Sarvopakarani,
a commentary on the Tattvasamasa, an abstract of SÃækhya philosophy in 22 (-25) sÆtras.
Based on the ed. by Vindhyesvari Prasada Dvivedin in: SÃækhyasaægraha÷
(Chowkhamba Sanskrit Series, 50,1 [fasc. 286], pp. 93-104)
Input by Dhaval Patel
#<...># = BOLD for TattvasamÃsa
___________________________________________________________________
THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE.
Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS
and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions):
description character =ASCII
long a à 195
long A ù 249
long i Å 197
long I ý 253
long u Æ 198
long U ô 244
vocalic r 173
vocalic R ã 227
long vocalic r Ì 204
vocalic l Ê 202
long vocalic l Ë 203
velar n Ç 199
velar N § 167
palatal n ¤ 164
palatal N ¥ 165
retroflex t  194
retroflex T è 232
retroflex d ¬ 172
retroflex D Ö 214
retroflex n ï 239
retroflex N × 215
palatal s Ó 211
palatal S Á 193
retroflex s « 171
retroflex S å 229
anusvara æ 230
capital anusvara õ 245
visarga ÷ 247
capital visarga ê 234
Other characters of the REE encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order
to facilitate word search.
For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings
and formats see:
http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdiac.pdf
and
http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdias.pdf
For further information see:
http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil.htm
___________________________________________________________________
samÃsasÆtra -
sarvopakÃriïÅ ÂÅkà /
yadvÃgvibhÆtiramalÃkhilatattvajÃtÃnnÃnÃdya tattvamamalaæ paribodhayantÅ /
Óreya÷ karoti jagatÃæ bhagavantamÃdyaæ taæ ÓrÅmahar«ikapilaæ prabhumÃnato 'smi // 1 //
uddidhÅr«ustadunnÅtasÆtratattvÃrthabuddhaye /
sarvopakÃriïÅæ kurve ÂÅkÃæ guïavaÓaævada÷ // 2 //
athÃtrÃnÃdikleÓakarmavÃsanÃsamudranipatitÃnanÃthadÅnÃnuddidhÅr«u÷ paramakpÃlu÷ svata÷siddhatattvaj¤Ãno mahar«irbhagavÃn kapilo dvÃviæÓatisÆtrÃïyupÃdik«at /
sÆcanÃt sÆtramiti hi vyutpatti÷ /
tata etai÷ samastatattvÃnÃæ sakala«a«ÂitantrÃrthÃnÃæ ca sÆcanaæ bhavati /
