Simanandadiksita [= Ksemananda/Ksemendra (?)]: Samkhyatattvavivecana, a commentary on the TattvasamÃsa, an abstract of SÃækhya philosophy in (23-) 25 sÆtras. Based on the ed. by Vindhyesvari Prasada Dvivedin in: SÃmkhyasaÇgraha÷ (Chowkhamba Sanskrit Series, 50,1 [fasc. 286], pp. 1-49) Input by Dhaval Patel #<...># = BOLD for TattvasamÃsa _______________________________________________________________ PRELIMINARY NOTE: The division of the TattvasamÃsa underlying åimÃnanda's commentary is as follows (for alternative divisions see other commentaries): a«Âau prak­taya÷ || Tats_1 || «o¬aÓa vikÃrÃ÷ || Tats_2 || puru«a÷ || Tats_3 || traiguïyam || Tats_4 || saæcara÷ || Tats_5 || pratisaæcara÷ || Tats_6 || adhyÃtmam adhibhÆtam adhidaivataæ ca || Tats_7 || pa¤cÃbhibuddhaya÷ || Tats_8 || pa¤ca karmayonaya÷ || Tats_9 || pa¤ca vÃyava÷ || Tats_10 || pa¤ca karmÃtmÃna÷ || Tats_11 || pa¤caparvÃvidyà || Tats_12 || a«ÂÃviæÓatidhÃÓakti÷ || Tats_13 || navadhà tu«Âi÷ || Tats_14 || a«Âadhà siddhi÷ || Tats_15 || daÓa mÆlikÃrthÃ÷ || Tats_16 || anugrahasarga÷ || Tats_17 || caturdaÓavidho bhÆtasarga÷ || Tats_18 || trividho bandha÷ || Tats_19 || trividho mok«a÷ || Tats_20 || trividhaæ pramÃïam || Tats_21 || trividhaæ du÷kham || Tats_22 || etat paramparayà yÃthÃtathyam || Tats_23 || etat sarvaæ j¤Ãtvà k­tak­tya÷ syÃt || Tats_24 || na punastrividhena du÷khenÃbhibhÆyate || Tats_25 || _______________________________________________________________ ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdiac.pdf and http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdias.pdf For further information see: http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil.htm ___________________________________________________________________ sÃækhyatattvavivecanam ÓrÅ«imÃnandaviracitam / raghunandanasutenedami«ÂikÃpuravÃsinà / kÃnyakubjadvijÃgryeïa «imÃnandena tanyate // 1 // sÃækhyopaj¤a namastubhyaæ kapilÃya mahÃtmane / pa¤caviæÓatitattvÃnÃæ tattvaj¤Ãnapravartaka÷ // 2 // du÷khatrayÃbhibhÆtasya ÓÃntirme syÃt kutastviha / tathopadiÓa janmÃdi yathà na syÃt k­pÃnidhe // 3 // evaæ p­«Âo muni÷ prÃha nirviïïÃya k­pÃnidhi÷ / pa¤caviæÓatisÆtrÃïi vyÃkhyÃtÃni mahÃtmabhi÷ // 4 // babandhu÷ kavaya÷ kÃvye vyÃcikhyu÷ kavaya÷ pare / sÃækhyaÓÃstrasya yÃthÃrthyaæ tadevedaæ vivicyate // «imÃnandena mandena kuk«imbhariÓatÃdinà // 5 // ## prak­tirbuddhyahaækÃrau tanmÃtraikÃdaÓendriyam / bhÆtÃni ceti sÃmÃnyÃccaturviæÓatireva te // ete«veva dharmadharmyabhedena guïakarmasÃmÃnyÃnÃmantarbhÃva÷ | prak­titvaæ ca sÃk«ÃtparamparayÃkhilavikÃropÃdÃnatvam | vyutpattistu prak­«Âà pariïÃmarÆpà Ãk­tirasyà iti | sà ca sÃmyÃvasthayopalak«itasattvÃdidravyatrayarÆpà | sÃmyÃvasthà ca ÓÃntaghoramƬhÃdirÆpÃïÃmapi asamudÃyavadrÆpatvepi atiÓayai÷ samudÃyavadbhiravirodhena vartamÃnatvaæ sÃmÃnyÃtmanà guïabhÃvo 'tiÓayÃtmanà prÃdhÃnyaæ viÓe«Ãtmanà vai«amyamityato nyÆnÃdhikabhÃvenÃsaæhatÃvasthà 'kÃryÃvastheti yÃvat | mahadÃdikaæ tu kÃryasattvÃdikaæ na kadÃpyakÃryÃvasthaæ bhavatÅti tadvyÃv­tti÷ | vai«amyÃvasthÃyÃmapi prak­titvasiddhaye upalak«itamityuktaæ sattvÃdiguïavatÅ prak­ti÷ sattvÃdyanatiriktatvÃt tathà ca sÆtraæ sattvÃdÅnÃmataddharmatvaæ tadrÆpatvÃditi sattvÃdÅnÃæ prak­tisvarÆpatvaæ na tu prak­tidharmatvam | guïebhya eva sarvakÃryopapattau tadanyaprak­tikalpanÃvaiyarthyÃt | sÆtrabhëyÃbhyÃmapi tathoktatvÃt | yattu prak­terguïà itivat vanasya v­k«Ã itivat vya«Âisama«ÂyabhiprÃyeïeti sattvaæ rajastama iti prak­terabhavan guïà iti ca na sattvÃdÅnÃæ prak­tikÃryatvavacanaæ guïanityatÃvÃkyavirodhena mahattattvakÃraïÅbhÆtakÃryasattvÃdiparam | mahadÃdis­«ÂirguïavaimyÃt | tacca sajÃtÅyasaævalanena guïÃntaravyÃv­ttaprakÃÓÃdiphalopahita÷ sattvÃdivyavahÃrayogya÷ pariïÃma iti sattvÃdivyavahÃro vai«amya evetyÃha Óruti÷ yathà tama evedamagra ÃsÅt tatpare syÃt pareïeritaæ vi«amatvaæ(1) pratyayÃdvai rajaso(2) rÆpaæ tadraja÷ khalvÅritaæ vi«amatvaæ pratyayÃdvai sattvasya(3) rÆpamiti sattvÃditrayaæ ca sattvÃdisvarÆpamiti sattvÃditrayaæ ca sukhaprakÃÓalÃghavaprasÃdÃdiguïakatayà saæyogavibhÃgÃdimattayÃnÃÓritatvopÃdÃnatvÃdinà dravyatve 'pi puru«opakÃratvÃt puru«abandhakatvÃcca guïaÓabdenocyate indriyÃdivat guïÃnÃæ sukhadu÷kamohÃtmakapravÃdastu dharmadharmyabhedÃt manasa÷ saÇkalpÃtmakatvavat tatra sattvaæ sukhaprasÃdaprakÃÓÃdyanekadharmakamapi pradhÃnatastu sukhÃtmakamucyate | evaæ rajo 'pi du÷khakÃlu«yaprav­tyÃdyanekadharmakaæ prÃdhÃnyatastu du÷khÃtmakamucyate | evaæ tamo 'pi mohÃvaraïastambhanÃdyanekadharmakaæ prÃdhÃnyatastu mohÃtmakamucyate | sato bhÃva÷ sattvaæ dharmaprÃdhÃnyenottamaæ puru«opakaraïaæ rÃgayogÃdrajo madhyamam | tamodharmÃvaraïayogÃdadhamaæ sattvÃdÅnyasaækhyavyaktaya÷ pratik«aïapariïÃmitvÃt laghutvÃdidharmairanyonyaæ sÃdharmyaæ vaidharmyaæ ca guïÃnÃmasaækhyÃtamiti sÆtrÃt | ekadÃnekapuru«Ãdis­«ÂiÓravaïÃcca ekaikavyaktitve vibhutvaæ syÃt tathà ca saæyogavaicitryÃbhÃvÃdanantavaicitryaæ kÃryÃïÃæ na syÃt | dravyÃntarasyÃvacchedakÅbhÆtasyÃbhÃvÃcca | tasmÃdasaækhyÃtÃnyeva sattvÃdÅni tritvakathanaæ tu vibhÃjakopÃdhitrayeïaiva vaiÓe«ikÃïÃæ navadravyavacanavat sattvÃdÅni ca yathÃyogyamaïuvibhuparimÃïakÃni itarathà rajasaÓcalasvabhÃvatvavacananirodha÷ syÃt | ÃkÃÓakÃraïasya vibhutvaucityÃt sarvakÃraïadravyavibhutve kÃryaparicchedÃsambhava iti || ÓabdasparÓavihÅnaæ tadrÆpÃdibhirasaæhatam / triguïaæ tajjagadyoniranÃdiprabhavÃpyayam // ityÃdyukterna paramÃïvÃdÃvantarbhÃva÷ prak­teriti / athaivamapi prak­teraïuvibhusÃdhÃraïasattvÃdyanekavyaktirÆpatve aparicchinnatvaikatvÃkriyatvasaiddhÃntak«atiriti cenna kÃraïadravyatvasvarÆpaprak­titvenaivÃparicchinnatvavacanÃdgandhatvena gandhÃnÃæ p­thivÅvyÃpakatÃvat ÃkÃÓÃdiprak­tÅnÃæ vibhutvenaiva prak­tivibhutvasiddhÃntopapatteÓca | tathà puru«abhedena sargabhedena ca bhedÃbhÃvasyaiva ekaÓabdÃrthatvÃt | ajÃmekÃmitiÓrutestathÃvagamÃt | tathÃdhyavasÃyo 'bhimÃnÃdikriyÃrÃhityasyaivÃkriyaÓabdÃrthatvÃdityanyathà Órutism­tityuktasya prak­tik«obhasyÃnupapatteriti | tatrÃyaæ prayoga÷ sukhadu÷khamohÃtmakamahadÃdikÃryaæ sukhadu÷khamohÃtmakadravyakÃryaæ sukhadu÷khamohÃtmakatvÃt