Bhavaganesa [or Ganesadiksita]: Tattvayatharthyadipana,
a commentary on the Tattvasamàsa, an abstract of Sàükhya philosophy in (23-) 25 såtras.
Based on the ed. by Vindhyesvari Prasada Dvivedin in: Sàmkhyasaïgrahaþ
(Chowkhamba Sanskrit Series, 50,1 [fasc. 246], pp. 51-92)


Input by Dhaval Patel



#<...># = BOLD for Tattvasamàsa (added; not in the printed text)


_______________________________________________________________

PRELIMINARY NOTE:

The division of the Tattvasamàsa underlying Bhàvàgaõe÷a's commentary is as follows
(for alternative divisions see other commentaries):

aùñau prakçtayaþ  || Tats_1  ||
ùoóa÷a vikàràþ  || Tats_2  ||
puruùaþ  || Tats_3  ||
traiguõyam  || Tats_4  ||
saücaraþ  || Tats_5  ||  pratisaücaraþ  || Tats_6  ||
adhyàtmam   || Tats_7 ||  adhibhåtam   || Tats_8 ||  adhidaivam   || Tats_9 ||
pa¤càbhibuddhayaþ   || Tats_10 ||
pa¤ca karmayonayaþ  || Tats_11 ||
pa¤ca vàyavaþ   || Tats_12 ||
pa¤ca karmàtmànaþ   || Tats_13 ||
pa¤caparvàvidyà   || Tats_14 ||
aùñaviü÷atidhà÷aktiþ  || Tats_15 ||  navadhà tuùñiþ  || Tats_16 ||  aùñadhà siddhiþ  || Tats_17 ||
da÷a målikàrthàþ   || Tats_18 ||
anugrahasargaþ  || Tats_19 ||
caturda÷avidho bhåtasargaþ   || Tats_20 ||
trividho bandhaþ   || Tats_21 ||  trividho mokùaþ   || Tats_22 ||  trividhaü pramàõam   || Tats_23 ||
trividhaü duþkham  || Tats_24 ||
etatparaü yàthàrthyaü etajj¤àtvà kçtakçtyaþ syànna punastrividhaduþkhenàbhibhåyate  || Tats_25 ||
_______________________________________________________________



___________________________________________________________________

THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!   
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. 
                                       
Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding:
                                       
description             character  =ASCII   
                                       
long a                  à             224   
long A                  â             226   
long i                  ã             227   
long I                  ä             228   
long u                  å             229   
long U                  æ             230   
vocalic r               ç             231   
vocalic R               è             232   
long vocalic r          é             233   
vocalic l               ë             235   
long vocalic l          í             237   
velar n                 ï             239   
velar N                 ð             240   
palatal n               ¤             164   
palatal N               ¥             165   
retroflex t             ñ             241   
retroflex T             ò             242   
retroflex d             ó             243   
retroflex D             ô             244   
retroflex n             õ             245   
retroflex N             ö             246   
palatal s               ÷             247   
palatal S               ø             248   
retroflex s             ù             249   
retroflex S             ú             250   
anusvara                ü             252   
capital anusvara        ý             253   
visarga                 þ             254   

long e                  ¹             185   
long o                  º             186   
l underbar              ×             215   
r underbar              Ÿ             159   
n underbar              ­             173   
k underbar              É             201   
t underbar              Â             194   
                                       
Other characters of the CSX encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order 
to facilitate word search.             

For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings 
and formats see:
http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdiac.pdf
and
http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdias.pdf

For further information see:
http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil.htm

___________________________________________________________________




÷rãbhàvàvi÷vanàthadãkùitasånubhàvàgaõe÷aviracitaü tattvayàthàrthyadãpanaü

tattvayàthàrthyadãpanam  / 
÷rãbhàvàgaõe÷aviracitam  /

÷rãkçùõacandràya namaþ  //

puruùaþ sa jayatyàdyaþ sà ca prakçtirã÷varã  /
yàbhyàü saüsçjya sçjyante 'nantabrahmàõóakoñayaþ  // 1  //
kapilàsuripa¤ca÷ikhàn gurån vij¤ànàcàryavaryàü÷ca  /
praõamàmi buddhivçddhyai siddhyai và sarvakàryàõàm  // 2  //
samàsasåtràõyàlambya vyàkhyàü pa¤ca÷ikhasya ca  /
bhàvàgaõe÷aþ kurute tattvayàthàrthyadãpanam  // 3  //

tatra tàvadviviktapuruùaj¤ànaü mokùasàdhanamiti  |
yebhyo vivektavyo ya÷ca vivecanãyaþ tadubhayaü såtratrayeõoddi÷ati  |


#<[aùñau prakçtayaþ  || Tats_1  ||]>#

prakarùeõa kurvantãti prakçtayaþ  |
tattvàntaràrambhakatvaü prakçtitvamiti sàmànyalakùaõam  |
tà÷ca avyaktabuddhyahaükàrapa¤catanmàtraråpàþ  |
tatràvyaktaü nityaü ÷abdàdiguõa÷ånyaü sattvàdiguõatrayaü ca  |
sàmyàvasthopalakùità guõàþ prakçtirityekaü lakùaõaü ca  |
akàryà guõà ityaparam  |
tathà prakçtiparyàyà avyaktaü pradhànaü brahma akùaraü kùetraü tamaþ màyà bràhmã vidyà avidyà prakçtiþ ÷aktiþ ajà ityàdayaþ  |
sattvàdiguõavatã sattvàdyatiriktà prakçtiriti tu na ÷aïkanãyam  |
kintu guõa eva prakçtiþ  |
sattvàdãnàmataddharmatvaü tadråpatvàditi sàükhyapravacanasåtreõa sattvàdãnàü prakçtisvaråpatvahetunà prakçtidharmatvapratiùedhàt  |
prakçterguõa ityàdivàkyaü tu vanasya vçkùà itivad boddhavyam  |
"sattvaü rajastama iti prakçterabhavan guõà" iti prakçtikàryatvavacanaü tu guõanityatàvàkyavirodhena mahattattvakàraõãbhåtakàryasattvàdiparameva  |
mahadàdisçùñirhi guõavaiùamyàcchråyate tacca vaiùamyaü sajàtãyasaüvalanena prakà÷àdiphalopahitaþ sattvàdivyavahàrayogyaþ kàraõaguõànàü pariõàma iti  |
etenàùñàviü÷atitattvapakùo 'pyupapàdito mantavyaþ  |
sattvàditrayaü aha dravyatve 'pi puruùopakaraõatvàd guõà ityucyante  |
dravyatvaü caiùàü saüyogavibhàgàdimattayà upàdànakàraõatvena siddham  |
eùàü sukhaduþkhamohàtmakatvapravàdastu dharmadharmyabhedàt  |
manasaþ saükalpàtmakatvavat  |
tàni ca sattvàdãni pratyekaü saükhyàvyaktikàni laghutvàdidharmairanyonyaü sàdharmyaü vaidharmyaü ca guõànàmiti sàükhyapravacanasåtràt  |
atra hi såtraü laghutvàdinà bahånàü sattvànàü sàdharmyaü tenaiva rajastamobhyàü vaidharmyam  |
evaü ca laghutvàdinà bahånàü rajasàü gurutvàdinà bahånàü tamasàü sàdharmyavaidharmye ukte iti  |
teùu tritvavacanaü tu sattvatvàdivibhàjakopàdhitrayeõaiva vai÷eùikàõàü navadravyavacanavaditi  |
tàni ca sattvàdãni yathopayogamaõuvibhuparimàõakàni  |
madhyamaparimàõatve 'nityatvàpattiþ  |
sarveùàü vibhutve kàryàõàü paricchinnatvànupapattiþ  |
àkà÷aprakçtervibhutvasyaivaucityàt  |
nanu prakçte÷càparicchinnatvaikatvàkriyatvamiti sàükhyasiddhàntaþ  |
sa ca virudhyata iti cet maivam gandhasya pçthivãvyàpakatvavatprakçtervyàpakatvam  |
tacca prakçtitvasya dai÷ikàbhàvapratiyogitànavacchedakatvam  |
ekatvaü ca sargabhedena nànàtvàbhàvaþ  |
akriyatvaü càdhyavasàyàbhimànàdipratiniyatakriyàràhityam  |
anyathà ÷rutismçtisiddhaprakçtikùobhasyànupapatteriti  |
prakçtyanumànaü cetthaü mahadàdikàryaü pakùaþ sukhaduþkhamohàtmakadravyakàryamiti sàdhyaü kàryatve sati sukhaduþkhamohàtmakatvàditi hetuþ vastràdikàrya÷ayyàsanavaditi dçùñàntaþ  |
÷rutismçtã càtrànugràhakastarkaþ  ||

nanu sukhasyàntarevànubhavàt ÷ayyàsanàdau sukhe kiü pramàõaü yena dçùñàntatà syàditi cenna kàraõaguõà hi kàryaguõànàrabhante iti nyàyena viùayeùu triguõakàryeùu sukhaduþkhamohasiddheþ ghañaråpamiti pratyayavat candanasukhaü strãsukhamityàdisukhapratyayàdapi viùaye sukhàdyucitaü sukhaduþkhotpàdakatvàcca tadgatameva sukhaduþkhàdikaü sidhyati antaþkaraõasukhàdihetutayà 'pi viùaye sukhàdikaü siddhyati  |
kàlàdibhedairekasyà eva tryàdivyakteþ sukhaduþkhotpàdakatvàcca tadgatameva sukhaduþkhàdikaü siddhyati  ||
iti målaprakçtiniråpaõam  ||

