Tattvasamasasutravrtti, or Kramadipika (cf. final verse), a commentary on the TattvasamÃsa, an abstract of SÃækhya philosophy in (23-) 25 sÆtras. Based on the ed. by Vindhyesvari Prasada Dvivedin in: SÃmkhyasaÇgraha÷ (Chowkhamba Sanskrit Series, 50,1 [fasc. 286], pp. 117-140) Input by Dhaval Patel #<...># = BOLD for TattvasamÃsa (added; not in the printed text) ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdiac.pdf and http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdias.pdf For further information see: http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil.htm ___________________________________________________________________ TattvasamÃsasÆtrav­tti÷ / pa¤caviæÓatitattve«u janmanà j¤ÃnamÃptavÃn / Ãdis­«Âau namastasmai kapilÃya mahar«aye // 1 // athÃtastattvasamÃsÃkhyasÃÇkhyasÆtrÃïi vyÃkhyÃsyÃma÷ | iha kaÓcidbrÃhmaïastrividhena du÷khenÃbhibhÆta÷ sÃÇkhyÃcÃryaæ kapilamahar«iæ ÓaraïamupÃgata÷ | svakulanÃmagotrasvÃdhyÃyaæ nivedyÃha | bhagavan kimiha paraæ kiæ yÃthÃtathyaæ kiæ k­tvà k­tak­tya÷ syÃmiti | kapila uvÃca kathayi«yÃmi | a«Âau prak­taya÷ || Tats_1 || «o¬aÓa vikÃrÃ÷ || Tats_2 || puru«a÷ || Tats_3 || traiguïyam || Tats_4 || sa¤cara÷ || Tats_5 || pratisa¤cara÷ || Tats_6 || adhyÃtmam adhibhÆtam adhidaivataæ ca || Tats_7 || pa¤cÃbhibuddhaya÷ || Tats_8 || pa¤cakarmayonaya÷ || Tats_9 || pa¤cavÃyava÷ || Tats_10 || pa¤cakarmÃtmÃna÷ || Tats_11 || pa¤caparvà 'vidyà || Tats_12 || a«ÂÃviæÓatidhà 'Óakti÷ || Tats_13 || navadhà tu«Âi÷ || Tats_14 || a«Âadhà siddhi÷ || Tats_15 || daÓadhà mÆlikÃrthÃ÷ || Tats_16 || anugrahasarga÷ || Tats_17 || caturdaÓavidho bhÆtasarga÷ || Tats_18 || trividho dhÃtusarga÷ || Tats_19 || trividho bandha÷ || Tats_20 || trividho mok«a÷ || Tats_21 || trividhaæ pramÃïam || Tats_22 || trividhaæ du÷kham || Tats_23 || etat paramparayà yÃthÃtathyametat samyag j¤Ãtvà k­tak­tya÷ syÃnna punastrividhena du÷khenÃbhibhÆyate | iti tattvasamÃsÃkhyasÃÇkhyasÆtrÃïi || #<[a«Âau prak­taya÷ || Tats_1 ||]># atha kà a«Âau prak­taya ityatrocyate | avyaktaæ buddhirahaÇkÃra÷ pa¤ca tanmÃtrÃïÅtyetà a«Âau prak­taya÷ | tatrÃvyaktaæ tÃvaducyate yathà loke vyajyante ghaÂapaÂaku¬yaÓayanakÃdyà na tathà vyajata ityavyaktam | ÓrotrÃdibhirindriyairna g­hyata ityartha÷ | kasmÃt anÃdimadhyÃntatvÃnniravayavatvÃcca || aÓabdamasparÓamarÆpamavyayaæ tathà ca nityaæ rasagandhavarjitam / anÃdimadhyaæ mahata÷ paraæ dhruvaæ pradhÃnametat pravadanti sÆraya÷ // sÆk«mamaliÇgamacetanamanÃdinidhanaæ tathÃprasavadharmi niravayavamekameva hi sÃdhÃraïametadavyaktam | avyaktasyÃmÅ paryÃyaÓabdà bhavanti | avyaktaæ pradhÃnaæ brahma paraæ dhruvaæ bahudhÃnakamak«araæ k«etraæ tama÷prasÆtamiti | kà buddhiratrocyate | adhyavasÃyo buddhi÷ | soyamadhyavasÃyo gavÃdi«u dravye«u yasmÃt pratipatti÷ | evametannÃnyathà | gaurevÃyaæ nÃÓva÷ | sthÃïurevÃyaæ na puru«a÷ | itye«Ã buddhi÷ | asyÃstu buddhera«Âau rÆpÃïi bhavanti dharmo j¤Ãnaæ vairÃgyamaiÓvaryamiti | tatra dharmo nÃmÃdharmaviparyaya÷ Órutism­tivihita÷ Ói«ÂÃcÃrÃviruddha÷ Óubhalak«aïa÷ | j¤Ãnaæ nÃmÃj¤ÃnaviparyayastattvabhÃvabhÆtÃnÃæ sambodha÷ | vairÃgyaæ nÃmÃvairÃgyaviparyaya÷ ÓabdÃdivi«aye«vaprasakti÷ | aiÓvaryaæ nÃmÃnaiÓvaryaviparyayo 'ïimÃdayo '«ÂaguïÃ÷ | etÃni sÃttvikÃni catvÃri | adharmo 'j¤ÃnamavairÃgyamanaiÓvaryamiti