Simanandadiksita [= Ksemananda/Ksemendra (?)]: Samkhyatattvavivecana, a commentary on the Tattvasamàsa, an abstract of Sàükhya philosophy in (23-) 25 såtras. Based on the ed. by Vindhyesvari Prasada Dvivedin in: Sàmkhyasaïgrahaþ (Chowkhamba Sanskrit Series, 50,1 [fasc. 286], pp. 1-49) Input by Dhaval Patel #<...># = BOLD for Tattvasamàsa _______________________________________________________________ PRELIMINARY NOTE: The division of the Tattvasamàsa underlying úimànanda's commentary is as follows (for alternative divisions see other commentaries): aùñau prakçtayaþ || Tats_1 || ùoóa÷a vikàràþ || Tats_2 || puruùaþ || Tats_3 || traiguõyam || Tats_4 || saücaraþ || Tats_5 || pratisaücaraþ || Tats_6 || adhyàtmam adhibhåtam adhidaivataü ca || Tats_7 || pa¤càbhibuddhayaþ || Tats_8 || pa¤ca karmayonayaþ || Tats_9 || pa¤ca vàyavaþ || Tats_10 || pa¤ca karmàtmànaþ || Tats_11 || pa¤caparvàvidyà || Tats_12 || aùñàviü÷atidhà÷aktiþ || Tats_13 || navadhà tuùñiþ || Tats_14 || aùñadhà siddhiþ || Tats_15 || da÷a målikàrthàþ || Tats_16 || anugrahasargaþ || Tats_17 || caturda÷avidho bhåtasargaþ || Tats_18 || trividho bandhaþ || Tats_19 || trividho mokùaþ || Tats_20 || trividhaü pramàõam || Tats_21 || trividhaü duþkham || Tats_22 || etat paramparayà yàthàtathyam || Tats_23 || etat sarvaü j¤àtvà kçtakçtyaþ syàt || Tats_24 || na punastrividhena duþkhenàbhibhåyate || Tats_25 || _______________________________________________________________ ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding: description character =ASCII long a à 224 long A â 226 long i ã 227 long I ä 228 long u å 229 long U æ 230 vocalic r ç 231 vocalic R è 232 long vocalic r é 233 vocalic l ë 235 long vocalic l í 237 velar n ï 239 velar N ð 240 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t ñ 241 retroflex T ò 242 retroflex d ó 243 retroflex D ô 244 retroflex n õ 245 retroflex N ö 246 palatal s ÷ 247 palatal S ø 248 retroflex s ù 249 retroflex S ú 250 anusvara ü 252 capital anusvara ý 253 visarga þ 254 long e ¹ 185 long o º 186 l underbar × 215 r underbar Ÿ 159 n underbar ­ 173 k underbar É 201 t underbar  194 Other characters of the CSX encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings and formats see: http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdiac.pdf and http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdias.pdf For further information see: http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil.htm ___________________________________________________________________ sàükhyatattvavivecanam ÷rãùimànandaviracitam / raghunandanasutenedamiùñikàpuravàsinà / kànyakubjadvijàgryeõa ùimànandena tanyate // 1 // sàükhyopaj¤a namastubhyaü kapilàya mahàtmane / pa¤caviü÷atitattvànàü tattvaj¤ànapravartakaþ // 2 // duþkhatrayàbhibhåtasya ÷àntirme syàt kutastviha / tathopadi÷a janmàdi yathà na syàt kçpànidhe // 3 // evaü pçùño muniþ pràha nirviõõàya kçpànidhiþ / pa¤caviü÷atisåtràõi vyàkhyàtàni mahàtmabhiþ // 4 // babandhuþ kavayaþ kàvye vyàcikhyuþ kavayaþ pare / sàükhya÷àstrasya yàthàrthyaü tadevedaü vivicyate // ùimànandena mandena kukùimbhari÷atàdinà // 5 // ## prakçtirbuddhyahaükàrau tanmàtraikàda÷endriyam / bhåtàni ceti sàmànyàccaturviü÷atireva te // eteùveva dharmadharmyabhedena guõakarmasàmànyànàmantarbhàvaþ | prakçtitvaü ca sàkùàtparamparayàkhilavikàropàdànatvam | vyutpattistu prakçùñà pariõàmaråpà àkçtirasyà iti | sà ca sàmyàvasthayopalakùitasattvàdidravyatrayaråpà | sàmyàvasthà ca ÷àntaghoramåóhàdiråpàõàmapi asamudàyavadråpatvepi ati÷ayaiþ samudàyavadbhiravirodhena vartamànatvaü sàmànyàtmanà guõabhàvo 'ti÷ayàtmanà pràdhànyaü vi÷eùàtmanà vaiùamyamityato nyånàdhikabhàvenàsaühatàvasthà 'kàryàvastheti yàvat | mahadàdikaü tu kàryasattvàdikaü na kadàpyakàryàvasthaü bhavatãti tadvyàvçttiþ | vaiùamyàvasthàyàmapi prakçtitvasiddhaye upalakùitamityuktaü sattvàdiguõavatã prakçtiþ sattvàdyanatiriktatvàt tathà ca såtraü sattvàdãnàmataddharmatvaü tadråpatvàditi sattvàdãnàü prakçtisvaråpatvaü na tu prakçtidharmatvam | guõebhya eva sarvakàryopapattau tadanyaprakçtikalpanàvaiyarthyàt | såtrabhàùyàbhyàmapi tathoktatvàt | yattu prakçterguõà itivat vanasya vçkùà itivat vyaùñisamaùñyabhipràyeõeti sattvaü rajastama iti prakçterabhavan guõà iti ca na sattvàdãnàü prakçtikàryatvavacanaü guõanityatàvàkyavirodhena mahattattvakàraõãbhåtakàryasattvàdiparam | mahadàdisçùñirguõavaimyàt | tacca sajàtãyasaüvalanena guõàntaravyàvçttaprakà÷àdiphalopahitaþ sattvàdivyavahàrayogyaþ pariõàma iti sattvàdivyavahàro vaiùamya evetyàha ÷rutiþ yathà tama evedamagra àsãt tatpare syàt pareõeritaü viùamatvaü(1) pratyayàdvai rajaso(2) råpaü tadrajaþ khalvãritaü viùamatvaü pratyayàdvai sattvasya(3) råpamiti sattvàditrayaü ca sattvàdisvaråpamiti sattvàditrayaü ca sukhaprakà÷alàghavaprasàdàdiguõakatayà saüyogavibhàgàdimattayànà÷ritatvopàdànatvàdinà dravyatve 'pi puruùopakàratvàt puruùabandhakatvàcca guõa÷abdenocyate indriyàdivat guõànàü sukhaduþkamohàtmakapravàdastu dharmadharmyabhedàt manasaþ saïkalpàtmakatvavat tatra sattvaü sukhaprasàdaprakà÷àdyanekadharmakamapi pradhànatastu sukhàtmakamucyate | evaü rajo 'pi duþkhakàluùyapravçtyàdyanekadharmakaü pràdhànyatastu duþkhàtmakamucyate | evaü tamo 'pi mohàvaraõastambhanàdyanekadharmakaü pràdhànyatastu mohàtmakamucyate | sato bhàvaþ sattvaü dharmapràdhànyenottamaü puruùopakaraõaü ràgayogàdrajo madhyamam | tamodharmàvaraõayogàdadhamaü sattvàdãnyasaükhyavyaktayaþ pratikùaõapariõàmitvàt laghutvàdidharmairanyonyaü sàdharmyaü vaidharmyaü ca guõànàmasaükhyàtamiti såtràt | ekadànekapuruùàdisçùñi÷ravaõàcca ekaikavyaktitve vibhutvaü syàt tathà ca saüyogavaicitryàbhàvàdanantavaicitryaü kàryàõàü na syàt | dravyàntarasyàvacchedakãbhåtasyàbhàvàcca | tasmàdasaükhyàtànyeva sattvàdãni tritvakathanaü tu vibhàjakopàdhitrayeõaiva vai÷eùikàõàü navadravyavacanavat sattvàdãni ca yathàyogyamaõuvibhuparimàõakàni itarathà rajasa÷calasvabhàvatvavacananirodhaþ syàt | àkà÷akàraõasya vibhutvaucityàt sarvakàraõadravyavibhutve kàryaparicchedàsambhava iti || ÷abdaspar÷avihãnaü tadråpàdibhirasaühatam / triguõaü tajjagadyoniranàdiprabhavàpyayam // ityàdyukterna