Sarvamatasamgraha Based on the ed. by T. Ganapati Sastri: The Sarvamatasangraha, Trivandrum 1918 (Trivandrum Sanskrit Series, 62). Input by Oliver Hellwig Where a sentence straddles a page break of the printed edition, the page number has been moved behind the next punctuation mark (daï¬a or comma). #<...># = BOLD for page numbers of the printed edition. %<...>% = ITALICS for subject headings \<...>\ = REDLINE for verses ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdiac.pdf and http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdias.pdf For further information see: http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil.htm ___________________________________________________________________ #<[page 001]># sarvamatasaægraha÷ | %% iha samyaganubhava÷ pramÃïam | samyagrahaïaæ saæÓayaviparyayÃpohÃrtham | tatrÃnavadhÃraïaj¤Ãnaæ saæÓaya÷ | yathà sthÃïurvà puru«o vÃyamityÃdi | mithyÃdhyavasÃyo viparyaya÷ | yathà dvau candramasÃvityÃdi | sm­tivyavacchedÃrthamanubhavagrahaïam | saæskÃramÃtrajaæ j¤Ãnaæ sm­ti÷ | yathà sà me mÃtetyÃdi | prÃcÅnÃnubhavavÃsanà saæskÃra÷ | sa ca sad­ÓavastusandarÓanodbuddha÷ sm­tihetu÷ | kathaæ punaranubhavagrahaïena sm­tivyavaccheda÷, sm­tyanyaj¤ÃnasyÃnubhavatvÃt | yathÃhu÷- 'anubhÆti÷ pramÃïaæ sà sm­teranye'ti | saæskÃramÃtrajamiti mÃtracà pratyabhij¤Ã vyÃvartità | saæskÃrasamprayogÃbhyÃæ jÃyamÃnaæ j¤Ãnaæ pratyabhij¤Ã | yathà sa evÃyaæ ghaÂa iti | nanvanubhavasyaiva pramÃpÃtve kuta ÃgamÃdi«u pramÃïatvavyavahÃra÷ | pramÃïajanakatvÃdeveti brÆma÷ | taduktaæ ÓrÅbhagavatpÃdai÷-''atra brahmavidyopeni«acchabdavÃcyà | tatparÃïÃæ saheto÷ saæsÃrasyÃtyantÃvasÃdanÃt | upanipÆrvasya sadestadarthatvÃt | tÃdarthyÃd grantho 'pyupani«aducyate iti | tacca pramÃïama«Âavidhaæ pratyak«amanumÃnamÃgama upamÃnamarthÃpattirabhÃva÷ sambhava aitihyamiti || #<[page 002]># %% tatra samyagaparok«Ãnubhava÷ pratyak«am | tad dvividhaæ savikalpakaæ nirvikalpakaæ ceti | tatra saæj¤ÃdiviÓi«ÂÃrthavi«ayasavikalpakaæ, yathà ghaÂo 'yamiti | tadanulikhitÃrthavi«ayakaæ nirvikalpakaæ, yathedamiti vastumÃtrÃnubhava÷ | tat punardvividhaæ yogipratyak«amayogipratyak«aæ ceti | tatrendriyasannik­«ÂÃrthavi«ayamayogipratyak«am | dvividhÃni cendriyÃïi bÃhyÃbhyantarabhedÃt | bÃhyÃni Órotratvakcak«urjihvÃghrÃïÃkhyÃni pa¤ca j¤ÃnendriyÃïi | Ãntaraïi manobuddhyahaÇkÃracittÃkhyÃni | arthÃÓca bÃhyÃbhyantarabhedena dvividhÃ÷ | bÃhyÃ÷ ÓabdÃdaya ÃkÃÓÃdayaÓca | ÃntarÃ÷ sukhÃdayo buddhyÃdayaÓca | indriyÃrthasannikar«astu pa¤cavidha÷ saæyoga÷ saæyuktasamavÃya÷ saæyuktasamavetasamavÃya÷ samavÃya÷ samavetasamavÃyaÓceti | «a«Âho 'pi tÃdÃtmyalak«aïa÷ sambandha÷ | so 'yaæ buddhyÃtmani«Âha÷ | na ca ja¬Ãja¬ayostayostÃdÃtmyÃnupapatti÷ | këÂhadahananyÃyena tadupapatte÷ | tatsambandhasya mÃyÅyatvena durghaÂatÃyà bhÆ«aïatvÃcca | tenÃ(ya)mahamasmÅti pratyaya utpadyate | tatrÃnidamaæÓa Ãtmà svato bhÃsate, cidekarasatvÃt | idamaæÓo buddhirÃtmasaævitsambhedÃtvabhÃsate, acitsyabhÃvatvÃt | #<[page 003]># na cÃhamityÃtmaiva bhÃti na buddhirapÅti yuktam | tasya svaprakÃÓatvenÃhampratyayavi«ayatvÃyogÃt su«uptimÆrchÃmaraïÃdi«vahampratyayavi«aye 'pyÃtmano bhÃsamÃnatvÃcca | na(ca) buddhireva bhÃsata iti yuktam | tasyà ja¬atvenÃtmasaæbhedaæ vinà bhÃnÃnupapatte÷ | tasmÃdahamityanyonyatÃdÃtmyena buddhyÃtmÃnau bhÃsete ityÃstheyam | ÃtmatÃdÃtmyavatyÃæ buddhau samavetatvÃt sukhÃdÅnÃæ grahyà sukhyahamityÃdi | Ãtmatejonuviddhabuddhimaccak«usaæyogÃd ghaÂÃdidravyagrahaïam | tathÃvidhacak«u÷saæyuktasamavÃyÃt tadgatarÆpÃdigrahaïaæ, yathà Óuklo mahÃnayaæ ghaÂa iti | tathÃvidhacak«u÷saæyuktasamavetasamavÃyÃd ghaÂarÆ(patvà ?pÃ)distharÆpatvÃdisÃmÃnyagrahaïam | ÃtmÃbhinnabuddhimacchrotrasamavÃyÃcchabdagrahaïam | tathÃvidhaÓrotrasamavetasamavÃyÃcchabdatvÃdisÃmÃnyagrahaïaæ , yathà saÓabdamidaæ girigahvaramiti | evaæ cak«u«aiva rÆpaj¤Ãnam | Órotreïaiva Óabdaj¤Ãnam | tvacaiva sparÓaj¤Ãnam | rasanenaiva rasaj¤Ãnam | ghrÃïenaiva gandhaj¤Ãnam | anta÷karaïenaiva sukhÃdij¤Ãnam | tacca manorÆpamarthapratibhÃsamÃtrasÃdhanam | buddhirÆpaæ tanniÓcayasÃdhanam | ahaÇkÃrarÆpaæ tasyÃtmanyÃropahetu÷ | cittarÆpamanusandhÃnasÃdhanam | yathà ghaÂo 'yaæ, dhaÂa evÃyaæ, ghaÂamahaæ jÃnÃmi, j¤Ãto mayà ghaÂa iti ca | yadà rÆpasya cak«u«aiva grahaïaæ, tadÃdhÃrasya dravyasyÃpi tenaiva grahaïam | evamanyÃnyapi | ÓabdÃÓrayasya tu vyomno manasaiva | #<[page 004]># tattaddravyaguïasamavÃyasyendriyasaæs­«Âai÷ svasambandhabhi÷ saha viÓe«aïaviÓe«yabhÃvÃd grahaïam | yathà ghaÂe rÆpasamavÃya÷ rÆpasamavÃyavÃn ghaÂa iti | lokÃlokatattvasÃk«Ãjj¤Ãnaæ yogipratyak«am | tatra samÃdhidaÓÃyÃæ cirakÃlanirantarÃbhyastabhaktij¤ÃnayogÃnubhÃvapariÓodhitatimirapaÂalena manaÓcak«u«aivÃhaæ brahmÃsmÅtyalaukikasyÃtmatattvasyaiva grahaïam | vyavahÃradaÓÃyÃæ bhokt­bhogyabhojayitrÃtmakasya lokÃlokatattvasya yogaparibhÃvitamana÷sanÃthena ÓÃstracak«u«Ã grahaïam || %% avinÃbhÃvena samyak parok«Ãnubhavo 'numÃnam | yathà vyÃpyadhÆmÃdinà vyÃpakÃgnyÃdij¤Ãnam | svabhÃvata÷ sÃdhyena sÃdhanasya vyÃptiravinÃbhÃva÷ | sa dvividha÷, anvayavyatirekabhedÃt | tatra sÃdhyasÃmÃnyena sÃdhanasÃmÃnyasya vyÃptiranvaya÷ | yatra yatra dhÆmastatra tatrÃgniriti | sÃdhanasÃmÃnyÃbhÃvena sÃdhyasÃmÃnyÃbhÃvasya vyÃptirvyatireka÷ yatra yatra agnirnÃsti tatra tatra dhÆmo 'pi nÃstÅti | bëpadhÆmÃdinà agnyÃdyanumÃnavyavacchedÃrthaæ samyaggrahaïam | pratyak«avyavacchedÃrthaæ parok«agrahaïam | ÃgamavyavacchedÃrthamavinÃbhÃvagrahaïam | tacca dvividhaæ svÃrthÃnumÃnaæ parÃrthÃnumÃnaæ ceti | paropadeÓÃnapek«aæ svÃrtham | tadapek«aæ parÃrtham | paropadeÓastu tryavayavaæ vÃkyam | pratij¤ÃhetÆdÃharaïÃni và udÃharaïopanayanigamanÃni vÃvayavÃ÷ | #<[page 005]># tatra (vativi?sÃdhyavattayÃ) pak«avacanaæ pratij¤Ã | yathÃgnimÃnayaæ parvata iti | liÇgavacanaæ hetu÷ | yathà dhÆmavattvÃditi | samyagd­«ÂÃbhidhÃnamudÃharaïam | yo yo dhÆmavÃn sa so 'gnimÃn yathà mahÃnasa iti, yo 'gnimÃn na bhavati sa dhÆmavÃnapi na bhavati yathà jalÃÓaya iti và | d­«ÂÃnte prasiddhÃvinÃbhÃvasya sÃdhanasÃdhyasya d­«ÂÃntopamÃnena pak«e vyÃptivyÃpakavacanamupanaya÷? | tathÃcÃyaæ dhÆmavÃniti, na tathÃyaæ dhÆmavÃn na bhavatÅti và | sahetukaæ pratij¤ÃyÃ÷ punarvacanaæ nigamanam | tasmÃdagnimÃniti, tasmÃdagnimÃn na bhavatÅti neti và | tat punastrividham anvayavyatirekikevalÃnvayikevalavyatirekibhedÃt | tatra pa¤carÆpamanvayavyatireki | rÆpÃïi tu pak«adharmatvaæ sapak«e sattvaæ vipak«Ãd vyÃv­tti(ma ?ra)bÃdhitavi«ayatvamasatpratipak«atvaæ ceti | sÃdhyadharmaviÓi«Âo dharmÅ pak«a÷ | tatra vyÃpyav­ttitvaæ heto÷ pak«adharmatvam | sÃdhyasajÃtÅyadharmà dharmÅ(viva ?pak«a÷ | tatra sarvatra ekadeÓe và v­tti÷ sapak«e sattvam | sÃdhyavijÃtÅyadharmà dharmÅ vipak«a÷ | tatra sarvatra hetorav­ttirvipak«Ãd vyÃv­tti÷ | pramÃïÃvirodhini pratij¤Ãte 'rthe hetorv­ttirabÃdhitavi«ayatvam | pratiyogiÓÆnyatvamasatpratipak«atvamiti | #<[page 006]># anvayavyatirekyanumÃnaæ tu hetusÃdhyayoranvayavyÃptimad vyatirekavyÃptimacca bhavatÅti pa¤carÆpamucyate | tad yathÃ-vimataæ mithyà d­ÓyatvÃd, yad yad d­Óyaæ tattanmithyà yathà gandharvanagarÃdi | yatre mithyà tatra d­Óyaæ, yathÃtmeti | kevalÃnvayi catÆrÆpam | avidyamÃnavipak«atvena vipak«Ãd vyÃv­ttyabhÃvÃd, tatsattve kevalÃnvayitvÃsiddhe÷ | tad yathÃ-vimataæ sakart­kaæ kÃryatvÃd, yad yad kÃryaæ tat tat sakart­kaæ yathà ghaÂa iti | kevalavyatirekyapi catÆrÆpam | avidyamÃnasapak«atvena sapak«e sattvÃbhÃvÃt | yathÃ-sarvaæ kÃryaæ sarvavitkart­pÆrvakaæ kÃryatvÃt | yat sarvavitkart­pÆrvakaæ na bhavati tat kÃryamapi na bhavati yathÃtmeti | e«u cÃnumÃne«u pratij¤ÃhetÆdÃharaïado«Ã÷ pariharaïÅyÃ÷ | pramÃïÃntarÃdhigatÃrthatvaæ tadbÃdhitÃrthatvaæ vyarthaviÓe«aïatvaæ vyarthaviÓe«yatvaæ ca pratij¤Ãdo«Ã÷ | yathÃ-agnirdÃhaka÷ anu«ïo 'gni÷ ayaæ mahÅdhara÷ piÇgalÃgnimÃn vimataæ jaganmithyeti | (asiddhatvaæ viruddhatvaæ hÅnatvaæ?) tadevaæ pratij¤ÃdyudÃharaïÃntaistadÃdinigamanÃbtairvà tribhiravayavairyuktaæ paropadeÓak«amamanumÃnam | tacca vyÃptibhedÃt tridhà bhinnamiti siddham || %<ÃgamanirÆpaïam |>% Óabdavij¤ÃnÃt samyagasannik­«ÂÃrthÃnubhava Ãgama÷ | pratyak«avyavacchedÃrthamasannik­«Âetyuktam | vipralambhakadÃkyÅyaj¤ÃnavyavacchedÃrthaæ samyagiti | #<[page 007]># anumÃnavyavacchedÃrthaæ Óabdavij¤ÃnÃditi | vi«aæ piba ÃkÃÓaæ bhak«ayetyÃdivyavacchedÃyÃrtheti | yathÃhu÷- \<"Óabdavij¤Ãnajà yÃrthe 'sannik­«Âe suniÓcità / buddhistacchÃbdamÃnaæ hi saÇgirante vipaÓcita÷" //>/ iti | sa Ãgamo dvividha÷ pauru«eyÃpauru«eyabhedÃt | apauru«eyo vedaÓcaturvidha÷ ­gyaju÷sÃmÃtharvabhedÃt | «a ca te«ÃmaÇgÃni ÓÅk«ÃvyÃkaraïaniruktacchandojyoti÷kalpabhedÃt | pauru«eyastrividha÷ pa¤camavedopavedasm­tibhedÃt | tatra pa¤camaveda itihÃsapurÃïabhedena dvividha÷ | itihÃso mahÃbhÃratÃtmà | purÃïÃnya«ÂÃdaÓavidhÃni | tathÃca vÃyavÅye- \<"daÓadhà cëÂadhà caitat purÃïamupadiÓyate / brÃhmaæ pÃdmaæ vai«ïavaæ ca Óaivaæ bhÃgavataæ tathà // bhavi«yad nÃradÅyaæ ca mÃrkaï¬eyamata÷ param / Ãgneyaæ brahmavaivarttaæ laiÇgaæ vÃrÃhameva ca // skÃndaæ ca vÃmanaæ caiva kaurmaæ mÃtsyaæ ca gÃru¬am / brahmÃï¬aæ ceti puïyo 'yaæ purÃïÃnÃmanukrama÷" //>/ iti | upavedaÓcaturvidha÷ ÃyurvedadhanurvedÃrthavedagÃndharvavedabhedÃt | manvÃdipraïÅtÃni varïÃÓramadharmaÓÃstrÃïi sm­taya÷ | \/ #<[page 008]># \/ ya÷ punar­gÃdilak«aïaÓcaturvidho veda÷, sa pÆrvottarakÃï¬Ãtmanà pratyekaæ dvividha÷ dharmabrahmavi«ayabhedÃt | evaæ pa¤camavedo 'pi, tadvyÃkhyÃnarÆpatvÃt | yathoktaæ vÃyavÅye- \<"yo vidyÃccaturo vedÃn sÃÇgopani«adÃn dvija÷ / na cet purÃïaæ saævidyÃnnaiva sa syÃd vicak«aïa÷ // itihÃsapurÃïÃbhyÃæ vedaæ samupab­æhayet / bibhetyalpaÓrutÃda vedo mÃmayaæ pratari«yati" //>/ iti | tatra dharmasya ÓubhakarmasaæskÃrÃkÃrasyÃnÃtmatve(pi?)na rÆparahitatvena cak«urÃdyagrÃhyatvÃdasannik­«Âatvam | abhyudayani÷ÓreyasanimittatvÃdarthatvam | brahmaïa ÃtmatvenendriyÃdhyak«asya tadgrÃhyatvÃsaæbhavÃdasannik­«Âatvam, ÃnandarÆpatvÃdarthatvamiti viveka÷ | anayoÓca dharmasya parok«asvabhÃvatvÃt tajj¤Ãnaparok«am | brahmaïo nityÃparok«Ãtmatattvalak«aïatvÃt tajj¤Ãnamaparok«am | anyathà ubhayaj¤ÃnasyÃyathÃrthatvÃpatte÷ | tatrÃpi 'bhÆtaæ bhavyÃyopadiÓyata' iti nyÃyena mantrÃrthatvÃdasahak­tavidhirÆpÃcchabdÃt samyagasannik­«ÂÃrthÃnubhavo dharmaj¤Ãnam | 'bhavyaæ bhÆtÃyopadiÓyata iti nyÃyena vidhyarthavÃdamantrarÆpaÓrutinivahak­tÃnmahÃvÃkyarÆpÃcchabdÃt samyagasannik­«ÂÃthÃrnubhavo brahmaj¤Ãnam | #<[page 009]># dharmaÓca i«ÂÃni«ÂaprÃptiparihÃropÃyatvena dvidhà bhidyate | tatra darÓapÆrïamÃsÃdaya÷ svargÃdÅ«ÂaprÃptisÃdhanam | sarvabhÆtÃhiæsÃvidhilak«aïo 'ni«ÂaparihÃrasÃdhanam | tataÓca k­tiyogye«ÂÃni«ÂaprÃptiparihÃrasÃdhanaæ vidhini«edhÃrtho na kÃryamÃtraæ, vi«aæ bhuÇk«veti vidhau buddhipÆrvakÃriïÃmaprav­tte÷ | nÃpÅ«ÂÃni«ÂaprÃptiparihÃrasÃdhanam | udgata u¬upatiriti vÃkyÃdaprav­tte÷ | vatsa! stanaæ piba, agniæ mà sp­ÓetyÃdilaukikavÃkye«vapye«aiva rÅti÷ | eva¤ca ÓabdaÓaktigrahaïamapi k­tiyogyahitopÃya eva, na kÃrye | yathà gÃmÃnayetyatra tadgrahaïaæ hitopÃyamÃtra eva, yathà putraste jÃta ityatra tadgrahaïam | tataÓca siddhe brahmaïi vedÃntÃnÃæ prÃmÃïye na vivaditavyam | vidhivÃkyÃni ca d­«ÂÃd­«Âaphalatvena dvividhÃni | tatra pÆrvakÃï¬e kÃrÅrÅ«ÂyÃdÅni d­«ÂaphalÃni | uttarakÃï¬e ÃtmadarÓanÃya bhavaïÃdividhÃyakavÃkyÃni d­«ÂaphalÃni | tatprÃmÃïyadarÓanÃdanye«Ãæ ca vedatvaliÇgena prÃmÃïyamanumeyam | brahma ca saguïanirguïabhedena dvividham | saguïaæ ca jÅveÓvarabhedena dvividham | tatra satyaj¤ÃnÃnantÃdilak«aïatvena Órutyupadi«Âaæ nirguïam | jagatkÃraïatvÃdirÆpeïopadi«Âaæ saguïamaiÓvaram | svas­«Âaprapa¤caprave«Â­tvÃdirÆpeïopadi«Âaæ jÅvarÆpam | tairetaistattvapadÃrthapariÓodhanaparairupak­tÃni tattvamasyÃdimahÃvÃkyÃni pramÃïÃntarÃnavagataæ paramapuru«Ãrthaprayojanaæ ca brahmÃtmaikyamupadiÓanti | #<[page 010]># tadavagamÃt paramapuru«ÃrthalÃbhaæ ca tÃnyevopadiÓanti | evaæ pÆrvottarakÃï¬Ãtmanà bhinnasya vedasyÃdhyayanavidhiparig­hÅtatvÃd vivak«itÃrthatvena niÓcitasyÃrthavicÃrÃya mÅmÃæsÃÓÃstraæ prav­ttam | tacca viæÓatyadhyÃyaparimitaæ kÃï¬atrayÃtmakaæ bhavati | tatra pÆrvamÅmÃæsà dvÃdaÓÃdhyÃyamità karmakÃï¬ani«Âhà | tatsÆtrakarttà jaimini÷ | bhëyakÃra÷ ÓabarasvÃmÅ | tadvyÃkhyÃtÃrau bhaÂÂakumÃraprabhÃkarau | tayorbhaÂÂakumÃreïa vidhivÃkyÃni bhÃvanÃparatayà vyÃkhyÃtÃni, prabhÃkareïa niyogaparatayà | uttaramÅmÃæsà tu dvirÆpà saguïanirguïabrahmani«Âhà a«ÂÃdhyÃyamità vyÃsapraïÅtà | tatra saguïabrahmani«Âhà devatÃkÃï¬ÃtmikÃdhyÃyacatu«ÂayavatÅ | iha bhëyakÃra÷ saÇkar«a÷ | tatra prathame 'dhyÃye sarve«Ãæ mantravipraÓe«ÃïÃæ devatÃtattvapratipÃdane tÃtparyamiti pratipÃditam | dvitÅye vidhyarthavÃdÃdervedaÓe«asya mantradevatÃÓe«atvamupapÃdyate | t­tÅye devatÃtattvaæ svecchÃvigrahatvÃdiguïagaïÃlaÇk­tamiti darÓitam | caturthe tattaddevatÃprasÃdatastattallokave«avibhÆ«aïaiÓvaryÃnandÃvÃptilak«aïaæ devatopÃsanaphalaæ nirïÅtam | evaæ madhyamamÅmÃæsà sarvadevatÃtmano hare÷ pratipÃdiketi saguïabrahmaparà bhavati | j¤ÃnakÃï¬Ãtmikà tu nirguïabrahmani«Âhà | sÃpi caturadhyÃyamità | asyà bhëyakÃra÷ ÓaÇkarabhagavatpÃda÷ | #<[page 011]># tadekadeÓinaÓca