Vadivagisvara: Manamanohara
Based on the ed. by Swami Yogindrananda, 1973
Varanasi : úaódar÷anaprakà÷ana pratiùñhàna



Input by Diwakar Acharya with assistance from Raju Rimal, 2007


Titles and subtitles supplied by the editor are placed inside brackets.
Typos are corrected.



___________________________________________________________________

THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!   
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. 
                                       
Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding:
                                       
description             character  =ASCII   
                                       
long a                  à             224   
long A                  â             226   
long i                  ã             227   
long I                  ä             228   
long u                  å             229   
long U                  æ             230   
vocalic r               ç             231   
vocalic R               è             232   
long vocalic r          é             233   
vocalic l               ë             235   
long vocalic l          í             237   
velar n                 ï             239   
velar N                 ð             240   
palatal n               ¤             164   
palatal N               ¥             165   
retroflex t             ñ             241   
retroflex T             ò             242   
retroflex d             ó             243   
retroflex D             ô             244   
retroflex n             õ             245   
retroflex N             ö             246   
palatal s               ÷             247   
palatal S               ø             248   
retroflex s             ù             249   
retroflex S             ú             250   
anusvara                ü             252   
capital anusvara        ý             253   
visarga                 þ             254   

long e                  ¹             185   
long o                  º             186   
l underbar              ×             215   
r underbar              Ÿ             159   
n underbar              ­             173   
k underbar              É             201   
t underbar              Â             194   
                                       
Other characters of the CSX encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order 
to facilitate word search.             

For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings 
and formats see:
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf
and
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf
___________________________________________________________________





Vàdivàgã÷vara: Mànamanohara


namastasyai mahàbhåtabaddhàn amçtasevanàt /
mocayatyakulasthàpi yà ÷akti÷citsvaråpiõã // 1 //

vàgã÷varàcàryasutena vàdivàgã÷vareõa kriyate gabhãraþ /
kathàsu garjatprativàdigarvapra÷àntaye mànamanoharo 'yam // 2 //

_______________________________________________

siddhiprakaraõam

[ã÷varasiddhiþ]

1) vivàdàdhyàsitaü karma prayatnàdhàrajaü karmatvàt, yatkarma tat prayatnàdhàrajaü yathà - sampratipannaü karma, tathà vivàdàdhyàsitaü karma, tasmàtprayatnàdhàrajam /

2) vivàdàdhyàsitaü mårtaü prayatnàdhàrajam, paramàõuvyatiriktatve sati mårtatvàt /

3) gandhaþ prayatnajaþ, gandhatvàt, ghañavattadgatagandhavacca /
na ca ÷arãriõàjanyatvàdityanena prakaraõasamatvam, nàpi tajjanyatvamupàdhiþ, akàryatvasyopràdheþ, vyarthavi÷eùaõatvàcca /
etena vyàptidar÷anakàle karmatvakàryatvàderaïkaratajjananàdau kevalasyàpi dar÷anàd vyàptani÷caya iti paràkçtam, upàdhisadbhàvasyà 'niråpitatvàt /
yàvadupàdhirna niråpyate, tàvadekasminnapi piõóenayoþ sambandhaniyame prayojakatvaü vàcyam /
anyàprayuktasambandhasyàpi sàdhyaparityàge svabhàvaparityàgaprasaïgàt, niråpàdhikasambandhatvàcca vyàpteþ /

4) kiü ca vivàdhyàsite pçthivyudake prayatnavatà ghçte, gurutve satyapàtitvàt karatalàmalakavat /

5) ã÷varaj¤ànaü nityam, dviùñhavyatiriktatve sati ã÷varaniùñhatvàt, tadgatamahatvavat /
na ca j¤ànatvàdityanena prakaraõasamatvam, kàraõasadbhàvasyopàdheþ /
tasyàpi sàdhane bàdhaþ --- na hi draùñurddaùñerviparilopo vidyate (bçha 4.3.23) ityàgamabàdhaþ /
anyathà jalaparamàõuråpamanityam, råpatvàdityapi syàt /
na ca tatràpi kàraõasadbhàva upàdhiþ, tasyàpi sàdhanàdbàdhàyà abhàvàt /

6) vivàdàdhyàsitam nityavi÷eùaguõàdhàrajam kàryatvàdàpyadvayõukavat /
ya÷ca nityavi÷eùaguõàdhàraþ, sa eve÷varaþ /

7) bauddhaü prati ã÷varasàdhanam --- vivàdàdhyàsito vikalpaþ tadatirikte pramà, pramàtvàt, nirvikalpakapramàvat /
na cà÷rayàsiddhisvaråpàsiddhã, ã÷varàdiùu bhaktànàü taddhetulyàdikalpanà /

vàsanàmàtrabhàvinyo jàyante vividhàþ sphuñam //
(ta saü 282) iti tvayaivàbhyupagateþ, mama sutaràmiùñatvàt, tvanmate svaprakà÷atvena sarvaj¤ànànàü pramàtvàt, mama tu prakçte 'vipratipatte÷ca /

8) etajj¤ànam, etadutpàdakànityavyatiriktaj¤ànajam, kàryatvàt, sampratipannavat /
na càtraitadvyatiriktatvamupàdhiþ, tava vyarthavi÷eùaõatvàt, mama nityeùvapi sambhavàt /
kàryatve satãti vi÷eùaõe pårvadoùànuùaïgaþ /
nityaj¤ànàdhàra ã÷vara itã÷varalakùaõam /
tadevaü kàryatvàdibhirhetubhiþ siddha ã÷varaþ //


[avayavisiddhiþ]

1) savikalpakaü savikalpakavyatirikte pramà, pramàtvàt, nirvikalpakapramàvat /

2) etatkàryam, etadutpàdakaj¤ànavyatiriktajanyam, kàryatvàt /

3) nirvikalpakam, nirvikalpakotpàdakaj¤ànavyatiriktajanyam, kàryatvàd, j¤ànàntaravat, savikalpakavacca /
na ca nirvikalpakatvamupàdhiþ vaiyarthàdvi÷eùaõasya /

yatprakà÷ate tajj¤ànam, yathà sampratipannam /
prakà÷ate vivàdapadamiti nàtra prakaraõasamatvam, ubhayavàdisiddhà÷rayasya durniråpatvàt /
etena vastutvàdayo nirastàþ /
vimataü j¤ànàtmakam, vastutvàt sattvàt, sampratipannavaditi /

4) sthålavikalpo bàhye 'rthe pramà, pramàtvàd, råpadar÷anavadityavayavisiddhiþ /
na ca vçttivikalpàdibàdhitatvàdyutthànam, teùàmeva pratyakùabàdhitatvàt /
indriyaü dravyagràhakaü na bhavati, indriyatvàd, rasanavaditi tu vyàptyasiddhisvaråpàsiddhidçùñàntàsiddhiduùñatvàdasàdhanam /
pratiyogino 'j¤àne vyatirekasya j¤àtuma÷akyatvàd indriyasvaråpasya dravyavi÷eùaõatvàcca /

apare tu gandho 'gandhopàdànaþ, kàryatvàdråpavadityavayavisiddhiü bruvate /
tatra copàdàna÷abdasya samavàyikàraõavàcakatve dçùñàntàbhàvaþ, sajàtãyamàtravàcakatve siddhasàdhanatà, atyantasajàtãyavàcakatve pratij¤àpadayorvyàghàtaþ /
kàryatve sati spar÷avadavayavãtyavayavilakùaõam /

[paramàõusiddhiþ]

1) vivàdàdhyàsito gandha etadgandhakàraõena janyate gandhatvàt, kàryatvàdetadvat /
na ca piõóasyevopàdhitvam, tatsamànakùaõànàü råpàdãnàmapi tathàbhàvaprasaïgàt /

2) vipratipannaü kàryam, etannãlakàraõajam, kàryatvàt, gçhyamàõanãlavat /
na cànugràhakatarkàbhàvaþ, ante 'pi sthirapadàrthànabhyupagame kàryakàraõabhàvanirvàhàt, anvayavyatirekaprayojakàbhàvàt /
kalpanayà tatsiddhyabhyupagame vastuno 'sattvena tanmålasya kàryakàraõabhàvasyàsattvapràptau vi÷vàsattvaprasaïgaþ /
arthakriyàkàritvasya sattvàtsamarthasya kùepàyogàdityàdi sahakàrisadasadbhàvaprayuktatvena pariharaõãyam /
sahakàriõàmeva hetutvamastviti (cenna) teùàmeva caramatvaniyame tadupayogaþ syàt /
atyantatantusaüyogàdiùvapyavacchedakatvena tantånàmupayogàt /
teùàü càniyàmakatve 'nyatràpi pañotpattiprasaïgaþ /
krameõa kàryakaraõàrhaü sthiraü tadviparãtaü kùaõikamiti vipratipatterviùaya udghàñanãyaþ /

3) vivàdàdhyàsità gandhàdayaþ pçthivyàrambhakà na saübhavanti, saüyogavyatiriktatve sati bhåtaguõatvàd, vibhàgavat /
rasa udakàrambhako na bhavati, råpaü teja àrambhakaü na bhavati, spar÷o vàyujanako na bhavati, ÷abdo dravyàrambhako na bhavati, bhåtavi÷eùaõaguõattvàdbàhyaikaikendriyagràhyaguõatvàdvà gandhavat /
na càtraupàdhika÷aïkà 'pyasti gandhatvasya, tasyàbhàve 'pi gurutvàdiùu sàdhyasya dar÷anàt /
na ca ÷abdavyatiriktamupàdhi caramasyànumànasya, nàpi prathamasya rasavyatiriktatvaü prayojakam, tadvyatiriktasyàpi saüyogàderudakàrambhakatvadar÷anàt /
etena madhyamayorupàdhi÷aïkà niràkçtà /
ato gandhàdivyatiriktopàdànasiddhiþ /

4) vivàdàdhyàsitaü kàryaü samavàyikàraõakaü bhàvakàryatvàdghañavat /
na ca vyarthavi÷eùaõatvam, kàryatvamàtrasya dhvaüsàdiùu vyabhicàràt /

5) vivàdàdhyàsitaü kàryaü samavàyikàraõakaü kàryatvàt, mahàmårtatvàdvàghañavaditi kecit /
vivàdàdhyàsitaü kàryaü mahat, samavàyikàraõatvàditi bruvate /
taistu yogipratyakùaü samadhigamya paramàõuùvanaikàntikatvaparihàràrthamasmadàdãti vi÷eùaõãyam /
tathà ca vyarthavi÷eùaõatvam, prativàdino vyàvçttyabhàvàt, manasi vyabhicàra÷ca /
tasmàt tryaõukaparamàõusiddhiþ /
kàryadravyàjanyaü mårttamaõuþ /
nityo mårttaþ paramàõuþ /

_______________________________________________


[dravyaprakaraõam]

[pçthivyà niråpaõam]

1) vivàdàdhyàsitaü pçthivãsamavàyikàraõakam, kàryatve sati gandhatvàt, sampratipannavat /
na ca sopàdhikatvaü syàt, mahàpçthivãtvasya råpàdau sàdhyàvyàpakatvàt /
nityamårttàrambhàtiriktatve sati kàryatvasyodakàdiùvapi sambhavàt /
pàrthivatvena vi÷eùaõe vi÷eùyavaiyarthyàt /
nirupàdhikasya sàdhyaparityàge svabhàvaparityàgaprasaïgàt /
tasmàtpàrthivena paramàõunà pàrthivamevàrabhyata iti niyamaþ /
nityatve sati gandhavàn pàrthivaþ paramàõuriti pàrthivaparamàõulakùaõam /

2) deva÷arãramayonijaü na bhavati, ÷arãratvàdityanaikàntikaü ÷alabhàdi÷arãre /
vi÷iùñasaüsthànavatvamapi tasyàsiddham, trinayanasahasràkùacaturbhujàdibhedabhinnatvàt /
vivàdàdhyàsitaþ ÷arãrasantàno 'yonija÷arãrakaþ, ÷arãrasantànatvàd, gomayajanitavç÷cika÷arãrasantànavat /
na cànukålatarkacintà kàryà, anyathàgamàrthasyaivànupapattiprasaïgàt /
hiraõyagarbhaþ samavartatàgre bhåtasya jàtaþ patireka àsãt (ç saü 10.121.1) iti ÷ruteþ /
gandhavaccharãraü pàrthivam /

3) gandhopalabdhiþ karaõajanyà, kàryatvàt, kuükumagandhàbhivya¤jakaghçtavat /
gandhavadindriyaü ghràõam /
gandhavatã pçthivã /
råparasagandhaspar÷asaïkhyàparimàõapçthaktvasaüyogavibhàgaparatvàparatvagurutvadravatvasaüskàravatã pçthivã /

[udakasya niråpaõam --]

udakatvasàmànyaü ÷arãrasamavetaü paramàõujàtitvàt, sattàvat /
vipratipannàþ paramàõavaþ paramparayà ÷arãràrambhakàþ, guruparamàõutvàt /
na ca pàrthivaparamàõutvamupàdhiþ, tadabhàve 'pi sàdhyasyànugamadar÷anena dvyaõukàdiùu samavyàptikatvàbhàvàt /
adçùñavi÷eùàkçùñatvameva tatràpi prayojakamityanye /
ta¤ca pårvànumànena sàdhayituü ÷akyate iti na ka÷cid doùaþ /
÷ãtaspar÷avaccharãramàpyam /
rasopalabdhiþ karaõajanyà, kàryatvàdgandhopalabdhivat /
rasanamàpyam, råparasayormadhye rasasyaivàbhivya¤jakatvàllàlàvat /
÷ãtaspar÷avadindriyaü rasanam /
snehavad dravyamudakam /
råparasaspar÷asaükhyàparimàõapçthaktvasaüyogavibhàgaparatvàparatvagurutvadravatvasnehasaüskàravadudakam /

[tejaso niråpaõam --]

1) vivàdàdhyàsitàþ paramàõavaþ paramparayà ÷arãràrambhakàþ, råpiparamàõutvàt, pàrthivaparamàõuvat /
na càpàrthivaparamàõutvàdityanena manaþparamàõuvatprakaraõasamatvam, so 'gnerdevayonyà àhutibhyaþ sambåya hiraõya÷arãra årdhvaü svargalokametãtyàgamabàdhàt /
na ca vi÷iùñàdçùñàkçùñatvamupàdhiþ sàdhanavyàpakatvàt /
uùõaspar÷avaccharãraü taijasam /

2) råpopalabdhiþ karaõajanyà, kàryatvàt /
cakùuþ taijasam, råparasayormadhye råpasyaiva vya¤jakatvàdàlokavat /
uùõamindriyaü taijasam /

3) vivàdàdhyàsitàþ paramàõavo na pàrthivàþ, atyantàgnisaüyoge bhasmànàrambhakatvàt, jalaparamàõuvat /
vivàdàdhyàsitaü taijasam, a÷ãtatve sati apàkajaråpàdhàraparamàõujanyadravyatvàt, sampratipannàgnivat /
uùõaspar÷avattejaþ /
råpaspar÷asaükhyàparimàõapçthaktvasaüyogavibhàgaparatvàparatvadravatvasaüskàravattejaþ //
iti ca tejaþ //


[vàyorniråpaõam --]

1) vivàdàdhyàsitàþ (vàyavãyàþ) paramàõavaþ paramparayà ÷arãràrambhakàþ, spar÷avatparamàõutvàt, sampratipannaparamàõuvat /
aråpaü ÷arãraü vàyavãyam, mårtatve sati tvagindriyànyatve ca sati vyàptyà tvagindriyasaüyogàdhàraþ ÷arãram /

2) spar÷opalabdhiþ karaõajanyà kàryatvàdråpopalabdhivat /
spar÷anaüvàyavãyam, råpaspar÷ayormadhye spar÷asyaivàbhivya¤jakadravyatvàd, vyajanànilavat /
aråpàvayavãndriyaü spar÷anam /
pårveùvatra ca ÷arãrendriyavyatirikto 'vayavã viùayaþ ityavagantavyam /

