Sarvamatasamgraha
Based on the ed. by T. Ganapati Sastri: The Sarvamatasangraha,
Trivandrum 1918 (Trivandrum Sanskrit Series, 62).


Input by Oliver Hellwig



Where a sentence straddles a page break of the printed edition, the page number
has been moved behind the next punctuation mark (daõóa or comma).


#<...># = BOLD for page numbers of the printed edition.
%<...>% = ITALICS for subject headings
\<...>\ = REDLINE for verses



___________________________________________________________________

THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!   
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. 
                                       
Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding:
                                       
description             character  =ASCII   
                                       
long a                  à             224   
long A                  â             226   
long i                  ã             227   
long I                  ä             228   
long u                  å             229   
long U                  æ             230   
vocalic r               ç             231   
vocalic R               è             232   
long vocalic r          é             233   
vocalic l               ë             235   
long vocalic l          í             237   
velar n                 ï             239   
velar N                 ð             240   
palatal n               ¤             164   
palatal N               ¥             165   
retroflex t             ñ             241   
retroflex T             ò             242   
retroflex d             ó             243   
retroflex D             ô             244   
retroflex n             õ             245   
retroflex N             ö             246   
palatal s               ÷             247   
palatal S               ø             248   
retroflex s             ù             249   
retroflex S             ú             250   
anusvara                ü             252   
capital anusvara        ý             253   
visarga                 þ             254   

long e                  ¹             185   
long o                  º             186   
l underbar              ×             215   
r underbar              Ÿ             159   
n underbar              ­             173   
k underbar              É             201   
t underbar              Â             194   
                                       
Other characters of the CSX encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order 
to facilitate word search.             

For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings 
and formats see:
http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdiac.pdf
and
http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdias.pdf

For further information see:
http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil.htm

___________________________________________________________________




#<[page 001]>#
sarvamatasaügrahaþ  |

%<pramàõaniråpaõam  |>%
iha samyaganubhavaþ pramàõam  |
samyagrahaõaü saü÷ayaviparyayàpohàrtham  |
tatrànavadhàraõaj¤ànaü saü÷ayaþ  |
yathà sthàõurvà puruùo vàyamityàdi  |
mithyàdhyavasàyo viparyayaþ  |
yathà dvau candramasàvityàdi  |
smçtivyavacchedàrthamanubhavagrahaõam  |
saüskàramàtrajaü j¤ànaü smçtiþ  |
yathà sà me màtetyàdi  |
pràcãnànubhavavàsanà saüskàraþ  |
sa ca sadç÷avastusandar÷anodbuddhaþ smçtihetuþ  |
kathaü punaranubhavagrahaõena smçtivyavacchedaþ, smçtyanyaj¤ànasyànubhavatvàt  |
yathàhuþ- 'anubhåtiþ pramàõaü sà smçteranye'ti  |
saüskàramàtrajamiti màtracà pratyabhij¤à vyàvartità  |
saüskàrasamprayogàbhyàü jàyamànaü j¤ànaü pratyabhij¤à  |
yathà sa evàyaü ghaña iti  |
nanvanubhavasyaiva pramàpàtve kuta àgamàdiùu pramàõatvavyavahàraþ  |
pramàõajanakatvàdeveti bråmaþ  |
taduktaü ÷rãbhagavatpàdaiþ-''atra brahmavidyopeniùacchabdavàcyà  |
tatparàõàü sahetoþ saüsàrasyàtyantàvasàdanàt  |
upanipårvasya sadestadarthatvàt  |
tàdarthyàd grantho 'pyupaniùaducyate iti  |
tacca pramàõamaùñavidhaü pratyakùamanumànamàgama upamànamarthàpattirabhàvaþ sambhava aitihyamiti  ||
#<[page 002]>#

%<pratyakùaniråpaõam  |>%
tatra samyagaparokùànubhavaþ pratyakùam  |
tad dvividhaü savikalpakaü nirvikalpakaü ceti  |
tatra saüj¤àdivi÷iùñàrthaviùayasavikalpakaü, yathà ghaño 'yamiti  |
tadanulikhitàrthaviùayakaü nirvikalpakaü, yathedamiti vastumàtrànubhavaþ  |
tat punardvividhaü yogipratyakùamayogipratyakùaü ceti  |
tatrendriyasannikçùñàrthaviùayamayogipratyakùam  |
dvividhàni cendriyàõi bàhyàbhyantarabhedàt  |
bàhyàni ÷rotratvakcakùurjihvàghràõàkhyàni pa¤ca j¤ànendriyàõi  |
àntaraõi manobuddhyahaïkàracittàkhyàni  |
arthà÷ca bàhyàbhyantarabhedena dvividhàþ  |
bàhyàþ ÷abdàdaya àkà÷àdaya÷ca  |
àntaràþ sukhàdayo buddhyàdaya÷ca  |
indriyàrthasannikarùastu pa¤cavidhaþ saüyogaþ saüyuktasamavàyaþ saüyuktasamavetasamavàyaþ samavàyaþ samavetasamavàya÷ceti  |
ùaùñho 'pi tàdàtmyalakùaõaþ sambandhaþ  |
so 'yaü buddhyàtmaniùñhaþ  |
na ca jaóàjaóayostayostàdàtmyànupapattiþ  |
kàùñhadahananyàyena tadupapatteþ  |
tatsambandhasya màyãyatvena durghañatàyà bhåùaõatvàcca  |
tenà(ya)mahamasmãti pratyaya utpadyate  |
tatrànidamaü÷a àtmà svato bhàsate, cidekarasatvàt  |
idamaü÷o buddhiràtmasaüvitsambhedàtvabhàsate, acitsyabhàvatvàt  |
#<[page 003]>#
na càhamityàtmaiva bhàti na buddhirapãti yuktam  |
tasya svaprakà÷atvenàhampratyayaviùayatvàyogàt suùuptimårchàmaraõàdiùvahampratyayaviùaye 'pyàtmano bhàsamànatvàcca  |
na(ca) buddhireva bhàsata iti yuktam  |
tasyà jaóatvenàtmasaübhedaü vinà bhànànupapatteþ  |
tasmàdahamityanyonyatàdàtmyena buddhyàtmànau bhàsete ityàstheyam  |
àtmatàdàtmyavatyàü buddhau samavetatvàt sukhàdãnàü grahyà sukhyahamityàdi  |
àtmatejonuviddhabuddhimaccakùusaüyogàd ghañàdidravyagrahaõam  |
tathàvidhacakùuþsaüyuktasamavàyàt tadgataråpàdigrahaõaü, yathà ÷uklo mahànayaü ghaña iti  |
tathàvidhacakùuþsaüyuktasamavetasamavàyàd ghañarå(patvà ?pà)distharåpatvàdisàmànyagrahaõam  |
àtmàbhinnabuddhimacchrotrasamavàyàcchabdagrahaõam  |
tathàvidha÷rotrasamavetasamavàyàcchabdatvàdisàmànyagrahaõaü , yathà sa÷abdamidaü girigahvaramiti  |
evaü cakùuùaiva råpaj¤ànam  |
÷rotreõaiva ÷abdaj¤ànam  |
tvacaiva spar÷aj¤ànam  |
rasanenaiva rasaj¤ànam  |
ghràõenaiva gandhaj¤ànam  |
antaþkaraõenaiva sukhàdij¤ànam  |
tacca manoråpamarthapratibhàsamàtrasàdhanam  |
buddhiråpaü tanni÷cayasàdhanam  |
ahaïkàraråpaü tasyàtmanyàropahetuþ  |
cittaråpamanusandhànasàdhanam  |
yathà ghaño 'yaü, dhaña evàyaü, ghañamahaü jànàmi, j¤àto mayà ghaña iti ca  |
yadà råpasya cakùuùaiva grahaõaü, tadàdhàrasya dravyasyàpi tenaiva grahaõam  |
evamanyànyapi  |
÷abdà÷rayasya tu vyomno manasaiva  |
#<[page 004]>#
tattaddravyaguõasamavàyasyendriyasaüsçùñaiþ svasambandhabhiþ saha vi÷eùaõavi÷eùyabhàvàd grahaõam  |
yathà ghañe råpasamavàyaþ råpasamavàyavàn ghaña iti  |
lokàlokatattvasàkùàjj¤ànaü yogipratyakùam  |
tatra samàdhida÷àyàü cirakàlanirantaràbhyastabhaktij¤ànayogànubhàvapari÷odhitatimirapañalena mana÷cakùuùaivàhaü brahmàsmãtyalaukikasyàtmatattvasyaiva grahaõam  |
vyavahàrada÷àyàü bhoktçbhogyabhojayitràtmakasya lokàlokatattvasya yogaparibhàvitamanaþsanàthena ÷àstracakùuùà grahaõam  ||

