃkhyÃæ ÓÃntim uparatim acireïa k«ipram evÃdhigacchati | samyag-darÓanÃt k«ipram eva mok«o bhavatÅti sarva-ÓÃstra-nyÃya-prasiddha÷ suniÓcito 'rtha÷ ||BhGS_4.39|| ============================== atra saæÓayo na kartavya÷, pÃpi«Âho hi saæÓaya÷ | katham ity ucyate --- aj¤aÓ cÃÓraddadhÃnaÓ ca saæÓayÃtmà vinaÓyati | nÃyaæ loko 'sti na paro na sukhaæ saæÓayÃtmana÷ ||BhG_4.40|| aj¤aÓ cÃnÃtmaj¤aÓ cÃÓraddadhÃnaÓ ca guru-vÃkya-ÓÃstre«v aviÓvÃsavÃæÓ ca saæÓayÃtmà ca saæÓaya-cittaÓ ca vinaÓyati | aj¤ÃÓraddadhÃnau yadyapi vinaÓyata÷, na tathà yathà saæÓayÃtmà | saæÓayÃtmà tu pÃpi«Âha÷ sarve«Ãm | katham ? nÃyaæ sÃdhÃraïo 'pi loko 'sti | tathà na paro loka÷ | na sukham, tatrÃpi saæÓayotpatte÷ saæÓayÃtmana÷ saæÓaya-cittasya | tasmÃt saæÓayo na kartavya÷ ||BhGS_4.40|| ============================== kasmÃt ? ---- yoga-saænyasta-karmÃïaæ j¤Ãna-saæchinna-saæÓayam | Ãtmavantaæ na karmÃïi nibadhnanti dhana¤jaya ||BhG_4.41|| yoga-saænyasta-karmÃïaæ paramÃrtha-darÓana-lak«aïena yogena saænyastÃni karmÃïi yena paramÃrtha-darÓinà dharmÃdharmÃkhyÃni taæ yoga-saænyasta-karmÃïam | kathaæ yoga-saænyasta-karmà ? ity Ãha - j¤Ãna-saæchinna-saæÓayaæ j¤ÃnenÃtmeÓvaraikatva-darÓana-lak«aïena saæchinna÷ saæÓayo yasya yo j¤Ãna-saæchinna-saæÓaya÷ | ya evaæ yoga-saænyasta-karmà tam Ãtmavantam apramattaæ guïa-ce«ÂÃ-rÆpeïa d­«ÂÃni karmÃïi na nibadhnanty ani«ÂÃdi-rÆpaæ phalaæ nÃrabhante | he dhanaæjaya ||BhGS_4.41|| ============================== yasmÃt karma-yogÃnu«ÂhÃnÃd aÓuddhi-k«aya-hetuka-j¤Ãna-saæchinna-saæÓayo na nibadhyate karmabhir j¤ÃnÃgni-dagdha-karmatvÃd eva, yasmÃc ca j¤Ãna-karmÃnu«ÂhÃna-vi«aye saæÓayavÃn vinaÓyati --- tasmÃd aj¤Ãna-saæbhÆtaæ h­t-sthaæ j¤ÃnÃsinÃtmana÷ | chittvainaæ saæÓayaæ yogam Ãti«Âhotti«Âha bhÃrata ||BhG_4.42|| tasmÃt pÃpi«Âham aj¤Ãna-saæbhÆtam aj¤ÃnÃd avivekÃj jÃtaæ h­t-sthaæ h­di buddhau sthitaæ j¤ÃnÃsinà Óoka-mohÃdi-do«a-haraæ samyag darÓanaæ j¤Ãnaæ tad evÃsi÷ kha¬gas tena j¤ÃnÃsinà Ãtmana÷ svasya, Ãtma-vi«ayatvÃt saæÓayasya | na hi parasya saæÓaya÷ pareïa cchettavyatÃæ prÃpta÷, yena svasyeti viÓe«yeta | ata Ãtma-vi«ayo 'pi svasyaiva bhavati | chittvà enaæ saæÓayaæ sva-vinÃÓa-hetu-bhÆtam, yogaæ samyag-darÓanopÃyaæ karmÃnu«ÂhÃnam Ãti«Âha kurv ity artha÷ | utti«Âha cedÃnÅæ yuddhÃya bhÃrata iti ||BhGS_4.42|| iti ÓrÅmat-paramahaæsa-parivrÃjakÃcÃryasya ÓrÅ-govinda-bhagavat-pÆjya-pÃda- Ói«yasya ÓrÅmac-chaækara-bhagavata÷ k­tau ÓrÅmad-bhagavad-gÅtÃ-bhëye caturtho 'dhyÃya÷ ||4|| __________________________________________________________ BhG 5 atha pa¤camo 'dhyÃya÷ (ÓaÇkara-bhëya) arjuna uvÃca - saænyÃsaæ karmaïÃæ k­«ïa punar yogaæ ca Óaæsasi | yac chreya etayor ekaæ tan me brÆhi suniÓcitam ||BhG_5.1|| saænyÃsaæ parityÃgaæ karmaïÃæ ÃstrÅyÃïÃm anu«Âheya-viÓe«ÃïÃm Óaæsasi praÓaæsasi kathayasÅty etat | punar yogaæ ca te«Ãm eva anu«ÂhÃnam avaÓya-kartavyam Óaæsasi | ato me katarat Óreya÷ iti saæÓaya÷ - kiæ karmÃnu«ÂhÃnaæ Óreya÷, kiæ và tad-dhÃnam iti | praÓasyataraæ cÃnu«Âheyam | ataÓ ca yat Óreya÷ praÓasyataram etayo÷ karma-saænyÃsa-karma-yogayor yad-anu«ÂhÃnÃt Óreyo 'vÃptir mama syÃd iti manyase, tad ekam anyatarat saha eka-puru«Ãnu«ÂheyatvÃsaæbhavÃt me brÆhi suniÓcitam abhipretaæ taveti ||BhGS_5.1|| - o)O(o - svÃbhiprÃyam Ãcak«Ãïo nirïayÃya ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca - saænyÃsa÷ karma-yogaÓ ca ni÷Óreyasa-karÃv ubhau | tayos tu karma-saænyÃsÃt karma-yogo viÓi«yate ||BhG_5.2|| saænyÃsa÷ karmaïÃæ parityÃga÷ karma-yogaÓ ca te«Ãm anu«ÂhÃnaæ tÃv ubhÃv api ni÷Óreyasa-karau mok«aæ kurvÃte j¤Ãnotpatti-hetutvena | ubhau yadyapi ni÷Óreyasa-karau, tathÃpi tayos tu ni÷Óreyasa-hetvo÷ karma-saænyÃsÃt kevalÃt karma-yogo viÓi«yata iti karma-yogaæ stauti ||BhGS_5.2|| - o)O(o - kasmÃt iti Ãha - j¤eya÷ sa nitya-saænyÃsÅ yo na dve«Âi na kÃÇk«ati | nirdvandvo hi mahÃ-bÃho sukhaæ bandhÃt pramucyate ||BhG_5.3|| j¤eyo j¤Ãtavya÷ sa karma-yogÅ nitya-saænyÃsÅ iti yo na dve«Âi kiæcit na kÃÇk«ati du÷kha-sukhe tat-sÃdhane ca | evaævidho ya÷, karmaïi vartamÃno 'pi sa nitya-saænyÃsÅ iti j¤Ãtavya ity artha÷ | nirdvandvo dvandva-varjito hi yasmÃt mahÃbÃho sukhaæ bandhÃd anÃyÃsena pramucyate ||BhGS_5.3|| - o)O(o - saænyÃsa-karma-yogayor bhinna-puru«Ãnu«Âheyayor viruddhayo÷ phale 'pi virodho yukta÷ | na tÆbhayor ni÷Óreyasa-karatvam eveti prÃpta idam ucyate - sÃækhya-yogau p­thag bÃlÃ÷ pravadanti na paï¬itÃ÷ | ekam apy Ãsthita÷ samyag ubhayor vindate phalam ||BhG_5.4|| sÃækhya-yogau p­thag viruddha-bhinna-phalau bÃlÃ÷ pravadanti na paï¬itÃ÷ | paï¬itÃs tu j¤Ãnina ekaæ phalam aviruddham icchanti | katham ? ekam api sÃækhya-yogayo÷ samyag Ãsthita÷ samyag anu«ÂhitavÃn ity artha÷, ubhayor vindate phalam | ubhayos tad eva hi ni÷Óreyasaæ phalam | ato na phale virodho 'sti | nanu saænyÃsa-karma-yoga-Óabdena prastutya sÃækhya-yogayo÷ phalaikatvaæ katham ihÃprak­taæ bravÅti ? nai«a do«a÷ - yadyapy arjunena saænyÃsaæ karma-yogaæ ca kevalam abhipretya praÓna÷ k­ta÷ | bhagavÃæs tu tad-aparityÃgenaiva svÃbhipretaæ ca viÓe«aæ saæyojya ÓabdÃntara-vÃcyatayà prativacanaæ dadau sÃækhya-yogÃv iti | tÃv eva saænyÃsa-karma-yogau j¤Ãna-tad-upÃya-sama-buddhitvÃdi-saæyuktau sÃækhya-yoga-Óabda-vÃcyÃv iti bhagavato matam | ato na aprak­ta-prakriyeti ||BhGS_5.4|| - o)O(o - ekasyÃpi samyag anu«ÂhÃnÃt katham ubhayo÷ phalaæ vindate ? ity ucyate - yat sÃækhyai÷ prÃpyate sthÃnaæ tad yogair api gamyate | ekaæ sÃækhyaæ ca yogaæ ca ya÷ paÓyati sa paÓyati ||BhG_5.5|| yat sÃækhyair j¤Ãna-ni«Âhai÷ saænyÃsibhi÷ prÃpyate sthÃnaæ mok«Ãkhyam tad yogair api j¤Ãna-prÃpty-upÃyatveneÓvare samarpya karmÃïy Ãtmana÷ phalam anabhisaædhÃyÃnuti«Âhanti ye te yogà yogina÷ | tair api paramÃrtha-j¤Ãna-saænyÃsa-prÃpti-dvÃreïa gamyata ity abhiprÃya÷ | ata ekaæ sÃÇkhyaæ ca yogaæ ca ya÷ paÓyati phalaikatvÃt sa paÓyati samyak paÓyatÅty artha÷ ||BhGS_5.5|| - o)O(o - evaæ tarhi yogÃt saænyÃsa eva viÓi«yate | kathaæ tarhÅdam uktam tayos tu karma-saænyÃsÃt karma-yogo viÓi«yate [GÅtà 5.2] iti ? s­ïu tatra kÃraïam - tvayà p­«ÂÃæ kevalaæ karma-saænyÃsaæ karma-yogaæ cÃbhipretya tayor anyatara÷ ka÷ ÓreyÃn ? iti | tad-anurÆpaæ prativacanaæ mayoktaæ karma-saænyÃsÃt karma-yogo viÓi«yate iti j¤Ãnam anapek«ya | j¤ÃnÃpek«as tu saænyÃsa÷ sÃækhyam iti mayÃbhipreta÷ | paramÃrtha-yogaÓ ca sa eva | yas tu karma-yogo vaidika÷ sa ca tÃdarthyÃt yoga÷ saænyÃsa iti copacaryate | kathaæ tÃdarthyam ? ity ucyate - saænyÃsas tu mahÃbÃho du÷kham Ãptum ayogata÷ | yoga-yukto munir brahma nacireïÃdhigacchati ||BhG_5.6|| saænyÃsas tu pÃramÃrthiko du÷kham Ãptuæ prÃptum ayogato yogena vinà | yoga-yukto vaidikena karma-yogena vaidikena karma-yogeneÓvara-samarpita-rÆpeïa phala-nirapek«eïa yukto muni÷ | mananÃd ÅÓvara-svarÆpasya muni÷ | brahma paramÃtma-j¤Ãna-ni«ÂhÃ-lak«aïatvÃt prak­ta÷ saænyÃso brahmocyate | nyÃsa iti brahmà brahmà hi para÷ [MahÃnÃrU 78] iti Órute÷ | brahma paramÃrtha-saænyÃsaæ paramÃrtha-j¤Ãna-ni«ÂhÃ-lak«aïaæ na cireïa k«ipram evÃdhigacchati prÃpnoti | ato mayoktam karma-yogo viÓi«yata iti ||BhGS_5.6|| - o)O(o - yadà punar ayaæ samyag-darÓana-prÃpty-upÃyatvena - yoga-yukto viÓuddhÃtmà vijitÃtmà jitendriya÷ | sarva-bhÆtÃtma-bhÆtÃtmà kurvann api na lipyate ||BhG_5.7|| yogena yukto yoga-yukto viÓuddhÃtmà viÓuddha-sattvo vijitÃtmà vijita-deho jitendriyaÓ ca sarva-bhÆtÃtma-bhÆtÃtmà sarve«Ãæ brahmÃdÅnÃæ stamba-paryantÃnÃæ bhÆtÃnÃm Ãtma-bhÆta Ãtmà pratyak-cetano yasya sa sarva-bhÆtÃtma-bhÆtÃtmà samyag-darÓÅty artha÷ | sa tatraivaæ vartamÃno loka-saægrahÃya karma kurvann api na lipyate na karmabhir badhyate ity artha÷ ||BhGS_5.7|| - o)O(o - na cÃsau paramÃrthata÷ karotÅty ata÷ - naiva kiæ cit karomÅti yukto manyeta tattva-vit | paÓya¤ Ó­ïvan sp­Óa¤ jighrann aÓnan gacchan svapa¤ Óvasan ||BhG_5.8|| pralapan vis­jan g­hïann unmi«an nimi«ann api | indriyÃïÅndriyÃrthe«u vartanta iti dhÃrayan ||BhG_5.9|| yukta÷ samÃhita÷ san manyeta cintayet | tattvavid Ãtmano yÃthÃtmyaæ tattvaæ vettÅti tattva-vit paramÃrtha-darÓÅty artha÷ | kadà kathaæ và tattvam avadhÃrayan manyeta ? ity ucyate | manyeteti pÆrveïa saæbandha÷ | yasyaivaæ tattva-vida÷ sarva-kÃrya-karaïa-ce«ÂÃsu karmasv akarmaiva paÓyata÷ samyag-darÓinas tasya sarva-karma-saænyÃsa evÃdhikÃra÷ karmaïo 'bhÃva-darÓanÃt | na hi m­ga-t­«ïikÃyÃm udaka-buddhyà pÃnÃya prav­tta udakÃbhÃva-j¤Ãne 'pi tatraiva pÃna-prayojanÃya pravartate ||BhGS_5.8-9|| - o)O(o - yas tu punar atattva-vit prav­ttaÓ ca karma-yoge - brahmaïy ÃdhÃya karmÃïi saÇgaæ tyaktvà karoti ya÷ | lipyate na sa pÃpena padma-patram ivÃmbhasà ||BhG_5.10|| brahmaïÅÓvara ÃdhÃya nik«ipya tad-arthaæ karma karomÅti bh­tya iva svÃmy-arthaæ sarvÃïi karmÃïi | mok«e 'pi phale saÇgaæ tyaktvà karoti ya÷ sarva-karmÃïi, lipyate na sa pÃpena na saæbadhyate padma-patram ivÃmbhasodakena ||BhGS_5.10|| - o)O(o - kevalaæ sattva-Óuddhi-mÃtram eva phalaæ tasya karmaïa÷ syÃt, yasmÃt - kÃyena manasà buddhyà kevalair indriyair api | yogina÷ karma kurvanti saÇgaæ tyaktvÃtma-Óuddhaye ||BhG_5.11|| kÃyena dehena manasà buddhyà ca kevalair mamatva-varjitai÷ ÅÓvarÃyaiva karma karomi, na mama phalÃya iti mamatva-buddhi-ÓÆnyair indriyair api - kevala-Óabda÷ kÃyÃdibhir api pratyekaæ saæbadhyate, sarva-vyÃpÃre«u mamatÃ-varjanÃya | yogina÷ karmiïa÷ karma kurvanti saÇgaæ tyaktvà phala-vi«ayam Ãtma-Óuddhaye sattva-Óuddhaya ity artha÷ | tasmÃt tatraiva tavÃdhikÃra iti kuru karmaiva ||BhGS_5.11|| - o)O(o - yasmÃc ca - yukta÷ karma-phalaæ tyaktvà ÓÃntim Ãpnoti nai«ÂhikÅm | ayukta÷ kÃma-kÃreïa phale sakto nibadhyate ||BhG_5.12|| yukta ÅÓvarÃya karmaïi karomi na mama phalÃya ity evaæ samÃhita÷ san karma-phalaæ tyaktvà parityajya ÓÃntiæ mok«ÃkhyÃm Ãpnoti nai«ÂhikÅæ ni«ÂhÃyÃæ bhavÃæ sattva-Óuddhi-j¤Ãna-prÃpti-sarva-karma-saænyÃsa-j¤Ãna-ni«ÂhÃ-krameïeti vÃkya-Óe«a÷ | yas tu punar ayukto 'samÃhita÷ kÃma-kÃreïa | karaïaæ kÃra÷ kÃmasya kÃra÷ kÃma-kÃra÷ | tena kÃma-kÃreïa kÃma-preritatayety artha÷ | mama phalÃya idaæ karomi karma ity evaæ phale sakto nibadhyate | atas tvaæ yukto bhava ity artha÷ ||BhGS_5.12|| - o)O(o - yas tu paramÃrtha-darÓÅ sa÷ - sarva-karmÃïi manasà saænyasyÃste sukhaæ vaÓÅ | nava-dvÃre pure dehÅ naiva kurvan na kÃrayan ||BhG_5.13|| sarvÃïi karmÃïi sarva-karmÃïi saænyasya parityajya nityaæ naimittikaæ kÃmyaæ prati«iddhaæ ca | tÃni sarvÃïi karmÃïi manasà viveka-buddhyÃ, karmÃdÃv akarma-sandarÓanena saætyajyety artha÷ | Ãste ti«Âhati sukham | tyakta-vÃÇ-mana÷-kÃya-ce«Âo nirÃyÃsa÷ prasanna-citta Ãtmano 'nyatra niv­tta-sarva-bÃhya-prayojana iti sukham Ãste ity ucyate | vaÓÅ jitendriya ity artha÷ | kva katham Ãste ? ity Ãha - nava-dvÃre pure | sapta ÓÅr«ÃïyÃny Ãtmana upalabdhi-dvÃrÃïi, arvÃk dve mÆtra-purÅ«a-visargÃrthe, tair dvÃrair nava-dvÃraæ puram ucyate ÓarÅram puram iva puram | Ãtmaika-svÃmikam, tad-artha-prayojanaiÓ ca indriya-mano-buddhi-vi«ayair aneka-phala-vij¤ÃnasyotpÃdakai÷ paurair ivÃdhi«Âhitam | tasmin nava-dvÃre pure dehÅ sarvaæ karma saænyasyÃste | kiæ viÓe«aïena ? sarvo hi dehÅ saænyÃsy asaænyÃsÅ và dehe evÃste | tatrÃnarthakaæ viÓe«aïam iti | ucyate - yas tv aj¤o dehÅ dehendriya-saæghÃta-mÃtrÃtma-darÓÅ sa sarvo 'pi gehe bhÆmÃv Ãsane và ' 'sa iti manyate | na hi deha-mÃtrÃtma-darÓino geha iva dehe Ãsa iti pratyaya÷ saæbhavati | dehÃdi-saæghÃta-vyatiriktÃtma-darÓinas tu dehe Ãse iti pratyaya upapadyate | para-karmaïÃæ ca parasminn Ãtmany avidyayayÃdhyÃropitÃnÃæ vidyayà viveka-j¤Ãnena manasà saænyÃsa upapadyate | utpanna-viveka-j¤Ãnasya sarva-karma-saænyÃsino 'pi geha iva deha eva nava-dvÃre pura Ãsanam | prÃrabdha-phala-karma-saæskÃra-Óe«Ãnuv­ttyà deha eva viÓe«a-vij¤Ãnotpatte÷ | dehe evÃsta ity asty eva viÓe«aïa-phalam vidvad-avidvat-pratyaya-bhedÃpek«atvÃt | yadyapi kÃrya-karaïa-karmÃïy avidyayÃtmany adhyÃropitÃni saænyasyÃste ity uktam, tathÃpi ÃtmasamavÃyi tu kart­tvaæ kÃrayit­tvaæ ca syÃt ity ÃÓaÇkyÃha - naiva kurvan svayam na kÃrya-karaïÃni kÃrayan kriyÃsu pravartayan | kiæ ? yat tat kart­tvaæ kÃrayit­tvaæ ca dehina÷ svÃtma-samavÃyi sat saænyÃsÃn na saæbhavati ? yathà gacchato gatir gamana-vyÃpÃra-parityÃge na syÃt tadvat ? kiæ và svata eva Ãtmano nÃsti iti ? atrocyate - nÃsty Ãtmana÷ svata÷ kart­tvaæ kÃrayit­tvaæ ca | uktaæ hi -- avikÃryo 'yam ucyate [GÅtà 2.55], ÓarÅra-stho 'pi kaunteya na karoti na lipyate [GÅtà 3.26] iti | dhyÃyatÅva lelÃyatÅva [BAU 4.3.7] iti ca Órute÷ ||BhGS_5.13|| - o)O(o - kiæ ca - na kart­tvaæ na karmÃïi lokasya s­jati prabhu÷ | na karma-phala-saæyogaæ svabhÃvas tu pravartate ||BhG_5.14|| na kart­tvaæ svata÷ kurv iti nÃpi karmÃïi ratha-ghaÂa-prÃsÃdÃdÅnÅpsitatamÃni lokasya s­jaty utpÃdayati prabhur Ãtmà | nÃpi rathÃdi k­tavatas tat-phalena saæyogaæ na karma-phala-saæyogam | yadi kiæcid api svato na karoti na kÃrayati ca dehÅ, kas tarhi kurvan kÃrayan ca pravartata iti, ucyate - svabhÃvas tu svo bhÃva÷ svabhÃvo 'vidyÃ-lak«aïà prak­tir mÃyà pravartate daivÅ hi [GÅtà 7.14] ity Ãdinà vak«yamÃïà ||BhGS_5.14|| - o)O(o - paramÃrthatas tu - nÃdatte kasya cit pÃpaæ na caiva suk­taæ vibhu÷ | aj¤ÃnenÃv­taæ j¤Ãnaæ tena muhyanti jantava÷ ||BhG_5.15|| nÃdatte na ca g­hïÃti bhaktasyÃpi kasyacit pÃpam | na caivÃdatte suk­taæ bhaktai÷ prayuktaæ vibhu÷ | kim-arthaæ tarhi bhaktai÷ pÆjÃdi-lak«aïaæ yÃga-dÃna-homÃdikaæ ca suk­taæ prayujyate ity Ãha - aj¤ÃnenÃv­taæ j¤Ãnaæ viveka-vij¤Ãnam, tena muhyanti karomi kÃrayÃmi bhok«ye bhojayÃmÅty evaæ mohaæ gacchanty avivekina÷ saæsÃriïo jantava÷ ||BhGS_5.15|| - o)O(o - j¤Ãnena tu tad aj¤Ãnaæ ye«Ãæ nÃÓitam Ãtmana÷ | te«Ãm Ãdityavaj j¤Ãnaæ prakÃÓayati tatparam ||BhG_5.16|| j¤Ãnena tu yena aj¤Ãnena Ãv­tÃ÷ muhyanti jantavas tat aj¤Ãnaæ ye«Ãæ jantÆnÃæ viveka-j¤Ãnena Ãtma-vi«ayeïa nÃÓitam Ãtmano bhavati, te«Ãæ jantÆnÃm Ãdityavat yathÃditya÷ samastaæ rÆpa-jÃtam avabhÃsayati tadvat j¤Ãnaæ j¤eyaæ vastu sarvaæ prakÃÓayati tat paraæ paramÃrtha-tattvam ||BhGS_5.16|| - o)O(o - yat paraæ j¤Ãnaæ prakÃÓitam - tad-buddhayas tad-ÃtmÃnas tan-ni«ÂhÃs tat-parÃyaïÃ÷ | gacchanty apunar-Ãv­ttiæ j¤Ãna-nirdhÆta-kalma«Ã÷ ||BhG_5.17|| tasmin brahmaïi gatà buddhir ye«Ãæ te tad-buddhaya÷, tad-ÃtmÃnas tad eva paraæ brahma Ãtmà ye«Ãæ te tad-ÃtmanÃ÷, tan-ni«ÂhÃ÷ ni«Âhà abhiniveÓas tÃtparyaæ sarvÃïi karmÃïi saænyasya tasmin brahmaïy eva avasthÃnaæ ye«Ãæ te tan-ni«ÂhÃ÷, tat-parÃyaïà ca tad eva param ayanaæ parà gatir ye«Ãæ bhavati te tat-parÃyaïÃ÷ kevalÃtma-rataya ity artha÷ | ye«Ãæ j¤Ãnena nÃÓitam Ãtmano 'j¤Ãnaæ te gacchanti evaæ-vidyÃ÷ apunar-Ãv­ttim apunar-deha-saæbandhaæ j¤Ãna-nirdhÆta-kalma«Ã yathoktena j¤Ãnena nirdhÆto nÃÓita÷ kalma«a÷ pÃpÃdi-saæsÃra-kÃraïa-do«o ye«Ãæ te j¤Ãna-nirdhÆta-kalma«Ã yataya÷ ity artha÷ ||BhGS_5.17|| - o)O(o - ye«Ãæ j¤Ãnena nÃÓitam Ãtmano 'j¤Ãnaæ te paï¬itÃ÷ kathaæ tattvaæ payantÅty ucyate - vidyÃ-vinaya-saæpanne brÃhmaïe gavi hastini | Óuni caiva ÓvapÃke ca paï¬itÃ÷ sama-darÓina÷ ||BhG_5.18|| vidyÃ-vinaya-saæpanne vidyà ca vinayaÓ ca vidyÃ-vinayau, vinaya upÃma÷, tÃbhyÃæ vidyÃ-vinayÃbhyÃæ saæpanno vidyÃ-vinaya-saæpanno vidvÃn vinÅtaÓ ca yo brÃhmaïas tasmin brÃhmaïe gavi hastini Óuni caiva ÓvapÃke ca paï¬itÃ÷ sama-darÓina÷ | vidyÃ-vinaya-saæpanne uttama-saæskÃravati brÃhmaïe sÃttvike, madhyamÃyÃæ ca rÃjasyÃæ gavi, saæskÃra-hÅnÃyÃm atyantam eva kevala-tÃmase hasty-Ãdau ca, sattvÃdi-guïais taj-jaiÓ ca saæskÃrais tathà rÃjasais tathà tÃmasaiÓ ca saæskÃrair atyantam evÃsp­«ÂÃæ samam ekam avikriyaæ tad brahma dra«Âuæ ÓÅlaæ ye«Ãæ te paï¬itÃ÷ sama-darÓina÷ ||BhGS_5.18|| - o)O(o - nanv abhojyÃnnÃs te do«avanta÷, samÃsamÃbhyÃæ vi«ama-same pÆjÃta÷ [Gautama-dharma-sÆtra 2.8.20] iti sm­te÷ | na te do«avanta÷ | katham ? - ihaiva tair jita÷ sargo ye«Ãæ sÃmye sthitaæ mana÷ | nirdo«aæ hi samaæ brahma tasmÃd brahmaïi te sthitÃ÷ ||BhG_5.19|| ihaiva jÅvadbhireva tai÷ samadarÓibhi÷ paï¬itair jito vaÅk­ta÷ sargo janma, ye«Ãæ sÃmye sarva-bhÆte«u brahmaïi samabhÃve sthitaæ ni calÅbhÆtaæ mano 'nta÷karaïam | nirdo«aæ yadyapi do«avatsu vapÃkÃdi«u mƬhais taddo«air do«avat iva vibhÃvyate, tathÃpi taddo«air asp­«ÂÃm iti nirdo«aæ do«avarjitaæ hi yasmÃt | nÃpi svaguïabhedabhinnam, nirguïatvÃt caitanyasya | vak«yati ca bhagavÃn icchÃdÅnÃæ k«etradharmatvam, anÃditvÃnnirguïatvÃt iti ca | nÃpy antyà viÓe«Ã÷ Ãtmano bhedakÃ÷ santi, pratiÓarÅraæ te«Ãæ sattve pramÃïÃnupapatte÷ | ata÷ samaæ brahma ekaæ ca | tasmÃt brahmaïi eva te sthitÃ÷ | tasmÃt na do«agandhamÃtramapi tÃn sp­ati, dehÃdisaæghÃtÃtma-darÓanÃbhimÃnÃbhÃvÃt te«Ãm | dehÃdisaæghÃtÃtma-darÓanÃbhimÃnavadvi«ayaæ tu tat sÆtram samÃsamÃbhyÃæ vi«amasame pÆjÃta÷ iti, pÆjÃvi«ayatvena viÓe«aïÃt | d­Óyate hi brahmavit «a¬ÃÇgavit caturvedavit iti pÆjÃdÃnÃdau guïaviÓe«asaæbandha÷ kÃraïam | brahma tu sarvaguïado«asaæbandhavarjitamityatar brahmaïi te sthitÃ÷ iti yuktam | karmavi«ayaæ ca samÃsamÃbhyÃm ity Ãdi | idaæ tu sarva-karma-saænyÃsavi«ayaæ prastutam, sarva-karmÃïi manasà ityÃrabhya ÃdhyÃyaparisamÃpte÷ ||BhGS_5.19|| - o)O(o - yasmÃt nirdo«aæ samaæ brahmÃtmÃ, tasmÃt - na prah­«yet priyaæ prÃpya nodvijet prÃpya cÃpriyam | sthira-buddhir asaæmƬho brahmavid brahmaïi sthita÷ ||BhG_5.20|| na prah­«eyet prahar«aæ na kuryÃt priyam i«ÂÃæ prÃpya labdhvà | nodvijet prÃpya cÃpriyam ani«ÂÃæ labdhvà | deha-mÃtrÃtma-darÓinÃæ hi priyÃpriya-prÃptÅ har«a-vi«Ãdau kurvÃte, na kevalÃtma-darÓina÷, tasya priyÃpriya-prÃpty-asaæbhavÃt | kiæ ca - sarva-bhÆte«v eka÷ samo nirdo«a Ãtmeti sthirà nirvicikitsà buddhir yasya sa sthira-buddhir asaæmƬha÷ saæmoha-varjitaÓ ca syÃt yathokta-brahmavid brahmaïi sthito 'karma-k­t sarva-karma-saænyÃsÅty artha÷ ||BhGS_5.20|| - o)O(o - kiæ ca, brahmaïi sthita÷ - bÃhya-sparÓe«v asaktÃtmà vindaty Ãtmani yat sukham | sa brahma-yoga-yuktÃtmà sukham ak«ayam aÓnute ||BhG_5.21|| bÃhya-sparÓe«u bÃhyà ca te sparÓÃÓ ca bÃhya-sparÓÃ÷ | sp­Óyante iti sparÓÃ÷ ÓabdÃdayo vi«ayÃs te«u bÃhya-sparÓe«u | asakta Ãtmà anta÷-karaïaæ yasya so 'yam asaktÃtmà vi«aye«u prÅti-varjita÷ san vindati labhate | Ãtmani yat sukhaæ tad vindatÅty etat | sa brahma-yoga-yuktÃtmà brahmaïi yoga÷ samÃdhir brahma-yogas tena brahma-yogena yukta÷ samÃhitas tasmin vyÃp­ta Ãtmà anta÷-karaïaæ yasya sa brahma-yoga-yuktÃtmà | sukham ak«ayam aÓnute vyÃpnoti | tasmÃd bÃhya-vi«aya-prÅte÷ k«aïikÃyà indriyÃïi nivartayed Ãtmany ak«aya-sukhÃrthÅty artha÷ ||BhGS_5.21|| - o)O(o - itaÓ ca nivartayet - ye hi saæsparÓajà bhogà du÷kha-yonaya eva te | Ãdy-anta-vanta÷ kaunteya na te«u ramate budha÷ ||BhG_5.22|| ye hi yasmÃt saæssparÓajà vi«ayendriya-saæsparÓebhyo jÃtà bhogà bhuktayo du÷kha-yonaya eva te, avidyÃ-k­tatvÃt | d­Óyante hy ÃdhyÃtmikÃdÅni du÷khÃni tan-nimittÃny eva | yathà iha-loke tathà para-loke 'pÅti gamyate eva-ÓabdÃt | na saæsÃre sukhasya gandha-mÃtram apy astÅti buddhvà vi«aya-m­ga-t­«ïikÃyà indriyÃïi nivartayet | na kevalaæ du÷kha-yonaya eva, Ãdy-anta-vantaÓ ca, Ãdir vi«ayendriya-saæyogo bhogÃnÃm antaÓ ca tad-viyoga eva | ata÷ Ãdy-anta-vanto 'nityÃ÷, madhya-k«aïa-bhÃvitvÃt ity artha÷ | kaunteya, na te«u bhoge«u ramate budho viveky avagata-paramÃrtha-tattva÷ | atyanta-mƬhÃnÃm eva hi vi«aye«u ratir d­Óyate, yathà paÓu-prabh­tÅnÃm ||BhGS_5.22|| - o)O(o - ayaæ ca Óreyo-mÃrga-pratipak«Å ka«Âatamo do«a÷ sarvÃnartha-prÃpti-hetur durnivÃraÓ ceti tat-parihÃre yatnÃdhikyaæ kartavyam ity Ãha bhagavÃn - ÓaknotÅhaiva ya÷ so¬huæ prÃk ÓarÅra-vimok«aïÃt | kÃma-krodhodbhavaæ vegaæ sa yukta÷ sa sukhÅ nara÷ ||BhG_5.23|| Óaknoty utsahata ihaiva jÅvann eva ya÷ so¬huæ prasahituæ prÃk pÆrvam ÓarÅravimok«aïÃt à maraïÃt ity artha÷ | maraïa-sÅmÃ-karaïaæ jÅvato 'vayaæbhÃvi hi kÃma-krodhodbhavo vega÷, anantanimittavÃn hi sa÷ iti yÃvat maraïaæ tÃvat na visrÃmbhaïÅya ity artha÷ | kÃma÷ indriyagocaraprÃpte i«Âo vi«aye ÓrÆyamÃïe smaryamÃïe và anubhÆte sukhahetau yà ga§dhas t­«ïà sa kÃma÷ | krodhaÓ cÃtmana÷ pratikÆle«u du÷kha-hetu«u d­yamÃne«u ÓrÆyamÃïe«u smaryamÃïe«u và yo dve«a÷ sa krodha÷ | tau kÃma-krodhÃv udbhavo yasya vegasya sa kÃma-krodhodbhavo vega÷ | romäcana-prah­«Âa-netra-vadanÃdi-liÇgo 'nta÷-karaïa-prak«obha-rÆpa÷ kÃmodbhavo vega÷ | gÃtra-prakampa-prasveda-saæda«Âau«Âha-puÂa-rakta-netrÃdi-liÇga÷ krodhodbhavo vega÷ | taæ kÃma-krodhodbhavaæ vegaæ ya utsahate prasahate so¬huæ prasahitum, so yukto yogÅ sukhÅ ceha loke nara÷ || ||BhGS_5.23|| - o)O(o - kathaæ-bhÆtaÓ ca brahmaïi sthito brahma prÃpnoti ? ity Ãha bhagavÃn - yo 'nta÷-sukho 'ntarÃrÃmas tathÃntar-jyotir eva ya÷ | sa yogÅ brahma-nirvÃïaæ brahma-bhÆto 'dhigacchati ||BhG_5.24|| yo 'nta÷-sukho 'ntar Ãtmani sukhaæ yasya so 'nta÷-sukha÷, tathÃntar evÃtmany ÃrÃma Ãramaïam ÃkrŬà yasya so 'ntar-ÃrÃma÷ | tathaivÃntar eva Ãtmany eva jyoti÷ prakÃÓo yasya so 'ntar-jyotir eva, ya Åd­Óa÷ so yogÅ brahma-nirvÃïaæ brahmaïi nirv­tiæ mok«am iha jÅvann eva brahma-bhÆta÷ sann adhigacchati prÃpnoti ||BhGS_5.24|| - o)O(o - kiæ ca - labhante brahma-nirvÃïam ­«aya÷ k«Åïa-kalma«Ã÷ | chinna-dvaidhà yatÃtmÃna÷ sarva-bhÆta-hite ratÃ÷ ||BhG_5.25|| labhante brahma-nirvÃïaæ mok«am ­«aya÷ samyag-darÓina÷ saænyÃsina÷ k«Åïa-kalma«Ã÷ k«Åïa-pÃpà nirdo«ÃÓ chinna-dvaidhÃ÷ chinna-saæÓayà yatÃtmÃna÷ saæyatendriyÃ÷ sarva-bhÆta-hite ratÃ÷ sarve«Ãæ bhÆtÃnÃæ hite ÃnukÆlye ratà ahiæsakà ity artha÷ ||BhGS_5.25|| - o)O(o - kiæ ca - kÃma-krodha-viyuktÃnÃæ yatÅnÃæ yata-cetasÃm | abhito brahma-nirvÃïaæ vartate viditÃtmanÃm ||BhG_5.26|| kÃma-krodha-viyuktÃnÃæ kÃmaÓ ca krodhaÓ ca kÃma-krodhau tÃbhyÃæ viyuktÃnÃæ yatÅnÃæ saænyÃsinÃæ yata-cetasÃæ saæyatÃnta÷-karaïÃnÃm abhita ubhayato jÅvatÃæ m­tÃnÃæ ca brahma-nirvÃïaæ mok«o vartate viditÃtmanÃæ vidito j¤Ãta Ãtmà ye«Ãæ te viditÃtmanÃæ te«Ãæ viditÃtmanÃæ samyag-darÓinÃm ity artha÷ ||BhGS_5.26|| - o)O(o - samyag darÓana-ni«ÂhÃnÃæ saænyÃsinÃæ sadyo-muktir uktà | karma-yogaÓ ca ÅÓvarÃrpita-sarva-bhÃveneÓvare brahmaïy ÃdhÃya kriyamÃïa÷ sattva-Óuddhi-j¤Ãna-prÃpti-sarva-karma-saænyÃsa-krameïa mok«Ãya iti bhagavÃn pade pade 'bravÅt, vak«yati ca | athedÃnÅæ dhyÃna-yogaæ samyag-darÓanasya antaraÇgaæ vistareïa vak«yÃmÅti tasya sÆtra-sthÃnÅyÃn ÓlokÃn upadiÓati sma - sparÓÃn k­tvà bahir bÃhyÃæÓ cak«uÓ caivÃntare bhruvo÷ | prÃïÃpÃnau samau k­tvà nÃsÃbhyantara-cÃriïau ||BhG_5.27|| yatendriya-mano-buddhir munir mok«a-parÃyaïa÷ | vigatecchÃ-bhaya-krodho ya÷ sadà mukta eva sa÷ ||BhG_5.28|| sparÓÃn ÓabdÃdÅn k­tvà bahir bÃhyÃn ÓrotrÃdi-dvÃreïÃntar-buddhau praveÓitÃ÷ ÓabdÃdayo vi«ayÃs tÃn acintayato ÓabdÃdayo bÃhyà bahir eva k­tà bhavanti | tÃn evaæ bahi÷ k­tvà cak«uÓ caivÃntare bhruvo÷ k­tvety anu«ajyate | tathà prÃïÃpÃnau nÃsÃbhyantara-cÃriïau samau k­tvà | yatendriya-mano-buddhir yatÃni saæyatÃnÅndriyÃïi mano buddhiÓ ca yasya sa yatendriya-mano-buddhi÷ | mananÃt muni÷ saænyÃsÅ | mok«a-parÃyaïa evaæ deha-saæsthÃnÃn mok«a-parÃyaïo mok«a eva param ayanaæ parà gatir yasya so 'yaæ mok«a-parÃyaïo munir bhavet | vigatecchÃ-bhaya-krodha icchà ca bhayaæ ca krodhaÓ cecchÃ-bhaya-krodhÃs te vigatÃ÷ yasmÃt sa vigatecchÃ-bhaya-krodha÷ | ya evaæ vartate sadà saænyÃsÅ, mukta eva sa÷ | na tasya mok«o 'nya÷ kartavyo 'sti || - o)O(o - bhoktÃraæ yaj¤a-tapasÃæ sarva-loka-maheÓvaram | suh­daæ sarva-bhÆtÃnÃæ j¤Ãtvà mÃæ ÓÃntim ­cchati ||BhG_5.29|| evaæ samÃhita-cittena kiæ vij¤eyam ity ucyate | bhoktÃraæ yaj¤a-tapasÃæ yaj¤ÃnÃæ tapasÃæ ca kart­-rÆpeïa devatÃ-rÆpeïa ca, sarva-loka-maheÓvaraæ sarve«Ãæ lokÃnÃæ mahÃntam ÅÓvaraæ suh­daæ sarva-bhÆtÃnÃæ sarva-prÃïinÃæ pratyupakÃra-nirapek«atayà upakÃriïaæ sarva-bhÆtÃnÃæ h­dayeÓayaæ sarva-karma-phalÃdhyak«aæ sarva-pratyaya-sÃk«iïaæ mÃæ nÃrÃyaïaæ j¤Ãtvà ÓÃntiæ sarva-saæsÃroparatim ­cchati prÃpnoti ||BhGS_5.29|| iti ÓrÅmat-paramahaæsa-parivrÃjakÃcÃryasya ÓrÅ-govinda-bhagavat-pÆjya-pÃda-Ói«yasya ÓrÅmac-chaækara-bhagavata÷ k­tau ÓrÅmad-bhagavad-gÅtÃ-bhëye pa¤camo 'dhyÃya÷ || ||5|| __________________________________________________________ BhG 6 atha «a«Âho 'dhyÃya÷ (ÓaÇkarÃcÃrya-bhëya÷) atÅtÃnantarÃdhyÃyÃnte dhyÃna-yogasya samyag darÓanaæ praty antaraÇgasya sÆtra-bhÆtÃ÷ ÓlokÃ÷ sparÓÃn k­tvà bahi÷ [GÅtà 5.27] ity Ãdaya upadi«Âa÷ | te«Ãæ v­tti-sthÃnÅyo 'yaæ «a«Âho 'dhyÃya Ãrabhyate | tatra dhyÃna-yogasya bahiraÇgaæ karmeti yÃvad dhyÃna-yogÃrohaïa-samarthas tÃvad g­hasthenÃdhik­tena kartavyaæ karma ity atas tat stauti | nanu kim-arthaæ dhyÃna-yogÃrohaïa-sÅmÃ-karaïam, yÃvatÃnu«Âheyam eva vihitaæ karma yÃvajjÅvam | na, Ãruruk«or muner yogaæ karma kÃraïam ucyate [GÅtà 3.3] iti viÓe«aïÃt | ÃrƬhasya ca Óamenaiva saæbandha-karaïÃt | Ãruruk«or ÃrƬhasya ca Óama÷ karmaÓ cobhayaæ kartavyatvenÃbhipretaæ cet syÃt tadÃruruk«or ÃrƬhasya ceti Óama-karma-vi«aya-bhedena viÓe«aïaæ vibhÃga-karaïaæ cÃnarthakaæ syÃt | tatrÃÓramiïÃæ kaÓcid yogam Ãruruk«ur bhavati | ÃrƬhaÓ ca kaÓcit | anye nÃruruk«ava÷ | na cÃrƬhÃ÷ | tÃn apek«yÃruruk«or ÃrƬhasya ceti viÓe«aïaæ vibhÃga-karaïaæ copapadyata eveti cet, na | tasyaiveti vacanÃt | punar yoga-grahaïÃc ca yogÃrƬhasyeti | ya ÃsÅt pÆrvaæ yogam Ãruruk«us tasyaivÃrƬhasya Óama eva kartavya÷ | kÃraïaæ yoga-phalaæ pratyucyateti | ato na yÃvaj-jÅvaæ kartavyatva-prÃpti÷ kasyacid api karmaïa÷ | yoga-vibhra«Âa-vacanÃc ca | g­hasthasya cet karmiïo yogo vihita÷ «a«Âhe 'dhyÃye, sa yoga-vibhra«Âo 'pi karma-gatiæ karma-phalaæ prÃpnotÅti tasya nÃÓÃÓaÇkÃnupapannà syÃt | avaÓyaæ hi k­taæ karma kÃmyaæ nityaæ và mok«asya nityatvÃd anÃrabhyatve svaæ phalam Ãrabhata eva | nityasya ca karmaïo veda-pramÃïÃvabuddhatvÃt phalena bhavitavyam ity avocÃma | anyathà vedasyÃnarthÃrthatva-prasaÇgÃd iti | na ca karmaïi saty ubhaya-vibhra«Âa-vacanam arthavat | karmaïo vibhraæÓa-kÃraïÃnupapatte÷ | karma k­tam ÅÓvare saænyasyety ata÷ kartari karma phalaæ nÃrabhateti cen, na | ÅÓvare saænyÃsasyÃdhikatara-phala-hetutvopapatte÷ | mok«Ãyaiveti cet, sva-karmaïÃæ k­tÃnÃm ÅÓvare nyÃso mok«Ãyaiva, na phalÃntarÃya yoga-sahita÷ | yogÃc ca vibhra«Âa ity atas taæ prati nÃÓa-ÓaÇkà yuktaiveti cet, na | ekÃkÅ yata-cittÃtmà nirÃÓÅr aparigraha÷ [GÅtà 6.10] brahmacÃri-vrate sthita÷ [GÅtà 6.14] iti karma-saænyÃsa-vidhÃnÃt | na cÃtra g­hasthasya nirÃÓÅr aparigraha÷ ity Ãdi-vacanam anukÆlam | ubhaya-vibhra«Âa-praÓnÃnupapatteÓ ca | anÃÓrita ity anena karmiïa eva saænyÃsitvaæ yogitvaæ coktam, prati«iddhaæ ca niragne÷ akriyasya ca saænyÃsitvaæ yogitvaæ ceti cet, na | dhyÃna-yogaæ prati bahiraÇgasya sata÷ karmaïa÷ phalÃkÃÇk«Ã-saænyÃsa-stuti-paratvÃt | na kevalaæ niragnir akriya eva saænyÃsÅ yogÅ ca | kiæ tarhi ? karmy api, karma-phalÃsaÇgaæ saænyasya karma-yogam anuti«Âhan sattva-Óuddhy-arthaæ, sa saænyÃsÅ ca yogÅ ca bhavatÅti stÆyate | na caikena vÃkyena karma-phalÃsaÇga-saænyÃsa-stutiÓ caturthÃÓrama-prati«edhaÓ copapadyate | na ca prasiddhaæ niragner akriyasya paramÃrtha-saænyÃsina÷ Óruti-sm­ti-purÃïetihÃsa-yoga-ÓÃstre«u vihitaæ saænyÃsitvaæ yogitvaæ ca prati«edhati bhagavÃn | sva-vacana-virodhÃc ca - sarva-karmÃïi manasà saænyasya... naiva kurvan na kÃrayan Ãste [GÅtà 5.13] maunÅ saætu«Âo yena kenacit... aniketa÷ sthira-mati÷ [GÅtà 12.19] vihÃya kÃmÃn ya÷ sarvÃn pumÃæÓ carati ni÷sp­ha÷ [GÅtà 2.71] sarvÃrambha-parityÃgÅ [GÅtà 12.16] iti ca tatra tatra bhagavatà sva-vacanÃni darÓitÃni | tair virudhyetaÓ caturthÃÓrama-prati«edha÷ | tasmÃn muner yogam Ãruruk«o÷ pratipanna-gÃrhasthyasyÃgnihotrÃdi-karma phala-nirapek«am anu«ÂhÅyamÃnaæ dhyÃna-yogÃrohaïa-sÃdhanatvaæ sattva-Óuddhi-dvÃreïa pratipadyata iti sa saænyÃsÅ ca yogÅ ceti stÆyate - anÃÓrita÷ karma-phalaæ kÃryaæ karma karoti ya÷ | sa saænyÃsÅ ca yogÅ ca na niragnir na cÃkriya÷ ||BhG_6.1|| anÃÓrito -- nÃÓrito 'nÃÓrita÷ | kim ? karma-phalaæ karmaïÃæ phalaæ karma-phalaæ yat tad-anÃÓrita÷, karma-phala-t­«ïÃ-rahita ity artha÷ | yo hi karma-phale t­«ïÃvÃn sa karma-phalam ÃÓrito bhavati | ayaæ tu tad-viparÅta÷, ato 'nÃÓrita÷ karma-phalam | evaæbhÆta÷ san kÃryaæ kartavyaæ nityaæ kÃmya-viparÅtam agnihotrÃdikaæ karma karoti nirvartayati | ya÷ kaÓcid Åd­Óa÷ karmÅ sa karmy antarebhyo viÓi«yate | ity evam artham Ãha - sa saænyÃsÅ ca yogÅ ceti | saænyÃsa÷ parityÃga÷ sa yasyÃsti sa saænyÃsÅ ca yogÅ ca | yogaÓ citta-samÃdhÃnaæ sa yasyÃsti sa yogÅ ceti evaæguïa-saæpanno 'yaæ mantavya÷ | na kevalaæ niragnir akriya eva saænyÃsÅ yogÅ ceti mantavya÷ | nirgatÃ÷ agnaya÷ karmÃÇga-bhÆtà yasmÃt sa niragni÷ | akriyaÓ cÃnagni-sÃdhanÃpy avidyamÃnÃ÷ kriyÃs tapo-dÃnÃdikà yasyÃsÃv akriya÷ ||BhGS_6.1|| ============================== nanu ca niragne÷ akriyasyaiva Óruti-sm­ti-yoga-ÓÃstre«u saænyÃsitvaæ yogitvaæ ca prasiddham | katham iha sÃgne÷ sa-kriyasya ca saænyÃsitvaæ yogitvaæ cÃprasiddham ucyata iti | nai«a do«a÷, kayÃcid guïa-v­ttyà ubhayasya saæpipÃdayi«itatvÃt | tat katham ? karma-phala-saækalpa-saænyÃsÃt saænyÃsitvam, yogÃÇgatvena ca karmÃnu«ÂhÃnÃt karma-phala-saækalpasya ca citta-vik«epa-heto÷ parityÃgÃd yogitvaæ ceti gauïam ubhayam | na punar mukhyaæ saænyÃsitvaæ yogitvaæ cÃbhipretam ity etam arthaæ darÓayitum Ãha - yaæ saænyÃsam iti prÃhur yogaæ taæ viddhi pÃï¬ava | na hy asaænyasta-saækalpo yogÅ bhavati kaÓcana ||BhG_6.2|| yaæ sarva-karma-tat-phala-parityÃga-lak«aïaæ paramÃrtha-saænyÃsaæ saænyÃsam iti prÃhu÷ Óruti-sm­ti-vida÷, yogaæ karmÃnu«ÂhÃna-lak«aïaæ taæ paramÃrtha-saænyÃsaæ viddhi jÃnÅhi he pÃï¬Ãva | karma-yogasya prav­tti-lak«aïasya tad-viparÅtena niv­tti-lak«aïena paramÃrtha-saænyÃsena kÅd­Óaæ sÃmÃnyam aÇgÅk­tya tad-bhÃva ucyate ity apek«ÃyÃm idam ucyate - asti hi paramÃrtha-saænyÃsena sÃd­Óyaæ kart­-dvÃrakaæ karma-yogasya | yo hi paramÃrtha-saænyÃsÅ sa tyakta-sarva-karma-sÃdhanatayà sarva-karma-tat-phala-vi«ayaæ saækalpaæ prav­tti-hetu-kÃma-kÃraïaæ saænyasyati | ayam api karma-yogÅ karma kurvÃïa eva phala-vi«ayaæ saækalpaæ saænyasyatÅti | etam arthaæ darÓayi«yann Ãha - na hi yasmÃd asaænyasta-saækalpo 'saænyasto 'parityakta÷ saÇkalpo 'bhisandhir yena so 'saænyasta-saÇkalpa÷ kaÓcana kaÓcid api karmÅ yogÅ samÃdhÃnavÃn bhavati | na saæbhavatÅty artha÷ | phala-saækalpasya citta-vik«epa-hetutvÃt | tasmÃd ya÷ kaÓcana karmÅ saænyasta-phala-saækalpo bhavet sa yogÅ samÃdhÃnavÃn avik«ipta-citto bhavet | citta-vik«epa-heto÷ phala-saækalpasya saænyastatvÃd ity abhiprÃya÷ | yogÃÇgatvena karmÃnu«ÂhÃnÃt karma-phala-saÇkalpasya và citta-vik«epa-heto÷ parityÃgÃt yogitvaæ ceti saænyÃsitvaæ cety abhipretam ucyate |[*NOTE: This last sentence not found in all editions.] ||BhGS_6.2|| ============================== evaæ paramÃrtha-saænyÃsa-karma-yogayo÷ kart­-dvÃrakaæ saænyÃsa-sÃmÃnyam apek«ya yaæ saænyÃsam iti prÃhur yogaæ taæ viddhi pÃï¬Ãva [GÅtà 6.2] iti karma-yogasya stuty-arthaæ saænyÃsatvam uktam | dhyÃna-yogasya phala-nirapek«a÷ karma-yogo bahiraÇgaæ sÃdhanam iti taæ saænyÃsatvena stutvÃdhunà karma-yogasya dhyÃna-yoga-sÃdhanatvaæ darÓayati - Ãruruk«or muner yogaæ karma kÃraïam ucyate | yogÃrƬhasya tasyaiva Óama÷ kÃraïam ucyate ||BhG_6.3|| Ãruruk«or Ãro¬hum icchata÷, anÃrƬhasya, dhyÃna-yoge 'vasthÃtum aÓaktasyaivety artha÷ | kasya tasyÃruruk«o÷ ? mune÷, karma-phala-saænyÃsina ity artha÷ | kim Ãruruk«o÷ ? yogam | karma kÃraïaæ sÃdhanam ucyate | yogÃrƬhasya punas tasyaiva Óamar upaÓama÷ sarva-karmabhyo niv­tti÷ kÃraïaæ yogÃrƬhasya sÃdhanam ucyate ity artha÷ | yÃvad yÃvat karmabhya uparamate, tÃvat tÃvat nirÃyÃsasya jitendriyasya cittaæ samÃdhÅyate | tathà sati sa jhaÂiti yogÃrƬho bhavati | tathà coktaæ vyÃsena - naitÃd­Óaæ brÃhmaïasyÃsti vittaæ yathaikatà samatà satyatà ca | ÓÅlaæ sthitir daï¬a-nidhÃnam Ãrjavaæ tatas tataÓ coparama÷ kriyÃbhya÷ || [Mbh 12.175.37] iti ||BhGS_6.3|| ============================== athedÃnÅæ kadà yogÃrƬho bhavatÅty ucyate - yadà hi nendriyÃrthe«u na karmasv anu«ajjate | sarva-saækalpa-saænyÃsÅ yogÃrƬhas tadocyate ||BhG_6.4|| yadà samÃdhÅyamÃna-citto yogÅ hÅndriyÃrthe«v indriyÃïÃm arthÃ÷ ÓabdÃdayas te«v indriyÃrthe«u karmasu ca nitya-naimittika-kÃmya-prati«iddhe«u prayojanÃbhÃva-buddhyà nÃnu«ajjate 'nu«aÇgaæ kartavyatÃ-buddhiæ na karotÅty artha÷ | sarva-saækalpa-saænyÃsÅ sarvÃn saækalpÃn ihÃmutrÃrtha-kÃma-hetÆna saænyasituæ ÓÅlam asyeti sarva-saækalpa-saænyÃsÅ | yogÃrƬha÷ prÃpta-yoga ity etat, tadà tasmin kÃla ucyate | sarva-saækalpa-saænyÃsÅti vacanÃt sarvÃæÓ ca kÃmÃn sarvÃïi ca karmÃïi saænyasyed ity artha÷ | saækalpa-mÆlà hi sarve kÃmÃ÷ - saækalpa-mÆla÷ kÃmo vai yaj¤Ã÷ saækalpa-saæbhavÃ÷ [Manu 2.3] kÃma jÃnÃmi te mÆlaæ saækalpÃt tvaæ hi jÃyase | na tvÃæ saækalpayi«yÃmi tena me na bhavi«yasi || [Mabh 12.177.25] ity Ãdi-sm­te÷ | sarva-kÃma-parityÃge ca sarva-karma-saænyÃsa÷ siddho bhavati | sa yathÃ-kÃmo bhavati tat-kratur bhavati yat kratur bhavati tat karma kurute [BAU 4.4.5] ity Ãdi Órutibhya÷ | yad yad dhi kurute jantus tat tat kÃmasya ce«Âitam [Manu 2.4] ity Ãdi-sm­tibhyaÓ ca | nyÃyÃc ca - na hi sarva-saækalpa-saænyÃse kaÓcit spanditum api Óakta÷ | tasmÃt sarva-saækalpa-saænyÃsÅti vacanÃt sarvÃn kÃmÃn sarvÃïi karmÃïi ca tyÃjayati bhagavÃn ||BhGS_6.4|| ============================== yadaivaæ yogÃrƬha÷, tadà tena Ãtmà udbh­to bhavati saæsÃrÃd anartha-jÃtÃt | ata÷ - uddhared ÃtmanÃtmÃnaæ nÃtmÃnam avasÃdayet | Ãtmaiva hy Ãtmano bandhur Ãtmaiva ripur Ãtmana÷ ||BhG_6.5|| uddharet saæsÃra-sÃgare nimagnam ÃtmanÃtmÃnaæ tata ut Ærdhvaæ hared uddharet, yogÃrƬhatÃm ÃpÃdayed ity artha÷ | nÃtmÃnam avasÃdayet nÃdho nayeta, nÃdho gamayet | Ãtmaiva hi yasmÃd Ãtmano bandhu÷ | na hy anya÷ kaÓcit bandhu÷, ya÷ saæsÃra-muktaye bhavati | bandhur api tÃvat mok«aæ prati pratikÆla eva, snehÃdi-bandhanÃyatanatvÃt | tasmÃt yuktam avadhÃraïam Ãtmaiva hy Ãtmano bandhur iti | Ãtmaiva ripu÷ Óatru÷ | yo 'nyo 'pakÃrÅ bÃhya÷ Óatru÷ so 'pi Ãtma-prayukta eveti yuktam evÃvadhÃraïam Ãtmaiva ripur Ãtmana iti ||BhGS_6.5|| ============================== Ãtmaiva bandhur Ãtmaiva ripur Ãtmana ity uktam | tatra kiæ-lak«aïa Ãtmà Ãtmano bandhu÷, kiæ-lak«aïo và ÃtmÃtmano ripur ity ucyate - bandhur ÃtmÃtmanas tasya yenÃtmaivÃtmanà jita÷ | anÃtmanas tu Óatrutve vartetÃtmaiva Óatruvat ||BhG_6.6|| bandhur ÃtmÃtmanas tasya, tasyÃtmana÷ sa Ãtmà bandhur yenÃtmanÃtmaiva jita÷ | Ãtmà kÃrya-karaïa-saæghÃto yena vaÓÅk­ta÷, jitendriya ity artha÷ | anÃtmanas tv ajitÃtmanas tu Óatrutve Óatru-bhÃve varteta Ãtmaiva Óatruvat, yathÃnÃtmà Óatrur Ãtmano 'pakÃrÅ, tathÃtmà Ãtmano 'pakÃre varteta ity artha÷ ||BhGS_6.6|| ============================== jitÃtmana÷ praÓÃntasya paramÃtmà samÃhita÷ | ÓÅto«ïa-sukha-du÷khe«u tathà mÃnÃpamÃnayo÷ ||BhG_6.7|| jitÃtmana÷ kÃrya-karaïa-saæghÃta Ãtmà jito yena sa jitÃtmà tasya jitÃtmana÷, praÓÃntasya prasannÃnta÷-karaïasya sata÷ saænyÃsina÷ paramÃtmà samÃhita÷ sÃk«Ãd-Ãtma-bhÃvena vartate ity artha÷ | kiæ ca ÓÅto«ïa-sukha-du÷khe«u tathà mÃne 'pamÃne ca mÃnÃpamÃnayo÷ pÆjÃ-paribhavayo÷ sama÷ syÃt ||BhGS_6.7|| ============================== j¤Ãna-vij¤Ãna-t­ptÃtmà kÆÂastho vijitendriya÷ | yukta ity ucyate yogÅ sama-lo«ÂÃÓma-käcana÷ ||BhG_6.8|| j¤Ãna-vij¤Ãna-t­ptÃtmà j¤Ãnaæ ÓÃstrokta-padÃrthÃnÃæ parij¤Ãnam, vij¤Ãnaæ tu ÓÃstrato j¤ÃtÃnÃæ tathaiva svÃnubhava-karaïam, tÃbhyÃæ j¤Ãna-vij¤ÃnÃbhyÃæ t­pta÷ saæjÃtÃlaæ-pratyaya÷ ÃtmÃnta÷-karaïaæ yasya sa j¤Ãna-vij¤Ãna-t­ptÃtmÃ, kÆÂÃstho 'prakampya÷, bhavatÅty artha÷ | vijitendriyaÓ ca | ya Åd­Óa÷, yukta÷ samÃhita iti sa ucyate kathyate | sa yogÅ sama-lo«ÂÃÓma-käcana÷ lo«ÂÃÓma-käcanÃni samÃni yasya sa÷ sama-lo«ÂÃÓma-käcana÷ ||BhGS_6.8|| ============================== kiæ ca - suh­n-mitrÃry-udÃsÅna-madhya-stha-dve«ya-bandhu«u | sÃdhu«v api ca pÃpe«u sama-buddhir viÓi«yate ||BhG_6.9|| suh­d ity Ãdi lokÃrdham ekaæ padam | suh­t iti pratyupakÃram anapek«ya upakartÃ, mitraæ snehavÃn, ari÷ Óatru÷, udÃsÅno na kasyacit pak«aæ bhajate, madhya-stho yo viruddhayor ubhayo÷ hitai«Å, dve«ya Ãtmano 'priya÷, bandhu÷ saæbandhÅ ity ete«u sÃdhu«u ÓÃstrÃnuvarti«u api ca pÃpe«u prati«iddha-kÃri«u sarve«v ete«u sama-buddhi÷ | ka÷ kiæ-karmà ity avyÃp­ta-buddhir ity artha÷ | viÓi«yate, vimucyate iti và pÃÂhÃntaram | yogÃrƬhÃnÃæ sarve«Ãm ayam uttama ity artha÷ ||BhGS_6.9|| ============================== ata evam uttama-phala-prÃptaye - yogÅ yu¤jÅta satatam ÃtmÃnaæ rahasi sthita÷ | ekÃkÅ yata-cittÃtmà nirÃÓÅr aparigraha÷ ||BhG_6.10|| yogÅ dhyÃyÅ yu¤jÅta samÃdadhyÃt satataæ sarvadÃtmÃnam anta÷-karaïaæ rahasi ekÃnte giri-guhÃdau sthita÷ san ekÃkÅ asahÃya÷ | rahasi sthita÷ ekÃkÅ ceti viÓe«aïÃt saænyÃsaæ k­tvà ity artha÷ | yata-cittÃtmà cittam anta÷-karaïam Ãtmà dehaÓ ca saæyatau yasya sa yata-cittÃtmÃ, nirÃÓÅr vÅta-t­«ïo 'parigraha÷ parigraha-rahitaÓ cety artha÷ | saænyÃsitve 'pi tyakta-sarva-parigraha÷ san yu¤jÅta ity artha÷ ||BhGS_6.10|| ============================== athedÃnÅæ yogaæ yu¤jata÷ ÃsanÃhÃra-vihÃrÃdÅnÃæ yoga-sÃdhanatvena niyamo vaktavya÷, prÃpta-yogasya lak«aïaæ tat-phalÃdi ca, ity ata Ãrabhyate | tatrÃsanam eva tÃvat prathamam ucyate - Óucau deÓe prati«ÂhÃpya sthiram Ãsanam Ãtmana÷ | nÃtyucchritaæ nÃtinÅcaæ cailÃjina-kuÓottaram ||BhG_6.11|| Óucau Óuddhe vivikte svabhÃvata÷ saæskÃrato vÃ, deÓe sthÃne prati«ÂhÃpya sthiram acalam Ãtmana Ãsanaæ nÃtyucchritaæ nÃtÅva ucchritaæ nÃpy atinÅcam, tac ca cailÃjina-kuÓottaraæ cailam ajinaæ kuÓÃÓ cottare yasminn Ãsane tad Ãsanaæ cailÃjina-kuÓottaram | pÃÂha-kramÃd viparÅto 'tra kramaÓ cailÃdÅnÃm ||BhGS_6.11|| ============================== prati«ÂhÃpya, kim ? tatraikÃgraæ mana÷ k­tvà yata-cittendriya-kriya÷ | upaviÓyÃsane yu¤jyÃd yogam Ãtma-viÓuddhaye ||BhG_6.12|| tatra tasminn Ãsana upaviÓya yogaæ yu¤jyÃt | katham ? sarva-vi«ayebhya upasaæh­tya ekÃgraæ mana÷ k­tvà yata-cittendriya-kriyaÓ cittaæ cendriyÃïi ca cittendriyÃïi te«Ãæ kriyÃ÷ saæyatà yasya sa yata-cittendriya-kriya÷ | sa kim-arthaæ yogaæ yu¤jyÃd ity Ãha - Ãtma-viÓuddhaye 'nta÷-karaïasya viÓuddhy-artham ity etat ||BhGS_6.12|| ============================== bÃhyam Ãsanam uktam | adhunà ÓarÅra-dhÃraïaæ katham ity ucyate - samaæ kÃya-Óiro-grÅvaæ dhÃrayann acalaæ sthira÷ | saæprek«ya nÃsikÃgraæ svaæ diÓaÓ cÃnavalokayan ||BhG_6.13|| samaæ kÃya-Óiro-grÅvaæ kÃyaÓ ca ÓiraÓ ca grÅvà ca kÃya-Óiro-grÅvaæ tat samaæ dhÃrayan acalaæ ca | samaæ dhÃrayataÓ calanaæ saæbhavati | ato viÓina«Âi - acalam iti | sthira÷ sthiro bhÆtvà ity artha÷ | svaæ nÃsikÃgraæ saæprek«ya samyak prek«aïaæ darÓanaæ k­tvaiveti | iva-Óabdo lupto dra«Âavya÷ | na hi sva-nÃsikÃgra-saæprek«aïam iha vidhitsitam | kiæ tarhi ? cak«u«o d­«Âi-saænipÃta÷ | sa cÃnta÷-karaïa-samÃdhÃnÃpek«o vivak«ita÷ | sva-nÃsikÃgra-saæprek«aïam eva ced vivak«itam, manas tatraiva samÃdhÅyeta, nÃtmani | Ãtmani hi manasa÷ samÃdhÃnaæ vak«yati Ãtma-saæsthaæ mana÷ k­tveti | tasmÃd iva-Óabda-lopenÃk«ïor d­«Âi-saænipÃta eva saæprek«ya