paramàõvàdàvantarbhàvaþ prakçteriti / athaivamapi prakçteraõuvibhusàdhàraõasattvàdyanekavyaktiråpatve aparicchinnatvaikatvàkriyatvasaiddhàntakùatiriti cenna kàraõadravyatvasvaråpaprakçtitvenaivàparicchinnatvavacanàdgandhatvena gandhànàü pçthivãvyàpakatàvat àkà÷àdiprakçtãnàü vibhutvenaiva prakçtivibhutvasiddhàntopapatte÷ca | tathà puruùabhedena sargabhedena ca bhedàbhàvasyaiva eka÷abdàrthatvàt | ajàmekàmiti÷rutestathàvagamàt | tathàdhyavasàyo 'bhimànàdikriyàràhityasyaivàkriya÷abdàrthatvàdityanyathà ÷rutismçtityuktasya prakçtikùobhasyànupapatteriti | tatràyaü prayogaþ sukhaduþkhamohàtmakamahadàdikàryaü sukhaduþkhamohàtmakadravyakàryaü sukhaduþkhamohàtmakatvàt vastràdikàrya÷ayyàvaditi prakçtau pramàõam | bàhyavastuùu sukhàdikamuttamatvàdikameva ghañaråpamitivaccandanasukhaü strãsukhamityàdipratyayàcceti dik | avyaktabuddhyahaïkàràstanmàtràõàü ca pa¤cakam / aùñau prakçtayastvetàþ sapta ca vyaktatàmiyàt // avyaktaprakçtijanyatvàt avyaktànãti cocyate / vyajyante ca yathà loke ghañàdyà na tathà hi tat // avyaktaü prakçtirmàyà pradhànaü brahma kàraõam / avyàkçtaü tamaþpuùpaü kùetramakùaranàmakam // bahudhàtmakàdinàmàni tasyàmã te jagurbudhàþ / vyajyate nendriyairyasmàdavyaktamata ucyate / anàdimadhyanidhanànniraïgatvena tat tathà // tadevàha ÷rutiþ | a÷abdamaspar÷amaråpamavyayaü yathà ca nityaü rasagandhavarjitam / anàdimadhyaü mahataþ paraü dhruvam pradhànametat pravadanti sårayaþ // iti tasmàdaliïgakaü såkùmaü tathà prasavadharmikam / ekaü sàdhàraõaü tatra kàryaü kasyàpi netare // buddhirmahàn mano brahmà matiþ khyàtirapårvakam / praj¤à bhåtirdhçtirj¤ànaü santatiþ smçtirityapi // hairaõyagarbhyà buddhestu mahato nàma såcitam / guõebhyaþ kùobhyamàõebhyastrayo vedà vijaj¤ire // ekà mårttistrayo devà brahmaviùõumahe÷varàþ / iti viùõurevàdisargeùu svayaübhårbhavati prabhuþ // atra sattvàdyaü÷atrayeõa mahato devatàtrayopàdhitvàttadavivekena tisra iti | sàttvikàü÷àt pradhànàt tu mahattattvamajàyata iti mahattvasya pràdhànyena càdhyavasàyo vçttirmahadahaükàramanastritayàtmakasyàntaþkaraõavçkùasya mahattattvaü bãjàvasthà taduktaü sàükhyasåtre idameva mahattattvamaü÷ato rajastamaþsaübhedena pariõataü sat vyaùñijãvànàmupàdhiradharmàdiyuktaü kùudramapi bhavati mahaduparàgàdviparãtamiti | mahatastriguõasvaråpatvàddehasya dehinà kàlaråpaviùõunà kùobhyada÷àyàü guõaråpopàdhipràdhànyàdaviveke brahmaviùõu÷ivatvaü tatra mahàn suùuptyabhimànã ÷ivastadupàdhistamaþkàryaråpã tatra svapnàbhimànã viùõustadupàdhiþ kàryasattvaü tatra jàgradabhimànã brahmà tadupàdhiþ kàryarajaþ tatra samudàyasamunnayananyàyena samaùñervyaùñyananyatvànma÷akàdirapi viùõureveti bhàvaþ | sçùñistu mahadàdikrameõaiva na tu bhåtàdikrameõeti || sà ca kaurme bhåtàdistu vikurvàõaþ ÷abdamàtraü sasarja ha / àkà÷asuùiraü tasmàdutpannaü ÷abdalakùaõam // àkà÷aü tu vikurvàõaþ spar÷amàtraü sasarja ha / vàyurutpadyate tasmàttasya spar÷o guõo mataþ // ityàdi nanvevaü cedàkà÷àdãnàü kevalaü vikçtitvaü kathaü tatra àkà÷àdãnàü spar÷àditanmàtreùu ahaükàropaùñambhamàtreõa kàraõatvasya puràõàdiùåktatvàt | na pumàn sthàõurevàyaü buddhiradhyavasàyinã / puruùàdhiùñhitàt sarvagatàjjàtà pradhànatà // cicchaktiryàdç÷ã tàdçg vçttiþ sattvavimi÷rità / rajoguõasvaråpà yat trivçtkaraõataþ ÷ruteþ // j¤ànaü dharma÷ca vairàgyamai÷varyaü sattvato hyamã / anai÷varyamavairàgyamadharmo 'j¤ànameva tu // tamasa÷càpi te j¤eyà buddherbhedà itãritàþ / j¤ànaü tattvàvabodho 'yaü dharmaþ ÷rutyuktapàlanam // vairàgyamarthànàsaktirai÷varyamaõimàdikam / tattadviparyayeõaiva tàmasaü taccatuùñayam // j¤ànena mokùo dharmeõa gatirårdhvà bhavediti / vairàgyenàkùaralaya ai÷varyeõàhatà gatiþ // evameùàùñadhà ÷aktirvyàkhyàtà buddhisa¤j¤ità / pradhànavikçtistveùàhaükàraprakçti÷ca sà // målaprakçtirityàdi kavibhi÷ca niråpitam / eko 'haükàra ityetajjij¤àsà cedvibhàvaya // yo 'haü÷abdaü karotyeùa abhimàna iti smçtaþ / spç÷e 'haü rasaye vàhaü svàmã càhaü mayà hçtaþ // ityàdi nàma yasyàsãttasya bhedà amã ÷çõu / vaikàrikastaijasopi bhåtàdiþ sànumànakaþ // niranumàna÷ca pa¤caite bhedàstasya prakãrttitàþ / vaikàrikaþ sàttviko 'yaü bhåtàdistàmasaþ smçtaþ // taijaso ràjaso j¤eyastasmàt tanmàtrapa¤cakam / ekàda÷endriyagaõaþ sàttvikàdabhijàyate // devatàstvabhimàninyastaijasàdapi cocyate / tadeva kathamevaü cet trivçtkaraõahetutaþ // ÷abdatanmàtramityetat ÷abda evopalabhyate / na tådàttaniùàdàdibhedastasyopalabhyate // spar÷atanmàtramevaitat spar÷a evopalabhyate / na tu ÷ãtamçdutvàdivi÷eùastasya labhyate // råpatanmàtramevaü vai rasatanmàtramapyatha / gandhatanmàtrameteùu vi÷eùo nopalabhyate // tanmàtràõyavi÷eùàõi såkùmabhåtàni cocyate / bhogyàni ÷àntaghoràni prakçtyà 'õava eva ca // kurvadråpàt prakçtayaþ saükhyayà 'ùñau prakãrttitàþ // #<ùoóa÷a vikàràþ || Tats_2 ||># ekàda÷aivendriyàõi mahàbhåtàni pa¤ca ca / vikàràþ ùoóa÷aivaite na tu prakçtitàjuùaþ // ÷rotraü tvak cakùåùã jihvà ghràõaü j¤ànendriyaü tvidam / vàkpàõipàyåpasthapàdàþ karmendriyaü matam // svaü svaü karma prakurvanti j¤ànaü ceti yathaiùitam / ubhayàtmakaü mana÷caiva saükalpàdisvaråpavat // karaõànãndriyàõãti vaikàrikamayaü rayaþ / padàni niyatànãtyakùàõãtyabhidhãyate // pçthivãjalatejàüsi vàyuràkà÷a ityapi / mahàbhåtàni pa¤caiva dhàraõàdyupakàrataþ // àpaþ saügrahabhàvena caturõàmupakàrikàþ / tejaþ pàcakabhàvena vàyurvahanabhàvataþ // ÷abdàdipa¤caguõavatpçthvã pa¤caguõà matà / àpaþ ÷abdàdisahitàþ gandhena rahitàstathà // tejaþ ÷abdaspar÷avat råpavat ÷vasane punaþ / ÷abda÷ca spar÷a ityevamàkà÷e ÷abda eva tu // na tu vigrahabhåtàni vi÷eùàkçtayastathà / vikàràþ ÷àntaghoràkhyamåóhàþ trividhakãrttitàþ // ## puri ÷ayanàt pramàõàt påraõàt puruvçttitaþ / sa cànàdiþ sarvagata÷cetano nirguõo 'paraþ // draùñà bhoktà kùetravidamalo 'prasavadharmakaþ / såkùmo nityo hyanàdistvamadhyanidhano 'pi saþ // sarvamàptamaneneti tasmàt sarvagatastu saþ / sukhopalabdhimattvàcca cetano nirguõastathà // sattvàdiguõaràhityàt paraþ paratayà smçtaþ / dç÷yaprakçtisambandhàt draùñà bhoktà 'nubhàvanàt // kùetre guõagataü vetti kùetraj¤a iti kãrttitaþ / ÷ubhà÷ubhàdisaüsargàbhàvàdamala ãùyate // nirbãjatvàt prasåte ca netyaprasavadharmakaþ / niraïgatvàtãndriyatvàt såkùmo nityaþ sadàtanàt // evaü