itaÓcedaæ sakalasÃækhyatÅrthamÆlabhÆtaæ tÅrthÃntarÃïi caitatprapa¤cabhÆtÃnyeva /
sÆtra«a¬adhyÃyÅ tu vaiÓvÃnarÃvatÃramahar«ibhagavatkapilapraïÅtà iyaæ tu dvÃviæÓatisÆtrÅ tasyà api bÅjabhÆtà nÃrÃyaïÃvatÃramahar«ibhagavatkapilapraïÅteti vddhÃ÷ /
tatrÃdau prathamasÆtratrayeïa sakalaprapa¤camÆlabhÆtÃni pa¤caviæÓatitattvÃni sÆcayati /
##
#<«o¬aÓa vikÃrÃ÷ // Tats_2 //>#
##
ayamartha÷ sÃækhyasiddhÃnte pa¤caviæÓatistattvÃni /
tatra mÆlaprakti÷ mahattattvam ahaÇkÃra÷ ÓabdatanmÃtrà sparÓatanmÃtrà rÆpatanmÃtrà rasatanmÃtrà gandhatanmÃtrà cetya«Âau praktaya÷ santi /
atra tattvÃntarÃrambhakatvaæ praktitvam ataÓca mahadÃdÅnÃæ saptÃnÃæ pÆrvapÆrvaviktitve 'pi na ati÷ lak«aïasamanvayÃt /
pa¤ca buddhÅndriyÃïi pa¤ca karmendriyÃïi mana÷ gaganapavanajvalanasaliladharaïyÃkhyÃni pa¤ca bhÆtÃni caitÃni «o¬aÓa vikÃrÃ÷ viktaya eva na tattvÃntÃrÃrambhakÃïi sarvaæ vÃkyaæ sÃvadhÃraïamiti nyÃyÃt /
puru«a÷ pa¤caviæÓatitamaæ tattvam /
ayaæ ca na praktirna vikti÷ tÃbhya÷ pthakktya nirÆpaïÃt /
anena ja¬atvapariïÃmitvakarttvÃdidharmavadbhya÷ praktyÃdibhya÷ puru«asya vailak«aïyamapi sÆcitaæ bhavati tathà ca kÃrikà /
mÆlapraktiraviktirmahadÃdyÃ÷ praktiviktaya÷ sapta /
«o¬aÓakastu vikÃro na praktirna vikti÷ puru«a÷ //
iti /
nanvetebhyo 'tiriktà anye 'pi bahavo ghaÂapaÂÃdaya÷ padÃrthà dÓyante tatkathame«Ãmupapattirata Ãha /
##
triguïa eva traiguïyaæ sattvarajastamÃæsi te«Ãæ sa¤cÃra÷ mattakapotakaïÂhanyÃyena pratik«aïaæ vilak«aïapariïÃmo varttata iti Óe«a÷ /
anena mÆlapraktistriguïÃtmikà tritvena ca bhedabodhakena guïÃ÷ parasparaviruddhasvabhÃvÃ÷ prÅtyaprÅtivi«ÃdÃtmakÃ÷ sa¤cÃreïa ca saÇgatasamyakcaraïÃrthakena te«Ãæ nityasabhÃva÷ puru«Ãrthe jananÅye kÃryÃnusÃreïa parasparasahÃyatà ca /
tataÓca praktermahadÃdÅnÃæ bhÆtebhyaÓca ghaÂapaÂÃdisakalapadÃrthÃnÃæ triguïalak«aïapariïÃmÃdeva saæsiddhi÷ kÃryotpÃdaÓca nÃpÆrva÷ kintvÃvirbhÃvamÃtraæ sÆk«makÃraïarÆpeïa sthitasya sthÆlakÃryak«amarÆpeïa vipariïÃma iti sadvyÃptivÃdaÓca ityete siddhÃntÃ÷ saæsÆcità bhavantÅti bodhyam //
nanu guïÃnÃmanavaratapariïatisvabhÃvatvÃt kadÃcidapi dÓyajÃtÃdarÓanaæ na syÃt tataÓca pralayoccheda÷ syÃdata Ãha /