vastrÃdikÃryaÓayyÃvaditi prak­tau pramÃïam | bÃhyavastu«u sukhÃdikamuttamatvÃdikameva ghaÂarÆpamitivaccandanasukhaæ strÅsukhamityÃdipratyayÃcceti dik | avyaktabuddhyahaÇkÃrÃstanmÃtrÃïÃæ ca pa¤cakam / a«Âau prak­tayastvetÃ÷ sapta ca vyaktatÃmiyÃt // avyaktaprak­tijanyatvÃt avyaktÃnÅti cocyate / vyajyante ca yathà loke ghaÂÃdyà na tathà hi tat // avyaktaæ prak­tirmÃyà pradhÃnaæ brahma kÃraïam / avyÃk­taæ tama÷pu«paæ k«etramak«aranÃmakam // bahudhÃtmakÃdinÃmÃni tasyÃmÅ te jagurbudhÃ÷ / vyajyate nendriyairyasmÃdavyaktamata ucyate / anÃdimadhyanidhanÃnniraÇgatvena tat tathà // tadevÃha Óruti÷ | aÓabdamasparÓamarÆpamavyayaæ yathà ca nityaæ rasagandhavarjitam / anÃdimadhyaæ mahata÷ paraæ dhruvam pradhÃnametat pravadanti sÆraya÷ // iti tasmÃdaliÇgakaæ sÆk«maæ tathà prasavadharmikam / ekaæ sÃdhÃraïaæ tatra kÃryaæ kasyÃpi netare // buddhirmahÃn mano brahmà mati÷ khyÃtirapÆrvakam / praj¤Ã bhÆtirdh­tirj¤Ãnaæ santati÷ sm­tirityapi // hairaïyagarbhyà buddhestu mahato nÃma sÆcitam / guïebhya÷ k«obhyamÃïebhyastrayo vedà vijaj¤ire // ekà mÆrttistrayo devà brahmavi«ïumaheÓvarÃ÷ / iti vi«ïurevÃdisarge«u svayaæbhÆrbhavati prabhu÷ // atra sattvÃdyaæÓatrayeïa mahato devatÃtrayopÃdhitvÃttadavivekena tisra iti | sÃttvikÃæÓÃt pradhÃnÃt tu mahattattvamajÃyata iti mahattvasya prÃdhÃnyena cÃdhyavasÃyo v­ttirmahadahaækÃramanastritayÃtmakasyÃnta÷karaïav­k«asya mahattattvaæ bÅjÃvasthà taduktaæ sÃækhyasÆtre idameva mahattattvamaæÓato rajastama÷saæbhedena pariïataæ sat vya«ÂijÅvÃnÃmupÃdhiradharmÃdiyuktaæ k«udramapi bhavati mahaduparÃgÃdviparÅtamiti | mahatastriguïasvarÆpatvÃddehasya dehinà kÃlarÆpavi«ïunà k«obhyadaÓÃyÃæ guïarÆpopÃdhiprÃdhÃnyÃdaviveke brahmavi«ïuÓivatvaæ tatra mahÃn su«uptyabhimÃnÅ ÓivastadupÃdhistama÷kÃryarÆpÅ tatra svapnÃbhimÃnÅ vi«ïustadupÃdhi÷ kÃryasattvaæ tatra jÃgradabhimÃnÅ brahmà tadupÃdhi÷ kÃryaraja÷ tatra samudÃyasamunnayananyÃyena sama«Âervya«ÂyananyatvÃnmaÓakÃdirapi vi«ïureveti bhÃva÷ | s­«Âistu mahadÃdikrameïaiva na tu bhÆtÃdikrameïeti || sà ca kaurme bhÆtÃdistu vikurvÃïa÷ ÓabdamÃtraæ sasarja ha / ÃkÃÓasu«iraæ tasmÃdutpannaæ Óabdalak«aïam // ÃkÃÓaæ tu vikurvÃïa÷ sparÓamÃtraæ sasarja ha / vÃyurutpadyate tasmÃttasya sparÓo guïo mata÷ // ityÃdi nanvevaæ cedÃkÃÓÃdÅnÃæ kevalaæ vik­titvaæ kathaæ tatra ÃkÃÓÃdÅnÃæ sparÓÃditanmÃtre«u ahaækÃropa«ÂambhamÃtreïa kÃraïatvasya purÃïÃdi«ÆktatvÃt | na pumÃn sthÃïurevÃyaæ buddhiradhyavasÃyinÅ / puru«Ãdhi«ÂhitÃt sarvagatÃjjÃtà pradhÃnatà // cicchaktiryÃd­ÓÅ tÃd­g v­tti÷ sattvavimiÓrità / rajoguïasvarÆpà yat triv­tkaraïata÷ Órute÷ // j¤Ãnaæ dharmaÓca vairÃgyamaiÓvaryaæ sattvato hyamÅ / anaiÓvaryamavairÃgyamadharmo 'j¤Ãnameva tu // tamasaÓcÃpi te j¤eyà buddherbhedà itÅritÃ÷ / j¤Ãnaæ tattvÃvabodho 'yaæ dharma÷ ÓrutyuktapÃlanam // vairÃgyamarthÃnÃsaktiraiÓvaryamaïimÃdikam / tattadviparyayeïaiva tÃmasaæ taccatu«Âayam // j¤Ãnena mok«o dharmeïa gatirÆrdhvà bhavediti / vairÃgyenÃk«aralaya aiÓvaryeïÃhatà gati÷ // evame«Ã«Âadhà ÓaktirvyÃkhyÃtà buddhisa¤j¤ità / pradhÃnavik­tistve«ÃhaækÃraprak­tiÓca sà // mÆlaprak­tirityÃdi kavibhiÓca nirÆpitam / eko 'haækÃra ityetajjij¤Ãsà cedvibhÃvaya // yo 'haæÓabdaæ karotye«a abhimÃna iti sm­ta÷ / sp­Óe 'haæ rasaye vÃhaæ svÃmÅ cÃhaæ mayà h­ta÷ // ityÃdi nÃma yasyÃsÅttasya bhedà amÅ Ó­ïu / vaikÃrikastaijasopi bhÆtÃdi÷ sÃnumÃnaka÷ // niranumÃnaÓca pa¤caite bhedÃstasya prakÅrttitÃ÷ / vaikÃrika÷ sÃttviko 'yaæ bhÆtÃdistÃmasa÷ sm­ta÷ // taijaso rÃjaso j¤eyastasmÃt tanmÃtrapa¤cakam / ekÃdaÓendriyagaïa÷ sÃttvikÃdabhijÃyate // devatÃstvabhimÃninyastaijasÃdapi cocyate / tadeva kathamevaæ cet triv­tkaraïahetuta÷ // ÓabdatanmÃtramityetat Óabda evopalabhyate / na tÆdÃttani«ÃdÃdibhedastasyopalabhyate // sparÓatanmÃtramevaitat sparÓa evopalabhyate / na tu ÓÅtam­dutvÃdiviÓe«astasya labhyate // rÆpatanmÃtramevaæ vai rasatanmÃtramapyatha / gandhatanmÃtramete«u viÓe«o nopalabhyate // tanmÃtrÃïyaviÓe«Ãïi sÆk«mabhÆtÃni cocyate / bhogyÃni ÓÃntaghorÃni prak­tyà 'ïava eva ca // kurvadrÆpÃt prak­taya÷ saækhyayà '«Âau prakÅrttitÃ÷ // #<«o¬aÓa vikÃrÃ÷ || Tats_2 ||># ekÃdaÓaivendriyÃïi mahÃbhÆtÃni pa¤ca ca / vikÃrÃ÷ «o¬aÓaivaite na tu prak­titÃju«a÷ // Órotraæ tvak cak«Æ«Å jihvà ghrÃïaæ j¤Ãnendriyaæ tvidam / vÃkpÃïipÃyÆpasthapÃdÃ÷ karmendriyaæ matam // svaæ svaæ karma prakurvanti j¤Ãnaæ ceti yathai«itam / ubhayÃtmakaæ manaÓcaiva saækalpÃdisvarÆpavat // karaïÃnÅndriyÃïÅti vaikÃrikamayaæ raya÷ / padÃni niyatÃnÅtyak«ÃïÅtyabhidhÅyate // p­thivÅjalatejÃæsi vÃyurÃkÃÓa ityapi / mahÃbhÆtÃni pa¤caiva dhÃraïÃdyupakÃrata÷ // Ãpa÷ saægrahabhÃvena caturïÃmupakÃrikÃ÷ / teja÷ pÃcakabhÃvena vÃyurvahanabhÃvata÷ // ÓabdÃdipa¤caguïavatp­thvÅ pa¤caguïà matà / Ãpa÷ ÓabdÃdisahitÃ÷ gandhena rahitÃstathà // teja÷ ÓabdasparÓavat rÆpavat Óvasane puna÷ / ÓabdaÓca sparÓa ityevamÃkÃÓe Óabda eva tu // na tu vigrahabhÆtÃni viÓe«Ãk­tayastathà / vikÃrÃ÷ ÓÃntaghorÃkhyamƬhÃ÷ trividhakÅrttitÃ÷ // ## puri ÓayanÃt pramÃïÃt pÆraïÃt puruv­ttita÷ / sa cÃnÃdi÷ sarvagataÓcetano nirguïo 'para÷ // dra«Âà bhoktà k«etravidamalo 'prasavadharmaka÷ / sÆk«mo nityo hyanÃdistvamadhyanidhano 'pi sa÷ // sarvamÃptamaneneti tasmÃt sarvagatastu sa÷ / sukhopalabdhimattvÃcca cetano nirguïastathà // sattvÃdiguïarÃhityÃt para÷ paratayà sm­ta÷ / d­Óyaprak­tisambandhÃt dra«Âà bhoktà 'nubhÃvanÃt // k«etre guïagataæ vetti k«etraj¤a iti kÅrttita÷ / ÓubhÃÓubhÃdisaæsargÃbhÃvÃdamala Å«yate // nirbÅjatvÃt prasÆte ca netyaprasavadharmaka÷ / niraÇgatvÃtÅndriyatvÃt sÆk«mo nitya÷ sadÃtanÃt // evaæ sÃækhya÷ sa puru«o vyÃkhyÃta÷ pÆrvasÆribhi÷ / jÅvo jantu÷ pumÃnÃtmà puru«a÷ pÆjako nara÷ // k«etraj¤aÓcÃk«ara÷ prÃïa÷ koya e«a÷ sa j¤astathà / aja etÃni nÃmÃni sÃækhye puru«asa¤j¤ite // evam, pa¤caviæÓatitattvaj¤o yatra kutrÃÓrame rata÷ / muï¬Å jaÂÅ ÓikhÅ vÃpi mucyate nÃtra saæÓaya÷ // ayaæ kartà 'thavà 'karttà puru«a÷ prak­te÷ para÷ / ÓubhÃÓubhÃni karttà cet kuryÃdv­ttitrayaæ vinà // lokad­«ÂaguïÃnÃæ cet kart­tà dharmità katham // sÃhityaæ yamaniyamani«ecanaprasaækhyÃnÃt / j¤ÃnaiÓvaryavikÃraprakÃÓane sÃttvikÅ v­tti÷ // rÃga÷ krodho lobha÷ paraparivÃdo nindà tu«Âi÷ / vik­tÃk­tapÃru«yaæ prakhyÃtai«Ã rajobuddhi÷ // unmÃdamadavi«Ãdà nÃstikyaæ strÅprasaÇgità / nidrÃlasyaæ nairgh­ïyaæ tvaÓaucamiti tÃmasÅ v­tti÷ // etadv­ttitrayaæ d­«Âvà guïÃnÃæ kart­tà 'thavà / akartà puru«a÷ siddha iti siddhÃnta i«yate // pravarttamÃnaprak­terimÃn guïÃn rajastamobhyÃæ viparÅtadarÓanÃt / ÃtmÃnamÃcchÃdya sa Ãtmane tad ahaÇkaromÅtyabudho 'vamanyate // bÃlÃgrakuk«ÅkaraïÃsamartha÷ sarvaæ mayedaæ k­tamityamanyata / unmattavadbhÃvyata ityabodha÷ aho vidhe paï¬itamÃnina÷ ka÷ // taduktaæ gÅtÃsu prak­te÷ kriyamÃïÃni guïai÷ karmÃïi sarvaÓa÷ / ahaÇkÃravimƬhÃtmà kartà 'hamiti manyate // anÃditvÃnnirguïatvÃt paramÃtmà 'yamavyaya÷ / ÓarÅrastho 'pi kaunteya na karoti na lipyate // prak­tyaiva ca karmÃïi kriyamÃïÃni sarvaÓa÷ / ya÷ paÓyati sadà ' 'tmÃnamakartÃraæ sa paÓyati // ityÃdi / sa eka÷ puru«a÷ kiæ và nÃneti ca vicÃraya / sukhadu÷khamohasaÇkaraviÓuddhajanmamaraïÃnÃm / nÃnÃtvÃt puru«abahutvaæ siddhaæ lokÃÓramavarïabhedÃcca // yadyeka÷ puru«a÷ syÃd buddhihÃni÷ prasajyate / ekasmin sukhite sarve sukhina÷ syurata÷ param / ekasmin du÷khite sarve du÷khitÃ÷ syuriti kramÃt // ato bahutvaæ saæsiddhaæ bahava÷ puru«Ã÷ sm­tÃ÷ / Ãk­tigarbhÃÓayabhÃvasaÇgatiÓarÅravibhÃgÃlliÇgabahutvÃt sÃækhyÃcÃryÃ÷ kapilÃsuripa¤caÓikhapata¤jaliprabh­taya÷ puru«abahutvaæ varïayanti | vedavÃdina ÃcÃryà hariharahiraïyagarbhavyÃsÃdaya ekamÃtmÃnaæ, tathà ca Óruti÷ | puru«a evedaæ sarvaæ yadbhÆtaæ yacca bhÃvyam | utÃm­tatvasyeÓÃno yadanyenÃtirohati / tadevÃgnistadÃdityastadvÃyustadu candramÃ÷ // tadeva Óukraæ tadbrahma tà Ãpa÷ sa prajÃpati÷ / tadeva satyamam­taæ sa mok«a÷ sà parà gati÷ // tadak«araæ tatsaviturvareïyaæ yasmÃt paraæ nÃparamasti ki¤cit / yasmÃnnÃïÅyo na jyÃyo 'sti ki¤cit // v­k«a iva stambho divi ti«Âhatyeka÷ tenedaæ pÆrïaæ puru«eïa / sarvata÷ pÃïipÃdaæ tat sarvato 'k«iÓiromukham // sarvata÷ Órutimalloke sarvamÃv­tya ti«Âhati / sarvendriyaguïÃbhÃsaæ sarvendriyavivarjitam // sarvasya paÓumÅÓÃnaæ sarvasya Óaraïaæ mahat / sarvata÷ sarvasattvÃni sarvÃtmà sarvasambhava÷ // sarvaæ vilÅyate yasmin tadbrahma munayo vidu÷ / eka eva hi bhÆtÃtmà bhÆte bhÆte vyavasthita÷ // ekadhà bahudhà caiva d­Óyate jalacandravat / sa hi sarve«u bhÆte«u sthÃvare«u care«u ca // vasatyeko mahÃnÃtmà yena sarvamidaæ tatam // ityÃdi / ## sattvaæ rajastama iti guïÃ÷ bhÃveïyastraiguïyam / prasÃdo lÃghavaæ saÇga÷ prasaÇgÃt prÅtirÃrjavam // tu«Âistitik«Ã sattvasya rÆpaæ sÃk«Ãt sukhÃvaham / Óokastambhadve«atÃpakhedabhogÃbhimÃnità // rajorÆpÃïyanekÃni bahudu÷khapradÃni vai / tamo nÃmÃcchÃdanÃdi bÅbhatsÃvaraïÃdi ca // dainyagauravanidrÃdipramÃdÃlasyalak«aïam / mohÃtmakamanantaæ tadevaæ traiguïyamÅritam / sattvaæ prakÃÓakaæ vidyÃdrajo vidyÃt pravarttakam // vinÃÓakaæ tamo vidyÃt traiguïyaæ nÃma sa¤j¤itam / ## sÃmyÃvasthà guïÃnÃæ yà prak­ti÷ sà svabhÃvata÷ / kÃlak«obheïa vai«amyÃt k«etre parayute purà // buddhistataÓcÃhaÇkÃrastrividho 'pi vyajÃyata / tanmÃtrÃïÅndriyÃïi mahÃbhÆtÃni ca kramÃt // evaæ krameïaivotpatti÷ sa¤cara÷ parikÅrttita÷ / ## vyutkrameïaiva lÅyante tanmÃtre bhÆtapa¤cakam / tanmÃtrÃïÅndriyÃïi ahaÇkÃre vilÅyate // ahaÇkÃro 'tha buddhau tu buddhiravyaktasa¤j¤ake / avyaktaæ na kvacillÅnaæ pratisa¤cara iti sm­ta÷ // ## buddhyÃhaÇkÃramanasÅ Órotraæ tvak cak«u«Å tathà / jihvà ghrÃïaæ pÃdapÃyÆpasthamadhyÃtmasa¤j¤itam // yattu mok«adharme Ãdau mana ahaÇkÃrÃt jÃyate v­ttayascatÃ÷ // ÓabdarÃgÃt Órotramasya jÃyate bhÃvitÃtmana÷ / rÆparÃgÃt tathà cak«urghrÃïaæ gandhajidh­k«ayà // ityÃdinendriyÃïÃæ manov­ttirÃgÃdikÃryatvaæ tadvedÃntarÅtyaiveti mantavyam | adhibhÆtam | yathÃkrameïa boddhavyamabhimantavyameva ca / saÇkalpitavyaæ Órotavyaæ spra«Âavyaæ dra«Âavyameva ca // rasayitavyaæ ghrÃtavyaæ gantavyamutsra«Âavyaæ ca / ÃnandayitavyamityevamadhibhÆtaæ prakÅrtitam // adhidaivataæ ca / brahmà rudraÓcandramÃÓca ÃkÃÓo vÃyureva ca / sÆryo varuïa indraÓca vi«ïumitraæ tathaiva ca // anenaiva krameïedaæ saæproktamadhidaivatam / catvÃri yo vedayate yathà ca- k«u«Ã svarÆpÃïyadhidaivataæ và / vimuktayÃthÃgatado«asaÇgo- guïÃæstu bhuÇkte na guïai÷ sa yujyate // ## icchÃbhirbuddhirvij¤eyà Ãbhimukhyena karmaïa÷ / idaæ me kÃryamitye«o 'dhyavasÃya÷ karomyaham // icchà vächà 'tha saÇkalpo manasa÷ karma ce«yate / evametÃÓca pa¤cÃbhibuddhaya÷ parikÅrtitÃ÷ // ## dh­ti÷ Óraddhà sukhecchà vividi«Ã tadabhÃvakau / sÃmÃnyata÷ samuddi«ÂÃ÷ pa¤caite karmayonaya÷ // vÃci karmaïi saækalpe pratÅtiryÃbhirajyate / tanni«Âhastatprati«ÂhaÓca dh­teretaddhi lak«aïam // anasÆyà brahmacaryaæ yajanaæ yÃjanaæ tapa÷ / pratigrahaÓca homaÓca ÓraddhÃyà lak«aïaæ sm­tam // sukhaæ sukhÃrthÅ seveta vidyà karma tapÃæsi ca / prÃyaÓcittaparo nityaæ sukheyaæ parikÅrttità // vi«adhÆmamÆrchitavad vividi«Ã dhyÃninÃæ praj¤Ãyoni÷ / ekatvaæ ca p­thaktvaæ ca nityaæ vedamacetanam // sÆk«masatkÃryasaæk«obhyaæ j¤eyà vividi«Ã hi sà / kÃryakaraïak«amakarÅ vividi«Ã prÃk­tÅ v­tti÷ // dh­ti÷ Óraddhà vividi«Ã sukhà ceti catu«Âayam / j¤eyaæ bandho vividi«Ã mok«Ãya parikalpità / karmayonisvarÆpo 'yaæ viÓi«ya parikÅrttita÷ // ## prÃïo 'pÃna÷ samÃnaÓca udÃno vyÃna eva ca / ityete vÃyava÷ pa¤ca ÓarÅre«u ÓarÅriïÃm // mukhanÃsÃdhicÃrÅ ya÷ prÃïanÃt prÃïa ucyate / nÃbheradhicaratyevopÃnaye 'pÃna i«yate // h­dyadhi«ÂhÃnanayanÃt samÃna iti kÅrtita÷ / kaïÂhÃdÆrdhvÃvagamanÃdudÃna iti ca sm­ta÷ // sandhyadhi«ÂhÃnato vyÃno vik«epaïavij­mbhaïÃt / ## vaikÃrikÃdaya÷ pÆrvaæ yathÃkramamudÃh­tÃ÷ / Óubhaæ và 'ÓubhamƬhau ca ÓubhamƬhà 'ÓubhamƬhake // yathÃkramaæ ca karttÃrastattatkarma samÅritam / ## tamo moho mahÃmohastÃmisraÓcÃndhatÃmisra÷ // a«Âakau tau tamau mohau prak­tya«Âakani«Âhitau / Ãtmaj¤ÃnÃbhimÃnyeyaæ prÃptyÃdyaiÓvaryamÃnità // nirv­tte vi«aye d­«Âe pa¤cÃnuÓravike tathà / moho 'hamabhimÃno yo mahÃmoho daÓÃtmaka÷ // a«ÂaiÓvarye daÓavi«aye siddhatÃmisra ucyate / vi«Ãda÷ so 'ndhatÃmisro maraïe pratipadyate // avidyà pa¤caparvai«Ã bhinnà dvëa«Âibhedata÷ / ## ja¬atvaku«ÂikubjatvarÆpatÃghrÃïatvamÆkatvasupaÇgutÃÓca / kuïirgudÃvartti ca «aï¬hatà ca unmÃda itye«a nirÆpito 'yam // ekÃdaÓendriyavadho bÃdhiryÃdisvarÆpata÷ / buddhervadha÷ saptadaÓa tu«Âisiddhiviparyaya÷ // nÃsti pradhÃnamiti yà pratipattirajambhikà / na mahÃnityasalilà nÃyÃcchà cÃnahaæk­tau // na và 'styad­«ÂistanmÃtrapa¤cakaæ bhÆtakÃraïam / sarvamevedaæ brahmeti brahmaiva san brahmÃpyeti / yathà vedÃntinÃæ tadvat sÃækhyÃnÃmÅd­ÓÅ mati÷ // asutà vi«ayÃrjane prav­tti÷ sutarà parirak«aïe prav­tti÷ / krayado«amapaÓyato dhane prav­tti÷ asunetrà parikÅrttyate hi sÃækhyai÷ // akurmarÅcikÃbhogaÓaktirhiæsÃdyapaÓyata÷ / anuttambhÃmbhasikà do«abhogÃdambha÷ pravarttanam // navadhà kathità hyete tatra tu«ÂirviparyayÃ÷ / kathyante siddhayo hya«Âau te 'mÅ siddhiviparyayÃ÷ // nÃnÃtvamÆhamÃnasya siddhamekamatÃrakam / viparÅtagraha÷ ÓabdaÓravaïÃdasutÃrakam // nÃnÃtvaj¤o mukta iti Órutvaikaj¤o na muktibhÃk / atÃrayantamaj¤ÃnÃsadacchÃstraniveÓata÷ / du÷khitasyÃpyanudvegÃdapramodà hi saæs­tau // apramudaæ tadaj¤ÃnapramuditamapramodamÃnaæ và / asamyagvacanÃdapyuparodhena và gurau // abhÃgyasya na siddhi÷ syÃt j¤Ãne tat samudÅritam / snigdhasaæsargato j¤ÃnottarÃj¤Ãnamaramyakam // vyÃkhyÃtÃ÷ pÆrvarÅtyëÂÃvete siddhiviparyayÃ÷ / a«ÂÃviæÓatidhà 'ÓaktirvyÃkhyÃtobhayayogata÷ // ## prak­tau paramÃtmatvaæ pratipadyaiva tu«ÂibhÃk // mÃdhyasthyamavalambeta ambha÷ sà tu«Âirucyate / buddhau ca paramÃtmatve tu«Âi÷ sà salilà sm­tà // ahaækÃre yadà sà syÃdÃyÃcchà iti Óabdhità / tanmÃtre«u yadà sà syÃt tu«Âird­«Âirnigadyate // ÃdhyÃtmikÃÓcatasrastu tu«Âaya÷ prabhavanti hi / mok«astÃsvapi nÃstyeva tattvaj¤ÃnÃdyathodità // arthÃnÃmarjane du÷khamarjitÃnÃæ ca rak«aïe / tyÃge du÷khaæ k«aye du÷khaæ dhigarthaæ du÷khabhÃjanam // iti do«adarÓanasantu«Âa÷ parabrahmaiva mok«abhÃk / suteyaæ pa¤camÅ tu«Âistattvaj¤ÃnÃdyabhÃvata÷ // rak«aïe sutarà «a«ÂhÅ saptamÅ k«ayadarÓanÃt / sunetrà saÇgado«Ã cëÂamÅ kurmarÅcikà // arthe hiæsÃdido«eïa niv­ttiÓca samaskarÅ / tu«Âistu navamÅ proktà hyuttamÃmbhasikà tava // ## j¤Ãnaæ yaddÆramutpannaæ tÃrÃkhyà prathamà hi sà / ÓabdamÃtreïa bhÆte«u sutÃrà j¤Ãnami«yate // j¤Ãnamadhyayanenaiva tÃrayantÅ t­tÅyakà / adhyÃtmadu÷khÃpanayÃt pramodetyabhidhÅyate // bhautikakleÓaharaïÃt pramudà siddhirucyate / ÃdhidaivakleÓaharaïÃt j¤Ãnamutpadyate n­ïÃm // pramodamÃnetyÃkhyÃtà «a«ÂhÅ siddhi÷ svayaæ satÃm / snigdhasaæsarganÃÓÃttu ramyakà saptamÅ sm­tà // pramudà cëÂamÅ siddhi÷ paricaryÃdinà guro÷ / ityetÃ÷ siddhayo hya«Âau vyÃkhyÃtÃ÷ j¤ÃnasÃdhikÃ÷ // ## astitvamekatvayathÃrthavattve pÃrÃrthyamanyatvamakart­katvam / yogo viyogo bahava÷ pumÃæsa÷ sthiti÷ ÓarÅrasya ca Óe«av­tti÷ // e«Ã sà daÓamÆlikà 'rthagaïanà saÇghÃtapÃrÃrthyata÷ siddhà sà puru«Ãstità pariïaterbhedasya tatkÃraïam / astyavyaktamanantamekamiti ca premÃvi«ÃdÃtmakaæ nÃnÃpÃyaparÃrthatà triguïato 'nyatvasya siddhistathà // viparyÃsÃdakart­tvaæ yoga÷ puru«adarÓanÃt / prÃpte ÓarÅrabhede tu caritÃrthatvadarÓanÃt // janmÃdikaraïÃntÃnÃæ bhedÃnnÃnà hi te sm­tÃ÷ / cakrabhramivat Óe«av­tti÷ siddhÃrthÃ÷ daÓa mÆlikÃ÷ // saptatyà prÃgupadi«ÂÃ÷ pa¤cÃÓat pratyayà ime / daÓa«a«ÂipadÃrthaistu «a«Âitantra itÅryate // ## brahmÃnugrahamas­jadrÆpatanmÃtrata÷ p­thak / utpÃdyÃnugrahadhyÃnÃt prÃktanÃdhÃravarjanÃt // ## a«Âavikalpaæ daivaæ paiÓÃcaæ rÃk«asaæ tadvat / gÃndharvamaindraæ brÃhmaæ ca saumyaæ brÃhmyamathëÂakam // devayonaya evaite tiryagyonistu pa¤cadhà / m­gapaÓupak«isarÅs­pasthÃvaramiti bhedasambhinà // mÃnu«yakaæ caikavidhaæ brÃhmaïÃdicÃï¬ÃlÃntam / paÓavo gavÃdimÆ«ÃntÃ÷ pak«iïo garƬÃdikÃ÷ // maÓakÃntà m­gÃÓcÃpi siæhÃdi ca ÓivÃntikÃ÷ / Óe«Ãdi alagardÃntÃ÷ sarpÃ÷ parvatabhÆt­ïÃ÷ // sthÃvarà bhautika÷ sarga etatsaæsÃramaï¬alam // ## prak­tibandha÷ prak­tilaya÷ paratvenÃbhimanyata÷ / saænyÃsinÃmindriye«u layo vaikÃriko 'para÷ // g­hÅïÃæ dak«iïÃbandho vadÃnyatvÃbhimÃninÃm / itye«astrividho bandhastrividho mok«a ucyate // ## j¤ÃnodrekÃduparateÓca dharmÃdharmak«ayo bhavet / dharmÃdharmak«ayÃccÃtha kaivalyamiti gÅyate // taduktam / Ãdyo hi mok«o j¤Ãnena dvitÅyo rÃgasaæk«ayÃt / k­tsnak«ayÃt t­tÅyastu vyÃkhyÃtaæ mok«alak«aïam // ## d­«ÂamanumÃnamÃptavacanaæ caitat pramÃïakam / pa¤cendriyÃïi pratyak«aæ v­«Âirmeghodayena tu // anumÃnamindro devÃnÃæ rÃjÃÓabda÷ pramÃpaka÷ // Ãgame 'pi, svakarmabhirvinirmukto rÃgadve«avivarjita÷ // j¤ÃnavÃn ÓÅlasampanna÷ so 'pi j¤eyaÓca tÃd­Óa÷ // ## du÷khaæ tu trividhaæ proktamadhyÃtmamadhibhÆtakam / Ãdhidaivaæ ca tatrÃpi prathamaæ dvividhaæ sm­tam // ÓÃrÅraæ mÃnasaæ ceti vÃtakÃmÃdido«ajam / bhÆtebhyo mÃnu«Ãdibhyo jÃtaæ syÃdÃdhibhautikam // devebhya÷ ÓÅtavÃtÃdibhavaæ syÃdÃdhidaivikam / etat samÃsata÷ proktà sÆtravyÃkhyà yathÃmati // prakriyÃæ ca pravak«yÃmi paurÃïikahitÃya vai // ## ## ## mahÃn ahaækÃra÷ pa¤ca tanmÃtrÃïi avyaktasaæj¤Ãni bhavanti mahacchabdena hairaïyagarbho buddhirucyate | pradhÃnaæ mÆlamavyaktasaæj¤am | j¤a÷ puru«a÷ | etÃni pa¤caviæÓatitattvÃni | tatra pradhÃnaæ kÃraïameva na kÃryam | mahadÃdaya÷ sapta pÆrvapÆrvasya kÃryÃïi uttarottarasya kÃraïÃni | indriyÃïyekÃdaÓa pa¤ca mahÃbhÆtÃni kÃryÃïyeva na kÃraïÃni | puru«astu na kÃryaæ na và kÃraïam | taduktam mÆlaprak­tirityÃdi | mahÃn ahaækÃra÷ pa¤ca tanmÃtrÃïi sapta prak­tivik­taya÷ | pradhÃnÃd buddhirjÃyata iti pradhÃnavikÃra÷ saivÃhaÇkÃraæ janayatÅti prak­ti÷ ahaÇkÃro 'pi buddherjÃyata iti vik­ti÷ so 'pi ekÃdaÓendriyÃïi pa¤ca tanmÃtrÃïi janayatÅti prak­ti÷ || tatra ÓabdatanamÃtramahaækÃrÃjjÃyata iti vik­tistasmÃdÃkÃÓaæ jÃyata iti ÓabdatanmÃtraæ prak­ti÷ | tathà sparÓatanmÃtramahaækÃrÃjjÃyata iti vik­ti÷ tadeva vÃyuæ janayatÅti prak­ti÷ | evaæ rÆpatanmÃtramahaækÃrÃjjÃyata iti vik­ti÷ tadeva tejo janayatÅti prak­ti÷ | rasatanmÃtramahaÇkÃrÃjjÃyata iti vik­tistadevÃmbho janayatÅti prak­ti÷ | tathà gandhatanmÃtramahaækÃrÃjjÃyata iti vik­ti÷ tadevÃvaniæ janayatÅti prak­ti÷ || etÃni pa¤ca tanmÃtrÃïi sÆk«mabhÆtÃni sthÆlabhÆtÃnÃæ kÃraïÃni «o¬aÓakaÓca vikÃra÷ | pa¤ca buddhÅndriyÃïi pa¤ca karmendriyÃïi ekÃdaÓaæ mana÷ pa¤ca mahÃbhÆtÃni e«a «o¬aÓako gaïo vikÃra eva na prak­ti÷ | puru«astu nobhayamityartha÷ || pratyak«ÃnumÃnaÓabdarÆpaæ trividhaæ pramÃïam | tatra pratyak«aæ tÃvat ÓrotrÃdipa¤cakaæ lokocitaÓabdÃdiguïagrÃhakam | anumÃnaæ cÃpratyak«ÃrthagrÃhakaæ dhÆmÃdi | ÓabdastÃvat trividho bhavati vÃgindriyavi«aya÷ Órotravi«ayo