Yuktidipika, a commentary on ä÷varakçùõa's Sàükhyakàrikà Based on the ed. by Shiv Kumar and D.N. Bhargava (2 vols., Delhi 1990-1992) Input by Dhaval Patel #<...># = BOLD for ä÷varakçùõa's kàrikàs: "#< .......... // ISk_nn //>#" %<...>% = ITALICS for commentator's references to ä÷varakçùõa's kàrikàs: "(%%)" ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding: description character =ASCII long a à 224 long A â 226 long i ã 227 long I ä 228 long u å 229 long U æ 230 vocalic r ç 231 vocalic R è 232 long vocalic r é 233 vocalic l ë 235 long vocalic l í 237 velar n ï 239 velar N ð 240 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t ñ 241 retroflex T ò 242 retroflex d ó 243 retroflex D ô 244 retroflex n õ 245 retroflex N ö 246 palatal s ÷ 247 palatal S ø 248 retroflex s ù 249 retroflex S ú 250 anusvara ü 252 capital anusvara ý 253 visarga þ 254 long e ¹ 185 long o º 186 l underbar × 215 r underbar Ÿ 159 n underbar ­ 173 k underbar É 201 t underbar  194 Other characters of the CSX encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings and formats see: http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdiac.pdf and http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdias.pdf For further information see: http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil.htm ___________________________________________________________________ yuktidãpikà // vãtàvãtaviùàõasya pakùatàvanasevinaþ / pravàdàþ sàükhyakariõaþ sallakãùaüóabhaïguràþ // 1 // çùaye paramàyàrkamarãcisamatejase / saüsàragahanamadhvàntasåryàya gurave namaþ // 2 // tattvaü jij¤àsamànàya vipràyàsuraye muniþ / taduvàca mahattantraü duþkhatrayanivçttaye // 3 // na tasyàdhigamaþ ÷akyaþ kartuü varùa÷atairapi / bhåyastvàditi saücintya munibhiþ såkùmabuddhibhiþ // 4 // granthenàlpena saükùipya tadàrùamanu÷àsanam / nibaddhamamalapraj¤aiþ ÷iùyàõàü hitakàmyayà // 5 // pratipakùàþ punastasya puruùe÷àõuvàdinaþ / vainà÷ikàþ pràkçtikà vikàrapuruùàstathà // 6 // teùàmicchàvighàtàrthamàcàryaiþ såkùmabuddhibhiþ / racitàþ sveùu tantreùu viùamàstarkagahvaràþ // 7 // ÷iùyairduravagàhàste tattvàrthabhràntabuddhibhiþ / tasmàdã÷varakçùõena saükùiptàrthamidaü kçtam // 8 // saptatyàkhyaü prakaraõaü sakalaü ÷àstrameva và / yasmàt sarvapadàrthànàmiha vyàkhyà kariùyate // 9 // pradhànàstitvamekatvamarthavattvamathànyatà / pàràrthya¤ca tathànaikyaü viyogo yoga eva ca // 10 // ÷eùavçttirakartçtvaü cålikàrthàþ smçtà da÷a / viparyayaþ pa¤cavidhastathoktà nava tuùñayaþ // 11 // karaõànàmasàmarthyamaùñàviü÷atidhà matam / iti ùaùñiþ padàrthànàmaùñàbhiþ saha siddhibhiþ // 12 // yathàkramaü lakùaõataþ kàrtsnyenehàbhidhàsyate / tasmàdataþ ÷àstramidamalaü nànàtvasiddhaye // 13 // alpagranthamanalpàrthaü sarvaistantraguõairyutam / pàramarùasya tantrasya bimbamàdar÷agaü yathà // 14 // tasya vyàkhyàü kariùyàmi yathànyàyopapattaye / kàruõyàdapyayuktàü tàü pratigçhõantu sårayaþ // 15 // àha, kariùyati bhavàn vyàkhyàm / idaü tvàdàvupanyastaü sarvaistantraguõairyutamidaü tantramiti / ke tantraguõàþ, kiyanto veti ? ucyate - såtrapramàõàvayavopapattiranyånatà saü÷ayanirõayoktiþ / udde÷anirde÷amanukrama÷ca saüj¤opade÷àviha tantrasampat // såtràõi ca pramàõàni ca avayavà÷ca, såtrapramàõàvayavàþ / teùàm upapattiþ såtrapramàõàvayavopapattiþ / upapattiþ sambhava ityanarthàntaram / ananyo 'rtho 'narthàntaram / upapatti÷abdaþ pratyekaü parisamàpyate såtropapattirityàdi / àha, lakùaõopetasåtropapattiriti vaktavyam / itarathà hi alakùaõopetasyàpi såtrasya tantràïgabhàvaþ syàditi / ucyate na, nàntarãyakatvàt / na hyantareõa lakùaõopetatvaü såtratvam / ato na vaktavyametaditi / àha, atha såtramiti kasmàt ? ucyate- såcanàt såtram / såcayati tàüstànarthavi÷eùàniti såtram / tadyathà- kàraõamastyavyaktam (%%), bhedànàü parimàõàditi (%%) / atra pratij¤àhetå kaõñhoktau / tayorupayogi dçùñàntaü sàdhyasiddhaye samarthamiti kçtvà måla÷akalàdayo 'tràntaranabhihità apyetasmàdavasãyante / athavà bhikùorupasaühçtabahiùkaraõàntaþkaraõasya teùu teùvatãndriyeùu api pradhànàdiùvartheùu buddhiü såcayatãti såtram / athavà, saukùmyàttadanupalabdhiriti (%%) såtram / tadyathà- alpàkùaramasandigdhaü sàravadvi÷vatomukham / astobhamanavadyaü ca såtraü såtravido viduþ // astobhamapunaruktamityarthaþ / tathà labhåni såcitàrthàni svalpàkùarapadàni ca / sarvataþ sàrabhåtàni såtràõyàhurmanãùiõaþ // pramàõàni ca pratyakùàdãni, tànyuttaratra vakùyati 'dçùñamanumànamàptavacanaü ca' (%%), 'prativiùayàdhyavasàyo dçùñamityàdi' (%%) / avayavàþ punarjij¤àsàdayaþ, pratij¤àdaya÷ca / tatra jij¤àsàdayo vyàkhyàïgam / pratij¤àdayaþ parapratyàyanàïgam /tànuttaratra vakùyàmaþ / àha, avayavànabhidhànamupade÷àt / na hi tathà pratyakùàdãni pramàõànyupadiùñàni tathà avayavà upadiùñàþ / tasmàdavayavopapattirityetadasat / bhàùyakàrapràmàõyàdadoùa iti cet syànmatam / yadyapi såtrakàreõàvayavopade÷o na kçtastathàpi bhàùyakàràþ kecideùàü saügrahaü cakruþ / te ca naþ pramàõam / tasmàdyukatamavayavopapattiriti / etaccàyuktam / kasmàt ? utsåtratvàt / nahyutsåtraü vyàcakùàõà bhàùyakàràþ pramàõaü bhavanti / tathà caitadutsåtritamiti / ucyate, na / liïgàt / naitadyuktamanupade÷ànna santi jij¤àsàdayaþ / kintarhyanupadiùñamapyeùàmastitvaü liïgàt pratipadyàmahe yadayamàcàryo duþkhatrayàbhighàtàjjij¤àsà tadapaghàtake hetàviti (%%) jij¤àsàprayojanamàcaùñe / kàraõamastyavyaktamiti (%%) pratij¤àü karoti / bhedànàü parimàõàditi (%%) hetumupadi÷ati / nañavad vyavatiùñhate liïgamiti (%%) dçùñàntaü dyotayati / kùãrasya yathà tathà pravçttiþ pradhànastyetyupasaüharati (%%) / tasmàt trividhaü karaõaü dvàrãti (%%) nigamayati / na cànabhipretairàcàryàõàü ÷àstre vyavahàro lakùyate / tena vayaü liïgàtpratipadyàmahe santi jij¤àsàdayo 'vayavàþ ÷àstra iti / àha, satàmanupade÷e prayojanavacanam / evaü cenmanyase- santi jij¤àsàdayo 'vayavàþ, ÷àstre teùàmanupade÷e prayojanaü vaktavyam- amuùmàddhetoràcàryeõa nopadi÷yante, santi ca te iti / ucyate, pramàõàntarbhàvàt / pramàõeùvantarbhàva eùàmityayamupadiùño heturasmàbhiþ / anumànàïgaü hi jij¤àsàdayaþ, tasmàttadantarbhåtàste iti na pçthagupadi÷yante / ki¤ca, tantràntarokteþ / tantràntareùu hi vindhyavàsiprabhçtiràcàryairupadiùñàþ / pramàõaü ca naste àcàryà ityata÷cànupade÷o jij¤àsàdãnàmiti / àha na, pramàõànupade÷aprasaügàt / yadi ca tantràntaropade÷àdevàvayavànàmanupade÷aþ, pratyakùàdãnyapi ca tantràntareùåpadi÷yante / ÷rotràdivçttiþ pratyakùam / sambandhàdekasmàccheùasiddhiranumànam / yo yatràbhiyuktaþ karmaõi càduùñassa tatràptastasyopade÷a àptavacanamiti teùàmapyanupade÷aprasaïgaþ / atha sati tantràntaropade÷e pramàõànyupadi÷yante nàvayavà iti, nanvetadicchàmàtramiti / ucyate, pårva eva tarhi parihàro 'stu / athavà punarastu tantràntarokterityayamapi parihàraþ / yattåktaü pramàõànupade÷aprasaïga iti atra bråmaþ- ayuktametat / kasmàt ? prayojanavatàmupade÷asyàdoùatvàt / anupade÷o hi prayojanavata÷codyata iti yuktametat / upade÷ameva tu sadoùa iti kçtvà kaþ pratyàcakùãta ? tasmànna ki¤cidetat / ki¤cànyat, pradhànopade÷e guõabhåtàntarbhàvasiddheþ / tadyathà, takùõuhi caitra ityukte yàvadbhissàdhanavi÷eùairvinà takùaõaü nopapadyate sarvàstàü÷caitra upàdatte / tathà pratyakùàdiùu pramàõeùåpadiùñeùu yaireùàmavinàbhàvaþ sarvàõi tànyupàdàsyàmahe / ki¤cànyàt, anyatràpi tadanuùñhànàt / na kevalamiha, anyatràpyayamàcàryaþ pradhànàmevopade÷aü karoti / tadaïgabhåtàstu tadupade÷àdeva pratãyante / tadyathà, kàraõamastyavyaktam (%%) bhedànàü parimàõàditi (%%) / itarathà hi dçùñàntàbhàvàdasàdhanametatsyàt / pa÷yati tvàcàryo nàdçùñàntaü sàdhanaü sàdhyamàpnotãti kçtvà pratipàdakàþ pratipàdanakàle tantràntaropadiùñànapi måla÷akalàdãnàkùepsyanti iti / ki¤cànyat, anumàne bhåtavadupade÷àt / ata÷caitadevaü yadayamàcàryastrividhamanumànamàkhyàtamiti (%%) bravãti / kathaü kçtvà j¤àpakam? àkhyàtasya hi pratyàmnàye bhåtavàcinà ÷abdenopade÷o bhavati / na cànena pårvaü trividhamanumànamàkhyàtam / àkhyàtamiti cet, na tadàkhyàtaü kvaciditi ÷akyaü pratipàdayitum / so 'yamanàkhyàyàpi yadbhåtavàcinaü ÷abdamupàdatte tajj¤àpayatyàcàryastantràntaraklçptànàmapãha sannive÷o 'ïgãkriyate / kimetasya j¤àpane prayojanam ? tantràntaropadiùño 'pi karmayonãnàm pràõabhedàdãnàü ca lakùaõopade÷assaügçhãto bhavatãti siddhaü tantràntaropade÷àdavayavànupade÷aþ / tasmàtsåktamevàvayavopapattiriti / anyånatà / padàrthakàrtsnyama÷eùatànyånatetyabhidhãyate / padàrthà÷ca da÷a cålikàrthàþ, paücà÷atpratyayàþ / tatràstitvamekatvaü paücabhirvãtaiþ siddham / arthavattvaü kàryakàraõabhàvaþ / pàràrthyaü saühatyakàriõàü paràrthatvàt / ata evànyatvam / cetanà÷akterguõatrayàjjanmamaraõakaraõànàmityevamàdibhiþ puruùabahutvam / puruùasya dar÷anàrtha iti saüyogaþ / pràpte ÷arãrabhede iti viyogaþ / samyagj¤ànàdhigamàditi ÷eùavçttiþ / tasmàcca viparyàsàditi puruùasyàkartçtvamityete da÷a cålikàrthàþ / pa¤ca viparyayabhedà bhavantya÷akti÷ca karaõavaikalyàt / aùñàviü÷atibhedà tuùñirnavadhàùñadhà siddhiþ // (%%) iti pa¤cà÷atpratyayàþ / saiùà ùaùñiþ padàrthànàm / tadupapattiranyånatà / saü÷ayanirõayoktiþ / saü÷aya÷ca nirõaya÷ca tau saü÷ayanirõayau tayoruktissaü÷ayanirõayoktiþ / sàmànyàbhidhànaü saü÷ayaþ / tadyathà mahadàdi tacca kàryaü prakçtiviråpaü saråpaü cetyukte (%%) saü÷ayo bhavati kena dharmeõa kàryaü prakçtiviråpaü kena và saråpamiti / vi÷eùàbhidhànaü nirõayaþ / sa ca dvividhaþ, ÷abdato 'rthata÷ca / ÷abdastàvat yathà hetumadàdibhiþ kàryaü prakçtiviråpam, traiguõyàdibhiþ prakçtisaråpamiti / arthatastat yathà tebhyo bhåtàni pa¤ca pa¤cabhyaþ, ete smçtà vi÷eùàþ (%%) / kiü kàraõam ? yasmàt ÷àntà ghorà÷ca måóhà÷ca (%%) / a÷àntaghoramåóhatvàttanmàtràõyavi÷eùàþ / udde÷anirde÷am / udde÷a÷ca nirde÷a÷ca udde÷anirde÷am / sarvo dvandvo vibhàùayaikavadbhavati iti dvandvaikavadbhàvaþ / saïkùepavacanamudde÷aþ / tadyathà, eùa pratyayasargo viparyayà÷aktituùñisiddhyàkhyaþ (%%) / vistaravacanaü nirde÷aþ / tadyathà, pa¤ca viparyayabhedà bhavanti (%%) bhedastamaso 'ùñavidha (%%) ityàdiþ / anukrama÷ca- padàrthànàmànupårvyà sannive÷opade÷o 'nukramaþ, tadyathà - 'prakçtermahàüstato 'haükàrastasmàd gaõa÷ca ùoóa÷akaþ' (%%) ityantena / saüj¤opade÷au / saüj¤ipratyàyanàrthaþ ÷abdaþ saüj¤à / sà ca dvividhà / arthanibandhanà, svaråpanibandhanà ca / tatràrthanibandhanàrthava÷enàrthakriyàpekùà / jàtyàdyarthasvaråpàntarbhàvã yathàrthastathàbhåtameva saüj¤inaü pratyàyati / tadyathà pàcako làvaka iti / svaråpanibandhanà punaþ saüj¤ipratyàyanopàyamàtram / svaråpamàtropakàriõã vinàvayavàrthaü samayava÷àdatathàbhåtamapi saüj¤inaü pratyàyati / tadyathà, gajakarõo '÷vakarõa iti / prayatnato bhagavataþ paramarùeràrùeõa j¤ànena sarvatattvànàü svaråpamupalabhya saüj¤àü vidadhato nàsti svaråpanibandhanaþ ÷abdaþ / tadyathà, pradhãyante 'tra vikàrà iti pradhànam, puri ÷eta iti puruùa ityàdi / tanmatànusàriõàmapyàcàryàõàü tàbhireva saüvyavahàrànnàstyapårvasaüj¤àvidhànaü pratyàdaraþ / upade÷aþ / itikartavyatà, phalasamàkhyànamupade÷aþ / tadyathà, evaü tattvàbhayasànnàsmi na me nàhamityapari÷eùam / aviparyayàdvi÷uddhaü kevalamutpadyate j¤ànam // (%%) ete såtropapattyàdayastantraguõàþ / iti karaõaü prakàràrtham / evamprakàrà anye 'pi draùñavyàþ / tadyathà, utsargo 'pavàdo 'tide÷a ityàdiþ / tatrotsargaþ prakçtiviråpaü (%%) vyaktam, saråpaü (%%) cetyapavàdaþ / tathà tadviparãta (%%) ityutsargaþ, tathà ca pumàn (%%) ityapavàdaþ / sàmànyamacetanaü prasavadharmi vyaktaü, tathà pradhànam (%%) ityatide÷aþ / ityevamanyà api tantrayuktayaþ ÷akyà iha pradar÷ayitum / atiprasaïgastu prakçtaü tirodadhàtãti nivartyate / siddhaü tantrayuktãnàü sambandhopapattestantramidamiti / ki¤ca tantràntaràvirodhàt / yadi khalvapãdamapi prakaraõaü syàt tantràntare pàta¤jalapa¤càdhikaraõavàrùagaõaprabhçtãnàmanyatamasya ÷eùabhåtaü syàt / tai÷càpyavirodhastatra tatreti vakùyàmaþ / pårvatantra÷eùabhàvàditi cet, tulyam / etànyapi pårvatantra÷eùabhåtàni, teùàmapi prakaraõatvaprasaïgaþ / atha matam- sakalapadàrthasaügrahàttantràntaràõyetàni, evamihàpi sakalapadàrthasaügrahàttantràntaratvamabhyupagantavyam / tasmàdyuktametattantramidam / ityupodghàtaþ // ---------------------------------------------------------------------- kàrikà 1 ---------------------------------------------------------------------- àha, kiüguõavi÷iùñàya ÷iùyàya punaridaü tantraü vyàkhyeyamiti / ucyate- jij¤àsave matimate mãmàüsakàyàrthine 'bhyupagatàya ÷iùyàya vyàkhyeyaü ÷àstram / kasmàt ? paramarùipràmàõyàt / yasmàd bhagavàn vi÷vàgrajaþ paramarùirbhagavadàsurerjij¤àsàmupalabhyottaraguõavi÷eùasampadaü ca vyàkhyàtavàn / raja eva duþkhaü tanniràkariùõorviveko 'yaü, sattvàt / sattvaü càsmànnànetyevamàdinà vacanapratipàdyo 'yamartho mahadbhi÷coktaþ / tasmàdrajoduþkhopaghàtopaghàtakajij¤àsoþ sattvàddharmàdiku÷alamålavipàkotpitsorduþkhatrayanivçttaya idaü ÷àstraü pravçttam / tadarthàtpariõamate ÷iùyasyeti / kathaü nàma ÷iùyasya niþ÷reyasena yogaþ syàdityevamarthamidaü vyàkhyànaü kriyata iti / àha, yaduktaü jij¤àsave vyàkhyànaü kartavyamiti tatra kutaþ punariyaü jij¤àsà kasmin vàrthe bhavatãti ? ucyate - yattàvaduktaü kutaþ punariyaü jij¤àsà bhavatãtyatra bråmaþ ## duþkhaü raja ityanarthàntaram / duþkhayatãti duþkhaü bhavatãti / trayamiti saükhyàpadaü sarvadravyaviùayaü, duþkha÷abdena vi÷iùyate / pràdhànyàcca vyatiriktabuddhyà gçhyamàõaü sambandhitvàdàdhàrasya bhedanibandhanàyàþ ùaùñhyà nimittattvaü pratipadyate- duþkhànàü trayaü duþkhatrayam / abhihanyate 'nenetyabhighàtaþ / kaþ punarayamabhighàto nàma ? ucyate- yo 'sàvuparyuktaduþkhatrayeõàntaþkaraõena cetanà÷akterabhisambandhaþ / tasmàdduþkhatrayàbhighàtàjjij¤àsà / yaduktaü kasminnarthe bhavatãti tatràha- ## apahantãtyapaghàtakaþ, tasyàpaghàtakastadapaghàtakaþ / àha, tadapaghàtake iti samàsànupapattiþ, pratiùedhàt / kartari yau tçjakau tàbhyàü saha ùaùñhã na samasyate / tasmàttasyàpaghàtaka iti vaktavyam / ucyate- na, ÷àstre dar÷anàt / "tatprayojako hetu÷ca" iti ÷àstre dçùñaþ prayogaþ / padakàra÷càha- jàtivàcakatvàt / tathà kadàcidguõo guõavi÷eùo bhavati, kadàcidguõinà guõo vi÷iùyata iti cårõikàrasya prayogaþ tasmadanavadyametat / ayaü tu piõóàrthaþ / trividhena duþkhenàbhihato bràhmaõastadapaghàtakaü hetuü jij¤àsate / ko nàmàsau hetuþ syàdyo duþkhatrayamabhihanyàditi / àha, duþkha÷abdàvacanamàdàvamaïgalàrthatvàt / maïgalàdãni hi ÷àstràõi prathante vãrapuruùàõi ca bhavanti, adhyetàra÷ca maügalenàbhihatasaüskàràþ ÷àstràrthànàsu pratipadyante / duþkhamityayaü càmaïgalàrthaþ ÷abdaþ, tasmànnàrabdhavyaþ ÷àstràdàviti / ucyate na, vàkyasyàrthe prayogàt padasyànarthakyàdamaïgalàrthatvànupapattiþ / vàkyamarthapratyàyanàrthaü prayujyate, vi÷iùñàrthàbhidhànàt / na padam / tathà hi padàrthavyatirekeõa vi÷iùña eva vàkyàrthaþ pratãyate, kevalaü tu padaü sàmànyàrthàdapracyutaü vi÷iùñàrthàbhidhànàsamartham / ataeva na vivakùitàrthapratyàyanayogyatayopàdãyate / tadyathà- devadattetyayaü ÷abdaþ kartçvàcakatvenopàttaþ, sarvakriyàviùayatvàt, nàntareõa karmakriyà÷abdau vi÷iùñàrthaþ pratãyate / tathà gàmiti karma, sarvakriyàkartrabhidhànanimittatvàt / tathà abhyàjeti kriyà, sarvakarmakartçviùayatvàt / yadà tu devadatta gàmabhyàja ÷uklàmityucyate tadà devadattena go÷abdena karmàntarebhyo vicchidya svàtmanyavasthàpyate / kriyà ca go÷abda÷ca sarvakartçbhyo devadattakarmatayà vyavasthàpyate / kartçkarmaõã càbhyàjikriyàyàþ sàdhanabhàvenaiva niyamyete / ÷ukla÷abdo go÷abda÷ca go÷abdaü sarvaguõaviùayamàdheyàntarebhyo vyavacchedya svàtmana àdhàratve niyamya, tadviùayatàü pratipàdayatãtyanena krameõa vi÷iùño vàkyàrthaþ / kevalànàntu padànàü sàmànyàrthàt pracyutànàmvi÷eùànabhidhànàdànarthakyam / àha ca- pçthaïniviùñatattvànàmpçthagarthàbhipàtinàm / indriyàõàü yathà kàryamçte dehànna labhyate // tathaiva sarva÷abdànàmpçthagarthàbhidhàyinàm / vàkyebhyaþ pravibhaktànàmarthavattà na labhyate // iti evaü sati kuto 'yaü ni÷cayapratilambho yadduþkha÷abdo 'yamamaïgalàrtho yàvatà sandihyata eva ayaü kiü svàrthapratipattyarthamupàtto 'tha heyatvàyeti / vàkyasya tu maïgalàrthatvam, duþkhaprahàõàrthamupàdànàt / yaddhi duþkhaprahàõàrthaü vàkyamupàdãyate tanmaïgalàrthaü dçùñam / tadyathà vyàdhyapagamaþ syàdalakùmãrmà bhåditi / duþkhaprahàõàrthaü cedaü vàkyamupàttaü tasmànmaïgalàrthamidam / tatra yaduktaü duþkha÷abdàvacanamàdàvamaïgalàrthatvàdityetadayuktam / àha, trayagrahaõànarthakyaü, guõaikatvàt / duþkhaü raja iti pratipanno bhavàn, taccaikaü ÷àstre pañhyate / tasmàttrayagrahaõamanarthakamiti / nimittabhedàdbhedopacàra iti cet, syànmatam / yadyapi ekaü duþkhaü tathàpi nimittànàmadhyàtmàdhibhåtàdhidaivalakùaõànàü bhedàdasya bhedopacàraþ kariùyata iti / tacca naivam / kasmàt ? nimittànantyena guõànantyaprasaïgàt / àdhyàtmikaü hi dvividhaü, ÷àrãraü mànasaü ca / ÷àrãraü tàvadvàtapitta÷leùmaõàü vaiùamyanimittam / tathà mànasaü kàmakrodhalobhamohaviùàdabhayerùyàsåyàratyavi÷eùadar÷ananimittam / àdhibhautikaü ca manuùyapa÷umçgapakùisarãsçpasthàvaranimittam / àdhidaivikaü ÷ãtoùõavàtavarùà÷anyava÷yàyàve÷animittam / tatra nimittabhedàttritvapragij¤asya guõànantyaprasaïgaþ, sa ca neùñastasmànna nimittabhedàttritvam / ucyate- yaduktaü rajasa ekatvàt tritvànupapattiþ, tasya nimittabhedàt tritvopacàra iti satyametat / yattåktaü nimittànantyena guõànantyaprasaïga iti tadayuktam / kasmàt ? bhede 'pi sati varõasaükhyàvaddvyavasthànopapatteþ / tadyathà catvàro varõà ityasyàþ saükhyàyàþ sati paippalàdàdibhede teùàü bràhmaõatvàdivyatirekàbhàvànna saükhyàntarahetutvaü no khalvapi varõàvyatirekàdekatvaü bhavati / evaü trãõi duþkhànãtyasyàþ saükhyàyàþ sati ÷arãràdibhede teùàmàdhyàtmikàdivyatirekàsambhavànna saïkhyàntarahetutvaü no khalvapi duþkhàvyatirekàdekatvaü bhavitumarhati / ki¤cànyat, nimittabhedàd bhedopacàra iti bhavàneva pratipannaþ / na copacàraþ paramàrtha ityalamasthàne yatnena / àha- abhighàtàjjij¤àsàyàmatiprasaïgaþ, sarveùàü sambhavàt / yathàsurerduþkhatrayàbhighàtàjjij¤àsà bhavatãtyetadiùñaü tena sarveùàmabhighàto 'stãti sarveùàü jij¤àsàprasaïgaþ / atha mataü duþkhàbhighàte kasyacijjij¤àsà bhavati kasyacinneti / nanvevamicchàmàtram / pràkprasaïgàcca / pràgapyàsurerjij¤àsàyà duþkhatrayàbhighàto na càsyàtyantike hetau jij¤àsà babhåva / tena kiü pràptam ? pa÷càdasya yato babhåva tadvaktavyam / yathànyatra brahmaõo 'bhyàsanimittàdadharmakùayàt pårvadharmànugrahàcca vividiùà, tathànyeùàü ku÷alamålàbhyàsaparipàkàt / na càpadiùñamato laghåktametat / ki¤cànyat, tadapaghàtàccànirmokùo 'kçtsnatvàt / mokùo hi kàmaråpàråpyadhàtutrayàdiùyate / daivamànuùyatiryagyonitrayàdvà / ekade÷a÷ca saüsàrasya duþkhatrayam / tasmàt prayojanamapyayuktam / ki¤ca nimittàntarasadbhàvàddivyakàmadhyànasukhànapekùasyàpi vividiùà sambhavati, na kevalaü tàpodvignasyàpi / tasmànnimittamapyayuktam / ki¤cànyat / ubhayathà càsambhavàt / parikalpyamànà khalvapãyaü jij¤àsà puruùasya và syàdguõànàü và / kiücàtaþ ? tanna tàvatpuruùasya sambhavati / kasmàt ? nairguõyàbhyupagamàt / icchàdveùaprayatnasukhaduþkhadharmàdharmaj¤ànasaüskàràõàmàtmaguõatvaü na bhavadbhirabhyupagamyate / na guõànàm, àcetanyàt / na hyacetanà ghañàdayo hitàhitapràptiparihàraü jij¤àsamànà dç÷yate / na ca cetanà bhavatàü guõàþ, sàmànyamacetanaü prasavadharmi pradhànamiti (%%) vakùyamàõavacanàt / kiücànyat, tattvàntarànupapatteþ / na ca guõapuruùavyatiriktaü vastutastattvàntaramasti yasya jij¤àsà parikalpyamànà parikalpyeta / tasmàdanupapannà jij¤àsà / ucyate / yaduktamabhighàtàjjij¤àsàyàmatiprasaïgaþ, sarveùàü tatsambhavàditi atra bråmaþ na, abhighàtatvenàpratipatteþ / yadyapyavi÷iùño 'bhighàtastathàpi sarve nainamabhighàtatvena pratipadyante / tathàhi, satsvàdhyàtmikàdiduþkheùvarjanarakùaõakùayasaügahiüsàsu ca prãtyabhiùvaïgàdeùàü na viùayeùådvegàpadveùau / na ca viùayaparityàgo bhavati / tasmànnàvi÷iùño 'bhighàtaþ / vi÷eùe 'bhighàtabuddhernimittàbhidhànamiti cet ? athàpi syàdyeyamasati vi÷eùe sarvapràõabhçtàmàsurereva bhagavato duþkhatrayàbhighàtabuddhirbhavati, na punaranyeùàmityatra nimittamabhidhànãyam / na hyantareõa nimittamasau vi÷eùo 'vasthàpayituü ÷akyata iti / etaccàyuktam / kasmàt ? pra÷nàsambandhàt / kuto jij¤àsà bhavatãtyevaü codakena pårvamakàri pra÷nastasyà÷ca sàkùàt kàraõamabhighàtaþ kàraõàntaràõàmanabhidhànàdityasyaiva nirde÷aþ kçtaþ / yattu khalvidànãü kàraõakàraõamapi pçcchyate tadanavasthàprasaïgabhayànnocyate / atha nirbandhaþ kriyate tena påravadharmànugrahasya ku÷alamålàbhyàsaparipàkasya kàraõakàraõatvamasmàbhirna pratiùidhyata iti tadeva kiü na gçhyate ? etena pràkprasaïgaþ pratyuktaþ / yattåktaü tadabhighàte cànirmokùo 'kçtsnatvàdityetadapyayuktam / kasmàt ? ÷àstràrthànavabodhàt / aùñavikalpo daivastairyagyoni÷ca pa¤cadhà bhavati, mànuùya÷caikavidha (%%) ityetàvànasmàkaü saüsàraþ / na tu tadvyatiriktàþ kàmaråpàråpyadhàtavaþ kvacidapi siddhàþ / caturda÷avidhe ca saüsàre yà sukhamàtrà sà duþkhabhåyastvàttacchabdavàcyà bhavatãti / tathà coktam- atra janmajaràmaraõakçtaü duþkhaü pràpnoti cetanaþ puruùaþ / liïgasyàvinivçttestasmàdduþkhaü samàsena // (%%) dç÷yate ca loke bhåyasà grahaõam / tadyathàmravanamiti / tasmàt kçtsnavikalpapratiùedho 'yam / yatpunaretaduktaü divyakàmadhyànasukhànapekùasyàpi vividiùàsambhavànnimittamayuktamiti tadapyanupapannam / kasmàt ? uttaratra pratiùedhàt / iùñamevaitatsaïgçhãtam / tathà cottarasåtreõa pratiùetsyatyàcàryaþ "dçùñavadànu÷ravikaþ sa hyavi÷uddhikùayàti÷ayayuktaþ" (%%) / tasmàddivyasukhànapekùasyàpi yuktà vividiùà / dhyànasukhamapi kùayàti÷ayau nàtivartate / tadapyatraiva saïgçhãtam / tasmàtpratiùedhya evàyaü pakùa iti na ki¤cidabhidhãyate / yadapyuktamubhayathàsambhavàjjij¤àsànupapattiriti astu guõànàü jij¤àsà / yattåktamàcetanyàdasambhava iti satyàcetanye buddhericchàdisadbhàvamuttaratra pratipàdayiùyàmaþ / tasmàdupapannà jij¤àsà / àha- tacchabdànarthakyaü pratipadasambandhàt / yo 'yamàcàryeõa tacchabdaþ såtre pañhito 'sya khalu pratipadamasambandhàt svalpàmapyarthavattàü nopalabhàmahe / tasmànainamapuùkalàrthamadhyeùyàmaha iti / ucyate- kathaü hi nàma prayoktçpàratantryàcchabdasya ÷abdàntareõa sambandho na syàditi ? àha, na bråmo 'vidyamànasambandho 'sambandhaþ kintarhyayuktasambandho yaþ sa khalvasambandhaþ / tadyathà anàcàro màõavaka iti dravyeõa kriyà÷aktitvànna ÷akyaü ki¤cidanàcàravatà kùaõamapyavasthàtum / ayuktaü tvàcarannanàcàra ityucyate / tathà càsya tacchabdasya pratipadaü sambandho na yuktastasmàdanarthakastacchabdaþ / ànantaryàjjij¤àsà÷abdasyeti cet, syànmatam / anantarasya vidhirvà bhavati pratiùedho vetyanayà yuktyà jij¤àsà÷abdasya tacchabdenàbhisambandhaþ ÷akya iti / tacca naivam / kasmàt ? tadapaghàte prayojanàsadbhàvàt / na hi jij¤àsàpaghàte ki¤cit prayojanamastãti satyapi sambandhe na tacchabdenàrthaþ / abhighàtasyeti cet ? athàpi syàdyadi jij¤àsàpaghàtena kiücitprayojanamastãti / atastatsambandho neùyate / tena tarhyabhighàta÷abdenàsyàbhisambandhaþ kariùyate / tathà càpi tacchabdorthavàn bhaviùyatãti / etadanupapannam / kasmàt ? nimittàvasthàne punaþ punarutpatteþ / naimittiko 'yamabhighàtastasya nimittavattvàdàtyantiko 'paghàto na syàt / itarathà jvaranimittako dàha iva ÷ãtadravyasaüspar÷àtpra÷ànto 'pi nimittàvasthànàtpunaþ punaþ pravartate ityaphalatvamasya vyàyàmasya / traya÷abdasyeti cet na, pàratantryàt / à÷rayaparatantrà hi saükhyà, tasyà nàntareõà÷rayeõopaghàtamapaghàtaþ ÷akyaþ kartum / ànarthakya¤ca samànamiti sutaràü tacchabdena nàrthaþ / duþkha÷abdasyeti cetsàmànyam - yadyeteùàmpadànàmabhisambandhe yathoktadoùopapattiþ, duþkha÷abdaü tarhi tat-÷abdenàbhisaübhantsyàmaþ / tasminneùa niùedho vi÷atãti / tacca naivam / kasmàt ? anekapadavyavadhànàt / kathamanantaravçttinà sarvanàmnànekapadavyavahitasya duþkha÷abdasyàbhisambandhaþ ÷akyet pratipàdayitum ? tasmànna ki¤cidetat / ki¤cànyat / upasarjanatvàt / ayaü khalvapi duþkha÷abdaþ samàsa upasarjanãbhåtaþ / na caikasminkàle ÷abdasya pradhànatvamupasarjanatvaü ca yuktitaþ sambhavati / pradhànasya ca padàntareõàbhisambandhaþ / tasmàdvivàdàspadamevaitatsåtram / ki¤cànyat / nityànàmapaghàtànupapatteþ / iha nityànàmapaghàtaþ kartuü na ÷akyate / tadyathà puruùàõàm / anityànà¤càpaghàto dçùñaþ / tadyathà, jvaràdãnàm / nitya¤ca duþkham / tasmàttadapaghàte 'bhyutthànànarthakyam / vçttyapaghàte tadapaghàta iti cet, syàtpunareùà buddhiþ / satyaü nityànàmapaghàto na yuktitaþ sambhavati / na tu vayaü guõalakùaõasya duþkhasyàpaghàtaü bråmaþ, kintarhi vçttirasyàbhibhåyata iti / tacca naivam / kasmàt ? uktottaratvàt / uktamatrottaraü nimittàvasthàne punaþ punarutpatteriti / tasmàdayamapyamàrgaþ / ki¤cànyat / avi÷eùàtkalpayitvàpi vçttyapaghàtaü vçttivçttimatorananyatvàd vçttyapaghàte vçttimadapaghàtaþ pràpta iti nàsti ka÷cidvi÷eùaþ / tasmàt kç÷o 'yaü parihàra iti nàrthastacchabdena / ucyate- yaduktaü tacchabdànarthakyam, pratipadamasambandhàdityastu duþkha÷abdenàbhisambandhaþ / tatsambandhe yathoktadoùopapattiriti cet syànmatam / yadi tarhi tacchabdasya duþkha÷abdenaivàbhisambandho 'bhyupagamyate tena ye 'smàbhiþ pårvamabhihità doùàste prasajyante / tasmàt pratiùiddhasya pakùasya parigrahe sàhasamàtramiti / etacca naivaü, kasmàt ? pratividhànàt / satyamasati pratividhàne sàhasamàtraü syàt / pratividhãyate tu, tasmàdadoùo 'yamiti / kintaditi cet syànmatam / ucyatàntarhi kintat pratividhànaü yasyàvaùñambhenànekadoùavyàhato 'pyayaü pakùa à÷rãyate / na hyanuktamasmàbhiràkàramàtreõa ÷akyaü pratipattumiti / ucyate- bàóham / yattàvaduktamanekapadavyavadhànànna duþkha÷abdasya tacchabdenàbhisambandha ityatra bråmaþ na, anabhyupagamàt / yo hyanantarakçtaü ÷abdasya ÷abdàntareõa saha sambandhamàcaùñe tampratyayamupàlambhaþ syàt / vayantvarthakçtaü sambandhamàcakùmahe / tathà coktam- yasya yenàbhisambandho dårasthasyàpi tasya saþ / arthatastvasamànàmànantarye 'pyasambhavaþ // ki¤cànyat- ÷àstre dar÷anàt / ÷àstre ca vyavahitànàmapi sarvanàmnàmabhisambandho dç÷yate "yasya guõasya hi bhàvàddravye ÷abdanive÷astadabhidhàne tvatalà"vityatràrthakçta÷ca sambandhaþ ÷abdànàmabhyupagataþ / ïyàppràtipadikàt, bahuùu bahuvacanam, supo dhàtupràtipadikayoþ, aluguttarapade ityevamàdãnàü sambandhàbhyupagamaþ / tathà "anaóvàhamudahàriõi bhagini vahasi yà tvaü ÷irasi kumbhamavàcãnamabhidhàvantamadràkùãriti" vàrtike dçùñàntaþ / na hyatra satyànantarye ÷irasànaóuho vahanaü kumbhasya và saraõamupapadyate / yathà càtra vyavahitànàmabhisambandhastathehàpi draùñavyaþ / yatpunaretaduktamupasarjanatvàtpadàntareõànabhisambandha iti etadanupapannam / kasmàt ? samàsàdapoddhàre buddhayà vyavasthitasya svàtantryopapatteþ / satyamupasarjanasya padàntareõàbhisambandho nopapadyate / na tu vayaü samàsavçttereva tacchabdenàbhisambandha iti pratipadyàmahe, kintarhi samàsàdapoddhçtasya buddhivyavasthitasyopajanitasvàtantryasya ÷abdàntareõa sambandhamicchàma iti / athaitadaniùñam "yogapramàõe ca tadabhàve dar÷anaü syàt" "atha ÷abdànu÷àsanaü, keùàü ÷abdànàm" iti caivamàdãnàmprayogàõàü virodhaþ pràpnoti / aniùña¤caitat / yatpunaretaduktam- nityànàmapaghàtànupapattervçttyapaghàte ca tadapaghàtaprasaïgàditi, etadapyanupapannam / kasmàt ? guõa÷akteþ prayojanoparame satyàtmakalpena vyavasthànàbhyupagamàt / naitadabhyupagamyate guõasyocchittirbhavati, vçttirvàsyàbhibhåyate / kintarhi puruùàrthanibandhanà caritàrtha ÷aktirasya puruùàrthapravçttau prayojanàsadbhàvàdàtmakalpena vyavatiùñhata ityetadvivakùitam / tasmàdyuktametattadapaghàtake hetau jij¤àsà pravartata iti / ## syàdetat pratyakùo duþkapratãkàraheturasti / tasya samatikrame kiü prayojanam ? tadyathà ÷àrãrasya tàvadayamapagamaheturanekadravyarasàyanopabhogaþ / mànasasyàpi manoj¤astrãpànavilepanabhojanavastràlaïkàràdiviùayasampràptiþ / àdhibhautikasya nãti÷àstràbhyàsaþ, ÷astràstraku÷alatà, viùamasthànànadhyàsanaü ca / àdhidaivikasyàpi yathàkàlaü vividhanivasanàstaraõagarbhagçhapràsàdajàlàntaracandanavyajanamaõihàràdisevà vividhauùadhamaügalastutimantraprayogànuùñhànamiti dçùñe hetau sà jij¤àsàpàrtheti cet - ## etacca naivam / kasmàt ? ekàntàtyantato 'bhàvàt / ekànto nàma niyamena bhàvaþ / atyantaü bhåtasyàvinà÷aþ / ekànta÷ca atyantaü ca te ekàntàtyante tayorabhàva ekàntàtyantato 'bhàvaþ tasmàt / ùaùñhãsthàne pa¤camã / ùaùñhyà eva và tasiþ ùaùñhyà vyà÷raya iti yogavibhàgàt / asamàsakaraõaü vçttapåraõàrtham, mànasasya ca duþkhasya pratãkàre doùàntaropasaügrahàrtham / tathà hi, stryàdãnàü satyetasmin doùadvaye '÷akyamarjjanaü kartumasvàbhàvikatvàt / satyarjane rakùaõama÷akyaü, sàdhàraõatvàt / sati ca rakùaõe kùayaþ, kçtakatvàt / saïgàccànupa÷amo bhåtopaghàtamantareõa càsambhava ityete doùàþ / àha, kathametadavagamyate yaddçùñasya hetoranaikàntikatvamanàtyantikatvaü ceti ? ucyate- pratyakùa evaitadupalabhyate / yadàyurvedavihitasya kriyàkramasyàbhiyuktamàtmavantaü bheùajabhiùakparicàrakasampannaü pratyànarthakyam / àha ca - sarveùàü vyàdhiråpàõàü nidànaü trividhaü smçtam / àhàra÷ca vihàra÷ca karma pårvakçtaü tathà // tatràhàravihàrotthàn rogàn dravyamapohati / yastu karmakçto vyàdhirmaraõàtsa nivartate // punarapyàha- sopadravaþ sarvaråpo balamàüsendriyàpahaþ / sàriùñha÷caiva yo vyàdhistaü bhiùak parivarjayet // ityevamanaikàntikatvam / anàtyantikatvaü tu nivçttànàmapi vyàdhãnàmpunarutpattidar÷anàt / mahatà khalvapi prayatnena nivartità vyàdhayaþ punarutpadyante / tathà coktam - punarjvare samutpanne kriyà pårvajvarànugà / iti tasmàdyathaivàsyàyurvedàdeþ pratãkàrahetutvaü pratyakùasiddhamevamekàntàtyantato 'bhàvo 'pi / tathà mànasasya ca / yathà ca ÷àrãraduþkhapratãkàrahetavo 'naikàntikàþ tathà stryàdayo 'pi / kasmàt ? tatsannidhàne viùayàntaràbhilàùadar÷anàt / yadi hi stryàdayo viùayàþ sarvadà duþkhapratãkàrasamarthà bhaveyuþ, kimati teùu sannihiteùu viùayiõo viùayàntarajighçkùà syàt ? evamanaikàntikatvam / anàtyantikatvamapi / nivçttecchànàmapi bhåyaþ pràrthanàsambhavàt / yadi hi viùayopabhogo 'tyantameva mànasaü duþkhamapahanyàt kiü pràptaü yena bhåyastaü prati viùayiõo 'bhilàùaþ syàt ? kiü kàraõam ? yasmànna hyavidyamàne tamasi devadattasya pradãpaü pratyapekùà bhavati / dç÷yate ca nivçttecchànàmapi viùayopabhogàdviùayiõàü bhåyo viùayàbhilàùaþ / tena manyàmahe nàyaü dçùño heturduþkhamahapanti / kintarhi sutaràü vçddhiü karoti / àha ca - na jàtu kàmaþ kàmànàmupabhogena ÷àmyati / haviùà kçùõavartmeva bhåya evàbhivardhate // apara àha- saüvedyatvàd gurutvàcca ninditatvàcca sàdhubhiþ / sarvatràsannidhànàcca na dçùño heturiùyate // saüvedyatvàt / bhogasàdhanavikalànàmarthinàü madhye viùayiõopayujyamànàstaissaüvedyante / teùàmapradàyopayujyamànaü nairghçõyamàviùkuryàt / viùayiõà pradãyamàno vàrthibhyaþ parimitatvàdavacchidyetetyanupàyo 'yaü duþkhàpaghàte buddhimatàm / kiü ca gurutvàt / bhogànàü vividhanivasanastrãpànabhojanavilepanàlaükàràdãnàü samagrye sukhamutpadyate / nànyataravaikalye / sàmagryaü caiùàü svàbhàvikatvàdanupapannam / àha ca - nàbhijàtiü na vij¤ànaü na ca ÷auryamapekùate / lakùmã saüskàrayogàcca kvacidevàvatiùñhate // ityevamanekàrthà÷rayatvàd gururviùayopabhogaþ / kiü ca ninditatvàcca sàdhubhiþ / ninditaþ khalvapi sàdhubhirviùayopabhogaþ / yasmàdàha- àyàsà÷ca vighàta÷ca vipralambhabhayàni ca / yaccànyada÷ivaü loke tatkàmebhyaþ pravartate // punarapyàha- ayaü sakùetriyo vyàdhirayamàtyantiko jvaraþ / idamàspadamãtãnàmeùa yoniþ sapàpmanàm // agàdhametatpàtàlameùa païko duruttaraþ / kle÷avyàdhibhayàkãrõametacchvabhraü bhayàvaham // vividhàyàsa÷okànàmetadàyatanaü mahat / dainya÷ramaviùàdànàmetatkùetramapàvçtam // yasmàdviùayasambhogàdvihagaþ pa¤jaràviva / gato vaneùu ramate sa sukhàni sama÷nute // tasmàt sàdhubhirapàkçtatvàdasàdhurviùayopabhogaþ / kiü ca sarvatràsannidhànàt / na hi supratiniviùñasyàpi kàminaþ sarvatra viùayasannidhànena bhavitavyam / no khalvapi ekasmin de÷e 'vasthànaü sambhavati, viùayàbhàvaprasaïgàt / tasmàdava÷yaü viyogena bhavitavyam / viyoge ca sati dhruvo 'niùñànubandha iti ko 'rtho viùayaparigraheõa ? tatra yaduktaü dçùñasya hetoþ sadbhàvàdapàrthakà jij¤àseti etadayuktam // 1 // ---------------------------------------------------------------------- kàrikà 2 ---------------------------------------------------------------------- àha- yadyekàntàtyantato 'bhàvàddçùñe hetàvaparitoùastena tarhyastyayamanyo heturubhayadoùavarjitaþ sa kasmànna parigçhyate ? ko 'sàviti cet ucyate, ÷àstroktaþ karmavidhiþ / sa hyaikàntikaþ / katham ? evaü hyàha - pa÷ubandhena sarvàüllokàn jayati / na tåktaü kadàcijjayati, kadàcinneti / phalasya pratyakùànupalabdheranaikàntikatvamiti cet, syànmatam pratyakùata evedaü vihitasya karmaõaþ phalaü nopalabhyate / tathà hi putrakàma iùñiü niråpya duhitaramapi na pràpnoti / arthakàma÷ca karma kçtvà màùakamapi na labhate / tasmànnàyamanaikàntika iti / etacca naivam / kasmàt ? sàdhanavaikalyàttadanupapatteþ / anekasàdhanasàdhyo hi karmavidhiþ / yatra phalaü nopalabhyate tatra sàdhanavaikalyamanumàtavyam / kasmàt ? na hyetadiùñaü, sati kàraõe kàryaü na bhavati / kiü cànyat, saüsàràbhàvaprasaïgàt / yadi khalvapi karmaõaþ phalavattvaü neùyate tena tannimittasya saüsàsarasyàbhàvaprasaïgaþ / aniùñaü caitat / tasmàtsiddhamasyaikàntikatvam / àtyantikatvamapi siddhameva / yasmàdàha apàma somamamçtà abhåmeti / atra somapànàdamçtatvàvàptiþ ÷råyate / tasmàttadevànuùñhàtavyam / kimanyena hetunà parikalpiteneti jij¤àsàpàrthaiveti / ucyate ## anu÷råyate ityanu÷ravaþ / anu÷rave bhava ànu÷ravikaþ / dçùñena tulyaü vartate dçùñavat / kimasàvanabhipreta iti vàkya÷eùaþ / àha kaþ punarayamanu÷ravaþ ? ucyate- mantrabràhmaõaü yàvadvà puràtanamanu÷råyamàõaü pràmàõyenàbhyupagamyate tatrabhavadbhiþ / yathà÷rutinibandhanàþ smçtayaþ / aïgàni vedàstarkà và / yathàha vedavedàïgatarkeùu vedasaüj¤à nirucyate / iti / àha, kiü pårvasmàdeva hetorayamànu÷raviko heturanabhipreta iti ? netyucyate / kintarhi ## iti / sa ityànu÷ravikasya hetoþ pratinirde÷aþ / hi÷abdo yasmàdarthe / avi÷uddhi÷ca kùaya÷càti÷aya÷ca tairyuktaþ / etaduktaü bhavati / yasmàdayamànu÷raviko heturavi÷uddho 'nityastàratamyavàü÷càto dçùña ivànabhipretaþ / tatràvi÷uddhiyuktastàvat hiüsàvidhànàt / yadàha bràhmaõe- bràhmaõamàlabhetetyàdi / tathà- ùañ÷atàni niyujyante pa÷ånàü madhyame 'hani / a÷vamedhasya vacanàdånàni pa÷ubhistribhiþ // iti hiüsà càvi÷uddhiþ / pràõinàmiùña÷arãravyàpàdanàt / àha, tadanupapattiþ / ÷àstracoditatvàt / yadi ÷àstreõa coditeyaü hiüsà na syàt muktasaü÷ayamavi÷uddhitvamasyàþ pratipadyàmahe, ÷àsracodità tu / tasmànneyamavi÷uddhiþ / tatpràmàõyànabhyupagamàdavi÷uddhiriti cet syànmatam, vedapràmàõyamabhyupagacchatàmasaü÷ayametadevaü syàt / hetuvàdaku÷alàstu vayam / tasmàdadhãyatàü yadi ka÷cidastyubhayapakùaprasiddho hetuþ yato nissaü÷ayaþ pratyayaþ syàditi / etaccàyuktam / kasmàt ? abhyupagamavirodhàt / dçùñamanumànamàptavacanaü ceti pràmàõyatrayamabhyupagataü bhavadbhiþ / idànãü vedasyàptavacanatve satyapràmàõyaü bruvataþ svamatavyàghàtaþ / tasmàdayuktametat / vedasyàptavacanatvànupapatteradoùa iti cetsyànmatam / àptavacanatvaü pràkprasàdhyàsya vedasya pa÷càt ayamupàlambho yuktamabhidhàtuü syàt / tattvasiddham / tasmàdanupàlambho 'yamiti / etadapyuktam / kasmàt ? puruùabuddhipårvakatve sati ràgàdiyogàcchabdo vicàràrhaþ syàt kimàptavacanaü na veti / apuruùabuddhipårvakastvàmnàyaþ svatantraþ puruùani÷÷reyasàrthaü pravartate / tasmànnaivaüvidhamaniùñaü vicàramarhati / kiü cànyat avi÷uddhitvànupapattiprasaïgàt / yadi caitasminnarthe bhavànapi paryanupayujyeta - kathamidaü ni÷cãyate yaduta pràõinàmiùña÷arãravyàpàdanàdavi÷uddhihiüseti ? ava÷yamabhidhànãyaü ÷àstrata iti / tadeva ca ÷àstraü kratau hiüsàmàha / tasmàt ko 'tra hetuþ anyatra pramàõamihaivaitadapramàõaü bhavitumarhati hiüsàto dharma iti ? anugrahopaghàtalakùaõatvàdahiüsàhiüsayoþ pratyakùasiddhiriti cet - athàpi syàt ahiüsàta÷cànugraho bhavatãùña÷arãravyàpàdanalakùaõaþ, hiüsàta÷copaghàto bhavati abhipreta÷arãravyàpàdanalakùaõaþ / kriyànuråpaü ca phalamanumàtuü yuktamiti pratyakùasiddhamanayoriùñàniùñaphalahetutvam / tasmàt ko 'tra ÷àstravyàpàra iti ? etaccànupapannam / kasmàt ? aniùñaprasaügàt / evaü hi parikalpyamàne gurubhàryàgamane 'pi sattvàntarànugrahasàmarthàdiùñaphalasambandhaþ syàt / màõavakaü copanãya vratàde÷a÷aucabrahmacaryyasvàdhyàyàbhyàsabhaikùàgniparicaraõaguru÷u÷råùàdiùu pravartayato 'niùñaphalasambandhaþ syàt / tasmàlloka÷àstraviruddho 'sattarko neùña iti / ubhayàbhidhànàcchàstravirodhaprasaïga iti cet syànmatam tadeva ÷àstramahiüsàmàha, tadeva hiüsàm / evaü sati parasparaviruddhayorarthayo÷coditatvàdubhayànugrahàsambhave ÷àstravirodhaprasaïga iti / tacca naivam / kasmàt ? utsargàpavàdayorviùayabhedàt / sàmànye hi ÷àstramahiüsàmutsçjya vi÷eùe kratulakùaõe 'pavàdaü ÷àsti / sàmànyavihitaü ca vi÷eùavihitena bàdhyate / tadyathà - dadhi bràhmaõebho dãyatàü takraü kauõóinyàyeti / tasmàdutsargàpavàdayorviùayabhedànnàsti ÷àstravirodha iti / kiü cànyat / kanyàgamanavat punarvidhàne doùàbhàvàt / yathà khalvapi ÷àsre pratiùiddhaü kanyàgamanamiti nedànãmabhiråpaþ pratigçhya, tàmabhigamyàdharmabhàgbhavati / gçhasthaþ sadç÷ãü bhàryàü vindetànanyapårvikàm / iti ÷àstràntarasadbhàvàt / evaü ÷àstre pratiùiddhà hiüsà / nedànãü kratau hiüsàyàü pravartamàno 'niùñaphalabhàk syàt / pårvoktàdeva ÷àstràntarasadbhàvàt / tara yaduktaü pràõinàmiùña÷arãravyàpàdanàdavi÷uddhirhiüsetyetadayuktam / ucyate - na, abhipràyànavabodhàt / citramapi bahvetadabhidhãyamàno nàbhipràyaü veda bhavàn / kiü kàraõam ? yasmànna vayaü vedasya pràmàõyaü pratyàcakùmahe / no khalvapi bråmaþ ÷àstracoditàyàü hiüsàyàü pravartamànasyàniùñaphalasambandho bhavati / kintarhi sati svargapràptinimittatve vedavihitasya karmaõaþ samanuùñhànaü pràõijamupaghàtamantareõa na sambhavati iti hitakàmairabhyupekùyate / yasmàt na hyetaduktaü yadanyeùàmupaghàtenàtmànugrahaþ kàrya iti / àha - na tatparasya sandadhyàtpratikålaü yadàtmanaþ / eùa saïkùepato dharmaþ kàmàdanyaþ pravartate // àha yadyetannàbhyupagamyate kathaü pårvamuktaü pràõinàmiùña÷arãravyàpàdanàdavi÷uddhirhiüseti ? ucyate kàrye kàraõopacàràt / yo 'sau hiüsànimittakaþ kàruõyàn manasi naþ paritàpa utpadyate sà khalvavi÷uddhirabhipretà / tasyàü kàraõamupacaryoktamavi÷uddhirhiüseti / yathà mudgaistçptàþ gobhiþ sukhina iti / àha kathametadavagamyate hiüsàkàryaü paritàpamàtramavi÷uddhiràcàryasyàbhipretà, na punarhiüsaiveti ? ucyate, prakarùapratyayopalabdheþ / vakùyatyupadiùñàt tadviparãtaþ ÷reyàniti (%%) / samànajàtãyaü ca pratiyoginamapekùya prakarùapratyaya utpadyate / yadi cànu÷ravikasya pra÷asyatà nàbhipretà syàt prakarùapratyayànupapattiprasaïgaþ / tasmànnotsåtrametat / àha, sannyàsànupapattiþ / aviyoga÷ravaõàt / na hi karmaõo 'tyàgasannyàsayostvamã÷iùe / kintarhi ÷àstraü yadàha tadava÷yaü kartavyam / taccàmaraõàt karmabhiraviyogaü ÷àsti / kasmàt ? evaü hyàha- "jaràmaryametat satraü yadagnihotradàr÷apaurõamàsau, jarayà ha etasmàt satràdvimucyate, mçtyunà ca /" punarapyàha "kurvanneveha karmàõi jijãviùecchataü samàþ /" tasmàdàmaraõàt karmaõàmatyàgaþ / tasmin sati hetvantarakarmaõàmànarthakyam / ucyate, na, sàdhanànàmasvabhàvikatvàt / patnãsaüyogàdibhiranekaiþ sàdhanairayaü karmavidhiþ prasàdhyate / teùàü càsvàbhàvikatvàt a÷akyamarjanaü prayogataþ pårvaü kartumiti pratipàditam / tasmàdanityàni karmàõi / hetu÷àstravipratipattau ÷àstrabalãyastvamiti cet syànmatam / yatra hetu÷àstrayorvipratipattirbhavati tatra vipralambhabhåyiùñhatvàdanumànasya balãyaþ ÷àstramityava÷ayamabhyupagantavyamiti / taccànupapannam / kasmàt ? ÷aktito viniyogàt / ÷aktimapekùya ÷àstramagnihotràdãni karmàõi vidadhatteùàmanityatàü j¤àpayati / katham ? evaü hyàha, "yo 'laü sannagnihotràyàgnihotraü na juhoti tameùà devatàparuõaddhyasmàllokàdamuùmàccobhàbhyàm /" tasmàdanityàni karmàõi / kiü cànyat / jaràgrahaõasàmarthyàt / tvadãya eva j¤àpake jaràgrahaõamasti / ato 'numãyate ÷aktyapekùamanityaü ca karma / kiü cànyat ÷àstrahàneþ / ubhayaü hi ÷àstre nirdiùñam / karmàõi sannyàsa÷ca / yadi punaþ karmàõi nityakartavyatayeùyante tena sannyàsa÷àstraü hãyate / tasmàdviùayaràgàviùkaraõametadvaþ / àha, na, ÷rutibalãyastvàt / tulyabalayorhi ÷àstrayorekaviùayasannipàte dvayoryugapadanugrahàsambhave vikalpaparyàyau bhavataþ / ÷rutismçtisannipàte ca ÷rutirbalãyasã, smçtivihita÷ca sannyàsaþ / tasmànnànayorvikalpaþ / na khalvapi paryàyo nyàyyaþ / ucyate- taditaratra tulyam / yathaiva karmaõàü samanuùñhànaü ÷àsti ÷àstraü tathà sannyàsamapi / katham ? evaü hyàha- na karmaõà na prajayà dhanena tyàgenaikenàmçtatvamàna÷uþ / pareõa nàkaü nihitaü guhàyàü vibhràjate yadyatayo vi÷anti // tathà- na karmaõà mçtyumçùayo niùeddhuþ prajàvanto draviõamicchamàõàþ / athàpare çùayo manãùiõaþ paraü karmabhyo 'mçtatvamàna÷uþ // bràhmaõaü càtra bhavati- "tadya idaü viduþ, ye ceme 'raõyàþ ÷raddhàtapa ityupàsate te 'rciùamabhisambhavanti / arciùo harahna àpåryamàõapakùamàpåryamàõapakùàdyànùaóudaïóeti màsàüstànmàsebhyaþ saüvatsaraü saüvatsaràdàdityamàdityàccandramasaü candramaso vidyutaü tatpuruùo 'màõavaþ sa etàn brahma gamayati /" punarapyàha- "etameva viditvà munirbhavati, etameva pravràjino lokamicchantaþ pravrajanti / etaddha sma vai pårve vidvàüsaþ prajàü nàkàmayanta, prajayà kiü kariùyàmo yeùàü nàyamàtmà nàyaü loka iti te ha sma putraiùaõàyà÷ca vittaiùaõàyà÷ca lokaiùaõàyà÷ca vyutthàyàtha bhikùàcaryaü carantãti /" tasmàdete tyàgasannyàsayorubhayorliïgam / àha - yadyapyevaü ÷àstraü tathàpi samanuùñhàne vidhirasti / vihitaü càva÷yaü kartavyam / sannyàse tvarthavàdamàtramityanayorayaü vi÷eùaþ / tasmin sati samanuùñhànaü jyàyo na tyàgaþ / ucyate- ko 'yaü vidhiþ, ko 'yamarthavàdaþ ? àha- vidhistadarthatvenàpårvopade÷aþ / yo hi vidhyarthena liïà loñà kçtyairvàpårvopade÷aþ kriyate sa vidhiþ / yathà- agnihotraü juhuyàt svargakàmaþ / vàyavyaü ÷vetamajamàlabheta bhåtikàma iti / stutirarthavàdaþ / tasya tu vihitasya prarocanàrthaü yà stutiþ so 'rthavàdaþ / tadyathà- "vàyurvai kùepiùñhà devatà vàyumeva tena bhàgadheyenopadhàvati, sa evainaü bhåtiü gamayati" iti / evaüvidhàü hi stutimupa÷rutya phalàrthine hi yajamànàya vidhiþ prarocate / etasmin hitakàmaþ pravartate iti / ucyate- na, ata eva sannyàsasiddhiþ / evaü cenmanyase yamàmnàyaþ ÷reyàüsamarthaü manyate, taü prarocanàya stauti tathà sannyàsasiddhiþ / kasmàt ? stutatvàt / bahulàrthinàü sannyàsamàmnàyaþ stauti / sa kasmànna prarocate ? itarathà hyànarthakyam / yadi khalvapyarthavàdaþ stuvannapi na prarocayet yaduktaü prarocanàrtho 'rthavàda iti tadbhavadbhirhàpitavyaü syàt / anarthako hyevaü satyarthavàdo na prarocanàrthaþ / arthàntaravacanaü và / yadi prarocanàrthatvamasya neùyate tena tarhyarthàntaraü vaktavyam / mà bhådanarthakatvaü vedaikade÷asyeti / tasmànnànayà vibhãùikayà vayaü ÷akyàþ sanmàrgàdapanetum / kiücànyat / ubhayathà vikalpe 'niùñaprasaïgàt / ihàyamàmnàyo vidheyatvena và sannyàsaü ståyàt avidheyatvena và / kiücàtaþ ? tadyadi tàvadvidheyatvena stauti kimanyadvicàryate ? siddhaþ sannyàsaþ / atha vidheyatvena, stutàvasya prayojanaü kartavyam / yaddhi kartavyatayà neùñaü tadapuruùabuddhipårvakaþ svatantraþ puruùani÷÷reyasàrthaü pravartamàna àmnàyaþ kimiti prarocayeta ? tasmàdetàmapi kalpanàü kçtvà kç÷amevaitat / athavobhathà vikalpa ityasyàyamanyo 'rthaþ / ihàyamàmnàyo bhåtàrthena và sannyàsaü prarocayet / abhåtàrthena và ? kiü càtaþ ? tadyadi tàvadbhåtàrthena prarocayati tathà satyamçtatvapràpakasya sannyàsasyàparigrahe viùayàràgàdanyo heturvaktavyaþ / athàbhåtàrthena, puruùo niþ÷reyasàddhãyate / kasmàt ? na hyetadyuktaü yada÷reyasi màrge pramàõabhåta àmnàyo màtçmodakanyàyenehitàrthinaþ pràõinaþ pratàrayet / tasmàdayuktametat / ki¤cànyat anekàntàt / nacàyamekànto yadvihitameva kartavyam / tathà ca ÷àbaràþ pañhanti gràmagamanaü bhavataþ ÷obhanamityatràntareõa vidhiü stutireva devadattaü gràmagamanàya prarocayatãti / ki¤cànyat, à÷aïkàprasaïgàt / yadi khalvapi ki¤cit satyaü ki¤cidançtaü bråyàdvedaþ tathà sati pauruùeyavàkyavadvedavàkye 'pi à÷aükà prasajyeta / tathà ca sati yaduktameva prasaügaþ / aniùñaü caitat / kiü ca vidhyanumànaü và tat, evamekade÷abhåtatvàt / athavà vidhyekade÷o 'rthavàda ityatisçùñaü bhavatà / tatra sannyàse 'rthavàdamupalabhya vidhirapyastãti anumàtavyam / anupalambhàdadoùa iti cet syàccaivaü yadyasau vidhirupalabhyate / tasmàdanupalambhàdayaü doùànnivartiùyata iti / etaccànupapannam / kasmàt ? anekabhedatvàt / upalabdhau yatnaþ kriyatàm / anekabhedo hi prativedamàmnàyaþ / tatra yaduktaü vidhisadbhàvàt kriyàpràdhànyamityetadapyayuktam / itikartavyatànupade÷àt sannyàsànupapattiriti cet- athàpi syàdyadi sannyàsamapyàmnàyo vidheyaü manyeta / tena yathà gàrhasthyasyetikartavyatàü bhàryodvahanàdikàü mantravadupadi÷ati tathà sannyàsamapyupadi÷et / na tåpadiùñavàn / tasmànnàsti sannyàsa iti / etadapyayuktam / kasmàt ? abhàvàt / itikartavyatànàü hi sarvàsàmabhàvaþ sannyàsaþ / tatra kiü ÷àstramupadekùyati ? yàvatã khalvitikartavyatà sannyàsàïgaü tàmupadi÷ati ÷àstram / katham ? evaü hyàha- "tapaþ÷raddhe ye hyupavasanti araõye ÷àntà vidvàüso bhaikùacaryà carantaþ såryadvàreõa te virajasaþ prayànti yatràmçtaþ sa puruùo 'vyayàtmà /" tatra tapaþ÷raddhe ye hyapavasantãtyenaü ÷raddhayopetaü yamaniyamalakùaõaü dharmamàha / araõya iti gçhebhyo vinissçtim / ÷àntà itãndriyàõàmantaþkaraõasya ca viùayàbhilàùàdvinivartanam / vidvàüsa iti pårvaràtràpararàtràdiùu kàleùvanirviõõasya yogino j¤ànàbhyàsam / bhaikùacaryàü caranta iti ÷arãrasthitinimittaü parimitamabhyavahàraniyogam / uttaràrdhena ca phalamàcaùñe / tannibandhana÷ca vistaraþ sanyàsetikartavyatàyàü manvàdibhirabhihitaþ / ÷rutinirvacanà÷ca smçtayo bhavatàü pramàõamiti pakùaþ / tatra yaduktamitikartavyatànupade÷ànnàsti sannyàsa ityedayuktam / evaü ca nityàni karmàõi / yattvanenaitaduktamànu÷raviko heturanaikàntika iti satyametat / ava÷yaü hi karmaõaþ phalamabhyupagantavyam / itarathà hi tannimittasya saüsàrasyàbhàvàdaniùñaprasaïgaþ / tasmàdaniùñàmevaitadàcàryasya / àha, kathametadanumàtavyamiti ? ucyate, kùayagrahaõasàmarthyàt / yadi pårvasåtroktamihànuvartate kùayagrahaõamanarthakaü syàt / kasmàt ? atyantàbhàvaparyàyo hi kùaya iti kçtvà / evaü siddho 'vi÷uddhiyogaþ / àha, kùayayoga idànãü kathamanumàtavya iti ? ucyate - kùayayogo 'ïgaparimàõàt / kùayayogaþ punarasya hetoraïgaparimàõàdveditavyaþ / yàni hi yajeraïgàni pa÷upuroóà÷àdãni tàni parimitàni / parimitànàü sàdhanànàü tantvàdãnàü parimitaü kàryaü pañàdi dçùñam / parimitaü kùayadharmi dçùñam / tadvadeva / ki¤cànyat / saüsàropalambhàt / dç÷yate càyaü vàgbuddhisvabhàvàhàravihàrabhedabhinnakarmavihàravaicitryanimittaþ saüsàraþ / yadi punaþ sàkùàt kçtaü karmàkùayaphalaü syàt sa punaràvçttyabhàvàt pràõinàü nopalabhyeta / ÷abdasàmarthyànnityatvamiti cet syàdetat / "÷abdapramàõakà vayaü,yacchabda àha tadasmàkaü pramàõam /" sa càsya hetoramçtatvamàha "tarati mçtyuü, tarati pàpmànamityàdi" / tasmàdanicchatàpyetadava÷yamabhyupagantavyam / anabhyupagame và pratij¤àhànirvedaþ pramàõamiti / etacca naivam / kasmàt ? ÷abdàntareõa virodhàt / anityatvamasya hetoþ ÷abdo 'numanyate / tasyaivaü sati virodhaþ pràpnoti / katham ? evaü hyàha- "atha ye ime gràme iùñàpårte dattamityupàsate, athaitamevàdhvànaü punarnivartante / yathaitamàkà÷aü àkà÷àdvàyum / te dhåmamabhisambhavanti / dhåmo bhåtvàbhraü bhavati / megho bhåtvà pravarùati / ta iha vrãhiyavà oùadhivanaspatayastilà màùà iti jàyante / tato vai yo 'nnamati yo retaþ si¤cati sa bhåya eva bhavatãti /" tatra yaduktaü ÷abdasàmarthyànnityatvamityedayuktam / ubhayathàbhidhànàcchàstravirodhaprasaïga iti cet syànmatam / tadeva ÷àstraü nityatvamàha tadevànityatvam / evaü sati parasparavirodhinorarthayo÷coditatvàt ubhayànugrahàsambhave sati ÷àstravirodhaprasaïga iti / tacca naivam / kasmàt ? asambhave satyarthàntaraklçpteþ / yatra hi pramàõabhåtà ÷rutirasambhavinamarthaü codayati, tatràrthàntaraü kalpayati / tadyathà- "sa àtmano vapàmudakhidat" "stenaü manaþ" "ançtavàdino vàg" ityevamàdiùu / evamihàpi nàsti sambhavaþ yadeko 'rtho nitya÷ca syàdanitya÷ceti / tasmànnityatvavàcakasya ÷àstràntarasya bhaktyàrthàntaraü parikalpayiùyàmaþ / tadvaditaratràpãti cet syànmatam- yathaiva bhavatà nityànityayorekatràsambhavànnityatvasya bhaktyà kalpanà kçtà tathaivànityatvasyàpi kariùyata iti / etaccàyuktam / kasmàt ? sarvapramàõavirodhaprasaïgàt / vinà÷e hi bhaktyà kalpyamàne sarvapramàõavirodhaþ prasajyeta / katham ? pratyakùavirodhastàvat saüsàropalambhàt / anumànavirodhaþ aïgaparimàõe satyaïgino nityatvànupapatteþ / ÷abdavirodhaþ te dhåmamabhisambhavantãti vacanàt / na tu nityatve bhaktyà kalpyamàne doùo 'yamupadyate / tasmàdviùametat / àha, kathamidànãü bhaktyà kalpayitavyaü ÷àstramiti ? ucyate, prakçùñàrthatayà / yathà khalvapyamçtaü và mçtamatijãvo mà te hàsiùurasavaþ ÷arãramityabhidhãyate / na ca pràõinàmatyantàyàsavo jahati, kintarhi prakçùñaü kàlam / evamihàpyucyate tarati mçtyumiti / nàtyantàya mçtyuü tarati, kintarhi prakçùñaü kàlam / upacaryate hi loke prakçùñe nitya÷abdaþ / tadyathà nityaprahasito nityaprajalpita iti / evaü siddhaþ kùayayogaþ / àha, ati÷ayayoga idànãmasya hetoþ kathamanumàtavya iti / ucyate- ati÷ayayogaþ kriyàbhyàsàt / yatra hi kriyà sakçt pravartate yatra càsakçdàvartate tatràti÷ayo dçùñaþ / tadyathà kçùyàdiùu / yaj¤e ca dravyopàdàna÷aktyapekùà / kvacit sakçdeva pravçttiþ, kvacit punaþpunaràvçttiþ / tasmàdati÷ayena bhavitavyam / kiü cànyat aïgàti÷ayàt / ihàïgànàmati÷ayàdaïgino 'pi ghañàderati÷ayo dçùñaþ / asti càyaü pratiyaj¤amaïgànàü dakùiõàdãnàmati÷ayaþ / tasmàdatràpyati÷ayena bhavitavyam / devatàïgabhàvagamanàt kùayàti÷ayànupapattiriti cet- athàpi syàt yo hi yaj¤e dravyamàtrasya sàdhanabhàvamanumanyate taü prati kùayàti÷ayadoùàvaparihàryau syàtàm / vayantu dravyasamavàyinãü devatàü kratàvaïgabhàvamupagacchantãü vidmaþ / tasmàdadoùo 'yamiti / taccànupapannam / kasmàt ? sàdhyatvàt / devatànàmaparimitatvaü sàdhyam / tadaïgabhàvagamanàcca doùàbhàvaþ / na càtmakriyàïgatvamudàsãnatvàt iti naþ siddhàntaþ / tasmàdayuktametat / upetya và / kratusamanuùñhànànarthakyaprasaïgàt / yadi dravyasamavàyinãü devatàmupalabhya tadaïgabhàvagamanàdakùayo nirati÷aya÷ca heturavàpyate itãùñaü vaþ, tena tarhi yadvà tadvà vedoktaü karma kçtvà ÷akyo 'vàptumarthaþ / kiü pràõivinà÷ahetubhiþ kratubhiþ ? katham ? na hi kiücitkarma vidyate yatra ÷arãrasyàïgabhàvo na syàt / sarvadevatàmayaü ca ÷arãraü yasmàdàha tasmàdvai vidvànpuruùamidaü brahmeti manyate / sarvà hyasmin devatàþ ÷arãre 'dhi samàhitàþ / tatra yaduktaü devatàïgabhàvagamanàt kùayàti÷ayànupapattirityetadayuktam / evamayaü hetustridoùaþ / tena yaþ phalavi÷eùo 'bhinirvartyate so 'pi tathàjàtãyaka iti ÷akyamanumàtum / tasmànnàsya jij¤àsoratra samàdhiþ / àha, yadi nàyaü ÷reyàniti kçtvàsya jij¤àsornàtra samàdhiþ tena tarhi yaþ ÷reyàn phalavi÷eùaþ sa upadeùñavaya iti / ucyate- ## tadityanena karmavidhiniùpàditasya svargapràptilakùaõasya phalasyàbhisambandhaþ / tasmàdviparãtaþ ÷uddho 'kùayo nirati÷aya ityarthaþ / ko 'sàvityucyate mokùaþ ÷reyàn / etaduktaü bhavati / ubhàvapyetau pra÷asyau svargàpavargau, àmnàyavihitatvàt / mokùastu pra÷asyataraþ / kasmàt ? yathoktadoùànupapatteþ / sa hyava÷yaübhàvitvàdaikàntikaþ / atãndriyatvàdasaüvedyaþ / svàtmanyavasthitvàllaghuþ sarvatra sannihita÷ca / àmnàyastutatvàtpra÷astaþ / sadbhiràsevitatvàdaninditaþ / yamaniyamavairàgyaj¤ànàbhyupàya÷uddhervi÷uddhaþ / adravyatvàdakùayo nirati÷aya÷ca / àha, kathaü punarayamapavargaþ pràpyata iti ? ucyate, saüyogàbhàvàt / duþkhaü ca pradhànam / tathà ca tantràntareùvapyuktam- duþkhahetuþ kàryakaraõa÷aktiriti / tena yadà puruùasya saüyogastadàvi÷uddhitvamasya / sva÷aktivi÷eùayogàtteùu teùu jàtyantaraparivarteùu dharmàdinimittasàmarthyàdàyàsamanubhavati / yadà tu pradhànasaüyogo vinivartate tadà nimittàbhàve naimittikasyàpyabhàva iti kçtvà na punardvandvànyanubhavati / àha, kimarthaþ punarayaü pradhànasya puruùeõa saha saüyogaþ ? ucyate, naitadihàbhidhànãyam / vakùyatyayamupariùñàdàcàryaþ "puruùasya dar÷anàrthaþ, kaivalyàrthastathà pradhànasya / païgvandhavadubhayorapi saüyoga iti" (%%) / àha, viyogastarhi kasmànnimittàd bhavatãti ? ucyate - ## vyaktaü càvyaktaü ca j¤a÷ca vyaktàvyaktaj¤àþ / teùàü vij¤ànaü vyaktàvyaktaj¤avij¤ànaü tasmàt / bahuùvaniyamàdalpàco 'pi j¤a÷abdasya na pårvanipàtaþ / athavà j¤ànasya sàdhakatamaü vyaktam / tatpårvakatvàdavyaktasamadhigamasyetyabhihitam / yadvà vyaktaü ca avyaktaü ca te vyaktàvyakte, te vijànàti iti vyaktàvyaktaj¤aþ, tadvij¤ànàt saüyogo nivartate / vakùyati caitat, "dçùñà mayetyupekùata eko dçùñàhamityuparamatyanyà" iti (%%) / tatra råpapravçttiphalalakùaõaü vyaktam / råpaü punaþ mahànahaükàraþ pa¤ca tanmàtràõi ekàda÷endriyàõi pa¤ca mahàbhåtàni / sàmànyataþ pravçttirdvividhà / hitakàmaprayojanà ca, ahitapratiùedhaprayojanà ca / vi÷eùataþ paüca karmayonayo vçttyàdyàþ pràõàdyà÷ca pa¤ca vàyavaþ / phalaü dvividham / dçùñamadçùñaü ca / tatra dçùñaü siddhituùñya÷aktiviparyayalakùaõam / adçùñaü brahmàdau stambaparyante saüsàre ÷arãrapratilambha ityetad vyaktam / eùàü guõànàü sattvarajastamasàmaïgàïgibhàvagamanàdvi÷eùagçhãtiþ / yadà tvaïgabhàvamagacchanto nirlikhitavi÷eùà vyavatiùñhante tadàvyaktamityucyante / cetanà÷aktiråpatvàccitraü guõavçttaü jànàtãti j¤aþ / eùàü trayàõàü bhedamabhedaü ca vij¤àya saüyoganivçttiü labhate / kasmàt ? saüyoganimittapratidvandvibhåtatvàdyoganimittasya / iha yadàdar÷ananimittaþ pradhànapuruùayoþ saüyogaþ tasmàdasya pratidvandvibhåtena j¤ànena viyogahetunà bhavitavyam / ko dçùñàntaþ ? tamaþprakà÷avat / yathà tamasà tirohitàni dravyàõi ghañàdãni nopalabhyante, tatpratidvandvibhåtena tu pradãpena praka÷itànàmeùàmupalabdhirbhavati / tadvadihàpi draùñavyamiti siddhaü j¤ànànmokùaþ / uktaü ca- vçkùàgràccyutapàdo yadvadanicchannaraþ patatyeva / tadvad guõapuruùaj¤o 'nicchannapi kevalã bhavati // kiü cànyat / àmnàyàbhihitatvàt / àmnàyanibandhano hyayamartho j¤ànànmokùa iti, na yàdçcchikaþ / katham ? evaü hyàha- "satyaü j¤ànamanantaü brahma yo veda nihitaü guhàyàü parame vyoman so '÷nute sarvàn kàmàn saha brahmaõà vipa÷cità /" "yato vàco nivartante apràpya manasà saha / ànandaü brahmaõo vidvàn na bibheti kuta÷cana //" "tameva viditvàmçtatvameti nànyaþ panthà ayanàya vidyate /" tathà bràhmaõe 'pyuktam / "tarati ÷okamàtmavit /" "brahmavid brahmaiva bhavatãti /" tasmàdàmnàyapràmàõyàdapi manyàmahe j¤ànànmokùa iti / àha, j¤ànavàcino 'mçtatvanimittàbhyupagamànmahata àmnàyàntarasyànarthakyam / yadi j¤ànavàcina àmnàyakhaõóakàdamçtatvamavàpyata ityetadabhyupagamyate, tena kriyàvàcino mahata àmnàyàntarasyànarthakyaü pràptam / kiü kàraõam ? na hyanàyàseneùñàvàptau satyàm àyàsabhåyiùñhe karmaõi pravartamànaþ kçtã bhavatãti / àha ca - akke cenmadhu vindeta kimarthaü parvataü vrajet / iùñasyàrthasya saüpràptau ko vidvàn yatnamàcaret // ucyate- yadi punaþ karmàõyatyantakartavyatayeùyante, j¤ànavàcina àmnàyasya kathamarthavattà siddhà bhavati ? àha, samuccaye tåbhayàrthavattvam / j¤ànakarmaõostu samuccaye 'bhyupagamyamàne dvayorapyàmnàyàrthavattà siddhà bhavati / vidvàn yajeta vidvàn yàjayediti vacanàt, tathà sarvapuruùàõàü kratàvadhikàraþ a÷rotriyaùaõóha÷ådravarjamitinyàyàt / tasmàjj¤ànakarmaõoþ samuccayàdiùñaprasiddhiþ / ucyate- na, pårvadoùàparihàràt / yadi niyamato viduùaiva karmàõi kartavyànãtyabhyupagamyate tena yaþ pårvokto doùaþ saüsàràbhàvaprasaïgaþ, tasyàparihàraþ / kiü ca ÷àstrahàne÷ca / ya÷ca ÷àstramiùñàpårte samupàsyate te dhåmamabhisaübhavantãti tadetasyàü kalpanàyàü hãyate / kiü cànyat- bhinnaphalatvàt / ihàbhinnaphalàni dravyàõi samuccãyante / tadyathà bhujyaïgàni såpàdãni / abhinnaü teùàü tçptilakùaõaü phalamiti / na caitajj¤ànakarmaõorabhinnaü phalam / svargàpavargahetutvàt / j¤ànasàmarthàtkaivalyamabhinnaü phalamiti cet pårveõàvi÷eùaþ / yaduktaü saüsàràbhàvaprasaüga iti tadanapahçtameva bhavati / kiücànyat- ÷råyamàõaphalavirodha÷ca / yacca kriyàyàþ phalaü ÷råyate agnihotraü juhuyàt svargakàmo, ràùñramagniùñomena jayatãti tadvirudhyate / karmaõa÷ca ÷eùabhàvaþ / svàrthopasarjanatve satyarthàntaraniùpàdakatvàt / yathàvahantãtyevamàdyàþ kriyàþ svaü phalamupasarjanãkçtya taddvàreõa yajerupakurvantyastaccheùabhåtà bhavanti evaü kriyàpi j¤ànaphalabhåtatvàttaccheùabhåtà syàt / vidhisadbhàvàt kriyàpràdhànyamiti cenna- uktatvàt / kathametat ? nàsti vidhikçto vi÷eùaþ / upetya và / tatràpi tadutpatteþ / asti hi j¤ànasyàpi vidhàyakaü ÷àstram / katham ? evaü hyàha- "ya àtmàpahatapàpmà vijighatso vipipàso vijaro vimçtyurvi÷okaþ sannyastasaükalpaþ so 'nveùñavyaþ sa jij¤àsitavyaþ / sarvàü÷ca kàmànavàpnoti ya àtmànamanuvidya vijànàtãti" prajàpatervacanaü ÷råyate / punarapyàha- "dve vidye veditavye parà caivàparà ca" yà / tasmàdvidhisadbhàvàtkriyàpràdhànyamiti svapakùànuràgamàtrametat / dçùñàrthatvàdityeke / eke punaràcàryà manyante dçùñameva j¤ànasyàj¤ànanivçttilakùaõaü phalaü tasmànna ÷àstreõa vidhãyate / kiü kàraõam ? dçùñàrthasya hi karmaõo na ÷àstraü prayojakam / svayamevàrthitatvàttatra pravçtterbhujyàdivat / teùàü j¤ànavidhàyakàni vàkyàni tànyupàyaguõavidhànàrthamanuvàdabhåtànyà÷rãyante / tadyathà dadhnà juhoti, payasà juhotãti / yattu khalvidamucyate vidvànyajeta, vidvàn yàjayet, ÷rotriyasya ca karmaõyadhikàra iti tasyàmayamarthaþ- adhãtya vedaü kriyànupårvo ca j¤àtvà karmaõi pravartitavyam / evaü ca sati na ka÷ciddoùaþ / yadi punarniyamata evàtmavidhàü karmaõyadhikàrastena saüsàràbhàvaprasaügaþ / svàbhàvikatvàt / vij¤ànasya ÷àsrasya sarvàdhikàravirodhaþ / tasmànnàsti samuccayo j¤ànakarmaõoþ / apara àha- satyam / nàstyanayoþ samuccayaþ kintarhi sarvàrthà kriyà j¤ànaü pratiùiddhàrtham / ye hi ùaõóhàndhavabadhiràdayaþ karmaõo 'tyantaü niràkçtàsteùàü j¤ànàdà÷ramàntare 'mçtatvàvàptiþ / itareùàü tå målà÷rame karmaõa eveti tasya nàyaü vàdinaþ parihàra iti / ucyate- na, svasamayavirodhàt / evaü bruvàõasyàsya vàdinaþ svasamaya eva virudhyate / yaduktam- vidvàüsaþ prajàü nàkàmayanta, kiü prajayà kariùyàmaþ ? atha yaduktaü putraiùaõàyà÷ca vittaiùaõàyà÷ca vyutthàya bhaikùacaryàü carantãti / na ca ùaõóànàü putraiùaõàvyutthànamathavad bhavati, devakçtatvàt / kiü cànyat - rahasyabhåtatvàt / rahasyabhåtaü hi vedànàü j¤ànam / yasmàdàha- taddha smaitadàruõirauddàlakirjyeùñhàya putràya provàca / idaü jyeùñhaputràya pità brahma prabråyàt / praõàyyàntevàsine nànyasmai yasmai kasmaicana / ya imàmadbhiþ parigçhãtàü vasunà vasumatãü pårõàü dadyàdetadeva tato bhåya iti / bhavati càtra - paraü rahasyaü vedànàmavasàneùu pañhyate / ùaõóàdyarthaü tadiùñaü ceddhiùñyà saphalatà ÷rute // vidvàn karmàõi kurvãtetyetaduktaü kila ÷rutau / sa ca paõóàdirevasyàdyo 'tyantaü karmaõa÷cyutaþ // sa eva vartyatàü pràj¤aiþ kiü nyàyyo 'tha matibhramaþ ? indriyàrthànuràgo và dveùo và mokùavartmani // kaivalyapràptihetutvàdyà vedavihità stutiþ / pra÷astà yàj¤avalkyàdyairvi÷iùñaistattvani÷cayàt // seyaü viùayaràgàndhairviparãtàrthavàdibhiþ / vidyà kanyeva ùaõóàya dãyamànà na ÷obhate // tasmàdràgànugairuktàü kuhetupçtanàmimàm / apohya matimànyuvatyà hyà÷ramàdà÷ramaü vrajet // iti ÷rãmadàcàrye÷varakçùõaviracitàyàü sàükhyasaptatau yuktidãpikànàmni vivaraõe prathamamàhnikam // ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 3 ----------------------------------------------------------------------- àha- samyagupadiùñaü bhavatà vyaktàvyaktaj¤avij¤ànànmokùo 'vàpyate / idànãmupadeùñavyam kathametattrayaü pratipattavyamiti / ucyate - trayasyàsya pratipattiü dvedhà samàmananti / samàsato vistarata÷ca / tadeva trayaü paücabhiradhikaraõairbhidyate / kàni punaradhikaraõànãti ? ucyate- prakçtivikàravçttaü, kàryakàraõavçttaü, ati÷ayànati÷ayavçttaü, nimittanaimittikavçttaü, viùayaviùayivçttamiti / tatra prakçtivikàravçttapårvakatvàditareùàmadhikaraõànàü tadbhedànvakùyàmaþ / tatpuna÷caturdhà bhidyate / kiücitkàraõameva na kàryam / kiücitkàraõaü ca kàryaü ca / kiücitkàryameva na kàraõam / kiücinnaiva kàraõaü na càpi kàryamiti / àha- atisàmànyopadiùñametannàsmàkaü buddhàvavatiùñhate / tasmàdvibhajyopadi÷yatàü kasya padàrthasya kiü vçttamiti ? ucyate- bàóham / upadi÷yate- ## målamàdhàraþ pratiùñhetyanarthàntaram / prakarotãti / prakçtiþ / målaü càsau prakçtirmålaprakçtiþ / målaprakçtiþ kasya målam ? mahadàdãnàm / saüj¤à khalviyaü pradhànasya målaprakçtiriti / sà càvikçtiravikàrànutpàdyetyarthaþ / àha- samàsànupapattiþ vi÷eùaõàntaropàdànàt / målamityayaü ÷abdaþ prakçtivi÷eùaõàrthamupàtto mahadàdivi÷eùaõàntaramupàdatte / tatra savi÷eùaõànàü vçttirneti samàsapratiùedhaþ pràpnoti / samàsàntaravidhànàdadoùa iti cetsyànmatam- yadyetasmin samàse doùo 'yamupapadyate samàsàntaramatra vidhàsyate målaü prakçtãnàü målaprakçtiriti / etaccànupapannam / kasmàt ? doùàntaropapatteþ / evamapyupasarjanaü pårvaü nipatatãti ùaùñhyoktasyopasarjanatvàtpårvanipàtaþ / tatraivaü bhavitavyaü målaü prakçtãnàü prakçtimålamiti / tasmàdidamapyasàramiti / ucyate- pårva eva samàso 'stu, sambandhi÷abdaþ sàpekùo nityaü vçttau samasyate / yattåktaü vi÷eùaõàntaropàdànàtsamàsànupapattiriti- tatra bråmaþ sambandhi÷abdànàü sambandhyantaramanapekùya svaråpapratilambha eva nàstãtyàkàükùàvatàmeva vçttyà bhavitavyam / tadyathà devadattasya gurukulamiti sambandhi÷abdatvàddevadatta÷abdamapekùamàõo 'pi guru÷abdaþ kula÷abdena saha vçttiü pratipadyate / evamihàpi målamityayaü ÷abdaþ sambandhi÷abdatvànmahadàdyapekùo 'pi prakçti÷abdena saha vçttiü pratipadyata iti / ki¤cànyat / vàkyapratipàdyasyàrthasya vçttàvupalabdheþ / yatra hi vàkyapratipàdyo 'rtho vçttyà na labhyate yathà çddhasya ràj¤asya puruùaþ iti tatra savi÷eùaõànàü vçttirneti vyavasthitaü ÷àstre / gamyate ceha vàkyapratipàdyo 'rtho vçttàvapi satyàm / tasmàdadoùo 'yamiti / kiü ca j¤àpakàt / j¤àpakaü khalvapi "karmavatkarmaõà tulyakriyaþ" / tathà "akàrasya vivçttopade÷a" ityàdi / tasmànnàtràsåyà kartavyeti / àha- avayavasya pratyavamar÷ànupapattiþ saüj¤à÷abdatvàt / saüj¤à÷abdeùu hi nàvayavasya paràmar÷o bhavati / tadyathà gajakarõo '÷vakarõaþ / kasya gajasya kasyà÷vasyeti / ucyate na, arthopapatteþ / yatra hyartha upapadyate bhavatyeva tatra saüj¤à÷abdeùvayavaparàmar÷aþ / tadyathà saptaparõànyasya parvaõi parvaõi, aùñau padànyasya païktau païktau saptaparõo 'ùñàpadamiti / upapadyate cehàyamarthaþ, tasmàdadoùo 'yam / àha- målaprakçtiravikçtiþ, prakçtiriti vaktavyam / yadàha mahadàdyàþ prakçtivikçtayaþ sapteti / ucyate- prakçtitvàvacanam / prakçtitvaü ca målaprakçterna vaktavyam / kiü kàraõam ? arthàdàpatteþ / målaprakçtiravikçtirityeva siddham / ucyamànaü hi tadanarthakaü syàt / àha- prakçtitvànupapattiþ / satkàryavàdàbhyupagamàt / prakarotãti prakçtiþ, tadbhàvaþ prakçtitvam / tacca sati kàrye na ghañate / kasmàt ? na hi satàmàtmàdãnàü kàraõamupapadyata iti / ucyate- taditaratràpi tulyam / yathaiva hi satàmàtmàdãnàü kàraõaü nopapannamevamasatàü ÷a÷aviùàõàdãnàmapãti nàsti ka÷cidvi÷eùaþ / tçtãyà tu viùàdàvalyaiva koñiþ / evamubhayapakùavyudàsàtsvapakùasiddhiriti cet athàpi syàt- sadasatoþ kriyàsambandhaü pratyavi÷eùa upadar÷yate bhavatà / tenobhayorapi pakùayorvyudàsaþ kçto bhavati / na cobhayapakùavyudàsàtsvapakùasiddhiriti / etaccàyuktam / kasmàt ? uttaratra pratiùedhàt / sa khalveùa vàdã satkàryavàdaü pratyàcaùñe tasmàtsvaka evainamadhikàre nivartayiùyàmaþ / àha- avikçtyabhidhànànarthakyam / målaprakçtitvàttatsiddheþ / yadi målaü sarvàsàü prakçtãnàm avikçtyaiva tayà bhavitavyam / itarathà hi målaprakçtitvànupapattiþ / yadi khalvapi pradhànasyàpi prakçtyantaraü syànmålaprakçtitvaü nopapannaü bhavet / tasmànmålaprakçtitvavacanàdeva tatsiddheravikçtigrahaõamanarthakamiti / ucyate- na / anavasthàprasaüganivçttyarthatvàt / yathà hi målàdãnàü bãjaü prakçtistasyàpyanyattasyàpyanyadityanavasthà evaü mahadàdãnàü pradhànaü målaprakçtiþ tasyàpyanyadityanavasthà prasajyeta / sà mà bhådityatastannivçttyarthaü tadabhidhànam / àha, na / hetvanupade÷àt / asaü÷ayametadevaü syàt, na tu heturatropadiùño bhavadbhiþ / na cànupadiùñahetukaü vipa÷cidbhiþ pratipattuü nyàyyam / tasmàdayuktametat / ucyate, kàraõàntarapratiùedhàt / puruùàkartçtvàtpradhànàkhyànàü guõànàü càvasthàntarànupapatteravikçtitvasiddhiþ / ihàrabhyamàõà prakçtiþ kàraõàntarairã÷varàdibhiràrabhyate, puruùeõa và, guõairvà / ki¤càtaþ ? tanna tàvatkàraõàntarairã÷varàdibhiràrabhyate / kasmàt ? pratiùedhàt / yathà kàraõàntaràõi na santi tathottaratra pratiùedhaþ kariùyate / idànãü sattvaü rajastamaþ puruùa iti padàrthacatuùñayaü pratij¤àyate / tatràpi puruùakartçtvaü pratyàkhyàyate / tasminpratyàkhyàte guõànàmevàvasthàntaràpekùaþ kàryakàraõabhàvaþ / såkùmàõàü mårtilàbhaþ kàryam / nivçtavi÷eùàõàmavibhàgàtmanàvasthànaü kàraõamityayaü siddhàntaþ / tatràstaïgatavi÷eùàõàü nivçttapariõàmavyàpàràõàmaïgàïgibhàvamanupagacchatàmupasaühçta÷aktãnàü sarvavikàrasàmyaü sarva÷aktipralayaü nissattàsattaü nissadasadavyaktalakùaõamavasthàntaramupasaüpràptànàü nàstyanyatsåkùmataramavasthàntaram, yasyedaü pradhànalakùaõamavasthàntaraü kàryaü syàt / tasmàtsuùñhåcyate målaprakçtiravikçtiriti / ## mahànàdyo yàsàü tà mahadàdyàþ / avayavena vigrahaþ, samudàyaþ samàsàrthaþ / anyathà mahànevàtràparigçhãtaþ syàt / prakçtaya÷ca vikçtaya÷ca prakçtivikçtayaþ / kàraõàni kàryàõi cetyarthaþ / tatra mahànahaükàrasya prakçtiþ pradhànasya vikçtiþ / ahaükàro 'pi tanmàtrendriyaparvaõoþ prakçtirvikçtirmahataþ / tanmàtràõi ca bhåtaparvaõaþ prakçtirahaükàrasya vikçtiþ / àha- saptagrahaõaü kimartham ? ucyate- saptagrahaõamavadhiparicchedàrtham / akriyamàõe hi saptagrahaõe na j¤àyate kriyànprakçtigaõaþ prakçtivikçtisaüj¤o bhavati / tatra mahàbhåtendriyaparvaõorapi prakçtitvaü prasajyeta / àha- naitadasti prayojanam / pari÷eùasiddheþ / iha bhavatàü pa¤ca÷ikhànàü pa¤caviü÷atistattvàni / tatra målaprakçtiravikçtirityuktam, ùoóa÷akastu vikàro na prakçtirna vikçtiþ puruùa iti vakùyati / pari÷eùataþ saptaivàva÷iùyante / tasmànnàrthastadarthena saptagrahaõena / ucyate- ahaükàraparigrahàrtham / evaü tarhi naivàhaükàro vidyata iti pata¤jaliþ / mahato 'smipratyayaråpatvàbhyupagamàt / tatparihàràrthametad bhaviùyati / àha, na / uttaratra parigrahàt / etadasti nàsti prayojanam / vakùyati hi mahatà kaõñhenopariùñàdàcàryaþ "prakçtermahàüstato 'haïkàra" (%%) iti tenaivedaü siddham / nàrthastadarthenàpi saptagrahaõena / ucyate- råpabhede 'pi tattvàbhedaj¤àpanàrtham / evaü tarhi dharmàdãnyaùñau råpàõi buddhervakùyamàõàni, ahaükàra÷ca vaikàrikataijasabhåtàdiråpatvàt trilakùaõo vakùyamàõaþ / tatra råpabhedàttattvabhedo mà bhådityevamarthaü saptagrahaõaü kriyate / àha, hetumantareõàpratipatteþ / kaõñhoktamapi yuktimantareõa na tarka÷ãlàþ pratipadyante kimpunaþ kle÷opapàditam / tasmàdatra samàdhirvàcyaþ kathamanekaråpà buddhirekaiveti ? ucyate na, uttaratra vicàraõàt / uttaratraitadvicàrayiùyàmaþ kimanekaråpàvirbhàve 'pi tadeva tadvastu bhavati àhosvidråpabhedàttattvabhedaþ ? tasmàdiha tàvaddç÷yatàmiti siddhaü mahadàdyàþ prakçtivikçtayaþ sapteti / #<ùoóa÷akastu vikàraþ># ùoóa÷aparimàõasya so 'yaü ùoóa÷akaþ saüghaþ / tasya parimàõaü saükhyàyàþ saüj¤àsaüghasåtràdhyayaneùviti kanpratyayaþ / àha- kaþ punarayaü ùoóa÷aka iti ? ucyate - pa¤ca mahàbhåtàni, ekàda÷endriyàõi / tu÷abdo 'vadhàraõàrthaþ / àha- ÷akyaþ punarayamartho 'ntareõàpi tu÷abdamavàptum / katham ? mahadàdyàþ prakçtivikçtayaþ sapteti hyupadiùñaü purastàt / tato 'haïkàratamàtrapårvakatve siddhe sati indriyamahàbhåtaparvaõoþ punaþ ÷ruterniyamo bhaviùyati / tadyathà pa¤ca pa¤canakhà bhakùyà ityatra kùutpratãkàrasamarthànàü dravyàõàmarthàdeva sarveùàü bhakùaõe sampràpte punaþ ÷ruterniyamo bhavati, tadvadidaü draùñavyam / iùñato 'vadhàraõàrthaü iti cet syànmatam / iùñato 'vadhàraõàrthastarhi tu÷abdo bhaviùyati / kathaü nàma ùoóa÷ako vikàra eveti yathà vij¤àyate, ùoóa÷akastu vikàra ityevaü mà j¤àyãti / yadyevamasthàne tarhi tu÷abdaþ pañhitaþ / ùoóa÷ako vikàrastviti vaktavyam / atha mataü vçttaparipåranàrthamayamasminprade÷e pañhitastu÷abdo yatra nirdoùastatraivàyaü draùñavya iti / etadanupapannam / kasmàt ? asandehàt / mahadàdyàþ prakçtivikçtayaþ saptetyapadiùñe kimiti sàü÷ayikà bhaviùyàmaþ / tasmàtpelavamasya pàñhe prayojanaü pa÷yàmaþ / athàyamabhipràyaþ syàt yadyapyetadarthataþ siddhaü tathàpyayamàcàryaþ sphuñapratipattyarthamavadhàraõaü pratyàdriyate / kiü kàraõam ? yasmàt vicitràþ såtrakàràõàmabhipràyagatayaþ / tadyathà bhagavàn pàõiniþ na kye, ràtsasyetyevamàdiùvantareõa prayatnamiùñato 'vadhàraõe siddhe anyatra ajàdã guõavacanàdeva stautiõyoreva ùaõyabhàsàdityevamàdiùu yatnaü karoti / tadvadihàpi draùñavyamiti / etadanupapannam / kasmàt ? a÷akyatvàt / sati và punaravadhàraõàrthatve tu÷abdasya kathamivàtra ÷akyamavadhàraõaü pratipattum ? yàvatà mahàbhåtànàmapi ÷arãràdilakùaõaü kàryamupalabhyata iti / tatra kecit samàdhimàhuþ / ÷arãràdãnàmanarthàntarabhàvàtpçthivyàdãnàmaprakçtitvam / yasmàt kila pçthivyàdãnàü sannive÷avi÷eùamàtraü kàryaü muùñigranthikuõóalàdivannàrthàntarabhåtam / ata eùàmaprakçtitvamiti / etaccànupapannam / kasmàt ? avi÷eùàt / sarvameva hi sàükhyànàü kàryamanarthàntarabhåtam / tatraitasyàü kalpanàyàü sarvatattvànàmaprakçtitvaü prasajyeta / athaitadaniùñaü, satkàryavyàghàtaþ / anye punaràhuþ- apariõàmitvànmahàbhåtànàü viakaritvànavadhàraõamiti / tadapyanupapannam / kasmàt ? pratyakùopalabdheþ / pratyakùata evopalabhyate mahàbhåtànàü kalilàïkurakùãràdipariõàmaþ / anumànagràhyastu tattvàntaràõàm / tadetadadharottaraü bhavati / tasmàdayuktametat / àha - na tarhi idaü pratipattavyaü ùoóa÷ako vikàra eveti ? ucyate- pratipattavyam / kiü kàraõam / tattvàntarànupapatteþ / iha puruùàrthena hetunà sàmyàtpracyutànàü guõànàü yo 'yaü mahadàdirvi÷eùànto vipariõàmaþ sa tattvàntarotpattiniyamena vyavatiùñhate / na tu pçthivyàdibhyastattvàntarotpattirasti / tasmàdeteùàü vikàratvameveti / kiü cànyat / gràhakàntaràbhàvàt / yathà tanmàtrairàrabdheùu pçthivyàdiùu ahaükàràttadyogyaü gràhakàntaramindriyalakùaõamutpadyate, naivaü pçthivyàdivikàràõàü ghañàdãnàü gràhakàntaramasti / tasmànna tattvàntaram / ata÷ca pçthivyàdayo vikàrà eveti / kiü cànyat / pradhàne prakçtibhàvapratyastamayavatteùu vikàrabhàvapratyastamayàt / yathà pradhànàtsåkùmataramavasthàntaraü nàstãti tatra prakçtibhàvasya pratyastamayastathà teùu vikàrabhàvapratyastamayaþ / tasmàdyuktamucyate ùoóa÷ako 'yaü vikàra eveti / àha- puruùe tarhi kà pratipattiriti ? ucyate- ## puruùo na hyayamavasthàntaraü pratipadyate / no khalvapyavasthàntarasyàvasthàntaraü bhavatãti / àha- naitadyuktimantareõa ÷raddhãyate, tasmàdupapàdyatàü kathamasyàprakçtitvamavikçtitvaü ceti / ucyate- prakçtitvànupapattiþ / uttaratra pratividhànàt / tasmàcca viparyàsàdityatra (%%) yuktimupadekùyàmaþ / tasmàttàvadasyàprakçtitvam / avikçtitvaü pradhànavat / yathà pradhànamevamayamapi puruùaþ kriyamàõaþ kàraõàntarairã÷varàdibhirnàrabhyate / kasmàt ? pratiùedhàt / yathà kàraõàntaràõi na santi tathottaratra pratiùedhaþ kariùyate / puruùàntaraiþ samatvàt / samàþ sarve puruùàþ / na ca samànàü kàryakàraõabhàvo dçùñaþ / kiü ca niùkriyatvàt ÷uddhatvàccaiùàü vipariõàmalakùaõà parispandalakùaõà và kriyà vibhutvàdanupapannà / kasmàt ? eùàmitaretarànàrambhakatvàt / na guõairbhinnajàtãyakatvàt / ihàcetanà guõà ityetatpratipàdayiùyàmaþ / yacca yenàrabhyate tacca tanmayaü bhavati / yadi guõaiþ puruùàõàmàrambhaþ tadà teùàmapyacetanatvaü syàt, cetanàstu te / tasmànna guõairàrabhyanta iti siddhametat / kiücitkàraõameva na kàryam / kiücitkàraõaü kàryaü ca / kiücitkàryameva / kiücinnaiva kàraõaü naiva kàryamiti caturvidhaü kàraõavçttaü pratipàditam / etetpratij¤àpiõóasåtram / atra yadapadiùñaü bhavadbhirasmin ÷àstre prameyamityavagantavyam // 3 // ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 4 ---------------------------------------------------------------------- àha- athàsya prameyasya kutaþ siddhiriti ? ucyate- ## pramãyate taditi prameyam / prameyasya siddhiþ prameyasiddhiþ / siddhiradhigamo 'vabodha ityarthaþ / pramãyate 'neneti pramàõam / karaõasàdhano lyuñ / tadekameva, buddherekatvàbhyupagamàt; upàdhiva÷àttu bhinnamà÷rãyate pratyakùamanumànamityàdi / tasya yo 'sàvupàdhikçto bhedastamanà÷ritya prameyaparicchedakatvasàmànyamaïgãkçtyaikavacananirde÷aþ kriyate pramàõàditi / etasmàtprameyasiddhirityavagantavyam / katham ? vrãhyàdivat / yathà vrãhyàti prameyaü prasthàdinà pramàõena paricchidyate evamihàpi vyaktàdiprameyaü pratyakùàdipramàõena paricchidyate iti / iha hi÷abda idànãü kimarthaþ syàt ? avadhàraõàrtha iti / àha- yadyevaü hi÷abdàvacanam / avadhàraõànupapatteþ / na hyetasmin såtre kathaücidavadhàraõamupapadyate / tasmàdavacanameva hi÷abdasya nyàyyam / prameyasyaiveti cet- na / anyasyàsambhavàt / sati hi vyabhicàrasambhave vastvavadhàryate - tadyathà gaurevàyaü nà÷vaþ, devadatta evàyaü na yaj¤adatta iti / na ca prameyàprameyayoþ pramàõaparicchedyatve 'sti prasaügaþ yannivçttyarthaü prameyasyaivetyavadhàryate / pramàõebhya eveti cenna- àrùaj¤ànavirodhaprasaügàt / paramarùerhi bhagavataþ j¤ànaü sàüsiddhikamapramàõapårvakamiti vaþ pakùaþ / sàüsiddhikà÷ca bhàvàþ pràkçtikà vaikçtà÷ca dharmàdyà (%%) iti vacanàt / ubhayàvadhàraõe sati ubhayorapi pakùayorye doùàste prasajyante / tasmàdayuktametat / siddhireveti cenna anekàntàt / kadàciddyayaü pramàtà sannihite 'pyàdityàdau liïge diïni÷cayàdiùvartheùu pratihanyate / tasmàdanekàntàt siddhirevetyetadayuktamavadhàraõam / ucyate- yaduktaü hi÷abdàvacanamavadhàraõànupapatteriti astu pramàõebhya evetyavadhàraõam / yattåktamàrùaj¤ànavirodhaprasaüga iti ayamadoùaþ / kasmàt ? siddharåpatvàt / sàdhyamànaråpàõi hi vaståni nàntarãyakatvàt svaråpaniùpattaye sàdhanasambandhaü pratyàkàükùàvanti bhavanti, siddharåpaü tu bhagavataþ paramarùerj¤ànam / tasmàdasya sàdhanasambandhaü pratyàkàïkùà nopapadyata iti / athavà punarastu siddhirevetyavadhàraõam / yattåktamanekàntàditi tadanupapannam / kasmàt ? sattvàdãnàmaïgàïgibhàvàniyamàt / tamaþprakarùasàmagryàtpramàõavaikalyopapatteþ / iha sattvàdãnàmaniyato 'ïgàïgibhàvaþ / de÷akàlanimittasàmarthyàddhi kadàcitsattvaü prakçùyate, kadàcidrajaþ, kadàcittamaþ / sattvaprakarùa÷ca prakà÷aråpatvàtpramàõam / tatra yadà tamaþ prakçùyate tadà tenàbhibhåtatvàt sattvasya tatkàryamanumànaü trikàlàïgamuttiùñhate / ityataþ satyàmapyàdityàdiliïgapravçttau diïni÷cayàdiùvartheùu pratihanyate / itarathà tu na svaråpahànam / yasya tu niùpattivaikalyàtpramàõapratibandho neùñaþ tasya svaråpahànaü pramàõànàü pràptam / katham ? etàvaddhi teùàü svaråpaü yaduta prameyaparicchedaþ / tasmàdyuktametadavadhàraõàrtho hi÷abdaþ / àha- bahåni pramàõànyàcàryairabhyupagamyante tàni sarvàõi kiü bhavànanumanyate ? ucyate- ## kintarhi vidhànaü vidhà, tisro vidhà asya tattrividhaü triprakàramityarthaþ / anenaitadàcaùñe- ekameva buddhilakùaõaü sattvaü nimittàntarànugrahopajanitàbhiþ kàryavi÷eùaparicchinnaråpabhedàbhiþ ÷aktibhirupakàràdbhinnamiva pratyavabhàsamànaü dçùñàdi÷abdavàcyaü bhavati / na tu yathà tantràntarãyàõàü viùayopanipàtibhirindriyairupajanitàvadhyo buddhayastatheha vidyante yàþ parikalpyamànàþ svatantràõi trãõi pramàõàni syuþ / syànmatam, kathaü punaþ pramàõalakùaõànàü ÷aktãnàmakavastusannive÷aråpabhedà bhavantãti ? ucyate- sattvàdivat / yathà sattvàdãnàü guõànàmeka÷abdàdivastusannive÷e 'pi prakà÷àdikàryabhedàdråpasaükaro na bhavati, yathà và ÷abdaspar÷aråparasagandhànàmekadravyasannive÷e 'pi gràhakàntaragamyakatvàt, yathà và kartçkaraõàdhikaraõasampradànàpàdànakarmalakùaõànàü ÷aktãnàmekadravyasannive÷e 'pi kàryavi÷eùaparicchinnàni svaråpàõi na saükãryante, tadvadidaü draùñavyam / ÷aktyantaropajanane vastvantaropapattiriti cenna, anabhyupagamàt / na hi kùaõabhaïgasàhasaü yuktimantareõa daõóabhayàdapi pratipadyàmahe, na tu tasyàmavasara iti sthãyatàü tàvat / àha, kathaü punaretad gamyate yathà trividhameva pramàõaü na punaranekavidhamapãti ? ucyate- ## sarvàõi ca tàni pramàõàni sarvapramàõàni / siddhasya bhàvaþ siddhatvam / sarvapramàõànàü siddhatvaü sarvapramàõasiddhatvam / siddhatvamantarbhàva ityarthaþ / tasmàt sarvapramàõasiddhatvàt / tasminneva trividhe pramàõa iti vàkya÷eùaþ / sarveùàü paraparikalpitànàü pramàõànàmasminneva trividhe pramàõe 'ntarbhàvàditi yàvaduktaü syàttàvadidamucyate sarvapramàõasiddhatvàditi / athavà sarvapramàõeùu siddhaü sarvapramàõasiddhaü- saptamã siddha÷uùkapakvabandhairiti samàsaþ, yathà sàükà÷yasiddhaþ pàñaliputrasiddha iti / tadbhàvaþ pramàõasiddhatvaü tasmàt sarvapramàõasiddhatvàt / kasya trividhasya pramàõasyeti vàkya÷eùaþ / kena punaràkàreõa trividhaü pramàõaü siddhamiti ? ucyate- parasparavi÷eùàt / anyàni punarasmàt trayàt yathàbhinnàni tathà pratipàdayiùyàmaþ / àha, kimpunastat trividhaü pramàõamiti ? ucyate- ## iti / tatra dçùñaü nàma upàttaviùayendriyavçttyupanipàtã yo 'dhyavasàyaþ / anumànaü dvayoravinàbhàvinorekaü pratyakùeõa pramàya tatpårvakaü sambandyantare yat pa÷cànmànaü bhavati / àptavacanaü tu pramàõabhåtadvàrako 'tyantaparokùe 'rthe ni÷cayaþ / ityudde÷amàtramidam / målalakùaõaü tu àcàryo vakùyati svayameva prativiùayàdhyavasàyo dçùñamityàdi / àha, traividyànupapattiþ, nyånàdhika÷ravaõàt / tantràntarãyàþ kecit catvàri pramàõànãcchanti / pratyakùànumànopamàna÷abdàþ pramàõànãti vacanàt / tathà ùaóityanye / pratyakùamanumànaü ca ÷abdaü copamayà saha / arthàpattirabhàva÷ca hetavaþ sadhyasàdhakàþ // ityabhidhànàt / etàni sambhavaitihyaceùñàsahitàni navetyapare / pratyakùànumàne eveti vai÷eùikabauddhàþ / tatra kathamidaü ni÷cãyate trividhameva pramàõaü, na punarnyånamadhikaü veti ? ucyate- kimpunaridamupamànaü nàma ? àha, prasiddhasàdharmyàt sàdhyasàdhanamupamànam / prasiddhaþ praj¤àtaþ, tena sàdharmyàt, sàdhyasyàprasiddhasya sàdhanamadhigamo yastadupamànam / avabodhavidhistu yenànupalabdho gavayaþ sa tasyopalabdhyarthamadhigatagavayaü paryanuyuïkte kiüråpo gavaya iti / sa tasmà àcaùñe- yathà gaurevaü gavaya iti / tatra pratipattyàtyantànupalakùitagavayasvaråpo vyàkhyàtçpratipàditaprasiddhavastusàdharmyaj¤ànàhitasaüskàraþ pratipadyate- nånamevaüråpo gavaya iti / apara àha- pratiràptavacanopajanitaprasiddhavastusàdharmyaj¤ànàhitasaüskàrasyottarakàlaü pratyakùeõa tamupalabhya yà samàkhyàsambandhapratipattiþ- ayamasàvartho 'sya ÷abdasya samàkhyà iti- tadupamànamucyate / yadyevamupamaitihyàvacanam, àptopade÷asiddheþ / yathà gaurevaü gavaya iti càptopade÷abalàt pratipattà aprasiddhaü gavayamupalabhate na sàdharmyamàtràt / tasmànna ÷abdàt pçthagupamà / yattu khalviti ha uvàca yàj¤avalkyasya ityetadaitihyaü nàma pramàõàntaramupakalpyate tadapi vaktçvi÷eùàpekùatvànna ÷abdàdarthàntaram / àha, na / sàdharmyàpekùatvàt / yadi hyàptopade÷a upamà syàttena yathà svarge 'psarasaþ, uttaràþ kurava ityevamàdiùvantareõa sàdharmyopàdànaü pratipattirbhavati evamihàpi syàt / gavayantu ayamàkhyàtà pratipàdayiùyan prasiddhasàdharmyagarbhaü ÷abdamupàdatte na kevalam / pratipattàpi tasmàdeva pratipadyate na ÷abdamàtràt, tasmàtpçthagevàsyopade÷aþ kartavyaþ / ÷abdavyàpàràttadantarbhàva iti cet syànmatam ÷abdavyàpàrasahito 'yaü prasiddhasàdharmyalakùaõàrtho gavayapratipattau na kevalaþ, tasmàdasya tatràntarbhàva iti tadapyanupapannam / kasmàt ? vãtàvãtayorapi tatprasaïgàt / vãtàvãtàvapi hetå parapratipàdanàrthamupàdãyamànau ÷abdavyàpàramapekùete / tayorapyàptavacanatvaprasaügaþ / aniùñaü caitat / tasmànnopamànamàptopade÷aþ / ucyate, sàdharmyàvyatireka, upàyabhåtatvàt / àkhyàtçpràmàõyàdeva pratipatturgavayavij¤ànamupapadyate / sa tu kau÷alàddurupapàdo 'yamartha iti kçtvà prasiddhasàdharmyamupàdatte / tasmàdàkhyàturgavayapratipàdanàrthamupàyabhåtaü sàdharmyamupàdadànasya ÷abdàdarthàntaramudbhavati / athaivaüjàtãyakànàmapi pramàõàntaratvamiùyate tenàtyalpamidamucyate catvàri pramàõànãti / kiü tarhi pàõivihàràkùinikocaprabhçtãnàmapyupasaükhyànaü kartavyam / kiüca vaktçvi÷eùàpekùatvàt / yatra hyarthava÷àtpratipattirutpadyate na tatra pratipattà vaktçvi÷eùamapekùate dçùñàrtho 'yamadçùñàrtho 'yamiti / tadyathànumàne / asti copamàne vaktçvi÷eùàpekùà / tasmànna ÷abdàdarthàntaraü tat / ava÷yaü caitadevaü vij¤eyam / yo hi manyate prasiddhasàdharmyàdeva gavayapratipattiriti yathà÷vastathà gavaya ityetasmàdapi tasya sampratipattiþ syàt / na càrhati bhavituü, mithyàj¤ànatvàt / yattu khalvidamucyate yataþ samàkhyàsambandhapratipattiriti tadupamànamiti / etadanupapannam / kasmàt ? anavasthàprasaügàt / tadyathà bahuùu niùaõõeùu ko 'tra devadatta ityukte yo mukuñã kuüóalã vyåóhoraskastàmràyatàkùa iti pratyàha / tata÷ca samàkhyàsambandhapratipattiriti pramàõàntaratvaprasaïga ityevamanavasthà pramàõànàü syàt / aniùñaü caitat / evaü hi na tàvat parata upamànaü pramàõàntaram / yadà svayameva gàü gavayaü copalabhya vikalpayati yathàyaü tathàyamiti tadà tasyàrthasya pramàõàntareõàdhigatatvàt pramàõameva tanna bhavatãti / tasmàt suùñhåktamayamaitihyàptavacanamàptopade÷àt siddheriti / ki¤cànyat- arthàpattisaübhavàbhàvaceùñànàmanumànasiddheþ / avacanamityanuvartate / tatràrthàpattirnàma yatràrthayoþ pårvamavyabhicàramupalabhya pa÷càdanyatarasya dar÷anàcchravaõàdvànyatarasmipratipattirbhavati / dar÷anàdyà guóamupalabhya màdhuryamindriyàntaraviùayaü pratipadyate / ÷ravaõàdyathà guóa÷abdaü ÷rutvà màdhuryama÷abdakaü pratipadyata iti / aparà khalvàrthàpattiþ / yatra dharmayoravyabhicàramupalabhya tatpratidvandvinorapi sàhacaryakalpanà / sà tu dvividhà, vyabhicàriõã càvyabhicàriõã ca / tatra vyabhicàriõã yathà sàvayavamanityamityukte 'rthàdàpannaü niravayavaü nityamiti / tacca karmàdiùvadçùñamityeùànaikàntikatvàtpramàõameva na bhavatãti / yà tvavinàbhàvinã avyabhicàriõã yathà kesarivaràhayorupagahvare sannipàtamupalabhyottarakàlaü kevalaü kesariõaü varàhavraõàükita÷arãraü prayàntamupalabhya pratipadyate jito varàha iti tadanumànam / katham ? yasmàtkesarivaràhayoryau jayaparàjayau tayoravyabhicàrã sambandhaþ / tatra yadà kesariõo jayamupalabhyàvyabhicàriõamitarasya paràjayaü pratipadyate kimanyatsyàdçte 'numànàt ? adhigatobhayasambandhisamudàyasya hi pratipattuþ pratyakùãbhåtànyatarasambandhino yà sambandhyantarapratipattistadanumànam / itthaü càrthàpattirato na tasmàtpçthagbhavitumarhati / sambhavo nàma droõaþ prastha ityukte 'rdhadroõàdãnàü sannidhànamavasãyate / ityayamapi sàhacaryakalpanayàrthàpattireva / katham ? yasmàduktaparimàõe dravye droõa÷abdo vartate, na nyåne nàdhike / tatra droõa ityukte yadatyantasahabhuvàü tadavayavànàmanya÷abdavàcyànàmapi sannidhànam tadarthàpattireva / sa cànumànamityuktam / abhàvo nàma tadyathà dhåmasya bhàvàdagnerbhàvaþ pratãyate evaü dhåmàbhàvàdagnyabhàva ityayaü pratidvandvisàhacaryakalpanayàrthàpattirabhihitaþ / tatra yadà vyabhicàrasàhacaryakalpanà tadà pramàõàbhàva eva / tadyathàyoguõàïgàràdiùu dhåmàbhàvo nàgnyabhàvaþ / yatra tu kvacidekàntaþ syàt yathàkçtakatvànnitya iti tatrànumànam / katham ? sàhacaryopapatteþ / kçtakatvànityatvavat / anye tu abhàvamanyathà varõayanti / tadyathà gehe nàsti caitra ityukte bahirastãti sampratyayo bhavati, tatra gehàbhàvo bahirbhàvasampratipattiheturarthàntaràpattireva pratidvandvisàhacaryakalpanayà / katham ? yathaiva hi divà na bhuïkte devadattaþ pãna ityatràbhojanapratiyogino meduratvasyopalambhàddivàpratiyogini kàle ràtrau bhujiravasãyate evamihàpi gehàbhàvàbhidhànasàmarthyàttatpratiyogini viparyayaþ kalpyate / anyathà tu yadyabhàva evàbhipretaþ syànnàsti caitra eveti bråyàt / arthàpatti÷cànumànam / ceùñà nàma abhipràyasåcakaþ ka÷cidevodaratàóanà¤jalikaraõàdiþ ÷arãravyàpàraþ / sa hi bubhukùàdãnyapratãyamànàni pratipàdayatãti pramàõamityucyate / sa cànumànameva / kasmàt ? yasmàd bhojanecchàdisahacaro hi vyàpàro 'nuùñhãyamàno yadi sahacàriõaü gamayati tadà nànumànàtpçthagiti ÷akyaü pratij¤àtum / àha- pratibhà tarhi pramàõàntaraü bhaviùyati / ucyate- keyaü pratibhà nàma ? àha, yo 'yamanàdau saüsàre devamanuùyatira÷càmabhinne 'rthe bàhye stryàdau pratyaye pårvàbhyàsavàsanàpekùaþ kuõapakàminãbhakùyàdyàkàrabhedabhinnapratyaya itikartavyatàïgamutpadyate sà hi pratibhà / tathà coktam- yathàbhyàsaü hi vàkyebhyo vinàpyarthena jàyate / svapratyayànukàreõa pratipattiranekadhà // yena hi yo 'rtho 'bhyastassukhàditvena tasya vinàpi tenàrthena ÷abdamàtràt pratipattirutpadyate / tadyathà vyàghro 'tra prativasatãtyukte vinàpi bàhyenàrthenàbhyàsava÷àdeva svedavepathuprabhçtayo bhavanti / tasmàt pratibhaiva devamanuùyatira÷càmitikartavyatàïgatvàtpramàõamiti / àha ca- pramàõatvena tàü lokaþ sarvaþ samanugacchati / vyavahàràþ pravartante tira÷càmapi tadva÷àt // ucyate pratibhàyà dçùñàdivyatirekena råpàntarànupapatteþ / avacanamityanuvartate / yadi pårvàbhyàsavàsanàpekùaþ pratyayaþ pratibhetyupagamyate tena tarhi asau pratyakùamanumànamàptavacanaü cetyetadàpannam / kasmàt ? yato na dçùñàdivyatirekeõa pratyakùaråpaü kadàcidapyupalabhàmahe / tasmànna tebhyo 'rthàntaraü pratibhà / àrùapratyayasambhavàdayuktamiti cet- syàdetat, astyàrùo hi dçùñàdivyatirekeõa sarvapadàrtheùu sàüsiddhikaþ pratyayaþ / sa pràtibho bhaviùyatãti / etaccàpyayuktam / kasmàt ? uktatvàt / uktametat siddharåpaü bhagavataþ paramarùerj¤ànam / ato na pramàõàpekùamiti / yoginàmiti cenna, anabhyupagamàt / na hi yoginàmapramàõapårvakaü j¤ànamiti yathà tathà vakùyàmaþ / sa laukika iti cet na / ani÷citatvàt / syàdetat- asti laukikaþ pratyayo dçùñàdivyatirekeõa / tadyathà santamase vrajato dràgiti vij¤ànamutpadyate - asti me pratãghàti dravyaü purastàdårdhvamavasthitamiti / tacca naivam / kasmàt ? ani÷citatvàt / na hi tatra ni÷caya utpadyate idaü taddravyamasti purato và vyaktamastãti / na càni÷citaü pramàõaj¤ànamiùyate / kiücànyat- anavasthàprasaügàt / yadi caivaüjàtãyato 'pi pratyayaþ pramàõamabhyupagamyate tenànavasthà pràpnoti / kiü kàraõam ? anavasthànàdvikaraõasya / kàmakrodhalobhayaviùàdadvàrako vikalpaþ samyaïmithyà và yasmàdaneka utpadyate tasmànna laukikaþ pratyayaþ pratibhà / yattu khalvidamucyate- abhyàsavàsanàpekùàsatsvapi vyàghràdiùu pratipattirutpadyate / iti / satyametat / sà tu mithyàj¤ànatvàtpramàõatvena na parigçhyate ityayamadoùaþ / tasmàt siddhaü dçùñàdivyatirekeõa råpàntaranupapatteþ pratibhàyàþ pçthaganabhidhànam / tata÷ca sarvapramàõasiddhatvàt trividhaü pramàõamiùñamiti sthitametat // 4 // ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 5 ----------------------------------------------------------------------- àha- astvevametat / lakùaõànabhidhànàttadapratipattiþ / tasmàttadabhidhànam / anavasthitaü hi dçùñàdãnàü lakùaõam, dçùñivaicitryàt / indriyàrthasannikarùotpannaü j¤ànamavyapade÷yamavyabhicàri vyavasàyàtmakaü pratyakùamiti kecit / tathàtmendriyamano 'rthasannikarùàdyanniùpadyate tadanyadityeke / satsamprayoge puruùasyendriyàõàü buddhijanma tatpratyakùamityapare / ÷rotràdivçttiriti vàrùagaõàþ / kalpanàpoóhamityanye / itthamanavasthitaü lakùaõam / iti dçùñàdãnàmapratipattiþ / tasmàllakùaõamabhidhànãyam / ucyate- ## viùiõvantãti viùayàþ ÷abdàdayaþ / athavà viùãyante upalabhyante ityarthaþ / te ca dvividhàþ / vi÷iùñà avi÷iùñà÷ca / vi÷iùñàþ pçthivyàdilakùaõà asmadàdigamyàþ / avi÷iùñà÷ca tanmàtralakùaõà yoginàmårdhvasrotasàü ca gamyàþ / vakùyati caitadupariùñàt "buddhãndriyàõi teùàü pa¤ca vi÷eùàvi÷eùaviùayàõi" (%%) adhyavasàyo buddhiriti (%%) ca vakùyati / viùayaü prati vartata iti prativiùayam / kintat ? indriyam / tasmin yo 'dhyavasàyaþ sa prativiùayàdhyavasàyaþ / upàttaviùayàõàmindriyàõàü vçttyupanipàti sattvodrekàdarajastamaskaü yatprakà÷aråpaü tad dçùñamiti yàvat / tad dçùñaü pratyakùamityarthaþ / etatpramàõam / anena ya÷cetanà÷akteranugrahastatphalam / prameyàþ ÷abdàdayaþ / evamuttaratràpi pramàõaphalabhàvo draùñavyaþ / àha- kiü punaridaü pramàõàtphalamarthàntaramàhosvidanarthàntaram ? kathaü tàvat bhavitumarhati anarthàntaramiti ? àha- kasmàt ? adhigamaråpatvàt / adhigamaråpaü hi j¤ànaü, tasyotpattyaivàdhigato 'rtha iti kutaþ phalabheda iti ? ucyate- karaõabhàva idànãü kathaü syàt ? àha- karaõabhàvastu prasiddhiva÷àt / viùayanirbhàsà hi j¤ànasyotpattiþ adhigamaråpàpi loke savyàpàreva pratãteti kalpanayà karaõabhàvo 'bhyupagamyate na paramàrthataþ / ucyate- phalasyàrthàntarabhàvaþ / adhikaraõabhedàt / buddhyà÷rayaü hi pramàõamadhyavasàyàkhyam, puruùà÷rayaü phalamanugrahalakùaõam / na ca bhinnàdhikaraõayorekatvamarhati bhavitum / yattåktamadhigamaråpatvàt j¤ànameva phalamiti tadanupapannam / kasmàt ? asiddhatvàt / yathaiva hi ghañàdayo 'rthà j¤ànamantareõa na tadråpà nàtadråpà iti na ÷akyaü pratipattum, evaü j¤ànamapi puruùapratyayamantareõa na viùayaråpaü nàviùayaråpam / tathà ca ÷àstram- "tatsaüyogàdacetanaü cetanàvadiva liïgamiti" (%%) vacanàt / ataþ puruùapratyayamantareõa j¤ànamadhigamaråpamiti sàükhyaü pratyasiddhametat / ubhayapakùaprasiddhena ca vyavahàraþ / puruùàbhàvàdayuktamiti cenna uttaratra pratipàdanàt / saüghàtaparàrthatvàdityatra puruùàstitvaü pratipàdayiùyàmaþ / tasmàt siddhamadhyavasàyapramàõavàdinaþ pramàõàtphalamarthàntaramiti / àha- yadi hyadhyavasàyaþ pramàõaü kathaü laukikaþ prayogo 'rthavàn bhavati pratyakùaü vastu iti ? ucyate- viùaye pratyakùa÷abdaþ tatpramitatvàt tatkàraõàtvàcca / yathà prasthapramito vrãhirà÷iþ prastha÷abdavàcyo bhavati evaü pratyakùapramito 'rthaþ pratyakùa÷abdavàcyaþ syàt / àha, na / anyatràpi tatprasaïgàt / yadi pratyakùapramitatvàdviùaye pratyakùa÷abdastena tarhi anumàmapramito 'rtho 'numànamiti syàt / ÷abdapramito 'rthaþ ÷abda iti / na càgnisvargàdayaþ pramàõa÷abdavàcyà bhavanti / tasmàdviùamaliïgaliïgipårvakam, yoginàü ca dhyànabhåmikàsu viharatàmanumànàgamàtãtaü pràtibhaü yadvij¤ànamutpadyate tadupasaükhyeyaü syàt / kutaþ ? na hi sukhàdayaþ ÷rotràdivçttigràhyàþ, yoginàü càtindriyaü j¤ànamiti / yathànyàsaü tu kriyamàõe te 'pi viùayàþ, teùàü yo 'dhyavasàyastasya pratyakùatvaü kena vàryate ? ucyate- tadabhàvàditaratràpravçttiþ / pramàõàntare tu nàsti sàmànyaü nimittam / katham ? anumãyate 'nenetyanumànam / na càgnyàdibhiþ ka÷cidanumãyata ityatastulya÷abdavàcyatà na bhavati / àha- adhyavasàyagrahaõaü kimartham ? ucyate- atiprasaüganivçttyartham / prativiùayaü dçùñamitãyatyucyamàne yàvatkiücit prativiùayaü vartate 'nugràhakatvenopaghàtatvena và tat sarvaü dçùñamityetadàpadyate / adhyavasàyagrahaõe punaþ kriyamàõe na doùo bhavati / àha- na, pramàõàdhikàràt / nàdhyavasàya÷abdasya prayojanam / kutaþ ? pramàõàdhikàro 'yam / na càdhyavasàyàdçte yatkiücidviùayaü pratipadyate tena kiücit pramãyate / tena vayaü sàmarthyàdadhyavasàyamevàbhisaübhantyasyàmaþ / tadyathà- adhyayanàdhikàre bràhmaõà ànãyantàmityukte ya evàdhãyante ta evànãyante / ucyate- karaõàntaràõàü tu sandehanivçttyartham / evaü tarhi ÷rotràdãnàmanyatamamantaþkaraõaü cetyetad dvàradvàribhàvena catuùñayaü viùayaü prati vartate / tasmàdadhyavasàyagrahaõaü kriyate sandeho mà bhåditi / àha- astvatra sandehaþ, naikena kenacit ka÷cidviùaya upàdãyate / tena vayaü sarveùàü pratyakùatvaü pratipatsyàmahe / ucyate- sarvàbhyupagame hi ÷àstrahàniþ / yadi punaþ sarveùàmeva pramàõatvamabhyupagamyate tena yacchàstramekameva dar÷anaü khyàtireva dar÷anamiti taddhãyate / vakùyati càcàryaþ "ete pradãpakalpàþ" (%%), "sarvaü pratyupabhogaü yasmàt puruùasya sàdhayati buddhiriti" (%%) tadvirudyate / tasmàdadhyavasàyagrahaõaü kartavyam / sandeho mà bhåditi / àha- na, sandehamàtrametad bhavati / sarvasandeheùu caitadupatiùñhate- vyàkhyànato vi÷eùapratipattirna hi saüdehàdalakùaõam / tatràdhyavasàyo dçùñamiti vyàkhyàsyàmaþ / ucyate- muktasaü÷ayaü cendriyavçttipratipatteþ / syàdetat, yadyatra sandehaþ syàt / naivàtra sandehaþ pràptaþ, kintarhi ÷rotràtivçttereva grahaõam / àha- kiü punaþ kàraõaü yena nimittàvi÷eùe 'pi ÷rotràdivçtterevàtra grahaõaü pràpnoti, nàntaþkaraõasyaiva pratyakùatvam ? ucyate- tatra ca mukhyà ÷rotràdivçttiþ / kasmàt ? sàkùàdviùayagrahaõasàmarthyàt / nàntaþkaraõam, taddvàreõa pratipatteþ / gauõamukhyayo÷ca mukhye sampratipattiþ / tadyathà- gauranubandhyaþ ajo 'gnãùomãya iti vàhãko nànubadhyate / àha- yadãyaü ÷rotràdivçttireva pratyakùamityabhupeyate ka evaü sati doùaþ syàt ? ucyate- ràgàdiviùayaü yadvij¤ànaü liïgaliïgipårvakam, yoginàü ca dhyànabhåmikàsu viharatàmanumànàgamatãtaü pràtibhaü yadvij¤ànamutpadyate tadupasaükhyeyaü syàt / kutaþ ? na hi sukhàdayaþ ÷rotràdivçttibàhyàþ, yoginàü càtãndriyaü j¤ànamiti / yathànyàsaü tu kriyamàne te 'pi viùayàþ, teùàü yo 'dhyavasàyastasya pratyakùatvaü kena vàryate ? àha- prativiùayagrahaõaü tarhi kimartham ? ucyate - prativiùayagrahaõamasadvyudàsàrtham / adhyavasàyo dçùñamitãyatyucyamàne mçgatçùõikàlàtacakragandharvanagaràdiùu api yo 'dhyavasàyastad dçùñamiti / prativiùayagrahaõàttu teùàü vyudàsaþ kçto bhavati / àha- yadyevaü viùayàdhyavasàya ityeva cocyatàm / kimpratigrahaõena ? ucyate- pratigrahaõaü sannikarùàrtham / viùayàdhyavasàyo dçùñamitãyatyucyamàne viùayamàtre sampratyayaþ syàt / pratigrahaõe punaþ kriyamàõe pratiràbhimukhye vartate / tena sannikçùñendriyavçttyupanipàtã yo 'dhyavasàyastad dçùñamityupalabhyate / àha- kasya punaratãndriyasannikarùe pratyakùatvaü pràpnoti ? ucyate- anumànasya / kasmàt ? taddhi liïgadar÷anàdasannikçùñe viùaye bhavati / àha- anumànasyàprasaïgaþ / sàmànyavihitasya vi÷eùavihitena bàdhanàt / sàmànye hi viùayamàtre 'dhyavasàyasya pratyakùatvaü vidhàya vi÷eùe liïgaliïgipårvake 'numànaü ÷àsti / sàmànyavihitaü ca vi÷eùavihitena bàdhyate, yathà taddhi bràhmaõebhyo dãyatàü takraü kauõóinyàyeti / ucyate- smçtestarhi pratyakùatvaü pràpnoti / tatràyamapavàdo nàbhinivi÷ata iti / àha na, smçteþ, pramàõàdhikàràt / pramàõàdhikàro 'yam / na ca smçtyà kiücit pramãyate / smçteþ pramite 'rthe pràdurbhàvàt / ucyate- saü÷ayasya tarhi pràpnoti / na saü÷ayasya, adhyavasàyagrahaõàt / adhyavasàyo hi dçùñamityucyate / na ca saü÷ayo 'dhyavasàyo 'ni÷citatvàt / ucyate- indriyàntaràkåtaviùaye tu prasaïgaþ / evaü tarhãndriyàrthasannikçùñendriyavçttyupanipàtãti doùo na bhavati / àha- ràgàdyupasaükhyànam / yadi sannikçùñendriyavçttyupanipàtã yo 'dhyavasàyastad dçùñamityabhyupeyate, tena ràgàdiviùayaü vij¤ànamatãndriyatvàtpratyakùaü na pràpnoti / tasyopasaükhyànam kartavyam / ucyate- na tarhãdaü pratigrahaõamindriyavi÷eùaõaü viùayaü viùayaü prati yo vartate tasmin yo 'dhyavasàyastad dçùñamiti / kintarhi- adhyavasàyavi÷eùaõaü viùayaü viùayaü prati yo 'dhyavasàya iti / àha- adhyavasàyavi÷eùaõamiti cet, ÷abdàdyupasaükhyànam / ÷abdàdãnàmeva tena pratyakùatvaü pràpnoti / teùàmupasaükhyànaü kartavyaü pràpnoti / kiü kàraõam ? antaþkaraõasya taiþ sannikarùànupapatteþ / pratigrahaõaü sannikarùàrthamiti pårvamatisçùñaü bhavatà / taccedànãmantaþkaraõavi÷eùaõam / na càntaþkaraõasya ÷abdàdibhiþ sannikarùa upapadyate, ÷rotràdivaiyarthyaprasaïgàt / dvàridvàrabhàvasyàpaghàtaprasaïgàcca / tasmàtsudåramapi gatvà pratigrahaõaü pratyàkhyànànna mucyate / ràgàdyupasaükhyànàdveti / ucyate- astu tarhãndriyàõàü prati viùayagrahaõaü vi÷eùaõam / yattåktaü ràgàdãnàmupasaükhyànaü kartavyamiti tatra bråmaþ / eka÷eùanirde÷àt siddham / evaü tarhi prativiùayàdhyavasàya÷ca prativiùayàdhyavasàya÷ca prativiùayàdhyavasàya iti saråpàõàmeka÷eùaþ kariùyate / tatraikena bahiraïgasyaindriyasya pratyakùasya parigrahaþ / dvitãyenàntaraïgasya pràtibhasyeti ràgàdiviùayaü yoginàü ca yadvij¤ànaü tat saügçhãtaü bhavatãti vyàkhyàtaü pratyakùam / àha- anumànamidànãü vaktavyam / ucyate- ## anumànaü triprakàramàcàryairàkhyàtam / pårvavat, ÷eùavat, sàmànyatodçùñaü ca / tatra pårvamiti kàraõamucyate / yasya hi yat kàraõaü sa loke tatpårvaka ityucyate / yathà tantupårvakaþ paño, devadattapårvako yaj¤adatta iti / pårvamasyàstãti pårvavat / ÷eùa iti vikàranàma, ÷iùyata iti kçtvà / tathà coktam- na ÷eùo 'gneranyasya jàtamityasti / nàpatyamanyena jàtaü sambhavatãtyarthaþ / ÷eùo 'syàstãti ÷eùavat / tatra pårvavat yadà kàraõamabhyuditaü bhaviùayattvaü kàryasya pratipadyate / tadyathà meghodaye bhaviùyattvaü vçùñeþ / àha- naitadastyudàharaõamanekàntàt / na hi meghodayo 'va÷yaü vçùñeþ kàraõaü bhavati, vàyvàdinimittapratibandhasambhavàt / ucyate- yadi tarhi kàraõa÷aktiü sahakàri÷aktyantarànugçhãtàmapratiyoginãü dçùñvà kàryasya vyaktiü pratipadyate / tadyathà yadà lauhadaõóàdisàdhanasampanne vyàpàravatà kumbhakàreõàdhiùñhitàü mçdamupalabhya ghañasya, tadà pårvavat / ÷eùavat- yadà kàryanirvçtiü dçùñvà kàraõasadbhàvaü pratipadyate / tadyathà kumàrakaü dçùñvà dvayasamàpattim / àha- naitadastyudàharaõam / anekàntàt / na hi dvayasamàpattipårvaka eva pràõabhçtàü pràdurbhàvo, droõàdãnàmanyathotpattivi÷eùa÷ravaõàt / ucyate- yadà tarhi prabhànuraüjitamantarikùaü dçùñvà candràrkayorudayaü pratipadyate tadà ÷eùavat / àha- etadapi nàstyudàharaõam / anekàntàt / na hi prabhànuràgo 'ntarikùe candràrkanimitta eva bhavati / kintarhi digdàhàdinimitto 'pi / ucyate - yadà tu nadãpåraü dçùñvà vçùñiü pratipadyate tadà ÷eùavat / etadapi nàstyudàharaõam / anekàntàt / nadãpårasya hi nimittamanekavidhaü bhavatãti himilayanasetubhaügagajakrãóàdi / tasmàdayuktametat / ucyate yadà tarhi parõaü dçùñvà ÷àlåkaü pratipadyate, aükuraü và dçùñvà bãjamiti tadà ÷eùavat / athavà punarastu pårvakamevodàharaõam / yattåktaü- anekàntàditi atra bråmaþ- vãtàvãtasàmarthyàt / vãtàvãtàbhyàü hetubhåtàbhyàmabhipretàrthasiddhiriti vakùyàmaþ / prasaügidharmàntaranivçttimukhena càvãtaprayogaþ / tatra yadà prasaüginàü himavilayanàdãnàü de÷akàlaliïgaiþ pratiùedhaþ kriyate tadà muktasaü÷ayaü pratipattirbhavati / de÷astàvattad