##
yathà s«ÂiprakriyÃnirvÃhakastriguïapariïamastathà pratisa¤cÃra÷ pratikÆlopi vipariïÃmosti tathà ca pratilomapariïÃmena tattatkÃryÃïÃæ svasvakÃraïe laye jÃte triguïÃyÃ÷ prakte÷ sÃmyasthitireva pralaya iti sÆcitam /
tadà ca samÃnapariïÃmatvena vailak«aïyÃnÃvirbhÃva iti bhÃva÷ //
atha jÃyamÃnasya sukhadu÷khÃdervivekÃrthaæ traividhyaæ vaktumekenÃdÃvÃntaramÃha /
##
ÃtmÃnamadhiktyetyadhyÃtmam taddvividhaæ ÓÃrÅraæ mÃnasaæ ceti ÓÃrÅraæ vÃtapittaÓle«mavai«amyanimittaæ mÃnasaæ kÃmakrodhalobhamoher«yÃvi«ayaviÓe«adarÓanÃdarÓananimittam /
etadubhayamapi ÃntaropÃyasÃdhyatvÃdadhyÃtmamityucyate //
bÃhyabhedadvayamÃha dvÃbhyÃm /
##
mÃnu«apaÓupak«isarÅspasthÃvarÃdibhÆtÃnyadhiktya tadadhibhÆtamityartha÷ //
#<Ãdhidaivam // Tats_8 //>#
yak«arÃk«asavinÃyakagrahÃdyÃveÓanimittametat /
idaæ dvayamapi bÃhyopÃyasÃdhyatvÃdbÃhyamityuktam //
nanu satsvapi vilak«aïe«u bahu«u padÃrthe«u puru«asya tatsambandhÃbhÃvÃt kathaæ tato du÷khamatastatsÃmagrÅæ nirÆpayi«urÃdau buddhÅndriyÃïyÃha /
##
abhito buddhyante j¤Ãyante vastÆnyÃbhirityabhibuddhaya÷ buddhÅndriyÃïi cak«u÷ÓrotraghrÃïarasanatvagÃkhyÃni rÆpaÓabdagandharasasparÓabodhakÃni //
anena ca j¤ÃnadvÃrà yogaæ darÓayituæ karmendriyÃïyÃha /
##
pa¤ca indriyÃïi karmayonaya÷ karmaïÃæ vacanÃdÃnaviharaïotsargÃnandÃnÃæ yonaya÷ kÃraïÃni tÃni ca vÃkpÃïipÃdapÃyÆpasthÃkhyÃni /
anena karmaïà tattadvi«ayasÃnnidhyena tattatsambandha÷ sÆcita÷ //
atha mahadahaÇkÃramanasÃmadhyavasÃyÃbhimÃnasaÇkalpà asÃdhÃraïyo vttaya÷ tÃbhirvinendriyadvÃrà vi«ayagrahÃsambhavÃt taistadgrahoktyà tÃsÃæ nirÆpitaprÃyatvena tatsÃdhÃraïÅ vttirÃha /
##
pa¤casaækhyÃkÃ÷ prÃïÃpÃnasamÃnodÃnavyÃnÃkhyÃ÷ vÃyava÷ mahadahaÇkÃramanasÃæ sÃdhÃraïavttaya÷ jÅvanasÃdhanÃni /
tatra prÃïo nÃsÃgrahnnÃbhipÃdÃÇgu«Âhavtti÷ apÃna÷ kkÃÂikÃp«ÂhapÃyupÃrÓvopasthavtti÷ samÃno hnnÃbhisarvasandhivtti÷ udÃno htkaïÂhatÃlumÆrddhabhrÆmadhyavtti÷ vyÃnastvavttiriti //
pa¤cÃnamaupayogamÃha /
##
bhuktapÅtÃhÃrajalÃderasarudhirÃdeÓca yathÃyathaæ prÃpaïame«Ãæ karma tadekÃnumeyatvena tatsvarÆpÃtmakatà (?) ityartha÷ // 12 //
nanvastu j¤ÃnakriyÃdvÃrà mahadabhimÃnasarvasaÇkalpÃnÃæ vi«ayayogitvaæ puru«asya svapariïÃmitayà tanna ghaÂate ityÃÓaÇkÃæ vinivartayi«urÃha /
