Isvarakrsna: Samkhyakarika, with Samkara arya's Jayamangala commentary Based on the edition by H. Sarma: JayamaÇgalà nÃma SÃækhyasaptatiÂÅkÃ, Calcutta 1926 (Calcutta Oriental Series, 19) Input by Dhaval Patel #<...># = BOLD for ýÓvarak­«ïa's SÃækhyakÃrikà (= ISk_nn) ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdiac.pdf and http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdias.pdf For further information see: http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil.htm ___________________________________________________________________ sÃækhyasaptatiÂÅkà jayamaÇgalà // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 1 ---------------------------------------------------------------------- adhigatatattvÃlokaæ lokottaravÃdinaæ praïamya munim / kriyate saptatikÃyëÂÅkà jayamaÇgalà nÃma // prek«Ãvanto 'nukte prayojane na kvacitpravartanta iti prayojanamucyate tattvaj¤ÃnÃnmok«a÷ tattvÃni pa¤caviæÓati÷ / tathà coktam - pa¤caviæÓatitattvaj¤o yatra kutrÃÓrame rata÷ / jaÂÅ muï¬Å ÓikhÅ vÃpi mucyate nÃtra saæÓaya÷ // iti // te«u ca «a«ÂitantrÃdikhyÃte«viti / vistaratvÃt «a«Âitantrasya saæk«iptarucisattvÃnugrahÃrthaæ saptatikÃrambha÷ / vak«yati ca 'etadÃryÃbhi÷ saæk«iptam' iti / mok«eïa kiæ phalamiti ceddu÷khaniv­tti÷ / atattvaj¤o du÷khairabhihanyamÃnassaæsarannÃste / tattvaj¤ÃnÃttu kaivalyamÃpnoti, na du÷khairabhihanyate / hanyamÃnena ko heturjij¤Ãsitavya ityatrÃha- ## 'du÷khatrayÃbhighÃtÃjjij¤ÃsÃ' ityÃdi / du÷khÃnÃæ trayaæ du÷khatrayam / ÃdhyÃtmikam, Ãdhibhautikam, Ãdhidaivikaæ ceti / ÃtmanyadhyÃtmam, tatra yadbhavati tadÃdhyÃtmikam / ÓÃrÅraæ mÃnasaæ ceti / tatra vÃtapittaÓle«maïÃæ vai«amyeïa jvarÃdidu÷kham, taccharÅre bhavatÅti ÓÃrÅram / yatkÃmakrodhaÓokÃdibhi÷ manasi du÷khaæ tanmÃnasam / yanmÃnu«apaÓum­gapak«isarÅs­pasthÃvarÃnyadhik­tya bhavati tadÃdhibhautikam / yaccharÅre grahÃveÓÃdÅni daivÃnyadhik­tya bhavati tadÃdhidaivikamiti / etaddu÷khatrayam / tenÃbhighÃtÃtpŬanÃddhetorjij¤Ãsà j¤Ãtumicchà bhavati // kasmin vi«aya ityÃha- 'tadavaghÃtake hetau' iti / avaghÃtayatyapanayatÅtyavaghÃtaka÷ / tasya du÷khatrayasyÃvaghÃtakastadavaghÃtaka÷ / t­jakÃbhyÃæ «a«ÂhÅsamÃsaprati«edha÷, 'tatprayojako hetuÓca' iti na bhavati / kena khalvimÃni du÷khÃnyutpadyanta iti tadavaghÃtako heturjij¤Ãsyo bhavati / du÷khavÃnahametatpratÅkÃramanve«ayÃmÅti prÃyovÃda÷ / sa ca pa¤caviæÓatitattvaj¤ÃnÃnnÃnya iti manasi vartate // 'd­«Âe sà 'pÃrthà cet' iti / syÃdetat yadi d­«ÂastadavaghÃtako heturna syÃt / yÃvadÃdhyÃtmikasya ÓÃrÅradu÷khasyÃpanayane cikitsÃÓÃstravihita evopÃyo 'sti, mÃnasasyÃpi saækhyÃnabalaæ ramyÃÓca ÓabdÃdayo vi«ayÃ÷ / ÃdhibhautikÃdhidaivikayorapi, avaghÃtaheturanu«ÂhÅyamÃno loka eva d­Óyate, tayo÷ satpratipak«atvÃt / tatrÃdhidaivikasya sÃmadÃmabhedadaï¬opÃyaghaÂitÃrambhÃ÷ / ÃdhibhautikasyÃpi nipÃtapratipÃtasaæv­tapradeÓÃÓrayaïÃdaya÷ // tataÓca d­«Âe hetau sati jij¤Ãsà 'smin vi«aye nirarthaketyÃÓaÇkyÃha- 'naikÃntÃtyantato 'bhÃvÃt' iti / nà 'pÃrthÃ, sÃrthikaiva / kuta÷- ekÃntata÷ ekÃntÃtyantato 'bhÃvÃdapi / ekÃntenÃtyantena ca du÷khÃbhÃvasyÃbhÃvÃdityartha÷ / d­«Âe hyupÃye kriyamÃïe 'pi ke«Ãæciddu÷khatrayaæ bhavatyeveti naikÃntenopaÓama÷ / kathaæcidupaÓame punarutpÃdanÃt nÃtyantenopaÓama÷ / tasmÃdaikÃntikÃtyantikadu÷khopaÓamÃya jij¤Ãsà yukteti // 1 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 2 ---------------------------------------------------------------------- yadyevamaikÃntikÃtyantikadu÷khopaÓamaheturvavedavihito 'sti / tathà cÃha- aïama somamam­tà abhÆmÃganma jyotiravidÃma devÃn / kimasmÃn k­ïavadarÃti÷ kimu dhÆrttiram­tamartyasya // iti // asyÃyamartha÷- indro devanÃmapaï¬itÃnÃha 'divyÃ÷ kimanyatsukhamasti' iti / te tamÃhu÷ 'nÃsti' iti / somamapÃma, somaæ pÅtavanto vayam / tato 'm­tà abhÆma, vyapagatam­tyavo jÃtÃ÷ / 'aganma jyoti÷' iti / jyoti÷ svargo 'yam, taæ prÃptà vayam / 'avidÃma devÃn' iti / iyanto devà asmin svarga iti j¤Ãtavanta÷ j¤ÃnamasmÃkamutpannamityartha÷ / 'kimasmÃn k­ïavat' iti / k­ïavanm­tyurucyate / asmÃn somapÃnÃn kiæ m­tyu÷ kari«yate / arÃti÷ vyÃdhi÷ so 'pi, dhÆratirjarà sÃpi cÃsmÃkaæ kiæ kari«yati / 'am­tamartyasya' iti / tasmÃt somapÃnÃddu÷khopaÓamaheturastÅtyasmin pÆrvapak«e - ## 'd­«ÂavadÃnuÓravika÷' ityÃdi / anuÓrÆyate pÃramparyeïetyanuÓravo veda÷ Óruva÷ '­dorap' / tatra bhavo heturÃnuÓravika÷ / adhyÃtmÃdi÷ / d­«Âena tulyo d­«Âavat / tasyÃpi do«adarÓanÃt // yadÃha - 'sa hyaviÓuddhik«ayÃtiÓayayukta÷' iti / yasmÃdÃnuÓraviko heturaviÓuddhyÃdibhistribhirdo«airyukta÷ / tatrÃgnihotrÃdau paÓuvyÃpÃdanÃt somapÃnÃdaviÓuddhiyukta÷ / karmak«ayÃt svargacyutiriti k«ayayukta÷ / tathà cÃhu÷ - 'bahÆnÅndrasahasrÃïi vyatÅtÃni yuge yuge' iti / 'sa hi deve«vapi devo daridrÃti' iti / 'ÅÓvaraæ d­«Âvà mahad du÷khamutpadyate' ityatiÓayayukta÷ / tathÃhi- ya÷ kratuÓatena yajate tasya mahadaiÓvaryam, yo dvÃbhyÃæ tribhirvà tasyÃlpamiti / tasmÃdÃnuÓraviko 'pi d­«ÂavatparityÃjya÷ // kastarhi ÓreyÃnityÃha- 'tadviparÅta÷ ÓreyÃn' iti / d­«ÂÃnuÓravikadvÃrà yo viparÅta÷ tattvaj¤ÃnÃkhya÷ sa ÓreyÃn / tasya akaivalyaprÃpakatvÃt / tatraikÃntÃtyantato 'bhÃvÃdd­«ÂÃcchreyÃn / ÓarÅrahÃnÃddhi Óuddhaphala÷, prak­tihÃnÃdak«ayaphala÷, anuttaratvÃcca niratiÓayaphala ityÃnuÓravikÃcchreyÃn // sa kathaæ procyata ityatrÃha 'vyaktÃvyaktaj¤avij¤ÃnÃt' iti / rÃÓitrayeïa pa¤caviæÓatitattvÃni kathyante / tatra mahadÃdibhÆtaparyantaæ trayoviæÓatiprakÃraæ vyaktamucyate, tena rÆpeïa pradhÃnasya vyaktatvÃt / avyaktaæ pradhÃnam, kenacidrÆpeïÃvyaktatvÃt / jÃnÃtÅti j¤a÷ puru«a÷ / te«u yadvij¤Ãnaæ svarÆpapariccheda÷, tasmÃt prÃpyata ityartha÷ / tanvÃdi hi paricchidya tadabhyÃsÃduttarakÃlaæ prak­tipuru«Ãntaraj¤Ãnamutpadyate, tataÓca kaivalyamiti / asyà ÃryÃyà vak«yamÃïà yÃ÷, sarvà evÃrthena bhëyasthÃnÅyà dra«ÂavyÃ÷ // 2 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 3 ---------------------------------------------------------------------- tatrai«Ãæ vyaktÃdÅnÃmutpÃdÃbhyÃæ svarÆpamÃha- ## 'mÆlaprak­ti÷' ityÃdi / prak­ti÷ pradhÃnam / prakriyata utpadyate pradhÃnÃt asyà iti prak­ti÷ / mÆlaæ ca tatprak­tiÓceti mÆlaprak­ti÷ / saptÃnÃæ prak­tÅnÃæ mÆlamÃdyaæ kÃraïamityartha÷ // 'avik­ti÷' iti / na vikriyata ityavik­ti÷ / na kutaÓcidutpÃdyata ityartha÷ / etatprathamaæ tattvam // 'mahadÃdyÃ÷ prak­tivik­taya÷ sapta' iti / mahÃn buddhissa Ãdyo yÃsÃæ prak­tÅnÃæ tÃstathoktÃ÷ / prak­tayaÓca vik­tayaÓceti prak­tivik­taya÷ / tatra mahÃnahaÇkÃraæ janayan prak­ti÷, mahata utpadyamÃno vik­ti÷ / tanmÃtrÃïi ÓabdasparÓarÆparasagandhÃ÷ pa¤ca yathÃkramamÃkÃÓavÃyvagnyudakap­thivyÃkhyÃni bhÆtÃni janayanta÷ prak­taya÷, ahaÇkÃrÃdutpadyamÃnà vik­taya÷ / ityetÃni sapta tattvÃni // '«o¬aÓakaÓca vikÃra÷' iti / «o¬aÓa parimÃïamasyeti «o¬aÓaka÷ / pa¤ca buddhÅndriyÃïi, pa¤ca karmendriyÃïi, manaÓcetyekÃdaÓendriyÃïi, pa¤ca mahÃbhÆtÃnÅtyayaæ «o¬aÓako gaïa÷ / cakÃra evakÃrÃrtha÷ / vikÃro vik­tireva / (nÃsmÃt ki¤cidutpadyata ityartha÷ / etÃni «o¬aÓa tattvÃni) / 'na prak­tirna vik­ti÷ puru«a÷' iti / puraæ ÓarÅraæ tasmin vasatÅti puru«a÷ / nairukto 'travidhi÷ / tasmÃnna ki¤cidutpadyata iti na prak­ti÷, ni«kriyatvÃt / nÃpyayaæ kutaÓcidutpadyata iti na vik­ti÷, anÃditvÃt // 3 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 4 ---------------------------------------------------------------------- e«Ãæ vyaktÃdÅnÃæ siddhau pramÃïÃnyÃha- ## 'd­«Âam' ityÃdi / d­«Âaæ pratyak«am / anumÅyate yena tadanumÃnam / Ãpta÷ k«Åïado«astena yaducyate tadÃptavacanam / Ãgama÷ / etat trividhaæ pramÃïami«Âam // nanu cÃnyÃnyapi pratibhÃdÅni pramÃïÃni santi tadyathÃ- pratibhaupamyamaitihÃsamabhÃvassambhavastathà / arthÃpattiritÅmÃni pramÃïÃnyapare jagu÷ // iti // asmin pÆrvapak«a Ãha- 'sarvapramÃïasiddhatvÃt' iti / sarve«Ãæ pratibhÃdÅnÃæ pramÃïÃnÃæ siddhatvÃt, trividha evÃntarbhÃvÃdityartha÷ / tatra grÃme nagare và vartata iti pratibhotpannà / tatra yadà k«Åïado«asya, tadÃbhij¤aprÃptatvÃt pratyak«ameva / tasyÃk«Åïado«asya vitathatvÃdapramÃïam / yÃpyarthÃvisaævÃdinÅ kÃdÃcitkÃ, sÃpi kÃdÃcitkÃdeva nimittÃdutpadyamÃnÃnumÃnameva na pramÃïÃntaram / 'gauriva gavaya÷' ityaupamyam / tatra gavayamajÃnÃna÷ kaÓcidÃptaæ p­cchati 'kÅd­Óo gavaya÷', iti / sa tamÃha- 'yÃd­Óo gaustÃd­Óo gavaya÷' iti / tadetadÃptavacanameva na pramÃïÃntaram / yadÃpi labdhopadeÓo gavayaæ paÓyati, tadÃpi gavi d­«Âenaiva vi«ÃïÃdinà liÇgena gavayasya vyavahÃraæ pravartayatÅtyanumÃnameva na pramÃïÃntaram / 'itiha vai vaiÓravaïa÷' ityaitihyam / etadÃptavacanameva na pramÃïÃntaram / 'itiha' iti nipÃtasamudÃya upadeÓapÃramparye vartete / itiha evaitihyam / svÃrthe ya¤ / 'nÃstÅha ghaÂo 'nupalambhÃt' ityabhÃva÷ / tatra ghaÂaÓÆnyapradeÓa eva ghaÂÃbhÃva÷, sa ca pratyak«apramÃïasiddhatvÃnna pramÃïÃntaram / 'mëa÷ prastha ityukte catvÃra÷ ku¬apà itÅdamapi sambhavati' ityayaæ sambhava÷ / tatra samudÃyaliÇgÃvayavaliÇgina÷ paricchedÃdanumÃnameva / avayavaissamudÃyasyÃrabdhatvÃt kÃryakÃraïalak«aïa÷ sambandha÷ / 'devadatto divà na bhuÇkte balavÃæÓcetyukta arthÃdrÃtrau bhuÇkte' ityarthÃpatti÷ / tata eva rÃtrau tasya pratÅtiranumÃnÃnna bhidyate / idameva cÃnyathÃnupapattirityucyate // kiæ pramÃïatrayalak«aïe prayojanamiti cedÃha- 'prameyasiddhi÷ pramÃïÃddhi' iti / yasmÃt prameyasyÃrthasya siddhi÷ pramÃïÃt, anyathà kathaæ tatprÃptiparihÃrau syÃtÃm // 4 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 5 ---------------------------------------------------------------------- d­«ÂÃdipramÃïÃnÃæ lak«aïamÃha- ## 'prativi«ayÃdhyavasÃya÷' ityÃdi / vi«ayaæ vi«ayaæ prativi«ayam, prativi«ayamadhyavasÃya÷ prativi«ayÃdhyavasÃya÷ / vi«ayÃ÷ ÓabdÃdaya÷, adhyavasÃyo buddhi÷ / ÓabdasparÓarÆparasagandhe«u yathÃkramaæ Órotratvakcak«urjihvÃghrÃïendriyadvÃreïa viÓe«ÃvadhÃraïapradhÃnà yà buddhirutpadyate tad d­«Âam, ÓuddhatvÃtpramÃïamaÓuddhatvÃdapramÃïam / taccaturvidham- savyapadeÓam, savikalpam, arthavyatirekÅndriyavyatirekÅ ceti / tatra dÆrÃt kvacidÃgacchantaæ d­«Âvà devadattasÃrÆpyaæ vyapadiÓati devadatto 'yamiti yà buddhirutpadyate tatsavikalpam, saæÓayitatvÃdapramÃïam / taimirikasya dvicandradarÓanaæ tadarthavyatireki, dvitÅyacandrÃbhÃvÃt / yatsvapnadarÓanaæ tadindriyavyatireki, nidropaplutatvÃdindriyÃïÃm // 'trividhamanumÃnamÃkhyÃtam' iti / «a«Âitantre vyÃkhyÃtam- pÆrvavat, Óe«avat, sÃmÃnyatod­«Âamiti / atÅtÃnÃgatavarttamÃnÃstraya÷ padÃrthÃ÷ / tatra bhavi«yadarthasÃdhanÃya pÆrvavadanumÃnam / pÆrvaæ liÇgamasyÃstÅti pÆrvavat / yathonnatajaladharaæ d­«Âvà v­«Âirbhavi«yatÅtyanumÅyate / atÅtÃrthasÃdhanÃya Óe«avat- Óe«aæ liÇgamasyÃstÅti / yathÃsyà nadyà upari v­«ÂirbhÆtÃ, yasyÃ÷ kalu«odakaæ Óe«aæ liÇgamiti / varttamÃnÃrthasÃdhanÃya sÃmÃnyatod­«Âam- sÃmÃnyena liÇgaliÇgid­«ÂatvÃt / yathà devadattasya gatipÆrvikà deÓÃntaraprÃptird­«ÂÃ, tathà sÆryÃdÅnÃæ sÃmÃnyena deÓÃntaraprÃptyà gatiranumÅyate // 'talliÇgaliÇgipÆrvakam' iti / trividhamanumÃnam / kadÃcilliÇgapÆrvakaæ kadÃcilliÇgipÆrvakaæ loke d­Óyate / tadyathÃ- ÓrÃvyeïa virutena kadÃcitkokilo 'numÅyate, kadÃcitkokilaæ liÇginaæ d­«Âvà ÓrÃvyeïÃpi virutenÃsya bhavitavyamiti tayorgamyagamakatvaæ sati sambandhe / sambandhÃÓca sapta- tatra svasvÃmibhÃvasambandho yathà rÃjapuru«ayo÷ kadÃcitpuru«eïa rÃjà rÃj¤Ã và puru«a÷ / evaæ prak­tivikÃrasambandho yathà yavasakto÷ / kÃryakÃraïasambandho yathà dhenuvatsayo÷ / pÃtrapÃtrikasambandho yathà pariv­Âtrivi«Âabdhayo÷ / sÃhacaryasambandho yathà cakravÃkayo÷ / pratidvandvisambandho yathà ÓÅto«ïayo÷ / tatraikasya bhÃve 'nyÃbhÃva÷ pratÅyate / nimittanaimittikasambandho yathà bhojyabhojakayoriti / ebhissambandhaistrividhamanumÃnaæ pramÃïanna lupyate // 'ÃptaÓrutirÃptavacanaæ ca' iti / Ãpta÷ k«Åïado«a÷ / yaccÃhu÷- svakarmaïyabhiyukto yo rÃgadve«avivarjita÷ / nirvaira÷ pÆjita÷ sadbhirÃpto j¤eya÷ sa tÃd­Óa÷ // iti // Ãptebhyo yà Órutiparamparayà ÓrutirÃgatà Ãptavacanam, taird­«Âo 'numito vÃrtha÷, paratra svabodhasad­ÓabodhÃntarotpattaye ÓabdenopadiÓyate / yadanyavacanaæ so na plavate (?) / caÓabdo 'numÃnena tulyakak«yatvakhyÃpanÃrtha÷ / yathà trikÃlamavi«ayamanmÃnaæ tathÃptavananamapÅti // 5 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 6 ---------------------------------------------------------------------- e«Ãæ trayÃïÃæ ka÷ kasya vi«aya ityata Ãha- ## 'sÃmÃnyatastu' ityÃdi / trividhaæ prameyam- pratyak«m, parok«am, atyantaparok«aæ ceti / tatra yatsÃmÃnyatod­«ÂamanumÃnaæ tasmÃdatÅndriyÃïÃæ parok«ÃïÃæ prasiddhirasti / tanniÓcaya÷, te«Ãæ pratyak«avi«ayatvÃt / pÆrvavacche«avatostvamanumÃnayorbhavi«yadbhÆtÃrthav­ttitvÃdvarttamÃne«vatÅndriye«u ca prav­ttyasambhava÷ // 'tasmÃdapi cÃsiddham' iti / sÃmÃnyatod­«ÂÃdanumÃnÃdyadasiddhaæ parok«am, tadatyantaparok«atvÃdÃgamÃtsiddham / yathà svargÃpavargÃviti / pratyak«e tu prameye d­«Âameva vyÃpriyata ityarthÃduktam // 6 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 7 ---------------------------------------------------------------------- nanu ca 'vyaktÃvyaktaj¤avij¤ÃnÃt', vyaktaæ tÃvat pratyak«ÃnumÃnÃbhyÃæ siddham, pradhÃnapuru«ayostu sarvadÃnupalambhÃt kathaæ siddhirnastayoriti nÃnupalabdhimÃtreïÃsattvam / yataÓcaturbhi÷ prakÃrai÷ satÃmapi padÃrthÃnÃmupalabdhirbhavati / deÓado«Ãdindriyado«Ãdvi«ayado«ÃdarthÃntarado«Ãcca / tÃneva bhedena darÓayannÃha- ## 'atidÆrÃt' ityÃdi / yathà dÆramutpatitasya pak«iïo nopalabdhi÷ // 'sÃmÅpyÃt' iti / atiÓabdo 'trÃpi yojanÅya÷ / atisÃmÅpyÃditi / yathà cak«u÷sthasyäjanasya / ubhayatrÃpi deÓado«ak­tÃnupalabdhi÷ // 'indriyaghÃtÃt' iti / ÓrotrÃdÅnÃæ buddhÅndriyÃïÃæ do«ÃdyogyadeÓÃvasthitÃnÃmapi ÓabdÃdÅnÃmanupalabdhi÷ // 'mano 'navasthÃnÃt' iti / manaso 'navasthÃnamasamÃhitatÃ, vi«ayÃntaraprav­ttatvÃt / tataÓcÃnupahatendriye 'pi sannihitaæ vi«ayaæ nopalabhate / ubhayatrÃpÅndriyado«Ãdanupalabdhi÷ / manaso 'pÅndriyatvÃd bhedenopÃdÃnaæ tu manasa÷ prÃdhÃnyÃrtham // 'sauk«myÃt' iti / vi«ayado«Ãt / vi«aya eva paramÃïvÃdistathÃ, yenÃvyagramanasà 'pyanupahatendriyeïa nopalabhyate // 'vyavadhÃnÃt' iti / yavanikÃdibhistirodhÃnÃt sthÆlà apyavik­«Âà ghaÂÃdayo nopalabhyante // 'abhibhavÃt' iti / ÃdityaprabhÃbhibhÆtatvÃt divà tÃrakà nopalabhyante // 'samÃnÃbhihÃrÃcca' iti / sad­ÓÃnÃæ rÃÓÅkaraïÃt dhÃnyarÃÓau hyeko dhÃnyagu¬aka÷ prak«ipto na d­Óyate / tri«vapyarthÃntarado«Ãdanupalabdhi÷ / natveta anupalabhyamÃnà na santi // 7 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 8 ---------------------------------------------------------------------- yadyevaæ kena prakÃreïa satorapi pradhÃnapuru«ayoranupalabdhirityÃha- ## 'sauk«myÃttadanupalabdhi÷' ityÃdi / prakÃrÃntarÃbhÃvÃt sÆk«matvÃtsatorapi tayoranupalabdhi÷ / nanvabhÃvÃdeva kasmÃdanupalabdhirna bhavati / yathà ghaÂasyotpatte÷ prÃk m­t ÓarÃdi«u.... tasya pradhvaæsÃbhÃvÃt, gavi vÃÓvatvasyÃÓvatve và gotvasyetaretarÃbhÃvÃt, vandhyÃsutasya vÃtyantÃbhÃvÃdityÃha- 'nÃbhÃvÃt' iti / caturvidhÃdityartha÷ // yadyevaæ kathaæ tau sta iti gamyata ityÃha- 'kÃryatastadupalabdhe÷' iti / yadyapyatrobhayaæ prakrÃntaæ tathÃpi tacchabdena pradhÃnaæ nirdiÓyate / pradhÃnasyÃstitvapratipatti÷ kÃryÃdityartha÷ / puru«asyÃstitvapratipattau hetuæ vak«yati // kiæ tatkÃryamityÃha- 'mahadÃdi tacca kÃryam' iti / mahÃn buddhi÷ sa Ãdiryasya tanmahadÃdibhÆtaparyantaæ kÃryamasti / tat pradhÃnam, yasyedaæ mahadÃdikÃryaæ vyaktam, akÃraïasya kÃryasyÃnutpÃdÃt // 'prak­tisarÆpaæ virÆpaæ ca' iti / tadvyaktaæ prak­te÷ pradhÃnasya sad­Óamasad­Óaæ cetyartha÷ / etaduttaratra yojayi«yate // 8 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 9 ---------------------------------------------------------------------- tatkÃryaæ kÃraïÃdutpadyamÃnaæ sadutpadyate, kimasat, kiæ và sadasaditi? tatra viruddhadharmÃdhyÃsitatvÃtsadasannopapadyate / asaditi vaiÓe«ikÃ÷ / atra dÆ«aïamÃha- ## 'asadakaraïÃt' ityÃdi / iha loke asata÷ karaïaæ nÃsti, yathà ÓaÓavi«ÃïÃdÅnÃm / yadeva sat ghaÂÃdidravyaæ tadeva m­tpiï¬Ãdinà kÃraïaviÓe«eïa kriyate, nÃsat // 'upÃdÃnagrahaïÃt' iti / iha yadarthaæ yadupÃdÅyate tasya tadupÃdÃnaæ kÃraïam, yathà tailasya tilÃ÷, dadhna÷ k«Åram / atra tailaæ dadhi ca yadi na syÃt kathaæ tasyopÃdÃnasya grahaïaæ tadarthibhi÷ kriyate / tasmÃdupÃdÃnasaægrahÃt sadeva kÃryam / anyathà sikatÃsalilayorapi grahaïaæ syÃt // 'sarvasambhavÃbhÃvÃt' iti / yadyasatkÃryaæ bhavet tadà sarvasya sarvatra sambhava÷ syÃt / na caivam / tasmÃtsadeva kÃryam // 'Óaktasya ÓakyakaraïÃt' iti Óaktaæ kÃraïaæ nÃÓaktamityevamapyavagantavyam / anyathopahataÓaktarbÅjÃÇkurotpattiprasaÇga÷ / ÓaktaÓca ko bhavitumarhati, ya÷ ÓaktimÃn / tasya Óaktimata÷ Óakyasya karaïÃt, ÓakanÅyasya kÃryasyotpÃdanÃdityartha÷ / evaæ ca tacchakanÅyaæ yadi kÃraïe ÓaktirÆpeïÃvasthitaæ syÃt / tasmÃtsadevotpadyate nÃsat // 'kÃraïabhÃvÃcca' iti / kÃraïasya sattvÃdityartha÷ / yadyasatkÃryamutpadyate kimiti kÃraïabhÃvena kÃryasya bhÃvo bhavati / bhavati ca / tasmÃcchaktirÆpeïÃvasthitamiti gamyate / athavÃ- kÃraïabhÃvÃditi kÃraïasvabhÃvÃt / yatsvabhÃvaæ kÃraïaæ tatsvabhÃvaæ kÃryam, yathà snigdhasvabhÃvastilebhya÷ snigdhameva tailam, m­to m­tsvabhÃvo ghaÂa÷ / yadyasatkÃryaæ syÃt, asatsvabhÃvebhyo hyutpÃdyetetyevaæ sÃækhyÃnÃæ sadevotpadyata iti siddhÃnta÷ // 9 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 10 ---------------------------------------------------------------------- evaæ mahadÃdikÃryaæ sadevotpadyata iti vyavasthÃpya prak­tevirÆpaæ sarÆpaæ ca darÓayati / tatra prak­tervirÆpamadhik­tyÃha- ## 'hetumat' ityÃdi / vyaktaæ mahadÃdibhÆtaparyantam / avyaktaæ pradhÃnaæ tatra vyaktaæ hetumat, yathÃsvaæ kÃraïebhya utpadyamÃnatvÃt / tatra pradhÃnÃdutpadyamÃno mahÃn hetumÃn, mahato 'haÇkÃro hetumÃn, ahaÇkÃrÃttanmÃtrÃïyekÃdaÓendriyÃïyutpadyamÃnÃni hetumanti ca, tanmÃtrebhyaÓca mahÃbhÆtÃni hetumanti / viparÅtamavyaktamahetumadityartha÷, tasyÃnyata÷ kutaÓcidanutpÃdÃt / nahi pradhÃnÃkiæcidaparamasti yatastadutpadyate // anityaæ vyaktam, kÃraïebhya utpannatvÃt ghaÂÃdivat / kÃraïÃni ca prÃguktÃnyeva / viparÅtamavyaktaæ nityamityartha÷, kutaÓcidanutpannatvÃt // avyÃpi vyaktaæ prÃdeÓikamityartha÷ / daivaæ mÃnu«aæ tairyagyonaæ ca, tadÃnÅmanyatrÃvartamÃnatvÃt / sarvagataæ viparÅtamavyaktaæ vyÃpÅtyartha÷, devÃdi«u tri«u loke«u sarvadà vartamÃnatvÃt / 'sakriyam' iti / kriyÃÓabdenÃtra saæsaraïamabhipretam, na kriyÃmÃtram / mahadÃdisÆk«maparyantaæ vyaktaæ devÃdi saæsaratÅtyartha÷ / viparÅtamavyaktam, asaæsÃri / tri«u loke«u sthitatvÃnna saæsarati / na puna÷ kriyaiva nÃstÅti ni«kriyam, tasya jagatkart­tvÃt // anekaæ vyaktam, mahadÃdibhÆtaparyantatÃyÃstrayoviæÓatiprakÃratvÃt / viparÅtaæ vyaktam, trayÃïÃæ lokÃnÃæ tasyaikasya kÃraïatvÃt // 'ÃÓritam' iti / yadyasmÃdutpannaæ mahadÃdi vyaktaæ tadeva tadÃÓritaæ nÃnyat / utpannamanyadÃÓritamiti darÓanÃrthaæ vacanam, anyathà hetumadityanenaivÃÓritaæ siddhameva / viparÅtamavyaktam, anÃÓritam / tato 'nyasya kÃraïasyÃbhÃvÃt // 'liÇgam' iti / liÇgyate 'nenÃvyaktamiti liÇgam / viparÅtamavyaktam, na liÇgyate ki¤cidaneneti / athavà layaæ gacchatÅti liÇgam / pralayakÃle hyÃkÃÓÃdaya÷ pa¤ca yathÃkramaæ ÓabdÃditanmÃtre«u lÅyante, tanmÃtrÃïÅndriyÃïi cÃhaÇkÃre, ahaÇkÃro mahati, mahÃnpradhÃna iti / viparÅtamavyaktam, na kutracididaæ lÅyate, ahetutvÃt // 'sÃvayavam' iti / ÓabdÃdayo 'vayavà ucyante / tairÃdhyÃtmikaæ bÃhyaæ ca vyaktaæ yuktam / viparÅtamavyaktam, tairayuktatvÃt // paratantram / na svatantram / yadasmÃdutpadyate tadevÃnuruddhya svakÃryaæ janayati na tadvyatirekeïeti darÓanÃrtham / anyathà hetumadityanenaiva paratantratvaæ prasiddhameva / viparÅtamavyaktam, svatantraæ na kiæcidapek«ate // 10 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 11 ---------------------------------------------------------------------- sÃrÆpyamadhik­tyÃha- ## 'triguïam' ityÃdi / trayassattvÃdayo guïà yasya tattriguïaæ vyaktam / tathà pradhÃnamapi triguïaæ tatsvabhÃvatvÃt // 'aviveki' iti / avivecanaÓÅlaæ vyaktam, acetanatvÃt / yadvà guïebhyastasya p­thaktvÃbhÃvÃdaviveki / tathà pradhÃnamapi // sÃmÃnyaæ vyaktam, sarvapuru«opabhogyatvÃnmalladÃsÅvat / tathà pradhÃnamapi // acetanaæ vyaktam, sukhadu÷khamohÃnna vedayatÅtyartha÷ / tathà pradhÃnamapi // 'prasavadharmi' iti / prasavo dharmo 'syÃstÅti prasavadharmi vyaktam / tathà pradhÃnamapi / dvayorapi prasavadharmitvam // tathà ca pradhÃnÃnmahÃn, mahato 'ÇkÃra ityÃdinà svakÃryotpÃdanadharmatvÃdyathà vyaktÃvyaktayorvairÆpyaæ sÃrÆpyaæ ca, tathà kiæ puru«asya vÃpÅtyÃha- 'tadviparÅtastathà ca pumÃn' iti / vyaktÃvyaktÃbhyÃæ kaiÓciddharmairvilak«aïa ityartha÷ // atra pÆrvasyà ÃryÃyà artho yojyate / hetumadvyaktam, ahetumadavyaktam / puru«o 'pyahetumÃn, tasya kutaÓcidanutpÃdÃt // anityaæ vyaktam, nityamavyaktam / puru«o nitya÷, kutaÓcidanutpannatvÃt // avyÃpi vyaktam, vyÃpyavyaktam / puru«o 'pi vyÃpÅ yadà prak­tyà mukta÷ / yuktaÓcet, vyaktena sad­Óo na pradhÃnena / hi sarvadà devÃdi«u pravartate // sakriyaæ vyaktam, ni«kriyamavyaktam, asaæsÃritvÃt / puru«o 'pi ni«kriya÷, kart­tvÃbhÃvÃt // anekaæ vyaktam, ekamavyaktam / puru«o 'neko bahutvÃt / tasya bahutvaæ pratipÃdayi«yati / pradhÃnenÃtra vaisÃd­Óyaæ tasyaikatvÃt // ÃÓritaæ vyaktam, anÃÓritamavyaktam / puru«o 'pyanÃÓrita÷ kutaÓcidanutpannatvÃt // liÇgaæ vyaktam, aliÇgamavyaktam / puru«o 'pyaliÇga÷ / na kiæcidanena liÇgyate na vÃyaæ kadÃcillÅyate 'nutpannatvÃt // sÃvayavaæ vyaktam, niravayavamavyaktam / puru«o 'pi niravayava÷ ÓabdÃdibhirayuktatvÃt / paratantraæ vyaktam, svatantramavyaktam / puru«o 'pi svatantra÷, kutaÓcidanutpannatvÃt // dvitÅyasyà ÃryÃyà artho yojyate- triguïaæ vyaktamavyaktaæ ca / nirguïa÷ puru«a÷, guïÃnÃæ tatrÃbhÃvÃt // aviveki vyaktamavyaktaæ ca / vivekÅ puru«aÓcetanatvÃt / vivikto và nirguïatvÃt // vi«ayo vyaktamavyaktaæ ca / puru«o nirvi«aya÷, bhokt­tvÃt, na bhogya÷ // sÃmÃnyaæ vyaktamavyaktaæ ca / puru«o 'sÃmÃnya÷, avi«ayatvÃt // acetanaæ vyaktamavyaktaæ ca / cetana÷ puru«a÷ sukhÃdivedanatvÃt // prasavadharmi vyaktamavyaktaæ ca / puru«o 'prasavadharmÅ, akart­tvÃt / ityuktam // 11 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 12 ---------------------------------------------------------------------- trayÃïÃmapi vairÆpyaæ sÃrÆpyaæ ceti triguïamityukte, ke ke trayo guïÃ÷ kimÃtmakà ityÃha- ## 'prÅtyaprÅtivi«ÃdÃtmakÃ÷' ityÃdi / prÅtyÃdaya ÃtmÃno ye«Ãæ guïÃnÃæ te tathoktÃ÷ sattvarajastamÃæsi trayo guïÃ÷ / tatra prÅtyÃtmakaæ sukhÃtmakaæ sattvam, aprÅtyÃtmakaæ du÷khÃtmakaæ raja÷, vi«ÃdÃtmakaæ mohÃtmakaæ tama÷ / guïà hyatÅndriyatvÃtpariïatyà