Tattvamimamsa Based on the ed. by Vindhyesvari Prasada Dvivedin in: SÃmkhyasaÇgraha÷ Varanasi : The Chowkhamba Sanskrit Series Office 1920 (Chowkhamba Sanskrit Series, 50,1 [fasc. 286], pp. 179-196) Input by Dhaval Patel ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdiac.pdf and http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdias.pdf For further information see: http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil.htm ___________________________________________________________________ tattvamÅmÃæsà / sukhaikavi«ayà bhÆtÃnÃæ prav­tti÷ / sukhaæ ca sati du÷khahetÃvasambhavati / ato bhavati du÷khÃbhighÃtake jij¤Ãsà sà ca tattvaj¤ÃnÃt / atastattvamatra nirÆpyate / nanu trividhaæ du÷kham ÃdhyÃtmikamÃdhidaivikamÃdhibhautikaæ ca / tatrÃdhyÃtmikaæ dvividhaæ ÓÃrÅraæ mÃnasa¤ca / ÓÃrÅraæ vÃtapittaÓle«maïÃæ vai«amyanimittaæ mÃnasaæ kÃmakrodhÃdinibandhanam / Ãdhibhautikaæ mÃnu«apaÓupak«yÃdinimittam / Ãdhidaivikaæ yak«arÃk«asagrahÃdyÃveÓanibandhanam / te«Ãæ cai«Ãæ laukikairevopÃyai÷ pratÅkÃra÷ Óakyate / tathà hi ÓÃrÅrasyau«adhÃdibhi÷ mÃnasasya manoj¤astrÅpÃnabhojanavastrÃlaÇkÃrÃdiprÃptyà Ãdhibhautikasya nÅtiÓÃstrÃbhyÃsasusthÃnopaveÓÃdinà Ãdhidaivikasya maïimantrÃdyupayogeneti sukara upÃya÷ tattvaj¤Ãnaæ tvanekajanmaraparÃbhyÃsasÃdhyam / tathà ca laukikÃnÃmÃbhÃïaka÷ / akke cenmadhu vindeta kimarthaæ parvataæ vrajet / i«ÂasyÃrthasya saæprÃptau ko vidvÃn yatnamÃcaret // iti / akke g­hakoïe / maivam / na hyetairupÃyai÷ sarvameva du÷khaæ nivartate / niv­ttaæ punarnotpadyate / yadyapi ÓÃstrÅyamapi ahorÃtramÃsavar«ÃdisÃdhyamupÃyÃntaraæ sukaraæ ÓrÆyate apÃma somamam­tà abhÆmeti tathÃpi etadapi laukikopÃyatulyameva / tathÃhi somayÃga÷ paÓuvadhÃdisÃdhanatvÃnna viÓe«ata÷ Óuddha÷ / ak­te hi tadvadhaprÃyaÓcitte svargÃdigatyanantaraæ paripacyate eva taddu÷kham / na ca na hiæsyÃtsarvÃbhÆtÃnÅti sÃmÃnyaÓÃstrabhya viÓe«aÓÃstreïÃgnÅ«omÅyaæ paÓumÃlabhetetyanena bÃdha÷ ÓaÇkya÷ bhinnavi«ayatvena bÃdhyabÃdhakabhÃvÃsambhavÃt agnÅ«omÅyaæ paÓumÃlabheteti vÃkyena hi vadhasya kratÆpakÃrakatvameva bodhyate na tu puru«apratyavÃyÃbhÃva÷ / evaæ svargÃderanityatvamapi sattve sati kÃryatvÃdanumÅyate / tathà ca Órutirapi na karmaïà na prajayà dhanena tyÃgenaikenÃm­tatvamÃnaÓu÷ / pareïa nÃkaæ nihitaæ guhÃyÃæ vibhrÃjate yadyatayo viÓanti // karmaïà jyoti«ÂomÃdinà prajayà putreïa dhanena devatÃj¤Ãnena putreïÃyaæ loko jeyo vidyayà devaloka÷ karmaïà