##
anÃtmasvÃtmakhyÃtiravidyà sà ca vidyÃvirodhinÅ pa¤caparvà bhavati tÃni ca parvÃïi avidyÃsmitÃrÃgadve«ÃbhiniveÓÃkhyÃni /
tathà ca yadavidyayà viparyayeïÃvadhÃryate vastu asmitÃdayastatsvabhÃvÃstadabhiniviÓante tataÓcÃtmano vivekena tatsambandha iti bhÃva÷ // 13 //
pa¤cÃÓadbhedeÓu pratyayasarge«u pa¤caviparyayà nirÆpitÃ÷ adhunà viÓi«Âe«va«ÂÃviæÓatimaÓaktimÃha /
##
indriyavadhà ekÃdaÓa vuddhivadhÃÓca saptadaÓa ityetÃ÷ aÓaktaya ucyante /
indriyavadhà yathà /
bÃdhiryaæ ku«Âhatà 'ndhatvaæ ja¬atà 'jighratà tathà /
mÆkatÃkauïyapaÇgutvaklaibyodÃvartamandatÃ÷ /
iti buddhivadhÃstu navatu«ÂÅnÃma«ÂasiddhÅnÃæ ca viparyayÃdbhavanti taditthaæ jÃtà aÓaktayo '«ÂÃviæÓatidheti // 14 //
prasakte tu«ÂisiddhÅ evÃha dvÃbhyÃm /
##
yathoktam /
ÃdhyÃtmikyaÓcatasra÷ praktyupÃdÃnakÃlabhÃgyÃkhyÃ÷ /
bÃhyÃ÷ vi«ayoparamÃt pa¤ca nava tu«ÂayobhihitÃ÷ //
iti
asyÃrtha÷ vivekasÃk«ÃtkÃro hi praktipariïÃmabheda÷ taæ ca saiva karotÅti ktaæ dhyÃnÃbhyÃseneti kenacidupadi«Âe tatra tu«Âi÷ praktyÃkhyà 1, atha prakte÷ sarvÃn pratyaviÓe«Ãnna kevalaæ tata eva vivekasÃk«ÃtkÃra÷ kintu pravrajyayetyupadi«Âe tu«ÂirupÃdÃnÃkhyà 2, pravrajyÃpi kÃlaviÓe«aïÃdareïaiva vivekaæ janayatyalamuttaptatayà ityupadi«Âe tu«Âi÷ kÃlÃkhyà 3, bhÃgyenaiva vivekakhyÃtiriti tu«ÂirbhÃgyÃkhyà 4, ityetÃÓcatasra÷ praktivyatiriktamÃtmÃnamadhiktya jÃyanta ityÃdhyÃtmikya ucyante /
vi«ayÃ÷ ÓabdasparÓarÆparasagandhÃkhyÃ÷ pa¤ca te«u arjanarak«aïak«ayabhogahiæsÃdo«adarÓanaæ tata uparamà viratayopi pa¤ca te ca mahadahaÇkÃrÃdÅnanÃtmana ÃtmanobhimanyamÃnasya vairÃgye satyutpadyante 'to bÃhyà ucyante /
imÃÓca nava uktaviparyayÃ÷ 5 aÓaktibhi÷ 28 saha dvicatvÃriæÓat 42 siddhiparipanthitvÃddheyÃ÷ // ?// 15 //
##
tadyathà Æha÷ Óabdodhyayanaæ 3 du÷khavighÃtÃstraya÷ 6 suhtprÃpti÷ 7 dÃna¤ca 8 siddhayo«ÂÃviti tatropadeÓamantareïa tattvaj¤Ãnasya svayamÆhÃdyà asiddhi÷ sà prathamà 1 anyadÅyaÓÃstrapÃÂhamÃkarïya j¤Ãnotpattau ÓabdÃkhyà dvitÅyà 2 adhyayanatastattvaj¤Ãne ttÅyà 3 ÃdhyÃtmikÃdhidaivikÃdhibhautikadu÷khatrayavighÃtena tattvaj¤Ãne jÃte siddhitrayam 6 j¤Ãnavatsuhdo lÃbhena tattvaj¤Ãne suhtprÃptyÃkhyà saptamÅ 7 dhanÃdinÃrÃdhite j¤Ãnini tattvaj¤Ãne '«ÂamÅ 8 atra du÷khavighÃtarÆpÃïÃæ tisïÃæ siddhÅnÃæ mukhyatvamitarÃsÃæ tadupÃyatvÃdgauïatvaæ bobhyam /