%<anumànaniråpaõam  |>%
avinàbhàvena samyak parokùànubhavo 'numànam  |
yathà vyàpyadhåmàdinà vyàpakàgnyàdij¤ànam  |
svabhàvataþ sàdhyena sàdhanasya vyàptiravinàbhàvaþ  |
sa dvividhaþ, anvayavyatirekabhedàt  |
tatra sàdhyasàmànyena sàdhanasàmànyasya vyàptiranvayaþ  |
yatra yatra dhåmastatra tatràgniriti  |
sàdhanasàmànyàbhàvena sàdhyasàmànyàbhàvasya vyàptirvyatirekaþ yatra yatra agnirnàsti tatra tatra dhåmo 'pi nàstãti  |
bàùpadhåmàdinà agnyàdyanumànavyavacchedàrthaü samyaggrahaõam  |
pratyakùavyavacchedàrthaü parokùagrahaõam  |
àgamavyavacchedàrthamavinàbhàvagrahaõam  |
tacca dvividhaü svàrthànumànaü paràrthànumànaü ceti  |
paropade÷ànapekùaü svàrtham  |
tadapekùaü paràrtham  |
paropade÷astu tryavayavaü vàkyam  |
pratij¤àhetådàharaõàni và udàharaõopanayanigamanàni vàvayavàþ  |
#<[page 005]>#
tatra (vativi?sàdhyavattayà) pakùavacanaü pratij¤à  |
yathàgnimànayaü parvata iti  |
liïgavacanaü hetuþ  |
yathà dhåmavattvàditi  |
samyagdçùñàbhidhànamudàharaõam  |
yo yo dhåmavàn sa so 'gnimàn yathà mahànasa iti, yo 'gnimàn na bhavati sa dhåmavànapi na bhavati yathà jalà÷aya iti và  |
dçùñànte prasiddhàvinàbhàvasya sàdhanasàdhyasya dçùñàntopamànena pakùe vyàptivyàpakavacanamupanayaþ?  |
tathàcàyaü dhåmavàniti, na tathàyaü dhåmavàn na bhavatãti và  |
sahetukaü pratij¤àyàþ punarvacanaü nigamanam  |
tasmàdagnimàniti, tasmàdagnimàn na bhavatãti neti và  |
tat punastrividham anvayavyatirekikevalànvayikevalavyatirekibhedàt  |
tatra pa¤caråpamanvayavyatireki  |
råpàõi tu pakùadharmatvaü sapakùe sattvaü vipakùàd vyàvçtti(ma ?ra)bàdhitaviùayatvamasatpratipakùatvaü ceti  |
sàdhyadharmavi÷iùño dharmã pakùaþ  |
tatra vyàpyavçttitvaü hetoþ pakùadharmatvam  |
sàdhyasajàtãyadharmà dharmã(viva ?pakùaþ  |
tatra sarvatra ekade÷e và vçttiþ sapakùe sattvam  |
sàdhyavijàtãyadharmà dharmã vipakùaþ  |
tatra sarvatra hetoravçttirvipakùàd vyàvçttiþ  |
pramàõàvirodhini pratij¤àte 'rthe hetorvçttirabàdhitaviùayatvam  |
pratiyogi÷ånyatvamasatpratipakùatvamiti  |
#<[page 006]>#
anvayavyatirekyanumànaü tu hetusàdhyayoranvayavyàptimad vyatirekavyàptimacca bhavatãti pa¤caråpamucyate  |
tad yathà-vimataü mithyà dç÷yatvàd, yad yad dç÷yaü tattanmithyà yathà gandharvanagaràdi  |
yatre mithyà tatra dç÷yaü, yathàtmeti  |
kevalànvayi catåråpam  |
avidyamànavipakùatvena vipakùàd vyàvçttyabhàvàd, tatsattve kevalànvayitvàsiddheþ  |
tad yathà-vimataü sakartçkaü kàryatvàd, yad yad kàryaü tat tat sakartçkaü yathà ghaña iti  |
kevalavyatirekyapi catåråpam  |
avidyamànasapakùatvena sapakùe sattvàbhàvàt  |
yathà-sarvaü kàryaü sarvavitkartçpårvakaü kàryatvàt  |
yat sarvavitkartçpårvakaü na bhavati tat kàryamapi na bhavati yathàtmeti  |
eùu cànumàneùu pratij¤àhetådàharaõadoùàþ pariharaõãyàþ  |
pramàõàntaràdhigatàrthatvaü tadbàdhitàrthatvaü vyarthavi÷eùaõatvaü vyarthavi÷eùyatvaü ca pratij¤àdoùàþ  |
yathà-agnirdàhakaþ anuùõo 'gniþ ayaü mahãdharaþ piïgalàgnimàn vimataü jaganmithyeti  |
(asiddhatvaü viruddhatvaü hãnatvaü?) tadevaü pratij¤àdyudàharaõàntaistadàdinigamanàbtairvà tribhiravayavairyuktaü paropade÷akùamamanumànam  |
tacca vyàptibhedàt tridhà bhinnamiti siddham  ||

%<àgamaniråpaõam  |>%
÷abdavij¤ànàt samyagasannikçùñàrthànubhava àgamaþ  |
pratyakùavyavacchedàrthamasannikçùñetyuktam  |
vipralambhakadàkyãyaj¤ànavyavacchedàrthaü samyagiti  |
#<[page 007]>#
anumànavyavacchedàrthaü ÷abdavij¤ànàditi  |
viùaü piba àkà÷aü bhakùayetyàdivyavacchedàyàrtheti  |
yathàhuþ- 
\<"÷abdavij¤ànajà yàrthe 'sannikçùñe suni÷cità  /
buddhistacchàbdamànaü hi saïgirante vipa÷citaþ"  //>/
iti  |
sa àgamo dvividhaþ pauruùeyàpauruùeyabhedàt  |
apauruùeyo veda÷caturvidhaþ çgyajuþsàmàtharvabhedàt  |
ùañ ca teùàmaïgàni ÷ãkùàvyàkaraõaniruktacchandojyotiþkalpabhedàt  |
pauruùeyastrividhaþ pa¤camavedopavedasmçtibhedàt  |
tatra pa¤camaveda itihàsapuràõabhedena dvividhaþ  |
itihàso mahàbhàratàtmà  |
puràõànyaùñàda÷avidhàni  |
tathàca vàyavãye- 
\<"da÷adhà càùñadhà caitat puràõamupadi÷yate  /
bràhmaü pàdmaü vaiùõavaü ca ÷aivaü bhàgavataü tathà  //
bhaviùyad nàradãyaü ca màrkaõóeyamataþ param  /
àgneyaü brahmavaivarttaü laiïgaü vàràhameva ca  //
skàndaü ca vàmanaü caiva kaurmaü màtsyaü ca gàruóam  /
brahmàõóaü ceti puõyo 'yaü puràõànàmanukramaþ"  //>/
iti  |
upaveda÷caturvidhaþ àyurvedadhanurvedàrthavedagàndharvavedabhedàt  |
manvàdipraõãtàni varõà÷ramadharma÷àstràõi smçtayaþ  |
\<manvatriviùõuhàrãtà yàj¤avalkyo÷anàïgiràþ  /
yamàpastambasaüvarttàþ kàtyàyanabçhaspatã  //>/
#<[page 008]>#
\<parà÷aravyàsa÷aïkhalikhità dakùagautamau  /
÷àtàtapo vasiùñha÷ca dharma÷àstrapravarttakàþ  //>/
yaþ punarçgàdilakùaõa÷caturvidho vedaþ, sa pårvottarakàõóàtmanà pratyekaü dvividhaþ dharmabrahmaviùayabhedàt  |
evaü pa¤camavedo 'pi, tadvyàkhyànaråpatvàt  |
yathoktaü vàyavãye-
\<"yo vidyàccaturo vedàn sàïgopaniùadàn dvijaþ  /
na cet puràõaü saüvidyànnaiva sa syàd vicakùaõaþ  //
itihàsapuràõàbhyàü vedaü samupabçühayet  /
bibhetyalpa÷rutàda vedo màmayaü pratariùyati"  //>/
iti  |
tatra dharmasya ÷ubhakarmasaüskàràkàrasyànàtmatve(pi?)na råparahitatvena cakùuràdyagràhyatvàdasannikçùñatvam  |
abhyudayaniþ÷reyasanimittatvàdarthatvam  |
brahmaõa àtmatvenendriyàdhyakùasya tadgràhyatvàsaübhavàdasannikçùñatvam, ànandaråpatvàdarthatvamiti vivekaþ  |
anayo÷ca dharmasya parokùasvabhàvatvàt tajj¤ànaparokùam  |
brahmaõo nityàparokùàtmatattvalakùaõatvàt tajj¤ànamaparokùam  |
anyathà ubhayaj¤ànasyàyathàrthatvàpatteþ  |
tatràpi 'bhåtaü bhavyàyopadi÷yata' iti nyàyena mantràrthatvàdasahakçtavidhiråpàcchabdàt samyagasannikçùñàrthànubhavo dharmaj¤ànam  |
'bhavyaü bhåtàyopadi÷yata iti nyàyena vidhyarthavàdamantraråpa÷rutinivahakçtànmahàvàkyaråpàcchabdàt samyagasannikçùñàthàrnubhavo brahmaj¤ànam  |
#<[page 009]>#
dharma÷ca iùñàniùñapràptiparihàropàyatvena dvidhà bhidyate  |
tatra dar÷apårõamàsàdayaþ svargàdãùñapràptisàdhanam  |
sarvabhåtàhiüsàvidhilakùaõo 'niùñaparihàrasàdhanam  |
tata÷ca kçtiyogyeùñàniùñapràptiparihàrasàdhanaü vidhiniùedhàrtho na kàryamàtraü, viùaü bhuïkùveti vidhau buddhipårvakàriõàmapravçtteþ  |
nàpãùñàniùñapràptiparihàrasàdhanam  |
udgata uóupatiriti vàkyàdapravçtteþ  |
vatsa! stanaü piba, agniü mà spç÷etyàdilaukikavàkyeùvapyeùaiva rãtiþ  |
eva¤ca ÷abda÷aktigrahaõamapi kçtiyogyahitopàya eva, na kàrye  |
yathà gàmànayetyatra tadgrahaõaü hitopàyamàtra eva, yathà putraste jàta ityatra tadgrahaõam  |
tata÷ca siddhe brahmaõi vedàntànàü pràmàõye na vivaditavyam  |
vidhivàkyàni ca dçùñàdçùñaphalatvena dvividhàni  |
tatra pårvakàõóe kàrãrãùñyàdãni dçùñaphalàni  |
uttarakàõóe àtmadar÷anàya bhavaõàdividhàyakavàkyàni dçùñaphalàni  |
tatpràmàõyadar÷anàdanyeùàü ca vedatvaliïgena pràmàõyamanumeyam  |
brahma ca saguõanirguõabhedena dvividham  |
saguõaü ca jãve÷varabhedena dvividham  |
tatra satyaj¤ànànantàdilakùaõatvena ÷rutyupadiùñaü nirguõam  |
jagatkàraõatvàdiråpeõopadiùñaü saguõamai÷varam  |
svasçùñaprapa¤capraveùñçtvàdiråpeõopadiùñaü jãvaråpam  |
tairetaistattvapadàrthapari÷odhanaparairupakçtàni tattvamasyàdimahàvàkyàni pramàõàntarànavagataü paramapuruùàrthaprayojanaü ca brahmàtmaikyamupadi÷anti  |
#<[page 010]>#
tadavagamàt paramapuruùàrthalàbhaü ca tànyevopadi÷anti  |
evaü pårvottarakàõóàtmanà bhinnasya vedasyàdhyayanavidhiparigçhãtatvàd vivakùitàrthatvena ni÷citasyàrthavicàràya mãmàüsà÷àstraü pravçttam  |
tacca viü÷atyadhyàyaparimitaü kàõóatrayàtmakaü bhavati  |
tatra pårvamãmàüsà dvàda÷àdhyàyamità karmakàõóaniùñhà  |
tatsåtrakarttà jaiminiþ  |
bhàùyakàraþ ÷abarasvàmã  |
tadvyàkhyàtàrau bhaññakumàraprabhàkarau  |
tayorbhaññakumàreõa vidhivàkyàni bhàvanàparatayà vyàkhyàtàni, prabhàkareõa niyogaparatayà  |
uttaramãmàüsà tu dviråpà saguõanirguõabrahmaniùñhà aùñàdhyàyamità vyàsapraõãtà  |
tatra saguõabrahmaniùñhà devatàkàõóàtmikàdhyàyacatuùñayavatã  |
iha bhàùyakàraþ saïkarùaþ  |
tatra prathame 'dhyàye sarveùàü mantravipra÷eùàõàü devatàtattvapratipàdane tàtparyamiti pratipàditam  |
dvitãye vidhyarthavàdàderveda÷eùasya mantradevatà÷eùatvamupapàdyate  |
tçtãye devatàtattvaü svecchàvigrahatvàdiguõagaõàlaïkçtamiti dar÷itam  |
caturthe tattaddevatàprasàdatastattallokaveùavibhåùaõai÷varyànandàvàptilakùaõaü devatopàsanaphalaü nirõãtam  |
evaü madhyamamãmàüsà sarvadevatàtmano hareþ pratipàdiketi saguõabrahmaparà bhavati  |
j¤ànakàõóàtmikà tu nirguõabrahmaniùñhà  |
sàpi caturadhyàyamità  |
asyà bhàùyakàraþ ÷aïkarabhagavatpàdaþ  |
#<[page 011]>#
tadekade÷ina÷ca brahmadattabhàskararàmànujànandatãrthàdayo matabhedena tadbhàùyàbhàsàn racayà¤cakuþ  |
iha prathamàdhyàyena sarveùàü vedàntànàü pratyaktattave brahmaõi samanvayaþ pradar÷itaþ  |
dvitãyena tatra pratyakùàdipramàõàntaravirodhaþ paràstaþ  |
tçtãyena brahmaj¤ànasyàntaraïgasàdhanàni ÷ravaõamanananididhyàsanàni samålànyupadiùñàni  |
caturthàdhyàyena sadyaþ krameõa và muktilakùaõaü j¤ànaphalamupàsanàphalaü copavarõitam  |
mukti÷càtmavidyàstamaya eva  |
tata÷càtmajij¤àsàmapàsyàtmanaþ sukhaduþkhapràptiparihàropàyamàtramanvicchantamaj¤aü pumàüsaü prati karmakàõóaü pravçttam  |
brahmaviùõurudrendrasomasåryànilànalàdidevatàsàlokyàdisukhakàmaü prati devatàkàõóaü pravçttam  |
a÷eùaviùayasukhaviraktaü bandhamokùasukhameva kàïkùamàõamàtmatattvajij¤àsuü puruùapravaramadhikçtya brahmakàõóaü pravçttamityalamativistareõa  |
anàptavàkyatvaparasparaviruddhàrthatvàdibhirbauddhàdyàropitàpràmàõya÷aïkàpaïkaparikùàlanaparatvàt tadapekùitapramàõaprameyapramàtràdilakùaõaniråpakatvàcca tarka÷àstraü vedopàïgaü bhavati  |
tat tu naiyàyikavai÷eùikabhedena dvividham  |
tatra naiyàyikaü ùoóa÷apadàrthaniùñhamakùapàdopaj¤am  |
vai÷eùikaü ùañpadàrthaniùñhaü kaõàdopaj¤am  |
yat tu nirã÷varase÷varabhedena dvividhaü sàïkhya÷àstraü, taditihàsapuràõe 'ntarbhåtamiti na pçthag gaõyate  |
#<[page 012]>#
anayornirã÷varasàïkhyaü pa¤caviü÷atitattvaniùñhaü kapila÷ca kàra  |
se÷varasàïkhyaü ùaóviü÷atitattvaniùñhaü pata¤jalirakarod, yena pàõinipraõãtasyàùñàdhyàyamitasya vyàkaraõasya bhàùyamanugçhãtam  |
evamaùñàda÷a vidyàsthànàni  |
tànyetàni kalpàdau paramapuruùeõa brahmaõe 'nugçhãtàni  |
tathàca ÷rãvàyavãye- 
\<"aïgàni vedà÷catvàro mãmàüsà nyàyavistaraþ  /
puràõaü dharma÷àstraü ca vidyàü hyetà÷caturda÷a  //
àyurvedo dhanurvedo gàndharva÷cetyanukramàt  /
artha÷àstraü paraü tasmàd vidyàstvaùñàda÷a smçtàþ  //
aùñàda÷ànàmetàsàü vidyànàü bhinnavartmanàm  /
àdikarttà kaviþ sàkùàcchålapàõiriti ÷rutiþ  //
sa hi sarvajagannàthaþ sisçkùurakhilaü jagat  /
brahmàõaü vidadhe sàkùàt putramagre sanàtanam  //
tasmai prathamaputràya brahmaõe vi÷vayonaye  /
vidyà÷cemà dadau pårvaü vi÷vasthityarthamã÷varaþ"  //>/
iti  |
tàni ca vidyàsthànàni marãcyàdimukhena brahmaõà asmi§lloke pravarttitàni yuge 'sminnalpàyuùyàlpabuddhitvàdidoùàd manuùyaiþ sàkalyena dhàrayituma÷akyànãti parame÷varaþ svayameva vyàsaråpã bhåtvà saükùiptavàn  |
yathoktaü dvitãyaskandhe-
#<[page 013]>#
\<"kàlena mãlitadç÷àmavamç÷ya nçõàü stokàyuùàü svanigamo bata dårapàraþ  /
àvirhitastvanuyugaü sa hi satyavatyàü vedadrumaü viñapa÷o vibhajiùyati sma"  //>/
iti  |
evamàgamapramàõaü niråpitam  |