_______________________
     
atha buddhirniråpyate  |
triguõàtmakamàdyaü kàryaü buddhirityekaü lakùaõam  |
ni÷cayavçttikamantaþkaraõaü buddhiriti dvitãyaü lakùaõam  |
tasyà dharmaj¤ànavairàgyai÷varyàkhyaprakçùñaguõayogàt mahatsa¤j¤à tadapi tçtãyaü lakùaõam  |
tasyàþ paryàyàþ  |
mano matirmahàn brahmà pårvaü buddhirvçttiþ khyàtiþ praj¤à santatiþ smçtiriti  |

anusmçtau ca  |
     mahànàtmà matirviùõurjiùõuþ ÷ambhu÷ca vãryavàn  /
     buddhiþ praj¤opalabdhi÷ca tathà brahmà vçttiþ smçtiþ  //
     paryàyavàcakairetairmahànàtmà nigadyate  /
     sarvataþ pàõipàda÷ca sarvato 'kùi÷iromukhaþ  //
     sarvataþ ÷rutimàülloke sarvaü vyàpya sa tiùñhati  /
     j¤ànavanta÷ca ye kecitadalubdhà jitamanyavaþ  //
     vimuktàþ sarva evaite mahattvamupayàntyuta  /
     viùõurevàdisargeùu svayambhårbhavati prabhuþ  // iti  /

idameva mahattattvamaü÷ato rajastamaþsambhedena pariõataü sat vyaùñijãvànàmupàdhiradharmàdiyutaü kùudramapi bhavati  |
mahaduparàgàdviparãtamiti sàükhyapravacanasåtràt  |
mahadahaükàramanastritayàtmakasyàntaþkaraõavçkùasya mahattattvamaïkuràvastheti  |
atra prakçtermahànityàdisçùñikrame ÷àstrameva pramàõam  |
idameva mahattattvaü kàrye÷varasya svayambhuva upàdhistenaivopàdhinà sa sarvaj¤aþ sarve÷varaþ sarvakarttà sarvapàlakaþ sarvasaüharttà ca  |
màtsye  |
     savikàràt pradhànàt tu mahattattvamajàyata  /
     mahàniti yataþ khyàtirlokànàü jàyate sadà  //
     guõebhyaþ kùobhamàõebhyastrayo devà vijaj¤ire  /
     ekà mårttistrayo devà brahmaviùõumahe÷varàþ  // iti  /

sa ca svayambhåþ kriyà÷aktimat kevalamahattattvopàdhikaþ såtràtmetyucyate  |
sa evàrddhasuùuptàvarddhalayàt pràj¤a ityucyate  |
samagrasuùuptau tu samagralayena nirvi÷eùacinmàtrasvaråpeõàvasthànàdã÷vara ityucyate ÷rutismçtipuràõeùu mahàüstridhà taduktaü vaiùõave  |

sàttviko ràjasa÷caiva tàmasa÷ca tridhà mahàniti  |
brahma÷aïkaropakùayàpyàdau viùõurevàvirbhavatãtyardhenoktam  |
pårvoktadharmàdiùu dharmeõordhvagamanamårdhvagamanena bhogasthànànyupalakùyante  |
tena pàtàlabhåsvargàdãnàmapi saügrahaþ  |
j¤ànena mokùaþ vairàgyeõa prakçtilayaþ puruùatattvànabhij¤asya vairàgyàt prakçtilayo bhavati  |
tathà coktaü puràõe  |

prakçticintakànadhikçtya "pårõaü ÷atasahasraü tu tiùñhanti vigatajvarà" iti  |
atra prakçtigrahaõena mahadahaükàrabhåtendriyàõyapi gçhyante  |
tatra vairàgyapårvakaü teùu teùvàtmabhàvenopàsyamàneùu layo hi prakçtàviti ca ÷råyate  |
pårvavàkyànantarameva  |
     da÷a manvantaràõãha tiùñhantãndriyacintakàþ  /
     bhautikàstu ÷ataü pårõaü sahasraü tvàbhimànikàþ  //
     bauddhà da÷a sahasràõi tiùñhanti vigatajvaràþ  // iti ca  /
ayaü ca pràkçtiko bandha ityucyate yogibhiþ mahadàdibhàva÷ca vaikçtiko bandha iti  |
ai÷varyeõàpratighàtaþ ai÷varyaü càõimàdisiddhayaþ  |
iti buddhirvyàkhyàtà  ||

_______________________
     
ahaïkàro vyàkhyàyate  |
mahattattvàdahaïkàra utpadyate aïkuràcchàkhàvat  |
tasya càhamàkàravçttimattvàdahaïkàra iti saüj¤à  |
ahaüvçttimadantaþkaraõamahaïkàra ityekaü lakùaõam  |
ekàda÷endriyopàdànatvaü dvitãyaü lakùaõam  |
tanmàtropàdànatvaü tçtãyaü lakùaõam  |
tasya ca paryàyàþ  |

     ahaïkàro 'bhimàna÷ca karttà mantà ca sa smçtaþ  /
     àtmà ca prakulo jãvo yataþ sarvàþ pravçttayaþ  // iti  /

kaurmaproktà avi÷eùà iti ca  |
sa càhaïkàrastrividhaþ  |
taduktaü kaurme  |
     vaikàrikastaijasa÷ca bhåtàdi÷caiva tàmasaþ  /
     trividho 'yamahaïkàro mahataþ sambabhåva ha  //
     taijasànãndriyàõi syurdevà vaikàrikà da÷a  /
     ekàda÷aü mana÷càtra svaguõenobhayàtmakam  //
     bhåtatanmàtrasargastu bhåtàderabhavat prajà  // iti  /
vaikàrikaþ sàttvikastaijaso ràjasaþ  |
svaguõena sarvendriyeùu sàhàyyaråpeõotkarùeõobhayàtmakaü j¤ànakarmendriyobhayàtmakamityarthaþ  |
indriyadevatà÷ca digvàtàrkapraceto÷vivahnãndropendramitrakàmacandra÷ceti ekàda÷a  |

ityahaükàraniråpaõam  ||

_______________________


atha tanmàtrà ucyante  |
÷abdaspar÷aråparasagandhà nirvi÷eùàstadvanti såkùmabhåtàni tanmàtràþ  |
nirvi÷eùa÷abdàdiguõavad dravyaü tanmàtrà iti sàmànyalakùaõam  |
ahaükàropàdànatve sati tattvàntaràrambhakatvaü dvitãyaü lakùaõam  |
tattannirvi÷eùaguõavattvaü tattanmàtralakùaõam  |
tàni ca pa¤ca ÷abdatanmàtraü spar÷atanmàtraü råpatanmàtraü rasatanmàtraü gandhatanmàtraü ceti  |
÷àntaghoramåóhàþ pa¤casvapi vi÷eùàþ ÷abdatvaspar÷atvàdivyàpyà jàtivi÷eùà eva  |
÷abde tu udàttànudàttasvaritàþ niùàdarùabhagàndhàraùaójamadhyamadhaivatàþ pa¤cama÷ceti svaràþ  |
spar÷e ÷ãtoùõatve  |
råpe ÷uklatvàdayo vi÷eùàþ  |
te ca ÷vetapãtarakta÷yàmaharitakapi÷àþ  |
rase madhuratvàdayo vi÷eùàste ca madhuratiktakaùàyakañvamlakùàràþ ùaórasàþ  |
gandhe surabhitvàsurabhitve  |
etairvi÷eùai rahità avi÷eùàstadvanti dravyàõi tanmàtràþ  |
teùàü paryàyàþ tanmàtràõi tamovigrahàþ såkùmavigrahàþ såkùmabhåtàni avi÷eùà iti  //
iti pa¤ca tanmàtràþ  ||


evamaùñau prakçtayo vyàkhyàtàþ  ||

______________________________________________

#<[ùoóa÷a vikàràþ  || Tats_2  ||]>#

ùoóa÷a vikàrà iti dvitãyaü såtram  |
ekàda÷endriyàõi pa¤camahàbhåtàni ca ete ùoóa÷a vikàràþ  |
tatra ÷rotratvakcakùurjihvàghràõàni svasvaviùayakabuddhijanakatvàt pa¤ca buddhãndriyàõi  |
vàkpàõipàdapàyåpasthàni svasvakarmakaraõàt pa¤ca karmendriyàõi  |
tatra uccàraõaü vàcaþ hastayoràdànaü pàdayorgatiþ pàyorutsargaþ upasthasyànandaþ  |
sarvasahàyatvàdubhayàtmakaü manaþ  |
etànyekàda÷endriyàõi  |
tattvàntarànàrambhakatve sati ahaükàropàdànatvamityekaü lakùaõam  |
ahaükàropàdànakatve sati ÷arãrasaüyuktaü kriyàkaraõamatãndriyamindriyamiti dvitãyam  |
atha paryàyàþ indriyàõi karaõàni nipàtanàni vaikàrikàõi taijasàni  |

