Yuktidipika, a commentary on ýÓvarak­«ïa's SÃækhyakÃrikà Based on the ed. by Shiv Kumar and D.N. Bhargava (2 vols., Delhi 1990-1992) Input by Dhaval Patel #<...># = BOLD for ýÓvarak­«ïa's kÃrikÃs: "#< .......... // ISk_nn //>#" %<...>% = ITALICS for commentator's references to ýÓvarak­«ïa's kÃrikÃs: "(%%)" ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdiac.pdf and http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdias.pdf For further information see: http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil.htm ___________________________________________________________________ yuktidÅpikà // vÅtÃvÅtavi«Ãïasya pak«atÃvanasevina÷ / pravÃdÃ÷ sÃækhyakariïa÷ sallakÅ«aæ¬abhaÇgurÃ÷ // 1 // ­«aye paramÃyÃrkamarÅcisamatejase / saæsÃragahanamadhvÃntasÆryÃya gurave nama÷ // 2 // tattvaæ jij¤ÃsamÃnÃya viprÃyÃsuraye muni÷ / taduvÃca mahattantraæ du÷khatrayaniv­ttaye // 3 // na tasyÃdhigama÷ Óakya÷ kartuæ var«aÓatairapi / bhÆyastvÃditi saæcintya munibhi÷ sÆk«mabuddhibhi÷ // 4 // granthenÃlpena saæk«ipya tadÃr«amanuÓÃsanam / nibaddhamamalapraj¤ai÷ Ói«yÃïÃæ hitakÃmyayà // 5 // pratipak«Ã÷ punastasya puru«eÓÃïuvÃdina÷ / vainÃÓikÃ÷ prÃk­tikà vikÃrapuru«Ãstathà // 6 // te«ÃmicchÃvighÃtÃrthamÃcÃryai÷ sÆk«mabuddhibhi÷ / racitÃ÷ sve«u tantre«u vi«amÃstarkagahvarÃ÷ // 7 // Ói«yairduravagÃhÃste tattvÃrthabhrÃntabuddhibhi÷ / tasmÃdÅÓvarak­«ïena saæk«iptÃrthamidaæ k­tam // 8 // saptatyÃkhyaæ prakaraïaæ sakalaæ ÓÃstrameva và / yasmÃt sarvapadÃrthÃnÃmiha vyÃkhyà kari«yate // 9 // pradhÃnÃstitvamekatvamarthavattvamathÃnyatà / pÃrÃrthya¤ca tathÃnaikyaæ viyogo yoga eva ca // 10 // Óe«av­ttirakart­tvaæ cÆlikÃrthÃ÷ sm­tà daÓa / viparyaya÷ pa¤cavidhastathoktà nava tu«Âaya÷ // 11 // karaïÃnÃmasÃmarthyama«ÂÃviæÓatidhà matam / iti «a«Âi÷ padÃrthÃnÃma«ÂÃbhi÷ saha siddhibhi÷ // 12 // yathÃkramaæ lak«aïata÷ kÃrtsnyenehÃbhidhÃsyate / tasmÃdata÷ ÓÃstramidamalaæ nÃnÃtvasiddhaye // 13 // alpagranthamanalpÃrthaæ sarvaistantraguïairyutam / pÃramar«asya tantrasya bimbamÃdarÓagaæ yathà // 14 // tasya vyÃkhyÃæ kari«yÃmi yathÃnyÃyopapattaye / kÃruïyÃdapyayuktÃæ tÃæ pratig­hïantu sÆraya÷ // 15 // Ãha, kari«yati bhavÃn vyÃkhyÃm / idaæ tvÃdÃvupanyastaæ sarvaistantraguïairyutamidaæ tantramiti / ke tantraguïÃ÷, kiyanto veti ? ucyate - sÆtrapramÃïÃvayavopapattiranyÆnatà saæÓayanirïayokti÷ / uddeÓanirdeÓamanukramaÓca saæj¤opadeÓÃviha tantrasampat // sÆtrÃïi ca pramÃïÃni ca avayavÃÓca, sÆtrapramÃïÃvayavÃ÷ / te«Ãm upapatti÷ sÆtrapramÃïÃvayavopapatti÷ / upapatti÷ sambhava ityanarthÃntaram / ananyo 'rtho 'narthÃntaram / upapattiÓabda÷ pratyekaæ parisamÃpyate sÆtropapattirityÃdi / Ãha, lak«aïopetasÆtropapattiriti vaktavyam / itarathà hi alak«aïopetasyÃpi sÆtrasya tantrÃÇgabhÃva÷ syÃditi / ucyate na, nÃntarÅyakatvÃt / na hyantareïa lak«aïopetatvaæ sÆtratvam / ato na vaktavyametaditi / Ãha, atha sÆtramiti kasmÃt ? ucyate- sÆcanÃt sÆtram / sÆcayati tÃæstÃnarthaviÓe«Ãniti sÆtram / tadyathÃ- kÃraïamastyavyaktam (%%), bhedÃnÃæ parimÃïÃditi (%%) / atra pratij¤ÃhetÆ kaïÂhoktau / tayorupayogi d­«ÂÃntaæ sÃdhyasiddhaye samarthamiti k­tvà mÆlaÓakalÃdayo 'trÃntaranabhihità apyetasmÃdavasÅyante / athavà bhik«orupasaæh­tabahi«karaïÃnta÷karaïasya te«u te«vatÅndriye«u api pradhÃnÃdi«varthe«u buddhiæ sÆcayatÅti sÆtram / athavÃ, sauk«myÃttadanupalabdhiriti (%%) sÆtram / tadyathÃ- alpÃk«aramasandigdhaæ sÃravadviÓvatomukham / astobhamanavadyaæ ca sÆtraæ sÆtravido vidu÷ // astobhamapunaruktamityartha÷ / tathà labhÆni sÆcitÃrthÃni svalpÃk«arapadÃni ca / sarvata÷ sÃrabhÆtÃni sÆtrÃïyÃhurmanÅ«iïa÷ // pramÃïÃni ca pratyak«ÃdÅni, tÃnyuttaratra vak«yati 'd­«ÂamanumÃnamÃptavacanaæ ca' (%%), 'prativi«ayÃdhyavasÃyo d­«ÂamityÃdi' (%%) / avayavÃ÷ punarjij¤ÃsÃdaya÷, pratij¤ÃdayaÓca / tatra jij¤ÃsÃdayo vyÃkhyÃÇgam / pratij¤Ãdaya÷ parapratyÃyanÃÇgam /tÃnuttaratra vak«yÃma÷ / Ãha, avayavÃnabhidhÃnamupadeÓÃt / na hi tathà pratyak«ÃdÅni pramÃïÃnyupadi«ÂÃni tathà avayavà upadi«ÂÃ÷ / tasmÃdavayavopapattirityetadasat / bhëyakÃraprÃmÃïyÃdado«a iti cet syÃnmatam / yadyapi sÆtrakÃreïÃvayavopadeÓo na k­tastathÃpi bhëyakÃrÃ÷ kecide«Ãæ saægrahaæ cakru÷ / te ca na÷ pramÃïam / tasmÃdyukatamavayavopapattiriti / etaccÃyuktam / kasmÃt ? utsÆtratvÃt / nahyutsÆtraæ vyÃcak«Ãïà bhëyakÃrÃ÷ pramÃïaæ bhavanti / tathà caitadutsÆtritamiti / ucyate, na / liÇgÃt / naitadyuktamanupadeÓÃnna santi jij¤ÃsÃdaya÷ / kintarhyanupadi«Âamapye«Ãmastitvaæ liÇgÃt pratipadyÃmahe yadayamÃcÃryo du÷khatrayÃbhighÃtÃjjij¤Ãsà tadapaghÃtake hetÃviti (%%) jij¤ÃsÃprayojanamÃca«Âe / kÃraïamastyavyaktamiti (%%) pratij¤Ãæ karoti / bhedÃnÃæ parimÃïÃditi (%%) hetumupadiÓati / naÂavad vyavati«Âhate liÇgamiti (%%) d­«ÂÃntaæ dyotayati / k«Årasya yathà tathà prav­tti÷ pradhÃnastyetyupasaæharati (%%) / tasmÃt trividhaæ karaïaæ dvÃrÅti (%%) nigamayati / na cÃnabhipretairÃcÃryÃïÃæ ÓÃstre vyavahÃro lak«yate / tena vayaæ liÇgÃtpratipadyÃmahe santi jij¤ÃsÃdayo 'vayavÃ÷ ÓÃstra iti / Ãha, satÃmanupadeÓe prayojanavacanam / evaæ cenmanyase- santi jij¤ÃsÃdayo 'vayavÃ÷, ÓÃstre te«ÃmanupadeÓe prayojanaæ vaktavyam- amu«mÃddhetorÃcÃryeïa nopadiÓyante, santi ca te iti / ucyate, pramÃïÃntarbhÃvÃt / pramÃïe«vantarbhÃva e«Ãmityayamupadi«Âo heturasmÃbhi÷ / anumÃnÃÇgaæ hi jij¤ÃsÃdaya÷, tasmÃttadantarbhÆtÃste iti na p­thagupadiÓyante / ki¤ca, tantrÃntarokte÷ / tantrÃntare«u hi vindhyavÃsiprabh­tirÃcÃryairupadi«ÂÃ÷ / pramÃïaæ ca naste ÃcÃryà ityataÓcÃnupadeÓo jij¤ÃsÃdÅnÃmiti / Ãha na, pramÃïÃnupadeÓaprasaægÃt / yadi ca tantrÃntaropadeÓÃdevÃvayavÃnÃmanupadeÓa÷, pratyak«ÃdÅnyapi ca tantrÃntare«ÆpadiÓyante / ÓrotrÃdiv­tti÷ pratyak«am / sambandhÃdekasmÃcche«asiddhiranumÃnam / yo yatrÃbhiyukta÷ karmaïi cÃdu«Âassa tatrÃptastasyopadeÓa Ãptavacanamiti te«ÃmapyanupadeÓaprasaÇga÷ / atha sati tantrÃntaropadeÓe pramÃïÃnyupadiÓyante nÃvayavà iti, nanvetadicchÃmÃtramiti / ucyate, pÆrva eva tarhi parihÃro 'stu / athavà punarastu tantrÃntarokterityayamapi parihÃra÷ / yattÆktaæ pramÃïÃnupadeÓaprasaÇga iti atra brÆma÷- ayuktametat / kasmÃt ? prayojanavatÃmupadeÓasyÃdo«atvÃt / anupadeÓo hi prayojanavataÓcodyata iti yuktametat / upadeÓameva tu sado«a iti k­tvà ka÷ pratyÃcak«Åta ? tasmÃnna ki¤cidetat / ki¤cÃnyat, pradhÃnopadeÓe guïabhÆtÃntarbhÃvasiddhe÷ / tadyathÃ, tak«ïuhi caitra ityukte yÃvadbhissÃdhanaviÓe«airvinà tak«aïaæ nopapadyate sarvÃstÃæÓcaitra upÃdatte / tathà pratyak«Ãdi«u pramÃïe«Æpadi«Âe«u yaire«ÃmavinÃbhÃva÷ sarvÃïi tÃnyupÃdÃsyÃmahe / ki¤cÃnyÃt, anyatrÃpi tadanu«ÂhÃnÃt / na kevalamiha, anyatrÃpyayamÃcÃrya÷ pradhÃnÃmevopadeÓaæ karoti / tadaÇgabhÆtÃstu tadupadeÓÃdeva pratÅyante / tadyathÃ, kÃraïamastyavyaktam (%%) bhedÃnÃæ parimÃïÃditi (%%) / itarathà hi d­«ÂÃntÃbhÃvÃdasÃdhanametatsyÃt / paÓyati tvÃcÃryo nÃd­«ÂÃntaæ sÃdhanaæ sÃdhyamÃpnotÅti k­tvà pratipÃdakÃ÷ pratipÃdanakÃle tantrÃntaropadi«ÂÃnapi mÆlaÓakalÃdÅnÃk«epsyanti iti / ki¤cÃnyat, anumÃne bhÆtavadupadeÓÃt / ataÓcaitadevaæ yadayamÃcÃryastrividhamanumÃnamÃkhyÃtamiti (%%) bravÅti / kathaæ k­tvà j¤Ãpakam? ÃkhyÃtasya hi pratyÃmnÃye bhÆtavÃcinà ÓabdenopadeÓo bhavati / na cÃnena pÆrvaæ trividhamanumÃnamÃkhyÃtam / ÃkhyÃtamiti cet, na tadÃkhyÃtaæ kvaciditi Óakyaæ pratipÃdayitum / so 'yamanÃkhyÃyÃpi yadbhÆtavÃcinaæ ÓabdamupÃdatte tajj¤ÃpayatyÃcÃryastantrÃntarakl­ptÃnÃmapÅha sanniveÓo 'ÇgÅkriyate / kimetasya j¤Ãpane prayojanam ? tantrÃntaropadi«Âo 'pi karmayonÅnÃm prÃïabhedÃdÅnÃæ ca lak«aïopadeÓassaæg­hÅto bhavatÅti siddhaæ tantrÃntaropadeÓÃdavayavÃnupadeÓa÷ / tasmÃtsÆktamevÃvayavopapattiriti / anyÆnatà / padÃrthakÃrtsnyamaÓe«atÃnyÆnatetyabhidhÅyate / padÃrthÃÓca daÓa cÆlikÃrthÃ÷, paæcÃÓatpratyayÃ÷ / tatrÃstitvamekatvaæ paæcabhirvÅtai÷ siddham / arthavattvaæ kÃryakÃraïabhÃva÷ / pÃrÃrthyaæ saæhatyakÃriïÃæ parÃrthatvÃt / ata evÃnyatvam / cetanÃÓakterguïatrayÃjjanmamaraïakaraïÃnÃmityevamÃdibhi÷ puru«abahutvam / puru«asya darÓanÃrtha iti saæyoga÷ / prÃpte ÓarÅrabhede iti viyoga÷ / samyagj¤ÃnÃdhigamÃditi Óe«av­tti÷ / tasmÃcca viparyÃsÃditi puru«asyÃkart­tvamityete daÓa cÆlikÃrthÃ÷ / pa¤ca viparyayabhedà bhavantyaÓaktiÓca karaïavaikalyÃt / a«ÂÃviæÓatibhedà tu«ÂirnavadhëÂadhà siddhi÷ // (%%) iti pa¤cÃÓatpratyayÃ÷ / sai«Ã «a«Âi÷ padÃrthÃnÃm / tadupapattiranyÆnatà / saæÓayanirïayokti÷ / saæÓayaÓca nirïayaÓca tau saæÓayanirïayau tayoruktissaæÓayanirïayokti÷ / sÃmÃnyÃbhidhÃnaæ saæÓaya÷ / tadyathà mahadÃdi tacca kÃryaæ prak­tivirÆpaæ sarÆpaæ cetyukte (%%) saæÓayo bhavati kena dharmeïa kÃryaæ prak­tivirÆpaæ kena và sarÆpamiti / viÓe«ÃbhidhÃnaæ nirïaya÷ / sa ca dvividha÷, Óabdato 'rthataÓca / ÓabdastÃvat yathà hetumadÃdibhi÷ kÃryaæ prak­tivirÆpam, traiguïyÃdibhi÷ prak­tisarÆpamiti / arthatastat yathà tebhyo bhÆtÃni pa¤ca pa¤cabhya÷, ete sm­tà viÓe«Ã÷ (%%) / kiæ kÃraïam ? yasmÃt ÓÃntà ghorÃÓca mƬhÃÓca (%%) / aÓÃntaghoramƬhatvÃttanmÃtrÃïyaviÓe«Ã÷ / uddeÓanirdeÓam / uddeÓaÓca nirdeÓaÓca uddeÓanirdeÓam / sarvo dvandvo vibhëayaikavadbhavati iti dvandvaikavadbhÃva÷ / saÇk«epavacanamuddeÓa÷ / tadyathÃ, e«a pratyayasargo viparyayÃÓaktitu«ÂisiddhyÃkhya÷ (%%) / vistaravacanaæ nirdeÓa÷ / tadyathÃ, pa¤ca viparyayabhedà bhavanti (%%) bhedastamaso '«Âavidha (%%) ityÃdi÷ / anukramaÓca- padÃrthÃnÃmÃnupÆrvyà sanniveÓopadeÓo 'nukrama÷, tadyathà - 'prak­termahÃæstato 'haækÃrastasmÃd gaïaÓca «o¬aÓaka÷' (%%) ityantena / saæj¤opadeÓau / saæj¤ipratyÃyanÃrtha÷ Óabda÷ saæj¤Ã / sà ca dvividhà / arthanibandhanÃ, svarÆpanibandhanà ca / tatrÃrthanibandhanÃrthavaÓenÃrthakriyÃpek«Ã / jÃtyÃdyarthasvarÆpÃntarbhÃvÅ yathÃrthastathÃbhÆtameva saæj¤inaæ pratyÃyati / tadyathà pÃcako lÃvaka iti / svarÆpanibandhanà puna÷ saæj¤ipratyÃyanopÃyamÃtram / svarÆpamÃtropakÃriïÅ vinÃvayavÃrthaæ samayavaÓÃdatathÃbhÆtamapi saæj¤inaæ pratyÃyati / tadyathÃ, gajakarïo 'Óvakarïa iti / prayatnato bhagavata÷ paramar«erÃr«eïa j¤Ãnena sarvatattvÃnÃæ svarÆpamupalabhya saæj¤Ãæ vidadhato nÃsti svarÆpanibandhana÷ Óabda÷ / tadyathÃ, pradhÅyante 'tra vikÃrà iti pradhÃnam, puri Óeta iti puru«a ityÃdi / tanmatÃnusÃriïÃmapyÃcÃryÃïÃæ tÃbhireva saævyavahÃrÃnnÃstyapÆrvasaæj¤ÃvidhÃnaæ pratyÃdara÷ / upadeÓa÷ / itikartavyatÃ, phalasamÃkhyÃnamupadeÓa÷ / tadyathÃ, evaæ tattvÃbhayasÃnnÃsmi na me nÃhamityapariÓe«am / aviparyayÃdviÓuddhaæ kevalamutpadyate j¤Ãnam // (%%) ete sÆtropapattyÃdayastantraguïÃ÷ / iti karaïaæ prakÃrÃrtham / evamprakÃrà anye 'pi dra«ÂavyÃ÷ / tadyathÃ, utsargo 'pavÃdo 'tideÓa ityÃdi÷ / tatrotsarga÷ prak­tivirÆpaæ (%%) vyaktam, sarÆpaæ (%%) cetyapavÃda÷ / tathà tadviparÅta (%%) ityutsarga÷, tathà ca pumÃn (%%) ityapavÃda÷ / sÃmÃnyamacetanaæ prasavadharmi vyaktaæ, tathà pradhÃnam (%%) ityatideÓa÷ / ityevamanyà api tantrayuktaya÷ Óakyà iha pradarÓayitum / atiprasaÇgastu prak­taæ tirodadhÃtÅti nivartyate / siddhaæ tantrayuktÅnÃæ sambandhopapattestantramidamiti / ki¤ca tantrÃntarÃvirodhÃt / yadi khalvapÅdamapi prakaraïaæ syÃt tantrÃntare pÃta¤jalapa¤cÃdhikaraïavÃr«agaïaprabh­tÅnÃmanyatamasya Óe«abhÆtaæ syÃt / taiÓcÃpyavirodhastatra tatreti vak«yÃma÷ / pÆrvatantraÓe«abhÃvÃditi cet, tulyam / etÃnyapi pÆrvatantraÓe«abhÆtÃni, te«Ãmapi prakaraïatvaprasaÇga÷ / atha matam- sakalapadÃrthasaægrahÃttantrÃntarÃïyetÃni, evamihÃpi sakalapadÃrthasaægrahÃttantrÃntaratvamabhyupagantavyam / tasmÃdyuktametattantramidam / ityupodghÃta÷ // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 1 ---------------------------------------------------------------------- Ãha, kiæguïaviÓi«ÂÃya Ói«yÃya punaridaæ tantraæ vyÃkhyeyamiti / ucyate- jij¤Ãsave matimate mÅmÃæsakÃyÃrthine 'bhyupagatÃya Ói«yÃya vyÃkhyeyaæ ÓÃstram / kasmÃt ? paramar«iprÃmÃïyÃt / yasmÃd bhagavÃn viÓvÃgraja÷ paramar«irbhagavadÃsurerjij¤ÃsÃmupalabhyottaraguïaviÓe«asampadaæ ca vyÃkhyÃtavÃn / raja eva du÷khaæ tannirÃkari«ïorviveko 'yaæ, sattvÃt / sattvaæ cÃsmÃnnÃnetyevamÃdinà vacanapratipÃdyo 'yamartho mahadbhiÓcokta÷ / tasmÃdrajodu÷khopaghÃtopaghÃtakajij¤Ãso÷ sattvÃddharmÃdikuÓalamÆlavipÃkotpitsordu÷khatrayaniv­ttaya idaæ ÓÃstraæ prav­ttam / tadarthÃtpariïamate Ói«yasyeti / kathaæ nÃma Ói«yasya ni÷Óreyasena yoga÷ syÃdityevamarthamidaæ vyÃkhyÃnaæ kriyata iti / Ãha, yaduktaæ jij¤Ãsave vyÃkhyÃnaæ kartavyamiti tatra kuta÷ punariyaæ jij¤Ãsà kasmin vÃrthe bhavatÅti ? ucyate - yattÃvaduktaæ kuta÷ punariyaæ jij¤Ãsà bhavatÅtyatra brÆma÷ ## du÷khaæ raja ityanarthÃntaram / du÷khayatÅti du÷khaæ bhavatÅti / trayamiti saækhyÃpadaæ sarvadravyavi«ayaæ, du÷khaÓabdena viÓi«yate / prÃdhÃnyÃcca vyatiriktabuddhyà g­hyamÃïaæ sambandhitvÃdÃdhÃrasya bhedanibandhanÃyÃ÷ «a«Âhyà nimittattvaæ pratipadyate- du÷khÃnÃæ trayaæ du÷khatrayam / abhihanyate 'nenetyabhighÃta÷ / ka÷ punarayamabhighÃto nÃma ? ucyate- yo 'sÃvuparyuktadu÷khatrayeïÃnta÷karaïena cetanÃÓakterabhisambandha÷ / tasmÃddu÷khatrayÃbhighÃtÃjjij¤Ãsà / yaduktaæ kasminnarthe bhavatÅti tatrÃha- ## apahantÅtyapaghÃtaka÷, tasyÃpaghÃtakastadapaghÃtaka÷ / Ãha, tadapaghÃtake iti samÃsÃnupapatti÷, prati«edhÃt / kartari yau t­jakau tÃbhyÃæ saha «a«ÂhÅ na samasyate / tasmÃttasyÃpaghÃtaka iti vaktavyam / ucyate- na, ÓÃstre darÓanÃt / "tatprayojako hetuÓca" iti ÓÃstre d­«Âa÷ prayoga÷ / padakÃraÓcÃha- jÃtivÃcakatvÃt / tathà kadÃcidguïo guïaviÓe«o bhavati, kadÃcidguïinà guïo viÓi«yata iti cÆrïikÃrasya prayoga÷ tasmadanavadyametat / ayaæ tu piï¬Ãrtha÷ / trividhena du÷khenÃbhihato brÃhmaïastadapaghÃtakaæ hetuæ jij¤Ãsate / ko nÃmÃsau hetu÷ syÃdyo du÷khatrayamabhihanyÃditi / Ãha, du÷khaÓabdÃvacanamÃdÃvamaÇgalÃrthatvÃt / maÇgalÃdÅni hi ÓÃstrÃïi prathante vÅrapuru«Ãïi ca bhavanti, adhyetÃraÓca maægalenÃbhihatasaæskÃrÃ÷ ÓÃstrÃrthÃnÃsu pratipadyante / du÷khamityayaæ cÃmaÇgalÃrtha÷ Óabda÷, tasmÃnnÃrabdhavya÷ ÓÃstrÃdÃviti / ucyate na, vÃkyasyÃrthe prayogÃt padasyÃnarthakyÃdamaÇgalÃrthatvÃnupapatti÷ / vÃkyamarthapratyÃyanÃrthaæ prayujyate, viÓi«ÂÃrthÃbhidhÃnÃt / na padam / tathà hi padÃrthavyatirekeïa viÓi«Âa eva vÃkyÃrtha÷ pratÅyate, kevalaæ tu padaæ sÃmÃnyÃrthÃdapracyutaæ viÓi«ÂÃrthÃbhidhÃnÃsamartham / ataeva na vivak«itÃrthapratyÃyanayogyatayopÃdÅyate / tadyathÃ- devadattetyayaæ Óabda÷ kart­vÃcakatvenopÃtta÷, sarvakriyÃvi«ayatvÃt, nÃntareïa karmakriyÃÓabdau viÓi«ÂÃrtha÷ pratÅyate / tathà gÃmiti karma, sarvakriyÃkartrabhidhÃnanimittatvÃt / tathà abhyÃjeti kriyÃ, sarvakarmakart­vi«ayatvÃt / yadà tu devadatta gÃmabhyÃja ÓuklÃmityucyate tadà devadattena goÓabdena karmÃntarebhyo vicchidya svÃtmanyavasthÃpyate / kriyà ca goÓabdaÓca sarvakart­bhyo devadattakarmatayà vyavasthÃpyate / kart­karmaïÅ cÃbhyÃjikriyÃyÃ÷ sÃdhanabhÃvenaiva niyamyete / ÓuklaÓabdo goÓabdaÓca goÓabdaæ sarvaguïavi«ayamÃdheyÃntarebhyo vyavacchedya svÃtmana ÃdhÃratve niyamya, tadvi«ayatÃæ pratipÃdayatÅtyanena krameïa viÓi«Âo vÃkyÃrtha÷ / kevalÃnÃntu padÃnÃæ sÃmÃnyÃrthÃt pracyutÃnÃmviÓe«ÃnabhidhÃnÃdÃnarthakyam / Ãha ca- p­thaÇnivi«ÂatattvÃnÃmp­thagarthÃbhipÃtinÃm / indriyÃïÃæ yathà kÃryam­te dehÃnna labhyate // tathaiva sarvaÓabdÃnÃmp­thagarthÃbhidhÃyinÃm / vÃkyebhya÷ pravibhaktÃnÃmarthavattà na labhyate // iti evaæ sati kuto 'yaæ niÓcayapratilambho yaddu÷khaÓabdo 'yamamaÇgalÃrtho yÃvatà sandihyata eva ayaæ kiæ svÃrthapratipattyarthamupÃtto 'tha heyatvÃyeti / vÃkyasya tu maÇgalÃrthatvam, du÷khaprahÃïÃrthamupÃdÃnÃt / yaddhi du÷khaprahÃïÃrthaæ vÃkyamupÃdÅyate tanmaÇgalÃrthaæ d­«Âam / tadyathà vyÃdhyapagama÷ syÃdalak«mÅrmà bhÆditi / du÷khaprahÃïÃrthaæ cedaæ vÃkyamupÃttaæ tasmÃnmaÇgalÃrthamidam / tatra yaduktaæ du÷khaÓabdÃvacanamÃdÃvamaÇgalÃrthatvÃdityetadayuktam / Ãha, trayagrahaïÃnarthakyaæ, guïaikatvÃt / du÷khaæ raja iti pratipanno bhavÃn, taccaikaæ ÓÃstre paÂhyate / tasmÃttrayagrahaïamanarthakamiti / nimittabhedÃdbhedopacÃra iti cet, syÃnmatam / yadyapi ekaæ du÷khaæ tathÃpi nimittÃnÃmadhyÃtmÃdhibhÆtÃdhidaivalak«aïÃnÃæ bhedÃdasya bhedopacÃra÷ kari«yata iti / tacca naivam / kasmÃt ? nimittÃnantyena guïÃnantyaprasaÇgÃt / ÃdhyÃtmikaæ hi dvividhaæ, ÓÃrÅraæ mÃnasaæ ca / ÓÃrÅraæ tÃvadvÃtapittaÓle«maïÃæ vai«amyanimittam / tathà mÃnasaæ kÃmakrodhalobhamohavi«Ãdabhayer«yÃsÆyÃratyaviÓe«adarÓananimittam / Ãdhibhautikaæ ca manu«yapaÓum­gapak«isarÅs­pasthÃvaranimittam / Ãdhidaivikaæ ÓÅto«ïavÃtavar«ÃÓanyavaÓyÃyÃveÓanimittam / tatra nimittabhedÃttritvapragij¤asya guïÃnantyaprasaÇga÷, sa ca ne«ÂastasmÃnna nimittabhedÃttritvam / ucyate- yaduktaæ rajasa ekatvÃt tritvÃnupapatti÷, tasya nimittabhedÃt tritvopacÃra iti satyametat / yattÆktaæ nimittÃnantyena guïÃnantyaprasaÇga iti tadayuktam / kasmÃt ? bhede 'pi sati varïasaækhyÃvaddvyavasthÃnopapatte÷ / tadyathà catvÃro varïà ityasyÃ÷ saækhyÃyÃ÷ sati paippalÃdÃdibhede te«Ãæ brÃhmaïatvÃdivyatirekÃbhÃvÃnna saækhyÃntarahetutvaæ no khalvapi varïÃvyatirekÃdekatvaæ bhavati / evaæ trÅïi du÷khÃnÅtyasyÃ÷ saækhyÃyÃ÷ sati ÓarÅrÃdibhede te«ÃmÃdhyÃtmikÃdivyatirekÃsambhavÃnna saÇkhyÃntarahetutvaæ no khalvapi du÷khÃvyatirekÃdekatvaæ bhavitumarhati / ki¤cÃnyat, nimittabhedÃd bhedopacÃra iti bhavÃneva pratipanna÷ / na copacÃra÷ paramÃrtha ityalamasthÃne yatnena / Ãha- abhighÃtÃjjij¤ÃsÃyÃmatiprasaÇga÷, sarve«Ãæ sambhavÃt / yathÃsurerdu÷khatrayÃbhighÃtÃjjij¤Ãsà bhavatÅtyetadi«Âaæ tena sarve«ÃmabhighÃto 'stÅti sarve«Ãæ jij¤ÃsÃprasaÇga÷ / atha mataæ du÷khÃbhighÃte kasyacijjij¤Ãsà bhavati kasyacinneti / nanvevamicchÃmÃtram / prÃkprasaÇgÃcca / prÃgapyÃsurerjij¤ÃsÃyà du÷khatrayÃbhighÃto na cÃsyÃtyantike hetau jij¤Ãsà babhÆva / tena kiæ prÃptam ? paÓcÃdasya yato babhÆva tadvaktavyam / yathÃnyatra brahmaïo 'bhyÃsanimittÃdadharmak«ayÃt pÆrvadharmÃnugrahÃcca vividi«Ã, tathÃnye«Ãæ kuÓalamÆlÃbhyÃsaparipÃkÃt / na cÃpadi«Âamato laghÆktametat / ki¤cÃnyat, tadapaghÃtÃccÃnirmok«o 'k­tsnatvÃt / mok«o hi kÃmarÆpÃrÆpyadhÃtutrayÃdi«yate / daivamÃnu«yatiryagyonitrayÃdvà / ekadeÓaÓca saæsÃrasya du÷khatrayam / tasmÃt prayojanamapyayuktam / ki¤ca nimittÃntarasadbhÃvÃddivyakÃmadhyÃnasukhÃnapek«asyÃpi vividi«Ã sambhavati, na kevalaæ tÃpodvignasyÃpi / tasmÃnnimittamapyayuktam / ki¤cÃnyat / ubhayathà cÃsambhavÃt / parikalpyamÃnà khalvapÅyaæ jij¤Ãsà puru«asya và syÃdguïÃnÃæ và / kiæcÃta÷ ? tanna tÃvatpuru«asya sambhavati / kasmÃt ? nairguïyÃbhyupagamÃt / icchÃdve«aprayatnasukhadu÷khadharmÃdharmaj¤ÃnasaæskÃrÃïÃmÃtmaguïatvaæ na bhavadbhirabhyupagamyate / na guïÃnÃm, ÃcetanyÃt / na hyacetanà ghaÂÃdayo hitÃhitaprÃptiparihÃraæ jij¤ÃsamÃnà d­Óyate / na ca cetanà bhavatÃæ guïÃ÷, sÃmÃnyamacetanaæ prasavadharmi pradhÃnamiti (%%) vak«yamÃïavacanÃt / kiæcÃnyat, tattvÃntarÃnupapatte÷ / na ca guïapuru«avyatiriktaæ vastutastattvÃntaramasti yasya jij¤Ãsà parikalpyamÃnà parikalpyeta / tasmÃdanupapannà jij¤Ãsà / ucyate / yaduktamabhighÃtÃjjij¤ÃsÃyÃmatiprasaÇga÷, sarve«Ãæ tatsambhavÃditi atra brÆma÷ na, abhighÃtatvenÃpratipatte÷ / yadyapyaviÓi«Âo 'bhighÃtastathÃpi sarve nainamabhighÃtatvena pratipadyante / tathÃhi, satsvÃdhyÃtmikÃdidu÷khe«varjanarak«aïak«ayasaægahiæsÃsu ca prÅtyabhi«vaÇgÃde«Ãæ na vi«aye«ÆdvegÃpadve«au / na ca vi«ayaparityÃgo bhavati / tasmÃnnÃviÓi«Âo 'bhighÃta÷ / viÓe«e 'bhighÃtabuddhernimittÃbhidhÃnamiti cet ? athÃpi syÃdyeyamasati viÓe«e sarvaprÃïabh­tÃmÃsurereva bhagavato du÷khatrayÃbhighÃtabuddhirbhavati, na punaranye«Ãmityatra nimittamabhidhÃnÅyam / na hyantareïa nimittamasau viÓe«o 'vasthÃpayituæ Óakyata iti / etaccÃyuktam / kasmÃt ? praÓnÃsambandhÃt / kuto jij¤Ãsà bhavatÅtyevaæ codakena pÆrvamakÃri praÓnastasyÃÓca sÃk«Ãt kÃraïamabhighÃta÷ kÃraïÃntarÃïÃmanabhidhÃnÃdityasyaiva nirdeÓa÷ k­ta÷ / yattu khalvidÃnÅæ kÃraïakÃraïamapi p­cchyate tadanavasthÃprasaÇgabhayÃnnocyate / atha nirbandha÷ kriyate tena pÆravadharmÃnugrahasya kuÓalamÆlÃbhyÃsaparipÃkasya kÃraïakÃraïatvamasmÃbhirna prati«idhyata iti tadeva kiæ na g­hyate ? etena prÃkprasaÇga÷ pratyukta÷ / yattÆktaæ tadabhighÃte cÃnirmok«o 'k­tsnatvÃdityetadapyayuktam / kasmÃt ? ÓÃstrÃrthÃnavabodhÃt / a«Âavikalpo daivastairyagyoniÓca pa¤cadhà bhavati, mÃnu«yaÓcaikavidha (%%) ityetÃvÃnasmÃkaæ saæsÃra÷ / na tu tadvyatiriktÃ÷ kÃmarÆpÃrÆpyadhÃtava÷ kvacidapi siddhÃ÷ / caturdaÓavidhe ca saæsÃre yà sukhamÃtrà sà du÷khabhÆyastvÃttacchabdavÃcyà bhavatÅti / tathà coktam- atra janmajarÃmaraïak­taæ du÷khaæ prÃpnoti cetana÷ puru«a÷ / liÇgasyÃviniv­ttestasmÃddu÷khaæ samÃsena // (%%) d­Óyate ca loke bhÆyasà grahaïam / tadyathÃmravanamiti / tasmÃt k­tsnavikalpaprati«edho 'yam / yatpunaretaduktaæ divyakÃmadhyÃnasukhÃnapek«asyÃpi vividi«ÃsambhavÃnnimittamayuktamiti tadapyanupapannam / kasmÃt ? uttaratra prati«edhÃt / i«ÂamevaitatsaÇg­hÅtam / tathà cottarasÆtreïa prati«etsyatyÃcÃrya÷ "d­«ÂavadÃnuÓravika÷ sa hyaviÓuddhik«ayÃtiÓayayukta÷" (%%) / tasmÃddivyasukhÃnapek«asyÃpi yuktà vividi«Ã / dhyÃnasukhamapi k«ayÃtiÓayau nÃtivartate / tadapyatraiva saÇg­hÅtam / tasmÃtprati«edhya evÃyaæ pak«a iti na ki¤cidabhidhÅyate / yadapyuktamubhayathÃsambhavÃjjij¤ÃsÃnupapattiriti astu guïÃnÃæ jij¤Ãsà / yattÆktamÃcetanyÃdasambhava iti satyÃcetanye buddhericchÃdisadbhÃvamuttaratra pratipÃdayi«yÃma÷ / tasmÃdupapannà jij¤Ãsà / Ãha- tacchabdÃnarthakyaæ pratipadasambandhÃt / yo 'yamÃcÃryeïa tacchabda÷ sÆtre paÂhito 'sya khalu pratipadamasambandhÃt svalpÃmapyarthavattÃæ nopalabhÃmahe / tasmÃnainamapu«kalÃrthamadhye«yÃmaha iti / ucyate- kathaæ hi nÃma prayokt­pÃratantryÃcchabdasya ÓabdÃntareïa sambandho na syÃditi ? Ãha, na brÆmo 'vidyamÃnasambandho 'sambandha÷ kintarhyayuktasambandho ya÷ sa khalvasambandha÷ / tadyathà anÃcÃro mÃïavaka iti dravyeïa kriyÃÓaktitvÃnna Óakyaæ ki¤cidanÃcÃravatà k«aïamapyavasthÃtum / ayuktaæ tvÃcarannanÃcÃra ityucyate / tathà cÃsya tacchabdasya pratipadaæ sambandho na yuktastasmÃdanarthakastacchabda÷ / ÃnantaryÃjjij¤ÃsÃÓabdasyeti cet, syÃnmatam / anantarasya vidhirvà bhavati prati«edho vetyanayà yuktyà jij¤ÃsÃÓabdasya tacchabdenÃbhisambandha÷ Óakya iti / tacca naivam / kasmÃt ? tadapaghÃte prayojanÃsadbhÃvÃt / na hi jij¤ÃsÃpaghÃte ki¤cit prayojanamastÅti satyapi sambandhe na tacchabdenÃrtha÷ / abhighÃtasyeti cet ? athÃpi syÃdyadi jij¤ÃsÃpaghÃtena kiæcitprayojanamastÅti / atastatsambandho ne«yate / tena tarhyabhighÃtaÓabdenÃsyÃbhisambandha÷ kari«yate / tathà cÃpi tacchabdorthavÃn bhavi«yatÅti / etadanupapannam / kasmÃt ? nimittÃvasthÃne puna÷ punarutpatte÷ / naimittiko 'yamabhighÃtastasya nimittavattvÃdÃtyantiko 'paghÃto na syÃt / itarathà jvaranimittako dÃha iva ÓÅtadravyasaæsparÓÃtpraÓÃnto 'pi nimittÃvasthÃnÃtpuna÷ puna÷ pravartate ityaphalatvamasya vyÃyÃmasya / trayaÓabdasyeti cet na, pÃratantryÃt / ÃÓrayaparatantrà hi saækhyÃ, tasyà nÃntareïÃÓrayeïopaghÃtamapaghÃta÷ Óakya÷ kartum / Ãnarthakya¤ca samÃnamiti sutarÃæ tacchabdena nÃrtha÷ / du÷khaÓabdasyeti cetsÃmÃnyam - yadyete«ÃmpadÃnÃmabhisambandhe yathoktado«opapatti÷, du÷khaÓabdaæ tarhi tat-ÓabdenÃbhisaæbhantsyÃma÷ / tasminne«a ni«edho viÓatÅti / tacca naivam / kasmÃt ? anekapadavyavadhÃnÃt / kathamanantarav­ttinà sarvanÃmnÃnekapadavyavahitasya du÷khaÓabdasyÃbhisambandha÷ Óakyet pratipÃdayitum ? tasmÃnna ki¤cidetat / ki¤cÃnyat / upasarjanatvÃt / ayaæ khalvapi du÷khaÓabda÷ samÃsa upasarjanÅbhÆta÷ / na caikasminkÃle Óabdasya pradhÃnatvamupasarjanatvaæ ca yuktita÷ sambhavati / pradhÃnasya ca padÃntareïÃbhisambandha÷ / tasmÃdvivÃdÃspadamevaitatsÆtram / ki¤cÃnyat / nityÃnÃmapaghÃtÃnupapatte÷ / iha nityÃnÃmapaghÃta÷ kartuæ na Óakyate / tadyathà puru«ÃïÃm / anityÃnäcÃpaghÃto d­«Âa÷ / tadyathÃ, jvarÃdÅnÃm / nitya¤ca du÷kham / tasmÃttadapaghÃte 'bhyutthÃnÃnarthakyam / v­ttyapaghÃte tadapaghÃta iti cet, syÃtpunare«Ã buddhi÷ / satyaæ nityÃnÃmapaghÃto na yuktita÷ sambhavati / na tu vayaæ guïalak«aïasya du÷khasyÃpaghÃtaæ brÆma÷, kintarhi v­ttirasyÃbhibhÆyata iti / tacca naivam / kasmÃt ? uktottaratvÃt / uktamatrottaraæ nimittÃvasthÃne puna÷ punarutpatteriti / tasmÃdayamapyamÃrga÷ / ki¤cÃnyat / aviÓe«ÃtkalpayitvÃpi v­ttyapaghÃtaæ v­ttiv­ttimatorananyatvÃd v­ttyapaghÃte v­ttimadapaghÃta÷ prÃpta iti nÃsti kaÓcidviÓe«a÷ / tasmÃt k­Óo 'yaæ parihÃra iti nÃrthastacchabdena / ucyate- yaduktaæ tacchabdÃnarthakyam, pratipadamasambandhÃdityastu du÷khaÓabdenÃbhisambandha÷ / tatsambandhe yathoktado«opapattiriti cet syÃnmatam / yadi tarhi tacchabdasya du÷khaÓabdenaivÃbhisambandho 'bhyupagamyate tena ye 'smÃbhi÷ pÆrvamabhihità do«Ãste prasajyante / tasmÃt prati«iddhasya pak«asya parigrahe sÃhasamÃtramiti / etacca naivaæ, kasmÃt ? pratividhÃnÃt / satyamasati pratividhÃne sÃhasamÃtraæ syÃt / pratividhÅyate tu, tasmÃdado«o 'yamiti / kintaditi cet syÃnmatam / ucyatÃntarhi kintat pratividhÃnaæ yasyÃva«ÂambhenÃnekado«avyÃhato 'pyayaæ pak«a ÃÓrÅyate / na hyanuktamasmÃbhirÃkÃramÃtreïa Óakyaæ pratipattumiti / ucyate- bìham / yattÃvaduktamanekapadavyavadhÃnÃnna du÷khaÓabdasya tacchabdenÃbhisambandha ityatra brÆma÷ na, anabhyupagamÃt / yo hyanantarak­taæ Óabdasya ÓabdÃntareïa saha sambandhamÃca«Âe tampratyayamupÃlambha÷ syÃt / vayantvarthak­taæ sambandhamÃcak«mahe / tathà coktam- yasya yenÃbhisambandho dÆrasthasyÃpi tasya sa÷ / arthatastvasamÃnÃmÃnantarye 'pyasambhava÷ // ki¤cÃnyat- ÓÃstre darÓanÃt / ÓÃstre ca vyavahitÃnÃmapi sarvanÃmnÃmabhisambandho d­Óyate "yasya guïasya hi bhÃvÃddravye ÓabdaniveÓastadabhidhÃne tvatalÃ"vityatrÃrthak­taÓca sambandha÷ ÓabdÃnÃmabhyupagata÷ / ÇyÃpprÃtipadikÃt, bahu«u bahuvacanam, supo dhÃtuprÃtipadikayo÷, aluguttarapade ityevamÃdÅnÃæ sambandhÃbhyupagama÷ / tathà "ana¬vÃhamudahÃriïi bhagini vahasi yà tvaæ Óirasi kumbhamavÃcÅnamabhidhÃvantamadrÃk«Åriti" vÃrtike d­«ÂÃnta÷ / na hyatra satyÃnantarye ÓirasÃna¬uho vahanaæ kumbhasya và saraïamupapadyate / yathà cÃtra vyavahitÃnÃmabhisambandhastathehÃpi dra«Âavya÷ / yatpunaretaduktamupasarjanatvÃtpadÃntareïÃnabhisambandha iti etadanupapannam / kasmÃt ? samÃsÃdapoddhÃre buddhayà vyavasthitasya svÃtantryopapatte÷ / satyamupasarjanasya padÃntareïÃbhisambandho nopapadyate / na tu vayaæ samÃsav­ttereva tacchabdenÃbhisambandha iti pratipadyÃmahe, kintarhi samÃsÃdapoddh­tasya buddhivyavasthitasyopajanitasvÃtantryasya ÓabdÃntareïa sambandhamicchÃma iti / athaitadani«Âam "yogapramÃïe ca tadabhÃve darÓanaæ syÃt" "atha ÓabdÃnuÓÃsanaæ, ke«Ãæ ÓabdÃnÃm" iti caivamÃdÅnÃmprayogÃïÃæ virodha÷ prÃpnoti / ani«Âa¤caitat / yatpunaretaduktam- nityÃnÃmapaghÃtÃnupapatterv­ttyapaghÃte ca tadapaghÃtaprasaÇgÃditi, etadapyanupapannam / kasmÃt ? guïaÓakte÷ prayojanoparame satyÃtmakalpena vyavasthÃnÃbhyupagamÃt / naitadabhyupagamyate guïasyocchittirbhavati, v­ttirvÃsyÃbhibhÆyate / kintarhi puru«Ãrthanibandhanà caritÃrtha Óaktirasya puru«Ãrthaprav­ttau prayojanÃsadbhÃvÃdÃtmakalpena vyavati«Âhata ityetadvivak«itam / tasmÃdyuktametattadapaghÃtake hetau jij¤Ãsà pravartata iti / ## syÃdetat pratyak«o du÷kapratÅkÃraheturasti / tasya samatikrame kiæ prayojanam ? tadyathà ÓÃrÅrasya tÃvadayamapagamaheturanekadravyarasÃyanopabhoga÷ / mÃnasasyÃpi manoj¤astrÅpÃnavilepanabhojanavastrÃlaÇkÃrÃdivi«ayasamprÃpti÷ / Ãdhibhautikasya nÅtiÓÃstrÃbhyÃsa÷, ÓastrÃstrakuÓalatÃ, vi«amasthÃnÃnadhyÃsanaæ ca / ÃdhidaivikasyÃpi yathÃkÃlaæ vividhanivasanÃstaraïagarbhag­haprÃsÃdajÃlÃntaracandanavyajanamaïihÃrÃdisevà vividhau«adhamaægalastutimantraprayogÃnu«ÂhÃnamiti d­«Âe hetau sà jij¤ÃsÃpÃrtheti cet - ## etacca naivam / kasmÃt ? ekÃntÃtyantato 'bhÃvÃt / ekÃnto nÃma niyamena bhÃva÷ / atyantaæ bhÆtasyÃvinÃÓa÷ / ekÃntaÓca atyantaæ ca te ekÃntÃtyante tayorabhÃva ekÃntÃtyantato 'bhÃva÷ tasmÃt / «a«ÂhÅsthÃne pa¤camÅ / «a«Âhyà eva và tasi÷ «a«Âhyà vyÃÓraya iti yogavibhÃgÃt / asamÃsakaraïaæ v­ttapÆraïÃrtham, mÃnasasya ca du÷khasya pratÅkÃre do«ÃntaropasaægrahÃrtham / tathà hi, stryÃdÅnÃæ satyetasmin do«advaye 'Óakyamarjjanaæ kartumasvÃbhÃvikatvÃt / satyarjane rak«aïamaÓakyaæ, sÃdhÃraïatvÃt / sati ca rak«aïe k«aya÷, k­takatvÃt / saÇgÃccÃnupaÓamo bhÆtopaghÃtamantareïa cÃsambhava ityete do«Ã÷ / Ãha, kathametadavagamyate yadd­«Âasya hetoranaikÃntikatvamanÃtyantikatvaæ ceti ? ucyate- pratyak«a evaitadupalabhyate / yadÃyurvedavihitasya kriyÃkramasyÃbhiyuktamÃtmavantaæ bhe«ajabhi«akparicÃrakasampannaæ pratyÃnarthakyam / Ãha ca - sarve«Ãæ vyÃdhirÆpÃïÃæ nidÃnaæ trividhaæ sm­tam / ÃhÃraÓca vihÃraÓca karma pÆrvak­taæ tathà // tatrÃhÃravihÃrotthÃn rogÃn dravyamapohati / yastu karmak­to vyÃdhirmaraïÃtsa nivartate // punarapyÃha- sopadrava÷ sarvarÆpo balamÃæsendriyÃpaha÷ / sÃri«ÂhaÓcaiva yo vyÃdhistaæ bhi«ak parivarjayet // ityevamanaikÃntikatvam / anÃtyantikatvaæ tu niv­ttÃnÃmapi vyÃdhÅnÃmpunarutpattidarÓanÃt / mahatà khalvapi prayatnena nivartità vyÃdhaya÷ punarutpadyante / tathà coktam - punarjvare samutpanne kriyà pÆrvajvarÃnugà / iti tasmÃdyathaivÃsyÃyurvedÃde÷ pratÅkÃrahetutvaæ pratyak«asiddhamevamekÃntÃtyantato 'bhÃvo 'pi / tathà mÃnasasya ca / yathà ca ÓÃrÅradu÷khapratÅkÃrahetavo 'naikÃntikÃ÷ tathà stryÃdayo 'pi / kasmÃt ? tatsannidhÃne vi«ayÃntarÃbhilëadarÓanÃt / yadi hi stryÃdayo vi«ayÃ÷ sarvadà du÷khapratÅkÃrasamarthà bhaveyu÷, kimati te«u sannihite«u vi«ayiïo vi«ayÃntarajigh­k«Ã syÃt ? evamanaikÃntikatvam / anÃtyantikatvamapi / niv­ttecchÃnÃmapi bhÆya÷ prÃrthanÃsambhavÃt / yadi hi vi«ayopabhogo 'tyantameva mÃnasaæ du÷khamapahanyÃt kiæ prÃptaæ yena bhÆyastaæ prati vi«ayiïo 'bhilëa÷ syÃt ? kiæ kÃraïam ? yasmÃnna hyavidyamÃne tamasi devadattasya pradÅpaæ pratyapek«Ã bhavati / d­Óyate ca niv­ttecchÃnÃmapi vi«ayopabhogÃdvi«ayiïÃæ bhÆyo vi«ayÃbhilëa÷ / tena manyÃmahe nÃyaæ d­«Âo heturdu÷khamahapanti / kintarhi sutarÃæ v­ddhiæ karoti / Ãha ca - na jÃtu kÃma÷ kÃmÃnÃmupabhogena ÓÃmyati / havi«Ã k­«ïavartmeva bhÆya evÃbhivardhate // apara Ãha- saævedyatvÃd gurutvÃcca ninditatvÃcca sÃdhubhi÷ / sarvatrÃsannidhÃnÃcca na d­«Âo heturi«yate // saævedyatvÃt / bhogasÃdhanavikalÃnÃmarthinÃæ madhye vi«ayiïopayujyamÃnÃstaissaævedyante / te«ÃmapradÃyopayujyamÃnaæ nairgh­ïyamÃvi«kuryÃt / vi«ayiïà pradÅyamÃno vÃrthibhya÷ parimitatvÃdavacchidyetetyanupÃyo 'yaæ du÷khÃpaghÃte buddhimatÃm / kiæ ca gurutvÃt / bhogÃnÃæ vividhanivasanastrÅpÃnabhojanavilepanÃlaækÃrÃdÅnÃæ samagrye sukhamutpadyate / nÃnyataravaikalye / sÃmagryaæ cai«Ãæ svÃbhÃvikatvÃdanupapannam / Ãha ca - nÃbhijÃtiæ na vij¤Ãnaæ na ca Óauryamapek«ate / lak«mÅ saæskÃrayogÃcca kvacidevÃvati«Âhate // ityevamanekÃrthÃÓrayatvÃd gururvi«ayopabhoga÷ / kiæ ca ninditatvÃcca sÃdhubhi÷ / nindita÷ khalvapi sÃdhubhirvi«ayopabhoga÷ / yasmÃdÃha- ÃyÃsÃÓca vighÃtaÓca vipralambhabhayÃni ca / yaccÃnyadaÓivaæ loke tatkÃmebhya÷ pravartate // punarapyÃha- ayaæ sak«etriyo vyÃdhirayamÃtyantiko jvara÷ / idamÃspadamÅtÅnÃme«a yoni÷ sapÃpmanÃm // agÃdhametatpÃtÃlame«a paÇko duruttara÷ / kleÓavyÃdhibhayÃkÅrïametacchvabhraæ bhayÃvaham // vividhÃyÃsaÓokÃnÃmetadÃyatanaæ mahat / dainyaÓramavi«ÃdÃnÃmetatk«etramapÃv­tam // yasmÃdvi«ayasambhogÃdvihaga÷ pa¤jarÃviva / gato vane«u ramate sa sukhÃni samaÓnute // tasmÃt sÃdhubhirapÃk­tatvÃdasÃdhurvi«ayopabhoga÷ / kiæ ca sarvatrÃsannidhÃnÃt / na hi supratinivi«ÂasyÃpi kÃmina÷ sarvatra vi«ayasannidhÃnena bhavitavyam / no khalvapi ekasmin deÓe 'vasthÃnaæ sambhavati, vi«ayÃbhÃvaprasaÇgÃt / tasmÃdavaÓyaæ viyogena bhavitavyam / viyoge ca sati dhruvo 'ni«ÂÃnubandha iti ko 'rtho vi«ayaparigraheïa ? tatra yaduktaæ d­«Âasya heto÷ sadbhÃvÃdapÃrthakà jij¤Ãseti etadayuktam // 1 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 2 ---------------------------------------------------------------------- Ãha- yadyekÃntÃtyantato 'bhÃvÃdd­«Âe hetÃvaparito«astena tarhyastyayamanyo heturubhayado«avarjita÷ sa kasmÃnna parig­hyate ? ko 'sÃviti cet ucyate, ÓÃstrokta÷ karmavidhi÷ / sa hyaikÃntika÷ / katham ? evaæ hyÃha - paÓubandhena sarvÃællokÃn jayati / na tÆktaæ kadÃcijjayati, kadÃcinneti / phalasya pratyak«ÃnupalabdheranaikÃntikatvamiti cet, syÃnmatam pratyak«ata evedaæ vihitasya karmaïa÷ phalaæ nopalabhyate / tathà hi putrakÃma i«Âiæ nirÆpya duhitaramapi na prÃpnoti / arthakÃmaÓca karma k­tvà mëakamapi na labhate / tasmÃnnÃyamanaikÃntika iti / etacca naivam / kasmÃt ? sÃdhanavaikalyÃttadanupapatte÷ / anekasÃdhanasÃdhyo hi karmavidhi÷ / yatra phalaæ nopalabhyate tatra sÃdhanavaikalyamanumÃtavyam / kasmÃt ? na hyetadi«Âaæ, sati kÃraïe kÃryaæ na bhavati / kiæ cÃnyat, saæsÃrÃbhÃvaprasaÇgÃt / yadi khalvapi karmaïa÷ phalavattvaæ ne«yate tena tannimittasya saæsÃsarasyÃbhÃvaprasaÇga÷ / ani«Âaæ caitat / tasmÃtsiddhamasyaikÃntikatvam / Ãtyantikatvamapi siddhameva / yasmÃdÃha apÃma somamam­tà abhÆmeti / atra somapÃnÃdam­tatvÃvÃpti÷ ÓrÆyate / tasmÃttadevÃnu«ÂhÃtavyam / kimanyena hetunà parikalpiteneti jij¤ÃsÃpÃrthaiveti / ucyate ## anuÓrÆyate ityanuÓrava÷ / anuÓrave bhava ÃnuÓravika÷ / d­«Âena tulyaæ vartate d­«Âavat / kimasÃvanabhipreta iti vÃkyaÓe«a÷ / Ãha ka÷ punarayamanuÓrava÷ ? ucyate- mantrabrÃhmaïaæ yÃvadvà purÃtanamanuÓrÆyamÃïaæ prÃmÃïyenÃbhyupagamyate tatrabhavadbhi÷ / yathÃÓrutinibandhanÃ÷ sm­taya÷ / aÇgÃni vedÃstarkà và / yathÃha vedavedÃÇgatarke«u vedasaæj¤Ã nirucyate / iti / Ãha, kiæ pÆrvasmÃdeva hetorayamÃnuÓraviko heturanabhipreta iti ? netyucyate / kintarhi ## iti / sa ityÃnuÓravikasya heto÷ pratinirdeÓa÷ / hiÓabdo yasmÃdarthe / aviÓuddhiÓca k«ayaÓcÃtiÓayaÓca tairyukta÷ / etaduktaæ bhavati / yasmÃdayamÃnuÓraviko heturaviÓuddho 'nityastÃratamyavÃæÓcÃto d­«Âa ivÃnabhipreta÷ / tatrÃviÓuddhiyuktastÃvat hiæsÃvidhÃnÃt / yadÃha brÃhmaïe- brÃhmaïamÃlabhetetyÃdi / tathÃ- «aÂÓatÃni niyujyante paÓÆnÃæ madhyame 'hani / aÓvamedhasya vacanÃdÆnÃni paÓubhistribhi÷ // iti hiæsà cÃviÓuddhi÷ / prÃïinÃmi«ÂaÓarÅravyÃpÃdanÃt / Ãha, tadanupapatti÷ / ÓÃstracoditatvÃt / yadi ÓÃstreïa coditeyaæ hiæsà na syÃt muktasaæÓayamaviÓuddhitvamasyÃ÷ pratipadyÃmahe, ÓÃsracodità tu / tasmÃnneyamaviÓuddhi÷ / tatprÃmÃïyÃnabhyupagamÃdaviÓuddhiriti cet syÃnmatam, vedaprÃmÃïyamabhyupagacchatÃmasaæÓayametadevaæ syÃt / hetuvÃdakuÓalÃstu vayam / tasmÃdadhÅyatÃæ yadi kaÓcidastyubhayapak«aprasiddho hetu÷ yato nissaæÓaya÷ pratyaya÷ syÃditi / etaccÃyuktam / kasmÃt ? abhyupagamavirodhÃt / d­«ÂamanumÃnamÃptavacanaæ ceti prÃmÃïyatrayamabhyupagataæ bhavadbhi÷ / idÃnÅæ vedasyÃptavacanatve satyaprÃmÃïyaæ bruvata÷ svamatavyÃghÃta÷ / tasmÃdayuktametat / vedasyÃptavacanatvÃnupapatterado«a iti cetsyÃnmatam / Ãptavacanatvaæ prÃkprasÃdhyÃsya vedasya paÓcÃt ayamupÃlambho yuktamabhidhÃtuæ syÃt / tattvasiddham / tasmÃdanupÃlambho 'yamiti / etadapyuktam / kasmÃt ? puru«abuddhipÆrvakatve sati rÃgÃdiyogÃcchabdo vicÃrÃrha÷ syÃt kimÃptavacanaæ na veti / apuru«abuddhipÆrvakastvÃmnÃya÷ svatantra÷ puru«aniÓÓreyasÃrthaæ pravartate / tasmÃnnaivaævidhamani«Âaæ vicÃramarhati / kiæ cÃnyat aviÓuddhitvÃnupapattiprasaÇgÃt / yadi caitasminnarthe bhavÃnapi paryanupayujyeta - kathamidaæ niÓcÅyate yaduta prÃïinÃmi«ÂaÓarÅravyÃpÃdanÃdaviÓuddhihiæseti ? avaÓyamabhidhÃnÅyaæ ÓÃstrata iti / tadeva ca ÓÃstraæ kratau hiæsÃmÃha / tasmÃt ko 'tra hetu÷ anyatra pramÃïamihaivaitadapramÃïaæ bhavitumarhati hiæsÃto dharma iti ? anugrahopaghÃtalak«aïatvÃdahiæsÃhiæsayo÷ pratyak«asiddhiriti cet - athÃpi syÃt ahiæsÃtaÓcÃnugraho bhavatÅ«ÂaÓarÅravyÃpÃdanalak«aïa÷, hiæsÃtaÓcopaghÃto bhavati abhipretaÓarÅravyÃpÃdanalak«aïa÷ / kriyÃnurÆpaæ ca phalamanumÃtuæ yuktamiti pratyak«asiddhamanayori«ÂÃni«Âaphalahetutvam / tasmÃt ko 'tra ÓÃstravyÃpÃra iti ? etaccÃnupapannam / kasmÃt ? ani«ÂaprasaægÃt / evaæ hi parikalpyamÃne gurubhÃryÃgamane 'pi sattvÃntarÃnugrahasÃmarthÃdi«Âaphalasambandha÷ syÃt / mÃïavakaæ copanÅya vratÃdeÓaÓaucabrahmacaryyasvÃdhyÃyÃbhyÃsabhaik«ÃgniparicaraïaguruÓuÓrÆ«Ãdi«u pravartayato 'ni«Âaphalasambandha÷ syÃt / tasmÃllokaÓÃstraviruddho 'sattarko ne«Âa iti / ubhayÃbhidhÃnÃcchÃstravirodhaprasaÇga iti cet syÃnmatam tadeva ÓÃstramahiæsÃmÃha, tadeva hiæsÃm / evaæ sati parasparaviruddhayorarthayoÓcoditatvÃdubhayÃnugrahÃsambhave ÓÃstravirodhaprasaÇga iti / tacca naivam / kasmÃt ? utsargÃpavÃdayorvi«ayabhedÃt / sÃmÃnye hi ÓÃstramahiæsÃmuts­jya viÓe«e kratulak«aïe 'pavÃdaæ ÓÃsti / sÃmÃnyavihitaæ ca viÓe«avihitena bÃdhyate / tadyathà - dadhi brÃhmaïebho dÅyatÃæ takraæ kauï¬inyÃyeti / tasmÃdutsargÃpavÃdayorvi«ayabhedÃnnÃsti ÓÃstravirodha iti / kiæ cÃnyat / kanyÃgamanavat punarvidhÃne do«ÃbhÃvÃt / yathà khalvapi ÓÃsre prati«iddhaæ kanyÃgamanamiti nedÃnÅmabhirÆpa÷ pratig­hya, tÃmabhigamyÃdharmabhÃgbhavati / g­hastha÷ sad­ÓÅæ bhÃryÃæ vindetÃnanyapÆrvikÃm / iti ÓÃstrÃntarasadbhÃvÃt / evaæ ÓÃstre prati«iddhà hiæsà / nedÃnÅæ kratau hiæsÃyÃæ pravartamÃno 'ni«ÂaphalabhÃk syÃt / pÆrvoktÃdeva ÓÃstrÃntarasadbhÃvÃt / tara yaduktaæ prÃïinÃmi«ÂaÓarÅravyÃpÃdanÃdaviÓuddhirhiæsetyetadayuktam / ucyate - na, abhiprÃyÃnavabodhÃt / citramapi bahvetadabhidhÅyamÃno nÃbhiprÃyaæ veda bhavÃn / kiæ kÃraïam ? yasmÃnna vayaæ vedasya prÃmÃïyaæ pratyÃcak«mahe / no khalvapi brÆma÷ ÓÃstracoditÃyÃæ hiæsÃyÃæ pravartamÃnasyÃni«Âaphalasambandho bhavati / kintarhi sati svargaprÃptinimittatve vedavihitasya karmaïa÷ samanu«ÂhÃnaæ prÃïijamupaghÃtamantareïa na sambhavati iti hitakÃmairabhyupek«yate / yasmÃt na hyetaduktaæ yadanye«ÃmupaghÃtenÃtmÃnugraha÷ kÃrya iti / Ãha - na tatparasya sandadhyÃtpratikÆlaæ yadÃtmana÷ / e«a saÇk«epato dharma÷ kÃmÃdanya÷ pravartate // Ãha yadyetannÃbhyupagamyate kathaæ pÆrvamuktaæ prÃïinÃmi«ÂaÓarÅravyÃpÃdanÃdaviÓuddhirhiæseti ? ucyate kÃrye kÃraïopacÃrÃt / yo 'sau hiæsÃnimittaka÷ kÃruïyÃn manasi na÷ paritÃpa utpadyate sà khalvaviÓuddhirabhipretà / tasyÃæ kÃraïamupacaryoktamaviÓuddhirhiæseti / yathà mudgaist­ptÃ÷ gobhi÷ sukhina iti / Ãha kathametadavagamyate hiæsÃkÃryaæ paritÃpamÃtramaviÓuddhirÃcÃryasyÃbhipretÃ, na punarhiæsaiveti ? ucyate, prakar«apratyayopalabdhe÷ / vak«yatyupadi«ÂÃt tadviparÅta÷ ÓreyÃniti (%%) / samÃnajÃtÅyaæ ca pratiyoginamapek«ya prakar«apratyaya utpadyate / yadi cÃnuÓravikasya praÓasyatà nÃbhipretà syÃt prakar«apratyayÃnupapattiprasaÇga÷ / tasmÃnnotsÆtrametat / Ãha, sannyÃsÃnupapatti÷ / aviyogaÓravaïÃt / na hi karmaïo 'tyÃgasannyÃsayostvamÅÓi«e / kintarhi ÓÃstraæ yadÃha tadavaÓyaæ kartavyam / taccÃmaraïÃt karmabhiraviyogaæ ÓÃsti / kasmÃt ? evaæ hyÃha- "jarÃmaryametat satraæ yadagnihotradÃrÓapaurïamÃsau, jarayà ha etasmÃt satrÃdvimucyate, m­tyunà ca /" punarapyÃha "kurvanneveha karmÃïi jijÅvi«ecchataæ samÃ÷ /" tasmÃdÃmaraïÃt karmaïÃmatyÃga÷ / tasmin sati hetvantarakarmaïÃmÃnarthakyam / ucyate, na, sÃdhanÃnÃmasvabhÃvikatvÃt / patnÅsaæyogÃdibhiranekai÷ sÃdhanairayaæ karmavidhi÷ prasÃdhyate / te«Ãæ cÃsvÃbhÃvikatvÃt aÓakyamarjanaæ prayogata÷ pÆrvaæ kartumiti pratipÃditam / tasmÃdanityÃni karmÃïi / hetuÓÃstravipratipattau ÓÃstrabalÅyastvamiti cet syÃnmatam / yatra hetuÓÃstrayorvipratipattirbhavati tatra vipralambhabhÆyi«ÂhatvÃdanumÃnasya balÅya÷ ÓÃstramityavaÓayamabhyupagantavyamiti / taccÃnupapannam / kasmÃt ? Óaktito viniyogÃt / Óaktimapek«ya ÓÃstramagnihotrÃdÅni karmÃïi vidadhatte«ÃmanityatÃæ j¤Ãpayati / katham ? evaæ hyÃha, "yo 'laæ sannagnihotrÃyÃgnihotraæ na juhoti tame«Ã devatÃparuïaddhyasmÃllokÃdamu«mÃccobhÃbhyÃm /" tasmÃdanityÃni karmÃïi / kiæ cÃnyat / jarÃgrahaïasÃmarthyÃt / tvadÅya eva j¤Ãpake jarÃgrahaïamasti / ato 'numÅyate Óaktyapek«amanityaæ ca karma / kiæ cÃnyat ÓÃstrahÃne÷ / ubhayaæ hi ÓÃstre nirdi«Âam / karmÃïi sannyÃsaÓca / yadi puna÷ karmÃïi nityakartavyataye«yante tena sannyÃsaÓÃstraæ hÅyate / tasmÃdvi«ayarÃgÃvi«karaïametadva÷ / Ãha, na, ÓrutibalÅyastvÃt / tulyabalayorhi ÓÃstrayorekavi«ayasannipÃte dvayoryugapadanugrahÃsambhave vikalpaparyÃyau bhavata÷ / Órutism­tisannipÃte ca ÓrutirbalÅyasÅ, sm­tivihitaÓca sannyÃsa÷ / tasmÃnnÃnayorvikalpa÷ / na khalvapi paryÃyo nyÃyya÷ / ucyate- taditaratra tulyam / yathaiva karmaïÃæ samanu«ÂhÃnaæ ÓÃsti ÓÃstraæ tathà sannyÃsamapi / katham ? evaæ hyÃha- na karmaïà na prajayà dhanena tyÃgenaikenÃm­tatvamÃnaÓu÷ / pareïa nÃkaæ nihitaæ guhÃyÃæ vibhrÃjate yadyatayo viÓanti // tathÃ- na karmaïà m­tyum­«ayo ni«eddhu÷ prajÃvanto draviïamicchamÃïÃ÷ / athÃpare ­«ayo manÅ«iïa÷ paraæ karmabhyo 'm­tatvamÃnaÓu÷ // brÃhmaïaæ cÃtra bhavati- "tadya idaæ vidu÷, ye ceme 'raïyÃ÷ ÓraddhÃtapa ityupÃsate te 'rci«amabhisambhavanti / arci«o harahna ÃpÆryamÃïapak«amÃpÆryamÃïapak«ÃdyÃn«a¬udaǬeti mÃsÃæstÃnmÃsebhya÷ saævatsaraæ saævatsarÃdÃdityamÃdityÃccandramasaæ candramaso vidyutaæ tatpuru«o 'mÃïava÷ sa etÃn brahma gamayati /" punarapyÃha- "etameva viditvà munirbhavati, etameva pravrÃjino lokamicchanta÷ pravrajanti / etaddha sma vai pÆrve vidvÃæsa÷ prajÃæ nÃkÃmayanta, prajayà kiæ kari«yÃmo ye«Ãæ nÃyamÃtmà nÃyaæ loka iti te ha sma putrai«aïÃyÃÓca vittai«aïÃyÃÓca lokai«aïÃyÃÓca vyutthÃyÃtha bhik«Ãcaryaæ carantÅti /" tasmÃdete tyÃgasannyÃsayorubhayorliÇgam / Ãha - yadyapyevaæ ÓÃstraæ tathÃpi samanu«ÂhÃne vidhirasti / vihitaæ cÃvaÓyaæ kartavyam / sannyÃse tvarthavÃdamÃtramityanayorayaæ viÓe«a÷ / tasmin sati samanu«ÂhÃnaæ jyÃyo na tyÃga÷ / ucyate- ko 'yaæ vidhi÷, ko 'yamarthavÃda÷ ? Ãha- vidhistadarthatvenÃpÆrvopadeÓa÷ / yo hi vidhyarthena liÇà loÂà k­tyairvÃpÆrvopadeÓa÷ kriyate sa vidhi÷ / yathÃ- agnihotraæ juhuyÃt svargakÃma÷ / vÃyavyaæ ÓvetamajamÃlabheta bhÆtikÃma iti / stutirarthavÃda÷ / tasya tu vihitasya prarocanÃrthaæ yà stuti÷ so 'rthavÃda÷ / tadyathÃ- "vÃyurvai k«epi«Âhà devatà vÃyumeva tena bhÃgadheyenopadhÃvati, sa evainaæ bhÆtiæ gamayati" iti / evaævidhÃæ hi stutimupaÓrutya phalÃrthine hi yajamÃnÃya vidhi÷ prarocate / etasmin hitakÃma÷ pravartate iti / ucyate- na, ata eva sannyÃsasiddhi÷ / evaæ cenmanyase yamÃmnÃya÷ ÓreyÃæsamarthaæ manyate, taæ prarocanÃya stauti tathà sannyÃsasiddhi÷ / kasmÃt ? stutatvÃt / bahulÃrthinÃæ sannyÃsamÃmnÃya÷ stauti / sa kasmÃnna prarocate ? itarathà hyÃnarthakyam / yadi khalvapyarthavÃda÷ stuvannapi na prarocayet yaduktaæ prarocanÃrtho 'rthavÃda iti tadbhavadbhirhÃpitavyaæ syÃt / anarthako hyevaæ satyarthavÃdo na prarocanÃrtha÷ / arthÃntaravacanaæ và / yadi prarocanÃrthatvamasya ne«yate tena tarhyarthÃntaraæ vaktavyam / mà bhÆdanarthakatvaæ vedaikadeÓasyeti / tasmÃnnÃnayà vibhÅ«ikayà vayaæ ÓakyÃ÷ sanmÃrgÃdapanetum / kiæcÃnyat / ubhayathà vikalpe 'ni«ÂaprasaÇgÃt / ihÃyamÃmnÃyo vidheyatvena và sannyÃsaæ stÆyÃt avidheyatvena và / kiæcÃta÷ ? tadyadi tÃvadvidheyatvena stauti kimanyadvicÃryate ? siddha÷ sannyÃsa÷ / atha vidheyatvena, stutÃvasya prayojanaæ kartavyam / yaddhi kartavyatayà ne«Âaæ tadapuru«abuddhipÆrvaka÷ svatantra÷ puru«aniÓÓreyasÃrthaæ pravartamÃna ÃmnÃya÷ kimiti prarocayeta ? tasmÃdetÃmapi kalpanÃæ k­tvà k­Óamevaitat / athavobhathà vikalpa ityasyÃyamanyo 'rtha÷ / ihÃyamÃmnÃyo bhÆtÃrthena và sannyÃsaæ prarocayet / abhÆtÃrthena và ? kiæ cÃta÷ ? tadyadi tÃvadbhÆtÃrthena prarocayati tathà satyam­tatvaprÃpakasya sannyÃsasyÃparigrahe vi«ayÃrÃgÃdanyo heturvaktavya÷ / athÃbhÆtÃrthena, puru«o ni÷ÓreyasÃddhÅyate / kasmÃt ? na hyetadyuktaæ yadaÓreyasi mÃrge pramÃïabhÆta ÃmnÃyo mÃt­modakanyÃyenehitÃrthina÷ prÃïina÷ pratÃrayet / tasmÃdayuktametat / ki¤cÃnyat anekÃntÃt / nacÃyamekÃnto yadvihitameva kartavyam / tathà ca ÓÃbarÃ÷ paÂhanti grÃmagamanaæ bhavata÷ ÓobhanamityatrÃntareïa vidhiæ stutireva devadattaæ grÃmagamanÃya prarocayatÅti / ki¤cÃnyat, ÃÓaÇkÃprasaÇgÃt / yadi khalvapi ki¤cit satyaæ ki¤cidan­taæ brÆyÃdveda÷ tathà sati pauru«eyavÃkyavadvedavÃkye 'pi ÃÓaækà prasajyeta / tathà ca sati yaduktameva prasaæga÷ / ani«Âaæ caitat / kiæ ca vidhyanumÃnaæ và tat, evamekadeÓabhÆtatvÃt / athavà vidhyekadeÓo 'rthavÃda ityatis­«Âaæ bhavatà / tatra sannyÃse 'rthavÃdamupalabhya vidhirapyastÅti anumÃtavyam / anupalambhÃdado«a iti cet syÃccaivaæ yadyasau vidhirupalabhyate / tasmÃdanupalambhÃdayaæ do«Ãnnivarti«yata iti / etaccÃnupapannam / kasmÃt ? anekabhedatvÃt / upalabdhau yatna÷ kriyatÃm / anekabhedo hi prativedamÃmnÃya÷ / tatra yaduktaæ vidhisadbhÃvÃt kriyÃprÃdhÃnyamityetadapyayuktam / itikartavyatÃnupadeÓÃt sannyÃsÃnupapattiriti cet- athÃpi syÃdyadi sannyÃsamapyÃmnÃyo vidheyaæ manyeta / tena yathà gÃrhasthyasyetikartavyatÃæ bhÃryodvahanÃdikÃæ mantravadupadiÓati tathà sannyÃsamapyupadiÓet / na tÆpadi«ÂavÃn / tasmÃnnÃsti sannyÃsa iti / etadapyayuktam / kasmÃt ? abhÃvÃt / itikartavyatÃnÃæ hi sarvÃsÃmabhÃva÷ sannyÃsa÷ / tatra kiæ ÓÃstramupadek«yati ? yÃvatÅ khalvitikartavyatà sannyÃsÃÇgaæ tÃmupadiÓati ÓÃstram / katham ? evaæ hyÃha- "tapa÷Óraddhe ye hyupavasanti araïye ÓÃntà vidvÃæso bhaik«acaryà caranta÷ sÆryadvÃreïa te virajasa÷ prayÃnti yatrÃm­ta÷ sa puru«o 'vyayÃtmà /" tatra tapa÷Óraddhe ye hyapavasantÅtyenaæ Óraddhayopetaæ yamaniyamalak«aïaæ dharmamÃha / araïya iti g­hebhyo viniss­tim / ÓÃntà itÅndriyÃïÃmanta÷karaïasya ca vi«ayÃbhilëÃdvinivartanam / vidvÃæsa iti pÆrvarÃtrÃpararÃtrÃdi«u kÃle«vanirviïïasya yogino j¤ÃnÃbhyÃsam / bhaik«acaryÃæ caranta iti ÓarÅrasthitinimittaæ parimitamabhyavahÃraniyogam / uttarÃrdhena ca phalamÃca«Âe / tannibandhanaÓca vistara÷ sanyÃsetikartavyatÃyÃæ manvÃdibhirabhihita÷ / ÓrutinirvacanÃÓca sm­tayo bhavatÃæ pramÃïamiti pak«a÷ / tatra yaduktamitikartavyatÃnupadeÓÃnnÃsti sannyÃsa ityedayuktam / evaæ ca nityÃni karmÃïi / yattvanenaitaduktamÃnuÓraviko heturanaikÃntika iti satyametat / avaÓyaæ hi karmaïa÷ phalamabhyupagantavyam / itarathà hi tannimittasya saæsÃrasyÃbhÃvÃdani«ÂaprasaÇga÷ / tasmÃdani«ÂÃmevaitadÃcÃryasya / Ãha, kathametadanumÃtavyamiti ? ucyate, k«ayagrahaïasÃmarthyÃt / yadi pÆrvasÆtroktamihÃnuvartate k«ayagrahaïamanarthakaæ syÃt / kasmÃt ? atyantÃbhÃvaparyÃyo hi k«aya iti k­tvà / evaæ siddho 'viÓuddhiyoga÷ / Ãha, k«ayayoga idÃnÅæ kathamanumÃtavya iti ? ucyate - k«ayayogo 'ÇgaparimÃïÃt / k«ayayoga÷ punarasya hetoraÇgaparimÃïÃdveditavya÷ / yÃni hi yajeraÇgÃni paÓupuro¬ÃÓÃdÅni tÃni parimitÃni / parimitÃnÃæ sÃdhanÃnÃæ tantvÃdÅnÃæ parimitaæ kÃryaæ paÂÃdi d­«Âam / parimitaæ k«ayadharmi d­«Âam / tadvadeva / ki¤cÃnyat / saæsÃropalambhÃt / d­Óyate cÃyaæ vÃgbuddhisvabhÃvÃhÃravihÃrabhedabhinnakarmavihÃravaicitryanimitta÷ saæsÃra÷ / yadi puna÷ sÃk«Ãt k­taæ karmÃk«ayaphalaæ syÃt sa punarÃv­ttyabhÃvÃt prÃïinÃæ nopalabhyeta / ÓabdasÃmarthyÃnnityatvamiti cet syÃdetat / "ÓabdapramÃïakà vayaæ,yacchabda Ãha tadasmÃkaæ pramÃïam /" sa cÃsya hetoram­tatvamÃha "tarati m­tyuæ, tarati pÃpmÃnamityÃdi" / tasmÃdanicchatÃpyetadavaÓyamabhyupagantavyam / anabhyupagame và pratij¤ÃhÃnirveda÷ pramÃïamiti / etacca naivam / kasmÃt ? ÓabdÃntareïa virodhÃt / anityatvamasya heto÷ Óabdo 'numanyate / tasyaivaæ sati virodha÷ prÃpnoti / katham ? evaæ hyÃha- "atha ye ime grÃme i«ÂÃpÆrte dattamityupÃsate, athaitamevÃdhvÃnaæ punarnivartante / yathaitamÃkÃÓaæ ÃkÃÓÃdvÃyum / te dhÆmamabhisambhavanti / dhÆmo bhÆtvÃbhraæ bhavati / megho bhÆtvà pravar«ati / ta iha vrÅhiyavà o«adhivanaspatayastilà mëà iti jÃyante / tato vai yo 'nnamati yo reta÷ si¤cati sa bhÆya eva bhavatÅti /" tatra yaduktaæ ÓabdasÃmarthyÃnnityatvamityedayuktam / ubhayathÃbhidhÃnÃcchÃstravirodhaprasaÇga iti cet syÃnmatam / tadeva ÓÃstraæ nityatvamÃha tadevÃnityatvam / evaæ sati parasparavirodhinorarthayoÓcoditatvÃt ubhayÃnugrahÃsambhave sati ÓÃstravirodhaprasaÇga iti / tacca naivam / kasmÃt ? asambhave satyarthÃntarakl­pte÷ / yatra hi pramÃïabhÆtà Órutirasambhavinamarthaæ codayati, tatrÃrthÃntaraæ kalpayati / tadyathÃ- "sa Ãtmano vapÃmudakhidat" "stenaæ mana÷" "an­tavÃdino vÃg" ityevamÃdi«u / evamihÃpi nÃsti sambhava÷ yadeko 'rtho nityaÓca syÃdanityaÓceti / tasmÃnnityatvavÃcakasya ÓÃstrÃntarasya bhaktyÃrthÃntaraæ parikalpayi«yÃma÷ / tadvaditaratrÃpÅti cet syÃnmatam- yathaiva bhavatà nityÃnityayorekatrÃsambhavÃnnityatvasya bhaktyà kalpanà k­tà tathaivÃnityatvasyÃpi kari«yata iti / etaccÃyuktam / kasmÃt ? sarvapramÃïavirodhaprasaÇgÃt / vinÃÓe hi bhaktyà kalpyamÃne sarvapramÃïavirodha÷ prasajyeta / katham ? pratyak«avirodhastÃvat saæsÃropalambhÃt / anumÃnavirodha÷ aÇgaparimÃïe satyaÇgino nityatvÃnupapatte÷ / Óabdavirodha÷ te dhÆmamabhisambhavantÅti vacanÃt / na tu nityatve bhaktyà kalpyamÃne do«o 'yamupadyate / tasmÃdvi«ametat / Ãha, kathamidÃnÅæ bhaktyà kalpayitavyaæ ÓÃstramiti ? ucyate, prak­«ÂÃrthatayà / yathà khalvapyam­taæ và m­tamatijÅvo mà te hÃsi«urasava÷ ÓarÅramityabhidhÅyate / na ca prÃïinÃmatyantÃyÃsavo jahati, kintarhi prak­«Âaæ kÃlam / evamihÃpyucyate tarati m­tyumiti / nÃtyantÃya m­tyuæ tarati, kintarhi prak­«Âaæ kÃlam / upacaryate hi loke prak­«Âe nityaÓabda÷ / tadyathà nityaprahasito nityaprajalpita iti / evaæ siddha÷ k«ayayoga÷ / Ãha, atiÓayayoga idÃnÅmasya heto÷ kathamanumÃtavya iti / ucyate- atiÓayayoga÷ kriyÃbhyÃsÃt / yatra hi kriyà sak­t pravartate yatra cÃsak­dÃvartate tatrÃtiÓayo d­«Âa÷ / tadyathà k­«yÃdi«u / yaj¤e ca dravyopÃdÃnaÓaktyapek«Ã / kvacit sak­deva prav­tti÷, kvacit puna÷punarÃv­tti÷ / tasmÃdatiÓayena bhavitavyam / kiæ cÃnyat aÇgÃtiÓayÃt / ihÃÇgÃnÃmatiÓayÃdaÇgino 