Tattvasamasasutravrtti, or Kramadipika (cf. final verse),
a commentary on the Tattvasamàsa, an abstract of Sàükhya philosophy in (23-) 25 såtras.
Based on the ed. by Vindhyesvari Prasada Dvivedin in: Sàmkhyasaïgrahaþ
(Chowkhamba Sanskrit Series, 50,1 [fasc. 286], pp. 117-140)



Input by Dhaval Patel




#<...># = BOLD for Tattvasamàsa (added; not in the printed text)



___________________________________________________________________

THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!   
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. 
                                       
Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding:
                                       
description             character  =ASCII   
                                       
long a                  à             224   
long A                  â             226   
long i                  ã             227   
long I                  ä             228   
long u                  å             229   
long U                  æ             230   
vocalic r               ç             231   
vocalic R               è             232   
long vocalic r          é             233   
vocalic l               ë             235   
long vocalic l          í             237   
velar n                 ï             239   
velar N                 ð             240   
palatal n               ¤             164   
palatal N               ¥             165   
retroflex t             ñ             241   
retroflex T             ò             242   
retroflex d             ó             243   
retroflex D             ô             244   
retroflex n             õ             245   
retroflex N             ö             246   
palatal s               ÷             247   
palatal S               ø             248   
retroflex s             ù             249   
retroflex S             ú             250   
anusvara                ü             252   
capital anusvara        ý             253   
visarga                 þ             254   

long e                  ¹             185   
long o                  º             186   
l underbar              ×             215   
r underbar              Ÿ             159   
n underbar              ­             173   
k underbar              É             201   
t underbar              Â             194   
                                       
Other characters of the CSX encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order 
to facilitate word search.             

For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings 
and formats see:
http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdiac.pdf
and
http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdias.pdf

For further information see:
http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil.htm

___________________________________________________________________





Tattvasamàsasåtravçttiþ  /

     pa¤caviü÷atitattveùu janmanà j¤ànamàptavàn  /
     àdisçùñau namastasmai kapilàya maharùaye  // 1  //     

athàtastattvasamàsàkhyasàïkhyasåtràõi vyàkhyàsyàmaþ  |
iha ka÷cidbràhmaõastrividhena duþkhenàbhibhåtaþ sàïkhyàcàryaü kapilamaharùiü ÷araõamupàgataþ  | svakulanàmagotrasvàdhyàyaü nivedyàha  |
bhagavan kimiha paraü kiü yàthàtathyaü kiü kçtvà kçtakçtyaþ syàmiti  |
kapila uvàca kathayiùyàmi  |

aùñau prakçtayaþ  || Tats_1 ||
ùoóa÷a vikàràþ  || Tats_2 ||
puruùaþ  || Tats_3 ||
traiguõyam  || Tats_4 ||
sa¤caraþ  || Tats_5 ||
pratisa¤caraþ  || Tats_6 ||
adhyàtmam adhibhåtam adhidaivataü ca  || Tats_7 ||
pa¤càbhibuddhayaþ  || Tats_8 ||
pa¤cakarmayonayaþ  || Tats_9 ||
pa¤cavàyavaþ  || Tats_10 ||
pa¤cakarmàtmànaþ  || Tats_11 ||
pa¤caparvà 'vidyà  || Tats_12 ||
aùñàviü÷atidhà '÷aktiþ  || Tats_13 ||
navadhà tuùñiþ  || Tats_14 ||
aùñadhà siddhiþ  || Tats_15 ||
da÷adhà målikàrthàþ  || Tats_16 ||
anugrahasargaþ  || Tats_17 ||
caturda÷avidho bhåtasargaþ  || Tats_18 ||
trividho dhàtusargaþ  || Tats_19 ||
trividho bandhaþ  || Tats_20 ||
trividho mokùaþ  || Tats_21 ||
trividhaü pramàõam  || Tats_22 ||
trividhaü duþkham  || Tats_23 ||

etat paramparayà yàthàtathyametat samyag j¤àtvà kçtakçtyaþ syànna punastrividhena duþkhenàbhibhåyate  |
iti tattvasamàsàkhyasàïkhyasåtràõi  || 


#<[aùñau prakçtayaþ  || Tats_1 ||]>#

atha kà aùñau prakçtaya ityatrocyate  |
avyaktaü buddhirahaïkàraþ pa¤ca tanmàtràõãtyetà aùñau prakçtayaþ  |
tatràvyaktaü tàvaducyate yathà loke vyajyante ghañapañakuóya÷ayanakàdyà na tathà vyajata ityavyaktam  | ÷rotràdibhirindriyairna gçhyata ityarthaþ  |
kasmàt anàdimadhyàntatvànniravayavatvàcca  ||
     a÷abdamaspar÷amaråpamavyayaü tathà ca nityaü rasagandhavarjitam  /
     anàdimadhyaü mahataþ paraü dhruvaü pradhànametat pravadanti sårayaþ  //

såkùmamaliïgamacetanamanàdinidhanaü tathàprasavadharmi niravayavamekameva hi sàdhàraõametadavyaktam  |
avyaktasyàmã paryàya÷abdà bhavanti  |
avyaktaü pradhànaü brahma paraü dhruvaü bahudhànakamakùaraü kùetraü tamaþprasåtamiti  |