itãndriyaniråpaõam  ||

_______________________
     
atha mahàbhåtàni  |
pçthivyaptejovàyvàkà÷amiti  |
savi÷eùa÷abdàdimattvaü mahàbhåtatvamityekaü lakùaõam  |
tattvàntarànàrambhakatve satyàrambhakatvaü dvitãyaü lakùaõam  |
savi÷eùa÷abdaguõavattvamàkà÷asya lakùaõam  |
savi÷eùa÷abdaspar÷avattvaü vàyorlakùaõam  |
savi÷eùa÷abdaspar÷aråpavattvaü tejasaþ  |
savi÷eùa÷abdaspar÷aråparasavattvamapàm  |
savi÷eùa÷abdaspar÷aråparasagandhavattvaü pçthivyàþ  |
etàni vi÷eùalakùaõàni  |
etàni pa¤ca mahàbhåtàni parasparopakàrãõi  |
athàmãùàü paryàyàþ  |
bhåtàni vikàrà vi÷eùà àkçtayaþ tamovigrahàþ ÷àntà ghorà måóhà iti  |
     
iti ùoóa÷avikàrà vyàkhyàtàþ  |

______________________________________________


#<[puruùaþ  || Tats_3  ||]>#

puruùa iti tçtãyaü såtram  |
anàdiþ såkùma÷cetanaþ sarvagataþ nirguõaþ kåñastho nityo draùñà bhoktà kùetravit amanaþ prasavadharmà ceti svaråpam  |
kåñasthanitya ityekaü lakùaõam  |
mukhyabhoktçtvamityaparaü lakùaõam  |
vçttisàkùitvamiti tçtãyaü lakùaõam  |
atha paryàyàþ puruùa àtmà pumàn pudgalajantuþ jãvaþ kùetraj¤aþ naraþ kaviþ brahma akùaraþ pràõaþ j¤aþ yaþ kaþ sa eka iti  |
evametàni pa¤caviü÷atitattvàni etajj¤ànàt kçtakçtyo bhavati  |
tathà coktaü pa¤ca÷ikhena pramàõavàkyam  |
     pa¤caviü÷atitattvaj¤o yatra kutrà÷rame sthitaþ  /
     jañã muõóã ÷ikhã và 'pi mucyate nàtra saü÷ayaþ  //

sa ca puruùo nànà sukhaduþkhamohajanmamaraõabandhamokùavyavasthàtaþ janmàdivyavasthàtaþ puruùabahutvamiti sàükhyapravacanasåtràt  |
yadyekaþ puruùaþ syàdekasmin sukhite sarve sukhitàþ syuþ evaü sarvatra evaü puruùabahutvaü siddham  |
evaü tàvat sàükhyàcàryàþ kapilàsuripa¤ca÷ikhapata¤jaliprabhçtayo yasmàt paraü nàparamasti ki¤ciditi nyàyavai÷eùikà÷ca bahån puruùànàtmatvena vadanti  |
aupaniùadà÷càcàryà hariharahiraõyagarbhavyàsàdayaþ ebhyo 'tiriktamekameva nitye÷varaü sarveùàmàtmànaü vadanti  |
kasmàdevaü puruùa evedaü sarvamiti  |
tadevàgnistadàditya iti  |
tadakùaraü tadvibhurvareõyaü yasmàt paraü nàparamasti ki¤cit sa hi sarveùu bhåteùu sthàvareùu careùu ca vasatyeko mahànàtmà yena sarvamidaü tatam  |

     bràhmaõe kçmikãñeùu ÷vapàke gavi hastini  /
     pa÷ugodaü÷ama÷ake råpaü pa÷yanti sårayaþ  //
     ekameva yathà såtraü suvarõe varttate punaþ  /
     muktàmaõipravàleùu mçõmaye rajate tathà  //
     tadvat pa÷umanuùyeùu tadvaddhastimçgàdiùu  /
     eko 'yamàtmà vij¤eyaþ sarvatraiva vyavasthitaþ  //

ityàdi pramàõebhyaþ  |
sàükhyàstu àdipuruùaviùayatayà layàva÷iùñanirvi÷eùacinmàtraviùayatayà và etàni ÷rutivàkyàni yojayanti  |

iti puruùaniråpaõam  |


evaü pa¤caviü÷atitattvàni vyàkhàtàni  |

sàükhyakàrikà ca  |
     målaprakçtiravikçtirmahadàdyàþ prakçtivikçtayaþ sapta  /
     ùoóa÷akastu vikàro na prakçtirna vikçtiþ puruùaþ  // iti  /

idànãü prathamasåtreõaiva guõàtmakaprakçteruddiùñatve 'pi guõànàmavàntaravibhàgaü taddharmàü÷ca vivecayituü vakùyamàõasa¤carapratisa¤caropodghàtasaïgatyà ca såtraü pravarttate  |


#<[traiguõyam  || Tats_4  ||]>#

traiguõyamiti caturthaü såtram  |
sattvarajastamàüsi trayo guõàþ teùàü samàhàrastriguõaü triguõameva traiguõyam  |
tatra sattvaü nàma prakà÷alàghavaprasannatàbhiùvaïgaprãtititikùàdilakùaõamanantabhedaü samàsataþ sukhàtmakam  |
rajo nàma ÷okatàpasvedastambhodvegonmàdàdilakùaõamanantabhedaü samàsato duþkhàtmakam  |
tamo nàma adànàpuõyadainyagauravàlasyanidràpramàdàdilakùaõamanantabhedaü samàsato mohàtmakam  |
eteùàü lakùaõàni  |

     sattvaü prakà÷akaü vidyàdrajo vidyàt pravarttakam  /
     tamo layàtmakaü vidyàttraiguõyaü nàma saüj¤itam  //
     ete trayo guõàþ sarve utpattisthitilayahetavaþ  //
     iti traiguõyaü vyàkhyàtam  /

idànãü saguõanirguõa÷rutiviùayopapattyarthaü sargàdàvutpannaü svayambhuvaü pralayàva÷iùñanirvi÷eùacitsàmànyaü ca dar÷ayituü sçùñipralayayoþ såtradvayaü pravartate  |


#<[saücaraþ  || Tats_5  ||]>#

#<[pratisaücaraþ  || Tats_6  ||]># 

sa¤caraþ pratisa¤caraþ  |
sa¤caraþ sçùñiþ pratisa¤caraþ pralayaþ  |
tatra sçùñiryathà  |
avyaktàkhyà prakçtiþ pravçttisvabhàvà svatantrà ca  |
sargàdau svayameva kùubdhà satã bhàvinàràyaõabãjabhåtà pårvakalpe svayambhåpàlakena nàmakena vyaktena nàràyaõapuruùeõa saüyujyate tata÷ca sajàtãyairanyaiþ prakçtyaü÷airnyånàdhikabhàvena milità satã cetanàcetanàtmakaü mahattattvamàrabhate  |
nanu puruùasya prakçtisaüyogitve asaüyogo hyayaü puruùa iti ÷rutivirodha iti cenna vikàrahetusaüyogasyaiva saïga÷abdàrthatvàt anyathà ÷rutismçtiùu jalasaüyogino 'pi padmapattrasyàsaïgatàdçùñàntatà na syàt  |
tatra mahattattvasya svaråpeõa mukhyotpattiþ cetanasya tu abhivyaktiråpà kàryatà  |
yogabhàùye vyàsadhçtavàkyànnavadhà kàryatà  |

     utpattisthityabhivyaktivikàrapratyayàptayaþ  /
     viyogànyatvadhçtayaþ kàraõaü navadhà smçtam  // iti  /

evamàdi÷aktirapi cetanavi÷eùo mahattattvakàraõãbhåtaguõatrayasambandhàt svayambhavàpyàdàvutpadyate  |
utpattau ca pramàõaü prayogasàre  |

     tasmàdvinirgatà nityà sarvagà viùõusambhavà  // iti  /

vàyavãyasaühitàyàü ca  /
     ÷ivecchayà parà ÷aktiþ ÷ivatattvaikatàü gatà  / 
     tataþ parisphuratyàdau sarge tailaü tilàdiva  // iti  /

     pa¤caràtre 'pi  /
     evamàlokya tàü ÷aktiü saccidànandaråpiõãm  /
     samastatattvasandhàmasphårtyadhiùñhànaråpiõãm  //
     vyaktàü karoti nityàü tàü prakçtiü paramaþ pumàn  // iti  /
     pràduràsãjjaganmàtà vedamàtà sarasvatã  /
     guõatrayamayã ÷aktirmålaprakçtisa¤j¤ità  //

tasyàmahaü samutpannastattvaistairmahadàdibhirityàdi÷ivavàkyàcca  |
saiva prakçtyadhiùñhàtrã devatà mahàlakùmã ambà bhavànã haimavatã durgà ityàdipadairabhilapyate puràõàdiùu  |
saiva ca lãlàvigrahairàdipuruùeõa milità satã sçùñiü pàlayati  |
taduktaü ÷aïkaràcàryaiþ  |

     ÷ivaþ ÷aktyà yukto yadi bhavati ÷aktaþ prabhavituü 
     na cedevaü devo na khalu ku÷alaþ spanditumapi  / iti  /

evaü sarvatattvànàü tattaddevatànàü ca sahaivotpattirj¤eyà  |
utpattikramastu niråpaõakrameõaiva  |
etasmànmahato guõàntarasaüvalitàt trividho 'haïkàra utpadyate cetanàcetanàtmakaþ vaikàriko ràjasastàmasa÷ceti  |
tata÷càhaïkàràt saïkalpapårvakaü dehendriyàõi pa¤ca tanmàtràõi cotpadyante  |
svayabhuva indriyàõi devatàråpàõi vaikàrikàt vyaùñãndriyàõi ca taijasàt teùvindriyeùvàdau mana utpadyate  |