3) vàyurasmadàdipratyakùaviùayo na bhavati, vàyutvàtparamàõuvàyuvat /
na ca paramàõutvamupàdhiþ, vàyudvayaõukàdiùu sàdhyasyànanugamadar÷anàt /
vàyurasmadàdipratyakùaviùayo na bhavati, aråpidravyatvàdàkà÷avat /
na càspar÷avaddravyatvamupàdhiþ, sàdhyàvyàpakatvàttatraivàbhàvàt /
na codbhåtaspar÷àbhàvo mahattve sati prayojakaþ, vàristhite tejasi abhàvàt /
na ca tasyàpi pratyakùatvam, uùõaü jalamiti vibhramànupapatteþ /

4) spar÷anaü nãråpadravyagràhakaü na bhavati, bàhyendritvàccakùurvat /
na ca vàyurasmadàdipratyakùaþ, anudbhåtaråpànadhikaraõatve sati udbhåtaspar÷àdhikaraõatvàdghañavaditi sàmpratam, paramàõau vyabhicàràt /
na ca mahattve satãti vi÷eùaõãyam, pratyakùasàmagrãsadbhàvasyopàdheþ /
sà cànuvicàryamàõà udbhåtaråpaspar÷amahattvànnàtiricyate /
tasyàpi sàdhane 'pasiddhantaþ /
tathà nàsmadàdibàhyendriyapratyakùo vàyuþ, asmadàdyapratyakùasaükhyàdhikaraõatvànnabhovat /
anyathà tasyàpi bàhyendriyapratyakùatvaprasaïgaþ, ubhayorapi samànasàmagrãgràhyatvàditi /
niråpaþ spar÷avàn vàyuþ /
spar÷asaükhyàparimàõapçthaktvasaüyogavibhàgaparatvàparatvasaüskàravàn vàyuþ //


[àkà÷asya niråpaõam --]

1) vivàdàdhyàsità ÷abdopalabdhiþ karaõajanyà, kàryatvàdråpopalabdhivat /
taccendriyaü bàhyaü bàhyarthaprakà÷akatvàccakùurvat /
÷abdaþ kvacidà÷ritaþ, guõatvàdråpavat /
÷abdà÷raya itarebhyo bhidyate, ÷abdà÷rayatvàdvyatirekeõa råpavat /

2) anye tu ÷abdo 'ùñadravyàtiriktadravyà÷ritaþ, tadvçtau bàdhakopapattau guõatvàdvyatirekeõa råpavaditi bruvate /
tadasat, vyàptasiddheþ /
vyatirekasyàbhàvaråpatvena pratiyogisàdhyaj¤ànàdhãnaj¤ànatvàt, tajj¤àne 'numànavaiyarthyàt /
na ca sarvàvinàbhàvànàmucchedaþ, yatra vyatirekasya bhàvaråpatvaü tatraitaddoùasyàbhàvàt /
àkà÷agatamahattvasapakùasyàpi saübhavànna kevalavyatirekitvam /
sàdhye 'ùñadravyàtiriktà÷ritatvamàtraprayoge asàdhàraõatvam, råpatvàdisàmànyànàmapi sapakùatvàttebhyo hetorvyàvçtteþ /

3) vipratipannamacàkùuùam, aråpidravyatvàt, sarvagatatvàt, sarvadà spar÷arahitadravyatvàt, nityendriyatvàt, àtmavat manovacca /
àkà÷aråpam, mahattve sati råpàjanakatvàt, nityamahattàt, sarvadàspar÷arahitadravyatvàd vàyuvadàtmavacca /
vipratipannaü mårtamanena saüyuktaü murtatvàtsampratipannavat /
aneneti vipratipannaviùayàbhipràyeõa /

4) àkà÷aü parimàõavat, saüyogitvàdghañavat /
na ca kriyàvattvamupàdhiþ, anutpannakriyasyàpi kasyacinnà÷àt /
tasya tadàdhàratvayogyatàü vihàya na ki¤cidanyadasarvagatatvàdatiricyate, tacca parimàõavi÷eùaþ /
na ca svàtmani svasyopàdhitvaü, tadatiriktasàdhyàkàrànabhyupagamàt /
asarvagatatvasya råpàdiùvapi saübhavàt, dravyatvena vi÷eùaõe vi÷eùyavaiyarthyàt /
spar÷avattvasya prayojaktve manaso 'parimàõatvaprasaïgaþ, manasi ca tadabhàvàt /
taccàõviti vakùyàmaþ /
àkà÷amaparimitam, akriyatvàdråpavadityatràdravyatvamupàdhiþ /

5) àkà÷aü saüyogi vibhàgi ca, dravyatvàdghañavat /
na ca sàvayatvamupàdhiþ, tasya maduktahetugarbhitatvàd, dravyate sati àrabhyatvasya tattvàt /
sarvagatendriyamàkà÷aü tadeva ÷rotram /
na caivaü sarvatra ÷abdopalambhaþ, vaktç÷rotç÷arãrasannidhi÷abdopalabdhiprasaïgaþ, tasyàpi karõa÷aùkulyavacchinnàkà÷asya vidyamànatvàt /
upàdhibhedàcca bheda ityanarthabãjam, àtmàntaþkaraõàdãnàmapi tathàbhàve virodhàbhàvat /
÷abdavadàkà÷am /
÷abdasaükhyàparimàõapçthaktvasaüyogavibhàgavat /

[dikkàlayorniråpaõam --]

vivàdàdhyàsitaþ saüyogo vi÷eùaguõarahitebhyo dravyebhyo janyate, saüyogatvàd, antaþkaraõaråpadvayasaüyogavat /
vivàdàspadaü vi÷eùaguõarahitadravyadvayajanyam, kàryatvàt, tadvadeva /
na càntaþkaraõadvayasaüyogatvamupàdhiþ, vyarthavi÷eùaõatvàt tadvadeva /
na càntaþkaraõadvayaguõatvamupàdhiþ, dvayaguõatvenaivopapattau vi÷eùaõavaiyarthyàt /
nirupàdhikasya (sàdhya)parityàge svàbhàvaparityàgaprasaïgàt /
na ca sàdhye bahuvacanakùepaõàtiprasaïga iti vàcyam, dçùñàntàsiddheþ bhåùaõasya saükhyànabhyupagamena manogatatvasya dåràpàstatvàt /
na mano manasà saüyujyate nityadravyatvàditi sàdhane dçùñàntàsiddhiþ /
ata eva saüyogàbhyupagamenàspar÷avattvàd dravyànàrambhakatvamityàha bhàùyakàraþ /
anyathà sajàtãyataüyogàbhàvameva hetuü bråyàt, kàraõatvàtsaüyogasya /
tathà ca vyoma÷ivaþ-- `parakãyena ca manasà såkùma÷arãrasthaü manaþ maryàyeõàbhisambandhayati' /
na cànaikàntikatvam, ajasaüyogàsiddheþ /
na ca vimatipadaü vi÷eùaguõarahitadravyàbhyàü na janyate, antaþkaraõasaüyogàtiriktatvàd vyomavaditi sàmpratam, akàryatvasyopàdheþ /
tayo÷ca dikkàlasaj¤eti /
saükhyàparimàõapçthaktvasaüyogavibhàgayuktau dikkàlau, sarvagatatvàditi pårvavatsàdhanãyam /

[àtmano niråpaõam --]

vivàdàdhyàsito 'haüpratyayo 'haüpratyayavyatirikte pramà pramàtvàt, saüpratipannavat /

[àtmaiva j¤ànàdhàraþ--]

tasya ca ko viùaya  iti cintàyàü para÷arãraparàtmàdiùvatiprasaïganiràkaraõàrthaü yatra svayaü samavetaþ, sa eva tasya viùaya iti vaktavyamiti sthite ---
na ÷arãraü tatsamavàyi, kàryatvàdghañavat /
na cà÷arãratvamupàdhiþ, mçta÷arãre tadabhàve 'pi sàdhyasàdhanayoranugamadar÷anàt /
na càjãvaccharãratvamupàdhiþ, suùuptau jãvaccharãre 'pi tadabhàvàt /
avasthàvi÷eùavataþ ÷arãrasya pakùatvànna doùaþ, tathà ÷arãratvàt mçta÷arãravaditi vàcyam /

vivàdàdhyàsitaþ pràõo na j¤ànàdhàraþ, kàryatvàdvàyutvàt, pràõatvàt suùuptàvasthapràõavat /

vivàdàdhyàsitaü bodhàdhàrajaü kàryatvàt, ceùñàvat /
na ca yogyànulabdhibàdhaþ, prayatnàdhàrasyeva bodhàdhàrasya yogyatvenàpi sambhavàt, gauratvàdivad bodhasya parapratyakùàsiddheþ /
tadvi÷iùñasyàtãndriyatvànmanasaþ parabodhagrahaõe sàmarthyàbhàvàt /
÷arãrasya tu yogyànupalabdhyà bàdha iti cet /
kiü càtaþ? tasyaiva bodhàdhàratvàttadabhàve bodhàdhàrasyàpi abhàva iti cet /
na, niyamàsiddheþ /
vyàptatvànnaivamiti cet, tarhyanumànena bàdho vakyavyaþ, tatra cà÷rayaniråpaõaü durghañam /
vivàdàdhyàsitaü bodhàdhàrajaü na bhavati, ÷arãrajanyatvàdàkà÷avaditi pràgeva vyudastam /
÷arãrajanyatvopàdhivàde 'pi mçta÷arãrakriyàdiùu vyabhicàravàraõàrthaü bodhàdhàrapårvakatvamabhyupagantavyam /
tadvyatiriktatve satãti vi÷eùaõaü copàdeyam /
tatràpi suùupta÷arãrakriyàdiùu vyabhicàraparihàràya jàgrata iti vi÷eùaõapràpte, atràpyudàsãnasyàkasmikanipatitakriyàparihàràrthaü kurvata iti vaktavyam /
svasyaiva prayàsàdhikyamuktaü syàdvyarthavi÷eùaõatvaü coktaü pårvam /
upàdhiravinàbhåtadharmadharmatvena bhavatyevaitaddåùaõam /
anyathànumànàntareùvapi tanna syàt /
nirupàdhikasya sambandhasya vyàptitvenopàdhibhaïge jàte, kvacitsambandhe ca dçùñe, anyatra kevalasya hetordar÷anamapi na doùamàvahatãtyavocamityalam /

[prabhàkaramataniràsaþ --]

anye tu sarvàrthavittiùu gràhakatvena àtmasiddhiriti bruvate /
tadasat, àtmano 'pi càkùuùatvaprasaïgàt, tajjanitaj¤àne bhàsamànatvasyaiva tattvàt /
yadi ca nãråpadravyasyàpi càkùuùatvam, tadà nabhaso 'pi tathàtvaprasaïgàt /
na càtmà càkùuùaj¤àne prakà÷ate nãråpadravyatvàdgaganavat /
vivàdàdhyàsitaü j¤ànamàtmapratibhàsam, j¤ànatvàdahamitisampratipannavaditi cet, na, kàlàtyayàpade÷àt /
tathà hi --- asti tàvat saugatatacchiùyàõàmanàtmavàsanàto viùayebhyo nivçtiþ, anàtmavàsanàta÷ca pravçtiriti /
na ca te pramàõamåle eveti niyamaþ, rajjusarpavivekàgrahaõàdvà vibhramàdvà ÷uktirajatavivekàgrahaõàdvà vibhramàdvànayoranudayaprasaïgàt /
na ca te na nivçttã, nàpi pravçttã và /
na càj¤ànupårvikà nivçttiþ pravçttirvà svasthasya saübhavati /
na càtmaj¤àne teùàü tadupapadyate, tathànabhyàsada÷àyàü ko 'hamitya(dhyavasàyànupapattirni÷cãyate), anadhyavasàye 'tiprasaïgàt /

kiü ca kaþ punastatpratibhàse sambandhàrthaþ? karmatvam, tadatiriktaü và? prathame 'pasiddhantaþ, dvitãye dçùñàntàsiddhiþ* /
[* -eþ edn] viùayatvaü ca prathamànnàtiricyate /
gràhakagçhãtibhàve tu siddhasàdhanam /
ato 'tiriktasyànugatasambandhamàtrasyàsiddhiþ /
kiü ca yoginàü viyuktàvasthàyàü paramàõuråpàdiviùayacàkùuùaj¤ànasya pakùãkàre bhavatàmà÷rayaikade÷àsiddhaþ, anyathàsmàkamanaikàntaþ /
na ca mànasapratyakùatve tatsàmagrayàþ sarvadà sannihitatvàt suùuptàvasthàyàmapyàtmaj¤ànaprasaïgaþ, ahaü ÷arãramitivivekàgrahaõàdiùu ahaüj¤ànotpattau bàhyendriyavyatiriktakàrakagràmasyaiva tvayàpi vaktavyatvàttadbalenaiva sarvasyopapatteþ, tathàvidhakarmavaikalyàdvà /
tasmànna sarvavittiùvàtmanaþ* pratibhàsaþ /
[* sarvavidiùvà]

[àtmano j¤ànaråpatvaniràsaþ--]

sa ca j¤ànà÷rayo na tu vij¤ànàtmakaþ, na hi draùñurdçùñerviparilopo vidyate (bçha 4.3.23) iti ÷rutau draùñçdçùñyoþ sambandhapratãteþ /
na càmnàyapratãto bhrànto bhavitumarhati, avi÷eùàt /
na ca siddhàrthe vàcakàbhàvaþ, apasiddhàntàt /
na càtatparatvam, tasyànyato 'siddhatvena vi÷iùñaparatvàt /
na ca ràhoþ ÷ira itivadupacaritatvam, mukhye bàdhakàbhàvàt /
na càdvaita÷rutirbàdhikà, viparyaye pratyuta tasya bhedagràhakatvàt /
na ca tatra tasya sàmarthyaü nàstãti vàcyam, sàmarthye sati virodhàbhàvàt /
na ca sambandhàbhàve grahaõàsambhavaþ, adoùatvàt /
na càtiprasaïgaþ, anupalabdherniyàmakatvàt /
pratiyogitatprayuktavyatiriktasàmagrãsànnidhye sati pratiyogij¤àne ca sati niyàmakatvàt /
athavà karaõasambandhasyaiva niyàmakatvàt /
tathà hi -- ghañasaüyuktena cakùuùà janitaü j¤ànaü ghañamevàvagàhate nàrthàntaram, asambaddhatvàt /
ki¤càsti tàvadiyaü prasiddhiþ, 'ata eva vyavaharàmaþ' itivacanàt /
tasyà÷ca kàraõàbhàve sati nityatvaü syàt /

na caivamapratyakùatvaü bhedasya, samyagaparokùànubhavaviùayasyaiva sattvàt /
nityatve ca trayàõàü siddheþ /
na càpasiddhàntaþ, asmàkamapi nityapratãtisiddheþ /
na ca bhedànavasthà bàdhikà, bhedàntaraprasaktau målàbhàvàt /
bhedabhedinau bhinnàviti lokavyavahàradar÷anàt /
na caikabhedabalenànyabhedànumànam, dçùñàntabhedàvighàtenotthàne doùàbhàvàt /
so 'yaü piõyàkayàcanàrthaü gatasyàpi ÷àkàdinaþ khàrikàtailadàtçtvàbhyupagama iva /
dçùñàntabhedavighàte tvanumànànutthànameva, upajãvyasya prabalatvena tenaiva bàdhàt /
svàtmavyàtakatvena jàtitvàt /
etenàdç÷yatvàdayo nirastàþ /

na cànirvacanãyatvaü bhedasya, tatra pramàõàbhàvàt /
khyàtibàdhànyathànupapattiþ pramàõamiti cet, anyathàpyupapattau virodhabhàvàt /
asato bhàsamànàyogàt, bàdhàyogàtsataþ, atra cobhayaü dç÷yate iti cet, na; prathame 'satpadasya bodhakatve bhàsamànàyogàdityanena vyàghàtaþ /
anyathàpàrthakatvam, prayuktapadàrthànàü sambhåyakàritvaniyamàt /
dvitãye sata iti ko 'rthaþ? kiü sattàyuktasya, àhosvidabàdhitasya, brahmàsvaråpasya và? prathame sattàyuktasyàbàdhitatvena vyàptiþ kutraþ dçùñà? prapa¤casya bàdhyatvàd, brahmaõo nirdhamakatvena sattàbhàvàt /
dvitãye sàdhyàvi÷iùñatà /
tçtãye siddhasàdhanatà /
tasmànnànirvacanãyatvamapi /

[akhaõóàrthatvakhaõóanam--]

etena yadàhurekadaõóinaþ -- satyàdipadamakhaõóaparam, lakùaõavàkyatvàd, gandhavatã pçthivãtivat, ghañaþ kala÷a itivadvà /
tadapi nirastam, akhaõóaparanityanyånànatiriktàrthamityartho yata iti /
na càrdvatapakùe satyaj¤ànànandàdi÷abdànàü sahaprayogo ghañate, paryàyatvàt /
aparyàyatve 'dvaitahàniþ /
na ca `prakçùñaþ prakà÷aþ savità' itivat ÷abdadvayenàpi eka evàrthaþ pratipàdyate iti yuktam, dçùñàntàsiddheþ /
prakçùña÷abdasyetaretaràbhàvàdinimittasavyapekùatayà pravçtteþ, prakà÷a÷abdasya prakà÷atvabalàt, anyathà tatràpi paryanuyogasya tulyatvàt /

kiü ca loke yathà prakçùñaprakà÷a÷abdayoþ parasparavyatirekeõa prayogaþ --- prakçùñaþ pumàn, pradãpaþ prakà÷a iti /
dvayo÷caikatra mayåkhamàlini prayuktayostu arthavi÷eùabodhakatvam /
na caivaü j¤ànànanda÷abdayorasti, laukikaj¤ànànandasyàpi brahmaråpatvàt /
bhedena vyutpattau bhagno 'dvaitavàdaþ /
tasmàdànanda÷abdo duþkhabhàvamàtre prayuktaþ, mukhye bàdhakasambhavàt --- 'a÷arãraü vàva santaü na priyàpriye spç÷ataþ' (chà u 8.12.1) iti vacanàt /
na càsya sàüsàrikasukhaniùedhaparatvam, sukhadvayasyàbhàvàt /
loke 'pi màtrayà paramànandapratãtirityabhyupagamàt /
na càtràvacchinnasukhaniùedhàrtham, tatràpyavacchedasyaiva niùedho na sukhasya /
na ca sàmànya÷abdasya saükoce pramàõamasti /
na cànanda÷rutiþ pramàõam, tasyà upacaritàrthatvàt /
na ca viparyayaþ, ànandasya sarvadà-adar÷anenànityatvapràptau mokùatvavyàghàtàt /
yogarddhisamàsàditacirakàlopabhogayogyasukhavi÷eùaparatvenàpyupapatteþ /

anantatvàdi÷rutistu àpekùikasukhàdyapekùayà bahukàlatvena vyàkhyeyà, 'amçtà devà' itivat /
na ca pravçttyanupapattiþ, nityatve sutaràmanupapatteþ /
na hi siddhasya sampàdanàya ka÷cid yatate 'tra /
avacchedanivçttyarthamiti cet, tarhi pràptàpràptavivekino 'tràvacchedanivçttireva kçtyudde÷yà, anyasya vidyamànasyàpyatantratvàt /
na caikanityasukhavàde kàraõopàdànaü ghañate, tadvi÷eùe tu kaiva kathà? na caikasyaivàti÷ayànati÷ayau ÷aïkàrhau, ekatvavyàghàtàt /
avacchedanivçttyarthaü kàraõavi÷eùopàdànamiti vaktavyam, tatra ca duþkhàbhàvasya sukhatvenànubhavasya nirati÷ayatvàt, tadanupapattiriti yo 'yaü doùa uktaþ, sa samànaþ /
tasmàd duþkhàbhàvàtiriktasukhasàdhanaparyàlocanayà janyamanityamanekaü càbhyupeyam /
na ca tathàvidhasya muktau kathàsambhava iti /

j¤àna÷abda÷ca j¤àyate 'sminnityadhikaraõavàcakaþ /
ànantyaü punaråbhayàntàbhàva eva, tatraiva lokavyutpatteþ /
ekamiti ca dvairåpyaniràkaraõaparam, ekatvasaükhyàü vàcaùñe, loke tatraiva vyutpatteþ, lokàvagata÷akte÷ca vede bodhakatvàt /
tasmàjj¤ànà÷raya àtmeti siddham /

[àtmano nànàtvam--]

vivàdàdhyàsitaü mayà sambaddhaü mårtatvàt, maccharãravad -- iti nityatvànàditvasarvagatatvasiddhiþ /
tasya cànekatvam, vyavasthànyathànupapatteþ /
anirvacanãyatve niràkçte jãvabhede 'vipratipatte÷ca /
dvà suparõà sayujà sakhàyà samànaü vçkùaü pariùasvajàte /
tayoranyaþ pippalaü svàdvattyana÷nannanyo abhicàka÷ãti /
(mu 3.1.1) iti ÷ruteþ /
asyà arthaþ -- dvau suparõau àtmànau sayujau = sahavartamànau sakhàyau = ekakàryakàritvena, samànaü vçkùam = ekaü ÷arãraü pariùasvajàte = àliïgitavantau /
tayoràtmanormadhye eko = bhoktà pippalaü svàdu atti = sukhavi÷eùaü bhuïkte /
ana÷nan anyaþ = abhoktà ã÷varaþ abhicàka÷ãti = sarvato 'tyarthaü prakà÷ate iti vispaùño jãvabrahmaõorbhedaþ /
ajàmekàü lohita÷uklakçùõàü bahvãþ prajàþ sçjamànàü saråpàþ /
ajo hyeko juùamàõo 'nu÷ete jahàtyenàü bhuktabhogàmajo 'nyaþ /
(÷vetà 4.5) itivat /
na ca ÷rutipratãto 'nyathà bhavitumarhati /

kathaü tarhi `neha nànàsti kiücana' (bçha 4.4.19) iti, `mçtyoþ sa mçtyumàpnoti, ya iha nàneva pa÷yati' (kañha 4.10) iti ca, (liïgàt) nànàtvadar÷ane tadbhàvopacàràt /
na ca sati prayojane nimitte copacàraþ pravartate, na càtra prayojanamastãti vàcyam, niyamàsiddheþ /
aj¤àtamukhyeùu yavavaràhàdiùu gauõa÷abdaprayogeùu tadabhàvàt /
sattàbodhakalàkùaõikago÷abde ca, yathà gaurvàhãkaþ /
yathàhurvàrtikakàràþ ---

bahujàtiguõadravyakarmabhedàvalambinaþ /
pratyayàn sahasàjàtàn ÷rautalàkùaõikàtmakàn //

na lokaþ kàraõàbhàvànnirdhàrayitumicchati /
balàbalàdisidhyarthaü vàkyaj¤àstu vivi¤cate //
(÷lo và??)

asmadàdigauõapratãterhi cintà /
vçddhavyavahàràgateùu gauõaprayogeùu ko 'yamàgrahaþ, yathà sarùaparase taila÷abdaþ? mukhyeùu bàdhakàbhàvàt kathamupacàra iti nà÷aïkanãyam, pratyakùeõa ÷rutyà ca bhedapratãteþ /
àtmà dravyatvavyatiriktàparajàtyàdhàrabhedena nànà, a÷ràvaõavi÷eùaguõàdhikaraõatvàt, pçthivyàdivat /
tatra na mårtatvamupàdhiþ, råpàdau tadabhàve 'pi sàdhyànugamadar÷anàt /

makarandastu vivàdapadàni ÷arãràõi, ekenàtmanàtmavanti, ÷arãratvàt, maccharãravaditi /
tasya nityatvam /
vi÷eùaguõà dravyatvena sàdhanãyàþ /
tasya guõàþ -- buddhisukhaduþkhecchàdveùaprayatnadharmabhàvanàsaükhyàparimàõapçthaktvasaüyogavibhàgàþ /
prayatnà÷raya àtmà /

[manaso niråpaõam--]

vivàdapadamindriyajaj¤ànaviùayaþ, vastutvàd ghañavat /
vivàdàdhyàsito mårtasaüyogàsamavàyikàraõakavi÷eùaguõàdhàraþ, nityatve sati anityavi÷eùaõaguõavattvàt, pàrthivaparamàõuvat /
na ca tattvamupàdhiþ, tvanmate ghañasyàpyagnisaüyogajavi÷eùaguõàdhàratvàt /
na ca pàrthivatvamupàdhiþ, tvanmate ghañasyàpyagnisaüyogajavi÷eùaguõàdhàratvàt /
na ca pàrthivatvamupàdhiþ, apakvanaùñaghañe vyabhicàràt /
na càsmàkamàdyamupàdhiþ, nabhasi tadabhàve 'pi sàdhyànugamadar÷anàt /

manaþ paramàõu, paravi÷eùaguõàsamavàyikàraõà÷rayatve sati nityatvàt, taijasaparamàõuvaditi kecit /
tanna, spar÷avattve sati nityatvopàdheþ /
aõutvamàtrasàdhane spar÷avadamahattvamupàdhiþ /
mårtatvamàtrasàdhane ca nityapadavaiyarthyam /
tadvyatirikttasya hetutve kà÷ikàkçto mate spar÷avattvamupàdhiþ /
tamodravyatvapakùe spar÷avattvasya tamasyeva sàdhyavyàpakatve dravyasamavàyidravyatvamupàdhiþ /
etena mano mårtaü vibhusaüyogitvàdghañavadityapi nirastam, uktopàdhikatvàt /

sukhàdayo mårtasaüyogàsamavàyikàraõakàþ, anityatve sati nityavi÷eùaguõatvàt, pàrthivaparamàõuråpadivaditi vibhàgaja÷abdaja÷abdenànaikàntàdasàdhanam /
a÷abdatve satãti vi÷eùaõe parasyaiva vaiyarthyam /
mårtaü manaþ ÷rotravyatiriktendriyatvàdityapi nirastam, pårvoktopàdheþ /
avibhutve ca spar÷avattvaü sàdhanàvacchinnasàdhyavyàpaka upàdhiþ /

etenàvibhu nityadravyatvàdityanenàmahattvasàdhane sàdhyavyàpakatvàt spar÷avattvaü nopàdhiriti ÷rãvallabhoktaü nirastam /
na ca mano vibhu,
1 sarvadà spar÷arahitadravyatvàt (nyà ku 3.1),
2 sadà vi÷eùaguõarahitadravyatvàt,
3 niravayavendriyatvàt,
4 dravyànàrambhakanityadravyatvàt,
5 nityendriyatvàt,
6 vij¤ànasamavàyikàraõasaüyogàdhàrendriyatvàt,
7 sarvadà spar÷arahitadravyatvàt,
8 nityaguõagràhakendriyatvàt,
9 abhåtatve satyaråpitvàt, kàlavad, àtmavad, àkà÷avaditi satpratipakùadåùaõe kathaü svapakùasiddhiriti vàcyam, manasaþ sarvagatatvàbhyupagame àkà÷akàlàtiriktasya sàdhayituma÷akyatvena dharmigràhakapramàõabàdhà÷rayàsiddhayoranyataràkràntatvàditi spaùñataramasmannyàyalakùmãvilàse /
prathamasya tamodravyatvavàdinastatraivànaikàntikatvam, sarvadetyasya ca vyarthatvàt /
etena dvitãyatçtãye dåùite, saptame 'pivaiyarthyam, navame 'pi aråpipadasya paraü prati vaiyarthyam, tamaso 'bhàvatvàt /
kiü bahunà dravyatvàvàntarajàtyaindriyàsajàtãyadravyatvamupàdhiþ /
1 spar÷arahitatve sati aõu manaþ,
2 vij¤ànàsamavàyikàraõasaüyogàdhàratve sati mårttaü và,
3 sukhagràhakendriyaü và,
4 aõvindriyaü và,
5 j¤ànajanakasaüyogà÷rayaü jaóaü manaþ,
6 j¤ànàsamavàyisaüyogà÷rayamindriyaü và /
tasya guõàþ-- saükhyàparimàõapçthaktvasaüyogavibhàgaparatvàparatvasaüskàràþ /
eùàü mårtatvadravyatvàbhyàü siddhiþ /
1 samavàyikàraõaü dravyam,
2 guõavad dravyam /

[10 tamasa àlokàbhàvamàtratvaniråpaõam--]

1) tamo nàma dravyantaramasti /
tadapi niråpaõãyamiti cet, na, pramàõàsiddheþ /
nãlaü tama iti pratãtiþ pramàõamiti cet, nãlabuddhyasiddheþ /
uktaü ca ÷àlikanàthenàpi-- apratãtàvevàyaü pratãtibhramo mandànàm' (pra paü 321) iti /
kathaü tarhi padaprayogaþ? sitàbhàvavadupacàràt /
asitaü nãlamiti laukikaþ prayogaþ /
mukhye bàdhakàbhàvàditi cet, àlokanirapekùacakùuùo råpapratyayajanakatvàsiddheþ /
kàraõàbhàve kàryaü jàyate iti durghañametat /
anyathà nãlaghañasyàpi grahaõaprasaïgaþ /
kathaü tarhi chàyàyàü kçùõasarpabhrama iti cet, doùava÷àt /
pårvadçùñakçùõasarpàdhyàropako doùa iti /
kimatra sàdç÷yamiti cet, sitàbhàvatvam /
na caivamatiprasaïgaþ, sàdç÷yamàtrasyaiva bhràntij¤ànasàmagrãtvàsiddheþ /
upayujyante hi vi÷eùàdar÷anàdayo 'pi àlokàbhàvasahakàriõo dharmàdayo 'pi, vakradãrghàvayavãndriyasaüyogàdaya÷ca doùàþ /

2) mànasameva và svapnavibhramàdãti kecit /
na caivamatiprasaïgaþ, càkùuùalokàbhàve karituragàdismaraõavi÷eùasyàpi tatra hetutvàbhyupagamànnàtiprasaïgaþ /
etena saükhyàkriyàdipratãtirapi nirastà, tatraiva vipratipatteþ, ÷abdaprayogasyopacàreõàpyupapatteþ, laukikavyavahàrasya ca samyugdhatvàt /

3) ekade÷inaþ punarnãlapratãtimabhyupagamya bhràntatvamàcakùate /
yathàhuþ --- a¤janapu¤ja iva ÷àrvaraü tama iti bhràntiprakaraõe tatra pratibhàsikabàdhànupapatteþ /
anenàpahçtaviùayatvenànutthànàdbàdhakaniråpaõaü durghañamiti pa÷yàmaþ /

4) ÷abdena vinà pratãtisàdhanaü ca /
tamaþ ÷abdasya tarhi ko 'rtha iti cet, ubhayavàdipratipanna àlokasaüsargàbhàvaþ /
àlokavi÷eùe satyapi àlokàntaràbhàvasyàpi sambhavàt prayogaprasaïga iti cet, tatra kimàlokàbhàvaprayogo 'sti, na và? asti cet, tamaþ÷abdaprayogo 'pyastu, kà no hàniþ? paryàya÷abdatvàt /
atha yathà jvàlàyà à÷utaravinà÷itvena madhye vinà÷e vidyamàne 'pi tatsadç÷ajvàlotpattyà tirohitatvànna nà÷avyavahàraþ, tadàloke satyàlokàntaràbhàvasya tirodhànànna tadabhàvavyavahàra iti /
laukikapratãtistu bhramatvenocyate /
tattulyaü te tarkakarka÷amaterapyuktaparihàra÷cakùuràlokàsahakçtaü råpigràhakaü dravyagràhakendriyatvàttvagvaditi vàdinaþ kàlagràhakaghràõenànaikàntikaü vyarthavi÷eùaõatà ca /
cakùuràlokanirapekùaü dravyaü gçhõàti, indriyatvàditi sàdhane ghràõena prativàdinànaikàntikatà vivakùità---sàdhakatvaü ca /
na hi tava tathàvidhaü tama eveti lakùaõaü kàlàderapi àlokanirapekùendriyagràhyatvàt /

