Vadivagisvara: Manamanohara Based on the ed. by Swami Yogindrananda, 1973 Varanasi : åa¬darÓanaprakÃÓana prati«ÂhÃna Input by Diwakar Acharya with assistance from Raju Rimal, 2007 Titles and subtitles supplied by the editor are placed inside brackets. Typos are corrected. ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ VÃdivÃgÅÓvara: MÃnamanohara namastasyai mahÃbhÆtabaddhÃn am­tasevanÃt / mocayatyakulasthÃpi yà ÓaktiÓcitsvarÆpiïÅ // 1 // vÃgÅÓvarÃcÃryasutena vÃdivÃgÅÓvareïa kriyate gabhÅra÷ / kathÃsu garjatprativÃdigarvapraÓÃntaye mÃnamanoharo 'yam // 2 // _______________________________________________ siddhiprakaraïam [ÅÓvarasiddhi÷] 1) vivÃdÃdhyÃsitaæ karma prayatnÃdhÃrajaæ karmatvÃt, yatkarma tat prayatnÃdhÃrajaæ yathà - sampratipannaæ karma, tathà vivÃdÃdhyÃsitaæ karma, tasmÃtprayatnÃdhÃrajam / 2) vivÃdÃdhyÃsitaæ mÆrtaæ prayatnÃdhÃrajam, paramÃïuvyatiriktatve sati mÆrtatvÃt / 3) gandha÷ prayatnaja÷, gandhatvÃt, ghaÂavattadgatagandhavacca / na ca ÓarÅriïÃjanyatvÃdityanena prakaraïasamatvam, nÃpi tajjanyatvamupÃdhi÷, akÃryatvasyoprÃdhe÷, vyarthaviÓe«aïatvÃcca / etena vyÃptidarÓanakÃle karmatvakÃryatvÃderaÇkaratajjananÃdau kevalasyÃpi darÓanÃd vyÃptaniÓcaya iti parÃk­tam, upÃdhisadbhÃvasyà 'nirÆpitatvÃt / yÃvadupÃdhirna nirÆpyate, tÃvadekasminnapi piï¬enayo÷ sambandhaniyame prayojakatvaæ vÃcyam / anyÃprayuktasambandhasyÃpi sÃdhyaparityÃge svabhÃvaparityÃgaprasaÇgÃt, nirÆpÃdhikasambandhatvÃcca vyÃpte÷ / 4) kiæ ca vivÃdhyÃsite p­thivyudake prayatnavatà gh­te, gurutve satyapÃtitvÃt karatalÃmalakavat / 5) ÅÓvaraj¤Ãnaæ nityam, dvi«Âhavyatiriktatve sati ÅÓvarani«ÂhatvÃt, tadgatamahatvavat / na ca j¤ÃnatvÃdityanena prakaraïasamatvam, kÃraïasadbhÃvasyopÃdhe÷ / tasyÃpi sÃdhane bÃdha÷ --- na hi dra«Âurdda«Âerviparilopo vidyate (b­ha 4.3.23) ityÃgamabÃdha÷ / anyathà jalaparamÃïurÆpamanityam, rÆpatvÃdityapi syÃt / na ca tatrÃpi kÃraïasadbhÃva upÃdhi÷, tasyÃpi sÃdhanÃdbÃdhÃyà abhÃvÃt / 6) vivÃdÃdhyÃsitam nityaviÓe«aguïÃdhÃrajam kÃryatvÃdÃpyadvayïukavat / yaÓca nityaviÓe«aguïÃdhÃra÷, sa eveÓvara÷ / 7) bauddhaæ prati ÅÓvarasÃdhanam --- vivÃdÃdhyÃsito vikalpa÷ tadatirikte pramÃ, pramÃtvÃt, nirvikalpakapramÃvat / na cÃÓrayÃsiddhisvarÆpÃsiddhÅ, ÅÓvarÃdi«u bhaktÃnÃæ taddhetulyÃdikalpanà / vÃsanÃmÃtrabhÃvinyo jÃyante vividhÃ÷ sphuÂam // (ta saæ 282) iti tvayaivÃbhyupagate÷, mama sutarÃmi«ÂatvÃt, tvanmate svaprakÃÓatvena sarvaj¤ÃnÃnÃæ pramÃtvÃt, mama tu prak­te 'vipratipatteÓca / 8) etajj¤Ãnam, etadutpÃdakÃnityavyatiriktaj¤Ãnajam, kÃryatvÃt, sampratipannavat / na cÃtraitadvyatiriktatvamupÃdhi÷, tava vyarthaviÓe«aïatvÃt, mama nitye«vapi sambhavÃt / kÃryatve satÅti viÓe«aïe pÆrvado«Ãnu«aÇga÷ / nityaj¤ÃnÃdhÃra ÅÓvara itÅÓvaralak«aïam / tadevaæ kÃryatvÃdibhirhetubhi÷ siddha ÅÓvara÷ // [avayavisiddhi÷] 1) savikalpakaæ savikalpakavyatirikte pramÃ, pramÃtvÃt, nirvikalpakapramÃvat / 2) etatkÃryam, etadutpÃdakaj¤Ãnavyatiriktajanyam, kÃryatvÃt / 3) nirvikalpakam, nirvikalpakotpÃdakaj¤Ãnavyatiriktajanyam, kÃryatvÃd, j¤ÃnÃntaravat, savikalpakavacca / na ca nirvikalpakatvamupÃdhi÷ vaiyarthÃdviÓe«aïasya / yatprakÃÓate tajj¤Ãnam, yathà sampratipannam / prakÃÓate vivÃdapadamiti nÃtra prakaraïasamatvam, ubhayavÃdisiddhÃÓrayasya durnirÆpatvÃt / etena vastutvÃdayo nirastÃ÷ / vimataæ j¤ÃnÃtmakam, vastutvÃt sattvÃt, sampratipannavaditi / 4) sthÆlavikalpo bÃhye 'rthe pramÃ, pramÃtvÃd, rÆpadarÓanavadityavayavisiddhi÷ / na ca v­ttivikalpÃdibÃdhitatvÃdyutthÃnam, te«Ãmeva pratyak«abÃdhitatvÃt / indriyaæ dravyagrÃhakaæ na bhavati, indriyatvÃd, rasanavaditi tu vyÃptyasiddhisvarÆpÃsiddhid­«ÂÃntÃsiddhidu«ÂatvÃdasÃdhanam / pratiyogino 'j¤Ãne vyatirekasya j¤ÃtumaÓakyatvÃd indriyasvarÆpasya dravyaviÓe«aïatvÃcca / apare tu gandho 'gandhopÃdÃna÷, kÃryatvÃdrÆpavadityavayavisiddhiæ bruvate / tatra copÃdÃnaÓabdasya samavÃyikÃraïavÃcakatve d­«ÂÃntÃbhÃva÷, sajÃtÅyamÃtravÃcakatve siddhasÃdhanatÃ, atyantasajÃtÅyavÃcakatve pratij¤ÃpadayorvyÃghÃta÷ / kÃryatve sati sparÓavadavayavÅtyavayavilak«aïam / [paramÃïusiddhi÷] 1) vivÃdÃdhyÃsito gandha etadgandhakÃraïena janyate gandhatvÃt, kÃryatvÃdetadvat / na ca piï¬asyevopÃdhitvam, tatsamÃnak«aïÃnÃæ rÆpÃdÅnÃmapi tathÃbhÃvaprasaÇgÃt / 2) vipratipannaæ kÃryam, etannÅlakÃraïajam, kÃryatvÃt, g­hyamÃïanÅlavat / na cÃnugrÃhakatarkÃbhÃva÷, ante 'pi sthirapadÃrthÃnabhyupagame kÃryakÃraïabhÃvanirvÃhÃt, anvayavyatirekaprayojakÃbhÃvÃt / kalpanayà tatsiddhyabhyupagame vastuno 'sattvena tanmÆlasya kÃryakÃraïabhÃvasyÃsattvaprÃptau viÓvÃsattvaprasaÇga÷ / arthakriyÃkÃritvasya sattvÃtsamarthasya k«epÃyogÃdityÃdi sahakÃrisadasadbhÃvaprayuktatvena pariharaïÅyam / sahakÃriïÃmeva hetutvamastviti (cenna) te«Ãmeva caramatvaniyame tadupayoga÷ syÃt / atyantatantusaæyogÃdi«vapyavacchedakatvena tantÆnÃmupayogÃt / te«Ãæ cÃniyÃmakatve 'nyatrÃpi paÂotpattiprasaÇga÷ / krameïa kÃryakaraïÃrhaæ sthiraæ tadviparÅtaæ k«aïikamiti vipratipattervi«aya udghÃÂanÅya÷ / 3) vivÃdÃdhyÃsità gandhÃdaya÷ p­thivyÃrambhakà na saæbhavanti, saæyogavyatiriktatve sati bhÆtaguïatvÃd, vibhÃgavat / rasa udakÃrambhako na bhavati, rÆpaæ teja Ãrambhakaæ na bhavati, sparÓo vÃyujanako na bhavati, Óabdo dravyÃrambhako na bhavati, bhÆtaviÓe«aïaguïattvÃdbÃhyaikaikendriyagrÃhyaguïatvÃdvà gandhavat / na cÃtraupÃdhikaÓaÇkà 'pyasti gandhatvasya, tasyÃbhÃve 'pi gurutvÃdi«u sÃdhyasya darÓanÃt / na ca ÓabdavyatiriktamupÃdhi caramasyÃnumÃnasya, nÃpi prathamasya rasavyatiriktatvaæ prayojakam, tadvyatiriktasyÃpi saæyogÃderudakÃrambhakatvadarÓanÃt / etena madhyamayorupÃdhiÓaÇkà nirÃk­tà / ato gandhÃdivyatiriktopÃdÃnasiddhi÷ / 4) vivÃdÃdhyÃsitaæ kÃryaæ samavÃyikÃraïakaæ bhÃvakÃryatvÃdghaÂavat / na ca vyarthaviÓe«aïatvam, kÃryatvamÃtrasya dhvaæsÃdi«u vyabhicÃrÃt / 5) vivÃdÃdhyÃsitaæ kÃryaæ samavÃyikÃraïakaæ kÃryatvÃt, mahÃmÆrtatvÃdvÃghaÂavaditi kecit / vivÃdÃdhyÃsitaæ kÃryaæ mahat, samavÃyikÃraïatvÃditi bruvate / taistu yogipratyak«aæ samadhigamya paramÃïu«vanaikÃntikatvaparihÃrÃrthamasmadÃdÅti viÓe«aïÅyam / tathà ca vyarthaviÓe«aïatvam, prativÃdino vyÃv­ttyabhÃvÃt, manasi vyabhicÃraÓca / tasmÃt tryaïukaparamÃïusiddhi÷ / kÃryadravyÃjanyaæ mÆrttamaïu÷ / nityo mÆrtta÷ paramÃïu÷ / _______________________________________________ [dravyaprakaraïam] [p­thivyà nirÆpaïam] 1) vivÃdÃdhyÃsitaæ p­thivÅsamavÃyikÃraïakam, kÃryatve sati gandhatvÃt, sampratipannavat / na ca sopÃdhikatvaæ syÃt, mahÃp­thivÅtvasya rÆpÃdau sÃdhyÃvyÃpakatvÃt / nityamÆrttÃrambhÃtiriktatve sati kÃryatvasyodakÃdi«vapi sambhavÃt / pÃrthivatvena viÓe«aïe viÓe«yavaiyarthyÃt / nirupÃdhikasya sÃdhyaparityÃge svabhÃvaparityÃgaprasaÇgÃt / tasmÃtpÃrthivena paramÃïunà pÃrthivamevÃrabhyata iti niyama÷ / nityatve sati gandhavÃn pÃrthiva÷ paramÃïuriti pÃrthivaparamÃïulak«aïam / 2) devaÓarÅramayonijaæ na bhavati, ÓarÅratvÃdityanaikÃntikaæ ÓalabhÃdiÓarÅre / viÓi«ÂasaæsthÃnavatvamapi tasyÃsiddham, trinayanasahasrÃk«acaturbhujÃdibhedabhinnatvÃt / vivÃdÃdhyÃsita÷ ÓarÅrasantÃno 'yonijaÓarÅraka÷, ÓarÅrasantÃnatvÃd, gomayajanitav­ÓcikaÓarÅrasantÃnavat / na cÃnukÆlatarkacintà kÃryÃ, anyathÃgamÃrthasyaivÃnupapattiprasaÇgÃt / hiraïyagarbha÷ samavartatÃgre bhÆtasya jÃta÷ patireka ÃsÅt (­ saæ 10.121.1) iti Órute÷ / gandhavaccharÅraæ pÃrthivam / 3) gandhopalabdhi÷ karaïajanyÃ, kÃryatvÃt, kuækumagandhÃbhivya¤jakagh­tavat / gandhavadindriyaæ ghrÃïam / gandhavatÅ p­thivÅ / rÆparasagandhasparÓasaÇkhyÃparimÃïap­thaktvasaæyogavibhÃgaparatvÃparatvagurutvadravatvasaæskÃravatÅ p­thivÅ / [udakasya nirÆpaïam --] udakatvasÃmÃnyaæ ÓarÅrasamavetaæ paramÃïujÃtitvÃt, sattÃvat / vipratipannÃ÷ paramÃïava÷ paramparayà ÓarÅrÃrambhakÃ÷, guruparamÃïutvÃt / na ca pÃrthivaparamÃïutvamupÃdhi÷, tadabhÃve 'pi sÃdhyasyÃnugamadarÓanena dvyaïukÃdi«u samavyÃptikatvÃbhÃvÃt / ad­«ÂaviÓe«Ãk­«Âatvameva tatrÃpi prayojakamityanye / ta¤ca pÆrvÃnumÃnena sÃdhayituæ Óakyate iti na kaÓcid do«a÷ / ÓÅtasparÓavaccharÅramÃpyam / rasopalabdhi÷ karaïajanyÃ, kÃryatvÃdgandhopalabdhivat / rasanamÃpyam, rÆparasayormadhye rasasyaivÃbhivya¤jakatvÃllÃlÃvat / ÓÅtasparÓavadindriyaæ rasanam / snehavad dravyamudakam / rÆparasasparÓasaækhyÃparimÃïap­thaktvasaæyogavibhÃgaparatvÃparatvagurutvadravatvasnehasaæskÃravadudakam / [tejaso nirÆpaïam --] 1) vivÃdÃdhyÃsitÃ÷ paramÃïava÷ paramparayà ÓarÅrÃrambhakÃ÷, rÆpiparamÃïutvÃt, pÃrthivaparamÃïuvat / na cÃpÃrthivaparamÃïutvÃdityanena mana÷paramÃïuvatprakaraïasamatvam, so 'gnerdevayonyà Ãhutibhya÷ sambÆya hiraïyaÓarÅra Ærdhvaæ svargalokametÅtyÃgamabÃdhÃt / na ca viÓi«ÂÃd­«ÂÃk­«ÂatvamupÃdhi÷ sÃdhanavyÃpakatvÃt / u«ïasparÓavaccharÅraæ taijasam / 2) rÆpopalabdhi÷ karaïajanyÃ, kÃryatvÃt / cak«u÷ taijasam, rÆparasayormadhye rÆpasyaiva vya¤jakatvÃdÃlokavat / u«ïamindriyaæ taijasam / 3) vivÃdÃdhyÃsitÃ÷ paramÃïavo na pÃrthivÃ÷, atyantÃgnisaæyoge bhasmÃnÃrambhakatvÃt, jalaparamÃïuvat / vivÃdÃdhyÃsitaæ taijasam, aÓÅtatve sati apÃkajarÆpÃdhÃraparamÃïujanyadravyatvÃt, sampratipannÃgnivat / u«ïasparÓavatteja÷ / rÆpasparÓasaækhyÃparimÃïap­thaktvasaæyogavibhÃgaparatvÃparatvadravatvasaæskÃravatteja÷ // iti ca teja÷ // [vÃyornirÆpaïam --] 1) vivÃdÃdhyÃsitÃ÷ (vÃyavÅyÃ÷) paramÃïava÷ paramparayà ÓarÅrÃrambhakÃ÷, sparÓavatparamÃïutvÃt, sampratipannaparamÃïuvat / arÆpaæ ÓarÅraæ vÃyavÅyam, mÆrtatve sati tvagindriyÃnyatve ca sati vyÃptyà tvagindriyasaæyogÃdhÃra÷ ÓarÅram / 2) sparÓopalabdhi÷ karaïajanyà kÃryatvÃdrÆpopalabdhivat / sparÓanaævÃyavÅyam, rÆpasparÓayormadhye sparÓasyaivÃbhivya¤jakadravyatvÃd, vyajanÃnilavat / arÆpÃvayavÅndriyaæ sparÓanam / pÆrve«vatra ca ÓarÅrendriyavyatirikto 'vayavÅ vi«aya÷ ityavagantavyam / 3) vÃyurasmadÃdipratyak«avi«ayo na bhavati, vÃyutvÃtparamÃïuvÃyuvat / na ca paramÃïutvamupÃdhi÷, vÃyudvayaïukÃdi«u sÃdhyasyÃnanugamadarÓanÃt / vÃyurasmadÃdipratyak«avi«ayo na bhavati, arÆpidravyatvÃdÃkÃÓavat / na cÃsparÓavaddravyatvamupÃdhi÷, sÃdhyÃvyÃpakatvÃttatraivÃbhÃvÃt / na codbhÆtasparÓÃbhÃvo mahattve sati prayojaka÷, vÃristhite tejasi abhÃvÃt / na ca tasyÃpi pratyak«atvam, u«ïaæ jalamiti vibhramÃnupapatte÷ / 4) sparÓanaæ nÅrÆpadravyagrÃhakaæ na bhavati, bÃhyendritvÃccak«urvat / na ca