yathà- dakùiõàpathe nàsti himavilayanasambhavaþ / kàlato yathà pràvçñkàle / liïgato 'pi yasmànmudgagavedhuka÷yàmàkakàùñhasåtra÷akçtprabhçtãnàmanupalambhastathoùmakaluùatvàdãnàmupalambhaþ / tasmàt pari÷eùato medhyà evàpa iti / tasmànnànekàntaþ / evaü kçtvà pårvàõyapyudàharaõàni upapannàni bhavanti / de÷àdivicàrasàmarthyàt / sàmànyatodçùñaü nàma yatraikadàrthayoravyabhicàramupalabhya de÷àntare kàlàntare ca tajjàtãyayoravyabhicàraü pratipadyate / tadyathà kvaciddhåmàgnisambandhaü dçùñvà kvaciddhåmàntareõàgnyantarasyàstitvaü pratipadyate / àha- naitadastyudàharaõam / avi÷eùaprasaïgàt / sarvatraiva hyanumàne kvacidarthayoravyabhicàramupalabhyànyatra tajjàtãyayorarthayoravyabhicàraü pratipadyate / tadyathà kvacit sàdhanavato mçtpiõóàd ghañaniùpattimupalabhyànyatra sàdhanavataþ piõóàntaràdghañàntaraniùpattiü pratipadyate, tathaikatra nadãpåràd vçùñimupalabhyànyatra nadãpåràntaràdvçùñyantaramavasãyate / tathà ca sati trayàõàmavi÷eùaprasaügaþ / ucyate- yadà tarhi sahabhuvàmekasya vi÷iùñaguõamupalabhya ÷eùàõàmapi tadvattvamanumãyate tadà sàmànyatodçùñam / tadyathà vçkùàdekasya phalasya pàkamupalabhya ÷eùàõàü vçkùàntaràõàü ca pàko 'numãyate / àha- etadapi nàstyudàharaõam / anekàtantàt / na hi sarveùàü phalànàü tulyakàlaü pàko bhavati / pårvàparakàlaniùpannatvàt, nimittabhedàcca / ucyate- yadà tarhi samudràdekamudababinduü prà÷ya ÷eùasya lavaõatànumãate / sthàlyàü vaikaü pulàkamupalabhya ÷eùàõàü pàko 'numãyate tadà sàmànyatodçùñam / àha- naitadastyudàharaõam / akçtsnasaïgrahàt / vakùyatyayamupariùñàdàcàryaþ "sàmànyatastu dçùñàdatãndriyàõàü pratãtiranumànàditi" (%%) / tatraivaü pramàõe parikalpyamàne kàryakàraõayostatsaüghàtànàü ca sukhaduþkhamohasvabhàvopalambhàttanmàtràhaïakàrapradhànànàü samadhigamaþ syàt / na puruùasya, tajjàtãyàrthànupalambhàt / ucyate- yadà tarhi kvaciddharmeõa dharmàntarasyàvyabhicàramupalabhyaikadharmopalambhàdbhinnajàtãye 'tyantànupalabdhasya dharmàntarasya pratipattistadà sàmànyatodçùñam / tadyathà - devadatte gamanàdde÷àntarapràptimupalabhyàtyantàdçùñajyotiùàü de÷àntarapràptergamanamanumãyate / tathà pràsàdàdãnàü vçddhipårvakaü dãrghatvamupalabhyauùadhivanaspatãnàü dãrghatvadar÷anàdvçddhiranumãyate / àha- naitadapyastyudàharaõam / pårveõàvi÷eùàt / kàryàt kàraõasyàdhigamaþ ÷eùavaditi pårvamatisçùñaü bhavatà / atràpi ca de÷àntarapràptilakùaõàt kàryàd gatilakùaõasya kàraõasyàdhigamaþ / tasmàt ÷eùavatsàmànyatodçùñayorabhedaprasaügaþ / ucyate- na, aniyamàt / yatra hi niyamataþ kàryeõa kàraõamadhigamyate taccheùavaditi ayamasmadabhisandhiþ / na tu tadasti sàmànyatodçùñe / kasmàt ? saüghàtatvasàmànyàt / pàràrthyasàmànyasàdhanamapi dç÷yate / yathàha- avyabhicàràdvi÷eùàstu pratãtàþ pratipàdakàþ iti / sàdhyasàdhanasàmànyayorapi dç÷yate, yathànityaþ ÷abdaþ kçtakatvàditi / tatraivaü sati niyamavàdinaþ pratij¤àhàniþ / etenàsiddhaviruddhànaikàntikasàdhanàbhàsàþ pratyuktàþ / te hi saü÷ayaviparyayàj¤ànahetukatvàdagamakà iti vyàkhyàtamanumànam / àha- àptavacanasya kiü lakùaõamiti ? ucyate- #<àpta÷rutiràptavacanantu // ISk_5 //># àptà nàma ràgàdiviyuktasyàgçhyamàõakàraõaparàrthàþ vyàhçtiþ / ÷ravaõaü ÷rutiþ / àptà càsau ÷rutiràpta÷rutiþ / athavà àptàsyàstãtyàptaþ / akàro matvarthãyaþ / tadyathà tundo ghaña iti / àptebhyaþ ÷rutiràpta÷rutiþ / àpta÷ruti÷càpta÷rutiþ / saråpàõimityeka÷eùaþ / tatra pårveõàpta÷rutigrahanena pratipàdayati apuruùabuddhipårvaka àmnàyaþ, svatantraþ puruùaniþ÷reyasàrthaü pravartamàno niþsaü÷ayaü pramàõamiti / dvitãyena manvàdinibandhanànàü ca smçtãnàü vedàïgatarketihàsapuràõànàü ÷iùñànàü nànà÷ilpàbhiyuktànàü càduùñamanasàü yadvacastatpramàõamityetasiddhaü bhavati / tu÷abdo 'vadhàraõàrthaþ / àpta÷rutirevàptavacanaü na ÷abdamàtram / evaü sati yaduktaü tantràntarãyaiþ ÷iü÷apàdi÷abdànàü nirvikalpamanumàne 'ntarbhàvastrilakùaõatvàditi tadayatnataþ pratikùiptaü bhavatãti vyàkhyàtàni pramàõàni / etaiþ pårvoktaü prameyaü yathàsvaü pratipattavyamiti // 5 // ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 6-7 ----------------------------------------------------------------------- àha- astu tàvadakùarànnikarùabhàjàmarthànàü pratyakùeõopalabdhiþ / asannikarùabhàjàmapi copalabdhasambandhànàmanumànena / ye tvatãndriyà bhàvàsteùàmubhayavailakùaõyànnàsti pratyakùànumànàbhyàmupalabdhiþ / àgamikatve sarvavàdasiddhiprasaügaþ / ityato 'tyantamevàgrahaõaü pràptam / tatra yaduktametàvadbhiþ pramàõaiþ sakalapadàrthàvabodha iti etadayuktam / ucyate- syàdetadevaü yadyekaråpamevànumànamadhãtaü syàt, kiü tarhi trividham / tatra satyameva pårvavaccheùavatã pràganubhåtasambandhaviùayaphale iti kçtvà na tàbhyàma÷eùapadàrthàdhigamo 'bhyupagamyate / ## yattvetatsàmànyatodçùñamanumànametasmàdatãndriyàõàmarthànàü samadhigamaþ pratyavagantavyaþ / katham ? yathà hi kçtakatvànityatvayorghañe sahabhàvamupalabhyànyatra ÷abdàdau kçtakatvadar÷anàdanityatvamanumãyate / evaü ÷akalàdãnàü tajjàtãyatà candanàdipårvakatvasiddheþ, kàryakàraõasya sukhàdijàtãyatayà tatpårvakatvasiddheþ, ÷ayanàdãnàü ca saüghàtatvàtpàràrthyasiddheþ, kàryakàraõasyàpi saüghàtatvàtpàràrthyasiddhiriti sarvamiùñaü saïgçhãtaü bhavatãti / yeùàü tu ÷eùavadeva sàmànyatodçùñaü teùàü tasya kàryadvàreõa samadhigamahetutvàt puruùasyàgrahaõaprasaügaþ / vçttau kàryopacàràdadoùa iti cet syànmatam, yadyapi puruùasya kàryàbhàvastathàpi puruùàvyaktamahadahaïkàravi÷eùàõàü sàmprate kàle svavçttibhyasteùàü grahaõamityuktam / kasmàt ? vçtti÷aktireùàü kàryatvenopacarità svamàtmànaü yunaktãti / taccàyuktam / kasmàt ? hetvantaràbhidhànàt / yadi vçttyà grahaõaü puruùasya såpapàdamabhaviùyat saühatapàràrthyamàcàryo hetutvena nàvakùyat / taccàvçttibhåtamityava÷yaü ÷eùavatsàmànyatodçùñayorarthàntarabhàvo 'bhyupagantavyaþ / tasmàt siddhaü sàmànyatodçùñàdatãndriyàõàmarthànàü samadhigamaþ / tasya prayogamàtrabhedàddvaividhyam / vãtaþ avãta iti / tayorlakùaõamàmananti- yadà hetuþ svaråpeõa sàdhyasiddhau prayujyate / sa vãto 'rthànaràkùepàditaraþ pari÷eùitaþ // svaråpaü hi sàdhanasya dvividham- sàdhàraõamasàdhàraõaü ca / tatra sàdhàraõaü sàdhyasahabhàvã tatpratipattihetutvena yathàvadà÷rãyamàõo 'rthàtmà / asàdhàraõaü punaþ parimàõamanvayaþ saüghàtaparàrthatvamityàdi / tatra yadà hetuþ parapakùamapekùya yathàrthena svaråpeõa sàdhyasiddhàvupadi÷yate tadà vãtàkhyo bhavati / yadà tu svasàdhyàdarthàntarabhåtànàü prasaüginàü kùepamapohaü kçtvà pari÷eùataþ sàdhyasiddhàvapadi÷yate tadàvãtàkhyo bhavati / tadyathà na cet paramàõupuruùe÷varakarmadaivakàlasvabhàvayadçcchàbhyo jagadutpattiþ sambhavati pari÷eùataþ pradhànàditi tadà punaravãtàkhyo bhavati / tatra yadà vãto hetuþ svabuddhàvavahitavij¤ànasaråpaü vij¤ànàntaramàdadhànena vaktrà pratipàdyàdau vàkyabhàvamupanãyate /vàkyamantareõàrthasya buddhyantare saükràmayituma÷akyatvàt, tadàvayavivàkyaü parikalpyate / tasya punaravayavàþ jij¤àsàsaü÷ayaprayojana÷akyapràptisaü÷ayavyudàsalakùaõà÷ca vyàkhyàïgam / pratij¤àhetudçùñàntopasaühàranigamanàni parapratipàdanàïgamiti / tatra j¤àtumicchà jij¤àsà / ka÷cit kaücidupasadyàha- puruùaü j¤àtumicchàmi / kimasti nàstãti ? kutaþ saü÷aya iti paryanuyuktaþ pratyàha- anupalabhyamànasyobhayathà dçùñatvàt / ihànupalabhyamànamubhayathà dçùñam- sadbhåtamasadbhåtaü ceti / sadbhåtaü càrkendumaõóalàparabhàgàdi, asadbhåtaü ca ÷a÷aviùàõàdi / ayamapi càtmà nopalabhyate / ataþ saü÷ayaþ kimasti nàstãti ? kimasyà÷cintàyàþ prayojanamiti pçùño vyàcaùñe - ÷àstratattvàdhigamaþ, tata÷ca mokùàvàptiþ / kathamiti ? yadi tàvadayamàtmàsti tato 'sya aprakçtitvaudàsãnyavibhutvàdisattvavij¤ànànnairàtmyabhràntivipakùabhåtàdapavargapràptirava÷yaübhàvinãti yaduktam vyaktàvyaktaj¤avij¤ànànmokùo 'vàpyata iti tacchàstramarthavad bhavatãti / atha nàstãti ni÷cãyate tena sàmànyatodçùñàdanumànàttadvadanye 'pi padàrthà na santãti vipralambhabhåyiùñhamàrùaü dar÷anamapahàyàtmagrahadçùñivigamàllokottarmavalambanaü ÷ånyaü dhyànaviùayamupasampràptastraidhàtukakle÷anirodhalakùaõamàtyantikaü nirvàõamavàpsyatãti / ÷akya÷càyamartho ni÷cetum, pramàõatrayaparigrahàditi vyavasthite, vyudàsya saü÷ayaü sàdhyàvadhàraõaü pratij¤à / sàdhyasya yadavadhàraõamasti puruùa iti sà pratij¤à / sàdhanasamàsavacanaü hetuþ / sàdhyate 'neneti sàdhanaü liïgam / samàsaþ saükùepaþ / sàdhanasya samàsavacanaü sàdhanasamàsavacanam / sàdhanagrahaõaü tadàbhàsapratiùedhàrtham / na hi tàni sàdhanaü, saü÷ayaviparyayahetutvàt / samàsagrahaõamavayavàntaràvakà÷apradànàrtham / liïganirde÷amàtraü hetuþ / yastu tasya sàdhyasahabhàvitvalakùaõaþ prapa¤caþ so 'vayavàntaràõãtyuktaü bhavati / udàharaõantvatra nidar÷anaü dçùñàntaþ / tasya sàdhanasya sàdhyena sahabhàvitvanidar÷anaü yadasau dçùñàntaþ / tadyathà saühatyakàriõàü paràrthatvaü dçùñaü, yathà ÷ayanàsanaratha÷araõànàm / vyatirekastvavãtasya prasaïgidharmàntaranivçttiråpatvàttadantarbhåta iti tadarthaü vaidharmyadçùñànta ucyate / sàdhyadadçùñàntayorekakriyopasaühàraþ upanayaþ / sàdhyasya cakùuràdipàràrthyalakùaõasya, dçùñàntasya ca ÷ayanàderekakriyopasaühàraþ / tatràrthàntarabhåtatvàt sàdhyadçùñàntayora¤jasà naikakriyopapadyate / tenaiva tasyànidar÷anàdityato dharmasàmànyàdyathedaü tathedamityekakriyopacaryate / yathà ÷ayanàdayaþ saühatatvàtparàrthà evaü cakùuràdibhirapi paràrthairbhavitavyam / yo 'sau paraþ sa puruùaþ / tadva÷àtpratij¤àbhyàso nigamanam / hetudçùñàntopasaühàràpekùayà yaþ punarabhyàsaþ tannigamanam / tadyathà- tasmàdasti puruùa ityeùàmavayavànàü parasparasambandhàdvi÷iùñàrthaþ samudàyo vàkyamityupadi÷yate / vàkyamapyanekaü yadà guõãbhåtasvàrthamarthàntaropakàritvàditareõa saüsçjyate tadà ÷àstramapyekaü vàkyamityavasãyate / àha- jij¤àsàdyanabhidhànam / tadvyatirekeõàpi svayamarthagateþ / svani÷cayavacca parapratipàdanàt / yathà hi svayamutpadyate ni÷cetuþ pratyayastathaivànyaþ pratyàyya ityetannyàyyam / na ca svayamevàrthaü pratipadyamànasya jij¤àsàdãnàü tatra vyàpàraþ / tasmàt paràrthamapyeùàmupàdànaü na kalpyate / saü÷ayavacanànarthakyam ca, pratãtàrthatvàt / ni÷citau hi vàdiprativàdinau svapakùayoþ, tayoritaretarasaü÷ayaparyanuyoge nàsti prayojanam / kiücànyat- prayojana÷akyapràptyavacanaü ca / sàdhanàbhyupagamàdeva tatpratãteþ / na hi mahatàü niùprayojanà pravçttirupapadyate / na cà÷akye 'rthe himavatsamãkaraõàdiùu pravçtteþ / tasmàdanarthakaü tadabhidhànam / tadbhàve bhàvàditi cet syàdetat satsu jij¤àsàdiùu tattvàdhigamaü prati pravçttirbhavati, asatsu na bhavati / tasmàdetànyapi sàdhanaü bhaviùyantãti / etaccànupapannam / kasmàt ? atiprasaügàt / satsvàtmàntaþkaraõendriyàlokaviùayeùu pravçttidar÷anàtteùàmapi sàdhanatvaü syàt / aniùñaü caitat / tasmàjjij¤àsàdayo 'narthakàþ / pratij¤àdayo durvihitàþ / katham ? sàdhyàvadhàraõasyàvayavàntareùvapyupapatteþ / yadi sàdhyàvadhàraõaü pratij¤etyucyate tena sàdhyasya hetordçùñàntasya và yadavadhàraõaü tadapi pratij¤à pràpnoti, nimittàvi÷eùàt / sàdhya÷abdo hyayaü sàmànyavçttiþ / na yatnamantareõa vi÷eùe 'vasthàpayituü ÷akyata iti / kiü ca hetulakùaõànupapatti÷ca, sàdhanànupade÷àt / yo hi sàdhanasamàsavacanaü heturityetallakùaõamàcaùñe tena pràksàdhanamabhidheyaü syàt / tato vaktavyamamuùya samàsavacanaü heturiti na caivamuktam / tasmàdalakùaõametat / kiücànyat, samàsavacanaü ca vistaraniùedhaprasaïgàt / yadi hi samàsagrahaõaü kriyate kiü pràptaü yo 'yamàdhyàtmikànàü bhedànàü kàryakàraõàtmakànàü caikajàtisamanvayo dçùña ityevamàdiþ sàdhanaprapa¤caþ so 'heturityuktaü bhavati / tasmàt samàsagrahaõamaniùñam / liïgàbhidhànàdadoùa iti cet syànmatam, liïgaü hi naþ sàdhanam / tasyàtra nirde÷aþ kçtaþ / tasmàtsvamatijàóyàdidamaniùñamadhyàropyate, na tvasmatpramàdàditi / etadapyayuktam / kasmàt ? tasya dvidhà bhinnasya pa¤cadhà sàdhanabhàvàt / taddhi liïgaü vãtàvãtatveneùñam / tena dvidhà bhinnam / tatràpi vãtaþ pa¤caprabhedaþ ityataþ samudàyànniùkçùñasyaikasya liïgatvama÷akyaü vaktumiti / ki¤cànyat, dçùñàntalakùaõàyoga÷ca, ÷abdàrthalakùaõe 'niùñaprasaïgàt / tannidar÷anaü dçùñànta iti / atra ÷abdo và yena sàdhyasàdhane nidar÷yete sa dçùñàntaþ syàt ? artho và yatra nidar÷yate ? ki¤càtaþ ? na tadyadi tàvacchabdaþ parigçhyate tata upanayalakùaõaü bàdhyate / kasmàt ? na hi yathàbhidhànaü tathà sàdhyamityekakriyà yujyate iti / athàrthaþ parigçhyate tenàbhidheyasya vàkyànavayavatvàtpa¤càvayavatvavirodhaþ / ki¤cànyat- dçùñàntopanayanigamanàbheda÷ca hetupratij¤àrthàbhidhànàt / sàdhanatvameva sàdhyàvinàbhàvitvalakùaõaü dçùñàntopanayayoþ pratyàyaya(yya)te / pratij¤àrthaü ca nigamanasya nàvayavàntaratvaü yujyate / ucyate- yaducyate svani÷cayenàïgabhàvagamanàtparapratyàyanàrthaü jij¤àsàdyanabhidhànamiti atra bråmaþ- na, uktatvàt / uktametat purastàdvyàkhyàïgaü jij¤àsàdayaþ / sarvasya cànugrahaþ kartavya ityevamarthaü ÷àstravyàkhyànaü vipa÷cidbhiþ pratàyate, na svàrthaü svasadçùabuddhyarthaü và / tatraivaü kalpyamàne ye vyutpàdyàstànprati naivaiùàmànarthakyam / athaitadaniùñam- yaduktaü sandigdhaviparyastàvyutpannabuddhyanugrahàrtho hi satàü vini÷cayaþ ÷àstrakathetyasya vyàghàtaþ / kiü ca niyamànabhyupagamàt / na hi vayameùàmàva÷yakamabhidhànamàcakùmahe, kintarhi yadà prativàdã paryanuyuïkte- kiü jij¤àsasa iti ava÷yamabhidhànãyaü ÷abdamiti / kena dharmeõa, kiü nityo 'nitya iti ? kutaþ saü÷ayaþ ? mårtatvàt / yastu na paryanuyuïkte na taü pratyete vàcyàþ / kvacidànarthakyàt sarvatra prasaïga iti cenna itareùàmapi tatprasaïgàt / pratij¤àdãnàmapi tarhi kvacidanabhidhànamatasteùàmapi sarvatràvacanaü prasajyate / tathà ca bhavatoktaü kasyacittu ki¤cit prasiddhameva bhavatãtyanyataroktirapi sàdhanaü bhavati, ÷abda ivàrthadvayapratãtatvàdubhayànabhidhànamiti / yadapyuktaü ni÷citatvàt saü÷ayàvacanamiti asadetat / kasmàt ? uktatvàt / uktametat sati paryanuyoge tadvacanamiti / etena prayojana÷akyapràptã pratyukte / yo hi paryanuyu¤jãta kiü prayojano 'yaü ÷akyo vàyamartha iti taü prati vàcyametat / yadapyuktaü tadbhàve bhàvàditi- na, anabhyupagamàt / na bråmo yasmàt satsu jij¤àsàdiùu tattvàdhigamasadbhàvastasmàdeteùàmavayavatvamiti / kintarhi yaü pratyeùàü pratipattàvaïgabhàvagamanaü taü pratyetàni sàdhanamiti / yadapyuktaü sàdhyàbhidhàyinaþ pratij¤àbhyupagamàddhetudçùñàntayorapi tatprasaïga iti ayuktametat / kasmàt ? jij¤àsàdeþ sadbhàve sati tatpratãteþ / yadyapi sàdhya÷abdo 'yamavi÷eùeõa siddhatvàdarthàntaramàcaùñe tathàpi yaü prati jij¤àsàsaü÷ayaprayojana÷akyapràptayastasya vyudasya saü÷ayaü sàdhyasyàvadhàraõaü pratij¤à, na hetudçùñàntayostadastãtyasadetat / kiücànyat tadbhàve 'virodhàt / yadà tu jij¤àsàdayo hetau dçùñànte và bhavanti tadà kiü kçtakaþ ÷abdo 'tha na kçtako 'tha buddhirnityà kùaõikà veti bhavatyeva tadavadhàraõaü pratij¤à / yadapyuktam sàdhanànupade÷àddhetulakùaõàyoga iti asadetat / kasmàt ? lokaprasiddhatvàt / yathà sàdhyavatvenepsitaþ pakùa iti pratij¤àlakùaõamàcakùàõo bhavànna sàdhyalakùaõamàcaùñe, kasmàt ? sàdhanãyaü sàdhyamiti loke siddhatvàt, evaü sàdhanasamàsavacanaü hetulakùaõamàcakùàõà vayaü na sàdhanamàcakùmahe / kasmàt ? sàdhyate 'neneti kçtvà sàdhanamiti loke siddhatvàt / upetya vànumànanirde÷àt / liïgaü hi naþ sàdhanaü, tacca nirdiùñaimiti / yattåktaü vãtàvãtabhede sati pa¤cadhà sàdhanabhàvàditi, atra bråmaþ, ayuktametat / kasmàt ? samàsagrahaõasàmarthyàt / ataeva samàsagrahaõaü kriyate, sàdhanasvaråpàbhidhànamàtraü heturiti yathà vij¤àyate / prapa¤castvavayavàntaràõãti / etena vistarapratiùedhaprasaïgaþ prayuktaþ / katham ? na hi samàsa÷abdasyàyamartha iti kçtvà / yatpunaretaduktaü ÷abdàrthakalpane 'niùñaprasaïgàd dçùñàntalakùaõàyoga iti, astu tàvacchabdo dçùñàntaþ / yattåktaü upanayalakùaõaü bàdhyata iti anupapannametat / kasmàt ? asambhave sati sambandhyantare kàryavij¤ànàt / ÷abde 'sambhavàdarthe kàryaü vij¤àsyàmaþ / athavà punarastvartho dçùñàntaþ / yattåktamabhidheyasya vàkyànavayavatvàtpa¤càvayavatvavirodha iti arthe 'sambhavàcchabde kàryaü vij¤àsyàmaþ / yadapyuktam pratij¤àhetvarthàbhidhànàd dçùñàntopanayanigamanànàü nàvayavàntaratvamiti ayamadoùaþ / kasmàt ? apratij¤ànàt / na hyetadasmàbhiþ pratij¤àyate / kiü tarhi prameyavacanaü pratij¤à / pramàõaråpamàtravacanaü hetuþ / tasya prameyasahabhàvitvanidar÷anaü dçùñàntaþ / sàdhyadçùñàntayordharmasàmànyàdekakriyopasaühàra upanayaþ / samudàyasya sàdhyasiddhaye vyàpàranirde÷o nigamanam / tasmàdayuktametat / kiücànyat / ekasya sàdhanabhàvaparikalpanàvattatparikalpane doùàbhàvàt / yathà vàkyam evaü ca tadartha÷ca mukhyau ÷abdàrthau, tayorabhinnàrthatvàdityabhyupagamàdekamevàrthamabhàgamakramaü ca buddhàvavasthàpya ÷rotragràhyatvànityatvakçtakatvaprameyatvàdilakùaõànàü ÷aktãnàmapoddhàràtsàdhyasàdhanasaü÷ayaråpàpannaü vaktàro bhinnamàcakùate, na caikàrthadharmatvàtsàdhyasàdhanasaü÷ayàbhidhànànàmekatvamanuùajyate / tathaikasya sàdhanasya sàdhyadharmatatsahabhàvitvalakùaõànàü ÷aktãnàmabhidhànaü hetudçùñàntàdinàvayavàntaraü naþ syàt / tatra yaduktaü pratij¤àhetvarthàbhidhànàd dçùñàntopanayanigamanànàü nàvayavàntaratvamiti etadayuktam / tasmàtsåktaü da÷àvayavo vãtaþ / tasya purastàtprayogaü nyàyyamàcàryà manyante / kiü kàraõam ? avãtalakùaõàvirodhàt / avãtasya hi lakùaõaü pari÷eùataþ sàdhyànugrahaþ / tatrànvayadinà svaråpeõàdhigate pradhànalakùaõe dharmiõi parapakùapratiùedhamàtreõopasaühàre kriyamàõe pari÷eùalakùaõaü bàdhyate / kasmàt ? iha pratiùedhamàtramàdàvucyate / tena yathà hetuvirodhàtparamàõvadibhyo na vyaktamutpadyate tathà hetvabhàvàt pradhànàdapi notpadyate iti ÷akyaü kalpayitum / atastadvyavacchedo 'pi càvãtàdgamyate / tathà sati kaþ pari÷eùaþ syàt ? svaråpeõa tu paricchinne dharmiõi upasaühàro yathàvadavakalpyate / na cetparamàõvàdibhyo vyaktamutpadyate pari÷eùataþ pradhànàdeva vyaktamutpadyate iti yathoktebhyo 'nvayàdibhya ityuktaü bhavati / tasmàtpràgvãtaprayoga iti siddhaü sàmànyatodçùñàdanumànàdatãndriyàõàmarthànàü samadhigama iti / àha- na, kàraõàntarato 'nupalabhyamànànàmagrahaõàt / yadi sàmànyatodçùñàdanumànàtsarvaü parokùamadhigamyate ityabhyupagamyate pràptamidaü yeùàmapyarthànàü kàraõàntarato 'nupalabdhisteùàmapi tasmàdeva grahaõam / tadyathà- ## tatràtidåràttàvat tadyathà proóóãnasya ÷akuneþ / atisàmãpyàda¤janaprabhçtãnàm / indriyaghàtàcchabdàdãnàm / mano 'navasthànàcchakañàdãnàm / saukùmyàttruñyàdãnàm / vyavadhànàddhiraõyàdãnàm / abhibhavàtsåryaprakà÷àdgrahàdãnàm / samànàbhihàràdanekapradãpaprabhàõàm / ca÷abdàdai÷varyayogàddevàdãnàm / na càrhati bhavituü dharmasàmànyànupapatteþ / tasmàdayuktaü sarvamatãndriyamanumànagràhyamiti / ucyate- ÷akyaü tàvatkàraõàntarato 'nupalabhyamànaü kiücitsàmànyatodçùñàdanumànàdadhigantum / tadyathà samãpàvasthitasya ÷akunerayatnena cakùuùà grahaõaü, yathà yathà tu viprakarùaü pratipadyate praõidhàya cakùurgçhyate tàvadyàvatkrameõàdar÷anamupasaüpràptaþ / tatra de÷aviprakarùe pracãyamàne 'dar÷anamupacãyamànamavagamyàtyantàdar÷anamapi pa÷càttaddhetukamanumãyate / tathà nàtisamãpàvasthitasya dravyasyàsphuñamàkàramavadhàrya pa÷càdyathà yathàràdupasaüpadyate tathà tathà pratipadyamànadar÷ana÷aktayo 'numàtàraþ kçùõasàrà¤janaprabhçtãnàmagrahaõamatisàmãpyàdanumãyate / tathà girisaritsamudrasamãpavartinaü ÷ravaõapratighàtinaü pràk ÷abdamupalabhya pa÷càttasminneva de÷e ÷abdamagçhõànàþ ÷ravaõopaghàtamanumimate / ## tasmàdapi càsiddhamityanenàgamaviùaye sàmànyatodçùñasyànavatàramàcaùñe / parokùamiti viùayaü prati nirdi÷ati / àptàgamàtsàdhyamiti viùayiõamàha / etaduktaü bhavati- tasmàdapi sàmànyatodçùñàdanumànàdyanna siddhyati pratyakùagràhyamapi svayamadçùñaü kàraõàntarapratibaddhaviùayabhàvamatyantaparokùaü và svargàpavargadevatàdi dharmasàmànyarahitaü tadàptàgamàtsàdhyam / sarvavàdasiddhiprasaïgàdapràmàõyamiti cet syàdetat, yadi tarhyàgamaþ pramàõãkriyate tena prati÷àstraü ye 'bhiyuktàsteùàü pràmàõyamityava÷yamabhyupagantavyam / evaü sati sarvàcàryapràmàõyàdanekavikalpavicitrà tarkavçttirityaparini÷citatvàdbhràntiþ prasajyeta / tathà ca sati jij¤àsånàmapavargapràptivighàtaþ syàt / tasmàdbhiùajeva bhavatà paropade÷aþ prayukto nàsmànayaü prãõàti / etaccàyuktam / kasmàt ? àptalakùaõasyànavadhàritatvàt / vyapagataràgàdidoùàõàmasandigdhamatãnàmatãndriyàrthadç÷vanàmã÷varamaharùãõàmàptatvamàcakùmahe, na sarveùàm / yadi cànyo 'pyevaüdharmo 'sti bhavatu pramàõam / kiücànyat / svaviùaye ca tatpràmàõyasyàdoùavattvàt / yasya khalvapi yo viùayastasya tasminviùaye vaco 'ntareõàpi sàdhanaü pramàõamityava÷yamabhyupagantavyam / itarathà prati÷àstramàcàrasthitiniyamànàmadçùñàrthànàmapratipattiþ syàt / etenàkhilaliïgàdàgamo 'rthàntaram / yasmànmahatàbhidhànena yuktiranviùyate tasmàdyuktyapekùàlliïgàdàgamo 'rthàntaramiti / àha na, anvayavyatirekàbhyàmadhigamahetutvàt / yathà kçtakatvàdidharmo 'nityatvàdau viùaye dçùñastadabhàve càdçùña ityanitye 'rthe ni÷cayamàdadhàti evaü ÷abdo 'pi svàrthe tajjàtãye na dçùñaþ pratipattiheturbhavati / tasmàdanumànàdabhinna evàyamiti / ucyate- candràdiùvidànãmasàdhàraõaviùayeùu kà pratipattiþ syàditi ? àha- avayavàpekùatvàccandra÷abdo hyanekeùu vacaneùu vartate, jàtidravyaguõakriyàsu ca, tathà óitthàdi÷abdaþ, tasmàdevaüjàtãyakànàmapi cànumànàdabhedaþ / ucyate- svargàdãnàü tarhi kathamanumànatvamiti ? àha- àptavaco 'visaüvàdasàmarthyàt / yathà hairaõyakaprabhçtãnàmàptànàü vàkyamavyabhicàri evamã÷varamaharùayo 'pi càptàþ / tasmàdeùàmapi vàkyamavyabhicàrãti ÷akyamatràpi sàmànyaviùayatvaü kalpayitum / evamanumànamevàgama iti / ucyate- yaduktamanvayavyatirekàbhyàmadhigamahetutvàcchabdo 'numànamiti atra bråmaþ na, apratij¤ànàt / na hi vayaü vyavahàrànupàtinàü vçkùàdãnàmàgamatvamàcakùmahe, kiü tarhi svargàdãnàmatyantaparokùaviùayàõàm / tasmàdapratij¤ànàdanupàlambho 'yamiti / upetya và vaktrapekùatvàt / athavopetyàpi sarva÷abdànàmàgamatvamanumànàdarthàntarabhàvaü bråmaþ / tathà hi kçtakatvàditi liïgaü caõóàlakàpàlikairapi prayujyamànaü sàhacaryàpekùaü ni÷cayamàdadhàti / na vaktçvi÷eùamapekùate / vaktçvi÷eùàpekùastu ÷abdaþ / tasmànna liïgam / kiü cànyat viparyayàt / na hi liïgaü de÷àntare viparyeti / ÷abdasya tu dçùño viparyayaþ / sa eva hi ÷abdo de÷àntare, kàlàntare tu svàrthaü na pratyàyayati arthàntaraü ca pra÷aüsati / sambandhànupalabdheriti cet syàdetat, sambandhàntaraü de÷àntare 'nupalakùitam / tasmàcchabdàrthaviparyaya iti / etadanupapannam / liïgavaidharmyàt / na hi pratyakùàbhimatasya liïgina upalabdhau gavàderliïgaü nopalabhyate / ÷abdaståpalabhyamàno gavàdau nopalabhyate / tasmànna liïgam / kiücànyat / de÷aniyamàt / na hi liïgasya de÷aniyamo dçùñaþ / asti tu ÷abdasya de÷aniyamaþ / tadyathà ÷avatirgatikarmà kàmbojeùveva bhàùyate / raühatiþ pràcyeùu, tathà dàtirlavanàrthaþ, dàtramudãcyeùu nànyatra / tasmànna ÷abdo liïgam / kiücànyat, iùñato viniyogàt / svàbhàvikaü liïgam / na hi dhåmognerapakçùya ÷akyate 'psu vàyàvàkà÷e 'nyatra và nive÷ayitum / ÷abdastu yatra vakturabhipràyastatra tatra vinive÷yate / yatha vçddhyàdayaþ ÷abdàþ svàrthàbhyuccayàdiùu prasiddhà àdaikùu vinive÷yante / tasmànna te liïgam / sarvàbhidhàna÷aktitvàcchabdasyàdoùa iti cet syànmataü sarvàbhidhàna÷aktiþ ÷abdaþ sarvàbhidheya÷akti÷càrthastayoþ puruùavyàpàreõa ÷aktyavavacchedaþ kriyate / katham ? ayameva ÷abdo 'syàrthasya pratyàyako bhavatu / ayameva càrtho 'nena ÷abdenàbhidhãyatàm / etàvati puruùavyàpàraþ / tasmàcchabdasya svàbhàvikaþ sambandho vaktrapekùayà vyajyata iti / etadapyanyupapannam / kasmàt ? sutaràmanumànàdarthàntaratvaprasaügàt / evamapi kalpayitvànumànàtsutaràü ÷abdasyàrthàntaratvamàpadyate / kasmàt ? na hi yathà vakrapekùayà sarvàrthasya sataþ ÷abdasya ÷aktyavacchedastathà sarvàrthaü liïgaü vaktrapekùayàrthàntaràdavacchidyate / yathà caikaþ ÷abdo jagatyevamuditaþ puruùaviniyogàpekùaþ sarvamarthamabhidhàtuü samarthastathaikaü liïgaü kayàcidyuktyà sarvàrthapratyàyanasamartham / tasmànna ÷abdo liïgam / yatpunaretaduktam candràdãnàmavayavàpekùaü sàmànyamabhyupagamyate / tadayuktam / asàdhàraõatvàt / anumànàbhàve ÷abdaprasiddho 'rtha iti vyàghàtaþ / kiü cànyat / jàtyàdisàdhyatvàt jàtiguõadravyakriyàõàü ca parasparato 'rthàntaratvaü, samudàya÷ca sàdhyaþ / tasmàdayuktameùàü tadapekùayà sàmànyaviùayatvam / yadapyuktamàptavàdàvisaüvàdasàmànyàtsvargàdi÷abdànàmanumànatvamiti, atra bråmaþ- etadapyanupapannam / kasmàt ? pramàõaviùayatvàt / satyamastyeùàü sàmànyaparikalpanà, sà tu pramàõaviùayà na tu prameyaviùayà / prameyaü tu sàmànyamanumànamasyetyayamabhyupagamo vaþ / taccàsàdhàraõatvàtsvargàdãnàü pratiùiddham / tasmàttyajyatàmiyamà÷aïkànumànamevàgama iti / anyaþ punaranumànàgamayorabhedapratij¤a idamàha / svargàdayaþ ÷abdà na pramàõam / kasmàt ? pramàõàntareõa tadarthànupalabdheþ / yasya hi ÷abdasyàrthaþ pratyakùato 'numànato và nopalabhyate sa na pramàõam / itarastu pramàõam / tadyathà nadyàstãre pakvamàmravanaü, pathi guóa÷akañaü viparyastamiti / na ca svargàdi÷abdànàmarthaþ pramàõàntareõopalabhyate / tasmàdyathà vibhuràtmà sarvatra sukhàdisambhavàdityevamàdayo bauddhaü prati dharmyasiddhatvàdayo yathàrthàstathà veda÷abdà api pràyeõeti / etattu na yuktaråpam / kasmàt ? anyàyena sarva÷abdàpavàdàt / kà hyatra yuktiryadasmadàdibhiranupalabhyamànàrthaü pramàõabhåtànàmapi vàkyamayathàrthaü syàt ? saveõa càva÷yaü ka÷cidàptastasya ca vàkyamadçùñàrthamityabhyupagantavyam / ato 'yaü tavàtràpi samànaþ prasaügaþ / na ca pramàõaü svàrthasiddhaye pramàõàntaramapekùate / tatra yadi ÷abdasya pramàõàntaràpekùaü yathàrthatvamà÷rãyate tena na kevalaü svargàdayaþ kiü tarhi ÷abdà evàpramàõamiti pràptam / anumànasya ca pramàõàntaranirapekùasya gamakatvàbhyupagamàdàgamasya tato 'rthàntaratvaü sutaràü prasajyate / tasmàdyuktàgamavirodhina evaüvidhà nàstikavàdàþ ÷reyo 'rthibhirdåràdapohyà iti sthitametat- anumànàdasiddhaü vastu yattadàptàgamàtsàdhyamiti / evamasya trividhasya pramàõasyaindriyikaü kàraõàntarato 'nupalabhyamànaü ca prameyaü vyàkhyàtam / etasmàttu yadanyattadasaditi pratyavagantavyam // 6-7 // ---------------------------------------------------------------------- kàrikà 8 ---------------------------------------------------------------------- àha, yadyevaü pradhànasyàsattvaprasaïgaþ / anupalabdau kàraõàntaratvànupalabdheþ / taddhi pratyakùàviùayatve satyatidåràdibhiranupalabdhikàraõairnopalabhyate / tanna tàvat atidåràtsàmãpyàdvyavadhànàccàsyàgrahaõam / kasmàt ? vibhutvàt / nendriyaghàtàt, avikalendriyairagrahaõàt / na mano 'navasthànàt, avasthitamanobhiragrahaõàt / na saukùmyàt, ÷a÷aviùàõàdãnàü sattvaprasaïgàt / nàbhibhavàt, asambhavàt / na samànàbhihàràdekatvàt / tasmàt kàraõàntaràbhàvato 'nupalabhyamànasyàsattvamicchataþ pradhànasyàpi ÷a÷aviùàõàdãnàmapi sattvaprasaïgaþ / athaitanneùyate kàraõàntaraü tarhyanupalabdhau vaktavyamiti / ucyate- yattàvaduktaü anupalabdhau kàraõàntarànupapatteþ pradhànasyàsattvaprasaïga iti, atràstu / ## yattåktaü ÷a÷aviùàõàdãnàmapi sattvaprasaïga iti tadayuktam / kasmàt ? sàdhanopapatteþ / asti hi pradhànasya saukùmyàttadanupalabdhau sàdhanaü, na ÷a÷aviùàõàdãnàm / kiü tat ? ucyate ## pradhànasya hi kàryata upalabdhirityetadupariùñàtpratipàdayiùyàmaþ / na tu ÷a÷aviùàõàdãnàü kàryamasti / tasmàdviùamo 'yamupanyàsaþ / àha- evamapi pratij¤àntarànarthakyam, ekena kçtatvàt / saukùmyàttadanupalabdhirityukte gamyata etannàbhàvàditi / tasmàttadvacanamanarthakamiti / ucyate- na, vãtàvãtaparigrahàrthatvàt / evaü siddhe yatpratij¤àdvayaü karoti tat j¤àpayatyàcàryaþ vãtàvãtàbhyàmabhipretàrthasiddhiþ / pràkca saukùmyàti÷ayàttadanupalabdhirityàcakùàõaþ pratipàdayati purastàdvãtaþ prayoktavyava iti / ekasmiü÷ca viùaye dvau prayuüjànaþ samuccayena siddhiü dyotayati / kiü siddhaü bhavati ? yaduktaü tantràntarãyaiþ na pçthakpratipattihetå vãtàvãtàviti tadiùñamevaü saügçhãtaü bhavati / tatra vãtasya pratij¤à saukùmyàttadanupalabdhiþ / tasya càvãtasya prasaïgidharmàntaranivçttiråpeõa, nàbhàvàt heturubhayayogã / katham ? yasya pratyakùato 'nupalabhyamànasya kàryastadupalabdhistasya saukùmyàttadanupalabdhirdçùñà / tadyathendriyàõi / yadi punarasyàbhàvàdanupalabdhissyàt, kàryato 'nupalabdhiprasaïgaþ / asti ceyaü kàryata upalabdhiþ / tasmànnàbhàvàt / na cedabhàvàt, pari÷eùataþ saukùmyàt tadanupalabdhiriti // àha, kiü punastatkàryaü yadbhavànpradhànasyàstitve liïgamàcaùña iti ? ucyate- ## taddhi mahadahaükàrendriyavi÷eùàvi÷eùalakùaõaü kàryaü pradhànena visadç÷aü sadç÷aü cetyupariùñàtpravedayiùyàmaþ / àha- prastàvàbhàvàdayuktametat / kiü punaradhikçtyedamucyate prakçtiviråpaü saråpaü ca mahadàdi kàryamiti ? ucyate- vyaktàvyaktaj¤avij¤ànànmokùo 'vàpyata ityetatprakçtam / etàni ca parasparavaidharmyasàdharmyapratipattimantareõa na ÷akyàni vij¤àtumityevamarthamidaü praståyate / tasmànnàkasmiko vairåpyasàråpyopanyàsa iti // 8 // // iti ÷rãyuktidãpikàyàü saptatipaddhatau dvitãyamàhnikam // ---------------------------------------------------------------------- kàrikà 9 ---------------------------------------------------------------------- àha- àstàü tàvadvairåpyasàråpyacintà / kàryamidameva tàvanmahadàdi parãkùiùyàmahe / kiü pràgutpatterasti nàstãti ? kutaþ saü÷aya iti cet syànmatam- asaïgatàrthaü prakaraõàntaramupakùipyate bhavatà / na càvidyamànasambandhasya saü÷ayasya prakaraõàntare 'bhidhãyamànasya nirõãtiü sàdhvãmàcàryà manyante / avakà÷àsambhavàditi / ucyate- asti saü÷ayàvakà÷aþ / kasmàt ? àcàryavipratipatteþ / pràgutpatteþ kàryamasadityàcàryàþ kaõàdàkùapàdaprabhçtayo manyante / sadasaditi bauddhàþ / naiva sannàsadityanye / tasmàdupapannaþ saü÷ayaþ / tatredànãü bhavataþ kà pratipattiriti ? ucyate / nàvidyamànasya mahadàdervikàrasya pradhànàdàvirbhàva iti pratijànãmahe / kasmàt ? sannive÷avi÷eùamàtràbhyupagamàt / na hi naþ kàraõàdarthàntarabhåtaü kàryamutpadyata ityabhyupagamaþ / kiü tarhi vi÷vàtmakànàü sattvarajastamasàmapagatavi÷eùàvi÷eùàþ sanmàtralakùaõopacayàþ pratinivçttapariõàmavyàpàràþ paramavibhàgamupasaüpràptàþ såkùmàþ ÷aktayaþ / tàsàmadhikàrasàmarthyàdupajàtapariõàmavyàpàràõàü sanmàtrànukrameõa pracayamupasaüpadyamànànàü sannive÷avi÷eùamàtraü vyaktam / etasyàü kalpanàyàmasata utpattau kaþ prasaïga iti ? etenaiva bàhyànàü tantvàdikàryàõàü pañàdãnàü sannive÷avi÷eùamàtratvàdasata utpattiþ pratiùiddhà boddhavyà / àha- avidyamànametat / kasmàt ? asiddhe, nàrthàntarasiddheþ / yadi hi sannive÷avi÷eùamàtratvaü kàryasya siddhaü syàdata etadyujyate vaktum- tadabhyupagamàdasadutpatteraprasaïga iti / tattvasiddham / dravyàntarabhåtasyàvayavino niùpattipratij¤ànàt / tasmàt kàkaviùàõàt ÷a÷aviùàõasiddhivadayuktaü sannive÷avi÷eùamàtràbhyupagamàtsatkàryasiddhiriti / ita÷càsat kàryam, agrahaõàt / iha ÷rotràdãnàü viùayabhåtasya tatsannidhànàdava÷yaü grahaõena bhavitavyam / yadi ca pràgutpatteþ satkàryaü syàt tadapi ÷rotràdisannidhànàt gçhyeta / na tu gçhyate / tasmàdasatkàryam / anupalabdhikàraõasadbhàvàditi cet, tatraitatsyàt, asti pràgutpatteþ kàryasyànupalabdhikàraõaü tasmàdasya sato 'pyagrahaõaü bhavati / uttarakàlaü tadvigamàt grahaõamiti / etaccànupapannam / kasmàt ? anupalabdhyasambhavàt / taddhi pratyakùàviùayatve satyatidåràdibhiranupalabdhikàraõairnopalabhyate / na caiùàü tatra sambhavaþ / tasmàdasadetat / kàraõàntarànabhidhànàt / na càtidåràdivyatiriktamanupalabdhau kàraõàntaramadhãdhve yato 'syàgrahaõaü syàt / ata÷càsadeva / kiü cànyat kàraõànupalabdhiprasaïgàt / anupalabdhikàraõasadbhàvàtkàryasyàgrahaõamicchataþ kàraõàgrahaõaprasaïgaþ / kasmàt ? abhinnade÷atvàt / ekendriyagràhyatvàt sthålatvàcca / tattvaniùñam / tasmàdayuktamanupalabdhikàraõasadbhàvàtsataþ kàryasyàgrahaõamiti / pramàõàntaranivçttiprasaïgàdayuktamiti cet, syàdetat yadi tarhi pratyakùaviùayamevàsti / tato 'nyatràstãtyetadupagamyate / tenàtãndriyaviùayasyànumànasya nivçttiprasaïgaþ / aniùñaü caitat / tasmànnànupalabdherasatkàryamiti / etadapyayuktam / kasmàt ? kriyàguõavyapade÷àsambhavàt / yaddhi pratyakùato nopalabhyate tatkriyayàstãti saüsåcyate / yathà harmyàvasthitànàü tçõànàmudvahanàdvàyuþ guõena, yathà màlatãlatàgandhena vyapade÷ena và, kàryàdinà yathendriyàõi / na tu pràgutpatteþ kàryasya kriyàguõavyapade÷asambhavaþ tasmàdasatkàryam / ita÷càsatkàryam / kartçprayàsasàphalyàt / iha pràgvyàpàropakramàt kartàrastasmàtphalamupalipsamànàþ kàryavi÷eùaniyatasàmàrthyaü sàdhanamupàdàya vyàpriyante / taccetpràgapi vyàpàràt syàttadarthasya parispandasyànarthakyaü pràptam / aniùñaü caitat / tasmàt kartçprayàsasàphalyàt asatkàryam / pariõàmàdyupapatterna doùa iti cet syànmataü kàraõasya pariõàmavyåhasaü÷leùavyaktipracayakùaõàndharmàn yasmàt kartràdãni kurvanti nànarthakàni syuþ / sattvaü ca kàryasya na nirupyate / ka evaü sati doùaþ syàditi ? ucyate- na ÷akyamevaü kalpayitum / kasmàt ? màrgàntarànupapatteþ / pariõàmo hi nàmàvasthitasya dravyasya dharmàntaranivçttiþ dharmàntarapravçtti÷ca / tatra sato dharmàntarasya nirodhàbhyupagamàdasata÷cotpattipratij¤ànànnedamarthàntaramàrabhyate / evaü vyåhàdayo 'pyupasaühartavyàþ / tasmàt pariõàmàdibhirabhibhavàt kartràdãnàmarthavattvàdasatkàryam / tathà coktam- jahaddharmàntaraü pårvamupàdatte yadà param / tattvàdapracyuto dharmo pariõàmaþ sa ucyate // kuta÷ca na satkàryam ? àrambhoparamayoràdyantàvi÷eùaprasaügàt / yadi satkàryaü syàt tena yaþ kriyàrthaþ sàdhanànàmàdau parispandaþ so 'nte 'pi syàt / và yo 'nte viràmaþ sa àdàvapi syàt / kasmàt ? sadavi÷eùàt / na tu tadasti / tasmàdasatkàryam / ita÷càsatkàryam utpattidharmasyàdyantayoravi÷eùaprasaïgàt / yadi satkàryaü syàt tena yathà niùpannasyotpattidharmeõàbhisambandhaþ tathà àdàvapi syàt / yathaivàdàvabhisambandhaþ tathànte 'pi syàt / dçùñastvabhisambandho nàbhisambandha÷càdyantayoþ / tasmàdasatkàryam / ita÷càsatkàryam / janmasacchabdayorvirodhàt / iha janma÷abdaþ pràgabhåtasyàrthasya bhàvakramamàha / sacchabdastu kriyàntarahetutvamàha / yadi sato janma syàdaikàrthyamanayoþ syàt / na tvetadasti / tasmàdayuktaü sajjàyata iti / ucyate- yaduktaü dravyàntarabhåtasyàvayavino niùpattipratij¤ànànna sannive÷avi÷eùamàtratvàt satkàryamityatra bråmaha- tadasiddhiþ, bhedenàgrahaõàt / yadi tantvàdibhyo dravyàntarabhåtasyàvayavino niùpattiþ syàt tena yathà tantukalàpe pañastatraiva và pañàntaramàhitaü bhedenopalabhyate tathaivopalabhyeta / na tåpalabhyate / tasmàt na dravyàntaram / samavàyàdagrahaõamiti cet syàdetat, saüyoginordravyayoþ satyàdhàràdheyabhàve bhedena grahaõaü bhavati / samavàyalakùaõà tu pràptistantupañayoþ / tasmànnàsti bhedena grahaõamiti / taccànupapannam / kasmàt ? asiddhatvàt / siddhe satyarthàntarabhàve 'vayavinastatpràptau ca samavàye sarvametatsyàt / tattvasiddhamubhayam / tasmàdayuktametat / kiücànyat dçùñàntàbhàvàt / mahàparimàõaü dravyamanyatràhitaü samavàyàt bhedena nopalabhyate ityetasminnarthe paryanuyuktasya kaste dçùñàntaþ ? na càstyanudàhçto vàdaþ / vyàpte na grahaõamiti cet syànmatamakàryakàraõabhåtaü dravyaü satyapi sambandhe na dravyàntaraü vya÷nuta ityato bhedena gçhyate / tantupañayostu kàryakàraõabhåtatvàt vyàptiþ / tasmànnàsti bhedena grahaõamiti / etadapyayuktam / kasmàt ? sàdhyatvàt / satyarthàntarabhàve 'vayavidravyàntaravat kàryakàraõabhàvaþ sàdhyaþ samavàya÷ca / ata iyaü vyàptiþ syàt / sà càprasiddhà ityato na samyagetat / vemàdivat iti cet syàdetat- yathà satyarthàntarabhàve vemàdayo 'vayavinaþ kàraõam evaü tantavo 'pi / etadanupapannam / kasmàt ? anabhyupagamàt / karaõaü vemàdayaþ pañasya, na kàraõamityayamabhyupagamo naþ / tasmàt viùamo 'yaü dçùñàntaþ / kiü cànyat / tadvadavyàptiprasaïgàt / vemàdivadarthàntaraü pañàttantava ityevaü bruvatastadvadavyàptiprasaïgaþ / kiü cànyat / spar÷akriyàmårtigurutvàntaravatastadvati pratighàtàditi / iha spar÷àntaravati spar÷àntaravatpratãghàto dçùñaþ / tadyathà ghañasyà÷mani / spar÷àntaravàü÷ca te pañastantubhya ityato 'sya tadvyàpitvamayuktam / evaü ca kriyàdayo vaktavyàþ / tasmàdyuktametat bhedànàü grahaõànnàvayavã dravyàntaramiti / ita÷ca nàvayavã dravyàntaram / kçtsnaikade÷avçttyanupapatteþ / sa hyavayaveùu vartamànaþ kçtsneùu và vartate pratyavayavaü và ? kiü càtaþ ? tanna tàvat kçtsneùu vartate / kasmàt ? ekade÷agrahaõe grahaõàbhàvaprasaïgàt / yadanekeùu vartate tasya kçtsnàdhàragrahaõe sati grahaõaü dçùñam / tadyathà dvitvàdãnàm / evaü ca sati viùàõàdigrahaõe gograhaõaprasaïgaþ / kiü càvayavànavasathàprasaïgàt / sa hyavayavàn vyàpnuvaüstaddvyatirekeõàvayavàntaràbhàvàt kena vyàpnuyàt ? avayavàntaràbhyupagame cànavasthàprasaügaþ / kçtsnaikade÷avçttiprasaïga÷ca samànaþ / tasmànna sarveùu parisamàpyate, na pratyekamanekatvaprasaïgàt / anekàdhàraparisamàptaü hyanekaü råpàdi dçùñamiti / kiücànyat ÷àstrahàneþ / pratyavayavaü parisamàpto 'vayavãtyetadicchato mårtimatàvayavena samànade÷aþ syàt / tata÷ca yacchàstraü mårtimatàmasamànade÷atvamiti tasya vyàghàto 'vayavaparimàõaü ca pràpnoti / na mahattvàdiparisamàptatvàdekadravyaü ca pràpnoti / tata÷ca yacchàstraü dravyamanekadravyamadravyaü và tasya hàniretàvatà càsya vçttirbhavantã bhavet / sarvathà ca doùaþ / tasmànnàvayavã dravyàntaram / arthàntaràvasthàne 'rthàntarotpattivinà÷adar÷anàdanyatvamiti cet syàdetat - vidyamàneùu tantuùu paño na bhavati saüyogalakùaõasya kàraõàntarasyànutpatteþ / saüyogottarakàlaü tu bhavati / kàraõasàmagryà vidhamàneùveva ca tantuùu vinà÷amupayàti / vibhàgàdarthàntaràvasthàne càrthàntarotpattivinà÷au dçùñau / tadyathà himavadavasthàne davàgneþ / tasmàdarthàntaraü pañastantubhya iti / etadapyayuktam / kasmàt ? sàdhyatvàt / sàdhyaü tàvadetat- kimatràrthàntaramutpadyate vina÷yati và ? àhosvittantuùveva samavasthànavi÷eùàpekùasya pañàbhidhànasya pravçtinivçttã senàvanavadbhavataþ ? tasmàdetadapi nàvayavino dravyàntarabhàve liïgam / tatpuruùabahuvrãhidvandvasamàsopapatteranya iti cet syànmatam, ihàrthàntaratve sati tatpuruùo dçùñaþ / tadyathà ràj¤aþ puruùo ràjapuruùa iti / bahuvrãhi÷ca citraguþ ÷abalaguþ / dvandva÷ca plakùanyagrodhàviti / asti cehàpi tatpuruùastantånàü pañaþ / bahuvrãhi÷ca dçóhatantuþ ÷uklatantuþ / dvandva÷ca tantupañàviti / tasmàccàvayavyarthàntaram / etaccàyuktam / kasmàt ? anekàntàt / ananyatve 'pi hi tatpuruùo dçùñaþ / tadyathà senàgajaþ kànanavçkùa iti / bahuvrãhi÷ca vãrapuruùà mattagajà senà iti / dvandvastu yadi syàtsatyamevàrthàntaramavayavã syàt / na tu ka÷citpañàvasthàyàmevaü prayuïkte- tantupañàvànayeti / tasmànmanorathamàtrametat / etena samàkhyàsàmarthyabhedàþ prayuktàþ / te càpi cànarthànatve sati senàdiùu dçùñàþ / tasmànnàvayavã dravyàntaram / dravyàntarabhåtasyàvayavino niùpattipratij¤ànàt, na sannive÷avi÷eùamàtratvàt satkàryamityetadayuktam / yatpunaretaduktamanupalabdherasatkàryamiti, atra bråmaþ / etadapyayuktam / kasmàt ? saü÷ayakàraõatvàt / sa ca sadviùayànupalabdhiþ / ityetasmàdeva hetossàü÷ayikà vayam / tàmeva tu ni÷cayàrthamavalambamàno na yuktimàrgamanuyàti / yat punaretaduktaü kàraõàntarànabhidhànàditi- etadapyanupapannam / kasmàt ? abhipràyànavabodhàt / yo hi yathà kuõóe badaràõyarthàntarabhåtànyàhitàni tathà kàraõe kàryamastãtyetadàcaùñe taü pratyayamupàlambhaþ syàt / vayantu aneka÷aktadharmiõaþ sahakàri÷aktyantarànugçhãtasya pårvasyà÷÷aktestirobhàvamuttarasyà÷càvirbhàvamupàdadhànàþ kàraõameva kàryamityanumanyàmahe / tayostu ÷aktyoryugapadagrahaõam / itaretarapratibandhahetutvàt / vastrasyàyàmavistàravat, kårmàïgamiva draùñavyam / yathà vastrasyopasaühàrapratibandhàdàyàmavistàrau na grahaõaviùayatàü pratipadyete, sattàü và na jihãtaþ kårmasyevàïgàni, tatha tantvàdãnàmapi bhàvànàü kàraõàbhimatà kàryàbhimatà càvasthà krameõa và sthira÷ca bhavat tannimittastadgrahaõàgrahaõavikalpaþ / etena kàraõagrahaõaü pratyuktam / yadapyuktaü pramàõàntaranivçttiprasaïgàditi satyametat / yattåktaü kriyàguõavyapade÷àsambhavàdanumànàbhàva iti tadanupapannam / kasmàt ? pçthaktvànabhyupagamàt / kàryakàraõapçthaktvavàdinastatkriyàguõànàü pçthaktvamanumàtuü yuktamityatastantvavasthàne pañakriyàguõagrahaõàdanumànàbhàva ityayamupàlambhaþ sàvakà÷aþ syàt / asmàkantu kàraõamàtrasyaiva saüghàtàdàkàràntaraparigrahàdvà kriyàguõànàü pracitirvyaktivi÷eùo bhavatãti bruvatàmadoùaþ / vyapade÷astu kàryakàraõaparyàyaþ / so 'yuktaþ / kasmàt ? anekàntàt / dravyaguõatvakarmatvàdãnàü kriyàguõakàryakàraõabhàvo 'tha ca satyamiùyate 'tha liïgaparyàyaþ / na tarhi vayaü paryanuyojyà vyapade÷àbhàvàdasatkàryamiti / kiü kàraõam ? prakaraõàt / vipratipattau hi satyàü liïgataþ pràgutpatteþ kàryasya samadhigamaü kariùyàma iti prakçtamevaitat / anaikàntikatvaü ca samànam / niùpattyanantaraü dravyasyàstitvàbhyupagamàdaguõavato dravyasya guõàrambhaþ / karmaguõà aguõà iti vacanàdutpannamàtraü dravyaü niùkriyaü nirguõamavatiùñhate iti vaþ pakùaþ / na càsya tathàbhåtasya liïgamasti / atha càstitvaü bhavadbhirabhyupagamyate / siddhergrahaõàtsadbhàva iti cenna / sarvavivàdasiddhiprasaïgàt / dçùñàntaviruddhamarthaü pratij¤àya pratiùidhyamànena siddhabuddhiviùayatà smartavyetyetasyàü kalpanàyàü sarvavivàdasiddhiprasaügaþ syàt / kiü cànyat / pratipakùe samànatvàt / asmatpakùe 'pi tarhi bhagavatpa¤ca÷ikhàdãnàü pratyakùatvàtsatkàryamabhyupagantavyam / tasmànna kriyàguõavyapade÷àsambhavàdasatkàryam / yatpunaretaduktaü- kartçprayàsasàphalyàdasatkàryamiti, atra bråmaþ- etadapyayuktam / kasmàt ? ## yadyubhayapakùaprasiddhasyàsataþ kriyàyogaþ syàt ata etadyujyate vaktum kàrye sati kartuþ prayàso 'narthaka iti / tattvasataþ karaõamanupapannam / tasmàdayuktametat / hetvabhidhànàdasiddhiriti cet syàdetat- yathà niùpannatvànmadhvàdãnàü dhàraõasamartho ghaño na kriyata ityayamapadiùño heturasmàbhiþ evamitthaü kàryasyàsataþ kàraõaü nopapannamiti noktaü bhavatà / tasmàdasiddhiriti / etaccànupapannam / kasmàt ? satyasati và sambandhe doùaprasaïgàt / taddhi kriyamàõaü sati và sambandhe kàrakaiþ kriyate 'sati và ? sambandha÷càsya bhavanpravçttikàle và kàraõànàü syàt, niùpattikàle và ? kiü càtaþ ? tanna tàvatpravçttikàle sambandho yuktaþ / kasmàt ? adravyatvàt / pravçttikàle kartràdãnàü kriyàguõavyapade÷àbhàvàdavastubhåtaü ÷a÷aviùàõasthànãyaü vaþ kàryam / na càsti tathàbhåtasya vastubhåtena sambandhaþ / atha niùpattikàle 'bhisambadhyate yaduktaü sato niùpannatvàtkriyànutpattiriti tasya vyàghàtaþ / atha matamasatyapi sambandhe niùpattirbhavatãti tena kàrakavyàpàravaiyarthyaprasaügaþ / pràgapi ca kàrakopàdànàtkàryaniùpattiprasaïga iti / uktaü ca asattvànnàsti sambandhaþ kàrakaiþ sattvasaügibhiþ / asambandhasya cotpattimicchato na vyavasthitiþ // iti / àha, nanu ca madhyame kàle kartràdibhiþ kàryaü kriyate / kaþ punarasau madhyamaþ kàla iti ? àha- àrambhàya prasçtà yasminkàle bhavanti karttàraþ / kàryasyàniùpàdàttaü madhyamaü kàlamicchanti // iti / yadà hetavaþ pravçttàrambhà bhavantyuddi÷ya kàryaü na ca tàvannaimittikasyàtmalàbhaþ saüvartate sa madhyamaþ kàlaþ / tasminkriyate kàrakaiþ kàryamiti / ucyate, na, avasthàntarànupatteþ / pràïniùpatterasattà / niùpannasya sattetyavasthàdvayam / sadasadråpà càvasthà nàsti yo madhyamaþ syàt / ato na yuktametaditi / kiücànyat / pårvadoùàparihàràduddi÷ya kàryaü tasyàtmano làbhàtmakena saha sambandha iti ? atràpyayaü paryanuyogo naiva nivartata iti / tasmàccitramapi vàkyaü prasàrya na kiücitparihçtaü bhavatà / tasmàdyuktametat satyasati và sambandhe doùaprasaügàdasanna kriyata iti / yasya punaþ satkàryaü tasya doùo nàsti / kasmàt ? ## upàdànamiti kàraõaü tantvàdyàcakùmahe / taddhi tasya kàrakairgçhyate abhisambadhyata ityarthaþ / tasmàcca nàrthàntaraü kàryam ityataþ kàraõenàbhisambaddhànàü kàrakàõàü kàryeõaiva sambandho bhavatãtyadoùaþ / àha- nanu ca yasyàpi satkàryaü tasyopàdànàdarthàntaraü tatkàryaü syàt / kasmàt ? kàryàrthirupàdànàt / yadyadarthamupàdãyate tattasmàdarthàntara yathà vemàdibhyaþ pañaþ / tantava÷ca pañàdibhirupàdãyante / tasmàttebhyo 'pyarthàntaraü paña iti / etena sattvaü prayuktam / yadyadarthamupàdãyate tattasminnasat / yathà vemàdiùu paña iti / ucyate, na avayavipratiùedhàt / pratiùiddhastàvadavayavã dravyàntarabhåtastasmàdanupapannàrthametat / kiü cànyat / ## upàdànasàmànyàdvemàdivadarthàntaraü pañastantubhya iti bråvato 'rthàntaratvasàmànyàttantuvatsarvasmàtkàraõàtkàryasya sambhavaþ syàt / na tvevamasti / tasmàtsarvasambhavàbhàvàdasamyagetat / kiücànyat, jàtibhedaprasaügàdarthàntaràrambhaprasaïgàcca upàdànasàmànyàdvemàdivadarthàntaraü pañastantubhya iti bråvato yathà vemàdibhyo bhinnajàtãyo bhinnade÷a÷ca, tathà tantubhyaþ pañaþ syàt yathà càvasthite pañe vemàdayaþ pañàntaraü kurvanti tathà hyavasthite pañe tantavo 'pi pañàntaramàrabheran / na caitadiùñam / na tarhyupàdànasàmànyàdvemàdivattantubhyaþ pañasyàrthàntaratvam / yatpunaretaduktaü yadyadarthamupàdãyate na tat tatràstãti, atra bråmaþ- ayuktametat / kasmàt ? àdhàràdheyabhàvànabhyupagamàt / asakçduktamasmàbhirna tantuùu paño nàma ka÷cidasti / kiü tarhi tantava eva pañaþ / tattu sanmàrgavidveùàdbhavatà na gçhyate / kiü cànyat / anekàntàt / upetya và bråmaþ kathaü tàvattilàstailàrthamupàdãyante, bhavati càtra tailam / mçdvãkà rasàrthamupàdãyate, bhavati càsyàü rasaþ / godhukca payo 'rthaü gàmàdatte, bhavati ca tasyàü kùãram / ÷àlikalàpa÷ca taõóulàrthamupàdãyate, santi càtra taõóulà ityanaikàntiko hetuþ / àha- àvaraõopalabdherayuktam / tilàdiùvàvaraõaü pratyakùata upalabhyate / tatpratibandhàttailàdãnàmagrahaõam / vyàpàra÷ca kartustadvigamàrtho na tu kàryasyàvaraõamasti / tasmàdviùamo dçùñàntaþ / ucyate na, màrgàntaratvàt / yadyatràsti tatra tadarthamupàdãyate iti pårvaü bhavatàtisçùñam / idànãü tvavagamavigamàrthaü sato 'pyupàdànamiti bråvato màrgàntaragamanaü pårvavàdatyàgo 'naikàntikasya càparihàra iti / yatpunaretaduktaü pariõàmàdyupapatteradoùa iti tathà tadastu / yattåktaü màrgàntarànupapatteriti atra bråmaþ- etadapyayuktam / kasmàt ? pariõàmadharmànavabodhàt / sato dharmàntarasya nirodhamasata÷cotpattiü pariõàmamabhidadhato vyaktamayamupàlambhaþ syàt / na tvanayànusçtyà pratiùñhàmahe / kiü tarhi sàdhanànugçhãtasya dharmiõo dharmàntarasyàvirbhàvaþ pårvasya ca tirobhàvaþ pariõàmaþ / na càvirbhàvatirobhàvàvutpattinirodhau / vyåhasaü÷leùavyaktipracayàstu kimasato dharmà uta svato 'santa iti vicàryam / kiü càtaþ / yadi tàvadasato dharmàþ yathà kasyeti vàcyam / atha svayamasantaþ pa÷càdbhavanti tadapyayuktam / kasmàt ? anarthàntaratvàt / satyarthàntarabhàve pràgasantaþ pa÷càdupalabhyamànàþ satkàryavàdaü niràkuryuþ / sa caiùàmarthàntarabhàvo na prasiddhaþ / tasmàtkimatropapannam ? grahaõàgrahaõavikalpe coktaþ parihàraþ / kiü cànyat / dravyàntarotpattivyàghàtàt / upetya vaiùàmutpattiü bråmaþ- yadi hi pariõàmavyåhasaü÷leùavyaktipracayamàtraü kàryamiùyate yaduktaü dravyàõi dravyàntaramàrabhanta iti tasya vyàghàtaþ / kasmàt ? na hyete bhàvà dravyàntaram / tasmàddinakarakiraõapratàpamårchitasyeva dàvàgnyupasarpaõadoùonutàpàyaiva bhavataþ pratipattiþ / etenàrambhoparamotpattyavi÷eùaprasaïgo janmasacchabdaþ pratyuktaþ / katham ? àtmabhåtaü hi tantånàü pañàkhyaü vyåhasthànãyaü sannive÷avi÷eùaü yadà kàrakàõi svena svena vyàpàreõàviùkurvanti tadà kriyate utpadyate jàyata ityevamàdirlokasya vyavahàraþ pravartate / yadà tu kàrakàõi ÷aktyantaràvirbhàvàtsaüsthànàntareõautsukyavartitàmavasthàmupasaüharanti tadà pràgupalabdhaü saüsthànaü vinà÷a÷abdavàcyatàü pratipadyate / paramàrthatastu na kasyacidutpàdo 'sti na vinà÷aþ / yatpunaretaduktaü janma÷abdaþ pràgabhåtasyàrthasya bhàvopakramamàheti tadapãcchàmàtram / kasmàt ? vivàdàt / sadasadviùayaü janmeti vivàde 'nuùakte janma÷abdaþ pràgabhåtasya sadbhàvamàcaùña iti bråvato 'nuktasamam / puruùàdàvadçùñatvàdasiddhiriti cet syàdetat yadi tarhi kriyate utpadyate jàyata ityeùorthaþ sadviùayaþ kalpyate, pradhànapuruùayorapi tatprasaügaþ, sadasadavi÷eùàditi / ata÷ca vivàdàvasthamevaitatprakaraõamiti / etaccàyuktam / kasmàt ? saüsthànaviùayatvàt / yadà bhàvaþ svato 'narthàntarabhåtaü saüsthànaü bhajate tadaite ÷abdàþ pravartanta ityuktam / dçùñaü ca loke tadyathà muùñigranthikuõóalàni karoti janayatyutpàdayati, abhivyaktàtmasu ca målodakàdiùu bhavatyutpannaü jàtamiti / ubhayapakùaprasiddhe tu ÷a÷aviùàõàdau naite ÷abdàþ pravartante / tasmàdbhavata evàniùñaprasaïga iti / uktaü ca yadyasattvaü ghañàdãnàmutpattau heturiùyate / ÷a÷a÷çïge 'pi tulyatvàdutpattiste prasajyate // iti siddhaü satkàryam / ita÷ca satkàryam / #<÷aktyasya ÷akyakaraõàt># ÷akyamidamasya, ÷akta÷càyamasyetyayaü niyamaþ satàü dçùñaþ / tadyathà cakùuùo råpasya / àsti càyaü pañasya vemàdãnàü ca niyamaþ / tasmàcca satkàryam / sahakàrivattanniyama iti cet syànmatam yathàpo bãjàïkurasyotpattau samarthà bhavanti na kàùñhàdagnervà / ubhayaü ca tattàsu ca vidyate / bãjàdapàü vicchinnatvàt / yathà ca såryaþ såryakàntàdagnimutpàdayituü samartho na candrakàntàcca pànãyam / ubhayaü tattatra na vidyate / tathà ca tattvàdãnàü pañasyaiva ÷aktiniyamaþ syàt / na ca pañasya tantuùu sattvaü syàditi / etaccàyuktam / kasmàt ? sàdhyatvàt / aükuràdayo 'pi kàryamabàdãnàm / ataþ sàdhyam / kimaïkuro 'styatha nàstyeva / tathà såryakànte 'gniþ / tadarthameva càyaü vivàdo 'nuùaktaþ / yattåktamapàü vicchinnavànna tàsvaïkuro 'stãti tatràpi yàsàmapàü bãjànuprave÷adaïkurabhàvena vipariõàmastàbhyastasyànanyatvaü sàdhyam / ato na kiücidetat / kiü cànyat / råpavyavasthànàcca / tadyathà vij¤ànotpattihetutve sati na råpaü dçùñamiti nedànãü tatsàmànyàt råpamapyaråpaü bhavati / evaü pañakàraõatvàdvemàdayo na paña iti nedànãü tantavopyapañaþ / tasmàdyuktametacchaktasya ÷akyakaraõàtsatkàryam / ## ihàsati kàrye kàraõabhàvo nàsti / tadyathà vandhyàyàþ / asti ceha kàraõabhàvastantupañayostasmàtsatkàryam / kàraõàntaràtkàryotpattidar÷anàdanyatra tadbuddhiriti cet syànmataü pràkkàraõàntaràtkàryàntarasyàsata utpattimupalabhya pa÷càtkàraõàntare kàraõabuddhirbhavatãti / etaccàyuktam / kasmàt ? anabhyupagamàt / asataþ kàryasyotpattireva na siddhà ÷a÷aviùàõàdiùvasiddhatvàt / kutaþ punastannimittàkàrabuddhiþ ? kàraõabhàvàditi cet - syàdetat, asattvàvi÷eùe 'pi pañasya kàraõaü samavàyyasamavàyinimittalakùaõamasti / tasmàtpaña ucyate, na ÷a÷aviùàõasyeti / etaccàyuktam / kutaþ hetvabhàvàt / asattvàvi÷eùe 'pi pañasya kàraõamasti na ÷a÷aviùàõasyetyatra heturanuktaþ / puruùavaditi cet syàdetat, yathà tulyatve sattve pañasya kàraõamasti na puruùasya, evamasattve pañasya saüsthànaü na ÷a÷aviùàõasyetyetadapyayuktam / kasmàt ? uktatvàt / saüsthànaü kàryaü pañasya / saüsthànaü na puruùasyetyuktaü pràk / saüsthànavattadvi÷eùa iti cet syànmataü yathà sattvàvi÷eùe pañaþ saüsthànaü na puruùa evamasattvàvi÷eùe pañaþ kàryaü na ÷a÷aviùàõamiti / etadapyayuktam / kasmàt ? sàmànyavi÷eùabhàvàt / sàmànyasya hi vi÷eùaparigrahaþ saüsthànam / na tvayamasti cetanà÷aktau vikalpaþ / tasmànna puruùaþ saüsthànam / asatastu niràtmakatvàdvi÷eùo durupapàdaþ / tadupapattau và sattvaprasaüga iti / àha ca- niràtmakatvàdasatàü sarveùàmavi÷iùñatà / vi÷eùaõaü cedbhinnaü te sattvamabhyupagamyatàm // tasmàdyuktametatkàraõabhàvàcca satkàryam / evaü tàvadvai÷eùikamatenàsatkàryavàdo na vimardasahaþ / bauddhapakùe tu bhåyàndoùaþ / kathaü tarhi dravyàntaraü paño neùyate ? "tantuùveva tathàstheùu paña ityàdibuddhayaþ" ityevamàdinà nyàyenàvayavipratiùedhàtsaüyogo 'pi na saüyogibhyasteùàmarthàntaramiùñaþ / tatraitàvatã parikalpanà syàt- yaduta tantusaüyogo và pañaþ, saüyogakàraõaü và dravyàntaram ? ubhayaü ca teùàü nàrthàntaram / athotpattivinà÷au kasyàpãti màyàkàraceùñitam / tadapi citrataro 'yamupanyàsaþ / kàõàdànàü tu dravyàntarottpativinà÷àbhyupagamànna tàrkikasadç÷o vicàraþ / tasmàtpàramarùa eva pakùo jyàyàn / yathà càsatkàryaü na saübhavati tathà ca÷abdàtsadasatkàryamapi / parasparavirodhàt naiva sannàsaditi eke / etadapyanupapannam / kasmàt ? sattve hetvabhidhànànni÷citaþ pràgutpatteþ kàryasya sadbhàvaþ // 9 // ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 10 ----------------------------------------------------------------------- prakçtamidànãü vakùyàmaþ / kiü ca prakçtam ? mahadàdi tacca kàryaü prakçtiviråpaü saråpaü ceti vacanàdvairåpyam / àha- pràksàråpyagrahaõaü, sukhapratipattihetutvàt / adhigatasàråpyasya hi sukhaü vairåpyasya pratipattirbhavatãti pràksàråpyagrahaõaü kartavyam / yathà tantràntarãyàõàü sadanityaü dravyavatkàryaü kàraõaü sàmànyavi÷eùavaditi dravyaguõakarmaõàmavi÷eùasàmànyamuktvà dravyàõi dravyàntaramàrabhante guõà÷ca guõàntaramityevamàdiþ vi÷eùo 'bhidhãyate / ucyate- tadanupapattiþ / avi÷eùàt / yathaivàdhigatasàråpyasya laghãyasã vairåpyapratipattirevamadhigatavairåpyasya laghãyasã sàråpyapratipattiþ / kasmàt ? parasparàpekùatvàt / vairåpyàpekùaü hi sàråpyaü, sàråpyàpekùaü ca vairåpyamiti / àha- evamapi vairåpyasya pràgabhidhàne prayojanavacanam / dvayoravi÷eùe 'nyatarasya pràgabhidhàne niyamaheturvaktavya iti / ucyate na, vairåpyasya prakaraõànaïgabhàvàt / vicchinnaü hi vairåpyamatastatpårvamabhidhàya prakaraõàïgaü sàråpyaü sukhamabhidhàtumityevamarthamàcàryeõaivaü kriyate / kathaü sàråpyasya prakaraõàïgatvamiti cet traiguõyàbhidhànadvàreõa guõalakùaõopade÷àt / tatsiddhau càvivekyàdãnàü vyaktasiddheþ, kàraõaguõàtmakatvàcca kàryasya pradhàne traiguõyàdipratipatteþ, kàryakàraõabhàvàsandehàcca pradhànàstitvaprasiddhyapade÷àttatsiddhau ca bhogyasya bhoktrapekùatvàt puruùasiddheradhigatabhoktçbhogyasya tatsaüyogasya ca sukhapratipàdyatvàttàdarthyàcca tattvabhåtabhàvasargàõàm / tasmàdyuktametatprakaraõàïgatvàtsàråpyaü pa÷cànnirdi÷yate / tadasambandhàditaratpràgiti / àha- yadi tarhi bhavànpràgvairåpyàbhidhànaü nyàyyaü manyate tadvaktavyaü kiü punaridaü vairåpyamiti / ucyate- ## tatra hetuþ kàraõamityanarthàntaram / tadasyàstãti hetumat / nityaü dhruvam / na nityamanityam / vyàpnotãti vyàpi / na vyàpyavyàpi / asarvagatamityarthaþ / saha kriyayà sakriyam / anekaü bhinnam / à÷ritamàdheyam / liïgaü tallakùaõopapannam / avayåyanta ityavayavàþ / pçthagupalabhyanta ityarthaþ / sahàvayavaiþ sàvayavam / paratantramanyàdhãnam / ete hetumadàdayaþ paratantràntà nirapavàdàþ vyaktasyàsàdhàraõà pradhànapuruùàbhyàü dharmàþ / àha- hetumadityavi÷eùaþ sarvatra sadbhàvàt / vyaktàvyaktapuruùàõàü hi sarveùàü heturastãti avi÷eùa evàyaü pañhitavyaþ / ucyate na, kàrakaparigrahàt / yadyapi vyaktàvyaktapuruùàõàmavi÷iùñaü hetumattvaü tathàpi vi÷iùñasya kàrakasya hetoþ parigrahaü kariùyàmaþ / sa ca vyaktasyaiva nànyasyeti nàyamavi÷eùo bhaviùyati / àha- tadanupapattiþ, vi÷eùànupàdànàt / heturiti sàmànya÷abdo 'yam / sàmànya÷abdà÷ca nàrthaprakaraõa÷abdàntaràbhisambandhamantareõa vi÷eùe 'vatiùñhanta iti vi÷eùa upàdeyaþ syàt / sa tu nopàdãyate / tasmàtte avi÷eùà eveti / ucyate na, sarvasambhavino 'bhidhànasya prakarùàrthatvàt / iha yaþ sarvasaübhavã dharma ekaviùaya upàdãyate tasmàtprakarùo vij¤àyate / tadyathà bhoktà màõavaka ityukte sarveùàü bhoktçtvasya saübhavàdevaü vij¤àyate prakarùeõàyaü bhokteti, evamihàpi sarvasambhavãtyàhàcàryo vyaktaü hetumaditi / tena vayamasmàtprakarùaü vij¤àsyàmaþ / ka÷ca prakarùaþ ? kàrakaj¤àpakayorubhayorapi sambhave kàrakasyaiva grahaõam / anitya÷abdasambandhàdvà / athavàyamàcàryo hetumadityuktvànityamiti pañhati / ÷abdàntaràbhisambandhàt / yo 'nityasahacaro hetustasyeha grahaõaü gamyate / ka÷cànityasahacaro hetuþ ? kàrakaþ / àha evamapyanupapannametat / kasmàt ? ubhayatra tatsaübhavàt / utpàdyavyaïgyayorhi vinà÷aü pañàdiùu dçùñatvàt avyabhicàràttantràntarãyà manyante / tasya và parihàro vaktavyaþ / na và vaktavyo vi÷eùe sthitirastãti / ucyate na, ekàntavàdaprasaïgàt / sarveõa hi vàdinàva÷yaü kiücinnityamabhyupagantavyam / antato vinà÷e 'pi na ka÷cidarthaþ ÷abdabuddhibhyàü na vyajyate / tathà satyekàntavàdo 'yaü syàt / sa ca yuktimadbhirneùyate / tathà ca saüskçtamapyevaü kalpyamàne vinà÷i syàt / tasmàdutpàdyavyaïgyayorvinà÷aü bruvato 'tisàhasam / àha- anityatvànupapattiþ satkàryavàdàbhyupagamàt / yathaiva hi nàsata utpattirastyevaü sato 'pi vinà÷ena na bhavitavyam / atha sato 'pi vinà÷o 'bhyupagamyate tena pralayakàle vinaùñànàü tattvàdãnàü pra÷càdasatàmutpattiþ satkàryavàdaü niràkuryàt / tasmàdanityaü vyaktamityayuktam / ucyate- na, vyaktyapagamapratij¤ànàt / sadà vayaü sato 'vinà÷amàcakùàõàþ (na ?) satkàryavàdaü pratyàcakùãmahi / kàraõànàü tu yaþ parasparaü saüsargàt saüsthànavi÷eùaparigrahastasya virodhi÷aktyantaràvirbhavàdvyaktistirodhãyata ityetad vinà÷a÷abdena vivakùitam / tathà ca vàrùagaõàþ pañhanti- "tadetat trailokyaü vyakterapaiti, na sattvàdapetamapyasti vinà÷apratiùedhàt / asaüsargàccàsya saukùmyaü saukùmyàccànupalabdhistasmàdvyaktyapagamo vinà÷aþ / sa tu dvividhaþ- à sargapralayàt tattvànàü ki¤citkàlàntaràvasthànàditareùàm" iti / àha- ayuktametat / kasmàt ? vipratipatteþ / sarvameva kùaõikaü buddhibodhyamàkà÷anirodhavarjitamiti ÷àkyaputrãyàþ pratipannàþ / teùàü pratiùedho vaktavyo và na vaktavyaü dvividhamanityamiti / ucyate- na, hetvanupagamàt / pratikùaõamucchidyate trailokyamityatra liïgamabhiyuktà api nopalabhàmahe / tasmàt naitadasmàkaü buddhàvavatiùñhata iti / àha- ante kùayadar÷anàt, iha yasyànte kùayastasya kùaõikatvaü dçùñam / tadyathà, pradãpajvàlàbuddhi÷abdànàm / asti cànte kùayaþ saüskàràõàü tasmàt kùaõikàþ ucyante / tadanupapattiþ, sàdhyatvàt / iha tu siddhenàtide÷o bhavati / tad yathà gavà gavayasya / na tu pradãpajvàlàbuddhi÷abdànàü kùaõikatvaü prasiddham / ato na ki¤cidetat / àha- naitadaprasiddham / kasmàt ? vçddhyadar÷anàt / yadi hi avinaùñàyàü jvàlàyàmindhanàntaràle jvàlàntaramutpadyeta vçddhirapi syàt, na tu dç÷yate / tasmàdanavasthità pradãpajvàlà / ki¤cà÷rayàbhàvàt / yadà÷rayà jvàlotpattistadutpadyamànaivàsau niruõaddhãti na yuktamasyà vinà÷rayeõàvasthàtum / upayuktendhanàyà apyavasthànaprasaïgàt / ki¤càvaraõoparipàtena prabhàbhedaprasaïgàt / jvàlànàmavasthànamicchata upariùñàdàvaraõopanipàtàt prabhàyàstantoriva dvaidhãkaraõaü syàt / aniùña¤caitat / tasmànna dãpe jvàlànàmavasthitirastãti / etena ÷abdo 'pi pratyuktaþ / katham ? tasyàpi yadi vinà÷o na syàt, drutapavanàmbudhàràbhighàtàt pratikùaõamapårva÷abdàvirbhàvàt pårva÷abdavinà÷àcca vçddhiþ syàt / adçùñà càsau / ki¤ca, pratyakùata upalabdheþ / pàõyupaghàtajo hi ÷abda utpatterårdhvaü na bhavatãti pratyakùasiddham / abhivyaktiriti cenna, niyamàdar÷anàt / ÷abdànàü vàcyavaktçbhedabhinnànàü kàraõaniyamo dçùñaþ / na caitadasti samànendriyagràhyàõàm / ki¤ca- pçthak ÷ruteþ / abhivyaktikàraõade÷àcca pçthak ÷råyate ÷abdaþ / na caitadabhivyaïgyànàü ghañàdãnàü dçùñamiti / kùaõikabuddhestu pràgevoktà nà÷ahetavaþ / tatra yaduktaü sàdhyatvàt pradãpajvàlàbuddhi÷abdàdãnàü kùaõikatvasya na saüskàràþ kùaõikà ityetadayuktam / ucyate- yaduktaü vçddhyadar÷anàditi, atra bråmaþ- ayuktametat / kasmàt ? vi÷eùapratipatteþ / kùaõikamityuktaparimàõo 'yaü kàlanirde÷a à÷rãyate, vçddhyabhàvàdibhya÷ca kadàcidvinà÷amàtraü pratãyate / sa tu vinà÷a ekakùaõamavasthitànàü jvàlànàü bhavati na punaþ kùaõadvayamityetadapramàõakamàj¤àmàtra¤ca gçhãta÷ikùàkaþ kaþ pratipattumutsaheta ? yattåktamàvaraõopanipàtàt prabhàbhedaprasaïga iti, etadapyayuktam / kasmàt ? ubhayathànupapatteþ / kiü tàvadyasya dvaidhãbhàvo dçùñastadakùaõikamàhosvid yasya na dçùñastat kùaõikamiti / ki¤càtaþ ? tadyadi tàvadevamabhyupagamyate yasya dvaidhãbhàvastadakùaõikamiti tantorakùaõikatvaprasaïgaþ / atha mataü yasya dvaidhãkaraõaü na dçùñaü tat kùaõikamiti yathà kimatrodàharaõam / kutaþ ? yasmàt na hyanudàhçto vàdaþ / etena ÷abdavçddhiþ pratyuktà / yatpunaretaduktaü pàõyupaghàtaja÷abdànavasthànàditi, tatra bhavataivoktaü vyaïgyatvàditi / yattåktaü niyamadar÷anànna vyaïgyaþ ÷abda iti tadayuktam, anekàntàt / yathà ÷uklakçùõau niyamataþ ÷uklakçùõa÷abdàbhyàü pratyàyyete, na ca tau tayorna vyaïgyau / evaü ÷abdasyàpi vaktyavàdiniyamaþ syàt, na càvyaïgyaþ syàt / yadapyuktaü vyaïgyavya¤jakayorde÷abhedànupapatterna vyaïgyaþ ÷abda iti, tadapyayuktam / kasmàt ? cakùurvat tatsiddheþ / tadyathà- cakùuùo råpasya ca de÷abhede 'pi vyaïgyavya¤jakabhàvaþ, evaü ÷abdasyàpi syàt / tasmànna ÷abdo 'pi kùaõikaþ / buddhestu svàdhikàra eva kùaõikatve heturiti karaõo (kàraõam ?) vakùyàmaþ / tatra yaduktamante kùayadar÷anàt pradãpajvàlàbuddhi÷abdavat kùaõikàþ saüskàrà ityetadayuktamiti / àha- itastarhi pradãpàdãnàmanyeùàü ca bhàvànàü kùaõikatvam / kutaþ ? anavasthànahetvabhàvàt / naùña÷cedartho 'bhyupagamyate nanu pràptamidamutpannamàtrasyàsya vinà÷avighno nàstãti kauñasthyaü sarvabhàvànàü pràptamiti / ucyate- na, kàraõopapatteþ / adhikàro hi sarvabhåtànàü saüskàrava÷àdutpattistadavasthànameva teùàmalaü sthitaye / sati vina÷varatve saüskàropayoge tu sthityapabhraü÷a ityato 'sti ki¤citkàlamavasthànaü bhàvànàm / na ca kauñasthyaprasaïgaþ / ki¤cànyat- santativinà÷aprasaïgàt / naüùñu÷cedutpattisamanantaraü vinà÷a iùyate, santatirapyante kùayadar÷anàt naüùñrã / tasyà api tathaiva vinà÷aþ pràptaþ / tata÷ca taóidvilasitavatkùaõadçùñanaùñasya trailokyasyàbhàve saüsàrocchedaprasaïgaþ / tasmàdayuktaü naüùñurutpattisamakàlameva vinà÷a iti / kàraõàvasthànàt na doùa iti cet- syànmatam, asti kàraõaü pårvotpanno bhàva uttarasyotpattau / sa càpyuttarasya, ityevaü santateranucchedo virodhibhàvàntarasaüsargàt tåbhayatastathotpatterbhraü÷a iti / etadapyayuktam / kasmàt ? pårvahetutyàgàt / pràguktaü yena naüùñavyamasau mantrauùadhaprayogairapi kùaõàdårddhvaü nàvatiùñhate / sàmprataü tu naüùñrã santatiþ kàraõava÷àdeva tiùñhatãti so 'yaü pårvahetutyàgaþ / vinà÷ahetvabhàvàt kùaõikatvamiti cet, syàdetat nàsti bhàvànàü vinà÷ahetorupalambha iti / ataþ svàbhàvikaþ pradhvaüsaþ / tasmàdutpattisamakàlamasau kena vàryate / idamapyayuktam / kasmàt ? anabhyupagamàt / ko hyetadavamaüsyati ahetuko vinà÷aþ / kiü tarhi pràgevoktamarthava÷àdbhàvànàü sthitistadava....virodhidravyàntarasambandhenàdhyàtmikàdinà bhavatãti / vinà÷asya vinà÷aprasaïgàdayuktamiti cet, yadi tarhyabhàvo 'pi hetumàn parikalpyate; pràptamasyàpi ghañavad vinà÷itvam / aniùñaü caitat / tasmàdahetuko vinà÷a ityetadayuktam / kasmàt ? vyaktyapagamapratij¤ànàt / bhàvavinà÷inaü prati satyamevàyamupàlambhaþ syàt / vyaktyapagamastu no vinà÷aþ / sa tu hetumattvena kathaü virotsyata iti / tasmànna vinà÷ahetvabhàvàt kùaõikaü saüskçtamiti / ita÷ca na kùaõikam / kasmàt ? agrahaõaprasaïgàt / ihàsato 'grahaõaü dçùñam / tadyathà dvitãyasya ÷irasaþ / kùaõàdårdhvaü ca te ghañàdayo na bhavanti / tasmàtteùàmapyagrahaõaprasaïgaþ / tatsadç÷otpatteradoùa iti cet syàdetat - utpattisamakàlaü nirodhe 'pi ghañasyànyasya tàdç÷asyotpattirbhavati, tannirodhe 'nyasyetyevamavicchedena grahaõaü bhavati, jvàlànadãsroto 'nusandhànavaditi / etadapyayuktam / kutaþ ? kàraõàbhàvàt / syàdetadevaü yadi tadànãü sadç÷otpattau kàraõaü syàt / na tu tadasti, pràgeva nirodhàt / tasmàdasadetat / pårvotpannasya kàraõabhàvàttatsiddhiriti cenna, upàdànàt tanniùpattiprasiddheþ / ihopàdànànmçtpiõóakasaüj¤akàlloke ghañaniùpattiþ prasiddhà / na ca tadànimasti mçtpiõóaþ / ki¤ca kramanupalabdheþ / iha ÷ibikàdãnàmanukrameõa ghañotpattirupalabhyate / na cànukramo 'sti / ki¤ca kàrakasàmagryàbhavàt / iha kumbhakàradaõóacakrasåtropalasàmagryàd ghañaniùpattiþ prasiddhà / na càstyeùàü tatra sambhavaþ / ki¤ca tadutpàdyàntarotpàdyasyàniùpatteþ / iha ghañàd ghañe nirvçttirna prasiddhà loke / na càprasiddho 'sti dçùñàntaþ / buddhi÷abdavaditi cet syàdetat yathà buddhirbuddhyantaraü sadç÷aü såte, ÷abda÷ca ÷abdàntaramevaü ghañàdghañaniùpattirbhavati iti / etadapyasat / kasmàt ? siddhaü hi buddherbuddhyantaraü ÷abdàcca ÷abdàntaraü jàyata ityetadapyasmàkaü prasiddham / tasmàtpralàpamàtrametat / tatra yaduktaü sadç÷otpatteþ so 'yamiti grahaõamavicchinnaü kùaõikatve 'pi bhàvànàmityetadayuktam / ki¤cànyat / kàryotpattikàle kàraõanivçtteþ / yadà na kàraõamasti na tadà kàryamutpadyate dvayorghañayoryugapadupalabdhiprasaïgàt / yadà tu kàryamutpadyate tadà kàraõaü niruddhamiti nirbãjaþ pradurbhàvaþ pràpnoti / aniùñaü caitat, satatotpattiprasaügàt / anutpanne hetusàmarthyàdadoùa iti cet syàttadanutpanne kàrye kàraõena prayojanam / utpanne tadvyàpàrànarthakyàt / asti cànutpanne kàrye kàraõam / ato na nirbãjaþ pràdurbhàva iti / etadapyayuktam / kasmàt ? abhàve 'pi tadutpattiprasaïgàt / aüga tàvat aõu÷o vibhajyatàmagnau và kùipyantàm, tantavastadàpi prasiddhavinà÷ànàmabhåvanniti ÷akyamupadeùñuü, yadi tebhyaþ paña utpadyate / tasmàdbhràntiriyam / yugapatkàryakàraõayorutpattinirodhau tulànatonnatavaditi cet syàdetadyathà nàmonnàmau tulàntaryà (?) yaugapadyena bhavata evamutpattivinà÷au kàryakàraõayoriti / tadapyayuktam / kasmàt ? kàryakàraõabhàvàdar÷anàt / kimidamudake nimajjadbhiþ phenamavalambyate ? tulyà tasya hyekasyàvanatiravasthà tad dvitãyasyonnataye heturbhavati, bhavataþ kàraõavinà÷aþ kàryotpatti÷ca yaugapadyena bhavataþ / na ca tayorhetumadbhàvaþ ÷akyaþ kalpayitum / tasmàdayuktametat / vi÷eùagrahaõàt kùaõikatvasiddhiriti cet syànmatam- yadyutpannamàtroparatirnàsti bhàvànàü, kiükayutaþ ÷arãràdãnàü pràõàpàna÷ramaråpàdikçto 'bjà÷maprabhçtãnàü ca ÷ãtoùõaspar÷akçto bhedaþ ? ghaõñàdãnàü cà÷abdakànàü pa÷càcchabdavatàü grahaõam, tasmàdaniùiddhaþ kùaõabhaïga ityetaccàyuktam / kasmàt ? uktatvàt / uktamatrottaraü kàraõàbhàve 'nutpattiprasaïgàediti / ki¤ca saüsthànàntarànupaladheþ / na hyatra pårvasaü÷ànaviparãtaü saüsthànàntaraü gçhõãmahe / tasmàdavi÷iùñàsta ityevamavagamyatàm / vi÷eùagrahaõantvavastvantarànugrahe ÷aktyantaràvirbhàvàt / uuktaü ca- "vyakterapagamo 'bhãùñaþ pårvasaüsthànahànitaþ / tadabhàvàdasidho 'sya vi÷e.... ********************** Here in the Ms, a considerable portion is left blank and it is apparent that discussion on the karikas 11 and 12 has been left out ********************** ---------------------------------------------------------------------- kàrikà 13 ---------------------------------------------------------------------- ## eva÷abdaþ pratyekaü pari÷amàpyate / sattvaü laghu prakàùakameveùñam / yat kiücitkàryakaraõe laghu prakà÷aü ca tatsattvaråpamiti pratyavagantavyam / tatra kàryasya tàvadudgamaheturdharmo laghutvam, karaõasya vçttipañutvahetuþ / prakà÷astu pçthivãdharmasya cchàyàlakùaõasya tamasastiraskàreõa dravyàntaraprakà÷anam / karaõasyàpi grahaõaü saïkalpàbhimànàdhyavasàyaviùayeùu yathàsvaü pravartamànam / upaùñambhakaü calameva rajaþ / yaþ ka÷cidupastambha÷calatà copalabhyate tadrajoråpamityavagantavyam / tatropastambhaþ prayatnaþ, calatà kriyà / sà ca dvividhà, pariüõàmalakùaõà praspandalakùaõà ca / tatra pariõàmalakùaõayà sahakàribhàvàntarànugçhãtasya dharmiõaþ pårvadharmàtpracyutiþ / praspandalakùaõà pràõàdayaþ karmendriyavçttaya÷ca vacanàdyàþ / bàhyànàü dravyàõàmutpatananipatanabhramaõàdãni / guru varaõakameva tamaþ / yatkiücid gauravaü varaõaü copalabhyate tattamoråpamiti pratyavagantavyam / tatra gurutvaü kàryasyàdhogamanaheturdharmaþ karaõasya vçttimandatà / varaõamapi kàryagataü ca dravyàntaratirodhànam / karaõagatà cà÷uddhiþ prakà÷apratidvandvibhåtà / ityeùa sattvàdãnàmavyatikareõa svabhàvopalambho yata eùàü nànàtvamavasãyate / yatpunaretaduktaü strãkùatramegheùu svabhàvavyatikaropalambhàdeko guõastriråpaþ, sarve và sarvaråpà, råpàntarasya và sata utpattiriti atra bråmaþ na, guõabhåtasya bhaktita upakàràtpradhànaråpopapatteþ / iha guõabhåtasya bhaktitaþ pradhànopakàritve sati bhaktitastadråpopapattirdçùñà / tadyathà kùãràdeþ / taddhi mukhàdiùu dçùñapratilabdhapravçttiþ pittasya svena råpeõàïgabhàvaü gacchaüstasyopakàràttiktaü saüpadyate / na ca tathà sadeva / sattvamapi straiõaguõabhåtaü sapatnãrajasaþ svena råpeõàïgabhàvaü gacchaüstasyopakàràdduþkhaü saüpadyate / tamaso mohaþ / evaü kùàtraü rajaþ àryadàralakùaõasya sattvasya dasyulakùaõasya ca tamasaþ / evaü medhyaü tamaþ kàrùike sattvasya proùitadayitàyà÷ca rajasaþ / tasmànnàsti guõànàü svàbhàvavyatikaraþ / kiü cànyat / aguõabhåtànàü svabhàvagrahaõàt / yadà caite 'ïgabhàvamapagacchanto madhyasthàstulyasaüskàrà÷ca pratipadyante tadà svaråpeõaiva / tasmàdasaükãrõaü guõaråpam / àha- na, sandehàt / ubhayathà hi råpàntaragrahaõaü kùãràdiùu dçùñam / tàdråpyàttai÷ca vipariõatànàü guõabhàvàcca / yathoktaü tatra kathamidamekàntena ni÷cãyante guõabhàvàtsattvàdãnàü råpàntaragrahaõaü na punastàdråpyàdeveti ? ucyate- grahaõavikalpopalambhàt / yadi straiõaü sattvaü tàdråpyàdeva sapatnyà tena gçhyate tena bharturapi tathà grahaõaprasaügo madhyasthànàü tulyasaüskàràõàü ca / aniùñaü caitat / tasmàd bhàkto 'yaü guõavikalpopalambhaþ / kiü cànyat / uttarakàlaü svaråpagrahaõànnivçttànu÷ayàbhi÷caikàrthatàmupagatàbhiþ sapatnãbhiþ svenaiva råpeõa straiõasya sattvasya grahaõamupalabhyate / svagçhasamavasthitai÷càryadàraiþ kùatriyàõàm / niùpanna÷asyai÷ca kçùãvalairmeghànàm / tasmàdbhàkto 'yaü grahaõavikalpopalambhaþ / tasmàdyuktametat anyo 'nyajananavçttayo guõàþ, na ca saükãrõasvabhàvà iti / yatpunaretaduktam anyonyamithunatvànupapattiþ, sattvasyetaravirodhàt, ityatra bråmaþ - asti càyaü virodho guõànàü ## kimutpadyata iti vàkya÷eùaþ / tadyathà vartijyotistailànàü parasparavirodhe 'pi pradãpakaraõaikakàryasàdhanabhàvopagatànàü vçttaya ekatra saümårchitàþ sahabhàvaþ prakçùñamapi kàlamanubhavanti evaü sattvarajastamasàü sati virodhe mahadàdyekakàryasàdhanabhàvopagatànàü vçttaya ekatra mårchitàþ saha bhavantãti / yuktyabhàvàdasiddhiriti cet syànmatam - kà punaratra yuktiryena virodhinàmekakàryatà bhavatãti ? ucyate- guõapradhànabhàvàt / guõabhåto hi pratiyogã pradhànabhåtena tadupakarakatvànna virudhyata iti saüsargeõa varttitumutsahate / tulyabalayostu dvayoþ satyameva sahàvasthànasya nàsti sambandhaþ / tathà ca bhagavàn vàrùagaõyaþ pañhati råpàti÷ayà vçttyati÷ayà÷ca virudhyante / sàmànyàni tvati÷ayaiþ saha vartante / tadyathà jalàgnã pacanãyasvedanãyeùu kàryeùu, chàyàtapau ca såkùmaråprakà÷ane, ÷ãtoùõe ca prajàvasthitau / evaü tatsiddhaþ pradãpavatsattvarajastamasàü virodhe 'pi sahabhàvaþ / àha, yaduktaü laghvàdibhàvasvabhàvabhedàd guõanànàtvamityatra bråmaþ bhinnà lakùaõabhedà÷cenmithaþ sattvàdayo guõàþ / tarhi lakùaõayuktatvàtùaóguõàþ pràpnuvanti te // yadi laghvàdilakùaõabhedàtsattvàdãnàü nànàtvaü mitho 'bhyupagamyate tena laghutvaprakà÷atvayorapi bhedo 'sti guõadvayaprasaügaþ / evamupastambhacalatàbhyàü gauravavaraõàbhyàü ca dvayaü dvayamiti ùaóguõàþ pràpnuvanti / atha mataü laghutvaprakà÷ayorabheda iti pçthaganabhidhànaü pràptam / tadbhede và grahaõabhedamanicchataþ pràpto laghutvàdibhede 'pi guõàbhedastathà caiko guõa iti pràptam / yatpunaretaduktaü guõabhåtasya bhaktita upakàràtpradhànaråpàpattiriti, aïgabhàvaü vrajatsattvaü duþkhaü sampadyate yadi / vairåpyasyopasaühàràtpårvadoùànivartanam // yadi hi rajaso 'ïgabhàvamupagacchatsattvamupakàràttadråpaü bhavati tena pratij¤àtasya råpàntarasyopasaühàràttrairåpyaü guõànàmekaikasya pràptam råpàntarasya và sata utpattiþ / tasmàtpårvadoùàparihàràtpratij¤àmàtramevàyaü samàdhiþ / yadapyuktaü aguõabhåtànàü svabhàvagrahaõàditi / aïgabhàvànapekùaü tu grahaõaü nàstyçùerapi / paramarùerapi guõànàü kàryameva pratyakùaü na ÷aktimàtreõàvasthànamasaüvedyatvàt / tatra càïàïgibhàvagamanamanivàryam / tasmàddoùamanicchatà guõà parityàjyàþ / nàsti và sudåramapi gatvà tatsaükaradoùaparihàraþ / ucyate- yattàvaduktaü lakùaõabhedàd guõanànàtvavàdino lakùaõadvayayogàdekaikasya guõaùañtvaprasaüga iti tanna / kasmàt ? dvayorguõapradhànabhàvànupapatteþ / ihàrthàntarasyàrthàntareõa guõapradhànabhàvo bhavati / yathà strãkùatramegheùu vyàkhyàtam / na ca laghutvaprakà÷ayorupastambhacalanayorgauravavaraõayo÷ca mithau guõapradhànabhàvo 'sti, tadanarthàntaraü dharmàsta iti nàsti ùañtvaprasaüga iti / kiü ca aprasiddhatvàt / na hyetatkvacitprasiddham yathà yàvanto dharmàstàvanto dharmiõa iti / na càprasiddhena vyavahàraþ / kiüca pçthaktvaikàntaprasaïgàt / lakùaõabhedànnànàtvapratij¤asya sarvàrthànàü svasàmànyalakùaõayogàtsvato 'rthàntaramiti pçthaktvaikàntaprasaügaþ / athaitadaniùñaü na tarhi vaktavyaü lakùaõabhedàd guõànàü ùañtvamiti / yatpunaretaduktaü aïgabhåtasya pradhànaråpàpatteþ pårvadoùànivçttiriti tadapyayuktam / kasmàt ? bhaktyabhidhànàt / asakçdadhãtamasmàbhirbhàkto 'yaü guõànàü grahaõavikalpa iti / na ca bhaktiþ paramàrtha ityasthàne yatnaþ / yatpunaretaduktaü aguõabhåtànàü sattvàdãnàmçùerapyaviùayatvamiti satyametat / yattåktaü kàryasya viùayabhåtatvàdaïgàïgibhàvagamanaü guõànàü sakalasatkàryamapekùate / tathà strãkùatrameghàþ prakçtàsteùvaïgabhàvamagacchata iti vij¤àyata iti / sàmànya÷abdànàü hi prakaraõàdvi÷eùe 'vasthànaü bhavati / tadyathà bhojanakàle saindhavamànayetyukte lavaõe saüpratipattirnà÷vàdiùu / tasmàtprakaraõamanapekùya mahati tantre doùàbhidhànaü bàlavàkyasthànãyam / evaü guõalakùaõopade÷àtsiddhaü traiguõyam // 13 // ---------------------------------------------------------------------- kàrikà 14 ---------------------------------------------------------------------- àha- avivekyàdiridànãü gaõaþ kathaü pratipattavya iti ? ucyate- ## yattriguõaü tadaviveki viùayaþ sàmànyamacetanaü prasavadharmãti (%%) / kathamavagamyata iti cet ## yasmàdguõaviparyayaþ kùetraj¤aþ / tatra viùayatvamacetanatvaü prasavadharmitvaü ca na bhavatãti purastàtpratipàdayiùyàmaþ / tasmàtpari÷eùato vyakte eteùàü dharmàõàmavirodhaþ / àha, tathà pradhànamiti pràguktaü (ka- 11) bhavatà / tadidànãü kathaü pratipattavyam pradhànamapi triguõàdiyuktamiti ? ucyate ## iha kàraõaguõàtmakaü kàryaü dçùñaü pañàdi / vyakte ca traiguõyàdyupalabhyate / tasmàtkàraõamapyasya tathàjàtãyakamiti ÷akyamanumàtum / siddhàntamàtropadar÷anametadàcàryaþ karoti / nyàyaü tu yathokteùu prade÷eùåpapàdayiùyàmaþ // 14 // ---------------------------------------------------------------------- kàrikà 15 ---------------------------------------------------------------------- àha, kàryadharmasya kàraõopalabdhau hetumadàdiprasaügaþ, avi÷eùàt / yadi kàrye dçùñasya dharmasya kàraõe sadbhàvo 'bhyupagamyate pràptau hetumadàdãnàmapi dharmàõàü kàryadçùñatvàtpradhàne prasaügaþ / atha kàryopalabdhau tulyàyàü hetumadàdayo neùyante na tarhãtareùàmapi kàraõàvasthitirastãti / ucyate na, svaråpavirodhitve tadapavàdavij¤ànàt / kàraõaguõàtmakatvàtkàryasyetyanena liïgena hetumadàdayo 'pi kàraõe prasajyante / teùàü tu kàryakàraõaråpavirodhitvàdapavàdo vij¤àyate / katham ? yadi tàvaddhetumadàdayo vyakte dçùñatvàtpradhàne vya¤jante, kçtakatvàtkàryameva tanna kàraõamiti pràptam / anityatvàcca svayamucchidyamànamananugràhakamavyàpitvàdibhi÷cànantavikàrotpàdana÷aktihãnam / ahetumadàdayaþ pradhàne 'bhyupagamàdvyakterapi pràpyante tàdç÷àþ kàraõàsambhavàtkàryameva tanna bhavatãti pràptam / avivekyàdayaståbhayatràpi bhavanto netaretarasvaråpavirodhinaþ / tasmàtkàryakàraõabhàvàbhyupagamàddhetumadàdyapavàdaþ, itareùàü ca kàraõasadbhàvaþ siddhaþ / yaduktaü kàraõaguõàtmakatvàtkàryasyàvyaktamapi siddhamiti tadayuktam / kasmàt ? vyaktàvyaktayoþ kàryakàraõabhàvàprasiddheþ / siddhe hi vyaktàvyaktayoþ kàraõatve etadevaü syàt / tattvasiddham / tasmàdayuktametat / vi÷eùànabhidhànàdubhayasàmyamiti cet syànmatam, yathà bhavànàha vyaktàvyaktayoþ kàryakàraõabhàvo 'prasiddhaþ, evaü vayaü vakùyàmaþ- tayoþ kàryakàraõabhàvàprasiddhirapyasiddhà / na ca kvacidvi÷eùo 'styubhayasàmyaü bhaviùyatãti / taccàyuktam / kasmàt ? sadbhàvàsiddheþ / satyam, anabhidhãyamàne vi÷eùe syàdubhayasàmyam / avyaktasya tu sadbhàva evàsiddha ityayaü vi÷eùaþ / tasmàdayuktametadapãti / kàryasya kàraõapårvakatvàdvyaktasya ca kàryatvàdavyaktasadbhàve pratipattiriti cet syàdetat / kàryaü kàraõapårvakaü dçùñam / ghañàdikàryaü cedavyaktaü pramitatvàttasmàdidamapi kàraõapårvakaü bhavitumarhati / yacca tasya kàraõaü tadavyaktamiti / taccànupapannam / kasmàt ? anekàntàt / ihàkasmikã ca kàryasyotpattirdçùñà / tadyathendradhanuùaþ / asata÷ca bhràntimàtràt / tadyathà màyàsvapnendrajàlamçgatçùõikàlàtacakragandharvanagaràõàm / sata÷ca kàraõàt / tadyathà mçdàdibhyo ghañàdãnàm / kàryaü cedavyaktamataþ saü÷ayaþ kimindradhanurvadakasmàdasya pràdurbhàvo 'tha màyàdivadasato 'tha kàraõàtsato ghañavaditi ? ucyate- nàkasmikamasatpårvaü vyaktam / kasmàt ? ## yatparimitaü tasya sata utpattirdçùñà / tadyathà målàïkuraparõanàladaõóavusatuùa÷åkapuùpakùãrataõóulakaõànàm / parimità mahadahaükàrendriyatanmàtramahàbhåtalakùaõabhedàþ / tasmàtsatkàraõapårvakàþ / yadeùàü kàraõaü tadavyaktam / // iti yuktidãpikàyàü sàükhyasaptatipaddhatau tçtãyamàhnikaü prathamaü ca prakaraõaü samàptam // ______________________________________________________________________ àha- kasmàdastyavyaktam ? asadbhedànàmapi parimàõadar÷anàt / anekànta iti cet syànmatam, asti hi màyàsvapnendrajàlànuvidhàyinàmapi bhedànàü parimàõamiti / tasmàdanaikàntiko heturiti / tacca naivam / kasmàt ? na hi teùàü niyamo 'sti, etàvadbhirevotpattavyaü nànyairiti / mahadàdayastu pralayakàle tirobhåtàstàvanta evotpadyante / àha, parimàõànavasthànaü kàladvayànupalabdheþ / satyaü, sàmprate kàle mahadàdayo yuktaparimàõàþ pratyakùànumànopalabdheþ / atãtànàgatayostu kàlayornàsti prasiddhiþ / tasmàdayuktametat / ucyate na, viparyaye pramàõànupalabdheþ / idànãmetàvanto bhedà ityetacchakyamanumàtum atãtànàgatayostu kàlayornàsti prasiddhiþ / tasmànna bhedànavasthàprasaügaþ / àha, bhedàbhedànavasthànàt / mahadàdãnàü ye bhedà devamanuùyatirya¤co ghañàdaya÷ca teùàma÷akyaü parimàõaü paricchettum / sàmànye 'ntarbhàvàdayuktamiti cet syànmatam, asti ÷arãràõàü mahàbhåtasàmànyaü ghañàdãnàü ca pçthivãsàmànyaü, tatparimàõàdete 'pi parimità iti / tadayuktam / kasmàt ? abhàvàt / nahi vaþ sàmànyaü dravyàdarthàntarabhåtamasti / sàråpyamàtre sàmànyaparikalpanàt / ucyate na, tattvàntarànupapatteþ / tattvabhedena parimità bhedà ityetadvivakùitaü yathoktamasmàbhiruktaü ca yadyasti tattvàntaramucyatàm / yatpunaretaduktaü sàmànyasyàrthàntarabhåtasya bhavatpakùe 'nupapattiriti satyametat / tathàvidhenàpi tu tena saüvyavahàro na pratiùidhyate iti vakùyàmaþ / tasmàtsiddhaü bhedànàü parimàõàdastyavyaktam / kiü cànyat / ## iha yena bhedànàü samanupagatistasya sattvaü dçùñam / tadyathà mçdà ghañàdãnàm / asti ceyaü sukhaduþkhamohaiþ ÷abdàdãnàü samanugatiþ / tasmàtte 'pi santi ye ca sukhàdayo 'stamitavi÷eùàstadavyaktam / tasmàdastyavyaktam / àha, nàsiddhatvàt / sukhàdibhiþ ÷abdàdayo 'nugamyanta ityetadaprasiddham kena kàraõena pratipattavyamiti ? ucyate- tadbuddhinimittatvàt / iha ÷abdaspar÷aråparasagandhànàü sannidhàne svasaüskàravi÷eùayogàtsukhaduþkhamohàkàràþ pràõinàü buddhaya utpadyante / yacca yàdç÷ãü buddhimutpàdayati tattenànvitam / tadyathà candanàdibhiþ ÷akalàdayaþ / tasmànnàsiddhiþ samanvayasyeti / àha, asiddha evàyaü samanvayaþ / kasmàt ? vilakùaõakàryotpattidar÷anàt / na hyayaü niyamaþ kàraõasadç÷ameva kàryamutpadyate / kiü tarhi vilakùaõaü agnidhåma÷abdàdi / katham ? na hyagnistçõàdisvabhàvako 'gnisvabhàvako và dhåmaþ / na ca bherãdaõóàdisvabhàvaþ ÷abdaþ / tasmàtsukhàdyanugatàþ ÷abdàdaya itãcchàmàtram / ucyate na, vi÷eùitatvàt / sukhàdisvaråpàþ ÷abdàdayaþ, tatsannidhàne sukhàdyàkàrapratyayotpattirityetadàdita evàsmàbhirvi÷eùitam / tasmànna bhinnajàtãyàsta iti / yattu khalvidamucyate 'gnyàdãnàü vilakùaõànàmutpattidar÷anàtpradhànabhedànàmatajjàtãyaprasaüga iti tadayuktam / kasmàt ? abhipràyànavabodhàt / naiva bråmo yo yasya vikàraþ sa tajjàtãyaka iti / kiü tarhi yo yajjàtãyakaþ sa tasya vikàra iti / tasmàdayuktametat / kiücànyat udàharaõàprasiddheþ / na caitadudàharaõaü prasiddhaü agnyàdayaþ svakàraõajàtiü nànuvidadhatãta / kasmàt ? balavãryànuvidhànàt / tadyathà agnerdhåmasya ca tvakcandananalikàdisnigdhatànuvçttestaikùõyàdyanuvçtte÷ca / bherãvikàraþ ÷abdo na tu yathà bherãråpamavasthitam / pradãpeneva tu daõóàbhighàtena vyajyata iti sàdhyametat / na caikaiko råpàdãnàü dravyàkàraþ samudàyadharmatvàt / tasmànna bherãvikàraþ ÷abdaþ / tatra yaduktaü vilakùaõakàryotpattidar÷anàdasiddho 'nvaya ityetadayuktam / tasmàdyuktametat samanvayàdastyavyaktamiti / kiü cànyat / #<÷aktitaþ pravçtte÷ca /># iha yàvatã kàcilloke pravçttirupalabhyate sà sarvà ÷aktitaþ / tadyathà kumbhakàrasya daõóàdisàdhanavinyàsalakùaõàyà÷ca ÷akteþ sannidhànàd ghañakaraõe pravçttirasti / vyaktasya ceyaü kàryatvàttadbhàve pravçttiriti / atastasyàpi ÷aktyà bhavitavyam / yàsau ÷aktistadavyaktam / tasmàdastyavyaktamiti / àha, pràkpravçtteþ ÷aktyabhàvaþ, pravçttyanupalabdheþ / yadi ÷aktipårvikà pravçttiriti manyadhvaü tena yàvatpravçttirnopalabhyate tàvacchaktirnàstãtyetadàpannam / kasmàt ? satyàü ÷aktyàü kàryàbhàve svaråpàbhàvaprasaügàt / yadi khalvapi vidyamànà ÷aktiþ kenacitprabandhena kàryaü notpàdayecchaktitara÷aktetyetadàpannam / tasmàtsahakàribhàvàntarasannidhànàtpravruttisamakalàmevàrthànàü ÷aktaya utpadyante / tà÷ca tàvadeva pradhvaüsante / tatra yaduktaü pràkpravçtteþ ÷aktidar÷anàdvyaktasyàpi niùpàdikà ÷aktirastãtyetadayuktam / kiü cànyat bhedàbhedakalpanànupapatteþ / iha pradhànameva và ÷aktiþ syàt pradhànàdvà bhinnà ? kiü càtaþ ? tadyadi tàvatpradhànameva ÷aktistena kàrye bhedàcchaktibhedo 'vasãyata iti ÷aktibhedàtpradhànanànàtvaprasaügaþ / pradhànaikatvàdvà tadavyatiriktànàü ÷aktãnàmekatvaprasaügaþ / tata÷ca kàryanànàtvàbhàvaþ / atha mà bhådayaü doùa iti pradhànàdarthàntarabhàvaþ ÷aktãnàmabhyupagamyate tena bhinnànàü ÷aktãnàü pravçttitaþ siddhau pradhànasiddhirnàstãtyetadàpannam / kiü cànyat / svaråpàbhidhànaü ca / pradhànasya ÷aktimàtràdapyarthàntaratvamabhyupagamya råpamãdçkpradhànaü svàvasthàyàmiti, taccà÷akyamabhidhàtum / tasmàd bhedàbhedakalpanànupapatterakalpanãyà ÷aktiriti / ucyate- yaduktaü pràkpravçtteþ ÷aktyabhàvaþ pravçttyanupalabdheriti, atra bråmaþ nàprasiddhatvàt / kàraõaü ÷aktiþ kàryaü pravçttiþ / na ca kàryànupalabdhau kàryàbhàva ityetalloke prasiddham / yatpunaruktaü kàryaniùpattau ÷akteþ svaråpahànamiti atra bråmaþ na, pradãpadçùñàntàt / yadyathà pradãpasya ghañàdiprakà÷ana÷aktirasti / atha ca kuóyàdyàvaraõasàmarthyànna ghañàdãnprakà÷ayituü ÷aknoti / na ca ÷akyate vaktuü pradãpasya prakà÷ana÷aktira÷akteti / evamanyeùàmapi bhàvànàü pràkprarutterapi ÷aktiþ syàt / na càpravçttidar÷anàdasyàþ svaråpahànaü syàt / yattåktaü sahakàribhàvàntarasannidhànàtpravçttisamakàlamevàrthànàü ÷aktipràdurbhàva iti atra bråmaþ- tadaprasiddhiþ ÷aktyapekùatvàt / iha sarvaþ kartà svagatàü ÷aktimapekùya tadyogyatayà sahakàribhàvàntaramupàdatte, sà cetpràkpravçtterna syàtsàdhanànàü viùayasvabhàvànavadhàraõàdanupàdànaprasaügaþ / aniùñaü caitat / tasmàtpràkpravçtteþ ÷aktiþ / yatpunaretaduktaü tàvadeva pradhvaüsaü iti atra bråmaþ na, kàryaniùñhàdar÷anàt / yadi pravçttisamakàlameva pradhvaüsaþ iti atra bråmaþ na, kàryaniùñhàdar÷anat / yadi pravçttisamakàlameva pradhvaüsaþ syàtkàryaniùñhaiva na syàt / tannimittatvàtkàryasya asti tvasau / tasmànna pravçttisamakàlameva ÷atipradhvaüsaþ / sadç÷asandhànotpatyà kàryaniùñheti cenna / vinà÷asamakàlotpattyasambhavàt / athàpi syàdekasyàü ÷aktau kùaõasàdhyamaü÷amavasàya vinaùñàyàmanyattatsadç÷aü ÷aktyantaramutpadyate, tasminvinaùñe 'nyaditi / evaü ÷aktisantànàtkàryaniùñhà bhavatãti / etadapyayuktam / kasmàt ? vinà÷akàlotpattyasambhavàt / ko hyatra heturyena vinà÷asamakàlamanyacchaktiråpaü kàryamavasãyayati na punaþ pràktanamevàvasthitamiti ? kiü cànyat / kauñasthyadoùaparihàràt / kùaõottarakàlàvasthàne ca bhàvànàü yo doùa upàttaþ kauñasthyaprasaüga iti tasya parihàra uktaþ / tasmànnàsti ÷aktãnàü pravçttikàle vinà÷aþ / pravçttyuttarakàlamapi nàsti / kasmàt ? punaþ pravçttidar÷anàt / ÷aktyantarotpattau pravçtyuttarakàlamapi iti cet na, hetvabhàvàt / ko hyatra nirbandhaþ tasyàü vinaùñàyàmanyà pravçttyantaraheturbhavati naiva punaþ saiveti ? kçtàrthatvàdi cet na anabhyupagamàt / na hyekaghañàrthà ÷aktirabhyupagamyate / tatra yenaiva hetunà ekaü ghañamavasàya na vina÷yati tenaiva yàvanti kartavyànãti / tasmàttriùu kàleùu ÷aktayo 'vatiùñhante / yatpunaretaduktaü bhedàbhedakalpanànupapattiriti, atra bråmaþ- astu pradhànàdabhinnà ÷aktiþ / na tasya nànàtvaü ÷aktyekatvaü và prasajyate / kasmàt ? saükhyàvyavahàrasya buddhyapekùatvàdbuddhinimittasya càsatkàreõa pradhàna÷aktisvabhàvàt, ihàyaü saükhyàvyavahàro buddhyapekùaþ / katham ? yadabhinnàü buddhimutpàdayati tadekaü, pradhànàvasthàyàü ca ÷aktayo 'stamitavi÷eùatvàdabhinnàü buddhimutpàdayanti / tasmàdekaü tatpravçttikàle vi÷eùàvagrahaõe bhedaü pratipadyate, deva÷aktirmanuùya÷aktirityàdi / tasmànnàsàmekatvamato na bhedàbhedakalpanànupapattiriti / vyakte dar÷anàcchaktãnàmavyakte pratipattiriti cet syàdetat / vyakte ÷aktipravçttã dçùñe na càvyakte / kvacidanyato vyaktamevaitasmàddhetoþ siddhyati nàvyaktamityetaccàyuktam / kasmàt ? sàmànyatodçùñàntàtsiddheþ / yathaiva hi devadattàdhàrayà kriyayà tasya de÷àntarapràptimupalabhyàtyantàdçùñaü jyotiùàü de÷àntarapràptergamanamanumãyate evaü pravçtteþ ÷aktiniyamitatvàdvyaktasya ca pravçttibhåtatvàdava÷yamatyantàdçùñà ÷aktirabhyupagantavyeti siddhaü ÷aktitaþ pravçtterastyavyaktam / kiü cànyat / ## kàraõaü ca kàryaü ca kàraõakàrye tayorvibhàgaþ kàryakàraõavibhàgaþ / idaü kàraõamidaü kàryamiti buddhyà dvidhàvasthàpanaü vibhàgo yaþ sa kàraõakàryavibhàgaþ / tadavasthitabhàvapårvakaü dçùñam / tadyathà ÷ayanàsanarathacaraõàdiþ / asti càyaü vyaktasya kàraõakàryavibhàgastasmàdidamapyavasthitabhàpårvakaü, yo 'sàvavasthito bhàvastadavyaktam / àha, tadanupalabdherayuktam / na hi ÷ayanàdãnàü kàraõakàryavibhàgaþ ka÷cidupalabhyate / tasmàdayuktametat / ucyate na kàryakàraõayorupakàrakopakàryaparyàyatvàtkàraõaü kàryamiti nirvatyanirvartakabhàvo 'bhipretaþ / kiü tarhyupakàrakopakàryabhàvaþ / sa càsti ÷ayanàdãnàü vyaktasya ca / ato na pramàdàbhidhànanetat / àha, kaþ punarvyaktasya parasyaparasya kàryakàraõabhàva iti ? ucyate guõànàü tàvatsattvarajastamasàü prakà÷apravçttiniyamalakùaõairdharmairitaretaropakàreõa yathà pravçttirbhavati, tatha prãtyaprãtiviùàdàtmakà ityetasminsåtre (%%) vyàkhyàtam / tathà ÷abdàdãnàü pçthivyàdiùu parasparàrthamekàdhàratvam / ÷rotràdãnàmitaretaràrjanarakùaõasaüskàràþ / karaõasya kàryàtsthànasàdhanaprakhyàpanàdikàryasya karaõàdvçttikùatabhaügasaürohaõasaü÷oùaõaparipàlanàni / pçthivyàdãnàü vçttisaügrahaõapanthivyåhàvakà÷adànairgavàdibhàvo daivamànuùatira÷càü yathartuvidhànejyàpoùaõàbhyavahàrasaüvyavahàrairitaretaràdhyayanaü varõànàü svadharmapravçttiviùayabhàvaþ / anya÷ca lokàdyathàsaübhavaü draùñavyaþ / àha, tadanupapattiþ / kramayaugapadyàsambhavàt / yo 'yaü guõànàü prakà÷apravçttiniyamairitaretaropakàro 'bhyupagamyate sa khalu krameõa và syàt yugapadvà ? kiü càtaþ ? tanna tàvatkrameõa saübhavati / kasmàt ? ekasya nirapekùasya pravçttàvitarayorapi tatprasaügàt / yadi tàvatsattvaü pårvaü guõàntaranirapekùaü sva÷aktita eva prakà÷ate tayorupakàrakamityà÷rãyate / tena yathà sattvamevamitaràvapyupakàranirapekùau svakàryaü kariùyata ityupakàrànarthakyam / atha mà bhådayaü doùa ityato yaugapadyamà÷rãyate / tadapyanupapannam / kasmàt ? sahabhåtànàmanupakàrakatvàd, goviùàõavat / kiü cànyat / sadasadvikalpànupapatteþ / iha sattvaü prakà÷amànaü rajastamasorvidyamànaü và prakà÷amàviùkuryàt avidyamànaü và ? kiü càtaþ ? tadyadi tàvadvidyamànamabhivyanakti tena sarveùàmekasvàbhàvyàdguõatvaprasaügaþ / kiüca sattvavaccetarayoþ svàtaütryaprasaügaþ / yathà sattvasya prakà÷aktirastãtyatastad guõàntaranirapekùaü prakà÷ate tadvaditaràvapãtyadoùaþ / atha vàvidyamànà prakà÷a÷aktiþ sattvasmbandhàdrajastamasorupajàyate / tena yaduktaü pràkpravçttereva tiùñhante ÷aktaya iti tad hãnam / tata÷ca satkàryavàdavyàghàtaþ / kiü càyamanekàntàt / na hyayamekàntaþ parasparopakàriõàmavasthitabhàvapårvakatvamiti / tathà hi sattvàdayaþ parasparopakàriõo na càvasthitabhàvapårvakàþ / tena yaduktaü kàraõakàryavibhàgàdbhedànàmavyaktamasti etadayuktam / ucyate- yaduktamupakàràbhàvaþ, kramayaugapadyàsambhavàditi, astu yugapadupakàraþ / yattåktam sahabhåtànàmanupakàrakatvaü goviùàõàdivaditi, atra bråmaþ na, anyathànupapatteþ / na hi goviùàõayoþ sahabhåtatvàdaukàrànupapattiþ / kiü tarhi ekakàryàbhàvàt / yeùàü tu kàryamekaü sahabhàve tu teùàmupakàro na pratiùidhyate / tadyathà pçthivyàdãnàü dhçtisaügraha÷aktivyåhàvakà÷adànaiþ / ÷arãrasthitayorakramabhàvinorapi khuraviùàõayornàsti parasparopakàraþ / tasmànna sahabhàvàsahabhàvàvupakàrànupakàrahetå / kiü ca dçùñatvàt / dçùñaþ khalu vegenordhvagamane vàyoraraghaññàdãnàü yugapadupakàraþ na ka÷ciddoùaþ tathà guõànàmapi syàt / saüyoganimitta iti cet sàdhyaü kimarthàntarabhåtamuta pràptimàtraü saüyoga iti / yatpunaretaduktaü sadasadvikalpànupapatteriti atra bråmaþ ayuktametat / kasmàt ? païgvandhavattadupakàre doùànupapatteþ / tadyathà païgvandhayoritaretarasambandhànna vidyamànayordçggati÷aktyoranyonyàtmani vyaktiþ na càvidyamànayoratha caikakàryasiddhiryathà ca pçthivyàdãnàü parasparopakàritvaü ÷aktayorabhivyajyate na para÷aktyà evaü guõànàmapãti / yatpunaretaduktamanekàntàditi tadayuktam / kasmàt ? ÷àstrànavabodhàt / ihàsmàkaü kàryakàraõayorarthànabhyupagamàdguõànàmavasthàntaramevàvasthàntarànapekùaü kàryakàraõa÷abdavàcyatàü labhate / tatra ye tàvatpradhànàvasthànubhàvino guõàsteùàü ÷aktimàtraråpatvàdanirde÷yaprakà÷àdisvabhàvànàü nàsti tannibandhana upakàraþ / yadà vaiùamyamàpadyante tadànivàritaprakà÷àdiråpàstannimittamupakàraü pratipadyante / tasmàdvyaktànàmupakàràbhyupagamàdavasthitabhàvapårvakatvaü na virudhyata iti ÷àstramanavagamyaivamucyate 'naikàntiko 'yaü hetuþ / pradhànàvasthàyàmupakàrànabhyupagamàduttarakàlamapi tatprasaüga iti cet syànmatam, yadi guõànàmàdye prakope svasàmarthyàdeva pårvasmàtpracyutistenottarakàlamapi tadvadeva bhaviùyati / atha pradhànàvasthàyàmapi copakàro na tarhi nànaikàntiko heturiti / tacca naivam / kasmàt ? agnivatsva÷aktinimittatvàt / tadyathà såkùmo 'gniþ såkùmaü prakà÷aü svayameva karoti, ghañàdiprakà÷ane tu tailavarttyàdyapekùate / tadvadguõànàmàdyaþ prakopaþ sva÷aktitaþ / mahadàdyapekùaståpakàrataþ / tasmàdyuktametat kàraõakàryavibhàgàdastyavyaktamiti / kiü cànyat / ## iha yadvi÷varåpaü tasyàvibhàgo dçùñaþ / tadyathà salilàdãnàm / jalabhåmã vi÷varåpà÷ca mahadàdayaþ / tasmàdeùàmapyavibhàgena bhavitavyam / yo 'sàvavibhàgastadavyaktam / tasmàdastyavyaktam / àha, kiü punastadvai÷varåpyaü, ko và vi÷varåpa iti ? ucyate- vai÷varåpyamiti vi÷iùñamavasthànamàcakùmahe, astamitavi÷eùatvamavibhàga iti / vi÷eùasya sàmànyapårvakatvàditi yo 'rthastaduktaü bhavati avibhàgàdvai÷varåpyasyeti / evametaiþ pa¤cabhirvãtairvyaktasya kàraõamastyavyaktamiti siddham / àha- vipratiùedhaprasaügaþ / kàraõàntarapratiùedhàvacanàt / yathà bhavànàha- pradhànaü jagadutpattisamarthaü kàraõamasti / evaü tantràntarãyàþ paramàõupuruùe÷varakarmadaivasvabhàvakàlayadçcchàbhàvànkàraõatvenàbhidadhati, teùàü ca pratiùedho nocyata iti / ato vipratiùedhaþ pràpnoti / kiü pradhànameva kàraõaü àhosvidetànyeva vobhayamiti ? anvayadar÷anàttadanupapattiriti cet syànmatam pradhànànvaya eva pçthivyàdiùu sukhàdilakùaõa upalabhyate / yacca yenànvitaü tasyàsau vikàra iti yuktametatpràgapadiùñam / tasmàtpradhànavikàra eva vyaktamiti / taccànupapannam / kasmàt ? anekànvayasaübhavàt / paramàõvanvayo 'pi hi vyakta upalabhyate råpàdisattvàt / puruùànvayaþ karaõasya saüvedakatvàt / ã÷varànvayaþ ÷aktivi÷eùayuktànàmupalabdheþ / karmadaivànvayaþ jagadvaicitryopalambhàt / svabhàvànvayo dravyàntarasaüsarge 'pi bhàvànàü tasmàdapracyuteþ / kàlànvayaþ yugàdyanuvidhànàt / yadçcchànvayo niyamàbhàvàt / abhàvànvayo gavàdãnàü parasparàtmasvadar÷anàditaretaràõi prayuktàni / kàraõàntarapårvakatve 'pi khalu vyaktasya ÷aktyàþ parimàõàdayaþ pårvameva kalpayitum / tasmàdayuktamanvayàdibhyaþ kàraõamastyavyaktamiti / ucyate- yattàvaduktaü paramàõånàmapratiùedhàt vipratiùedhaprasaüga iti, atra bråmaþ- tadanupapattirastitvànabhyupagamàt / astitve hi paramàõånàmabhyupagamyamàne sati satyamevaü syàdiyamà÷aükà, kiü paramàõupårvakamidaü vi÷vamatha pradhànapårvakamiti ? na tu teùàü sadbhàvo ni÷citaþ / tasmàdayuktametat / yattu khalvidamucyate pçthivyàdiùu råpàdyupalambhàdanvayadar÷anàdaõånàü sadbhàvaþ pradhànavadeva kalpayitavya ityetadapi cànupapannam / kasmàt ? anyathàpi tadupapatteþ / tanmàtrapårvakatve 'pi hi pçthivyàdãnàü kalpyamàne råpàdisattvàdato na yuktametat / sukhàdãnàmàtmaguõatvenàbhyupagamàtpradhàne 'pi tatprasaüga iti cet, athàpi syàdyathà tanmàtràõàü råpàdimattvaü kalpyate tatpårvakatvaü ca pçthivyàdãnàü dç÷yamapi teùu råpàdisattvaliïgena paramàõubhyo niùkçùyate, evamasmàbhiþ sukhàdãnàmàtmaguõatvàbhyupagamàttadbuddhinimittatve pçthivyàdãnàü pradhànapårvatvàkùepaþ kariùyata iti / etaccànupapannam / kasmàt ? àtmaguõatvatiùedhàt / tasmàcca viparyàsàdityatra (%%) sukhàdãnàmàtmaguõatvapratiùedhaü kariùyàmaþ tasmàdasamyagetat / àha, yadi punastanmàtràõàmeva paramàõutvamabhyupagamyate ka evaü sati doùaþ syàt ? ucyate- na ÷akyamevaü bhavitum / kiü kàraõam ? vçddhimatyastanmàtralakùaõàþ prakçtayo 'smàbhirabhyupagamyante / kasmàt ? svakàryàddhi prathãyasã prakçtirbhavatãti ca naþ samayaþ / mahànti ca pçthivyàdãni mahàbhåtàni / tasmàtteùàü tadatiriktatayà pçthivyà bhavitavyam / paricchinnade÷à÷ca paramàõavaþ / tasmànna tanmàtràbhyupagamàtteùàmabhyupagamaþ / upetya và tadasambhavaþ kçtakatvàt / astu và paramàõånàü sadbhàvastathàpi tebhyo jagadutpatterasambhavaü bråmaþ / kiü kàraõam ? kçtakatvàt / akçtakena hi jagatkàraõena yuktaü bhavituü, kçtakà÷ca paramàõavaþ / tasmàtsatyapi sadbhàve na teùàü jagatkàraõamiùyate iti ? ucyate- tasyaiva kàraõatvaprasaügàt / yaddhi tatparamàõånàü kàraõaü tadeva jagatkàraõatvena yuktaü kalpayituü syàt na tanniùàdimatàþ paramàõavaþ / kçtakatvàsiddherayuktamiti cet syànmataü yadi paramàõånàü kçtakatvaü prasiddhamata etadyujyate vaktumamuùmàddhetorakàraõaü paramàõava iti / tattvasiddham / tasmànna kiücidetat / ucyate- paricchinnade÷atvàt / iha yatparicchinnade÷aþ tatkçtakaü dçùñam / tadyathà ghañaþ, paricchinnade÷a÷ca / tasmàtparamàõavaþ kçtakàþ / kiü cànyat råpàdimattvàt / iha yadråpàdimattatkçtakaü dçùñam / tadyathà ghañàþ, råpàdimanta÷ca paramàõavaþ / tasmàtkçtakàþ / kiü cànyat auùõyayogàt / yadauùõyayuktaü tatkçtakam / tadyathà pradãpaþ, tadvanta÷càgneyàþ paramàõavaþ / tasmàtkçtakàþ / kiüca vegavattvàt / iha yadvegavattatkçtakam / tadyathà iùurvegavàn, tadvanto vàyavãyàþ paramàõavaþ / tasmàtkçtakàþ / kiüca snehadravatvayogàt / iha yatsnehadravatvayuktaü tatkçtakam / yathà kedàràdiùvàpaþ / itthaü càpyàþ paramàõavaþ / tasmàtkçtakàþ / kiücàdheyatvàt / iha yadanyasminnàdhãyate tatkçtakam / tadyathà ñhaghavam / àdhãyante ca paramàõavaþ pçthivyàm, tasmàtkçtakàþ / kiüca arthàntaràdhàratvàt / iha yadarthàntarasyàdhàratvaü pratipadyate tatkçtakam / tadyathà ghañaþ / arthàntarasya ca dvyaõukàderàdhàratvamaõavaþ pratipadyante tasmàtkçtakàþ / kiüca pràptivyavadhànàt / iha yayormadhye antarà dravyamavasthitam pràptervyavadhàyakaü bhavati, tau kçtakau / tadyathà, dvyaïgulã / tathà càõå dvàvantaràõvantaramavasthitaü, yo yaþ pràptervyavadhàyakaü tau kçtakau tasmàttàvapi kçtakau / kiüca dravyàntaràrambhakatvàt / iha yad dravyàntaràrambhakaü tatkçtakaü vaþ / tadyathà tantuþ, dravyàrambhakà÷ca paramàõavaþ / tasmàtkçtakàþ / kiüca pratyakùatvàt / iha yatpratyakùaü tatkçtakaü dçùñam / tadyathà ghañaþ, pratyakùà÷ca yoginàü paramàõavaþ / tatkçtakàþ / ataeva kçtakatvamiti cet syànmataü yata eva yoginàü pratyakùàþ paramàõavastata eva kçtakàþ / kiü kàraõam / asmadàdipratyakùaü ghañàdi hi kçtakaü dçùñamiti kçtvà / etadapyanupapannam / kasmàt ? ÷arãrakçtakatvaprasaïgàt / ÷arãramapi hi yoginàü pratyakùaü, kàmaü tadapyakçtakamastu / atha naitadeva tarhi nàkçtakàþ paramàõavaþ / pradhànàdiùu prasaüga iti cenna anabhyupagamàt / ÷rãkapilabràhmaõairapi pradhànapuruùàvapratyakùàviti naþ ÷àstram / tasmàdyatkiücidetat / sattàdivaditi cet syànmatam, yathà sattàguõatvaråpatvàdãnàü sati pratyakùatve 'kçtakatvam evaü paramàõånàü bhaviùyatãti / tadapyayuktam / kasmàt ? sàdhyatvàt / paramàõvakçtakatvavatsattàdãnàü sadbhàvo 'siddhaþ / tasmàccha÷aviùàõàtpuruùaviùàõasiddhivadagràhyametat / saukùmyàdaõånàü kçtakatvàprasaüga iti cet syànmatam, na hi paramàõubhyaþ såkùmataramanyad bhàvàntaramasti yadeùàmàrambhakaü syàt / parà khalveùà kàùñhà saukùmyasya yatparamàõavaþ / tasmàdeùàü kçtakatvamanupapannamiti / etaccàyuktam / kasmàt ? pàkajeùvatiprasaügàt / saukùmyàdakçtakatvaprasaügaþ / te 'pi paramàõavaþ såkùmàþ / yattu khalvatisaukùmyàtpradhànapuruùayorakçtakatvaü dçùñaü tatsati vibhutve / na ca yathà pradhànapuruùàvevamaõavo 'pi vi÷vaü vya÷nuvate / tasmàtsati saukùmye pàkajavadeùàü kçtakatvamanivàryam / yeùàü tu kàryadravyaü pacyata iti pakùasteùàmayamanupàlambha ityataþ paramàõusamavetaü karmodàhàryam / taddhi såkùmamatãndriyaü kçtakaü ceti siddhaü kçtakàþparamàõavaþ / kçtakatvàccaiùàmanityatàpyanapàtinãti kçtvàntaràlapralayamahàpralayeùu pradhvaüsàtparamàõånàü kàraõàbhàvàtkàryàbhàva iti sva÷àstrasiddhàdanumànàjjagaducchittidoùaprasaügaþ / tathà bhoginàmupacitasya svakarmaõo 'nupabhogàtkçtasya vipraõà÷aþ / aniùñaü caitat / tasmànna jagatkàraõaü paramàõavaþ / yàpi khalviyamà÷aükà puruùàjjagadutpattirbhaviùyatãti sàpyayuktà / kasmàt ? pratiùedhàt / tasmàcca viparyàsàdityatra (%%) puruùasyàkartçtvamupapàdayiùyàmaþ / caitanyàvi÷eùàdã÷varasyàpi sa eva vidhiþ kàraõatvapratiùedhe boddhavyaþ / àha astyevamã÷vara iti pà÷upatavai÷eùikàþ / kasmàt ? kàryavi÷eùasyàti÷ayabuddhipårvakatvàt / iha kàryavi÷eùaþ pràsàdavimànàdirati÷ayabuddhipårvako dçùñaþ / asti càyaü mahàbhåtendriyabhuvanavinyàsàdilakùaõaþ kàryavi÷eùaþ / tasmàdanenàpyati÷ayabuddhipårvakeõa bhavitavyam / yatpårvako 'yaü sa ã÷varaþ / tasmàdastã÷vara iti / kiü cànyat cetanàcetanayorabhisambandhasya cetanakçtatvàt / iha cetanàcetanayorabhisambandha÷cetanakçto dçùñaþ, tadyathà go÷akañayoþ / asti càyaü cetanàcetanayoþ ÷arãra÷arãriõorabhisambandhaþ / tasmàdanenàpi