'pi ghaÂÃderatiÓayo d­«Âa÷ / asti cÃyaæ pratiyaj¤amaÇgÃnÃæ dak«iïÃdÅnÃmatiÓaya÷ / tasmÃdatrÃpyatiÓayena bhavitavyam / devatÃÇgabhÃvagamanÃt k«ayÃtiÓayÃnupapattiriti cet- athÃpi syÃt yo hi yaj¤e dravyamÃtrasya sÃdhanabhÃvamanumanyate taæ prati k«ayÃtiÓayado«ÃvaparihÃryau syÃtÃm / vayantu dravyasamavÃyinÅæ devatÃæ kratÃvaÇgabhÃvamupagacchantÅæ vidma÷ / tasmÃdado«o 'yamiti / taccÃnupapannam / kasmÃt ? sÃdhyatvÃt / devatÃnÃmaparimitatvaæ sÃdhyam / tadaÇgabhÃvagamanÃcca do«ÃbhÃva÷ / na cÃtmakriyÃÇgatvamudÃsÅnatvÃt iti na÷ siddhÃnta÷ / tasmÃdayuktametat / upetya và / kratusamanu«ÂhÃnÃnarthakyaprasaÇgÃt / yadi dravyasamavÃyinÅæ devatÃmupalabhya tadaÇgabhÃvagamanÃdak«ayo niratiÓayaÓca heturavÃpyate itÅ«Âaæ va÷, tena tarhi yadvà tadvà vedoktaæ karma k­tvà Óakyo 'vÃptumartha÷ / kiæ prÃïivinÃÓahetubhi÷ kratubhi÷ ? katham ? na hi kiæcitkarma vidyate yatra ÓarÅrasyÃÇgabhÃvo na syÃt / sarvadevatÃmayaæ ca ÓarÅraæ yasmÃdÃha tasmÃdvai vidvÃnpuru«amidaæ brahmeti manyate / sarvà hyasmin devatÃ÷ ÓarÅre 'dhi samÃhitÃ÷ / tatra yaduktaæ devatÃÇgabhÃvagamanÃt k«ayÃtiÓayÃnupapattirityetadayuktam / evamayaæ hetustrido«a÷ / tena ya÷ phalaviÓe«o 'bhinirvartyate so 'pi tathÃjÃtÅyaka iti ÓakyamanumÃtum / tasmÃnnÃsya jij¤Ãsoratra samÃdhi÷ / Ãha, yadi nÃyaæ ÓreyÃniti k­tvÃsya jij¤ÃsornÃtra samÃdhi÷ tena tarhi ya÷ ÓreyÃn phalaviÓe«a÷ sa upade«Âavaya iti / ucyate- ## tadityanena karmavidhini«pÃditasya svargaprÃptilak«aïasya phalasyÃbhisambandha÷ / tasmÃdviparÅta÷ Óuddho 'k«ayo niratiÓaya ityartha÷ / ko 'sÃvityucyate mok«a÷ ÓreyÃn / etaduktaæ bhavati / ubhÃvapyetau praÓasyau svargÃpavargau, ÃmnÃyavihitatvÃt / mok«astu praÓasyatara÷ / kasmÃt ? yathoktado«Ãnupapatte÷ / sa hyavaÓyaæbhÃvitvÃdaikÃntika÷ / atÅndriyatvÃdasaævedya÷ / svÃtmanyavasthitvÃllaghu÷ sarvatra sannihitaÓca / ÃmnÃyastutatvÃtpraÓasta÷ / sadbhirÃsevitatvÃdanindita÷ / yamaniyamavairÃgyaj¤ÃnÃbhyupÃyaÓuddherviÓuddha÷ / adravyatvÃdak«ayo niratiÓayaÓca / Ãha, kathaæ punarayamapavarga÷ prÃpyata iti ? ucyate, saæyogÃbhÃvÃt / du÷khaæ ca pradhÃnam / tathà ca tantrÃntare«vapyuktam- du÷khahetu÷ kÃryakaraïaÓaktiriti / tena yadà puru«asya saæyogastadÃviÓuddhitvamasya / svaÓaktiviÓe«ayogÃtte«u te«u jÃtyantaraparivarte«u dharmÃdinimittasÃmarthyÃdÃyÃsamanubhavati / yadà tu pradhÃnasaæyogo vinivartate tadà nimittÃbhÃve naimittikasyÃpyabhÃva iti k­tvà na punardvandvÃnyanubhavati / Ãha, kimartha÷ punarayaæ pradhÃnasya puru«eïa saha saæyoga÷ ? ucyate, naitadihÃbhidhÃnÅyam / vak«yatyayamupari«ÂÃdÃcÃrya÷ "puru«asya darÓanÃrtha÷, kaivalyÃrthastathà pradhÃnasya / paÇgvandhavadubhayorapi saæyoga iti" (%%) / Ãha, viyogastarhi kasmÃnnimittÃd bhavatÅti ? ucyate - ## vyaktaæ cÃvyaktaæ ca j¤aÓca vyaktÃvyaktaj¤Ã÷ / te«Ãæ vij¤Ãnaæ vyaktÃvyaktaj¤avij¤Ãnaæ tasmÃt / bahu«vaniyamÃdalpÃco 'pi j¤aÓabdasya na pÆrvanipÃta÷ / athavà j¤Ãnasya sÃdhakatamaæ vyaktam / tatpÆrvakatvÃdavyaktasamadhigamasyetyabhihitam / yadvà vyaktaæ ca avyaktaæ ca te vyaktÃvyakte, te vijÃnÃti iti vyaktÃvyaktaj¤a÷, tadvij¤ÃnÃt saæyogo nivartate / vak«yati caitat, "d­«Âà mayetyupek«ata eko d­«ÂÃhamityuparamatyanyÃ" iti (%%) / tatra rÆpaprav­ttiphalalak«aïaæ vyaktam / rÆpaæ puna÷ mahÃnahaækÃra÷ pa¤ca tanmÃtrÃïi ekÃdaÓendriyÃïi pa¤ca mahÃbhÆtÃni / sÃmÃnyata÷ prav­ttirdvividhà / hitakÃmaprayojanà ca, ahitaprati«edhaprayojanà ca / viÓe«ata÷ paæca karmayonayo v­ttyÃdyÃ÷ prÃïÃdyÃÓca pa¤ca vÃyava÷ / phalaæ dvividham / d­«Âamad­«Âaæ ca / tatra d­«Âaæ siddhitu«ÂyaÓaktiviparyayalak«aïam / ad­«Âaæ brahmÃdau stambaparyante saæsÃre ÓarÅrapratilambha ityetad vyaktam / e«Ãæ guïÃnÃæ sattvarajastamasÃmaÇgÃÇgibhÃvagamanÃdviÓe«ag­hÅti÷ / yadà tvaÇgabhÃvamagacchanto nirlikhitaviÓe«Ã vyavati«Âhante tadÃvyaktamityucyante / cetanÃÓaktirÆpatvÃccitraæ guïav­ttaæ jÃnÃtÅti j¤a÷ / e«Ãæ trayÃïÃæ bhedamabhedaæ ca vij¤Ãya saæyoganiv­ttiæ labhate / kasmÃt ? saæyoganimittapratidvandvibhÆtatvÃdyoganimittasya / iha yadÃdarÓananimitta÷ pradhÃnapuru«ayo÷ saæyoga÷ tasmÃdasya pratidvandvibhÆtena j¤Ãnena viyogahetunà bhavitavyam / ko d­«ÂÃnta÷ ? tama÷prakÃÓavat / yathà tamasà tirohitÃni dravyÃïi ghaÂÃdÅni nopalabhyante, tatpratidvandvibhÆtena tu pradÅpena prakaÓitÃnÃme«Ãmupalabdhirbhavati / tadvadihÃpi dra«Âavyamiti siddhaæ j¤ÃnÃnmok«a÷ / uktaæ ca- v­k«ÃgrÃccyutapÃdo yadvadanicchannara÷ patatyeva / tadvad guïapuru«aj¤o 'nicchannapi kevalÅ bhavati // kiæ cÃnyat / ÃmnÃyÃbhihitatvÃt / ÃmnÃyanibandhano hyayamartho j¤ÃnÃnmok«a iti, na yÃd­cchika÷ / katham ? evaæ hyÃha- "satyaæ j¤Ãnamanantaæ brahma yo veda nihitaæ guhÃyÃæ parame vyoman so 'Ónute sarvÃn kÃmÃn saha brahmaïà vipaÓcità /" "yato vÃco nivartante aprÃpya manasà saha / Ãnandaæ brahmaïo vidvÃn na bibheti kutaÓcana //" "tameva viditvÃm­tatvameti nÃnya÷ panthà ayanÃya vidyate /" tathà brÃhmaïe 'pyuktam / "tarati ÓokamÃtmavit /" "brahmavid brahmaiva bhavatÅti /" tasmÃdÃmnÃyaprÃmÃïyÃdapi manyÃmahe j¤ÃnÃnmok«a iti / Ãha, j¤ÃnavÃcino 'm­tatvanimittÃbhyupagamÃnmahata ÃmnÃyÃntarasyÃnarthakyam / yadi j¤ÃnavÃcina ÃmnÃyakhaï¬akÃdam­tatvamavÃpyata ityetadabhyupagamyate, tena kriyÃvÃcino mahata ÃmnÃyÃntarasyÃnarthakyaæ prÃptam / kiæ kÃraïam ? na hyanÃyÃsene«ÂÃvÃptau satyÃm ÃyÃsabhÆyi«Âhe karmaïi pravartamÃna÷ k­tÅ bhavatÅti / Ãha ca - akke cenmadhu vindeta kimarthaæ parvataæ vrajet / i«ÂasyÃrthasya saæprÃptau ko vidvÃn yatnamÃcaret // ucyate- yadi puna÷ karmÃïyatyantakartavyataye«yante, j¤ÃnavÃcina ÃmnÃyasya kathamarthavattà siddhà bhavati ? Ãha, samuccaye tÆbhayÃrthavattvam / j¤Ãnakarmaïostu samuccaye 'bhyupagamyamÃne dvayorapyÃmnÃyÃrthavattà siddhà bhavati / vidvÃn yajeta vidvÃn yÃjayediti vacanÃt, tathà sarvapuru«ÃïÃæ kratÃvadhikÃra÷ aÓrotriya«aï¬haÓÆdravarjamitinyÃyÃt / tasmÃjj¤Ãnakarmaïo÷ samuccayÃdi«Âaprasiddhi÷ / ucyate- na, pÆrvado«ÃparihÃrÃt / yadi niyamato vidu«aiva karmÃïi kartavyÃnÅtyabhyupagamyate tena ya÷ pÆrvokto do«a÷ saæsÃrÃbhÃvaprasaÇga÷, tasyÃparihÃra÷ / kiæ ca ÓÃstrahÃneÓca / yaÓca ÓÃstrami«ÂÃpÆrte samupÃsyate te dhÆmamabhisaæbhavantÅti tadetasyÃæ kalpanÃyÃæ hÅyate / kiæ cÃnyat- bhinnaphalatvÃt / ihÃbhinnaphalÃni dravyÃïi samuccÅyante / tadyathà bhujyaÇgÃni sÆpÃdÅni / abhinnaæ te«Ãæ t­ptilak«aïaæ phalamiti / na caitajj¤Ãnakarmaïorabhinnaæ phalam / svargÃpavargahetutvÃt / j¤ÃnasÃmarthÃtkaivalyamabhinnaæ phalamiti cet pÆrveïÃviÓe«a÷ / yaduktaæ saæsÃrÃbhÃvaprasaæga iti tadanapah­tameva bhavati / kiæcÃnyat- ÓrÆyamÃïaphalavirodhaÓca / yacca kriyÃyÃ÷ phalaæ ÓrÆyate agnihotraæ juhuyÃt svargakÃmo, rëÂramagni«Âomena jayatÅti tadvirudhyate / karmaïaÓca Óe«abhÃva÷ / svÃrthopasarjanatve satyarthÃntarani«pÃdakatvÃt / yathÃvahantÅtyevamÃdyÃ÷ kriyÃ÷ svaæ phalamupasarjanÅk­tya taddvÃreïa yajerupakurvantyastacche«abhÆtà bhavanti evaæ kriyÃpi j¤ÃnaphalabhÆtatvÃttacche«abhÆtà syÃt / vidhisadbhÃvÃt kriyÃprÃdhÃnyamiti cenna- uktatvÃt / kathametat ? nÃsti vidhik­to viÓe«a÷ / upetya và / tatrÃpi tadutpatte÷ / asti hi j¤ÃnasyÃpi vidhÃyakaæ ÓÃstram / katham ? evaæ hyÃha- "ya ÃtmÃpahatapÃpmà vijighatso vipipÃso vijaro vim­tyurviÓoka÷ sannyastasaækalpa÷ so 'nve«Âavya÷ sa jij¤Ãsitavya÷ / sarvÃæÓca kÃmÃnavÃpnoti ya ÃtmÃnamanuvidya vijÃnÃtÅti" prajÃpatervacanaæ ÓrÆyate / punarapyÃha- "dve vidye veditavye parà caivÃparà ca" yà / tasmÃdvidhisadbhÃvÃtkriyÃprÃdhÃnyamiti svapak«ÃnurÃgamÃtrametat / d­«ÂÃrthatvÃdityeke / eke punarÃcÃryà manyante d­«Âameva j¤ÃnasyÃj¤Ãnaniv­ttilak«aïaæ phalaæ tasmÃnna ÓÃstreïa vidhÅyate / kiæ kÃraïam ? d­«ÂÃrthasya hi karmaïo na ÓÃstraæ prayojakam / svayamevÃrthitatvÃttatra prav­tterbhujyÃdivat / te«Ãæ j¤ÃnavidhÃyakÃni vÃkyÃni tÃnyupÃyaguïavidhÃnÃrthamanuvÃdabhÆtÃnyÃÓrÅyante / tadyathà dadhnà juhoti, payasà juhotÅti / yattu khalvidamucyate vidvÃnyajeta, vidvÃn yÃjayet, Órotriyasya ca karmaïyadhikÃra iti tasyÃmayamartha÷- adhÅtya vedaæ kriyÃnupÆrvo ca j¤Ãtvà karmaïi pravartitavyam / evaæ ca sati na kaÓciddo«a÷ / yadi punarniyamata evÃtmavidhÃæ karmaïyadhikÃrastena saæsÃrÃbhÃvaprasaæga÷ / svÃbhÃvikatvÃt / vij¤Ãnasya ÓÃsrasya sarvÃdhikÃravirodha÷ / tasmÃnnÃsti samuccayo j¤Ãnakarmaïo÷ / apara Ãha- satyam / nÃstyanayo÷ samuccaya÷ kintarhi sarvÃrthà kriyà j¤Ãnaæ prati«iddhÃrtham / ye hi «aï¬hÃndhavabadhirÃdaya÷ karmaïo 'tyantaæ nirÃk­tÃste«Ãæ j¤ÃnÃdÃÓramÃntare 'm­tatvÃvÃpti÷ / itare«Ãæ tÆ mÆlÃÓrame karmaïa eveti tasya nÃyaæ vÃdina÷ parihÃra iti / ucyate- na, svasamayavirodhÃt / evaæ bruvÃïasyÃsya vÃdina÷ svasamaya eva virudhyate / yaduktam- vidvÃæsa÷ prajÃæ nÃkÃmayanta, kiæ prajayà kari«yÃma÷ ? atha yaduktaæ putrai«aïÃyÃÓca vittai«aïÃyÃÓca vyutthÃya bhaik«acaryÃæ carantÅti / na ca «aï¬ÃnÃæ putrai«aïÃvyutthÃnamathavad bhavati, devak­tatvÃt / kiæ cÃnyat - rahasyabhÆtatvÃt / rahasyabhÆtaæ hi vedÃnÃæ j¤Ãnam / yasmÃdÃha- taddha smaitadÃruïirauddÃlakirjye«ÂhÃya putrÃya provÃca / idaæ jye«ÂhaputrÃya pità brahma prabrÆyÃt / praïÃyyÃntevÃsine nÃnyasmai yasmai kasmaicana / ya imÃmadbhi÷ parig­hÅtÃæ vasunà vasumatÅæ pÆrïÃæ dadyÃdetadeva tato bhÆya iti / bhavati cÃtra - paraæ rahasyaæ vedÃnÃmavasÃne«u paÂhyate / «aï¬Ãdyarthaæ tadi«Âaæ ceddhi«Âyà saphalatà Órute // vidvÃn karmÃïi kurvÅtetyetaduktaæ kila Órutau / sa ca paï¬ÃdirevasyÃdyo 'tyantaæ karmaïaÓcyuta÷ // sa eva vartyatÃæ prÃj¤ai÷ kiæ nyÃyyo 'tha matibhrama÷ ? indriyÃrthÃnurÃgo và dve«o và mok«avartmani // kaivalyaprÃptihetutvÃdyà vedavihità stuti÷ / praÓastà yÃj¤avalkyÃdyairviÓi«ÂaistattvaniÓcayÃt // seyaæ vi«ayarÃgÃndhairviparÅtÃrthavÃdibhi÷ / vidyà kanyeva «aï¬Ãya dÅyamÃnà na Óobhate // tasmÃdrÃgÃnugairuktÃæ kuhetup­tanÃmimÃm / apohya matimÃnyuvatyà hyÃÓramÃdÃÓramaæ vrajet // iti ÓrÅmadÃcÃryeÓvarak­«ïaviracitÃyÃæ sÃækhyasaptatau yuktidÅpikÃnÃmni vivaraïe prathamamÃhnikam // ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 3 ----------------------------------------------------------------------- Ãha- samyagupadi«Âaæ bhavatà vyaktÃvyaktaj¤avij¤ÃnÃnmok«o 'vÃpyate / idÃnÅmupade«Âavyam kathametattrayaæ pratipattavyamiti / ucyate - trayasyÃsya pratipattiæ dvedhà samÃmananti / samÃsato vistarataÓca / tadeva trayaæ paæcabhiradhikaraïairbhidyate / kÃni punaradhikaraïÃnÅti ? ucyate- prak­tivikÃrav­ttaæ, kÃryakÃraïav­ttaæ, atiÓayÃnatiÓayav­ttaæ, nimittanaimittikav­ttaæ, vi«ayavi«ayiv­ttamiti / tatra prak­tivikÃrav­ttapÆrvakatvÃditare«ÃmadhikaraïÃnÃæ tadbhedÃnvak«yÃma÷ / tatpunaÓcaturdhà bhidyate / kiæcitkÃraïameva na kÃryam / kiæcitkÃraïaæ ca kÃryaæ ca / kiæcitkÃryameva na kÃraïam / kiæcinnaiva kÃraïaæ na cÃpi kÃryamiti / Ãha- atisÃmÃnyopadi«ÂametannÃsmÃkaæ buddhÃvavati«Âhate / tasmÃdvibhajyopadiÓyatÃæ kasya padÃrthasya kiæ v­ttamiti ? ucyate- bìham / upadiÓyate- ## mÆlamÃdhÃra÷ prati«ÂhetyanarthÃntaram / prakarotÅti / prak­ti÷ / mÆlaæ cÃsau prak­tirmÆlaprak­ti÷ / mÆlaprak­ti÷ kasya mÆlam ? mahadÃdÅnÃm / saæj¤Ã khalviyaæ pradhÃnasya mÆlaprak­tiriti / sà cÃvik­tiravikÃrÃnutpÃdyetyartha÷ / Ãha- samÃsÃnupapatti÷ viÓe«aïÃntaropÃdÃnÃt / mÆlamityayaæ Óabda÷ prak­tiviÓe«aïÃrthamupÃtto mahadÃdiviÓe«aïÃntaramupÃdatte / tatra saviÓe«aïÃnÃæ v­ttirneti samÃsaprati«edha÷ prÃpnoti / samÃsÃntaravidhÃnÃdado«a iti cetsyÃnmatam- yadyetasmin samÃse do«o 'yamupapadyate samÃsÃntaramatra vidhÃsyate mÆlaæ prak­tÅnÃæ mÆlaprak­tiriti / etaccÃnupapannam / kasmÃt ? do«Ãntaropapatte÷ / evamapyupasarjanaæ pÆrvaæ nipatatÅti «a«ÂhyoktasyopasarjanatvÃtpÆrvanipÃta÷ / tatraivaæ bhavitavyaæ mÆlaæ prak­tÅnÃæ prak­timÆlamiti / tasmÃdidamapyasÃramiti / ucyate- pÆrva eva samÃso 'stu, sambandhiÓabda÷ sÃpek«o nityaæ v­ttau samasyate / yattÆktaæ viÓe«aïÃntaropÃdÃnÃtsamÃsÃnupapattiriti- tatra brÆma÷ sambandhiÓabdÃnÃæ sambandhyantaramanapek«ya svarÆpapratilambha eva nÃstÅtyÃkÃæk«ÃvatÃmeva v­ttyà bhavitavyam / tadyathà devadattasya gurukulamiti sambandhiÓabdatvÃddevadattaÓabdamapek«amÃïo 'pi guruÓabda÷ kulaÓabdena saha v­ttiæ pratipadyate / evamihÃpi mÆlamityayaæ Óabda÷ sambandhiÓabdatvÃnmahadÃdyapek«o 'pi prak­tiÓabdena saha v­ttiæ pratipadyata iti / ki¤cÃnyat / vÃkyapratipÃdyasyÃrthasya v­ttÃvupalabdhe÷ / yatra hi vÃkyapratipÃdyo 'rtho v­ttyà na labhyate yathà ­ddhasya rÃj¤asya puru«a÷ iti tatra saviÓe«aïÃnÃæ v­ttirneti vyavasthitaæ ÓÃstre / gamyate ceha vÃkyapratipÃdyo 'rtho v­ttÃvapi satyÃm / tasmÃdado«o 'yamiti / kiæ ca j¤ÃpakÃt / j¤Ãpakaæ khalvapi "karmavatkarmaïà tulyakriya÷" / tathà "akÃrasya viv­ttopadeÓa" ityÃdi / tasmÃnnÃtrÃsÆyà kartavyeti / Ãha- avayavasya pratyavamarÓÃnupapatti÷ saæj¤ÃÓabdatvÃt / saæj¤ÃÓabde«u hi nÃvayavasya parÃmarÓo bhavati / tadyathà gajakarïo 'Óvakarïa÷ / kasya gajasya kasyÃÓvasyeti / ucyate na, arthopapatte÷ / yatra hyartha upapadyate bhavatyeva tatra saæj¤ÃÓabde«vayavaparÃmarÓa÷ / tadyathà saptaparïÃnyasya parvaïi parvaïi, a«Âau padÃnyasya paÇktau paÇktau saptaparïo '«ÂÃpadamiti / upapadyate cehÃyamartha÷, tasmÃdado«o 'yam / Ãha- mÆlaprak­tiravik­ti÷, prak­tiriti vaktavyam / yadÃha mahadÃdyÃ÷ prak­tivik­taya÷ sapteti / ucyate- prak­titvÃvacanam / prak­titvaæ ca mÆlaprak­terna vaktavyam / kiæ kÃraïam ? arthÃdÃpatte÷ / mÆlaprak­tiravik­tirityeva siddham / ucyamÃnaæ hi tadanarthakaæ syÃt / Ãha- prak­titvÃnupapatti÷ / satkÃryavÃdÃbhyupagamÃt / prakarotÅti prak­ti÷, tadbhÃva÷ prak­titvam / tacca sati kÃrye na ghaÂate / kasmÃt ? na hi satÃmÃtmÃdÅnÃæ kÃraïamupapadyata iti / ucyate- taditaratrÃpi tulyam / yathaiva hi satÃmÃtmÃdÅnÃæ kÃraïaæ nopapannamevamasatÃæ ÓaÓavi«ÃïÃdÅnÃmapÅti nÃsti kaÓcidviÓe«a÷ / t­tÅyà tu vi«ÃdÃvalyaiva koÂi÷ / evamubhayapak«avyudÃsÃtsvapak«asiddhiriti cet athÃpi syÃt- sadasato÷ kriyÃsambandhaæ pratyaviÓe«a upadarÓyate bhavatà / tenobhayorapi pak«ayorvyudÃsa÷ k­to bhavati / na cobhayapak«avyudÃsÃtsvapak«asiddhiriti / etaccÃyuktam / kasmÃt ? uttaratra prati«edhÃt / sa khalve«a vÃdÅ satkÃryavÃdaæ pratyÃca«Âe tasmÃtsvaka evainamadhikÃre nivartayi«yÃma÷ / Ãha- avik­tyabhidhÃnÃnarthakyam / mÆlaprak­titvÃttatsiddhe÷ / yadi mÆlaæ sarvÃsÃæ prak­tÅnÃm avik­tyaiva tayà bhavitavyam / itarathà hi mÆlaprak­titvÃnupapatti÷ / yadi khalvapi pradhÃnasyÃpi prak­tyantaraæ syÃnmÆlaprak­titvaæ nopapannaæ bhavet / tasmÃnmÆlaprak­titvavacanÃdeva tatsiddheravik­tigrahaïamanarthakamiti / ucyate- na / anavasthÃprasaæganiv­ttyarthatvÃt / yathà hi mÆlÃdÅnÃæ bÅjaæ prak­tistasyÃpyanyattasyÃpyanyadityanavasthà evaæ mahadÃdÅnÃæ pradhÃnaæ mÆlaprak­ti÷ tasyÃpyanyadityanavasthà prasajyeta / sà mà bhÆdityatastanniv­ttyarthaæ tadabhidhÃnam / Ãha, na / hetvanupadeÓÃt / asaæÓayametadevaæ syÃt, na tu heturatropadi«Âo bhavadbhi÷ / na cÃnupadi«Âahetukaæ vipaÓcidbhi÷ pratipattuæ nyÃyyam / tasmÃdayuktametat / ucyate, kÃraïÃntaraprati«edhÃt / puru«Ãkart­tvÃtpradhÃnÃkhyÃnÃæ guïÃnÃæ cÃvasthÃntarÃnupapatteravik­titvasiddhi÷ / ihÃrabhyamÃïà prak­ti÷ kÃraïÃntarairÅÓvarÃdibhirÃrabhyate, puru«eïa vÃ, guïairvà / ki¤cÃta÷ ? tanna tÃvatkÃraïÃntarairÅÓvarÃdibhirÃrabhyate / kasmÃt ? prati«edhÃt / yathà kÃraïÃntarÃïi na santi tathottaratra prati«edha÷ kari«yate / idÃnÅæ sattvaæ rajastama÷ puru«a iti padÃrthacatu«Âayaæ pratij¤Ãyate / tatrÃpi puru«akart­tvaæ pratyÃkhyÃyate / tasminpratyÃkhyÃte guïÃnÃmevÃvasthÃntarÃpek«a÷ kÃryakÃraïabhÃva÷ / sÆk«mÃïÃæ mÆrtilÃbha÷ kÃryam / niv­taviÓe«ÃïÃmavibhÃgÃtmanÃvasthÃnaæ kÃraïamityayaæ siddhÃnta÷ / tatrÃstaÇgataviÓe«ÃïÃæ niv­ttapariïÃmavyÃpÃrÃïÃmaÇgÃÇgibhÃvamanupagacchatÃmupasaæh­taÓaktÅnÃæ sarvavikÃrasÃmyaæ sarvaÓaktipralayaæ nissattÃsattaæ nissadasadavyaktalak«aïamavasthÃntaramupasaæprÃptÃnÃæ nÃstyanyatsÆk«mataramavasthÃntaram, yasyedaæ pradhÃnalak«aïamavasthÃntaraæ kÃryaæ syÃt / tasmÃtsu«ÂhÆcyate mÆlaprak­tiravik­tiriti / ## mahÃnÃdyo yÃsÃæ tà mahadÃdyÃ÷ / avayavena vigraha÷, samudÃya÷ samÃsÃrtha÷ / anyathà mahÃnevÃtrÃparig­hÅta÷ syÃt / prak­tayaÓca vik­tayaÓca prak­tivik­taya÷ / kÃraïÃni kÃryÃïi cetyartha÷ / tatra mahÃnahaækÃrasya prak­ti÷ pradhÃnasya vik­ti÷ / ahaækÃro 'pi tanmÃtrendriyaparvaïo÷ prak­tirvik­tirmahata÷ / tanmÃtrÃïi ca bhÆtaparvaïa÷ prak­tirahaækÃrasya vik­ti÷ / Ãha- saptagrahaïaæ kimartham ? ucyate- saptagrahaïamavadhiparicchedÃrtham / akriyamÃïe hi saptagrahaïe na j¤Ãyate kriyÃnprak­tigaïa÷ prak­tivik­tisaæj¤o bhavati / tatra mahÃbhÆtendriyaparvaïorapi prak­titvaæ prasajyeta / Ãha- naitadasti prayojanam / pariÓe«asiddhe÷ / iha bhavatÃæ pa¤caÓikhÃnÃæ pa¤caviæÓatistattvÃni / tatra mÆlaprak­tiravik­tirityuktam, «o¬aÓakastu vikÃro na prak­tirna vik­ti÷ puru«a iti vak«yati / pariÓe«ata÷ saptaivÃvaÓi«yante / tasmÃnnÃrthastadarthena saptagrahaïena / ucyate- ahaækÃraparigrahÃrtham / evaæ tarhi naivÃhaækÃro vidyata iti pata¤jali÷ / mahato 'smipratyayarÆpatvÃbhyupagamÃt / tatparihÃrÃrthametad bhavi«yati / Ãha, na / uttaratra parigrahÃt / etadasti nÃsti prayojanam / vak«yati hi mahatà kaïÂhenopari«ÂÃdÃcÃrya÷ "prak­termahÃæstato 'haÇkÃra" (%%) iti tenaivedaæ siddham / nÃrthastadarthenÃpi saptagrahaïena / ucyate- rÆpabhede 'pi tattvÃbhedaj¤ÃpanÃrtham / evaæ tarhi dharmÃdÅnya«Âau rÆpÃïi buddhervak«yamÃïÃni, ahaækÃraÓca vaikÃrikataijasabhÆtÃdirÆpatvÃt trilak«aïo vak«yamÃïa÷ / tatra rÆpabhedÃttattvabhedo mà bhÆdityevamarthaæ saptagrahaïaæ kriyate / Ãha, hetumantareïÃpratipatte÷ / kaïÂhoktamapi yuktimantareïa na tarkaÓÅlÃ÷ pratipadyante kimpuna÷ kleÓopapÃditam / tasmÃdatra samÃdhirvÃcya÷ kathamanekarÆpà buddhirekaiveti ? ucyate na, uttaratra vicÃraïÃt / uttaratraitadvicÃrayi«yÃma÷ kimanekarÆpÃvirbhÃve 'pi tadeva tadvastu bhavati ÃhosvidrÆpabhedÃttattvabheda÷ ? tasmÃdiha tÃvadd­ÓyatÃmiti siddhaæ mahadÃdyÃ÷ prak­tivik­taya÷ sapteti / #<«o¬aÓakastu vikÃra÷># «o¬aÓaparimÃïasya so 'yaæ «o¬aÓaka÷ saægha÷ / tasya parimÃïaæ saækhyÃyÃ÷ saæj¤ÃsaæghasÆtrÃdhyayane«viti kanpratyaya÷ / Ãha- ka÷ punarayaæ «o¬aÓaka iti ? ucyate - pa¤ca mahÃbhÆtÃni, ekÃdaÓendriyÃïi / tuÓabdo 'vadhÃraïÃrtha÷ / Ãha- Óakya÷ punarayamartho 'ntareïÃpi tuÓabdamavÃptum / katham ? mahadÃdyÃ÷ prak­tivik­taya÷ sapteti hyupadi«Âaæ purastÃt / tato 'haÇkÃratamÃtrapÆrvakatve siddhe sati indriyamahÃbhÆtaparvaïo÷ puna÷ Óruterniyamo bhavi«yati / tadyathà pa¤ca pa¤canakhà bhak«yà ityatra k«utpratÅkÃrasamarthÃnÃæ dravyÃïÃmarthÃdeva sarve«Ãæ bhak«aïe samprÃpte puna÷ Óruterniyamo bhavati, tadvadidaæ dra«Âavyam / i«Âato 'vadhÃraïÃrthaæ iti cet syÃnmatam / i«Âato 'vadhÃraïÃrthastarhi tuÓabdo bhavi«yati / kathaæ nÃma «o¬aÓako vikÃra eveti yathà vij¤Ãyate, «o¬aÓakastu vikÃra ityevaæ mà j¤ÃyÅti / yadyevamasthÃne tarhi tuÓabda÷ paÂhita÷ / «o¬aÓako vikÃrastviti vaktavyam / atha mataæ v­ttaparipÆranÃrthamayamasminpradeÓe paÂhitastuÓabdo yatra nirdo«astatraivÃyaæ dra«Âavya iti / etadanupapannam / kasmÃt ? asandehÃt / mahadÃdyÃ÷ prak­tivik­taya÷ saptetyapadi«Âe kimiti sÃæÓayikà bhavi«yÃma÷ / tasmÃtpelavamasya pÃÂhe prayojanaæ paÓyÃma÷ / athÃyamabhiprÃya÷ syÃt yadyapyetadarthata÷ siddhaæ tathÃpyayamÃcÃrya÷ sphuÂapratipattyarthamavadhÃraïaæ pratyÃdriyate / kiæ kÃraïam ? yasmÃt vicitrÃ÷ sÆtrakÃrÃïÃmabhiprÃyagataya÷ / tadyathà bhagavÃn pÃïini÷ na kye, rÃtsasyetyevamÃdi«vantareïa prayatnami«Âato 'vadhÃraïe siddhe anyatra ajÃdÅ guïavacanÃdeva stautiïyoreva «aïyabhÃsÃdityevamÃdi«u yatnaæ karoti / tadvadihÃpi dra«Âavyamiti / etadanupapannam / kasmÃt ? aÓakyatvÃt / sati và punaravadhÃraïÃrthatve tuÓabdasya kathamivÃtra ÓakyamavadhÃraïaæ pratipattum ? yÃvatà mahÃbhÆtÃnÃmapi ÓarÅrÃdilak«aïaæ kÃryamupalabhyata iti / tatra kecit samÃdhimÃhu÷ / ÓarÅrÃdÅnÃmanarthÃntarabhÃvÃtp­thivyÃdÅnÃmaprak­titvam / yasmÃt kila p­thivyÃdÅnÃæ sanniveÓaviÓe«amÃtraæ kÃryaæ mu«Âigranthikuï¬alÃdivannÃrthÃntarabhÆtam / ata e«Ãmaprak­titvamiti / etaccÃnupapannam / kasmÃt ? aviÓe«Ãt / sarvameva hi sÃækhyÃnÃæ kÃryamanarthÃntarabhÆtam / tatraitasyÃæ kalpanÃyÃæ sarvatattvÃnÃmaprak­titvaæ prasajyeta / athaitadani«Âaæ, satkÃryavyÃghÃta÷ / anye punarÃhu÷- apariïÃmitvÃnmahÃbhÆtÃnÃæ viakaritvÃnavadhÃraïamiti / tadapyanupapannam / kasmÃt ? pratyak«opalabdhe÷ / pratyak«ata evopalabhyate mahÃbhÆtÃnÃæ kalilÃÇkurak«ÅrÃdipariïÃma÷ / anumÃnagrÃhyastu tattvÃntarÃïÃm / tadetadadharottaraæ bhavati / tasmÃdayuktametat / Ãha - na tarhi idaæ pratipattavyaæ «o¬aÓako vikÃra eveti ? ucyate- pratipattavyam / kiæ kÃraïam / tattvÃntarÃnupapatte÷ / iha puru«Ãrthena hetunà sÃmyÃtpracyutÃnÃæ guïÃnÃæ yo 'yaæ mahadÃdirviÓe«Ãnto vipariïÃma÷ sa tattvÃntarotpattiniyamena vyavati«Âhate / na tu p­thivyÃdibhyastattvÃntarotpattirasti / tasmÃdete«Ãæ vikÃratvameveti / kiæ cÃnyat / grÃhakÃntarÃbhÃvÃt / yathà tanmÃtrairÃrabdhe«u p­thivyÃdi«u ahaækÃrÃttadyogyaæ grÃhakÃntaramindriyalak«aïamutpadyate, naivaæ p­thivyÃdivikÃrÃïÃæ ghaÂÃdÅnÃæ grÃhakÃntaramasti / tasmÃnna tattvÃntaram / ataÓca p­thivyÃdayo vikÃrà eveti / kiæ cÃnyat / pradhÃne prak­tibhÃvapratyastamayavatte«u vikÃrabhÃvapratyastamayÃt / yathà pradhÃnÃtsÆk«mataramavasthÃntaraæ nÃstÅti tatra prak­tibhÃvasya pratyastamayastathà te«u vikÃrabhÃvapratyastamaya÷ / tasmÃdyuktamucyate «o¬aÓako 'yaæ vikÃra eveti / Ãha- puru«e tarhi kà pratipattiriti ? ucyate- ## puru«o na hyayamavasthÃntaraæ pratipadyate / no khalvapyavasthÃntarasyÃvasthÃntaraæ bhavatÅti / Ãha- naitadyuktimantareïa ÓraddhÅyate, tasmÃdupapÃdyatÃæ kathamasyÃprak­titvamavik­titvaæ ceti / ucyate- prak­titvÃnupapatti÷ / uttaratra pratividhÃnÃt / tasmÃcca viparyÃsÃdityatra (%%) yuktimupadek«yÃma÷ / tasmÃttÃvadasyÃprak­titvam / avik­titvaæ pradhÃnavat / yathà pradhÃnamevamayamapi puru«a÷ kriyamÃïa÷ kÃraïÃntarairÅÓvarÃdibhirnÃrabhyate / kasmÃt ? prati«edhÃt / yathà kÃraïÃntarÃïi na santi tathottaratra prati«edha÷ kari«yate / puru«Ãntarai÷ samatvÃt / samÃ÷ sarve puru«Ã÷ / na ca samÃnÃæ kÃryakÃraïabhÃvo d­«Âa÷ / kiæ ca ni«kriyatvÃt ÓuddhatvÃccai«Ãæ vipariïÃmalak«aïà parispandalak«aïà và kriyà vibhutvÃdanupapannà / kasmÃt ? e«ÃmitaretarÃnÃrambhakatvÃt / na guïairbhinnajÃtÅyakatvÃt / ihÃcetanà guïà ityetatpratipÃdayi«yÃma÷ / yacca yenÃrabhyate tacca tanmayaæ bhavati / yadi guïai÷ puru«ÃïÃmÃrambha÷ tadà te«Ãmapyacetanatvaæ syÃt, cetanÃstu te / tasmÃnna guïairÃrabhyanta iti siddhametat / kiæcitkÃraïameva na kÃryam / kiæcitkÃraïaæ kÃryaæ ca / kiæcitkÃryameva / kiæcinnaiva kÃraïaæ naiva kÃryamiti caturvidhaæ kÃraïav­ttaæ pratipÃditam / etetpratij¤Ãpiï¬asÆtram / atra yadapadi«Âaæ bhavadbhirasmin ÓÃstre prameyamityavagantavyam // 3 // ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 4 ---------------------------------------------------------------------- Ãha- athÃsya prameyasya kuta÷ siddhiriti ? ucyate- ## pramÅyate taditi prameyam / prameyasya siddhi÷ prameyasiddhi÷ / siddhiradhigamo 'vabodha ityartha÷ / pramÅyate 'neneti pramÃïam / karaïasÃdhano lyu / tadekameva, buddherekatvÃbhyupagamÃt; upÃdhivaÓÃttu bhinnamÃÓrÅyate pratyak«amanumÃnamityÃdi / tasya yo 'sÃvupÃdhik­to bhedastamanÃÓritya prameyaparicchedakatvasÃmÃnyamaÇgÅk­tyaikavacananirdeÓa÷ kriyate pramÃïÃditi / etasmÃtprameyasiddhirityavagantavyam / katham ? vrÅhyÃdivat / yathà vrÅhyÃti prameyaæ prasthÃdinà pramÃïena paricchidyate evamihÃpi vyaktÃdiprameyaæ pratyak«ÃdipramÃïena paricchidyate iti / iha hiÓabda idÃnÅæ kimartha÷ syÃt ? avadhÃraïÃrtha iti / Ãha- yadyevaæ hiÓabdÃvacanam / avadhÃraïÃnupapatte÷ / na hyetasmin sÆtre kathaæcidavadhÃraïamupapadyate / tasmÃdavacanameva hiÓabdasya nyÃyyam / prameyasyaiveti cet- na / anyasyÃsambhavÃt / sati hi vyabhicÃrasambhave vastvavadhÃryate - tadyathà gaurevÃyaæ nÃÓva÷, devadatta evÃyaæ na yaj¤adatta iti / na ca prameyÃprameyayo÷ pramÃïaparicchedyatve 'sti prasaæga÷ yanniv­ttyarthaæ prameyasyaivetyavadhÃryate / pramÃïebhya eveti cenna- Ãr«aj¤ÃnavirodhaprasaægÃt / paramar«erhi bhagavata÷ j¤Ãnaæ sÃæsiddhikamapramÃïapÆrvakamiti va÷ pak«a÷ / sÃæsiddhikÃÓca bhÃvÃ÷ prÃk­tikà vaik­tÃÓca dharmÃdyà (%%) iti vacanÃt / ubhayÃvadhÃraïe sati ubhayorapi pak«ayorye do«Ãste prasajyante / tasmÃdayuktametat / siddhireveti cenna anekÃntÃt / kadÃciddyayaæ pramÃtà sannihite 'pyÃdityÃdau liÇge diÇniÓcayÃdi«varthe«u pratihanyate / tasmÃdanekÃntÃt siddhirevetyetadayuktamavadhÃraïam / ucyate- yaduktaæ hiÓabdÃvacanamavadhÃraïÃnupapatteriti astu pramÃïebhya evetyavadhÃraïam / yattÆktamÃr«aj¤Ãnavirodhaprasaæga iti ayamado«a÷ / kasmÃt ? siddharÆpatvÃt / sÃdhyamÃnarÆpÃïi hi vastÆni nÃntarÅyakatvÃt svarÆpani«pattaye sÃdhanasambandhaæ pratyÃkÃæk«Ãvanti bhavanti, siddharÆpaæ tu bhagavata÷ paramar«erj¤Ãnam / tasmÃdasya sÃdhanasambandhaæ pratyÃkÃÇk«Ã nopapadyata iti / athavà punarastu siddhirevetyavadhÃraïam / yattÆktamanekÃntÃditi tadanupapannam / kasmÃt ? sattvÃdÅnÃmaÇgÃÇgibhÃvÃniyamÃt / tama÷prakar«asÃmagryÃtpramÃïavaikalyopapatte÷ / iha sattvÃdÅnÃmaniyato 'ÇgÃÇgibhÃva÷ / deÓakÃlanimittasÃmarthyÃddhi kadÃcitsattvaæ prak­«yate, kadÃcidraja÷, kadÃcittama÷ / sattvaprakar«aÓca prakÃÓarÆpatvÃtpramÃïam / tatra yadà tama÷ prak­«yate tadà tenÃbhibhÆtatvÃt sattvasya tatkÃryamanumÃnaæ trikÃlÃÇgamutti«Âhate / ityata÷ satyÃmapyÃdityÃdiliÇgaprav­ttau diÇniÓcayÃdi«varthe«u pratihanyate / itarathà tu na svarÆpahÃnam / yasya tu ni«pattivaikalyÃtpramÃïapratibandho ne«Âa÷ tasya svarÆpahÃnaæ pramÃïÃnÃæ prÃptam / katham ? etÃvaddhi te«Ãæ svarÆpaæ yaduta prameyapariccheda÷ / tasmÃdyuktametadavadhÃraïÃrtho hiÓabda÷ / Ãha- bahÆni pramÃïÃnyÃcÃryairabhyupagamyante tÃni sarvÃïi kiæ bhavÃnanumanyate ? ucyate- ## kintarhi vidhÃnaæ vidhÃ, tisro vidhà asya tattrividhaæ triprakÃramityartha÷ / anenaitadÃca«Âe- ekameva buddhilak«aïaæ sattvaæ nimittÃntarÃnugrahopajanitÃbhi÷ kÃryaviÓe«aparicchinnarÆpabhedÃbhi÷ ÓaktibhirupakÃrÃdbhinnamiva pratyavabhÃsamÃnaæ d­«ÂÃdiÓabdavÃcyaæ bhavati / na tu yathà tantrÃntarÅyÃïÃæ vi«ayopanipÃtibhirindriyairupajanitÃvadhyo buddhayastatheha vidyante yÃ÷ parikalpyamÃnÃ÷ svatantrÃïi trÅïi pramÃïÃni syu÷ / syÃnmatam, kathaæ puna÷ pramÃïalak«aïÃnÃæ ÓaktÅnÃmakavastusanniveÓarÆpabhedà bhavantÅti ? ucyate- sattvÃdivat / yathà sattvÃdÅnÃæ guïÃnÃmekaÓabdÃdivastusanniveÓe 'pi prakÃÓÃdikÃryabhedÃdrÆpasaækaro na bhavati, yathà và ÓabdasparÓarÆparasagandhÃnÃmekadravyasanniveÓe 'pi grÃhakÃntaragamyakatvÃt, yathà và kart­karaïÃdhikaraïasampradÃnÃpÃdÃnakarmalak«aïÃnÃæ ÓaktÅnÃmekadravyasanniveÓe 'pi kÃryaviÓe«aparicchinnÃni svarÆpÃïi na saækÅryante, tadvadidaæ dra«Âavyam / Óaktyantaropajanane vastvantaropapattiriti cenna, anabhyupagamÃt / na hi k«aïabhaÇgasÃhasaæ yuktimantareïa daï¬abhayÃdapi pratipadyÃmahe, na tu tasyÃmavasara iti sthÅyatÃæ tÃvat / Ãha, kathaæ punaretad gamyate yathà trividhameva pramÃïaæ na punaranekavidhamapÅti ? ucyate- ## sarvÃïi ca tÃni pramÃïÃni sarvapramÃïÃni / siddhasya bhÃva÷ siddhatvam / sarvapramÃïÃnÃæ siddhatvaæ sarvapramÃïasiddhatvam / siddhatvamantarbhÃva ityartha÷ / tasmÃt sarvapramÃïasiddhatvÃt / tasminneva trividhe pramÃïa iti vÃkyaÓe«a÷ / sarve«Ãæ paraparikalpitÃnÃæ pramÃïÃnÃmasminneva trividhe pramÃïe 'ntarbhÃvÃditi yÃvaduktaæ syÃttÃvadidamucyate sarvapramÃïasiddhatvÃditi / athavà sarvapramÃïe«u siddhaæ sarvapramÃïasiddhaæ- saptamÅ siddhaÓu«kapakvabandhairiti samÃsa÷, yathà sÃækÃÓyasiddha÷ pÃÂaliputrasiddha iti / tadbhÃva÷ pramÃïasiddhatvaæ tasmÃt sarvapramÃïasiddhatvÃt / kasya trividhasya pramÃïasyeti vÃkyaÓe«a÷ / kena punarÃkÃreïa trividhaæ pramÃïaæ siddhamiti ? ucyate- parasparaviÓe«Ãt / anyÃni punarasmÃt trayÃt yathÃbhinnÃni tathà pratipÃdayi«yÃma÷ / Ãha, kimpunastat trividhaæ pramÃïamiti ? ucyate- ## iti / tatra d­«Âaæ nÃma upÃttavi«ayendriyav­ttyupanipÃtÅ yo 'dhyavasÃya÷ / anumÃnaæ dvayoravinÃbhÃvinorekaæ pratyak«eïa pramÃya tatpÆrvakaæ sambandyantare yat paÓcÃnmÃnaæ bhavati / Ãptavacanaæ tu pramÃïabhÆtadvÃrako 'tyantaparok«e 'rthe niÓcaya÷ / ityuddeÓamÃtramidam / mÆlalak«aïaæ tu ÃcÃryo vak«yati svayameva prativi«ayÃdhyavasÃyo d­«ÂamityÃdi / Ãha, traividyÃnupapatti÷, nyÆnÃdhikaÓravaïÃt / tantrÃntarÅyÃ÷ kecit catvÃri pramÃïÃnÅcchanti / pratyak«ÃnumÃnopamÃnaÓabdÃ÷ pramÃïÃnÅti vacanÃt / tathà «a¬ityanye / pratyak«amanumÃnaæ ca Óabdaæ copamayà saha / arthÃpattirabhÃvaÓca hetava÷ sadhyasÃdhakÃ÷ // ityabhidhÃnÃt / etÃni sambhavaitihyace«ÂÃsahitÃni navetyapare / pratyak«ÃnumÃne eveti vaiÓe«ikabauddhÃ÷ / tatra kathamidaæ niÓcÅyate trividhameva pramÃïaæ, na punarnyÆnamadhikaæ veti ? ucyate- kimpunaridamupamÃnaæ nÃma ? Ãha, prasiddhasÃdharmyÃt sÃdhyasÃdhanamupamÃnam / prasiddha÷ praj¤Ãta÷, tena sÃdharmyÃt, sÃdhyasyÃprasiddhasya sÃdhanamadhigamo yastadupamÃnam / avabodhavidhistu yenÃnupalabdho gavaya÷ sa tasyopalabdhyarthamadhigatagavayaæ paryanuyuÇkte kiærÆpo gavaya iti / sa tasmà Ãca«Âe- yathà gaurevaæ gavaya iti / tatra pratipattyÃtyantÃnupalak«itagavayasvarÆpo vyÃkhyÃt­pratipÃditaprasiddhavastusÃdharmyaj¤ÃnÃhitasaæskÃra÷ pratipadyate- nÆnamevaærÆpo gavaya iti / apara Ãha- pratirÃptavacanopajanitaprasiddhavastusÃdharmyaj¤ÃnÃhitasaæskÃrasyottarakÃlaæ pratyak«eïa tamupalabhya yà samÃkhyÃsambandhapratipatti÷- ayamasÃvartho 'sya Óabdasya samÃkhyà iti- tadupamÃnamucyate / yadyevamupamaitihyÃvacanam, ÃptopadeÓasiddhe÷ / yathà gaurevaæ gavaya iti cÃptopadeÓabalÃt pratipattà aprasiddhaæ gavayamupalabhate na sÃdharmyamÃtrÃt / tasmÃnna ÓabdÃt p­thagupamà / yattu khalviti ha uvÃca yÃj¤avalkyasya ityetadaitihyaæ nÃma pramÃïÃntaramupakalpyate tadapi vakt­viÓe«Ãpek«atvÃnna ÓabdÃdarthÃntaram / Ãha, na / sÃdharmyÃpek«atvÃt / yadi hyÃptopadeÓa upamà syÃttena yathà svarge 'psarasa÷, uttarÃ÷ kurava ityevamÃdi«vantareïa sÃdharmyopÃdÃnaæ pratipattirbhavati evamihÃpi syÃt / gavayantu ayamÃkhyÃtà pratipÃdayi«yan prasiddhasÃdharmyagarbhaæ ÓabdamupÃdatte na kevalam / pratipattÃpi tasmÃdeva pratipadyate na ÓabdamÃtrÃt, tasmÃtp­thagevÃsyopadeÓa÷ kartavya÷ / ÓabdavyÃpÃrÃttadantarbhÃva iti cet syÃnmatam ÓabdavyÃpÃrasahito 'yaæ prasiddhasÃdharmyalak«aïÃrtho gavayapratipattau na kevala÷, tasmÃdasya tatrÃntarbhÃva iti tadapyanupapannam / kasmÃt ? vÅtÃvÅtayorapi tatprasaÇgÃt / vÅtÃvÅtÃvapi hetÆ parapratipÃdanÃrthamupÃdÅyamÃnau ÓabdavyÃpÃramapek«ete / tayorapyÃptavacanatvaprasaæga÷ / ani«Âaæ caitat / tasmÃnnopamÃnamÃptopadeÓa÷ / ucyate, sÃdharmyÃvyatireka, upÃyabhÆtatvÃt / ÃkhyÃt­prÃmÃïyÃdeva pratipatturgavayavij¤Ãnamupapadyate / sa tu kauÓalÃddurupapÃdo 'yamartha iti k­tvà prasiddhasÃdharmyamupÃdatte / tasmÃdÃkhyÃturgavayapratipÃdanÃrthamupÃyabhÆtaæ sÃdharmyamupÃdadÃnasya ÓabdÃdarthÃntaramudbhavati / athaivaæjÃtÅyakÃnÃmapi pramÃïÃntaratvami«yate tenÃtyalpamidamucyate catvÃri pramÃïÃnÅti / kiæ tarhi pÃïivihÃrÃk«inikocaprabh­tÅnÃmapyupasaækhyÃnaæ kartavyam / kiæca vakt­viÓe«Ãpek«atvÃt / yatra hyarthavaÓÃtpratipattirutpadyate na tatra pratipattà vakt­viÓe«amapek«ate d­«ÂÃrtho 'yamad­«ÂÃrtho 'yamiti / tadyathÃnumÃne / asti copamÃne vakt­viÓe«Ãpek«Ã / tasmÃnna ÓabdÃdarthÃntaraæ tat / avaÓyaæ caitadevaæ vij¤eyam / yo hi manyate prasiddhasÃdharmyÃdeva gavayapratipattiriti yathÃÓvastathà gavaya ityetasmÃdapi tasya sampratipatti÷ syÃt / na cÃrhati bhavituæ, mithyÃj¤ÃnatvÃt / yattu khalvidamucyate yata÷ samÃkhyÃsambandhapratipattiriti tadupamÃnamiti / etadanupapannam / kasmÃt ? anavasthÃprasaægÃt / tadyathà bahu«u ni«aïïe«u ko 'tra devadatta ityukte yo mukuÂÅ kuæ¬alÅ vyƬhoraskastÃmrÃyatÃk«a iti pratyÃha / tataÓca samÃkhyÃsambandhapratipattiriti pramÃïÃntaratvaprasaÇga ityevamanavasthà pramÃïÃnÃæ syÃt / ani«Âaæ caitat / evaæ hi na tÃvat parata upamÃnaæ pramÃïÃntaram / yadà svayameva gÃæ gavayaæ copalabhya vikalpayati yathÃyaæ tathÃyamiti tadà tasyÃrthasya pramÃïÃntareïÃdhigatatvÃt pramÃïameva tanna bhavatÅti / tasmÃt su«ÂhÆktamayamaitihyÃptavacanamÃptopadeÓÃt siddheriti / ki¤cÃnyat- arthÃpattisaæbhavÃbhÃvace«ÂÃnÃmanumÃnasiddhe÷ / avacanamityanuvartate / tatrÃrthÃpattirnÃma yatrÃrthayo÷ pÆrvamavyabhicÃramupalabhya paÓcÃdanyatarasya darÓanÃcchravaïÃdvÃnyatarasmipratipattirbhavati / darÓanÃdyà gu¬amupalabhya mÃdhuryamindriyÃntaravi«ayaæ pratipadyate / ÓravaïÃdyathà gu¬aÓabdaæ Órutvà mÃdhuryamaÓabdakaæ pratipadyata iti / aparà khalvÃrthÃpatti÷ / yatra dharmayoravyabhicÃramupalabhya tatpratidvandvinorapi sÃhacaryakalpanà / sà tu dvividhÃ, vyabhicÃriïÅ cÃvyabhicÃriïÅ ca / tatra vyabhicÃriïÅ yathà sÃvayavamanityamityukte 'rthÃdÃpannaæ niravayavaæ nityamiti / tacca karmÃdi«vad­«Âamitye«ÃnaikÃntikatvÃtpramÃïameva na bhavatÅti / yà tvavinÃbhÃvinÅ avyabhicÃriïÅ yathà kesarivarÃhayorupagahvare sannipÃtamupalabhyottarakÃlaæ kevalaæ kesariïaæ varÃhavraïÃækitaÓarÅraæ prayÃntamupalabhya pratipadyate jito varÃha iti tadanumÃnam / katham ? yasmÃtkesarivarÃhayoryau jayaparÃjayau tayoravyabhicÃrÅ sambandha÷ / tatra yadà kesariïo jayamupalabhyÃvyabhicÃriïamitarasya parÃjayaæ pratipadyate kimanyatsyÃd­te 'numÃnÃt ? adhigatobhayasambandhisamudÃyasya hi pratipattu÷ pratyak«ÅbhÆtÃnyatarasambandhino yà sambandhyantarapratipattistadanumÃnam / itthaæ cÃrthÃpattirato na tasmÃtp­thagbhavitumarhati / sambhavo nÃma droïa÷ prastha ityukte 'rdhadroïÃdÅnÃæ sannidhÃnamavasÅyate / ityayamapi sÃhacaryakalpanayÃrthÃpattireva / katham ? yasmÃduktaparimÃïe dravye droïaÓabdo vartate, na nyÆne nÃdhike / tatra droïa ityukte yadatyantasahabhuvÃæ tadavayavÃnÃmanyaÓabdavÃcyÃnÃmapi sannidhÃnam tadarthÃpattireva / sa cÃnumÃnamityuktam / abhÃvo nÃma tadyathà dhÆmasya bhÃvÃdagnerbhÃva÷ pratÅyate evaæ dhÆmÃbhÃvÃdagnyabhÃva ityayaæ pratidvandvisÃhacaryakalpanayÃrthÃpattirabhihita÷ / tatra yadà vyabhicÃrasÃhacaryakalpanà tadà pramÃïÃbhÃva eva / tadyathÃyoguïÃÇgÃrÃdi«u dhÆmÃbhÃvo nÃgnyabhÃva÷ / yatra tu kvacidekÃnta÷ syÃt yathÃk­takatvÃnnitya iti tatrÃnumÃnam / katham ? sÃhacaryopapatte÷ / k­takatvÃnityatvavat / anye tu abhÃvamanyathà varïayanti / tadyathà gehe nÃsti caitra ityukte bahirastÅti sampratyayo bhavati, tatra gehÃbhÃvo bahirbhÃvasampratipattiheturarthÃntarÃpattireva pratidvandvisÃhacaryakalpanayà / katham ? yathaiva hi divà na bhuÇkte devadatta÷ pÅna ityatrÃbhojanapratiyogino meduratvasyopalambhÃddivÃpratiyogini kÃle rÃtrau bhujiravasÅyate evamihÃpi gehÃbhÃvÃbhidhÃnasÃmarthyÃttatpratiyogini viparyaya÷ kalpyate / anyathà tu yadyabhÃva evÃbhipreta÷ syÃnnÃsti caitra eveti brÆyÃt / arthÃpattiÓcÃnumÃnam / ce«Âà nÃma abhiprÃyasÆcaka÷ kaÓcidevodaratìanäjalikaraïÃdi÷ ÓarÅravyÃpÃra÷ / sa hi bubhuk«ÃdÅnyapratÅyamÃnÃni pratipÃdayatÅti pramÃïamityucyate / sa cÃnumÃnameva / kasmÃt ? yasmÃd bhojanecchÃdisahacaro hi vyÃpÃro 'nu«ÂhÅyamÃno yadi sahacÃriïaæ gamayati tadà nÃnumÃnÃtp­thagiti Óakyaæ pratij¤Ãtum / Ãha- pratibhà tarhi pramÃïÃntaraæ bhavi«yati / ucyate- keyaæ pratibhà nÃma ? Ãha, yo 'yamanÃdau saæsÃre devamanu«yatiraÓcÃmabhinne 'rthe bÃhye stryÃdau pratyaye pÆrvÃbhyÃsavÃsanÃpek«a÷ kuïapakÃminÅbhak«yÃdyÃkÃrabhedabhinnapratyaya itikartavyatÃÇgamutpadyate sà hi pratibhà / tathà coktam- yathÃbhyÃsaæ hi vÃkyebhyo vinÃpyarthena jÃyate / svapratyayÃnukÃreïa pratipattiranekadhà // yena hi yo 'rtho 'bhyastassukhÃditvena tasya vinÃpi tenÃrthena ÓabdamÃtrÃt pratipattirutpadyate / tadyathà vyÃghro 'tra prativasatÅtyukte vinÃpi bÃhyenÃrthenÃbhyÃsavaÓÃdeva svedavepathuprabh­tayo bhavanti / tasmÃt pratibhaiva devamanu«yatiraÓcÃmitikartavyatÃÇgatvÃtpramÃïamiti / Ãha ca- pramÃïatvena tÃæ loka÷ sarva÷ samanugacchati / vyavahÃrÃ÷ pravartante tiraÓcÃmapi tadvaÓÃt // ucyate pratibhÃyà d­«ÂÃdivyatirekena rÆpÃntarÃnupapatte÷ / avacanamityanuvartate / yadi pÆrvÃbhyÃsavÃsanÃpek«a÷ pratyaya÷ pratibhetyupagamyate tena tarhi asau pratyak«amanumÃnamÃptavacanaæ cetyetadÃpannam / kasmÃt ? yato na d­«ÂÃdivyatirekeïa pratyak«arÆpaæ kadÃcidapyupalabhÃmahe / tasmÃnna tebhyo 'rthÃntaraæ pratibhà / Ãr«apratyayasambhavÃdayuktamiti cet- syÃdetat, astyÃr«o hi d­«ÂÃdivyatirekeïa sarvapadÃrthe«u sÃæsiddhika÷ pratyaya÷ / sa prÃtibho bhavi«yatÅti / etaccÃpyayuktam / kasmÃt ? uktatvÃt / uktametat siddharÆpaæ bhagavata÷ paramar«erj¤Ãnam / ato na pramÃïÃpek«amiti / yoginÃmiti cenna, anabhyupagamÃt / na hi yoginÃmapramÃïapÆrvakaæ j¤Ãnamiti yathà tathà vak«yÃma÷ / sa laukika iti cet na / aniÓcitatvÃt / syÃdetat- asti laukika÷ pratyayo d­«ÂÃdivyatirekeïa / tadyathà santamase vrajato drÃgiti vij¤Ãnamutpadyate - asti me pratÅghÃti dravyaæ purastÃdÆrdhvamavasthitamiti / tacca naivam / kasmÃt ? aniÓcitatvÃt / na hi tatra niÓcaya utpadyate idaæ taddravyamasti purato và vyaktamastÅti / na cÃniÓcitaæ pramÃïaj¤Ãnami«yate / kiæcÃnyat- anavasthÃprasaægÃt / yadi caivaæjÃtÅyato 'pi pratyaya÷ pramÃïamabhyupagamyate tenÃnavasthà prÃpnoti / kiæ kÃraïam ? anavasthÃnÃdvikaraïasya / kÃmakrodhalobhayavi«ÃdadvÃrako vikalpa÷ samyaÇmithyà và yasmÃdaneka utpadyate tasmÃnna laukika÷ pratyaya÷ pratibhà / yattu khalvidamucyate- abhyÃsavÃsanÃpek«Ãsatsvapi vyÃghrÃdi«u pratipattirutpadyate / iti / satyametat / sà tu mithyÃj¤ÃnatvÃtpramÃïatvena na parig­hyate ityayamado«a÷ / tasmÃt siddhaæ d­«ÂÃdivyatirekeïa rÆpÃntaranupapatte÷ pratibhÃyÃ÷ p­thaganabhidhÃnam / tataÓca sarvapramÃïasiddhatvÃt trividhaæ pramÃïami«Âamiti sthitametat // 4 // ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 5 ----------------------------------------------------------------------- Ãha- astvevametat / lak«aïÃnabhidhÃnÃttadapratipatti÷ / tasmÃttadabhidhÃnam / anavasthitaæ hi d­«ÂÃdÅnÃæ lak«aïam, d­«ÂivaicitryÃt / indriyÃrthasannikar«otpannaæ j¤ÃnamavyapadeÓyamavyabhicÃri vyavasÃyÃtmakaæ pratyak«amiti kecit / tathÃtmendriyamano 'rthasannikar«Ãdyanni«padyate tadanyadityeke / satsamprayoge puru«asyendriyÃïÃæ buddhijanma tatpratyak«amityapare / ÓrotrÃdiv­ttiriti vÃr«agaïÃ÷ / kalpanÃpo¬hamityanye / itthamanavasthitaæ lak«aïam / iti d­«ÂÃdÅnÃmapratipatti÷ / tasmÃllak«aïamabhidhÃnÅyam / ucyate- ## vi«iïvantÅti vi«ayÃ÷ ÓabdÃdaya÷ / athavà vi«Åyante upalabhyante ityartha÷ / te ca dvividhÃ÷ / viÓi«Âà aviÓi«ÂÃÓca / viÓi«ÂÃ÷ p­thivyÃdilak«aïà asmadÃdigamyÃ÷ / aviÓi«ÂÃÓca tanmÃtralak«aïà yoginÃmÆrdhvasrotasÃæ ca gamyÃ÷ / vak«yati caitadupari«ÂÃt "buddhÅndriyÃïi te«Ãæ pa¤ca viÓe«ÃviÓe«avi«ayÃïi" (%%) adhyavasÃyo buddhiriti (%%) ca vak«yati / vi«ayaæ prati vartata iti prativi«ayam / kintat ? indriyam / tasmin yo 'dhyavasÃya÷ sa prativi«ayÃdhyavasÃya÷ / upÃttavi«ayÃïÃmindriyÃïÃæ v­ttyupanipÃti sattvodrekÃdarajastamaskaæ yatprakÃÓarÆpaæ tad d­«Âamiti yÃvat / tad d­«Âaæ pratyak«amityartha÷ / etatpramÃïam / anena yaÓcetanÃÓakteranugrahastatphalam / prameyÃ÷ ÓabdÃdaya÷ / evamuttaratrÃpi pramÃïaphalabhÃvo dra«Âavya÷ / Ãha- kiæ punaridaæ pramÃïÃtphalamarthÃntaramÃhosvidanarthÃntaram ? kathaæ tÃvat bhavitumarhati anarthÃntaramiti ? Ãha- kasmÃt ? adhigamarÆpatvÃt / adhigamarÆpaæ hi j¤Ãnaæ, tasyotpattyaivÃdhigato 'rtha iti kuta÷ phalabheda iti ? ucyate- karaïabhÃva idÃnÅæ kathaæ syÃt ? Ãha- karaïabhÃvastu prasiddhivaÓÃt / vi«ayanirbhÃsà hi j¤Ãnasyotpatti÷ adhigamarÆpÃpi loke savyÃpÃreva pratÅteti kalpanayà karaïabhÃvo 'bhyupagamyate na paramÃrthata÷ / ucyate- phalasyÃrthÃntarabhÃva÷ / adhikaraïabhedÃt / buddhyÃÓrayaæ hi pramÃïamadhyavasÃyÃkhyam, puru«ÃÓrayaæ phalamanugrahalak«aïam / na ca bhinnÃdhikaraïayorekatvamarhati bhavitum / yattÆktamadhigamarÆpatvÃt j¤Ãnameva phalamiti tadanupapannam / kasmÃt ? asiddhatvÃt / yathaiva hi ghaÂÃdayo 'rthà j¤Ãnamantareïa na tadrÆpà nÃtadrÆpà iti na Óakyaæ pratipattum, evaæ j¤Ãnamapi puru«apratyayamantareïa na vi«ayarÆpaæ nÃvi«ayarÆpam / tathà ca ÓÃstram- "tatsaæyogÃdacetanaæ cetanÃvadiva liÇgamiti" (%%) vacanÃt / ata÷ puru«apratyayamantareïa j¤ÃnamadhigamarÆpamiti sÃækhyaæ pratyasiddhametat / ubhayapak«aprasiddhena ca vyavahÃra÷ / puru«ÃbhÃvÃdayuktamiti cenna uttaratra pratipÃdanÃt / saæghÃtaparÃrthatvÃdityatra puru«Ãstitvaæ pratipÃdayi«yÃma÷ / tasmÃt siddhamadhyavasÃyapramÃïavÃdina÷ pramÃïÃtphalamarthÃntaramiti / Ãha- yadi hyadhyavasÃya÷ pramÃïaæ kathaæ laukika÷ prayogo 'rthavÃn bhavati pratyak«aæ vastu iti ? ucyate- vi«aye pratyak«aÓabda÷ tatpramitatvÃt tatkÃraïÃtvÃcca / yathà prasthapramito vrÅhirÃÓi÷ prasthaÓabdavÃcyo bhavati evaæ pratyak«apramito 'rtha÷ pratyak«aÓabdavÃcya÷ syÃt / Ãha, na / anyatrÃpi tatprasaÇgÃt / yadi pratyak«apramitatvÃdvi«aye pratyak«aÓabdastena tarhi anumÃmapramito 'rtho 'numÃnamiti syÃt / Óabdapramito 'rtha÷ Óabda iti / na cÃgnisvargÃdaya÷ pramÃïaÓabdavÃcyà bhavanti / tasmÃdvi«amaliÇgaliÇgipÆrvakam, yoginÃæ ca dhyÃnabhÆmikÃsu viharatÃmanumÃnÃgamÃtÅtaæ prÃtibhaæ yadvij¤Ãnamutpadyate tadupasaækhyeyaæ syÃt / kuta÷ ? na hi sukhÃdaya÷ ÓrotrÃdiv­ttigrÃhyÃ÷, yoginÃæ cÃtindriyaæ j¤Ãnamiti / yathÃnyÃsaæ tu kriyamÃïe te 'pi vi«ayÃ÷, te«Ãæ yo 'dhyavasÃyastasya pratyak«atvaæ kena vÃryate ? ucyate- tadabhÃvÃditaratrÃprav­tti÷ / pramÃïÃntare tu nÃsti sÃmÃnyaæ nimittam / katham ? anumÅyate 'nenetyanumÃnam / na cÃgnyÃdibhi÷ kaÓcidanumÅyata ityatastulyaÓabdavÃcyatà na bhavati / Ãha- adhyavasÃyagrahaïaæ kimartham ? ucyate- atiprasaæganiv­ttyartham / prativi«ayaæ d­«ÂamitÅyatyucyamÃne yÃvatkiæcit prativi«ayaæ vartate 'nugrÃhakatvenopaghÃtatvena và tat sarvaæ d­«ÂamityetadÃpadyate / adhyavasÃyagrahaïe puna÷ kriyamÃïe na do«o bhavati / Ãha- na, pramÃïÃdhikÃrÃt / nÃdhyavasÃyaÓabdasya prayojanam / kuta÷ ? pramÃïÃdhikÃro 'yam / na cÃdhyavasÃyÃd­te yatkiæcidvi«ayaæ pratipadyate tena kiæcit pramÅyate / tena vayaæ sÃmarthyÃdadhyavasÃyamevÃbhisaæbhantyasyÃma÷ / tadyathÃ- adhyayanÃdhikÃre brÃhmaïà ÃnÅyantÃmityukte ya evÃdhÅyante ta evÃnÅyante / ucyate- karaïÃntarÃïÃæ tu sandehaniv­ttyartham / evaæ tarhi ÓrotrÃdÅnÃmanyatamamanta÷karaïaæ cetyetad dvÃradvÃribhÃvena catu«Âayaæ vi«ayaæ prati vartate / tasmÃdadhyavasÃyagrahaïaæ kriyate sandeho mà bhÆditi / Ãha- astvatra sandeha÷, naikena kenacit kaÓcidvi«aya upÃdÅyate / tena vayaæ sarve«Ãæ pratyak«atvaæ pratipatsyÃmahe / ucyate- sarvÃbhyupagame hi ÓÃstrahÃni÷ / yadi puna÷ sarve«Ãmeva pramÃïatvamabhyupagamyate tena yacchÃstramekameva darÓanaæ khyÃtireva darÓanamiti taddhÅyate / vak«yati cÃcÃrya÷ "ete pradÅpakalpÃ÷" (%%), "sarvaæ pratyupabhogaæ yasmÃt puru«asya sÃdhayati buddhiriti" (%%) tadvirudyate / tasmÃdadhyavasÃyagrahaïaæ kartavyam / sandeho mà bhÆditi / Ãha- na, sandehamÃtrametad bhavati / sarvasandehe«u caitadupati«Âhate- vyÃkhyÃnato viÓe«apratipattirna hi saædehÃdalak«aïam / tatrÃdhyavasÃyo d­«Âamiti vyÃkhyÃsyÃma÷ / ucyate- muktasaæÓayaæ cendriyav­ttipratipatte÷ / syÃdetat, yadyatra sandeha÷ syÃt / naivÃtra sandeha÷ prÃpta÷, kintarhi ÓrotrÃtiv­ttereva grahaïam / Ãha- kiæ puna÷ kÃraïaæ yena nimittÃviÓe«e 'pi ÓrotrÃdiv­tterevÃtra grahaïaæ prÃpnoti, nÃnta÷karaïasyaiva pratyak«atvam ? ucyate- tatra ca mukhyà ÓrotrÃdiv­tti÷ / kasmÃt ? sÃk«Ãdvi«ayagrahaïasÃmarthyÃt / nÃnta÷karaïam, taddvÃreïa pratipatte÷ / gauïamukhyayoÓca mukhye sampratipatti÷ / tadyathÃ- gauranubandhya÷ ajo 'gnÅ«omÅya iti vÃhÅko nÃnubadhyate / Ãha- yadÅyaæ ÓrotrÃdiv­ttireva pratyak«amityabhupeyate ka evaæ sati do«a÷ syÃt ? ucyate- rÃgÃdivi«ayaæ yadvij¤Ãnaæ liÇgaliÇgipÆrvakam, yoginÃæ ca dhyÃnabhÆmikÃsu viharatÃmanumÃnÃgamatÅtaæ prÃtibhaæ yadvij¤Ãnamutpadyate tadupasaækhyeyaæ syÃt / kuta÷ ? na hi sukhÃdaya÷ ÓrotrÃdiv­ttibÃhyÃ÷, yoginÃæ cÃtÅndriyaæ j¤Ãnamiti / yathÃnyÃsaæ tu kriyamÃne te 'pi vi«ayÃ÷, te«Ãæ yo 'dhyavasÃyastasya pratyak«atvaæ kena vÃryate ? Ãha- prativi«ayagrahaïaæ tarhi kimartham ? ucyate - prativi«ayagrahaïamasadvyudÃsÃrtham / adhyavasÃyo d­«ÂamitÅyatyucyamÃne m­gat­«ïikÃlÃtacakragandharvanagarÃdi«u api yo 'dhyavasÃyastad d­«Âamiti / prativi«ayagrahaïÃttu te«Ãæ vyudÃsa÷ k­to bhavati / Ãha- yadyevaæ vi«ayÃdhyavasÃya ityeva cocyatÃm / kimpratigrahaïena ? ucyate- pratigrahaïaæ sannikar«Ãrtham / vi«ayÃdhyavasÃyo d­«ÂamitÅyatyucyamÃne vi«ayamÃtre sampratyaya÷ syÃt / pratigrahaïe puna÷ kriyamÃïe pratirÃbhimukhye vartate / tena sannik­«Âendriyav­ttyupanipÃtÅ yo 'dhyavasÃyastad d­«Âamityupalabhyate / Ãha- kasya punaratÅndriyasannikar«e pratyak«atvaæ prÃpnoti ? ucyate- anumÃnasya / kasmÃt ? taddhi liÇgadarÓanÃdasannik­«Âe vi«aye bhavati / Ãha- anumÃnasyÃprasaÇga÷ / sÃmÃnyavihitasya viÓe«avihitena bÃdhanÃt / sÃmÃnye hi vi«ayamÃtre 'dhyavasÃyasya pratyak«atvaæ vidhÃya viÓe«e liÇgaliÇgipÆrvake 'numÃnaæ ÓÃsti / sÃmÃnyavihitaæ ca viÓe«avihitena bÃdhyate, yathà taddhi brÃhmaïebhyo dÅyatÃæ takraæ kauï¬inyÃyeti / ucyate- sm­testarhi pratyak«atvaæ prÃpnoti / tatrÃyamapavÃdo nÃbhiniviÓata iti / Ãha na, sm­te÷, pramÃïÃdhikÃrÃt / pramÃïÃdhikÃro 'yam / na ca sm­tyà kiæcit pramÅyate / sm­te÷ pramite 'rthe prÃdurbhÃvÃt / ucyate- saæÓayasya tarhi prÃpnoti / na saæÓayasya, adhyavasÃyagrahaïÃt / adhyavasÃyo hi d­«Âamityucyate / na ca saæÓayo 'dhyavasÃyo 'niÓcitatvÃt / ucyate- indriyÃntarÃkÆtavi«aye tu prasaÇga÷ / evaæ tarhÅndriyÃrthasannik­«Âendriyav­ttyupanipÃtÅti do«o na bhavati / Ãha- rÃgÃdyupasaækhyÃnam / yadi sannik­«Âendriyav­ttyupanipÃtÅ yo 'dhyavasÃyastad d­«Âamityabhyupeyate, tena rÃgÃdivi«ayaæ vij¤ÃnamatÅndriyatvÃtpratyak«aæ na prÃpnoti / tasyopasaækhyÃnam kartavyam / ucyate- na tarhÅdaæ pratigrahaïamindriyaviÓe«aïaæ vi«ayaæ vi«ayaæ prati yo vartate tasmin yo 'dhyavasÃyastad d­«Âamiti / kintarhi- adhyavasÃyaviÓe«aïaæ vi«ayaæ vi«ayaæ prati yo 'dhyavasÃya iti / Ãha- adhyavasÃyaviÓe«aïamiti cet, ÓabdÃdyupasaækhyÃnam / ÓabdÃdÅnÃmeva tena pratyak«atvaæ prÃpnoti / te«ÃmupasaækhyÃnaæ kartavyaæ prÃpnoti / kiæ kÃraïam ? anta÷karaïasya tai÷ sannikar«Ãnupapatte÷ / pratigrahaïaæ sannikar«Ãrthamiti pÆrvamatis­«Âaæ bhavatà / taccedÃnÅmanta÷karaïaviÓe«aïam / na cÃnta÷karaïasya ÓabdÃdibhi÷ sannikar«a upapadyate, ÓrotrÃdivaiyarthyaprasaÇgÃt / dvÃridvÃrabhÃvasyÃpaghÃtaprasaÇgÃcca / tasmÃtsudÆramapi gatvà pratigrahaïaæ pratyÃkhyÃnÃnna mucyate / rÃgÃdyupasaækhyÃnÃdveti / ucyate- astu tarhÅndriyÃïÃæ prati vi«ayagrahaïaæ viÓe«aïam / yattÆktaæ rÃgÃdÅnÃmupasaækhyÃnaæ kartavyamiti tatra brÆma÷ / ekaÓe«anirdeÓÃt siddham / evaæ tarhi prativi«ayÃdhyavasÃyaÓca prativi«ayÃdhyavasÃyaÓca prativi«ayÃdhyavasÃya iti sarÆpÃïÃmekaÓe«a÷ kari«yate / tatraikena bahiraÇgasyaindriyasya pratyak«asya parigraha÷ / dvitÅyenÃntaraÇgasya prÃtibhasyeti rÃgÃdivi«ayaæ yoginÃæ ca yadvij¤Ãnaæ tat saæg­hÅtaæ bhavatÅti vyÃkhyÃtaæ pratyak«am / Ãha- anumÃnamidÃnÅæ vaktavyam / ucyate- ## anumÃnaæ triprakÃramÃcÃryairÃkhyÃtam / pÆrvavat, Óe«avat, sÃmÃnyatod­«Âaæ ca / tatra pÆrvamiti kÃraïamucyate / yasya hi yat kÃraïaæ sa loke tatpÆrvaka ityucyate / yathà tantupÆrvaka÷ paÂo, devadattapÆrvako yaj¤adatta iti / pÆrvamasyÃstÅti pÆrvavat / Óe«a iti vikÃranÃma, Ói«yata iti k­tvà / tathà coktam- na Óe«o 'gneranyasya jÃtamityasti / nÃpatyamanyena jÃtaæ sambhavatÅtyartha÷ / Óe«o 'syÃstÅti Óe«avat / tatra pÆrvavat yadà kÃraïamabhyuditaæ bhavi«ayattvaæ kÃryasya pratipadyate / tadyathà meghodaye bhavi«yattvaæ v­«Âe÷ / Ãha- naitadastyudÃharaïamanekÃntÃt / na hi meghodayo 'vaÓyaæ v­«Âe÷ kÃraïaæ bhavati, vÃyvÃdinimittapratibandhasambhavÃt / ucyate- yadi tarhi kÃraïaÓaktiæ sahakÃriÓaktyantarÃnug­hÅtÃmapratiyoginÅæ d­«Âvà kÃryasya vyaktiæ pratipadyate / tadyathà yadà lauhadaï¬ÃdisÃdhanasampanne vyÃpÃravatà kumbhakÃreïÃdhi«ÂhitÃæ m­damupalabhya ghaÂasya, tadà pÆrvavat / Óe«avat- yadà kÃryanirv­tiæ d­«Âvà kÃraïasadbhÃvaæ pratipadyate / tadyathà kumÃrakaæ d­«Âvà dvayasamÃpattim / Ãha- naitadastyudÃharaïam / anekÃntÃt / na hi dvayasamÃpattipÆrvaka eva prÃïabh­tÃæ prÃdurbhÃvo, droïÃdÅnÃmanyathotpattiviÓe«aÓravaïÃt / ucyate- yadà tarhi prabhÃnuraæjitamantarik«aæ d­«Âvà candrÃrkayorudayaæ pratipadyate tadà Óe«avat / Ãha- etadapi nÃstyudÃharaïam / anekÃntÃt / na hi prabhÃnurÃgo 'ntarik«e candrÃrkanimitta eva bhavati / kintarhi digdÃhÃdinimitto 'pi / ucyate - yadà tu nadÅpÆraæ d­«Âvà v­«Âiæ pratipadyate tadà Óe«avat / etadapi nÃstyudÃharaïam / anekÃntÃt / nadÅpÆrasya hi nimittamanekavidhaæ bhavatÅti himilayanasetubhaægagajakrŬÃdi / tasmÃdayuktametat / ucyate yadà tarhi parïaæ d­«Âvà ÓÃlÆkaæ pratipadyate, aækuraæ và d­«Âvà bÅjamiti tadà Óe«avat / athavà punarastu pÆrvakamevodÃharaïam / yattÆktaæ- anekÃntÃditi atra brÆma÷- vÅtÃvÅtasÃmarthyÃt / vÅtÃvÅtÃbhyÃæ hetubhÆtÃbhyÃmabhipretÃrthasiddhiriti vak«yÃma÷ / prasaægidharmÃntaraniv­ttimukhena cÃvÅtaprayoga÷ / tatra yadà prasaæginÃæ himavilayanÃdÅnÃæ deÓakÃlaliÇgai÷ prati«edha÷ kriyate tadà muktasaæÓayaæ pratipattirbhavati / deÓastÃvattad yathÃ- dak«iïÃpathe nÃsti himavilayanasambhava÷ / kÃlato yathà prÃv­ÂkÃle / liÇgato 'pi yasmÃnmudgagavedhukaÓyÃmÃkakëÂhasÆtraÓak­tprabh­tÅnÃmanupalambhastatho«makalu«atvÃdÅnÃmupalambha÷ / tasmÃt pariÓe«ato medhyà evÃpa iti / tasmÃnnÃnekÃnta÷ / evaæ k­tvà pÆrvÃïyapyudÃharaïÃni upapannÃni bhavanti / deÓÃdivicÃrasÃmarthyÃt / sÃmÃnyatod­«Âaæ nÃma yatraikadÃrthayoravyabhicÃramupalabhya deÓÃntare kÃlÃntare ca tajjÃtÅyayoravyabhicÃraæ pratipadyate / tadyathà kvaciddhÆmÃgnisambandhaæ d­«Âvà kvaciddhÆmÃntareïÃgnyantarasyÃstitvaæ pratipadyate / Ãha- naitadastyudÃharaïam / aviÓe«aprasaÇgÃt / sarvatraiva hyanumÃne kvacidarthayoravyabhicÃramupalabhyÃnyatra tajjÃtÅyayorarthayoravyabhicÃraæ pratipadyate / tadyathà kvacit sÃdhanavato m­tpiï¬Ãd ghaÂani«pattimupalabhyÃnyatra sÃdhanavata÷ piï¬ÃntarÃdghaÂÃntarani«pattiæ pratipadyate, tathaikatra nadÅpÆrÃd v­«ÂimupalabhyÃnyatra nadÅpÆrÃntarÃdv­«ÂyantaramavasÅyate / tathà ca sati trayÃïÃmaviÓe«aprasaæga÷ / ucyate- yadà tarhi sahabhuvÃmekasya viÓi«Âaguïamupalabhya Óe«ÃïÃmapi tadvattvamanumÅyate tadà sÃmÃnyatod­«Âam / tadyathà v­k«Ãdekasya phalasya pÃkamupalabhya Óe«ÃïÃæ v­k«ÃntarÃïÃæ ca pÃko 'numÅyate / Ãha- etadapi nÃstyudÃharaïam / anekÃtantÃt / na hi sarve«Ãæ phalÃnÃæ tulyakÃlaæ pÃko bhavati / pÆrvÃparakÃlani«pannatvÃt, nimittabhedÃcca / ucyate- yadà tarhi samudrÃdekamudababinduæ prÃÓya Óe«asya lavaïatÃnumÅate / sthÃlyÃæ vaikaæ pulÃkamupalabhya Óe«ÃïÃæ pÃko 'numÅyate tadà sÃmÃnyatod­«Âam / Ãha- naitadastyudÃharaïam / ak­tsnasaÇgrahÃt / vak«yatyayamupari«ÂÃdÃcÃrya÷ "sÃmÃnyatastu d­«ÂÃdatÅndriyÃïÃæ pratÅtiranumÃnÃditi" (%%) / tatraivaæ pramÃïe parikalpyamÃne kÃryakÃraïayostatsaæghÃtÃnÃæ ca sukhadu÷khamohasvabhÃvopalambhÃttanmÃtrÃhaÇakÃrapradhÃnÃnÃæ samadhigama÷ syÃt / na puru«asya, tajjÃtÅyÃrthÃnupalambhÃt / ucyate- yadà tarhi kvaciddharmeïa dharmÃntarasyÃvyabhicÃramupalabhyaikadharmopalambhÃdbhinnajÃtÅye 'tyantÃnupalabdhasya dharmÃntarasya pratipattistadà sÃmÃnyatod­«Âam / tadyathà - devadatte gamanÃddeÓÃntaraprÃptimupalabhyÃtyantÃd­«Âajyoti«Ãæ deÓÃntaraprÃptergamanamanumÅyate / tathà prÃsÃdÃdÅnÃæ v­ddhipÆrvakaæ dÅrghatvamupalabhyau«adhivanaspatÅnÃæ dÅrghatvadarÓanÃdv­ddhiranumÅyate / Ãha- naitadapyastyudÃharaïam / pÆrveïÃviÓe«Ãt / kÃryÃt kÃraïasyÃdhigama÷ Óe«avaditi pÆrvamatis­«Âaæ bhavatà / atrÃpi ca deÓÃntaraprÃptilak«aïÃt kÃryÃd gatilak«aïasya kÃraïasyÃdhigama÷ / tasmÃt Óe«avatsÃmÃnyatod­«Âayorabhedaprasaæga÷ / ucyate- na, aniyamÃt / yatra hi niyamata÷ kÃryeïa kÃraïamadhigamyate tacche«avaditi ayamasmadabhisandhi÷ / na tu tadasti sÃmÃnyatod­«Âe / kasmÃt ? saæghÃtatvasÃmÃnyÃt / pÃrÃrthyasÃmÃnyasÃdhanamapi d­Óyate / yathÃha- avyabhicÃrÃdviÓe«Ãstu pratÅtÃ÷ pratipÃdakÃ÷ iti / sÃdhyasÃdhanasÃmÃnyayorapi d­Óyate, yathÃnitya÷ Óabda÷ k­takatvÃditi / tatraivaæ sati niyamavÃdina÷ pratij¤ÃhÃni÷ / etenÃsiddhaviruddhÃnaikÃntikasÃdhanÃbhÃsÃ÷ pratyuktÃ÷ / te hi saæÓayaviparyayÃj¤ÃnahetukatvÃdagamakà iti vyÃkhyÃtamanumÃnam / Ãha- Ãptavacanasya kiæ lak«aïamiti ? ucyate- #<ÃptaÓrutirÃptavacanantu // ISk_5 //># Ãptà nÃma rÃgÃdiviyuktasyÃg­hyamÃïakÃraïaparÃrthÃ÷ vyÃh­ti÷ / Óravaïaæ Óruti÷ / Ãptà cÃsau ÓrutirÃptaÓruti÷ / athavà ÃptÃsyÃstÅtyÃpta÷ / akÃro matvarthÅya÷ / tadyathà tundo ghaÂa iti / Ãptebhya÷ ÓrutirÃptaÓruti÷ / ÃptaÓrutiÓcÃptaÓruti÷ / sarÆpÃïimityekaÓe«a÷ / tatra pÆrveïÃptaÓrutigrahanena pratipÃdayati apuru«abuddhipÆrvaka ÃmnÃya÷, svatantra÷ puru«ani÷ÓreyasÃrthaæ pravartamÃno ni÷saæÓayaæ pramÃïamiti / dvitÅyena manvÃdinibandhanÃnÃæ ca sm­tÅnÃæ vedÃÇgatarketihÃsapurÃïÃnÃæ Ói«ÂÃnÃæ nÃnÃÓilpÃbhiyuktÃnÃæ cÃdu«ÂamanasÃæ yadvacastatpramÃïamityetasiddhaæ bhavati / tuÓabdo 'vadhÃraïÃrtha÷ / ÃptaÓrutirevÃptavacanaæ na ÓabdamÃtram / evaæ sati yaduktaæ tantrÃntarÅyai÷ ÓiæÓapÃdiÓabdÃnÃæ nirvikalpamanumÃne 'ntarbhÃvastrilak«aïatvÃditi tadayatnata÷ pratik«iptaæ bhavatÅti vyÃkhyÃtÃni pramÃïÃni / etai÷ pÆrvoktaæ prameyaæ yathÃsvaæ pratipattavyamiti // 5 // ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 6-7 ----------------------------------------------------------------------- Ãha- astu tÃvadak«arÃnnikar«abhÃjÃmarthÃnÃæ pratyak«eïopalabdhi÷ / asannikar«abhÃjÃmapi copalabdhasambandhÃnÃmanumÃnena / ye tvatÅndriyà bhÃvÃste«Ãmubhayavailak«aïyÃnnÃsti pratyak«ÃnumÃnÃbhyÃmupalabdhi÷ / Ãgamikatve sarvavÃdasiddhiprasaæga÷ / ityato 'tyantamevÃgrahaïaæ prÃptam / tatra yaduktametÃvadbhi÷ pramÃïai÷ sakalapadÃrthÃvabodha iti etadayuktam / ucyate- syÃdetadevaæ yadyekarÆpamevÃnumÃnamadhÅtaæ syÃt, kiæ tarhi trividham / tatra satyameva pÆrvavacche«avatÅ prÃganubhÆtasambandhavi«ayaphale iti k­tvà na tÃbhyÃmaÓe«apadÃrthÃdhigamo 'bhyupagamyate / ## yattvetatsÃmÃnyatod­«ÂamanumÃnametasmÃdatÅndriyÃïÃmarthÃnÃæ samadhigama÷ pratyavagantavya÷ / katham ? yathà hi k­takatvÃnityatvayorghaÂe sahabhÃvamupalabhyÃnyatra ÓabdÃdau k­takatvadarÓanÃdanityatvamanumÅyate / evaæ ÓakalÃdÅnÃæ tajjÃtÅyatà candanÃdipÆrvakatvasiddhe÷, kÃryakÃraïasya sukhÃdijÃtÅyatayà tatpÆrvakatvasiddhe÷, ÓayanÃdÅnÃæ ca saæghÃtatvÃtpÃrÃrthyasiddhe÷, kÃryakÃraïasyÃpi saæghÃtatvÃtpÃrÃrthyasiddhiriti sarvami«Âaæ saÇg­hÅtaæ bhavatÅti / ye«Ãæ tu Óe«avadeva sÃmÃnyatod­«Âaæ te«Ãæ tasya kÃryadvÃreïa samadhigamahetutvÃt puru«asyÃgrahaïaprasaæga÷ / v­ttau kÃryopacÃrÃdado«a iti cet syÃnmatam, yadyapi puru«asya kÃryÃbhÃvastathÃpi puru«ÃvyaktamahadahaÇkÃraviÓe«ÃïÃæ sÃmprate kÃle svav­ttibhyaste«Ãæ grahaïamityuktam / kasmÃt ? v­ttiÓaktire«Ãæ kÃryatvenopacarità svamÃtmÃnaæ yunaktÅti / taccÃyuktam / kasmÃt ? hetvantarÃbhidhÃnÃt / yadi v­ttyà grahaïaæ puru«asya sÆpapÃdamabhavi«yat saæhatapÃrÃrthyamÃcÃryo hetutvena nÃvak«yat / taccÃv­ttibhÆtamityavaÓyaæ Óe«avatsÃmÃnyatod­«ÂayorarthÃntarabhÃvo 'bhyupagantavya÷ / tasmÃt siddhaæ sÃmÃnyatod­«ÂÃdatÅndriyÃïÃmarthÃnÃæ samadhigama÷ / tasya prayogamÃtrabhedÃddvaividhyam / vÅta÷ avÅta iti / tayorlak«aïamÃmananti- yadà hetu÷ svarÆpeïa sÃdhyasiddhau prayujyate / sa vÅto 'rthÃnarÃk«epÃditara÷ pariÓe«ita÷ // svarÆpaæ hi sÃdhanasya dvividham- sÃdhÃraïamasÃdhÃraïaæ ca / tatra sÃdhÃraïaæ sÃdhyasahabhÃvÅ tatpratipattihetutvena yathÃvadÃÓrÅyamÃïo 'rthÃtmà / asÃdhÃraïaæ puna÷ parimÃïamanvaya÷ saæghÃtaparÃrthatvamityÃdi / tatra yadà hetu÷ parapak«amapek«ya yathÃrthena svarÆpeïa sÃdhyasiddhÃvupadiÓyate tadà vÅtÃkhyo bhavati / yadà tu svasÃdhyÃdarthÃntarabhÆtÃnÃæ prasaæginÃæ k«epamapohaæ k­tvà pariÓe«ata÷ sÃdhyasiddhÃvapadiÓyate tadÃvÅtÃkhyo bhavati / tadyathà na cet paramÃïupuru«eÓvarakarmadaivakÃlasvabhÃvayad­cchÃbhyo jagadutpatti÷ sambhavati pariÓe«ata÷ pradhÃnÃditi tadà punaravÅtÃkhyo bhavati / tatra yadà vÅto hetu÷ svabuddhÃvavahitavij¤ÃnasarÆpaæ vij¤ÃnÃntaramÃdadhÃnena vaktrà pratipÃdyÃdau vÃkyabhÃvamupanÅyate /vÃkyamantareïÃrthasya buddhyantare saækrÃmayitumaÓakyatvÃt, tadÃvayavivÃkyaæ parikalpyate / tasya punaravayavÃ÷ jij¤ÃsÃsaæÓayaprayojanaÓakyaprÃptisaæÓayavyudÃsalak«aïÃÓca vyÃkhyÃÇgam / pratij¤Ãhetud­«ÂÃntopasaæhÃranigamanÃni parapratipÃdanÃÇgamiti / tatra j¤Ãtumicchà jij¤Ãsà / kaÓcit kaæcidupasadyÃha- puru«aæ j¤ÃtumicchÃmi / kimasti nÃstÅti ? kuta÷ saæÓaya iti paryanuyukta÷ pratyÃha- anupalabhyamÃnasyobhayathà d­«ÂatvÃt / ihÃnupalabhyamÃnamubhayathà d­«Âam- sadbhÆtamasadbhÆtaæ ceti / sadbhÆtaæ cÃrkendumaï¬alÃparabhÃgÃdi, asadbhÆtaæ ca ÓaÓavi«ÃïÃdi / ayamapi cÃtmà nopalabhyate / ata÷ saæÓaya÷ kimasti nÃstÅti ? kimasyÃÓcintÃyÃ÷ prayojanamiti p­«Âo vyÃca«Âe - ÓÃstratattvÃdhigama÷, tataÓca mok«ÃvÃpti÷ / kathamiti ? yadi tÃvadayamÃtmÃsti tato 'sya aprak­titvaudÃsÅnyavibhutvÃdisattvavij¤ÃnÃnnairÃtmyabhrÃntivipak«abhÆtÃdapavargaprÃptiravaÓyaæbhÃvinÅti yaduktam vyaktÃvyaktaj¤avij¤ÃnÃnmok«o 'vÃpyata iti tacchÃstramarthavad bhavatÅti / atha nÃstÅti niÓcÅyate tena sÃmÃnyatod­«ÂÃdanumÃnÃttadvadanye 'pi padÃrthà na santÅti vipralambhabhÆyi«ÂhamÃr«aæ darÓanamapahÃyÃtmagrahad­«ÂivigamÃllokottarmavalambanaæ ÓÆnyaæ dhyÃnavi«ayamupasamprÃptastraidhÃtukakleÓanirodhalak«aïamÃtyantikaæ nirvÃïamavÃpsyatÅti / ÓakyaÓcÃyamartho niÓcetum, pramÃïatrayaparigrahÃditi vyavasthite, vyudÃsya saæÓayaæ sÃdhyÃvadhÃraïaæ pratij¤Ã / sÃdhyasya yadavadhÃraïamasti puru«a iti sà pratij¤Ã / sÃdhanasamÃsavacanaæ hetu÷ / sÃdhyate 'neneti sÃdhanaæ liÇgam / samÃsa÷ saæk«epa÷ / sÃdhanasya samÃsavacanaæ sÃdhanasamÃsavacanam / sÃdhanagrahaïaæ tadÃbhÃsaprati«edhÃrtham / na hi tÃni sÃdhanaæ, saæÓayaviparyayahetutvÃt / samÃsagrahaïamavayavÃntarÃvakÃÓapradÃnÃrtham / liÇganirdeÓamÃtraæ hetu÷ / yastu tasya sÃdhyasahabhÃvitvalak«aïa÷ prapa¤ca÷ so 'vayavÃntarÃïÅtyuktaæ bhavati / udÃharaïantvatra nidarÓanaæ d­«ÂÃnta÷ / tasya sÃdhanasya sÃdhyena sahabhÃvitvanidarÓanaæ yadasau d­«ÂÃnta÷ / tadyathà saæhatyakÃriïÃæ parÃrthatvaæ d­«Âaæ, yathà ÓayanÃsanarathaÓaraïÃnÃm / vyatirekastvavÅtasya prasaÇgidharmÃntaraniv­ttirÆpatvÃttadantarbhÆta iti tadarthaæ vaidharmyad­«ÂÃnta ucyate / sÃdhyadad­«ÂÃntayorekakriyopasaæhÃra÷ upanaya÷ / sÃdhyasya cak«urÃdipÃrÃrthyalak«aïasya, d­«ÂÃntasya ca ÓayanÃderekakriyopasaæhÃra÷ / tatrÃrthÃntarabhÆtatvÃt sÃdhyad­«ÂÃntayora¤jasà naikakriyopapadyate / tenaiva tasyÃnidarÓanÃdityato dharmasÃmÃnyÃdyathedaæ tathedamityekakriyopacaryate / yathà ÓayanÃdaya÷ saæhatatvÃtparÃrthà evaæ cak«urÃdibhirapi parÃrthairbhavitavyam / yo 'sau para÷ sa puru«a÷ / tadvaÓÃtpratij¤ÃbhyÃso nigamanam / hetud­«ÂÃntopasaæhÃrÃpek«ayà ya÷ punarabhyÃsa÷ tannigamanam / tadyathÃ- tasmÃdasti puru«a itye«ÃmavayavÃnÃæ parasparasambandhÃdviÓi«ÂÃrtha÷ samudÃyo vÃkyamityupadiÓyate / vÃkyamapyanekaæ yadà guïÅbhÆtasvÃrthamarthÃntaropakÃritvÃditareïa saæs­jyate tadà ÓÃstramapyekaæ vÃkyamityavasÅyate / Ãha- jij¤ÃsÃdyanabhidhÃnam / tadvyatirekeïÃpi svayamarthagate÷ / svaniÓcayavacca parapratipÃdanÃt / yathà hi svayamutpadyate niÓcetu÷ pratyayastathaivÃnya÷ pratyÃyya ityetannyÃyyam / na ca svayamevÃrthaæ pratipadyamÃnasya jij¤ÃsÃdÅnÃæ tatra vyÃpÃra÷ / tasmÃt parÃrthamapye«ÃmupÃdÃnaæ na kalpyate / saæÓayavacanÃnarthakyam ca, pratÅtÃrthatvÃt / niÓcitau hi vÃdiprativÃdinau svapak«ayo÷, tayoritaretarasaæÓayaparyanuyoge nÃsti prayojanam / kiæcÃnyat- prayojanaÓakyaprÃptyavacanaæ ca / sÃdhanÃbhyupagamÃdeva tatpratÅte÷ / na hi mahatÃæ ni«prayojanà prav­ttirupapadyate / na cÃÓakye 'rthe himavatsamÅkaraïÃdi«u prav­tte÷ / tasmÃdanarthakaæ tadabhidhÃnam / tadbhÃve bhÃvÃditi cet syÃdetat satsu jij¤ÃsÃdi«u tattvÃdhigamaæ prati prav­ttirbhavati, asatsu na bhavati / tasmÃdetÃnyapi sÃdhanaæ bhavi«yantÅti / etaccÃnupapannam / kasmÃt ? atiprasaægÃt / satsvÃtmÃnta÷karaïendriyÃlokavi«aye«u prav­ttidarÓanÃtte«Ãmapi sÃdhanatvaæ syÃt / ani«Âaæ caitat / tasmÃjjij¤ÃsÃdayo 'narthakÃ÷ / pratij¤Ãdayo durvihitÃ÷ / katham ? sÃdhyÃvadhÃraïasyÃvayavÃntare«vapyupapatte÷ / yadi sÃdhyÃvadhÃraïaæ pratij¤etyucyate tena sÃdhyasya hetord­«ÂÃntasya và yadavadhÃraïaæ tadapi pratij¤Ã prÃpnoti, nimittÃviÓe«Ãt / sÃdhyaÓabdo hyayaæ sÃmÃnyav­tti÷ / na yatnamantareïa viÓe«e 'vasthÃpayituæ Óakyata iti / kiæ ca hetulak«aïÃnupapattiÓca, sÃdhanÃnupadeÓÃt / yo hi sÃdhanasamÃsavacanaæ heturityetallak«aïamÃca«Âe tena prÃksÃdhanamabhidheyaæ syÃt / tato vaktavyamamu«ya samÃsavacanaæ heturiti na caivamuktam / tasmÃdalak«aïametat / kiæcÃnyat, samÃsavacanaæ ca vistarani«edhaprasaÇgÃt / yadi hi samÃsagrahaïaæ kriyate kiæ prÃptaæ yo 'yamÃdhyÃtmikÃnÃæ bhedÃnÃæ kÃryakÃraïÃtmakÃnÃæ caikajÃtisamanvayo d­«Âa ityevamÃdi÷ sÃdhanaprapa¤ca÷ so 'heturityuktaæ bhavati / tasmÃt samÃsagrahaïamani«Âam / liÇgÃbhidhÃnÃdado«a iti cet syÃnmatam, liÇgaæ hi na÷ sÃdhanam / tasyÃtra nirdeÓa÷ k­ta÷ / tasmÃtsvamatijìyÃdidamani«ÂamadhyÃropyate, na tvasmatpramÃdÃditi / etadapyayuktam / kasmÃt ? tasya dvidhà bhinnasya pa¤cadhà sÃdhanabhÃvÃt / taddhi liÇgaæ vÅtÃvÅtatvene«Âam / tena dvidhà bhinnam / tatrÃpi vÅta÷ pa¤caprabheda÷ ityata÷ samudÃyÃnni«k­«Âasyaikasya liÇgatvamaÓakyaæ vaktumiti / ki¤cÃnyat, d­«ÂÃntalak«aïÃyogaÓca, ÓabdÃrthalak«aïe 'ni«ÂaprasaÇgÃt / tannidarÓanaæ d­«ÂÃnta iti / atra Óabdo và yena sÃdhyasÃdhane nidarÓyete sa d­«ÂÃnta÷ syÃt ? artho và yatra nidarÓyate ? ki¤cÃta÷ ? na tadyadi tÃvacchabda÷ parig­hyate tata upanayalak«aïaæ bÃdhyate / kasmÃt ? na hi yathÃbhidhÃnaæ tathà sÃdhyamityekakriyà yujyate iti / athÃrtha÷ parig­hyate tenÃbhidheyasya vÃkyÃnavayavatvÃtpa¤cÃvayavatvavirodha÷ / ki¤cÃnyat- d­«ÂÃntopanayanigamanÃbhedaÓca hetupratij¤ÃrthÃbhidhÃnÃt / sÃdhanatvameva sÃdhyÃvinÃbhÃvitvalak«aïaæ d­«ÂÃntopanayayo÷ pratyÃyaya(yya)te / pratij¤Ãrthaæ ca nigamanasya nÃvayavÃntaratvaæ yujyate / ucyate- yaducyate svaniÓcayenÃÇgabhÃvagamanÃtparapratyÃyanÃrthaæ jij¤ÃsÃdyanabhidhÃnamiti atra brÆma÷- na, uktatvÃt / uktametat purastÃdvyÃkhyÃÇgaæ jij¤ÃsÃdaya÷ / sarvasya cÃnugraha÷ kartavya ityevamarthaæ ÓÃstravyÃkhyÃnaæ vipaÓcidbhi÷ pratÃyate, na svÃrthaæ svasad­«abuddhyarthaæ và / tatraivaæ kalpyamÃne ye vyutpÃdyÃstÃnprati naivai«ÃmÃnarthakyam / athaitadani«Âam- yaduktaæ sandigdhaviparyastÃvyutpannabuddhyanugrahÃrtho hi satÃæ viniÓcaya÷ ÓÃstrakathetyasya vyÃghÃta÷ / kiæ ca niyamÃnabhyupagamÃt / na hi vayame«ÃmÃvaÓyakamabhidhÃnamÃcak«mahe, kintarhi yadà prativÃdÅ paryanuyuÇkte- kiæ jij¤Ãsasa iti avaÓyamabhidhÃnÅyaæ Óabdamiti / kena dharmeïa, kiæ nityo 'nitya iti ? kuta÷ saæÓaya÷ ? mÆrtatvÃt / yastu na paryanuyuÇkte na taæ pratyete vÃcyÃ÷ / kvacidÃnarthakyÃt sarvatra prasaÇga iti cenna itare«Ãmapi tatprasaÇgÃt / pratij¤ÃdÅnÃmapi tarhi kvacidanabhidhÃnamataste«Ãmapi sarvatrÃvacanaæ prasajyate / tathà ca bhavatoktaæ kasyacittu ki¤cit prasiddhameva bhavatÅtyanyataroktirapi sÃdhanaæ bhavati, Óabda ivÃrthadvayapratÅtatvÃdubhayÃnabhidhÃnamiti / yadapyuktaæ niÓcitatvÃt saæÓayÃvacanamiti asadetat / kasmÃt ? uktatvÃt / uktametat sati paryanuyoge tadvacanamiti / etena prayojanaÓakyaprÃptÅ pratyukte / yo hi paryanuyu¤jÅta kiæ prayojano 'yaæ Óakyo vÃyamartha iti taæ prati vÃcyametat / yadapyuktaæ tadbhÃve bhÃvÃditi- na, anabhyupagamÃt / na brÆmo yasmÃt satsu jij¤ÃsÃdi«u tattvÃdhigamasadbhÃvastasmÃdete«Ãmavayavatvamiti / kintarhi yaæ pratye«Ãæ pratipattÃvaÇgabhÃvagamanaæ taæ pratyetÃni sÃdhanamiti / yadapyuktaæ sÃdhyÃbhidhÃyina÷ pratij¤ÃbhyupagamÃddhetud­«ÂÃntayorapi tatprasaÇga iti ayuktametat / kasmÃt ? jij¤ÃsÃde÷ sadbhÃve sati tatpratÅte÷ / yadyapi sÃdhyaÓabdo 'yamaviÓe«eïa siddhatvÃdarthÃntaramÃca«Âe tathÃpi yaæ prati jij¤ÃsÃsaæÓayaprayojanaÓakyaprÃptayastasya vyudasya saæÓayaæ sÃdhyasyÃvadhÃraïaæ pratij¤Ã, na hetud­«ÂÃntayostadastÅtyasadetat / kiæcÃnyat tadbhÃve 'virodhÃt / yadà tu jij¤ÃsÃdayo hetau d­«ÂÃnte và bhavanti tadà kiæ k­taka÷ Óabdo 'tha na k­tako 'tha buddhirnityà k«aïikà veti bhavatyeva tadavadhÃraïaæ pratij¤Ã / yadapyuktam sÃdhanÃnupadeÓÃddhetulak«aïÃyoga iti asadetat / kasmÃt ? lokaprasiddhatvÃt / yathà sÃdhyavatvenepsita÷ pak«a iti pratij¤Ãlak«aïamÃcak«Ãïo bhavÃnna sÃdhyalak«aïamÃca«Âe, kasmÃt ? sÃdhanÅyaæ sÃdhyamiti loke siddhatvÃt, evaæ sÃdhanasamÃsavacanaæ hetulak«aïamÃcak«Ãïà vayaæ na sÃdhanamÃcak«mahe / kasmÃt ? sÃdhyate 'neneti k­tvà sÃdhanamiti loke siddhatvÃt / upetya vÃnumÃnanirdeÓÃt / liÇgaæ hi na÷ sÃdhanaæ, tacca nirdi«Âaimiti / yattÆktaæ vÅtÃvÅtabhede sati pa¤cadhà sÃdhanabhÃvÃditi, atra brÆma÷, ayuktametat / kasmÃt ? samÃsagrahaïasÃmarthyÃt / ataeva samÃsagrahaïaæ kriyate, sÃdhanasvarÆpÃbhidhÃnamÃtraæ heturiti yathà vij¤Ãyate / prapa¤castvavayavÃntarÃïÅti / etena vistaraprati«edhaprasaÇga÷ prayukta÷ / katham ? na hi samÃsaÓabdasyÃyamartha iti k­tvà / yatpunaretaduktaæ ÓabdÃrthakalpane 'ni«ÂaprasaÇgÃd d­«ÂÃntalak«aïÃyoga iti, astu tÃvacchabdo d­«ÂÃnta÷ / yattÆktaæ upanayalak«aïaæ bÃdhyata iti anupapannametat / kasmÃt ? asambhave sati sambandhyantare kÃryavij¤ÃnÃt / Óabde 'sambhavÃdarthe kÃryaæ vij¤ÃsyÃma÷ / athavà punarastvartho d­«ÂÃnta÷ / yattÆktamabhidheyasya vÃkyÃnavayavatvÃtpa¤cÃvayavatvavirodha iti arthe 'sambhavÃcchabde kÃryaæ vij¤ÃsyÃma÷ / yadapyuktam pratij¤ÃhetvarthÃbhidhÃnÃd d­«ÂÃntopanayanigamanÃnÃæ nÃvayavÃntaratvamiti ayamado«a÷ / kasmÃt ? apratij¤ÃnÃt / na hyetadasmÃbhi÷ pratij¤Ãyate / kiæ tarhi prameyavacanaæ pratij¤Ã / pramÃïarÆpamÃtravacanaæ hetu÷ / tasya prameyasahabhÃvitvanidarÓanaæ d­«ÂÃnta÷ / sÃdhyad­«ÂÃntayordharmasÃmÃnyÃdekakriyopasaæhÃra upanaya÷ / samudÃyasya sÃdhyasiddhaye vyÃpÃranirdeÓo nigamanam / tasmÃdayuktametat / kiæcÃnyat / ekasya sÃdhanabhÃvaparikalpanÃvattatparikalpane do«ÃbhÃvÃt / yathà vÃkyam evaæ ca tadarthaÓca mukhyau ÓabdÃrthau, tayorabhinnÃrthatvÃdityabhyupagamÃdekamevÃrthamabhÃgamakramaæ ca buddhÃvavasthÃpya ÓrotragrÃhyatvÃnityatvak­takatvaprameyatvÃdilak«aïÃnÃæ ÓaktÅnÃmapoddhÃrÃtsÃdhyasÃdhanasaæÓayarÆpÃpannaæ vaktÃro bhinnamÃcak«ate, na caikÃrthadharmatvÃtsÃdhyasÃdhanasaæÓayÃbhidhÃnÃnÃmekatvamanu«ajyate / tathaikasya sÃdhanasya sÃdhyadharmatatsahabhÃvitvalak«aïÃnÃæ ÓaktÅnÃmabhidhÃnaæ hetud­«ÂÃntÃdinÃvayavÃntaraæ na÷ syÃt / tatra yaduktaæ pratij¤ÃhetvarthÃbhidhÃnÃd d­«ÂÃntopanayanigamanÃnÃæ nÃvayavÃntaratvamiti etadayuktam / tasmÃtsÆktaæ daÓÃvayavo vÅta÷ / tasya purastÃtprayogaæ nyÃyyamÃcÃryà manyante / kiæ kÃraïam ? avÅtalak«aïÃvirodhÃt / avÅtasya hi lak«aïaæ pariÓe«ata÷ sÃdhyÃnugraha÷ / tatrÃnvayadinà svarÆpeïÃdhigate pradhÃnalak«aïe dharmiïi parapak«aprati«edhamÃtreïopasaæhÃre kriyamÃïe pariÓe«alak«aïaæ bÃdhyate / kasmÃt ? iha prati«edhamÃtramÃdÃvucyate / tena yathà hetuvirodhÃtparamÃïvadibhyo na vyaktamutpadyate tathà hetvabhÃvÃt pradhÃnÃdapi notpadyate iti Óakyaæ kalpayitum / atastadvyavacchedo 'pi cÃvÅtÃdgamyate / tathà sati ka÷ pariÓe«a÷ syÃt ? svarÆpeïa tu paricchinne dharmiïi upasaæhÃro yathÃvadavakalpyate / na cetparamÃïvÃdibhyo vyaktamutpadyate pariÓe«ata÷ pradhÃnÃdeva vyaktamutpadyate iti yathoktebhyo 'nvayÃdibhya ityuktaæ bhavati / tasmÃtprÃgvÅtaprayoga iti siddhaæ sÃmÃnyatod­«ÂÃdanumÃnÃdatÅndriyÃïÃmarthÃnÃæ samadhigama iti / Ãha- na, kÃraïÃntarato 'nupalabhyamÃnÃnÃmagrahaïÃt / yadi sÃmÃnyatod­«ÂÃdanumÃnÃtsarvaæ parok«amadhigamyate ityabhyupagamyate prÃptamidaæ ye«ÃmapyarthÃnÃæ kÃraïÃntarato 'nupalabdhiste«Ãmapi tasmÃdeva grahaïam / tadyathÃ- ## tatrÃtidÆrÃttÃvat tadyathà pro¬¬Ånasya Óakune÷ / atisÃmÅpyÃda¤janaprabh­tÅnÃm / indriyaghÃtÃcchabdÃdÅnÃm / mano 'navasthÃnÃcchakaÂÃdÅnÃm / sauk«myÃttruÂyÃdÅnÃm / vyavadhÃnÃddhiraïyÃdÅnÃm / abhibhavÃtsÆryaprakÃÓÃdgrahÃdÅnÃm / samÃnÃbhihÃrÃdanekapradÅpaprabhÃïÃm / caÓabdÃdaiÓvaryayogÃddevÃdÅnÃm / na cÃrhati bhavituæ dharmasÃmÃnyÃnupapatte÷ / tasmÃdayuktaæ sarvamatÅndriyamanumÃnagrÃhyamiti / ucyate- Óakyaæ tÃvatkÃraïÃntarato 'nupalabhyamÃnaæ kiæcitsÃmÃnyatod­«ÂÃdanumÃnÃdadhigantum / tadyathà samÅpÃvasthitasya Óakunerayatnena cak«u«Ã grahaïaæ, yathà yathà tu viprakar«aæ pratipadyate praïidhÃya cak«urg­hyate tÃvadyÃvatkrameïÃdarÓanamupasaæprÃpta÷ / tatra deÓaviprakar«e pracÅyamÃne 'darÓanamupacÅyamÃnamavagamyÃtyantÃdarÓanamapi paÓcÃttaddhetukamanumÅyate / tathà nÃtisamÅpÃvasthitasya dravyasyÃsphuÂamÃkÃramavadhÃrya paÓcÃdyathà yathÃrÃdupasaæpadyate tathà tathà pratipadyamÃnadarÓanaÓaktayo 'numÃtÃra÷ k­«ïasÃräjanaprabh­tÅnÃmagrahaïamatisÃmÅpyÃdanumÅyate / tathà girisaritsamudrasamÅpavartinaæ ÓravaïapratighÃtinaæ prÃk Óabdamupalabhya paÓcÃttasminneva deÓe Óabdamag­hïÃnÃ÷ ÓravaïopaghÃtamanumimate / ## tasmÃdapi cÃsiddhamityanenÃgamavi«aye sÃmÃnyatod­«ÂasyÃnavatÃramÃca«Âe / parok«amiti vi«ayaæ prati nirdiÓati / ÃptÃgamÃtsÃdhyamiti vi«ayiïamÃha / etaduktaæ bhavati- tasmÃdapi sÃmÃnyatod­«ÂÃdanumÃnÃdyanna siddhyati pratyak«agrÃhyamapi svayamad­«Âaæ kÃraïÃntarapratibaddhavi«ayabhÃvamatyantaparok«aæ và svargÃpavargadevatÃdi dharmasÃmÃnyarahitaæ tadÃptÃgamÃtsÃdhyam / sarvavÃdasiddhiprasaÇgÃdaprÃmÃïyamiti cet syÃdetat, yadi tarhyÃgama÷ pramÃïÅkriyate tena pratiÓÃstraæ ye 'bhiyuktÃste«Ãæ prÃmÃïyamityavaÓyamabhyupagantavyam / evaæ sati sarvÃcÃryaprÃmÃïyÃdanekavikalpavicitrà tarkav­ttirityapariniÓcitatvÃdbhrÃnti÷ prasajyeta / tathà ca sati jij¤ÃsÆnÃmapavargaprÃptivighÃta÷ syÃt / tasmÃdbhi«ajeva bhavatà paropadeÓa÷ prayukto nÃsmÃnayaæ prÅïÃti / etaccÃyuktam / kasmÃt ? Ãptalak«aïasyÃnavadhÃritatvÃt / vyapagatarÃgÃdido«ÃïÃmasandigdhamatÅnÃmatÅndriyÃrthad­ÓvanÃmÅÓvaramahar«ÅïÃmÃptatvamÃcak«mahe, na sarve«Ãm / yadi cÃnyo 'pyevaædharmo 'sti bhavatu pramÃïam / kiæcÃnyat / svavi«aye ca tatprÃmÃïyasyÃdo«avattvÃt / yasya khalvapi yo vi«ayastasya tasminvi«aye vaco 'ntareïÃpi sÃdhanaæ pramÃïamityavaÓyamabhyupagantavyam / itarathà pratiÓÃstramÃcÃrasthitiniyamÃnÃmad­«ÂÃrthÃnÃmapratipatti÷ syÃt / etenÃkhilaliÇgÃdÃgamo 'rthÃntaram / yasmÃnmahatÃbhidhÃnena yuktiranvi«yate tasmÃdyuktyapek«ÃlliÇgÃdÃgamo 'rthÃntaramiti / Ãha na, anvayavyatirekÃbhyÃmadhigamahetutvÃt / yathà k­takatvÃdidharmo 'nityatvÃdau vi«aye d­«ÂastadabhÃve cÃd­«Âa ityanitye 'rthe niÓcayamÃdadhÃti evaæ Óabdo 'pi svÃrthe tajjÃtÅye na d­«Âa÷ pratipattiheturbhavati / tasmÃdanumÃnÃdabhinna evÃyamiti / ucyate- candrÃdi«vidÃnÅmasÃdhÃraïavi«aye«u kà pratipatti÷ syÃditi ? Ãha- avayavÃpek«atvÃccandraÓabdo hyaneke«u vacane«u vartate, jÃtidravyaguïakriyÃsu ca, tathà ¬itthÃdiÓabda÷, tasmÃdevaæjÃtÅyakÃnÃmapi cÃnumÃnÃdabheda÷ / ucyate- svargÃdÅnÃæ tarhi kathamanumÃnatvamiti ? Ãha- Ãptavaco 'visaævÃdasÃmarthyÃt / yathà hairaïyakaprabh­tÅnÃmÃptÃnÃæ vÃkyamavyabhicÃri evamÅÓvaramahar«ayo 'pi cÃptÃ÷ / tasmÃde«Ãmapi vÃkyamavyabhicÃrÅti ÓakyamatrÃpi sÃmÃnyavi«ayatvaæ kalpayitum / evamanumÃnamevÃgama iti / ucyate- yaduktamanvayavyatirekÃbhyÃmadhigamahetutvÃcchabdo 'numÃnamiti atra brÆma÷ na, apratij¤ÃnÃt / na hi vayaæ vyavahÃrÃnupÃtinÃæ v­k«ÃdÅnÃmÃgamatvamÃcak«mahe, kiæ tarhi svargÃdÅnÃmatyantaparok«avi«ayÃïÃm / tasmÃdapratij¤ÃnÃdanupÃlambho 'yamiti / upetya và vaktrapek«atvÃt / athavopetyÃpi sarvaÓabdÃnÃmÃgamatvamanumÃnÃdarthÃntarabhÃvaæ brÆma÷ / tathà hi k­takatvÃditi liÇgaæ caï¬ÃlakÃpÃlikairapi prayujyamÃnaæ sÃhacaryÃpek«aæ niÓcayamÃdadhÃti / na vakt­viÓe«amapek«ate / vakt­viÓe«Ãpek«astu Óabda÷ / tasmÃnna liÇgam / kiæ cÃnyat viparyayÃt / na hi liÇgaæ deÓÃntare viparyeti / Óabdasya tu d­«Âo viparyaya÷ / sa eva hi Óabdo deÓÃntare, kÃlÃntare tu svÃrthaæ na pratyÃyayati arthÃntaraæ ca praÓaæsati / sambandhÃnupalabdheriti cet syÃdetat, sambandhÃntaraæ deÓÃntare 'nupalak«itam / tasmÃcchabdÃrthaviparyaya iti / etadanupapannam / liÇgavaidharmyÃt / na hi pratyak«Ãbhimatasya liÇgina upalabdhau gavÃderliÇgaæ nopalabhyate / ÓabdastÆpalabhyamÃno gavÃdau nopalabhyate / tasmÃnna liÇgam / kiæcÃnyat / deÓaniyamÃt / na hi liÇgasya deÓaniyamo d­«Âa÷ / asti tu Óabdasya deÓaniyama÷ / tadyathà Óavatirgatikarmà kÃmboje«veva bhëyate / raæhati÷ prÃcye«u, tathà dÃtirlavanÃrtha÷, dÃtramudÅcye«u nÃnyatra / tasmÃnna Óabdo liÇgam / kiæcÃnyat, i«Âato viniyogÃt / svÃbhÃvikaæ liÇgam / na hi dhÆmognerapak­«ya Óakyate 'psu vÃyÃvÃkÃÓe 'nyatra và niveÓayitum / Óabdastu yatra vakturabhiprÃyastatra tatra viniveÓyate / yatha v­ddhyÃdaya÷ ÓabdÃ÷ svÃrthÃbhyuccayÃdi«u prasiddhà Ãdaik«u viniveÓyante / tasmÃnna te liÇgam / sarvÃbhidhÃnaÓaktitvÃcchabdasyÃdo«a iti cet syÃnmataæ sarvÃbhidhÃnaÓakti÷ Óabda÷ sarvÃbhidheyaÓaktiÓcÃrthastayo÷ puru«avyÃpÃreïa Óaktyavavaccheda÷ kriyate / katham ? ayameva Óabdo 'syÃrthasya pratyÃyako bhavatu / ayameva cÃrtho 'nena ÓabdenÃbhidhÅyatÃm / etÃvati puru«avyÃpÃra÷ / tasmÃcchabdasya svÃbhÃvika÷ sambandho vaktrapek«ayà vyajyata iti / etadapyanyupapannam / kasmÃt ? sutarÃmanumÃnÃdarthÃntaratvaprasaægÃt / evamapi kalpayitvÃnumÃnÃtsutarÃæ ÓabdasyÃrthÃntaratvamÃpadyate / kasmÃt ? na hi yathà vakrapek«ayà sarvÃrthasya sata÷ Óabdasya Óaktyavacchedastathà sarvÃrthaæ liÇgaæ vaktrapek«ayÃrthÃntarÃdavacchidyate / yathà caika÷ Óabdo jagatyevamudita÷ puru«aviniyogÃpek«a÷ sarvamarthamabhidhÃtuæ samarthastathaikaæ liÇgaæ kayÃcidyuktyà sarvÃrthapratyÃyanasamartham / tasmÃnna Óabdo liÇgam / yatpunaretaduktam candrÃdÅnÃmavayavÃpek«aæ sÃmÃnyamabhyupagamyate / tadayuktam / asÃdhÃraïatvÃt / anumÃnÃbhÃve Óabdaprasiddho 'rtha iti vyÃghÃta÷ / kiæ cÃnyat / jÃtyÃdisÃdhyatvÃt jÃtiguïadravyakriyÃïÃæ ca parasparato 'rthÃntaratvaæ, samudÃyaÓca sÃdhya÷ / tasmÃdayuktame«Ãæ tadapek«ayà sÃmÃnyavi«ayatvam / yadapyuktamÃptavÃdÃvisaævÃdasÃmÃnyÃtsvargÃdiÓabdÃnÃmanumÃnatvamiti, atra brÆma÷- etadapyanupapannam / kasmÃt ? pramÃïavi«ayatvÃt / satyamastye«Ãæ sÃmÃnyaparikalpanÃ, sà tu pramÃïavi«ayà na tu prameyavi«ayà / prameyaæ tu sÃmÃnyamanumÃnamasyetyayamabhyupagamo va÷ / taccÃsÃdhÃraïatvÃtsvargÃdÅnÃæ prati«iddham / tasmÃttyajyatÃmiyamÃÓaÇkÃnumÃnamevÃgama iti / anya÷ punaranumÃnÃgamayorabhedapratij¤a idamÃha / svargÃdaya÷ Óabdà na pramÃïam / kasmÃt ? pramÃïÃntareïa tadarthÃnupalabdhe÷ / yasya hi ÓabdasyÃrtha÷ pratyak«ato 'numÃnato và nopalabhyate sa na pramÃïam / itarastu pramÃïam / tadyathà nadyÃstÅre pakvamÃmravanaæ, pathi gu¬aÓakaÂaæ viparyastamiti / na ca svargÃdiÓabdÃnÃmartha÷ pramÃïÃntareïopalabhyate / tasmÃdyathà vibhurÃtmà sarvatra sukhÃdisambhavÃdityevamÃdayo bauddhaæ prati dharmyasiddhatvÃdayo yathÃrthÃstathà vedaÓabdà api prÃyeïeti / etattu na yuktarÆpam / kasmÃt ? anyÃyena sarvaÓabdÃpavÃdÃt / kà hyatra yuktiryadasmadÃdibhiranupalabhyamÃnÃrthaæ pramÃïabhÆtÃnÃmapi vÃkyamayathÃrthaæ syÃt ? saveïa cÃvaÓyaæ kaÓcidÃptastasya ca vÃkyamad­«ÂÃrthamityabhyupagantavyam / ato 'yaæ tavÃtrÃpi samÃna÷ prasaæga÷ / na ca pramÃïaæ svÃrthasiddhaye pramÃïÃntaramapek«ate / tatra yadi Óabdasya pramÃïÃntarÃpek«aæ yathÃrthatvamÃÓrÅyate tena na kevalaæ svargÃdaya÷ kiæ tarhi Óabdà evÃpramÃïamiti prÃptam / anumÃnasya ca pramÃïÃntaranirapek«asya gamakatvÃbhyupagamÃdÃgamasya tato 'rthÃntaratvaæ sutarÃæ prasajyate / tasmÃdyuktÃgamavirodhina evaævidhà nÃstikavÃdÃ÷ Óreyo 'rthibhirdÆrÃdapohyà iti sthitametat- anumÃnÃdasiddhaæ vastu yattadÃptÃgamÃtsÃdhyamiti / evamasya trividhasya pramÃïasyaindriyikaæ kÃraïÃntarato 'nupalabhyamÃnaæ ca prameyaæ vyÃkhyÃtam / etasmÃttu yadanyattadasaditi pratyavagantavyam // 6-7 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 8 ---------------------------------------------------------------------- Ãha, yadyevaæ pradhÃnasyÃsattvaprasaÇga÷ / anupalabdau kÃraïÃntaratvÃnupalabdhe÷ / taddhi pratyak«Ãvi«ayatve satyatidÆrÃdibhiranupalabdhikÃraïairnopalabhyate / tanna tÃvat atidÆrÃtsÃmÅpyÃdvyavadhÃnÃccÃsyÃgrahaïam / kasmÃt ? vibhutvÃt / nendriyaghÃtÃt, avikalendriyairagrahaïÃt / na mano 'navasthÃnÃt, avasthitamanobhiragrahaïÃt / na sauk«myÃt, ÓaÓavi«ÃïÃdÅnÃæ sattvaprasaÇgÃt / nÃbhibhavÃt, asambhavÃt / na samÃnÃbhihÃrÃdekatvÃt / tasmÃt kÃraïÃntarÃbhÃvato 'nupalabhyamÃnasyÃsattvamicchata÷ pradhÃnasyÃpi ÓaÓavi«ÃïÃdÅnÃmapi sattvaprasaÇga÷ / athaitanne«yate kÃraïÃntaraæ tarhyanupalabdhau vaktavyamiti / ucyate- yattÃvaduktaæ anupalabdhau kÃraïÃntarÃnupapatte÷ pradhÃnasyÃsattvaprasaÇga iti, atrÃstu / ## yattÆktaæ ÓaÓavi«ÃïÃdÅnÃmapi sattvaprasaÇga iti tadayuktam / kasmÃt ? sÃdhanopapatte÷ / asti hi pradhÃnasya sauk«myÃttadanupalabdhau sÃdhanaæ, na ÓaÓavi«ÃïÃdÅnÃm / kiæ tat ? ucyate ## pradhÃnasya hi kÃryata upalabdhirityetadupari«ÂÃtpratipÃdayi«yÃma÷ / na tu ÓaÓavi«ÃïÃdÅnÃæ kÃryamasti / tasmÃdvi«amo 'yamupanyÃsa÷ / Ãha- evamapi pratij¤ÃntarÃnarthakyam, ekena k­tatvÃt / sauk«myÃttadanupalabdhirityukte gamyata etannÃbhÃvÃditi / tasmÃttadvacanamanarthakamiti / ucyate- na, vÅtÃvÅtaparigrahÃrthatvÃt / evaæ siddhe yatpratij¤Ãdvayaæ karoti tat j¤ÃpayatyÃcÃrya÷ vÅtÃvÅtÃbhyÃmabhipretÃrthasiddhi÷ / prÃkca sauk«myÃtiÓayÃttadanupalabdhirityÃcak«Ãïa÷ pratipÃdayati purastÃdvÅta÷ prayoktavyava iti / ekasmiæÓca vi«aye dvau prayuæjÃna÷ samuccayena siddhiæ dyotayati / kiæ siddhaæ bhavati ? yaduktaæ tantrÃntarÅyai÷ na p­thakpratipattihetÆ vÅtÃvÅtÃviti tadi«Âamevaæ saæg­hÅtaæ bhavati / tatra vÅtasya pratij¤Ã sauk«myÃttadanupalabdhi÷ / tasya cÃvÅtasya prasaÇgidharmÃntaraniv­ttirÆpeïa, nÃbhÃvÃt heturubhayayogÅ / katham ? yasya pratyak«ato 'nupalabhyamÃnasya kÃryastadupalabdhistasya sauk«myÃttadanupalabdhird­«Âà / tadyathendriyÃïi / yadi punarasyÃbhÃvÃdanupalabdhissyÃt, kÃryato 'nupalabdhiprasaÇga÷ / asti ceyaæ kÃryata upalabdhi÷ / tasmÃnnÃbhÃvÃt / na cedabhÃvÃt, pariÓe«ata÷ sauk«myÃt tadanupalabdhiriti // Ãha, kiæ punastatkÃryaæ yadbhavÃnpradhÃnasyÃstitve liÇgamÃca«Âa iti ? ucyate- ## taddhi mahadahaækÃrendriyaviÓe«ÃviÓe«alak«aïaæ kÃryaæ pradhÃnena visad­Óaæ sad­Óaæ cetyupari«ÂÃtpravedayi«yÃma÷ / Ãha- prastÃvÃbhÃvÃdayuktametat / kiæ punaradhik­tyedamucyate prak­tivirÆpaæ sarÆpaæ ca mahadÃdi kÃryamiti ? ucyate- vyaktÃvyaktaj¤avij¤ÃnÃnmok«o 'vÃpyata ityetatprak­tam / etÃni ca parasparavaidharmyasÃdharmyapratipattimantareïa na ÓakyÃni vij¤Ãtumityevamarthamidaæ prastÆyate / tasmÃnnÃkasmiko vairÆpyasÃrÆpyopanyÃsa iti // 8 // // iti ÓrÅyuktidÅpikÃyÃæ saptatipaddhatau dvitÅyamÃhnikam // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 9 ---------------------------------------------------------------------- Ãha- ÃstÃæ tÃvadvairÆpyasÃrÆpyacintà / kÃryamidameva tÃvanmahadÃdi parÅk«i«yÃmahe / kiæ prÃgutpatterasti nÃstÅti ? kuta÷ saæÓaya iti cet syÃnmatam- asaÇgatÃrthaæ prakaraïÃntaramupak«ipyate bhavatà / na cÃvidyamÃnasambandhasya saæÓayasya prakaraïÃntare 'bhidhÅyamÃnasya nirïÅtiæ sÃdhvÅmÃcÃryà manyante / avakÃÓÃsambhavÃditi / ucyate- asti saæÓayÃvakÃÓa÷ / kasmÃt ? ÃcÃryavipratipatte÷ / prÃgutpatte÷ kÃryamasadityÃcÃryÃ÷ kaïÃdÃk«apÃdaprabh­tayo manyante / sadasaditi bauddhÃ÷ / naiva sannÃsadityanye / tasmÃdupapanna÷ saæÓaya÷ / tatredÃnÅæ bhavata÷ kà pratipattiriti ? ucyate / nÃvidyamÃnasya mahadÃdervikÃrasya pradhÃnÃdÃvirbhÃva iti pratijÃnÅmahe / kasmÃt ? sanniveÓaviÓe«amÃtrÃbhyupagamÃt / na hi na÷ kÃraïÃdarthÃntarabhÆtaæ kÃryamutpadyata ityabhyupagama÷ / kiæ tarhi viÓvÃtmakÃnÃæ sattvarajastamasÃmapagataviÓe«ÃviÓe«Ã÷ sanmÃtralak«aïopacayÃ÷ pratiniv­ttapariïÃmavyÃpÃrÃ÷ paramavibhÃgamupasaæprÃptÃ÷ sÆk«mÃ÷ Óaktaya÷ / tÃsÃmadhikÃrasÃmarthyÃdupajÃtapariïÃmavyÃpÃrÃïÃæ sanmÃtrÃnukrameïa pracayamupasaæpadyamÃnÃnÃæ sanniveÓaviÓe«amÃtraæ vyaktam / etasyÃæ kalpanÃyÃmasata utpattau ka÷ prasaÇga iti ? etenaiva bÃhyÃnÃæ tantvÃdikÃryÃïÃæ paÂÃdÅnÃæ sanniveÓaviÓe«amÃtratvÃdasata utpatti÷ prati«iddhà boddhavyà / Ãha- avidyamÃnametat / kasmÃt ? asiddhe, nÃrthÃntarasiddhe÷ / yadi hi sanniveÓaviÓe«amÃtratvaæ kÃryasya siddhaæ syÃdata etadyujyate vaktum- tadabhyupagamÃdasadutpatteraprasaÇga iti / tattvasiddham / dravyÃntarabhÆtasyÃvayavino ni«pattipratij¤ÃnÃt / tasmÃt kÃkavi«ÃïÃt ÓaÓavi«Ãïasiddhivadayuktaæ sanniveÓaviÓe«amÃtrÃbhyupagamÃtsatkÃryasiddhiriti / itaÓcÃsat kÃryam, agrahaïÃt / iha ÓrotrÃdÅnÃæ vi«ayabhÆtasya tatsannidhÃnÃdavaÓyaæ grahaïena bhavitavyam / yadi ca prÃgutpatte÷ satkÃryaæ syÃt tadapi ÓrotrÃdisannidhÃnÃt g­hyeta / na tu g­hyate / tasmÃdasatkÃryam / anupalabdhikÃraïasadbhÃvÃditi cet, tatraitatsyÃt, asti prÃgutpatte÷ kÃryasyÃnupalabdhikÃraïaæ tasmÃdasya sato 'pyagrahaïaæ bhavati / uttarakÃlaæ tadvigamÃt grahaïamiti / etaccÃnupapannam / kasmÃt ? anupalabdhyasambhavÃt / taddhi pratyak«Ãvi«ayatve satyatidÆrÃdibhiranupalabdhikÃraïairnopalabhyate / na cai«Ãæ tatra sambhava÷ / tasmÃdasadetat / kÃraïÃntarÃnabhidhÃnÃt / na cÃtidÆrÃdivyatiriktamanupalabdhau kÃraïÃntaramadhÅdhve yato 'syÃgrahaïaæ syÃt / ataÓcÃsadeva / kiæ cÃnyat kÃraïÃnupalabdhiprasaÇgÃt / anupalabdhikÃraïasadbhÃvÃtkÃryasyÃgrahaïamicchata÷ kÃraïÃgrahaïaprasaÇga÷ / kasmÃt ? abhinnadeÓatvÃt / ekendriyagrÃhyatvÃt sthÆlatvÃcca / tattvani«Âam / tasmÃdayuktamanupalabdhikÃraïasadbhÃvÃtsata÷ kÃryasyÃgrahaïamiti / pramÃïÃntaraniv­ttiprasaÇgÃdayuktamiti cet, syÃdetat yadi tarhi pratyak«avi«ayamevÃsti / tato 'nyatrÃstÅtyetadupagamyate / tenÃtÅndriyavi«ayasyÃnumÃnasya niv­ttiprasaÇga÷ / ani«Âaæ caitat / tasmÃnnÃnupalabdherasatkÃryamiti / etadapyayuktam / kasmÃt ? kriyÃguïavyapadeÓÃsambhavÃt / yaddhi pratyak«ato nopalabhyate tatkriyayÃstÅti saæsÆcyate / yathà harmyÃvasthitÃnÃæ t­ïÃnÃmudvahanÃdvÃyu÷ guïena, yathà mÃlatÅlatÃgandhena vyapadeÓena vÃ, kÃryÃdinà yathendriyÃïi / na tu prÃgutpatte÷ kÃryasya kriyÃguïavyapadeÓasambhava÷ tasmÃdasatkÃryam / itaÓcÃsatkÃryam / kart­prayÃsasÃphalyÃt / iha prÃgvyÃpÃropakramÃt kartÃrastasmÃtphalamupalipsamÃnÃ÷ kÃryaviÓe«aniyatasÃmÃrthyaæ sÃdhanamupÃdÃya vyÃpriyante / taccetprÃgapi vyÃpÃrÃt syÃttadarthasya parispandasyÃnarthakyaæ prÃptam / ani«Âaæ caitat / tasmÃt kart­prayÃsasÃphalyÃt asatkÃryam / pariïÃmÃdyupapatterna do«a iti cet syÃnmataæ kÃraïasya pariïÃmavyÆhasaæÓle«avyaktipracayak«aïÃndharmÃn yasmÃt kartrÃdÅni kurvanti nÃnarthakÃni syu÷ / sattvaæ ca kÃryasya na nirupyate / ka evaæ sati do«a÷ syÃditi ? ucyate- na Óakyamevaæ kalpayitum / kasmÃt ? mÃrgÃntarÃnupapatte÷ / pariïÃmo hi nÃmÃvasthitasya dravyasya dharmÃntaraniv­tti÷ dharmÃntaraprav­ttiÓca / tatra sato dharmÃntarasya nirodhÃbhyupagamÃdasataÓcotpattipratij¤ÃnÃnnedamarthÃntaramÃrabhyate / evaæ vyÆhÃdayo 'pyupasaæhartavyÃ÷ / tasmÃt pariïÃmÃdibhirabhibhavÃt kartrÃdÅnÃmarthavattvÃdasatkÃryam / tathà coktam- jahaddharmÃntaraæ pÆrvamupÃdatte yadà param / tattvÃdapracyuto dharmo pariïÃma÷ sa ucyate // kutaÓca na satkÃryam ? ÃrambhoparamayorÃdyantÃviÓe«aprasaægÃt / yadi satkÃryaæ syÃt tena ya÷ kriyÃrtha÷ sÃdhanÃnÃmÃdau parispanda÷ so 'nte 'pi syÃt / và yo 'nte virÃma÷ sa ÃdÃvapi syÃt / kasmÃt ? sadaviÓe«Ãt / na tu tadasti / tasmÃdasatkÃryam / itaÓcÃsatkÃryam utpattidharmasyÃdyantayoraviÓe«aprasaÇgÃt / yadi satkÃryaæ syÃt tena yathà ni«pannasyotpattidharmeïÃbhisambandha÷ tathà ÃdÃvapi syÃt / yathaivÃdÃvabhisambandha÷ tathÃnte 'pi syÃt / d­«Âastvabhisambandho nÃbhisambandhaÓcÃdyantayo÷ / tasmÃdasatkÃryam / itaÓcÃsatkÃryam / janmasacchabdayorvirodhÃt / iha janmaÓabda÷ prÃgabhÆtasyÃrthasya bhÃvakramamÃha / sacchabdastu kriyÃntarahetutvamÃha / yadi sato janma syÃdaikÃrthyamanayo÷ syÃt / na tvetadasti / tasmÃdayuktaæ sajjÃyata iti / ucyate- yaduktaæ dravyÃntarabhÆtasyÃvayavino ni«pattipratij¤ÃnÃnna sanniveÓaviÓe«amÃtratvÃt satkÃryamityatra brÆmaha- tadasiddhi÷, bhedenÃgrahaïÃt / yadi tantvÃdibhyo dravyÃntarabhÆtasyÃvayavino ni«patti÷ syÃt tena yathà tantukalÃpe paÂastatraiva và paÂÃntaramÃhitaæ bhedenopalabhyate tathaivopalabhyeta / na tÆpalabhyate / tasmÃt na dravyÃntaram / samavÃyÃdagrahaïamiti cet syÃdetat, saæyoginordravyayo÷ satyÃdhÃrÃdheyabhÃve bhedena grahaïaæ bhavati / samavÃyalak«aïà tu prÃptistantupaÂayo÷ / tasmÃnnÃsti bhedena grahaïamiti / taccÃnupapannam / kasmÃt ? asiddhatvÃt / siddhe satyarthÃntarabhÃve 'vayavinastatprÃptau ca samavÃye sarvametatsyÃt / tattvasiddhamubhayam / tasmÃdayuktametat / kiæcÃnyat d­«ÂÃntÃbhÃvÃt / mahÃparimÃïaæ dravyamanyatrÃhitaæ samavÃyÃt bhedena nopalabhyate ityetasminnarthe paryanuyuktasya kaste d­«ÂÃnta÷ ? na cÃstyanudÃh­to vÃda÷ / vyÃpte na grahaïamiti cet syÃnmatamakÃryakÃraïabhÆtaæ dravyaæ satyapi sambandhe na dravyÃntaraæ vyaÓnuta ityato bhedena g­hyate / tantupaÂayostu kÃryakÃraïabhÆtatvÃt vyÃpti÷ / tasmÃnnÃsti bhedena grahaïamiti / etadapyayuktam / kasmÃt ? sÃdhyatvÃt / satyarthÃntarabhÃve 'vayavidravyÃntaravat kÃryakÃraïabhÃva÷ sÃdhya÷ samavÃyaÓca / ata iyaæ vyÃpti÷ syÃt / sà cÃprasiddhà ityato na samyagetat / vemÃdivat iti cet syÃdetat- yathà satyarthÃntarabhÃve vemÃdayo 'vayavina÷ kÃraïam evaæ tantavo 'pi / etadanupapannam / kasmÃt ? anabhyupagamÃt / karaïaæ vemÃdaya÷ paÂasya, na kÃraïamityayamabhyupagamo na÷ / tasmÃt vi«amo 'yaæ d­«ÂÃnta÷ / kiæ cÃnyat / tadvadavyÃptiprasaÇgÃt / vemÃdivadarthÃntaraæ paÂÃttantava ityevaæ bruvatastadvadavyÃptiprasaÇga÷ / kiæ cÃnyat / sparÓakriyÃmÆrtigurutvÃntaravatastadvati pratighÃtÃditi / iha sparÓÃntaravati sparÓÃntaravatpratÅghÃto d­«Âa÷ / tadyathà ghaÂasyÃÓmani / sparÓÃntaravÃæÓca te paÂastantubhya ityato 'sya tadvyÃpitvamayuktam / evaæ ca kriyÃdayo vaktavyÃ÷ / tasmÃdyuktametat bhedÃnÃæ grahaïÃnnÃvayavÅ dravyÃntaramiti / itaÓca nÃvayavÅ dravyÃntaram / k­tsnaikadeÓav­ttyanupapatte÷ / sa hyavayave«u vartamÃna÷ k­tsne«u và vartate pratyavayavaæ và ? kiæ cÃta÷ ? tanna tÃvat k­tsne«u vartate / kasmÃt ? ekadeÓagrahaïe grahaïÃbhÃvaprasaÇgÃt / yadaneke«u vartate tasya k­tsnÃdhÃragrahaïe sati grahaïaæ d­«Âam / tadyathà dvitvÃdÅnÃm / evaæ ca sati vi«ÃïÃdigrahaïe gograhaïaprasaÇga÷ / kiæ cÃvayavÃnavasathÃprasaÇgÃt / sa hyavayavÃn vyÃpnuvaæstaddvyatirekeïÃvayavÃntarÃbhÃvÃt kena vyÃpnuyÃt ? avayavÃntarÃbhyupagame cÃnavasthÃprasaæga÷ / k­tsnaikadeÓav­ttiprasaÇgaÓca samÃna÷ / tasmÃnna sarve«u parisamÃpyate, na pratyekamanekatvaprasaÇgÃt / anekÃdhÃraparisamÃptaæ hyanekaæ rÆpÃdi d­«Âamiti / kiæcÃnyat ÓÃstrahÃne÷ / pratyavayavaæ parisamÃpto 'vayavÅtyetadicchato mÆrtimatÃvayavena samÃnadeÓa÷ syÃt / tataÓca yacchÃstraæ mÆrtimatÃmasamÃnadeÓatvamiti tasya vyÃghÃto 'vayavaparimÃïaæ ca prÃpnoti / na mahattvÃdiparisamÃptatvÃdekadravyaæ ca prÃpnoti / tataÓca yacchÃstraæ dravyamanekadravyamadravyaæ và tasya hÃniretÃvatà cÃsya v­ttirbhavantÅ bhavet / sarvathà ca do«a÷ / tasmÃnnÃvayavÅ dravyÃntaram / arthÃntarÃvasthÃne 'rthÃntarotpattivinÃÓadarÓanÃdanyatvamiti cet syÃdetat - vidyamÃne«u tantu«u paÂo na bhavati saæyogalak«aïasya kÃraïÃntarasyÃnutpatte÷ / saæyogottarakÃlaæ tu bhavati / kÃraïasÃmagryà vidhamÃne«veva ca tantu«u vinÃÓamupayÃti / vibhÃgÃdarthÃntarÃvasthÃne cÃrthÃntarotpattivinÃÓau d­«Âau / tadyathà himavadavasthÃne davÃgne÷ / tasmÃdarthÃntaraæ paÂastantubhya iti / etadapyayuktam / kasmÃt ? sÃdhyatvÃt / sÃdhyaæ tÃvadetat- kimatrÃrthÃntaramutpadyate vinaÓyati và ? Ãhosvittantu«veva samavasthÃnaviÓe«Ãpek«asya paÂÃbhidhÃnasya prav­tiniv­ttÅ senÃvanavadbhavata÷ ? tasmÃdetadapi nÃvayavino dravyÃntarabhÃve liÇgam / tatpuru«abahuvrÅhidvandvasamÃsopapatteranya iti cet syÃnmatam, ihÃrthÃntaratve sati tatpuru«o d­«Âa÷ / tadyathà rÃj¤a÷ puru«o rÃjapuru«a iti / bahuvrÅhiÓca citragu÷ Óabalagu÷ / dvandvaÓca plak«anyagrodhÃviti / asti cehÃpi tatpuru«astantÆnÃæ paÂa÷ / bahuvrÅhiÓca d­¬hatantu÷ Óuklatantu÷ / dvandvaÓca tantupaÂÃviti / tasmÃccÃvayavyarthÃntaram / etaccÃyuktam / kasmÃt ? anekÃntÃt / ananyatve 'pi hi tatpuru«o d­«Âa÷ / tadyathà senÃgaja÷ kÃnanav­k«a iti / bahuvrÅhiÓca vÅrapuru«Ã mattagajà senà iti / dvandvastu yadi syÃtsatyamevÃrthÃntaramavayavÅ syÃt / na tu kaÓcitpaÂÃvasthÃyÃmevaæ prayuÇkte- tantupaÂÃvÃnayeti / tasmÃnmanorathamÃtrametat / etena samÃkhyÃsÃmarthyabhedÃ÷ prayuktÃ÷ / te cÃpi cÃnarthÃnatve sati senÃdi«u d­«ÂÃ÷ / tasmÃnnÃvayavÅ dravyÃntaram / dravyÃntarabhÆtasyÃvayavino ni«pattipratij¤ÃnÃt, na sanniveÓaviÓe«amÃtratvÃt satkÃryamityetadayuktam / yatpunaretaduktamanupalabdherasatkÃryamiti, atra brÆma÷ / etadapyayuktam / kasmÃt ? saæÓayakÃraïatvÃt / sa ca sadvi«ayÃnupalabdhi÷ / ityetasmÃdeva hetossÃæÓayikà vayam / tÃmeva tu niÓcayÃrthamavalambamÃno na yuktimÃrgamanuyÃti / yat punaretaduktaæ kÃraïÃntarÃnabhidhÃnÃditi- etadapyanupapannam / kasmÃt ? abhiprÃyÃnavabodhÃt / yo hi yathà kuï¬e badarÃïyarthÃntarabhÆtÃnyÃhitÃni tathà kÃraïe kÃryamastÅtyetadÃca«Âe taæ pratyayamupÃlambha÷ syÃt / vayantu anekaÓaktadharmiïa÷ sahakÃriÓaktyantarÃnug­hÅtasya pÆrvasyÃÓÓaktestirobhÃvamuttarasyÃÓcÃvirbhÃvamupÃdadhÃnÃ÷ kÃraïameva kÃryamityanumanyÃmahe / tayostu Óaktyoryugapadagrahaïam / itaretarapratibandhahetutvÃt / vastrasyÃyÃmavistÃravat, kÆrmÃÇgamiva dra«Âavyam / yathà vastrasyopasaæhÃrapratibandhÃdÃyÃmavistÃrau na grahaïavi«ayatÃæ pratipadyete, sattÃæ và na jihÅta÷ kÆrmasyevÃÇgÃni, tatha tantvÃdÅnÃmapi bhÃvÃnÃæ kÃraïÃbhimatà kÃryÃbhimatà cÃvasthà krameïa và sthiraÓca bhavat tannimittastadgrahaïÃgrahaïavikalpa÷ / etena kÃraïagrahaïaæ pratyuktam / yadapyuktaæ pramÃïÃntaraniv­ttiprasaÇgÃditi satyametat / yattÆktaæ kriyÃguïavyapadeÓÃsambhavÃdanumÃnÃbhÃva iti tadanupapannam / kasmÃt ? p­thaktvÃnabhyupagamÃt / kÃryakÃraïap­thaktvavÃdinastatkriyÃguïÃnÃæ p­thaktvamanumÃtuæ yuktamityatastantvavasthÃne paÂakriyÃguïagrahaïÃdanumÃnÃbhÃva ityayamupÃlambha÷ sÃvakÃÓa÷ syÃt / asmÃkantu kÃraïamÃtrasyaiva saæghÃtÃdÃkÃrÃntaraparigrahÃdvà kriyÃguïÃnÃæ pracitirvyaktiviÓe«o bhavatÅti bruvatÃmado«a÷ / vyapadeÓastu kÃryakÃraïaparyÃya÷ / so 'yukta÷ / kasmÃt ? anekÃntÃt / dravyaguïatvakarmatvÃdÅnÃæ kriyÃguïakÃryakÃraïabhÃvo 'tha ca satyami«yate 'tha liÇgaparyÃya÷ / na tarhi vayaæ paryanuyojyà vyapadeÓÃbhÃvÃdasatkÃryamiti / kiæ kÃraïam ? prakaraïÃt / vipratipattau hi satyÃæ liÇgata÷ prÃgutpatte÷ kÃryasya samadhigamaæ kari«yÃma iti prak­tamevaitat / anaikÃntikatvaæ ca samÃnam / ni«pattyanantaraæ dravyasyÃstitvÃbhyupagamÃdaguïavato dravyasya guïÃrambha÷ / karmaguïà aguïà iti vacanÃdutpannamÃtraæ dravyaæ ni«kriyaæ nirguïamavati«Âhate iti va÷ pak«a÷ / na cÃsya tathÃbhÆtasya liÇgamasti / atha cÃstitvaæ bhavadbhirabhyupagamyate / siddhergrahaïÃtsadbhÃva iti cenna / sarvavivÃdasiddhiprasaÇgÃt / d­«ÂÃntaviruddhamarthaæ pratij¤Ãya prati«idhyamÃnena siddhabuddhivi«ayatà smartavyetyetasyÃæ kalpanÃyÃæ sarvavivÃdasiddhiprasaæga÷ syÃt / kiæ cÃnyat / pratipak«e samÃnatvÃt / asmatpak«e 'pi tarhi bhagavatpa¤caÓikhÃdÅnÃæ pratyak«atvÃtsatkÃryamabhyupagantavyam / tasmÃnna kriyÃguïavyapadeÓÃsambhavÃdasatkÃryam / yatpunaretaduktaæ- kart­prayÃsasÃphalyÃdasatkÃryamiti, atra brÆma÷- etadapyayuktam / kasmÃt ? ## yadyubhayapak«aprasiddhasyÃsata÷ kriyÃyoga÷ syÃt ata etadyujyate vaktum kÃrye sati kartu÷ prayÃso 'narthaka iti / tattvasata÷ karaïamanupapannam / tasmÃdayuktametat / hetvabhidhÃnÃdasiddhiriti cet syÃdetat- yathà ni«pannatvÃnmadhvÃdÅnÃæ dhÃraïasamartho ghaÂo na kriyata ityayamapadi«Âo heturasmÃbhi÷ evamitthaæ kÃryasyÃsata÷ kÃraïaæ nopapannamiti noktaæ bhavatà / tasmÃdasiddhiriti / etaccÃnupapannam / kasmÃt ? satyasati và sambandhe do«aprasaÇgÃt / taddhi kriyamÃïaæ sati và sambandhe kÃrakai÷ kriyate 'sati và ? sambandhaÓcÃsya bhavanprav­ttikÃle và kÃraïÃnÃæ syÃt, ni«pattikÃle và ? kiæ cÃta÷ ? tanna tÃvatprav­ttikÃle sambandho yukta÷ / kasmÃt ? adravyatvÃt / prav­ttikÃle kartrÃdÅnÃæ kriyÃguïavyapadeÓÃbhÃvÃdavastubhÆtaæ ÓaÓavi«ÃïasthÃnÅyaæ va÷ kÃryam / na cÃsti tathÃbhÆtasya vastubhÆtena sambandha÷ / atha ni«pattikÃle 'bhisambadhyate yaduktaæ sato ni«pannatvÃtkriyÃnutpattiriti tasya vyÃghÃta÷ / atha matamasatyapi sambandhe ni«pattirbhavatÅti tena kÃrakavyÃpÃravaiyarthyaprasaæga÷ / prÃgapi ca kÃrakopÃdÃnÃtkÃryani«pattiprasaÇga iti / uktaæ ca asattvÃnnÃsti sambandha÷ kÃrakai÷ sattvasaægibhi÷ / asambandhasya cotpattimicchato na vyavasthiti÷ // iti / Ãha, nanu ca madhyame kÃle kartrÃdibhi÷ kÃryaæ kriyate / ka÷ punarasau madhyama÷ kÃla iti ? Ãha- ÃrambhÃya pras­tà yasminkÃle bhavanti karttÃra÷ / kÃryasyÃni«pÃdÃttaæ madhyamaæ kÃlamicchanti // iti / yadà hetava÷ prav­ttÃrambhà bhavantyuddiÓya kÃryaæ na ca tÃvannaimittikasyÃtmalÃbha÷ saævartate sa madhyama÷ kÃla÷ / tasminkriyate kÃrakai÷ kÃryamiti / ucyate, na, avasthÃntarÃnupatte÷ / prÃÇni«patterasattà / ni«pannasya sattetyavasthÃdvayam / sadasadrÆpà cÃvasthà nÃsti yo madhyama÷ syÃt / ato na yuktametaditi / kiæcÃnyat / pÆrvado«ÃparihÃrÃduddiÓya kÃryaæ tasyÃtmano lÃbhÃtmakena saha sambandha iti ? atrÃpyayaæ paryanuyogo naiva nivartata iti / tasmÃccitramapi vÃkyaæ prasÃrya na kiæcitparih­taæ bhavatà / tasmÃdyuktametat satyasati và sambandhe do«aprasaægÃdasanna kriyata iti / yasya puna÷ satkÃryaæ tasya do«o nÃsti / kasmÃt ? ## upÃdÃnamiti kÃraïaæ tantvÃdyÃcak«mahe / taddhi tasya kÃrakairg­hyate abhisambadhyata ityartha÷ / tasmÃcca nÃrthÃntaraæ kÃryam ityata÷ kÃraïenÃbhisambaddhÃnÃæ kÃrakÃïÃæ kÃryeïaiva sambandho bhavatÅtyado«a÷ / Ãha- nanu ca yasyÃpi satkÃryaæ tasyopÃdÃnÃdarthÃntaraæ tatkÃryaæ syÃt / kasmÃt ? kÃryÃrthirupÃdÃnÃt / yadyadarthamupÃdÅyate tattasmÃdarthÃntara yathà vemÃdibhya÷ paÂa÷ / tantavaÓca paÂÃdibhirupÃdÅyante / tasmÃttebhyo 'pyarthÃntaraæ paÂa iti / etena sattvaæ prayuktam / yadyadarthamupÃdÅyate tattasminnasat / yathà vemÃdi«u paÂa iti / ucyate, na avayaviprati«edhÃt / prati«iddhastÃvadavayavÅ dravyÃntarabhÆtastasmÃdanupapannÃrthametat / kiæ cÃnyat / ## upÃdÃnasÃmÃnyÃdvemÃdivadarthÃntaraæ paÂastantubhya iti brÆvato 'rthÃntaratvasÃmÃnyÃttantuvatsarvasmÃtkÃraïÃtkÃryasya sambhava÷ syÃt / na tvevamasti / tasmÃtsarvasambhavÃbhÃvÃdasamyagetat / kiæcÃnyat, jÃtibhedaprasaægÃdarthÃntarÃrambhaprasaÇgÃcca upÃdÃnasÃmÃnyÃdvemÃdivadarthÃntaraæ paÂastantubhya iti brÆvato yathà vemÃdibhyo bhinnajÃtÅyo bhinnadeÓaÓca, tathà tantubhya÷ paÂa÷ syÃt yathà cÃvasthite paÂe vemÃdaya÷ paÂÃntaraæ kurvanti tathà hyavasthite paÂe tantavo 'pi paÂÃntaramÃrabheran / na caitadi«Âam / na tarhyupÃdÃnasÃmÃnyÃdvemÃdivattantubhya÷ paÂasyÃrthÃntaratvam / yatpunaretaduktaæ yadyadarthamupÃdÅyate na tat tatrÃstÅti, atra brÆma÷- ayuktametat / kasmÃt ? ÃdhÃrÃdheyabhÃvÃnabhyupagamÃt / asak­duktamasmÃbhirna tantu«u paÂo nÃma kaÓcidasti / kiæ tarhi tantava eva paÂa÷ / tattu sanmÃrgavidve«Ãdbhavatà na g­hyate / kiæ cÃnyat / anekÃntÃt / upetya và brÆma÷ kathaæ tÃvattilÃstailÃrthamupÃdÅyante, bhavati cÃtra tailam / m­dvÅkà rasÃrthamupÃdÅyate, bhavati cÃsyÃæ rasa÷ / godhukca payo 'rthaæ gÃmÃdatte, bhavati ca tasyÃæ k«Åram / ÓÃlikalÃpaÓca taï¬ulÃrthamupÃdÅyate, santi cÃtra taï¬ulà ityanaikÃntiko hetu÷ / Ãha- Ãvaraïopalabdherayuktam / tilÃdi«vÃvaraïaæ pratyak«ata upalabhyate / tatpratibandhÃttailÃdÅnÃmagrahaïam / vyÃpÃraÓca kartustadvigamÃrtho na tu kÃryasyÃvaraïamasti / tasmÃdvi«amo d­«ÂÃnta÷ / ucyate na, mÃrgÃntaratvÃt / yadyatrÃsti tatra tadarthamupÃdÅyate iti pÆrvaæ bhavatÃtis­«Âam / idÃnÅæ tvavagamavigamÃrthaæ sato 'pyupÃdÃnamiti brÆvato mÃrgÃntaragamanaæ pÆrvavÃdatyÃgo 'naikÃntikasya cÃparihÃra iti / yatpunaretaduktaæ pariïÃmÃdyupapatterado«a iti tathà tadastu / yattÆktaæ mÃrgÃntarÃnupapatteriti atra brÆma÷- etadapyayuktam / kasmÃt ? pariïÃmadharmÃnavabodhÃt / sato dharmÃntarasya nirodhamasataÓcotpattiæ pariïÃmamabhidadhato vyaktamayamupÃlambha÷ syÃt / na tvanayÃnus­tyà prati«ÂhÃmahe / kiæ tarhi sÃdhanÃnug­hÅtasya dharmiïo dharmÃntarasyÃvirbhÃva÷ pÆrvasya ca tirobhÃva÷ pariïÃma÷ / na cÃvirbhÃvatirobhÃvÃvutpattinirodhau / vyÆhasaæÓle«avyaktipracayÃstu kimasato dharmà uta svato 'santa iti vicÃryam / kiæ cÃta÷ / yadi tÃvadasato dharmÃ÷ yathà kasyeti vÃcyam / atha svayamasanta÷ paÓcÃdbhavanti tadapyayuktam / kasmÃt ? anarthÃntaratvÃt / satyarthÃntarabhÃve prÃgasanta÷ paÓcÃdupalabhyamÃnÃ÷ satkÃryavÃdaæ nirÃkuryu÷ / sa cai«ÃmarthÃntarabhÃvo na prasiddha÷ / tasmÃtkimatropapannam ? grahaïÃgrahaïavikalpe cokta÷ parihÃra÷ / kiæ cÃnyat / dravyÃntarotpattivyÃghÃtÃt / upetya vai«Ãmutpattiæ brÆma÷- yadi hi pariïÃmavyÆhasaæÓle«avyaktipracayamÃtraæ kÃryami«yate yaduktaæ dravyÃïi dravyÃntaramÃrabhanta iti tasya vyÃghÃta÷ / kasmÃt ? na hyete bhÃvà dravyÃntaram / tasmÃddinakarakiraïapratÃpamÆrchitasyeva dÃvÃgnyupasarpaïado«onutÃpÃyaiva bhavata÷ pratipatti÷ / etenÃrambhoparamotpattyaviÓe«aprasaÇgo janmasacchabda÷ pratyukta÷ / katham ? ÃtmabhÆtaæ hi tantÆnÃæ paÂÃkhyaæ vyÆhasthÃnÅyaæ sanniveÓaviÓe«aæ yadà kÃrakÃïi svena svena vyÃpÃreïÃvi«kurvanti tadà kriyate utpadyate jÃyata ityevamÃdirlokasya vyavahÃra÷ pravartate / yadà tu kÃrakÃïi ÓaktyantarÃvirbhÃvÃtsaæsthÃnÃntareïautsukyavartitÃmavasthÃmupasaæharanti tadà prÃgupalabdhaæ saæsthÃnaæ vinÃÓaÓabdavÃcyatÃæ pratipadyate / paramÃrthatastu na kasyacidutpÃdo 'sti na vinÃÓa÷ / yatpunaretaduktaæ janmaÓabda÷ prÃgabhÆtasyÃrthasya bhÃvopakramamÃheti tadapÅcchÃmÃtram / kasmÃt ? vivÃdÃt / sadasadvi«ayaæ janmeti vivÃde 'nu«akte janmaÓabda÷ prÃgabhÆtasya sadbhÃvamÃca«Âa iti brÆvato 'nuktasamam / puru«ÃdÃvad­«ÂatvÃdasiddhiriti cet syÃdetat yadi tarhi kriyate utpadyate jÃyata itye«ortha÷ sadvi«aya÷ kalpyate, pradhÃnapuru«ayorapi tatprasaæga÷, sadasadaviÓe«Ãditi / ataÓca vivÃdÃvasthamevaitatprakaraïamiti / etaccÃyuktam / kasmÃt ? saæsthÃnavi«ayatvÃt / yadà bhÃva÷ svato 'narthÃntarabhÆtaæ saæsthÃnaæ bhajate tadaite ÓabdÃ÷ pravartanta ityuktam / d­«Âaæ ca loke tadyathà mu«Âigranthikuï¬alÃni karoti janayatyutpÃdayati, abhivyaktÃtmasu ca mÆlodakÃdi«u bhavatyutpannaæ jÃtamiti / ubhayapak«aprasiddhe tu ÓaÓavi«ÃïÃdau naite ÓabdÃ÷ pravartante / tasmÃdbhavata evÃni«ÂaprasaÇga iti / uktaæ ca yadyasattvaæ ghaÂÃdÅnÃmutpattau heturi«yate / ÓaÓaÓ­Çge 'pi tulyatvÃdutpattiste prasajyate // iti siddhaæ satkÃryam / itaÓca satkÃryam / #<Óaktyasya ÓakyakaraïÃt># Óakyamidamasya, ÓaktaÓcÃyamasyetyayaæ niyama÷ satÃæ d­«Âa÷ / tadyathà cak«u«o rÆpasya / Ãsti cÃyaæ paÂasya vemÃdÅnÃæ ca niyama÷ / tasmÃcca satkÃryam / sahakÃrivattanniyama iti cet syÃnmatam yathÃpo bÅjÃÇkurasyotpattau samarthà bhavanti na këÂhÃdagnervà / ubhayaæ ca tattÃsu ca vidyate / bÅjÃdapÃæ vicchinnatvÃt / yathà ca sÆrya÷ sÆryakÃntÃdagnimutpÃdayituæ samartho na candrakÃntÃcca pÃnÅyam / ubhayaæ tattatra na vidyate / tathà ca tattvÃdÅnÃæ paÂasyaiva Óaktiniyama÷ syÃt / na ca paÂasya tantu«u sattvaæ syÃditi / etaccÃyuktam / kasmÃt ? sÃdhyatvÃt / aækurÃdayo 'pi kÃryamabÃdÅnÃm / ata÷ sÃdhyam / kimaÇkuro 'styatha nÃstyeva / tathà sÆryakÃnte 'gni÷ / tadarthameva cÃyaæ vivÃdo 'nu«akta÷ / yattÆktamapÃæ vicchinnavÃnna tÃsvaÇkuro 'stÅti tatrÃpi yÃsÃmapÃæ bÅjÃnupraveÓadaÇkurabhÃvena vipariïÃmastÃbhyastasyÃnanyatvaæ sÃdhyam / ato na kiæcidetat / kiæ cÃnyat / rÆpavyavasthÃnÃcca / tadyathà vij¤Ãnotpattihetutve sati na rÆpaæ d­«Âamiti nedÃnÅæ tatsÃmÃnyÃt rÆpamapyarÆpaæ bhavati / evaæ paÂakÃraïatvÃdvemÃdayo na paÂa iti nedÃnÅæ tantavopyapaÂa÷ / tasmÃdyuktametacchaktasya ÓakyakaraïÃtsatkÃryam / ## ihÃsati