vÃyurasmadÃdipratyak«a÷, anudbhÆtarÆpÃnadhikaraïatve sati udbhÆtasparÓÃdhikaraïatvÃdghaÂavaditi sÃmpratam, paramÃïau vyabhicÃrÃt / na ca mahattve satÅti viÓe«aïÅyam, pratyak«asÃmagrÅsadbhÃvasyopÃdhe÷ / sà cÃnuvicÃryamÃïà udbhÆtarÆpasparÓamahattvÃnnÃtiricyate / tasyÃpi sÃdhane 'pasiddhanta÷ / tathà nÃsmadÃdibÃhyendriyapratyak«o vÃyu÷, asmadÃdyapratyak«asaækhyÃdhikaraïatvÃnnabhovat / anyathà tasyÃpi bÃhyendriyapratyak«atvaprasaÇga÷, ubhayorapi samÃnasÃmagrÅgrÃhyatvÃditi / nirÆpa÷ sparÓavÃn vÃyu÷ / sparÓasaækhyÃparimÃïap­thaktvasaæyogavibhÃgaparatvÃparatvasaæskÃravÃn vÃyu÷ // [ÃkÃÓasya nirÆpaïam --] 1) vivÃdÃdhyÃsità Óabdopalabdhi÷ karaïajanyÃ, kÃryatvÃdrÆpopalabdhivat / taccendriyaæ bÃhyaæ bÃhyarthaprakÃÓakatvÃccak«urvat / Óabda÷ kvacidÃÓrita÷, guïatvÃdrÆpavat / ÓabdÃÓraya itarebhyo bhidyate, ÓabdÃÓrayatvÃdvyatirekeïa rÆpavat / 2) anye tu Óabdo '«ÂadravyÃtiriktadravyÃÓrita÷, tadv­tau bÃdhakopapattau guïatvÃdvyatirekeïa rÆpavaditi bruvate / tadasat, vyÃptasiddhe÷ / vyatirekasyÃbhÃvarÆpatvena pratiyogisÃdhyaj¤ÃnÃdhÅnaj¤ÃnatvÃt, tajj¤Ãne 'numÃnavaiyarthyÃt / na ca sarvÃvinÃbhÃvÃnÃmuccheda÷, yatra vyatirekasya bhÃvarÆpatvaæ tatraitaddo«asyÃbhÃvÃt / ÃkÃÓagatamahattvasapak«asyÃpi saæbhavÃnna kevalavyatirekitvam / sÃdhye '«ÂadravyÃtiriktÃÓritatvamÃtraprayoge asÃdhÃraïatvam, rÆpatvÃdisÃmÃnyÃnÃmapi sapak«atvÃttebhyo hetorvyÃv­tte÷ / 3) vipratipannamacÃk«u«am, arÆpidravyatvÃt, sarvagatatvÃt, sarvadà sparÓarahitadravyatvÃt, nityendriyatvÃt, Ãtmavat manovacca / ÃkÃÓarÆpam, mahattve sati rÆpÃjanakatvÃt, nityamahattÃt, sarvadÃsparÓarahitadravyatvÃd vÃyuvadÃtmavacca / vipratipannaæ mÆrtamanena saæyuktaæ murtatvÃtsampratipannavat / aneneti vipratipannavi«ayÃbhiprÃyeïa / 4) ÃkÃÓaæ parimÃïavat, saæyogitvÃdghaÂavat / na ca kriyÃvattvamupÃdhi÷, anutpannakriyasyÃpi kasyacinnÃÓÃt / tasya tadÃdhÃratvayogyatÃæ vihÃya na ki¤cidanyadasarvagatatvÃdatiricyate, tacca parimÃïaviÓe«a÷ / na ca svÃtmani svasyopÃdhitvaæ, tadatiriktasÃdhyÃkÃrÃnabhyupagamÃt / asarvagatatvasya rÆpÃdi«vapi saæbhavÃt, dravyatvena viÓe«aïe viÓe«yavaiyarthyÃt / sparÓavattvasya prayojaktve manaso 'parimÃïatvaprasaÇga÷, manasi ca tadabhÃvÃt / taccÃïviti vak«yÃma÷ / ÃkÃÓamaparimitam, akriyatvÃdrÆpavadityatrÃdravyatvamupÃdhi÷ / 5) ÃkÃÓaæ saæyogi vibhÃgi ca, dravyatvÃdghaÂavat / na ca sÃvayatvamupÃdhi÷, tasya maduktahetugarbhitatvÃd, dravyate sati Ãrabhyatvasya tattvÃt / sarvagatendriyamÃkÃÓaæ tadeva Órotram / na caivaæ sarvatra Óabdopalambha÷, vakt­Órot­ÓarÅrasannidhiÓabdopalabdhiprasaÇga÷, tasyÃpi karïaÓa«kulyavacchinnÃkÃÓasya vidyamÃnatvÃt / upÃdhibhedÃcca bheda ityanarthabÅjam, ÃtmÃnta÷karaïÃdÅnÃmapi tathÃbhÃve virodhÃbhÃvat / ÓabdavadÃkÃÓam / ÓabdasaækhyÃparimÃïap­thaktvasaæyogavibhÃgavat / [dikkÃlayornirÆpaïam --] vivÃdÃdhyÃsita÷ saæyogo viÓe«aguïarahitebhyo dravyebhyo janyate, saæyogatvÃd, anta÷karaïarÆpadvayasaæyogavat / vivÃdÃspadaæ viÓe«aguïarahitadravyadvayajanyam, kÃryatvÃt, tadvadeva / na cÃnta÷karaïadvayasaæyogatvamupÃdhi÷, vyarthaviÓe«aïatvÃt tadvadeva / na cÃnta÷karaïadvayaguïatvamupÃdhi÷, dvayaguïatvenaivopapattau viÓe«aïavaiyarthyÃt / nirupÃdhikasya (sÃdhya)parityÃge svÃbhÃvaparityÃgaprasaÇgÃt / na ca sÃdhye bahuvacanak«epaïÃtiprasaÇga iti vÃcyam, d­«ÂÃntÃsiddhe÷ bhÆ«aïasya saækhyÃnabhyupagamena manogatatvasya dÆrÃpÃstatvÃt / na mano manasà saæyujyate nityadravyatvÃditi sÃdhane d­«ÂÃntÃsiddhi÷ / ata eva saæyogÃbhyupagamenÃsparÓavattvÃd dravyÃnÃrambhakatvamityÃha bhëyakÃra÷ / anyathà sajÃtÅyataæyogÃbhÃvameva hetuæ brÆyÃt, kÃraïatvÃtsaæyogasya / tathà ca vyomaÓiva÷-- `parakÅyena ca manasà sÆk«maÓarÅrasthaæ mana÷ maryÃyeïÃbhisambandhayati' / na cÃnaikÃntikatvam, ajasaæyogÃsiddhe÷ / na ca vimatipadaæ viÓe«aguïarahitadravyÃbhyÃæ na janyate, anta÷karaïasaæyogÃtiriktatvÃd vyomavaditi sÃmpratam, akÃryatvasyopÃdhe÷ / tayoÓca dikkÃlasaj¤eti / saækhyÃparimÃïap­thaktvasaæyogavibhÃgayuktau dikkÃlau, sarvagatatvÃditi pÆrvavatsÃdhanÅyam / [Ãtmano nirÆpaïam --] vivÃdÃdhyÃsito 'haæpratyayo 'haæpratyayavyatirikte pramà pramÃtvÃt, saæpratipannavat / [Ãtmaiva j¤ÃnÃdhÃra÷--] tasya ca ko vi«aya iti cintÃyÃæ paraÓarÅraparÃtmÃdi«vatiprasaÇganirÃkaraïÃrthaæ yatra svayaæ samaveta÷, sa eva tasya vi«aya iti vaktavyamiti sthite --- na ÓarÅraæ tatsamavÃyi, kÃryatvÃdghaÂavat / na cÃÓarÅratvamupÃdhi÷, m­taÓarÅre tadabhÃve 'pi sÃdhyasÃdhanayoranugamadarÓanÃt / na cÃjÅvaccharÅratvamupÃdhi÷, su«uptau jÅvaccharÅre 'pi tadabhÃvÃt / avasthÃviÓe«avata÷ ÓarÅrasya pak«atvÃnna do«a÷, tathà ÓarÅratvÃt m­taÓarÅravaditi vÃcyam / vivÃdÃdhyÃsita÷ prÃïo na j¤ÃnÃdhÃra÷, kÃryatvÃdvÃyutvÃt, prÃïatvÃt su«uptÃvasthaprÃïavat / vivÃdÃdhyÃsitaæ bodhÃdhÃrajaæ kÃryatvÃt, ce«ÂÃvat / na ca yogyÃnulabdhibÃdha÷, prayatnÃdhÃrasyeva bodhÃdhÃrasya yogyatvenÃpi sambhavÃt, gauratvÃdivad bodhasya parapratyak«Ãsiddhe÷ / tadviÓi«ÂasyÃtÅndriyatvÃnmanasa÷ parabodhagrahaïe sÃmarthyÃbhÃvÃt / ÓarÅrasya tu yogyÃnupalabdhyà bÃdha iti cet / kiæ cÃta÷? tasyaiva bodhÃdhÃratvÃttadabhÃve bodhÃdhÃrasyÃpi abhÃva iti cet / na, niyamÃsiddhe÷ / vyÃptatvÃnnaivamiti cet, tarhyanumÃnena bÃdho vakyavya÷, tatra cÃÓrayanirÆpaïaæ durghaÂam / vivÃdÃdhyÃsitaæ bodhÃdhÃrajaæ na bhavati, ÓarÅrajanyatvÃdÃkÃÓavaditi prÃgeva vyudastam / ÓarÅrajanyatvopÃdhivÃde 'pi m­taÓarÅrakriyÃdi«u vyabhicÃravÃraïÃrthaæ bodhÃdhÃrapÆrvakatvamabhyupagantavyam / tadvyatiriktatve satÅti viÓe«aïaæ copÃdeyam / tatrÃpi su«uptaÓarÅrakriyÃdi«u vyabhicÃraparihÃrÃya jÃgrata iti viÓe«aïaprÃpte, atrÃpyudÃsÅnasyÃkasmikanipatitakriyÃparihÃrÃrthaæ kurvata iti vaktavyam / svasyaiva prayÃsÃdhikyamuktaæ syÃdvyarthaviÓe«aïatvaæ coktaæ pÆrvam / upÃdhiravinÃbhÆtadharmadharmatvena bhavatyevaitaddÆ«aïam / anyathÃnumÃnÃntare«vapi tanna syÃt / nirupÃdhikasya sambandhasya vyÃptitvenopÃdhibhaÇge jÃte, kvacitsambandhe ca d­«Âe, anyatra kevalasya hetordarÓanamapi na do«amÃvahatÅtyavocamityalam / [prabhÃkaramatanirÃsa÷ --] anye tu sarvÃrthavitti«u grÃhakatvena Ãtmasiddhiriti bruvate / tadasat, Ãtmano 'pi cÃk«u«atvaprasaÇgÃt, tajjanitaj¤Ãne bhÃsamÃnatvasyaiva tattvÃt / yadi ca nÅrÆpadravyasyÃpi cÃk«u«atvam, tadà nabhaso 'pi tathÃtvaprasaÇgÃt / na cÃtmà cÃk«u«aj¤Ãne prakÃÓate nÅrÆpadravyatvÃdgaganavat / vivÃdÃdhyÃsitaæ j¤ÃnamÃtmapratibhÃsam, j¤ÃnatvÃdahamitisampratipannavaditi cet, na, kÃlÃtyayÃpadeÓÃt / tathà hi --- asti tÃvat saugatatacchi«yÃïÃmanÃtmavÃsanÃto vi«ayebhyo niv­ti÷, anÃtmavÃsanÃtaÓca prav­tiriti / na ca te pramÃïamÆle eveti niyama÷, rajjusarpavivekÃgrahaïÃdvà vibhramÃdvà ÓuktirajatavivekÃgrahaïÃdvà vibhramÃdvÃnayoranudayaprasaÇgÃt / na ca te na niv­ttÅ, nÃpi prav­ttÅ và / na cÃj¤ÃnupÆrvikà niv­tti÷ prav­ttirvà svasthasya saæbhavati / na cÃtmaj¤Ãne te«Ãæ tadupapadyate, tathÃnabhyÃsadaÓÃyÃæ ko 'hamitya(dhyavasÃyÃnupapattirniÓcÅyate), anadhyavasÃye 'tiprasaÇgÃt / kiæ ca ka÷ punastatpratibhÃse sambandhÃrtha÷? karmatvam, tadatiriktaæ vÃ? prathame 'pasiddhanta÷, dvitÅye d­«ÂÃntÃsiddhi÷* / [* -e÷ edn] vi«ayatvaæ ca prathamÃnnÃtiricyate / grÃhakag­hÅtibhÃve tu siddhasÃdhanam / ato 'tiriktasyÃnugatasambandhamÃtrasyÃsiddhi÷ / kiæ ca yoginÃæ viyuktÃvasthÃyÃæ paramÃïurÆpÃdivi«ayacÃk«u«aj¤Ãnasya pak«ÅkÃre bhavatÃmÃÓrayaikadeÓÃsiddha÷, anyathÃsmÃkamanaikÃnta÷ / na ca mÃnasapratyak«atve tatsÃmagrayÃ÷ sarvadà sannihitatvÃt su«uptÃvasthÃyÃmapyÃtmaj¤ÃnaprasaÇga÷, ahaæ ÓarÅramitivivekÃgrahaïÃdi«u ahaæj¤Ãnotpattau bÃhyendriyavyatiriktakÃrakagrÃmasyaiva tvayÃpi vaktavyatvÃttadbalenaiva sarvasyopapatte÷, tathÃvidhakarmavaikalyÃdvà / tasmÃnna sarvavitti«vÃtmana÷* pratibhÃsa÷ / [* sarvavidi«vÃ] [Ãtmano j¤ÃnarÆpatvanirÃsa÷--] sa ca j¤ÃnÃÓrayo na tu vij¤ÃnÃtmaka÷, na hi dra«Âurd­«Âerviparilopo vidyate (b­ha 4.3.23) iti Órutau dra«Â­d­«Âyo÷ sambandhapratÅte÷ / na cÃmnÃyapratÅto bhrÃnto bhavitumarhati, aviÓe«Ãt / na ca siddhÃrthe vÃcakÃbhÃva÷, apasiddhÃntÃt / na cÃtatparatvam, tasyÃnyato 'siddhatvena viÓi«ÂaparatvÃt / na ca rÃho÷ Óira itivadupacaritatvam, mukhye bÃdhakÃbhÃvÃt / na cÃdvaitaÓrutirbÃdhikÃ, viparyaye pratyuta tasya bhedagrÃhakatvÃt / na ca tatra tasya sÃmarthyaæ nÃstÅti vÃcyam, sÃmarthye sati virodhÃbhÃvÃt / na ca sambandhÃbhÃve grahaïÃsambhava÷, ado«atvÃt / na cÃtiprasaÇga÷, anupalabdherniyÃmakatvÃt / pratiyogitatprayuktavyatiriktasÃmagrÅsÃnnidhye sati pratiyogij¤Ãne ca sati niyÃmakatvÃt / athavà karaïasambandhasyaiva niyÃmakatvÃt / tathà hi -- ghaÂasaæyuktena cak«u«Ã janitaæ j¤Ãnaæ ghaÂamevÃvagÃhate nÃrthÃntaram, asambaddhatvÃt / ki¤cÃsti tÃvadiyaæ prasiddhi÷, 'ata eva vyavaharÃma÷' itivacanÃt / tasyÃÓca kÃraïÃbhÃve sati nityatvaæ syÃt / na caivamapratyak«atvaæ bhedasya, samyagaparok«Ãnubhavavi«ayasyaiva sattvÃt / nityatve ca trayÃïÃæ siddhe÷ / na cÃpasiddhÃnta÷, asmÃkamapi nityapratÅtisiddhe÷ / na ca bhedÃnavasthà bÃdhikÃ, bhedÃntaraprasaktau mÆlÃbhÃvÃt / bhedabhedinau bhinnÃviti lokavyavahÃradarÓanÃt / na caikabhedabalenÃnyabhedÃnumÃnam, d­«ÂÃntabhedÃvighÃtenotthÃne do«ÃbhÃvÃt / so 'yaæ piïyÃkayÃcanÃrthaæ gatasyÃpi ÓÃkÃdina÷ khÃrikÃtailadÃt­tvÃbhyupagama iva / d­«ÂÃntabhedavighÃte tvanumÃnÃnutthÃnameva, upajÅvyasya prabalatvena tenaiva bÃdhÃt / svÃtmavyÃtakatvena jÃtitvÃt / etenÃd­ÓyatvÃdayo nirastÃ÷ / na cÃnirvacanÅyatvaæ bhedasya, tatra pramÃïÃbhÃvÃt / khyÃtibÃdhÃnyathÃnupapatti÷ pramÃïamiti cet, anyathÃpyupapattau virodhabhÃvÃt / asato bhÃsamÃnÃyogÃt, bÃdhÃyogÃtsata÷, atra cobhayaæ d­Óyate iti cet, na; prathame 'satpadasya bodhakatve bhÃsamÃnÃyogÃdityanena vyÃghÃta÷ / anyathÃpÃrthakatvam, prayuktapadÃrthÃnÃæ sambhÆyakÃritvaniyamÃt / dvitÅye sata iti ko 'rtha÷? kiæ sattÃyuktasya, ÃhosvidabÃdhitasya, brahmÃsvarÆpasya vÃ? prathame sattÃyuktasyÃbÃdhitatvena vyÃpti÷ kutra÷ d­«ÂÃ? prapa¤casya bÃdhyatvÃd, brahmaïo nirdhamakatvena sattÃbhÃvÃt / dvitÅye sÃdhyÃviÓi«Âatà / t­tÅye siddhasÃdhanatà / tasmÃnnÃnirvacanÅyatvamapi / [akhaï¬Ãrthatvakhaï¬anam--] etena yadÃhurekadaï¬ina÷ -- satyÃdipadamakhaï¬aparam, lak«aïavÃkyatvÃd, gandhavatÅ p­thivÅtivat, ghaÂa÷ kalaÓa itivadvà / tadapi nirastam, akhaï¬aparanityanyÆnÃnatiriktÃrthamityartho yata iti / na cÃrdvatapak«e satyaj¤ÃnÃnandÃdiÓabdÃnÃæ sahaprayogo ghaÂate, paryÃyatvÃt / aparyÃyatve 'dvaitahÃni÷ / na