Kavirajayati (=Kavirajagiri): Samkhyatattvapradipa Based on the ed. by Vindhyesvari Prasada Dvivedin in: Sàükhyasaügrahaþ (Chowkhamba Sanskrit Series, 50, pp. 151-178) Input by Dhaval Patel ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding: description character =ASCII long a à 224 long A â 226 long i ã 227 long I ä 228 long u å 229 long U æ 230 vocalic r ç 231 vocalic R è 232 long vocalic r é 233 vocalic l ë 235 long vocalic l í 237 velar n ï 239 velar N ð 240 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t ñ 241 retroflex T ò 242 retroflex d ó 243 retroflex D ô 244 retroflex n õ 245 retroflex N ö 246 palatal s ÷ 247 palatal S ø 248 retroflex s ù 249 retroflex S ú 250 anusvara ü 252 capital anusvara ý 253 visarga þ 254 long e ¹ 185 long o º 186 l underbar × 215 r underbar Ÿ 159 n underbar ­ 173 k underbar É 201 t underbar  194 Other characters of the CSX encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings and formats see: http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdiac.pdf and http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdias.pdf For further information see: http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil.htm ___________________________________________________________________ atha sàükhyatattvapradãpaþ / ÷rãgaõe÷àya namaþ / prakçtiü puruùaü ÷uddhaü praõipatya praõãyate / pradãpaþ sàükhyatattvasya paropakçtaye mayà // iha khalu pravàhavidhvastottaraõopàyà iva sàükhyatantràdhyayanapari÷ramàlasàstatprakriyàj¤ànatarãvihãnàþ ÷abdodadhàvananyàvalambanàþ sãdanti tattaraõopàyaþ sakalasàükhyaprakriyàdyotako bahvartho 'lpàkùaro mayà prakà÷yate / kàpilatantràdhyayanàlasaistatprakriyàjij¤àsàyàmidameva prakaraõaü samyagavalokanãyamatyugra÷ubhà÷ubhàdçùñaphalavat prayatnaü vinaiva sarvamatraivàdhigantavyam ayatnalabdherthe yatnàdar÷anàt / uktaü ca sàükhyàcàryaiþ / akke cenmadhu vindeta kimarthaü parvataü vrajet / iùñasyàrthasya saüsiddhau ko vidvàn yatnamàcaret // çjumàrgeõa siddhyato 'rthasya vakreõa sàdhanàyogàt iti kecit / duþkhatrayàbhighàtodvignacittàstànnivçttyupàyameva tàvadabhikàmayante / taü càgre dar÷ayiùyàmaþ / duþkhatrayaü ca àdhyàtmikamàdhibhautikamàdhidaivikaü ca / tatràdhyàtmikaü dvidhà ÷àrãraü mànasaü ca vàtapitta÷leùmaõàü vaiùamyanimittaü ÷àrãram kàmakrodhalobhamoherùyàviùàdaviùayavi÷eùàdar÷anakàraõakaü mànasam / àntaropàyasàdhyatvàdàdhyàtmikaü duþkhamiti vyapadi÷yate / bràhmopàyasàdhyamapi duþkhaü dvividham / àdhibhautikamàdhidaivaikaü ca / tatràdhibhautikaü mànuùapakùisarãsçpasthàvaranibandhanam / àdhidaivikaü pakùaràkùavinàyakagrahàdyàve÷animittam / sarvaü mànasapratyakùam / etad duþkhaü rajaþpariõàmavi÷eùo nityapariõàmitvàdidamapi nityamiti na ÷akyate bàdhitum tathàpi ÷akya eva tadabhibhavaþ kartuü sàdhanena tacca sàdhanaü ÷àstrajanitaü prakçtipuruùànyatàj¤ànaü nànyaditi tacchàstra pra tipàdyàrtha ÷ca turvidha þ ta dya thà ka÷cidartha þ pra kçtireva na tu ka sya cit vikçtirya thà måla pra kçtiþ sà sa rva sya måla màdikàra õa ü na tu ta syàþ kàra õànta ra ü ki¤cit pra màõa siddha ü ta thàtve và måla kùa tikàrãtya na va sthà syàt sva syaiva svakàraõatve tu tasyàpekùayà kàraõatvàt svasyaiva pårvavartitvaü kàryatvàt pa÷càdvartitvamityasaübhavaþ / sakàraõatve ajàmekàü lohita÷uklakçùõàmityajatvapratipàdanapara÷rutivirodhaþ syàt / sà ca prakarotãti prakçtiþ pradhànaü sattvarajastamasàü sàmyàvasthà / ka÷cidarthaþ prakçtirvikçti÷ca tacca mahattattvamahaïkàraþ pa¤catanmàtràõi ceti saptasaïkhyàko gaõaþ kasyacitprakçtiþ kasyacidvikçtiþ / tadyathà mahattattvamahaïkàrasya prakçtirvikçti÷ca målaprakçteþ tathà ahaïkàraþ pa¤catanmàtràõàmindriyàõàü ca prakçtirvikçtirmahataþ tathà pa¤catanmàtràõi bhåtànàmàkà÷àdãnàü prakçtayo vikçtaya÷càhaïkàrasya / pa¤ca mahàbhåtànyekàda÷endriyàõi ceti ùoóa÷asaïkhyàko gaõo vikçtireva na tu kasyacitprakçtiþ / nanu pçthivyàdãnàmapi goghañavçkùàdayo vikàrà upalabhyante tathà tadvikàravi÷eùàõàü payobãjàdãnàü dadhyaïkuràdaya iti kathaü vikçtitvameva teùàmiti cenna tattvàntaropàdànatvaü prakçtitvamihàbhyupagatam na tveteùàü tadasti