5) àlokabhàvasyobhayavàdisampratipannatvàt tamaþ÷abdavàcyatve nàsti vipratipattirnàtra prakaraõaü vàcyam /
vivàdàdhyàsitaþ àlokabhàvaþ tamaþ÷abdavàcyaþ, itaretaràbhàvavyatiriktàlokàbhàvatvàt /
yaditthaü na bhavati, taditthamapi na bhavati, yathàloka eva /
anye tu tama àlokàbhàvaþ, àlokànapekùacakùuùi satyevàsati ca liïgàdau gçhyamàõatvàt, sampratipannàlokàbhàvavaditi bruvate /
tatra kau pakùasapakùau? bhinnàbhinnàviti cintanãyamiti /
yogimànasagràhyatvàccàvadhàraõàsambhavena hetvasiddhi÷ca /
tasmàdevaü prayogakramaþ --- tamaþpadamàlokàbhàvavàcakam, àlokànapekùacakùurgràhyavàcakatvàd, àlokàbhàvapadavat /

niråpito dravyapadàrtha eùa, navaprakàro mudamàtanotu /

navàtmakasya trida÷àdhipasya, trilokapåjyatripuràntakasya //


iti ÷rãmànamanohare dravyapadàrthaþ //

_______________________________________________


[guõaprakaraõam]

[1-4  råparasagandhaspar÷àõàü niråpaõam--]

1) pratyakùaü råpe pramàõam /
vivàdapadaü ghañotpattyanantarakàle jàyate, ghañaguõatvàt, sampratipannaghañasaüyogavat /
na ca sàmànyaguõatvamupàdhiþ, tadgataparimàõàdãnàmapi pa÷càdutpattiprasaïgàt /

2) vivàdapadaü kàryaü pàrthivavi÷eùaguõatvàdghañaråpavat /
na ca kàryagatatvamupàdhiþ, paramàõusaüyogasaüskàràdyavyàpanàt /

3) vivàdapadaü kàryaü saükhyàparimàõapçthaktvagurutvasaüskàravyatiriktatve sati pàrthivaguõatvàt pàrthivaparamàõusaüyogavat /

4) vivàdapadamagnisaüyogajavi÷eùaguõavad, anityavi÷eùaguõatve sati nityatvàdàtmavat /

5) vivàdapadamavayavyà÷rayakàle na råpajanakamà÷rayatvàjjalàõuvat /

6) vivàdapadamà÷rayanà÷anà÷yamànakàryavyatiriktaguõà÷rayaþ, guõavattvàtsamavàyikàraõatvàdàtmavat /

7) råpatvamanà÷rite 'pi samavetam, råpajàtitvàtsattàvat /

8) vivàdà÷rayo 'nekaråpàdhikaraõam na bhavati, avayavitvàt, ÷uklatantuvat /
vivàdapadaü na nãlatvàdhikaraõam, pãtàrabdhatvàt, vivàdapadaü na pãtatvàdhikaraõam, nãlàrabdhatvàtpãtavannãlavacca /

9) vivàdapadaü pãtatvàdhikaraõam, pãtàrabdhatvàt, pãtavaditi cet na, viruddhajàtisamàve÷ena bàdhitatvàt, anyathà vivàdapadaü gotvàdhikaraõam, pàrthivàdityàpi syàt /
råpatvàvàntarapãtatvavyatiriktajàtyanà÷rayaråpatvaü copàdhiþ /
etena ÷uklaü råpamekameveti nirastam, taratamabhàvasyàpi dçùñeþ /

10) nityatve satyanekàrthe vartamànatvàtsàmànyamityuktaü syàt, tasya ca yàvaddravyabhàvitvàt /
pàkajeùu raktapratyayo durghañaþ /
tadanekaprakàram /
guõatve sati cakùuþspar÷anayormadhye cakùuùaiva grahaõàrhaü råpam /
etena rasagandhaspar÷à api niråpitàþ /
citrà api te 'vagantavyàþ /

11) guõatve sati rasanagràhyo rasaþ /

12) guõatve sati ghràõagràhyo gandhaþ /

pçthivã spar÷avatã råpitvàt, tejovat /
vivàdapadaü spar÷avad, dravyàrambhakatvàt, tejovat /

cakùuþspar÷anayormadhye spar÷anenaiva gràhyo guõaþ spar÷aþ /

[5-6 saükhyàpçthaktvayorniråpaõam--]

(I. ekatvaikapçthaktvayoþ siddhiþ)

1) spar÷avad guõàsamavàyikàraõàdviùñhaguõayorà÷rayaþ, dravyatvàd mårtatvàt, pañàrambhakatantuvat /
na ca spar÷avattvamupàdhiþ, spar÷avatàü ghañàdãnàmapi tathàvidhaguõadvayà÷rayatvaprasaïgàt /
na ca dravyàsamavàyikàraõatvamupàdhiþ, vi÷eùaõavaiyarthyàt /
niråpàdhikasya sàdhyaparityàge svabhàvaparityàgaprasaïgàt /
tatràkà÷àdiùu yau guõau, tayorekamekatvaü, aparamekapçthaktvam /
anyatràpi tau pårvoktahetoreva sàdhyau /

2) vipratipannaþ saüyogaþ svato 'dhikavçttikàryaikàrthasamavetatvàrhaþ, saüyogatvàt, tritantukàrambhakasaüyogavat /

3) paramàõavaþ saüyogàdhikavçttikàryasamavàyikàraõam, aõutvàd, dvyaõukavat /

4) vipratipanno 'vayavã kàraõatvàrheõa saha tulyà÷rayaþ, avayavitvàd, dvyaõukavad dvitantukavacca /
råpàdãnàmekà÷rayavçttitvàt, saüyogasya dviùñhatvàt /
tricaturàrabdhatvànna siddhasàdhanatà /
anenaiva yathà parimàõasiddhirapi /

(II. anekatvànekapçthaktvayoþ siddhiþ)

1) vivàdàdhyàsito buddhijaguõayorà÷rayaþ, dravyatvàtsamavàyikàraõatvàd, àtmavat /
na càtmatvamupàdhiþ, ã÷vare vyabhicàràt /
atraikam-- anekatvasaükhyà, aparam-- anekapçthaktvamiti /

2) tadevaü siddhayoþ saükhyàpçthaktvayorvyavahàreõàpi siddhiþ /
asti ca tàvadekaü dve trãõi ityàdivyavahàraþ /
na càsau nirnibandhanaþ, padatvavyàghàtaprasaïgàt /
na càbheda ekatvaü bhedasamuccayaþ punaranekatvamiti yuktam /
abhedaþ kiü pañastadatirikto và? àdye (ekaþ paña iti) sahaprayogànupapattiþ, paryàyatvàt /
dvitãye saüpratipattidharmapadàrtho 'sàviti cet, kimatra pramàõam? guõàdàvabhedavyavahàra iti cenna, vyavahàramàtràdarthàsiddheþ, tasya gauõasyàpi bahu÷o dar÷anàt /
mukhye bàdhakàbhàvàt, kathaü gauõatvamiti cet, na; sàdhakasyàpyabhàvàt /
utpattikàraõàbhàvasya vispaùñatvàt /
samavàyyasamavàyikàraõayorabhàvàt, nimittakàraõamàtràdevotpattistu tatsiddhau satyàü kalpanãyà, apratãtestadasiddheþ /

3) yadyapyapekùàbuddhivaijàtyasamavàyàd dvitvatritvadivyavahàràõàmapi bhedasamuccayo na saükaramàpàdayati, tathàpyananusaühitavaijàtyàdãnàü bàlagopàlàdãnàü dvàviti vyavahàro 'yaü na tannibandhanaþ dvyaõukaparimàõaü dvitvasaükhyayà vinà na ghañate /
nityaparamàõuparimàõàbhyàü paramàõuparimàõasyànàrambhàt, pracayasya cànà÷aïkanãyatvàt /
kàraõaparimàõatvasya na sàdhakateti vàcyam, atràvàntaràti÷ayavattvasyopàdheþ, pracayajanye 'pi parimàõe tasyànàrambhakatvàcca /
tathàpekùàbuddhyàpi janyate, idamekamidamekamiti j¤ànànvayavyatirekànuvidhàyitvàt /
na ca vya¤jakatvenopapattiþ, samànendriyagràhyasamànade÷àvasthitànàü yugapadindriyasambaddhànàmindriyasambandhavyatirekeõa niyatavya¤jakavyaïgyatvàdar÷anàt /
ataþ saüyogasamànatà dvitvasyeti /

4) eke dvitvaü buddhijaü niyamenaikapratipattçvedyatvàdityàhuþ /
teùàü j¤ànapràgabhàvena vyabhicàraþ --- guõatve satãti vi÷eùaõe ã÷varecchàyàm, kàryatve satãti vi÷eùaõe jàgaràdij¤àne /
anvayavyatirekàbhyàü càpekùàbuddhyabhàve dvitvàbhàvopalambhàttadvinà÷asya dvitvavinà÷ahetutvam /
anumànakramastu --- dvitvaü nimittakàraõanà÷anà÷yavyaktisamavetam, tajjàtitvàtsattàvat /
sattàdinimittakàraõãbhåtadehanà÷anà÷yamàne yu¤jànasyàntyasukhaj¤àne samavetam /
evaü sarvaü pçthaktve vaktavyamiti /

[7 parimàõasya niråpaõam--]

1) vivàdàdhyàsitaü dviùñhaguõànasamavàyikàraõànityavi÷eùaõaguõavyatiriktàdviùñhaguõà÷rayaþ, dravyatvàjjalaparamàõuvat /
na ca spar÷avattvamårtatve upàdhã, pavanapàrthivaparamàõau vyabhicàràt /
ã÷varo nityavi÷eùaguõavyatiriktànasamavàyikàraõàdviùñhaguõà÷rayaþ, àtmatvàjjãvavat /
nityaikatvaikapçthaktvaparimàõasàdhanavivakùàyàmanasamavàyikàraõamiti na vàcyam /
adviùñha iti dviùñhaguõatvàvàntarajàtirahita iti boddhavyam, anyathà ekatvena siddhasàdhanatà /

2) tathà vyavahàreõàpi sàdhanãyam --- asti tàvadayaü mahàn, ayaü mahàniti vyavahàraþ /
na càtra mahattvasàmànyameva nimittam, taratamabhàvasyànupapattiprasaïgàt /
anyathà madhurarasasyàpyucchedaprasaïgàt, madhuratvasàmànyàdeva dravyà÷ritàd vyavahàropapatteþ /

3) pracayasaükhyàparimàõànàmanvayavyatirekàbhyàü tadutpattau kàraõatvam /
vivàdàdhyàsito 'õuparimàõavyatiriktaparimàõà÷rayaþ, dravyatvàt /
vivàdàdhyàsito mahatparimàõavyatiriktaparimàõà÷rayaþ, dravyatvàdghañavat paramàõuvacca /
na càtràõutvamahattve upàdhã, råpàdiùu vyabhicàràt /
dravyatvena vi÷eùaõe vaiyarthyam /
hrasvadãrghavyavahàrayoranyathànupapatti÷ca pramàõam /
à÷rayanà÷ànnà÷a ityatra pràcãnamanumànaü vàcyam /

4) dvitvàsamavàyikàraõakavçttiguõatvàvàntarajàtãyaü parimàõam /

[8 saüyogasya niråpaõam--]

1) vivàdapadamasamavàyikàraõajanyaü kàryatvàdråpavat /
na ca pradhvaüse vyabhicàraþ, pràgabhàvapratiyogitvasya bhàvatve satãti vi÷eùitasya tatràsiddheþ /
na càtropàdhi÷aïkàpyadhirohati, vispaùña÷ca ghañau saüyuktàviti pratyayaþ /
niràkçta÷ca kùaõabhaïga iti nàviralade÷e utpàdastannimittatvenà÷aïkanãyaþ /
karmasaüyogayoþ tajjanakatvaü pratyakùasiddhameva /

2) àkà÷a àtmanà saüyujyate, dravyatvàditi kecit /
tanna, kriyàvattvamårtatvayoþ paratvàparatvayorvopàdhitvàt /
àtmà àkà÷ena na saüyujyate, amårtatvàdråpavat /
na càtràdravyatvamupàdhiþ, àkà÷e tadabhàvena sapakùàvyàpakatvàt /

3) vibhàgà÷rayanà÷àbhyàü ca tasya nà÷aþ /
à÷rayanà÷ottarasaüyogàbhyàü ca vibhàganà÷aþ /
saüyogasya tvà÷rayanà÷avibhàgàbhyàmeva nà÷a ityuktam /
nityatvàtparamàõvàkà÷ayorà÷rayanà÷anà÷yatvaü tatsaüyogasya na sambhavati /
sarvamuktipakùe ca virodhiguõapràdurbhàvo 'pi durghañaþ /
ato nimittanà÷anà÷yatvamaïgãkriyate iti /
anityaþ sambandhaþ saüyogaþ, ghañajanakatadavayavaniùñhaguõatvàvàntarajàtãyaþ saüyogaþ /

[9 vibhàgasya niråpaõam--]

1) karma saüyogavyatiriktàsamavàyikàraõam, saüyogavyatiriktatve sati asamavàyikàraõatvàdråpavat /
na càkarmatvamupàdhiþ, àkà÷àdiùu vyabhicàràt /
asamavàyikàraõatve satãti vi÷eùaõe kevalasaüyogàrambhakeõa saüyogena vyabhicàràt /
saüyogavyatiriktatve satãti vi÷eùaõe vaiyarthyam /
na ca saüyogavyatiriktàsamavàyikàraõatvàditi saüyogasyaivàsamavàyikàraõatvaü pratãyate iti bàdhitaviùayatvam, bhavatàü karmaõaþ karmàsamavàyikàraõatvàt /
na caivaü prathamànumàne siddhasàdhyatà, mandagatau tadabhàvàt vyatiriktàsiddheþ /
tava ca saüskàrasyàpyasiddheþ /
antyakarmaõaþ karmàjanakatvàt, mama tasyaiva pakùatvàt /

2) kiü càsti tàvadayaü vibhàgavyavahàraþ /
na càsau nirnibandhanaþ /
na ca saüyogàbhàvo nimittam, saüyoganà÷e eva kàraõabhàvàt /
na ca karmaõaþ tatra kàraõatvam, guõànàü karmavinà÷yatvàdar÷anàt /
vipratipannaþ saüyogo na karmanà÷yaþ, guõatvàtsampratipannavat /
na ca vibhàgavinà÷yo 'pi na bhavati, tasmàdeveti sàmpratam, pratiyogyasiddhyà vyàptyasiddheþ /
siddhi và tadvinà÷akatvenaiva kalpanà, niùkàraõakàryasiddheþ /

3) sa ca dvividhaþ --- karmajavibhàgajabhedàt /
vivàdàdhyàsito vibhàgo na karmàsamavàyikàraõakaþ, karmaikàrthasamavetatvàcchabdavat /
vivàdapadamàtmàtiriktaü dravyaü vibhàgajanyaguõàdhikaraõam, nityadravyatvàdàtmavat /
na càtmatvamupàdhiþ, ã÷vare vyabhicàràt /
àkà÷e ca vyàptyabhàvàt /

4) anye tu dravyàrambhakasaüyogavirodhivibhàgotpattikàle nàvayavakarma àkà÷àdide÷àd vibhàgàrambhakam, karmatvàditi bruvate /
tadasat, àkà÷ade÷ena vibhàgamàrabhate karmatvàdityapi vaktuü ÷akyatvàt /
tasmànna kàraõavibhàgàdvibhàgaþ syàt /
vivàdapadamàtmanà vibhajyate dravyatvàditi pårvavaddåùaõãyam /

5) à÷rayavinà÷ottarasaüyogàbhyàü ca tadvinà÷aþ /
uttarasaüyogàdvinà÷aþ pa÷càdapi kathaü vibhàgapratyayànuvçtterapi na vàcyam, pratyayasyaivàsiddheþ, ÷abdaprayogasya cànyathàpyupapatteþ, ÷ravaõamàtràdeva mukhyatvànirõayàt /
saüyogasaüsargàbhàve vibhàgapadasyàpi na pçthak saüketaþ, saüyogapràgabhàve 'pi vyavahàradar÷anàt /
saüyogasamànà÷rayatve sati saüyogavinà÷ako vibhàgaþ /