ca `prak­«Âa÷ prakÃÓa÷ savitÃ' itivat ÓabdadvayenÃpi eka evÃrtha÷ pratipÃdyate iti yuktam, d­«ÂÃntÃsiddhe÷ / prak­«ÂaÓabdasyetaretarÃbhÃvÃdinimittasavyapek«atayà prav­tte÷, prakÃÓaÓabdasya prakÃÓatvabalÃt, anyathà tatrÃpi paryanuyogasya tulyatvÃt / kiæ ca loke yathà prak­«ÂaprakÃÓaÓabdayo÷ parasparavyatirekeïa prayoga÷ --- prak­«Âa÷ pumÃn, pradÅpa÷ prakÃÓa iti / dvayoÓcaikatra mayÆkhamÃlini prayuktayostu arthaviÓe«abodhakatvam / na caivaæ j¤ÃnÃnandaÓabdayorasti, laukikaj¤ÃnÃnandasyÃpi brahmarÆpatvÃt / bhedena vyutpattau bhagno 'dvaitavÃda÷ / tasmÃdÃnandaÓabdo du÷khabhÃvamÃtre prayukta÷, mukhye bÃdhakasambhavÃt --- 'aÓarÅraæ vÃva santaæ na priyÃpriye sp­Óata÷' (chà u 8.12.1) iti vacanÃt / na cÃsya sÃæsÃrikasukhani«edhaparatvam, sukhadvayasyÃbhÃvÃt / loke 'pi mÃtrayà paramÃnandapratÅtirityabhyupagamÃt / na cÃtrÃvacchinnasukhani«edhÃrtham, tatrÃpyavacchedasyaiva ni«edho na sukhasya / na ca sÃmÃnyaÓabdasya saækoce pramÃïamasti / na cÃnandaÓruti÷ pramÃïam, tasyà upacaritÃrthatvÃt / na ca viparyaya÷, Ãnandasya sarvadÃ-adarÓanenÃnityatvaprÃptau mok«atvavyÃghÃtÃt / yogarddhisamÃsÃditacirakÃlopabhogayogyasukhaviÓe«aparatvenÃpyupapatte÷ / anantatvÃdiÓrutistu Ãpek«ikasukhÃdyapek«ayà bahukÃlatvena vyÃkhyeyÃ, 'am­tà devÃ' itivat / na ca prav­ttyanupapatti÷, nityatve sutarÃmanupapatte÷ / na hi siddhasya sampÃdanÃya kaÓcid yatate 'tra / avacchedaniv­ttyarthamiti cet, tarhi prÃptÃprÃptavivekino 'trÃvacchedaniv­ttireva k­tyuddeÓyÃ, anyasya vidyamÃnasyÃpyatantratvÃt / na caikanityasukhavÃde kÃraïopÃdÃnaæ ghaÂate, tadviÓe«e tu kaiva kathÃ? na caikasyaivÃtiÓayÃnatiÓayau ÓaÇkÃrhau, ekatvavyÃghÃtÃt / avacchedaniv­ttyarthaæ kÃraïaviÓe«opÃdÃnamiti vaktavyam, tatra ca du÷khÃbhÃvasya sukhatvenÃnubhavasya niratiÓayatvÃt, tadanupapattiriti yo 'yaæ do«a ukta÷, sa samÃna÷ / tasmÃd du÷khÃbhÃvÃtiriktasukhasÃdhanaparyÃlocanayà janyamanityamanekaæ cÃbhyupeyam / na ca tathÃvidhasya muktau kathÃsambhava iti / j¤ÃnaÓabdaÓca j¤Ãyate 'sminnityadhikaraïavÃcaka÷ / Ãnantyaæ punarÆbhayÃntÃbhÃva eva, tatraiva lokavyutpatte÷ / ekamiti ca dvairÆpyanirÃkaraïaparam, ekatvasaækhyÃæ vÃca«Âe, loke tatraiva vyutpatte÷, lokÃvagataÓakteÓca vede bodhakatvÃt / tasmÃjj¤ÃnÃÓraya Ãtmeti siddham / [Ãtmano nÃnÃtvam--] vivÃdÃdhyÃsitaæ mayà sambaddhaæ mÆrtatvÃt, maccharÅravad -- iti nityatvÃnÃditvasarvagatatvasiddhi÷ / tasya cÃnekatvam, vyavasthÃnyathÃnupapatte÷ / anirvacanÅyatve nirÃk­te jÅvabhede 'vipratipatteÓca / dvà suparïà sayujà sakhÃyà samÃnaæ v­k«aæ pari«asvajÃte / tayoranya÷ pippalaæ svÃdvattyanaÓnannanyo abhicÃkaÓÅti / (mu 3.1.1) iti Órute÷ / asyà artha÷ -- dvau suparïau ÃtmÃnau sayujau = sahavartamÃnau sakhÃyau = ekakÃryakÃritvena, samÃnaæ v­k«am = ekaæ ÓarÅraæ pari«asvajÃte = ÃliÇgitavantau / tayorÃtmanormadhye eko = bhoktà pippalaæ svÃdu atti = sukhaviÓe«aæ bhuÇkte / anaÓnan anya÷ = abhoktà ÅÓvara÷ abhicÃkaÓÅti = sarvato 'tyarthaæ prakÃÓate iti vispa«Âo jÅvabrahmaïorbheda÷ / ajÃmekÃæ lohitaÓuklak­«ïÃæ bahvÅ÷ prajÃ÷ s­jamÃnÃæ sarÆpÃ÷ / ajo hyeko ju«amÃïo 'nuÓete jahÃtyenÃæ bhuktabhogÃmajo 'nya÷ / (Óvetà 4.5) itivat / na ca ÓrutipratÅto 'nyathà bhavitumarhati / kathaæ tarhi `neha nÃnÃsti kiæcana' (b­ha 4.4.19) iti, `m­tyo÷ sa m­tyumÃpnoti, ya iha nÃneva paÓyati' (kaÂha 4.10) iti ca, (liÇgÃt) nÃnÃtvadarÓane tadbhÃvopacÃrÃt / na ca sati prayojane nimitte copacÃra÷ pravartate, na cÃtra prayojanamastÅti vÃcyam, niyamÃsiddhe÷ / aj¤Ãtamukhye«u yavavarÃhÃdi«u gauïaÓabdaprayoge«u tadabhÃvÃt / sattÃbodhakalÃk«aïikagoÓabde ca, yathà gaurvÃhÅka÷ / yathÃhurvÃrtikakÃrÃ÷ --- bahujÃtiguïadravyakarmabhedÃvalambina÷ / pratyayÃn sahasÃjÃtÃn ÓrautalÃk«aïikÃtmakÃn // na loka÷ kÃraïÃbhÃvÃnnirdhÃrayitumicchati / balÃbalÃdisidhyarthaæ vÃkyaj¤Ãstu vivi¤cate // (Ólo vÃ??) asmadÃdigauïapratÅterhi cintà / v­ddhavyavahÃrÃgate«u gauïaprayoge«u ko 'yamÃgraha÷, yathà sar«aparase tailaÓabda÷? mukhye«u bÃdhakÃbhÃvÃt kathamupacÃra iti nÃÓaÇkanÅyam, pratyak«eïa Órutyà ca bhedapratÅte÷ / Ãtmà dravyatvavyatiriktÃparajÃtyÃdhÃrabhedena nÃnÃ, aÓrÃvaïaviÓe«aguïÃdhikaraïatvÃt, p­thivyÃdivat / tatra na mÆrtatvamupÃdhi÷, rÆpÃdau tadabhÃve 'pi sÃdhyÃnugamadarÓanÃt / makarandastu vivÃdapadÃni ÓarÅrÃïi, ekenÃtmanÃtmavanti, ÓarÅratvÃt, maccharÅravaditi / tasya nityatvam / viÓe«aguïà dravyatvena sÃdhanÅyÃ÷ / tasya guïÃ÷ -- buddhisukhadu÷khecchÃdve«aprayatnadharmabhÃvanÃsaækhyÃparimÃïap­thaktvasaæyogavibhÃgÃ÷ / prayatnÃÓraya Ãtmà / [manaso nirÆpaïam--] vivÃdapadamindriyajaj¤Ãnavi«aya÷, vastutvÃd ghaÂavat / vivÃdÃdhyÃsito mÆrtasaæyogÃsamavÃyikÃraïakaviÓe«aguïÃdhÃra÷, nityatve sati anityaviÓe«aïaguïavattvÃt, pÃrthivaparamÃïuvat / na ca tattvamupÃdhi÷, tvanmate ghaÂasyÃpyagnisaæyogajaviÓe«aguïÃdhÃratvÃt / na ca pÃrthivatvamupÃdhi÷, tvanmate ghaÂasyÃpyagnisaæyogajaviÓe«aguïÃdhÃratvÃt / na ca pÃrthivatvamupÃdhi÷, apakvana«ÂaghaÂe vyabhicÃrÃt / na cÃsmÃkamÃdyamupÃdhi÷, nabhasi tadabhÃve 'pi sÃdhyÃnugamadarÓanÃt / mana÷ paramÃïu, paraviÓe«aguïÃsamavÃyikÃraïÃÓrayatve sati nityatvÃt, taijasaparamÃïuvaditi kecit / tanna, sparÓavattve sati nityatvopÃdhe÷ / aïutvamÃtrasÃdhane sparÓavadamahattvamupÃdhi÷ / mÆrtatvamÃtrasÃdhane ca nityapadavaiyarthyam / tadvyatirikttasya hetutve kÃÓikÃk­to mate sparÓavattvamupÃdhi÷ / tamodravyatvapak«e sparÓavattvasya tamasyeva sÃdhyavyÃpakatve dravyasamavÃyidravyatvamupÃdhi÷ / etena mano mÆrtaæ vibhusaæyogitvÃdghaÂavadityapi nirastam, uktopÃdhikatvÃt / sukhÃdayo mÆrtasaæyogÃsamavÃyikÃraïakÃ÷, anityatve sati nityaviÓe«aguïatvÃt, pÃrthivaparamÃïurÆpadivaditi vibhÃgajaÓabdajaÓabdenÃnaikÃntÃdasÃdhanam / aÓabdatve satÅti viÓe«aïe parasyaiva vaiyarthyam / mÆrtaæ mana÷ ÓrotravyatiriktendriyatvÃdityapi nirastam, pÆrvoktopÃdhe÷ / avibhutve ca sparÓavattvaæ sÃdhanÃvacchinnasÃdhyavyÃpaka upÃdhi÷ / etenÃvibhu nityadravyatvÃdityanenÃmahattvasÃdhane sÃdhyavyÃpakatvÃt sparÓavattvaæ nopÃdhiriti ÓrÅvallabhoktaæ nirastam / na ca mano vibhu, 1 sarvadà sparÓarahitadravyatvÃt (nyà ku 3.1), 2 sadà viÓe«aguïarahitadravyatvÃt, 3 niravayavendriyatvÃt, 4 dravyÃnÃrambhakanityadravyatvÃt, 5 nityendriyatvÃt, 6 vij¤ÃnasamavÃyikÃraïasaæyogÃdhÃrendriyatvÃt, 7 sarvadà sparÓarahitadravyatvÃt, 8 nityaguïagrÃhakendriyatvÃt, 9 abhÆtatve satyarÆpitvÃt, kÃlavad, Ãtmavad, ÃkÃÓavaditi satpratipak«adÆ«aïe kathaæ svapak«asiddhiriti vÃcyam, manasa÷ sarvagatatvÃbhyupagame ÃkÃÓakÃlÃtiriktasya sÃdhayitumaÓakyatvena dharmigrÃhakapramÃïabÃdhÃÓrayÃsiddhayoranyatarÃkrÃntatvÃditi spa«ÂataramasmannyÃyalak«mÅvilÃse / prathamasya tamodravyatvavÃdinastatraivÃnaikÃntikatvam, sarvadetyasya ca vyarthatvÃt / etena dvitÅyat­tÅye dÆ«ite, saptame 'pivaiyarthyam, navame 'pi arÆpipadasya paraæ prati vaiyarthyam, tamaso 'bhÃvatvÃt / kiæ bahunà dravyatvÃvÃntarajÃtyaindriyÃsajÃtÅyadravyatvamupÃdhi÷ / 1 sparÓarahitatve sati aïu mana÷, 2 vij¤ÃnÃsamavÃyikÃraïasaæyogÃdhÃratve sati mÆrttaæ vÃ, 3 sukhagrÃhakendriyaæ vÃ, 4 aïvindriyaæ vÃ, 5 j¤ÃnajanakasaæyogÃÓrayaæ ja¬aæ mana÷, 6 j¤ÃnÃsamavÃyisaæyogÃÓrayamindriyaæ và / tasya guïÃ÷-- saækhyÃparimÃïap­thaktvasaæyogavibhÃgaparatvÃparatvasaæskÃrÃ÷ / e«Ãæ mÆrtatvadravyatvÃbhyÃæ siddhi÷ / 1 samavÃyikÃraïaæ dravyam, 2 guïavad dravyam / [10 tamasa ÃlokÃbhÃvamÃtratvanirÆpaïam--] 1) tamo nÃma dravyantaramasti / tadapi nirÆpaïÅyamiti cet, na, pramÃïÃsiddhe÷ / nÅlaæ tama iti pratÅti÷ pramÃïamiti cet, nÅlabuddhyasiddhe÷ / uktaæ ca ÓÃlikanÃthenÃpi-- apratÅtÃvevÃyaæ pratÅtibhramo mandÃnÃm' (pra paæ 321) iti / kathaæ tarhi padaprayoga÷? sitÃbhÃvavadupacÃrÃt / asitaæ nÅlamiti laukika÷ prayoga÷ / mukhye bÃdhakÃbhÃvÃditi cet, Ãlokanirapek«acak«u«o rÆpapratyayajanakatvÃsiddhe÷ / kÃraïÃbhÃve kÃryaæ jÃyate iti durghaÂametat / anyathà nÅlaghaÂasyÃpi grahaïaprasaÇga÷ / kathaæ tarhi chÃyÃyÃæ k­«ïasarpabhrama iti cet, do«avaÓÃt / pÆrvad­«Âak­«ïasarpÃdhyÃropako do«a iti / kimatra sÃd­Óyamiti cet, sitÃbhÃvatvam / na caivamatiprasaÇga÷, sÃd­ÓyamÃtrasyaiva bhrÃntij¤ÃnasÃmagrÅtvÃsiddhe÷ / upayujyante hi viÓe«ÃdarÓanÃdayo 'pi ÃlokÃbhÃvasahakÃriïo dharmÃdayo 'pi, vakradÅrghÃvayavÅndriyasaæyogÃdayaÓca do«Ã÷ / 2) mÃnasameva và svapnavibhramÃdÅti kecit / na caivamatiprasaÇga÷, cÃk«u«alokÃbhÃve karituragÃdismaraïaviÓe«asyÃpi tatra hetutvÃbhyupagamÃnnÃtiprasaÇga÷ / etena saækhyÃkriyÃdipratÅtirapi nirastÃ, tatraiva vipratipatte÷, ÓabdaprayogasyopacÃreïÃpyupapatte÷, laukikavyavahÃrasya ca samyugdhatvÃt / 3) ekadeÓina÷ punarnÅlapratÅtimabhyupagamya bhrÃntatvamÃcak«ate / yathÃhu÷ --- a¤janapu¤ja iva ÓÃrvaraæ tama iti bhrÃntiprakaraïe tatra pratibhÃsikabÃdhÃnupapatte÷ / anenÃpah­tavi«ayatvenÃnutthÃnÃdbÃdhakanirÆpaïaæ durghaÂamiti paÓyÃma÷ / 4) Óabdena vinà pratÅtisÃdhanaæ ca / tama÷ Óabdasya tarhi ko 'rtha iti cet, ubhayavÃdipratipanna ÃlokasaæsargÃbhÃva÷ / ÃlokaviÓe«e satyapi ÃlokÃntarÃbhÃvasyÃpi sambhavÃt prayogaprasaÇga iti cet, tatra kimÃlokÃbhÃvaprayogo 'sti, na vÃ? asti cet, tama÷Óabdaprayogo 'pyastu, kà no hÃni÷? paryÃyaÓabdatvÃt / atha yathà jvÃlÃyà ÃÓutaravinÃÓitvena madhye vinÃÓe vidyamÃne 'pi tatsad­ÓajvÃlotpattyà tirohitatvÃnna nÃÓavyavahÃra÷, tadÃloke satyÃlokÃntarÃbhÃvasya tirodhÃnÃnna tadabhÃvavyavahÃra iti / laukikapratÅtistu bhramatvenocyate / tattulyaæ te tarkakarkaÓamaterapyuktaparihÃraÓcak«urÃlokÃsahak­taæ rÆpigrÃhakaæ dravyagrÃhakendriyatvÃttvagvaditi vÃdina÷ kÃlagrÃhakaghrÃïenÃnaikÃntikaæ vyarthaviÓe«aïatà ca / cak«urÃlokanirapek«aæ dravyaæ g­hïÃti, indriyatvÃditi sÃdhane ghrÃïena prativÃdinÃnaikÃntikatà vivak«itÃ---sÃdhakatvaæ ca / na hi tava tathÃvidhaæ tama eveti lak«aïaæ kÃlÃderapi Ãlokanirapek«endriyagrÃhyatvÃt / 5) ÃlokabhÃvasyobhayavÃdisampratipannatvÃt tama÷ÓabdavÃcyatve nÃsti vipratipattirnÃtra prakaraïaæ vÃcyam / vivÃdÃdhyÃsita÷ ÃlokabhÃva÷ tama÷ÓabdavÃcya÷, itaretarÃbhÃvavyatiriktÃlokÃbhÃvatvÃt / yaditthaæ na bhavati, taditthamapi na bhavati, yathÃloka eva / anye tu tama ÃlokÃbhÃva÷, ÃlokÃnapek«acak«u«i satyevÃsati ca liÇgÃdau g­hyamÃïatvÃt, sampratipannÃlokÃbhÃvavaditi bruvate / tatra kau pak«asapak«au? bhinnÃbhinnÃviti cintanÅyamiti / yogimÃnasagrÃhyatvÃccÃvadhÃraïÃsambhavena hetvasiddhiÓca / tasmÃdevaæ prayogakrama÷ --- tama÷padamÃlokÃbhÃvavÃcakam, ÃlokÃnapek«acak«urgrÃhyavÃcakatvÃd, ÃlokÃbhÃvapadavat / nirÆpito dravyapadÃrtha e«a, navaprakÃro mudamÃtanotu / navÃtmakasya tridaÓÃdhipasya, trilokapÆjyatripurÃntakasya // iti ÓrÅmÃnamanohare dravyapadÃrtha÷ // _______________________________________________ [guïaprakaraïam] [1-4 rÆparasagandhasparÓÃïÃæ nirÆpaïam--] 1) pratyak«aæ rÆpe pramÃïam / vivÃdapadaæ ghaÂotpattyanantarakÃle jÃyate, ghaÂaguïatvÃt, sampratipannaghaÂasaæyogavat / na ca sÃmÃnyaguïatvamupÃdhi÷, tadgataparimÃïÃdÅnÃmapi paÓcÃdutpattiprasaÇgÃt / 2) vivÃdapadaæ kÃryaæ pÃrthivaviÓe«aguïatvÃdghaÂarÆpavat / na ca kÃryagatatvamupÃdhi÷, paramÃïusaæyogasaæskÃrÃdyavyÃpanÃt / 3) vivÃdapadaæ kÃryaæ saækhyÃparimÃïap­thaktvagurutvasaæskÃravyatiriktatve sati pÃrthivaguïatvÃt pÃrthivaparamÃïusaæyogavat / 4) vivÃdapadamagnisaæyogajaviÓe«aguïavad, anityaviÓe«aguïatve sati nityatvÃdÃtmavat / 5) vivÃdapadamavayavyÃÓrayakÃle na rÆpajanakamÃÓrayatvÃjjalÃïuvat / 6) vivÃdapadamÃÓrayanÃÓanÃÓyamÃnakÃryavyatiriktaguïÃÓraya÷, guïavattvÃtsamavÃyikÃraïatvÃdÃtmavat / 7) rÆpatvamanÃÓrite 'pi samavetam, rÆpajÃtitvÃtsattÃvat / 8) vivÃdÃÓrayo 'nekarÆpÃdhikaraïam na bhavati, avayavitvÃt, Óuklatantuvat / vivÃdapadaæ na nÅlatvÃdhikaraïam, pÅtÃrabdhatvÃt, vivÃdapadaæ na pÅtatvÃdhikaraïam, nÅlÃrabdhatvÃtpÅtavannÅlavacca / 9) vivÃdapadaæ pÅtatvÃdhikaraïam, pÅtÃrabdhatvÃt, pÅtavaditi cet na, viruddhajÃtisamÃveÓena bÃdhitatvÃt, anyathà vivÃdapadaæ gotvÃdhikaraïam, pÃrthivÃdityÃpi syÃt / rÆpatvÃvÃntarapÅtatvavyatiriktajÃtyanÃÓrayarÆpatvaæ copÃdhi÷ / etena Óuklaæ rÆpamekameveti nirastam, taratamabhÃvasyÃpi d­«Âe÷ / 10) nityatve satyanekÃrthe vartamÃnatvÃtsÃmÃnyamityuktaæ syÃt, tasya ca yÃvaddravyabhÃvitvÃt / pÃkaje«u raktapratyayo durghaÂa÷ / tadanekaprakÃram / guïatve sati cak«u÷sparÓanayormadhye cak«u«aiva grahaïÃrhaæ rÆpam / etena rasagandhasparÓà api nirÆpitÃ÷ / citrà api te 'vagantavyÃ÷ / 11) guïatve sati rasanagrÃhyo rasa÷ / 12) guïatve sati ghrÃïagrÃhyo gandha÷ / p­thivÅ sparÓavatÅ rÆpitvÃt, tejovat / vivÃdapadaæ sparÓavad, dravyÃrambhakatvÃt, tejovat / cak«u÷sparÓanayormadhye sparÓanenaiva grÃhyo guïa÷ sparÓa÷ / [5-6 saækhyÃp­thaktvayornirÆpaïam--] (I. ekatvaikap­thaktvayo÷ siddhi÷) 1) sparÓavad guïÃsamavÃyikÃraïÃdvi«ÂhaguïayorÃÓraya÷, dravyatvÃd mÆrtatvÃt, paÂÃrambhakatantuvat / na ca sparÓavattvamupÃdhi÷, sparÓavatÃæ ghaÂÃdÅnÃmapi tathÃvidhaguïadvayÃÓrayatvaprasaÇgÃt / na ca dravyÃsamavÃyikÃraïatvamupÃdhi÷, viÓe«aïavaiyarthyÃt / nirÆpÃdhikasya sÃdhyaparityÃge svabhÃvaparityÃgaprasaÇgÃt / tatrÃkÃÓÃdi«u yau guïau, tayorekamekatvaæ, aparamekap­thaktvam / anyatrÃpi tau pÆrvoktahetoreva sÃdhyau / 2) vipratipanna÷ saæyoga÷ svato 'dhikav­ttikÃryaikÃrthasamavetatvÃrha÷, saæyogatvÃt, tritantukÃrambhakasaæyogavat / 3) paramÃïava÷ saæyogÃdhikav­ttikÃryasamavÃyikÃraïam, aïutvÃd, dvyaïukavat / 4) vipratipanno 'vayavÅ kÃraïatvÃrheïa saha tulyÃÓraya÷, avayavitvÃd, dvyaïukavad dvitantukavacca / rÆpÃdÅnÃmekÃÓrayav­ttitvÃt, saæyogasya dvi«ÂhatvÃt / tricaturÃrabdhatvÃnna siddhasÃdhanatà / anenaiva yathà parimÃïasiddhirapi / (II. anekatvÃnekap­thaktvayo÷ siddhi÷) 1) vivÃdÃdhyÃsito buddhijaguïayorÃÓraya÷, dravyatvÃtsamavÃyikÃraïatvÃd, Ãtmavat / na cÃtmatvamupÃdhi÷, ÅÓvare vyabhicÃrÃt / atraikam-- anekatvasaækhyÃ, aparam-- anekap­thaktvamiti / 2) tadevaæ siddhayo÷ saækhyÃp­thaktvayorvyavahÃreïÃpi siddhi÷ / asti ca tÃvadekaæ dve trÅïi ityÃdivyavahÃra÷ / na cÃsau nirnibandhana÷, padatvavyÃghÃtaprasaÇgÃt / na cÃbheda ekatvaæ bhedasamuccaya÷ punaranekatvamiti yuktam / abheda÷ kiæ paÂastadatirikto vÃ? Ãdye (eka÷ paÂa iti) sahaprayogÃnupapatti÷, paryÃyatvÃt / dvitÅye saæpratipattidharmapadÃrtho 'sÃviti cet, kimatra pramÃïam? guïÃdÃvabhedavyavahÃra iti cenna, vyavahÃramÃtrÃdarthÃsiddhe÷, tasya gauïasyÃpi bahuÓo darÓanÃt / mukhye bÃdhakÃbhÃvÃt, kathaæ gauïatvamiti cet, na; sÃdhakasyÃpyabhÃvÃt / utpattikÃraïÃbhÃvasya vispa«ÂatvÃt / samavÃyyasamavÃyikÃraïayorabhÃvÃt, nimittakÃraïamÃtrÃdevotpattistu tatsiddhau satyÃæ kalpanÅyÃ, apratÅtestadasiddhe÷ / 3) yadyapyapek«ÃbuddhivaijÃtyasamavÃyÃd dvitvatritvadivyavahÃrÃïÃmapi bhedasamuccayo na saækaramÃpÃdayati, tathÃpyananusaæhitavaijÃtyÃdÅnÃæ bÃlagopÃlÃdÅnÃæ dvÃviti vyavahÃro 'yaæ na tannibandhana÷ dvyaïukaparimÃïaæ dvitvasaækhyayà vinà na ghaÂate / nityaparamÃïuparimÃïÃbhyÃæ paramÃïuparimÃïasyÃnÃrambhÃt, pracayasya cÃnÃÓaÇkanÅyatvÃt / kÃraïaparimÃïatvasya na sÃdhakateti vÃcyam, atrÃvÃntarÃtiÓayavattvasyopÃdhe÷, pracayajanye 'pi parimÃïe tasyÃnÃrambhakatvÃcca / tathÃpek«ÃbuddhyÃpi janyate, idamekamidamekamiti j¤ÃnÃnvayavyatirekÃnuvidhÃyitvÃt / na ca vya¤jakatvenopapatti÷, samÃnendriyagrÃhyasamÃnadeÓÃvasthitÃnÃæ yugapadindriyasambaddhÃnÃmindriyasambandhavyatirekeïa niyatavya¤jakavyaÇgyatvÃdarÓanÃt / ata÷ saæyogasamÃnatà dvitvasyeti / 4) eke dvitvaæ buddhijaæ niyamenaikapratipatt­vedyatvÃdityÃhu÷ / te«Ãæ j¤ÃnaprÃgabhÃvena vyabhicÃra÷ --- guïatve satÅti viÓe«aïe ÅÓvarecchÃyÃm, kÃryatve satÅti viÓe«aïe jÃgarÃdij¤Ãne / anvayavyatirekÃbhyÃæ cÃpek«ÃbuddhyabhÃve dvitvÃbhÃvopalambhÃttadvinÃÓasya dvitvavinÃÓahetutvam / anumÃnakramastu --- dvitvaæ nimittakÃraïanÃÓanÃÓyavyaktisamavetam, tajjÃtitvÃtsattÃvat / sattÃdinimittakÃraïÅbhÆtadehanÃÓanÃÓyamÃne yu¤jÃnasyÃntyasukhaj¤Ãne samavetam / evaæ sarvaæ p­thaktve vaktavyamiti / [7 parimÃïasya nirÆpaïam--] 1) vivÃdÃdhyÃsitaæ dvi«ÂhaguïÃnasamavÃyikÃraïÃnityaviÓe«aïaguïavyatiriktÃdvi«ÂhaguïÃÓraya÷, dravyatvÃjjalaparamÃïuvat / na ca sparÓavattvamÆrtatve upÃdhÅ, pavanapÃrthivaparamÃïau vyabhicÃrÃt / ÅÓvaro nityaviÓe«aguïavyatiriktÃnasamavÃyikÃraïÃdvi«ÂhaguïÃÓraya÷, ÃtmatvÃjjÅvavat / nityaikatvaikap­thaktvaparimÃïasÃdhanavivak«ÃyÃmanasamavÃyikÃraïamiti na vÃcyam / advi«Âha iti dvi«ÂhaguïatvÃvÃntarajÃtirahita iti boddhavyam, anyathà ekatvena siddhasÃdhanatà / 2) tathà vyavahÃreïÃpi sÃdhanÅyam --- asti tÃvadayaæ mahÃn, ayaæ mahÃniti vyavahÃra÷ / na cÃtra mahattvasÃmÃnyameva nimittam, taratamabhÃvasyÃnupapattiprasaÇgÃt / anyathà madhurarasasyÃpyucchedaprasaÇgÃt, madhuratvasÃmÃnyÃdeva dravyÃÓritÃd vyavahÃropapatte÷ / 3) pracayasaækhyÃparimÃïÃnÃmanvayavyatirekÃbhyÃæ tadutpattau kÃraïatvam / vivÃdÃdhyÃsito 'ïuparimÃïavyatiriktaparimÃïÃÓraya÷, dravyatvÃt / vivÃdÃdhyÃsito mahatparimÃïavyatiriktaparimÃïÃÓraya÷, dravyatvÃdghaÂavat paramÃïuvacca / na cÃtrÃïutvamahattve upÃdhÅ, rÆpÃdi«u vyabhicÃrÃt / dravyatvena viÓe«aïe vaiyarthyam / hrasvadÅrghavyavahÃrayoranyathÃnupapattiÓca pramÃïam / ÃÓrayanÃÓÃnnÃÓa ityatra prÃcÅnamanumÃnaæ vÃcyam / 4) dvitvÃsamavÃyikÃraïakav­ttiguïatvÃvÃntarajÃtÅyaæ parimÃïam / [8 saæyogasya nirÆpaïam--] 1) vivÃdapadamasamavÃyikÃraïajanyaæ kÃryatvÃdrÆpavat / na ca pradhvaæse vyabhicÃra÷, prÃgabhÃvapratiyogitvasya bhÃvatve satÅti viÓe«itasya tatrÃsiddhe÷ / na cÃtropÃdhiÓaÇkÃpyadhirohati, vispa«ÂaÓca ghaÂau saæyuktÃviti pratyaya÷ / nirÃk­taÓca k«aïabhaÇga iti nÃviraladeÓe utpÃdastannimittatvenÃÓaÇkanÅya÷ / karmasaæyogayo÷ tajjanakatvaæ pratyak«asiddhameva / 2) ÃkÃÓa Ãtmanà saæyujyate, dravyatvÃditi kecit / tanna, kriyÃvattvamÆrtatvayo÷ paratvÃparatvayorvopÃdhitvÃt / Ãtmà ÃkÃÓena na saæyujyate, amÆrtatvÃdrÆpavat / na cÃtrÃdravyatvamupÃdhi÷, ÃkÃÓe tadabhÃvena sapak«ÃvyÃpakatvÃt / 3) vibhÃgÃÓrayanÃÓÃbhyÃæ ca tasya nÃÓa÷ / ÃÓrayanÃÓottarasaæyogÃbhyÃæ ca vibhÃganÃÓa÷ / saæyogasya tvÃÓrayanÃÓavibhÃgÃbhyÃmeva nÃÓa ityuktam / nityatvÃtparamÃïvÃkÃÓayorÃÓrayanÃÓanÃÓyatvaæ tatsaæyogasya na sambhavati / sarvamuktipak«e ca virodhiguïaprÃdurbhÃvo 'pi durghaÂa÷ / ato nimittanÃÓanÃÓyatvamaÇgÅkriyate iti / anitya÷ sambandha÷ saæyoga÷, ghaÂajanakatadavayavani«ÂhaguïatvÃvÃntarajÃtÅya÷ saæyoga÷ / [9 vibhÃgasya nirÆpaïam--] 1) karma saæyogavyatiriktÃsamavÃyikÃraïam, saæyogavyatiriktatve sati asamavÃyikÃraïatvÃdrÆpavat / na cÃkarmatvamupÃdhi÷, ÃkÃÓÃdi«u vyabhicÃrÃt / asamavÃyikÃraïatve satÅti viÓe«aïe kevalasaæyogÃrambhakeïa saæyogena vyabhicÃrÃt / saæyogavyatiriktatve satÅti viÓe«aïe vaiyarthyam / na ca saæyogavyatiriktÃsamavÃyikÃraïatvÃditi saæyogasyaivÃsamavÃyikÃraïatvaæ pratÅyate iti bÃdhitavi«ayatvam, bhavatÃæ karmaïa÷ karmÃsamavÃyikÃraïatvÃt / na caivaæ prathamÃnumÃne siddhasÃdhyatÃ, mandagatau tadabhÃvÃt vyatiriktÃsiddhe÷ / tava ca saæskÃrasyÃpyasiddhe÷ / antyakarmaïa÷ karmÃjanakatvÃt, mama tasyaiva pak«atvÃt / 2) kiæ cÃsti tÃvadayaæ vibhÃgavyavahÃra÷ / na cÃsau nirnibandhana÷ / na ca saæyogÃbhÃvo nimittam, saæyoganÃÓe eva kÃraïabhÃvÃt / na ca karmaïa÷ tatra kÃraïatvam, guïÃnÃæ karmavinÃÓyatvÃdarÓanÃt / vipratipanna÷ saæyogo na karmanÃÓya÷, guïatvÃtsampratipannavat / na ca vibhÃgavinÃÓyo 'pi na bhavati, tasmÃdeveti sÃmpratam, pratiyogyasiddhyà vyÃptyasiddhe÷ / siddhi và tadvinÃÓakatvenaiva kalpanÃ, ni«kÃraïakÃryasiddhe÷ / 3) sa ca dvividha÷ --- karmajavibhÃgajabhedÃt / vivÃdÃdhyÃsito vibhÃgo na karmÃsamavÃyikÃraïaka÷, karmaikÃrthasamavetatvÃcchabdavat / vivÃdapadamÃtmÃtiriktaæ dravyaæ vibhÃgajanyaguïÃdhikaraïam, nityadravyatvÃdÃtmavat / na cÃtmatvamupÃdhi÷, ÅÓvare vyabhicÃrÃt / ÃkÃÓe ca vyÃptyabhÃvÃt / 4) anye tu dravyÃrambhakasaæyogavirodhivibhÃgotpattikÃle nÃvayavakarma ÃkÃÓÃdideÓÃd vibhÃgÃrambhakam, karmatvÃditi bruvate / tadasat, ÃkÃÓadeÓena vibhÃgamÃrabhate karmatvÃdityapi vaktuæ ÓakyatvÃt / tasmÃnna kÃraïavibhÃgÃdvibhÃga÷ syÃt / vivÃdapadamÃtmanà vibhajyate dravyatvÃditi pÆrvavaddÆ«aïÅyam / 5) ÃÓrayavinÃÓottarasaæyogÃbhyÃæ ca tadvinÃÓa÷ / uttarasaæyogÃdvinÃÓa÷ paÓcÃdapi kathaæ vibhÃgapratyayÃnuv­tterapi na vÃcyam, pratyayasyaivÃsiddhe÷, Óabdaprayogasya cÃnyathÃpyupapatte÷, ÓravaïamÃtrÃdeva mukhyatvÃnirïayÃt / saæyogasaæsargÃbhÃve vibhÃgapadasyÃpi na p­thak saæketa÷, saæyogaprÃgabhÃve 'pi vyavahÃradarÓanÃt / saæyogasamÃnÃÓrayatve sati saæyogavinÃÓako vibhÃga÷ / [10-11 paratvÃparatvayornirÆpaïam--] 1) vivÃdapadaæ paramÃïuv­ttyadvi«Âhaguïajanakam, paramÃïavo và kÃryav­ttyadvi«Âhaguïajanakà mÆrttatvÃt, pÃrthivaparamÃïuvadghaÂavacceti / vivÃdapadaæ svÃrabdhadravye guïajanakam, dravyatve sati dravyÃrambhakatvÃdÅÓvaravat / vivÃdapadaæ paramÃïujanyam, karmahetvadvi«ÂhaguïÃÓrayam, mÆrttatvÃdaguïatvÃtpÃrthivaparamÃïuvat / tadevaæ siddhayo÷ parÃparavyavahÃrÃdapi