%<upamànàdimànàntaraniråpaõam  |>%
athopamànam  |
gavayo nàma kiülakùaõa iti kçtapra÷nasya gràmavàsino yathà gaurevaü gavaya iti vanacàriõo 'nyasmàllabdhottarasya puüsaþ pa÷càd vanaü gatasya yadçcchayà gavayadar÷ane yad gorgavayasya ca sàdç÷yaviùayaü pratyakùapratyabhij¤ànamutpadyate anena sadç÷ã madãyà gauriti, tadupamànam  |
yathàhuþ- 
\<"avyutpannapadopetavàkyàrthasya ca saüj¤ini  /
pratyakùapratyabhij¤ànamupamànamihocyate"  //>/
iti  |
anyathànupapattisambhåto 'nubhavo 'rthàpattiþ  |
sà dvidhà dçùña÷rutabhedàt  |
tatra paridç÷yamànà saviturde÷àd de÷àntarapràptirgamanaü vinà nopapadyata iti ni÷cayo dçùñàrthàpattiþ  |
kùaõikasya yàgasya kàlàntarade÷àntarabhàviphalasàdhanatvaü ÷råyamàõaü tatsaüskàramantareõa nopapadyata iti madhye 'pårvani÷cayaþ ÷rutàrthàpattiþ  |
yogyatve satyanupalambhàdabhàvani÷cayo 'bhàvapramàõam  |
yathà iha bhåtale ghaño nàstãti  |
#<[page 014]>#
saübhàvito 'yam artha iti jàyamàno 'tãndriyàrthani÷cayaþ saübhavaþ  |
yathà somasårya(vaü÷a)varõanàdibhiþ kçùõaràmàdyavatàràdini÷cayaþ  |
anirdiùñapravaktçkàt pravàdapàramparyàjjàyamànaü j¤ànamaitihyam  |
yathà iha vañe yakùastiùñhatãti  |
\<kutaþ punaraitàvanti pramàõànãti nirõãtam  |
"pratyakùamekaü càrvàkàþ kaõàdasugatau punaþ  /
anumànaü ca taccàtha sàïkhyàþ ÷abdaü ca te api  //
nyàyaikade÷ino 'pyevamupamànaü ca kecana  /
arthàpattyà sahaitàni catvàryàha prabhàkaraþ  //
abhàvaùaùñhànyetàni bhàññà vedàntinastathà  /
sambhàvaitihyayuktàni tàni pauràõikà jaguþ"  //>/
iti nyàyavidàü vacanàt  ||

%<matabhedàþ>%
anayà pramàõacintayà pramàñaprameye api lakùite syàtàm  |
pramà÷rayaþ pramàtà  |
pramàviùayaþ prameyam iti  |
iha dvividhàni vicàra÷àstràõi vaidikàvaidikabhedàt  |
tàni ca pratyekaü trividhàni mãmàüsàsàïkhyatarkabhedàd, bauddhàrhatalokàyatabhedàcca  |
tatràdyatrikaü vedamålatvàd vaidikam  |
aparatrikaü buddhakùapaõakabçhaspativiracitavedàbhàsamålatvàdavaidikamiti  |
#<[page 015]>#
evaü ùaó dar÷anàni  ||

%<càrvàkamataniråpaõam  |>%
tatra pratyakùaikapramàõavàdino lokàyata÷àstrapravartakasya càrvàkasya manuùyo 'haü sthålo 'haü kç÷o 'hamiti pratyakùasiddha÷caitanyaguõà÷rayo deha eva pramàtà  |
uccàvacadeharåpeõa saübhavàdeva saühatiü punarvihãtaü ca pratipadyamànàni pçthivãvàrivahnivàyulakùaõàni catvàri tattvàni prameyam  |
arthakàmàveva puruùàrthau, na dharmaþ  |
tanniùñhàvarthagàndharvavedàveva ca vedau  |
dharmàbhàvànnàdharmo 'pi ka÷cit  |
atastatphalatvena svarganarakàvapi na staþ  |
tadabhàvàd dehinàü tatkalpako na parame÷varo 'pi ka÷cit  |
maraõameva ca mokùaþ  |
arthakàma÷àstraü lokàyata÷àstraü ca pratyakùamålatvàt tatraivàntarbhåtam  |
idamannaü kùunnivartakam annatvàn hyastanànnavadityàdyanumànaü ca tatraivàntarbhavati, pratyakùamålatvàvi÷eùàt  |
abhyudayaniþ÷reyasaphalo dharmabrahmaviùayo vedastvatãndriyàrthaniùñhatvàdapramàõameveti siddhànta  |
tathàca tadvacanam- 
\<"agnihotraü trayo vedàstripuõóraü bhasmaguõñhanam  /
buddhipauruùahãnànàü jãviketi bçhaspatiþ  //
trayo vedasya kartàro munibhaõóani÷àcaràþ  /
svargaþ kartçkriyàdravyanà÷e 'pi yadi yajvanàm  //>/
#<[page 016]>#
\<bhaved dàvàgnidagdhànàü phalaü syàd bhåribhåruhàm  /
pratyakùàdipramàsiddhaviruddhàrthàbhidhàyinaþ  //
vedàntà yadi ÷àstràõi bauddhaiþ kimaparàdhyate"  />/
ityàdi  ||