sàükhyaþ sa puruùo vyàkhyàtaþ pårvasåribhiþ / jãvo jantuþ pumànàtmà puruùaþ påjako naraþ // kùetraj¤a÷càkùaraþ pràõaþ koya eùaþ sa j¤astathà / aja etàni nàmàni sàükhye puruùasa¤j¤ite // evam, pa¤caviü÷atitattvaj¤o yatra kutrà÷rame rataþ / muõóã jañã ÷ikhã vàpi mucyate nàtra saü÷ayaþ // ayaü kartà 'thavà 'karttà puruùaþ prakçteþ paraþ / ÷ubhà÷ubhàni karttà cet kuryàdvçttitrayaü vinà // lokadçùñaguõànàü cet kartçtà dharmità katham // sàhityaü yamaniyamaniùecanaprasaükhyànàt / j¤ànai÷varyavikàraprakà÷ane sàttvikã vçttiþ // ràgaþ krodho lobhaþ paraparivàdo nindà tuùñiþ / vikçtàkçtapàruùyaü prakhyàtaiùà rajobuddhiþ // unmàdamadaviùàdà nàstikyaü strãprasaïgità / nidràlasyaü nairghçõyaü tva÷aucamiti tàmasã vçttiþ // etadvçttitrayaü dçùñvà guõànàü kartçtà 'thavà / akartà puruùaþ siddha iti siddhànta iùyate // pravarttamànaprakçterimàn guõàn rajastamobhyàü viparãtadar÷anàt / àtmànamàcchàdya sa àtmane tad ahaïkaromãtyabudho 'vamanyate // bàlàgrakukùãkaraõàsamarthaþ sarvaü mayedaü kçtamityamanyata / unmattavadbhàvyata ityabodhaþ aho vidhe paõóitamàninaþ kaþ // taduktaü gãtàsu prakçteþ kriyamàõàni guõaiþ karmàõi sarva÷aþ / ahaïkàravimåóhàtmà kartà 'hamiti manyate // anàditvànnirguõatvàt paramàtmà 'yamavyayaþ / ÷arãrastho 'pi kaunteya na karoti na lipyate // prakçtyaiva ca karmàõi kriyamàõàni sarva÷aþ / yaþ pa÷yati sadà ' 'tmànamakartàraü sa pa÷yati // ityàdi / sa ekaþ puruùaþ kiü và nàneti ca vicàraya / sukhaduþkhamohasaïkaravi÷uddhajanmamaraõànàm / nànàtvàt puruùabahutvaü siddhaü lokà÷ramavarõabhedàcca // yadyekaþ puruùaþ syàd buddhihàniþ prasajyate / ekasmin sukhite sarve sukhinaþ syurataþ param / ekasmin duþkhite sarve duþkhitàþ syuriti kramàt // ato bahutvaü saüsiddhaü bahavaþ puruùàþ smçtàþ / àkçtigarbhà÷ayabhàvasaïgati÷arãravibhàgàlliïgabahutvàt sàükhyàcàryàþ kapilàsuripa¤ca÷ikhapata¤jaliprabhçtayaþ puruùabahutvaü varõayanti | vedavàdina àcàryà hariharahiraõyagarbhavyàsàdaya ekamàtmànaü, tathà ca ÷rutiþ | puruùa evedaü sarvaü yadbhåtaü yacca bhàvyam | utàmçtatvasye÷àno yadanyenàtirohati / tadevàgnistadàdityastadvàyustadu candramàþ // tadeva ÷ukraü tadbrahma tà àpaþ sa prajàpatiþ / tadeva satyamamçtaü sa mokùaþ sà parà gatiþ // tadakùaraü tatsaviturvareõyaü yasmàt paraü nàparamasti ki¤cit / yasmànnàõãyo na jyàyo 'sti ki¤cit // vçkùa iva stambho divi tiùñhatyekaþ tenedaü pårõaü puruùeõa / sarvataþ pàõipàdaü tat sarvato 'kùi÷iromukham // sarvataþ ÷rutimalloke sarvamàvçtya tiùñhati / sarvendriyaguõàbhàsaü sarvendriyavivarjitam // sarvasya pa÷umã÷ànaü sarvasya ÷araõaü mahat / sarvataþ sarvasattvàni sarvàtmà sarvasambhavaþ // sarvaü vilãyate yasmin tadbrahma munayo viduþ / eka eva hi bhåtàtmà bhåte bhåte vyavasthitaþ // ekadhà bahudhà caiva dç÷yate jalacandravat / sa hi sarveùu bhåteùu sthàvareùu careùu ca // vasatyeko mahànàtmà yena sarvamidaü tatam // ityàdi / ## sattvaü rajastama iti guõàþ bhàveõyastraiguõyam / prasàdo làghavaü saïgaþ prasaïgàt prãtiràrjavam // tuùñistitikùà sattvasya råpaü sàkùàt sukhàvaham / ÷okastambhadveùatàpakhedabhogàbhimànità // rajoråpàõyanekàni bahuduþkhapradàni vai / tamo nàmàcchàdanàdi bãbhatsàvaraõàdi ca // dainyagauravanidràdipramàdàlasyalakùaõam / mohàtmakamanantaü tadevaü traiguõyamãritam / sattvaü prakà÷akaü vidyàdrajo vidyàt pravarttakam // vinà÷akaü tamo vidyàt traiguõyaü nàma sa¤j¤itam / ## sàmyàvasthà guõànàü yà prakçtiþ sà svabhàvataþ / kàlakùobheõa vaiùamyàt kùetre parayute purà // buddhistata÷càhaïkàrastrividho 'pi vyajàyata / tanmàtràõãndriyàõi mahàbhåtàni ca kramàt // evaü krameõaivotpattiþ sa¤caraþ parikãrttitaþ / ## vyutkrameõaiva lãyante tanmàtre bhåtapa¤cakam / tanmàtràõãndriyàõi ahaïkàre vilãyate // ahaïkàro 'tha buddhau tu buddhiravyaktasa¤j¤ake / avyaktaü na kvacillãnaü pratisa¤cara iti smçtaþ // ## buddhyàhaïkàramanasã ÷rotraü tvak cakùuùã tathà / jihvà ghràõaü pàdapàyåpasthamadhyàtmasa¤j¤itam // yattu mokùadharme àdau mana ahaïkàràt jàyate vçttayascatàþ // ÷abdaràgàt ÷rotramasya jàyate bhàvitàtmanaþ / råparàgàt tathà cakùurghràõaü gandhajidhçkùayà // ityàdinendriyàõàü manovçttiràgàdikàryatvaü tadvedàntarãtyaiveti mantavyam | adhibhåtam | yathàkrameõa boddhavyamabhimantavyameva ca / saïkalpitavyaü ÷rotavyaü spraùñavyaü draùñavyameva ca // rasayitavyaü ghràtavyaü gantavyamutsraùñavyaü ca / ànandayitavyamityevamadhibhåtaü prakãrtitam // adhidaivataü ca / brahmà rudra÷candramà÷ca àkà÷o vàyureva ca / såryo varuõa indra÷ca viùõumitraü tathaiva ca // anenaiva krameõedaü saüproktamadhidaivatam / catvàri yo vedayate yathà ca- kùuùà svaråpàõyadhidaivataü và / vimuktayàthàgatadoùasaïgo- guõàüstu bhuïkte na guõaiþ sa yujyate // ## icchàbhirbuddhirvij¤eyà àbhimukhyena karmaõaþ / idaü me kàryamityeùo 'dhyavasàyaþ karomyaham // icchà và¤chà 'tha saïkalpo manasaþ karma ceùyate / evametà÷ca pa¤càbhibuddhayaþ parikãrtitàþ // ## dhçtiþ ÷raddhà sukhecchà vividiùà tadabhàvakau / sàmànyataþ samuddiùñàþ pa¤caite karmayonayaþ // vàci karmaõi saükalpe pratãtiryàbhirajyate / tanniùñhastatpratiùñha÷ca dhçteretaddhi lakùaõam // anasåyà brahmacaryaü yajanaü yàjanaü tapaþ / pratigraha÷ca homa÷ca ÷raddhàyà lakùaõaü smçtam // sukhaü sukhàrthã seveta vidyà karma tapàüsi ca / pràya÷cittaparo nityaü sukheyaü parikãrttità // viùadhåmamårchitavad vividiùà dhyàninàü praj¤àyoniþ / ekatvaü ca pçthaktvaü ca nityaü vedamacetanam // såkùmasatkàryasaükùobhyaü j¤eyà vividiùà hi sà / kàryakaraõakùamakarã vividiùà pràkçtã vçttiþ // dhçtiþ ÷raddhà vividiùà sukhà ceti catuùñayam / j¤eyaü bandho vividiùà mokùàya parikalpità / karmayonisvaråpo 'yaü vi÷iùya parikãrttitaþ // ## pràõo 'pànaþ samàna÷ca udàno vyàna eva ca / ityete vàyavaþ pa¤ca ÷arãreùu ÷arãriõàm // mukhanàsàdhicàrã yaþ pràõanàt pràõa ucyate / nàbheradhicaratyevopànaye 'pàna iùyate // hçdyadhiùñhànanayanàt samàna iti kãrtitaþ / kaõñhàdårdhvàvagamanàdudàna iti ca smçtaþ // sandhyadhiùñhànato vyàno vikùepaõavijçmbhaõàt / ## vaikàrikàdayaþ pårvaü yathàkramamudàhçtàþ / ÷ubhaü và '÷ubhamåóhau ca ÷ubhamåóhà '÷ubhamåóhake // yathàkramaü ca karttàrastattatkarma samãritam / ## tamo moho mahàmohastàmisra÷càndhatàmisraþ // aùñakau tau tamau mohau prakçtyaùñakaniùñhitau / àtmaj¤ànàbhimànyeyaü pràptyàdyai÷varyamànità // nirvçtte viùaye dçùñe pa¤cànu÷ravike tathà / moho 'hamabhimàno yo mahàmoho da÷àtmakaþ // aùñai÷varye da÷aviùaye siddhatàmisra ucyate / viùàdaþ so 'ndhatàmisro maraõe pratipadyate // avidyà pa¤caparvaiùà bhinnà dvàùaùñibhedataþ / ## jaóatvakuùñikubjatvaråpatàghràõatvamåkatvasupaïgutà÷ca / kuõirgudàvartti ca ùaõóhatà ca unmàda ityeùa niråpito 'yam // ekàda÷endriyavadho bàdhiryàdisvaråpataþ / buddhervadhaþ saptada÷a tuùñisiddhiviparyayaþ // nàsti pradhànamiti yà pratipattirajambhikà / na mahànityasalilà nàyàcchà cànahaükçtau // na và 'styadçùñistanmàtrapa¤cakaü bhåtakàraõam / sarvamevedaü brahmeti brahmaiva san brahmàpyeti / yathà vedàntinàü tadvat sàükhyànàmãdç÷ã matiþ // asutà viùayàrjane pravçttiþ sutarà parirakùaõe pravçttiþ / krayadoùamapa÷yato dhane pravçttiþ asunetrà parikãrttyate hi sàükhyaiþ // akurmarãcikàbhoga÷aktirhiüsàdyapa÷yataþ / anuttambhàmbhasikà doùabhogàdambhaþ pravarttanam // navadhà kathità hyete tatra tuùñirviparyayàþ / kathyante siddhayo hyaùñau te 'mã siddhiviparyayàþ // nànàtvamåhamànasya siddhamekamatàrakam / viparãtagrahaþ ÷abda÷ravaõàdasutàrakam // nànàtvaj¤o mukta iti ÷rutvaikaj¤o na muktibhàk / atàrayantamaj¤ànàsadacchàstranive÷ataþ / duþkhitasyàpyanudvegàdapramodà hi saüsçtau // apramudaü tadaj¤ànapramuditamapramodamànaü và / asamyagvacanàdapyuparodhena và gurau // abhàgyasya na siddhiþ syàt j¤àne tat samudãritam / snigdhasaüsargato j¤ànottaràj¤ànamaramyakam // vyàkhyàtàþ pårvarãtyàùñàvete siddhiviparyayàþ / aùñàviü÷atidhà '÷aktirvyàkhyàtobhayayogataþ // ## prakçtau paramàtmatvaü pratipadyaiva tuùñibhàk // màdhyasthyamavalambeta ambhaþ sà tuùñirucyate / buddhau ca paramàtmatve tuùñiþ sà salilà smçtà // ahaükàre yadà sà syàdàyàcchà iti ÷abdhità / tanmàtreùu yadà sà syàt tuùñirdçùñirnigadyate // àdhyàtmikà÷catasrastu tuùñayaþ prabhavanti hi / mokùastàsvapi nàstyeva tattvaj¤ànàdyathodità // arthànàmarjane duþkhamarjitànàü ca rakùaõe / tyàge duþkhaü kùaye duþkhaü dhigarthaü duþkhabhàjanam // iti doùadar÷anasantuùñaþ parabrahmaiva mokùabhàk / suteyaü pa¤camã tuùñistattvaj¤ànàdyabhàvataþ // rakùaõe sutarà ùaùñhã saptamã kùayadar÷anàt / sunetrà saïgadoùà càùñamã kurmarãcikà // arthe hiüsàdidoùeõa nivçtti÷ca samaskarã / tuùñistu navamã proktà hyuttamàmbhasikà tava // ## j¤ànaü yaddåramutpannaü tàràkhyà prathamà hi sà / ÷abdamàtreõa bhåteùu sutàrà j¤ànamiùyate // j¤ànamadhyayanenaiva tàrayantã tçtãyakà / adhyàtmaduþkhàpanayàt pramodetyabhidhãyate // bhautikakle÷aharaõàt pramudà siddhirucyate / àdhidaivakle÷aharaõàt j¤ànamutpadyate nçõàm // pramodamànetyàkhyàtà ùaùñhã siddhiþ svayaü satàm / snigdhasaüsarganà÷àttu ramyakà saptamã smçtà // pramudà càùñamã siddhiþ paricaryàdinà guroþ / ityetàþ siddhayo hyaùñau vyàkhyàtàþ j¤ànasàdhikàþ // ## astitvamekatvayathàrthavattve pàràrthyamanyatvamakartçkatvam / yogo viyogo bahavaþ pumàüsaþ sthitiþ ÷arãrasya ca ÷eùavçttiþ // eùà sà da÷amålikà 'rthagaõanà saïghàtapàràrthyataþ siddhà sà puruùàstità pariõaterbhedasya tatkàraõam / astyavyaktamanantamekamiti ca premàviùàdàtmakaü nànàpàyaparàrthatà triguõato 'nyatvasya siddhistathà // viparyàsàdakartçtvaü yogaþ puruùadar÷anàt / pràpte ÷arãrabhede tu caritàrthatvadar÷anàt // janmàdikaraõàntànàü bhedànnànà hi te smçtàþ / cakrabhramivat ÷eùavçttiþ siddhàrthàþ da÷a målikàþ // saptatyà pràgupadiùñàþ pa¤cà÷at pratyayà ime / da÷aùaùñipadàrthaistu ùaùñitantra itãryate // ## brahmànugrahamasçjadråpatanmàtrataþ pçthak / utpàdyànugrahadhyànàt pràktanàdhàravarjanàt // ## aùñavikalpaü daivaü pai÷àcaü ràkùasaü tadvat / gàndharvamaindraü bràhmaü ca saumyaü bràhmyamathàùñakam // devayonaya evaite tiryagyonistu pa¤cadhà / mçgapa÷upakùisarãsçpasthàvaramiti bhedasambhinà // mànuùyakaü caikavidhaü bràhmaõàdicàõóàlàntam / pa÷avo gavàdimåùàntàþ pakùiõo garåóàdikàþ // ma÷akàntà mçgà÷càpi siühàdi ca ÷ivàntikàþ / ÷eùàdi alagardàntàþ sarpàþ parvatabhåtçõàþ // sthàvarà bhautikaþ sarga etatsaüsàramaõóalam // ## prakçtibandhaþ prakçtilayaþ paratvenàbhimanyataþ / saünyàsinàmindriyeùu layo vaikàriko 'paraþ // gçhãõàü dakùiõàbandho vadànyatvàbhimàninàm / ityeùastrividho bandhastrividho mokùa ucyate // ## j¤ànodrekàduparate÷ca dharmàdharmakùayo bhavet / dharmàdharmakùayàccàtha kaivalyamiti gãyate // taduktam / àdyo hi mokùo j¤ànena dvitãyo ràgasaükùayàt / kçtsnakùayàt tçtãyastu vyàkhyàtaü mokùalakùaõam // ## dçùñamanumànamàptavacanaü caitat pramàõakam / pa¤cendriyàõi pratyakùaü vçùñirmeghodayena tu // anumànamindro devànàü ràjà÷abdaþ pramàpakaþ // àgame 'pi, svakarmabhirvinirmukto ràgadveùavivarjitaþ // j¤ànavàn ÷ãlasampannaþ so 'pi j¤eya÷ca tàdç÷aþ // ## duþkhaü tu trividhaü proktamadhyàtmamadhibhåtakam / àdhidaivaü ca tatràpi prathamaü dvividhaü smçtam // ÷àrãraü mànasaü ceti vàtakàmàdidoùajam / bhåtebhyo mànuùàdibhyo jàtaü syàdàdhibhautikam // devebhyaþ ÷ãtavàtàdibhavaü syàdàdhidaivikam / etat samàsataþ proktà såtravyàkhyà yathàmati // prakriyàü ca pravakùyàmi pauràõikahitàya vai // ## ## ## mahàn ahaükàraþ pa¤ca tanmàtràõi avyaktasaüj¤àni bhavanti mahacchabdena hairaõyagarbho buddhirucyate | pradhànaü målamavyaktasaüj¤am | j¤aþ puruùaþ | etàni pa¤caviü÷atitattvàni | tatra pradhànaü kàraõameva na kàryam | mahadàdayaþ sapta pårvapårvasya kàryàõi uttarottarasya kàraõàni | indriyàõyekàda÷a pa¤ca mahàbhåtàni kàryàõyeva na kàraõàni | puruùastu na kàryaü na và kàraõam | taduktam målaprakçtirityàdi | mahàn ahaükàraþ pa¤ca tanmàtràõi sapta prakçtivikçtayaþ | pradhànàd buddhirjàyata iti pradhànavikàraþ saivàhaïkàraü janayatãti prakçtiþ ahaïkàro 'pi buddherjàyata iti vikçtiþ so 'pi ekàda÷endriyàõi pa¤ca tanmàtràõi janayatãti prakçtiþ || tatra ÷abdatanamàtramahaükàràjjàyata iti vikçtistasmàdàkà÷aü jàyata iti ÷abdatanmàtraü prakçtiþ | tathà spar÷atanmàtramahaükàràjjàyata iti vikçtiþ tadeva vàyuü janayatãti prakçtiþ | evaü råpatanmàtramahaükàràjjàyata iti vikçtiþ tadeva tejo janayatãti prakçtiþ | rasatanmàtramahaïkàràjjàyata iti vikçtistadevàmbho janayatãti prakçtiþ | tathà gandhatanmàtramahaükàràjjàyata iti vikçtiþ tadevàvaniü janayatãti prakçtiþ || etàni pa¤ca tanmàtràõi såkùmabhåtàni sthålabhåtànàü