kà buddhiratrocyate  |
adhyavasàyo buddhiþ  |
soyamadhyavasàyo gavàdiùu dravyeùu yasmàt pratipattiþ  |
evametannànyathà  |
gaurevàyaü nà÷vaþ  |
sthàõurevàyaü na puruùaþ  |
ityeùà buddhiþ  |
asyàstu buddheraùñau råpàõi bhavanti dharmo j¤ànaü vairàgyamai÷varyamiti  |
tatra dharmo nàmàdharmaviparyayaþ ÷rutismçtivihitaþ ÷iùñàcàràviruddhaþ ÷ubhalakùaõaþ  |
j¤ànaü nàmàj¤ànaviparyayastattvabhàvabhåtànàü sambodhaþ  |
vairàgyaü nàmàvairàgyaviparyayaþ ÷abdàdiviùayeùvaprasaktiþ  |
ai÷varyaü nàmànai÷varyaviparyayo 'õimàdayo 'ùñaguõàþ  |
etàni sàttvikàni catvàri  |
adharmo 'j¤ànamavairàgyamanai÷varyamiti adharmo nàma dharmaviparyayaþ ÷rutismçtiviruddhaþ ÷iùñàcàraviruddho '÷ubhalakùaõaþ  |
aj¤ànaü nàma j¤ànaviparyayastattvabhàvabhåtànàmanavabodhaþ  |
avairàgyaü nàma vairàgyaviparyaþ ÷abdàdiviùayeùvabhiùaïgaþ  |
anai÷varyaü nàmai÷varyaviparyayo 'õimàdirahitatvam  |
etàni tàmasàni catvàri  |
tatra dharmeõa nimittenordhvagamanam  |
j¤ànena nimittena mokùaþ  |
vairàgyeõa nimittena prakçtilayaþ  |
ai÷varyanimittenà 'pratihatagatirbhavati  |
evameùàùñaråpà buddhirvyàkhyàtà  |
buddheramã paryàya÷abdà bhavanti  |
     mano matirmahàn brahmà khyàtiþ praj¤à ÷rutirdhçtiþ  /
     praj¤ànaü santatiþ smçtirdhãrbuddhiþ parikathyate  //

atràha ko 'haïkàra ityucyate  |
abhimàno 'haïkàraþ  |

     ahaü ÷abde ahaü spar÷e ahaü råpe ahaü rase  /
     ahaü gandhe ahaü svàmã dhanavànahamã÷varaþ  // 1  //
     ahaü bhogã ahaü dharme 'bhiùikto 'sau mayà hataþ  /
     ahaü haniùye balibhiþ parairityevamàdikaþ  // 2  //

yo 'yamabhimànapratyayo so 'haïkàraþ  |
ahaïkàrasyà 'mã paryàya÷abdàþ  |
ahaïkàro vaikàrikastaijaso bhåtàdiþ sànumàno niranumàna÷ceti  ||

atràha kàni pa¤catanmàtràõãtyucyate  |
ahaïkàrànvitàni pa¤catanmàtràõi ÷abdatanmàtraü spar÷atanmàtraü råpatanmàtraü rasatanmàtraü gandhatanmàtraü ceti pa¤catanmàtràõi  |
tatra tàvacchabdatanmàtràõi ÷abdeùvevopalabhyante  udàttànudàttasvaritakampitaùaójarùabhagàndhàramadhyamapa¤camadhaivataniùàdàdayaþ ÷abdavi÷eùàdupalabhyante  |
tasmàcchabdatanmàtre 'vi÷eùaþ  |
atha spar÷atanmàtràõi spar÷eùvevopalabhyante tatra mçdukañhinakarka÷apicchila÷ãtoùõàdayaþ spar÷avi÷eùà upalabhyante  |
tasmàt spar÷atanmàtre 'vi÷eùaþ  |
råpatanmàtràõi råpeùvevopalabhyante  |
tatra ÷uklaraktakçùõaharitapãtahàridramà¤jiùñhàdayo råpavi÷eùà upalabhyante  |
tasmàdråpatanmàtre 'vi÷eùaþ  |
tathà rasatanmàtràõi raseùvevopalabhyante  |
tatra kañutiktakaùàyakùàramadhuràmlalavaõàdayo rasavi÷eùà upalabhyante  |
tasmàdrasatanmàtre 'vi÷eùaþ  |
atha gandhatanmàtràõi gandha evopalabhyante  |
tatra surabhirasurabhi÷ca gandhavi÷eùà upalabhyante  |
tasmàd gandhatanmàtre 'vi÷eùaþ  |
evametatpa¤catanmàtràõi såcitàni  |
athaiùàü paryàya÷abdàþ  |
tanmàtràõyavi÷eùàõi mahàbhåtaprakçtayo bhogyànyaõavaþ ÷àntaghoramåóhànãti  |
evametà avyaktabuddhyahaükàratanmàtrasa¤j¤ità aùñau prakçtayo vyàkhyàtàþ  |
atha kasmàt prakçtayaþ  |
prakurvantãti prakçtayaþ  |


#<[ùoóa÷a vikàràþ  || Tats_2 ||]>#

atha te ke ùoóa÷avikàrà ityatrocyate  |
ekàda÷endriyàõi pa¤camahàbhåtànyete ùoóa÷avikàràþ  |
tatrendriyàõi tàvaducyante  |
÷rotraü tvak cakùuùã jihvà ghràõamiti pa¤ca buddhãndriyàõi  |
÷rotraü svaviùayaü ÷abdaü gçhõàti tvakspar÷aviùayaü cakùå råpaviùayaü rasanà rasaviùayaü ghràõaü gandhaviùayamiti  |
vàkpàõipàdapàyåpasthàkhyàni pa¤ca karmendriyàõi svaü svaü karma kurvanti  |
tatra vàgvacanamuccarati  |
hastau karma kurutaþ  |
pàdau viharaõam  |
pàyurvisargam  |
upasthamànandam  |
ubhayàtmakaü manaþ  |
svasaükalpavikalpavçttã kurute  |
evanekàda÷endriyàõi vyàkhyàtàni  |
athaiùàü paryàyàþ  |
indriyàõi karaõàni vaikàrikàõi khàni niyatàni padàni avadhçtàni aõåni akùàõãti  |