brahmadattabhÃskararÃmÃnujÃnandatÅrthÃdayo matabhedena tadbhëyÃbhÃsÃn racayäcaku÷ | iha prathamÃdhyÃyena sarve«Ãæ vedÃntÃnÃæ pratyaktattave brahmaïi samanvaya÷ pradarÓita÷ | dvitÅyena tatra pratyak«ÃdipramÃïÃntaravirodha÷ parÃsta÷ | t­tÅyena brahmaj¤ÃnasyÃntaraÇgasÃdhanÃni ÓravaïamanananididhyÃsanÃni samÆlÃnyupadi«ÂÃni | caturthÃdhyÃyena sadya÷ krameïa và muktilak«aïaæ j¤ÃnaphalamupÃsanÃphalaæ copavarïitam | muktiÓcÃtmavidyÃstamaya eva | tataÓcÃtmajij¤ÃsÃmapÃsyÃtmana÷ sukhadu÷khaprÃptiparihÃropÃyamÃtramanvicchantamaj¤aæ pumÃæsaæ prati karmakÃï¬aæ prav­ttam | brahmavi«ïurudrendrasomasÆryÃnilÃnalÃdidevatÃsÃlokyÃdisukhakÃmaæ prati devatÃkÃï¬aæ prav­ttam | aÓe«avi«ayasukhaviraktaæ bandhamok«asukhameva kÃÇk«amÃïamÃtmatattvajij¤Ãsuæ puru«apravaramadhik­tya brahmakÃï¬aæ prav­ttamityalamativistareïa | anÃptavÃkyatvaparasparaviruddhÃrthatvÃdibhirbauddhÃdyÃropitÃprÃmÃïyaÓaÇkÃpaÇkaparik«ÃlanaparatvÃt tadapek«itapramÃïaprameyapramÃtrÃdilak«aïanirÆpakatvÃcca tarkaÓÃstraæ vedopÃÇgaæ bhavati | tat tu naiyÃyikavaiÓe«ikabhedena dvividham | tatra naiyÃyikaæ «o¬aÓapadÃrthani«Âhamak«apÃdopaj¤am | vaiÓe«ikaæ «aÂpadÃrthani«Âhaæ kaïÃdopaj¤am | yat tu nirÅÓvaraseÓvarabhedena dvividhaæ sÃÇkhyaÓÃstraæ, taditihÃsapurÃïe 'ntarbhÆtamiti na p­thag gaïyate | #<[page 012]># anayornirÅÓvarasÃÇkhyaæ pa¤caviæÓatitattvani«Âhaæ kapilaÓca kÃra | seÓvarasÃÇkhyaæ «a¬viæÓatitattvani«Âhaæ pata¤jalirakarod, yena pÃïinipraïÅtasyëÂÃdhyÃyamitasya vyÃkaraïasya bhëyamanug­hÅtam | evama«ÂÃdaÓa vidyÃsthÃnÃni | tÃnyetÃni kalpÃdau paramapuru«eïa brahmaïe 'nug­hÅtÃni | tathÃca ÓrÅvÃyavÅye- \<"aÇgÃni vedÃÓcatvÃro mÅmÃæsà nyÃyavistara÷ / purÃïaæ dharmaÓÃstraæ ca vidyÃæ hyetÃÓcaturdaÓa // Ãyurvedo dhanurvedo gÃndharvaÓcetyanukramÃt / arthaÓÃstraæ paraæ tasmÃd vidyÃstva«ÂÃdaÓa sm­tÃ÷ // a«ÂÃdaÓÃnÃmetÃsÃæ vidyÃnÃæ bhinnavartmanÃm / Ãdikarttà kavi÷ sÃk«ÃcchÆlapÃïiriti Óruti÷ // sa hi sarvajagannÃtha÷ sis­k«urakhilaæ jagat / brahmÃïaæ vidadhe sÃk«Ãt putramagre sanÃtanam // tasmai prathamaputrÃya brahmaïe viÓvayonaye / vidyÃÓcemà dadau pÆrvaæ viÓvasthityarthamÅÓvara÷" //>/ iti | tÃni ca vidyÃsthÃnÃni marÅcyÃdimukhena brahmaïà asmiælloke pravarttitÃni yuge 'sminnalpÃyu«yÃlpabuddhitvÃdido«Ãd manu«yai÷ sÃkalyena dhÃrayitumaÓakyÃnÅti parameÓvara÷ svayameva vyÃsarÆpÅ bhÆtvà saæk«iptavÃn | yathoktaæ dvitÅyaskandhe- #<[page 013]># \<"kÃlena mÅlitad­ÓÃmavam­Óya n­ïÃæ stokÃyu«Ãæ svanigamo bata dÆrapÃra÷ / Ãvirhitastvanuyugaæ sa hi satyavatyÃæ vedadrumaæ viÂapaÓo vibhaji«yati sma" //>/ iti | evamÃgamapramÃïaæ nirÆpitam | %% athopamÃnam | gavayo nÃma kiælak«aïa iti k­tapraÓnasya grÃmavÃsino yathà gaurevaæ gavaya iti vanacÃriïo 'nyasmÃllabdhottarasya puæsa÷ paÓcÃd vanaæ gatasya yad­cchayà gavayadarÓane yad gorgavayasya ca sÃd­Óyavi«ayaæ pratyak«apratyabhij¤Ãnamutpadyate anena sad­ÓÅ madÅyà gauriti, tadupamÃnam | yathÃhu÷- \<"avyutpannapadopetavÃkyÃrthasya ca saæj¤ini / pratyak«apratyabhij¤ÃnamupamÃnamihocyate" //>/ iti | anyathÃnupapattisambhÆto 'nubhavo 'rthÃpatti÷ | sà dvidhà d­«ÂaÓrutabhedÃt | tatra parid­ÓyamÃnà saviturdeÓÃd deÓÃntaraprÃptirgamanaæ vinà nopapadyata iti niÓcayo d­«ÂÃrthÃpatti÷ | k«aïikasya yÃgasya kÃlÃntaradeÓÃntarabhÃviphalasÃdhanatvaæ ÓrÆyamÃïaæ tatsaæskÃramantareïa nopapadyata iti madhye 'pÆrvaniÓcaya÷ ÓrutÃrthÃpatti÷ | yogyatve satyanupalambhÃdabhÃvaniÓcayo 'bhÃvapramÃïam | yathà iha bhÆtale ghaÂo nÃstÅti | #<[page 014]># saæbhÃvito 'yam artha iti jÃyamÃno 'tÅndriyÃrthaniÓcaya÷ saæbhava÷ | yathà somasÆrya(vaæÓa)varïanÃdibhi÷ k­«ïarÃmÃdyavatÃrÃdiniÓcaya÷ | anirdi«Âapravakt­kÃt pravÃdapÃramparyÃjjÃyamÃnaæ j¤Ãnamaitihyam | yathà iha vaÂe yak«asti«ÂhatÅti | \/ iti nyÃyavidÃæ vacanÃt || %% anayà pramÃïacintayà pramÃÂaprameye api lak«ite syÃtÃm | pramÃÓraya÷ pramÃtà | pramÃvi«aya÷ prameyam iti | iha dvividhÃni vicÃraÓÃstrÃïi vaidikÃvaidikabhedÃt | tÃni ca pratyekaæ trividhÃni mÅmÃæsÃsÃÇkhyatarkabhedÃd, bauddhÃrhatalokÃyatabhedÃcca | tatrÃdyatrikaæ vedamÆlatvÃd vaidikam | aparatrikaæ buddhak«apaïakab­haspativiracitavedÃbhÃsamÆlatvÃdavaidikamiti | #<[page 015]># evaæ «a¬ darÓanÃni || %% tatra pratyak«aikapramÃïavÃdino lokÃyataÓÃstrapravartakasya cÃrvÃkasya manu«yo 'haæ sthÆlo 'haæ k­Óo 'hamiti pratyak«asiddhaÓcaitanyaguïÃÓrayo deha eva pramÃtà | uccÃvacadeharÆpeïa saæbhavÃdeva saæhatiæ punarvihÅtaæ ca pratipadyamÃnÃni p­thivÅvÃrivahnivÃyulak«aïÃni catvÃri tattvÃni prameyam | arthakÃmÃveva puru«Ãrthau, na dharma÷ | tanni«ÂhÃvarthagÃndharvavedÃveva ca vedau | dharmÃbhÃvÃnnÃdharmo 'pi kaÓcit | atastatphalatvena svarganarakÃvapi na sta÷ | tadabhÃvÃd dehinÃæ tatkalpako na parameÓvaro 'pi kaÓcit | maraïameva ca mok«a÷ | arthakÃmaÓÃstraæ lokÃyataÓÃstraæ ca pratyak«amÆlatvÃt tatraivÃntarbhÆtam | idamannaæ k«unnivartakam annatvÃn hyastanÃnnavadityÃdyanumÃnaæ ca tatraivÃntarbhavati, pratyak«amÆlatvÃviÓe«Ãt | abhyudayani÷Óreyasaphalo dharmabrahmavi«ayo vedastvatÅndriyÃrthani«ÂhatvÃdapramÃïameveti siddhÃnta | tathÃca tadvacanam- \<"agnihotraæ trayo vedÃstripuï¬raæ bhasmaguïÂhanam / buddhipauru«ahÅnÃnÃæ jÅviketi b­haspati÷ // trayo vedasya kartÃro munibhaï¬aniÓÃcarÃ÷ / svarga÷ kart­kriyÃdravyanÃÓe 'pi yadi yajvanÃm //>/ #<[page 016]># \/ ityÃdi || %% pratyak«ÃnumÃnavÃdino÷ k«apaïakabauddhayormadhye k«apaïakasyÃyaæ siddhÃnta÷ - mamÃyaæ deha ityanubhavÃddeha÷svavyatiriktadra«Â­ka÷, d­ÓyatvÃdbhautikatvÃdvà ghaÂavadityanumÃnÃt prÃïace«ÂÃcaitanyasm­tyÃdÅnÃæ m­taÓarÅre 'nupalabdheÓca dehavyatiriktastatparimÃïo 'ïuparimÃïo và prakÃÓadravyaviÓe«a ÃtmÃkhya÷ pramÃtà | atÅndriyÃrtho nÃbhyupeya÷, atiprasaÇgÃditi na yuktam | pratyak«aprÃmÃïyasyÃtÅndriyatvenÃbhyupeyatvÃpatte÷ | tenÃrhanmunipraïÅtÃgamaprÃmÃïyÃd dhamÃdharmasvarganarakà api santi | dharmÃÓca keÓollu¤chanabhik«ÃÂanamayÆrapi¤chadhÃraïabrahmacaryÃnaÓanÃnÃcchÃdanÃmalasnÃnÃrhannamanataptaÓilÃrohaïÃdaya÷ | agnihotrÃdayastu vedodità dharmÃbhÃsà eva, carÃcaraprÃïipŬÃsÃdhyatvÃt | anÃptavÃkyatvaparasparaviruddhà rthatvÃdibhirvedasyÃprÃmÃïyanirïayÃcca | adharma÷ prÃïihiæsÃdilak«aïa÷ | pÃrthivÃpyataijasavÃyavyaparamÃïubhi÷ pudgalÃparanÃmadheyai÷ dharmÃdharmÃkhyaprÃïikarmapreritairÃrabdhÃni carÃcaraÓarÅrÃïi sakÃraïÃni prameyam | paramÃïavaÓcà numÃnata÷ sidhyanti | #<[page 017]># tathÃca prayoga÷-aïuparimÃïatÃratamyaæ kvacid viÓrÃntaæ, parimÃïataratamabhÃvatvÃd, mahatparimÃïataratamabhÃvavaditi | cetanÃcetanÃtmakaæ cedaæ jagadanekÃntam | tajj¤ÃnÃdahiæsÃdidharmani«ÂhÃnÃæ dehinÃæ satatordhvagatilak«aïo