ity ucyate | diÓaÓ cÃnavalokayan diÓÃæ cÃvalokanam antarà kurvan ity etat ||BhGS_6.13|| ============================== kiæ ca - praÓÃntÃtmà vigata-bhÅr brahmacÃri-vrate sthita÷ | mana÷ saæyamya mac-citto yukta ÃsÅta mat-para÷ ||BhG_6.14|| praÓÃntÃtmà prakar«eïa ÓÃnta÷ ÃtmÃnta÷-karaïaæ yasya so 'yaæ praÓÃntÃtmÃ, vigata-bhÅ÷ vigata-bhaya÷, brahmacÃri-vrate sthita÷ | brahmacÃriïo vrataæ brahmacaryaæ guru-ÓuÓrÆ«Ã-bhik«Ãnna-bhukty-Ãdi tasmin sthita÷ | tad-anu«ÂhÃtà bhaved ity artha÷ | kiæ ca, mana÷ saæyamya manaso v­ttÅr upasaæh­tya ity etat, mac-citto mayi parameÓvare cittaæ yasya so 'yaæ mac-citta÷, yukta÷ samÃhita÷ sann ÃsÅta upaviÓet | mat-paro 'haæ paro yasya so 'yaæ mat-paro bhavati | kaÓcit rÃgÅ strÅ-citta÷, na tu striyam eva paratvena g­hïÃti | kiæ tarhi ? rÃjÃnaæ mahÃ-devaæ và | ayaæ tu mac-citto mat-paraÓ ca ||BhGS_6.14|| ============================== athedÃnÅæ yoga-phalam ucyate - yu¤jann evaæ sadÃtmÃnaæ yogÅ niyata-mÃnasa÷ | ÓÃntiæ nirvÃïa-paramÃæ mat-saæsthÃm adhigacchati ||BhG_6.15|| yujan samÃdhÃnÃæ kurvann evaæ yathoktena vidhÃnena sadÃtmanÃæ sarvadà yogÅ niyata-mÃnaso niyataæ saæyataæ mÃnasaæ mano yasya so 'yaæ niyata-mÃnasa÷, ÓÃntim uparatiæ nirvÃïa-paramÃæ nirvÃïaæ mok«as tat paramà ni«Âhà yasyÃ÷ ÓÃnte÷ sà nirvÃïa-paramà tÃæ nirvÃïa-paramÃm. mat-saæsthÃæ mad-adhÅnÃm adhigacchati prÃpnoti ||BhGS_6.15|| ============================== idÃnÅæ yogina÷ ÃhÃrÃdi-niyama ucyate - nÃtyaÓnatas tu yogo 'sti na caikÃntam anaÓnata÷ | naÓ cÃtisvapna-ÓÅlasya jÃgrato naiva cÃrjuna ||BhG_6.16|| nÃtyaÓnata Ãtma-saæmitam anna-parimÃïam atÅtyÃÓnato 'tyaÓnato na yogo 'sti | na caikÃntam anaÓnato yogo 'sti | yad u ha và Ãtma-saæmitam annaæ tad avati tan na hinasti yad bhÆyo hinasti tad yat kanÅyo 'nnaæ na tad avati [ÁatapathaB 9.2.1.2] iti Órute÷ | tasmÃt yogÅ na Ãtma-saæmitÃd annÃd adhikaæ nyÆnaæ vÃÓnÅyÃt | athavÃ, yogino yoga-ÓÃstre paripaÂhitÃd anna-parimÃïÃd atimÃtram aÓnato yogo nÃsti | uktaæ hi - ardhaæ sa-vya¤janÃnnasya t­tÅyam udakasya ca | vÃyo÷ saæcaraïÃrthaæ tu caturtham avaÓe«ayet || ity Ãdi parimÃïam | tathà - na cÃtisvapna-ÓÅlasya yogo bhavati naiva cÃtimÃtraæ jÃgrato bhavati cÃrjuna || ============================== kathaæ punar yogo bhavatÅty ucyate - yuktÃhÃra-vihÃrasya yukta-ce«Âasya karmasu | yukta-svapnÃvabodhasya yogo bhavati du÷khahà ||BhG_6.17|| yuktÃhÃra-vihÃrasya Ãhriyata ity ÃhÃro 'nnam, viharaïaæ vihÃra÷ pÃda-krama÷, tau yuktau niyata-parimÃïau yasya sa yuktÃhÃra-vihÃras tasya, tathà yukta-ce«Âasya yuktà niyatà ce«Âà yasya karmasu tasya | tathà yukta-svapnÃvabodhasya yuktau svapnaÓ cÃvabodhaÓ ca tau niyata-kÃlau yasya tasya, yuktÃhÃra-vihÃrasya yukta-ce«Âasya karmasu yukta-svapnÃvabodhasya yogino yogo bhavati du÷khahà du÷khÃni sarvÃïi hantÅti du÷khahÃ, sarva-saæsÃra-du÷kha-k«aya-k­d yogo bhavatÅty artha÷ ||BhGS_6.17|| ============================== athÃdhunà kadà yukto bhavati ? ity ucyate - yadà viniyataæ cittam Ãtmany evÃvati«Âhate | ni÷sp­ha÷ sarva-kÃmebhyo yukta ity ucyate tadà ||BhG_6.18|| yadà viniyataæ viÓe«eïa niyataæ saæyatam ekÃgratÃm Ãpannaæ cittaæ hitvà bÃhyÃrtha-cintÃm Ãtmany eva kevale 'vati«Âhate, svÃtmani sthitiæ labhate ity artha÷ | ni÷sp­ha÷ sarva-kÃmebhyo nirgatà d­«ÂÃd­«Âa-vi«ayebhya÷ sp­hà t­«ïà yasya yogina÷ sa yukta÷ samÃhita ity ucyate tadà tasmin kÃle ||BhGS_6.18|| ============================== tasya yogina÷ samÃhitaæ yat cittaæ tasyopamocyate - yathà dÅpo nivÃta-stho neÇgate sopamà sm­tà | yogino yata-cittasya yu¤jato yogam Ãtmana÷ ||BhG_6.19|| yathà dÅpa÷ pradÅpo nivÃta-stho nivÃte vÃta-varjite deÓe sthito neÇgate na calati, sopamà upamÅyate 'nayety upamà yogaj¤aiÓ citta-pracÃra-darÓibhi÷ sm­tà cintità yogino yata-cittasya saæyatÃnta÷-karaïasya yu¤jato yogam anuti«Âhata Ãtmana÷ samÃdhim anuti«Âhata ity artha÷ ||BhGS_6.19|| ============================== evaæ yogÃbhyÃsa-balÃd ekÃgrÅbhÆtaæ nivÃta-pradÅpa-kalpaæ sat - yatroparamate cittaæ niruddhaæ yoga-sevayà | yatra caivÃtmanÃtmÃnaæ paÓyann Ãtmani tu«yati ||BhG_6.20|| yatra yasmin kÃle uparamate cittam uparatiæ gacchati niruddhaæ sarvato nivÃrita-pracÃraæ yoga-sevayà yogÃnu«ÂhÃnena, yatra caiva yasmiæÓ ca kÃla Ãtmanà samÃdhi-pariÓuddhenÃnta÷-karaïenÃtmÃnaæ paraæ caitanyaæ jyoti÷-svarÆpaæ paÓyann upalabhamÃna÷ sva evÃtmani tu«yati tu«Âiæ bhajate ||BhGS_6.20|| ============================== kiæ ca - sukham Ãtyantikaæ yat tad buddhi-grÃhyam atÅndriyam | vetti yatra na caivÃyaæ sthitaÓ calati tattvata÷ ||BhG_6.21|| sukham Ãtyantikam atyantam eva bhavatÅty Ãtyantikam anantam ity artha÷, yat tat buddhi-grÃhyaæ buddhyaiva indriya-nirapek«ayà g­hyate iti buddhi-grÃhyam atÅndriyam indriya-gocarÃtÅtam avi«aya-janitam ity artha÷, vetti tad Åd­Óaæ sukham anubhavati yatra yasmin kÃle, na caivÃyaæ vidvÃn Ãtma-svarÆpe sthitas tasmÃn naiva calati tattvatas tattva-svarÆpÃn na pracyavata ity artha÷ ||BhGS_6.21|| ============================== kiæ ca - yaæ labdhvà cÃparaæ lÃbhaæ manyate nÃdhikaæ tata÷ | yasmin sthito na du÷khena guruïÃpi vicÃlyate ||BhG_6.22|| yaæ labdhvà yam Ãtma-lÃbhaæ labdhvà prÃpyaÓ cÃparam anyal lÃbhaæ lÃbhÃntaraæ tato 'dhikam astÅti na manyate na cintayati | kiæ ca, yasmin Ãtma-tattve sthito du÷khena Óastra-nipÃtÃdi-lak«aïena guruïà mahatÃpi na vicÃlyate ||BhGS_6.22|| ============================== yatroparamate ity ÃdyÃrabhya yÃvadbhir viÓe«aïair viÓi«Âa ÃtmÃvasthÃ-viÓe«o yoga ukta÷ - taæ vidyÃd du÷kha-saæyoga-viyogaæ yoga-saæj¤itam | sa niÓcayena yoktavyo yogo 'nirviïïa-cetasà ||BhG_6.23|| taæ vidyÃd vijÃnÅyÃd du÷kha-saæyoga-viyogaæ du÷khai÷ saæyogo du÷kha-saæyoga÷, tena viyogo du÷kha-saæyoga-viyoga÷, taæ du÷kha-saæyoga-viyogaæ yoga ity eva saæj¤itaæ viparÅta-lak«aïena vidyÃd vijÃnÅyÃd ity artha÷ | yoga-phalam upasaæh­tya punar anvÃrambheïa yogasya kartavyatocyate niÓcayÃnirvedayor yoga-sÃdhanatva-vidhÃnÃrtham | sa yathokta-phalo yogo niÓcayenÃdhyavasÃyena yoktavyo 'nirviïïa-cetasà na nirviïïam anirviïïam | kiæ tat ? cetas tena nirveda-rahitena cetasà cittenety artha÷ ||BhGS_6.23|| ============================== kiæ ca - saækalpa-prabhavÃn kÃmÃæs tyaktvà sarvÃn aÓe«ata÷ | manasaivendriya-grÃmaæ viniyamya samantata÷ ||BhG_6.24|| saækalpa-prabhavÃn saækalpa÷ prabhavo ye«Ãæ kÃmÃnÃæ te saækalpa-prabhavÃ÷ kÃmÃs tÃn tyaktvà parityajya sarvÃn aÓe«ato nirlepena | kiæ ca, manasaiva viveka-yuktena indriya-grÃmam indriya-samudÃyaæ viniyamya niyamanaæ k­tvà samantata÷ samantÃt ||BhGS_6.24|| ============================== Óanai÷ Óanair uparamed buddhyà dh­ti-g­hÅtayà | Ãtmasaæsthaæ mana÷ k­tvà na kiæcid api cintayet ||BhG_6.25|| Óanai÷ Óanair na sahasoparamed uparatiæ kuryÃt | kayà ? buddhyà | kiæ-viÓi«Âayà ? dh­ti-g­hÅtayà dh­tyà dhairyeïa g­hÅtayà dh­ti-g­hÅtayà dhairyeïa yuktayà ity artha÷ | Ãtma-saæstham Ãtmani saæsthitam Ãtmaiva sarvaæ na tato 'nyat kiæcid astÅty evam Ãtma-saæsthaæ mana÷ k­tvà na kiæcid api cintayet | e«a yogasya paramo vidhi÷ ||BhGS_6.25|| ============================== tatra evam Ãtma-saæsthaæ mana÷ kartuæ prav­tto yogÅ - yato yato niÓcarati mana ca¤calam asthiram | tatas tato niyamyaitad Ãtmany eva vaÓaæ nayet ||BhG_6.26|| yato yato yasmÃd yasmÃn nimittÃt ÓabdÃder niÓcarati nirgacchati svabhÃva-do«Ãn manaÓ ca¤calam atyarthaæ calam, ata evÃsthiram, tatas tatas tasmÃt tasmÃt ÓabdÃder nimittÃn niyamya tat-tan-nimittaæ yÃthÃtmya-nirÆpaïena ÓabdÃde÷ nimittÃn niyamya tat-tan-namittaæ yÃthÃtmya-nirÆpaïena ÃbhÃsÅk­tya vairÃgya-bhÃvanayà ca etat mana Ãtmany eva vaÓaæ nayet Ãtma-vaÓyatÃm ÃpÃdayet | evaæ yogÃbhyÃsa-balÃt yogina Ãtmany eva praÓÃmyati mana÷ ||BhGS_6.26|| ============================== praÓÃnta-manasaæ hy enaæ yoginaæ sukham uttamam | upaiti ÓÃnta-rajasaæ brahma-bhÆtam akalma«am ||BhG_6.27|| praÓÃntamanasaæ prakar«eïa ÓÃntaæ mano yasya sa÷ praÓÃntamanÃs taæ praÓÃntamanasaæ hi enaæ yoginaæ sukham uttamaæ nitiÓayam upaiti upagacchati ÓÃnta-rajasaæ prak«Åïa-mohÃdi-kleÓa-rajasam ity artha÷, brahma-bhÆtaæ jÅvanmuktam brahmaiva sarvam ity evaæ niÓcayavantaæ brahma-bhÆtam akalma«aæ dharmÃdharmÃdi-varjitam ||BhGS_6.27|| ============================== yu¤jann evaæ sadÃtmÃnaæ yogÅ vigata-kalma«a÷ | sukhena brahma-saæsparÓam atyantaæ sukham aÓnute ||BhG_6.28|| yu¤jann evaæ yathoktena krameïa yogÅ yogÃntarÃya-varjita÷ sadà sarvadÃtmÃnaæ vigata-kalma«o vigata-pÃpa÷, sukhenÃnÃyÃsena brahma-saæsparÓaæ brahmaïà pareïa saæsparÓo yasya tat brahma-saæsparrÓaæ sukham atyantam antam atÅtya vartata ity atyantam utk­«Âaæ niratiÓayam aÓnute vyÃpnoti ||BhGS_6.28|| ============================== idÃnÅæ yogasya yat phalaæ brahmaikatva-darÓanaæ sarva-saæsÃra-viccheda-kÃraïaæ tat pradarÓayate - sarva-bhÆta-stham ÃtmÃnaæ sarva-bhÆtÃni cÃtmani | Åk«ate yoga-yuktÃtmà sarvatra sama-darÓana÷ ||BhG_6.29|| sarva-bhÆta-sthaæ sarve«u bhÆte«u sthitaæ svam ÃtmÃnaæ sarva-bhÆtÃni ca Ãtmani brahmÃdÅni stamba-paryantÃni ca sarva-bhÆtÃni Ãtmany ekatÃæ gatÃni Åk«ate paÓyati yoga-yuktÃtmà samÃhitÃnta÷-karaïa÷ sarvatra sama-darÓana÷ sarve«u brahmÃdi-sthÃvarÃnte«u vi«ame«u sarva-bhÆte«u samaæ nirviÓe«aæ brahmÃtmaikatva-vi«ayaæ darÓanaæ j¤Ãnaæ yasya sa sarvatra sama-darÓana÷ ||BhGS_6.29|| ============================== etasyÃtmaikatva-darÓanasya phalam ucyate - yo mÃæ paÓyati sarvatra sarvaæ ca mayi paÓyati | tasyÃhaæ na praïaÓyÃmi sa ca me na praïaÓyati ||BhG_6.30|| yo mÃæ paÓyati vÃsudevaæ sarvasyÃtmÃnaæ sarvatra sarve«u bhÆte«u sarvaæ ca brahmÃdi-bhÆta-jÃtaæ mayi sarvÃtmani paÓyati, tasya evaæ Ãtmaikatva-darÓino 'ham ÅÓvaro na praïaÓyÃmi na parok«atÃæ gami«yÃmi | sa ca me na praïaÓyati sa ca vidvÃn me mama vÃsudevasya na praïaÓyati na parok«o bhavati, tasya ca mama caikÃtmakatvÃt | svÃtmà hi nÃmÃtmana÷ priya eva bhavati | yasmÃc cÃham eva sarvÃtmaikatva-darÓÅ ||BhGS_6.30|| ============================== ity etat pÆrva-lokÃrthaæ samyag darÓanam anÆdya tat-phalaæ mok«o 'bhidhÅyate - sarva-bhÆta-sthitaæ yo mÃæ bhajaty ekatvam Ãsthita÷ | sarvathà vartamÃno 'pi sa yogÅ mayi vartate ||BhG_6.31|| sarvathà sarva-prakÃrai÷ vartamÃno 'pi samyag-darÓÅ yogÅ mayi vai«ïave parame pade vartate, nityam ukta eva sa÷, na mok«aæ prati kenacit pratibadhyate ity artha÷ ||BhGS_6.31|| ============================== kiæ cÃnyat - Ãtmaupamyena sarvatra samaæ paÓyati yo 'rjuna | sukhaæ và yadi và du÷khaæ sa yogÅ paramo mata÷ ||BhG_6.32|| Ãtmaupamyena Ãtmà svayam evopamÅyate 'nayety upamà | tasyà upamÃyà bhÃva aupamyaæ tenÃtmaupamyena, sarvatra sarva-bhÆte«u samaæ tulyaæ paÓyati yo 'rjuna, sa ca kiæ samaæ paÓyatÅty ucyate - yathà mama sukham i«Âaæ tathà sarva-prÃïinÃæ sukham anukÆlam | vÃ-ÓabdaÓ cÃrthe | yadi và yac ca du÷khaæ mama pratikÆlam ani«Âaæ yathà tathà sarva-prÃïinÃæ du÷kham ani«Âaæ pratikÆlaæ ity evam Ãtmaupamyena sukha-du÷khe 'nukÆla-pratikÆle tulyatayà sarva-bhÆte«u samaæ paÓyati, na kasyacit pratikÆlam Ãcarati, ahiæsaka ity artha÷ | ya÷ evam ahiæsaka÷ samyag darÓana-ni«Âha÷, sa yogÅ parama utk­«Âo mato 'bhipreta÷ sarva-yoginÃæ madhye ||BhGS_6.32|| ============================== etasya yathoktasya samyag-darÓana-lak«aïasya yogasya du÷kha-saæpÃdyatÃm Ãlak«ya ÓuÓru«ur dhruvaæ tat-prÃpty-upÃyam arjuna uvÃca - yo 'yaæ yogas tvayà prokta÷ sÃmyena madhusÆdana | etasyÃhaæ na paÓyÃmi ca¤calatvÃt sthitiæ sthirÃm ||BhG_6.33|| yo 'yaæ yogas tvayà prokta÷ sÃmyena samatvena he madhusÆdana etasya yogasyÃhaæ na paÓyÃmi nopalabhe, ca¤calatvÃn manasa÷ | kim ? sthirÃm acalÃæ sthitim ||BhGS_6.33|| ============================== asiddham tat - ca¤calaæ hi mana÷ k­«ïa pramÃthi balavad d­¬ham | tasyÃhaæ nigrahaæ manye vÃyor iva sudu«karam ||BhG_6.34|| ca¤calaæ hi mana÷ | k­«ïeti k­«ater vilekhanÃrthasya rÆpam | bhakta-jana-pÃpÃdi-do«Ãkar«ÃïÃt k­«ïa÷, tasya saæbuddhi÷ he k­«ïa | hi yasmÃt manaÓ ca¤calaæ na kevalam atyarthaæ ca¤calam, pramÃthi ca pramathana-ÓÅlam, pramathnÃti ÓarÅram indriyÃïi ca vik«ipat sat para-vaÓÅkaroti | kiæ ca - balavat prabalam, na kenacit niyantuæ Óakyam, durnivÃratvÃt | kiæ ca - d­¬haæ tantu-nÃga-vad acchedyam | tasya evaæbhÆtasya manaso 'haæ nigrahaæ nirodhaæ manye vÃyor iva yathà vÃyor du«karo nigrahas tato 'pi du«karaæ manye ity abhiprÃya÷ ||BhGS_6.34|| ============================== ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca, evam etad yathà bravÅ«i - asaæÓayaæ mahÃbÃho mano durïigrahaæ calam | abhyÃsena tu kaunteya vairÃgyeïaÓ ca g­hyate ||BhG_6.35|| asaæÓayaæ nÃsti saæÓayo mano durnigrahaæ calam ity atra he mahÃbÃho | kiætv abhyÃsena tv abhyÃso nÃmaÓ citta-bhÆmau kasyÃæcit samÃna-pratyayÃv­ttiÓ cittasya | vairÃgyeïa vairÃgyaæ nÃma d­«ÂÃd­«Âe«Âa-bhoge«u do«a-darÓanÃbhyÃsÃd vait­«ïyam | tena ca vairÃgyeïa g­hyate vik«epa-rÆpa÷ pracÃraÓ cittasya | evaæ tan mano g­hyate nig­hyate nirudhyata ity artha÷ ||BhGS_6.35|| ============================== ya÷ punar asaæyatÃtmÃ, tena - asaæyatÃtmanà yogo du«prÃpeti me mati÷ | vaÓyÃtmanà tu yatatà Óakyo 'vÃptum upÃyata÷ ||BhG_6.36|| asaæyatÃtmanÃbhyÃsa-vairÃgyÃbhyÃm asaæyata÷ ÃtmÃnta÷-karaïaæ yasya so 'yam asaæyatÃtmà tenÃsaæyatÃtmanà yogo du«prÃpo du÷khena prÃpyateti me mati÷ | yas tu punar vaÓyÃtmÃbhyÃsa-vairÃgyÃbhyÃæ vaÓyatvam ÃpÃdita÷ Ãtmà mano yasya so 'yaæ vaÓyÃtmà tena vaÓyÃtmanà tu yatatà bhÆyo 'pi prayatnaæ kurvatà Óakyo 'vÃptuæ yogar upÃyato yathoktÃd upÃyÃt ||BhGS_6.36|| ============================== tatra yogÃbhyÃsÃÇgÅkaraïena ihaloka-paraloka-prÃpti-nimittÃni karmÃïi saænyastÃni, yoga-siddhi-phalaæ ca mok«a-sÃdhanaæ samyag darÓanaæ na prÃptam iti, yogÅ yoga-mÃrgÃt maraïa-kÃle calita-citta iti tasya nÃÓam ÃÓaÇkayÃrjuna uvÃca - ayati÷ Óraddhayopeto yogÃc calita-mÃnasa÷ | aprÃpya yoga-saæsiddhiæ kÃæ gatiæ k­«ïa gacchati ||BhG_6.37|| ayatir aprayatnavÃn yoga-mÃrge ÓraddhayÃstikya-buddhyà copeto yogÃd anta-kÃle ca calitaæ mÃnasaæ mano yasya sa calita-mÃnaso bhra«Âa-sm­ti÷ so 'prÃpya yoga-saæsiddhiæ yoga-phalaæ samyag-darÓanaæ kÃæ gatiæ he k­«ïa gacchati ||BhGS_6.37|| ============================== kaccin nobhaya-vibhra«ÂaÓ chinnÃbhram iva naÓyati | aprati«Âho mahÃbÃho vimƬho brahmaïa÷ pathi ||BhG_6.38|| kaÓcit kiæ na ubhaya-vibhra«Âa÷ karma-mÃrgÃt yoga-mÃrgÃc ca vibhra«Âa÷ san chinnÃbhram iva naÓyati, kiæ và na naÓyaty aprati«Âho nirÃÓrayo he mahÃbÃho vimƬha÷ san brahmaïa÷ pathi brahma-prÃpti-mÃrge ||BhGS_6.38|| ============================== etan me saæÓayaæ k­«ïaÓ chettum arhasy aÓe«ata÷ | tvad-anya÷ saæÓayasyÃsya chettà na hy upapadyate ||BhG_6.39|| etan me mama saæÓayaæ k­«ïaÓ chettum apanetum arhasy aÓe«ata÷ | tvad-anyas tvatto 'nya÷ ­«ir devo và cchettà nÃÓayità saæÓayasyÃsya na hi yasmÃd upapadyate na saæbhavati | atas tvam eva cchettum arhasÅty artha÷ ||BhGS_6.39|| ============================== ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca - pÃrtha naiveha nÃmutra vinÃÓas tasya vidyate | na hi kalyÃïa-k­t kaÓcid durgatiæ tÃta gacchati ||BhG_6.40|| he pÃrtha naiva iha loke nÃmutra parasmin và loke vinÃÓas tasya vidyate nÃsti | nÃÓo nÃma pÆrvasmÃt hÅnajanmaprÃpti÷ sa yogabhra«Âasya nÃsti | na hi yasmÃt kalyÃïak­t Óubhak­t kaÓcit durgatiæ kutsitÃæ gatiæ he tÃta, tanoti ÃtmÃnaæ putrarÆpeïeti pità tÃta ucyate | pitaiva putreti putro 'pi tÃta ucyate | Ói«yo 'pi putra ucyate | yato na gacchati ||BhGS_6.40|| ============================== kiæ tv asya bhavati ? - prÃpya puïya-k­tÃæ lokÃn u«itvà ÓÃÓvatÅ÷ samÃ÷ | ÓucÅnÃæ ÓrÅmatÃæ gehe yoga-bhra«Âo 'bhijÃyate ||BhG_6.41|| yoga-mÃrge prav­tta÷ saænyÃsÅ sÃmarthyÃt prÃpya gatvà puïya-k­tÃm aÓvamedhÃdi-yÃjinÃæ lokÃn, tatra co«itvà vÃsam anubhÆya ÓÃÓvatÅr nityÃ÷ samÃ÷ saævatsarÃn, tad-bhoga-k«aye ÓucÅnÃæ yathokta-kÃriïÃæ ÓrÅmatÃæ vibhÆti-matÃæ gehe g­he yoga-bhra«Âa÷ abhijÃyate ||BhGS_6.41|| ============================== atha và yoginÃm eva kule bhavati dhÅmatÃm | etad dhi durlabhataraæ loke janma yad Åd­Óam ||BhG_6.42|| athavà ÓrÅmatÃæ kulÃt anyasmin yoginÃm eva daridrÃïÃæ kule bhavati jÃyate dhÅmatÃæ buddhimatÃm | etat hi janma, yat daridrÃïÃæ yoginÃæ kule, durlabhataraæ du÷kha-labhyataraæ pÆrvam apek«ya loke janma yad Åd­Óaæ yathokta-viÓe«aïe kule ||BhGS_6.42|| ============================== yasmÃt - tatra taæ buddhi-saæyogaæ labhate paurvadehikam | yatate ca tato bhÆya÷ saæsiddhau kurunandana ||BhG_6.43|| tatra yoginÃæ kule taæ buddhi-saæyogaæ buddhyà saæyogaæ buddhi-saæyogaæ labhate paurvadehikaæ pÆrvasmin dehe bhavaæ paurvadehikam | yatate ca prayatnaæ ca karoti tatas tasmÃt pÆrva-k­tÃt saæskÃrÃt bhÆyo bahutaraæ saæsiddhau saæsiddhi-nimittaæ he kuru-nandana ||BhGS_6.43|| ============================== kathaæ pÆrva-deha-buddhi-saæyogeti tad ucyate - pÆrvÃbhyÃsena tenaiva hriyate hy avaÓo 'pi sa÷ | jij¤Ãsur api yogasya Óabda-brahmÃtivartate ||BhG_6.44|| ya÷ pÆrva-janmani k­to 'bhyÃsa÷ sa pÆrvÃbhyÃsa÷, tenaiva balavatà hriyate saæsiddhau hi yasmÃd avaÓo 'pi sa yoga-bhra«Âa÷ | na k­taæ ced yogÃbhyÃsajÃt saæskÃrÃt balavattaram adharmÃdi-lak«aïaæ karma, tadà yogÃbhyÃsa-janitena saæskÃreïa hriyate | adharmaÓ cet balavattara÷ k­ta÷, tena yogajo 'pi saæskÃro 'bhibhÆyata eva, tat-k«aye tu yogaja÷ saæskÃra÷ svayam eva kÃryam Ãrabhate, na dÅrgha-kÃlasthasyÃpi vinÃÓas tasyÃstÅty artha÷ | ato jij¤Ãsur api yogasya svarÆpaæ j¤Ãtum icchann api yoga-mÃrge prav­tta÷ saænyÃsÅ yoga-bhra«Âa÷, sÃmarthyÃt so 'pi Óabda-brahma vedokta-karmÃnu«ÂhÃna-phalam ativartate 'tikrÃmaty apÃkari«yati | kim uta buddhvà yo yogaæ tan-ni«Âho 'bhyÃsaæ kuryÃt ||BhGS_6.44|| ============================== kutaÓ ca yogitvaæ Óreya iti - prayatnÃd yatamÃnas tu yogÅ saæÓuddha-kilbi«a÷ | aneka-janma-saæsiddhas tato yÃti parÃæ gatim ||BhG_6.45|| prayatnÃd yatamÃna÷, adhikaæ yatamÃna ity artha÷ | tatra yogÅ vidvÃn saæÓuddha-kilbi«o viÓuddha-kilbi«a÷ saæÓuddha-pÃpo 'neka-janma-saæsiddhir aneke«u janmasu kiæcit kiæcit saæskÃra-jÃtam upacitya tena upacitenÃneka-janma-k­tena saæsiddho 'neka-janma-saæsiddhas tata÷ labdha-samyag-darÓana÷ san yÃti parÃæ prak­«Âaæ gatim ||BhGS_6.45|| ============================== yasmÃd evaæ tasmÃt - tapasvibhyo 'dhiko yogÅ j¤Ãnibhyo 'pi mato 'dhika÷ | karmibhyaÓ cÃdhiko yogÅ tasmÃd yogÅ bhavÃrjuna ||BhG_6.46|| tapasvibhyo 'dhiko yogÅ, j¤Ãnibhyo 'pi j¤Ãnam atra ÓÃstrÃrtha-pÃï¬ityam, tadvadbhyo 'pi mato j¤Ãto 'dhika÷ Óre«Âha iti | karmibhya÷, agnihotrÃdi karma, tadvadbhyo 'dhiko yogÅ viÓi«Âo yasmÃt tasmÃd yogÅ bhavÃrjuna ||BhGS_6.46|| ============================== yoginÃm api sarve«Ãæ mad-gatenÃntarÃtmanà | ÓraddhÃvÃn bhajate yo mÃæ sa me yuktatamo mata÷ ||BhG_6.47|| yoginÃm api sarve«Ãæ rÆdrÃdityÃdi-dhyÃna-parÃïÃæ madhye mad-gatena mayi vÃsudeve samÃhitenÃntarÃtmanÃnta÷-karaïena ÓraddhÃvÃn ÓraddadhÃna÷ san bhajate sevate yo mÃm, sa me mama yuktatamo 'tiÓayena yukto mato 'bhipreta iti || iti ÓrÅmat-paramahaæsa-parivrÃjakÃcÃryasya ÓrÅ-govinda-bhagavat-pÆjya-pÃda- Ói«yasya ÓrÅmac-chaækara-bhagavata÷ k­ta ÓrÅmad-bhagavad-gÅtÃ-bhëye «a«Âo 'dhyÃya÷ ||6|| __________________________________________________________ BhG 7 atha j¤Ãna-vij¤Ãna-yogÃkhya÷ saptamo 'dhyÃya÷ (ÓaÇkara-bhëya÷) yoginÃm api sarve«Ãæ mad-gatenÃntarÃtmanà | ÓraddhÃvÃnbhajate yo mÃæ sa me yuktatamo mata÷ [GÅtà 6.47] iti praÓna-bÅjam upanyasya, svayam eva Åd­Óaæ madÅyaæ tattvam, evaæ mad-gatÃntar-Ãtmà syÃd ity etat vivak«u÷ ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca - mayy ÃsaktamanÃ÷ pÃrtha yogaæ yu¤jan madÃÓraya÷ | asaæÓayaæ samagraæ mÃæ yathà j¤Ãsyasi tac ch­ïu ||BhG_7.1|| mayi vak«yamÃïa-viÓe«aïe parameÓvare Ãsaktaæ mano yasya sa÷ mayy Ãsakta-manÃ÷, he pÃrtha ! yogaæ yu¤jan mana÷-samÃdhÃnaæ kurvan, mad-ÃÓrayo 'ham eva parameÓvara÷ ÃÓrayo yasya sa÷ mad-ÃÓraya÷ | yo hi kaÓcit puru«Ãrthena kenacit arthÅ bhavati sa tat-sÃdhanaæ karmÃgnihotrÃdi tapo dÃnaæ và kiæcid ÃÓrayaæ pratipadyate, ayaæ tu yogÅ mÃm evÃÓrayaæ pratipadyate, hitvÃnyat sÃdhanÃntaraæ mayy eva Ãsakta-manà bhavati | yas tvaæ evaæ-bhÆta÷ san asaæÓayaæ samagraæ samastaæ vibhÆti-bala-Óakty-aiÓvaryÃdi-guïa-saæpannaæ mÃæ yathà yena prakÃreïa j¤Ãsyasi saæÓayam antareïaivam eva bhagavÃn iti, tat s­ïu ucyamÃnaæ mayà ||BhGS_7.1|| ============================== tac ca mad-vi«ayam - j¤Ãnaæ te 'haæ sa-vij¤Ãnam idaæ vak«yÃmy aÓe«ata÷ | yaj j¤Ãtvà neha bhÆyo 'nyaj j¤Ãtavyam avaÓi«yate ||BhG_7.2|| j¤Ãnaæ te tubhyam ahaæ sa-vij¤Ãnaæ vij¤Ãna-sahitaæ svÃnubhava-yuktam idaæ vak«yÃmi kathayi«yÃmy aÓe«ata÷ kÃrtsnyena | taj j¤Ãnaæ vivak«itaæ stauti Órotu÷ abhimukhÅkaraïÃya - yaj j¤Ãtvà yaj j¤Ãnaæ j¤Ãtvà neha bhÆya÷ punar anyat j¤Ãtavyaæ puru«Ãrtha-sÃdhanam avaÓi«yate nÃvaÓi«Âaæ bhavati | iti mat-tattva-j¤o ya÷, sa sarvaj¤o bhavatÅty artha÷ | ato viÓi«Âa-phalatvÃt durlabhaæ j¤Ãnam ||BhGS_7.2|| ============================== katham ity ucyate - manu«yÃïÃæ sahasre«u kaÓ cid yatati siddhaye | yatatÃm api siddhÃnÃæ kaÓ cin mÃæ vetti tattvata÷ ||BhG_7.3|| manu«yÃïÃæ madhye sahasre«u aneke«u kaÓcit yatati prayatnaæ karoti siddhaye siddhy-artham | te«Ãæ yatatÃm api siddhÃnÃm, siddhà eva hi te ye mok«Ãya yatante, te«Ãæ kaÓcid eva hi mÃæ vetti tattvato yathÃvat ||BhGS_7.3|| ============================== ÓrotÃraæ prarocanenÃbhimukhÅk­tyÃha - bhÆmir Ãpo 'nalo vÃyu÷ khaæ mano buddhir eva ca | ahaækÃra itÅyaæ me bhinnà prak­tir a«Âadhà ||BhG_7.4|| bhÆmi÷ p­thivÅ-tanmÃtram ucyate, na sthÆlà | bhinnà prak­tir a«Âadhà iti vacanÃt | tathÃb-Ãdayo 'pi tanmÃtrÃïy eva ucyante - Ãpo 'nalo vÃyu÷ kham | mana iti manasa÷ kÃraïam ahaækÃro g­hyate | buddhir ity ahaækÃra-kÃraïaæ mahat-tattvam | ahaækÃra ity avidyÃ-saæyuktam avyaktam | yathà vi«a-saæyuktam annaæ vi«am ity ucyate, evam ahaækÃra-vÃsanÃvad avyaktaæ mÆla-kÃraïam ahaækÃra ity ucyate, pravartakatvÃt ahaækÃrasya | ahaækÃra eva hi sarvasya prav­tti-bÅjaæ d­«Âaæ loke | itÅyaæ yathoktà prak­tir me mamaiÓvarÅ mÃyÃ-Óaktir a«Âadhà bhinnà bhedam Ãgatà ||BhGS_7.4|| ============================== apareyam itas tv anyÃæ prak­tiæ viddhi me parÃm | jÅva-bhÆtÃæ mahÃbÃho yayedaæ dhÃryate jagat ||BhG_7.5|| aparà na parà nik­«ÂÃÓuddhÃnartha-karÅ saæsÃra-bandhanÃtmikeyam | ito 'syÃ÷ yathoktÃyÃs tv anyÃæ viÓuddhÃæ prak­tiæ mamÃtma-bhÆtÃæ viddhi me parÃæ prak­«Âaæ jÅva-bhÆtÃæ k«etraj¤a-lak«aïÃæ prÃïa-dhÃraïa-nimitta-bhÆtÃæ he mahÃbÃho, yayà prak­tyedaæ dhÃryate jagad anta÷-pravi«Âayà ||BhGS_7.5|| ============================== etad-yonÅni bhÆtÃni sarvÃïÅty upadhÃraya | ahaæ k­tsnasya jagata÷ prabhava÷ pralayas tathà ||BhG_7.6|| etad-yonÅni ete parÃpare k«etra-k«etraj¤a-lak«aïe prak­tÅ yonir ye«Ãæ bhÆtÃnÃæ tÃni etad-yonÅni, bhÆtÃni sarvÃïÅti evam upadhÃraya jÃnÅhi | yasmÃt mama prak­ti yoni÷ kÃraïaæ sarva-bhÆtÃnÃm, ato 'haæ k­tsnasya samastasya jagata÷ prabhava utpatti÷ pralayo vinÃÓas tathà | prak­ti-dvaya-dvÃreïÃhaæ sarvaj¤a ÅÓvaro jagata÷ kÃraïam ity artha÷ ||BhGS_7.6|| ============================== yatas tasmÃt - matta÷ parataraæ nÃnyat kiæcid asti dhanaæjaya | mayi sarvam idaæ protaæ sÆtre maïigaïà iva ||BhG_7.7|| matta÷ parameÓvarÃt parataram anyat kÃraïÃntaraæ kiæcit nÃsti na vidyate, aham eva jagat-kÃraïam ity artha÷, he dhanaæjaya | yasmÃd evaæ tasmÃt mayi parameÓvare sarvÃïi bhÆtÃni sarvam idaæ jagat protam anusyÆtam anugatam anuviddhaæ grathitam ity artha÷ | dÅrgha-tantu«u paÂavat, sÆtre ca maïi-gaïà iva ||BhGS_7.7|| ============================== kena kena dharmeïa viÓi«Âo tvayi sarvam idaæ protam ity ucyate - raso 'ham apsu kaunteya prabhÃsmi ÓaÓi-sÆryayo÷ | praïava÷ sarva-vede«u Óabda÷ khe pauru«aæ n­«u ||BhG_7.8|| raso 'ham, apÃæ ya÷ sÃraæ sa rasa÷, tasmin rasa-bhÆte mayi Ãpa÷ protà ity artha÷ | evaæ sarvatra | yathÃham apsu rasa÷, evaæ prabhÃsmi ÓaÓi-sÆryayo÷ | praïava oækÃra÷ sarva-vede«u, tasmin praïava-bhÆte mayi sarve vedÃ÷ protÃ÷ | tathà khe ÃkÃÓe Óabda÷ sÃra-bhÆta÷, tasmin mayi khaæ protam | tathà pauru«aæ puru«asya bhÃva÷ pauru«aæ yata÷ puæ-buddhir n­«u, tasmin mayi puru«Ã÷ protÃ÷ ||BhGS_7.8|| ============================== gandha÷ p­thivyÃæ ca tejaÓ cÃsmi vibhÃvasau | jÅvanaæ sarva-bhÆte«u tapaÓ cÃsmi tapasvi«u ||BhG_7.9|| puïya÷ surabhir gandha÷ p­thivyÃæ cÃham | tasmin mayi gandha-bhÆte p­thivÅ protà | puïyatvaæ gandhasya svabhÃvata eva p­thivyÃæ darÓitam ab-Ãdi«u rasÃde÷ puïyatvopalak«aïÃrtham | apuïyatvaæ tu gandhÃdÅnÃm avidyÃ-dharmÃdy-apek«aæ saæsÃriïÃæ bhÆta-viÓe«a-saæsarga-nimittaæ bhavati | tejaÓ ca dÅptiÓ cÃsmi vibhÃvasau agnau | tathà jÅvanaæ sarva-bhÆte«u, yena jÅvanti sarvÃïi bhÆtÃni tat jÅvanam | tapaÓ cÃsmi tapasvi«u, tasmin tapasi mayi tapasvina÷ protÃ÷ ||BhGS_7.9|| ============================== bÅjaæ mÃæ sarva-bhÆtÃnÃæ viddhi pÃrtha sanÃtanam | buddhir buddhimatÃm asmi tejas tejasvinÃm aham ||BhG_7.10|| bÅjaæ praroha-kÃraïaæ mÃæ viddhi sarva-bhÆtÃnÃæ he pÃrtha sanÃtanaæ cirantanam | kiæ ca, buddhir viveka-Óaktir anta÷-karaïasya buddhimatÃæ viveka-ÓaktimatÃm asmi | teja÷ prÃgalbhyaæ tadvatÃæ tejasvinÃm aham ||BhGS_7.10|| ============================== balaæ balavatÃæ cÃhaæ kÃma-rÃga-vivarjitam | dharmÃviruddho bhÆte«u kÃmo 'smi bharatar«abha ||BhG_7.11|| balaæ sÃmarthyam ojo balavatÃm aham | tac ca balaæ kÃma-rÃga-vivarjitam | kÃmaÓ ca rÃgaÓ ca kÃma-rÃgau | kÃmas t­«ïÃ-saænik­«Âe«u vi«aye«u, rÃgo ra¤janà prÃpte«u vi«aye«u - tÃbhyÃæ kÃma-rÃgÃbhyÃæ vivarjitaæ dehÃdi-dhÃraïa-mÃtrÃrthaæ balaæ sattvam aham asmi | na tu yat saæsÃriïÃæ t­«ïÃ-rÃga-kÃraïam | kiæ ca - dharmÃviruddha÷ | dharmeïa ÓÃstrÃrthenÃviruddho ya÷ prÃïi«u bhÆte«u kÃma÷, yathà deha-dhÃraïa-mÃtrÃdy-artho 'Óana-pÃnÃdi-vi«aya÷, sa kÃmo 'smi | he bharatar«abha ||BhGS_7.11|| ============================== kiæ ca - ye caiva sÃttvikà bhÃvà rÃjasÃs tÃmasÃÓ ca ye | matta eveti tÃn viddhi na tv ahaæ te«u te mayi ||BhG_7.12|| ye caiva sÃttvikÃ÷ sattva-nirv­ttà bhÃvÃ÷ padÃrthÃ÷, rÃjasÃ÷ rajo-nirv­ttÃs tÃmasÃs tamo-nirv­ttÃÓ ca, ye kecit prÃïinÃæ sva-karma-vaÓÃt jÃyante bhÃvÃ÷, tÃn matta eva jÃyamÃnÃn iti evaæ viddhi sarvÃn samastÃn eva | evaæ yady api te matto jÃyante, tathÃpi na tv ahaæ te«u tad-adhÅnas tad-vaÓa÷, yathà saæsÃriïa÷ | te punar mayi mad-vaÓÃ÷ mad-adhÅnÃ÷ ||BhGS_7.12|| ============================== evaæ-bhÆtam api parameÓvaraæ nitya-Óuddha-buddha-mukta-svabhÃvaæ sarva-bhÆtÃtmÃnaæ nirguïaæ saæsÃra-do«a-bÅja-pradÃha-kÃraïaæ mÃæ nÃbhijÃnÃti jagad ity anukroÓaæ darÓayati bhagavÃn | tac ca kiæ-nimittaæ jagato 'j¤Ãnam ? ity ucyate - tribhir guïa-mayair bhÃvair ebhi÷ sarvam idaæ jagat | mohitaæ nÃbhijÃnÃti mÃm ebhya÷ param avyayam ||BhG_7.13|| tribhir guïa-mayai÷ guïa-vikÃrai÷ rÃga-dve«a-mohÃdi-prakÃrair bhÃvai÷ padÃrthair ebhir yathoktai÷ sarvam idaæ prÃïi-jÃtaæ jagan mohitam avivekitÃm ÃpÃditaæ san nÃbhijÃnÃni mÃm | ebhyo yathoktebhyo guïebhya÷ paraæ vyatiriktaæ vilak«aïaæ cÃvyayaæ vyaya-rahitaæ janmÃdi-sarva-bhÃva-vikÃra-varjitam ity artha÷ ||BhGS_7.13|| ============================== kathaæ punar daivÅm etÃæ triguïÃtmikÃæ vai«ïavÅæ mÃyÃm atikrÃmatÅty ucyate - daivÅ hy e«Ã guïa-mayÅ mama mÃyà duratyayà | mÃm eva ye prapadyante mÃyÃm etÃæ taranti te ||BhG_7.14|| daivÅ devasya mameÓvarasya vi«ïo÷ svabhÃva-bhÆtà hi yasmÃd e«Ã yathoktà guïa-mayÅ mama mÃyà duratyayà du÷khenÃtyayo 'tikramaïaæ yasyÃ÷ sà duratyayà | tatraivaæ sati sarva-dharmÃn parityajya mÃm eva mÃyÃvinaæ svÃtma-bhÆtaæ sarvÃtmanà ye prapadyante te mÃyÃm etÃæ sarva-bhÆta-mohinÅæ taranty atikrÃmanti | te saæsÃra-bandhanÃn mucyanta ity artha÷ ||BhGS_7.14|| ============================== yadi tvÃæ prapannÃ÷ mÃyÃm etÃæ taranti, kasmÃt tvÃm eva sarve na prapadyante ? ity ucyate - na mÃæ du«k­tino mƬhÃ÷ prapadyante narÃdhamÃ÷ | mÃyayÃpah­ta-j¤Ãnà Ãsuraæ bhÃvam ÃÓritÃ÷ ||BhG_7.15|| na mÃæ parameÓvaraæ nÃrÃyaïaæ du«k­tina÷ pÃpa-kÃriïa÷ mƬhÃ÷ prapadyante narÃdhamà narÃïÃæ madhye 'dhamÃ÷ nik­«Âa÷ | te ca mÃyayÃpah­ta-j¤ÃnÃ÷ saæmu«ita-j¤Ãnà Ãsuraæ bhÃvaæ hiæsÃn­tÃdi-lak«aïam ÃÓritÃ÷ ||BhGS_7.15|| ============================== ye punar narottamÃ÷ puïya-karmÃïa÷ - catur-vidhà bhajante mÃæ janÃ÷ suk­tino 'rjuna | Ãrto jij¤Ãsur arthÃrthÅ j¤ÃnÅ ca bharatar«abha ||BhG_7.16|| catur-vidhÃÓ catu÷-prakÃrà bhajante sevante mÃæ janÃ÷ suk­tina÷ puïya-karmÃïo he 'rjuna | Ãrta Ãrti-parig­hÅtas taskara-vyÃghra-rogÃdinÃbhibhÆta Ãpanna÷ | jij¤Ãsur bhagavat-tattvaæ j¤Ãtum icchati ya÷ | arthÃrthÅ dhana-kÃma÷ | j¤ÃnÅ vi«ïos tattva-vic ca he bharatar«abha ||BhGS_7.16|| ============================== te«Ãæ j¤ÃnÅ nitya-yukta eka-bhaktir viÓi«yate | priyo hi j¤Ãnino 'tyartham ahaæ sa ca mama priya÷ ||BhG_7.17|| te«Ãæ caturïÃæ madhye j¤ÃnÅ tattva-vit tattva-vittvÃn nitya-yukto bhavati | eka-bhaktiÓ ca, anyasya bhajanÅyasyÃdarÓanÃt | ata÷ sa eka-bhaktir viÓi«yate viÓe«am Ãdhikyam Ãpadyate, atiricyata ity artha÷ | priyo hi yasmÃd aham Ãtmà j¤Ãnino 'tas tasyÃham atyarthaæ priya÷ | prasiddhaæ hi loke Ãtmà priyo bhavatÅti | tasmÃj j¤Ãnina ÃtmatvÃd vÃsudeva÷ priyo bhavatÅty artha÷ | sa ca j¤ÃnÅ mama vÃsudevasya Ãtmaiveti mamÃtyarthaæ priya÷ ||BhGS_7.17|| ============================== na tarhy ÃrtÃdayas trayo vÃsudevasya priyÃ÷ ? na | kiæ tarhi ? - udÃrÃ÷ sarva evaite j¤ÃnÅ tv Ãtmaiva me matam | Ãsthita÷ sa hi yuktÃtmà mÃm evÃnuttamÃæ gatim ||BhG_7.18|| udÃrà utk­«ÂÃ÷ sarva evaite | trayo 'pi mama priyà evety artha÷ | na hi kaÓcin mad-bhakto vÃsudevasyÃpriyo bhavati | j¤ÃnÅ tv atyarthaæ priyo bhavatÅti viÓe«a÷ | tat kasmÃt ? ity ata Ãha - j¤ÃnÅ tv Ãtmaiva, nÃnyo matta iti me mama mataæ niÓcaya÷ | Ãsthita Ãro¬huæ prav­tta÷ sa j¤ÃnÅ hi yasmÃd aham eva bhagavÃn vÃsudevo nÃnyo 'smÅty evaæ yuktÃtmà samÃhita-citta÷ san mÃm eva paraæ brahma gantavyam anuttamÃæ gatiæ gantuæ prav­tta ity artha÷ ||BhGS_7.18|| ============================== j¤ÃnÅ punar api stÆyate - bahÆnÃæ janmanÃm ante j¤ÃnavÃn mÃæ prapadyate | vÃsudeva÷ sarvam iti sa mahÃtmà sudurlabha÷ ||BhG_7.19|| bahÆnÃæ janmanÃæ j¤ÃnÃrtha-saæskÃrÃÓrayÃïÃm ante samÃptau j¤ÃnavÃn prÃpta-paripÃka-j¤Ãno mÃæ vÃsudevaæ pratyag-ÃtmÃnaæ pratyak«ata÷ prapadyate | katham ? vÃsudeva÷ sarvam iti | ya evaæ sarvÃtmÃnaæ mÃæ nÃrÃyaïaæ pratipadyate, sa mahÃtmà | na tat-samo 'nyo 'sti, adhiko và | ata÷ sudurlabha÷, manu«yÃïÃæ sahasre«v iti hy uktam ||BhGS_7.19|| ============================== Ãtmaiva sarvæ vÃsudeva ity evam apratipattau kÃraïam ucyate - kÃmais tais tair h­ta-j¤ÃnÃ÷ prapadyante 'nya-devatÃ÷ | taæ taæ niyamam ÃsthÃya prak­tyà niyatÃ÷ svayà ||BhG_7.20|| kÃmais tais tai÷ putra-paÓu-svargÃdi-vi«ayair h­ta-j¤ÃnÃ÷ apah­ta-viveka-vij¤ÃnÃ÷ prapadyante 'nya-devatÃ÷ prÃpnuvanti vÃsudevÃd Ãtmano 'nyà devatÃ÷ | taæ taæ niyamaæ devatÃrÃdhane prasiddho yo yo niyamas taæ tam ÃsthÃya ÃÓritya prak­tyà svabhÃvena janmÃntarÃrjita-saæskÃra-viÓe«eïa niyatÃ÷ niyamitÃ÷ svayÃtmÅyayà ||BhGS_7.20|| ============================== te«Ãæ ca kÃminÃm - yo yo yÃæ yÃæ tanuæ bhakta÷ ÓraddhayÃrcitum icchati | tasya tasyÃcalÃæ ÓraddhÃæ tÃm eva vidadhÃmy aham ||BhG_7.21|| yo ya÷ kÃmÅ yÃæ yÃæ devatÃ-tanuæ Óraddhayà saæyukto bhaktaÓ ca sann arcituæ pÆjayitum icchati, tasya tasya kÃmino 'calÃæ sthirÃæ ÓraddhÃæ tÃm eva vidadhÃmi sthirÅkaromi ||BhGS_7.21|| ============================== yayaiva pÆrvaæ prav­tta÷ svabhÃvato yo yÃæ devatÃ-tanuæ ÓraddhayÃrcitum icchati - sa tayà Óraddhayà yuktas tasyà rÃdhanam Åhate | labhate ca tata÷ kÃmÃn mayaiva vihitÃn hi tÃn ||BhG_7.22|| sa tayà mad-vihitayà Óraddhayà yukta÷ san tasyà devatÃ-tanvà rÃdhanam ÃrÃdhanam Åhate ce«Âate | labhate ca tatas tasyà ÃrÃdhitÃyà devatÃ-tanvÃ÷ kÃmÃn ÅpsitÃn mayaiva parameÓvareïa sarvaj¤ena karma-phala-vibhÃga-j¤atayà vihitÃn nirmitÃn tÃn, hi yasmÃt te bhagavatà vihitÃ÷ kÃmÃs tasmÃt tÃn avaÓyaæ labhate ity artha÷ | hitÃn iti pada-cchede hitatvaæ kÃmÃnÃm upacaritaæ kalpyam | na hi kÃmà hitÃ÷ kasyacit ||BhGS_7.22|| ============================== yasmÃd antavat sÃdhana-vyÃpÃrÃvivekina÷ kÃminaÓ ca te | ata÷ - antavat tu phalaæ te«Ãæ tad bhavaty alpa-medhasÃm | devÃn deva-yajo yÃnti mad-bhaktà yÃnti mÃm api ||BhG_7.23|| antavad vinÃÓi tu phalaæ te«Ãæ tad bhavaty alpa-medhasÃm alpa-praj¤ÃnÃm | devÃn deva-yajo yÃnti devÃn yajantÅti deva-yaja÷, te devÃn yÃnti | mad-bhaktà yÃnti mÃm api | evaæ samÃne 'py ÃyÃse mÃm eva na prapadyante 'nanta-phalÃya | aho khalu ka«Âaæ vartata ity anukroÓaæ darÓayati bhagavÃn ||BhGS_7.23|| ============================== kiæ-nimittaæ mÃm eva na prapadyanta ity ucyate - avyaktaæ vyaktim Ãpannaæ manyante mÃm abuddhaya÷ | paraæ bhÃvam ajÃnanto mamÃvyayam anuttamam ||BhG_7.24|| avyaktam aprakÃÓaæ vyaktim Ãpannaæ prakÃÓaæ gatam idÃnÅæ manyante mÃæ nitya-prasiddham ÅÓvaram api santam abuddhayo 'vivekina÷ paraæ bhÃvaæ param Ãtma-svarÆpam ajÃnanto 'vivekina÷ mamÃvyayaæ vyaya-rahitam anuttamaæ niratiÓayaæ madÅyaæ bhÃvam ajÃnanto manyanta ity artha÷ ||BhGS_7.24|| ============================== tad-aj¤Ãnaæ kiæ-nimittam ity ucyate - nÃhaæ prakÃÓa÷ sarvasya yoga-mÃyÃ-samÃv­ta÷ | mƬho 'yaæ nÃbhijÃnÃti loko mÃm ajam avyayam ||BhG_7.25|| nÃhaæ prakÃÓa÷ sarvasya lokasya, ke«Ãæcid eva mad-bhaktÃnÃæ prakÃÓo 'ham ity abhiprÃya÷ | yoga-mÃyÃ-samÃv­to yogo guïÃnÃæ yuktir ghaÂanaæ saiva mÃyà yoga-mÃyà | tayà yogamÃyayà samÃv­ta÷, saæchanna ity artha÷ | ata eva mƬho loko 'yaæ nÃbhijÃnÃti mÃm ajam avyayam ||BhGS_7.25|| ============================== vedÃhaæ samatÅtÃni vartamÃnÃni cÃrjuna | bhavi«yÃïi ca bhÆtÃni mÃæ tu veda na kaÓcana ||BhG_7.26|| yayà yogamÃyayà samÃv­taæ mÃæ loko nÃbhijÃnÃti, nÃsau yogamÃyà madÅyà satÅ mameÓvarasya mÃyÃvino j¤Ãnaæ pratibadhnÃti | yathÃnyasyÃpi mÃyÃvino mÃyà j¤Ãnaæ tadvat | yata÷ evam, ata÷ -- ahaæ tu veda jÃne samatÅtÃni samatikrÃntÃni bhÆtÃni, vartamÃnÃni cÃrjuna, bhavi«yÃïi ca bhÆtÃni vedÃham | mÃæ tu veda na kaÓcana mad-bhaktaæ mac-charaïam ekaæ muktvà | mat-tattva-vedanÃbhÃvÃd eva na mÃæ bhajate ||BhGS_7.26|| ============================== kena punar mat-tattva-vedana-pratibandhena pratibaddhÃni santi jÃyamÃnÃni sarva-bhÆtÃni mÃæ na vidanti ? ity apek«ÃyÃm idam Ãha - icchÃ-dve«a-samutthena dvandva-mohena bhÃrata | sarva-bhÆtÃni saæmohaæ sarge yÃnti parantapa ||BhG_7.27|| icchÃ-dve«a-samutthena icchà ca dve«aÓ cecchÃ-dve«au | tÃbhyÃæ samutti«ÂhatÅtÅcchÃ-dve«a-samutthas tenecchÃ-dve«a-samutthena | keneti viÓe«Ãpek«ÃyÃm idam Ãha - dvandva-mohena dvandva-nimitto moho dvandva-mohas tena | tÃv eva icchÃ-dve«au ÓÅto«ïavat paraspara-viruddhau sukha-du÷kha-tad-dhetu-vi«ayau yathÃ-kÃlaæ sarva-bhÆtai÷ saæbadhyamÃnau dvandva-ÓabdenÃbhidhÅyete | tatra yadecchÃ-dve«au sukha-du÷kha-tad-dhetu-saæprÃptyà labdhÃtmakau bhavata÷, tadà tau sarva-bhÆtÃnÃæ praj¤ÃyÃ÷ sva-vaÓÃpÃdana-dvÃreïa paramÃrthÃtma-tattva-vi«aya-j¤Ãnotpatti-pratibandha-kÃraïaæ mohaæ janayata÷ | na hÅcchÃ-dve«a-do«a-vaÓÅk­ta-cittasya yathÃ-bhÆtÃrtha-vi«aya-j¤Ãnam utpadyate bahir api | kim u vaktavyaæ tÃbhyÃm Ãvi«Âa-buddhe÷ saæmƬhasya pratyag-Ãtmani bahu-pratibandhe j¤Ãnaæ notpadyateti | atas tena icchÃ-dve«a-samutthena dvandva-mohena, bhÃrata bharatÃnvayaja, sarva-bhÆtÃni saæmohitÃni santi saæmohaæ saæmƬhatÃæ sarge janmani, utpatti-kÃle ity etat, yÃnti gacchanti he paraætapa | moha-vaÓÃny eva sarva-bhÆtÃni jÃyamÃnÃni jÃyanta ity abhiprÃya÷ | yata evam atas tena dvandva-mohena pratibaddha-praj¤ÃnÃni sarva-bhÆtÃni saæmohitÃni mÃm Ãtma-bhÆtaæ na jÃnanti | ata eva Ãtma-bhÃvena mÃæ na bhajante ||BhGS_7.27|| ============================== ke punar anena dvandva-mohena nirmuktÃ÷ santas tvÃæ viditvà yathÃ-ÓÃstram Ãtma-bhÃve bhajanta ity apek«itam arthaæ darÓayitum ucyate - ye«Ãæ tv anta-gataæ pÃpaæ janÃnÃæ puïya-karmaïÃm | te dvandva-moha-nirmuktà bhajante mÃæ d­¬ha-vratÃ÷ ||BhG_7.28|| ye«Ãæ tu punar anta-gataæ samÃpta-prÃyaæ k«Åïaæ pÃpaæ janÃnÃæ puïya-karmaïÃæ puïyaæ karma ye«Ãæ sattva-Óuddhi-kÃraïaæ vidyate te puïya-karmÃïas te«Ãæ puïya-karmaïÃm, te dvandva-moha-nirmuktà yathoktena dvandva-mohena nirmuktà bhajante mÃæ paramÃtmanÃæ d­¬ha-vratÃ÷ | evam eva paramÃrtha-tattvaæ nÃnyathety evaæ sarva-parityÃga-vratena niÓcita-vij¤Ãnà d­¬ha-vratà ucyante ||BhGS_7.28|| ============================== te kim-arthaæ bhajante ? ity ucyate - jarÃ-maraïa-mok«Ãya mÃm ÃÓritya yatanti ye | te brahma tad vidu÷ k­tsnam adhyÃtmaæ karma cÃkhilam ||BhG_7.29|| jarÃ-maraïa-mok«Ãya jarÃ-maraïayor mok«Ãrthaæ mÃæ parameÓvaram ÃÓritya mat-samÃhita-cittÃ÷ santo yatanti prayatante ye, te yad brahma paraæ tad vidu÷ k­tsnaæ samastam adhyÃtmaæ pratyag-Ãtma-vi«ayaæ vastu tad vidu÷ | karma cÃkhilaæ samastaæ vidu÷ ||BhGS_7.29|| ============================== sÃdhibhÆtÃdhidaivaæ mÃæ sÃdhiyaj¤aæ ca ye vidu÷ | prayÃïa-kÃle 'pi ca mÃæ te vidur yukta-cetasa÷ ||BhG_7.30|| sÃdhibhÆtÃdhidaivam adhibhÆtaæ cÃdhidaivaæ cÃdhibhÆtÃdhidaivam, sahÃdhibhÆtÃdhidaivena vartata iti sÃdhibhÆtÃdhidaivaæ ca mÃæ ye vidu÷ | sÃdhiyaj¤aæ ca sahÃdhiyaj¤ena sÃdhiyaj¤aæ ye vidu÷, prayÃïa-kÃle maraïa-kÃle 'pi ca mÃæ te vidu÷ | yukta-cetasa÷ samÃhita-città iti ||BhGS_7.30|| iti ÓrÅmat-paramahaæsa-parivrÃjakÃcÃryasya ÓrÅ-govinda-bhagavat-pÆjya-pÃda- Ói«yasya ÓrÅmac-chaækara-bhagavata÷ k­tau ÓrÅmad-bhagavad-gÅtÃ-bhëye saptamo 'dhyÃya÷ || __________________________________________________________ BhG 8 atha brahmÃk«ara-nirdeÓo nÃma a«Âamo 'dhyÃya÷ (ÓrÅmac-chaÇkarÃcÃrya-bhagavat-pÃda-viracita-bhëya÷) ============================== te brahma tad vidu÷ k­tsnam ity Ãdinà bhagavatÃrjunasya praÓna-bÅjÃni upadi«Âani | atas tat-praÓnÃrtham arjuna uvÃca - kiæ tad brahma kim adhyÃtmaæ kiæ karma puru«ottama | adhibhÆtaæ ca kiæ proktam adhidaivaæ kim ucyate ||BhG_8.1|| adhiyaj¤a÷ kathaæ ko 'tra dehe 'smin madhusÆdana | prayÃïa-kÃle ca kathaæ j¤eyo 'si niyatÃtmabhi÷ ||BhG_8.2|| ============================== e«Ãæ praÓnÃnÃæ yathÃ-kramaæ nirïayÃya ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca - ak«araæ brahma paramaæ svabhÃvo 'dhyÃtmam ucyate | bhÆtabhÃvodbhava-karo visarga÷ karma-saæj¤ita÷ ||BhG_8.3|| ak«araæ na k«aratÅty ak«araæ para ÃtmÃ, etasya vÃk«arasya praÓÃsane gÃrgi [BAU 3.8.9] iti Órute÷ | oækÃrasya ca om ity ekÃk«araæ brahma [GÅtà 8.13] iti pareïa viÓe«aïÃd agrahaïam | paramam iti ca niratiÓaye brahmaïy ak«are upapannataram viÓe«aïam | tasyaiva parasya brahmaïa÷ pratidehaæ pratyag-Ãtma-bhÃva÷ svabhÃva÷ | svo bhÃva÷ svabhÃvo 'dhyÃtmam ucyate | ÃtmÃnaæ deham adhik­tya pratyag-Ãtmatayà prav­ttaæ paramÃrtha-brahmÃvasÃnaæ vastu svabhÃvo 'dhyÃtmam ucyate 'dhyÃtma-ÓabdenÃbhidhÅyate | bhÆta-bhÃvodbhava-karo bhÆtÃnÃæ bhÃvo bhÆta-bhÃvas tasya udbhavo bhÆta-bhÃvodbhavas taæ karotÅti