buddhimÃtravi«ayaÓca | te«u kaïÂhatÃlvÃdisthalÃvacchinna÷ Óabdo vÃgÅndriyavi«aya÷ tatkÃryatvÃt vÃgindriyavyavahitaÓrotrasthaÓca Óabdata÷ Óabda÷ Órotrasya vi«ayastadgrÃhyatvÃt | ghaÂa ityÃdipadÃni tu buddhimÃtrasya vi«aya÷ vak«yamÃïayuktyà buddhimÃtragrÃhyatvÃt || tÃni padÃnyevÃrthasya karaïatvÃt sphoÂa ityucyate | taddi padaæ vÃgindriyoccÃryapratyekavarïebhyo 'tiriktaæ varïÃnÃmÃÓutaravinÃÓitayà melanÃbhÃvenaikaæ padamiti vyavahÃragocaratvÃsambhavÃt arthasmÃrakatvÃsambhavÃcca | asya ca sphoÂasya kÃraïameka÷ prayatnaviÓe«a÷ prayatnabhedenoccÃraïe sati ekapadavyavahÃrÃbhÃvÃdarthÃpratyayÃcca tasya ca sphoÂasya vya¤jaka ÃnupÆrvÅviÓi«Âatayà antyavarïapratyaya÷ ataÓca buddhereva sphoÂagrÃhakatvam ÃnupÆrvyà buddhyaiva grahaïasambhavena sÃmÃnÃdhikaraïyapratyÃsattyaivÃnupÆrvÅpratyayasya sphoÂÃkhyapadÃbhivyaktihetutve lÃghavÃt | ata eva sphoÂa÷ Órotreïa grahÅtuæ na Óakyate ghottaraÂatvÃdirarÆpiïyà ÃnupÆrvyÃ÷ Órotreïa grahaïÃsambhavÃt ÃÓutaravinÃÓitayà varïÃnÃæ melanÃsambhavÃt pÆrvapÆrvavarïasaæskÃrÃïÃæ tatsm­tÅnÃæ cÃnta÷karaïani«ÂhÃnÃmanta÷karaïasahakÃritvasyaivaucityÃditi | syÃdetat sphoÂavya¤jakasyÃnupÆrvÅviÓi«Âacaramavarïasyaiva padatvamarthapratyÃyakatvaæ và 'stu alaæ sphoÂena taddhetoreva tadastviti nyÃyÃt | etadeva sÃækhyasÆtreïoktaæ pratÅtyapratÅtibhyÃæ na sphoÂÃtmaka÷ Óabda iti | ekatvapratyayo 'pyÃnupÆrvÅviÓi«Âacaramavarïasyaikatvenopapadyate || atrocyate | evaæ satyavayavyucchedaprasaÇga÷ | asamavÃyikÃraïasaæyogaviÓe«ÃvacchinnÃnÃmavayavÃnÃmeva jalÃdyÃharaïahetutvakalpanÃyÃæ lÃghavÃt taddhetoreva tadastviti nyÃyasÃmyÃt eko ghaÂa ityÃdipratyayÃnÃmapyekaæ vanamityÃdipratyayavadupapatte÷ | atha paramÃïÆnÃæ tatsaæyogÃnÃæ cÃtÅndriyatayà tadrÆpatve 'vayavina÷ pratyak«ÃnupapattirityÃdikamavayavisÃdhakamiti cet tulyaæ sphoÂe 'pi ÃnupÆrvyÃ÷ k«aïÃdyatÅndriyaghaÂitatayà ÃnupÆrvÅviÓi«ÂacaramavarïÃtmakatve padasya pratyak«ÃnupapattirityÃdikaæ sphoÂasÃdhakamiti | api ca sphoÂaÓabdo 'smÃbhi÷ ÓrutipramÃïenaiva svargÃdivat kalpyate ityatastatra laukikapramÃïÃbhÃve 'pi na k«ati÷ || tathÃhi praïavasyÃkÃrokÃramakÃrarÆpamÃtrÃtrayaæ brahmÃdidevatÃtrayÃtmakamuktvà praïavaæ devatÃtrayÃtiriktaparabrahmÃtmakaæ caturthamÃtrÃæ Órutaya Ãmananti | sà caturthÅ mÃtrà varïatrayÃdatirikta÷ sphoÂa eva sambhavati saiva cÃrddhamÃtretyucyate rÃÓivadavibhaktayorvarïapadayorvarïà ekamarddhaæ padaæ cÃnyadarddhamityupapadyate | yathà cÃvayavebhyo vivicyÃvayavÅ na vyavahÃryo bhavati evameva pratyekavarïebhyo vivicya padamuccÃrayituæ na Óakyata iti | ata÷ smaryate "arddhamÃtrà sthità nityà yÃnuccÃryà viÓe«ata" iti || nanu syÃdevamarddhamÃtropapatti÷ | nÃdabindostu kiæ svarÆpam ucyate | praïave uccÃryamÃïe ÓaÇkhanÃdaveïunÃdÃdivadya÷ svaraviÓe«o bhavati sa nÃda÷ yà ca nÃdasyoparamÃvasthà atisÆk«mà sà ÓÆnyatulyatayà bindurucyata iti | tasmÃdavayavebhyo 'vayavÅva varïebhyo 'tiriktaæ padaæ tadeva sphoÂa iti siddham | nanvevaæ vÃkyamapi sphoÂa÷ syÃditi cenna bÃdhakÃbhÃve satÅ«yatÃmiti dik || ÓabdastÃvat yathode«Â­puru«avÃkyalak«aïa÷ indro devarìityÃdi÷ | arthÃpattisambhavÃbhÃvaitihyapratibhopamÃnÃni yadi pramÃïÃni tarhyatraivÃntarbhÃvyÃni na p­thak | prak­tipuru«au vidyamÃnÃvapi nopalabhyete sÆk«matvÃt yathÃkÃÓe dhÆmo«manÅhÃraparamÃïava÷ santo 'pi nopalabhyante | mahadÃdikÃryadarÓanena tatkÃraïamiva pradhÃnamanumÅyate | triguïapradhÃnajanyaæ mahadÃdikÃryaæ ki¤citprak­tisad­Óaæ ki¤cidvik­tisad­Óaæ loke ubhayathà puttrarÆpakÃryadarÓanÃt | tacca kÃryaæ sat nÃsat na sadasat nÃnirvacanÅyam atyantÃsattve sikatÃbhyo 'pi tailamutpadyeta | anyau ca pak«au viruddhÃveva avyaktasa¤j¤aæ pradhÃnaæ svatantraæ vyÃpi nityaæ ca vyaktasa¤j¤aæ kÃryamasvatantramavyÃpi anityaæ ca | puru«a÷ svatantro vyÃpÅ nityaÓca | trayÃïÃæ lokÃnÃæ kÃraïaæ pradhÃnaæ taccaikaæ lÃghavÃt | pralayakÃle mahadÃdikÃryaæ pradhÃne lÅyate | tacca pradhÃnaæ sattvarajastamomayam | guïatrayasÃmyÃvasthà prak­ti÷ | pradhÃnamacetanaæ puru«astu cetana÷ | vyaktapradhÃnavilak«aïa÷ Óuddho guïarahita÷ | kÃryasya sukhadu÷khamohajanakatvena tatra kÃraïÅbhÆtÃni sattvarajastamÃæsi anumeyÃni | d­«Âaæ ca yathÃkramaæ bhart­sapatnÅviÂe«u sukhadu÷khamohajanakatvaæ kÃminyÃ÷ | triguïamaye 'pi kÃrye yadà sattvamudriktaæ bhavati janÃd­«ÂÃt tadà rajastamasÅ abhibhÆya svakÃryaæ sukhaæ janayati | evaæ yadà raja udriktaæ bhavati tadà sattvatamasÅ abhibhÆya svakÃryaæ janayati du÷kham | evaæ yadà tama udriktaæ bhavati tadà sattvarajasÅ abhibhÆya svakÃryaæ mohaæ janayati || du÷khaæ trividham ÃdhyÃtmikÃdhibhautikÃdhidaivikabhedÃt | tathÃhi tatra ÃdhyÃtmikaæ dvirÆpaæ ÓÃrÅraæ mÃnasaæ ceti | ÓÃrÅraæ tÃvat vÃtapittaÓle«maviparyayak­taæ jvarÃtÅsÃrÃdi | mÃnasaæ tu priyaviyogÃpriyasaæyogÃdijam | Ãdhibhautikaæ tu caturddhÃbhÆtagrÃmanimittaæ paÓupak«im­gamanu«yasarÅs­padaæÓayÆkÃmatkuïasthÃvarebhyo jarÃyujÃï¬ajasvedajodbhijjebhyo jÃyate | diva÷ prabhavati taddaivaæ tadadhik­tya yajjÃyate tadÃdhidaivikaæ ÓÅto«ïavÃtavar«ÃÓanipÃtajam | samuditatantava÷ paÂamiva guïasamudÃyÃtmakaæ pradhÃnam mahadÃdikÃryaæ janayati | ekarasamapi yathà ÃkÃÓasalilaæ vÃpyÃdau patitaæ sat vÃpyÃdisaæÓle«Ãt rasÃntaramÃpadyate tathà ekarÆpÃdapi pradhÃnÃddevÃdaya÷ krameïa sukhino du÷khino atyantamƬhÃÓca bhavanti | tathà sattvautkaÂyÃdrajastamasoraudÃsÅnyÃddevÃ÷ atyantaæ sukhina÷ | rajasa autkaÂyÃt sattvatamasoraudÃsÅnyÃnmanu«yÃ÷ atyantaæ du÷khina÷ | tamasa autkaÂyÃt sattvarajasoraudÃsÅnyÃttirya¤ca÷ atyantaæ mƬhÃ÷ | mahadÃdisaÇghÃta÷ bhokt­sÃpek«a÷ bhogyatvÃt paryaÇkavat | mahadÃdisaÇgha÷ parÃdhÅna÷ acetanatvÃt mÃlÃvat | evaæ puru«o 'numÅyate | sa ca nÃnà janmamaraïakaraïÃnÃæ pratyekaæ bhedÃt | ayamartha÷ | ekasya maraïe sarve mriyeran yadyeka eva Ãtmà syÃt ekasya ca janmani sarve jÃyeran ekasya karaïavaikalye sarve karaïavaikalyavanta÷ syu÷ | na caivaæ d­Óyate tasmÃnnÃnà | pa¤caviæÓatitattvagocarasamyagj¤ÃnÃt puru«asya kaivalyaæ bhavati | taccÃnyatvaæ pradhÃnÃdibheda iti yÃvat | avivekÃt saæsÃra÷ vivekÃt kaivalyam | arthata÷ akhyÃtivÃdÃÇgÅkÃra÷ | ata eva idaæ rajatamiti j¤Ãnaæ na bhrama÷ kiætu svarÆpata÷ arthataÓca aviviktaæ j¤Ãnadvayam | yasya yÃd­Óamidaæ rajatamiti