mok«a÷ sidhyatÅti | yathÃhu÷ - \<"syÃdvÃda÷ sarvadaikÃntatyÃgÃt kiæv­ttacidvidhe÷ / saptabhaÇgÅnayÃpek«astattvaj¤ÃnÃya kalpate" //>/ iti | anaikÃntikatvaæ cÃstinÃstyÃdirÆpeïÃniyatÃkÃratvam | tacca saptabhaÇgÅnayena sidhyati | katham | syÃdasti, syÃnnÃsti, syÃdavaktavyaæ, syÃdasti ca nÃsti ca, syÃdasti cÃvaktavyaæ ca, syÃnnÃsti cÃvaktavyaæ ca, syÃdasti ca nÃsti cÃvaktavyaæ ceti saptabhaÇgÅnyÃya÷ | syÃdityanaikÃntikatvadyotako nipÃta÷ | kiæ cetanÃcetanÃtmakaæ jagadastÅti p­«Âo 'sau brÆte-syÃdastÅti | asktitvenÃniÓcitaæ, janmÃdimattvÃdityartha÷ | evaæ syÃnnÃstÅtyÃdÃvapi dra«Âavyam , anubhÆyamÃnatvÃnnÃstitvÃniÓcaya÷ | nÅlasukhÃdiÓabdavÃcyatvÃdavÃcyatvÃniÓcaya÷ | astitvanÃstitvayorviruddhatvenaikÃdhikaraïyÃyogÃdubhayÃtmakatvÃniÓcaya÷ | nÃstÅtyapi vaktuæ yogyatvÃdasti cÃvaktavyaæ(cetya)niÓcaya÷ | #<[page 018]># astÅtyapi vaktumucitatvÃnnÃsti cÃvaktavyaæ cetyaniÓcaya÷ | astÅti nÃstÅti ca vaktumucitatvÃdasti ca nÃsti cÃvaktavyaæ cetyaniÓcaya÷ | evamekÃntasthitiÓÆnyaæ viÓvamavadhÃrya tato nirvedaæ prÃpta÷ pumÃn yogabalena satatordhvagatilak«aïÃæ muktimupaitÅti | %% Ãtmano 'ïuparimÃïatvena yugapadakhilÃvayavagatavedanÃnusandhÃnÃsaæbhavÃd, dehaparimÃïatve bÃhyavastuj¤ÃnÃsambhavÃd ghaÂavadanityatvaprasaÇgÃcca, sarvasyÃnaikÃntikatve anaikÃntikatvasyÃpi tathÃtvÃpatte÷, 'patanÃntÃ÷ samucchrayÃ÷' iti nyÃyena satatordhvagatirÆpasya mok«asya patanÃntatvena nityapuru«ÃrthatvÃsiddheÓca nÃyaæ pak«a÷ prak«Åïado«a iti sugatamatamÃrabhyatetadidaæ Ói«yabhedena caturdhà bhidyate | Ói«yÃÓca mÃdhyamikayogÃcÃrasautrÃntikavaibhëikÃ÷ krameïa viÓuddhitÃratamyabhÃja÷ | tatrottamÃdhikÃriïo mÃdhyamikasya - ÓÆnyasvabhÃva÷ pramÃtÃ, suptotthitasya ÓÆnyo 'hametÃvantaæ kÃlamÃsamiti sm­tidarÓanÃt | punarahamasmÅtyÃtmani sattvapratibhÃnaæ tat saæv­ttitattvavi«ayam | evaæ ghaÂo 'stÅtyÃdipratyayo 'pi | tata÷ prameyamapi ÓÆnyameva, sato nÃÓÃsambhavÃt | evaæ pramÃïamapi vastuta÷ ÓÆnyameva, sattve janmavinÃÓÃnupapatte÷ | sattvapratÅti÷ saæv­ttimÃtram | #<[page 019]># saæv­ttirnÃmÃsata÷ sattvena bhÃnahetu÷ sadasadÃdiprakÃrÃnirvÃcyasvalak«aïa÷ padÃrtha÷ | ata÷ pramÃtrÃditrikaæ vastuto 'sadeva sadÃtmanà bhÃtÅti tadupade«ÂÃraæ sugatamuniæ pa¤cabuddhapari«evitaæ manovÃkkÃyai÷ sevamÃnasya sarvaæ ÓÆnyamiti cirakÃlaæ nirantaramupÃsÅnasya sÃdhormanasi ÓÆnye vilÅne sati sarvaÓÆnyatÃvÃptilak«aïo mok«a÷ setsyatÅti siddhÃnta÷ | tato 'rvÃcÅnasya yogÃcÃrasya tu--pramÃturasattve prameyasya ÓÆnyasya siddhireva nÃstÅti pramÃtà kaÓcidabhyupeya÷ | sa ca svaprakÃÓa÷ | anyathà sÃdhakÃntarÃpek«ÃprasaÇgÃt | svaprakÃÓatvaæ ca j¤ÃnÃdanyasya na (saæ)bhÃvyata ityato 'hamasmÅti pratyak«ata÷ deho nÃtmà d­ÓyatvÃd ghaÂavadityanumÃnataÓca pratipannaæ k«aïe k«aïo pralÅyamÃnamutpadyamÃnaæ cÃlayavij¤Ãnaæ pramÃtà | pravÃhasya sthiratvÃdeva tasmin sthiratvÃbhimÃna÷ | yo 'haæ prÃtargajamadrÃk«aæ sa evÃdhunà timiranikaraæ d­«Âavà taæ smarÃmÅti seyaæ jvÃletivadabhrÃntireva | rÆpavij¤ÃnavedanÃsaæj¤ÃsaæskÃrÃkhyà pa¤caskandhÅ k«aïe k«aïe prÃïikarmÃnusÃreïa vilÅyamÃnotpadyamÃnà ca svabhÃvena suranaranÃrakarÆpeïa pariïatimuparatiæ ca yÃntÅ prameyam | tatrendriyatadvi«ayÃtmà rÆpaskandha÷ | tajj¤Ãnaæ vij¤Ãnaskandha÷ | tatphalaæ sukhaæ du÷khaæ mohaÓca vedanÃskandha÷ | saæj¤ÃguïakriyÃjÃtiviÓi«ÂapratyayÃ÷ saæj¤Ãskandha÷ | iha gauraÓva÷ puru«a ityÃdikà saæj¤Ã | gotvÃÓvatvapuru«atvÃdikà jÃti÷ | #<[page 020]># Óuklo rakta÷ k­«ïa ityÃdiko guïa÷ | ti«Âhati gacchatyupaviÓatÅtyÃdikà kriyà | Ó­ÇgÅ catu«pÃdlÃÇgÆlÅtyÃdiko viÓi«Âapratyaya÷ | vegave«ÂanasthitasthÃpakatÃdilak«aïa÷ saæskÃraskandha÷ vega÷ ÓaÓÃde÷ | ve«Âanaæ bhÆrjÃde÷ | sthitasthÃpaka÷ ÓÃkhÃde÷ | taduktalak«aïaæ prameyam | taccetprakÃÓÃtiriktaæ, naiva tarhi prakÃÓeteti sarvaæ j¤ÃnÃkÃrameva | j¤Ãnasya sthiratve nÅlapÅtÃdaya÷ sarvadà sarvasya bhÃseran, na karhicitkasyacidityasthirameva | ato grÃhyagrÃhakagrahaïÃtmakaæ sarvamidaæ jagadahamityÃlayavij¤ÃnasantÃne nityanimagnam | tasmÃccaityavandanabuddhagÃmÃbhyÃsÃdisaddharmaniratasya sarvamidaæ vij¤Ãnameveti ciramupÃsÅnasya puæso viÓuddhavij¤ÃnasantÃnodayamayÅ muktirihaiva sidhyatÅti siddhÃnta÷ | tasmÃdarvÃcÅnasya sautrÃntikanÃmno 'ntevÃsino viÓvasyÃntasthatve bahirasattvenÃrthakriyÃkÃritvÃsambhavÃda, bhrÃntibÃdhavailomyaprasaÇgÃd, j¤Ãnasya j¤eyÃkÃratve ja¬atvÃpatteÓca tayo÷ p­thaktvamupeyamiti bÃhyamÃbhyantaraæ cÃstyeva viÓvam | tacca sthiraæ ced na bÅjasyocchÆnatvajÃtÃÇkuratvadrumatvapallavitatvapu«pitatvaphalitatvÃdyavasthÃntarÃpatti÷ parid­ÓyamÃnà saÇgacchata iti k«aïikasvalak«aïamÃstheyam | evaæ j¤Ãtu÷ sthiratve j¤ÃnasyÃpi sthiratvena sarvadà nÅlaæ pratÅyÃd, na kadÃcidapi pÅtaæ, viparyayeïa và | ato j¤ÃtÃpyasthira eva | iyÃn viÓe«a÷ -Ãntaraæ j¤Ãnaæ svalak«aïaæ pratyak«aæ , bÃhyaæ nÅlÃdyanumeyameva | #<[page 021]># tadyathà - j¤Ãne j¤eyapratibimbo bimbapura÷sara÷, pratibimbatvÃd, darpaïagatamukhapratibimbavaditi | eva¤ca pratyak«agrÃhyo bÃhyÃrtho nÃsti | vaibhëikasyÃrvÃcÅnatamasyÃntevÃsino-bÃhyÃrthaÓca sannihita÷ pratyak«a÷, idaæ nÅlamityaparok«atayaiva pratibhÃsadarÓanÃt | tenÃnayoriyadeva vai«amyam | anyat sarvaæ tulyam | e«u ca pak«e«u buddhyÃdyÃgamÃnÃmanumÃnamÆlatvena tatraivÃntarbhÃvÃd na pramÃïÃdhikyam | tatra sautrÃntikavaibhëikayo÷ sarvaæ k«aïikamitiÓÃstreïÃvagamya ÓÃstÃraæ bhagavantaæ tathÃgataæ tadbhaktÃæÓca sevamÃna÷ sarvasya k«aïikatvasÃk«Ãdbodhe sa¤jÃte sati viÓuddhavij¤ÃnasantÃnatÃvÃptirÆpÃæ muktimetÅti siddhÃnta÷ | e«Ãæ trayÃïÃmapyantata÷ ÓÆnyavÃditvam | katham | bÃhyÃrthasya ÓÆnyatvaæ yogÃcÃro brÆte | pratyak«asya bÃhyÃrthasya ÓÆnyatvaæ sautrÃntika÷ | bÃhyasyÃntarasya cÃsthirasya jagata÷ ÓÆnyatvaæ vaibhëiko bhëata iti | atra saÇgraha÷- ''mukhyo mÃdhyamiko vivartamakhilaæ ÓÆnyasya mene jagad yogÃcÃramate hi santi hi dhiyastÃsÃæ vivarto 'khilam artho 'sti k«aïabhaÇgurastvanumito buddhyeti sautrÃntika÷ pratyak«aæ k«aïabhaÇguraæ ca sakalaæ vaibhëiko bhëate || iti || #<[page 022]># %% atra jagata÷ ÓÆnyasvabhÃvatve sÃdhakÃbhÃvenÃsiddhiprasaÇgÃt , sattvÃnubhavavirodhÃcca, j¤Ãnasya j¤eyÃkÃratve ja¬atvaprasaÇgÃd, j¤eyasya bahiranupalambhaprasaÇgÃd, idamiti sÃk«Ãda bhÃsamÃnasya nÅlasyÃnumeyatve ahamiti bhÃsamÃnasya j¤Ãnasvalak«aïasyÃpyanumeyatvakalpanÃvatÃrÃd, j¤Ãturasthiratve sm­teranubhÆtÃrthagÃminyÃ÷ saæbhavÃyogÃd, j¤eyasya k«aïikatve sa evÃyaæ ghaÂa iti pratyabhij¤ÃyogÃd, buddhiv­ttirÆpÃïÃæ nÅlÃdivi«ayaj¤ÃnÃnÃmÃgamÃpÃyitve 'pi baddhisÃk«icaitanyasya sthiratvopapattervi«ayoparÃgavihÅnasya j¤Ãnasya bhedakÃbhÃvena santÃnarÆpatvÃnupapatteÓca, svaprakÃÓatvena