Bhavaganesa [or Ganesadiksita]: Tattvayatharthyadipana,
a commentary on the TattvasamÃsa, an abstract of SÃækhya philosophy in (23-) 25 sÆtras.
Based on the ed. by Vindhyesvari Prasada Dvivedin in: SÃmkhyasaÇgraha÷
(Chowkhamba Sanskrit Series, 50,1 [fasc. 246], pp. 51-92)


Input by Dhaval Patel



#<...># = BOLD for TattvasamÃsa (added; not in the printed text)


_______________________________________________________________

PRELIMINARY NOTE:

The division of the TattvasamÃsa underlying BhÃvÃgaïeÓa's commentary is as follows
(for alternative divisions see other commentaries):

a«Âau prak­taya÷  || Tats_1  ||
«o¬aÓa vikÃrÃ÷  || Tats_2  ||
puru«a÷  || Tats_3  ||
traiguïyam  || Tats_4  ||
saæcara÷  || Tats_5  ||  pratisaæcara÷  || Tats_6  ||
adhyÃtmam   || Tats_7 ||  adhibhÆtam   || Tats_8 ||  adhidaivam   || Tats_9 ||
pa¤cÃbhibuddhaya÷   || Tats_10 ||
pa¤ca karmayonaya÷  || Tats_11 ||
pa¤ca vÃyava÷   || Tats_12 ||
pa¤ca karmÃtmÃna÷   || Tats_13 ||
pa¤caparvÃvidyà   || Tats_14 ||
a«ÂaviæÓatidhÃÓakti÷  || Tats_15 ||  navadhà tu«Âi÷  || Tats_16 ||  a«Âadhà siddhi÷  || Tats_17 ||
daÓa mÆlikÃrthÃ÷   || Tats_18 ||
anugrahasarga÷  || Tats_19 ||
caturdaÓavidho bhÆtasarga÷   || Tats_20 ||
trividho bandha÷   || Tats_21 ||  trividho mok«a÷   || Tats_22 ||  trividhaæ pramÃïam   || Tats_23 ||
trividhaæ du÷kham  || Tats_24 ||
etatparaæ yÃthÃrthyaæ etajj¤Ãtvà k­tak­tya÷ syÃnna punastrividhadu÷khenÃbhibhÆyate  || Tats_25 ||
_______________________________________________________________



___________________________________________________________________

THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE.
            
Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS 
and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions):
            
description             character  =ASCII
            
long a                  Ã             195
long A                  ù             249
long i                  Å             197
long I                  ý             253
long u                  Æ             198
long U                  ô             244
vocalic r               ­             173
vocalic R               ã             227
long vocalic r          Ì             204
vocalic l               Ê             202
long vocalic l          Ë             203
velar n                 Ç             199
velar N                 §             167
palatal n               ¤             164
palatal N               ¥             165
retroflex t             Â             194
retroflex T             è             232
retroflex d             ¬             172
retroflex D             Ö             214
retroflex n             ï             239
retroflex N             ×             215
palatal s               Ó             211
palatal S               Á             193
retroflex s             «             171
retroflex S             å             229
anusvara                æ             230
capital anusvara        õ             245
visarga                 ÷             247
capital visarga         ê             234

Other characters of the REE encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order 
to facilitate word search.             

For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings 
and formats see:
http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdiac.pdf
and
http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdias.pdf

For further information see:
http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil.htm

___________________________________________________________________





ÓrÅbhÃvÃviÓvanÃthadÅk«itasÆnubhÃvÃgaïeÓaviracitaæ tattvayÃthÃrthyadÅpanaæ

tattvayÃthÃrthyadÅpanam  / 
ÓrÅbhÃvÃgaïeÓaviracitam  /

ÓrÅk­«ïacandrÃya nama÷  //

puru«a÷ sa jayatyÃdya÷ sà ca prak­tirÅÓvarÅ  /
yÃbhyÃæ saæs­jya s­jyante 'nantabrahmÃï¬akoÂaya÷  // 1  //
kapilÃsuripa¤caÓikhÃn gurÆn vij¤ÃnÃcÃryavaryÃæÓca  /
praïamÃmi buddhiv­ddhyai siddhyai và sarvakÃryÃïÃm  // 2  //
samÃsasÆtrÃïyÃlambya vyÃkhyÃæ pa¤caÓikhasya ca  /
bhÃvÃgaïeÓa÷ kurute tattvayÃthÃrthyadÅpanam  // 3  //

tatra tÃvadviviktapuru«aj¤Ãnaæ mok«asÃdhanamiti  |
yebhyo vivektavyo yaÓca vivecanÅya÷ tadubhayaæ sÆtratrayeïoddiÓati  |


#<[a«Âau prak­taya÷  || Tats_1  ||]>#

prakar«eïa kurvantÅti prak­taya÷  |
tattvÃntarÃrambhakatvaæ prak­titvamiti sÃmÃnyalak«aïam  |
tÃÓca avyaktabuddhyahaækÃrapa¤catanmÃtrarÆpÃ÷  |
tatrÃvyaktaæ nityaæ ÓabdÃdiguïaÓÆnyaæ sattvÃdiguïatrayaæ ca  |
sÃmyÃvasthopalak«ità guïÃ÷ prak­tirityekaæ lak«aïaæ ca  |
akÃryà guïà ityaparam  |
tathà prak­tiparyÃyà avyaktaæ pradhÃnaæ brahma ak«araæ k«etraæ tama÷ mÃyà brÃhmÅ vidyà avidyà prak­ti÷ Óakti÷ ajà ityÃdaya÷  |
sattvÃdiguïavatÅ sattvÃdyatiriktà prak­tiriti tu na ÓaÇkanÅyam  |
kintu guïa eva prak­ti÷  |
sattvÃdÅnÃmataddharmatvaæ tadrÆpatvÃditi sÃækhyapravacanasÆtreïa sattvÃdÅnÃæ prak­tisvarÆpatvahetunà prak­tidharmatvaprati«edhÃt  |
prak­terguïa ityÃdivÃkyaæ tu vanasya v­k«Ã itivad boddhavyam  |
"sattvaæ rajastama iti prak­terabhavan guïÃ" iti prak­tikÃryatvavacanaæ tu guïanityatÃvÃkyavirodhena mahattattvakÃraïÅbhÆtakÃryasattvÃdiparameva  |
mahadÃdis­«Âirhi guïavai«amyÃcchrÆyate tacca vai«amyaæ sajÃtÅyasaævalanena prakÃÓÃdiphalopahita÷ sattvÃdivyavahÃrayogya÷ kÃraïaguïÃnÃæ pariïÃma iti  |
etenëÂÃviæÓatitattvapak«o 'pyupapÃdito mantavya÷  |
sattvÃditrayaæ aha dravyatve 'pi puru«opakaraïatvÃd guïà ityucyante  |
dravyatvaæ cai«Ãæ saæyogavibhÃgÃdimattayà upÃdÃnakÃraïatvena siddham  |
e«Ãæ sukhadu÷khamohÃtmakatvapravÃdastu dharmadharmyabhedÃt  |
manasa÷ saækalpÃtmakatvavat  |
tÃni ca sattvÃdÅni pratyekaæ saækhyÃvyaktikÃni laghutvÃdidharmairanyonyaæ sÃdharmyaæ vaidharmyaæ ca guïÃnÃmiti sÃækhyapravacanasÆtrÃt  |
atra hi sÆtraæ laghutvÃdinà bahÆnÃæ sattvÃnÃæ sÃdharmyaæ tenaiva rajastamobhyÃæ vaidharmyam  |
evaæ ca laghutvÃdinà bahÆnÃæ rajasÃæ gurutvÃdinà bahÆnÃæ tamasÃæ sÃdharmyavaidharmye ukte iti  |
te«u tritvavacanaæ tu sattvatvÃdivibhÃjakopÃdhitrayeïaiva vaiÓe«ikÃïÃæ navadravyavacanavaditi  |
tÃni ca sattvÃdÅni yathopayogamaïuvibhuparimÃïakÃni  |
madhyamaparimÃïatve 'nityatvÃpatti÷  |
sarve«Ãæ vibhutve kÃryÃïÃæ paricchinnatvÃnupapatti÷  |
ÃkÃÓaprak­tervibhutvasyaivaucityÃt  |
nanu prak­teÓcÃparicchinnatvaikatvÃkriyatvamiti sÃækhyasiddhÃnta÷  |
sa ca virudhyata iti cet maivam gandhasya p­thivÅvyÃpakatvavatprak­tervyÃpakatvam  |
tacca prak­titvasya daiÓikÃbhÃvapratiyogitÃnavacchedakatvam  |
ekatvaæ ca sargabhedena nÃnÃtvÃbhÃva÷  |
akriyatvaæ cÃdhyavasÃyÃbhimÃnÃdipratiniyatakriyÃrÃhityam  |
anyathà Órutism­tisiddhaprak­tik«obhasyÃnupapatteriti  |
prak­tyanumÃnaæ cetthaæ mahadÃdikÃryaæ pak«a÷ sukhadu÷khamohÃtmakadravyakÃryamiti sÃdhyaæ kÃryatve sati sukhadu÷khamohÃtmakatvÃditi hetu÷ vastrÃdikÃryaÓayyÃsanavaditi d­«ÂÃnta÷  |
Órutism­tÅ cÃtrÃnugrÃhakastarka÷  ||

nanu sukhasyÃntarevÃnubhavÃt ÓayyÃsanÃdau sukhe kiæ pramÃïaæ yena d­«ÂÃntatà syÃditi cenna kÃraïaguïà hi kÃryaguïÃnÃrabhante iti nyÃyena vi«aye«u triguïakÃrye«u sukhadu÷khamohasiddhe÷ ghaÂarÆpamiti pratyayavat candanasukhaæ strÅsukhamityÃdisukhapratyayÃdapi vi«aye sukhÃdyucitaæ sukhadu÷khotpÃdakatvÃcca tadgatameva sukhadu÷khÃdikaæ sidhyati anta÷karaïasukhÃdihetutayà 'pi vi«aye sukhÃdikaæ siddhyati  |
kÃlÃdibhedairekasyà eva tryÃdivyakte÷ sukhadu÷khotpÃdakatvÃcca tadgatameva sukhadu÷khÃdikaæ siddhyati  ||
iti mÆlaprak­tinirÆpaïam  ||