kàraõàni ùoóa÷aka÷ca vikàraþ | pa¤ca buddhãndriyàõi pa¤ca karmendriyàõi ekàda÷aü manaþ pa¤ca mahàbhåtàni eùa ùoóa÷ako gaõo vikàra eva na prakçtiþ | puruùastu nobhayamityarthaþ || pratyakùànumàna÷abdaråpaü trividhaü pramàõam | tatra pratyakùaü tàvat ÷rotràdipa¤cakaü lokocita÷abdàdiguõagràhakam | anumànaü càpratyakùàrthagràhakaü dhåmàdi | ÷abdastàvat trividho bhavati vàgindriyaviùayaþ ÷rotraviùayo buddhimàtraviùaya÷ca | teùu kaõñhatàlvàdisthalàvacchinnaþ ÷abdo vàgãndriyaviùayaþ tatkàryatvàt vàgindriyavyavahita÷rotrastha÷ca ÷abdataþ ÷abdaþ ÷rotrasya viùayastadgràhyatvàt | ghaña ityàdipadàni tu buddhimàtrasya viùayaþ vakùyamàõayuktyà buddhimàtragràhyatvàt || tàni padànyevàrthasya karaõatvàt sphoña ityucyate | taddi padaü vàgindriyoccàryapratyekavarõebhyo 'tiriktaü varõànàmà÷utaravinà÷itayà melanàbhàvenaikaü padamiti vyavahàragocaratvàsambhavàt arthasmàrakatvàsambhavàcca | asya ca sphoñasya kàraõamekaþ prayatnavi÷eùaþ prayatnabhedenoccàraõe sati ekapadavyavahàràbhàvàdarthàpratyayàcca tasya ca sphoñasya vya¤jaka ànupårvãvi÷iùñatayà antyavarõapratyayaþ ata÷ca buddhereva sphoñagràhakatvam ànupårvyà buddhyaiva grahaõasambhavena sàmànàdhikaraõyapratyàsattyaivànupårvãpratyayasya sphoñàkhyapadàbhivyaktihetutve làghavàt | ata eva sphoñaþ ÷rotreõa grahãtuü na ÷akyate ghottarañatvàdiraråpiõyà ànupårvyàþ ÷rotreõa grahaõàsambhavàt à÷utaravinà÷itayà varõànàü melanàsambhavàt pårvapårvavarõasaüskàràõàü tatsmçtãnàü càntaþkaraõaniùñhànàmantaþkaraõasahakàritvasyaivaucityàditi | syàdetat sphoñavya¤jakasyànupårvãvi÷iùñacaramavarõasyaiva padatvamarthapratyàyakatvaü và 'stu alaü sphoñena taddhetoreva tadastviti nyàyàt | etadeva sàükhyasåtreõoktaü pratãtyapratãtibhyàü na sphoñàtmakaþ ÷abda iti | ekatvapratyayo 'pyànupårvãvi÷iùñacaramavarõasyaikatvenopapadyate || atrocyate | evaü satyavayavyucchedaprasaïgaþ | asamavàyikàraõasaüyogavi÷eùàvacchinnànàmavayavànàmeva jalàdyàharaõahetutvakalpanàyàü làghavàt taddhetoreva tadastviti nyàyasàmyàt eko ghaña ityàdipratyayànàmapyekaü vanamityàdipratyayavadupapatteþ | atha paramàõånàü tatsaüyogànàü càtãndriyatayà tadråpatve 'vayavinaþ pratyakùànupapattirityàdikamavayavisàdhakamiti cet tulyaü sphoñe 'pi ànupårvyàþ kùaõàdyatãndriyaghañitatayà ànupårvãvi÷iùñacaramavarõàtmakatve padasya pratyakùànupapattirityàdikaü sphoñasàdhakamiti | api ca sphoña÷abdo 'smàbhiþ ÷rutipramàõenaiva svargàdivat kalpyate ityatastatra laukikapramàõàbhàve 'pi na kùatiþ || tathàhi praõavasyàkàrokàramakàraråpamàtràtrayaü brahmàdidevatàtrayàtmakamuktvà praõavaü devatàtrayàtiriktaparabrahmàtmakaü caturthamàtràü ÷rutaya àmananti | sà caturthã màtrà varõatrayàdatiriktaþ sphoña eva sambhavati saiva càrddhamàtretyucyate rà÷ivadavibhaktayorvarõapadayorvarõà ekamarddhaü padaü cànyadarddhamityupapadyate | yathà càvayavebhyo vivicyàvayavã na vyavahàryo bhavati evameva pratyekavarõebhyo vivicya padamuccàrayituü na ÷akyata iti | ataþ smaryate "arddhamàtrà sthità nityà yànuccàryà vi÷eùata" iti || nanu syàdevamarddhamàtropapattiþ | nàdabindostu kiü svaråpam ucyate | praõave uccàryamàõe ÷aïkhanàdaveõunàdàdivadyaþ svaravi÷eùo bhavati sa nàdaþ yà ca nàdasyoparamàvasthà atisåkùmà sà ÷ånyatulyatayà bindurucyata iti | tasmàdavayavebhyo 'vayavãva varõebhyo 'tiriktaü padaü tadeva sphoña iti siddham | nanvevaü vàkyamapi sphoñaþ syàditi cenna bàdhakàbhàve satãùyatàmiti dik || ÷abdastàvat yathodeùñçpuruùavàkyalakùaõaþ indro devaràóityàdiþ | arthàpattisambhavàbhàvaitihyapratibhopamànàni yadi pramàõàni tarhyatraivàntarbhàvyàni na pçthak | prakçtipuruùau vidyamànàvapi nopalabhyete såkùmatvàt yathàkà÷e dhåmoùmanãhàraparamàõavaþ santo 'pi nopalabhyante | mahadàdikàryadar÷anena tatkàraõamiva pradhànamanumãyate | triguõapradhànajanyaü mahadàdikàryaü ki¤citprakçtisadç÷aü ki¤cidvikçtisadç÷aü loke ubhayathà puttraråpakàryadar÷anàt | tacca kàryaü sat nàsat na sadasat nànirvacanãyam atyantàsattve sikatàbhyo 'pi tailamutpadyeta | anyau ca pakùau viruddhàveva avyaktasa¤j¤aü pradhànaü svatantraü vyàpi nityaü ca vyaktasa¤j¤aü kàryamasvatantramavyàpi anityaü ca | puruùaþ svatantro vyàpã nitya÷ca | trayàõàü lokànàü kàraõaü pradhànaü taccaikaü làghavàt | pralayakàle mahadàdikàryaü pradhàne lãyate | tacca pradhànaü sattvarajastamomayam | guõatrayasàmyàvasthà prakçtiþ | pradhànamacetanaü puruùastu cetanaþ | vyaktapradhànavilakùaõaþ ÷uddho guõarahitaþ | kàryasya sukhaduþkhamohajanakatvena tatra kàraõãbhåtàni sattvarajastamàüsi anumeyàni | dçùñaü ca yathàkramaü bhartçsapatnãviñeùu sukhaduþkhamohajanakatvaü kàminyàþ | triguõamaye 'pi kàrye yadà sattvamudriktaü bhavati janàdçùñàt tadà rajastamasã abhibhåya svakàryaü sukhaü janayati | evaü yadà raja udriktaü bhavati tadà sattvatamasã abhibhåya svakàryaü janayati duþkham | evaü yadà tama udriktaü bhavati tadà sattvarajasã abhibhåya svakàryaü mohaü janayati || duþkhaü trividham àdhyàtmikàdhibhautikàdhidaivikabhedàt | tathàhi tatra àdhyàtmikaü dviråpaü ÷àrãraü mànasaü ceti | ÷àrãraü tàvat vàtapitta÷leùmaviparyayakçtaü jvaràtãsàràdi | mànasaü tu priyaviyogàpriyasaüyogàdijam | àdhibhautikaü tu caturddhàbhåtagràmanimittaü pa÷upakùimçgamanuùyasarãsçpadaü÷ayåkàmatkuõasthàvarebhyo jaràyujàõóajasvedajodbhijjebhyo jàyate | divaþ prabhavati taddaivaü tadadhikçtya yajjàyate tadàdhidaivikaü ÷ãtoùõavàtavarùà÷anipàtajam | samuditatantavaþ pañamiva guõasamudàyàtmakaü pradhànam mahadàdikàryaü janayati | ekarasamapi yathà àkà÷asalilaü vàpyàdau patitaü sat vàpyàdisaü÷leùàt rasàntaramàpadyate tathà ekaråpàdapi pradhànàddevàdayaþ krameõa sukhino duþkhino atyantamåóhà÷ca bhavanti | tathà sattvautkañyàdrajastamasoraudàsãnyàddevàþ atyantaü sukhinaþ | rajasa autkañyàt sattvatamasoraudàsãnyànmanuùyàþ atyantaü duþkhinaþ | tamasa autkañyàt sattvarajasoraudàsãnyàttirya¤caþ atyantaü måóhàþ | mahadàdisaïghàtaþ bhoktçsàpekùaþ bhogyatvàt paryaïkavat | mahadàdisaïghaþ paràdhãnaþ acetanatvàt màlàvat | evaü puruùo 'numãyate | sa ca nànà janmamaraõakaraõànàü pratyekaü bhedàt | ayamarthaþ | ekasya maraõe sarve mriyeran yadyeka eva àtmà syàt ekasya ca janmani sarve jàyeran ekasya karaõavaikalye sarve karaõavaikalyavantaþ syuþ | na caivaü dç÷yate tasmànnànà | pa¤caviü÷atitattvagocarasamyagj¤ànàt puruùasya kaivalyaü bhavati | taccànyatvaü pradhànàdibheda iti yàvat | avivekàt saüsàraþ vivekàt kaivalyam | arthataþ akhyàtivàdàïgãkàraþ | ata eva idaü rajatamiti j¤ànaü na bhramaþ kiütu svaråpataþ arthata÷ca aviviktaü j¤ànadvayam | yasya yàdç÷amidaü rajatamiti rajataj¤ànaviùayãbhåtaü tasya tàdç÷ameva jagaditi nirõayaþ || ata eva vastutastàttviko 'nyathàbhàvaþ pariõàma ityeva lakùaõalakùitaþ pariõàmo 'ïgàkçtaþ sa ca puruùaþ prati÷arãraü nànetyatràdi sma avikàritvàt | vastuto 'karttà muktavat sàkùivadudàsãnaþ | sattvarajastamàüsi kartþõi karmàõyapi bhavanti | akarttà 'pi puruùaþ kartteva vyavahriyate | acora÷coraiþ saha dhçta÷cora eva | guõàbhedàt prakçtiþ kartrã na puruùaþ | dar÷ana÷aktimataþ kriyà÷aktirahitasya puruùasya pradhànena saha saüyogaþ mahadàdibhåtaparyantaü pradhànaü draùñum | dar÷ana÷aktirahitasya kriyà÷aktimataþ pradhànasyàpi puruùeõa saüyogaþ mokùàrthaü puruùasya bhinnatvena vyaktàvyaktapuruùaj¤àne jàte pradhànasya mokùo bhavati | nityasukhopalabdhirmokùa iti cedupalabdherapi nityànityavivekagrastatvàdasàram | na ca nityasukhagocarasyàvidyàdiyatki¤cidàvaraõabhaïga eva puruùàrtho vàcyaþ sukhànubhavasyaiva puruùàrthatvàccaitanyanityatvenàvaraõasyàpi asambhavàcca | mokùe paramànanda÷rutismçtayastu mokùa÷àstraparibhàùàmàtrà | duþkhamevàsti na sukhaü yasmàt tadupalabhyate / duþkhàrttasya pratãkàre sukhasa¤j¤à vidhãyate // duþkhaü kàmasukhàpekùà sukhaü duþkhàtyayaþ smçtaþ // ityàdismçtibhirduþkhanivçttireva sukhatvena paribhàùità | sàükhyasåtramapi duþkhanivçttirgauõa iti vimuktipra÷aüsà mandànàmiti ca | ànandàvàptistu gauõamokùo brahmaloke bhavati iti pa÷càt kçtàrthayoþ pradhànapuruùayorviyogo bhavati andhapaïgusaüyogavat | tathàhi ekaþ païgurapara÷càndhaþ dvàvapyetau duùñe pathi gacchantau mahatà sàrthena saha daivàdbandhubhiþ parityaktau yathàyogaü gamana÷aktidar÷ana÷aktirahitau dar÷anàrthaü gamanàrthaü ca saüyuktau bhavataþ | tathà càndhena païguþ skandhamàropitastaddar÷itamàrgeõàndho yàti païgu÷càndhaskandhàråóhaþ san yàti | pa÷càt svasvade÷apràptyanantaraü kçtàrthau santau viyuktau bhavataþ | tathà ca pradhànaü puruùasya mokùaü kçtvà nivarttate | puruùo na pravarttate nàpi nivarttate | draùñà bhoktà ca puruùaþ | bhoga÷cidavasànatà lakùaõaþ | na kriyàve÷àtmà sa ca puruùaþ anàdyavivekàt saüsarati | sacchàstra÷ravaõena gurvanugraheõa ca nirvicikitso vivekaj¤àne jàte mucyate | prakçtipuruùasaüyogàt saüsàraþ sa¤jàyate | strãpuruùasaüyogàdapatyamiva prakçtermahattatvaü jàyate | mahattatvàdahaïkàro jàyate | sa ca trividhaþ vaikàriko bhåtàdistaijasa÷ca | yo hi vaikarikaþ sa eva sàttvikaþ yo bhåtàdiþ sa eva tàmasaþ | yo hi taijasaþ sa eva ràjasaþ tatra vaikàrikàdahaïkàràdekàda÷endriyàõi tadabhimàninyo devatà÷ca jàyante | bhåtàde÷càhaükàràt tanmàtràõi jàyante taijasàdahaükàràdekàda÷endriyagaõastanmàtrapa¤cakaü ca jàyate | etadgaõadvayasya yathàsaükhyaü vaikàrikàdbhåtàde÷càhaükàràjjàtatvàt kathaü punarutpattirucyata iti cecchçõu | yadà rajastamasã abhibhåya sattvaguõa utkaño vaikarikasa¤j¤àü labhamàno 'haükàro 'pravçttidharmà taijasàhaükàraü sahàyãkçtya pravçttidharmàõyekàda÷endriyàõi janayati tadà tàni svasàhàyyacchalamadhigamya taijasasvaråpeõàpi kçtànãtyucyate | yadà ca sattvarajasã abhibhåya tamoguõotkaño bhåtàdistaijasàhaükàrasya råpaü sahàyãkçtya tanmàtrapa¤cakaü pravçttidharmakaü karoti tadà tattanmàtrapa¤cakaü svasàhàyyenaiva taijasenàpi kçtamityucyate tasmàt pravçttidharmakàt tattanmàtrapa¤cakàd bhåtapa¤cakamutpadyate | eùa pariõàmakramaþ | vaikàrikàdekàda÷endriyàõi bhåtàdestanmàtrapa¤cakamiti || ayamarthaþ | vaikàrikasya bhåtàde÷ca svasvapravçttidharmakakàryadvayasya yathàsaükhyaü janane taijasàhaükàrasya sàhàyyam | taijasàhaükàrasya sàhàyyakaraõàdeva etadgaõadvayalakùaõakakàryasya pravçttidharmakatvam | buddhijanakànãndriyàõi buddhãndriyàõi tàni cakùuþ÷rotraghràõarasanatvagindriyàõi | teùàü ca viùayàþ råpa÷abdagandharasaspar÷àþ | karma kurvantãti karmendriyàõi tàni ca vàkpàõipàdapàyåpasthàni | teùàü ca viùayàþ vàgvadanàdànagamanotsargànandàþ | mano buddhãndriyaü karmendriyaü ca yato buddhãndriyàõàü vçttiü saükalpayati karmendriyàõàü ca ata ubhayàtmakaü manaþ | mano 'pi vibhu dharmàdharmavàsanà÷rayataþ pratipuruùamantaþkaraõaü nityamàkà÷avat | na ca prakçtidharmà eva santvadçùñàdaya iti vàcyam anyaniùñhàdçùñàdibhiranyatra sukhaduþkhàdyutpàde 'tiprasaïgàt | tacca nàõu saübhavati yoginàü sarvàvacchedena ekadà 'khilasàkùàtkàràsambhavàt | na ca yoginàü yogajadharma eva pratyàsattiþ syàt saüyogasaüyuktasamavàyàdilaukikapratyàsattyaivopapattau sannikarùàntarakalpane mànàbhàvàt gauravàcca anyonyavyabhicàràcca | sàkùàtkàreùvavàntarajàtikalpane jàtisàïkaryàt atigauravàcca | yogimate sarvàrthagrahaõasamarthasyàntaþkaraõasya tamaàkhyàvaraõabhaïga eva yogajadharmàdibhiþ kriyate suùuptau tamaso vçttipratibandhakatvasiddheriti nàpyantaþkaraõaü madhyamaparimàõamàtraü sambhavati pralaye vinà÷enàdçùñàdyàdhàratànupapatteþ ataþ pari÷eùato 'ntaþkaraõaü vibhveva sidyati taduktam | cittàkà÷aü cidàkà÷amàkà÷aü ca tçtãyakam / dvàbhyàü ÷ånyatamaü viddhi cidàkà÷aü varànane // syàdetat | antaþkaraõasya vibhutve paricchinnavçttilàbhasyàvaraõenopapattàvapi lokàntaragamanàdikaü nopapadyate | ata eva sàükhyasåtram "na vyàpakaü manaþ karaõatvà"diti | tadgati÷ruteriti veti kiü caivaü sati làghavàt caitanyasyaivàvaraõakalpanamucitaü kimarthaü vibhvantaþkaraõaü parikalpyate tatra j¤ànapratibandhakamàvaraõaü kalpyate || atrocyate | gati÷rutistàvat àtmanãvàntaþkaraõe 'pi pràõendriyàdyupàdhinopapadyate kàryakàraõaråpeõàntaþkaraõadvaitàt | kàryàntaþkaraõasya svato 'pi gatirupapadyate kàryakàraõaråpeõàntaþkaraõadvaitaü ca sàükhyairapyeùñavyam kevalakàryatve 'ntaþkaraõadharmatvaü dharmàdãnàmiti sàükhyasåtrànupapatteþ | kevalanityatve ca mahadàdyutpattisåtrànupapatteþ yattåktaü caitanyasyaivàvaraõakalpanaü yuktamiti tadayuktam | kåñasthacaitanyasya j¤ànapratibandharåpàvaraõàsambhavàt | na ca caitanyasyàrthasambandha eva pratibimbàdiråpe pratibandhakaü kalpanãyamiti vàcyam evamapyàtmadar÷anànupapatteþ karaõadvàraü vinà svasmin pratibimbàdiråpeõa svasvasambandhàsambhavàt | api ca icchàkçtyàdyàdhàratayà 'ntaþkaraõe