atha kàni pa¤camahàbhåtànãtyatrocyate  |
pçthivyaptejovàyvàkà÷ànãti mahàbhåtàni  |
tatra pçthivã dhàraõabhàvena pravartamànà caturõàmupakàraü karoti  |
àpo jalàni saügrahabhàvena pravarttamànà÷caturõàmupakàraü kurvanti  |
tejaþ pàcakabhàvena pravartamànaü caturõàmupakàraü karoti  |
vàyurvàhanabhàvena pravartamàna÷caturõàmupakàraü karoti  |
àkà÷amavakà÷adànena pravartamànaü caturõàmupakàraü karoti  |
÷abdaspar÷aråparasagandhavatã pa¤caguõà pçthivã  |
÷abdaspar÷aråparasavatya÷caturguõà àpaþ  |
÷abdaspar÷aråpavat triguõaü tejaþ  |
÷abdaspar÷avàn dviguõo vàyuþ  |
÷abdavadekaguõamàkà÷am  |
evamàkhyàtàni pa¤ca mahàbhåtàni  |
athaiùàü paryàyàþ  |
bhåtàni bhåtavi÷eùàþ vikàràþ àkçtayaþ tanavaþ vigrahàþ ÷àntàþ ghoràþ måóhàþ ityete ùoóa÷avikàrà vyàkhyàtàþ  |


#<[puruùaþ  || Tats_3 ||]>#

athàha kaþ puruùa ityucyate  |
puruùo 'nàdiþ såkùmaþ sarvagata÷cetano 'guõo nityo draùñà bhoktà 'karttà kùetravidamalo 'prasavadharmã ceti  |
athàha kasmàt puruùaþ puràõàt puri÷ayanàt purohitavçttitvàcca puruùaþ  |
atha kasmàdanàdiþ  |
nàsyàdiranto madhyo và vidyata ityanàdiþ  |
kasmàt såkùmaþ  |
niravayavatvàdatãndriyatvàt såkùmaþ  |
kasmàt sarvagataþ  |
sarvaü pràptamanena nàsya gaganamastãti sarvagataþ  |
kasmàccetanaþ  |
sukhaduþkamohopalabdhimattvàt  |
kasmàdaguõaþ  |
sattvarajastamàüsyasminna santyato 'guõaþ  |
kasmànnityaþ akçtakatvàdanutpàdakatvàcca  |
kasmàd draùñà  |
prakçtivikàrànupalambhena iti  |
kasmàdbhoktà  |
cetanabhàvàt sukhaduþkhaparij¤ànàcca  |
kasmàdakartà  |
udàsãnatvàdaguõatvàcca  |
kasmàt kùetravid  |
kùetrebhyo guõàn vettãti kùetravid  |
atha kasmàdamalaþ  |
÷ubhà÷ubhakarmàõyasmin puruùe na santãtyamalaþ  |
kasmàdaprasavadharmã  |
nirbãjatvàt  |
na ki¤cidutpàdayatãtyarthaþ  |
evameùa sàükhyapuruùo vyàkhyàtaþ  |
athàsya puruùasya paryàyàþ  |
puruùaþ àtmà pumàn puüguõaþ bahulaþ jantuþ jãvaþ kùetraj¤aþ naraþ kaviþ brahma akùaraþ pràõaþ ajaþ yaþ kaþ saþ eùaþ  |
evametàni pa¤caviü÷atitattvàni vyàkhyàtàni  |
aùñau prakçtayaþ ùoóa÷avikàràþ puruùa÷ceti  ||
     pa¤caviü÷atitattvaj¤o yatra kutrà÷rame rataþ  /
     jañã muõóã ÷ikhã vàpi mucyate nàtra saü÷ayaþ  // 

atràha puruùaþ kiü kartà akarttà veti  |
yadi karttà puruùaþ syàt tadà ÷ubhàni kuryàt  |
nanu vçttitrayaü loke dçùñaü puruùasya tataþ kiü guõànàü kartçtà 'siddhà ?
     dharmàkhyaü sauhityaü yamaniyamaniùevaõaü prakhyànam  /
     j¤ànai÷varyaviràgàþ prakà÷anamiti sàttvikã vçttiþ  //
     ràgaþ krodho lobhaþ paraparivàdo 'tiraudratà 'tuùñiþ  /
     vikçtàkçtipàruùyaü prakhyàtaiùà tu ràjasã vçttiþ  //
     pramàdamadaviùàdà nàstikyaü strãprasaïgità nidrà  /
     àlasyaü nairghçõyama÷aucamiti tàmasã vçttiþ  //

etadvçttitrayaü dçùñvà loke guõànàü kartçtvaü siddhamiti càkarttà puruùaþ siddho bhavati  ||
     pravarttamànàn prakçterimàn guõàn rajastamobhyàü viparãtadar÷anàt  /
     ahaü karomãtyabudho 'bhimanyate tçõasya kubjãkaraõe 'pyanã÷varaþ  //

sarvamidaü mayà kçtaü mamedamiti vadannabhimànàdabudha unmattaþ kartçvadbhavati atràha  |
     prakçteþ kriyamàõàni guõaiþ karmàõi sarva÷aþ  /
     ahaïkàravimåóhàtmà kartàhamiti manyate  //
     anàditvànnirguõatvàt paramàtmà 'yamavyayaþ  /
     ÷arãrastho 'pi kauntaya na karoti na lipyate  //
evam  |
     prakçtyaiva ca karmàõi kriyamàõàni sarva÷aþ  /
     yaþ pa÷yati tathàtmànamakartàraü sa pa÷yati  //
     tatràha kimayamekaþ puruùo bahavo vetyucyate  /