sthaulyendriyagràhyatayà goghañàdãnàü samànatvàt na tattvàntaratà pçthivyàdibhyaþ / uktaü ca tattvakaumudyàm "sarveùàü goghañàdãnàü sthålatendriyagràhyatà ca sameti" na tattvàntaram / puruùastu na kasyacit prakçtirapariõàmitvànnàpi vikçtirnityatvàdanyathà sàdhanasàdhyàbhivyaktiþ syàt ghañavat / pramàõavirahiõo 'rthasya nç÷çïgasàdç÷yàbhyupagamàt / uktaprameyasàdhakaü trividhaü pramàõamurarãkatyam pratyakùamanumànamàptavacanaü ceti / sàïkhyàcàryaiþ / anyavàdyaïgãkçtapramàõànàmeteùveva triùvantarbhàvaþ / uktaü ca 'sarvapramàõasiddhatvàditi' sarveùàü vàdyantaràbhyupagatànàü pramàõànàü siddhatvàt triùvevàntarbhàvàdityarthaþ / nanu yatra yatra pratyakùamapravartamànaü tattadatyantà 'saditi vyàptiþ suprasiddhà ÷a÷a÷çïgakårmalomàdau evaü pradhànasyàpi pratyakùàsiddhatvàt tadatyantàsattvameva yuktaü gaganakusumàdãnàmiveti cenna nahi yat pratyakùàgocaraü tadatyantàsaditi vyàptigraho yukto 'nyathà gçhànnirgatasya gçhadhanaputrapa÷uvanitàdãn sukhasàdhanabhåtànapa÷yatastannà÷ani÷cayajaduþkhavipluùñàntaþkaraõasya rudato maraõaü syàt na tvevamasti / ki¤ca kiü sarvapratyakùaviùayatvaü sattve hetuþ ki¤citpratyakùaviùayatvaü và ? nàdyaþ nahi gçhàntarade÷àntarakàlàntaragataü vastu kenàpyayoginà pratyakùeõa viùayãkartuü ÷akyamanyathà sarva eva sarvaj¤aþ syàt parabuddherapratyakùatayà sarvaiþ sarvaü pratyakùeõa gçhyate navetyasarvaj¤ena ni÷cetuma÷akyatayà saü÷ayànivçtteþ / nàpi caramaþ vyabhicàràt nahi nagarasthena svenànupalabdho gavaya etàvataivàraõyakopalabdhasya tasyàpalàpasambhavaþ / ukta¤ca lãlàvatãkàreõa "sarvàdçùñe÷ca sandehàt svàdçùñervyabhicàrata" iti / tasmàt pratyakùapravçttipratikålàbhàvavi÷iùñaü pratyakùaü yatra na pravartate tadatyantàsaditi ni÷cetuü ÷akyam na tu pratyakùàpravçttimàtràt anyathà puruùapradhànamahatsvargàpårvadevatàdãnàmatãndriyàõàmatyantàbhàvaþ syàt / tena viyati gacchataþ patatriõo grahaõe 'tidåratvameva pratikålam tathà netragatakajjalagrahaõe 'tisàmãpyam evaü råpa÷abdàdigrahaõe àndhyabadhiratvàdayaþ tathà viùayagrahaõe manasaþ kàmàdyabhivyàptiþ yathà kàmàdyabhivyàptamanàþ sphãtàlokamadhyavartinamindriyasannikçùñamapyarthaü na pa÷yati / paramàõvàdiviùayatàyàü saukùmyameva pratikålam yataþ praõihitamanà api taü na pa÷yati / bhittyàdiparavastugrahaõe tadvyavadhànameva pratikålaü sampratipannapadàrthagrahaõe hastàdivyavadhànavat / kvacidabhibhavaþ yathà ahani saurãbhirbhàbhirabhibhåtaü nakùatrasåryàdigrahe cakùuþ samarthaü na bhavati / kvacit samànàbhihàraþ pratikålaü yathà jalà÷aye 'mbudavimuktajalabindugrahaõe netràsàmarthyam / kvacidanudbhavaþ yathà kùãradadhyàdyavasthàyàü dadhighçtàdivivecanàsàmarthyam / evaü sati dçóhatarapramàõàntaraprasiddhe vastuni pratyakùàpravçttàvetadanyatamaü pratibandhakaü kalpyate na tu tadabhàvàdevàpravçttiþ / ukta¤ca sàïkhyamålakàreõa "saukùmyàt tadanupalabdhirnàbhàvàt" / nanu kvacitpratyakùaprasiddhasya kvacitsandehàdanumànaviùayatà na tvasya tadastãtyabhàva eva yukta iti cenna kàryaü hi kàraõànumàpakaü bhavatãti sarvavàdyabhimatam tathà ca mahadàdikàryànyathànupapattyaiva pradhànasiddhiriti na tadabhàvo yuktaþ / nanu kàryànyathànupapattyà kàraõasiddhau tantràntaràbhimatakàraõasiddhiþ setsyati na tu tvadabhimatapradhànasiddhiriti cenna mataparyàlocanena yanmataü kapilasåtranibaddhaü pradhànasàdhanànuguõaü tadeva yuktisahamanyat tu bàhyamatavat matàbhàsatvàdbàdhyameva / tadyathà 'asataþ sajjàyata' iti bauddhamate pradhànasiddhiþ 'sataþ sajjàyata' iti sàïkhyamataviruddhatvànna paõóitamukhamaõóanàyàlam sadasatoþ kàryakàraõabhàvàsambhavàt asadalãkaü kàraõaü sattvàdiråpa÷abdàdyàtmakaü kathaü syàt sadasatostàdàtmyadar÷anàt kàryaü hi kàraõasamavetaü tantupañàdisthaleùu prasiddham tathà ca ghaño 'san paño 'sannityasatsamavetaü sarvo vyavahartà vyavahareta na tu sadidamiti sattàvai÷iùñyena pratãtiþ syàt / atha sadvivarto 'yaü prapa¤ca iti yadvedàntimatam / tadapyasàdhu anenàpi sataþ sajjàyata iti matasiddhirna syàt / advayasya sadvayatayà bhàne rajjoþ srakkhaõóasarppàdyàtmanà bhànavat bhràntireva syàt bàdhitaviùayatayà rajjusarpapratyayavat prapa¤caj¤ànasyàpramàõatayà pramàråpaü j¤ànamevàstamiyàt / na ceùñàpattirguru÷iùyottarapra÷nayorapramàõabuddhyà vyavahàramàtrocchedaþ syàt laukikavaidikavyavahàrànuùñhàne ca kasyacit pravçttyanupapattyà bhogàpavargau na syàtàmiti tacchàstràpràmàõyaü syàt / apasiddhànta÷ca na hi vedàntimate brahma vivarti bhavati / ukta¤ca - bàlàn prati vivarto 'yaü brahmaõaþ sakalaü jagat / avivartitamànandamàsthitàþ kçtinaþ sadà // iti / sato 'sajjàyata iti sataþ paramàõorasaddvyaõukàkhyaü kàryaü jàyata iti kaõabhakùàkùacaraõamatamapi na yuktisaham tathà hi paramàõurhi dvyaõukasamavàyikàraõam dvyaõukaü càsadityasattvàvi÷eùàccha÷a÷çïgàdisamavàyikàraõatàpi pa ra màõau syàt sa da sa toþ sa ma vàyàsa mbha vàcca asa tà tàdàtmye sa topya sa ttva ü syàt na nva sa ttva ü nàma pràga bhàva pra tiyogitva ü na tu vàyuråpàdiva t trikàlàsa ttva miti cenna kimida ü pràga bhàva pra tiyogitva ma sa ttva m kiü pràga bhàva pra tiyogitvàda sa ttva ma sa ttvàdvà pràga bhàva pra tiyogitva m ? nàdya þ sa rveùàü kàrya pa dàrthànàma sa ttvàvi÷eùeõàkà÷a puùpàdiùvivàsa ttvenaiva vya va hàra þ syàt teùàma pi pràga bhàva pra tiyogitvàt ta thà ca kàrya pa dàrtha ga ta guõa sàmànyàdãnàmuccheda þ syàt teùàü bhàva dha rma tvenàsa ttvenàva sthànàt / na ca kårma lomàdera syàsa to vi÷eùa þ sàmànyàdya bhàvena bheda ka dha rmàbhàvàt / nàpi ca ra ma þ asa ttvàtpràga bhàva pra tiyogitve nara÷çïgàdãnàma pi pràga bhàva pra tiyogitva ü syàt pràga bhàva sya ca sva pra tiyogyutpàda ka tva niya mena sarveùàmasatàü sattvaü syàt sadasadvibhàgo jagati dattajalà¤jaliþ syàditi na tàrkikavai÷eùikamataü vicàrasaham / tasmàt sataþ sajjàyata iti sàïkhyamatameva yuktisaham / sataþ kàraõàt svotpatteþ pràgapi sadeva kàryaü kàraõavyàpàràdabhivyaktimàpnoti / na ca siddhasàdhanatà kàraõavaiyarthyaü ceti vàcyam kàryasattve 'pi tadabhivyaktau kàraõaü prayojanavaditi na ki¤cidavadyam / asatkàryapakùe tu kàraõavaiyarthyaü sphuñameva na hyasataþ kàraõasambandho niråpayituü ÷akyate sambaddhameva asambaddhena janyate asambaddhasya janyatve sarvasmàt sarvaü syàt kàraõaniyamo 'stamiyàt / asaccetkàryaü na kàraõavyàpàràt sadbhavitumarhati ukta¤ca tattvakaumudyàm - nahi nãlaü ÷ilpasahasreõàpi pãtaü kartuü ÷akyam / na ca kàraõavyàpàràt pårvaü ghaño 'san saü÷ca vyàpàrànantaramiti ghañasya sattvàsattve dharmàviti vàcyam dharmasya bhàvadharmatvena tenaiva dharmiõaþ sattvaü svasthityanyathànupapattyà sàdhitamiti sadeva kàryaü kàraõavyàpàràdårdhvamiva pràgapi / kàraõavyàpàrastu tadabhivyaktàvananyathàsiddhaþ anyatràpi kàraõavyàpàràdabhivyaktireva dç÷yate yathà 'vaghàtena dhànyeùu taõóulànàm avapãóanena tileùu tailasya dohanena saurabheyãõàü payasa iti / asadutpattau tu na dçùñànto 'sti tasmàt sadeva kàryaü kàraõavyàpàreõàbhivyajyate / asatà kàraõasambandhàsambhavàt na tasya tadutpàdakatvam ukta¤ca sàïkhyàcàryaiþ asattvànnàsti sambandhaþ kàraõaiþ sattvasaïgibhiþ // asambaddhasya cotpattimicchato na vyavasthitiþ // ki¤ca sambaddhamapi tadeva karoti yatra yat kàraõaü ÷aktam ÷akti÷ca kàryaikàdhigamyà yathà cakùuùaiva råpaj¤ànaü bhavati nendriyàntareõetãdameva tatra ÷aktamityadhigamyate / tathà ca sà ÷aktiþ ÷aktakàraõà÷rayà ÷akyakàryà÷rayà sarvatra và syàt ? antye sarvasmàt sarvaü syàt / atha kàrye sà ÷aktistadà kathamasataþ kàryasya ÷aktyà÷rayatà tathà ca ÷aktena ÷akyamutpàdyate ÷akyaü ca kàraõàtmakam kàraõaü ca saditi kathaü tadabhinnaü kàryamasatsyàt 'ukta¤ca ÷aktasya ÷akyakaraõàditi' / upàdànopàdeyabhàvagrahaõàcca na bhedastantupañayoryayorbhedo na tayorupàdànopàdeyabhàvo yathà÷vavçkùayoþ / ito 'pi nàrthàntaratvaü tantupañayoþ saüyogàpràptyadar÷anàt arthàntaratve saüyogo dçùño rajjughañakuõóabadaràdau apràptirapi dçùñà sumeruvidhyayoriva iha ca saüyogàpràptyorabhàvànna tantubhyo 'rthàntaraü pañaþ / kàryakàraõayorabhedasàdhakaü pramàõaü coktaü sàïkhyàcàryaiþ tadyathà na pañastantubhyo bhidyate taddharmatvàt iha yadyato bhidyate tat tasya dharmo na bhavati yathà gaura÷vasya dharma÷ca pañastantånàntasmànnàrthàntaram / gurutvàntaràgrahaõàdapi na kàraõàdarthàntaraü kàryam / evamabhede siddhe tantava eva tena tena saüsthànavi÷eùeõa pariõatàþ paño na tu pañastantubhyo 'rthàntaram / na càtmà÷rayabuddhibhedàdarthakriyàbhedàcca bhedasiddhiþ kàryakàraõayoriti vàcyam ekasminnapi vi÷eùàntaràvirbhàvatirobhàvàbhyàmàtmà÷rayàrthakriyàbuddhibhedasambhavànna tadanyathànupapattyà bhedasiddhiþ / tatra ekasyàpi kårmasyàvayavà niþsarantyàvirbhavanti ta eva kårma÷arãre nivi÷amànàstirobhavanti nahi te kårmàvayavà utpadyante dhvaüsante và evamekasyàpi suvarõasya mçdo va kañakakuõóalàdayo ghañàdayo niþsaranta utpannà iti vyavahàraü bhajante ta eva nivi÷amànàstirobhavanti na÷yantãtyucyante na punaþ sadasatornirodhotpàdayornidar÷anamasti / uktaü ca bhagavatà nàsato vidyate bhàvo nàbhàvo vidyate sata iti / yathà saïkocavikà÷avadbhyaþ svàvayavebhyaþ kårmo na bhidyate tathà mçtsuvarõàdibhyo 'pi kañakakuõóalàdayo na bhinnàþ / na ca nàma buddhyarthakriyàbhedàt kàryakàraõayorbhedasiddhiriti vàcyam nañe vyabhicàràt / naño hi da÷aratho 'haü ràmo 'haü yudhiùñhiro 'hamiti svayamanantanàmà bhåtvà nàmàntareõa ve÷àntaramarthakriyàntara¤ca kurute tathà ca satyapi bhedatraye nañabhedàdar÷anàt yathàhuþ - råpamatho api kàryamatho abhidhàpi nañasya pçthagvidità / na pçthaktvamupaiti nañaþ kimiti prativàcyamava÷yamidaü ku÷alaiþ // ekasyàpi vahnerdàhakatvapàcakatvabhedena nànàrthakriyàkàritvaü dç÷yate na hyetàvatà vahnirbhedamadhigacchati ekaikasya tçõasyàtapavçùñyàdinivçttàvasàmarthye 'pi bahåni militvàvasthàvi÷eùamavàpya yathà tànyeva tannivçttau sàmarthyamadhigacchanti tathaika eva tantuþ pràvaraõàdyarthakriyàsamartho 'pi militàsta evàvasthàvi÷eùaü pràpyàvirbhåtapañabhàvàþ pràvaraõàdyarthakriyàü kariùyanti tasmàtsadeva kàryaü kàraõàt tadabhivyaktiriti / nanvàvirbhàvaþ kàraõavyàpàràtpårvaü sannasan và ? àdye kàraõavyàpàràsambavaþ nahi sadutpattau kenàpi kàraõàni vyàpàryante / antye pràptamasadutpàdanatvamiti cenna tavàpi keyamutpattiþ satyasatã và ? àdye na kàraõaprayojanaü pa÷yàmaþ / antye 'sadutpattirutpadyata iti tadutpatterapyutpattyantaraü tatràpyanyaditi sphuñaivànavasthà / atha pañàt tadutpattirnàtiricyate tadà paña ityukte punarutpadyate iti na vàcyaü paunaruktyàt tathotpadyate ityuktvà punaþ paña iti na vàcyaü pårvoktadoùàdeva paño vina÷yatãtyapi na vàcyaü virodhàt tasmàtsvasattàsamavàyo và svakàraõasamavàyo và pañotpattiþ samavàyasya ca nityatvena sarvathàpi na pañotpattiþ sambhavati na tadartha¤ca kàraõàni vyàpàryyante tathà ca sata eva pañàderàvirbhàve kàraõàpekùeti na ki¤cidavadyam / na ca pañàdikàryaråpeõa kàraõasambandhastasyàkriyatvàt kriyàsambadhitvàtkàrakàõàmanyathà kàrakatvakùatiþ syàt tasmàtsatkàryamiti sthitam / duþkhatrayàbhibhavasàdhanaü prakçtipuruùànyatàj¤ànaü tadupayogitvàt vyaktavairåpyaü pratipàdanãyam / tacca vyaktaü pçthivyàdi taccàvyaktàtpradhànàdvilakùaõam yata idaü sakàraõakaü tata evànityaü paràbhimatavinà÷asàmagryà tirobhavati / avyàpakaü ca kàraõaü hi kàryaü vyàpnoti na tu kàryaü kàraõam / sakriyaü ca buddhyàdayaþ pårvapårvopàttaü dehaü parityajanti dehàntaraü copàdadate saiva teùàü kriyà pçthivyàdãnàü kriyà pariõàmaråpeõa prasiddhaiva / pratipuruùaü buddhyàdibhedàdanekam tathà ghaña÷arãràdibhedena pçthivyàdyapyanekam / svakàraõà÷ritam yadyapi buddhyàdãnàü pradhànabhedàbhàvàt nà÷rayà÷rayibhàvastathàpi katha¤cit bhedavivakùayà÷rayà÷rayibhàvo yatheha vane tilakàþ / sàvayavamavayavàvayavisaüyogasaüyogibuddhipradhànayostu na saüyogastàdàtmyàt nàpi sattvarajastamasàü saüyogaþ apràptipårvikà pràptiþ saüyogasta da bhàvàt / nitya meva parata ntra ü sva kàrye 'ha ïkàràkhye ja na yita vye pra kçtyà påra ma pekùa te anya thà kùãõà sa tã nàha ïkàra ü ja na yituü kùa mà bha va ti ta thàha ïkàro 'pi sva kàrye pra kçtyà påra ma pekùa te eva ü kàra õa màtra ü sva kàrye janayitavye tadapekùàü kurute tathà ca svakàrye janayitavye paratantraü vyaktam / yata ityabhivyàpya yaduktaü tadviparãtamavyaktam yadyapyavyaktasya pariõàmalakùaõàkriyàsti tathàpi na parispandaþ // idànãü vyaktàvyaktayoþ sàdharmyaü puruùàcca vaidharmyaü pratipàdanãyam / vyaktaü hi triguõaü trayo guõàþ sukhaduþkhamohàtmakà asyeti / atra kàryakàraõayorabhedàt sukhàdi÷abdaiþ sattvàdayo 'bhidhãyante triguõamityuktyà sattvàdãnàmàtmaguõatvaü paràbhimatamapàkçtaü