rajataj¤Ãnavi«ayÅbhÆtaæ tasya tÃd­Óameva jagaditi nirïaya÷ || ata eva vastutastÃttviko 'nyathÃbhÃva÷ pariïÃma ityeva lak«aïalak«ita÷ pariïÃmo 'ÇgÃk­ta÷ sa ca puru«a÷ pratiÓarÅraæ nÃnetyatrÃdi sma avikÃritvÃt | vastuto 'karttà muktavat sÃk«ivadudÃsÅna÷ | sattvarajastamÃæsi kart÷ïi karmÃïyapi bhavanti | akarttà 'pi puru«a÷ kartteva vyavahriyate | acoraÓcorai÷ saha dh­taÓcora eva | guïÃbhedÃt prak­ti÷ kartrÅ na puru«a÷ | darÓanaÓaktimata÷ kriyÃÓaktirahitasya puru«asya pradhÃnena saha saæyoga÷ mahadÃdibhÆtaparyantaæ pradhÃnaæ dra«Âum | darÓanaÓaktirahitasya kriyÃÓaktimata÷ pradhÃnasyÃpi puru«eïa saæyoga÷ mok«Ãrthaæ puru«asya bhinnatvena vyaktÃvyaktapuru«aj¤Ãne jÃte pradhÃnasya mok«o bhavati | nityasukhopalabdhirmok«a iti cedupalabdherapi nityÃnityavivekagrastatvÃdasÃram | na ca nityasukhagocarasyÃvidyÃdiyatki¤cidÃvaraïabhaÇga eva puru«Ãrtho vÃcya÷ sukhÃnubhavasyaiva puru«ÃrthatvÃccaitanyanityatvenÃvaraïasyÃpi asambhavÃcca | mok«e paramÃnandaÓrutism­tayastu mok«aÓÃstraparibhëÃmÃtrà | du÷khamevÃsti na sukhaæ yasmÃt tadupalabhyate / du÷khÃrttasya pratÅkÃre sukhasa¤j¤Ã vidhÅyate // du÷khaæ kÃmasukhÃpek«Ã sukhaæ du÷khÃtyaya÷ sm­ta÷ // ityÃdism­tibhirdu÷khaniv­ttireva sukhatvena paribhëità | sÃækhyasÆtramapi du÷khaniv­ttirgauïa iti vimuktipraÓaæsà mandÃnÃmiti ca | ÃnandÃvÃptistu gauïamok«o brahmaloke bhavati iti paÓcÃt k­tÃrthayo÷ pradhÃnapuru«ayorviyogo bhavati andhapaÇgusaæyogavat | tathÃhi eka÷ paÇguraparaÓcÃndha÷ dvÃvapyetau du«Âe pathi gacchantau mahatà sÃrthena saha daivÃdbandhubhi÷ parityaktau yathÃyogaæ gamanaÓaktidarÓanaÓaktirahitau darÓanÃrthaæ gamanÃrthaæ ca saæyuktau bhavata÷ | tathà cÃndhena paÇgu÷ skandhamÃropitastaddarÓitamÃrgeïÃndho yÃti paÇguÓcÃndhaskandhÃrƬha÷ san yÃti | paÓcÃt svasvadeÓaprÃptyanantaraæ k­tÃrthau santau viyuktau bhavata÷ | tathà ca pradhÃnaæ puru«asya mok«aæ k­tvà nivarttate | puru«o na pravarttate nÃpi nivarttate | dra«Âà bhoktà ca puru«a÷ | bhogaÓcidavasÃnatà lak«aïa÷ | na kriyÃveÓÃtmà sa ca puru«a÷ anÃdyavivekÃt saæsarati | sacchÃstraÓravaïena gurvanugraheïa ca nirvicikitso vivekaj¤Ãne jÃte mucyate | prak­tipuru«asaæyogÃt saæsÃra÷ sa¤jÃyate | strÅpuru«asaæyogÃdapatyamiva prak­termahattatvaæ jÃyate | mahattatvÃdahaÇkÃro jÃyate | sa ca trividha÷ vaikÃriko bhÆtÃdistaijasaÓca | yo hi vaikarika÷ sa eva sÃttvika÷ yo bhÆtÃdi÷ sa eva tÃmasa÷ | yo hi taijasa÷ sa eva rÃjasa÷ tatra vaikÃrikÃdahaÇkÃrÃdekÃdaÓendriyÃïi tadabhimÃninyo devatÃÓca jÃyante | bhÆtÃdeÓcÃhaækÃrÃt tanmÃtrÃïi jÃyante taijasÃdahaækÃrÃdekÃdaÓendriyagaïastanmÃtrapa¤cakaæ ca jÃyate | etadgaïadvayasya yathÃsaækhyaæ vaikÃrikÃdbhÆtÃdeÓcÃhaækÃrÃjjÃtatvÃt kathaæ punarutpattirucyata iti cecch­ïu | yadà rajastamasÅ abhibhÆya sattvaguïa utkaÂo vaikarikasa¤j¤Ãæ labhamÃno 'haækÃro 'prav­ttidharmà taijasÃhaækÃraæ sahÃyÅk­tya prav­ttidharmÃïyekÃdaÓendriyÃïi janayati tadà tÃni svasÃhÃyyacchalamadhigamya taijasasvarÆpeïÃpi k­tÃnÅtyucyate | yadà ca sattvarajasÅ abhibhÆya tamoguïotkaÂo bhÆtÃdistaijasÃhaækÃrasya rÆpaæ sahÃyÅk­tya tanmÃtrapa¤cakaæ prav­ttidharmakaæ karoti tadà tattanmÃtrapa¤cakaæ svasÃhÃyyenaiva taijasenÃpi k­tamityucyate tasmÃt prav­ttidharmakÃt tattanmÃtrapa¤cakÃd bhÆtapa¤cakamutpadyate | e«a pariïÃmakrama÷ | vaikÃrikÃdekÃdaÓendriyÃïi bhÆtÃdestanmÃtrapa¤cakamiti || ayamartha÷ | vaikÃrikasya bhÆtÃdeÓca svasvaprav­ttidharmakakÃryadvayasya yathÃsaækhyaæ janane taijasÃhaækÃrasya sÃhÃyyam | taijasÃhaækÃrasya sÃhÃyyakaraïÃdeva etadgaïadvayalak«aïakakÃryasya prav­ttidharmakatvam | buddhijanakÃnÅndriyÃïi buddhÅndriyÃïi tÃni cak«u÷ÓrotraghrÃïarasanatvagindriyÃïi | te«Ãæ ca vi«ayÃ÷ rÆpaÓabdagandharasasparÓÃ÷ | karma kurvantÅti karmendriyÃïi tÃni ca vÃkpÃïipÃdapÃyÆpasthÃni | te«Ãæ ca vi«ayÃ÷ vÃgvadanÃdÃnagamanotsargÃnandÃ÷ | mano buddhÅndriyaæ karmendriyaæ ca yato buddhÅndriyÃïÃæ v­ttiæ saækalpayati karmendriyÃïÃæ ca ata ubhayÃtmakaæ mana÷ | mano 'pi vibhu dharmÃdharmavÃsanÃÓrayata÷ pratipuru«amanta÷karaïaæ nityamÃkÃÓavat | na ca prak­tidharmà eva santvad­«ÂÃdaya iti vÃcyam anyani«ÂhÃd­«ÂÃdibhiranyatra sukhadu÷khÃdyutpÃde 'tiprasaÇgÃt | tacca nÃïu saæbhavati yoginÃæ sarvÃvacchedena ekadà 'khilasÃk«ÃtkÃrÃsambhavÃt | na ca yoginÃæ yogajadharma eva pratyÃsatti÷ syÃt saæyogasaæyuktasamavÃyÃdilaukikapratyÃsattyaivopapattau sannikar«Ãntarakalpane mÃnÃbhÃvÃt gauravÃcca anyonyavyabhicÃrÃcca | sÃk«ÃtkÃre«vavÃntarajÃtikalpane jÃtisÃÇkaryÃt atigauravÃcca | yogimate sarvÃrthagrahaïasamarthasyÃnta÷karaïasya tamaÃkhyÃvaraïabhaÇga eva yogajadharmÃdibhi÷ kriyate su«uptau tamaso v­ttipratibandhakatvasiddheriti nÃpyanta÷karaïaæ madhyamaparimÃïamÃtraæ sambhavati pralaye vinÃÓenÃd­«ÂÃdyÃdhÃratÃnupapatte÷ ata÷ pariÓe«ato 'nta÷karaïaæ vibhveva sidyati taduktam | cittÃkÃÓaæ cidÃkÃÓamÃkÃÓaæ ca t­tÅyakam / dvÃbhyÃæ ÓÆnyatamaæ viddhi cidÃkÃÓaæ varÃnane // syÃdetat | anta÷karaïasya vibhutve paricchinnav­ttilÃbhasyÃvaraïenopapattÃvapi lokÃntaragamanÃdikaæ nopapadyate | ata eva sÃækhyasÆtram "na vyÃpakaæ mana÷ karaïatvÃ"diti | tadgatiÓruteriti veti kiæ caivaæ sati lÃghavÃt caitanyasyaivÃvaraïakalpanamucitaæ kimarthaæ vibhvanta÷karaïaæ parikalpyate tatra j¤ÃnapratibandhakamÃvaraïaæ kalpyate || atrocyate | gatiÓrutistÃvat ÃtmanÅvÃnta÷karaïe 'pi prÃïendriyÃdyupÃdhinopapadyate kÃryakÃraïarÆpeïÃnta÷karaïadvaitÃt | kÃryÃnta÷karaïasya svato 'pi gatirupapadyate kÃryakÃraïarÆpeïÃnta÷karaïadvaitaæ ca sÃækhyairapye«Âavyam kevalakÃryatve 'nta÷karaïadharmatvaæ dharmÃdÅnÃmiti sÃækhyasÆtrÃnupapatte÷ | kevalanityatve ca mahadÃdyutpattisÆtrÃnupapatte÷ yattÆktaæ caitanyasyaivÃvaraïakalpanaæ yuktamiti tadayuktam | kÆÂasthacaitanyasya j¤ÃnapratibandharÆpÃvaraïÃsambhavÃt | na ca caitanyasyÃrthasambandha eva pratibimbÃdirÆpe pratibandhakaæ kalpanÅyamiti vÃcyam evamapyÃtmadarÓanÃnupapatte÷ karaïadvÃraæ vinà svasmin pratibimbÃdirÆpeïa svasvasambandhÃsambhavÃt | api ca icchÃk­tyÃdyÃdhÃratayà 'nta÷karaïe siddhe svapnÃdÃvantard­ÓyamÃnaghaÂÃdayo 'pi tasyaiva pariïÃmÃ÷ kalpyante kÃryakÃraïayo÷ sÃmÃnÃdhikaraïyaucityÃt | evaæ ca ghaÂÃdyÃkÃrapariïatÃÓcaitanye bhÃsante tadavibhÃgenaiva bÃhyaghaÂÃdikaæ bhÃsate 'tastÃd­ÓapariïÃmapratibandhakamevÃvaraïaæ tatraiva yuktaæ ki¤ca bÃhyakaraïasyÃvaraïadarÓanenÃntarÃvaraïasyÃpi karaïani«Âhatvaæ cÃnumÅyate Ãtmano 'nÃv­tatvaæ Órutism­tibhyÃæ ceti | nanvanta÷karaïasya vibhutve sati kathaæ kÃryatvaæ syÃditi cenna vibhvyà api ÃkaÓaprak­te÷ kÃryÃkÃÓarÆpaparicchinnapariïÃmavad guïÃntarasambhedenÃnta÷karaïaprak­terapi paricchinnÃnta÷karaïarÆpapariïÃmopapatti÷ Órutism­tiprÃmÃïyÃccaitadi«yata iti dik || manasa÷ saÇkalpo vi«aya÷ | etÃnyekÃdaÓa vaik­tÃhaækÃrÃjjÃtÃni ityavÃdi smaiva buddhipratibimbitamarthaæ puru«a upalabhate | taduktaæ buddhisthamarthaæ puru«aÓcetayate | ahaæ dharmaæ kari«yÃmÅtyadhyavasÃyo buddherlak«aïam | dharmo j¤Ãnaæ virÃga÷ aiÓvaryametat sÃttvikabuddhe÷ | tadviparÅtamavirÃgÃdi tÃmasam || pa¤caviæÓatitattvaireva jagadvyÃptaæ na nyÆnairnÃdhikaiÓca vatsaviv­ddhinimittaæ k«Årasyeva aj¤asyÃpi pradhÃnasya puru«amok«Ãrthaæ prav­ttirucitaiva | liÇgaÓarÅraæ tu buddhyahaækÃramanobuddhÅndriyakarmendriyapa¤catanmÃtrÃïÃma«ÂÃdaÓÃnÃæ samudÃya÷ trayoviæÓatitattvamadhye pa¤cabhÆtÃni varjayitvà ahaækÃraæ ca buddhau praveÓya saptadaÓakaæ liÇgaÓarÅrasa¤j¤aæ bhavati vahnerindhanavadÃtmano 'bhivyaktisthÃnavÃt | tacca sarvapuru«ÃïÃæ sargÃdÃvutpadya prÃk­tapralayaparyantaæ ti«Âhati tena caiveha lokaparalokayo÷ saæsaraïaæ jÅvÃnÃæ bhavati | prÃïaÓca buddhereva v­ttibheda ityato na liÇgaÓarÅrÃt p­thaÇ nirdiÓyate tasya ca liÇgaÓarÅrasya sÆk«mÃïi pa¤ca bhÆtÃni ÃÓrayaÓcitrÃdivadÃÓrayaæ vinà paramasÆk«masya lokÃntaragamanÃsambhavÃt || idaæ ca liÇgaÓarÅramÃdau svayaæbhuva upÃdhibhÆtamekameva jÃyate tasyaiva virìÃkhyavak«yamÃïasthÆlaÓarÅravat tataÓca vya«ÂijÅvÃnÃmupÃdhibhÆtÃni vya«ÂiliÇgaÓarÅrÃïi tadaæÓabhÆtÃni tato vibhajyante | piturliÇgaÓarÅrÃt puttraliÇgaÓarÅravat | taduktaæ sÆtrakÃreïa | vyaktibheda÷ karmaviÓe«Ãditi manunÃpyuktam | te«Ãæ tvavayavÃn sÆk«mÃn «aïïÃmapyamitaujasÃm / sanniveÓyÃtmamÃtrÃsu sarvabhÆtÃni nirmame // iti / «aïïÃmiti «a¬indriyaæ samastaliÇgaÓarÅropalak«akam tathà ca svayambhÆ÷ svaliÇgaÓarÅrÃvayavÃn sÆk«mÃnalpÃn ÃtmamÃtrÃsu svÃæÓacetane«u saæyojya sarvaprÃïina÷ sasarjjetyartha iti liÇgaÓarÅram | sthÆlaÓarÅrotpattistu daÓaguïitamahattattvamadhye 'haækÃrastasyÃpi daÓaguïitasya madhye vyomno 'pi daÓaguïitasya madhye vÃyurvÃyorapi daÓaguïitasya madhye tejastejaso 'pi daÓaguïitasya madhye jalaæ jalasyÃpi daÓaguïitasya madhye p­thivÅ samutpadyate saiva ca sthÆlaÓarÅrasya bÅjaæ tadeva ca p­thivÅrÆpaæ bÅjamaï¬arÆpeïa pariïamate tasyÃpi daÓaguïitÃï¬arÆpasya p­thivyÃvaraïasya madhye caturdaÓabhuvanÃtmakaæ svayambhuva÷ sthÆlaÓarÅraæ tatsaækalpÃdevotpadyate tenaiva ÓarÅreïa svayambhÆrnÃrÃyaïa ityucyate | taduktaæ manunà svayambhuvaæ prak­tya | so 'bhidhyÃya ÓarÅrÃt svÃt sis­k«urvividhÃ÷ prajÃ÷ / apa eva sasarjÃdau tÃsu vÅryamavÃs­jat // tadaï¬amabhavaddhaimaæ sahasrÃæÓusamaprabham / tasmin yaj¤e svayaæ brahmà sarvalokapitÃmaha÷ // sa vai ÓarÅrÅ prathama÷ sa vai puru«a ucyate / Ãdikarttà sa bhÆtÃnÃæ brahmÃgre samavarttata // Ãpo nÃrà iti proktà Ãpo vai narasÆnava÷ / tà yadasyÃyanaæ pÆrvaæ tena nÃrÃyaïa÷ sm­ta÷ // ityÃdineti / tata eva cÃdipuru«Ãt vya«Âipuru«ÃïÃæ vibhÃgÃdante ca tatraiva layÃt sa eva caika Ãtmeti Órutism­tyorvyavahriyate ato na vyavahÃraparatayà nÃrÃyaïa eva sarvabhÆtÃnÃmÃtmetyÃdiÓrutism­tivirodha iti | tataÓca sa nÃrÃyaïo virÃÂÓarÅrÅ svanÃbhikamalakarïikÃsthÃnÅyasya sumerorupari caturmukhÃkhyaæ svayaæbhuvaæ s­«Âvà taddvÃrÃnyÃnapi vya«ÂiÓarÅriïa÷ sthÃvarÃntÃn sasarja taduktam - taccharÅrasamutpannai÷ kÃryaistai÷ kÃraïai÷ saha / k«etraj¤Ã÷ samajÃyanta gÃtrebhyastasya dhÅmata÷ // iti / yattu Óe«aÓÃyino nÃrÃyaïasya nÃbhikamalaÓrotracak«urÃdibhyaÓcaturmukhasyÃvirbhÃva÷ ÓrÆyate taddainyandinasarge«veva kalpabhedena mantavyam | dainandinapralaye«veva hi nÃrÃyaïaÓarÅre praviÓyaikÅbhÆya suptÃnÃæ devÃnÃæ caturmukhÃdikrameïÃvirbhÃva÷ Óe«aÓÃyina÷ sakÃÓÃt ghaÂate na tvÃdisarge«u dainandinapralaya eva lÅlÃvigraheïa ÓayanÃditi || tadevaæ saæk«epataÓcaturviæÓatitattvÃni te«Ãæ s­«Âik«ayaæ prayojanaæ coktam | tatra yadyasmÃjjÃyate tasya tadà ' 'pÆraïenaiva sthiti÷ tatastasya saæhÃro 'pi tatraiva bhavati | tathà ca bhÃrate | yadyasmÃjjÃyate tattvaæ tacca tatra pralÅyate / lÅyante pratilomÃni jÃyante cottarottaram // iti / ete ca s­«ÂisthitisaæhÃrarÆpÃ÷ sthÆlà eva pariïÃmÃÓcaturviæÓatitattvÃnÃæ kÆÂasthapuru«avivekÃya pradarÓitÃ÷ sÆk«mà apyanye pratik«aïapariïÃmà ete«Ãæ smaryante | nityadÃhyaÇgabhÆtÃni bhavanti na bhavanti ca / kÃlenÃlak«yavegena sÆk«matvÃt tanna g­hyate // iti / atastu sarvaæ ja¬avastu paramÃrthata÷ sarvadaivÃsaducyate | tataÓca tasmÃdvirajya Ãtmaiva paramÃrthasatyo du÷khabhÅrubhirdra«Âavya÷ taduktam | avyaktabÅjaprabhavo buddhiskandhamayo mahÃn / mahÃhaækÃraviÂapa indriyÃÇkurakoÂara÷ // mahÃbhÆtapraÓÃkhaÓca viÓe«apratiÓÃkhavÃn / sadÃparïa÷ sadÃpu«pa÷ ÓubhÃÓubhaphalodaya÷ // ÃjÅva÷ sarvabhÆtÃnÃæ brahmav­k«a÷ sanÃtana÷ / etajj¤Ãtvà ca tattvena j¤Ãnena paramÃsinà // k­tvà cÃk«aratÃæ prÃpya jahÃti m­tyujanmanÅ // iti / taduktaæ - indriyÃïÅndriyÃrthÃÓca nopasarpantyata÷ khalu / hÅnaÓca karaïairdehÅ na dehaæ punararhati // tasmÃtsarvÃtmakÃdrÃgÃjjÃyante sarvajantava÷ // iti / narakÃdau viÓe«arÃgÃbhÃve 'pi sÃmÃnyarÃgasattvÃdrÃgasya karmasahakÃritvaæ vi«ÃkÃrambhe tadeva sakta÷ saha karmaïaiti liÇgaæ mano yatra ni«aktamasyeti ÓrutÃvabhimÃnarÃgadve«Ãdijanyasya vi«yavÃsanÃkhyasaÇgasÃmÃnyasyaiva janmÃdivi«ÃkÃrambhe sahakÃritvasiddhe÷ | yatra yatra mano dehÅ dhÃrayet sakalaæ dhiyà / snehÃd dve«Ãd guïÃdvÃpi yÃti tattatsarÆpatÃm // iti sm­te÷ / so 'yaæ pratiniv­ttÃk«o gurudarpaïabodhita÷ / svato 'nyÃæ vikriyÃæ mau¬hyÃdasthitÃma¤jasaik«ata // athÃsau prak­tirnÃhamiyaæ hi kalu«Ãtmikà / ÓuddhabuddhasvabhÃvo 'hamiti tyajati tÃæ vidan // evaæ dehendriyÃdibhya÷ ÓuddhatvenÃtmani sm­te / nikhilà savikÃreyaæ tyak taprÃyà hi carmavat // nanvanÃtmanyÃtmabuddhirÆpà yà 'vidyà tasyÃ÷ kathamÃtmaviÓe«yakavivekaj¤ÃnanÃÓyatvaæ prakÃrÃdibhedÃditi cet na tÃd­ÓÃvidyÃyà anÃtmaviÓe«yakavivekadvÃreïÃtmaviÓe«yakavivekanÃÓyatvÃditi | yacca yogena nirvikalpakamÃtmaj¤Ãnaæ jÃyate | tadvivekaj¤ÃnadvÃraiva