adharmo nÃma dharmaviparyaya÷ Órutism­tiviruddha÷ Ói«ÂÃcÃraviruddho 'Óubhalak«aïa÷ | aj¤Ãnaæ nÃma j¤ÃnaviparyayastattvabhÃvabhÆtÃnÃmanavabodha÷ | avairÃgyaæ nÃma vairÃgyaviparya÷ ÓabdÃdivi«aye«vabhi«aÇga÷ | anaiÓvaryaæ nÃmaiÓvaryaviparyayo 'ïimÃdirahitatvam | etÃni tÃmasÃni catvÃri | tatra dharmeïa nimittenordhvagamanam | j¤Ãnena nimittena mok«a÷ | vairÃgyeïa nimittena prak­tilaya÷ | aiÓvaryanimittenà 'pratihatagatirbhavati | evame«Ã«ÂarÆpà buddhirvyÃkhyÃtà | buddheramÅ paryÃyaÓabdà bhavanti | mano matirmahÃn brahmà khyÃti÷ praj¤Ã Órutirdh­ti÷ / praj¤Ãnaæ santati÷ sm­tirdhÅrbuddhi÷ parikathyate // atrÃha ko 'haÇkÃra ityucyate | abhimÃno 'haÇkÃra÷ | ahaæ Óabde ahaæ sparÓe ahaæ rÆpe ahaæ rase / ahaæ gandhe ahaæ svÃmÅ dhanavÃnahamÅÓvara÷ // 1 // ahaæ bhogÅ ahaæ dharme 'bhi«ikto 'sau mayà hata÷ / ahaæ hani«ye balibhi÷ parairityevamÃdika÷ // 2 // yo 'yamabhimÃnapratyayo so 'haÇkÃra÷ | ahaÇkÃrasyà 'mÅ paryÃyaÓabdÃ÷ | ahaÇkÃro vaikÃrikastaijaso bhÆtÃdi÷ sÃnumÃno niranumÃnaÓceti || atrÃha kÃni pa¤catanmÃtrÃïÅtyucyate | ahaÇkÃrÃnvitÃni pa¤catanmÃtrÃïi ÓabdatanmÃtraæ sparÓatanmÃtraæ rÆpatanmÃtraæ rasatanmÃtraæ gandhatanmÃtraæ ceti pa¤catanmÃtrÃïi | tatra tÃvacchabdatanmÃtrÃïi Óabde«vevopalabhyante udÃttÃnudÃttasvaritakampita«a¬jar«abhagÃndhÃramadhyamapa¤camadhaivatani«ÃdÃdaya÷ ÓabdaviÓe«Ãdupalabhyante | tasmÃcchabdatanmÃtre 'viÓe«a÷ | atha sparÓatanmÃtrÃïi sparÓe«vevopalabhyante tatra m­dukaÂhinakarkaÓapicchilaÓÅto«ïÃdaya÷ sparÓaviÓe«Ã upalabhyante | tasmÃt sparÓatanmÃtre 'viÓe«a÷ | rÆpatanmÃtrÃïi rÆpe«vevopalabhyante | tatra Óuklaraktak­«ïaharitapÅtahÃridramäji«ÂhÃdayo rÆpaviÓe«Ã upalabhyante | tasmÃdrÆpatanmÃtre 'viÓe«a÷ | tathà rasatanmÃtrÃïi rase«vevopalabhyante | tatra kaÂutiktaka«Ãyak«ÃramadhurÃmlalavaïÃdayo rasaviÓe«Ã upalabhyante | tasmÃdrasatanmÃtre 'viÓe«a÷ | atha gandhatanmÃtrÃïi gandha evopalabhyante | tatra surabhirasurabhiÓca gandhaviÓe«Ã upalabhyante | tasmÃd gandhatanmÃtre 'viÓe«a÷ | evametatpa¤catanmÃtrÃïi sÆcitÃni | athai«Ãæ paryÃyaÓabdÃ÷ | tanmÃtrÃïyaviÓe«Ãïi mahÃbhÆtaprak­tayo bhogyÃnyaïava÷ ÓÃntaghoramƬhÃnÅti | evametà avyaktabuddhyahaækÃratanmÃtrasa¤j¤ità a«Âau prak­tayo vyÃkhyÃtÃ÷ | atha kasmÃt prak­taya÷ | prakurvantÅti prak­taya÷ | #<[«o¬aÓa vikÃrÃ÷ || Tats_2 ||]># atha te ke «o¬aÓavikÃrà ityatrocyate | ekÃdaÓendriyÃïi pa¤camahÃbhÆtÃnyete «o¬aÓavikÃrÃ÷ | tatrendriyÃïi tÃvaducyante | Órotraæ tvak cak«u«Å jihvà ghrÃïamiti pa¤ca buddhÅndriyÃïi | Órotraæ svavi«ayaæ Óabdaæ g­hïÃti tvaksparÓavi«ayaæ cak«Æ rÆpavi«ayaæ rasanà rasavi«ayaæ ghrÃïaæ gandhavi«ayamiti | vÃkpÃïipÃdapÃyÆpasthÃkhyÃni pa¤ca karmendriyÃïi svaæ svaæ karma kurvanti | tatra vÃgvacanamuccarati | hastau karma kuruta÷ | pÃdau viharaïam | pÃyurvisargam | upasthamÃnandam | ubhayÃtmakaæ mana÷ | svasaækalpavikalpav­ttÅ kurute | evanekÃdaÓendriyÃïi vyÃkhyÃtÃni | athai«Ãæ paryÃyÃ÷ | indriyÃïi karaïÃni vaikÃrikÃïi khÃni niyatÃni padÃni avadh­tÃni aïÆni ak«ÃïÅti | atha kÃni pa¤camahÃbhÆtÃnÅtyatrocyate | p­thivyaptejovÃyvÃkÃÓÃnÅti mahÃbhÆtÃni | tatra p­thivÅ dhÃraïabhÃvena pravartamÃnà caturïÃmupakÃraæ karoti | Ãpo jalÃni saægrahabhÃvena pravarttamÃnÃÓcaturïÃmupakÃraæ kurvanti | teja÷ pÃcakabhÃvena pravartamÃnaæ caturïÃmupakÃraæ karoti | vÃyurvÃhanabhÃvena