sukhaduþkhamohasaïkaravi÷uddhakaraõapàñavajanmamaraõakaraõànàü nànàtvàt puruùabahutvaü siddhaü lokà÷ramavarõabhedàcca  |
yadyekaþ puruùaþ syàdekasmin sukhini sarva eva sukhinaþ syuþ  |
ekasmin duþkhini sarva eva duþkhinaþ syuþ  |
ekasmin karaõapàñave sarveùàmeva karaõapàñavaü syàt  |
ekasmi¤jàte sarva eva jàyeran  |
ekasmin mçte sarva eva mriyeranniti  |
na caivam ita÷ca bahavaþ puruùàþ siddhàþ  |
àkçtigarbhà÷ayabhàvasaïgati÷arãravibhàge liïgabahutvàt  |
evaü tàvat sàükhyàcàryàþ kapilàsuripa¤ca÷ikhapata¤jaliprabhçtayo bahån puruùàn varõayanti  |
vedàntavàdina àcàryà hariharahiraõyagarbhavyàsàdaya ekamevàtmànaü varõayanti  |
kasmàdevaü tadàha  |
     puruùa evedaü sarvaü bhåtaü yacca bhàvyam  /
     utàmçtatvasye÷àno yadanyenàtirohati  //
     tadevàgnistadàdityastadvàyustaddhi candramàþ  /
     tadeva ÷ukraü tadbrahma tadàpaþ saþ prajàpatiþ  //
     tadeva satyamamçtaü sa mokùaþ sà parà gatiþ  //
     tadakùaraü tat saviturvareõyaü 
     yasmàtparaü nàparamasti ki¤cit  //

yasmànnàõãyo na jyàyo 'sti ka÷cid vçkùa iva stabdho divi tiùñhatyekastenedaü pårõaü puruùeõa sarvam  |
     sarvataþ pàõipàdàntaü sarvatokùi÷iromukham  /
     sarvataþ ÷rutimalloke sarvamàvçttya tiùñhati  //
     sarvendriyaguõàbhàsaü sarvendriyavivarjitam  /
     sarveùàü prabhumã÷ànaü sarvasya ÷araõaü mahat  //
     sarvataþ sarvatattvàni sarvàtmà sarvasambhavaþ  /
     sarvaü vilãyate yasmin tadbrahma munayo viduþ  //
     eka eva hi bhåtàtmà dehe dehe vyavasthitaþ  /
     ekadhà bahudhà caiva dç÷yate jalacandravat  //
     sa hi sarveùu bhåteùu sthàvareùu careùu ca  /
     vasatyeko mahànàtmà yena sarvamidaü tatam  //
     ekoyamàtmà jagatàmekena bahudhà kçtaþ  /
     pçthag vadanti càtmànaü j¤ànàdikapravartane  //
     bràhmaõe kçmikãñeùu ÷vapàke ÷uni hastini  /
     pa÷ugodaü÷ama÷ake samaü pa÷yanti paõóitàþ  //
     eka eva yathà såtraü suvarõe vartate punaþ  /
     muktàmaõipravàleùu mçõmaye rajate tathà  //
     tadvad goùu manuùyeùu tadvaddhastimçgàdiùu  /
     ekoyamàtmà vij¤eyaþ sarvatraiva vyavasthitaþ  //


#<[traiguõyam  || Tats_4 ||]>#

atràha kiü traiguõyaü nàmocyate  |
sattvarajastamàüsãti triguõà eva traiguõyam  |
sattvaü nàma prasàdalàghavaprasannatàbhiùaïgaprãtituùñititikùàsantoùàdilakùaõamanantabhedaü samàsataþ sukhàtmakam  |
rajo nàma ÷okatàpasvedastambhodvegaroùamànàdilakùaõamanantabhedaü samàsato duþkhàtmakam  |
tamo nàmà ' 'cchàdanàvaraõabãbhatsadainyagauravàlasyanidràpramàdàdilakùaõamanantabhedaü samàsato mohàtmakam  |
etat traiguõyaü vyàkhyàtam  |
     sattvaü prakà÷akaü vidyàdrajo vidyàt pravartakam  /
     tamo 'prakà÷akaü vidyàttraiguõyannàma saüj¤itam  //


#<[sa¤caraþ  || Tats_5 ||]>#
#<[pratisa¤caraþ  || Tats_6 ||]>#

atràha kaþ sa¤caraþ pratisa¤cara÷ca  |
atrocyate  |
utpattiþ sa¤caraþ pralayaþ pratisa¤caraþ  |
tatrotpattirnàmàvyaktàt pràgupadiùñàt sarvataþ puruùeõa pareõàdhiùñhità buddhirutpadyate  |
aùñaguõà buddhiþ  |
buddhitattvàdahaïkàra utpadyate  |
sa càhaükàrastrividho vaikàrikastaijaso bhåtàdiriti  |
tatra vaikàrikàdahaükàràdeva indriyàõi cotpadyante  |
bhåtàdestanmàtràõi  |
taijasàdubhayam  |
tanmàtrebhyo bhåtànãti sa¤caraþ  |
pratisa¤caro nàma bhåtàni tanmàtreùu lãyante  |
tanmàtràõãndriyàõi càhaükàre  |
ahaükàro buddhau  |
buddhiravyakte  |
tadavyaktaü kvacinna lãyate  |
kasmàdanutpadyamànatvàt prakçtiü puruùa¤caiva viddhyanàdi ityevaü pratisa¤caro vyàkhyàtaþ  |