pa¤caviparyayÃdÃrabhyëÂasiddhiparyantamete pratyayasargÃ÷ te«u praktipratyayÃnyatÃkhyÃtiprepsubhirdvicatvÃriæÓadÃdito heyÃ÷ siddhayastu upÃdeyà iti tatsvarÆpavyÃkriyayaiva sÆcitaæ bhavati // 16 //
pratyayasargamabhidhÃya praktisargamÃha /
##
daÓa arthÃ÷ padÃrthÃ÷ mÆlikÃ÷ santi mÆlaæ prakti÷ puru«aÓca tÃvÃÓrayatvena vidyete ye«Ãm athavà mÆlaæ svabhÃva÷ sa prayojakatvenÃsti ye«Ãmiti mÆlikà mÆlapraktau puru«e ca vidyamÃnà iti yÃvat tathà ca rÃjavÃrttikam /
pradhÃnÃstitvamekatvamarthavattvamathÃnyatà /
pÃrÃrthyaæ ca tathà naikyaæ viyogo yoga eva ca //
Óe«avttirakartttvaæ maulikÃrthÃ÷ smtà daÓa //
atraikatvamarthavattvaæ pÃrÃrthyaæ pradhÃne anyatvaæ praktyapek«ayà akarttvaæ bahutvaæ puru«e astitvaæ yogo viyogaÓcobhayo÷ /
Óe«avtti÷ aÇgÃÇgibhÃvena guïÃnÃæ vtti÷ sthÆlasÆk«maÓarÅrayoriti /
atra praktipuru«ayo÷ sÃdharmyavaidharmyanirÆpaïena dvayo÷ pÃrthakyena j¤Ãnaæ praktipuru«ÃnyatÃkhyÃtibÅjamiti sÆcitaæ bhavati /
tathà caite«Ãæ dharmÃïÃæ tattatsvabhÃvabhÆtatvena praktisargatÃvyavahÃra iti // 17 //
nanu buddhyÃdibhireva triguïÃtmakai÷ sakalakÃryasiddhau kimadhikapraktyaÇgÅkÃreïa ata Ãha /
##
buddhyÃdibhi÷ svakÃrye 'haÇkÃrÃdau janayitavye prakteranugrahasahÃyopek«yate anyathà buddhi÷ k«Åïà satÅ nÃlamahaÇkÃraæ janayitumiti sakalopi sargastadanugrahamÆlaka evetyartha÷ /
ayameva praktyÃpÆra ityucyate tathà ca praktyaivÃyaæ sargo neÓvareïa nÃpi brahmopÃdÃno nÃpyakÃraïo neÓvarÃdhi«Âhitapraktita iti sÆcyate // 18 //
tanmÃtrasargamÃha /
##
devatairyagyonamÃnu«yabhedena bhÆtasargaÓcaturdaÓaprakÃrako bhavati /
taccettham brÃhmaprÃjÃpatyaindrapaitragÃndharvayÃk«arÃk«asapaiÓÃcabhedenëÂavidho daiva÷ paÓumgapak«isthÃvarasarÅspabhedena pa¤cavidhastairyagyona ekavidho mÃnu«ya iti // 19 //
nanu puru«ÃrthaÓiromaïÅbhÆtamok«atattvÃkÃÇk«Ã sati bandhasvarÆpaj¤Ãna evopapadyate 'to bandhÃnevÃha /
##
viparyayÃdatattvaj¤ÃnÃjjÃyamÃno bandhastrividha÷ /
prÃkto vaikto dÃk«iïaÓceti /
tatra puru«adhiyà praktyupÃsanaæ prÃkto bandha÷ /