     ÷abdaràgàcchrotramasya jàyate bhàvitàtmanaþ  /
     råparàgàt tathà cakùurghràõaü gandhajidhçkùayà  //

ityàdinà mokùadharmàdau ÷rotràdãnàü manovçttiràgàdikàryatva÷ravaõàt  |
indriyatanmàtrayo÷ca kàryakaraõabhàvasyàbhàvàt kramaniyamo nàsti  |
tatrendriyeùu nàstyavàntarakàryakàraõabhàvaþ pramàõàbhàvàt  |
tanmàtreùu tvasti sa yathà ahaükàràcchabdatanmàtraü tasmàdahaükàrotpannàcchabdatanmàtràdahaükàrasahitàt spar÷atanmàtraü ÷abdaspar÷obhayaguõakam  |
evaü krameõaikaikaguõavçddhyà tanmàtratrayamutpadyate  |
tata÷ca tanmàtrebhyaþ pa¤ca mahàbhåtàni jàyante  |
tatràhaïkàràt pa¤catanmàtràõàü taddvàrà pa¤camahàbhåtànàü cotpattau puràõe krama uktaþ sa yathà

     bhåtàdistu vikurvàõaþ ÷abdamàtraü sasarja hi  /
     àkà÷aü suùiraü tasmàdutpannaü ÷abdalakùaõam  //
     àkà÷astu vikurvàõaþ spar÷amàtraü sasarja hi  /
     vàyurutpadyate tasmàt tasya spar÷o guõo mataþ  //
ityàdikrameõeti  |
nanvevamàkà÷àdibhåtacatuùñayasyàpi tattvàntaraprakçtyàpattyà kevalavikçtitvàùñaprakçtitvasiddhàntakùatiriti cenna àkà÷àdãnàü spar÷àditanmàtreùvahaükàropaùñambhamàtreõa kàraõatvasya puràõeùåktatvàditi  |
evaü trayoviü÷atitattvànàü sçùñiþ  |
teùu pa¤camahàbhåtàni varjjayitvà 'haükàraü ca buddhau prave÷ya saptada÷akaü liïga÷arãrasa¤j¤aü bhavati  |
vahnerindhanavadàtmano 'bhivyaktisthànatvàt  |
tacca sarvapuruùàõàü svasvabãjabhåtaprakçtisaüyogàt sargàdàvutpadya pràkçtapralayaparyantaü tiùñhati  |
tenaiva cehalokaparalokayorjãvànàü saüsaraõaü bhavati  |
pràõa÷ca buddhereva vçttibheda ityato liïa÷arãre pçthak na nirdi÷yate buddhàvevàntarbhàvàt  |
tasya ca liïga÷arãrasya paramasåkùmàõi pa¤ca mahàbhåtàni tejaþpradhànànyà÷rayaþ citràdivat à÷rayaü vinà lokàntaragamanàsambhavàt  |
taduktaü saptatyàm  |

     citraü yathà÷rayamçte sthàõvàdibhyo vinà yathà chàyà  /
     tadvadvinà vi÷eùairna tiùñhati nirà÷rayaü liïgam  // iti 

idaü ca liïga÷arãramàdau svayambhuvaþ samaùñicetanasya upàdhibhåtamekameva samaùñiråpaü jàyate tata÷ca vyaùñijãvànàmapyupàdhibhåtàni vyaùñiliïga÷arãràõi tadaü÷abhåtàni tato vibhajyante piturliïga÷arãràt puttraliïga÷arãravat  |
taduktaü sàükhyapravacanasåtreõa  |
vyaktibhedaþ karmavi÷eùàditi  |
manunà 'pyuktam  |

     teùàü tvavayavàn såkùmàn ùaõõàmapyamitaujasàm  /
     sannive÷yàtmamàtràsu sarvabhåtàni nirmame  // iti  /

ùaõõàmiti ùaóindriyaü samastaliïga÷arãropalakùakam  |
tathà càyamarthaþ  |
svayambhåþ svaliïga÷arãràvayavàn såkùmànalpàn àtmamàtràsu svàü÷acetaneùu saüyojya sarvapràõinaþ sasarjeti  |

iti liïga÷arãraniråpaõam  /

_______________________


atha sthåla÷arãrotpattiþ  |
da÷aguõitamahattattvamadhye 'haükàrastasminnapi da÷aguõe vyoma tathaiva vyomnyapi vàyuþ vàyàvapi tejaþ tejasi da÷aguõe jalaü tathaiva jalasyàpi da÷aguõasya madhye pçthvã samutpadyate saiva sthåla÷arãrasya bãjamaõóaråpeõa pariõamate  |
tasyàpi da÷aguõitasyàõóasya pçthivyàvaraõasya madhye caturda÷abhuvanàtmakaü svayambhuvaþ sthåla÷arãraü tatsaïkalpàdevotpadyate  |
tenaiva ÷arãreõa svayambhårnàràyaõa ityucyate  |
svayambhuvaü prakçtya manunà 'pyuktam  |

     so 'bhidhyàya ÷arãràt svàt sisçkùurvividhàþ prajàþ  /
     apa eva sasarjàdau tàsu bãjamavàsçjat  //
     tadaõóamabhavaddhaimaü sahasràü÷usamaprabham  /
     tasmin jaj¤e svayaü brahmà sarvalokapitàmahaþ  //
     sa vai ÷arãrã prathamaþ sa vai puruùa ucyate  /
     àdikartà sa bhåtànàü brahmàgre samavartata  //
     àpo nàrà iti proktà àpo vai narasånavaþ  /
     tà yadasyàyanaü pårvaü tena nàràyaõaþ smçtaþ  // 

ityàdineti  |
tata evàdipuruùàdvyaùñipuruùàõàü vibhàgàt ante ca tatraiva layàt sa evaika àtmeti ÷rutismçtyorvyavahriyate  |
tata÷ca sa nàràyaõo viràñ÷arãrã pçthivãråpasvanàbhikamalakarõikàsthànãyasya sumerorupari caturmukhamavàntarabrahmàõaü sçùñvà taddvàrànyànapi vyaùñi÷arãriõaþ sthàvaràntàn sasarja  |
tathà ca smaryate  |

     taccharãrasamutpannaiþ kàryaistaiþ karaõaiþ saha  /
     kùetraj¤àþ samajàyanta gàtrebhyastasya dhãmataþ  // iti  /

yattu ÷eùa÷àyino nàràyaõasya nàbhikamala÷rotracakùuràdibhya÷caturmukhasyàvirbhàvaþ ÷råyate  |
taddainandinasargeùveva hi kalpabhedena mantavyam  |
dainandinapralayeùveva hi nàràyaõa÷arãre pravi÷yaikãbhåya suptànàü devànàü caturmukhàdikrameõàvirbhàvaþ ÷eùa÷àyinaþ sakà÷àd ghañate na tvàdisargeùu  |
dainandinapralaya eva nàràyaõasya lãlàvigraheõa ÷ayanàditi  |
asyàü sçùñau mahattattvasya buddhipårvakaþ triguõàtmakaþ prathamaþ sargaþ  |
tadanantaraü tadupàdhikasvayambhuvaþ sakà÷àd buddhipårvakaþ sargaþ  |
svayambhuvo 'ïgadevatàþ svayabhå÷ca sthåladehanairapekùyeõa j¤ànavattvàt videhà devà ityucyante  |
tàsu svayambhåreve÷varaþ nitye÷varànaïgãkàràt  |
devatà÷ce÷varakoñayaþ avidyànàvçtopàdhikatvàt  |
avidyàvçtopàdhikà÷ca jãvakoñaya eva  |
avidyàvçtànàvçtopàdhikatve eva jãve÷varavibhàjake  |
taduktaü sa ã÷o yadva÷e màyà sa jãvo yastayàrdita iti  |
tadevaü sa¤caro niråpitaþ  |

tatra yadyasmàjjàyate tasyetaràpåraõenaiva sthitiþ  |
tadvyatirekeõaiva tatsaühàro 'pi tatraiva bhavati  |
tathà coktaü mahàbhàrate  |

     yadyasmàjjàyate tattvaü tattatra pravilãyate  /
     lãyante pratilomàni jàyante cottarottaram  // iti  /

ete ca sçùñisthitisaühàraråpàþ sthålà eva pariõàmàþ kåñasthapuruùavivekàya pradar÷itàþ  |
såkùmà apyeùàü pariõàmàþ smaryante  |
yathà
     nityadàhyaïgabhåtàni bhavanti na bhavanti ca  /
     kàlenàlakùyavegena såkùmatvàttanna dç÷yate  // iti  /

ata eva sarvaü jaóavastu paramàrthataþ sarvadaiva asaducyate  |
tata÷ca tasmàjjaóavargàdvirajyàtmaiva paramàrthasatyo duþkhabhãrubhirdraùñavyaþ  |
paramàrthasatyaü ca kåñasthanityatvam  |
tatra kåñasthanityatvàsaühatatvàparàrthatvacinmàtratvàdyasàdhàraõàdharmairutkçùñaiþ prakçtyàdibhyo vivektavyaþ  |
idànãü sadevetyàdi÷rutyartha upapàdyate  |
pratisa¤carànte yannirvi÷eùaü citsàmànyamava÷iùyate  |
tadeva sadeva saumyedamagra àsãt ekamevàdvitãyaü brahmetyàdi÷rutiùu sadbrahmàdipadavàcyam  |
advitiyatvaü tu avaidharmyàvibhàgàkhyàbhedeneti  |

idànãmantakàlãnabhagavatsmaraõasya paramagatihetutva÷ravaõàt tatsmaraõasya ca sàdhyàtmasàdhibhåtasàdhidaivabhagavadanucintanajanyatvàdadhyàtmàdivibhàgaþ pradar÷yate såtratrayeõa  |
tatra ca pramàõam  |
     antakàle ca màmeva smaranmuktvà kalevaram  /
     yaþ prayàti sa madbhàvaü yàti nàstyatra saü÷ayaþ  // iti 
     sàdhibhåtàdhidaivaü màü sàdhiyaj¤aü ca ye viduþ  /
     prayàõakàle 'pi ca màü te viduryuktacetasaþ  // iti  /