_______________________
     
atha buddhirnirÆpyate  |
triguïÃtmakamÃdyaæ kÃryaæ buddhirityekaæ lak«aïam  |
niÓcayav­ttikamanta÷karaïaæ buddhiriti dvitÅyaæ lak«aïam  |
tasyà dharmaj¤ÃnavairÃgyaiÓvaryÃkhyaprak­«ÂaguïayogÃt mahatsa¤j¤Ã tadapi t­tÅyaæ lak«aïam  |
tasyÃ÷ paryÃyÃ÷  |
mano matirmahÃn brahmà pÆrvaæ buddhirv­tti÷ khyÃti÷ praj¤Ã santati÷ sm­tiriti  |

anusm­tau ca  |
     mahÃnÃtmà matirvi«ïurji«ïu÷ ÓambhuÓca vÅryavÃn  /
     buddhi÷ praj¤opalabdhiÓca tathà brahmà v­tti÷ sm­ti÷  //
     paryÃyavÃcakairetairmahÃnÃtmà nigadyate  /
     sarvata÷ pÃïipÃdaÓca sarvato 'k«iÓiromukha÷  //
     sarvata÷ ÓrutimÃælloke sarvaæ vyÃpya sa ti«Âhati  /
     j¤ÃnavantaÓca ye kecitadalubdhà jitamanyava÷  //
     vimuktÃ÷ sarva evaite mahattvamupayÃntyuta  /
     vi«ïurevÃdisarge«u svayambhÆrbhavati prabhu÷  // iti  /

idameva mahattattvamaæÓato rajastama÷sambhedena pariïataæ sat vya«ÂijÅvÃnÃmupÃdhiradharmÃdiyutaæ k«udramapi bhavati  |
mahaduparÃgÃdviparÅtamiti sÃækhyapravacanasÆtrÃt  |
mahadahaækÃramanastritayÃtmakasyÃnta÷karaïav­k«asya mahattattvamaÇkurÃvastheti  |
atra prak­termahÃnityÃdis­«Âikrame ÓÃstrameva pramÃïam  |
idameva mahattattvaæ kÃryeÓvarasya svayambhuva upÃdhistenaivopÃdhinà sa sarvaj¤a÷ sarveÓvara÷ sarvakarttà sarvapÃlaka÷ sarvasaæharttà ca  |
mÃtsye  |
     savikÃrÃt pradhÃnÃt tu mahattattvamajÃyata  /
     mahÃniti yata÷ khyÃtirlokÃnÃæ jÃyate sadà  //
     guïebhya÷ k«obhamÃïebhyastrayo devà vijaj¤ire  /
     ekà mÆrttistrayo devà brahmavi«ïumaheÓvarÃ÷  // iti  /

sa ca svayambhÆ÷ kriyÃÓaktimat kevalamahattattvopÃdhika÷ sÆtrÃtmetyucyate  |
sa evÃrddhasu«uptÃvarddhalayÃt prÃj¤a ityucyate  |
samagrasu«uptau tu samagralayena nirviÓe«acinmÃtrasvarÆpeïÃvasthÃnÃdÅÓvara ityucyate Órutism­tipurÃïe«u mahÃæstridhà taduktaæ vai«ïave  |

sÃttviko rÃjasaÓcaiva tÃmasaÓca tridhà mahÃniti  |
brahmaÓaÇkaropak«ayÃpyÃdau vi«ïurevÃvirbhavatÅtyardhenoktam  |
pÆrvoktadharmÃdi«u dharmeïordhvagamanamÆrdhvagamanena bhogasthÃnÃnyupalak«yante  |
tena pÃtÃlabhÆsvargÃdÅnÃmapi saægraha÷  |
j¤Ãnena mok«a÷ vairÃgyeïa prak­tilaya÷ puru«atattvÃnabhij¤asya vairÃgyÃt prak­tilayo bhavati  |
tathà coktaæ purÃïe  |

prak­ticintakÃnadhik­tya "pÆrïaæ Óatasahasraæ tu ti«Âhanti vigatajvarÃ" iti  |
atra prak­tigrahaïena mahadahaækÃrabhÆtendriyÃïyapi g­hyante  |
tatra vairÃgyapÆrvakaæ te«u te«vÃtmabhÃvenopÃsyamÃne«u layo hi prak­tÃviti ca ÓrÆyate  |
pÆrvavÃkyÃnantarameva  |
     daÓa manvantarÃïÅha ti«ÂhantÅndriyacintakÃ÷  /
     bhautikÃstu Óataæ pÆrïaæ sahasraæ tvÃbhimÃnikÃ÷  //
     bauddhà daÓa sahasrÃïi ti«Âhanti vigatajvarÃ÷  // iti ca  /
ayaæ ca prÃk­tiko bandha ityucyate yogibhi÷ mahadÃdibhÃvaÓca vaik­tiko bandha iti  |
aiÓvaryeïÃpratighÃta÷ aiÓvaryaæ cÃïimÃdisiddhaya÷  |
iti buddhirvyÃkhyÃtà  ||

_______________________
     
ahaÇkÃro vyÃkhyÃyate  |
mahattattvÃdahaÇkÃra utpadyate aÇkurÃcchÃkhÃvat  |
tasya cÃhamÃkÃrav­ttimattvÃdahaÇkÃra iti saæj¤Ã  |
ahaæv­ttimadanta÷karaïamahaÇkÃra ityekaæ lak«aïam  |
ekÃdaÓendriyopÃdÃnatvaæ dvitÅyaæ lak«aïam  |
tanmÃtropÃdÃnatvaæ t­tÅyaæ lak«aïam  |
tasya ca paryÃyÃ÷  |

     ahaÇkÃro 'bhimÃnaÓca karttà mantà ca sa sm­ta÷  /
     Ãtmà ca prakulo jÅvo yata÷ sarvÃ÷ prav­ttaya÷  // iti  /

kaurmaproktà aviÓe«Ã iti ca  |
sa cÃhaÇkÃrastrividha÷  |
taduktaæ kaurme  |
     vaikÃrikastaijasaÓca bhÆtÃdiÓcaiva tÃmasa÷  /
     trividho 'yamahaÇkÃro mahata÷ sambabhÆva ha  //
     taijasÃnÅndriyÃïi syurdevà vaikÃrikà daÓa  /
     ekÃdaÓaæ manaÓcÃtra svaguïenobhayÃtmakam  //
     bhÆtatanmÃtrasargastu bhÆtÃderabhavat prajà  // iti  /
vaikÃrika÷ sÃttvikastaijaso rÃjasa÷  |
svaguïena sarvendriye«u sÃhÃyyarÆpeïotkar«eïobhayÃtmakaæ j¤ÃnakarmendriyobhayÃtmakamityartha÷  |
indriyadevatÃÓca digvÃtÃrkapracetoÓvivahnÅndropendramitrakÃmacandraÓceti ekÃdaÓa  |

ityahaækÃranirÆpaïam  ||

_______________________


atha tanmÃtrà ucyante  |
ÓabdasparÓarÆparasagandhà nirviÓe«Ãstadvanti sÆk«mabhÆtÃni tanmÃtrÃ÷  |
nirviÓe«aÓabdÃdiguïavad dravyaæ tanmÃtrà iti sÃmÃnyalak«aïam  |
ahaækÃropÃdÃnatve sati tattvÃntarÃrambhakatvaæ dvitÅyaæ lak«aïam  |
tattannirviÓe«aguïavattvaæ tattanmÃtralak«aïam  |
tÃni ca pa¤ca ÓabdatanmÃtraæ sparÓatanmÃtraæ rÆpatanmÃtraæ rasatanmÃtraæ gandhatanmÃtraæ ceti  |
ÓÃntaghoramƬhÃ÷ pa¤casvapi viÓe«Ã÷ ÓabdatvasparÓatvÃdivyÃpyà jÃtiviÓe«Ã eva  |
Óabde tu udÃttÃnudÃttasvaritÃ÷ ni«Ãdar«abhagÃndhÃra«a¬jamadhyamadhaivatÃ÷ pa¤camaÓceti svarÃ÷  |
sparÓe ÓÅto«ïatve  |
rÆpe ÓuklatvÃdayo viÓe«Ã÷  |
te ca ÓvetapÅtaraktaÓyÃmaharitakapiÓÃ÷  |
rase madhuratvÃdayo viÓe«Ãste ca madhuratiktaka«ÃyakaÂvamlak«ÃrÃ÷ «a¬rasÃ÷  |
gandhe surabhitvÃsurabhitve  |
etairviÓe«ai rahità aviÓe«Ãstadvanti dravyÃïi tanmÃtrÃ÷  |
te«Ãæ paryÃyÃ÷ tanmÃtrÃïi tamovigrahÃ÷ sÆk«mavigrahÃ÷ sÆk«mabhÆtÃni aviÓe«Ã iti  //
iti pa¤ca tanmÃtrÃ÷  ||


evama«Âau prak­tayo vyÃkhyÃtÃ÷  ||

______________________________________________

#<[«o¬aÓa vikÃrÃ÷  || Tats_2  ||]>#

«o¬aÓa vikÃrà iti dvitÅyaæ sÆtram  |
ekÃdaÓendriyÃïi pa¤camahÃbhÆtÃni ca ete «o¬aÓa vikÃrÃ÷  |
tatra Órotratvakcak«urjihvÃghrÃïÃni svasvavi«ayakabuddhijanakatvÃt pa¤ca buddhÅndriyÃïi  |
vÃkpÃïipÃdapÃyÆpasthÃni svasvakarmakaraïÃt pa¤ca karmendriyÃïi  |
tatra uccÃraïaæ vÃca÷ hastayorÃdÃnaæ pÃdayorgati÷ pÃyorutsarga÷ upasthasyÃnanda÷  |
sarvasahÃyatvÃdubhayÃtmakaæ mana÷  |
etÃnyekÃdaÓendriyÃïi  |
tattvÃntarÃnÃrambhakatve sati ahaækÃropÃdÃnatvamityekaæ lak«aïam  |
ahaækÃropÃdÃnakatve sati ÓarÅrasaæyuktaæ kriyÃkaraïamatÅndriyamindriyamiti dvitÅyam  |
atha paryÃyÃ÷ indriyÃïi karaïÃni nipÃtanÃni vaikÃrikÃïi taijasÃni  |

itÅndriyanirÆpaïam  ||

_______________________
     
atha mahÃbhÆtÃni  |
p­thivyaptejovÃyvÃkÃÓamiti  |
saviÓe«aÓabdÃdimattvaæ mahÃbhÆtatvamityekaæ lak«aïam  |
tattvÃntarÃnÃrambhakatve satyÃrambhakatvaæ dvitÅyaæ lak«aïam  |
saviÓe«aÓabdaguïavattvamÃkÃÓasya lak«aïam  |
saviÓe«aÓabdasparÓavattvaæ vÃyorlak«aïam  |
saviÓe«aÓabdasparÓarÆpavattvaæ tejasa÷  |
saviÓe«aÓabdasparÓarÆparasavattvamapÃm  |
saviÓe«aÓabdasparÓarÆparasagandhavattvaæ p­thivyÃ÷  |
etÃni viÓe«alak«aïÃni  |
etÃni pa¤ca mahÃbhÆtÃni parasparopakÃrÅïi  |
athÃmÅ«Ãæ paryÃyÃ÷  |
bhÆtÃni vikÃrà viÓe«Ã Ãk­taya÷ tamovigrahÃ÷ ÓÃntà ghorà mƬhà iti  |
     