tathà bhÆtendriyÃhaÇkÃrabuddhyupÃsanaæ vaikta÷ puru«atattvamajÃnata÷ kevalami«ÂÃpÆrtakÃriïo dÃk«iïa iti trayÃïÃmiti puru«asvarÆpavedakatvÃbhÃve bandhakatvam // 20 //
nanvetadaj¤Ãnatrayanivttau kÅdÓo mok«o jÃyata ityÃha /
##
i«ÂÃpÆrtÃdikarmasvasÃratÃæ puru«asvarÆpopalabdhereva sÃratÃæ buddhyamÃnasya prathama÷ tato bhÆtendriyÃdi«vapi vikÃratÃæ tata÷ pthagÃtmÃnaæ jÃnata÷ praktirÆpasttÅya÷ /
yadyapi prathamadvitÅyau na tÃttvikamok«au tathÃpyaikadeÓikÃnyatÃkhyatyà tÃvadbandhÃpagamena mok«atvavyavahÃra iti dra«Âavyam /
atra bandhamok«asaæsÃrÃ÷ praktÃveva na puru«e savÃsanakleÓakarmÃÓayÃnÃmapariïÃmini puru«e 'sambhavÃt tathà ca bhtyajayaparÃjayayo÷ svÃminyupacÃrÃt praktigatÃnÃæ bandhÃdÅnÃæ puru«e upacÃra eva bhogÃpavargayo÷ praktigatayorapi vivekÃgrahÃt puru«asambandha÷ susÃdhito bhavati /
evaæ ca dharmaj¤ÃnÃj¤ÃnavairÃgyÃvairÃgyaiÓvaryÃnaiÓvaryai÷ saptabhÅ rÆpai÷ praktirbhogÃpavargarÆpapuru«Ãrthaæ pratyÃtmÃnaæ badhnÃti tattvaj¤Ãnena vivekakhyÃtyà ekena rÆpeïa vimocayati itÅdÓasya tattvaj¤ÃnasyÃbhyÃsÃdÃdaranairantaryadÅrghakÃlasevitÃt sattvapuru«ÃnyatÃsÃk«ÃtkÃri kevalaæ j¤Ãnamutpadyate tenÃnÃdirapi viparyayavÃsanà pratibadhyate tataÓcÃdhyavasÃyÃbhimÃnasaÇkalpÃlocanÃni antarÃïi bÃhyÃÓca sarve vyÃpÃrà Ãtmani prati«iddhà bhavanti ayameva mok«a iti siddhÃnta÷ // 21 //
nanu puru«apraktyÃdÅnÃmalak«yÃïÃæ lak«yÃïÃæ ca ghaÂapaÂÃdÅnÃmakhilaprameyÃïÃæ laukikai÷ kathamanubhavo vidheyo 'ta Ãha /
##
asandigdhÃviparÅtÃnadhigatavi«ayà cittavttirbodhaÓca pauru«eya÷ phalaæ pramà tasyÃ÷ karaïaæ pramÃïam /
tat trividhaæ pratyak«ÃnumÃnaÓabdabhedÃt /
etenÃdhikÃnyupamÃnÃdÅni naiyÃyikÃdyabhyupagatÃni pramÃïÃni e«vevÃntarbhavantÅti nÃtiriktÃnyupayujyante /
tatrÃrthasannik«Âamindriyaæ pratyak«am /
vyÃpyavyÃpakabhÃvapak«adharmatÃj¤ÃnapÆrvakamanumÃnam /
ÃptavacanÃdvedÃdirÆpÃcchabdamiti /
viÓe«ata e«Ãæ lak«aïodÃharaïÃnyÃkarÃdavaseyÃnÅti Óivam // 22 //
ekasmiæstriguïÃtmatattvayutito jÃtà dvidhà sÃpyato dvitvaæ prÃpya prakÃÓayatyavirataæ bhogÃpavargau svata÷ /
ityevaæ parisÆcayan matimatÃæ mohÃpahaæ kÃpilaæ sÆtrÃïÃmamalaæ dvikadvayamidaæ jÅyÃcciraæ cetasi //
iti sarvopakÃriïÅ saæk«iptakÃpilasÆtravtti÷ samÃptà //