svata÷ parataÓcÃsya janmavinÃÓÃvagamÃsaæbhavÃdanavagatÃrthasyÃsattvÃnivÃraïÃcca k«apaïakÃdipak«avat sugatapak«o 'pyupek«aïÅya iti vedaprÃmÃïyavÃditvepi tasyÃnumÃnÃtmatvorarÅkaraïÃt pratyak«ÃnumÃnamÃtrapramÃïavÃdyantarbhÆtasya kaïÃdasya matamavatÃryateiha dravyaguïakarmasÃmÃnyaviÓe(«Ã ? «asamavÃyÃ)sthÃ÷ «a¬eva padÃrthÃ÷ | tatra guïavad dravyam | tannavadhà bhidyate | p­thivyaptejovÃyvÃkÃÓakÃladigÃtmamanobhedÃt | te«vÃtmÃkhyama«Âamaæ dravyaæ pramÃtà | sa ca p­thivyÃdilak«aïebhyo dehÃdibhyo 'nyo nityo vibhu÷ pratik«etraæ bhinna÷ parameÓvaraparatantro ja¬asvabhÃvo 'haæpratyayagrÃhyaÓca | dravyÃntarÃïi guïÃdayaÓca prameyam | sÃmÃnyavÃnasamavÃyikÃraïamaspandÃtmà guïa÷ | #<[page 023]># sa ca rÆparasagandhasparÓasaækhyÃparimÃïap­thaktvasaæyoga (vibhÃga) paratvÃparatvagurutvadravatvasneha(tva? )buddhisukhadu÷khecchÃdve«aprayatnadharmÃdharmasaæskÃraÓabdabhedÃccaturviæÓatidhà bhidyate | tatra rÆparasagandhasparÓasaækhyÃparimÃïap­thaktvasaæyogavibhÃgaparatvÃparatvagurutvanaimittikadravatvasaæskÃrÃ÷ p­thivÅguïÃ÷ | gandhavarjitasnehayuktoktaguïayuktà Ãpa÷ | rÆpasparÓasaækhyÃparimÃïap­thaktvasaæyogavibhÃgaparatvÃparatvanaimittikadravatvasaæskÃrÃstejoguïÃ÷ | sparÓasaækhyÃparimÃïap­thaktvasaæyogavibhÃgaparatvÃparatvavegasaæskÃrà vÃyuguïÃ÷ | saækhyÃparimÃïap­thaktvasaæyogavibhÃ(gÃ? gaÓabdÃ) vyomaguïÃ÷ | saækhyÃparimÃïap­thaktvasaæyogavibhÃgÃ÷ kÃlaguïÃ÷ | ta- eva ca digguïÃ÷ | saækhyÃparimÃïap­thaktvasaæyogavibhÃgabuddhisukhadu÷khecchÃdve«aprayatnadharmÃdharmasaæskÃrà ÃtmaguïÃ÷ | saækhyÃparimÃïap­thaktvasaæyogavibhÃgaparatvÃparatvavegasaæskÃrà manoguïÃ÷ | Ãtmano buddhyÃdayo nava viÓe«aguïÃ÷ | ÃkÃÓasya Óabdo viÓe«agaïa÷ | vÃyo÷ sparÓa÷ | tejaso rÆpam | apÃæ rasa÷ | bhÆmergandha÷ | dikkÃlamanasÃæ viÓe«aguïà na santi | saæyogavibhÃgayorasamavÃyikÃraïajÃtÅyaæ karma | tadutk«epaïÃvak«epaïÃku¤canaprasÃraïagamanabhedÃt pa¤cavidham | nityamanekav­tti sÃmÃnyam | tad dvividhaæ paramaparaæ ca | paraæ sattÃ, adhikav­ttitvÃt | aparaæ dravyatvÃdi , nyÆnav­ttitvÃt | nityÃÓrayà atyantavyÃv­ttabuddhihetavo 'nantà antyà viÓe«Ã÷ | #<[page 024]># nitya÷ sambandha÷ samavÃya÷ | p­thivyÃdicatu«Âayaæ nityÃnityarÆpam | ÃkÃÓÃdipa¤cakaæ tu nityameva | pÃrthivÃpyataijasavÃyavyabhedena caturvidhà nityÃ÷ paramÃïavo dvyaïukÃdikrameïa parameÓvarecchayà dehaghaÂÃdyantÃvayaviparyantaæ viÓvamÃrabhante | dharmÃdayaÓcatvÃra÷ puru«ÃrthÃ÷ | agnihotrÃdilak«aïa ÅÓvarÃrÃdhanÃdilak«aïaÓca dharma÷ | arthakÃmo dharmÃviruddhau | «aÂpadÃrthatattvaj¤asya puæsa÷ parameÓvaraprasÃdÃd navaguïocchedasvalak«aïo mok«a÷ | yenokto 'rtha÷ pratipanna÷ sa vedaÓca nityecchÃj¤ÃnakriyÃÓaktimatà parameÓvareïa ÓabdÃrthÃtmakaæ jagat s­«Âvà asya ÓabdasyÃyamartha iti ÓabdaÓaktisaÇketaæ ca vidhÃya prÃïinÃmabhyudayani÷ÓreyasaprayojanÃya praïÅta iti paramÃptavÃkyatvÃnna ÓaÇkÃkalaÇkavÃn | ÅÓvarasadbhÃvaÓcÃnumÃnato niÓcÅyate | vipratipannaæ bhÆdharÃdikÃryaæ sakart­kaæ kÃryatvÃd, yaditthaæ (tat) tathà yathà ghaÂÃdÅti | ayaæ ghaÂa etadghaÂajanakÃnityaj¤Ãnetaraj¤Ãnajanya÷ ghaÂatvÃt, ghaÂÃntaravadityanumÃnÃdaiÓvaraæ j¤Ãnamapyanumeyam | na ca svabhÃvÃdeva sarvaæ kÃryaæ jÃyata iti yuktam | svasya bhÃva÷ svabhÃva iti svabhÃvaÓabdÃjjÃyattÃnavastugrahaïe svasmÃt svotpattikathÃpatte÷, tatsambandhivastvantaragrahaïe 'kÃraïÃt kÃryotpattikathÃ(tvÃ?)patte÷, anyÃpek«Ãæ vinaiva kÃryopattyarthatve ghaÂÃdyarthinÃæ m­dÃdyÃdÃnavaiyarthyÃpatteÓca | #<[page 025]># ata÷ kÃryasya kÃraïÃvaÓyaæbhÃvÃt , sÃvayavatvÃt kÃryatvena niÓcitasya jagata÷ kÃraïamanumeyam | niyataprÃksat kÃraïam | tat trividhaæ samavÃmyasamavÃyinimittabhedÃt | kÃryaæ yatra samavaiti tat samavÃyikÃraïam | yathà ghaÂasya m­t | samavÃyipratyÃsannamavadh­tasÃmarthyamasamavÃyikÃraïam | yathà m­davayavÃnÃmanyonyasaæyoga÷ | samavÃyyasamavÃyibhyÃmanyadavadh­tasÃmarthyaæ nimittakÃraïam | yathà kulÃladaï¬acakrÃdi | tatra jagadutpattau paramÃïava÷ samavÃyikÃraïam | te«Ãmanyonyasaæyogo 'samavÃyikÃraïam | ÅÓvaro nimittakÃraïam | janma ca prÃgasata÷ sattÃsambandha÷ | s­«Âasya viÓvasya sukhadu÷khamayatvÃt prÃïikarmaïÃmapyatra nimittatvamitye«Ã dik | 'yato ve'tyÃdiÓrutaya÷ 'ahamÃdiÓce'tyÃdism­tayaÓca tathÃvidhÃ÷ 'parÃsya Óaktiri'tyÃdikà api nityecchÃj¤ÃnaprayatnÃnumÃnÃtmikÃ÷ | evamanyÃsvapi Óruti«u nyÃya÷ | 'jyoti«Âomene'tyÃdiÓrutivÃkyÃnyanumÃnÃtmakÃni | tairhi jyoti«ÂomÃdÅnÃæ parameÓvarasamÃrÃdhanakriyÃïÃæ svargÃdiphalasÃdhanatvaæ prakÃÓyate | tatraivaæ prayoga÷-vimatà yaj¤Ãdikriyà samÅhitaphalasÃdhanam , ÅÓvaraparicaraïatvÃd , laukikeÓvaraparicaraïavaditi | evamÃtmadarÓanÃya ÓravaïÃdividhÃyakavÃkyÃnyapi | tÃni hi paramÃtmaÓravaïÃdestatprasÃdajananadvÃreïa nikhiladu÷khocchedalak«aïamok«asÃdhanatvaæ prakÃÓayanti | #<[page 026]># tatraivaæ prayoga÷-paramÃtmabodho bandhanivartaka÷, ÃtmabodhatvÃd, asmajjÃgradbodhavaditi | paramÃtmaj¤Ãnaæ tacchravaïÃdijanyaæ, pramÃïaj¤ÃnatvÃd, dharmaj¤Ãnavaditi ca | 'yo vai bhÆme'tyÃdiÓrutivÃkye«u paramÃtmano du÷khÃsaæsp­«ÂasvabhÃvatvamevocyata iti ni÷Óe«adu÷khoccheda eva mok«a÷ | sa ca buddhyÃdiguïÃntarasadbhÃve na saæbhavatÅti navaguïocchedalak«aïa ityÃcÃrya÷ kaïÃda÷ smaratÅti || %% pratyak«ÃnumÃnÃgamopamÃnapramÃïavÃdino 'k«apÃdasya kaïÃdavat pramÃt­kalpanÃ, parameÓvarasya pramÃturanyatvakalpanÃ, pramÃt÷ïÃmanekatvanityatvavibhutvaj¤ÃnÃdiguïatvakalpanÃ, ja¬atvakalpanÃ, ahaæpratyayavedyatvakalpanÃ, vedakalpanÃ, prameye«u nityÃnitya(tva )kalpanÃ÷ paramÃïunÃæ jagadÃrambhakatvakalpanÃ, dharmÃditrivargakalpanÃ, bandhamok«akalpanÃ, tamasa ÃlokÃbhÃvatvena dravyÃntaratvÃbhÃvakalpanà ca | iyÃn viÓe«a÷nirviÓa«o 'k«apÃda÷ «o¬aÓapadÃrthavÃdÅ | tathÃca tatsÆtraæ - pramÃïaprameyasaæÓayaprayojanad­«ÂÃntasiddhÃntÃvayavatarkanirïayavÃdaja lpavitaï¬ÃhetvÃbhÃsacchalajÃtinigrahasthÃnÃnÃæ tattvaj¤ÃnÃnniÓreyasÃdhigama÷' iti | «o¬aÓapadÃrthatattvaj¤ÃnÃdanÃtmani dehÃdÃvÃtmabhrÃntiprabh­tÅnÃæ mithyÃj¤ÃnÃnÃæ niv­tti÷, #<[page 027]># tato rÃgÃdido«aniv­tti÷, tata÷ ÓubhÃÓubhakarmaniv­tti÷, tato nimittÃbhÃvÃnnaimittikanÃnÃyonijanmaniv­tti÷, tato garbhÃdhivÃsÃdimaraïÃntadu÷khaniv­ttirityevaæ krameïa mok«a÷ | tathÃcÃk«apÃdasÆtraæ - 'du÷khajanmaprav­tti¬o«amithyÃj¤ÃnÃnÃmuttarottarÃpÃye tadanantarÃbhÃvÃdapavarga÷ iti | pratyak«ÃnumÃnÃgamapramÃïavÃdino naiyÃyikaikadeÓino 'k«apÃdavadeva pramÃïÃdisvarÆpasthiti÷ | mok«astu na du÷khaniv­ttimÃtram, apitu nityasukhasyÃvirbhÃvo- 'pi | tasya janyatvepi, nikhiladu÷khapradhvaæsarÆpatvÃdavinÃÓitvaæ copapadyata iti || %% tri«vapyete«u pak«e«u Ãtmano ja¬atvena