sukhÃdinÃnumÅyamÃnÃstadÃtmakà iti vyapadiÓyante // kiæ punare«Ãæ prayojanamityÃha- 'prakÃÓaprav­ttiniyamÃrthÃ÷' iti / prakÃÓÃrthaæ sattvaæ prakÃÓakatvÃt, prav­ttyarthaæ rajaÓcalatvÃt, niyamÃrthaæ tama÷ stimitatvÃt // kimiti te guïÃ÷ parasparasavyapek«Ã÷ kiæ và netyÃha- 'anyo 'nyÃbhibhavÃÓrayajananamithunav­ttayaÓca guïÃ÷' iti / anyo 'nyaÓabda÷ pratyekamabhisambaddhyate / abhibhavatÅtyabhibhava÷ / pacÃdyac / anyo 'nyasyÃbhibhavà anyo 'nyÃbhibhavÃ÷ / tadyathà deve«u sattvamudriktaæ rajastamasÅ abhibhavati, manu«ye«u raja÷ sattvatamasÅ, tiryak«u (tama÷ sattvarajasÅ) / ÃÓrÅyanta ityÃÓrayÃ÷ / karmaïyaï / anyo 'nyasyÃÓrayÃ÷, tridaï¬avat / nÃÓrayÃntarame«Ãm, anÃÓrayÃÓca kartÃra÷ / janayantÅti jananÃ÷ / 'k­tyalyuÂo bahulam' iti kartari lyu / anekÃrthatvÃt ca dhÃtÆnÃæ bodhanÃrthà dra«ÂavyÃ÷ / anyo 'nyasya prabodhakà ityartha÷ / sarvaæ hi vyaktamutpadyamÃnaæ triguïÃtmakamutpadyate / tatra yadà sattvamutkaÂaæ tadà rajastamasÅ nyakk­taÓaktike / prabodhyÃyaskÃnto lohavaduktam (?) / satvanyatk­tena guïena vyaktaæ janayati (?) evaæ rajastamaÓca yojyam / yadà guïadvayamudbhÆtaÓakti tadà dvayamapÅtaradabhibhavati, prabodhayatÅtyartha÷ / anyo 'nyamithunà iti / anyo 'nyasya sahÃyà ityartha÷ / tathà coktaæ vi«ïugÅtÃyÃm- rajaso mithunaæ sattvaæ sattvasya mithunaæ raja÷ / ubhayo÷ sattvarajasormithunaæ tama ucyate // ekasyÃæ vyaktau trayÃïÃmabhibhavaprabodhanÃnuktau vyaktam, itare tu tau eva prav­ttiæ janayanta iti darÓayannÃha- anyo 'nyav­ttaya iti / v­tti÷ sukhÃdirÆpeïa pariïati÷ / v­tihetutvÃd v­ttaya ucyante / anyonyav­ttihetava ityartha÷ / tadyathà kÃcidyo«idrÆpaÓÅladatyantaguïà (!) sitatvÃtsÃttvikÅ sà bharttu÷ sukhamutpÃdayati sapatnÅnÃæ kÃsÃæciddu÷khaæ kÃsÃæcidvi«Ãdamityatra sattvamÃtmano dvayoÓca v­ttihetu÷ / kasyacitprabhoratyantaÓÆratvÃd bh­tyà rÃjasÃ÷, pare«Ãæ yudhyamÃnÃnÃæ prahÃrairdu÷khaæ janayanti, palÃyamÃnÃnÃæ vi«Ãdam, svÃminaÓca tu«Âimityatra raja Ãtmano dvayosca v­ttihetu÷ / meghÃæÓcÃmbugu.....vÃni«ÃndhakÃrÅk­tyonnatatvÃt (?) tÃmasÃ÷, te var«anta÷ pro«itabhart­kÃïÃæ vi«Ãdaæ janayanti, pathikÃnÃæ du÷kham k­«ÅvalÃnÃæ tu«Âimityatra tama Ãtmano dvayoÓca v­ttihetu÷ // 12 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 13 ---------------------------------------------------------------------- e«Ãæ durlak«aïÃnÃæ lak«aïÃntaramÃha- ## 'sattvam' ityÃdi / i«Âaæ sÃækhyÃcÃryÃïÃæ sattvaæ laghusvabhÃvaæ prakÃÓaæ ca / yasyodrekÃccharÅreæ 'ÓÃni laghÆni bhavanti, vi«ayaprakÃÓanasamarthÃni cendriyÃïi / bÃhyÃni ca dravyÃïi laghÆni prakÃÓÃtmakÃni nirmalÃni bhavanti // 'upa«Âambhakaæ calaæ ca raja÷' iti / upa«ÂambhayatÅtyupa«Âambhakam / yasyodrekÃd devadatto vyavasyati, calacittaÓca bhavati / bÃhyÃni calÃni bhavantÅti // 'guru varaïakameva tama÷' iti / v­ïoti pidhatta iti / 'k­tyalyuÂo bahulam' iti kartari lyuÂ, karaïe và / paÓcÃt svÃrthe kan / yasyodrekÃd gurÆïyaÇgÃni bhavanti, indriyÃïi ca tamasaivÃttÃni bhavanti / bÃhyÃni ca gurÆïyanirmalÃni ca bhavanti // udÃharaïadigiyamanyÃnyapi vij¤eyÃni bhavanti / tathà cÃhu÷- prÅtiprÅti(?)svÃbhi«aÇgalÃghavÃni prasÃdahar«au ca, stambhauddhatyadve«acalanaÓo«aïatÃpabhedÃÓca, varaïÃpadhvaæsanasÃdanagauravadainyabhÅtayaÓcaitÃni sattvarajastamasÃæ krameïa j¤ÃtavyÃni liÇgÃni // nanu caite parasparavilak«aïà guïà viruddhatvÃt kathaæ sambhÆyaikatra vartanta ityÃha- 'pradÅpavaccÃrthato v­tti÷' iti / pradÅpasyeva pradÅpavat / tailavarttyagnisamudÃya÷ pradÅpa÷ / yadà samudÃyÃtma.....parasparavilak«aïÃnÃmapi pradÅpabhÃ...prav­ti÷, tamasi sthità ghaÂÃdayo devadattasya prakÃÓayitavyà iti, tathà sattvarajastamasÃæ puru«Ãrthahetunà prav­tti÷, puru«ÃrthaÓabdopalabdhiÓceti // 13 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 14 ---------------------------------------------------------------------- nanu ca 'triguïamaviveki vi«aya÷ sÃmÃnyamacetanaæ prasavadharmi vyaktam', tatra sukhadu÷kamohopalabdhestraiguïyaæ vyaktaæ siddham, avivekyÃdayo dharmÃ÷ prasavaparyantÃ÷ kathaæ siddhyantÅtyÃha- ## 'avivekyÃdi÷ siddha÷' ityÃdi / guïidvÃreïa guïÃbhidhÃnam / avivekyÃdiguïassiddha÷ / vyakta iti vÃkyaÓe«a÷ // kuta÷? traiguïyÃt / kathaæ? yasmÃdguïà evÃvivekino bhogyÃssÃmÃnyà acetanà prasavadharmiïaÓca, te ca vyakte siddhà iti siddho guïa÷ // 'tadviparyayÃbhÃvÃt' iti / (traiguïyasyÃbhÃvÃditi) / traiguïyasyÃbhÃve 'vivekyÃdayorabhÃvÃt / na hi nirguïasya puru«asyÃvivekyÃdi÷ sambhavati / tasmÃttraiguïyÃdevÃvivekyÃdissiddha÷ // evaæ ca sati, pradhÃnamapi traiguïyÃttathÃvidhaæ siddham / yadÃha- 'kÃraïaguïÃtmakatvÃtkÃryasyÃvyaktamapi siddham' iti / kÃraïasya yo guïa÷ sa Ãtmà svabhÃvo yasya tattathoktam / tasya svabhÃvastattvam / tasmÃdiha loke kÃraïaguïakaæ kÃryaæ d­«Âam / Óuklai÷ k­«ïairvà tantubhirÃrabdha÷ paÂa÷ Óukla÷ k­«ïo và bhavati / yadyavyaktaæ tathÃvidhaæ na syÃt, kathaæ vyaktaæ tathÃvidhaæ bhavet // 14 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 15 ---------------------------------------------------------------------- nanu ca sati dharmiïi dharmÃÓcintyante, pradhÃnasyaiva dharmiïo 'labdhasiddhitvÃt kathamavivekyÃdÅtyÃha- ## 'bhedÃnÃm' ityÃdi / kÃryatastadupalabdhermahadÃdi tacca kÃryamityanenaiva sÃdhite 'smin yathÃvadadhigate punardÃr¬hyÃrthaæ samanantaropÃdÃnam / bhidyanta iti bhedÃ÷ kÃryaviÓe«Ãste«Ãæ (ekassaæsargÅ d­«Âa÷) parimÃïÃcca / bhedÃnÃæ parimitatvÃdityartha÷ / yena ca parimitÃste«Ãmeka÷ saæsargÅ d­«Âa÷ / yathà mÆlÃÇkurapatrakÃï¬aprasavapu«pataï¬ulakaïÃnÃæ bhedÃnÃæ vrÅhi÷ tavibÃhyÃdhyÃtmikabhedÃ÷ / parimitabÃhyà brahmÃdistambaparyantÃÓcaturdaÓa / ÃdhyÃtmikÃÓca mahadahaÇkÃratanmÃtrendriyabhÆtÃkhyÃstrayoviæÓati÷ / tasmÃdete«Ãmekena saæsargiïà bhavitavyam / yatrai«Ãæ saæsargastadavyaktaæ kÃraïamastÅti sÃmÃnyatod­«ÂamanumÃnam // 'samanvayÃt' bhedÃnÃmiti vartate / samanvayo 'nugama÷ / ekajÃtyanugamÃdityartha÷ / ya ekajÃtyanugatà bhedÃste«Ãmekameva tathÃbhÆtaæ kÃraïaæ d­«Âam / yathà kaÂakakeyÆrÃdÅnÃæ suvarïapiï¬a÷, yathà và ÓarÃvÃdÅnÃæ m­tpiï¬a÷ / evame«Ãmapi bÃhyÃdhyÃtmikÃnÃæ sukhadu÷khamohÃnugatatvÃdekena tathÃvidhena bhavitavyam / ya e«Ãæ samudÃyastatpradhÃnamiti sÃmÃnyatod­«Âam / 'Óaktita÷ prav­tteÓca' iti / iha kulÃlÃdiÓaktipÆrvikà ghaÂÃdÅnÃæ prav­ttird­«Âà nÃÓaktipÆrvikà / e«Ãmapi bÃhyÃdhyÃtmikÃnÃæ prav­ttird­Óyate / tataÓca prÃk ca prav­tterjanitayà Óaktyà bhavitavyam / yÃsau Óakti÷ saivÃvyaktabhÃvamÃpadyata iti sÃmÃnyatod­«Âam // 'kÃraïakÃryavibhÃgÃt' iti / kÃraïasya pÆrvabhÃvitvÃt pÆrvanipÃta÷ / alpÃctarasya pÆrvanipÃtasyÃnityatvam / yata utpadyate tatkÃraïam, yaccotpadyate tatkÃryam / yathà m­tpiï¬aghaÂayorjanyajanakatvena p­thagarthakriyÃkaraïÃcca vibhÃgo d­«Âa÷ / anyathà ghaÂÃsyodakÃharaïakriyà yà na sà m­tpiï¬asya, yà m­tpiï¬asya na sà ghaÂasya / evaæ vyaktasya mahadÃde÷ kÃryatvÃtp­thagarthakriyÃkaraïÃcca vibhÃga÷ / tasmÃdasya kÃraïena bhavitavyam / taccÃvyaktÃtkimanyat syÃditi // asmin vyÃkhyÃne 'kÃryatastadupalabdhermahadÃdi tacca kÃryam' ityanenaiva siddhatvÃdanyairanyathà vyÃkhyÃyate / yadupakaroti taktÃraïam, yadupakriyate tatkÃryaæ tayorvibhÃgÃt, upakÃryopakÃrakabhÃvÃdityartha÷ / tatra kÃrya...vyÃdÅni ÓarÅrasthÃni sthÃnasÃdhanÃ...vabhogai÷ kÃraïÃnyupakurvanti / kÃraïÃni ca v­ddhik«atasaærohaïapÃlanai÷ kÃryÃïi / bÃhyÃni ca kÃraïÃni p­thivyà dh­tisaÇgrahapattivyÆhanÃvakÃÓadÃnai÷ parasparamupakurvanti / tathà daivamÃnu«atairyagyonÃni parasparopakÃrÅïi / tatra daivam, yathÃkÃlaæ ÓÅto«ïavar«Ãgama÷, mÃnu«atairyagyonÃnyupakaroti / mÃnu«amijyÃyÃgastutibhirdaivaæ rak«ati, po«aïabhe«ajyaiÓaaha tairyagyonamupakaroti / yathÃdhyÃtmikÃnÃæ bÃhyÃnÃæ copakÃryopakÃrakabhÃvo buddhik­ta iva d­Óyate tadasya kaÓcidvyavasthÃpità syÃt, kuto 'yaæ vibhÃga ityanyathÃnupapatte÷ // 'avibhÃgÃdvaiÓvarÆpyasya' iti / na vidyate vibhÃgo 'syetyavibhÃga÷ / avibhaktÃdityartha÷ / tasmÃdvaiÓvarÆpyasyopalabdheriti Óe«a÷ / iha loke 'vibhaktÃdekasmÃdik«udravyÃdrasaphÃïitagu¬akhaï¬aÓarkarÃdivaiÓvarÆpyaæ nÃnÃtvaæ d­Óyate, tathaikasmÃddugdhÃddadhimastunavanÅtagh­tÃdivaiÓvarÆpyamupalabhyate / evamÃdhyÃtmikÃnÃæ bÃhyÃnÃæ ca vaiÓvarÆpyam / tasmÃde«Ãmavibhaktenaiva bhavitavyamiti sÃmÃnyatod­«Âam // anyastvÃha- 'avibhÃge vaiÓvarÆpyasya' iti / avibhÃgo laya÷, vaiÓvarÆpyaæ jagat nÃnÃrÆpatvÃt / pralayakÃle vaiÓvarÆpyaæ kva lÅyate sthityutpattipralayÃjjagata iti / na ceÓvare layanaæ sambhavati, tasya nirguïatvenÃbhyupagamÃt / tasmÃdanyathÃnupapattyÃsti tadekamiti / tathà cÃhu÷- pradhÃnÃdÃnupÆrvyeïa s­«Âirlokasya saæsara÷ / pra....prÃtilomyena punastatraiva sa¤cara÷ // iti // 15 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 16 ---------------------------------------------------------------------- e«Ãæ hetÆnÃæ pravartanÃrthamÃha- ## 'kÃraïamasti' ityÃdi // yadi kÃraïamastyavyaktaæ tatkathaæ pravartata ityÃha- 'triguïatassamudayÃcca' iti / yadà prak­tisthà guïÃssÃmyena pravartante tadà (trÅnevÃdhik­tya pravarante naikaikamityartha÷ / yadà vai«amyeïa pravartante tadÃ) kÃryaæ kÃraïÃrabdhatvÃt samudayÃt pravartate / samantÃdudayo yasya guïasya tamadhik­tyetyartha÷, Óe«anyakk­taÓaktikatvÃt / yadi samudayÃdavyaktaæ pravartate tasmÃdutpannaæ tadavya...smÃnna bhavati // Óuklebhya÷ k­«ïebhyo và tantubhya÷ Óukla÷ k­«ïo và paÂo bhavatÅtyÃha- 'pariïÃmata÷' ityÃdi / pÆrvasyÃmavasthÃyÃmavasthÃntaraæ pariïÃma÷, tasmÃddheto÷ pravartate / yathà kaïikÃyÃ÷ sÆk«mÃyà mÆlaka÷ ÓÃkhÃpraÓÃkhÃdiprav­ddho mahÃnvanaspatirvyakto bhavati, evamavyaktÃdvyaktaæ pariïamati // yadyevamekarÆpÃdutpannasya trailokyasya kathamanekarÆpatvamityÃha- 'salilavatpratipratiguïÃÓrayaviÓe«Ãt' iti / salilena tulyaæ vartata iti salilavat / ekaikaæ prati guïÃ÷ pratipratiguïÃ÷ / ta evÃÓrayÃste«Ãæ yo viÓe«astasmÃddheto÷ pravartante / yathà salilamantarik«Ãdekarasamapi tadekasya kaÂvamlÃderguïasyÃÓrayabhÆtasya viÓe«ÃnnÃnÃrasaæ vartate evamavyaktamapÅti guïÃtmakatvÃdekaikaguïÃÓrayaviÓe«ÃnnÃnÃrÆpaæ pravartate / tatra sattvasya k­terÃÓrayasya viÓe«ÃddevabhÃvena vartanam, rajasa ÃÓrayasya viÓe«ÃnmÃnu«abhÃvena, tamasa ÃÓrayasya viÓe«ÃttiryagyonibhÃveneti // 16 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 17 ---------------------------------------------------------------------- evamavyaktasyÃstitvaæ prav­ttiæ ca prasÃdhya puru«Ãstitvaæ prasÃdhayitumÃha- ## 'saæghÃtaparÃrthatvÃt' ityÃdi / saæhanyata iti saæghÃta÷ / saæghÃtaÓcÃsau parÃrthaÓceti saæghÃtaparÃrtha÷ / saæghÃtatvaæ hetu÷ parÃrthatvaæ sÃdhyam / iha loke saæghÃtabÃhyÃ÷ ÓayanÃsanÃdayo ye te parÃrthà d­«ÂÃ÷ / te hi devadattasya parasyÃrthaæ kurvanti na svÃrtham / ete 'pyÃdhyÃtmikà mahadÃdaya÷ ÓarÅrasaæj¤akÃ÷ saæghÃtÃ÷, tai÷ parÃrthairbhavitavyam / na ca puru«avyatirikto 'nya÷ paro 'sti, puru«a eva para i....nyatod­«Âam // nanu mahadÃdibhÆtaparyantaæ ÓarÅrameva puru«o nÃnya÷ kaÓcidityatrÃha- 'triguïÃdiviparyayÃt' iti / ÃdiÓabdenÃvivekyÃdaya÷ pa¤ca dharmà d­Óyante / tathà hi tadviparÅta÷ pumÃnityuktam / tataÓca tadviparÅtatvÃtpuæsa÷ kathaæ mahadÃdimÃtrameva puru«a÷ / tasmÃdvyatirikta÷ puru«o yasyÃrthakà ime saæghÃtÃ÷ // 'adhi«ÂhÃnÃt' iti / adhiti«Âhatyasminnityadhi«ÂhÃnam / mahadÃdibhÆtaparyantaæ ÓarÅramiha loke yadadhi«ÂhÃnaæ tatparÃdhi«Âhitaæ d­«Âam, yathà rathÃdi / d­Óyate cÃdhi«ÂhÃnaæ ÓarÅram / tasmÃdasyÃdhi«ÂhÃtrà