iti «o¬aÓavikÃrà vyÃkhyÃtÃ÷  |

______________________________________________


#<[puru«a÷  || Tats_3  ||]>#

puru«a iti t­tÅyaæ sÆtram  |
anÃdi÷ sÆk«maÓcetana÷ sarvagata÷ nirguïa÷ kÆÂastho nityo dra«Âà bhoktà k«etravit amana÷ prasavadharmà ceti svarÆpam  |
kÆÂasthanitya ityekaæ lak«aïam  |
mukhyabhokt­tvamityaparaæ lak«aïam  |
v­ttisÃk«itvamiti t­tÅyaæ lak«aïam  |
atha paryÃyÃ÷ puru«a Ãtmà pumÃn pudgalajantu÷ jÅva÷ k«etraj¤a÷ nara÷ kavi÷ brahma ak«ara÷ prÃïa÷ j¤a÷ ya÷ ka÷ sa eka iti  |
evametÃni pa¤caviæÓatitattvÃni etajj¤ÃnÃt k­tak­tyo bhavati  |
tathà coktaæ pa¤caÓikhena pramÃïavÃkyam  |

     pa¤caviæÓatitattvaj¤o yatra kutrÃÓrame sthita÷  /
     jaÂÅ muï¬Å ÓikhÅ và 'pi mucyate nÃtra saæÓaya÷  //

sa ca puru«o nÃnà sukhadu÷khamohajanmamaraïabandhamok«avyavasthÃta÷ janmÃdivyavasthÃta÷ puru«abahutvamiti sÃækhyapravacanasÆtrÃt  |
yadyeka÷ puru«a÷ syÃdekasmin sukhite sarve sukhitÃ÷ syu÷ evaæ sarvatra evaæ puru«abahutvaæ siddham  |
evaæ tÃvat sÃækhyÃcÃryÃ÷ kapilÃsuripa¤caÓikhapata¤jaliprabh­tayo yasmÃt paraæ nÃparamasti ki¤ciditi nyÃyavaiÓe«ikÃÓca bahÆn puru«ÃnÃtmatvena vadanti  |
aupani«adÃÓcÃcÃryà hariharahiraïyagarbhavyÃsÃdaya÷ ebhyo 'tiriktamekameva nityeÓvaraæ sarve«ÃmÃtmÃnaæ vadanti  |
kasmÃdevaæ puru«a evedaæ sarvamiti  |
tadevÃgnistadÃditya iti  |
tadak«araæ tadvibhurvareïyaæ yasmÃt paraæ nÃparamasti ki¤cit sa hi sarve«u bhÆte«u sthÃvare«u care«u ca vasatyeko mahÃnÃtmà yena sarvamidaæ tatam  |

     brÃhmaïe k­mikÅÂe«u ÓvapÃke gavi hastini  /
     paÓugodaæÓamaÓake rÆpaæ paÓyanti sÆraya÷  //
     ekameva yathà sÆtraæ suvarïe varttate puna÷  /
     muktÃmaïipravÃle«u m­ïmaye rajate tathà  //
     tadvat paÓumanu«ye«u tadvaddhastim­gÃdi«u  /
     eko 'yamÃtmà vij¤eya÷ sarvatraiva vyavasthita÷  //

ityÃdi pramÃïebhya÷  |
sÃækhyÃstu Ãdipuru«avi«ayatayà layÃvaÓi«ÂanirviÓe«acinmÃtravi«ayatayà và etÃni ÓrutivÃkyÃni yojayanti  |

iti puru«anirÆpaïam  |


evaæ pa¤caviæÓatitattvÃni vyÃkhÃtÃni  |

sÃækhyakÃrikà ca  |
     mÆlaprak­tiravik­tirmahadÃdyÃ÷ prak­tivik­taya÷ sapta  /
     «o¬aÓakastu vikÃro na prak­tirna vik­ti÷ puru«a÷  // iti  /

idÃnÅæ prathamasÆtreïaiva guïÃtmakaprak­teruddi«Âatve 'pi guïÃnÃmavÃntaravibhÃgaæ taddharmÃæÓca vivecayituæ vak«yamÃïasa¤carapratisa¤caropodghÃtasaÇgatyà ca sÆtraæ pravarttate  |


#<[traiguïyam  || Tats_4  ||]>#

traiguïyamiti caturthaæ sÆtram  |
sattvarajastamÃæsi trayo guïÃ÷ te«Ãæ samÃhÃrastriguïaæ triguïameva traiguïyam  |
tatra sattvaæ nÃma prakÃÓalÃghavaprasannatÃbhi«vaÇgaprÅtititik«Ãdilak«aïamanantabhedaæ samÃsata÷ sukhÃtmakam  |
rajo nÃma ÓokatÃpasvedastambhodvegonmÃdÃdilak«aïamanantabhedaæ samÃsato du÷khÃtmakam  |
tamo nÃma adÃnÃpuïyadainyagauravÃlasyanidrÃpramÃdÃdilak«aïamanantabhedaæ samÃsato mohÃtmakam  |
ete«Ãæ lak«aïÃni  |

     sattvaæ prakÃÓakaæ vidyÃdrajo vidyÃt pravarttakam  /
     tamo layÃtmakaæ vidyÃttraiguïyaæ nÃma saæj¤itam  //
     ete trayo guïÃ÷ sarve utpattisthitilayahetava÷  //
     iti traiguïyaæ vyÃkhyÃtam  /

idÃnÅæ saguïanirguïaÓrutivi«ayopapattyarthaæ sargÃdÃvutpannaæ svayambhuvaæ pralayÃvaÓi«ÂanirviÓe«acitsÃmÃnyaæ ca darÓayituæ s­«Âipralayayo÷ sÆtradvayaæ pravartate  |


#<[saæcara÷  || Tats_5  ||]>#

#<[pratisaæcara÷  || Tats_6  ||]># 

sa¤cara÷ pratisa¤cara÷  |
sa¤cara÷ s­«Âi÷ pratisa¤cara÷ pralaya÷  |
tatra s­«Âiryathà  |
avyaktÃkhyà prak­ti÷ prav­ttisvabhÃvà svatantrà ca  |
sargÃdau svayameva k«ubdhà satÅ bhÃvinÃrÃyaïabÅjabhÆtà pÆrvakalpe svayambhÆpÃlakena nÃmakena vyaktena nÃrÃyaïapuru«eïa saæyujyate tataÓca sajÃtÅyairanyai÷ prak­tyaæÓairnyÆnÃdhikabhÃvena milità satÅ cetanÃcetanÃtmakaæ mahattattvamÃrabhate  |
nanu puru«asya prak­tisaæyogitve asaæyogo hyayaæ puru«a iti Órutivirodha iti cenna vikÃrahetusaæyogasyaiva saÇgaÓabdÃrthatvÃt anyathà Órutism­ti«u jalasaæyogino 'pi padmapattrasyÃsaÇgatÃd­«ÂÃntatà na syÃt  |
tatra mahattattvasya svarÆpeïa mukhyotpatti÷ cetanasya tu abhivyaktirÆpà kÃryatà  |
yogabhëye vyÃsadh­tavÃkyÃnnavadhà kÃryatà  |

     utpattisthityabhivyaktivikÃrapratyayÃptaya÷  /
     viyogÃnyatvadh­taya÷ kÃraïaæ navadhà sm­tam  // iti  /

evamÃdiÓaktirapi cetanaviÓe«o mahattattvakÃraïÅbhÆtaguïatrayasambandhÃt svayambhavÃpyÃdÃvutpadyate  |
utpattau ca pramÃïaæ prayogasÃre  |

     tasmÃdvinirgatà nityà sarvagà vi«ïusambhavà  // iti  /

vÃyavÅyasaæhitÃyÃæ ca  /
     Óivecchayà parà Óakti÷ ÓivatattvaikatÃæ gatà  / 
     tata÷ parisphuratyÃdau sarge tailaæ tilÃdiva  // iti  /

     pa¤carÃtre 'pi  /
     evamÃlokya tÃæ Óaktiæ saccidÃnandarÆpiïÅm  /
     samastatattvasandhÃmasphÆrtyadhi«ÂhÃnarÆpiïÅm  //
     vyaktÃæ karoti nityÃæ tÃæ prak­tiæ parama÷ pumÃn  // iti  /
     prÃdurÃsÅjjaganmÃtà vedamÃtà sarasvatÅ  /
     guïatrayamayÅ ÓaktirmÆlaprak­tisa¤j¤ità  //

tasyÃmahaæ samutpannastattvaistairmahadÃdibhirityÃdiÓivavÃkyÃcca  |
saiva prak­tyadhi«ÂhÃtrÅ devatà mahÃlak«mÅ ambà bhavÃnÅ haimavatÅ durgà ityÃdipadairabhilapyate purÃïÃdi«u  |
saiva ca lÅlÃvigrahairÃdipuru«eïa milità satÅ s­«Âiæ pÃlayati  |
taduktaæ ÓaÇkarÃcÃryai÷  |

     Óiva÷ Óaktyà yukto yadi bhavati Óakta÷ prabhavituæ 
     na cedevaæ devo na khalu kuÓala÷ spanditumapi  / iti  /

evaæ sarvatattvÃnÃæ tattaddevatÃnÃæ ca sahaivotpattirj¤eyà  |
utpattikramastu nirÆpaïakrameïaiva  |
etasmÃnmahato guïÃntarasaævalitÃt trividho 'haÇkÃra utpadyate cetanÃcetanÃtmaka÷ vaikÃriko rÃjasastÃmasaÓceti  |
tataÓcÃhaÇkÃrÃt saÇkalpapÆrvakaæ dehendriyÃïi pa¤ca tanmÃtrÃïi cotpadyante  |
svayabhuva indriyÃïi devatÃrÆpÃïi vaikÃrikÃt vya«ÂÅndriyÃïi ca taijasÃt te«vindriye«vÃdau mana utpadyate  |