#<[adhyàtmam  || Tats_7 ||]>#

#<[adhibhåtam  || Tats_8 ||]>#

#<[adhidaivam  || Tats_9 ||]>#

såtratrayasyàpi krameõaiva vyàkhyà  |
buddhiradhyàtmam  |
boddhavyamadhibhåtam  |
brahmà tatràdhidaivam  |
ahaïkàro 'dhyàtmam  |
adhimantavyamadhibhåtam  |
rudrastatràdhidaivatam  |

mano 'dhyàtmam  |
saïkalpayitavyamadhibhåtam  |
candrastatràdhidaivatam  |
÷rotramadhyàtmam  |
÷rotavyamadhibhåtam  |
di÷astatràdhidaivam  |

tvagadhyàtmam  |
spar÷ayitavyamadhibhåtam  |
vàyustatràdhidaivatam  /
cakùuradhyàtmam  |
draùñavyamadhibhåtam  |
såryastatràdhidaivatam  |

rasanamadhyàtmam  |
raso 'dhibhåtam  |
varuõastvadhidaivatam  |

ghràõamadhyàtmam  |
gandho 'dhibhåtam  |
pçthivã tatràdhidaivatam  |

vàgadhyàtmam  |
vacanamadhibhåtam  |
vahnistatràdhidaivatam  |

pàõiradhyàtmam  |
àdeyamadhibhåtam  |
indrastatràdhidaivatam  |

pàdàvadhyàtmam  |
gantavyamadhibhåtam  |
viùõustatràdhidaivatam  /
pàyuradhyàtmam  |
utsraùñavyamadhibhåtam  |
mitrastatràdhidaivatam  |

upasthamadhyàtmam  |
ànandayitavyamadhibhåtam  |
prajàpatistatràdhidaivatamiti trayoda÷avidhaü tritayamapi  |
tatràtmànaü saïghàtamadhikçtya vartate tadadhyàtmaü trayoda÷akaraõavargaþ  |
bhåtàni adhikçtya vartate tadadhibhåtaü viùayavargaþ  |
devatàmadhikçtya vartata ityadhidaivatam  karaõàbhimànidevatàvargaþ etatsahite÷varànucintitasyàntakàlãnabhagavatsmçtyà paramagatiþ phalam  |
tasmàdetattrikamava÷yaü j¤àtavyamiti bhàvaþ  |
sarvatattvànàü j¤ànaphalaü coktaü pa¤ca÷ikhadhçtavàkyena  |

     tattvàni yo vedayate yathàvad guõasvaråpàõyadhidaivataü ca  /
     vimuktapàpmà gatadoùasaïgho guõàüstu bhuïkte na guõaiþ sa bhujyate  //

tattvànãti tàntrikã saüj¤à  |
tadartha÷càtmànàtmavivekapratiyogyanuyoginastatpadàrthàþ teùàü bhàvastattatpadapravçttinimittàni puruùatvaprakçtitvàdãni pa¤caviü÷atijàtayaþ dharmadharmyabhedàt vyaktayo 'pi tattvànãtyucyante  |
vedayate vettãtyarthaþ  |
guõàþ sattvarajastamàüsi tànyeva svaråpàõi tàttvikaråpàõi yeùàü tàni guõasvaråpàõi adhidaivata¤ca adhyàtmàdhibhåtayorupalakùaõam  |
guõàüstu bhuïkte guõàstasya va÷e bhavantãti  |
na guõaiþ sa bhujyate guõava÷o na bhavatãtyarthaþ  ||

iti tattvapàdaþ prathamaþ  //

_____________________________________________________________________


idànãü dvitãyaþ prakãrõakapàda àrabhyate  |

tatra pa¤casroto 'mbuü pa¤cayonyugracakràü pa¤capràõormiü pa¤cabuddhyàdimålàm pa¤càvarttàü pa¤caduþkhaughavegàü pa¤cà÷adbhedàü pa¤caparvàmadhãma ityàdi÷rutyarthopapattaye pa¤cakàni niråpayati såtrajàtena  ||

 
#<[pa¤càbhibuddhayaþ  || Tats_10 ||]>#

abhibuddhirabhimàna icchà karttavyatà kriyeti pa¤càbhibuddhisaïgitàþ  / tatràbhibuddhirnàma abhimukhã buddhiþ idamava÷yaü karaõãyamitiråpà buddhivçttiþ  / abhimàna÷càhaü karomãtivçttiþ  / icchà và¤chà saïkalpo mànasã vçttiþ  / karttavyatà j¤ànendriyàõàü ÷abdàdiviùayà vçttiþ  / kriyà vacanàdilakùaõà karmendriyàõàü vçttiriti  //
     abhibuddhayo vyàkhyàtàþ  //


#<[pa¤ca karmayonayaþ  || Tats_11 ||]>#

karmajanyàþ karmajanakà÷ca dhçtiþ ÷raddhà sukhà 'vividiùà vividiùà ceti pa¤ca  ||
     vàci karmaõi saïkalpe pratiùñhàü yo 'bhirakùati  /
     tanniùñhastatpratiùñha÷ca dhçteretaddhi lakùaõam  //
     anasåyà brahmacaryaü yajanaü yàjanaü tapaþ  /
     dànaü pratigraho homaþ ÷raddhàyà lakùaõaü smçtam  //
     arthàrthã yastu seveta vidyàkarmatapàüsi ca  /
     pràya÷cittaparo nityaü sukheyaü parikãrttità  //
     avividiùà vedavedanecchàpratibandhakakriyà  //
vividiùà yathà  /
     ekatvaü ca pçthaktvaü ca nityaü cedamacetanam  /
     såkùmaü satkàryamakùobhyaü j¤eyà vividiùà hi sà  //

àtmani ekatvapçthaktvàdiviùayiõã jij¤àsà vividiùà  |
etàsu catasro bandhàya vividiùaikà mokùàya j¤ànamokùapratibandhanà÷akakarmajanyatvàjjanakatvàcca  ||

     
#<[pa¤ca vàyavaþ  || Tats_12 ||]>#

     hçdi pràõo gude 'pàno vyànaþ sarva÷arãragaþ  /
     udànaþ kaõñhade÷e ca samàno nàbhisaüsthitaþ  //

ete pa¤ca kriyà÷aktimadantaþkaraõavçttibhedà api vàyusamànagatikatvàdvàyudevatàkatvàcca vàyava ityuktam  |
prakarùeõa ananàdgamanàt pràõa ityucyate  |
adho gamanàdapànaþ  |
bhuktasyànnasya rasàdervikùepaõàt vijçmbhaõàcca  vyàna ityucyate  |
udgàravamanàdikaü karotãti udànastena gãyate  |
bhuktasya samà÷aü rasaü nayatãti samànaþ  |
tantràntaroktà apyanye nàgakårmakçkaladevadattadhana¤jayàkhyàstatraivàntarbhàvyàþ  ||

ityete pa¤capràõàþ vyàkhyàtàþ  ||



#<[pa¤ca karmàtmànaþ  || Tats_13 ||]>#

vaikàrikastaijaso bhåtàdiþ sànumàno niranumàna÷ceti karmàtmànaþ karmiõa ityarthaþ  |
tatra vaikàrikaþ ÷ubhakarmakarttà  |
taijaso '÷ubhakarmakarttà  |
bhåtàdirmåóhakarmakarttà  |
sànumànaþ ÷ubhamåóhakarmakarttà  |
niranumàno '÷ubhamåóhakarmakarttà  ||

iti pa¤ca karmàtmàno vyàkhyàtàþ  ||


idànãü pa¤cà÷adbhedàü pa¤caparvàmadhãma iti ÷rutyarthopapattaye buddheþ pa¤cà÷atsargàn bahubhiþ såtrairuddi÷ati  |