veditavyam / tathà aviveki yathà pradhànaü sato na vivicyate tathà mahadàdayo 'pi pradhànànna vivicyante tatsvaråpatvàt / yadvà saübhåyakàrità 'vivekaþ nahyekaü ki¤citkàryaü janayituü kùamaü bhavatyapi tu saübhåya sarvaþ sarvaü karoti / evamacetanaü pradhànabuddhyàdayaþ sarve acetanà tathà prasavaråpadharmavantaþ / ete vyaktadharmàþ kathitàsta evàvyaktasyàpãtyavagantavyamidameva vyaktàvyaktayoþ sàdharmyam // ete sàdharmyavaidharmyàbhyàü vyaktàvyakte niråpite tadubhayagatadharmarahitatvàt viparãtaþ puruùa iti puruùasya vyaktàvyaktavaidharmyam / nanvahetumattvanityatvàdi pradhànasàdharmyaü puruùasya pratãyate tathà cànekatvaü vyaktasàdharmyamevaü sati kathaü vyaktàvyaktaviparãtaþ puruùa iti cenna ahetumattvàdisàdharmye 'pyatraiguõyàdyasyàstyeva vaidharmyamiti na doùaþ / na ca traiguõyamaprasiddham prãtyaprãtiviùàdàtmakà guõà iti sàükhyàcàryàþ / atra krameõa prãtiþ sukhaü tadeva sattvam tathà aprãtirduþkhamaprãtyàtmako rajo guõaþ evaü viùàdo moho viùàdàtmakastamoguõaþ / yanmate prãtirduþkhàbhàvaþ tathà duþkhamapi prãtyabhàvastannivçttyarthaü målakàreõàtmagrahaõaü kçtamàtma÷abdasya bhàvatattvena netaretarà÷rayastathàsatyekasyàpi siddhirna syàt / prakà÷apravçttiniyamanameùàü krameõa prayojanamapyavagantavyam / kriyàtmakena rajasa laghu sattvaü sarvatra nãtaü syàdativàyunà tålàvayavavadyadi guruõà tamasà niyamanaü na syàttamoniyataü tu kvacideva pravartayati tatastamo niyamàrtham / anyonyàbhibhavavçttayaþ / eteùàmanyatamenàrthava÷àdudbhåtenànyatamamabhibhåyate tadyathà sattvaü rajastamasã abhibhåyàtmanaþ ÷àntàü vçttimadhigacchati tathà rajaþ sattvatamasã abhibhåya ghoràü vçttimeti evaü tamaþ sattvarajasã abhibhåya måóhàmiti / tathà 'nyonyà÷rayavçttayaþ / yathàhuþ sattvaü pravçttiniyamàvà÷ritya rajastamasoþ prakà÷enopakaroti rajaþ prakà÷aniyamàvà÷ritya pravçtyetarayoþ tamaþ prakà÷apravçttã à÷ritya niyamenetarayoriti / tathà anyonyajananavçttayaþ / anyatamo 'nyatamaü janayati jananamatra parimàõaþ sa ca guõànàü sadç÷aråpaþ / ata eva na hetumattvaü tattvàntarasya hetorabhàvàt / nàpyanityatvaü tattvàntare layàbhàvàt / anyonyasaüj¤àvyabhicàriõa÷ca / ukta¤ca anyonyamithunàþ sarve sarve sarvatragàminaþ / rajaso mithunaü sattvaü sattvasya mithunaü rajaþ // tamasa÷càpi mithune te sattvarajasã ubhe / mithunavçttitvaü sahacàràvyabhicàritvam // ubhayoþ sattvarajasormithunaü tama ucyate / naiùàmàdiþ saüprayogo viyogo vopalabhyate // iti / niyatakçtyaü tu teùàmidaü laghutvaü prakà÷akatvaü ca sattvasyaiva na tu tayoþ kasyacit tatrordhvagamanahetubhåto dharmo làghavaü gauravàsahavarti yato 'gnerårdhvajvàlà gatirbhavati tadeva kasyacittiryaggamane heturyathà vàyoþ / evaü karaõànàü vçttiku÷alatàheturlàghavaü gurutve tu tàni mandàni syuriti sattvasya prakà÷àtmakatvamuktam / sattvatamasã akriyatayà svakàryotpàdane 'vasãdantã rajasopaùñebhyete / avasàdàdvimucyotsàhe prayatnavatã kriyete / uktaü ca sattvaü laghu prakà÷akamiùñamupaùñambhakaü calaü ca rajaþ / kuta upaùñambhakaü yata÷calamiti / raja÷calatayà sarvatastraiguõyaü càlayedyadi guruõà àvçõvatà tamasà tatra pratibandho na syàt tamasà tu tatastato vyàvçttya kvacideva pravartyate iti niyàmakaü tamaþ / yathàhuþ guru varaõakameva tama iti / tathàca laghu prakà÷akaü sattvameva upaùñambhakaü calaü ca raja eva guru varaõakaü tama eva / nanu parasparaü virodha÷ãlànàü guõànàü sundopasundanyàyena parasparaü bàdha eva yukto na tvekakàryakartçtvamiti cet na evaübhåtànàmapyekakàryakartçtàyàþ pradar÷anàt / tadyathà varttitaile analavirodhinã athànalena militvà råpaprakà÷alakùaõaü kàryaü kurutaþ yathàca vàtapitta÷leùmàõaþ parasparaü virodha÷ãlà api militàþ santaþ ÷arãradhàraõakàryyakàriõaþ tathà sattvarajastamàüsi viruddha÷ãlànyapi saha vartsyanti militvà caikaü kàryyaü kariùyanti ca puruùàrthava÷àt / ukta¤ca pradãpavaccàrthato vçttiriti / guõànàü pradhànàtmakatvàdaikye 'pyabhibhàvyàbhibhàvakaråpeõa nànàtvam / uktaü ekaiva strã guõakularåpa÷ãlayauvanasampannà svàminaü sukhàkaroti tat kasya hetostaü prati tasyàþ sukharåpasamudbhavàt saiva sapatnãrduþkhàkaroti tatkasya hetostàü prati tasyàþ duþkharåpasamudbhavàt evaü puruùàntaraü tàmavindamànaü saiva mohayati tatkasya hetostaü prati tasyàþ moharåpasamudbhavàt / anayà striyà sarve bhàvà vyàkhyàtàþ / tatra yatsukhakàraõaü tatsukhàtmakaü sattvam evaü yat duþkhakàraõaü tat duþkhàtmakaü rajaþ tathà yanmohahetustanmohàtmakaü tamaþ / tasmàtkàraõavyàpàràtsadeva kàryaü pårvam / tadeva punastadvyàpàràdàvirbhavati yathà santyeva kårmàïgàni niþsaranti vibhajyante idaü kårma÷arãrametàni tadaïgàni tena tàni saïkocitàni tasminnavyaktãbhavanti tathà mçtsuvarõàdibhyaþ santyeva ghañakuõóalàdãnyàvirbhavanti vibhajyante iyaü mçdayaü tatkàryo ghaña ityàdi / tathà santyeva pçthivyàdãni kàraõàttanmàtràdàvirbhavanti vibhajyante idamasya kàraõamidamasya kàryamiti tathà santyeva tanmàtràõyahaïkàràdàvirbhavanti vibhajyante evaü sannevàhaïkàro mahato 'bhivyaktimeti sanneva ca mahànmålaprakçterabhivyaktiü yàti / evaü kàraõabhåtàtparamàvyaktàtsàkùàtpàramparyeõa samanvitasya kàryabhåtasya prapa¤casya vibhàgaþ / sargamàtraü mçtpiõóaü hemapiõóaü và vi÷anto ghañakuõóalàdayo 'vyaktãbhavanti kàraõaråpeõàbhivyaktà api kàryaråpeõànabhivyaktãbhavanti tathà pçthivyàdayastanmàtràõi vi÷antaþ svasvaråpeõa tanmàtràõyabhivyaktayanti svasvaråpeõa kàraõamabhivyaktamapi kàryasvaråpa ü svakãyaü svasminnanabhivyaktayati tanmàtràõi tathàhaïkàraü vi÷antyahaïkàraü svàpekùayà 'vyaktayanti tathàhaïkàro mahàntaü vi÷an mahàntamavyaktayati mahànpradhànaü svakàraõaü vi÷an tadavyaktayati pradhànasya tu na kvacitprave÷o 'kàraõatvàdapi tu tatsarvakàryàõàmavyaktam kàraõam evamavibhàgaþ / prakçtau vi÷vasyaivaü vibhàgàvibhàgau / kecana avyaktaü và mahàntaü vàhaïkàraü và indriyàõi và bhåtàni và àtmatvenàdàya tànevopàsate te tu vakùyamàõarãtyà 'pàkaraõãyàþ / avyaktàdervyatiriktaþ puruùo 'sti avyaktamahadahaïkàràdayaþ paràrthàþ kutaþ saïghàtatvàt yaþ saïghàto bhavati sa paràrtho dçùñastailatàmbålaghçtadadhidugdhànnavastràdivat sukhaduþkhamohàtmakatvena sarve saïghàtàstathàca yadarthaü saïghàtàþ sa eva puruùaþ / nanu ÷ayanàsanàdiþ saïghàtaþ saïghàta÷arãràdiparàrtho dçùño na tvàtmànaü prati paràrthaþ tasmàtsaïghàtàntarameva sàdhayeyurnàsaühatamàtmànamiti yaduktam tanna sàdhu saïghàtasya saïghàtàntaràrthatve tasyàpi saïghàtatvàtsaüghàtàntaràrthatà tasyàpi saïghàtatvàttathàtvaü tasyàpi tathàtvamityanavasthà dustarà syàt / ki¤ca saïghàtasya pàràrthyamàtreõa vyàptirna tu saïghàtapàràrthyena / na ca dçùñàntadçùñatvàttathà kalpyata iti vàcyam / dçùñàntadçùñayàvaddharmàõàü dàrùñàntike sàdhanàyànumànamicchato dçùñàntamahànasàdigatamahànasatvàdeþ parvatàdàvabhàvàtsarvànumànocchedaþ syàt / yathàhuþ triguõatvàdayo hi dharmà saïghàtatvena vyàptàþ te tu asminpare vyàvartamànàstraiguõyàdi vyàvartayanti bràhmaõyamiva nivartamànaü kañhatvàdikam / adhiùñhànàdapi puruùàstitvaü siddhyati triguõàtmakànàü buddhyàdãnàmadhiùñhãyamànatvàt yathà rathàdiryantràdibhiradhiùñhãyate tathà sukhaduþkhamohàtmakaü buddhyàdi pareõàdhiùñhàtavyam / bhoktçbhàvàdapi puruùàstitvamavaseyam bhogye hi sukhaduþkhe anukålapratikålavedanãye pratyàtmamanubhåyete tenànayoranukålatayà pratikålatayà và 'nubhavitrà kenacidbhavitavyam / na ca buddhyàdireva tatheti vàcyam / teùàü sukhàdyàtmakatvena svenaiva svavedane àtmà÷rayaþ syàt / kaivalyàrthaü pravçtterapi puruùàstitvaü siddham duþkhatrayàtyantikanivçttilakùaõaü kaivalyaü na tàvadbuddhyàdãnàü te hi sukhaduþkhamohàtmakàþ kathaü svabhàvàdviyojayituü ÷akyàþ tasmàtkaivalyàrthamàgamànàü mahàdhiyàü ca pravçtterasti buddhyàdvyatirikta àtmeti puruùàstitvaü siddham / nanu bhavatvevaü buddhyàdyatiriktàtmasiddhistathàpi sa kiü prati÷arãraü bhinna eka eva veti cedbhinna eveti bråmaþ janmamaraõàdivyavasthànyathànupapattyà bahutvasyaiva sambhavàt / uktaü ca sàükhyàcàryaiþ / janmamaraõakaraõànàü pratiniyamàdayugapatpravçtte÷ca / puruùabahutvaü siddhaü traiguõyaviparyayàccaiva // jàtivi÷iùñàbhirapårvàbhirdehendriyamano 'haïkàrabuddhivedanàbhiþ puruùasyàbhisambandho janma na tu puruùasya pariõàmastasyàpariõàmitvàt teùàmeva ca dehàdãnàmupàttànàü parityàgo maraõaü na tvàtmano vinà÷astasya kåñasthasya nityatvàt / buddhyàdãni karaõàni trayoda÷a teùàü