     ÓabdarÃgÃcchrotramasya jÃyate bhÃvitÃtmana÷  /
     rÆparÃgÃt tathà cak«urghrÃïaæ gandhajidh­k«ayà  //

ityÃdinà mok«adharmÃdau ÓrotrÃdÅnÃæ manov­ttirÃgÃdikÃryatvaÓravaïÃt  |
indriyatanmÃtrayoÓca kÃryakaraïabhÃvasyÃbhÃvÃt kramaniyamo nÃsti  |
tatrendriye«u nÃstyavÃntarakÃryakÃraïabhÃva÷ pramÃïÃbhÃvÃt  |
tanmÃtre«u tvasti sa yathà ahaækÃrÃcchabdatanmÃtraæ tasmÃdahaækÃrotpannÃcchabdatanmÃtrÃdahaækÃrasahitÃt sparÓatanmÃtraæ ÓabdasparÓobhayaguïakam  |
evaæ krameïaikaikaguïav­ddhyà tanmÃtratrayamutpadyate  |
tataÓca tanmÃtrebhya÷ pa¤ca mahÃbhÆtÃni jÃyante  |
tatrÃhaÇkÃrÃt pa¤catanmÃtrÃïÃæ taddvÃrà pa¤camahÃbhÆtÃnÃæ cotpattau purÃïe krama ukta÷ sa yathÃ

     bhÆtÃdistu vikurvÃïa÷ ÓabdamÃtraæ sasarja hi  /
     ÃkÃÓaæ su«iraæ tasmÃdutpannaæ Óabdalak«aïam  //
     ÃkÃÓastu vikurvÃïa÷ sparÓamÃtraæ sasarja hi  /
     vÃyurutpadyate tasmÃt tasya sparÓo guïo mata÷  //
ityÃdikrameïeti  |
nanvevamÃkÃÓÃdibhÆtacatu«ÂayasyÃpi tattvÃntaraprak­tyÃpattyà kevalavik­titvëÂaprak­titvasiddhÃntak«atiriti cenna ÃkÃÓÃdÅnÃæ sparÓÃditanmÃtre«vahaækÃropa«ÂambhamÃtreïa kÃraïatvasya purÃïe«ÆktatvÃditi  |
evaæ trayoviæÓatitattvÃnÃæ s­«Âi÷  |
te«u pa¤camahÃbhÆtÃni varjjayitvà 'haækÃraæ ca buddhau praveÓya saptadaÓakaæ liÇgaÓarÅrasa¤j¤aæ bhavati  |
vahnerindhanavadÃtmano 'bhivyaktisthÃnatvÃt  |
tacca sarvapuru«ÃïÃæ svasvabÅjabhÆtaprak­tisaæyogÃt sargÃdÃvutpadya prÃk­tapralayaparyantaæ ti«Âhati  |
tenaiva cehalokaparalokayorjÅvÃnÃæ saæsaraïaæ bhavati  |
prÃïaÓca buddhereva v­ttibheda ityato liÇaÓarÅre p­thak na nirdiÓyate buddhÃvevÃntarbhÃvÃt  |
tasya ca liÇgaÓarÅrasya paramasÆk«mÃïi pa¤ca mahÃbhÆtÃni teja÷pradhÃnÃnyÃÓraya÷ citrÃdivat ÃÓrayaæ vinà lokÃntaragamanÃsambhavÃt  |
taduktaæ saptatyÃm  |

     citraæ yathÃÓrayam­te sthÃïvÃdibhyo vinà yathà chÃyà  /
     tadvadvinà viÓe«airna ti«Âhati nirÃÓrayaæ liÇgam  // iti 

idaæ ca liÇgaÓarÅramÃdau svayambhuva÷ sama«Âicetanasya upÃdhibhÆtamekameva sama«ÂirÆpaæ jÃyate tataÓca vya«ÂijÅvÃnÃmapyupÃdhibhÆtÃni vya«ÂiliÇgaÓarÅrÃïi tadaæÓabhÆtÃni tato vibhajyante piturliÇgaÓarÅrÃt puttraliÇgaÓarÅravat  |
taduktaæ sÃækhyapravacanasÆtreïa  |
vyaktibheda÷ karmaviÓe«Ãditi  |
manunà 'pyuktam  |

     te«Ãæ tvavayavÃn sÆk«mÃn «aïïÃmapyamitaujasÃm  /
     sanniveÓyÃtmamÃtrÃsu sarvabhÆtÃni nirmame  // iti  /

«aïïÃmiti «a¬indriyaæ samastaliÇgaÓarÅropalak«akam  |
tathà cÃyamartha÷  |
svayambhÆ÷ svaliÇgaÓarÅrÃvayavÃn sÆk«mÃnalpÃn ÃtmamÃtrÃsu svÃæÓacetane«u saæyojya sarvaprÃïina÷ sasarjeti  |

iti liÇgaÓarÅranirÆpaïam  /

_______________________


atha sthÆlaÓarÅrotpatti÷  |
daÓaguïitamahattattvamadhye 'haækÃrastasminnapi daÓaguïe vyoma tathaiva vyomnyapi vÃyu÷ vÃyÃvapi teja÷ tejasi daÓaguïe jalaæ tathaiva jalasyÃpi daÓaguïasya madhye p­thvÅ samutpadyate saiva sthÆlaÓarÅrasya bÅjamaï¬arÆpeïa pariïamate  |
tasyÃpi daÓaguïitasyÃï¬asya p­thivyÃvaraïasya madhye caturdaÓabhuvanÃtmakaæ svayambhuva÷ sthÆlaÓarÅraæ tatsaÇkalpÃdevotpadyate  |
tenaiva ÓarÅreïa svayambhÆrnÃrÃyaïa ityucyate  |
svayambhuvaæ prak­tya manunà 'pyuktam  |

     so 'bhidhyÃya ÓarÅrÃt svÃt sis­k«urvividhÃ÷ prajÃ÷  /
     apa eva sasarjÃdau tÃsu bÅjamavÃs­jat  //
     tadaï¬amabhavaddhaimaæ sahasrÃæÓusamaprabham  /
     tasmin jaj¤e svayaæ brahmà sarvalokapitÃmaha÷  //
     sa vai ÓarÅrÅ prathama÷ sa vai puru«a ucyate  /
     Ãdikartà sa bhÆtÃnÃæ brahmÃgre samavartata  //
     Ãpo nÃrà iti proktà Ãpo vai narasÆnava÷  /
     tà yadasyÃyanaæ pÆrvaæ tena nÃrÃyaïa÷ sm­ta÷  // 

ityÃdineti  |
tata evÃdipuru«Ãdvya«Âipuru«ÃïÃæ vibhÃgÃt ante ca tatraiva layÃt sa evaika Ãtmeti Órutism­tyorvyavahriyate  |
tataÓca sa nÃrÃyaïo virÃÂÓarÅrÅ p­thivÅrÆpasvanÃbhikamalakarïikÃsthÃnÅyasya sumerorupari caturmukhamavÃntarabrahmÃïaæ s­«Âvà taddvÃrÃnyÃnapi vya«ÂiÓarÅriïa÷ sthÃvarÃntÃn sasarja  |
tathà ca smaryate  |

     taccharÅrasamutpannai÷ kÃryaistai÷ karaïai÷ saha  /
     k«etraj¤Ã÷ samajÃyanta gÃtrebhyastasya dhÅmata÷  // iti  /

yattu Óe«aÓÃyino nÃrÃyaïasya nÃbhikamalaÓrotracak«urÃdibhyaÓcaturmukhasyÃvirbhÃva÷ ÓrÆyate  |
taddainandinasarge«veva hi kalpabhedena mantavyam  |
dainandinapralaye«veva hi nÃrÃyaïaÓarÅre praviÓyaikÅbhÆya suptÃnÃæ devÃnÃæ caturmukhÃdikrameïÃvirbhÃva÷ Óe«aÓÃyina÷ sakÃÓÃd ghaÂate na tvÃdisarge«u  |
dainandinapralaya eva nÃrÃyaïasya lÅlÃvigraheïa ÓayanÃditi  |
asyÃæ s­«Âau mahattattvasya buddhipÆrvaka÷ triguïÃtmaka÷ prathama÷ sarga÷  |
tadanantaraæ tadupÃdhikasvayambhuva÷ sakÃÓÃd buddhipÆrvaka÷ sarga÷  |
svayambhuvo 'ÇgadevatÃ÷ svayabhÆÓca sthÆladehanairapek«yeïa j¤ÃnavattvÃt videhà devà ityucyante  |
tÃsu svayambhÆreveÓvara÷ nityeÓvarÃnaÇgÅkÃrÃt  |
devatÃÓceÓvarakoÂaya÷ avidyÃnÃv­topÃdhikatvÃt  |
avidyÃv­topÃdhikÃÓca jÅvakoÂaya eva  |
avidyÃv­tÃnÃv­topÃdhikatve eva jÅveÓvaravibhÃjake  |
taduktaæ sa ÅÓo yadvaÓe mÃyà sa jÅvo yastayÃrdita iti  |
tadevaæ sa¤caro nirÆpita÷  |

tatra yadyasmÃjjÃyate tasyetarÃpÆraïenaiva sthiti÷  |
tadvyatirekeïaiva tatsaæhÃro 'pi tatraiva bhavati  |
tathà coktaæ mahÃbhÃrate  |

     yadyasmÃjjÃyate tattvaæ tattatra pravilÅyate  /
     lÅyante pratilomÃni jÃyante cottarottaram  // iti  /

ete ca s­«ÂisthitisaæhÃrarÆpÃ÷ sthÆlà eva pariïÃmÃ÷ kÆÂasthapuru«avivekÃya pradarÓitÃ÷  |
sÆk«mà apye«Ãæ pariïÃmÃ÷ smaryante  |
yathÃ
     nityadÃhyaÇgabhÆtÃni bhavanti na bhavanti ca  /
     kÃlenÃlak«yavegena sÆk«matvÃttanna d­Óyate  // iti  /

ata eva sarvaæ ja¬avastu paramÃrthata÷ sarvadaiva asaducyate  |
tataÓca tasmÃjja¬avargÃdvirajyÃtmaiva paramÃrthasatyo du÷khabhÅrubhirdra«Âavya÷  |
paramÃrthasatyaæ ca kÆÂasthanityatvam  |
tatra kÆÂasthanityatvÃsaæhatatvÃparÃrthatvacinmÃtratvÃdyasÃdhÃraïÃdharmairutk­«Âai÷ prak­tyÃdibhyo vivektavya÷  |
idÃnÅæ sadevetyÃdiÓrutyartha upapÃdyate  |
pratisa¤carÃnte yannirviÓe«aæ citsÃmÃnyamavaÓi«yate  |
tadeva sadeva saumyedamagra ÃsÅt ekamevÃdvitÅyaæ brahmetyÃdiÓruti«u sadbrahmÃdipadavÃcyam  |
advitiyatvaæ tu avaidharmyÃvibhÃgÃkhyÃbhedeneti  |

idÃnÅmantakÃlÅnabhagavatsmaraïasya paramagatihetutvaÓravaïÃt tatsmaraïasya ca sÃdhyÃtmasÃdhibhÆtasÃdhidaivabhagavadanucintanajanyatvÃdadhyÃtmÃdivibhÃga÷ pradarÓyate sÆtratrayeïa  |
tatra ca pramÃïam  |
     antakÃle ca mÃmeva smaranmuktvà kalevaram  /
     ya÷ prayÃti sa madbhÃvaæ yÃti nÃstyatra saæÓaya÷  // iti 
     sÃdhibhÆtÃdhidaivaæ mÃæ sÃdhiyaj¤aæ ca ye vidu÷  /
     prayÃïakÃle 'pi ca mÃæ te viduryuktacetasa÷  // iti  /