pravartamÃnaÓcaturïÃmupakÃraæ karoti | ÃkÃÓamavakÃÓadÃnena pravartamÃnaæ caturïÃmupakÃraæ karoti | ÓabdasparÓarÆparasagandhavatÅ pa¤caguïà p­thivÅ | ÓabdasparÓarÆparasavatyaÓcaturguïà Ãpa÷ | ÓabdasparÓarÆpavat triguïaæ teja÷ | ÓabdasparÓavÃn dviguïo vÃyu÷ | ÓabdavadekaguïamÃkÃÓam | evamÃkhyÃtÃni pa¤ca mahÃbhÆtÃni | athai«Ãæ paryÃyÃ÷ | bhÆtÃni bhÆtaviÓe«Ã÷ vikÃrÃ÷ Ãk­taya÷ tanava÷ vigrahÃ÷ ÓÃntÃ÷ ghorÃ÷ mƬhÃ÷ ityete «o¬aÓavikÃrà vyÃkhyÃtÃ÷ | #<[puru«a÷ || Tats_3 ||]># athÃha ka÷ puru«a ityucyate | puru«o 'nÃdi÷ sÆk«ma÷ sarvagataÓcetano 'guïo nityo dra«Âà bhoktà 'karttà k«etravidamalo 'prasavadharmÅ ceti | athÃha kasmÃt puru«a÷ purÃïÃt puriÓayanÃt purohitav­ttitvÃcca puru«a÷ | atha kasmÃdanÃdi÷ | nÃsyÃdiranto madhyo và vidyata ityanÃdi÷ | kasmÃt sÆk«ma÷ | niravayavatvÃdatÅndriyatvÃt sÆk«ma÷ | kasmÃt sarvagata÷ | sarvaæ prÃptamanena nÃsya gaganamastÅti sarvagata÷ | kasmÃccetana÷ | sukhadu÷kamohopalabdhimattvÃt | kasmÃdaguïa÷ | sattvarajastamÃæsyasminna santyato 'guïa÷ | kasmÃnnitya÷ ak­takatvÃdanutpÃdakatvÃcca | kasmÃd dra«Âà | prak­tivikÃrÃnupalambhena iti | kasmÃdbhoktà | cetanabhÃvÃt sukhadu÷khaparij¤ÃnÃcca | kasmÃdakartà | udÃsÅnatvÃdaguïatvÃcca | kasmÃt k«etravid | k«etrebhyo guïÃn vettÅti k«etravid | atha kasmÃdamala÷ | ÓubhÃÓubhakarmÃïyasmin puru«e na santÅtyamala÷ | kasmÃdaprasavadharmÅ | nirbÅjatvÃt | na ki¤cidutpÃdayatÅtyartha÷ | evame«a sÃækhyapuru«o vyÃkhyÃta÷ | athÃsya puru«asya paryÃyÃ÷ | puru«a÷ Ãtmà pumÃn puæguïa÷ bahula÷ jantu÷ jÅva÷ k«etraj¤a÷ nara÷ kavi÷ brahma ak«ara÷ prÃïa÷ aja÷ ya÷ ka÷ sa÷ e«a÷ | evametÃni pa¤caviæÓatitattvÃni vyÃkhyÃtÃni | a«Âau prak­taya÷ «o¬aÓavikÃrÃ÷ puru«aÓceti || pa¤caviæÓatitattvaj¤o yatra kutrÃÓrame rata÷ / jaÂÅ muï¬Å ÓikhÅ vÃpi mucyate nÃtra saæÓaya÷ // atrÃha puru«a÷ kiæ kartà akarttà veti | yadi karttà puru«a÷ syÃt tadà ÓubhÃni kuryÃt | nanu v­ttitrayaæ loke d­«Âaæ puru«asya tata÷ kiæ guïÃnÃæ kart­tà 'siddhà ? dharmÃkhyaæ sauhityaæ yamaniyamani«evaïaæ prakhyÃnam / j¤ÃnaiÓvaryavirÃgÃ÷ prakÃÓanamiti sÃttvikÅ v­tti÷ // rÃga÷ krodho lobha÷ paraparivÃdo 'tiraudratà 'tu«Âi÷ / vik­tÃk­tipÃru«yaæ prakhyÃtai«Ã tu rÃjasÅ v­tti÷ // pramÃdamadavi«Ãdà nÃstikyaæ strÅprasaÇgità nidrà / Ãlasyaæ nairgh­ïyamaÓaucamiti tÃmasÅ v­tti÷ // etadv­ttitrayaæ d­«Âvà loke guïÃnÃæ kart­tvaæ siddhamiti cÃkarttà puru«a÷ siddho bhavati || pravarttamÃnÃn prak­terimÃn guïÃn rajastamobhyÃæ viparÅtadarÓanÃt / ahaæ karomÅtyabudho 'bhimanyate t­ïasya kubjÅkaraïe 'pyanÅÓvara÷ // sarvamidaæ mayà k­taæ mamedamiti vadannabhimÃnÃdabudha unmatta÷ kart­vadbhavati atrÃha | prak­te÷ kriyamÃïÃni guïai÷ karmÃïi sarvaÓa÷ / ahaÇkÃravimƬhÃtmà kartÃhamiti manyate // anÃditvÃnnirguïatvÃt paramÃtmà 'yamavyaya÷ / ÓarÅrastho 'pi kauntaya na karoti na lipyate // evam | prak­tyaiva ca karmÃïi kriyamÃïÃni sarvaÓa÷ / ya÷ paÓyati tathÃtmÃnamakartÃraæ sa paÓyati // tatrÃha kimayameka÷ puru«o bahavo vetyucyate / sukhadu÷khamohasaÇkaraviÓuddhakaraïapÃÂavajanmamaraïakaraïÃnÃæ nÃnÃtvÃt puru«abahutvaæ siddhaæ lokÃÓramavarïabhedÃcca | yadyeka÷ puru«a÷ syÃdekasmin sukhini sarva eva sukhina÷ syu÷ | ekasmin du÷khini sarva eva du÷khina÷ syu÷ | ekasmin karaïapÃÂave sarve«Ãmeva karaïapÃÂavaæ syÃt | ekasmi¤jÃte sarva eva jÃyeran | ekasmin m­te sarva eva mriyeranniti | na caivam