pit­loka iti ÓrutyantarÃt ebhi÷ pitrÃdilokasyaiva prÃptirnÃm­tatvasyeti bhÃvaha / tarhi kathamam­tatvamityata Ãha tyÃgeneti / sarvakarmasaænyÃsasÃdhyaj¤Ãnenetyartha÷ / tadam­tatvaæ svarga eva cettattrÃha pareïa nÃkamiti / tarhi dÆrasthatvÃnna prÃpyamiti cettatrÃha nihitaæ guhÃyÃmiti / taccÃsannatvÃtp­thak janairapi labhyamiti cettatrÃha yadyataya iti / adÆrabhÆtamapyavivekinÃæ dÆrabhÆtameva / tathà Órutyantaram / karmaïà m­tyum­«ayo ni«edu÷ prajÃvanto dvaviïamÅhamÃnÃ÷ / tathà 'pare ­«ayo ye manÅ«iïa÷ paraæ karmabhyo 'm­tatvamÃnaÓuriti // apÃma somamam­tà abhÆmetyam­tatvÃbhidhÃnaæ tu cirasthityabhiprÃyam / yadÃhu÷ ÃbhÆtasamplavaæ sthÃnamam­tatvaæ hi bhëyate iti / tadetatsarvamabhipretyoktaæ ÓÃstrak­dbhi÷ tadbiparÅta÷ ÓreyÃn vyaktÃvyaktaj¤avij¤ÃnÃt / asyÃrtha÷ / tasmÃtsomapÃnÃderaviÓuddhÃdanityÃt viparÅto hiæsÃdyasaÇkarÃdviÓuddha upÃya÷ ÓreyÃn / sa ca katham ? vyaktasya kÃryajÃtasya tatkÃraïasya avyaktasya pradhÃnasya tÃbhyÃæ parasya tasyÃtmanaÓca vivekena j¤ÃnÃdbhavati iti / na ca vivekotpannaphalasyÃpi kÃryatvÃdanityatvaæ Óaækyam / bhÃvarÆpakÃryasyaivÃnityatvÃt du÷khadhvaæsasya tu kÃryatve 'pi nityatvÃt / athÃtra ÓÃstre catasro vidhÃ÷ / prak­tirvik­tirubhayamanubhaya¤ceti / tatra jagato mÆlakÃraïabhÆtaæ pradhÃnaæ na vikÃra÷ kintu prak­tireva prakarotÅti prak­ti÷ sattvarajastamasÃæ sÃmyÃvasthà / asyÃÓca mÆlÃntaramanavasthÃbhayÃnnÃstÅti mÆlaprak­tirityucyate / saiva ÓÃstrÃntare avidyà mÃyÃÓabdenocyate / etadevÃvyaktaæ sattvÃdÅnÃæ guïÃnÃæ vai«amye sati vyaktamityucyate / yathÃhi samudrajale calitÃcalitapradeÓÃ÷ / evaæ triguïÃtmike pradhÃne pariïÃmavÃæstadvidhuraÓca pradeÓa÷ / tatra prak­tivikÃre«u madhye Ãdyo vikÃro mahÃnityucyate sa etadbuddhilak«aïa÷ / sa Ãha mahÃnsÃttviko rÃjasastÃmasaÓceti trividha÷ / buddhestu prathamo vikÃro 'haÇkÃra÷ / ete ca mahadÃdaya÷ prak­tayo vik­tayaÓca / tathÃhi mahattattvamahaÇkÃrasya prak­tirvik­tiÓca mÆlaprak­te÷ / ayaæ hi krama÷ prak­termahÃn mahato 'haÇkÃraæ ahaÇkÃrÃtpa¤ca tanmÃtrÃ÷ tÃbhya÷ pa¤ca bhÆtÃni tanmÃtrÃïi puna÷ k«ÅradadhyorantarÃle kalalapariïÃmÃtpariïatÃni sÆk«mabhÆtÃni kusumasaurabhyena sÆk«masthÆlatayopalak«yamÃïaæ guïavai«amyameva tanmÃtraÓabdena bhÆtaÓabdena cocyate / pa¤ca bhÆtÃni ekÃdaÓendriyÃïi ceti e«a «o¬aÓako gaïastu vikÃra eva na prak­ti÷ / puru«astvÃtmà na prak­tirna vik­ti÷ / tadetadÃhu÷ / mÆlaprak­tiravik­tirmahadÃdyÃ÷ prak­tivik­taya÷ sapta / «o¬aÓakastu vikÃro