kÃrye kÃraïabhÃvo nÃsti / tadyathà vandhyÃyÃ÷ / asti ceha kÃraïabhÃvastantupaÂayostasmÃtsatkÃryam / kÃraïÃntarÃtkÃryotpattidarÓanÃdanyatra tadbuddhiriti cet syÃnmataæ prÃkkÃraïÃntarÃtkÃryÃntarasyÃsata utpattimupalabhya paÓcÃtkÃraïÃntare kÃraïabuddhirbhavatÅti / etaccÃyuktam / kasmÃt ? anabhyupagamÃt / asata÷ kÃryasyotpattireva na siddhà ÓaÓavi«ÃïÃdi«vasiddhatvÃt / kuta÷ punastannimittÃkÃrabuddhi÷ ? kÃraïabhÃvÃditi cet - syÃdetat, asattvÃviÓe«e 'pi paÂasya kÃraïaæ samavÃyyasamavÃyinimittalak«aïamasti / tasmÃtpaÂa ucyate, na ÓaÓavi«Ãïasyeti / etaccÃyuktam / kuta÷ hetvabhÃvÃt / asattvÃviÓe«e 'pi paÂasya kÃraïamasti na ÓaÓavi«Ãïasyetyatra heturanukta÷ / puru«avaditi cet syÃdetat, yathà tulyatve sattve paÂasya kÃraïamasti na puru«asya, evamasattve paÂasya saæsthÃnaæ na ÓaÓavi«Ãïasyetyetadapyayuktam / kasmÃt ? uktatvÃt / saæsthÃnaæ kÃryaæ paÂasya / saæsthÃnaæ na puru«asyetyuktaæ prÃk / saæsthÃnavattadviÓe«a iti cet syÃnmataæ yathà sattvÃviÓe«e paÂa÷ saæsthÃnaæ na puru«a evamasattvÃviÓe«e paÂa÷ kÃryaæ na ÓaÓavi«Ãïamiti / etadapyayuktam / kasmÃt ? sÃmÃnyaviÓe«abhÃvÃt / sÃmÃnyasya hi viÓe«aparigraha÷ saæsthÃnam / na tvayamasti cetanÃÓaktau vikalpa÷ / tasmÃnna puru«a÷ saæsthÃnam / asatastu nirÃtmakatvÃdviÓe«o durupapÃda÷ / tadupapattau và sattvaprasaæga iti / Ãha ca- nirÃtmakatvÃdasatÃæ sarve«ÃmaviÓi«Âatà / viÓe«aïaæ cedbhinnaæ te sattvamabhyupagamyatÃm // tasmÃdyuktametatkÃraïabhÃvÃcca satkÃryam / evaæ tÃvadvaiÓe«ikamatenÃsatkÃryavÃdo na vimardasaha÷ / bauddhapak«e tu bhÆyÃndo«a÷ / kathaæ tarhi dravyÃntaraæ paÂo ne«yate ? "tantu«veva tathÃsthe«u paÂa ityÃdibuddhaya÷" ityevamÃdinà nyÃyenÃvayaviprati«edhÃtsaæyogo 'pi na saæyogibhyaste«ÃmarthÃntarami«Âa÷ / tatraitÃvatÅ parikalpanà syÃt- yaduta tantusaæyogo và paÂa÷, saæyogakÃraïaæ và dravyÃntaram ? ubhayaæ ca te«Ãæ nÃrthÃntaram / athotpattivinÃÓau kasyÃpÅti mÃyÃkÃrace«Âitam / tadapi citrataro 'yamupanyÃsa÷ / kÃïÃdÃnÃæ tu dravyÃntarottpativinÃÓÃbhyupagamÃnna tÃrkikasad­Óo vicÃra÷ / tasmÃtpÃramar«a eva pak«o jyÃyÃn / yathà cÃsatkÃryaæ na saæbhavati tathà caÓabdÃtsadasatkÃryamapi / parasparavirodhÃt naiva sannÃsaditi eke / etadapyanupapannam / kasmÃt ? sattve hetvabhidhÃnÃnniÓcita÷ prÃgutpatte÷ kÃryasya sadbhÃva÷ // 9 // ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 10 ----------------------------------------------------------------------- prak­tamidÃnÅæ vak«yÃma÷ / kiæ ca prak­tam ? mahadÃdi tacca kÃryaæ prak­tivirÆpaæ sarÆpaæ ceti vacanÃdvairÆpyam / Ãha- prÃksÃrÆpyagrahaïaæ, sukhapratipattihetutvÃt / adhigatasÃrÆpyasya hi sukhaæ vairÆpyasya pratipattirbhavatÅti prÃksÃrÆpyagrahaïaæ kartavyam / yathà tantrÃntarÅyÃïÃæ sadanityaæ dravyavatkÃryaæ kÃraïaæ sÃmÃnyaviÓe«avaditi dravyaguïakarmaïÃmaviÓe«asÃmÃnyamuktvà dravyÃïi dravyÃntaramÃrabhante guïÃÓca guïÃntaramityevamÃdi÷ viÓe«o 'bhidhÅyate / ucyate- tadanupapatti÷ / aviÓe«Ãt / yathaivÃdhigatasÃrÆpyasya laghÅyasÅ vairÆpyapratipattirevamadhigatavairÆpyasya laghÅyasÅ sÃrÆpyapratipatti÷ / kasmÃt ? parasparÃpek«atvÃt / vairÆpyÃpek«aæ hi sÃrÆpyaæ, sÃrÆpyÃpek«aæ ca vairÆpyamiti / Ãha- evamapi vairÆpyasya prÃgabhidhÃne prayojanavacanam / dvayoraviÓe«e 'nyatarasya prÃgabhidhÃne niyamaheturvaktavya iti / ucyate na, vairÆpyasya prakaraïÃnaÇgabhÃvÃt / vicchinnaæ hi vairÆpyamatastatpÆrvamabhidhÃya prakaraïÃÇgaæ sÃrÆpyaæ sukhamabhidhÃtumityevamarthamÃcÃryeïaivaæ kriyate / kathaæ sÃrÆpyasya prakaraïÃÇgatvamiti cet traiguïyÃbhidhÃnadvÃreïa guïalak«aïopadeÓÃt / tatsiddhau cÃvivekyÃdÅnÃæ vyaktasiddhe÷, kÃraïaguïÃtmakatvÃcca kÃryasya pradhÃne traiguïyÃdipratipatte÷, kÃryakÃraïabhÃvÃsandehÃcca pradhÃnÃstitvaprasiddhyapadeÓÃttatsiddhau ca bhogyasya bhoktrapek«atvÃt puru«asiddheradhigatabhokt­bhogyasya tatsaæyogasya ca sukhapratipÃdyatvÃttÃdarthyÃcca tattvabhÆtabhÃvasargÃïÃm / tasmÃdyuktametatprakaraïÃÇgatvÃtsÃrÆpyaæ paÓcÃnnirdiÓyate / tadasambandhÃditaratprÃgiti / Ãha- yadi tarhi bhavÃnprÃgvairÆpyÃbhidhÃnaæ nyÃyyaæ manyate tadvaktavyaæ kiæ punaridaæ vairÆpyamiti / ucyate- ## tatra hetu÷ kÃraïamityanarthÃntaram / tadasyÃstÅti hetumat / nityaæ dhruvam / na nityamanityam / vyÃpnotÅti vyÃpi / na vyÃpyavyÃpi / asarvagatamityartha÷ / saha kriyayà sakriyam / anekaæ bhinnam / ÃÓritamÃdheyam / liÇgaæ tallak«aïopapannam / avayÆyanta ityavayavÃ÷ / p­thagupalabhyanta ityartha÷ / sahÃvayavai÷ sÃvayavam / paratantramanyÃdhÅnam / ete hetumadÃdaya÷ paratantrÃntà nirapavÃdÃ÷ vyaktasyÃsÃdhÃraïà pradhÃnapuru«ÃbhyÃæ dharmÃ÷ / Ãha- hetumadityaviÓe«a÷ sarvatra sadbhÃvÃt / vyaktÃvyaktapuru«ÃïÃæ hi sarve«Ãæ heturastÅti aviÓe«a evÃyaæ paÂhitavya÷ / ucyate na, kÃrakaparigrahÃt / yadyapi vyaktÃvyaktapuru«ÃïÃmaviÓi«Âaæ hetumattvaæ tathÃpi viÓi«Âasya kÃrakasya heto÷ parigrahaæ kari«yÃma÷ / sa ca vyaktasyaiva nÃnyasyeti nÃyamaviÓe«o bhavi«yati / Ãha- tadanupapatti÷, viÓe«ÃnupÃdÃnÃt / heturiti sÃmÃnyaÓabdo 'yam / sÃmÃnyaÓabdÃÓca nÃrthaprakaraïaÓabdÃntarÃbhisambandhamantareïa viÓe«e 'vati«Âhanta iti viÓe«a upÃdeya÷ syÃt / sa tu nopÃdÅyate / tasmÃtte aviÓe«Ã eveti / ucyate na, sarvasambhavino 'bhidhÃnasya prakar«ÃrthatvÃt / iha ya÷ sarvasaæbhavÅ dharma ekavi«aya upÃdÅyate tasmÃtprakar«o vij¤Ãyate / tadyathà bhoktà mÃïavaka ityukte sarve«Ãæ bhokt­tvasya saæbhavÃdevaæ vij¤Ãyate prakar«eïÃyaæ bhokteti, evamihÃpi sarvasambhavÅtyÃhÃcÃryo vyaktaæ hetumaditi / tena vayamasmÃtprakar«aæ vij¤ÃsyÃma÷ / kaÓca prakar«a÷ ? kÃrakaj¤Ãpakayorubhayorapi sambhave kÃrakasyaiva grahaïam / anityaÓabdasambandhÃdvà / athavÃyamÃcÃryo hetumadityuktvÃnityamiti paÂhati / ÓabdÃntarÃbhisambandhÃt / yo 'nityasahacaro hetustasyeha grahaïaæ gamyate / kaÓcÃnityasahacaro hetu÷ ? kÃraka÷ / Ãha evamapyanupapannametat / kasmÃt ? ubhayatra tatsaæbhavÃt / utpÃdyavyaÇgyayorhi vinÃÓaæ paÂÃdi«u d­«ÂatvÃt avyabhicÃrÃttantrÃntarÅyà manyante / tasya và parihÃro vaktavya÷ / na và vaktavyo viÓe«e sthitirastÅti / ucyate na, ekÃntavÃdaprasaÇgÃt / sarveïa hi vÃdinÃvaÓyaæ kiæcinnityamabhyupagantavyam / antato vinÃÓe 'pi na kaÓcidartha÷ ÓabdabuddhibhyÃæ na vyajyate / tathà satyekÃntavÃdo 'yaæ syÃt / sa ca yuktimadbhirne«yate / tathà ca saæsk­tamapyevaæ kalpyamÃne vinÃÓi syÃt / tasmÃdutpÃdyavyaÇgyayorvinÃÓaæ bruvato 'tisÃhasam / Ãha- anityatvÃnupapatti÷ satkÃryavÃdÃbhyupagamÃt / yathaiva hi nÃsata utpattirastyevaæ sato 'pi vinÃÓena na bhavitavyam / atha sato 'pi vinÃÓo 'bhyupagamyate tena pralayakÃle vina«ÂÃnÃæ tattvÃdÅnÃæ praÓcÃdasatÃmutpatti÷ satkÃryavÃdaæ nirÃkuryÃt / tasmÃdanityaæ vyaktamityayuktam / ucyate- na, vyaktyapagamapratij¤ÃnÃt / sadà vayaæ sato 'vinÃÓamÃcak«ÃïÃ÷ (na ?) satkÃryavÃdaæ pratyÃcak«Åmahi / kÃraïÃnÃæ tu ya÷ parasparaæ saæsargÃt saæsthÃnaviÓe«aparigrahastasya virodhiÓaktyantarÃvirbhavÃdvyaktistirodhÅyata ityetad vinÃÓaÓabdena vivak«itam / tathà ca vÃr«agaïÃ÷ paÂhanti- "tadetat trailokyaæ vyakterapaiti, na sattvÃdapetamapyasti vinÃÓaprati«edhÃt / asaæsargÃccÃsya sauk«myaæ sauk«myÃccÃnupalabdhistasmÃdvyaktyapagamo vinÃÓa÷ / sa tu dvividha÷- à sargapralayÃt tattvÃnÃæ ki¤citkÃlÃntarÃvasthÃnÃditare«Ãm" iti / Ãha- ayuktametat / kasmÃt ? vipratipatte÷ / sarvameva k«aïikaæ buddhibodhyamÃkÃÓanirodhavarjitamiti ÓÃkyaputrÅyÃ÷ pratipannÃ÷ / te«Ãæ prati«edho vaktavyo và na vaktavyaæ dvividhamanityamiti / ucyate- na, hetvanupagamÃt / pratik«aïamucchidyate trailokyamityatra liÇgamabhiyuktà api nopalabhÃmahe / tasmÃt naitadasmÃkaæ buddhÃvavati«Âhata iti / Ãha- ante k«ayadarÓanÃt, iha yasyÃnte k«ayastasya k«aïikatvaæ d­«Âam / tadyathÃ, pradÅpajvÃlÃbuddhiÓabdÃnÃm / asti cÃnte k«aya÷ saæskÃrÃïÃæ tasmÃt k«aïikÃ÷ ucyante / tadanupapatti÷, sÃdhyatvÃt / iha tu siddhenÃtideÓo bhavati / tad yathà gavà gavayasya / na tu pradÅpajvÃlÃbuddhiÓabdÃnÃæ k«aïikatvaæ prasiddham / ato na ki¤cidetat / Ãha- naitadaprasiddham / kasmÃt ? v­ddhyadarÓanÃt / yadi hi avina«ÂÃyÃæ jvÃlÃyÃmindhanÃntarÃle jvÃlÃntaramutpadyeta v­ddhirapi syÃt, na tu d­Óyate / tasmÃdanavasthità pradÅpajvÃlà / ki¤cÃÓrayÃbhÃvÃt / yadÃÓrayà jvÃlotpattistadutpadyamÃnaivÃsau niruïaddhÅti na yuktamasyà vinÃÓrayeïÃvasthÃtum / upayuktendhanÃyà apyavasthÃnaprasaÇgÃt / ki¤cÃvaraïoparipÃtena prabhÃbhedaprasaÇgÃt / jvÃlÃnÃmavasthÃnamicchata upari«ÂÃdÃvaraïopanipÃtÃt prabhÃyÃstantoriva dvaidhÅkaraïaæ syÃt / ani«Âa¤caitat / tasmÃnna dÅpe jvÃlÃnÃmavasthitirastÅti / etena Óabdo 'pi pratyukta÷ / katham ? tasyÃpi yadi vinÃÓo na syÃt, drutapavanÃmbudhÃrÃbhighÃtÃt pratik«aïamapÆrvaÓabdÃvirbhÃvÃt pÆrvaÓabdavinÃÓÃcca v­ddhi÷ syÃt / ad­«Âà cÃsau / ki¤ca, pratyak«ata upalabdhe÷ / pÃïyupaghÃtajo hi Óabda utpatterÆrdhvaæ na bhavatÅti pratyak«asiddham / abhivyaktiriti cenna, niyamÃdarÓanÃt / ÓabdÃnÃæ vÃcyavakt­bhedabhinnÃnÃæ kÃraïaniyamo d­«Âa÷ / na caitadasti samÃnendriyagrÃhyÃïÃm / ki¤ca- p­thak Órute÷ / abhivyaktikÃraïadeÓÃcca p­thak ÓrÆyate Óabda÷ / na caitadabhivyaÇgyÃnÃæ ghaÂÃdÅnÃæ d­«Âamiti / k«aïikabuddhestu prÃgevoktà nÃÓahetava÷ / tatra yaduktaæ sÃdhyatvÃt pradÅpajvÃlÃbuddhiÓabdÃdÅnÃæ k«aïikatvasya na saæskÃrÃ÷ k«aïikà ityetadayuktam / ucyate- yaduktaæ v­ddhyadarÓanÃditi, atra brÆma÷- ayuktametat / kasmÃt ? viÓe«apratipatte÷ / k«aïikamityuktaparimÃïo 'yaæ kÃlanirdeÓa ÃÓrÅyate, v­ddhyabhÃvÃdibhyaÓca kadÃcidvinÃÓamÃtraæ pratÅyate / sa tu vinÃÓa ekak«aïamavasthitÃnÃæ jvÃlÃnÃæ bhavati na puna÷ k«aïadvayamityetadapramÃïakamÃj¤ÃmÃtra¤ca g­hÅtaÓik«Ãka÷ ka÷ pratipattumutsaheta ? yattÆktamÃvaraïopanipÃtÃt prabhÃbhedaprasaÇga iti, etadapyayuktam / kasmÃt ? ubhayathÃnupapatte÷ / kiæ tÃvadyasya dvaidhÅbhÃvo d­«Âastadak«aïikamÃhosvid yasya na d­«Âastat k«aïikamiti / ki¤cÃta÷ ? tadyadi tÃvadevamabhyupagamyate yasya dvaidhÅbhÃvastadak«aïikamiti tantorak«aïikatvaprasaÇga÷ / atha mataæ yasya dvaidhÅkaraïaæ na d­«Âaæ tat k«aïikamiti yathà kimatrodÃharaïam / kuta÷ ? yasmÃt na hyanudÃh­to vÃda÷ / etena Óabdav­ddhi÷ pratyuktà / yatpunaretaduktaæ pÃïyupaghÃtajaÓabdÃnavasthÃnÃditi, tatra bhavataivoktaæ vyaÇgyatvÃditi / yattÆktaæ niyamadarÓanÃnna vyaÇgya÷ Óabda iti tadayuktam, anekÃntÃt / yathà Óuklak­«ïau niyamata÷ Óuklak­«ïaÓabdÃbhyÃæ pratyÃyyete, na ca tau tayorna vyaÇgyau / evaæ ÓabdasyÃpi vaktyavÃdiniyama÷ syÃt, na cÃvyaÇgya÷ syÃt / yadapyuktaæ vyaÇgyavya¤jakayordeÓabhedÃnupapatterna vyaÇgya÷ Óabda iti, tadapyayuktam / kasmÃt ? cak«urvat tatsiddhe÷ / tadyathÃ- cak«u«o rÆpasya ca deÓabhede 'pi vyaÇgyavya¤jakabhÃva÷, evaæ ÓabdasyÃpi syÃt / tasmÃnna Óabdo 'pi k«aïika÷ / buddhestu svÃdhikÃra eva k«aïikatve heturiti karaïo (kÃraïam ?) vak«yÃma÷ / tatra yaduktamante k«ayadarÓanÃt pradÅpajvÃlÃbuddhiÓabdavat k«aïikÃ÷ saæskÃrà ityetadayuktamiti / Ãha- itastarhi pradÅpÃdÅnÃmanye«Ãæ ca bhÃvÃnÃæ k«aïikatvam / kuta÷ ? anavasthÃnahetvabhÃvÃt / na«ÂaÓcedartho 'bhyupagamyate nanu prÃptamidamutpannamÃtrasyÃsya vinÃÓavighno nÃstÅti kauÂasthyaæ sarvabhÃvÃnÃæ prÃptamiti / ucyate- na, kÃraïopapatte÷ / adhikÃro hi sarvabhÆtÃnÃæ saæskÃravaÓÃdutpattistadavasthÃnameva te«Ãmalaæ sthitaye / sati vinaÓvaratve saæskÃropayoge tu sthityapabhraæÓa ityato 'sti ki¤citkÃlamavasthÃnaæ bhÃvÃnÃm / na ca kauÂasthyaprasaÇga÷ / ki¤cÃnyat- santativinÃÓaprasaÇgÃt / naæ«ÂuÓcedutpattisamanantaraæ vinÃÓa i«yate, santatirapyante k«ayadarÓanÃt naæ«ÂrÅ / tasyà api tathaiva vinÃÓa÷ prÃpta÷ / tataÓca ta¬idvilasitavatk«aïad­«Âana«Âasya trailokyasyÃbhÃve saæsÃrocchedaprasaÇga÷ / tasmÃdayuktaæ naæ«ÂurutpattisamakÃlameva vinÃÓa iti / kÃraïÃvasthÃnÃt na do«a iti cet- syÃnmatam, asti kÃraïaæ pÆrvotpanno bhÃva uttarasyotpattau / sa cÃpyuttarasya, ityevaæ santateranucchedo virodhibhÃvÃntarasaæsargÃt tÆbhayatastathotpatterbhraæÓa iti / etadapyayuktam / kasmÃt ? pÆrvahetutyÃgÃt / prÃguktaæ yena naæ«Âavyamasau mantrau«adhaprayogairapi k«aïÃdÆrddhvaæ nÃvati«Âhate / sÃmprataæ tu naæ«ÂrÅ santati÷ kÃraïavaÓÃdeva ti«ÂhatÅti so 'yaæ pÆrvahetutyÃga÷ / vinÃÓahetvabhÃvÃt k«aïikatvamiti cet, syÃdetat nÃsti bhÃvÃnÃæ vinÃÓahetorupalambha iti / ata÷ svÃbhÃvika÷ pradhvaæsa÷ / tasmÃdutpattisamakÃlamasau kena vÃryate / idamapyayuktam / kasmÃt ? anabhyupagamÃt / ko hyetadavamaæsyati ahetuko vinÃÓa÷ / kiæ tarhi prÃgevoktamarthavaÓÃdbhÃvÃnÃæ sthitistadava....virodhidravyÃntarasambandhenÃdhyÃtmikÃdinà bhavatÅti / vinÃÓasya vinÃÓaprasaÇgÃdayuktamiti cet, yadi tarhyabhÃvo 'pi hetumÃn parikalpyate; prÃptamasyÃpi ghaÂavad vinÃÓitvam / ani«Âaæ caitat / tasmÃdahetuko vinÃÓa ityetadayuktam / kasmÃt ? vyaktyapagamapratij¤ÃnÃt / bhÃvavinÃÓinaæ prati satyamevÃyamupÃlambha÷ syÃt / vyaktyapagamastu no vinÃÓa÷ / sa tu hetumattvena kathaæ virotsyata iti / tasmÃnna vinÃÓahetvabhÃvÃt k«aïikaæ saæsk­tamiti / itaÓca na k«aïikam / kasmÃt ? agrahaïaprasaÇgÃt / ihÃsato 'grahaïaæ d­«Âam / tadyathà dvitÅyasya Óirasa÷ / k«aïÃdÆrdhvaæ ca te ghaÂÃdayo na bhavanti / tasmÃtte«ÃmapyagrahaïaprasaÇga÷ / tatsad­Óotpatterado«a iti cet syÃdetat - utpattisamakÃlaæ nirodhe 'pi ghaÂasyÃnyasya tÃd­Óasyotpattirbhavati, tannirodhe 'nyasyetyevamavicchedena grahaïaæ bhavati, jvÃlÃnadÅsroto 'nusandhÃnavaditi / etadapyayuktam / kuta÷ ? kÃraïÃbhÃvÃt / syÃdetadevaæ yadi tadÃnÅæ sad­Óotpattau kÃraïaæ syÃt / na tu tadasti, prÃgeva nirodhÃt / tasmÃdasadetat / pÆrvotpannasya kÃraïabhÃvÃttatsiddhiriti cenna, upÃdÃnÃt tanni«pattiprasiddhe÷ / ihopÃdÃnÃnm­tpiï¬akasaæj¤akÃlloke ghaÂani«patti÷ prasiddhà / na ca tadÃnimasti m­tpiï¬a÷ / ki¤ca kramanupalabdhe÷ / iha ÓibikÃdÅnÃmanukrameïa ghaÂotpattirupalabhyate / na cÃnukramo 'sti / ki¤ca kÃrakasÃmagryÃbhavÃt / iha kumbhakÃradaï¬acakrasÆtropalasÃmagryÃd ghaÂani«patti÷ prasiddhà / na cÃstye«Ãæ tatra sambhava÷ / ki¤ca tadutpÃdyÃntarotpÃdyasyÃni«patte÷ / iha ghaÂÃd ghaÂe nirv­ttirna prasiddhà loke / na cÃprasiddho 'sti d­«ÂÃnta÷ / buddhiÓabdavaditi cet syÃdetat yathà buddhirbuddhyantaraæ sad­Óaæ sÆte, ÓabdaÓca ÓabdÃntaramevaæ ghaÂÃdghaÂani«pattirbhavati iti / etadapyasat / kasmÃt ? siddhaæ hi buddherbuddhyantaraæ ÓabdÃcca ÓabdÃntaraæ jÃyata ityetadapyasmÃkaæ prasiddham / tasmÃtpralÃpamÃtrametat / tatra yaduktaæ sad­Óotpatte÷ so 'yamiti grahaïamavicchinnaæ k«aïikatve 'pi bhÃvÃnÃmityetadayuktam / ki¤cÃnyat / kÃryotpattikÃle kÃraïaniv­tte÷ / yadà na kÃraïamasti na tadà kÃryamutpadyate dvayorghaÂayoryugapadupalabdhiprasaÇgÃt / yadà tu kÃryamutpadyate tadà kÃraïaæ niruddhamiti nirbÅja÷ pradurbhÃva÷ prÃpnoti / ani«Âaæ caitat, satatotpattiprasaægÃt / anutpanne hetusÃmarthyÃdado«a iti cet syÃttadanutpanne kÃrye kÃraïena prayojanam / utpanne tadvyÃpÃrÃnarthakyÃt / asti cÃnutpanne kÃrye kÃraïam / ato na nirbÅja÷ prÃdurbhÃva iti / etadapyayuktam / kasmÃt ? abhÃve 'pi tadutpattiprasaÇgÃt / aæga tÃvat aïuÓo vibhajyatÃmagnau và k«ipyantÃm, tantavastadÃpi prasiddhavinÃÓÃnÃmabhÆvanniti Óakyamupade«Âuæ, yadi tebhya÷ paÂa utpadyate / tasmÃdbhrÃntiriyam / yugapatkÃryakÃraïayorutpattinirodhau tulÃnatonnatavaditi cet syÃdetadyathà nÃmonnÃmau tulÃntaryà (?) yaugapadyena bhavata evamutpattivinÃÓau kÃryakÃraïayoriti / tadapyayuktam / kasmÃt ? kÃryakÃraïabhÃvÃdarÓanÃt / kimidamudake nimajjadbhi÷ phenamavalambyate ? tulyà tasya hyekasyÃvanatiravasthà tad dvitÅyasyonnataye heturbhavati, bhavata÷ kÃraïavinÃÓa÷ kÃryotpattiÓca yaugapadyena bhavata÷ / na ca tayorhetumadbhÃva÷ Óakya÷ kalpayitum / tasmÃdayuktametat / viÓe«agrahaïÃt k«aïikatvasiddhiriti cet syÃnmatam- yadyutpannamÃtroparatirnÃsti bhÃvÃnÃæ, kiækayuta÷ ÓarÅrÃdÅnÃæ prÃïÃpÃnaÓramarÆpÃdik­to 'bjÃÓmaprabh­tÅnÃæ ca ÓÅto«ïasparÓak­to bheda÷ ? ghaïÂÃdÅnÃæ cÃÓabdakÃnÃæ paÓcÃcchabdavatÃæ grahaïam, tasmÃdani«iddha÷ k«aïabhaÇga ityetaccÃyuktam / kasmÃt ? uktatvÃt / uktamatrottaraæ kÃraïÃbhÃve 'nutpattiprasaÇgÃediti / ki¤ca saæsthÃnÃntarÃnupaladhe÷ / na hyatra pÆrvasaæÓÃnaviparÅtaæ saæsthÃnÃntaraæ g­hïÅmahe / tasmÃdaviÓi«ÂÃsta ityevamavagamyatÃm / viÓe«agrahaïantvavastvantarÃnugrahe ÓaktyantarÃvirbhÃvÃt / uuktaæ ca- "vyakterapagamo 'bhÅ«Âa÷ pÆrvasaæsthÃnahÃnita÷ / tadabhÃvÃdasidho 'sya viÓe.... ********************** Here in the Ms, a considerable portion is left blank and it is apparent that discussion on the karikas 11 and 12 has been left out ********************** ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 13 ---------------------------------------------------------------------- ## evaÓabda÷ pratyekaæ pariÓamÃpyate / sattvaæ laghu prakëakameve«Âam / yat kiæcitkÃryakaraïe laghu prakÃÓaæ ca tatsattvarÆpamiti pratyavagantavyam / tatra kÃryasya tÃvadudgamaheturdharmo laghutvam, karaïasya v­ttipaÂutvahetu÷ / prakÃÓastu p­thivÅdharmasya cchÃyÃlak«aïasya tamasastiraskÃreïa dravyÃntaraprakÃÓanam / karaïasyÃpi grahaïaæ saÇkalpÃbhimÃnÃdhyavasÃyavi«aye«u yathÃsvaæ pravartamÃnam / upa«Âambhakaæ calameva raja÷ / ya÷ kaÓcidupastambhaÓcalatà copalabhyate tadrajorÆpamityavagantavyam / tatropastambha÷ prayatna÷, calatà kriyà / sà ca dvividhÃ, pariæïÃmalak«aïà praspandalak«aïà ca / tatra pariïÃmalak«aïayà sahakÃribhÃvÃntarÃnug­hÅtasya dharmiïa÷ pÆrvadharmÃtpracyuti÷ / praspandalak«aïà prÃïÃdaya÷ karmendriyav­ttayaÓca vacanÃdyÃ÷ / bÃhyÃnÃæ dravyÃïÃmutpatananipatanabhramaïÃdÅni / guru varaïakameva tama÷ / yatkiæcid gauravaæ varaïaæ copalabhyate tattamorÆpamiti pratyavagantavyam / tatra gurutvaæ kÃryasyÃdhogamanaheturdharma÷ karaïasya v­ttimandatà / varaïamapi kÃryagataæ ca dravyÃntaratirodhÃnam / karaïagatà cÃÓuddhi÷ prakÃÓapratidvandvibhÆtà / itye«a sattvÃdÅnÃmavyatikareïa svabhÃvopalambho yata e«Ãæ nÃnÃtvamavasÅyate / yatpunaretaduktaæ strÅk«atrameghe«u svabhÃvavyatikaropalambhÃdeko guïastrirÆpa÷, sarve và sarvarÆpÃ, rÆpÃntarasya và sata utpattiriti atra brÆma÷ na, guïabhÆtasya bhaktita upakÃrÃtpradhÃnarÆpopapatte÷ / iha guïabhÆtasya bhaktita÷ pradhÃnopakÃritve sati bhaktitastadrÆpopapattird­«Âà / tadyathà k«ÅrÃde÷ / taddhi mukhÃdi«u d­«Âapratilabdhaprav­tti÷ pittasya svena rÆpeïÃÇgabhÃvaæ gacchaæstasyopakÃrÃttiktaæ saæpadyate / na ca tathà sadeva / sattvamapi straiïaguïabhÆtaæ sapatnÅrajasa÷ svena rÆpeïÃÇgabhÃvaæ gacchaæstasyopakÃrÃddu÷khaæ saæpadyate / tamaso moha÷ / evaæ k«Ãtraæ raja÷ ÃryadÃralak«aïasya sattvasya dasyulak«aïasya ca tamasa÷ / evaæ medhyaæ tama÷ kÃr«ike sattvasya pro«itadayitÃyÃÓca rajasa÷ / tasmÃnnÃsti guïÃnÃæ svÃbhÃvavyatikara÷ / kiæ cÃnyat / aguïabhÆtÃnÃæ svabhÃvagrahaïÃt / yadà caite 'ÇgabhÃvamapagacchanto madhyasthÃstulyasaæskÃrÃÓca pratipadyante tadà svarÆpeïaiva / tasmÃdasaækÅrïaæ guïarÆpam / Ãha- na, sandehÃt / ubhayathà hi rÆpÃntaragrahaïaæ k«ÅrÃdi«u d­«Âam / tÃdrÆpyÃttaiÓca vipariïatÃnÃæ guïabhÃvÃcca / yathoktaæ tatra kathamidamekÃntena niÓcÅyante guïabhÃvÃtsattvÃdÅnÃæ rÆpÃntaragrahaïaæ na punastÃdrÆpyÃdeveti ? ucyate- grahaïavikalpopalambhÃt / yadi straiïaæ sattvaæ tÃdrÆpyÃdeva sapatnyà tena g­hyate tena bharturapi tathà grahaïaprasaægo madhyasthÃnÃæ tulyasaæskÃrÃïÃæ ca / ani«Âaæ caitat / tasmÃd bhÃkto 'yaæ guïavikalpopalambha÷ / kiæ cÃnyat / uttarakÃlaæ svarÆpagrahaïÃnniv­ttÃnuÓayÃbhiÓcaikÃrthatÃmupagatÃbhi÷ sapatnÅbhi÷ svenaiva rÆpeïa straiïasya sattvasya grahaïamupalabhyate / svag­hasamavasthitaiÓcÃryadÃrai÷ k«atriyÃïÃm / ni«pannaÓasyaiÓca k­«ÅvalairmeghÃnÃm / tasmÃdbhÃkto 'yaæ grahaïavikalpopalambha÷ / tasmÃdyuktametat anyo 'nyajananav­ttayo guïÃ÷, na ca saækÅrïasvabhÃvà iti / yatpunaretaduktam anyonyamithunatvÃnupapatti÷, sattvasyetaravirodhÃt, ityatra brÆma÷ - asti cÃyaæ virodho guïÃnÃæ ## kimutpadyata iti vÃkyaÓe«a÷ / tadyathà vartijyotistailÃnÃæ parasparavirodhe 'pi pradÅpakaraïaikakÃryasÃdhanabhÃvopagatÃnÃæ v­ttaya ekatra saæmÆrchitÃ÷ sahabhÃva÷ prak­«Âamapi kÃlamanubhavanti evaæ sattvarajastamasÃæ sati virodhe mahadÃdyekakÃryasÃdhanabhÃvopagatÃnÃæ v­ttaya ekatra mÆrchitÃ÷ saha bhavantÅti / yuktyabhÃvÃdasiddhiriti cet syÃnmatam - kà punaratra yuktiryena virodhinÃmekakÃryatà bhavatÅti ? ucyate- guïapradhÃnabhÃvÃt / guïabhÆto hi pratiyogÅ pradhÃnabhÆtena tadupakarakatvÃnna virudhyata iti saæsargeïa varttitumutsahate / tulyabalayostu dvayo÷ satyameva sahÃvasthÃnasya nÃsti sambandha÷ / tathà ca bhagavÃn vÃr«agaïya÷ paÂhati rÆpÃtiÓayà v­ttyatiÓayÃÓca virudhyante / sÃmÃnyÃni tvatiÓayai÷ saha vartante / tadyathà jalÃgnÅ pacanÅyasvedanÅye«u kÃrye«u, chÃyÃtapau ca sÆk«marÆprakÃÓane, ÓÅto«ïe ca prajÃvasthitau / evaæ tatsiddha÷ pradÅpavatsattvarajastamasÃæ virodhe 'pi sahabhÃva÷ / Ãha, yaduktaæ laghvÃdibhÃvasvabhÃvabhedÃd guïanÃnÃtvamityatra brÆma÷ bhinnà lak«aïabhedÃÓcenmitha÷ sattvÃdayo guïÃ÷ / tarhi lak«aïayuktatvÃt«a¬guïÃ÷ prÃpnuvanti te // yadi laghvÃdilak«aïabhedÃtsattvÃdÅnÃæ nÃnÃtvaæ mitho 'bhyupagamyate tena laghutvaprakÃÓatvayorapi bhedo 'sti guïadvayaprasaæga÷ / evamupastambhacalatÃbhyÃæ gauravavaraïÃbhyÃæ ca dvayaæ dvayamiti «a¬guïÃ÷ prÃpnuvanti / atha mataæ laghutvaprakÃÓayorabheda iti p­thaganabhidhÃnaæ prÃptam / tadbhede và grahaïabhedamanicchata÷ prÃpto laghutvÃdibhede 'pi guïÃbhedastathà caiko guïa iti prÃptam / yatpunaretaduktaæ guïabhÆtasya bhaktita upakÃrÃtpradhÃnarÆpÃpattiriti, aÇgabhÃvaæ vrajatsattvaæ du÷khaæ sampadyate yadi / vairÆpyasyopasaæhÃrÃtpÆrvado«Ãnivartanam // yadi hi rajaso 'ÇgabhÃvamupagacchatsattvamupakÃrÃttadrÆpaæ bhavati tena pratij¤Ãtasya rÆpÃntarasyopasaæhÃrÃttrairÆpyaæ guïÃnÃmekaikasya prÃptam rÆpÃntarasya và sata utpatti÷ / tasmÃtpÆrvado«ÃparihÃrÃtpratij¤ÃmÃtramevÃyaæ samÃdhi÷ / yadapyuktaæ aguïabhÆtÃnÃæ svabhÃvagrahaïÃditi / aÇgabhÃvÃnapek«aæ tu grahaïaæ nÃsty­«erapi / paramar«erapi guïÃnÃæ kÃryameva pratyak«aæ na ÓaktimÃtreïÃvasthÃnamasaævedyatvÃt / tatra cÃÇÃÇgibhÃvagamanamanivÃryam / tasmÃddo«amanicchatà guïà parityÃjyÃ÷ / nÃsti và sudÆramapi gatvà tatsaækarado«aparihÃra÷ / ucyate- yattÃvaduktaæ lak«aïabhedÃd guïanÃnÃtvavÃdino lak«aïadvayayogÃdekaikasya guïa«aÂtvaprasaæga iti tanna / kasmÃt ? dvayorguïapradhÃnabhÃvÃnupapatte÷ / ihÃrthÃntarasyÃrthÃntareïa guïapradhÃnabhÃvo bhavati / yathà strÅk«atrameghe«u vyÃkhyÃtam / na ca laghutvaprakÃÓayorupastambhacalanayorgauravavaraïayoÓca mithau guïapradhÃnabhÃvo 'sti, tadanarthÃntaraæ dharmÃsta iti nÃsti «aÂtvaprasaæga iti / kiæ ca aprasiddhatvÃt / na hyetatkvacitprasiddham yathà yÃvanto dharmÃstÃvanto dharmiïa iti / na cÃprasiddhena vyavahÃra÷ / kiæca p­thaktvaikÃntaprasaÇgÃt / lak«aïabhedÃnnÃnÃtvapratij¤asya sarvÃrthÃnÃæ svasÃmÃnyalak«aïayogÃtsvato 'rthÃntaramiti p­thaktvaikÃntaprasaæga÷ / athaitadani«Âaæ na tarhi vaktavyaæ lak«aïabhedÃd guïÃnÃæ «aÂtvamiti / yatpunaretaduktaæ aÇgabhÆtasya pradhÃnarÆpÃpatte÷ pÆrvado«Ãniv­ttiriti tadapyayuktam / kasmÃt ? bhaktyabhidhÃnÃt / asak­dadhÅtamasmÃbhirbhÃkto 'yaæ guïÃnÃæ grahaïavikalpa iti / na ca bhakti÷ paramÃrtha ityasthÃne yatna÷ / yatpunaretaduktaæ aguïabhÆtÃnÃæ sattvÃdÅnÃm­«erapyavi«ayatvamiti satyametat / yattÆktaæ kÃryasya vi«ayabhÆtatvÃdaÇgÃÇgibhÃvagamanaæ guïÃnÃæ sakalasatkÃryamapek«ate / tathà strÅk«atrameghÃ÷ prak­tÃste«vaÇgabhÃvamagacchata iti vij¤Ãyata iti / sÃmÃnyaÓabdÃnÃæ hi prakaraïÃdviÓe«e 'vasthÃnaæ bhavati / tadyathà bhojanakÃle saindhavamÃnayetyukte lavaïe saæpratipattirnÃÓvÃdi«u / tasmÃtprakaraïamanapek«ya mahati tantre do«ÃbhidhÃnaæ bÃlavÃkyasthÃnÅyam / evaæ guïalak«aïopadeÓÃtsiddhaæ traiguïyam // 13 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 14 ---------------------------------------------------------------------- Ãha- avivekyÃdiridÃnÅæ gaïa÷ kathaæ pratipattavya iti ? ucyate- ## yattriguïaæ tadaviveki vi«aya÷ sÃmÃnyamacetanaæ prasavadharmÅti (%%) / kathamavagamyata iti cet ## yasmÃdguïaviparyaya÷ k«etraj¤a÷ / tatra vi«ayatvamacetanatvaæ prasavadharmitvaæ ca na bhavatÅti purastÃtpratipÃdayi«yÃma÷ / tasmÃtpariÓe«ato vyakte ete«Ãæ dharmÃïÃmavirodha÷ / Ãha, tathà pradhÃnamiti prÃguktaæ (ka- 11) bhavatà / tadidÃnÅæ kathaæ pratipattavyam pradhÃnamapi triguïÃdiyuktamiti ? ucyate ## iha kÃraïaguïÃtmakaæ kÃryaæ d­«Âaæ paÂÃdi / vyakte ca traiguïyÃdyupalabhyate / tasmÃtkÃraïamapyasya tathÃjÃtÅyakamiti ÓakyamanumÃtum / siddhÃntamÃtropadarÓanametadÃcÃrya÷ karoti / nyÃyaæ tu yathokte«u pradeÓe«ÆpapÃdayi«yÃma÷ // 14 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 15 ---------------------------------------------------------------------- Ãha, kÃryadharmasya kÃraïopalabdhau hetumadÃdiprasaæga÷, aviÓe«Ãt / yadi kÃrye d­«Âasya dharmasya kÃraïe sadbhÃvo 'bhyupagamyate prÃptau hetumadÃdÅnÃmapi dharmÃïÃæ kÃryad­«ÂatvÃtpradhÃne prasaæga÷ / atha kÃryopalabdhau tulyÃyÃæ hetumadÃdayo ne«yante na tarhÅtare«Ãmapi kÃraïÃvasthitirastÅti / ucyate na, svarÆpavirodhitve tadapavÃdavij¤ÃnÃt / kÃraïaguïÃtmakatvÃtkÃryasyetyanena liÇgena hetumadÃdayo 'pi kÃraïe prasajyante / te«Ãæ tu kÃryakÃraïarÆpavirodhitvÃdapavÃdo vij¤Ãyate / katham ? yadi tÃvaddhetumadÃdayo vyakte d­«ÂatvÃtpradhÃne vya¤jante, k­takatvÃtkÃryameva tanna kÃraïamiti prÃptam / anityatvÃcca svayamucchidyamÃnamananugrÃhakamavyÃpitvÃdibhiÓcÃnantavikÃrotpÃdanaÓaktihÅnam / ahetumadÃdaya÷ pradhÃne 'bhyupagamÃdvyakterapi prÃpyante tÃd­ÓÃ÷ kÃraïÃsambhavÃtkÃryameva tanna bhavatÅti prÃptam / avivekyÃdayastÆbhayatrÃpi bhavanto netaretarasvarÆpavirodhina÷ / tasmÃtkÃryakÃraïabhÃvÃbhyupagamÃddhetumadÃdyapavÃda÷, itare«Ãæ ca kÃraïasadbhÃva÷ siddha÷ / yaduktaæ kÃraïaguïÃtmakatvÃtkÃryasyÃvyaktamapi siddhamiti tadayuktam / kasmÃt ? vyaktÃvyaktayo÷ kÃryakÃraïabhÃvÃprasiddhe÷ / siddhe hi vyaktÃvyaktayo÷ kÃraïatve etadevaæ syÃt / tattvasiddham / tasmÃdayuktametat / viÓe«ÃnabhidhÃnÃdubhayasÃmyamiti cet syÃnmatam, yathà bhavÃnÃha vyaktÃvyaktayo÷ kÃryakÃraïabhÃvo 'prasiddha÷, evaæ vayaæ vak«yÃma÷- tayo÷ kÃryakÃraïabhÃvÃprasiddhirapyasiddhà / na ca kvacidviÓe«o 'styubhayasÃmyaæ bhavi«yatÅti / taccÃyuktam / kasmÃt ? sadbhÃvÃsiddhe÷ / satyam, anabhidhÅyamÃne viÓe«e syÃdubhayasÃmyam / avyaktasya tu sadbhÃva evÃsiddha ityayaæ viÓe«a÷ / tasmÃdayuktametadapÅti / kÃryasya kÃraïapÆrvakatvÃdvyaktasya ca kÃryatvÃdavyaktasadbhÃve pratipattiriti cet syÃdetat / kÃryaæ kÃraïapÆrvakaæ d­«Âam / ghaÂÃdikÃryaæ cedavyaktaæ pramitatvÃttasmÃdidamapi kÃraïapÆrvakaæ bhavitumarhati / yacca tasya kÃraïaæ tadavyaktamiti / taccÃnupapannam / kasmÃt ? anekÃntÃt / ihÃkasmikÅ ca kÃryasyotpattird­«Âà / tadyathendradhanu«a÷ / asataÓca bhrÃntimÃtrÃt / tadyathà mÃyÃsvapnendrajÃlam­gat­«ïikÃlÃtacakragandharvanagarÃïÃm / sataÓca kÃraïÃt / tadyathà m­dÃdibhyo ghaÂÃdÅnÃm / kÃryaæ cedavyaktamata÷ saæÓaya÷ kimindradhanurvadakasmÃdasya prÃdurbhÃvo 'tha mÃyÃdivadasato 'tha kÃraïÃtsato ghaÂavaditi ? ucyate- nÃkasmikamasatpÆrvaæ vyaktam / kasmÃt ? ## yatparimitaæ tasya sata utpattird­«Âà / tadyathà mÆlÃÇkuraparïanÃladaï¬avusatu«aÓÆkapu«pak«Årataï¬ulakaïÃnÃm / parimità mahadahaækÃrendriyatanmÃtramahÃbhÆtalak«aïabhedÃ÷ / tasmÃtsatkÃraïapÆrvakÃ÷ / yade«Ãæ kÃraïaæ tadavyaktam / // iti yuktidÅpikÃyÃæ sÃækhyasaptatipaddhatau t­tÅyamÃhnikaæ prathamaæ ca prakaraïaæ samÃptam // ______________________________________________________________________ Ãha- kasmÃdastyavyaktam ? asadbhedÃnÃmapi parimÃïadarÓanÃt / anekÃnta iti cet syÃnmatam, asti hi mÃyÃsvapnendrajÃlÃnuvidhÃyinÃmapi bhedÃnÃæ parimÃïamiti / tasmÃdanaikÃntiko heturiti / tacca naivam / kasmÃt ? na hi te«Ãæ niyamo 'sti, etÃvadbhirevotpattavyaæ nÃnyairiti / mahadÃdayastu pralayakÃle tirobhÆtÃstÃvanta evotpadyante / Ãha, parimÃïÃnavasthÃnaæ kÃladvayÃnupalabdhe÷ / satyaæ, sÃmprate kÃle mahadÃdayo yuktaparimÃïÃ÷ pratyak«ÃnumÃnopalabdhe÷ / atÅtÃnÃgatayostu kÃlayornÃsti prasiddhi÷ / tasmÃdayuktametat / ucyate na, viparyaye pramÃïÃnupalabdhe÷ / idÃnÅmetÃvanto bhedà ityetacchakyamanumÃtum atÅtÃnÃgatayostu kÃlayornÃsti prasiddhi÷ / tasmÃnna bhedÃnavasthÃprasaæga÷ / Ãha, bhedÃbhedÃnavasthÃnÃt / mahadÃdÅnÃæ ye bhedà devamanu«yatirya¤co ghaÂÃdayaÓca te«ÃmaÓakyaæ parimÃïaæ paricchettum / sÃmÃnye 'ntarbhÃvÃdayuktamiti cet syÃnmatam, asti ÓarÅrÃïÃæ mahÃbhÆtasÃmÃnyaæ ghaÂÃdÅnÃæ ca p­thivÅsÃmÃnyaæ, tatparimÃïÃdete 'pi parimità iti / tadayuktam / kasmÃt ? abhÃvÃt / nahi va÷ sÃmÃnyaæ dravyÃdarthÃntarabhÆtamasti / sÃrÆpyamÃtre sÃmÃnyaparikalpanÃt / ucyate na, tattvÃntarÃnupapatte÷ / tattvabhedena parimità bhedà ityetadvivak«itaæ yathoktamasmÃbhiruktaæ ca yadyasti tattvÃntaramucyatÃm / yatpunaretaduktaæ sÃmÃnyasyÃrthÃntarabhÆtasya bhavatpak«e 'nupapattiriti satyametat / tathÃvidhenÃpi tu tena saævyavahÃro na prati«idhyate iti vak«yÃma÷ / tasmÃtsiddhaæ bhedÃnÃæ parimÃïÃdastyavyaktam / kiæ cÃnyat / ## iha yena bhedÃnÃæ samanupagatistasya sattvaæ d­«Âam / tadyathà m­dà ghaÂÃdÅnÃm / asti ceyaæ sukhadu÷khamohai÷ ÓabdÃdÅnÃæ samanugati÷ / tasmÃtte 'pi santi ye ca sukhÃdayo 'stamitaviÓe«Ãstadavyaktam / tasmÃdastyavyaktam / Ãha, nÃsiddhatvÃt / sukhÃdibhi÷ ÓabdÃdayo 'nugamyanta ityetadaprasiddham kena kÃraïena pratipattavyamiti ? ucyate- tadbuddhinimittatvÃt / iha ÓabdasparÓarÆparasagandhÃnÃæ sannidhÃne svasaæskÃraviÓe«ayogÃtsukhadu÷khamohÃkÃrÃ÷ prÃïinÃæ buddhaya utpadyante / yacca yÃd­ÓÅæ buddhimutpÃdayati tattenÃnvitam / tadyathà candanÃdibhi÷ ÓakalÃdaya÷ / tasmÃnnÃsiddhi÷ samanvayasyeti / Ãha, asiddha evÃyaæ samanvaya÷ / kasmÃt ? vilak«aïakÃryotpattidarÓanÃt / na hyayaæ niyama÷ kÃraïasad­Óameva kÃryamutpadyate / kiæ tarhi vilak«aïaæ agnidhÆmaÓabdÃdi / katham ? na hyagnist­ïÃdisvabhÃvako 'gnisvabhÃvako và dhÆma÷ / na ca bherÅdaï¬ÃdisvabhÃva÷ Óabda÷ / tasmÃtsukhÃdyanugatÃ÷ ÓabdÃdaya itÅcchÃmÃtram / ucyate na, viÓe«itatvÃt / sukhÃdisvarÆpÃ÷ ÓabdÃdaya÷, tatsannidhÃne sukhÃdyÃkÃrapratyayotpattirityetadÃdita evÃsmÃbhirviÓe«itam / tasmÃnna bhinnajÃtÅyÃsta iti / yattu khalvidamucyate 'gnyÃdÅnÃæ vilak«aïÃnÃmutpattidarÓanÃtpradhÃnabhedÃnÃmatajjÃtÅyaprasaæga iti tadayuktam / kasmÃt ? abhiprÃyÃnavabodhÃt / naiva brÆmo yo yasya vikÃra÷ sa tajjÃtÅyaka iti / kiæ tarhi yo yajjÃtÅyaka÷ sa tasya vikÃra iti / tasmÃdayuktametat / kiæcÃnyat udÃharaïÃprasiddhe÷ / na caitadudÃharaïaæ prasiddhaæ agnyÃdaya÷ svakÃraïajÃtiæ nÃnuvidadhatÅta / kasmÃt ? balavÅryÃnuvidhÃnÃt / tadyathà agnerdhÆmasya ca tvakcandananalikÃdisnigdhatÃnuv­ttestaik«ïyÃdyanuv­tteÓca / bherÅvikÃra÷ Óabdo na tu yathà bherÅrÆpamavasthitam / pradÅpeneva tu daï¬ÃbhighÃtena vyajyata iti sÃdhyametat / na caikaiko rÆpÃdÅnÃæ dravyÃkÃra÷ samudÃyadharmatvÃt / tasmÃnna bherÅvikÃra÷ Óabda÷ / tatra yaduktaæ vilak«aïakÃryotpattidarÓanÃdasiddho 'nvaya ityetadayuktam / tasmÃdyuktametat samanvayÃdastyavyaktamiti / kiæ cÃnyat / #<Óaktita÷ prav­tteÓca /># iha yÃvatÅ kÃcilloke prav­ttirupalabhyate sà sarvà Óaktita÷ / tadyathà kumbhakÃrasya daï¬ÃdisÃdhanavinyÃsalak«aïÃyÃÓca Óakte÷ sannidhÃnÃd ghaÂakaraïe prav­ttirasti / vyaktasya ceyaæ kÃryatvÃttadbhÃve prav­ttiriti / atastasyÃpi Óaktyà bhavitavyam / yÃsau Óaktistadavyaktam / tasmÃdastyavyaktamiti / Ãha, prÃkprav­tte÷ ÓaktyabhÃva÷, prav­ttyanupalabdhe÷ / yadi ÓaktipÆrvikà prav­ttiriti manyadhvaæ tena yÃvatprav­ttirnopalabhyate tÃvacchaktirnÃstÅtyetadÃpannam / kasmÃt ? satyÃæ ÓaktyÃæ kÃryÃbhÃve svarÆpÃbhÃvaprasaægÃt / yadi khalvapi vidyamÃnà Óakti÷ kenacitprabandhena kÃryaæ notpÃdayecchaktitaraÓaktetyetadÃpannam / tasmÃtsahakÃribhÃvÃntarasannidhÃnÃtpravruttisamakalÃmevÃrthÃnÃæ Óaktaya utpadyante / tÃÓca tÃvadeva pradhvaæsante / tatra yaduktaæ prÃkprav­tte÷ ÓaktidarÓanÃdvyaktasyÃpi ni«pÃdikà ÓaktirastÅtyetadayuktam / kiæ cÃnyat bhedÃbhedakalpanÃnupapatte÷ / iha pradhÃnameva và Óakti÷ syÃt pradhÃnÃdvà bhinnà ? kiæ cÃta÷ ? tadyadi tÃvatpradhÃnameva Óaktistena kÃrye bhedÃcchaktibhedo 'vasÅyata iti ÓaktibhedÃtpradhÃnanÃnÃtvaprasaæga÷ / pradhÃnaikatvÃdvà tadavyatiriktÃnÃæ ÓaktÅnÃmekatvaprasaæga÷ / tataÓca kÃryanÃnÃtvÃbhÃva÷ / atha mà bhÆdayaæ do«a iti pradhÃnÃdarthÃntarabhÃva÷ ÓaktÅnÃmabhyupagamyate tena bhinnÃnÃæ ÓaktÅnÃæ prav­ttita÷ siddhau pradhÃnasiddhirnÃstÅtyetadÃpannam / kiæ cÃnyat / svarÆpÃbhidhÃnaæ ca / pradhÃnasya ÓaktimÃtrÃdapyarthÃntaratvamabhyupagamya rÆpamÅd­kpradhÃnaæ svÃvasthÃyÃmiti, taccÃÓakyamabhidhÃtum / tasmÃd bhedÃbhedakalpanÃnupapatterakalpanÅyà Óaktiriti / ucyate- yaduktaæ prÃkprav­tte÷ ÓaktyabhÃva÷ prav­ttyanupalabdheriti, atra brÆma÷ nÃprasiddhatvÃt / kÃraïaæ Óakti÷ kÃryaæ prav­tti÷ / na ca kÃryÃnupalabdhau kÃryÃbhÃva ityetalloke prasiddham / yatpunaruktaæ kÃryani«pattau Óakte÷ svarÆpahÃnamiti atra brÆma÷ na, pradÅpad­«ÂÃntÃt / yadyathà pradÅpasya ghaÂÃdiprakÃÓanaÓaktirasti / atha ca ku¬yÃdyÃvaraïasÃmarthyÃnna ghaÂÃdÅnprakÃÓayituæ Óaknoti / na ca Óakyate vaktuæ pradÅpasya prakÃÓanaÓaktiraÓakteti / evamanye«Ãmapi bhÃvÃnÃæ prÃkprarutterapi Óakti÷ syÃt / na cÃprav­ttidarÓanÃdasyÃ÷ svarÆpahÃnaæ syÃt / yattÆktaæ sahakÃribhÃvÃntarasannidhÃnÃtprav­ttisamakÃlamevÃrthÃnÃæ ÓaktiprÃdurbhÃva iti atra brÆma÷- tadaprasiddhi÷ Óaktyapek«atvÃt / iha sarva÷ kartà svagatÃæ Óaktimapek«ya tadyogyatayà sahakÃribhÃvÃntaramupÃdatte, sà cetprÃkprav­tterna syÃtsÃdhanÃnÃæ vi«ayasvabhÃvÃnavadhÃraïÃdanupÃdÃnaprasaæga÷ / ani«Âaæ caitat / tasmÃtprÃkprav­tte÷ Óakti÷ / yatpunaretaduktaæ tÃvadeva pradhvaæsaæ iti atra brÆma÷ na, kÃryani«ÂhÃdarÓanÃt / yadi prav­ttisamakÃlameva pradhvaæsa÷ iti atra brÆma÷ na, kÃryani«ÂhÃdarÓanat / yadi prav­ttisamakÃlameva pradhvaæsa÷ syÃtkÃryani«Âhaiva na syÃt / tannimittatvÃtkÃryasya asti tvasau / tasmÃnna prav­ttisamakÃlameva Óatipradhvaæsa÷ / sad­ÓasandhÃnotpatyà kÃryani«Âheti cenna / vinÃÓasamakÃlotpattyasambhavÃt / athÃpi syÃdekasyÃæ Óaktau k«aïasÃdhyamaæÓamavasÃya vina«ÂÃyÃmanyattatsad­Óaæ Óaktyantaramutpadyate, tasminvina«Âe 'nyaditi / evaæ ÓaktisantÃnÃtkÃryani«Âhà bhavatÅti / etadapyayuktam / kasmÃt ? vinÃÓakÃlotpattyasambhavÃt / ko hyatra heturyena vinÃÓasamakÃlamanyacchaktirÆpaæ kÃryamavasÅyayati na puna÷ prÃktanamevÃvasthitamiti ? kiæ cÃnyat / kauÂasthyado«aparihÃrÃt / k«aïottarakÃlÃvasthÃne ca bhÃvÃnÃæ yo do«a upÃtta÷ kauÂasthyaprasaæga iti tasya parihÃra ukta÷ / tasmÃnnÃsti ÓaktÅnÃæ prav­ttikÃle vinÃÓa÷ / prav­ttyuttarakÃlamapi nÃsti / kasmÃt ? puna÷ prav­ttidarÓanÃt / Óaktyantarotpattau prav­tyuttarakÃlamapi iti cet na, hetvabhÃvÃt / ko hyatra nirbandha÷ tasyÃæ vina«ÂÃyÃmanyà prav­ttyantaraheturbhavati naiva puna÷ saiveti ? k­tÃrthatvÃdi cet na anabhyupagamÃt / na hyekaghaÂÃrthà Óaktirabhyupagamyate / tatra yenaiva hetunà ekaæ ghaÂamavasÃya na vinaÓyati tenaiva yÃvanti kartavyÃnÅti / tasmÃttri«u kÃle«u Óaktayo 'vati«Âhante / yatpunaretaduktaæ bhedÃbhedakalpanÃnupapattiriti, atra brÆma÷- astu pradhÃnÃdabhinnà Óakti÷ / na tasya nÃnÃtvaæ Óaktyekatvaæ và prasajyate / kasmÃt ? saækhyÃvyavahÃrasya buddhyapek«atvÃdbuddhinimittasya cÃsatkÃreïa pradhÃnaÓaktisvabhÃvÃt, ihÃyaæ saækhyÃvyavahÃro buddhyapek«a÷ / katham ? yadabhinnÃæ buddhimutpÃdayati tadekaæ, pradhÃnÃvasthÃyÃæ ca Óaktayo 'stamitaviÓe«atvÃdabhinnÃæ buddhimutpÃdayanti / tasmÃdekaæ tatprav­ttikÃle viÓe«Ãvagrahaïe bhedaæ pratipadyate, devaÓaktirmanu«yaÓaktirityÃdi / tasmÃnnÃsÃmekatvamato na bhedÃbhedakalpanÃnupapattiriti / vyakte darÓanÃcchaktÅnÃmavyakte pratipattiriti cet syÃdetat / vyakte Óaktiprav­ttÅ d­«Âe na cÃvyakte / kvacidanyato vyaktamevaitasmÃddheto÷ siddhyati nÃvyaktamityetaccÃyuktam / kasmÃt ? sÃmÃnyatod­«ÂÃntÃtsiddhe÷ / yathaiva hi devadattÃdhÃrayà kriyayà tasya deÓÃntaraprÃptimupalabhyÃtyantÃd­«Âaæ jyoti«Ãæ deÓÃntaraprÃptergamanamanumÅyate evaæ prav­tte÷ ÓaktiniyamitatvÃdvyaktasya ca prav­ttibhÆtatvÃdavaÓyamatyantÃd­«Âà Óaktirabhyupagantavyeti siddhaæ Óaktita÷ prav­tterastyavyaktam / kiæ cÃnyat / ## kÃraïaæ ca kÃryaæ ca kÃraïakÃrye tayorvibhÃga÷ kÃryakÃraïavibhÃga÷ / idaæ kÃraïamidaæ kÃryamiti buddhyà dvidhÃvasthÃpanaæ vibhÃgo ya÷ sa kÃraïakÃryavibhÃga÷ / tadavasthitabhÃvapÆrvakaæ d­«Âam / tadyathà ÓayanÃsanarathacaraïÃdi÷ / asti cÃyaæ vyaktasya kÃraïakÃryavibhÃgastasmÃdidamapyavasthitabhÃpÆrvakaæ, yo 'sÃvavasthito bhÃvastadavyaktam / Ãha, tadanupalabdherayuktam / na hi ÓayanÃdÅnÃæ kÃraïakÃryavibhÃga÷ kaÓcidupalabhyate / tasmÃdayuktametat / ucyate na kÃryakÃraïayorupakÃrakopakÃryaparyÃyatvÃtkÃraïaæ kÃryamiti nirvatyanirvartakabhÃvo 'bhipreta÷ / kiæ tarhyupakÃrakopakÃryabhÃva÷ / sa cÃsti ÓayanÃdÅnÃæ vyaktasya ca / ato na pramÃdÃbhidhÃnanetat / Ãha, ka÷ punarvyaktasya parasyaparasya kÃryakÃraïabhÃva iti ? ucyate guïÃnÃæ tÃvatsattvarajastamasÃæ prakÃÓaprav­ttiniyamalak«aïairdharmairitaretaropakÃreïa yathà prav­ttirbhavati, tatha prÅtyaprÅtivi«ÃdÃtmakà ityetasminsÆtre (%%) vyÃkhyÃtam / tathà ÓabdÃdÅnÃæ p­thivyÃdi«u parasparÃrthamekÃdhÃratvam / ÓrotrÃdÅnÃmitaretarÃrjanarak«aïasaæskÃrÃ÷ / karaïasya kÃryÃtsthÃnasÃdhanaprakhyÃpanÃdikÃryasya karaïÃdv­ttik«atabhaægasaærohaïasaæÓo«aïaparipÃlanÃni / p­thivyÃdÅnÃæ v­ttisaægrahaïapanthivyÆhÃvakÃÓadÃnairgavÃdibhÃvo daivamÃnu«atiraÓcÃæ yathartuvidhÃnejyÃpo«aïÃbhyavahÃrasaævyavahÃrairitaretarÃdhyayanaæ varïÃnÃæ svadharmaprav­ttivi«ayabhÃva÷ / anyaÓca lokÃdyathÃsaæbhavaæ dra«Âavya÷ / Ãha, tadanupapatti÷ / kramayaugapadyÃsambhavÃt / yo 'yaæ guïÃnÃæ prakÃÓaprav­ttiniyamairitaretaropakÃro 'bhyupagamyate sa khalu krameïa và syÃt yugapadvà ? kiæ cÃta÷ ? tanna tÃvatkrameïa saæbhavati / kasmÃt ? ekasya nirapek«asya prav­ttÃvitarayorapi tatprasaægÃt / yadi tÃvatsattvaæ pÆrvaæ guïÃntaranirapek«aæ svaÓaktita eva prakÃÓate tayorupakÃrakamityÃÓrÅyate / tena yathà sattvamevamitarÃvapyupakÃranirapek«au svakÃryaæ kari«yata ityupakÃrÃnarthakyam / atha mà bhÆdayaæ do«a ityato yaugapadyamÃÓrÅyate / tadapyanupapannam / kasmÃt ? sahabhÆtÃnÃmanupakÃrakatvÃd, govi«Ãïavat / kiæ cÃnyat / sadasadvikalpÃnupapatte÷ / iha sattvaæ prakÃÓamÃnaæ rajastamasorvidyamÃnaæ và prakÃÓamÃvi«kuryÃt avidyamÃnaæ và ? kiæ cÃta÷ ? tadyadi tÃvadvidyamÃnamabhivyanakti tena sarve«ÃmekasvÃbhÃvyÃdguïatvaprasaæga÷ / kiæca sattvavaccetarayo÷ svÃtaætryaprasaæga÷ / yathà sattvasya prakÃÓaktirastÅtyatastad guïÃntaranirapek«aæ prakÃÓate tadvaditarÃvapÅtyado«a÷ / atha vÃvidyamÃnà prakÃÓaÓakti÷ sattvasmbandhÃdrajastamasorupajÃyate / tena yaduktaæ prÃkprav­ttereva ti«Âhante Óaktaya iti tad hÅnam / tataÓca satkÃryavÃdavyÃghÃta÷ / kiæ cÃyamanekÃntÃt / na hyayamekÃnta÷ parasparopakÃriïÃmavasthitabhÃvapÆrvakatvamiti / tathà hi sattvÃdaya÷ parasparopakÃriïo na cÃvasthitabhÃvapÆrvakÃ÷ / tena yaduktaæ kÃraïakÃryavibhÃgÃdbhedÃnÃmavyaktamasti etadayuktam / ucyate- yaduktamupakÃrÃbhÃva÷, kramayaugapadyÃsambhavÃditi, astu yugapadupakÃra÷ / yattÆktam sahabhÆtÃnÃmanupakÃrakatvaæ govi«ÃïÃdivaditi, atra brÆma÷ na, anyathÃnupapatte÷ / na hi govi«Ãïayo÷ sahabhÆtatvÃdaukÃrÃnupapatti÷ / kiæ tarhi ekakÃryÃbhÃvÃt / ye«Ãæ tu kÃryamekaæ sahabhÃve tu te«ÃmupakÃro na prati«idhyate / tadyathà p­thivyÃdÅnÃæ dh­tisaægrahaÓaktivyÆhÃvakÃÓadÃnai÷ / ÓarÅrasthitayorakramabhÃvinorapi khuravi«ÃïayornÃsti parasparopakÃra÷ / tasmÃnna sahabhÃvÃsahabhÃvÃvupakÃrÃnupakÃrahetÆ / kiæ ca d­«ÂatvÃt / d­«Âa÷ khalu vegenordhvagamane vÃyoraraghaÂÂÃdÅnÃæ yugapadupakÃra÷ na kaÓciddo«a÷ tathà guïÃnÃmapi syÃt / saæyoganimitta iti cet sÃdhyaæ kimarthÃntarabhÆtamuta prÃptimÃtraæ saæyoga iti / yatpunaretaduktaæ sadasadvikalpÃnupapatteriti atra brÆma÷ ayuktametat / kasmÃt ? paÇgvandhavattadupakÃre do«Ãnupapatte÷ / tadyathà paÇgvandhayoritaretarasambandhÃnna vidyamÃnayord­ggatiÓaktyoranyonyÃtmani vyakti÷ na cÃvidyamÃnayoratha caikakÃryasiddhiryathà ca p­thivyÃdÅnÃæ parasparopakÃritvaæ Óaktayorabhivyajyate na paraÓaktyà evaæ guïÃnÃmapÅti / yatpunaretaduktamanekÃntÃditi tadayuktam / kasmÃt ? ÓÃstrÃnavabodhÃt / ihÃsmÃkaæ kÃryakÃraïayorarthÃnabhyupagamÃdguïÃnÃmavasthÃntaramevÃvasthÃntarÃnapek«aæ kÃryakÃraïaÓabdavÃcyatÃæ labhate / tatra ye tÃvatpradhÃnÃvasthÃnubhÃvino guïÃste«Ãæ ÓaktimÃtrarÆpatvÃdanirdeÓyaprakÃÓÃdisvabhÃvÃnÃæ nÃsti tannibandhana upakÃra÷ / yadà vai«amyamÃpadyante tadÃnivÃritaprakÃÓÃdirÆpÃstannimittamupakÃraæ pratipadyante / tasmÃdvyaktÃnÃmupakÃrÃbhyupagamÃdavasthitabhÃvapÆrvakatvaæ na virudhyata iti ÓÃstramanavagamyaivamucyate 'naikÃntiko 'yaæ hetu÷ / pradhÃnÃvasthÃyÃmupakÃrÃnabhyupagamÃduttarakÃlamapi tatprasaæga iti cet syÃnmatam, yadi guïÃnÃmÃdye prakope svasÃmarthyÃdeva pÆrvasmÃtpracyutistenottarakÃlamapi tadvadeva bhavi«yati / atha pradhÃnÃvasthÃyÃmapi copakÃro na tarhi nÃnaikÃntiko heturiti / tacca naivam / kasmÃt ? agnivatsvaÓaktinimittatvÃt / tadyathà sÆk«mo 'gni÷ sÆk«maæ prakÃÓaæ svayameva karoti, ghaÂÃdiprakÃÓane tu tailavarttyÃdyapek«ate / tadvadguïÃnÃmÃdya÷ prakopa÷ svaÓaktita÷ / mahadÃdyapek«astÆpakÃrata÷ / tasmÃdyuktametat kÃraïakÃryavibhÃgÃdastyavyaktamiti / kiæ cÃnyat / ## iha yadviÓvarÆpaæ tasyÃvibhÃgo d­«Âa÷ / tadyathà salilÃdÅnÃm / jalabhÆmÅ viÓvarÆpÃÓca mahadÃdaya÷ / tasmÃde«ÃmapyavibhÃgena bhavitavyam / yo 'sÃvavibhÃgastadavyaktam / tasmÃdastyavyaktam / Ãha, kiæ punastadvaiÓvarÆpyaæ, ko và viÓvarÆpa iti ? ucyate- vaiÓvarÆpyamiti viÓi«ÂamavasthÃnamÃcak«mahe, astamitaviÓe«atvamavibhÃga iti / viÓe«asya sÃmÃnyapÆrvakatvÃditi yo 'rthastaduktaæ bhavati avibhÃgÃdvaiÓvarÆpyasyeti / evametai÷ pa¤cabhirvÅtairvyaktasya kÃraïamastyavyaktamiti siddham / Ãha- viprati«edhaprasaæga÷ / kÃraïÃntaraprati«edhÃvacanÃt / yathà bhavÃnÃha- pradhÃnaæ jagadutpattisamarthaæ kÃraïamasti / evaæ tantrÃntarÅyÃ÷ paramÃïupuru«eÓvarakarmadaivasvabhÃvakÃlayad­cchÃbhÃvÃnkÃraïatvenÃbhidadhati, te«Ãæ ca prati«edho nocyata iti / ato viprati«edha÷ prÃpnoti / kiæ pradhÃnameva kÃraïaæ ÃhosvidetÃnyeva vobhayamiti ? anvayadarÓanÃttadanupapattiriti cet syÃnmatam pradhÃnÃnvaya eva p­thivyÃdi«u sukhÃdilak«aïa upalabhyate / yacca yenÃnvitaæ tasyÃsau vikÃra iti yuktametatprÃgapadi«Âam / tasmÃtpradhÃnavikÃra eva vyaktamiti / taccÃnupapannam / kasmÃt ? anekÃnvayasaæbhavÃt / paramÃïvanvayo 'pi hi vyakta upalabhyate rÆpÃdisattvÃt / puru«Ãnvaya÷ karaïasya saævedakatvÃt / ÅÓvarÃnvaya÷ ÓaktiviÓe«ayuktÃnÃmupalabdhe÷ / karmadaivÃnvaya÷ jagadvaicitryopalambhÃt / svabhÃvÃnvayo dravyÃntarasaæsarge 'pi bhÃvÃnÃæ tasmÃdapracyute÷ / kÃlÃnvaya÷ yugÃdyanuvidhÃnÃt / yad­cchÃnvayo niyamÃbhÃvÃt / abhÃvÃnvayo gavÃdÅnÃæ parasparÃtmasvadarÓanÃditaretarÃïi prayuktÃni / kÃraïÃntarapÆrvakatve 'pi khalu vyaktasya ÓaktyÃ÷ parimÃïÃdaya÷ pÆrvameva kalpayitum / tasmÃdayuktamanvayÃdibhya÷ kÃraïamastyavyaktamiti / ucyate- yattÃvaduktaæ paramÃïÆnÃmaprati«edhÃt viprati«edhaprasaæga iti, atra brÆma÷- tadanupapattirastitvÃnabhyupagamÃt / astitve hi paramÃïÆnÃmabhyupagamyamÃne sati satyamevaæ syÃdiyamÃÓaækÃ, kiæ paramÃïupÆrvakamidaæ viÓvamatha pradhÃnapÆrvakamiti ? na tu te«Ãæ sadbhÃvo niÓcita÷ / tasmÃdayuktametat / yattu khalvidamucyate p­thivyÃdi«u rÆpÃdyupalambhÃdanvayadarÓanÃdaïÆnÃæ sadbhÃva÷ pradhÃnavadeva kalpayitavya ityetadapi cÃnupapannam / kasmÃt ? anyathÃpi tadupapatte÷ / tanmÃtrapÆrvakatve 'pi hi p­thivyÃdÅnÃæ kalpyamÃne rÆpÃdisattvÃdato na yuktametat / sukhÃdÅnÃmÃtmaguïatvenÃbhyupagamÃtpradhÃne 'pi tatprasaæga iti cet, athÃpi syÃdyathà tanmÃtrÃïÃæ rÆpÃdimattvaæ kalpyate tatpÆrvakatvaæ ca p­thivyÃdÅnÃæ d­Óyamapi te«u rÆpÃdisattvaliÇgena paramÃïubhyo ni«k­«yate, evamasmÃbhi÷ sukhÃdÅnÃmÃtmaguïatvÃbhyupagamÃttadbuddhinimittatve p­thivyÃdÅnÃæ pradhÃnapÆrvatvÃk«epa÷ kari«yata iti / etaccÃnupapannam / kasmÃt ? Ãtmaguïatvati«edhÃt / tasmÃcca viparyÃsÃdityatra (%%) sukhÃdÅnÃmÃtmaguïatvaprati«edhaæ kari«yÃma÷ tasmÃdasamyagetat / Ãha, yadi punastanmÃtrÃïÃmeva paramÃïutvamabhyupagamyate ka evaæ sati do«a÷ syÃt ? ucyate- na Óakyamevaæ bhavitum / kiæ kÃraïam ? v­ddhimatyastanmÃtralak«aïÃ÷ prak­tayo 'smÃbhirabhyupagamyante / kasmÃt ? svakÃryÃddhi prathÅyasÅ prak­tirbhavatÅti ca na÷ samaya÷ / mahÃnti ca p­thivyÃdÅni mahÃbhÆtÃni / tasmÃtte«Ãæ tadatiriktatayà p­thivyà bhavitavyam / paricchinnadeÓÃÓca paramÃïava÷ / tasmÃnna tanmÃtrÃbhyupagamÃtte«Ãmabhyupagama÷ / upetya và tadasambhava÷ k­takatvÃt / astu và paramÃïÆnÃæ sadbhÃvastathÃpi tebhyo jagadutpatterasambhavaæ brÆma÷ / kiæ kÃraïam ? k­takatvÃt / ak­takena hi jagatkÃraïena yuktaæ bhavituæ, k­takÃÓca paramÃïava÷ / tasmÃtsatyapi sadbhÃve na te«Ãæ jagatkÃraïami«yate iti ? ucyate- tasyaiva kÃraïatvaprasaægÃt / yaddhi tatparamÃïÆnÃæ kÃraïaæ tadeva jagatkÃraïatvena yuktaæ kalpayituæ syÃt na tanni«ÃdimatÃ÷ paramÃïava÷ / k­takatvÃsiddherayuktamiti cet syÃnmataæ yadi paramÃïÆnÃæ k­takatvaæ prasiddhamata etadyujyate vaktumamu«mÃddhetorakÃraïaæ paramÃïava iti / tattvasiddham / tasmÃnna kiæcidetat / ucyate- paricchinnadeÓatvÃt / iha yatparicchinnadeÓa÷ tatk­takaæ d­«Âam / tadyathà ghaÂa÷, paricchinnadeÓaÓca / tasmÃtparamÃïava÷ k­takÃ÷ / kiæ cÃnyat rÆpÃdimattvÃt / iha yadrÆpÃdimattatk­takaæ d­«Âam / tadyathà ghaÂÃ÷, rÆpÃdimantaÓca paramÃïava÷ / tasmÃtk­takÃ÷ / kiæ cÃnyat au«ïyayogÃt / yadau«ïyayuktaæ tatk­takam / tadyathà pradÅpa÷, tadvantaÓcÃgneyÃ÷ paramÃïava÷ / tasmÃtk­takÃ÷ / kiæca vegavattvÃt / iha yadvegavattatk­takam / tadyathà i«urvegavÃn, tadvanto vÃyavÅyÃ÷ paramÃïava÷ / tasmÃtk­takÃ÷ / kiæca snehadravatvayogÃt / iha yatsnehadravatvayuktaæ tatk­takam / yathà kedÃrÃdi«vÃpa÷ / itthaæ cÃpyÃ÷ paramÃïava÷ / tasmÃtk­takÃ÷ / kiæcÃdheyatvÃt / iha yadanyasminnÃdhÅyate tatk­takam / tadyathà Âhaghavam / ÃdhÅyante ca paramÃïava÷ p­thivyÃm, tasmÃtk­takÃ÷ / kiæca arthÃntarÃdhÃratvÃt / iha yadarthÃntarasyÃdhÃratvaæ pratipadyate tatk­takam / tadyathà ghaÂa÷ / arthÃntarasya ca dvyaïukÃderÃdhÃratvamaïava÷ pratipadyante tasmÃtk­takÃ÷ / kiæca prÃptivyavadhÃnÃt / iha yayormadhye antarà dravyamavasthitam prÃptervyavadhÃyakaæ bhavati, tau k­takau / tadyathÃ, dvyaÇgulÅ / tathà cÃïÆ dvÃvantarÃïvantaramavasthitaæ, yo ya÷ prÃptervyavadhÃyakaæ tau k­takau tasmÃttÃvapi k­takau / kiæca dravyÃntarÃrambhakatvÃt / iha yad dravyÃntarÃrambhakaæ tatk­takaæ va÷ / tadyathà tantu÷, dravyÃrambhakÃÓca paramÃïava÷ / tasmÃtk­takÃ÷ / kiæca pratyak«atvÃt / iha yatpratyak«aæ tatk­takaæ d­«Âam / tadyathà ghaÂa÷, pratyak«ÃÓca yoginÃæ paramÃïava÷ / tatk­takÃ÷ / ataeva k­takatvamiti cet syÃnmataæ yata eva yoginÃæ pratyak«Ã÷ paramÃïavastata eva k­takÃ÷ / kiæ kÃraïam / asmadÃdipratyak«aæ ghaÂÃdi hi k­takaæ d­«Âamiti k­tvà / etadapyanupapannam / kasmÃt ? ÓarÅrak­takatvaprasaÇgÃt / ÓarÅramapi hi yoginÃæ pratyak«aæ, kÃmaæ tadapyak­takamastu / atha naitadeva tarhi nÃk­takÃ÷ paramÃïava÷ / pradhÃnÃdi«u prasaæga iti cenna anabhyupagamÃt / ÓrÅkapilabrÃhmaïairapi pradhÃnapuru«Ãvapratyak«Ãviti na÷ ÓÃstram / tasmÃdyatkiæcidetat / sattÃdivaditi cet syÃnmatam, yathà sattÃguïatvarÆpatvÃdÅnÃæ sati pratyak«atve 'k­takatvam evaæ paramÃïÆnÃæ bhavi«yatÅti / tadapyayuktam / kasmÃt ? sÃdhyatvÃt / paramÃïvak­takatvavatsattÃdÅnÃæ sadbhÃvo 'siddha÷ / tasmÃcchaÓavi«ÃïÃtpuru«avi«ÃïasiddhivadagrÃhyametat / sauk«myÃdaïÆnÃæ k­takatvÃprasaæga iti cet syÃnmatam, na hi paramÃïubhya÷ sÆk«mataramanyad bhÃvÃntaramasti yade«ÃmÃrambhakaæ syÃt / parà khalve«Ã këÂhà sauk«myasya yatparamÃïava÷ / tasmÃde«Ãæ k­takatvamanupapannamiti / etaccÃyuktam / kasmÃt ? pÃkaje«vatiprasaægÃt / sauk«myÃdak­takatvaprasaæga÷ / te 'pi paramÃïava÷ sÆk«mÃ÷ / yattu khalvatisauk«myÃtpradhÃnapuru«ayorak­takatvaæ d­«Âaæ tatsati vibhutve / na ca yathà pradhÃnapuru«Ãvevamaïavo 'pi viÓvaæ vyaÓnuvate / tasmÃtsati sauk«mye pÃkajavade«Ãæ k­takatvamanivÃryam / ye«Ãæ tu kÃryadravyaæ pacyata iti pak«aste«ÃmayamanupÃlambha ityata÷ paramÃïusamavetaæ karmodÃhÃryam / taddhi sÆk«mamatÅndriyaæ k­takaæ ceti siddhaæ k­takÃ÷paramÃïava÷ / k­takatvÃccai«ÃmanityatÃpyanapÃtinÅti k­tvÃntarÃlapralayamahÃpralaye«u pradhvaæsÃtparamÃïÆnÃæ kÃraïÃbhÃvÃtkÃryÃbhÃva iti svaÓÃstrasiddhÃdanumÃnÃjjagaducchittido«aprasaæga÷ / tathà bhoginÃmupacitasya svakarmaïo 'nupabhogÃtk­tasya vipraïÃÓa÷ / ani«Âaæ caitat / tasmÃnna jagatkÃraïaæ paramÃïava÷ / yÃpi khalviyamÃÓaækà puru«Ãjjagadutpattirbhavi«yatÅti sÃpyayuktà / kasmÃt ? prati«edhÃt / tasmÃcca viparyÃsÃdityatra (%%) puru«asyÃkart­tvamupapÃdayi«yÃma÷ / caitanyÃviÓe«ÃdÅÓvarasyÃpi sa eva vidhi÷ kÃraïatvaprati«edhe boddhavya÷ / Ãha astyevamÅÓvara iti pÃÓupatavaiÓe«ikÃ÷ / kasmÃt ? kÃryaviÓe«asyÃtiÓayabuddhipÆrvakatvÃt / iha kÃryaviÓe«a÷ prÃsÃdavimÃnÃdiratiÓayabuddhipÆrvako d­«Âa÷ / asti cÃyaæ mahÃbhÆtendriyabhuvanavinyÃsÃdilak«aïa÷ kÃryaviÓe«a÷ / tasmÃdanenÃpyatiÓayabuddhipÆrvakeïa bhavitavyam / yatpÆrvako 'yaæ sa ÅÓvara÷ / tasmÃdastÅÓvara iti / kiæ cÃnyat cetanÃcetanayorabhisambandhasya cetanak­tatvÃt / iha cetanÃcetanayorabhisambandhaÓcetanak­to d­«Âa÷, tadyathà goÓakaÂayo÷ / asti cÃyaæ cetanÃcetanayo÷ ÓarÅraÓarÅriïorabhisambandha÷ / tasmÃdanenÃpi cetanak­tena bhavitavyam / yatk­to 'yaæ sa ÅÓvara÷ / tasmÃdastÅÓvara÷ kÃraïam / ucyate- yattÃvaduktaæ kÃryaviÓe«asyÃtiÓayabuddhipÆrvakatvÃdÅÓvarasadbhÃvasiddhiriti atra brÆma÷ na, sÃdhyatvÃt / asmadÃdibuddhipÆrvikÃ÷ prÃsÃdÃdaya÷, atiÓayabuddhipÆrvikà và iti sÃdhyametat / tasmÃdanuttaram / kiæca prÃkpradhÃnaprav­tterbuddhyasambhavÃtkÃraïÃntaraprati«edhÃt pradhÃnÃdayaæ buddhipÆrvakaæ kÃryaviÓe«aæ kurvÅta / prÃkca pradhÃnavipariïÃmÃd buddhireva nÃstÅtyupapannametat / ÓaktimattvÃtsvata iti cet syÃtpunaretat sarvaÓaktipracita ÅÓvara÷ / tasya prÃgapi pradhÃnavipariïÃmÃtsvata evecchÃyogÃd buddhisadbhÃvo na prati«idhyata iti / etadapyanupapannam / kasmÃt ? d­«ÂÃntÃbhÃvÃt / buddhi÷ svata evetyatra paryanuyukta(sya) kaste d­«ÂÃnta÷ ? tasmÃdasadetat / ÓaktiviÓe«Ãdado«a iti cet, athÃpi syÃt nÃnye«Ãæ buddhimatÃmÅÓvaratulyà Óakti÷ / ata e«Ãæ pradhÃnÃccharÅravyÆhasamakÃlamÃtmÃdisannikar«Ãdvà buddhaya utpadyanta iti, ÅÓvarasya tu svata iti / etadapyanupapannam / kasmÃt ? sarvavÃdasiddhiprasaægÃt / d­«ÂÃntaviruddhamarthamÃdÃya pratibadhyamÃnena ÓaktiviÓe«a÷ smartavya ityetasyÃæ kalpanÃyÃæ sarvavÃdasiddhiprasaæga÷ syÃt / tasmÃd grahamÃtrametat / evaæ svata ÅÓvarasya buddhisambhavo na cedbhavet yuktamucyate prÃkpradhÃnaprav­tterbuddhyasambhavÃnna buddhimatpÆrvako 'yaæ kÃryaviÓe«a÷ / kiæca phalÃnupapatte÷ / d­«Âamad­«Âaæ và phalamuddiÓya buddhimanta÷ kÃryaviÓe«ÃnprÃsÃdavimÃnÃdÅnÃrabhamÃïà d­Óyante / anupahataÓcÃyamaiÓvaryÃt / kiæ ca prayojakÃnupapatte÷ / kiæ ca anekÃntÃt / na ca sarva÷ kÃryaviÓe«o buddhipÆrvaka÷ / v­k«ÃdÅnÃæ tadvyatirekeïotpatte÷ / sarvasyeÓvarabuddhipÆrvakatvÃbhyupagame d­«ÂÃntÃbhÃva÷ / na cÃstyanudÃh­to vÃda÷ / tasmÃdanekÃnna buddhimatpÆrvakaæ vyaktam / kiæ ca du÷khottaratvÃt / buddhipÆrvakaÓcedasya kÃryaviÓe«a÷ syÃtkarturdu÷khottaravidhÃne prayojanaæ nÃsti / ÓaktimÃæÓcÃyamiti sukhottarameva vidadhyÃt / du÷khottaraÓcÃyaæ, tasmÃnna buddhipÆrvaka÷ kÃryaviÓe«a÷ / kiæca du÷khopÃyatvÃt / buddhipÆrvakaÓcedayaæ kÃryaviÓe«a÷ syÃddharmÃrthakÃmamok«aprÃptaya÷ sukhopÃyÃ÷ syu÷, du÷khopÃyÃÓca, tasmÃdabuddhipÆrvaka÷ / dharmÃdharmanimittatvÃdado«a iti cet syÃnmatam, yadyapÅÓvarapÆrvako 'yaæ kÃryaviÓe«a÷ tathÃpyÃdisarge sukhottarÃïÃmasmadutpannÃnÃæ prÃïinÃæ dharmÃdharmaparigrahÃd hÅnamadhyamotk­«ÂavayojÃtisvabhÃvÃdiyogo bhavati / tataÓca nÃparÃdho 'yamÅÓvarasyeti / etadapyayuktam / kasmÃt ? adharmotpattihetvabhÃvÃt / ÅÓvaraÓceddharmÃdharmayorutpattÃvÅ«Âe dharmameva prÃïinÃæ sukhahetutvÃdutpÃdayet nÃdharmaæ, prayojanÃbhÃvÃt / atha matam svÃbhÃvikÅ dharmÃdharmayo÷ svakÃraïÃdutpatti÷, yaduktaæ sarvamÅÓvarabuddhipÆrvakaæ vyaktamiti tu tasya vyÃghÃta÷ / tasmÃdÅÓvaro na kÃraïam / yatpunaretaduktaæ cetanÃcetanayorabhisambandhasya cetanak­tatvÃdÅÓvarasya sadbhÃva iti, atra brÆma÷- ayuktametat / kasmÃt ? sÃdhyatvÃt / yo 'yaæ cetanÃcetanayorgoÓakaÂayorabhisambandha÷ sa kena cetanena k­ta÷ ? yadi caitreïa, tasya kÃryakÃraïasaæghÃtatvÃdÃcetanyam / atha caitraÓabdavÃcyasya piï¬asyopadra«Âà k«etraj¤a÷ tatk­ta i«yate tadayuktam, sÃdhyatvÃt / na hi puru«akart­tvamasmatpak«e prasiddham / ubhayapak«aprasiddhena vyavahÃra÷ / kiæ cÃnyat anavasthÃprasaægÃt / cetanÃcetanayorabhisambandhasya cetanak­tatvaæ bruvata÷ prÃptamÅÓvarakÃryakÃraïayorabhisambandhasya cetanak­tatvam / tathà cÃnavasthÃprasaæga÷ / atha mà bhÆdayaæ do«a iti svÃbhÃvika ÅÓvarasya kÃryakÃraïayorabhisambandha i«yate, na tarhyaikÃntiko hetu÷ / tayorÃcetanyÃdado«a iti cet, syÃtpunaretat ÅÓvarasya yatkÃryakÃraïaæ tadapi cetanamÅÓvaro 'pi, tasmÃtsambandhena pratyudÃharaïamupapadyata iti / etadayuktam / kasmÃt ? asambandhaprasaægÃt / caitanyÃviÓe«ÃdÃtmana ÃtmÃntareïÃbhisambandho nÃsti / evamÅÓvarakÃryakÃraïayorapi na syÃt / ani«Âaæ caitat / kiæ ca aviparyayaprasaægÃt / ubhayacaitanyapratij¤asya yatheÓvarasya karaïaæ buddhyÃdaya÷, evamÅÓvaro 'pi buddhyÃdÅnÃæ karaïaæ syÃt / kasmÃt ? aviÓe«Ãt / athaitadani«Âaæ, na tarhyubhayoÓcaitanyam / kÃryakÃraïavattÃnabhyupagamÃdado«a iti cet vyÃpÅ niravayavo 'nantaÓakti÷ sÆk«mebhya÷ sÆk«matamo mahadbhyo mahattamo 'dhikaraïadharmÃnÃdirityevamanantalak«aïamÅÓvarapadÃrtha tadvido vyÃcak«ate / tasya kuta÷ kÃryakÃraïamavalambyedamÃdhyÃropitamiti ? etadapyanupapannam / kasmÃt ? anumÃnavirodhÃt / itthaæ cedÅÓvaro yadidamanumÃnaæ kÃryaviÓe«asyÃtiÓayabuddhipÆrvakatvÃcca cetanÃcetanayorabhisambandhasya cetanak­tatvÃditi tadvyÃhanyate / kasmÃt ? na hyetÃvadÅd­ÓÃrthena sahaitadd­«Âamiti / upetya vÃ, mÆrtiparigrahavyÃghÃtÃt / yadyekÃntenaivaærÆpa ÅÓvara÷, k«ityÃdimÆrtiparigraho vyÃhanyeta / kiæ cÃnyat- Órute÷ / Órutirapi cÃsya mÆrtimÃca«Âe k­ttivÃsÃ÷ pinÃkahasto vitatadhanvà nÅlaÓikhaï¬ÅtyÃdi / tadabhyupagamÃtsvapak«ahÃniriti cet, syÃnmataæ yadi tarhi ÓrutivacanÃnmÆrtimÃnÅÓvara÷ parig­hyate / tena siddhamasyÃstitvam / kasmÃt ? na hyasato mÆrtimattvamupapadyata iti k­tvà / etadapyayuktam / abhiprÃyÃnavabodhÃt / na hyekÃntena vayaæ bhagavata÷ ÓaktiviÓe«aæ pratyÃcak«mahe, mÃhÃtmyaÓarÅrÃdiparigrahÃt / yathà tu bhavatocyate pradhÃnapuru«avyatirikta÷ tayo÷ prayoktà nÃstÅtyayamasmadabhiprÃya÷, tasmÃdetasya bÃdhakam / ato na pradhÃnapuru«ayorabhisambandho 'nyak­ta÷ / kiæ cÃnyat aÓakyatvÃt / kurvÃïa÷ khalvapyayamabhisambandhaæ ÓarÅramÃtreïa và ÓarÅriïa÷ kuryÃt, ÓarÅrakÃraïena và ? kiæ cÃta÷ ? tanna tÃvaccharÅramÃtreïa karoti / kasmÃt ? anapek«asya ÓarÅrotpattau nimittÃbhÃvÃt / na ÓarÅrakÃraïena, vibhutvÃt / paricchinnayorgoÓakaÂayorabhisambandho 'nyak­ta÷, vibhÆ ca pradhÃnapuru«au / kiæ ca pÃrÃrthyÃt / goÓakaÂayorabhisambandha÷ parÃrtho d­«Âa÷ / na tu pradhÃnapuru«ayorabhisambandha÷ parÃrtha iti / ÅÓvarÃrtha iti cenna, uktatvÃt / d­«ÂÃd­«ÂÃrtha ÅÓvarasyÃnupapanna ityÃdÃvevoktametat / evaæ tÃvatpÃÓupatÃnÃmÅÓvaraparigrahe do«a÷ / vaiÓe«ikÃïÃæ cÃyaæ do«a÷ / kiæ ca dravyÃdipadÃrthÃntarabhÃvÃbhÃvaparikalpanÃnupapattiÓca / tairÅÓvaro dravyaguïakarmasÃmÃnyaviÓe«asamavÃyabhÆto và parikalpyamÃna÷ parikalpyate, padÃrthÃntarabhÆto và ? kiæ cÃta÷ ? tanna tÃvad dravyÃdibhÆta÷ / kasmÃt ? dvividhaæ hi dravyaæ anekadravyamadravyaæ ca / tatra nÃnekadravyamÅÓvara÷, k­takatvÃdido«aprasaægÃt / nÃdravyaæ, parisaækhyÃnÃt / p­thivyÃdÅni mana÷paryantÃni navaiva dravyÃïi va÷ siddhÃnta÷ / itikaraïasya parisamÃptyarthatvÃt / kiæ ca guïakarmanirdeÓÃt / sati cÃsya dravyatve vaiÓe«ikaguïanirdeÓa ÃcÃryeïa k­ta÷ syÃt / kÃraïÃntaraprayogasamarthasya ca karma nirdi«Âaæ syÃt / na tu tathà / tasmÃnna dravyaguïÃdaya÷ / ÃÓrayaparatantrà hi guïÃdaya÷ parÃrthÃ÷ / evaæ na dravyÃdibhÆto nÃpi padÃrthÃntarabhÆta÷ / padÃrthatve hi sati dravyÃdivallak«aïamuktamabhavi«yat / ÃcÃryeïa tu noktam / tasmÃsÆtrakÃramate nÃstÅÓvara÷ / liÇgÃditi cet, syÃnmatam- saæj¤ÃkarmatvamasmadviÓi«ÂÃnÃæ liÇgam / pratyak«apÆrvakatvÃdvà saæj¤Ãkarmaïa ityetasmÃlliÇgÃdÅÓvaraparigraha ÃcÃryasya siddha iti / tadapyayuktam / kasmÃt ? abhipretÃsiddhe÷ / satyamanena liÇgenÃsmadÃdibhyo viÓi«ÂaÓakte÷ kasyacideva mÃhÃtmyaÓarÅrasyÃnyasya và pratipatti÷ syÃt / saæj¤ÃmÃtraæ tu yathà bhavadbhi÷ sarvakÃraïÃnÃæ s­«ÂyupasaæhÃraprav­ttihetureka÷ svatantra i«yate / tathà cÃsmÃlliÇgÃtpratipatti÷ / kiæ cÃnyat / prÃganupadeÓe 'kauÓalaprasaægÃt / ÅÓvaraparatantre cedaïÆnÃæ prav­ttiniv­ttÅ syÃtÃæ tameva prÃgupadiÓet / dharmavatpradhÃnapadÃrthasya và prÃganupadeÓÃdakuÓala÷ sÆtrakÃra ityetadÃpadyate / na caitadi«Âamubhayam / kiæ cÃnyat asaækÅrtanÃt / ÓÃstrapradeÓe cÃyamÅÓvaro na kasmiæÓcidapyÃcÃryeïa saækÅrtita÷ / na cÃsya vadhvà iva ÓvaÓuranÃmasaækÅrtane do«opapatti÷ syÃt / do«asaævibhÃgÃrthamidamÃcÃryasyÃni«ÂamadhyÃropyate, na tu matamasyaitat / evaæ kÃïÃdÃnÃmÅÓvaro 'stÅti pÃÓupatopaj¤ametat / tasmÃdÅÓvaro 'pyakÃraïam / karmÃïubhirvyÃkhyÃtam / katham ? yathà k­takatvÃnna jagatkÃraïamaïava÷, evaæ karmÃpi na ÓarÅranimittaæ, tasmÃttadapyakÃraïam / itaretaranimittatvÃdado«a iti cet syÃnmatam, yathÃntareïa ÓarÅraæ karma notpadyamÃnaæ d­«Âamevamantareïa karma ÓarÅrasyÃpi kÃraïÃntaramaÓakyaæ kalpayitumiti parasparanimittatvÃnnÃsya parivartasya pÆrvakoÂi÷ praj¤Ãyate / tasmÃnnÃstyanayo÷ kÃraïÃntaramiti / etaccÃyuktam / kasmÃt ? anavasthÃnÃmavasthÃnapÆrvakatvadarÓanÃt / tadyathà ÓukraÓoïitÃccharÅraæ ÓarÅrÃcchukraÓoïitamityasya parivartasya pÆrvakoÂirad­«ÂÃ, pratij¤Ãyate cÃyonijatvamÅÓvaraÓarÅrÃïÃmÃdisarge ca / tathà ca bÅjÃÇkurÃdayo 'ÇkurÃdibhyo bÅjamityanavasthà / bhÃti cÃtrÃdisarge paramÃïumÃtrÃdapi bÅjaprÃdurbhÃvastathà ÓarÅrakarmaïoranavasthà / idÃnÅmapi cÃdisarge cÃdhikÃramÃtravaÓÃccharÅrotpatti÷ syÃt / sÃdhÃraïavigrahatvaprasaæga iti cet syÃdetat, yadyadhikÃranimittà ÓarÅrotpattirÃdisarge 'bhyupagamyate prÃptamekena ÓarÅreïa sarvapuru«ÃïÃmabhisambandho niyamahetvabhÃvÃt / tataÓca ÓarÅrÃntarÃnarthakyam / tenaiva sarve«ÃmupabhogasÃmarthyÃditi / etadanupapannam / kasmÃt ? pratyak«avirodhÃt / satyametadanumÃnata÷ / pratyak«atastu ÓarÅrÃïi pratipuru«am, tasmÃnnÃyaæ prasaæga÷ / apavarganiyamaprasaæga iti cet syÃnmataæ yadyadhikÃramÃtravaÓÃccharÅrotpatti÷ paramar«erevÃpavargasÃdhanaæ ÓarÅrÃdutpadyeteti / ucyate- na tasyaiva, kiæ tarhi sarve«Ãæ guïÃnÃæ prÃdhÃnyÃttannimittÃni ÓarÅrÃïyÃdisarge sÃæsiddhikÃnyutpadyante / tatra yasya sattvapradhÃnaæ kÃryakaraïaæ sa paramar«i÷ / yasya sattvaæ rajobahulaæ sa mÃhÃtmyaÓarÅra÷ / evaæ guïasamparkÃd guïapradhÃnÃpradhÃnabhÃvena yÃvatsthÃvaraÓarÅraprÃdurbhÃva ityato nÃsti guïÃnÃæ ÓarÅraviniyogapak«apÃta÷ / tasmÃdyuktametatk­takatvÃnna karma jagatkÃraïamiti / etena caivaæ vyÃkhyÃm / tadapi hi karmaïÃmeva prÃptaparipÃkÃïÃmabhidhÃnamarthÃntarameveti cetsÃdhyam / tasmÃdapyakalpanÅyamiti / yadapyuktaæ kÃlÃjjagadutpattirbhavi«yatÅti tadanupapannam / kasmÃt ? kÃraïaparispandasyaiva tadabhidhÃnasanniveÓÃt / na hi na÷ kÃlo nÃma kaÓcidasti, kiæ tarhi kriyamÃïakriyÃïÃmevÃdityagatigodohaghaÂÃstanitÃdÅnÃæ viÓi«ÂÃvadhisarÆpapratyayanimittatvat / parÃparÃdiliÇgasadbhÃvÃtpratipattiriti cenna, ak­take«u tadanupapatte÷ / yadeva k­takaæ tatraiva paramaparamityÃdi÷ pratyayo d­«Âa÷ / sa yadi kriyÃvyatiriktanimitta÷ syÃdaviÓe«ÃnnityÃnitye«u syÃt / kvacitsÃmarthÃdapÃkajavadado«a iti cet syÃnmatam- yathÃgnisaæyoga÷ pÃkajahetu÷ tathà cÃviÓe«e 'pi p­thivyÃmeva pÃkajotpattinimittaæ bhavati nÃkÃÓÃdi«u / evaæ kÃlo 'pi parÃparÃdiheturatha cÃnitye«veva syÃnna nitye«viti / taccÃyuktam / kasmÃt ? viÓe«opapatte÷ / rÆpÃdivikriyÃheturagnistadyuktaæ yadasau tadvati dravye pÃkajÃnÃdadyÃt, (nÃ) tadvatyÃkÃÓÃdau / kÃlastu sambandhamÃtropakÃrÅ na vikriyÃhetu÷ / tasmÃdasadetat / evaæ yadi kriyÃbhyo 'nya÷ kÃla i«yate kÃraïaparispandasya jagatkÃraïatvamathÃnyatsÃdhyam / yad­cchÃpi na kÃraïaæ karmavat kÃryakÃraïabhÃvÃt / kÃryakÃraïabhÆtaæ hÅdaæ vyaktamiti prÃgvyÃkhyÃtam / sa ca kÃryakÃraïabhÃva÷ prek«ÃpÆrvak­tÃnÃæ ÓayanÃdÅnÃmupalabdhau yÃd­cchike«u cÃnupalabdhau na tasyà liÇgamiti Óakyaæ vaktum / abhÃvo 'pyakÃraïam, parimÃïÃdidarÓanÃt / na hi tata utpannÃnÃæ parimÃïamupapadyata ityato nÃpyanvaya÷ / sÃtmakanirÃtmakayoratyantajÃtibhedÃt / nÃpi ÓaktistadabhÃvÃt / nopakÃro 'navasthÃnÃt / na vibhÃgo nirÃtmakatvÃt / tasmÃnna paramÃïupuru«eÓvarakarmadaivakÃlasvabhÃvayad­cchÃbhÃvebhyo vyaktamutpadyate / na cedebhya÷, pariÓe«ata÷ pradhÃnasyaivÃstitvaliÇgamidam / tasmÃdyuktametat bhedÃnÃæ parimÃïÃdibhya÷ kÃraïamastyavyaktamiti // 15 // ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 16 ----------------------------------------------------------------------- Ãha evamapyasya vyaktahetutvamanupapannam, ekatvÃt / bahÆnÃæ kÃryÃrambho d­«ÂastantvÃdÅnÃm / ekaæ pradhÃnaæ, tasmÃnna tadÃrambhaÓaktiyuktamiti / ucyate- yadyapi guïÃnÃæ pradhÃnalak«aïamavasthÃntaramabhinnabuddhinimittatvÃdekamapi kÃryakÃle kiæcidvai«amyopajanitavyapadeÓyarÆpÃbhiritaretaropakÃriïÅbhi÷ Óaktibhi÷ smudÃyatvamÃpadyate / tasmÃdidÃnÅæ ## pravartate ityanenotpattimÃca«Âe / triguïata ityavyapadeÓyarÆpÃïÃæ pradhÃnÃpradhÃnabhÃvena guïaÓaktÅnÃæ vai«amyÃdvyapadeÓyarÆpÃntaramÃha / yatraitacchakyate vaktuæ traya÷ sattvÃdaya iti tadavasthÃnaæ kÃryÃrambhakamiti / samudayÃdityanena parasparÃpek«ÃïÃmÃrambhaÓaktimavadyotayati / etaduktaæ bhavati- kÃryakÃle guïÃ÷ parityaktapÆrvÃvasthà bhedaæ pratilabhya parasparopakÃreïa saæhanyate / saæhatÃÓca vyaktamutpÃdayanti / tasmÃnnÃvasthÃntarasyÃbhinnabuddhinimittatvÃtpradhÃnaikatvado«a÷ guïabhedÃnnaikasya kÃryÃrambha iti / Ãha, ni«kriyatvÃttarhi prak­te÷ kÃryÃrambho 'nupapanna÷ / kriyÃtvÃnabhyupagame và vyaktavaidharmyavirodha iti / ucyate- na, kriyÃvaidharmyabhedÃt / dvividhà hi kriyà praspandalak«aïà pariïÃmalak«aïà ca / tatra praspanda÷ pradhÃnasya sauk«myÃtprati«idhyate / ## tu tatkÃryamÃrabhate iti / Ãha- nanu ca pariïÃmo 'pi sauk«myÃtpradhÃnasya nopapadyate / kasmÃt ? na hi sauk«myÃtsÆk«masyÃkÃÓÃdervipariïÃmo d­«Âa iti / ucyate- saæskÃrasya sauk«mye 'pi pariïÃmo 'bhyupagantavya÷ / tasmÃd yukta÷ sÆk«mapariïÃmÅti // Ãha, ka÷ punarayaæ pariïÃmo nÃma ? ucyate- jahaddharmÃntaraæ pÆrvamÃdatte yadà param / tattvÃdapracyuto dharmÅ pariïÃma÷ sa ucyate // iti / yadà ÓaktyantarÃnugrahÃtpÆrvadharmÃn tirobhÃvya svarÆpÃdapracyuto dharmÅ dharmÃntareïÃvirbhavati tadavasthÃnamasmÃkaæ pariïÃma ityucyate / Ãha, naitadabhidhÃnamÃtraæ d­«ÂÃntamantareïa pratipadyÃmahe / tasmÃdyathà kimiti vaktavyam / ucyate- yathà pÃlÃÓaæ palÃÓÃdapracyutanimittÃntarasyÃtapÃderanugrahÃcchyÃmatÃæ tirobhÃvya pÅtatÃæ vrajati tathedaæ dra«Âavyam / Ãha na, anyathotpatteraprati«edhÃt / kathaæ punaretavagamyate pÃlÃÓaæ svarÆpÃdapracyutaæ dharmÃntarasya parityÃgamupÃdÃnaæ ca karoti, na punaranyathà cÃnyathà copapadyata iti ? ucyate- k«aïabhaÇgaprati«edhÃt prÃgeva k«aïabhaÇganirdi«Âaæ vina«ÂÃnÃæ bhÃvÃnÃæ punarutpattau nÃsti kÃraïam / tadabhÃve cotpattirayukteti / Ãha, dharmadharmiïorananyatvÃbhyupagamÃddharmotpattivinÃÓe dharmyutpattivinÃÓaprasaæga÷ / na hi vo dharmebhyo 'nyo dharmÅ / tatra yadi dharmasya niv­ttirabhyupagamyate dharmiïo 'pi niv­ttirananyatvÃtprÃptà / dharmotpattau tadutpatti÷ / tatra yaduktaæ dharmotpattivirodhe dharmÅsvarÆpÃvasthÃnamiti etadayuktam / ucyate na, senÃdivadvyavasthÃnopapatte÷ / tadyathà senÃÇgebhyo 'nanyatvaæ senÃyÃ÷ / na ca senÃÇgÃnÃæ vinÃÓe senÃvinÃÓa÷ / tadyathà nÃnya÷ paÂa÷ / bauddhÃnÃæ saæyogÃvayaviprati«edhÃt / na ca paÂavinÃÓe tantuvinÃÓa÷ / tatra yaduktaæ dharmivinÃÓe dharmavinÃÓa iti etadayuktam / Ãha, evamapyayuktam / tatkasmÃt ? sÃmÃnyaviÓe«ayordharmisvarÆpaparikalpanÃnupapatte÷ / iha rÆpÃdisÃmÃnyaæ và dharmirÆpatvena parikalpyamÃnaæ parikalpyeta rÆpÃdiviÓe«o và ? kiæ cÃta÷ / tatra tÃvadrÆpÃdisÃmÃnyaæ dharmisvarÆpamiti Óakyaæ kalpayitum / kasmÃt ? asambhavÃt / yadi tÃvatp­thivÅ sÃmÃnyaæ ghaÂÃdirviÓe«astena p­thivyapi tanmÃtrÃpek«ayà viÓe«a÷ / yÃvatpradhÃnamiti nÃsti sÃmÃnyam / tadabhÃvÃd dharmisvarÆpÃbhÃva÷ / atha viÓe«Ã ghaÂÃdayaste«Ãæ viÓe«Ãntareïa sahÃvasthÃnÃddharmisvarÆpÃnavasthÃnÃt / tataÓca yaduktaæ svarÆpÃdapracyuto dharmÅ dharmÃntaraæ vijahÃti, dharmÃntaramupÃdatte iti tadvyÃhanyata iti / ucyate- yaduktaæ rÆpÃdisÃmÃnyaviÓe«ayordharmisvarÆpaparikalpanÃnupapattiriti, astu sÃmÃnyam / yattÆktaæ sÃmÃnyaæ sÃmÃnyÃntarÃpek«aæ viÓe«atvamiti na pratyayaniv­ttau sÃmÃnyÃbhÃvÃvasthitestataÓca dharmisvarÆpasiddhe÷, yÃvatp­thivÅtyayaæ pratyayo na nivartate sÃmÃnyaæ ghaÂÃdirviÓe«a÷, dravyatvaæ cÃsau, dharmÃntaraparivarte«u tadÃkÃrapratyayotpattita÷ svarÆpÃvasthÃnasiddherdharmà ghaÂÃdaya÷ / yadà tu p­thivÅpratyayaniv­ttistadà tanmÃtrÃïÃæ sÃmÃnyabhÃvo dravyatvaæ ca viÓe«o dharma iti yÃvatpradhÃnaæ tasya tu sÃmÃnyÃntarÃnupapatte÷ kauÂasthyameva / yatra sarvaviÓe«ÃbhÃvastatpradhÃnam / yadi tu p­thivyÃdÅnÃæ nityamavyÃv­taæ sati kauÂasthyame«Ãæ prÃptam / tasmÃnna dharmisvarÆpÃbhÃva÷ / Óaktervà sÃmÃnyabhÃvÃbhyupagamÃt / athavà sukhadu÷khamohaÓaktaya eveha mahadÃdinà viÓe«Ãntena liÇgena pariïÃmaæ pratipadyante / tÃsÃæ ca satataæ sÃmÃnyapratyayanimittatvÃtsvarÆpÃdapracyute taddravyatvaæ liÇgasya dharmatvam / aprasiddherayuktamiti cennoktatvÃt / prÃguktametatsukhÃdipÆrvakaæ viÓvamiti / Ãha- evamapi vaiÓvarÆpyÃnupapatti÷ / kÃraïaviÓe«Ãt / yadi sukhÃdiÓaktaya eva pariïÃminyo yadidaæ brahmÃdi sthÃvarÃntaæ vaiÓvarÆpyaæ tannopapadyate / kasmÃt ? na hyabhinnaæ kÃryamutpadyata iti / ucyate- ÓaktitaÓca pariïÃmini, bhavati tena vaiÓvarÆpyam / katham ? ## yathÃntarik«ÃviÓi«ÂasyÃmbhasa÷ pracyutirÃÓrayeïa gobhujaÇgamo«ÂrÃdÅnÃæ, viÓe«Ãtk«ÅramÆtravi«ÃdivaiÓvarÆpyaæ copapadyate / tathà guïaÓaktayo viÓi«ÂÃ÷ parasparÃÓrayaviÓe«Ãd brahmÃdi stambÃntaæ jÃtyÃk­tivÃgbuddhisvabhÃvÃhÃravihÃrarÆpaæ vaiÓvarÆpyaæ pratipadyante / tasmÃtsiddhametat prak­tireva sarvabhÃvanÃæ prasavitrÅ / na ca kaÓciddo«a iti // 16 // // yuktidÅpikÃyÃæ sÃækhyasaptatipaddhatau caturthamÃhnikam // ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 17 ----------------------------------------------------------------------- Ãha, samadhigataæ pradhÃnam / puru«a idÃnÅæ kÃryakÃraïavyatirikto 'stÅtyetatpratipÃdyam / kuta÷ saæÓaya iti cet anupalabhyamÃnasyobhayathà d­«ÂatvÃdityuktam / kiæ cÃnyat / ÃcÃryavipratipatte÷ / vij¤Ãnaskandhavyatirikto nÃsti kaÓcidartha iti ÓÃkyaputrÅyÃ÷ pratipannÃ÷ / kasmÃt ? sarvapramÃïÃnupalabdhe÷ / iha yadasti tatpratyak«Ãdinà pramÃïenopalabhyate, tadyathà rÆpÃdi / tataÓca tÃvadayamÃtmà na pratyak«ata upalabhyate / kasmÃt ? aÓabdÃdilak«aïÃt / nÃnta÷pratyak«ata÷ / kasmÃt ? triguïÃdiviparÅtasya tadavi«ayatvÃt / na pÆrvavacche«avadbhyÃm / kÃryakÃraïÃnupapatte÷ / na ca sÃmÃnyatod­«ÂÃt / dharmasÃmÃnyÃbhÃvÃt / nÃptavacanÃt / anabhyupagamÃt / na hi bauddhÃnÃæ Órutism­tipurÃïetihÃsÃ÷ pramÃïam / yaÓcai«ÃmÃgama÷, sa evamÃha "Ãtmaiva hyÃtmano nÃsti viparÅtena kalpyate / naiveha sattvamÃtmÃsti dharmÃstvete sahetukÃ÷ // dvÃdaÓaiva tavÃÇgÃni skandhÃyatanadhÃtava÷ / vicintya sarvÃïyetÃni pudgalo nopalabhyate // ÓÆnyamÃdhyÃtmikaæ viddhi ÓÆnyaæ paÓya bahirgatam / na d­Óyate so 'pi kaÓcidyo bhÃvayati ÓÆnyatÃm // punarapyÃha "asti karmÃsti vipÃka÷, kÃrakastu nopalabhyate ya imÃnsvÃndharmÃnÃk«ipati / anyÃæÓca prati sandadhÃti, anyatra dharmasaæketÃt / tasmÃtsarvapramÃïÃnupalabdhernÃstyÃtmeti / ucyate- yattÃvaduktaæ pratyak«ata÷ pÆrvavacche«avadbhyÃæ cÃtmano nopalabdhiriti, satyametat / yattÆktaæ sÃmÃnyatod­«ÂÃdanupalabdhirÃtmasÃmÃnyÃnupapatteriti, tadayuktam / kasmÃt ? ## iha saæghÃtÃ÷ parÃrthà d­«ÂÃ÷ / tadyathà ÓayanÃsanarathacaraïÃdaya÷ / asti cÃyaæ ÓarÅralak«aïa÷ saæghÃta÷ / tasmÃdanenÃpi parÃrthena bhavitavyam / yo 'sau para÷ sa puru«a÷ / tasmÃdasti puru«a÷ / Ãha, saæghÃtaparÃrthatvopalabdhe÷ / ÓayanÃdayo hi satyapi parÃrthatve saæghÃtÃrthÃ÷ / yadi ca tairatideÓa÷ kÃryakÃraïasaæghÃtasya kriyate prÃptamasya tadvatsaæghÃtÃrthatvam / evaæ puru«aviparÅtÃrthasiddhiprasaæga÷ / athaitadani«Âaæ, na tarhi cak«urÃdaya÷ parÃrthÃ÷ / ucyate- na ÓakyametadÃpÃdayitum / kasmÃt ? asaæhatatvasiddhau vÃdaprav­tte÷ / siddhe satyasaæhatatve puru«asyÃyaæ vÃda÷ prav­tta÷ / tasmÃnna pÃrÃrthyamanena bÃdhyate / kathamavagamyata iti cet, pratyak«ato 'nupalabdhe÷ / sati hi saæghÃtatve devadattÃdivadayaæ puru«a÷ pratyak«ata evopalabhyeta / tathà ca sati saæÓayÃbhÃvÃtprav­ttirevÃsya vÃdasya na syÃt / tasmÃdayuktaæ saæhatÃrthÃ÷ ÓayanÃdivaccak«urÃdaya÷ / Ãha, parasparopakÃritvÃtpÃrÃrthyasiddhi÷ / iha k«etrodakasÆryÃdaya÷ ÓasyÃdÅnÃmupakÃrakÃ÷ / tathà kÃryakÃraïatvÃtsaæghÃtaÓca / yathoktaæ tasmÃdayuktamete«Ãæ pÃratantryamiti / ucyate- na ÓayanÃdivattato 'nyenÃrthavattvÃt / tadyathà ÓayanÃdyaÇgÃnÃæ sati parasparopakÃritve tato 'nyenÃrthavattvÃttadabhÃve cÃrthÃnarthakyam / evaæ cak«urÃdÅnÃæ sati parasparopakÃritve tato 'nyenÃrthavattvaæ bhavitumarhati / tadabhÃve cÃrthÃnarthakyamiti / Ãha, ÓayanÃdÅnÃæ devadattÃrthatvÃttasya ca bhedà bahirbhÃvÃtparasparÃrthatvaprasaæga÷ / evaæ ÓayanÃdayo devadattÃrthÃ÷, kÃryakÃraïasaæghÃtaÓca devadattaÓabdavÃcyastatra bhedÃnÃmeva bhedÃrthatvÃtpuru«Ãrthasiddhi÷ / d­«ÂÃntÃbhÃvo và / atha mataæ ÓayanÃdayo na devadattÃrthÃ÷, kiæ tarhi k«etraj¤ÃrthÃ÷ / tathà sati sÃdhyasamo d­«ÂÃnta iti / ucyate- na, prasiddhyanurodhÃt / satyaæ kÃryakÃraïasaæghÃtasya pÃrÃrthyam / bhokt­tvaæ nopapadyate / loke tu devadattÃrthatvaæ ÓayanÃdÅnÃæ prasiddham / atastadanugacchanto vayamapyevaæ brÆma÷ / kasmÃt ? prasiddhe÷ / prasiddhena hyaprasiddhaæ taddharmatÃmÃpadyate bhavadbhirapyuktaæ "yasya hi pratik«aïamanyathÃtvaæ nÃsti tasya bÃhyapratyayayo÷ bheda÷, paÓcÃdviÓe«agrahaïe nÃsti / tadyathà bhÆmerapacyamÃnÃyÃ÷ pÃkajÃnÃm /" na ca bhÆme÷ pratik«aïamanyathÃtvaæ nÃsti, ak«aïikatvaprasaægÃt / sauk«myÃdduradhigamo bheda iti d­«ÂÃnta÷ prayukta÷ / tasmÃtsiddhaæ saæghÃtaparÃrthatvÃdasti puru«a÷ / itaÓca- ## triguïamaviveki vi«aya÷ sÃmÃnyamacetanaæ prasavadharmi ca bÃhyÃdhyÃtmikaæ tathà pradhÃnam / tatra yadyetÃvadetatsyÃt kimapek«ya vyaktÃvyaktayostraiguïyÃditi ? kiæ cÃnyat / ## ihÃkasmikyÃæ pradhÃnaprav­ttÃvarthavaÓa÷ sanniveÓaniyamo na syÃt / ÓrotrÃdi p­thivyÃdÅnÃæ devamÃnu«atiryak«u hitayogÃrthaÓcÃprati«edhÃrthaÓca sa÷ / tasmÃdasti tadvyatirikto yadadhi«ÂhitÃnÃæ guïÃnÃmayaæ citrarÆpo vipariïÃma÷ / kart­tvaprasaægÃdadhi«ÂhÃnÃnupapattiriti cet, syÃnmataæ yadi guïÃnÃæ puru«Ãdhi«ÂhitÃnÃæ prav­ttirabhyupagamyate, kart­tvamasya prÃptam / athÃkartà na tarhyastyadhi«ÂhÃt­tvamiti / etaccÃyuktam / kasmÃt ? arthe tadupacÃrÃt / yathÃpuru«Ãrtha÷ siddhyati tathà guïà kÃryakÃraïabhÃvena vyÆhyanta ityatastatpÃratantryÃde«Ãmadhi«Âhitatvamupapadyate, puru«asya cÃdhi«Âhit­tvam / ato nÃsya kart­tvaprasaæga÷ / tasmÃdyuktametat adhi«ÂhÃnÃtpuru«a÷ / ki¤cÃnyat / ## iha sukhadu÷khamohÃtmakatvÃdacetanaæ vyaktamavyaktaæ ca, tasmÃdasya paraspareïa bhogo nopapadyate, ityavaÓyaæ bhoktrà bhavitavyam / yo 'sau bhoktà sa puru«a÷ / Ãha, ka÷ punarayaæ bhogo nÃma ? ucyate- bhoga upalabdhisadbhÃvÃt / vij¤Ãnameva hi vi«ayopalabdhisamarthamityatastÃvanmÃtramevÃstu kiæ puru«eïa parikalpiteneti ? ucyate- kiæ punaridaæ vij¤Ãnaæ nÃmeti ? Ãha, cittaæ mano vij¤Ãnamiti / tacca «a¬vidhaæ j¤Ãnaæ- cak«urvij¤Ãnaæ, Órotravij¤Ãnaæ, ghrÃïavij¤Ãnaæ, jihvÃvij¤Ãnaæ, kÃyavij¤Ãnaæ, manovij¤Ãnamiti / tatra rÆpaæ pratÅtya cak«uÓcotpadyate cak«urvij¤Ãnam / evaæ ÓrotraÓabdaghrÃïagandhajihvÃrasamanodharmÃÓcittamutpÃdayanti / tasya dharmÃ÷ - vedanÃ, saæj¤Ã, sparÓo, mana÷, saæskÃra evamÃdaya÷ tasmÃdvij¤ÃnaskandhasyaivopabhogasÃmarthÃnnÃstyÃtmeti / ucyate- na, acetanavikÃrasya cetanÃnupatte÷ / tattu khalvidami«yate rÆpaæ pratÅtya cak«uÓcotpadyate cak«urvij¤ÃnamityÃdi, tenÃcetanavikÃratvÃttadacetanaæ ghaÂÃdivadityÃpannam / tasmÃnmanodharmaÓcetaneti manorathamÃtrametat / vilak«aïakÃryotpattidarÓanÃttatsiddhiriti cet, syÃnmataæ nÃyaæ niyama÷ yaduta yajjÃtÅyaæ kÃraïaæ tajjÃtÅyakena kÃryeïa bhavitavyam / kiæ tarhi vilak«aïakÃryotpattiriti bhÃvÃnÃmupalabhyate / tadyathÃ- Ó­ÇgÃccharo jÃyate, golomÃvilomabhyo dÆrvà / vatsatarÃnmuka_yaÓcandrakÃntendusaæyogÃtsalilam / sÆryakÃntagomayÃrkasamparkÃt sudhodakasamparkÃdaraïÅnirmathanÃccÃgni÷ / evamacetanebhyo rÆpÃdibhyaÓcetanamutpadyata iti / etaccÃyuktam, cetanÃcetanotpattiniyamavattanniyamÃt / yathà satyetasminvilak«aïakÃryaprÃdurbhÃve bhavataÓcetanÃccittÃnnÃcetanaæ ghaÂÃdyutpadyata iti niyama÷, tathà satyetasminvilak«aïakÃryaprÃdurbhÃve nÃcetanebhyo rÆpÃdibhyaÓcetanaæ cittamutpadyata ityayaæ niyamo na÷ / tasmÃde«Ãæ d­«ÂÃnÃæ sati bahutve mÃyÃkÃranagaravinyÃsavadayathÃrthaj¤Ãnavi«ayatvÃdasÃdhÅyastvam / pradÅpavattadvyavastheti cet, syÃdetat yathÃcetanebhya÷ sattvÃdibhyo 'vyavasÃyakaæ ghaÂÃdyutpadyata iti nedÃnÅæ vyavasÃyako mahÃnnotpadyate / evaæ rÆpÃdibhyo 'cetanaæ ghaÂÃdyutpadyata iti nedÃnÅæ cetanaæ cittaæ notpadyata iti / etadapyanupapannam / kasmÃt ? ÓaktibhedÃt / prakÃÓasvÃbhÃvyÃdvyavasÃyÃtmakaæ sattvam / tadyuktaæ yadi tatprÃnyÃdvyavasÃyÃtmako mahÃnutpadyate / tama÷ prÃdhÃnyÃdvyavasÃyakà ghaÂÃdaya÷ / bhavatastvekÃkÃrÃ÷ rÆpÃdaya÷ tasmÃdÃyamasama÷ samÃdhiriti / Ãha, kiæ vyavasÃyacaitanyayo÷ kaÓcidrÆpabhedo 'sti na veti ? ucyate- kiæ tarhi traiguïyÃtsati pratyayarÆpatve saævedyà buddhiryathà tu vyavasÃyarÆpaæ tathà caitanyarÆpamiti / tathà ca vÃr«agaïÃ÷ paÂhanti- buddhiv­ttyÃvi«Âo hi pratyayatvenÃnuvartamÃnÃmanuyÃti puru«a iti / Ãha ca arthÃkÃra ivÃbhÃti yathà buddhistathà pumÃn / ÃbhÃsamÃno buddhyÃto boddhà maïivaducyate // yathà yathà manov­tti÷ puru«o 'sti tathà tathà / buddhirÆpamavÃpnoti cetanatvÃtparÃÓrayam // Ãha, rÆpÃbhedÃtpuru«Ãnta÷karaïayoranyataraparikalpanÃnarthakyam / yadi tarhi yathà vyavasÃyarÆpaæ tathà caitanyarÆpam, evaæ sati vyavasÃyamÃtraæ parikalpanÅyaæ caitanyamÃtraæ và ? kasmÃt ? na hyekÃntakÃriïoryugapat kalpane sÃmarthyamasti / rÆpÃntarÃbhidhÃnaæ và / atha vyavasÃyacaitanyayo÷ padÃrthÃnÃmantarameveti nityato viÓe«yate, tarhi vaktavyamidamamu«yaiva rÆpaæ nÃmu«yeti / ucyate- ya evamÃha rÆpÃbhedÃdarthÃbheda iti sa tÃvadidaæ pra«Âavya÷- atha kim ? bhavata÷ kiæ vij¤Ãnavi«ayayorÃkÃrahedo 'sti uta nÃstÅti ? netyÃha / kasmÃt ? ÃkÃrÃntare sati vi«ayaparicchedÃnupapatte÷ / na hi vi«ayasya vij¤ÃnapratyavabhÃsamantareïa Óakyaæ svarÆpaæ paricchettum / tatra yadanyÃkÃro gauranyÃkÃraæ govij¤Ãnaæ syÃttena yathÃnyÃkÃreïÃÓvavij¤ÃnenÃnyÃkÃrasya gorapariccheda÷, evamanyÃkÃreïa govij¤ÃnenÃnyÃkÃrasya gopariccheda÷ syÃt / tasmÃnnÃsti vi«ayavij¤ÃnayorÃkÃrabheda iti / ucyate- tayoridÃnÅæ vi«ayavi«ayavij¤Ãnayo÷ kimubhayatvamutÃbheda iti ? Ãha, kasmÃt ? j¤Ãpyaj¤ÃpakabhÃvÃditi / ucyate- j¤Ãnavij¤eyayoryadvadrÆpÃbhede 'pi bhinnatà / grÃhyagrÃhakabhÃvena tathaivÃtmaprakÃÓayo÷ // yathaiva tarhi bhavata÷ satyapyÃkÃrabhede j¤Ãnavij¤eyayorgrÃhyagrÃhakabhÃvaparikalpanÃdbheda evaæ puru«Ãnta÷karaïayorapÅti / grÃhyagrÃhakabhÃvÃsiddherayuktamiti cet syÃdetat, yathà gotadvij¤ÃnayorgrÃhyagrÃhakabhÃvo niÓcito naivaæ puru«Ãnta÷karaïayo÷ / tasmÃdvai«amyamiti / etadanupapannam / kasmÃt ? mÃrgÃntaragamanÃt / prÃguktaæ ye«ÃmÃkÃrabhedo nÃsti te«Ãmekatvam / idÃnÅæ tu rÆpÃbhede 'pi grÃhyagrÃhakabhÃvÃdevaæ bruvato mÃrgÃntaram / j¤ÃnamÃtrÃbhyupagamÃdaÓÃkyÅyamiti cet syÃnmatam, j¤ÃnamevÃntarÃsadvi«ayabhÆtÃnura¤jitaæ vi«ayavi«ayirÆpeïa pratyavabhÃsate / na tu kiæcidbÃhyaæ kiæcid grÃhyarÆpÃpannamasti / tasmÃjj¤Ãnavij¤eyayorgrÃhyagrÃhakabhedÃdbheda ityaÓÃkyÅyametat iti / tadapyayuktam / kasmÃt ? siddhÃntabhedÃt / ye«Ãæ bÃhyo vi«ayo 'sti tatpak«e 'yaæ do«a÷ / itare«Ãæ tu j¤ÃnamÃtrasya vi«ayavi«ayibhÃvaæ prati«etsyÃma iti / Ãha, evamapi vi«ayÃnavasthÃprasaæga÷ / vi«ayiïo vi«ayatvapratij¤ÃnÃt / yadi vi«ayiïo 'pyadhyavasÃyasya vi«ayabhÃva÷ pratij¤Ãyate, tena puru«asyÃpi vi«ayiïo 'nyo vi«ayÅti prÃptam, tasyÃpyanya ityanavasthÃ÷ / atha mà bhÆdayaæ do«a iti puru«o niÓcayarÆpatvÃnna vi«ayo na tarhyadhyavasÃyÃdapi niÓceturarthÃntaraæ kalpayitavyamiti / ucyate- cetanÃtvÃtpuru«e tadanupapatti÷ / indriyÃïi tÃvadgrahaïamÃtrarÆpatvÃdapratyayÃnÅti pratyayavadantastÃvatkaraïaæ parikalpyate / ana÷karaïamapyupÃttavi«ayendriyav­ttyupanipÃtÃttadrÆpÃpattÃvapi satyÃmacetanatvÃtsvayamupalabdhumasamarthameva vi«ayamityato bhoktÃraæ cetanaæ puru«amapek«ate / puru«asya tu cetanatvÃd dra«ÂrantaramaÓakyaæ kalpayitum / tasmÃnnÃnavasthÃprasaæga÷ / Ãha, puru«asyÃdhyavasÃyakart­tvaprasaæga÷, caitanyÃt / yadyacetanà buddhistena tasyà adhyavasÃyo v­ttirghaÂÃdivanna prÃpnoti / ata÷ puru«asyÃdhyavasÃya÷ prÃpta÷ / tataÓca buddhyabhÃva iti / ucyate- na, kaivalyÃdapratibandhaprasaægÃt / anÃmiÓrarÆpaæ puru«atattvamiti etadupari«ÂÃdvak«yÃma÷ / sa yadi vyavasÃyÃtmaka÷ syÃt, apratibandhena diÇniÓcayÃdi«u suptamattamÆrcchitÃnÃæ ca vyavasÃya÷ syÃt / d­«Âastvevamavasthasya vyavasÃyapratibandha÷ / tasmÃnna puru«asya vyavasÃyaha / yasya punaranta÷karaïaæ vyavasÃyakaæ tasyaivaæ do«o nÃsti / kasmÃt ? traiguïyÃt / sattvÃdisaæsthÃnaviÓe«o hi buddhi÷, karaïÃntaraprati«edhÃt / tatra yadÃdhyavasÃyalak«aïaæ sattvaæ guïÃbhÃvÃtpradhÃnabhÆtena tamasà tirask­taÓakti bhavati tadÃdhyavasÃyapratibandha÷ / Ãha, kathaæ punaretad gamyate sarvamidamacetanamiti ? ucyate- prak­tivikÃrabhÆtatvÃt / iha yatprak­tivikÃrabhÆtaæ tadacetanam / tadyathà tantupaÂÃdaya÷ prak­tivikÃrabhÆtaæ tasmÃdacetanam / ÃkÃÓe darÓanÃnnaikÃnta iti cenna, asiddhatvÃt / na hyÃkÃÓasyÃtmapak«e prak­tivikÃratvÃbhÃva÷ siddha÷ / tasmÃdyuktametatprak­tivikÃrabhÆtatvÃdacetanaæ sarvam / ata eva ca cetanasyÃprak­tivikÃrabhÆtatvaæ parasparavaidharmyÃt / tasmÃnnÃnyasya paramÃrthasya bhokt­tvamÃcetanyÃdupapadyate, na cet sÆktaæ bhokt­bhÃvÃdasti puru«a÷ / ## iha prav­ttimatÃæ nimittamantareïa niv­ttirnopapadyate / pradhÃnamapi ca prav­ttimad, vyaktadarÓanÃt / tasmÃdyasya kaivalyaæ pradhÃnaprav­ttihetu÷ sa puru«a÷ / pradhÃnÃnabhyupagamÃdubhayÃprasiddhiriti cet syÃdetat, pradhÃnaæ cetanavadasmÃkamaprasiddham / yÃvattasya kaivalyÃrthaæ prav­ttirbhavatà puru«Ãstitve liÇgamapadiÓyate tadidamasiddhaæ pradipÃdyata iti / etaccÃyuktam / kasmÃt ? pÆrvaæ tatpratipÃdanÃt / prÃkpradhÃnamapratipÃdyaivamÃcak«Ãïa÷ satyamevaæ paryanuyogÃrha÷ syÃt, sÃdhitaæ tu pradhÃnaæ parimÃïÃdibhirityato na kiæcidetat / sarvÃcÃryavipratipatte÷ puru«Ãrthasiddhiriti cet syÃnmatam, yadi puru«asya sattvameva syÃttena taæ pratyÃcÃryÃïÃæ na dharmavivÃda÷ syÃt / asti cÃsau / tathà hi ke«Ãæcinnirguïa÷, ke«ÃæcitparavÃn / ata÷ sarve«Ãæ vibhu÷, parimito 'nye«Ãæ, tathaiko naika iti / tasmÃdbhrÃntimÃtraæ puru«akalpaneti / etadanupapannam / kasmÃt ? sarvapadÃrthÃbhÃvaprasaægÃt / rÆpÃdi«vapi vipratipatte÷ / ke«Ãæcitk«aïikÃ÷, ke«ÃæcitkÃlÃntarÃvasthÃyina÷, tathÃÓritÃ÷, svatantrà ityÃdi / tathà ÓrotÃdÅni bhautikÃni, ÃhaækÃrikÃïi, pauru«ÃïÅti vipratipatti÷ / evaæ sarvapadÃrthÃbhÃva÷ syÃt / tasmÃdasti puru«a÷ / tatra yuktaæ sarvapramÃïÃnupalabdhernÃsti puru«a iti etadayuktam / yadapyuktam "ÓÆnyakamÃdhyÃtmikaæ paÓyeti" tasya paÓcÃtprati«edhaæ vak«yÃma÷ / yatpunaretaduktaæ "asti karmÃsti vipÃka÷ kÃrakastu nopalabhyata" iti satyametat / na hi puru«askandhÃnÃæ nik«epe pratisaædhÃne 'nyatra và kÃraka iti na÷ pak«a÷ / tasmÃcchreyo 'rthibhi÷ sarvÃgamatarkaviruddhÃæ nairÃtmyavÃdaparikalpanÃbhrÃntimasama¤jasÃmapohya puru«asattvaparij¤ÃnÃdeva jananamaraïÃdisarvopadravapratipak«abhÆtaæ paramam­taæ dhruvaæ sthÃnamavÃptavyamiti // 17 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 18 ---------------------------------------------------------------------- Ãha, g­hïÅmahe tÃvadastyayamÃtmeti / idÃnÅmaneko 'thaika iti vicÃryam / kuta÷ saæÓaya iti cet, sambandhinÃmubhayathà d­«ÂatvÃt / iha kasyacidanekasyÃnekena sambandha upalabhyate / tadyathà ÓrotrÃdinà ÓarÅrasya / kasyacidekasyÃnekena / tadyathÃkÃÓasya ghaÂÃdinà / ayamapi cÃtmà kÃryakÃraïasambandhÅtyata÷ saæÓaya÷ kiæ ÓrotrÃdivadaneka÷, ÃkÃÓavadeko veti ? kiæ cÃnyat / ÃcÃryavipratipatte÷ / aupani«adÃ÷ khalu eka Ãtmeti pratipannÃ÷ / kÃïÃdÃk«apÃdÃrhataprabh­taya÷ punareka iti / yathà caikÃnekatvaæ pratyÃtmano vipratipattirevaæ sÃk«itvaudÃsÅnyadra«Â­tvÃkart­tve«u / tasmÃdvaktavyaæ kathamete dharmÃ÷ puru«e 'vati«Âhanta iti ? ucyate- yattÃvaduktaæ sambandhitvÃdÃtmapadÃrthe sandeha÷ kimaneko 'thaika iti, atra brÆma÷- bahava÷ puru«Ã iti pratij¤Ã / kasmÃt ? ## janmeti mahadÃde÷ sÆk«maÓarÅrÃÓritasya liÇgasya yathÃsaæskÃraæ bÃhyena ÓarÅreïa sambandha÷ / maraïamiti pÆrvak­tasya karmaïa÷ phalabhogaparisamÃpte÷ sÃmpratasya ca phalabhogasya pratyupasthÃne liÇgasya pÆrvaÓarÅratyÃga÷ / karaïaæ trayodaÓavidhamiti (%%) vak«yati / janma ca maraïaæ ca karaïÃni ca janmamaraïakaraïÃni / te«Ãæ pratipuru«aæ niyama÷ /etasmÃlliÇgÃdÃtmano bahutvamavasÅyate / etaduktaæ bhavati- janmalak«aïaæ ca maraïalak«aïaæ ca kÃryakÃraïasyÃvasthÃntaram / parasparavirodhinÅ tama÷prakÃÓavat / tatra yadyeka Ãtmà syÃt tena yathaikaæ dravyaæ tama÷prakÃÓÃvekapradeÓopanipÃtinau na ÓaknotyanubhavitumasambhavÃt, evamayaæ janmamaraïe api na ÓaknuyÃdupabhoktum / asti cÃyaæ kenacitkÃryakaraïena janmopabhoga÷ kenacinmaraïopabhoga÷ / tena manyÃmahe nÃnà ÃtmÃna÷, ye«Ãæ virodhidharmopabhogasÃmarthyamiti / tathà karaïÃnÃæ prakÃÓÃtiÓayo vi«ayagrahaïalak«aïÃÓuddhyatiÓayaÓcëÂÃviæÓatidhÃÓakti÷, tayo÷ parasparavirodhÃdekenÃtmanà yugapadupabhogo nopapadyate / na hi ÓakyamekenÃtmanà prakÃÓÃtiÓayo vi«ayagrahaïalak«aïo 'ÓuddhyatiÓayaÓcÃÓaktilak«aïo virodhitvÃdyugapadupabhoktum / asti cÃyaæ karaïanimitta÷ pratipuru«aæ niyama÷ / tena manyÃmahe nÃnà ÃtmÃna iti / kiæ cÃnyat / ## kasmÃt ? ayugapatprav­tte÷ pradhÃnasyetiÓe«a÷, yasya prav­ttirupapadyate / kasya prav­ttirupapadyate ? pradhÃnasya / kathamiti ? ucyate- yadyeka Ãtmà syÃttenaikapuru«ÃdhikÃranibaddhaæ pradhÃnam / ÓaktaÓcÃsau yugapadanekÃni ÓarÅrÃïi upabhoktumityato yÃvadbhi÷ ÓarÅrairapacitÃsu kÃlamÃtrÃsvasminbhavaparivarte bhavitavyaæ sarve«Ãmutpattiæ prati yugapatpravarteta / d­«Âà tu pradhÃnasyÃyugapaccharÅrabhÃvena prav­tti÷ / tasmÃdayugapatprav­tteÓca nÃnà ÃtmÃna iti / anye punarÃhu÷- bahi«karaïÃmevÃyugapatprav­tte÷ / katham ? yadyeka Ãtmà syÃttena tatsaæskÃropanibaddhÃnyeva sarvÃïi karaïÃnÅtyata÷ pratipaï¬itamavasthitai÷ karaïairyugapadvi«ayÃng­hïÅyÃt / bÃdhiryÃdyupaghÃte và sati piï¬Ãntarasambandhinà karaïenÃsya ÓabdÃdikaraïamaprati«iddhaæ syÃt / na tu tathà bhavati / tasmÃtkaraïÃnÃmayugapatprav­tternÃnà ÃtmÃna iti / tadayuktam / kasmÃt ? pÆrveïÃviÓe«Ãt / karaïÃnÃæ pratiniyamÃdityanenÃyamupasaæg­hÅto 'rtha÷ / tasmÃdyathoktamevÃstu / kiæ cÃnyat / ## iha triguïamaviveki vi«aya÷ sÃmÃnyamacetanaæ prasavadharmÅtyete dharmÃ÷ pratipiï¬amupalabhyante / yathà caite tathà tatpratiyogino nairguïyÃdaya÷ puru«adharmÃ÷ / tatra yathaiva guïasvabhÃvaviparÅtasvabhÃvasyopalambhÃdekasmÃtpiï¬Ãdekapuru«asiddhi÷ evaæ pratipiï¬aæ guïasvabhÃvaviparÅtasvabhÃvasyopalambhÃtpuru«anÃnÃtvamavaseyam / tasmÃdavasthitametannÃnÃtmÃna iti // 18 // ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 19 ----------------------------------------------------------------------- Ãha, siddhamÃtmano nÃnÃtvam / sÃk«itvakaivalyamÃdhyasthyadra«Â­tvÃkart­tvÃnÃmidÃnÅæ kasmÃddheto÷ pratipattiriti ? ucyate- ## tasmÃdityanena hetusÃmÃnyamÃca«Âe / caÓabdo 'vadhÃraïe / viparyÃsÃditi sÃmÃnyena hetumupÃttaæ viÓe«e 'vasthÃpayati / siddhaæ sÃk«itvamasya puru«asyetyevamÃdinà sÃdhyadharmanirdeÓaæ karoti / tatra sÃk«itvamityanena guïÃnÃæ prav­ttÃvastvÃtantryaæ khyÃpayati, pradhÃnasya tadarthanibandhanatvÃtprav­tte÷ / adhi«ÂhÃt­tvaæ kathamiti ? ucyate- yathà hi kriyÃsÃk«iïi kasmiæÓcidavasthite kartà tadicchÃnuvidhÃyÅ kÃryaæ nirvartayati, na svatantra÷, evaæ pradhÃnamapi / prav­ttiniv­ttyoryathà puru«asyÃrtha÷ sidhyati tathà mahadahaÇkÃratanmÃtrendriyabhÆtadevamanu«yatiryaksthÃvarabhÃvena vyÆhate, na yad­cchÃta÷ / tasmÃtpuru«astadarthaparatantratvÃtpradhÃnaprav­ttiniv­ttyo÷ sÃk«Å / kaivalyamityanena saæsargadharmatvamÃtmano nivartayati, na yathà sattvÃdÅnÃæ paraspareïa prakÃÓÃdidharmÃpek«ÃïÃæ saæsarga÷, evaæ puru«asya tairbhavati / mÃdhyasthyamityanenÃtiÓayanihrÃsÃnupapatte÷ puru«asya guïai÷ saha bÃdhÃnugrahÃnupapattiæ svakÃryaprav­ttau cÃpak«apÃtaæ darÓayati / dra«Â­tvamityanenodÃsÅnasya kÃryakÃraïapiï¬avyÆhasamakÃlaæ caitanyaÓaktisadbhÃvÃtsukhadu÷khamohasvabhÃvÃnÃæ guïace«ÂÃnÃmaniv­ttÃrthÃnÃæ sannidhÃnamÃtrÃdupalabdhimÃtraæ pratijÃnÃti / akart­bhÃvaÓcetyanena saptavidhamakart­tvamÃÓrayati / na hyayaæ vi«aye«u bÃhyÃnta÷karaïasÃnnidhye 'dhyavasÃyaæ kurute / na ca sattvÃdÅnÃæ prakÃÓaprav­ttiniyamalak«aïairdharmairitaretaropakÃreïa pravartamÃnÃnÃæ svena caitanyalak«aïena dharmeïÃÇgabhÃvaæ pratipadyate, nÃpyaÇgibhÃvam / evaæ saha guïai÷ kÃryaæ na kurute strÅkumÃravat / sthitaprayogaæ na kurute rathaÓakaÂayantraprerakavat / na svÃtmano m­tpiï¬avat / na parata÷ kumbhakÃravat / nÃpyadeÓÃnmÃyÃkÃravat / nobhayato mÃt­pit­vat / tadevamanena sÆtreïÃcÃrya÷ puru«asyÃdhi«ÂhÃt­tvaæ nairguïyamaudÃsÅnyaæ bhokt­tvamakart­tvaæ ca sÃdhyatÃmÃpÃdya triguïayÃdiviparyayaæ sÃdhanatvenopanyati / tai÷ pa¤cabhistriguïÃdiviparÅtai÷ karmabhi÷ pa¤cÃnÃme«Ãæ yathÃsaæbhavaæ prav­ttiravagantavyà / yasmÃdayaæ sukhÃdibhyo 'rthÃntarabhÆta÷ tasmÃdayaæ tatkriyÃsÃk«Å / tatra nairguïyÃtsÃk«itvam / Ãha, tadasiddhe÷ / nairguïyÃsiddhe÷ / yadyasya sukhÃdidharmatvamÃtmana÷ prasiddhaæ syÃdata etadyujjate vaktum / tattvasiddham / tasmÃdayuktametat / viÓe«ÃnabhidhÃnÃditarÃtsiddhirapÅti cet syÃnmatam, ÃtmaguïÃ÷ sukhÃdayo na Óabdaguïà ityatrÃpi bhavatà viÓe«o nÃbhidhÅyate / tasmÃdetadapyasiddham / etadapyayuktam / kasmÃt ? ahaækÃreïaikavÃkyatve bhinnÃdhikaraïatvaæ syÃt / d­«Âaæ tu sukhito 'haæ du÷khito 'hamiti / tasmÃtsukhadu÷khayo÷ ÓabdÃdyÃtmabhÃvo na yukta÷ / ucyate- na, gaurÃdi«vanekÃntÃt / tadyathà gaura÷ k­«ïo 'hamiti ÓarÅradharmerÃtmano bhinnÃdhikaraïatvamahaÇkÃreïa evaæ sukhadu÷khayorapi syÃt / na cÃtmaguïatvaæ syÃditi / Ãha, p­thagupalabdherayuktam / yadyapi gaurÃdÅnÃmavibhaktamahaækÃreïa grahaïaæ tathÃpi p­thagayaæ prÃgetÃnÃtmano g­hÅtvà paÓcÃdavibhaktÃng­hïanÓaktnoti vyavasthÃpayitumu«yaite na punaramu«yeti / na tvevaæ sukhadu÷khayo÷ p­thagupalabdhi÷ / tasmÃdasadetaditi / ucyate- naivamutpadyate / kasmÃt ? mÃrgÃntaragamanÃt / ahaækÃreïÃvibhaktagrahaïÃdÃtmaguïatvamiti prÃgapadi«Âam / idÃnÅæ tu satyapi tasminp­thaggrahaïÃdabhÃvaæ bruvato mÃrgÃntaragamanamanaikÃntikasya cÃparihÃra÷ / kiæ cÃnyat, saæÓayÃvyatirekÃt / yata eva gaurÃdaya÷ p­thagupalabhyante na sukhÃdayo eva saæÓaya÷ / na ca yata eva saæÓayastata eva nirïayo yukta÷ / tasmÃdyuktametad gaurÃdivadahaÇkÃreïÃpyabhinnagrahaïÃcchabdÃdyÃtmabhÆtÃ÷ sukhÃdaya÷ / kiæ cÃnyat / svabhÃvÃnavadhÃraïÃdanupÃdÃnaprasaægÃt / sukhÃdyÃtmakÃ÷ ÓabdÃdaya iti cet syÃnmataæ, yathÃgni÷ pÃkajanimittamupÃdÅyate 'tha cai«Ãæ pÃrthivatvamevaæ ÓabdÃdayo 'pi sukhÃdinimittatvenopÃdÅyeran atha cai«ÃmÃtmaguïatvameva syÃditi / tadapyanupapannam / kasmÃt ? sÃmÃnÃdhikaraïyadarÓanÃt / yathà nimittasyÃgnerna pÃkajai÷ sÃmÃnÃdhikaraïyaæ pakvo 'gni÷ pacyate 'gniriti evaæ ÓabdÃdÅnÃæ nimittatvÃnna sÃmÃnÃdhikaraïyaæ syÃt / sukhaÓabdo du÷kha iti d­«Âaæ tu / tasmÃnna te«Ãæ nimittÃrthenopÃdÃnamiti / Ãha, evamapi sukhÃdÅnÃæ ÓabdÃdyÃtmabhÃvo na yukta÷ / kasmÃt ? vipratipatte÷ / yathà hi ÓabdÃ÷ ÓabdÃtmakà eti sarvai÷ ÓabdarÆpeïa g­hyante, evaæ sukhÃtmako 'yamiti sarvaistadrÆpeïa g­hyate / d­«Âà tu vipratipatti÷ / tasmÃdÃtmaguïà iti / ucyate- na, saæskÃraviÓe«animittatvÃt / tadyathà pittÃdisÃmarthÃnmÃdhuryÃdi«u vipratipatti÷ / na cai«ÃmaÓabdÃdiguïatvasaæskÃraviÓe«ayogÃtsukhÃdi«u vipratipatti÷ / na cai«ÃmaÓabdÃdiguïatvamiti / kiæ cÃnyat / nimittatve 'pi tatprasaægÃt / nimittavÃdino 'pyetatsamÃnam / na hi nimittanaimittikayorvipratipattirasti / tadyathà pradÅpaprakÃÓayo÷ / tataÓca vipratipatternimittatvamapi ÓabdÃdÅnÃmakalpanÅyaæ syÃt / yaÓca dvayordo«o na tamekaÓcodyata iti / ÃtmaguïÃkÃæk«itvÃdado«a iti cet syÃnmatam nimittapradhÃnatvÃdanyaparipÃkavaÓena sukhadu÷khenotpÃdayatyÃtmana÷ / tanmayatve tu nirÃkÃæk«atvÃtpradhÃnasya vyavasthÃbhedo na yukta iti / tacca naivam / kasmÃt ? uktatvÃt / tanmayatve 'pi guïabhÃvÃnmÃdhuryÃdi«u vipratipattirityÃdÃvevoktametat / tasmÃttanmayatve prÃdhÃnyamiti cÃniÓcitÃbhidhÃnametat / Ãha, evamapyayuktametat / kasmÃt ? atÅtÃnÃgate«vapi tu d­«Âe÷ / tasmÃtsukhÃdÅnÃæ ÓabdÃdyÃtmabhÃvo na yukta iti / ucyate- na, sm­tinimittatvÃd buddhe÷ / ayamatÅtÃnÃgate«vapi ÓabdÃdi«u smÃrtasukhadu÷khayogo bhavati / tatsaæparkÃttu puru«eïa tathÃnubhÆyate / puru«aguïatve tu pÃkajavannimittÃdutpannÃnÃæ sukhÃdÅnÃæ viÓe«abhÃvÃttÅvramandatÃnupapatti÷ syÃt / tasmÃtsukhadu÷khayo÷ ÓabdÃdyÃtmabhÃvo na yukta÷ / kiæcÃnyat / anirmok«aprasaægÃt / dravyasya guïairaviprayogÃtsukhadu÷khayorÃtmaguïatve satyÃtmanastÃbhyÃmanirmok«aprasaæga÷ / tasmÃttayorÃtmaguïatvamayuktamiti / ÓyÃmÃdivattadviniv­ttiriti cet syÃnmatam, yathà ÓyÃmaguïatve satyaïoragnisambandhÃttadviniv­tti÷, ÓabdÃdiguïatve cÃkÃÓasyÃÓabdakasyÃvasthÃnamevamÃtmano 'pi / etadayuktam / kasmÃt ? viÓe«opÃdÃnaprasaægÃt / sÃdhyatvÃcca, yathà hyaïu÷ ÓyÃmatÃæ parityajya rÆpaviÓe«ameva raktalak«aïamupÃdatte, na rÆpavattÃæ tyajati, evamÃtmÃpi bÃhyanimittasÃmarthyÃtsukhÃntaraæ du÷khÃd du÷khÃntaramupÃdadÅta / na te atyantaæ jahyÃt / tathà ÃkÃÓaæ Óabdalak«aïaæ kasyÃæcidavasthÃyÃmaÓabdakaæ bhavatÅtyasmÃnprati sÃdhyo 'yamartha÷ / bheryÃdiÓabdÃstu tadguïa eveti pratipÃdayi«yÃma÷ tasmÃtsukhadu÷khayo÷ ÓabdÃdyÃtmabhÃvo 'yukta÷ / evamanÃmiÓrarÆpa Ãtmà / tataÓcecchÃdve«aprayatnadharmaj¤ÃnasaæskÃrÃïÃmanekasvabhÃvÃnÃæ parasparavirodhinÃæ ca tadguïatvamanupapannam / tasmÃdyuktametannirguïa Ãtmà nairguïyÃcca sÃk«imÃtra iti kevalo viviktatvÃt / tasmÃdayaæ guïebhya÷ p­thagbhÆta÷ tasmÃtkevala÷ na tai÷ saha saæsargeïa vartate / Ãha, ka÷ punarasyÃtmano guïebhya÷ p­thagbhÃvo 'bhipreta iti ? ucyate- tadupakÃranirapek«ÃïÃæ sattvÃdÅnÃæ svakÃryasÃmarthyap­thagbhÃva÷ / na hi sattvÃdaya÷ prakÃÓÃdibhirdharmairitaretaropakÃreïa vartamÃnÃ÷ puru«ak­tamupakÃramapek«ante / prakÃÓÃdidharmasannidhÃnamÃtrÃdeva tu pravartante / tathà ca vÃr«agaïÃ÷ paÂhanti "pradhÃnaprav­ttirapratyayà puru«eïÃparig­hyamÃïÃdisarge vartante" iti / yasmÃdguïÃstadupakÃranirapek«Ã÷ pravartante tasmÃdasÃvapi tatsaæsarga nÃnubhavati / d­«Âà tu loke 'pyekakÃryatvÃp­thakp­thagbhÃvaparikalpanà / tadyathà ime bhrÃtara÷ p­thak, e«Ãæ naikaæ kÃryam / na p­thagime ye«Ãmekamiti / madhyastho vi«ayitvÃt / yasmÃdayaæ puru«o vi«ayÅ tasmÃnmadhyastha÷ / kiæ kÃraïam ? vi«ayÃïÃæ hyatulyabalatvÃt, nyÆnÃtiÓayopapatteÓca paraspareïa bÃdhÃnugrahÃvutpannau / vi«ayÅ cÃyam / tasmÃnnÃsti nyÆnatÃdyupapatti÷ / tataÓcetanÃbhÃva÷ / na cÃmiÓrarÆpatvÃtsaÇgadve«au guïavi«ayau, ato madhyastha÷ ? dra«Â­tvaæ caitanyÃt / prak­tivikÃrabhÆtatvÃt sattvÃdibhyaÓcaitanyamapoddh­tya puru«e vyavasthÃpanÅyam / na cÃcetanÃnÃæ dra«Â­tvamupapadyate ityata÷ puru«a eva caitanyÃd d­«Âà nÃnyattattvÃntaram / akart­bhÃva÷, aprasavadharmitvÃt / prasavÃrtho dharma÷ prasavadharma÷ so 'syÃstÅti prasavadharmÅ / ka÷ punarasau prasavÃrtho dharma iti ? ucyate- praspandanapariïÃmau / ni«kriyatvÃdakarteti yÃvat / tadidamaprasavadharmitvÃdakarteti / kathamasya ni«kriyatvamiti cet ? caitanyÃt / acetanÃnÃæ hi k«ÅrÃdÅnÃæ kriyÃvattvamupalabdhaæ, cetanasya na kasyacidityato ni«kriya÷ puru«a÷ / kiæca anÃmiÓrarÆpatvÃt / anÃmiÓrarÆpaæ hi kriyÃdimatk«ÅrÃdi / anÃmiÓrarÆpaÓcÃyam / tasmÃnni«kriya÷ / vibhutvÃditi cet syÃdetat, yathà vibhutve sati pradhÃnasya sakriyatvamevaæ puru«asya iti vibhutve sakriyatvena bhavitavyamiti / tacca naivam / kasmÃt ? dharmadvayasahitasya sÃhacaryopalabdhe÷ / tadvibhutvamÃcetanyÃnekarÆpatvasahitaæ kriyÃvati d­«Âaæ, na kevalam / na tu tathà puru«e / tasmÃdvi«amametat / evaæ ni«kriya÷ puru«a÷ ni«kriyatvÃcca pradhÃnÃtkÃryakÃraïaæ na kurute / kasmÃt ? kriyÃvata÷ kumbhakÃrasya m­tpiï¬ÃtkÃryani«pattisÃmarthyadarÓanÃt / syÃdetat / utpÃditasyÃnyena sthitiæ kurute, dhÃtrÅkumÃravat / sthitasya và prayogaæ rathaÓakaÂayantraprerakavaditi / etadapyanupapannaæ, pÆrvasmÃdeva heto÷ athÃpi syÃtsvata÷ puru«a÷ kÃryakaraïaæ kuruta iti tadapyayuktam / cetanÃcetanayoratyantabhedÃtprak­tivikÃrabhÃvÃnupapatte÷ / atha matamubhayata iti, tadapi naiva saæbhavati, ubhayado«aprasaægÃt / syÃtpunaretat avyapadiÓya yoniæ puru«o 'bhidhyÃnamÃtreïa kÃryakaraïaæ kurute ityasadetat / kasmÃt ? anutpattÃvabhidhyÃnÃnupapatte÷ / ÅÓvarakÃraïaprati«edhe 'bhihitaæ prÃk pradhÃnavipariïÃmÃdbuddhimato buddhirnÃsti / na ca buddhimantareïÃbhidhyÃnamupapadyate, tadv­ttibhÆtatvÃt tathà buddhimatpÆrvakas­«Âiprati«edha÷ k­ta÷ / sa ihÃpi yojya÷, adhyavasÃyakart­tvaæ ca prÃkprati«iddham / evaæ saptavidhenÃkart­tvenÃkartà puru«a÷ / uktaæ ca nÃdhyavasÃyaæ kurute puru«o naivaæ sthitiæ prayogaæ và / na svÃtmano na parato na vyapadeÓÃnna cobhayata÷ // tadyuktametat ## // 19 // ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 20 ----------------------------------------------------------------------- yataÓcetanÃÓaktisambandhÃtpuru«a eva dra«Âà nÃnyattattvÃntaraæ, guïÃÓca kartÃro, na puru«a÷ ## puru«asamparkÃd hi grahaïadhÃraïavij¤ÃnavacanohÃpohakriyà yathÃnyÃyÃbhiniveÓÃnÃæ karaïadharmÃïÃæ pratyayarÆpÃïÃmivopalabdheÓcetanÃÓakteÓcÃdhyavasÃyav­ttimanurudhyamÃnÃyÃstadbhÃvasanniveÓinÃæ sattvÃdÅnÃæ vyÃpÃravatÃmabhisambandhÃd vyÃpÃrÃvi«ÂÃyà ivopalabdhi÷ / yatastatrÃyamanekakÃlaprav­ttamithyÃpratyayÃbhyÃsavÃsanÃpek«o bhavabÅjaheturj¤ÃnaviÓe«a÷ prÃïabh­tÃmavabhÃsate / Órotramupalabhyate tvakcak«urjihvà ghrÃïamityÃdi / tathà puru«a÷ karmaïÃæ kartÃ, puru«a÷ sukhadu÷khayoriti / tasmÃtkaraïasya grahaïarÆpatà puru«asya ca kart­rÆpatÃ, sambandhyantarasamparkÃdanyagatÃnyatropalabhyamÃnà bhaktyÃdhyavasÃtavyÃ, na paramÃrthata÷ / uktaæ ca cetanÃdhi«ÂhÃtà buddhiÓcetaneva vibhÃvyate / kart­«vavasthitaÓcÃtmà bhoktà karteva lak«yate // Ãha, saæyogÃtpararÆpatÃpattÃvatiprasaæga÷, aviÓe«Ãt / yadi cetanasaæyogÃd buddhyÃdÅnÃæ pratyayavadupacÃra÷ vyÃpitvÃdasya ghaÂÃdibhirapi saæyogo na prati«idhyata ityata÷ prÃptaste«Ãmapi pratyayavadupacÃra÷ / atha saæyogÃviÓe«ÃtkaraïÃnÃmeva pratyayavadupacÃro na ghaÂÃdÅnÃæ, viÓe«astarhi vaktavya iti / ucyate- tadaprasaæga÷ / Óaktyapek«atvÃt sphaÂikÃdivat / yathopadhÃnasaæyogaviÓe«e satyÃkÃÓasphaÂikayo÷ sphÃÂikamevopadhanasarÆpaæ pratyavabhÃsate Óaktito nÃkÃÓam, evaæ puru«asaæyogÃviÓe«e buddhighaÂayo÷ Óaktito buddhireva cetanÃrÆpÃpannevopalabhyate, na ghaÂa÷ / Ãha, puru«asya vikÃryatvaprasaæga÷, rÆpÃntaropÃdanÃt / yadi tarhi karaïasambandhÃtpuru«a÷ kart­tvopacÃraæ vi«ayasarÆpatÃæ ca pratipadyate, prÃptamasyÃpi sphaÂikavadrÆpÃntaropÃdÃnÃdvikÃryatvam / atha nÃsya vi«ayarÆpÃpatti÷, na tarhi karaïasvarÆpa÷ puru«a iti / ucyate- na, bhaktito 'bhyupagamÃt / buddhirupÃttavi«ayendriyav­ttyupanipÃtÃttÃdrÆpyaæ pratipadyate / buddhirÆpaæ tu sannidhÃnamÃtrÃcchaktiviÓe«ayogÃtphalabhokt­tvÃcca rÃjani bh­tyajayaparÃjayopacÃravatpuru«a upacaryate / na tvasau buddhisaæparkÃttadrÆpo bhavati / ata evÃsya satyÃæ cetanÃÓaktau vyavasÃyakart­tvaæ prati«idhyate, mà bhÆt vi«ayarÆpÃpattau satyÃmanekasvabhÃvatvÃdikÃryatvaprasaæga÷ / tasmÃdvi«ayasamparkÃdapyavikÃrya÷ puru«a÷, na hyasya nityatvÃtkiæcidanugrahÃya nÃpaghÃtÃya / Ãha ca mu«Âiryathà vikÅrïa÷ sÆcyagre sar«apÃdÅnÃm / ti«Âhanti na sÆk«mabhÃvÃttadvad dvandvÃni sarvaj¤e // iti / cetanÃÓaktiyogÃttu dra«Â­tvamasya svÃbhÃvikam / evaæ cedyayuktaæ var«ÃtapÃbhyÃæ kiæ vyomnaÓcarmaïyasti tayo÷ phalam / carmopamaÓcetso 'nitya÷ khatulyaÓcedasatsama÷ // iti tadayuktam / kiæ kÃraïam ? yasmÃdavikÃryarÆpasyÃkÃÓasya sannidhÃnamÃtrÃnmeghapayorajodhÆmaprabh­tibhirabhinnadeÓatvÃdatyantaÓuddhasyÃpi malinamiva rÆpamupalak«yate, na ca vikÃryatvam, evamanÃtmano 'pi syÃt / tadyuktametatpuru«asaæyogÃtkaraïasya pratyayopacÃra÷, puru«asya ca guïasaæyogÃtkart­tvopacÃra iti / Ãha, ayuktametat / kasmÃt ? saæyogÃnupapatte÷ / puru«asya hi guïÃnÃæ ca saæyoga÷ parikalpyamÃno 'nyatarakarmajo và parikalpyate yathà sthÃïuÓyenayo÷, ubhayakarmajo yathà me«ayo÷, saæyogajo và dvyaÇgulÃkÃÓayo÷, svÃbhÃviko và yathÃgnyu«ïayo÷, Óaktinimitto và yathà cak«urÆpayo÷, yogyatÃlak«aïo và yathà matsyodakayoriti ? tanna tÃvadanyatarakarmaja ubhyakarmajaÓca saæyoga e«Ãmupapadyate / kasmÃt ? vibhutvÃt / na svÃbhÃvika÷ anirmok«aprasaægÃt / yathÃgne÷ svÃbhÃvikÃdau«ïyÃnmok«o na bhavati evamÃtmana÷ svÃbhÃvikatvÃdguïasaæyogÃdanirmok«aprasaæga÷ syÃt / ÓaktinimittaÓca / kim ? anirmok«aprasaægÃdeva, sa na bhavatÅtyanuvartate / svasvÃmiÓaktinimitte hi saæyoge parikalpyamÃne Óaktyo÷ satatÃvasthÃnÃdanirmok«a eva prasajyeta / yogyatÃlak«aïa÷ ÓaktimÃtrarÆpatvÃdasaævedyo 'tastadasiddhi÷ / kiæca prayojanÃntarÃnupapatte÷ / prav­ttyanuguïaæ hi yogyamityucyate / tasyà eva tu prav­tte puru«Ãrthamapohya nimittÃntaraæ Óakyaæ kalpayitum / Ãkasmikatve ca niyamadvaitÃnupapatti÷ / tasmÃdayuktaæ puru«asya guïÃnÃæ ca yogyatÃlak«aïa÷ sambandha÷ / na yÃd­cchika÷ / mok«akÃraïaniyamÃnupapatte÷ / saæyogakÃraïapratidvandvaæ kaivalyakÃraïam / yadi ca yÃd­cchiko guïapuru«asaæyoga÷ syÃttasyÃj¤ÃnÃnniv­ttirnÃstÅti tadarthasyÃbhyutthÃnasyÃnarthakyaæ prÃptaæ viÓe«ÃnupapatteÓca kÃraïÃntaraæ kalpayitum / ata etadapyayuktamiti / na vai«ayika÷, anirmok«aprasaægÃt / satatameva hi puru«asya vi«ayitvamavyÃv­ttaæ guïÃnÃæ ca vi«ayatvamityanirmok«aprasaæga eva syÃt / etÃvÃæÓca saæyoga÷ parikalpyamÃna÷ parikalpyeta / sarvathà ca nopapadyate / tasmÃttatsaæyogÃdityayuktamabhidhÃtumiti / ucyate- saæyogÃnityatvÃdiha caupakÃrikaparikalpanÃdado«a÷ / ihÃnekavidha÷ saæyoga÷ / tadyathà prÃptipÆrvikà prÃpti÷ / yathodÃh­taæ anyataraja ubhayakarmaja÷ saæyoga ityÃdi / yatrÃsau na saæbhavati tatra sannidhimÃtrasÃmÃnyÃd bhaktyà kalpyate / tadyathÃkÃÓasya gavÃdibhi÷ / pradeÓairiti cenna abhÃvÃt / te 'pi hi niravayavatvÃdÃkÃÓasya bhaktyà kalpyante, mà bhÆtk­takatvÃnityatvado«aprasaæga÷ / tasmÃtpradeÓopacÃrÃtkÃryamapyupacaritam / anyastu ÓÃstrÅya÷ saæyogo 'rthanimitta÷ / tatrÃnekasaæyogopapatteriha puru«Ãnta÷karaïayorabhinnadeÓatvÃtsannidhimÃtrasÃmÃnyÃdbhÃktaæ saæyogaæ parikalpyaivamucyata ityado«a÷ // 20 // ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 21 ----------------------------------------------------------------------- Ãha, vij¤Ãtaæ saæyogadvayam / ayaæ tvanyo 'rthanimitta÷ ÓÃstrÅya÷ saæyogo bhavatà paribhëyate / tatra vaktavyaæ kimartho 'sÃviti ? ucyate ## d­«ÂirdarÓanam / arthaÓabdo nimittavacana÷ / darÓanamartho 'syÃsau darÓanÃrtha÷ / darÓananimitto