#<[adhyàtmam adhibhåtam adhidaivataü ca  || Tats_7 ||]>#

tatràha kiü tadadhyàtmamadhibhåtamadhidaivataü ceti  |
tatrocyate  |
buddhiradhyàtmam boddhavyamadhibhåtaü brahmà tatràdhidaivatam  |
ahaükàro 'dhyàtmaü mantavyamadhibhåtaü rudrastatràdhidaivatam  |
mano 'dhyàtmaü saükalpitavyamadhibhåtaü candrastatràdhidaivatam  |
÷rotramadhyàtmaü ÷rotavyamadhibhåtamàkà÷astatràdhidaivatam  |
tvagadhyàtmaü spar÷ayitavyamadhibhåtaü vàyustatràdhidaivatam  |
cakùuradhyàtmaü draùñavyamadhibhåtamàdityastatràdhidaivatam  |
jihvàdhyàtmaü rasayitavyamadhibhåtaü varuõastatràdhidaivatam  |
ghràõamadhyàtmaü ghràtavyamadhibhåtaü pçthvã tatràdhidaivatam  |
vàgadhyàtmaü vaktavyamadhibhåtaü agnistatràdhidaivatam  |
pàõã adhyàtmaü grahãtavyamadhibhåtamindrastatràdhidaivatam  |
pàdàvàdhyàtmaü gantavyamadhibhåtaü viùõustatràdhidaivatam  |
pàyuradhyàtmamutsraùñavyamadhibhåtaü mitrastatràdhidaivatam  |
upasthamadhyàtmamànandayitavyamadhibhåtaü prajàpatistatràdhidaivatam  |
evametat trayoda÷avidhasya karaõasyàdhyàtmamadhibhåtamadhidaivataü vyàkhyàtam  |

     tattvàni yo vedayate yathàvad guõasvaråpàõyadhidaivataü ca  /
     vimuktapàpmà gatadoùasaïgho guõàüstu bhuïkte na guõaiþ sa bhajyate  //


#<[pa¤càbhibuddhayaþ  || Tats_8 ||]>#

atha kàstàþ pa¤càbhibuddhaya ucyate  |
vyavasàyo 'bhimànecchà kartavyatà kriyeti  |
abhimukhã buddhiridaü karaõãyaü mayeti vyavasàyo buddhikriyà  |
àtmaparàtmasvaråpapratyayàbhimukho 'bhimàno 'haükàro buddheþ kriyà  |
icchà và¤chà saïkalpo manaso buddhikriyà  |
÷abdàdiviùayàlocana÷ravaõàdilakùaõakartavyatà buddhãndriyàõàü buddhikriyà  |
vacanàdilakùaõabuddhikriyà karmendriyàõàü sà kriyeti  |
evametàþ pa¤càbhibuddhayo vyàkhyàtàþ  |


#<[pa¤cakarmayonayaþ  || Tats_9 ||]>#

atha kàstàþ pa¤cakarmayonaya ucyante  |
dhçtiþ ÷raddhà sukhà 'vividiùà vividiùà ca pa¤cakarmayonayaþ  |

     bàhyakarmàõi saükalpya pratãtaü yo 'bhirakùati  /
     tanniùñhastatpratiùñha÷ca dhçteretaddhi lakùaõam  //
     svàdhyàyo brahmacaryaü ca yajanaü yàjanaü tapaþ  /
     dànaü pratigraho homaþ ÷raddhàyà lakùaõaü smçtam  //
     sukhàrthaü yastu seveta brahmakarmatapàüsi ca  /
     pràya÷cittaparo nityaü sukheyaü parikãrtità  //
     viùayamadhumi÷ritàntaþkàraõatvamavividiùà  /

vividiùà ca dhyàninàü praj¤ànayoniþ  |
     ekatvaü ca pçthaktvaü ca nityaü caivamacetanam  /
     såkùmaü satkàryamakùobhyaü j¤eyà vividiùà ca sà  //
     kàryakàraõakùayakarã vividiùà pràkçtikã vçttiþ  /

dhçtiþ ÷raddhà sukhà 'vividiùà catasro bandhàya vidiùaikà mokùàya  |
evametà pa¤ca karmayonayo vyàkhyàtàþ  |


#<[pa¤cavàyavaþ  || Tats_10 ||]>#

atràha ke pa¤cavàyava ucyante  |

pràõopànaþ samàna÷ca udàno vyàna eva ca  |

ityete vàyavaþ pa¤ca ÷arãreùu ÷arãriõàm  |

tatra pràõo nàma vàyurmukhanàsikàdhiùñhàtà praõayanàtprakramaõàcca pràõa ityabhidhãyate  |
apàno nàma vàyurnàbhyadhiùñhitàpanayanàdadhogamanàccàpàna ityabhidhãyate  |
samàno nàma vàyurhçdadhiùñhàtà samanayanàt saïgamanàcca samàna ityabhidhãyate  |
udàno nàma vàyuþ kaõñhàdhiùñhàtà årdhvagamanàdutkramaõàccodàna ityabhidhãyate  |
vyàno nàma vàyuþ sandhyadhiùñhàtà vikùepaõàdvijçmbhaõàcca vyàna ityabhidhãyate  |
iti pa¤cavàyavo vyàkhyàtàþ  |


#<[pa¤cakarmàtmànaþ  || Tats_11 ||]>#

atràha ke te pa¤cakarmàtmàna ityucyate  |
vaikàrikastaijaso bhåtàdiþ sànumàno niranumàna÷ca  |
tatra vaikàrikaþ ÷ubhakarmakartà  |
taijaso '÷ubhakarmakartà  |
bhåtàdirmåóhakarmakartà  |
sànumànaþ ÷ubhamåóhakarmakartà  |
niranumàno '÷ubhamåóhakarmakartà caivaü pa¤cakarmàtmàno vyàkhyàtàþ  |