na prak­tirna vik­ti÷ puru«a÷ // iti / atha ÓÃstraparibhëà / d­«ÂamanumÃnamÃptavacana¤ceti trividhaæ laukikaæ pramÃïam / Ãr«aæ tu vij¤Ãnaæ yoginÃmeveti tadatra noktam / tatra p­thivyÃdaya÷ sukhÃdayaÓcÃsmadÃdÅnÃæ vi«ayÃ÷ / tanmÃtralak«aïÃstu devÃnÃæ yoginÃæ ca vi«ayà na tvasmadÃdÅnÃm te«Ãæ cendriyai÷ sambandha÷ sannikar«a÷ / eva¤ca vi«ayasambaddhendriyÃÓrito yo buddhidharmo 'dhyavasÃya÷ sa eva pramÃïam / ayaæ hi krama÷ / vi«ayasambaddhÃnÃmindriyÃïÃæ v­ttau satyÃæ buddhestu tamobhibhave sati ya÷ sattvasamudreka÷ so 'dhyavasÃya iti j¤Ãnamiti v­ttiÓcÃkhyÃyate / tadidaæ pratyak«apramÃïam / asmÃcca yaÓcetanÃÓakteranugrahastatphalaæ pramà bodha÷ / buddhisattvaæ hi prÃk­tatvÃdacetanamiti tadÅyo 'dhyavasÃyo 'pyacetana÷ ghaÂÃdivat / evaæ hi buddhisattvasya pariïÃmabhedÃ÷ sukhÃdayo 'pyacetanÃ÷ / puru«astu sukhÃdyananu«aÇgÅ cetana÷ / so 'yaæ buddhitattvavarttinà j¤ÃnasukhÃdinà tatpratibimbito buddhisÃd­ÓyaprÃptyà j¤ÃnasukhÃdimÃniva bhavati citisÃd­ÓyaprÃptyà ca acetanÃpi buddhistadavadhyavasÃyaÓca cetana iva bhavati / cÃrvÃkÃstu pratyak«Ãnyat na mÃnamiti vadanti / tanmate saædigdhaviparyayastu puru«abodhanaæ nopapadyeta / nahi puru«Ãntaragata÷ saæÓaya÷ anumÃnaæ kathanaæ vinà và j¤Ãtuæ Óakya÷ / pramÃïÃntarÃïi tvatraivÃntarbhavanti / tathÃhi upamÃnaæ tÃvat gosad­Óo gavaya iti vÃkyaæ tajjanito bodho Óabda evÃntarbhavati cak«u÷saænik­«Âasya gavayasya yat gosÃd­Óyaj¤Ãnaæ tatpratyak«ameva / evaæ jÅvataÓcaitrasya g­hÃsattvena bahi÷sattvakalpanamarthÃpatti÷ sÃpyanumÃna evÃntarbhavati / vimataÓcaitro bahirbhavitumarhati g­he«vavidyamÃnatvÃt / yadà tvavyÃpaka÷ sannekatrÃsti tadÃnyatra nÃsti yadaikatra nÃsti tadÃnyatrÃstÅti vyÃptigrahÃt / evamiha vaÂe yak«a÷ prativasati iti aitihyaæ na pramÃïamanirdi«Âasvavakt­katvena sandehÃt / ÃptoktatvaniÓcaye tvÃgama eva / evamabhÃvo nÃnupalabdhigamya÷ kintu pratyak«a eva / na hi bhÆtalasya kaivalyalak«aïÃtpariïÃmaviÓe«Ãdanyo ghaÂÃbhÃvo nÃma / sarva eva hi bhÃvÃ÷ pratik«aïaæ pariïÃmina÷ sa ca pariïÃmabheda aindriyaka evetyalam / tatra sÆk«masyÃvyaktasyÃpratyak«atve 'pi mahadÃdikÃryeïa tadanumÅyate / tathÃhi sadeva kÃryaæ kÃraïavyÃpÃrÃtprÃgapi / asato hi sattvaæ du«karam nahi nÅlaæ ÓilpisahasreïÃpi pÅtaæ Óakyaæ kartum / kintu tile«u pŬanena tailasyeva ÃvirbhÃvamÃtramutpatti÷ tirobhÃva eva vinÃÓa÷ / ki¤cÃsambaddhasyÃpi kÃryasya janyatve sambaddhatvÃviÓe«Ãtsarvaæ kÃryaæ sarvasmÃdbhavediti kÃryasambaddhasyaiva