j¤ÃtatvÃnupapatte÷, buddhyÃdiguïÃÓrayatvena vikÃritvÃpatte÷, cetanÃdanyatvena parameÓvarasyÃcetanatvÃpatte÷, cetanÃbhedasya ca svata÷ parataÓca grahaïÃsaæbhavÃda, Ãtmano 'hapratyayavedyatve ghaÂavadacetanatvÃparihÃrÃd, j¤ÃnÃnÃæ cÃnuvyavasÃyaj¤Ãnavedyatve tasya svaprakÃÓatvÃbhyupagame 'pasiddhÃntÃpatte÷,paraprakÃÓyatve 'navasthÃpatte÷, j¤eyatve j¤ÃnatvÃnupapatte÷, vedasya pauru«eyatve mÆlapramÃïÃpek«Ãpatte÷, ÅÓvarasya nityecchÃdimattve nityaÓarÅritvÃpatte÷, mok«asya navayuïocchittirÆpatve pëÃïÃditulyatÃpattido«Ãt , sukhasya du÷khÃbhÃvatve cetanasya navaguïÃÓrayatvÃsiddhe÷, sukhÃbhÃvo du÷khamityapi vaktuæ ÓakyatvÃt, #<[page 028]># paramÃïÆnÃæ niravayavatve anyonyasambandhe 'pi sthaulyÃsiddhe÷, sÃvayavatve paramÃïutvÃsiddhe÷, 'mÃyÃæ tu prak­tiæ vidyÃdi'tyÃdik«utermÃyÃyà eva jagannidÃnatvaÓravaïÃt, paramÃïukÃraïavÃdasya ÓrutivirodhÃccÃvicÃritaramaïÅyatvamiti sÃækhyapak«o 'vatÃryateyadyapi nyÃyaikadeÓina÷ sÃækhyasya ca pratyak«ÃnumÃnÃgamapramÃïavÃditvaæ tulyaæ, tathÃpi vedasyÃptapraïÅtatvena prÃmÃïyamak«apÃdavat tadekadeÓino 'pi | pratyak«ÃdÅnÃæ ca parata eva prÃmÃïyaæ, tasya bÃdhÃbhÃvÃdhÅnaniÓcayatvÃd , bhrÃntij¤ÃnÃnÃmapi prÃmÃïyaæ mà prasÃÇk«Åditi | sÃækhyasya tu sarve pratyayà yathÃrthÃ÷, pratyayatvÃt , saæpratipannavadityanumÃnena bhrÃntisaæÓayÃdij¤ÃnÃnyanaÇgÅkurvata÷ pratyak«ÃdÅnÃæ svata eva prÃmÃïyaæ prabhÃkaravad, yo nirÅÓvaraæ viÓvaæ manyate | nitya÷ Óabda÷ amÆrtatvÃdÃkÃÓavadityÃdyanumÃnai÷, \<"nÃciketamupÃkhyÃnaæ m­tyuproktaæ sanÃtanam / anÃdinidhanà nityà vÃguts­«Âà svayambhuvÃ" />/ ityÃdiÓrutism­tibhiÓca vedasya nityatvaæ ca samaæ bhaÂÂakumÃravat | na ca grahaïasmaraïarÆpÃïyeva j¤ÃnÃni, bhrÃntisaæÓayaj¤ÃnÃnabhyupagame dehÃdyÃtmatvapratyayÃnÃæ cetyavandanÃdidharmapratyayÃnÃæ ca pramÃtvÃpatte÷ sandigdhe dharmiïi nyÃya÷ pravartata iti saæÓayÃbhÃvena mÅmÃæsÃdiÓÃstrÃïÃæ dhÆmÃdyanumÃnÃnÃæ cÃnudayaprasaÇgÃcca | #<[page 029]># na ceha pratyak«ÃdiprÃmÃïyasya bÃdhÃbhÃvÃdhÅnasiddhikatvado«a÷ aj¤ÃtÃrthaj¤Ãpakatvalak«aïasya prÃmÃïyasya bhrÃntyÃdi«vaprav­tte÷ | na ca bhrÃntyÃdivi«aya÷ pÆrvottarakÃlayorasti, yenÃj¤Ãtatayà ti«Âhet | anayaiva rÅtyà sm­tyaprÃmÃïyamÆhyam | ya÷ puna÷ prÃmÃïyasya bÃdhÃbhÃvÃtmakatvaæ manyate, tasya kathaæ sm­teraprÃmÃïyam | na tasyÃ÷ punarbÃdho d­Óyate | ato bhrÃntisaæÓayÃdij¤ÃnÃbhyupagame na do«a÷ kaÓcit | nityoditÃnastamitanirvi«ayaj¤ÃnasvarÆpa÷ puru«a÷ pramÃtetyanayornirÅÓvaraseÓvarayoraviÓi«Âam | tasmin jÅvaparabhedena dvaividhyaæ seÓvaro manyate | jÅve suranaranÃrakÃvibhedena traividhyaæ cÃvadhÃrayati | ubhayatrÃpi pak«e puæsa÷ kÆÂasthatvena sattvarajastamoguïÃtmikÃyÃ÷ prak­tereva jagadÃkÃreïa pariïÃmitvaæ s­«Âasya jagata÷ sukhadu÷khamohÃtmakatvaæ cÃnumatam | puru«aprak­timahadahaÇkÃramana÷Órotratvakcak«urjihvÃghrÃïavÃkpÃïipÃdapÃyÆpasthaÓabdasparÓarÆparasagandhÃkÃÓavÃyuvahnisalilabhÆmaya iti nirÅÓvarasya pa¤caviæÓatistattvÃni | #<[page 030]># seÓvarasya para÷ puru«o 'tiricyata iti «a¬viæÓati÷ | yathÃha - \<"mÆlaprak­tiravik­tirmahadÃdyÃ÷ prak­tivik­taya÷ sapta / «o¬aÓakaÓca vikÃro na prak­tirna vik­ti÷ puru«a÷" //>/ iti | janmamaraïÃdivyavasthayà puru«abahutvaæ cÃha - \<"janmamaraïakaraïÃnÃæ pratiniyamÃdayugapatprav­tteÓca / puru«abahutvaæ siddhaæ traiguïyaviparyayÃccaiva" //>/ iti | puæsÃæ ÓubhÃÓubhamiÓrakarmabhi÷ saæsÃraæ prak­tipuru«atattvaj¤Ãnena mok«aæ ca - \<"dharmeïa gamanabhÆrdhvaæ gamanamadhastÃd bhavatyadharmeïa / j¤Ãnena cÃpavargo viparyayÃdi«yate bandha÷" //>/ iti ca | ubhayatrÃgnihotradarÓapÆrïamÃsÃdayo yamaniyamÃdayaÓca prav­ttiniv­ttilak«aïà dharïÃ÷ | prav­ttilak«aïa÷ saæsÃrahetu÷ | niv­ttilak«aïastattvaj¤ÃnadvÃreïa mok«ahetu÷ | iyÃn viÓe«a÷- seÓvarasya tattvaj¤Ãnasahak­to yogo muktihetu÷ | itarasya yogasahitaæ tattvaj¤Ãnaæ muktiheturiti | yamaniyamÃsanaprÃïÃyÃmapratyÃhÃradhÃraïÃdhyÃnasamÃdhayo yogÃÇgÃni | yogaphalÃni ca dvividhÃni vidyÃvidyÃbhedÃt | tatra vidyÃmayÃni bhaktij¤ÃnavairÃgyÃïi | avidyÃmayÃnyaïimÃdya«ÂaiÓvaryÃïi | evamanyà api bÃhyà yogasiddhaya÷ | yathÃhu÷ - #<[page 031]># \<"Ãtmano vai ÓarÅrÃïi bahÆni manujeÓvara! / prÃpya yogabalaæ kuryÃt taiÓca sarvÃæ mahÅæ caret" //>/ ityÃdÅni | iha seÓvarasya tattvaj¤Ãnasahitena yogena yogina÷ parameÓvaratÃvÃptirmukti÷ | nirÅÓvarasya yogasahitena j¤Ãnena prak­tipuru«avivekalÃbhÅ mok«a÷ | ka÷ puna÷ seÓvarapak«e k«etraj¤Ãt paramapurupasyÃtiÓaya÷ | kleÓakarmavipÃkÃÓayairaparÃm­«Âa÷ puru«aviÓe«a ÅÓvara÷, kleÓÃdisaæs­«Âa÷ k«etraj¤a iti | avidyÃsmitÃrÃgadve«ÃbhiniveÓÃ÷ pa¤ca kleÓÃ÷ | karma puïyÃpuïyÃtmakam | vipÃka÷ sukhadu÷khamohalak«aïaæ karmaphalam | ÃÓayo 'nta÷karaïamiti || %% arthÃpattyà saha pratyak«Ãdicatu«ÂayaprÃmÃïyavÃdina÷ prabhÃkarasya, abhÃvena saha pratyak«Ãdipa¤cakaprÃmÃïyavÃdino bhaÂÂakumÃrasya ca jaiminÅyabhëyavyÃkhyÃt­tve tulye- 'pi pramÃt­prameyayo÷ pramÃïavad visaævÃda÷ | katham | yasyÃbhÃ(no?vo) na pramÃïaæ tasya gurornÃbhÃvo nÃma kaÓcid vi«aya÷ | kiæ tarhi, bhÆtale ghaÂo nÃstÅti kevalabhÆtalamÃtraæ prakÃÓate , tamaÓca rÆpadarÓanÃbhÃvamÃtraæ, na dravyÃntaram | yasya punarbhÃva÷ pramÃïaæ, tasya kumÃrasyÃbhÃvalak«aïo 'pi vi«ayo 'sti | sa cÃtyantÃbhÃvÃdibhedÃt pa¤cavidha÷ | #<[page 032]># tatra ÓaÓe saÇgasyÃtyantÃbhÃva÷ | utpatte÷ prÃcÅno ghaÂÃdÅnÃæ prÃgabhÃva÷ | vinÃÓottarakÃlÅna÷ pradhvaæsa÷ | ghaÂasya paÂÃdyÃtmatvÃbhÃvo 'nyonyÃbhÃva÷ | apavara(kasthÃdÅnÃ?kÃdisthÃnÃ)maÇgaïÃdÃvabhÃva÷ saæsargÃbhÃva iti | tamaÓca dravyÃntaraæ, nÃlokÃbhÃvamÃtram | nÃpi rÆpadarÓanÃbhÃvamÃtram | kuta÷ | 'tama ÃsÅd' ityÃdiÓrutivirodhÃt | ki¤ca ÃlokÃbhÃvatve ekÃlokÃbhÃva÷ sarvÃlokÃbhÃvo và tama÷ | Ãdye sadopalambhaprasaÇga÷, ekÃlokÃbhÃvasya sarvadà sarvatra sambhavÃt | dvitÅye na kadÃcidapi tama upalabhyeta, sarvÃlokÃbhÃvasya kvacidapyasambhavÃt | evaæ rÆpadarÓanÃbhÃvapak«o 'pi dÆ«ya÷ | bhÃvatvenopalabhyamÃnasya tamaso 'bhÃvatvakalpane prakÃÓasya tamaso 'bhÃvatvakalpanà kathaæ nivÃryeta | abhÃvamanaÇgÅkurvato guro rÆpadarÓanÃbhÃvaÓca nÃstÅti tamasastadrÆpatvakathà kathaÇkÃraæ saÇgacchatÃm | abhÃvaj¤Ãnasya nirvi«ayatvaæ vadannasau bhÃvaj¤Ãnasya nirÃlambanatvaæ sÃdhayantaæ mÃdhyamikaæ và kathaæ nirÃkuryÃt | ato yatki¤cidetat | taduktaæ bhaÂÂapÃdai÷- ''tama÷ khalu calaæ nÅlaæ parÃparavibhÃgavat | prasiddhadravyavaidharmyÃnnavabhyo bhettumarhati || '' iti | vedasya nityatve svata÷ prÃmÃïye ca satyapi mantrÃrthavÃdabhÃgasyopani«adbhÃgasyetihÃsapurÃïÃnÃæ cÃprÃmÃïyaæ, #<[page 033]># vidhiÓe«atvena và katha¤cit prÃmÃïyaæ, svarbhÆpÃtÃlalokÃnÃæ nityatvaæ, nirÅÓvaratvaæ, cetanÃcetanÃtmakasya