%<kùapaõakamataniråpaõam  |>%
pratyakùànumànavàdinoþ kùapaõakabauddhayormadhye kùapaõakasyàyaü siddhàntaþ - mamàyaü deha ityanubhavàddehaþsvavyatiriktadraùñçkaþ, dç÷yatvàdbhautikatvàdvà ghañavadityanumànàt pràõaceùñàcaitanyasmçtyàdãnàü mçta÷arãre 'nupalabdhe÷ca dehavyatiriktastatparimàõo 'õuparimàõo và prakà÷adravyavi÷eùa àtmàkhyaþ pramàtà  |
atãndriyàrtho nàbhyupeyaþ, atiprasaïgàditi na yuktam  |
pratyakùapràmàõyasyàtãndriyatvenàbhyupeyatvàpatteþ  |
tenàrhanmunipraõãtàgamapràmàõyàd dhamàdharmasvarganarakà api santi  |
dharmà÷ca ke÷ollu¤chanabhikùàñanamayårapi¤chadhàraõabrahmacaryàna÷anànàcchàdanàmalasnànàrhannamanatapta÷ilàrohaõàdayaþ  |
agnihotràdayastu vedodità dharmàbhàsà eva, caràcarapràõipãóàsàdhyatvàt  |
anàptavàkyatvaparasparaviruddhà rthatvàdibhirvedasyàpràmàõyanirõayàcca  |
adharmaþ pràõihiüsàdilakùaõaþ  |
pàrthivàpyataijasavàyavyaparamàõubhiþ pudgalàparanàmadheyaiþ dharmàdharmàkhyapràõikarmapreritairàrabdhàni caràcara÷arãràõi sakàraõàni prameyam  |
paramàõava÷cà numànataþ sidhyanti  |
#<[page 017]>#
tathàca prayogaþ-aõuparimàõatàratamyaü kvacid vi÷ràntaü, parimàõataratamabhàvatvàd, mahatparimàõataratamabhàvavaditi  |
cetanàcetanàtmakaü cedaü jagadanekàntam  |
tajj¤ànàdahiüsàdidharmaniùñhànàü dehinàü satatordhvagatilakùaõo mokùaþ sidhyatãti  |
yathàhuþ -
\<"syàdvàdaþ sarvadaikàntatyàgàt kiüvçttacidvidheþ  /
saptabhaïgãnayàpekùastattvaj¤ànàya kalpate"  //>/
iti  |
anaikàntikatvaü càstinàstyàdiråpeõàniyatàkàratvam  |
tacca saptabhaïgãnayena sidhyati  |
katham  |
syàdasti, syànnàsti, syàdavaktavyaü, syàdasti ca nàsti ca, syàdasti càvaktavyaü ca, syànnàsti càvaktavyaü ca, syàdasti ca nàsti càvaktavyaü ceti saptabhaïgãnyàyaþ  |
syàdityanaikàntikatvadyotako nipàtaþ  |
kiü cetanàcetanàtmakaü jagadastãti pçùño 'sau bråte-syàdastãti  |
asktitvenàni÷citaü, janmàdimattvàdityarthaþ  |
evaü syànnàstãtyàdàvapi draùñavyam , anubhåyamànatvànnàstitvàni÷cayaþ  |
nãlasukhàdi÷abdavàcyatvàdavàcyatvàni÷cayaþ  |
astitvanàstitvayorviruddhatvenaikàdhikaraõyàyogàdubhayàtmakatvàni÷cayaþ  |
nàstãtyapi vaktuü yogyatvàdasti càvaktavyaü(cetya)ni÷cayaþ  |
#<[page 018]>#
astãtyapi vaktumucitatvànnàsti càvaktavyaü cetyani÷cayaþ  |
astãti nàstãti ca vaktumucitatvàdasti ca nàsti càvaktavyaü cetyani÷cayaþ  |
evamekàntasthiti÷ånyaü vi÷vamavadhàrya tato nirvedaü pràptaþ pumàn yogabalena satatordhvagatilakùaõàü muktimupaitãti  |

%<sugatamataniråpaõam  |>%
àtmano 'õuparimàõatvena yugapadakhilàvayavagatavedanànusandhànàsaübhavàd, dehaparimàõatve bàhyavastuj¤ànàsambhavàd ghañavadanityatvaprasaïgàcca, sarvasyànaikàntikatve anaikàntikatvasyàpi tathàtvàpatteþ, 'patanàntàþ samucchrayàþ' iti nyàyena satatordhvagatiråpasya mokùasya patanàntatvena nityapuruùàrthatvàsiddhe÷ca nàyaü pakùaþ prakùãõadoùa iti sugatamatamàrabhyatetadidaü ÷iùyabhedena caturdhà bhidyate  |
÷iùyà÷ca màdhyamikayogàcàrasautràntikavaibhàùikàþ krameõa vi÷uddhitàratamyabhàjaþ  |
tatrottamàdhikàriõo màdhyamikasya - ÷ånyasvabhàvaþ pramàtà, suptotthitasya ÷ånyo 'hametàvantaü kàlamàsamiti smçtidar÷anàt  |
punarahamasmãtyàtmani sattvapratibhànaü tat saüvçttitattvaviùayam  |
evaü ghaño 'stãtyàdipratyayo 'pi  |
tataþ prameyamapi ÷ånyameva, sato nà÷àsambhavàt  |
evaü pramàõamapi vastutaþ ÷ånyameva, sattve janmavinà÷ànupapatteþ  |
sattvapratãtiþ saüvçttimàtram  |
#<[page 019]>#
saüvçttirnàmàsataþ sattvena bhànahetuþ sadasadàdiprakàrànirvàcyasvalakùaõaþ padàrthaþ  |
ataþ pramàtràditrikaü vastuto 'sadeva sadàtmanà bhàtãti tadupadeùñàraü sugatamuniü pa¤cabuddhapariùevitaü manovàkkàyaiþ sevamànasya sarvaü ÷ånyamiti cirakàlaü nirantaramupàsãnasya sàdhormanasi ÷ånye vilãne sati sarva÷ånyatàvàptilakùaõo mokùaþ setsyatãti siddhàntaþ  |
tato 'rvàcãnasya yogàcàrasya tu--pramàturasattve prameyasya ÷ånyasya siddhireva nàstãti pramàtà ka÷cidabhyupeyaþ  |
sa ca svaprakà÷aþ  |
anyathà sàdhakàntaràpekùàprasaïgàt  |
svaprakà÷atvaü ca j¤ànàdanyasya na (saü)bhàvyata ityato 'hamasmãti pratyakùataþ deho nàtmà dç÷yatvàd ghañavadityanumànata÷ca pratipannaü kùaõe kùaõo pralãyamànamutpadyamànaü càlayavij¤ànaü pramàtà  |
pravàhasya sthiratvàdeva tasmin sthiratvàbhimànaþ  |
yo 'haü pràtargajamadràkùaü sa evàdhunà timiranikaraü dçùñavà taü smaràmãti seyaü jvàletivadabhràntireva  |
råpavij¤ànavedanàsaüj¤àsaüskàràkhyà pa¤caskandhã kùaõe kùaõe pràõikarmànusàreõa vilãyamànotpadyamànà ca svabhàvena suranaranàrakaråpeõa pariõatimuparatiü ca yàntã prameyam  |
tatrendriyatadviùayàtmà råpaskandhaþ  |
tajj¤ànaü vij¤ànaskandhaþ  |
tatphalaü sukhaü duþkhaü moha÷ca vedanàskandhaþ  |
saüj¤àguõakriyàjàtivi÷iùñapratyayàþ saüj¤àskandhaþ  |
iha gaura÷vaþ puruùa ityàdikà saüj¤à  |
gotvà÷vatvapuruùatvàdikà jàtiþ  |
#<[page 020]>#
÷uklo raktaþ kçùõa ityàdiko guõaþ  |
tiùñhati gacchatyupavi÷atãtyàdikà kriyà  |
÷çïgã catuùpàdlàïgålãtyàdiko vi÷iùñapratyayaþ  |
vegaveùñanasthitasthàpakatàdilakùaõaþ saüskàraskandhaþ vegaþ ÷a÷àdeþ  |
veùñanaü bhårjàdeþ  |
sthitasthàpakaþ ÷àkhàdeþ  |
taduktalakùaõaü prameyam  |
taccetprakà÷àtiriktaü, naiva tarhi prakà÷eteti sarvaü j¤ànàkàrameva  |
j¤ànasya sthiratve nãlapãtàdayaþ sarvadà sarvasya bhàseran, na karhicitkasyacidityasthirameva  |
ato gràhyagràhakagrahaõàtmakaü sarvamidaü jagadahamityàlayavij¤ànasantàne nityanimagnam  |
tasmàccaityavandanabuddhagàmàbhyàsàdisaddharmaniratasya sarvamidaü vij¤ànameveti ciramupàsãnasya puüso vi÷uddhavij¤ànasantànodayamayã muktirihaiva sidhyatãti siddhàntaþ  |
tasmàdarvàcãnasya sautràntikanàmno 'ntevàsino vi÷vasyàntasthatve bahirasattvenàrthakriyàkàritvàsambhavàda, bhràntibàdhavailomyaprasaïgàd, j¤ànasya j¤eyàkàratve jaóatvàpatte÷ca tayoþ pçthaktvamupeyamiti bàhyamàbhyantaraü càstyeva vi÷vam  |
tacca sthiraü ced na bãjasyocchånatvajàtàïkuratvadrumatvapallavitatvapuùpitatvaphalitatvàdyavasthàntaràpattiþ paridç÷yamànà saïgacchata iti kùaõikasvalakùaõamàstheyam  |
evaü j¤àtuþ sthiratve j¤ànasyàpi sthiratvena sarvadà nãlaü pratãyàd, na kadàcidapi pãtaü, viparyayeõa và  |
ato j¤àtàpyasthira eva  |
iyàn vi÷eùaþ -àntaraü j¤ànaü svalakùaõaü pratyakùaü , bàhyaü nãlàdyanumeyameva  |
#<[page 021]>#
tadyathà - j¤àne j¤eyapratibimbo bimbapuraþsaraþ, pratibimbatvàd, darpaõagatamukhapratibimbavaditi  |
eva¤ca pratyakùagràhyo bàhyàrtho nàsti  |
vaibhàùikasyàrvàcãnatamasyàntevàsino-bàhyàrtha÷ca sannihitaþ pratyakùaþ, idaü nãlamityaparokùatayaiva pratibhàsadar÷anàt  |
tenànayoriyadeva vaiùamyam  |
anyat sarvaü tulyam  |
eùu ca pakùeùu buddhyàdyàgamànàmanumànamålatvena tatraivàntarbhàvàd na pramàõàdhikyam  |
tatra sautràntikavaibhàùikayoþ sarvaü kùaõikamiti÷àstreõàvagamya ÷àstàraü bhagavantaü tathàgataü tadbhaktàü÷ca sevamànaþ sarvasya kùaõikatvasàkùàdbodhe sa¤jàte sati vi÷uddhavij¤ànasantànatàvàptiråpàü muktimetãti siddhàntaþ  |
eùàü trayàõàmapyantataþ ÷ånyavàditvam  |
katham  |
bàhyàrthasya ÷ånyatvaü yogàcàro bråte  |
pratyakùasya bàhyàrthasya ÷ånyatvaü sautràntikaþ  |
bàhyasyàntarasya càsthirasya jagataþ ÷ånyatvaü vaibhàùiko bhàùata iti  |
atra saïgrahaþ- ''mukhyo màdhyamiko vivartamakhilaü ÷ånyasya mene jagad yogàcàramate hi santi hi dhiyastàsàü vivarto 'khilam artho 'sti kùaõabhaïgurastvanumito buddhyeti sautràntikaþ pratyakùaü kùaõabhaïguraü ca sakalaü vaibhàùiko bhàùate  ||
iti  ||