bhÆta-bhÃvodbhava-kara÷, bhÆta-vastÆtpatti-kara ity artha÷ | visargo visarjanaæ devatoddeÓena caru-puro¬ÃÓÃder dravyasya parityÃga÷ | sa e«a visarga-lak«aïo yaj¤a÷ karma-saæj¤ita÷ karma-Óabdita ity etat | etasmÃt hi bÅja-bhÆtÃd v­«Âya¬Ãdi-krameïa sthÃvara-jaÇgamÃni bhÆtÃny udbhavanti ||BhGS_8.3|| ============================== adhibhÆtaæ k«aro bhÃva÷ puru«aÓ cÃdhidaivatam | adhiyaj¤o 'ham evÃtra dehe deha-bh­tÃæ vara ||BhG_8.4|| adhibhÆtaæ prÃïi-jÃtam adhik­tya bhavatÅti | ko 'sau ? k«ara÷ k«aratÅti k«aro vinÃÓÅ, bhÃvo yat kiæcit janimat vastv ity artha÷ | puru«a÷ pÆrïam anena sarvam iti, puri ÓayanÃt vÃ, puru«a÷ ÃdityÃntargato hiraïyagarbha÷, sarva-prÃïi-karaïÃnÃm anugrÃhaka÷, so 'dhidaivatam | adhiyaj¤a÷ sarva-yaj¤ÃbhimÃninÅ vi«ïv-Ãkhyà devatÃ, yaj¤o vai vi«ïu÷ [TaittS 1.7.4] iti Órute÷ | sa hi vi«ïur aham eva | atrÃsmin dehe yo yaj¤as tasyÃham adhiyaj¤a÷ | yaj¤o hi deha-nirvartyatvena deha-samavÃyÅti dehÃdhikaraïo bhavati, deha-bh­tÃæ vara ! ||BhGS_8.4|| ============================== anta-kÃle ca mÃm eva smaran muktvà kalevaram | ya÷ prayÃti sa mad-bhÃvaæ yÃti nÃsty atra saæÓaya÷ ||BhG_8.5|| anta-kÃle maraïa-kÃle ca mÃm eva parameÓvaraæ vi«ïuæ smaran muktvà parityajya kalevaraæ ÓarÅraæ ya÷ prayÃti gacchati | sa mad-bhÃvaæ vai«ïavaæ tattvaæ yÃti | nÃsti na vidyate 'trÃsminn arthe saæÓaya÷ - yÃti và na veti || ============================== na mad-vi«aya evÃyaæ niyama÷ | kiæ tarhi ? - yaæ yaæ vÃpi smaran bhÃvaæ tyajaty ante kalevaram | taæ tam evaiti kaunteya sadà tad-bhÃva-bhÃvita÷ ||BhG_8.6|| yaæ yaæ vÃpi yaæ yaæ bhÃvaæ devatÃ-viÓe«aæ smaran cintayan tyajati parityajaty ante 'nta-kÃle prÃïa-viyoga-kÃle kalevaraæ ÓarÅraæ taæ tam eva sm­taæ bhÃvam eva eti nÃnyaæ kaunteya, sadà sarvadà tad-bhÃva-bhÃvitas tasmin bhÃvas tad-bhÃva÷ sa bhÃvita÷ smaryamÃïatayÃbhyasto yena sa tad-bhÃva-bhÃvita÷ san ||BhGS_8.6|| ============================== yasmÃd evam antyà bhÃvanà dehÃntara-prÃptau kÃraïam - tasmÃt sarve«u kÃle«u mÃm anusmara yudhya ca | mayy arpita-mano-buddhir mÃm evai«yasy asaæÓaya÷ ||BhG_8.7|| tasmÃt sarve«u kÃle«u mÃm anusmara yathÃ-ÓÃstram | yudhyaÓ ca yuddhaæ sva-dharmaæ kuru | mayi vÃsudeve 'rpite mano-buddhÅ yasya tava sa tvaæ mayy arpita-mano-buddhi÷ san mÃm eva yathÃ-sm­tam e«yasy Ãgami«yasi | asaæÓayo na saæÓayo 'tra vidyate ||BhGS_8.7|| ============================== kiæ ca - abhyÃsa-yoga-yuktena cetasà nÃnya-gÃminà | paramaæ puru«aæ divyaæ yÃti pÃrthÃnucintayan ||BhG_8.8|| abhyÃsa-yoga-yuktena mayi citta-samarpaïa-vi«aya-bhÆta ekasmiæs tulya-pratyayÃv­tti-lak«aïo vilak«aïa-pratyayÃnantarito 'bhyÃsa÷ sa cÃbhyÃso yogas tena yuktaæ tatraiva vyÃp­taæ yoginaÓ cetas tena | cetasà nÃnya-gÃminà nÃnyatra vi«ayÃntare gantuæ ÓÅlam asyeti nÃnya-gÃmi tena nÃnya-gÃminÃ, paramaæ niratiÓayaæ puru«aæ divyaæ divi sÆrya-maï¬Ãle bhavaæ yÃti gacchati he pÃrthÃnucintayan ÓÃstrÃcÃryopadeÓam anudhyÃyan ity etat ||BhGS_8.8|| ============================== kiæ-viÓi«Âaæ ca pura«aæ yÃti ? ity ucyate - kaviæ purÃïam anuÓÃsitÃram aïor aïÅyÃæsam anusmared ya÷ | sarvasya dhÃtÃram acintya-rÆpam Ãditya-varïaæ tamasa÷ parastÃt ||BhG_8.9|| kaviæ krÃnta-darÓinaæ sarva-j¤aæ purÃïaæ cirantanam anuÓÃsitÃraæ sarvasya jagata÷ praÓÃsitÃram aïo÷ sÆk«mÃd apy aïÅyÃæsaæ sÆk«mataram anusmared anucintayed ya÷ kaÓcit, sarvasya karma-phala-jÃtasya dhÃtÃraæ vidhÃtÃraæ vicitratayà prÃïibhyo vibhaktÃram, acintya-rÆpaæ nÃsya rÆpaæ niyataæ vidyamÃnam api kenacit cintayituæ Óakyata ity acintya-rÆpas tam, Ãditya-varïam Ãdityasyeva nitya-caitanya-prakÃÓo varïo yasya tam Ãditya-varïam, tamasa÷ parastÃt, aj¤Ãna-lak«aïÃn mohÃndhakÃrÃt paraæ tam anucintayad yÃtÅti pÆrveïa saæbandha÷ ||BhGS_8.9|| ============================== kiæ ca - prayÃïa-kÃle manasÃcalena bhaktyà yukto yoga-balena caiva | bhruvor madhye prÃïam ÃveÓya samyak sa taæ paraæ puru«am upaiti divyam ||BhG_8.10|| prayÃïa-kÃle maraïa-kÃle manasÃcalena calana-varjitena bhaktyà yukto bhajanaæ bhaktis tayà yukto yoga-balena caiva yogasya balaæ yoga-balaæ samÃdhija-saæskÃra-pracaya-janita-citta-sthairya-lak«aïaæ yoga-balaæ tena ca yukta ity artha÷ | pÆrvaæ h­daya-puï¬ÃrÅke vaÓÅk­tya cittaæ tata Ærdhva-gÃminyà nìyà bhÆmi-jaya-krameïa bhruvor madhye prÃïam ÃveÓya sthÃpayitvà samyag-Ãpramatta÷ san, sa evaæ buddhimÃn yogÅ kaviæ purÃïam ity Ãdi-lak«aïaæ taæ paraæ parataraæ puru«am upaiti pratipadyate divyaæ dyotanÃtmakam ||BhGS_8.10|| ============================== [yoga-mÃrgÃnugamanenaiva brahma-vidyÃm antareïÃpi brahma prÃpyata ity evaæ prÃptam idam ucyate ] punar api vak«yamÃïenopÃyena pratipitsitasya brahmaïo veda-vidvad-anÃdi-viÓe«aïa-viÓe«yasyÃbhidhÃnaæ karoti bhagavÃn - yad ak«araæ veda-vido vadanti viÓanti yad yatayo vÅta-rÃgÃ÷ | yad icchanto brahmacaryaæ caranti tat te padaæ saægraheïa pravak«ye ||BhG_8.11|| yad ak«araæ na k«aratÅty ak«aram avinÃÓi vedavido vedÃrthaj¤Ã÷ vadanti | tad và etad ak«araæ gÃrgi brÃhmaïà abhivadanti [BAU 3.8.8] iti Órute÷ | sarva-viÓe«a-nivartakatvenÃbhivadanty asthÆlam aïv ity Ãdi | kiæ ca - viÓanti praviÓanti samyag-darÓana-prÃptau satyÃæ yad yatayo yatana-ÓÅlÃ÷ saænyÃsino vÅta-rÃgÃ÷ vÅto vigata÷ rÃgo yebhyas te vÅta-rÃgÃ÷ | yac cÃk«aram icchanto j¤Ãtum iti vÃkya-Óe«a÷ brahmacaryaæ gurau caranti Ãcaranti, tat te padaæ tad ak«arÃkhyaæ padaæ padanÅyaæ te tava saægraheïa, saægraha÷ saæk«epas tena, saæk«epeïa pravak«ye kathayi«yÃmi ||BhGS_8.11|| ============================== sa yo ha vai tad bhagavan manu«ye«u prÃyaïÃntam oækÃram abhidhyÃyÅta | katamaæ vÃva sa tena lokaæ jayatÅti | tasmai sa hovÃca - etad vai satya-kÃma paraæ cÃparaæ ca brahma yad oækÃra÷ [PraÓnaU 5.1-2] ity upakramya, ya÷ punar etaæ trimÃtreïa om ity etenaivÃk«areïa paraæ puru«am abhidhyÃyÅta sa sÃmabhir unnÅyate brahma-lokam [PraÓnaU 5.5] ity Ãdinà vacanena, anyatra dharmÃd anyatrÃdharmÃd [KaÂhU 1.2.14] iti copakramya sarve vedà yat padam Ãmananti tapÃæsi sarvÃïi ca yad vadanti | yad icchanto brahmacaryaæ caranti tat te padaæ saægraheïa bravÅmy om ity etad [KaÂhU 1.2.15] ity ÃdibhiÓ ca vacanai÷ parasya brahmaïo vÃcaka-rÆpeïa, pratimÃvat pratÅka-rÆpeïa vÃ, para-brahma-pratipatti-sÃdhanatvena manda-madhyama-buddhÅnÃæ vivak«itasya oækÃrasyopÃsanaæ kÃlÃntare mukti-phalam uktaæ yat, tad evehÃpi kaviæ purÃïam anuÓÃsitÃram [GÅtà 8.9] yad ak«araæ veda-vido vadanti [GÅtà 8.11] iti copanyastasya parasya brahmaïa÷ pÆrvokta-rÆpeïa pratipatty-upÃya-bhÆtasya oækÃrasya kÃlÃntara-mukti-phalam upÃsanaæ yogadhÃraïÃ-sahitaæ vaktavyam | prasaktÃnuprasaktaæ ca yat kiæcid ity evam artha uttare grantha Ãrabhyate - sarva-dvÃrÃïi saæyamya mano h­di nirudhya ca | mÆrdhny ÃdhÃyÃtmana÷ prÃïam Ãsthito yoga-dhÃraïÃm ||BhG_8.12|| sarva-dvÃrÃïi sarvÃïi ca tÃni dvÃrÃïi ca sarva-dvÃrÃïy upalabdhau, tÃni sarvÃïi saæyasya saæyamanaæ k­tvà mano h­di h­daya-puï¬ÃrÅke nirÆdhya nirodhaæ k­tvà ni«pracÃram ÃpÃdya, tatra vaÓÅk­tena manasà h­dayÃd Ærdhva-gÃminyà nìyordhvam ÃrÆhya mÆrdhny ÃdhÃya Ãtmana÷ prÃïam Ãsthita÷ p­v­tto yoga-dhÃraïÃæ dhÃrayitum ||BhGS_8.12|| ============================== tatraiva ca dhÃrayan - om ity ekÃk«araæ brahma vyÃharan mÃm anusmaran | ya÷ prayÃti tyajan dehaæ sa yÃti paramÃæ gatim ||BhG_8.13|| om iti ekÃk«araæ brahma brahmaïo 'bhidhÃna-bhÆtam oækÃraæ vyÃharan ucÃrayan, tad-artha-bhÆtaæ mÃm ÅÓvaram anusmaran anucintayan ya÷ prayÃti mriyate, sa tyajan parityajan dehaæ ÓarÅram - tyajan deham iti prayÃïa-viÓe«aïÃrtham deha-tyÃgena prayÃïam Ãtmana÷, na svarÆpa-nÃÓenety artha÷ - sa evaæ yÃti gacchati paramÃæ prak­«ÂÃæ gatim ||BhGS_8.13|| ============================== kiæ ca - ananya-cetÃ÷ satataæ yo mÃæ smarati nityaÓa÷ | tasyÃhaæ sulabha÷ pÃrtha nitya-yuktasya yogina÷ ||BhG_8.14|| ananya-cetà nÃnya-vi«aye ceto yasya so 'yam ananya-cetÃ÷ | yogÅ satataæ sarvadà yo mÃæ parameÓvaraæ smarati | nityaÓa÷ satatam iti nairantaryam ucyate, nityaÓa÷ iti dÅrgha-kÃlatvam ucyate | na «aï-mÃsaæ saævatsaraæ và | kiæ tarhi ? yÃvaj-jÅvaæ nairantaryeïa yo mÃæ smaratÅty artha÷ | tasya yogino 'haæ sulabha÷ sukhena labhyo he pÃrtha, nitya-yuktasya sadà samÃhita-cittasya yogina÷ | yata evam, ato 'nanya-cetÃ÷ san mayi sadà samÃhito bhavet ||BhGS_8.14|| ============================== tava saulabhyena kiæ syÃt ? ity ucyate | s­ïu tan mama saulabhyena yad bhavati - mÃm upetya punar-janma du÷khÃlayam aÓÃÓvatam | nÃpnuvanti mahÃtmÃna÷ saæsiddhiæ paramÃæ gatÃ÷ ||BhG_8.15|| mÃm upetya mÃm ÅÓvaram upetya mad-bhÃvam Ãpadya punar janma punar utpattiæ nÃpnuvanti na prÃpnuvanti | kiæ-viÓi«Âaæ punar-janma na prÃpnuvanti ? iti, tad-viÓe«aïam Ãha - du÷khÃlayaæ du÷khÃnÃm ÃdhyÃtmikÃdÅnÃm Ãlayaæ ÃÓrayam | ÃlÅyante yasmin du÷khÃnÅti du÷khÃlayaæ janma | na kevalaæ du÷khÃlayam, aÓÃÓvatam anavasthita-svarÆpaæ ca | nÃpnuvanti Åd­Óaæ punar-janma mahÃtmÃno yataya÷ saæsiddhiæ mok«ÃkhyÃæ paramÃæ prak­«ÂÃæ gatÃ÷ prÃptÃ÷ | ye punar mÃæ na prÃpnuvanti te punar Ãvartante ||BhGS_8.15|| ============================== kiæ punas tvatto 'nyat prÃptÃ÷ punar Ãvartante ? ity ucyate - à brahma-bhuvanÃl lokÃ÷ punar-Ãvartino 'rjuna | mÃm upetya tu kaunteya punar-janma na vidyate ||BhG_8.16|| à brahma-bhuvanÃt bhavanty asmin bhÆtÃnÅti bhuvanam | brahmaïo bhuvanaæ brahma-bhuvanam, brahma-loka ity artha÷ | à brahma-bhuvanÃt saha brahma-bhuvanena lokÃ÷ sarve punar-Ãvartina÷ punar-Ãvartana-svabhÃvÃ÷ | he 'rjuna | mÃm ekam upetya tu kaunteya punar-janma punar-utpatti÷ na vidyate ||BhGS_8.16|| ============================== brahma-loka-sahità lokÃ÷ kasmÃt punar-Ãvartina÷ ? kÃla-paricchinnatvÃt | katham ? - sahasra-yuga-paryantam ahar yad brahmaïo vidu÷ | rÃtriæ yuga-sahasrÃntÃæ te 'ho-rÃtra-vido janÃ÷ ||BhG_8.17|| sahasra-yuga-paryantaæ sahasrÃïi yugÃni paryanta÷ paryavasÃnaæ yasyÃhnas tat aha÷ sahasra-yuga-paryantam | brahmaïa÷ prajÃpater virÃjo vidu÷ | rÃtrim api yuga-sahasrÃntÃm aha÷-parimÃïÃm eva | ke vidur ity Ãha - te 'ho-rÃtra-vida÷ kÃla-saækhyÃ-vido janà ity artha÷ | yata evaæ kÃla-paricchinnÃs te, ata÷ punar-Ãvartino lokÃ÷ ||BhGS_8.17|| ============================== prajÃpater ahani yad bhavati rÃtrau ca, tad ucyate - avyaktÃd vyaktaya÷ sarvÃ÷ prabhavanty ahar-Ãgame | rÃtry-Ãgame pralÅyante tatraivÃvyakta-saæj¤ake ||BhG_8.18|| avyaktÃd avyaktaæ prajÃpate÷ svÃpÃvasthà | tasmÃd avyaktÃd vyaktayo vyajyanta iti vyaktaya÷ sthÃvara-jaÇgama-lak«aïÃ÷ sarvÃ÷ prajÃ÷ prabhavanty abhivyajyante, ahna Ãgamo 'har-Ãgamas tasmin ahar-Ãgame kÃle brahmaïa÷ prabodha-kÃle | tathà rÃtry-Ãgame brahmaïa÷ svÃpa-kÃle pralÅyante sarvà vyaktayas tatraiva pÆrvokte 'vyakta-saæj¤ake ||BhGS_8.18|| ============================== ak­tÃbhyÃgama-k­ta-vipraïÃÓa-do«a-parihÃrÃrthaæ bandha-mok«a-ÓÃstra-prav­tti-sÃphalya-pradarÓanÃrtham avidyÃdi-kleÓa-mÆla-karmÃÓaya-vaÓÃc cÃvaÓo bhÆta-grÃmo bhÆtvà bhÆtvà pralÅyata ity ata÷ saæsÃre vairÃgya-pradarÓanÃrthaæ cedam Ãha - bhÆta-grÃma÷ sa evÃyaæ bhÆtvà bhÆtvà pralÅyate | rÃtry-Ãgame 'vaÓa÷ pÃrtha prabhavaty ahar-Ãgame ||BhG_8.19|| bhÆta-grÃmo bhÆta-samudÃya÷ sthÃvara-jaÇgama-lak«aïo ya÷ pÆrvasmin kalpa ÃsÅt sa evÃyaæ nÃnya÷ | bhÆtvà bhÆtvÃhar-Ãgame | pralÅyate puna÷ puna÷ rÃtry-Ãgame 'hna÷ k«aye 'vaÓo 'svatantra eva | he pÃrtha | prabhavati jÃyate 'vaÓa evÃhar-Ãgame ||BhGS_8.19|| ============================== yad upanyastam ak«aram, tasya prÃpty-upÃyo nirdi«Âa om ity ekÃk«araæ brahma [GÅtà 8.13] ity Ãdinà | athedÃnÅm ak«arasyaiva svarÆpa-nirdidik«ayedam ucyate, anena yoga-mÃrgeïedaæ gantavyam iti - paras tasmÃt tu bhÃvo 'nyo 'vyakto 'vyaktÃt sanÃtana÷ | ya÷ sa sarve«u bhÆte«u naÓyatsu na vinaÓyati ||BhG_8.20|| paro vyatirikto bhinna÷ | kuta÷ ? tasmÃt pÆrvoktÃt | tu-Óabdo 'k«arasya vivak«itasyÃvyaktÃd vailak«aïya-viÓe«aïÃrtha÷ | bhÃvo 'k«arÃkhyaæ paraæ brahma | vyatiriktatve saty api sÃlak«aïya-prasaÇgo 'stÅti tad-viniv­tty-artham Ãha - anya iti | anyo vilak«aïa÷ | sa cÃvyakto 'nindriya-gocara÷ | paras tasmÃd ity uktam | kasmÃt puna÷ para÷ ? pÆrvoktÃd bhÆta-grÃma-bÅja-bhÆtÃd avidyÃ-lak«aïÃd avyaktÃt | anyo vilak«aïo bhÃva ity abhiprÃya÷ | sanÃtanaÓ cirantano ya÷ sa bhÃva÷ sarve«u bhÆte«u brahmÃdi«u naÓyatsu na vinaÓyati ||BhGS_8.20|| ============================== avyakto 'k«ara ity uktas tam Ãhu÷ paramÃæ gatim | yaæ prÃpya na nivartante tad dhÃma paramaæ mama ||BhG_8.21|| yo 'sÃv avyakto 'k«ara ity uktas tam evÃk«ara-saæj¤akam avyaktaæ bhÃvam Ãhu÷ paramÃæ prak­«ÂÃæ gatim | yaæ paraæ bhÃvaæ prÃpya gatvà na nivartante saæsÃrÃya, tad dhÃma sthÃnaæ paramaæ prak­«Âaæ mama, vi«ïo÷ paramaæ padam ity artha÷ ||BhGS_8.21|| ============================== tal-labdher upÃya ucyate - puru«a÷ sa para÷ pÃrtha bhaktyà labhyas tv ananyayà | yasyÃnta÷-sthÃni bhÆtÃni yena sarvam idaæ tatam ||BhG_8.22|| puru«a÷ puri ÓayanÃt pÆrïatvÃd và | sa para÷ pÃrtha, paro niratiÓaya÷, yasmÃt puru«Ãn na paraæ kiæcit | sa bhaktyà labhyas tu j¤Ãna-lak«aïayÃnanyayà Ãtma-vi«ayayà | yasya puru«asyÃnta÷-sthÃni madhya-sthÃni bhÆtÃni kÃrya-bhÆtÃni | kÃryaæ hi kÃraïasyÃntarvarti bhavati | yena puru«eïa sarvaæ idaæ jagat tataæ vyÃptam ÃkÃÓeneva ghaÂÃdi ||BhGS_8.22|| ============================== prak­tÃnÃæ yoginÃæ praïavÃveÓita-brahma-buddhÅnÃæ kÃlÃntara-mukti-bhÃjÃæ brahma-pratipattaya uttaro mÃrgo vaktavya iti yatra kÃle ity Ãdi vivak«itÃrtha-samarpaïÃrtham ucyate, Ãv­tti-mÃrgopanyÃsa÷ itara-mÃrga-stuty-artham ucyate - yatra kÃle tv anÃv­ttim Ãv­ttiæ caiva yogina÷ | prayÃtà yÃnti taæ kÃlaæ vak«yÃmi bharatar«abha ||BhG_8.23|| yatra kÃle prayÃtà iti vyavahitena saæbandha÷ | yatra yasmin kÃle tv anÃv­ttim apunar-janma Ãv­ttiæ tad-viparÅtÃæ caiva | yogina iti yogina÷ karmiïaÓ cocyante | karmiïas tu guïata÷ karma-yogena yoginÃm iti viÓe«aïÃd yogina÷ | yatra kÃle prayÃtà m­tà yogino 'nÃv­ttiæ yÃnti, yatra kÃle ca prayÃtÃ÷ Ãv­ttiæ yÃnti, taæ kÃlaæ vak«yÃmi bharatar«abha || ============================== taæ kÃlam Ãha - agnir jyotir aha÷ Óukla÷ «aï-mÃsà uttarÃyaïam | tatra prayÃtà gacchanti brahma brahma-vido janÃ÷ ||BhG_8.24|| agni÷ kÃlÃbhimÃninÅ devatà | tathà jyotir api devataiva kÃlÃbhimÃninÅ | athavÃ, agni-jyoti«Å yathà Órute eva devate | bhÆyasà tu nirdeÓo yatra kÃle taæ kÃlam iti Ãmra-vanavat | tathÃhar devatÃhar-abhimÃninÅ | Óukla÷ Óukla-pak«a-devatà | «aï-mÃsà uttarÃyaïam, tatrÃpi devataiva mÃrga-bhÆtà [BAU 4.3.4] iti sthito 'nyatrÃyaæ nyÃya÷ | tatra tasmin mÃrge prayÃtà m­tà gacchanti brahma brahma-vido brahmopÃsakà brahmopÃsana-parà janÃ÷ | krameïeti vÃkya-Óe«a÷ | na hi sadyo-mukti-bhÃjÃæ samyag darÓana-ni«ÂhÃnÃæ gatir Ãgatir và kvacid asti | na tasya prÃïà utkrÃmanti [BAU 4.4.6] iti Órute÷ | brahmasaælÅnaprÃïaiva te brahmamayà brahma-bhÆtaiva te | ============================== dhÆmo rÃtris tathà k­«ïa÷ «aï-mÃsà dak«iïÃyanam | tatra cÃndramasaæ jyotir yogÅ prÃpya nivartate ||BhG_8.25|| dhÆmo rÃtrir dhÆmÃbhimÃninÅ rÃtry-abhimÃninÅ ca devatà | tathà k­«ïa÷ k­«ïa-pak«a-devatà | «aï-mÃsà dak«iïÃyanam iti ca pÆrvavat devataiva | tatra candramasi bhavaæ cÃndramasaæ jyoti÷ phalam i«ÂÃdi-kÃrÅ yogÅ karmÅ prÃpya bhuktvà tat-k«ayÃd iha punar nivartate ||BhGS_8.25|| ============================== Óukla-k­«ïe gatÅ hy ete jagata÷ ÓÃÓvate mate | ekayà yÃty anÃv­ttim anyayÃvartate puna÷ ||BhG_8.26|| Óukla-k­«ïe Óuklà ca k­«ïà ca Óukla-k­«ïe, j¤Ãna-prakÃÓakatvÃt ÓuklÃ, tadabhÃvÃt k­«ïà | ete Óukla-k­«ïe hi gatÅ jagata÷ ity adhik­tÃnÃæ j¤Ãna-karmaïo÷, na jagata÷ sarvasyaiva ete gatÅ saæbhavata÷ | ÓÃÓvate nitye, saæsÃrasya nityatvÃt, mate 'bhiprete | tatraikayà Óuklayà yÃty anÃv­ttim, anyayà itarayà Ãvartate punar bhÆya÷ ||BhGS_8.26|| ============================== naite s­tÅ pÃrtha jÃnan yogÅ muhyati kaÓcana | tasmÃt sarve«u kÃle«u yoga-yukto bhavÃrjuna ||BhG_8.27|| na ete yathokte s­tÅ mÃrgau pÃrtha jÃnan saæsÃrÃya ekÃ, anyà mok«Ãyeti | yogÅ na muhyati kaÓcana kaÓcid api | tasmÃt sarve«u kÃle«u yoga-yukta÷ samÃhito bhavÃrjuna ||BhGS_8.27|| ============================== Ó­ïu tasya yogasya mÃhÃtmyam - vede«u yaj¤e«u tapa÷su caiva dÃne«u yat puïya-phalaæ pradi«Âam | atyeti tat sarvam idaæ viditvà yogÅ paraæ sthÃnam upaiti cÃdyam ||BhG_8.28|| vede«u samyag-adhÅte«u yaj¤e«u ca sÃdguïyenÃnuti«Âhite«u tapa÷su ca sutapte«u dÃne«u ca samyag-datte«u yad ete«u puïya-phalaæ puïyasya phalaæ puïya-phalaæ pradi«Âaæ ÓÃstreïa, atyety atÅtya gacchati sat sarvaæ phala-jÃtam | idaæ viditvà sapta-praÓna-nirïaya-dvÃreïoktam arthaæ samyag avadhÃryÃnu«ÂhÃya yogÅ paraæ prak­«Âam aiÓvaraæ sthÃnam upaiti ca pratipadyate | Ãdyam Ãdau bhavaæ kÃraïaæ brahmety artha÷ ||BhGS_8.28|| iti ÓrÅmat-paramahaæsa-parivrÃjakÃcÃryasya ÓrÅ-govinda-bhagavat-pÆjya-pÃda- Ói«yasya ÓrÅmac-chaækara-bhagavata÷ k­tau ÓrÅmad-bhagavad-gÅtÃ-bhëye brahmÃk«ara-nirdeÓo nÃma a«Âamo 'dhyÃya÷ ||8|| __________________________________________________________ BhG 9 atha rÃja-vidyÃ-rÃja-guhya-yogo nÃma navamo 'dhyÃya÷ (ÓÃÇkara-bhëya÷) a«Âame nìy-Ãdi-dvÃreïa dhÃraïÃ-yoga÷ saguïa ukta÷ | tasya ca phalam agny-arcir-Ãdi-krameïa kÃlÃntare brahma-prÃpti-lak«aïam evÃnÃv­tti-rÆpaæ nirdi«Âam | tatrÃnenaiva prakÃreïa mok«a-prÃpti-phalam adhigamyate, nÃnyathà iti tad ÃÓaÇkÃ-vyÃvivartayi«ayà ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca - idaæ tu te guhyatamaæ pravak«yÃmy anasÆyave | j¤Ãnaæ vij¤Ãna-sahitaæ yaj j¤Ãtvà mok«yase 'ÓubhÃt ||BhG_9.1|| idaæ brahma-j¤Ãnaæ vak«yamÃïam uktaæ ca pÆrve«u adhyÃye«u, tat buddhau saænidhÅk­tya idam ity Ãha | tu-Óabdo viÓe«a-nirdhÃraïÃrtha÷ | idam eva tu samyag-j¤Ãnaæ sÃk«Ãt mok«a-prÃpti-sÃdhanam vÃsudeva÷ sarvam iti [GÅtà 7.12], Ãtmaivedaæ sarvam [ChÃU 7.25.2] ekam evÃdvitÅyam [ChÃU 6.2.1] ity Ãdi-Óruti-sm­tibhya÷ | nÃnyat, atha te ye 'nyathÃto vidur anya-rÃjÃnas te k«ayya-lokà bhavanti [ChÃU 7.25.2] ity Ãdi-ÓrutibhyaÓ ca | te tubhyaæ guhyatamaæ gopyatamaæ pravak«yÃmi kathayi«yÃmy anasÆyave 'sÆyÃ-rahitÃya | kiæ tat ? j¤Ãnam | kiæ-viÓi«Âam ? vij¤Ãna-sahitam anubhava-yuktam, yaj j¤Ãtvà prÃpya mok«yase 'ÓubhÃt saæsÃra-bandhanÃt ||BhGS_9.1|| ============================== tac ca - rÃja-vidyà rÃja-guhyaæ pavitram idam uttamam | pratyak«Ãvagamaæ dharmyaæ susukhaæ kartum avyayam ||BhG_9.2|| rÃja-vidyà vidyÃnÃæ rÃjÃ, dÅpty-atiÓayavattvÃt | dÅpyate hÅyam atiÓayena brahma-vidyà sarva-vidyÃnÃm | tathà rÃja-guhyaæ guhyÃnÃæ rÃjà | pavitraæ pÃvanaæ idam uttamaæ sarve«Ãæ pÃvanÃnÃæ Óuddhi-kÃraïaæ brahma-j¤Ãnam utk­«Âatamam | aneka-janma-sahasra-saæcitam api dharmÃdharmÃdi sa-mÆlaæ karma k«aïa-mÃtrÃd eva bhasmÅkarotÅty ata÷ kiæ tasya pÃvanatvaæ vaktavyam ? kiæ ca - pratyak«Ãvagamaæ pratyak«eïa sukhÃder ivÃvagamo yasya tat pratyak«Ãvagamam | aneka-guïavato 'pi dharma-viruddhatvaæ d­«Âam, na tathÃtma-j¤Ãnaæ dharma-virodhi, kiætu dharmyaæ dharmÃd anapetam | evam api, syÃd du÷kha-saæpÃdyam ity ata Ãha - susukhaæ kartum, yathà ratna-viveka-vij¤Ãnam | tatrÃlpÃyÃsÃnÃm anye«Ãæ karmaïÃæ sukha-saæpÃdyÃnÃm alpa-phalatvaæ du«karÃïÃæ ca mahÃ-phalatvaæ d­«Âam iti, idaæ tu sukha-saæpÃdyatvÃt phala-k«ayÃt vyetÅti prÃpte, Ãha - avyayam iti | nÃsya phalata÷ karmavat vyayo 'stÅty avyayam | ata÷ Óraddheyam Ãtma-j¤Ãnam ||BhGS_9.2|| ============================== ye puna÷ - aÓraddadhÃnÃ÷ puru«Ã dharmasyÃsya paraætapa | aprÃpya mÃæ nivartante m­tyu-saæsÃra-vartmani ||BhG_9.3|| aÓraddadhÃnÃ÷ ÓraddhÃ-virahità Ãtma-j¤Ãnasya dharmasyÃsya svarÆpe tat-phale ca nÃstikÃ÷ pÃpa-kÃriïa÷, asurÃïÃm upani«adaæ deha-mÃtrÃtma-darÓanam eva pratipannÃ÷ | asut­pa÷ pÃpÃ÷ puru«Ã aÓraddadhÃnÃ÷ | paraætapa ! aprÃpya mÃæ parameÓvaram, mat-prÃptau naivÃÓaÇketi mat-prÃpti-mÃrga-bheda-bhakti-mÃtram apy aprÃpya ity artha÷ | nivartante niÓcayena vartante | kva ? - m­tyu-saæsÃra-vartmani m­tyu-yukta÷ saæsÃro m­tyu-saæsÃras, tasya vartma naraka-tiryag-Ãdi-prÃpti-mÃrga÷, tasminn eva vartanta ity artha÷ ||BhGS_9.3|| ============================== stutyÃrjunam abhimukhÅk­tyÃha - mayà tatam idaæ sarvaæ jagad avyakta-mÆrtinà | mat-sthÃni sarva-bhÆtÃni na cÃhaæ te«v avasthita÷ ||BhG_9.4|| mayà mama ya÷ paro bhÃvas tena tataæ vyÃptaæ sarvam idaæ jagad avyakta-mÆrtinà | na vyaktà mÆrti÷ svarÆpaæ yasya mama so 'ham avyakta-mÆrtis tena mayÃvyakta-mÆrtinÃ, karaïÃgocara-svarÆpeïety artha÷ | tasmin mayy avyakta-mÆrtau sthitÃni mat-sthÃni, sarva-bhÆtÃni brahmÃdÅni stamba-paryantÃni | na hi nirÃtmakaæ kiæcit bhÆtaæ vyavahÃrÃyÃvakalpate | ato mat-sthÃni mayÃtmanà Ãtmavattvena sthitÃni | ato mayi sthitÃnÅty ucyante | te«Ãæ bhÆtÃnÃm aham evÃtmà ity atas te«u sthita iti mƬha-buddhÅnÃm avabhÃsate | ato bravÅmi - na cÃhaæ te«u bhÆte«v avasthita÷ | mÆrtavat saæÓle«ÃbhÃvena ÃkÃÓasyÃpy antaratamo hy aham | na hy asaæsargi vastu kvacit Ãdheya-bhÃvenÃvasthitaæ bhavati ||BhGS_9.4|| ============================== ata evÃsaæsargitvÃn mama - na ca mat-sthÃni bhÆtÃni paÓya me yogam aiÓvaram | bhÆta-bh­n na ca bhÆta-stho mamÃtmà bhÆta-bhÃvana÷ ||BhG_9.5|| na ca mat-sthÃni bhÆtÃni brahmÃdÅni | paÓya me yogaæ yuktiæ ghaÂÃnaæ me mama aiÓvaram ÅÓvarasyemam aiÓvaram, yogam Ãtmano yÃthÃtmyam ity artha÷ | tathà ca Órutir asaæsargitvÃd asaÇgatÃæ darÓayati - asaÇgo na hi sajjate [BAU 3.9.26] iti | idaæ cÃÓcaryam anyat paÓya - bhÆta-bh­d asaÇgo 'pi san bhÆtÃni bibharti | na ca bhÆta-stha÷ | yathoktena nyÃyena darÓitatvÃt bhÆta-sthatvÃnupapatte÷ | kathaæ punar ucyate 'sau mamÃtmeti ? vibhajya dehÃdi-saÇghÃtaæ tasminn ahaækÃram adhyÃropya loka-buddhim anusaran vyapadiÓati mamÃtmeti, na punar Ãtmana ÃtmÃnya iti lokavad ajÃnan | tathà bhÆta-bhÃvano bhÆtÃni bhÃvayaty utpÃdayati vardhayatÅti và bhÆta-bhÃvana÷ ||BhGS_9.5|| ============================== yathoktena Óloka-dvayenoktam arthaæ d­«ÂantenopapÃdayann Ãha - yathÃkÃÓa-sthito nityaæ vÃyu÷ sarvatra-go mahÃn | tathà sarvÃïi bhÆtÃni mat-sthÃnÅty upadhÃraya ||BhG_9.6|| yathà loke ÃkÃÓa-sthita ÃkÃÓe sthito nityaæ sadà vÃyu÷ sarvatra gacchatÅti sarvatra-go mahÃn parimÃïata÷, tathà ÃkÃÓavat sarva-gate mayy asaæÓle«eïaiva sthitÃnÅty evam upadhÃraya vijÃnÅhi ||BhGS_9.6|| ============================== evaæ vÃyur ÃkÃÓe iva mayi sthitÃni sarva-bhÆtÃni sthiti-kÃle | tÃni - sarva-bhÆtÃni kaunteya prak­tiæ yÃnti mÃmikÃm | kalpa-k«aye punas tÃni kalpÃdau vis­jÃmy aham ||BhG_9.7|| sarva-bhÆtÃni kaunteya prak­tiæ triguïÃtmikÃm aparÃæ nik­«Âaæ yÃnti mÃmikÃæ madÅyÃæ kalpa-k«aye pralaya-kÃle | punar bhÆyas tÃni bhÆtÃni utpatti-kÃle kalpÃdau vis­jÃmi utpÃdayÃmy ahaæ pÆrvavat ||BhGS_9.7|| ============================== evam avidyÃ-lak«aïÃm - prak­tiæ svÃm ava«Âabhya vis­jÃmi puna÷ puna÷ | bhÆta-grÃmam imaæ k­tsnam avaÓaæ prak­ter vaÓÃt ||BhG_9.8|| prak­tiæ svÃæ svÅyÃm ava«Âabhya vaÓÅk­tya vis­jÃmi puna÷ puna÷ prak­tito jÃtaæ bhÆta-grÃmaæ bhÆta-samudÃyam imaæ vartamÃnaæ k­tsnam avaÓam asvatantram | avidyÃdi-do«ai÷ paravaÓÅk­tam | prak­ter vaÓÃt svabhÃva-vaÓÃt ||BhGS_9.8|| ============================== tarhi tasya te parameÓvarasya bhÆta-grÃmam imaæ vi«amaæ vidadhata÷, tan-nimittÃbhyÃæ dharmÃdharmÃbhyÃæ saæbandha÷ syÃd itÅdam Ãha bhagavÃn - na ca mÃæ tÃni karmÃïi nibadhnanti dhanaæjaya | udÃsÅnavad ÃsÅnam asaktaæ te«u karmasu ||BhG_9.9|| na ca mÃm ÅÓvaraæ tÃni bhÆta-grÃmasya vi«ama-sarga-nimittÃni karmÃïi nibadhnanti dhanaæjaya | tatra karmaïÃm asaæbandhitve kÃraïam Ãha - udÃsÅnavat ÃsÅnaæ yathà udÅsÅna upek«aka÷ kaÓcit tadvad ÃsÅnam Ãtmano 'vikriyatvÃt | asaktaæ phalÃsaÇga-rahitam, abhimÃna-varjitam, ahaæ karomÅti te«u karmasu | ato 'nyasyÃpi kart­tvÃbhimÃnÃbhÃva÷ phalÃsaÇgÃbhÃvaÓ cÃsaæbandha-kÃraïam, anyathà karmabhir badhyate mƬha÷ koÓa-kÃravad ity abhiprÃya÷ ||BhGS_9.9|| ============================== tatra bhÆta-grÃmam imaæ vis­jÃmy udÃsÅnavad ÃsÅnam iti ca viruddham ucyate, iti tat-parihÃrÃrtham Ãha - mayÃdhyak«eïa prak­ti÷ sÆyate sa-carÃcaram | hetunÃnena kaunteya jagad viparivartate ||BhG_9.10|| mayÃdhyak«eïa sarvato d­Ói-mÃtra-svarupeïÃvikriyÃtmanÃdhyak«eïa mayÃ, mama mÃyà triguïÃtmikÃvidyÃ-lak«aïà prak­ti÷ sÆyate utpÃdayati sa-carÃcaraæ jagat | tathà ca mantra-varïa÷ - eko deva÷ sarva-bhÆte«u gƬha÷ sarva-vyÃpÅ sarva-bhÆtÃntarÃtmà | karmÃdhyak«a÷ sarva-bhÆtÃdhivÃsa÷ sÃk«Å cetà kevalo nirguïaÓ ca || [ÁvetU 6.11] iti | hetunà nimittenÃnenÃdhyak«atvena kaunteya jagat sa-carÃcaraæ vyaktÃvyaktÃtmakaæ viparivartate sarvÃvasthÃsu | d­Ói-karmatvÃpatti-nimittà hi jagata÷ sarvà prav­tti÷ - aham idaæ bhok«ye, paÓyÃmÅdam, Ó­ïomÅdam, sukham anubhavÃmi, du÷kham anubhavÃmi, tad-artham idaæ kari«ye, idaæ j¤ÃsyÃmi, ity ÃdyÃvagati-ni«ÂhÃvagaty-avasÃnaiva | yo asyÃdhyak«a÷ parame vyoman [ãk 8.7.17.7, TaittB 2.8.9] ity ÃdayaÓ ca mantrà etam arthaæ darÓayanti | tataÓ caikasya devasya sarvÃdhyak«a-bhÆta-caitanya-mÃtrasya paramÃrthata÷ sarva-bhogÃnabhisaæbandhino 'nyasya cetanÃntarasyÃbhÃve bhoktur anyasyÃbhÃvÃt | kiæ-nimitteyaæ s­«Âir ity atra praÓna-prativacane 'nupapanne, ko addhà veda ka iha pravocat | kuta ÃjÃtà kuta iyaæ vis­«Âi÷ [ãk 8.7.17.8] ity Ãdi-mantra-varïebhya÷ | darÓitaæ ca bhagavatà - aj¤ÃnenÃv­taæ j¤Ãnaæ tena muhyanti jantava÷ [GÅtà 5.15] iti ||BhGS_9.10|| ============================== evaæ mÃæ nitya-Óuddha-buddham ukta-svabhÃvaæ sarvaj¤aæ sarva-jantÆnÃm ÃtmÃnam api santam - avajÃnanti mÃæ mƬhà mÃnu«Åæ tanum ÃÓritam | paraæ bhÃvam ajÃnanto mama bhÆta-maheÓvaram ||BhG_9.11|| avajÃnanty avaj¤Ãæ paribhavaæ kurvanti mÃæ mƬhà avivekina÷ | mÃnu«Åæ manu«yasaæbandhinÅæ tanuæ deham ÃÓritam, manu«yadehena vyavaharantamity etat, paraæ prak­«Âaæ bhÃvaæ param Ãtma-tattvam ÃkÃÓa-kalpam ÃkÃÓÃd apy antaratamam ajÃnanto mama bhÆta-maheÓvaraæ sarva-bhÆtÃnÃæ mahÃntam ÅÓvaraæ svÃtmÃnam | tataÓ ca tasya mamÃvaj¤Ãna-bhÃvanena ÃhatÃs te varÃkÃ÷ ||BhGS_9.11|| ============================== katham ? - moghÃÓà mogha-karmÃïo mogha-j¤Ãnà vicetasa÷ | rÃk«asÅm ÃsurÅæ caiva prak­tiæ mohinÅæ ÓritÃ÷ ||BhG_9.12|| moghÃÓà v­thà ÃÓà ÃÓi«o ye«Ãæ te moghÃÓÃ÷ | tathà mogha-karmÃïo yÃni cÃgnihotrÃdÅni tair anu«ÂhÅyamÃnÃni karmÃïi tÃni ca, te«Ãæ bhagavat-paribhavÃt, svÃtma-bhÆtasyÃvaj¤ÃnÃt moghÃny eva ni«phalÃni karmÃïi bhavantÅti mogha-karmÃïa÷ | tathà mogha-j¤Ãnà moghaæ ni«phalaæ j¤Ãnaæ ye«Ãæ te mogha-j¤ÃnÃ÷, j¤Ãnam api te«Ãæ ni«phalam eva syÃt | vicetaso vigata-vivekÃÓ ca te bhavantÅty abhiprÃya÷ | kiæ ca - te bhavanti rÃk«asÅæ rak«asÃæ prak­tiæ svabhÃvam ÃsurÅm asurÃïÃæ ca prak­tiæ mohinÅæ moha-karÅæ dehÃtma-vÃdinÅæ ÓritÃ÷ ÃÓritÃ÷, | chindhi, bhindhi, piba, khÃda, parasvam apahara, ity evaæ vadana-ÓÅlÃ÷ krÆra-karmÃïo bhavantÅty artha÷ | asuryà nÃma te lokÃ÷ [ýÓaU 3] iti Órute÷ ||BhGS_9.12|| ============================== ye puna÷ ÓraddadhÃnà bhagavad-bhakti-lak«aïe mok«a-mÃrge prav­ttÃ÷ - mahÃtmÃnas tu mÃæ pÃrtha daivÅæ prak­tim ÃÓritÃ÷ | bhajanty ananya-manaso j¤Ãtvà bhÆtÃdim avyayam ||BhG_9.13|| mahÃtamÃnas tv ak«udra-cittÃ÷ mÃm ÅÓvaraæ pÃrtha daivÅæ devÃnÃæ prak­tiæ Óama-dama-dayÃ-ÓraddhÃdi-lak«aïÃm ÃÓritÃ÷ santo bhajanti sevante 'nanya-manaso 'nanya-città j¤Ãtvà bhÆtÃdiæ bhÆtÃnÃæ viyad-ÃdÅnÃæ prÃïinÃæ cÃdiæ kÃraïam avyayam ||BhGS_9.13|| ============================== katham ? - satataæ kÅrtayanto mÃæ yatantaÓ ca d­¬ha-vratÃ÷ | namasyantaÓ ca mÃæ bhaktyà nitya-yuktà upÃsate ||BhG_9.14|| satataæ sarvadà bhagavantaæ brahma-svarÆpaæ mÃæ kÅrtayanta÷, yatantaÓ ca indriyopasaæhÃra-Óama-dama-dayÃhiæsÃdi-lak«aïair dharmai÷ prayatantaÓ ca, d­¬ha-vratà d­¬haæ sthiram acÃlyaæ vrataæ ye«Ãæ te d­¬ha-vratà namasyantaÓ ca mÃæ h­dayeÓayam ÃtmÃnaæ bhaktyà nitya-yuktÃ÷ santa upÃsate sevante ||BhGS_9.14|| ============================== te kena kena prakÃreïa upÃsate ity ucyate - j¤Ãna-yaj¤ena cÃpy anye yajanto mÃm upÃsate | ekatvena p­thaktvena bahudhà viÓvato-mukham ||BhG_9.15|| j¤Ãna-yaj¤ena j¤Ãnam eva bhagavad-vi«ayaæ yaj¤as tena j¤Ãna-yaj¤ena, yajanta÷ pÆjayanta÷ mÃm ÅÓvaraæ cÃpy anye 'nyÃm upÃsanÃæ parityajyopÃsate | tac ca j¤Ãnam - ekatvenaikam eva paraæ brahmeti paramÃrtha-darÓanena yajanta upÃsate | kecic ca p­thaktvena Ãditya-candrÃdi-bhedena sa eva bhagavÃn vi«ïur avasthita ity upÃsate | kecit bahudhÃvasthita÷ sa eva bhagavÃn sarvato-mukho viÓva-rÆpa iti taæ viÓva-rÆpaæ sarvato-mukhaæ bahudhà bahu-prakÃreïopÃsate ||BhGS_9.15|| ============================== yadi bahubhi÷ prakÃrair upÃsate, kathaæ tvÃm eva upÃsata iti | ata Ãha - ahaæ kratur ahaæ yaj¤a÷ svadhÃham aham au«adham | mantro 'ham aham evÃjyam aham agnir ahaæ hutam ||BhG_9.16|| ahaæ kratu÷ Órauta-karma-bhedo 'ham eva | ahaæ yaj¤a÷ smÃrta÷ | kiæ ca svadhÃnnam aham, pit­bhyo yad dÅyate | aham au«adhaæ sarva-prÃïibhir yat adyate tat au«adha-Óabda-Óabditaæ vrÅhi-yavÃdi-sÃdhÃraïam | athavà svadheti sarva-prÃïi-sÃdhÃraïam annam, au«adham iti vyÃdhy-upaÓamanÃrthaæ bhe«ajam | mantro 'ham, yena pit­bhyo devatÃbhyaÓ ca havir dÅyate | aham eva Ãjyaæ haviÓ ca | aham agni÷, yasmin hÆte havi÷ so 'gnir aham | ahaæ hutaæ havana-karmaÓ ca ||BhGS_9.16|| ============================== kiæ ca - pitÃham asya jagato mÃtà dhÃtà pitÃmaha÷ | vedyaæ pavitram oækÃra ­k sÃma yajur eva ca ||BhG_9.17|| pità janayitÃham asya jagata÷, mÃtà janayitrÅ, dhÃtà karma-phalasya prÃïibhyo vidhÃtÃ, pitÃmaha÷ pitu÷ pitÃ, vedyaæ veditavyam, pavitraæ pÃvanam oækÃra÷, ­k sÃma yajue eva ca ||BhGS_9.17|| ============================== kiæ ca - gatir bhartà prabhu÷ sÃk«Å nivÃsa÷ Óaraïaæ suh­t | prabhava÷ pralaya÷ sthÃnaæ nidhÃnaæ bÅjam avyayam ||BhG_9.18|| gati÷ karma-phalam, bhartà po«ÂÃ, prabhu÷ svÃmÅ, sÃk«Å prÃïinÃæ k­tÃk­tasya, nivÃso yasmin prÃïino nivasanti, Óaraïam ÃrtÃnÃm, prapannÃnÃm Ãrti-hara÷ | suh­t pratyupakÃrÃnapek«a÷ sann upakÃrÅ, prabhava utpattir jagata÷, pralaya÷ pralÅyate 'smin iti, tathà sthÃnaæ ti«Âhaty asminn iti, nidhÃnaæ nik«epa÷ kÃlÃntaropabhogyaæ prÃïinÃm, bÅjaæ praroha-kÃraïaæ praroha-dharmiïÃm, avyayaæ yÃvat-saæsÃra-bhÃvitvÃt avyayam, na hy abÅjaæ kiæcit prarohati | nityaæ ca praroha-darÓanÃd bÅja-saætatir na vyetÅti gamyate ||BhGS_9.18|| ============================== kiæ ca - tapÃmy aham ahaæ var«aæ nig­hïÃmy uts­jÃmi ca | am­taæ caiva m­tyuÓ ca sad asac cÃham arjuna ||BhG_9.19|| tapÃmy aham Ãdityo bhÆtvà kaiÓcit raÓmibhir ulbaïai÷ | ahaæ var«aæ kaiÓcid raÓmibhir uts­jÃmi | uts­jya punar nig­hïÃmi kaiÓcid raÓmibhir a«Âabhir mÃsai÷ punar uts­jÃmi prÃv­«i | am­taæ caiva devÃnÃm, m­tyuÓ ca martyÃnÃm | sad yasya yat saæbandhitayà vidyamÃnaæ tat, tad-viparÅtam asac caivÃham arjuna | na punar atyantam evÃsad bhagavÃn, svayaæ kÃrya-kÃraïe và sad-asatÅ ||BhGS_9.19|| ============================== ye pÆrvoktair niv­tti-prakÃrair ekatva-p­thaktvÃdi-vij¤Ãnair yaj¤air mÃæ pÆjayanta upÃsate j¤Ãna-vida÷, te yathÃ-vij¤Ãnaæ mÃm eva prÃpnuvanti | ye punar aj¤Ã÷ kÃma-kÃmÃ÷ - traividyà mÃæ somapÃ÷ pÆta-pÃpà yaj¤air i«Âvà svar-gatiæ prÃrthayante | te puïyam ÃsÃdya surendra-lokam aÓnanti divyÃn divi deva-bhogÃn ||BhG_9.20|| traividyà ­g-yaju÷-sÃma-vido mÃæ vasv-Ãdi-deva-rÆpiïaæ somapÃ÷ somaæ pibantÅti somapÃ÷, tenaiva soma-pÃnena pÆta-pÃpÃ÷ Óuddha-kilbi«Ã÷, yaj¤air agni«ÂomÃdibhir i«Âvà pÆjayitvà svar-gatiæ svarga-gamanaæ svar eva gati÷ svar-gatis tÃm, prÃrthayante | te ca puïyaæ puïya-phalam ÃsÃdya saæprÃpya surendra-lokaæ Óatakrato÷ sthÃnam aÓnanti bhu¤jate divyÃn divi bhavÃn aprÃk­tÃn deva-bhogÃn devÃnÃæ bhogÃn ||BhGS_9.20|| ============================== te taæ bhuktvà svarga-lokaæ viÓÃlaæ k«Åïe puïye martya-lokaæ viÓanti | evaæ trayÅ-dharmam anuprapannà gatÃgataæ kÃma-kÃmà labhante ||BhG_9.21|| te taæ bhuktvà svarga-lokaæ viÓÃlaæ vistÅrïaæ k«Åïe puïye martya-lokaæ viÓanti ÃviÓanti | evaæ yathoktena prakÃreïa trayÅ-dharmaæ kevalaæ vaidikaæ karmÃnuprapannà gatÃgataæ gataæ cÃgataæ ca gatÃgataæ gamanÃgamanaæ kÃma-kÃmÃ÷ kÃmÃn kÃmayanta iti kÃma-kÃmà labhante gatÃgatam eva, na tu svÃtantryaæ kvacil labhanta ity artha÷ ||BhGS_9.21|| ============================== ye punar ni«kÃmÃ÷ samyag-darÓina÷ - ananyÃÓ cintayanto mÃæ ye janÃ÷ paryupÃsate | te«Ãæ nityÃbhiyuktÃnÃæ yoga-k«emaæ vahÃmy aham ||BhG_9.22|| ananyà ap­thag-bhÆtÃ÷ paraæ devaæ nÃrÃyaïam Ãtmatvena gatÃ÷ santaÓ cintayanto mÃæ ye janÃ÷ saænyÃsina÷ paryupÃsate, te«Ãæ paramÃrtha-darÓinÃæ nityÃbhiyuktÃnÃæ satatÃbhiyoginÃæ yoga-k«emaæ yogo 'prÃptasya prÃpaïaæ k«emas tad-rak«aïaæ tad-ubhayaæ vahÃmi prÃpayÃmy aham | j¤ÃnÅ tv Ãtmaiva me matam [GÅtà 7.18] sa ca mama priya÷ [GÅtà 7.17] yasmÃd tasmÃt te mamÃtma-bhÆtÃ÷ priyÃÓ ceti | nanv anye«Ãm api bhaktÃnÃæ yoga-k«emaæ vahaty eva bhagavÃn | satyaæ vahaty eva | kiætv ayaæ viÓe«a÷ - anye ye bhaktÃs te ÃtmÃrthaæ svayam api yoga-k«emam Åhante | ananya-darÓinas tu nÃtmÃrthaæ yoga-k«emam Åhante | na hi te jÅvite maraïe vÃtmano g­ddhiæ kurvanti | kevalam eva bhagavac-charaïÃs te | ato bhagavÃn eva te«Ãæ yoga-k«emaæ vahatÅti ||BhGS_9.22|| ============================== nanv anyÃpi devatÃs tvam eva cet tad-bhaktÃÓ ca tvÃm eva yajante | satyam evam - ye 'py anya-devatÃ-bhaktà yajante ÓraddhayÃnvitÃ÷ | te 'pi mÃm eva kaunteya yajanty avidhi-pÆrvakam ||BhG_9.23|| ye 'py anya-devatÃ-bhaktà anyÃsu devatÃsu bhaktà anya-devatÃ-bhaktÃ÷ santo yajante pÆjayanti Óraddhayà Ãstikya-buddhyÃnvità anugatÃ÷, te 'pi mÃm eva kaunteya yajanty avidhi-pÆrvakam avidhir aj¤Ãnaæ tat-pÆrvakaæ yajanta ity artha÷ ||BhGS_9.23|| ============================== kasmÃt te 'vidhi-pÆrvakaæ yajanta ity ucyate | yasmÃt - ahaæ hi sarva-yaj¤ÃnÃæ bhoktà ca prabhur eva ca | na tu mÃm abhijÃnanti tattvenÃtaÓ cyavanti te ||BhG_9.24|| ahaæ hi sarva-yaj¤ÃnÃæ ÓrautÃnÃæ smÃrtÃnÃæ ca sarve«Ãæ yaj¤ÃnÃæ devatÃtmatvena bhoktà ca prabhur eva ca | mat-svÃmiko hi yaj¤a÷, adhiyaj¤o 'ham evÃtra [GÅtà 8.4] iti hy uktam | tathà na tu mÃm abhijÃnanti tattvena yathÃvat | ataÓ cÃvidhi-pÆrvakam i«Âvà yÃga-phalÃc cyavanti pracyavante te ||BhGS_9.24|| ============================== ye 'py anya-devatÃ-bhakti-mattvenÃvidhi-pÆrvakaæ yajante, te«Ãm api yÃga-phalam avaÓyaæbhÃvi | katham ? - yÃnti deva-vratà devÃn pitÌn yÃnti pit­-vratÃ÷ | bhÆtÃni yÃnti bhÆtejyà yÃnti mad-yÃjino 'pi mÃm ||BhG_9.25|| yÃnti gacchanti deva-vratà deve«u vrataæ niyamo bhaktiÓ ca ye«Ãæ te deva-vratà devÃn yÃnti | pitÌn agni«v ÃttÃdÅn yÃnti pit­-vratÃ÷ ÓrÃddhÃdi-kriyÃ-parÃ÷ pit­-bhaktÃ÷ | bhÆtÃni vinÃyaka-mÃt­-gaïa-catur-bhaginyÃdÅni yÃnti bhÆtejyà bhÆtÃnÃæ pÆjakÃ÷ | yÃnti mad-yÃjino mad-yajana-ÓÅlà vai«ïavà mÃm eva yÃnti | samÃne 'py ÃyÃse mÃm eva na bhajante 'j¤ÃnÃt, tena te 'lpa-phala-bhÃjo bhavantÅty artha÷ ||BhGS_9.25|| ============================== na kevalaæ mad-bhaktÃnÃm anÃv­tti-lak«aïam ananta-phalam, sukhÃrÃdhanaÓ cÃham | katham ? - patraæ pu«paæ phalaæ toyaæ yo me bhaktyà prayacchati | tad ahaæ bhakty-upah­tam aÓnÃmi prayatÃtmana÷ ||BhG_9.26|| patraæ pu«paæ phalaæ toyam udakaæ ya÷ me mahyaæ bhaktyà prayacchati, tat ahaæ patrÃdi bhaktyà upah­taæ bhakti-pÆrvakaæ prÃpitaæ bhakty-upah­tam aÓnÃmi g­hïÃmi prayatÃtmana÷ Óuddha-buddhe÷ ||BhGS_9.26|| ============================== yata÷ evam, ata÷ - yat karo«i yad aÓnÃsi yaj juho«i dadÃsi yat | yat tapasyasi kaunteya tat kuru«va mad-arpaïam ||BhG_9.27|| yat karo«i svata÷ prÃptam, yad aÓnÃsi, yac ca juho«i havanaæ nirvartayasi Órautaæ smÃrtaæ vÃ, yad dadÃsi prayacchasi brÃhmaïÃdibhyo hiraïyÃnnÃjyÃdi, yat tapasyasi tapaÓ carasi kaunteya, tat kuru«va mad-arpaïaæ mat-samarpaïam ||BhGS_9.27|| ============================== evaæ kurvatas tava yat bhavati, tat s­ïu - ÓubhÃÓubha-phalair evaæ mok«yase karma-bandhanai÷ | saænyÃsa-yoga-yuktÃtmà vimukto mÃm upai«yasi ||BhG_9.28|| ÓubhÃÓubha-phalai÷ ÓubhÃÓubhe i«ÂÃni«Âe phale ye«Ãæ tÃni ÓubhÃÓubha-phalÃni karmÃïi tai÷ ÓubhÃÓubha-phalai÷ karma-bandhanai÷ karmÃïy eva bandhanÃni karma-bandhanÃni tai÷ karma-bandhanair evaæ mad-arpaïaæ kurvan mok«yase | so 'yaæ saænyÃsa-yogo nÃma, saænyÃsaÓ cÃsau mat-samarpaïatayà karmatvÃd yogaÓ cÃsÃv iti, tena saænyÃsa-yogena yukta ÃtmÃnta÷-karaïaæ yasya tava sa tvaæ saænyÃsa-yoga-yuktÃtmà san vimukta÷ karma-bandhanair jÅvann eva patite cÃsmin ÓarÅre mÃm upai«yasi Ãgami«yasi ||BhGS_9.28|| ============================== rÃga-dve«avÃæs tarhi bhagavÃn, yato bhaktÃn anug­hïÃti, netarÃn iti tan na - samo 'haæ sarva-bhÆte«u na me dve«yo 'sti na priya÷ | ye bhajanti tu mÃæ bhaktyà mayi te te«u cÃpy aham ||BhG_9.29|| samas tulyo 'haæ sarva-bhÆte«u | na me dve«yo 'sti na priya÷ | agnivad aham - dÆra-sthÃnÃæ yathÃgni÷ ÓÅtaæ nÃpanayati, samÅpam upasarpatÃm apanayati | tathÃhaæ bhaktÃn anug­hïÃmi, netarÃn | ye bhajanti tu mÃm ÅÓvaraæ bhaktyà mayi te - svabhÃvata eva, na mama rÃga-nimittam - vartante | te«u cÃpy ahaæ svabhÃvata eva varte, netare«u | naitÃvatà te«u dve«o mam ||BhGS_9.29|| ============================== s­ïu mad-bhakter mÃhÃtmyam - api cet sudurÃcÃro bhajate mÃm ananya-bhÃk | sÃdhur eva sa mantavya÷ samyag vyavasito hi sa÷ ||BhG_9.30|| api cet yady api sudurÃcÃra÷ su«Âhu durÃcÃro 'tÅva kutsitÃcÃro 'pi bhajate mÃm ananya-bhÃk ananya-bhakti÷ san, sÃdhur eva samyag-v­tta eva sa mantavyo j¤Ãtavya÷ | samyag yathÃvad vyavasito hi sa÷, yasmÃt sÃdhu-niÓcaya÷ sa÷ ||BhGS_9.30|| ============================== uts­jyaÓ ca bÃhyÃæ durÃcÃratÃm anta÷ samyag-vyavasÃya-sÃmarthyÃt - k«ipraæ bhavati dharmÃtmà ÓaÓvac-chÃntiæ nigacchati | kaunteya pratijÃnÅhi na me bhakta÷ praïaÓyati ||BhG_9.31|| k«ipraæ ÓÅghraæ bhavati dharmÃtmà dharma-citta eva | ÓaÓvan nityaæ ÓÃntiæ copaÓamaæ nigacchati prÃpnoti | s­ïu paramÃrtham, kaunteya pratijÃnÅhi niÓcitÃæ pratij¤Ãæ kuru, na me mama bhakto mayi samarpitÃntarÃtmà mad-bhakto na praïaÓyatÅti ||BhGS_9.31|| ============================== kiæ ca - mÃæ hi pÃrtha vyapÃÓritya ye 'pi syu÷ pÃpa-yonaya÷ | striyo vaiÓyÃs tathà ÓÆdrÃs te 'pi yÃnti parÃæ gatim ||BhG_9.32|| mÃæ hi yasmÃt pÃrtha vyapÃÓritya mÃm ÃÓrayatvena g­hÅtvà ye 'pi syu÷ pÃpa-yonaya÷ pÃpà yonir ye«Ãæ te pÃpa-yonaya÷ syur bhaveyu÷ | pÃpa-yonaya÷ pÃpà yonir ye«Ãæ te pÃpa-yonaya÷ pÃpa-janmÃna÷ | ke te ? ity Ãha -striyo vaiÓyÃs tathà ÓÆdrÃs te 'pi yÃnti gacchanti parÃæ prak­«ÂÃæ gatim ||BhGS_9.32|| ============================== kiæ punar brÃhmaïÃ÷ puïyà bhaktà rÃjar«ayas tathà | anityam asukhaæ lokam imaæ prÃpya bhajasva mÃm ||BhG_9.33|| kiæ punar brÃhmaïÃ÷ puïyÃ÷ puïya-yonayo bhaktà rÃjar«ayas tathà rÃjÃnaÓ ca te ­«ayaÓ ceti rÃjar«aya÷ | yata evam, ato 'nityaæ k«aïa-bhaÇguram asukhaæ ca sukha-varjitam imaæ lokaæ manu«ya-lokaæ prÃpya puru«Ãrtha-sÃdhanaæ durlabhaæ manu«yatvaæ labdhvà bhajasva sevasva mÃm ||BhGS_9.33|| ============================== katham ? - man-manà bhava mad-bhakto mad-yÃjÅ mÃæ namaskuru | mÃm evai«yasi yuktvaivam ÃtmÃnaæ mat-parÃyaïa÷ ||BhG_9.34|| mayi vÃsudeve mano yasya tava sa tvaæ man-manà bhava | tathà mad-bhakto bhava | mad-yÃjÅ mad-yajana-ÓÅlo bhava | mÃm eva ca namaskuru | mÃm eveÓvarasyÃgami«yasi yuktvà samÃdhÃya cittam | evam ÃtmÃnaæ mÃæ ahaæ hi sarve«Ãæ bhÆtÃnÃm Ãtmà parà ca gati÷ param ayanaæ taæ mÃm evambhÆtam e«yastÅty atÅtena padena sambandha÷ | mat-parÃyaïa÷ sann ity artha÷ ||BhGS_9.34|| iti ÓrÅmat-paramahaæsa-parivrÃjakÃcÃryasya ÓrÅ-govinda-bhagavat-pÆjya-pÃda- Ói«yasya ÓrÅmac-chaækara-bhagavata÷ k­tau ÓrÅmad-bhagavad-gÅtÃ-bhëye rÃja-vidyÃ-rÃja-guhya-yogo nÃma navamo 'dhyÃya÷ ||9|| __________________________________________________________ BhG 10 atha vibhÆti-yogo nÃma daÓamo 'dhyÃya÷ (bhagavat-pÃda-ÓrÅmac-chaÇkarÃcÃrya-k­ta-bhëyam) saptame 'dhyÃye bhagavatas tattvaæ vibhÆtayaÓ ca prakÃÓitÃ÷, navame ca | athedÃnÅæ ye«u ye«u bhÃve«u cintyo bhagavÃæs te te bhÃvà vaktavyÃ÷ | tattvaæ ca bhagavato vaktavyam uktam api, durvij¤eyatvÃt, ity ata÷ ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca - bhÆya eva mahÃ-bÃho Ó­ïu me paramaæ vaca÷ | yat te 'haæ prÅyamÃïÃya vak«yÃmi hita-kÃmyayà ||BhG_10.1|| bhÆya eva bhÆya÷ punar he mahÃbÃho s­ïu me madÅyaæ paramaæ prak­«Âaæ niratiÓaya-vastuna÷ prakÃÓakaæ vaco vÃkyaæ yat paramaæ te tubhyaæ prÅyamÃïÃya - mad-vacanÃt prÅyase tvam atÅvÃm­tam iva piban, tata÷ - vak«yÃmi hita-kÃmyayà hitecchayà ||BhGS_10.1|| ============================== kim-artham ahaæ vak«yÃmÅty ata Ãha - na me vidu÷ suragaïÃ÷ prabhavaæ na mahar«aya÷ | aham Ãdir hi devÃnÃæ mahar«ÅïÃæ ca sarvaÓa÷ ||BhG_10.2|| na me vidur na jÃnanti sura-gaïà brahmÃdaya÷ | kiæ te na vidu÷ ? mama prabhavaæ prabhÃvaæ prabhu-Óakty-atiÓayam, athavà prabhavaæ prabhavanam utpattim | nÃpi mahar«ayo bh­gv-Ãdayo vidu÷ | kasmÃt te na vidur ity ucyate - aham Ãdi÷ kÃraïaæ hi yasmÃd devÃnÃæ mahar«ÅïÃæ ca sarvaÓa÷ sarva-prakÃrai÷ ||BhGS_10.2|| ============================== kiæ ca - yo mÃm ajam anÃdiæ ca vetti loka-maheÓvaram | asaæmƬha÷ sa martye«u sarva-pÃpai÷ pramucyate ||BhG_10.3|| ya÷ mÃm ajam anÃdiæ ca, yasmÃt aham Ãdir devÃnÃæ mahar«ÅïÃæ ca, na mamÃnya÷ Ãdi÷ vidyate | ato 'ham ajo 'nÃdi ca | anÃditvam ajatve hetu÷, taæ mÃm ajam anÃdiæ ca yo vetti vijÃnÃti lokamaheÓvaraæ lokÃnÃæ mahÃntam ÅÓvaraæ turÅyam aj¤ÃnatatkÃryavarjitam asaæmƬha÷ saæmohavarjita÷ sa÷ matrye«u manu«ye«u, sarvapÃpai÷ sarve÷ pÃpair mati-pÆrvÃmatipÆrva-k­tai÷ pramucyate pramok«yate ||BhGS_10.3|| ============================== itaÓ cÃhaæ maheÓvaro lokÃnÃm - buddhir j¤Ãnam asaæmoha÷ k«amà satyaæ dama÷ Óama÷ | sukhaæ du÷khaæ bhavo 'bhÃvo bhayaæ cÃbhayam eva ca ||BhG_10.4|| buddhir anta÷-karaïasya sÆk«mÃdy-arthÃvabodhana-sÃmarthyam, tadvantaæ buddhimÃn iti hi vadanti | j¤Ãnam ÃtmÃdi-padÃrthÃnÃm avabodha÷ | asaæmoha÷ pratyutpanne«u boddhavye«u viveka-pÆrvikà prav­tti÷ | k«amà Ãkru«Âasya tìitasya vÃvik­ta-cittatà | satyaæ yathÃ-d­«Âasya yathÃ-Órutasya cÃtmÃnubhavasya para-buddhi-saækrÃntaye tathaivoucÃryamÃïà vÃk satyam ucyate | damo bÃhyendriyopaÓama÷ | Óamo 'nta÷-karaïasyopaÓama÷ | sukham ÃhlÃda÷ | du÷khaæ santÃpa÷ | bhava udbhava÷ | abhÃvas tad-viparyaya÷ | bhayaæ ca trÃsa÷, abhayam eva ca tad-viparÅtam ||BhGS_10.4|| ============================== ahiæsà samatà tu«Âis tapo dÃnaæ yaÓo 'yaÓa÷ | bhavanti bhÃvà bhÆtÃnÃæ matta eva p­thag-vidhÃ÷ ||BhG_10.5|| ahiæsÃpŬà prÃïinÃm | samatà sama-cittatà | tu«Âi÷ saæto«a÷ paryÃpta-buddhir lÃbhe«u | tapa indriya-saæyama-pÆrvakaæ ÓarÅra-pŬÃnam | dÃnaæ yathÃ-Óakti saævibhÃga÷ | yaÓo dharma-nimittà kÅrti÷ | ayaÓas tv adharma-nimittà kÅrti÷ | bhavanti bhÃvà yathoktà buddhy-Ãdayo bhÆtÃnÃæ prÃïinÃæ matta eveÓvarÃt p­thag-vidhÃ÷ nÃnÃ-vidhÃ÷ sva-karmÃnurÆpeïa ||BhGS_10.5|| ============================== kiæ ca - mahar«aya÷ sapta pÆrve catvÃro manavas tathà | mad-bhÃvà mÃnasà jÃtà ye«Ãæ loka imÃ÷ prajÃ÷ ||BhG_10.6|| mahar«aya÷ sapta bh­gv-Ãdaya÷ pÆrve 'tÅta-kÃla-saæbandhina÷, catvÃro manavas tathà sÃvarïà iti prasiddhÃ÷ | te ca mad-bhÃvà mad-gata-bhÃvanà vai«ïavena sÃmarthyena upetÃ÷ | mÃnasà manasaivotpÃdità mayà jÃtà utpannÃ÷ | ye«Ãæ manÆnÃæ mahar«ÅïÃæ ca s­«Âir loka imÃ÷ sthÃvara-jaÇgama-lak«aïÃ÷ prajÃ÷ ||BhGS_10.6|| ============================== etÃæ vibhÆtiæ yogaæ ca mama yo vetti tattvata÷ | so 'vikampena yogena yujyate nÃtra saæÓaya÷ ||BhG_10.7|| etÃæ yathoktÃæ vibhÆtiæ vistÃraæ yogaæ ca yuktiæ cÃtmano ghaÂanam, athavà yogaiÓvarya-sÃmarthyaæ sarva-j¤atvaæ yoga-jaæ yoga ucyate, mama madÅyaæ yogaæ yo vetti tattvatas tattvena yathÃvad ity etat, so 'vikampenÃpracalitena yogena samyag darÓana-sthairya-lak«aïena yujyate saæbadhyate | nÃtra saæÓayo nÃsminn arthe saæÓayo 'sti ||BhGS_10.7|| ============================== kÅd­ÓenÃvikampena yogena yujyate ? ity ucyate - ahaæ sarvasya prabhavo matta÷ sarvaæ pravartate | iti matvà bhajante mÃæ budhà bhÃva-samanvitÃ÷ ||BhG_10.8|| ahaæ paraæ brahma vÃsudevÃkhyaæ sarvasya jagata÷ prabhava utpatti÷ | matta eva sthiti-nÃÓa-kriyÃ-phalopabhoga-lak«aïaæ vikriyÃ-rÆpaæ sarvaæ jagat pravartate | ity evaæ matvà bhajante sevante mÃæ budhà avagata-paramÃrtha-tattvÃ÷ | bhÃva-samanvità bhÃvo bhÃvanà paramÃrtha-tattvÃbhiniveÓas tena samanvitÃ÷ saæyuktÃ÷ ity artha÷ ||BhGS_10.8|| ============================== kiæ ca - mac-città mad-gata-prÃïà bodhayanta÷ parasparam | kathayantaÓ ca mÃæ nityaæ tu«yanti ca ramanti ca ||BhG_10.9|| mac-cittÃ÷, mayi cittaæ ye«Ãæ te mac-cittÃ÷ | mad-gata-prÃïÃ÷ mÃæ gatÃ÷ prÃptÃÓ cak«ur-Ãdaya÷ prÃïà ye«Ãæ te mad-gata-prÃïÃ÷ | mayy upasaæh­ta-karaïÃ÷ ity artha÷ | athavÃ, mad-gata-prÃïÃ÷ mad-gata-jÅvanà ity etat | bodhayanto 'vagamayanta÷ parasparam anyonyam, kathayantaÓ ca j¤Ãna-bala-vÅryÃdi-dharmair viÓi«Âaæ mÃm | tu«yanti ca parito«am upayÃnti ca ramanti ca ratiæ ca prÃpnuvanti priya-saægatyeva ||BhGS_10.9|| ============================== ye yathoktai÷ prakÃrair bhajante mÃæ bhaktÃ÷ santa÷ - te«Ãæ satata-yuktÃnÃæ bhajatÃæ prÅti-pÆrvakam | dadÃmi buddhi-yogaæ taæ yena mÃm upayÃnti te ||BhG_10.10|| te«Ãæ satata-yuktÃnÃæ nityÃbhiyuktÃnÃæ niv­tta-sarva-bÃhyai«aïÃnÃæ bhajatÃæ sevamÃnÃnÃm | kim arthitvÃdinà kÃraïena ? nety Ãha - -prÅti-pÆrvakaæ prÅti÷ snehas tat-pÆrvakaæ mÃæ bhajatÃm ity artha÷ | dadÃmi prayacchÃmi buddhi-yogaæ buddhi÷ samyag darÓanaæ mat-tattva-vi«ayaæ tena yogo buddhi-yogas taæ buddhi-yogam, yena buddhi-yogena samyag darÓana-lak«aïena mÃæ parameÓvaram Ãtma-bhÆtam Ãtmatvena upayÃnti pratipadyante | ke ? te ye mac-cittatvÃdi-prakÃrair mÃæ bhajante ||BhGS_10.10|| ============================== kim-artham kasya và tvat-prÃpti-pratibandha-hetor nÃÓakaæ buddhi-yogaæ te«Ãæ tvad-bhaktÃnÃæ dadÃsi ? ity apek«ÃyÃm Ãha - te«Ãm evÃnukampÃrtham aham aj¤Ãna-jaæ tama÷ | nÃÓayÃmy Ãtma-bhÃva-stho j¤Ãna-dÅpena bhÃsvatà ||BhG_10.11|| te«Ãm eva kathaæ nu nÃma Óreya÷ syÃt ity anukampÃrthaæ dayÃ-hetor aham aj¤Ãna-jam avivekato jÃtaæ mithyÃ-pratyaya-lak«aïaæ mohÃndhakÃraæ tamo nÃÓayÃmi, Ãtma-bhÃva-stha Ãtmano bhÃvo 'nta÷-karaïÃÓayas tasminn eva sthita÷ san j¤Ãna-dÅpena viveka-pratyaya-rÆpeïa bhakti-prasÃda-snehÃbhi«iktena mad-bhÃvanÃbhiniveÓa-vÃteritena brahmacaryÃdi-sÃdhana-saæskÃra-vat-praj¤Ãvartinà viraktÃnta÷-karaïÃdhÃreïa vi«aya-vyÃv­tta-citta-rÃga-dve«Ãkalu«ita-nivÃtÃpavaraka-sthena nitya-prav­ttaikÃgrya-dhyÃna-janita-samyag-darÓana-bhÃsvatà j¤Ãna-dÅpenety artha÷ ||BhGS_10.11|| ============================== yathoktÃæ bhagavato vibhÆtiæ yogaæ ca ÓrutvÃrjuna uvÃca - paraæ brahma paraæ dhÃma pavitraæ paramaæ bhavÃn | puru«aæ ÓÃÓvataæ divyam Ãdi-devam ajaæ vibhum ||BhG_10.12|| paraæ brahma paramÃtmà paraæ dhÃma paraæ teja÷ pavitraæ pÃvanaæ paramaæ prak­«Âaæ bhavÃn | puru«aæ ÓÃÓvataæ nityaæ divyaæ divi bhavam Ãdi-devaæ sarva-devÃnÃm Ãdau bhavam Ãdi-devam ajaæ vibhuæ vibhavana-ÓÅlam ||BhGS_10.12|| ============================== Åd­Óam - Ãhus tvÃm ­«aya÷ sarve devar«ir nÃradas tathà | asito devalo vyÃsa÷ svayaæ caiva bravÅ«i me ||BhG_10.13|| Ãhu÷ kathayanti tvÃm ­«ayo vasi«ÂhÃdaya÷ sarve devar«ir nÃradas tathà | asito devalo 'pi evam evÃha, vyÃsaÓ ca, svayaæ caiva tvaæ ca bravÅ«i me ||BhGS_10.13|| ============================== sarvam etad ­taæ manye yan mÃæ vadasi keÓava | na hi te bhagavan vyaktiæ vidur devà na dÃnavÃ÷ ||BhG_10.14|| sarvam etad yathoktam ­«ibhis tvayà caitad ­taæ satyam eva manye, yan mÃæ prati vadasi bhëase he keÓava | na hi te tava bhagavan vyaktiæ prabhavaæ vidur na devà na dÃnavÃ÷ ||BhGS_10.14|| ============================== yatas tvaæ devÃdÅnÃm Ãdi÷, ata÷ - svayam evÃtmanÃtmÃnaæ vettha tvaæ puru«ottama | bhÆta-bhÃvana bhÆteÓa deva-deva jagatpate ||BhG_10.15|| svayam eva ÃtmanÃtmÃnaæ vettha jÃnÃsi tvaæ niratiÓaya-j¤ÃnaiÓvarya-balÃdi-Óaktimantam ÅÓvaraæ | puru«ottama ! bhÆtÃni bhÃvayatÅti bhÆta-bhÃvana÷ | he bhÆtabhÃvana ! bhÆteÓa ! bhÆtÃnÃm ÅÓita÷ ! he deva-deva ! jagat-pate ! ||BhGS_10.15|| ============================== vaktum arhasy aÓe«eïa divyà hy Ãtma-vibhÆtaya÷ | yÃbhir vibhÆtibhir lokÃn imÃæs tvaæ vyÃpya ti«Âhasi ||BhG_10.16|| vaktuæ kathayitum arhasy aÓe«eïa | divyà hy Ãtma-vibhÆtaya÷ | Ãtmano vibhÆtayo yÃs tÃ÷ vaktum arhasi | yÃbhir vibhÆtibhir Ãtmano mÃhÃtmya-vistarair imÃn lokÃn tvaæ vyÃpya ti«Âhasi ||BhGS_10.16|| ============================== kathaæ vidyÃm ahaæ yogiæs tvÃæ sadà paricintayan | ke«u ke«u ca bhÃve«u cintyo 'si bhagavan mayà ||BhG_10.17|| kathaæ vidyÃæ vijÃnÅyÃm ahaæ he yogin tvÃæ sadà paricintayan | ke«u ke«u ca bhÃve«u vastu«u cintyo 'si dhyeyo 'si bhagavan mayà ||BhGS_10.17|| ============================== vistareïÃtmano yogaæ vibhÆtiæ ca janÃrdana | bhÆya÷ kathaya t­ptir hi Ó­ïvato nÃsti me 'm­tam ||BhG_10.18|| vistareïÃtmano yogaæ yogaiÓvarya-Óakti-viÓe«aæ vibhÆtiæ ca vistaraæ dhyeya-padÃrthÃnÃæ he janÃrdana, ardater gati-karmaïo rÆpam, asurÃïÃæ deva-pratipak«a-bhÆtÃnÃæ janÃnÃæ narakÃdi-gamayit­tvÃt janÃrdano 'bhyudaya-ni÷Óreyasa-puru«Ãrtha-prayojanaæ sarvair janair yÃcyate iti và | bhÆya÷ pÆrvam uktam api kathaya | t­pti÷ parito«o hi yasmÃn nÃsti me mama Ó­ïvatas tvan-mukha-ni÷s­ta-vÃkyÃm­tam ||BhGS_10.18|| ============================== ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca - hanta te kathayi«yÃmi divyà hy Ãtma-vibhÆtaya÷ | prÃdhÃnyata÷ kuru-Óre«Âha nÃsty anto vistarasya me ||BhG_10.19|| hanta idÃnÅæ te tava divyà divi bhavà Ãtma-vibhÆtayo 'tmano mama vibhÆtayo yÃs tÃ÷ kathayi«yÃmÅty etat | prÃdhÃnyato yatra yatra pradhÃnà yà yà vibhÆtis tÃæ tÃæ pradhÃnÃæ prÃdhÃnyata÷ kathayi«yÃmy ahaæ kuru-Óre«Âha ! aÓe«atas tu var«a-ÓatenÃpi na Óakyà vaktum, yato nÃsty anto vistarasya me mama vibhÆtÅnÃm ity artha÷ ||BhGS_10.19|| ============================== tatra prathamam eva tÃvat s­ïu - aham Ãtmà gu¬ÃkeÓa sarva-bhÆtÃÓaya-sthita÷ | aham ÃdiÓ ca madhyaæ ca bhÆtÃnÃm anta eva ca ||BhG_10.20|| aham Ãtmà pratyag-Ãtmà gu¬ÃkeÓa, gu¬Ãkà nidrà tasyÃ÷ ÅÓo gu¬ÃkeÓa÷, jita-nidra ity artha÷ | ghana-keÓeti và | sarva-bhÆtÃÓaya-sthita÷ sarve«Ãæ bhÆtÃnÃm ÃÓaye 'ntar-h­di sthito 'ham Ãtmà pratyag-Ãtmà nityaæ dhyeya÷ | tad-aÓaktena cottare«u bhÃve«u cintyo 'ham | yasmÃd aham eva Ãdir bhÆtÃnÃæ kÃraïaæ tathà madhyaæ ca sthitir anta÷ pralayaÓ ca ||BhGS_10.20|| ============================== evaæ ca dhyeyo 'ham - ÃdityÃnÃm ahaæ vi«ïur jyoti«Ãæ ravir aæÓumÃn | marÅcir marutÃm asmi nak«atrÃïÃm ahaæ ÓaÓÅ ||BhG_10.21|| ÃdityÃnÃæ dvÃdaÓÃnÃæ vi«ïur nÃma Ãdityo 'ham | jyoti«Ãæ ravi÷ prakÃÓayitÌïÃm aæÓumÃn raÓmimÃn | marÅcir nÃma marutÃæ marud-devatÃ-bhedÃnÃm asmi | nak«atrÃïÃm ahaæ ÓaÓÅ candramÃ÷ ||BhGS_10.21|| ============================== vedÃnÃæ sÃma-vedo 'smi devÃnÃm asmi vÃsava÷ | indriyÃïÃæ manaÓ cÃsmi bhÆtÃnÃm asmi cetanà ||BhG_10.22|| vedÃnÃæ madhye sÃma-vedo 'smi | devÃnÃæ rÆdrÃdityÃdÅnÃæ vÃsava indro 'smi | indriyÃïÃm ekÃdaÓÃnÃæ cak«ur-ÃdÅnÃæ manaÓ cÃsmi saækalpa-vikalpÃtmakaæ manaÓ cÃsmi | bhÆtÃnÃm asmi cetanà kÃrya-karaïa-saæghÃte nityÃbhivyaktà buddhi-v­ttiÓ cetanà ||BhGS_10.22|| ============================== rudrÃïÃæ ÓaækaraÓ cÃsmi vitteÓo yak«a-rak«asÃm | vasÆnÃæ pÃvakaÓcÃsmi meru÷ ÓikhariïÃm aham ||BhG_10.23|| rudrÃïÃm ekÃdaÓÃnÃæ ÓaækaraÓ cÃsmi | vitteÓa÷ kuvero yak«a-rak«asÃæ yak«ÃïÃæ rak«asÃæ ca | vasÆnÃm a«ÂanÃæ pÃvakaÓ cÃsmy agni÷ | meru÷ ÓikhariïÃæ ÓikharavatÃm aham ||BhGS_10.23|| ============================== purodhasÃæ ca mukhyaæ mÃæ viddhi pÃrtha b­haspatim | senÃnÅnÃm ahaæ skanda÷ sarasÃm asmi sÃgara÷ ||BhG_10.24|| purodhasÃæ ca rÃja-purohitÃnÃæ ca mukhyaæ pradhÃnaæ mÃæ viddhi he pÃrtha b­haspatim | sa hÅndrasyeti mukhya÷ syÃt purodhÃ÷ | senÃnÅnÃæ senÃpatÅnÃm ahaæ skando deva-senÃpati÷ | sarasÃæ yÃni deva-khÃtÃni sarÃæsi te«Ãæ sarasÃæ sÃgaro 'smi bhavÃmi ||BhGS_10.24|| ============================== mahar«ÅïÃæ bh­gur ahaæ girÃm asmy ekam ak«aram | yaj¤ÃnÃæ japa-yaj¤o 'smi sthÃvarÃïÃæ himÃlaya÷ ||BhG_10.25|| mahar«ÅïÃæ bh­gur aham | girÃæ vÃcÃæ pada-lak«aïÃnÃm ekam ak«aram oækÃro 'smi | yaj¤ÃnÃæ japa-yaj¤o 'smi, sthÃvarÃïÃæ sthiti-matÃæ himÃlaya÷ ||BhGS_10.25|| ============================== aÓvattha÷ sarva-v­k«ÃïÃæ devar«ÅïÃæ ca nÃrada÷ | gandharvÃïÃæ citraratha÷ siddhÃnÃæ kapilo muni÷ ||BhG_10.26|| aÓvattha÷ sarva-v­k«ÃïÃm, devar«ÅïÃæ ca nÃrado devÃ÷ eva santa÷ ­«itvaæ prÃptÃ÷ mantra-darÓitvÃt te devar«aya÷ | te«Ãæ nÃrado 'smi | gandharvÃïÃæ citraratho nÃma gandharvo 'smi | siddhÃnÃæ janmanaiva dharma-j¤Ãna-vairÃgyaiÓvaryÃtiÓayaæ prÃptÃnÃæ kapilo muni÷ ||BhGS_10.26|| ============================== uccai÷Óravasam aÓvÃnÃæ viddhi mÃm am­todbhavam | airÃvataæ gajendrÃïÃæ narÃïÃæ ca narÃdhipam ||BhG_10.27|| ucai÷Óravasam a vÃnÃæ ucai÷ÓravÃ÷ nÃmà varÃjas taæ mÃæ viddhi vijÃnÅhy am­todbhavam am­ta-nimitta-mathanodbhavam | airÃvatam irÃvatyÃ÷ apatyaæ gajendrÃïÃæ hastÅÓvarÃïÃm, tam mÃæ viddhÅty anuvartate | narÃïÃæ ca manu«yÃïÃæ narÃdhipaæ rÃjÃnaæ mÃæ viddhi jÃnÅhi ||BhGS_10.27|| ============================== ÃyudhÃnÃm ahaæ vajraæ dhenÆnÃm asmi kÃma-dhuk | prajanaÓ cÃsmi kandarpa÷ sarpÃïÃm asmi vÃsuki÷ ||BhG_10.28|| ÃyudhÃnÃm ahaæ vajraæ dadhÅcy-asthi-saæbhavam | dhenÆnÃæ dogdhrÅïÃm asmi kÃma-dhuk vasi«Âhasya sarva-kÃmÃnÃæ dogdhrÅ, sÃmÃnyà và kÃma-dhuk | prajana÷ prajanayitÃsmi kandarpa÷ kÃma÷ | sarpÃïÃæ sarpa-bhedÃnÃm asmi vÃsuki÷ sarpa-rÃja÷ ||BhGS_10.28|| ============================== anantaÓ cÃsmi nÃgÃnÃæ varuïo yÃdasÃm aham | pitÌïÃm aryamà cÃsmi yama÷ saæyamatÃm aham ||BhG_10.29|| anantaÓ cÃsmi nÃgÃnÃæ nÃga-viÓe«ÃïÃæ nÃgarÃjaÓ cÃsmi | varuïo yÃdasÃm aham ab-devatÃnÃæ rÃjÃham | pitÌïÃm aryamà nÃma pit­-rÃjaÓ cÃsmi | yama÷ saæyamatÃæ saæyamanaæ kurvatÃm aham ||BhGS_10.29|| ============================== prahlÃdaÓ cÃsmi daityÃnÃæ kÃla÷ kalayatÃm aham | m­gÃïÃæ ca m­gendro 'haæ vainateyaÓ ca pak«iïÃm ||BhG_10.30|| prahlÃdo nÃmaÓ cÃsmi daityÃnÃæ diti-vaæÓyÃnÃm | kÃla÷ kalayatÃæ kalanaæ gaïanaæ kurvatÃm aham | m­gÃïÃæ ca m­gendra÷ siæho vyÃghro vÃham | vainateyaÓ ca garutmÃn vinatÃ-suta÷ pak«iïÃæ patatriïÃm ||BhGS_10.30|| ============================== pavana÷ pavatÃm asmi rÃma÷ Óastra-bh­tÃm aham | jha«ÃïÃæ makaraÓ cÃsmi srotasÃm asmi jÃhnavÅ ||BhG_10.31|| pavano vÃyu÷ pavatÃæ pÃvayitaÌïÃm asmi | rÃma÷ Óastra-bh­tÃm ahaæ ÓastrÃïÃæ dhÃrayitÌïÃæ dÃÓarathi÷ rÃmo 'ham | jha«ÃïÃæ matsyÃdÅnÃæ makaro nÃma jÃti-viÓe«o 'ham | srotasÃæ sravantÅnÃm asmi jÃhnavÅ gaÇgà ||BhGS_10.31|| ============================== sargÃïÃm Ãdir antaÓ ca madhyaæ caivÃham arjuna | adhyÃtma-vidyà vidyÃnÃæ vÃda÷ pravadatÃm aham ||BhG_10.32|| sargÃïÃæ s­«ÂÅnÃm Ãdir antaÓ ca madhyaæ caivÃham utpatti-sthiti-layà aham arjuna | bhÆtÃnÃæ jÅvÃdhi«ÂhitÃnÃm eva Ãdir antaÓ cety Ãdy uktam upakrame, iha tu sarvasyaiva sarga-mÃtrasyeti viÓe«a÷ | adhyÃtma-vidyà vidyÃnÃæ mok«ÃrthatvÃt pradhÃnam asmi | vÃdo 'rtha-nirïaya-hetutvÃt pravadatÃæ pradhÃnam, ata÷ so 'ham asmi | pravakt­-dvÃreïa vadana-bhedÃnÃm eva vÃda-jalpa-vitaï¬ÃnÃm iha grahaïaæ pravadatÃm iti ||BhGS_10.32|| ============================== ak«arÃïÃm akÃro 'smi dvandva÷ sÃmÃsikasya ca | aham evÃk«aya÷ kÃlo dhÃtÃhaæ viÓvato-mukha÷ ||BhG_10.33|| ak«arÃïÃæ varïÃnÃm akÃro varïo 'smi | dvandva÷ samÃso 'smi sÃmÃsikasya ca samÃsa-samÆhasya | kiæ cÃham evÃk«aya÷ kÃla÷ prasiddha÷ k«aïÃdy-Ãkhya÷, athavà parameÓvara÷ kÃlasyÃpi kÃlo 'smi | dhÃtÃhaæ karma-phalasya vidhÃtà sarva-jagato viÓvato-mukha÷ sarvato-mukha÷ ||BhGS_10.33|| ============================== m­tyu÷ sarva-haraÓ cÃham udbhavaÓ ca bhavi«yatÃm | kÅrti÷ ÓrÅr vÃk ca nÃrÅïÃæ sm­tir medhà dh­ti÷ k«amà ||BhG_10.34|| m­tyur dvividho dhanÃdi-hara÷ prÃïa-haraÓ ca | tatra ya÷ prÃïa-hara÷, sa sarva-hara ucyate | so 'ham ity artha÷ | athavÃ, para ÅÓvara÷ pralaye sarva-haraïÃt sarva-hara÷, so 'ham | udbhava utkar«a÷ abhyudayas tat-prÃpti-hetuÓ cÃham | ke«Ãm ? bhavi«yatÃæ bhÃvi-kalyÃïÃnÃm, utkar«a-prÃpti-yogyÃnÃm ity artha÷ | kÅrti÷ ÓrÅ÷ vÃk ca nÃrÅïÃæ sm­tir medhà dh­ti÷ k«amà ity età uttamÃ÷ strÅïÃm aham asmi, yÃsÃm ÃbhÃsa-mÃtra-saæbandhenÃpi loka÷ k­tÃrtham ÃtmÃnaæ manyate ||BhGS_10.34|| ============================== b­hat-sÃma tathà sÃmnÃæ gÃyatrÅ chandasÃm aham | mÃsÃnÃæ mÃrgaÓÅr«o 'ham ­tÆnÃæ kusumÃkara÷ ||BhG_10.35|| b­hat-sÃma tathà sÃmnÃæ pradhÃnam asmi | gÃyatrÅ cchandasÃm ahaæ gÃyatry-Ãdi-cchando-viÓi«ÂÃnÃm ­cÃæ gÃyatrÅ ­g aham asmÅty artha÷ | mÃsÃnÃæ mÃrgaÓÅr«o 'ham, ­tÆnÃæ kusumÃkaro vasanta÷ ||BhGS_10.35|| ============================== dyÆtaæ chalayatÃm asmi tejas tejasvinÃm aham | jayo 'smi vyavasÃyo 'smi sattvaæ sattvavatÃm aham ||BhG_10.36|| dyÆtam ak«a-devanÃdi-lak«aïaæ chalayatÃæ chalasya kartÌïÃm asmi | tejasvinÃæ tejo 'ham | jayo 'smi jetÌïÃm | vyavasÃyo 'smi vyavasÃyinÃm | sattvaæ sattvavatÃæ sÃttvikÃnÃm aham ||BhGS_10.36|| ============================== v­«ïÅnÃæ vÃsudevo 'smi pÃï¬avÃnÃæ dhanaæjaya÷ | munÅnÃm apy ahaæ vyÃsa÷ kavÅnÃm uÓanà kavi÷ ||BhG_10.37|| v­«ïÅnÃæ yÃdavÃnÃæ vÃsudevo 'smy ayam evÃhaæ tvatsakha÷ | pÃï¬ÃvÃnÃæ dhanaæjayas tvam eva | munÅnÅæ mananaÓÅlÃnÃæ sarvapadÃrthaj¤ÃninÃm apy ahaæ vyÃsa÷, kavÅnÃæ ktrÃntadarÓinÃm uÓanà kavir asmi ||BhGS_10.37|| ============================== daï¬o damayatÃm asmi nÅtir asmi jigÅ«atÃm | maunaæ caivÃsmi guhyÃnÃæ j¤Ãnaæ j¤ÃnavatÃm aham ||BhG_10.38|| daï¬o damayatÃæ damayitÌïÃm asmy adÃntÃnÃæ damana-kÃra÷ | nÅtir asmi jigÅ«atÃæ jetum icchatÃm | maunaæ caivÃsmi guhyÃnÃæ gopyÃnÃm | j¤Ãnaæ j¤ÃnavatÃm aham ||BhGS_10.38|| ============================== yac cÃpi sarva-bhÆtÃnÃæ bÅjaæ tad aham arjuna | na tad asti vinà yat syÃn mayà bhÆtaæ carÃcaram ||BhG_10.39|| yac cÃpi sarva-bhÆtÃnÃæ bÅjaæ praroha-kÃraïam, tad aham arjuna | prakaraïopa-saæhÃrÃrthaæ vibhÆti-saæk«epam Ãha - na tad asti bhÆtaæ carÃcaraæ caram acaraæ vÃ, mayà vinà yat syÃt bhavet | mayÃpak­«Âaæ parityaktaæ nirÃtmakaæ ÓÆnyaæ hi tat syÃt | ato mad-Ãtmakaæ sarvam ity artha÷ ||BhGS_10.39|| ============================== nÃnto 'sti mama divyÃnÃæ vibhÆtÅnÃæ parantapa | e«a tÆddeÓata÷ prokto vibhÆter vistaro mayà ||BhG_10.40|| nÃnto 'sti mama divyÃnÃæ vibhÆtÅnÃæ vistarÃïÃæ parantapa | na hÅÓvarasya sarvÃtmano divyÃnÃæ vibhÆtÅnÃm iyattà Óakyà vaktuæ j¤Ãtuæ và kenacit | e«a tÆddeÓata eka-deÓena prokto vibhÆter vistara÷ mayà ||BhGS_10.40|| ============================== yad yad vibhÆtimat sattvaæ ÓrÅmad Ærjitam eva và | tat tad evÃvagaccha tvaæ mama tejo 'æÓa-saæbhavam ||BhG_10.41|| yad yal loke vibhÆtimad vibhÆti-yuktaæ sattvaæ vastu ÓrÅmad Ærjitam eva và ÓrÅr lak«mÅs tayà sahitam utsÃhopetaæ và | tat tad evÃvagaccha tvaæ jÃnÅhi mameÓvarasya tejo 'æÓa-saæbhavaæ tejaso 'æÓa eka-deÓa÷ saæbhavo yasya tat tejo 'æÓa-saæbhavam ity avagaccha tvam ||BhGS_10.41|| ============================== atha và bahunaitena kiæ j¤Ãtena tavÃrjuna | vi«ÂabhyÃham idaæ k­tsnam ekÃæÓena sthito jagat ||BhG_10.42|| athavà bahunaitena evam Ãdinà kiæ j¤Ãtena tavÃrjuna syÃt sÃvaÓe«eïa | aÓe«atas tvam ucyamÃnam arthaæ s­ïu - vi«Âabhya viÓe«ata÷ stambhanaæ d­¬haæ k­tvedaæ k­tsnaæ jagad ekÃæÓenaikÃvayavenaika-pÃdena, sarva-bhÆta-svarÆpeïety etat | tathà ca mantra-varïa÷ - pÃdo 'sya viÓvà bhÆtÃni [ãk 8.4.17.3] iti | sthito 'ham iti ||BhGS_10.42|| iti ÓrÅmat-paramahaæsa-parivrÃjakÃcÃryasya ÓrÅgovandibhagavatpÆjyapÃda- Ói«yasya ÓrÅmac-chaækara-bhagavata÷ k­tau ÓrÅmad-bhagavad-gÅtÃ-bhëye daÓamo 'dhyÃya÷ || __________________________________________________________ BhG 11 athaikÃdaÓo 'dhyÃya÷ viÓva-rÆpa-darÓana-yoga÷ (ÓrÅ-ÓaÇkarÃcÃrya-bhagavat-pÃda-k­ta-bhëyam) bhagavato vibhÆtaya uktÃ÷ | tatra ca vi«ÂabhyÃham idaæ k­tsnam ekÃæÓena sthito jagat [GÅtà 10.42] iti bhagavatÃbhihitaæ Órutvà yat jagad-Ãtma-rÆpam, Ãdyam aiÓvaraæ tat sÃk«Ãt-kartum icchann arjuna uvÃca - mad-anugrahÃya paramaæ guhyam adhyÃtma-saæj¤itam | yat tvayoktaæ vacas tena moho 'yaæ vigato mama ||BhG_11.1|| mad-anugrahÃya mamÃnugrahÃrthaæ paramaæ niratiÓayaæ guhyaæ gopyam adhyÃtma-saæj¤itam ÃtmÃnÃtma-viveka-vi«ayaæ yat tvayoktaæ vaco vÃkyaæ tena te vacasà moho 'yaæ vigato mama | aviveka-buddhir apagatety artha÷ ||BhGS_11.1|| ============================== kiæ ca - bhavÃpyayau hi bhÆtÃnÃæ Órutau vistaraÓo mayà | tvatta÷ kamala-patrÃk«a mÃhÃtmyam api cÃvyayam ||BhG_11.2|| bhava utpattir apyaya÷ pralayas tau bhavÃpyayau hi bhÆtÃnÃæ Órutau vistaraÓa÷ mayÃ, na saæk«epata÷ | tvattas tvat-sakÃÓÃt | kamala-patrÃk«a kamalasya patraæ kamala-patraæ tadvad ak«iïÅ yasya tava sa tvaæ kamala-patrÃk«o, he kamalapatrÃk«a ! mahÃtmano bhÃvo mÃhÃtmyam api cÃvyayam ak«ayam | Órutam ity anuvartate ||BhGS_11.2|| ============================== evam etad yathÃttha tvam ÃtmÃnaæ parameÓvara | dra«Âum icchÃmi te rÆpam aiÓvaraæ puru«ottama ||BhG_11.3|| evam etan nÃnyathà yathà yena prakÃreïa Ãttha kathayasi tvam ÃtmÃnaæ parameÓvara | tathÃpi dra«Âum icchÃmi te tava j¤ÃnaiÓvarya-Óakti-bala-vÅrya-tejobhi÷ saæpannam aiÓvaraæ vai«ïavaæ rÆpaæ puru«ottama ||BhGS_11.3|| ============================== manyase yadi tac chakyaæ mayà dra«Âum iti prabho | yogeÓvara tato me tvaæ darÓayÃtmÃnam avyayam ||BhG_11.4|| manyase cintayasi yadi mayÃrjunena tac chakyaæ dra«Âum iti prabho ! svÃmin ! yogeÓvara yogino yogÃs te«Ãm ÅÓvaro yogeÓvara÷, he yogeÓvara ! yasmÃd aham atÅvÃrthÅ dra«Âum, tatas tasmÃn me mad-arthaæ tvam ÃtmÃnam avyayam ||BhGS_11.4|| ============================== evaæ codito 'rjunena bhagavÃn uvÃca - paÓya me pÃrtha rÆpÃïi ÓataÓo 'tha sahasraÓa÷ | nÃnÃ-vidhÃni divyÃni nÃnÃ-varïÃk­tÅni ca ||BhG_11.5|| paÓya me pÃrtha ! rÆpÃïi ÓataÓo 'tha sahasraÓa÷ | anekaÓa ity artha÷ | tÃni ca nÃnÃ-vidhÃny aneka-prakÃrÃïi divi bhavÃni divyÃny aprÃk­tÃni nÃnÃ-varïÃk­tÅni ca nÃnà vilak«aïà nÅla-pÅtÃdi-prakÃrà varïÃs tathÃk­tayaÓ cÃvayava-saæsthÃna-viÓe«o ye«Ãæ rÆpÃïÃæ tÃni nÃnÃ-varïÃk­tÅnÅ ca ||BhGS_11.5|| ============================== paÓyÃdityÃn vasÆn rudrÃn aÓvinau marutas tathà | bahÆny ad­«Âa-pÆrvÃïi paÓyÃÓcaryÃïi bhÃrata ||BhG_11.6|| paÓyÃdityÃn dvÃdaÓa | vasÆn a«Âau | rudrÃn ekÃdaÓa | aÓvinau dvau | maruta÷ sapta-sapta-gaïà ye tÃn | tathà ca bahÆny anyÃny apy ad­«Âa-pÆrvÃïi manu«ya-loke tvayà tvatto 'nyena và kenacit | paÓyÃÓcaryÃïy adbhutÃni bhÃrata ||BhGS_11.6|| ============================== na kevalam etÃvad eva - ihaikasthaæ jagat k­tsnaæ paÓyÃdya sa-carÃcaram | mama dehe gu¬ÃkeÓa yac cÃnyad dra«Âum icchasi ||BhG_11.7|| ihaika-stham ekasminn eva sthitaæ jagat k­tsnaæ samastaæ paÓyÃdya idÃnÅæ sa-carÃcaraæ saha careïÃcareïa ca vartate mama dehe gu¬ÃkeÓa | yac cÃnyat jaya-parÃjayÃdi | yat ÓaÇkase, yad và jayema yadi và no jayeyur [GÅtà 2.6] iti yat avoca÷, tad api dra«Âuæ yadÅcchasi ||BhGS_11.7|| ============================== kiæ tu - na tu mÃæ Óakyase dra«Âum anenaiva sva-cak«u«Ã | divyaæ dadÃmi te cak«u÷ paÓya me yogam aiÓvaram ||BhG_11.8|| na tu mÃæ viÓva-rÆpa-dharaæ Óakyase dra«Âum anenaiva prÃk­tena sva-cak«u«Ã svakÅyena cak«u«Ã | yena tu Óakyase dra«Âuæ divyena, tad divyaæ dadÃmi te tubhyaæ cak«u÷ | tena paÓya me yogam aiÓvaram ÅÓvarasya mama aiÓvaraæ yogaæ yoga-Óakty-atiÓayam ity artha÷ ||BhGS_11.8|| ============================== saæjaya uvÃca - evam uktvà tato rÃjan mahÃ-yogeÓvaro hari÷ | darÓayÃm Ãsa pÃrthÃya paramaæ rÆpam aiÓvaram ||BhG_11.9|| evaæ yathokta-prakÃreïoktvà tato 'nantaraæ rÃjan dh­tarëÂra ! mahÃ-yogeÓvaro mahÃæÓ cÃsau yogeÓvaraÓ mahÃ-yogeÓvaro harir nÃrÃyaïo darÓayÃmÃsa darÓitavÃn pÃrthÃya p­thÃ-sutÃya paramaæ rÆpaæ viÓva-rÆpam aiÓvaram ||BhGS_11.9|| ============================== aneka-vaktra-nayanam anekÃdbhuta-darÓanam | aneka-divyÃbharaïaæ divyÃnekodyatÃyudham ||BhG_11.10|| aneka-vaktra-nayanam anekÃni vaktrÃïi nayanÃni ca yasmin rÆpe tad aneka-vaktra-nayanam, anekÃdbhuta-darÓanam anekÃny adbhutÃni vismÃpakÃni darÓanÃni yasmin rÆpe tad anekÃdbhuta-darÓanaæ rÆpam | tathÃneka-divyÃbharaïam anekÃni divyÃny ÃbharaïÃni yasmin tad aneka-divyÃbharaïam | tathà divyÃnekodyatÃyudhaæ divyÃny anekÃny asyÃdÅni udyatÃny ÃyudhÃni yasmin tad divyÃnekodyatÃyudham | darÓayÃmÃseti pÆrveïa saæbandha÷ ||BhGS_11.10|| ============================== kiæ ca - divya-mÃlyÃmbara-dharaæ divya-gandhÃnulepanam | sarvÃÓcarya-mayaæ devam anantaæ viÓvato-mukham ||BhG_11.11|| divya-mÃlyÃmbara-dharaæ divyÃni mÃlyÃni pu«pÃïy ambarÃïi vasrÃïi ca dhriyante yeneÓvareïa taæ divya-mÃlyÃmbara-dharam, divya-gandhÃnulepanaæ divyaæ gandhÃnulepanaæ yasya taæ divya-gandhÃnulepanam, sarvÃÓcarya-mayaæ sarvÃÓcarya-prÃyaæ devam anantaæ nÃsyÃnto 'stÅty anantas tam, viÓvato-mukhaæ sarvato-mukhaæ sarva-bhÆtÃtma-bhÆtatvÃt, taæ darÓayÃmÃsa | arjuno dadarÓeti vÃdhyÃhriyate ||BhGS_11.11|| ============================== yà punar bhagavato viÓva-rÆpasya bhÃ÷, tasyà upamocyate - divi sÆrya-sahasrasya bhaved yugapad utthità | yadi bhÃ÷ sad­ÓÅ sà syÃd bhÃsas tasya mahÃtmana÷ ||BhG_11.12|| antarik«e và divi sÆryÃïÃæ sahasraæ sÆrya-sahasraæ tasya yugapad utthitasya sÆrya-sahasrasya yà yugapad utthità bhÃ÷, sà yadi, sad­ÓÅ syÃt tasya mahÃtmano viÓva-rÆpasyaiva bhÃsa÷ | yadi và na syÃt, tato viÓva-rÆpasyaiva bhà atiricyate ity abhiprÃya÷ ||BhGS_11.12|| ============================== kiæ ca - tatraikasthaæ jagat k­tsnaæ pravibhaktam anekadhà | apaÓyad deva-devasya ÓarÅre pÃï¬avas tadà ||BhG_11.13|| tatra tasmin viÓva-rÆpa ekasmin sthitam eka-sthaæ jagat k­tsnaæ pravibhaktam anekadhà deva-pit­-manu«yÃdi-bhedair apaÓyad d­«ÂavÃn deva-devasya hare÷ ÓarÅre pÃï¬Ãvo 'rjunas tadà ||BhGS_11.13|| ============================== tata÷ sa vismayÃvi«Âo h­«Âa-romà dhanaæjaya÷ | praïamya Óirasà devaæ k­täjalir abhëata ||BhG_11.14|| tatas taæ d­«Âvà sa vismayenÃvi«Âo vismayÃvi«Âo h­«ÂÃni romÃïi yasya so 'yaæ h­«Âa-romà cÃbhavad dhana¤jaya÷ | praïamya prakar«eïa namanaæ k­tvà prahvÅ-bhÆta÷ san Óirasà devaæ viÓva-rÆpa-dharaæ k­täjali÷ namaskÃrÃrthaæ saæpuÂÅk­ta-hasta÷ sann abhëata uktavÃn ||BhGS_11.14|| ============================== katham ? yat tvayà darÓitaæ viÓva-rÆpam, tad ahaæ paÓyÃmÅti svÃnubhavam Ãvi«kurvann arjuna uvÃca - paÓyÃmi devÃæs tava deva dehe sarvÃæs tathà bhÆta-viÓe«a-saæghÃn | brahmÃïam ÅÓaæ kamalÃsana-stham ­«ÅæÓ ca sarvÃn uragÃæÓ ca divyÃn ||BhG_11.15|| paÓyÃmy upalabhe he deva, tava dehe devÃn sarvÃn, tathà bhÆta-viÓe«a-saæghÃn bhÆta-viÓe«ÃïÃæ sthÃvara-jaÇgamÃnÃæ nÃnÃ-saæsthÃna-viÓe«ÃïÃæ saæghà bhÆta-viÓe«a-saæghÃs tÃn, kiæ ca - brahmÃïaæ catur-mukham ÅÓam ÅÓitÃraæ prajÃnÃæ kamalÃsana-sthaæ p­thivÅ-padma-madhye meru-karïikÃsana-stham ity artha÷ | ­«ÅæÓ ca vasi«ÂhÃdÅn sarvÃn, uragÃæÓ ca vÃsuki-prabh­tÅn divyÃn divi bhavÃn ||BhGS_11.15|| ============================== aneka-bÃhÆdara-vaktra-netraæ paÓyÃmi tvà sarvato 'nanta-rÆpam | nÃntaæ na madhyaæ na punas tavÃdiæ paÓyÃmi viÓveÓvara viÓva-rÆpa ||BhG_11.16|| aneka-bÃhÆdara-vaktra-netram aneke bÃhavar udarÃïi vaktrÃïi netrÃïi ca yasya tava sa tvam aneka-bÃhÆdara-vaktra-netras tam aneka-bÃhÆdara-vaktra-netram | paÓyÃmi tvà tvÃæ sarvata÷ sarvatrÃnanta-rÆpam anantÃni rÆpÃïy asya ity ananta-rÆpas tam ananta-rÆpam | nÃntam, anto 'vasÃnam, na madhyam, madhyaæ nÃma dvayo÷ koÂyor antaram | na punas tavÃdim - na devasyÃntaæ paÓyÃmi, na madhyaæ paÓyÃmi, na punar Ãdiæ paÓyÃmi | he viÓveÓvara viÓva-rÆpa ||BhGS_11.16|| ============================== kiæ ca - kirÅÂinaæ gadinaæ cakriïaæ ca tejo-rÃÓiæ sarvato dÅptimantam | paÓyÃmi tvÃæ durnirÅk«yaæ samantÃd dÅptÃnalÃrka-dyutim aprameyam ||BhG_11.17|| kirÅÂiÃnaæ kirÅÂÃæ nÃma ÓirobhÆ«aïaviÓe«as tat yasyÃsti sa÷ kirÅÂÅ taæ kirÅÂiÃnam, tathà gadinaæ gadÃsya vidyate iti gadÅ taæ gadinam, tathà cakriïaæ caktram asyÃstÅti cakrÅ taæ cakriïaæ ca, tejo-rÃÓiæ teja÷pujaæ sarvatodÅptimantaæ sarvatodÅptir asyÃstÅti sarvatodÅptimÃn, taæ sarvatodÅptimantaæ paÓyÃmi tvÃæ durnirÅk«yaæ samantÃt samantata÷ sarvatra dÅptÃnalÃrkadyutim analaÓ cÃrkaÓ cÃnalÃrkau dÅptau analÃrkau dÅptÃnalÃrkau tayo÷ dÅptÃnalÃrkayo÷ dyutiriva dyutis tejo yasya tava sa tvaæ dÅptÃnalÃrkadyutis taæ tvÃæ dÅptÃnalÃrkadyatim aprameyaæ na prameyam aÓakyaparicchedam ity etat ||BhGS_11.17|| ============================== ita eva te yoga-Óakti-darÓanÃt anuminomi - tvam ak«araæ paramaæ veditavyaæ tvam asya viÓvasya paraæ nidhÃnam | tvam avyaya÷ ÓÃÓvata-dharma-goptà sanÃtanas tvaæ puru«o mato me ||BhG_11.18|| tvam ak«araæ na k«aratÅti, paramaæ brahma veditavyaæ j¤Ãtavyaæ mumuk«ubhi÷ | tvam asya viÓvasya samastasya jagata÷ paraæ prak­«Âaæ nidhÃnaæ nidhÅyate 'sminn iti nidhÃnaæ para ÃÓraya ity artha÷ | kiæ ca, tvam avyayo na tava vyayo vidyata ity avyaya÷ | ÓÃÓvata-dharma-goptà ÓaÓvad-bhava÷ ÓÃÓvato nityo dharmas tasya goptà ÓÃÓvata-dharma-goptà | sanÃtanaÓ cirantanas tvaæ puru«a÷ parama÷ mato 'bhipreta÷ me mama ||BhGS_11.18|| ============================== kiæ ca - anÃdi-madhyÃntam ananta-vÅryam ananta-bÃhuæ ÓaÓi-sÆrya-netram | paÓyÃmi tvÃæ dÅpta-hutÃÓa-vaktraæ sva-tejasà viÓvam idaæ tapantam ||BhG_11.19|| anÃdi-madhyÃntam Ãdi ca madhyaæ cÃntaÓ ca na vidyate yasya so 'yam anÃdi-madhyÃntas, taæ tvÃm anÃdi-madhyÃntam | ananta-vÅryaæ na tava vÅryasyÃnto 'stÅty ananta-vÅryas, taæ tvÃm ananta-vÅryam | tathÃnanta-bÃhum anantà bÃhavo yasya tava sa tvam, ananta-bÃhus taæ tvÃm ananta-bÃhum | ÓaÓi-sÆrya-netraæ ÓaÓi-sÆryau netre yasya tava sa tvaæ ÓaÓi-sÆrya-netras, taæ tvÃæ ÓaÓi-sÆrya-netraæ candrÃditya-nayanam | paÓyÃmi tvÃæ dÅpta-hutÃÓa-vaktraæ dÅptaÓ cÃsau hutÃÓaÓ ca vaktraæ yasya tava sa tvaæ dÅpta-hutÃÓa-vaktras, taæ tvÃæ dÅpta-hutÃÓa-vaktram | sva-tejasà viÓvam idaæ samastaæ tapantam || ============================== dyÃv-Ãp­thivyor idam antaraæ hi vyÃptaæ tvayaikena diÓaÓ ca sarvÃ÷ | d­«ÂvÃdbhutaæ rÆpam idaæ tavograæ loka-trayaæ pravyathitaæ mahÃtman ||BhG_11.20|| dyÃv-Ãp­thivyor idam antaraæ hy antarik«aæ vyÃptaæ tvayaikena viÓva-rÆpa-dhareïa diÓaÓ ca sarvà vyÃptÃ÷ | d­«Âvà upalabhyÃdbhutaæ vismÃpakaæ rÆpam idaæ tavograæ krÆraæ lokÃnÃæ trayaæ loka-trayaæ pravyathitaæ bhÅtaæ pracalitaæ và | he mahÃtman ! ak«udra-svabhÃva ||BhGS_11.20|| ============================== athÃdhunà purà yad và jayema yadi và no jayeyu÷ [GÅtà 2.6] ity arjunasya ya÷ saæÓaya ÃsÅt, tan-nirïayÃya pÃï¬ava-jayam aikÃntikaæ darÓayÃmÅti prav­tto bhagavÃn | taæ paÓyann Ãha | kiæ ca - amÅ hi tvà sura-saæghà viÓanti kecid bhÅtÃ÷ präjalayo g­ïanti | svastÅty uktvà mahar«i-siddha-saæghÃ÷ stuvanti tvÃæ stutibhi÷ pu«kalÃbhi÷ ||BhG_11.21|| amÅ hi yudhyamÃnà yoddhÃras tvà tvÃæ sura-saæghÃ÷ ye 'tra bhÆ-bhÃrÃvatÃrÃyÃvatÅrïà vasv-Ãdi-deva-saæghà manu«ya-saæsthÃnÃs tvÃæ viÓanti praviÓanto d­Óyante | tatra kecit bhÅtÃ÷ präjalaya÷ santo g­ïanti stuvanti tvÃm anye palÃyane 'py aÓaktÃ÷ santa÷ | yuddhe pratyupasthita utpÃtÃdi-nimittÃni upalak«ya svasty astu jagata iti uktvà mahar«i-siddha-saæghÃ÷ mahar«ÅïÃæ siddhÃnÃæ ca saæghÃ÷ stuvanti tvÃæ stutibhi÷ pu«kalÃbhi÷ saæpÆrïÃbhi÷ ||BhGS_11.21|| ============================== kiæ cÃnyat - rudrÃdityà vasavo ye ca sÃdhyà viÓve 'Óvinau marutaÓ co«mapÃÓ ca | gandharva-yak«Ãsura-siddha-saæghà vÅk«ante tvÃæ vismitÃÓ caiva sarve ||BhG_11.22|| rudrÃdityÃ÷ vasavo ye ca sÃdhyÃ÷ rudrÃdayo gaïÃ÷ viÓve-devà aÓvinau ca devau marutaÓ ca Æ«mapà ca pitara÷, gandharvayak«ÃsurasiddhasaæghÃ÷ gandhar«a÷ hÃhÃhÆhÆprabh­tayo yak«Ã÷ kuberaprabh­tayo 'surÃ÷ virocanaprabh­taya÷ siddhÃ÷ kapilÃdayas te«Ãæ saæghÃ÷ gandharvayak«ÃsurasiddhasaæghÃ÷, te vÅk«ante paÓyanti tvÃæ vismitÃ÷ vismayamÃpannÃ÷ santas te eva sarve ||BhGS_11.22|| ============================== yasmÃt - rÆpaæ mahat te bahu-vaktra-netraæ mahÃ-bÃho bahu-bÃhÆru-pÃdam | bahÆdaraæ bahu-daæ«ÂrÃ-karÃlaæ d­«Âvà lokÃ÷ pravyathitÃs tathÃham ||BhG_11.23|| rÆpaæ mahad atipramÃïaæ te tava bahu-vaktra-netraæ bahÆni vaktrÃïi mukhÃni cak«Ææ«i ca yasmin tad rÆpaæ bahu-vaktra-netram | he mahÃ-bÃho ! bahu-bÃhÆru-pÃdaæ bahavo bÃhava Ærava÷ pÃdÃÓ ca yasmin rÆpe tad bahu-bÃhÆru-pÃdam | kiæ ca, bahÆdaraæ bahÆni udarÃïi yasminn iti bahÆdaram | bahu-daæ«ÂrÃ-karÃlaæ bahvÅbhir daæ«ÂrÃbhi÷ karÃlaæ vik­taæ tad bahu-daæ«ÂrÃ-karÃlam | d­«Âvà rÆpam Åd­Óaæ lokà laukikÃ÷ prÃïina÷ pravyathitÃ÷ pracalità bhayena | tathÃham api ||BhGS_11.23|| ============================== tatredaæ kÃraïam - nabha÷-sp­Óaæ dÅptam aneka-varïaæ vyÃttÃnanaæ dÅpta-viÓÃla-netram | d­«Âvà hi tvÃæ pravyathitÃntarÃtmà dh­tiæ na vindÃmi Óamaæ ca vi«ïo ||BhG_11.24|| nabha÷-sp­Óaæ dyu-sparÓam ity artha÷ | dÅptaæ prajvalitam | aneka-varïam aneke varïà bhayaÇkarÃ÷ nÃnÃ-saæsthÃnà yasmin tvayi taæ tvÃm aneka-varïam | vyÃttÃnanaæ vyÃttÃni viv­tÃni ÃnanÃni mukhÃni yasmin tvayi taæ tvÃæ vyÃttÃnanam | dÅpta-viÓÃla-netraæ dÅptÃni prajvalitÃni viÓÃlÃni vistÅrïÃni netrÃïi yasmin tvayi taæ tvÃæ dÅpta-viÓÃla-netraæ d­«Âvà hi tvÃæ pravyathitÃntarÃtmà pravyathita÷ prabhÅto 'ntarÃtmà mano yasya mama so 'haæ pravyathitÃntarÃtmà san dh­tiæ dhairyaæ na vindÃmi na labhe Óamaæ copaÓamanaæ manas-tu«Âim | he vi«ïo ||BhGS_11.24|| ============================== kasmÃt ? daæ«ÂrÃ-karÃlÃni ca te mukhÃni d­«Âvaiva kÃlÃnala-saænibhÃni | diÓo na jÃne na labhe ca Óarma prasÅda deveÓa jagan-nivÃsa ||BhG_11.25|| daæ«ÂrÃ-karÃlÃni daæ«ÂrÃbhi÷ karÃlÃni vik­tÃni te tava mukhÃni d­«Âvaivopalabhya kÃlÃnala-saænibhÃni pralaya-kÃle lokÃnÃæ dÃhako 'gni÷ kÃlÃnalas tat-sad­ÓÃni kÃlÃnala-saænibhÃni mukhÃni d­«Âvety etat | diÓa÷ pÆrvÃpara-vivekena na jÃne diÇ-mƬho jÃto 'smi | ato na labhe ca nopalabhe ca Óarma sukham | ata÷ prasÅda prasanno bhava he deveÓa, jagan-nivÃsa ||BhGS_11.25|| ============================== yebhyo mama parÃjayÃÓaÇkà yÃsÅt sà cÃpagatà | yata÷ - amÅ ca tvÃæ dh­tarëÂrasya putrÃ÷ sarve sahaivÃvanipÃla-saæghai÷ | bhÅ«mo droïa÷ sÆta-putras tathÃsau sahÃsmadÅyair api yodha-mukhyai÷ ||BhG_11.26|| amÅ ca tvÃæ dh­tarëÂrasya putrÃ÷ duryodhana-prabh­taya÷ - tvaramÃïÃ÷ viÓantÅti vyavahitena saæbandha÷ - sarve sahaiva sahitÃ÷ avani-pÃla-saæghair avaniæ p­thvÅæ pÃlayantÅty avani-pÃlÃs te«Ãæ saæghai÷, kiæ ca bhÅ«mo droïa÷ sÆta-putra÷ karïas tathÃsau sahÃsmadÅyair api dh­«Âadyumna-prabh­tibhir yodha-mukhyair yodhÃnÃæ mukhyai÷ pradhÃnai÷ saha ||BhGS_11.26|| ============================== kiæ ca - vaktrÃïi te tvaramÃïà viÓanti daæ«ÂrÃ-karÃlÃni bhayÃnakÃni | kecid vilagnà daÓanÃntare«u sand­Óyante cÆrïitair uttamÃÇgai÷ ||BhG_11.27|| vaktrÃïi mukhÃni te tava tvaramÃïÃs tvarÃ-yuktÃ÷ santo viÓanti | kiæ-viÓi«Âani mukhÃni ? daæ«ÂrÃ-karÃlÃni bhayÃnakÃni bhayaÇkarÃïi | kiæ ca, kecit mukhÃni pravi«ÂÃnÃæ madhye vilagnà daÓanÃntare«u mÃæsam iva bhak«itaæ saæd­Óyanta upalabhyante cÆrïitaiÓ cÆrïÅk­tair uttamÃÇgai÷ Óirobhi÷ ||BhGS_11.27|| ============================== kathaæ praviÓanti mukhÃni ? ity Ãha - yathà nadÅnÃæ bahavo 'mbu-vegÃ÷ samudram evÃbhimukhà dravanti | tathà tavÃmÅ nara-loka-vÅrà viÓanti vaktrÃïy abhivijvalanti ||BhG_11.28|| yathà nadÅnÃæ sravantÅnÃæ bahavo 'neke 'mbÆnÃæ vegà ambu-vegÃs tvarÃ-viÓe«Ã÷ samudram evÃbhimukhÃ÷ pratimukhà dravanti praviÓanti | tathà tadvat tavÃmÅ bhÅ«mÃdayo nara-loka-vÅrà manu«ya-loke ÓÆrÃ÷ viÓanti vaktrÃïy abhivijvalanti prakÃÓamÃnÃni ||BhGS_11.28|| ============================== te kim-arthaæ praviÓanti kathaæ ca ? ity Ãha - yathà pradÅptaæ jvalanaæ pataÇgà viÓanti nÃÓÃya sam­ddha-vegÃ÷ | tathaiva nÃÓÃya viÓanti lokÃs tavÃpi vaktrÃïi sam­ddha-vegÃ÷ ||BhG_11.29|| yathà pradÅptaæ jvalanam agniæ pataÇgÃ÷ pak«iïo viÓanti nÃÓÃya vinÃÓÃya sam­ddha-vegÃ÷ sam­ddha udbhÆto vego gatir ye«Ãæ te sam­ddha-vegÃ÷ | tathaiva nÃÓÃya viÓanti lokÃ÷ prÃïinas tavÃpi vaktrÃïi sam­ddha-vegÃ÷ ||BhGS_11.29|| ============================== tvaæ puna÷ - lelihyase grasamÃna÷ samantÃl lokÃn samagrÃn vadanair jvaladbhi÷ | tejobhir ÃpÆrya jagat samagraæ bhÃsas tavogrÃ÷ pratapanti vi«ïo ||BhG_11.30|| lelihyase ÃsvÃdayasi grasamÃno 'nta÷ praveÓayan samantÃt samantata÷ lokÃn samagrÃn samastÃn vadanair vaktrair jvaladbhir dÅpyamÃnais tejobhir ÃpÆrya saævyÃpya jagat samagraæ sahÃgreïa samastam ity etat | kiæ ca, bhÃso dÅptayas tavogrÃ÷ krÆrÃ÷ pratapanti pratÃpaæ kurvanti he vi«ïo vyÃpana-ÓÅla ||BhGS_11.30|| ============================== yata÷ evam ugra-svabhÃva÷, ata÷ - ÃkhyÃhi me ko bhavÃn ugra-rÆpo namo 'stu te deva-vara prasÅda | vij¤Ãtum icchÃmi bhavantam Ãdyaæ na hi prajÃnÃmi tava prav­ttim ||BhG_11.31|| ÃkhyÃhi kathaya me mahyaæ ko bhavÃn ugra-rÆpa÷ krÆrÃkÃra÷ | namo 'stu te tubhyaæ he deva-vara devÃnÃæ pradhÃna, prasÅda prasÃdaæ kuru | vij¤Ãtuæ viÓe«eïa j¤Ãtum icchÃmi bhavantam Ãdyam Ãdau bhavam Ãdyam, na hi yasmÃt prajÃnÃmi tava tvadÅyÃæ prav­ttiæ ce«Âam ||BhGS_11.31|| ============================== ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca - kÃlo 'smi loka-k«aya-k­t prav­ddho lokÃn samÃhartum iha prav­tta÷ | ­te 'pi tvà na bhavi«yanti sarve ye 'vasthitÃ÷ pratyanÅke«u yodhÃ÷ ||BhG_11.32|| kÃlo 'smi loka-k«aya-k­t lokÃnÃæ k«ayaæ karotÅti loka-k«aya-k­t prav­ddho v­ddhiæ gata÷ | yad-arthaæ prav­ddhas tac ch­ïu - lokÃn samÃhartuæ saæhartum ihÃsmin kÃle prav­tta÷ | ­te 'pi vinÃpi tvà tvÃæ na bhavi«yanti bhÅ«ma-droïa-karïa-prabh­taya÷ sarve, yebhyas tava ÃÓaÇkÃ, ye 'vasthitÃ÷ pratyanÅke«u anÅkam anÅkaæ prati pratyanÅke«u pratipak«a-bhÆte«u anÅke«u yodhà yoddhÃra÷ ||BhGS_11.32|| ============================== yasmÃd evam - tasmÃt tvam utti«Âha yaÓo labhasva jitvà ÓatrÆn bhuÇk«va rÃjyaæ sam­ddham | mayaivaite nihatÃ÷ pÆrvam eva nimitta-mÃtraæ bhava savyasÃcin ||BhG_11.33|| tasmÃt tvam utti«Âha bhÅ«ma-prabh­tayo 'tirathà ajeyà devair apy arjunena jità iti yaÓa÷ labhasva | kevalaæ puïyair hi tat prÃpyate | jitvà ÓatrÆn duryodhana-prabh­tÅn bhuÇk«va rÃjyaæ sam­ddham asapatnam akaïÂakam | mayaivaite nihatà niÓcayena hatÃ÷ prÃïair viyojitÃ÷ pÆrvam eva | nimitta-mÃtraæ bhava tvam | he savyasÃcin ! savyena vÃmenÃpi hastena ÓarÃïÃæ k«epÃt savyasÃcÅty ucyate 'rjuna÷ ||BhGS_11.33|| ============================== droïaæ ca bhÅ«maæ ca jayadrathaæ ca karïaæ tathÃnyÃn api yodha-vÅrÃn | mayà hatÃæs tvaæ jahi mà vyathi«Âhà yudhyasva jetÃsi raïe sapatnÃn ||BhG_11.34|| droïaæ ca, ye«u ye«u yodhe«v arjunasyÃÓaÇkà tÃæs tÃn vyapadiÓati bhagavÃn mayà hatÃn iti | tatra droïa-bhÅ«mayos tÃvat prasiddham ÃÓaÇkÃ-kÃraïam | droïas tu dhanur-vedÃcÃryo divyÃstra-saæpanna÷ | ÃtmanaÓ ca viÓe«ato gurur gari«Âha÷ | bhÅ«maÓ ca svacchanda-m­tyur divyÃstra-saæpannaÓ ca paraÓurÃmeïa dvandva-yuddham agamat, na ca parÃjita÷ | tathà jayadratha÷ | yasya pità tapaÓ carati mama putrasya Óiro bhÆmau nipÃtayi«yati ya÷, tasyÃpi Óira÷ pati«yatÅti | karïo 'pi vÃsava-dattayà Óaktyà tv amoghayà saæpanna÷ sÆrya-putra÷ kÃnÅno yata÷, atas tan-nÃmnaiva nirdeÓa÷ | mayà hatÃn tvaæ jahi nimitta-mÃtreïa | mà vyathi«ÂhÃs tebhyo bhayaæ mà kÃr«Å÷ | yudhyasva jetÃsi duryodhana-prabh­tÅn raïe yuddhe sapatnÃn ÓatrÆn ||BhGS_11.34|| ============================== saæjaya uvÃca - etac chrutvà vacanaæ keÓavasya k­täjalir vepamÃna÷ kirÅÂÅ | namask­tvà bhÆya evÃha k­«ïaæ sa-gadgadaæ bhÅta-bhÅta÷ praïamya ||BhG_11.35|| etat Órutvà vacanaæ keÓavasya pÆrvoktaæ k­täjali÷ san vepamÃna÷ kampamÃna÷ kirÅÂÅ namask­tvà | bhÆya÷ punar evÃhoktavÃn k­«ïaæ sa-gadgadaæ bhayÃvi«Âasya du÷khÃbhighÃtÃt snehÃvi«Âasya ca har«odbhavÃt, aÓru-pÆrïa-netratve sati Óle«maïà kaïÂhÃvarodha÷ | tataÓ ca vÃco 'pÃÂavaæ manda-Óabdatvaæ yat sa-gadgadas tena saha vartateti sa-gadgadaæ vacanam Ãheti vacana-kriyÃ-viÓe«aïam etat | bhÅta-bhÅta÷ puna÷ punar bhayÃvi«Âa-cetÃ÷ san praïamya prahvo bhÆtvà | Ãheti vyavahitena saæbandha÷ ||BhGS_11.35|| ============================== arjuna uvÃca - sthÃne h­«ÅkeÓa tava prakÅrtyà jagat prah­«yaty anurajyate ca | rak«Ãæsi bhÅtÃni diÓo dravanti sarve namasyanti ca siddha-saæghÃ÷ ||BhG_11.36|| sthÃne yuktam | kiæ tat ? tava prakÅtryà tvan-mÃhÃtmya-kÅrtanena Órutena | he h­«ÅkeÓa ! yat jagat prah­«yati prahar«am upaiti, tat sthÃne yuktam ity artha÷ | athavà vi«aya-viÓe«aïaæ sthÃna iti | yukto har«Ãdi-vi«ayo bhagavÃn, yata ÅÓvara÷ sarvÃtmà sarva-bhÆta-suh­c ceti | tathÃnurajyate 'nurÃgaæ copaiti | tac ca vi«aya iti vyÃkhyeyam | kiæ ca, rak«Ãæsi bhÅtÃni bhayÃvi«Âani diÓo dravanti gacchanti | tac ca sthÃne vi«aye | sarve namasyanti namaskurvanti ca siddha-saæghÃ÷ siddhÃnÃæ samudÃyÃ÷ kapilÃdÅnÃm, tac ca sthÃne ||BhGS_11.36|| ============================== bhagavato har«Ãdi-vi«ayatve hetuæ darÓayati - kasmÃc ca te na nameran mahÃtman garÅyase brahmaïo 'py Ãdi-kartre | ananta deveÓa jagan-nivÃsa tvam ak«araæ sad asat tat-paraæ yat ||BhG_11.37|| kasmÃc ca hetos te tubhyaæ na nameran namaskuryur he mahÃtman ! garÅyase gurutarÃya | yato brahmaïo hiraïyagarbhasyÃpi Ãdi-kartà kÃraïam atas tasmÃd Ãdi-kartre | katham ete na namaskuryu÷ ? ato har«ÃdÅnÃæ namaskÃrasya ca sthÃnaæ tvam arho vi«aya ity artha÷ | he 'nanta deveÓa he jagan-nivÃsa tvam ak«araæ tat param, yad vedÃnte«u ÓrÆyate | kiæ tat ? sad asad iti | sad vidyamÃnam, asac ca yatra nÃstÅti buddhi÷ | ta upadhÃna-bhÆte sad-asatÅ yasyÃk«arasya, yad-dvÃreïa sad asad ity upacaryate | paramÃrthatas tu sad-asato÷ paraæ tat ak«araæ yad ak«araæ veda-vido vadanti [GÅtà 8.11] | tat tvam eva, nÃnyad ity abhiprÃya÷ ||BhGS_11.37|| ============================== punar api stauti - tvam Ãdi-deva÷ puru«a÷ purÃïas tvam asya viÓvasya paraæ nidhÃnam | vettÃsi vedyaæ ca paraæ ca dhÃma tvayà tataæ viÓvam ananta-rÆpa ||BhG_11.38|| tvam Ãdi-devo jagata÷ sra«Â­tvÃt | puru«a÷, puri ÓayanÃt purÃïaÓ cirantanas tvam evÃsya viÓvasya paraæ prak­«Âaæ nidhÃnaæ nidhÅyate 'smin jagat sarvaæ mahÃ-pralayÃdÃv iti | kiæ ca, vettÃsi, veditÃsi sarvasyaiva vedya-jÃtasya | yac ca vedyaæ vedanÃrhaæ tac cÃsi paraæ ca dhÃma paramaæ padaæ vai«ïavam | tvayà tataæ vyÃptaæ viÓvaæ samastam | he 'nanta-rÆpa ! anto na vidyate tava rÆpÃïÃm ||BhGS_11.38|| ============================== kiæ ca - vÃyur yamo 'gnir varuïa÷ ÓaÓÃÇka÷ prajÃpatis tvaæ prapitÃmahaÓ ca | namo namas te 'stu sahasra-k­tva÷ punaÓ ca bhÆyo 'pi namo namas te ||BhG_11.39|| vÃyus tvaæ yamaÓ cÃgni÷ varuïo 'pÃæ pati÷ ÓaÓÃÇkaÓ candramÃ÷ prajÃpatis tvaæ kaÓyapÃdi÷ prapitÃmahaÓ ca pitÃmahasyÃpi pità prapitÃmaha÷, brahmaïo 'pi pità ity artha÷ | namo namas te tubhyam astu sahasra-k­tva÷ | punaÓ ca bhÆyo 'pi namo namas te | bahuÓo namaskÃra-kriyÃbhyÃsÃv­tti-gaïanaæ k­tva-sucocyate | punaÓ ca bhÆyo 'pÅti ÓraddhÃ-bhakta-yati-ÓayÃd aparito«am Ãtmano darÓayati ||BhGS_11.39|| ============================== tathà - nama÷ purastÃd atha p­«Âhatas te namo 'stu te sarvata eva sarva | ananta-vÅryÃmita-vikramas tvaæ sarvaæ samÃpno«i tato 'si sarva÷ ||BhG_11.40|| nama÷ purastÃt pÆrvasyÃæ diÓi tubhyam, atha p­«Âhatas te p­«Âhato 'pi ca te namo 'stu te sarvata eva sarvÃsu dik«u sarvatra sthitÃya | he sarva ! ananta-vÅryÃmita-vikramo 'nantaæ vÅryam asya, amito vikramo 'sya | vÅryaæ sÃmarthyaæ vikrama÷ parÃkrama÷ | vÅryavÃn api kaÓcit Óatru-vadhÃdi-vi«aye na parÃkramate, manda-parÃkramo và | tvaæ tv ananta-vÅryo 'mita-vikramaÓ cety ananta-vÅryÃmita-vikrama÷ | sarvaæ samastaæ jagat samÃpno«i samyag ekenÃtmanà vyÃpno«i yata÷, tatas tasmÃd asi bhavasi sarvas tvam | tvayà vinÃbhÆtaæ na kiæcid astÅty abhiprÃya÷ ||BhGS_11.40|| ============================== yato 'haæ tvan-mÃhÃtmyÃparij¤ÃnÃd aparÃddha÷ | ata÷ - sakheti matvà prasabhaæ yad uktaæ he k­«ïa he yÃdava he sakheti | ajÃnatà mahimÃnaæ tavedaæ mayà pramÃdÃt praïayena vÃpi ||BhG_11.41|| sakhà samÃna-vayà iti matvà j¤Ãtvà viparÅta-buddhyà prasabham abhibhÆya prasahya yad uktaæ he k­«ïa he yÃdava he sakheti cÃjÃnatÃj¤Ãninà mƬhena | kim ajÃnatà ? ity Ãha - mahimÃnaæ mÃhÃtmyaæ tavedam ÅÓvarasya viÓva-rÆpam | tavedaæ mahimÃnam ajÃnateti vaiyadhikaraïyena saæbandha÷ | tavemam iti pÃÂho yady asti, tadà sÃmÃnÃdhikaraïyam eva | mayà pramÃdÃt vik«ipta-cittatayÃ, praïayena vÃpi | praïayo nÃma sneha-nimitto visrambha÷ | tenÃpi kÃraïena yad uktavÃn asmi ||BhGS_11.41|| ============================== yac cÃvahÃsÃrtham asatk­to 'si vihÃra-ÓayyÃsana-bhojane«u | eko 'tha vÃpy acyuta tat-samak«aæ tat k«Ãmaye tvÃm aham aprameyam ||BhG_11.42|| yac cÃvahÃsÃrthaæ parihÃsa-prayojanÃyÃsatk­ta÷ paribhÆto 'si bhavasi | kva ? vihÃra-ÓayyÃsana-bhojane«u | viharaïaæ vihÃra÷ pÃda-vyÃyÃma÷, Óayanaæ ÓayyÃ, Ãsanam ÃsthÃyikÃ, bhojanam adanam, ity ete«u vihÃra-ÓayyÃsana-bhojane«u, eka÷ parok«a÷ sann asatk­to 'si paribhÆto 'si | athavÃpi he 'cyuta ! tat samak«am, tac-chabda÷ kriyÃ-viÓe«aïÃrtha÷, pratyak«aæ vÃsatk­to 'si tat sarvam aparÃdha-jÃtaæ k«Ãmaye k«amÃæ kÃraye tvÃm aham aprameyaæ pramÃïÃtÅtam ||BhGS_11.42|| ============================== yatas tvam - pitÃsi lokasya carÃcarasya tvam asya pÆjyaÓ ca gurur garÅyÃn | na tvat-samo 'sty abhyadhika÷ kuto 'nyo loka-traye 'py apratima-prabhÃva ||BhG_11.43|| pitÃsi janayitÃsi lokasya prÃïi-jÃtasya carÃcarasya sthÃvara-jaÇgamasya | na kevalaæ tvam asya jagata÷ pità | pÆjyaÓ ca pÆjÃrha÷, yato gurur garÅyÃn gurutara÷ | kasmÃd gurutaras tvam ity Ãha - na tvat-samas tvat-tulyo 'sti | na hÅÓvara-dvayaæ saæbhavati, aneke varatve vyavahÃrÃnupapatte÷ | tvat-sama eva tÃvad anyo na saæbhavati | kuta evÃnyo 'bhyadhika÷ syÃt loka-traye 'pi sarvasmin ? apratima-prabhÃva ! pratimÅyate yayà sà pratimÃ, na vidyate pratimà yasya tava prabhÃvasya sa tvam apratima-prabhÃvo he 'pratima-prabhÃva niratiÓaya-prabhÃva ity artha÷ ||BhGS_11.43|| ============================== yata evam - tasmÃt praïamya praïidhÃya kÃyaæ prasÃdaye tvÃm aham ÅÓam Ŭyam | piteva putrasya sakheva sakhyu÷ priya÷ priyÃyÃrhasi deva so¬hum ||BhG_11.44|| tasmÃt praïamya namask­tya, praïidhÃya prakar«eïa nÅcair dh­tvà kÃyaæ ÓarÅram, prasÃdaye prasÃdaæ kÃraye tvÃm aham ÅÓam ÅÓitÃram, Ŭyaæ stutyam | tvaæ puna÷ putrasyÃparÃdhaæ pità yathà k«amate, sarvaæ sakheva sakhyur aparÃdham, yathà và priya÷ priyÃyà aparÃdhaæ k«amate | evam arhasi he deva ! so¬huæ prasahitum k«antum ity artha÷ ||BhGS_11.44|| ============================== ad­«Âa-pÆrvaæ h­«ito 'smi d­«Âvà bhayena ca pravyathitaæ mano me | tad eva me darÓaya deva rÆpaæ prasÅda deveÓa jagan-nivÃsa ||BhG_11.45|| ad­«Âa-pÆrvaæ na kadÃcid api d­«Âa-pÆrvam idaæ viÓva-rÆpaæ tava mayÃnyairvÃ, tat ahaæ d­«Âvà h­«ito 'smi | bhayena ca pravyathitaæ mana÷ me | atas tad eva me mama darÓaya he deva rÆpaæ yat matsakham | prasÅda deveÓa, jagan-nivÃsa jagato nivÃso jagan-nivÃsa÷, he jagan-nivÃsa ||BhGS_11.45|| ============================== kirÅÂinaæ gadinaæ cakra-hastam icchÃmi tvÃæ dra«Âum ahaæ tathaiva | tenaiva rÆpeïa catur-bhujena sahasra-bÃho bhava viÓva-mÆrte ||BhG_11.46|| kirÅÂinaæ kirÅÂavantaæ tathà gadinaæ gadÃvantaæ cakra-hastam icchÃmi tvÃæ prÃrthaye tvÃæ dra«Âum aham, tathaiva pÆrvavad ity artha÷ | yata evam, tasmÃt tenaiva rÆpeïa vasudeva-putra-rÆpeïa catur-bhujena, sahasra-bÃho ! vÃrtamÃnikena viÓva-rÆpeïa, bhava viÓva-mÆrte | upasaæh­tya viÓva-rÆpam, tenaiva rÆpeïa bhavety artha÷ ||BhGS_11.46|| ============================== arjunaæ bhÅtam upalabhya, upasaæh­tya viÓva-rÆpam, priya-vacanena ÃÓvÃsayan ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca - mayà prasannena tavÃrjunedaæ rÆpaæ paraæ darÓitam Ãtma-yogÃt | tejo-mayaæ viÓvam anantam Ãdyaæ yan me tvad-anyena na d­«Âa-pÆrvam ||BhG_11.47|| mayà prasannena, prasÃdo nÃma tvayy anugraha-buddhi÷, tadvatà prasannena mayà tava | he 'rjuna ! idaæ paraæ rÆpaæ viÓva-rÆpaæ darÓitam Ãtma-yogÃd Ãtmana aiÓvaryasya sÃmarthyÃt | tejo-mayaæ teja÷-prÃyaæ viÓvaæ samastam anantam anta-rahitaæ Ãdau bhavam Ãdyaæ, yad rÆpaæ me mama tvad-anyena tvatto 'nyena kenacin na d­«Âa-pÆrvam ||BhGS_11.47|| ============================== Ãtmano mama rÆpa-darÓanena k­tÃrtha eva tvaæ saæv­tta iti tat stauti - na veda yaj¤Ãdhyayanair na dÃnair na ca kriyÃbhir na tapobhir ugrai÷ | evaæ-rÆpa÷ Óakya ahaæ n­-loke dra«Âuæ tvad-anyena kuru-pravÅra ||BhG_11.48|| na veda-yaj¤ÃdhyayanaiÓ caturïÃm api vedÃnÃm adhyayanair yathÃvat yaj¤ÃdhyayanaiÓ ca - vedÃdhyayanair eva yaj¤Ãdhyayanasya siddhatvÃt p­thak yaj¤Ãdhyayana-grahaïaæ yaj¤a-vij¤Ãnopalak«aïÃrtham - tathà na dÃnais tulÃ-puru«Ãdibhi÷, na ca kriyÃbhir agnihotrÃdibhi÷ ÓrautÃdibhi÷, nÃpi tapobhir ugraiÓ cÃndrÃyaïÃdibhir ugrair ghorai÷, evaæ-rÆpo yathÃ-darÓitaæ viÓva-rÆpaæ yasya so 'ham evaæ-rÆpo na Óakyo 'haæ n­-loke manu«ya-loke dra«Âuæ tvad-anyena tvatto 'nyena kura-pravÅra ||BhGS_11.48|| ============================== mà te vyathà mà ca vimƬha-bhÃvo d­«Âvà rÆpaæ ghoram Åd­Ç mamedam | vyapeta-bhÅ÷ prÅta-manÃ÷ punas tvaæ tad eva me rÆpam idaæ prapaÓya ||BhG_11.49|| mà te vyathà mà bhÆt te bhayam, mà ca vimƬha-bhÃvo vimƬha-cittatÃ, d­«Âvopalabhya rÆpaæ ghoram Åd­k yathÃ-darÓitaæ mamedam | vyapeta-bhÅr vigata-bhaya÷, prÅta-manÃÓ ca san punar bhÆyas tvaæ tad eva catur-bhujaæ rÆpaæ ÓaÇkha-cakra-gadÃdharaæ tave«Âaæ rÆpam idaæ prapaÓya ||BhGS_11.49|| ============================== saæjaya uvÃca - ity arjunaæ vÃsudevas tathoktvà svakaæ rÆpaæ darÓayÃm Ãsa bhÆya÷ | ÃÓvÃsayÃm Ãsa ca bhÅtam enaæ bhÆtvà puna÷ saumya-vapur mahÃtmà ||BhG_11.50|| ity evam arjunaæ vÃsudevas tathÃ-bhÆtaæ vacanam uktvÃ, svakaæ vasudevasya g­he jÃtaæ rÆpaæ darÓayÃmÃsa darÓitavÃn bhÆya÷ puna÷ | ÃÓvÃsayÃmÃsa ca ÃÓvÃsitavÃn bhÅtam enam, bhÆtvà puna÷ saumya-vapu÷ prasanna-deho mahÃtmà ||BhGS_11.50|| ============================== arjuna uvÃca - d­«Âvedaæ mÃnu«aæ rÆpaæ tava saumyaæ janÃrdana | idÃnÅm asmi saæv­tta÷ sa-cetÃ÷ prak­tiæ gata÷ ||BhG_11.51|| d­«Âvedaæ mÃnu«aæ rÆpaæ mat-sakhaæ prasannaæ tava saumyaæ janÃrdana, idÃnÅm, adhunÃsmi saæv­tta÷ saæjÃta÷ | kim ? sa-cetÃ÷ prasanna-citta÷ prak­tiæ svabhÃvaæ gataÓ cÃsmi ||BhGS_11.51|| ============================== ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca - sudurdarÓam idaæ rÆpaæ d­«ÂavÃn asi yan mama | devà apy asya rÆpasya nityaæ darÓana-kÃÇk«iïa÷ ||BhG_11.52|| sudurdarÓaæ su«Âhu du÷khena darÓanam asyeti sudurdarÓam | idaæ rÆpaæ d­«ÂavÃn asi yan mama, devà apy asya mama rÆpasya nityaæ sarvadà darÓana-kÃÇk«iïa÷ | darÓanepsavo 'pi na tvam iva d­«Âavanta÷, na drak«yanti cety abhiprÃya÷ ||BhGS_11.52|| ============================== kasmÃt ? - nÃhaæ vedair na tapasà na dÃnena na cejyayà | Óakya evaæ-vidho dra«Âuæ d­«ÂavÃn asi mÃæ yathà ||BhG_11.53|| nÃhaæ vedai÷ ­g-yaju÷-sÃmÃtharva-vedaiÓ caturbhir api, na tapasà ugreïa cÃndrÃyaïÃdinÃ, na dÃnena go-bhÆ-hiraïyÃdinÃ, na cejyayà yaj¤ena pÆjayà và Óakya÷ evaæ-vidho yathÃ-darÓita-prakÃro dra«Âuæ d­«ÂavÃn asi mÃæ yathà tvam ||BhGS_11.53|| ============================== kathaæ puna÷ Óakya ity ucyate - bhaktyà tv ananyayà Óakya aham evaæ-vidho 'rjuna | j¤Ãtuæ dra«Âuæ ca tattvena prave«Âuæ ca parantapa ||BhG_11.54|| bhaktyà tu kiæ-viÓi«Âayà ity Ãha - ananyayÃp­thag-bhÆtayÃ, bhagavato 'nyatra p­thaÇ na kadÃcid api yà bhavati sà tv ananyà bhakti÷ | sarvair api karaïai÷ vÃsudevÃd anyan na upalabhyate yayÃ, sÃnanyà bhakti÷, tayà bhaktyà Óakyo 'ham evaæ-vidho viÓva-rÆpa-prakÃro he 'rjuna, j¤Ãtuæ ÓÃstrata÷ | na kevalaæ j¤Ãtuæ ÓÃstrata÷, dra«Âuæ ca sÃk«Ãt-kartuæ tattvena tattvata÷, prave«Âuæ ca mok«aæ ca gantuæ parantapa ||BhGS_11.54|| ============================== adhunà sarvasya gÅtÃ-ÓÃstrasya sÃra-bhÆto 'rtho ni÷ÓreyasÃrtho 'nu«Âheyatvena samuccityocyate - mat-karma-k­n mat-paramo mad-bhakta÷ saÇga-varjita÷ | nirvaira÷ sarva-bhÆte«u ya÷ sa mÃm eti pÃï¬ava ||BhG_11.55|| mat-karma-k­n mad-arthaæ karma mat-karma, tat karotÅti mat-karma-k­t | mat-parama÷ - karoti bh­tya÷ svÃmi-karma, na tv Ãtmana÷ paramà pretya gantavyà gatir iti svÃminaæ pratipadyate | ayaæ tu mat-karma-k­n mÃm eva paramÃæ gatiæ pratipadyate iti mat-parama÷, ahaæ parama÷ parà gatir yasya so 'yaæ mat-parama÷ | tathà mad-bhakto mÃm eva sarva-prakÃrai÷ sarva-prakÃrai÷ sarvÃtmanà sarvotsÃhena bhajate iti mad-bhakta÷ | saÇga-varjito dhana-putra-mitra-kalatra-bandhu-varge«u saÇga-varjita÷ saÇga÷ prÅti÷ snehas tad-varjita÷ | nirvairo nirgata-vaira÷ sarva-bhÆte«u Óatru-bhÃva-rahita Ãtmano ' tyantÃpakÃra-prav­tte«v api | ya Åd­Óo mad-bhakta÷ sa mÃm eti | aham eva tasya parà gati÷, nÃnyà gati÷ kÃcit bhavati | ayaæ tavopadeÓa i«Âo mayà upadi«Âa÷ | he pÃï¬Ãva ! iti ||BhGS_11.55|| iti ÓrÅmat-paramahaæsa-parivrÃjakÃcÃryasya ÓrÅ-govinda-bhagavat-pÆjya-pÃda- Ói«yasya ÓrÅmac-chaækara-bhagavata÷ k­tau ÓrÅmad-bhagavad-gÅtÃ-bhëye ekÃdaÓo 'dhyÃya÷ ||11|| __________________________________________________________ BhG 12 atha bhakti-yogo nÃma dvÃdaÓo 'dhyÃya÷ (ÓrÅ-ÓaÇkarÃcÃrya-bhagavat-pÃda-k­ta-bhëyam) dvitÅyÃdhyÃya-prabh­ti«u vibhÆty-ante«u adhyÃye«u paramÃtmano brahmaïo 'k«arasya vidhvasta-sarvopÃdhi-viÓe«asyopÃsanam uktam | sarva-yogaiÓvarya-sarva-j¤Ãna-Óaktimat-sattvopÃdher ÅÓvarasya tatra copÃsanaæ tatra tatroktam | viÓva-rÆpÃdhyÃye tv aiÓvaram Ãdyaæ samasta-jagad-Ãtma-rÆpaæ viÓva-rÆpaæ tvadÅyaæ darÓitam upÃsanÃrtham eva tvayà | tac ca darÓayitvà uktavÃn asi mat-karma-k­d [GÅtà 11.55] ity Ãdi | ato 'ham anayor ubhayo÷ pak«ayor viÓi«Âatara-bubhutsayà tvÃæ p­cchÃmÅty arjuna uvÃca - evaæ satata-yuktà ye bhaktÃs tvÃæ paryupÃsate | ye cÃpy ak«aram avyaktaæ te«Ãæ ke yoga-vittamÃ÷ ||BhG_12.1|| evam ity atÅtÃnantara-lokena uktam arthaæ parÃm­Óati mat-karma-k­d ity Ãdinà | evaæ satata-yuktÃ÷, nairantaryeïa bhagavat-karmÃdau yathokte 'rthe samÃhitÃ÷ santa÷ prav­ttà ity artha÷ | ye bhaktà ananya-ÓaraïÃ÷ santas tvÃæ yathÃ-darÓitaæ viÓva-rÆpaæ paryupÃsate dhyÃyanti | ye cÃnye 'pi tyakta-sarve«aïÃ÷ saænyasta-sarva-karmÃïo yathÃ-viÓe«itaæ brahmÃk«araæ nirasta-sarvopÃdhitvÃd avyaktam akaraïa-gocaram | yad dhi karaïa-gocaraæ tad vyaktam ucyate, a¤jer dhÃtos tat-karmakatvÃt | idaæ tv ak«araæ tad-viparÅtam, Ói«Âau ca ucyamÃnair viÓe«aïair viÓi«Âam, tad ye cÃpi paryupÃsate, te«Ãm ubhaye«Ãæ madhye ke yogi-vittamÃ÷ ? ke 'tiÓayena yoga-vida ity artha÷ ||BhGS_12.1|| ============================== ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca - ye tv ak«aropÃsakÃ÷ samyag-darÓino niv­ttai«aïÃs te tÃvat ti«Âhantu | tÃn prati yad vaktavyam, tad upari«ÂÃd vak«yÃma÷ | ye tv itare - mayy ÃveÓya mano ye mÃæ nitya-yuktà upÃsate | Óraddhayà parayopetÃs te me yuktatamà matÃ÷ ||BhG_12.2|| mayi viÓva-rÆpe parameÓvara ÃveÓya samÃdhÃya mano ye bhaktÃ÷ santa÷, mÃæ sarva-yoge varÃïÃm adhÅÓvaraæ sarvaj¤aæ vimukta-rÃgÃdi-kleÓa-timira-d­«Âim, nitya-yuktà atÅtÃnantarÃdhyÃyÃntokta-ÓlokÃrtha-nyÃyena satata-yuktÃ÷ santa upÃsate Óraddhayà parayà prak­«ÂayopetÃ÷, te me mama matà abhipretà yuktatamà iti | nairantaryeïa hi te mac-cittatayÃho-rÃtram ativÃhayanti | ato yuktaæ tÃn prati yuktatamà iti vaktum ||BhGS_12.2|| ============================== kim itare yuktatamà na bhavanti ? na | kiætu tÃn prati yad vaktavyam, tac ch­ïu - ye tv ak«aram anirdeÓyam avyaktaæ paryupÃsate | sarvatra-gam acintyaæ ca kÆÂastham acalaæ dhruvam ||BhG_12.3|| ye tv ak«aram anirdeÓyam, avyaktatvÃd aÓabda-gocareti na nirde«Âuæ Óakyate, ato 'nirdeÓyam | avyaktaæ na kenÃpi pramÃïena vyajyata ity avyaktaæ paryupÃsate pari samantÃd upÃsate | upÃsanaæ nÃma yathÃ-ÓÃstram upÃsyasyÃrthasya vi«ayÅ-karaïena sÃmÅpyam upagamya taila-dhÃrÃvat samÃna-pratyaya-pravÃheïa dÅrgha-kÃlaæ yad Ãsanam, tad upÃsanam Ãcak«ate | ak«arasya viÓe«aïam Ãha - sarvatra-gaæ vyomavad vyÃpy acintyaæ cÃvyaktatvÃd acintyam | yad dhi karaïa-gocaram, tan manasÃpi cintyam, tad-viparÅtatvÃd acintyam ak«aram, kÆÂa-sthaæ d­ÓyamÃna-guïam antar-do«aæ vastu kÆÂam | kÆÂa-rÆpam kÆÂa-sÃk«yam ity Ãdau kÆÂa-Óabda÷ prasiddho loke | tathà cÃvidyÃdy-aneka-saæsÃra-bÅjam antar-do«avan mÃyÃ-vyÃk­tÃdi-Óabda-vÃcyatayà mÃyÃæ tu prak­tiæ vidyÃn mÃyinaæ tu maheÓvaram [ÁvetU 4.10], mama mÃyà duratyayà [GÅtà 7.14] ity Ãdau prasiddhaæ yat tat kÆÂam, tasmin kÆÂe sthitaæ kÆÂa-sthaæ tad-adhyak«atayà | athavÃ, rÃÓir iva sthitaæ kÆÂa-stham ata evÃcalam | yasmÃd acalam, tasmÃd dhruvam, nityam ity artha÷ ||BhGS_12.3|| ============================== saæniyamyendriya-grÃmaæ sarvatra sama-buddhaya÷ | te prÃpnuvanti mÃm eva sarva-bhÆta-hite ratÃ÷ ||BhG_12.4|| saæniyamya samyak niyamya upasaæh­tya indriya-grÃmam indriya-samudÃyaæ sarvatra sarvasmin kÃle sama-buddhaya÷ samà tulyà buddhir ye«Ãm i«ÂÃni«Âa-prÃptau te sama-buddhaya÷ | te ye evaæ-vidhÃs te prÃpnuvanti mÃm eva sarva-bhÆta-hite ratÃ÷ | na tu te«Ãæ vaktavyaæ kiæcit mÃæ te prÃpnuvantÅti | j¤ÃnÅ tv Ãtmaiva me matam iti hy uktam | na hi bhagavat-svarÆpÃïÃæ satÃæ yuktatamatvam ayuktatamatvaæ và vÃcyam ||BhGS_12.4|| ============================== kiæ tu - kleÓo 'dhikataras te«Ãm avyaktÃsakta-cetasÃm | avyaktà hi gatir du÷khaæ dehavadbhir avÃpyate ||BhG_12.5|| kleÓo 'dhikatara÷ | yadyapi mat-karmÃdi-parÃïÃæ kleÓo 'dhika eva | kleÓo 'dhikataras tv ak«arÃtmanÃæ paramÃrtha-darÓinÃæ dehÃbhimÃna-parityÃga-nimitta÷ | avyaktÃsakta-cetasÃm avyakta Ãsaktaæ ceto ye«Ãæ te 'vyaktÃsakta-cetasas te«Ãm avyaktÃsakta-cetasÃm | avyaktà hi yasmÃd yà gatir ak«arÃtmikà du÷khaæ sà dehavadbhir dehÃbhimÃnavadbhir avÃpyate | ata÷ kleÓo 'dhikatara÷ | ak«aropÃsakÃnÃæ yad vartanam, tad upari«ÂÃd vak«yÃma÷ ||BhGS_12.5|| ============================== ye tu sarvÃïi karmÃïi mayi saænyasya mat-parÃ÷ | ananyenaiva yogena mÃæ dhyÃyanta upÃsate ||BhG_12.6|| ye tu sarvÃïi karmÃïi mayÅÓvare saænyasya mat-parà ahaæ paro ye«Ãæ te mat-parÃ÷ santo 'nanyenaivÃvidyamÃnam anyat Ãlambanaæ viÓva-rÆpaæ devam ÃtmÃnaæ muktvà yasya so 'nanyas tenÃnanyenaiva | kena ? yogena samÃdhinà mÃæ dhyÃyantaÓ cintayanta upÃsate ||BhGS_12.6|| ============================== te«Ãæ kim ? - te«Ãm ahaæ samuddhartà m­tyu-saæsÃra-sÃgarÃt | bhavÃmi nacirÃt pÃrtha mayy ÃveÓita-cetasÃm ||BhG_12.7|| te«Ãæ mad-upÃsanaika-parÃïÃm aham ÅÓvara÷ samuddhartà | kuta÷ ? ity Ãha - m­tyu-saæsÃra-sÃgarÃn m­tyu-yukta÷ saæsÃro m­tyu-saæsÃra÷, sa eva sÃgara iva sÃgara÷, dustaratvÃt, tasmÃt m­tyu-saæsÃra-sÃgarÃt ahaæ te«Ãæ samuddhartà bhavÃmi na cirÃt | kiæ tarhi ? k«ipram eva he pÃrtha, mayi ÃveÓita-cetasÃæ mayi viÓva-rÆpa ÃveÓitaæ samÃhitaæ ceto ye«Ãæ te mayy ÃveÓita-cetasas te«Ãm ||BhGS_12.7|| ============================== yata evam, tasmÃt - mayy eva mana Ãdhatsva mayi buddhiæ niveÓaya | nivasi«yasi mayy eva ata Ærdhvaæ na saæÓaya÷ ||BhG_12.8|| mayy eva viÓva-rÆpa ÅÓvare mana÷ saækalpa-vikalpÃtmakaæ Ãdhatsva sthÃpaya | mayy evÃdhyavasÃyaæ kurvatÅæ buddhim Ãdhatsva niveÓaya | tatas te kiæ syÃd iti s­ïu - nivasi«yasi nivatsyasi niÓcayena mad-Ãtmanà mayi nivÃsaæ kari«yasi | evÃta÷ ÓarÅra-pÃtÃd Ærdhvam | na saæÓaya÷, saæÓayo 'tra na kartavya÷ ||BhGS_12.8|| ============================== atha cittaæ samÃdhÃtuæ na Óakno«i mayi sthiram | abhyÃsa-yogena tato mÃm icchÃptuæ dhana¤jaya ||BhG_12.9|| atha evaæ yathÃvocaæ tathà mayi cittaæ samÃdhÃtuæ sthÃpayituæ sthiram acalaæ na Óakno«i cet, tata÷ paÓcÃd abhyÃsa-yogena | cittasyaikasmin Ãlambane sarvata÷ samÃh­tya puna÷ puna÷ sthÃpanam abhyÃsa÷ | tat-pÆrvako yoga÷ samÃdhÃna-lak«aïas tenÃbhyÃsa-yogena mÃæ viÓva-rÆpam iccha prÃrthayasva Ãptuæ prÃptum | he dhana¤jaya ||BhGS_12.9|| ============================== abhyÃse 'py asamartho 'si mat-karma-paramo bhava | mad-artham api karmÃïi kurvan siddhim avÃpsyasi ||BhG_12.10|| abhyÃse 'py asamartho 'sy aÓakto 'si, tarhi mat-karma-paramo bhava mad-arthaæ karma mat-karma tat-parama÷ mat-karma-parama÷, mat-karma-pradhÃna ity artha÷ | abhyÃsena vinà mad-artham api karmÃïi kevalaæ kurvan siddhiæ sattva-Óuddhi-yoga-j¤Ãna-prÃpti-dvÃreïÃvÃpsyasi ||BhGS_12.10|| ============================== athaitad apy aÓakto 'si kartuæ mad-yogam ÃÓrita÷ | sarva-karma-phala-tyÃgaæ tata÷ kuru yatÃtmavÃn ||BhG_12.11|| atha punar etad api yad uktaæ mat-karma-paramatvam, tat kartum aÓakto 'si, mad-yogam, ÃÓrito mayi kriyamÃïÃni karmÃïi saænyasya yat karaïaæ te«Ãm anu«ÂhÃnaæ sa mad-yoga÷, tam ÃÓrita÷ san, sarva-karma-phala-tyÃgaæ sarve«Ãæ karmaïÃæ phala-saænyÃsaæ sarva-karma-phala-tyÃgaæ tato 'nantaraæ kuru yatÃtmavÃn saæyata-citta÷ san ity artha÷ ||BhGS_12.11|| ============================== idÃnÅæ sarva-karma-phala-tyÃgaæ stauti - Óreyo hi j¤Ãnam abhyÃsÃj j¤ÃnÃd dhyÃnaæ viÓi«yate | dhyÃnÃt karma-phala-tyÃgas tyÃgÃc chÃntir anantaram ||BhG_12.12|| Óreyo hi praÓasyataraæ j¤Ãnam | kasmÃt ? viveka-pÆrvakÃd abhyÃsÃt | tasmÃd api j¤ÃnÃj j¤Ãna-pÆrvakaæ dhyÃnaæ viÓi«yate | j¤Ãnavato dhyÃnÃd api karma-phala-tyÃgo viÓi«yata ity anu«ajyate | evaæ karma-phala-tyÃgÃt pÆrva-viÓe«aïavata÷ ÓÃntir upaÓama÷ sa-hetukasya saæsÃrasyÃnantaram eva syÃt, na tu kÃlÃntaram apek«ate | aj¤asya karmaïi prav­ttasya pÆrvopadi«ÂopÃyÃnu«ÂhÃnÃÓaktau sarva-karmaïÃæ phala-tyÃga÷ Óreya÷-sÃdhanam upadi«Âam, na prathamam eva | ataÓ ca Óreyo hi j¤Ãnam abhyÃsÃd ity uttarottara-viÓi«ÂatvopadeÓena sarva-karma-phala-tyÃga÷ stÆyate, saæpanna-sÃdhanÃnu«ÂhÃnÃÓaktau anu«Âheyatvena ÓrutatvÃt | kena sÃdharmyeïa stutitvam ? yadà sarve pramucyanta iti sarva-kÃma-prahÃïÃd am­tatvam uktam | tat prasiddham | kÃmÃÓ ca sarve Órauta-smÃrta-karmaïÃæ phalÃni | tat-tyÃge ca vidu«o dhyÃna-ni«ÂhasyÃnantaraiva ÓÃntir iti sarva-kÃma-tyÃga-sÃmÃnyam aj¤a-karma-phala-tyÃgasyÃstÅti tat-sÃmÃnyÃt sarva-karma-phala-tyÃga-stutir iyaæ prarocanÃrthà | yathÃgastyena brÃhmaïena samudra÷ pÅta itÅdÃnÅætanà api brÃhmaïà brÃhmaïatva-sÃmÃnyÃt stÆyante, evaæ karma-phala-tyÃgÃt karma-yogasya Óreya÷ sÃdhanatvam abhihitam ||BhGS_12.12|| ============================== atra cÃtmeÓvara-bhedam ÃÓritya viÓva-rÆpa ÅÓvare ceta÷-samÃdhÃna-lak«aïo yoga ukta÷, ÅÓvarÃrthaæ karmÃnu«ÂhÃnÃdi ca | athaitad apy aÓakto 'si [GÅtà 12.11] ity aj¤Ãna-kÃrya-sÆcanÃn nÃbheda-darÓino 'k«aropÃsakasya karma-yoga upapadyata iti darÓayati | tathà karma-yogino 'k«aropÃsanÃnupapattim | te prÃpnuvanti mÃm eva [GÅtà 12.4] ity ak«aropÃsakÃnÃæ kaivalya-prÃptau svÃtantryam uktvÃ, itare«Ãæ pÃratantryÃd ÅÓvarÃdhÅnatÃæ darÓitavÃn te«Ãm ahaæ samuddhartà [GÅtà 12.7] iti | yadi hÅÓvarasyÃtma-bhÆtÃs te matà abheda-darÓitvÃt, ak«ara-svarÆpà eva ta iti samuddharaïa-karma-vacanaæ tÃn praty apeÓalaæ syÃt | yasmÃc cÃrjunasyÃtyantam eva hitai«Å bhagavÃn tasya samyag-darÓanÃnanvitaæ karma-yogaæ bheda-d­«Âimantam eva upadiÓati | na cÃtmÃnam ÅÓvaraæ pramÃïato buddhvà kasyacid guïa-bhÃvaæ jigami«ati kaÓcid, virodhÃt | tasmÃd ak«aropÃsakÃnÃæ samyag darÓana-ni«ÂhÃnÃæ saænyÃsinÃæ tyakta-sarve«aïÃnÃm adve«Âà sarva-bhÆtÃnÃm ity Ãdi-dharma-pÆgaæ sÃk«Ãd am­tatva-kÃraïaæ vak«yÃmÅti pravartate - adve«Âà sarva-bhÆtÃnÃæ maitra÷ karuïa eva ca | nirmamo nirahaækÃra÷ sama-du÷kha-sukha÷ k«amÅ ||BhG_12.13|| adve«Âà sarva-bhÆtÃnÃæ na dve«ÂÃ, Ãtmano du÷kha-hetum api na kiæcid dve«Âi, sarvÃïi bhÆtÃny Ãtmatvena hi paÓyati | maitro mitra-bhÃvo maitrÅ mitratayà vartata iti maitra÷ | karuïa eva ca, karuïà k­pà du÷khite«u dayÃ, tadvÃn karuïa÷, sarva-bhÆtÃbhaya-prada÷, saænyÃsÅty artha÷ | nirmamo mama-pratyaya-varjita÷ | nirahaækÃro nirgatÃhaæ-pratyaya÷ | sama-du÷kha-sukha÷ same du÷kha-sukhe dve«a-rÃgayor apravartake yasya sa sama-du÷kha-sukha÷ | k«amÅ k«amÃvÃn, Ãkru«Âo 'bhihato vÃvikriya evÃste ||BhGS_12.13|| ============================== saætu«Âa÷ satataæ yogÅ yatÃtmà d­¬ha-niÓcaya÷ | mayy arpita-mano-buddhir yo mad-bhakta÷ sa me priya÷ ||BhG_12.14|| saætu«Âa÷ satataæ nityaæ deha-sthiti-kÃraïasya lÃbhe 'lÃbhe ca utpannÃlaæ-pratyaya÷ | tathà guïaval-lÃbhe viparyaye ca saætu«Âa÷ | satataæ yogÅ samÃhita-citta÷ | yatÃtmà saæyata-svabhÃva÷ | d­¬ha-niÓcayo d­¬ha÷ sthiro niÓcayo 'dhyavasÃyo yasyÃtma-tattva-vi«aye sa d­¬ha-niÓcaya÷ | mayy arpita-mano-buddhi÷ saækalpa-vikalpÃtmakaæ mana÷, adhyavasÃya-lak«aïà buddhi÷, te mayy evÃrpite sthÃpite yasya saænyÃsina÷ sa mayy arpita-mano-buddhi÷ | ya Åd­Óo mad-bhakta÷ sa me priya÷ | priyo hi j¤Ãnino 'ty artham ahaæ sa ca mama priya iti saptame 'dhyÃye sÆcitam, tad iha prapa¤cyate ||BhGS_12.14|| ============================== yasmÃn nodvijate loko lokÃn nodvijate ca ya÷ | har«Ãmar«a-bhayodvegair mukto ya÷ sa ca me priya÷ ||BhG_12.15|| yasmÃt saænyÃsino nodvijate nodvegaæ gacchati na santapyate na saæk«ubhyati loka÷, tathà lokÃn nodvijate ca ya÷, har«Ãmar«a-bhayodvegair har«aÓ cÃmar«aÓ ca bhayaæ codvegaÓ ca tair har«Ãmar«a-bhayodvegair mukta÷ | har«a÷ priya-lÃbhe 'nta÷-karaïasyotkar«o romäcanÃÓrupÃtÃdi-liÇga÷ | amar«o 'sahi«ïutà | bhayaæ trÃsa÷ | udvega udvignatà | tair mukto ya÷ sa ca me priya÷ ||BhGS_12.15|| ============================== anapek«a÷ Óucir dak«a udÃsÅno gata-vyatha÷ | sarvÃrambha-parityÃgÅ yo mad-bhakta÷ sa me priya÷ ||BhG_12.16|| dehendriya-vi«aya-saæbandhÃdi«u apek«Ã-vi«aye«u anapek«o ni÷sp­ha÷ | Óucir bÃhyena Ãbhyantareïa ca Óaucena saæpanna÷ | dak«a÷ pratyutpanne«u kÃrye«u sadyo yathÃvat pratipattuæ samartha÷ | udÃsÅno na kasyacit mitrÃde÷ pak«aæ bhajate ya÷, sa udÃsÅno yati÷ | gata-vyatho gata-bhaya÷ | sarvÃrambha-parityÃgÅ Ãrabhyanteti | Ãrambhà ihÃmutra-phala-bhogÃrthÃni kÃma-hetÆni karmÃïi sarvÃrambhÃ÷, tÃn parityaktuæ ÓÅlam asyeti sarvÃrambha-parityÃgÅ ya÷ mad-bhakta÷ sa÷ me priya÷ ||BhGS_12.16|| ============================== kiæ ca - yo na h­«yati na dve«Âi na Óocati na kÃÇk«ati | ÓubhÃÓubha-parityÃgÅ bhaktimÃn ya÷ sa me priya÷ ||BhG_12.17|| yo na h­«yatÅ«Âa-prÃptau, na dve«Ây ani«Âa-prÃptau, na Óocati priya-viyoge, na cÃprÃptaæ kÃÇk«ati, ÓubhÃÓubhe karmaïÅ parityaktuæ ÓÅlam asyeti ÓubhÃÓubha-parityÃgÅ bhaktimÃn ya÷ sa me priya÷ ||BhGS_12.17|| ============================== sama÷ Óatrau ca mitre ca tathà mÃnÃpamÃnayo÷ | ÓÅto«ïa-sukha-du÷khe«u sama÷ saÇga-vivarjita÷ ||BhG_12.18|| sama÷ Óatrau ca mitre ca, tathà mÃnÃpamÃnayo÷ pÆjÃ-paribhavayo÷, ÓÅto«ïa-sukha-du÷khe«u sama÷ | sarvatra ca saÇga-vivarjita÷ ||BhGS_12.18|| ============================== kiæ ca - tulya-nindÃ-stutir maunÅ saætu«Âo yena kenacit | aniketa÷ sthira-matir bhaktimÃn me priyo nara÷ ||BhG_12.19|| tulya-nindÃ-stuti÷ | nindà ca stutiÓ ca nindÃ-stutÅ | te tulye yasya sa tulya-nindÃ-stuti÷ | maunÅ maunavÃn saæyata-vÃk | saætu«Âa÷ yena kenacit ÓarÅra-sthiti-hetu-mÃtreïa | tathà coktam - yena kenacid Ãcchanno yena kenacid ÃÓita÷ | yatra kvacana ÓÃyÅ syÃt taæ devà brÃhmaïaæ vidu÷ || [Mbh 12.245.12] iti | kiæ ca, aniketo niketa ÃÓrayo nivÃso niyato na vidyate yasya so 'niketa÷, nÃgÃre ity Ãdi-sm­ty-antarÃt | sthira-mati÷ sthirà paramÃrtha-vi«ayà yasya mati÷ sa÷ sthira-mati÷ | bhaktimÃn me priyo nara÷ ||BhGS_12.19|| ============================== adve«Âà sarva-bhÆtÃnÃm [GÅtà 12.13] ity ÃdinÃk«aropÃsakÃnÃæ niv­tta-sarve«aïÃnÃæ saænyÃsinÃæ paramÃrtha-j¤Ãna-ni«ÂhÃnÃæ dharma-jÃtaæ prakrÃntam upasaæhriyate - ye tu dharmyÃm­tam idaæ yathoktaæ paryupÃsate | ÓraddadhÃnà mat-paramà bhaktÃs te 'tÅva me priyÃ÷ ||BhG_12.20|| ye tu saænyÃsino dharmyÃm­taæ dharmÃd anapetaæ dharmyaæ ca tad am­taæ ca tat, am­tatva-hetutvÃt, idaæ yathoktam, adve«Âà sarva-bhÆtÃnÃm ity Ãdinà paryupÃsate 'nuti«Âhanti ÓraddadhÃnÃ÷ santa÷ mat-paramÃ÷ yathokto 'ham ak«arÃtmà paramo niratiÓayà gatir ye«Ãæ te mat-paramÃ÷, mad-bhaktÃÓ cottamÃæ paramÃrtha-j¤Ãna-lak«aïÃæ bhaktim ÃÓritÃ÷, te 'tÅva me priyÃ÷ | priyo hi j¤Ãnino 'ty artham [GÅtà 7.18] iti yat sÆcitaæ tat vyÃkhyÃyehopasaæh­tam bhaktÃs te 'tÅva me priyà iti | yasmÃd dharmyÃm­tam idaæ yathoktam anuti«Âhan bhagavato vi«ïo÷ parameÓvarasyÃtÅva priyo bhavati, tasmÃd idaæ dharmyÃm­taæ mumuk«uïà yatnato 'nu«Âheyaæ vi«ïo÷ priyaæ paraæ dhÃma jigami«uïeti vÃkyÃrtha÷ ||BhGS_12.20|| iti ÓrÅmat-paramahaæsa-parivrÃjakÃcÃryasya ÓrÅ-govinda-bhagavat-pÆjya-pÃda- Ói«yasya ÓrÅmac-chaækara-bhagavata÷ k­tau ÓrÅmad-bhagavad-gÅtÃ-bhëye dvÃdaÓo 'dhyÃya÷ || __________________________________________________________ BhG 13 [*NOTE: Numbering of this adhyaya out of tune with standard editions and probably defective; "13.33" missing!] atha k«etra-k«etraj¤a-yogo nÃma trayodaÓo 'dhyÃya÷ (ÓrÅ-ÓaÇkarÃcÃrya-bhagavat-pÃda-k­ta-bhëyam) saptame 'dhyÃye sÆcite dve prak­tÅ ÅÓvarasya triguïÃtmikëÂadhà bhinnÃparà saæsÃra-hetutvÃt, parà cÃnyà jÅva-bhÆtà k«etraj¤a-lak«aïeÓvarÃtmikà | yÃbhyÃæ prak­tibhyÃm ÅÓvaro jagad-utpatti-sthiti-laya-hetutvaæ pratipadyate | tatra k«etra-k«etraj¤a-lak«aïa-prak­ti-dvaya-nirÆpaïa-dvÃreïa tadvata ÅÓvarasya tattva-nirdhÃraïÃrthaæ k«etrÃdhyÃya Ãrabhyate | atÅtÃnantarÃdhyÃye ca adve«Âà sarva-bhÆtÃnÃæ [GÅtà 12.13] ity Ãdinà yÃvad-adhyÃya-parisamÃptis tÃvat tattva-j¤ÃninÃæ sannyÃsinÃæ ni«Âhà yathà te vartanta ity etad uktam | kena punas te tattva-j¤Ãnena yuktà yathokta-dharmÃcaraïÃd bhagavata÷ priyà bhavanty evam arthaÓ cÃyam adhyÃya Ãrabhyate | prak­tiÓ ca triguïÃtmikà sarva-kÃrya-karaïa-vi«ayÃkÃreïa pariïatà puru«asya bhogÃpavargÃrtha-kartavyatayà dehendriyÃdyÃkÃreïa saæhanyate | so 'yaæ saÇghÃta idaæ ÓarÅram | tad etad bhagavÃn uvÃca -- idaæ ÓarÅraæ kaunteya k«etram ity abhidhÅyate | etad yo vetti taæ prÃhu÷ k«etraj¤a iti tad-vida÷ ||BhG_13.1|| idam iti sarva-nÃmnoktaæ viÓina«Âi Óariram iti | he kaunteya ! k«ata-trÃïÃt k«ayÃt k«araïÃt, k«etravad vÃsmin karma-phala-ni«patte÷ k«etram iti | iti-Óabda evaæ-ÓabdedÃrthaka÷ | k«etram ity evam abhidhÅyate kathyate | etac charÅraæ k«etraæ yo vetti vijÃnÃti, ÃpÃda-tala-mastakaæ j¤Ãnena vi«ayÅkaroti, svÃbhÃvikenaupadeÓikena và vedanena vi«ayÅkaroti vibhÃgaÓa÷, taæ veditÃraæ prÃhu÷ kathayanti k«etraj¤a iti | iti-Óabda÷ evaæ-Óabda-padÃrthaka eva pÆrvavat | k«etraj¤a÷ ity evam Ãhu÷ | ke ? tad-vidas tau k«etra-k«etraj¤au ye vidanti te tad-vida÷ ||BhGS_13.1|| ============================== evaæ k«etra-k«etraj¤au uktau | kim etÃvan-mÃtreïa j¤Ãnena j¤Ãtavyau? iti nety ucyate - k«etraj¤aæ cÃpi mÃæ viddhi sarva-k«etre«u bhÃrata | k«etra-k«etraj¤ayor j¤Ãnaæ yat taj j¤Ãnaæ mataæ mama ||BhG_13.2|| k«etraj¤aæ yathokta-lak«aïaæ cÃpi mÃæ parameÓvaram asaæsÃriïaæ viddhi jÃnÅhi | sarva-k«etre«u ya÷ k«etraj¤o brahmÃdi-stamba-paryantÃneka-k«etropÃdhi-pravibhakta÷ | taæ nirasta-sarvopÃdhi-bhedaæ sad-asad-Ãdi-Óabda-pratyayÃgocaraæ viddhÅty abhiprÃya÷ | he bhÃrata ! yasmÃt k«etra-k«etraj¤eÓvara-yÃthÃtmya-vyatirekeïa na j¤Ãna-gocaram anyad avaÓi«Âam asti, tasmÃt k«etra-k«etraj¤ayor j¤eya-bhÆtayor yaj j¤Ãnaæ k«etra-k«etraj¤au yena j¤Ãnena vi«ayÅkriyete, taj j¤Ãnaæ samyag-j¤Ãnam iti matam abhiprÃya÷ mameÓvarasya vi«ïo÷ || nanu sarva-k«etre«v eka eveÓvara÷ | nÃnyas tad-vyatirikto bhoktà vidyate cet, tata ÅÓvarasya saæsÃritvaæ prÃptam | ÅÓvara-vyatirekeïa và saæsÃriïo 'nyasyÃbhÃvÃt saæsÃrÃbhÃva-prasaÇga÷ | tac cobhayam ani«Âam, bandha-mok«a-tad-dhetu-ÓÃstrÃnarthakya-prasaÇgÃt, pratyak«Ãdi-pramÃïa-virodhÃc ca | pratyak«eïa tÃvat sukha-du÷kha-tad-dhetu-lak«aïa÷ saæsÃra upalabhyate | jagad-vaicitryopalabdhe ca dharmÃdharma-nimitta÷ saæsÃro 'numÅyate | sarvam etad anupapannam ÃtmeÓvaraikatve | na | j¤ÃnÃj¤Ãnayor anyatvenopapatte÷ | dÆram ete viparÅte vi«ÆcÅ avidyà yà ca vidyeti j¤Ãtà [KaÂhU 1.2.4] tathà tayor vidyÃvidyÃ-vi«ayayo÷ phala-bhedo 'pi viruddho nirdi«Âa÷ - ÓreyaÓ ca preyaÓ ca [KaÂhU 1.2.2] iti | vidyÃ-vi«aya÷ Óreya÷, preyas tv avidyÃ-kÃryam iti | tathà ca vyÃsa÷ - dvÃv imÃv atha panthÃnau [Mbh 12.241.6] ity Ãdi, imau dvÃv eva panthÃnÃv ity Ãdi ca | iha ca dve ni«Âhe ukte | avidyà ca saha kÃryeïa vidyayà hÃtavyeti Óruti-sm­ti-nyÃyebhyo 'vagamyate | Órutayas tÃvat - iha ced avedÅd atha satyam asti na ced ihÃvedÅn mahatÅ vina«Âi÷ [KenaU 2.5], tam evaæ vidvÃn am­ta iha bhavati [Taittù 3.12], nÃnya÷ panthà vidyate 'yanÃya [ÁvetU 3.8] vidvÃn na bibheti kutaÓcana [TaittU 2.9] | avidu«as tu - atha tasya bhayaæ bhavati [TaittU 2.7], avidyÃyÃm antare vartamÃnÃ÷ [KaÂhU 1.2.5], brahma veda brahmaiva bhavati [Muï¬U 3.2.9], anyo 'sÃv anyo 'ham asmÅti na sa veda yathà paÓur evaæ sa devÃnÃm [BAU 1.4.10] | Ãtmavid ya÷ sa idaæ sarvaæ bhavati [BAU 1.4.10], yadà carmavat [ÁvetU 6.20] ity ÃdyÃ÷ sahasraÓa÷ | sm­tayaÓ ca - aj¤ÃnenÃv­taæ j¤Ãnaæ tena muhyanti jantava÷ [GÅtà 5.25], ihaiva tair jita÷ sargo ye«Ãæ sÃmye sthitaæ mana÷ [GÅtà 5.19], samaæ paÓyan hi sarvatra [GÅtà 13.29] ity ÃdyÃ÷ | nyÃyataÓ ca - sarpÃn kuÓÃgrÃïi tathodapÃnaæ j¤Ãtvà manu«yÃ÷ parivarjayanti | aj¤Ãnatas tatra patanti kecij j¤Ãne phalaæ paÓya yathÃ-viÓi«Âam || [Mbh 12.201.17] iti | tathà ca - dehÃdi«u Ãtma-buddhir avidvÃn rÃga-dve«Ãdi-prayukto dharmÃdharmÃnu«ÂhÃna-k­j jÃyate mriyate cety avagamyate | dehÃdi-vyatiriktÃtma-darÓino rÃga-dve«Ãdi-prahÃïÃpek«a-dharmÃdharma-prav­tty-upaÓamÃn mucyanta iti na kenacit pratyÃkhyÃtuæ Óakyaæ nyÃyata÷ | tatraivaæ sati, k«etraj¤asyeÓvarasyaiva sato 'vidyÃ-k­topÃdhi-bhedata÷ saæsÃritvam iva bhavati, yathà dehÃdy-Ãtmatvam Ãtmana÷ | sarva-jantÆnÃæ hi prasiddho dehÃdi«v anÃtmasu Ãtma-bhÃvo niÓcito 'vidyÃ-k­ta÷, yathà sthÃïau puru«a-niÓcaya÷ | na caitÃvatà puru«a-dharma÷ sthÃïor bhavati, sthÃïu-dharmo và puru«asya | tathà na caitanya-dharmo dehasya, deha-dharmo và cetanasya sukha-du÷kha-mohÃtmakatvÃdir Ãtmano na yukta÷ | avidyÃ-k­tatvÃviÓe«Ãt, jarÃ-m­tyuvat | na, atulyatvÃt | iti cet - sthÃïu-puru«au j¤eyÃv eva santau j¤ÃtrÃnyonyasminn adhyastÃv avidyayà | dehÃtmanos tu j¤eya-j¤Ãtror eva itaretarÃdhyÃsa÷, iti na samo d­«ÂÃnta÷ | ato deha-dharmo j¤eyo 'pi j¤Ãtur Ãtmano bhavatÅti cet, na | acaitanyÃdi-prasaÇgÃt | yadi hi j¤eyasya dehÃde÷ k«etrasya dharmÃ÷ sukha-du÷kha-mohecchÃdayo j¤Ãtur bhavanti, tarhi, j¤eyasya k«etrasya dharmÃ÷ kecit Ãtmano bhavanty avidyÃdhyÃropitÃ÷, jarÃ-maraïÃdayas tu na bhavantÅti viÓe«a-hetur vaktavya÷ | na bhavantÅty asty anumÃnam - avidyÃdhyÃropitatvÃj jarÃ-maraïÃdivad iti, heyatvÃt, upÃdeyatvÃc cety Ãdi | tatraivaæ sati, kart­tva-bhokt­tva-lak«aïa÷ saæsÃro j¤eya-stho j¤Ãtary avidyayÃdhyÃropita iti, na tena j¤Ãtu÷ kiæcid du«yati | yathà bÃlair adhyÃropitenÃkÃÓasya tala-malinatvÃdinà | evaæ ca sati, sarva-k«etre«v api sato bhagavata÷ k«etraj¤asyeÓvarasya saæsÃritva-gandha-mÃtram api nÃÓaÇkayam | na hi kvacid api loke 'vidyÃdhyastena dharmeïa kasyacid upakÃro 'pakÃro và d­«Âa÷ | yat tÆktam - na samo d­«ÂÃnta iti, tad asat | katham ? avidyÃdhyÃsa-mÃtraæ hi d­«ÂÃnta-dÃr«ÂÃntikayo÷ sÃdharmyaæ vivak«itam | tan na vyabhicarati | yat tu j¤Ãtari vyabhicaratÅti manyase, tasyÃpy anaikÃntikatvaæ darÓitaæ jarÃdibhi÷ || avidyÃvattvÃt k«etraj¤asya saæsÃritvam iti cet, na | avidyÃyÃs tÃmasatvÃt | tÃmaso hi pratyaya÷, ÃvaraïÃtmakatvÃd avidyà viparÅta-grÃhaka÷, saæÓayopasthÃpako vÃ, agrahaïÃtmako và | viveka-prakÃÓa-bhÃve tad-abhÃvÃt tÃmase cÃvaraïÃtmake timirÃdi-do«e saty agrahaïÃder avidyÃ-trayasya upalabdhe÷ || atrÃha - evaæ tarhi j¤Ãt­-dharmo 'vidyà | na | karaïe cak«u«i taimirikatvÃdi-do«opalabdhe÷ | yat tu manyase - j¤Ãt­-dharmo 'vidyÃ, tad eva cÃvidyÃ-dharmavattvaæ k«etraj¤asya saæsÃritvam | tatra yad uktam ÅÓvara eva k«etraj¤a÷, na saæsÃrÅty etad ayuktam iti, tan na | yathà karaïe cak«u«i viparÅta-grÃhakÃdi-do«asya darÓanÃt | na viparÅtÃdi-grahaïaæ tan-nimittaæ và taimirikatvÃdi-do«o grahÅtu÷, cak«u«a÷ saæskÃreïa timire 'panÅte grahÅtur adarÓanÃn na grahÅtur dharmo yathà | tathà sarvatraivÃgrahaïa-viparÅta-saæÓaya-pratyayÃs tan-nimittÃ÷ karaïasyaiva kasyacit bhavitum arhanti, na j¤Ãtu÷ k«etraj¤asya | saævedyatvÃc ca te«Ãæ pradÅpa-prakÃÓavan na j¤Ãt­-dharmatvam | saævedyatvÃd eva svÃtma-vyatirikta-saævedyatvam | sarva-karaïa-viyoge ca kaivalye sarva-vÃdibhir avidyÃdi-do«avat-tvÃnabhyupagamÃt | Ãtmano yadi k«etraj¤asyÃgny-u«ïavat svo dharma÷, tato na kadÃcid api tena viyoga÷ syÃt | avikriyasya ca vyomavat sarva-gatasyÃmÆrtasya Ãtmana÷ kenacit saæyoga-viyogÃnupapatte÷, siddhaæ k«etraj¤asya nityam eveÓvaratvam | anÃditvÃn nirguïatvÃd [GÅtà 13.32] ity ÃdÅÓvara-vacanÃc ca || nanv evaæ sati saæsÃra-saæsÃritvÃbhÃve ÓÃstrÃnarthakyÃdi-do«a÷ syÃd iti cet, na | sarvair abhyupagatatvÃt | sarvair hy Ãtma-vÃdibhir abhyupagato do«o naikena parihartavyo bhavati | katham abhyupagata iti ? muktÃtmanÃæ hi saæsÃra-saæsÃritva-vyavahÃrÃbhÃva÷ sarvair eva Ãtma-vÃdibhir i«yate | na ca te«Ãæ ÓÃstrÃnarthakyÃdi-do«a-prÃptir abhyupagatà | tathà na÷ k«etraj¤ÃnÃm ÅÓvaraikatve sati, ÓÃstrÃnarthakyaæ bhavatu | avidyÃ-vi«aye cÃrthavattvam - yathà dvaitinÃæ sarve«Ãæ bandhÃvasthÃyÃm eva ÓÃstrÃdy-arthavattvam, na muktÃvasthÃyÃm, evam || nanv Ãtmano bandha-muktÃvasthe paramÃrthata eva vastu-bhÆte dvaitinÃæ sarve«Ãm | ato heyopÃdeya-tat-sÃdhana-sad-bhÃve ÓÃstrÃdy-arthavattvaæ syÃt | advaitinÃæ puna÷, dvaitasyÃparamÃrthatvÃt, avidyÃ-k­tatvÃd bandhÃvasthÃyÃÓ cÃtmano 'paramÃrthatve nirvi«ayatvÃt, ÓÃstrÃdyÃnarthakyam iti cet, na | Ãtmano 'vasthÃ-bhedÃnupapatte÷ | yadi tÃvat Ãtmano bandha-muktÃvasthe, yugapat syÃtÃm, krameïa và | yugapat tÃvat virodhÃn na saæbhavata÷ sthiti-gatÅ ivaikasmin | krama-bhÃvitve ca, nirnimittatvaæ sa-nimittatvaæ và ? nirnimittatve 'nirmok«a-prasaÇga÷ | sa-nimittatve ca svato 'bhÃvÃt aparamÃrthatva-prasaÇga÷ | tathà ca saty abhyupagama-hÃni÷ | kiæ ca, bandha-muktÃvasthayo÷ paurvÃparya-nirÆpaïÃyÃæ bandhÃvasthà pÆrvaæ prakalpyÃ, anÃdimaty antavatÅ ca | tac ca pramÃïa-viruddham | tathà mok«ÃvasthÃdimaty anantà ca pramÃïa-viruddhaivÃbhyupagamyate | na cÃvasthÃvato 'vasthÃntaraæ gacchato nityatvam upapÃdayituæ Óakyam | athÃnityatva-do«a-parihÃrÃya bandha-muktÃvasthÃ-bhedo na kalpyate | ato dvaitinÃm api ÓÃstrÃnarthakyÃdi-do«o 'parihÃrya eva | iti samÃnatvÃn nÃdvaita-vÃdinà parihartavyo do«a÷ || na ca ÓÃstrÃnarthakyam, yathÃ-prasiddhÃvidvat-puru«a-vi«ayatvÃc chÃstrasya | avidu«Ãæ hi phala-hetvor anÃtmanor Ãtma-darÓanam, na vidu«Ãm | vidu«Ãæ hi phala-hetubhyÃm Ãtmano 'nyatva-darÓane sati, tayor aham ity Ãtma-darÓanÃnupapatte÷ | na hy atyanta-mƬha unmattÃdir api jalÃgnyoÓ chÃyÃ-prakÃÓayor vaikÃtmyaæ paÓyati | kim uta vivekÅ | tasmÃn na vidhi-prati«edha-ÓÃstraæ tÃvat phala-hetubhyÃm Ãtmano 'nyatva-darÓino bhavati | na hi "devadatta, tvam idaæ kuru" iti kasmiæÓcit karmaïi niyukte, "vi«ïumitro 'haæ niyukta÷" iti tatra-stho niyogaæ s­ïvann api pratipadyate | viyoga-vi«aya-vivekÃgrahaïÃt tÆpapadyate pratipatti÷ | tathà phala-hetvor api || nanu prÃk­ta-saæbandhÃpek«ayà yuktaiva pratipatti÷ ÓÃstrÃrtha-vi«ayà - phala-hetubhyÃm anyÃtma-vi«aya-darÓane 'pi sati - i«Âa-phala-hetau pravartito 'smi, ani«Âa-phala-hetoÓ ca nivartito 'smÅti | yathà pit­-putrÃdÅnÃm itaretarÃtmÃnyatva-darÓane saty apy anyonya-niyoga-prati«edhÃrtha-pratipatti÷ | na | vyatiriktÃtma-darÓana-pratipatte÷ prÃg eva phala-hetvor ÃtmÃbhimÃnasya siddhatvÃt | pratipanna-niyoga-prati«edhÃrtho hi phala-hetubhyÃm Ãtmano 'nyatvaæ pratipadyate, na pÆrvam | tasmÃd vidhi-prati«edha-ÓÃstram avidvad-vi«ayam iti siddham || nanu svarga-kÃmo yajeta [Ap.