#<[adhyÃtmam  || Tats_7 ||]>#

#<[adhibhÆtam  || Tats_8 ||]>#

#<[adhidaivam  || Tats_9 ||]>#

sÆtratrayasyÃpi krameïaiva vyÃkhyà  |
buddhiradhyÃtmam  |
boddhavyamadhibhÆtam  |
brahmà tatrÃdhidaivam  |
ahaÇkÃro 'dhyÃtmam  |
adhimantavyamadhibhÆtam  |
rudrastatrÃdhidaivatam  |

mano 'dhyÃtmam  |
saÇkalpayitavyamadhibhÆtam  |
candrastatrÃdhidaivatam  |
ÓrotramadhyÃtmam  |
ÓrotavyamadhibhÆtam  |
diÓastatrÃdhidaivam  |

tvagadhyÃtmam  |
sparÓayitavyamadhibhÆtam  |
vÃyustatrÃdhidaivatam  /
cak«uradhyÃtmam  |
dra«ÂavyamadhibhÆtam  |
sÆryastatrÃdhidaivatam  |

rasanamadhyÃtmam  |
raso 'dhibhÆtam  |
varuïastvadhidaivatam  |

ghrÃïamadhyÃtmam  |
gandho 'dhibhÆtam  |
p­thivÅ tatrÃdhidaivatam  |

vÃgadhyÃtmam  |
vacanamadhibhÆtam  |
vahnistatrÃdhidaivatam  |

pÃïiradhyÃtmam  |
ÃdeyamadhibhÆtam  |
indrastatrÃdhidaivatam  |

pÃdÃvadhyÃtmam  |
gantavyamadhibhÆtam  |
vi«ïustatrÃdhidaivatam  /
pÃyuradhyÃtmam  |
utsra«ÂavyamadhibhÆtam  |
mitrastatrÃdhidaivatam  |

upasthamadhyÃtmam  |
ÃnandayitavyamadhibhÆtam  |
prajÃpatistatrÃdhidaivatamiti trayodaÓavidhaæ tritayamapi  |
tatrÃtmÃnaæ saÇghÃtamadhik­tya vartate tadadhyÃtmaæ trayodaÓakaraïavarga÷  |
bhÆtÃni adhik­tya vartate tadadhibhÆtaæ vi«ayavarga÷  |
devatÃmadhik­tya vartata ityadhidaivatam  karaïÃbhimÃnidevatÃvarga÷ etatsahiteÓvarÃnucintitasyÃntakÃlÅnabhagavatsm­tyà paramagati÷ phalam  |
tasmÃdetattrikamavaÓyaæ j¤Ãtavyamiti bhÃva÷  |
sarvatattvÃnÃæ j¤Ãnaphalaæ coktaæ pa¤caÓikhadh­tavÃkyena  |

     tattvÃni yo vedayate yathÃvad guïasvarÆpÃïyadhidaivataæ ca  /
     vimuktapÃpmà gatado«asaÇgho guïÃæstu bhuÇkte na guïai÷ sa bhujyate  //

tattvÃnÅti tÃntrikÅ saæj¤Ã  |
tadarthaÓcÃtmÃnÃtmavivekapratiyogyanuyoginastatpadÃrthÃ÷ te«Ãæ bhÃvastattatpadaprav­ttinimittÃni puru«atvaprak­titvÃdÅni pa¤caviæÓatijÃtaya÷ dharmadharmyabhedÃt vyaktayo 'pi tattvÃnÅtyucyante  |
vedayate vettÅtyartha÷  |
guïÃ÷ sattvarajastamÃæsi tÃnyeva svarÆpÃïi tÃttvikarÆpÃïi ye«Ãæ tÃni guïasvarÆpÃïi adhidaivata¤ca adhyÃtmÃdhibhÆtayorupalak«aïam  |
guïÃæstu bhuÇkte guïÃstasya vaÓe bhavantÅti  |
na guïai÷ sa bhujyate guïavaÓo na bhavatÅtyartha÷  ||

iti tattvapÃda÷ prathama÷  //

_____________________________________________________________________


idÃnÅæ dvitÅya÷ prakÅrïakapÃda Ãrabhyate  |

tatra pa¤casroto 'mbuæ pa¤cayonyugracakrÃæ pa¤caprÃïormiæ pa¤cabuddhyÃdimÆlÃm pa¤cÃvarttÃæ pa¤cadu÷khaughavegÃæ pa¤cÃÓadbhedÃæ pa¤caparvÃmadhÅma ityÃdiÓrutyarthopapattaye pa¤cakÃni nirÆpayati sÆtrajÃtena  ||

 
#<[pa¤cÃbhibuddhaya÷  || Tats_10 ||]>#

abhibuddhirabhimÃna icchà karttavyatà kriyeti pa¤cÃbhibuddhisaÇgitÃ÷  / tatrÃbhibuddhirnÃma abhimukhÅ buddhi÷ idamavaÓyaæ karaïÅyamitirÆpà buddhiv­tti÷  / abhimÃnaÓcÃhaæ karomÅtiv­tti÷  / icchà vächà saÇkalpo mÃnasÅ v­tti÷  / karttavyatà j¤ÃnendriyÃïÃæ ÓabdÃdivi«ayà v­tti÷  / kriyà vacanÃdilak«aïà karmendriyÃïÃæ v­ttiriti  //
     abhibuddhayo vyÃkhyÃtÃ÷  //


#<[pa¤ca karmayonaya÷  || Tats_11 ||]>#

karmajanyÃ÷ karmajanakÃÓca dh­ti÷ Óraddhà sukhà 'vividi«Ã vividi«Ã ceti pa¤ca  ||
     vÃci karmaïi saÇkalpe prati«ÂhÃæ yo 'bhirak«ati  /
     tanni«Âhastatprati«ÂhaÓca dh­teretaddhi lak«aïam  //
     anasÆyà brahmacaryaæ yajanaæ yÃjanaæ tapa÷  /
     dÃnaæ pratigraho homa÷ ÓraddhÃyà lak«aïaæ sm­tam  //
     arthÃrthÅ yastu seveta vidyÃkarmatapÃæsi ca  /
     prÃyaÓcittaparo nityaæ sukheyaæ parikÅrttità  //
     avividi«Ã vedavedanecchÃpratibandhakakriyà  //
vividi«Ã yathà  /
     ekatvaæ ca p­thaktvaæ ca nityaæ cedamacetanam  /
     sÆk«maæ satkÃryamak«obhyaæ j¤eyà vividi«Ã hi sà  //

Ãtmani ekatvap­thaktvÃdivi«ayiïÅ jij¤Ãsà vividi«Ã  |
etÃsu catasro bandhÃya vividi«aikà mok«Ãya j¤Ãnamok«apratibandhanÃÓakakarmajanyatvÃjjanakatvÃcca  ||

     
#<[pa¤ca vÃyava÷  || Tats_12 ||]>#

     h­di prÃïo gude 'pÃno vyÃna÷ sarvaÓarÅraga÷  /
     udÃna÷ kaïÂhadeÓe ca samÃno nÃbhisaæsthita÷  //

ete pa¤ca kriyÃÓaktimadanta÷karaïav­ttibhedà api vÃyusamÃnagatikatvÃdvÃyudevatÃkatvÃcca vÃyava ityuktam  |
prakar«eïa ananÃdgamanÃt prÃïa ityucyate  |
adho gamanÃdapÃna÷  |
bhuktasyÃnnasya rasÃdervik«epaïÃt vij­mbhaïÃcca  vyÃna ityucyate  |
udgÃravamanÃdikaæ karotÅti udÃnastena gÅyate  |
bhuktasya samÃÓaæ rasaæ nayatÅti samÃna÷  |
tantrÃntaroktà apyanye nÃgakÆrmak­kaladevadattadhana¤jayÃkhyÃstatraivÃntarbhÃvyÃ÷  ||

ityete pa¤caprÃïÃ÷ vyÃkhyÃtÃ÷  ||



#<[pa¤ca karmÃtmÃna÷  || Tats_13 ||]>#

vaikÃrikastaijaso bhÆtÃdi÷ sÃnumÃno niranumÃnaÓceti karmÃtmÃna÷ karmiïa ityartha÷  |
tatra vaikÃrika÷ Óubhakarmakarttà  |
taijaso 'Óubhakarmakarttà  |
bhÆtÃdirmƬhakarmakarttà  |
sÃnumÃna÷ ÓubhamƬhakarmakarttà  |
niranumÃno 'ÓubhamƬhakarmakarttà  ||

iti pa¤ca karmÃtmÃno vyÃkhyÃtÃ÷  ||


idÃnÅæ pa¤cÃÓadbhedÃæ pa¤caparvÃmadhÅma iti Órutyarthopapattaye buddhe÷ pa¤cÃÓatsargÃn bahubhi÷ sÆtrairuddiÓati  |

#<[pa¤caparvÃvidyà  || Tats_14 ||]>#

anityÃÓucidu÷khÃnÃtmasu nityaÓucisukhÃtmakhyÃtiravidyà pata¤jalyuktà sarvadarÓanasampratipannà  |
sà ca pa¤cadhà avidyÃsmitÃrÃgadve«ÃbhiniveÓÃ÷ kleÓajanakatvÃt kleÓà iti yoge paribhëitÃ÷  |
asmitÃdÅnÃæ caturïÃmavidyÃkÃryatvÃdavidyÃtvam  |
asmità anÃtmanyahaæv­tti÷ avidyÃsmitayorayaæ bheda÷ avidyÃyÃmadhikaraïamapi p­thag bhÃsate 'smitÃyÃæ tvÃroparÆpatve 'pi nÃdhikaraïaæ bhÃsate  |
vi«aye«ÆtkaÂecchà rÃga÷  |
dve«a÷ vairabuddhi÷  |
abhiniveÓo maraïatrÃsa÷  |
vidu«Ãmapi svarasavÃhÅ anÃdimaraïadu÷khÃnubhavajanitavÃsanÃjanya÷ Órutism­tipurÃïe«u ete avidyÃbhedÃstamaÃdiÓabdai÷ paribhëitÃ÷  |
tamo moho mahÃmohastÃmisro 'ndhatÃmiÓraÓceti tattannÃmakanarakapradatvÃttattannÃmakÃ÷  |
te ca vi«ayabhedÃt dvi«a«ÂibhedÃ÷ te yathà  |
a«Âaprak­ti«u ÃtmatvÃropÃt a«Âabhedaæ tama÷  |
devà aïimÃdya«ÂavidhamaiÓvaryamÃsÃdya vayamam­tà ityabhimÃnino bhavanti so 'yamabhimÃno moho '«ÂÃvidha÷  |
d­«ÂÃnuÓravike«u dvÃdaÓasu vi«aye«u prÃpte«u mukto 'hamiti manyate so 'bhimÃno rÃgÃtiÓayanimittatvÃt mahÃmoho daÓavidha÷  |
aïimÃdya«ÂaguïaiÓvarye daÓavidhavi«aye ca pratihatasya krodhÃd yaddu÷khamutpadyate sa tÃmisro '«ÂÃdaÓavidha÷  |
devà aïimÃdya«ÂakamaiÓvaryaæ ÓabdÃdÅæÓca daÓa vi«ayÃn bhu¤jÃnÃ÷ k«ayaÓaÇkayà 'tra santi satÃsa evëÂÃdaÓavidho 'ndhatÃmiÓra iti dvi«a«Âibhedà pa¤caparvà avidyà  ||