#<[pa¤caparvàvidyà  || Tats_14 ||]>#

anityà÷uciduþkhànàtmasu nitya÷ucisukhàtmakhyàtiravidyà pata¤jalyuktà sarvadar÷anasampratipannà  |
sà ca pa¤cadhà avidyàsmitàràgadveùàbhinive÷àþ kle÷ajanakatvàt kle÷à iti yoge paribhàùitàþ  |
asmitàdãnàü caturõàmavidyàkàryatvàdavidyàtvam  |
asmità anàtmanyahaüvçttiþ avidyàsmitayorayaü bhedaþ avidyàyàmadhikaraõamapi pçthag bhàsate 'smitàyàü tvàroparåpatve 'pi nàdhikaraõaü bhàsate  |
viùayeùåtkañecchà ràgaþ  |
dveùaþ vairabuddhiþ  |
abhinive÷o maraõatràsaþ  |
viduùàmapi svarasavàhã anàdimaraõaduþkhànubhavajanitavàsanàjanyaþ ÷rutismçtipuràõeùu ete avidyàbhedàstamaàdi÷abdaiþ paribhàùitàþ  |
tamo moho mahàmohastàmisro 'ndhatàmi÷ra÷ceti tattannàmakanarakapradatvàttattannàmakàþ  |
te ca viùayabhedàt dviùaùñibhedàþ te yathà  |
aùñaprakçtiùu àtmatvàropàt aùñabhedaü tamaþ  |
devà aõimàdyaùñavidhamai÷varyamàsàdya vayamamçtà ityabhimànino bhavanti so 'yamabhimàno moho 'ùñàvidhaþ  |
dçùñànu÷ravikeùu dvàda÷asu viùayeùu pràpteùu mukto 'hamiti manyate so 'bhimàno ràgàti÷ayanimittatvàt mahàmoho da÷avidhaþ  |
aõimàdyaùñaguõai÷varye da÷avidhaviùaye ca pratihatasya krodhàd yadduþkhamutpadyate sa tàmisro 'ùñàda÷avidhaþ  |
devà aõimàdyaùñakamai÷varyaü ÷abdàdãü÷ca da÷a viùayàn bhu¤jànàþ kùaya÷aïkayà 'tra santi satàsa evàùñàda÷avidho 'ndhatàmi÷ra iti dviùaùñibhedà pa¤caparvà avidyà  ||



#<[aùñaviü÷atidhà÷aktiþ  || Tats_15 ||]>#

#<[navadhà tuùñiþ  || Tats_16 ||]>#

#<[aùñadhà siddhiþ  || Tats_17 ||]>#


tatrà÷aktayaþ ekàda÷endriyavadhàþ saptada÷a buddhivadhàþ  |
tatrendriyavadhàþ  |
svasvàrthakriyà 'kùamatàråpàþ phalato buddhereva te  |

     bàdhiryaü kuùñhitàndhatvaü jaóatà 'jighratà tathà  /
     måkatà kauõyapaïgutvaü klaibyodàvarttamugdhatàþ  //

saptada÷a buddhereva vadhàþ tuùñisiddhãnàü viparyayaråpàþ  |
tatra tuùñiviparyayàþ  |
nàsti pradhànamiti j¤ànamastãtyabhidhãyate  |
mahattattvaü nàstãti j¤ànamaj¤ànasalilàþ  |
ahaïkàro nàstãti mohà  |
naiva santi pa¤catanmàtràõãti dçùñiradçùñiþ  |
viùayàõàmarjjane pravçttiþ asutàrà  |
rakùaõe pravçttirasupàrà  |
kùayadoùamapa÷yataþ pravçttiþ asunetrà  |
bhoge ÷aktiþ asumàtrikà  |
hiüsàdoùamapa÷yato bhoge pravçttiþ anuttamàmbhasikà  |
iti tuùñiviparyayà navadhà  |
siddhiviparyàsàd aùñau buddhivadhà ucyante  |
nànàtvamåhamànasyaikatvànusandhànaü sutàramucyate  |
÷abdamàtra÷ravaõàdviparãtagrahaõamasutàrà  |
yathà nànàtmaj¤o mukta iti ÷rutvà viparãtaü pratipanno nànàtmaj¤o 'hamamukta iti  |
adhyayana÷ravaõaniviùñasyàpi jaóatvàdasacchàstropahatabuddhitvàdvà pa¤caviü÷atitattvaj¤ànasiddhirna bhavati tadaj¤ànam  |
yadà àdhyàtmikena duþkhena càbhibhåyate tadaj¤ànapramàdam  |
evamàdhibhautikaduþkhenàbhibhåyate tatpramodamànam  |
evamàdhidaivikaduþkhenàbhibhavaþ pramuditamiti  |
suhçdupadiùñe 'pyàtmani ani÷cayabuddhiranarthakam  |
svadànamanarthakaü j¤àtvà dànapàtrasya guruõi duþkhe jàte pramodaþ pramudità  |
evamaùñau siddhiviparyayà vyàkhyàtà  |
evaü saptada÷a buddhivadhàþ  ||

navadhà tuùñirucyate  |
tatra kàrikà  |
     àdhyàtmikya÷catasraþ prakçtyupàdànakàlabhàgyàkhyàþ  /
     bàhyàþ viùayoparamàt pa¤ca nava tuùñayo 'bhihitàþ  //

kuta÷cit sarvàkàreõa pariõamamànà prakçtireva j¤ànaü kariùyatãti ÷rutvà yà tuùñiþ sà prakçtyàkhyà tasyà asteti saüj¤à  |
pravrajyayaiva j¤ànaü bhaviùyatãti ÷rutvà pravrajyopàdànena yà tuùñiþ sà salilasaüj¤à  |
kàlenaiva j¤ànaü bhaviùyatãti ÷rutvà pravrajyayà bahukàlena yà tuùñiþ sà àdyetyucyate  |
bhàgyenaiva j¤ànaü bhaviùyati madàlasà bàlakànàmiveti kuta÷cicchrutvà yà tuùñiþ sà vçùñiritisaüj¤à  |
età÷catasra àdhyàtmikyaþ  |
atha bàhyàþ pa¤ca ÷abdàdiviùayeùvarjanarakùaõakùayabhogahiüsàdidoùadar÷anàdyà nivçttituùñayastàsvekà tuùñiþ apàramucyate dvitãyà supàraü tçtãyà pàram anuttamàmbhasikà caturthã uttamàmbhaþ pa¤camã iti nava tuùñayo vyàkhyàtàþ  ||
athàùñau siddhayaþ  |
tatra kàrikà  |
     åhaþ ÷abdo 'dhyayanaü duþkhavighàtàstrayaþ suhçtpràptiþ  /
     dànaü ca siddhayo 'ùñau siddheþ pårvo 'ïku÷astrividhaþ  //

asyàrthaþ  |
bhagavatkçpàva÷àdåhanena tarkeõaiva j¤ànamutpadyate sà prathamà siddhistàretyucyate  |
÷abda÷ravaõamàtràdeva yad j¤ànaü sà dvitãyà sutàrà  |
÷iùyabhàvenàdhyayanena yad j¤ànaü sà tçtãyà tàratàreti  |
yadàdhyàtmikaduþkhasyàpanodakaü j¤ànaü sà caturthã pramodeti  |
yadàdhibhautikaduþkhàpanodakaü j¤ànaü sà pa¤camã pramutiteti  |
yadàdhidaivikaduþkhanà÷akaü j¤ànaü sà ùaùñhã pramodamànà  |
yat suhçtsaüsargitayà j¤ànaü sà saptamã ramyaketi  |
yaddànena paritoùitàd gurorj¤ànaü sàùñamã sadàmuditeti  |
àsu prathamàstisro duþkhavighàtàtmakànàü mukhyànàü tisþõàü siddhãnàmaïku÷a àkarùakaþ sàdhaka iti yàvat siddhayastvetà eva  |
aõimàdyàstu j¤ànapratibandhakatvàdasiddhaya evetyàcàryà÷ayaþ  |
evamaùñau siddhayo vyàkhyàtàþ  ||

idànãü sàükhya÷àstrasya ùaùñitantratvapratipàdanàya pa¤cà÷atsu siddhisargeùu da÷ànyàn pårayati såtreõa  |


#<[da÷a målikàrthàþ  || Tats_18 ||]>#

     astitvamekatvamayathàrthavattvaü paràrthamanyatvamakartçtà ca  /     
     yogo viyogo bahavaþ pumàüsaþ sthitiþ ÷arãrasya ca ÷eùavçttiþ  //

målayoþ prakçtipuruùayorarthà dharmà målikàrthàþ  |
tatràstitvaü dvayordharmaþ ekatvaü sargabhedena nànàtvàbhàvaråpaü prakçteþ  |
arthavattvaü puruùàrthatvaü puruùasyaiva  |
pàràrthyaü ca prakçtereva  |
anyatvaü jaóavargàd bhinnatvaü puruùasyaiva  |
akartçtà ca puruùasyaiva  |
yogo viyoga÷ca dvayoþ  |
bahutvaü puruùasyaiva  |
jãvanmuktasya saüskàramàtreõa cakrabhramivaccharãrasya yà sthitiþ sà ÷eùavçttiþ puruùasya  |
iti da÷apadàrthàþ pratyayasargàkhyàþ pa¤cà÷at pårvoktàþ ete ca da÷a målikàþ  |
evaü ùaùñipadàrthà ùaùñitantre uktàþ  ||

idànãü pa¤catanmàtrasargaü såtrayati  |


#<[anugrahasargaþ  || Tats_19 ||]>#

pa¤catanmàtrà anugçhyopàdànakàraõatvena svãkçtya yaþ sargaþ so 'nugrahasargaþ  |
pa¤cànàü bràhmaõànàü sacaturmukhasanakàdãnàü svasya lãlàvigrahe sargo bhaktànamanugrahàrthaü so 'pyanugrahasargaþ pa¤catanmàtrebhya eva  ||

idànãü bhåtasargamàha  |


#<[caturda÷avidho bhåtasargaþ  || Tats_20 ||]>#

bràhmapràjàpatyasaumyaindragàndharvayakùaràkùasapai÷àcà ityaùñau devasargàþ  |
pa÷upakùimçgasarãsçpasthàvarà iti pa¤cavidhàstairyagyonayaþ  |
mànuùa÷caikavidho bràhmaõàdi÷caõóàlànta iti  |
gavàdimåùakàntàþ pa÷avaþ  |
garuóàdima÷akàntàþ pakùiõaþ  |
siühàdi÷çgàlàntà mçgàþ  |
÷eùàdidundubhàntàþ sarãsçpàþ  |
parvatàditçõàntàþ sthàvarà iti  |

atra kàrikà  |
     aùñavidho daivastairyagyona(ya)÷ca pa¤cadhà bhavati  / 
     mànuùa÷caikavidhaþ samasato bhautikaþ sargaþ  // iti  / 
     etatsaüsàramaõóalam anyànapyanuktàn sargànuddi÷ati såtratrayeõa  /