Ár.S. 10.2.1] na kala¤jaæ bhak«ayed ity ÃdÃv Ãtma-vyatireka-darÓinÃm aprav­ttau, kevala-dehÃdy-Ãtma-d­«ÂÅnÃæ ca | ata÷ kartur abhÃvÃc chÃstrÃnarthakyam iti cet, na | yathÃ-prasiddhita eva prav­tti-niv­tty-upapatte÷ | ÅÓvara-k«etraj¤aikatva-darÓÅ brahma-vit tÃvan na pravartate | tathà nairÃtmyavÃdy api nÃsti para-loka iti na pravartate | yathÃ-prasiddhitas tu vidhi-prati«edha-ÓÃstra-ÓravaïÃnyathÃnupapattyÃnumitÃtmÃstitva Ãtma-viÓe«Ãnabhij¤a÷ karma-phala-saæjÃta-t­«ïa÷ ÓraddadhÃnatayà ca pravartate | iti sarve«Ãæ na pratyak«am | ato na ÓÃstrÃnarthakyam || vivekinÃm aprav­tti-darÓanÃt tad-anugÃminÃm aprav­ttau ÓÃstrÃnarthakyam iti cet, na | kasyacid eva vivekopapatte÷ | aneke«u hi prÃïi«u kaÓcid eva vivekÅ syÃt, yathedÃnÅm | na ca vivekinam anuvartante mƬhÃ÷, rÃgÃdi-do«a-tantratvÃt prav­tte÷, abhicaraïÃdau ca prav­tti-darÓanÃt, svÃbhÃvyÃc ca prav­tte÷ | svabhÃvas tu pravartate [GÅtà 5.14] iti hi uktam || tasmÃt avidyÃ-mÃtraæ saæsÃro yathÃ-d­«Âa-vi«aya eva | na k«etraj¤asya kevalasyÃvidyà tat-kÃryaæ ca | na ca mithyÃ-j¤Ãnaæ paramÃrtha-vastu dÆ«ayituæ samartham | na hy Æ«ara-deÓaæ snehena paÇkÅ-kartuæ Óaknoti marÅcy-udakam | tathÃvidyà k«etraj¤asya na kiæcit kartuæ Óaknoti | ataÓ cedam uktam - k«etraj¤aæ cÃpi mÃæ viddhi | aj¤ÃnenÃv­taæ j¤Ãnam [GÅtà 5.15] iti ca || atha kim idaæ saæsÃriïÃm ivÃham evam mamaivedam iti paï¬itÃnÃm api ? s­ïu | idaæ tat pÃï¬ityam, yat k«etra evÃtma-darÓanam | yadi puna÷ k«etraj¤am avikriyaæ paÓyeyus tato na bhogaæ karma vÃkÃÇk«eyur mama syÃd iti | vikriyaiva bhoga-karmaïÅ | athaivaæ sati, phalÃrthitvÃd avidvÃn pravartate | vidu«a÷ punar avikriyÃtma-darÓina÷ phalÃrthitvÃbhÃvÃt prav­tty-anupapattau kÃrya-karaïa-saæghÃta-vyÃpÃroparame niv­ttir upacaryate || idaæ cÃnyat pÃï¬ityaæ kasyacid astu - k«etraj¤a ÅÓvara eva | k«etraæ cÃnyat k«etraj¤asyaiva vi«aya÷ | ahaæ tu saæsÃrÅ sukhÅ du÷khÅ ca | saæsÃroparamaÓ ca mama kartavya÷ k«etra-k«etraj¤a-vij¤Ãnena, dhyÃnena ceÓvaraæ k«etraj¤aæ sÃk«Ãt k­tvà tat-svarÆpÃvasthÃneneti | yaÓ caivaæ budhyate, yaÓ ca bodhayati, nÃsau k«etraj¤a iti | evaæ manvÃno ya÷ sa paï¬itÃpaÓabda÷ | saæsÃra-mok«ayo÷ ÓÃstrasya cÃrthavattvaæ karomÅti | Ãtmahà svayaæ mƬho 'nyÃæ ca vyÃmohayati ÓÃstrÃrtha-saæpradÃya-rahitatvÃt, Óruta-hÃnim aÓruta-kalpanÃæ ca kurvan | tasmÃt asaæpradÃya-vit sarva-ÓÃstra-vid api mÆrkhavad eva upek«aïÅya÷ || yat tÆktam ÅÓvarasya k«etraj¤aikatve saæsÃritvaæ prÃpnoti | k«etraj¤ÃnÃæ ceÓvaraikatve saæsÃriïo 'bhÃvÃt saæsÃrÃbhÃva-prasaÇga iti | etau do«au pratyuktau vidyÃvidyayor vailak«aïyÃbhyupagamÃd iti | katham ? avidyÃ-parikalpita-do«eïa tad-vi«ayaæ vastu pÃramÃrthikaæ na du«yatÅti | tathà ca d­«Âanto darÓita÷ - marÅcy-ambhasà ƫara-deÓo na paÇkÅkriyata iti | saæsÃriïo 'bhÃvÃt saæsÃrÃbhÃva-prasaÇga-do«o 'pi saæsÃra-saæsÃriïor avidyÃ-kalpitatvopapattyà pratyukta÷ || nanu avidyÃvattvam eva k«etraj¤asya saæsÃritva-do«a÷ | tat-k­taæ ca sukhitva-du÷khitvÃdi pratyak«am upalabhyate iti cet, na | j¤eyasya k«etra-dharmatvÃt, j¤Ãtu÷ k«etraj¤asya tat-k­ta-do«Ãnupapatte÷ | yÃvat kiæcit k«etraj¤asya do«a-jÃtam avidyamÃnam Ãsa¤jayasi, tasya j¤eyatvopapatte÷ k«etra-dharmatvam eva, na k«etraj¤a-dharmatvam | na ca tena k«etraj¤o du«yati, j¤eyena j¤Ãtu÷ saæsargÃnupapatte÷ | yadi hi saæsarga÷ syÃt, j¤eyatvam eva nopapadyeta | yady Ãtmano dharmo 'vidyÃvattvaæ du÷khitvÃdi ca kathaæ bho÷ pratyak«am upalabhyate | kathaæ và k«etraj¤a-dharma÷ | j¤eyaæ ca sarvaæ k«etraæ j¤Ãtaiva k«etraj¤a ity avadhÃrite, avidyÃ-du÷khitvÃde÷ k«etraj¤a-viÓe«aïatvaæ k«etraj¤a-dharmatvaæ tasya ca pratyak«opalabhyatvam iti viruddham ucyate 'vidyÃ-mÃtrÃva«ÂambhÃt kevalam || atrÃha - sÃvidyà kasya ? iti | yasya d­Óyate tasyaiva | kasya d­Óyate ? iti | atrocyate - avidyà kasya d­Óyate iti praÓno nirarthaka÷ | katham ? d­Óyate ced avidyÃ, tadvantam api paÓyasi | na ca tadvaty upalabhyamÃne sà kasya ? iti praÓno yukta÷ | na hi gomati upalabhyamÃne gÃva÷ kasya ? iti praÓno 'rthavÃn bhavati | nanu vi«amo d­«ÂÃnta÷ | gavÃæ tadvataÓ ca pratyak«atvÃt tat-saæbandho 'pi pratyak«a iti praÓno nirarthaka÷ | na tathÃvidyà tadvÃæÓ ca pratyak«au, yata÷ praÓno nirarthaka÷ syÃt | apratyak«eïÃvidyÃvatÃvidyÃ-saæbandhe j¤Ãte, kiæ tava syÃt ? avidyÃyà anartha-hetutvÃt parihartavyà syÃt | yasyÃvidyÃ, sa tÃæ parihari«yati | nanu mamaivÃvidyà | jÃnÃsi tarhy avidyÃæ tadvantaæ ca ÃtmÃnam | jÃnÃmi, na tu pratyak«eïa | anumÃnenaÓ cej jÃnÃsi, kathaæ saæbandhagrahaïam ? na hi tava j¤Ãtu÷ j¤eya-bhÆtayÃvidyayà tat-kÃle saæbandho grahÅtuæ Óakyate, avidyÃyà vi«ayatvenaiva j¤Ãtur upayuktatvÃt | na ca j¤Ãtur avidyÃyà ca saæbandhasya yo grahÅtÃ, j¤Ãnaæ cÃnyat tad-vi«ayaæ saæbhavati | anavasthÃ-prÃpte÷ | yadi j¤ÃtrÃpi j¤eya-saæbandho j¤Ãyate, anyo j¤Ãtà kalpya÷ syÃt, tasyÃpy anya÷, tasyÃpy anya÷ ity anavasthÃparihÃryà | yadi punar avidyà j¤eyÃ, anyad và j¤eyaæ j¤eyam eva | tathà j¤ÃtÃpi j¤Ãtaiva, na j¤eyaæ bhavati | yadà caivam, avidyÃ-du÷khitvÃdyair na j¤Ãtu÷ k«etraj¤asya kiæcit du«yati || nanu ayam eva do«a÷, yat do«avat-k«etra-vij¤Ãt­tvam | na ca vij¤Ãna-svarÆpasyaivÃvikriyasya vij¤Ãt­tvopacÃrÃt | yatho«ïatÃ-mÃtreïÃgnes tapti-kriyopacÃra÷, tadvat | yathÃtra bhagavatà kriyÃkÃraka-phalÃtmatvÃbhÃva Ãtmani svata eva darÓita÷ - avidyÃdhyÃropita eva kriyÃ-kÃrakÃdir Ãtmany upacaryate | tathà tatra tatra ya enaæ vetti hantÃram [GÅtà 2.19], prak­te÷ kriyamÃïÃni guïai÷ karmÃïi sarvaÓa÷ [GÅtà 3.27], nÃdatte kasyacit pÃpam [GÅtà 5.15] ity Ãdi-prakaraïe«u darÓita÷ | tathaiva ca vyÃkhyÃtam asmÃbhi÷ | uttare«u ca prakaraïe«u darÓayi«yÃma÷ || hanta ! tarhy Ãtmani kriyÃ-kÃraka-phalÃtmatÃyÃ÷ svato 'bhÃve, avidyayà cÃdhyÃropitatve, karmÃïy avidvat-kartavyÃny eva, na vidu«Ãm iti prÃptam | satyam evaæ prÃptam, etad eva ca na hi deha-bh­tà Óakyam ity atra darÓayi«yÃma÷ | sarva-ÓÃstrÃrthopasaæhÃra-prakaraïe ca samÃsenaiva kaunteya ni«Âhà j¤Ãnasya yà parà ity atra viÓe«ato darÓayi«yÃma÷ | alam iha bahu-prapa¤canena, iti upasaæhriyate ||BhGS_13.2|| ============================== idaæ ÓarÅram [GÅtà 13.2] ity-Ãdi-Ólokopadi«Âasya k«etrÃdhyÃyÃrthasya saægraha-Óloko 'yam upanyasyate tat k«etraæ yac cety Ãdi, vyÃcikhyÃsitasya hy arthasya saægrahopanyÃso nyÃyya iti - tat k«etraæ yac ca yÃd­k ca yad-vikÃri yataÓ ca yat | sa ca yo yat-prabhÃvaÓ ca tat samÃsena me Ó­ïu ||BhG_13.3|| yan nirdi«Âam idaæ ÓarÅram iti tat tac-chabdena parÃm­Óati | yac ca idaæ nirdi«Âaæ k«etraæ tat yÃd­k yÃd­Óaæ svakÅyair dharmai÷ | ca-Óabda÷ samuccayÃrtha÷ | yad-vikÃri yo vikÃro yasya tat yad-vikÃri, yato yasmÃc ca yat, kÃryam utpadyate iti vÃkya-Óe«a÷ | sa ca ya÷ k«etraj¤o nirdi«Âa÷ sa yat-prabhÃvo ye prabhÃvà upÃdhi-k­tÃ÷ Óaktayo yasya sa yat-prabhÃvaÓ ca | tat k«etra-k«etraj¤ayor yÃthÃtmyaæ yathÃ-viÓe«itaæ samÃsena saæk«epeïa me mama vÃkyata÷ Ó­ïu | ÓrutvÃvadhÃraya ity artha÷ ||BhGS_13.3|| ============================== tat k«etra-k«etraj¤a-yÃthÃtmyaæ vivak«itaæ stauti Órot­-buddhi-prarocanÃrtham - ­«ibhir bahudhà gÅtaæ chandobhir vividhai÷ p­thak | brahma-sÆtra-padaiÓ caiva hetumadbhir viniÓcitai÷ ||BhG_13.4|| ­«ibhir vasi«ÂhÃdibhir bahudhà bahu-prakÃraæ gÅtaæ kathitam | chandobhiÓ chandÃæsi ­g-ÃdÅni taiÓ chandobhir vividhair nÃnÃ-bhÃvair nÃnÃ-prakÃrai÷ p­thag vivekato gÅtam | kiæ ca, brahma-sÆtra-padaiÓ caiva brahmaïa÷ sÆcakÃni vÃkyÃni brahma-sÆtrÃïi tai÷ padyate gamyate j¤Ãyata iti tÃni padÃny ucyante tair eva ca k«etra-k«etraj¤a-yÃthÃtmyam gÅtam ity anuvartate | Ãtmety evopÃsÅta ity evam Ãdibhir brahma-sÆtra-padair Ãtmà j¤Ãyate | hetumadbhir yukti-yuktair viniÓcitair ni÷saæÓaya-rÆpair niÓcita-pratyayotpÃdakair ity artha÷ ||BhGS_13.4|| ============================== stutyÃbhimukhÅbhÆtÃyÃrjunÃyÃha bhagavÃn - mahÃ-bhÆtÃny ahaækÃro buddhir avyaktam eva ca | indriyÃïi daÓaikaæ ca pa¤ca cendriya-gocarÃ÷ ||BhG_13.5|| mahÃ-bhÆtÃni mahÃnti ca tÃni sarva-vikÃra-vyÃpakatvÃd bhÆtÃni ca sÆk«mÃïi | sthÆlÃni tv indriya-gocara-ÓabdenÃbhidhÃyi«yante | ahaækÃro mahÃ-bhÆta-kÃraïam ahaæ-pratyaya-lak«aïa÷ | ahaækÃra-kÃraïaæ buddhir adhyavasÃya-lak«aïà | tat-kÃraïam avyaktam eva ca, na vyaktam avyaktam avyÃk­tam ÅÓvara-Óaktir mama mÃyà duratyayà ity uktam | eva-Óabda÷ prak­ty-avadhÃraïÃrtha etÃvaty evëÂadhà bhinnà prak­ti÷ | ca-Óabdo bheda-samuccayÃrtha÷ | indriyÃïi daÓa, ÓrotrÃdÅni pa¤ca buddhy-utpÃdakatvÃd buddhÅndriyÃïi | vÃk-pÃïy-ÃdÅni pa¤ca karma-nirvartakatvÃt karmendriyÃïi | tÃni daÓa | ekaæ ca | kiæ tat ? mana ekÃdaÓaæ saækalpÃdyÃtmakam | pa¤ca cendriya-gocarÃ÷ ÓabdÃdayo vi«ayÃ÷ | tÃny etÃni sÃækhyÃÓ catur-viæÓati-tattvÃny Ãcak«ate ||BhGS_13.5|| ============================== athedÃnÅæ Ãtma-guïÃ÷ iti yÃn Ãcak«ate vaiÓe«ikÃs te 'pi k«etra-dharmà eva, na tu k«etraj¤asyety Ãha bhagavÃn - icchà dve«a÷ sukhaæ du÷khaæ saæghÃtaÓ cetanà dh­ti÷ | etat k«etraæ samÃsena sa-vikÃram udÃh­tam ||BhG_13.6|| icchà yaj-jÃtÅyaæ sukha-hetum artham upalabdhavÃn pÆrvam, punas taj-jÃtÅyam upalabhamÃnas tam ÃdÃtum icchati sukha-hetur iti | seyaæ icchÃnta÷-karaïa-dharmo j¤eyatvÃt k«etram | tathà dve«a÷, yaj-jÃtÅyam arthaæ du÷kha-hetutvenÃnubhÆtavÃn, punas taj-jÃtÅyam artham upalabhamÃnas taæ dve«Âi | so 'yaæ dve«o j¤eyatvÃt k«etram eva | tathà sukham anukÆlaæ prasanna-sattvÃtmakaæ j¤eyatvÃt k«etram eva | du÷khaæ pratikÆlÃtmakam | j¤eyatvÃt tad api k«etram | saæghÃto dehendriyÃïÃæ saæhati÷ | tasyÃm abhivyaktÃnta÷karaïa-v­tti÷, tapta iva loha-piï¬e 'gni÷ | Ãtma-caitanyÃbhÃsa-rasa-viddhà cetanà | sà ca k«etraæ j¤eyatvÃt | dh­tir yayÃvasÃda-prÃptÃni dehendriyÃïi dhriyante | sà ca j¤eyatvÃt k«etram | sarvÃnta÷-karaïa-dharmopalak«aïÃrtham icchÃdi-grahaïam | yata uktam upasaæharati - etad iti | etat k«etraæ samÃsena sa-vikÃraæ saha vikÃreïa mahad-Ãdinà udÃh­tam uktam ||BhGS_13.6|| ============================== yasya k«etra-bheda-jÃtasya saæhati÷ idaæ ÓarÅraæ k«etram [GÅtà 13.2] ity uktam | tat k«etraæ vyÃkhyÃtaæ mahÃ-bhÆtÃdi-bheda-bhinnaæ dh­ty-antam | k«etraj¤o vak«yamÃïa-viÓe«aïa÷ - yasya sa-prabhÃvasya k«etraj¤asya parij¤ÃnÃd am­tatvaæ bhavati, tam j¤eyaæ yat tat pravak«yÃmÅty Ãdinà sa-viÓe«aïaæ svayam eva vak«yati bhagavÃn | adhunà tu taj-j¤Ãna-sÃdhana-gaïam amÃnitvÃdi-lak«aïam, yasmin sati taj-j¤eya-vij¤Ãne yogyo 'dhik­to bhavati, yat-para÷ saænyÃsÅ j¤Ãna-ni«Âha ucyate, tam amÃnitvÃdi-gaïaæ j¤Ãna-sÃdhanatvÃj j¤Ãna-Óabda-vÃcyaæ vidadhÃti bhagavÃn - amÃnitvam adambhitvam ahiæsà k«Ãntir Ãrjavam | ÃcÃryopÃsanaæ Óaucaæ sthairyam Ãtma-vinigraha÷ ||BhG_13.7|| amÃnitvaæ mÃnino bhÃva÷ mÃnitvam Ãtmano ÓlÃghanam, tad-abhÃvo 'mÃnitvam | adambhitvaæ sva-dharma-prakaÂÅkaraïaæ dambhitvam, tad-abhÃvo 'dambhitvam | ahiæsà hiæsanaæ prÃïinÃm apŬÃnam | k«Ãnti÷ parÃparÃdha-prÃptÃv avikriyà | Ãrjavam ­ju-bhÃvo 'vakratvam | ÃcÃryopÃsanaæ mok«a-sÃdhanopade«Âur ÃcÃryasya ÓuÓrÆ«Ãdi-prayogeïa sevanam | Óaucaæ kÃya-malÃnÃæ m­j-jalÃbhyÃæ prak«Ãlanam | antaÓ ca manasa÷ pratipak«a-bhÃvanayà rÃgÃdi-malÃnÃm apanayanaæ Óaucam | sthairyaæ sthira-bhÃva÷, mok«a-mÃrga eva k­tÃdhyavasÃyatvam | Ãtma-vinigraha Ãtmano 'pakÃrakasya Ãtma-Óabda-vÃcyasya kÃrya-karaïa-saæghÃtasya vinigraha÷ svabhÃvena sarvata÷ prav­ttasya san-mÃrga eva nirodha Ãtma-vinigraha÷ ||BhGS_13.7|| ============================== kiæ ca - indriyÃrthe«u vairÃgyam anahaækÃra eva ca | janma-m­tyu-jarÃ-vyÃdhi-du÷kha-do«ÃnudarÓanam ||BhG_13.8|| indriyÃrthe«u ÓabdÃdi«u d­«ÂÃd­«Âe«u bhoge«u virÃga-bhÃvo vairÃgyam | anahaækÃro 'haækÃrÃbhÃva eva ca | janma-m­tyu-jarÃ-vyÃdhi-du÷kha-do«ÃnudarÓanaæ janma ca m­tyuÓ ca jarà ca vyÃdhayaÓ ca du÷khÃni ca te«u janmÃdi-du÷khÃnte«u pratyekaæ do«ÃnudarÓanam | janmani garbha-vÃsa-yoni-dvÃra-ni÷saraïaæ do«a÷, tasyÃnudarÓanam Ãlocanam | tathà m­tyau do«ÃnudarÓanam | tathà jarÃyÃæ praj¤Ã-Óakti-tejo-nirodha-do«ÃnudarÓanaæ paribhÆtatà ceti | tathà vyÃdhi«u Óiro-rogÃdi«u do«ÃnudarÓanam | tathà du÷khe«u adhyÃtmÃdhibhÆtÃdhidaiva-nimitte«u | athavà du÷khÃny eva do«o du÷kha-do«as tasya janmÃdi«u pÆrvavad anudarÓanam | du÷khaæ janma, du÷khaæ m­tyu÷, du÷khaæ jarÃ, du÷khaæ vyÃdhaya÷ | du÷kha-nimittatvÃj janmÃdayo du÷kham, na puna÷ svarÆpeïaiva du÷kham iti | evaæ janmÃdi«u du÷kha-do«ÃnudarÓanÃd dehendriyÃdi-vi«aya-bhoge«u vairÃgyam upajÃyate | tata÷ pratyag-Ãtmani prav­tti÷ karaïÃnÃm Ãtma-darÓanÃya | evaæ j¤Ãna-hetutvÃj j¤Ãnam ucyate janmÃdi-du÷kha-do«ÃnudarÓanam ||BhGS_13.8|| ============================== kiæ ca - asaktir anabhi«vaÇga÷ putra-dÃra-g­hÃdi«u | nityaæ ca sama-cittatvam i«ÂÃni«Âopapatti«u ||BhG_13.9|| asakti÷ sakti÷ saÇga-nimitte«u vi«aye«u prÅti-mÃtram, tad-abhÃvo 'sakti÷ | anabhi«vaÇgo 'bhi«vaÇgÃbhÃva÷ | abhi«vaÇgo nÃma Ãsakti-viÓe«a evÃnanyÃtma-bhÃvanÃ-lak«aïa÷ | yathÃnyasmin sukhini du÷khini vÃham eva sukhÅ, du÷khÅ ca, jÅvati m­te vÃham eva jÅvÃmi mari«yÃmi ceti | kva ? ity Ãha - putra-dÃra-g­hÃdi«u | putre«u dÃre«u g­he«v Ãdi-grahaïÃd anye«v apy atyante«Âe«u dÃsa-vargÃdi«u | tac cobhayaæ j¤ÃnÃrthatvÃj j¤Ãnam ucyate | nityaæ ca sama-cittatvaæ tulya-cittatà | kva ? i«ÂÃni«Âopapatti«v i«ÂÃnÃm ani«ÂÃnÃæ copapattaya÷ saæprÃptayas tÃsv i«ÂÃni«Âopapatti«u nityam eva tulya-cittatà | i«Âopapatti«u na h­«yati, na kupyati cÃni«Âopapatti«u | tac caitan nityaæ sama-cittatvaæ j¤Ãnam ||BhGS_13.9|| ============================== kiæ ca - mayi cÃnanya-yogena bhaktir avyabhicÃriïÅ | vivikta-deÓa-sevitvam aratir jana-saæsadi ||BhG_13.10|| mayi ceÓvare 'nanya-yogena ap­thak-samÃdhinà nÃnyo bhagavato vÃsudevÃt paro 'sti, ata÷ sa eva no gatir ity evaæ niÓcitÃvyabhicÃriïÅ buddhir ananya-yoga÷, tena bhajanaæ bhaktir na vyabhicaraïa-ÓÅlà avyabhicÃriïÅ | sà ca j¤Ãnam | vivikta-deÓa-sevitvam | vivikta÷ svabhÃvata÷ saæskÃreïa vÃÓucy-Ãdibhi÷ sarpa-vyÃghrÃdibhiÓ ca rahito 'raïya-nadÅ-pulina-deva-g­hÃdibhir vivikto deÓa÷, taæ sevituæ ÓÅlam asyeti vivikta-deÓa-sevÅ, tad-bhÃvo vivikta-deÓa-sevitvam | vivikte«u hi deÓe«u cittaæ prasÅdati yatas tata÷ ÃtmÃdi-bhÃvanà vivikta upajÃyate | ato vivakta-deÓa-sevitvaæ j¤Ãnam ucyate | aratir aramaïaæ jana-saæsadi | janÃnÃæ prÃk­tÃnÃæ saæskÃra-ÓÆnyÃnÃm avinÅtÃnÃæ saæsat samavÃyo jana-saæsat | na saæskÃravatÃæ vinÅtÃnÃæ saæsat | tasyà j¤ÃnopakÃrakatvÃt | ata÷ prÃk­ta-jana-saæsady aratir j¤ÃnÃrthatvÃj j¤Ãnam ||BhGS_13.10|| ============================== kiæ ca - adhyÃtma-j¤Ãna-nityatvaæ tattva-j¤ÃnÃrtha-darÓanam | etaj j¤Ãnam iti proktam aj¤Ãnaæ yad ato 'nyathà ||BhG_13.11|| adhyÃtma-j¤Ãna-nityatvam ÃtmÃdi-vi«ayaæ j¤Ãnam adhyÃtma-j¤Ãnam, tasmin nitya-bhÃvo nityatvam | amÃnitvÃdÅnÃæ j¤Ãna-sÃdhanÃnÃæ bhÃvanÃ-paripÃka-nimittaæ tattva-j¤Ãnam, tasyÃrtho mok«a÷ saæsÃroparama÷ | tasyÃlocanaæ tattva-j¤ÃnÃrtha-darÓanam | tattva-j¤Ãna-phalÃlocane hi tat-sÃdhanÃnu«ÂhÃne prav­tti÷ syÃd iti | etad amÃnitvÃdi-tattva-j¤ÃnÃrtha-darÓanÃntam uktaæ j¤Ãnam iti proktaæ j¤ÃnÃrthatvÃt | aj¤Ãnaæ yad ato 'smÃd yathoktÃd anyathà viparyayeïa | mÃnitvaæ dambhitvaæ hiæsà k«Ãntir anÃrjavam ity Ãdy aj¤Ãnaæ vij¤eyaæ pariharaïÃya, saæsÃra-prav­tti-kÃraïatvÃd iti ||BhGS_13.11|| ============================== yathoktena j¤Ãnena j¤Ãtavyaæ kim ? ity ÃkÃÇk«ÃyÃm Ãha - j¤eyaæ yat tat pravak«yÃmi yaj j¤ÃtvÃm­tam aÓnute | anÃdimat paraæ brahma na sat tan nÃsad ucyate ||BhG_13.12|| nanu yamÃ÷ niyamÃÓ cÃmÃnitvÃdaya÷ | na tair j¤eyaæ j¤Ãyate | na hy amÃnitvÃdi kasyacit vastuna÷ paricchedakaæ d­«Âam | sarvatraiva ca yad-vi«ayaæ j¤Ãnaæ tad eva tasya j¤eyasya paricchedakaæ d­Óyate | na hy anya-vi«ayeïa j¤ÃnenÃnyad upalabhyate, yathà ghaÂa-vi«ayeïa j¤ÃnenÃgni÷ | nai«a do«a÷ | j¤Ãna-nimittatvÃj j¤Ãnam ucyata iti hy avocÃma | j¤Ãna-sahakÃri-kÃraïatvÃc ca | j¤eyaæ j¤Ãtavyaæ yat tat pravak«yÃmi prakar«eïa yathÃvat vak«yÃmi | kiæ-phalaæ tat ? iti prarocanena Órotur abhimukhÅkaraïÃyÃha - yaj j¤eyaæ j¤ÃtvÃm­tam am­tatvam aÓnute, na punar mriyata ity artha÷ | anÃdimat Ãdir asyÃstÅti Ãdimat, nÃdimad anÃdimat | kiæ tat ? paraæ niratiÓayaæ brahma, j¤eyam iti prak­tam | atra kecit anÃdi mat-param iti padaæ chindanti, bahu-vrÅhiïokte 'rthe matupa Ãnarthakyam ani«Âaæ syÃd iti | artha-viÓe«aæ ca darÓayanti - ahaæ vÃsudevÃkhyà parà Óaktir yasya tan mat-param iti | satyam evam apunar-uktaæ syÃt | arthaÓ cet saæbhavati | na tv artha÷ saæbhavati, brahmaïa÷ sarva-viÓe«a-prati«edhenaiva vijij¤Ãpayi«itvÃn na sat tan nÃsad ucyate iti | viÓi«Âa-Óaktimattva-pradarÓanaæ viÓe«a-prati«edhaÓ ceti viprati«iddham | tasmÃt matupo bahu-vrÅhiïà samÃnÃrthatve 'pi prayogo Óloka-pÆraïÃrtha÷ | am­tatva-phalaæ j¤eyaæ mayocyata iti prarocanenÃbhimukhÅk­tyÃha - na sat taj j¤eyam ucyate iti nÃpy asat tad ucyate || nanu mahatà parikara-bandhena kaïÂha-raveïodghu«ya j¤eyaæ pravak«yÃmÅti, ananurÆpam uktaæ na sat tan nÃsad ucyata iti | na, anurÆpam evoktam | katham ? sarvÃsu hy upani«atsu j¤eyaæ brahma neti neti [BAU 2.3.6] asthÆlam anaïu [BAU 3.8.8] ity Ãdi-viÓe«a-prati«edhenaiva nirdiÓyate, nedaæ tad iti vÃco 'gocatvÃt || nanu na tad asti, yad vastv asti-Óabdena nocyate | athÃsti-Óabdena nocyate, nÃsti taj j¤eyam | viprati«iddhaæ ca - j¤eyaæ tad asti-Óabdena nocyate iti ca | na tÃvan nÃsti, nÃsti-buddhy-avi«ayatvÃt || nanu sarvà buddhayo 'sti-nÃsti-buddhy-anugatà eva | tatraivaæ sati j¤eyam apy asti-buddhy-anugata-pratyaya-vi«ayaæ và syÃt, nÃsti-buddhy-anugata-pratyaya-vi«ayaæ và syÃt | na, atÅndriyatvenobhaya-buddhy-anugata-pratyayÃvi«ayatvÃt | yad dhÅndriya-gamyaæ vastu ghaÂÃdikam, tad asti-buddhy-anugata-pratyaya-vi«ayaæ và syÃt, nÃsti-buddhy-anugata-pratyaya-vi«ayaæ và syÃt | idaæ tu j¤eyam atÅndriyatvena Óabdaika-pramÃïa-gamyatvÃn na ghaÂÃdivad ubhaya-buddhy-anugata-pratyaya-vi«ayam ity ato na sat tan nÃsad ity ucyate || yat tÆktam - viruddham ucyate, j¤eyaæ tan na sat tan nÃsad ucyata iti | na viruddham, anyad eva tad-viditÃd atho aviditÃd adhi [KenaU 1.3] iti Órute÷ | Órutir api viruddhÃrthà iti cet - yathà yaj¤Ãya ÓÃlÃm Ãrabhya yaj¤am ko hi tad veda yady amu«min loke 'sti và na veti [TaittS 6.1.1] ity evam iti cet, na | viditÃviditÃbhyÃm anyatva-Óruter avaÓya-vij¤eyÃrtha-pratipÃdana-paratvÃt yady amu«min ity Ãdi tu vidhi-Óe«o 'rtha-vÃda÷ | upapatteÓ ca sad-asad-Ãdi-Óabdair brahma nocyata iti | sarvo hi Óabdo 'rtha-prakÃÓanÃya prayukta÷ ÓrÆyamÃïaÓ ca Órot­bhir jÃti-kriyÃ-guïa-saæbandha-dvÃreïa saæketa-grahaïa-sa-vyapek«Ãrthaæ pratyÃyayati | nÃnyathÃ, ad­«ÂatvÃt | tad yathà - gaur aÓva iti và jÃtita÷, pacati paÂhatÅti và kriyÃta÷, Óukla÷ k­«ïa iti và guïata÷, dhanÅ gomÃn iti và saæbandhata÷ | na tu brahma jÃtimat, ato na sad-Ãdi-Óabda-vÃcyam | nÃpi guïavat, yena guïa-Óabdenocyeta, nirguïatvÃt | nÃpi kriyÃ-Óabda-vÃcyaæ ni«kriyatvÃn ni«kalaæ ni«kriyaæ ÓÃntam [ÁvetU 6.19] iti Órute÷ | na ca saæbandhÅ, ekatvÃt | advayatvÃd avi«ayatvÃd ÃtmatvÃc ca na kenacit, Óabdenocyata iti yuktam | yato vÃco nivartante [TaittU 2.9] ity Ãdi-ÓrutibhiÓ ca ||BhGS_13.12|| ============================== sac-chabda-pratyayÃvi«ayatvÃd asattvÃÓaÇkÃyÃæ j¤eyasya sarva-prÃïi-karaïopÃdhi-dvÃreïa tad-astitvaæ pratipÃdayan tad-ÃÓaÇkÃ-niv­tty-artham Ãha - sarvata÷ pÃïi-pÃdaæ tat sarvato 'k«i-Óiro-mukham | sarvata÷ Órutimal loke sarvam Ãv­tya ti«Âhati ||BhG_13.13|| sarvata÷ pÃïi-pÃdaæ sarvata÷ pÃïaya÷ pÃdÃÓ cÃsyeti sarvata÷ pÃïi-pÃdaæ taj j¤eyam | sarva-prÃïi-karaïopÃdhibhi÷ k«etraj¤asyÃstitvaæ vibhÃvyate | k«etraj¤aÓ ca k«etropÃdhita ucyate | k«etraæ ca pÃïi-pÃdÃdibhir anekadhà bhinnam | k«etropÃdhi-bheda-k­taæ viÓe«a-jÃtaæ mithyaiva k«etraj¤asya, iti tad-apanayanena j¤eyatvam uktam na sat tan nÃsad ucyate iti | upÃdhi-k­taæ mithyÃ-rÆpam apy astitvÃdhigamÃya j¤eya-dharmavat parikalpya ucyate sarvata÷ pÃïi-pÃdam ity Ãdi | tathà hi saæpradÃya-vidÃæ vacanam - adhyÃropÃpavÃdÃbhyÃæ ni«prapa¤caæ prapa¤cyate iti | sarvatra sarva-dehÃvayavatvena gamyamÃnÃ÷ pÃïi-pÃdÃdayo j¤eya-Óakti-sad-bhÃva-nimitta-svakÃryà iti j¤eya-sad-bhÃve liÇgÃni j¤eyasyeti upacÃrata ucyante | tathà vyÃkhyeyam anyat | sarvata÷ pÃïi-pÃdaæ taj j¤eyam | sarvato 'k«i-Óiro-mukhaæ sarvato 'k«Åïi ÓirÃæsi mukhÃni ca yasya tat sarvato 'k«i-Óiro-mukham | sarvata÷ Órutimat | Óruti÷ Óravaïendriyam, tat yasya tat Órutimat | loke prÃïi-nikÃye | sarvam Ãv­tya saævyÃpya ti«Âhati sthitiæ labhate ||BhGS_13.13|| ============================== upÃdhibhÆta-pÃïi-pÃdÃdÅndriyÃdhyÃropaïÃj j¤eyasya tadvattÃÓaÇkà mà bhÆd ity evam artha÷ ÓlokÃrambha÷ - sarvendriya-guïÃbhÃsaæ sarvendriya-vivarjitam | asaktaæ sarva-bh­c caiva nirguïaæ guïa-bhokt­ ca ||BhG_13.14|| sarvendriya-guïÃbhÃsaæ sarvÃïi ca tÃnÅndriyÃïi ÓrotrÃdÅni buddhÅndriya-karmendriyÃkhyÃni, anta÷-karaïe ca buddhi-manasÅ, j¤eyopÃdhitvasya tulyatvÃt, sarvendriya-grahaïena g­hyante | api ca, anta÷-karaïopÃdhi-dvÃreïaiva ÓrotrÃdÅnÃm api upÃdhitvam ity ato 'nta÷-karaïa-bahi«karaïopÃdhi-bhÆtai÷ sarvendriya-guïair adhyavasÃya-saækalpa-Óravaïa-vacanÃdibhir avabhÃsate iti sarvendriya-guïÃbhÃsaæ sarvendriya-vyÃpÃrair vyÃp­tam iva taj j¤eyam ity artha÷ | dhyÃyatÅva lelÃyatÅva [BAU 4.3.7] iti Órute÷ | kasmÃt puna÷ kÃraïÃn na vyÃp­tam eveti g­hyata ity ata÷ Ãha - sarvendriya-vivarjitam, sarva-karaïa-rahitam ity artha÷ | ato na karaïa-vyÃpÃrai÷ vyÃp­taæ taj j¤eyam | yas tv ayaæ mantra÷ - apÃïi-pÃdo javano grahÅtà paÓyaty acak«u÷ sa s­ïoty akarïa÷ [ÁvetU 3.19] ity Ãdi÷ | sa sarvendriyopÃdhi-guïÃnuguïya-bhajana-Óaktimat taj j¤eyam ity evaæ pradarÓanÃrtha÷, na tu sÃk«Ãd eva javanÃdi-kriyÃvattva-pradarÓanÃrtha÷ | andho maïim avindad [Taittù 1.11] ity Ãdi-mantrÃrthavat tasya mantrasyÃrtha÷ | yasmÃt sarva-karaïa-varjitaæ j¤eyam, tasmÃd asaktaæ sarva-saæÓle«avarjitam | yadyapy evam, tathÃpi sarva-bh­c caiva | sad-Ãspadaæ hi sarvaæ sarvatra sad-buddhy-anugamÃt | na hi m­gat­«ïikÃdayo 'pi nirÃspadà bhavanti | ata÷ sarva-bh­t sarvaæ bibhartÅti | syÃd idaæ cÃnyaj j¤eyasya sattvÃdhigama-dvÃram - nirguïaæ sattva-rajas-tamÃæsi guïÃs tair varjitaæ taj j¤eyam, tathÃpi guïa-bhokt­ ca guïÃnÃæ sattva-rajas-tamasÃæ ÓabdÃdi-dvÃreïa sukha-du÷kha-mohÃkÃra-pariïatÃnÃæ bhokt­ copalabdh­ ca taj j¤eyam ity artha÷ ||BhGS_13.14|| ============================== kiæ ca - bahir antaÓ ca bhÆtÃnÃm acaraæ caram eva ca | sÆk«matvÃt tad avij¤eyaæ dÆra-sthaæ cÃntike ca tat ||BhG_13.15|| bahis tvak-paryantaæ deham ÃtmatvenÃvidyÃ-kalpitam apek«ya tam evÃvavadhiæ k­tvà bahir ucyate | tathà pratyag-ÃtmÃnam apek«ya deham evÃvadhiæ k­tvà antar ucyate | bahir antaÓ cety ukte madhye 'bhÃve prÃpte, idam ucyate - acaraæ caram eva ca, yac carÃcaraæ dehÃbhÃsam api tad eva j¤eyaæ, yathà rajju-sarpÃbhÃsa÷ | yady acaraæ caram eva ca syÃt vyavahÃra-vi«ayaæ sarvaæ j¤eyam, kim-artham idam iti sarvair na vij¤eyam ? ity ucyate - satyaæ sarvÃbhÃsaæ tat | tathÃpi vyomavat sÆk«mam | ata÷ sÆk«matvÃt svena rÆpeïa taj j¤eyam apy avij¤eyam avidu«Ãm | vidu«Ãæ tu, Ãtmaivedaæ sarvam [BAU 7.25.2] brahmaivedaæ sarvam [BAU 2.5.1] ity Ãdi-pramÃïato nityaæ vij¤Ãtam | avij¤Ãtatayà dÆra-sthaæ var«a-sahasra-koÂyÃpy avidu«Ãm aprÃpyatvÃt | antike ca tat, ÃtmatvÃd vidu«Ãm ||BhGS_13.15|| ============================== kiæ ca - avibhaktaæ ca bhÆte«u vibhaktam iva ca sthitam | bhÆta-bhart­ ca taj j¤eyaæ grasi«ïu prabhavi«ïu ca ||BhG_13.16|| avibhaktaæ ca pratidehaæ vyomavat tad ekam | bhÆte«u sarva-prÃïi«u vibhaktam iva ca sthitaæ dehe«v eva vibhÃvyamÃnatvÃt | bhÆta-bhart­ ca bhÆtÃni bibharti taj j¤eyaæ bhÆta-bhart­ ca sthiti-kÃle | pralaya-kÃle grasi«ïu grasana-ÓÅlam | utpatti-kÃle prabhavi«ïu ca prabhavana-ÓÅlaæ yathà rajjvÃdi÷ sarpÃder mithyÃ-kalpitasya ||BhGS_13.16|| ============================== kiæ ca, sarvatra vidyamÃnam api san nopalabhyate cet, j¤eyaæ tamas tarhi ? na | kiæ tarhi ? - jyoti«Ãm api taj jyotis tamasa÷ param ucyate | j¤Ãnaæ j¤eyaæ j¤Ãna-gamyaæ h­di sarvasya vi«Âhitam ||BhG_13.17|| jyoti«Ãm Ãdity-ÃdÅnÃm api taj j¤eyaæ jyoti÷ | Ãtma-caitanya-jyoti«eddhÃni hy Ãdity-ÃdÅni jyotÅæ«i dÅpyante, yena sÆryas tapati tejaseddha÷ [TaittBr 3.12.9], tasya bhÃsà sarvam idaæ vibhÃti [ÁvetU 6.14] Åty Ãdi-Órutibhya÷ | sm­te ca ihaiva - yad Ãditya-gataæ teja÷ [GÅtà 15.12] ity Ãde÷ | tamaso 'j¤ÃnÃt param asp­«Âam ucyate | j¤ÃnÃder du÷saæpÃdana-buddhyà prÃptÃvasÃdasyottambhanÃrtham Ãha - j¤Ãnam amÃnitvÃdi | j¤eyam j¤eyaæ yat tat pravak«yÃmÅty [GÅtà 13.13] Ãdinoktam | j¤Ãna-gamyam j¤eyam eva j¤Ãtaæ saj j¤Ãna-phalam iti j¤Ãna-gamyam ucyate | j¤ÃyamÃnaæ tu j¤eyam | tad etat trayam api h­di buddhau sarvasya prÃïi-jÃtasya vi«Âhitaæ viÓe«eïa sthitam | tatraiva hi trayaæ vibhÃvyate ||BhGS_13.17|| ============================== yathoktÃrthopasaæhÃrÃrtho 'yaæ Óloka Ãrabhyate - iti k«etraæ tathà j¤Ãnaæ j¤eyaæ coktaæ samÃsata÷ | mad-bhakta etad vij¤Ãya mad-bhÃvÃyopapadyate ||BhG_13.18|| ity evaæ k«etraæ mahÃ-bhÆtÃdi-dh­ty-antaæ, tathà j¤Ãnam amÃnitvÃdi tattva-j¤ÃnÃrtha-darÓana-paryantaæ, j¤eyaæ ca j¤eyaæ yat tat ity Ãdi tamasa÷ param ucyate ity evam antam uktaæ samÃsata÷ saæk«epata÷ | etÃvÃn sarvo hi vedÃrtho gÅtÃrthaÓ copasaæh­tyokta÷ | asmin samyag-darÓane ko 'dhikriyate ? ity ucyate - mad-bhakto mayÅÓvare sarvaj¤e parama-gurau vÃsudeve samarpita-sarvÃtma-bhÃvo yat paÓyati Ó­ïoti sp­Óati và sarvam eva bhagavÃn vÃsudeva÷ ity evaæ-grahÃvi«Âa-buddhir mad-bhakta÷ sa etad yathoktaæ samyag darÓanaæ vij¤Ãya, mad-bhÃvÃya mama bhÃvo mad-bhÃva÷ paramÃtma-bhÃvas tasmai mad-bhÃvÃya upapadyate, mok«aæ gacchati ||BhGS_13.18|| ============================== tatra saptame ÅÓvarasya dve prak­tÅ upanyaste parÃpare k«etra-k«etraj¤a-lak«aïe | etad-yonÅni bhÆtÃni [GÅtà 7.7] iti coktam | k«etra-k«etraj¤a-prak­ti-dvaya-yonitvaæ kathaæ bhÆtÃnÃm ity ayam artho 'dhunocyate - prak­tiæ puru«aæ caiva viddhy anÃdÅ ubhÃv api | vikÃrÃæÓ ca guïÃæÓ caiva viddhi prak­ti-saæbhavÃn ||BhG_13.19|| prak­tiæ puru«aæ caiva ÅÓvarasya prak­tÅ | tau prak­ti-puru«au ubhÃv apy anÃdi viddhi, na vidyate Ãdir yayos tau anÃdÅ | nityeÓvaratvÃd ÅÓvarasya tat-prak­tyor api yuktaæ nityatvena bhavitum | prak­ti-dvayavattvam eva hÅÓvarasyeÓvaratvam | yÃbhyÃæ prak­tibhyÃm ÅÓvaro jagad-utpatti-sthiti-pralaya-hetus te dve 'nÃdÅ satyau saæsÃrasya kÃraïam || nÃdÅ anÃdÅ iti tat-puru«a-samÃsaæ kecit varïayanti | tena hi kileÓvarasya kÃraïatvaæ sidhyati | yadi puna÷ prak­ti-puru«Ãv eva nityau syÃtÃæ tat-k­tam eva jagat, neÓvarasya jagata÷ kart­tvam | tad asat | prÃk prak­ti-puru«ayor utpatter ÅÓitavyÃbhÃvÃd ÅÓvarasyÃnÅÓvaratva-prasaÇgÃt, saæsÃrasya nirnimittatve 'nirmok«a-prasaÇgÃt ÓÃstrÃnarthakya-prasaÇgÃd bandha-mok«ÃbhÃva-prasaÇgÃc ca | nityatve punar ÅÓvarasya prak­tyo÷ sarvam etad upapannaæ bhavet | katham ? vikÃrÃæÓ ca guïÃæÓ caiva | vak«yamÃïÃn vikÃrÃn buddhy-Ãdi-dehendriyÃntÃn guïÃæÓ ca sukha-du÷kha-moha-pratyayÃkÃra-pariïatÃn viddhi jÃnÅhi prak­ti-saæbhavÃn | prak­tir ÅÓvarasya vikÃra-kÃraïa-Óaktis triguïÃtmikà mÃyà | sà saæbhavo ye«Ãæ vikÃrÃïÃæ guïÃnÃæ ca tÃn vikÃrÃn guïÃæÓ ca viddhi prak­ti-saæbhavÃn prak­ti-pariïÃmÃn ||BhGS_13.19|| ============================== ke punas te vikÃrÃ÷ guïÃÓ ca prak­ti-saæbhavÃ÷ ? ity Ãha -- kÃrya-karaïa-kart­tve hetu÷ prak­tir ucyate | puru«a÷ sukha-du÷khÃnÃæ bhokt­tve hetur ucyate ||BhG_13.20|| kÃrya-karaïa-kart­tve - kÃryaæ ÓarÅraæ karaïÃni tat-sthÃni trayodaÓa | dehasyÃrambhakÃïi bhÆtÃni pa¤ca vi«ayÃÓ ca prak­ti-saæbhavÃ÷ vikÃrÃ÷ pÆrvoktà iha kÃrya-grahaïena g­hyante | guïÃÓ ca prak­ti-saæbhavÃ÷ sukha-du÷kha-mohÃtmakÃ÷ karaïÃÓrayatvÃt karaïa-grahaïena g­hyante | te«Ãæ kÃrya-karaïÃnÃæ kart­tvam utpÃdakatvaæ yat tat kÃrya-karaïa-kart­tvaæ tasmin kÃrya-karaïa-kart­tve hetu÷ kÃraïam Ãrambhakatvena prak­tir ucyate | evaæ kÃrya-karaïa-kart­tvena saæsÃrasya kÃraïaæ prak­ti÷ | kÃrya-kÃraïa-kart­tve ity asminn api pÃÂhe, kÃryaæ yat yasya pariïÃmas tat tasya kÃryaæ vikÃro vikÃri kÃraïaæ tayor vikÃra-vikÃriïo÷ kÃrya-kÃraïayo÷ kart­tve iti | athavÃ, «o¬ÃÓa vikÃrÃ÷ kÃryaæ sapta prak­ti-vik­taya÷ kÃraïam tÃny eva kÃrya-kÃraïÃny ucyante te«Ãæ kart­tve hetu÷ prak­tir ucyate, Ãrambhakatvenaiva | puru«aÓ ca saæsÃrasya kÃraïaæ yathà syÃt tad ucyate - puru«o jÅva÷ k«etraj¤o bhoktà iti paryÃya÷, sukha-du÷khÃnÃæ bhogyÃnÃæ bhokt­tve upalabdh­tve hetur ucyate | kathaæ punar anena kÃrya-karaïa-kart­tvena sukha-du÷kha-bhokt­tvena ca prak­ti-puru«ayo÷ saæsÃra-kÃraïatvam ucyate ? ity atrocyate - kÃrya-karaïa-sukha-du÷kha-rÆpeïa hetu-phalÃtmanà prak­te÷ pariïÃmÃbhÃve, puru«asya ca cetanasyÃsati tad-upalabdh­tve, kuta÷ saæsÃra÷ syÃt ? yadà puna÷ kÃrya-karaïa-sukha-du÷kha-svarÆpeïa hetu-phalÃtmanà pariïatayà prak­tyà bhogyayà puru«asya tad-viparÅtasya bhokt­tvenÃvidyÃ-rÆpa÷ saæyoga÷ syÃt, tadà saæsÃra÷ syÃd iti | ato yat prak­ti-puru«ayo÷ kÃrya-karaïa-kart­tvena sukha-du÷kha-bhokt­tvena ca saæsÃra-kÃraïatvam uktam, tad yuktam | ka÷ punar ayaæ saæsÃro nÃma ? sukha-du÷kha-saæbhoga÷ saæsÃra÷ | puru«asya ca sukha-du÷khÃnÃæ saæbhokt­tvaæ saæsÃritvam iti ||BhGS_13.20|| ============================== yat puru«asya sukha-du÷khÃnÃæ bhokt­tvaæ saæsÃritvam ity uktaæ tasya tat kiæ-nimittam ity ucyate - puru«a÷ prak­ti-stho hi bhuÇkte prak­tijÃn guïÃn | kÃraïaæ guïa-saÇgo 'sya sad-asad-yoni-janmasu ||BhG_13.21|| puru«o bhoktà prak­ti-stha÷ | prak­tÃv avidyÃ-lak«aïÃyÃæ kÃrya-karaïa-rÆpeïa pariïatÃyÃæ sthita÷ prak­ti-stha÷ | prak­tim Ãtmatvena gata÷ ity etat | hi yasmÃt | tasmÃd bhuÇkte upalabhata ity artha÷ | prak­tijÃn prak­tito jÃtÃn sukha-du÷kha-mohÃkÃrÃbhivyaktÃn guïÃn sukhÅ, du÷khÅ, mƬha÷, paï¬ito 'ham ity evam | satyÃm apy avidyÃyÃæ sukha-du÷kha-mohe«u guïe«u bhujyamÃne«u ya÷ saÇga Ãtma-bhÃva÷ saæsÃrasya sa pradhÃnaæ kÃraïaæ yasya puru«asya janmana÷ | sa yathÃ-kÃmo bhavati tat kratur bhavati [BAU 4.4.5] ity Ãdi Órute÷ | tad etad Ãha - kÃraïaæ hetur guïa-saÇgo guïe«u saÇgo 'sya puru«asya bhoktu÷ sad-asad-yoni-janmasu | satyaÓ cÃsatyaÓ ca yonaya÷ sad-asad-yonayas tÃsu sad-asad-yonu«u janmÃni sad-asad-yoni-janmÃni, te«u sad-asad-yoni-janma«u vi«aya-bhÆte«u kÃraïaæ guïa-saÇga÷ | athavÃ, sad-asad-yoni-janmasu asya saæsÃrasya kÃraïaæ guïa-saÇga iti saæsÃra-pada-madhyÃhÃryam | sad-yonayo devÃdi-yonaya÷ | asad-yonaya÷ paÓvÃdi-yonaya÷ | sÃmarthyÃt sad-asad-yonaya÷ manu«ya-yonayo 'py aviruddhÃ÷ dra«ÂÃvyÃ÷ || etad uktaæ bhavati - prak­ti-sthatvÃkhyÃvidyà guïe«u ca saÇga÷ kÃma÷ saæsÃrasya kÃraïam iti | tac ca parivarjanÃya ucyate | asya ca niv­tti-kÃraïaæ j¤Ãna-vairÃgye sa-saænyÃse gÅtÃ-ÓÃstre prasiddham | tac ca j¤Ãnaæ purastÃd upanyastaæ k«etra-k«etraj¤a-vi«ayam yaj j¤ÃtvÃm­tam aÓnute [GÅtà 12.13] iti | uktaæ cÃnyÃpohenÃtad-dharmÃdhyÃropeïa ca ||BhGS_13.21|| ============================== tasyaiva puna÷ sÃk«Ãn nirdeÓa÷ kriyate - upadra«ÂÃnumantà ca bhartà bhoktà maheÓvara÷ | paramÃtmeti cÃpy ukto dehe 'smin puru«a÷ para÷ ||BhG_13.22|| upadra«Âà samÅpa-stha÷ san dra«Âà svayam avyÃp­ta÷ | yathà ­tvig-yajamÃne«u yaj¤a-karma-vyÃp­te«u taÂastho 'nyo 'vyÃp­to yaj¤a-vidyÃ-kuÓala÷ ­tvig-yajamÃna-vyÃpÃra-guïa-do«ÃïÃm Åk«itÃ, tadvac ca kÃrya-karaïa-vyÃpÃre«u sa-vyÃpÃrÃïÃæ sÃmÅpyena dra«Âà upadra«Âà | athavÃ, deha-cak«ur-mano-buddhy-ÃtmÃno dra«ÂÃra÷ | te«Ãæ bÃhyo dra«Âà deha÷ | tata ÃrabhyÃntaratamaÓ ca pratyak samÅpe Ãtmà dra«ÂÃ, yata÷ paro 'ntaratamo nÃsti dra«Âà | so 'tiÓaya-sÃmÅpyena dra«Â­tvÃd upadra«Âà syÃt | yaj¤opadra«Â­avad và sarva-vi«ayÅ-karaïÃd upadra«Âà | anumantà ca | anumodanam anumananaæ kurvatsu tat-kriyÃsu parito«as tat-kartÃnumantà ca | athavÃ, anumantà kÃrya-karaïa-prav­tti«u svayam aprav­tto 'pi prav­tta iva tad-anukÆlo vibhÃvyate, tenÃnumantà | athavÃ, prav­ttÃn sva-vyÃpÃre«u tat-sÃk«i-bhÆta÷ kadÃcid api na nivÃrayatÅty anumantà | bhartà | bharaïaæ nÃma dehendriya-mano-buddhÅnÃæ saæhatÃnÃæ caitanyÃtma-pÃrÃrthyena nimitta-bhÆtena caitanyÃbhÃsÃnÃæ yat svarÆpa-dhÃraïam, tac caitanyÃtma-k­tam eveti bhartà Ãtmety ucyate | bhoktà | agny-u«ïavan nitya-caitanya-svarÆpeïa buddhe÷ sukha-du÷kha-mohÃtmakÃ÷ pratyayÃ÷ sarva-vi«aya-vi«ayÃÓ caitanyÃtma-grastà iva jÃyamÃnà vibhaktà vibhÃvyante iti bhoktà Ãtmocyate | maheÓvara÷ | sarvÃtmatvÃt svatantratvÃc ca mahÃn ÅÓvaraÓ ceti maheÓvara÷ | paramÃtmà | dehÃdÅnÃæ buddhy-antÃnÃæ pratyag-Ãtmatvena kalpitÃnÃm avidyayà parama upadra«Â­tvÃdi-lak«aïa Ãtmeti paramÃtmà | so 'nta÷ paramÃtmà ity anena Óabdena cÃpy ukta÷ kathita÷ Órutau | kvÃsau ? asmin dehe puru«a÷ paro 'vyaktÃt | uttama÷ puru«as tv anya÷ paramÃtmety udÃh­ta÷ [GÅtà 13.3] iti yo vak«yamÃïa÷ k«etraj¤aæ cÃpi mÃæ viddhi [GÅtà 13.2] iti upanyasto vyÃkhyÃyopasaæh­taÓ ca ||BhGS_13.22|| ============================== tam etaæ yathokta-lak«aïam ÃtmÃnam - ya evaæ vetti puru«aæ prak­tiæ ca guïai÷ saha | sarvathà vartamÃno 'pi na sa bhÆyo 'bhijÃyate ||BhG_13.23|| ya evaæ yathokta-prakÃreïa vetti puru«aæ sÃk«Ãd Ãtma-bhÃvena "ayam aham asmi" iti prak­tiæ ca yathoktÃm avidyÃ-lak«aïÃæ guïai÷ sva-vikÃrai÷ saha nivartitÃm abhÃvam ÃpÃditÃæ vidyayÃ, sarvathà sarva-prakÃreïa vartamÃno 'pi sa bhÆya÷ puna÷ patite 'smin vidvac-charÅre dehÃntarÃya nÃbhijÃyate notpadyate, dehÃntaraæ na g­hïÃtÅty artha÷ | api-ÓabdÃt kim u vaktavyaæ ? sva-v­tta-stho na jÃyate ity abhiprÃya÷ || nanu, yady api j¤Ãnotpatty-anantaraæ punar-janmÃbhÃva ukta÷, tathÃpi prÃg j¤Ãnotpatte÷ k­tÃnÃæ karmaïÃm uttara-kÃla-bhÃvinÃæ ca yÃni cÃtikrÃntÃneka-janma-k­tÃni te«Ãæ ca phalam adattvà nÃÓo na yukta iti | syus trÅïi janmÃni k­ta-vipraïÃÓo hi na yukta iti, yathà phale prav­ttÃnÃm Ãrabdha-janmanÃæ karmaïÃm | na ca karmaïÃæ viÓe«o 'vagamyate | tasmÃt tri-prakÃrÃïy api karmÃïi trÅïi janmÃny Ãrabheran | saæhatÃni và sarvÃïy ekaæ janmÃrabheran | anyathà k­ta-vinÃÓe sati sarvatrÃnÃÓvÃsa-prasaÇga÷, ÓÃstrÃnarthakyaæ ca syÃt | ity ata÷ idam ayuktam uktam na sa bhÆyo 'bhijÃyate iti | na | k«Åyante cÃsya karmÃïi [Muï¬U 2.2.8], brahma veda brahmaiva bhavati [Muï¬U 3.2.9], tasya tÃvad eva ciram [ChÃU 6.14.2], i«ÅkÃ-tÆlavat sarvÃïi karmÃïi pradÆyante [ChÃU 5.24.3] ity Ãdi-Óruti-Óatebhya ukto vidu«a÷ sarva-karma-dÃha÷ | ihÃpi cokto yathaidhÃæsi [GÅtà 4.37] ity Ãdinà sarva-karma-dÃha÷ | vak«yati copapatteÓ ca | avidyÃ-kÃma-kleÓa-bÅja-nimittÃni hi karmÃïi janmÃntarÃÇkuram Ãrabhante | ihÃpi ca sÃhaækÃrÃbhisaædhÅni karmÃïi phalÃrambhakÃïi, netarÃïÅti tatra tatra bhagavatoktam | bÅjÃny agny-upadagdhÃni na rohanti yathà puna÷ | j¤Ãna-dagdhais tathà kleÓair nÃtmà saæpadyate puna÷ [Mbh 3.200.10] iti ca | astu tÃvaj j¤Ãnotpatty-uttara-kÃla-k­tÃnÃæ karmaïÃæ j¤Ãnena dÃha÷, j¤Ãna-saha-bhÃvitvÃt | na tv iha janmani j¤Ãnotpatte÷ prÃk k­tÃnÃæ karmaïÃm atÅta-janma-k­tÃnÃæ ca dÃho yukta÷ | na | sarva-karmÃïÅti viÓe«aïÃt | j¤Ãnottara-kÃla-bhÃvinÃm eva sarva-karmaïÃm iti cet, na | saækoce kÃraïÃnupapatte÷ | yat tÆktam yathà vartamÃna-janmÃrambhakÃïi karmÃïi na k«Åyante phala-dÃnÃya prav­ttÃny eva saty api j¤Ãne, tathÃnÃrabdha-phalÃnÃm api karmaïÃæ k«ayo na yukta iti, tad asat | katham ? te«Ãæ mukte«uvat prav­tta-phalatvÃt | yathà pÆrvaæ lak«ya-vedhÃya mukta i«u÷ dhanu«o lak«ya-vedhottara-kÃlam api Ãrabdha-vega-k«ayÃt patanenaiva nivartate, evaæ ÓarÅrÃrambhakaæ karma ÓarÅra-sthiti-prayojane niv­tte 'pi, à saæskÃra-vega-k«ayÃt pÆrvavat vartata eva | yathà sa eva i«u÷ prav­tti-nimittÃnÃrabdha-vegas tv amukto dhanu«i prayukto 'pi upasaæhriyate, tathÃnÃrabdha-phalÃni karmÃïi svÃÓraya-sthÃny eva j¤Ãnena nirbÅjÅ-kriyanta iti | patite 'smin vidvac-charÅre na sa bhÆyo 'bhijÃyate iti yuktam evoktam iti siddham ||BhGS_13.23|| ============================== atrÃtma-darÓane upÃya-vikalpà ime dhyÃnÃdaya ucyante - dhyÃnenÃtmani paÓyanti kecid ÃtmÃnam Ãtmanà | anye sÃækhyena yogena karma-yogena cÃpare ||BhG_13.24|| dhyÃnena | dhyÃnaæ nÃma ÓabdÃdibhyo vi«ayebhya÷ ÓrotrÃdÅni karaïÃni manasy upasaæh­tya, manaÓ ca pratyak-cetanayitari, ekÃgratayà yac cintanaæ tad dhyÃnam | tathÃ, dhyÃyatÅva baka÷, dhyÃyatÅva p­thivÅ, dhyÃyantÅva parvatÃ÷ [ChÃU 7.6.1] iti upamopÃdÃnÃt | taila-dhÃrÃvat saætato 'vicchinna-pratyayo dhyÃnam | tena dhyÃnena Ãtmani buddhau paÓyanty ÃtmÃnaæ pratyak-cetanam Ãtmanà svenaiva pratyak-cetanena dhyÃna-saæsk­tenÃnta÷-karaïena kecid yogina÷ | anye sÃækhyena yogena | sÃækhyaæ nÃma ime sattva-rajas-tamÃæsi guïà mayà d­Óyà ahaæ tebhyo 'nyas tad-vyÃpÃra-sÃk«i-bhÆto nityo guïa-vilak«aïa Ãtmeti cintanam e«a sÃækhyo yoga÷ | tena paÓyanti ÃtmÃnam Ãtmanety anuvartate | karma-yogena | karmaiva yoga÷ | ÅÓvarÃrpaïa-buddhyÃnu«ÂhÅyamÃnaæ ghaÂana-rÆpaæ yogÃrthatvÃd yoga ucyate guïata÷ | tena sattva-Óuddhi-j¤Ãnotpatti-dvÃreïa cÃpare ||BhGS_13.24|| ============================== anye tv evam ajÃnanta÷ ÓrutvÃnyebhya upÃsate | te 'pi cÃtitaranty eva m­tyuæ Óruti-parÃyaïÃ÷ ||BhG_13.25|| anye tv e«u vikalpe«u anyatamenÃpy evaæ yathoktam ÃtmÃnam ajÃnanto 'nyebhya÷ ÃcÃryebhya÷ Órutvà "idam eva cintayata" ity uktà upÃsate ÓraddadhÃnÃ÷ santaÓ cintayanti | te 'pi cÃtitaranty eva atikrÃmanty eva m­tyum m­tyu-yuktaæ saæsÃram ity etat | Óruti-parÃyaïÃ÷ Óruti÷ Óravaïaæ param ayanaæ gamanaæ mok«a-mÃrga-prav­ttau paraæ sÃdhanaæ ye«Ãæ te Óruti-parÃyaïÃ÷ | kevala-paropadeÓa-pramÃïÃ÷ svayaæ viveka-rahità ity abhiprÃya÷ | kim u vaktavyam pramÃïaæ prati svatantrà vivekino m­tyum atitarantÅty abhiprÃya÷ ||BhGS_13.25|| ============================== k«etraj¤aæ cÃpi mÃæ viddhi [GÅtà 13.3] iti k«etraj¤eÓvarakatva-vi«ayaæ j¤Ãnaæ mok«a-sÃdhanaæ, yaj j¤ÃtvÃm­tam aÓnute [GÅtà 13.13] ity uktam | tat kasmÃt heto÷ ? iti tad-dhetu-pradarÓanÃrthaæ Óloka Ãrabhyate - yÃvat saæjÃyate kiæcit sattvaæ sthÃvara-jaÇgamam | k«etra-k«etraj¤a-saæyogÃt tad viddhi bharatar«abha ||BhG_13.26|| yÃvat yat kiæcit saæjÃyate samutpadyate sattvaæ vastu | kim aviÓe«eïa ? nety Ãha - sthÃvara-jaÇgamaæ sthÃvaraæ jaÇgamaæ ca k«etra-k«etraj¤a-saæyogÃt taj jÃyate ity evaæ viddhi jÃnÅhi bharatar«abha | ka÷ punar ayaæ k«etra-k«etraj¤ayo÷ saæyogo 'bhipreta÷ ? na tÃvat rajjveva ghaÂasyÃvayava-saæÓle«a-dvÃraka÷ saæbandha-viÓe«a÷ saæyoga÷ k«etreïa k«etraj¤asya saæbhavati, ÃkÃÓavat niravayavatvÃt | nÃpi samavÃya-lak«aïas tantu-paÂayor iva k«etra-k«etraj¤ayor itaretara-kÃrya-kÃraïa-bhÃvÃnabhyupagamÃt | ity ucyate - k«etra-k«etraj¤ayor vi«aya-vi«ayiïor bhinna-svabhÃvayor itaretara-tad-dharmÃdhyÃsa-lak«aïa÷ saæyoga÷ k«etra-k«etraj¤a-svarÆpa-vivekÃ-bhÃva-nibandhana÷, rajju-ÓuktikÃdÅnÃæ tad-viveka-j¤ÃnÃbhÃvÃd adhyÃropita-sarpa-rajatÃdi-saæyogavat | so 'yam adhyÃsa-svarÆpa÷ k«etra-k«etraj¤a-saæyogo mithyÃ-j¤Ãna-lak«aïa÷ | yathÃ-ÓÃstraæ k«etra-k«etraj¤a-lak«aïa-bheda-parij¤Ãna-pÆrvakaæ prÃk darÓita-rÆpÃt k«etrÃn mu¤jÃd ive«ÅkÃæ yathokta-lak«aïaæ k«etraj¤aæ pravibhajya na sat tan nÃsad ucyate [GÅtà 13.13] ity anena nirasta-sarvopÃdhi-viÓe«aæ j¤eyaæ brahma-svarÆpeïa ya÷ paÓyati, k«etraæ ca mÃyÃ-nirmita-hasti-svapna-d­«Âa-vastuvad gandharva-nagarÃdivad asad eva sad ivÃvabhÃsate | ity evaæ niÓcita-vij¤Ãno ya÷, tasya yathokta-samyag-darÓana-virodhÃd apagacchati mithyÃ-j¤Ãnam | tasya janma-hetor apagamÃd ya evaæ vetti puru«aæ prak­tiæ ca guïai÷ saha [GÅtà 13.25] ity anena vidvÃn bhÆyo nÃbhijÃyate iti yad uktam, tad upapannam uktam ||BhGS_13.26|| ============================== na sa bhÆyo 'bhijÃyate [GÅtà 13.24] iti samyag darÓana-phalam avidyÃdi-saæsÃra-bÅja-niv­tti-dvÃreïa janmÃbhÃva ukta÷ | janma-kÃraïaæ cÃvidyÃ-nimittaka÷ k«etra-k«etraj¤a-saæyoga ukta÷ | atas tasyÃ÷ avidyÃyà nivartakaæ samyag-darÓanam uktam api puna÷ ÓabdÃntareïocyate - samaæ sarve«u bhÆte«u ti«Âhantaæ parameÓvaram | vinaÓyatsv avinaÓyantaæ ya÷ paÓyati sa paÓyati ||BhG_13.27|| samaæ nirviÓe«aæ ti«Âhantaæ sthitiæ kurvantam | kva ? sarve«u samaste«u bhÆte«u brahmÃdi-sthÃvarÃnte«u prÃïi«u | kam ? parameÓvaraæ dehendriya-mano-buddhy-avyaktÃtmano 'pek«ya parameÓvara÷, taæ sarve«u bhÆte«u samaæ ti«Âhantam | tÃni viÓina«Âi vinaÓyatsv iti | taæ ca parameÓvaram avinaÓyantam iti, bhÆtÃnÃæ parameÓvarasya cÃtyanta-vailak«aïya-pradarÓanÃrtham | katham ? sarve«Ãæ hi bhÃva-vikÃrÃïÃæ jani-lak«aïo bhÃva-vikÃro mÆlam | janmottara-kÃla-bhÃvino 'nye sarve bhÃva-vikÃrà vinÃÓÃntÃ÷ | vinÃÓÃt paro na kaÓcid asti bhÃva-vikÃra÷, bhÃvÃbhÃvÃt | sati hi dharmiïi dharmà bhavanti | ato 'ntya-bhÃva-vikÃrÃbhÃvÃnuvÃdena pÆrva-bhÃvina÷ sarve bhÃva-vikÃrÃ÷ prati«iddhà bhavanti saha kÃryai÷ | tasmÃt sarva-bhÆtai÷ vailak«aïyam atyantam eva parameÓvarasya siddham, nirviÓe«atvam ekatvaæ ca | ya evaæ yathoktaæ parameÓvaraæ paÓyati, sa paÓyati | nanu sarvo 'pi loka÷ paÓyati, kiæ viÓe«aïeneti | satyaæ paÓyati | kiæ tu viparÅtaæ paÓyati | ato viÓina«Âi - sa eva paÓyatÅti | yathà timira-d­«Âir anekaæ candraæ paÓyati, tam apek«ya eka-candra-darÓÅ viÓi«yate - sa eva paÓyatÅti | tathaivehÃpy ekam avibhaktaæ yathoktaæ ÃtmÃnaæ ya÷ paÓyati, sa vibhaktÃn ekÃtma-viparÅta-darÓibhyo viÓi«yate - sa eva paÓyatÅti | itare paÓyanto 'pi na paÓyanti | viparÅta-darÓitvÃt aneka-candra-darÓivad ity artha÷ ||BhGS_13.27|| ============================== yathoktasya samyag-darÓanasya phala-vacanena stuti÷ kartavyà iti Óloka Ãrabhyate - samaæ paÓyan hi sarvatra samavasthitam ÅÓvaram | na hinasty ÃtmanÃtmÃnaæ tato yÃti parÃæ gatim ||BhG_13.28|| samaæ paÓyann upalabhamÃno hi yasmÃt sarvatra sarva-bhÆte«u samavasthitaæ tulyatayÃvasthitam ÅÓvaram atÅtÃnantara-Ólokokta-lak«aïam ity artha÷ | samaæ paÓyan kim ? na hinasti hiæsÃæ na karoti Ãtmanà svenaiva svam ÃtmÃnam | tat-tad-ahiæsanÃd yÃti parÃæ prak­«ÂÃæ gatiæ mok«ÃkhyÃm || nanu naiva kaÓcit prÃïÅ svayaæ svam ÃtmÃnaæ hinasti | katham ucyate 'prÃptam na hinastÅti ? yathà na p­thivyÃm nÃntarik«e na divy agniÓ cetavya÷ [TaittS 5.2.7.1] ity Ãdi | nai«a do«a÷, aj¤ÃnÃm Ãtma-tiraskaraïopapatte÷ | sarvo hy aj¤o 'tyanta-prasiddhaæ sÃk«Ãd aparok«Ãd ÃtmÃnaæ tirask­tyÃnÃtmÃnam Ãtmatvena parig­hya, tam api dharmÃdharmau k­tvopÃttam ÃtmÃnaæ hatvÃnyam ÃtmÃnam upÃdatte navaæ, taæ caivaæ hatvÃnyam | evaæ tam api hatvÃnyam ity evam upÃttam upÃttam ÃtmÃnaæ hantÅty Ãtmahà sarvo 'j¤a÷ | yas tu paramÃrthÃtmÃsÃv api sarvadÃvidyayà hata iva vidyamÃna-phalÃbhÃvÃd iti sarve Ãtma-hana evÃvidvÃæsa÷ | yas tv itaro yathoktÃtma-darÓÅ, sa ubhayathÃpi ÃtmanÃtmÃnaæ na hinasti na hanti | tato yÃti parÃæ gatim yathoktaæ phalaæ tasya bhavatÅty artha÷ ||BhGS_13.28|| ============================== sarva-bhÆta-stham ÅÓvaraæ samaæ paÓyan na hinasty ÃtmanÃtmÃnam [GÅtà 13.28] ity uktam | tad anupapannaæ sva-guïa-karma-vailak«aïya-bheda-bhinne«v Ãtmasu, ity etad ÃÓaÇkyÃha - prak­tyaiva ca karmÃïi kriyamÃïÃni sarvaÓa÷ | ya÷ paÓyati tathÃtmÃnam akartÃraæ sa paÓyati ||BhG_13.29|| prak­tyà prak­tir bhagavato mÃyà triguïÃtmikà | mÃyÃæ tu prak­tiæ vidyÃd [ÁvetU 4.10] iti mantra-varïÃt | tayà prak­tyaiva ca nÃnyena mahad-Ãdi-kÃrya-kÃraïÃkÃra-pariïatayà karmÃïi vÃÇ-mana÷-kÃyÃrabhyÃïi kriyamÃïÃni nirvartyamÃnÃni sarvaÓa÷ sarva-prakÃrair ya÷ paÓyaty upalabhate, tathÃtmÃnaæ k«etraj¤am akartÃraæ sarvopÃdhi-vivarjitaæ sa paÓyati, sa paramÃrtha-darÓÅty abhiprÃya÷ | nirguïasyÃkartur nirviÓe«asyÃkÃÓasyeva bhede pramÃïÃnupapattir ity artha÷ ||BhGS_13.29|| ============================== punar api tad eva samyag darÓanaæ ÓabdÃntareïa prapa¤cayati - yadà bhÆta-p­thag-bhÃvam ekastham anupaÓyati | tata eva ca vistÃraæ brahma saæpadyate tadà ||BhG_13.30|| yadà yasmin kÃle bhÆta-p­thag-bhÃvaæ bhÆtÃnÃæ p­thag-bhÃvaæ p­thaktvam ekasminn Ãtmani sthitaæ eka-stham anupaÓyati ÓÃstrÃcÃryopadeÓam anu ÃtmÃnaæ pratyak«atvena paÓyaty Ãtmaivedaæ sarvam [ChÃU 7.25.2] iti | tata eva ca tasmÃd eva ca vistÃraæ utpattiæ vikÃsam Ãtmata÷ prÃïa Ãtmata ÃÓà Ãtmata÷ smara Ãtmata ÃkÃÓa Ãtmatas teja Ãtmata Ãpa Ãtmata ÃvirbhÃva-tirobhÃvÃv Ãtmato 'nnam [ChÃU 7.26.1] ity evam Ãdi-prakÃrair vistÃraæ yadà paÓyati brahma saæpadyate bhavati tadà tasmin kÃla ity artha÷ ||BhGS_13.30|| ============================== ekasyÃtmÃna÷ sarva-dehÃtmatve tad-do«a-saæbandhe prÃpte, idam ucyate - anÃditvÃn nirguïatvÃt paramÃtmÃyam avyaya÷ | ÓarÅra-stho 'pi kaunteya na karoti na lipyate ||BhG_13.31|| anÃditvÃt | anÃder bhÃvo 'nÃditvam, Ãdi÷ kÃraïam, tad yasya nÃsti tad anÃdi | yad dhy Ãdimat tat svenÃtmanà vyeti | ayaæ tv anÃditvÃn niravayava iti k­tvà na vyeti | tathà nirguïatvÃt | saguïo hi guïa-vyayÃt vyeti | ayaæ tu nirguïatvÃc ca na vyeti | iti paramÃtmÃyam avyaya÷ | nÃsya vyayo vidyata ity avyaya÷ | yata evam ata÷ ÓarÅra-stho 'pi, ÓarÅre«u Ãtmana upalabdhir bhavatÅti ÓarÅra-stha ucyate | tathÃpi na karoti | tad-akaraïÃd eva tat-phalena na lipyate | yo hi kartÃ, sa karma-phalena lipyate | ayaæ tv akartÃ, ato na phalena lipyate ity artha÷ | ka÷ punar dehe«u karoti lipyate ca ? yadi tÃvat anya÷ paramÃtmano dehÅ karoti lipyate ca, tata÷ idam anupapannam uktaæ k«etraj¤eÓvaraikatvam k«etraj¤aæ cÃpi mÃæ viddhi [GÅtà 13.2] ity Ãdi | atha nÃsti ÅÓvarÃd anyo dehÅ | ka÷ karoti lipyate ca ? iti vÃcyam | paro và nÃstÅti sarvathà durvij¤eyaæ durvÃcyaæ ceti bhagavat-proktam aupani«adaæ darÓanaæ parityaktaæ vaiÓe«ikai÷ sÃækhyÃrhata-bauddhaiÓ ca | tatrÃyaæ parihÃro bhagavatà svenaiva ukta÷ svabhÃvas tu pravartate [GÅtà 5.14] iti | avidyÃ-mÃtra-svabhÃvo hi karoti lipyate iti vyavahÃro bhavati, na tu paramÃrthata ekasmin paramÃtmani tad asti | ata evaitasmin paramÃrtha-sÃækhya-darÓane sthitÃnÃæ j¤Ãna-ni«ÂhÃnÃæ paramahaæsa-parivrÃjakÃnÃæ tirask­tÃvidyÃ-vyavahÃrÃïÃæ karmÃdhikÃro nÃstÅti tatra tatra darÓitaæ bhagavatà ||BhGS_13.31|| ============================== kim iva na karoti na lipyate ity atra d­«ÂÃntam Ãha - yathà sarva-gataæ sauk«myÃd ÃkÃÓaæ nopalipyate | sarvatrÃvasthito dehe tathÃtmà nopalipyate ||BhG_13.32|| yathà sarva-gataæ vyÃpy api sat sauk«myÃt sÆk«ma-bhÃvÃd ÃkÃÓaæ khaæ nopalipyate na saæbadhyate, sarvatrÃvasthito dehe tathÃtmà nopalipyate ||BhGS_13.32|| ============================== kiæ ca - yathà prakÃÓayaty eka÷ k­tsnaæ lokam imaæ ravi÷ | k«etraæ k«etrÅ tathà k­tsnaæ prakÃÓayati bhÃrata ||BhG_13.34|| yathà prakÃÓayaty avabhÃsayati eka÷ k­tsnaæ lokam imaæ ravi÷ savità Ãditya÷, tathà tadvat mahÃ-bhÆtÃdi-dh­ty-antaæ k«etram eka÷ san prakÃÓayati | ka÷ ? k«etrÅ paramÃtmà ity artha÷ | ravi-d­«Âanto 'tra Ãtmana ubhayÃrtho 'pi bhavati | ravivat sarva-k«etre«v eka evÃtmÃ, alepakaÓ ceti ||BhGS_13.34|| ============================== samastÃdhyÃyÃrthopasaæhÃrÃrtho 'yaæ Óloka÷ - k«etra-k«etraj¤ayor evam antaraæ j¤Ãna-cak«u«Ã | bhÆta-prak­ti-mok«aæ ca ye vidur yÃnti te param ||BhG_13.35|| k«etra-k«etraj¤ayor yathÃ-vyÃkhyÃtayor evaæ yathÃ-pradarÓita-prakÃreïÃntaram itaretara-vailak«aïya-viÓe«aæ j¤Ãna-cak«u«Ã ÓÃstrÃcÃrya-prasÃdopadeÓa-janitam Ãtma-pratyayikaæ j¤Ãnaæ cak«u÷, tena j¤Ãna-cak«u«Ã, bhÆta-prak­ti-mok«aæ ca, bhÆtÃnÃæ prak­tir avidyÃ-lak«aïÃvyaktÃkhyÃ, tasyà bhÆta-prak­ter mok«aïam abhÃva-gamanaæ ca ye vidur vijÃnanti, yÃnti gacchanti te paraæ paramÃtma-tattvaæ brahma, na punar dehaæ Ãdadate ity artha÷ ||BhGS_13.35|| ============================== iti ÓrÅmat-paramahaæsa-parivrÃjakÃcÃryasya ÓrÅ-govinda-bhagavat-pÆjya-pÃda- Ói«yasya ÓrÅmac-chaækara-bhagavata÷ k­tau ÓrÅmad-bhagavad-gÅtÃ-bhëye k«etra-k«etraj¤a-yogo nÃma trayodaÓo 'dhyÃya÷ || __________________________________________________________ BhG 14 atha guïa-traya-vibhÃga-yogo nÃma caturdaÓo 'dhyÃya÷ (ÓrÅmac-chaækara-bhagavat-pÃda-viracitam ÓrÅmad-bhagavad-gÅtÃ-bhëyam) sarvam utpadyamÃnaæ k«etra-k«etraj¤a-saæyogÃd utpadyata ity uktam | tat kathamiti, tat-pradarÓanÃrtham paraæ bhÆya ity Ãdir adhyÃya Ãrabhyate | athavÃ, ÅÓvara-paratantrayo÷ k«etra-k«etraj¤ayo÷ jagat-kÃraïatvaæ na tu sÃækhyÃnÃm iva svatantrayor ity evam artham | prak­ti-sthatvaæ guïe«u ca saÇga÷ saæsÃra-kÃraïam ity uktam | kasmin guïe kathaæ saÇga÷ ? ke và guïÃ÷ ? kathaæ và te badhnantÅti ? guïebhyaÓ ca mok«aïaæ kathaæ syÃt ? muktasya ca lak«aïaæ vaktavyam, ity evam arthaæ ca bhagavÃn uvÃca - paraæ bhÆya÷ pravak«yÃmi j¤ÃnÃnÃæ j¤Ãnam uttamam | yaj j¤Ãtvà munaya÷ sarve parÃæ siddhim ito gatÃ÷ ||BhG_14.1|| paraæ j¤Ãnam iti vyavahitena saæbandha÷ | bhÆya÷ puna÷ pÆrve«u sarve«v adhyÃye«u asak­d uktam api pravak«yÃmi | tac ca paraæ para-vastu-vi«ayatvÃt | kiæ tat ? j¤Ãnaæ sarve«Ãæ j¤ÃnÃnÃm uttamam, uttama-phalatvÃt | j¤ÃnÃnÃm iti nÃmÃnitvÃdÅnÃm | kiæ tarhi ? yaj¤Ãdi-j¤eya-vastu-vi«ayÃïÃm iti | tÃni na mok«Ãya, idaæ tu mok«Ãyeti parottama-ÓabdÃbhyÃæ stauti Órot­-buddhi-rucy-utpÃdanÃrtham | yaj j¤Ãtvà yaj j¤Ãnaæ j¤Ãtvà prÃpya munaya÷ saænyÃsino manana-ÓÅlÃ÷ sarve parÃæ siddhiæ mok«ÃkhyÃm ito 'smÃt deha-bandhanÃt Ærdhvaæ gatÃ÷ prÃptÃ÷ ||BhGS_14.1|| ============================== asyÃÓ ca siddhair aikÃntikatvaæ darÓayati - idaæ j¤Ãnam upÃÓritya mama sÃdharmyam ÃgatÃ÷ | sarge 'pi nopajÃyante pralaye na vyathanti ca ||BhG_14.2|| idaæ j¤Ãnaæ yathoktam upÃÓritya, j¤Ãna-sÃdhanam anu«ÂhÃya ity etat, mama parameÓvarasya sÃdharmyaæ mat-svarÆpatÃm ÃgatÃ÷ prÃptà ity artha÷ | na tu samÃna-dharmatà sÃdharmyam, k«etraj¤eÓvarayor bhedÃnabhyupagamÃd gÅtÃ-ÓÃstre | phala-vÃdaÓ cÃyaæ stuty-artham ucyate | sarge 'pi s­«Âi-kÃle 'pi nopajÃyante | notpadyante | pralaye brahmaïo 'pi vinÃÓa-kÃle na vyathanti ca vyathÃæ nÃpadyante, na cyavantÅty artha÷ ||BhGS_14.2|| ============================== k«etra-k«etraj¤a-saæyoga Åd­Óo bhÆta-kÃraïam ity Ãha - mama yonir mahad brahma tasmin garbhaæ dadhÃmy aham | saæbhava÷ sarva-bhÆtÃnÃæ tato bhavati bhÃrata ||BhG_14.3|| mama sva-bhÆtà madÅyà mÃyà triguïÃtmikà prak­tir yoni÷ sarva-bhÆtÃnÃæ kÃraïam | sarva-kÃryebhyo mahattvÃt kÃraïatvÃd b­æhaïÃc ca [bharaïÃc ca] sva-vikÃrÃïÃæ mahad brahma iti yonir eva viÓi«yate | tasmin mahati brahmaïi yonau garbhaæ hiraïyagarbhasya janmano bÅjaæ sarva-bhÆta-janma-kÃraïaæ bÅjaæ dadhÃmi nik«ipÃmi k«etra-k«etraj¤a-prak­ti-dvaya-ÓaktimÃn ÅÓvaro 'ham, avidyÃ-kÃma-karmopÃdhi-svarÆpÃnuvidhÃyinaæ k«etraj¤aæ k«etreïa saæyojayÃmÅty artha÷ | saæbhava utpatti÷ sarva-bhÆtÃnÃæ hiraïyagarbhotpatti-dvÃreïa tatas tasmÃd gabrhÃdhÃnÃd bhavati | he bhÃrata ||BhGS_14.3|| ============================== sarva-yoni«u kaunteya mÆrtaya÷ saæbhavanti yÃ÷ | tÃsÃæ brahma mahad yonir ahaæ bÅja-prada÷ pità ||BhG_14.4|| deva-pit­-manu«ya-paÓu-m­gÃdi-sarva-yoni«u kaunteya, mÆrtayo deha-saæsthÃna-lak«aïà mÆrcchitÃÇgÃvayavà mÆrtaya÷ saæbhavanti yÃ÷, tÃsÃæ mÆrtÅnÃæ brahma mahat sarvÃvasthaæ yoni÷ kÃraïam aham ÅÓvaro bÅja-prado garbhÃdhÃnasya kartà pità ||BhGS_14.4|| ============================== ke guïÃ÷ ? kathaæ badhnanti ? ity ucyate - sattvaæ rajas tama iti guïÃ÷ prak­ti-saæbhavÃ÷ | nibadhnanti mahÃ-bÃho dehe dehinam avyayam ||BhG_14.5|| sattvaæ rajas tama ity evaæ-nÃmÃno guïà iti pÃribhëika÷ Óabda÷ | na rÆpÃdivad dravyÃÓrità guïÃ÷ | na ca guïa-guïinor anyatvam atra vivak«itam | tasmÃd guïà iva nitya-para-tantrÃ÷ k«etraj¤aæ praty avidyÃtmakatvÃt k«etraj¤aæ nibadhnantÅva tam ÃspadÅk­tyÃtmÃnaæ pratilabhanta iti nibadhnantÅty ucyate | te ca prak­ti-saæbhavà bhagavan-mÃyÃ-saæbhavà nibadhnantÅva | he mahÃbÃho | mahÃntau samarthatarÃv ÃjÃnu-pralambau bÃhÆ yasya sa÷ mahÃbÃhu÷ he mahÃbÃho | dehe ÓarÅre dehinaæ dehavantam avyayam, avyayatvaæ coktam anÃditvÃd [GÅtà 13.32] ity Ãdi Ólokena | nanu dehÅ na lipyate [GÅtà 13.32] ity uktam | tat katham iha nibadhnantÅty anyathocyate ? parih­tam asmÃbhir iva-Óabdena nibadhnantÅveti ||BhGS_14.5|| ============================== tatra sattvÃdÅnÃæ sattvasyaiva tÃval lak«aïam ucyate - tatra sattvaæ nirmalatvÃt prakÃÓakam anÃmayam | sukha-saÇgena badhnÃti j¤Ãna-saÇgena cÃnagha ||BhG_14.6|| nirmalatvÃt sphaÂika-maïir iva prakÃÓakam anÃmayaæ nirupadravaæ sattvaæ tan nibadhnÃti | katham ? sukha-saÇgena sukhy aham iti vi«aya-bhÆtasya sukhasya vi«ayiïy Ãtmani saæÓle«ÃpÃdanaæ m­«aiva sukhe sa¤janam iti | sai«Ãvidyà | na hi vi«aya-dharmo vi«ayiïo bhavati | icchÃdi ca dh­ty-antaæ k«etrasyaiva vi«ayasya dharma÷ ity uktaæ bhagavatà | ato 'vidyayaiva svakÅya-dharma-bhÆtayà vi«aya-vi«ayy-aviveka-lak«aïayÃsvÃtma-bhÆte sukhe saæjayatÅva, Ãsaktam iva karoti, asaÇgaæ saktam iva karoti, asukhinaæ sukhinam iva | tathà j¤Ãna-saÇgena ca, j¤Ãnam iti sukha-sÃhacaryÃt k«etrasyaiva vi«ayasyÃnta÷-karaïasya dharma÷, nÃtmana÷ | Ãtma-dharmatve saÇgÃnupapatte÷, bandhÃnupapatteÓ ca | sukha iva j¤ÃnÃdau saÇgo mantavya÷ | he anagha avyasana ||BhGS_14.6|| ============================== rajo rÃgÃtmakaæ viddhi t­«ïÃsaÇga-samudbhavam | tan nibadhnÃti kaunteya karma-saÇgena dehinam ||BhG_14.7|| raja÷ rÃgÃtmakaæ rajanÃd rÃgo gairikÃd iva drÃg Ãtmakaæ viddhi jÃnÅhi | t­«ïÃsaÇga-samudbhavaæ t­«ïà aprÃptÃbhilëa÷ | ÃsaÇga÷ prÃpte vi«aye manasa÷ prÅti-lak«aïa÷ saæÓle«a÷ | t­«ïÃsaÇgayo÷ samudbhavaæ t­«ïÃsaÇga-samudbhavam | tan nibadhnÃti tad rajo nibadhnÃti kaunteya karma-saÇgena, d­«ÂÃd­«ÂÃrthe«u karmasu sa¤janaæ tat-paratà karma-saÇgas tena nibadhnÃti rajo dehinam ||BhGS_14.7|| ============================== tamas tv aj¤Ãna-jaæ viddhi mohanaæ sarva-dehinÃm | pramÃdÃlasya-nidrÃbhis tan nibadhnÃti bhÃrata ||BhG_14.8|| tamas t­tÅyo guïo 'j¤Ãna-jam aj¤ÃnÃj jÃtam aj¤Ãna-jaæ viddhi | mohanaæ moha-karam aviveka-karaæ sarva-dehinÃæ sarve«Ãæ dehavatÃm | pramÃdÃlasya-nidrÃbhi÷ pramÃdaÓ cÃlasyaæ ca nidrà ca pramÃdÃlasya-nidrÃs tÃbhi÷ pramÃdÃlasya-nidrÃbhis tat tamo nibadhnÃti bhÃrata ||BhGS_14.8|| ============================== punar guïÃnÃæ vyÃpÃra÷ saæk«epata ucyate - sattvaæ sukhe saæjayati raja÷ karmaïi bhÃrata | j¤Ãnam Ãv­tya tu tama÷ pramÃde saæjayaty uta ||BhG_14.9|| sattvaæ sukhe saæjayati saæÓle«ayati, raja÷ karmaïi he bhÃrata saæjayatÅty anuvartate | j¤Ãnaæ sattva-k­taæ vivekam Ãv­tya ÃcchÃdya tu tama÷ svena ÃvaraïÃtmanà pramÃde saæjayaty uta | pramÃdo nÃma prÃpta-kartavyÃkaraïam ||BhGS_14.9|| ============================== uktaæ kÃryaæ kadà kurvanti guïÃ÷ ? ity ucyate - rajas tamaÓ cÃbhibhÆya sattvaæ bhavati bhÃrata | raja÷ sattvaæ tamaÓ caiva tama÷ sattvaæ rajas tathà ||BhG_14.10|| rajas tamaÓ ca ubhÃv apy abhibhÆya sattvaæ bhavati udbhavati vardhate yadÃ, tadà labdhÃtmakaæ sattvaæ sva-kÃryaæ j¤Ãna-sukhÃdy Ãrabhate | he bhÃrata ! tathà rajo-guïa÷ sattvaæ tamaÓ caiva ubhÃv apy abhibhÆya vardhate yadÃ, tadà karma t­«ïÃdi sva-kÃryam Ãrabhate | tama-Ãkhyo guïa÷ sattvaæ rajaÓ ca ubhÃv apy abhibhÆya tathaiva vardhate yadÃ, tadà j¤ÃnÃvaraïÃdi sva-kÃryam Ãrabhate ||BhGS_14.10|| ============================== yadà yo guïa udbhÆto bhavati, tadà tasya kiæ liÇgam ? ity ucyate - sarva-dvÃre«u dehe 'smin prakÃÓa upajÃyate | j¤Ãnaæ yadà tadà vidyÃd viv­ddhaæ sattvam ity uta ||BhG_14.11|| sarva-dvÃre«u, Ãtmana upalabdhi-dvÃrÃïi ÓrotrÃdÅni sarvÃïi karaïÃni, te«u sarva-dvÃre«u anta÷-karaïasya buddher v­tti÷ prakÃÓo dehe 'smin upajÃyate | tad eva j¤Ãnam | yadaivaæ prakÃÓo j¤ÃnÃkhya upajÃyate, tadà j¤Ãna-prakÃÓena liÇgena vidyÃd viv­ddham udbhÆtaæ sattvam ity utÃpi ||BhGS_14.11|| ============================== rajasa udbhÆtasyedaæ cihnam - lobha÷ prav­ttir Ãrambha÷ karmaïÃm aÓama÷ sp­hà | rajasy etÃni jÃyante viv­ddhe bharatar«abha ||BhG_14.12|| lobha÷ para-dravyÃditsà | prav­tti÷ pravartanam | sÃmÃnya-ce«Âà Ãrambha÷ | kasya ? karmaïÃm | aÓamo 'nupaÓama÷ har«a-rÃgÃdi-prav­tti÷ | sp­hà sarva-sÃmÃnya-vastu-vi«ayà t­«ïà | rajasi guïe viv­ddha etÃni liÇgÃni jÃyante | he bharatar«abha ||BhGS_14.12|| ============================== aprakÃÓo 'prav­ttiÓ ca pramÃdo moha eva ca | tamasy etÃni jÃyante viv­ddhe kuru-nandana ||BhG_14.13|| aprakÃÓo 'viveka÷ | atyantam aprav­ttiÓ ca prav­tty-abhÃvas tat-kÃryaæ pramÃdo moha eva ca | aviveko mƬhatà ity artha÷ | tamasi guïe viv­ddha etÃni liÇgÃni jÃyante he kuru-nandana ! ||BhGS_14.13|| ============================== maraïa-dvÃreïÃpi yat phalaæ prÃpyate, tad api saÇga-rÃga-hetukaæ sarvaæ gauïam eveti darÓayan Ãha - yadà sattve prav­ddhe tu pralayaæ yÃti deha-bh­t | tadottama-vidÃæ lokÃn amalÃn pratipadyate ||BhG_14.14|| yadà sattve prav­ddha udbhÆte tu pralayaæ maraïaæ yÃti pratipadyate deha-bh­d ÃtmÃ, tadottama-vidÃæ mahad-Ãdi-tattva-vidÃm ity etat | lokÃn amalÃn mala-rahitÃn pratipadyate prÃpnotÅty etat ||BhGS_14.14|| ============================== rajasi pralayaæ gatvà karma-saÇgi«u jÃyate | tathà pralÅnas tamasi mƬha-yoni«u jÃyate ||BhG_14.15|| rajasi guïe viv­ddhe pralayaæ maraïaæ gatvà prÃpya karma-saÇgi«u karmÃsakti-yukte«u manu«ye«u jÃyate | tathà tadvad eva pralÅno m­tas tamasi viv­ddhe mƬha-yoni«u paÓv-Ãdi-yoni«u jÃyate ||BhGS_14.15|| ============================== atÅta-ÓlokÃrthasyaiva saæk«epa ucyate - karmaïa÷ suk­tasyÃhu÷ sÃttvikaæ nirmalaæ phalam | rajasas tu phalaæ du÷kham aj¤Ãnaæ tamasa÷ phalam ||BhG_14.16|| karmaïa÷ suk­tasya sÃttvikasya ity artha÷, Ãhu÷ Ói«Âa÷ sÃttvikam eva nirmalaæ phalam iti | rajasas tu phalaæ du÷khaæ rÃjasasya karmaïa ity artha÷, karmÃdhikÃrÃt phalam api du÷kham eva, kÃraïÃnurÆpyÃt, rÃjasam eva | tathà aj¤Ãnaæ tamasas tÃmasasya karmaïo 'dharmasya pÆrvavat ||BhGS_14.16|| ============================== kiæ ca, guïebhyo bhavati - sattvÃt saæjÃyate j¤Ãnaæ rajaso lobha eva ca | pramÃda-mohau tamaso bhavato 'j¤Ãnam eva ca ||BhG_14.17|| sattvÃl labdhÃtmakÃt saæjÃyate samutpadyate j¤Ãnam, rajaso lobha eva ca, pramÃda-mohau ca ubhau tamaso bhavata÷, aj¤Ãnam eva ca bhavati ||BhGS_14.17|| ============================== kiæ ca - Ærdhvaæ gacchanti sattva-sthà madhye ti«Âhanti rÃjasÃ÷ | jaghanya-guïa-v­tta-sthà adho gacchanti tÃmasÃ÷ ||BhG_14.18|| Ærdhvaæ gacchanti devalokÃdi«Ætpadyante sattva-sthÃ÷ sattva-guïa-v­tta-sthÃ÷ | madhye ti«Âhanti manu«ye«Ætpadyante rÃjasÃ÷ | jaghanya-guïa-v­tta-sthà jaghanyaÓ cÃsau guïaÓ ca jaghanya-guïas tama÷, tasya v­ttaæ nidrÃlasyÃdi, tasmin sthitÃ÷ jaghanya-guïa-v­tta-sthÃ÷ mƬhÃ÷ adho gacchanti paÓv-Ãdi«Ætpadyante tÃmasÃ÷ ||BhGS_14.18|| ============================== puru«asya prak­ti-sthatva-rÆpeïa mithyÃ-j¤Ãnena yuktasya bhogye«u guïe«u sukha-du÷kha-mohÃtmake«u sukhÅ du÷khÅ mƬho 'ham asmÅty evaæ-rÆpo ya÷ saÇgas tat-kÃraïaæ puru«asya sad-asad-yoni-janma-prÃpti-lak«aïasya saæsÃrasyeti samÃsena pÆrvÃdhyÃye yad uktam, tad iha sattvaæ rajas tama iti guïÃ÷ prak­ti-saæbhavà ity Ãrabhya guïa-svarÆpam, guïa-v­ttam, sva-v­ttena ca guïÃnÃæ bandhakatvam, guïa-v­tta-nibaddhasya ca purÆ«asya yà gati÷, ity etat sarvaæ mithyÃ-j¤Ãna-mÆlaæ bandha-kÃraïaæ vistareïoktvÃ, adhunà samyag-darÓanÃn mok«o vaktavya ity ata Ãha bhagavÃn - nÃnyaæ guïebhya÷ kartÃraæ yadà dra«ÂÃnupaÓyati | guïebhyaÓ ca paraæ vetti mad-bhÃvaæ so 'dhigacchati ||BhG_14.19|| nÃnyaæ kÃrya-karaïa-vi«ayÃkÃra-pariïatebhyo guïebhya÷ kartÃram anyaæ yadà dra«Âà vidvÃn san nÃnupaÓyati, guïà eva sarvÃvasthÃ÷ sarva-karmaïÃæ kartÃra ity evaæ paÓyati, guïebhyaÓ ca paraæ guïa-vyÃpÃra-sÃk«i-bhÆtaæ vetti, mad-bhÃvaæ mama bhÃvaæ sa dra«ÂÃdhigacchati ||BhGS_14.19|| ============================== katham adhigacchati ? ity ucyate - guïÃn etÃn atÅtya trÅn dehÅ deha-samudbhavÃn | janma-m­tyu-jarÃ-du÷khair vimukto 'm­tam aÓnute ||BhG_14.20|| guïÃn etÃn yathoktÃn atÅtya jÅvann evÃtikramya mÃyopÃdhi-bhÆtÃn trÅn dehÅ deha-samudbhavÃn dehotpatti-bÅja-bhÆtÃn janma-m­tyu-jarÃ-du÷khair janma ca m­tyuÓ ca jarà ca du÷khÃni ca janma-m­tyu-jarÃ-du÷khÃni tair jÅvann eva vimukta÷ san vidvÃn am­tam aÓnute | evaæ mad-bhÃvam adhigacchatÅty artha÷ ||BhGS_14.20|| ============================== jÅvann eva guïÃn atÅtyÃm­tam aÓnute iti praÓna-bÅjaæ pratilabhyÃrjuna uvÃca - kair liÇgais trÅn guïÃn etÃn atÅto bhavati prabho | kim-ÃcÃra÷ kathaæ caitÃæs trÅn guïÃn ativartate ||BhG_14.21|| kair liÇgaiÓ cihnais trÅn etÃn vyÃkhyÃtÃn guïÃn atÅto 'tikrÃnto bhavati prabho, kim-ÃcÃra÷ ? ko 'sya ÃcÃra iti kim-ÃcÃra÷ | kathaæ kena ca prakÃreïa etÃn trÅn guïÃn ativartate 'tÅtya vartate ||BhGS_14.21|| ============================== guïÃtÅtasya lak«aïaæ guïÃtÅtatvopÃyaæ cÃrjunena p­«Âo 'smin Óloke praÓna-dvayÃrthaæ prativacanaæ bhagavÃn uvÃca | yat tÃvat kair liÇgair yukto guïÃtÅto bhavatÅti tat Ó­ïu - prakÃÓaæ ca prav­ttiæ ca moham eva ca pÃï¬ava | na dve«Âi saæprav­ttÃni na niv­ttÃni kÃÇk«ati ||BhG_14.22|| prakÃÓaæ ca sattvakÃryaæ prav­ttiæ ca raja÷kÃryaæ moham eva ca tama÷kÃryam ity etÃni na dve«Âi saæprav­ttÃni samyagvi«ayabhÃvena udbhÆtÃni - mama tÃmasa÷ pratyayo jÃta÷, tenÃhaæ mƬha÷ | tathà rÃjasÅ prav­ttir mama utpannà du÷khÃtmikÃ, tenÃhaæ rajasà pravartita÷ pracalita÷ svarÆpÃt | ka«Âaæ mama vartate yo 'yaæ matsvarÆpÃvasthÃnÃt bhraæÓa÷ | tathà sÃttviko guïa÷ prakÃÓÃtmà mÃæ vivekitvam ÃpÃdayan sukhe ca sajayan badhnÃtÅti tÃni dve«Ây asamyag-darÓitvena | tat evaæ guïÃtÅto na dve«Âi saæprav­ttÃni | yathà ca sÃttvikÃdipuru«a÷ sattvÃdikÃryÃïi ÃtmÃnaæ prati prakÃÓya niv­ttÃni kÃÇk«ati, na tathà guïÃtÅto niv­ttÃni kÃÇk«atÅty artha÷ | etat na parapratyak«aæ liÇgam | kiæ tarhi ? svÃtmapratyak«atvÃt ÃtmÃrtham eva etat lak«aïam | na hi svÃtmavi«ayaæ dve«amÃkÃÇk«Ãæ và para÷ paÓyati ||BhGS_14.22|| ============================== atha idÃnÅm guïÃtÅta÷ kim-ÃcÃra÷ ? iti praÓnasya prativacanam Ãha - udÃsÅnavad ÃsÅno guïair yo na vicÃlyate | guïà vartanta ity eva yo 'vati«Âhati neÇgate ||BhG_14.23|| udÃsÅnavad yathà udÃsÅno na kasyacit pak«aæ bhajate, tathÃyaæ guïÃtÅtatvopÃya-mÃrge 'vasthita ÃsÅna Ãtmavid guïair ya÷ saænyÃsÅ na vicÃlyate viveka-darÓanÃvasthÃta÷ | tad etat sphuÂÅkaroti - guïÃ÷ kÃrya-karaïa-vi«ayÃkÃra-pariïatà anyonyasmin vartante iti yo 'vati«Âhati | chando-bhaÇga-bhayÃt parasmaipada-prayoga÷ | yo 'nuti«ÂhatÅti và pÃÂhÃntaram | neÇgate na calati, svarÆpÃvastha eva bhavatÅty artha÷ ||BhGS_14.23|| ============================== kiæ ca - sama-du÷kha-sukha÷ svastha÷ sama-lo«ÂÃÓma-käcana÷ | tulya-priyÃpriyo dhÅras tulya-nindÃtma-saæstuti÷ ||BhG_14.24|| sama-du÷kha-sukha÷ same du÷kha-sukhe yasya sa÷ sama-du÷kha-sukha÷, svastha÷ sve Ãtmani sthita÷ prasanna÷ sama-lo«ÂÃÓma-käcana÷ lo«Âaæ cÃÓmà ca käcanaæ ca lo«ÂÃÓmakäcanÃni samÃni yasya sa÷ samalo«ÂÃÓmakäcana÷, tulyapriyÃpriya÷ priyaæ cÃpriyaæ ca priyÃpriye tulye same yasya so 'yaæ tulyapriyÃpriya÷, dhÅro dhÅmÃn, tulyanindÃtmasaæstuti÷ nindà ca Ãtmasaæstuti ca nindÃtmasaæstutÅ, tulye nindÃtmasaæstutÅ yasya yate÷ sa tulyanindÃtmasaæstuti÷ ||BhGS_14.24|| ============================== kiæ ca - mÃnÃpamÃnayos tulyas tulyo mitrÃri-pak«ayo÷ | sarvÃrambha-parityÃgÅ guïÃtÅta÷ sa ucyate ||BhG_14.25|| mÃnÃpamÃnayos tulya÷ samo nirvikÃra÷ | tulyo mitrÃri-pak«ayo÷ | yadyapy udÃsÅnà bhavanti kecit svÃbhiprÃyeïa, tathÃpi parÃbhiprÃyeïa mitrÃri-pak«ayor iva bhavantÅti tulyo mitrÃri-pak«ayor ity Ãha | sarvÃrambha-parityÃgÅ | d­«ÂÃd­«ÂÃrthÃni karmÃïy Ãrabhyanta ity ÃrambhÃ÷ | sarvÃn ÃrambhÃn parityaktuæ ÓÅlam asyeti sarvÃrambha-parityÃgÅ | deha-dhÃraïa-mÃtra-nimitta-vyatirekeïa sarva-karma-parityÃgÅty artha÷ | guïÃtÅta÷ sa ucyate ||BhGS_14.25|| ============================== udÃsÅnavad ity Ãdi guïÃtÅta÷ sa ucyate ity etad-antam uktaæ yÃvat yatna-sÃdhyaæ tÃvat saænyÃsino 'nu«Âheyaæ guïÃtÅtatva-sÃdhanaæ mumuk«o÷ | sthirÅ-bhÆtaæ tu sva-saævedyaæ sad guïÃtÅtasya yater lak«aïaæ bhavatÅti | adhunà kathaæ ca trÅnguïÃn ativartate ? ity asya praÓnasya prativacanam Ãha - mÃæ ca yo 'vyabhicÃreïa bhakti-yogena sevate | sa guïÃn samatÅtyaitÃn brahma-bhÆyÃya kalpate ||BhG_14.26|| mÃæ ca ÅÓvaraæ nÃrÃyaïaæ sarva-bhÆta-h­dayÃÓritaæ yo yati÷ karmÅ và avyabhicÃreïa na kadÃcid yo vyabhicarati bhakti-yogena bhajanaæ bhakti÷ saiva yogas tena bhakti-yogena sevate, sa guïÃn samatÅtya etÃn yathoktÃn | brahma-bhÆyÃya | bhavanaæ bhÆya÷, brahma-bhÆyÃya brahma-bhavanÃya mok«Ãya kalpate samartho bhavatÅty artha÷ ||BhGS_14.26|| ============================== kuta etad ? ity ucyate - brahmaïo hi prati«ÂhÃham am­tasyÃvyayasya ca | ÓÃÓvatasya ca dharmasya sukhasyaikÃntikasya ca ||BhG_14.27|| brahmaïa÷ paramÃtmano hi yasmÃt prati«ÂhÃhaæ pratiti«Âhaty asmin iti prati«ÂhÃhaæ pratyag-Ãtmà | kÅd­Óasya brahmaïa÷ ? am­tasya avinÃÓina÷ | avyayasya avikÃriïa÷ | ÓÃÓvatasya ca nityasya dharmasya dharma-j¤Ãnasya j¤Ãna-yoga-dharma-prÃpyasya sukhasya Ãnanda-rÆpasya aikÃntikasya avyabhicÃriïo 'm­tÃdi-svabhÃvasya paramÃnanda-rÆpasya paramÃtmana÷ pratyag-Ãtmà prati«Âhà | samyag-j¤Ãnena paramÃtmatayà niÓcÅyate | tad etad brahma-bhÆyÃya kalpata ity uktam | yayà ceÓvara-Óaktyà bhaktÃnugrahÃdi-prayojanÃya brahma prati«Âhate pravartate, sà Óaktir brahmaivÃham | Óakti-Óaktimator ananyatvÃd ity abhiprÃya÷ | athavÃ, brahma-Óabda-vÃcyatvÃt sa-vikalpakaæ brahma | tasya brahmaïo nirvikalpako 'ham eva nÃnya÷ prati«ÂhÃÓraya÷ | kiæ-viÓi«Âasya ? am­tasyÃmaraïa-dharmakasyÃvyayasya vyaya-rahitasya | kiæ ca, ÓÃÓvatasya ca nityasya dharmasya j¤Ãna-ni«ÂhÃ-lak«aïasya sukhasya taj-janitasya aikÃntikasya ekÃnta-niyatasya ca, prati«ÂhÃham iti vartate ||BhGS_14.27|| ============================== iti ÓrÅmat-paramahaæsa-parivrÃjakÃcÃryasya ÓrÅ-govinda-bhagavat-pÆjya-pÃda- Ói«yasya ÓrÅmac-chaækara-bhagavata÷ k­tau ÓrÅmad-bhagavad-gÅtÃ-bhëye caturdaÓo 'dhyÃya÷ ||14|| __________________________________________________________ BhG 15 atha puru«ottama-yogo nÃma pa¤cadaÓo 'dhyÃya÷ (ÓrÅmac-chaækara-bhagavat-pÃda-viracitam ÓrÅmad-bhagavad-gÅtÃ-bhëyam) yasmÃn mad-adhÅnaæ karmiïÃæ karma-phalaæ j¤ÃninÃæ ca j¤Ãna-phalam, ato bhakti-yogena mÃæ ye sevante te mama prasÃdÃj j¤Ãna-prÃpti-krameïa guïÃtÅtà mok«aæ gacchanti | kim u vaktavyam Ãtmanas tattvam eva samyak vijÃnanta ity ato bhagavÃn arjunenÃp­«Âo 'py Ãtmanas tattvaæ vivak«ur uvÃca Ærdhva-mÆlam ity Ãdinà | tatra tÃvad v­k«a-rÆpaka-kalpanayà vairÃgya-heto÷ saæsÃra-svarÆpaæ varïayati - viraktasya hi saæsÃrÃt bhagavat-tattva-j¤Ãne 'dhikÃra÷, nÃnyasyeti | ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca - ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca Ærdhva-mÆlam adha÷-ÓÃkham aÓvatthaæ prÃhur avyayam | chandÃæsi yasya parïÃni yas taæ veda sa veda-vit ||BhG_15.1|| Ærdhva-mÆlaæ kÃlata÷ sÆk«matvÃt kÃraïatvÃn nityatvÃt mahattvÃc cordhvam | ucyate brahmÃvyaktaæ mÃyà Óaktimat, tan mÆlam asyeti so 'yaæ saæsÃra-v­k«a÷ Ærdhva-mÆla÷ | ÓruteÓ ca - Ærdhva-mÆlo 'vÃk-ÓÃkha e«o 'Óvattha÷ sanÃtana÷ [KaÂhU 2.3.1] iti | purÃïe ca - avyakta-mÆla-prabhavas tasyaivÃnugrahotthita÷ | buddhi-skandha-mayaÓ caiva indriyÃntara-koÂara÷ || mahÃ-bhÆta-viÓÃkhaÓ ca vi«ayai÷ patravÃæs tathà | dharmÃdharma-supu«paÓ ca sukha-du÷kha-phalodaya÷ || ÃjÅvya÷ sarva-bhÆtÃnÃæ brahma-v­k«a÷ sanÃtana÷ | etad brahma-vanaæ cÃsya brahmÃcarati sÃk«ivat || etac chittvà ca bhittvà ca j¤Ãnena paramÃsinà | tataÓ cÃtma-gatiæ prÃpya tasmÃn nÃvartate puna÷ || [Mbh 14.35.20-22] ity Ãdi | tam Ærdhva-mÆlaæ saæsÃraæ mÃyÃ-mayaæ v­k«am Ãhu÷ | adha÷-ÓÃkhaæ mahad-ahaækÃra-tanmÃtrÃdaya÷ ÓÃkhà ivÃsyÃdho bhavantÅti so 'yam adha÷-ÓÃkha÷, tam adha÷-ÓÃkham | na Óvo 'pi sthÃtety aÓvatthas taæ k«aïa-pradhvaæsinam aÓvatthaæ prÃhu÷ kathayanty avyayaæ saæsÃra-mÃyÃyà anÃdi-kÃla-prav­ttatvÃt so 'yaæ saæsÃra-v­k«o 'vyaya÷, anÃdy-anta-dehÃdi-saætÃnÃÓrayo hi suprasiddha÷, tam avyayam | tasyaiva saæsÃra-v­k«asya idam anyat viÓe«aïam - chandÃæsi yasya parïÃni, chandÃæsi cchÃdanÃd ­g-yaju÷-sÃma-lak«aïÃni yasya saæsÃra-v­k«asya parïÃnÅva parïÃni | yathà v­k«asya parirak«aïÃrthÃni parïÃni, tathà vedÃ÷ saæsÃra-v­k«a-parirak«aïÃrthà dharmÃdharma-tad-dhetu-phala-prakÃÓanÃrthatvÃt | yathÃ-vyÃkhyÃtaæ saæsÃra-v­k«aæ sa-mÆlaæ yas taæ veda sa veda-vit, vedÃrtha-vid ity artha÷ | na hi sa-mÆlÃt saæsÃra-v­k«Ãd asmÃj j¤eyo 'nyo 'ïu-mÃtro 'py avaÓi«Âo 'stÅty ata÷ sarvaj¤a÷ sarva-vedÃrtha-vid iti sa-mÆla-saæsÃra-v­k«a-j¤Ãnaæ stauti ||BhGS_15.1|| ============================== tasyaitasya saæsÃra-v­k«asyÃparÃvayava-kalpanocyate - adhaÓ cordhvaæ pras­tÃs tasya ÓÃkhà guïa-prav­ddhà vi«aya-pravÃlÃ÷ | adhaÓ ca mÆlÃny anusaætatÃni karmÃnubandhÅni manu«ya-loke ||BhG_15.2|| adho manu«yÃdibhyo yÃvat sthÃvaram, ata Ærdhvaæ ca yÃvad brahmaïo viÓva-s­jo dhÃma ity etad-antaæ yathÃ-karma yathÃ-Órutaæ j¤Ãna-karma-phalÃni, tasya v­k«asya ÓÃkhà iva ÓÃkhÃ÷ pras­tÃ÷ pragatÃ÷ | guïa-prav­ddhÃ÷ guïai÷ sattva-rajas-tamobhi÷ prav­ddhÃ÷ sthÆlÅk­tà upÃdÃna-bhÆtai÷ | vi«aya-pravÃlà vi«ayÃ÷ ÓabdÃdaya÷ pravÃlà iva dehÃdi-karma-phalebhya÷ ÓÃkhÃbhyo 'ÇkurÅ-bhavantÅva, tena vi«aya-pravÃlÃ÷ ÓÃkhÃ÷ | saæsÃra-v­k«asya parama-mÆlaæ upÃdÃna-kÃraïaæ pÆrvam uktam | athedÃnÅæ karma-phala-janita-rÃga-dve«Ãdi-vÃsanà mÆlÃnÅva dharmÃdharma-prav­tti-kÃraïÃny avÃntara-bhÃvÅni tÃny adhaÓ ca devÃdy-apek«ayà mÆlÃny anusantatÃny anupravi«Âani karmÃnubandhÅni karma dharmÃdharma-lak«aïam anubandha÷ paÓcÃd-bhÃvi, ye«Ãm udbhÆtim anu udbhavati, tÃni karmÃnubandhÅni manu«ya-loke viÓe«ata÷ | atra hi manu«yÃïÃæ karmÃdhikÃra÷ prasiddha÷ ||BhGS_15.2|| ============================== yas tv ayaæ varïita÷ saæsÃra-v­k«a÷ - na rÆpam asyeha tathopalabhyate nÃnto na cÃdir na ca saæprati«Âhà | aÓvattham enaæ su-virƬha-mÆlam asaÇga-Óastreïa d­¬hena chittvà ||BhG_15.3|| na rÆpam asyeha yathopavarïitaæ tathà naiva upalabhyate, svapna-marÅcy-udaka-mÃyÃ-gandharva-nagara-samatvÃt | d­«Âa-na«Âa-svarÆpo hi sa ity ata eva nÃnto na paryanto ni«Âhà parisamÃptir và vidyate | tathà na cÃdi÷ | "ita ÃrabhyÃyaæ prav­tta÷" iti na kenacid gamyate | na ca saæprati«Âhà sthitir madhyam asya na kenacid upalabhyate | aÓvattham enaæ yathoktaæ suvirƬha-mÆlaæ su«Âhu virƬhÃni virohaæ gatÃni sud­¬hÃni mÆlÃni yasya tam enaæ suvirƬha-mÆlam | asaÇga-Óastreïa asaÇga÷ putra-vitta-lokai«aïÃbhyo vyutthÃnaæ tenÃsaÇga-Óastreïa d­¬hena paramÃtmÃbhimukhya-niÓcaya-d­¬hÅk­tena puna÷ punar vivekÃbhyÃsÃÓma-niÓitena cchitvà saæsÃra-v­k«aæ sa-bÅjam uddh­tya ||BhGS_15.3|| ============================== tata÷ padaæ tat parimÃrgitavyaæ yasmin gatà na nivartanti bhÆya÷ | tam eva cÃdyaæ puru«aæ prapadye yata÷ prav­tti÷ pras­tà purÃïÅ ||BhG_15.4|| tata÷ paÓcÃt yat padaæ vai«ïavaæ tat parimÃrgitavyam, parimÃrgaïam anve«aïaæ j¤Ãtavyam ity artha÷ | yasmin pade gatÃ÷ pravi«Âà na nivartanti nÃvartante bhÆya÷ puna÷ saæsÃrÃya | kathaæ parimÃrgitavyam ity Ãha - tam eva ca ya÷ pada-Óabdenokta Ãdyam Ãdau bhavam Ãdyaæ puru«aæ prapadye ity evaæ parimÃrgitavyaæ tac-charaïatayà ity artha÷ | ko 'sau puru«a÷ ? ity ucyate - yato yasmÃt puru«Ãt saæsÃra-mÃyÃ-v­k«a-prav­tti÷ pras­tà ni÷s­tà aindrajÃlikÃd iva mÃyà | purÃïÅ ciraætanÅ ||BhGS_15.4|| ============================== kathaæ-bhÆtÃs tat padaæ gacchantÅty ucyate - nirmÃna-mohà jita-saÇga-do«Ã adhyÃtma-nityà viniv­tta-kÃmÃ÷ | dvandvair vimuktÃ÷ sukha-du÷kha-saæj¤air gacchanty amƬhÃ÷ padam avyayaæ tat ||BhG_15.5|| nirmÃna-mohà mÃnaÓ ca mohaÓ ca mÃna-mohau, tau nirgatau yebhyas te nirmÃna-mohà mÃna-moha-varjitÃ÷ | jita-saÇga-do«Ã÷ saÇga eva do«a÷ saÇga-do«a÷, jita÷ saÇga-do«o yais te jita-saÇga-do«Ã÷ | adhyÃtma-nityÃ÷ paramÃtma-svarÆpÃlocana-nityÃs tat-parÃ÷ | viniv­tta-kÃmà viÓe«ato nirlepena niv­ttÃ÷ kÃmà ye«Ãæ te viniv­tta-kÃmÃ÷ | yataya÷ saænyÃsino dvandvai÷ priyÃpriyÃdibhir vimuktÃ÷ sukha-du÷kha-saæj¤ai÷ parityaktà gacchanty amƬhà moha-varjitÃ÷ padam avyayaæ tad yathoktam ||BhGS_15.5|| ============================== tad eva padaæ punar viÓe«yate - na tad bhÃsayate sÆryo na ÓaÓÃÇko na pÃvaka÷ | yad gatvà na nivartante tad dhÃma paramaæ mama ||BhG_15.6|| tat dhÃmeti vyavahitena dhÃmnà saæbadhyate | tad dhÃma tejo-rÆpaæ padaæ na bhÃsayate sÆrya Ãditya÷ sarvÃvabhÃsana-Óaktimattve 'pi sati | tathà na ÓaÓÃÇkaÓ candra÷, na pÃvako nÃgnir api | yad dhÃma vai«ïavaæ padaæ gatvà prÃpya na nivartante, yac ca sÆryÃdir na bhÃsayate, tad dhÃma padaæ paramaæ vi«ïor mama padam ||BhGS_15.6|| ============================== nanu sarvà hi gatir Ãgaty-antÃ÷ | saæyogÃ÷ viprayogÃntÃ÷ [Mbh 11.2.3] iti hi prasiddham | katham ucyate tat dhÃma gatÃnÃæ nÃsti niv­tti÷ ? iti | s­ïu tatra kÃraïam - mamaivÃæÓo jÅva-loke jÅva-bhÆta÷ sanÃtana÷ | mana÷-«a«ÂhÃnÅndriyÃïi prak­ti-sthÃni kar«ati ||BhG_15.7|| mamaiva param Ãtmano nÃrÃyaïasya, aæÓo bhÃgo 'vayava eka-deÓa ity anarthÃntaraæ jÅva-loke jÅvÃnÃæ loke saæsÃre jÅva-bhÆta÷ kartà bhokteti prasiddha÷ sanÃtanaÓ cirantana÷ | yathà jala-sÆryaka÷ sÆryÃæÓo jala-nimittÃpÃye sÆryam eva gatvà na nivartate ca tenaivÃtmanà gacchati, evam eva | yathà ghaÂÃdy-upÃdhi-paricchinno ghaÂÃdy-ÃkÃÓa ÃkÃÓÃæÓa÷ san ghaÂÃdi-nimittÃpÃye ÃkÃÓaæ prÃpya na nivartate | ata upapannam uktam yad gatvà na nivartante iti | nanu niravayavasya paramÃtmana÷ kuto 'vayava eka-deÓo 'æÓa÷ iti ? sÃvayavatve ca vinÃÓa-prasaÇgo 'vayava-vibhÃgÃt | nai«a do«a÷, avidyÃ-k­topÃdhi-paricchinna eka-deÓo 'æÓa iva kalpito yata÷ | darÓitaÓ cÃyam artha÷ k«etrÃdhyÃye vistaraÓa÷ | sa ca jÅvo mad-aæÓatvena kalpita÷ kathaæ saæsaraty utkrÃmati ca ? ity ucyate - mana÷-«a«ÂhÃnÅndriyÃïi ÓrotrÃdÅni prak­ti-sthÃni sva-sthÃne karïa-Óa«kuly-Ãdau prak­tau sthitÃni kar«ati Ãkar«ati ||BhGS_15.7|| ============================== kasmin kÃle ? - ÓarÅraæ yad avÃpnoti yac cÃpy utkrÃmatÅÓvara÷ | g­hÅtvaitÃni saæyÃti vÃyur gandhÃn ivÃÓayÃt ||BhG_15.8|| yac cÃpi yadà cÃpi utkrÃmatÅÓvaro dehÃdi-saæghÃta-svÃmÅ jÅva÷, tadà kar«ati [15.8] iti Ólokasya dvitÅya-pÃdo 'rtha-vaÓÃt prÃthamyena saæbadhyate | yadà ca pÆrvasmÃt ÓarÅrÃt ÓarÅrÃntaram avÃpnoti tadà g­hÅtvaitÃni mana÷-«a«ÂhÃnÅndriyÃïi saæyÃti samyak yÃti gacchati | kim iva ? ity Ãha - vÃyu÷ pavano gandhÃn iva ÃÓayÃt pu«pÃde÷ ||BhGS_15.8|| ============================== kÃni punas tÃni - Órotraæ cak«u÷ sparÓanaæ ca rasanaæ ghrÃïam eva ca | adhi«ÂhÃya manaÓ cÃyaæ vi«ayÃn upasevate ||BhG_15.9|| Órotraæ cak«u÷ sparÓanaæ ca tvag-indriyaæ rasanaæ ghrÃïam eva ca manaÓ ca «a«Âhaæ pratyekam indriyeïa saha, adhi«ÂhÃya deha-stho vi«ayÃn ÓabdÃdÅn upasevate ||BhGS_15.9|| ============================== evaæ deha-gataæ dehÃt - utkrÃmantaæ sthitaæ vÃpi bhu¤jÃnaæ và guïÃnvitam | vimƬhà nÃnupaÓyanti paÓyanti j¤Ãna-cak«u«a÷ ||BhG_15.10|| utkrÃmantaæ dehaæ pÆrvopÃttaæ parityajantaæ sthitaæ vÃpi dehe ti«Âhantaæ bhu¤jÃnÃæ và ÓabdÃdÅæÓ copalabhamÃnaæ guïÃnvitaæ sukha-du÷kha-mohÃdyair guïair anvitam anugataæ saæyuktam ity artha÷ | evaæ-bhÆtam apy enam atyanta-darÓana-gocara-prÃptaæ vimƬhà d­«ÂÃd­«Âa-vi«aya-bhoga-balÃk­«Âa-cetas tayÃnekadhà mƬhà nÃnupaÓyanti | aho ka«Âaæ vartate ity anukroÓati ca bhagavÃn | ye tu puna÷ pramÃïa-janita-j¤Ãna-cak«u«as ta enaæ paÓyanti j¤Ãna-cak«u«o vivikta-d­«Âaya ity artha÷ ||BhGS_15.10|| ============================== yatanto yoginaÓ cainaæ paÓyanty Ãtmany avasthitam | yatanto 'py ak­tÃtmÃno nainaæ paÓyanty acetasa÷ ||BhG_15.11|| yatanta÷ prayatnaæ kurvanto yoginaÓ ca samÃhita-città enaæ prak­tam ÃtmÃnaæ paÓyanty ayam aham asmÅty upalabhanta Ãtmani svasyÃæ buddhÃv avasthitam | yatanto 'pi ÓÃstrÃdi-pramÃïair ak­tÃtmÃno 'saæsk­tÃtmÃnas tapasà indriya-jayena ca, duÓcaritÃd anuparatÃ÷, aÓÃnta-darpÃ÷ prayatnaæ kurvanto 'pi nainaæ paÓyanty acetaso 'vivekina÷ ||BhGS_15.11|| ============================== yat padaæ sarvasyÃvabhÃsakamapy agnyÃdity Ãdikaæ jyoti÷ nÃvabhÃsayate, yat prÃptà ca mumuk«ava÷ puna÷ saæsÃrÃbhimukhÃ÷ na nivartante, yasya ca padasya upÃdhi-bhedam anuvidhÅyamÃnÃ÷ jÅvÃ÷ - ghaÂÃkÃÓÃdaya÷ iva ÃkÃÓasya - aæÓÃ÷, tasya padasya sarvÃtmatvaæ sarvavyavahÃrÃspadatvaæ ca vivak«uÓ caturbhi÷ Ólokai÷ vibhÆtisaæk«epamÃha bhagavÃn - yad Ãditya-gataæ tejo jagad bhÃsayate 'khilam | yac candramasi yac cÃgnau tat tejo viddhi mÃmakam ||BhG_15.12|| yat Ãditya-gatam ÃdityÃÓrayam | kiæ tat ? tejo dÅpti÷ prakÃÓo jagad bhÃsayate prakÃÓayaty akhilaæ samastam | yac candramasi ÓaÓabh­ti tejo 'vabhÃsakaæ vartate, yac cÃgnau hutavahe, tat tejo viddhi vijÃnÅhi mÃmakaæ madÅyaæ mama vi«ïos taj jyoti÷ | athavÃ, Ãditya-gataæ tejaÓ caitanyÃtmakaæ jyotir yac candramasi, yac cÃgnau vartate tat tejo viddhi mÃmakaæ madÅyaæ mama vi«ïos taj jyoti÷ | nanu sthÃvare«u jaÇgame«u ca tat samÃnaæ caitanyÃtmakaæ jyoti÷ | tatra katham idaæ viÓe«aïam - yad Ãditya-gatam ity Ãdi | nai«a do«a÷, sattvÃdhikyÃd vistaratvopapatte÷ | Ãdity-Ãdi«u hi sattvam atyanta-prakÃÓam atyanta-bhÃsvaram | atas tatraivÃvistaraæ jyotir iti tad viÓi«yate, na tu tatraiva tad adhikam iti | yathà hi loke tulye 'pi mukha-saæsthÃne na këÂha-ku¬yÃdau mukham Ãvirbhavati, ÃdarÓÃdau tu svacche svacchatare ca tÃratamyenÃvirbhavati, tadvat ||BhGS_15.12|| ============================== kiæ ca - gÃm ÃviÓya ca bhÆtÃni dhÃrayÃmy aham ojasà | pu«ïÃmi cau«adhÅ÷ sarvÃ÷ somo bhÆtvà rasÃtmaka÷ ||BhG_15.13|| gÃæ p­thivÅm ÃviÓya praviÓya dhÃrayÃmi bhÆtÃni jagad aham ojasà balena | yad balaæ kÃma-rÃga-vivarjitam aiÓvaraæ rÆpaæ jagad-vidhÃraïÃya p­thivyÃm pravi«Âaæ yena p­thivÅ gurvÅ nÃdha÷ patati na vidÅryate ca | tathà ca mantra-varïa÷ - yena dyaur ugrà p­thivÅ ca d­¬hà [TaittS 4.1.8] iti, sa dÃdhÃra p­thivÅm [ãk 8.7.3.1] ity ÃdiÓ ca | ato gÃm ÃviÓya ca bhÆtÃni carÃcarÃïi dhÃrayÃmÅti yuktam uktam | kiæ ca, p­thivyÃæ jÃtà o«adhÅ÷ sarvÃ÷ vrÅhi-yavÃdyÃ÷ pu«ïÃmi pu«Âi-matÅ÷ rasa-svÃdumatÅ ca karomi somo bhÆtvà rasÃtmaka÷ soma÷ san rasÃtmaka÷ rasa-svabhÃva÷ | sarva-rasÃnÃm Ãkara÷ soma÷ | sa hi sarva-rasÃtmaka÷ sarvÃ÷ o«adhÅ÷ svÃtma-rasÃn anupraveÓayan pu«ïÃti ||BhGS_15.13|| ============================== kiæ ca - ahaæ vaiÓvÃnaro bhÆtvà prÃïinÃæ deham ÃÓrita÷ | prÃïÃpÃna-samÃyukta÷ pacÃmy annaæ catur-vidham ||BhG_15.14|| aham eva vai vaiÓvÃnara udara-stho 'gnir bhÆtvà - ayam agnir vaiÓvÃnaro yo 'yam anta÷ puru«e yenedam annaæ pacyate yad idam adyate [BAU 5.9.1] ity Ãdi-Órute÷ | vaiÓvÃnara÷ san prÃïinÃæ prÃïavatÃæ deham ÃÓrita÷ pravi«Âa÷ prÃïÃpÃna-samÃyukta÷ prÃïÃpÃnÃbhyÃæ samÃyukta÷ saæyukta÷ pacÃmi paÇkti karomy annam aÓanaæ caturvidhaæ catu«prakÃraæ bhojyaæ bhak«yaæ co«yaæ lehyaæ ca | bhoktà vai vÃnaro 'gni÷ | agner bhojyam annaæ soma÷ | tad etad ubhayam agnÅ«omau sarvam iti paÓyato 'nna-do«a-lepo na bhavati ||BhGS_15.14|| ============================== kiæ ca - sarvasya cÃhaæ h­di saænivi«Âo matta÷ sm­tir j¤Ãnam apohanaæ ca | vedaiÓ ca sarvair aham eva vedyo vedÃnta-k­d veda-vid eva cÃham ||BhG_15.15|| sarvasya ca prÃïi-jÃtasyÃham Ãtmà san h­di buddhau saænivi«Âa÷ | ato matta Ãtmana÷ sarva-prÃïinÃæ sm­tir j¤Ãnaæ tad-apohanaæ cÃpagamanaæ ca | ye«Ãæ yathà puïya-karmaïÃæ puïya-karmÃnurodhena j¤Ãna-sm­tÅ bhavata÷, tathà pÃpa-karmaïÃæ pÃpa-karmÃnurÆpeïa sm­ti-j¤Ãnayor apohanaæ cÃpÃyanam apagamanaæ ca | vedaiÓ ca sarvair aham eva paramÃtmà vedyo veditavya÷ | vedÃnta-k­d vedÃntÃrtha-saæpradÃya-k­d ity artha÷, veda-vid vedÃrtha-vid eva cÃham ||BhGS_15.15|| ============================== bhagavata ÅÓvarasya nÃrÃyaïÃkhyasya vibhÆti-saæk«epa ukto viÓi«ÂopÃdhi-k­to yad Ãditya-gataæ teja÷ [GÅtà 15.12] ity Ãdinà | athÃdhunà tasyaiva k«arÃk«aropÃdhi-pravibhaktatayà nirupÃdhikasya kevalasya tattva-svarÆpa-nirdidhÃrayi«ayottara-Ólokà Ãrabhyante | tatra sarvam evÃtÅtÃn ÃgatÃn antarÃdhyÃyÃrtha-jÃtaæ tridhà rÃÓÅk­tya Ãha - dvÃv imau puru«au loke k«araÓ cÃk«ara eva ca | k«ara÷ sarvÃïi bhÆtÃni kÆÂastho 'k«ara ucyate ||BhG_15.16|| dvÃv imau p­thag-rÃÓÅ-k­tau puru«Ãv ity ucyete loke saæsÃre - k«araÓ ca k«aratÅti k«aro vinÃÓÅ ity eko rÃÓi÷ | apara÷ puru«o 'k«aras tad-viparÅta÷, bhagavato mÃyÃ-Óakti÷, k«arÃkhyasya puru«asya utpatti-bÅjam aneka-saæsÃri-jantu-kÃma-karmÃdi-saæskÃrÃÓraya ak«ara÷ puru«a ucyate | kau tau puru«au ? ity Ãha svayam eva bhagavÃn - k«ara÷ sarvÃïi bhÆtÃni, samastaæ vikÃra-jÃtam ity artha÷ | kÆÂÃstha÷ kÆÂÃ÷ rÃÓÅ rÃÓir iva sthita÷ | athavÃ, kÆÂà mÃyà vacanà jihmatà kuÂilatà iti paryÃyÃ÷ | aneka-mÃyÃ-vacanÃdi-prakÃreïa sthita÷ kÆÂÃstha÷ | saæsÃra-bÅjÃnantyÃt, na k«aratÅty ak«ara ucyate ||BhGS_15.16|| ============================== ÃbhyÃæ k«arÃk«arÃbhyÃm anyo vilak«aïa÷ k«arÃk«aropÃdhi-dvaya-do«eïÃsp­«Âa÷ nitya-Óuddha-buddham ukta-svabhÃva÷ - uttama÷ puru«as tv anya÷ paramÃtmety udÃh­ta÷ | yo loka-trayam ÃviÓya bibharty avyaya ÅÓvara÷ ||BhG_15.17|| uttama utk­«Âatama÷ puru«as tv anyo 'tyanta-vilak«aïa ÃbhyÃæ paramÃtmeti paramaÓ cÃsau dehÃdy-avidyÃ-k­tÃtmabhya÷, ÃtmaÓ ca sarva-bhÆtÃnÃæ pratyak-cetana÷, ity ata÷ paramÃtmety udÃh­ta ukto vedÃnte«u | sa eva viÓi«yate yo loka-trayaæ bhÆr-bhuva÷-svar-Ãkhyaæ svakÅyayà caitanya-bala-Óaktyà ÃviÓya praviÓya bibharti svarÆpa-sad-bhÃva-mÃtreïa bibharti dhÃrayati | avyayo nÃsya vyayo vidyata ity avyaya÷ | ka÷ ? ÅÓvara÷ sarvaj¤o nÃrÃyaïÃkhya ÅÓana-ÓÅla÷ ||BhGS_15.17|| ============================== yathÃ-vyÃkhyÃtasyeÓvarasya puru«ottama ity etat nÃma prasiddham | tasya nÃma-nirvacana-prasiddhayÃrthavattvaæ nÃmno darÓayan niratiÓayo 'ham ÅÓvara ity ÃtmÃnaæ darÓayati bhagavÃn - yasmÃt k«aram atÅto 'ham ak«arÃd api cottama÷ | ato 'smi loke vede ca prathita÷ puru«ottama÷ ||BhG_15.18|| yasmÃt k«aram atÅto 'haæ saæsÃra-mÃyÃ-v­k«am aÓvatthÃkhyam atikrÃnto 'ham ak«arÃd api saæsÃra-mÃyÃ-rÆpa-v­k«a-bÅja-bhÆtÃd api cottama utk­«Âatama÷ Ærdhvatamo và | atas tÃbhyÃæ k«arÃk«arÃbhyÃm uttamatvÃd asmi loke vede ca prathita÷ prakhyÃta÷ | puru«ottama ity evaæ mÃæ bhakta-janà vidu÷ | kavaya÷ kÃvyÃdi«u cedaæ nÃma nibadhnanti | puru«ottama ity anenÃbhidhÃnenÃbhig­ïanti ||BhGS_15.18|| ============================== athedÃnÅæ yathÃ-niruktam ÃtmÃnaæ yo veda, tasyedaæ phalam ucyate - yo mÃm evam asaæmƬho jÃnÃti puru«ottamam | sa sarva-vid bhajati mÃæ sarva-bhÃvena bhÃrata ||BhG_15.19|| yo mÃm ÅÓvaraæ yathokta-viÓe«aïam evaæ yathoktena prakÃreïa asaæmƬha÷ saæmoha-varjita÷ san jÃnÃty ayam aham asmÅti puru«ottamaæ, sa sarva-vit sarvÃtmanà sarvaæ vettÅti sarvaj¤a÷ sarva-bhÆta-sthaæ bhajati mÃæ sarva-bhÃvena sarvÃtmatayà he bhÃrata ||BhGS_15.19|| ============================== asmin adhyÃye bhagavat-tattva-j¤Ãnaæ mok«a-phalam uktvÃ, atha idÃnÅæ tat stauti - iti guhyatamaæ ÓÃstram idam uktaæ mayÃnagha | etad buddhvà buddhimÃn syÃt k­ta-k­tyaÓ ca bhÃrata ||BhG_15.20|| iti etad guhyatamaæ gopyatamam, atyanta-rahasyaæ ity etat | kiæ tat ? ÓÃstram | yady api gÅtÃkhyaæ samastam ÓÃstram ucyate, tathÃpy ayam evÃdhyÃya iha ÓÃstram ity ucyate stuty-arthaæ prakaraïÃt | sarvo hi gÅtÃ-ÓÃstrÃrtho 'smin adhyÃye samÃsena ukta÷ | na kevalaæ gÅtÃ-ÓÃstrÃrtha eva, kiætu sarvaÓ ca vedÃrtha iha parisamÃpta÷ | yas taæ veda sa veda-vit [GÅtà 15.1] vedaiÓ ca sarvair aham eva vedya÷ [GÅtà 15.15] iti coktam | idam uktaæ kathitaæ mayà he 'nagha apÃpa ! etac chÃstraæ yathÃ-darÓitÃrthaæ buddhvà buddhimÃn syÃt bhavet nÃnyathà | k­ta-k­tyaÓ ca bhÃrata k­taæ k­tyaæ kartavyaæ yena sa k­ta-k­tya÷ | viÓi«Âa-janma-prasÆtena brÃhmaïena yat kartavyaæ tat sarvaæ bhagavat-tattve vidite k­taæ bhaved ity artha÷ | na cÃnyathà kartavyaæ parisamÃpyate kasyacid ity abhiprÃya÷ | sarvaæ karmÃkhilaæ pÃrtha j¤Ãne parisamÃpyate [GÅtà 4.33] iti coktam | etad dhi janma-sÃmagryaæ brÃhmaïasya viÓe«ata÷ | prÃpyaitat k­ta-k­tyo hi dvijo bhavati nÃnyathà || [Manu 12.93] iti ca mÃnavaæ vacanam | yata÷ etat paramÃrthatattvaæ matta÷ ÓrutavÃn asi, ata÷ k­tÃrthas tvaæ bhÃrateti ||BhGS_15.20|| iti ÓrÅmat-paramahaæsa-parivrÃjakÃcÃryasya ÓrÅ-govinda-bhagavat-pÆjya-pÃda- Ói«yasya ÓrÅmac-chaækara-bhagavata÷ k­tau ÓrÅmad-bhagavad-gÅtÃ-bhëye pa¤cadaÓo 'dhyÃya÷ || __________________________________________________________ BhG 16 atha daivÃsura-sampad-vibhÃga-yogo nÃma «o¬aÓo 'dhyÃya÷ (ÓrÅ-ÓaÇkarÃcÃrya-bhagavat-pÃda-k­ta-bhëyam) daivÅ ÃsurÅ rÃk«asÅ ceti prÃïiïÃæ prak­tayo navame 'dhyÃye sÆcitÃ÷ | tÃsÃæ vistareïa pradarÓanÃya abhayaæ sattva-saæÓuddhir ity Ãdir adhyÃya÷ Ãrabhyate | tatra saæsÃra-mok«Ãya daivÅ prak­ti÷, nibandhÃyÃsurÅ rÃk«asÅ ceti daivyà ÃdÃnÃya pradarÓanaæ kriyate | itarayo÷ parivarjanÃya ca ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca - abhayaæ sattva-saæÓuddhir j¤Ãna-yoga-vyavasthiti÷ | dÃnaæ damaÓ ca yaj¤aÓ ca svÃdhyÃyas tapa Ãrjavam ||BhG_16.1|| abhayam abhÅrutà | sattva-saæÓuddhi÷ sattvasyÃnta÷-karaïasya saæÓuddhi÷ | saævyavahÃre«u para-va¤canÃ-mÃyÃn­tÃdi-parivarjanaæ Óuddha-sattva-bhÃvena vyavahÃra ity artha÷ | j¤Ãna-yoga-vyavasthitir j¤Ãnaæ ÓÃstrata ÃcÃryataÓ ca ÃtmÃdi-padÃrthÃnÃm avagama÷ | avagatÃnÃm indriyÃdy-upasaæhÃreïaikÃgratayà svÃtma-saævedyatÃpÃdanaæ yoga÷ | tayor j¤Ãna-yogayor vyÃvasthiti÷ vyavasthÃnaæ tan-ni«Âhatà | e«Ã pradhÃnà daivÅ sÃttvikÅ socyate | dÃnaæ yathÃ-Óakti saævibhÃgo 'nnÃdÅnÃm | damaÓ ca bÃhya-karaïÃnÃm upaÓama÷ | anta÷-karaïasyopaÓamaæ ÓÃntiæ vak«yati | yaj¤aÓ ca Órauto 'gnihotrÃdi÷ | smÃrtaÓ ca deva-yaj¤Ãdi÷ | svÃdhyÃya ­g-vedÃdyadhyayanam ad­«ÂÃrtham | tapo vak«yamÃïaæ ÓÃrÅrÃdi | Ãrjavam ­jutvaæ sarvadà ||BhGS_16.1|| ============================== kiæ ca - ahiæsà satyam akrodhas tyÃga÷ ÓÃntir apaiÓunam | dayà bhÆte«v aloluptvaæ mÃrdavaæ hrÅr acÃpalam ||BhG_16.2|| ahiæsÃhiæsanaæ prÃïinÃæ pŬÃ-varjanam | satyam apriyÃn­ta-varjitaæ yathÃ-bhÆtÃrtha-vacanam | akrodha÷ parair Ãkru«ÂasyÃbhihatasya và prÃptasya krodhasya upaÓamanam | tyÃga÷ saænyÃsa÷, pÆrvaæ dÃnasyoktatvÃt | ÓÃntir anta÷karaïasyopaÓama÷ | apaiÓunam apiÓunatà | parasmai para-randhra-prakaÂÅ-karaïaæ paiÓunam, tad-abhÃvo 'paiÓunam | dayà k­pà bhÆte«u du÷khite«u | aloluptvam indriyÃïÃæ vi«aya-saænidhÃv avikriyà | mÃrdavaæ m­dutÃkrauryam | hrÅr lajjà | acÃpalam asati prayojane vÃk-pÃïi-pÃdÃdÅnÃm avyÃpÃrayit­tvam ||BhGS_16.2|| ============================== kiæ ca - teja÷ k«amà dh­ti÷ Óaucam adroho nÃtimÃnità | bhavanti saæpadaæ daivÅm abhijÃtasya bhÃrata ||BhG_16.3|| teja÷ prÃgalbhyaæ na tvag-gatà dÅpti÷ | k«amà Ãkru«Âasya tìitasya vÃntar-vikriyÃnutpatti÷ | utpannÃyÃæ vikriyÃyÃm praaÓamanam akrodha ity avocÃma | itthaæ k«amÃyà akrodhasya ca viÓe«a÷ | dh­tir dehendriye«v avasÃdaæ prÃpte«u tasya prati«edhako 'nta÷-karaïa-v­tti-viÓe«a÷ | yenottambhitÃni karaïÃni dehaÓ ca nÃvasÅdanti | Óaucaæ dvi-vidhaæ m­j-jala-k­taæ bÃhyam Ãbhyantaraæ ca mano-buddhayor nairmalyaæ mÃyÃ-rÃgÃdi-kÃlu«yÃbhÃva÷ | evaæ dvi-vidhaæ Óaucam | adroha÷ para-jighÃæsÃbhÃvo 'hiæsanam | nÃtimÃnità atyarthaæ mÃno 'timÃna÷, sa yasya vidyate so 'timÃnÅ | tad-bhÃvo 'timÃnità | tad-abhÃvo nÃtimÃnità Ãtmana÷ pÆjyatÃtiÓaya-bhÃvanÃbhÃva ity artha÷ | bhavanty abhayÃdÅni etad-antÃni saæpadam abhijÃtasya | kiæ-viÓi«Âaæ saæpadam ? daivÅæ devÃnÃæ yà saæpat tÃm abhilak«ya jÃtasya deva-vibhÆty-arhasya bhÃvi-kalyÃïasyety artha÷ | he bhÃrata ! ||BhGS_16.3|| ============================== athedÃnÅæ ÃsurÅ saæpad ucyate - dambho darpo 'timÃnaÓ ca krodha÷ pÃru«yam eva ca | aj¤Ãnaæ cÃbhijÃtasya pÃrtha saæpadam ÃsurÅm ||BhG_16.4|| dambho dharma-dhvajitvam | darpo vidyÃ-dhana-svajanÃdi-nimitta utseka÷ | atimÃna÷ pÆrvokta÷ | krodhaÓ ca | pÃru«yam eva ca paru«a-vacanam | yathà kÃïam cak«u«mÃn, virÆpaæ rÆpavÃn, hÅnÃbhijanam uttamÃbhijana ity Ãdi | aj¤Ãnaæ cÃviveka-j¤Ãnaæ kartavyÃkartavyÃdi-vi«aya-mithyÃ-pratyaya÷ | abhijÃtasya pÃrtha | kim-abhijÃtasyety Ãha - saæpadam ÃsurÅm asurÃïÃæ saæpat ÃsurÅ tÃm abhijÃtasya ity artha÷ ||BhGS_16.4|| ============================== anayo÷ saæpado÷ kÃryam ucyate - daivÅ saæpad vimok«Ãya nibandhÃyÃsurÅ matà | mà Óuca÷ saæpadaæ daivÅm abhijÃto 'si pÃï¬ava ||BhG_16.5|| daivÅ saæpat yà sà vimok«Ãya saæsÃra-bandhanÃt | nibandhÃya niyato bandho nibandhas tad-artham ÃsurÅ saæpat matà abhipretà | tathà rÃk«asÅ ca | tatraivam ukte saty ar junasyÃntar-gataæ bhÃvam kim aham Ãsura-saæpad-yukta÷ ? kiæ và daiva-saæpad-yukta÷ ? ity evam ÃlocanÃ-rÆpam Ãlak«ya Ãha bhagavÃn - mà Óuca÷ Óokaæ mà kÃr«Å÷ | saæpadaæ daivÅm abhijÃto 'sy abhilak«ya jÃto 'si | bhÃvi-kalyÃïas tvam asÅty artha÷ | he pÃï¬Ãva ||BhGS_16.5|| ============================== dvau bhÆta-sargau loke 'smin daiva Ãsura eva ca | daivo vistaraÓa÷ prokta Ãsuraæ pÃrtha me Ó­ïu ||BhG_16.6|| dvau dvi-saækhyÃkau bhÆta-sargau bhÆtÃnÃæ manu«yÃïÃæ sargau s­«ÂÅ bhÆta-sargau s­jyeteti sargau bhÆtÃny eva s­jyamÃnÃni daivÃsura-saæpad-dvaya-yuktÃnÅti dvau bhÆta-sargÃv ity ucyate | dvayà ha vai prÃjÃpatyà devÃÓ cÃsurà ca [BAU 1.3.1] iti Órute÷ | loke 'smin, saæsÃra ity artha÷ | sarve«Ãæ dvaividhyopapatte÷ | kau tau bhÆta-sargau ? ity ucyate - prak­tÃv eva daiva Ãsura eva ca | uktayor eva punar anuvÃde prayojanam Ãha - daivo bhÆta-sargo 'bhayaæ sattva-saæÓuddhir ity Ãdinà vistaraÓo vistara-prakÃrai÷ prokta÷ kathita÷, na tu Ãsuro vistaraÓa÷ | atas tat-parivarjanÃrtham Ãsuraæ pÃrtha me mama vacanÃd ucyamÃnaæ vistaraÓa÷ s­ïu avadhÃraya ||BhGS_16.6|| ============================== à adhyÃya-parisamÃpter ÃsurÅ saæpat prÃïi-viÓe«aïatvena pradarÓyate, pratyak«Å-karaïena ca Óakyate tasyÃ÷ parivarjanaæ kartum iti - prav­ttiæ ca niv­ttiæ ca janà na vidur ÃsurÃ÷ | na Óaucaæ nÃpi cÃcÃro na satyaæ te«u vidyate ||BhG_16.7|| prav­ttiæ ca pravartanaæ yasmin puru«Ãrtha-sÃdhane kartavye prav­ttis tÃm, niv­ttiæ ca etad-viparÅtÃæ yasmÃt anartha-heto÷ nivartitavyaæ sà niv­ttis tÃæ ca, janà Ãsurà na vidur na jÃnanti | na kevalaæ prav­tti-niv­ttÅ eva te na vidu÷, na Óaucaæ nÃpi cÃcÃro na satyaæ te«u vidyate | aÓaucà anÃcÃrà mÃyÃvino 'n­ta-vÃdino hy ÃsurÃ÷ ||BhGS_16.7|| ============================== kiæ ca - asatyam aprati«Âhaæ te jagad Ãhur anÅÓvaram | aparaspara-saæbhÆtaæ kim anyat kÃma-haitukam ||BhG_16.8|| asatyaæ yathà vayam an­ta-prÃyÃs tathedaæ jagat sarvam asatyam | aprati«Âhaæ ca nÃsya dharmÃdharmau prati«ÂhÃto 'prati«Âhaæ ceti | te ÃsurÃ÷ janÃ÷ jagad Ãhur anÅÓvaram na ca dharmÃdharma-sa-vyapek«ako 'sya ÓÃsiteÓvaro vidyata ity ato 'nÅÓvaraæ jagad Ãhu÷ | kiæ ca, aparaspara-saæbhÆtaæ kÃma-prayuktayo÷ strÅ-puru«ayor anyonya-saæyogÃj jagat sarvaæ saæbhÆtam | kim anyat kÃma-haitukam | kÃma-hetukam eva kÃma-haitukam | kim anyaj jagata÷ kÃraïam ? na kiæcit ad­«Âaæ dharmÃdharmÃdi kÃraïÃntaraæ vidyate | jagata÷ kÃma eva prÃïinÃæ kÃraïam iti lokÃyatika-d­«Âir iyam ||BhGS_16.8|| ============================== etÃæ d­«Âim ava«Âabhya na«ÂÃtmÃno 'lpa-buddhaya÷ | prabhavanty ugra-karmÃïa÷ k«ayÃya jagato 'hitÃ÷ ||BhG_16.9|| etÃæ d­«Âim ava«Âabhya ÃÓritya na«ÂatmÃno na«Âa-svabhÃvà vibhra«Âa-para-loka-sÃdhanà alpa-buddhayo vi«aya-vi«ayÃlpaiva buddhir ye«Ãæ te 'lpa-buddhaya÷ prabhavanti udbhavanti ugra-karmÃïa÷ krÆra-karmÃïo hiæsÃtmakÃ÷ | k«ayÃya jagata÷ prabhavantÅti saæbandha÷ || jagato 'hitÃ÷ Óatrava÷ ity artha÷ ||BhGS_16.9|| ============================== te ca - kÃmam ÃÓritya du«pÆraæ dambha-mÃna-madÃnvitÃ÷ | mohÃd g­hÅtvÃsad-grÃhÃn pravartante 'ÓucivratÃ÷ ||BhG_16.10|| kÃmam icchÃ-viÓe«am ÃÓritya ava«Âabhya du«pÆram aÓakya-pÆraïaæ dambha-mÃna-madÃnvità dambhaÓ ca mÃnaÓ ca madaÓ ca dambha-mÃna-madÃs tair anvitÃ÷ dambha-mÃna-madÃnvità mohÃd avivekato g­hÅtvà upÃdÃya asad-grÃhÃn aÓubha-niÓcayÃn pravartante loke aÓuci-vratÃ÷ aÓucÅni vratÃni ye«Ãæ te 'Óuci-vratÃ÷ ||BhGS_16.10|| ============================== kiæ ca - cintÃm aparimeyÃæ ca pralayÃntÃm upÃÓritÃ÷ | kÃmopabhoga-paramà etÃvad iti niÓcitÃ÷ ||BhG_16.11|| cintÃm aparimeyÃæ ca, na parimÃtuæ Óakyate yasyÃÓ cintÃyà iyattà sÃparimeyÃ, tÃm aparimeyÃm, pralayÃntÃæ maraïÃntÃm upÃÓritÃ÷, sadà cintÃ-parà ity artha÷ | kÃmopabhoga-paramÃ÷, kÃmyante iti kÃmà vi«ayÃ÷ ÓabdÃdayas tad-upabhoga-paramà ayam eva parama÷ puru«Ãrtho ya÷ kÃmopabhoga ity evaæ niÓcitÃtmÃna÷ | etÃvat iti niÓcitÃ÷ ||BhGS_16.11|| ============================== ÃÓÃ-pÃÓa-Óatair baddhÃ÷ kÃma-krodha-parÃyaïÃ÷ | Åhante kÃma-bhogÃrtham anyÃyenÃrtha-saæcayÃn ||BhG_16.12|| ÃÓÃ-pÃÓa-Óatair ÃÓaiva pÃÓÃs tac-chatair baddhÃ÷ niyantritÃ÷ santa÷ sarvata Ãk­«yamÃïÃ÷, kÃma-krodha-parÃyaïÃ÷ kÃma-krodhau param ayanam ÃÓrayo ye«Ãæ te kÃma-krodha-parÃyaïÃ÷ | Åhante ce«Âante kÃma-bhogÃrthaæ kÃma-bhoga-prayojanÃya na dharmÃrtham | anyÃyena para-svÃpaharaïÃdinety artha÷ | kim ? artha-saæcayÃn artha-pracayÃn ||BhGS_16.12|| ============================== Åd­ÓaÓ ca te«Ãm abhiprÃya÷ - idam adya mayà labdham idaæ prÃpsye manoratham | idam astÅdam api me bhavi«yati punar dhanam ||BhG_16.13|| idaæ dravyam adya idÃnÅæ mayà labdham | idaæ cÃnyat prÃpsye manorathaæ manas-tu«Âi-karam | idaæ cÃstÅdam api me bhavi«yati ÃgÃmini saævatsare punar dhanaæ tenÃhaæ dhanÅ vikhyÃto bhavi«yÃmÅti ||BhGS_16.13|| ============================== asau mayà hata÷ Óatrur hani«ye cÃparÃn api | ÅÓvaro 'ham ahaæ bhogÅ siddho 'haæ balavÃn sukhÅ ||BhG_16.14|| asau devadattanÃmà mayà hato durjaya÷ Óatru÷ | hani«ye cÃparÃn anyÃn varÃkÃn api | kim ete kari«yanti tapasvina÷ | sarvathÃpi nÃsti mattulya÷ | katham ? ÅÓvaro 'ham, ahaæ bhogÅ | sarva-prakÃreïaÓ ca siddho 'haæ saæpanna÷ putrai÷ napt­bhi÷, na kevalaæ mÃnu«a÷, balavÃn sukhÅ cÃham eva | anye tu bhÆmibhÃrÃyÃvitÅrïÃ÷ ||BhGS_16.14|| ============================== ìhyo 'bhijanavÃn asmi ko 'nyo 'sti sad­Óo mayà | yak«ye dÃsyÃmi modi«ya ity aj¤Ãna-vimohitÃ÷ ||BhG_16.15|| ìha¬÷ dhanena, abhijanavÃn saptapuru«aæ ÓrotriyatvÃdisaæpanna÷ - tenÃpi na mama tulyo 'sti kaÓcit | ko 'nyo 'sti sad­Óas tulya÷ mayà ? kiæ ca, yak«ye yÃgenÃpy anyÃn abhibhavi«yÃmi, dÃsyÃmi naÂÃdibhya÷, modi«ye har«aæ cÃtiÓayaæ prÃpsyÃmi, iti evam aj¤ÃnavimohitÃ÷ aj¤Ãnena vimohitÃ÷ vividham avivekabhÃvam ÃpannÃ÷ ||BhGS_16.15|| ============================== aneka-citta-vibhrÃntà moha-jÃla-samÃv­tÃ÷ | prasaktÃ÷ kÃma-bhoge«u patanti narake 'Óucau ||BhG_16.16|| aneka-citta-vibhrÃntà ukta-prakÃrair anekaiÓ cittai÷ vividhaæ bhrÃntÃ÷ aneka-citta-vibhrÃntÃ÷, mohajÃlasamÃv­tÃ÷ moho 'viveko 'j¤Ãnaæ tad eva jÃlamiva ÃvaraïÃtmakatvÃt, tena samÃv­tÃ÷ | prasaktÃ÷ kÃmabhoge«u tatraiva ni«aïïÃ÷ santas tena upacita-kalma«Ã÷ patanti narake 'Óucau vaitaraïyÃdau ||BhGS_16.16|| ============================== Ãtma-saæbhÃvitÃ÷ stabdhà dhana-mÃna-madÃnvitÃ÷ | yajante nÃma-yaj¤ais te dambhenÃvidhi-pÆrvakam ||BhG_16.17|| ÃtmasaæbhÃvittÃ÷ sarvaguïaviÓi«Âatayà Ãtmanaiva saæbhÃvitÃ÷ ÃtmasaæbhÃvitÃ÷, na sÃdhubhi÷ | stabdhÃ÷ apraïatÃtmÃna÷ | dhanamÃnamadÃnvitÃ÷ dhananimitta÷ mÃna÷ madaÓ ca, tÃbhyÃæ dhanamÃnamadÃbhyÃm anvitÃ÷ | yajante nÃmayaj¤ai÷ nÃmamÃtrair yaj¤ais te dambhena dharmadhvajitayÃvidhipÆrvakaæ vidhivihitÃÇgetikartavyatÃrahitam ||BhGS_16.17|| ============================== ahaækÃraæ balaæ darpaæ kÃmaæ krodhaæ ca saæÓritÃ÷ | mÃm Ãtma-para-dehe«u pradvi«anto 'bhyasÆyakÃ÷ ||BhG_16.18|| ahaækÃram ahaækaraïam ahaækÃra÷ | vidyamÃnair avidyamÃnaiÓ ca guïair Ãtmany adhyÃropitair viÓi«Âam ÃtmÃnam aham iti manyate, so 'haækÃro 'vidyÃkhya÷ ka«Âatama÷ sarva-do«ÃïÃæ mÆlaæ sarvÃnartha-prav­ttÅnÃæ ca, tam | tathà balaæ parÃbhibhava-nimittaæ kÃma-rÃgÃnvitam | darpaæ darpo nÃma yasya udbhave dharmam atikrÃmati so 'yam anta÷karaïÃÓrayo do«a-viÓe«a÷ | kÃmaæ stry-Ãdi-vi«ayam | krodham ani«Âa-vi«ayam | etÃn anyÃæÓ ca mahato do«Ãn saæÓritÃ÷ | kiæ ca te mÃm ÅÓvaram Ãtma-para-dehe«u sva-dehe para-dehe«u ca tad-buddhi-karma-sÃk«i-bhÆtaæ mÃæ pradvi«anta÷, mac-chÃsanÃtivartitvaæ pradve«a÷, taæ kurvanto 'bhyasÆyakÃ÷ san-mÃrga-sthÃnÃæ guïe«u asahamÃnÃ÷ ||BhGS_16.18|| ============================== tÃn ahaæ dvi«ata÷ krÆrÃn saæsÃre«u narÃdhamÃn | k«ipÃmy ajasram aÓubhÃn ÃsurÅ«v eva yoni«u ||BhG_16.19|| tÃn ahaæ sanmÃrgapratipak«abhÆtÃn sÃdhudve«iïo dvi«ataÓ ca mÃæ krÆrÃn saæsÃre«u evÃnekanarakasaæsaraïamÃrge«u narÃdhamÃn adharmado«avattvÃt k«ipÃmi prak«ipÃmy ajasraæ saætatam aÓubhÃn aÓubhakarmakÃriïa÷ ÃsurÅ«veva krÆra-karma-prÃyÃsu vyÃghra×sahÃdiyoni«u k«ipÃmÅtyanena saæbandha÷ ||BhGS_16.19|| ============================== ÃsurÅæ yonim Ãpannà mƬhà janmani janmani | mÃm aprÃpyaiva kaunteya tato yÃnty adhamÃæ gatim ||BhG_16.20|| ÃsurÅæ yonim ÃpannÃ÷ pratipannÃ÷ mƬhÃ÷ avivekino janmani janmani pratijanma tamobahulÃsveva yoni«u jÃyamÃnÃ÷ adho gacchanto mƬhÃ÷ mÃm ÅÓvaram aprÃpyÃnÃsÃdya eva he kaunteya, tatas tasmÃdapi yÃnty adhamÃæ gatiæ nik­«ÂatamÃæ gatim | mÃm aprÃpyaiveti na mat-prÃptau kÃcid api ÃÓaÇkÃsti, ata÷ macchi«ÂasÃdhumÃrgam aprÃpya ity artha÷ ||BhGS_16.20|| ============================== sarvasyà ÃsuryÃ÷ saæpada÷ saæk«epo 'yam ucyate, yasmin trividhe sarva÷ ÃsurÅsaæpadbhedo 'nanto 'py antarbhavati | yatparihÃreïa parih­taÓ ca bhavati, yat mÆlaæ sarvasyÃnarthasya, tat etad ucyate - tri-vidhaæ narakasyedaæ dvÃraæ nÃÓanam Ãtmana÷ | kÃma÷ krodhas tathà lobhas tasmÃd etat trayaæ tyajet ||BhG_16.21|| trividhaæ triprakÃraæ narakasya prÃptÃv idaæ dvÃraæ nÃÓanam Ãtmana÷, yat dvÃraæ praviÓanneva naÓyati Ãtmà | kasmaicit puru«ÃrthÃya yogyo na bhavatÅtyetat, atar ucyate dvÃraæ nÃÓanam Ãtmana÷ iti | kiæ tat ? kÃma÷ krodhas tathà lobha÷ | tasmÃt etat trayaæ tyajet | yata÷ etat dvÃraæ nÃÓanam Ãtmanas tasmÃt kÃmÃditrayametat tyajet ||BhGS_16.21|| ============================== tyÃga-stutir iyam - etair vimukta÷ kaunteya tamo-dvÃrais tribhir nara÷ | Ãcaraty Ãtmana÷ Óreyas tato yÃti parÃæ gatim ||BhG_16.22|| etai÷ vimukta÷ kaunteya tamo-dvÃrais tamaso narakasya du÷kha-mohÃtmakasya dvÃrÃïi kÃmÃdayas tai÷, etais tribhi÷ vimukto nara Ãcaraty anuti«Âhati | kim ? Ãtmana÷ Óreya÷ | yat-pratibaddha÷ pÆrvaæ nÃcacÃra, tad-apagamÃd Ãcarati | tatas tad-ÃcaraïÃt yÃti parÃæ gatiæ mok«am apÅti ||BhGS_16.22|| ============================== sarvasya etasya ÃsurÅ-saæpat-parivarjanasya Óreya-Ãcaraïasya ca ÓÃstraæ kÃraïam | ÓÃstra-pramÃïÃd ubhayaæ Óakyaæ kartum, nÃnyathà | ata÷ - ya÷ ÓÃstra-vidhim uts­jya vartate kÃma-kÃrata÷ | na sa siddhim avÃpnoti na sukhaæ na parÃæ gatim ||BhG_16.23|| ya÷ ÓÃstra-vidhiæ ÓÃstraæ vedas tasya vidhiæ kartavyÃkartavya-j¤Ãna-kÃraïaæ vidhi-prati«edhÃkhyam uts­jya tyaktvà vartate kÃma-kÃrata÷ kÃma-prayukta÷ san, na sa siddhiæ puru«Ãrtha-yogyatÃm avÃpnoti, nÃpy asmin loke sukhaæ nÃpi parÃæ prak­«ÂÃæ gatiæ svargaæ mok«aæ và ||BhGS_16.23|| ============================== tasmÃc chÃstraæ pramÃïaæ te kÃryÃkÃrya-vyavasthitau | j¤Ãtvà ÓÃstra-vidhÃnoktaæ karma kartum ihÃrhasi ||BhG_16.24|| tasmÃt ÓÃstraæ pramÃïaæ j¤Ãna-sÃdhanaæ te tava kÃryÃkÃrya-vyavasthitau kartavyÃkartavya-vyavasthÃyÃm | ato j¤Ãtvà buddhvà ÓÃstra-vidhÃnoktaæ -- vidhir vidhÃnaæ ÓÃstram eva vidhÃnaæ ÓÃstra-vidhÃnaæ kuryÃn na kuryÃd ity evaæ-lak«aïam, tena uktaæ sva-karma yat tat kartum ihÃrhasi | iheti karmÃdhikÃra-bhÆmi-pradarÓanÃrtham iti ||BhGS_16.24|| iti ÓrÅmat-paramahaæsa-parivrÃjakÃcÃryasya ÓrÅ-govinda-bhagavat-pÆjya-pÃda- Ói«yasya ÓrÅmac-chaækara-bhagavata÷ k­tau ÓrÅmad-bhagavad-gÅtÃ-bhëye «o¬ÃÓo 'dhyÃya÷ || __________________________________________________________ BhG 17 atha ÓraddhÃ-traya-vibhÃga-yoga÷ saptadaÓo 'dhyÃya÷ tasmÃc chÃstraæ pramÃïaæ ta [GÅtà 16.24] iti bhagavad-vÃkyÃl labdha-praÓna-bÅjo 'rjuna uvÃca - ye ÓÃstra-vidhim uts­jya yajante ÓraddhayÃnvitÃ÷ | te«Ãæ ni«Âhà tu kà k­«ïa sattvam Ãho rajas tama÷ ||BhG_17.1|| ye kecid aviÓe«itÃ÷ ÓÃstra-vidhiæ ÓÃstra-vidhÃnaæ Óruti-sm­ti-ÓÃstra-codanÃm uts­jya parityajya yajante devÃdÅn pÆjayanti ÓraddhayÃnvitÃ÷ ÓraddhayÃstikya-buddhyÃnvitÃ÷ saæyuktÃ÷ santa÷ | Óruti-lak«aïaæ sm­ti-lak«aïaæ và kaæcit ÓÃstra-vidhim apaÓyanto v­ddha-vyavahÃra-darÓanÃd eva ÓraddadhÃnatayà ye devÃdÅn pÆjayanti | te iha ye ÓÃstra-vidhim uts­jya yajante ÓraddhayÃnvità ity evaæ g­hyante | ye puna÷ kaæcit ÓÃstra-vidhiæ upalabhamÃnaiva tam uts­jyÃyathÃ-vidhi devÃdÅn pÆjayanti | ta iha ye ÓÃstra-vidhim uts­jya yajanta iti na parig­hyante | kasmÃt ? ÓraddhayÃnvitatva-viÓe«aïÃt | devÃdi-pÆjÃ-vidhi-paraæ kiæcit ÓÃstraæ paÓyanta eva tad uts­jyÃÓraddadhÃnatayà tad-vihitÃyÃæ devÃdi-pÆjÃyÃæ ÓraddhayÃnvitÃ÷ pravartanta iti na Óakyaæ kalpayituæ yasmÃt, tasmÃt pÆrvoktaiva ye ÓÃstra-vidhim uts­jya yajante ÓraddhayÃnvità ity atra g­hyante | te«Ãm evaæ-bhÆtÃnÃæ ni«Âhà tu kà k­«ïa sattvam Ãho rajas tama÷, kiæ sattvaæ ni«ÂhÃvasthÃnam, Ãho svit raja÷, athavà tama iti | etad uktaæ bhavati - yà te«Ãæ devÃdi-vi«ayà pÆjÃ, sà kiæ sÃttvikÅ, Ãho svit rÃjasÅ, uta tÃmasÅti ||BhGS_17.1|| ============================== sÃmÃnya-vi«ayo 'yaæ praÓno nÃpravibhajrya prativacanam arhatÅti ÓrÅbhagavÃnuvÃca - tri-vidhà bhavati Óraddhà dehinÃæ sà svabhÃva-jà | sÃttvikÅ rÃjasÅ caiva tÃmasÅ ceti tÃæ Ó­ïu ||BhG_17.2|| tri-vidhà tri-prakÃrà bhavati Óraddhà | yasyÃæ ni«ÂhÃyÃæ tvaæ p­cchasi | dehinÃæ ÓarÅriïÃæ sà svabhÃva-jà | janmÃntara-k­to dharmÃdi-saæskÃro maraïa-kÃle 'bhivyakta÷ svabhÃva ucyate, tato jÃtà svabhÃva-jà | sÃttvikÅ sattva-nirv­ttà deva-pÆjÃdi-vi«ayà | rÃjasÅ rajo-nirv­ttà yak«a-rak«a÷-pÆjÃdi-vi«ayà | tÃmasÅ tamo-nirv­ttà preta-piÓÃcÃdi-pÆjÃ-vi«ayà | evaæ tri-vidhÃæ tÃm ucyamÃnÃæ ÓraddhÃæ Ó­ïv avadhÃraya ||BhGS_17.2|| ============================== sà iyaæ trividhà bhavati - sattvÃnurÆpà sarvasya Óraddhà bhavati bhÃrata | ÓraddhÃ-mayo 'yaæ puru«o yo yac-chraddha÷ sa eva sa÷ ||BhG_17.3|| sattvÃnurÆpà viÓi«Âa-saæskÃropetÃnta÷-karaïÃnurÆpà sarvasya prÃïi-jÃtasya Óraddhà bhavati bhÃrata | yady evaæ tata÷ kiæ syÃt ? ity ucyate - ÓraddhÃ-mayo 'yaæ ÓraddhÃ-prÃya÷ puru«a÷ saæsÃrÅ jÅva÷ | katham ? yo yac-chraddho yà Óraddhà yasya jÅvasya sa yac-chraddha÷ sa eva tac-chraddhÃnurÆpa eva sa jÅva÷ ||BhGS_17.3|| ============================== tataÓ ca kÃryeïa liÇgena devÃdipÆjayà sattvÃdini«ÂhÃnumeyà ity Ãha - yajante sÃttvikà devÃn yak«a-rak«Ãæsi rÃjasÃ÷ | pretÃn bhÆta-gaïÃæÓ cÃnye yajante tÃmasà janÃ÷ ||BhG_17.4|| yajante pÆjayanti sÃttvikÃ÷ sattva-ni«Âhà devÃn, yak«a-rak«Ãæsi rÃjasÃ÷, pretÃn bhÆta-gaïÃæÓ ca sapta-mÃt­kÃdÅæÓ cÃnye yajante tÃmasÃ÷ janÃ÷ ||BhGS_17.4|| ============================== evaæ kÃryato nirïÅtÃ÷ sattvÃdi-ni«ÂhÃ÷ ÓÃstra-vidhy-utsarge | tatra kaÓcid eva sahasre«u deva-pÆjÃdi-para÷ sattva-ni«Âho bhavati, bÃhulyena tu rajo-ni«ÂhÃs tamo-ni«ÂhÃÓ caiva prÃïino bhavanti | katham ? - aÓÃstra-vihitaæ ghoraæ tapyante ye tapo janÃ÷ | dambhÃhaækÃra-saæyuktÃ÷ kÃma-rÃga-balÃnvitÃ÷ ||BhG_17.5|| aÓÃstra-vihitaæ na ÓÃstra-vihitam aÓÃstra-vihitaæ ghoraæ pŬÃ-karaæ prÃïinÃm ÃtmanaÓ ca tapas tapyante nirvartayanti ye janÃs te ca dambhÃhaækÃra-saæyuktÃ÷ | dambhaÓ cÃhaækÃraÓ ca dambhÃhaækÃrau, tÃbhyÃæ saæyuktÃ÷ dambhÃhaækÃra-saæyuktÃ÷, kÃma-rÃga-balÃnvitÃ÷ kÃmaÓ ca rÃgaÓ ca kÃma-rÃgau tat-k­taæ balaæ kÃma-rÃga-balaæ tenÃnvitÃ÷ kÃma-rÃga-balÃnvitÃ÷ ||BhGS_17.5|| ============================== karÓayanta÷ ÓarÅra-sthaæ bhÆta-grÃmam acetasa÷ | mÃæ caivÃnta÷-ÓarÅra-sthaæ tÃn viddhy Ãsura-niÓcayÃn ||BhG_17.6|| karÓayanta÷ k­ÓÅ-kurvanta÷ ÓarÅra-sthaæ bhÆta-grÃmaæ karaïa-samudÃyam acetaso 'vivekina÷ mÃæ caiva tat-karma-buddhi-sÃk«i-bhÆtam anta÷-ÓarÅra-sthaæ nÃrÃyaïaæ karÓayanta÷, mad-anuÓÃsanÃkaraïam eva mat-karÓanam | tÃn viddhy Ãsura-niÓcayÃn Ãsuro niÓcayo ye«Ãæ te Ãsura-niÓcayÃs tÃn pariharaïÃrthaæ viddhÅti upadeÓa÷ ||BhGS_17.6|| ============================== ÃhÃrÃïÃæ ca rasya-snigdhÃdi-varga-traya-rÆpeïa bhinnÃnÃæ yathÃ-kramaæ sÃttvika-rÃjasa-tÃmasa-puru«a-priyatva-darÓanam iha kriyate rasya-snigdhÃdi«u ÃhÃra-viÓe«e«v Ãtmana÷ prÅty-atirekeïa liÇgena sÃttvikatvaæ rÃjasatvaæ tÃmasatvaæ ca buddhvà rajas-tamo-liÇgÃnÃm ÃhÃrÃïÃæ parivarjanÃrthaæ sattva-liÇgÃnÃæ copÃdÃnÃrtham | tathà yaj¤ÃdÅnÃm api sattvÃdi-guïa-bhedena tri-vidhatva-pratipÃdanam iha rÃjasa-tÃmasÃn buddhvà kathaæ nu nÃma parityajet, sÃttvikÃn evÃnuti«Âhed ity evam artham Ãha - ÃhÃras tv api sarvasya trividho bhavati priya÷ | yaj¤as tapas tathà dÃnaæ te«Ãæ bhedam imaæ Ó­ïu ||BhG_17.7|| ÃhÃras tv api sarvasya bhoktu÷ prÃïinas tri-vidho bhavati priya÷ i«Âa÷ | tathà yaj¤as tathà tapas tathà dÃnam | te«Ãm ÃhÃrÃdÅnÃæ bhedam imaæ vak«yamÃïaæ s­ïu ||BhGS_17.7|| ============================== Ãyu÷-sattva-balÃrogya-sukha-prÅti-vivardhanÃ÷ | rasyÃ÷ snigdhÃ÷ sthirà h­dyà ÃhÃrÃ÷ sÃttvika-priyÃ÷ ||BhG_17.8|| ÃyuÓ ca sattvaæ ca balaæ ca Ãrogyaæ ca sukhaæ ca prÅtiÓ ca Ãyu÷-sattva-balÃrogya-sukha-prÅtayas tÃsÃæ vivardhanÃ÷ Ãyu÷-sattva-balÃrogya-sukha-prÅti-vivardhanÃ÷ | te ca rasyà rasopetÃ÷, snigdhÃ÷ snehavanta÷, sthirÃÓ cira-kÃla-sthÃyino dehe, h­dyÃ÷ h­daya-priyÃ÷, ÃhÃrÃ÷ sÃttvika-priyÃ÷ sÃttvikasye«ÂÃ÷ ||BhGS_17.8|| ============================== kaÂv-amla-lavaïÃtyu«ïa-tÅk«ïa-rÆk«a-vidÃhina÷ | ÃhÃrà rÃjasasye«Âà du÷kha-ÓokÃmaya-pradÃ÷ ||BhG_17.9|| kaÂv-amla-lavaïÃtyu«ïa-tÅk«ïa-rÆk«a-vidÃhina ity atrÃti-Óabda÷ kaÂvÃdi«u sarvatra yojya÷ | atikaÂu÷ atitÅk«ïa÷ ity evam | kaÂuÓ cÃmlaÓ ca lavaïaÓ cÃtyu«ïaÓ ca tÅk«ïaÓ ca rÆk«aÓ ca vidÃhÅ ca te ÃhÃrà rÃjasasye«Âà du÷kha-ÓokÃmaya-pradÃ÷ du÷khaæ ca Óokaæ cÃmayaæ ca prayacchantÅti du÷kha-ÓokÃmaya-pradÃ÷ ||BhGS_17.9|| ============================== yÃta-yÃmaæ gata-rasaæ pÆti paryu«itaæ ca yat | ucchi«Âam api cÃmedhyaæ bhojanaæ tÃmasa-priyam ||BhG_17.10|| yÃta-yÃmaæ manda-pakvam, nirvÅryasya gata-rasa-ÓabdenoktatvÃt | gata-rasaæ rasa-viyuktam, pÆti durgandhi, paryu«itaæ ca pakvaæ sad rÃtry-antaritaæ ca yat, ucchi«Âam api bhukta-Ói«Âam ucchi«Âam, amedhyam ayaj¤Ãrhaæ bhojanam Åd­Óaæ tÃmasa-priyam ||BhGS_17.10|| ============================== athedÃnÅæ yaj¤as trividha ucyate - aphalÃkÃÇk«ibhir yaj¤o vidhi-d­«Âo ya ijyate | ya«Âavyam eveti mana÷ samÃdhÃya sa sÃttvika÷ ||BhG_17.11|| aphalÃkÃÇk«ibhir aphalÃrthibhir yaj¤o vidhi-d­«Âa÷ ÓÃstra-codanÃd­«Âau yo yaj¤a ijyate nirvartyate, ya«Âavyam eveti yaj¤a-svarÆpa-nirvartanam eva kÃryam iti mana÷ samÃdhÃya, nÃnena puru«Ãrtho mama kartavya ity evaæ niÓcitya, sa sÃttviko yaj¤a ucyate ||BhGS_17.11|| ============================== abhisaædhÃya tu phalaæ dambhÃrtham api caiva yat | ijyate bharata-Óre«Âha taæ yaj¤aæ viddhi rÃjasam ||BhG_17.12|| abhisandhÃya tu uddiÓya phalaæ dambhÃrtham api caiva yad ijyate bharata-Óre«Âha taæ yaj¤aæ viddhi rÃjasam ||BhGS_17.12|| ============================== vidhi-hÅnam as­«ÂÃnnaæ mantra-hÅnam adak«iïam | ÓraddhÃ-virahitaæ yaj¤aæ tÃmasaæ paricak«ate ||BhG_17.13|| vidhi-hÅnaæ yathÃ-codita-viparÅtam, as­«ÂÃnnaæ brÃhmaïebhyo na s­«Âaæ na dattam, annaæ yasmin yaj¤e so 's­«ÂÃnnas tam as­«ÂÃnnam | mantra-hÅnaæ mantrata÷ svarato varïato và viyuktaæ mantra-hÅnam, adak«iïam ukta-dak«iïÃ-rahitam, ÓraddhÃ-virahitaæ yaj¤aæ tÃmasaæ paricak«ate tamo-nirv­ttaæ kathayanti ||BhGS_17.13|| ============================== atha idÃnÅæ tapas tri-vidham ucyate - deva-dvija-guru-prÃj¤a-pÆjanaæ Óaucam Ãrjavam | brahmacaryam ahiæsà ca ÓÃrÅraæ tapa ucyate ||BhG_17.14|| devà ca dvijà ca guravaÓ ca prÃj¤ÃÓ ca deva-dvija-guru-prÃj¤Ãs te«Ãæ pÆjanaæ deva-dvija-guru-prÃj¤a-pÆjanam | Óaucam | Ãrjavam ­jutvam | brahmacaryam ahiæsà ca ÓarÅra-nirvartyaæ ÓÃrÅraæ ÓarÅra-pradhÃnai÷ sarvair eva kÃrya-karaïai÷ kartrÃdibhi÷ sÃdhyaæ ÓÃrÅraæ tapa ucyate | pa¤caite tasya hetava÷ [GÅtà 18.15] iti hi vak«yati ||BhGS_17.14|| ============================== anudvega-karaæ vÃkyaæ satyaæ priya-hitaæ ca yat | svÃdhyÃyÃbhyasanaæ caiva vÃÇ-mayaæ tapa ucyate ||BhG_17.15|| anudvega-karaæ prÃïinÃm adu÷kha-karaæ vÃkyaæ satyaæ priya-hitaæ ca yat priya-hite d­«ÂÃd­«ÂÃrthe | anudvega-karatvÃdibhir dharmair vÃkyaæ viÓe«yate | viÓe«aïa-dharma-samucayÃrthaÓ ca-Óabda÷ | para-pratyayÃrthaæ prayuktasya vÃkyasya satya-priya-hitÃnudvega-karatvÃnÃm anyatamena dvÃbhyÃæ tribhir và hÅnatà syÃd yadi, na tad vÃÇ-mayaæ tapa÷ | tathà satya-vÃkyasya itare«Ãm anyatamena dvÃbhyÃæ tribhir và vihÅnatÃyÃæ na vÃÇ-maya-tapastvam | tathà priya-vÃkyasyÃpÅtare«Ãm anyatamena dvÃbhyÃæ tribhir và vihÅnasya na vÃÇ-maya-tapastvam | tathà hita-vÃkyasyÃpÅtare«Ãm anyatamena dvÃbhyÃæ tribhir và vihÅnasya na vÃÇ-maya-tapastvam | kiæ punas tat tapa÷ ? yat satyaæ vÃkyam anudvega-karaæ priyaæ hitaæ ca, tat tapo vÃÇ-mayam | yathà ÓÃnto bhava vatsa, svÃdhyÃyaæ yogaæ cÃnuti«Âha, tathà te Óreyo bhavi«yatÅti | svÃdhyÃyÃbhyasanaæ caiva yathÃ-vidhi vÃÇ-mayaæ tapa ucyate ||BhGS_17.15|| ============================== mana÷-prasÃda÷ saumyatvaæ maunam Ãtma-vinigraha÷ | bhÃva-saæÓuddhir ity etat tapo mÃnasam ucyate ||BhG_17.16|| mana÷-prasÃda÷ manasa÷ praÓÃnti÷ svacchatÃpÃdanaæ prasÃda÷ | saumyatvaæ yat saumanasyam Ãhu÷ | mukhÃdi-prasÃdÃdi-kÃryonneyÃnta÷-karaïasya v­tti÷ | maunaæ vÃÇ-niyamo 'pi mana÷-saæyama-pÆrvako bhavatÅti kÃryeïa kÃraïam ucyate mana÷-saæyamo maunam iti | Ãtma-vinigraho mano-nirodha÷ sarvata÷ sÃmÃnya-rÆpa Ãtma-vinigraha÷ | vÃg-vi«ayasyaiva manasa÷ saæyama÷ maunam iti viÓe«a÷ | bhÃva-saæÓuddhi÷ parai÷ vyavahÃra-kÃle 'mÃyÃvitvaæ bhÃva-saæÓuddhi÷ | ity etat tapo mÃnasam ucyate ||BhGS_17.16|| ============================== yathoktaæ kÃyikaæ vÃcikaæ mÃnasaæ ca tapas taptaæ narai÷ sattvÃdi-guïa-bhedena kathaæ tri-vidhaæ bhavatÅti, ucyate - Óraddhayà parayà taptaæ tapas tat trividhaæ narai÷ | aphalÃkÃÇk«ibhir yuktai÷ sÃttvikaæ paricak«ate ||BhG_17.17|| Óraddhayà Ãstikya-buddhyà parayà prak­«Âayà taptam anu«Âhitaæ tapas tat prak­taæ tri-vidhaæ tri-prakÃraæ try-adhi«ÂhÃnaæ narair anu«ÂhÃt­bhir aphalÃkÃÇk«ibhi÷ phalÃkÃÇk«Ã-rahitair yuktai÷ samÃhitair yad Åd­Óaæ tapa÷, tat sÃttvikaæ sattva-nirv­ttaæ paricak«ate kathayanti Ói«ÂÃ÷ ||BhGS_17.17|| ============================== satkÃra-mÃna-pÆjÃrthaæ tapo dambhena caiva yat | kriyate tad iha proktaæ rÃjasaæ calam adhruvam ||BhG_17.18|| satkÃra÷ sÃdhu-kÃra÷ sÃdhu ayaæ tapasvÅ brÃhmaïa ity evam artham | mÃno mÃnanaæ pratyutthÃnÃbhivÃdanÃdis tad-artham | pÆjà pÃda-prak«ÃlanÃrcanÃÓayit­tvÃdis tad-arthaæ ca tapa÷ satkÃra-mÃna-pÆjÃrtham | dambhena caiva yat kriyate tapas tad iha proktaæ kathitaæ rÃjasaæ calaæ kÃdÃcitka-phalatvena adhruvam ||BhGS_17.18|| ============================== mƬha-grÃheïÃtmano yat pŬayà kriyate tapa÷ | parasyotsÃdanÃrthaæ và tat tÃmasam udÃh­tam ||BhG_17.19|| mƬha-grÃheïa aviveka-niÓcayena Ãtmana÷ pŬayà yat kriyate tapa÷ parasya utsÃdanÃrthaæ vinÃÓÃrthaæ vÃ, tat tÃmasaæ tapa udÃh­tam ||BhGS_17.19|| ============================== idÃnÅæ dÃna-traividhyam ucyate - dÃtavyam iti yad dÃnaæ dÅyate 'nupakÃriïe | deÓe kÃle ca pÃtre ca tad dÃnaæ sÃttvikaæ sm­tam ||BhG_17.20|| dÃtavyam iti evaæ mana÷ k­tvà yad dÃnaæ dÅyate 'nupakÃriïe pratyupakÃrÃsamarthÃya, samarthÃyÃpi nirapek«aæ dÅyate | deÓe puïye kuruk«etrÃdau | kÃle saækrÃnty-Ãdau | pÃtre ca «a¬-aÇga-vid veda-pÃraga ity Ãdau | tad dÃnaæ sÃttvikaæ sm­tam ||BhGS_17.20|| ============================== yat tu pratyupakÃrÃrthaæ phalam uddiÓya và puna÷ | dÅyate ca parikli«Âaæ tad dÃnaæ rÃjasaæ sm­tam ||BhG_17.21|| yat tu dÃnaæ pratyupakÃrÃrthaæ kÃle tv ayaæ mÃæ pratyupakari«yatÅty evam artham, phalaæ vÃsya dÃnasya me bhavi«yaty ad­«Âam iti | tad uddiÓya punar dÅyate ca parikli«Âaæ kheda-saæyuktam, tad dÃnaæ rÃjasaæ sm­tam ||BhGS_17.21|| ============================== adeÓa-kÃle yad dÃnam apÃtrebhyaÓ ca dÅyate | asatk­tam avaj¤Ãtaæ tat tÃmasam udÃh­tam ||BhG_17.22|| adeÓa-kÃle 'deÓe 'puïye deÓe mlecchÃÓucy-Ãdi-saækÅrïe | akÃle puïya-hetutvenÃprakhyÃte saækrÃnty-Ãdi-viÓe«a-rahite 'pÃtrebhyaÓ ca mÆrkha-taskarÃdibhya÷ | deÓÃdi-saæpattau và asatk­taæ priya-vacana-pÃda-prak«Ãlana-pÆjÃdi-rahitam avaj¤Ãtaæ pÃtra-paribhava-yuktaæ ca yad dÃnam, tat tÃmasam udÃh­tam ||BhGS_17.22|| ============================== yaj¤a-dÃna-tapa÷-prabh­tÅnÃæ sÃdguïya-karaïÃyÃyam upadeÓa ucyate - oæ tat sad iti nirdeÓo brahmaïas trividha÷ sm­ta÷ | brÃhmaïÃs tena vedÃÓ ca yaj¤ÃÓ ca vihitÃ÷ purà ||BhG_17.23|| oæ tat sad iti evaæ nirdeÓa÷, nirdiÓyate 'neneti nirdeÓa÷ | trividho nÃma nirdeÓo brahmaïa÷ sm­taÓ cintito vedÃnte«u brahma-vidbhi÷ | brÃhmaïÃs tena nirdeÓena trividhena vedÃÓ ca yaj¤ÃÓ ca vihitÃ÷ nirmitÃ÷ purà pÆrvam iti nirdeÓa-stuty-artham ucyate ||BhGS_17.23|| ============================== tasmÃd om ity udÃh­tya yaj¤a-dÃna-tapa÷-kriyÃ÷ | pravartante vidhÃnoktÃ÷ satataæ brahma-vÃdinÃm ||BhG_17.24|| tasmÃt om ity udÃh­tya uccÃrya yaj¤a-dÃna-tapa÷-kriyà yaj¤Ãdi-svarÆpÃ÷ kriyÃ÷ pravartante vidhÃnoktÃ÷ ÓÃstra-coditÃ÷ satataæ sarvadà brahma-vÃdinÃæ brahma-vadana-ÓÅlÃnÃm ||BhGS_17.24|| ============================== tad ity anabhisaædhÃya phalaæ yaj¤a-tapa÷-kriyÃ÷ | dÃna-kriyÃÓ ca vividhÃ÷ kriyante mok«a-kÃÇk«ibhi÷ ||BhG_17.25|| tad ity anabhisaædhÃya | tad iti brahmÃbhidhÃnam uccÃryÃnabhisaædhÃyaÓ ca yaj¤Ãdi-karmaïa÷ phalaæ yaj¤a-tapa÷-kriyà yaj¤a-kriyÃÓ ca tapa÷-kriyÃÓ ca yaj¤a-tapa÷-kriyà dÃna-kriyÃÓ ca vividhÃ÷ k«etra-hiraïya-pradÃnÃdi-lak«aïÃ÷ kriyante nirvartyante mok«a-kÃÇk«ibhir mok«Ãrthibhir mumuk«ubhi÷ ||BhGS_17.25|| ============================== oæ-tac-chabdayor viniyoga ukta÷ | athedÃnÅæ sac-chabdasya viniyoga÷ kathyate - sad-bhÃve sÃdhu-bhÃve ca sad ity etat prayujyate | praÓaste karmaïi tathà sac-chabda÷ pÃrtha yujyate ||BhG_17.26|| sad-bhÃve | asata÷ sad-bhÃve yathÃ-vidyamÃnasya putrasya janmani | tathà sÃdhu-bhÃve cÃsad-v­ttasyÃsÃdho÷ sad-v­ttatà sÃdhu-bhÃvas tasmin sÃdhu-bhÃve ca | sad ity etad abhidhÃnaæ brahmaïa÷ prayujyate 'bhidhÅyate | praÓaste karmaïi vivÃhÃdau ca tathà sac-chabda÷ pÃrtha yujyate prayujyata ity etat ||BhGS_17.26|| ============================== yaj¤e tapasi dÃne ca sthiti÷ sad iti cocyate | karma caiva tad-arthÅyaæ sad ity evÃbhidhÅyate ||BhG_17.27|| yaj¤e yaj¤a-karmaïi yà sthiti÷, tapasi ca yà sthiti÷, dÃne ca yà sthiti÷, sà sad iti cocyate vidvadbhi÷ | karma caiva tad-arthÅyaæ yaj¤a-dÃna-tapo 'rthÅyam | athavÃ, yasyÃbhidhÃna-trayaæ prak­taæ tad-arthÅyaæ yaj¤a-dÃna-tapo 'rthÅyam ÅÓvarÃrthÅyam ity etat | sad ity evÃbhidhÅyate | tad etad yaj¤a-dÃna-tapa-Ãdi-karmÃsÃttvikaæ viguïam api ÓraddhÃ-pÆrvakaæ brahmaïo 'bhidhÃna-traya-prayogeïa sa-guïaæ sÃttvikaæ saæpÃditaæ bhavati ||BhGS_17.27|| ============================== tatra ca sarvatra ÓraddhÃ-pradhÃnatayà sarvaæ saæpÃdyate yasmÃt, tasmÃt - aÓraddhayà hutaæ dattaæ tapas taptaæ k­taæ ca yat | asad ity ucyate pÃrtha na ca tat pretya no iha ||BhG_17.28|| aÓraddhayà hutaæ havanaæ k­tam | aÓraddhayà dattaæ brÃhmaïebhya÷ | aÓraddhayà tapas taptam anu«Âhitam | tathÃÓraddhayaiva k­taæ yat stuti-namaskÃrÃdi, tat sarvam asad ity ucyate mat-prÃpti-sÃdhana-mÃrga-bÃhyatvÃt pÃrtha | na ca tad bahulÃyÃsam api pretya phalÃya no apÅhÃrtham, sÃdhubhir ninditatvÃd iti ||BhGS_17.28|| iti ÓrÅmat-paramahaæsa-parivrÃjakÃcÃryasya ÓrÅ-govinda-bhagavat-pÆjya-pÃda- Ói«yasya ÓrÅmac-chaækara-bhagavata÷ k­tau ÓrÅmad-bhagavad-gÅtÃ-bhëye saptadaÓo 'dhyÃya÷ | __________________________________________________________ [*NOTE: BhG 18 not included!]