darÓanahetu÷ darÓanakÃraïa ityartha÷ / etaduktaæ bhavati- sannidhÃnÃviÓe«e sati Ãtmana ÃkÃÓÃdeÓca yasmÃdd­kchaktiyukta÷ puru«a÷ tasmÃtkÃryakÃraïatÃmÃpannena pradhÃnena saha bhokt­tvena saæbadhyate, nÃcaitanyÃdÃkÃÓÃdaya iti / athavà arthaÓabda÷ phalavacana÷ / yathà t­ptyarthà bhujikriyà t­ptyau satyÃæ nivartate prÃptyarthà gamikriyà prÃptau satyÃm, evaæ puru«asya pradhÃnena darÓanÃrtha÷ saæyoga÷ darÓane sati nivartate / tathà ca vak«yati d­«Âà mayetiyupek«aka eko d­«ÂÃhamityuparataiketi (%%) / Ãha, evamapi ÓabdÃdyupalabdhisamakÃlameva niv­ttiprasaæga÷ / kiæ kÃraïam ? tasyÃmapyavasthÃyÃæ Óakyaæ vaktuæ d­«Âà prak­tiriti / ucyate yadyapyetadevaæ tathÃpi yathà puru«asya darÓanÃrtha÷ saæyoga÷ ## kaivalyamiti vivekaparicchinnaæ sattvÃdibhirasaæsargadharmitvamÃtmana÷, so 'rtho 'sya so 'yaæ kaivalyÃrtha÷ / satyapi hi darÓanÃviÓe«e pradhÃnaæ puru«asya kaivalyÃrthaæ pravartate / yadÃsya buddhistamaso 'ÇgitvÃdye guïÃ÷ kÃryarÆpÃpannÃ÷ Óira÷pÃïyÃdaya ÃdhyÃtmikÃ, bÃhyÃÓca gavÃdaya÷, kÃraïarÆpÃpannÃÓcÃlocanakriyÃsaækalpÃbhimÃnÃdhyavasÃyalak«aïÃ÷, so 'hamityaviÓi«ÂapratyayopasaæhÃraæ karoti tadà pravartata eva / yadà tvanye guïÃ÷ prak­tibhÆtà vikÃrabhÆtÃ÷ kÃryabhÆtÃ÷ kÃraïabhÆtà acetanÃ÷ parÃrthà anyo 'haæ na prak­tirna vik­tirna kÃryaæ na kÃraïaæ nÃcetana÷ svÃrtha iti bhinnapratyayopasaæhÃraæ karoti tadà nivartate / so 'yaæ puru«asya d­kchaktinimitta÷ pradhÃnasya ca kaivalyÃvadhiparicchinna÷ puru«Ãrtha÷ / satyapi pÃribhëikatve ## etaduktaæ bhavati / prÃgapi kÃryakÃraïasambandhÃtpuru«e caitvanyamavasthitam / tadyathà agnerdahanaæ paraÓoÓchedanamasati dÃhye chedye na vyajyate / tatsannidhÃnasamakÃlameva tu vyajyate / ityata÷ pradhÃnamapek«ate / tathà pradhÃnamapyantareïa puru«opakÃraæ svakÃdasarmarthamani«pannakÃryasamaæ cetitamanarthakama syÃdityata÷ puru«amapek«ate / tatra ubhayoritaretarÃpek«Ã taæ saæyogamadhikÃrabandhamÃhurÃcÃryÃ÷ / paÇgvandhad­«ÂÃntastu nÃntarÅyakamÃtrapradarÓanÃrtham / yathà paÇgurnÃntareïÃndhaæ d­kchaktyà viÓi«ÂenÃrthenÃrthavÃnbhavati andhaÓca nÃntareïa paÇguæ viÓi«ÂenÃrthena, evaæ pradhÃnaæ nÃntareïa puru«aæ k­tamapi kÃryaæ dra«Âuæ Óaktamanavadhikaæ ca pravartamÃnaæ viÓe«ÃbhÃvÃnnaiva nivartate / tathà puru«a÷ satyapi cetanatve nÃntareïa pradhÃnamupalabhyÃbhÃvÃdupalabdhà bhavediti pradhÃnamapek«ate / tasmÃditaretarÃpek«ayà saæyogatve kalpyamÃne yaduktaæ vinà sargeïa bandho hi puru«asya na yujyate / sargastasyaiva mok«Ãrthamaho sÃækhyasya sÆktatà // iti tadayuktam / kasmÃt ? na hyasau vinà sargeïa na yujyata iti / Ãha ca d­ÓyadarÓanabhÃvena prak­te÷ puru«asya ca / apek«Ã ÓÃstratattvaj¤airbandha ityabhidhÅyate // evaæ vinÃpi sargeïa yasmÃdbaddha÷ pumÃnguïai÷ / tasmÃdviphalatÃæ yÃtu manorathamanoratha÷ // iti siddha÷ saæyoga÷ / ## pradhÃnapuru«ayorhi bhokt­bhogyabhÃvÃpek«animitto 'yaæ tattvasargo mahadÃdi÷, bhÃvasargaÓca dharmÃdi÷, bhÆtasargaÓca brÃhmÃdi÷ pravartate / sà cÃpek«Ã puru«ÃnantyÃnna nivartata ityato 'rthavatÅnÃæ hi prak­tÅnÃæ tadaparisamÃpterna niv­tirasti // 21 // // iti ÓrÅyuktidÅpikÃyÃæ saptatipaddhatau pa¤camamÃhnikaæ dvitÅyaæ ca prakaraïam // ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 22 ----------------------------------------------------------------------- evaæ kÃraïÃntaraprati«edhÃtprak­te÷ puru«Ãrtho 'yaæ vyaktabhÃvena vipariïÃma iti sthitam / tatredÃnÅæ vipratipattirÃcÃryÃïÃm / kecidÃhu÷ pradhÃnÃdanirdeÓyasvarÆpaæ tattvÃntaramutpadyate / tato mahÃniti / pata¤jalipa¤cÃdhikaraïavÃr«agaïÃnÃæ tu pradhÃnÃnmahÃnutpadyata iti / tadanye«Ãæ purÃïetihÃsapraïet÷ïÃæ mahato 'haækÃro vidyata iti pak«a÷- mahato 'smipratyayakart­tvÃbhyupagamÃt / ahaækÃrÃtpa¤ca tanmÃtrÃïÅti sarve / mahata÷ «a¬aviÓe«Ã÷ s­jyante pa¤ca tanmÃtrÃïyahaækÃraÓceti vindhyavÃsimatam / tathà ahaækÃrÃdindriyÃïÅti sarve / bhautikÃnÅndriyÃïÅti pa¤cÃdhikaraïamatam / ekarÆpÃïi tanmÃtrÃïÅtyanye / ekottarÃïÅti vÃr«agaïya÷ / indriyÃïi saæskÃraviÓe«ayogÃtparig­hÅtarÆpÃïÅti kecit / paricchinnaparimÃïÃnÅtyapare / vibhÆnÅti vindhyavÃsimatam / adhikaraïamapi kecittrayodaÓavidhamÃhu÷ / ekÃdaÓakamiti vindhyavÃsÅ / tathÃnye«Ãæ mahati sarvÃrthopalbdhi÷, manasi vindhyavÃsina÷ / saækalpÃbhimÃnÃdhyavasÃyanÃnÃtvamanye«Ãm, ekatvaæ vindhyavÃsina÷ / tathà karaïaæ nirlikhitasvarÆpaæ ÓÆnyagrÃmanadÅkalpam, prÃk­tavaik­tikÃni tu j¤ÃnÃni prerakÃÇgasaæg­hÅtÃni pradhÃnÃdÃgacchanti ceti pa¤cÃdhikaraïa÷, na tu tathetyanye / kÃraïÃnÃæ mahatÅ svabhÃvÃtiv­tti÷ pradhÃnÃt, svalpà ca svata iti vÃr«agaïya÷ / sarvà svata iti pata¤jali÷ / sarvà parata iti pa¤cÃdhikaraïa÷ / buddhi÷ k«aïiketi ca kÃlÃntarÃvasthÃyinÅtyapare / evamanekaniÓcaye«vÃcÃrye«u ye tÃvatpradhÃnamahatorantarÃle tattvÃntaramicchanti tatpratik«epÃyÃcÃrya÷ svamatamupanyasyati / ## prak­termahÃnutpadyate / mahÃnbuddhirmatirbrahmÃpÆrti÷ khyÃtirÅÓvaro vikhara iti paryÃyÃ÷ / sa tu deÓamahattvÃtkÃlamahattvÃcca mahÃn / sarvotpÃdyebhyo mahÃparimÃïayuktatvÃnmahÃn / anyasya tu pak«e naivÃhaækÃro vidyata iti prati«edhavivak«ayedamÃha / ## tasmÃnmahato 'haækÃra utpadyate / ya÷ punarÃha, mahata÷ «a¬aviÓe«Ã÷ s­jyante pa¤ca tanmÃtrÃïyahaækÃraÓceti tannirÃsÃrthamÃha ## tasmÃdahaækÃrÃt«o¬aÓako gaïa utpadyate, pa¤ca tanmÃtrÃïi ekÃdaÓendriyÃïi ca / anenaiva ca bhautikendriyavÃdÅ pratik«ipto boddhavya÷ / ## tasmÃdapi «o¬aÓakÃdgaïÃdya÷ pa¤cako gaïastata÷ pa¤ca mahÃbhÆtÃnyutpadyante / pÆrvapadalopenÃtra mahÃbhÆtÃnÅti vaktavye bhÆtÃnÅtyucyate / bhÆtasaæj¤Ã hi tanmÃtrÃïÃæ na p­thivyÃdÅnÃmatra tu sÃækhyÃcÃryÃïÃmavipratipatti÷ bhÆtakauÂasthyavÃdinastu mÅmÃæsakà ÃrhatÃÓca / tatpratik«epeïedamucyata iti // 22 // ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 23 ----------------------------------------------------------------------- Ãha, uktaæ pradhÃnÃdbuddhirutpadyata iti / tatra vaktavyaæ kiælak«aïà punarbuddhirityucyate ## ko 'yamadhyavasÃya÷ ? gaurevÃyaæ, puru«a evÃyamiti ya÷ pratyayo niÓcayo 'rthagrahaïaæ so 'dhyavasÃya÷ / atra k«aïikavÃdyÃha yadyarthagrahaïaæ buddhi÷, anityà / kasmÃt ? hetvapek«aïÃt / arthagrahaïaæ hÅndriyÃdivi«ayasannidhÃnamÃvaraïÃdyabhÃvaæ cÃpek«ate / na ca nityasya kÃraïÃpek«opapadyate / tasmÃdanityà buddhi÷ / abhivyakterado«a iti cetsyÃdetannendriyasannidhÃnÃdibhirarthagrahaïaæ janyate kiæ tarhyabhivyajyata iti / tacca naivam / dvidhà do«Ãt / sà hyabhivyakti÷ svarÆpalÃbho và syÃt grahaïapratibandhavyudÃso và / kiæ cÃta÷ ? tadyadi tÃvatsvarÆpalÃbha÷ kriyate 'rthagrahaïamiti prÃptam / arthagrahaïapratibandhasyÃndhakÃrasya vyudÃsastadapyayuktam / viprati«edhÃt / grahaïaæ ca syÃttatpratibandhaÓceti viprati«iddham / kiæca bhedÃt / vyaÇgyaæ hi ghaÂÃdi candrÃrkau«adhimaïiratnapradÅpabhedÃnna bhidyate / asti buddhÅnÃmarthabhedÃd bheda÷ / v­ttibhedÃdado«o m­dvaditi cet syÃnmatam , yathà m­ddravyasya ghaÂÃdisaæsthÃnav­ttibhede 'pyabheda evaæ buddheriti / tadapyayuktam / ananyatvÃt / yadà buddhiranyà v­ttibhya÷, prÃptastadbhede buddhibheda÷ / kiæca d­«ÂÃntÃsiddhe÷ / sÃdhyaæ caitat kiæ tadeva m­ddravyaæ ghaÂÃdiv­ttibhedamanubhavati ÃhosvitpratyayÃntaravaÓÃdanyaccÃnyaccotpadyate iti ? avayavabhedÃcca / upetya vÃnuv­ttiæ brÆma÷- na hi tadekaæ m­ddravyam, kiæ tarhi bahavo m­tparamÃïavo 'nekadeÓÃvacchinnav­ttaya iti / kiæ cÃnyat / niv­ttivibhaktigrahaïÃt / taddhi m­ddravyaæ saæsthÃnamapek«yÃpi g­hyate, na tvarthagrahaïamanapek«ya buddhergrahaïamasti / tasmÃdvi«amo d­«ÂÃnta÷ / parimÃïÃdado«a iti cet syÃnmatam sattvÃdÅnÃmaÇgÃÇgibhÃvaniyamÃttena tenÃrthagrahaïÃtmanà vipariïÃmo v­ttiriti / etaccÃyuktam / ubhayakalpane do«aprasaægÃt / yadi dharmÃntaropÃdÃnaparityÃgau vyaktavyaktÅ, dattottara e«a pak«a÷ / atha nÃÓotpÃdau tena dharmadharmiïorananyatvÃddharmÃïÃæ nÃÓotpÃdÃdbuddherapi nÃÓotpÃdaprasaæga÷ / tadanabhyupagame vÃnyatvamiti do«a÷ / Ãha ca na«ÂotpannamananyatvÃdanityaæ nityameva và / na«ÂotpannÃvina«ÂÃnÃæ nityaæ to nÃsti caikadà // yadapyuktam- sattvÃdÅnÃmaÇgÃÇgibhÃvaniyamÃditi, tadayuktam / ata evÃnityatvasiddhe÷ / tulyÃnÃæ guïapradhÃnabhÃvÃnupapatte÷ / sattvÃdÅnÃnaÇgÃÇgibhÃvÃbhyupagamÃt v­ddhik«ayÃvabhyupagantavyau / tataÓca buddhiranityeti prÃptam / tebhyo 'nanyatvÃt / atha mataæ tadavasthÃpyasau nityeti, na tarhi satvÃdyÃtmabhÆtà buddhiriti prÃptam / tataÓca kÃryakÃraïayoraviveka ityasya virodha÷ / tasmÃdanityà buddhiriti / ucyate- yattÃvaduktaæ hetvapek«aïÃdanityà buddhiriti tadayuktam / kasmÃt ? siddhasÃdhanÃt / kasyÃtra vipratipattiranityà và buddhi÷ syÃnnityà veti ? kiæ tarhi hetumadanityaæ vyaktamiti vacanÃdanityaiva / tasmÃdi«ÂamevaitatsaÇg­hÅtam / ataeva k«aïikatvamiti cet, athÃpi syÃddhetvapek«Ã hi saæsk­tatvam / saæsk­taæ tu k«aïikam / tadyathà pradÅpa iti / tasmÃdanitye satyapi viÓe«ÃnabhidhÃne k«aïikatvamevÃnena hetunà buddhe÷ pratipÃdyata iti / kasmÃt ? uttaravacanavirodhaprasaægÃt / evamapi yaduttaraæ k«aïikatvaprasiddhyarthamucyate pratyarthagrahaïÃnyatvÃdanityetyÃdi tasyÃnarthakyam / tasmÃt pÆrvottaraviruddhatvÃtsakalamevedaæ prakaraïaæ nÃdhyayanaæ, na pratyÃkhyÃnamarhati / pare«Ãæ tvabhini«Âà buddhiratretyasaægatÃrthottarÃpavÃdado«amanapek«yÃpi pratyekamapyetadasÃdhanam, v­ttivi«ayatvÃt / svakÃraïaparini«pannÃyà hi buddhervyÃpÃro 'rthagrahaïasaæj¤aka indriyÃdisannidhÃnÃpek«o na buddhi÷ / tadananyatvÃtprasaæganiv­ttiriti cedatha matam, v­ttiv­ttimatorananyatvÃditthamapi kalpayitvÃyaæ prasaægo na nivartate / tathà coktam- svÃlak«aïyaæ v­ttistrayasyeti (%%) / tadapyabÃdhakam / kasmÃt ? upacÃrÃt / satyamananyÃ, v­ttiv­ttimatorbhedenÃgrahaïÃt, tathÃpyuparatavyÃpÃrasyÃpi paraÓvÃderv­ttimata÷ svarÆpa noparamatÅti bhedamupacarya vyavahÃro nÃnÃkÃryavi«aya÷ pravartate / ataevÃnyatvamapi syÃditi tadayuktam, ekÃntÃt / tadyathà senÃpaÇktisenÃkuï¬alÃdyuparame na tatsanniveÓinÃmuparama÷ kÃryabhedaÓca, na cÃnyatvam / evaæ v­ttitadvatorapi ca syÃt / tasmÃdyuktametaddhetvapek«aïasya v­ttivi«ayatvÃnna buddheranityatvamiti / etena vyaktivikalpa÷ prayukta÷, so 'pi v­ttivi«aya iti k­tvà tadapyuktamindriyÃdibhede bhedÃditi / tadapyanenaivoktam / v­ttibhedo 'tra na bheda iti / kiæ cÃnekÃntÃt / yathodakÃdibhedÃtpratibimbabhedo na cÃvyaÇgyatvamevamanyatrÃpi syÃt / dravyÃntarotpatterado«a iti cetsyÃnmatam, udakasyÃnanasaæyogÃddravyÃntarameva pratibimbalak«aïamutpadyate na tu mukhaæ bhidyate iti asadetat / kasmÃt ? ubhayo÷ kÃraïatvena kalpanÃnupapatte÷ / na hi mukha÷ nimittaæ Óakyaæ vaktum , viprak­«ÂatvÃnnÃsÃdayo mukhÃpagame 'pyupalabdhiprasaægÃtpÃkajavat / yatpunaretaduktaæ v­ttibhedÃdado«o m­dvaditi tathà tadastu / yattÆktamananyatvÃdd­«ÂÃntÃsiddheÓceti v­ttyananyatvamidÃnÅmeva pratyuktam / k«aïabhaÇgaprati«edhe coktaæ na p­thivyÃdÅnÃmanyathà cÃnyathà cotpatti÷ / yatpunaretaduktaæ naikaæ m­ddravyamiti tatra buddhi÷ pramÃïam / yadekabuddhinimittaæ tadekaæ, tatra yadi m­do 'nekatvena prayojanaæ buddhirupalabhyate- vayamiti / yatpunaretaduktam, m­ddravyasya saæsthÃnavyatirekeïa svabhÃvo 'vadhÃryate na tu buddherarthagrahaïamantareïa svarÆpagrahaïamiti, tadayuktam / abhÃvasyÃrÆpatvÃt / upetya và yathà bÃhyÃdyavasthÃsu vyÃkÃrà cittasantati÷ / vidyate bÅjamÃtrà vastathà dhÅriti g­hyatÃm // yathà bÃhyÃrthÃkÃravaccittasantatiratha ca suptamÆrchitavirodhasamÃpannÃnÃmartharÆpÃd­te bÅjamÃtrÃstÅtyupagamyate sà citi kÃpi vÃvastheti vacanÃt, na ca g­hyate tathà buddhirapÅti kasmÃnna parikalpyate ? yatpunaretaduktam yadi dharmÃntaropÃdÃnaparityÃgau vyaktavyaktÅ dattottara e«a pak«a iti / taditaratra tulyam / asmÃbhirapi tarhyasatkÃryapratyÃkhyÃne dattottara e«a pak«o vyaktitarna kriyate iti / nÃÓotpÃdau tu ani«ÂÃveveti na parihÃraæ pratyÃdara÷ kriyate / yadapyuktaæ na«ÂÃdutpannÃccÃna«Âamanutpannaæ cÃnyannÃstÅti tadayuktam, anabhyupagamÃt / nÃÓotpÃdau ka÷ pratijÃnÅte yaæ pratyetadarthavatsyÃt ? kiæ ca tvatpak«aprÃpte÷ / bhavata eva na«Âotpannebhya÷ skandhebhyo nÃnyà santatiratha ca nÃsti do«a÷ / kayÃpi yuktayà syÃdetadanyaivÃsÃviti tataÓcaikà santatiriti hÅnam / yadapyuktaæ guïav­ddhik«aye 'nityatvamiti tadanupapannam / kasmÃt ? rÆpÃntarÃpyÃyanÃt / sattvaæ hi prakar«amanubhavadrajastamasÅ ca nyÆnatÃæ dharmÃdirÆpÃæ buddherÃpyÃyanti, nÃrthÃntaraæ kurvanti no khalvapyabhÃvam, evaæ rahastamo và prakar«amanubhavatsattvaæ ca nyÆnatÃdharmÃdirÆpaæ buddherÃpyÃyanti, nÃrthÃntaraæ kurvanti nÃbhÃvam / evaæ guïav­ddhik«aye 'pi rÆpÃntarÃpyÃyanÃnnÃsti k«ayo buddhe÷ / tatra yaduktaæ hetvapek«aïÃdanityà buddhiriti etadayuktam /yatpunaretaduktaæ pratyak«agrahaïÃnyatvÃtpratik«aïaæ dÅpÃditailadhÃrÃsu ÓabdabhedÃcca k«aïiketi, atra brÆma÷- grahaïÃnyatve coktaæ v­ttibhedo na v­ttimadbheda÷ / kiæ cÃnyat / bhinnÃrthagrahaïaikatvÃt / upetya và brÆma÷- yadi pratyarthamanyadanyadgrahaïaæ kalpyate, vikalpabÃdhasamuccayasaæÓayadvitvÃtiÓayanivÃraïe«u, tathà kalmëaæ Óabalaæ citramityanekÃrtharÆpamekaæ grahaïaæ na syÃt / d­«Âaæ tat / tasmÃnnÃyaæ k«aïikatve hetu÷ / evamavasthitamidaæ- adhyavasÃyo buddhirna k«aïiketi / buddhestu triguïÃtmakatvÃttasya guïasya prakar«e tattadrÆpÃntaramutpadyata iti / Ãha, kasya guïasya prakar«e buddhe÷ kiæ lak«aïaæ rÆpÃntaramupajÃyate ? ityucyate ## atra tvetadrÆpamiti satyapi dharmÃdibhede buddhirityabhedavivak«Ãvi«aya ekavacananirdeÓa÷ kriyate / etaduktaæ bhavati yadà rajastamasÅ vaÓamÃpÃdya buddhigataæ sattvamutk­«Âaæ bhavati tadà dharmo j¤Ãnaæ virÃga aiÓvaryamityetadrÆpaæ bhavati / tatra Órutism­tivihitÃnÃæ karmaïÃmanu«ÂhÃnÃdbuddhyavastha÷ sattvÃvayava ÃÓayabhÆto dharma ityucyate / sa tu dvividha÷ / brahmÃdisthÃne«vabhipretaÓarÅrendriyavi«ayopabhoganirvartako j¤ÃnÃdyaÇgabhÆtaÓca prathama÷ / agnihotrahavanÃdikriyÃnu«ÂhÃnasÃdhano yamaniyamasÃdhana itara÷ / tatrÃhiæsà satyamasteyamakalkatà brahmacaryamiti pa¤ca yamÃ÷ / akrodho guruÓuÓrÆ«Ã ÓaucamÃhÃralÃghavamapramÃda iti pa¤ca niyamÃ÷ / ete«ÃmavilopenÃnu«ÂhÃnÃdyaterevaævidhottaraïe sattvadharma ÃÓayatÃæ pratipadyate, yo j¤ÃnÃdÅnÃæ rÆpÃïÃmÃpyÃyanaæ karoti / etadabhyudayani÷Óreyasayo÷ sopÃnabhÆtaæ prathamaæ parva / yatrÃyamavasthito yatiritare«Ãæ parvaïÃmanu«ÂhÃne yogyo bhavati / j¤Ãnaæ dvividhaæ ÓabdÃdyupalabdhilak«aïaæ guïapuru«Ãntaropalabdhilak«aïaæ ca / tatra ÓabdÃdyupalabdhilak«aïaæ pratyak«ÃnumÃnÃgamarÆpam / guïapuru«Ãntaropalabdhilak«aïaæ ca dvividhaæ apÆrvamabhyÃsajaæ ca / tayorapÆrvam- Æha÷ Óabdo 'dhyayanamiti (%%) siddhikÃï¬ÃnupatitÃni pramÃïÃni / abhyÃsajaæ puna÷ vairÃgyapÆrvÃvajayap­«Âhalabdhaæ ÓÃntamamalaæ dhruvaæ sakalabhavÃbhavapratipak«abhÆtam / yadÃcÃryo vak«yati- evaæ tattvÃbhyÃsÃnnÃsmi na me nÃhamityapariÓe«am / aviparyayÃdviÓuddhaæ kevalamutpadyate j¤Ãnamiti // (%%) virÃgastu rÃgapratipak«abhÆto j¤ÃnÃbhyÃsopajanito buddhe÷ prasÃda÷ / tasya tu yatamÃnavyatirekaikendriyavaÓÅkÃralak«aïÃÓcatasro 'vasthà bhavanti / tatrendriyÃïÃæ vi«ayÃbhilëalak«aïaka«ÃyapÃcanaæ prati ya÷ prayatna utsÃha÷ sà yatamÃnasaæj¤Ã / yatamÃnako hyayamasminparvaïyavasthito yatirbhavati / yadà tu ke«ÃæcidindriyÃïÃæ paripakvaæ sà vyatirekasaæj¤Ã / vyatiricyante hi tadà yaterindriyÃïi paripakvÃïyaparipakvebhyo viÓi«ÂatarÃïi bhavantÅtyartha÷ / viparipakvasarvendriyastu saækalpamÃtrÃvasthitaka«Ãyo yadà bhavati tadaikendriyasaæj¤Ã / niv­ttasarvendriyavi«ayecchasya yaterekameva manolak«aïamindriyaæ tadà paripakvaæ bhavati / saækalpamÃtrÃvasthitasyÃpi paripÃko vaÓÅkÃrasaæj¤Ã / saækalpamÆlocchinnavi«ayam­gat­«ïo hi ayaæ yatirindriyÃïÃmanta÷karaïasya ca prav­ttiniv­ttyorÅ«Âe / ekÃgra ekarÃmo 'vidyÃparvaïo 'tikrÃnta÷, parasya brahmaïa÷ pratyanantaro bhavati / tadevaæ caturavasthaæ vairÃgyaparva vij¤Ãya tadanu«ÂhÃnÃya yati÷ prayateta / tasyopÃyo d­«ÂÃnuÓravikavi«ayapratyÃkhyÃne ya upadi«Âo yaÓca tu«Âi«u vak«yamÃïastamekÅk­tyottarottarÃæ tattvabhÆmiæ vij¤Ãnasya vi«ayÅkurvanpÆrvasyÃæ tattvabhÆmau madhyastha÷ syÃt / aiÓvaryamapratighÃtalak«aïam, yatpunara«Âavidhaæ aïimà mahimà laghimà garimà prÃpti÷ prÃkÃmyamÅÓitvaæ vaÓitvaæ yatrakÃmÃvasÃyitvamiti / atrÃïimÃ, mahimÃ, laghimÃ, garimeti bhÆtavaiÓe«ikam / buddhestu prÃptyÃdi / evametaccaturvidhaæ mahata÷ sÃttvikaæ rÆpamiti / Ãha, atha guïÃntararÆpaæ kim ? ucyate ## etat asmÃddharmÃde÷ sattvarÆpÃdiviparyastaæ tÃmasaæ tama÷prakar«opajanitamityartha÷ / atra ÓÃstracoditÃnu«ÂhÃnÃdÃÓayani«pannasattvÃvayavo dharma ityuktam / ÓÃstracoditasya nityasya ca karmaïo 'nu«ÂhÃnÃd buddhyavasthastamo 'vayava ÃÓayatÃæ pratipanno 'dharma÷ / sa cÃpi dvividha÷- ani«ÂaÓarÅrendriyavi«ayopabhoganirvartaka÷, khyÃtivÃrakaÓca / yathà ca j¤Ãnaæ dvividhaæ ÓabdÃdyupalabdhilak«aïaæ guïapuru«Ãntaropalabdhilak«aïaæ caivamaj¤Ãnamapi viparyayeïa vÃcyam / yathà ca caturavasthaæ vairÃgyaæ tathà yatamÃnÃdikaÓcaturavastho rÃga÷ yathà cëÂaguïamaiÓvaryamaïimÃdi tathëÂaguïamanaiÓvaryamevametattÃmasaæ mahato rÆpam / yaccaitadadharmÃdinimittabhÆtamutk­«Âaæ tamorÆpaæ tadrajasà sahÃvirodhÃdekatÃmivÃpannamaÓuddhirityÃcÃryai÷ paÂhyate / sattvarÆpaæ tu prakÃÓa iti / anayoÓcÃbhidhÃnÃdya÷ pa¤cÃdhikaraïapak«a÷ prÃk­tavaik­tÃnÃæ j¤ÃnÃnÃæ pradhÃnavacchu«kanadÅsthÃnÅyÃnta÷karaïe bÃhye ca prerakaj¤ÃnÃæÓakak­ta upanipÃta÷ tathà sÃttvikasthityÃtmakak­tamapratyayasyÃvasthÃnamiti tatpratik«iptaæ bhavati / kiæ kÃraïaæ ? yasmÃdaÓuddhireva prakÃÓamalamatiprav­ttaæ nivartayituæ prakar«ÃpannÃnyÃbhÆtà ca pravartayitum / ityevama«ÂarÆpà buddhirvyÃkhyÃtà // 23 // ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 24 ----------------------------------------------------------------------- yastvasÃvanantaramukto 'haÇkÃrastaæ vyÃkhyÃsyÃma÷ / Ãha, yadyevaæ tasmÃdidameva tÃvaducyatÃæ kimasyÃhaÇkÃrasya lak«aïamiti ? ucyate- ## kartu÷ svÃtmapratyavamarÓÃtmako yo 'yamahamiti pratyaya utpadyate sa khalvahaækÃra÷, mahatastattvÃntaram / kasmÃt ? tasya sarvavi«ayÃdhyavasÃyarÆpatvÃt, asya tu svÃtmapratyavamarÓÃt / na tvarthÃntaram / kasmÃt ? prak­tivikÃrayorananyatvÃbhyupagamÃt na hi na÷ prak­terarthÃntarabhÆto vikÃra iti prÃgvistareïa pratipÃditam / sa ca mÆrtipratyayÃbhyÃæ mahata÷ sthÆlatara÷ / kasmÃt ? avibhÃgÃt, vibhÃgani«patte÷ kÃlÃdivat / triguïasya ca mahato vikÃratvÃdasÃvapi triguïa÷ / kasmÃt ? prak­tirÆpasya vikÃre d­«ÂatvÃt tantupaÂavat / tadbhÃvasannivi«ÂÃstu ye sattvÃdayasya ÃcÃryairvaikÃrikataijasabhÆtÃdiÓabdenÃkhyÃyante / tathà ca ÓÃstramÃha "etasmÃddhi mahata Ãtmana ime traya ÃtmÃna÷ s­jyante vaikÃrikataijasabhÆtÃdayo 'haækÃralak«aïÃ÷ / ahamityevai«Ãæ sÃmÃnyalak«aïaæ bhavati / guïaprav­ttau ca punarviÓe«alak«aïamiti" / Ãha, kà punarguïaprav­ttiryasyÃmasmipratyayaikarÆpasyÃhaÇkÃrasya viÓe«apratipattirbhavatÅti ? ucyate- yo 'yaæ ## dvividha indriyalak«anastanmÃtralak«aïaÓca / sà guïav­ttirityucyate / kasmÃt ? tatkÃryatvÃt / guïaprav­ttikÃryo hi sarga÷ / d­Óyate ca khalu loke kÃryakÃraïamupacaryamÃïam / tadyathà ÓÃlÅnbhuÇkta iti / Ãha, prÃguktamahaækÃrÃt«o¬aÓako gaïa utpadyate / idÃnÅæ punarucyate tasmÃddvividha÷ pravartate sarga÷ / tadidaæ pÆrvottaravyÃghÃtÃdayuktamiti / ucyate- na, sÃmÃnyena vivak«itatvÃt / abhedavivak«ÃyÃæ hi k­tvà kÃryakÃraïalak«aïamevamasmÃbhirupadi«Âaæ dvividha÷ sarga iti / bhedavivak«ÃyÃæ puna÷ ## indriyÃïÃmayamaindriya÷ ekÃdaÓa parimÃïamasya ekÃdaÓaka÷ / evaæ tanmÃtre«u vaktavyam / tanmÃtrÃïÃæ ÓabdasparÓÃdÅnÃmayaæ tÃnmÃtra÷ sarga÷ / pa¤cakaÓca pa¤ca parimÃïamasyeti pa¤caka÷ / asya tu «o¬aÓakasya vikÃrasya saæj¤Ãlak«aïaprayojanÃnyuttaratra vak«yati / e«Ã guïaprav­ttirvyÃkhyÃtà / yasyÃmasmipratyayasya viÓe«agrahaïaæ bhavati- Óabde 'haæ sparÓe 'haæ rÆpe 'haæ rase 'haæ gandhe 'hamiti / Ãha, ahaÇkÃre sattvÃdÅnÃæ saæj¤ÃntarÃvacanam, ÃnarthakyÃt / yadidamahaækÃre sattvÃdÅnÃæ saæj¤ÃntaramÃrabhyate vaikÃrikastaijaso bhÆtÃdiriti, tanna vaktavyam / kasmÃt ? ÃnarthakyÃt / na hi tattvÃntarasanniveÓinÃæ sattvÃdÅnÃæ saæj¤ÃntarÃbhidhÃne kiæcitprayojanamastÅti, saæj¤ÃbhÆyastvÃt / athÃyaæ nirbandhastattvÃntaram, saæj¤ÃbhÆyastvaæ prÃpnoti / prayojanÃbhidhÃnaæ và / viÓi«ÂayatnÃnÃmanÃkasmikatvÃt / athavà prayojanaæ vaktavyam- evamarthamahaÇkÃre saæj¤ÃntarÃbhidhÃnamiti / kasmÃt ? na hi viÓi«ÂayatnÃnÃmÃkasmikatvamupapadyata iti / ucyate- na, kÃryaviÓe«ahetutvÃt / mahadÃdilak«aïÃnÃæ hi guïÃnÃmanekarÆpastattvÃrambha iti hi na saæj¤ÃntaramÃrabhyate / ahaækÃrastu sattvatamobahulayorindriyatanmÃtraparvaïo÷ prak­ti÷ tadarthamÃcÃryÃïÃæ yatnaviÓe«a÷ / dharmÃdiviÓe«ÃbhyupÃmÃnmahati prasaæga iti cet na viÓe«itatvÃt / tattvÃntarÃrambha iti viÓe«itam, na tu dharmÃdayastattvÃntaramato na mahati prasaæga÷ / viÓe«ÃnabhidhÃnÃdayuktamiti cet syÃdetat, ka÷ punaratra viÓe«o yena dharmÃdi na tattvÃntaram, tattvÃntaraæ tu ÓrotrÃdÅti ? etacca naivam kuta÷ ? v­ttimÃtre tadupacÃrÃt / v­ttimÃtre hi mahato dharmÃdyupacÃra÷ / tathà ca tantrÃntare 'pyuktam "prakÃÓav­ttirdharma" iti / v­ttini«pÃditastu saæsthÃnaviÓe«o v­ttimatastattvÃntaramityanayorviÓe«a÷ / tasmÃdyuktametat kÃryaviÓe«ahetutvamiti // 24 // ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 25 ----------------------------------------------------------------------- Ãha, yadyevamidaæ tarhi vaktavyamu«ya kÃryaviÓe«asyaivaæ saæj¤akÃdahaækÃrÃtprav­ttiriti / ucyate- ## sarga ityanuvartate / ekÃdaÓendriyÃïi sattvabahulÃni vaik­tÃdahaækÃrÃtpravartante ni«padyanta ityartha÷ / ekÃdaÓÃbhidhÃnÃdeva cendriyapratÅti÷, pÆrvasÆtre tatsÃmÃnÃdhikaraïyÃt / ato na punarindriyagrahaïam / Ãha, tanmÃtrasarga÷ puna÷ kiæguïa÷, kasmÃccÃhaÇkÃrÃtpravartate iti ? ucyate- ## bhÆtÃderbhÆtÃdisaæj¤akÃttama÷pradhÃnÃttÃnmÃtra÷ sarga÷ / tÃnmÃtrastu tamobahulo bhÆtÃdisaæj¤akÃdahaÇkÃrÃtpravartate / tatra punastanmÃtragrahaïÃtsaækhyà Óasyata iti nocyate / Ãha, prak­tiviÓe«anirdeÓÃnarthakyam / prÃguktaæ sattvÃdÅnÃmahaÇkÃrÃvasthitÃnÃæ vaikÃrikÃdyÃ÷ saæj¤Ã ucyante / tadyadi sattvaæ vaikÃrikaÓabdenocyate vaikÃrikÃïi caindriya ekÃdaÓaka÷ sarga÷ pravartata ityukte gamyata etat sÃttviko 'sau, bhÆtÃdestÃnmÃtra ityukte gamyata etat tÃmasa iti / kasmÃt ? na hyasti sambhavo yatsattvÃttamobahula÷ sarga÷ syÃttamasaÓca sattvabahula iti / ucyate- na, aprasiddhatvaj¤ÃpanÃt / yasyaivÃrthasya j¤ÃpanÃrthamevamiha kriyate, kathaæ gamyate sattvaæ vaikÃrikaÓabdenocyate, tamo bhÆtÃdiÓabdena, rajastaijasaÓabdena ? aprasiddhÃrthà hi tÃntrikÅ paribhëeyamanirïÅtà na gamyata iti / Ãha, taijasasaæj¤Ãnarthakyamiti / ucyate na, ## ubhayatra tatsÃmarthyÃt / syÃdetadevaæ yadyasya kÃryasÃmarthyameva na syÃt / asmÃttu taijasÃdubhayamapyetattanmÃtrendriyasaæj¤akaæ pravartata ityanuvartate / katham ? yadà hi vaikÃriko 'haÇkÃra indriyabhÃvena pravartate tadà ni«kriyatvÃttaijasaæ pravartakatvenÃkÃæk«ati, bhÆtÃdi bhedakatvena / kasmÃt ? tenaiva tadbhedÃt / tadyathÃgninÃgnau prak«ipto 'gnireva bhavati, Ãpo vÃpsu prak«iptà Ãpa eva bhavanti, evaæ sattvameva sattve tu bhedaæ janayati guïÃntarasaæsargamapek«ate / bhÆtÃdilak«aïasya tu tamasa÷ saæsargÃd bhidyamÃnaæ taijasena ca rajasà kriyÃtmakenÃnug­hÅtamekÃdaÓendriyabhÃvamapek«ate / tathà bhÆtÃdilak«aïaæ tamo 'haÇkÃrÃttanmÃtrabhÃvena pravartamÃnaæ prav­ttyarthaæ taijasamÃkÃæk«ati, vaikÃrikaæ bhedatvena / kasmÃt ? tenaiva tasya bhedÃditi yojyam / ÓÃsraæ caivamÃha- "tadetasminvaikÃrike strak«yamÃïa e«a bhÆtÃdistaijasenopa«Âabdha evaæ vaikÃrikamabhidhÃvati / tathaiva tasminbhÆtÃdau srak«yamÃïe e«a bhÆtÃdistaijaseno«Âabdha etaæ bhÆtÃdimabhibhavati /" ityanena nyÃyena taijasÃdubhayani«pattiriti vyÃkhyÃto 'haÇkÃra÷ // 25 // ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 26 ----------------------------------------------------------------------- Ãha, prÃgapadi«Âa aindriya ekÃdaÓaka÷ pravartate vaik­tÃdahaækÃrÃditi, tatsÃmÃnyÃbhidhÃnÃnna pratipadyÃmahe / tasmÃdvaktavyaæ kÃnÅndriyÃïi bhavato 'bhipretÃni ? ucyate- dvividhÃnÅndriyÃïi, buddhÅndriyÃïi, karmendriyÃïi ca / tatra ## karïau tvakcak«u«Å ca rasanaæ ca nÃsikà ca karïatvakcak«ÆrasananÃsikÃ÷ / ÃkhyÃnamÃkhyà pratyÃyanamityartha÷ / etai÷ ÓabdairÃkhyà ye«Ãæ tÃnÅmÃni karïatvakcak«ÆrasananÃsikÃkhyÃni / adhi«ÂhÃnabhedÃddvivacanena vigraha÷ kriyate / etÃni buddhÅndriyÃïi pratyavagantavyÃni / buddherindriyÃïi buddhÅndriyÃïi / kiæ punaretÃni buddheriti ? ucyate- ÓabdÃdivi«ayapratipattau dvÃram / kasmÃt ? abahirv­ttitvÃt / anta÷karaïasya nÃsti bahirv­ttirityato nÃlametatsÃk«ÃcchabdÃdÅnarthÃnpratipattum / tasmÃcchrotrÃdilak«aïaæ sÃk«Ãd bÃhyavi«ayaprakÃÓanasamarthaæ kÃraïÃntaramapek«ate / tatpraïÃlikayà tasya vi«ayagrahaïam / tasmÃdyuktamuktaæ buddherbÃhyavi«ayapratipattau dvÃrabhÆtatvÃdbuddhÅndriyÃïÅti / Ãha, karmendriyÃïi puna÷ kÃnÅti ? ## vÃkca pÃïÅ ca pÃdau pÃyuÓcopasthaÓca vÃkpÃïipÃdapÃyÆpasthÃ÷ / etÃni karmendriyÃïyÃhurÃcak«ate / karmÃrthÃnÅndriyÃïi karmendriyÃïi / kiæ puna÷ karma ? vacanÃdi vak«yamÃïam / etadvikurvat iti karmendriyÃïi / Ãha, kathametadupalabhyate adhi«ÂhÃnÃdarthÃntarabhÆtÃnÅndriyÃïi, na punaradhi«ÂhÃnamÃtramiti ? ucyate- adhi«ÂhÃnÃdindriyap­thaktvam, ÓaktiviÓe«opalambhÃt / yathà ÓarÅrÃsambhavino vi«ayavyavasÃyalak«aïasya ÓaktiviÓe«asyopalambhÃdarthÃntaraæ buddhiranumÅyate, evamadhi«ÂhÃnÃsambhavino vi«ayagrahaïalak«aïasya ÓaktiviÓe«asyopalambhÃdarthÃntaramindriyamiti / Ãha, na, asambhavÃsiddhe÷ / adhi«ÂhÃnamÃtrasya vi«ayagrahaïaæ na sambhavati, arthÃntarasya ca sambhavati ityetadubhayamapi cÃprasiddhamiti / ucyate- naitadaprasiddham / tulyajÃtÅye«u tadanupapatte÷ / yasmÃd bhautike«vanye«u ghaÂÃdi«u vi«ayagrahaïasÃmarthyÃsambhava÷ ÃhaækÃravikÃravattatsÃmarthyÃprati«edhÃnnendriyÃïÃæ nastatprati«edho 'numÃtavya iti / etaccÃyuktam / kasmÃt ? ÓaktibhedÃpatte÷ / vaikÃrikaæ sattvamÃhaÇkÃrikaæ prakÃÓarÆpaæ, tacchaktiviÓe«ÃdindriyÃïi utpadyante / bhÆtÃdilak«aïasya tamasa÷ sÃmarthyÃt tanmÃtrÃïi parasya, p­thivyÃdÅnÃmekarÆpatvÃt / tasmÃdayamasama÷ samÃdhiriti / etena bhautikatvaæ pratyuktam / Ãha, kathamavagamyate bahÆnÅndriyÃïi, na punarekamevendriyaæ manovatsarvÃrthamanekÃdhi«ÂhÃnaæ syÃditi ? ucyate- na, yugapatprav­ttyaprav­ttiprasaægÃt / yadyekamevendriyaæ manovatsarvÃrthamanekÃdhi«ÂhÃnaæ syÃdekavi«ayapratipattau và sarvavi«ayapratipatti÷ / d­«Âastu grahaïabhedastasmÃnnaikamindriyamiti / bhautikairanugrahopaghÃtadarÓanÃdindriyÃïÃæ bhautikatvamiti cet syÃnmatam, iha bhautikÃnÃæ ghaÂÃdÅnÃæ bhautikairm­ddaï¬acakrasÆtrodakamudgarÃdibhiranugrahopaghÃto d­«Âa÷ / yadi ca bhautikÃnÅndriyÃïi na syu÷ nai«Ãæ bhautikaira¤janÃdibhiranugraha÷ kriyate, upaghÃtaÓca raja÷prabh­tibhiriti / etaccÃyuktam / kasmÃt ? anekÃntÃt / tadyathà bhautikairvadanÃdibhiranta÷karaïasya grahaïadhÃraïasm­tilak«aïo 'nugraha÷ kriyate, upaghÃtaÓcopalÃdibhi÷ / na cÃsya bhautikatvam / evamindriyasyÃpi syÃt / vaiÓe«ikaguïavya¤jakatvÃdvikÃrapratÅtiriti cet atha matam- p­thivyÃdivaiÓe«iko gandho ghrÃïenÃbhivyajyate / audako rase rasanena ca / Ãgneyaæ rÆpaæ vÅk«aïena / vÃyavÅya÷ sparÓastvacà /ÃkÃÓÅya÷ Óabda÷ Órotreïa / yena ca yasya vaiÓe«ikaguïÃbhivyaktistasya tadvikÃratvaæ d­«Âam / tadyathà pradÅpasya rÆpÃbhivya¤jakatve sati taijasatvamiti / etaccÃnupapannam / kasmÃt ? ani«ÂaprasaægÃt / vaiÓe«ikaguïavya¤jakÃnÃæ tadvikÃramicchata÷ prÃptamapÃæ gandhÃbhivyaktihetutvÃt pÃrthivattvam / athaitadani«Âaæ, na tarhyaikÃntiko heturiti / tatra yaduktaæ vaiÓe«ikaguïÃbhivya¤jakatvÃd bhautikÃnÅndriyÃïÅti etadayuktam // 26 // ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 27 ----------------------------------------------------------------------- Ãha, ekÃdaÓendriyÃïi ahaÇkÃrÃdutpadyanta iti prÃgapadi«Âam / idÃnÅæ buddhÅndriyakarmendriyÃïi daÓÃpadiÓyante / tadidaæ padÃrthanyÆnamiti / ucyate- syÃdetadevam, yadyetÃvadindriyaparva syÃt / kiæ tarhÅti- ## atrendriyaparvaïi mano bhavadbhi÷ pratyavagantavyam / tatra saækalpakamiti lak«aïamÃcak«mahe / saækalpo 'bhilëa icchÃt­«ïetyÃdyanarthÃntaram / saækalpayatÅti saækalpakam / etanmanaso lak«aïam / tasmÃdasya pratyak«ato 'nupalabhyamÃnasyÃstitvamavasÅyate / kasmÃt ? vyastasamastÃnÃmindriyÃntarÃïÃæ tadasambhavÃt / apohya hi mana÷ saækalpaæ vyastÃnÃmindriyÃntarÃïÃæ bhavÃnparikalpayet samastÃnÃæ và ? kiæ cÃta÷ ? tanna tÃvadvyasthÃnÃmindriyÃïÃæ saækalpo bhavati / kiæ kÃraïam ? aniyatavi«ayatvÃt / niyato hi ÓrotrÃdÅnÃæ ÓabdÃdirvi«aya÷ / aniyatavi«ayaÓca saækalpa÷ / kiæca trikÃlavi«ayatvÃt / vartamÃnavi«ayà ÓrotrÃdiv­tti÷ trikÃlavi«ayaÓca saækalpa÷ / tasmÃnna vyastÃnÃæ nÃpi samastÃnÃm / badhirÃdi«u tadabhÃvaprasaægÃt / yadi samastendriyav­tti÷ saækalpa÷ syÃtprÃïÃdivaditi cet syÃnmatam, yathà samastendriyav­tti÷ prÃïÃdi÷, na cÃnyataravaikalye tadabhÃva÷, evaæ samastendriyav­tti÷ saækalpa÷ syÃnna cÃnyataravaikalye tadabhÃva÷ syÃditi / etaccÃnupapannam / viÓe«itatvÃt / nirvi«ayà prÃïÃdiv­tti÷ / ÓabdÃdivi«ayastu saækalpa iti viÓe«itam / tasmÃdvyastasamastÃnÃmindriyÃïÃæ saækalpÃnupapattermanaso liÇgametadastitve iti siddham / Ãha, tadavadhÃraïÅyam, indriyadvaividhyÃt / dviprakÃrÃïi hÅndriyÃïi purastÃdupadi«ÂÃni / tatra mano 'pyavadhÃraïÅyaæ kiæ buddhÅndriyamatha karmendriyamiti ? ucyate- ## hyarthe ca÷ paÂhita÷ / taddhÅndriyamubhayathetyartha÷ / mano na kevalaæ buddhÅndriyamapi tu karmendriyamapi / niyamahetvabhÃvÃdayuktamiti cet syÃtpunaretat, ko 'tra niyamahetu÷ yadindriyatvÃviÓe«e manasa evobhayapracÃratvamabhyupagamyate, nÃnye«Ãmiti ? ucyate- ## trikÃlavi«ayatvÃt / iha yasyÃntastri«u ca kÃle«u karaïasya v­ttistadubhayapracÃram, tadyathà buddhi÷ / sÃk«Ãt vi«ayÃnabhisandhÃnÃdatÅtÃnÃgatavartamÃnavi«ayatvÃcca mano 'ntastrikÃlavi«ayam / tasmÃdubhayapracÃraæ taditi siddham // 27 // // yuktidÅpikÃyÃæ sÃækhyasaptatipaddhatau «a«ÂhamÃhnikam // ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 28 ----------------------------------------------------------------------- samadhigataæ karaïaparva / tasyedÃnÅæ vyastasamastav­ttayo vaktavyÃ÷ / sati cobhayÃbhidhÃne vyastav­ttireva tÃvaducyate, na samastav­tti÷ / kiæ kÃraïam ? prakaraïaÓe«abhÆtatvÃt / ÓrotrÃdÅnÃæ hi sadbhÃvaprakaraïamidamanukrÃntam / sa cai«Ãæ sadbhÃva÷ ÓaktiviÓe«opÃlambhÃdityuktam / idÃnÅmasau ÓaktiviÓe«o 'smÃkaæ vyastav­ttirityucyate / tasmÃttadanukramaïaæ kari«yÃma÷ / Ãha, yadyevaæ tasmÃducyatÃæ tasya karaïasya kasminnarthe v­tti÷, kiæ lak«aïaæ veti ? ucyate- yaduktaæ tasya kasminnarthe v­ttirityatra brÆma÷ ## rÆpÃdi«u ÓabdasparÓarÆparasagandhe«u svabhedabhinne«u pa¤cÃnÃæ Órotratvakcak«urjihvÃghrÃïÃnÃæ ÓravaïasparÓanadarÓanarasanaghrÃïalak«aïo vyÃpÃro v­ttirityucyate / tatra karaïanirdeÓe Órotrendriyasya prÃkpÃÂhÃttadvi«ayanirdeÓÃtilaæghane prayojanaæ nÃstÅti k­tvà ÓabdÃdi«u pa¤cÃnÃmityeva paÂhitavyam / prÃktanastu pramÃdapÃÂha÷ / yatpunaretaduktaæ kiælak«aïeti atra brÆma÷- ÃlocanamÃtrami«yate / Ãlocanaæ grahaïamityanarthÃntaram / mÃtraÓabdo viÓe«aniv­ttyartha÷ / tadyathà bhaik«amÃtramasmingrÃme labhyata ityukte nÃnyo viÓe«a iti j¤Ãyate / chandromÃtramadhÅte mÃïavaka ityukte nÃnyadadhÅta iti / evamÃlocanamÃtramindriyÃïÃmi«yate v­ttirityukte nÃnyo viÓe«a iti gamyate / tena kiæ siddhaæ bhavati ? yaduktamanyairÃcÃryai÷ sÃmÃnyaj¤ÃnamindriyÃïÃæ viÓe«aj¤Ãnaæ buddheriti tatprati«iddhaæ bhavati / Ãha, ka÷ punarasmindarÓane do«o yata etatprati«idyata iti ? ucyate- sÃmÃnyaviÓe«ayoritaretarÃpek«atve satyekasminnavirodhÃdanyataraparikalpanÃnarthakyam / yadi khalvindriyasya sÃmÃnyaj¤Ãnaæ na syÃttena viÓe«Ãpek«aæ sÃmÃnyaæ sÃmÃnyÃpek«aÓca viÓe«a iti yatra sÃmÃnyaj¤Ãnaæ tatra viÓe«aj¤Ãnamapi na prati«idhyata ityubhayamapÅndriyasya syÃt / tataÓcÃnta÷karaïaparikalpanÃnarthakyam / viÓe«avato vÃnta÷karaïasya ka÷ sÃmÃnyena virodha ityubhayasyÃpi tatra sambhavÃdindriyÃnarthakyam / tasmÃdapratyayamindriyamiti / indriyasya cetpratyaya÷ syÃdyathà pratyayavato 'nta÷karaïasyÃniyatavi«ayatvam, evamasyÃpi syÃt na tu tadasti / tasmÃdapratyayamindriyamiti / kiæca kÃlÃtiv­ttiprasaægÃt / indriyasya cetpratyaya÷ syÃdyathà pratyayavato 'nta÷karaïasya trikÃlavi«ayatvamevamasyÃpi syÃt / na tu tadasti / tasmÃdapratyayamindriyamiti / kiæ cÃnyat sm­tyadarÓanÃt / indriyasya cetpratyaya÷ syÃdyathà pratyayavato 'nta÷karaïasyÃdirÆpopapattirevamatrÃpi syÃt / na tu tadasti / tasmÃdapratyayamindriyaæ siddhamiti / ucyate- na kÃraïÃntaraprasaægÃt / yadi pradÅpavadindriyaæ prakÃÓakaæ syÃttena yathà tatprakÃÓite«u ghaÂÃdi«varthe«u karaïÃntaramÃrgaïamevamatrÃpi syÃt / na caitadi«Âam / ato na pradÅpavadindriyaæ prakÃÓakamiti / anta÷karaïasadbhÃvÃdayuktamiti cet syÃnmatam- asti kÃraïÃntaraæ buddhilak«aïaæ yadindriyeïa pradÅpavatprakÃÓitamarthaæ g­hïÃti / tasmÃtparavÃdÃnuvÃdo 'yaæ kriyate, na prati«edha iti / tacca naivam / kasmÃt ? pradÅpendriyayoranyatarÃnupÃdÃnaprasaægÃt / indriyamapi prakÃÓakam, pradÅpo 'pi / tatrÃnyatarasyÃnupÃdÃnaæ prasaktam / kasmÃt ? na hyekÃrthakÃriïo yugapatkaraïe sÃmarthyamastÅti / kiæ cÃnyat / anta÷karaïahÃne÷ / indriyeïa pradÅpavatprakÃÓitÃnbÃhyÃnarthÃnsÃk«Ãdanta÷karaïaæ g­hïÃtÅti vadato 'nta÷karaïameva hÅyate / tasmÃdayuktamanta÷karaïasya sÃmarthyam / puru«asyeti cenna karaïÃnarthakyaprasaægÃt / sÃk«Ãdvi«ayagrahaïasamarthaæ puru«amicchata÷ karaïÃnarthakyaæ prasajyate / tasmÃdyuktametat grÃhakamindriyaæ na tu pradÅpavatprakÃÓakamiti / Ãha, bhavatu tÃvad grahaïamÃtramindriyav­ttirapratyayà / grahaïapratyayaprakÃÓÃbheda÷ ? ucyate- vi«ayasamparkÃttÃdrÆpyÃpattirindriyav­ttigrahaïaæ, tathà vi«ayendriyav­ttyanukÃreïa niÓcayo gaurayaæ Óuklo dhÃvatÅtyevamÃdi÷ pratyaya÷ / tathà vi«ayasamparkÃgame ÓrotrÃdiv­tte÷ tÃdrÆpyÃgamo vartamÃnakÃlatÃ, grahaïasyÃnubhavÃttu saæskÃrÃdhÃnaæ tatpÆrvikà ca sm­tiriti trikÃlavi«ayà pratyayasyetyayamanayorviÓe«a÷ / bÃhyastu prakÃÓo na vi«ayarÆpÃpanna÷ / saæskÃrÃttu ghaÂÃdÅnÃæ vyavadhÃnarÆpaæ pÃrthivaæ chÃyÃlak«aïaæ vya¤jakatvÃya kalpate, cak«u«o 'nugrahÃya / ubhayorvà cak«urvi«ayayorityapare / tasmÃdupapannametat prakÃÓakaæ pradÅpÃdi, grÃhakaæ ÓrotrÃdi, vyavasÃyakamanta÷karaïamiti / atha karmendriyÃïÃæ kà v­ttirityucyate- naiyÃyikÃstvevamÃhu÷- ghrÃïarasanacak«ustvakcchrotrÃïÅndriyÃïi bhÆtebhya÷ / bhÆtebhya ityanena svavi«ayopalabdhilak«aïaæ hÅndriyÃïÃæ bhÆtaprak­titve sati nirvahati (?) nÃnyathà / tÃni punarindriyakÃraïÃni p­thivyaptejovÃyurÃkÃÓamiti bhÆtÃni / ebhya÷ pa¤cabhyo yathÃsaækhyaæ ghrÃïarasanacak«ustvakcchrotrÃïi pa¤cendriyÃïi bhavanti / bhÆtaprak­titvamiti bhÆtasvabhÃvaæ vyÃkhyÃyamÃnaæ pa¤casvapi sambhavati / bhÆtakÃraïatvaæ tvanye«u catur«u tathaiva / Órotre tu kathaæcitkarïaÓa«kulyavacchinnanabhobhÃgÃbhiprÃyeïa vyavahÃrata÷ samarthanÅyam / evaæ bhautikÃnÅndriyÃïi svasvavi«ayamadhigantumutsahanta iti tallak«aïatvame«Ãæ sidhyatÅti, ato bhÆtebhya ityuktam / etattu sÃækhyÃcÃryÃïÃæ ne«Âam / evaæ hi sÃækhyav­ddhà Ãhu÷- ÃhaÇkÃrikÃïÅndriyÃïi arthaæ sÃdhayitumarhanti nÃnyathà / tathà hi kÃrakaæ kÃrakatvÃdeva prÃpyakÃri bhavati / bhautikÃni cendriyÃïi kathaæ prÃpyakÃrÅïi duravartini vi«aye bhaveyu÷ ? ÃhaækÃrikÃïÃæ tu te«Ãæ vyÃpakatvÃt / vi«ayÃkÃrapariïÃmÃtmikà v­ttirv­ttimato 'nanyà satÅ sambhavatyeveti suvacaæ prÃpyakÃritvam api ca mahadaïuguïagrahaïamÃhaÇkÃritve te«Ãæ kalpate, na bhautikatve / bhautikatve hi yatparimÃïaæ karaïaæ tatparimÃïaæ grÃhyaæ g­hïÅyÃt / Ãha, atha karmendriyÃïÃæ kà v­ttiriti ? ucyate- ## vÃkpÃïipÃdapÃyÆpasthÃnÃæ tu vacanÃdÃnaviharaïotsargÃnandalak«aïà yathÃkramaæ v­ttaya÷ pratyavagantavyÃ÷ / tatrocyate 'neneti vacanam / tasmÃdya evÃrthapratyÃyanasamartho varïasamudÃya÷ padavÃkyaÓlokagranthalak«aïa÷ sa vÃgindriyasyÃrtho nÃnya÷ / ÃdÅyate 'nenetyÃdÃnam / ÃÇabhividhyarthe prayujyate / tataÓca yadeva prak«ÃlanaparimÃrjanopasparÓanÃdhyayanapraharaïaÓilpavyÃyÃmÃdi k­tsnaæ grahaïaæ sa indriyÃrthà nÃnya÷ / viÓi«Âaæ haraïaæ viharaïam / ataÓca yadeva samavi«amanimnonnatacaÇkramaïaparivartananÃÂyavyÃyÃmÃdi÷ sa indriyÃrtho nÃnya÷ / evamutk­«Âa÷ sarga utsarga÷ / nÃnya÷ / ataÓca ya evÃÓitapÅtavipariïÃmasya samyakstrotomÃrgÃnusÃriïo visarga÷ sa indriyÃrtho nÃnya÷ / evamabhivyÃpyÃnandamÃnanda÷ / tataÓca ya evÃsÃdhÃraïaprÅtinayanÃbhini«pattilak«aïa÷ sa indriyÃrtho nÃnya÷ // 28 // ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 29 ----------------------------------------------------------------------- Ãha, prÃganta÷karaïav­ttinirdeÓa÷, sargakramÃnugamÃtpÆrvaæ buddhyahaækÃramanasÃæ v­ttinirdeÓa÷ kartavya÷ / kiæ kÃraïam ? evaæ hi sargakramo 'nugato bhavati / kramabhede và prayojanaæ vaktavyamiti / ucyate- na, indriyav­ttipÆrvakatvÃt / anta÷karaïasya hi indriyav­ttipravartaka÷ pratyaya÷ / tathà ca vak«yati- d­«Âe tathÃpyad­«Âe trayasya tatpÆrvikà v­ttiriti (%%) / tasmÃtsargakrameïa vinà tannirdeÓa÷ prÃgÃcÃryeïa kriyate iti / Ãha, tadasambhava÷, ÓÃstre prÃgabhimÃnÃbhidhÃnÃt / ÓÃstraæ hyevamÃha- kà nu bho÷ saæj¤Ã mÃturudare 'vasthitaæ kumÃraæ pratyabhinirviÓata iti ? asmÅtye«Ã mÃhÃtmÅ saæviditi / tathà kÃryakÃraïavyÆhasamakÃlaæ mÃhÃtmyaÓarÅro 'smÅti pratibuddhyate / prav­ttÃÓcaiva hyavyaktà bhavantyasmÅtyasmitÃmÃtrÃ÷ / pramÃïaæ ca ÓÃstram / tasmÃtprÃganta÷karaïanirdeÓa÷ kartavya÷ / ucyate- tannimittÃrthena vivak«itatvÃt / satyametat kÃryakÃraïavyÆhani«pattisamakÃlamasmÅtye«Ã mÃhÃtmÅ saævit pratyupadhÅyate / ÓabdÃdivi«ayastvanta÷karaïapratyaya÷ ÓrotrÃdinimitta iti / etatpÆrvaÓabdena vivak«itam / na ca nimittamatikramya naimittikÃbhidhÃnaæ nyÃyyam / athavà naiva vayamidaæ pra«Âavyà yathà prÃganta÷karaïav­ttinirdeÓa÷ kartavya iti / kiæ kÃraïam ? yasmÃt ## svalak«aïameva svÃlak«aïyam / svÃrthe taddhitav­tti÷, anyabhÃvastu kÃlaÓabdavyavÃyÃditi / yathà buddhyahaækÃramanasÃæ hi sauk«myÃnna Óakyaæ svarÆpamabhidhÃtumityato v­ttireva lak«aïabhÃvenopadiÓyate / ÓrotrÃdÅnÃmapi ca sauk«myÃllak«aïamapade«ÂumaÓakyamiti v­ttirevocyate, na lak«aïam / tadeva cai«Ã lak«aïaæ bhavati / yacchabdÃlocanasamarthaæ tacchrotram / evamitare«vapi vaktavyam / buddhyahaækÃramanasÃæ ca lak«aïamadhyavasÃyÃdyuktam / tadeva v­ttitvenÃcak«Ãïa÷ ÓrotrÃdÅnÃmeva cÃbhidadhÃnaæ lak«aïaæ cÃpyÃcak«Ãïo v­ttiv­ttimatorananyatvaæ j¤Ãpayati / anyathà tu yathÃdhyavasÃyÃdi lak«aïamevaæ rÆpÃdi«u pa¤cÃnÃmalocanamÃtraæ lak«aïamityucyate, na tu v­ttiriti / ÓrotrÃdivad buddhyÃdÅnÃmapi vyavasÃyÃdayo v­ttirityucyate, na tu lak«aïam / tasmÃdanyathà nirdeÓo j¤Ãpakaæ v­ttiv­ttimatoranyatvasyeti vyÃkhyÃtà karaïav­tti÷ / ## seti pÆrvak­tÃæ v­ttimabhisambadhnÃti / e«eti sarvanÃmnà pratyÃk­«ÂÃæ tÃmeva pratyak«aæ prati nirdiÓati / bhavatÅti vak«yamÃïena dharmÃntareïÃsyÃstadvattÃnubhÃvitaæ khyÃpayati / asÃmÃnyeti dharmamÃca«Âe / sÃmÃnyà sÃdhÃraïetyartha÷ / na sÃmÃnyÃsÃmÃnyà / pratikaraïaæ niyatetyuktaæ bhavati / yà hÅyamanukrÃntà karaïaparvaïo 'dhyavasayÃdikà v­ttiriyaæ vyastÃnÃæ karaïÃnÃæ pratisvaæ niyatà / tataÓcai«Ãæ buddhyÃdÅnÃæ kÃryaviÓe«animittabhÃvasaæsÆcitasya svarÆpasyÃsaækara÷ siddha÷ / Ãha, sÃmÃnyaviÓe«ayoritaretarÃpek«atvÃdasÃmÃnyÃbhidhÃnena sÃmÃnyasyÃpyabhidhÃnÃdadhyavasÃyÃdikà karaïÃnÃmasÃmÃnyà v­ttirityukte 'rthÃdÃpanname«Ãæ sÃmÃnyÃpi v­ttirastÅti / tasmÃdasÃvapi vaktavyeti / ucyate- ## sÃmÃnyà cÃsau karaïav­tti÷ sÃmÃnyakaraïav­tti÷ / prÃïaÓcÃdyo ye«Ãæ te prÃïÃdyÃ÷, prÃïÃpÃnasamÃnodÃnavyÃnÃ÷ pa¤ca samastakaraïav­tti÷ pratyavagantavyeti / tai÷ sarvai÷ sahita÷ prÃïa iti vedÃnte«vapi / Ãha, ayuktametat / kasmÃt ? dharmiïo dharmyantarav­ttibhÃvÃnupapatte÷ / v­ttirityayaæ Óabdo vyÃpÃramÃca«Âe / na ca dharmÃntaraæ dharmÃntarasya vyÃpÃro bhavitumarhatÅti / ucyate- na kÃrye kÃraïopacÃrÃt / satyametat / dharmÅ dharmyantarasya v­ttitvenÃÓakya÷ parikalpayitum / kiæ tu sÃmÃnyakaraïav­ttyà preryamÃïo vÃyustatpravaïatvÃttatkÃryatÃæ pratipadyate / tatra prÃïÃdikÃrye vÃyau prÃïopacÃraæ k­tvà evamucyate- prÃïÃdyà vÃyava÷ pa¤ca / tatpreraïÃsiddherayuktamiti cet syÃdetat, kathametadavagamyate 'rthÃntarapreritasya vÃyoriyaæ kriyà bhavati na puna÷ svatantrasyeti ? ucyate- na svata÷, tadvyatiriktatvÃnupapatte÷ / iheyamakasmÃdbhinnà kriyÃvÃyo÷ svato và syÃt, karaïav­ttivyatiriktatvÃdvà / kiæ cÃta÷ ? tatra tÃvatsvata upapadyate / kasmÃt ? sarvatra prasaægÃt svÃbhÃvike hi vÃyordiksaæcÃre 'bhyupagamyamÃne sarvatra tatsaæbhava÷ syÃt / tataÓca tiryakpÃtÃdiv­ttirhanyeta, na cÃnyata÷ / kasmÃt ? adarÓanÃt / na hi p­thivyÃdÅnÃæ vÃyupreraïasÃmarthyaæ kvacidupalabdham / bhastrÃdi«u d­«Âamiti cenna, anyanimittatvÃt / atrÃpi caitravyÃpÃra upalabhyate ityavaÓyamanyannimittamupalabhyate ityabhyupagantavyam / Ãtmeti cenna, kriyÃprati«edhÃt / upapÃditametatpÆrvamÃtmà ni«kriya iti / na ca ni«kriyasya preraïamupapadyate / na ca nirnimittà svabhÃvabhedÃnÃmanÃkasmikatvÃt / tasmÃdyattannimittaæ sà samastakaraïav­tti÷ / sa cÃyaæ vÃyureka eva sthÃnasaæcÃraviÓe«ÃnnÃnÃkhyo bhavati / yathaiko devadatta÷ pÃcako lÃvaka iti kvacit / tadayuktam / kasmÃt ? yugapatparasparÃtiÓayavirodhÃt / pÆrvasmÃtpÆrvasmÃduttara uttaro vÃyurbalÅyÃniti hyabhyupagama÷ / tadetadekasyaikasminkÃle nopapadyate / tasmÃdupapannaæ prÃïÃdyà vÃyava÷ pa¤ca / kiæ punare«Ãæ prÃïÃdÅnÃæ lak«aïamiti ? ucyate- dvividhÃ÷ prÃïÃdaya÷ / antarv­ttayo bahirv­ttayaÓca / tatra mukhanÃsikÃbhyÃæ pragamanÃtpraïateÓca prÃïa÷ / yo 'yaæ mukhanÃsikÃbhyÃæ sa¤carati so 'ntarv­ttirvÃyu÷ prÃïa ityabhidhÅyate / yà kÃcitpraïatirnÃma bhÆte«u tadyathà praïateyaæ senÃ, praïato 'yaæ v­k«a÷, praïato 'yaæ dharme, praïato 'yamarthe, praïato 'yaæ kÃme, praïato 'yaæ vidyÃyÃm / tadviparÅte«u và bÃhyaprÃïav­ttire«Ã / prÃïivi«aya evai«Ã bhavati / sa khalvayamatrÃbhivyakto bhavati / tadyathà mahatà và du÷khenÃbhiplutasya mahatà và bandhunà viyuktasya, sahitasya và saurabheyasya, nipÃnÃvatÅrïasya và mahi«asyÃvagate÷ / apakramaïÃccÃpÃna÷ / yo 'yaæ rasaæ dhÃtÆn Óukraæ mÆtraæ purÅ«aæ vÃtÃrtavagarbhÃæÓcÃkar«annadhogacchannayamantarv­ttirvÃyurapÃna ityabhidhÅyate / yaccÃpi kiæcidapakramaïaæ nÃma bhÆte«u tadyathà apakrÃnto 'yaæ dharmÃdibhyastadviparÅtebhyo và iti bÃhyà khalvapÃnav­ttire«Ã / apÃnavi«aya evai«a bhavati / balavattaraÓcÃyaæ prÃïodvÃyo÷ kasmÃt ? e«Ã hyetaæ prÃïamÆrdhvaæ vartamÃnamarvÃgeva sanniyacchati arvÃgeva sanniruïaddhi / e«o 'trÃbhivyakto bhavati / tadyathà upakÆpamupaÓvabhraæ và parivartamÃnasyÃ__ÓatapadÅæ laÇghayata÷ / h­dyavasthÃnÃtsaha bhÃvÃcca samÃna÷ / yastvayaæ prÃïÃpÃnayormadhye h­dyavati«Âhate sa samÃno vÃyurantarv­tti÷ yaÓcÃpi kaÓcitsaha bhÃvo nÃma bhÆte«u dvandvÃrÃmatà / tadyathà saha dÃsye, saha yak«ye, saha tapaÓcari«yÃmi saha bhÃryÃputrairbandhubhi÷ suh­dbhiÓca varti«ya bÃhyà samÃnav­ttire«Ã / samÃnavi«aya evai«a bhavati iti / balavattara÷ khalvayaæ prÃïÃpÃnÃbhyÃm / e«a hyetau prÃïÃpÃnau ÆrdhvamarvÃkca vartamÃnau madhya eva sanniyacchati, madhya eva sanniruïaddhi, sa cai«au 'trÃbhivyakto bhavati / tadyathà srutasÃrasya và sÃrameyasya, ana¬uho vo¬habhÃrasya, dharmÃbhitaptÃyà và e¬akÃyà ardhÃrdhakÃyaæ ÓakaÓaketi / prÃïÃnte sarvaprÃïinÃæ prÃïÃpÃnÃvuts­jyordhvamadhaÓca muktayoktrau hayÃviva vi«amaæ saæcÃrayan ÓarÅraæ sa parÃsyati / mÆrdhÃrohaïadÃtmotkar«aïÃccodÃna÷ / yastvayaæ prÃïÃpÃnasamÃnÃnÃæ sthÃnÃnyatikramya rasaæ dhÃtÆæÓcÃdÃya mÆrdhÃnamÃrohati tataÓca pratihato niv­tta÷ sthÃnakaraïÃnupradÃnaviÓe«ÃdvarïapadavÃkyaÓlokagranthalak«aïasya ÓabdasyÃbhivyaktinimittaæ bhavati ayamantarv­ttirvÃyurudÃna ityucyate / yaÓcÃpi kaÓcidÃtmotkar«o nÃma bhÆte«u tadyathà hÅnÃdasmi ÓreyÃn, sad­Óena và sad­Óa÷, sad­ÓÃdasmi ÓreyÃn, Óreyasà và sad­Óa÷, Óreyaso và ÓreyÃn / etasmiæstathà rÆpÃbhimÃno và prÃptavidyastu / tadyathà bahvantaraviÓe«ÃdalpÃntaraviÓe«o 'smyaguïavato và guïavÃnasmÅti bÃhyodÃnav­ttire«Ã / udÃnavi«aya evai«a bhavati / balavattara÷ khalvayaæ pÆrvabhya÷ / katham ? e«a hyetÃnprÃïÃdÅnÆrdhvamavÃÇmadhye ca vartamÃnÃnÆrdhvamevonnayati, Ærdhvamevotkar«ati / sa cai«o 'trÃbhivyakto bhavati ÓÅtodakena và paryuk«itasya prÃsamasiæ vikoÓaæ codyatamabhipaÓyata÷ / ÓarÅravyÃpteratyantÃvinÃbhÃvÃcca vyÃna÷ / yastvayamÃlomanakhÃccharÅraæ vyÃpya rasÃdÅnÃæ dhÃtÆnÃæ p­thivyÃdinÃæ vyÆhaæ marmaïÃæ ca praspandanaæ prÃïÃdÅnÃæ ca sthitiæ karoti so 'ntarv­ttirvyÃna÷ / yaÓcÃpi kaÓcidatyantÃvinÃbhÃvo nÃma bhÆte«u tadyathà pativratà bhartÃraæ m­tamapyanugacchati bhavÃntare 'pyayameva bhartà syÃt tathà dharmÃdibhistadviparÅtaiÓceti bÃhyo vyÃnavi«aya evai«a prabhavati / balavattamaÓcÃyaæ sarvebhya÷ / katham ? anena hi vyÃpte ÓarÅradaï¬ake tadvaÓÅk­tÃnÃæ prÃïÃdÅnÃæ samà sthitirbhavati / sa e«o 'ntakÃle prÃïabh­tÃmavinÃbhÃvena vartamÃno 'bhivyajyate / tadyathà hà tarhi pÃdau haimau ÓÅtÅbhÆtau gulphe jaÇghe urÆ kaÂirudaramura÷kaïÂhe 'sya khuraghuro vartate hÆ(?) ityavai«o bÃhyo vyÃna iti / evamete prÃïÃdyÃ÷ sthÃnakÃryaviÓe«asÆcitÃ÷ pa¤ca vÃyavo vyÃkhyÃtÃ÷ te«Ãæ prerikà sÃmÃnyakaraïav­tti÷ / e«Ã ca tantrÃntare«u prayatna ityucyate / sa ca dharmÃdisaæskÃrabhÃvanÃvaÓÃdanuparato jÅvanam / Ãha ca v­ttiranta÷ samastÃnÃæ karaïÃnÃæ pradÅpavat / aprakÃÓà kriyÃrÆpà jÅvanaæ kÃyadhÃrikà // sà yÃvadaniruddhà tu hanti vÃyuæ rajo 'dhikà / dharmÃdyanÃv­ttivaÓÃttÃvajjÅvati mÃnava÷ // atra ca sÃmÃnyakaraïav­ttigrahaïasÃmarthyÃtprÃïÃdyÃ÷ pa¤ca vÃyava÷ / buddhÅndriyÃïi «a«Âham / karmendriyÃïi saptamam / pÆra«Âamam / pÆrityahaækÃrÃvasthÃsaævidhamadhikurute / yasmÃdÃha- tatra saævidahaækÃragataæ kÃryaæ kÃraïaæ pÆrayati yasmÃt / tasmÃtpÆrityuktà pratyavabhÃsëÂamaæ bhoktu÷ // sà cÃhaÇkÃragatà saævid buddhigataiva puru«eïopalabhyate / yasmÃdvak«yati- ete pradÅpakalpÃ÷ parasparavilak«aïà guïaviÓe«Ã÷ / k­tsnaæ puru«asyÃrthaæ prakÃÓya buddhau prayacchanti // (%%) sarvapratyupabhogaæ yasmÃtpuru«asya sÃdhayati buddhi÷ // (%%) tasmÃtsaiva pÆriti / ÓÃstraæ caivamÃha- prÃïÃpÃnasamÃnodÃnavyÃnÃ÷ pa¤ca vÃyava÷ / «a«Âhaæ mana÷ / saptamÅ pÆra«ÂamÅ vÃk / vÃggrahaïena karmendriyaparvaïo grahaïam / manograhaïena buddhÅndriyaparvaïa÷ / tadetatprÃïëÂamaæ vaikÃrikaæ guïaÓarÅrasya paridra«Âu÷ k«etraj¤asya ÓarÅramÃdadÃnasya nityaæ stambhasthÃnÅyaæ pratyaÇgaæ bhavati, acchedyamabhedyamadÃhyamavinÃÓyamavikampyam / anityÃni punarbhautikÃni bÃhyÃni kuÓam­ttikÃsthÃnÅyÃni upacÅyante ceti / Ãha, kuta÷ punariyaæ prÃïÃdiv­tti÷ pravartata iti ? ucyate- sà karmayonibhya÷ / mahata÷ pracyutaæ hi rajo vik­tam aï¬asthÃnÅyÃ÷ pa¤ca karmayonayo bhavanti- dh­ti÷ Óraddhà sukhà vividi«Ã avividi«eti / Ãha ca pracyuto mahato yastu na prÃpto j¤Ãnalak«aïam / vyÃpÃro j¤ÃnayonitvÃtsà yoni÷ kukkuÂÃï¬avat // tÃsÃæ lak«aïavi«ayasatattvaguïasamanvayà bhavanti / tatra lak«aïaæ tÃvat vyavasÃyÃdapracyavanaæ dh­ti÷ / phalamanabhisandhÃya ÓÃstrokte«u kÃrye«vavaÓyakartavyatÃbÅjabhÃva÷ Óraddhà / d­«ÂÃnuÓravikaphalÃbhilëadvÃrako hi buddherÃbhoga÷ sukhà / vettumicchà vividi«Ã / tanniv­ttiravividi«Ã / tatra yadÃyaæ jantu÷ ÓubhÃÓubhe«u kÃrye«u v­ttyanusÃrÅ jij¤Ãsurajij¤Ãsurvà ÓarÅraæ parityajati tÃmeva karmayonimupapadyate / tasyÃmupapannastÃmeva bhÃvayati / etattÃvallak«anasatattvam / Ãha ca vÃci karmaïi saækalpe pratij¤Ãæ yo na rak«ati / tanni«Âhastatpratij¤aÓca dh­teretaddhi lak«aïam // anasÆyà brahmacaryaæ yajanaæ yÃjanaæ tapa÷ / dÃnaæ parigraha÷ Óaucaæ ÓraddhÃyÃæ lak«aïaæ sm­tam // sukhÃrthÅ yastu seveta vidyÃæ karma tapÃæsi và / prÃyaÓcittaparo nityaæ sukhÃyÃæ sa tu vartate // dvitvaikatvap­thaktvaæ nityaæ cetanamacetanaæ sÆk«mam / satkÃryamasatkÃryavividi«itavyaæ vividi«ÃyÃ÷ // vi«apÅtasuptamattavadavividi«Ã dhyÃyinÃæ sadà yoni÷ / kÃryakaraïak«ayakarÅ prÃk­tikà gati÷ samÃkhyÃtà // vi«ayasatattvaæ puna÷ sarvavi«ayiïÅ dh­ti÷ / ÃÓramavi«ayiïÅ Óraddhà / d­«ÂÃnuÓravikavi«ayiïÅ sukhà / vyaktavi«ayiïÅ vividi«Ã / avyaktavi«ayiïyavividi«Ã / guïasamanvayastu rajastamobahulà dh­ti÷ / sattvarajobahulà Óraddhà / sattvatamobahulà sukhà / rajobahulà vividi«Ã / tamobahulÃvividi«Ã iti / uktaæ ca lak«aïavi«ayasatattvaæ traiguïyasamanvayaæ ca pa¤cÃnÃm / yonÅnÃæ yo vidyÃdyativ­«abhaæ taæ tvahaæ manye // ityuktÃ÷ prÃïÃdayo yonayaÓca / etad dvayamadhigamya samyaÇmÃrgÃnugamanaæ kuryÃt / rajastamodharmÃdisÃdhanabhÃvaviniv­ttitastvatra prÃïÃnÃmantarv­ttiranupÃdhikatvÃdanivartyà / bahirv­ttistu mÃrgÃmÃrgavi«ayatayà prayoktavyà / kathamityucyate- prÃïavi«ayà tÃvatpraïatirdharmÃdivi«aya evÃparoddhavyà / tato hyasya sattvav­ddhi÷, sattvav­ddheÓcottarottarabuddhirÆpÃdhigama÷ / apÃnavi«ayastvapakramaïaæ dharmÃdivi«aya evÃparoddhavyamevaæ hyasya khyÃtivi«ayÃkÃrasya tamaso nirhrÃsa÷ / tataÓcottarottarabuddhirÆpÃdhigama÷ / tathà samÃnavi«ayaæ sÃhacaryasattvadharmÃnuguïaæ kuryÃt / yasmÃcchÃstramÃha- sattvÃrÃma÷ sattvamithunaÓca sadà syÃditi / Ãtmotkar«a tÆdÃnavi«ayam / avidyÃparvaïo 'ntyaæ rÆpaæ vivarjya tatpratipak«airnivartayet / atyantÃvinÃbhÃvaæ ca vyÃnavi«ayaæ j¤Ãnavi«aya eva bhÃvayet / yonÅnÃæ catas­ïÃæ dharmatÃbÅjatÃmevÃdadyÃt / avividi«Ãmapi ani«Âaphalahetu«u bhÃvayet / so 'yaæ dharmÃdi«u pravaïastatpratipak«ÃpakrÃnta÷ sattvÃrÃmo viniv­ttÃbhimÃno j¤Ãnani«Âha÷ saviÓuddhayoniracireïa parama brahmopapadyata iti / Ãha ca bÃhyÃæ prÃïaviv­ttiæ samyaÇmÃrge budha÷ prati«ÂhÃpya / viniv­ttavikharakalu«o dhruvamam­taæ sthÃnamabhyeti // pa¤cÃnÃæ yonÅnÃæ dharmÃdinimittatÃæ ca saæsthÃpya / paripakvamityadhastÃnna punastadbhÃvito gacchet // iti vyÃkhyÃtà vyastasamastà karaïÃnÃæ v­tti÷ // 29 // ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 30 ----------------------------------------------------------------------- Ãha, yeyamekaikasmin rÆpÃdÃvarthe karaïacatu«Âayasya v­tti÷ sà kiæ yugapat Ãhosvit krameïeti ? kuta÷ saæÓaya iti cet ubhayathà d­«ÂatvÃt / ihaikÃrthavi«ayÃïÃæ yugapadapi v­ttird­«Âà / tadyathà candramaï¬ale cak«u«Ãæ manaso và / kramaÓaÓca tadyathà ghaÂe madhÆdakapayasÃm / ekÃrthavi«ayaæ ca karaïacatu«Âayam / ato na÷ saæÓaya÷ kiæ cak«urmanovadyugapadasya v­tti÷, ÃhosvinmadhvÃdivatkrameïeti ? ucyate- yathÃdarÓanamapi tÃvaducyatÃm / kimatra yuktaæ bhavÃn manyate ? sa cetsapyagupadek«yasi ko nirbandhastadeva pratipadyÃmahe iti / yadyavaæ tasmÃdidamasmaddarÓanam ## tuÓabdo 'vadhÃraïÃrtha÷ yugapadevetyartha÷ / buddhyahaækÃramanasÃæ hi buddhÅndriyÃïÃæ ca samÃnadeÓatvam / tatra na Óakyata etadvaktuæ sati ÓaktisadbhÃve vi«ayasambandhe ca kasyacittatra v­tti÷ kasyacinneti / kiæ cÃnyat / meghastanitÃdi«u kramÃnupalabdhe÷ / yadi hi krameïa ÓrotrÃdÅnÃmanta÷karaïasya ca bÃhye 'rthe v­tti÷ syÃdapi tarhi meghastanitak­«ïasarpÃlocanÃdi«vapyupalabhyate krama÷ / na tÆpalabhyate / tasmÃdyugapadeva bÃhye 'rthe catu«Âayav­ttiriti / ucyate- yaduktaæ ÓrotrÃdÅnÃmanta÷karaïasya cÃbhinnakÃlaæ v­ttirityatra brÆma÷, ayuktametat / kiæ kÃraïam ? yasmÃdasmÃkaæ ## tasyeti catu«Âayamapi sambadhyate / caÓabdo 'vadhÃraïÃrtha÷ / kramaÓa evetyartha÷ / kramaÓa eva hi bÃhyÃnta÷karaïav­ttyorekÃrthanipÃta÷ / yattÆktaæ samÃnadeÓÃnÃæ ÓaktisambandhasadbhÃve v­ttyabhÃvÃnupapattiriti, atra brÆma÷- cak«urÃdivadetatsyÃt / tadyathà cak«ustvaco÷ samÃnadeÓatve Óaktivi«ayasambandhopapattau rajodhÆmÃtapÃdigata÷ sparÓa evopalabhyate, na rÆpam / evamihÃpi syÃt / tasmÃt ## kramaÓa eva catu«Âayasya v­tti÷ / ad­«Âagrahaïena punaratrÃtÅnÃgatavyavahitavi«ayagrahaïam / tatrÃtÅtaæ dvividham, d­«Âavi«ayad­«Âavi«ayaæ ca / atrÃpi d­«Âavi«ayaæ pratyabhij¤Ãnamityabhipretam, ad­«Âavi«ayaæ sm­ti÷ / sà tu liÇgÃgamÃbhyÃmakasmÃdvà bhavati / tathà ca v­«agaïavÅreïÃpyuktaæ bhavati ___ anÃgatavyavahitavi«ayaj¤Ãnaæ tu liÇgagÃgamÃbhyÃm / Ãha ca vi«ayendriyasaæyogÃtpratyak«aj¤Ãnamucyate / tadevÃtÅndriyaæ jÃtaæ punarbhÃvanayà sm­ti÷ // tadeva bhÃvanÃpek«aj¤Ãnaæ kÃlÃntare puna÷ / tatraiva sendriyaæ jÃtaæ pratyabhij¤Ãnamucyate // tatra du«Âe krama÷ prati nÃsti sandeha÷ / yatpunaretaduktaæ d­«Âe meghastanitak­«ÂasarpÃlocanÃdau kramÃnupalabdheryugapaccatu«Âayasya v­ttirityatra brÆma÷- etadapyayuktam / kiæ kÃraïam ? yasmÃt ## na tÃvad buddhyahaækÃramanasÃæ sÃk«Ãd bÃhyÃrthagrahaïasÃmarthyamasti, anta÷karaïÃnupapattiprasaægÃt, ÓrotrÃdivaiyarthyaprasaægÃt, dvÃridvÃrabhÃvavyÃghÃtaprasaÇgÃcca / tasmÃtpÆrvaæ ÓrotrÃdÅnÃmarthasambandho 'sti meghastanitÃdÃvapyavaÓyametadabhyupagantavyam / paÓcÃttu tadv­ttyupanipÃtÃdanta÷karaïasyetyasti kramo 'trÃpi / tatra yaduktaæ meghastanitÃdi«u kramÃnanugate yugapaccatu«Âayasya v­ttirityetadayuktam / anyaistvanyathÃnvayo darÓita÷ / tadyathà catu«Âayasya mano 'haækÃrabuddhÅnÃmanta÷karaïÃnÃæ bÃhyenaikena karaïena Órotreïa và cak«u«Ã và saha catu«Âayasyetyartha÷ / asya d­«Âe vartamÃne yugapadv­tti÷ pÆrvÃcÃryairnirdi«Âà / ÃcÃryeïa tu krameïetyartha÷ / ad­«Âe 'tÅtÃdÃvapi kramaÓaÓca krameïaiva, yatastrayasyÃnta÷karaïasya tatpÆrvikà bÃhyendriyapÆrvikà v­tti÷ / yadà yathÃnubhavastathà saæskÃra÷, yathà ca saæskÃrastathà sm­tirityevaæ v­ttirbÃhyendriyapÆrviketi // 30 // ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 31 ----------------------------------------------------------------------- Ãha, kiæ punare«Ãæ karaïÃnÃæ svavi«ayaniyamena v­ttirbhavati Ãhosvidvyatikareïeti ? ucyate- nanu ca prÃgeva rÆpÃdi«u pa¤cÃnÃmÃlocanamÃtrami«yate v­ttiriti (%%) coktvÃcÃryeïÃnte 'padi«Âaæ sai«Ã bhavatyasÃmÃnyeti (%%) / tatraivaæ gate bhavata÷ saæÓaya÷ / kuta÷ ityucyate- satyamevaitat / tathÃpi jÃyate saæÓaya÷ / kuta÷ ? karaïÃntareïa svavi«ayopalabdhau karaïÃntarautsukyadarÓanÃt / iha karaïÃntareïa cak«u«ÃmradìimÃdirÆpopalabdhau satyÃæ karaïÃntarasya jihvÃlak«aïasyautsukyaæ prav­ttiÓcopalabdhà / tadyadi svavi«ayaniyatÃnÅndriyÃni, nai«Ãæ karaïÃntaravi«ayopalambhÃttatsÃhacaryÃpek«a÷ svavi«ayagrahaïabhÃva÷ syÃt / asti ca / tasmÃdupapanna÷ saæÓaya÷ / tatredÃnÅæ bhavata÷ pratipattiriti / ucyate- atrÃpi nÃstÅndriyÃïÃæ svavi«ayagrahaïavyatikara÷ / kiæ tarhi ## yasya karaïasya yà v­ttirapadi«Âà tadyathà Órotrasya Óabdagrahaïam, cak«u«o rÆpagrahaïam ityÃdi / tÃmeva pratipadyante- svavi«ayajidh­k«ayÃvalambanta ityartha÷ / parasparasyÃkÆtaæ parasparÃkÆtam / ÃkÆtamabhiprÃyo 'bhisandhirityartha÷ / parasparÃkÆtaæ hetu÷ pratipatterasyÃ÷, seyaæ parasparÃkÆtahetukÅ / parasparÃkÆtaæ pratipatte÷ kÃraïamiti k­tvà tÃcchabdyaæ labhate / tadyathà dadhitrapusaæ jvara÷ / etaduktaæ bhavati yadà cak«u«ÃmradìimÃdi rÆpamupalabdhaæ bhavati tadà rasanendriyamupÃttavi«ayasya cak«u«o v­ttiæ saævedya svavi«ayajigh­k«ayautsuktavadvikÃramÃpadyate, rasanasya v­tiæ saævedya pÃdau viharaïamÃrabhete hastÃvÃdÃnaæ, tÃvadyÃvadasau vi«ayo rasanendriyayogyatÃæ nÅta÷ / tato rasanaæ svavi«aye pravartate / evamitare«vapi vaktavyam / Ãha, yadyevaæ tena tarhÅndriyÃntarav­ttisaævedane 'k«apratyayavatvaprasaæga÷ / yadi tarhÅndriyÃntareïendriyÃntarasya v­tti÷ saævedyate, prÃptamasya pratyayavattvam / athÃpratyayamindriyaæ parasparÃkÆtasaævedanaæ, tarhi na vÃcyamiti / kiæ ca parasparadvÃridvÃrabhÃvaprasaægaÓca / indriyÃntaraæ cedindriyÃntarasya v­ttiæ saævedya svÃrthamÃkÃæk«et, prÃptamasya dvÃritvamitarasya ca dvÃratvam / tadayuktamindriyÃïÃæ parasparÃkÆtasaævedanamiti / ucyate- na, upacÃrÃt / prÃgevopadi«ÂamasmÃbhirapratyayamindriyamiti / kiæ tarhi svavi«ayasya paÂo÷ sahacÃriïamarthamindriyÃntaravi«ayatÃmÃpannaæ saæsp­Óya svabhÃvata indriyÃntaraæ svavi«ayaæ prati sÃkÃæk«aæ bhavati, tatsannidhau vikriyÃdarÓanÃt / tatra saævedanamupacaryaivamucyate ityado«a÷ / kiæ cÃnyat / bhautikÃvayavapratyayaviv­ttivattadviv­tte÷ / yathà buddhe÷ prasÃdamanantaraæ bhautikÃnÃmavayavÃnÃæ mukhanayanÃdÅnÃæ prasÃdo bhavati, na cai«Ãæ pratyayavattvam, evamihÃpi syÃt / na ca pratyayavattvam / etena dvÃridvÃrabhÃva÷ pratyukta÷ / mano 'dhi«ÂhÃnasÃmarthyÃdvà / athavà parasparavi«ayamÃkÆtaæ parasparÃkÆtam, yathà jalavi«aya÷ puru«a÷ jalapuru«a÷ / ÃkÆtamicchà saækalpa÷ mana ityartha÷ / sa heturasyÃ÷ seyaæ parasparÃkÆtahetukÅ tÃm / etaduktaæ bhavati, yathà kiæcidindriyaæ vi«aye prav­ttaæ bhavati tadà taddvÃreïa samastamarthamupalabhya tatsahacÃriïamarthÃntaramÃkÃæk«adindriyÃntaraæ v­ttyà pratiti«Âhate / tenÃkÃæk«Ãvatà manasÃdhi«ÂhitÃmindriyaæ vikriyÃmÃpadyate / tathà ca tantrÃntare 'pyuktaæ- "yasya yasyendriyasya vi«ayaæ manodhyÃyatyabhisampattyarthena tasya tasyautsukyaæ prav­ttiÓca bhavatÅti /" etaduktaæ svÃæ svÃæ pratipadyante parasparÃkÆtahetukÅæ v­ttiriti / kimindriyaæ manov­ttyÃdhi«ÂhÃya svavi«aye pravartayati yathà paraÓvÃdÅæÓcaitra iti ? netyucyate / kiæ tarhi svavi«ayasaækalpÃnug­hÅtasya manasa÷ saæsparÓÃtsvayamevendriyaæ svavi«ayaæ pratipadyate / kasmÃt ? prayogaÓaktyasiddhe÷ / na hi yathà caitrasya paraÓvÃdiprayogaÓakti÷ siddhà evaæ manasa indriyaprayogaÓakti÷ / tasmÃdayuktamindriyasya mana÷ prerakamiti / raja iti cetsyÃnmatam, rajaso hÅndriyÃntaraprayogasÃmarthyaæ vidyate / tasmÃdayuktamuktaæ prayogaÓaktyasiddhernendriyÃïÃæ mana÷prayojakamiti / etaccÃyuktam ? kasmÃt ? aviÓe«Ãt / indriyÃntare 'pi hi tarhi rajo 'stÅtyata ÃtmabhÆtenaivÃsya nimittena prav­ttiraprati«iddhÃ, kiæ manasà parikalpiteneti ? kiæ cÃnyat, karaïÃntarÃnupapatte÷ / caitro hi paraÓvÃdÅnÃæ prayogaæ karaïÃntareïa karoti / na tu manasa÷ karaïÃntaramastÅtyasamÃnam / pÃïivaditi cenna caitravyÃpÃrÃpek«atvÃt / tadapi hi caitravyÃpÃrÃpek«aæ pravartate na svata÷ / kiæca tadvyatirekeïa prav­ttyupalabdhe÷ / yasya hi prayojakÃntarÃpek«Ã prav­tti÷ na tasya kadÃcidapi svatantrasya bhavati / asti tu saækalpavyatirekeïa meghastanitÃdi«vindriyasya prav­tti÷ / tasmÃnnendriyÃntarasya mana÷ kÃrakam / na cetkÃrakaæ yathà maulÃnÃæ guïÃnÃmevamihÃpi puru«Ãrtha evaæ heturna kena citkÃryate karaïamiti siddham // 31 // ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 32 ----------------------------------------------------------------------- Ãha, karaïaæ pratyÃcÃryavipratipatte÷ / tadavadhÃraïaæ karttavyam / ÃcÃryÃïÃæ karaïaæ prati vipratipatti÷ / ekÃdaÓavidhamiti vÃr«agaïÃ÷ / daÓavidhamiti tÃntrikÃ÷ pa¤cÃdikaraïaprabh­taya÷ / dvÃdaÓavidhamiti pata¤jali÷ / tasmÃdbhavata÷ katividhaæ karaïamabhipretamiti vaktavyametat / ucyate- ## pa¤ca karmendriyÃïi pa¤ca buddhÅndriyÃïi mano 'haÇkÃro buddhiÓcetyetatsarvaæ puru«Ãrthopayogikaraïam / kasmÃt ? apuru«Ãrthopayogitve tattvÃntarÃnupapattiprasaægÃt / yadi yathà vÃr«agaïà Ãhu÷- liÇgamÃtre mahÃnasaævedya÷ kÃryakÃraïarÆpeïa viÓi«ÂÃviÓi«Âalak«aïena, tathà syÃttattvÃntaram / tanna syÃt, anarthakatvÃt / Ãha, satyam, pradhÃnalak«aïÃnÃæ guïÃnÃæ vai«amyamÃtrarÆpatve 'pi tattvÃntaramasau bhavi«yatÅti / kasmÃt ? sÃmyÃdvai«amyamupÃkhyÃntaramiti / etaccÃyuktam / kasmÃt ? tattvÃnavasthÃprasaægÃt / evaæ hi parikalpyamÃne pradhÃnamahatoryadantarÃlaæ tadapi ca kriyÃrÆpatvÃdakriyÃvata upÃkhyÃntaramiti tattvÃntarÃnavasthÃprasaæga÷ / abhyupagame và mahatastattvÃntarÃïÃæ ca kriyÃkÃlavirodha÷ / tasmÃttattvÃntarÃnupapattiranavasthà vÃ, trayodaÓavidhaæ karaïamityanyataravadavaÓyamabhyupagantavyam / tatra cÃsmatpratij¤Ãtameva nirdo«aæ lak«yate / tasmÃdupapannametat trayodaÓavidhaæ karaïamiti / Ãha, karaïamiti kriyÃkÃrakasambandhagarbho 'yaæ nirdeÓa÷ / katham ? yena tatkaraïamiti / tatra vaktavyam kà kriyÃ, kiæ ca tatkriyate yadapek«ya buddhyÃdÅnÃæ karaïatvamiti ? ucyate- yaduktaæ kà kriyetyatra brÆma÷- tannirvartakamihÃbhipretÃt na daï¬Ãdivat, kiæ tarhi tadÃharaïadhÃraïaprakÃÓakaram / tatrÃharaïaæ karmendriyÃïi kurvanti, vi«ayÃrjanasamarthatvÃt / dhÃraïaæ buddhÅndriyÃïi kurvanti, vi«ayasannidhÃne sati ÓrotrÃdiv­ttestadrÆpÃpatte÷ / prakÃÓamanta÷karaïaæ karoti, niÓcayasÃmarthyÃt / apara Ãha- Ãharaïaæ karmendriyÃïi kurvanti / dhÃraïaæ mano 'haækÃraÓca / prakÃÓanaæ buddhÅndriyÃïi buddhiÓceti / etadabhisandhÃya buddhyÃdÅnÃæ karaïatvamucyata iti / yattÆktaæ kiæ kÃryamiti, ucyate- ## daÓadheti pa¤ca viÓe«Ã÷ pa¤cÃviÓe«Ã÷ / tadapyata eva kÃryaÓabdaæ labhate / #<ÃhÃryaæ dhÃryaæ prakÃÓyaæ ca // ISk_32 //># taddhyÃhartavyaæ dhÃraïÅyaæ prakÃÓayitavyaæ ca / ata÷ kÃryamityucyate, na nirvartyatvÃt // 32 // ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 13 ----------------------------------------------------------------------- etasmiæstrayodaÓavidhe tu karaïe trayodaÓaæ kataraditi ? ucyate- buddhirahaækÃro manaÓca / tasmÃt / ## kasmÃt ? vi«ayÃnabhisandhÃnÃt / ÓrotrÃdipraïÃlikayà ca vi«ayasaæpratipatte÷ / aviÓe«ÃbhidhÃnÃd buddhyÃdipratipattirayukteti cetsyÃnmatam, aviÓe«eïedamuktamÃcÃryeïa anta÷karaïaæ trividhamiti / tatra kathamidamavagamyate buddhyahaækÃramanasÃæ grahaïÃbhipretaæ, na punaranye«Ãmiti ? ucyate- na, prathamasaækhyÃvyatikramahetvanupapatte÷ / buddhyÃdisaækhyÃæ hi vyatikramamÃïasya pratipattau nÃsti hetu÷ / tasmÃtte«Ãmeva grahaïam / yathà vasantÃya kapi¤jalÃnÃlabhata iti / ÓrotrasyÃnta÷karaïatvaprasaægÃdayuktamiti cet syÃdetat- buddhimahaækÃraæ coktvà tata Ãha buddhÅndriyÃïi karïatvakcak«ÆrasananÃsikÃkhyÃnÅti (%%) / tasmÃcchrotramanta÷karaïaæ prasajyata iti / etadanupapannam / kasmÃt ? manasa÷ p­thagabhidhÃnÃt / ata evedamÃcÃryeïÃpek«ya manaso 'nta÷karaïatvaæ p­thaguktam- taccendriyamubhayathà samÃkhyÃtam, antastrikÃlavi«ayamiti (%%) tasmÃdupapannamanta÷karaïaæ trividhaæ buddhyÃdÅni / ## pa¤ca buddhÅndriyÃïi pa¤ca karmendriyÃïÅtyetadbÃhyaæ daÓaprakÃramÃcÃryairÃkhyÃyate / Ãha, daÓadhà bÃhyamityasyÃnarthakyam, pariÓe«abuddhe÷ / anta÷karaïaæ trividhamityukte gamyata etatpariÓe«Ãdeva daÓadhà bÃhyamiti / tasmÃttadgrahaïamanarthakamiti / ucyate- na, vi«ayÃrthatvÃt / trayasya vi«ayÃkhyamityevaæ vak«yÃmÅtyÃcÃrya Ãrabhate / akriyamÃïe tvasmin kintat trayasya vi«ayÃkhyamiti na j¤Ãyate / Ãha, evamapi vi«ayagrahaïÃtsiddherbÃhyagrahaïapÃrthakamiti / ucyate- vaktavyaæ tÃvadidamavaÓyaæ vi«ayabhÃvapratipattyartham / tatra Óe«e và yathÃnyÃsaæ vocyamÃne na kaÓcidviÓe«a÷ / athavà nedaæ bÃhyasaæj¤ÃpratipattyarthamÃrabhyate, kiæ tarhi niyamÃrtham / katham ? daÓadhà bÃhyaæ ÓabdÃdivi«ayagrahaïabhÆtameva trayasyÃpi vi«ayÃkhyaæ yathà syÃt, mà bhÆdanta÷prÃïÃdibhÆtam / athavà daÓadhaiva bÃhyam / bhedavi«ayaæ bÃhyamityartha÷ / prÃïÃdibhÆtasya tu bhedo nÃstÅtyado«a÷ / tadetat ## buddhyahaækÃramanolak«aïasya hi trayasyopÃttavi«ayà buddhÅndriyakarmendriyav­ttaya÷ samparkÃdvi«ayarÆpapratyavabhÃsanimittatÃmupagacchantyo vi«ayÃkhyatÃæ labhante / tathà mano 'haækÃrÃvapi buddhe÷ / buddhistu niÓcayarÆpatvÃtkaraïÃntaranirapek«Ã sarvamarthaæ prav­ttau prati niÓcayarÆpeïÃdhyastaæ puru«Ãyopasaæharati / tatra ÓabdÃdisannidhÃne v­ttÅnÃæ tÃdrÆpyÃpattestadapagame ca tÃdrÆpyÃpagamÃt prÃpyakÃri / ## upÃttavi«ayendriyav­ttisannidhÃnÃttu tadÃkÃrasaæskÃrÃdhÃnanimittasm­tipratyayavaÓÃt ## ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 34 ----------------------------------------------------------------------- Ãha, prÃkchabdÃdi«u ÓrotrÃdÅnÃmÃlocanamÃtraæ v­ttirityaviÓe«eïoktam / tatra kiæ tathaiva pratipattavyamathendriyÃïÃæ vi«ayaviÓe«o 'stÅti ? atha coktaæ kÃryaæ ca tasya daÓadhà viÓe«alak«aïamaviÓe«alak«aïaæ ca / tatra kena karaïena kasya vi«ayasya grahaïamiti ? ucyate- ## te«Ãæ pÆrvoktÃnÃmindriyÃïÃæ yÃni buddhÅndriyÃïi pa¤ca ÓrotrÃdÅni tÃni viÓe«ÃviÓe«avi«ayÃïi pratipatt­bhedena / tatra devÃnÃæ yÃni indriyÃïi tÃni dharmotkar«ÃdviÓuddhÃnyaviÓe«Ãnapi g­hïanti prÃgeva viÓe«Ãt, yoginÃæ ca saæprÃptaviÓe«ÃïÃm / asmadÃdÅnÃæ tu viÓe«Ãneva tamasà pariv­tatvÃt / Ãha, kiæ karmendriyÃïÃmapi pratipatt­bhedÃdgrahaïabhedo bhavati ? netyucyate / kiæ tarhi sarve«Ãmeva ## vÃgindriyasya vÃyvabhihate«u vadanapradeÓe«u tÃlvÃdi«u dhvanervarïapadavÃkyaÓlokagranthabhÃvena vikÃrÃpÃdanaæ sarvaprÃïinÃmaviÓi«Âam / Ãha, athetarÃni karmendriyÃïi kathamiti ? ucyate- #<Óe«Ãïyapi pa¤cavi«ayÃïi // ISk_34 //># pÃïipÃdapÃyÆpasthÃstu ÃdÃnaviharaïotsargÃnandalak«aïai÷ karmabhi÷ ÓabdasparÓarasarÆpagandhasamudÃyarÆpà mÆrtÅrvikurvantÅti / Ãha, yadi pa¤cavi«ayÃïyevÃviÓe«ÃïÅti niyamo 'bhyupagamyate tenaikakaraïe«vÃdÃnÃdikriyÃnupapattiprasaæga iti / ucyate na, niyamaprati«edhÃrthatvÃt / svavi«ayaniyamo buddhÅndriyavatkarmendriyÃïÃmapi mà vij¤ÃyÅtyato niyamaprati«edhÃrthamidamÃrabhyate / tadarthameva cÃpiÓabdamÃcÃryo 'dhijage / sambhÃvanÃrthamapi ca pa¤cavi«ayÃïyetÃni prÃgeva tu catustrivi«ayÃïÅti / Ãha, kathametadavagamyate viÓe«ÃviÓe«avi«ayÃïÅndriyÃïi, na punarasadvi«ayÃïi iti ? ucyate- viÓe«ÃïÃmasattvÃsiddhe÷ / pratyak«atastÃvadviÓe«Ã upalabhyante / tasmÃde«ÃmasattvamaÓakyaæ pratij¤Ãtum / athÃpi syÃtsÃdhyametatpratyak«amevaitadanavadyam, bÃhyavastuvi«ayamayam­gat­«ïikÃdivij¤Ãnavatpratyak«ÃbhÃsam / etaccÃyuktam / kasmÃt ? vikalpÃnupapatte÷ / sarvamabhÆtamabhyupagantavyam / yatra nÃsti kiæcid bhÆtÃrthena pratyak«aæ yadapyek«yetarat pratyak«ÃbhÃsaæ syÃt / uktastvayaæ vikalpa÷ / tasmÃdayuktaæ j¤ÃnamÃtramidamiti / kiæ cÃnyat / viparÅtadarÓanaprasaægÃt / m­gat­«ïikÃsvapnavi«ayairasadbhi÷ satÃmasattvamicchatastadvadeva viparÅtadarÓanaprasaæga÷ / tathà hi gandharvanagarÃdi«u kadÃcittamevÃrthaæ gÃæ paÓyati, kaÓcidgajaæ paÓyati, kadÃcitpatÃkÃm / svapne caikamÆrtipatitÃnÃæ gopuru«ÃÓvarÃsabhanadÅv­k«aprabh­tÅnÃæ darÓanaæ smaraïe viparyayeïa d­«Âam / tathà vÃtÃyanena hastiyÆthapraveÓane___ / vicchinnÃnÃæ cÃvayavÃnÃæ puna÷ sandhÃnaæ ÃkÃÓagamanamanÅÓvarasyÃnimittaæ rÃjyalÃbha iti / taditaratrÃpi syÃt / na tvasti / tasmÃdayuktaæ m­gat­«ïikÃsvapnÃdivadasattvaæ bhÃvÃnÃm / arthakriyà ca na syÃt / yathà svapne snÃtÃnuliptÃÓitapÅtavastrÃcchÃditÃnÃmaphalatvaæ d­«Âam, evamihÃpi syÃt / Óukravisargavaditi cet, syÃdetat- yathà dvayasamÃptipÆrvaka÷ Óukravisarga÷ sa ca tadabhÃve 'pi svapne bhavati, evamitaratsyÃditi / tadayuktam, rÃgÃdinimittatvÃt / tathÃhi jÃgrato 'pi tat dvayasamÃpattimantareïa bhavati / tasmÃnmanora¤janÃnimittaæ tat / pretavaditi cet syÃdiyaæ mama sadbuddhi÷, yathà pretÃnÃmasadbhi÷pÆyanadyÃdibhirarthakriyÃ, narakapÃlaiÓca bÃdhanam / evamatrÃpi syÃditi / tadayuktam / asiddhatvÃt / na hyetadasaditi siddham / kiæca pratyak«eïa cÃpratyak«abÃdhanÃt / iha pratyak«aæ balÅya ityapratyak«asya tena pratyÃkhyÃnamupapadyate / bhavantastvapratyak«ena pratyak«aæ pratyÃcak«ate / tasmÃdayuktaæ narakalÃpÃdivadasatÃmarthakriyeti / svabhÃvabhedÃttadasattvamiti cet, syÃdetat- yadi paramÃrthato narakapÃlÃ÷ syuste«Ãmapi du÷khasambandha÷ syÃt, mÆrtimattvÃviÓe«Ãt / na tu te«Ãæ bÃdhÃsti / tasmÃd bhrÃntirasÃviti / etadayuktam / kasmÃt ? karmaÓaktivaicitryÃt / pratyak«ameva tÃvatkarmanimitto vÃgbuddhisvabhÃvÃhÃravihÃraÓaktibhedabhinno vicitra÷ saæsÃra upalabhyate / sa nipuïamavek«itumaÓakya÷, gambhÅratvÃt / kiæ punarapratyak«akarmaïÃæ vipÃkavaiÓvarÆpyamatarkagocaramasmadÃdibuddhaya÷ paricchetsyanti ? tasmÃnmanorathamÃtrametat / dharmÃdharmÃnupapattiÓca syÃt / yathà svapne brahmahatyÃsurÃpÃnÃgamyagamanÃdÅnÃmaphalatvam, evamitaratrÃpi syÃt, asadaviÓe«Ãt / middhopaghÃtÃttadviÓe«a iti cet na, aviÓe«Ãt / asattve tulye kvacidupaghÃta÷ kvacinnetÅcchÃmÃtrametat / evaæ cet nÃsanta÷ p­thivyÃdaya÷ / na cedasanto yuktamupadi«Âaæ buddhÅndriyÃïi te«Ãæ pa¤ca viÓe«ÃviÓe«avi«ayÃïÅti // 34 // // iti ÓrÅyuktidÅpikÃyÃæ saptamamÃhnikam // ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 35 ----------------------------------------------------------------------- dvÃridvÃrabhÃvame«ÃmidÃnÅæ vak«yÃma÷ / tatra bÃhyaæ karaïaæ dvÃram, anta÷karaïaæ dvÃrÅti / Ãha, karaïÃviÓe«Ãdayuktam anta÷karaïasya hÅndriyÃnÃæ ca karaïatvamaviÓi«Âam / tatra ko heturanta÷karaïaæ dvÃri, dvÃrÃïÅndriyÃïÅti ? ucyate- ## sahÃnta÷karaïena vartate yà sÃnta÷karaïà buddhi÷ / ahaækÃramanobhyÃæ sahità buddhirityartha÷ / atra cÃnta÷karaïagrahaïenaiva buddhergrahaïe siddhe bhÆyo buddhigrahaïaæ prÃdhÃnyakhyÃpanÃrtham / bhavati hi pradhÃnasya sÃmÃnye 'ntarbhÆtasyÃpi p­thagupadeÓa÷ / tadyathà jagÃma taæ vanoddeÓaæ vyÃsa÷ saha mahar«ibhi÷ / iti mahar«igrahaïe vyÃso 'pyantarbhÆta÷ prÃdhÃnyÃtp­thagucyate, evaæ sÃnta÷karaïà buddhi÷ sarvaæ vi«ayamavagÃhate, viÓi«ÂÃnaviÓi«ÂÃæÓca ÓabdÃdÅnsannik­«Âaviprak­«ÂavyavahitÃnpramÃïabalena svav­tte vi«ayÅkarotÅtyartha÷ / etaduktaæ bhavati aniyatavi«ayo dvÃrÅ, niyatavi«ayÃïi dvÃrÃïi / tadyathà prÃsÃdasya pÆrvottaradak«iïapaÓcimÃnÃæ svadiÇniyamo na pÆrvamuttaraæ dak«iïaæ paÓcimaæ và kadÃcidbhavati, tathetarÃïyapi dvÃrÅïi / tatrÃniyatÃ÷ sarvadigavasthitairdvÃrai÷ pravartanta evamihÃpi ÓrotrÃdÅni svavi«ayaniyatÃni / sÃnta÷karaïà tu buddhi÷ sarvaæ vi«ayamavagÃhate yasmÃt tasmÃdaniyatavi«ayatvÃdupapannamettrividhaæ karaïaæ dvÃri, dvÃrÃïi Óe«ÃïÅti // 35 // ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 36 ----------------------------------------------------------------------- ## ete ityanena trayamabhisambadhnÃti ÓrotrÃdÅnÃmanyatamaæ mano 'haækÃraÓca / pradÅpakalpà ityanena prakÃÓasÃmyaæ karaïaparvaïa Ãca«Âe, yathà pradÅpa÷ prakÃÓaka evaæ karaïamapi, tadvyÃpÃre sati vi«ayÃvirbhÃvÃnupapatte÷ / parasparavilak«aïa ityanena vyastav­ttiæ pÆrvoktÃmÃkar«ati / tayà hye«Ãæ vailak«aïyamanumÅyate, ÃlocanasaækalpÃbhimÃnabhedÃt / guïaviÓe«Ã ityanena sattvÃdÅnÃæ puru«avij¤ÃnamuddiÓya tadbhÃvena pariïÃmaæ khyÃpayati / k­tsnaæ puru«asyÃrthamiti viÓe«ÃviÓe«alak«aïaæ kÃryaæ ÃhÃryadhÃryaprakÃÓyatayà yathÃsambhavaæ prakÃÓya svav­ttyanuguïaæ k­tvà vi«ayavyÃpÃreïÃnubhÆya buddhÃvÃdhatte, atadvi«ayatÃmÃpÃdayatÅtyartha÷ / kadÃcittu buddhireva bÃhyakaraïasaækalpÃbhimÃnag­hÅtam / sarvathà tvayaæ ÓÃstrÃrtho yena và tena karaïena vi«ayamupÃttaæ buddhiradhyavasyati / tayà cÃdhyavasÃyarÆpÃpannayà cetanÃÓaktiranug­hyate na karaïÃntarasya puru«eïa samabandho 'sti / tataÓca dvÃriïÃæ bahutvÃttaddarÓanaviÓe«asvÃtantryasamuccayÃnta÷karaïapuru«akart­tvado«ÃïÃmaprasaæga÷ // 36 // ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 37 ----------------------------------------------------------------------- Ãha, ka÷ punaratra heturyena dvÃritvÃviÓe«e satyahaækÃramanasÅ buddhau vi«ayÃdhÃnaæ kuruto na punaranayo÷ sÃk«Ãtpuru«eïa sambandha iti ? ucyate- ## ahaækÃramanasorhi, nÃsti niÓcayarÆpatÃ, saækalpÃbhimÃnamÃtrarÆpatvÃt / aniÓcitavi«ayayà ca karaïav­ttyà puru«asya samandho 'narthaka÷ syÃt / svayaæ và niÓceturasya kart­tvaæ syÃt / tataÓcÃmiÓraniÓcayakÃraïatvÃdayamapyÃmiÓrarÆpa÷ syÃt / sarvaæ caitaduktottaraæ niÓcayarÆpà hi buddhi÷ / atastadv­ttyupanipÃtÅ vi«aya÷ sannidhÃnamÃtrÃtpuru«eïa saæcetito nÃsyaudÃsÅnyaæ bÃdhitumutsahate, no khalvapyÃnarthakyamanu«ajyate / etaduktaæ sarvaæ pratyupabhogaæ yasmÃtpuru«asya sÃdhayati buddhiriti / Ãha, evamapi ÓabdÃdilak«aïo vi«aya÷ prak­ta÷, sa ca buddhyà sarva÷ pratipÃdyate / tatra vi«ayÃntaramapyasti pradhÃnapuru«Ãntaralak«aïam / tathà cÃhu÷ / "upabhogasya ÓabdÃdyupalabdhirÃdi÷ guïapuru«opalabdhiranta÷" / tasmÃttatpratipattyarthaæ karaïÃntaraæ vaktavyamiti / ucyate- na vaktavyam / kiæ kÃraïam / yasmÃt ## yato yasmÃtkÃraïÃt sà buddhireva hi këÂhÃpannena tamasÃbhibhÆtatvÃddharmÃdÅnÃæ sattvadharmÃïÃæ prak­tibhÆtÃnvikÃrabhÆtÃnparatantrÃnupakÃryÃnupakÃrakÃnacetanÃnsaæsargadharmiïaÓca guïÃnÃtmatvenÃdhyavasya puru«Ãyopaharati / sa ca mithyÃj¤ÃnÃbhyÃsavÃsanÃnura¤jitaæ buddhipratyayamanurudhyamÃno darÓitavi«ayatvÃttathaiva pratipadyate / yadà tu dharmÃdyabhyÃsÃttamorÆpÃgame satyuttarottarÃïÃæ sattvadharmÃïamutkar«astadà viniv­ttamithyÃpratyayà v­tti÷ / na prak­tivikÃrabhÆta÷ svatantro 'nupakÃryo 'nupakÃrakaÓcetano 'saæsargadharmà ca / tato viparÅtÃÓca guïà iti ÓuddhÃdhyavasÃyaæ karoti / puru«aÓca paropah­taprav­ttitvÃttathaiva pratipadyate / tadetad guïÃnÃæ puru«asya cÃntaraæ dvayorapi niÓcayasvabhÃvatvÃdasmÃtpÆrvoktadharmabhede 'pi sati sÆk«maæ gambhÅraæ durj¤eyam / ataÓca sÆk«maæ yad buddhimÃtramavalambya tadaviÓi«ÂÃyÃÓcetanÃÓakaktergrÃhyagrÃhaka_____ // 37 // ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 38 ----------------------------------------------------------------------- vyÃkhyÃtaæ karaïaparva / kÃryaparvedÃnÅæ vaktavyam / tasya ca purastÃduddeÓa÷ k­ta÷- kÃryaæ ca tasya daÓadhà pa¤ca viÓe«Ã iti / sÃmprataæ tu nirdeÓaæ kari«yÃma÷ / Ãha, yadyevaæ tasmÃdidameva tÃvaducyatÃæ ke viÓe«Ã÷, ke 'viÓe«Ã iti / ucyate- ## yÃni tanmÃtrÃïi pa¤cÃhaækÃrÃdutpadyante iti prÃgapadi«Âam / te khalvaviÓe«Ã÷ / kÃni punastanmÃtrÃïÅtyucyate ÓabdatanmÃtraæ, sparÓatanmÃtraæ, rÆpatanmÃtraæ, rasatanmÃtraæ, gandhatanmÃtramiti / kathaæ punastanmÃtrÃïÅti ? ucyate- tulyajÃtÅyaviÓe«Ãnupapatte÷ / anye ÓabdajÃtyabhede 'pi / sati viÓe«Ã udÃtÃnudÃttasvaritÃnunÃsikÃdayastatra na santi tasmÃcchabdatanmÃtram / evaæ sparÓatanmÃtre m­dukaÂhinÃdaya÷ / evaæ rÆpatanmÃtre Óuklak­«ïÃdaya÷ / evaæ rasatanmÃtre madhurÃmlÃdaya÷ / evaæ gandhatanmÃtre surabhyÃdaya÷ / tasmÃttasya tasya guïasya sÃmÃnyamevÃtra, na viÓe«a iti tanmÃtrÃsvete 'viÓe«Ã÷ / Ãha, atha ke punarviÓe«Ã iti ? ucyate- yÃni khalu ## utpadyante ## tatra ÓabdatanmÃtrÃdÃkÃÓam, sparÓatanmÃtrÃdvÃyu÷, rÆpatanmÃtrÃtteja÷, rasatanmÃtrÃdÃpa÷, gandhatanmÃtrÃtp­thivÅ / tebhyo bhÆtÃnÅtyetÃvati vaktavye pa¤ca pa¤cabhya iti grahaïaæ samasaækhyÃkatastadutpattij¤ÃpanÃrtham / tenaikaikasmÃttanmÃtrÃdekaikasya viÓe«asyotpatti÷ siddhà / tataÓca yadanye«ÃmÃcÃryÃïÃmabhipretam ekalak«aïebhyastanmÃtrebhya÷ parasparÃnupraveÓÃdekottarà viÓe«Ã÷ s­jyanta iti tatprati«iddhaæ bhavati / kintarhi antareïÃpi tanmÃtrÃnupraveÓamekottarebhyo bhÆtebhya ekottarÃïÃæ bhÆtaviÓe«ÃïÃmutpatti÷ / tatra ÓabdaguïÃcchabdatanmÃtrÃdÃkÃÓamekaguïam, ÓabdasparÓaguïÃtsparÓatanmÃtrÃddviguïo vÃyu÷, ÓabdasparÓarÆpaguïÃdrÆpatanmÃtrÃttriguïaæ teja÷, ÓabdasparÓarÆparasaguïÃdrasatanmÃtrÃccaturguïà Ãpa÷, ÓabdasparÓarÆparasagandhÃd gandhatanmÃtrÃtpa¤caguïà p­thivÅ / atra ca vÃyo÷ ÓÅta÷ sparÓa apÃæ ca, tejasa u«ïa÷, anu«ïÃÓÅta÷ p­thivyÃ÷ / rÆpaæ ca Óuklaæ bhÃsvaraæ ca tejaso 'pÃæ ca, k­«ïaæ p­thivyÃ÷ / raso madhuro 'pÃm, sÃdhÃraïa÷ p­thivyÃ÷ / gandhastu pÃrthiva eva tadavayavÃnupraveÓÃdbhÆtÃntare«Æpalabhyate / ityete p­thivyÃdÅnÃæ dharmÃ÷ / anye ca parasparÃnugrÃhakÃ÷ / ke punasta ityÃha- ÃkÃro gaurÃæ rauk«yaæ varaïaæ sthairyameva ca / sthitibheda÷ k«amà k­«ïacchÃyà sarvopabhogyate // iti te pÃrthivà dharmÃstadviÓi«ÂÃstathà pare / jalÃgnipavanÃkÃÓavyÃpakÃstÃnnibodhata // sneha÷ sauk«myaæ prabhà Óauklyaæ mÃrdavaæ gauravaæ ca yat / Óaityaæ rak«Ã pavitratvaæ santÃnaÓcaudakà guïÃ÷ // Ærdhvagaæ pÃvakaæ dagdh­ pÃcakaæ laghu bhÃsvaram / pradhvaæsyojasvità jyoti÷ pÆrvÃbhyÃæ savilak«aïam // tiryaggati÷ pavitratvamÃk«epo nodanaæ balam / rauk«yamacchÃyatà Óaityaæ vÃyordharmÃ÷ p­thagvidhÃ÷ // sarvatogatiravyÆho vi«kambhaÓceti te traya÷ / ÃkÃÓadharmà vij¤eyÃ÷ pÆrvadharmavirodhina÷ // saæhatÃnÃæ tu yatkÃryaæ sÃmÃnyaæ te gavÃdaya÷ / itaretaradharmebhyo viÓe«ÃnnÃtra saæÓaya÷ // tatrÃkÃrÃdidharmai÷ p­thivyà lokasya copakriyate bhÆtÃntarÃïÃæ ca / tatrÃkÃrÃttÃvat gavÃdÅnÃæ ghaÂÃdÅnÃæ cÃkÃranirv­tti÷ gauravÃde«ÃmavasthÃnam / rauk«yÃdapÃæ saægraho vaiÓadyaæ ca bhÆtÃnÃm / varaïÃdanabhipretÃnÃæ chÃdanam / sthairyÃdv­tti÷ prajÃnÃæ bhÆtÃntarÃïÃæ ca / sthitermÃtrÃdisannidhÃnÃdyanugraha÷ / bhedÃdghaÂÃdini«patti÷ / vyÆhaÓcÃvayavÃnÃm / k«Ãnterupabhogabhogyatà / k­«ïacchÃyatvÃdrÃtrisampacchÃyÃkÃryaprasiddhiÓca / sarvopabhogyatvÃtsarvabhÆtÃnugraha÷ / evaæ snehÃdibhirlokasyopakÃra÷ kriyate bhÆtÃntarÃïÃæ ca / snehÃdrÆpasaæpadvÃyupratÅkÃro 'gniÓamanaæ saægrahaÓca p­thivyÃ÷ / sauk«myÃdanupraveÓa÷ / ÓauklyÃccandrÃdvinirv­tti÷ / mÃrdavÃtsnÃnÃvagÃhanamekakriyà kaÂhinÃnÃm cÃvanÃmanam / gauravÃtsantÃnÃcca bhÆtÃnugrahÃrthaæ srotastvam / ÓaityÃdu«ïapratÅkÃra÷ / rak«Ãta÷ prajÃsu ghoraÓamanam / pavitratvÃddharmopacaya÷ Óaucavidhiralak«yopaghÃtaÓca / santÃnÃddravyasaæghÃta÷ / tathordhvagatyÃdibhirdharmamÃtraistejasÃæ lokasya copakriyate bhÆtÃntarÃïÃæ ca / Ærdhvagate÷ pÃkaprakÃÓasiddhi÷ / pÃvakatvÃd dravyaÓaucaæ ca / dÃhakatvÃtk«Ãrotpatti÷ / ÓÅtapratÅkÃro nabhasaÓco«ïatvaæ Óabdani«pattyartham / pÃcakatvÃtsvedya svedanamannapakti÷ p­thivyavayavÃnÃæ kriyÃyogyatÃ, tathà bÃhyÃntarapariïÃma÷, rasalohitamÃæsasnÃyvasthimajjÃÓukrÃïÃæ lÃghavÃddÃhyÃtikrama÷ / bhÃsvaratvÃddravyÃntaraprakÃÓanam / pradhvaæsitvÃddagdhapakvÃnÃmupabhoga÷ / taijasa÷ prajÃpÃlanam / tathà tiryakpÃtÃdibhirdharmairvÃyunà lokasya copakÃra÷ kriyate bhÆtÃntarÃïÃæ ca / tiryakpÃtÃdd­«Âivik«epo gandhasaævahanaæ ca / pavitratvÃtpÆtidravyapavanam / Ãk«epanodanÃbhyÃmutkar«a÷ prathamaæ dharmÃmbhasa÷ / vyÆhaÓca ÓarÅre rasÃdÅnÃæ dhÃtÆnÃæ ca / agneÓcopadhmÃnamabhidhÃtaÓcÃkÃÓasya / balÃtsamÅkaraïaæ sarve«Ãm / rauk«yÃdviÓo«aïam / acchÃyatvÃdahorÃtraprasiddhi÷ / ÓaityÃdu«ïapratÅkÃra÷ / tathà sarvatogatyÃdibhirdharmairnabhasà lokasyopakÃra÷ kriyate bhÆtÃntarÃïÃæ ca / sarvatogate÷ samantÃttulyadeÓaÓravaïanÃmekaÓrutitvam / avyÆhavi«kambhÃbhyÃæ sarve«ÃmavakÃÓatÃdÃnamityuktÃ÷ p­thivyÃdaya÷ / ete viÓe«Ã ityucyanta iti / Ãha, kathaæ punarete viÓe«Ã ityucyante ? yasmÃt #<ÓÃntà ghorÃÓca mƬhÃÓca // ISk_38 //># tatra ÓÃntÃstÃvat svasaæskÃraviÓe«ayogÃttatsannidhau prasÃdÃdidharmotpatte÷ / ghorÃstu Óe«ÃdidharmanimittatvÃt / mƬhÃÓca varaïÃdidharmahetutvÃt / tanmÃtrÃïi punaraÓÃntaghoramƬhÃni ato 'viÓe«Ã ityucyante / tadete yathà vyÃkhyÃtà aviÓe«Ã viÓe«Ã÷ puru«Ãrthasiddhyarthaæ bahudhà vyavati«Âhante / kasmÃt ? na hyete«ÃmekadhÃvasthÃne puru«Ãrtha÷ siddhyatÅti // 38 // ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 39 ----------------------------------------------------------------------- Ãha, atisÃmÃnyoktamidamityato na pratipadyÃmahe / tasmÃdvaktavyaæ kathaæ viÓe«aïÃmavasthÃnamiti ? ucyate- ## tatra sÆk«mà nÃma ce«ÂÃÓritaæ prÃïëÂakaæ saæsarati / mÃt­pit­jÃstu dvividhÃ÷ / jarÃyujà aï¬ajÃÓca / te«Ãæ koÓopah­tÃ÷ koÓÃ÷ lomarudhiramÃæsÃsthisnÃyuÓukralak«aïa÷ / tatra lomarudhiramÃæsÃnÃæ mÃt­ta÷ sambhava÷ / asthisnÃyuÓukrÃïÃæ pit­ta÷ / tatraivÃÓitapÅtÃdhyÃsà da«Âau koÓÃnapare vyÃcak«ate / kathaæ punare«Ãæ koÓatvam ? Ãve«ÂanasÃmarthyÃt / yathà koÓakÃra÷ koÓenÃve«Âito 'svatantra÷, evaæ sÆk«maÓarÅraæ saprÃïametairÃve«Âitamasvatantraæ tattatkarmopacinoti / prabhÆtÃstÆdbhijjÃ÷ svedajÃÓca tadetaistrividhairdaivamÃnavatairyagyonalak«aïastrividho bhÆtasarga Ãrabhyate / tatra devÃnÃæ caturvidhaæ ÓarÅraæ pradhÃnÃnugrahÃt, yathà paramar«erviri¤casya ca / tatsiddhibhyo yathà brahmaïa÷ putrÃïÃæ tatputraputrÃïÃæ ca / mÃtÃpit­to yathÃdite÷ kaÓyapasya ca putrÃïÃm / kevalÃdvà yathà pit­to mitrÃvaruïÃbhyÃæ vaÓi«Âhasya / manu«yÃïÃæ tu jarÃyujam / dharmaÓaktiviÓe«Ãttu kasyacidanyathÃpi bhavati / yathà droïak­pak­pÅdh­«ÂadyumnÃdÅnÃm / tiryagyonÅnÃmapi caturvidham jarÃyujaæ gavÃdÅnÃmaï¬ajaæ caiva pak«iïÃm / t­ïÃdeÓcodbhijjaæ k«udrajantÆnÃæ svedajaæ sm­tam // evaæ trividhà viÓe«Ã vyÃkhyÃtÃ÷ / tatra kecinniyatÃ÷ kecidaniyatà ityÃha- ke punaratra niyatÃ÷, ke vÃniyatÃ÷ ? ## sÆk«mà ÃsargapralayÃnnityÃ÷ mÃt­pit­jà nivartante / saha prabhÆtairiti vartate / kecittu prabhÆtagrahaïena bÃhyÃnÃmeva viÓe«ÃïÃæ grahaïamicchanti / te«Ãmudbhijjasvedajayoragrahaïam / tasmÃdubhayathà prabhÆtà ityetadanavadyam / Ãha, sÆk«mÃbhidhÃnamaprasiddhatvÃt / mÃtÃpit­jÃÓca prabhÆtÃÓca ityato yukta e«Ãæ parigraha÷ / sÆk«mÃstvaprasiddhà / tasmÃdvaktavyaæ kathame«Ãmutpattirastitvaæ veti ? ucyate- pÆrvasarge prak­terupapannÃnÃæ prÃïinÃæ sattvadharmotkar«Ãdantareïa dvayasamÃpattiæ manasaivÃpatyamanyadvà yathepsitaæ prÃdurbabhÆva / priyaæ khalvapi cak«u«Ã nirÅk«ya k­tÃrthamÃtmÃnaæ manyate / tasyÃmapi k«ÅïÃyÃæ vÃksiddhirbabhÆva / abhibhëya prÃïino yadicchanti tadÃpÃdayanti / tadadyÃpyanuvartate- yacchaÇkhÅ virutenÃpatyaæ bibharti / priyaæ khalvapi sambhëya mahatÅæ prÅtimanubhavati / tasyÃmupak«ÅïÃyÃæ hastasiddhirbabhÆva / saæsp­Óya pÃïimÅpsitamarthamupapÃdayanti / tadetadadyÃpyanuvartate- yatpriyaæ cirÃdÃlokya pÃïau saæsp­Óya prÅtirbhavati / asyÃmupak«ÅïÃyÃmÃÓle«asiddhirbabhÆva / ÃliÇganena prÃïina Åpsitaæ labhante / tadetadadyÃpyanuvartate- yatpriyamÃliÇgya nirv­ttirbhavati / tasyÃmupak«ÅïÃyÃæ dvandvasiddhirÃrabdhà / strÅpuæsau saædh­«yÃpatyamutpÃdayetÃæ mamedaæ mamedamiti ca parigrahÃ÷ prav­ttÃ÷ / etasminnevÃvasare saæsÃro varïyate / tatra cÃcÃryÃïÃæ vipratipatti÷ / pa¤cÃdhikaraïasya tÃvadvaivartaæ ÓarÅraæ mÃtÃpit­saæsargakÃle karaïÃvi«Âaæ ÓukraÓoïitamanupraviÓati / tadanupraveÓÃcca kalalÃdibhÃvena vivardhate / vyƬhÃvayavaæ tÆpalabdhapratyayaæ mÃturudarÃnniss­tya yau dharmÃdharmau «aÂsiddhyupabhogakÃle k­tau tadvaÓÃdavati«Âhate / yÃvattatk«ayÃccharÅrapÃtastÃvat / yadi dharmasaæsk­taæ karaïaæ tato dyudeÓaæ sÆk«maÓarÅreïa prÃpyate, tadviparyayÃttu yÃtanÃsthÃnaæ tiryagyoniæ vÃ, miÓrÅbhÃvena mÃnu«yam / evamÃtivÃhikaæ sÆk«maÓarÅramindriyÃïÃæ dhÃraïaprÃpaïasamarthaæ nityaæ bÃhyenÃpÃyinà parive«Âyate parityajyate ca / pata¤jalestu sÆk«maÓarÅraæ yatsiddhikÃle pÆrvamindriyÃïi bÅjadeÓaæ nayati tatra tatk­tÃÓayavaÓÃt dyudeÓaæ yÃtanÃsthÃnaæ và karaïÃni và prÃpayya nivartate / tatra caivaæ yuktÃÓayasya karmavaÓÃdanyadutpadyate yadindriyÃïi bÅjadeÓaæ nayati tadapi nivartate, ÓarÅrapÃte cÃnyadutpadyate / evamanekÃni ÓarÅrÃïi / vindhyavÃsinastu vibhutvÃdindriyÃïÃæ bÅjadeÓe v­ttyà janma / tattyÃgo maraïam / tasmÃnnÃsti sÆk«maÓarÅram / tasmÃnnirviÓe«a÷ saæsÃra iti pak«a÷ / e«Ã sÆk«maÓarÅrasyotpatti÷ // 39 // ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 40 ----------------------------------------------------------------------- Ãha, evamanekaniÓcaye«vÃcÃrye«u bhavata÷ kà pratipattiriti ? ucyate- yattÃvatpata¤jalirÃha sÆk«maÓarÅraæ vinivartate punaÓcÃnyadutpadyate, tat sÆk«mÃste«Ãæ niyatà iti vacanÃdasmÃbhirnÃbhyupagamyate / tasmÃt ## tatra pÆrvotpannamityanena mahadÃde÷ sÆk«maparyantasya liÇgasyÃsargapralayÃnnityatvamÃha / asaktamityanena gƬhasthirabÅjÃnupraveÓamÃca«Âe / na hi liÇgaæ kvacidvyÃhanyate, kiæ tarhi lik«Ãdi bÅjamapyÃviÓati / badaragolamapi bhitvà praviÓati / niyatamityanena pratipuru«avyavasthÃæ pratijÃnÃti / sÃdhÃraïo hi mahÃnprak­titvÃditi vÃr«agaïÃnÃæ pak«a÷ / mahadÃdÅtyanena prÃïëÂakaæ parig­hïÃti pÆrvÃtmÃna÷ prÃïÃdyÃÓca pa¤ca vÃyava iti / sÆk«maparyantamiti tattvÃntaraprati«edhamÃha, etÃvadeva nÃto 'nyaditi / saæsaratÅti gatimÃca«Âe, tataÓcÃvibhutvÃd bÅjÃveÓatyÃgau prakhyÃto bhavata÷ / nirupabhogamiti ÓarÅrÃntarasyÃvakÃÓaæ karoti / sÆk«maÓarÅrasya hyupabhogasÃmarthye 'bhyupagamyamÃne ÓarÅrÃntarasya niravakÃÓatvÃdanutpattiprasaæga÷ syÃt / bhÃvairadhivÃsitamityanena bhÃvëÂakaparigrahaæ dyotayati / buddhirÆpairiha dharmÃdibhiradhivÃsitam / tatsÃmarthyÃtsarvatrÃpratihataæ prÃïëÂakaæ sÆk«maÓarÅre 'vasthÃnagamanamÃtraphale vyavasthitam / dyutiryakprete«u saæsaratÅti tenaiva cÃrthasiddhau ÓarÅrÃntaraparikalpanÃnarthakyamato na bahÆni ÓarÅrÃïi // 40 // ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 41 ----------------------------------------------------------------------- yatpunaretaduktam- vibhutvÃdindriyÃïÃæ svÃtmanyavasthÃnaæ v­ttilÃbho v­ttinirodhaÓca saæsÃra iti, ayuktametat / kasmÃt ? vibhutvÃsiddhe÷ / na hi vibhutvamindriyÃïÃæ kaÓcidabhyupagacchati / kiæ kÃraïam ? satatopalabdhiprasaægÃt / yugapadupalabdhiprasaægÃcca / kÃryakaraïapuru«ÃïÃæ hi vibhutve satatopalabdhiprasaæga÷ / vi«ayÃïÃæ pratibandhÃbhÃvÃtprasajyate / prÃtpyaviÓe«Ãcca sarvaviÓe«ÃïÃæ yugapadupalabdhiprasaæga÷ / vyavahitavi«ayagrahaïaæ ca / sarvatra sannidhÃnÃtsannik­«Âaviprak­«Âayo÷ pratyak«ÃnumÃnÃgamÃnÃæ cÃviÓe«a÷ prasajyate / v­ttiviÓe«ÃttadviÓe«a iti cet na, hetvabhÃvÃt / vibhÆnÃmihÃsti v­ttiviÓe«a ityatra heturanukta÷ / tasmÃnna karaïÃnÃæ vibhutvamupapadyate / tasmÃt ## yathà hi citrasya ku¬yam­te 'vasthÃnaæ nÃsti, sthÃïupuru«Ãdibhyo và vinà cchÃyÃyÃ÷ tadvadvinà viÓe«airna ti«Âhati nirÃÓrayaæ liÇgam / tasmÃdupapannametat saviÓe«a÷ saæsÃra÷ / Ãha, yadi saviÓe«a÷ saæsÃrabÅjadeÓagamane ÓarÅramupalabhyeta / na tvevam / tasmÃdayuktametat / ucyate- na, viÓe«itatvÃt / sÆk«maæ taccharÅramiti viÓe«itam / tato nÃsyÃhetukamagrahaïamiti / Ãha, sÆk«maÓarÅrayogÃtpÆrveÓvaratvaprasaæga÷ / tasmÃdayuktaæ tannimittamasyÃgrahaïamiti / ucyate- na anekÃntÃt / tadyathà k«udrajantÆnÃæ sÆk«maÓarÅraæ laghimà ca, na cai«ÃmÅÓvaratvamevaæ sarvaprÃïinÃæ syÃt / atha matamag­hyamÃïena sambandhÃt sthÆlasyÃpi ÓarÅrasyÃgrahaïaæ pretäjanasiddhamÃlyÃdivat / tadapyanupapannam / anekÃntÃt / tadyathà karaïairag­hyamÃïai÷ ÓarÅrasya sambandha÷ / na cÃgrahaïam, piÓÃcÃdibhirvà tathaitadapi syÃt / kiæca anta÷karaïÃnuvidhÃne caiÓvaryÃbhimÃnÃt / yasya cÃdhyavasÃyamanuvidadhatyaïimÃdÅni tasyaiÓvaryamabhipretam / na tu yasya svabhÃvasiddhÃni / anyathà tu pipÅlikÃdÅnÃmapyÃkÃÓagamanÃdaiÓvaryaæ syÃt / Ãha, na, ÓarÅrÃnupapattiprasaægÃt / sÆk«maÓarÅrotpattau tarhi caritÃrthayo÷ ÓarÅrÃntarasÃmarthyaæ virudhyate / tasmÃdayuktam saviÓe«a÷ saæsÃra÷ / ucyate- na anabhyupagamÃt / na dharmÃdharmanimittaæ vaivartaæ ÓarÅram, kiæ tarhi ÃdhikÃrikamityado«a÷ / na cÃnekaÓarÅratvamabhyupagamyate / tasmÃtpak«ÃntaropÃlambho 'yam / kiæ ca k­tsnÃÓayapariïÃmÃpratij¤ÃnÃt / k­tsnasyÃÓayasya pariïÃmaæ jÃnannevamupÃlabhya÷ syÃdekadeÓastu no vipariïÃmÅ / tasmÃnna kiæcidetat / nimittÃvaÓe«ÃdÃÓayaikadeÓÃbhivyaktirayukteti cet, syÃnmatam- iha nimittÃnÃmalpabahutvaviÓe«ÃdÃÓayÃbhivyaktiviÓe«o d­«Âa÷ / tadyathà vÃyvÃdikrodhÃdi«u / prÃyaïakÃlaÓcÃyaæ phalÃbhivyaktau nimittam / aviÓi«ÂaÓcÃsau / tasmÃdÃÓayaikadeÓapariïÃmo 'nupapanna iti / etaccÃyuktam / kasmÃt ? naimittikatvÃt / pÆrvak­tasya karmaïa÷ phalabhogaparisamÃpti÷, sÃmpratasya ca phalopabhogÃrthavipariïÃma÷ prÃyaïasya nimittam / na tu prÃyaïo vipariïamasyeti / kiæca ÓarÅrÃntarÃbhÃvaÓca / k­tsnasyÃÓayasyÃbhivyaktimicchata÷ ÓarÅrÃntarÃbhÃvo nimittÃntarÃbhÃvÃtprÃpnoti / tatra k­teneti cet na, kalalÃdyavasthÃnÃÓe tadasambhavÃt / tatra k­tÃbhyÃæ hi bÅjÃveÓa÷ karaïasya ni«pÃdito yÃvatkalalÃdyasthÃyÃmeva taccharÅraæ vina«Âamiti tatra k­tÃÓayasyÃsambhavÃccharÅrÃntarÃnupapattiprasaæga÷ / kiæ ca sthÃvarÃïÃæ ca ÓarÅrÃntarÃsambhava÷ / ÃÓayasya sthÃvaraÓarÅrÃrambhe caritÃrthatvÃtsthÃvaraÓarÅreïa cÃÓayopÃdÃnasambhavÃttasya saæsÃrÃbhÃva÷ prÃpta÷ / tasmÃdupapannametatpuru«ÃrthamÃdisargotpannaæ sÆk«maÓarÅraæ saæsarati / yÃvacca sa puru«Ãrtho na parisamÃpyate tÃvatti«Âhata iti // 41 // ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 42 ----------------------------------------------------------------------- Ãha, yadi puru«Ãrthà liÇgasyotpattirabhyupagamyate tatsamanantaramevÃnena puru«Ãrtho 'vasÃyayitavyo na punardevamÃnu«atiryagbhÃvena puna÷ punarÃja¤javÅbhÃvo 'nu«ÂhÃtavya iti / ucyate- ## yadyapi puru«Ãrthasiddhyarthaæ liÇgamutpadyate, tathÃpi sattvarajastamasÃæ trayÃïÃmapi prÃdhÃnyÃdrajastamobhyÃmabhibhÆte sattve tatpreritaæ nimittanaimittikaÓarÅrendriyavi«ayopabhoganirvartakaæ Ó­ïoti / tadyathà agnihotraæ juhuyÃtsvargakÃmo, yamarÃjyamagni«ÂomenÃbhijayatÅti / tatra phalecchayà yonÅ÷ prÃïÃdÅæÓca sammukhÅk­tya kriyÃmÃrabhate / guïav­ttavaicitryÃcca prayatnavÃnapi manovÃgdehairmalinamapi karma karoti / tataÓca prak­tervibhutvayogÃttena tena nimittenopasthÃpitaæ devamanu«yatiryakpretÃdiÓarÅramekasvabhÃvamapi sannaÂavadvyavati«Âhate liÇgamÃk­tiviÓe«opÃdÃnatyÃgasÃmyata÷ / vibhutvaæ guïÃnÃæ trayÃïÃmapi sÃmyÃditaretarÃbhibhavo d­«Âa÷ / tasmÃdbhÃvanimitta÷ saæsÃra÷ / tannimittÃnupÃdÃnÃnmok«a÷ // 42 // ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 43 ----------------------------------------------------------------------- Ãha, bhÃvà iti tatra bhavatÃbhidhÅyate, na cÃsya ÓabdasyÃrthaæ pratipadyÃmahe / tasmÃdvaktavyamidaæ ke punaramÅ bhÃvà iti ? ucyate- dharmÃdyà bhÃvÃ÷ / dharmo j¤Ãnaæ vairÃgyamaiÓvaryamadharmo 'j¤ÃnamavairÃgyamanaiÓvaryamityete bhÃvÃ÷ / tatrÃcÃryÃïÃæ vipratipatti÷ / pa¤cÃdhikaraïasya tÃvaddvividhaæ j¤Ãnaæ prÃk­tikaæ vaik­tikaæ ca / prÃk­tikaæ trividhaæ- tattvasamakÃlaæ sÃæsiddhikamÃbhi«yandikaæ ca / tatra tattvasamakÃlaæ saæhataÓca mahÃæstattvÃtmanà mahati pratyayo bhavati / utpannakÃryakÃraïasya tu sÃæsiddhikamÃbhi«yandikaæ ca bhavati / sÃæsiddhikaæ yatsaæhatavyÆhasamakÃlaæ ni«padyate, yathà paramar«erj¤Ãnam / Ãbhi«yandikaæ ca saæsiddhakÃryakaraïasya kÃraïÃntareïotpadyate / vaik­taæ tu dvividhaæ svavaik­taæ paravaik­taæ ca / svavaik­taæ tÃrakam / paravaik­taæ siddhyantarÃïi / Ãha ca tattvasamaæ vaivartam tatrÃbhi«yandikaæ dvitÅyaæ syÃt / vaik­tamatast­tÅyaæ «ÃÂkauÓikametadÃkhÃtam // atra tu sattvai÷ sahotpattyaviÓe«ÃtsÃæsiddhikamabhedenÃha- vaik­tamapi ca dvividhaæ svavaik­taæ tatra tÃrakaæ bhavati / syÃtsaptavidhaæ paravaik­taæ svatÃrÃdi nirdi«Âam // iti yathà j¤Ãnamevaæ dharmÃdayo 'pÅti / vindhyavÃsinastu nÃsti tattvasamaæ sÃæsiddhikaæ ca / kiæ tarhi siddhirÆpameva / tatra paramar«erapi sargasaæghÃtavyÆhottarakÃlameva j¤Ãnaæ ni«padyate yasmÃd gurumukhÃbhipratipatte÷ pratipatsyata ityapÅtyÃha- siddhaæ nimittaæ naimittikasyÃnugrahaæ kurute, nÃpÆrvamutpÃdayatÅti / nimittanaimittikabhÃvÃccaivamupapadyate / tatra paramar«e÷ paÂurÆha÷ anye«Ãæ kli«Âa ityayaæ viÓe«a÷ / sarve«Ãmeva tu tÃrakÃdyaviÓi«ÂamÃcÃrya Ãha- trividhà bhÃvÃ÷ sÃæsiddhikÃ÷ prÃk­tikà vaik­tikÃÓceti / tatra sÃæsiddhikagrahaïÃttattvasamakÃlaæ pratyÃca«Âe, naiva tadastÅti / katham ? yadi hi tathà syÃttattvÃntarÃnutpattisaæghÃto vyÆhaÓcÃnarthaka÷ syÃt / mahatyutpannaæ j¤Ãnaæ tatraivopalabdhamiti ka÷ saæghÃtÃrtha÷ ? tathà car«erÆho nopapadyate, pratibandhÃbhÃvÃt / na hyasya kÃryakÃraïavyÆhasamakÃlaj¤Ãnotpattau kaÓcitpratibandho 'sti / apariv­takhalatvÃdyata÷ kÃlÃntaraæ pratÅk«ate / tasmÃdasya sahaiva kÃryakÃraïÃbhyÃæ j¤Ãnamabhini«padyate pradÅpaprakÃÓÃdityata÷ sÃæsiddhikam / anye«Ãæ tu sattvasyÃpaÂutvÃtkÃlÃntareïa prak­tyabhi«yandÃd drÃgiti bhavati / k­«ïasarpadarÓanavat / tatprÃk­tam / vaik­taæ tu dvividhaæ pÆrvavat / yathà ca paramar«erj¤Ãnaæ sÃæsiddhikamevaæ mÃhÃtmyaÓarÅrasyaiÓvaryaæ, bh­gvÃdÅnÃæ dharma÷, sanakÃdÅnÃæ vairÃgyam / adharmo yak«arak«a÷prabh­tÅnÃm / anaiÓvaryaæ «aÂsiddhik«ayakÃlotpannÃnÃæ manu«yÃïÃæ tiraÓcäca / rÃgo 'j¤Ãnaæ paramar«ivarjyÃnÃm / prÃk­tÃstu tadyathà vairÃgyaæ bhagavadÃsure÷ / tasya hi paramar«isambhÃvanÃdutpanno dharma÷, aÓuddhiæ pratidvandvibhÃvÃdapajagÃma / tasyÃmapahatÃyÃæ prak­te÷ Óuddhisrota÷ prav­ttaæ yenÃnug­hÅto du÷khatrayÃbhighÃtÃdutpannajij¤Ãsa÷ pravrajita÷ / tathà maheÓvarasamparkÃnnandina aiÓvaryam / nahu«asyÃgastyasamparkÃddharma ityÃdi / vaik­tÃstu bhÃvà asmadÃdÅnÃm / evaæ trividhabhÃvaparigrahÃttvÃcÃryasya na sarvaæ svata÷ pata¤jalivat, na sarvaæ parata÷ pa¤cÃdhikaraïavat / kintarhi mahatÅ svabhÃvÃtiv­tti÷ prak­tito 'lpà svato vik­tita÷ / evam ## yathà caite tathà ## trividhà eveti kalalÃdigrahaïena ÓarÅrÃïyÃha / te«ÃmÃk­tivaiÓvarÆpyaæ caturdaÓavidhe saæsÃre trividham / tatra sÃæsiddhikastÃvat vaivarttÃnÃæ grahanak«atratÃrÃdÅnÃm / jÃtik­taÓca viÓe«a÷ haæsÃnÃæ Óauklyam, tittiramayÆrÃdÅnÃæ citracchadatvamiti / prÃk­taæ yathÃmÃhÃtmyaæ ÓarÅrÃbhimÃnÃt tasya hyabhimÃno bhavati- hantÃhaæ putrÃnsrak«ye ye me karma kari«yanti / ye mÃæ paraæ ca j¤Ãsyanti / sa yÃd­ksargamabhidhyÃyati tÃd­kpradhÃnÃdutpadyate / tadyathà maheÓvarasya rudrakoÂis­«ÂÃviti / vaik­tÃstu kalalÃdyÃ÷ / yathà bhi«agvede 'bhihitam- k«Åraæ pÅtvà garbhiïÅ gauraæ putraæ janayatÅti / ete bhÃvà vyÃkhyÃtÃ÷ / e«Ãæ vaiÓvarÆpyÃlliÇgasya gativiÓe«a÷ saæsÃro bhavatÅti // 43 // ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 44 ----------------------------------------------------------------------- Ãha, kasya punarbhÃvasyÃnu«ÂhÃnÃtko gamanaviÓe«o liÇgasya ni«padyata iti ? ucyate- ## ukto dharma÷ / tadanu«ÂhÃnÃda«ÂavikalpÃyÃæ devabhÆmÃvutpattirbhavati / ## adharmo 'pyukta÷ / tadanu«ÂhÃnÃpa¤cavikalpÃyÃæ tiryagbhÆmÃvutpattirbhavati / Ãha, ekabhÆmiviÓe«Ãnupapatti÷, gativiÓe«Ãt / yadi bhÃvÃnÃæ bhÆmiviÓe«animittatvaæ niyamyate tenaikasyÃæ bhÆmau hÅnamadhyamotk­«Âatvaæ jÃtyÃk­tisvabhÃvÃnugrahopaghÃtÃnÃæ na prÃpnoti / ucyate- na tarhyanena bhÆmiviÓe«o niyamyate, kiæ tarhi ÆrdhvaÓabda utk­«Âavacana÷ / dharmeïa deve«u mÃnave«u tiryak«u cordhvagamanamutk­«Âaæ janma bhavati / tathÃdharmÃdadhogamanamapak­«Âaæ janma bhavati / ## caÓabdo 'vadhÃraïÃrtha÷ / j¤ÃnenaivÃpavarga÷, na bhÃvÃntareïeti / yaduktamanyairÃcÃryai÷- vairÃgyÃtpuru«akaivalyaæ j¤ÃnavairÃgyÃbhyÃæ ceti tatprati«iddhaæ bhavati / Ãha, yadi punarvairÃgyÃtpuru«akaivalyamabhyupagamyate ka evaæ sati do«a÷ syÃt ? ucyate- na Óakyamevaæ pratipattum / kasmÃt ? saæsÃranimittÃpratipak«atvÃt / yadi rÃganimitta÷ pradhÃnapuru«asaæyoga÷ syÃt prÃptamidaæ tatpratipak«eïa vairÃgyeïa viyogo bhavi«yatÅti / na tvevam / kuta÷ ? saæyogak­te kÃryakaraïasarge ni«patte÷ / kÃryakaraïavyÆhottarakÃlaæ hi rÃgo bhavati / tasmÃnnÃsau kÃryakaraïani«patternimittamiti ÓakyamÃÓrayitum / yasya tu j¤ÃnÃnmok«a iti pak«a÷, tasya pratipak«Ãdaj¤ÃnÃdbandha iti prÃptamasti, na cÃsau prÃgapi kÃryakaraïani«patte÷ / tasmÃnna vairÃgyÃnmok«a÷ / ataeva na j¤ÃnavairÃgyÃbhyÃæ mok«o 'sti / ubhayanimittÃsambhavÃt / tasmÃtsÆktaæ j¤ÃnenaivÃpavarga÷ / ## j¤Ãnaviparyayo 'j¤Ãnam / tasmÃd bandhastrividho bhavati prak­tibandho dak«iïÃbandho vaikÃrikabandhaÓceti // 44 // ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 45 ----------------------------------------------------------------------- Ãha, kasmÃd bhÃvÃtprak­tibandho bhavati ? ucyate- ## vairÃgyÃda«Âasu prak­ti«u layaæ gacchati, asÃvucyate prak­tibandha iti / Ãha, yadi vairÃgyÃtprak­tilaya÷ prÃpto yadetatprak­tau vairÃgyamäjasam / anyà prak­tistriguïÃ, kÃraïabhÆtÃ, kÃryabhÆtÃ, kÃryakÃraïabhÆtÃ, akÃryakÃraïabhÆtà acetanà paratantrà ceti / anya÷ puru«o nirguïo, na kÃryaæ, na kÃraïaæ, na kÃryakÃraïaæ, tadviparÅta÷ cetana÷ svatantraÓceti tato 'pi prak­tau laya÷ tataÓcÃnirmok«aprasaæga iti / ucyate- viparyayÃditi vartate / tadihÃbhisambhantsyÃma÷ / tataÓca viparÅtaæ yadeva vairÃgyaæ tu«ÂikÃï¬Ãnupatitaæ prak­tyÃdi«u paratvÃbhimÃna÷ tata eva prak­tilayo bhavati nÃnyasmÃt / athavÃtrÃpi yattatprak­tÃvanyatvaj¤Ãnaæ tata eva mok«o na vairÃgyÃt / kuta÷ ? bhavabÅjÃpratipak«atvÃditi hyuktam / Ãmbhasikasya ca mok«aprasaægÃt / tulyà hyasya nÃnÃtvasaævid, Ãsaægado«aniv­tte÷ / na caitadi«Âam / tasmÃdyuktametat vairÃgyÃtprak­tilaya iti / Ãha, atha dak«iïÃbandha÷ kuta÷ ? ucyate- ## yo 'yaæ d­«ÂÃnuÓravikavi«ayÃbhilëa÷ sa rÃga÷ / tatra d­«Âavi«ayarÃgÃttatprÃptinirvartakaæ karma karoti / tataÓca tatropapadyate / ÃnuÓravikavi«ayÃbhilëÃdagnihotrÃdi«u pravartate / tataÓca svargÃdi«Æpapattirbhavati / asau dak«iïÃbandha÷ / d­«ÂÃnuÓravikavi«ayÃbhilëadvÃreïa tannirvartake karmaïi pravartamÃno guïav­ttivaicitryÃdani«Âaphalanirvartakamapi karma karoti / evaæ mÃnu«ye gatyantare yopapatti÷ sarvÃsau rÃgÃt / Ãha, rÃjasaægrahaïÃnarthakyam tatpÆrvakatvÃdrÃgasya / rajonimitta eva hi rÃga÷ / tatra saæsÃro rÃgÃdityeva vaktavyam, rÃjasagrahaïamanarthakamiti / ucyate- na, vi«ayaviÓe«aïatvÃt / vi«aye yo rÃga÷ sa saæsÃraheturityasyÃrthasya j¤ÃpanÃrthamidamucyate / anyathà yo yate÷ sÃttviko yamaniyamadhyÃnÃdyanu«ÂhÃnÃnurÃga÷ pravacanarÃgo và so 'pi saæsÃrÃya syÃt / ## yada«ÂaguïamaiÓvaryamaïimÃdi prÃgupadi«Âaæ tasmÃtsve sve vi«aye 'vighÃta utpadyate / tadabhiratirvaikÃriko bandha÷ / Ãha, yadi tribhistribhirnimittairvairÃgyÃdibhistrividho bandho nirvartyate yaduktamaj¤ÃnÃd bandha iti tadayuktam / bhÃvÃntaraæ hyaj¤Ãnamata÷ phalÃntareïa bhavitavyamiti / ucyate- na, mÆlakÃraïatvÃt / j¤ÃnavarjitÃnÃæ hi bhÃvÃnÃæ yatphalaæ tatrÃj¤Ãnaæ mÆlam / tannimittatvÃtsarve«Ãm / na hi j¤ÃnivairÃgyamalaæ prak­tilayÃya / tathetarÃïi paramar«yÃdÃvad­«ÂatvÃd vicitraæ kÃryamekasmÃtkÃraïÃdayuktamiti vairÃgyÃdÅnyasÃdhÃraïÃni p­thak kalpyante, sÃdhÃraïaæ tvaj¤Ãnamato na kaÓciddo«a÷ / ## anaiÓvaryÃttu aïimÃdera«ÂavidhÃdavighÃtaviparyayo vighÃto bhavati / tadevametada«Âavidhaæ dharmÃdividhÃnamupÃdÃyëÂavidhaæ naimittikamupapadyate / evame«a tattvasargo bhÃvasargaÓca vyÃkhyÃta÷ / etacca vyaktasya rÆpaæ prav­ttiÓca parikalpyate / phalamidÃnÅæ vak«yÃma÷ // 45 // // iti yuktidÅpikÃyÃma«ÂamamÃhnikaæ t­tÅyaæ ca prakaraïam // ______________________________________________________________________ ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 46 ----------------------------------------------------------------------- Ãha, kiæ punastatphalamiti ? ucyate- ya÷ khalu ## tatphalamiti vÃkyaÓe«a÷ / e«a iti vak«yamÃïasya sammukhÅkaraïÃrthamucyate / pratyayasarga iti pratyaya÷ padÃrtho lak«aïamiti paryÃyÃ÷, pratyayÃnÃæ sarga÷ pratyayasarga÷ padÃrthasargo lak«aïasarga ityartha÷ / athavà pratyayo buddhirniÓcayo 'dhyavasÃya iti paryÃyÃ÷ / tasya sargo 'yamata÷ pratyayasarga÷ pratyayakÃryaæ pratyayavyÃpÃra ityartha÷ / athavà pratyayapÆrvaka÷ sarga÷ pratyayasarga÷ / buddhipÆrvaka ityukta÷ / katham ? evaæ hi ÓÃstram- "mahadÃdiviÓe«Ãnta÷ sargo buddhipÆrvakatvÃt / utpannakÃryakaraïastu mÃhÃtmyaÓarÅra ekÃkinamÃtmÃnamavek«yÃbhidadhyau hantÃhaæ putrÃnsrak«ye ye me karma kari«yanti / ye mÃæ paraæ cÃparaæ ca j¤Ãsyanti / tasyÃbhidhyÃyata÷ pa¤ca mukhyasrotaso devÃ÷ prÃdurbabhÆvu÷ / te«Ætpanne«u na tu«Âiæ lebhe / tato 'nye tiryaksrotaso '«ÂÃviæÓati÷ prajaj¤e / te«vapyasya matirnaiva tasthe / athÃpare navordhvasrotaso devÃ÷ prÃdurbabhÆvu÷ / te«vapyutpanne«u naiva k­tÃrthamÃtmÃnaæ mene / tato 'nye '«ÂÃvarvÃksrotasa utpedu÷ / evaæ tasmÃd brahmaïo 'bhidhyÃnÃdutpannastasmÃtpratyayasarga÷ / sa viparyayÃkhya÷ aÓaktyÃkhya÷ tu«ÂyÃkhya÷ siddhyÃkhyaÓceti /" tatrÃÓreyasa÷ ÓreyastvenÃbhidhÃnaæ viparyaya÷ / vaikalyÃdasÃmarthyamaÓakti÷ / cikÅr«itÃdÆnena nirv­tistu«Âi÷ / yathe«Âasya sÃdhanaæ siddhi÷ / tadyathà dharmÃrthaprav­tto 'gni«ÂomÃdÅnparityajya saækaraæ kurvÅta so 'sya viparyaya÷ / sÃdhanavaikalyÃdasÃmarthyamaÓakti÷ / ÃdhÃnamÃtrasanto«astu«Âi÷ / k­tsnasya kriyÃtiÓe«asyÃnu«ÂhÃnaæ siddhi÷ / evamarthÃdi«u yojyam / yaÓcÃyaæ caturvidha÷ phalaviÓe«o viparyayÃdirÃkhyÃta÷ / ## guïÃnÃæ vai«amyaæ guïavai«amyam / guïavai«amyaæ prÃdhÃnyaguïabhÃvayoga ityartha÷ / guïavai«amyÃdvimardo guïavai«amyavimarda÷, pratyayaparyÃyeïa sattvarajastamasÃmitaretarabhÃva÷ / tannimittà e«Ãæ pratyayÃïÃæ pa¤cÃÓadbhedà bhavanti // 46 // ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 47 ----------------------------------------------------------------------- kathamityucyate- ## tamo moho mahÃmohastÃmisro 'ndhatÃmisra iti / tatrÃÓreyasi prav­ttasya pratyayÃvare Óreyo 'bhimÃne Ãdyo viparyayastama ityabhidhÅyate / bhautike«vÃkÃre«u Óira÷pÃïyÃdi«vÃtmagraho yo 'yaæ vyƬhoraska÷ sitadaÓanastÃmrÃk«a÷ pralambabÃhu÷ so 'hamiti / tathà ÓravaïasparÓanarasanaghrÃïavacanÃdÃnaviharaïotsargÃnandasaækalpÃbhimÃnÃdhyavasÃyalak«aïÃsu karaïav­tti«vahaæ Órotà dra«Âà cetyevamÃdirÃdyakÃlaprav­tto graha÷ sarvasmÃdavaro moha ityucyate / kathaæ punarayamavara÷ ityucyate pÆrvaæ ÓarÅrendriyavyatiriktamupalabdhumicchansauk«myÃttattadanadhigame bhÆtÃkÃramabhÆtaæ pramÃïaæ paraparikalpitaæ vÃnumanyeta, svayaæ và parikalpayediti na mÃrgÃd dÆrÃpagatametat / ayaæ tu pratyak«ÃdigatotpattisthitivinÃÓe«vanekarÆpake«u kÃryakaraïe«vahamiti abhimanyate, tasmÃtpÆrvasyÃdavara÷ / bÃhye tu vi«aye mamedamityabhiniveÓa÷ pÆrvasmÃdavara ityucyate / pÆrva÷ ÓarÅriïo 'pratyak«atvÃtkaraïav­ttyaviÓe«Ãd vÃtmav­tte÷ kÃryakaraïe kuryÃdÃtmabuddhimiti Óakyametad bhinnanimittÃkÃradeÓasvabhÃvaprayojanÃnugrahopaghÃtotpattisthitivinÃÓÃæÓca mÃt­pit­putrabhrÃt­putradÃragohirÃyavasanÃcchÃdanÃdÅnayamakasmÃdÃtmatvena paÓyati, tasmÃtpÆrvasmÃdavara÷ / krodhaÓcaturtho viparyaya÷ pÆrvasmÃdavara÷ tÃmisra ityabhidhÅyate / kathaæ punarayaæ pÆrvasmÃdavara iti ? ucyate- pÆrvo 'bhiniveÓaprati«edhamabhyanujÃnÃti / yadÃsya bÃhyadravyaviyoge kaÓcitkuÓalasaæs­«Âa evaæ bravÅti saæsÃrasya ___ buddhÃvavasthÃpya vim­ÓyatÃæ yÃvadayaæ kÃlo yadi kaÓcitpriyeïÃviyuktapÆrva÷ / tasmÃdÃgamÃpÃyi«u bÃhye«u dravye«u vidu«Ã nÃbhiniveÓa÷ kÃrya iti, tadà pratyÃha satyamevametaditi / sannik­«Âastu viyogakÃla iti na buddhiravasthÃpayituæ Óakyate / krodhÃvi«Âastu svavikalpitagrÃhaviparÅtabuddhiraÓakyo daï¬enÃpinivartayitum / tasmÃtpÆrvasmÃdavara÷ / maraïavi«Ãda÷ pa¤camo viparyaya÷ pÆrvasmÃdavaro 'ndhatÃmistra ityabhidhÅyate / kathaæ punarayaæ pÆrvasmÃdavara ityucyate- pÆrvo 'bhiniveÓÃtprati«idhyamÃna÷ pratÅkÃramantato jihvÃk«inirÅk«ato (?) nÃpi tÃvadÃrabhate / na tu brahmÃdau stambaparyante saæsÃre svanimittaniyatatamapÃtasya vinÃÓasya kenacitpratÅkÃra÷ k­ta÷ / tasmÃdaparihÃryaæ maraïamanuÓocatpÆrvasmÃdavara iti / ete pa¤ca viparyayabhedà bhavanti / ## bhavatÅtyanuvartate / tatra bÃhyakaraïavaikalyaæ saha manasaikÃdaÓaprakÃram / saptadaÓavidhaæ buddhivaikalyam / ete 'ÓaktibhedÃ÷ / ## evaæ caturvidhasya pratyayasargasya guïavai«amyavimardena pa¤cÃÓadbhedà bhavanti // 47 // ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 48 ----------------------------------------------------------------------- vistareïa tu padÃrthaÓatasahasramÃnantyaæ và lak«aïÃnÃm / kathamityucyate yasmÃt- ## ya ete pa¤ca viparyayabhedà vyÃkhyÃtÃ÷ te«u tamaso '«Âavidho bheda÷ / katham ? paravij¤ÃnamÃÓritya prav­ttasyëÂÃsu prak­ti«vaparÃsu parÃbhimÃnagrahÃt / ## kim ? a«Âavidho bheda iti / caÓabdÃtkÃryakaraïasÃmarthye '«Âavidhe 'ïimÃdÃvahamiti pratyaya÷ / ## mÃt­pit­bhrÃt­svas­patnÅputraduhit­gurumitropakÃrilak«aïe daÓavidhe kuÂumbe yo 'yaæ mametyabhiniveÓa÷ / d­«ÂÃnuÓravike«u và ÓabdÃdi«vityapare / sa daÓavidho mahÃmoha÷ parisaækhyÃyate / ## a«Âavidhe kÃryakaraïasÃmarthye daÓavidhe ca kuÂumbe vi«aye«u và ya÷ pratihanyamÃnasyÃveÓa÷ / ## tatheti sÃmÃnyÃtideÓÃrtha÷ / andhatÃmisro '«ÂÃdaÓadhaiveti / katham ? asÃvapya«ÂavidhÃtkÃryakaraïasÃmarthyÃddaÓavidhÃcca kuÂumbÃtpratyavasÃnasya vi«Ãda÷ / evamete pa¤ca viparyayabhedÃ÷ svalak«aïato vi«ayaviÓe«Ã lak«itÃ÷ / tatrÃpi cëÂÃsu prak­ti«u sattvarajastamasÃæ saæhataviviktapariïatavyastasamastÃnÃæ paratvÃbhimÃnabhedÃdekaikà prak­ti÷ pa¤cadaÓabhedà / ata eva te '«Âau pa¤cadaÓa viæÓaæ Óataæ ca bhavanti / yathà mok«e prav­ttasya evaæ dharmakÃme«vapi / eka÷ padÃrtho vistareïa parisaækhyÃyamÃno 'nantabheda÷ sampadyate / nidarÓanamÃtrametadÃcÃryeïa k­tam / evamaÓaktyÃdi«vapi lak«aïÃntare«u yojyam / seyamavidyà pa¤caparvà saprapa¤cà vyÃkhyÃtà / tadanantaroddi«ÂÃnaÓaktibhedÃnvak«yÃma÷ // 48 // ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 49 ----------------------------------------------------------------------- Ãha, ativyÃsÃbhihitamidamiti nÃsmÃkaæ buddhÃvavati«Âhate / tasmÃdviparyayoktaæ bhedÃbhidhÃnaæ parityajya vaktavyam kathamaÓaktira«ÂÃviæÓatibhedeti ? ucyate- ## indriyÃïÃæ vadhà indriyavadhÃ÷ / svasaæskÃravi«ayayogÃtprakar«Ãpannena tamasà grahaïarÆpasya sattvasyÃbhibhavÃtsvavi«aye«vaprav­ttaya÷ / tadyathà bÃdhiryamÃndhyamaghratvaæ mÆkatà ja¬atà ca yà / unmÃdakau«ÂhyakauïyÃni klaibyodÃvartapaÇgutÃ÷ // tatra bÃdhiryaæ Órotrasya, Ãndhyaæ cak«u«a÷, aghratvaæ nÃsikÃyÃ÷, mÆkatà vÃca÷, ja¬atà rasanasya, unmÃdo manasa÷, kau«Âhyaæ tvaca÷, kauïyaæ pÃïe÷, klaibyamupasthasya, udÃvarta÷ pÃyo÷, paÇgutà pÃdayorityevamindriyavadhà ekÃdaÓa / anye tu ## tatra tu«Âaya÷ prak­tyÃdyà vak«yamÃïÃ÷, tÃsÃæ dvividho viparyaya÷ / avyutpannasya yogadharmeïa tasyÃæ bhÆmÃvaprav­tti÷, vyutpannasya cottarabhÆmyaparij¤ÃnÃtpÆrvasyÃæ bhÆmÃvak«emarÆpeïa grahaïam / Ãtmavido và sarvÃsu bhÆmi«u / te«u yatpÆrvaæ tadaÓaktibhÃvÃbhipretam / yanmadhyamaæ tadÃpek«ikam / katham ? tanmÃtrabhÆmyavastho hi yogyasmitÃdibhÆmyanavajayÃttu«Âo mahÃbhÆtÃtikramÃtsiddha÷ / tathà vijitÃsmitÃrÆpo mahadÃdyavasthÃpek«ayà tu«Âa÷, pÆrvabhÆmyapek«ayà siddha÷ / evaæ mahadavastha÷ pradhÃnÃpek«ayà pÆrvÃpek«ayà ca / pradhÃnÃvastha÷ puru«Ãpek«ayà pÆrvÃpek«ayà ca / guïapuru«Ãntaraj¤astu siddha eva / tasmÃdavyutpannasyÃmbha÷prabh­ti«u navÃnambha÷prabh­tayo buddhivadhÃ÷ / tÃrakÃdiviparyayeïëÂÃvatÃrakÃdaya÷ / e«Ã khalvaÓaktira«ÂÃviæÓatibhedà / tu«Âistu sannihitavi«ayasanto«ÃccikÅr«itÃdarthÃdÆnena niv­tti÷ sÃmÃnyata ekaiva, pratyarthamanantÃ, Óatena tu«Âa÷ sahasreïeti / ÓÃstre tu bÃhyÃdhyÃtmikÃnÃæ sukhadu÷khamohÃnÃæ prÃpti«vapagame«u vÃcÃvyavasthyalak«aïà upÃyanavatvÃnnava tu«Âayo bhavanti // 49 // ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 50 ----------------------------------------------------------------------- tÃsÃm #<ÃdhyÃtmikyaÓcatasra÷ / prak­tyupÃdÃnakÃlabhÃgyÃkhyÃ÷ /># ÃdhyÃtmikÅ iti ÓarÅraÓarÅriïorviÓe«amupalipsamÃnena yoginà yadanÃtmanyÃtmabuddhiravasthÃpyate sà khalvÃdhyÃtmikÅ siddhi÷ tu«Âi÷ santo«a÷ k«ema ityartha÷ / tÃsÃæ prak­tyÃkhyà / yadà vÅtÃvÅtai÷ pradhÃnamadhigamya tatpÆrvakatvaæ ca mahadÃdÅnÃæ vikÃrÃïÃmÃnantyÃcca pradhÃnÃtmana÷ k­tsnasya mahadÃdibhÃvena vipariïÃmÃsambhavÃdekadeÓasyÃprak­tivikÃrabhÆtasya bhokt­tvamakart­tvaæ cÃdhyavasya saÇgadve«aniv­ttiæ labhate, sÃdyà tu«Âirambha ityabhidhÅyate / kasmÃt ? amitaæ hi pradhÃnatattvaæ bhÃti jagadbÅjabhÆtatvÃnmahadÃdibhÃvapariïÃmena nyÆnasyaikadeÓasyÃtmana evÃpÆrÃt / tadvyatirekeïa cÃnyasyaikadeÓasyobhayadharmiïo bhokt­bhÆtasya sadbhÃvÃtsaæprak«Ãlane 'pi cÃpasaæh­tam, vaiÓvarÆpyasyÃnucchedÃt / tathà ca ÓÃstramÃha- ambha iti guïaliÇgasannicayamevÃdhikurute / guïÃÓca sattvarajastamÃæsi / liÇgaæ ca mahadÃdi atra sannihitaæ bhavati / tadidaæ pradhÃnamamitaæ bhÃtyamitamupalabhyata ityambha÷ / sa khalvayaæ yogÅ pradhÃnalak«aïÃæ bhÆmimavajitya tanmahimnà ca tadaÓÆnyaæ d­«Âvà vyatiriktasya padÃrthÃntarasyÃbhÃvaæ manyamÃnastÃmeva bhÆmiæ kaivalyamiti g­hïÃti / bhinne ca dehe prak­tau layaæ gacchati, tataÓca punarÃvartate / tasyÃæ ca tu«ÂÃvanye sapta mahadÃdikÃraïino 'varuddhà dra«ÂavyÃ÷ / tatra yathà prÃdhÃnikasya puru«e nÃsti vij¤Ãnaæ evamitare«Ãmuttare«u tattve«u / mahatkÃraïina÷ pradhÃne 'smitÃkÃraïino mahati, tanmÃtrakÃraïino 'haækÃre / tadekadeÓÃÓcai«Ãæ bhoktÃra÷ pÆrvavat / atrÃpi ca sattvÃdÅnÃæ saæhataviviktapariïatavyastasamastÃnÃæ bhedÃdavidyÃvacchedÃnantyamavaseyam / Ãha, tu«Âyavidyayorabheda÷ lak«aïaikatvÃt / a«ÂÃsu prak­ti«vÃtmabuddhistu«Âi÷ / tadeva ca tama ityavidyÃkÃï¬e nirdi«Âam / tasmÃtpadÃrthasaækara iti / ucyate- na, pratyayaviÓe«Ãt / tama÷pradhÃnapuru«opadeÓe sati pratyayanirdidhÃrayi«ayà tayo÷ pradhÃnameva jyÃyo na puru«a ityabhiniviÓeta / tu«Âistu kiæ paramityÃÓritya prav­tta÷ pradhÃnaj¤ÃnamÃtre santo«ÃtpadÃrthÃntaraæ vij¤Ãtumeva nÃdriyate / kiæ ca prahÃïaviÓe«Ãt / nirƬhamÆlo hyanÃtmani Ãtmagraho j¤ÃnottarakÃlabhÃvanayà prahÃtavya÷ / tamobahulatvÃttama ityabhidhÅyate / pelavastu sattvabahulo darÓanapraïayastu«Âi÷ / kiæca tattvÃbhijayÃt / vijitabhÆmikasya hi yoginastanmÃhÃtmyavaÓÅk­tatvÃd bhÆmyantare prav­ttistu«Âi÷ / itarasya tvabhiniveÓamÃtramevetyanayorviÓe«a÷ / tasmÃnna padÃrthasaækara iti vyÃkhyÃtà prak­tyÃkhyà tu«Âi÷ / yadà tu satyapi prak­tisÃmarthye nÃnapek«ya yathÃsvamupÃdÃnaæ bhÃvÃnÃmutpatti÷ sambhavati prak­tyaviÓe«e sarvakÃlamutpattiprasaægÃt, prak­tik­tyamevedaæ viÓvamityabhyupagacchatastadaviÓe«Ãd go÷ puru«Ãdutpattiprasaæga÷, puru«asya và mahi«Ãt / kiæ ca jÃtyabhedaprasaægÃt / prak­tik­tyamidaæ viÓvamityabhyupagacchato jÃtibhedo na syÃt, tadaviÓe«Ãt / d­«Âaæ tÆpÃdÃnÃjjÃtyanuvidhÃnaæ bhÃvÃnÃm / tasmÃttadeva kÃraïatvena parikalpayituæ nyÃyyam / upÃdÃnaikadeÓa eva ca kÃryakÃraïavidhÃtmà bhoktetyetasmÃd darÓanÃtsaÇgadve«aniv­ttiæ labhate, sà dvitÅyà tu«Âi÷ salilamityabhidhÅyate / kathaæ punaretatsalilam ? satyupÃdÃne vikÃro lÅyata iti / tathà ca k­tvà ÓÃsramÃha "salilaæ salilamiti vaikÃrikopanipÃtamevÃdhikurute, sati tasmiællÅyate jagaditi" / sa khalvayaæ yogÅ pÃrthivÃnavajitya tanmahimnà jagadaÓÆnyaæ d­«Âvà padÃrthÃntarasyÃbhÃvaæ manyamÃnastÃmeva bhÆmiæ kaivalyamiti g­hïÃti / bhinne ca dehe p­thivyÃdi«u lÅyate / tataÓca punarÃvartate / yadà ca satyupÃdÃnasÃmarthye na tÃvataiva bhÃvÃnÃæ prÃdurbhÃva÷ kiæ tarhi sannihitasÃdhanÃnÃmapi kÃlaæ pratyapek«Ã bhavati- kÃlaviÓe«ÃdbÅjÃdaÇkuro jÃyate, aÇkurÃnnÃlaæ, nÃlÃtkÃï¬am, kÃï¬Ãtprasava ityÃdi / anyathà tÆpÃdÃnÃnÃæ sannidhÃnamÃtrÃtk«aïenaivÃmÅ«ÃmavasthÃviÓe«ÃïÃmabhivyakti÷ syÃt / kiæca kÃlaviparyayeïotpattiprasaægÃt / na caitadi«Âam / kiæ ca tadanabhidhÃnÃt / d­Óyante ca prÃïinÃæ kÃlÃnurÆpÃ÷ svÃbhÃvÃhÃravihÃravyavasthÃ÷ / tasmÃdasÃveva kÃraïam / tadekadeÓaÓcÃprak­tivikÃrabhÆto bhoktetyetasmÃddarÓanÃtsaægadve«aniv­ttiæ labhate, sà t­tÅyà tu«Âirogha ityabhidhÅyate / kathaæ punarayaæ kÃla ogha ityucyate ? salilaughavatsarvÃbhyÃvahanÃt / tadyathà salilaughast­ïaæ këÂhamaÓmÃnaæ prÃïinaæ và svamÆrtisaæs­«Âaæ sarvamevÃbhyÃvahati, evamayaæ kÃlo garbhÃdbÃlyaæ, bÃlyÃtkaumÃraæ, kaumÃrÃdyauvanaæ, yauvanÃtsthÃviryam, sthÃviryÃnmaraïaæ, tathà bÅjÃnmÆlaæ mÆlÃdaÇkuramiti vahati / tathà cÃha yÃmeva prathamÃæ rÃtriæ garbhe bhavati pÆru«a÷ / saæprasthitastÃæ bhavati sa gacchanna nivartate // tasmÃdoghasÃmÃnyÃdogha÷ kÃla÷ / sa khalvayaæ yogÅ kÃlamavajitya padÃrthÃntarÃbhÃvaæ manyamÃnastÃmeva bhÆmiæ kaivalyamiti manyate / dehabhede ca kÃlamanupraviÓati / tataÓca punarÃvartate / yadà tu satyapi kÃlasÃmarthye bhÃvÃnÃmutpatti÷ bhÃgyÃnapek«ate / kasmÃt ? tatsannidhÃne 'pyaprÃdurbhÃvÃt / satyapi sÃdhanasÃmarthye kÃlaviÓe«e ca kasyacidutpattirbhavati kasyacinneti / tasmÃdasti kÃraïÃntaraæ yadapek«ya bhÃvÃnÃmutpattiranutpattiÓca / kiæ cÃbhyutthÃnÃnupapattiprasaægÃt / kÃlamÃtrÃtphalaæ bhavatÅtyetadicchata÷ ÓÃstrokte«u kriyÃviÓe«e«vabhi«ecanavratopavÃsÃgnihotrÃdi«vabhyutthÃnaæ na syÃt / kasmÃt ? ÃnarthakyÃt / asti ca, tasmÃnna kÃlanimittà bhÃvÃnÃmutpatti÷ / kiæ ca tadanuvidhÃnÃt / d­Óyante khalvapi prak­tyupÃdÃnakÃlÃviÓe«e 'pi bhÃgyaviÓe«ÃtphalaviÓe«Ã÷ / tasmÃttatsaækÃra eva kÃraïam / tadekadeÓaÓcÃprak­tivikÃrabhÆto bhoktetyetasmÃddarÓanÃtsaægadve«aniv­ttiæ labhate / sà caturthÅ tu«Âirv­«ÂirityabhidhÅyate / kathaæ punarv­«Âirityucyate / sarvasattvÃpyÃyanÃt / yathà hi ÓÅrïÃnÃmapi t­ïalatÃdÅnÃæ v­«Âiæ prÃpya punarÃpyÃyanaæ bhavati, evameva sarve«Ãæ prÃïinÃæ bhÃgyavipariïÃmÃtpunarÃpyÃyanaæ bhavati / tasmÃdv­«ÂisÃmyÃd bhÃgyÃkhyà tu«Âirv­«ÂirityabhidhÅyate / ÓÃstramapyÃha- "v­«Âirv­«Âiriti Óriya evopanipÃtamadhikurute / sà hi v­«ÂivatsarvamÃpyÃyatÅti /" sa khalvayaæ yogÅ bhÃgyÃnyavajitya tanmahimnà jagadaÓÆnyaæ d­«Âvà padÃrthÃntarasyÃbhÃvaæ manyamÃnastÃmeva bhÆmiæ kaivalyamiti g­hïÃti / sa tasyÃmeva dehabhede lÅyate / tataÓca punarÃvartata iti / Ãha, kÃlabhÃgyayorapratipatti÷, samÃkhyÃparij¤ÃnÃt / prak­tyÃtmakasya tÃvadyogino '«Âau prak­tayo vi«aya ityuktaæ purastÃt / upÃdÃnÃtmakasya ca p­thivyÃdÅni mahÃbhÆtÃni / kÃlabhÃgyayostu na tathoktam / tasmÃdvaktavyaæ kasya tattvasyai«Ã samÃkhyeti ? ucyate- na, uktatvÃt / prÃgevaitadapadi«Âaæ na kÃlo nÃma kaÓcitpadÃrtho 'sti / kiæ tarhi kriyÃsu kÃlasaæj¤Ã / tÃÓca karaïav­ttiriti / pratipÃditam / na cÃnyà v­ttirv­ttimata÷ / tasmÃtkÃraïacaitanyapratij¤a÷ kÃlÃtmaka iti / bhÃgyasaæj¤Ã tu dharmÃdharmayo÷ / tau ca buddhidharmÃviti prÃgapadi«Âam / tasmÃdbhÃgyavÃdÅ buddhicaitanika iti / Ãha, na tu«ÂyantaratvÃt / prak­titvÃnmahÃnpÆrvaæ prak­tyÃkhyÃyÃæ tu«ÂÃvavaruddha÷ / tasyedÃnÅæ tu«Âyantaratvena parikalpanaæ nÃtisama¤jasamiti / ucyate- mahÃæstarhi pÆrvatu«Âivi«ayabhÃvÃdapak­«yata iti / kÃryakaraïav­ttikriyÃrÆpÃæ v­ttimaddyotyÃæ parikalpya tasyÃæ kÃlatvamayamÃha / mahataÓca rÆpaæ dharmÃdikaæ mahato 'rthÃntaraæ bhÃgyamiti bhÃgyavÃn / athavà bÃhya evÃyaæ kÃla÷ karmakÃraïaæ nirdiÓyate / tatra cÃnye 'pi svamatiparikalpitapadÃrthÃntarÃtmabhÃvagrahà eveti sÃÇkhyÃ÷ pravÃdina÷ pratik«iptà boddhavyà iti / apara Ãha, prak­ticaitanika÷ pradhÃnabhÃvÃÓÃdyupÃdÃnakÃlabhÃgyavÃdino mahadahaÇkÃratanmÃtravÃdina iti / tadetadapasiddhatvÃdayuktam / na hi mahadahaÇkÃratanmÃtralak«aïÃ÷ prak­taya upÃdÃnakÃlabhÃgyabhÃvena prasiddhÃ÷ / tasmÃdidamapyayuktam / evametà ÃdhyÃtmikyaÓcatasrastu«Âaya÷ / ## caÓabdo 'vadhÃraïÃrtha÷ / avyutpannÃtmavicÃrasya yogino vi«ayado«adarÓanamÃtrÃtsaægado«aniv­ttirbÃhyà tu«Âi÷ / tatra yadÃrjanado«amavagacchati na tÃvatsarvasyÃbhijÃtirastÅti arthinÃvaÓyaæ vi«ayÃrjane vartitavyam / te«ÃmasvÃbhÃvikatvÃtkvacidevÃvasthitirityuktaæ prÃk / kiæ ca sapratyanÅkatvÃt / svÃbhÃvikamavasthÃnaæ vi«ayÃïÃmaparikalpyÃpi yadà pratigrahÃdibhirarjanaæ pratyÃdriyate tadapyayuktam / kuta÷ ? sapratyanÅkatvÃt / evamapi nÃsti kaÓcidapratyanÅka vi«ayopÃrjanÃya iti tadvighÃte 'vaÓyaæ prayatitavyam / sa ca yadi pratiyatamÃna÷ pratyanÅkivighÃtaæ kuryÃtparopaghÃtenÃtmÃnugrahÃnu«ÂhÃnÃcchÃstravirodha÷ / yasmÃdÃha- na tatparasya sandadhyÃtpratikÆlaæ yadÃtmana÷ / e«a saæk«epato dharma÷ kÃmÃdanya÷ pravartate // punarapyÃha- prÃïinÃmupaghÃtena yo 'rtha÷ samupajÃyate / so 'napek«ai÷ prahÃtavyo lokÃntaravighÃtak­t // tasmÃtsaæghÃtamÃtratvÃtsattvÃdÅnÃæ ghaÂÃdivat / Ãbrahmaïa÷ parij¤Ãya dehÃnÃmanavasthitim // satyaæ sadbhirÃdÅptaæ t­ïolkÃcapalaæ sukham / sud­¬hairna nipÃtavyaæ du÷khairdehÃntarodbhavai÷ // atha punarayaæ pratyanÅkairvihanyate, tato 'sya vi«ayÃbhÃva÷ / sukhÃrthaæ ca prav­ttasya bhÆyi«Âhaæ du÷khamevetyetasmÃddarÓanÃnmÃdhyasthyaæ labhate, sà pa¤camÅ tu«Âi÷ sutÃramityabhidhÅyate / kathaæ puna÷ sutÃramityucyate ? sukhamanenopÃyena taranti vi«ayasaækaÂamiti sutÃram / yadà tu yogÅ pÆrvado«Ãdhigame 'bhijÃtyà và yatnÃrjitavi«ayatve sati rak«Ãdo«amupanyasyati / katham ? bhokt­bhogyabhÃvÃvyatirekÃt sarvaprÃïisÃdhÃraïà vi«ayÃ÷, tasmÃtte«Ãæ rak«Ã vidheyà / tasyÃæ ca pravartamÃno yadi paramuparundhyÃt tadà pÆrvoktado«a÷, athÃtmÃnaæ, vi«ayÃbhÃva÷ / rÃtrindivaæ ca tadekÃgramanasa÷ sukhÃrthaæ prav­tasya bhÆyi«Âhaæ du÷khamevetyetasmÃddarÓanÃnmÃdhyasthyaæ labhate / sà «a«ÂhÅ tu«Âi÷ supÃramityabhidhÅyate / kathaæ puna÷ supÃramityucyate ? sukhamanena pÃraæ vi«ayÃrïavasya prayÃntÅti / yadà tu sati pÆrvado«e, sati và grÃmanagaranigamasanniveÓÃdyupÃyÃnu«ÂhÃnÃdvà k­tavi«ayarak«o yogÅ k«ayado«amupanyasyati / katham ? yena dravyeïa mohÃdvarantumicchanti dehina÷ / tadevai«Ãæ vinÃÓitvÃd bhavatyaratikÃraïam // yatnopÃttÃ÷ suguptÃÓca vi«ayà vi«ayai«iïÃm / paÓyatÃmeva naÓyanti budbudÃ÷ salile yathà // na tadasti jagatyasminbhÆtaæ sthÃvarajaÇgamam / pratyak«ato 'numÃnÃdvà vinÃÓo yasya nek«yate // tasmÃdvinÃÓi«vÃsaktÃnÃæ putradÃrag­hÃdi«u / mameti buddhiæ yatnena buddhimÃnvinivartayet // iti etasmÃddarÓanÃnmÃdhyasthyaæ labhate, sà saptamÅ tu«Âi÷ sunetramityucyate / kathaæ puna÷ sunetramityucyate ? sukhamanenÃtmÃnaæ kaivalyÃvasthÃæ nayantÅti sunetram / yadà tu satsu pÆrvado«e«u prasaÇgado«amupanyasyati / katham ? prÃptavi«ayÃïÃmindriyÃïÃæ tadabhilëÃnniv­tistatsukham / vi«ayajigh­k«ayà ca du÷kham / prÃptirapye«ÃmanupaÓÃntaye tadupabhogakauÓalÃya ca / yasmÃdÃha- yadà prabandhÃdvi«ayÅ vi«ayÃnupasevate / tadÃsyetastvabhiprÃya÷ sutarÃæ saæpravartate // ato 'pi yena puru«a÷ Óamayed va¬avÃnalam / nendriyÃïyupabhogena vi«ayebhyo nivartayet // tasmÃdvi«ayasamparkamasamarthaæ nivartane / indriyÃïÃæ parij¤Ãya nirÃsaÇgamatiÓcaret // ityetasmÃd darÓanÃnmÃdhyasthyaæ labhate sëÂamÅ tu«Âi÷ sumÃrÅcamityucyate / kathaæ sumÃrÅcamityucyate ? arcate÷ pÆjÃrthasya Óobhanamarcitaæ vi«ayasaæganiv­ttasya yogino 'vasthÃnaæ bhavati / yadà tu pÆrvado«e«u hiæsÃdo«amupanyasyati / katham ? anupahatyÃnyabhÆtÃni vi«ayabhogÃnupapatte÷ / upabhogo hi nÃma manoj¤ÃbhyavahÃra÷, strÅsevÃ, hayagajanarÃdibhiryÃnamityevamÃdi / tatra manoj¤ÃbhyavahÃracikÅr«u«Ã tadaÇgÃnÃæ go 'jÃvibalÅvardastrÅpuru«ÃdÅnÃmavaÓyamupaghÃta÷ kÃrya÷ / anupaghÃte và vi«ayÃnupapattiprasaæga÷ / striyamÃsevamÃnenÃnyÃsÃæ strÅïÃæ mÃt­pit­bhrÃt­prabh­tÅnÃæ ca, anyathà tadabhÃvo hayÃdÅnÃm / tasmÃdupabhogÃrthinÃvaÓyamanyopaghÃta÷ kÃryo nihitadaï¬ena và vi«ayopabhogastyÃjya iti / Ãha ca yathà yathà hi vi«ayo v­ddhiæ g­hïÃti dehinÃm / apaghÃtastadaÇgÃnÃæ tathaivÃsya vivardhate // tasmÃdanicchannanye«Ãæ prÃïinÃæ dehapŬanam / santo«eïaiva varteta tyaktasarvaparicchada÷ // satyavÃca÷ praÓÃntasya sarvabhÆtÃnyanicchata÷ / bhÃvÃndhakÃrÃntaj¤Ãnamacireïa pravartate // ityetasmÃddarÓanÃnmÃdhyasthyaæ labhate, sà navamÅ tu«ÂiruttamÃbhayamityapadiÓyate / katham ? uttamaæ hi prÃïinÃæ sarvebhyo hiæsÃbhayamiti tadapagamÃduttamÃbhayamiti / Ãha, arjanarak«aïalak«aïayorapi tu«Âyo÷ paropaghÃtado«Ã÷, apadi«Âo 'syÃmapi ca / tatra kathamanayorviÓe«a÷ pratipattavya iti ? ucyate na, vi«ayabhedÃt / tatra ye«Ãmarjanarak«aïe pratyÃdriyate vi«ayÅ tadarthinà pratyanÅkÃnÃmavaÓyamabhighÃto 'nu«ÂhÃtavya ityÃdÃvuktam / iha tu ye«ÃmevÃrjanarak«aïe tadanupaghÃtenÃÓakyo vi«ayopabhoga ityetadvivak«itam / tasmÃdasaækÅrïametadityevamambha÷prabh­tayo nava vi«ayebhya÷ saægadve«aniv­ttihetavo vyÃkhyÃtÃ÷ / te j¤ÃnavirahitÃnÃæ yoginÃæ tu«ÂiÓabdavÃcyatÃæ labhante / j¤ÃninÃæ tu vairÃgyaparvasaæj¤ità svÃsu svÃsu tattvabhÆmi«u siddhà eveti // 50 // ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 51 ----------------------------------------------------------------------- Ãha- prÃgapadi«Âama«Âadhà siddhiriti tadidÃnÅmabhidhÅyatÃmiti / ucyate- #<Æha÷ Óabdo 'dhyayanaæ du÷khavighÃtÃstraya÷ suh­tprÃpti÷ / dÃna¤ca siddhayo '«Âau># tatroho nÃma yadà pratyak«ÃnumÃnÃgamavyatirekeïÃbhipretamarthaæ vicÃraïÃbalenaiva pratipadyate, sÃdyà siddhi÷ tÃrakamityapadiÓyate- tÃrayati saæsÃrÃrïavÃditi tÃrakam / yadà tu svayaæ pratipattau pratihanyamÃno gurÆpadeÓÃt pratipadyate sà dvitÅyà siddhi÷ sutÃramityapadiÓyate / katham ? sukhamanenadyatve 'pi bhavasaÇkaÂÃt tarantÅti / yadà tvanyopadeÓÃdapyasamartha÷ pratipattumadhyayanena sÃdhayati sà t­tÅyà siddhi÷ tÃrayantamityapadiÓyate / tadetat tÃraïakriyÃyà adyatve 'pi avyÃv­tatvÃt mahÃvi«ayatvÃt tÃrayantamityapadiÓyate / ta ete traya÷ sÃdhanopÃyairÃbrÃhmaïa÷ prÃïino 'bhipretamarthaæ prÃpnuvanti / Ãha ca- "sÃk«Ãtk­tadharmÃïa ­«ayo babhÆvu÷, te 'parebhyo 'sÃk«Ãtk­tadharmebhya upadeÓena mantrÃn samprÃhurupadeÓÃya glÃyanto 'pare bilmagrahaïÃyemaæ granthaæ samÃmnÃsi«urveda¤ca vedÃÇgÃni ceti" / bilmaæ bhÃsanam- samyak pratibhÃsÃya viÓi«Âa÷ saæketa ukta÷ / e«Ãæ tu sÃdhanopÃyÃnÃæ pratyanÅkaprati«edhÃya du÷khavighÃtatrayam / du÷khÃni trÅïi- ÃdhyÃtmikÃdÅni / tatra cÃdhyÃtmikÃnÃæ vÃtÃdÅnÃæ siddhipratyanÅkÃnÃmÃyurvedakriyÃnu«ÂhÃnena vighÃtaæ k­tvà pÆrve«Ãæ trayÃïÃmanyatamena sÃdhayati sà caturthÅ siddhi÷ pramodamityabhidhÅyate / katham ? niv­ttarogà hi prÃïina÷ pramodanta iti k­tvà / yadà tvÃdhibhautikÃnÃæ mÃnu«ÃdinimittÃnÃæ siddhipratyanÅkÃnÃæ sÃmÃdinà yatidharmÃnuguïena vopÃyena pÆrve«Ãæ trayÃïÃmanyatamena sÃdhayati, sà pa¤camÅ siddhi÷ pramuditamityabhidhÅyate / katham ? anudvigno hi pramudita iti k­tvà / yadà tu ÓÅtÃdÅnyÃdhidaivikÃni dvandvÃni siddhipratyanÅkÃni svadharmÃnurodhena pratihatya pÆrve«Ãæ trayÃïÃmanyatamena sÃdhayati, sà «a«ÂhÅ siddhirmodanÃmamityabhidhÅyate / katham ? dvandvÃnupahatà hi prÃïino modanta iti k­tvà / suh­tprÃpti÷- yadà tu k­Óalaæ saæsp­«Âaæ sanmitramÃÓritya sandehaniv­ttiæ labhate, sà ramyakamiti saptamÅ siddhirapadiÓyate / ramyo hi loke sanmitrasamparka÷, tasya saæj¤ÃyÃæ ramyameva ramyakam / dÃnam- yadà tu daurbhÃgyaæ dÃnenÃtÅtya pÆrve«Ãæ trayÃïÃmanyatamena sÃdhayati sëÂÃmÅ siddhi÷ sadÃpramuditamityabhidhÅyate / subhago hi sadÃpramudito bhavati, tasmÃddaurbhÃgyaniv­tti÷ sadÃpramuditam / ityevametÃ÷ siddhayo '«Âau vyÃkhyÃtÃ÷ / etÃsÃæ saæÓrayeïÃbhipretamarthaæ yata÷ saæsÃdhayantÅtyata÷ pÆrvÃcÃryÃgataæ mÃrgamÃruruk«ustatpravaïa÷ syÃditi / Ãha, ka÷ punaratra heturyena puru«ÃrthatvÃviÓe«e sati guïÃnÃæ sarvasiddhinimittaæ tvanubhavatÅti ? ucyate- yasmÃt ## sÃdhyapratipattisÃmarthyasÃmÃnyamaÇgÅk­tyÃha siddheriti / pÆrvo viparyayÃÓaktitu«Âilak«aïa÷ aækuÓa ivÃækuÓa÷, nivartanasÃmÃnyÃt / nityaprav­ttasyÃpi pradhÃnÃtsiddhisrotaso viparyayÃÓaktitu«ÂipratibandhÃtsarvaprÃïi«vaprav­ttirbhavati / viparyayÃttÃvatsthÃvare«u / te hi mukhyÃ÷ srotaso viparyayÃtmÃna÷ / aÓaktestiryak«u / te hi tiryaksrotaso 'ÓaktyÃtmÃna÷ / tu«Âirdeve«u / te hyÆrdhvasrotasastu«ÂyÃtmÃna÷ / mÃnu«ÃstvarvÃksrotasa÷ saæsiddhyÃtmÃna÷ / tasmÃtta eva tÃrakÃdi«u pravartante / sattvarajastamasÃæ cÃÇgÃÇgibhÃvaniyamÃdviparyayÃÓaktitu«Âibhi÷ pratihanyata iti na sarve«Ãæ sarvadà siddhirbhavati / ata etaduktaæ siddhe÷ pÆrvo 'ÇkuÓÃstrividha iti / yathà ca sidddhe÷ viparyayÃÓaktitu«Âaya÷ pratipak«Ã÷, evaæ siddhirapi viparyayÃdÅnÃm / sà hyutpannà sarvÃnetÃnnivartayati / katham ? aviparÅtaj¤Ãnaæ viparyayamatÅtÃnÃgatavartamÃne«u sannik­«Âe«u viprak­«Âe«u indriyagrÃhye«vatÅndriye«u cÃpratighÃtÃdaÓaktiæ puru«asya prak­tivikÃravyatiriktasya darÓanÃtsarvÃsu bhÆmi«u tu«Âim / evametÃni srotÃæsi prÃïÃdaya÷ karmayonayaÓca vyÃkhyÃtÃ÷ / ete«Ãæ mÃrge 'vasthÃpanÃtparÃæ siddhikaivalyalak«aïÃmacireïa prÃpnoti / Ãha ca yonÅnÃæ sapramÃïÃnÃæ samyaÇmÃrge niyojanÃt / srotasÃæ ca viÓuddhatvÃnnirÃsaÇgamatiÓcaret // iti // // 51 // // iti yuktidÅpikÃyÃæ navamamÃhnikam // ______________________________________________________________________ ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 52 ----------------------------------------------------------------------- evaæ yatpÆrvamapadi«Âaæ saæyogak­ta÷ sarga (%%) iti tadvyÃkhyÃtam / atredÃnÅmÃcÃryÃïÃæ vipratipatti÷ / dharmÃdÅnÃæ ÓarÅramantareïÃnutpatte÷ / ÓarÅrasya ca dharmÃdyabhÃve nimittantarÃsambhavÃdubhayamidamanÃdi / tasmÃdekarÆpa evÃyaæ yathaivÃdyatve tathaivÃtikrÃntÃsvanÃgatÃsu kÃlakoÂi«u sarga iti / ÃcÃrya Ãha- naitadevam, kiæ tarhi prÃkpradhÃnaprav­tterdharmÃdharmayorasambhavo buddhidharmatvÃttasyÃÓca pradhÃnavikÃratvÃt / tatastadvyatiriktaæ ÓabdÃdyupalabdhiguïalak«aïaæ guïapuru«Ãntaropalabdhilak«aïaæ cÃrthamuddiÓya sattvÃdayo mahadahaÇkÃratanmÃtrendriyabhÆtatvenÃvasthÃya paramar«ihiraïyagarbhÃdÅnÃæ ÓarÅramutpÃdayanti / «aÂsiddhik«ayakÃlottaraæ tu guïavimardavaicitryÃdrajastamov­ttyanupÃti saæsÃracakraæ prav­ttam / ## devamanu«yatiryagbhÃvena vyavati«Âhata iti vÃkyaÓe«a÷ / ## saæsiddhiratra ni«pattirabhipretà / ## so 'yaæ liÇgÃkhyo bhÃvÃkhyaÓca «aÂsiddhik«ayakÃlÃdÆrdhvaæ bhavati / guïasamanantaraæ tu adhikÃralak«aïa÷ / tasmÃd dvidhà sarga÷ adhikÃralak«aïo bhÃvÃkhyaÓca / ye«Ãæ tu dharmÃdharmaÓarÅrayo÷ paryÃyeïa hetuhetumadbhÃvaste«Ãæ kÃraïamastyavyaktamityatra (%%) prativihitam / ye 'pi ca sÃækhyà evamÃhu÷- "dharmÃdharmÃdhikÃravaÓÃtpradhÃnasya prav­ttiriti" te«ÃmanyataraparikalpanÃnarthakyamiti / katham ? yadi tÃvadadhikÃra evÃyaæ pradhÃnaprav­ttaye 'lam, kiæ dharmÃdharmÃbhyÃm ? atha tÃvadantareïÃdhikÃrasya pradhÃnaprav­ttÃvasÃmarthyam, evamapi kimadhikÃreïa ? tayoreva prav­ttisÃmarthyÃt / tasmÃdadhikÃrabhÃvanimitto dvidhà sarga÷ / tatra yathedaæ ÓarÅramavibhaktaæ dharmÃrthakÃmamok«alak«aïÃsu kriyÃsu vibhaktaæ bhavedityata÷ pÃïyÃdivikalpo 'sya bhavati, evaæ sattvasargo 'pyavibhakto dharmÃrthakÃmamok«alak«aïÃsu kriyÃsu samartho bhavediti // 52 // ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 53 ----------------------------------------------------------------------- ## a«Âau vikalpà asya so 'yama«Âavikalpa÷ / a«ÂaprakÃro '«Âabheda ityartha÷ / tadyathà brahmaprajÃpatÅndrapit­gandharvanÃgarak«a÷piÓÃcÃ÷ / tairyagyonaÓca pa¤cadhà bhavati- paÓum­gapak«isarÅs­pasthÃvarÃ÷ / mÃnu«yaÓcaikavidha÷ ca jÃtyantarÃnupapatte÷ / Ãha kimetÃvÃneva bhÆtasargavikalpa÷, Ãhosvidanyo 'stÅti ? ucyate- vikalpÃntaramastyete«Ãmeva sthÃnÃnÃmantargaïabhedÃt / ayaæ tu Ãhosvidanyo 'stÅti ? ucyate- vikalpÃntaramastyete«Ãmeva sthÃnÃmantaragaïabhedÃt / ayaæ tu ## kim ? upadi«Âa ita vÃkyaÓe«a÷ / tatra devÃnÃæ sÃdhyamarudrudrÃdibhedÃt / tiraÓcÃæ grÃmyÃraïyÃdibhedÃt / mÃnu«ÃïÃæ ca brÃhmaïak«atriyaviÂÓÆdrabhedÃt / udbhidbhedaÓca vistareïÃpadiÓyamÃna ÃnantyamÃpÃdayet / tasmÃtsamÃsato bhÆtasargo 'padiÓyate // 53 // ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 54 ----------------------------------------------------------------------- Ãha, vikalpÃntaravacanam, srotobhedÃt / daivamÃnu«atairyagyonà iti trividho bhÆtÃnÃæ vikalpa upadiÓyate / srotÃæsi tu catvÃryuktÃni / tasmÃdvikalpÃntaraæ vaktavyamiti / ucyate- na, guïadharmasaægrahasÃmarthÃt / sattvabahulà Ærdhvasrotasa÷ / rajobahulà arvÃksrotasa÷ / tamobahulÃstiryaksrotaso mukhyasrotasaÓca / tasmÃdanayorabhedenopadeÓa÷ / Ãha, asurÃdyupasaækhyÃnaæ kartavyam / itare«vanantarbhÃvÃdabhedena vopadeÓa÷ kÃryà na tu daivamÃnu«atiraÓca iti / ucyate- na, ukte«veva tatsaægrahÃt / asurÃïÃæ tÃvadaindra eva sthÃne 'ntarbhÃva÷, pÆrvadevatvÃt / pÆrvadevà hyasurÃ÷ / kiæca paryÃyeïendratvÃt / dhanviprabh­tÅnÃæ paryÃyeïendratvaæ ÓrÆyate / tathà yak«ÃïÃæ rak«assvekarÆpatvÃt / kinnaravidyÃdharÃïÃæ gandharve«u, samÃnaÓÅlatvÃt / pretÃnÃæ pit­«vadhipatisÃmÃnyÃt / tasmÃttrivikalpa eva bhÆtasarga÷ / sa cÃyam #<Ærdhvaæ sattvaviÓÃla÷># ÆrdhvamityanenëÂau devasthÃnÃnyÃha / tatrÃyaæ sargaæ sattvaviÓÃla÷ / piÓÃcebhyo rak«asÃm, rak«obhyo nÃgÃnÃm, nÃgebhyo gandharvÃïÃm, gandharvebhya÷ pit÷ïÃm, pit­bhyastridaÓÃnÃm, tebhya÷ prajÃpatÅnÃm, tebhyo 'pi brahmaïa÷ / evaæ viÓÃlagrahaïaæ samarthitaæ bhavati / ## mÆlatastu sargastamoviÓÃla÷ / paÓubhyo hi m­gÃïÃæ prak­«Âataraæ tama÷, m­gebhya÷ pak«iïÃm, pak«ibhya÷ sarÅs­pÃïÃm, sarÅs­pebhya÷ sthÃvarÃïÃm / ## devebhyastiryagbhyaÓcÃvak­«ÂÃsu bhÆmi«u yathà yathà sattvatamaso nirhrÃsa÷, tathà tathà rajaso v­ddhi÷ / manu«yÃstÆbhayormadhyamiti tatra parama÷ prakar«o rajasa÷ / arvÃk srotasa÷ siddhirÆpatvÃdatyantaæ kriyÃprav­ttatvÃt / yathà ca mÃnu«e«u raja÷prakar«a evaæ brahmaïa÷ sthÃne sattvasya, sthÃvare«u tamasa÷ / sa khalvayam- ## caturdaÓabhedastrivikalpa÷ sattvÃdyatiÓayanirhrÃsavi«ayabhÃvena ya÷ sargo vyÃkhyÃta÷ / ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 55 ----------------------------------------------------------------------- ## jarÃk­taæ maraïak­taæ jarÃmaraïak­tam / tatra jarÃk­taæ tÃvadyathà balÅtaraægitagÃtratvam, daï¬amantareïa caÇkramaïÃdi«vaprav­tti÷, sarvendriyÃïÃæ vi«ayopabhoge«vasÃmarthyam, prabalakÃsaÓvÃsatÃ, sÃsrÃvilek«aïatÃ, daÓanÃnÃmasthiratvam, varïavik­ti÷, ÓaithilyamabhivyÃhÃrasaægo mandà sm­tirityevamÃdi / maraïak­tamapi p­thivyÃdÅnÃæ ÓarÅrabhÃvenÃvasthitau sahabhÃvapratipak«atà svabhÃvabhedav­ttisaægrahapanthivyÆhÃvakÃÓadÃnÃderupakÃrasya pracyuti÷ / indriyÃdhi«ÂhÃnavikÃrÃcchabdasparÓarÆparasagandhÃnÃæ satÃmagrahaïamasatÃæ ca grahaïamabhÆtÃkÃraæ sambhavaviparÅtaæ và sarvÃrthÃnÃæ grahaïam / tadyathà paurïamÃsyÃæ dak«iïata÷ khaï¬asyendumaï¬alasya piÓÃcÃdÅnÃæ pÃï¬arasya ca nabhasa ityÃdi / tathà vÃtÃdivai«amyÃtsamupajanitÃnekaprakÃravyÃdhi÷ prabhraÓyamÃnasakalendriyav­tti÷ srastÃÇga÷ tÃmrapÅtÃsrÃvilek«aïo bhramadÃhaÓvÃsÃdiparigamÃntarmarmasandhirjalÃrthaæ diÓo 'valokayan sabrahmaloke«vapi loke«u trÃtÃramavindan rÃgÃdyanekakÃlÃtpakvenÃtmagraheïÃtmakÃryakaraïopahyimÃïabuddhirmandamande«vapi sm­tipralambhe«u dayitajanasyÃtmanaÓcÃnusmarandaÓavidhÃtkuÂumbÃdya÷ prabhraÓyate so 'yamavaÓyambhÃvÅ sarvasattvÃnÃæ prak­«ÂodvegakÃrÅ cÃvyutpannaÓcÃparihÃryaÓcÃniyatakÃlaÓca mahÃtmabhi÷ paramar«yÃdibhirandhatÃmisraÓabdenÃpadi«Âo maraïak­taæ du÷kham / taccedaæ du÷khaæ pradhÃnamahadahaækÃratanmÃtrendriyabhÆtaviÓe«alak«aïasya tattvaparvaïaÓcaitanyÃsambhavÃtpuru«a eva caitanyaÓaktiyogÃdupalabhyate / tadapi samÅk«yoktamÃcÃryeïa atra jarÃmaraïak­taæ du÷khaæ prÃpnoti cetana÷ puru«a iti / Ãha, janmak­tasyopasaækhyÃnam / yathaiva hi jarÃmaraïaæ cÃtmana÷ prak­«ÂodvegakÃrakamevaæ janmÃpi / tathà hyayaæ mÃturudare jarÃyuparive«ÂitaÓarÅro 'medhyaparisnuto vraïamÃtrÃyÃæ garbhadhÃnyÃæ yathÃsukhasambhavÃtparipÅtitagÃtro mÃturaÓanÃdibhi÷ pŬyamÃno garbhÃvÃse du÷khamanubhÆya paÓcÃtsaæv­tenÃsthidvayavivareïa niss­to mÆtrarudhirakalilai÷ pari«iktagÃtro bÃhyena vÃyunà karaiÓca saæsparÓadasibhiriva tudyamÃna÷ svasaævedyaæ du÷khamÃtmani vartamÃnamÃkhyÃtumasamartha÷ svasukhadu÷khasÃmanyÃtparatra parikalpitasukhadu÷khabuddhibhird­¬hagÃtrairupacitakleÓaiÓca yÃtyamÃno janmadu÷khamanubhavati / tasmÃttadapi vaktavyamiti / ucyate- na, avyÃpitavÃt / mÃnu«atiraÓcÃmeva janmak­taæ du÷khaæ bhavati na devÃnÃm / katham ? ta¬idvilasitavatk«aïamÃtreïa ÓarÅraprÃdurbhÃvÃt / jarÃmaraïak­taæ tu te«vapi na nivartate / tasmÃtprÃdhÃnyÃdetadevopadi«Âaæ netaraditi / Ãha, itaragrahaïÃprasaæga÷, tulyatvÃt / na hi devasthÃne«u jarÃmaraïaæ và ÓrÆyate, tasmÃdavyÃpitvÃttayorapyagrahaïaprasaæga÷ / ucyate- na, sm­tivacanÃt / jÅryate 'nayeti jarà k«aya ityuktaæ bhavati / sa ca devabhÆmÃvapi bhavati / kasmÃt ? evaæ hyÃha- rajovi«aktiraÇge«u vaivarïyaæ mlÃnapu«patà / pati«yatÃæ devalokÃtprÃïinÃmupajÃyate // ÓakrÃdÅnÃæ vyÃdhiÓravaïÃccharÅrak«aya÷ / evaæ hyÃha- "tvëÂrÅyaæ sÃma bhavati indraæ k«Ãmamapi na sarvabhÆtÃni prasvÃpayituæ nÃÓaknuvaæ stametena sÃmnà tvëÂrÅyeïÃsvÃpayaditi /" tathà prajÃpatervÃyurak«ayÅt / dak«ÃbhiÓÃpÃcca somasya k«aya÷ / tathà "prajÃpatirvai somÃya rÃj¤e duhit÷radÃnnak«atrÃïi, sa rohiïyÃmevÃvasat / tÃnyapek«yamÃïÃni punaragacchan / tasmÃt svÃnanupeyamÃnà punargacchati / tÃnyanvÃgacchattÃni punarayÃcata / tÃnyasmai na punaradadÃt / sÃbravÅtsarve«veva samÃsata vasÃtha te punardÃsyÃmÅti / sa rohiïyÃmevÃvasattasminnan­te yak«mo 'g­hïÃt / candramà vai somo rÃja yadrÃjÃnaæ yak«mog­hïÃttadrÃjayak«masya janma / sa t­ïamivÃÓu«yat / sa prajÃpatà anÃthata / so 'bravÅtsarve«veva samÃvadvasÃtha tvÃto mok«yÃmÅti / tasmÃccandramÃ÷ sarve«u nak«atre«u samÃvadvasati / taæ vaiÓvadevena caruïÃmÃvasyÃæ rÃtrÅmayà yajante nainaæ yak«modamu¤cadityÃdi /" tasmÃddevabhÆmÃvapi jarÃk­taæ du÷khamasti / tathà maraïak­taæ bhÆmyantaragamanÃttatrotpannÃnÃæ yayÃtirudÃharaïam / yathà gopathabrÃhmaïam- "devÃnÃæ ha và pa¤cadaÓaÓatÃni ÃsaæstÃni brahmakilbi«Ãdak«Åyanta / tatastrayastriæÓadevÃsata tadetad­cÃpyuktam / sodaryÃïÃæ pa¤cadaÓÃnÃæ ÓatÃnÃæ trayastriæÓadudaÓi«yanta devÃ÷ / Óe«Ã÷ prÃsÅyanteti /" ÓvetÃraïye cÃntakasya rudreïa k­taæ du÷khamastÅti / udÃharaïamÃtrÃdvà / athavodÃharaïamÃtrameva du÷khÃnÃm / ÃdiÓabdalopo và vaktavya÷ / jarÃmaraïak­tamevodÃharaïatvenÃbhipretam / na punardu÷khÃntaram / kasmÃt ? tatrÃpi hyÃdiÓabdalopa udÃharaïamÃtratvÃt Óaktyà parikalpayitumidamityucyate / na sarvadu÷khÃspadatvÃt / sarve«Ãæ hi du÷khÃnÃmÃspadaæ jarÃmaraïak­taæ sÃdhÃraïam / katham ? tadbandhumitrÃïÃmapyudvegahetutvÃt / na tu janmak­tam, sambandhinÃæ prahar«animittatvÃt / yataÓca brahmÃdau stambaparyante jagati jarÃmaraïak­taæ du÷khaæ na kaÓcidativartate / ## sukhaleÓasya tadvyÃptatvÃt / yÃvadidaæ liÇgaæ na nivartate tÃvadavaÓyaæ du÷khena bhavitavyam / paryÃyeïa saæskÃrasya sÃmarthyÃllokÃntaropapatte÷ / tathà cÃha- sukhaæ ca du÷khaæ ca hi saæÓayaæ vÃreïÃyaæ sevate tatra tatra / kathampunardu÷khena vyÃptaæ sukhamiti cet, Ãbrahmaïo 'ÓuddhyÃtiÓayopapatte÷ / tasyÃÓca du÷khamÆlatvÃt / prajÃpaterak«irogaÓravaïÃt, indrasya kÃmopatÃpÃt / gautamaparibhÃvÃd rambhÃyÃÓcÃbhiÓÃpÃtpëÃïabhÃvopapatte÷, nÃgÃnÃæ sarpasatrÃyÃsÃt, vaiÓravaïasya yaskÃbhiÓÃpÃddhastibhÃvopapatti÷ / jaratkÃro pit÷ïÃæ ca garte 'valambanÃt, piÓÃcÃnÃæ mantrau«adhimaÇgalaprayogairudvÃsanÃnmÃnu«atiraÓcÃæ pratyak«ata eva prÃyeïa du÷khÃspadatvÃt / tasmÃnnÃsti saæsÃre kaÓcitpradeÓo yatra saha liÇgenÃtmÃnaæ du÷khaæ nÃvÃpnuyÃdityata evaæ prayatitavyaæ yena liÇgasyaivÃtyantoccheda÷ / tato hi sarvadu÷khÃnÃmatyantopaÓama÷ / samÃsagrahaïaæ tu sukhamohayoravakÃÓadÃnÃrtham / anyathà saæsÃre tayorabhÃva evÃbhyupagata÷ syÃt // 55 // ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 56 ----------------------------------------------------------------------- evaæ yathÃvatsargamupÃkhyÃyopasaæharannÃha- ## itikaraïena sargasamÃptiæ dyotayati / e«a ityuktamapi pratyÃmnÃyÃrthaæ punarapek«ate / prak­tyà k­ta÷ prak­tik­ta÷ / anena vÃkyaparisamÃptyarthaæ vÅtÃvÅtÃbhyÃæ siddhaæ pradhÃnÃstitvam / aïvÃdiprati«edhaæ cÃpek«ate / prak­tik­ta eva nÃïvÃdik­ta÷ / pravartata iti kriyÃprabandhamÃha / prav­tto na pravartsyati kiæ tarhi pravartata evÃnantÃnÃæ ÓarÅrÃdibhÃvena parasparÃnugraheïa ca / neyaæ kriyà kadÃcidapi bhÆtabhavi«yadrÆpà bhavati / kintarhi vartamÃnarÆpà / yathà vahanti nadya÷, ti«Âhanti parvatà iti / tattvabhÆtabhÃvÃkhya ityuktÃnÃæ nigamÃrthaæ pratyÃmnÃyaæ karoti / tattvÃkhyo mahadÃdibhirbhÃvÃkhyo vyomÃdi÷ / puru«aæ puru«aæ prati vimok«a÷ pratipuru«avimok«a÷ / tadarthaæ pratipuru«avimok«Ãrtham / sarvapuru«ÃdhikÃranibaddhÃyÃ÷ sarvaÓakternirÃkÃæk«ÅkaraïÃrthamityartha÷ / svÃrtha iva parÃrtha Ãrambha÷ / kÃryakÃraïabhÃvena / tatra kÃryasya tÃvacchabdÃde÷ svÃrtha ivendriyÃïÃæ vi«ayabhÃva÷ / indriyÃïÃmaprÃptavi«ayÃïÃæ laulyamadhi«ÂhÃnavikÃrÃnumeyaæ svÃrthamiva / karaïÃnÃæ ca saækalpÃbhimÃnÃdhyavasÃyÃnÃæ vi«ayadvÃribhÃvopagamanaæ mana÷prabh­tÅnÃæ ca svaprav­ttivi«ayatvam / mano 'haækÃrayoÓca buddhau svaprav­ttyupasaæhÃro buddheÓca ÓÃntaghoramƬhatvaæ vyavasÃyakart­tvaæ ca sattarajastamasÃæ ca prakÃÓaprav­ttiniyamalak«aïairdharmai÷ parasparopakÃritvam / na cai«a svÃrtha÷, sarvasyÃsyÃcaitanyÃt / kiæ tarhi parÃrtha evÃyamÃrambha÷ / saæghÃtatvÃditi / Ãha, yaduktaæ pratipuru«avimok«ÃrthamayamÃrambha iti tadayuktam / ÃcÃryavipratipatte÷ / pratipuru«amanyatpradhÃnaæ ÓarÅrÃdyarthaæ karoti / te«Ãæ ca mÃhÃtmyaÓarÅrapradhÃnaæ yadà pravartate tadetarÃïyapi / tanniv­ttau ca te«Ãmapi niv­ttiriti paurika÷ sÃækhyÃcÃryo manyate / tatkathamaprati«idhyaikà prak­tirabhyupagamyate iti ? ucyate- na, pramÃïÃbhÃvÃt / na tÃvatpratyak«ata eva tacchakyaæ niÓcetum / pradhÃnÃnÃmatÅndriyatvÃt / liÇgaæ cÃsandigdhaæ nÃsti / ÃptÃÓca no nÃbhidadhurato manyÃmahe naitadevamiti / kiæca ekenÃrthaparisamÃpte÷ / aparimitatvÃdetadekaæ pradhÃnamalaæ sarvapuru«aÓarÅrotpÃdanÃya / tasmÃdanyaparikalpanÃnarthakyam / parimitamiti cedatha matam, parimitaæ pradhÃnamiti na, ucchedaprasaægÃt / evamapi tasyoccheda÷ prÃpta÷ k«Åravat / tathà ca saæsÃrocchedaprasaæga÷ / kiæ ca anavasthÃprasaægÃt / ekasyeÓvarasya yogino vecchÃyogÃdanekaÓarÅratvam / tatparimitÃdayuktam / pratiÓarÅraæ và pradhÃnaparikalpane pradhÃnÃnavasthà bhavati / parimitaÓarÅrakÃraïatvÃbhyupagamÃdanyaparikalpanÃnarthakyam / tataÓca pradhÃnaikatvameva / tasmÃdayuktaæ pratipuru«aæ pradhÃnÃnÅti / yattÆktaæ mÃhÃtmyaÓarÅrapradhÃnaprav­ttÃvitare«Ãæ prav­tistanniv­ttau niv­ttirityatra brÆma÷- na, atiÓayÃbhÃvÃt / yathà k«etraj¤ÃnÃæ niratiÓayatvÃditaretarÃpravartakatvamevame«Ãmapi sÃtiÓayatve và pradhÃnÃnupapattiprasaæga÷, vai«amyÃt / tasmÃdyuktaæ pratipuru«avimok«Ãrthamekà prak­ti÷ pravartata iti // 56 // ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 57 ----------------------------------------------------------------------- Ãha, tadanupapattirÃcetanyÃt / ihÃcetanÃnÃæ ghaÂÃdÅnÃmuddiÓya prav­ttirad­«Âà / sà cediyamacetanà prak­tirasyà apyuddiÓya puru«Ãrthaæ prav­ttirnopapadyate / bhavati ceccaitanyaæ tarhi prÃptamasyà / tatra yaduktaæ pratipuru«avimok«Ãrtha prak­te÷ prav­ttiriti etadayuktamiti / ucyate- na, d­«ÂÃntopapatte÷ / ## yathà k«Åramacetanaæ vatsaviv­ddhimuddiÓya pravartate, evaæ pradhÃnamapi puru«avimok«amuddiÓya pravartate / na cÃsya caitanyaæ syÃt / sÃdhyatvÃdayuktamiti cet syÃnmatam, sÃdhyametat kiæ k«ÅrasyoddiÓya vatsaviv­ddhiæ prav­tti÷, atha neti ? tasmÃdudÃharaïaæ sÃdhyatvÃdayuktamiti / etaccÃyuktam / kasmÃt ? tadabhÃve 'bhÃvÃt tadbhÃve ca bhÃvÃt / yatra nÃsti vatsaviv­ddhistatra na k«Årasya prav­ttirupalabdhà / yatrÃsti tatropalabdhà / yadyasmin sati bhavati tasya tadarthà prav­ttird­«Âà / tadyathà ghaÂe kumbhakÃrasya / sa cÃyamÅd­Óo 'smÃkamuddeÓo 'bhipreta÷ yaduta tÃdarthyam / tasmÃnnÃstyudÃharaïasÃdhyatvamiti / asadbhÃvÃbhidhÃnÃtsatkÃryavirodha iti cenna, vyaktiparyÃyatvÃt / vyaktiparyÃyo hi taditi ÓÃstralokaprÃmÃïyÃt / ÓÃstraæ tÃvat sattÃmÃtro mahÃn vyaktimÃtra ityartha÷ / loke 'pi nÃstyasminkÆpe salilamityucyate / na kvacidapi kÆpe salilaæ nÃstyabhivyaktaæ na tad bhavati / tasmÃnna satkÃryavirodha÷ / ad­«ÂapreraïatvÃdasiddhiriti cedatha matam / dharmÃdharmapreritaæ k«Åraæ pravartate na vatsaviv­ddhyarthamiti, tadapyayuktam / kasmÃt ? do«asÃmyÃt / dharmÃdharmÃvacetanau viv­ddhikÃle k«Åraæ pravartayatastadavasÃne ca nivartayata÷ / tasamÃditthamapi parikalpyamÃne samÃno do«a÷ / ÅÓvarapreraïÃditi cet syÃnmatam ÅÓvarastatra k«Åraæ pravartayate vatsÃrthaæ, na svayamiti / tadayuktam / kasmÃt ? prati«edhÃt / prÃkprati«iddhamÅÓvarakarma / tasmÃdidamapyayuktam / evaæ cedavasthito d­«ÂÃnta÷ / vÃr«agaïÃnÃæ tu yathà strÅpuæÓarÅrÃïÃmacetanÃnÃmuddiÓyetaretaraæ prav­ttistathà pradhÃnasyetyayaæ d­«ÂÃnta÷ / Ãha, kathamavagamyate tÃdarthyÃdutpannena vyaktena puru«asya sambandho na puna÷ sÃnnidhyamÃtrÃt, bhik«uvaditi ? ucyate- na, anapavargaprasaægÃt / sÃnnidhyamÃtrÃtpuru«opabhogamabhyupagacchato nÃpavargaprasaæga÷ syÃnnityasÃnnidhyÃt / tasmÃdayuktametat / apravartayitÃraæ prati kÃryakÃraïÃnÃæ prav­ttirayukteti cet syÃnmatam- apravartayità k­«ïÃdÅnÃæ bhik«urato na te«Ãmapi taæ prati prav­tti÷ / evamapravartayità kÃryakaraïÃnÃæ puru«a÷ / tasmÃtte«Ãmapi taæ prati prav­ttirayuktetyetadapyata evÃnaikÃntikam / vatso hi k«ÅrasyÃpravartayitÃtha ca taæ prati tasya prav­tti÷ / tasmÃdyuktametapuru«avimok«Ãrthà prak­tte÷ prav­ttirna caitanyaprasaæga iti // 57 // ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 58 ----------------------------------------------------------------------- Ãha, na, aprav­ttiprasaægÃt / yadi pradhÃnasya puru«akaivalyÃrthà prav­ttistena tadabhÃve kaivalyaæ siddhamevetyaprav­ttiprasaæga÷ / atha kevale puru«e pradhÃnaæ pravartate na tarhyasya tadarthà prav­ttiriti / ## prÃgevaitadapadi«Âam- yathà d­ÓyadarÓanaÓaktiyuktatvÃdanyatarÃbhÃve ca tayorÃnarthakyÃtpradhÃnapuru«ayoritaretarasambandhaæ pratyautsukyam / d­«Âà coparamÃrthÃpi lokasyautsukyaniv­ttyarthà prav­ttistathà pradhÃnasyÃpyuparamÃrthà prav­tti÷ / atha d­ÓyadarÓanaÓaktyorautsukyaniv­ttyarthaæ pravartata ityekatra k­tÃrthatvÃditare«vaprav­ttiprasaæga iti cet syÃdetat / pradhÃnamekasya puru«asyÃtmÃnaæ prakÃÓyoparamede d­ÓyadarÓanaÓaktayorautsukyaniv­ttirbhavi«yati // 58 // ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 59 ----------------------------------------------------------------------- aprav­ttiÓcetyetadapi nopapannam / kasmÃt ? d­«ÂÃntÃntarasÃmarthyÃt / tadyathà kim ? ucyate- ## tatra nÃnÃvarïasvabhÃvavij¤ÃnÃnÃæ prek«ÃrthinÃæ puru«ÃïÃæ saæghÃto raÇga ityucyate / nartakyÃÓca tadÃrÃdhanà n­ttikriyÃnekapuru«Ãrthà / yadi vÃtra kaÓcid brÆyÃt n­ttÃcÃryeïa kuÓÅlavairvà d­«Âaiveyaæ kasmÃnna nivartate ? katham ? ak­tÃrthatvÃt / evaæ sarvapuru«ÃïÃæ kÃryakÃraïasambandhenautsukyavatÃæ nirÃkÃæk«ÅkaraïÃrthaæ prav­ttà prak­ti÷ kathamekasya puru«asyautsukyaniv­ttau k­tÃrthà syÃt ? tasmÃnnaikasya puru«asyÃtmÃnaæ prakÃÓya prak­terniv­ttiryukteti / atra ca-________ ********************** commentary on kÃrikÃs 60 - 63 lost ********************** ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 64 ----------------------------------------------------------------------- ______ kÃryakÃraïakriyÃsÃk«Å puru«a÷ / tasmÃdye bhautikÃ÷ Óira÷pÃïyÃdayo ye cÃhaækÃrikÃ÷ ÓravaïÃdayo vacanÃdaya÷ saækalpÃbhimÃnÃdhyavasÃyÃÓca te lak«aïaviparyayÃt- nÃhaæ nëÂau prak­taya÷ / tadetadevaæ tattvÃnÃmabhyÃsaikÃgramanaso yate÷ puna÷ punarabhyÃsÃt ekasyÃpyasmitÃrÆpasya parikalpitavi«ayabhedaprati«edhamukhena ## Ãprak­te÷ pratipak«agrahaïÃt ## pa¤casrotaso 'syÃvidyÃparvaïo niv­tte÷ ÓÃntaæ dhruvaæ sakalabhÃvÃnubandhapratipak«abhÆtaæ dharmÃdyÃpyÃyitasya buddhitattvasyÃsandigdhamaviparÅtaæ ## Ãha, viÓuddhaæ kevalam / anyatarÃnabhidhÃnamarthÃbhedÃt / yadeva viÓuddhaæ tadeva kevalamityarthÃbhedÃdanyataracchakyamavaktumiti / ucyate- guïÃntararÆpaniv­ttihetutvÃt / rajastamodharmÃïÃæ tÃvad grahaïÃcchuddhaæ saæÓayaviparyayavyatiriktaæ ca kevalaæ k«etraj¤aparij¤Ãne 'pÆrvameva iti // 64 // ********************** commentary on kÃrikÃs 65 and 66 lost ********************** ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 67 ----------------------------------------------------------------------- Ãha, tatsamakÃlameva ÓarÅrasya pÃta÷ prÃpnoti / sati dha____vasthÃnenÃj¤Ãnahetukaæ ÓarÅramiti / ucyate- aj¤Ãnahetukaæ ÓarÅram / atha cÃyaæ nÃnÃtvadarÓÅ / ## ya___ ÓarÅrÃntaropÃrjità dharmÃdayo na tÃvatkÃraïam / buddhi___mupasaæprÃptà ak­tÃrthatvÃd buddhiÓca pradhÃnaæ tadà ti«Âhatyayaæ nÃnÃtvadarÓÅ tasya saæskÃrasya sÃmarthyÃt / ko d­«ÂÃnta÷ ? cakrabhramavaddh­taÓarÅra÷ / tadyathà kumbhakÃraprayatnaviÓi«Âena daï¬ena ghaÂÃdini«pattiyogyakriyà cakrasya bhrama÷ / tena tulyaæ cakrabhramavat / yathà cakrabhramaïaæ ghaÂÃrtham / ni«panne ghaÂÃdini«pattiyogyakriyà cakrasya bhrama÷ / tena tulyaæ cakrabhramavat / yathà cakrabhramaïaæ ghaÂÃrtham / ni«panne ghaÂe pÆrvasaæskÃrÃnurodhÃnna nivartate na ca tadà niv­ttamiti k­tvà saæskÃrak«aye 'pyavati«Âhate, evaæ samyagdarÓanÃrthaæ ÓarÅraæ samyagj¤ÃnÃdhigame 'pi na nivartate pÆrvasaæskÃravaÓÃt / na ca tadà niv­ttamiti k­tvà saæskÃrak«aye 'pyavasthÃpyata iti // 67 // ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 68 ----------------------------------------------------------------------- yadà tu saæskÃrak«aye tannimittasya ÓarÅrasya bheda÷, ata÷ ## dharmÃdharmau k­tÃrthau kÃraïe buddhilak«aïe layaæ gacchata÷ / yaÓcÃsya bhÆtÃvayava÷ ÓarÅrÃrambhaka÷ sa sarvabhÆte«u bhÆtÃni tanmÃtre«u, indriyÃïi tanmÃtrÃïi cÃhaækÃre, ahaækÃro buddhau buddhiravyakte / seyaæ tattvÃnupÆrvÅ tadarthapradhÃnÃdutpannà parisamÃpte puna÷ pradhÃne pralayaæ gacchatÅti / pradhÃnamapyarthavaÓÃdevÃsya ÓarÅrÃïi te«u te«u jÃtyantaraparivarte«u karoti / sa cÃryaÓcaritÃrtha÷ / ata÷ ## atÅndriyamasaævedya laghu sarvatra sannihitaæ praÓastamanirmitaæ viÓuddhamak«ayaæ niratiÓayam ## etaccÃvasthÃnaæ bauddhairnirupadhiÓe«anirvÃïalak«aïamapavargo vyÃkhyÃta÷ / etatparaæ brahmaæ dhruvamamalamabhayamatra sarve«Ãæ guïadharmÃïÃæ pratipralaya÷ / etatprÃpya sarvÃyÃsai÷ sarvabandhanairanÃdikÃlaprav­ttarÃgadve«aviyukto mukto bhavati / etadarthaæ brÃhmaïà dayitaputradÃradhanasambandhamapahÃya guruÓuÓrÆ«ÃparÃ÷ ÓarÅramaraïye«u yÃtayanti / kathaæ nÃmaikÃntikamÃtyantikaæ ca kaivalyaæ syÃditi yatraivotthÃnaæ ÓÃstrasya tatraivopasaæhÃra ÃcÃryeïa k­ta÷ // 68 // ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 69 ----------------------------------------------------------------------- Ãha, kimarthaæ punaridaæ ÓÃstraæ kena và pÆrvaæ prakÃÓitamiti ? ucyate- yaduktaæ kimarthamiti- ## kathaæ nÃmÃj¤ÃnavaÓÃttatsaæskÃropanipatitÃnÃæ prÃïinÃmapavarga÷ syÃdityevamarthamidaæ ÓÃstraæ vyÃkhyÃtam / yattÆktaæ keneti, ucyate- ## guhyamiti gÆhanÅyam / rahasyamak­tÃtmanÃæ yamaniyame«vanavasthitÃnÃmÃdarÃdapyanadhyeyam / paramar«irbhagavÃnsÃæsiddhikairdharmaj¤ÃnavairÃgyaiÓvaryairÃvi«Âapiï¬o viÓvÃgraja÷ kapilamuni÷ / tena kapilamuninà samÃkhyÃtam / samyagÃkhyÃtam, cirÃbhyastasya vidyÃsrotaso nirvacanasÃmarthyÃt syÃdetat, kathamidaæ guhyamiti ? ucyate- kathaæ vedaæ guhyaæ na syÃt ? bhavÃgrotpannairapi sanakasanÃtanasanandanasanatkumÃraprabh­tibhiranityÃnÃæ ## tatra sthitistÃvadrÆpaprav­ttiphalanirdeÓenotpattirapi prak­termahÃnityÃdi÷ / pralayo 'pyavibhÃgÃdvaiÓvarÆpyasyeti vacanÃt / autsukyÃnuparamÃtprak­tipuru«ayo÷ / sthitirutpattird­ÓyadarÓanaÓaktayo÷ sÃpek«atvÃt / tathà coktaæ- puru«asya darÓanÃrtha÷ kaivalyÃrthastathà pradhÃnasya / paÇgvandhavadubhayorapi saæyogastatk­ta÷ sarga÷ // iti (%%) pralaya÷ prÃpte ÓarÅrabhede caritÃrthatvÃtpradhÃnaviniv­ttÃviti (%%) / athavà sthitik«aïabhaÇgaprati«edhÃtkÃlÃntare«vasyÃnÃÓÃdutpattirvipariïÃmÃnnÃbhÆtaprÃdurbhÃvÃdakasmÃdasambhavÃt, pralayo 'pi nimittÃntarÃtsvÃbhÃvyÃdeva bhÆtÃnÃmapi vyaktÃnÃæ ni«pattimatÃmiti yÃvat / evaæ ca mahadÃdayo 'pi parig­hÅtà iti / Ãha, puru«Ãdayastarhi parityaktÃ÷ / kathaæ và bhÆtaÓabda iti ? ucyate- vitathaprati«edhÃrthatvÃt / yÃvat kiæcidavitathaæ bhÆtaæ tasya sarvasyeha sthityÃdaya ucyanta iti / utpattivinÃÓaprati«edhÃviÓe«Ãt / evamapi puru«ÃdÅnÃmutpattipralayÃvapi prÃpnuta÷ / kiæ kÃraïam ? aviÓe«Ãditi / ucyate- sambhavato viÓe«aïaæ bhavati / tatra sthitireva puru«ÃdÅnÃm / itare«Ãæ tu sthityutpattipralayà iti vij¤ÃsyÃma÷ // 69 // ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 70 ----------------------------------------------------------------------- Ãha, kasmai punaridaæ ÓÃstraæ paramar«iïà prakÃÓitamiti ? ucyate- ## tatra pavitraæ pÃvanÃt / agryaæ sarvadu÷khak«apaïasamarthatvÃt / pavitrÃntarÃïi punarekadeÓaæ k«Ãlayantyadhamar«aïagaÇgÃdÅni / tasmÃdidamevÃgryaæ munirÃsuraye 'nukampayà pradadau / Ãha, sampradÃnasyÃkasmikatvam, dharmÃdinimittÃnupapatte÷ / na tÃvatparamar«erdharmÃrthaæ ÓÃstrapradÃnamupapadyate, phalenÃnabhi«vaÇgÃt / nÃrthakÃmÃrtham, Ói«yÃïÃmanÃyÃsaprasaægÃt / na mok«Ãrtham, sÃæsiddhikenaiva j¤Ãnena tatprÃpte÷ / tasmÃdviparÅtÃrthÃsambhavÃt pariÓe«ÃdakasmÃdÃcÃrya÷ ÓÃstranidhÃnaæ pradadÃviti / ucyate- nÃkasmÃt, kiæ tarhi anukampayà pradadau / ÃdhyÃtmikÃdhidaivikÃdhibhautikairdu÷khai÷ pŬyamÃnamÃsurimupalabhya svÃtmani ca j¤ÃnasÃmarthyÃtsati kÃryakÃraïasamprayoge du÷khÃnÃmaprav­ttiæ parij¤Ãya Ói«yaguïÃæÓca kathaæ nÃma yathà mama sukhadu÷khe«u j¤ÃnopanipÃtÃtsÃmyamevamÃsurerapi syÃttaddvÃreïÃnye«Ãmapi puru«ÃïÃmevamanukampayà bhagavÃnparamar«i÷ ÓÃstramÃkhyÃtavÃn / yathà ca paramar«irÃsuraye tathà #<Ãsurirapi># daÓamÃya kumÃrÃya bhagavat- ## bahubhyo janakavaÓi«ÂhÃdibhya÷ samÃkhyÃtam / asya tu ÓÃstrasya bhagavato 'gre prav­ttatvÃnna ÓÃstrÃntaravad vaæÓa÷ Óakyo var«aÓatasahasrairapyÃkhyÃtum // 70 // ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 71 ----------------------------------------------------------------------- saæk«epeïa tu dvÃva__ hÃrÅtavÃddhalikairÃtapaurikÃr«abheÓvarapa¤cÃdhikaraïapata¤jalivÃr«agaïyakauï¬inyamÆkÃdika- #<Ói«yaparamparayÃgatam># bhagavÃnÅÓvarak­«ïaÓca sÃhÃyakaæ ÓÃstram / pÆrvÃcÃryasÆtraprabandhe gurulÃghavamanÃdriyamÃïa÷ paurastyÃnyÃkhyÃnavyÃ___na garbhamatipramÃdaæ dadÃtÅti granthabhÆyastvamupajÃyate / taccedÃnÅntanai÷ prÃïibhiralpatvÃdÃyu«o granthata eva na sÆpapÃdaæ kiæ puna÷ ÓravaïaprayogÃbhyÃm / Ãha ca- caturbhi÷ prakÃrairvidyà sÆpayuktà bhavati- ÃgamakÃlena svÃdhyÃyakÃlena prayogakÃlena ca / tatra cÃsyÃgamanakÃlenaivÃyu÷ paryupayuktaæ syÃttataÓca ÓÃstrÃnarthakyam / ityasya mandadhiyÃmapyÃÓu grahaïadhÃraïaprayogasampatsyÃditi «a«ÂitantrÃdupÃkhyÃnagÃthÃvyavahitÃni vÃkyÃnyekata upam­dya Ói«yÃnukampÃrthaæ yÃvat #<ÅÓvarak­«ïena caitadÃryÃbhi÷ /># saptatyà ## sarvasattvahitaprav­ttena ## kathaæ cÃsya samyaksiddhÃntavij¤ÃnasyÃpyanekagranthaÓatasahasrÃkhyeyaæ sÃækhyapadÃrthaæ satattvamakhaï¬amÃcÃryÃïÃæ saptatyà saæk«iptavÃn // 71 // ----------------------------------------------------------------------- kÃrikà 72 ----------------------------------------------------------------------- Ãha ca- ## yataÓca nÃrÃyaïamanujanakavaÓi«ÂhadvaipÃyanaprav­ttibhirÃcÃryai÷ pradhÃnapuru«Ãdaya÷ padÃrthÃ÷ parig­hÅtÃÓcopadi«ÂÃÓca praÓastÃÓcÃta÷ svabhÃvata÷ prasiddhamaiÓvaryasya phalata ­ddhyà ÃryamÃrgamalaækartumiti bhagavadÅÓvarak­«ïena padÃrthasvarÆpanirÆpaïanipuïasÃramatinà paramar«yÃdiyathoktÃgamena pramÃïatrayaæ purask­tya tarkad­Óà vicÃra÷ k­ta÷ / na cÃsya mÆlakanakapiï¬asyeva svalpamapi do«ajÃtamastÅti // 72 // Ãha ca- aj¤ÃnadhvÃntaÓÃntyartham­«icandramasaÓcyutà / malinaistÅrthajaladaiÓchÃdyate j¤Ãnacandrikà // iti sadbhirasambhrÃntai÷ kud­«ÂitimirÃpahà / prakÃÓikeyaæ sargasya dhÃryatÃæ yuktidÅpikà // sphuÂÃbhidheyà madhurÃpi bhÃratÅ manÅ«iïo nopakhalaæ virÃjate / k­ÓÃnugarbhÃpyabhito himÃgame kadu«ïatÃæ yÃti divÃkaradyuti÷ // nayanti santaÓca yata÷ svaÓaktito guïaæ pare«Ãæ tanumapyudÃratÃm / iti prayÃtve«a mama Órama÷ satÃæ vicÃraïÃnugrahamÃtrapÃtratÃm // // iti yuktidÅpikÃyÃæ sÃækhyasaptatipaddhatau caturthaæ prakaraïamekÃdaÓaæ cÃhnikaæ sampÆrïam // k­tiriyaæ ÓrÅvÃcaspatimiÓrÃïÃm (?)