#<[trividho bandhaþ  || Tats_21 ||]>#

#<[trividho mokùaþ  || Tats_22 ||]>#

#<[trividhaü pramàõam  || Tats_23 ||]>#

pràkçtiko vaikçtiko dàkùiõa iti trayo bandhàþ  |
pràkçto 'ùñaprakçtiùvabhimànaråpaþ  |
dvitãyastu pravrajitànàmapi ÷abdàdiùu manasaþ saïgaþ  |
tçtãyastu gçhasthàdãnàü kàmopahatacetasàü dakùiõàü dadatàü dakùiõàbandhaþ  |

uktaü ca pa¤ca÷ikhàcàryaiþ  ||
     pràkçtena tu bandhena tathà vaikàrikeõa ca  / 
     dakùiõàbhistçtãyena baddho janturvivartate  // iti 
mokùatraividhyaü coktam  |
     àdau tu mokùo j¤ànena dvitãyo ràgasaükùayàt  /
     kçcchrakùayàt tçtãyastu vyàkhyàtaü mokùalakùaõam  //

j¤ànodrekàdavidyànivçttiråpa ekaþ ràgasaükùayàdindriyopa÷amaråpo dvitãyaþ kçcchrakùayàddharmàdharmakaraõaråpàddharmàdharmànutpàdaråpastçtãyaþ  |
etattrayaü j¤ànadvàrabhåtatvàd gauõaü mokùatrayam  |
àtyantikatrividhaduþkhanivçttireva mukhyo mokùaþ  |
taduktaü gotamena såtreõa duþkhajanmapravçttidoùamithyàj¤ànànàmuttarottaràpàye tadanantaràbhàvàdapavarga iti  /

uktànàü padàrthànàü siddhyarthaü pramàõànyàha mànàdhãnatvànmeyasiddheþ  |
trividhaü pramàõamiti  |
pratyakùànumàna÷abdà iti  |
tatrànadhigatayathàrthaj¤ànaü pramà tatkaraõaü pramàõamiti sàmànyalakùaõamekam  |
arthàkàrànadhigatayathàrthàntaþkaraõavçttiriti dvitãyam  |
tatra pratyakùamindriyajanyamanadhigatayathàrthaj¤ànaü pratyakùapramà  |
tatkaraõaü pratyakùapramàõam  |
indriyajanyànadhigatayathàrthàntaþkaraõavçttiriti dvitãyam  |
yathàrthaliïgaj¤ànàjjàyamànaü j¤ànamanumitistatkaraõamanumànamityekam  |
liïgaj¤ànàjjàyamànà sàdhyavi÷iùñapakùàkàràntaþkaraõavçttiriti dvitãyam  |
àptavacanajanyaj¤ànaü ÷abdapramà tatkaraõaü ÷abdapramàõamityekaü lakùaõam  |
àptavacanajanyà padàrthàsaüsargàkàràntaþkaraõavçttiriti dvitãyaü ÷abdapramàõalakùaõam  |

àptastu svakarmaõyabhiyukto ràgadveùarahito j¤ànavàn ÷ãlasampannaþ  |
idaü tu j¤ànopadeùñurevàptalakùaõam vastuto yathàbhåtàrthasyopadeùñà puruùa ityeva  /|

uktapadàrtheùu kecitpratyakùasiddhàþ kecitanumànasiddhàþ  |
ubhàbhyàü yanna siddhaü tacchabdapramàõena sidhyati yathendro devànàü ràjà uttaràþ kuravaþ sauvarõo meruþ svarge 'psarasaþ ete padàrthà na pratyakùànumànagamyàþ kintu ÷abdaikagamyàþ  /

atra caiùà j¤ànaprakriyà  |
antaþkaraõasyendriyàõàü càvibhaktaþ saïkocavikàsa÷àlyagrabhàgo vçttirabhyupeyate bhàgaguõàbhyàü tattvàntaraü vçttiþ sambandhàrthaü sarpatãti sàükhyapravacanasåtràt  |
bhàgo vibhakto 'vayavastasmàdguõàcca tattvàntaraü padàrthàntaramavibhakto 'vayava ityarthaþ  |
tathà càntaþkaraõavçttirindriyavçttidvàràrthasannikçùñà bhavati tata indriyavçttyà sahàrthàkàrà pariõamate sà càrthàkàrà vçttirguõaråpà sarvàtmanàü vibhutve 'pi svasvàminyevàtmani pratibimbate nànyatra abàdisvasvàmibhàvasya pratibimbaniyàmakatvàt anyathà 'tiprasaïgàt pratibimba÷càdhiùñhànagatàyà buddhervikàraþ pariõàmaþ svattvaü ca svàmiprakà÷itavçttijanyasaüskàravattvam  |
svàmitvaü ca svaniùñhasaüskàrajanakavçttiprakà÷akatvaü sà ca vçttiràtmani sthità satã arthàkàrà àtmàkàrà ca svasamànàkàraü pariõàmàntaraü dhatte sa evàtmani vçttipratibimbo viùayatàkhyaþ sambandha iti tadavacchinnaü caitanyaü pratyakùapramà ghañamahaü jànàmãtyàkàràrthàtmaviùayiõã taduktam  //
     adç÷yo dç÷yate ràhurgçhãtena yathendunà  /
     tathà 'nubhavamàtràtmà dç÷yenàtmà 'valokyate  //

dç÷yena vçttyà  |
iyaü ca pratyakùà vçttirviùayade÷e jàyamànà tatraivàtmani pratibimbate àtmano vibhutvàt yatra cendriyadvàraü vinà manaþ svavàsanàva÷àdyatràrthena sambaddhyate tatra tadàkàrà vçttirmànasaü pratyakùam  |
uktaü ca  |
     ÷arãralayamutsçjya yatra cittavihaïgamaþ  /
     svavàsanàva÷àdyàti tatraivàtmà 'nubhåyate  // 
iti vàsiùñhe  |

iti pratyakùaprakriyà  ||

evaü vyàptipramàjanyasàdhyavi÷iùñapakùàkàrà vuttiranumànam tatpratibimbàvacchinnacaitanyamanumitiþ  |
ityanumànaprakriyà  ||

yathàrthapadasmçtijanyà padàrthasaüsargàkàrà vçttiþ ÷abdapramàõam tatpratibimbàvacchinnacaitanyaü ÷àbdã pramà idaü pramàõadvayamàntarameva  |
aparokùatvaü parokùatvaü smçtitvaü saü÷ayatvaü viparyayatvaü pramàtvamapramàtvaü ca sarve vçttidharmà eva tatpratibimbava÷àccaitanye 'pyupacaryante tatràparokùatvaparokùatvasmçtitvàni jàtayaþ saü÷aya÷ca bhàsamànavirodhobhayakoñispçgvçttiþ  |
yatra yannàsti tatra tanni÷cayo viparyayaþ yathàrthavçttiþ pramà ayathàrthavçtirapramà atra pramàtràdivibhàgaviùaye vij¤ànàcàryàõàü kàrikà  |
     pramàtà cetanaþ ÷uddhaþ pramàõaü vçttireva ca  /
     pramàrthàkàravçttãnàü cetane pratibimbanam  //
     pratibimbitavçttãnàü viùayo meya ucyate  /
     vçttayaþ sàkùibhàsyàþ syuþ karaõasyànapekùaõàt  //
     sàkùàddar÷anaråpaü ca sàkùitvaü sàükhyasåtritam  // iti  /

j¤ànasya ca janyatvaü vinà÷itvamàtmadharmatvaü ca pratibimbàvacchinnatvenopapàdanãyam àtmaråpasya j¤ànasya nityatvàt  |
vi÷iùñe hi vidhiniùedhau vi÷eùaõamupasaükràmataþ sati vi÷eùye bàdha iti nyàyàt  |
àdhàràdheyabhàvo 'pi khe khagodaya itivadupapàdanãyaþ vçttãnàmàtmani pratibimbe pramàõam  |
     tasmiü÷ca darpaõe sphàre samastàü vastudçùñayaþ  / 
     imàstàþ pratibimbanti sarasãva tañadrumàþ  //
iti vàsiùñham  |
iti samàsato j¤ànaprakriyà  ||

atra ÷àstre 'nuktàþ svàvirodhinaþ ÷àstràntarãyà  api padàrthàþ gràhyàþ sàràdànaü ùañpadavaditi sàükhyapravacanasåtràt  |
sarvataþ sàramàdadyàt puùpebhya iva ùañpada iti smçte÷ca  |
ete ca prakçtyàdayaþ padàrthàþ saühatatvapadàrthatvajaóatvapratikùaõapariõàmitvàdidoùairduùñatvàddheyàstebhyo 'pyadhikaü heyamàha  |