[10-11 paratvàparatvayorniråpaõam--]

1) vivàdapadaü paramàõuvçttyadviùñhaguõajanakam, paramàõavo và kàryavçttyadviùñhaguõajanakà mårttatvàt, pàrthivaparamàõuvadghañavacceti /
vivàdapadaü svàrabdhadravye guõajanakam, dravyatve sati dravyàrambhakatvàdã÷varavat /
vivàdapadaü paramàõujanyam, karmahetvadviùñhaguõà÷rayam, mårttatvàdaguõatvàtpàrthivaparamàõuvat /
tadevaü siddhayoþ paràparavyavahàràdapi siddhiþ /
anvayavyatirekàbhyàü càdityaparivartanade÷asaüyuktasaüyogàlpãyastvabhåyastvaj¤ànasya hetutvam /
vya¤jakatve pårvavad doùo 'nusandheyaþ /

2) vivàdàdhyàsito 'dviùñhabuddhijaguõayorà÷rayaþ, vij¤ànàsamavàyikàraõàdhàratvàdàtmavat /
a÷rotràõàmavi÷eùaguõavatvàt /
kàryadravyeõa svasamavàyikàraõena kçtàdviùñhaguõena guõatvàvàntarajàtãyaü paratvam /
samavàyikàraõena svakàrye kriyamàõenàdviùñhaguõena guõatvàvàntarajàtãyamaparatvam /
kàraõavinà÷àd vinà÷aþ /

[12 buddherniråpaõam--]

1) buddhau pramàõaü na vaktavyam, sarvatantrasiddhàntasiddhatvàt /
tadanabhyupagame svavacanavirodhàdayaþ prasa¤janãyàþ /
j¤ànatvaü asmadàdimànasapratyakùavyaktisamavetam, j¤ànajàtitvàtsattàvat /
asmadàdãtyavivakùàyàü prameyatvàdikaü yogipratyakùasàdhakamanusandheyam /
pratyakùatvànabhyupagame j¤ànàbhyupagamo nirmålaþ, tatkàraõenaiva tatkalpakavyavahàropapatteþ /
anavasthà tu nàsti, adçùñàdikàraõasàmagryà niyàmakatvàt /
råpàdivadudbhåtatvasyàpi j¤àne 'nabhyupagatatvàt, tathàvidhasyaiva pratyakùatvàt /

2) prabhàkaramate vivàdapadaü na mànasapratyakùaü j¤ànatvàditi na sàmpratam, sarvamuktipakùe dçùñàntàsiddheþ, anyasminnapi prabhàkarasya sarvadà ekatve ni÷càyakàbhàvàt /
na ca ghañaü jànàmãtyatra kalpanàlàghavàdekameva j¤ànaü kalpanãyam --- ityarthàpattyupanyàso doùaþ syàt, na hi pareõànekatvasàdhane sopanyastà /

3) kiü ca j¤ànaü pratyakùaü vastutvàdghañavat /
na càj¤ànatvamupàdhiþ, tava sarvaj¤ànasya pratyakùatvàsiddheþ /
na¤a÷cetaretaràbhàvavàcakatve 'pi vi÷eùaõavaiyarthyàt /
j¤ànavyatiriktatvamiti tasyàrthaþ /
tatra ca na j¤ànapadasyopayogaþ /
na ca j¤ànaü mànasapratyakùaü na bhavati, j¤ànatvàditi sàmpratam, asàdhàraõatvàt /
na ca mànasapratyakùatve 'navasthàdoùaþ, yogyabhyupagamavàdinàü tasyàsambhavàdadoùàcca /
tasmàjj¤ànaü mànasapratyakùamiti /

(1 akhyàtivàdaniràsaþ--)

atha kecidakhyàtiü samarthayanti, vivàdapadaü rajataviùayaü rajataj¤ànatvàditi bruvate /
te tu praùñavyàþ--- kimidaü rajataj¤ànaü nàma? 1 rajatasya j¤ànaü rajataj¤ànam? 2 rajataü tajj¤ànaü ca rajataj¤ànamiti và? 3 rajata÷abdollekhi j¤ànaü và? 4 rajatàrthinaþ pravçttihetubhåtaü j¤ànaü và?

na prathamaþ, ùaùñhyarthasya viùayaviùayibhàvavyatirekeõànyasyàsambhave
sàdhyàvi÷iùñatvàt /
na dvitãyaþ, ubhayàsiddheþ, j¤ànasya niràkàratvàt /
nàpi tçtãyaþ, ullekhàrthasya vi÷eùaõatve 'siddheþ /
tajj¤ànajanitasmçtimàtrayogitve pårvapadaj¤ànenàpi rajatapadasya smaraõasambhavena vyabhicàràt /
na caturthaþ, vivekàgrahaõavàdinàmidamiti j¤ànasyàpi ÷uktikàlambanasya taddhetutvena vyabhicàràt /
etena rajatamiti pratyuktam, pårvoktapakùàdbahirbhàvàbhàvàt /

yacca vimataü j¤ànaü yathàrthaü j¤ànatvàditi bruvate, tatrobhayavàdipratipannaj¤ànavyakterasiddhatvàdà÷rayàsiddhiþ /
rajatàrthinaþ pravçttyanyathànupapattiparikalpitatajjanakaj¤ànamàtrasya pakùãkàre pramàõabàdhaþ, svasamànaviùayeùñasàdhanaj¤ànajanyatvàtpravçtteþ /
tvayàpyetasya samyagrajatapravçttàvabhyupagamàt /
tatràpi vivekagrahaõamàtrasyaiva prayojakatve padànàmanvitàbhidhàyitvabhaïgaprasaïgaþ /
bàlakasya svàtmani vivekàgrahaõamàtràtpravçttiü pa÷yata uttamavçddhavàkyaprayogànantaraü pravarttamànamadhyamavçddhapravçtterapi tanmàtrapårvakatvakalpanàt /
tadakàraõibhåtamapi tatra vi÷iùñaj¤ànamavyabhicàrabalena pravçttipårvakùaõe kalpyate /
tatra ca ÷abdasya kàraõatvamiti vadato 'bhyupagatasiddhàntabhaïgaþ, tasya ca pravçttimàtreõaiva kalpanàbhàvàt /

cakùu÷càkùuùasatyaj¤ànàtiriktaj¤ànajanakam, indriyatvàttvagvat /
vivàdapadaü svasmàritapadàrthànvayabodhakam, àkàïkùàsannidhimatpadakadambatvàtsampratipannavat /
na ca yogyatàvattvamupàdhiþ, anàkàükùitàsannihitapadànàü yogyatàvattve 'pyabodhakatvàt /
àkàükùàsannidhibhyàü vi÷eùaõe vi÷eùyavaiyarthyàt /
tasmàdastyayathàrthaü j¤ànam /

(2 apramàj¤ànasya bhedàþ--)

tacca lokapravçttyanusàreõa ni÷cayàni÷cayabhedena bhinnam /
ani÷cayo 'pyanadhyavasàyaþ saü÷aya iti /
mithyàni÷cayo viparyayaþ /
viruddhakoñisaüspar÷yani÷cayaþ saü÷ayaþ /
viruddhakoñyasaüspar÷yani÷cayo 'nadhyavasàyaþ, asmàbhirapyanavadhàraõatvasya saü÷ayànadhyavasàyayorabhyupagateþ /
tena càsmaduktàvàntarabhedasyàbhyupagatatvàdbhàsarvaj¤ena sahàsmàkaü nàsti vipratipattiriti nàtra prapa¤cyate /
tarkastu nànyo 'sti, anadhyavasàyalakùaõenaiva saügçhãtatvàt /

[3 pratyakùaj¤ànasya niråpaõam--]

cakùu÷cakùurjanyasavikalpakavyatiriktaj¤ànajanakam, indriyatvànmanovat /
vivàdapadaü pratyakùam, vastutvàtprameyatvàdghañavat /
pratyakùasàmagryasadbhàva upàdhiriti ka÷cit /
tanna, tasyàpi sàdhanàt /
anupapannametad, bàdhitaviùayatvàd, bàhyendriyàsambaddhaviùayatvàt, manaso bàhye 'rthe 'svàtantryàt /
anyathàtiprasaïgàditi cet, nàtiprasaïgo hi bàdhakaþ syàt, tanniyàmakamukhena sàdhako 'pi bhaviùyati /
àtmà j¤àtavya iti vàkyaprasiddho yogajo dharmaþ sarvadar÷itvàdiphalakaþ /
na ca nàsau dharmakalpakaþ, tena vinànupapatterabhàvàditi sàmpratam, yogavatàü vi÷iùñakule 'pyutpàdasya tattvaj¤ànopayogino dharmavi÷eùamantareõàsambhavàt /
yadàha bhagavàn svayameva-- `÷ucãnàü ÷rãmatàü gehe yogabhraùño 'bhijàyate' (gã 6.11) iti /

asmadàdij¤ànotpattyarthamindriyamarthena saüyogasamavàyàvapekùya yathàyogaü karoti /
saüyuktasamavàyastu na saüyogasamavàyavyatirekeõànyo 'sti /
anyathà padàrthàntaratvaprasaïgàditi na prapa¤cyate /
nityamã÷varaj¤ànaü yathàrthaparokùamiti pratyakùam /

(4 anumitij¤ànasya niråpaõam--)

(4.1 syàdetat --) anumitau kiü pramàõamiti cet, pratyakùamiti bråmaþ /
bhavati hi vahnimàn parvata iti j¤ànamiti hi dårade÷asthasya kasyàpi matiþ /
tathàpi tena tasyànumititvaü kathamavagamyate iti mà vocaþ, pratyakùatve' pi samànatvàt /
tatkàraõànumàne kiü pramàõamityapi na vaktavyam, tatkiü pramàõamàtraü siddham, yena vi÷eùe pra÷naþ syàt? tatsiddhau cànena pramàõenànvayavyatirekàparanàmnà pratyakùasàmagrãpraviùñenànyena và siddhiriti yatki¤cidetat /

(4.2 vyàptisvaråpam--) nanu karaõaü bhavadbhirucyamànamanupapannam, vyàpterabhàvàt, siddhàyàü và j¤àtuma÷akyatvàt, na, nirupàdhikasambandhasya vyàptitvàt /

kaþ punarupàdhiriti cet, yena vinà yayoþ sahabhàvàdar÷anaü tatra yena yasya vyabhicàraþ, sa tasminnupàdhiriti /
dçùñàntamàtravyàpako và, sàdhanavyàpakatve sati sàdhyavyàpako và /
sa dvividhaþ--- anvayopàdhirvyatirekopàdhiriti /
ubhàvapi ÷aïkitau ni÷citau ca /
vivàdapadaü sattàrahitaü jàtitvàtsattàvadityatra sattàsvaråpamupàdhiþ ÷aïkyate /
agniùomãyahiüsà pàpasàdhanaü hiüsàtvàdityatra niùiddhatvamupàdhirni÷cãyate, sàdhanenàvinàbhàvàbhàve 'pi sàdhyena saha suvarõasteyàdiùupàdheranugamadar÷anàt /
kùityàdikamakartçkaü ÷arãriõàjanyatvàdvyomavadityatràjanyatvamupàdhirni÷citaþ, vi÷iùñasya prayojakatvakalpanàyàü pramàõàbhàvàt /
sarvaü kàryaü nityaprayatnapårvakaü kàryatvàdvyatirekeõàkà÷avadityatràprayatnapårvakatvamupàdhiþ /
sàdhye vi÷eùaõasyopàdànamanvayini dåùaõam, vyatirekiõi tu tadabhàvasya sàdhanatvenopayoge tasya vyavacchedakatve nopayoga iti vi÷eùaõavaiyarthyam /
dhåmagatakañukatvàdivad dåùaõameva /
etena ÷aïkitopàdhirapyåhyaþ /
sàdhyasàdhanabhàva÷ca vyàptisthala eva vivakùita iti /
vyatirekeõàpi tatrànvayisamànatvameveti caramalakùaõasyàpi tatra sambhavaþ /
na copàdhyabhàvo j¤àtuü na ÷akyate /
adçùñànàü prathamapiõóa evàbhàvenopàdhitvànupapatteþ /
na hyavidyamànaü japàkusumamupàdhirbhavati /
teùàü pa¤capiõóàdar÷anenàbhàvo ni÷cãyate /
atãndriyopàdhiprasa¤janaü tu nànumànamàtrasadbhàve 'pi bhavitumarhati, nirbãjatvàt /
anumànavi÷eùe tu vàdiprativàdyabhyupagataü tatpadàrthavi÷eùasvaråpaniråpaõena niràkartavyamiti /

(4.3 paràrthànumànam--) tatra pratij¤àhetunidar÷anànusandhànapratyàmnànàtmakaü vàkyaråpaü paràrthànumànam /
tatràkàükùàkrameõa laukikapadapravçtteþ /
siddhasàdhyatàyà÷ca parihàràrthamà÷rayaj¤ànasya ca prathamamàkàükùitatvàt prathamataþ pratij¤àvacanam /
tadanantaraü hetoþ, tadà÷rayatvàt /
kàraõamàtrasiddhau vi÷eùe jij¤àsàyàü satyàmàkàükùàparyàlocanayà hetumàtrasyaiva vacanam /
tadanu dharmajij¤àsàyàü satyàü vyàpteràkàükùitatvàttanniråpaõam /
tadanantaraü sarvavàkyànàmekavàkyatàpratipàdanàya sàdhyasiddherabhilaùitàyàþ khyàpanàya nigamanavacanam /
tathà hi ÷abdo 'nityaþ kàryatvàd, yatkàryaü tadanityaü yathà ghañaþ, kàrya÷ca ÷abdaþ, tasmàcchabdo 'nityaþ /
pakùavacanaü pratij¤à, hetuvacanamapade÷aþ, dçùñàntavacanamudàharaõam, dçùñàntavacanànantarahetuvacanamupanayaþ, upanayànantaraü sahetukaü pratij¤àvacanaü nigamanam /
gamyamànàrthatvànnigamanaü na prayoktavyamiti cenna, tasyàdåùaõatvàt /
anyathà hetumàtrameva prayoktavyaü syàd, viduùàü vi÷iùñàrthasyàrthàdeva pratãteþ /

(4.4 avayavadvayavàdaþ--)

vayaü tanna budhyàmahe, sàdhanànupayuktavacanasyàdhikatvàt /
prativàdinà hi sàdhanajij¤àsà kçtà kiü pramàõamiti /
tatra yàvadaïgavi÷iùñaü sàdhanam, tàvad vaktavyam /
aïge ca dve eva vyàptipakùadharmatve /
na hi tato 'dhikaü pravçtyaïgam /

tadadhikabhåtaü j¤àtavyaü kimasti? kàlàtyayàpadiùñasyànaikàntike 'ntarbhàvàt /
nirupàdhikànumànadvayasya caikatràsambhavàt /
sambhave và vastuno dvyàtmakatvaü ko nivàrayet? nirupàdhikasya sàdhyaparityàge svabhàvaparityàgaprasaïgàt /
tadevaü sthite råpadvaye, tatpratipàdanàrthaü vacanadvayameva vaktavyam, hetoþ pakùadharmatàvacanena vi÷iùñavàcinà tatsiddheþ /
tasmàdyatkàryam, tadanityaü yathà ghañaþ, kàrya÷ca ÷abda ityanvayini /
yannityam, tadakàryaü yathà vyoma, kàrya÷ca ÷abda iti vyatirekiõi /
tasmàdavayavadvayameva prayoktavyam /
anvayavyatirekãtyaparo neùyate, ekenaivànumitisiddhau samuditasya hetutve pramàõàbhàvàt /
avinàbhàvajanitaparokùànubhavo 'numitiþ tatsàdhakatamamanumànam /
tallakùaõarahitaü tatsadç÷amanumànàbhàsam /