bhavitavyam / yo 'sÃvadhi«ÂhÃtà sa puru«a÷, nÃnta÷karaïamadhi«ÂhÃt­, tasyÃcetanatvÃditi sÃmÃnyatod­«Âam // 'bhokt­bhÃvÃt' iti / bhokt­tvÃdityartha÷ / iha loke bhogyaæ d­«Âvà bhoktÃnumÅyate / d­Óyate mahadÃdiparyantaæ bhogyam, tasmÃdasyÃpi bhoktrà bhavitavyamiti sÃmÃnyatod­«Âam / na cÃnta÷karaïaæ bhokt­, tasyÃcetanatvÃdbhogyatvÃcca / yaÓca bhoktà sa eva puru«a÷ sÃtmakaæ jÅvaccharÅraæ prÃïÃdimattvÃt / asmin dedhe yo 'yamÃtmà samÃnajÃtÅyÃnekavastvantarasahÃya÷, pratiniyatairjanmÃdibhiryujyamÃnatvÃt manovat // 'kaivalyÃrthaæ prav­tteÓca' iti / kaivalyaæ mok«a÷ / tadanyÃrthapradhÃnasyai«Ã prav­tti÷ / tathÃhi- pradhÃnaæ buddhyÃtmanà pariïamati / buddheÓcëÂÃdaÓÃni / te«u ca j¤Ãnaæ kaivalyam / tatra yadi puru«o na syÃttadà tadarthà prav­ttirna bhavet / tasmÃdanyathÃnupapattyà puru«o 'sti // tatra siddhe puæsi vivÃdÃ÷ / eka evÃyaæ puru«a÷ sarvaÓarÅre«u sthita ityeke / sarve kÃya upanatÃnekÃtmÃnassÃtmakatvÃt, yogiÓarÅrav­æda.. pratiÓarÅramaneka÷ puru«a ityapare / eka eva purÃïa÷ puru«a÷, tasmÃdagnesa..vi«phuliÇgÃ÷ pratiÓarÅraæ puru«Ã ÃbirbhÆtà iti vedÃntavÃdina÷ // 17 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 18 ---------------------------------------------------------------------- atrÃha- ## 'jananamaraïakaraïÃnÃm' ityÃdi / karaïaæ cak«urÃdÅndriyam dehendriyÃderadhi«ÂhÃnasyotpattivinÃÓau / tadyogÃtpuru«a÷ jananamaraïe 'pi vyavasthÃpyete / svata÷ puru«asya te na sambhavata÷ / kuta÷ ? - nityatÃt tatra yadyeka÷ puru«a÷ syÃttadaikasmin jÃyamÃne mriyamÃïe và sarve«Ãæ jananamaraïe syÃtÃm / tathaikasmiæÓcak«u«mati Órotravati và sarve 'ndhà (badhirà vÃ, paÓyeyu÷ Óruïuyurvà / ekasminnandhe) badhire và tathà syu÷ / na caivam, jananÃdÅnÃæ pratiniyamÃt / tasmÃdanyathÃnupapattyà puru«abahutvaæ siddham // 'ayugapatprav­tteÓca' iti / yadyeka÷ puru«a÷ syÃttadaikenÃdhi«ÂhÃtrà ti«Âhati dehe, dharmÃdharmayorarthÃnarthayo÷ sukhadu÷khayorvà prav­tte, sarva eva yugapatpravartteran / na caivamityanyathÃnupapatti÷ // 'traiguïyaviparyayÃcca' iti / traya eva guïÃstraiguïyam / tad viparyayo 'nyathÃtvam / adhi«ÂhÃnasya triguïÃtmakatvÃttadyogÃtpuru«o 'pi triguïÃtmaka ityucyate / tatra yadyeka÷ puru«a÷ syÃttadaikasmin sÃttvike rÃjase tÃmase vÃ, sarva eva tathÃvidhÃ÷ syu÷ / na caivam, guïÃnaæ viparyayadarÓanadityanyathÃnupapatti÷ // purÃïapuru«Ãdagneriva vi«phuliÇgÃ÷ pratiÓarÅraæ puru«Ã ityasminnapi darÓane puru«abahutvamastyeva / te«Ãæ parasparavilak«aïatvÃt te purÃïapuru«Ãdabhinnà bhinnà veti darÓanadvayam / tadanyatra vivÃritatvÃdiha granthagauravabhayÃnnopanyastamasmÃbhiriti // 18 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 19 ---------------------------------------------------------------------- evaæ puru«abahutvaæ prasÃddhya taddharmÃn kathayitumÃha- ## 'tasmÃcca viparyÃsÃt' ityÃdi / ya÷ prÃgukto viparyaya÷- triguïamaviveki vi«aya÷ - ityÃdinÃ, tasmÃtsÃk«itvÃdayo dharmÃ÷ puru«asya siddhÃ÷ / tatra nirguïasya puru«asyÃprasavadharmitvÃdakart­tvam / yaÓcÃkartà sa bhavatyudÃsÅna÷ / saptavidhaæ cÃsyaudÃsÅnyam / tathà coktam - paÓyati Ó­ïoti sarvama karoti sthitiæ prasaÇgaæ ca nÃpi / svato na parato...nobhayataÓcÃpyudÃsÅna÷ // iti // yaÓcodÃsÅna÷ sa sÃk«yapi bhavati pradhÃnasambandhina÷ kriyÃkalÃpasya nirguïatvÃt // kaivalyaæ kevalabhÃvÃt cetanatvÃcca dra«Â­tvamiti // nanu ca yadyakartà tatkathaæ- bhokt­bhÃvÃdasti puru«a÷- ? tathà cÃhu÷- bÃlahutÃÓanatarava÷ svayamak­tÃnÃæ yathà hi bhoktÃra÷ / puru«o 'pi vi«ayaphalÃnÃæ svayamak­tÃnÃæ tathÃpi bhoktà // iti // ityuktamakarturapi bhokt­tvamasyeti // 19 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 20 ---------------------------------------------------------------------- nanu ca yadyacetanamavyaktaæ kathaæ dehendriyasaæj¤amadhi«ÂhÃnaæ dharmÃdharmÃdi«u pravarttate, tasyÃcetanatvÃdityÃha- ## 'tasmÃttatsaæyogÃt' ityÃdi / tena puru«eïa ya÷ saæyogastasmÃdacetanaæ cetanÃvadiva bhavati / yathÃgnisaæyogÃllohamaïirityucyate / liÇgaæ mahadÃdisÆk«maparyantaæ vak«yati // yadi tadeva triguïÃtmakaæ kart­ na pumÃn, kathaæ puru«o gacchatÅtyucyata ityÃha- 'guïakart­tve 'pi tathà karteva bhavatyudÃsÅna÷' iti / guïÃnÃæ kart­tvaæ na puru«asya / yathà puru«asaæyogÃdacetanaæ liÇgaæ cetanÃvadiva bhavati, tathà guïÃtmakaliÇgasaæyogÃdakartÃpi san karteva bhavati / udÃsÅna÷ / yathà svÃmÅ svayamayoddhÃpi yaudhabh­tyasaæyogÃd yoddheti vyapadiÓyate, tathà puru«o 'pyupacÃreïa karteti / tathà coktam - pravarttamÃnÃn prak­terimÃn guïÃæstamo 'bhibhÆto viparÅtadarÓana÷ / ahaæ karomÅtyabudho 'bhimanyate t­ïasya kubjÅkaraïe 'pyanÅÓvara÷ // iti // 20 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 21 ---------------------------------------------------------------------- nanu pradhÃnapuru«ayo÷ kiæ (kart­tvaæ) caitanyÃrthameva saæyoga÷, kiæ vÃnyÃrthamapÅtyÃha- ## 'puru«asya' ityÃdi / puru«asyÃrtho dvividha÷, vi«ayopabhoga÷ kaivalyaæ ca / tadubhayaæ pradhÃnena sampÃdyam / vi«ayopabhogaÓca pradhÃnavibhÆtimantareïa na sambhavati, iti darÓanÃrthaæ puru«a÷ pradhÃnena saæyujyate / mÃnaæ svÃæ vibhÆtiæ darÓayitumasamarthÃtpuru«eïa saæyujyate (?) / d­«Âvà sa sarvÃæ vibhÆtimanubhÆya virasatvÃd virakta÷ puru«a÷ pradhÃnena tyajyate / tyaktasya kaivalyamityato darÓanÃrthaæ kaivalyÃrthaæ ca dvayorapi saæyogo matsyodakavadudumbaramaÓakaÓca // 'paægvandhavat' iti / d­«ÂÃnta÷ / paÇgu÷ sacak«u÷ paÓyati panthÃnaæ na saæcarati, andho 'pi saæcarati na paÓyati panthÃnam / tayo÷ svÃrthabhra«ÂayorgrÃmaprÃptyartha÷ sambandho bhÆta÷ / tatra paÇgurandhaskandhamÃruhya gatimÃn, andho 'pi dra«Âradhi«ÂhÃnÃdd­«ÂimÃn jÃta÷ / grÃmaprÃptayoÓca tayorviyoga÷ / evaæ puru«o ni«kriya÷ pradhÃnena saæyujya tadvibhÆtidarÓanÃya devÃdi«u saæcarati / pradhÃnaæ niÓcetanamapi puru«Ãdhi«ÂhÃnÃccetanÃvadiva dvayamapi sampÃdayati / tasmÃtpaægvandhavadubhayorapi saæyoga÷ // nanu ca saæyogamÃtreïa kathaæ darÓanaæ kaivalyaæ cetyÃha- 'tatk­ta÷ sarga÷' iti / saæyogak­to mahadÃdigrÃmotpÃda ityartha÷ // 21 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 22 ---------------------------------------------------------------------- tameva darÓayannÃha- ## 'prak­termahÃn' ityÃdi / prak­ti÷ pradhÃnaæ kÃraïamavyaktaæ guïasÃmyaæ tamobahulamavyÃk­tamiti prak­tiparyÃyÃ÷ / tato mahÃnutpadyate sa tu tamobahula÷ / mahÃn buddhirmati÷ pratyaya upalabdhiriti buddhiparyÃyÃ÷ / tato 'haÇkÃra utpadyate / sa tu rajastamobahula÷ / ahaÇkÃra÷ suparïapaïi(!)statpuru«a ityahaÇkÃraparyÃyÃ÷ // 'tasmÃdgaïaÓca «o¬aÓaka÷' iti / tasmÃdahaÇkÃrÃt «o¬aÓako gaïa utpadyate / ekÃdaÓendriyÃïi pa¤ca tanmÃtrÃïÅtyartha÷ / tÃni h­«ÅkÃïÅndriyÃïÅti paryÃyÃ÷ / sÆk«mà atiÓayà aïava÷ (vi«Ã) iti tanmÃtraparyÃyÃ÷ // 'tasmÃdapi «o¬aÓakÃt pa¤cabhya÷ pa¤ca bhÆtÃni' iti / «o¬aÓÃd gaïÃdyÃni pa¤ca tanmÃtrÃïi tebhya ekottarav­ddhyà pa¤ca mahÃbhÆtÃni bhavanti / tatra ÓabdatanmÃtrÃdÃkÃÓamekaguïam / ÓabdatanmÃtrapratisaæhitÃt sparÓatanmÃtrÃddviguïo vÃyu÷ / tÃbhyÃæ pratisaæhitÃdrÆpatanmÃtrÃt triguïaæ teja÷ / tai÷ pratisaæhitÃdrasatanmÃtrÃt caturguïà Ãpa÷ / caturbhi÷ pratisaæhitÃdgandhatanmÃtrÃt pa¤caguïà p­thivÅti / etairekÃdaÓÃdaya÷ sthÆlà viÓe«Ã ucyante, ye«vavasitÃni caturviæÓatitattvÃni // 22 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 23 ---------------------------------------------------------------------- buddherlak«aïamÃha- ## 'adhyavasÃya÷' ityÃdi / ÓabdÃdi«u vi«aye 'dhyavasÃyaÓabdo 'yaæ yÃvat gandho 'yamiti subuddherlak«aïam (?) / tasyÃÓcëÂau rÆpÃïi // 'dharmo j¤Ãnaæ virÃga aiÓvaryam' iti / tatra yo 'yamanivi«ayamanu«ÂhÃnÃtmako 'dhavasÃyassa dharma÷ / yamÃ÷ pa¤ca niyamÃÓca / yathoktaæ sÃækhyapravacane 'ahiæsÃsatyÃsteyabrahmacaryÃparigrahà yamÃ÷' / 'Óaucasanto«atapassvÃdhyÃyeÓvarapraïidhÃnÃni niyamÃ÷' iti / tatra santo«assanihitasÃdhanÃbhyÃÓÃdadhikasyÃnupÃditsà / tapo jighatsÃpipÃsÃÓÅto«ïasthÃnasÃdhanÃjaya÷ këÂhamaunÃkÃramaune, vratÃni ca k­cchracÃndrÃyaïÃdÅni / svÃdhyÃyo mok«aÓÃstrÃdhyayanaæ praïavajapo và / ÅÓvarapraïidhÃnaæ viÓi«ÂadevatÃrÃdhanam / asaæsÃribhistulyav­ttitvÃditi / tadviparÅtÃnu«ÂhÃnamadharma÷ / pa¤caviæÓatitattvÃnÃæ svasaæj¤ÃlÃk«aïyakatvaprayojanÃvadhÃraïaæ j¤Ãnam, guïapuru«Ãntaraj¤Ãnam / Óe«amaj¤Ãnam / vi«ayaÓarÅrendriyebhyo do«adarÓanÃdvaimukhyaæ virÃga÷ / te«vabhilëo rÃga÷ / aiÓvaryama«Âaguïam- aïimÃ, mahimÃ, laghimÃ, prÃpti÷, prÃkÃmyam, ÅÓitvaæ, vaÓitvam, yatrakÃmÃvasÃyitvaæ ceti / tatrÃïimÃïutvam, yena guïena sÆk«mo bhÆtvà vicarati / kÃrye kÃraïopacÃrÃdaïimetyucyate / uttaratrÃpyevaæ yojyam / laghimà laghutvam, yena vÃyuvallaghutaro bhavati / mahimà mahattvam, yena bhuvane«u dharmÃdiprÃpti÷, yena guïene«itasya prÃpaïam / prÃkÃmyaæ pracurakÃmità yenaikamanekaæ prÃkÃmyate 'nekaæ caikam / ÅÓitvaæ prabhutà (yena sthÃvarÃdÅni bhÆtÃni sandeÓakÃrÅïi bhavanti / vaÓitvaæ vaÓitÃ) yena svatantraÓcarati / yatrakÃmÃvaÓÃyitvaæ (kÃmenecchayÃvaÓetuæ ÓÅlaæ yasya sa yatrakÃmÃvaÓÃyÅ / tasya bhÃva÷ yatrakÃmÃvaÓÃyitvam) / anekÃrthatvÃddhÃtÆnÃæ 'ÓÅ' ti«Âhatau varttate / yena guïena divyantarik«e bhÆmau vÃvasthÃyitvamityartha÷ / 'sÃttvikametadrÆpam' iti / sattvatamobahulatvÃt / buddheryadà sattvamutkaÂaæ bhavati tadaitaccatu«Âayaæ bhavatÅtyartha÷ / 'tÃmasamasmÃdviparyastam' iti / utkaÂalak«aïÃt dharmÃdicatu«ÂayÃdviparÅtaæ tamasyudrikte bhavatÅtyartha÷ / adharmo 'j¤ÃnamavairÃgyamanaiÓvaryaæ ceti // 23 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 24 ---------------------------------------------------------------------- ahaÇkÃralak«aïamÃha- ## 'abhimÃna÷' ityÃdi / abhimatirabhimÃna÷ / rÆpÃdi«u vi«aye«vabhimÃno rÆpavÃnaham, mamaite vi«ayÃ÷, ityahyaÇkÃralak«aïam // tasmÃdabhimÃnalak«aïÃdahaÇkÃrÃt 'dvividha÷ pravarttate sarga÷' iti / s­jyata iti sarga÷ // tameva dvividhaæ darÓayitumÃha- 'ekÃdaÓakaÓca gaïa÷' iti / ekÃdaÓa parimÃïamasyetyekÃdaÓa÷ ÓrotrÃdirgaïa÷ // 'tanmÃtrÃpa¤cakaæ ca' iti / tanmÃtraÓabdÃdisvarÆpamÃtra ityartha÷ / tanmÃtrÃïi ÓabdasparÓarÆparasagandhÃ÷ / mÃtrÃgrahaïaæ bhÆtasaæÓle«aniv­ttyartham / bhÆte«vapi ÓabdÃdisambhavÃt // 24 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 25 ---------------------------------------------------------------------- sa cÃhaÇkÃrastrividha iti darÓayannÃha- ## 'sÃttvika÷' ityÃdi / yadà sattvamudriktaæ tadÃhaÇkÃro vaik­tÃbhimÃno bhavati, rajaÓcodriktaæ taijasa÷, tamaÓcodriktaæ bhÆtÃdiriti / tatra vaik­tÃdekÃdaÓako gaïa÷ pravarttate / sa ca sÃttvika÷ sattvabahula÷, svavi«ayagrahaïatvÃt // bhÆtÃdestÃmasÃdahaÇkÃrÃttanmÃtra÷ sa tÃmasa÷, tamobahulatvÃt / tatastÃmasÃttanmÃtrÃt gaïÃt tÃmaso bhÆtagaïa÷ pravarttate // ('taijasÃdubhayam' iti / etadÃÓaya÷- pa¤caka¤caitadubhayamapi pravarttate) / ÃdikÃla ubhayatrÃpyasya sahÃyatvÃt / vaik­tabhÆtÃdi dvÃvapi prakÃÓasthitiÓÅlatvÃt na kriyÃÓÅle / tatastaijasamahaÇkÃraæ kriyÃÓÅlaæ sahÃyamapek«yaikÃdaÓakaæ pa¤cakaæ ca malÃjanayata (?) iti // 25 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 26 ---------------------------------------------------------------------- ka÷ punarekÃdaÓa ityÃha- ## 'buddhÅndriyÃïi' ityÃdi / dvividhamindriyam / tatra cak«uryena d­Óyate / Órotraæ yena ÓrÆyate / tvagyayà sp­Óyate / rasanaæ yena rasyate / nÃsikà yayà ghrÃyate / tà Ãkhyà ye«ÃmindriyÃïÃmiti ÓabdapradhÃno nirdeÓa÷ / tÃni