itaÓca bahava÷ puru«Ã÷ siddhÃ÷ | Ãk­tigarbhÃÓayabhÃvasaÇgatiÓarÅravibhÃge liÇgabahutvÃt | evaæ tÃvat sÃækhyÃcÃryÃ÷ kapilÃsuripa¤caÓikhapata¤jaliprabh­tayo bahÆn puru«Ãn varïayanti | vedÃntavÃdina ÃcÃryà hariharahiraïyagarbhavyÃsÃdaya ekamevÃtmÃnaæ varïayanti | kasmÃdevaæ tadÃha | puru«a evedaæ sarvaæ bhÆtaæ yacca bhÃvyam / utÃm­tatvasyeÓÃno yadanyenÃtirohati // tadevÃgnistadÃdityastadvÃyustaddhi candramÃ÷ / tadeva Óukraæ tadbrahma tadÃpa÷ sa÷ prajÃpati÷ // tadeva satyamam­taæ sa mok«a÷ sà parà gati÷ // tadak«araæ tat saviturvareïyaæ yasmÃtparaæ nÃparamasti ki¤cit // yasmÃnnÃïÅyo na jyÃyo 'sti kaÓcid v­k«a iva stabdho divi ti«Âhatyekastenedaæ pÆrïaæ puru«eïa sarvam | sarvata÷ pÃïipÃdÃntaæ sarvatok«iÓiromukham / sarvata÷ Órutimalloke sarvamÃv­ttya ti«Âhati // sarvendriyaguïÃbhÃsaæ sarvendriyavivarjitam / sarve«Ãæ prabhumÅÓÃnaæ sarvasya Óaraïaæ mahat // sarvata÷ sarvatattvÃni sarvÃtmà sarvasambhava÷ / sarvaæ vilÅyate yasmin tadbrahma munayo vidu÷ // eka eva hi bhÆtÃtmà dehe dehe vyavasthita÷ / ekadhà bahudhà caiva d­Óyate jalacandravat // sa hi sarve«u bhÆte«u sthÃvare«u care«u ca / vasatyeko mahÃnÃtmà yena sarvamidaæ tatam // ekoyamÃtmà jagatÃmekena bahudhà k­ta÷ / p­thag vadanti cÃtmÃnaæ j¤ÃnÃdikapravartane // brÃhmaïe k­mikÅÂe«u ÓvapÃke Óuni hastini / paÓugodaæÓamaÓake samaæ paÓyanti paï¬itÃ÷ // eka eva yathà sÆtraæ suvarïe vartate puna÷ / muktÃmaïipravÃle«u m­ïmaye rajate tathà // tadvad go«u manu«ye«u tadvaddhastim­gÃdi«u / ekoyamÃtmà vij¤eya÷ sarvatraiva vyavasthita÷ // #<[traiguïyam || Tats_4 ||]># atrÃha kiæ traiguïyaæ nÃmocyate | sattvarajastamÃæsÅti triguïà eva traiguïyam | sattvaæ nÃma prasÃdalÃghavaprasannatÃbhi«aÇgaprÅtitu«Âititik«Ãsanto«Ãdilak«aïamanantabhedaæ samÃsata÷ sukhÃtmakam | rajo nÃma ÓokatÃpasvedastambhodvegaro«amÃnÃdilak«aïamanantabhedaæ samÃsato du÷khÃtmakam | tamo nÃmà ' 'cchÃdanÃvaraïabÅbhatsadainyagauravÃlasyanidrÃpramÃdÃdilak«aïamanantabhedaæ samÃsato mohÃtmakam | etat traiguïyaæ vyÃkhyÃtam | sattvaæ prakÃÓakaæ vidyÃdrajo vidyÃt pravartakam / tamo 'prakÃÓakaæ vidyÃttraiguïyannÃma saæj¤itam // #<[sa¤cara÷ || Tats_5 ||]># #<[pratisa¤cara÷ || Tats_6 ||]># atrÃha ka÷ sa¤cara÷ pratisa¤caraÓca | atrocyate | utpatti÷ sa¤cara÷ pralaya÷ pratisa¤cara÷ | tatrotpattirnÃmÃvyaktÃt prÃgupadi«ÂÃt sarvata÷ puru«eïa pareïÃdhi«Âhità buddhirutpadyate | a«Âaguïà buddhi÷ | buddhitattvÃdahaÇkÃra utpadyate | sa cÃhaækÃrastrividho vaikÃrikastaijaso bhÆtÃdiriti | tatra vaikÃrikÃdahaækÃrÃdeva indriyÃïi cotpadyante | bhÆtÃdestanmÃtrÃïi | taijasÃdubhayam | tanmÃtrebhyo bhÆtÃnÅti sa¤cara÷ | pratisa¤caro nÃma bhÆtÃni tanmÃtre«u lÅyante | tanmÃtrÃïÅndriyÃïi cÃhaækÃre | ahaækÃro buddhau | buddhiravyakte | tadavyaktaæ kvacinna lÅyate | kasmÃdanutpadyamÃnatvÃt prak­tiæ puru«a¤caiva viddhyanÃdi ityevaæ pratisa¤caro vyÃkhyÃta÷ | #<[adhyÃtmam adhibhÆtam adhidaivataæ ca || Tats_7 ||]># tatrÃha kiæ tadadhyÃtmamadhibhÆtamadhidaivataæ ceti | tatrocyate | buddhiradhyÃtmam boddhavyamadhibhÆtaæ brahmà tatrÃdhidaivatam | ahaækÃro 'dhyÃtmaæ mantavyamadhibhÆtaæ rudrastatrÃdhidaivatam | mano 'dhyÃtmaæ saækalpitavyamadhibhÆtaæ candrastatrÃdhidaivatam | ÓrotramadhyÃtmaæ ÓrotavyamadhibhÆtamÃkÃÓastatrÃdhidaivatam | tvagadhyÃtmaæ sparÓayitavyamadhibhÆtaæ vÃyustatrÃdhidaivatam | cak«uradhyÃtmaæ dra«ÂavyamadhibhÆtamÃdityastatrÃdhidaivatam | jihvÃdhyÃtmaæ rasayitavyamadhibhÆtaæ varuïastatrÃdhidaivatam | ghrÃïamadhyÃtmaæ ghrÃtavyamadhibhÆtaæ p­thvÅ tatrÃdhidaivatam | vÃgadhyÃtmaæ vaktavyamadhibhÆtaæ agnistatrÃdhidaivatam | pÃïÅ adhyÃtmaæ grahÅtavyamadhibhÆtamindrastatrÃdhidaivatam | pÃdÃvÃdhyÃtmaæ gantavyamadhibhÆtaæ vi«ïustatrÃdhidaivatam | pÃyuradhyÃtmamutsra«ÂavyamadhibhÆtaæ mitrastatrÃdhidaivatam | upasthamadhyÃtmamÃnandayitavyamadhibhÆtaæ prajÃpatistatrÃdhidaivatam | evametat trayodaÓavidhasya karaïasyÃdhyÃtmamadhibhÆtamadhidaivataæ vyÃkhyÃtam | tattvÃni yo vedayate yathÃvad guïasvarÆpÃïyadhidaivataæ ca / vimuktapÃpmà gatado«asaÇgho guïÃæstu bhuÇkte na guïai÷ sa bhajyate // #<[pa¤cÃbhibuddhaya÷ || Tats_8 ||]># atha kÃstÃ÷ pa¤cÃbhibuddhaya ucyate | vyavasÃyo 'bhimÃnecchà kartavyatà kriyeti | abhimukhÅ buddhiridaæ karaïÅyaæ mayeti vyavasÃyo buddhikriyà | ÃtmaparÃtmasvarÆpapratyayÃbhimukho 'bhimÃno 'haækÃro buddhe÷ kriyà | icchà vächà saÇkalpo manaso buddhikriyà | ÓabdÃdivi«ayÃlocanaÓravaïÃdilak«aïakartavyatà buddhÅndriyÃïÃæ buddhikriyà | vacanÃdilak«aïabuddhikriyà karmendriyÃïÃæ sà kriyeti | evametÃ÷ pa¤cÃbhibuddhayo vyÃkhyÃtÃ÷ | #<[pa¤cakarmayonaya÷ || Tats_9 ||]># atha kÃstÃ÷ pa¤cakarmayonaya ucyante | dh­ti÷ Óraddhà sukhà 'vividi«Ã vividi«Ã ca pa¤cakarmayonaya÷ | bÃhyakarmÃïi saækalpya pratÅtaæ yo 'bhirak«ati / tanni«Âhastatprati«ÂhaÓca dh­teretaddhi lak«aïam // svÃdhyÃyo brahmacaryaæ ca yajanaæ yÃjanaæ tapa÷ / dÃnaæ pratigraho homa÷ ÓraddhÃyà lak«aïaæ sm­tam // sukhÃrthaæ yastu seveta brahmakarmatapÃæsi ca / prÃyaÓcittaparo nityaæ sukheyaæ parikÅrtità // vi«ayamadhumiÓritÃnta÷kÃraïatvamavividi«Ã / vividi«Ã ca dhyÃninÃæ praj¤Ãnayoni÷ | ekatvaæ ca p­thaktvaæ ca nityaæ caivamacetanam / sÆk«maæ satkÃryamak«obhyaæ j¤eyà vividi«Ã ca sà // kÃryakÃraïak«ayakarÅ vividi«Ã prÃk­tikÅ v­tti÷ / dh­ti÷ Óraddhà sukhà 'vividi«Ã catasro bandhÃya vidi«aikà mok«Ãya | evametà pa¤ca karmayonayo vyÃkhyÃtÃ÷ | #<[pa¤cavÃyava÷ || Tats_10 ||]># atrÃha ke pa¤cavÃyava ucyante | prÃïopÃna÷ samÃnaÓca udÃno vyÃna eva ca | ityete vÃyava÷ pa¤ca ÓarÅre«u ÓarÅriïÃm | tatra prÃïo nÃma vÃyurmukhanÃsikÃdhi«ÂhÃtà praïayanÃtprakramaïÃcca prÃïa ityabhidhÅyate | apÃno nÃma vÃyurnÃbhyadhi«ÂhitÃpanayanÃdadhogamanÃccÃpÃna ityabhidhÅyate | samÃno nÃma vÃyurh­dadhi«ÂhÃtà samanayanÃt saÇgamanÃcca samÃna ityabhidhÅyate | udÃno nÃma vÃyu÷ kaïÂhÃdhi«ÂhÃtà ÆrdhvagamanÃdutkramaïÃccodÃna ityabhidhÅyate | vyÃno nÃma vÃyu÷ sandhyadhi«ÂhÃtà vik«epaïÃdvij­mbhaïÃcca vyÃna ityabhidhÅyate | iti pa¤cavÃyavo vyÃkhyÃtÃ÷ | #<[pa¤cakarmÃtmÃna÷ || Tats_11 ||]># atrÃha ke te pa¤cakarmÃtmÃna ityucyate | vaikÃrikastaijaso bhÆtÃdi÷ sÃnumÃno niranumÃnaÓca | tatra vaikÃrika÷ Óubhakarmakartà | taijaso 'Óubhakarmakartà | bhÆtÃdirmƬhakarmakartà | sÃnumÃna÷ ÓubhamƬhakarmakartà | niranumÃno 'ÓubhamƬhakarmakartà caivaæ pa¤cakarmÃtmÃno vyÃkhyÃtÃ÷ | #<[pa¤caparvÃvidyà || Tats_12 ||]># atrÃha kà sà pa¤caparvÃvidyetyucyate | tamo moho mahÃmohastÃmiÓro 'ndhatamisraÓceti | tatra tamomohÃvubhÃva«ÂÃtmakau | mahÃmoho daÓÃtmaka÷ | tÃmisrondhatÃmisraÓcëÂÃdaÓÃtmakau | tamo nÃmëÂasu prak­ti«vavyaktabuddhyahaækÃrapa¤catanmÃtrasaæj¤itÃsvanÃtmasvÃtmÃbhimÃnastama ityabhidhÅyate | moho nÃmÃïimÃdya«ÂaiÓvaryaprÃptaye yo 'bhimÃna utpadyate sa moha ityabhidhÅyate | mahÃmoho nÃma d­«ÂÃnuÓravike«u ÓabdÃdivi«aye«u daÓasu v­tti«u muktohamiti manyate sa mahÃmoha ityabhidhÅyate | tÃmisro nÃmëÂaguïaiÓvarye 'ïimÃdye daÓavidhe ca vi«aye yo dve«o 'pratihatastatra yad du÷khamutpadyate 'sau tÃmisra ityabhidhÅyate | andhatÃmisro nÃmëÂaguïaiÓvarye 'ïimÃdye daÓavidhe ca vi«aye siddhe maraïakÃle yo vi«Ãda utpadyate so 'ndhatÃmisra ityabhidhÅyate | evame«Ã pa¤caparvà 'vidyà dvi«a«Âibhedà vyÃkhyÃtÃ÷ | #<[a«ÂÃviæÓatidhÃÓakti÷ || Tats_13 ||]># atrÃha kà sëÂÃviæÓatidhÃÓaktiratrocyate | ekÃdaÓendriyavadhÃ÷ saptadaÓa tu«Âisiddhi(buddhi)vadhÃ÷ | e«Ã«ÂÃviæÓatidhÃÓaktiriti | tatrendriyavadhÃstÃvaducyante | Órotre bÃdhiryaæ jihvÃyÃæ ja¬atvaæ tvaci ku«Âhitvaæ cak«u«yarÆpatvaæ nÃsikÃyÃmaghrÃïatvaæ vÃci mÆkatvaæ hastayo÷ kuïitvaæ pÃdayo÷ paÇgutvaæ vÃgindriya udÃvarta upasthendriye klaibyaæ manasyunmÃda ityekÃdaÓendriyavadhÃ÷ | #<[navadhà tu«Âi÷ || Tats_14 ||]># #<[a«Âadhà siddhi÷ || Tats_15 ||]># saptadaÓatu«Âisiddhivadhà nÃma viparyayÃstu«ÂisiddhÅnÃm | tu«ÂiviparyayÃstÃvaducyante | tatra nÃsti pradhÃnamiti yà pratipattiranantà | evamahamityÃtmaj¤Ãne tÃmasalÅnà tathÃhaækÃrasyÃdarÓanamavidyà | naiva santi tanmÃtrÃïi bhÆtakÃraïÃnÅtyav­«Âi÷ | vi«ayÃïÃmarjane prav­ttirasutÃrà | rak«aïe tu prav­ttirasupÃrà ca | k«ayado«amad­«Âvà 'rthe prav­ttirasunetrà | bhogà ÓaktirasumarÅcikà | hiæsÃdo«amapaÓyato bhogÃrambho 'nuttamÃmbhasikà | iti tu«Âiviparyayà navadhà 'tu«Âayo vyÃkhyÃtÃ÷ | atha siddhiviparyayà asiddhayo '«Âau cÃbhidhÅyante | nÃnÃtvaæ bhÆtamÃtrasyaikÃtvamÃvirbhÆtamatÃramucyate | ÓabdamÃtraÓravaïÃdviparÅtagrahaïamÃsutÃraæ yathà nÃnÃtvaj¤o mukta iti Órutvà viparÅtaæ pratipanno nÃnÃtvaj¤o hyamukta iti | adhyayanaÓravaïÃbhinivi«ÂasyÃpi ja¬atvÃdasacchÃstropahatabuddhitvÃdvà pa¤caviæÓatitattvaj¤Ãnasiddhirna bhavati tadà 'tÃratÃraæ tadaj¤Ãnam | kasyacidÃdhyÃtmikena du÷khenÃbhibhÆtasyÃpi saæsÃre 'nudvegÃdajij¤Ãsorna j¤Ãnaæ tatpramÃdam | evamapramuditÃpramodamÃnayoÓcÃnyonyayordvayamaparaæ dra«Âavyam | suh­dupadi«Âe 'pyaniÓcayabuddheraj¤Ãnam parasparamasampà | asampÃvacanÃdathavà parÃÇmukhe gurau durbhÃgyasya j¤ÃnÃsiddhistadaj¤Ãnamasatpramuditamiti | evamete siddhiviparyayà asiddhayo '«Âau vyÃkhyÃtÃ÷ | evame«Ã '«ÂaviæÓatidhà 'ÓaktirvyÃkhyÃtà | atrÃha kà sà navadhà tu«Âiratrocyate | prak­tiæ paramÃrthatvena parikalpya paritu«Âe mÃdhyasthaæ labhate tasya tu«Âyà sà tÃntrikÅ saæj¤Ã 'mbha iti | aparo buddhiæ paramÃrthavena pratipadya paritu«ÂastasyÃstu«Âe÷ Óalilà iti saæj¤Ã | anyo 'haækÃraæ paramÃrthatvenÃbhyupagamya paritu«ÂastasyÃtu«Âe÷ rodha iti saæj¤Ã | itarastanmÃtrÃïi bhogyÃni paramÃrthatvena viniÓcitya paritu«Âastasya tu«Âerv­«Âiriti saæj¤Ã | evamÃdhyÃtmikyaÓcatasrastu«Âayo bhavanti | catas­«vapi tu«Âi«u nÃsti mok«astattvaj¤ÃnasyÃsambhavÃt | vÃhyÃrthÃrjanarak«aïak«ayasaÇgahiæsÃdido«adarÓanÃdvi«ayoparame pa¤catu«Âayo bhavanti | arthÃnÃmarjane do«adarÓanÃt tu«Âa÷ pravrajitasyÃpi nÃsti mok«astattvaj¤ÃnÃbhÃvÃt | sà pa¤camÅ tu«Âi÷ sutÃretyabhidhÅyate | anyorthÃnÃæ rak«aïe do«adarÓanÃt tu«Âa÷ pravrajitasyÃpi nÃsti mok«astattvaj¤ÃnÃbhÃvÃt sà «a«ÂhÅ tu«Âi÷ supÃretyu«yate | anyorthÃnÃæ k«ayado«adarÓanÃt tu«Âa÷ pravrajitasyÃpi nÃsti mok«astattvaj¤ÃnÃbhÃvÃt sà saptamÅ tu«Âi÷ sunetretyabhidhÅyate | anyorthÃnÃæ saÇgado«adarÓanÃt tu«Âa÷ pravrajitasyÃpi nÃsti mok«astattvaj¤ÃnÃbhÃvÃt sëÂamÅ tu«Âi÷ sumarÅciketyabhidhÅyate | anyo bhÆtÃnÃmarthanimittaæ hiæsÃdido«adarÓanÃnniv­ttastu«Âa÷ pravrajitasyÃpi nÃsti mok«astattvaj¤ÃnÃbhÃvÃt sà navamÅ tu«ÂiruttamÃmbhasiketyabhidhÅyate | ityetà navatu«Âayo vyÃkhyÃtÃ÷ | atrÃha këÂau siddhaya ityatrocyate | yadÆhane j¤Ãnamutpadyate tattvabhÃvabhÆte«u sà prathamà siddhistÃreyabhidhÅyate | yacchabdamÃtreïa j¤Ãnamutpadyate tattvabhÃvabhÆte«u sà siddhi÷ sutÃretyabhidhÅyate | yadadhyayanena j¤Ãnamutpadyate tattvabhÃvabhÆte«u sà t­tÅyà siddhistÃrayantÅtyabhidhÅyate | yadÃdhyÃtmikasya du÷khasyÃpanodanaæ k­tvà j¤Ãnamutpadyate tattvabhÃvabhÆte«u sà caturthÅ siddhi÷ pramuditetyabhidhÅyate | yadÃdhibhautikasya du÷khasyÃpanodanaæ k­tvà j¤Ãnam utpadyate tattvabhÃvabhÆte«u sà pa¤camÅ siddhi÷ pramuditetyabhidhÅyate | yadÃdhidaivikasya du÷khasyÃpanodanaæ k­tvà j¤Ãnamutpadyate tattvabhÃvabhÆte«u sà «a«ÂhÅ siddhi÷ pramodamÃnetyabhidhÅyate | yattu snigdhasaæsargÃvyapayÃjj¤Ãnamutpadyate tattvabhÃvabhÆte«u sà sapramÅ siddhi÷ ramyaketyabhidhÅyate | yat paricaryÃdÃnena j¤Ãnamutpadyate tattvabhÃvabhÆte«u parito«ite gurau siddhi÷ satpramuditetyabhidhÅyate | ityetà a«Âasiddhayo vyÃkhyÃtÃ÷ | #<[daÓadhà mÆlikÃrthÃ÷ || Tats_16 ||]># atrÃha ke daÓamÆlikÃrthà ityatrocyate | astitvamekatvamathÃrthavattvaæ parÃrthamanyatvamakart­tà ca / yogo viyogo vahava÷ pumÃæsa÷ sthiti÷ ÓarÅrasya ca Óe«av­tti÷ // ityete daÓamÆlikÃrthÃ÷ | saÇghÃtaparÃrthatvÃditi puru«Ãstitvaæ siddham | bhedÃnÃæ parimÃïÃt kÃraïamastyavyaktamiti paryÃyadvayena pradhÃnasyÃstitvaæ siddham | hetumadanityamityekatvaæ siddham | prÅtyaprÅtivi«ÃdÃtmakà ityarthavattvaæ siddham | nÃnÃvidhairupÃyairiti parÃrthatvaæ siddham | triguïamaviveki vi«aya ityanyatvaæ siddham | tasmÃcca viparyÃsÃdityakart­tvaæ siddham | puru«asya darÓanÃrthaæ kaivalyÃrthaæ tathà pradhÃnasyÃpÅti yogasiddhi÷ | prÃpte ÓarÅrabhede caritÃrthatvÃditi viyogasiddhi÷ | janmamaraïakaraïÃnÃmiti puru«abahutvaæ siddham | cakrabhramivaditi Óe«av­tti÷ siddhà | ete daÓamÆlikÃrthà vyÃkhyÃtÃ÷ | ete«Ãæ daÓÃnÃæ prÃgupadi«ÂÃnÃæ ca pa¤cÃÓatpratyayÃ÷ | ete ca «a«ÂipadÃrthÃ÷ «a«Âitantramityucyate | #<[anugrahasarga÷ || Tats_17 ||]># atrÃha ko 'nugrahasarga÷ atrocyate | bÃhyÃn pa¤catanmÃtrebhyaÓcotpÃdyÃnugrahasargadhyÃnotpannenÃdhÃravarjitÃn putrÃn d­«Âvà tebhyastanmÃtrebhyo 'nugrahasargamas­jadbrahmà | #<[caturdaÓavidho bhÆtasarga÷ || Tats_18 ||]># atrÃha kaÓcaturdaÓavidho bhÆtasarga ityatrocyate | a«Âavikalpo daiva÷ paiÓÃco rÃk«aso yÃk«o gÃndharva aindra÷ prÃjÃpatyo brÃhma itya«Âau devayonaya÷ | pa¤cadhà tiryagyonaÓca paÓupak«im­gasarÅs­pasthÃvarà iti | gavÃdimÆ«akÃntÃ÷ paÓava÷ | garu¬ÃdimaÓakÃntÃ÷ pak«iïa÷ | siæhÃdiÓ­gÃlÃntÃ÷ m­gÃ÷ | Óe«ÃdikÅÂÃntÃ÷ sarÅs­pÃ÷ | parvatÃdit­ïÃntÃ÷ sthÃvarÃ÷ | mÃnu«yaæ caikavidhaæ brÃhmaïÃdicÃï¬ÃlÃntam | a«Âavikalpo daivastiryagyonaÓca pa¤cadhà bhavati | mÃnu«yaÓcaikavidha÷ samÃsato bhautika÷ sarga÷ || #<[trividho dhÃtusarga÷ || Tats_19 ||]># samÃsato ye tridhÃ÷ sargÃ÷ tatrÃha kastrividho dhÃtusarga÷ atrocyate sÆk«mÃ÷ mÃtÃpit­jÃ÷ prabhÆtà iti | j¤Ãnendriyapa¤caprÃïabuddhimanasÃæ gaïa÷ sÆk«ma÷ | liÇgaÓarÅrÃïÅtyartha÷ | mÃtÃpit­jà «ÃÂkauÓikÃ÷ tatra mÃt­to lomalohitamÃæsÃni pit­ta÷ snÃyvasthimajjÃna iti «aÂko gaïa÷ | prabhÆtÃ÷ pa¤camahÃbhÆtÃni mahÃbhÆte ghaÂÃdÅnÃæ niveÓa iti trividho dhÃtusargo vyÃkhyÃta÷ | etatsaæsÃramaï¬alamuktam || #<[trividho bandha÷ || Tats_20 ||]># atrÃha kastrividho bandya ityatrocyate | prak­tibandho vaikÃrikabandho dak«iïÃbandhaÓceti | tatra prak­tibandho nÃmëÂau prak­tayastÃ÷ paratenÃbhimanyamÃnasya prak­tilaya÷ prak­tibandha ityucyate | tatra vaikÃrikabandho nÃma pravrajitÃnÃæ laukikÃnÃæ vaikÃrikairindriyairvaÓÅk­tÃnÃæ ÓabdÃdivi«aye praÓaktÃnÃmajitendriyÃïÃmaj¤ÃninÃæ kÃmamohitÃnÃæ vaikÃrikabandha ityucyate | dak«iïÃbandho nÃma brahmacÃrig­hasthabhik«uvaikhÃnasÃnÃæ kÃmamohopahatacetasÃmabhimÃnapÆrvikÃæ dak«iïÃæ prayacchatÃæ dak«iïÃbandha ityucyate | iti trividho bandho vyÃkhyÃta÷ | uktaæ ca | prÃk­tena tu bandhena tathà vaikÃrikeïa ca / dak«iïÃbhist­tÅyena bandhoyaæ ca nigadyate // #<[trividho mok«a÷ || Tats_21 ||]># atrÃha kastrividho mok«a ityatrocyate | j¤ÃnodrekÃdindriyarÃgopaÓamÃt k­tsnak«ayÃcceti | j¤ÃnodrekÃdindriyarÃgopaÓamÃt svadharmÃdharmak«ayo bhavati dharmÃdharmak«ayÃcca kaivalyamiti | uktaæ ca | Ãdyo hi mok«o j¤Ãnena dvitÅyo rÃgasaæk«ayÃt / k­tsnak«ayÃt t­tÅyastu vyÃkhyÃtaæ mok«alak«aïam // #<[trividhaæ pramÃïam || Tats_22 ||]># kiæ trividhaæ pramÃïamityatrocyate | d­«ÂamanumÃnamÃptavacanaæ ceti etat trividhaæ pramÃïam | d­«Âaæ tÃvadvyÃkhyÃyate yÃvadindriyÃïÃæ pa¤cendriyÃrthÃ÷ pratyak«Ã eva d­«Âam | anumÃnam pramÃïaæ liÇgadarÓane jÃyamÃnaæ j¤Ãnam | yathà meghodayena v­«Âi÷ sÃdhyate bakapaÇktibhi÷ salilam dhÆmenÃgni÷ tadanumÃnam | pratyak«eïÃnumÃnena và yortho na sÃdhyate sa ÃptavacanÃt sÃdhyate | yathendro devÃnÃæ rÃjà uttarÃ÷ kurava÷ sauvarïo meru÷ svarge 'psarasa iti | ta indrÃdaya÷ pratyak«ÃnumÃnÃsÃdhyÃÓca vasi«ÂÃdayo munayo vadanti santÅndrÃdaya÷ Ãgamopyasti | svakarmaïyabhiyukto yo rÃgadve«avivarjita÷ / j¤ÃnavÃn ÓÅlasampanna Ãpto j¤eyastu tÃd­Óa÷ // evametat trividhaæ pramÃïamabhihitam | atrÃha tena trividhena pramÃïena kiæ sÃdhyate atrocyate | yathà loke mÃnena prasthÃdinà dhÃnyÃni mÅyante | tulayà candanÃdÅni dravyÃïi | evamanena tattvabhÃvabhÆtÃni pramÅyante | trividhena du÷khenÃbhibhÆto brÃhmaïa÷ kapilamahar«iÓaraïamupÃgata÷ atrÃha | #<[trividhaæ du÷kham || Tats_23 ||]># kiæ trividhaæ du÷khamityatrocyate | ÃdhyÃtmikamÃdhibhautikamÃdhidaivikamiti | tatrÃdhyÃtmikaæ dvividhaæ ÓÃrÅraæ mÃnasaæ ceti | ÓarÅre bhavaæ ÓÃrÅram manasi bhavaæ mÃnasaæ ceti | tatra ÓÃrÅraæ nÃma vÃtapittaÓle«maïÃæ vai«amyÃdyaddu÷khamutpadyate jvarÃtisÃravisÆcikÃmÆrchÃdikaæ tacchÃrÅramucyate | kÃmakrodhalobhamohamader«yÃdikaæ priyaviyogÃdikaæ tanmÃnasamityucyate | adhibhÆtebhyo bhavamÃdhibhautikam | mÃnu«apaÓum­gasarÅs­pasthÃvarebhyo yaddu÷khamutpadyate tadÃdhibhautikam | adhidevebhyo jÃtamÃdhidaivikam | ÓÅto«ïavÃtavar«ÃsannipÃtÃdinimittaæ yaddu÷khamutpadyate tadÃdhidaivikam | anena trividhena du÷khenÃbhibhÆtasya brÃhmaïasya jij¤Ãsotpanà | j¤Ãtumicchà jij¤Ãsà | yathà t­«itasya pÃnÅyaæ pÃtumicchà pipÃsà | etatsamÃsato ni÷Óreyasaæ j¤Ãnam | yajj¤Ãtvà punarjanma na syÃditi || etanmahar«ervij¤Ãnaæ kapilasya mahÃtmana÷ / yacchrutvà brÃhmaïa÷ Óreya÷ k­tak­tyo 'bhavat tadà // sÃækhyasÆtrakrameïai«Ã vyÃkhyÃtà kramadÅpikà / anu«Âupchandasà cÃtra j¤eyaæ ÓlokaÓatatrayam // iti ÓrÅtattvasamÃsÃkhyà sÆtrav­tti÷ samÃptà ||