#<[a«ÂaviæÓatidhÃÓakti÷  || Tats_15 ||]>#

#<[navadhà tu«Âi÷  || Tats_16 ||]>#

#<[a«Âadhà siddhi÷  || Tats_17 ||]>#


tatrÃÓaktaya÷ ekÃdaÓendriyavadhÃ÷ saptadaÓa buddhivadhÃ÷  |
tatrendriyavadhÃ÷  |
svasvÃrthakriyà 'k«amatÃrÆpÃ÷ phalato buddhereva te  |

     bÃdhiryaæ ku«ÂhitÃndhatvaæ ja¬atà 'jighratà tathà  /
     mÆkatà kauïyapaÇgutvaæ klaibyodÃvarttamugdhatÃ÷  //

saptadaÓa buddhereva vadhÃ÷ tu«ÂisiddhÅnÃæ viparyayarÆpÃ÷  |
tatra tu«ÂiviparyayÃ÷  |
nÃsti pradhÃnamiti j¤ÃnamastÅtyabhidhÅyate  |
mahattattvaæ nÃstÅti j¤Ãnamaj¤ÃnasalilÃ÷  |
ahaÇkÃro nÃstÅti mohà  |
naiva santi pa¤catanmÃtrÃïÅti d­«Âirad­«Âi÷  |
vi«ayÃïÃmarjjane prav­tti÷ asutÃrà  |
rak«aïe prav­ttirasupÃrà  |
k«ayado«amapaÓyata÷ prav­tti÷ asunetrà  |
bhoge Óakti÷ asumÃtrikà  |
hiæsÃdo«amapaÓyato bhoge prav­tti÷ anuttamÃmbhasikà  |
iti tu«Âiviparyayà navadhà  |
siddhiviparyÃsÃd a«Âau buddhivadhà ucyante  |
nÃnÃtvamÆhamÃnasyaikatvÃnusandhÃnaæ sutÃramucyate  |
ÓabdamÃtraÓravaïÃdviparÅtagrahaïamasutÃrà  |
yathà nÃnÃtmaj¤o mukta iti Órutvà viparÅtaæ pratipanno nÃnÃtmaj¤o 'hamamukta iti  |
adhyayanaÓravaïanivi«ÂasyÃpi ja¬atvÃdasacchÃstropahatabuddhitvÃdvà pa¤caviæÓatitattvaj¤Ãnasiddhirna bhavati tadaj¤Ãnam  |
yadà ÃdhyÃtmikena du÷khena cÃbhibhÆyate tadaj¤ÃnapramÃdam  |
evamÃdhibhautikadu÷khenÃbhibhÆyate tatpramodamÃnam  |
evamÃdhidaivikadu÷khenÃbhibhava÷ pramuditamiti  |
suh­dupadi«Âe 'pyÃtmani aniÓcayabuddhiranarthakam  |
svadÃnamanarthakaæ j¤Ãtvà dÃnapÃtrasya guruïi du÷khe jÃte pramoda÷ pramudità  |
evama«Âau siddhiviparyayà vyÃkhyÃtà  |
evaæ saptadaÓa buddhivadhÃ÷  ||

navadhà tu«Âirucyate  |
tatra kÃrikà  |
     ÃdhyÃtmikyaÓcatasra÷ prak­tyupÃdÃnakÃlabhÃgyÃkhyÃ÷  /
     bÃhyÃ÷ vi«ayoparamÃt pa¤ca nava tu«Âayo 'bhihitÃ÷  //

kutaÓcit sarvÃkÃreïa pariïamamÃnà prak­tireva j¤Ãnaæ kari«yatÅti Órutvà yà tu«Âi÷ sà prak­tyÃkhyà tasyà asteti saæj¤Ã  |
pravrajyayaiva j¤Ãnaæ bhavi«yatÅti Órutvà pravrajyopÃdÃnena yà tu«Âi÷ sà salilasaæj¤Ã  |
kÃlenaiva j¤Ãnaæ bhavi«yatÅti Órutvà pravrajyayà bahukÃlena yà tu«Âi÷ sà Ãdyetyucyate  |
bhÃgyenaiva j¤Ãnaæ bhavi«yati madÃlasà bÃlakÃnÃmiveti kutaÓcicchrutvà yà tu«Âi÷ sà v­«Âiritisaæj¤Ã  |
etÃÓcatasra ÃdhyÃtmikya÷  |
atha bÃhyÃ÷ pa¤ca ÓabdÃdivi«aye«varjanarak«aïak«ayabhogahiæsÃdido«adarÓanÃdyà niv­ttitu«ÂayastÃsvekà tu«Âi÷ apÃramucyate dvitÅyà supÃraæ t­tÅyà pÃram anuttamÃmbhasikà caturthÅ uttamÃmbha÷ pa¤camÅ iti nava tu«Âayo vyÃkhyÃtÃ÷  ||
athëÂau siddhaya÷  |
tatra kÃrikà  |
     Æha÷ Óabdo 'dhyayanaæ du÷khavighÃtÃstraya÷ suh­tprÃpti÷  /
     dÃnaæ ca siddhayo '«Âau siddhe÷ pÆrvo 'ÇkuÓastrividha÷  //

asyÃrtha÷  |
bhagavatk­pÃvaÓÃdÆhanena tarkeïaiva j¤Ãnamutpadyate sà prathamà siddhistÃretyucyate  |
ÓabdaÓravaïamÃtrÃdeva yad j¤Ãnaæ sà dvitÅyà sutÃrà  |
Ói«yabhÃvenÃdhyayanena yad j¤Ãnaæ sà t­tÅyà tÃratÃreti  |
yadÃdhyÃtmikadu÷khasyÃpanodakaæ j¤Ãnaæ sà caturthÅ pramodeti  |
yadÃdhibhautikadu÷khÃpanodakaæ j¤Ãnaæ sà pa¤camÅ pramutiteti  |
yadÃdhidaivikadu÷khanÃÓakaæ j¤Ãnaæ sà «a«ÂhÅ pramodamÃnà  |
yat suh­tsaæsargitayà j¤Ãnaæ sà saptamÅ ramyaketi  |
yaddÃnena parito«itÃd gurorj¤Ãnaæ sëÂamÅ sadÃmuditeti  |
Ãsu prathamÃstisro du÷khavighÃtÃtmakÃnÃæ mukhyÃnÃæ tis÷ïÃæ siddhÅnÃmaÇkuÓa Ãkar«aka÷ sÃdhaka iti yÃvat siddhayastvetà eva  |
aïimÃdyÃstu j¤ÃnapratibandhakatvÃdasiddhaya evetyÃcÃryÃÓaya÷  |
evama«Âau siddhayo vyÃkhyÃtÃ÷  ||

idÃnÅæ sÃækhyaÓÃstrasya «a«ÂitantratvapratipÃdanÃya pa¤cÃÓatsu siddhisarge«u daÓÃnyÃn pÆrayati sÆtreïa  |


#<[daÓa mÆlikÃrthÃ÷  || Tats_18 ||]>#

     astitvamekatvamayathÃrthavattvaæ parÃrthamanyatvamakart­tà ca  /     
     yogo viyogo bahava÷ pumÃæsa÷ sthiti÷ ÓarÅrasya ca Óe«av­tti÷  //

mÆlayo÷ prak­tipuru«ayorarthà dharmà mÆlikÃrthÃ÷  |
tatrÃstitvaæ dvayordharma÷ ekatvaæ sargabhedena nÃnÃtvÃbhÃvarÆpaæ prak­te÷  |
arthavattvaæ puru«Ãrthatvaæ puru«asyaiva  |
pÃrÃrthyaæ ca prak­tereva  |
anyatvaæ ja¬avargÃd bhinnatvaæ puru«asyaiva  |
akart­tà ca puru«asyaiva  |
yogo viyogaÓca dvayo÷  |
bahutvaæ puru«asyaiva  |
jÅvanmuktasya saæskÃramÃtreïa cakrabhramivaccharÅrasya yà sthiti÷ sà Óe«av­tti÷ puru«asya  |
iti daÓapadÃrthÃ÷ pratyayasargÃkhyÃ÷ pa¤cÃÓat pÆrvoktÃ÷ ete ca daÓa mÆlikÃ÷  |
evaæ «a«ÂipadÃrthà «a«Âitantre uktÃ÷  ||

idÃnÅæ pa¤catanmÃtrasargaæ sÆtrayati  |


#<[anugrahasarga÷  || Tats_19 ||]>#

pa¤catanmÃtrà anug­hyopÃdÃnakÃraïatvena svÅk­tya ya÷ sarga÷ so 'nugrahasarga÷  |
pa¤cÃnÃæ brÃhmaïÃnÃæ sacaturmukhasanakÃdÅnÃæ svasya lÅlÃvigrahe sargo bhaktÃnamanugrahÃrthaæ so 'pyanugrahasarga÷ pa¤catanmÃtrebhya eva  ||

idÃnÅæ bhÆtasargamÃha  |


#<[caturdaÓavidho bhÆtasarga÷  || Tats_20 ||]>#

brÃhmaprÃjÃpatyasaumyaindragÃndharvayak«arÃk«asapaiÓÃcà itya«Âau devasargÃ÷  |
paÓupak«im­gasarÅs­pasthÃvarà iti pa¤cavidhÃstairyagyonaya÷  |
mÃnu«aÓcaikavidho brÃhmaïÃdiÓcaï¬ÃlÃnta iti  |
gavÃdimÆ«akÃntÃ÷ paÓava÷  |
garu¬ÃdimaÓakÃntÃ÷ pak«iïa÷  |
siæhÃdiÓ­gÃlÃntà m­gÃ÷  |
Óe«ÃdidundubhÃntÃ÷ sarÅs­pÃ÷  |
parvatÃdit­ïÃntÃ÷ sthÃvarà iti  |

atra kÃrikà  |
     a«Âavidho daivastairyagyona(ya)Óca pa¤cadhà bhavati  / 
     mÃnu«aÓcaikavidha÷ samasato bhautika÷ sarga÷  // iti  / 
     etatsaæsÃramaï¬alam anyÃnapyanuktÃn sargÃnuddiÓati sÆtratrayeïa  /