cak«u÷ÓrotratvagrasanÃnÃsikÃkhyÃni pa¤ca / buddhipÆrvakaparyÃlocanamiti buddhÅndriyÃïyÃhu÷ sÃækhyÃcÃryÃ÷ / ÓabdavaÓÃdatrÃkrama÷ k­ta÷ / kramastu Órotratvakcak«uriti // 'vÃkpÃïipÃdapÃyÆpasthÃn' iti / karmendriyÃïi karmÃbhinirvartanÃt / asmÃdeva prayogÃdupasthaÓabda÷ puæliÇgo 'pyastÅti j¤Ãyate / sa ca straiïa÷ pauru«eyaÓca / tatra vÃgindriyaæ kaïÂhastham / anyÃni prasiddhÃnyeva // 26 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 27 ---------------------------------------------------------------------- ekÃdaÓakamindriyaæ darÓayannÃha- ## 'ubhayÃtmakamatra mana÷' ityÃdi / atretyasminnindriyavaÓe mana ubhayÃtmakamubhayasvabhÃvam / buddhÅndriyÃïÃæ karmendriyÃïÃæ ca svasvavi«ayagrahaïakÃle buddhÅndriyaæ karmendriyaæ cetyartha÷ / ubhayatrÃpyasya vyÃpÃrÃditi lak«aïaæ tadityÃha- saÇkalpayatÅti saÇkalpakam, idaæ nedamiti // kathamindriyamityÃha- 'indriyaæ ca sÃdharmyÃt' ityÃdi / indriyaistulyatvÃdityartha÷ / yathÃnyadindraliÇgaæ tathà mano 'pÅtyartha÷ // tatraikasmÃdahaÇkÃrÃdutpannÃnÃæ kathaæ svarÆpabheda÷ ? / yacchrotrÃdibuddhÅndriyam, tat pratiniyatavi«ayaæ netaravi«ayamapi / yadyÃgÃdi karmendriyaæ tat pratiniyatakarma, netarakarmÃpi / manaÓcobhayÃtmakam, naikÃtmakamityÃha- 'guïapariïÃmaviÓe«ÃnnÃnÃtvam' iti / ahaÇkÃrasthà ye guïÃ÷ sattvÃdayaste«Ãmanyo 'nyÃbhibhavÃÓrayà (dvidvÃreïa ya÷ pariïÃmaviÓe«astata evai«Ãæ nÃnÃtvam / ta eva hi guïÃ÷ pari)ïÃmaviÓi«Âà indriyavyapadeÓabhÃjo nÃnÃvi«ayà bhavanti / kathaæ deÓaniyamo v­ttiniyamaÓca ? tatra tvagindriyaæ sarvaÓarÅrasthitabÃhyÃbhyantarav­tti, cak«u÷ÓrotraghrÃïarasanÃni Óirasi bahi÷ p­thak p­thagavasthitÃni bÃhyav­ttÅni / vÃgÃsye sthità / pÃïyÃdayaÓca bÃhoradhastÃt p­thak p­thagavasthità bahi÷karmavi«ayÃ÷ // ityatÃha- 'bÃhyabhedÃÓca' iti / ye cÃnye vi«ayabhedà deÓaniyamav­tiniyamÃbhyÃæ te 'pi guïapariïÃmaviÓe«Ãdeva / nÃtrÃntarà kÃraïamasti // 27 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 28 ---------------------------------------------------------------------- e«ÃmindriyÃïÃæ kasya kà v­ttirityÃha- #<ÓabdÃdi«u pa¤cÃnÃmÃlocanamÃtrami«yate v­tti÷ / vacanÃdÃnaviharaïotsargÃnandÃÓca pa¤cÃnÃm // ISk_28 //># 'ÓabdÃdi«u' ityÃdi / ÃdiÓabdena ÓabdasparÓarÆparasagandhÃ÷ / te«u yathÃkramaæ pa¤cÃnÃæ ÓrotrÃdÅnÃæ buddhÅndriyÃïÃmÃlocanamÃtraæ v­ttiri«yate sÃækhyÃcÃryai÷ / ÓrotrÃdÅni hi vi«ayasya prakÃÓanamÃtraæ kurvanti, niÓcayaæ tu buddhi÷ / tathà hi buddhyavasitamarthaæ puru«a÷ cetayata iti siddhÃnta÷ / karmendriyÃïÃmapi vÃgÃdÅnÃæ yathÃkramaæ vasanÃdÃnÃdÅni v­ttaya÷ karmÃïi / tatra vÃgindriyasya nÃnÃvidhavarïoccÃraïaæ karma, ÃdeyasyÃdÃnaæ pÃïyo÷, viharaïaæ deÓÃntaragamanaæ pÃdayo÷, utsarga ÃhÃramalasyotsarjanaæ pÃyo÷, ÃnandanamÃnado hlÃda÷ Óukravis­«Âisaæs­«Âisukhaæ tadupasthendriyav­tti÷ // 28 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 29 ---------------------------------------------------------------------- buddhyahaÇkÃramanasÃæ kà v­ttirityÃha- ## 'svÃlak«aïyaæ v­tti÷' ityÃdi / svÃtmÅyaæ lak«aïaæ yasya tat svalak«aïam / tasya bhÃva÷ svÃlak«aïyam / tadeva v­tti÷ // 'trayasya' iti / buddhyahaÇkÃramanasÃmityartha÷ / adhyavasÃyo buddhe÷, abhimÃno 'haÇkÃrasya, saÇkalpo manasa÷ / ta evÃdhyavasÃyÃbhimÃnasaÇkalpÃstrayasya v­tti÷ / e«Ãæ ca buddhyÃdÅnÃæ trayodaÓÃnÃæ caturvidhà v­tti÷, asÃmÃnyÃyugapatkramaÓceti (?) // tatra sÃmÃnyÃæ darÓayitumÃha- 'sai«Ã' iti / yeyamuktà v­tti÷ sai«Ã bhavatyasÃmÃnyà / yà yasya sà tasyaiva nÃnye«ÃmapÅtyartha÷ / Órotrasya yacchabdaprakÃÓanaæ tacchrotrasyaiva, nÃnye«Ãæ tvagÃdÅnÃæ dvÃdaÓÃnÃm / evaæ sarvatra yojyam // sÃmÃnyÃmÃha- 'sÃmÃnyakaraïav­tti÷' iti sÃmÃnyà cÃsau karaïav­ttiÓceti sÃmÃnyakaraïav­tti÷ // 'prÃïÃdyà vÃyava÷ pa¤ca' iti / prÃïà Ãdyà ye«Ãæ vÃyÆnÃæ te prÃïÃdyÃ÷ / prÃïÃpÃnavyÃnodÃnasamÃnà iti pa¤ca vÃyava÷ / tatra prÃïo yo mukhanÃsikÃbhyÃæ nirgacchati / yo nÃbheradha÷ sthita÷ so 'pÃna÷ / yena kÃye 'gnirdÅpita ÃhÃraæ ca pacati sa samÃna÷ / yo nÃbhideÓÃdudyataÓirogatirnÃdaæ janayati sa udÃna÷ / ya÷ sarvaÓarÅraæ vyÃpya sthitaæ sa vyÃna÷ / ete trayodaÓÃnÃmapi karaïÃnÃæ sÃmÃnyav­tti÷ // 29 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 30 ---------------------------------------------------------------------- karaïaprabhÃvikatvÃdvÃyÆnÃæ yugapatkramaÓo v­ttimÃha- ## 'yugapat' ityÃdi / 'catu«Âayasya tu' iti / tuÓabdo viÓe«aïÃrtha÷ / buddhirahaÇkÃro manaÓcak«urityetasya catu«Âayasyaikasmin rÆpe yugapadv­tti÷ / yathÃndhakÃre vidyutsaæpÃte k­«ïasarpasandarÓane yugapadÃlocanÃdhyavasÃyÃbhimÃnasaÇkalpanÃni bhavanti / tathà hi cak«u«Ãlocitaæ buddhyÃdhyavasitamahaÇkÃreïÃtmÅk­taæ manasà saÇkalpitamiti // 'kramaÓaÓca tasya' iti / catu«Âasyasya krameïa kadÃcidv­ttiri«Âà / mandaprakÃÓe sthÃïupuru«ocitÃmÆrdhvatÃæ d­«Âavata÷ kiæ sthÃïu÷ puru«a iti vikalpa÷ / tatrÃku¤capanaprasÃraïÃt puru«a ityadhyavasÃya÷ / tata ÃtmÅkaraïÃdabhimÃna iti // yeya(mubhaya)thÃv­tti÷ sà kasmin vi«aya ityÃha - 'd­«Âe' iti / ad­«Âe tarha nÃstÅtyÃha - 'tathÃpyad­«Âe' iti / tathÃ...«Âe d­«Âe 'pi v­tti÷ // kintu na catu«Âayasya tarhÅtyÃha- 'trayasya' iti / buddhyahaÇkÃramanasÃmityartha÷ / tatrÃpi tatpÆrvikà ÓrotrÃdipÆrviketyartha÷ / yathà smartavyamanusmarata÷ saÇkalpÃbhimÃnÃdhyavasÃyà bhavanti // 30 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 31 ---------------------------------------------------------------------- atha yadetaccatu«Âayaæ tatkiæ yugapat parasparasavyapek«aæ svÃæ svÃæ v­tiæ pratipadyate kiæ và nirapek«amityÃha- ## 'svÃæ svÃm' ityÃdi / ÃtmÅyÃtmÅyÃæ v­ttim // 'parasparÃkÆtahaitukÅm' iti / parasparasya yadÃkÆtaæ svav­ttibhogastadeva hetu÷ / tatra bhÆtÃæ parasparÃkÆtahaitukÅæ v­ttiæ catvÃri karaïÃni pratipadyante / tatra cak«urbuddhyÃditrayasyÃkÆtaæ j¤Ãtvà prakÃÓanaæ pratipadyate / evaæ buddhirahaÇkÃro manaÓca trayÃïÃmÃkÆtaæ j¤Ãtvà 'dhyavasÃyamabhimÃnaæ saÇkalpanaæ ca pratipadyante / kramaÓaÓca parasparÃkÆtahaitukÅm / kintu pÆrvapÆrvahaitukÅ dra«Âavyà / yathà kasyacidupanimantraïaæ Órutavata÷ Órotrav­ttiæ j¤ÃtvÃ, buddhirgamanÃyÃdhyavasità / tadv­ttiæ j¤Ãtvà 'haÇkÃro modakÃnahaæ bhak«ayi«yÃmÅti manyate / tadv­ttiæ j¤Ãtvà mana÷, pracuraæ gh­taæ prÃpayi«yÃmÅti kiæ stokamiti, saÇkalpayatÅti / evaæ bÃhyÃnyapi karaïÃni svÃæ svÃæ v­ttiæ parasparÃkÆtahaitukÅæ pratipadyante // etÃni kimÃtmÃrthaæ svÃæ svÃæ v­ttiæ pratipadyante, kimanyÃrthamityÃha- 'puru«Ãrtha eva hetu÷' iti / puru«asyÃrtho vi«ayopabhoga÷ kaivalyaæ ca, sa v­ttihetu÷ // nanvÅÓvara÷ kartà jagata÷, sa eva buddhyÃdikalÃpaæ s­«ÂavÃn yena puru«asyÃrtha÷ sampadyate / tathà coktam- 'ÅÓvaraprerito gacchetsvargaæ và Óvabhrameva vÃ' / iti tatrÃha - 'na kenacitkÃryate karaïam' iti / pradhÃnavyatirekeïa na kaÓcidbuddhyÃdikaraïaæ svÃæ svÃæ v­ttiæ kÃrayatÅtyartha÷ / yadi kartà syÃt, kimiti prak­timapek«ate / nÃpi seÓvaravÃdinà prak­tirabhyupagataiva, niÓcetanatvÃt prak­te÷ sacetano 'dhi«ÂhÃtà kartà 'paro gave«yata iti cet, puru«a evÃdhi«ÂhÃtà / acetanà prak­ti÷ / etaduktameva prÃk // 31 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 32 ---------------------------------------------------------------------- katividhamanta÷karaïamityÃha- ## 'karaïaæ trayodaÓavidham' ityÃdi / pa¤ca buddhÅndriyÃïi, pa¤ca karmendriyÃïi, buddhyahaÇkÃramanÃæsi ca trÅïi / etat trayodaÓavidham / karaïaæ karotÅti / 'k­tyalyuÂo bahulam' iti kartari lyu // tatra kasya kà kriyà yadapek«ayà karaïamityÃha- 'tadÃharaïadhÃraïaprakÃÓakaram' / iti tatkaraïamÃharaïÃdÅni karotÅti / tatra karmendriyÃïyÃharaïaæ kurvanti, buddhyahaÇkÃramanÃæsi dhÃraïam, buddhÅndriyÃïi prakÃÓamiti // kiæ tatkÃryaæ yasyÃharaïaæ kurvantÅtyÃha- 'kÃryam' iti / tasya karaïasya daÓavidhaæ kÃryam / tatra ÓabdasparÓarÆparasagandhÃ÷ pa¤ca vacanÃdÃnaviharaïotsargÃnandÃ÷ pa¤ceti daÓadhà / pÆrve dvividhÃ÷- sÆk«mÃstanmÃtralak«aïÃ÷ sukhaikasvabhÃvatvÃddivyÃ÷, sthÆlà ÃkÃÓÃdaya÷ sukhadu÷khamohatmakatvÃdadivyà iti / etatkÃryaæ buddhÅndriyÃïÃæ prakÃÓyam / vÃgÃdÅnÃmuktyÃdÃnÃdikarmakart­tvÃt kÃryam (?) / tatra vÃcà Óabdasya, pÃïibhyÃmÃdeyasyÃhriyamÃïatvÃdubhayamapyÃhÃryam // vihÃryaæ viharaïasthÃnam, pÆrvÃvayavanyÃsenottarÃvayavÃkramaïena ca pÃdÃbhyÃmÃhriyamÃïatvÃdÃhÃryam / anyathà kathamutsargÃnandau syÃtÃm / ubhayamapi karmendriyÃvi«ayam / buddhyahaÇkÃramanasÃæ dhÃryam, tairanta÷ svav­ttyÃvadhÃryamÃïatvÃt // 32 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 33 ---------------------------------------------------------------------- tadeva trayodaÓavidhaæ karaïaæ bÃhyÃntarabhedÃddvividhamiti darÓayannÃha- ## 'anta÷karaïam' ityÃdi / karaïaæ dvividham- bÃhyamÃbhyantaraæ ca / tatra ÓarÅrasyÃnta÷sthitatvÃdanta÷karaïaæ trividham- buddhirahaÇkÃromanaÓceti // 'daÓadhà bÃhyam' iti / daÓaprakÃram / pa¤ca buddhÅndriyÃïi, pa¤ca karmendiyÃïi / tadbuddhirbhavati // tadbÃhyaæ 'trayasya vi«ayÃkhyam' iti / tryavayavasyÃnta÷karaïasya bÃhyaæ vi«aya ityÃkhyÃyate, taddvÃreïa vi«ayÃvagÃhanÃt / tenÃnta÷karaïasya dvividho vi«aya÷- dvÃraæ bhogyaæ ceti / catu«Âayasya d­«ÂervartamÃne trayasyÃd­«Âe v­ttiruktà // tatrÃtÅtÃnÃgatayorapi vi«ayayo÷ kiæ v­ttirasti, netyÃha- 'sÃmpratakÃlaæ bÃhyam' iti / kalyata iti kÃla÷ vi«aya evÃtÅto 'nÃgato vartamÃnoÓcocyate / na tadvyatirekeïa kÃlo 'sti / mà bhÆt «a¬viæÓatitattvaprasaÇga iti / tatra sÃmprato vartamÃna÷ kÃlo yasya bÃhyasya taddhi bÃhyam / ÓrotrÃdi vartamÃnameva ÓabdÃdikaæ prakÃÓayati, nÃtÅtÃnÃgate / vÃgÃdi ca vartamÃnamevoktyÃdÃnaviharaïotsargÃnandÃn karoti, nÃtÅtÃnÃgatÃn // 'trikÃlamÃbhyantaram' iti / traya÷ kÃlà yasya tat trikÃlam / yathà buddhirvartamÃnamadhyavasyati / tathÃtÅtÃnÃgatÃvapi / mÃndhÃtÃsÅt kalkÅ rÃjà bhavi«yatÅti / yathÃhaÇkÃro vartamÃnamabhimanyate tathÃtÅtÃnÃgatÃvapi / mamaivamÃsÅt, mamaivaæ bhavi«yatÅti / yathà ca mano vartamÃnaæ saÇkalpayatÅti tathÃtÅtÃnÃgatÃvapi / tatra kimidaæ bhÆtaæ syÃt, na mameti / kimidaæ bhavi«yati, netÅti // 33 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 34 ---------------------------------------------------------------------- nanu ca yadi sthÆlÃ÷ p­thivyÃdayaste viÓe«Ã÷ / bÃhyaæ bÃhyakaraïaæ svavi«ayaæ pratipadyate / p­thivyÃdayastarhi bhedena pratipattavyà ityÃha- ## 'buddhÅndriyÃïi' ityÃdi / te«Ãmapi trayodaÓÃnÃæ karaïÃnÃæ yÃni pa¤ca buddhÅndriyÃïi, tÃni viÓe«ÃviÓe«avi«ayÅïi / ÓabdÃdaya÷ pa¤ca vi«ayà dvividhÃ÷ - viÓe«Ã aviÓe«ÃÓca / tatra ye sÆk«mÃstanmÃtralak«aïÃste 'viÓe«Ã÷ / ye sthÆlÃ÷ p­thivyÃdayaste viÓe«Ã÷ / viÓe«ÃÓcÃviÓe«ÃÓceti dvaædva÷ / ta eva vi«ayà vidyante ye«Ãmiti matvarthopa÷ / viÓi«ÂÃnaviÓi«ÂÃæÓca vi«ayÃn g­hyantÅtyartha÷ / tatra Órotraæ sthÆlÃn nÃnÃÓabdÃnavikalÃn g­hïÃti, ÓabdatanmÃtraæ ca / nÃsikà sthÆlÃn surabhyÃdigandhÃn, tanmÃtraæ ca g­hïÃtÅti // 'vÃgbhavati' / kevala÷ Óabdo vi«ayo yasyÃ÷, na vi«ayÃntaramityartha÷ // Óe«Ãïi pÃïyÃdÅni catvÃri, pa¤ca vi«ayÅïi / pa¤ca vi«ayà e«Ãmiti / tatra pÃïi÷ ÓabdasparÓarÆparasavantaæ ghaÂÃdikamÃdatte / pÃdau ÓabdÃdimatyÃæ bhÆmau viharata÷ / pÃyurupasthaÓca ÓabdÃdimadeva malaæ Óukraæ ca vis­jati / anena dvÃreïa tu sarvaæ bÃhyaæ karaïaæ pa¤cavi«ayameva dra«Âavyam / yaæ hi yadevamÃÓritya (?) sphÅtaæ tasya ÓabdasparÓarÆparasagandhavattvÃt, 'bÃhyaæ trayasya vi«ayÃkhyam' ityuktam // 34 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 