kÃraïasya janakatvamupeyam / na ca sadasato÷ sambandho 'stÅti satkÃryam / ki¤ca tantudharmatvÃttantÆpÃdeyatvÃcca na paÂasyÃrthÃntaratvam yannaivaæ tannaivaæ yathà ghaÂapaÂau / tathà arthÃntarayo÷ saæyogo và bhavati yathà kuæ¬abadarayo÷ aprÃptirvà bhavati himavadvindhyayo÷ / tasmÃdyathà kÆrmaÓarÅre kÆrmÃÇgÃni niviÓamÃnÃni tirobhavanti na tatra tÃnyutpadyante na vinaÓyanti và evamekasmÃtsuvarïÃdermukuÂÃdiprÃdurbhÃva evotpatti÷ / eva¤ca mahadÃdikÃryaæ pradhÃne 'bhiniviÓate avyaktaæ bhavati iti / kÃraïe sattyeva kÃryasya vibhÃgÃvibhÃgÃbhyÃmavyaktaæ kÃraïamastÅti gamyate / taccÃvyaktaæ nityaæ vyÃpakaæ ca sarvaæ kÃryaæ vyÃpnoti tathà ni÷kriyaæ kvacidapyanÃÓrita¤ca evaæ niravayavaæ svatantraæ ca / etadviparÅtantu vyaktam / evaæ vyaktamavyaktaæ ca sukhadu÷khamoharÆpaguïatrayÃnvitamacetanaæ prasavadharmi ca tadviparÅta÷ puru«a÷ sukhÃdayaÓca guïÃ÷ sattvarajastamorÆpÃ÷ / sattvasya prayojanaæ tu prakÃÓa÷ rajastu tasya pravartakaæ tamastu niyÃmakaæ yadi hi tamasà guruïà niyamyeta tadà raja÷ laghu sattvaæ sarvatra pravarttayet / yathà sattvaæ rajastamasÅ abhibhÆya ÓÃntà v­ttimadhigacchati yathà ca raja÷ sattvarajasÅ abhibhÆya ghorÃæ tathà tama÷ sattvarajasÅ abhibhÆya mƬhÃmiti / yadyapyete parasparaæ virodhaÓÅlÃ÷ tathÃpi yathà vÃtapittaÓle«mÃïa÷ parasparavirodhina÷ ÓarÅradhÃraïarÆpaikakÃryakÃriïa÷ evamete 'pi / evaæ sukhahetutvÃtsattvaæ sukhÃtmakaæ du÷khahetutvÃddu÷khÃtmakaæ raja÷ yanmohakaæ tattama÷ / te ca sukhadu÷khamohÃ÷ parasparavirodhina÷ svÃnurÆpÃïyeva parasparaæ viruddhÃni sukhadu÷khamohÃtmakÃni nimittÃni kalpayanti / tathÃhi ekaiva strÅ svÃminaæ prati sukharÆpasadbhÃvÃttaæ sukhÃkaroti sapatnÅstu du÷khÃkaroti evamatrÃpyekasyÃpi nimittabhedÃdbheda÷ / sukhaprakÃÓalÃghavaistu parasparamavirodhÃnna nimittabhedÃ÷ kalpyante / sargÃdau tu pariïÃmasvabhÃvà guïÃ÷ k«aïamapyapariïamayya na ti«ÂhantÅti sattvaæ sattvarÆpatayà rajo rajorÆpatayà tamastamorÆpatayà pravarttate / yathÃhi ghanavimuktajalÃnÃæ jambÅrakaravÅranÃrikerÃdyÃÓrayabhedÃdasti bheda÷ evamekarÆpÃïÃmapi guïÃnÃæ pratiguïÃÓrayaviÓe«ÃdanekarÆpatà / Ãtmà tu vyaktÃvyaktasaæghÃtabhinna÷ / parÃrtho hi saæghÃto bhavati / yathà ÓayanÃsanÃdaya÷ saæghÃtÃ÷ ÓarÅrÃrthà d­«ÂÃ÷ / ki¤ca yathà rathÃdi yaætryÃdinÃdhi«Âhitaæ evaæ triguïÃtmakamapi pareïa kenacidadhi«ÂhÅyamÃnaæ yuktam / sa cÃtmà pratiÓarÅraæ bhinna÷ na hyekasmin sukhini sarve sukhina÷ / sa cÃyaæ puru«a÷ sÃk«Å ca bhavati