cetanakçtena bhavitavyam / yatkçto 'yaü sa ã÷varaþ / tasmàdastã÷varaþ kàraõam / ucyate- yattàvaduktaü kàryavi÷eùasyàti÷ayabuddhipårvakatvàdã÷varasadbhàvasiddhiriti atra bråmaþ na, sàdhyatvàt / asmadàdibuddhipårvikàþ pràsàdàdayaþ, ati÷ayabuddhipårvikà và iti sàdhyametat / tasmàdanuttaram / kiüca pràkpradhànapravçtterbuddhyasambhavàtkàraõàntarapratiùedhàt pradhànàdayaü buddhipårvakaü kàryavi÷eùaü kurvãta / pràkca pradhànavipariõàmàd buddhireva nàstãtyupapannametat / ÷aktimattvàtsvata iti cet syàtpunaretat sarva÷aktipracita ã÷varaþ / tasya pràgapi pradhànavipariõàmàtsvata evecchàyogàd buddhisadbhàvo na pratiùidhyata iti / etadapyanupapannam / kasmàt ? dçùñàntàbhàvàt / buddhiþ svata evetyatra paryanuyukta(sya) kaste dçùñàntaþ ? tasmàdasadetat / ÷aktivi÷eùàdadoùa iti cet, athàpi syàt nànyeùàü buddhimatàmã÷varatulyà ÷aktiþ / ata eùàü pradhànàccharãravyåhasamakàlamàtmàdisannikarùàdvà buddhaya utpadyanta iti, ã÷varasya tu svata iti / etadapyanupapannam / kasmàt ? sarvavàdasiddhiprasaügàt / dçùñàntaviruddhamarthamàdàya pratibadhyamànena ÷aktivi÷eùaþ smartavya ityetasyàü kalpanàyàü sarvavàdasiddhiprasaügaþ syàt / tasmàd grahamàtrametat / evaü svata ã÷varasya buddhisambhavo na cedbhavet yuktamucyate pràkpradhànapravçtterbuddhyasambhavànna buddhimatpårvako 'yaü kàryavi÷eùaþ / kiüca phalànupapatteþ / dçùñamadçùñaü và phalamuddi÷ya buddhimantaþ kàryavi÷eùànpràsàdavimànàdãnàrabhamàõà dç÷yante / anupahata÷càyamai÷varyàt / kiü ca prayojakànupapatteþ / kiü ca anekàntàt / na ca sarvaþ kàryavi÷eùo buddhipårvakaþ / vçkùàdãnàü tadvyatirekeõotpatteþ / sarvasye÷varabuddhipårvakatvàbhyupagame dçùñàntàbhàvaþ / na càstyanudàhçto vàdaþ / tasmàdanekànna buddhimatpårvakaü vyaktam / kiü ca duþkhottaratvàt / buddhipårvaka÷cedasya kàryavi÷eùaþ syàtkarturduþkhottaravidhàne prayojanaü nàsti / ÷aktimàü÷càyamiti sukhottarameva vidadhyàt / duþkhottara÷càyaü, tasmànna buddhipårvakaþ kàryavi÷eùaþ / kiüca duþkhopàyatvàt / buddhipårvaka÷cedayaü kàryavi÷eùaþ syàddharmàrthakàmamokùapràptayaþ sukhopàyàþ syuþ, duþkhopàyà÷ca, tasmàdabuddhipårvakaþ / dharmàdharmanimittatvàdadoùa iti cet syànmatam, yadyapã÷varapårvako 'yaü kàryavi÷eùaþ tathàpyàdisarge sukhottaràõàmasmadutpannànàü pràõinàü dharmàdharmaparigrahàd hãnamadhyamotkçùñavayojàtisvabhàvàdiyogo bhavati / tata÷ca nàparàdho 'yamã÷varasyeti / etadapyayuktam / kasmàt ? adharmotpattihetvabhàvàt / ã÷vara÷ceddharmàdharmayorutpattàvãùñe dharmameva pràõinàü sukhahetutvàdutpàdayet nàdharmaü, prayojanàbhàvàt / atha matam svàbhàvikã dharmàdharmayoþ svakàraõàdutpattiþ, yaduktaü sarvamã÷varabuddhipårvakaü vyaktamiti tu tasya vyàghàtaþ / tasmàdã÷varo na kàraõam / yatpunaretaduktaü cetanàcetanayorabhisambandhasya cetanakçtatvàdã÷varasya sadbhàva iti, atra bråmaþ- ayuktametat / kasmàt ? sàdhyatvàt / yo 'yaü cetanàcetanayorgo÷akañayorabhisambandhaþ sa kena cetanena kçtaþ ? yadi caitreõa, tasya kàryakàraõasaüghàtatvàdàcetanyam / atha caitra÷abdavàcyasya piõóasyopadraùñà kùetraj¤aþ tatkçta iùyate tadayuktam, sàdhyatvàt / na hi puruùakartçtvamasmatpakùe prasiddham / ubhayapakùaprasiddhena vyavahàraþ / kiü cànyat anavasthàprasaügàt / cetanàcetanayorabhisambandhasya cetanakçtatvaü bruvataþ pràptamã÷varakàryakàraõayorabhisambandhasya cetanakçtatvam / tathà cànavasthàprasaügaþ / atha mà bhådayaü doùa iti svàbhàvika ã÷varasya kàryakàraõayorabhisambandha iùyate, na tarhyaikàntiko hetuþ / tayoràcetanyàdadoùa iti cet, syàtpunaretat ã÷varasya yatkàryakàraõaü tadapi cetanamã÷varo 'pi, tasmàtsambandhena pratyudàharaõamupapadyata iti / etadayuktam / kasmàt ? asambandhaprasaügàt / caitanyàvi÷eùàdàtmana àtmàntareõàbhisambandho nàsti / evamã÷varakàryakàraõayorapi na syàt / aniùñaü caitat / kiü ca aviparyayaprasaügàt / ubhayacaitanyapratij¤asya yathe÷varasya karaõaü buddhyàdayaþ, evamã÷varo 'pi buddhyàdãnàü karaõaü syàt / kasmàt ? avi÷eùàt / athaitadaniùñaü, na tarhyubhayo÷caitanyam / kàryakàraõavattànabhyupagamàdadoùa iti cet vyàpã niravayavo 'nanta÷aktiþ såkùmebhyaþ såkùmatamo mahadbhyo mahattamo 'dhikaraõadharmànàdirityevamanantalakùaõamã÷varapadàrtha tadvido vyàcakùate / tasya kutaþ kàryakàraõamavalambyedamàdhyàropitamiti ? etadapyanupapannam / kasmàt ? anumànavirodhàt / itthaü cedã÷varo yadidamanumànaü kàryavi÷eùasyàti÷ayabuddhipårvakatvàcca cetanàcetanayorabhisambandhasya cetanakçtatvàditi tadvyàhanyate / kasmàt ? na hyetàvadãdç÷àrthena sahaitaddçùñamiti / upetya và, mårtiparigrahavyàghàtàt / yadyekàntenaivaüråpa ã÷varaþ, kùityàdimårtiparigraho vyàhanyeta / kiü cànyat- ÷ruteþ / ÷rutirapi càsya mårtimàcaùñe kçttivàsàþ pinàkahasto vitatadhanvà nãla÷ikhaõóãtyàdi / tadabhyupagamàtsvapakùahàniriti cet, syànmataü yadi tarhi ÷rutivacanànmårtimànã÷varaþ parigçhyate / tena siddhamasyàstitvam / kasmàt ? na hyasato mårtimattvamupapadyata iti kçtvà / etadapyayuktam / abhipràyànavabodhàt / na hyekàntena vayaü bhagavataþ ÷aktivi÷eùaü pratyàcakùmahe, màhàtmya÷arãràdiparigrahàt / yathà tu bhavatocyate pradhànapuruùavyatiriktaþ tayoþ prayoktà nàstãtyayamasmadabhipràyaþ, tasmàdetasya bàdhakam / ato na pradhànapuruùayorabhisambandho 'nyakçtaþ / kiü cànyat a÷akyatvàt / kurvàõaþ khalvapyayamabhisambandhaü ÷arãramàtreõa và ÷arãriõaþ kuryàt, ÷arãrakàraõena và ? kiü càtaþ ? tanna tàvaccharãramàtreõa karoti / kasmàt ? anapekùasya ÷arãrotpattau nimittàbhàvàt / na ÷arãrakàraõena, vibhutvàt / paricchinnayorgo÷akañayorabhisambandho 'nyakçtaþ, vibhå ca pradhànapuruùau / kiü ca pàràrthyàt / go÷akañayorabhisambandhaþ paràrtho dçùñaþ / na tu pradhànapuruùayorabhisambandhaþ paràrtha iti / ã÷varàrtha iti cenna, uktatvàt / dçùñàdçùñàrtha ã÷varasyànupapanna ityàdàvevoktametat / evaü tàvatpà÷upatànàmã÷varaparigrahe doùaþ / vai÷eùikàõàü càyaü doùaþ / kiü ca dravyàdipadàrthàntarabhàvàbhàvaparikalpanànupapatti÷ca / tairã÷varo dravyaguõakarmasàmànyavi÷eùasamavàyabhåto và parikalpyamànaþ parikalpyate, padàrthàntarabhåto và ? kiü càtaþ ? tanna tàvad dravyàdibhåtaþ / kasmàt ? dvividhaü hi dravyaü anekadravyamadravyaü ca / tatra nànekadravyamã÷varaþ, kçtakatvàdidoùaprasaügàt / nàdravyaü, parisaükhyànàt / pçthivyàdãni manaþparyantàni navaiva dravyàõi vaþ siddhàntaþ / itikaraõasya parisamàptyarthatvàt / kiü ca guõakarmanirde÷àt / sati càsya dravyatve vai÷eùikaguõanirde÷a àcàryeõa kçtaþ syàt / kàraõàntaraprayogasamarthasya ca karma nirdiùñaü syàt / na tu tathà / tasmànna dravyaguõàdayaþ / à÷rayaparatantrà hi guõàdayaþ paràrthàþ / evaü na dravyàdibhåto nàpi padàrthàntarabhåtaþ / padàrthatve hi sati dravyàdivallakùaõamuktamabhaviùyat / àcàryeõa tu noktam / tasmàsåtrakàramate nàstã÷varaþ / liïgàditi cet, syànmatam- saüj¤àkarmatvamasmadvi÷iùñànàü liïgam / pratyakùapårvakatvàdvà saüj¤àkarmaõa ityetasmàlliïgàdã÷varaparigraha àcàryasya siddha iti / tadapyayuktam / kasmàt ? abhipretàsiddheþ / satyamanena liïgenàsmadàdibhyo vi÷iùña÷akteþ kasyacideva màhàtmya÷arãrasyànyasya và pratipattiþ syàt / saüj¤àmàtraü tu yathà bhavadbhiþ sarvakàraõànàü sçùñyupasaühàrapravçttiheturekaþ svatantra iùyate / tathà càsmàlliïgàtpratipattiþ / kiü cànyat / pràganupade÷e 'kau÷alaprasaügàt / ã÷varaparatantre cedaõånàü pravçttinivçttã syàtàü tameva pràgupadi÷et / dharmavatpradhànapadàrthasya và pràganupade÷àdaku÷alaþ såtrakàra ityetadàpadyate / na caitadiùñamubhayam / kiü cànyat asaükãrtanàt / ÷àstraprade÷e càyamã÷varo na kasmiü÷cidapyàcàryeõa saükãrtitaþ / na càsya vadhvà iva ÷va÷uranàmasaükãrtane doùopapattiþ syàt / doùasaüvibhàgàrthamidamàcàryasyàniùñamadhyàropyate, na tu matamasyaitat / evaü kàõàdànàmã÷varo 'stãti pà÷upatopaj¤ametat / tasmàdã÷varo 'pyakàraõam / karmàõubhirvyàkhyàtam / katham ? yathà kçtakatvànna jagatkàraõamaõavaþ, evaü karmàpi na ÷arãranimittaü, tasmàttadapyakàraõam / itaretaranimittatvàdadoùa iti cet syànmatam, yathàntareõa ÷arãraü karma notpadyamànaü dçùñamevamantareõa karma ÷arãrasyàpi kàraõàntarama÷akyaü kalpayitumiti parasparanimittatvànnàsya parivartasya pårvakoñiþ praj¤àyate / tasmànnàstyanayoþ kàraõàntaramiti / etaccàyuktam / kasmàt ? anavasthànàmavasthànapårvakatvadar÷anàt / tadyathà ÷ukra÷oõitàccharãraü ÷arãràcchukra÷oõitamityasya parivartasya pårvakoñiradçùñà, pratij¤àyate càyonijatvamã÷vara÷arãràõàmàdisarge ca / tathà ca bãjàïkuràdayo 'ïkuràdibhyo bãjamityanavasthà / bhàti càtràdisarge paramàõumàtràdapi bãjapràdurbhàvastathà ÷arãrakarmaõoranavasthà / idànãmapi càdisarge càdhikàramàtrava÷àccharãrotpattiþ syàt / sàdhàraõavigrahatvaprasaüga iti cet syàdetat, yadyadhikàranimittà ÷arãrotpattiràdisarge 'bhyupagamyate pràptamekena ÷arãreõa sarvapuruùàõàmabhisambandho niyamahetvabhàvàt / tata÷ca ÷arãràntarànarthakyam / tenaiva sarveùàmupabhogasàmarthyàditi / etadanupapannam / kasmàt ? pratyakùavirodhàt / satyametadanumànataþ / pratyakùatastu ÷arãràõi pratipuruùam, tasmànnàyaü prasaügaþ / apavarganiyamaprasaüga iti cet syànmataü yadyadhikàramàtrava÷àccharãrotpattiþ paramarùerevàpavargasàdhanaü ÷arãràdutpadyeteti / ucyate- na tasyaiva, kiü tarhi sarveùàü guõànàü pràdhànyàttannimittàni ÷arãràõyàdisarge sàüsiddhikànyutpadyante / tatra yasya sattvapradhànaü kàryakaraõaü sa paramarùiþ / yasya sattvaü rajobahulaü sa màhàtmya÷arãraþ / evaü guõasamparkàd guõapradhànàpradhànabhàvena yàvatsthàvara÷arãrapràdurbhàva ityato nàsti guõànàü ÷arãraviniyogapakùapàtaþ / tasmàdyuktametatkçtakatvànna karma jagatkàraõamiti / etena caivaü vyàkhyàm / tadapi hi karmaõàmeva pràptaparipàkàõàmabhidhànamarthàntarameveti cetsàdhyam / tasmàdapyakalpanãyamiti / yadapyuktaü kàlàjjagadutpattirbhaviùyatãti tadanupapannam / kasmàt ? kàraõaparispandasyaiva tadabhidhànasannive÷àt / na hi naþ kàlo nàma ka÷cidasti, kiü tarhi kriyamàõakriyàõàmevàdityagatigodohaghañàstanitàdãnàü vi÷iùñàvadhisaråpapratyayanimittatvat / paràparàdiliïgasadbhàvàtpratipattiriti cenna, akçtakeùu tadanupapatteþ / yadeva kçtakaü tatraiva paramaparamityàdiþ pratyayo dçùñaþ / sa yadi kriyàvyatiriktanimittaþ syàdavi÷eùànnityànityeùu syàt / kvacitsàmarthàdapàkajavadadoùa iti cet syànmatam- yathàgnisaüyogaþ pàkajahetuþ tathà càvi÷eùe 'pi pçthivyàmeva pàkajotpattinimittaü bhavati nàkà÷àdiùu / evaü kàlo 'pi paràparàdiheturatha cànityeùveva syànna nityeùviti / taccàyuktam / kasmàt ? vi÷eùopapatteþ / råpàdivikriyàheturagnistadyuktaü yadasau tadvati dravye pàkajànàdadyàt, (nà) tadvatyàkà÷àdau / kàlastu sambandhamàtropakàrã na vikriyàhetuþ / tasmàdasadetat / evaü yadi kriyàbhyo 'nyaþ kàla iùyate kàraõaparispandasya jagatkàraõatvamathànyatsàdhyam / yadçcchàpi na kàraõaü karmavat kàryakàraõabhàvàt / kàryakàraõabhåtaü hãdaü vyaktamiti pràgvyàkhyàtam / sa ca kàryakàraõabhàvaþ prekùàpårvakçtànàü ÷ayanàdãnàmupalabdhau yàdçcchikeùu cànupalabdhau na tasyà liïgamiti ÷akyaü vaktum / abhàvo 'pyakàraõam, parimàõàdidar÷anàt / na hi tata utpannànàü parimàõamupapadyata ityato nàpyanvayaþ / sàtmakaniràtmakayoratyantajàtibhedàt / nàpi ÷aktistadabhàvàt / nopakàro 'navasthànàt / na vibhàgo niràtmakatvàt / tasmànna paramàõupuruùe÷varakarmadaivakàlasvabhàvayadçcchàbhàvebhyo vyaktamutpadyate / na cedebhyaþ, pari÷eùataþ pradhànasyaivàstitvaliïgamidam / tasmàdyuktametat bhedànàü parimàõàdibhyaþ kàraõamastyavyaktamiti // 15 // ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 16 ----------------------------------------------------------------------- àha evamapyasya vyaktahetutvamanupapannam, ekatvàt / bahånàü kàryàrambho dçùñastantvàdãnàm / ekaü pradhànaü, tasmànna tadàrambha÷aktiyuktamiti / ucyate- yadyapi guõànàü pradhànalakùaõamavasthàntaramabhinnabuddhinimittatvàdekamapi kàryakàle kiücidvaiùamyopajanitavyapade÷yaråpàbhiritaretaropakàriõãbhiþ ÷aktibhiþ smudàyatvamàpadyate / tasmàdidànãü ## pravartate ityanenotpattimàcaùñe / triguõata ityavyapade÷yaråpàõàü pradhànàpradhànabhàvena guõa÷aktãnàü vaiùamyàdvyapade÷yaråpàntaramàha / yatraitacchakyate vaktuü trayaþ sattvàdaya iti tadavasthànaü kàryàrambhakamiti / samudayàdityanena parasparàpekùàõàmàrambha÷aktimavadyotayati / etaduktaü bhavati- kàryakàle guõàþ parityaktapårvàvasthà bhedaü pratilabhya parasparopakàreõa saühanyate / saühatà÷ca vyaktamutpàdayanti / tasmànnàvasthàntarasyàbhinnabuddhinimittatvàtpradhànaikatvadoùaþ guõabhedànnaikasya kàryàrambha iti / àha, niùkriyatvàttarhi prakçteþ kàryàrambho 'nupapannaþ / kriyàtvànabhyupagame và vyaktavaidharmyavirodha iti / ucyate- na, kriyàvaidharmyabhedàt / dvividhà hi kriyà praspandalakùaõà pariõàmalakùaõà ca / tatra praspandaþ pradhànasya saukùmyàtpratiùidhyate / ## tu tatkàryamàrabhate iti / àha- nanu ca pariõàmo 'pi saukùmyàtpradhànasya nopapadyate / kasmàt ? na hi saukùmyàtsåkùmasyàkà÷àdervipariõàmo dçùña iti / ucyate- saüskàrasya saukùmye 'pi pariõàmo 'bhyupagantavyaþ / tasmàd yuktaþ såkùmapariõàmãti // àha, kaþ punarayaü pariõàmo nàma ? ucyate- jahaddharmàntaraü pårvamàdatte yadà param / tattvàdapracyuto dharmã pariõàmaþ sa ucyate // iti / yadà ÷aktyantarànugrahàtpårvadharmàn tirobhàvya svaråpàdapracyuto dharmã dharmàntareõàvirbhavati tadavasthànamasmàkaü pariõàma ityucyate / àha, naitadabhidhànamàtraü dçùñàntamantareõa pratipadyàmahe / tasmàdyathà kimiti vaktavyam / ucyate- yathà pàlà÷aü palà÷àdapracyutanimittàntarasyàtapàderanugrahàcchyàmatàü tirobhàvya pãtatàü vrajati tathedaü draùñavyam / àha na, anyathotpatterapratiùedhàt / kathaü punaretavagamyate pàlà÷aü svaråpàdapracyutaü dharmàntarasya parityàgamupàdànaü ca karoti, na punaranyathà cànyathà copapadyata iti ? ucyate- kùaõabhaïgapratiùedhàt pràgeva kùaõabhaïganirdiùñaü vinaùñànàü bhàvànàü punarutpattau nàsti kàraõam / tadabhàve cotpattirayukteti / àha, dharmadharmiõorananyatvàbhyupagamàddharmotpattivinà÷e dharmyutpattivinà÷aprasaügaþ / na hi vo dharmebhyo 'nyo dharmã / tatra yadi dharmasya nivçttirabhyupagamyate dharmiõo 'pi nivçttirananyatvàtpràptà / dharmotpattau tadutpattiþ / tatra yaduktaü dharmotpattivirodhe dharmãsvaråpàvasthànamiti etadayuktam / ucyate na, senàdivadvyavasthànopapatteþ / tadyathà senàïgebhyo 'nanyatvaü senàyàþ / na ca senàïgànàü vinà÷e senàvinà÷aþ / tadyathà nànyaþ pañaþ / bauddhànàü saüyogàvayavipratiùedhàt / na ca pañavinà÷e tantuvinà÷aþ / tatra yaduktaü dharmivinà÷e dharmavinà÷a iti etadayuktam / àha, evamapyayuktam / tatkasmàt ? sàmànyavi÷eùayordharmisvaråpaparikalpanànupapatteþ / iha råpàdisàmànyaü và dharmiråpatvena parikalpyamànaü parikalpyeta råpàdivi÷eùo và ? kiü càtaþ / tatra tàvadråpàdisàmànyaü dharmisvaråpamiti ÷akyaü kalpayitum / kasmàt ? asambhavàt / yadi tàvatpçthivã sàmànyaü ghañàdirvi÷eùastena pçthivyapi tanmàtràpekùayà vi÷eùaþ / yàvatpradhànamiti nàsti sàmànyam / tadabhàvàd dharmisvaråpàbhàvaþ / atha vi÷eùà ghañàdayasteùàü vi÷eùàntareõa sahàvasthànàddharmisvaråpànavasthànàt / tata÷ca yaduktaü svaråpàdapracyuto dharmã dharmàntaraü vijahàti, dharmàntaramupàdatte iti tadvyàhanyata iti / ucyate- yaduktaü råpàdisàmànyavi÷eùayordharmisvaråpaparikalpanànupapattiriti, astu sàmànyam / yattåktaü sàmànyaü sàmànyàntaràpekùaü vi÷eùatvamiti na pratyayanivçttau sàmànyàbhàvàvasthitestata÷ca dharmisvaråpasiddheþ, yàvatpçthivãtyayaü pratyayo na nivartate sàmànyaü ghañàdirvi÷eùaþ, dravyatvaü càsau, dharmàntaraparivarteùu tadàkàrapratyayotpattitaþ svaråpàvasthànasiddherdharmà ghañàdayaþ / yadà tu pçthivãpratyayanivçttistadà tanmàtràõàü sàmànyabhàvo dravyatvaü ca vi÷eùo dharma iti yàvatpradhànaü tasya tu sàmànyàntarànupapatteþ kauñasthyameva / yatra sarvavi÷eùàbhàvastatpradhànam / yadi tu pçthivyàdãnàü nityamavyàvçtaü sati kauñasthyameùàü pràptam / tasmànna dharmisvaråpàbhàvaþ / ÷aktervà sàmànyabhàvàbhyupagamàt / athavà sukhaduþkhamoha÷aktaya eveha mahadàdinà vi÷eùàntena liïgena pariõàmaü pratipadyante / tàsàü ca satataü sàmànyapratyayanimittatvàtsvaråpàdapracyute taddravyatvaü liïgasya dharmatvam / aprasiddherayuktamiti cennoktatvàt / pràguktametatsukhàdipårvakaü vi÷vamiti / àha- evamapi vai÷varåpyànupapattiþ / kàraõavi÷eùàt / yadi sukhàdi÷aktaya eva pariõàminyo yadidaü brahmàdi sthàvaràntaü vai÷varåpyaü tannopapadyate / kasmàt ? na hyabhinnaü kàryamutpadyata iti / ucyate- ÷aktita÷ca pariõàmini, bhavati tena vai÷varåpyam / katham ? ## yathàntarikùàvi÷iùñasyàmbhasaþ pracyutirà÷rayeõa gobhujaïgamoùñràdãnàü, vi÷eùàtkùãramåtraviùàdivai÷varåpyaü copapadyate / tathà guõa÷aktayo vi÷iùñàþ parasparà÷rayavi÷eùàd brahmàdi stambàntaü jàtyàkçtivàgbuddhisvabhàvàhàravihàraråpaü vai÷varåpyaü pratipadyante / tasmàtsiddhametat prakçtireva sarvabhàvanàü prasavitrã / na ca ka÷ciddoùa iti // 16 // // yuktidãpikàyàü sàükhyasaptatipaddhatau caturthamàhnikam // ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 17 ----------------------------------------------------------------------- àha, samadhigataü pradhànam / puruùa idànãü kàryakàraõavyatirikto 'stãtyetatpratipàdyam / kutaþ saü÷aya iti cet anupalabhyamànasyobhayathà dçùñatvàdityuktam / kiü cànyat / àcàryavipratipatteþ / vij¤ànaskandhavyatirikto nàsti ka÷cidartha iti ÷àkyaputrãyàþ pratipannàþ / kasmàt ? sarvapramàõànupalabdheþ / iha yadasti tatpratyakùàdinà pramàõenopalabhyate, tadyathà råpàdi / tata÷ca tàvadayamàtmà na pratyakùata upalabhyate / kasmàt ? a÷abdàdilakùaõàt / nàntaþpratyakùataþ / kasmàt ? triguõàdiviparãtasya tadaviùayatvàt / na pårvavaccheùavadbhyàm / kàryakàraõànupapatteþ / na ca sàmànyatodçùñàt / dharmasàmànyàbhàvàt / nàptavacanàt / anabhyupagamàt / na hi bauddhànàü ÷rutismçtipuràõetihàsàþ pramàõam / ya÷caiùàmàgamaþ, sa evamàha "àtmaiva hyàtmano nàsti viparãtena kalpyate / naiveha sattvamàtmàsti dharmàstvete sahetukàþ // dvàda÷aiva tavàïgàni skandhàyatanadhàtavaþ / vicintya sarvàõyetàni pudgalo nopalabhyate // ÷ånyamàdhyàtmikaü viddhi ÷ånyaü pa÷ya bahirgatam / na dç÷yate so 'pi ka÷cidyo bhàvayati ÷ånyatàm // punarapyàha "asti karmàsti vipàkaþ, kàrakastu nopalabhyate ya imànsvàndharmànàkùipati / anyàü÷ca prati sandadhàti, anyatra dharmasaüketàt / tasmàtsarvapramàõànupalabdhernàstyàtmeti / ucyate- yattàvaduktaü pratyakùataþ pårvavaccheùavadbhyàü càtmano nopalabdhiriti, satyametat / yattåktaü sàmànyatodçùñàdanupalabdhiràtmasàmànyànupapatteriti, tadayuktam / kasmàt ? ## iha saüghàtàþ paràrthà dçùñàþ / tadyathà ÷ayanàsanarathacaraõàdayaþ / asti càyaü ÷arãralakùaõaþ saüghàtaþ / tasmàdanenàpi paràrthena bhavitavyam / yo 'sau paraþ sa puruùaþ / tasmàdasti puruùaþ / àha, saüghàtaparàrthatvopalabdheþ / ÷ayanàdayo hi satyapi paràrthatve saüghàtàrthàþ / yadi ca tairatide÷aþ kàryakàraõasaüghàtasya kriyate pràptamasya tadvatsaüghàtàrthatvam / evaü puruùaviparãtàrthasiddhiprasaügaþ / athaitadaniùñaü, na tarhi cakùuràdayaþ paràrthàþ / ucyate- na ÷akyametadàpàdayitum / kasmàt ? asaühatatvasiddhau vàdapravçtteþ / siddhe satyasaühatatve puruùasyàyaü vàdaþ pravçttaþ / tasmànna pàràrthyamanena bàdhyate / kathamavagamyata iti cet, pratyakùato 'nupalabdheþ / sati hi saüghàtatve devadattàdivadayaü puruùaþ pratyakùata evopalabhyeta / tathà ca sati saü÷ayàbhàvàtpravçttirevàsya vàdasya na syàt / tasmàdayuktaü saühatàrthàþ ÷ayanàdivaccakùuràdayaþ / àha, parasparopakàritvàtpàràrthyasiddhiþ / iha kùetrodakasåryàdayaþ ÷asyàdãnàmupakàrakàþ / tathà kàryakàraõatvàtsaüghàta÷ca / yathoktaü tasmàdayuktameteùàü pàratantryamiti / ucyate- na ÷ayanàdivattato 'nyenàrthavattvàt / tadyathà ÷ayanàdyaïgànàü sati parasparopakàritve tato 'nyenàrthavattvàttadabhàve càrthànarthakyam / evaü cakùuràdãnàü sati parasparopakàritve tato 'nyenàrthavattvaü bhavitumarhati / tadabhàve càrthànarthakyamiti / àha, ÷ayanàdãnàü devadattàrthatvàttasya ca bhedà bahirbhàvàtparasparàrthatvaprasaügaþ / evaü ÷ayanàdayo devadattàrthàþ, kàryakàraõasaüghàta÷ca devadatta÷abdavàcyastatra bhedànàmeva bhedàrthatvàtpuruùàrthasiddhiþ / dçùñàntàbhàvo và / atha mataü ÷ayanàdayo na devadattàrthàþ, kiü tarhi kùetraj¤àrthàþ / tathà sati sàdhyasamo dçùñànta iti / ucyate- na, prasiddhyanurodhàt / satyaü kàryakàraõasaüghàtasya pàràrthyam / bhoktçtvaü nopapadyate / loke tu devadattàrthatvaü ÷ayanàdãnàü prasiddham / atastadanugacchanto vayamapyevaü bråmaþ / kasmàt ? prasiddheþ / prasiddhena hyaprasiddhaü taddharmatàmàpadyate bhavadbhirapyuktaü "yasya hi pratikùaõamanyathàtvaü nàsti tasya bàhyapratyayayoþ bhedaþ, pa÷càdvi÷eùagrahaõe nàsti / tadyathà bhåmerapacyamànàyàþ pàkajànàm /" na ca bhåmeþ pratikùaõamanyathàtvaü nàsti, akùaõikatvaprasaügàt / saukùmyàdduradhigamo bheda iti dçùñàntaþ prayuktaþ / tasmàtsiddhaü saüghàtaparàrthatvàdasti puruùaþ / ita÷ca- ## triguõamaviveki viùayaþ sàmànyamacetanaü prasavadharmi ca bàhyàdhyàtmikaü tathà pradhànam / tatra yadyetàvadetatsyàt kimapekùya vyaktàvyaktayostraiguõyàditi ? kiü cànyat / ## ihàkasmikyàü pradhànapravçttàvarthava÷aþ sannive÷aniyamo na syàt / ÷rotràdi pçthivyàdãnàü devamànuùatiryakùu hitayogàrtha÷càpratiùedhàrtha÷ca saþ / tasmàdasti tadvyatirikto yadadhiùñhitànàü guõànàmayaü citraråpo vipariõàmaþ / kartçtvaprasaügàdadhiùñhànànupapattiriti cet, syànmataü yadi guõànàü puruùàdhiùñhitànàü pravçttirabhyupagamyate, kartçtvamasya pràptam / athàkartà na tarhyastyadhiùñhàtçtvamiti / etaccàyuktam / kasmàt ? arthe tadupacàràt / yathàpuruùàrthaþ siddhyati tathà guõà kàryakàraõabhàvena vyåhyanta ityatastatpàratantryàdeùàmadhiùñhitatvamupapadyate, puruùasya càdhiùñhitçtvam / ato nàsya kartçtvaprasaügaþ / tasmàdyuktametat adhiùñhànàtpuruùaþ / ki¤cànyat / ## iha sukhaduþkhamohàtmakatvàdacetanaü vyaktamavyaktaü ca, tasmàdasya paraspareõa bhogo nopapadyate, ityava÷yaü bhoktrà bhavitavyam / yo 'sau bhoktà sa puruùaþ / àha, kaþ punarayaü bhogo nàma ? ucyate- bhoga upalabdhisadbhàvàt / vij¤ànameva hi viùayopalabdhisamarthamityatastàvanmàtramevàstu kiü puruùeõa parikalpiteneti ? ucyate- kiü punaridaü vij¤ànaü nàmeti ? àha, cittaü mano vij¤ànamiti / tacca ùaóvidhaü j¤ànaü- cakùurvij¤ànaü, ÷rotravij¤ànaü, ghràõavij¤ànaü, jihvàvij¤ànaü, kàyavij¤ànaü, manovij¤ànamiti / tatra råpaü pratãtya cakùu÷cotpadyate cakùurvij¤ànam / evaü ÷rotra÷abdaghràõagandhajihvàrasamanodharmà÷cittamutpàdayanti / tasya dharmàþ - vedanà, saüj¤à, spar÷o, manaþ, saüskàra evamàdayaþ tasmàdvij¤ànaskandhasyaivopabhogasàmarthànnàstyàtmeti / ucyate- na, acetanavikàrasya cetanànupatteþ / tattu khalvidamiùyate råpaü pratãtya cakùu÷cotpadyate cakùurvij¤ànamityàdi, tenàcetanavikàratvàttadacetanaü ghañàdivadityàpannam / tasmànmanodharma÷cetaneti manorathamàtrametat / vilakùaõakàryotpattidar÷anàttatsiddhiriti cet, syànmataü nàyaü niyamaþ yaduta yajjàtãyaü kàraõaü tajjàtãyakena kàryeõa bhavitavyam / kiü tarhi vilakùaõakàryotpattiriti bhàvànàmupalabhyate / tadyathà- ÷çïgàccharo jàyate, golomàvilomabhyo dårvà / vatsatarànmuka_ya÷candrakàntendusaüyogàtsalilam / såryakàntagomayàrkasamparkàt sudhodakasamparkàdaraõãnirmathanàccàgniþ / evamacetanebhyo råpàdibhya÷cetanamutpadyata iti / etaccàyuktam, cetanàcetanotpattiniyamavattanniyamàt / yathà satyetasminvilakùaõakàryapràdurbhàve bhavata÷cetanàccittànnàcetanaü ghañàdyutpadyata iti niyamaþ, tathà satyetasminvilakùaõakàryapràdurbhàve nàcetanebhyo råpàdibhya÷cetanaü cittamutpadyata ityayaü niyamo naþ / tasmàdeùàü dçùñànàü sati bahutve màyàkàranagaravinyàsavadayathàrthaj¤ànaviùayatvàdasàdhãyastvam / pradãpavattadvyavastheti cet, syàdetat yathàcetanebhyaþ sattvàdibhyo 'vyavasàyakaü ghañàdyutpadyata iti nedànãü vyavasàyako mahànnotpadyate / evaü råpàdibhyo 'cetanaü ghañàdyutpadyata iti nedànãü cetanaü cittaü notpadyata iti / etadapyanupapannam / kasmàt ? ÷aktibhedàt / prakà÷asvàbhàvyàdvyavasàyàtmakaü sattvam / tadyuktaü yadi tatprànyàdvyavasàyàtmako mahànutpadyate / tamaþ pràdhànyàdvyavasàyakà ghañàdayaþ / bhavatastvekàkàràþ råpàdayaþ tasmàdàyamasamaþ samàdhiriti / àha, kiü vyavasàyacaitanyayoþ ka÷cidråpabhedo 'sti na veti ? ucyate- kiü tarhi traiguõyàtsati pratyayaråpatve saüvedyà buddhiryathà tu vyavasàyaråpaü tathà caitanyaråpamiti / tathà ca vàrùagaõàþ pañhanti- buddhivçttyàviùño hi pratyayatvenànuvartamànàmanuyàti puruùa iti / àha ca arthàkàra ivàbhàti yathà buddhistathà pumàn / àbhàsamàno buddhyàto boddhà maõivaducyate // yathà yathà manovçttiþ puruùo 'sti tathà tathà / buddhiråpamavàpnoti cetanatvàtparà÷rayam // àha, råpàbhedàtpuruùàntaþkaraõayoranyataraparikalpanànarthakyam / yadi tarhi yathà vyavasàyaråpaü tathà caitanyaråpam, evaü sati vyavasàyamàtraü parikalpanãyaü caitanyamàtraü và ? kasmàt ? na hyekàntakàriõoryugapat kalpane sàmarthyamasti / råpàntaràbhidhànaü và / atha vyavasàyacaitanyayoþ padàrthànàmantarameveti nityato vi÷eùyate, tarhi vaktavyamidamamuùyaiva råpaü nàmuùyeti / ucyate- ya evamàha råpàbhedàdarthàbheda iti sa tàvadidaü praùñavyaþ- atha kim ? bhavataþ kiü vij¤ànaviùayayoràkàrahedo 'sti uta nàstãti ? netyàha / kasmàt ? àkàràntare sati viùayaparicchedànupapatteþ / na hi viùayasya vij¤ànapratyavabhàsamantareõa ÷akyaü svaråpaü paricchettum / tatra yadanyàkàro gauranyàkàraü govij¤ànaü syàttena yathànyàkàreõà÷vavij¤ànenànyàkàrasya goraparicchedaþ, evamanyàkàreõa govij¤ànenànyàkàrasya goparicchedaþ syàt / tasmànnàsti viùayavij¤ànayoràkàrabheda iti / ucyate- tayoridànãü viùayaviùayavij¤ànayoþ kimubhayatvamutàbheda iti ? àha, kasmàt ? j¤àpyaj¤àpakabhàvàditi / ucyate- j¤ànavij¤eyayoryadvadråpàbhede 'pi bhinnatà / gràhyagràhakabhàvena tathaivàtmaprakà÷ayoþ // yathaiva tarhi bhavataþ satyapyàkàrabhede j¤ànavij¤eyayorgràhyagràhakabhàvaparikalpanàdbheda evaü puruùàntaþkaraõayorapãti / gràhyagràhakabhàvàsiddherayuktamiti cet syàdetat, yathà gotadvij¤ànayorgràhyagràhakabhàvo ni÷cito naivaü puruùàntaþkaraõayoþ / tasmàdvaiùamyamiti / etadanupapannam / kasmàt ? màrgàntaragamanàt / pràguktaü yeùàmàkàrabhedo nàsti teùàmekatvam / idànãü tu råpàbhede 'pi gràhyagràhakabhàvàdevaü bruvato màrgàntaram / j¤ànamàtràbhyupagamàda÷àkyãyamiti cet syànmatam, j¤ànamevàntaràsadviùayabhåtànura¤jitaü viùayaviùayiråpeõa pratyavabhàsate / na tu kiücidbàhyaü kiücid gràhyaråpàpannamasti / tasmàjj¤ànavij¤eyayorgràhyagràhakabhedàdbheda itya÷àkyãyametat iti / tadapyayuktam / kasmàt ? siddhàntabhedàt / yeùàü bàhyo viùayo 'sti tatpakùe 'yaü doùaþ / itareùàü tu j¤ànamàtrasya viùayaviùayibhàvaü pratiùetsyàma iti / àha, evamapi viùayànavasthàprasaügaþ / viùayiõo viùayatvapratij¤ànàt / yadi viùayiõo 'pyadhyavasàyasya viùayabhàvaþ pratij¤àyate, tena puruùasyàpi viùayiõo 'nyo viùayãti pràptam, tasyàpyanya ityanavasthàþ / atha mà bhådayaü doùa iti puruùo ni÷cayaråpatvànna viùayo na tarhyadhyavasàyàdapi ni÷ceturarthàntaraü kalpayitavyamiti / ucyate- cetanàtvàtpuruùe tadanupapattiþ / indriyàõi tàvadgrahaõamàtraråpatvàdapratyayànãti pratyayavadantastàvatkaraõaü parikalpyate / anaþkaraõamapyupàttaviùayendriyavçttyupanipàtàttadråpàpattàvapi satyàmacetanatvàtsvayamupalabdhumasamarthameva viùayamityato bhoktàraü cetanaü puruùamapekùate / puruùasya tu cetanatvàd draùñrantarama÷akyaü kalpayitum / tasmànnànavasthàprasaügaþ / àha, puruùasyàdhyavasàyakartçtvaprasaügaþ, caitanyàt / yadyacetanà buddhistena tasyà adhyavasàyo vçttirghañàdivanna pràpnoti / ataþ puruùasyàdhyavasàyaþ pràptaþ / tata÷ca buddhyabhàva iti / ucyate- na, kaivalyàdapratibandhaprasaügàt / anàmi÷raråpaü puruùatattvamiti etadupariùñàdvakùyàmaþ / sa yadi vyavasàyàtmakaþ syàt, apratibandhena diïni÷cayàdiùu suptamattamårcchitànàü ca vyavasàyaþ syàt / dçùñastvevamavasthasya vyavasàyapratibandhaþ / tasmànna puruùasya vyavasàyaha / yasya punarantaþkaraõaü vyavasàyakaü tasyaivaü doùo nàsti / kasmàt ? traiguõyàt / sattvàdisaüsthànavi÷eùo hi buddhiþ, karaõàntarapratiùedhàt / tatra yadàdhyavasàyalakùaõaü sattvaü guõàbhàvàtpradhànabhåtena tamasà tiraskçta÷akti bhavati tadàdhyavasàyapratibandhaþ / àha, kathaü punaretad gamyate sarvamidamacetanamiti ? ucyate- prakçtivikàrabhåtatvàt / iha yatprakçtivikàrabhåtaü tadacetanam / tadyathà tantupañàdayaþ prakçtivikàrabhåtaü tasmàdacetanam / àkà÷e dar÷anànnaikànta iti cenna, asiddhatvàt / na hyàkà÷asyàtmapakùe prakçtivikàratvàbhàvaþ siddhaþ / tasmàdyuktametatprakçtivikàrabhåtatvàdacetanaü sarvam / ata eva ca cetanasyàprakçtivikàrabhåtatvaü parasparavaidharmyàt / tasmànnànyasya paramàrthasya bhoktçtvamàcetanyàdupapadyate, na cet såktaü bhoktçbhàvàdasti puruùaþ / ## iha pravçttimatàü nimittamantareõa nivçttirnopapadyate / pradhànamapi ca pravçttimad, vyaktadar÷anàt / tasmàdyasya kaivalyaü pradhànapravçttihetuþ sa puruùaþ / pradhànànabhyupagamàdubhayàprasiddhiriti cet syàdetat, pradhànaü cetanavadasmàkamaprasiddham / yàvattasya kaivalyàrthaü pravçttirbhavatà puruùàstitve liïgamapadi÷yate tadidamasiddhaü pradipàdyata iti / etaccàyuktam / kasmàt ? pårvaü tatpratipàdanàt / pràkpradhànamapratipàdyaivamàcakùàõaþ satyamevaü paryanuyogàrhaþ syàt, sàdhitaü tu pradhànaü parimàõàdibhirityato na kiücidetat / sarvàcàryavipratipatteþ puruùàrthasiddhiriti cet syànmatam, yadi puruùasya sattvameva syàttena taü pratyàcàryàõàü na dharmavivàdaþ syàt / asti càsau / tathà hi keùàücinnirguõaþ, keùàücitparavàn / ataþ sarveùàü vibhuþ, parimito 'nyeùàü, tathaiko naika iti / tasmàdbhràntimàtraü puruùakalpaneti / etadanupapannam / kasmàt ? sarvapadàrthàbhàvaprasaügàt / råpàdiùvapi vipratipatteþ / keùàücitkùaõikàþ, keùàücitkàlàntaràvasthàyinaþ, tathà÷ritàþ, svatantrà ityàdi / tathà ÷rotàdãni bhautikàni, àhaükàrikàõi, pauruùàõãti vipratipattiþ / evaü sarvapadàrthàbhàvaþ syàt / tasmàdasti puruùaþ / tatra yuktaü sarvapramàõànupalabdhernàsti puruùa iti etadayuktam / yadapyuktam "÷ånyakamàdhyàtmikaü pa÷yeti" tasya pa÷càtpratiùedhaü vakùyàmaþ / yatpunaretaduktaü "asti karmàsti vipàkaþ kàrakastu nopalabhyata" iti satyametat / na hi puruùaskandhànàü nikùepe pratisaüdhàne 'nyatra và kàraka iti naþ pakùaþ / tasmàcchreyo 'rthibhiþ sarvàgamatarkaviruddhàü nairàtmyavàdaparikalpanàbhràntimasama¤jasàmapohya puruùasattvaparij¤ànàdeva jananamaraõàdisarvopadravapratipakùabhåtaü paramamçtaü dhruvaü sthànamavàptavyamiti // 17 // ---------------------------------------------------------------------- kàrikà 18 ---------------------------------------------------------------------- àha, gçhõãmahe tàvadastyayamàtmeti / idànãmaneko 'thaika iti vicàryam / kutaþ saü÷aya iti cet, sambandhinàmubhayathà dçùñatvàt / iha kasyacidanekasyànekena sambandha upalabhyate / tadyathà ÷rotràdinà ÷arãrasya / kasyacidekasyànekena / tadyathàkà÷asya ghañàdinà / ayamapi càtmà kàryakàraõasambandhãtyataþ saü÷ayaþ kiü ÷rotràdivadanekaþ, àkà÷avadeko veti ? kiü cànyat / àcàryavipratipatteþ / aupaniùadàþ khalu eka àtmeti pratipannàþ / kàõàdàkùapàdàrhataprabhçtayaþ punareka iti / yathà caikànekatvaü pratyàtmano vipratipattirevaü sàkùitvaudàsãnyadraùñçtvàkartçtveùu / tasmàdvaktavyaü kathamete dharmàþ puruùe 'vatiùñhanta iti ? ucyate- yattàvaduktaü sambandhitvàdàtmapadàrthe sandehaþ kimaneko 'thaika iti, atra bråmaþ- bahavaþ puruùà iti pratij¤à / kasmàt ? ## janmeti mahadàdeþ såkùma÷arãrà÷ritasya liïgasya yathàsaüskàraü bàhyena ÷arãreõa sambandhaþ / maraõamiti pårvakçtasya karmaõaþ phalabhogaparisamàpteþ sàmpratasya ca phalabhogasya pratyupasthàne liïgasya pårva÷arãratyàgaþ / karaõaü trayoda÷avidhamiti (%%) vakùyati / janma ca maraõaü ca karaõàni ca janmamaraõakaraõàni / teùàü pratipuruùaü niyamaþ /etasmàlliïgàdàtmano bahutvamavasãyate / etaduktaü bhavati- janmalakùaõaü ca maraõalakùaõaü ca kàryakàraõasyàvasthàntaram / parasparavirodhinã tamaþprakà÷avat / tatra yadyeka àtmà syàt tena yathaikaü dravyaü tamaþprakà÷àvekaprade÷opanipàtinau na ÷aknotyanubhavitumasambhavàt, evamayaü janmamaraõe api na ÷aknuyàdupabhoktum / asti càyaü kenacitkàryakaraõena janmopabhogaþ kenacinmaraõopabhogaþ / tena manyàmahe nànà àtmànaþ, yeùàü virodhidharmopabhogasàmarthyamiti / tathà karaõànàü prakà÷àti÷ayo viùayagrahaõalakùaõà÷uddhyati÷aya÷càùñàviü÷atidhà÷aktiþ, tayoþ parasparavirodhàdekenàtmanà yugapadupabhogo nopapadyate / na hi ÷akyamekenàtmanà prakà÷àti÷ayo viùayagrahaõalakùaõo '÷uddhyati÷aya÷cà÷aktilakùaõo virodhitvàdyugapadupabhoktum / asti càyaü karaõanimittaþ pratipuruùaü niyamaþ / tena manyàmahe nànà àtmàna iti / kiü cànyat / ## kasmàt ? ayugapatpravçtteþ pradhànasyeti÷eùaþ, yasya pravçttirupapadyate / kasya pravçttirupapadyate ? pradhànasya / kathamiti ? ucyate- yadyeka àtmà syàttenaikapuruùàdhikàranibaddhaü pradhànam / ÷akta÷càsau yugapadanekàni ÷arãràõi upabhoktumityato yàvadbhiþ ÷arãrairapacitàsu kàlamàtràsvasminbhavaparivarte bhavitavyaü sarveùàmutpattiü prati yugapatpravarteta / dçùñà tu pradhànasyàyugapaccharãrabhàvena pravçttiþ / tasmàdayugapatpravçtte÷ca nànà àtmàna iti / anye punaràhuþ- bahiùkaraõàmevàyugapatpravçtteþ / katham ? yadyeka àtmà syàttena tatsaüskàropanibaddhànyeva sarvàõi karaõànãtyataþ pratipaõóitamavasthitaiþ karaõairyugapadviùayàngçhõãyàt / bàdhiryàdyupaghàte và sati piõóàntarasambandhinà karaõenàsya ÷abdàdikaraõamapratiùiddhaü syàt / na tu tathà bhavati / tasmàtkaraõànàmayugapatpravçtternànà àtmàna iti / tadayuktam / kasmàt ? pårveõàvi÷eùàt / karaõànàü pratiniyamàdityanenàyamupasaügçhãto 'rthaþ / tasmàdyathoktamevàstu / kiü cànyat / ## iha triguõamaviveki viùayaþ sàmànyamacetanaü prasavadharmãtyete dharmàþ pratipiõóamupalabhyante / yathà caite tathà tatpratiyogino nairguõyàdayaþ puruùadharmàþ / tatra yathaiva guõasvabhàvaviparãtasvabhàvasyopalambhàdekasmàtpiõóàdekapuruùasiddhiþ evaü pratipiõóaü guõasvabhàvaviparãtasvabhàvasyopalambhàtpuruùanànàtvamavaseyam / tasmàdavasthitametannànàtmàna iti // 18 // ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 19 ----------------------------------------------------------------------- àha, siddhamàtmano nànàtvam / sàkùitvakaivalyamàdhyasthyadraùñçtvàkartçtvànàmidànãü kasmàddhetoþ pratipattiriti ? ucyate- ## tasmàdityanena hetusàmànyamàcaùñe / ca÷abdo 'vadhàraõe / viparyàsàditi sàmànyena hetumupàttaü vi÷eùe 'vasthàpayati / siddhaü sàkùitvamasya puruùasyetyevamàdinà sàdhyadharmanirde÷aü karoti / tatra sàkùitvamityanena guõànàü pravçttàvastvàtantryaü khyàpayati, pradhànasya tadarthanibandhanatvàtpravçtteþ / adhiùñhàtçtvaü kathamiti ? ucyate- yathà hi kriyàsàkùiõi kasmiü÷cidavasthite kartà tadicchànuvidhàyã kàryaü nirvartayati, na svatantraþ, evaü pradhànamapi / pravçttinivçttyoryathà puruùasyàrthaþ sidhyati tathà mahadahaïkàratanmàtrendriyabhåtadevamanuùyatiryaksthàvarabhàvena vyåhate, na yadçcchàtaþ / tasmàtpuruùastadarthaparatantratvàtpradhànapravçttinivçttyoþ sàkùã / kaivalyamityanena saüsargadharmatvamàtmano nivartayati, na yathà sattvàdãnàü paraspareõa prakà÷àdidharmàpekùàõàü saüsargaþ, evaü puruùasya tairbhavati / màdhyasthyamityanenàti÷ayanihràsànupapatteþ puruùasya guõaiþ saha bàdhànugrahànupapattiü svakàryapravçttau càpakùapàtaü dar÷ayati / draùñçtvamityanenodàsãnasya kàryakàraõapiõóavyåhasamakàlaü caitanya÷aktisadbhàvàtsukhaduþkhamohasvabhàvànàü guõaceùñànàmanivçttàrthànàü sannidhànamàtràdupalabdhimàtraü pratijànàti / akartçbhàva÷cetyanena saptavidhamakartçtvamà÷rayati / na hyayaü viùayeùu bàhyàntaþkaraõasànnidhye 'dhyavasàyaü kurute / na ca sattvàdãnàü prakà÷apravçttiniyamalakùaõairdharmairitaretaropakàreõa pravartamànànàü svena caitanyalakùaõena dharmeõàïgabhàvaü pratipadyate, nàpyaïgibhàvam / evaü saha guõaiþ kàryaü na kurute strãkumàravat / sthitaprayogaü na kurute ratha÷akañayantraprerakavat / na svàtmano mçtpiõóavat / na parataþ kumbhakàravat / nàpyade÷ànmàyàkàravat / nobhayato màtçpitçvat / tadevamanena såtreõàcàryaþ puruùasyàdhiùñhàtçtvaü nairguõyamaudàsãnyaü bhoktçtvamakartçtvaü ca sàdhyatàmàpàdya triguõayàdiviparyayaü sàdhanatvenopanyati / taiþ pa¤cabhistriguõàdiviparãtaiþ karmabhiþ pa¤cànàmeùàü yathàsaübhavaü pravçttiravagantavyà / yasmàdayaü sukhàdibhyo 'rthàntarabhåtaþ tasmàdayaü tatkriyàsàkùã / tatra nairguõyàtsàkùitvam / àha, tadasiddheþ / nairguõyàsiddheþ / yadyasya sukhàdidharmatvamàtmanaþ prasiddhaü syàdata etadyujjate vaktum / tattvasiddham / tasmàdayuktametat / vi÷eùànabhidhànàditaràtsiddhirapãti cet syànmatam, àtmaguõàþ sukhàdayo na ÷abdaguõà ityatràpi bhavatà vi÷eùo nàbhidhãyate / tasmàdetadapyasiddham / etadapyayuktam / kasmàt ? ahaükàreõaikavàkyatve bhinnàdhikaraõatvaü syàt / dçùñaü tu sukhito 'haü duþkhito 'hamiti / tasmàtsukhaduþkhayoþ ÷abdàdyàtmabhàvo na yuktaþ / ucyate- na, gauràdiùvanekàntàt / tadyathà gauraþ kçùõo 'hamiti ÷arãradharmeràtmano bhinnàdhikaraõatvamahaïkàreõa evaü sukhaduþkhayorapi syàt / na càtmaguõatvaü syàditi / àha, pçthagupalabdherayuktam / yadyapi gauràdãnàmavibhaktamahaükàreõa grahaõaü tathàpi pçthagayaü pràgetànàtmano gçhãtvà pa÷càdavibhaktàngçhõan÷aktnoti vyavasthàpayitumuùyaite na punaramuùyeti / na tvevaü sukhaduþkhayoþ pçthagupalabdhiþ / tasmàdasadetaditi / ucyate- naivamutpadyate / kasmàt ? màrgàntaragamanàt / ahaükàreõàvibhaktagrahaõàdàtmaguõatvamiti pràgapadiùñam / idànãü tu satyapi tasminpçthaggrahaõàdabhàvaü bruvato màrgàntaragamanamanaikàntikasya càparihàraþ / kiü cànyat, saü÷ayàvyatirekàt / yata eva gauràdayaþ pçthagupalabhyante na sukhàdayo eva saü÷ayaþ / na ca yata eva saü÷ayastata eva nirõayo yuktaþ / tasmàdyuktametad gauràdivadahaïkàreõàpyabhinnagrahaõàcchabdàdyàtmabhåtàþ sukhàdayaþ / kiü cànyat / svabhàvànavadhàraõàdanupàdànaprasaügàt / sukhàdyàtmakàþ ÷abdàdaya iti cet syànmataü, yathàgniþ pàkajanimittamupàdãyate 'tha caiùàü pàrthivatvamevaü ÷abdàdayo 'pi sukhàdinimittatvenopàdãyeran atha caiùàmàtmaguõatvameva syàditi / tadapyanupapannam / kasmàt ? sàmànàdhikaraõyadar÷anàt / yathà nimittasyàgnerna pàkajaiþ sàmànàdhikaraõyaü pakvo 'gniþ pacyate 'gniriti evaü ÷abdàdãnàü nimittatvànna sàmànàdhikaraõyaü syàt / sukha÷abdo duþkha iti dçùñaü tu / tasmànna teùàü nimittàrthenopàdànamiti / àha, evamapi sukhàdãnàü ÷abdàdyàtmabhàvo na yuktaþ / kasmàt ? vipratipatteþ / yathà hi ÷abdàþ ÷abdàtmakà eti sarvaiþ ÷abdaråpeõa gçhyante, evaü sukhàtmako 'yamiti sarvaistadråpeõa gçhyate / dçùñà tu vipratipattiþ / tasmàdàtmaguõà iti / ucyate- na, saüskàravi÷eùanimittatvàt / tadyathà pittàdisàmarthànmàdhuryàdiùu vipratipattiþ / na caiùàma÷abdàdiguõatvasaüskàravi÷eùayogàtsukhàdiùu vipratipattiþ / na caiùàma÷abdàdiguõatvamiti / kiü cànyat / nimittatve 'pi tatprasaügàt / nimittavàdino 'pyetatsamànam / na hi nimittanaimittikayorvipratipattirasti / tadyathà pradãpaprakà÷ayoþ / tata÷ca vipratipatternimittatvamapi ÷abdàdãnàmakalpanãyaü syàt / ya÷ca dvayordoùo na tameka÷codyata iti / àtmaguõàkàükùitvàdadoùa iti cet syànmatam nimittapradhànatvàdanyaparipàkava÷ena sukhaduþkhenotpàdayatyàtmanaþ / tanmayatve tu niràkàükùatvàtpradhànasya vyavasthàbhedo na yukta iti / tacca naivam / kasmàt ? uktatvàt / tanmayatve 'pi guõabhàvànmàdhuryàdiùu vipratipattirityàdàvevoktametat / tasmàttanmayatve pràdhànyamiti càni÷citàbhidhànametat / àha, evamapyayuktametat / kasmàt ? atãtànàgateùvapi tu dçùñeþ / tasmàtsukhàdãnàü ÷abdàdyàtmabhàvo na yukta iti / ucyate- na, smçtinimittatvàd buddheþ / ayamatãtànàgateùvapi ÷abdàdiùu smàrtasukhaduþkhayogo bhavati / tatsaüparkàttu puruùeõa tathànubhåyate / puruùaguõatve tu pàkajavannimittàdutpannànàü sukhàdãnàü vi÷eùabhàvàttãvramandatànupapattiþ syàt / tasmàtsukhaduþkhayoþ ÷abdàdyàtmabhàvo na yuktaþ / kiücànyat / anirmokùaprasaügàt / dravyasya guõairaviprayogàtsukhaduþkhayoràtmaguõatve satyàtmanastàbhyàmanirmokùaprasaügaþ / tasmàttayoràtmaguõatvamayuktamiti / ÷yàmàdivattadvinivçttiriti cet syànmatam, yathà ÷yàmaguõatve satyaõoragnisambandhàttadvinivçttiþ, ÷abdàdiguõatve càkà÷asyà÷abdakasyàvasthànamevamàtmano 'pi / etadayuktam / kasmàt ? vi÷eùopàdànaprasaügàt / sàdhyatvàcca, yathà hyaõuþ ÷yàmatàü parityajya råpavi÷eùameva raktalakùaõamupàdatte, na råpavattàü tyajati, evamàtmàpi bàhyanimittasàmarthyàtsukhàntaraü duþkhàd duþkhàntaramupàdadãta / na te atyantaü jahyàt / tathà àkà÷aü ÷abdalakùaõaü kasyàücidavasthàyàma÷abdakaü bhavatãtyasmànprati sàdhyo 'yamarthaþ / bheryàdi÷abdàstu tadguõa eveti pratipàdayiùyàmaþ tasmàtsukhaduþkhayoþ ÷abdàdyàtmabhàvo 'yuktaþ / evamanàmi÷raråpa àtmà / tata÷cecchàdveùaprayatnadharmaj¤ànasaüskàràõàmanekasvabhàvànàü parasparavirodhinàü ca tadguõatvamanupapannam / tasmàdyuktametannirguõa àtmà nairguõyàcca sàkùimàtra iti kevalo viviktatvàt / tasmàdayaü guõebhyaþ pçthagbhåtaþ tasmàtkevalaþ na taiþ saha saüsargeõa vartate / àha, kaþ punarasyàtmano guõebhyaþ pçthagbhàvo 'bhipreta iti ? ucyate- tadupakàranirapekùàõàü sattvàdãnàü svakàryasàmarthyapçthagbhàvaþ / na hi sattvàdayaþ prakà÷àdibhirdharmairitaretaropakàreõa vartamànàþ puruùakçtamupakàramapekùante / prakà÷àdidharmasannidhànamàtràdeva tu pravartante / tathà ca vàrùagaõàþ pañhanti "pradhànapravçttirapratyayà puruùeõàparigçhyamàõàdisarge vartante" iti / yasmàdguõàstadupakàranirapekùàþ pravartante tasmàdasàvapi tatsaüsarga nànubhavati / dçùñà tu loke 'pyekakàryatvàpçthakpçthagbhàvaparikalpanà / tadyathà ime bhràtaraþ pçthak, eùàü naikaü kàryam / na pçthagime yeùàmekamiti / madhyastho viùayitvàt / yasmàdayaü puruùo viùayã tasmànmadhyasthaþ / kiü kàraõam ? viùayàõàü hyatulyabalatvàt, nyånàti÷ayopapatte÷ca paraspareõa bàdhànugrahàvutpannau / viùayã càyam / tasmànnàsti nyånatàdyupapattiþ / tata÷cetanàbhàvaþ / na càmi÷raråpatvàtsaïgadveùau guõaviùayau, ato madhyasthaþ ? draùñçtvaü caitanyàt / prakçtivikàrabhåtatvàt sattvàdibhya÷caitanyamapoddhçtya puruùe vyavasthàpanãyam / na càcetanànàü draùñçtvamupapadyate ityataþ puruùa eva caitanyàd dçùñà nànyattattvàntaram / akartçbhàvaþ, aprasavadharmitvàt / prasavàrtho dharmaþ prasavadharmaþ so 'syàstãti prasavadharmã / kaþ punarasau prasavàrtho dharma iti ? ucyate- praspandanapariõàmau / niùkriyatvàdakarteti yàvat / tadidamaprasavadharmitvàdakarteti / kathamasya niùkriyatvamiti cet ? caitanyàt / acetanànàü hi kùãràdãnàü kriyàvattvamupalabdhaü, cetanasya na kasyacidityato niùkriyaþ puruùaþ / kiüca anàmi÷raråpatvàt / anàmi÷raråpaü hi kriyàdimatkùãràdi / anàmi÷raråpa÷càyam / tasmànniùkriyaþ / vibhutvàditi cet syàdetat, yathà vibhutve sati pradhànasya sakriyatvamevaü puruùasya iti vibhutve sakriyatvena bhavitavyamiti / tacca naivam / kasmàt ? dharmadvayasahitasya sàhacaryopalabdheþ / tadvibhutvamàcetanyànekaråpatvasahitaü kriyàvati dçùñaü, na kevalam / na tu tathà puruùe / tasmàdviùamametat / evaü niùkriyaþ puruùaþ niùkriyatvàcca pradhànàtkàryakàraõaü na kurute / kasmàt ? kriyàvataþ kumbhakàrasya mçtpiõóàtkàryaniùpattisàmarthyadar÷anàt / syàdetat / utpàditasyànyena sthitiü kurute, dhàtrãkumàravat / sthitasya và prayogaü ratha÷akañayantraprerakavaditi / etadapyanupapannaü, pårvasmàdeva hetoþ athàpi syàtsvataþ puruùaþ kàryakaraõaü kuruta iti tadapyayuktam / cetanàcetanayoratyantabhedàtprakçtivikàrabhàvànupapatteþ / atha matamubhayata iti, tadapi naiva saübhavati, ubhayadoùaprasaügàt / syàtpunaretat avyapadi÷ya yoniü puruùo 'bhidhyànamàtreõa kàryakaraõaü kurute ityasadetat / kasmàt ? anutpattàvabhidhyànànupapatteþ / ã÷varakàraõapratiùedhe 'bhihitaü pràk pradhànavipariõàmàdbuddhimato buddhirnàsti / na ca buddhimantareõàbhidhyànamupapadyate, tadvçttibhåtatvàt tathà buddhimatpårvakasçùñipratiùedhaþ kçtaþ / sa ihàpi yojyaþ, adhyavasàyakartçtvaü ca pràkpratiùiddham / evaü saptavidhenàkartçtvenàkartà puruùaþ / uktaü ca nàdhyavasàyaü kurute puruùo naivaü sthitiü prayogaü và / na svàtmano na parato na vyapade÷ànna cobhayataþ // tadyuktametat ## // 19 // ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 20 ----------------------------------------------------------------------- yata÷cetanà÷aktisambandhàtpuruùa eva draùñà nànyattattvàntaraü, guõà÷ca kartàro, na puruùaþ ## puruùasamparkàd hi grahaõadhàraõavij¤ànavacanohàpohakriyà yathànyàyàbhinive÷ànàü karaõadharmàõàü pratyayaråpàõàmivopalabdhe÷cetanà÷akte÷càdhyavasàyavçttimanurudhyamànàyàstadbhàvasannive÷inàü sattvàdãnàü vyàpàravatàmabhisambandhàd vyàpàràviùñàyà ivopalabdhiþ / yatastatràyamanekakàlapravçttamithyàpratyayàbhyàsavàsanàpekùo bhavabãjaheturj¤ànavi÷eùaþ pràõabhçtàmavabhàsate / ÷rotramupalabhyate tvakcakùurjihvà ghràõamityàdi / tathà puruùaþ karmaõàü kartà, puruùaþ sukhaduþkhayoriti / tasmàtkaraõasya grahaõaråpatà puruùasya ca kartçråpatà, sambandhyantarasamparkàdanyagatànyatropalabhyamànà bhaktyàdhyavasàtavyà, na paramàrthataþ / uktaü ca cetanàdhiùñhàtà buddhi÷cetaneva vibhàvyate / kartçùvavasthita÷càtmà bhoktà karteva lakùyate // àha, saüyogàtpararåpatàpattàvatiprasaügaþ, avi÷eùàt / yadi cetanasaüyogàd buddhyàdãnàü pratyayavadupacàraþ vyàpitvàdasya ghañàdibhirapi saüyogo na pratiùidhyata ityataþ pràptasteùàmapi pratyayavadupacàraþ / atha saüyogàvi÷eùàtkaraõànàmeva pratyayavadupacàro na ghañàdãnàü, vi÷eùastarhi vaktavya iti / ucyate- tadaprasaügaþ / ÷aktyapekùatvàt sphañikàdivat / yathopadhànasaüyogavi÷eùe satyàkà÷asphañikayoþ sphàñikamevopadhanasaråpaü pratyavabhàsate ÷aktito nàkà÷am, evaü puruùasaüyogàvi÷eùe buddhighañayoþ ÷aktito buddhireva cetanàråpàpannevopalabhyate, na ghañaþ / àha, puruùasya vikàryatvaprasaügaþ, råpàntaropàdanàt / yadi tarhi karaõasambandhàtpuruùaþ kartçtvopacàraü viùayasaråpatàü ca pratipadyate, pràptamasyàpi sphañikavadråpàntaropàdànàdvikàryatvam / atha nàsya viùayaråpàpattiþ, na tarhi karaõasvaråpaþ puruùa iti / ucyate- na, bhaktito 'bhyupagamàt / buddhirupàttaviùayendriyavçttyupanipàtàttàdråpyaü pratipadyate / buddhiråpaü tu sannidhànamàtràcchaktivi÷eùayogàtphalabhoktçtvàcca ràjani bhçtyajayaparàjayopacàravatpuruùa upacaryate / na tvasau buddhisaüparkàttadråpo bhavati / ata evàsya satyàü cetanà÷aktau vyavasàyakartçtvaü pratiùidhyate, mà bhåt viùayaråpàpattau satyàmanekasvabhàvatvàdikàryatvaprasaügaþ / tasmàdviùayasamparkàdapyavikàryaþ puruùaþ, na hyasya nityatvàtkiücidanugrahàya nàpaghàtàya / àha ca muùñiryathà vikãrõaþ såcyagre sarùapàdãnàm / tiùñhanti na såkùmabhàvàttadvad dvandvàni sarvaj¤e // iti / cetanà÷aktiyogàttu draùñçtvamasya svàbhàvikam / evaü cedyayuktaü varùàtapàbhyàü kiü vyomna÷carmaõyasti tayoþ phalam / carmopama÷cetso 'nityaþ khatulya÷cedasatsamaþ // iti tadayuktam / kiü kàraõam ? yasmàdavikàryaråpasyàkà÷asya sannidhànamàtrànmeghapayorajodhåmaprabhçtibhirabhinnade÷atvàdatyanta÷uddhasyàpi malinamiva råpamupalakùyate, na ca vikàryatvam, evamanàtmano 'pi syàt / tadyuktametatpuruùasaüyogàtkaraõasya pratyayopacàraþ, puruùasya ca guõasaüyogàtkartçtvopacàra iti / àha, ayuktametat / kasmàt ? saüyogànupapatteþ / puruùasya hi guõànàü ca saüyogaþ parikalpyamàno 'nyatarakarmajo và parikalpyate yathà sthàõu÷yenayoþ, ubhayakarmajo yathà meùayoþ, saüyogajo và dvyaïgulàkà÷ayoþ, svàbhàviko và yathàgnyuùõayoþ, ÷aktinimitto và yathà cakùuråpayoþ, yogyatàlakùaõo và yathà matsyodakayoriti ? tanna tàvadanyatarakarmaja ubhyakarmaja÷ca saüyoga eùàmupapadyate / kasmàt ? vibhutvàt / na svàbhàvikaþ anirmokùaprasaügàt / yathàgneþ svàbhàvikàdauùõyànmokùo na bhavati evamàtmanaþ svàbhàvikatvàdguõasaüyogàdanirmokùaprasaügaþ syàt / ÷aktinimitta÷ca / kim ? anirmokùaprasaügàdeva, sa na bhavatãtyanuvartate / svasvàmi÷aktinimitte hi saüyoge parikalpyamàne ÷aktyoþ satatàvasthànàdanirmokùa eva prasajyeta / yogyatàlakùaõaþ ÷aktimàtraråpatvàdasaüvedyo 'tastadasiddhiþ / kiüca prayojanàntarànupapatteþ / pravçttyanuguõaü hi yogyamityucyate / tasyà eva tu pravçtte puruùàrthamapohya nimittàntaraü ÷akyaü kalpayitum / àkasmikatve ca niyamadvaitànupapattiþ / tasmàdayuktaü puruùasya guõànàü ca yogyatàlakùaõaþ sambandhaþ / na yàdçcchikaþ / mokùakàraõaniyamànupapatteþ / saüyogakàraõapratidvandvaü kaivalyakàraõam / yadi ca yàdçcchiko guõapuruùasaüyogaþ syàttasyàj¤ànànnivçttirnàstãti tadarthasyàbhyutthànasyànarthakyaü pràptaü vi÷eùànupapatte÷ca kàraõàntaraü kalpayitum / ata etadapyayuktamiti / na vaiùayikaþ, anirmokùaprasaügàt / satatameva hi puruùasya viùayitvamavyàvçttaü guõànàü ca viùayatvamityanirmokùaprasaüga eva syàt / etàvàü÷ca saüyogaþ parikalpyamànaþ parikalpyeta / sarvathà ca nopapadyate / tasmàttatsaüyogàdityayuktamabhidhàtumiti / ucyate- saüyogànityatvàdiha caupakàrikaparikalpanàdadoùaþ / ihànekavidhaþ saüyogaþ / tadyathà pràptipårvikà pràptiþ / yathodàhçtaü anyataraja ubhayakarmajaþ saüyoga ityàdi / yatràsau na saübhavati tatra sannidhimàtrasàmànyàd bhaktyà kalpyate / tadyathàkà÷asya gavàdibhiþ / prade÷airiti cenna abhàvàt / te 'pi hi niravayavatvàdàkà÷asya bhaktyà kalpyante, mà bhåtkçtakatvànityatvadoùaprasaügaþ / tasmàtprade÷opacàràtkàryamapyupacaritam / anyastu ÷àstrãyaþ saüyogo 'rthanimittaþ / tatrànekasaüyogopapatteriha puruùàntaþkaraõayorabhinnade÷atvàtsannidhimàtrasàmànyàdbhàktaü saüyogaü parikalpyaivamucyata ityadoùaþ // 20 // ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 21 ----------------------------------------------------------------------- àha, vij¤àtaü saüyogadvayam / ayaü tvanyo 'rthanimittaþ ÷àstrãyaþ saüyogo bhavatà paribhàùyate / tatra vaktavyaü kimartho 'sàviti ? ucyate ## dçùñirdar÷anam / artha÷abdo nimittavacanaþ / dar÷anamartho 'syàsau dar÷anàrthaþ / dar÷ananimitto dar÷anahetuþ dar÷anakàraõa ityarthaþ / etaduktaü bhavati- sannidhànàvi÷eùe sati àtmana àkà÷àde÷ca yasmàddçkchaktiyuktaþ puruùaþ tasmàtkàryakàraõatàmàpannena pradhànena saha bhoktçtvena saübadhyate, nàcaitanyàdàkà÷àdaya iti / athavà artha÷abdaþ phalavacanaþ / yathà tçptyarthà bhujikriyà tçptyau satyàü nivartate pràptyarthà gamikriyà pràptau satyàm, evaü puruùasya pradhànena dar÷anàrthaþ saüyogaþ dar÷ane sati nivartate / tathà ca vakùyati dçùñà mayetiyupekùaka eko dçùñàhamityuparataiketi (%%) / àha, evamapi ÷abdàdyupalabdhisamakàlameva nivçttiprasaügaþ / kiü kàraõam ? tasyàmapyavasthàyàü ÷akyaü vaktuü dçùñà prakçtiriti / ucyate yadyapyetadevaü tathàpi yathà puruùasya dar÷anàrthaþ saüyogaþ ## kaivalyamiti vivekaparicchinnaü sattvàdibhirasaüsargadharmitvamàtmanaþ, so 'rtho 'sya so 'yaü kaivalyàrthaþ / satyapi hi dar÷anàvi÷eùe pradhànaü puruùasya kaivalyàrthaü pravartate / yadàsya buddhistamaso 'ïgitvàdye guõàþ kàryaråpàpannàþ ÷iraþpàõyàdaya àdhyàtmikà, bàhyà÷ca gavàdayaþ, kàraõaråpàpannà÷càlocanakriyàsaükalpàbhimànàdhyavasàyalakùaõàþ, so 'hamityavi÷iùñapratyayopasaühàraü karoti tadà pravartata eva / yadà tvanye guõàþ prakçtibhåtà vikàrabhåtàþ kàryabhåtàþ kàraõabhåtà acetanàþ paràrthà anyo 'haü na prakçtirna vikçtirna kàryaü na kàraõaü nàcetanaþ svàrtha iti bhinnapratyayopasaühàraü karoti tadà nivartate / so 'yaü puruùasya dçkchaktinimittaþ pradhànasya ca kaivalyàvadhiparicchinnaþ puruùàrthaþ / satyapi pàribhàùikatve ## etaduktaü bhavati / pràgapi kàryakàraõasambandhàtpuruùe caitvanyamavasthitam / tadyathà agnerdahanaü para÷o÷chedanamasati dàhye chedye na vyajyate / tatsannidhànasamakàlameva tu vyajyate / ityataþ pradhànamapekùate / tathà pradhànamapyantareõa puruùopakàraü svakàdasarmarthamaniùpannakàryasamaü cetitamanarthakama syàdityataþ puruùamapekùate / tatra ubhayoritaretaràpekùà taü saüyogamadhikàrabandhamàhuràcàryàþ / païgvandhadçùñàntastu nàntarãyakamàtrapradar÷anàrtham / yathà païgurnàntareõàndhaü dçkchaktyà vi÷iùñenàrthenàrthavànbhavati andha÷ca nàntareõa païguü vi÷iùñenàrthena, evaü pradhànaü nàntareõa puruùaü kçtamapi kàryaü draùñuü ÷aktamanavadhikaü ca pravartamànaü vi÷eùàbhàvànnaiva nivartate / tathà puruùaþ satyapi cetanatve nàntareõa pradhànamupalabhyàbhàvàdupalabdhà bhavediti pradhànamapekùate / tasmàditaretaràpekùayà saüyogatve kalpyamàne yaduktaü vinà sargeõa bandho hi puruùasya na yujyate / sargastasyaiva mokùàrthamaho sàükhyasya såktatà // iti tadayuktam / kasmàt ? na hyasau vinà sargeõa na yujyata iti / àha ca dç÷yadar÷anabhàvena prakçteþ puruùasya ca / apekùà ÷àstratattvaj¤airbandha ityabhidhãyate // evaü vinàpi sargeõa yasmàdbaddhaþ pumànguõaiþ / tasmàdviphalatàü yàtu manorathamanorathaþ // iti siddhaþ saüyogaþ / ## pradhànapuruùayorhi bhoktçbhogyabhàvàpekùanimitto 'yaü tattvasargo mahadàdiþ, bhàvasarga÷ca dharmàdiþ, bhåtasarga÷ca bràhmàdiþ pravartate / sà càpekùà puruùànantyànna nivartata ityato 'rthavatãnàü hi prakçtãnàü tadaparisamàpterna nivçtirasti // 21 // // iti ÷rãyuktidãpikàyàü saptatipaddhatau pa¤camamàhnikaü dvitãyaü ca prakaraõam // ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 22 ----------------------------------------------------------------------- evaü kàraõàntarapratiùedhàtprakçteþ puruùàrtho 'yaü vyaktabhàvena vipariõàma iti sthitam / tatredànãü vipratipattiràcàryàõàm / kecidàhuþ pradhànàdanirde÷yasvaråpaü tattvàntaramutpadyate / tato mahàniti / pata¤jalipa¤càdhikaraõavàrùagaõànàü tu pradhànànmahànutpadyata iti / tadanyeùàü puràõetihàsapraõetþõàü mahato 'haükàro vidyata iti pakùaþ- mahato 'smipratyayakartçtvàbhyupagamàt / ahaükàràtpa¤ca tanmàtràõãti sarve / mahataþ ùaóavi÷eùàþ sçjyante pa¤ca tanmàtràõyahaükàra÷ceti vindhyavàsimatam / tathà ahaükàràdindriyàõãti sarve / bhautikànãndriyàõãti pa¤càdhikaraõamatam / ekaråpàõi tanmàtràõãtyanye / ekottaràõãti vàrùagaõyaþ / indriyàõi saüskàravi÷eùayogàtparigçhãtaråpàõãti kecit / paricchinnaparimàõànãtyapare / vibhånãti vindhyavàsimatam / adhikaraõamapi kecittrayoda÷avidhamàhuþ / ekàda÷akamiti vindhyavàsã / tathànyeùàü mahati sarvàrthopalbdhiþ, manasi vindhyavàsinaþ / saükalpàbhimànàdhyavasàyanànàtvamanyeùàm, ekatvaü vindhyavàsinaþ / tathà karaõaü nirlikhitasvaråpaü ÷ånyagràmanadãkalpam, pràkçtavaikçtikàni tu j¤ànàni prerakàïgasaügçhãtàni pradhànàdàgacchanti ceti pa¤càdhikaraõaþ, na tu tathetyanye / kàraõànàü mahatã svabhàvàtivçttiþ pradhànàt, svalpà ca svata iti vàrùagaõyaþ / sarvà svata iti pata¤jaliþ / sarvà parata iti pa¤càdhikaraõaþ / buddhiþ kùaõiketi ca kàlàntaràvasthàyinãtyapare / evamanekani÷cayeùvàcàryeùu ye tàvatpradhànamahatorantaràle tattvàntaramicchanti tatpratikùepàyàcàryaþ svamatamupanyasyati / ## prakçtermahànutpadyate / mahànbuddhirmatirbrahmàpårtiþ khyàtirã÷varo vikhara iti paryàyàþ / sa tu de÷amahattvàtkàlamahattvàcca mahàn / sarvotpàdyebhyo mahàparimàõayuktatvànmahàn / anyasya tu pakùe naivàhaükàro vidyata iti pratiùedhavivakùayedamàha / ## tasmànmahato 'haükàra utpadyate / yaþ punaràha, mahataþ ùaóavi÷eùàþ sçjyante pa¤ca tanmàtràõyahaükàra÷ceti tanniràsàrthamàha ## tasmàdahaükàràtùoóa÷ako gaõa utpadyate, pa¤ca tanmàtràõi ekàda÷endriyàõi ca / anenaiva ca bhautikendriyavàdã pratikùipto boddhavyaþ / ## tasmàdapi ùoóa÷akàdgaõàdyaþ pa¤cako gaõastataþ pa¤ca mahàbhåtànyutpadyante / pårvapadalopenàtra mahàbhåtànãti vaktavye bhåtànãtyucyate / bhåtasaüj¤à hi tanmàtràõàü na pçthivyàdãnàmatra tu sàükhyàcàryàõàmavipratipattiþ bhåtakauñasthyavàdinastu mãmàüsakà àrhatà÷ca / tatpratikùepeõedamucyata iti // 22 // ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 23 ----------------------------------------------------------------------- àha, uktaü pradhànàdbuddhirutpadyata iti / tatra vaktavyaü kiülakùaõà punarbuddhirityucyate ## ko 'yamadhyavasàyaþ ? gaurevàyaü, puruùa evàyamiti yaþ pratyayo ni÷cayo 'rthagrahaõaü so 'dhyavasàyaþ / atra kùaõikavàdyàha yadyarthagrahaõaü buddhiþ, anityà / kasmàt ? hetvapekùaõàt / arthagrahaõaü hãndriyàdiviùayasannidhànamàvaraõàdyabhàvaü càpekùate / na ca nityasya kàraõàpekùopapadyate / tasmàdanityà buddhiþ / abhivyakteradoùa iti cetsyàdetannendriyasannidhànàdibhirarthagrahaõaü janyate kiü tarhyabhivyajyata iti / tacca naivam / dvidhà doùàt / sà hyabhivyaktiþ svaråpalàbho và syàt grahaõapratibandhavyudàso và / kiü càtaþ ? tadyadi tàvatsvaråpalàbhaþ kriyate 'rthagrahaõamiti pràptam / arthagrahaõapratibandhasyàndhakàrasya vyudàsastadapyayuktam / vipratiùedhàt / grahaõaü ca syàttatpratibandha÷ceti vipratiùiddham / kiüca bhedàt / vyaïgyaü hi ghañàdi candràrkauùadhimaõiratnapradãpabhedànna bhidyate / asti buddhãnàmarthabhedàd bhedaþ / vçttibhedàdadoùo mçdvaditi cet syànmatam , yathà mçddravyasya ghañàdisaüsthànavçttibhede 'pyabheda evaü buddheriti / tadapyayuktam / ananyatvàt / yadà buddhiranyà vçttibhyaþ, pràptastadbhede buddhibhedaþ / kiüca dçùñàntàsiddheþ / sàdhyaü caitat kiü tadeva mçddravyaü ghañàdivçttibhedamanubhavati àhosvitpratyayàntarava÷àdanyaccànyaccotpadyate iti ? avayavabhedàcca / upetya vànuvçttiü bråmaþ- na hi tadekaü mçddravyam, kiü tarhi bahavo mçtparamàõavo 'nekade÷àvacchinnavçttaya iti / kiü cànyat / nivçttivibhaktigrahaõàt / taddhi mçddravyaü saüsthànamapekùyàpi gçhyate, na tvarthagrahaõamanapekùya buddhergrahaõamasti / tasmàdviùamo dçùñàntaþ / parimàõàdadoùa iti cet syànmatam sattvàdãnàmaïgàïgibhàvaniyamàttena tenàrthagrahaõàtmanà vipariõàmo vçttiriti / etaccàyuktam / ubhayakalpane doùaprasaügàt / yadi dharmàntaropàdànaparityàgau vyaktavyaktã, dattottara eùa pakùaþ / atha nà÷otpàdau tena dharmadharmiõorananyatvàddharmàõàü nà÷otpàdàdbuddherapi nà÷otpàdaprasaügaþ / tadanabhyupagame vànyatvamiti doùaþ / àha ca naùñotpannamananyatvàdanityaü nityameva và / naùñotpannàvinaùñànàü nityaü to nàsti caikadà // yadapyuktam- sattvàdãnàmaïgàïgibhàvaniyamàditi, tadayuktam / ata evànityatvasiddheþ / tulyànàü guõapradhànabhàvànupapatteþ / sattvàdãnànaïgàïgibhàvàbhyupagamàt vçddhikùayàvabhyupagantavyau / tata÷ca buddhiranityeti pràptam / tebhyo 'nanyatvàt / atha mataü tadavasthàpyasau nityeti, na tarhi satvàdyàtmabhåtà buddhiriti pràptam / tata÷ca kàryakàraõayoraviveka ityasya virodhaþ / tasmàdanityà buddhiriti / ucyate- yattàvaduktaü hetvapekùaõàdanityà buddhiriti tadayuktam / kasmàt ? siddhasàdhanàt / kasyàtra vipratipattiranityà và buddhiþ syànnityà veti ? kiü tarhi hetumadanityaü vyaktamiti vacanàdanityaiva / tasmàdiùñamevaitatsaïgçhãtam / ataeva kùaõikatvamiti cet, athàpi syàddhetvapekùà hi saüskçtatvam / saüskçtaü tu kùaõikam / tadyathà pradãpa iti / tasmàdanitye satyapi vi÷eùànabhidhàne kùaõikatvamevànena hetunà buddheþ pratipàdyata iti / kasmàt ? uttaravacanavirodhaprasaügàt / evamapi yaduttaraü kùaõikatvaprasiddhyarthamucyate pratyarthagrahaõànyatvàdanityetyàdi tasyànarthakyam / tasmàt pårvottaraviruddhatvàtsakalamevedaü prakaraõaü nàdhyayanaü, na pratyàkhyànamarhati / pareùàü tvabhiniùñà buddhiratretyasaügatàrthottaràpavàdadoùamanapekùyàpi pratyekamapyetadasàdhanam, vçttiviùayatvàt / svakàraõapariniùpannàyà hi buddhervyàpàro 'rthagrahaõasaüj¤aka indriyàdisannidhànàpekùo na buddhiþ / tadananyatvàtprasaüganivçttiriti cedatha matam, vçttivçttimatorananyatvàditthamapi kalpayitvàyaü prasaügo na nivartate / tathà coktam- svàlakùaõyaü vçttistrayasyeti (%%) / tadapyabàdhakam / kasmàt ? upacàràt / satyamananyà, vçttivçttimatorbhedenàgrahaõàt, tathàpyuparatavyàpàrasyàpi para÷vàdervçttimataþ svaråpa noparamatãti bhedamupacarya vyavahàro nànàkàryaviùayaþ pravartate / ataevànyatvamapi syàditi tadayuktam, ekàntàt / tadyathà senàpaïktisenàkuõóalàdyuparame na tatsannive÷inàmuparamaþ kàryabheda÷ca, na cànyatvam / evaü vçttitadvatorapi ca syàt / tasmàdyuktametaddhetvapekùaõasya vçttiviùayatvànna buddheranityatvamiti / etena vyaktivikalpaþ prayuktaþ, so 'pi vçttiviùaya iti kçtvà tadapyuktamindriyàdibhede bhedàditi / tadapyanenaivoktam / vçttibhedo 'tra na bheda iti / kiü cànekàntàt / yathodakàdibhedàtpratibimbabhedo na càvyaïgyatvamevamanyatràpi syàt / dravyàntarotpatteradoùa iti cetsyànmatam, udakasyànanasaüyogàddravyàntarameva pratibimbalakùaõamutpadyate na tu mukhaü bhidyate iti asadetat / kasmàt ? ubhayoþ kàraõatvena kalpanànupapatteþ / na hi mukhaþ nimittaü ÷akyaü vaktum , viprakçùñatvànnàsàdayo mukhàpagame 'pyupalabdhiprasaügàtpàkajavat / yatpunaretaduktaü vçttibhedàdadoùo mçdvaditi tathà tadastu / yattåktamananyatvàddçùñàntàsiddhe÷ceti vçttyananyatvamidànãmeva pratyuktam / kùaõabhaïgapratiùedhe coktaü na pçthivyàdãnàmanyathà cànyathà cotpattiþ / yatpunaretaduktaü naikaü mçddravyamiti tatra buddhiþ pramàõam / yadekabuddhinimittaü tadekaü, tatra yadi mçdo 'nekatvena prayojanaü buddhirupalabhyate- vayamiti / yatpunaretaduktam, mçddravyasya saüsthànavyatirekeõa svabhàvo 'vadhàryate na tu buddherarthagrahaõamantareõa svaråpagrahaõamiti, tadayuktam / abhàvasyàråpatvàt / upetya và yathà bàhyàdyavasthàsu vyàkàrà cittasantatiþ / vidyate bãjamàtrà vastathà dhãriti gçhyatàm // yathà bàhyàrthàkàravaccittasantatiratha ca suptamårchitavirodhasamàpannànàmartharåpàdçte bãjamàtràstãtyupagamyate sà citi kàpi vàvastheti vacanàt, na ca gçhyate tathà buddhirapãti kasmànna parikalpyate ? yatpunaretaduktam yadi dharmàntaropàdànaparityàgau vyaktavyaktã dattottara eùa pakùa iti / taditaratra tulyam / asmàbhirapi tarhyasatkàryapratyàkhyàne dattottara eùa pakùo vyaktitarna kriyate iti / nà÷otpàdau tu aniùñàveveti na parihàraü pratyàdaraþ kriyate / yadapyuktaü naùñàdutpannàccànaùñamanutpannaü cànyannàstãti tadayuktam, anabhyupagamàt / nà÷otpàdau kaþ pratijànãte yaü pratyetadarthavatsyàt ? kiü ca tvatpakùapràpteþ / bhavata eva naùñotpannebhyaþ skandhebhyo nànyà santatiratha ca nàsti doùaþ / kayàpi yuktayà syàdetadanyaivàsàviti tata÷caikà santatiriti hãnam / yadapyuktaü guõavçddhikùaye 'nityatvamiti tadanupapannam / kasmàt ? råpàntaràpyàyanàt / sattvaü hi prakarùamanubhavadrajastamasã ca nyånatàü dharmàdiråpàü buddheràpyàyanti, nàrthàntaraü kurvanti no khalvapyabhàvam, evaü rahastamo và prakarùamanubhavatsattvaü ca nyånatàdharmàdiråpaü buddheràpyàyanti, nàrthàntaraü kurvanti nàbhàvam / evaü guõavçddhikùaye 'pi råpàntaràpyàyanànnàsti kùayo buddheþ / tatra yaduktaü hetvapekùaõàdanityà buddhiriti etadayuktam /yatpunaretaduktaü pratyakùagrahaõànyatvàtpratikùaõaü dãpàditailadhàràsu ÷abdabhedàcca kùaõiketi, atra bråmaþ- grahaõànyatve coktaü vçttibhedo na vçttimadbhedaþ / kiü cànyat / bhinnàrthagrahaõaikatvàt / upetya và bråmaþ- yadi pratyarthamanyadanyadgrahaõaü kalpyate, vikalpabàdhasamuccayasaü÷ayadvitvàti÷ayanivàraõeùu, tathà kalmàùaü ÷abalaü citramityanekàrtharåpamekaü grahaõaü na syàt / dçùñaü tat / tasmànnàyaü kùaõikatve hetuþ / evamavasthitamidaü- adhyavasàyo buddhirna kùaõiketi / buddhestu triguõàtmakatvàttasya guõasya prakarùe tattadråpàntaramutpadyata iti / àha, kasya guõasya prakarùe buddheþ kiü lakùaõaü råpàntaramupajàyate ? ityucyate ## atra tvetadråpamiti satyapi dharmàdibhede buddhirityabhedavivakùàviùaya ekavacananirde÷aþ kriyate / etaduktaü bhavati yadà rajastamasã va÷amàpàdya buddhigataü sattvamutkçùñaü bhavati tadà dharmo j¤ànaü viràga ai÷varyamityetadråpaü bhavati / tatra ÷rutismçtivihitànàü karmaõàmanuùñhànàdbuddhyavasthaþ sattvàvayava à÷ayabhåto dharma ityucyate / sa tu dvividhaþ / brahmàdisthàneùvabhipreta÷arãrendriyaviùayopabhoganirvartako j¤ànàdyaïgabhåta÷ca prathamaþ / agnihotrahavanàdikriyànuùñhànasàdhano yamaniyamasàdhana itaraþ / tatràhiüsà satyamasteyamakalkatà brahmacaryamiti pa¤ca yamàþ / akrodho guru÷u÷råùà ÷aucamàhàralàghavamapramàda iti pa¤ca niyamàþ / eteùàmavilopenànuùñhànàdyaterevaüvidhottaraõe sattvadharma à÷ayatàü pratipadyate, yo j¤ànàdãnàü råpàõàmàpyàyanaü karoti / etadabhyudayaniþ÷reyasayoþ sopànabhåtaü prathamaü parva / yatràyamavasthito yatiritareùàü parvaõàmanuùñhàne yogyo bhavati / j¤ànaü dvividhaü ÷abdàdyupalabdhilakùaõaü guõapuruùàntaropalabdhilakùaõaü ca / tatra ÷abdàdyupalabdhilakùaõaü pratyakùànumànàgamaråpam / guõapuruùàntaropalabdhilakùaõaü ca dvividhaü apårvamabhyàsajaü ca / tayorapårvam- åhaþ ÷abdo 'dhyayanamiti (%%) siddhikàõóànupatitàni pramàõàni / abhyàsajaü punaþ vairàgyapårvàvajayapçùñhalabdhaü ÷àntamamalaü dhruvaü sakalabhavàbhavapratipakùabhåtam / yadàcàryo vakùyati- evaü tattvàbhyàsànnàsmi na me nàhamityapari÷eùam / aviparyayàdvi÷uddhaü kevalamutpadyate j¤ànamiti // (%%) viràgastu ràgapratipakùabhåto j¤ànàbhyàsopajanito buddheþ prasàdaþ / tasya tu yatamànavyatirekaikendriyava÷ãkàralakùaõà÷catasro 'vasthà bhavanti / tatrendriyàõàü viùayàbhilàùalakùaõakaùàyapàcanaü prati yaþ prayatna utsàhaþ sà yatamànasaüj¤à / yatamànako hyayamasminparvaõyavasthito yatirbhavati / yadà tu keùàücidindriyàõàü paripakvaü sà vyatirekasaüj¤à / vyatiricyante hi tadà yaterindriyàõi paripakvàõyaparipakvebhyo vi÷iùñataràõi bhavantãtyarthaþ / viparipakvasarvendriyastu saükalpamàtràvasthitakaùàyo yadà bhavati tadaikendriyasaüj¤à / nivçttasarvendriyaviùayecchasya yaterekameva manolakùaõamindriyaü tadà paripakvaü bhavati / saükalpamàtràvasthitasyàpi paripàko va÷ãkàrasaüj¤à / saükalpamålocchinnaviùayamçgatçùõo hi ayaü yatirindriyàõàmantaþkaraõasya ca pravçttinivçttyorãùñe / ekàgra ekaràmo 'vidyàparvaõo 'tikràntaþ, parasya brahmaõaþ pratyanantaro bhavati / tadevaü caturavasthaü vairàgyaparva vij¤àya tadanuùñhànàya yatiþ prayateta / tasyopàyo dçùñànu÷ravikaviùayapratyàkhyàne ya upadiùño ya÷ca tuùñiùu vakùyamàõastamekãkçtyottarottaràü tattvabhåmiü vij¤ànasya viùayãkurvanpårvasyàü tattvabhåmau madhyasthaþ syàt / ai÷varyamapratighàtalakùaõam, yatpunaraùñavidhaü aõimà mahimà laghimà garimà pràptiþ pràkàmyamã÷itvaü va÷itvaü yatrakàmàvasàyitvamiti / atràõimà, mahimà, laghimà, garimeti bhåtavai÷eùikam / buddhestu pràptyàdi / evametaccaturvidhaü mahataþ sàttvikaü råpamiti / àha, atha guõàntararåpaü kim ? ucyate ## etat asmàddharmàdeþ sattvaråpàdiviparyastaü tàmasaü tamaþprakarùopajanitamityarthaþ / atra ÷àstracoditànuùñhànàdà÷ayaniùpannasattvàvayavo dharma ityuktam / ÷àstracoditasya nityasya ca karmaõo 'nuùñhànàd buddhyavasthastamo 'vayava à÷ayatàü pratipanno 'dharmaþ / sa càpi dvividhaþ- aniùña÷arãrendriyaviùayopabhoganirvartakaþ, khyàtivàraka÷ca / yathà ca j¤ànaü dvividhaü ÷abdàdyupalabdhilakùaõaü guõapuruùàntaropalabdhilakùaõaü caivamaj¤ànamapi viparyayeõa vàcyam / yathà ca caturavasthaü vairàgyaü tathà yatamànàdika÷caturavastho ràgaþ yathà càùñaguõamai÷varyamaõimàdi tathàùñaguõamanai÷varyamevametattàmasaü mahato råpam / yaccaitadadharmàdinimittabhåtamutkçùñaü tamoråpaü tadrajasà sahàvirodhàdekatàmivàpannama÷uddhirityàcàryaiþ pañhyate / sattvaråpaü tu prakà÷a iti / anayo÷càbhidhànàdyaþ pa¤càdhikaraõapakùaþ pràkçtavaikçtànàü j¤ànànàü pradhànavacchuùkanadãsthànãyàntaþkaraõe bàhye ca prerakaj¤ànàü÷akakçta upanipàtaþ tathà sàttvikasthityàtmakakçtamapratyayasyàvasthànamiti tatpratikùiptaü bhavati / kiü kàraõaü ? yasmàda÷uddhireva prakà÷amalamatipravçttaü nivartayituü prakarùàpannànyàbhåtà ca pravartayitum / ityevamaùñaråpà buddhirvyàkhyàtà // 23 // ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 24 ----------------------------------------------------------------------- yastvasàvanantaramukto 'haïkàrastaü vyàkhyàsyàmaþ / àha, yadyevaü tasmàdidameva tàvaducyatàü kimasyàhaïkàrasya lakùaõamiti ? ucyate- ## kartuþ svàtmapratyavamar÷àtmako yo 'yamahamiti pratyaya utpadyate sa khalvahaükàraþ, mahatastattvàntaram / kasmàt ? tasya sarvaviùayàdhyavasàyaråpatvàt, asya tu svàtmapratyavamar÷àt / na tvarthàntaram / kasmàt ? prakçtivikàrayorananyatvàbhyupagamàt na hi naþ prakçterarthàntarabhåto vikàra iti pràgvistareõa pratipàditam / sa ca mårtipratyayàbhyàü mahataþ sthålataraþ / kasmàt ? avibhàgàt, vibhàganiùpatteþ kàlàdivat / triguõasya ca mahato vikàratvàdasàvapi triguõaþ / kasmàt ? prakçtiråpasya vikàre dçùñatvàt tantupañavat / tadbhàvasanniviùñàstu ye sattvàdayasya àcàryairvaikàrikataijasabhåtàdi÷abdenàkhyàyante / tathà ca ÷àstramàha "etasmàddhi mahata àtmana ime traya àtmànaþ sçjyante vaikàrikataijasabhåtàdayo 'haükàralakùaõàþ / ahamityevaiùàü sàmànyalakùaõaü bhavati / guõapravçttau ca punarvi÷eùalakùaõamiti" / àha, kà punarguõapravçttiryasyàmasmipratyayaikaråpasyàhaïkàrasya vi÷eùapratipattirbhavatãti ? ucyate- yo 'yaü ## dvividha indriyalakùanastanmàtralakùaõa÷ca / sà guõavçttirityucyate / kasmàt ? tatkàryatvàt / guõapravçttikàryo hi sargaþ / dç÷yate ca khalu loke kàryakàraõamupacaryamàõam / tadyathà ÷àlãnbhuïkta iti / àha, pràguktamahaükàràtùoóa÷ako gaõa utpadyate / idànãü punarucyate tasmàddvividhaþ pravartate sargaþ / tadidaü pårvottaravyàghàtàdayuktamiti / ucyate- na, sàmànyena vivakùitatvàt / abhedavivakùàyàü hi kçtvà kàryakàraõalakùaõamevamasmàbhirupadiùñaü dvividhaþ sarga iti / bhedavivakùàyàü punaþ ## indriyàõàmayamaindriyaþ ekàda÷a parimàõamasya ekàda÷akaþ / evaü tanmàtreùu vaktavyam / tanmàtràõàü ÷abdaspar÷àdãnàmayaü tànmàtraþ sargaþ / pa¤caka÷ca pa¤ca parimàõamasyeti pa¤cakaþ / asya tu ùoóa÷akasya vikàrasya saüj¤àlakùaõaprayojanànyuttaratra vakùyati / eùà guõapravçttirvyàkhyàtà / yasyàmasmipratyayasya vi÷eùagrahaõaü bhavati- ÷abde 'haü spar÷e 'haü råpe 'haü rase 'haü gandhe 'hamiti / àha, ahaïkàre sattvàdãnàü saüj¤àntaràvacanam, ànarthakyàt / yadidamahaükàre sattvàdãnàü saüj¤àntaramàrabhyate vaikàrikastaijaso bhåtàdiriti, tanna vaktavyam / kasmàt ? ànarthakyàt / na hi tattvàntarasannive÷inàü sattvàdãnàü saüj¤àntaràbhidhàne kiücitprayojanamastãti, saüj¤àbhåyastvàt / athàyaü nirbandhastattvàntaram, saüj¤àbhåyastvaü pràpnoti / prayojanàbhidhànaü và / vi÷iùñayatnànàmanàkasmikatvàt / athavà prayojanaü vaktavyam- evamarthamahaïkàre saüj¤àntaràbhidhànamiti / kasmàt ? na hi vi÷iùñayatnànàmàkasmikatvamupapadyata iti / ucyate- na, kàryavi÷eùahetutvàt / mahadàdilakùaõànàü hi guõànàmanekaråpastattvàrambha iti hi na saüj¤àntaramàrabhyate / ahaükàrastu sattvatamobahulayorindriyatanmàtraparvaõoþ prakçtiþ tadarthamàcàryàõàü yatnavi÷eùaþ / dharmàdivi÷eùàbhyupàmànmahati prasaüga iti cet na vi÷eùitatvàt / tattvàntaràrambha iti vi÷eùitam, na tu dharmàdayastattvàntaramato na mahati prasaügaþ / vi÷eùànabhidhànàdayuktamiti cet syàdetat, kaþ punaratra vi÷eùo yena dharmàdi na tattvàntaram, tattvàntaraü tu ÷rotràdãti ? etacca naivam kutaþ ? vçttimàtre tadupacàràt / vçttimàtre hi mahato dharmàdyupacàraþ / tathà ca tantràntare 'pyuktam "prakà÷avçttirdharma" iti / vçttiniùpàditastu saüsthànavi÷eùo vçttimatastattvàntaramityanayorvi÷eùaþ / tasmàdyuktametat kàryavi÷eùahetutvamiti // 24 // ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 25 ----------------------------------------------------------------------- àha, yadyevamidaü tarhi vaktavyamuùya kàryavi÷eùasyaivaü saüj¤akàdahaükàràtpravçttiriti / ucyate- ## sarga ityanuvartate / ekàda÷endriyàõi sattvabahulàni vaikçtàdahaükàràtpravartante niùpadyanta ityarthaþ / ekàda÷àbhidhànàdeva cendriyapratãtiþ, pårvasåtre tatsàmànàdhikaraõyàt / ato na punarindriyagrahaõam / àha, tanmàtrasargaþ punaþ kiüguõaþ, kasmàccàhaïkàràtpravartate iti ? ucyate- ## bhåtàderbhåtàdisaüj¤akàttamaþpradhànàttànmàtraþ sargaþ / tànmàtrastu tamobahulo bhåtàdisaüj¤akàdahaïkàràtpravartate / tatra punastanmàtragrahaõàtsaükhyà ÷asyata iti nocyate / àha, prakçtivi÷eùanirde÷ànarthakyam / pràguktaü sattvàdãnàmahaïkàràvasthitànàü vaikàrikàdyàþ saüj¤à ucyante / tadyadi sattvaü vaikàrika÷abdenocyate vaikàrikàõi caindriya ekàda÷akaþ sargaþ pravartata ityukte gamyata etat sàttviko 'sau, bhåtàdestànmàtra ityukte gamyata etat tàmasa iti / kasmàt ? na hyasti sambhavo yatsattvàttamobahulaþ sargaþ syàttamasa÷ca sattvabahula iti / ucyate- na, aprasiddhatvaj¤àpanàt / yasyaivàrthasya j¤àpanàrthamevamiha kriyate, kathaü gamyate sattvaü vaikàrika÷abdenocyate, tamo bhåtàdi÷abdena, rajastaijasa÷abdena ? aprasiddhàrthà hi tàntrikã paribhàùeyamanirõãtà na gamyata iti / àha, taijasasaüj¤ànarthakyamiti / ucyate na, ## ubhayatra tatsàmarthyàt / syàdetadevaü yadyasya kàryasàmarthyameva na syàt / asmàttu taijasàdubhayamapyetattanmàtrendriyasaüj¤akaü pravartata ityanuvartate / katham ? yadà hi vaikàriko 'haïkàra indriyabhàvena pravartate tadà niùkriyatvàttaijasaü pravartakatvenàkàükùati, bhåtàdi bhedakatvena / kasmàt ? tenaiva tadbhedàt / tadyathàgninàgnau prakùipto 'gnireva bhavati, àpo vàpsu prakùiptà àpa eva bhavanti, evaü sattvameva sattve tu bhedaü janayati guõàntarasaüsargamapekùate / bhåtàdilakùaõasya tu tamasaþ saüsargàd bhidyamànaü taijasena ca rajasà kriyàtmakenànugçhãtamekàda÷endriyabhàvamapekùate / tathà bhåtàdilakùaõaü tamo 'haïkàràttanmàtrabhàvena pravartamànaü pravçttyarthaü taijasamàkàükùati, vaikàrikaü bhedatvena / kasmàt ? tenaiva tasya bhedàditi yojyam / ÷àsraü caivamàha- "tadetasminvaikàrike strakùyamàõa eùa bhåtàdistaijasenopaùñabdha evaü vaikàrikamabhidhàvati / tathaiva tasminbhåtàdau srakùyamàõe eùa bhåtàdistaijasenoùñabdha etaü bhåtàdimabhibhavati /" ityanena nyàyena taijasàdubhayaniùpattiriti vyàkhyàto 'haïkàraþ // 25 // ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 26 ----------------------------------------------------------------------- àha, pràgapadiùña aindriya ekàda÷akaþ pravartate vaikçtàdahaükàràditi, tatsàmànyàbhidhànànna pratipadyàmahe / tasmàdvaktavyaü kànãndriyàõi bhavato 'bhipretàni ? ucyate- dvividhànãndriyàõi, buddhãndriyàõi, karmendriyàõi ca / tatra ## karõau tvakcakùuùã ca rasanaü ca nàsikà ca karõatvakcakùårasananàsikàþ / àkhyànamàkhyà pratyàyanamityarthaþ / etaiþ ÷abdairàkhyà yeùàü tànãmàni karõatvakcakùårasananàsikàkhyàni / adhiùñhànabhedàddvivacanena vigrahaþ kriyate / etàni buddhãndriyàõi pratyavagantavyàni / buddherindriyàõi buddhãndriyàõi / kiü punaretàni buddheriti ? ucyate- ÷abdàdiviùayapratipattau dvàram / kasmàt ? abahirvçttitvàt / antaþkaraõasya nàsti bahirvçttirityato nàlametatsàkùàcchabdàdãnarthànpratipattum / tasmàcchrotràdilakùaõaü sàkùàd bàhyaviùayaprakà÷anasamarthaü kàraõàntaramapekùate / tatpraõàlikayà tasya viùayagrahaõam / tasmàdyuktamuktaü buddherbàhyaviùayapratipattau dvàrabhåtatvàdbuddhãndriyàõãti / àha, karmendriyàõi punaþ kànãti ? ## vàkca pàõã ca pàdau pàyu÷copastha÷ca vàkpàõipàdapàyåpasthàþ / etàni karmendriyàõyàhuràcakùate / karmàrthànãndriyàõi karmendriyàõi / kiü punaþ karma ? vacanàdi vakùyamàõam / etadvikurvat iti karmendriyàõi / àha, kathametadupalabhyate adhiùñhànàdarthàntarabhåtànãndriyàõi, na punaradhiùñhànamàtramiti ? ucyate- adhiùñhànàdindriyapçthaktvam, ÷aktivi÷eùopalambhàt / yathà ÷arãràsambhavino viùayavyavasàyalakùaõasya ÷aktivi÷eùasyopalambhàdarthàntaraü buddhiranumãyate, evamadhiùñhànàsambhavino viùayagrahaõalakùaõasya ÷aktivi÷eùasyopalambhàdarthàntaramindriyamiti / àha, na, asambhavàsiddheþ / adhiùñhànamàtrasya viùayagrahaõaü na sambhavati, arthàntarasya ca sambhavati ityetadubhayamapi càprasiddhamiti / ucyate- naitadaprasiddham / tulyajàtãyeùu tadanupapatteþ / yasmàd bhautikeùvanyeùu ghañàdiùu viùayagrahaõasàmarthyàsambhavaþ àhaükàravikàravattatsàmarthyàpratiùedhànnendriyàõàü nastatpratiùedho 'numàtavya iti / etaccàyuktam / kasmàt ? ÷aktibhedàpatteþ / vaikàrikaü sattvamàhaïkàrikaü prakà÷aråpaü, tacchaktivi÷eùàdindriyàõi utpadyante / bhåtàdilakùaõasya tamasaþ sàmarthyàt tanmàtràõi parasya, pçthivyàdãnàmekaråpatvàt / tasmàdayamasamaþ samàdhiriti / etena bhautikatvaü pratyuktam / àha, kathamavagamyate bahånãndriyàõi, na punarekamevendriyaü manovatsarvàrthamanekàdhiùñhànaü syàditi ? ucyate- na, yugapatpravçttyapravçttiprasaügàt / yadyekamevendriyaü manovatsarvàrthamanekàdhiùñhànaü syàdekaviùayapratipattau và sarvaviùayapratipattiþ / dçùñastu grahaõabhedastasmànnaikamindriyamiti / bhautikairanugrahopaghàtadar÷anàdindriyàõàü bhautikatvamiti cet syànmatam, iha bhautikànàü ghañàdãnàü bhautikairmçddaõóacakrasåtrodakamudgaràdibhiranugrahopaghàto dçùñaþ / yadi ca bhautikànãndriyàõi na syuþ naiùàü bhautikaira¤janàdibhiranugrahaþ kriyate, upaghàta÷ca rajaþprabhçtibhiriti / etaccàyuktam / kasmàt ? anekàntàt / tadyathà bhautikairvadanàdibhirantaþkaraõasya grahaõadhàraõasmçtilakùaõo 'nugrahaþ kriyate, upaghàta÷copalàdibhiþ / na càsya bhautikatvam / evamindriyasyàpi syàt / vai÷eùikaguõavya¤jakatvàdvikàrapratãtiriti cet atha matam- pçthivyàdivai÷eùiko gandho ghràõenàbhivyajyate / audako rase rasanena ca / àgneyaü råpaü vãkùaõena / vàyavãyaþ spar÷astvacà /àkà÷ãyaþ ÷abdaþ ÷rotreõa / yena ca yasya vai÷eùikaguõàbhivyaktistasya tadvikàratvaü dçùñam / tadyathà pradãpasya råpàbhivya¤jakatve sati taijasatvamiti / etaccànupapannam / kasmàt ? aniùñaprasaügàt / vai÷eùikaguõavya¤jakànàü tadvikàramicchataþ pràptamapàü gandhàbhivyaktihetutvàt pàrthivattvam / athaitadaniùñaü, na tarhyaikàntiko heturiti / tatra yaduktaü vai÷eùikaguõàbhivya¤jakatvàd bhautikànãndriyàõãti etadayuktam // 26 // ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 27 ----------------------------------------------------------------------- àha, ekàda÷endriyàõi ahaïkàràdutpadyanta iti pràgapadiùñam / idànãü buddhãndriyakarmendriyàõi da÷àpadi÷yante / tadidaü padàrthanyånamiti / ucyate- syàdetadevam, yadyetàvadindriyaparva syàt / kiü tarhãti- ## atrendriyaparvaõi mano bhavadbhiþ pratyavagantavyam / tatra saükalpakamiti lakùaõamàcakùmahe / saükalpo 'bhilàùa icchàtçùõetyàdyanarthàntaram / saükalpayatãti saükalpakam / etanmanaso lakùaõam / tasmàdasya pratyakùato 'nupalabhyamànasyàstitvamavasãyate / kasmàt ? vyastasamastànàmindriyàntaràõàü tadasambhavàt / apohya hi manaþ saükalpaü vyastànàmindriyàntaràõàü bhavànparikalpayet samastànàü và ? kiü càtaþ ? tanna tàvadvyasthànàmindriyàõàü saükalpo bhavati / kiü kàraõam ? aniyataviùayatvàt / niyato hi ÷rotràdãnàü ÷abdàdirviùayaþ / aniyataviùaya÷ca saükalpaþ / kiüca trikàlaviùayatvàt / vartamànaviùayà ÷rotràdivçttiþ trikàlaviùaya÷ca saükalpaþ / tasmànna vyastànàü nàpi samastànàm / badhiràdiùu tadabhàvaprasaügàt / yadi samastendriyavçttiþ saükalpaþ syàtpràõàdivaditi cet syànmatam, yathà samastendriyavçttiþ pràõàdiþ, na cànyataravaikalye tadabhàvaþ, evaü samastendriyavçttiþ saükalpaþ syànna cànyataravaikalye tadabhàvaþ syàditi / etaccànupapannam / vi÷eùitatvàt / nirviùayà pràõàdivçttiþ / ÷abdàdiviùayastu saükalpa iti vi÷eùitam / tasmàdvyastasamastànàmindriyàõàü saükalpànupapattermanaso liïgametadastitve iti siddham / àha, tadavadhàraõãyam, indriyadvaividhyàt / dviprakàràõi hãndriyàõi purastàdupadiùñàni / tatra mano 'pyavadhàraõãyaü kiü buddhãndriyamatha karmendriyamiti ? ucyate- ## hyarthe caþ pañhitaþ / taddhãndriyamubhayathetyarthaþ / mano na kevalaü buddhãndriyamapi tu karmendriyamapi / niyamahetvabhàvàdayuktamiti cet syàtpunaretat, ko 'tra niyamahetuþ yadindriyatvàvi÷eùe manasa evobhayapracàratvamabhyupagamyate, nànyeùàmiti ? ucyate- ## trikàlaviùayatvàt / iha yasyàntastriùu ca kàleùu karaõasya vçttistadubhayapracàram, tadyathà buddhiþ / sàkùàt viùayànabhisandhànàdatãtànàgatavartamànaviùayatvàcca mano 'ntastrikàlaviùayam / tasmàdubhayapracàraü taditi siddham // 27 // // yuktidãpikàyàü sàükhyasaptatipaddhatau ùaùñhamàhnikam // ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 28 ----------------------------------------------------------------------- samadhigataü karaõaparva / tasyedànãü vyastasamastavçttayo vaktavyàþ / sati cobhayàbhidhàne vyastavçttireva tàvaducyate, na samastavçttiþ / kiü kàraõam ? prakaraõa÷eùabhåtatvàt / ÷rotràdãnàü hi sadbhàvaprakaraõamidamanukràntam / sa caiùàü sadbhàvaþ ÷aktivi÷eùopàlambhàdityuktam / idànãmasau ÷aktivi÷eùo 'smàkaü vyastavçttirityucyate / tasmàttadanukramaõaü kariùyàmaþ / àha, yadyevaü tasmàducyatàü tasya karaõasya kasminnarthe vçttiþ, kiü lakùaõaü veti ? ucyate- yaduktaü tasya kasminnarthe vçttirityatra bråmaþ ## råpàdiùu ÷abdaspar÷aråparasagandheùu svabhedabhinneùu pa¤cànàü ÷rotratvakcakùurjihvàghràõànàü ÷ravaõaspar÷anadar÷anarasanaghràõalakùaõo vyàpàro vçttirityucyate / tatra karaõanirde÷e ÷rotrendriyasya pràkpàñhàttadviùayanirde÷àtilaüghane prayojanaü nàstãti kçtvà ÷abdàdiùu pa¤cànàmityeva pañhitavyam / pràktanastu pramàdapàñhaþ / yatpunaretaduktaü kiülakùaõeti atra bråmaþ- àlocanamàtramiùyate / àlocanaü grahaõamityanarthàntaram / màtra÷abdo vi÷eùanivçttyarthaþ / tadyathà bhaikùamàtramasmingràme labhyata ityukte nànyo vi÷eùa iti j¤àyate / chandromàtramadhãte màõavaka ityukte nànyadadhãta iti / evamàlocanamàtramindriyàõàmiùyate vçttirityukte nànyo vi÷eùa iti gamyate / tena kiü siddhaü bhavati ? yaduktamanyairàcàryaiþ sàmànyaj¤ànamindriyàõàü vi÷eùaj¤ànaü buddheriti tatpratiùiddhaü bhavati / àha, kaþ punarasmindar÷ane doùo yata etatpratiùidyata iti ? ucyate- sàmànyavi÷eùayoritaretaràpekùatve satyekasminnavirodhàdanyataraparikalpanànarthakyam / yadi khalvindriyasya sàmànyaj¤ànaü na syàttena vi÷eùàpekùaü sàmànyaü sàmànyàpekùa÷ca vi÷eùa iti yatra sàmànyaj¤ànaü tatra vi÷eùaj¤ànamapi na pratiùidhyata ityubhayamapãndriyasya syàt / tata÷càntaþkaraõaparikalpanànarthakyam / vi÷eùavato vàntaþkaraõasya kaþ sàmànyena virodha ityubhayasyàpi tatra sambhavàdindriyànarthakyam / tasmàdapratyayamindriyamiti / indriyasya cetpratyayaþ syàdyathà pratyayavato 'ntaþkaraõasyàniyataviùayatvam, evamasyàpi syàt na tu tadasti / tasmàdapratyayamindriyamiti / kiüca kàlàtivçttiprasaügàt / indriyasya cetpratyayaþ syàdyathà pratyayavato 'ntaþkaraõasya trikàlaviùayatvamevamasyàpi syàt / na tu tadasti / tasmàdapratyayamindriyamiti / kiü cànyat smçtyadar÷anàt / indriyasya cetpratyayaþ syàdyathà pratyayavato 'ntaþkaraõasyàdiråpopapattirevamatràpi syàt / na tu tadasti / tasmàdapratyayamindriyaü siddhamiti / ucyate- na kàraõàntaraprasaügàt / yadi pradãpavadindriyaü prakà÷akaü syàttena yathà tatprakà÷iteùu ghañàdiùvartheùu karaõàntaramàrgaõamevamatràpi syàt / na caitadiùñam / ato na pradãpavadindriyaü prakà÷akamiti / antaþkaraõasadbhàvàdayuktamiti cet syànmatam- asti kàraõàntaraü buddhilakùaõaü yadindriyeõa pradãpavatprakà÷itamarthaü gçhõàti / tasmàtparavàdànuvàdo 'yaü kriyate, na pratiùedha iti / tacca naivam / kasmàt ? pradãpendriyayoranyatarànupàdànaprasaügàt / indriyamapi prakà÷akam, pradãpo 'pi / tatrànyatarasyànupàdànaü prasaktam / kasmàt ? na hyekàrthakàriõo yugapatkaraõe sàmarthyamastãti / kiü cànyat / antaþkaraõahàneþ / indriyeõa pradãpavatprakà÷itànbàhyànarthànsàkùàdantaþkaraõaü gçhõàtãti vadato 'ntaþkaraõameva hãyate / tasmàdayuktamantaþkaraõasya sàmarthyam / puruùasyeti cenna karaõànarthakyaprasaügàt / sàkùàdviùayagrahaõasamarthaü puruùamicchataþ karaõànarthakyaü prasajyate / tasmàdyuktametat gràhakamindriyaü na tu pradãpavatprakà÷akamiti / àha, bhavatu tàvad grahaõamàtramindriyavçttirapratyayà / grahaõapratyayaprakà÷àbhedaþ ? ucyate- viùayasamparkàttàdråpyàpattirindriyavçttigrahaõaü, tathà viùayendriyavçttyanukàreõa ni÷cayo gaurayaü ÷uklo dhàvatãtyevamàdiþ pratyayaþ / tathà viùayasamparkàgame ÷rotràdivçtteþ tàdråpyàgamo vartamànakàlatà, grahaõasyànubhavàttu saüskàràdhànaü tatpårvikà ca smçtiriti trikàlaviùayà pratyayasyetyayamanayorvi÷eùaþ / bàhyastu prakà÷o na viùayaråpàpannaþ / saüskàràttu ghañàdãnàü vyavadhànaråpaü pàrthivaü chàyàlakùaõaü vya¤jakatvàya kalpate, cakùuùo 'nugrahàya / ubhayorvà cakùurviùayayorityapare / tasmàdupapannametat prakà÷akaü pradãpàdi, gràhakaü ÷rotràdi, vyavasàyakamantaþkaraõamiti / atha karmendriyàõàü kà vçttirityucyate- naiyàyikàstvevamàhuþ- ghràõarasanacakùustvakcchrotràõãndriyàõi bhåtebhyaþ / bhåtebhya ityanena svaviùayopalabdhilakùaõaü hãndriyàõàü bhåtaprakçtitve sati nirvahati (?) nànyathà / tàni punarindriyakàraõàni pçthivyaptejovàyuràkà÷amiti bhåtàni / ebhyaþ pa¤cabhyo yathàsaükhyaü ghràõarasanacakùustvakcchrotràõi pa¤cendriyàõi bhavanti / bhåtaprakçtitvamiti bhåtasvabhàvaü vyàkhyàyamànaü pa¤casvapi sambhavati / bhåtakàraõatvaü tvanyeùu caturùu tathaiva / ÷rotre tu kathaücitkarõa÷aùkulyavacchinnanabhobhàgàbhipràyeõa vyavahàrataþ samarthanãyam / evaü bhautikànãndriyàõi svasvaviùayamadhigantumutsahanta iti tallakùaõatvameùàü sidhyatãti, ato bhåtebhya ityuktam / etattu sàükhyàcàryàõàü neùñam / evaü hi sàükhyavçddhà àhuþ- àhaïkàrikàõãndriyàõi arthaü sàdhayitumarhanti nànyathà / tathà hi kàrakaü kàrakatvàdeva pràpyakàri bhavati / bhautikàni cendriyàõi kathaü pràpyakàrãõi duravartini viùaye bhaveyuþ ? àhaükàrikàõàü tu teùàü vyàpakatvàt / viùayàkàrapariõàmàtmikà vçttirvçttimato 'nanyà satã sambhavatyeveti suvacaü pràpyakàritvam api ca mahadaõuguõagrahaõamàhaïkàritve teùàü kalpate, na bhautikatve / bhautikatve hi yatparimàõaü karaõaü tatparimàõaü gràhyaü gçhõãyàt / àha, atha karmendriyàõàü kà vçttiriti ? ucyate- ## vàkpàõipàdapàyåpasthànàü tu vacanàdànaviharaõotsargànandalakùaõà yathàkramaü vçttayaþ pratyavagantavyàþ / tatrocyate 'neneti vacanam / tasmàdya evàrthapratyàyanasamartho varõasamudàyaþ padavàkya÷lokagranthalakùaõaþ sa vàgindriyasyàrtho nànyaþ / àdãyate 'nenetyàdànam / àïabhividhyarthe prayujyate / tata÷ca yadeva prakùàlanaparimàrjanopaspar÷anàdhyayanapraharaõa÷ilpavyàyàmàdi kçtsnaü grahaõaü sa indriyàrthà nànyaþ / vi÷iùñaü haraõaü viharaõam / ata÷ca yadeva samaviùamanimnonnatacaïkramaõaparivartananàñyavyàyàmàdiþ sa indriyàrtho nànyaþ / evamutkçùñaþ sarga utsargaþ / nànyaþ / ata÷ca ya evà÷itapãtavipariõàmasya samyakstrotomàrgànusàriõo visargaþ sa indriyàrtho nànyaþ / evamabhivyàpyànandamànandaþ / tata÷ca ya evàsàdhàraõaprãtinayanàbhiniùpattilakùaõaþ sa indriyàrtho nànyaþ // 28 // ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 29 ----------------------------------------------------------------------- àha, pràgantaþkaraõavçttinirde÷aþ, sargakramànugamàtpårvaü buddhyahaükàramanasàü vçttinirde÷aþ kartavyaþ / kiü kàraõam ? evaü hi sargakramo 'nugato bhavati / kramabhede và prayojanaü vaktavyamiti / ucyate- na, indriyavçttipårvakatvàt / antaþkaraõasya hi indriyavçttipravartakaþ pratyayaþ / tathà ca vakùyati- dçùñe tathàpyadçùñe trayasya tatpårvikà vçttiriti (%%) / tasmàtsargakrameõa vinà tannirde÷aþ pràgàcàryeõa kriyate iti / àha, tadasambhavaþ, ÷àstre pràgabhimànàbhidhànàt / ÷àstraü hyevamàha- kà nu bhoþ saüj¤à màturudare 'vasthitaü kumàraü pratyabhinirvi÷ata iti ? asmãtyeùà màhàtmã saüviditi / tathà kàryakàraõavyåhasamakàlaü màhàtmya÷arãro 'smãti pratibuddhyate / pravçttà÷caiva hyavyaktà bhavantyasmãtyasmitàmàtràþ / pramàõaü ca ÷àstram / tasmàtpràgantaþkaraõanirde÷aþ kartavyaþ / ucyate- tannimittàrthena vivakùitatvàt / satyametat kàryakàraõavyåhaniùpattisamakàlamasmãtyeùà màhàtmã saüvit pratyupadhãyate / ÷abdàdiviùayastvantaþkaraõapratyayaþ ÷rotràdinimitta iti / etatpårva÷abdena vivakùitam / na ca nimittamatikramya naimittikàbhidhànaü nyàyyam / athavà naiva vayamidaü praùñavyà yathà pràgantaþkaraõavçttinirde÷aþ kartavya iti / kiü kàraõam ? yasmàt ## svalakùaõameva svàlakùaõyam / svàrthe taddhitavçttiþ, anyabhàvastu kàla÷abdavyavàyàditi / yathà buddhyahaükàramanasàü hi saukùmyànna ÷akyaü svaråpamabhidhàtumityato vçttireva lakùaõabhàvenopadi÷yate / ÷rotràdãnàmapi ca saukùmyàllakùaõamapadeùñuma÷akyamiti vçttirevocyate, na lakùaõam / tadeva caiùà lakùaõaü bhavati / yacchabdàlocanasamarthaü tacchrotram / evamitareùvapi vaktavyam / buddhyahaükàramanasàü ca lakùaõamadhyavasàyàdyuktam / tadeva vçttitvenàcakùàõaþ ÷rotràdãnàmeva càbhidadhànaü lakùaõaü càpyàcakùàõo vçttivçttimatorananyatvaü j¤àpayati / anyathà tu yathàdhyavasàyàdi lakùaõamevaü råpàdiùu pa¤cànàmalocanamàtraü lakùaõamityucyate, na tu vçttiriti / ÷rotràdivad buddhyàdãnàmapi vyavasàyàdayo vçttirityucyate, na tu lakùaõam / tasmàdanyathà nirde÷o j¤àpakaü vçttivçttimatoranyatvasyeti vyàkhyàtà karaõavçttiþ / ## seti pårvakçtàü vçttimabhisambadhnàti / eùeti sarvanàmnà pratyàkçùñàü tàmeva pratyakùaü prati nirdi÷ati / bhavatãti vakùyamàõena dharmàntareõàsyàstadvattànubhàvitaü khyàpayati / asàmànyeti dharmamàcaùñe / sàmànyà sàdhàraõetyarthaþ / na sàmànyàsàmànyà / pratikaraõaü niyatetyuktaü bhavati / yà hãyamanukràntà karaõaparvaõo 'dhyavasayàdikà vçttiriyaü vyastànàü karaõànàü pratisvaü niyatà / tata÷caiùàü buddhyàdãnàü kàryavi÷eùanimittabhàvasaüsåcitasya svaråpasyàsaükaraþ siddhaþ / àha, sàmànyavi÷eùayoritaretaràpekùatvàdasàmànyàbhidhànena sàmànyasyàpyabhidhànàdadhyavasàyàdikà karaõànàmasàmànyà vçttirityukte 'rthàdàpannameùàü sàmànyàpi vçttirastãti / tasmàdasàvapi vaktavyeti / ucyate- ## sàmànyà càsau karaõavçttiþ sàmànyakaraõavçttiþ / pràõa÷càdyo yeùàü te pràõàdyàþ, pràõàpànasamànodànavyànàþ pa¤ca samastakaraõavçttiþ pratyavagantavyeti / taiþ sarvaiþ sahitaþ pràõa iti vedànteùvapi / àha, ayuktametat / kasmàt ? dharmiõo dharmyantaravçttibhàvànupapatteþ / vçttirityayaü ÷abdo vyàpàramàcaùñe / na ca dharmàntaraü dharmàntarasya vyàpàro bhavitumarhatãti / ucyate- na kàrye kàraõopacàràt / satyametat / dharmã dharmyantarasya vçttitvenà÷akyaþ parikalpayitum / kiü tu sàmànyakaraõavçttyà preryamàõo vàyustatpravaõatvàttatkàryatàü pratipadyate / tatra pràõàdikàrye vàyau pràõopacàraü kçtvà evamucyate- pràõàdyà vàyavaþ pa¤ca / tatpreraõàsiddherayuktamiti cet syàdetat, kathametadavagamyate 'rthàntarapreritasya vàyoriyaü kriyà bhavati na punaþ svatantrasyeti ? ucyate- na svataþ, tadvyatiriktatvànupapatteþ / iheyamakasmàdbhinnà kriyàvàyoþ svato và syàt, karaõavçttivyatiriktatvàdvà / kiü càtaþ ? tatra tàvatsvata upapadyate / kasmàt ? sarvatra prasaügàt svàbhàvike hi vàyordiksaücàre 'bhyupagamyamàne sarvatra tatsaübhavaþ syàt / tata÷ca tiryakpàtàdivçttirhanyeta, na cànyataþ / kasmàt ? adar÷anàt / na hi pçthivyàdãnàü vàyupreraõasàmarthyaü kvacidupalabdham / bhastràdiùu dçùñamiti cenna, anyanimittatvàt / atràpi caitravyàpàra upalabhyate ityava÷yamanyannimittamupalabhyate ityabhyupagantavyam / àtmeti cenna, kriyàpratiùedhàt / upapàditametatpårvamàtmà niùkriya iti / na ca niùkriyasya preraõamupapadyate / na ca nirnimittà svabhàvabhedànàmanàkasmikatvàt / tasmàdyattannimittaü sà samastakaraõavçttiþ / sa càyaü vàyureka eva sthànasaücàravi÷eùànnànàkhyo bhavati / yathaiko devadattaþ pàcako làvaka iti kvacit / tadayuktam / kasmàt ? yugapatparasparàti÷ayavirodhàt / pårvasmàtpårvasmàduttara uttaro vàyurbalãyàniti hyabhyupagamaþ / tadetadekasyaikasminkàle nopapadyate / tasmàdupapannaü pràõàdyà vàyavaþ pa¤ca / kiü punareùàü pràõàdãnàü lakùaõamiti ? ucyate- dvividhàþ pràõàdayaþ / antarvçttayo bahirvçttaya÷ca / tatra mukhanàsikàbhyàü pragamanàtpraõate÷ca pràõaþ / yo 'yaü mukhanàsikàbhyàü sa¤carati so 'ntarvçttirvàyuþ pràõa ityabhidhãyate / yà kàcitpraõatirnàma bhåteùu tadyathà praõateyaü senà, praõato 'yaü vçkùaþ, praõato 'yaü dharme, praõato 'yamarthe, praõato 'yaü kàme, praõato 'yaü vidyàyàm / tadviparãteùu và bàhyapràõavçttireùà / pràõiviùaya evaiùà bhavati / sa khalvayamatràbhivyakto bhavati / tadyathà mahatà và duþkhenàbhiplutasya mahatà và bandhunà viyuktasya, sahitasya và saurabheyasya, nipànàvatãrõasya và mahiùasyàvagateþ / apakramaõàccàpànaþ / yo 'yaü rasaü dhàtån ÷ukraü måtraü purãùaü vàtàrtavagarbhàü÷càkarùannadhogacchannayamantarvçttirvàyurapàna ityabhidhãyate / yaccàpi kiücidapakramaõaü nàma bhåteùu tadyathà apakrànto 'yaü dharmàdibhyastadviparãtebhyo và iti bàhyà khalvapànavçttireùà / apànaviùaya evaiùa bhavati / balavattara÷càyaü pràõodvàyoþ kasmàt ? eùà hyetaü pràõamårdhvaü vartamànamarvàgeva sanniyacchati arvàgeva sanniruõaddhi / eùo 'tràbhivyakto bhavati / tadyathà upakåpamupa÷vabhraü và parivartamànasyà__÷atapadãü laïghayataþ / hçdyavasthànàtsaha bhàvàcca samànaþ / yastvayaü pràõàpànayormadhye hçdyavatiùñhate sa samàno vàyurantarvçttiþ ya÷càpi ka÷citsaha bhàvo nàma bhåteùu dvandvàràmatà / tadyathà saha dàsye, saha yakùye, saha tapa÷cariùyàmi saha bhàryàputrairbandhubhiþ suhçdbhi÷ca vartiùya bàhyà samànavçttireùà / samànaviùaya evaiùa bhavati iti / balavattaraþ khalvayaü pràõàpànàbhyàm / eùa hyetau pràõàpànau årdhvamarvàkca vartamànau madhya eva sanniyacchati, madhya eva sanniruõaddhi, sa caiùau 'tràbhivyakto bhavati / tadyathà srutasàrasya và sàrameyasya, anaóuho voóhabhàrasya, dharmàbhitaptàyà và eóakàyà ardhàrdhakàyaü ÷aka÷aketi / pràõànte sarvapràõinàü pràõàpànàvutsçjyordhvamadha÷ca muktayoktrau hayàviva viùamaü saücàrayan ÷arãraü sa paràsyati / mårdhàrohaõadàtmotkarùaõàccodànaþ / yastvayaü pràõàpànasamànànàü sthànànyatikramya rasaü dhàtåü÷càdàya mårdhànamàrohati tata÷ca pratihato nivçttaþ sthànakaraõànupradànavi÷eùàdvarõapadavàkya÷lokagranthalakùaõasya ÷abdasyàbhivyaktinimittaü bhavati ayamantarvçttirvàyurudàna ityucyate / ya÷càpi ka÷cidàtmotkarùo nàma bhåteùu tadyathà hãnàdasmi ÷reyàn, sadç÷ena và sadç÷aþ, sadç÷àdasmi ÷reyàn, ÷reyasà và sadç÷aþ, ÷reyaso và ÷reyàn / etasmiüstathà råpàbhimàno và pràptavidyastu / tadyathà bahvantaravi÷eùàdalpàntaravi÷eùo 'smyaguõavato và guõavànasmãti bàhyodànavçttireùà / udànaviùaya evaiùa bhavati / balavattaraþ khalvayaü pårvabhyaþ / katham ? eùa hyetànpràõàdãnårdhvamavàïmadhye ca vartamànànårdhvamevonnayati, årdhvamevotkarùati / sa caiùo 'tràbhivyakto bhavati ÷ãtodakena và paryukùitasya pràsamasiü viko÷aü codyatamabhipa÷yataþ / ÷arãravyàpteratyantàvinàbhàvàcca vyànaþ / yastvayamàlomanakhàccharãraü vyàpya rasàdãnàü dhàtånàü pçthivyàdinàü vyåhaü marmaõàü ca praspandanaü pràõàdãnàü ca sthitiü karoti so 'ntarvçttirvyànaþ / ya÷càpi ka÷cidatyantàvinàbhàvo nàma bhåteùu tadyathà pativratà bhartàraü mçtamapyanugacchati bhavàntare 'pyayameva bhartà syàt tathà dharmàdibhistadviparãtai÷ceti bàhyo vyànaviùaya evaiùa prabhavati / balavattama÷càyaü sarvebhyaþ / katham ? anena hi vyàpte ÷arãradaõóake tadva÷ãkçtànàü pràõàdãnàü samà sthitirbhavati / sa eùo 'ntakàle pràõabhçtàmavinàbhàvena vartamàno 'bhivyajyate / tadyathà hà tarhi pàdau haimau ÷ãtãbhåtau gulphe jaïghe urå kañirudaramuraþkaõñhe 'sya khuraghuro vartate hå(?) ityavaiùo bàhyo vyàna iti / evamete pràõàdyàþ sthànakàryavi÷eùasåcitàþ pa¤ca vàyavo vyàkhyàtàþ teùàü prerikà sàmànyakaraõavçttiþ / eùà ca tantràntareùu prayatna ityucyate / sa ca dharmàdisaüskàrabhàvanàva÷àdanuparato jãvanam / àha ca vçttirantaþ samastànàü karaõànàü pradãpavat / aprakà÷à kriyàråpà jãvanaü kàyadhàrikà // sà yàvadaniruddhà tu hanti vàyuü rajo 'dhikà / dharmàdyanàvçttiva÷àttàvajjãvati mànavaþ // atra ca sàmànyakaraõavçttigrahaõasàmarthyàtpràõàdyàþ pa¤ca vàyavaþ / buddhãndriyàõi ùaùñham / karmendriyàõi saptamam / påraùñamam / pårityahaükàràvasthàsaüvidhamadhikurute / yasmàdàha- tatra saüvidahaükàragataü kàryaü kàraõaü pårayati yasmàt / tasmàtpårityuktà pratyavabhàsàùñamaü bhoktuþ // sà càhaïkàragatà saüvid buddhigataiva puruùeõopalabhyate / yasmàdvakùyati- ete pradãpakalpàþ parasparavilakùaõà guõavi÷eùàþ / kçtsnaü puruùasyàrthaü prakà÷ya buddhau prayacchanti // (%%) sarvapratyupabhogaü yasmàtpuruùasya sàdhayati buddhiþ // (%%) tasmàtsaiva påriti / ÷àstraü caivamàha- pràõàpànasamànodànavyànàþ pa¤ca vàyavaþ / ùaùñhaü manaþ / saptamã påraùñamã vàk / vàggrahaõena karmendriyaparvaõo grahaõam / manograhaõena buddhãndriyaparvaõaþ / tadetatpràõàùñamaü vaikàrikaü guõa÷arãrasya paridraùñuþ kùetraj¤asya ÷arãramàdadànasya nityaü stambhasthànãyaü pratyaïgaü bhavati, acchedyamabhedyamadàhyamavinà÷yamavikampyam / anityàni punarbhautikàni bàhyàni ku÷amçttikàsthànãyàni upacãyante ceti / àha, kutaþ punariyaü pràõàdivçttiþ pravartata iti ? ucyate- sà karmayonibhyaþ / mahataþ pracyutaü hi rajo vikçtam aõóasthànãyàþ pa¤ca karmayonayo bhavanti- dhçtiþ ÷raddhà sukhà vividiùà avividiùeti / àha ca pracyuto mahato yastu na pràpto j¤ànalakùaõam / vyàpàro j¤ànayonitvàtsà yoniþ kukkuñàõóavat // tàsàü lakùaõaviùayasatattvaguõasamanvayà bhavanti / tatra lakùaõaü tàvat vyavasàyàdapracyavanaü dhçtiþ / phalamanabhisandhàya ÷àstrokteùu kàryeùvava÷yakartavyatàbãjabhàvaþ ÷raddhà / dçùñànu÷ravikaphalàbhilàùadvàrako hi buddheràbhogaþ sukhà / vettumicchà vividiùà / tannivçttiravividiùà / tatra yadàyaü jantuþ ÷ubhà÷ubheùu kàryeùu vçttyanusàrã jij¤àsurajij¤àsurvà ÷arãraü parityajati tàmeva karmayonimupapadyate / tasyàmupapannastàmeva bhàvayati / etattàvallakùanasatattvam / àha ca vàci karmaõi saükalpe pratij¤àü yo na rakùati / tanniùñhastatpratij¤a÷ca dhçteretaddhi lakùaõam // anasåyà brahmacaryaü yajanaü yàjanaü tapaþ / dànaü parigrahaþ ÷aucaü ÷raddhàyàü lakùaõaü smçtam // sukhàrthã yastu seveta vidyàü karma tapàüsi và / pràya÷cittaparo nityaü sukhàyàü sa tu vartate // dvitvaikatvapçthaktvaü nityaü cetanamacetanaü såkùmam / satkàryamasatkàryavividiùitavyaü vividiùàyàþ // viùapãtasuptamattavadavividiùà dhyàyinàü sadà yoniþ / kàryakaraõakùayakarã pràkçtikà gatiþ samàkhyàtà // viùayasatattvaü punaþ sarvaviùayiõã dhçtiþ / à÷ramaviùayiõã ÷raddhà / dçùñànu÷ravikaviùayiõã sukhà / vyaktaviùayiõã vividiùà / avyaktaviùayiõyavividiùà / guõasamanvayastu rajastamobahulà dhçtiþ / sattvarajobahulà ÷raddhà / sattvatamobahulà sukhà / rajobahulà vividiùà / tamobahulàvividiùà iti / uktaü ca lakùaõaviùayasatattvaü traiguõyasamanvayaü ca pa¤cànàm / yonãnàü yo vidyàdyativçùabhaü taü tvahaü manye // ityuktàþ pràõàdayo yonaya÷ca / etad dvayamadhigamya samyaïmàrgànugamanaü kuryàt / rajastamodharmàdisàdhanabhàvavinivçttitastvatra pràõànàmantarvçttiranupàdhikatvàdanivartyà / bahirvçttistu màrgàmàrgaviùayatayà prayoktavyà / kathamityucyate- pràõaviùayà tàvatpraõatirdharmàdiviùaya evàparoddhavyà / tato hyasya sattvavçddhiþ, sattvavçddhe÷cottarottarabuddhiråpàdhigamaþ / apànaviùayastvapakramaõaü dharmàdiviùaya evàparoddhavyamevaü hyasya khyàtiviùayàkàrasya tamaso nirhràsaþ / tata÷cottarottarabuddhiråpàdhigamaþ / tathà samànaviùayaü sàhacaryasattvadharmànuguõaü kuryàt / yasmàcchàstramàha- sattvàràmaþ sattvamithuna÷ca sadà syàditi / àtmotkarùa tådànaviùayam / avidyàparvaõo 'ntyaü råpaü vivarjya tatpratipakùairnivartayet / atyantàvinàbhàvaü ca vyànaviùayaü j¤ànaviùaya eva bhàvayet / yonãnàü catasçõàü dharmatàbãjatàmevàdadyàt / avividiùàmapi aniùñaphalahetuùu bhàvayet / so 'yaü dharmàdiùu pravaõastatpratipakùàpakràntaþ sattvàràmo vinivçttàbhimàno j¤ànaniùñhaþ savi÷uddhayoniracireõa parama brahmopapadyata iti / àha ca bàhyàü pràõavivçttiü