35 ---------------------------------------------------------------------- tatkathaæ tasya vi«aya ityÃha- ## 'sÃnta÷karaïÃ' ityÃdi / buddherupÃttatvÃcche«amahaÇkÃro manaÓcÃnta÷karaïam / tÃbhyÃæ yuktà buddhi÷ // 'sarvam' iti / tri«vapi kÃle«u vyavasthitaæ vi«ayamavagÃhate g­hïÃti yasmÃt , tasmÃt trividhamanta÷karaïaæ buddhyÃdi dvÃri bhavati / dvÃrÃïyasya santÅti k­tvà / Óe«Ãïi tu buddhÅyakarmendriyÃïi (?) dvÃrÃïi / ebhirdvÃrabhÆtairanta÷karaïaæ vi«ayÃn g­hïÃti // 35 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 36 ---------------------------------------------------------------------- nanu ca yadyanta÷karaïaæ bÃhyakaraïadvÃreïa sarvaæ vi«ayamavagÃhate, tasmin kiæ lak«aïamityÃha- ## 'ete' ityÃdi / ÓrotrÃdayo vÃgÃdayo buddhyÃdayaÓcetyete trayodaÓa guïaviÓe«Ã÷, traya eva guïà anyo 'nyÃbhibhavadvÃreïa pariïatÃ÷ ÓrotrÃdivyapadeÓabhÃja ityartha÷ / pradÅpakalpÃ÷, svav­ttyà vi«ayasya prakÃÓakatvÃt / parasparavilak«aïÃ÷ / ekasya yà v­tti÷ svarÆpaæ ca, na taditare«Ãmapi yadi syÃdetenaiva vi«ayÃvagÃhanaæ siddhaæ kimanyena // 'k­tsnam' iti / trailokyagataæ puru«asyÃrthaæ sÆk«masthÆlavi«ayalak«aïaæ prakÃÓyÃbhivyaktiæ nÅtvà paÓcÃdahaÇkÃrÃdayo dvÃdaÓa buddhau prayacchanti, sthÃpayantÅtyartha÷ / avagÃhanaphalametat / tasyÃæ ca vi«ayopadhÃnoparaktyÃæ buddhau puru«a upalabhate / tatredamucyate - buddhyÃdhyavasitamarthaæ puru«a...ta iti // 36 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 37 ---------------------------------------------------------------------- nanu ca tulye karaïatve kimityahaÇkÃrÃdayo buddhau prayacchanti / prÃdhÃnyÃttadeva darÓayannÃha - ## 'sarvam' ityÃdi / upabhogamupabhogaæ prati pratyupabhogam / devamanu«yatiryagyoniÓu yo vi«ayasyopabhogastaæ prati sarvaæ trailokyagatavi«ayaæ puru«asya sÃdhayati, sampÃdayati / yasmÃdbuddhi÷ pradhÃnabhÆtà satÅ nÃnya÷ kaÓcit, tasmÃt tÃni karaïÃni buddhau prayacchanti / (yathà grÃme hiraïyÃdipratyayaæ kuÂumbina÷ pradhÃnÃya prayacchanti) / pradhÃno 'pyÃsannavarttitvÃdbhogapataya iti // 'saiva ca viÓina«Âi' iti / yadà tamasvatÅ buddhirbhavati tadà sarvamupanÅtaæ sampÃdayati / yadà sattvÃdhikà buddhirbhavati, tadà j¤ÃnasaÇgatà pradhÃnapuru«Ãntaraæ viÓina«Âi / pradhÃnapuru«ayorvibhÃgaæ karotÅtyartha÷ / anyat pradhÃnamanya÷ puru«a iti // 'sÆk«mam' / sÃæsÃrikaj¤ÃnasyÃvi«ayatvÃt // 37 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 38 ---------------------------------------------------------------------- viÓe«ÃviÓe«avi«ayiïÅtyuktam, tatra ke viÓe«Ã÷ ke 'viÓe«ÃÓcetyatrÃha- ## 'tanmÃtrÃïi' ityÃdi / sÆk«mavi«ayÃstanmÃtrÃïÅtyucyante / tairna kaÓcidviÓi«yata ityaviÓe«Ã÷ / yathà sÆk«mat­ïÃgrÃvasthitaæ tejo na lak«yate, na ca ki¤cit prakÃÓayati, tadvat te 'pyaviÓe«Ã÷ // 'tebhyo bhÆtÃni pa¤ca pa¤cabhya÷' iti / tanmÃtrebhya÷ pa¤ca mahÃbhÆtÃnyutpadyante // 'ete sm­tà viÓe«Ã÷' iti / ÓabdatanmÃtrÃdekaguïamÃkÃÓamutpadyate / evaæ sparÓÃditanmÃtrÃd dvitricatu÷pa¤caguïà vÃyvÃdaya utpadyante / taiÓca tanmÃtrÃïi / viÓi«yanta iti viÓe«Ã÷ // te ca kiæsvarÆpà ityÃha- 'ÓÃntà ghorÃÓca mƬhÃÓca' iti / ÓÃntÃ÷ sukhapradÃha ghorà du÷khapradÃ÷, mƬhà mohapradà iti // 38 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 39 ---------------------------------------------------------------------- kimetÃvanta eva vi«e«Ã utÃnye 'pÅtyÃha- ## 'sÆk«mÃ÷' ityÃdi / ye sÆk«mÃstanmÃtralak«aïÃ÷ saæsÃriïa÷ ÓarÅrasyÃÓrayatÃæ gatÃste 'pi viÓe«Ã÷, sÆk«maÓarÅrasyÃrabdhatvÃt // 'mÃtÃpit­jÃ÷' iti / mÃtÃpit­jÃ÷ «a / tatra mÃt­to lomalohitamÃæsÃni pit­ta÷ snÃyvasthimajjÃna÷ / te 'pi viÓe«Ã÷, tai÷ sthÆlaÓarÅrasya «aÂkoÓikasyÃrabdhatvÃt / ete dvividhà viÓe«Ã ÃdhyÃtmikÃ÷ // 'sahaprabhÆtai÷' iti / yÃni mahÃbhÆtÃni bÃhyÃni ÓÃntaghoramƬhÃnyuktÃni tÃni sthÆlaÓarÅrasyÃvakÃÓavyÆhanapattikledanadhÃraïakart­tvena prak­«ÂabhÆtÃnyucynte / tai÷ saha trayo viÓe«Ã÷ // 'sÆk«mÃste«Ãæ niyatà mÃtÃpit­jà nivartante' iti / sÆk«maÓarÅraniyataæ j¤ÃnaprÃpte÷ prÃk, tasya sÃæsarikatvÃt / sthÆlaÓarÅraniyataæ tu nivartate, tasya pratimaraïaæ patitasya rasabhasmani«ÂhÃntatvÃt // 39 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 40 ---------------------------------------------------------------------- yadetat sÆk«maÓarÅraæ tatkathamutpannamityÃha- ## 'pÆrvotpannam' ityÃdi / pradhÃnenÃdisarge pratipuru«amutpÃditatvÃt pÆrvotpannam / asaktamapyÃha / tanna kvacidvihanyate, parvatamapi bhittvà gacchati // 'niyatam' / nityam, j¤Ãnotpatte÷ prÃgityartha÷ // kiæparimÃïamidamityÃha- 'mahadÃdisÆk«maparyantam' iti / buddhirÃdiryasya tat, mahadÃdisÆk«mavi«ayÃstanmÃtralak«aïÃ÷ paryantaæ yasya tat sÆk«maparyantam / buddhirahaÇkÃra ekÃdaÓendriyÃïi pa¤ca tanmÃtrÃïÅtyetatparimÃïamityartha÷ // 'saæsarati' / tri«u loke«u // 'nirupabhogam' iti / bÃhyena sthÆlaÓarÅreïa vikalatvÃdvi«ayabhogasamarthaæ na bhavatÅtyartha÷ // 'bhÃvairadhivÃsitam' iti / dharmÃdibhiruparaktamityartha÷ // 'liÇgam' itu / pralayakÃle layaæ gacchatÅti k­tvà // 40 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 41 ---------------------------------------------------------------------- nanu karaïamÃtrameva saæsarati, kiæ sÆk«maÓarÅreïetyÃha- ## 'citram' ityÃdi / yathà ku¬yÃdikamÃÓrayam­te citraæ na ti«Âhati // 'sthÃïvÃdibhya÷' iti / ÃdiÓabdena v­k«astambÃdaya÷ / 'p­thagvinÃnÃnÃbhist­tÅyÃnyatarasyÃm' iti pa¤camyapi bhavati / tairvinà yathà cchÃyà snigdhà paru«Ã và na ti«Âhati // 'tadvadvinà 'viÓe«airna ti«Âhati nirÃÓrayaæ liÇgam' iti / aviÓe«ÃstanmÃtrÃïi / liÇgaæ trayodaÓavidhaæ karaïamiha g­hyate / na ti«Âhati nirÃÓrayatvÃt / (tairhi sÆk«maÓarÅramÃrabdham, tadabhÃvÃttadapi nÃstÅti nirÃÓrayatvÃt) / na saæsarati / na ca nirÃdhÃreïa karaïena puru«asya saæyoga÷ sambhavati / puru«o 'pi ni«kriyatvÃnna saæsarati // 41 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 42 ---------------------------------------------------------------------- tadeva sÆk«maÓarÅraæ kimarthaæ saæsaratÅtyÃha- ## 'puru«Ãrthahetukam' ityÃdi / puru«Ãrtho dvividha ukta÷ / sa heturyasyeti / samÃsÃnta÷ kap // 'idam' iti / mahadÃdi sÆk«maparyantaæ liÇgamuktam, tannaÂavadavati«Âhate / yathaika eva naÂastaæ taæ viÓe«amÃsthÃya yavanikÃnto nirgatya rÃjÃmÃtyavidu«akÃdibhÃvenÃnuviddho 'vati«Âhate, tathà liÇgamapi taæ taæ dehamÃsthÃya devamanu«yatiryagbhÃvena vyavati«Âhate // tadeva kathaæ bhavatÅtyÃha- 'nimittanaimittikaprasaÇgena' iti / nimittaæ dharmÃdharmÃdi, naimittikamÆrdhvÃdhogamanÃdi / vak«yati ca / tayo÷ prasaÇgeneti // kimetatsarvamÅÓvarÃt kiæ và svabhÃvÃdityatrÃha- 'prak­te÷ vibhutvayogÃt' iti / prak­ti÷ pradhÃnam, tasyà vibhutvaæ jagatkart­tvam / tadyogÃt naÂavadvyavati«Âhate / pradhÃnenaiva hi puru«asyÃrtha÷ kartavya iti mahadÃdisÆk«maparyantaæ liÇgamutpÃdya dharmÃdibhiradhivÃsayati / tadadhivÃsitaæ ca naÂavat vyavati«Âhate / neÓvarÃnna svabhÃvÃditi bhÃvairadhivÃsitamityuktam // 42 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 43 ---------------------------------------------------------------------- te puna÷ kiyanta÷ kimÃÓrità ityÃha- ## 'sÃæsiddhikÃÓca' ityÃdi / ye prÃk­tasvabhÃvÃste sÃæsiddhikà ucyante / te ca kapilasyaiva mahÃmunernÃnyasya / tasya hyutpadyamÃnasyaivÃdisarge sahotpannà dharmaj¤ÃnavairÃgyaiÓvaryasaæj¤akÃÓcatvÃro bhÃvÃ÷ / ye tvÃdisargÃduttarakÃlamutpannakÃryakÃraïÃnÃmasmadvidhÃnÃæ prayatnapÆrvakà utpadyante, te vaik­tÃ÷ // te ca dvividhÃ÷ / yadÃha- 'dharmÃdyà d­«ÂÃ÷ karaïÃÓrayiïa÷ kÃryÃÓrayiïaÓca kalalÃdyÃ÷' iti / dharmÃdayaÓcatvÃra÷, viparÅtÃÓcÃdharmÃdayaÓcatvÃra itya«Âau / ete trayodaÓavidhaæ karaïamÃÓritya pravartante / kÃryaæ pa¤ca, kuk«isthasyÃsya nicchuritasya tu kaumÃrayauvanavÃrddhakÃni traya÷, itya«Âau bhÃvÃ÷ / tatra vaik­te dharmÃdibhiradhivÃsitaæ saæsaratÅti j¤eyam // 43 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 44 ---------------------------------------------------------------------- nimittanaimittikaprasaÇgenetyuktam / tadubhayamapi darÓayitumÃha- ## 'dharmeïa' ityÃdi / dharmÃdinimittamÆrdhvagamanÃdi naimittikam / tatra dharmeïa yamaniyamalak«aïena gamanamÆrdhvamiti, sÆk«maÓarÅrasya devÃdivyavasthitirityartha÷ // 'gamanamadhastÃdbhavayadharmeïa' iti / tiryagyoni«u sthiti÷ / miÓrÃnmanu«yaloke sthitirityarthoktam // 'j¤Ãnena cÃpavarga÷' iti / pradhÃnapuru«Ãntaraj¤ÃnÃkhyena j¤Ãnena liÇgaæ nivartate / tata÷ kevala÷ puru«o bhavati // 'viparyayÃdi«yate bandha÷' iti / j¤ÃnaviparyayÃdaj¤ÃnÃt saæsÃracakrabandha÷, puna÷ punarÃvartanam / sa ca triprakÃra÷ - prak­tibandha÷, dak«iïÃbandha÷, vikÃrabandhaÓceti / ye«Ãæ prak­tireva paratattvaæ nÃnyat, te«Ãæ prak­tivÃdinÃæ prÃk­tiko bandha÷ / ye«Ãmi«ÂÃpÆrtabhÃvina eva divyÃdivyamÃnu«abhogÃ÷ puru«Ãrtha iti, te«Ãæ karmavÃdinÃæ dak«iïÃbandha÷ / i«ÂÃpÆrtaæ dak«iïeti / tathà coktam- agnihotraæ tapa÷ satyaæ devÃnÃæ paripÃlanam / atithirvaiÓvadevaæ ca i«ÂamityabhidhÅyate // pu«kariïya÷ sabhà vÃpyo devatÃyatanÃni ca / annapradÃnamÃrÃma÷ pÆrtamityabhidhÅyate // ye«Ãæ vikÃra evaiÓvaryalak«aïa÷ puru«Ãrtha iti, te«Ãæ vikÃratvavÃdinÃæ vaikÃriko bandha÷ // 44 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 45 ---------------------------------------------------------------------- ## 'vairÃgyÃt" ityÃdi / yo vi«ayÃdidarÓanÃdvirakto yamaniyamaparisthito na j¤Ãnaæ parye«ate, tasya m­tasya vairÃgyÃda«ÂÃsyu prak­ti«u pradhÃnÃditanmÃtraparyantÃsu laya÷, sthÆlaÓarÅreïa vi«ayopabhoganimittena yoga÷ / tallÅnaÓcÃtmÃnaæ muktamiva manyate na tu muktam, sargakÃle puna÷ saæsaraïÃt / yadà tu j¤Ãnaæ parye«yate tadà mucyata eva / tathà coktam- j¤ÃnÃdatha virÃgÃcca tathà k­tsnasya saæk«ayÃt / ityevaæ jÃyate mok«o mukta Ãtmastha ucyate // iti // 'saæsÃro bhavati rÃjasÃdrÃgÃt' iti / vairÃgyavi«ayo 'Óubhavi«ayÃbhi«vaÇgo rÃjaso rÃga÷, tasya ÓubhÃÓubhakarmÃk«epakatvÃt / tasmÃddevÃdi«vayaæ janÃdyajibhÃvena (?) saæsarati // 'aiÓvaryÃdavighÃta÷' iti / anaiÓvaryÃttadviparyÃsa iti / avighÃtaviparyÃso vighÃta÷, prÃrthitÃnÃmaprÃptirityarthaha / muktistu durotsÃritaiva // 45 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 46 ---------------------------------------------------------------------- e«Ãma«ÂÃnÃæ buddhirÆpÃïÃmekena mok«a÷ saptabhirbandha÷ saæsÃra iti yadetannimittanaimittikaæ «o¬aÓamuktaæ tatsaæk«epeïa caturvidhamÃha - ## 'e«a÷' ityÃdi / pratyayaÓabdena buddhirucyate / tasya sargo ya÷ «o¬aÓavidha ukta÷, e«a viparyayÃÓaktitu«ÂisiddhyÃkhya÷ / viparyayÃdÅnÃmÃkhyà yasya pratyayasargasya sa tathokta÷ / tatra viparyayamaj¤Ãnam, aÓaktirj¤ÃnÃdhigamÃsÃmarthyaæ satyÃmapyadhijigÃæsÃyÃm, tu«Âirmok«opÃye«u vaimukhyam, siddhirj¤ÃnaprÃpti÷ // tasya catuvidhasya puna÷ pa¤cÃÓat bhedà bhavanti / kena prakÃreïetyÃha- 'guïavai«amyavimardena' ityÃdi / sattvarajastamasÃmanyo 'nyÃbhibhavadvÃreïa vai«amyaæ vi«amabhÃva÷, ekasya dvayorvÃdhikye 'nyasyÃnÃdhikyam / ekadvitriyogena «a¬vidhaæ vai«amyam / tena dvayorvimarda÷ parasparak«obha÷ / tena hetunà bhavatÅtyartha÷ // 46 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 47 ---------------------------------------------------------------------- tÃn bhedÃn darÓayannÃha- ## 'pa¤ca viparyayabhedÃ÷' ityÃdi / aj¤ÃnÃkhyasya sargasya bhedÃ÷ pa¤ca- tamo moho mahÃmohastÃmisro 'ndhatÃmisraÓceti / ata eva sÃækhyapravacane