(4.5 hetvàbhàsàþ--) taccàsiddhaviruddhànaikàntikabhedabhinnam /
ani÷citapakùavçttirasiddhaþ, ÷abdo 'nityaþ càkùuùatvàditi /
sa cobhayàsiddho 'nyataràsiddha÷ca /
pakùavipakùayoreva vartamàno heturviruddhaþ, nityaþ ÷abdaþ kàryatvàditi /
asàdhakatvaj¤àpakatvaü hi dåùaõam /
sàdhyaviparãtànaupàdhikasambandhitayà viruddhasya liïgatà /
nanu sàdhyaviparãtagàmità kvacidvyabhicarati, yenànaupàdhikatve samarthaü syàdato vi÷iùñaü na dåùaõamiti cet /
tanna, jalpavàdayorhi parasàdhanaü nivartya svapakùe sàdhanaü vàcyam, ato làghavàya vi÷iùñopanyàsaþ /
sàdhanàntaraü tu na vàcyameva /
vitaõóàyàü tu vipakùavçttità paramudbhàvyà, anumityutpattipratibandhakatvaü ca dåùaõam /

sàdhyatadabhàvayorvartamànatvena j¤àto 'naikàntikaþ /
sa ca ni÷citaþ, ÷aïkita÷ca /
sa kaþ? anityaþ ÷abdaþ, prameyatvàditi ni÷citaþ /
mano vibhu, sarvadà spar÷arahitadravyatvàditi ÷aïkitaþ, sopàdhikatvàt /

(4.6 dçùñàntàbhàsaþ--)

dçùñàntàbhàsastu sàdhyavikalasàdhanavikalavyàptyakathanaviparãtavyàptikathanà÷rayahãnàþ /
sàdharmyodàharaõavaidharmyodàharaõe sàdhyavyàvçttasàdhanavyàvçttàvyàptikathanaviparãtavyàptikathanàdãnàmudàharaõàni tu pra÷astapàdairabhihitànãti na prapa¤cyante /
ubhayavikalastu nàsti, tasya sàdhyasàdhanavikalàbhyàmanatirekàt /
na hi kàlàtyayàpadiùñànaikàntikatvaü nàma samuditamasti dåùaõam /

(5 àrùaj¤ànasya niråpaõam--)

àrùasadbhàve kiü pramàõamiti cet, pratyakùamiti brumaþ /
asti tàvadvipratipannà pratibhà kvacidarthàvisaüvàdinã /
tasyà anadhigatàrthagantçtvàdanubhåtitvaü siddham /
na caitadatiriktaü pràmàõyaü nàma yat sàdhanãyamava÷iùyate /
na càrthàvisaüvàditvameva nàsti, bàdhakàbhàvàt /
na ca pratibhàtvàdarthavisaüvàdaþ, aparokùatvàt /
anyathà pratyakùasyàrthavisaüvàdaprasaïgàt /
nanu j¤ànàvisaüvàditvagràhakapratyekùaõa tatpårvakàbàdhitatatpravçttibhyàü tajj¤ànaviùayãkçtàrthasya yathàrthasya kriyàkàritvena bàdhitaviùayatvàdanumànasyaiva durbalatvamiti cet, samaþ samàdhiþ /
pratibhàtvàvi÷eùe 'pi kathamekasya saüvàditvam, aparasya visaüvàditvamiti cet, na, aparokùatvàvi÷eùe 'pi pratyakùasya kasyacitsaüvàditvaü kasyaciditi kutaþ? avàntaravaijàtyàditi cet, tulyamastu pratibhàyàü  pràmàõyam /

tathàpi  pårvayorantarbhàva iti cet, na, avinàbhàvànapekùatvenànumitàvanantarbhàvàt /
parokùatvànna ca pratyakùam /
kathaü punarasyàþ parokùatvamiti cet, anumiterapi parokùatà katham? indriyavyàpàràbhàve utpadyamànatvàditi cet, samànametat /
antaþkaraõasya vyàpàro 'stãti cet, samànam /
dharmavi÷eùajatvàdyogipratyakùàntarbhåtamiti cet, na, dharmavi÷eùajatvàsiddheþ, dharmavi÷eùamàtrajanyatvasya vyabhicàràt /
avinàbhàvanirapekùaþ samyak parokùànubhava àrùaþ /

svasamànaviùayasaüskàrajaü smaraõam /
yathàrthasya pramàõabhàve nàsti vipratipattiþ, parairapi tasya samyaganubhavatvàbhyupagamàt, tàrkikairapi yathàrthaj¤ànatvasya tatràniràkaraõàt /
tasmàtsamyaganubhavaþ prameti pårvàcàryàþ /
yathàrthaü j¤ànaü prameti navãnàþ /
ayameva ca bhàùyakartturabhipràya, anyathà pramàõamadhye tatpañhanamasaïgataü syàt /
na hi pramitividyà÷abdayorloke 'rthabhedo 'sti /
tasmàccaturvidhaü pramàõam /
((tathà ÷rutismçtipratyakùamaitihyamànacatuùñayamiti / ))

(6 ÷abdapramàõasyànumàne 'ntarbhàvaniråpaõam--)

nanu tato 'tiriktànyapi ÷abdàdãni santãti cet, na aprasiddheþ /
nadyàstãre pa¤ca phalàni santãti vàkyàdarthapratyayo jàyate iti cet, atra kasya kàraõatvamiti vibhàvyatàm--- na pratyakùasya, arthasyàvispaùñatvàt /
nànumànasya vyàpterabhàvàt /
na hi nadyàstãre pa¤ca phalàni santãti vàkyena nadãtãraphalasambandhasyàvyabhicaritaþ sambandhaþ, anàptavàkye tadabhàvàt /
àptatve satãti vi÷eùaõe pårvamarthasiddherasiddho vàkyàrthaþ, samyagj¤ànavata eva tattvàt /
tadetadasat, puruùavi÷eùoktatvasya hetuvi÷eùaõatvenaivopàdànàt /
tena ca proktasyàpyanumànànnàprayojakatà /
yatra tu taduktasyàpi vyabhicàraþ kvacit, tatra tadvyatiriktatve satãtyapi vi÷eùaõam, vi÷iùñasya vyàptibalena sàdhanatvam /
yatra tu vyabhicàrasthalaü syàt, tatra nàrthani÷cayaþ, kintu sandeha eva, etàvatàpi laukikànàmarthe sandehàdeva pravçttisiddheþ /

(7 vedànàü pauruùeyatvaniråpaõam--)

vedasya puruùavi÷eùakçtatvàbhàvena kathamanumànamiti cet, tarhyàptoktatvasyàpyabhàvenàpràmàõyaprasaïgàt /
na ca svataþ pràmàõyaü vedasya, samyaïmithyàbodhasàdhàraõàtiriktakàraõajanyatvàt /
tathà hi pramà samyaïmithyàbodhasàdhàraõàtiriktakàraõajanyà, kàryatvàd, apramàõyavat /
samyaktvaü niyataj¤àne 'pi kadàcinna nirdhàryate, ni÷cayatvàni÷caye 'pi sandehaviùayatvàd, apramàvat /
vivàdàspadaü kàryam, vedajanyamatijam, kàryatvàdghañavat /
ã÷varakçtatvàvi÷eùe 'pi buddhàdivàkyànàmàgantukadoùasamavadhànàdapràmàõyam, buddhàdãnàmanàptatvàt /
vedàrtho vedanirapekùapramitivedyo, meyatvàdghañavat /
vedàrtho vedanirapekùasvàlambanamatyàdhàraviracitavàkyameyo meyatvàt, sampratipannavat /
yacca vedasyàdhyayanaü sarvaü gurvadhyayanapårvakam /

vedàdhyayanasàmànyàdadhunàdhyayanaü yathà //
(÷lo và vàkya 366)

tatra ca gurvadhyayanapårvakatvamàtre siddhasàdhyatà /
brahmaõo 'pi jãvavi÷eùasya suptaprabuddhavatkalpàntarànubhåtavedasmaraõàt /
na ca pravàhavicchedàdapraõetçpårvakatvaprasaïgaþ, uccàryamàõavàkyasadç÷avàkyaj¤ànanirapekùasyaiva tatra kartçtvàbhyupagamàt /
svatantrapuruùapraõetçtvavivakùàyàü tu sàdhyavikalatvam /
ubhayavàdisampratipannapakùàïgãkàre 'pi siddhasàdhyatà /
aparatra cà÷rayàsiddhiþ /
bhàratàdhyayanàderapi evaü ku÷aükyatvàt /
tatsaüpradàyàvicchede satyasmaryamàõakartçkatvàditi tu mama? tava? uta yasya kasya sàdhàraõyena veti? prathamatçtãyacaturtheùvasiddhiþ /
dvitãye tu vyabhicàraþ /
ata eva madanumàne ... {One line lost in the MS.} anyathà siddhasàdhanatvàdakàryatvaü copàdhiþ /

(8 upamànapramàõasyànumàne 'ntarbhàvanam--)

upamànaü tu madãyà gauranena sadç÷ãti gosadç÷agavayamàlokayato 'numànameva /
kathamiti cet, bhavati hi pårvaü gavi gavayasàdç÷yamityanumitiþ /
anugatadharmasya gavaye 'pi vartamànasya pratyakùagrahaõàrhatvàt, mànàntaropanãtasyàpi vi÷eùaõatvopapatteþ /

athavà madãyà gauranena sadç÷ã, svasàdç÷yenaitadavacchedakatvàd, bhràtçbhaginãvat /
anyathà gavayasàdç÷yasyàpyagrahaõaprasaïgàt /
pratyakùamate tadanu vi÷eùaõavi÷eùyabhàvasya kàmacàratvadar÷anena sàdç÷yàvacchinnagavyanumànam /

saüj¤àsaüj¤isambandhakaþ svasandigdhe nyàyasampàditavyaktiþ pa÷cànni÷citavàkyàrthamavabudhyate iti /
sàdç÷yamàtrasya gavayapadavàcyate apratãtagånàmavyavahàraprasaïgaparyàlocanayà nirnimittapra÷nànanuguõyacintyamànàptasyànyathàkathakatvàsambhàvanena ca sàdç÷yasyopalakùaõatve nirõãte tadeva vàkyaü gavayapadasya gavayatvanimittatvaü bodhayati /
gavaya÷abdaþ gavayatvavàcakaþ, asati vçttyantare 'bhiyuktaiþ prayujyamànanaimittikapadatvàdgotve go÷abdavat /
na ca vi÷eùaõàsiddhiþ, vçttyantaràbhàvatvasya tvayàpyabhyupagatatvàt /
anyathànumànasyàpravçttiþ, anugràhakatarkàbhàvàt /
vivàdapadaü gavayapadanimittam, vi÷iùñajàtitvàdvyatirekeõa gotvavaditi /

(9 arthàpatterapyanumànatvopavarõam--)

arthàpattirapyanumànam /
tathà hi sambandhabodhamantareõànupapadyamànàrthadar÷ane 'pi pramiterupapattiþ, buddhe tu sambandhe bhavato 'pyanumitireva /
pramàõadvayavirodho 'pi sàvakà÷ànavakà÷ayoþ sàvakà÷asya viùayasaükoca iti vyàptidar÷anavato gehànupalabdhiü niravakà÷àü pa÷yatastadvirodhijãvanavàkyaü sàvakà÷aü pa÷yatastasya vàkyasya bahirviùayatvapramitiranumitireva /

÷rutàrthàpattistu na ÷aïkàmapyàrohati, vàkyamantareõa vàkyànupapatterabhàvàt na hi pãno devadatto divà na bhuükte' iti vàkyaü `ràtrau bhuükte' iti vàkyena vinànupapannam /
÷àbdã hyàkàükùà ÷abdenaiva paripåryate, na hi pacatãti padaü pratyakùàdinà niràkàükùamapi tu odanapadeneti cet, na, asmin vàkye àkàükùàyogyatayorabhàvàt kriyàkàrakayoþ sampårõatvàt /
pãnatvaü bhojanena vinà 'nupapannam, bhojanakàryatvàditi cet, na tarhyàkàükùàvirahaþ, yogyatàvirahastu syàt /
na ca so 'pyasti traikàlikabhojananiùedhe hi sa syàt, na hyabhuktvà pãnaþ kùaõamapi tiùñhati /
traikàlikabhojananiùedhastu vi÷iùñakàryàdràtribhojanakàraõànumànaü svairaü pravartatàm, na ràtrivàkyakalpanàvakà÷aþ /

astu tarhi pacatãtyatraivodanapadakalpanà ÷rutàrthàpattiriti cet, tatràpyarthasyaiva kalpanàt /
÷abdàkùipto 'pi ÷abda eveti niyame 'tiprasaïgaþ /
athavà tathàvidhapadasya vi÷iùñasaüsargeõaiva vyàptyà tatkalpanamiti /
api ca keyamàkàükùà nàma? jij¤àseti cet, sà tu kutaþ? ÷abdàrthayoraparyavasànàditi cet, tarhãùñàpattireva /
na caivaü ÷abdavilopaprasaïgaþ, iùñatvàt, tasya vàkyànumàne 'ntarbhàvo 'bhyadhàyi /

(10 anupalabdheþ pratyakùe 'ntarbhàvaþ--)

abhàvaþ pratyakùaþ, prameyatvàd, ghañavat /
na cendriyàrthasambandhàbhàvo bàdhakaþ, asambaddhasyàpi pratyakùatve ko doùaþ? atiprasaïga iti cet, tatparihàrikà dç÷yànupalabdhirbhaviùyati /
na ca tàvanmàtrasya kàraõatvamastãti vàcyam, andhasyàpi ÷uklapañe pãtatvàbhàvapratãtiprasaïgàt /
na hi pratiyogã yenaivendriyeõa gçhyate, tenaivà÷rayo grahãtavyaþ vyomni spar÷àbhàvagrahaõaprasaïgàt /
smaryamàõe 'pi devakule devadattàbhàvasaüvido 'bhyupagamàt /
vistarastu nyàyalakùmãvilàse ityuparamyate /

(13--14 sukhaduþkhayorniråpaõam--)

pratyakùeõa sukhamupalabhyate, ahaü sukhãti vyavahàradar÷anàt /
na ca duþkhàbhàva eva sukham, satyapi duþkhe tadvyavahàradar÷anàt --- santàpavataþ ÷ãtahrade nimagnàrdhakàyasya sukhyahamiti mateþ /
katipayaduþkhàbhàva÷ca nàrakãyasyàpyasti /
na ca tannityam, kàraõavi÷eùopàdànavaiyarthyaü syàt /
j¤àyamànaü nirupàdhikçtivyàpyaü sukham /
evaü duþkhamiti vaktavyam --- nirupàdhikaheyaü duþkham /

(15--17 icchàdveùaprayatnànàü niråpaõam--)

karma prayatnasàdhanaguõajanyam, karmatvàdvyatirekeõa ghañavat /
karmakàraõamapi vipratipanno guõo j¤ànajanyaþ, karmakàraõaguõatvàt /
tattatkàraõasya sukhaduþkhaj¤ànasya vaijàtyàtkàryasya vaijàtyamiti icchàdveùaprayatnasiddhiþ /
tatrecchàprayatnàvapi nityàvanityau ca buddhivat /
karmakàraõaguõanimittasukhaj¤ànajanyena guõatvàvàntarajàtãyecchà /
karmakàraõaguõanimittaduþkhaj¤ànajanyena guõatvàvàntarajàtãyo dveùaþ /
asmadàdipratyakùaceùñànimittena guõatvàvàntarajàtãyaþ prayatnaþ /

(18-20 gurutvadratvasnehànàü niråpaõam--)

(1 gurutvam--) vivàdapadamasamavàyikàraõajanyam, karmatvàt, sampratipannavat vipratipannamasmadàdyapratyakùam, gurutvàd, vyatirekeõa ghañavat /
àdyapatanàsamavàyikàraõena guõatvàvàntarajàtãyaü gurutvam /

(2 dravatvam--) syandanamasamavàyikàraõajanyam, kàryatvàd, ghañavaditi dravatvasiddhiþ /
pratyakùeõa ca /
àdyasyandanàsamavàyikàraõena guõatvàvàntarajàtãyaü dravatvam /
taijasàþ paramàõavo dravatvàdhàràþ, råpiparamàõutvàt pàrthivaparamàõuvat /
na ca gurutvarasavattve upàdhã, ghañe sàdhyàbhàvàt /
na ca paramàõutvavi÷iùñametadupàdhiþ, ghçtàdau sàdhyasiddhatve 'pyabhàvàtsàdhyàvyàpakatvam /