samyaïmàrge budhaþ pratiùñhàpya / vinivçttavikharakaluùo dhruvamamçtaü sthànamabhyeti // pa¤cànàü yonãnàü dharmàdinimittatàü ca saüsthàpya / paripakvamityadhastànna punastadbhàvito gacchet // iti vyàkhyàtà vyastasamastà karaõànàü vçttiþ // 29 // ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 30 ----------------------------------------------------------------------- àha, yeyamekaikasmin råpàdàvarthe karaõacatuùñayasya vçttiþ sà kiü yugapat àhosvit krameõeti ? kutaþ saü÷aya iti cet ubhayathà dçùñatvàt / ihaikàrthaviùayàõàü yugapadapi vçttirdçùñà / tadyathà candramaõóale cakùuùàü manaso và / krama÷a÷ca tadyathà ghañe madhådakapayasàm / ekàrthaviùayaü ca karaõacatuùñayam / ato naþ saü÷ayaþ kiü cakùurmanovadyugapadasya vçttiþ, àhosvinmadhvàdivatkrameõeti ? ucyate- yathàdar÷anamapi tàvaducyatàm / kimatra yuktaü bhavàn manyate ? sa cetsapyagupadekùyasi ko nirbandhastadeva pratipadyàmahe iti / yadyavaü tasmàdidamasmaddar÷anam ## tu÷abdo 'vadhàraõàrthaþ yugapadevetyarthaþ / buddhyahaükàramanasàü hi buddhãndriyàõàü ca samànade÷atvam / tatra na ÷akyata etadvaktuü sati ÷aktisadbhàve viùayasambandhe ca kasyacittatra vçttiþ kasyacinneti / kiü cànyat / meghastanitàdiùu kramànupalabdheþ / yadi hi krameõa ÷rotràdãnàmantaþkaraõasya ca bàhye 'rthe vçttiþ syàdapi tarhi meghastanitakçùõasarpàlocanàdiùvapyupalabhyate kramaþ / na tåpalabhyate / tasmàdyugapadeva bàhye 'rthe catuùñayavçttiriti / ucyate- yaduktaü ÷rotràdãnàmantaþkaraõasya càbhinnakàlaü vçttirityatra bråmaþ, ayuktametat / kiü kàraõam ? yasmàdasmàkaü ## tasyeti catuùñayamapi sambadhyate / ca÷abdo 'vadhàraõàrthaþ / krama÷a evetyarthaþ / krama÷a eva hi bàhyàntaþkaraõavçttyorekàrthanipàtaþ / yattåktaü samànade÷ànàü ÷aktisambandhasadbhàve vçttyabhàvànupapattiriti, atra bråmaþ- cakùuràdivadetatsyàt / tadyathà cakùustvacoþ samànade÷atve ÷aktiviùayasambandhopapattau rajodhåmàtapàdigataþ spar÷a evopalabhyate, na råpam / evamihàpi syàt / tasmàt ## krama÷a eva catuùñayasya vçttiþ / adçùñagrahaõena punaratràtãnàgatavyavahitaviùayagrahaõam / tatràtãtaü dvividham, dçùñaviùayadçùñaviùayaü ca / atràpi dçùñaviùayaü pratyabhij¤ànamityabhipretam, adçùñaviùayaü smçtiþ / sà tu liïgàgamàbhyàmakasmàdvà bhavati / tathà ca vçùagaõavãreõàpyuktaü bhavati ___ anàgatavyavahitaviùayaj¤ànaü tu liïgagàgamàbhyàm / àha ca viùayendriyasaüyogàtpratyakùaj¤ànamucyate / tadevàtãndriyaü jàtaü punarbhàvanayà smçtiþ // tadeva bhàvanàpekùaj¤ànaü kàlàntare punaþ / tatraiva sendriyaü jàtaü pratyabhij¤ànamucyate // tatra duùñe kramaþ prati nàsti sandehaþ / yatpunaretaduktaü dçùñe meghastanitakçùñasarpàlocanàdau kramànupalabdheryugapaccatuùñayasya vçttirityatra bråmaþ- etadapyayuktam / kiü kàraõam ? yasmàt ## na tàvad buddhyahaükàramanasàü sàkùàd bàhyàrthagrahaõasàmarthyamasti, antaþkaraõànupapattiprasaügàt, ÷rotràdivaiyarthyaprasaügàt, dvàridvàrabhàvavyàghàtaprasaïgàcca / tasmàtpårvaü ÷rotràdãnàmarthasambandho 'sti meghastanitàdàvapyava÷yametadabhyupagantavyam / pa÷càttu tadvçttyupanipàtàdantaþkaraõasyetyasti kramo 'tràpi / tatra yaduktaü meghastanitàdiùu kramànanugate yugapaccatuùñayasya vçttirityetadayuktam / anyaistvanyathànvayo dar÷itaþ / tadyathà catuùñayasya mano 'haükàrabuddhãnàmantaþkaraõànàü bàhyenaikena karaõena ÷rotreõa và cakùuùà và saha catuùñayasyetyarthaþ / asya dçùñe vartamàne yugapadvçttiþ pårvàcàryairnirdiùñà / àcàryeõa tu krameõetyarthaþ / adçùñe 'tãtàdàvapi krama÷a÷ca krameõaiva, yatastrayasyàntaþkaraõasya tatpårvikà bàhyendriyapårvikà vçttiþ / yadà yathànubhavastathà saüskàraþ, yathà ca saüskàrastathà smçtirityevaü vçttirbàhyendriyapårviketi // 30 // ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 31 ----------------------------------------------------------------------- àha, kiü punareùàü karaõànàü svaviùayaniyamena vçttirbhavati àhosvidvyatikareõeti ? ucyate- nanu ca pràgeva råpàdiùu pa¤cànàmàlocanamàtramiùyate vçttiriti (%%) coktvàcàryeõànte 'padiùñaü saiùà bhavatyasàmànyeti (%%) / tatraivaü gate bhavataþ saü÷ayaþ / kutaþ ityucyate- satyamevaitat / tathàpi jàyate saü÷ayaþ / kutaþ ? karaõàntareõa svaviùayopalabdhau karaõàntarautsukyadar÷anàt / iha karaõàntareõa cakùuùàmradàóimàdiråpopalabdhau satyàü karaõàntarasya jihvàlakùaõasyautsukyaü pravçtti÷copalabdhà / tadyadi svaviùayaniyatànãndriyàni, naiùàü karaõàntaraviùayopalambhàttatsàhacaryàpekùaþ svaviùayagrahaõabhàvaþ syàt / asti ca / tasmàdupapannaþ saü÷ayaþ / tatredànãü bhavataþ pratipattiriti / ucyate- atràpi nàstãndriyàõàü svaviùayagrahaõavyatikaraþ / kiü tarhi ## yasya karaõasya yà vçttirapadiùñà tadyathà ÷rotrasya ÷abdagrahaõam, cakùuùo råpagrahaõam ityàdi / tàmeva pratipadyante- svaviùayajidhçkùayàvalambanta ityarthaþ / parasparasyàkåtaü parasparàkåtam / àkåtamabhipràyo 'bhisandhirityarthaþ / parasparàkåtaü hetuþ pratipatterasyàþ, seyaü parasparàkåtahetukã / parasparàkåtaü pratipatteþ kàraõamiti kçtvà tàcchabdyaü labhate / tadyathà dadhitrapusaü jvaraþ / etaduktaü bhavati yadà cakùuùàmradàóimàdi råpamupalabdhaü bhavati tadà rasanendriyamupàttaviùayasya cakùuùo vçttiü saüvedya svaviùayajighçkùayautsuktavadvikàramàpadyate, rasanasya vçtiü saüvedya pàdau viharaõamàrabhete hastàvàdànaü, tàvadyàvadasau viùayo rasanendriyayogyatàü nãtaþ / tato rasanaü svaviùaye pravartate / evamitareùvapi vaktavyam / àha, yadyevaü tena tarhãndriyàntaravçttisaüvedane 'kùapratyayavatvaprasaügaþ / yadi tarhãndriyàntareõendriyàntarasya vçttiþ saüvedyate, pràptamasya pratyayavattvam / athàpratyayamindriyaü parasparàkåtasaüvedanaü, tarhi na vàcyamiti / kiü ca parasparadvàridvàrabhàvaprasaüga÷ca / indriyàntaraü cedindriyàntarasya vçttiü saüvedya svàrthamàkàükùet, pràptamasya dvàritvamitarasya ca dvàratvam / tadayuktamindriyàõàü parasparàkåtasaüvedanamiti / ucyate- na, upacàràt / pràgevopadiùñamasmàbhirapratyayamindriyamiti / kiü tarhi svaviùayasya pañoþ sahacàriõamarthamindriyàntaraviùayatàmàpannaü saüspç÷ya svabhàvata indriyàntaraü svaviùayaü prati sàkàükùaü bhavati, tatsannidhau vikriyàdar÷anàt / tatra saüvedanamupacaryaivamucyate ityadoùaþ / kiü cànyat / bhautikàvayavapratyayavivçttivattadvivçtteþ / yathà buddheþ prasàdamanantaraü bhautikànàmavayavànàü mukhanayanàdãnàü prasàdo bhavati, na caiùàü pratyayavattvam, evamihàpi syàt / na ca pratyayavattvam / etena dvàridvàrabhàvaþ pratyuktaþ / mano 'dhiùñhànasàmarthyàdvà / athavà parasparaviùayamàkåtaü parasparàkåtam, yathà jalaviùayaþ puruùaþ jalapuruùaþ / àkåtamicchà saükalpaþ mana ityarthaþ / sa heturasyàþ seyaü parasparàkåtahetukã tàm / etaduktaü bhavati, yathà kiücidindriyaü viùaye pravçttaü bhavati tadà taddvàreõa samastamarthamupalabhya tatsahacàriõamarthàntaramàkàükùadindriyàntaraü vçttyà pratitiùñhate / tenàkàükùàvatà manasàdhiùñhitàmindriyaü vikriyàmàpadyate / tathà ca tantràntare 'pyuktaü- "yasya yasyendriyasya viùayaü manodhyàyatyabhisampattyarthena tasya tasyautsukyaü pravçtti÷ca bhavatãti /" etaduktaü svàü svàü pratipadyante parasparàkåtahetukãü vçttiriti / kimindriyaü manovçttyàdhiùñhàya svaviùaye pravartayati yathà para÷vàdãü÷caitra iti ? netyucyate / kiü tarhi svaviùayasaükalpànugçhãtasya manasaþ saüspar÷àtsvayamevendriyaü svaviùayaü pratipadyate / kasmàt ? prayoga÷aktyasiddheþ / na hi yathà caitrasya para÷vàdiprayoga÷aktiþ siddhà evaü manasa indriyaprayoga÷aktiþ / tasmàdayuktamindriyasya manaþ prerakamiti / raja iti cetsyànmatam, rajaso hãndriyàntaraprayogasàmarthyaü vidyate / tasmàdayuktamuktaü prayoga÷aktyasiddhernendriyàõàü manaþprayojakamiti / etaccàyuktam ? kasmàt ? avi÷eùàt / indriyàntare 'pi hi tarhi rajo 'stãtyata àtmabhåtenaivàsya nimittena pravçttirapratiùiddhà, kiü manasà parikalpiteneti ? kiü cànyat, karaõàntarànupapatteþ / caitro hi para÷vàdãnàü prayogaü karaõàntareõa karoti / na tu manasaþ karaõàntaramastãtyasamànam / pàõivaditi cenna caitravyàpàràpekùatvàt / tadapi hi caitravyàpàràpekùaü pravartate na svataþ / kiüca tadvyatirekeõa pravçttyupalabdheþ / yasya hi prayojakàntaràpekùà pravçttiþ na tasya kadàcidapi svatantrasya bhavati / asti tu saükalpavyatirekeõa meghastanitàdiùvindriyasya pravçttiþ / tasmànnendriyàntarasya manaþ kàrakam / na cetkàrakaü yathà maulànàü guõànàmevamihàpi puruùàrtha evaü heturna kena citkàryate karaõamiti siddham // 31 // ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 32 ----------------------------------------------------------------------- àha, karaõaü pratyàcàryavipratipatteþ / tadavadhàraõaü karttavyam / àcàryàõàü karaõaü prati vipratipattiþ / ekàda÷avidhamiti vàrùagaõàþ / da÷avidhamiti tàntrikàþ pa¤càdikaraõaprabhçtayaþ / dvàda÷avidhamiti pata¤jaliþ / tasmàdbhavataþ katividhaü karaõamabhipretamiti vaktavyametat / ucyate- ## pa¤ca karmendriyàõi pa¤ca buddhãndriyàõi mano 'haïkàro buddhi÷cetyetatsarvaü puruùàrthopayogikaraõam / kasmàt ? apuruùàrthopayogitve tattvàntarànupapattiprasaügàt / yadi yathà vàrùagaõà àhuþ- liïgamàtre mahànasaüvedyaþ kàryakàraõaråpeõa vi÷iùñàvi÷iùñalakùaõena, tathà syàttattvàntaram / tanna syàt, anarthakatvàt / àha, satyam, pradhànalakùaõànàü guõànàü vaiùamyamàtraråpatve 'pi tattvàntaramasau bhaviùyatãti / kasmàt ? sàmyàdvaiùamyamupàkhyàntaramiti / etaccàyuktam / kasmàt ? tattvànavasthàprasaügàt / evaü hi parikalpyamàne pradhànamahatoryadantaràlaü tadapi ca kriyàråpatvàdakriyàvata upàkhyàntaramiti tattvàntarànavasthàprasaügaþ / abhyupagame và mahatastattvàntaràõàü ca kriyàkàlavirodhaþ / tasmàttattvàntarànupapattiranavasthà và, trayoda÷avidhaü karaõamityanyataravadava÷yamabhyupagantavyam / tatra càsmatpratij¤àtameva nirdoùaü lakùyate / tasmàdupapannametat trayoda÷avidhaü karaõamiti / àha, karaõamiti kriyàkàrakasambandhagarbho 'yaü nirde÷aþ / katham ? yena tatkaraõamiti / tatra vaktavyam kà kriyà, kiü ca tatkriyate yadapekùya buddhyàdãnàü karaõatvamiti ? ucyate- yaduktaü kà kriyetyatra bråmaþ- tannirvartakamihàbhipretàt na daõóàdivat, kiü tarhi tadàharaõadhàraõaprakà÷akaram / tatràharaõaü karmendriyàõi kurvanti, viùayàrjanasamarthatvàt / dhàraõaü buddhãndriyàõi kurvanti, viùayasannidhàne sati ÷rotràdivçttestadråpàpatteþ / prakà÷amantaþkaraõaü karoti, ni÷cayasàmarthyàt / apara àha- àharaõaü karmendriyàõi kurvanti / dhàraõaü mano 'haükàra÷ca / prakà÷anaü buddhãndriyàõi buddhi÷ceti / etadabhisandhàya buddhyàdãnàü karaõatvamucyata iti / yattåktaü kiü kàryamiti, ucyate- ## da÷adheti pa¤ca vi÷eùàþ pa¤càvi÷eùàþ / tadapyata eva kàrya÷abdaü labhate / #<àhàryaü dhàryaü prakà÷yaü ca // ISk_32 //># taddhyàhartavyaü dhàraõãyaü prakà÷ayitavyaü ca / ataþ kàryamityucyate, na nirvartyatvàt // 32 // ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 13 ----------------------------------------------------------------------- etasmiüstrayoda÷avidhe tu karaõe trayoda÷aü kataraditi ? ucyate- buddhirahaükàro mana÷ca / tasmàt / ## kasmàt ? viùayànabhisandhànàt / ÷rotràdipraõàlikayà ca viùayasaüpratipatteþ / avi÷eùàbhidhànàd buddhyàdipratipattirayukteti cetsyànmatam, avi÷eùeõedamuktamàcàryeõa antaþkaraõaü trividhamiti / tatra kathamidamavagamyate buddhyahaükàramanasàü grahaõàbhipretaü, na punaranyeùàmiti ? ucyate- na, prathamasaükhyàvyatikramahetvanupapatteþ / buddhyàdisaükhyàü hi vyatikramamàõasya pratipattau nàsti hetuþ / tasmàtteùàmeva grahaõam / yathà vasantàya kapi¤jalànàlabhata iti / ÷rotrasyàntaþkaraõatvaprasaügàdayuktamiti cet syàdetat- buddhimahaükàraü coktvà tata àha buddhãndriyàõi karõatvakcakùårasananàsikàkhyànãti (%%) / tasmàcchrotramantaþkaraõaü prasajyata iti / etadanupapannam / kasmàt ? manasaþ pçthagabhidhànàt / ata evedamàcàryeõàpekùya manaso 'ntaþkaraõatvaü pçthaguktam- taccendriyamubhayathà samàkhyàtam, antastrikàlaviùayamiti (%%) tasmàdupapannamantaþkaraõaü trividhaü buddhyàdãni / ## pa¤ca buddhãndriyàõi pa¤ca karmendriyàõãtyetadbàhyaü da÷aprakàramàcàryairàkhyàyate / àha, da÷adhà bàhyamityasyànarthakyam, pari÷eùabuddheþ / antaþkaraõaü trividhamityukte gamyata etatpari÷eùàdeva da÷adhà bàhyamiti / tasmàttadgrahaõamanarthakamiti / ucyate- na, viùayàrthatvàt / trayasya viùayàkhyamityevaü vakùyàmãtyàcàrya àrabhate / akriyamàõe tvasmin kintat trayasya viùayàkhyamiti na j¤àyate / àha, evamapi viùayagrahaõàtsiddherbàhyagrahaõapàrthakamiti / ucyate- vaktavyaü tàvadidamava÷yaü viùayabhàvapratipattyartham / tatra ÷eùe và yathànyàsaü vocyamàne na ka÷cidvi÷eùaþ / athavà nedaü bàhyasaüj¤àpratipattyarthamàrabhyate, kiü tarhi niyamàrtham / katham ? da÷adhà bàhyaü ÷abdàdiviùayagrahaõabhåtameva trayasyàpi viùayàkhyaü yathà syàt, mà bhådantaþpràõàdibhåtam / athavà da÷adhaiva bàhyam / bhedaviùayaü bàhyamityarthaþ / pràõàdibhåtasya tu bhedo nàstãtyadoùaþ / tadetat ## buddhyahaükàramanolakùaõasya hi trayasyopàttaviùayà buddhãndriyakarmendriyavçttayaþ samparkàdviùayaråpapratyavabhàsanimittatàmupagacchantyo viùayàkhyatàü labhante / tathà mano 'haükàràvapi buddheþ / buddhistu ni÷cayaråpatvàtkaraõàntaranirapekùà sarvamarthaü pravçttau prati ni÷cayaråpeõàdhyastaü puruùàyopasaüharati / tatra ÷abdàdisannidhàne vçttãnàü tàdråpyàpattestadapagame ca tàdråpyàpagamàt pràpyakàri / ## upàttaviùayendriyavçttisannidhànàttu tadàkàrasaüskàràdhànanimittasmçtipratyayava÷àt ## ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 34 ----------------------------------------------------------------------- àha, pràkchabdàdiùu ÷rotràdãnàmàlocanamàtraü vçttirityavi÷eùeõoktam / tatra kiü tathaiva pratipattavyamathendriyàõàü viùayavi÷eùo 'stãti ? atha coktaü kàryaü ca tasya da÷adhà vi÷eùalakùaõamavi÷eùalakùaõaü ca / tatra kena karaõena kasya viùayasya grahaõamiti ? ucyate- ## teùàü pårvoktànàmindriyàõàü yàni buddhãndriyàõi pa¤ca ÷rotràdãni tàni vi÷eùàvi÷eùaviùayàõi pratipattçbhedena / tatra devànàü yàni indriyàõi tàni dharmotkarùàdvi÷uddhànyavi÷eùànapi gçhõanti pràgeva vi÷eùàt, yoginàü ca saüpràptavi÷eùàõàm / asmadàdãnàü tu vi÷eùàneva tamasà parivçtatvàt / àha, kiü karmendriyàõàmapi pratipattçbhedàdgrahaõabhedo bhavati ? netyucyate / kiü tarhi sarveùàmeva ## vàgindriyasya vàyvabhihateùu vadanaprade÷eùu tàlvàdiùu dhvanervarõapadavàkya÷lokagranthabhàvena vikàràpàdanaü sarvapràõinàmavi÷iùñam / àha, athetaràni karmendriyàõi kathamiti ? ucyate- #<÷eùàõyapi pa¤caviùayàõi // ISk_34 //># pàõipàdapàyåpasthàstu àdànaviharaõotsargànandalakùaõaiþ karmabhiþ ÷abdaspar÷arasaråpagandhasamudàyaråpà mårtãrvikurvantãti / àha, yadi pa¤caviùayàõyevàvi÷eùàõãti niyamo 'bhyupagamyate tenaikakaraõeùvàdànàdikriyànupapattiprasaüga iti / ucyate na, niyamapratiùedhàrthatvàt / svaviùayaniyamo buddhãndriyavatkarmendriyàõàmapi mà vij¤àyãtyato niyamapratiùedhàrthamidamàrabhyate / tadarthameva càpi÷abdamàcàryo 'dhijage / sambhàvanàrthamapi ca pa¤caviùayàõyetàni pràgeva tu catustriviùayàõãti / àha, kathametadavagamyate vi÷eùàvi÷eùaviùayàõãndriyàõi, na punarasadviùayàõi iti ? ucyate- vi÷eùàõàmasattvàsiddheþ / pratyakùatastàvadvi÷eùà upalabhyante / tasmàdeùàmasattvama÷akyaü pratij¤àtum / athàpi syàtsàdhyametatpratyakùamevaitadanavadyam, bàhyavastuviùayamayamçgatçùõikàdivij¤ànavatpratyakùàbhàsam / etaccàyuktam / kasmàt ? vikalpànupapatteþ / sarvamabhåtamabhyupagantavyam / yatra nàsti kiücid bhåtàrthena pratyakùaü yadapyekùyetarat pratyakùàbhàsaü syàt / uktastvayaü vikalpaþ / tasmàdayuktaü j¤ànamàtramidamiti / kiü cànyat / viparãtadar÷anaprasaügàt / mçgatçùõikàsvapnaviùayairasadbhiþ satàmasattvamicchatastadvadeva viparãtadar÷anaprasaügaþ / tathà hi gandharvanagaràdiùu kadàcittamevàrthaü gàü pa÷yati, ka÷cidgajaü pa÷yati, kadàcitpatàkàm / svapne caikamårtipatitànàü gopuruùà÷varàsabhanadãvçkùaprabhçtãnàü dar÷anaü smaraõe viparyayeõa dçùñam / tathà vàtàyanena hastiyåthaprave÷ane___ / vicchinnànàü càvayavànàü punaþ sandhànaü àkà÷agamanamanã÷varasyànimittaü ràjyalàbha iti / taditaratràpi syàt / na tvasti / tasmàdayuktaü mçgatçùõikàsvapnàdivadasattvaü bhàvànàm / arthakriyà ca na syàt / yathà svapne snàtànuliptà÷itapãtavastràcchàditànàmaphalatvaü dçùñam, evamihàpi syàt / ÷ukravisargavaditi cet, syàdetat- yathà dvayasamàptipårvakaþ ÷ukravisargaþ sa ca tadabhàve 'pi svapne bhavati, evamitaratsyàditi / tadayuktam, ràgàdinimittatvàt / tathàhi jàgrato 'pi tat dvayasamàpattimantareõa bhavati / tasmànmanora¤janànimittaü tat / pretavaditi cet syàdiyaü mama sadbuddhiþ, yathà pretànàmasadbhiþpåyanadyàdibhirarthakriyà, narakapàlai÷ca bàdhanam / evamatràpi syàditi / tadayuktam / asiddhatvàt / na hyetadasaditi siddham / kiüca pratyakùeõa càpratyakùabàdhanàt / iha pratyakùaü balãya ityapratyakùasya tena pratyàkhyànamupapadyate / bhavantastvapratyakùena pratyakùaü pratyàcakùate / tasmàdayuktaü narakalàpàdivadasatàmarthakriyeti / svabhàvabhedàttadasattvamiti cet, syàdetat- yadi paramàrthato narakapàlàþ syusteùàmapi duþkhasambandhaþ syàt, mårtimattvàvi÷eùàt / na tu teùàü bàdhàsti / tasmàd bhràntirasàviti / etadayuktam / kasmàt ? karma÷aktivaicitryàt / pratyakùameva tàvatkarmanimitto vàgbuddhisvabhàvàhàravihàra÷aktibhedabhinno vicitraþ saüsàra upalabhyate / sa nipuõamavekùituma÷akyaþ, gambhãratvàt / kiü punarapratyakùakarmaõàü vipàkavai÷varåpyamatarkagocaramasmadàdibuddhayaþ paricchetsyanti ? tasmànmanorathamàtrametat / dharmàdharmànupapatti÷ca syàt / yathà svapne brahmahatyàsuràpànàgamyagamanàdãnàmaphalatvam, evamitaratràpi syàt, asadavi÷eùàt / middhopaghàtàttadvi÷eùa iti cet na, avi÷eùàt / asattve tulye kvacidupaghàtaþ kvacinnetãcchàmàtrametat / evaü cet nàsantaþ pçthivyàdayaþ / na cedasanto yuktamupadiùñaü buddhãndriyàõi teùàü pa¤ca vi÷eùàvi÷eùaviùayàõãti // 34 // // iti ÷rãyuktidãpikàyàü saptamamàhnikam // ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 35 ----------------------------------------------------------------------- dvàridvàrabhàvameùàmidànãü vakùyàmaþ / tatra bàhyaü karaõaü dvàram, antaþkaraõaü dvàrãti / àha, karaõàvi÷eùàdayuktam antaþkaraõasya hãndriyànàü ca karaõatvamavi÷iùñam / tatra ko heturantaþkaraõaü dvàri, dvàràõãndriyàõãti ? ucyate- ## sahàntaþkaraõena vartate yà sàntaþkaraõà buddhiþ / ahaükàramanobhyàü sahità buddhirityarthaþ / atra càntaþkaraõagrahaõenaiva buddhergrahaõe siddhe bhåyo buddhigrahaõaü pràdhànyakhyàpanàrtham / bhavati hi pradhànasya sàmànye 'ntarbhåtasyàpi pçthagupade÷aþ / tadyathà jagàma taü vanodde÷aü vyàsaþ saha maharùibhiþ / iti maharùigrahaõe vyàso 'pyantarbhåtaþ pràdhànyàtpçthagucyate, evaü sàntaþkaraõà buddhiþ sarvaü viùayamavagàhate, vi÷iùñànavi÷iùñàü÷ca ÷abdàdãnsannikçùñaviprakçùñavyavahitànpramàõabalena svavçtte viùayãkarotãtyarthaþ / etaduktaü bhavati aniyataviùayo dvàrã, niyataviùayàõi dvàràõi / tadyathà pràsàdasya pårvottaradakùiõapa÷cimànàü svadiïniyamo na pårvamuttaraü dakùiõaü pa÷cimaü và kadàcidbhavati, tathetaràõyapi dvàrãõi / tatràniyatàþ sarvadigavasthitairdvàraiþ pravartanta evamihàpi ÷rotràdãni svaviùayaniyatàni / sàntaþkaraõà tu buddhiþ sarvaü viùayamavagàhate yasmàt tasmàdaniyataviùayatvàdupapannamettrividhaü karaõaü dvàri, dvàràõi ÷eùàõãti // 35 // ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 36 ----------------------------------------------------------------------- ## ete ityanena trayamabhisambadhnàti ÷rotràdãnàmanyatamaü mano 'haükàra÷ca / pradãpakalpà ityanena prakà÷asàmyaü karaõaparvaõa àcaùñe, yathà pradãpaþ prakà÷aka evaü karaõamapi, tadvyàpàre sati viùayàvirbhàvànupapatteþ / parasparavilakùaõa ityanena vyastavçttiü pårvoktàmàkarùati / tayà hyeùàü vailakùaõyamanumãyate, àlocanasaükalpàbhimànabhedàt / guõavi÷eùà ityanena sattvàdãnàü puruùavij¤ànamuddi÷ya tadbhàvena pariõàmaü khyàpayati / kçtsnaü puruùasyàrthamiti vi÷eùàvi÷eùalakùaõaü kàryaü àhàryadhàryaprakà÷yatayà yathàsambhavaü prakà÷ya svavçttyanuguõaü kçtvà viùayavyàpàreõànubhåya buddhàvàdhatte, atadviùayatàmàpàdayatãtyarthaþ / kadàcittu buddhireva bàhyakaraõasaükalpàbhimànagçhãtam / sarvathà tvayaü ÷àstràrtho yena và tena karaõena viùayamupàttaü buddhiradhyavasyati / tayà càdhyavasàyaråpàpannayà cetanà÷aktiranugçhyate na karaõàntarasya puruùeõa samabandho 'sti / tata÷ca dvàriõàü bahutvàttaddar÷anavi÷eùasvàtantryasamuccayàntaþkaraõapuruùakartçtvadoùàõàmaprasaügaþ // 36 // ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 37 ----------------------------------------------------------------------- àha, kaþ punaratra heturyena dvàritvàvi÷eùe satyahaükàramanasã buddhau viùayàdhànaü kuruto na punaranayoþ sàkùàtpuruùeõa sambandha iti ? ucyate- ## ahaükàramanasorhi, nàsti ni÷cayaråpatà, saükalpàbhimànamàtraråpatvàt / ani÷citaviùayayà ca karaõavçttyà puruùasya samandho 'narthakaþ syàt / svayaü và ni÷ceturasya kartçtvaü syàt / tata÷càmi÷rani÷cayakàraõatvàdayamapyàmi÷raråpaþ syàt / sarvaü caitaduktottaraü ni÷cayaråpà hi buddhiþ / atastadvçttyupanipàtã viùayaþ sannidhànamàtràtpuruùeõa saücetito nàsyaudàsãnyaü bàdhitumutsahate, no khalvapyànarthakyamanuùajyate / etaduktaü sarvaü pratyupabhogaü yasmàtpuruùasya sàdhayati buddhiriti / àha, evamapi ÷abdàdilakùaõo viùayaþ prakçtaþ, sa ca buddhyà sarvaþ pratipàdyate / tatra viùayàntaramapyasti pradhànapuruùàntaralakùaõam / tathà càhuþ / "upabhogasya ÷abdàdyupalabdhiràdiþ guõapuruùopalabdhirantaþ" / tasmàttatpratipattyarthaü karaõàntaraü vaktavyamiti / ucyate- na vaktavyam / kiü kàraõam / yasmàt ## yato yasmàtkàraõàt sà buddhireva hi kàùñhàpannena tamasàbhibhåtatvàddharmàdãnàü sattvadharmàõàü prakçtibhåtànvikàrabhåtànparatantrànupakàryànupakàrakànacetanànsaüsargadharmiõa÷ca guõànàtmatvenàdhyavasya puruùàyopaharati / sa ca mithyàj¤ànàbhyàsavàsanànura¤jitaü buddhipratyayamanurudhyamàno dar÷itaviùayatvàttathaiva pratipadyate / yadà tu dharmàdyabhyàsàttamoråpàgame satyuttarottaràõàü sattvadharmàõamutkarùastadà vinivçttamithyàpratyayà vçttiþ / na prakçtivikàrabhåtaþ svatantro 'nupakàryo 'nupakàraka÷cetano 'saüsargadharmà ca / tato viparãtà÷ca guõà iti ÷uddhàdhyavasàyaü karoti / puruùa÷ca paropahçtapravçttitvàttathaiva pratipadyate / tadetad guõànàü puruùasya càntaraü dvayorapi ni÷cayasvabhàvatvàdasmàtpårvoktadharmabhede 'pi sati såkùmaü gambhãraü durj¤eyam / ata÷ca såkùmaü yad buddhimàtramavalambya tadavi÷iùñàyà÷cetanà÷akaktergràhyagràhaka_____ // 37 // ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 38 ----------------------------------------------------------------------- vyàkhyàtaü karaõaparva / kàryaparvedànãü vaktavyam / tasya ca purastàdudde÷aþ kçtaþ- kàryaü ca tasya da÷adhà pa¤ca vi÷eùà iti / sàmprataü tu nirde÷aü kariùyàmaþ / àha, yadyevaü tasmàdidameva tàvaducyatàü ke vi÷eùàþ, ke 'vi÷eùà iti / ucyate- ## yàni tanmàtràõi pa¤càhaükàràdutpadyante iti pràgapadiùñam / te khalvavi÷eùàþ / kàni punastanmàtràõãtyucyate ÷abdatanmàtraü, spar÷atanmàtraü, råpatanmàtraü, rasatanmàtraü, gandhatanmàtramiti / kathaü punastanmàtràõãti ? ucyate- tulyajàtãyavi÷eùànupapatteþ / anye ÷abdajàtyabhede 'pi / sati vi÷eùà udàtànudàttasvaritànunàsikàdayastatra na santi tasmàcchabdatanmàtram / evaü spar÷atanmàtre mçdukañhinàdayaþ / evaü råpatanmàtre ÷uklakçùõàdayaþ / evaü rasatanmàtre madhuràmlàdayaþ / evaü gandhatanmàtre surabhyàdayaþ / tasmàttasya tasya guõasya sàmànyamevàtra, na vi÷eùa iti tanmàtràsvete 'vi÷eùàþ / àha, atha ke punarvi÷eùà iti ? ucyate- yàni khalu ## utpadyante ## tatra ÷abdatanmàtràdàkà÷am, spar÷atanmàtràdvàyuþ, råpatanmàtràttejaþ, rasatanmàtràdàpaþ, gandhatanmàtràtpçthivã / tebhyo bhåtànãtyetàvati vaktavye pa¤ca pa¤cabhya iti grahaõaü samasaükhyàkatastadutpattij¤àpanàrtham / tenaikaikasmàttanmàtràdekaikasya vi÷eùasyotpattiþ siddhà / tata÷ca yadanyeùàmàcàryàõàmabhipretam ekalakùaõebhyastanmàtrebhyaþ parasparànuprave÷àdekottarà vi÷eùàþ sçjyanta iti tatpratiùiddhaü bhavati / kintarhi antareõàpi tanmàtrànuprave÷amekottarebhyo bhåtebhya ekottaràõàü bhåtavi÷eùàõàmutpattiþ / tatra ÷abdaguõàcchabdatanmàtràdàkà÷amekaguõam, ÷abdaspar÷aguõàtspar÷atanmàtràddviguõo vàyuþ, ÷abdaspar÷aråpaguõàdråpatanmàtràttriguõaü tejaþ, ÷abdaspar÷aråparasaguõàdrasatanmàtràccaturguõà àpaþ, ÷abdaspar÷aråparasagandhàd gandhatanmàtràtpa¤caguõà pçthivã / atra ca vàyoþ ÷ãtaþ spar÷a apàü ca, tejasa uùõaþ, anuùõà÷ãtaþ pçthivyàþ / råpaü ca ÷uklaü bhàsvaraü ca tejaso 'pàü ca, kçùõaü pçthivyàþ / raso madhuro 'pàm, sàdhàraõaþ pçthivyàþ / gandhastu pàrthiva eva tadavayavànuprave÷àdbhåtàntareùåpalabhyate / ityete pçthivyàdãnàü dharmàþ / anye ca parasparànugràhakàþ / ke punasta ityàha- àkàro gauràü raukùyaü varaõaü sthairyameva ca / sthitibhedaþ kùamà kçùõacchàyà sarvopabhogyate // iti te pàrthivà dharmàstadvi÷iùñàstathà pare / jalàgnipavanàkà÷avyàpakàstànnibodhata // snehaþ saukùmyaü prabhà ÷auklyaü màrdavaü gauravaü ca yat / ÷aityaü rakùà pavitratvaü santàna÷caudakà guõàþ // årdhvagaü pàvakaü dagdhç pàcakaü laghu bhàsvaram / pradhvaüsyojasvità jyotiþ pårvàbhyàü savilakùaõam // tiryaggatiþ pavitratvamàkùepo nodanaü balam / raukùyamacchàyatà ÷aityaü vàyordharmàþ pçthagvidhàþ // sarvatogatiravyåho viùkambha÷ceti te trayaþ / àkà÷adharmà vij¤eyàþ pårvadharmavirodhinaþ // saühatànàü tu yatkàryaü sàmànyaü te gavàdayaþ / itaretaradharmebhyo vi÷eùànnàtra saü÷ayaþ // tatràkàràdidharmaiþ pçthivyà lokasya copakriyate bhåtàntaràõàü ca / tatràkàràttàvat gavàdãnàü ghañàdãnàü càkàranirvçttiþ gauravàdeùàmavasthànam / raukùyàdapàü saügraho vai÷adyaü ca bhåtànàm / varaõàdanabhipretànàü chàdanam / sthairyàdvçttiþ prajànàü bhåtàntaràõàü ca / sthitermàtràdisannidhànàdyanugrahaþ / bhedàdghañàdiniùpattiþ / vyåha÷càvayavànàm / kùànterupabhogabhogyatà / kçùõacchàyatvàdràtrisampacchàyàkàryaprasiddhi÷ca / sarvopabhogyatvàtsarvabhåtànugrahaþ / evaü snehàdibhirlokasyopakàraþ kriyate bhåtàntaràõàü ca / snehàdråpasaüpadvàyupratãkàro 'gni÷amanaü saügraha÷ca pçthivyàþ / saukùmyàdanuprave÷aþ / ÷auklyàccandràdvinirvçttiþ / màrdavàtsnànàvagàhanamekakriyà kañhinànàm càvanàmanam / gauravàtsantànàcca bhåtànugrahàrthaü srotastvam / ÷aityàduùõapratãkàraþ / rakùàtaþ prajàsu ghora÷amanam / pavitratvàddharmopacayaþ ÷aucavidhiralakùyopaghàta÷ca / santànàddravyasaüghàtaþ / tathordhvagatyàdibhirdharmamàtraistejasàü lokasya copakriyate bhåtàntaràõàü ca / årdhvagateþ pàkaprakà÷asiddhiþ / pàvakatvàd dravya÷aucaü ca / dàhakatvàtkùàrotpattiþ / ÷ãtapratãkàro nabhasa÷coùõatvaü ÷abdaniùpattyartham / pàcakatvàtsvedya svedanamannapaktiþ pçthivyavayavànàü kriyàyogyatà, tathà bàhyàntarapariõàmaþ, rasalohitamàüsasnàyvasthimajjà÷ukràõàü làghavàddàhyàtikramaþ / bhàsvaratvàddravyàntaraprakà÷anam / pradhvaüsitvàddagdhapakvànàmupabhogaþ / taijasaþ prajàpàlanam / tathà tiryakpàtàdibhirdharmairvàyunà lokasya copakàraþ kriyate bhåtàntaràõàü ca / tiryakpàtàddçùñivikùepo gandhasaüvahanaü ca / pavitratvàtpåtidravyapavanam / àkùepanodanàbhyàmutkarùaþ prathamaü dharmàmbhasaþ / vyåha÷ca ÷arãre rasàdãnàü dhàtånàü ca / agne÷copadhmànamabhidhàta÷càkà÷asya / balàtsamãkaraõaü sarveùàm / raukùyàdvi÷oùaõam / acchàyatvàdahoràtraprasiddhiþ / ÷aityàduùõapratãkàraþ / tathà sarvatogatyàdibhirdharmairnabhasà lokasyopakàraþ kriyate bhåtàntaràõàü ca / sarvatogateþ samantàttulyade÷a÷ravaõanàmeka÷rutitvam / avyåhaviùkambhàbhyàü sarveùàmavakà÷atàdànamityuktàþ pçthivyàdayaþ / ete vi÷eùà ityucyanta iti / àha, kathaü punarete vi÷eùà ityucyante ? yasmàt #<÷àntà ghorà÷ca måóhà÷ca // ISk_38 //># tatra ÷àntàstàvat svasaüskàravi÷eùayogàttatsannidhau prasàdàdidharmotpatteþ / ghoràstu ÷eùàdidharmanimittatvàt / måóhà÷ca varaõàdidharmahetutvàt / tanmàtràõi punara÷àntaghoramåóhàni ato 'vi÷eùà ityucyante / tadete yathà vyàkhyàtà avi÷eùà vi÷eùàþ puruùàrthasiddhyarthaü bahudhà vyavatiùñhante / kasmàt ? na hyeteùàmekadhàvasthàne puruùàrthaþ siddhyatãti // 38 // ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 39 ----------------------------------------------------------------------- àha, atisàmànyoktamidamityato na pratipadyàmahe / tasmàdvaktavyaü kathaü vi÷eùaõàmavasthànamiti ? ucyate- ## tatra såkùmà nàma ceùñà÷ritaü pràõàùñakaü saüsarati / màtçpitçjàstu dvividhàþ / jaràyujà aõóajà÷ca / teùàü ko÷opahçtàþ ko÷àþ lomarudhiramàüsàsthisnàyu÷ukralakùaõaþ / tatra lomarudhiramàüsànàü màtçtaþ sambhavaþ / asthisnàyu÷ukràõàü pitçtaþ / tatraivà÷itapãtàdhyàsà daùñau ko÷ànapare vyàcakùate / kathaü punareùàü ko÷atvam ? àveùñanasàmarthyàt / yathà ko÷akàraþ ko÷enàveùñito 'svatantraþ, evaü såkùma÷arãraü sapràõametairàveùñitamasvatantraü tattatkarmopacinoti / prabhåtàstådbhijjàþ svedajà÷ca tadetaistrividhairdaivamànavatairyagyonalakùaõastrividho bhåtasarga àrabhyate / tatra devànàü caturvidhaü ÷arãraü pradhànànugrahàt, yathà paramarùerviri¤casya ca / tatsiddhibhyo yathà brahmaõaþ putràõàü tatputraputràõàü ca / màtàpitçto yathàditeþ ka÷yapasya ca putràõàm / kevalàdvà yathà pitçto mitràvaruõàbhyàü va÷iùñhasya / manuùyàõàü tu jaràyujam / dharma÷aktivi÷eùàttu kasyacidanyathàpi bhavati / yathà droõakçpakçpãdhçùñadyumnàdãnàm / tiryagyonãnàmapi caturvidham jaràyujaü gavàdãnàmaõóajaü caiva pakùiõàm / tçõàde÷codbhijjaü kùudrajantånàü svedajaü smçtam // evaü trividhà vi÷eùà vyàkhyàtàþ / tatra kecinniyatàþ kecidaniyatà ityàha- ke punaratra niyatàþ, ke vàniyatàþ ? ## såkùmà àsargapralayànnityàþ màtçpitçjà nivartante / saha prabhåtairiti vartate / kecittu prabhåtagrahaõena bàhyànàmeva vi÷eùàõàü grahaõamicchanti / teùàmudbhijjasvedajayoragrahaõam / tasmàdubhayathà prabhåtà ityetadanavadyam / àha, såkùmàbhidhànamaprasiddhatvàt / màtàpitçjà÷ca prabhåtà÷ca ityato yukta eùàü parigrahaþ / såkùmàstvaprasiddhà / tasmàdvaktavyaü kathameùàmutpattirastitvaü veti ? ucyate- pårvasarge prakçterupapannànàü pràõinàü sattvadharmotkarùàdantareõa dvayasamàpattiü manasaivàpatyamanyadvà yathepsitaü pràdurbabhåva / priyaü khalvapi cakùuùà nirãkùya kçtàrthamàtmànaü manyate / tasyàmapi kùãõàyàü vàksiddhirbabhåva / abhibhàùya pràõino yadicchanti tadàpàdayanti / tadadyàpyanuvartate- yacchaïkhã virutenàpatyaü bibharti / priyaü khalvapi sambhàùya mahatãü prãtimanubhavati / tasyàmupakùãõàyàü hastasiddhirbabhåva / saüspç÷ya pàõimãpsitamarthamupapàdayanti / tadetadadyàpyanuvartate- yatpriyaü ciràdàlokya pàõau saüspç÷ya prãtirbhavati / asyàmupakùãõàyàmà÷leùasiddhirbabhåva / àliïganena pràõina ãpsitaü labhante / tadetadadyàpyanuvartate- yatpriyamàliïgya nirvçttirbhavati / tasyàmupakùãõàyàü dvandvasiddhiràrabdhà / strãpuüsau saüdhçùyàpatyamutpàdayetàü mamedaü mamedamiti ca parigrahàþ pravçttàþ / etasminnevàvasare saüsàro varõyate / tatra càcàryàõàü vipratipattiþ / pa¤càdhikaraõasya tàvadvaivartaü ÷arãraü màtàpitçsaüsargakàle karaõàviùñaü ÷ukra÷oõitamanupravi÷ati / tadanuprave÷àcca kalalàdibhàvena vivardhate / vyåóhàvayavaü tåpalabdhapratyayaü màturudarànnissçtya yau dharmàdharmau ùañsiddhyupabhogakàle kçtau tadva÷àdavatiùñhate / yàvattatkùayàccharãrapàtastàvat / yadi dharmasaüskçtaü karaõaü tato dyude÷aü såkùma÷arãreõa pràpyate, tadviparyayàttu yàtanàsthànaü tiryagyoniü và, mi÷rãbhàvena mànuùyam / evamàtivàhikaü såkùma÷arãramindriyàõàü dhàraõapràpaõasamarthaü nityaü bàhyenàpàyinà pariveùñyate parityajyate ca / pata¤jalestu såkùma÷arãraü yatsiddhikàle pårvamindriyàõi bãjade÷aü nayati tatra tatkçtà÷ayava÷àt dyude÷aü yàtanàsthànaü và karaõàni và pràpayya nivartate / tatra caivaü yuktà÷ayasya karmava÷àdanyadutpadyate yadindriyàõi bãjade÷aü nayati tadapi nivartate, ÷arãrapàte cànyadutpadyate / evamanekàni ÷arãràõi / vindhyavàsinastu vibhutvàdindriyàõàü bãjade÷e vçttyà janma / tattyàgo maraõam / tasmànnàsti såkùma÷arãram / tasmànnirvi÷eùaþ saüsàra iti pakùaþ / eùà såkùma÷arãrasyotpattiþ // 39 // ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 40 ----------------------------------------------------------------------- àha, evamanekani÷cayeùvàcàryeùu bhavataþ kà pratipattiriti ? ucyate- yattàvatpata¤jaliràha såkùma÷arãraü vinivartate puna÷cànyadutpadyate, tat såkùmàsteùàü niyatà iti vacanàdasmàbhirnàbhyupagamyate / tasmàt ## tatra pårvotpannamityanena mahadàdeþ såkùmaparyantasya liïgasyàsargapralayànnityatvamàha / asaktamityanena gåóhasthirabãjànuprave÷amàcaùñe / na hi liïgaü kvacidvyàhanyate, kiü tarhi likùàdi bãjamapyàvi÷ati / badaragolamapi bhitvà pravi÷ati / niyatamityanena pratipuruùavyavasthàü pratijànàti / sàdhàraõo hi mahànprakçtitvàditi vàrùagaõànàü pakùaþ / mahadàdãtyanena pràõàùñakaü parigçhõàti pårvàtmànaþ pràõàdyà÷ca pa¤ca vàyava iti / såkùmaparyantamiti tattvàntarapratiùedhamàha, etàvadeva nàto 'nyaditi / saüsaratãti gatimàcaùñe, tata÷càvibhutvàd bãjàve÷atyàgau prakhyàto bhavataþ / nirupabhogamiti ÷arãràntarasyàvakà÷aü karoti / såkùma÷arãrasya hyupabhogasàmarthye 'bhyupagamyamàne ÷arãràntarasya niravakà÷atvàdanutpattiprasaügaþ syàt / bhàvairadhivàsitamityanena bhàvàùñakaparigrahaü dyotayati / buddhiråpairiha dharmàdibhiradhivàsitam / tatsàmarthyàtsarvatràpratihataü pràõàùñakaü såkùma÷arãre 'vasthànagamanamàtraphale vyavasthitam / dyutiryakpreteùu saüsaratãti tenaiva càrthasiddhau ÷arãràntaraparikalpanànarthakyamato na bahåni ÷arãràõi // 40 // ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 41 ----------------------------------------------------------------------- yatpunaretaduktam- vibhutvàdindriyàõàü svàtmanyavasthànaü vçttilàbho vçttinirodha÷ca saüsàra iti, ayuktametat / kasmàt ? vibhutvàsiddheþ / na hi vibhutvamindriyàõàü ka÷cidabhyupagacchati / kiü kàraõam ? satatopalabdhiprasaügàt / yugapadupalabdhiprasaügàcca / kàryakaraõapuruùàõàü hi vibhutve satatopalabdhiprasaügaþ / viùayàõàü pratibandhàbhàvàtprasajyate / pràtpyavi÷eùàcca sarvavi÷eùàõàü yugapadupalabdhiprasaügaþ / vyavahitaviùayagrahaõaü ca / sarvatra sannidhànàtsannikçùñaviprakçùñayoþ pratyakùànumànàgamànàü càvi÷eùaþ prasajyate / vçttivi÷eùàttadvi÷eùa iti cet na, hetvabhàvàt / vibhånàmihàsti vçttivi÷eùa ityatra heturanuktaþ / tasmànna karaõànàü vibhutvamupapadyate / tasmàt ## yathà hi citrasya kuóyamçte 'vasthànaü nàsti, sthàõupuruùàdibhyo và vinà cchàyàyàþ tadvadvinà vi÷eùairna tiùñhati nirà÷rayaü liïgam / tasmàdupapannametat savi÷eùaþ saüsàraþ / àha, yadi savi÷eùaþ saüsàrabãjade÷agamane ÷arãramupalabhyeta / na tvevam / tasmàdayuktametat / ucyate- na, vi÷eùitatvàt / såkùmaü taccharãramiti vi÷eùitam / tato nàsyàhetukamagrahaõamiti / àha, såkùma÷arãrayogàtpårve÷varatvaprasaügaþ / tasmàdayuktaü tannimittamasyàgrahaõamiti / ucyate- na anekàntàt / tadyathà kùudrajantånàü såkùma÷arãraü laghimà ca, na caiùàmã÷varatvamevaü sarvapràõinàü syàt / atha matamagçhyamàõena sambandhàt sthålasyàpi ÷arãrasyàgrahaõaü pretà¤janasiddhamàlyàdivat / tadapyanupapannam / anekàntàt / tadyathà karaõairagçhyamàõaiþ ÷arãrasya sambandhaþ / na càgrahaõam, pi÷àcàdibhirvà tathaitadapi syàt / kiüca antaþkaraõànuvidhàne cai÷varyàbhimànàt / yasya càdhyavasàyamanuvidadhatyaõimàdãni tasyai÷varyamabhipretam / na tu yasya svabhàvasiddhàni / anyathà tu pipãlikàdãnàmapyàkà÷agamanàdai÷varyaü syàt / àha, na, ÷arãrànupapattiprasaügàt / såkùma÷arãrotpattau tarhi caritàrthayoþ ÷arãràntarasàmarthyaü virudhyate / tasmàdayuktam savi÷eùaþ saüsàraþ / ucyate- na anabhyupagamàt / na dharmàdharmanimittaü vaivartaü ÷arãram, kiü tarhi àdhikàrikamityadoùaþ / na càneka÷arãratvamabhyupagamyate / tasmàtpakùàntaropàlambho 'yam / kiü ca kçtsnà÷ayapariõàmàpratij¤ànàt / kçtsnasyà÷ayasya pariõàmaü jànannevamupàlabhyaþ syàdekade÷astu no vipariõàmã / tasmànna kiücidetat / nimittàva÷eùàdà÷ayaikade÷àbhivyaktirayukteti cet, syànmatam- iha nimittànàmalpabahutvavi÷eùàdà÷ayàbhivyaktivi÷eùo dçùñaþ / tadyathà vàyvàdikrodhàdiùu / pràyaõakàla÷càyaü phalàbhivyaktau nimittam / avi÷iùña÷càsau / tasmàdà÷ayaikade÷apariõàmo 'nupapanna iti / etaccàyuktam / kasmàt ? naimittikatvàt / pårvakçtasya karmaõaþ phalabhogaparisamàptiþ, sàmpratasya ca phalopabhogàrthavipariõàmaþ pràyaõasya nimittam / na tu pràyaõo vipariõamasyeti / kiüca ÷arãràntaràbhàva÷ca / kçtsnasyà÷ayasyàbhivyaktimicchataþ ÷arãràntaràbhàvo nimittàntaràbhàvàtpràpnoti / tatra kçteneti cet na, kalalàdyavasthànà÷e tadasambhavàt / tatra kçtàbhyàü hi bãjàve÷aþ karaõasya niùpàdito yàvatkalalàdyasthàyàmeva taccharãraü vinaùñamiti tatra kçtà÷ayasyàsambhavàccharãràntarànupapattiprasaügaþ / kiü ca sthàvaràõàü ca ÷arãràntaràsambhavaþ / à÷ayasya sthàvara÷arãràrambhe caritàrthatvàtsthàvara÷arãreõa cà÷ayopàdànasambhavàttasya saüsàràbhàvaþ pràptaþ / tasmàdupapannametatpuruùàrthamàdisargotpannaü såkùma÷arãraü saüsarati / yàvacca sa puruùàrtho na parisamàpyate tàvattiùñhata iti // 41 // ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 42 ----------------------------------------------------------------------- àha, yadi puruùàrthà liïgasyotpattirabhyupagamyate tatsamanantaramevànena puruùàrtho 'vasàyayitavyo na punardevamànuùatiryagbhàvena punaþ punaràja¤javãbhàvo 'nuùñhàtavya iti / ucyate- ## yadyapi puruùàrthasiddhyarthaü liïgamutpadyate, tathàpi sattvarajastamasàü trayàõàmapi pràdhànyàdrajastamobhyàmabhibhåte sattve tatpreritaü nimittanaimittika÷arãrendriyaviùayopabhoganirvartakaü ÷çõoti / tadyathà agnihotraü juhuyàtsvargakàmo, yamaràjyamagniùñomenàbhijayatãti / tatra phalecchayà yonãþ pràõàdãü÷ca sammukhãkçtya kriyàmàrabhate / guõavçttavaicitryàcca prayatnavànapi manovàgdehairmalinamapi karma karoti / tata÷ca prakçtervibhutvayogàttena tena nimittenopasthàpitaü devamanuùyatiryakpretàdi÷arãramekasvabhàvamapi sannañavadvyavatiùñhate liïgamàkçtivi÷eùopàdànatyàgasàmyataþ / vibhutvaü guõànàü trayàõàmapi sàmyàditaretaràbhibhavo dçùñaþ / tasmàdbhàvanimittaþ saüsàraþ / tannimittànupàdànànmokùaþ // 42 // ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 43 ----------------------------------------------------------------------- àha, bhàvà iti tatra bhavatàbhidhãyate, na càsya ÷abdasyàrthaü pratipadyàmahe / tasmàdvaktavyamidaü ke punaramã bhàvà iti ? ucyate- dharmàdyà bhàvàþ / dharmo j¤ànaü vairàgyamai÷varyamadharmo 'j¤ànamavairàgyamanai÷varyamityete bhàvàþ / tatràcàryàõàü vipratipattiþ / pa¤càdhikaraõasya tàvaddvividhaü j¤ànaü pràkçtikaü vaikçtikaü ca / pràkçtikaü trividhaü- tattvasamakàlaü sàüsiddhikamàbhiùyandikaü ca / tatra tattvasamakàlaü saühata÷ca mahàüstattvàtmanà mahati pratyayo bhavati / utpannakàryakàraõasya tu sàüsiddhikamàbhiùyandikaü ca bhavati / sàüsiddhikaü yatsaühatavyåhasamakàlaü niùpadyate, yathà paramarùerj¤ànam / àbhiùyandikaü ca saüsiddhakàryakaraõasya kàraõàntareõotpadyate / vaikçtaü tu dvividhaü svavaikçtaü paravaikçtaü ca / svavaikçtaü tàrakam / paravaikçtaü siddhyantaràõi / àha ca tattvasamaü vaivartam tatràbhiùyandikaü dvitãyaü syàt / vaikçtamatastçtãyaü ùàñkau÷ikametadàkhàtam // atra tu sattvaiþ sahotpattyavi÷eùàtsàüsiddhikamabhedenàha- vaikçtamapi ca dvividhaü svavaikçtaü tatra tàrakaü bhavati / syàtsaptavidhaü paravaikçtaü svatàràdi nirdiùñam // iti yathà j¤ànamevaü dharmàdayo 'pãti / vindhyavàsinastu nàsti tattvasamaü sàüsiddhikaü ca / kiü tarhi siddhiråpameva / tatra paramarùerapi sargasaüghàtavyåhottarakàlameva j¤ànaü niùpadyate yasmàd gurumukhàbhipratipatteþ pratipatsyata ityapãtyàha- siddhaü nimittaü naimittikasyànugrahaü kurute, nàpårvamutpàdayatãti / nimittanaimittikabhàvàccaivamupapadyate / tatra paramarùeþ pañuråhaþ anyeùàü kliùña ityayaü vi÷eùaþ / sarveùàmeva tu tàrakàdyavi÷iùñamàcàrya àha- trividhà bhàvàþ sàüsiddhikàþ pràkçtikà vaikçtikà÷ceti / tatra sàüsiddhikagrahaõàttattvasamakàlaü pratyàcaùñe, naiva tadastãti / katham ? yadi hi tathà syàttattvàntarànutpattisaüghàto vyåha÷cànarthakaþ syàt / mahatyutpannaü j¤ànaü tatraivopalabdhamiti kaþ saüghàtàrthaþ ? tathà carùeråho nopapadyate, pratibandhàbhàvàt / na hyasya kàryakàraõavyåhasamakàlaj¤ànotpattau ka÷citpratibandho 'sti / aparivçtakhalatvàdyataþ kàlàntaraü pratãkùate / tasmàdasya sahaiva kàryakàraõàbhyàü j¤ànamabhiniùpadyate pradãpaprakà÷àdityataþ sàüsiddhikam / anyeùàü tu sattvasyàpañutvàtkàlàntareõa prakçtyabhiùyandàd dràgiti bhavati / kçùõasarpadar÷anavat / tatpràkçtam / vaikçtaü tu dvividhaü pårvavat / yathà ca paramarùerj¤ànaü sàüsiddhikamevaü màhàtmya÷arãrasyai÷varyaü, bhçgvàdãnàü dharmaþ, sanakàdãnàü vairàgyam / adharmo yakùarakùaþprabhçtãnàm / anai÷varyaü ùañsiddhikùayakàlotpannànàü manuùyàõàü tira÷cà¤ca / ràgo 'j¤ànaü paramarùivarjyànàm / pràkçtàstu tadyathà vairàgyaü bhagavadàsureþ / tasya hi paramarùisambhàvanàdutpanno dharmaþ, a÷uddhiü pratidvandvibhàvàdapajagàma / tasyàmapahatàyàü prakçteþ ÷uddhisrotaþ pravçttaü yenànugçhãto duþkhatrayàbhighàtàdutpannajij¤àsaþ pravrajitaþ / tathà mahe÷varasamparkànnandina ai÷varyam / nahuùasyàgastyasamparkàddharma ityàdi / vaikçtàstu bhàvà asmadàdãnàm / evaü trividhabhàvaparigrahàttvàcàryasya na sarvaü svataþ pata¤jalivat, na sarvaü parataþ pa¤càdhikaraõavat / kintarhi mahatã svabhàvàtivçttiþ prakçtito 'lpà svato vikçtitaþ / evam ## yathà caite tathà ## trividhà eveti kalalàdigrahaõena ÷arãràõyàha / teùàmàkçtivai÷varåpyaü caturda÷avidhe saüsàre trividham / tatra sàüsiddhikastàvat vaivarttànàü grahanakùatratàràdãnàm / jàtikçta÷ca vi÷eùaþ haüsànàü ÷auklyam, tittiramayåràdãnàü citracchadatvamiti / pràkçtaü yathàmàhàtmyaü ÷arãràbhimànàt tasya hyabhimàno bhavati- hantàhaü putrànsrakùye ye me karma kariùyanti / ye màü paraü ca j¤àsyanti / sa yàdçksargamabhidhyàyati tàdçkpradhànàdutpadyate / tadyathà mahe÷varasya rudrakoñisçùñàviti / vaikçtàstu kalalàdyàþ / yathà bhiùagvede 'bhihitam- kùãraü pãtvà garbhiõã gauraü putraü janayatãti / ete bhàvà vyàkhyàtàþ / eùàü vai÷varåpyàlliïgasya gativi÷eùaþ saüsàro bhavatãti // 43 // ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 44 ----------------------------------------------------------------------- àha, kasya punarbhàvasyànuùñhànàtko gamanavi÷eùo liïgasya niùpadyata iti ? ucyate- ## ukto dharmaþ / tadanuùñhànàdaùñavikalpàyàü devabhåmàvutpattirbhavati / ## adharmo 'pyuktaþ / tadanuùñhànàpa¤cavikalpàyàü tiryagbhåmàvutpattirbhavati / àha, ekabhåmivi÷eùànupapattiþ, gativi÷eùàt / yadi bhàvànàü bhåmivi÷eùanimittatvaü niyamyate tenaikasyàü bhåmau hãnamadhyamotkçùñatvaü jàtyàkçtisvabhàvànugrahopaghàtànàü na pràpnoti / ucyate- na tarhyanena bhåmivi÷eùo niyamyate, kiü tarhi årdhva÷abda utkçùñavacanaþ / dharmeõa deveùu mànaveùu tiryakùu cordhvagamanamutkçùñaü janma bhavati / tathàdharmàdadhogamanamapakçùñaü janma bhavati / ## ca÷abdo 'vadhàraõàrthaþ / j¤ànenaivàpavargaþ, na bhàvàntareõeti / yaduktamanyairàcàryaiþ- vairàgyàtpuruùakaivalyaü j¤ànavairàgyàbhyàü ceti tatpratiùiddhaü bhavati / àha, yadi punarvairàgyàtpuruùakaivalyamabhyupagamyate ka evaü sati doùaþ syàt ? ucyate- na ÷akyamevaü pratipattum / kasmàt ? saüsàranimittàpratipakùatvàt / yadi ràganimittaþ pradhànapuruùasaüyogaþ syàt pràptamidaü tatpratipakùeõa vairàgyeõa viyogo bhaviùyatãti / na tvevam / kutaþ ? saüyogakçte kàryakaraõasarge niùpatteþ / kàryakaraõavyåhottarakàlaü hi ràgo bhavati / tasmànnàsau kàryakaraõaniùpatternimittamiti ÷akyamà÷rayitum / yasya tu j¤ànànmokùa iti pakùaþ, tasya pratipakùàdaj¤ànàdbandha iti pràptamasti, na càsau pràgapi kàryakaraõaniùpatteþ / tasmànna vairàgyànmokùaþ / ataeva na j¤ànavairàgyàbhyàü mokùo 'sti / ubhayanimittàsambhavàt / tasmàtsåktaü j¤ànenaivàpavargaþ / ## j¤ànaviparyayo 'j¤ànam / tasmàd bandhastrividho bhavati prakçtibandho dakùiõàbandho vaikàrikabandha÷ceti // 44 // ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 45 ----------------------------------------------------------------------- àha, kasmàd bhàvàtprakçtibandho bhavati ? ucyate- ## vairàgyàdaùñasu prakçtiùu layaü gacchati, asàvucyate prakçtibandha iti / àha, yadi vairàgyàtprakçtilayaþ pràpto yadetatprakçtau vairàgyamà¤jasam / anyà prakçtistriguõà, kàraõabhåtà, kàryabhåtà, kàryakàraõabhåtà, akàryakàraõabhåtà acetanà paratantrà ceti / anyaþ puruùo nirguõo, na kàryaü, na kàraõaü, na kàryakàraõaü, tadviparãtaþ cetanaþ svatantra÷ceti tato 'pi prakçtau layaþ tata÷cànirmokùaprasaüga iti / ucyate- viparyayàditi vartate / tadihàbhisambhantsyàmaþ / tata÷ca viparãtaü yadeva vairàgyaü tuùñikàõóànupatitaü prakçtyàdiùu paratvàbhimànaþ tata eva prakçtilayo bhavati nànyasmàt / athavàtràpi yattatprakçtàvanyatvaj¤ànaü tata eva mokùo na vairàgyàt / kutaþ ? bhavabãjàpratipakùatvàditi hyuktam / àmbhasikasya ca mokùaprasaügàt / tulyà hyasya nànàtvasaüvid, àsaügadoùanivçtteþ / na caitadiùñam / tasmàdyuktametat vairàgyàtprakçtilaya iti / àha, atha dakùiõàbandhaþ kutaþ ? ucyate- ## yo 'yaü dçùñànu÷ravikaviùayàbhilàùaþ sa ràgaþ / tatra dçùñaviùayaràgàttatpràptinirvartakaü karma karoti / tata÷ca tatropapadyate / ànu÷ravikaviùayàbhilàùàdagnihotràdiùu pravartate / tata÷ca svargàdiùåpapattirbhavati / asau dakùiõàbandhaþ / dçùñànu÷ravikaviùayàbhilàùadvàreõa tannirvartake karmaõi pravartamàno guõavçttivaicitryàdaniùñaphalanirvartakamapi karma karoti / evaü mànuùye gatyantare yopapattiþ sarvàsau ràgàt / àha, ràjasaügrahaõànarthakyam tatpårvakatvàdràgasya / rajonimitta eva hi ràgaþ / tatra saüsàro ràgàdityeva vaktavyam, ràjasagrahaõamanarthakamiti / ucyate- na, viùayavi÷eùaõatvàt / viùaye yo ràgaþ sa saüsàraheturityasyàrthasya j¤àpanàrthamidamucyate / anyathà yo yateþ sàttviko yamaniyamadhyànàdyanuùñhànànuràgaþ pravacanaràgo và so 'pi saüsàràya syàt / ## yadaùñaguõamai÷varyamaõimàdi pràgupadiùñaü tasmàtsve sve viùaye 'vighàta utpadyate / tadabhiratirvaikàriko bandhaþ / àha, yadi tribhistribhirnimittairvairàgyàdibhistrividho bandho nirvartyate yaduktamaj¤ànàd bandha iti tadayuktam / bhàvàntaraü hyaj¤ànamataþ phalàntareõa bhavitavyamiti / ucyate- na, målakàraõatvàt / j¤ànavarjitànàü hi bhàvànàü yatphalaü tatràj¤ànaü målam / tannimittatvàtsarveùàm / na hi j¤ànivairàgyamalaü prakçtilayàya / tathetaràõi paramarùyàdàvadçùñatvàd vicitraü kàryamekasmàtkàraõàdayuktamiti vairàgyàdãnyasàdhàraõàni pçthak kalpyante, sàdhàraõaü tvaj¤ànamato na ka÷ciddoùaþ / ## anai÷varyàttu aõimàderaùñavidhàdavighàtaviparyayo vighàto bhavati / tadevametadaùñavidhaü dharmàdividhànamupàdàyàùñavidhaü naimittikamupapadyate / evameùa tattvasargo bhàvasarga÷ca vyàkhyàtaþ / etacca vyaktasya råpaü pravçtti÷ca parikalpyate / phalamidànãü vakùyàmaþ // 45 // // iti yuktidãpikàyàmaùñamamàhnikaü tçtãyaü ca prakaraõam // ______________________________________________________________________ ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 46 ----------------------------------------------------------------------- àha, kiü punastatphalamiti ? ucyate- yaþ khalu ## tatphalamiti vàkya÷eùaþ / eùa iti vakùyamàõasya sammukhãkaraõàrthamucyate / pratyayasarga iti pratyayaþ padàrtho lakùaõamiti paryàyàþ, pratyayànàü sargaþ pratyayasargaþ padàrthasargo lakùaõasarga ityarthaþ / athavà pratyayo buddhirni÷cayo 'dhyavasàya iti paryàyàþ / tasya sargo 'yamataþ pratyayasargaþ pratyayakàryaü pratyayavyàpàra ityarthaþ / athavà pratyayapårvakaþ sargaþ pratyayasargaþ / buddhipårvaka ityuktaþ / katham ? evaü hi ÷àstram- "mahadàdivi÷eùàntaþ sargo buddhipårvakatvàt / utpannakàryakaraõastu màhàtmya÷arãra ekàkinamàtmànamavekùyàbhidadhyau hantàhaü putrànsrakùye ye me karma kariùyanti / ye màü paraü càparaü ca j¤àsyanti / tasyàbhidhyàyataþ pa¤ca mukhyasrotaso devàþ pràdurbabhåvuþ / teùåtpanneùu na tuùñiü lebhe / tato 'nye tiryaksrotaso 'ùñàviü÷atiþ prajaj¤e / teùvapyasya matirnaiva tasthe / athàpare navordhvasrotaso devàþ pràdurbabhåvuþ / teùvapyutpanneùu naiva kçtàrthamàtmànaü mene / tato 'nye 'ùñàvarvàksrotasa utpeduþ / evaü tasmàd brahmaõo 'bhidhyànàdutpannastasmàtpratyayasargaþ / sa viparyayàkhyaþ a÷aktyàkhyaþ tuùñyàkhyaþ siddhyàkhya÷ceti /" tatrà÷reyasaþ ÷reyastvenàbhidhànaü viparyayaþ / vaikalyàdasàmarthyama÷aktiþ / cikãrùitàdånena nirvçtistuùñiþ / yatheùñasya sàdhanaü siddhiþ / tadyathà dharmàrthapravçtto 'gniùñomàdãnparityajya saükaraü kurvãta so 'sya viparyayaþ / sàdhanavaikalyàdasàmarthyama÷aktiþ / àdhànamàtrasantoùastuùñiþ / kçtsnasya kriyàti÷eùasyànuùñhànaü siddhiþ / evamarthàdiùu yojyam / ya÷càyaü caturvidhaþ phalavi÷eùo viparyayàdiràkhyàtaþ / ## guõànàü vaiùamyaü guõavaiùamyam / guõavaiùamyaü pràdhànyaguõabhàvayoga ityarthaþ / guõavaiùamyàdvimardo guõavaiùamyavimardaþ, pratyayaparyàyeõa sattvarajastamasàmitaretarabhàvaþ / tannimittà eùàü pratyayàõàü pa¤cà÷adbhedà bhavanti // 46 // ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 47 ----------------------------------------------------------------------- kathamityucyate- ## tamo moho mahàmohastàmisro 'ndhatàmisra iti / tatrà÷reyasi pravçttasya pratyayàvare ÷reyo 'bhimàne àdyo viparyayastama ityabhidhãyate / bhautikeùvàkàreùu ÷iraþpàõyàdiùvàtmagraho yo 'yaü vyåóhoraskaþ sitada÷anastàmràkùaþ pralambabàhuþ so 'hamiti / tathà ÷ravaõaspar÷anarasanaghràõavacanàdànaviharaõotsargànandasaükalpàbhimànàdhyavasàyalakùaõàsu karaõavçttiùvahaü ÷rotà draùñà cetyevamàdiràdyakàlapravçtto grahaþ sarvasmàdavaro moha ityucyate / kathaü punarayamavaraþ ityucyate pårvaü ÷arãrendriyavyatiriktamupalabdhumicchansaukùmyàttattadanadhigame bhåtàkàramabhåtaü pramàõaü paraparikalpitaü vànumanyeta, svayaü và parikalpayediti na màrgàd dåràpagatametat / ayaü tu pratyakùàdigatotpattisthitivinà÷eùvanekaråpakeùu kàryakaraõeùvahamiti abhimanyate, tasmàtpårvasyàdavaraþ / bàhye tu viùaye mamedamityabhinive÷aþ pårvasmàdavara ityucyate / pårvaþ ÷arãriõo 'pratyakùatvàtkaraõavçttyavi÷eùàd vàtmavçtteþ kàryakaraõe kuryàdàtmabuddhimiti ÷akyametad bhinnanimittàkàrade÷asvabhàvaprayojanànugrahopaghàtotpattisthitivinà÷àü÷ca màtçpitçputrabhràtçputradàragohiràyavasanàcchàdanàdãnayamakasmàdàtmatvena pa÷yati, tasmàtpårvasmàdavaraþ / krodha÷caturtho viparyayaþ pårvasmàdavaraþ tàmisra ityabhidhãyate / kathaü punarayaü pårvasmàdavara iti ? ucyate- pårvo 'bhinive÷apratiùedhamabhyanujànàti / yadàsya bàhyadravyaviyoge ka÷citku÷alasaüsçùña evaü bravãti saüsàrasya ___ buddhàvavasthàpya vimç÷yatàü yàvadayaü kàlo yadi ka÷citpriyeõàviyuktapårvaþ / tasmàdàgamàpàyiùu bàhyeùu dravyeùu viduùà nàbhinive÷aþ kàrya iti, tadà pratyàha satyamevametaditi / sannikçùñastu viyogakàla iti na buddhiravasthàpayituü ÷akyate / krodhàviùñastu svavikalpitagràhaviparãtabuddhira÷akyo daõóenàpinivartayitum / tasmàtpårvasmàdavaraþ / maraõaviùàdaþ pa¤camo viparyayaþ pårvasmàdavaro 'ndhatàmistra ityabhidhãyate / kathaü punarayaü pårvasmàdavara ityucyate- pårvo 'bhinive÷àtpratiùidhyamànaþ pratãkàramantato jihvàkùinirãkùato (?) nàpi tàvadàrabhate / na tu brahmàdau stambaparyante saüsàre svanimittaniyatatamapàtasya vinà÷asya kenacitpratãkàraþ kçtaþ / tasmàdaparihàryaü maraõamanu÷ocatpårvasmàdavara iti / ete pa¤ca viparyayabhedà bhavanti / ## bhavatãtyanuvartate / tatra bàhyakaraõavaikalyaü saha manasaikàda÷aprakàram / saptada÷avidhaü buddhivaikalyam / ete '÷aktibhedàþ / ## evaü caturvidhasya pratyayasargasya guõavaiùamyavimardena pa¤cà÷adbhedà bhavanti // 47 // ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 48 ----------------------------------------------------------------------- vistareõa tu padàrtha÷atasahasramànantyaü và lakùaõànàm / kathamityucyate yasmàt- ## ya ete pa¤ca viparyayabhedà vyàkhyàtàþ teùu tamaso 'ùñavidho bhedaþ / katham ? paravij¤ànamà÷ritya pravçttasyàùñàsu prakçtiùvaparàsu paràbhimànagrahàt / ## kim ? aùñavidho bheda iti / ca÷abdàtkàryakaraõasàmarthye 'ùñavidhe 'õimàdàvahamiti pratyayaþ / ## màtçpitçbhràtçsvasçpatnãputraduhitçgurumitropakàrilakùaõe da÷avidhe kuñumbe yo 'yaü mametyabhinive÷aþ / dçùñànu÷ravikeùu và ÷abdàdiùvityapare / sa da÷avidho mahàmohaþ parisaükhyàyate / ## aùñavidhe kàryakaraõasàmarthye da÷avidhe ca kuñumbe viùayeùu và yaþ pratihanyamànasyàve÷aþ / ## tatheti sàmànyàtide÷àrthaþ / andhatàmisro 'ùñàda÷adhaiveti / katham ? asàvapyaùñavidhàtkàryakaraõasàmarthyàdda÷avidhàcca kuñumbàtpratyavasànasya viùàdaþ / evamete pa¤ca viparyayabhedàþ svalakùaõato viùayavi÷eùà lakùitàþ / tatràpi càùñàsu prakçtiùu sattvarajastamasàü saühataviviktapariõatavyastasamastànàü paratvàbhimànabhedàdekaikà prakçtiþ pa¤cada÷abhedà / ata eva te 'ùñau pa¤cada÷a viü÷aü ÷ataü ca bhavanti / yathà mokùe pravçttasya evaü dharmakàmeùvapi / ekaþ padàrtho vistareõa parisaükhyàyamàno 'nantabhedaþ sampadyate / nidar÷anamàtrametadàcàryeõa kçtam / evama÷aktyàdiùvapi lakùaõàntareùu yojyam / seyamavidyà pa¤caparvà saprapa¤cà vyàkhyàtà / tadanantaroddiùñàna÷aktibhedànvakùyàmaþ // 48 // ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 49 ----------------------------------------------------------------------- àha, ativyàsàbhihitamidamiti nàsmàkaü buddhàvavatiùñhate / tasmàdviparyayoktaü bhedàbhidhànaü parityajya vaktavyam kathama÷aktiraùñàviü÷atibhedeti ? ucyate- ## indriyàõàü vadhà indriyavadhàþ / svasaüskàraviùayayogàtprakarùàpannena tamasà grahaõaråpasya sattvasyàbhibhavàtsvaviùayeùvapravçttayaþ / tadyathà bàdhiryamàndhyamaghratvaü måkatà jaóatà ca yà / unmàdakauùñhyakauõyàni klaibyodàvartapaïgutàþ // tatra bàdhiryaü ÷rotrasya, àndhyaü cakùuùaþ, aghratvaü nàsikàyàþ, måkatà vàcaþ, jaóatà rasanasya, unmàdo manasaþ, kauùñhyaü tvacaþ, kauõyaü pàõeþ, klaibyamupasthasya, udàvartaþ pàyoþ, païgutà pàdayorityevamindriyavadhà ekàda÷a / anye tu ## tatra tuùñayaþ prakçtyàdyà vakùyamàõàþ, tàsàü dvividho viparyayaþ / avyutpannasya yogadharmeõa tasyàü bhåmàvapravçttiþ, vyutpannasya cottarabhåmyaparij¤ànàtpårvasyàü bhåmàvakùemaråpeõa grahaõam / àtmavido và sarvàsu bhåmiùu / teùu yatpårvaü tada÷aktibhàvàbhipretam / yanmadhyamaü tadàpekùikam / katham ? tanmàtrabhåmyavastho hi yogyasmitàdibhåmyanavajayàttuùño mahàbhåtàtikramàtsiddhaþ / tathà vijitàsmitàråpo mahadàdyavasthàpekùayà tuùñaþ, pårvabhåmyapekùayà siddhaþ / evaü mahadavasthaþ pradhànàpekùayà pårvàpekùayà ca / pradhànàvasthaþ puruùàpekùayà pårvàpekùayà ca / guõapuruùàntaraj¤astu siddha eva / tasmàdavyutpannasyàmbhaþprabhçtiùu navànambhaþprabhçtayo buddhivadhàþ / tàrakàdiviparyayeõàùñàvatàrakàdayaþ / eùà khalva÷aktiraùñàviü÷atibhedà / tuùñistu sannihitaviùayasantoùàccikãrùitàdarthàdånena nivçttiþ sàmànyata ekaiva, pratyarthamanantà, ÷atena tuùñaþ sahasreõeti / ÷àstre tu bàhyàdhyàtmikànàü sukhaduþkhamohànàü pràptiùvapagameùu vàcàvyavasthyalakùaõà upàyanavatvànnava tuùñayo bhavanti // 49 // ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 50 ----------------------------------------------------------------------- tàsàm #<àdhyàtmikya÷catasraþ / prakçtyupàdànakàlabhàgyàkhyàþ /># àdhyàtmikã iti ÷arãra÷arãriõorvi÷eùamupalipsamànena yoginà yadanàtmanyàtmabuddhiravasthàpyate sà khalvàdhyàtmikã siddhiþ tuùñiþ santoùaþ kùema ityarthaþ / tàsàü prakçtyàkhyà / yadà vãtàvãtaiþ pradhànamadhigamya tatpårvakatvaü ca mahadàdãnàü vikàràõàmànantyàcca pradhànàtmanaþ kçtsnasya mahadàdibhàvena vipariõàmàsambhavàdekade÷asyàprakçtivikàrabhåtasya bhoktçtvamakartçtvaü càdhyavasya saïgadveùanivçttiü labhate, sàdyà tuùñirambha ityabhidhãyate / kasmàt ? amitaü hi pradhànatattvaü bhàti jagadbãjabhåtatvànmahadàdibhàvapariõàmena nyånasyaikade÷asyàtmana evàpåràt / tadvyatirekeõa cànyasyaikade÷asyobhayadharmiõo bhoktçbhåtasya sadbhàvàtsaüprakùàlane 'pi càpasaühçtam, vai÷varåpyasyànucchedàt / tathà ca ÷àstramàha- ambha iti guõaliïgasannicayamevàdhikurute / guõà÷ca sattvarajastamàüsi / liïgaü ca mahadàdi atra sannihitaü bhavati / tadidaü pradhànamamitaü bhàtyamitamupalabhyata ityambhaþ / sa khalvayaü yogã pradhànalakùaõàü bhåmimavajitya tanmahimnà ca tada÷ånyaü dçùñvà vyatiriktasya padàrthàntarasyàbhàvaü manyamànastàmeva bhåmiü kaivalyamiti gçhõàti / bhinne ca dehe prakçtau layaü gacchati, tata÷ca punaràvartate / tasyàü ca tuùñàvanye sapta mahadàdikàraõino 'varuddhà draùñavyàþ / tatra yathà pràdhànikasya puruùe nàsti vij¤ànaü evamitareùàmuttareùu tattveùu / mahatkàraõinaþ pradhàne 'smitàkàraõino mahati, tanmàtrakàraõino 'haükàre / tadekade÷à÷caiùàü bhoktàraþ pårvavat / atràpi ca sattvàdãnàü saühataviviktapariõatavyastasamastànàü bhedàdavidyàvacchedànantyamavaseyam / àha, tuùñyavidyayorabhedaþ lakùaõaikatvàt / aùñàsu prakçtiùvàtmabuddhistuùñiþ / tadeva ca tama ityavidyàkàõóe nirdiùñam / tasmàtpadàrthasaükara iti / ucyate- na, pratyayavi÷eùàt / tamaþpradhànapuruùopade÷e sati pratyayanirdidhàrayiùayà tayoþ pradhànameva jyàyo na puruùa ityabhinivi÷eta / tuùñistu kiü paramityà÷ritya pravçttaþ pradhànaj¤ànamàtre santoùàtpadàrthàntaraü vij¤àtumeva nàdriyate / kiü ca prahàõavi÷eùàt / niråóhamålo hyanàtmani àtmagraho j¤ànottarakàlabhàvanayà prahàtavyaþ / tamobahulatvàttama ityabhidhãyate / pelavastu sattvabahulo dar÷anapraõayastuùñiþ / kiüca tattvàbhijayàt / vijitabhåmikasya hi yoginastanmàhàtmyava÷ãkçtatvàd bhåmyantare pravçttistuùñiþ / itarasya tvabhinive÷amàtramevetyanayorvi÷eùaþ / tasmànna padàrthasaükara iti vyàkhyàtà prakçtyàkhyà tuùñiþ / yadà tu satyapi prakçtisàmarthye nànapekùya yathàsvamupàdànaü bhàvànàmutpattiþ sambhavati prakçtyavi÷eùe sarvakàlamutpattiprasaügàt, prakçtikçtyamevedaü vi÷vamityabhyupagacchatastadavi÷eùàd goþ puruùàdutpattiprasaügaþ, puruùasya và mahiùàt / kiü ca jàtyabhedaprasaügàt / prakçtikçtyamidaü vi÷vamityabhyupagacchato jàtibhedo na syàt, tadavi÷eùàt / dçùñaü tåpàdànàjjàtyanuvidhànaü bhàvànàm / tasmàttadeva kàraõatvena parikalpayituü nyàyyam / upàdànaikade÷a eva ca kàryakàraõavidhàtmà bhoktetyetasmàd dar÷anàtsaïgadveùanivçttiü labhate, sà dvitãyà tuùñiþ salilamityabhidhãyate / kathaü punaretatsalilam ? satyupàdàne vikàro lãyata iti / tathà ca kçtvà ÷àsramàha "salilaü salilamiti vaikàrikopanipàtamevàdhikurute, sati tasmiüllãyate jagaditi" / sa khalvayaü yogã pàrthivànavajitya tanmahimnà jagada÷ånyaü dçùñvà padàrthàntarasyàbhàvaü manyamànastàmeva bhåmiü kaivalyamiti gçhõàti / bhinne ca dehe pçthivyàdiùu lãyate / tata÷ca punaràvartate / yadà ca satyupàdànasàmarthye na tàvataiva bhàvànàü pràdurbhàvaþ kiü tarhi sannihitasàdhanànàmapi kàlaü pratyapekùà bhavati- kàlavi÷eùàdbãjàdaïkuro jàyate, aïkurànnàlaü, nàlàtkàõóam, kàõóàtprasava ityàdi / anyathà tåpàdànànàü sannidhànamàtràtkùaõenaivàmãùàmavasthàvi÷eùàõàmabhivyaktiþ syàt / kiüca kàlaviparyayeõotpattiprasaügàt / na caitadiùñam / kiü ca tadanabhidhànàt / dç÷yante ca pràõinàü kàlànuråpàþ svàbhàvàhàravihàravyavasthàþ / tasmàdasàveva kàraõam / tadekade÷a÷càprakçtivikàrabhåto bhoktetyetasmàddar÷anàtsaügadveùanivçttiü labhate, sà tçtãyà tuùñirogha ityabhidhãyate / kathaü punarayaü kàla ogha ityucyate ? salilaughavatsarvàbhyàvahanàt / tadyathà salilaughastçõaü kàùñhama÷mànaü pràõinaü và svamårtisaüsçùñaü sarvamevàbhyàvahati, evamayaü kàlo garbhàdbàlyaü, bàlyàtkaumàraü, kaumàràdyauvanaü, yauvanàtsthàviryam, sthàviryànmaraõaü, tathà bãjànmålaü målàdaïkuramiti vahati / tathà càha yàmeva prathamàü ràtriü garbhe bhavati påruùaþ / saüprasthitastàü bhavati sa gacchanna nivartate // tasmàdoghasàmànyàdoghaþ kàlaþ / sa khalvayaü yogã kàlamavajitya padàrthàntaràbhàvaü manyamànastàmeva bhåmiü kaivalyamiti manyate / dehabhede ca kàlamanupravi÷ati / tata÷ca punaràvartate / yadà tu satyapi kàlasàmarthye bhàvànàmutpattiþ bhàgyànapekùate / kasmàt ? tatsannidhàne 'pyapràdurbhàvàt / satyapi sàdhanasàmarthye kàlavi÷eùe ca kasyacidutpattirbhavati kasyacinneti / tasmàdasti kàraõàntaraü yadapekùya bhàvànàmutpattiranutpatti÷ca / kiü càbhyutthànànupapattiprasaügàt / kàlamàtràtphalaü bhavatãtyetadicchataþ ÷àstrokteùu kriyàvi÷eùeùvabhiùecanavratopavàsàgnihotràdiùvabhyutthànaü na syàt / kasmàt ? ànarthakyàt / asti ca, tasmànna kàlanimittà bhàvànàmutpattiþ / kiü ca tadanuvidhànàt / dç÷yante khalvapi prakçtyupàdànakàlàvi÷eùe 'pi bhàgyavi÷eùàtphalavi÷eùàþ / tasmàttatsaükàra eva kàraõam / tadekade÷a÷càprakçtivikàrabhåto bhoktetyetasmàddar÷anàtsaügadveùanivçttiü labhate / sà caturthã tuùñirvçùñirityabhidhãyate / kathaü punarvçùñirityucyate / sarvasattvàpyàyanàt / yathà hi ÷ãrõànàmapi tçõalatàdãnàü vçùñiü pràpya punaràpyàyanaü bhavati, evameva sarveùàü pràõinàü bhàgyavipariõàmàtpunaràpyàyanaü bhavati / tasmàdvçùñisàmyàd bhàgyàkhyà tuùñirvçùñirityabhidhãyate / ÷àstramapyàha- "vçùñirvçùñiriti ÷riya evopanipàtamadhikurute / sà hi vçùñivatsarvamàpyàyatãti /" sa khalvayaü yogã bhàgyànyavajitya tanmahimnà jagada÷ånyaü dçùñvà padàrthàntarasyàbhàvaü manyamànastàmeva bhåmiü kaivalyamiti gçhõàti / sa tasyàmeva dehabhede lãyate / tata÷ca punaràvartata iti / àha, kàlabhàgyayorapratipattiþ, samàkhyàparij¤ànàt / prakçtyàtmakasya tàvadyogino 'ùñau prakçtayo viùaya ityuktaü purastàt / upàdànàtmakasya ca pçthivyàdãni mahàbhåtàni / kàlabhàgyayostu na tathoktam / tasmàdvaktavyaü kasya tattvasyaiùà samàkhyeti ? ucyate- na, uktatvàt / pràgevaitadapadiùñaü na kàlo nàma ka÷citpadàrtho 'sti / kiü tarhi kriyàsu kàlasaüj¤à / tà÷ca karaõavçttiriti / pratipàditam / na cànyà vçttirvçttimataþ / tasmàtkàraõacaitanyapratij¤aþ kàlàtmaka iti / bhàgyasaüj¤à tu dharmàdharmayoþ / tau ca buddhidharmàviti pràgapadiùñam / tasmàdbhàgyavàdã buddhicaitanika iti / àha, na tuùñyantaratvàt / prakçtitvànmahànpårvaü prakçtyàkhyàyàü tuùñàvavaruddhaþ / tasyedànãü tuùñyantaratvena parikalpanaü nàtisama¤jasamiti / ucyate- mahàüstarhi pårvatuùñiviùayabhàvàdapakçùyata iti / kàryakaraõavçttikriyàråpàü vçttimaddyotyàü parikalpya tasyàü kàlatvamayamàha / mahata÷ca råpaü dharmàdikaü mahato 'rthàntaraü bhàgyamiti bhàgyavàn / athavà bàhya evàyaü kàlaþ karmakàraõaü nirdi÷yate / tatra cànye 'pi svamatiparikalpitapadàrthàntaràtmabhàvagrahà eveti sàïkhyàþ pravàdinaþ pratikùiptà boddhavyà iti / apara àha, prakçticaitanikaþ pradhànabhàvà÷àdyupàdànakàlabhàgyavàdino mahadahaïkàratanmàtravàdina iti / tadetadapasiddhatvàdayuktam / na hi mahadahaïkàratanmàtralakùaõàþ prakçtaya upàdànakàlabhàgyabhàvena prasiddhàþ / tasmàdidamapyayuktam / evametà àdhyàtmikya÷catasrastuùñayaþ / ## ca÷abdo 'vadhàraõàrthaþ / avyutpannàtmavicàrasya yogino viùayadoùadar÷anamàtràtsaügadoùanivçttirbàhyà tuùñiþ / tatra yadàrjanadoùamavagacchati na tàvatsarvasyàbhijàtirastãti arthinàva÷yaü viùayàrjane vartitavyam / teùàmasvàbhàvikatvàtkvacidevàvasthitirityuktaü pràk / kiü ca sapratyanãkatvàt / svàbhàvikamavasthànaü viùayàõàmaparikalpyàpi yadà pratigrahàdibhirarjanaü pratyàdriyate tadapyayuktam / kutaþ ? sapratyanãkatvàt / evamapi nàsti ka÷cidapratyanãka viùayopàrjanàya iti tadvighàte 'va÷yaü prayatitavyam / sa ca yadi pratiyatamànaþ pratyanãkivighàtaü kuryàtparopaghàtenàtmànugrahànuùñhànàcchàstravirodhaþ / yasmàdàha- na tatparasya sandadhyàtpratikålaü yadàtmanaþ / eùa saükùepato dharmaþ kàmàdanyaþ pravartate // punarapyàha- pràõinàmupaghàtena yo 'rthaþ samupajàyate / so 'napekùaiþ prahàtavyo lokàntaravighàtakçt // tasmàtsaüghàtamàtratvàtsattvàdãnàü ghañàdivat / àbrahmaõaþ parij¤àya dehànàmanavasthitim // satyaü sadbhiràdãptaü tçõolkàcapalaü sukham / sudçóhairna nipàtavyaü duþkhairdehàntarodbhavaiþ // atha punarayaü pratyanãkairvihanyate, tato 'sya viùayàbhàvaþ / sukhàrthaü ca pravçttasya bhåyiùñhaü duþkhamevetyetasmàddar÷anànmàdhyasthyaü labhate, sà pa¤camã tuùñiþ sutàramityabhidhãyate / kathaü punaþ sutàramityucyate ? sukhamanenopàyena taranti viùayasaükañamiti sutàram / yadà tu yogã pårvadoùàdhigame 'bhijàtyà và yatnàrjitaviùayatve sati rakùàdoùamupanyasyati / katham ? bhoktçbhogyabhàvàvyatirekàt sarvapràõisàdhàraõà viùayàþ, tasmàtteùàü rakùà vidheyà / tasyàü ca pravartamàno yadi paramuparundhyàt tadà pårvoktadoùaþ, athàtmànaü, viùayàbhàvaþ / ràtrindivaü ca tadekàgramanasaþ sukhàrthaü pravçtasya bhåyiùñhaü duþkhamevetyetasmàddar÷anànmàdhyasthyaü labhate / sà ùaùñhã tuùñiþ supàramityabhidhãyate / kathaü punaþ supàramityucyate ? sukhamanena pàraü viùayàrõavasya prayàntãti / yadà tu sati pårvadoùe, sati và gràmanagaranigamasannive÷àdyupàyànuùñhànàdvà kçtaviùayarakùo yogã kùayadoùamupanyasyati / katham ? yena dravyeõa mohàdvarantumicchanti dehinaþ / tadevaiùàü vinà÷itvàd bhavatyaratikàraõam // yatnopàttàþ suguptà÷ca viùayà viùayaiùiõàm / pa÷yatàmeva na÷yanti budbudàþ salile yathà // na tadasti jagatyasminbhåtaü sthàvarajaïgamam / pratyakùato 'numànàdvà vinà÷o yasya nekùyate // tasmàdvinà÷iùvàsaktànàü putradàragçhàdiùu / mameti buddhiü yatnena buddhimànvinivartayet // iti etasmàddar÷anànmàdhyasthyaü labhate, sà saptamã tuùñiþ sunetramityucyate / kathaü punaþ sunetramityucyate ? sukhamanenàtmànaü kaivalyàvasthàü nayantãti sunetram / yadà tu satsu pårvadoùeùu prasaïgadoùamupanyasyati / katham ? pràptaviùayàõàmindriyàõàü tadabhilàùànnivçtistatsukham / viùayajighçkùayà ca duþkham / pràptirapyeùàmanupa÷àntaye tadupabhogakau÷alàya ca / yasmàdàha- yadà prabandhàdviùayã viùayànupasevate / tadàsyetastvabhipràyaþ sutaràü saüpravartate // ato 'pi yena puruùaþ ÷amayed vaóavànalam / nendriyàõyupabhogena viùayebhyo nivartayet // tasmàdviùayasamparkamasamarthaü nivartane / indriyàõàü parij¤àya niràsaïgamati÷caret // ityetasmàd dar÷anànmàdhyasthyaü labhate sàùñamã tuùñiþ sumàrãcamityucyate / kathaü sumàrãcamityucyate ? arcateþ påjàrthasya ÷obhanamarcitaü viùayasaüganivçttasya yogino 'vasthànaü bhavati / yadà tu pårvadoùeùu hiüsàdoùamupanyasyati / katham ? anupahatyànyabhåtàni viùayabhogànupapatteþ / upabhogo hi nàma manoj¤àbhyavahàraþ, strãsevà, hayagajanaràdibhiryànamityevamàdi / tatra manoj¤àbhyavahàracikãrùuùà tadaïgànàü go 'jàvibalãvardastrãpuruùàdãnàmava÷yamupaghàtaþ kàryaþ / anupaghàte và viùayànupapattiprasaügaþ / striyamàsevamànenànyàsàü strãõàü màtçpitçbhràtçprabhçtãnàü ca, anyathà tadabhàvo hayàdãnàm / tasmàdupabhogàrthinàva÷yamanyopaghàtaþ kàryo nihitadaõóena và viùayopabhogastyàjya iti / àha ca yathà yathà hi viùayo vçddhiü gçhõàti dehinàm / apaghàtastadaïgànàü tathaivàsya vivardhate // tasmàdanicchannanyeùàü pràõinàü dehapãóanam / santoùeõaiva varteta tyaktasarvaparicchadaþ // satyavàcaþ pra÷àntasya sarvabhåtànyanicchataþ / bhàvàndhakàràntaj¤ànamacireõa pravartate // ityetasmàddar÷anànmàdhyasthyaü labhate, sà navamã tuùñiruttamàbhayamityapadi÷yate / katham ? uttamaü hi pràõinàü sarvebhyo hiüsàbhayamiti tadapagamàduttamàbhayamiti / àha, arjanarakùaõalakùaõayorapi tuùñyoþ paropaghàtadoùàþ, apadiùño 'syàmapi ca / tatra kathamanayorvi÷eùaþ pratipattavya iti ? ucyate na, viùayabhedàt / tatra yeùàmarjanarakùaõe pratyàdriyate viùayã tadarthinà pratyanãkànàmava÷yamabhighàto 'nuùñhàtavya ityàdàvuktam / iha tu yeùàmevàrjanarakùaõe tadanupaghàtenà÷akyo viùayopabhoga ityetadvivakùitam / tasmàdasaükãrõametadityevamambhaþprabhçtayo nava viùayebhyaþ saügadveùanivçttihetavo vyàkhyàtàþ / te j¤ànavirahitànàü yoginàü tuùñi÷abdavàcyatàü labhante / j¤àninàü tu vairàgyaparvasaüj¤ità svàsu svàsu tattvabhåmiùu siddhà eveti // 50 // ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 51 ----------------------------------------------------------------------- àha- pràgapadiùñamaùñadhà siddhiriti tadidànãmabhidhãyatàmiti / ucyate- #<åhaþ ÷abdo 'dhyayanaü duþkhavighàtàstrayaþ suhçtpràptiþ / dàna¤ca siddhayo 'ùñau># tatroho nàma yadà pratyakùànumànàgamavyatirekeõàbhipretamarthaü vicàraõàbalenaiva pratipadyate, sàdyà siddhiþ tàrakamityapadi÷yate- tàrayati saüsàràrõavàditi tàrakam / yadà tu svayaü pratipattau pratihanyamàno guråpade÷àt pratipadyate sà dvitãyà siddhiþ sutàramityapadi÷yate / katham ? sukhamanenadyatve 'pi bhavasaïkañàt tarantãti / yadà tvanyopade÷àdapyasamarthaþ pratipattumadhyayanena sàdhayati sà tçtãyà siddhiþ tàrayantamityapadi÷yate / tadetat tàraõakriyàyà adyatve 'pi avyàvçtatvàt mahàviùayatvàt tàrayantamityapadi÷yate / ta ete trayaþ sàdhanopàyairàbràhmaõaþ pràõino 'bhipretamarthaü pràpnuvanti / àha ca- "sàkùàtkçtadharmàõa çùayo babhåvuþ, te 'parebhyo 'sàkùàtkçtadharmebhya upade÷ena mantràn sampràhurupade÷àya glàyanto 'pare bilmagrahaõàyemaü granthaü samàmnàsiùurveda¤ca vedàïgàni ceti" / bilmaü bhàsanam- samyak pratibhàsàya vi÷iùñaþ saüketa uktaþ / eùàü tu sàdhanopàyànàü pratyanãkapratiùedhàya duþkhavighàtatrayam / duþkhàni trãõi- àdhyàtmikàdãni / tatra càdhyàtmikànàü vàtàdãnàü siddhipratyanãkànàmàyurvedakriyànuùñhànena vighàtaü kçtvà pårveùàü trayàõàmanyatamena sàdhayati sà caturthã siddhiþ pramodamityabhidhãyate / katham ? nivçttarogà hi pràõinaþ pramodanta iti kçtvà / yadà tvàdhibhautikànàü mànuùàdinimittànàü siddhipratyanãkànàü sàmàdinà yatidharmànuguõena vopàyena pårveùàü trayàõàmanyatamena sàdhayati, sà pa¤camã siddhiþ pramuditamityabhidhãyate / katham ? anudvigno hi pramudita iti kçtvà / yadà tu ÷ãtàdãnyàdhidaivikàni dvandvàni siddhipratyanãkàni svadharmànurodhena pratihatya pårveùàü trayàõàmanyatamena sàdhayati, sà ùaùñhã siddhirmodanàmamityabhidhãyate / katham ? dvandvànupahatà hi pràõino modanta iti kçtvà / suhçtpràptiþ- yadà tu kç÷alaü saüspçùñaü sanmitramà÷ritya sandehanivçttiü labhate, sà ramyakamiti saptamã siddhirapadi÷yate / ramyo hi loke sanmitrasamparkaþ, tasya saüj¤àyàü ramyameva ramyakam / dànam- yadà tu daurbhàgyaü dànenàtãtya pårveùàü trayàõàmanyatamena sàdhayati sàùñàmã siddhiþ sadàpramuditamityabhidhãyate / subhago hi sadàpramudito bhavati, tasmàddaurbhàgyanivçttiþ sadàpramuditam / ityevametàþ siddhayo 'ùñau vyàkhyàtàþ / etàsàü saü÷rayeõàbhipretamarthaü yataþ saüsàdhayantãtyataþ pårvàcàryàgataü màrgamàrurukùustatpravaõaþ syàditi / àha, kaþ punaratra heturyena puruùàrthatvàvi÷eùe sati guõànàü sarvasiddhinimittaü tvanubhavatãti ? ucyate- yasmàt ## sàdhyapratipattisàmarthyasàmànyamaïgãkçtyàha siddheriti / pårvo viparyayà÷aktituùñilakùaõaþ aüku÷a ivàüku÷aþ, nivartanasàmànyàt / nityapravçttasyàpi pradhànàtsiddhisrotaso viparyayà÷aktituùñipratibandhàtsarvapràõiùvapravçttirbhavati / viparyayàttàvatsthàvareùu / te hi mukhyàþ srotaso viparyayàtmànaþ / a÷aktestiryakùu / te hi tiryaksrotaso '÷aktyàtmànaþ / tuùñirdeveùu / te hyårdhvasrotasastuùñyàtmànaþ / mànuùàstvarvàksrotasaþ saüsiddhyàtmànaþ / tasmàtta eva tàrakàdiùu pravartante / sattvarajastamasàü càïgàïgibhàvaniyamàdviparyayà÷aktituùñibhiþ pratihanyata iti na sarveùàü sarvadà siddhirbhavati / ata etaduktaü siddheþ pårvo 'ïku÷àstrividha iti / yathà ca sidddheþ viparyayà÷aktituùñayaþ pratipakùàþ, evaü siddhirapi viparyayàdãnàm / sà hyutpannà sarvànetànnivartayati / katham ? aviparãtaj¤ànaü viparyayamatãtànàgatavartamàneùu sannikçùñeùu viprakçùñeùu indriyagràhyeùvatãndriyeùu càpratighàtàda÷aktiü puruùasya prakçtivikàravyatiriktasya dar÷anàtsarvàsu bhåmiùu tuùñim / evametàni srotàüsi pràõàdayaþ karmayonaya÷ca vyàkhyàtàþ / eteùàü màrge 'vasthàpanàtparàü siddhikaivalyalakùaõàmacireõa pràpnoti / àha ca yonãnàü sapramàõànàü samyaïmàrge niyojanàt / srotasàü ca vi÷uddhatvànniràsaïgamati÷caret // iti // // 51 // // iti yuktidãpikàyàü navamamàhnikam // ______________________________________________________________________ ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 52 ----------------------------------------------------------------------- evaü yatpårvamapadiùñaü saüyogakçtaþ sarga (%%) iti tadvyàkhyàtam / atredànãmàcàryàõàü vipratipattiþ / dharmàdãnàü ÷arãramantareõànutpatteþ / ÷arãrasya ca dharmàdyabhàve nimittantaràsambhavàdubhayamidamanàdi / tasmàdekaråpa evàyaü yathaivàdyatve tathaivàtikràntàsvanàgatàsu kàlakoñiùu sarga iti / àcàrya àha- naitadevam, kiü tarhi pràkpradhànapravçtterdharmàdharmayorasambhavo buddhidharmatvàttasyà÷ca pradhànavikàratvàt / tatastadvyatiriktaü ÷abdàdyupalabdhiguõalakùaõaü guõapuruùàntaropalabdhilakùaõaü càrthamuddi÷ya sattvàdayo mahadahaïkàratanmàtrendriyabhåtatvenàvasthàya paramarùihiraõyagarbhàdãnàü ÷arãramutpàdayanti / ùañsiddhikùayakàlottaraü tu guõavimardavaicitryàdrajastamovçttyanupàti saüsàracakraü pravçttam / ## devamanuùyatiryagbhàvena vyavatiùñhata iti vàkya÷eùaþ / ## saüsiddhiratra niùpattirabhipretà / ## so 'yaü liïgàkhyo bhàvàkhya÷ca ùañsiddhikùayakàlàdårdhvaü bhavati / guõasamanantaraü tu adhikàralakùaõaþ / tasmàd dvidhà sargaþ adhikàralakùaõo bhàvàkhya÷ca / yeùàü tu dharmàdharma÷arãrayoþ paryàyeõa hetuhetumadbhàvasteùàü kàraõamastyavyaktamityatra (%%) prativihitam / ye 'pi ca sàükhyà evamàhuþ- "dharmàdharmàdhikàrava÷àtpradhànasya pravçttiriti" teùàmanyataraparikalpanànarthakyamiti / katham ? yadi tàvadadhikàra evàyaü pradhànapravçttaye 'lam, kiü dharmàdharmàbhyàm ? atha tàvadantareõàdhikàrasya pradhànapravçttàvasàmarthyam, evamapi kimadhikàreõa ? tayoreva pravçttisàmarthyàt / tasmàdadhikàrabhàvanimitto dvidhà sargaþ / tatra yathedaü ÷arãramavibhaktaü dharmàrthakàmamokùalakùaõàsu kriyàsu vibhaktaü bhavedityataþ pàõyàdivikalpo 'sya bhavati, evaü sattvasargo 'pyavibhakto dharmàrthakàmamokùalakùaõàsu kriyàsu samartho bhavediti // 52 // ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 53 ----------------------------------------------------------------------- ## aùñau vikalpà asya so 'yamaùñavikalpaþ / aùñaprakàro 'ùñabheda ityarthaþ / tadyathà brahmaprajàpatãndrapitçgandharvanàgarakùaþpi÷àcàþ / tairyagyona÷ca pa¤cadhà bhavati- pa÷umçgapakùisarãsçpasthàvaràþ / mànuùya÷caikavidhaþ ca jàtyantarànupapatteþ / àha kimetàvàneva bhåtasargavikalpaþ, àhosvidanyo 'stãti ? ucyate- vikalpàntaramastyeteùàmeva sthànànàmantargaõabhedàt / ayaü tu àhosvidanyo 'stãti ? ucyate- vikalpàntaramastyeteùàmeva sthànàmantaragaõabhedàt / ayaü tu ## kim ? upadiùña ita vàkya÷eùaþ / tatra devànàü sàdhyamarudrudràdibhedàt / tira÷càü gràmyàraõyàdibhedàt / mànuùàõàü ca bràhmaõakùatriyaviñ÷ådrabhedàt / udbhidbheda÷ca vistareõàpadi÷yamàna ànantyamàpàdayet / tasmàtsamàsato bhåtasargo 'padi÷yate // 53 // ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 54 ----------------------------------------------------------------------- àha, vikalpàntaravacanam, srotobhedàt / daivamànuùatairyagyonà iti trividho bhåtànàü vikalpa upadi÷yate / srotàüsi tu catvàryuktàni / tasmàdvikalpàntaraü vaktavyamiti / ucyate- na, guõadharmasaügrahasàmarthàt / sattvabahulà årdhvasrotasaþ / rajobahulà arvàksrotasaþ / tamobahulàstiryaksrotaso mukhyasrotasa÷ca / tasmàdanayorabhedenopade÷aþ / àha, asuràdyupasaükhyànaü kartavyam / itareùvanantarbhàvàdabhedena vopade÷aþ kàryà na tu daivamànuùatira÷ca iti / ucyate- na, ukteùveva tatsaügrahàt / asuràõàü tàvadaindra eva sthàne 'ntarbhàvaþ, pårvadevatvàt / pårvadevà hyasuràþ / kiüca paryàyeõendratvàt / dhanviprabhçtãnàü paryàyeõendratvaü ÷råyate / tathà yakùàõàü rakùassvekaråpatvàt / kinnaravidyàdharàõàü gandharveùu, samàna÷ãlatvàt / pretànàü pitçùvadhipatisàmànyàt / tasmàttrivikalpa eva bhåtasargaþ / sa càyam #<årdhvaü sattvavi÷àlaþ># årdhvamityanenàùñau devasthànànyàha / tatràyaü sargaü sattvavi÷àlaþ / pi÷àcebhyo rakùasàm, rakùobhyo nàgànàm, nàgebhyo gandharvàõàm, gandharvebhyaþ pitþõàm, pitçbhyastrida÷ànàm, tebhyaþ prajàpatãnàm, tebhyo 'pi brahmaõaþ / evaü vi÷àlagrahaõaü samarthitaü bhavati / ## målatastu sargastamovi÷àlaþ / pa÷ubhyo hi mçgàõàü prakçùñataraü tamaþ, mçgebhyaþ pakùiõàm, pakùibhyaþ sarãsçpàõàm, sarãsçpebhyaþ sthàvaràõàm / ## devebhyastiryagbhya÷càvakçùñàsu bhåmiùu yathà yathà sattvatamaso nirhràsaþ, tathà tathà rajaso vçddhiþ / manuùyàståbhayormadhyamiti tatra paramaþ prakarùo rajasaþ / arvàk srotasaþ siddhiråpatvàdatyantaü kriyàpravçttatvàt / yathà ca mànuùeùu rajaþprakarùa evaü brahmaõaþ sthàne sattvasya, sthàvareùu tamasaþ / sa khalvayam- ## caturda÷abhedastrivikalpaþ sattvàdyati÷ayanirhràsaviùayabhàvena yaþ sargo vyàkhyàtaþ / ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 55 ----------------------------------------------------------------------- ## jaràkçtaü maraõakçtaü jaràmaraõakçtam / tatra jaràkçtaü tàvadyathà balãtaraügitagàtratvam, daõóamantareõa caïkramaõàdiùvapravçttiþ, sarvendriyàõàü viùayopabhogeùvasàmarthyam, prabalakàsa÷vàsatà, sàsràvilekùaõatà, da÷anànàmasthiratvam, varõavikçtiþ, ÷aithilyamabhivyàhàrasaügo mandà smçtirityevamàdi / maraõakçtamapi pçthivyàdãnàü ÷arãrabhàvenàvasthitau sahabhàvapratipakùatà svabhàvabhedavçttisaügrahapanthivyåhàvakà÷adànàderupakàrasya pracyutiþ / indriyàdhiùñhànavikàràcchabdaspar÷aråparasagandhànàü satàmagrahaõamasatàü ca grahaõamabhåtàkàraü sambhavaviparãtaü và sarvàrthànàü grahaõam / tadyathà paurõamàsyàü dakùiõataþ khaõóasyendumaõóalasya pi÷àcàdãnàü pàõóarasya ca nabhasa ityàdi / tathà vàtàdivaiùamyàtsamupajanitànekaprakàravyàdhiþ prabhra÷yamànasakalendriyavçttiþ srastàïgaþ tàmrapãtàsràvilekùaõo bhramadàha÷vàsàdiparigamàntarmarmasandhirjalàrthaü di÷o 'valokayan sabrahmalokeùvapi lokeùu tràtàramavindan ràgàdyanekakàlàtpakvenàtmagraheõàtmakàryakaraõopahyimàõabuddhirmandamandeùvapi smçtipralambheùu dayitajanasyàtmana÷cànusmaranda÷avidhàtkuñumbàdyaþ prabhra÷yate so 'yamava÷yambhàvã sarvasattvànàü prakçùñodvegakàrã càvyutpanna÷càparihàrya÷càniyatakàla÷ca mahàtmabhiþ paramarùyàdibhirandhatàmisra÷abdenàpadiùño maraõakçtaü duþkham / taccedaü duþkhaü pradhànamahadahaükàratanmàtrendriyabhåtavi÷eùalakùaõasya tattvaparvaõa÷caitanyàsambhavàtpuruùa eva caitanya÷aktiyogàdupalabhyate / tadapi samãkùyoktamàcàryeõa atra jaràmaraõakçtaü duþkhaü pràpnoti cetanaþ puruùa iti / àha, janmakçtasyopasaükhyànam / yathaiva hi jaràmaraõaü càtmanaþ prakçùñodvegakàrakamevaü janmàpi / tathà hyayaü màturudare jaràyupariveùñita÷arãro 'medhyaparisnuto vraõamàtràyàü garbhadhànyàü yathàsukhasambhavàtparipãtitagàtro màtura÷anàdibhiþ pãóyamàno garbhàvàse duþkhamanubhåya pa÷càtsaüvçtenàsthidvayavivareõa nissçto måtrarudhirakalilaiþ pariùiktagàtro bàhyena vàyunà karai÷ca saüspar÷adasibhiriva tudyamànaþ svasaüvedyaü duþkhamàtmani vartamànamàkhyàtumasamarthaþ svasukhaduþkhasàmanyàtparatra parikalpitasukhaduþkhabuddhibhirdçóhagàtrairupacitakle÷ai÷ca yàtyamàno janmaduþkhamanubhavati / tasmàttadapi vaktavyamiti / ucyate- na, avyàpitavàt / mànuùatira÷càmeva janmakçtaü duþkhaü bhavati na devànàm / katham ? taóidvilasitavatkùaõamàtreõa ÷arãrapràdurbhàvàt / jaràmaraõakçtaü tu teùvapi na nivartate / tasmàtpràdhànyàdetadevopadiùñaü netaraditi / àha, itaragrahaõàprasaügaþ, tulyatvàt / na hi devasthàneùu jaràmaraõaü và ÷råyate, tasmàdavyàpitvàttayorapyagrahaõaprasaügaþ / ucyate- na, smçtivacanàt / jãryate 'nayeti jarà kùaya ityuktaü bhavati / sa ca devabhåmàvapi bhavati / kasmàt ? evaü hyàha- rajoviùaktiraïgeùu vaivarõyaü mlànapuùpatà / patiùyatàü devalokàtpràõinàmupajàyate // ÷akràdãnàü vyàdhi÷ravaõàccharãrakùayaþ / evaü hyàha- "tvàùñrãyaü sàma bhavati indraü kùàmamapi na sarvabhåtàni prasvàpayituü nà÷aknuvaü stametena sàmnà tvàùñrãyeõàsvàpayaditi /" tathà prajàpatervàyurakùayãt / dakùàbhi÷àpàcca somasya kùayaþ / tathà "prajàpatirvai somàya ràj¤e duhitþradànnakùatràõi, sa rohiõyàmevàvasat / tànyapekùyamàõàni punaragacchan / tasmàt svànanupeyamànà punargacchati / tànyanvàgacchattàni punarayàcata / tànyasmai na punaradadàt / sàbravãtsarveùveva samàsata vasàtha te punardàsyàmãti / sa rohiõyàmevàvasattasminnançte yakùmo 'gçhõàt / candramà vai somo ràja yadràjànaü yakùmogçhõàttadràjayakùmasya janma / sa tçõamivà÷uùyat / sa prajàpatà anàthata / so 'bravãtsarveùveva samàvadvasàtha tvàto mokùyàmãti / tasmàccandramàþ sarveùu nakùatreùu samàvadvasati / taü vai÷vadevena caruõàmàvasyàü ràtrãmayà yajante nainaü yakùmodamu¤cadityàdi /" tasmàddevabhåmàvapi jaràkçtaü duþkhamasti / tathà maraõakçtaü bhåmyantaragamanàttatrotpannànàü yayàtirudàharaõam / yathà gopathabràhmaõam- "devànàü ha và pa¤cada÷a÷atàni àsaüstàni brahmakilbiùàdakùãyanta / tatastrayastriü÷adevàsata tadetadçcàpyuktam / sodaryàõàü pa¤cada÷ànàü ÷atànàü trayastriü÷aduda÷iùyanta devàþ / ÷eùàþ pràsãyanteti /" ÷vetàraõye càntakasya rudreõa kçtaü duþkhamastãti / udàharaõamàtràdvà / athavodàharaõamàtrameva duþkhànàm / àdi÷abdalopo và vaktavyaþ / jaràmaraõakçtamevodàharaõatvenàbhipretam / na punarduþkhàntaram / kasmàt ? tatràpi hyàdi÷abdalopa udàharaõamàtratvàt ÷aktyà parikalpayitumidamityucyate / na sarvaduþkhàspadatvàt / sarveùàü hi duþkhànàmàspadaü jaràmaraõakçtaü sàdhàraõam / katham ? tadbandhumitràõàmapyudvegahetutvàt / na tu janmakçtam, sambandhinàü praharùanimittatvàt / yata÷ca brahmàdau stambaparyante jagati jaràmaraõakçtaü duþkhaü na ka÷cidativartate / ## sukhale÷asya tadvyàptatvàt / yàvadidaü liïgaü na nivartate tàvadava÷yaü duþkhena bhavitavyam / paryàyeõa saüskàrasya sàmarthyàllokàntaropapatteþ / tathà càha- sukhaü ca duþkhaü ca hi saü÷ayaü vàreõàyaü sevate tatra tatra / kathampunarduþkhena vyàptaü sukhamiti cet, àbrahmaõo '÷uddhyàti÷ayopapatteþ / tasyà÷ca duþkhamålatvàt / prajàpaterakùiroga÷ravaõàt, indrasya kàmopatàpàt / gautamaparibhàvàd rambhàyà÷càbhi÷àpàtpàùàõabhàvopapatteþ, nàgànàü sarpasatràyàsàt, vai÷ravaõasya yaskàbhi÷àpàddhastibhàvopapattiþ / jaratkàro pitþõàü ca garte 'valambanàt, pi÷àcànàü mantrauùadhimaïgalaprayogairudvàsanànmànuùatira÷càü pratyakùata eva pràyeõa duþkhàspadatvàt / tasmànnàsti saüsàre ka÷citprade÷o yatra saha liïgenàtmànaü duþkhaü nàvàpnuyàdityata evaü prayatitavyaü yena liïgasyaivàtyantocchedaþ / tato hi sarvaduþkhànàmatyantopa÷amaþ / samàsagrahaõaü tu sukhamohayoravakà÷adànàrtham / anyathà saüsàre tayorabhàva evàbhyupagataþ syàt // 55 // ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 56 ----------------------------------------------------------------------- evaü yathàvatsargamupàkhyàyopasaüharannàha- ## itikaraõena sargasamàptiü dyotayati / eùa ityuktamapi pratyàmnàyàrthaü punarapekùate / prakçtyà kçtaþ prakçtikçtaþ / anena vàkyaparisamàptyarthaü vãtàvãtàbhyàü siddhaü pradhànàstitvam / aõvàdipratiùedhaü càpekùate / prakçtikçta eva nàõvàdikçtaþ / pravartata iti kriyàprabandhamàha / pravçtto na pravartsyati kiü tarhi pravartata evànantànàü ÷arãràdibhàvena parasparànugraheõa ca / neyaü kriyà kadàcidapi bhåtabhaviùyadråpà bhavati / kintarhi vartamànaråpà / yathà vahanti nadyaþ, tiùñhanti parvatà iti / tattvabhåtabhàvàkhya ityuktànàü nigamàrthaü pratyàmnàyaü karoti / tattvàkhyo mahadàdibhirbhàvàkhyo vyomàdiþ / puruùaü puruùaü prati vimokùaþ pratipuruùavimokùaþ / tadarthaü pratipuruùavimokùàrtham / sarvapuruùàdhikàranibaddhàyàþ sarva÷akterniràkàükùãkaraõàrthamityarthaþ / svàrtha iva paràrtha àrambhaþ / kàryakàraõabhàvena / tatra kàryasya tàvacchabdàdeþ svàrtha ivendriyàõàü viùayabhàvaþ / indriyàõàmapràptaviùayàõàü laulyamadhiùñhànavikàrànumeyaü svàrthamiva / karaõànàü ca saükalpàbhimànàdhyavasàyànàü viùayadvàribhàvopagamanaü manaþprabhçtãnàü ca svapravçttiviùayatvam / mano 'haükàrayo÷ca buddhau svapravçttyupasaühàro buddhe÷ca ÷àntaghoramåóhatvaü vyavasàyakartçtvaü ca sattarajastamasàü ca prakà÷apravçttiniyamalakùaõairdharmaiþ parasparopakàritvam / na caiùa svàrthaþ, sarvasyàsyàcaitanyàt / kiü tarhi paràrtha evàyamàrambhaþ / saüghàtatvàditi / àha, yaduktaü pratipuruùavimokùàrthamayamàrambha iti tadayuktam / àcàryavipratipatteþ / pratipuruùamanyatpradhànaü ÷arãràdyarthaü karoti / teùàü ca màhàtmya÷arãrapradhànaü yadà pravartate tadetaràõyapi / tannivçttau ca teùàmapi nivçttiriti paurikaþ sàükhyàcàryo manyate / tatkathamapratiùidhyaikà prakçtirabhyupagamyate iti ? ucyate- na, pramàõàbhàvàt / na tàvatpratyakùata eva tacchakyaü ni÷cetum / pradhànànàmatãndriyatvàt / liïgaü càsandigdhaü nàsti / àptà÷ca no nàbhidadhurato manyàmahe naitadevamiti / kiüca ekenàrthaparisamàpteþ / aparimitatvàdetadekaü pradhànamalaü sarvapuruùa÷arãrotpàdanàya / tasmàdanyaparikalpanànarthakyam / parimitamiti cedatha matam, parimitaü pradhànamiti na, ucchedaprasaügàt / evamapi tasyocchedaþ pràptaþ kùãravat / tathà ca saüsàrocchedaprasaügaþ / kiü ca anavasthàprasaügàt / ekasye÷varasya yogino vecchàyogàdaneka÷arãratvam / tatparimitàdayuktam / prati÷arãraü và pradhànaparikalpane pradhànànavasthà bhavati / parimita÷arãrakàraõatvàbhyupagamàdanyaparikalpanànarthakyam / tata÷ca pradhànaikatvameva / tasmàdayuktaü pratipuruùaü pradhànànãti / yattåktaü màhàtmya÷arãrapradhànapravçttàvitareùàü pravçtistannivçttau nivçttirityatra bråmaþ- na, ati÷ayàbhàvàt / yathà kùetraj¤ànàü nirati÷ayatvàditaretaràpravartakatvamevameùàmapi sàti÷ayatve và pradhànànupapattiprasaügaþ, vaiùamyàt / tasmàdyuktaü pratipuruùavimokùàrthamekà prakçtiþ pravartata iti // 56 // ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 57 ----------------------------------------------------------------------- àha, tadanupapattiràcetanyàt / ihàcetanànàü ghañàdãnàmuddi÷ya pravçttiradçùñà / sà cediyamacetanà prakçtirasyà apyuddi÷ya puruùàrthaü pravçttirnopapadyate / bhavati ceccaitanyaü tarhi pràptamasyà / tatra yaduktaü pratipuruùavimokùàrtha prakçteþ pravçttiriti etadayuktamiti / ucyate- na, dçùñàntopapatteþ / ## yathà kùãramacetanaü vatsavivçddhimuddi÷ya pravartate, evaü pradhànamapi puruùavimokùamuddi÷ya pravartate / na càsya caitanyaü syàt / sàdhyatvàdayuktamiti cet syànmatam, sàdhyametat kiü kùãrasyoddi÷ya vatsavivçddhiü pravçttiþ, atha neti ? tasmàdudàharaõaü sàdhyatvàdayuktamiti / etaccàyuktam / kasmàt ? tadabhàve 'bhàvàt tadbhàve ca bhàvàt / yatra nàsti vatsavivçddhistatra na kùãrasya pravçttirupalabdhà / yatràsti tatropalabdhà / yadyasmin sati bhavati tasya tadarthà pravçttirdçùñà / tadyathà ghañe kumbhakàrasya / sa càyamãdç÷o 'smàkamudde÷o 'bhipretaþ yaduta tàdarthyam / tasmànnàstyudàharaõasàdhyatvamiti / asadbhàvàbhidhànàtsatkàryavirodha iti cenna, vyaktiparyàyatvàt / vyaktiparyàyo hi taditi ÷àstralokapràmàõyàt / ÷àstraü tàvat sattàmàtro mahàn vyaktimàtra ityarthaþ / loke 'pi nàstyasminkåpe salilamityucyate / na kvacidapi kåpe salilaü nàstyabhivyaktaü na tad bhavati / tasmànna satkàryavirodhaþ / adçùñapreraõatvàdasiddhiriti cedatha matam / dharmàdharmapreritaü kùãraü pravartate na vatsavivçddhyarthamiti, tadapyayuktam / kasmàt ? doùasàmyàt / dharmàdharmàvacetanau vivçddhikàle kùãraü pravartayatastadavasàne ca nivartayataþ / tasamàditthamapi parikalpyamàne samàno doùaþ / ã÷varapreraõàditi cet syànmatam ã÷varastatra kùãraü pravartayate vatsàrthaü, na svayamiti / tadayuktam / kasmàt ? pratiùedhàt / pràkpratiùiddhamã÷varakarma / tasmàdidamapyayuktam / evaü cedavasthito dçùñàntaþ / vàrùagaõànàü tu yathà strãpuü÷arãràõàmacetanànàmuddi÷yetaretaraü pravçttistathà pradhànasyetyayaü dçùñàntaþ / àha, kathamavagamyate tàdarthyàdutpannena vyaktena puruùasya sambandho na punaþ sànnidhyamàtràt, bhikùuvaditi ? ucyate- na, anapavargaprasaügàt / sànnidhyamàtràtpuruùopabhogamabhyupagacchato nàpavargaprasaügaþ syànnityasànnidhyàt / tasmàdayuktametat / apravartayitàraü prati kàryakàraõànàü pravçttirayukteti cet syànmatam- apravartayità kçùõàdãnàü bhikùurato na teùàmapi taü prati pravçttiþ / evamapravartayità kàryakaraõànàü puruùaþ / tasmàtteùàmapi taü prati pravçttirayuktetyetadapyata evànaikàntikam / vatso hi kùãrasyàpravartayitàtha ca taü prati tasya pravçttiþ / tasmàdyuktametapuruùavimokùàrthà prakçtteþ pravçttirna caitanyaprasaüga iti // 57 // ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 58 ----------------------------------------------------------------------- àha, na, apravçttiprasaügàt / yadi pradhànasya puruùakaivalyàrthà pravçttistena tadabhàve kaivalyaü siddhamevetyapravçttiprasaügaþ / atha kevale puruùe pradhànaü pravartate na tarhyasya tadarthà pravçttiriti / ## pràgevaitadapadiùñam- yathà dç÷yadar÷ana÷aktiyuktatvàdanyataràbhàve ca tayorànarthakyàtpradhànapuruùayoritaretarasambandhaü pratyautsukyam / dçùñà coparamàrthàpi lokasyautsukyanivçttyarthà pravçttistathà pradhànasyàpyuparamàrthà pravçttiþ / atha dç÷yadar÷ana÷aktyorautsukyanivçttyarthaü pravartata ityekatra kçtàrthatvàditareùvapravçttiprasaüga iti cet syàdetat / pradhànamekasya puruùasyàtmànaü prakà÷yoparamede dç÷yadar÷ana÷aktayorautsukyanivçttirbhaviùyati // 58 // ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 59 ----------------------------------------------------------------------- apravçtti÷cetyetadapi nopapannam / kasmàt ? dçùñàntàntarasàmarthyàt / tadyathà kim ? ucyate- ## tatra nànàvarõasvabhàvavij¤ànànàü prekùàrthinàü puruùàõàü saüghàto raïga ityucyate / nartakyà÷ca tadàràdhanà nçttikriyànekapuruùàrthà / yadi vàtra ka÷cid bråyàt nçttàcàryeõa ku÷ãlavairvà dçùñaiveyaü kasmànna nivartate ? katham ? akçtàrthatvàt / evaü sarvapuruùàõàü kàryakàraõasambandhenautsukyavatàü niràkàükùãkaraõàrthaü pravçttà prakçtiþ kathamekasya puruùasyautsukyanivçttau kçtàrthà syàt ? tasmànnaikasya puruùasyàtmànaü prakà÷ya prakçternivçttiryukteti / atra ca-________ ********************** commentary on kàrikàs 60 - 63 lost ********************** ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 64 ----------------------------------------------------------------------- ______ kàryakàraõakriyàsàkùã puruùaþ / tasmàdye bhautikàþ ÷iraþpàõyàdayo ye càhaükàrikàþ ÷ravaõàdayo vacanàdayaþ saükalpàbhimànàdhyavasàyà÷ca te lakùaõaviparyayàt- nàhaü nàùñau prakçtayaþ / tadetadevaü tattvànàmabhyàsaikàgramanaso yateþ punaþ punarabhyàsàt ekasyàpyasmitàråpasya parikalpitaviùayabhedapratiùedhamukhena ## àprakçteþ pratipakùagrahaõàt ## pa¤casrotaso 'syàvidyàparvaõo nivçtteþ ÷àntaü dhruvaü sakalabhàvànubandhapratipakùabhåtaü dharmàdyàpyàyitasya buddhitattvasyàsandigdhamaviparãtaü ## àha, vi÷uddhaü kevalam / anyatarànabhidhànamarthàbhedàt / yadeva vi÷uddhaü tadeva kevalamityarthàbhedàdanyataracchakyamavaktumiti / ucyate- guõàntararåpanivçttihetutvàt / rajastamodharmàõàü tàvad grahaõàcchuddhaü saü÷ayaviparyayavyatiriktaü ca kevalaü kùetraj¤aparij¤àne 'pårvameva iti // 64 // ********************** commentary on kàrikàs 65 and 66 lost ********************** ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 67 ----------------------------------------------------------------------- àha, tatsamakàlameva ÷arãrasya pàtaþ pràpnoti / sati dha____vasthànenàj¤ànahetukaü ÷arãramiti / ucyate- aj¤ànahetukaü ÷arãram / atha càyaü nànàtvadar÷ã / ## ya___ ÷arãràntaropàrjità dharmàdayo na tàvatkàraõam / buddhi___mupasaüpràptà akçtàrthatvàd buddhi÷ca pradhànaü tadà tiùñhatyayaü nànàtvadar÷ã tasya saüskàrasya sàmarthyàt / ko dçùñàntaþ ? cakrabhramavaddhçta÷arãraþ / tadyathà kumbhakàraprayatnavi÷iùñena daõóena ghañàdiniùpattiyogyakriyà cakrasya bhramaþ / tena tulyaü cakrabhramavat / yathà cakrabhramaõaü ghañàrtham / niùpanne ghañàdiniùpattiyogyakriyà cakrasya bhramaþ / tena tulyaü cakrabhramavat / yathà cakrabhramaõaü ghañàrtham / niùpanne ghañe pårvasaüskàrànurodhànna nivartate na ca tadà nivçttamiti kçtvà saüskàrakùaye 'pyavatiùñhate, evaü samyagdar÷anàrthaü ÷arãraü samyagj¤ànàdhigame 'pi na nivartate pårvasaüskàrava÷àt / na ca tadà nivçttamiti kçtvà saüskàrakùaye 'pyavasthàpyata iti // 67 // ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 68 ----------------------------------------------------------------------- yadà tu saüskàrakùaye tannimittasya ÷arãrasya bhedaþ, ataþ ## dharmàdharmau kçtàrthau kàraõe buddhilakùaõe layaü gacchataþ / ya÷càsya bhåtàvayavaþ ÷arãràrambhakaþ sa sarvabhåteùu bhåtàni tanmàtreùu, indriyàõi tanmàtràõi càhaükàre, ahaükàro buddhau buddhiravyakte / seyaü tattvànupårvã tadarthapradhànàdutpannà parisamàpte punaþ pradhàne pralayaü gacchatãti / pradhànamapyarthava÷àdevàsya ÷arãràõi teùu teùu jàtyantaraparivarteùu karoti / sa càrya÷caritàrthaþ / ataþ ## atãndriyamasaüvedya laghu sarvatra sannihitaü pra÷astamanirmitaü vi÷uddhamakùayaü nirati÷ayam ## etaccàvasthànaü bauddhairnirupadhi÷eùanirvàõalakùaõamapavargo vyàkhyàtaþ / etatparaü brahmaü dhruvamamalamabhayamatra sarveùàü guõadharmàõàü pratipralayaþ / etatpràpya sarvàyàsaiþ sarvabandhanairanàdikàlapravçttaràgadveùaviyukto mukto bhavati / etadarthaü bràhmaõà dayitaputradàradhanasambandhamapahàya guru÷u÷råùàparàþ ÷arãramaraõyeùu yàtayanti / kathaü nàmaikàntikamàtyantikaü ca kaivalyaü syàditi yatraivotthànaü ÷àstrasya tatraivopasaühàra àcàryeõa kçtaþ // 68 // ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 69 ----------------------------------------------------------------------- àha, kimarthaü punaridaü ÷àstraü kena và pårvaü prakà÷itamiti ? ucyate- yaduktaü kimarthamiti- ## kathaü nàmàj¤ànava÷àttatsaüskàropanipatitànàü pràõinàmapavargaþ syàdityevamarthamidaü ÷àstraü vyàkhyàtam / yattåktaü keneti, ucyate- ## guhyamiti gåhanãyam / rahasyamakçtàtmanàü yamaniyameùvanavasthitànàmàdaràdapyanadhyeyam / paramarùirbhagavànsàüsiddhikairdharmaj¤ànavairàgyai÷varyairàviùñapiõóo vi÷vàgrajaþ kapilamuniþ / tena kapilamuninà samàkhyàtam / samyagàkhyàtam, ciràbhyastasya vidyàsrotaso nirvacanasàmarthyàt syàdetat, kathamidaü guhyamiti ? ucyate- kathaü vedaü guhyaü na syàt ? bhavàgrotpannairapi sanakasanàtanasanandanasanatkumàraprabhçtibhiranityànàü ## tatra sthitistàvadråpapravçttiphalanirde÷enotpattirapi prakçtermahànityàdiþ / pralayo 'pyavibhàgàdvai÷varåpyasyeti vacanàt / autsukyànuparamàtprakçtipuruùayoþ / sthitirutpattirdç÷yadar÷ana÷aktayoþ sàpekùatvàt / tathà coktaü- puruùasya dar÷anàrthaþ kaivalyàrthastathà pradhànasya / païgvandhavadubhayorapi saüyogastatkçtaþ sargaþ // iti (%%) pralayaþ pràpte ÷arãrabhede caritàrthatvàtpradhànavinivçttàviti (%%) / athavà sthitikùaõabhaïgapratiùedhàtkàlàntareùvasyànà÷àdutpattirvipariõàmànnàbhåtapràdurbhàvàdakasmàdasambhavàt, pralayo 'pi nimittàntaràtsvàbhàvyàdeva bhåtànàmapi vyaktànàü niùpattimatàmiti yàvat / evaü ca mahadàdayo 'pi parigçhãtà iti / àha, puruùàdayastarhi parityaktàþ / kathaü và bhåta÷abda iti ? ucyate- vitathapratiùedhàrthatvàt / yàvat kiücidavitathaü bhåtaü tasya sarvasyeha sthityàdaya ucyanta iti / utpattivinà÷apratiùedhàvi÷eùàt / evamapi puruùàdãnàmutpattipralayàvapi pràpnutaþ / kiü kàraõam ? avi÷eùàditi / ucyate- sambhavato vi÷eùaõaü bhavati / tatra sthitireva puruùàdãnàm / itareùàü tu sthityutpattipralayà iti vij¤àsyàmaþ // 69 // ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 70 ----------------------------------------------------------------------- àha, kasmai punaridaü ÷àstraü paramarùiõà prakà÷itamiti ? ucyate- ## tatra pavitraü pàvanàt / agryaü sarvaduþkhakùapaõasamarthatvàt / pavitràntaràõi punarekade÷aü kùàlayantyadhamarùaõagaïgàdãni / tasmàdidamevàgryaü muniràsuraye 'nukampayà pradadau / àha, sampradànasyàkasmikatvam, dharmàdinimittànupapatteþ / na tàvatparamarùerdharmàrthaü ÷àstrapradànamupapadyate, phalenànabhiùvaïgàt / nàrthakàmàrtham, ÷iùyàõàmanàyàsaprasaügàt / na mokùàrtham, sàüsiddhikenaiva j¤ànena tatpràpteþ / tasmàdviparãtàrthàsambhavàt pari÷eùàdakasmàdàcàryaþ ÷àstranidhànaü pradadàviti / ucyate- nàkasmàt, kiü tarhi anukampayà pradadau / àdhyàtmikàdhidaivikàdhibhautikairduþkhaiþ pãóyamànamàsurimupalabhya svàtmani ca j¤ànasàmarthyàtsati kàryakàraõasamprayoge duþkhànàmapravçttiü parij¤àya ÷iùyaguõàü÷ca kathaü nàma yathà mama sukhaduþkheùu j¤ànopanipàtàtsàmyamevamàsurerapi syàttaddvàreõànyeùàmapi puruùàõàmevamanukampayà bhagavànparamarùiþ ÷àstramàkhyàtavàn / yathà ca paramarùiràsuraye tathà #<àsurirapi># da÷amàya kumàràya bhagavat- ## bahubhyo janakava÷iùñhàdibhyaþ samàkhyàtam / asya tu ÷àstrasya bhagavato 'gre pravçttatvànna ÷àstràntaravad vaü÷aþ ÷akyo varùa÷atasahasrairapyàkhyàtum // 70 // ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 71 ----------------------------------------------------------------------- saükùepeõa tu dvàva__ hàrãtavàddhalikairàtapaurikàrùabhe÷varapa¤càdhikaraõapata¤jalivàrùagaõyakauõóinyamåkàdika- #<÷iùyaparamparayàgatam># bhagavànã÷varakçùõa÷ca sàhàyakaü ÷àstram / pårvàcàryasåtraprabandhe gurulàghavamanàdriyamàõaþ paurastyànyàkhyànavyà___na garbhamatipramàdaü dadàtãti granthabhåyastvamupajàyate / taccedànãntanaiþ pràõibhiralpatvàdàyuùo granthata eva na såpapàdaü kiü punaþ ÷ravaõaprayogàbhyàm / àha ca- caturbhiþ prakàrairvidyà såpayuktà bhavati- àgamakàlena svàdhyàyakàlena prayogakàlena ca / tatra càsyàgamanakàlenaivàyuþ paryupayuktaü syàttata÷ca ÷àstrànarthakyam / ityasya mandadhiyàmapyà÷u grahaõadhàraõaprayogasampatsyàditi ùaùñitantràdupàkhyànagàthàvyavahitàni vàkyànyekata upamçdya ÷iùyànukampàrthaü yàvat #<ã÷varakçùõena caitadàryàbhiþ /># saptatyà ## sarvasattvahitapravçttena ## kathaü càsya samyaksiddhàntavij¤ànasyàpyanekagrantha÷atasahasràkhyeyaü sàükhyapadàrthaü satattvamakhaõóamàcàryàõàü saptatyà saükùiptavàn // 71 // ----------------------------------------------------------------------- kàrikà 72 ----------------------------------------------------------------------- àha ca- ## yata÷ca nàràyaõamanujanakava÷iùñhadvaipàyanapravçttibhiràcàryaiþ pradhànapuruùàdayaþ padàrthàþ parigçhãtà÷copadiùñà÷ca pra÷astà÷càtaþ svabhàvataþ prasiddhamai÷varyasya phalata çddhyà àryamàrgamalaükartumiti bhagavadã÷varakçùõena padàrthasvaråpaniråpaõanipuõasàramatinà paramarùyàdiyathoktàgamena pramàõatrayaü puraskçtya tarkadç÷à vicàraþ kçtaþ / na càsya målakanakapiõóasyeva svalpamapi doùajàtamastãti // 72 // àha ca- aj¤ànadhvànta÷àntyarthamçùicandramasa÷cyutà / malinaistãrthajaladai÷chàdyate j¤ànacandrikà // iti sadbhirasambhràntaiþ kudçùñitimiràpahà / prakà÷ikeyaü sargasya dhàryatàü yuktidãpikà // sphuñàbhidheyà madhuràpi bhàratã manãùiõo nopakhalaü viràjate / kç÷ànugarbhàpyabhito himàgame kaduùõatàü yàti divàkaradyutiþ // nayanti santa÷ca yataþ sva÷aktito guõaü pareùàü tanumapyudàratàm / iti prayàtveùa mama ÷ramaþ satàü vicàraõànugrahamàtrapàtratàm // // iti yuktidãpikàyàü sàükhyasaptatipaddhatau caturthaü prakaraõamekàda÷aü càhnikaü sampårõam // kçtiriyaü ÷rãvàcaspatimi÷ràõàm (?)