viÓvasyÃnekatvaæ, sattvam , indrÃgnyÃdidevatÃnÃæ vigrahapa¤cakÃbhÃvena caturthyantapadamÃtratvaæ, dharmasyÃgnihotradarÓapÆrïamÃsapaÓubandhasomayÃgÃdyÃtmatvaæ, mok«asyÃtmana÷ svarÆpÃvasthÃnÃtmakatvaæ ca gurukumÃrayoraviÓi«Âam | iyÃn viÓe«a÷ | guro÷ sarvaj¤ÃnÃni yathÃrthÃni, bhrÃntisaæÓayÃdij¤ÃnÃnÃmavivekamÃtratvÃt | pratyabhij¤Ã ca prÃgaj¤ÃtaghaÂÃdisthÃyyavagÃhitvenÃnubhava evÃntarbhavatÅti grahaïasmaraïarÆpeïa dvairÃÓyameva j¤Ãnam | te«Ãæ ca svaprakÃÓatvaæ sÃækhyÃdivat | j¤ÃnasyÃpi j¤ÃnÃntaravedyatve tasyÃpi tathÃtvamityanavasthÃpatte÷, j¤eyatve ghaÂavadaj¤ÃnatvÃpatteÓca | jÃtà tu vaiÓe«ikÃdivajja¬adravyaviÓe«o buddhyÃdidharmÃÓrayo 'ta eva dehÃdivilak«aïo nityo vibhurlokatrayaæ karmavaÓÃd bhraman pratyak«ÃdipramÃïaka÷ kart­bhokt­(tva)svabhÃvaÓca bhavati | tasya ja¬atve 'pi j¤ÃnÃÓrayatvena prakÃÓanÃd j¤Ãt­tvam | ghaÂÃdervi«ayatvenÃvabhÃsanÃd j¤eyatvamityato ghaÂamahaæ jÃnÃmÅtyatra svatoj¤Ãnaæ, tadÃÓrayatvena j¤ÃtÃ, tadvi«ayatvena ghaÂaÓca prakÃÓata iti tripuÂÅpratyak«avÃdÅ gururbhëate | tathÃca tadvacanaæ - \<"buddhÅndriyaÓarÅrebhyo bhinna Ãtmà vibhurdhruva÷ / nÃnÃbhÆta÷ pratik«etramarthabhitti«u bhÃsate" //>/ iti | #<[page 034]># bhedaÓcÃsyÃnyÃnapek«i svarÆpameva, na dharma÷ | tathÃtve bhedÃntarÃpek«ÃprasaÇgÃt | vidhyarthaÓca yÃgÃdivi«ayo niyoga eva | asau mÃnÃntarÃyogyatvÃdapÆrvamiti, k­tisÃdhyatvÃt kÃryamiti, k­tyuddeÓyatvÃt pradhÃnamiti cocyate | svasÃdhakasya niyojyasvargÃdiphaladatvaæ tu na svÃtantryabhaÇgÃya | (asminpra? )ato 'gni«Âomena svargakÃmo yajetetyasmin vÃkye yajetetyatra pratyayÃæÓena liÇà niyoga÷ pratÅyate | sukhavÃsakÃmo mÃæ bhajeteti rÃjavÃkyavat | sa ca kasyacit kasmiæÓcid vi«aye prasiddha iti yajatidhÃtulak«aïayà prak­tyà vi«aya÷, svargakÃma iti niyojyaÓca samarpyate | agni«Âomeneti t­tÅyÃÓrutyà kasmin yÃge niyoga iti viÓe«Ãrpaïam, adhikÃriïa÷ svargakÃmatvaviÓe«aïena niyojyaviÓe«Ãrpaïaæ ca k­tam | tasmÃdayamartha÷ - svargakÃmasya jyoti«ÂomayÃge niyoga iti | anye 'pi vidhaya÷ 'phalavatsannidhÃvaphalaæ tadaÇgam ' iti nyÃyÃdetadaÇgavidhaya÷ | mantrÃÓcÃnu«ÂhÃnasmÃrakà ityetadaÇgatÃæ bhajante | arthavÃdÃ÷ phalaprÃÓastyaprakÃÓakà iti te 'pi tatsÃdhakaniyogacikÅr«ÃpÃdakatvÃd vidhiæ pratyupakurvanti | evamanyatrÃpi nyÃya iti | #<[page 035]># gurorapi guro÷ kumÃrasyÃnubhavasmaraïapratyabhij¤Ãbhedena, anubhavepi samyaÇmithyÃsaæÓayabhedena cÃnekavidhÃni j¤ÃnÃni kaïÃdÃk«apÃdapata¤jalyÃdivat | j¤Ãtà tu dravyabodhasvarÆpa÷ pratyak«ÃnumÃnÃrthÃpattyÃgamapramÃïakaÓca | tatra j¤eyavilak«aïasvabhÃvatvÃdaj¤ÃnarÆpatvaæ, buddhyÃdiguïÃÓrayatvÃd dravyatvam | na ca j¤ÃnÃÓrayasya dravyasya j¤ÃnÃdanyatvÃnna j¤Ãnasaæbheda÷ sambhavatÅti vÃcyam | prakÃÓanidÃnatvena tasmÃdanyasyÃpi savit­maï¬alasya prakÃÓatvadarÓanÃt | ja¬Ãja¬ÃkÃratvamantareïÃtmano 'smatpratyayavi«ayatvÃsiddheÓca | yat punarbhrÃntij¤ÃnÃnÃmavivekÃtmakatvamiti | tanmandam | abhÃvamabhyupagacchato- 'khyÃtervivekÃbhÃvasvarÆpasyÃvivekasya vaktumayogyatvÃt | kayorvehÃviveka÷ | grahaïasmaraïayoÓced, na | idaæ rajatamiti purovartirajatatÃdÃtmyÃnubhavÃtmakatvÃdabhramasya | ato rajatÃnubhavasaæskÃravata÷ puæsa÷ kÃcÃdikaraïado«Ãt sÃd­ÓyÃdivi«ayado«Ãcca sitabhÃsvaravastumÃtratayà idamitipra(ti)pannasya ÓuktiÓakalasyaiva smaryamÃïarajatÃtmanà bhÃnaæ bhrÃnti÷ | ghaÂasukhÃdij¤ÃnÃni cÃnuvyavasÃyaj¤ÃnagamyÃni | ayaæ ghaÂa iti j¤Ãnasya ghaÂamahaæ jÃnÃmÅtyauttarakÃlikaj¤Ãnena vi«ayÅkriyamÃïatvÃt | na cÃtrÃnavasthÃ, dra«Âararata÷ paraæ jij¤ÃsÃbhÃvÃt | bhedaÓca na bhedisvarÆpamÃtraæ, bhedaÓabdasya ghaÂÃdiÓabdaparyÃyatvÃpatte÷, anyÃpek«asiddhikasya bhedasya svarÆpatvÃyogÃcca | #<[page 036]># na ca bhedidharmatve 'sya bhedÃntarÃpek«Ãdo«a÷, svaparanirvÃhakatvopapatte÷ Ãtmavat | sa hi sarvaæ vastu jÃnannÃtmÃnamapi jÃnÃti | bhÃvanà ca vidhyartha÷ | sà ca kiæ kena kathaæ vetyaæÓatrayavatÅ(pratÅyÃ÷?) | tatra kimityaæÓapÆraïÃya svargakÃmapadam | kenetyaæÓapÆraïÃya yajati÷ prak­tyaæÓa÷ | tadviÓe«aprakÃÓanÃyÃgni«Âomeneti prak­tyaæÓa÷ | t­tÅyÃlak«aïa÷ pratyayÃæÓastasya karaïatvakhyÃpanÃya | na ca k«aïikasya yÃgasya kÃlÃntarÅyaphalasÃdhanatvÃsaæbhava÷ | yajamÃnasamavetasvasaæskÃradvÃreïa tatsaæbhavÃt | kathaæ bhÃvayedityaæÓÃrpakÃ÷ prayÃjÃdividhaya÷ | tasmÃdayamartha÷ -jyoti«ÂomayÃgena tatkÃma÷ svargaæ bhÃvayediti | anayo÷ pak«ayorya Ãtmana÷ svarÆpÃvasthitilak«aïo mok«a÷ so 'pi karmaïaiva labhya÷ | katham | prati«iddhÃni kÃmyÃnyapi karmÃïyakurvata÷ puïyapÃpÃtmakanimittÃbhÃvÃnnaimittikordhvÃdhomadhyalokagativihÅnasya pratyavÃyaparihÃrÃrthaæ | nityanaimittikÃni cÃnuti«Âhata÷ prÃcÅnÃni ÓubhÃÓubhakarmÃïi ca phalabhogena k«apayataÓca yajamÃnasyÃyatnato j¤Ãnamantareïaiva svarÆpÃvasthitirbhavatÅti | syÃdetat | gurukumÃrayorasarvaj¤atve sarvaj¤atve và nirÅÓvaraæ viÓvamiti vacanamaviÓvÃsyam | Ãdye alpaj¤a(tva?)vÃvayatvÃdantye vipralambhakavÃkyatvÃcca | ya÷ sarvaj¤a÷ sa eveÓvara ityaupani«adairÃsthitatvÃt | evaæ tÃ(bhyÃmu)pÃsitayorjaiminiÓabarasvÃminorapi vacanamaviÓvÃsyameva | #<[page 037]># atha taistÃrkikÃbhimata ÅÓvara eva nirasto nopani«adabhimata÷ k«etraj¤asvarÆpabhÆta iti cet | tanna | 'karmaiva dehinÃmi«ÂÃni«Âaphala(daæ) neÓvara iti vadatÃæ vedasya dharmaikani«Âhato cÃbhyupagacchatÃæ k«etraj¤asvarÆpasyeÓvarasyÃki¤citkaratvÃt, pramÃïapratipannatvÃbhÃvÃcca | anumÃnapramÃïakatvaæ ca parameÓvarasya svaireva nirastamÃgamasya dharmaikaparatvaæ ca sÃdhitamiti kiæpramÃïaka÷ syÃt | svarÆpÃvasthÃnalak«aïo yo mok«a ukta÷, tatrÃpi kimÃtmà prÃk svarÆpÃvasthita÷ , kiævà na | Ãdye na mok«asya karmasÃdhyatvam, utpattyÃptivik­tisaæskÃrÃtmakatvÃt karmaphalasya siddhasya cotpattyÃdyasaæbhavÃt | nÃpi dvitÅya÷ | prÃgavidyamÃnasya rÆpasya svarÆpatvÃnirvÃhÃt | avyabhicÃrirÆpaæ hi svarÆpaæ bhëyate | karmasÃdhyatve mok«asya nityapuru«Ãrthatà ca na syÃt, yat k­takaæ tadanityamiti nyÃyÃt | ja¬ÃtmavÃde kaivalyasya ÓÆnyakalpatà cÃparihÃryà pëÃïakalpatà vÃstheyà | yat punardravyabodhasvarÆpa Ãtmeti | tadapyasat | bodhÃbodhayorabhedÃbhyupagame sadasadÃdi«vapyaikyaprasakto j¤ÃnasyÃnuvyavasÃyaj¤Ãnagamyatvaæ cÃyuktam | j¤eyaæ ca tad j¤Ãnaæ ceti virodhÃt | anuvyavasÃyaj¤Ãnasya svasiddhÃvanyÃnapek«atve pÆrvaj¤ÃnasyÃpi tathÃtvasaæbhavÃt | #<[page 038]># Ãtmanyapyasiddhasya j¤ÃnasyÃrthaprakÃÓakatve arthasya j¤ÃnaprakÃÓakatÃpi syÃd, aviÓe«Ãt | ata÷ sarvaj¤ÃnÃnÃæ svaprakÃÓatvamÃstheyam | te«Ãæ ca buddhiv­ttiviÓe«atvena ja¬atvÃnna svata÷ prakÃÓÃtmakatà saÇgacchata iti cidÃtmasÃnnidhyÃdeva tathÃtvamÃstheyam | ''tameva bhÃntamanubhÃti sarvaæ tasya bhÃsà sarvamidaæ vibhÃti'' iti Órute÷ | yat