(3 snehaþ--) udakaü guõatvàvàntarajàtyà svà÷rayavyàvarttakaguõà÷rayaþ, rasavatvàt, pçthivãvat /
na ca pçthivãtvamupàdhiþ, sapakùàvyàpakatvàt /
tadevaü sthite pratyakùeõàpi snehaþ siddhaþ /
cakùuþspar÷anagràhyatve sati guõatvàvàntarajàtyà svà÷rayavyavartakaþ snehaþ /

(21 saüskàrasya niråpaõam--)

(1 vegaþ--) vimatipadamadviùñhakarmàsamavàyikàraõà÷rayaþ paramàõutvàt, pàrthivaparamàõuvat /
na ca råpitvamupàdhiþ, àloke vyabhicàràt /
na ca råpyaõutvaü prayojakam, sapakùàvyàpakatvàt /
prativaddhadravatvasya taijasadvyaõukasyàpyutpattisambhavàt, tannivçtyarthaü paramàõutve satãti vi÷eùaõe vaiyarthyam /
sa ca vegaþ pratyakùe dravye pratyakùeõaiva gçhyate, vegena gacchatãti pratãteþ /

(2 sthitisthàpakaþ--) vivàdàdhyàsitàþ paramàõavaþ [karmàsamavàyikàraõàdviùñhaguõà]dhàràþ, spar÷avattvàda÷rautrànityavi÷eùaguõattvàdiùuvadàtmavacca /
anyathàkçùñamuktànàü ÷àkhàdãnàü punarmaõóalãbhàvo na syàt /
vivàdàdhyàsito vegàtiriktasaüskàrà÷rayaþ, a÷rautrànityavi÷eùaguõavattvàd, àtmavaditi sthitisthàpakasiddhiþ /
unnamanakarmàsamavàyikàraõàdviùñhaguõàvàntarajàtãyaþ saüskàraþ sthitisthàpakaþ /

(3 bhàvanà--) smçttyanyathànupapattyà bhàvanàsiddhiþ /
pårvànubhavasya ciràtãtatvàt /
svotpàdakànityaj¤ànasamànaviùayaj¤ànajanakena guõàvàntarajàtãyà bhàvanà /

(22--23 dharmàdharmayorniråpaõam)

(1 dharmaþ--) yàgaþ svargotpàdanasamarthàvàntaravyàpàrakaþ, anyathà yàgasvargayoþ sàdhyasàdhanabhàvasya pratãtasyànirvàhàt /
pratãyate ca kàmanàviùayatvena sàdhyatvaü svargasya, vidhibalàdyàgasya sàdhanatvenànuùñheyatvam /
na ca vàcyaü sàdhyasàdhanabhàvaþ kùaõikasya yàgasya kàlàntarabhàvini svarge vinàvàntaravyàpàraü upapadyate iti madhye 'pårvasiddhiþ /

apare ca yàgasvargayoþ sàdhyasàdhanabhàvo nàpårvavàkyàtpratãyate, yogyatàvirahàt /
ato liïevàpårvamabhidhatte, vyutpattistu lokavedàbhyàm /
loke 'pi kriyàkàrye liïprayogadar÷anàditi bruvate /
tatrànyathàkhyàtipakùe yogyatàmantareõàpi pratipatterabhyupagamàt /
kàmàdhikàreùu phalaü prati kàraõasyaiva satastasya niyogaü prati viùayatvàbhyupagamàt /
anyathà nityakàmyavaiùamyavigamaþ syàt /
vihitabhàvàrthajàtyàsmadàdyatãndriyàtmaguõo dharmaþ /

(3 adharmaþ--) yo bràhmaõàyàvagurettaü ÷atena yàtayàt' (tai saü 2.6.10.2) iti ÷atayàtanàyàþ sàdhyatvàvagamàt /
avagårõasya ciràtãtatve tatsàdhanatvaü sàkùàdanupapannamityantaràpårveõa bhavitavyam /
adharmatvayogàdadharmaþ /

(24 ÷abdasya niråpaõam--)

1 ÷abdo guõaþ, bàhyendriyàõàü madhye avayavyagràhakeõaiva gçhyamàõàyà jàteradhikaraõatvàdgandhavat /
yadi ÷abdo dravyaü syàt, kenacidvi÷eùaguõena bhavitavyam, anyathà pratyakùatvànupapatteþ, vi÷eùaguõapratyakùatànibandhanatvàddravyapratyakùatàyàþ /

2 ÷abdo dravyaü sàkùàdindriyasambandhena gçhyamàõatvàdghañavaditi cet, na, vyarthavi÷eùaõatvàt /
na hi bhedàbhedavàdinàü råpàdibhirvyavahitaþ sambandho 'sti /
atha svasambaddhendriyeõa gçhyamàõatvàditi, tathàpi vaiyarthyamindriyapadasya /
svapadasya gràhyapadasya na vyàvartanamasti adravyasya bhavatàü naye sambandhànabhyupagamàt, saüyogasambandhayoþ paryàyatvàt, anyatropacaritatvàt /
anyathà yogyatàsambandhalakùaõena råpasyàpi sàkùàtsambandhenàvedyatvena vyabhicàraþ /
sambandhitvàditi prativàdyanaikàntikam /

3 ÷abdo guõo na bhavati, ÷ràvaõatvàt, ÷abdatvavaditi cet, na, adravyatvena hyasya samànatvàt /
anaikàntika÷ca ÷abdagatasaükhyàyàü bhavataþ /
4 ÷abdo guõaþ, àtmavyatiriktatve sati indriyàõàü madhye nityenaivàdhyakùãkçtàyà jàteradhikaraõatvàtsukhavat /
anityaþ ÷abdaþ, indriyavi÷eùaguõatvàccakùurgataråpavat /
na càkà÷a eva vartamànatvàt, tanmahatvavaditi satpratipakùatvam, àkà÷abhàgavinaùñaghaña iva svasaüyoge vyabhicàràt /
anitya ÷abdaþ arasatve satyavayavyagràhakeõaiva gçhyamàõajàteradhikaraõatvàdgandhavaditi bhàññaü prati /
yacca nityaþ ÷abda, àtmavi÷eùaguõànyatve sati indriyàõàü madhye nityenaiva gçhyamàõatvàditi, [tad] duþkhàbhàve 'naikàntikam /
sàmànyavattve satãti vi÷eùaõe 'pi tathà, paramate tatràpi jàterabhyupagamàt /
yadàha-

yadvànuvçttivyàvçttibuddhigràhyo yatastvayam /
tasmàdgavàdibaddhastu prameyatvàcca gamyatàm //
(÷lo và abhàva 9) iti

prativàdyanaikàntikaü ca, àkà÷avàyusaüyogasyàpi yogyatàkaraõagràhyasya tathàbhàvàt /
asmadàdãti vi÷eùaõe vaiyarthyàt, nàdai÷ca vyabhicàràt /
evaü vyavasthite pratyakùeõàpi sàdhyate naùñaþ ÷abda iti pratãteþ /
àkà÷avi÷eùaguõaþ ÷abdaþ /
yadaparajàtãyena vinà samavàyikàraõatvàbhàvaþ, sa guõaþ /
kevalanimittakàraõe ca vartamànàparajàtãyatvaü và /
samavàyyasamavàyikàraõarahite 'pi vartamànàparajàtãyatvaü và /

_______________________________________________


[karmapadàrthaprakaraõam]

1) àdyasaüyogàvibhàgàvasamavàyikàraõajau, kàryatvàd, ghañavaditi karmasiddhiþ /
tacca pratyakùam, prameyatvàd, ghañavat /
vimatipadamindriyasaüyogavyatiriktaü saüyogàsamavàyikàraõagràhakam, dravyagràhakendriyatvàt, manovat /
karma, apratyakùam, karmatvàditi dçùñàntàsiddhiþ /
ayogãti vi÷eùaõena vyàptyasiddhiþ, yogyanabhyupagamàt /
tatkàraõàdeva saüyogavibhàgasiddhiþ /
karmàsiddhiprasaïga÷ca /

2) taccànantàparajàtãyam, patanotkùepaõàdipratyayànàü tulyatvàt /
àdyavibhàgàsamavàyikàraõajàtãyaü karma saüyogavibhàgayoranapekùakàraõatvàrhaü và /
etena vi÷vasmàdbhedagràhibhyo guõebhyo 'pi bhedasiddhiþ karmaõaþ /

_______________________________________________

[sàmànyapadàrthaprakaraõam]

yadyapyekàkàrapratyayasya bhinneùvekanimittamantareõànupapadyamànatvena sàmànyasiddhiriti na yuktam, tathàvidhadar÷ane 'pi vipratipatteþ /
sati kalpakasya pràmàõye 'vivàdàttatsàdhitamiti na yuktam, tadvàdhitamityasyàpi vaktuü ÷akyatvàt /
tathàpi ---

kàraõasya hi siddhatvàdvikalpasyàpi bhedataþ /
vyàvçtterapi bhinnatvàdanyonyà÷rayadåùaõàt //
tasmàdasti jàtiþ /

(1 sattà--) vivàdapadaü dravyaü samànajàtãyasamavàyikàraõam, samavàyikàraõatvàt, mçdvat /
na ca spar÷avattvamupàdhiþ, antyàvayavini tava vyabhicàràt /
asmàkaü tu vyàptikàle sattàpratipattau cànyatràpi siddhiþ, vyàptivighañakatvena vyàptikàle evàsya dåùaõatvàt /
vyàptyuttarakàlabhàvitatvàt pakùàdivyavasthàyàþ /
vihàya sattàmantyàvayaviùu sàdhyàbhàve 'pyupàdherbhàvàt /

(2 dravyatvam--) vivàdàdhyàsitaü råpavçttispar÷avajjàtimat, samavàyikàraõatvàd ghañavat --- atra vipratipattiviùayasyaiva tathàvidhatvànna sàdhye vi÷eùaõopàdànàd dåùaõam, anyathà udghàñitamàtrameva sàdhanãyam /

(3 pçthivãtvam--) vivàdàdhyàsitamudakàvçttijàtimad, gandhatvàdghañavat /

(4 jalatvam--) vivàdàdhyàsitaü pçthivyavçttijàtimad, gurutvàdghañavat /

(5 tejastvam--) vivàdàdhyàsitamanuùõàvçttijàtimad, uùõatvàddãpavat /
vàyvavçttitvasàdhane råpitvàditi vàcyam /

(6 vàyutvaü--) vivàdàdhyàsitamàkà÷àvçttijàtimat, spar÷atvàdghañavaditi /

(7 àtmatvam--) vipratipannamàkà÷àvçttijàtivad, a÷rautravi÷eùaguõàdhàratvàdghañavat /

(8 manastvam--) vivàdapadamàtmàvçttijàtimad, mårtatvàdghañavat /

(9 dravyatvàdeþ pratyakùatvam--) vivàdapadaü karmàvçtticàkùuùajàtigràhakam, indriyatvànmanovat /

(10 råpatvam--) asamavàyikàraõaü pãtamapãtavçttigandhàvçttimat, kevalanimittakàraõavyatiriktakàraõatve sati gandhànyatvàdghañavat /

(11 råpatvasya pratyakùatvam--) vipratipannaü spar÷anendriyàgràhyajàtigràhakam, spar÷anavyatiriktendriyatvànmanovat /
evaü rasatvàderapi pratyakùatvaü vàcyam /

(12 nãlatvam--) nãlamanãlaråpàvçttijàtimat, kevalanimittakàraõavyatiriktakàraõatve satyanãlavyatiriktatvàdghañavat /
evaü pãtatvàdiùvapi vàcyam /

(13 rasatvam--) rasaþ saüyogàvçttijàtimàn, kevalanimittakàraõavyatiriktakàraõatve sati saüyogànyatvàdghañavat /

(14 madhuratvam--) madhuro 'madhurarasàvçttijàtimàn, kevalanimittakàraõavyatiriktakàraõatve satyamadhurarasavyatiriktatvàdghañavat /
evaü tiktatvàdiùvapi vàcyam /

(15 gandhatvam--) gandho råpàvçttijàtimàn, kevalanimittakàraõatve sati råpànyatvàdghañavat /

(16 surabhitvam--) surabhirasurabhigandhàvçttijàtimàn, kevalanimittakàraõavyatiriktakàraõatve satyasurabhigandhànyatvàd, ghañavat /

(17 spar÷atvam--) spar÷o rasàvçttijàtimàn, kevalanimittakàraõavyatiriktakàraõatve sati rasànyatvàdghañavat /

(18 ÷ãtatvam--) ÷ãto '÷ãtaspar÷àvçttijàtimàn, kevalanimittakàraõavyatiriktakàraõatve satyaspar÷ànyatvàdghañavat /
evama÷ãtatvàdiùvapi vàcyam /

(19 saükhyàtvam--) saükhyà parimàõàvçttijàtimatã, kevalanimittakàraõavyatiriktakàraõatve sati parimàõànyatvàd, ghañavat /
evaü dvitvàdiùvapi vàcyam /

(20 parimàõatvam--) asamavàyikàraõaü mahattvaü saükhyàvçttimahattvànyaparimàõavçttijàtimat, kevalanimittakàraõavyatiriktakàraõatve sati saükhyàvyatiriktatvàt, tadvat /

(21 pçthaktvam--) asamavàyikàraõaü pçthaktvaü parimàõavçttyekapçthaktvavyatiriktavçttijàtimat, parimàõavyatiriktatve sati kevalanimittakàraõavyatiriktakàraõatvàttadvat /
evaü caikapçthaktvàdiùvapi vàcyam /
na ca tatra sàmànyabhàvaþ, ekapçthaktvadvipçthaktva÷abdànàmanyathopapattàvapi niyàmakàparajàtimantareõa dvipçthaktvotpattàvekapçthaktvasya hetutvànirõayàt /
anvayavyatirekavyavasthàpakàbhàvàt /

(22 saüyogatvam--) vipratipannamasamavàyikàraõaü pçthaktvàvçttijàtimat kevalanimittakàraõavyatiriktakàraõatve sati pçthaktvànyatvàttadvat /

(23 vibhàgatvam--) vibhàgaþ saüyogàvçttijàtimàn, saüyogavyatiriktatve sati dvayàsamavàyikàraõatvàd dvitantukavat /

(24 paratvam--) paratvaü vibhàgàvçttijàtimat, saüyogàsamavàyikàraõatvàt /
aparatvabuddhitvàdiùvapyevaü vàcyam /
gurutvadravatvasnehasaüskàreùvapi pràcãnamanumànaü vàcyam /

(25 bràhmaõatvasya pratyakùatvam--) vivàdàdhyàsitaü bràhmaõavyatiriktavarõàvçttijàtigràhakam, indriyatvàt, cakùurvat /

(26 bràhmaõatvam--) bràhmaõo 'bràhmamanuùyànàdhàrajàtyàdhàraþ, abràhmaõamanuùyavyatiriktatve satyavayavitvàd, govat /
vivàdàdhyàsitaþ ÷arãrasantàno 'yonijaþ, ÷arãrasantànatvàd, gomayajavç÷cika÷arãrasantànavadityanumànenàbràhmaõapårvake kvacid bràhmaõa÷abde pràpte na bràhmaõajanya÷arãranibandhano bràhmaõa÷abdaþ /
evaü ÷ådratvàdiùvapyaupàdhikaniràkaraõaü vàcyam /