siddhi÷ / anvayavyatirekÃbhyÃæ cÃdityaparivartanadeÓasaæyuktasaæyogÃlpÅyastvabhÆyastvaj¤Ãnasya hetutvam / vya¤jakatve pÆrvavad do«o 'nusandheya÷ / 2) vivÃdÃdhyÃsito 'dvi«ÂhabuddhijaguïayorÃÓraya÷, vij¤ÃnÃsamavÃyikÃraïÃdhÃratvÃdÃtmavat / aÓrotrÃïÃmaviÓe«aguïavatvÃt / kÃryadravyeïa svasamavÃyikÃraïena k­tÃdvi«Âhaguïena guïatvÃvÃntarajÃtÅyaæ paratvam / samavÃyikÃraïena svakÃrye kriyamÃïenÃdvi«Âhaguïena guïatvÃvÃntarajÃtÅyamaparatvam / kÃraïavinÃÓÃd vinÃÓa÷ / [12 buddhernirÆpaïam--] 1) buddhau pramÃïaæ na vaktavyam, sarvatantrasiddhÃntasiddhatvÃt / tadanabhyupagame svavacanavirodhÃdaya÷ prasa¤janÅyÃ÷ / j¤Ãnatvaæ asmadÃdimÃnasapratyak«avyaktisamavetam, j¤ÃnajÃtitvÃtsattÃvat / asmadÃdÅtyavivak«ÃyÃæ prameyatvÃdikaæ yogipratyak«asÃdhakamanusandheyam / pratyak«atvÃnabhyupagame j¤ÃnÃbhyupagamo nirmÆla÷, tatkÃraïenaiva tatkalpakavyavahÃropapatte÷ / anavasthà tu nÃsti, ad­«ÂÃdikÃraïasÃmagryà niyÃmakatvÃt / rÆpÃdivadudbhÆtatvasyÃpi j¤Ãne 'nabhyupagatatvÃt, tathÃvidhasyaiva pratyak«atvÃt / 2) prabhÃkaramate vivÃdapadaæ na mÃnasapratyak«aæ j¤ÃnatvÃditi na sÃmpratam, sarvamuktipak«e d­«ÂÃntÃsiddhe÷, anyasminnapi prabhÃkarasya sarvadà ekatve niÓcÃyakÃbhÃvÃt / na ca ghaÂaæ jÃnÃmÅtyatra kalpanÃlÃghavÃdekameva j¤Ãnaæ kalpanÅyam --- ityarthÃpattyupanyÃso do«a÷ syÃt, na hi pareïÃnekatvasÃdhane sopanyastà / 3) kiæ ca j¤Ãnaæ pratyak«aæ vastutvÃdghaÂavat / na cÃj¤ÃnatvamupÃdhi÷, tava sarvaj¤Ãnasya pratyak«atvÃsiddhe÷ / na¤aÓcetaretarÃbhÃvavÃcakatve 'pi viÓe«aïavaiyarthyÃt / j¤Ãnavyatiriktatvamiti tasyÃrtha÷ / tatra ca na j¤Ãnapadasyopayoga÷ / na ca j¤Ãnaæ mÃnasapratyak«aæ na bhavati, j¤ÃnatvÃditi sÃmpratam, asÃdhÃraïatvÃt / na ca mÃnasapratyak«atve 'navasthÃdo«a÷, yogyabhyupagamavÃdinÃæ tasyÃsambhavÃdado«Ãcca / tasmÃjj¤Ãnaæ mÃnasapratyak«amiti / (1 akhyÃtivÃdanirÃsa÷--) atha kecidakhyÃtiæ samarthayanti, vivÃdapadaæ rajatavi«ayaæ rajataj¤ÃnatvÃditi bruvate / te tu pra«ÂavyÃ÷--- kimidaæ rajataj¤Ãnaæ nÃma? 1 rajatasya j¤Ãnaæ rajataj¤Ãnam? 2 rajataæ tajj¤Ãnaæ ca rajataj¤Ãnamiti vÃ? 3 rajataÓabdollekhi j¤Ãnaæ vÃ? 4 rajatÃrthina÷ prav­ttihetubhÆtaæ j¤Ãnaæ vÃ? na prathama÷, «a«Âhyarthasya vi«ayavi«ayibhÃvavyatirekeïÃnyasyÃsambhave sÃdhyÃviÓi«ÂatvÃt / na dvitÅya÷, ubhayÃsiddhe÷, j¤Ãnasya nirÃkÃratvÃt / nÃpi t­tÅya÷, ullekhÃrthasya viÓe«aïatve 'siddhe÷ / tajj¤Ãnajanitasm­timÃtrayogitve pÆrvapadaj¤ÃnenÃpi rajatapadasya smaraïasambhavena vyabhicÃrÃt / na caturtha÷, vivekÃgrahaïavÃdinÃmidamiti j¤ÃnasyÃpi ÓuktikÃlambanasya taddhetutvena vyabhicÃrÃt / etena rajatamiti pratyuktam, pÆrvoktapak«ÃdbahirbhÃvÃbhÃvÃt / yacca vimataæ j¤Ãnaæ yathÃrthaæ j¤ÃnatvÃditi bruvate, tatrobhayavÃdipratipannaj¤ÃnavyakterasiddhatvÃdÃÓrayÃsiddhi÷ / rajatÃrthina÷ prav­ttyanyathÃnupapattiparikalpitatajjanakaj¤ÃnamÃtrasya pak«ÅkÃre pramÃïabÃdha÷, svasamÃnavi«aye«ÂasÃdhanaj¤ÃnajanyatvÃtprav­tte÷ / tvayÃpyetasya samyagrajataprav­ttÃvabhyupagamÃt / tatrÃpi vivekagrahaïamÃtrasyaiva prayojakatve padÃnÃmanvitÃbhidhÃyitvabhaÇgaprasaÇga÷ / bÃlakasya svÃtmani vivekÃgrahaïamÃtrÃtprav­ttiæ paÓyata uttamav­ddhavÃkyaprayogÃnantaraæ pravarttamÃnamadhyamav­ddhaprav­tterapi tanmÃtrapÆrvakatvakalpanÃt / tadakÃraïibhÆtamapi tatra viÓi«Âaj¤ÃnamavyabhicÃrabalena prav­ttipÆrvak«aïe kalpyate / tatra ca Óabdasya kÃraïatvamiti vadato 'bhyupagatasiddhÃntabhaÇga÷, tasya ca prav­ttimÃtreïaiva kalpanÃbhÃvÃt / cak«uÓcÃk«u«asatyaj¤ÃnÃtiriktaj¤Ãnajanakam, indriyatvÃttvagvat / vivÃdapadaæ svasmÃritapadÃrthÃnvayabodhakam, ÃkÃÇk«ÃsannidhimatpadakadambatvÃtsampratipannavat / na ca yogyatÃvattvamupÃdhi÷, anÃkÃæk«itÃsannihitapadÃnÃæ yogyatÃvattve 'pyabodhakatvÃt / ÃkÃæk«ÃsannidhibhyÃæ viÓe«aïe viÓe«yavaiyarthyÃt / tasmÃdastyayathÃrthaæ j¤Ãnam / (2 apramÃj¤Ãnasya bhedÃ÷--) tacca lokaprav­ttyanusÃreïa niÓcayÃniÓcayabhedena bhinnam / aniÓcayo 'pyanadhyavasÃya÷ saæÓaya iti / mithyÃniÓcayo viparyaya÷ / viruddhakoÂisaæsparÓyaniÓcaya÷ saæÓaya÷ / viruddhakoÂyasaæsparÓyaniÓcayo 'nadhyavasÃya÷, asmÃbhirapyanavadhÃraïatvasya saæÓayÃnadhyavasÃyayorabhyupagate÷ / tena cÃsmaduktÃvÃntarabhedasyÃbhyupagatatvÃdbhÃsarvaj¤ena sahÃsmÃkaæ nÃsti vipratipattiriti nÃtra prapa¤cyate / tarkastu nÃnyo 'sti, anadhyavasÃyalak«aïenaiva saæg­hÅtatvÃt / [3 pratyak«aj¤Ãnasya nirÆpaïam--] cak«uÓcak«urjanyasavikalpakavyatiriktaj¤Ãnajanakam, indriyatvÃnmanovat / vivÃdapadaæ pratyak«am, vastutvÃtprameyatvÃdghaÂavat / pratyak«asÃmagryasadbhÃva upÃdhiriti kaÓcit / tanna, tasyÃpi sÃdhanÃt / anupapannametad, bÃdhitavi«ayatvÃd, bÃhyendriyÃsambaddhavi«ayatvÃt, manaso bÃhye 'rthe 'svÃtantryÃt / anyathÃtiprasaÇgÃditi cet, nÃtiprasaÇgo hi bÃdhaka÷ syÃt, tanniyÃmakamukhena sÃdhako 'pi bhavi«yati / Ãtmà j¤Ãtavya iti vÃkyaprasiddho yogajo dharma÷ sarvadarÓitvÃdiphalaka÷ / na ca nÃsau dharmakalpaka÷, tena vinÃnupapatterabhÃvÃditi sÃmpratam, yogavatÃæ viÓi«Âakule 'pyutpÃdasya tattvaj¤Ãnopayogino dharmaviÓe«amantareïÃsambhavÃt / yadÃha bhagavÃn svayameva-- `ÓucÅnÃæ ÓrÅmatÃæ gehe yogabhra«Âo 'bhijÃyate' (gÅ 6.11) iti / asmadÃdij¤Ãnotpattyarthamindriyamarthena saæyogasamavÃyÃvapek«ya yathÃyogaæ karoti / saæyuktasamavÃyastu na saæyogasamavÃyavyatirekeïÃnyo 'sti / anyathà padÃrthÃntaratvaprasaÇgÃditi na prapa¤cyate / nityamÅÓvaraj¤Ãnaæ yathÃrthaparok«amiti pratyak«am / (4 anumitij¤Ãnasya nirÆpaïam--) (4.1 syÃdetat --) anumitau kiæ pramÃïamiti cet, pratyak«amiti brÆma÷ / bhavati hi vahnimÃn parvata iti j¤Ãnamiti hi dÆradeÓasthasya kasyÃpi mati÷ / tathÃpi tena tasyÃnumititvaæ kathamavagamyate iti mà voca÷, pratyak«atve' pi samÃnatvÃt / tatkÃraïÃnumÃne kiæ pramÃïamityapi na vaktavyam, tatkiæ pramÃïamÃtraæ siddham, yena viÓe«e praÓna÷ syÃt? tatsiddhau cÃnena pramÃïenÃnvayavyatirekÃparanÃmnà pratyak«asÃmagrÅpravi«ÂenÃnyena và siddhiriti yatki¤cidetat / (4.2 vyÃptisvarÆpam--) nanu karaïaæ bhavadbhirucyamÃnamanupapannam, vyÃpterabhÃvÃt, siddhÃyÃæ và j¤ÃtumaÓakyatvÃt, na, nirupÃdhikasambandhasya vyÃptitvÃt / ka÷ punarupÃdhiriti cet, yena vinà yayo÷ sahabhÃvÃdarÓanaæ tatra yena yasya vyabhicÃra÷, sa tasminnupÃdhiriti / d­«ÂÃntamÃtravyÃpako vÃ, sÃdhanavyÃpakatve sati sÃdhyavyÃpako và / sa dvividha÷--- anvayopÃdhirvyatirekopÃdhiriti / ubhÃvapi ÓaÇkitau niÓcitau ca / vivÃdapadaæ sattÃrahitaæ jÃtitvÃtsattÃvadityatra sattÃsvarÆpamupÃdhi÷ ÓaÇkyate / agni«omÅyahiæsà pÃpasÃdhanaæ hiæsÃtvÃdityatra ni«iddhatvamupÃdhirniÓcÅyate, sÃdhanenÃvinÃbhÃvÃbhÃve 'pi sÃdhyena saha suvarïasteyÃdi«upÃdheranugamadarÓanÃt / k«ityÃdikamakart­kaæ ÓarÅriïÃjanyatvÃdvyomavadityatrÃjanyatvamupÃdhirniÓcita÷, viÓi«Âasya prayojakatvakalpanÃyÃæ pramÃïÃbhÃvÃt / sarvaæ kÃryaæ nityaprayatnapÆrvakaæ kÃryatvÃdvyatirekeïÃkÃÓavadityatrÃprayatnapÆrvakatvamupÃdhi÷ / sÃdhye viÓe«aïasyopÃdÃnamanvayini dÆ«aïam, vyatirekiïi tu tadabhÃvasya sÃdhanatvenopayoge tasya vyavacchedakatve nopayoga iti viÓe«aïavaiyarthyam / dhÆmagatakaÂukatvÃdivad dÆ«aïameva / etena ÓaÇkitopÃdhirapyÆhya÷ / sÃdhyasÃdhanabhÃvaÓca vyÃptisthala eva vivak«ita iti / vyatirekeïÃpi tatrÃnvayisamÃnatvameveti caramalak«aïasyÃpi tatra sambhava÷ / na copÃdhyabhÃvo j¤Ãtuæ na Óakyate / ad­«ÂÃnÃæ prathamapiï¬a evÃbhÃvenopÃdhitvÃnupapatte÷ / na hyavidyamÃnaæ japÃkusumamupÃdhirbhavati / te«Ãæ pa¤capiï¬ÃdarÓanenÃbhÃvo niÓcÅyate / atÅndriyopÃdhiprasa¤janaæ tu nÃnumÃnamÃtrasadbhÃve 'pi bhavitumarhati, nirbÅjatvÃt / anumÃnaviÓe«e tu vÃdiprativÃdyabhyupagataæ tatpadÃrthaviÓe«asvarÆpanirÆpaïena nirÃkartavyamiti / (4.3 parÃrthÃnumÃnam--) tatra pratij¤ÃhetunidarÓanÃnusandhÃnapratyÃmnÃnÃtmakaæ vÃkyarÆpaæ parÃrthÃnumÃnam / tatrÃkÃæk«Ãkrameïa laukikapadaprav­tte÷ / siddhasÃdhyatÃyÃÓca parihÃrÃrthamÃÓrayaj¤Ãnasya ca prathamamÃkÃæk«itatvÃt prathamata÷ pratij¤Ãvacanam / tadanantaraæ heto÷, tadÃÓrayatvÃt / kÃraïamÃtrasiddhau viÓe«e jij¤ÃsÃyÃæ satyÃmÃkÃæk«ÃparyÃlocanayà hetumÃtrasyaiva vacanam / tadanu dharmajij¤ÃsÃyÃæ satyÃæ vyÃpterÃkÃæk«itatvÃttannirÆpaïam / tadanantaraæ sarvavÃkyÃnÃmekavÃkyatÃpratipÃdanÃya sÃdhyasiddherabhila«itÃyÃ÷ khyÃpanÃya nigamanavacanam / tathà hi Óabdo 'nitya÷ kÃryatvÃd, yatkÃryaæ tadanityaæ yathà ghaÂa÷, kÃryaÓca Óabda÷, tasmÃcchabdo 'nitya÷ / pak«avacanaæ pratij¤Ã, hetuvacanamapadeÓa÷, d­«ÂÃntavacanamudÃharaïam, d­«ÂÃntavacanÃnantarahetuvacanamupanaya÷, upanayÃnantaraæ sahetukaæ pratij¤Ãvacanaæ nigamanam / gamyamÃnÃrthatvÃnnigamanaæ na prayoktavyamiti cenna, tasyÃdÆ«aïatvÃt / anyathà hetumÃtrameva prayoktavyaæ syÃd, vidu«Ãæ viÓi«ÂÃrthasyÃrthÃdeva pratÅte÷ / (4.4 avayavadvayavÃda÷--) vayaæ tanna budhyÃmahe, sÃdhanÃnupayuktavacanasyÃdhikatvÃt / prativÃdinà hi sÃdhanajij¤Ãsà k­tà kiæ pramÃïamiti / tatra yÃvadaÇgaviÓi«Âaæ sÃdhanam, tÃvad vaktavyam / aÇge ca dve eva vyÃptipak«adharmatve / na hi tato 'dhikaæ prav­tyaÇgam / tadadhikabhÆtaæ j¤Ãtavyaæ kimasti? kÃlÃtyayÃpadi«ÂasyÃnaikÃntike 'ntarbhÃvÃt / nirupÃdhikÃnumÃnadvayasya caikatrÃsambhavÃt / sambhave và vastuno dvyÃtmakatvaæ ko nivÃrayet? nirupÃdhikasya sÃdhyaparityÃge svabhÃvaparityÃgaprasaÇgÃt / tadevaæ sthite rÆpadvaye, tatpratipÃdanÃrthaæ vacanadvayameva vaktavyam, heto÷ pak«adharmatÃvacanena viÓi«ÂavÃcinà tatsiddhe÷ / tasmÃdyatkÃryam, tadanityaæ yathà ghaÂa÷, kÃryaÓca Óabda ityanvayini / yannityam, tadakÃryaæ yathà vyoma, kÃryaÓca Óabda iti vyatirekiïi / tasmÃdavayavadvayameva prayoktavyam / anvayavyatirekÅtyaparo ne«yate, ekenaivÃnumitisiddhau samuditasya hetutve pramÃïÃbhÃvÃt / avinÃbhÃvajanitaparok«Ãnubhavo 'numiti÷ tatsÃdhakatamamanumÃnam / tallak«aïarahitaæ tatsad­ÓamanumÃnÃbhÃsam / (4.5 hetvÃbhÃsÃ÷--) taccÃsiddhaviruddhÃnaikÃntikabhedabhinnam / aniÓcitapak«av­ttirasiddha÷, Óabdo 'nitya÷ cÃk«u«atvÃditi / sa cobhayÃsiddho 'nyatarÃsiddhaÓca / pak«avipak«ayoreva vartamÃno heturviruddha÷, nitya÷ Óabda÷ kÃryatvÃditi / asÃdhakatvaj¤Ãpakatvaæ hi dÆ«aïam / sÃdhyaviparÅtÃnaupÃdhikasambandhitayà viruddhasya liÇgatà / nanu sÃdhyaviparÅtagÃmità kvacidvyabhicarati, yenÃnaupÃdhikatve samarthaæ syÃdato viÓi«Âaæ na dÆ«aïamiti cet / tanna, jalpavÃdayorhi parasÃdhanaæ nivartya svapak«e sÃdhanaæ vÃcyam, ato lÃghavÃya viÓi«ÂopanyÃsa÷ / sÃdhanÃntaraæ tu na vÃcyameva / vitaï¬ÃyÃæ tu vipak«av­ttità paramudbhÃvyÃ, anumityutpattipratibandhakatvaæ ca dÆ«aïam / sÃdhyatadabhÃvayorvartamÃnatvena j¤Ãto 'naikÃntika÷ / sa ca niÓcita÷, ÓaÇkitaÓca / sa ka÷? anitya÷ Óabda÷, prameyatvÃditi niÓcita÷ / mano vibhu, sarvadà sparÓarahitadravyatvÃditi ÓaÇkita÷, sopÃdhikatvÃt / (4.6 d­«ÂÃntÃbhÃsa÷--) d­«ÂÃntÃbhÃsastu sÃdhyavikalasÃdhanavikalavyÃptyakathanaviparÅtavyÃptikathanÃÓrayahÅnÃ÷ / sÃdharmyodÃharaïavaidharmyodÃharaïe sÃdhyavyÃv­ttasÃdhanavyÃv­ttÃvyÃptikathanaviparÅtavyÃptikathanÃdÅnÃmudÃharaïÃni tu praÓastapÃdairabhihitÃnÅti na prapa¤cyante / ubhayavikalastu nÃsti, tasya sÃdhyasÃdhanavikalÃbhyÃmanatirekÃt / na hi kÃlÃtyayÃpadi«ÂÃnaikÃntikatvaæ nÃma samuditamasti dÆ«aïam / (5 Ãr«aj¤Ãnasya nirÆpaïam--) Ãr«asadbhÃve kiæ pramÃïamiti cet, pratyak«amiti bruma÷ / asti tÃvadvipratipannà pratibhà kvacidarthÃvisaævÃdinÅ / tasyà anadhigatÃrthagant­tvÃdanubhÆtitvaæ siddham / na caitadatiriktaæ prÃmÃïyaæ nÃma yat sÃdhanÅyamavaÓi«yate / na cÃrthÃvisaævÃditvameva nÃsti, bÃdhakÃbhÃvÃt / na ca pratibhÃtvÃdarthavisaævÃda÷, aparok«atvÃt / anyathà pratyak«asyÃrthavisaævÃdaprasaÇgÃt / nanu j¤ÃnÃvisaævÃditvagrÃhakapratyek«aïa tatpÆrvakÃbÃdhitatatprav­ttibhyÃæ tajj¤Ãnavi«ayÅk­tÃrthasya yathÃrthasya kriyÃkÃritvena bÃdhitavi«ayatvÃdanumÃnasyaiva durbalatvamiti cet, sama÷ samÃdhi÷ / pratibhÃtvÃviÓe«e 'pi kathamekasya saævÃditvam, aparasya visaævÃditvamiti cet, na, aparok«atvÃviÓe«e 'pi pratyak«asya kasyacitsaævÃditvaæ kasyaciditi kuta÷? avÃntaravaijÃtyÃditi cet, tulyamastu pratibhÃyÃæ prÃmÃïyam / tathÃpi pÆrvayorantarbhÃva iti cet, na, avinÃbhÃvÃnapek«atvenÃnumitÃvanantarbhÃvÃt / parok«atvÃnna ca pratyak«am / kathaæ punarasyÃ÷ parok«atvamiti cet, anumiterapi parok«atà katham? indriyavyÃpÃrÃbhÃve utpadyamÃnatvÃditi cet, samÃnametat / anta÷karaïasya vyÃpÃro 'stÅti cet, samÃnam / dharmaviÓe«ajatvÃdyogipratyak«ÃntarbhÆtamiti cet, na, dharmaviÓe«ajatvÃsiddhe÷, dharmaviÓe«amÃtrajanyatvasya vyabhicÃrÃt / avinÃbhÃvanirapek«a÷ samyak parok«Ãnubhava Ãr«a÷ / svasamÃnavi«ayasaæskÃrajaæ smaraïam / yathÃrthasya pramÃïabhÃve nÃsti vipratipatti÷, parairapi tasya samyaganubhavatvÃbhyupagamÃt, tÃrkikairapi yathÃrthaj¤Ãnatvasya tatrÃnirÃkaraïÃt / tasmÃtsamyaganubhava÷ prameti pÆrvÃcÃryÃ÷ / yathÃrthaæ j¤Ãnaæ prameti navÅnÃ÷ / ayameva ca bhëyakartturabhiprÃya, anyathà pramÃïamadhye tatpaÂhanamasaÇgataæ syÃt / na hi pramitividyÃÓabdayorloke 'rthabhedo 'sti / tasmÃccaturvidhaæ pramÃïam / ((tathà Órutism­tipratyak«amaitihyamÃnacatu«Âayamiti / )) (6 ÓabdapramÃïasyÃnumÃne 'ntarbhÃvanirÆpaïam--) nanu tato 'tiriktÃnyapi ÓabdÃdÅni santÅti cet, na aprasiddhe÷ / nadyÃstÅre pa¤ca phalÃni santÅti vÃkyÃdarthapratyayo jÃyate iti cet, atra kasya kÃraïatvamiti vibhÃvyatÃm--- na pratyak«asya, arthasyÃvispa«ÂatvÃt / nÃnumÃnasya vyÃpterabhÃvÃt / na hi nadyÃstÅre pa¤ca phalÃni santÅti vÃkyena nadÅtÅraphalasambandhasyÃvyabhicarita÷ sambandha÷, anÃptavÃkye tadabhÃvÃt / Ãptatve satÅti viÓe«aïe pÆrvamarthasiddherasiddho vÃkyÃrtha÷, samyagj¤Ãnavata eva tattvÃt / tadetadasat, puru«aviÓe«oktatvasya hetuviÓe«aïatvenaivopÃdÃnÃt / tena ca proktasyÃpyanumÃnÃnnÃprayojakatà / yatra tu taduktasyÃpi vyabhicÃra÷ kvacit, tatra tadvyatiriktatve satÅtyapi viÓe«aïam, viÓi«Âasya vyÃptibalena sÃdhanatvam / yatra tu vyabhicÃrasthalaæ syÃt, tatra nÃrthaniÓcaya÷, kintu sandeha eva, etÃvatÃpi laukikÃnÃmarthe sandehÃdeva prav­ttisiddhe÷ / (7 vedÃnÃæ pauru«eyatvanirÆpaïam--) vedasya puru«aviÓe«ak­tatvÃbhÃvena kathamanumÃnamiti cet, tarhyÃptoktatvasyÃpyabhÃvenÃprÃmÃïyaprasaÇgÃt / na ca svata÷ prÃmÃïyaæ vedasya, samyaÇmithyÃbodhasÃdhÃraïÃtiriktakÃraïajanyatvÃt / tathà hi pramà samyaÇmithyÃbodhasÃdhÃraïÃtiriktakÃraïajanyÃ, kÃryatvÃd, apramÃïyavat / samyaktvaæ niyataj¤Ãne 'pi kadÃcinna nirdhÃryate, niÓcayatvÃniÓcaye 'pi sandehavi«ayatvÃd, apramÃvat / vivÃdÃspadaæ kÃryam, vedajanyamatijam, kÃryatvÃdghaÂavat / ÅÓvarak­tatvÃviÓe«e 'pi buddhÃdivÃkyÃnÃmÃgantukado«asamavadhÃnÃdaprÃmÃïyam, buddhÃdÅnÃmanÃptatvÃt / vedÃrtho vedanirapek«apramitivedyo, meyatvÃdghaÂavat / vedÃrtho vedanirapek«asvÃlambanamatyÃdhÃraviracitavÃkyameyo meyatvÃt, sampratipannavat / yacca vedasyÃdhyayanaæ sarvaæ gurvadhyayanapÆrvakam / vedÃdhyayanasÃmÃnyÃdadhunÃdhyayanaæ yathà // (Ólo và vÃkya 366) tatra ca gurvadhyayanapÆrvakatvamÃtre siddhasÃdhyatà / brahmaïo 'pi jÅvaviÓe«asya suptaprabuddhavatkalpÃntarÃnubhÆtavedasmaraïÃt / na ca pravÃhavicchedÃdapraïet­pÆrvakatvaprasaÇga÷, uccÃryamÃïavÃkyasad­ÓavÃkyaj¤Ãnanirapek«asyaiva tatra kart­tvÃbhyupagamÃt / svatantrapuru«apraïet­tvavivak«ÃyÃæ tu sÃdhyavikalatvam / ubhayavÃdisampratipannapak«ÃÇgÅkÃre 'pi siddhasÃdhyatà / aparatra cÃÓrayÃsiddhi÷ / bhÃratÃdhyayanÃderapi evaæ kuÓaækyatvÃt / tatsaæpradÃyÃvicchede satyasmaryamÃïakart­katvÃditi tu mama? tava? uta yasya kasya sÃdhÃraïyena veti? prathamat­tÅyacaturthe«vasiddhi÷ / dvitÅye tu vyabhicÃra÷ / ata eva madanumÃne ... {One line lost in the MS.} anyathà siddhasÃdhanatvÃdakÃryatvaæ copÃdhi÷ / (8 upamÃnapramÃïasyÃnumÃne 'ntarbhÃvanam--) upamÃnaæ tu madÅyà gauranena sad­ÓÅti gosad­ÓagavayamÃlokayato 'numÃnameva / kathamiti cet, bhavati hi pÆrvaæ gavi gavayasÃd­Óyamityanumiti÷ / anugatadharmasya gavaye 'pi vartamÃnasya pratyak«agrahaïÃrhatvÃt, mÃnÃntaropanÅtasyÃpi viÓe«aïatvopapatte÷ / athavà madÅyà gauranena sad­ÓÅ, svasÃd­ÓyenaitadavacchedakatvÃd, bhrÃt­bhaginÅvat / anyathà gavayasÃd­ÓyasyÃpyagrahaïaprasaÇgÃt / pratyak«amate tadanu viÓe«aïaviÓe«yabhÃvasya kÃmacÃratvadarÓanena sÃd­ÓyÃvacchinnagavyanumÃnam / saæj¤Ãsaæj¤isambandhaka÷ svasandigdhe nyÃyasampÃditavyakti÷ paÓcÃnniÓcitavÃkyÃrthamavabudhyate iti / sÃd­ÓyamÃtrasya gavayapadavÃcyate apratÅtagÆnÃmavyavahÃraprasaÇgaparyÃlocanayà nirnimittapraÓnÃnanuguïyacintyamÃnÃptasyÃnyathÃkathakatvÃsambhÃvanena ca sÃd­Óyasyopalak«aïatve nirïÅte tadeva vÃkyaæ gavayapadasya gavayatvanimittatvaæ bodhayati / gavayaÓabda÷ gavayatvavÃcaka÷, asati v­ttyantare 'bhiyuktai÷ prayujyamÃnanaimittikapadatvÃdgotve goÓabdavat / na ca viÓe«aïÃsiddhi÷, v­ttyantarÃbhÃvatvasya tvayÃpyabhyupagatatvÃt / anyathÃnumÃnasyÃprav­tti÷, anugrÃhakatarkÃbhÃvÃt / vivÃdapadaæ gavayapadanimittam, viÓi«ÂajÃtitvÃdvyatirekeïa gotvavaditi / (9 arthÃpatterapyanumÃnatvopavarïam--) arthÃpattirapyanumÃnam / tathà hi sambandhabodhamantareïÃnupapadyamÃnÃrthadarÓane 'pi pramiterupapatti÷, buddhe tu sambandhe bhavato 'pyanumitireva / pramÃïadvayavirodho 'pi sÃvakÃÓÃnavakÃÓayo÷ sÃvakÃÓasya vi«ayasaækoca iti vyÃptidarÓanavato gehÃnupalabdhiæ niravakÃÓÃæ paÓyatastadvirodhijÅvanavÃkyaæ sÃvakÃÓaæ paÓyatastasya vÃkyasya bahirvi«ayatvapramitiranumitireva / ÓrutÃrthÃpattistu na ÓaÇkÃmapyÃrohati, vÃkyamantareïa vÃkyÃnupapatterabhÃvÃt na hi pÅno devadatto divà na bhuækte' iti vÃkyaæ `rÃtrau bhuækte' iti vÃkyena vinÃnupapannam / ÓÃbdÅ hyÃkÃæk«Ã Óabdenaiva paripÆryate, na hi pacatÅti padaæ pratyak«Ãdinà nirÃkÃæk«amapi tu odanapadeneti cet, na, asmin vÃkye ÃkÃæk«ÃyogyatayorabhÃvÃt kriyÃkÃrakayo÷ sampÆrïatvÃt / pÅnatvaæ bhojanena vinà 'nupapannam, bhojanakÃryatvÃditi cet, na tarhyÃkÃæk«Ãviraha÷, yogyatÃvirahastu syÃt / na ca so 'pyasti traikÃlikabhojanani«edhe hi sa syÃt, na hyabhuktvà pÅna÷ k«aïamapi ti«Âhati / traikÃlikabhojanani«edhastu viÓi«ÂakÃryÃdrÃtribhojanakÃraïÃnumÃnaæ svairaæ pravartatÃm, na rÃtrivÃkyakalpanÃvakÃÓa÷ / astu tarhi pacatÅtyatraivodanapadakalpanà ÓrutÃrthÃpattiriti cet, tatrÃpyarthasyaiva kalpanÃt / ÓabdÃk«ipto 'pi Óabda eveti niyame 'tiprasaÇga÷ / athavà tathÃvidhapadasya viÓi«Âasaæsargeïaiva vyÃptyà tatkalpanamiti / api ca keyamÃkÃæk«Ã nÃma? jij¤Ãseti cet, sà tu kuta÷? ÓabdÃrthayoraparyavasÃnÃditi cet, tarhÅ«ÂÃpattireva / na caivaæ ÓabdavilopaprasaÇga÷, i«ÂatvÃt, tasya vÃkyÃnumÃne 'ntarbhÃvo 'bhyadhÃyi / (10 anupalabdhe÷ pratyak«e 'ntarbhÃva÷--) abhÃva÷ pratyak«a÷, prameyatvÃd, ghaÂavat / na cendriyÃrthasambandhÃbhÃvo bÃdhaka÷, asambaddhasyÃpi pratyak«atve ko do«a÷? atiprasaÇga iti cet, tatparihÃrikà d­ÓyÃnupalabdhirbhavi«yati / na ca tÃvanmÃtrasya kÃraïatvamastÅti vÃcyam, andhasyÃpi ÓuklapaÂe pÅtatvÃbhÃvapratÅtiprasaÇgÃt / na hi pratiyogÅ yenaivendriyeïa g­hyate, tenaivÃÓrayo grahÅtavya÷ vyomni sparÓÃbhÃvagrahaïaprasaÇgÃt / smaryamÃïe 'pi devakule devadattÃbhÃvasaævido 'bhyupagamÃt / vistarastu nyÃyalak«mÅvilÃse ityuparamyate / (13--14 sukhadu÷khayornirÆpaïam--) pratyak«eïa sukhamupalabhyate, ahaæ sukhÅti vyavahÃradarÓanÃt / na ca du÷khÃbhÃva eva sukham, satyapi du÷khe tadvyavahÃradarÓanÃt --- santÃpavata÷ ÓÅtahrade nimagnÃrdhakÃyasya sukhyahamiti mate÷ / katipayadu÷khÃbhÃvaÓca nÃrakÅyasyÃpyasti / na ca tannityam, kÃraïaviÓe«opÃdÃnavaiyarthyaæ syÃt / j¤ÃyamÃnaæ nirupÃdhik­tivyÃpyaæ sukham / evaæ du÷khamiti vaktavyam --- nirupÃdhikaheyaæ du÷kham / (15--17 icchÃdve«aprayatnÃnÃæ nirÆpaïam--) karma prayatnasÃdhanaguïajanyam, karmatvÃdvyatirekeïa ghaÂavat / karmakÃraïamapi vipratipanno guïo j¤Ãnajanya÷, karmakÃraïaguïatvÃt / tattatkÃraïasya sukhadu÷khaj¤Ãnasya vaijÃtyÃtkÃryasya vaijÃtyamiti icchÃdve«aprayatnasiddhi÷ / tatrecchÃprayatnÃvapi nityÃvanityau ca buddhivat / karmakÃraïaguïanimittasukhaj¤Ãnajanyena guïatvÃvÃntarajÃtÅyecchà / karmakÃraïaguïanimittadu÷khaj¤Ãnajanyena guïatvÃvÃntarajÃtÅyo dve«a÷ / asmadÃdipratyak«ace«ÂÃnimittena guïatvÃvÃntarajÃtÅya÷ prayatna÷ / (18-20 gurutvadratvasnehÃnÃæ nirÆpaïam--) (1 gurutvam--) vivÃdapadamasamavÃyikÃraïajanyam, karmatvÃt, sampratipannavat vipratipannamasmadÃdyapratyak«am, gurutvÃd, vyatirekeïa ghaÂavat / ÃdyapatanÃsamavÃyikÃraïena guïatvÃvÃntarajÃtÅyaæ gurutvam / (2 dravatvam--) syandanamasamavÃyikÃraïajanyam, kÃryatvÃd, ghaÂavaditi dravatvasiddhi÷ / pratyak«eïa ca / ÃdyasyandanÃsamavÃyikÃraïena guïatvÃvÃntarajÃtÅyaæ dravatvam / taijasÃ÷ paramÃïavo dravatvÃdhÃrÃ÷, rÆpiparamÃïutvÃt pÃrthivaparamÃïuvat / na ca gurutvarasavattve upÃdhÅ, ghaÂe sÃdhyÃbhÃvÃt / na ca paramÃïutvaviÓi«ÂametadupÃdhi÷, gh­tÃdau sÃdhyasiddhatve 'pyabhÃvÃtsÃdhyÃvyÃpakatvam / (3 sneha÷--) udakaæ guïatvÃvÃntarajÃtyà svÃÓrayavyÃvarttakaguïÃÓraya÷, rasavatvÃt, p­thivÅvat / na ca p­thivÅtvamupÃdhi÷, sapak«ÃvyÃpakatvÃt / tadevaæ sthite pratyak«eïÃpi sneha÷ siddha÷ / cak«u÷sparÓanagrÃhyatve sati guïatvÃvÃntarajÃtyà