#<[page 022]>#

%<kaõàdamataniråpaõam  |>%
atra jagataþ ÷ånyasvabhàvatve sàdhakàbhàvenàsiddhiprasaïgàt , sattvànubhavavirodhàcca, j¤ànasya j¤eyàkàratve jaóatvaprasaïgàd, j¤eyasya bahiranupalambhaprasaïgàd, idamiti sàkùàda bhàsamànasya nãlasyànumeyatve ahamiti bhàsamànasya j¤ànasvalakùaõasyàpyanumeyatvakalpanàvatàràd, j¤àturasthiratve smçteranubhåtàrthagàminyàþ saübhavàyogàd, j¤eyasya kùaõikatve sa evàyaü ghaña iti pratyabhij¤àyogàd, buddhivçttiråpàõàü nãlàdiviùayaj¤ànànàmàgamàpàyitve 'pi baddhisàkùicaitanyasya sthiratvopapatterviùayoparàgavihãnasya j¤ànasya bhedakàbhàvena santànaråpatvànupapatte÷ca, svaprakà÷atvena svataþ parata÷càsya janmavinà÷àvagamàsaübhavàdanavagatàrthasyàsattvànivàraõàcca kùapaõakàdipakùavat sugatapakùo 'pyupekùaõãya iti vedapràmàõyavàditvepi tasyànumànàtmatvorarãkaraõàt pratyakùànumànamàtrapramàõavàdyantarbhåtasya kaõàdasya matamavatàryateiha dravyaguõakarmasàmànyavi÷e(ùà ? ùasamavàyà)sthàþ ùaóeva padàrthàþ  |
tatra guõavad dravyam  |
tannavadhà bhidyate  |
pçthivyaptejovàyvàkà÷akàladigàtmamanobhedàt  |
teùvàtmàkhyamaùñamaü dravyaü pramàtà  |
sa ca pçthivyàdilakùaõebhyo dehàdibhyo 'nyo nityo vibhuþ pratikùetraü bhinnaþ parame÷varaparatantro jaóasvabhàvo 'haüpratyayagràhya÷ca  |
dravyàntaràõi guõàdaya÷ca prameyam  |
sàmànyavànasamavàyikàraõamaspandàtmà guõaþ  |
#<[page 023]>#
sa ca råparasagandhaspar÷asaükhyàparimàõapçthaktvasaüyoga (vibhàga) paratvàparatvagurutvadravatvasneha(tva? )buddhisukhaduþkhecchàdveùaprayatnadharmàdharmasaüskàra÷abdabhedàccaturviü÷atidhà bhidyate  |
tatra råparasagandhaspar÷asaükhyàparimàõapçthaktvasaüyogavibhàgaparatvàparatvagurutvanaimittikadravatvasaüskàràþ pçthivãguõàþ  |
gandhavarjitasnehayuktoktaguõayuktà àpaþ  |
råpaspar÷asaükhyàparimàõapçthaktvasaüyogavibhàgaparatvàparatvanaimittikadravatvasaüskàràstejoguõàþ  |
spar÷asaükhyàparimàõapçthaktvasaüyogavibhàgaparatvàparatvavegasaüskàrà vàyuguõàþ  |
saükhyàparimàõapçthaktvasaüyogavibhà(gà? ga÷abdà) vyomaguõàþ  |
saükhyàparimàõapçthaktvasaüyogavibhàgàþ kàlaguõàþ  |
ta- eva ca digguõàþ  |
saükhyàparimàõapçthaktvasaüyogavibhàgabuddhisukhaduþkhecchàdveùaprayatnadharmàdharmasaüskàrà àtmaguõàþ  |
saükhyàparimàõapçthaktvasaüyogavibhàgaparatvàparatvavegasaüskàrà manoguõàþ  |
àtmano buddhyàdayo nava vi÷eùaguõàþ  |
àkà÷asya ÷abdo vi÷eùagaõaþ  |
vàyoþ spar÷aþ  |
tejaso råpam  |
apàü rasaþ  |
bhåmergandhaþ  |
dikkàlamanasàü vi÷eùaguõà na santi  |
saüyogavibhàgayorasamavàyikàraõajàtãyaü karma  |
tadutkùepaõàvakùepaõàku¤canaprasàraõagamanabhedàt pa¤cavidham  |
nityamanekavçtti sàmànyam  |
tad dvividhaü paramaparaü ca  |
paraü sattà, adhikavçttitvàt  |
aparaü dravyatvàdi , nyånavçttitvàt  |
nityà÷rayà atyantavyàvçttabuddhihetavo 'nantà antyà vi÷eùàþ  |
#<[page 024]>#
nityaþ sambandhaþ samavàyaþ  |
pçthivyàdicatuùñayaü nityànityaråpam  |
àkà÷àdipa¤cakaü tu nityameva  |
pàrthivàpyataijasavàyavyabhedena caturvidhà nityàþ paramàõavo dvyaõukàdikrameõa parame÷varecchayà dehaghañàdyantàvayaviparyantaü vi÷vamàrabhante  |
dharmàdaya÷catvàraþ puruùàrthàþ  |
agnihotràdilakùaõa ã÷varàràdhanàdilakùaõa÷ca dharmaþ  |
arthakàmo dharmàviruddhau  |
ùañpadàrthatattvaj¤asya puüsaþ parame÷varaprasàdàd navaguõocchedasvalakùaõo mokùaþ  |
yenokto 'rthaþ pratipannaþ sa veda÷ca nityecchàj¤ànakriyà÷aktimatà parame÷vareõa ÷abdàrthàtmakaü jagat sçùñvà asya ÷abdasyàyamartha iti ÷abda÷aktisaïketaü ca vidhàya pràõinàmabhyudayaniþ÷reyasaprayojanàya praõãta iti paramàptavàkyatvànna ÷aïkàkalaïkavàn  |
ã÷varasadbhàva÷cànumànato ni÷cãyate  |
vipratipannaü bhådharàdikàryaü sakartçkaü kàryatvàd, yaditthaü (tat) tathà yathà ghañàdãti  |
ayaü ghaña etadghañajanakànityaj¤ànetaraj¤ànajanyaþ ghañatvàt, ghañàntaravadityanumànàdai÷varaü j¤ànamapyanumeyam  |
na ca svabhàvàdeva sarvaü kàryaü jàyata iti yuktam  |
svasya bhàvaþ svabhàva iti svabhàva÷abdàjjàyattànavastugrahaõe svasmàt svotpattikathàpatteþ, tatsambandhivastvantaragrahaõe 'kàraõàt kàryotpattikathà(tvà?)patteþ, anyàpekùàü vinaiva kàryopattyarthatve ghañàdyarthinàü mçdàdyàdànavaiyarthyàpatte÷ca  |
#<[page 025]>#
ataþ kàryasya kàraõàva÷yaübhàvàt , sàvayavatvàt kàryatvena ni÷citasya jagataþ kàraõamanumeyam  |
niyatapràksat kàraõam  |
tat trividhaü samavàmyasamavàyinimittabhedàt  |
kàryaü yatra samavaiti tat samavàyikàraõam  |
yathà ghañasya mçt  |
samavàyipratyàsannamavadhçtasàmarthyamasamavàyikàraõam  |
yathà mçdavayavànàmanyonyasaüyogaþ  |
samavàyyasamavàyibhyàmanyadavadhçtasàmarthyaü nimittakàraõam  |
yathà kulàladaõóacakràdi  |
tatra jagadutpattau paramàõavaþ samavàyikàraõam  |
teùàmanyonyasaüyogo 'samavàyikàraõam  |
ã÷varo nimittakàraõam  |
janma ca pràgasataþ sattàsambandhaþ  |
sçùñasya vi÷vasya sukhaduþkhamayatvàt pràõikarmaõàmapyatra nimittatvamityeùà dik  |
'yato ve'tyàdi÷rutayaþ 'ahamàdi÷ce'tyàdismçtaya÷ca tathàvidhàþ 'paràsya ÷aktiri'tyàdikà api nityecchàj¤ànaprayatnànumànàtmikàþ  |
evamanyàsvapi ÷rutiùu nyàyaþ  |
'jyotiùñomene'tyàdi÷rutivàkyànyanumànàtmakàni  |
tairhi jyotiùñomàdãnàü parame÷varasamàràdhanakriyàõàü svargàdiphalasàdhanatvaü prakà÷yate  |
tatraivaü prayogaþ-vimatà yaj¤àdikriyà samãhitaphalasàdhanam , ã÷varaparicaraõatvàd , laukike÷varaparicaraõavaditi  |
evamàtmadar÷anàya ÷ravaõàdividhàyakavàkyànyapi  |
tàni hi paramàtma÷ravaõàdestatprasàdajananadvàreõa nikhiladuþkhocchedalakùaõamokùasàdhanatvaü prakà÷ayanti  |
#<[page 026]>#
tatraivaü prayogaþ-paramàtmabodho bandhanivartakaþ, àtmabodhatvàd, asmajjàgradbodhavaditi  |
paramàtmaj¤ànaü tacchravaõàdijanyaü, pramàõaj¤ànatvàd, dharmaj¤ànavaditi ca  |
'yo vai bhåme'tyàdi÷rutivàkyeùu paramàtmano duþkhàsaüspçùñasvabhàvatvamevocyata iti niþ÷eùaduþkhoccheda eva mokùaþ  |
sa ca buddhyàdiguõàntarasadbhàve na saübhavatãti navaguõocchedalakùaõa ityàcàryaþ kaõàdaþ smaratãti  ||

%<akùapàdamataniråpaõam  |>%
pratyakùànumànàgamopamànapramàõavàdino 'kùapàdasya kaõàdavat pramàtçkalpanà, parame÷varasya pramàturanyatvakalpanà, pramàtþõàmanekatvanityatvavibhutvaj¤ànàdiguõatvakalpanà, jaóatvakalpanà, ahaüpratyayavedyatvakalpanà, vedakalpanà, prameyeùu nityànitya(tva )kalpanàþ paramàõunàü jagadàrambhakatvakalpanà, dharmàditrivargakalpanà, bandhamokùakalpanà, tamasa àlokàbhàvatvena dravyàntaratvàbhàvakalpanà ca  |
iyàn vi÷eùaþnirvi÷aùo 'kùapàdaþ ùoóa÷apadàrthavàdã  |
tathàca tatsåtraü - pramàõaprameyasaü÷ayaprayojanadçùñàntasiddhàntàvayavatarkanirõayavàdaja lpavitaõóàhetvàbhàsacchalajàtinigrahasthànànàü tattvaj¤ànànni÷reyasàdhigamaþ' iti  |
ùoóa÷apadàrthatattvaj¤ànàdanàtmani dehàdàvàtmabhràntiprabhçtãnàü mithyàj¤ànànàü nivçttiþ,
#<[page 027]>#
tato ràgàdidoùanivçttiþ, tataþ ÷ubhà÷ubhakarmanivçttiþ, tato nimittàbhàvànnaimittikanànàyonijanmanivçttiþ, tato garbhàdhivàsàdimaraõàntaduþkhanivçttirityevaü krameõa mokùaþ  |
tathàcàkùapàdasåtraü - 'duþkhajanmapravçttióoùamithyàj¤ànànàmuttarottaràpàye tadanantaràbhàvàdapavargaþ iti  |
pratyakùànumànàgamapramàõavàdino naiyàyikaikade÷ino 'kùapàdavadeva pramàõàdisvaråpasthitiþ  |
mokùastu na duþkhanivçttimàtram, apitu nityasukhasyàvirbhàvo- 'pi  |
tasya janyatvepi, nikhiladuþkhapradhvaüsaråpatvàdavinà÷itvaü copapadyata iti  ||

%<se÷varanirã÷varasàükhyamataniråpaõam  |>%
triùvapyeteùu pakùeùu àtmano jaóatvena j¤àtatvànupapatteþ, buddhyàdiguõà÷rayatvena vikàritvàpatteþ, cetanàdanyatvena parame÷varasyàcetanatvàpatteþ, cetanàbhedasya ca svataþ parata÷ca grahaõàsaübhavàda, àtmano 'hapratyayavedyatve ghañavadacetanatvàparihàràd, j¤ànànàü cànuvyavasàyaj¤ànavedyatve tasya svaprakà÷atvàbhyupagame 'pasiddhàntàpatteþ,paraprakà÷yatve 'navasthàpatteþ, j¤eyatve j¤ànatvànupapatteþ, vedasya pauruùeyatve målapramàõàpekùàpatteþ, ã÷varasya nityecchàdimattve nitya÷arãritvàpatteþ, mokùasya navayuõocchittiråpatve pàùàõàditulyatàpattidoùàt , sukhasya duþkhàbhàvatve cetanasya navaguõà÷rayatvàsiddheþ, sukhàbhàvo duþkhamityapi vaktuü ÷akyatvàt,
#<[page 028]>#
paramàõånàü niravayavatve anyonyasambandhe 'pi sthaulyàsiddheþ, sàvayavatve paramàõutvàsiddheþ, 'màyàü tu prakçtiü vidyàdi'tyàdikùutermàyàyà eva jagannidànatva÷ravaõàt, paramàõukàraõavàdasya ÷rutivirodhàccàvicàritaramaõãyatvamiti sàükhyapakùo 'vatàryateyadyapi nyàyaikade÷inaþ sàükhyasya ca pratyakùànumànàgamapramàõavàditvaü tulyaü, tathàpi vedasyàptapraõãtatvena pràmàõyamakùapàdavat tadekade÷ino 'pi  |
pratyakùàdãnàü ca parata eva pràmàõyaü, tasya bàdhàbhàvàdhãnani÷cayatvàd , bhràntij¤ànànàmapi pràmàõyaü mà prasàïkùãditi  |
sàükhyasya tu sarve pratyayà yathàrthàþ, pratyayatvàt , saüpratipannavadityanumànena bhràntisaü÷ayàdij¤ànànyanaïgãkurvataþ pratyakùàdãnàü svata eva pràmàõyaü prabhàkaravad, yo nirã÷varaü vi÷vaü manyate  |
nityaþ ÷abdaþ amårtatvàdàkà÷avadityàdyanumànaiþ,
\<"nàciketamupàkhyànaü mçtyuproktaü sanàtanam  /
anàdinidhanà nityà vàgutsçùñà svayambhuvà"  />/
ityàdi÷rutismçtibhi÷ca vedasya nityatvaü ca samaü bhaññakumàravat  |
na ca grahaõasmaraõaråpàõyeva j¤ànàni, bhràntisaü÷ayaj¤ànànabhyupagame dehàdyàtmatvapratyayànàü cetyavandanàdidharmapratyayànàü ca pramàtvàpatteþ sandigdhe dharmiõi nyàyaþ pravartata iti saü÷ayàbhàvena mãmàüsàdi÷àstràõàü dhåmàdyanumànànàü cànudayaprasaïgàcca  |
#<[page 029]>#
na ceha pratyakùàdipràmàõyasya bàdhàbhàvàdhãnasiddhikatvadoùaþ aj¤àtàrthaj¤àpakatvalakùaõasya pràmàõyasya bhràntyàdiùvapravçtteþ  |
na ca bhràntyàdiviùayaþ pårvottarakàlayorasti, yenàj¤àtatayà tiùñhet  |
anayaiva rãtyà smçtyapràmàõyamåhyam  |
yaþ punaþ pràmàõyasya bàdhàbhàvàtmakatvaü manyate, tasya kathaü smçterapràmàõyam  |
na tasyàþ punarbàdho dç÷yate  |
ato bhràntisaü÷ayàdij¤ànàbhyupagame na doùaþ ka÷cit  |
nityoditànastamitanirviùayaj¤ànasvaråpaþ puruùaþ pramàtetyanayornirã÷varase÷varayoravi÷iùñam  |
tasmin jãvaparabhedena dvaividhyaü se÷varo manyate  |
jãve suranaranàrakàvibhedena traividhyaü càvadhàrayati  |
ubhayatràpi pakùe puüsaþ kåñasthatvena sattvarajastamoguõàtmikàyàþ prakçtereva jagadàkàreõa pariõàmitvaü sçùñasya jagataþ sukhaduþkhamohàtmakatvaü cànumatam  |
puruùaprakçtimahadahaïkàramanaþ÷rotratvakcakùurjihvàghràõavàkpàõipàdapàyåpastha÷abdaspar÷aråparasagandhàkà÷avàyuvahnisalilabhåmaya iti nirã÷varasya pa¤caviü÷atistattvàni  |
#<[page 030]>#
se÷varasya paraþ puruùo 'tiricyata iti ùaóviü÷atiþ  |
yathàha -
\<"målaprakçtiravikçtirmahadàdyàþ prakçtivikçtayaþ sapta  /
ùoóa÷aka÷ca vikàro na prakçtirna vikçtiþ puruùaþ"  //>/
iti  |
janmamaraõàdivyavasthayà puruùabahutvaü càha -
\<"janmamaraõakaraõànàü pratiniyamàdayugapatpravçtte÷ca  /
puruùabahutvaü siddhaü traiguõyaviparyayàccaiva"  //>/
iti  |
puüsàü ÷ubhà÷ubhami÷rakarmabhiþ saüsàraü prakçtipuruùatattvaj¤ànena mokùaü ca -
\<"dharmeõa gamanabhårdhvaü gamanamadhastàd bhavatyadharmeõa  /
j¤ànena càpavargo viparyayàdiùyate bandhaþ"  //>/
iti ca  |
ubhayatràgnihotradar÷apårõamàsàdayo yamaniyamàdaya÷ca pravçttinivçttilakùaõà dharõàþ  |
pravçttilakùaõaþ saüsàrahetuþ  |
nivçttilakùaõastattvaj¤ànadvàreõa mokùahetuþ  |
iyàn vi÷eùaþ- se÷varasya tattvaj¤ànasahakçto yogo muktihetuþ  |
itarasya yogasahitaü tattvaj¤ànaü muktiheturiti  |
yamaniyamàsanapràõàyàmapratyàhàradhàraõàdhyànasamàdhayo yogàïgàni  |
yogaphalàni ca dvividhàni vidyàvidyàbhedàt  |
tatra vidyàmayàni bhaktij¤ànavairàgyàõi  |
avidyàmayànyaõimàdyaùñai÷varyàõi  |
evamanyà api bàhyà yogasiddhayaþ  |
yathàhuþ -
#<[page 031]>#
\<"àtmano vai ÷arãràõi bahåni manuje÷vara!  /
pràpya yogabalaü kuryàt tai÷ca sarvàü mahãü caret"  //>/
ityàdãni  |
iha se÷varasya tattvaj¤ànasahitena yogena yoginaþ parame÷varatàvàptirmuktiþ  |
nirã÷varasya yogasahitena j¤ànena prakçtipuruùavivekalàbhã mokùaþ  |
kaþ punaþ se÷varapakùe kùetraj¤àt paramapurupasyàti÷ayaþ  |
kle÷akarmavipàkà÷ayairaparàmçùñaþ puruùavi÷eùa ã÷varaþ, kle÷àdisaüsçùñaþ kùetraj¤a iti  |
avidyàsmitàràgadveùàbhinive÷àþ pa¤ca kle÷àþ  |
karma puõyàpuõyàtmakam  |
vipàkaþ sukhaduþkhamohalakùaõaü karmaphalam  |
à÷ayo 'ntaþkaraõamiti  ||