#<[trividho bandha÷  || Tats_21 ||]>#

#<[trividho mok«a÷  || Tats_22 ||]>#

#<[trividhaæ pramÃïam  || Tats_23 ||]>#

prÃk­tiko vaik­tiko dÃk«iïa iti trayo bandhÃ÷  |
prÃk­to '«Âaprak­ti«vabhimÃnarÆpa÷  |
dvitÅyastu pravrajitÃnÃmapi ÓabdÃdi«u manasa÷ saÇga÷  |
t­tÅyastu g­hasthÃdÅnÃæ kÃmopahatacetasÃæ dak«iïÃæ dadatÃæ dak«iïÃbandha÷  |

uktaæ ca pa¤caÓikhÃcÃryai÷  ||
     prÃk­tena tu bandhena tathà vaikÃrikeïa ca  / 
     dak«iïÃbhist­tÅyena baddho janturvivartate  // iti 
mok«atraividhyaæ coktam  |
     Ãdau tu mok«o j¤Ãnena dvitÅyo rÃgasaæk«ayÃt  /
     k­cchrak«ayÃt t­tÅyastu vyÃkhyÃtaæ mok«alak«aïam  //

j¤ÃnodrekÃdavidyÃniv­ttirÆpa eka÷ rÃgasaæk«ayÃdindriyopaÓamarÆpo dvitÅya÷ k­cchrak«ayÃddharmÃdharmakaraïarÆpÃddharmÃdharmÃnutpÃdarÆpast­tÅya÷  |
etattrayaæ j¤ÃnadvÃrabhÆtatvÃd gauïaæ mok«atrayam  |
Ãtyantikatrividhadu÷khaniv­ttireva mukhyo mok«a÷  |
taduktaæ gotamena sÆtreïa du÷khajanmaprav­ttido«amithyÃj¤ÃnÃnÃmuttarottarÃpÃye tadanantarÃbhÃvÃdapavarga iti  /

uktÃnÃæ padÃrthÃnÃæ siddhyarthaæ pramÃïÃnyÃha mÃnÃdhÅnatvÃnmeyasiddhe÷  |
trividhaæ pramÃïamiti  |
pratyak«ÃnumÃnaÓabdà iti  |
tatrÃnadhigatayathÃrthaj¤Ãnaæ pramà tatkaraïaæ pramÃïamiti sÃmÃnyalak«aïamekam  |
arthÃkÃrÃnadhigatayathÃrthÃnta÷karaïav­ttiriti dvitÅyam  |
tatra pratyak«amindriyajanyamanadhigatayathÃrthaj¤Ãnaæ pratyak«apramà  |
tatkaraïaæ pratyak«apramÃïam  |
indriyajanyÃnadhigatayathÃrthÃnta÷karaïav­ttiriti dvitÅyam  |
yathÃrthaliÇgaj¤ÃnÃjjÃyamÃnaæ j¤ÃnamanumitistatkaraïamanumÃnamityekam  |
liÇgaj¤ÃnÃjjÃyamÃnà sÃdhyaviÓi«Âapak«ÃkÃrÃnta÷karaïav­ttiriti dvitÅyam  |
Ãptavacanajanyaj¤Ãnaæ Óabdapramà tatkaraïaæ ÓabdapramÃïamityekaæ lak«aïam  |
Ãptavacanajanyà padÃrthÃsaæsargÃkÃrÃnta÷karaïav­ttiriti dvitÅyaæ ÓabdapramÃïalak«aïam  |

Ãptastu svakarmaïyabhiyukto rÃgadve«arahito j¤ÃnavÃn ÓÅlasampanna÷  |
idaæ tu j¤Ãnopade«ÂurevÃptalak«aïam vastuto yathÃbhÆtÃrthasyopade«Âà puru«a ityeva  /|

uktapadÃrthe«u kecitpratyak«asiddhÃ÷ kecitanumÃnasiddhÃ÷  |
ubhÃbhyÃæ yanna siddhaæ tacchabdapramÃïena sidhyati yathendro devÃnÃæ rÃjà uttarÃ÷ kurava÷ sauvarïo meru÷ svarge 'psarasa÷ ete padÃrthà na pratyak«ÃnumÃnagamyÃ÷ kintu ÓabdaikagamyÃ÷  /

atra cai«Ã j¤Ãnaprakriyà  |
anta÷karaïasyendriyÃïÃæ cÃvibhakta÷ saÇkocavikÃsaÓÃlyagrabhÃgo v­ttirabhyupeyate bhÃgaguïÃbhyÃæ tattvÃntaraæ v­tti÷ sambandhÃrthaæ sarpatÅti sÃækhyapravacanasÆtrÃt  |
bhÃgo vibhakto 'vayavastasmÃdguïÃcca tattvÃntaraæ padÃrthÃntaramavibhakto 'vayava ityartha÷  |
tathà cÃnta÷karaïav­ttirindriyav­ttidvÃrÃrthasannik­«Âà bhavati tata indriyav­ttyà sahÃrthÃkÃrà pariïamate sà cÃrthÃkÃrà v­ttirguïarÆpà sarvÃtmanÃæ vibhutve 'pi svasvÃminyevÃtmani pratibimbate nÃnyatra abÃdisvasvÃmibhÃvasya pratibimbaniyÃmakatvÃt anyathà 'tiprasaÇgÃt pratibimbaÓcÃdhi«ÂhÃnagatÃyà buddhervikÃra÷ pariïÃma÷ svattvaæ ca svÃmiprakÃÓitav­ttijanyasaæskÃravattvam  |
svÃmitvaæ ca svani«ÂhasaæskÃrajanakav­ttiprakÃÓakatvaæ sà ca v­ttirÃtmani sthità satÅ arthÃkÃrà ÃtmÃkÃrà ca svasamÃnÃkÃraæ pariïÃmÃntaraæ dhatte sa evÃtmani v­ttipratibimbo vi«ayatÃkhya÷ sambandha iti tadavacchinnaæ caitanyaæ pratyak«apramà ghaÂamahaæ jÃnÃmÅtyÃkÃrÃrthÃtmavi«ayiïÅ taduktam  //
     ad­Óyo d­Óyate rÃhurg­hÅtena yathendunà  /
     tathà 'nubhavamÃtrÃtmà d­ÓyenÃtmà 'valokyate  //

d­Óyena v­ttyà  |
iyaæ ca pratyak«Ã v­ttirvi«ayadeÓe jÃyamÃnà tatraivÃtmani pratibimbate Ãtmano vibhutvÃt yatra cendriyadvÃraæ vinà mana÷ svavÃsanÃvaÓÃdyatrÃrthena sambaddhyate tatra tadÃkÃrà v­ttirmÃnasaæ pratyak«am  |
uktaæ ca  |
     ÓarÅralayamuts­jya yatra cittavihaÇgama÷  /
     svavÃsanÃvaÓÃdyÃti tatraivÃtmà 'nubhÆyate  // 
iti vÃsi«Âhe  |

iti pratyak«aprakriyà  ||

evaæ vyÃptipramÃjanyasÃdhyaviÓi«Âapak«ÃkÃrà vuttiranumÃnam tatpratibimbÃvacchinnacaitanyamanumiti÷  |
ityanumÃnaprakriyà  ||

yathÃrthapadasm­tijanyà padÃrthasaæsargÃkÃrà v­tti÷ ÓabdapramÃïam tatpratibimbÃvacchinnacaitanyaæ ÓÃbdÅ pramà idaæ pramÃïadvayamÃntarameva  |
aparok«atvaæ parok«atvaæ sm­titvaæ saæÓayatvaæ viparyayatvaæ pramÃtvamapramÃtvaæ ca sarve v­ttidharmà eva tatpratibimbavaÓÃccaitanye 'pyupacaryante tatrÃparok«atvaparok«atvasm­titvÃni jÃtaya÷ saæÓayaÓca bhÃsamÃnavirodhobhayakoÂisp­gv­tti÷  |
yatra yannÃsti tatra tanniÓcayo viparyaya÷ yathÃrthav­tti÷ pramà ayathÃrthav­tirapramà atra pramÃtrÃdivibhÃgavi«aye vij¤ÃnÃcÃryÃïÃæ kÃrikà  |
     pramÃtà cetana÷ Óuddha÷ pramÃïaæ v­ttireva ca  /
     pramÃrthÃkÃrav­ttÅnÃæ cetane pratibimbanam  //
     pratibimbitav­ttÅnÃæ vi«ayo meya ucyate  /
     v­ttaya÷ sÃk«ibhÃsyÃ÷ syu÷ karaïasyÃnapek«aïÃt  //
     sÃk«ÃddarÓanarÆpaæ ca sÃk«itvaæ sÃækhyasÆtritam  // iti  /

j¤Ãnasya ca janyatvaæ vinÃÓitvamÃtmadharmatvaæ ca pratibimbÃvacchinnatvenopapÃdanÅyam ÃtmarÆpasya j¤Ãnasya nityatvÃt  |
viÓi«Âe hi vidhini«edhau viÓe«aïamupasaækrÃmata÷ sati viÓe«ye bÃdha iti nyÃyÃt  |
ÃdhÃrÃdheyabhÃvo 'pi khe khagodaya itivadupapÃdanÅya÷ v­ttÅnÃmÃtmani pratibimbe pramÃïam  |
     tasmiæÓca darpaïe sphÃre samastÃæ vastud­«Âaya÷  / 
     imÃstÃ÷ pratibimbanti sarasÅva taÂadrumÃ÷  //
iti vÃsi«Âham  |
iti samÃsato j¤Ãnaprakriyà  ||

atra ÓÃstre 'nuktÃ÷ svÃvirodhina÷ ÓÃstrÃntarÅyà  api padÃrthÃ÷ grÃhyÃ÷ sÃrÃdÃnaæ «aÂpadavaditi sÃækhyapravacanasÆtrÃt  |
sarvata÷ sÃramÃdadyÃt pu«pebhya iva «aÂpada iti sm­teÓca  |
ete ca prak­tyÃdaya÷ padÃrthÃ÷ saæhatatvapadÃrthatvaja¬atvapratik«aïapariïÃmitvÃdido«airdu«ÂatvÃddheyÃstebhyo 'pyadhikaæ heyamÃha  |