(27 karmatvam--) utkùepaõaü guõànà÷rayàkùepaõatvavyatiriktajàtimat, kevalanimittakàraõavyatiriktakàraõatve satyaguõatvàdghañavat /
nanvatra karmamàtrapakùãkàre vàyvàdiùu vyabhicàraþ, avipratipannànàmapi pakùãkàre karmatvàsiddhiþ, kintvanyadeva karmavàyvoranugataü sàmànyaü syàt /
naivam, na hyatra paramamãùàmekajàtãyatvaü sàdhyate, kintu guõànà÷rayotkùepaõatvavyatiriktajàtimàtram /
yà caikànekatàtãtijyàmànàütanirõayathà(?) /
tatràkà÷avçttijàtimatvàditi sàdhanairatiriktajàtiprasaktau tadviùayatvenàpyasya nirvàhàt, na vàyvàdiùvatiriktànugame pramàõamasti /
karmaõi tvanena sàdhyamànaü  na karmatvàdatiricyate /
guõàvçttitve sati sakalakarmavçttyutkùepaõatvavyatiriktatvasya và tattvàt /
tathàvidhasyàtra pratãteþ kevalakarmatvasàdhanasyàtra vàyvàdàvanaikàntikatvaparihàràrthaü vipratipannapadopàdànam /
vàyvàdigataü mànàntaropanãtaü bhedamavagàhate 'to na karmatvàsiddhiþ /
parantu vàyvàdau pra÷naþ syàt /
kathakànàü kathàntarahetvantaràõyapyanusandheyàni /
evaü råpatvàdiùvapyanusandheyam /
tasmàdabhipretasaüsiddhau pãtàpãtàdisamavetatve sati gandhàvçttitvamiti råpatvamityalam /
nityatve satyanekasamavetaü sàmànyam /

_______________________________________________

[vi÷eùapadàrthaprakaraõam]

vivàdapadaü guõasàmànyavyatiriktasamavàyi, dravyatvàdghañavat /
niþsàmànya ekenaikasamavàyã vi÷eùaþ /

_______________________________________________


[samavàyasya niråpaõam]

vivàdàspadaü ghañasambaddham, dravyatvàdàtmavat /
vivàdàspadaü nityasaübandhena sambaddhaü, dravyatvàdàkà÷avat /
àkà÷a÷abdayo÷ca nityasambandho bhàññairabhyupagamyate, ato na sàdhyavikalatà tatra saüyogasamavàyamàtre viprattipattirna dharmiõi /

apare tu saüyogaþ svavyatiriktasambandhàdbhinnaþ, meyatvàditi bruvate /
kaþ punaratrànukålatarkaþ? [na tàvat] samànàdhikaraõapratãtyanupapattiþ, sà hi na sambandhamàtre, nàpyasati  sambandhe rajjughañayorhimavadvindhyayo÷ca tadabhàvàt /
bhedàbhedanibandhanàsàviti cet, asti tàvadbhedaþ sampratipanno ghañaråpayoþ, abhedaþ punaþ kaþ syàt? bhedàbhàvaþ, tadvirodhastadanyo và? na tàvat prathamaþ, virodhàt /
na dvitãyaþ, à÷rayakçtaþ svaråpakçtaþ kàryakçto và virodhaþ syàt, sarvathà tadvirodhànuvçtteþ /
dvitãye tu tadevàstu kimanena prathamena? tçtãyaþ, samavàyenànatirekànnàsti tatra vipratipattiþ /
ghañaråpayoritaretaràbhàvo nàstãti cet, bhedo 'sti, itaretaràbhàvo nàstãti vyàhatam, tayoþ paryàyatvàt /
svaråpaü bheda÷cet, tarhi tatpratãteþ pratiyogisàpekùatvaü durghañam /
na ca prathamadvitãyau, ghañaråpayorubhayorabhàvaprasaïgàt /
nàpi caramaþ, tayorhi kàryaü pratipattiþ syàt, tadvyatiriktaü và ki¤cit? tatraiva sthitiritaraprativirodhinã tadatiriktàpekùiõã và? prathame na kadàcidapi tayoþ pratipattiþ syàt, sarvadà tadvirodhànuvçtteþ /
dvitãye tu tàvadevàstu kimanena? tçtãye savidàü janmaiva durghañam /
yadyasmàdbhinna÷abdavàcyam, tattadapekùayà bhinnam, yathà ghañàpekùayà ghañagataü råpamiti /

vivàdàdhyàsitàþ ÷abdà àkà÷asamavàyenaiva samavàyinaþ, samavàyitvàt, ÷abdàkà÷avat /
na ca samavàyasyaikatve vastusaïkaraprasaïgaþ, tasya samastavi÷vàsaükaratvenaiva parikalpitatvàt /
na hi tasyàpratyakùasya pårvaü svabhàvo nirdhàritaþ /
ekasya bhinnasvabhàvatve 'nya iti cet, na, citraråpavattathàvidhasyaikasvabhàvàt /
evaü ca kalpanàlàghavàtsamavàyasya niyatvaü kvacitpareõàbhyupagamàt /
tasmàttatsamavàyasya nityatvam, ekatvasya sàdhitatvàt /
samavàyo 'smadàdipratyakùo na bhavati, asmàdàdipratyakùàpratyakùasambandhatvàd, ghañàkà÷asambandhavat /
nityasambandhaþ samavàyaþ /
ihapratyayaviùayãbhàvaþ /

_______________________________________________

[abhàvapadàrthaprakaraõam]

yadi nàstãti pratyayavedyamàno 'pi tvayà neùña iti vaktuü nocitam /
kevalaj¤ànaü càsmàbhirabhyupagatamiti, tadapi vikalpya dåùaõãyam /
patanàdikàryaü pratibandhakàbhàvotpàdakakàraõàdevotpàdyate kàryatvàddàhàdivat /

aghañaü bhåtalamiti vyavahàro bhåtalàtiriktaviùayaþ, bhåtalamàtravyavahàràtiriktatve sati bhåtalavyavahàratvàditi mànaü bhåtalamiti vyavahàreõànaikàntikam /
tathàpyabhàvo 'bhyupagantavyaþ kevalaj¤ànàbhàve 'pyabhàvavyahàradar÷anàt /
bhavati hi ghañatadråpayoþ sahopalambhe 'pi råpaü ghaño na bhavatãti bhinna÷cotpàdavyavahàraþ, na ca tatra kevalaj¤ànamasti /
àdhàràgrahaõe 'pi sarveùàmantaràle àlokàbhàvavyavahàràt /
karaparàmar÷eõàndhakàre 'ndhasyàpi mårtàbhàvavyavahàradar÷anàt /
ki¤ca cakùu÷cakùurgràhyabhàvavyatiriktagràhakam, indriyatvàt /

sa caturvidhaþ, pràgabhàvapradhvaüsàbhàvànyonyàbhàvàtyantàbhàvabhedàt /
pratiyogibhedàdbhinnatvamabhàvasya, tàdàtmyasaüsçùñapårvàparasaüsçùñànàü pratiyogitvàt /
anyathà pratibandhakàbhàvasya kàraõatvaü durghañam /
atyantàbhàvasyàpãtaretaràbhàve 'ntarbhàvàt /
tasya ca satyapi pratibandhe bhàvàdvyabhicàraþ /
samavàyànyo 'samavàyyabhàvaþ /

_______________________________________________


[padàrthàntaraniràkaraõam]

(1 ÷akteþ padàrthàntaratvaniràsaþ--) ÷aktirapi padàrthàntaramastãti cet, na, tatsadbhàve pramàõàbhàvàt /
sphoñànupapattiriti cet, na, pratibandhàbhàvenàpyupapatteþ /
tatra ca pràgabhàvàdivikalpàþ yogyatànupalabdhisàmànyena parihartavyàþ /
kàryalakùaõàbhyupagamenottambhakamantrasya sphoñotpattàvapi nàniyatahetutvam /

brãhãn prokùatãti dvitãyàyà÷ca na tatsamavetasaüskàravàcakatvaü kriyàjanyaphalabhàgitvaü ca na tatsamavàyinamàkùipati, kintu tàdarthyamàtram /
anyathopayuktànàü prastaràdãnàü homenotpàdyamànaþ saüskàro na teùàü syàt, teùàü vinaùñatvàt /
na ca tatra saüskàryatvaü nàsti, ``bhåtabhàvyupayogaü ca dravyaü saüskàramarhati'' iti nyàyàt /
tatra ca nirà÷rayasya saüskàrasyàvasthànànupapatteràtmà÷rayatvaü kalpanãyam /
tadvaditaratràpi bhavatu, ko doùaþ?

(2 j¤àtatàyàþ padàrthàntaratvaniràsaþ--) ghañamahaü jànàmãtyatra pràbhàkaràõàü naye j¤ànajanitaphalasya ghañe kasyacidabhàvàt tatra kathaü karmatvamiti cintyam /
ata eva bhàññairj¤àtatà 'bhyupagamyate iti cet, teùàmapyatãtànàgateùu kà vàrttà? tatràpi jàteranuvartamànatvàdadoùa iti cet, kathaü tarhi vyaktau j¤àtatvam? tayorabhedàditi cet, na, bhedasyàpi vidyamànatvàt /
bhede 'pyadoùa iti cet, na, rasanena rasaj¤ànamàtreõaiva tadà÷rayasyàpi j¤àtatvaprasaïgàt /
sattàj¤ànatvamàtreõaiva jàtyandhasyàpi råpaj¤ànaprasaïgaþ /
j¤àtatànabhyupagamàt kathaü j¤ànasya viùayaniyama iti cet, j¤àtatàyà eva kathamà÷rayaniyamaþ? kàraõamahimneti cet, samaþ samàdhiþ /

(3 vi÷iùñatayàþ padàrthàntaratàniràsaþ--) etena vi÷iùñatàpi niràkçtà, tadutpàdakasàmagryà eva vijàtãyaj¤ànotpattàvapyupapatteþ /
na ca viùayavailakùaõyàbhàve vaijàtyaü durghañam, anubhavasmçtyoravaijàtyaprasaïgàt, adhikaviùayatve smçterapi pramàõatvaprasaïgàt /
anyàyà vi÷iùñatàyà atãtànàgateùvavasthanaü durghañam, à÷rayàbhàvàt /

(4 viùayãbhàvasya padàrthàntaraniràsaþ--) etena viùayãbhàvaråpaþ sambandho nirastaþ, tanniyàmakenaiva j¤ànàrthayorniyamopapatteþ /
evaü sànnidhyàdayo 'pi niràkartavyàþ /

(5 sàdç÷yasya padàrthàntaratvaniràsaþ--) astu tarhi sàdç÷yaü padàrthàntaramiti cet, na, mànàbhàvàt /
na ca vyavahàro mànam, tasya sàmànyàdisambandhatvenàpyupapatteþ /
kathaü tarhi sàmànye sàdç÷yavyavahàraþ, kutaþ ÷yenacitaü cinvãta (tai saü 5.4.11) ityatràtide÷anam? tatràpi vyaktisàdç÷yasyaiva pratãteþ /
vyakte÷ca ÷abdàrthatvàt, ÷yenatvaikàrthasamavetadvitradharmavato 'nuùñhànasya sambhavàt /
saüketagrahasyaupàdhika÷abdavadupapatteþ /

(6 pradhànasya padàrthàntaratvapratyàkhyànam--) evaü pradhànàdayo 'pi niràkàryàþ, sàdhakàbhàvàt /
na ca vivàdapadaü sàkùàtparamparayà và prakçtijanyam, kàryatvàdityavãtamiti vàcyam, vyaptyasiddheþ /
na ca sukhaduþkhamohàþ kàraõapårvakàþ, kàryatvàditi sàmpratam, saüyogàdiùu vyabhicàràt /
na ca sadutpattiparyàlocanayà tatsiddhaþ, tatraiva vivàdàt /
na ca tadarthamupàdãyamànatvàt tatra sattvam, nimittakàraõe vyabhicàràt /
na ca sati kàraõavyàpàraþ asàrthakatvàditi jàtiniyamaj¤ena vyavasthà ghañate /
yenaiva pramàõena ghañabhàvasiddhistenaiva pramàõena yogyànupalabdhyà pañotpatteþ pårvaü tantuùvapi pañàbhàvasiddhiþ /
ayogyatvenànupalabdhi÷aïkàyàmitaratràpi sambhàvanàü ko nivàrayet? kàryàpekùayà caramasahakàrikàraõàdutpattiriti nànavasthàdåùaõam, målakùaterabhàvàt /
nàpi punaruktatvavirodho ghañàdibhistasyà÷cotpatterabhyupagamàt /
abhivyakte tu sarvàsàmabhivyaktãnàü sadàtanatvàd dçùñàdçùñavyàsthàdauþsthyam /
kiü bahunà ``parasparavirodhe hi na prakàràntarasthitiþ'' iti nyàyàt padàrthàntaràõàü na sambhavaþ, saptalakùaõànàü parasparavirodhàditi /

_______________________________________________

[mokùaprakaraõam]

tatra hi dravyàdinàü heyopàdeyasvaråpeõa j¤àne sati saüsàrasya duþkhabhåyastvaü pa÷yataþ sukhamapi duþkhànuùaïgàdduþkhapakùe nikùiptam /
upaniùadà ca j¤àtajãvàtmabrahmaõo vai÷eùikoktadç÷à bhagavadbhaktimanaskasya sadgurukañàkùapàtakùãõàntaràyasya parame÷varasàkùàtkàrakutåhalino 'horàtraü nididhyàsanamàcarato 'nantakàlakrameõa paripakvaj¤ànasya prakçùñayogajadharma÷àlinaþ katha¤citsàkùàtkçtaparame÷varasya pravçddhapratipakùaniravakà÷ãkçtamithyàj¤ànasya kàraõàbhàvàdapagataràgadveùapravçttisambhàvanasyà÷eùaduþkhàbhàvàt svena råpeõàvasthànaü bhavati /
sa càyaü mokùa iti manãùibhirudàhriyate /

na ca sukhasyàpyabhàvàdapravçttiþ, bhavatàmapi sukhasyàpravçttikaratvàt /
na hi tatsàdhyam, nityatvavyàghàtàt /
na hi siddhàrthe ka÷citprayatate iti bhavatàmapi avidyànivçttireva kçtisàdhyà, tata÷ca tadeva prayojanaü yathàha- ``yamarthamadhikçtya pravartate, tat prayojanam'' (nyà så 1.1.24) /
``ànandaü brahmaõo råpaü tacca mokùe 'bhivyajyate'' iti santoùajasukhabhipràyeõa gauõyà vçttyà duþkhàbhàvàbhipràyeõa và kathaücidguõavàda iti, ``a÷arãraü vàva santaü na priyàpriye spç÷ataþ'' (chà u 8.12.1) iti vacanàt /
na ca sàüsàrikasukhàbhipràyeõa tat, sàüsàrikasukhasyàpi brahmasukhànatiriktatvàt /
svayamprakà÷atve ca svasya muktisaüsàrayoravi÷eùaprasaïgàt /

atra kecit-- duþkhaparihàràrthaü j¤ànasukhayoþ pårvaü viùayaviùayibhàvo 'nupapannaþ pa÷càdutpàdya iti bråyuþ /
tadasàmpratam, tatsadbhàve pramàõàbhàvàt /
yasya loke 'prasiddhiþ, tasya prayojakatvamityapi durghañameva /
neha j¤ànamasti, viùayaviùayibhàvo nàstãti dçùñapårvam, j¤ànasya vàkyenotpàdakasàmagryà eva và tadutpàdakatvàt /
pradhànàdiniràsenaiva taduktamokùasyàpi bhaïgo veditavyaþ /

vimataü kadàcidvi÷eùaguõarahitam, vij¤ànàsamavàyikàraõàdhàratvàdanityavi÷eùaguõàdhàratvànmanovadvyomavacca /
na ca jãvà nityaj¤ànà àtmavadã÷varavaditi sàmpratam, ã÷varasvaråpasyaivopàdheþ /
piõóavyabhicàràbhàvàt /
na ca nityavi÷eùaguõàdhàrà iti sàdhyarthaþ, apàrthivadvyaõukàrambhakatve sati vi÷eùaguõavattvopàdheþ /
vi÷eùaõàbhàvàdbhavatàü punarvi÷eùaguõarahitatvàt /
sukhatvaü nityasamavetam, tajjàtitvàditi tu tadgatanikarùatvena vyabhicaratàtyalamatiprasaïgena /

namastripathagàkràntajañàjåñàya ÷ambhave /


namaste jagadutpattisthitidhvaüsavidhàyine //


iti ÷rãvàdivàgã÷varàcàryaviracitaþ

mànamanoharaþ samàptaþ //