#<[pa¤caparvàvidyà  || Tats_12 ||]>#

atràha kà sà pa¤caparvàvidyetyucyate  |
tamo moho mahàmohastàmi÷ro 'ndhatamisra÷ceti  |
tatra tamomohàvubhàvaùñàtmakau  |
mahàmoho da÷àtmakaþ  |
tàmisrondhatàmisra÷càùñàda÷àtmakau  |
tamo nàmàùñasu prakçtiùvavyaktabuddhyahaükàrapa¤catanmàtrasaüj¤itàsvanàtmasvàtmàbhimànastama ityabhidhãyate  |
moho nàmàõimàdyaùñai÷varyapràptaye yo 'bhimàna utpadyate sa moha ityabhidhãyate  |
mahàmoho nàma dçùñànu÷ravikeùu ÷abdàdiviùayeùu da÷asu vçttiùu muktohamiti manyate sa mahàmoha ityabhidhãyate  |
tàmisro nàmàùñaguõai÷varye 'õimàdye da÷avidhe ca viùaye yo dveùo 'pratihatastatra yad duþkhamutpadyate 'sau tàmisra ityabhidhãyate  |
andhatàmisro nàmàùñaguõai÷varye 'õimàdye da÷avidhe ca viùaye siddhe maraõakàle yo viùàda utpadyate so 'ndhatàmisra ityabhidhãyate  |
evameùà pa¤caparvà 'vidyà dviùaùñibhedà vyàkhyàtàþ  |


#<[aùñàviü÷atidhà÷aktiþ  || Tats_13 ||]>#

atràha kà sàùñàviü÷atidhà÷aktiratrocyate  |
ekàda÷endriyavadhàþ saptada÷a tuùñisiddhi(buddhi)vadhàþ  |
eùàùñàviü÷atidhà÷aktiriti  |
tatrendriyavadhàstàvaducyante  |
÷rotre bàdhiryaü jihvàyàü jaóatvaü tvaci kuùñhitvaü cakùuùyaråpatvaü nàsikàyàmaghràõatvaü vàci måkatvaü hastayoþ kuõitvaü pàdayoþ païgutvaü vàgindriya udàvarta upasthendriye klaibyaü manasyunmàda ityekàda÷endriyavadhàþ  |


#<[navadhà tuùñiþ  || Tats_14 ||]>#
#<[aùñadhà siddhiþ  || Tats_15 ||]>#

saptada÷atuùñisiddhivadhà nàma viparyayàstuùñisiddhãnàm  |
tuùñiviparyayàstàvaducyante  |
tatra nàsti pradhànamiti yà pratipattiranantà  |
evamahamityàtmaj¤àne tàmasalãnà tathàhaükàrasyàdar÷anamavidyà  |
naiva santi tanmàtràõi bhåtakàraõànãtyavçùñiþ  |
viùayàõàmarjane pravçttirasutàrà  |
rakùaõe tu pravçttirasupàrà ca  |
kùayadoùamadçùñvà 'rthe pravçttirasunetrà  |
bhogà ÷aktirasumarãcikà  |
hiüsàdoùamapa÷yato bhogàrambho 'nuttamàmbhasikà  |
iti tuùñiviparyayà navadhà 'tuùñayo vyàkhyàtàþ  |

atha siddhiviparyayà asiddhayo 'ùñau càbhidhãyante  |
nànàtvaü bhåtamàtrasyaikàtvamàvirbhåtamatàramucyate  |
÷abdamàtra÷ravaõàdviparãtagrahaõamàsutàraü yathà nànàtvaj¤o mukta iti ÷rutvà viparãtaü pratipanno nànàtvaj¤o hyamukta iti  |
adhyayana÷ravaõàbhiniviùñasyàpi jaóatvàdasacchàstropahatabuddhitvàdvà pa¤caviü÷atitattvaj¤ànasiddhirna bhavati tadà 'tàratàraü tadaj¤ànam  |
kasyacidàdhyàtmikena duþkhenàbhibhåtasyàpi saüsàre 'nudvegàdajij¤àsorna j¤ànaü tatpramàdam  |
evamapramuditàpramodamànayo÷cànyonyayordvayamaparaü draùñavyam  |
suhçdupadiùñe 'pyani÷cayabuddheraj¤ànam parasparamasampà  |
asampàvacanàdathavà paràïmukhe gurau durbhàgyasya j¤ànàsiddhistadaj¤ànamasatpramuditamiti  |
evamete siddhiviparyayà asiddhayo 'ùñau vyàkhyàtàþ  |
evameùà 'ùñaviü÷atidhà '÷aktirvyàkhyàtà  |

atràha kà sà navadhà tuùñiratrocyate  |
prakçtiü paramàrthatvena parikalpya parituùñe màdhyasthaü labhate tasya tuùñyà sà tàntrikã saüj¤à 'mbha iti  |
aparo buddhiü paramàrthavena pratipadya parituùñastasyàstuùñeþ ÷alilà iti saüj¤à  |
anyo 'haükàraü paramàrthatvenàbhyupagamya parituùñastasyàtuùñeþ rodha iti saüj¤à  |
itarastanmàtràõi bhogyàni paramàrthatvena vini÷citya parituùñastasya tuùñervçùñiriti saüj¤à  |
evamàdhyàtmikya÷catasrastuùñayo bhavanti  |
catasçùvapi tuùñiùu nàsti mokùastattvaj¤ànasyàsambhavàt  |
vàhyàrthàrjanarakùaõakùayasaïgahiüsàdidoùadar÷anàdviùayoparame pa¤catuùñayo bhavanti  |
arthànàmarjane doùadar÷anàt tuùñaþ pravrajitasyàpi nàsti mokùastattvaj¤ànàbhàvàt  |
sà pa¤camã tuùñiþ sutàretyabhidhãyate  |
anyorthànàü rakùaõe doùadar÷anàt tuùñaþ pravrajitasyàpi nàsti mokùastattvaj¤ànàbhàvàt sà ùaùñhã tuùñiþ supàretyuùyate  |
anyorthànàü kùayadoùadar÷anàt tuùñaþ pravrajitasyàpi nàsti mokùastattvaj¤ànàbhàvàt sà saptamã tuùñiþ sunetretyabhidhãyate  |
anyorthànàü saïgadoùadar÷anàt tuùñaþ pravrajitasyàpi nàsti mokùastattvaj¤ànàbhàvàt sàùñamã tuùñiþ sumarãciketyabhidhãyate  |
anyo bhåtànàmarthanimittaü hiüsàdidoùadar÷anànnivçttastuùñaþ pravrajitasyàpi nàsti mokùastattvaj¤ànàbhàvàt sà navamã tuùñiruttamàmbhasiketyabhidhãyate  |
ityetà navatuùñayo vyàkhyàtàþ  |