mok«akÃraïaæ bhavati na tu sÃk«Ãt | avidyÃnivartakatvÃbhÃvÃt ahaæ gaura÷ karttà sukhÅ du÷khÅtyÃdij¤Ãnameva hyavidyà saæsÃrÃnarthahetutayà Órutism­tinyÃyasiddhà tasyÃÓca nivarttikà nÃhaæ gaura ityÃdirÆpà vivekakhyÃtireva bhavati samÃne vi«aye grÃhyÃbhÃvatvaprakÃrakagrÃhyÃbhÃvaj¤Ãnatvenaiva virodhÃt anyathà muktinirvikalpakasyÃpi idaæ rajatamiti j¤ÃnavirodhitvÃpatte÷ | ki¤ca yathoktÃbhÃvaj¤Ãne grÃhyaj¤ÃnavirodhitvasyÃvaÓyakatayà nirvikalpaj¤Ãnasya bhramanivartakatvaæ na p­thak kalpyate gauravÃt || api ca athÃta ÃdeÓo neti neti na hyetasmÃditi netyanyat paramastÅtyÃdiÓrutyà vivekopadeÓÃpek«ayottama upadeÓo nÃstÅtyucyate || k«etrak«etraj¤ayorevamantaraæ j¤Ãnacak«u«Ã / bhÆtaprak­timok«aæ ca ye viduryÃnti te param // iti gÅtÃvÃkyaiÓca vivekaj¤Ãnasyaiva mok«ahetutvamucyate 'to vivekaj¤Ãnameva sÃk«ÃdavidyÃniv­ttyà mok«ahetu÷ | yogena kevalatmasÃk«ÃtkÃrastu yogyÃnupalabdhividhayopÃdhyÃdigatadharmÃbhÃvamupÃdhyÃdibhedaæ ca grÃhayati tato 'vidyÃniv­ttiriti | etena sarvabhÆte«u samatÃj¤Ãnam Ãtmana÷ sarvÃtmakatvÃdij¤Ãnaæ ca Órutism­tyorgÅyamÃnaæ vivekaj¤Ãnasyaiva Óe«abhÆtaæ sarvadarÓane«u mantavyam | j¤ÃnÃntarÃïÃæ sÃk«ÃdabhimÃnÃnivartakatvÃt brahmamÅmÃæsÃyÃæ tvayaæ viÓe«o yatparamÃtmavivekaÓe«atvam | sÃækhyaÓÃstre tu sÃmÃnyÃtmavivekaÓe«atvamiti dik || vivekakhyÃtestvavidyÃnÃÓakatvameva na tu ÓuktirajatavivekadarÓina iva punarbhramadarÓanÃt pratibandhakatvaæ d­«ÂÃnte paÂalakÃmÃdido«abÃhulyÃt punarujjÅvanaæ bhramasya | atra ca anÃtmanyÃtmÃbhimÃne 'nÃdivÃsanaiva do«a÷ sarvÃstikasaæmata÷ jÃtamÃtrasyÃbhimÃne do«ÃntarÃnupalabdhe÷ sà mithyÃj¤ÃnavÃsanà yadà vivekakhyÃtiparamparÃjanyad­¬havÃsanayonmÆlità tadaiva vivekasÃk«ÃtkÃrani«Âhocyate tatpÆrvamavaÓyaæ vÃsanÃleÓato mithyÃæÓasya kasyÃpyÃtmani bhÃnÃt tasyÃæ ca vivekakhyÃtini«ÂhÃyÃæ jÃtÃyÃæ na punarabhimÃna÷ sambhavati vÃsanÃkhyado«ÃbhÃvÃditi | yadi tu buddhipuru«ayoranyonyapratibimbanÃdikamavivekakÃraïaæ do«a i«yate tadà tu taæ do«aæ bÃdhitvaiva vivekasÃk«ÃtkÃra udita iti na tasya punarbhramahetutvaæ phalabalena yogajadharmÃsahak­tasyaiva tasya do«atvakalpanÃsambhavÃditi | yadyapi vivekapratiyogipadÃrthÃnÃmÃntyÃdviÓe«arÆpeïa vivekagraho na sambhavati tathÃpi d­ÓyatvapariïÃmitvÃdirÆpai÷ sÃmÃnyavivekagrahasambhavÃt prak­tyÃdipadÃrthÃnÃæ viÓi«Âaj¤ÃnÃbhÃve 'pi sÃmÃnyato vivekakhyÃtermok«ahetutvam | taduktam | ghaÂadra«Âà ghaÂÃdbhinna÷ sarvathà na ghaÂo yathà / dehadra«Âà tadà dehÅ nÃhamityÃdirÆpata÷ // iti / Ãtmà và are dra«Âavya ityatra tu na Ãtmano d­Óyatvaæ v­ttivyÃpyatve 'pi phalavyÃpyatvarÆpaæ yattu bauddhairapi sukhadu÷khÃdimattvenÃpi buddhiranubhÆyamÃnà svaprakÃÓatayà caitanyavyÃpyà na bhavati yathà vedÃntinÃmahamityanubhÆyamÃno 'pyÃtmà caitanyÃkhyaphalavyÃpyo na bhavatÅtyucyate tanni÷pramÃïatvÃdupek«yam | tatpradhÃnÃdisarge utpadyate | adharmavaÓÃt paÓvÃdau dharmavaÓÃddevÃdau saæsarati | atattvaj¤ÃnÃdeva dharmÃdharmopara¤jitaæ pralayakÃle pradhÃne lÅyate | yadyapi pradhÃnapuru«au vibhÆ tathÃpi prak­tireva liÇgavyavasthÃæ karoti | liÇgaæ sÆk«mai÷ paramÃïubhistanmÃtrairupacitaæ mÃnu«Ãdi«u vyavati«Âhate naÂavat yathà naÂa÷ svarÆpeïa eko 'pi ve«Ãntareïa nÃnÃrÆpa÷ tathà liÇgamudarÃnta÷ praviÓya hastÅ strÅ pumÃniti bhavati pa¤caviparyayasaæj¤Ã bhavati yathà tamo moho mahÃmohastÃmiÓro 'ndhatÃmiÓra iti | dharmeïa prÃjÃpatyÃdyÆrdhvalokaprÃpti÷ | adharmeïa paÓvÃdiprÃptiraj¤Ãnena bandha÷ pa¤caviæÓatitattvaj¤ÃnenÃpavarga÷ | tacca tattvaj¤Ãnaæ guro÷ sakÃÓÃt ÓÃstraÓravaïenaitÃd­Óaæ jÃyate | tathÃhi pradhÃnÃdanya÷ puru«a÷ anyà buddhi÷ anyo 'haækÃra÷ anyÃni tanmÃtrÃïi indriyÃïi pa¤camahÃbhÆtÃni ceti | sarvaæ kÃryaæ triguïÃtmakamapi udriktaguïÃpek«ayà sÃttvikÃdiÓabdavyapadeÓabhÃk cetana÷ puru«a÷ nÃnÃyoni«u jarÃmaraïak­taæ du÷khaæ cetayate prÃpnotÅtyartha÷ | yÃvat tattvaj¤Ãnena liÇgaÓarÅraæ na nivarttate tÃvat sthÆlaæ ÓarÅraæ pratijanma nÆtanaæ jÃyate naÓyati ca | svaprayojanÃbhÃve 'pi pratyupakÃranirapek«aæ sumitravat pradhÃnaæ mahadÃdivi«ayabhÆtaparyantaæ kÃryaæ puru«asya bhogÃya mok«Ãya cÃrabhate prak­ti÷ puru«asya bhedena buddhyahaækÃrÃdi darÓayitvà nivarttate | yathà narttakÅ Ó­ÇgÃrÃdirasairhÃsyÃdibhÃvaiÓca nibaddhagÅtÃdÅni raÇgasya darÓayitvà nivarttate k­tÃrthatvÃt tadvat | ki¤ca prak­tirguïavatÅ aguïasya puæsa÷ jagadyonibhÃvena sukhadu÷khamohÃtmakena ÓabdÃdivi«ayabhÃvena vetyevaævidhairupakÃrairanupakÃriïa÷ puru«asyopakurvatÅ paÓcÃdÃtmÃnaæ prakÃÓya ahamanyà tvamanya iti nivartate sumitravat Ãtmana÷ pratyupakÃraæ necchati | sargasya neÓvara÷ kÃraïaæ na svabhÃvo na kÃla÷ kÃlo 'pi yoginÃæ k«aïarÆpa eva na tu nyÃyavaiÓe«ikayorivÃtmavadakhaï¬o nitya eko lÃghavÃt sa eva tattadupÃdyavacchinna÷ san k«aïamuhÆrtÃdivatsarÃntaæ vyavahÃraæ karotÅti | na tu k«aïanÃmà p­thak padÃrtho 'stÅti || sÃækhyaistu dikkÃlÃvÃkÃÓÃdibhya iti sÆtritaæ mahÃkÃlo và k«aïÃdirvà p­thak padÃrtho nÃsti kintvÃkÃÓamevopÃdhibhirviÓi«Âaæ k«aïÃdimahÃkÃlÃntavyavahÃraæ kurute iti manyate | tadetanmatadvayamapyasama¤jasamityÃha yogÅ sthireïa kenÃpyupÃdhinà mahÃkÃlÃkÃÓÃbhyÃæ k«aïavyavahÃrasyÃsambhavÃt | tathÃhi uttaradeÓasaæyogÃvacchinnà paramÃïvÃdikriyà anyadvà etÃd­Óaæ ki¤cinmahÃkÃlÃkÃÓayo÷ k«aïarÆpatÃyÃmupÃdhi÷ parairi«yate tatra uktaæ saæyogaviÓi«ÂakriyÃdikaæ cet viÓe«yaviÓe«aïatatsambandhamÃtraæ tarhi trayÃïÃmaparai÷ sthiratvÃbhyupagamÃt na tai÷ k«aïavyavahÃra÷ sambhavati yadi ca tattebhyo 'tiriktami«yate na tu tanmahÃkÃla ÃkÃÓaæ và tenaiva k«aïavyavahÃropapattau tadavacchinnasyÃnyasya k«aïavyavahÃrahetutvakalpanÃvaiyarthyÃt sa ca viÓi«ÂÃdirÃsthira÷ k«aïa÷ prak­terevÃtibhaÇgura÷ pariïÃmaviÓe«a ityato na prak­tipuru«ÃtiriktatvÃpatti÷ | tasyaiva k«aïasya pracayaviÓe«airmuhÆrtÃhorÃtrÃdirdviparÃrddhÃntavyavahÃro bhavati natvakhaï¬o mahÃkÃlo 'sti pramÃïÃbhÃvÃt adyatyÃdivyavahÃra÷ k«aïapracayenaiva kÃlanityatvaÓrutism­tayastu pravÃhanityatÃparà iti tasmÃdÃvaÓyakatvÃt k«aïÃtmaka eva kÃlo nÃkhaï¬o mahÃkÃlo 'sti nÃpyÃkÃÓaæ kÃlavyavahÃraheturiti kiæ tu pradhÃnam | puru«o na badhyate na mucyate nÃpi saæsaratÅti kiæ tu nÃnÃÓrayà prak­tireva tatheti sarvaæ sama¤jasam || iti kÃnyakubjaÓrÅ«imÃnandadÅk«itaviracitaæ sÃækhyatattvavivecanaæ samÃptam ||