#<[trividhaæ du÷kham  || Tats_24 ||]>#

ÃdhyÃtmikÃmadhibhautikamÃdhidaivikaæ ceti  |
tatrÃdhyÃtmikaæ dvividhaæ ÓÃrÅraæ mÃnasaæ ca  |
tatra ÓÃrÅraæ vÃtapittaÓle«maïÃæ vai«amyeïotpannaæ jvarÃtisÃrÃdi  |
kÃmakrodhalobhÃdijanyaæ mÃnasaæ mÃnu«am­gasarpÃdijanyamÃdhibhautikaæ ÓÅto«ïavÃtav­«ÂijanyamÃdhidaivikam  |
anena trividhadu÷khenÃbhibhÆtasya tarati ÓokamÃtmaviditi Órutvà Ãtmani jij¤Ãsà jÃyate  |
yathà t­«itasya pÃnÅyapipÃsà  |

k­tasya tattvanirÆpaïasya puru«Ãrthasambandhaæ darÓayati  |


#<[etatparaæ yÃthÃrthyaæ etajj¤Ãtvà k­tak­tya÷ syÃnna punastrividhadu÷khenÃbhibhÆyate  || Tats_25 ||]>#

etadyÃthÃrthyaæ paraæ ÓÃstrÃntaroktÃdyÃthÃrthyÃdutk­«Âaæ nyÃyavaiÓe«ikoktayÃthÃrthyasyëÂaprak­tyakathanÃdapÆrïatvam idaæ tu tatkathanena pÆrïaæ ÓrutisammatatvÃcca paraæ sarvotk­«Âamityartha÷  |
ÓrutiÓca gopÃlatÃpanÅye ekamevÃdvitÅyaæ brahmÃsÅt tasmÃdavyaktÃdavyaktamevÃk«araæ tasmÃnmahanmahato 'haÇkÃrastata÷ pa¤catanmÃtrÃïi tebhyo bhÆtÃni iti spa«Âameva sÃækhyayogoktamahadÃdikrameïa s­«Âi÷ ÓrÆyata iti  |
etajj¤Ãtvà ÃtmÃnÃtmavivekasÃk«ÃtkÃradvÃrà k­tak­tya÷ syÃnni«prayojana÷ syÃdityartha÷  |
kiæ punastatprayojanaæ tatrÃha  |
na punastrividhadu÷khenÃbhibhÆyata iti  |
pÆrvoktatrividhadu÷khena na yujyate du÷khÃtyantaniv­ttirÆpo mok«o bhavatÅtyartha÷  |
nanu du÷khaæ tÃvat trividham anÃgataæ vartamÃnamatÅtaæ ceti  |
sÃækhyayogavedÃntÃnÃæ satkÃryavÃdÃÓrayaïÃt sarvameva kÃryamavasthÃtrayeïa nityam  |
anÃgato ghaÂo varttamÃno ghaÂo 'tÅto ghaÂa ityavasthÃtraye 'pi ghaÂasyÃvasthÃdharmiïo 'nugatapratyayÃt  |
prÃgabhÃvapradhvaæsayoÓcÃnaÇgÅkÃrÃt  |
na ca tatkÃle kathamabhÃvapratyaya iti vÃcyam varttamÃnapratiyogikasÃmayikÃtyantÃbhÃvenaiva tadupapatteriti  |
evaæ cÃnagatÃtÅtadu÷khayorabhÃve 'pi na puru«Ãrtha÷ bhogyadu÷khÃbhÃvasyaiva puru«ÃrthatvÃt  |
vartamÃnadu÷khaæ ca bhogyamapi bhogenaiva naÇk«yatÅti tadabhÃvo na puru«Ãrtha÷ puru«aprayatnanirapek«atvÃt puru«aprayatnasÃpek«asyaiva puru«ÃrthatvÃt tathà ca kathaæ du÷khÃbhÃvasya bhogyahetutayà tadabhÃvasya ca puru«ak­tisÃdhyatayà puru«Ãrthatvaæ du÷khahetÆcchede puru«avyÃparÃt prÃyaÓcittavaditi  |
taduktaæ pata¤jalinà  |
heyaæ du÷khamanÃgataæ vivekakhyÃtiravitpravà hÃnopÃya iti sÆtradvayena  /

sÃækhyÃnÃæ ca sarvÃtmanÃmavaidharmyÃbheda eva tattvamasivÃkyÃrtho nÃvibhÃgÃdi÷ tajj¤ÃnasyaivÃbhimÃnanivarttakatvÃt  |
tadvÃkyasya ca ÓvetaketoranÆcÃnatvÃdyabhimÃnaniv­ttyarthameva prav­tte÷ tathà ca layÃvaÓi«ÂacitsÃmÃnyaæ tatpadÃrtha÷ taduktaæ vij¤ÃnÃcÃryavaryairasmadgurubhirbhëyÃdyaÓlokena  /
     eko 'dvitÅya iti vedavacÃæsi puæsi sarvÃbhimÃnavinivartanato 'sya muktyai  /
     vaidharmyalak«aïabhidà virahaæ vadanti nÃkhaï¬atÃæ kha iva dharmaÓatÃvirodhÃt  // iti  /

tathà caprak­tyÃdiviviktasarvÃtmanÃmavaidharmyabhedasÃk«ÃtkÃrÃt kart­tvÃdyabhimÃnaniv­ttau tatkÃryarÃgadve«adharmÃdyanutpÃdÃt pÆrvotpannakarmaïÃæ cÃvidyÃrÃgÃdisahakÃryucchedena janmÃdyanÃrambhakatvÃdbhogena prÃrabdhasamÃptyanantaraæ punarjanmÃbhÃvena bhogÃpavargasamÃptyà cÃnta÷karaïasya nÃÓenaiva trividhadu÷khÃtyantaniv­ttirÆpo mok«o bhavatÅti paramak­tak­tyatà  |
idaæ cÃtrÃvadheyam  |
gurÆpadeÓaÓÃstrÃbhyÃmutpannamapi j¤Ãnamaparok«atvÃyÃbhyasanÅyameva  |
tena vinà 'parok«ÃvidyÃniv­ttyasambhavÃt  |
aparok«yabhrame hi samÃnaviÓe«yakà 'parok«yaviparÅtaniÓcayasyaiva nivartakatvÃvadhÃraïÃt taduktaæ vÃsi«Âhe  |
     api vij¤Ãtatattvena netyabhyasyamidaæ sadà  /
     na nÃmamÃtrÃt katakaphalamambuprasÃdhakam  // 
     antardhvÃntavinÃÓÃya ÓÃbdabodho na hi k«ama÷  /
     na naÓyati tamo rÃma k­tayà dÅpavÃrtayà  // iti  /

evamabhyÃsÃt komalakaïÂakanyÃyena j¤Ãne jÃte yogarƬha ityucyate yogÅ asmÃt pÆrvastu yu¤jÃna÷ tata÷ paramahaæsÃÓrameïa vik«epakÃïi karmÃïi tyaktvà j¤Ãnani«ÂhÃparyantamabhyaset  |
savÃsanÃvidyocchedo j¤Ãnani«Âhà  |
tata÷ sa yukto jÅvanmukto guïÃtÅta iti cocyate  |
guïÃbhimÃnaÓÆnyatvameva guïÃtÅtatvaæ jÅvanmuktasya ca lak«aïam  |
     nodeti nÃstamÃyÃti sukhadu÷khe mukhaprabhà  /
     yathÃpÆrvasthitiryasya sa jÅvanmukta ucyate  //
     rÃgadve«abhayÃdÅnÃmanurÆpaæ carannapi  /
     yo 'ntarvyomavadasvaccha÷ sa jÅvanmukta ucyate  //
     etÃvadeva khalu liÇgamaliÇgamÆrtte÷ saæÓÃntasaæs­ticirabhramanirv­tasya  /
     tajj¤asya yanmadanakopavi«ÃdamohalobhÃpadÃmanudinaæ nipuïaæ tanutvam  // iti 

anyaccÃtra sÃækhyavidyÃyÃæ bhagavadbhakterevÃsÃdhÃraïakÃraïatvaæ j¤eyam anyathà devak­tavighnairyogadhvaæso bhavatyeva yathoktaæ bhÃgavate  |
     ye 'nye 'ravindÃk«a vimuktamÃninastvayyastabhÃvÃdaviÓuddhabuddhaya÷  /
     Ãruhya k­cchreïa paraæ padaæ tata÷ patantyadho 'nÃd­tayu«madaÇdhraya÷  //
     Óreya÷Órutiæ bhaktimudasya te vibho kliÓyanti ye kevalabodhalabdhaye  /
     te«Ãmasau kleÓala eva Ói«yate nÃnyadyathà sthÆlatu«ÃvaghÃtinÃm  // iti  /

idÃnÅætanÃ÷ kecana vai«ïavà etÃd­ÓavÃkyairbhagavadbhaktiæ purask­tya sÃmÃnyato j¤ÃnamÃrgaæ khaï¬ayati te tu vidyÃvivekÃnabhij¤Ã÷ sthÆlamataya eva  |
nÃradÅye ca sÃækhyavidyÃdhikÃre  |
     mÃyÃpravartake vi«ïau k­tà bhaktird­¬hà n­ïÃm  /
     sukhena prak­teranyaæ svaæ darÓayati dÅpavat  //
     citte hi svavaÓe yoga÷ siddhyet tattu jagatpatim  /
     ko 'nÃÓritya nig­hïÅyÃdavyaktamatica¤calam  //
     tasmÃnmumuk«o÷ susukho mÃrga÷ ÓrÅvi«ïusaæÓraya÷  /
     cittena cintayÃnena va¤cyate dhruvamanyathà  // iti  /
gÅtÃyÃæ caturdaÓÃdhyÃye  /
     mÃæ ca yo 'vyabhicÃreïa bhaktiyogena sevate  /
     sa guïÃn samatÅtyaiva brahmabhÆyÃya kalpyate  // iti  /

brahmabhÆyÃya pÆrïatvenÃbhivyaktaye guïÃbhidhÃnaæ tattadavacchinnatvenaivÃbhivyajyate tasmÃd bhagavadbhaktireva mukhyaæ sÃdhanaæ sÃækhyayogavidyÃyÃmiti siddham  |
     k­taæ paropakÃrÃya tattvayÃthÃrthyadÅpanam  /
     tena me prÅyatÃæ k­«ïa÷ paramÃtmà jagadguru÷  //
     svatantratvÃt sa evaika÷ kartà gopÃlabÃlaka÷  /
     ÓrÅk­«ïÃkhyo maheÓÃno dÃruyantrasamastvaham  //
     purÃïÃrthaæ bubhutsÆnÃæ *** ca mayeritam  /
     tebhyaæ samarpitaæ caitat tenÃpi prÅyatÃæ hari÷  //
     
iti ÓrÅbhÃvÃviÓvanÃthadÅk«itasÆnubhÃvÃgaïeÓaviracitaæ tattvayÃthÃrthyadÅpanaæ samÃptam  ||