siddhe svapnàdàvantardç÷yamànaghañàdayo 'pi tasyaiva pariõàmàþ kalpyante kàryakàraõayoþ sàmànàdhikaraõyaucityàt | evaü ca ghañàdyàkàrapariõatà÷caitanye bhàsante tadavibhàgenaiva bàhyaghañàdikaü bhàsate 'tastàdç÷apariõàmapratibandhakamevàvaraõaü tatraiva yuktaü ki¤ca bàhyakaraõasyàvaraõadar÷anenàntaràvaraõasyàpi karaõaniùñhatvaü cànumãyate àtmano 'nàvçtatvaü ÷rutismçtibhyàü ceti | nanvantaþkaraõasya vibhutve sati kathaü kàryatvaü syàditi cenna vibhvyà api àka÷aprakçteþ kàryàkà÷aråpaparicchinnapariõàmavad guõàntarasambhedenàntaþkaraõaprakçterapi paricchinnàntaþkaraõaråpapariõàmopapattiþ ÷rutismçtipràmàõyàccaitadiùyata iti dik || manasaþ saïkalpo viùayaþ | etànyekàda÷a vaikçtàhaükàràjjàtàni ityavàdi smaiva buddhipratibimbitamarthaü puruùa upalabhate | taduktaü buddhisthamarthaü puruùa÷cetayate | ahaü dharmaü kariùyàmãtyadhyavasàyo buddherlakùaõam | dharmo j¤ànaü viràgaþ ai÷varyametat sàttvikabuddheþ | tadviparãtamaviràgàdi tàmasam || pa¤caviü÷atitattvaireva jagadvyàptaü na nyånairnàdhikai÷ca vatsavivçddhinimittaü kùãrasyeva aj¤asyàpi pradhànasya puruùamokùàrthaü pravçttirucitaiva | liïga÷arãraü tu buddhyahaükàramanobuddhãndriyakarmendriyapa¤catanmàtràõàmaùñàda÷ànàü samudàyaþ trayoviü÷atitattvamadhye pa¤cabhåtàni varjayitvà ahaükàraü ca buddhau prave÷ya saptada÷akaü liïga÷arãrasa¤j¤aü bhavati vahnerindhanavadàtmano 'bhivyaktisthànavàt | tacca sarvapuruùàõàü sargàdàvutpadya pràkçtapralayaparyantaü tiùñhati tena caiveha lokaparalokayoþ saüsaraõaü jãvànàü bhavati | pràõa÷ca buddhereva vçttibheda ityato na liïga÷arãràt pçthaï nirdi÷yate tasya ca liïga÷arãrasya såkùmàõi pa¤ca bhåtàni à÷raya÷citràdivadà÷rayaü vinà paramasåkùmasya lokàntaragamanàsambhavàt || idaü ca liïga÷arãramàdau svayaübhuva upàdhibhåtamekameva jàyate tasyaiva viràóàkhyavakùyamàõasthåla÷arãravat tata÷ca vyaùñijãvànàmupàdhibhåtàni vyaùñiliïga÷arãràõi tadaü÷abhåtàni tato vibhajyante | piturliïga÷arãràt puttraliïga÷arãravat | taduktaü såtrakàreõa | vyaktibhedaþ karmavi÷eùàditi manunàpyuktam | teùàü tvavayavàn såkùmàn ùaõõàmapyamitaujasàm / sannive÷yàtmamàtràsu sarvabhåtàni nirmame // iti / ùaõõàmiti ùaóindriyaü samastaliïga÷arãropalakùakam tathà ca svayambhåþ svaliïga÷arãràvayavàn såkùmànalpàn àtmamàtràsu svàü÷acetaneùu saüyojya sarvapràõinaþ sasarjjetyartha iti liïga÷arãram | sthåla÷arãrotpattistu da÷aguõitamahattattvamadhye 'haükàrastasyàpi da÷aguõitasya madhye vyomno 'pi da÷aguõitasya madhye vàyurvàyorapi da÷aguõitasya madhye tejastejaso 'pi da÷aguõitasya madhye jalaü jalasyàpi da÷aguõitasya madhye pçthivã samutpadyate saiva ca sthåla÷arãrasya bãjaü tadeva ca pçthivãråpaü bãjamaõóaråpeõa pariõamate tasyàpi da÷aguõitàõóaråpasya pçthivyàvaraõasya madhye caturda÷abhuvanàtmakaü svayambhuvaþ sthåla÷arãraü tatsaükalpàdevotpadyate tenaiva ÷arãreõa svayambhårnàràyaõa ityucyate | taduktaü manunà svayambhuvaü prakçtya | so 'bhidhyàya ÷arãràt svàt sisçkùurvividhàþ prajàþ / apa eva sasarjàdau tàsu vãryamavàsçjat // tadaõóamabhavaddhaimaü sahasràü÷usamaprabham / tasmin yaj¤e svayaü brahmà sarvalokapitàmahaþ // sa vai ÷arãrã prathamaþ sa vai puruùa ucyate / àdikarttà sa bhåtànàü brahmàgre samavarttata // àpo nàrà iti proktà àpo vai narasånavaþ / tà yadasyàyanaü pårvaü tena nàràyaõaþ smçtaþ // ityàdineti / tata eva càdipuruùàt vyaùñipuruùàõàü vibhàgàdante ca tatraiva layàt sa eva caika àtmeti ÷rutismçtyorvyavahriyate ato na vyavahàraparatayà nàràyaõa eva sarvabhåtànàmàtmetyàdi÷rutismçtivirodha iti | tata÷ca sa nàràyaõo viràñ÷arãrã svanàbhikamalakarõikàsthànãyasya sumerorupari caturmukhàkhyaü svayaübhuvaü sçùñvà taddvàrànyànapi vyaùñi÷arãriõaþ sthàvaràntàn sasarja taduktam - taccharãrasamutpannaiþ kàryaistaiþ kàraõaiþ saha / kùetraj¤àþ samajàyanta gàtrebhyastasya dhãmataþ // iti / yattu ÷eùa÷àyino nàràyaõasya nàbhikamala÷rotracakùuràdibhya÷caturmukhasyàvirbhàvaþ ÷råyate taddainyandinasargeùveva kalpabhedena mantavyam | dainandinapralayeùveva hi nàràyaõa÷arãre pravi÷yaikãbhåya suptànàü devànàü caturmukhàdikrameõàvirbhàvaþ ÷eùa÷àyinaþ sakà÷àt ghañate na tvàdisargeùu dainandinapralaya eva lãlàvigraheõa ÷ayanàditi || tadevaü saükùepata÷caturviü÷atitattvàni teùàü sçùñikùayaü prayojanaü coktam | tatra yadyasmàjjàyate tasya tadà ' 'påraõenaiva sthitiþ tatastasya saühàro 'pi tatraiva bhavati | tathà ca bhàrate | yadyasmàjjàyate tattvaü tacca tatra pralãyate / lãyante pratilomàni jàyante cottarottaram // iti / ete ca sçùñisthitisaühàraråpàþ sthålà eva pariõàmà÷caturviü÷atitattvànàü kåñasthapuruùavivekàya pradar÷itàþ såkùmà apyanye pratikùaõapariõàmà eteùàü smaryante | nityadàhyaïgabhåtàni bhavanti na bhavanti ca / kàlenàlakùyavegena såkùmatvàt tanna gçhyate // iti / atastu sarvaü jaóavastu paramàrthataþ sarvadaivàsaducyate | tata÷ca tasmàdvirajya àtmaiva paramàrthasatyo duþkhabhãrubhirdraùñavyaþ taduktam | avyaktabãjaprabhavo buddhiskandhamayo mahàn / mahàhaükàraviñapa indriyàïkurakoñaraþ // mahàbhåtapra÷àkha÷ca vi÷eùaprati÷àkhavàn / sadàparõaþ sadàpuùpaþ ÷ubhà÷ubhaphalodayaþ // àjãvaþ sarvabhåtànàü brahmavçkùaþ sanàtanaþ / etajj¤àtvà ca tattvena j¤ànena paramàsinà // kçtvà càkùaratàü pràpya jahàti mçtyujanmanã // iti / taduktaü - indriyàõãndriyàrthà÷ca nopasarpantyataþ khalu / hãna÷ca karaõairdehã na dehaü punararhati // tasmàtsarvàtmakàdràgàjjàyante sarvajantavaþ // iti / narakàdau vi÷eùaràgàbhàve 'pi sàmànyaràgasattvàdràgasya karmasahakàritvaü viùàkàrambhe tadeva saktaþ saha karmaõaiti liïgaü mano yatra niùaktamasyeti ÷rutàvabhimànaràgadveùàdijanyasya viùyavàsanàkhyasaïgasàmànyasyaiva janmàdiviùàkàrambhe sahakàritvasiddheþ | yatra yatra mano dehã dhàrayet sakalaü dhiyà / snehàd dveùàd guõàdvàpi yàti tattatsaråpatàm // iti smçteþ / so 'yaü pratinivçttàkùo gurudarpaõabodhitaþ / svato 'nyàü vikriyàü mauóhyàdasthitàma¤jasaikùata // athàsau prakçtirnàhamiyaü hi kaluùàtmikà / ÷uddhabuddhasvabhàvo 'hamiti tyajati tàü vidan // evaü dehendriyàdibhyaþ ÷uddhatvenàtmani smçte / nikhilà savikàreyaü tyak tapràyà hi carmavat // nanvanàtmanyàtmabuddhiråpà yà 'vidyà tasyàþ kathamàtmavi÷eùyakavivekaj¤ànanà÷yatvaü prakàràdibhedàditi cet na tàdç÷àvidyàyà anàtmavi÷eùyakavivekadvàreõàtmavi÷eùyakavivekanà÷yatvàditi | yacca yogena nirvikalpakamàtmaj¤ànaü jàyate | tadvivekaj¤ànadvàraiva mokùakàraõaü bhavati na tu sàkùàt | avidyànivartakatvàbhàvàt ahaü gauraþ karttà sukhã duþkhãtyàdij¤ànameva hyavidyà saüsàrànarthahetutayà ÷rutismçtinyàyasiddhà tasyà÷ca nivarttikà nàhaü gaura ityàdiråpà vivekakhyàtireva bhavati samàne viùaye gràhyàbhàvatvaprakàrakagràhyàbhàvaj¤ànatvenaiva virodhàt anyathà muktinirvikalpakasyàpi idaü rajatamiti j¤ànavirodhitvàpatteþ | ki¤ca yathoktàbhàvaj¤àne gràhyaj¤ànavirodhitvasyàva÷yakatayà nirvikalpaj¤ànasya bhramanivartakatvaü na pçthak kalpyate gauravàt || api ca athàta àde÷o neti neti na hyetasmàditi netyanyat paramastãtyàdi÷rutyà vivekopade÷àpekùayottama upade÷o nàstãtyucyate || kùetrakùetraj¤ayorevamantaraü j¤ànacakùuùà / bhåtaprakçtimokùaü ca ye viduryànti te param // iti gãtàvàkyai÷ca vivekaj¤ànasyaiva mokùahetutvamucyate 'to vivekaj¤ànameva sàkùàdavidyànivçttyà mokùahetuþ | yogena kevalatmasàkùàtkàrastu yogyànupalabdhividhayopàdhyàdigatadharmàbhàvamupàdhyàdibhedaü ca gràhayati tato 'vidyànivçttiriti | etena sarvabhåteùu samatàj¤ànam àtmanaþ sarvàtmakatvàdij¤ànaü ca ÷rutismçtyorgãyamànaü vivekaj¤ànasyaiva ÷eùabhåtaü sarvadar÷aneùu mantavyam | j¤ànàntaràõàü sàkùàdabhimànànivartakatvàt brahmamãmàüsàyàü tvayaü vi÷eùo yatparamàtmaviveka÷eùatvam | sàükhya÷àstre tu sàmànyàtmaviveka÷eùatvamiti dik || vivekakhyàtestvavidyànà÷akatvameva na tu ÷uktirajatavivekadar÷ina iva punarbhramadar÷anàt pratibandhakatvaü dçùñànte pañalakàmàdidoùabàhulyàt punarujjãvanaü bhramasya | atra ca anàtmanyàtmàbhimàne 'nàdivàsanaiva doùaþ sarvàstikasaümataþ jàtamàtrasyàbhimàne doùàntarànupalabdheþ sà mithyàj¤ànavàsanà yadà vivekakhyàtiparamparàjanyadçóhavàsanayonmålità tadaiva vivekasàkùàtkàraniùñhocyate tatpårvamava÷yaü vàsanàle÷ato mithyàü÷asya kasyàpyàtmani bhànàt tasyàü ca vivekakhyàtiniùñhàyàü jàtàyàü na punarabhimànaþ sambhavati vàsanàkhyadoùàbhàvàditi | yadi tu buddhipuruùayoranyonyapratibimbanàdikamavivekakàraõaü doùa iùyate tadà tu taü doùaü bàdhitvaiva vivekasàkùàtkàra udita iti na tasya punarbhramahetutvaü phalabalena yogajadharmàsahakçtasyaiva tasya doùatvakalpanàsambhavàditi | yadyapi vivekapratiyogipadàrthànàmàntyàdvi÷eùaråpeõa vivekagraho na sambhavati tathàpi dç÷yatvapariõàmitvàdiråpaiþ sàmànyavivekagrahasambhavàt prakçtyàdipadàrthànàü vi÷iùñaj¤ànàbhàve 'pi sàmànyato vivekakhyàtermokùahetutvam | taduktam | ghañadraùñà ghañàdbhinnaþ sarvathà na ghaño yathà / dehadraùñà tadà dehã nàhamityàdiråpataþ // iti / àtmà và are draùñavya ityatra tu na àtmano dç÷yatvaü vçttivyàpyatve 'pi phalavyàpyatvaråpaü yattu bauddhairapi sukhaduþkhàdimattvenàpi buddhiranubhåyamànà svaprakà÷atayà caitanyavyàpyà na bhavati yathà vedàntinàmahamityanubhåyamàno 'pyàtmà caitanyàkhyaphalavyàpyo na bhavatãtyucyate tanniþpramàõatvàdupekùyam | tatpradhànàdisarge utpadyate | adharmava÷àt pa÷vàdau dharmava÷àddevàdau saüsarati | atattvaj¤ànàdeva dharmàdharmopara¤jitaü pralayakàle pradhàne lãyate | yadyapi pradhànapuruùau vibhå tathàpi prakçtireva liïgavyavasthàü karoti | liïgaü såkùmaiþ paramàõubhistanmàtrairupacitaü mànuùàdiùu vyavatiùñhate nañavat yathà nañaþ svaråpeõa eko 'pi veùàntareõa nànàråpaþ tathà liïgamudaràntaþ pravi÷ya hastã strã pumàniti bhavati pa¤caviparyayasaüj¤à bhavati yathà tamo moho mahàmohastàmi÷ro 'ndhatàmi÷ra iti | dharmeõa pràjàpatyàdyårdhvalokapràptiþ | adharmeõa pa÷vàdipràptiraj¤ànena bandhaþ pa¤caviü÷atitattvaj¤ànenàpavargaþ | tacca tattvaj¤ànaü guroþ sakà÷àt ÷àstra÷ravaõenaitàdç÷aü jàyate | tathàhi pradhànàdanyaþ puruùaþ anyà buddhiþ anyo 'haükàraþ anyàni tanmàtràõi indriyàõi pa¤camahàbhåtàni ceti | sarvaü kàryaü triguõàtmakamapi udriktaguõàpekùayà sàttvikàdi÷abdavyapade÷abhàk cetanaþ puruùaþ nànàyoniùu jaràmaraõakçtaü duþkhaü cetayate pràpnotãtyarthaþ | yàvat tattvaj¤ànena liïga÷arãraü na nivarttate tàvat sthålaü ÷arãraü pratijanma nåtanaü jàyate na÷yati ca | svaprayojanàbhàve 'pi pratyupakàranirapekùaü sumitravat pradhànaü mahadàdiviùayabhåtaparyantaü kàryaü puruùasya bhogàya mokùàya càrabhate prakçtiþ puruùasya bhedena buddhyahaükàràdi dar÷ayitvà nivarttate | yathà narttakã ÷çïgàràdirasairhàsyàdibhàvai÷ca nibaddhagãtàdãni raïgasya dar÷ayitvà nivarttate kçtàrthatvàt tadvat | ki¤ca prakçtirguõavatã aguõasya puüsaþ jagadyonibhàvena sukhaduþkhamohàtmakena ÷abdàdiviùayabhàvena vetyevaüvidhairupakàrairanupakàriõaþ puruùasyopakurvatã pa÷càdàtmànaü prakà÷ya ahamanyà tvamanya iti nivartate sumitravat àtmanaþ pratyupakàraü necchati | sargasya ne÷varaþ kàraõaü na svabhàvo na kàlaþ kàlo 'pi yoginàü kùaõaråpa eva na tu nyàyavai÷eùikayorivàtmavadakhaõóo nitya eko làghavàt sa eva tattadupàdyavacchinnaþ san kùaõamuhårtàdivatsaràntaü vyavahàraü karotãti | na tu kùaõanàmà pçthak padàrtho 'stãti || sàükhyaistu dikkàlàvàkà÷àdibhya iti såtritaü mahàkàlo và kùaõàdirvà pçthak padàrtho nàsti kintvàkà÷amevopàdhibhirvi÷iùñaü kùaõàdimahàkàlàntavyavahàraü kurute iti manyate | tadetanmatadvayamapyasama¤jasamityàha yogã sthireõa kenàpyupàdhinà mahàkàlàkà÷àbhyàü kùaõavyavahàrasyàsambhavàt | tathàhi uttarade÷asaüyogàvacchinnà paramàõvàdikriyà anyadvà etàdç÷aü ki¤cinmahàkàlàkà÷ayoþ kùaõaråpatàyàmupàdhiþ parairiùyate tatra uktaü saüyogavi÷iùñakriyàdikaü cet vi÷eùyavi÷eùaõatatsambandhamàtraü tarhi trayàõàmaparaiþ sthiratvàbhyupagamàt na taiþ kùaõavyavahàraþ sambhavati yadi ca tattebhyo 'tiriktamiùyate na tu tanmahàkàla àkà÷aü và tenaiva kùaõavyavahàropapattau tadavacchinnasyànyasya kùaõavyavahàrahetutvakalpanàvaiyarthyàt sa ca vi÷iùñàdiràsthiraþ kùaõaþ prakçterevàtibhaïguraþ pariõàmavi÷eùa ityato na prakçtipuruùàtiriktatvàpattiþ | tasyaiva kùaõasya pracayavi÷eùairmuhårtàhoràtràdirdviparàrddhàntavyavahàro bhavati natvakhaõóo mahàkàlo 'sti pramàõàbhàvàt adyatyàdivyavahàraþ kùaõapracayenaiva kàlanityatva÷rutismçtayastu pravàhanityatàparà iti tasmàdàva÷yakatvàt kùaõàtmaka eva kàlo nàkhaõóo mahàkàlo 'sti nàpyàkà÷aü kàlavyavahàraheturiti kiü tu pradhànam | puruùo na badhyate na mucyate nàpi saüsaratãti kiü tu nànà÷rayà prakçtireva tatheti sarvaü sama¤jasam || iti kànyakubja÷rãùimànandadãkùitaviracitaü sàükhyatattvavivecanaü samàptam ||