svÃÓrayavyavartaka÷ sneha÷ / (21 saæskÃrasya nirÆpaïam--) (1 vega÷--) vimatipadamadvi«ÂhakarmÃsamavÃyikÃraïÃÓraya÷ paramÃïutvÃt, pÃrthivaparamÃïuvat / na ca rÆpitvamupÃdhi÷, Ãloke vyabhicÃrÃt / na ca rÆpyaïutvaæ prayojakam, sapak«ÃvyÃpakatvÃt / prativaddhadravatvasya taijasadvyaïukasyÃpyutpattisambhavÃt, tanniv­tyarthaæ paramÃïutve satÅti viÓe«aïe vaiyarthyam / sa ca vega÷ pratyak«e dravye pratyak«eïaiva g­hyate, vegena gacchatÅti pratÅte÷ / (2 sthitisthÃpaka÷--) vivÃdÃdhyÃsitÃ÷ paramÃïava÷ [karmÃsamavÃyikÃraïÃdvi«ÂhaguïÃ]dhÃrÃ÷, sparÓavattvÃdaÓrautrÃnityaviÓe«aguïattvÃdi«uvadÃtmavacca / anyathÃk­«ÂamuktÃnÃæ ÓÃkhÃdÅnÃæ punarmaï¬alÅbhÃvo na syÃt / vivÃdÃdhyÃsito vegÃtiriktasaæskÃrÃÓraya÷, aÓrautrÃnityaviÓe«aguïavattvÃd, Ãtmavaditi sthitisthÃpakasiddhi÷ / unnamanakarmÃsamavÃyikÃraïÃdvi«ÂhaguïÃvÃntarajÃtÅya÷ saæskÃra÷ sthitisthÃpaka÷ / (3 bhÃvanÃ--) sm­ttyanyathÃnupapattyà bhÃvanÃsiddhi÷ / pÆrvÃnubhavasya cirÃtÅtatvÃt / svotpÃdakÃnityaj¤ÃnasamÃnavi«ayaj¤Ãnajanakena guïÃvÃntarajÃtÅyà bhÃvanà / (22--23 dharmÃdharmayornirÆpaïam) (1 dharma÷--) yÃga÷ svargotpÃdanasamarthÃvÃntaravyÃpÃraka÷, anyathà yÃgasvargayo÷ sÃdhyasÃdhanabhÃvasya pratÅtasyÃnirvÃhÃt / pratÅyate ca kÃmanÃvi«ayatvena sÃdhyatvaæ svargasya, vidhibalÃdyÃgasya sÃdhanatvenÃnu«Âheyatvam / na ca vÃcyaæ sÃdhyasÃdhanabhÃva÷ k«aïikasya yÃgasya kÃlÃntarabhÃvini svarge vinÃvÃntaravyÃpÃraæ upapadyate iti madhye 'pÆrvasiddhi÷ / apare ca yÃgasvargayo÷ sÃdhyasÃdhanabhÃvo nÃpÆrvavÃkyÃtpratÅyate, yogyatÃvirahÃt / ato liÇevÃpÆrvamabhidhatte, vyutpattistu lokavedÃbhyÃm / loke 'pi kriyÃkÃrye liÇprayogadarÓanÃditi bruvate / tatrÃnyathÃkhyÃtipak«e yogyatÃmantareïÃpi pratipatterabhyupagamÃt / kÃmÃdhikÃre«u phalaæ prati kÃraïasyaiva satastasya niyogaæ prati vi«ayatvÃbhyupagamÃt / anyathà nityakÃmyavai«amyavigama÷ syÃt / vihitabhÃvÃrthajÃtyÃsmadÃdyatÅndriyÃtmaguïo dharma÷ / (3 adharma÷--) yo brÃhmaïÃyÃvagurettaæ Óatena yÃtayÃt' (tai saæ 2.6.10.2) iti ÓatayÃtanÃyÃ÷ sÃdhyatvÃvagamÃt / avagÆrïasya cirÃtÅtatve tatsÃdhanatvaæ sÃk«ÃdanupapannamityantarÃpÆrveïa bhavitavyam / adharmatvayogÃdadharma÷ / (24 Óabdasya nirÆpaïam--) 1 Óabdo guïa÷, bÃhyendriyÃïÃæ madhye avayavyagrÃhakeïaiva g­hyamÃïÃyà jÃteradhikaraïatvÃdgandhavat / yadi Óabdo dravyaæ syÃt, kenacidviÓe«aguïena bhavitavyam, anyathà pratyak«atvÃnupapatte÷, viÓe«aguïapratyak«atÃnibandhanatvÃddravyapratyak«atÃyÃ÷ / 2 Óabdo dravyaæ sÃk«Ãdindriyasambandhena g­hyamÃïatvÃdghaÂavaditi cet, na, vyarthaviÓe«aïatvÃt / na hi bhedÃbhedavÃdinÃæ rÆpÃdibhirvyavahita÷ sambandho 'sti / atha svasambaddhendriyeïa g­hyamÃïatvÃditi, tathÃpi vaiyarthyamindriyapadasya / svapadasya grÃhyapadasya na vyÃvartanamasti adravyasya bhavatÃæ naye sambandhÃnabhyupagamÃt, saæyogasambandhayo÷ paryÃyatvÃt, anyatropacaritatvÃt / anyathà yogyatÃsambandhalak«aïena rÆpasyÃpi sÃk«ÃtsambandhenÃvedyatvena vyabhicÃra÷ / sambandhitvÃditi prativÃdyanaikÃntikam / 3 Óabdo guïo na bhavati, ÓrÃvaïatvÃt, Óabdatvavaditi cet, na, adravyatvena hyasya samÃnatvÃt / anaikÃntikaÓca ÓabdagatasaækhyÃyÃæ bhavata÷ / 4 Óabdo guïa÷, Ãtmavyatiriktatve sati indriyÃïÃæ madhye nityenaivÃdhyak«Åk­tÃyà jÃteradhikaraïatvÃtsukhavat / anitya÷ Óabda÷, indriyaviÓe«aguïatvÃccak«urgatarÆpavat / na cÃkÃÓa eva vartamÃnatvÃt, tanmahatvavaditi satpratipak«atvam, ÃkÃÓabhÃgavina«ÂaghaÂa iva svasaæyoge vyabhicÃrÃt / anitya Óabda÷ arasatve satyavayavyagrÃhakeïaiva g­hyamÃïajÃteradhikaraïatvÃdgandhavaditi bhÃÂÂaæ prati / yacca nitya÷ Óabda, ÃtmaviÓe«aguïÃnyatve sati indriyÃïÃæ madhye nityenaiva g­hyamÃïatvÃditi, [tad] du÷khÃbhÃve 'naikÃntikam / sÃmÃnyavattve satÅti viÓe«aïe 'pi tathÃ, paramate tatrÃpi jÃterabhyupagamÃt / yadÃha- yadvÃnuv­ttivyÃv­ttibuddhigrÃhyo yatastvayam / tasmÃdgavÃdibaddhastu prameyatvÃcca gamyatÃm // (Ólo và abhÃva 9) iti prativÃdyanaikÃntikaæ ca, ÃkÃÓavÃyusaæyogasyÃpi yogyatÃkaraïagrÃhyasya tathÃbhÃvÃt / asmadÃdÅti viÓe«aïe vaiyarthyÃt, nÃdaiÓca vyabhicÃrÃt / evaæ vyavasthite pratyak«eïÃpi sÃdhyate na«Âa÷ Óabda iti pratÅte÷ / ÃkÃÓaviÓe«aguïa÷ Óabda÷ / yadaparajÃtÅyena vinà samavÃyikÃraïatvÃbhÃva÷, sa guïa÷ / kevalanimittakÃraïe ca vartamÃnÃparajÃtÅyatvaæ và / samavÃyyasamavÃyikÃraïarahite 'pi vartamÃnÃparajÃtÅyatvaæ và / _______________________________________________ [karmapadÃrthaprakaraïam] 1) ÃdyasaæyogÃvibhÃgÃvasamavÃyikÃraïajau, kÃryatvÃd, ghaÂavaditi karmasiddhi÷ / tacca pratyak«am, prameyatvÃd, ghaÂavat / vimatipadamindriyasaæyogavyatiriktaæ saæyogÃsamavÃyikÃraïagrÃhakam, dravyagrÃhakendriyatvÃt, manovat / karma, apratyak«am, karmatvÃditi d­«ÂÃntÃsiddhi÷ / ayogÅti viÓe«aïena vyÃptyasiddhi÷, yogyanabhyupagamÃt / tatkÃraïÃdeva saæyogavibhÃgasiddhi÷ / karmÃsiddhiprasaÇgaÓca / 2) taccÃnantÃparajÃtÅyam, patanotk«epaïÃdipratyayÃnÃæ tulyatvÃt / ÃdyavibhÃgÃsamavÃyikÃraïajÃtÅyaæ karma saæyogavibhÃgayoranapek«akÃraïatvÃrhaæ và / etena viÓvasmÃdbhedagrÃhibhyo guïebhyo 'pi bhedasiddhi÷ karmaïa÷ / _______________________________________________ [sÃmÃnyapadÃrthaprakaraïam] yadyapyekÃkÃrapratyayasya bhinne«vekanimittamantareïÃnupapadyamÃnatvena sÃmÃnyasiddhiriti na yuktam, tathÃvidhadarÓane 'pi vipratipatte÷ / sati kalpakasya prÃmÃïye 'vivÃdÃttatsÃdhitamiti na yuktam, tadvÃdhitamityasyÃpi vaktuæ ÓakyatvÃt / tathÃpi --- kÃraïasya hi siddhatvÃdvikalpasyÃpi bhedata÷ / vyÃv­tterapi bhinnatvÃdanyonyÃÓrayadÆ«aïÃt // tasmÃdasti jÃti÷ / (1 sattÃ--) vivÃdapadaæ dravyaæ samÃnajÃtÅyasamavÃyikÃraïam, samavÃyikÃraïatvÃt, m­dvat / na ca sparÓavattvamupÃdhi÷, antyÃvayavini tava vyabhicÃrÃt / asmÃkaæ tu vyÃptikÃle sattÃpratipattau cÃnyatrÃpi siddhi÷, vyÃptivighaÂakatvena vyÃptikÃle evÃsya dÆ«aïatvÃt / vyÃptyuttarakÃlabhÃvitatvÃt pak«ÃdivyavasthÃyÃ÷ / vihÃya sattÃmantyÃvayavi«u sÃdhyÃbhÃve 'pyupÃdherbhÃvÃt / (2 dravyatvam--) vivÃdÃdhyÃsitaæ rÆpav­ttisparÓavajjÃtimat, samavÃyikÃraïatvÃd ghaÂavat --- atra vipratipattivi«ayasyaiva tathÃvidhatvÃnna sÃdhye viÓe«aïopÃdÃnÃd dÆ«aïam, anyathà udghÃÂitamÃtrameva sÃdhanÅyam / (3 p­thivÅtvam--) vivÃdÃdhyÃsitamudakÃv­ttijÃtimad, gandhatvÃdghaÂavat / (4 jalatvam--) vivÃdÃdhyÃsitaæ p­thivyav­ttijÃtimad, gurutvÃdghaÂavat / (5 tejastvam--) vivÃdÃdhyÃsitamanu«ïÃv­ttijÃtimad, u«ïatvÃddÅpavat / vÃyvav­ttitvasÃdhane rÆpitvÃditi vÃcyam / (6 vÃyutvaæ--) vivÃdÃdhyÃsitamÃkÃÓÃv­ttijÃtimat, sparÓatvÃdghaÂavaditi / (7 Ãtmatvam--) vipratipannamÃkÃÓÃv­ttijÃtivad, aÓrautraviÓe«aguïÃdhÃratvÃdghaÂavat / (8 manastvam--) vivÃdapadamÃtmÃv­ttijÃtimad, mÆrtatvÃdghaÂavat / (9 dravyatvÃde÷ pratyak«atvam--) vivÃdapadaæ karmÃv­tticÃk«u«ajÃtigrÃhakam, indriyatvÃnmanovat / (10 rÆpatvam--) asamavÃyikÃraïaæ pÅtamapÅtav­ttigandhÃv­ttimat, kevalanimittakÃraïavyatiriktakÃraïatve sati gandhÃnyatvÃdghaÂavat / (11 rÆpatvasya pratyak«atvam--) vipratipannaæ sparÓanendriyÃgrÃhyajÃtigrÃhakam, sparÓanavyatiriktendriyatvÃnmanovat / evaæ rasatvÃderapi pratyak«atvaæ vÃcyam / (12 nÅlatvam--) nÅlamanÅlarÆpÃv­ttijÃtimat, kevalanimittakÃraïavyatiriktakÃraïatve satyanÅlavyatiriktatvÃdghaÂavat / evaæ pÅtatvÃdi«vapi vÃcyam / (13 rasatvam--) rasa÷ saæyogÃv­ttijÃtimÃn, kevalanimittakÃraïavyatiriktakÃraïatve sati saæyogÃnyatvÃdghaÂavat / (14 madhuratvam--) madhuro 'madhurarasÃv­ttijÃtimÃn, kevalanimittakÃraïavyatiriktakÃraïatve satyamadhurarasavyatiriktatvÃdghaÂavat / evaæ tiktatvÃdi«vapi vÃcyam / (15 gandhatvam--) gandho rÆpÃv­ttijÃtimÃn, kevalanimittakÃraïatve sati rÆpÃnyatvÃdghaÂavat / (16 surabhitvam--) surabhirasurabhigandhÃv­ttijÃtimÃn, kevalanimittakÃraïavyatiriktakÃraïatve satyasurabhigandhÃnyatvÃd, ghaÂavat / (17 sparÓatvam--) sparÓo rasÃv­ttijÃtimÃn, kevalanimittakÃraïavyatiriktakÃraïatve sati rasÃnyatvÃdghaÂavat / (18 ÓÅtatvam--) ÓÅto 'ÓÅtasparÓÃv­ttijÃtimÃn, kevalanimittakÃraïavyatiriktakÃraïatve satyasparÓÃnyatvÃdghaÂavat / evamaÓÅtatvÃdi«vapi vÃcyam / (19 saækhyÃtvam--) saækhyà parimÃïÃv­ttijÃtimatÅ, kevalanimittakÃraïavyatiriktakÃraïatve sati parimÃïÃnyatvÃd, ghaÂavat / evaæ dvitvÃdi«vapi vÃcyam / (20 parimÃïatvam--) asamavÃyikÃraïaæ mahattvaæ saækhyÃv­ttimahattvÃnyaparimÃïav­ttijÃtimat, kevalanimittakÃraïavyatiriktakÃraïatve sati saækhyÃvyatiriktatvÃt, tadvat / (21 p­thaktvam--) asamavÃyikÃraïaæ p­thaktvaæ parimÃïav­ttyekap­thaktvavyatiriktav­ttijÃtimat, parimÃïavyatiriktatve sati kevalanimittakÃraïavyatiriktakÃraïatvÃttadvat / evaæ caikap­thaktvÃdi«vapi vÃcyam / na ca tatra sÃmÃnyabhÃva÷, ekap­thaktvadvip­thaktvaÓabdÃnÃmanyathopapattÃvapi niyÃmakÃparajÃtimantareïa dvip­thaktvotpattÃvekap­thaktvasya hetutvÃnirïayÃt / anvayavyatirekavyavasthÃpakÃbhÃvÃt / (22 saæyogatvam--) vipratipannamasamavÃyikÃraïaæ p­thaktvÃv­ttijÃtimat kevalanimittakÃraïavyatiriktakÃraïatve sati p­thaktvÃnyatvÃttadvat / (23 vibhÃgatvam--) vibhÃga÷ saæyogÃv­ttijÃtimÃn, saæyogavyatiriktatve sati dvayÃsamavÃyikÃraïatvÃd dvitantukavat / (24 paratvam--) paratvaæ vibhÃgÃv­ttijÃtimat, saæyogÃsamavÃyikÃraïatvÃt / aparatvabuddhitvÃdi«vapyevaæ vÃcyam / gurutvadravatvasnehasaæskÃre«vapi prÃcÅnamanumÃnaæ vÃcyam / (25 brÃhmaïatvasya pratyak«atvam--) vivÃdÃdhyÃsitaæ brÃhmaïavyatiriktavarïÃv­ttijÃtigrÃhakam, indriyatvÃt, cak«urvat / (26 brÃhmaïatvam--) brÃhmaïo 'brÃhmamanu«yÃnÃdhÃrajÃtyÃdhÃra÷, abrÃhmaïamanu«yavyatiriktatve satyavayavitvÃd, govat / vivÃdÃdhyÃsita÷ ÓarÅrasantÃno 'yonija÷, ÓarÅrasantÃnatvÃd, gomayajav­ÓcikaÓarÅrasantÃnavadityanumÃnenÃbrÃhmaïapÆrvake kvacid brÃhmaïaÓabde prÃpte na brÃhmaïajanyaÓarÅranibandhano brÃhmaïaÓabda÷ / evaæ ÓÆdratvÃdi«vapyaupÃdhikanirÃkaraïaæ vÃcyam / (27 karmatvam--) utk«epaïaæ guïÃnÃÓrayÃk«epaïatvavyatiriktajÃtimat, kevalanimittakÃraïavyatiriktakÃraïatve satyaguïatvÃdghaÂavat / nanvatra karmamÃtrapak«ÅkÃre vÃyvÃdi«u vyabhicÃra÷, avipratipannÃnÃmapi pak«ÅkÃre karmatvÃsiddhi÷, kintvanyadeva karmavÃyvoranugataæ sÃmÃnyaæ syÃt / naivam, na hyatra paramamÅ«ÃmekajÃtÅyatvaæ sÃdhyate, kintu guïÃnÃÓrayotk«epaïatvavyatiriktajÃtimÃtram / yà caikÃnekatÃtÅtijyÃmÃnÃætanirïayathÃ(?) / tatrÃkÃÓav­ttijÃtimatvÃditi sÃdhanairatiriktajÃtiprasaktau tadvi«ayatvenÃpyasya nirvÃhÃt, na vÃyvÃdi«vatiriktÃnugame pramÃïamasti / karmaïi tvanena sÃdhyamÃnaæ na