janmamaraõakaraõànàü pratiniyamo vyavasthà sà tviyaü ÷arva÷arãreùvekasminpuruùe na sambhavati tathà satyekasminsukhini sarve sukhinaþ syuþ duþkhini và duþkhino bhaveyuþ tathà ekasmin mriyamàõe sarve mriyeran jàyamàne ca jàyeran evamekasminnandhabadhiràdau sarva eva tathà syuþ na tvevamasti tathà ekasminvicitte sarve vicittàþ syurityavyavasthà puruùabhede tu samyagupapadyate vyavasthà / nacaikasminnapi puruùe dehàntaropàdhiva÷àt upapadyata eva vyavastheti vàcyam karacaraõastanàdibhedenàpi janmamaraõàdivyavasthà syàt / guõatrayaviparyayàdapi puruùabahutvamavaseyam / tadyathà kecitsattvabahulàþ yathorddhvasrotasaþ kecidrahobahulàþ yathà manuùyàþ kecittamobahulàþ yathà tiryagyonayaþ / puruùasya bahutvavadatriguõatvaü vivekitvamaviùayatvamasàdhàraõatvaü cetanatvamaprasavadharmitvaü sàkùitvàdikamapi boddhavyam / pradhànapuruùayoþ saüyogakçto 'yaü sargaþ sa càpekùàü vinà bhinnayorna sambhavati apekùà ca svadar÷anàrthaü puruùeõa pradhànasya pradhànaü hi viùayàtmakatayà bhogyam bhoga÷ca bhoktàramantareõa na bhavatãti bhoktrapekùà pradhànasya puruùasya svakaivalyàrthaü pradhànàpekùà pradhànena hi bhogyena sambhinnaþ puruùastadgataü duþkhatrayaü svàtmanyabhimanyamànaþ kaivalyaü pràrthayate tattu sattvapuruùànyatàkhyàtikàraõakaü sattvapuruùànyatàkhyàti÷ca pradhànamantarà na bhavatãti puruùasya pradhànàpekùayà païgvandhavadubhayoþ saüyogaþ bhogàyànàdiparamparàsaüyukto 'pi kaivalyàya punaþ saüyujyate sa ca saüyogo mahadàdisargamantareõa bhogàpavargayoþ samartho na bhavatãti saüyoga eva mahadàdisargaü karoti / ukta¤ca / prakçtermahàüstato 'haïkàrastasmàdgaõa÷ca ùoóa÷akaþ / tasmàdapi ùoóa÷akàtpa¤cabhyaþ pa¤ca bhåtàni // ekàda÷endriyàõi pa¤ca tanmàtràõi ceti ùoóa÷asaükhyàmito gaõaþ ùoóa÷akaþ / ukta¤ca tatra ÷abdatanmàtràdàkà÷aü ÷abdaguõam, ÷abdatanmàtrasahitàcca spar÷atanmàtràdvàyuþ ÷abdaspar÷aguõaþ, ÷abdaspar÷atanmàtrasahitàdråpatanmàtràttejaþ ÷abdaspar÷aråpaguõaü, ÷abdaspar÷aråpatanmàtrasahitàdrasatanmàtràcchabdaspar÷aråparasaguõaü jalam, ÷abdaspar÷aråparasatanmàtràsahitàdgandhatanmàtràcchabdaspar÷aråparasagandhaguõà pçthivã jàyate / adhyavasàyo buddhiþ kriyàkriyàvatorabhedavivakùayà vyapade÷aþ / dharmo j¤ànaü viràga ai÷varyamiti sàttvikàþ buddhidharmàþ etadviparãtàstvadharmàdayastàmasàþ / buddhidharmàdai÷varyàdaõimàdipràdurbhàvaþ / tacca aõimà mahimà caiva garimà laghimà tathà / pràptiþ pràkàmyamã÷itvaü va÷itvaü càùñasiddhayaþ // iti / nanvekàda÷aka indriyagaõaþ pa¤catanmàtrakaü ceti dvividhaþ pravartate sargo 'haïkàràt tathà caikasmàdahaïkàràt kàraõàtkathaü prakà÷ajaóàtmako vilakùaõaþ sarga iti yaduktaü tanna sundaram prakà÷alàghavàbhyàmekàda÷aka indriyagaõaþ sàttvikàdahaïkàràdbhavati bhåtàdestvahaïkàràt tàmasàttanmàtragaõaþ / yadyapyeko 'haïkàrastathàpi guõodbhavàbhibhavàbhyàü bhinnaü kàryaü karoti / nanu yadi sattvatamobhyàmeva sargaþ kçtaü tarhi rajasà aki¤cikareõeti cenna taijasàdubhayamiti målakaraþ taijasàdubhayaü gaõadvayaü bhavati sargadvayaü sattvatamasoriti / yadyapi rajaso na kàryàntaramasti tathàpi sattvatamasã svayamakriye samarthe api na kàryaü kuruto rajasà càlite tu tatprasàdàt pràptakriye svakàryotpàdane samarthe bhavata iti ràjasàdubhayam / yathàhuþ ubhayasminnapi kàrye sattvatamasoþ kriyotpàdanadvàreõàsti rajasaþ kàraõatvamiti na vyarthaü raja iti / indriya vicàra stu ta ttva pra dãpe kçta iti vista ra bha yànneha pra ta nya te / ma ha da ha ïkàra ma nàüsya nta rindriyàõi tàni sva la kùa õàni sva ma sàdhàra õa ü la kùa õa ü yeùàü tàni sva la kùa õàni ta cca ma ha to 'dhya va sàya þ aha ïkàra syàbhimàna þ saïkalpo manaso vçttirvyàpàraþ / eteùàü vçttidvaividhyaü sàdhàraõatvàsàdhàraõatvàbhyàmàha saiùà bhavatyasàmànyà iti / eùoktà 'sàdhàraõã vçttiþ sàdhàraõã vçttistu karaõànàü pràõàdyà vàyavaþ pa¤ca karaõatrayasya pa¤ca vàyavo vçttirjãvanaü tadbhàve bhàvàt abhàve càbhàvàt / tatra pràõo nàsàgrahçnnàbhipàdàïguùñhavçttiþ apànaþ kçkàñikàpçùñhapàr÷vapàyåpasthavçttiþ samàno hçnnàbhisarvasandhivçttiþ udàno hçtkaõñhatàlamårdhabhråmadhyavçttiþ vyànastvagvçttiriti pa¤ca vàyavaþ / avidyà pa¤cavidhà tathàhi avidyà 'smitàràgadveùàbhinive÷à