%<prabhàkaràdimãmàüsakamataniråpaõam  |>%
arthàpattyà saha pratyakùàdicatuùñayapràmàõyavàdinaþ prabhàkarasya, abhàvena saha pratyakùàdipa¤cakapràmàõyavàdino bhaññakumàrasya ca jaiminãyabhàùyavyàkhyàtçtve tulye- 'pi pramàtçprameyayoþ pramàõavad visaüvàdaþ  |
katham  |
yasyàbhà(no?vo) na pramàõaü tasya gurornàbhàvo nàma ka÷cid viùayaþ  |
kiü tarhi, bhåtale ghaño nàstãti kevalabhåtalamàtraü prakà÷ate , tama÷ca råpadar÷anàbhàvamàtraü, na dravyàntaram  |
yasya punarbhàvaþ pramàõaü, tasya kumàrasyàbhàvalakùaõo 'pi viùayo 'sti  |
sa càtyantàbhàvàdibhedàt pa¤cavidhaþ  |
#<[page 032]>#
tatra ÷a÷e saïgasyàtyantàbhàvaþ  |
utpatteþ pràcãno ghañàdãnàü pràgabhàvaþ  |
vinà÷ottarakàlãnaþ pradhvaüsaþ  |
ghañasya pañàdyàtmatvàbhàvo 'nyonyàbhàvaþ  |
apavara(kasthàdãnà?kàdisthànà)maïgaõàdàvabhàvaþ saüsargàbhàva iti  |
tama÷ca dravyàntaraü, nàlokàbhàvamàtram  |
nàpi råpadar÷anàbhàvamàtram  |
kutaþ  |
'tama àsãd' ityàdi÷rutivirodhàt  |
ki¤ca àlokàbhàvatve ekàlokàbhàvaþ sarvàlokàbhàvo và tamaþ  |
àdye sadopalambhaprasaïgaþ, ekàlokàbhàvasya sarvadà sarvatra sambhavàt  |
dvitãye na kadàcidapi tama upalabhyeta, sarvàlokàbhàvasya kvacidapyasambhavàt  |
evaü råpadar÷anàbhàvapakùo 'pi dåùyaþ  |
bhàvatvenopalabhyamànasya tamaso 'bhàvatvakalpane prakà÷asya tamaso 'bhàvatvakalpanà kathaü nivàryeta  |
abhàvamanaïgãkurvato guro råpadar÷anàbhàva÷ca nàstãti tamasastadråpatvakathà kathaïkàraü saïgacchatàm  |
abhàvaj¤ànasya nirviùayatvaü vadannasau bhàvaj¤ànasya niràlambanatvaü sàdhayantaü màdhyamikaü và kathaü niràkuryàt  |
ato yatki¤cidetat  |
taduktaü bhaññapàdaiþ- ''tamaþ khalu calaü nãlaü paràparavibhàgavat  |
prasiddhadravyavaidharmyànnavabhyo bhettumarhati  ||
'' iti  |
vedasya nityatve svataþ pràmàõye ca satyapi mantràrthavàdabhàgasyopaniùadbhàgasyetihàsapuràõànàü càpràmàõyaü,
#<[page 033]>#
vidhi÷eùatvena và katha¤cit pràmàõyaü, svarbhåpàtàlalokànàü nityatvaü, nirã÷varatvaü, cetanàcetanàtmakasya vi÷vasyànekatvaü, sattvam , indràgnyàdidevatànàü vigrahapa¤cakàbhàvena caturthyantapadamàtratvaü, dharmasyàgnihotradar÷apårõamàsapa÷ubandhasomayàgàdyàtmatvaü, mokùasyàtmanaþ svaråpàvasthànàtmakatvaü ca gurukumàrayoravi÷iùñam  |
iyàn vi÷eùaþ  |
guroþ sarvaj¤ànàni yathàrthàni, bhràntisaü÷ayàdij¤ànànàmavivekamàtratvàt  |
pratyabhij¤à ca pràgaj¤àtaghañàdisthàyyavagàhitvenànubhava evàntarbhavatãti grahaõasmaraõaråpeõa dvairà÷yameva j¤ànam  |
teùàü ca svaprakà÷atvaü sàükhyàdivat  |
j¤ànasyàpi j¤ànàntaravedyatve tasyàpi tathàtvamityanavasthàpatteþ, j¤eyatve ghañavadaj¤ànatvàpatte÷ca  |
jàtà tu vai÷eùikàdivajjaóadravyavi÷eùo buddhyàdidharmà÷rayo 'ta eva dehàdivilakùaõo nityo vibhurlokatrayaü karmava÷àd bhraman pratyakùàdipramàõakaþ kartçbhoktç(tva)svabhàva÷ca bhavati  |
tasya jaóatve 'pi j¤ànà÷rayatvena prakà÷anàd j¤àtçtvam  |
ghañàderviùayatvenàvabhàsanàd j¤eyatvamityato ghañamahaü jànàmãtyatra svatoj¤ànaü, tadà÷rayatvena j¤àtà, tadviùayatvena ghaña÷ca prakà÷ata iti tripuñãpratyakùavàdã gururbhàùate  |
tathàca tadvacanaü -
\<"buddhãndriya÷arãrebhyo bhinna àtmà vibhurdhruvaþ  /
nànàbhåtaþ pratikùetramarthabhittiùu bhàsate"  //>/
iti  |
#<[page 034]>#
bheda÷càsyànyànapekùi svaråpameva, na dharmaþ  |
tathàtve bhedàntaràpekùàprasaïgàt  |
vidhyartha÷ca yàgàdiviùayo niyoga eva  |
asau mànàntaràyogyatvàdapårvamiti, kçtisàdhyatvàt kàryamiti, kçtyudde÷yatvàt pradhànamiti cocyate  |
svasàdhakasya niyojyasvargàdiphaladatvaü tu na svàtantryabhaïgàya  |
(asminpra? )ato 'gniùñomena svargakàmo yajetetyasmin vàkye yajetetyatra pratyayàü÷ena liïà niyogaþ pratãyate  |
sukhavàsakàmo màü bhajeteti ràjavàkyavat  |
sa ca kasyacit kasmiü÷cid viùaye prasiddha iti yajatidhàtulakùaõayà prakçtyà viùayaþ, svargakàma iti niyojya÷ca samarpyate  |
agniùñomeneti tçtãyà÷rutyà kasmin yàge niyoga iti vi÷eùàrpaõam, adhikàriõaþ svargakàmatvavi÷eùaõena niyojyavi÷eùàrpaõaü ca kçtam  |
tasmàdayamarthaþ - svargakàmasya jyotiùñomayàge niyoga iti  |
anye 'pi vidhayaþ 'phalavatsannidhàvaphalaü tadaïgam ' iti nyàyàdetadaïgavidhayaþ  |
mantrà÷cànuùñhànasmàrakà ityetadaïgatàü bhajante  |
arthavàdàþ phalaprà÷astyaprakà÷akà iti te 'pi tatsàdhakaniyogacikãrùàpàdakatvàd vidhiü pratyupakurvanti  |
evamanyatràpi nyàya iti  |
#<[page 035]>#
gurorapi guroþ kumàrasyànubhavasmaraõapratyabhij¤àbhedena, anubhavepi samyaïmithyàsaü÷ayabhedena cànekavidhàni j¤ànàni kaõàdàkùapàdapata¤jalyàdivat  |
j¤àtà tu dravyabodhasvaråpaþ pratyakùànumànàrthàpattyàgamapramàõaka÷ca  |
tatra j¤eyavilakùaõasvabhàvatvàdaj¤ànaråpatvaü, buddhyàdiguõà÷rayatvàd dravyatvam  |
na ca j¤ànà÷rayasya dravyasya j¤ànàdanyatvànna j¤ànasaübhedaþ sambhavatãti vàcyam  |
prakà÷anidànatvena tasmàdanyasyàpi savitçmaõóalasya prakà÷atvadar÷anàt  |
jaóàjaóàkàratvamantareõàtmano 'smatpratyayaviùayatvàsiddhe÷ca  |
yat punarbhràntij¤ànànàmavivekàtmakatvamiti  |
tanmandam  |
abhàvamabhyupagacchato- 'khyàtervivekàbhàvasvaråpasyàvivekasya vaktumayogyatvàt  |
kayorvehàvivekaþ  |
grahaõasmaraõayo÷ced, na  |
idaü rajatamiti purovartirajatatàdàtmyànubhavàtmakatvàdabhramasya  |
ato rajatànubhavasaüskàravataþ puüsaþ kàcàdikaraõadoùàt sàdç÷yàdiviùayadoùàcca sitabhàsvaravastumàtratayà idamitipra(ti)pannasya ÷ukti÷akalasyaiva smaryamàõarajatàtmanà bhànaü bhràntiþ  |
ghañasukhàdij¤ànàni cànuvyavasàyaj¤ànagamyàni  |
ayaü ghaña iti j¤ànasya ghañamahaü jànàmãtyauttarakàlikaj¤ànena viùayãkriyamàõatvàt  |
na càtrànavasthà, draùñararataþ paraü jij¤àsàbhàvàt  |
bheda÷ca na bhedisvaråpamàtraü, bheda÷abdasya ghañàdi÷abdaparyàyatvàpatteþ, anyàpekùasiddhikasya bhedasya svaråpatvàyogàcca  |
#<[page 036]>#
na ca bhedidharmatve 'sya bhedàntaràpekùàdoùaþ, svaparanirvàhakatvopapatteþ àtmavat  |
sa hi sarvaü vastu jànannàtmànamapi jànàti  |
bhàvanà ca vidhyarthaþ  |
sà ca kiü kena kathaü vetyaü÷atrayavatã(pratãyàþ?)  |
tatra kimityaü÷apåraõàya svargakàmapadam  |
kenetyaü÷apåraõàya yajatiþ prakçtyaü÷aþ  |
tadvi÷eùaprakà÷anàyàgniùñomeneti prakçtyaü÷aþ  |
tçtãyàlakùaõaþ pratyayàü÷astasya karaõatvakhyàpanàya  |
na ca kùaõikasya yàgasya kàlàntarãyaphalasàdhanatvàsaübhavaþ  |
yajamànasamavetasvasaüskàradvàreõa tatsaübhavàt  |
kathaü bhàvayedityaü÷àrpakàþ prayàjàdividhayaþ  |
tasmàdayamarthaþ -jyotiùñomayàgena tatkàmaþ svargaü bhàvayediti  |
anayoþ pakùayorya àtmanaþ svaråpàvasthitilakùaõo mokùaþ so 'pi karmaõaiva labhyaþ  |
katham  |
pratiùiddhàni kàmyànyapi karmàõyakurvataþ puõyapàpàtmakanimittàbhàvànnaimittikordhvàdhomadhyalokagativihãnasya pratyavàyaparihàràrthaü  |
nityanaimittikàni cànutiùñhataþ pràcãnàni ÷ubhà÷ubhakarmàõi ca phalabhogena kùapayata÷ca yajamànasyàyatnato j¤ànamantareõaiva svaråpàvasthitirbhavatãti  |
syàdetat  |
gurukumàrayorasarvaj¤atve sarvaj¤atve và nirã÷varaü vi÷vamiti vacanamavi÷vàsyam  |
àdye alpaj¤a(tva?)vàvayatvàdantye vipralambhakavàkyatvàcca  |
yaþ sarvaj¤aþ sa eve÷vara ityaupaniùadairàsthitatvàt  |
evaü tà(bhyàmu)pàsitayorjaimini÷abarasvàminorapi vacanamavi÷vàsyameva  |
#<[page 037]>#
atha taistàrkikàbhimata ã÷vara eva nirasto nopaniùadabhimataþ kùetraj¤asvaråpabhåta iti cet  |
tanna  |
'karmaiva dehinàmiùñàniùñaphala(daü) ne÷vara iti vadatàü vedasya dharmaikaniùñhato càbhyupagacchatàü kùetraj¤asvaråpasye÷varasyàki¤citkaratvàt, pramàõapratipannatvàbhàvàcca  |
anumànapramàõakatvaü ca parame÷varasya svaireva nirastamàgamasya dharmaikaparatvaü ca sàdhitamiti kiüpramàõakaþ syàt  |
svaråpàvasthànalakùaõo yo mokùa uktaþ, tatràpi kimàtmà pràk svaråpàvasthitaþ , kiüvà na  |
àdye na mokùasya karmasàdhyatvam, utpattyàptivikçtisaüskàràtmakatvàt karmaphalasya siddhasya cotpattyàdyasaübhavàt  |
nàpi dvitãyaþ  |
pràgavidyamànasya råpasya svaråpatvànirvàhàt  |
avyabhicàriråpaü hi svaråpaü bhàùyate  |
karmasàdhyatve mokùasya nityapuruùàrthatà ca na syàt, yat kçtakaü tadanityamiti nyàyàt  |
jaóàtmavàde kaivalyasya ÷ånyakalpatà càparihàryà pàùàõakalpatà vàstheyà  |
yat punardravyabodhasvaråpa àtmeti  |
tadapyasat  |
bodhàbodhayorabhedàbhyupagame sadasadàdiùvapyaikyaprasakto j¤ànasyànuvyavasàyaj¤ànagamyatvaü càyuktam  |
j¤eyaü ca tad j¤ànaü ceti virodhàt  |
anuvyavasàyaj¤ànasya svasiddhàvanyànapekùatve pårvaj¤ànasyàpi tathàtvasaübhavàt  |
#<[page 038]>#
àtmanyapyasiddhasya j¤ànasyàrthaprakà÷akatve arthasya j¤ànaprakà÷akatàpi syàd, avi÷eùàt  |
ataþ sarvaj¤ànànàü svaprakà÷atvamàstheyam  |
teùàü ca buddhivçttivi÷eùatvena jaóatvànna svataþ prakà÷àtmakatà saïgacchata iti cidàtmasànnidhyàdeva tathàtvamàstheyam  |
''tameva bhàntamanubhàti sarvaü tasya bhàsà sarvamidaü vibhàti'' iti ÷ruteþ  |
yat punarbhedasya bhedidharmatvamàdàya svaparanirvàhakatvenànavasthàdoùanirasanaü, tadapyacàru  |
råparasàdãnàü dharmàõàü dharmibhyo 'nyonyata÷ca bhedàsiddheþ  |
na khalu dharmàõàü dharmàntarà÷rayatvaü sambhavatãti  |
ki¤ca sarvavastånàü bhedo nàmaikaþ, kiü vànekaþ  |
eko 'pi kiü jaóaþ kiü vàjaóaþ  |
àdyenàjaóa àtmanyasau sambhavati  |
dç÷i dç÷yànvayàyogàt  |
dvitãye tvàtmana eva bheda÷abdàrthatàpattiþ, ekasya sarvagatasyàjaóasya vastunastallakùaõatvàt  |
acetana÷cet sa kiü bhedàntaramapekùate , kiü vànàpekùate  |
apekùate cedanavasthà  |
nàpekùate ced bhedamanapekùyaiva bhedino 'pyane(kà?ke)syurbhedavat  |
tasmàt svaråpatvena dharmatvena và bhedo na nirvoóhuü ÷akyaþ ÷akreõàpãti  |
kathaü cetanàcetanaprapa¤casya bhedaþ  |
kathaü và jãve÷varabhedaþ  |
tasmàtkarmamãmàüsakamatamapi ÷reyaskàmairnopàdeyamiti brahmavàdimatamavatàryate  |
brahmavàdino 'pi dvividhàþ  |
aupaniùadàþ pauràõikà÷ca  |
aupaniùadà api dvividhàþ saguõabrahmapradhànà nirguõabrahmapradhànà÷ceti  |
#<[page 039]>#
tatra saguõabrahmapradhànà ràmànujàdayaþ  |
nirguõabrahmapradhànà àcàryabhagavatpàdàdayaþ  |