punarbhedasya bhedidharmatvamÃdÃya svaparanirvÃhakatvenÃnavasthÃdo«anirasanaæ, tadapyacÃru | rÆparasÃdÅnÃæ dharmÃïÃæ dharmibhyo 'nyonyataÓca bhedÃsiddhe÷ | na khalu dharmÃïÃæ dharmÃntarÃÓrayatvaæ sambhavatÅti | ki¤ca sarvavastÆnÃæ bhedo nÃmaika÷, kiæ vÃneka÷ | eko 'pi kiæ ja¬a÷ kiæ vÃja¬a÷ | ÃdyenÃja¬a Ãtmanyasau sambhavati | d­Ói d­ÓyÃnvayÃyogÃt | dvitÅye tvÃtmana eva bhedaÓabdÃrthatÃpatti÷, ekasya sarvagatasyÃja¬asya vastunastallak«aïatvÃt | acetanaÓcet sa kiæ bhedÃntaramapek«ate , kiæ vÃnÃpek«ate | apek«ate cedanavasthà | nÃpek«ate ced bhedamanapek«yaiva bhedino 'pyane(kÃ?ke)syurbhedavat | tasmÃt svarÆpatvena dharmatvena và bhedo na nirvo¬huæ Óakya÷ ÓakreïÃpÅti | kathaæ cetanÃcetanaprapa¤casya bheda÷ | kathaæ và jÅveÓvarabheda÷ | tasmÃtkarmamÅmÃæsakamatamapi ÓreyaskÃmairnopÃdeyamiti brahmavÃdimatamavatÃryate | brahmavÃdino 'pi dvividhÃ÷ | aupani«adÃ÷ paurÃïikÃÓca | aupani«adà api dvividhÃ÷ saguïabrahmapradhÃnà nirguïabrahmapradhÃnÃÓceti | #<[page 039]># tatra saguïabrahmapradhÃnà rÃmÃnujÃdaya÷ | nirguïabrahmapradhÃnà ÃcÃryabhagavatpÃdÃdaya÷ | %% te«u saguïani«ÂhÃnÃæ jÅveÓvarajagadbheda÷ satya eva | tannidÃnabhÆtà mÃyÃpi bhagavacchaktitvÃt satyaiva | satastilÃde÷ ÓaktÅnÃæ sadbhÃvadarÓanÃt | aghaÂitaghaÂayit­tvena tasyÃæ mÃyÃtvavyavahÃra÷ , nÃvastutvÃt | 'indro mÃyÃbhi÷ pururÆpa Åyate' iti ÓrutestasyÃ÷ pratijÅvaæ bhedaÓcÃstÅti yuge yuge mumuk«avo jÅvà vÃsudevasaÇkar«aïapradyumnÃniruddhÃkhyacaturvyÆhÃtmano bhagavata÷ ÓravaïakÅrtenadhyÃnapÆjanÃni bhaktiÓraddhÃpÆrvamanuti«Âhanto bhagavatprasÃdena janmÃdisaæsÃrakartrÅæ tanmÃyÃmatilaÇghya sevÃnurÆpaæ sÃlokyasÃrÆpyasÃmÅpyasÃyujyalak«aïaæ mok«amicchanti | bhagavatprasÃdaÓÆnyÃstu tanmÃyÃvyÃmohità iha saæsarantÅti siddhÃntasaÇgraha÷ | yathoktaæ ÓÃrÅrakasaÇgrahak­dbhi÷ - \/ iti | #<[page 040]># daivanighÃtanighnamanaso 'lpaÓrutà iti tanmatasyÃvastubhÆtajagajjÅveÓabhrÃntimÆlatvenopek«aïÅyatvamabhihitamabhiyuktai÷ | %% nirguïabrahmapradhÃnÃnÃÓaÇkarabhagavatpÃdÃdÅnÃmaupani«adÃnÃæ paurÃïikÃnÃæ ca «a¬vidhëÂavidhapramÃïavÃdinÃæ paramÃrthata÷ saccidÃnandabrahmaikameva tattvam | tacca na mÃnÃntaragatam | pramÃt­pramÃïaprameyÃtmakasya viÓvasya tasmin kalpitatvena tata÷ p­thagasattvÃt, svato ja¬atvena tadadhÅnaprakÃÓatvÃcca | tadabhÃvo 'pi na cidÃtmÃnamanÃÓritya prakÃÓeta, aprakÃÓasvabhÃvatvÃt | kiæ punarbhÃvà ghaÂapaÂÃdaya÷, Ãtmaiva ced vastu | yadi ca so- 'khaï¬ÃtmÃ, kuto jagajjÅveÓvarÃtmakaæ dvaitamavabhÃsate | sa cenna vastu, na caikassa÷, kutastarÃæ viÓvaæ bhÃseta | na khalvekaæ svaprakÃÓaæ ca tattvamanapek«yÃnekÃtmakasya ja¬asya viÓvasya siddhi÷ sÃdhayituæ Óakyate | dvaitasya cedekÃntato 'sattvaæ, tarhi kuta÷ sattvapratibhÃsa÷ | adhi«ÂhÃnasattayeti brÆma÷ | yathà Óuktisattayà rajatasattvapra(tÅ?)tibhÃsa÷ | sà hi idami sitabhÃsvaravastumÃtratvena j¤ÃtÃpi svena rÆpeïÃj¤Ãtà satÅ rajatÃnubhavasaæskÃravata÷ puæsa÷ svÃvidyÃvij­mbhitarajatÃbhÃsÃtmanà bhÃsate | evamÃtmÃpyahamiti prakÃÓadravyamÃtratvena j¤ÃyamÃno 'pi saccidÃnandÃtmakena svena rÆpeïÃj¤Ãta÷ sannÃtmÃvidyÃvij­mbhitajagajjÅveÓvarÃtmakaæ bhedaprapa¤camÃtmani paÓyatÅti | #<[page 041]># asmin pak«e 'pi vyavahÃradaÓÃyÃæ d­g d­ÓyaÓceti dvau padÃrthau | tatra d­Óyaæ mÃyà | d­k tadadhi«ÂhÃtà puru«a÷ | mÃyà ca na satÅ, sata Ãtmano 'nyatvÃt, ÓuktirÆpyavanmithyÃbhÆtajagannidÃnatvÃt, adhi«ÂhÃnatasvaj¤ÃnabÃdhyatvÃcca | nÃpyasatÅ, viÓvanidÃnatvÃd, mÃmahaæ na jÃnÃmÅtyaparok«atvÃcca | nÃpi sadasatÅ, sattvÃsattvayoranyonyani«edharÆpatvenaikÃdhikaraïyÃsambhavÃt | pariÓe«ÃdanirvacenÅyetyÃyÃtam | sà ca nÃtmano bhinnà | anupalabdhiprasaÇgÃd, atyantÃsattvÃpatteÓca | nÃpyabhinnà | ja¬Ãja¬ayoraikÃtmyÃyogÃt | nÃpi bhinnÃbhinnÃ, bhedÃbhedayo÷ parasparani«edhÃtmanoravivÃdamekatra vartanÃnupapatte÷ | na sÃvayavÃ, kÃryatvÃpatte÷ | na niravayavÃ, viÓvapariïÃmitvÃt | nacobhayarÆpÃ, virodhÃt | tasmÃdavicÃritaramaïÅyà kÃcit paramÃsmana÷ Óaktireva mÃyà | sà ca triguïamayÅ | sattvarajastamÃæsi guïÃ÷ | tathÃtvaæ ca mÃyÃyÃstatkÃrye jagati sukhadu÷khamohamayatvadarÓanÃcchruÓca | iyameva kvacidavidyeti kvacit prak­tiriti kvacidak«aramiti kvacicchaktiriti kvacinmoha iti cocyate | (tadvata Ãtmana÷ sakÃÓÃdÃkÃÓÃdÅni pa¤ca bhÆtÃni tebhyaÓcidÃtmÃdhi«Âhitebhya÷ sama«Âivya«ÂiÓarÅrÃïi cotpadyanta iti vedÃntina÷ | paurÃïikÃstu dvaitasya cÃdhi«ÂhÃnasattayeva ÓabdapratibhÃsa÷, yathà rajatasya | #<[page 042]># asmin pak«e vyavahÃradaÓÃyÃæ d­g d­Óyaæ ceti dvau padÃrthau | d­Óyaæ mÃyà | d­k puru«a÷ | avicÃritaramaïÅyà paramÃtmana÷ Óaktireva mÃyà | ?)sà ca triguïamayÅ ekà ca 'ajÃmekÃmityÃdiÓrute÷ | 'indro mÃyÃbhi'riti tadbahutvaÓravaïaæ cÃvayavabhedÃdeva | iyamevÃvidyÃdiÓabdairabhidhÅyate | tadvata Ãtmana ÃkÃÓÃdÅni jÃyante | tebhya÷ sama«Âivya«ÂirÆpÃïi ÓarÅrÃïi cotpadyanta iti vedÃntina÷ | %% paurÃïikÃstu mÃyÃÓabalÃt paramÃtmano mahÃn | mahato 'haækÃra÷ | sa ca dravyaj¤ÃnakriyÃÓaktibhedena trirÆpa÷ | tatra dravyaÓaktestÃmasÃhaækÃrÃcchabdÃditanmÃtrÃïyÃkÃÓÃdibhÆtÃni ca jÃyante | j¤ÃnaÓakte÷ sÃttvikÃhaækÃrÃd digÃdicaturdaÓakaraïadevatà anta÷karaïÃni ca jÃyante | kriyÃÓakte rÃjasÃhaÇkÃrÃcchrotrÃdÅni vÃgÃdÅni ca jÃyante | tÃnyetÃni mahadÃdyavanyantÃni mÃyÃvinà puru«eïa preritÃnyanyonyaæ militvà haimaæ brahmÃï¬amÃrabhante | tatra ca caturdaÓa bhuvanÃni carturvidhaÓarÅrÃïi ca bhavantÅti, te«u ca dehe«u sarvanidÃnabhÆtaÓcidÃtmà sÃk«itvenÃbhimÃnitvena praviÓati | sÃk«Å parameÓvara÷ | abhimÃnÅ jÅva÷, 'dvà suparïe'tyÅdiÓrute÷, 'ÅÓvara÷ sarvabhÆtÃnÃm' ityÃdism­teÓca | evaæ cÃnayo÷ pak«ayorbhÆtabhautikalak«aïaæ mÃyÃkÃryaæ prameyam | pratyak«ÃdÅni «a¬a«Âau và pramÃïÃni | #<[page 043]># jÅva÷ pramÃtà | sa pratyak«ÃnumÃnagamya÷ pratik«etraæ mÃyayà bhinna÷ | parameÓvarastarkÃparaparyÃyÃnumÃnasahak­taÓrutipramÃïato nityaÓuddhabuddhamuktasvabhÃva÷ sarvaj¤a÷ sarvaÓaktirguïatrayÃtmikayà mÃyayà viÓvas­«ÂisthitisaæhÃratirobhÃvÃnugrahalak«aïai÷ pa¤cavidha÷ k­tyai÷ svÃtmanyeva viharati | sarvak«etre«veka eva sthita÷ san sarvÃnk«etraj¤Ãnniyamayati ca | na caikasmin niyÃmyaniyÃmakabhÃvÃsaæbhava÷ | mÃyÅyabhedÃÓrayeïa tatsaæbhavÃt | evaæ dvaitaprapa¤ca÷ sarvo mÃyÃmaya÷ | advitÅyaæ brahmaiva paramÃrthato 'sti | anayormatayorbandhasyÃvidyÃnibandhanatvÃt tanniv­ttireva mok«a÷ | sa ca 'Ãtmà và are dra«Âavya÷' ityÃdiÓrutyà ÃtmadarÓanamanÆdya tatsÃdhanatvena ÓravaïÃdividhÃnÃd, vedÃntaÓravaïÃdi kurvato vivekÃdisÃdhanasampannasya puæso bhagavaccaritraÓravaïÃdibhi÷ pariÓodhitÃnta÷karaïasyÃhaæ brahmÃsmÅti jÅvaparaikyasÃk«Ãdbodhe sati sidhyedityakhilamanÃvilam ||