#<[trividhaü duþkham  || Tats_24 ||]>#

àdhyàtmikàmadhibhautikamàdhidaivikaü ceti  |
tatràdhyàtmikaü dvividhaü ÷àrãraü mànasaü ca  |
tatra ÷àrãraü vàtapitta÷leùmaõàü vaiùamyeõotpannaü jvaràtisàràdi  |
kàmakrodhalobhàdijanyaü mànasaü mànuùamçgasarpàdijanyamàdhibhautikaü ÷ãtoùõavàtavçùñijanyamàdhidaivikam  |
anena trividhaduþkhenàbhibhåtasya tarati ÷okamàtmaviditi ÷rutvà àtmani jij¤àsà jàyate  |
yathà tçùitasya pànãyapipàsà  |

kçtasya tattvaniråpaõasya puruùàrthasambandhaü dar÷ayati  |


#<[etatparaü yàthàrthyaü etajj¤àtvà kçtakçtyaþ syànna punastrividhaduþkhenàbhibhåyate  || Tats_25 ||]>#

etadyàthàrthyaü paraü ÷àstràntaroktàdyàthàrthyàdutkçùñaü nyàyavai÷eùikoktayàthàrthyasyàùñaprakçtyakathanàdapårõatvam idaü tu tatkathanena pårõaü ÷rutisammatatvàcca paraü sarvotkçùñamityarthaþ  |
÷ruti÷ca gopàlatàpanãye ekamevàdvitãyaü brahmàsãt tasmàdavyaktàdavyaktamevàkùaraü tasmànmahanmahato 'haïkàrastataþ pa¤catanmàtràõi tebhyo bhåtàni iti spaùñameva sàükhyayogoktamahadàdikrameõa sçùñiþ ÷råyata iti  |
etajj¤àtvà àtmànàtmavivekasàkùàtkàradvàrà kçtakçtyaþ syànniùprayojanaþ syàdityarthaþ  |
kiü punastatprayojanaü tatràha  |
na punastrividhaduþkhenàbhibhåyata iti  |
pårvoktatrividhaduþkhena na yujyate duþkhàtyantanivçttiråpo mokùo bhavatãtyarthaþ  |
nanu duþkhaü tàvat trividham anàgataü vartamànamatãtaü ceti  |
sàükhyayogavedàntànàü satkàryavàdà÷rayaõàt sarvameva kàryamavasthàtrayeõa nityam  |
anàgato ghaño varttamàno ghaño 'tãto ghaña ityavasthàtraye 'pi ghañasyàvasthàdharmiõo 'nugatapratyayàt  |
pràgabhàvapradhvaüsayo÷cànaïgãkàràt  |
na ca tatkàle kathamabhàvapratyaya iti vàcyam varttamànapratiyogikasàmayikàtyantàbhàvenaiva tadupapatteriti  |
evaü cànagatàtãtaduþkhayorabhàve 'pi na puruùàrthaþ bhogyaduþkhàbhàvasyaiva puruùàrthatvàt  |
vartamànaduþkhaü ca bhogyamapi bhogenaiva naïkùyatãti tadabhàvo na puruùàrthaþ puruùaprayatnanirapekùatvàt puruùaprayatnasàpekùasyaiva puruùàrthatvàt tathà ca kathaü duþkhàbhàvasya bhogyahetutayà tadabhàvasya ca puruùakçtisàdhyatayà puruùàrthatvaü duþkhahetåcchede puruùavyàparàt pràya÷cittavaditi  |
taduktaü pata¤jalinà  |
heyaü duþkhamanàgataü vivekakhyàtiravitpravà hànopàya iti såtradvayena  /

sàükhyànàü ca sarvàtmanàmavaidharmyàbheda eva tattvamasivàkyàrtho nàvibhàgàdiþ tajj¤ànasyaivàbhimànanivarttakatvàt  |
tadvàkyasya ca ÷vetaketoranåcànatvàdyabhimànanivçttyarthameva pravçtteþ tathà ca layàva÷iùñacitsàmànyaü tatpadàrthaþ taduktaü vij¤ànàcàryavaryairasmadgurubhirbhàùyàdya÷lokena  /
     eko 'dvitãya iti vedavacàüsi puüsi sarvàbhimànavinivartanato 'sya muktyai  /
     vaidharmyalakùaõabhidà virahaü vadanti nàkhaõóatàü kha iva dharma÷atàvirodhàt  // iti  /

tathà caprakçtyàdiviviktasarvàtmanàmavaidharmyabhedasàkùàtkàràt kartçtvàdyabhimànanivçttau tatkàryaràgadveùadharmàdyanutpàdàt pårvotpannakarmaõàü càvidyàràgàdisahakàryucchedena janmàdyanàrambhakatvàdbhogena pràrabdhasamàptyanantaraü punarjanmàbhàvena bhogàpavargasamàptyà càntaþkaraõasya nà÷enaiva trividhaduþkhàtyantanivçttiråpo mokùo bhavatãti paramakçtakçtyatà  |
idaü càtràvadheyam  |
guråpade÷a÷àstràbhyàmutpannamapi j¤ànamaparokùatvàyàbhyasanãyameva  |
tena vinà 'parokùàvidyànivçttyasambhavàt  |
aparokùyabhrame hi samànavi÷eùyakà 'parokùyaviparãtani÷cayasyaiva nivartakatvàvadhàraõàt taduktaü vàsiùñhe  |
     api vij¤àtatattvena netyabhyasyamidaü sadà  /
     na nàmamàtràt katakaphalamambuprasàdhakam  // 
     antardhvàntavinà÷àya ÷àbdabodho na hi kùamaþ  /
     na na÷yati tamo ràma kçtayà dãpavàrtayà  // iti  /

evamabhyàsàt komalakaõñakanyàyena j¤àne jàte yogaråóha ityucyate yogã asmàt pårvastu yu¤jànaþ tataþ paramahaüsà÷rameõa vikùepakàõi karmàõi tyaktvà j¤ànaniùñhàparyantamabhyaset  |
savàsanàvidyocchedo j¤ànaniùñhà  |
tataþ sa yukto jãvanmukto guõàtãta iti cocyate  |
guõàbhimàna÷ånyatvameva guõàtãtatvaü jãvanmuktasya ca lakùaõam  |
     nodeti nàstamàyàti sukhaduþkhe mukhaprabhà  /
     yathàpårvasthitiryasya sa jãvanmukta ucyate  //
     ràgadveùabhayàdãnàmanuråpaü carannapi  /
     yo 'ntarvyomavadasvacchaþ sa jãvanmukta ucyate  //
     etàvadeva khalu liïgamaliïgamårtteþ saü÷àntasaüsçticirabhramanirvçtasya  /
     tajj¤asya yanmadanakopaviùàdamohalobhàpadàmanudinaü nipuõaü tanutvam  // iti 

anyaccàtra sàükhyavidyàyàü bhagavadbhakterevàsàdhàraõakàraõatvaü j¤eyam anyathà devakçtavighnairyogadhvaüso bhavatyeva yathoktaü bhàgavate  |
     ye 'nye 'ravindàkùa vimuktamàninastvayyastabhàvàdavi÷uddhabuddhayaþ  /
     àruhya kçcchreõa paraü padaü tataþ patantyadho 'nàdçtayuùmadaïdhrayaþ  //
     ÷reyaþ÷rutiü bhaktimudasya te vibho kli÷yanti ye kevalabodhalabdhaye  /
     teùàmasau kle÷ala eva ÷iùyate nànyadyathà sthålatuùàvaghàtinàm  // iti  /

idànãütanàþ kecana vaiùõavà etàdç÷avàkyairbhagavadbhaktiü puraskçtya sàmànyato j¤ànamàrgaü khaõóayati te tu vidyàvivekànabhij¤àþ sthålamataya eva  |
nàradãye ca sàükhyavidyàdhikàre  |
     màyàpravartake viùõau kçtà bhaktirdçóhà nçõàm  /
     sukhena prakçteranyaü svaü dar÷ayati dãpavat  //
     citte hi svava÷e yogaþ siddhyet tattu jagatpatim  /
     ko 'nà÷ritya nigçhõãyàdavyaktamatica¤calam  //
     tasmànmumukùoþ susukho màrgaþ ÷rãviùõusaü÷rayaþ  /
     cittena cintayànena va¤cyate dhruvamanyathà  // iti  /
gãtàyàü caturda÷àdhyàye  /
     màü ca yo 'vyabhicàreõa bhaktiyogena sevate  /
     sa guõàn samatãtyaiva brahmabhåyàya kalpyate  // iti  /

brahmabhåyàya pårõatvenàbhivyaktaye guõàbhidhànaü tattadavacchinnatvenaivàbhivyajyate tasmàd bhagavadbhaktireva mukhyaü sàdhanaü sàükhyayogavidyàyàmiti siddham  |
     kçtaü paropakàràya tattvayàthàrthyadãpanam  /
     tena me prãyatàü kçùõaþ paramàtmà jagadguruþ  //
     svatantratvàt sa evaikaþ kartà gopàlabàlakaþ  /
     ÷rãkçùõàkhyo mahe÷àno dàruyantrasamastvaham  //
     puràõàrthaü bubhutsånàü *** ca mayeritam  /
     tebhyaü samarpitaü caitat tenàpi prãyatàü hariþ  //
     
iti ÷rãbhàvàvi÷vanàthadãkùitasånubhàvàgaõe÷aviracitaü tattvayàthàrthyadãpanaü samàptam  ||