prak­tirhi svavi«ayacaritaæ puru«Ãya pradarÓayati / tathÃhi loke arthipratyarthinau vivÃdavi«ayaæ sÃk«iïe darÓayata÷ / evaæ cÃyaæ dra«ÂÃpi bhavati / tathà atraiguïÃdasya kaivalyaæ ca dharma÷ / Ãtyantiko hi du÷khatrayÃbhÃva÷ kaivalyam / ata evÃtriguïatvÃnmadhyastho 'pi bhavati sukhÅ hi sukhe t­pyan du÷khÅ dvi«an madhyastho na bhavati / Ãta evobhayarÃhityÃdudÃsÅna ityucyate / evamaprasavadharmitÃdakartà 'pi / yadyapi cetano 'haæ karomÅti k­ticaitanyayoraikÃdhikaraïyaæ pratÅyate tathÃpi puru«apradhÃnÃdisambandhÃtpuru«acaitanyamavyakte guïakart­tvaæ ca puru«e upacaryate / bhogyaæ hi pradhÃnaæ bhoktÃramantareïa na saæbhavati iti bhavati tasya bhoktrapek«Ã puru«astu bhogyena pradhÃnena saæyuktastadgataæ du÷khamÃtmanyabhimanyamÃna÷ kaivalyaæ prÃrthayate / tacca sattvapuru«ÃnyatÃkhyÃtinibandhanam na ca sattvapuru«ÃnyatÃkhyÃti÷ pradhÃnamantareïeti kaivalyÃrthaæ puru«a÷ pradhÃnamapek«ata iti tayo÷ saæyoga÷ ata eva saæyogo na mahadÃdisargamantareïa bhogÃya kaivalyÃya ca paryÃpta iti saæyoga eva bhogÃpavargÃrthaæ sargaæ karotÅti // atha vivekaj¤ÃnopayoginÅ buddhirnirÆpyate / tasyÃÓca vyÃpÃro 'dhyavasÃya÷ tadabhinna÷ / e«a buddherlak«aïaæ samÃnÃsamÃnajÃtÅyavyavacchedakatvÃt / tathÃhi sarvo 'pi vyavahartà 'hamatrÃdhik­ta iti abhimatya mayà etatkartavyamiti adhyavasyati tataÓca pravartate / tatra citisannidhÃnÃdÃpannacaitanyÃyà buddheryo 'yaæ kartavyamiti viniÓayaya÷ so 'dhyavasÃya÷ / tatra dharmo yÃgÃdyanu«ÂhÃnajanita÷ / j¤Ãnaæ guïapuru«ÃnyatÃkhyÃti÷ / vairÃgyaæ rÃgÃbhÃva÷ / evamaiÓvaryamapi buddhidharmo yato 'ïimÃdiprÃdurbhÃva÷ / ahamatra Óakta÷ matto nÃnyo 'trÃdhik­ta÷ ato 'hamasmi ityÃdiko yo 'bhimÃna÷ so 'haÇkÃravyÃpÃratvÃdahaÇkÃra÷ / tamupajÅvya hi buddhiradhyavasyati karttavyametanmayeti ahaÇkÃrÃcca dvividha÷ sarga÷ sÃttvikÃdekÃdaÓendriyÃïi tÃmasÃttu pa¤catanmÃtrÃ÷ / rajasastu tatpravartakatvamÃtrÃtkÃraïatvam / sÃttvikarÃjasatÃmasÃhaÇkÃrÃïÃmeva krameïa vaikÃrikastaijaso bhÆtÃdiriti saæj¤Ã÷ / cak«u÷ÓrotraghrÃïarasanatvagÃkhyÃni buddhÅndriyÃïi / vÃkpÃïipÃdapÃyÆpasthÃni karmendriyÃïi / mana ubhayÃtmakaæ buddhÅndriyaæ karmendriya¤ca / cak«urÃdÅnÃæ ca manodhi«ÂhitÃnÃæ svavi«aye«u prav­tte÷ / prathamaæ vastudarÓanantantaraæ bÃlamÆkÃdivannirvikalpÃtmakaæ sÃmÃnyato j¤Ãnamutpadyate / paÓcÃcca vastudhamairjÃtyÃdibhiryo 'dhyavasÃya÷ sa saÇkalpÃkhyo manaso vyÃpÃra÷ / ekasmÃdahaÇkÃrÃdekÃdaÓavidhÃni indriyÃïi bhavantÅtyatra tu