%<saguõabrahmavàdimataniråpaõam  |>%
teùu saguõaniùñhànàü jãve÷varajagadbhedaþ satya eva  |
tannidànabhåtà màyàpi bhagavacchaktitvàt satyaiva  |
satastilàdeþ ÷aktãnàü sadbhàvadar÷anàt  |
aghañitaghañayitçtvena tasyàü màyàtvavyavahàraþ , nàvastutvàt  |
'indro màyàbhiþ pururåpa ãyate' iti ÷rutestasyàþ pratijãvaü bheda÷càstãti yuge yuge mumukùavo jãvà vàsudevasaïkarùaõapradyumnàniruddhàkhyacaturvyåhàtmano bhagavataþ ÷ravaõakãrtenadhyànapåjanàni bhakti÷raddhàpårvamanutiùñhanto bhagavatprasàdena janmàdisaüsàrakartrãü tanmàyàmatilaïghya sevànuråpaü sàlokyasàråpyasàmãpyasàyujyalakùaõaü mokùamicchanti  |
bhagavatprasàda÷ånyàstu tanmàyàvyàmohità iha saüsarantãti siddhàntasaïgrahaþ  |
yathoktaü ÷àrãrakasaïgrahakçdbhiþ -
\<aj¤ànãni bahånyasaükhyavapuùo jãvànmumukùånapi j¤ànàj¤ànasamà÷rayàdanuyugaü teùàü ca niþ÷reyasam  /
màyàmã÷varasaübhayàdanugamàt sasàrasaüvardhinãü keciddevanighàtavighnamanasaþ saücakruralpa÷rutàþ"  //>/
iti  |
#<[page 040]>#
daivanighàtanighnamanaso 'lpa÷rutà iti tanmatasyàvastubhåtajagajjãve÷abhràntimålatvenopekùaõãyatvamabhihitamabhiyuktaiþ  |

%<nirguõabrahmavàdimataniråpaõam  |>%
nirguõabrahmapradhànànà÷aïkarabhagavatpàdàdãnàmaupaniùadànàü pauràõikànàü ca ùaóvidhàùñavidhapramàõavàdinàü paramàrthataþ saccidànandabrahmaikameva tattvam  |
tacca na mànàntaragatam  |
pramàtçpramàõaprameyàtmakasya vi÷vasya tasmin kalpitatvena tataþ pçthagasattvàt, svato jaóatvena tadadhãnaprakà÷atvàcca  |
tadabhàvo 'pi na cidàtmànamanà÷ritya prakà÷eta, aprakà÷asvabhàvatvàt  |
kiü punarbhàvà ghañapañàdayaþ, àtmaiva ced vastu  |
yadi ca so- 'khaõóàtmà, kuto jagajjãve÷varàtmakaü dvaitamavabhàsate  |
sa cenna vastu, na caikassaþ, kutastaràü vi÷vaü bhàseta  |
na khalvekaü svaprakà÷aü ca tattvamanapekùyànekàtmakasya jaóasya vi÷vasya siddhiþ sàdhayituü ÷akyate  |
dvaitasya cedekàntato 'sattvaü, tarhi kutaþ sattvapratibhàsaþ  |
adhiùñhànasattayeti bråmaþ  |
yathà ÷uktisattayà rajatasattvapra(tã?)tibhàsaþ  |
sà hi idami sitabhàsvaravastumàtratvena j¤àtàpi svena råpeõàj¤àtà satã rajatànubhavasaüskàravataþ puüsaþ svàvidyàvijçmbhitarajatàbhàsàtmanà bhàsate  |
evamàtmàpyahamiti prakà÷adravyamàtratvena j¤àyamàno 'pi saccidànandàtmakena svena råpeõàj¤àtaþ sannàtmàvidyàvijçmbhitajagajjãve÷varàtmakaü bhedaprapa¤camàtmani pa÷yatãti  |
#<[page 041]>#
asmin pakùe 'pi vyavahàrada÷àyàü dçg dç÷ya÷ceti dvau padàrthau  |
tatra dç÷yaü màyà  |
dçk tadadhiùñhàtà puruùaþ  |
màyà ca na satã, sata àtmano 'nyatvàt, ÷uktiråpyavanmithyàbhåtajagannidànatvàt, adhiùñhànatasvaj¤ànabàdhyatvàcca  |
nàpyasatã, vi÷vanidànatvàd, màmahaü na jànàmãtyaparokùatvàcca  |
nàpi sadasatã, sattvàsattvayoranyonyaniùedharåpatvenaikàdhikaraõyàsambhavàt  |
pari÷eùàdanirvacenãyetyàyàtam  |
sà ca nàtmano bhinnà  |
anupalabdhiprasaïgàd, atyantàsattvàpatte÷ca  |
nàpyabhinnà  |
jaóàjaóayoraikàtmyàyogàt  |
nàpi bhinnàbhinnà, bhedàbhedayoþ parasparaniùedhàtmanoravivàdamekatra vartanànupapatteþ  |
na sàvayavà, kàryatvàpatteþ  |
na niravayavà, vi÷vapariõàmitvàt  |
nacobhayaråpà, virodhàt  |
tasmàdavicàritaramaõãyà kàcit paramàsmanaþ ÷aktireva màyà  |
sà ca triguõamayã  |
sattvarajastamàüsi guõàþ  |
tathàtvaü ca màyàyàstatkàrye jagati sukhaduþkhamohamayatvadar÷anàcchru÷ca  |
iyameva kvacidavidyeti kvacit prakçtiriti kvacidakùaramiti kvacicchaktiriti kvacinmoha iti cocyate  |
(tadvata àtmanaþ sakà÷àdàkà÷àdãni pa¤ca bhåtàni tebhya÷cidàtmàdhiùñhitebhyaþ samaùñivyaùñi÷arãràõi cotpadyanta iti vedàntinaþ  |
pauràõikàstu dvaitasya càdhiùñhànasattayeva ÷abdapratibhàsaþ, yathà rajatasya  |
#<[page 042]>#
asmin pakùe vyavahàrada÷àyàü dçg dç÷yaü ceti dvau padàrthau  |
dç÷yaü màyà  |
dçk puruùaþ  |
avicàritaramaõãyà paramàtmanaþ ÷aktireva màyà  |
?)sà ca triguõamayã ekà ca 'ajàmekàmityàdi÷ruteþ  |
'indro màyàbhi'riti tadbahutva÷ravaõaü càvayavabhedàdeva  |
iyamevàvidyàdi÷abdairabhidhãyate  |
tadvata àtmana àkà÷àdãni jàyante  |
tebhyaþ samaùñivyaùñiråpàõi ÷arãràõi cotpadyanta iti vedàntinaþ  |

%<pauràõikamataniråpaõam  |>%
pauràõikàstu màyà÷abalàt paramàtmano mahàn  |
mahato 'haükàraþ  |
sa ca dravyaj¤ànakriyà÷aktibhedena triråpaþ  |
tatra dravya÷aktestàmasàhaükàràcchabdàditanmàtràõyàkà÷àdibhåtàni ca jàyante  |
j¤àna÷akteþ sàttvikàhaükàràd digàdicaturda÷akaraõadevatà antaþkaraõàni ca jàyante  |
kriyà÷akte ràjasàhaïkàràcchrotràdãni vàgàdãni ca jàyante  |
tànyetàni mahadàdyavanyantàni màyàvinà puruùeõa preritànyanyonyaü militvà haimaü brahmàõóamàrabhante  |
tatra ca caturda÷a bhuvanàni carturvidha÷arãràõi ca bhavantãti, teùu ca deheùu sarvanidànabhåta÷cidàtmà sàkùitvenàbhimànitvena pravi÷ati  |
sàkùã parame÷varaþ  |
abhimànã jãvaþ, 'dvà suparõe'tyãdi÷ruteþ, 'ã÷varaþ sarvabhåtànàm' ityàdismçte÷ca  |
evaü cànayoþ pakùayorbhåtabhautikalakùaõaü màyàkàryaü prameyam  |
pratyakùàdãni ùaóaùñau và pramàõàni  |
#<[page 043]>#
jãvaþ pramàtà  |
sa pratyakùànumànagamyaþ pratikùetraü màyayà bhinnaþ  |
parame÷varastarkàparaparyàyànumànasahakçta÷rutipramàõato nitya÷uddhabuddhamuktasvabhàvaþ sarvaj¤aþ sarva÷aktirguõatrayàtmikayà màyayà vi÷vasçùñisthitisaühàratirobhàvànugrahalakùaõaiþ pa¤cavidhaþ kçtyaiþ svàtmanyeva viharati  |
sarvakùetreùveka eva sthitaþ san sarvànkùetraj¤ànniyamayati ca  |
na caikasmin niyàmyaniyàmakabhàvàsaübhavaþ  |
màyãyabhedà÷rayeõa tatsaübhavàt  |
evaü dvaitaprapa¤caþ sarvo màyàmayaþ  |
advitãyaü brahmaiva paramàrthato 'sti  |
anayormatayorbandhasyàvidyànibandhanatvàt tannivçttireva mokùaþ  |
sa ca 'àtmà và are draùñavyaþ' ityàdi÷rutyà àtmadar÷anamanådya tatsàdhanatvena ÷ravaõàdividhànàd, vedànta÷ravaõàdi kurvato vivekàdisàdhanasampannasya puüso bhagavaccaritra÷ravaõàdibhiþ pari÷odhitàntaþkaraõasyàhaü brahmàsmãti jãvaparaikyasàkùàdbodhe sati sidhyedityakhilamanàvilam  ||