atràha kàùñau siddhaya ityatrocyate  |
yadåhane j¤ànamutpadyate tattvabhàvabhåteùu sà prathamà siddhistàreyabhidhãyate  |
yacchabdamàtreõa j¤ànamutpadyate tattvabhàvabhåteùu sà siddhiþ sutàretyabhidhãyate  |
yadadhyayanena j¤ànamutpadyate tattvabhàvabhåteùu sà tçtãyà siddhistàrayantãtyabhidhãyate  |
yadàdhyàtmikasya duþkhasyàpanodanaü kçtvà j¤ànamutpadyate tattvabhàvabhåteùu sà caturthã siddhiþ pramuditetyabhidhãyate  |
yadàdhibhautikasya duþkhasyàpanodanaü kçtvà j¤ànam utpadyate tattvabhàvabhåteùu sà pa¤camã siddhiþ pramuditetyabhidhãyate  |
yadàdhidaivikasya duþkhasyàpanodanaü kçtvà j¤ànamutpadyate tattvabhàvabhåteùu sà ùaùñhã siddhiþ pramodamànetyabhidhãyate  |
yattu snigdhasaüsargàvyapayàjj¤ànamutpadyate tattvabhàvabhåteùu sà sapramã siddhiþ ramyaketyabhidhãyate  |
yat paricaryàdànena j¤ànamutpadyate tattvabhàvabhåteùu paritoùite gurau siddhiþ satpramuditetyabhidhãyate  |
ityetà aùñasiddhayo vyàkhyàtàþ  |


#<[da÷adhà målikàrthàþ  || Tats_16 ||]>#

atràha ke da÷amålikàrthà ityatrocyate  |
     astitvamekatvamathàrthavattvaü paràrthamanyatvamakartçtà ca  /
     yogo viyogo vahavaþ pumàüsaþ sthitiþ ÷arãrasya ca ÷eùavçttiþ  //
ityete da÷amålikàrthàþ  |

saïghàtaparàrthatvàditi puruùàstitvaü siddham  |
bhedànàü parimàõàt kàraõamastyavyaktamiti paryàyadvayena pradhànasyàstitvaü siddham  |
hetumadanityamityekatvaü siddham  |
prãtyaprãtiviùàdàtmakà ityarthavattvaü siddham  |
nànàvidhairupàyairiti paràrthatvaü siddham  |
triguõamaviveki viùaya ityanyatvaü siddham  |
tasmàcca viparyàsàdityakartçtvaü siddham  |
puruùasya dar÷anàrthaü kaivalyàrthaü tathà pradhànasyàpãti yogasiddhiþ  |
pràpte ÷arãrabhede caritàrthatvàditi viyogasiddhiþ  |
janmamaraõakaraõànàmiti puruùabahutvaü siddham  |
cakrabhramivaditi ÷eùavçttiþ siddhà  |
ete da÷amålikàrthà vyàkhyàtàþ  |
eteùàü da÷ànàü pràgupadiùñànàü ca pa¤cà÷atpratyayàþ  |
ete ca ùaùñipadàrthàþ ùaùñitantramityucyate  |


#<[anugrahasargaþ  || Tats_17 ||]>#

atràha ko 'nugrahasargaþ atrocyate  |
bàhyàn pa¤catanmàtrebhya÷cotpàdyànugrahasargadhyànotpannenàdhàravarjitàn putràn dçùñvà tebhyastanmàtrebhyo 'nugrahasargamasçjadbrahmà  |


#<[caturda÷avidho bhåtasargaþ  || Tats_18 ||]>#

atràha ka÷caturda÷avidho bhåtasarga ityatrocyate  |
aùñavikalpo daivaþ pai÷àco ràkùaso yàkùo gàndharva aindraþ pràjàpatyo bràhma ityaùñau devayonayaþ  |
pa¤cadhà tiryagyona÷ca pa÷upakùimçgasarãsçpasthàvarà iti  |
gavàdimåùakàntàþ pa÷avaþ  |
garuóàdima÷akàntàþ pakùiõaþ  |
siühàdi÷çgàlàntàþ mçgàþ  |
÷eùàdikãñàntàþ sarãsçpàþ  |
parvatàditçõàntàþ sthàvaràþ  |
mànuùyaü caikavidhaü bràhmaõàdicàõóàlàntam  |
aùñavikalpo daivastiryagyona÷ca pa¤cadhà bhavati  |
mànuùya÷caikavidhaþ samàsato bhautikaþ sargaþ  ||