ÓabdÃdyupabhogasampravartakÃd­«Âabheda eva niyÃmaka÷ / ad­«Âabhedastu guïapariïÃma eva / pa¤cabuddhÅndriyÃïÃæ sambaddhavastvÃlocanaæ v­tti÷ vÃgÃdikarmendriyÃïÃæ tu vacanÃdayo v­ttaya÷ / evaæ mahato 'dhyavasÃya÷ ahaÇkÃrasyÃbhimÃna÷ saÇkalpo manaso v­ttirvyÃpÃra÷ / kÃryakaraïÃbhimukhÃnÃæ karaïÃnÃæ v­ttisaÇkarastu na bhavati / yathÃhi parÃvaskandÃya prav­ttÃ÷ ÓÃktÅkayëÂÅkÃdaya÷ svaæ svaæ ÓaktyÃdikamevÃdadate na parasparaya«ÂyÃdikam / nanu yëÂÅkÃnÃæ cetanatvÃdastu tathà prav­tti÷ karaïÃnÃæ tvacetanÃnÃæ prav­tterayuktatvÃttatsvarÆpasÃmarthyopabhogÃbhij¤a adhi«ÂhÃtà svÅkÃrya iti cenna tatprav­ttau puru«Ãrthasya hetutvÃt etaccopapÃdayi«yati / karaïÃni tu trayodaÓa / karaïatvaæ tu ÓabdasparÓÃdiprakÃÓanaæ karmendriyÃïÃæ tu vacanÃdivyÃpÃra÷ / etadbÃhyakaraïaæ varttamÃnakÃlamanta«karaïaæ tu trikÃlam / nadÅpÆrabhedÃdabhÆdv­«Âi÷ asti dhÆmÃdihÃgni÷ pipÅlikÃï¬asaæcaraïÃdbhavi«yati v­«Âiriti pratyayÃt / ye tu vaiÓe«ikÃ÷ kÃlamekamatiriktaæ svÅkurvate / tanmate 'pyatÅtÃnÃgatÃdivyavahÃrabheda÷ upÃdhibhedÃdeva bhavati evaæ ca taistairupÃdhibhirevÃtÅtÃnÃgatÃdibhedasiddhau kimatiriktakÃlasvÅkÃreïeti sÃækhyÃ÷ / e«Ãæ cendriyÃïÃma pradhÃnÃpradhÃnabhÃvo 'pyasti / yathÃhi grÃmÃdhyak«Ã kar«akÃdibhya÷ karamÃdÃya vi«ayÃdhyak«Ãya prayacchanti vi«ayÃdhyak«aÓca sarvÃdhyak«Ãya sa ca bhÆpataye evaæ bÃhyendriyÃïyÃlocya manase samarpayanti manaÓca saÇkalpyÃhaÇkÃrÃya ahaÇkÃraÓcÃbhimatya buddhau sarvÃdhyak«ÃyÃmiti / ete ca buddhÅndriyamanohaÇkÃrà guïaviÓe«Ã guïÃnÃæ sattvarajastamasÃæ vikÃrÃ÷ parasparaæ viruddhÃæ api puru«ÃrthenaikavÃkyatÃpannÃ÷ yathà santamasÃpanayanena prakÃÓÃya milità vartitailavahnaya÷ pradÅpo bhavati / nanu kasmÃdbuddhau prayacchanti na punarahaÇkÃrÃya manase veti cenna puru«Ãrthasya prayojakatayà sÃk«ÃtsÃdhanaæ pradhÃnaæ buddhireva ahaÇkÃrÃdayastu taæ prati gauïÃ÷ / asmadÃdibhi÷ parasparavyÃv­ttÃni nÃnubhÆyante iti ÓabdÃditanmÃtrÃïi aviÓe«Ã÷ sÆk«mÃïi ca / ÃkÃÓÃdi«u tu sthÆle«u kvacitsattvapradhÃnatayà ÓÃntÃ÷ sukhÃ÷ prasannà laghava÷ kecidrajastama÷pradhÃnatayà ghorà mƬhÃÓca / te viÓe«Ã÷ puna÷ tridhà sÆk«maæ ÓarÅraæ mÃtÃpit­jaæ mahÃbhÆtÃni ca / pradhÃnenÃdisarge pratipuru«amekaikamutpÃditaæ tathà 'vyÃhataæ ÓilÃmapyanupraviÓati / sargÃdÃmahÃpralayamavati«Âhate sÆk«maæ ÓarÅraæ tacca mahadahaÇkÃraikÃdaÓendriyapa¤catanmÃtrasamudÃya÷ / etacca ÓarÅraæ bhogÃnarha iti sthÆlaæ ÓarÅraæ «ÃÂkauÓikamÃÓrayati / lomalohitamÃæsÃni mÃt­ta÷ snÃyvasthimajjÃna÷ pit­ta iti «a koÓÃ÷ / nanu dharmÃdharmanimitta÷ saæsÃra÷ tasya ca sÆk«maÓarÅre 'bhÃvÃtkathaæ sthÆlaÓarÅrÃÓrayaïamiti cet na dharmÃdyanvitabuddhyà saæyogena tasyÃpi dharmÃdyabhivÃsitatvÃt yathÃhi surabhipu«pÃdisambandhÃdvastramapi tadÃmodavÃsitaæ bhavati / dharmÃdharmÃdinimittakaæ ca sthÆlaÓarÅragrahaïaæ tayo÷ saæsargeïa sÆk«maÓarÅraæ sthÆlaÓarÅramÃÓritya devo và manu«yo và paÓurvà bhavati / yathÃhi naÂastÃæ bhÆmikÃma vidhÃya dharmarÃjo và bhavati vatsarÃjo và bhavati iti / hetustvatra puru«Ãrtha eva / tatrordhvagamanasya nimittaæ dharma÷ / evamadharmeïÃdhogati÷ / j¤Ãnena mok«o 'j¤Ãnena bandha÷ / tattvÃnabhij¤asya puru«asya vairÃgyamÃtrÃtprak­tyÃdi«vÃtmabudhyopÃsyamÃne«u tatraiva laya÷ rÃgÃtsaæsÃra÷ aiÓvaryÃdicchÃyà avighÃta÷ vighÃtaÓcÃnaiÓvaryÃt / ayaæ buddhisarga÷ caturdhà viparyayÃÓaktitu«ÂisiddhibhedÃt / tatra viparyayo 'j¤Ãnamavidyà / viparyaya÷ pa¤cadhà avidyÃsmitÃrÃgadve«ÃbhiniveÓà yathÃsaækhyaæ tamomohamahÃmohatÃmisrÃndhatÃmisrasaæj¤ÃbhedÃt / prak­tyÃdi«vanÃtmasvÃtmabuddhiravidyà tama÷ / devÃdÅnÃmaïidÃdyaiÓvarye«u ÓÃÓvatikatvÃbhimÃno 'smità moha÷ / ÓabdÃdi«u vi«aye«u rÃga ÃsaktirmahÃmoha÷ / devÃdÅnÃmasurÃdibhya÷ svaiÓvaryÃïimÃbhighÃtabhayamabhiniveÓo 'ndhatÃmisra÷ / aÓaktistu andhatvapaÇgutvÃdirÆpà karaïavaikalyahetukà / tu«Âayo dvedhà ÃdhyÃtmikà bÃhyÃÓca prak­tivyatirikta ÃtmÃstÅti niÓcitya saænyÃsÃdeva tavÃpavarto bhavi«yatÅti upadeÓÃdau yà tu«Âayastà ÃdhyÃtmikya÷ pa¤cavi«ayoparamÃt yà tu«Âayastà bÃhyÃ÷ / ÃtmavidyÃnÃmadhyayanamananÃdaya÷ siddhibhedÃ÷ / evaæ nirÆpito buddhisarga÷ / tanmÃtrasargo 'pi devamanu«yapaÓvÃdibhedÃdbahudhà / tatrordhÃdhomadhyalokÃ÷ sattvarajotamobahulÃ÷ / nanu sukhadu÷khÃdaya÷ prÃk­tà buddhiguïÃ÷ kathaæ cetane bhavantÅti cetsatyam puri liÇge Óerate sa puru«a÷ / evaæ ca liÇgapuru«ayo÷ sambandhÃlliÇgadharmÃnÃtmanyadhyavasyati / ayaæ ca mahadÃdi p­thivyÃdimahÃbhÆtÃnta÷ sarga÷ prak­tyaiva k­ta÷ / ni«kÃraïatve tu sadaiva syÃnnaiva và syÃt / ÅÓvarastu na tatropÃdÃnaæ citiÓakterapariïÃmÃt / nÃpi ÅÓvarÃdhi«ÂhitÃyà prak­te÷ kart­tvaæ nirvyÃpÃrasyÃdh«ÂhÃt­tvÃsambhavÃt / nahi nirvyÃpÃrastak«ÃvÃsyÃdyadhiti«Âhati / nanu prak­te÷ kart­tve tasyà nityatvenÃnuparamÃtkadÃpi mok«o na syÃditi cenna / yathà hi odanakÃma÷ pakvaudano na pravartate punastatra evaæ yaæ yaæ puru«aæ prak­tirmocitavatÅ na taæ prati puna÷ pravartate / nanvacetanÃyÃæ prak­tau kathaæ cetanadharma÷ prav­tti÷ tasmÃdasti prak­teradhi«ÂhÃtà cetana÷ ÃtmÃnastu prak­tisvarÆpÃnabhij¤atvÃnnÃdhi«ÂhÃtumarhanti tasmÃdasti sarvÃrthadarÓÅ prak­teradhi«ÂhÃtà sa ceÓvara eveti cetsatyam yathÃhi vatvaviv­ddhyarthamacetanamapi k«Åraæ pravartate tathà prak­tirapi puru«amok«Ãya pravarti«yate / na ceÓvarÃdhi«ÂhÃnatvena k«Åre prav­tti÷ ÓaÇkayà / dvidhà hi prav­ttirbhavati svÃrthÃya kÃruïyÃya và / na cÃptasakalakÃmasyeÓvarasya kimapi prÃrthanÅyamasti sargÃtprÃk du÷khÃbhÃvena karuïÃyà asaæbhavÃt / ki¤ca karuïayà prerita ÅÓvara÷ sukhina eva sarvÃn prÃïina÷ s­jet na vicitrÃn / prak­testvacetanatayà nedaæ dvayaæ kintu parÃrthaiva prav­tti÷ yathà pÃri«adÃnpradarÓayannivartate naÂa÷ evaæ prak­ti÷ ÃtmÃnaæ ÓabdÃdyÃtmanà puru«Ãdbhedena prakÃÓya nivartate / phalÃbhÃve 'pi nirguïe upakÃriïyapi puru«e prak­tistapasvinÅ pravartate eva yathÃhi guïavÃnupakÃryapi bh­tyo nirguïe upakÃriïyapi svÃmini ni«phalÃrÃdhana÷ / yadyapi nÃÂyÃnniv­tto 'pi naÂa÷ kÃlÃntare punarapi pravartate evaæ muktaæ prati prak­tistu na puna÷ pravartate yathÃhi vigalitavasanà kulavadhÆ÷ kadÃcitkenacidd­«Âà cettadÃsau tathà yatate yathà na puru«ÃntarÃïi paÓyanti evaæ prak­tirapi vivekena sÃk«Ãtk­tà 'tilajjÃvaÓÃtpuna÷ svÃtmÃnaæ na pradarÓayati / nanu savÃsanakleÓakarmÃÓayÃnÃæ bandhanasaæj¤itÃnÃmapyapariïÃmini puru«e 'sambhavÃtkathaæ mok«a÷ mucerbandhanaviÓle«ÃrthatvÃt / ata eva na saæsÃro 'pi sambhavati ni«kriyatvÃt / maivam / yathÃhi bh­tyagatau jayaparÃjayau svÃminyupacaryete evaæ prak­tigatayorapi bhogÃpavargayorvivekÃgrahÃtpuru«e upacÃra÷ / tatra dharmÃdharmÃj¤ÃnavairÃgyÃvairÃgyaiÓvaryÃnaiÓvaryarÆpai÷ saptabhirbhÃvairbadhnÃti tattvaj¤Ãnena tu mocayati / evaæ ca k­tÃdasmÃttattvÃbhyÃsÃnnÃsmi na me nÃhamiti Óuddhamutpadyate j¤Ãnaæ yadvi«ayo abhyÃsastaæ sÃk«ÃtkÃrayatÅti / nÃsmÅtyanena kriyÃmÃtranni«idhyate aste÷ kriyÃrthatvÃt / nÃhamityanena kart­tvaæ na me ityanena svÃmitvaæ ni«idhyate / bhogavivekasÃk«ÃtkÃrau prak­te÷ prasotavyau tau ca prasÆtÃviti niv­ttà prak­tistÃæ ni«kriya÷ svacchapuru«a÷ paÓyati prak­tipuru«ayorasaæsarge 'pyavivekakhyÃtinibandhana÷ saæsÃra÷ punarna bhavati iti / ante tattvaj¤Ãnasya tadÃnÅmeva ÓarÅrapÃtastu na bhavati / yathÃhi niv­tte kulÃlavyÃpÃre saæskÃravaÓÃt cakraæ bhramatti«Âhati evaæ saæskÃravaÓÃt ÓarÅramapi ÓarÅrapÃtÃnantaraæ tu pradhÃnasya niv­ttatvÃdÃtyantikamapi du÷khaæ naÓyati du÷khÃbhÃvarÆpaæ kaivalyamÃpnoti // iti ÓrÅmaddevÅdattÃtmajagamasevakasÆnvÃcÃryak­«ïamitrak­tà tattvamÅmÃæsà samÃptà //