yathàsaükhyaü tamomohamahàmohatàmisràndhatàmisrasaüj¤akà ceti pa¤caparvà / pratyayasargatadbhedàstvativistarabhayàtsanto 'pi na nidar÷yante pratyayasargo buddhisargaþ ukta¤ca eùa pratyayasargo viparyayà÷aktituùñisiddhyàkhyaþ / pratãyate 'neneti pratyayo buddhistasya sargaþ pratyayasargaþ / daivasargastu målakàreõaiva spaùño niruktaþ / sa ca aùñavikalpo daivaþ sargaþ bràhmapràjàpatyaindrapaitryagàndharvayàkùaràkùasapai÷àca ityaùñavikalpo daivasargaþ / tiryagyonaya÷ca pa¤cavidhà bhavanti pa÷umçgapakùisarãsçpasthàvaràþ / mànuùa÷caikavidhaþ bràhmaõatvàdyavantarajàtibhedàvivakùayà saüsthànasya caturùvapyavi÷eùàditi // nanu pràdhàniko 'yaü sargaþ pradhànaü ca jaóaü kathaü svàrthaü paràrthaü và pravçttiü kartumarhati tasmàtkenaciccetanena prakçtyadhiùñhàtrà bhavitavyam / na ca kùetraj¤àstathà teùàü prakçtisvaråpànabhij¤atvàt tasmàdasti prakçteradhiùñhàtà ka÷citsarvaj¤aþ sa eve÷vara iti cenna acetanamapi prayojanava÷àt pravartamànaü dçùñaü yathà vatsavivçddhyarthamacetanamapi kùãraü pravartate tathà jaóàpi prakçtiþ puruùavimokùàya pravartiùyate / ki¤càbhokturã÷varasya pravçttau na karuõàü vinà 'nyat prayojanaü pa÷yàmaþ / sà ca nirupàdhiparaduþkhaprahàõecchà sçùñeþ pårvaü pràõyabhàvàdeva tatsambandhiduþkhàbhàvàt kasya nivçttau pravçttiþ syàdã÷varasya / na ca sargànantaramã÷varapravçttiþ sargasya jàtatvàdeva ne÷varaprayojanaü pa÷yàmaþ / na ca duþkhanivçttiþ prayojanaü tadarthaü tatpravçttau jagati ko 'pi duþkhã na syàt / ukta¤ca prekùàvataþ pravçtteþ svàrthakàruõyàbhyàü vyàptatvàt te ca jagatsargàdvyàvartamàne prekùàvatpravçttipårvakatvamapi nivartayataþ na hyàptasakalepsitasya bhagavato jagatsçjataþ kimapyabhilaùitaü bhavati nàpi kàruõyàdasya sarge pravçttiþ pràksargàjjãvànàmindriya÷arãraviùayànutpattau duþkhàbhàvena kasya prahàõecchà kàruõyena sçùñiþ sçùñyà ca kàruõyamiti parasparà÷rayaþ / api ca karuõayà pravçttaþ sukhina eva jantånsçjet na daridràn / na ca karmavaicitryàt jagadvaicitryam tarhi kçtamã÷vareõa tata eva jagadvaicitryopapatteþ pravçttistu pàràrthyaprayojanava÷àt jaóasyàpi dç÷yate vatsavivçddhinimittaü dugdhasyeva / nanu bhavatu prakçteþ pravartakaþ puruùàrtho nivartakaü na tu kamapi pa÷yàma iti cenna yathà nartakã pariùadbhyo nçtyaü dar÷ayitvà svayameva nivartate na tu tasyàþ svanivçttau nivartakàntaràpekùà tathà ÷abdàdyàtmakaü svasvaråpaü puruùàdbhedena prakà÷ya sàdhitapuruùaprayojanà svayameva nivartate prakçtiþ / yathàhuþ sàükhyàcàryàþ / raïgasya dar÷ayitvà nivartate yathà nartakã nçtyàt / puruùasya tathàtmànaü prakà÷ya vinivartate prakçtiþ // nanu yathà dar÷itançtyà nartakã draùñçkautuhalàtpunaþ pravartate tathà prakçtirapi puruùàyàtmànaü dar÷ayitvà nivçttàpi puna÷cet pravartete tadà muktànàmapi punaþ saüsàrapràptiþ syàditi cenna yathà parapuruùadar÷anàsahà såryadar÷anavarjitàpi kulavadhåþ pramàdàdvigalitàïgapañà cedavalokyate parapuruùeõa tadà 'sau tathà pravartate 'pramattàü yathainàü punaþ puruùàntaràni na pa÷yanti tathà prakçtiþ kulavadhåto 'pyadhikà dçùñà biübakena punarna dar÷anamàrgameti / uktaü ca / prakçteþ sukumàrataraü na ki¤cidastãti me matirbhavati / yà dçùñàsmãti punarna dar÷anamupaiti puruùasyeti // dharmo j¤ànaü viràga ai÷varyamiti sàttvikà buddhidharmàþ / adharmàj¤ànàvairàgyànai÷varyàbhidhànà÷catvàrastàmasàþ / atra j¤ànavarjitaiþ saptabhiþ prakçtirbadhnàtyàtmànaü vivekakhyàtyà prakçtipuruùànyatàj¤ànena saiva vimocayati / ukta¤ca / råpaiþ saptabhirevambadhnàtyàtmànamàtmanà prakçtiþ / saiva ca puruùàrthama prati vimocayatyekaråpeõa // yathà vidrumamaõimauktika÷uktimakarakacchapanàga÷aükhakapardakàdãn vihàya paramakàruõikena lãlàvigrahadhàriõà bhagavatà ratnyànyeva samuddhçtànyudadherdevasamçddhyarthaü tathà jalpatarkàbhàsàkhyà 'nyatrasulabhaprameyavitaõóàdãü÷ca vihàya sàükhyamàtaikalabhyaprameyaratnàni sàükhyataütràdhyayanapari÷ramàlasànàü sàükhyatantrodadhermayà samuddhçtàni / ràmakçùõakathà yàvadyàvaccandradivàkarau / sàükhyatattvapradãpo 'yaü tàvadastu mahãtale // iti ÷rãmatparamahaüsaparivràjakàcàryapåjyapàda÷rãvaikuõñha÷iùyayatikaviràjayatiprakà÷itaþ sàükhyatattvapradãpaþ samàptaþ //