karmatvÃdatiricyate / guïÃv­ttitve sati sakalakarmav­ttyutk«epaïatvavyatiriktatvasya và tattvÃt / tathÃvidhasyÃtra pratÅte÷ kevalakarmatvasÃdhanasyÃtra vÃyvÃdÃvanaikÃntikatvaparihÃrÃrthaæ vipratipannapadopÃdÃnam / vÃyvÃdigataæ mÃnÃntaropanÅtaæ bhedamavagÃhate 'to na karmatvÃsiddhi÷ / parantu vÃyvÃdau praÓna÷ syÃt / kathakÃnÃæ kathÃntarahetvantarÃïyapyanusandheyÃni / evaæ rÆpatvÃdi«vapyanusandheyam / tasmÃdabhipretasaæsiddhau pÅtÃpÅtÃdisamavetatve sati gandhÃv­ttitvamiti rÆpatvamityalam / nityatve satyanekasamavetaæ sÃmÃnyam / _______________________________________________ [viÓe«apadÃrthaprakaraïam] vivÃdapadaæ guïasÃmÃnyavyatiriktasamavÃyi, dravyatvÃdghaÂavat / ni÷sÃmÃnya ekenaikasamavÃyÅ viÓe«a÷ / _______________________________________________ [samavÃyasya nirÆpaïam] vivÃdÃspadaæ ghaÂasambaddham, dravyatvÃdÃtmavat / vivÃdÃspadaæ nityasaæbandhena sambaddhaæ, dravyatvÃdÃkÃÓavat / ÃkÃÓaÓabdayoÓca nityasambandho bhÃÂÂairabhyupagamyate, ato na sÃdhyavikalatà tatra saæyogasamavÃyamÃtre viprattipattirna dharmiïi / apare tu saæyoga÷ svavyatiriktasambandhÃdbhinna÷, meyatvÃditi bruvate / ka÷ punaratrÃnukÆlatarka÷? [na tÃvat] samÃnÃdhikaraïapratÅtyanupapatti÷, sà hi na sambandhamÃtre, nÃpyasati sambandhe rajjughaÂayorhimavadvindhyayoÓca tadabhÃvÃt / bhedÃbhedanibandhanÃsÃviti cet, asti tÃvadbheda÷ sampratipanno ghaÂarÆpayo÷, abheda÷ puna÷ ka÷ syÃt? bhedÃbhÃva÷, tadvirodhastadanyo vÃ? na tÃvat prathama÷, virodhÃt / na dvitÅya÷, ÃÓrayak­ta÷ svarÆpak­ta÷ kÃryak­to và virodha÷ syÃt, sarvathà tadvirodhÃnuv­tte÷ / dvitÅye tu tadevÃstu kimanena prathamena? t­tÅya÷, samavÃyenÃnatirekÃnnÃsti tatra vipratipatti÷ / ghaÂarÆpayoritaretarÃbhÃvo nÃstÅti cet, bhedo 'sti, itaretarÃbhÃvo nÃstÅti vyÃhatam, tayo÷ paryÃyatvÃt / svarÆpaæ bhedaÓcet, tarhi tatpratÅte÷ pratiyogisÃpek«atvaæ durghaÂam / na ca prathamadvitÅyau, ghaÂarÆpayorubhayorabhÃvaprasaÇgÃt / nÃpi carama÷, tayorhi kÃryaæ pratipatti÷ syÃt, tadvyatiriktaæ và ki¤cit? tatraiva sthitiritaraprativirodhinÅ tadatiriktÃpek«iïÅ vÃ? prathame na kadÃcidapi tayo÷ pratipatti÷ syÃt, sarvadà tadvirodhÃnuv­tte÷ / dvitÅye tu tÃvadevÃstu kimanena? t­tÅye savidÃæ janmaiva durghaÂam / yadyasmÃdbhinnaÓabdavÃcyam, tattadapek«ayà bhinnam, yathà ghaÂÃpek«ayà ghaÂagataæ rÆpamiti / vivÃdÃdhyÃsitÃ÷ Óabdà ÃkÃÓasamavÃyenaiva samavÃyina÷, samavÃyitvÃt, ÓabdÃkÃÓavat / na ca samavÃyasyaikatve vastusaÇkaraprasaÇga÷, tasya samastaviÓvÃsaækaratvenaiva parikalpitatvÃt / na hi tasyÃpratyak«asya pÆrvaæ svabhÃvo nirdhÃrita÷ / ekasya bhinnasvabhÃvatve 'nya iti cet, na, citrarÆpavattathÃvidhasyaikasvabhÃvÃt / evaæ ca kalpanÃlÃghavÃtsamavÃyasya niyatvaæ kvacitpareïÃbhyupagamÃt / tasmÃttatsamavÃyasya nityatvam, ekatvasya sÃdhitatvÃt / samavÃyo 'smadÃdipratyak«o na bhavati, asmÃdÃdipratyak«Ãpratyak«asambandhatvÃd, ghaÂÃkÃÓasambandhavat / nityasambandha÷ samavÃya÷ / ihapratyayavi«ayÅbhÃva÷ / _______________________________________________ [abhÃvapadÃrthaprakaraïam] yadi nÃstÅti pratyayavedyamÃno 'pi tvayà ne«Âa iti vaktuæ nocitam / kevalaj¤Ãnaæ cÃsmÃbhirabhyupagatamiti, tadapi vikalpya dÆ«aïÅyam / patanÃdikÃryaæ pratibandhakÃbhÃvotpÃdakakÃraïÃdevotpÃdyate kÃryatvÃddÃhÃdivat / aghaÂaæ bhÆtalamiti vyavahÃro bhÆtalÃtiriktavi«aya÷, bhÆtalamÃtravyavahÃrÃtiriktatve sati bhÆtalavyavahÃratvÃditi mÃnaæ bhÆtalamiti vyavahÃreïÃnaikÃntikam / tathÃpyabhÃvo 'bhyupagantavya÷ kevalaj¤ÃnÃbhÃve 'pyabhÃvavyahÃradarÓanÃt / bhavati hi ghaÂatadrÆpayo÷ sahopalambhe 'pi rÆpaæ ghaÂo na bhavatÅti bhinnaÓcotpÃdavyavahÃra÷, na ca tatra kevalaj¤Ãnamasti / ÃdhÃrÃgrahaïe 'pi sarve«ÃmantarÃle ÃlokÃbhÃvavyavahÃrÃt / karaparÃmarÓeïÃndhakÃre 'ndhasyÃpi mÆrtÃbhÃvavyavahÃradarÓanÃt / ki¤ca cak«uÓcak«urgrÃhyabhÃvavyatiriktagrÃhakam, indriyatvÃt / sa caturvidha÷, prÃgabhÃvapradhvaæsÃbhÃvÃnyonyÃbhÃvÃtyantÃbhÃvabhedÃt / pratiyogibhedÃdbhinnatvamabhÃvasya, tÃdÃtmyasaæs­«ÂapÆrvÃparasaæs­«ÂÃnÃæ pratiyogitvÃt / anyathà pratibandhakÃbhÃvasya kÃraïatvaæ durghaÂam / atyantÃbhÃvasyÃpÅtaretarÃbhÃve 'ntarbhÃvÃt / tasya ca satyapi pratibandhe bhÃvÃdvyabhicÃra÷ / samavÃyÃnyo 'samavÃyyabhÃva÷ / _______________________________________________ [padÃrthÃntaranirÃkaraïam] (1 Óakte÷ padÃrthÃntaratvanirÃsa÷--) Óaktirapi padÃrthÃntaramastÅti cet, na, tatsadbhÃve pramÃïÃbhÃvÃt / sphoÂÃnupapattiriti cet, na, pratibandhÃbhÃvenÃpyupapatte÷ / tatra ca prÃgabhÃvÃdivikalpÃ÷ yogyatÃnupalabdhisÃmÃnyena parihartavyÃ÷ / kÃryalak«aïÃbhyupagamenottambhakamantrasya sphoÂotpattÃvapi nÃniyatahetutvam / brÅhÅn prok«atÅti dvitÅyÃyÃÓca na tatsamavetasaæskÃravÃcakatvaæ kriyÃjanyaphalabhÃgitvaæ ca na tatsamavÃyinamÃk«ipati, kintu tÃdarthyamÃtram / anyathopayuktÃnÃæ prastarÃdÅnÃæ homenotpÃdyamÃna÷ saæskÃro na te«Ãæ syÃt, te«Ãæ vina«ÂatvÃt / na ca tatra saæskÃryatvaæ nÃsti, ``bhÆtabhÃvyupayogaæ ca dravyaæ saæskÃramarhati'' iti nyÃyÃt / tatra ca nirÃÓrayasya saæskÃrasyÃvasthÃnÃnupapatterÃtmÃÓrayatvaæ kalpanÅyam / tadvaditaratrÃpi bhavatu, ko do«a÷? (2 j¤ÃtatÃyÃ÷ padÃrthÃntaratvanirÃsa÷--) ghaÂamahaæ jÃnÃmÅtyatra prÃbhÃkarÃïÃæ naye j¤Ãnajanitaphalasya ghaÂe kasyacidabhÃvÃt tatra kathaæ karmatvamiti cintyam / ata eva bhÃÂÂairj¤Ãtatà 'bhyupagamyate iti cet, te«ÃmapyatÅtÃnÃgate«u kà vÃrttÃ? tatrÃpi jÃteranuvartamÃnatvÃdado«a iti cet, kathaæ tarhi vyaktau j¤Ãtatvam? tayorabhedÃditi cet, na, bhedasyÃpi vidyamÃnatvÃt / bhede 'pyado«a iti cet, na, rasanena rasaj¤ÃnamÃtreïaiva tadÃÓrayasyÃpi j¤ÃtatvaprasaÇgÃt / sattÃj¤ÃnatvamÃtreïaiva jÃtyandhasyÃpi rÆpaj¤ÃnaprasaÇga÷ / j¤ÃtatÃnabhyupagamÃt kathaæ j¤Ãnasya vi«ayaniyama iti cet, j¤ÃtatÃyà eva kathamÃÓrayaniyama÷? kÃraïamahimneti cet, sama÷ samÃdhi÷ / (3 viÓi«ÂatayÃ÷ padÃrthÃntaratÃnirÃsa÷--) etena viÓi«ÂatÃpi nirÃk­tÃ, tadutpÃdakasÃmagryà eva vijÃtÅyaj¤ÃnotpattÃvapyupapatte÷ / na ca vi«ayavailak«aïyÃbhÃve vaijÃtyaæ durghaÂam, anubhavasm­tyoravaijÃtyaprasaÇgÃt, adhikavi«ayatve sm­terapi pramÃïatvaprasaÇgÃt / anyÃyà viÓi«ÂatÃyà atÅtÃnÃgate«vavasthanaæ durghaÂam, ÃÓrayÃbhÃvÃt / (4 vi«ayÅbhÃvasya padÃrthÃntaranirÃsa÷--) etena vi«ayÅbhÃvarÆpa÷ sambandho nirasta÷, tanniyÃmakenaiva j¤ÃnÃrthayorniyamopapatte÷ / evaæ sÃnnidhyÃdayo 'pi nirÃkartavyÃ÷ / (5 sÃd­Óyasya padÃrthÃntaratvanirÃsa÷--) astu tarhi sÃd­Óyaæ padÃrthÃntaramiti cet, na, mÃnÃbhÃvÃt / na ca vyavahÃro mÃnam, tasya sÃmÃnyÃdisambandhatvenÃpyupapatte÷ / kathaæ tarhi sÃmÃnye sÃd­ÓyavyavahÃra÷, kuta÷ Óyenacitaæ cinvÅta (tai saæ 5.4.11) ityatrÃtideÓanam? tatrÃpi vyaktisÃd­Óyasyaiva pratÅte÷ / vyakteÓca ÓabdÃrthatvÃt, ÓyenatvaikÃrthasamavetadvitradharmavato 'nu«ÂhÃnasya sambhavÃt / saæketagrahasyaupÃdhikaÓabdavadupapatte÷ / (6 pradhÃnasya padÃrthÃntaratvapratyÃkhyÃnam--) evaæ pradhÃnÃdayo 'pi nirÃkÃryÃ÷, sÃdhakÃbhÃvÃt / na ca vivÃdapadaæ sÃk«Ãtparamparayà và prak­tijanyam, kÃryatvÃdityavÅtamiti vÃcyam, vyaptyasiddhe÷ / na ca sukhadu÷khamohÃ÷ kÃraïapÆrvakÃ÷, kÃryatvÃditi sÃmpratam, saæyogÃdi«u vyabhicÃrÃt / na ca sadutpattiparyÃlocanayà tatsiddha÷, tatraiva vivÃdÃt / na ca tadarthamupÃdÅyamÃnatvÃt tatra sattvam, nimittakÃraïe vyabhicÃrÃt / na ca sati kÃraïavyÃpÃra÷ asÃrthakatvÃditi jÃtiniyamaj¤ena vyavasthà ghaÂate / yenaiva pramÃïena ghaÂabhÃvasiddhistenaiva pramÃïena yogyÃnupalabdhyà paÂotpatte÷ pÆrvaæ tantu«vapi paÂÃbhÃvasiddhi÷ / ayogyatvenÃnupalabdhiÓaÇkÃyÃmitaratrÃpi sambhÃvanÃæ ko nivÃrayet? kÃryÃpek«ayà caramasahakÃrikÃraïÃdutpattiriti nÃnavasthÃdÆ«aïam, mÆlak«aterabhÃvÃt / nÃpi punaruktatvavirodho ghaÂÃdibhistasyÃÓcotpatterabhyupagamÃt / abhivyakte tu sarvÃsÃmabhivyaktÅnÃæ sadÃtanatvÃd d­«ÂÃd­«ÂavyÃsthÃdau÷sthyam / kiæ bahunà ``parasparavirodhe hi na prakÃrÃntarasthiti÷'' iti nyÃyÃt padÃrthÃntarÃïÃæ na sambhava÷, saptalak«aïÃnÃæ parasparavirodhÃditi / _______________________________________________ [mok«aprakaraïam] tatra hi dravyÃdinÃæ heyopÃdeyasvarÆpeïa j¤Ãne sati saæsÃrasya du÷khabhÆyastvaæ paÓyata÷ sukhamapi du÷khÃnu«aÇgÃddu÷khapak«e nik«iptam / upani«adà ca j¤ÃtajÅvÃtmabrahmaïo vaiÓe«ikoktad­Óà bhagavadbhaktimanaskasya sadgurukaÂÃk«apÃtak«ÅïÃntarÃyasya parameÓvarasÃk«ÃtkÃrakutÆhalino 'horÃtraæ nididhyÃsanamÃcarato 'nantakÃlakrameïa paripakvaj¤Ãnasya prak­«ÂayogajadharmaÓÃlina÷ katha¤citsÃk«Ãtk­taparameÓvarasya prav­ddhapratipak«aniravakÃÓÅk­tamithyÃj¤Ãnasya kÃraïÃbhÃvÃdapagatarÃgadve«aprav­ttisambhÃvanasyÃÓe«adu÷khÃbhÃvÃt svena rÆpeïÃvasthÃnaæ bhavati / sa cÃyaæ mok«a iti manÅ«ibhirudÃhriyate / na ca sukhasyÃpyabhÃvÃdaprav­tti÷, bhavatÃmapi sukhasyÃprav­ttikaratvÃt / na hi tatsÃdhyam, nityatvavyÃghÃtÃt / na hi siddhÃrthe kaÓcitprayatate iti bhavatÃmapi avidyÃniv­ttireva k­tisÃdhyÃ, tataÓca tadeva prayojanaæ yathÃha- ``yamarthamadhik­tya pravartate, tat prayojanam'' (nyà sÆ 1.1.24) / ``Ãnandaæ brahmaïo rÆpaæ tacca mok«e 'bhivyajyate'' iti santo«ajasukhabhiprÃyeïa gauïyà v­ttyà du÷khÃbhÃvÃbhiprÃyeïa và kathaæcidguïavÃda iti, ``aÓarÅraæ vÃva santaæ na priyÃpriye sp­Óata÷'' (chà u 8.12.1) iti vacanÃt / na ca sÃæsÃrikasukhÃbhiprÃyeïa tat, sÃæsÃrikasukhasyÃpi brahmasukhÃnatiriktatvÃt / svayamprakÃÓatve ca svasya muktisaæsÃrayoraviÓe«aprasaÇgÃt / atra kecit-- du÷khaparihÃrÃrthaæ j¤Ãnasukhayo÷ pÆrvaæ vi«ayavi«ayibhÃvo 'nupapanna÷ paÓcÃdutpÃdya iti brÆyu÷ / tadasÃmpratam, tatsadbhÃve pramÃïÃbhÃvÃt / yasya loke 'prasiddhi÷, tasya prayojakatvamityapi durghaÂameva / neha j¤Ãnamasti, vi«ayavi«ayibhÃvo nÃstÅti d­«ÂapÆrvam, j¤Ãnasya vÃkyenotpÃdakasÃmagryà eva và tadutpÃdakatvÃt / pradhÃnÃdinirÃsenaiva taduktamok«asyÃpi bhaÇgo veditavya÷ / vimataæ kadÃcidviÓe«aguïarahitam, vij¤ÃnÃsamavÃyikÃraïÃdhÃratvÃdanityaviÓe«aguïÃdhÃratvÃnmanovadvyomavacca / na ca jÅvà nityaj¤Ãnà ÃtmavadÅÓvaravaditi sÃmpratam, ÅÓvarasvarÆpasyaivopÃdhe÷ / piï¬avyabhicÃrÃbhÃvÃt / na ca nityaviÓe«aguïÃdhÃrà iti sÃdhyartha÷, apÃrthivadvyaïukÃrambhakatve sati viÓe«aguïavattvopÃdhe÷ / viÓe«aïÃbhÃvÃdbhavatÃæ punarviÓe«aguïarahitatvÃt / sukhatvaæ nityasamavetam, tajjÃtitvÃditi tu tadgatanikar«atvena vyabhicaratÃtyalamatiprasaÇgena / namastripathagÃkrÃntajaÂÃjÆÂÃya Óambhave / namaste jagadutpattisthitidhvaæsavidhÃyine // iti ÓrÅvÃdivÃgÅÓvarÃcÃryaviracita÷ mÃnamanohara÷ samÃpta÷ //