#<[trividho dhàtusargaþ  || Tats_19 ||]>#

samàsato ye tridhàþ sargàþ tatràha kastrividho dhàtusargaþ atrocyate såkùmàþ màtàpitçjàþ prabhåtà iti  |
j¤ànendriyapa¤capràõabuddhimanasàü gaõaþ såkùmaþ  |
liïga÷arãràõãtyarthaþ  |
màtàpitçjà ùàñkau÷ikàþ tatra màtçto lomalohitamàüsàni pitçtaþ snàyvasthimajjàna iti ùañko gaõaþ  |
prabhåtàþ pa¤camahàbhåtàni mahàbhåte ghañàdãnàü nive÷a iti trividho dhàtusargo vyàkhyàtaþ  |
etatsaüsàramaõóalamuktam  ||


#<[trividho bandhaþ  || Tats_20 ||]>#

atràha kastrividho bandya ityatrocyate  |
prakçtibandho vaikàrikabandho dakùiõàbandha÷ceti  |
tatra prakçtibandho nàmàùñau prakçtayastàþ paratenàbhimanyamànasya prakçtilayaþ prakçtibandha ityucyate  |
tatra vaikàrikabandho nàma pravrajitànàü laukikànàü vaikàrikairindriyairva÷ãkçtànàü ÷abdàdiviùaye pra÷aktànàmajitendriyàõàmaj¤àninàü kàmamohitànàü vaikàrikabandha ityucyate  |
dakùiõàbandho nàma brahmacàrigçhasthabhikùuvaikhànasànàü kàmamohopahatacetasàmabhimànapårvikàü dakùiõàü prayacchatàü dakùiõàbandha ityucyate  |
iti trividho bandho vyàkhyàtaþ  |
uktaü ca  |

     pràkçtena tu bandhena tathà vaikàrikeõa ca  /
     dakùiõàbhistçtãyena bandhoyaü ca nigadyate  // 


#<[trividho mokùaþ  || Tats_21 ||]>#

atràha kastrividho mokùa ityatrocyate  |

j¤ànodrekàdindriyaràgopa÷amàt kçtsnakùayàcceti  |
j¤ànodrekàdindriyaràgopa÷amàt svadharmàdharmakùayo bhavati dharmàdharmakùayàcca kaivalyamiti  |
uktaü ca  |
     àdyo hi mokùo j¤ànena dvitãyo ràgasaükùayàt  /
     kçtsnakùayàt tçtãyastu vyàkhyàtaü mokùalakùaõam  //


#<[trividhaü pramàõam  || Tats_22 ||]>#

kiü trividhaü pramàõamityatrocyate  |
dçùñamanumànamàptavacanaü ceti etat trividhaü pramàõam  |
dçùñaü tàvadvyàkhyàyate yàvadindriyàõàü pa¤cendriyàrthàþ pratyakùà eva dçùñam  |
anumànam pramàõaü liïgadar÷ane jàyamànaü j¤ànam  |
yathà meghodayena vçùñiþ sàdhyate bakapaïktibhiþ salilam dhåmenàgniþ tadanumànam  |
pratyakùeõànumànena và yortho na sàdhyate sa àptavacanàt sàdhyate  |
yathendro devànàü ràjà uttaràþ kuravaþ sauvarõo meruþ svarge 'psarasa iti  |
ta indràdayaþ pratyakùànumànàsàdhyà÷ca vasiùñàdayo munayo vadanti santãndràdayaþ àgamopyasti  |
     svakarmaõyabhiyukto yo ràgadveùavivarjitaþ  /
     j¤ànavàn ÷ãlasampanna àpto j¤eyastu tàdç÷aþ  //

evametat trividhaü pramàõamabhihitam  |
atràha tena trividhena pramàõena kiü sàdhyate atrocyate  |
yathà loke mànena prasthàdinà dhànyàni mãyante  |
tulayà candanàdãni dravyàõi  |
evamanena tattvabhàvabhåtàni pramãyante  |
trividhena duþkhenàbhibhåto bràhmaõaþ kapilamaharùi÷araõamupàgataþ atràha  |


#<[trividhaü duþkham  || Tats_23 ||]>#

kiü trividhaü duþkhamityatrocyate  |
àdhyàtmikamàdhibhautikamàdhidaivikamiti  |
tatràdhyàtmikaü dvividhaü ÷àrãraü mànasaü ceti  |
÷arãre bhavaü ÷àrãram manasi bhavaü mànasaü ceti  |
tatra ÷àrãraü nàma vàtapitta÷leùmaõàü vaiùamyàdyadduþkhamutpadyate jvaràtisàravisåcikàmårchàdikaü tacchàrãramucyate  |
kàmakrodhalobhamohamaderùyàdikaü priyaviyogàdikaü tanmànasamityucyate  |
adhibhåtebhyo bhavamàdhibhautikam  |
mànuùapa÷umçgasarãsçpasthàvarebhyo yadduþkhamutpadyate tadàdhibhautikam  |
adhidevebhyo jàtamàdhidaivikam  |
÷ãtoùõavàtavarùàsannipàtàdinimittaü yadduþkhamutpadyate tadàdhidaivikam  |
anena trividhena duþkhenàbhibhåtasya bràhmaõasya jij¤àsotpanà  |
j¤àtumicchà jij¤àsà  |
yathà tçùitasya pànãyaü pàtumicchà pipàsà  |
etatsamàsato niþ÷reyasaü j¤ànam  |
yajj¤àtvà punarjanma na syàditi  ||
     
     etanmaharùervij¤ànaü kapilasya mahàtmanaþ  /
     yacchrutvà bràhmaõaþ ÷reyaþ kçtakçtyo 'bhavat tadà  //
     sàükhyasåtrakrameõaiùà vyàkhyàtà kramadãpikà  /
     anuùñupchandasà càtra j¤eyaü ÷loka÷atatrayam  //

iti ÷rãtattvasamàsàkhyà såtravçttiþ samàptà  ||