kleÓà ucyante / 'avidyÃsmitÃrÃgadve«ÃbhiniveÓÃ÷ kleÓÃ÷' iti / tatrÃvidyÃk«etramuttare«Ãm // 'aÓaktiÓca' iti / aÓaktyÃkhya÷ sarga÷ // 'karaïavaikalyÃt' iti / karaïaæ bÃhyamÃbhyantaraæ ca / tayorvaikalyÃda«ÂÃviæÓatibhedà yasyÃ÷ aÓakte÷ sà bhavatÅti vibhaktipariïÃmena yojyam / karaïavaikalyaæ ca guïavai«amyavimardena bhavati // 'tu«Âirnavadhà '«Âadhà siddhi÷' / iti tu«Âisargo navaprakÃra÷, siddhisargo '«ÂaprakÃro bhavatÅtyartha÷ / etai÷ samudÃyena pa¤cÃÓadbhedà iti // 47 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 48 ---------------------------------------------------------------------- tÃnavÃntarabhedasahitÃn darÓayannÃha- ## 'bhedastamasa÷' ityÃdi / tama ityavidyocyate / sà cottare«Ãæ prasavabhÆmi÷ / sà ca prak­ti÷ / tattvavedinÃæ satyapi vairÃgye nÃpavarga iti, j¤ÃnasyÃbhÃvÃt / tataÓca te«Ãma«ÂÃsveva prak­ti«u layo bhavatÅti a«Âavidhà avidyÃ, vi«ayasyëÂavidhatvÃt // mohasya cetiÓabdenëÂavidho bheda ityanuvartate / moha ityasmitocyate / devà api vinÃÓino 'pi, a«ÂaguïamaiÓvaryamÃÓrità ÃtmÃnamavinÃÓinaæ manyante / tataÓca te«Ãma«Âavidho moha÷, aiÓvaryasyëÂavidhatvÃt // 'daÓavidho mahÃmoha÷' iti sukhÃnuÓayo rÃgo mahÃmoha ityucyate / sa ca divyÃdivyavi«aye«u vartamÃno daÓavidho bhavati / tatra sÆk«mÃstanmÃtralak«aïÃ÷ pa¤ca, sukhaikasvabhÃvatvÃddvivyÃ÷ / sthÆlÃ÷ p­thivyÃdaya÷ pa¤ca, sukhadu÷khamohÃtmakatvÃdadivyÃ÷ // 'tÃmisro '«ÂÃdaÓadhÃ' iti / du÷khÃnuÓayo dve«astÃmisra ityucyate / sa cëÂaguïaiÓvarye daÓavidhe ca vi«aye pratibhavatÅtya«ÂÃdaÓavidha÷ // 'tathà bhavatyandhatÃmisra÷' iti / yathà tÃmisro '«ÂÃdaÓadhà tathà 'yamapÅtyartha÷ / maraïatrÃso 'ndhatÃmisra ucyate / sa cëÂaguïaiÓvarye daÓavidhe ca vi«aye pratibhavatÅtya«ÂÃdaÓavidha÷ // 'tathà bhavatyandhatÃmisra÷' iti / yathà tÃmisro '«ÂÃdaÓadhà tathà 'yamapÅtyartha÷ / maraïatrÃso 'ndhatÃmisra ucyate / sa cëÂaguïaiÓvarye daÓavidhe vi«aya eva bhavatÅti / evaæ dvi«a«Âibhedamaj¤Ãnamuktam // 48 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 49 ---------------------------------------------------------------------- aÓakti÷ karaïavaikalyÃdityuktam, tasyà bhedÃn darÓayitumÃha- ## 'ekÃdaÓa' ityÃdi / ekÃdaÓÃnÃmindriyÃïÃmekÃdaÓaivopaghÃtÃ÷ / Órotracak«urghrÃïÃnÃæ bÃdhiryÃndhatvÃghrÃt­tvÃni, vÃco mÆkatvam, jihvÃyà jìyam, manasa unmÃda÷, pÃïipÃdopasthÃnÃæ kauïyapaÇgutvaklaibyÃni, tvagindriyasya ku«Âha÷, pÃyorudÃvarta iti / bÃdhiryamÃndhyÃghrÃt­tve mÆkatà ja¬atà tathà / unmÃdakauïyaku«ÂhÃni klaibyodÃvartapaÇgutÃ÷ // iti // ata indriyavadhà aÓaktirityupadi«ÂÃ÷ sÃækhyÃcÃryai÷ // 'saha buddhivadhai÷' iti / buddherapi vadhà aÓaktirupadi«Âà // te kiyanta ityÃha- 'saptadaÓadhà ca buddhervupayayÃstu«ÂisiddhÅnÃm' iti / tu«Âayo nava, siddhayaÓcëÂau / vak«yamÃïÃmbhasÃæ ye viparyayÃste saptadaÓavidhà buddherj¤eyÃ÷ / evamaÓaktira«ÂÃviæÓatibhedà yayà kramasvaÓakto bhavati // nanu pratyayasarga ityuktam, nÃyamindriyavadha÷ pratyayasarga÷ ki¤cidahaÇkÃrasarga iti satyam, ahaÇkÃrasya pratyayasargatvÃt tatsargo 'pi pratyayasarga ucyate / dharmo và pratyaya÷ sarga÷ // 49 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 50 ---------------------------------------------------------------------- tu«ÂibhedÃnÃha- #<ÃdhyÃtmikÃÓcatasra÷ prak­tyupÃdÃnakÃlabhÃgyÃkhyÃ÷ / bÃhyà vi«ayoparamÃt pa¤ca, nava tu«Âayo 'bhimatÃ÷ // ISk_50 //># 'ÃdhyÃtmikÃ÷' ityÃdinà / prak­tyÃdÅnyÃkhyà yÃsÃæ tu«ÂÅnÃæ tÃstathoktÃ÷ / tatra prak­ti÷ pradhÃnam / saiva vyaktÃtmanà pariïamya bandhamok«au kuruta ityetÃvanmÃtropadeÓÃt tu«Âo bhavati yastasya prak­tyÃkhyà tu«Âirambha ityucyate // upÃdÅyate prÃpyate mok«o 'nenetyupÃdÃnam / pravrajyÃliÇgaæ cÃtra daï¬Ãdi / na prak­tij¤ÃnamÃtreïa mukti÷ / 'upÃdÃnena cÃpare' ityasmÃdadvitÅyÃdupadeÓÃdihaiva mukti÷ prÃptavyeti paritu«Âa÷ pravrajito 'yaæ tasya dvitÅyà upÃdÃnÃkhyà tu«Âi÷ salilamucyate // kalyata iti kÃlà / mahadÃdisÆk«maparyantena liÇgena saæsaratà 'pareïa mok«o na prak­tyupÃdÃnamÃtrÃdihaiva janmanÅti tasmÃtt­tÅyÃdupadeÓÃt tu«Âo ya÷ kÃlÃpek«Å sthitastasya kÃlÃkhyà tu«Âirodha ityucyate // yasyÃparaæ bhÃgyamasti tasya mok«a÷, prak­tyupÃdÃnakÃlamÃtreïa na, kaÓcidviparÅtabhÃgadheyo 'stÅti tasmÃccaturthÃdupadeÓÃt tu«Âo yo bhÃgyÃpek«Å sthitastasya caturthÅ v­«Âirityucyate / etÃÓcatasra ÃtmÃnamadhik­tya bhavantÅtyÃdhyÃtmikÃ÷ Ãtmanà moktavyamiti k­tvà // 'bÃhyavi«ayoparamÃcca' iti / ÓabdÃdibhyo vyÃv­ttiruparamaïaæ pa¤cadhà bhavati / Ãrjanarak«aïak«ayasaÇgahiæsÃdo«adarÓanÃt / tatra vi«ayÃrjane mahaddu÷khaæ tadalpavi«ayebhya ityÃrjanado«adarÓanÃnniv­ttasya tu«Âiriyaæ pa¤camÅ sutÃramityucyate // vi«ayà Ãrjituæ ÓakyÃ÷, rak«aïaæ tu du÷khaæ bahubhi÷ tajjanyamÃnÃnÃæ (?) syÃditi rak«aïadarÓanÃnniv­tasya tu«Âiriyaæ «a«ÂhÅ supÃramityucyate // vi«ayà Ãrjituæ rak«ituæ k«aye ca pratividhÃtuæ ÓakyÃ÷, kintÆpabhujyamÃnà mahatÅmÃtmasaktiæ kurvanti, tadaprÃptau ca mahaddu÷khamiti saÇgado«adarÓanÃduparastasyëÂamÅ tu«ÂiranuttamÃmbha ityucyate // sarvaæ Óakyaæ kintvanupahatya bhÆtÃni na bhoga÷ sambhavati / bhÆtopaghÃtÃnmahadani«Âaphalamiti hiæsÃdo«adarÓanÃduparatasya tu«Âiriyaæ navamÅ uttamÃmbha ityucyate / etÃ÷ pa¤ca vi«ayadvÃreïeti bhavantÅti bÃhyÃ÷ / tatpÆrvikÃÓcÃdhyÃtmikÃ÷, vi«aye tatparasyÃdhyÃtmikatu«ÂyasambhavÃt // tatra prak­tyupÃdÃnakÃlà na mok«opÃyà ityupadi«Âamapi yo vaimukhyÃnna pratipadyate tasyÃdhyÃtmikÃÓcatasra÷, vi«ayoparamÃcca bÃhyÃ÷ pa¤ceti nava tu«Âaya÷ / tà buddhivadhà ityucante / te«Ãæ Óakterantarbhavati [?] / tÃsÃæ catu««a«ÂÅnÃæ mahatprabh­tayo viparyayeïa saæj¤Ã / tadubhayamapi buddhÃvantarbhÆtaæ tatsargatvÃt // 50 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 51 ---------------------------------------------------------------------- katibhedà j¤ÃnÃj¤Ãnalak«aïà siddhirityÃha- #<Æha÷ Óabdo 'dhyayanaæ du÷khavighÃtÃstraya÷ suh­tprÃpti÷ / dÃnaæ ca siddhayo '«Âau, siddhe÷ pÆrvo 'ÇkuÓastrividha÷ // ISk_51 //># 'Æha÷ Óabdo 'dhyayanam' ityÃdi / siddhirj¤ÃnaprÃpti÷, tasyà bhedà upÃyabhedÃt / Æha iti / janmÃntarasaæsk­tadhiyo yasya bandhamok«akÃraïamutprek«amÃïasya pradhÃnapuru«Ãntaraj¤Ãnamutpadyate tasya siddhirÆhahetukà prathamà tÃramityucyate // yasya sÃækhyaÓÃstrapÃÂhamanyadÅyamÃkarïya tattvaj¤Ãnamutpadyate, sà siddhi÷ Óabdahetukà dvitÅyà sutÃramityucyate // yasya Ói«yÃcÃryasambandhena sÃækhyaÓÃstraæ Óabdato 'rthataÓcÃdhÅtya j¤Ãnamutpadyate, tasyÃdhyayanahetukà / adhyayanena hi tatparij¤ÃnÃt / e«Ã t­tÅyà tÃravi ityucyate // 'du÷khavighÃtÃstraya÷' iti / yo 'pyÃdhyÃtmikenÃdhibhautikenÃdhidaivikena và bhÃvitastadvighÃtÃrthaæ j¤Ãnaæ parye«yati, Æhena ÓabdenÃdhyayanena vÃ, tasya tadvighÃtahetukÃ÷ pramÃdapramuditamodanÃkhyÃstisra÷, upÃyasya tritvÃditi / pÆrvà yÃstisra÷ siddhyayastà na du÷khahetukà iti boddhavyÃ÷ // 'suh­tprÃpti÷' iti / yo 'dhigatatattva÷ suh­daæ prÃpya j¤Ãnamadhigacchati, tasya suh­tprÃptipÆrvikà / mitraæ hi snehÃt j¤Ãnaæ prakÃÓayati / iyaæ saptamÅ ramyakamityucyate // dÃnaæ ca siddhihetu÷ / dÃnena hyÃrÃdhito j¤ÃnÅ j¤Ãnaæ prayacchati / iyama«ÂamÅ sadÃpramuditamityucyate // tadviparÅtà asiddhaya÷ / mandabuddhitvÃnnohate yastasyÃnÆhahetukà asiddhi÷ / ya÷ Óakto 'pi sÃækhyaÓÃstraæ Ó­ïvannapi buddhidaurbalyÃnna buddhyati tasya Óabdahetukà asiddhi÷ / buddhido«a evÃyam / yasya gurupÆrvakaæ nÃdhyayanaæ buddhido«Ãdeva tasyÃnadhyayanahetukà asiddhi÷ / na yatra mitrasaægraho na ca dÃnamitya«ÂÃvasiddhayo buddhivadhà aÓaktÃvantarbhÆtÃ÷ / tÃsÃæ cÃsiddhÅnÃæ mo«amu«ïÃmÃnoramityÃdyÃ÷ [?] saæj¤Ã÷ / buddhÃvantarbhÆtaæ tatsargatvÃt // 'siddhe÷ pÆrvo 'ÇkuÓastrividha÷' iti / tasyà a«ÂavidhÃyÃ÷ siddherya÷ pÆrvo viparyayÃÓaktitu«ÂyÃkhyastrividha ukta÷ so 'ÇkuÓa ivetyaÇkuÓa ukta÷ / tena hyasvatantrÅk­to loka÷ saæsÃracakre 'vati«Âhate / tatra viparyayÃdi«yate bandha iti vacanÃt pa¤cavidhamaj¤ÃnamaÇkuÓa÷ / aÓakti÷ karaïavaikalyam, tato hi j¤ÃnÃprÃptirityaÇkuÓa÷ / tu«ÂirapyaÇkuÓa÷ / tadà prak­tyupÃdÃnakÃlabhÃgyà mok«opÃyà iti, vi«ayoparamÃcca mukta ityetÃvanmÃtrÃdupadeÓÃt tu«Âo na j¤Ãnaæ parye«yati / yadà tu parye«yati tadà 'naÇkuÓa ityartha÷ / ete pratyayasargabhedÃ÷ pa¤cÃÓat padÃrthÃ÷, astitvÃdayaÓca daÓa / te cÃsyÃmeva saptatyÃæ nirdi«ÂÃ÷ / tathà cÃha saægrahakÃra÷- astitvamekatvamathÃrthavattvaæ pÃrÃrthyamanyatvamakart­bhÃva÷ / yogo viyogo bahava÷ pumÃæsa÷ sthiti÷ ÓarÅrasya ca Óe«av­tti÷ // iti // ekatvamarthavattvaæ pÃrÃrthyaæ ceti pradhÃnamadhik­tyoktam / anyatvamakart­tvaæ bahutvaæ ceti puru«amadhik­tya / astitvaæ yogo viyogaÓcetyubhayamadhik­tya / sthitirmÆlasÆk«mamadhik­tya / vak«yati- 'ti«Âhati saæskÃravaÓÃt' iti / ete «a«Âi padÃrthÃ÷, tadarthaæ ÓÃstraæ «a«Âitantramityucyate // 51 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 52 ---------------------------------------------------------------------- pÆrvotpannaæ liÇgaæ bhÃvairadhivÃsitaæ saæsaratÅtyuktam, tatra kiæ bhÃvà api pÆrvamutpannÃ÷ kiæ liÇgamevetyatrÃha- ## 'na vinÃ' ityÃdi / yadi bhÃvà na pÆrvotpannÃstairvinà liÇgamapi nÃsti / saæsaraïÃrthaæ liÇgaæ saæsÃranimittaæ ca bhÃvÃ÷ // 'na vinà liÇgena bhÃvani«patti÷' iti / liÇgaæ vinà na bhÃvÃni«patti÷, liÇgÃÓritatvÃdbhÃvÃnÃm / yasmÃdevaæ tasmÃt liÇgÃkhyo bhÃvÃkhyaÓca dviprakÃra÷ pradhÃnatvÃt sargo bhavatÅti / s­jyata iti sarga÷ // 52 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 53 ---------------------------------------------------------------------- yathà dvÃvetau pÆrvotpannau tatha bhÆtasargo 'pÅti darÓayannÃha- ## 'a«Âavikalpa÷' ityÃdi / devÃnÃmayaæ daiva÷ / so '«Âavidha÷ / tadyathà brÃhma÷, prÃjÃpatya÷, saura÷, Ãsura÷, gÃndharva÷, yÃk«a÷, rÃk«asa÷, paiÓÃcaÓceti // 'tairyagyonyaÓca pa¤cadhà bhavati' iti / tiryagyonÅnÃmayaæ tairyagyonya÷ / paÓum­gapak«isarÅs­pasthÃvarabhedÃt pa¤cavidha÷ / tatra gavÃdyà rÃsabhÃntÃ÷ paÓava÷ / siæhÃdyà bi¬ÃlÃntà m­gÃ÷ / haæsÃdyà maÓakÃntÃ÷ pak«iïa÷ / sarpÃdaya÷ k­myantÃ÷ sarÅs­pÃ÷ / v­k«Ãdaya÷ sthÆïÃntÃ÷ sthÃvarà iti // 'mÃnu«yaÓcaikavidha÷' iti / manu«yÃïÃmayaæ mÃnu«ya÷ / evaævidhasaæsthÃnasyaikavidhatvÃt / brÃhmÃdibhedo 'pi sattvarajastamasÃæ vikalpÃt kÃlavyavahÃranimittam // 'samÃsata÷' iti / saæk«epeïa / vistaraæ...tastasyaiva (?) - jarÃyujÃï¬ajo«majodbhijjÃkhyÃÓcatvÃro bhedÃ÷ ÓÃstrÃntare dra«ÂavyÃ÷ / udbhijjÃ÷ sthÃvarÃ÷ // 'bhautika÷ sarga÷' iti / bhÆte«u bhavo bhautika÷, lokotpÃda ityartha÷ / sa ca dvividha÷ // 53 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 53 ---------------------------------------------------------------------- sthÆlaÓarÅre sattvayi kaÓcideva kvacidadhikyena vartata iti darÓayannÃha- #<Ærdhvaæ sattvaviÓÃlastamoviÓÃlaÓca mÆlata÷ sarga÷ / madhye rajoviÓÃlo, brahmÃdistambaparyanta÷ // ISk_54 //># 'Ærdhvam' ityÃdi / brahmà Ãdiryasya sargasya stambaÓca t­ïaviÂapaparyanta÷, sa brahmÃdistambaparyanta÷ sarga÷ / sa Ærdhva÷ sattvaviÓÃla÷ / Ærdhvaæ devalokastasyotk­«ÂatvÃt tatra sÃttvika ityartha÷ / devalokasya sattvabahulatvÃt // 'tamoviÓÃlaÓca mÆlata÷ sarga÷' iti / tairyagyono mÆlam, tasyÃdhamatvÃt / tasmin mÆle tamo 'dhikaæ tamobahulatvÃt // 'madhye rajoviÓÃla÷' iti / manu«yaloke madhye / uttarÃdharabhÃvÃt tatra du÷khabahulatvÃt // 54 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 55 ---------------------------------------------------------------------- yadi tri«u loke«u liÇgaæ saæsarati, tadeva tarhi sÃæsÃrikaæ sukhaæ du÷khaæ vÃpnoti, tasyaiva sÃæsÃrikatvÃdityÃha- ## 'tatra' ityÃdi / te«u loke«u jarÃmaraïak­tamiti caturdu÷khopalak«aïÃrtham / garbhadu÷kham, janmadu÷kham, jarÃdu÷kham, maraïadu÷khamiti / tatra mÃtu÷ kuk«au andhatamasÅva pravi«Âasya saÇkucanaprasÃraïadu÷khaæ garbhadu÷kham / jÃyamÃnasya mÃturudarÃnnirgacchato janmadu÷kham / va.....pÃlataskhalanÃdidu÷khaæ jarÃdu÷kham / maraïÃvasthÃyÃæ sthÆlaÓarÅraæ tyajato maraïadu÷kham / etattvÃdhyÃtmikaæ du÷khe 'ntarbhÆtamaprÅtadu÷khaæ buddhyÃdhyavasitaæ puru«a÷ prÃpnoti tasya cetanatvÃt, na tu liÇgamacetanatvÃditi bhÃva÷ // kiyantaæ kÃlamityÃha- 'liÇgasyÃviniv­tte÷' iti / yÃvalliÇgasyÃviniv­ttistÃvadityartha÷ / tasya ca niv­tti÷ pradhÃnapuru«Ãntaraj¤ÃnÃt / yataÓcaivaæ tasmÃddu÷khaæ svabhÃvena / liÇgagarbhÃdyavasthÃsu svabhÃvato du÷khamityartha÷ / lokatraye sukhamapi prÃpnoti, tannoktaæ tasyÃniyatatvÃt / jarÃdidu÷khaæ tu niyatamiti // 55 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 56 ---------------------------------------------------------------------- yo 'yaæ bhÃvaliÇgabhÆtatatsarga÷ sa kimÅÓvarÃt, yathocyate- ÅÓvaraprerito gacchet svargaæ và Óvabhrameva và / iti, kiæ và puru«Ãt, yathocyate- puru«a evedaæ sarvaæ yadbhÆtaæ yacca bhavyam / iti, kiæ và svabhÃvÃt, yathocyate- svabhÃvikamevedaæ sarvaæ jagannahi marudÃdaya÷ kenacit kriyante / ityatrÃha- ## 'itye«a prak­tik­ta÷' ityÃdi / Ãrabhyata ityÃrambha÷ / prak­tik­ta iti pradhÃnak­ta÷, neÓvarÃdik­ta ityartha÷ / lokatrayaæ triguïÃtmakaæ bhavati, tacca triguïÃyà eva prak­terutpadyate / napai svabhÃvikam, viparÅtaguïado«aprasaÇgÃddeÓÃniyamayogÃcca // sa kiæsvarÆpa ityÃha- 'mahadÃdiviÓe«abhÆtaparyanta÷' iti / buddhirÃdiryasyÃrambhasya / bhÆtÃni lokatraye yÃnyabhinnasaæsthÃnÃni sthÆlaÓarÅrÃkhyÃni / vi«ayÃÓca / bÃhyÃÓca vi«ayÃ÷ sÆk«mÃ÷ sthÆlÃ÷ / te paryante 'vasÃne yasya sa tathokta÷ / anena bhÃvaliÇgabhÆtasargÃkhyÃstraya ÃkhyÃtÃ÷ // kimarthamayaæ pradhÃnasyÃrambha ityatrÃha- 'pratipuru«avimok«Ãrtham' iti / ekaikasya puru«asya puru«asya vimuktyarthamÃrambha÷, puru«ÃïÃæ bahutvÃt / bhÃvasarge bhÆtasarge cÃneka iti darÓayati / tathÃhi mok«Ãrthaæ vi«ayopabhogÃrthaæ cÃyamÃrambha iti dra«Âavyam / pradhÃnena hi puru«Ãrtha÷ kartavya÷ / sa ca dvividha÷ / vi«ayopabhoga÷ kaivalyaæ ca / tadubhayaæ k­tvà nivartata iti // 'svÃrtha÷' iti / ya÷ kaÓcit devadattasvÃrtha eva parÃrtho rahititaæ pravartate na parastapastakaroti (?) tathà pradhÃnamapÅtyartha÷ // 56 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 57 ---------------------------------------------------------------------- nanu ca sacetanasya buddhipÆrvikà prav­ttirbhavati, pradhÃnasyÃcetanatvÃtkathaæ lokatraye puru«aæ vi«ayai÷ saæyojya dhyÃnena vipramocya nivarteta / kathamevaævidhà prav­tti÷ / nÃyaæ niyama÷, acetanÃnÃmapi loke prav­ttidarÓanÃt / yadÃha- ## 'vatsaviv­ddhinimittam' ityÃdi / vatsasya viv­ddhi÷ pu«Âi÷ / tasyà nimittam // 'k«Årasya yathà prav­ttiraj¤asya' iti / acetanasya / yathà t­ïadikamacetanaæ gavÃÓitaæ pÅtaæ ca, vatsasya pu«Âi÷ kartavyeti, k«ÅrÃtmanà pariïamati k­tÃrthaæ ca nivartata iti // 57 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 58 ---------------------------------------------------------------------- yadi puru«avimok«Ãrthaæ pradhÃnasya prav­tti÷, prav­tte÷ prÃk puru«asya kaivalyaæ sthitameva, tat kiæ tena prav­ttena? tathà cÃhu÷ - madhvarthaæ prasthita÷ kaÓcid grÃmÃbhyÃÓe tu mÃk«ikam / akke cenmadhu vindeta kimarthaæ parvataæ vrajet // iti // atrÃha- ## 'autsukyam' ityÃdi / yathautsukyaniv­ttyarthamabhimatakriyÃsu loka÷ pravartate, tadvat pralayÃvasthÃyÃæ puru«o 'pi mok«animittaæ yadautsukyaæ tanniv­ttaye pravartayetpradhÃnamiti // 58 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 59 ---------------------------------------------------------------------- udÃharaïÃntaramÃha- ## 'raÇgasya' ityÃdi / n­tyatÅti narttakÅ / sà tathà raÇgasya n­ttaæ darÓayitvà tasmÃnn­ttÃnnivartate viramati, d­«ÂÃhamaneneti k­taprayojanà satÅ, tathà puru«asyÃtmÃnaæ saæprakÃÓya devÃdibhÃvarÆpaæ gatà nivartate prak­ti÷ pradhÃnamityartha÷ // 59 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 60 ---------------------------------------------------------------------- nanu ca naÂÅ raÇgÃt svÃrthaæ sÃdhayati, prak­testu puru«Ãrtha÷ svÃrtho yenaivamÃcarayatÅtyÃha- ## 'nÃnÃvidhai÷' ityÃdi / pÆrvaæ saptabhirdharmÃdibhirupÃyaistri«u vi«aye«vÃtmanaæ prakÃÓayatyupakÃriïÅ, tadanantaramekena j¤ÃnÃkhyena kaivalyaæ kurvÃïopakÃriïÅ bhavati // 'anapakÃriïa÷ puæsa÷' iti / na pumÃæstÃæ pratyupakaroti, ahamanayopak­ta iti / punassà tamupakaroti // nÃsau tÃmityÃha - ' guïavatyaguïasya sata÷' iti / guïasattvÃtprak­ti÷ sakriyÃ, nirguïatvÃt puru«o ni«kriya iti / tasyÃrthamapÃrthakaæ carati / tasya puæso 'rtho dvividha÷- vi«ayopabhoga÷ kaivalyaæ ca / tannirarthakaæ karoti, yatastasyÃ÷ prayojanÃbhÃva÷ / vyaktÃtmanà ' 'tmÃnaæ darÓayati natvavyaktÃtmanà // 60 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 61 ---------------------------------------------------------------------- tathÃhi - guïÃnÃæ sÃmyÃvasthà prak­ti÷ / kutaÓca sà na sarvÃtmanà ' 'tmÃnaæ prakÃÓayati, pumÃnapi na sarvathà paÓyati ? tathà cÃhu÷- guïÃnÃæ paramaæ rÆpaæ na d­«Âipatham­cchati / yattu d­«Âipathaæ prÃptaæ tanmÃyÃvastu tucchakam // iti / atrÃha - ## 'prak­te÷' ityÃdi / sukumÃrataramiti sÆk«mataramitarat / etaduktaæ bhavati- prÃgvyaktÃtmanà prakÃÓayati na tvavyaktÃtmanÃpi, yena j¤ÃnÃvasthÃyÃæ prak­termatirbhavati mama sÆk«mataraæ na ki¤cidaparamasti yaddra«Âavyaæ puru«eïa // ('yà d­«Âà 'smi' iti / sà prak­tirvyaktÃtmanà ca) d­«ÂÃhamaneneti na punardarÓanamupaiti puru«asya, dra«ÂavyÃbhÃvÃt / tataÓcaivaæ sarvathà prak­tirÃtmÃnaæ prakÃÓayati, puru«aÓcaitÃæ sarvathà paÓyati // 61 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 62 ---------------------------------------------------------------------- tasmÃnna puru«asya bandho nÃpi saæsaraïaæ mok«o vetyÃha- ## 'tasmÃnna badhyate' ityÃdi / bandhÃbhÃvÃnna badhyate / puru«asyÃpi kÃryatvÃdbandho nÃsti / na vimucyate tasyà bandhanÃt / nÃpi saæsarati ni«kriyatvÃt / kaÓciditi puru«a ityartha÷ // kasya tarhi bandhÃdaya ityÃha- saæsarati badhyate mucyate ca prak­tiriti / nanu ca tasyÃ÷ sukumÃratvÃdbandhÃdayo na sambhavantyevetyatrÃha- nÃnÃÓraye«urabhivajyate (?) / tatrÃÓrayÃ÷ bhÃvaliÇgabhÆtÃssargÃ÷ / te prak­tipuru«avannÃnÃvidhÃ÷ // 62 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 63 ---------------------------------------------------------------------- tataÓca nÃnÃÓrayatvÃdeva darÓayannÃha- ## 'rÆpai÷' ityÃdi / dharmÃdayo buddhe rÆpÃnyuktÃni / 'saptabhi÷' / j¤Ãnaæ tyaktvà te ca prak­terÃtmabhÆtÃ÷ / saivÃtmanaiva puru«Ãrthaæ pratyÃtmÃnaæ mahadÃdisÆk«maparyantaæ liÇgaæ badhnÃti / bandhaÓca trividha÷ / tacca liÇgaæ bhÃvÃdibhiradhivÃsitamarthameva / saæsaratÅti / prak­tireva saæsarati // 'saiva ca' iti / prak­ti÷ puru«Ãrthaæ prati kaivalyÃrthaæ vimocayatyÃtmÃnam // 'ekarÆpeïa' iti / ekaæ ca tadrÆpaæ ceti / j¤ÃnÃkhyena rÆpeïetyartha÷ / yaæ puru«amapek«ya j¤ÃnamutpÃdayati taæ pratyavyaktamÃtmÃnaæ saæharatÅtyartha÷ / nahi dharmÃdaya÷ puru«adharmà yastairbadhyate / nÃpi saæsarati, aliÇgabhÃvatvÃt / nÃpi mucyate, tasya bandhanatvÃt // 63 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 64 ---------------------------------------------------------------------- tadevaæ j¤Ãnaæ kathamutpadyate yena mocayatÅtyÃha- ## 'evaæ tattvÃbhyÃsÃt' ityÃdi / evamiti vak«yamÃïe yojyam / tattvÃni pa¤caviæÓati÷ / te«Ãæ puna÷ puna÷ svarÆpeïÃbhyasanamabhyÃsa÷ / yadetat sÆk«maÓarÅraæ bhautikaæ ca tasminna bhavÃmi, api tu prak­ti÷ // 'na me' ityÃdi / na mamedamapi tu prak­te÷ // nÃhamiti / nÃpyahaæ prak­tirityevaæ tattvÃbhyÃsÃt / kiæviÓi«ÂÃt - aviparyayÃdahamityamÃnasaæÓayÃt j¤Ãnamutpadyate // Åd­ÓamityÃha- 'apariÓe«am' iti / paripÆrïaæ viÓuddham saæsÃramalÃpagamÃt kevalamekamityartha÷ // 64 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 65 ---------------------------------------------------------------------- nanu j¤Ãnena puru«a÷ kiæ paÓyatÅtyÃha- ## 'tena' ityÃdi / yat prak­tij¤Ãnamutpadyate taæ prati niv­ta÷ prasavo liÇgabhÆtasargÃkhyo yasyÃ÷ prak­te÷ sa tathoktà / prasavaniv­ttyà và yo vi«ayo vi«ayebhyo nivartate tadvaÓÃt, saptabhyo rÆpebhyo dharmÃdibhyo niv­ttà prak­tirbhavati / bhÃvasaæsargo 'pi yasyà nivartata ityartha÷ / tÃmevaævidhÃmavyaktarÆpÃæ paÓyati puru«a÷ // 'prek«akavadavasthita÷' iti / yathà prek«aka÷ pravarttitan­ttamupasaæh­tan­ttÃæ ca narttakÅæ paÓyati, tathà puru«o 'pi pravartitasargÃmupasaæh­tasargÃæ ceti // 'svastha÷' iti / Ãtmani sthito na prak­tistha÷, tata÷ prak­terniv­ttatvÃt // 65 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 66 ---------------------------------------------------------------------- nanu ca yadi prak­tirgarbhabhÆ÷puru«aæ prati niv­ttaprasavÃ, tasyÃÓca prak­testadÃnÅæ sarvagatatvÃdastyeva saæyogastatkimiti puna÷ ÓarÅrotpattirna bhavatÅtyÃha - ## 'd­«Âà mayÃ' ityÃdi / tayordvayoreka÷ puru«a upek«aka÷, sarvathÃ...tvÃt / yathà prek«ako naÂÅmupek«ate niv­ttÃbhilëatvÃt // 'd­«Âà 'hamityuparatà 'nyÃ' iti / aparà prak­tiruparatà niv­ttaprasavà / sarvathà 'hamanena d­«Âeti // tataÓca saæyoge 'pi tayo÷ prayojanaæ nÃsti sargasya / vi«ayopabhogÃrtha÷ sarga÷ / tasminneva caritÃrthatvÃt na puna÷ sargamÃrabhate / nahi naÂÅ raÇge prek«akairnirÃkÃæk«itaæ punarn­ttamÃrabhate // 66 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 67 ---------------------------------------------------------------------- yadyÃtmaj¤ÃnÃt kaivalyaprÃpti÷, tadanantarameva ÓarÅraæ kasmÃnna nivartata ityÃha- ## 'samyak j¤ÃnÃdhigamÃt' ityÃdi / samyak j¤ÃnamÃtmaj¤Ãnam / tasyÃdhigamÃdÃtmaj¤ÃnaprÃpterityartha÷ // 'dharmÃdÅnÃmakÃraïaprÃptau' iti / na kÃraïamakÃraïam, tasyÃmakÃraïaprÃptÃveva taduktaæ bhavati / samyak j¤ÃnÃdhigamÃtte«Ãæ dharmÃdÅnÃmagnidagdhabÅjavadaÓaktatvÃt // janmÃntarasaæskÃravaÓÃddh­taÓarÅra÷ pumÃæsti«Âhati / katham- cakrabhramavat / yathà kulÃlavyÃpÃre niv­tte 'pi vegavaÓÃt kiyantamapi kÃlaæ cakrabhramasti«Âhati tathà ÓarÅramapÅtyartha÷ // 67 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 68 ---------------------------------------------------------------------- kadà sa mok«o bhavatÅtyatra- ## 'prÃpte ÓarÅrabhede' ityÃdi / liÇgabhautikaÓarÅre p­thagbhÆte yathà saæbhÆte layaæ gati te«vityartha÷ (?) // 'caritÃrthatvÃt pradhÃnaviniv­ttau' iti / pradhÃnaæ liÇgÃtmanà pariïataæ nivartate / niv­ttÃvubhayaæ kaivalyamÃpnoti // 'aikÃntikamÃtyantikaæ ca' iti / tatrÃtmaj¤ÃnotpÃdÃdavaÓyaæbhÃvi kaivalyamityaikÃntikam / satyapi tayo÷ saæyoge prayojanÃbhÃvÃnna puna÷ sarga ityÃtyantikamiti // 68 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 69 ---------------------------------------------------------------------- saptatyÃæ viÓuddhiæ darÓayannÃha- ## 'puru«Ãrthaj¤Ãnam' ityÃdi / puru«Ãrthaæ j¤Ãnaæ ceti puru«Ãrthaj¤Ãnam / yadidaæ pa¤caviæÓatitattvaj¤Ãnaæ tatpradhÃnam, puru«Ãrthamok«o 'nena prÃpyata iti k­tvà / guhyamidamaprakÃÓyam / sÃdhujanÃdanyasmai na deyamityartha÷ // 'paramar«iïà samÃkhyÃtam' iti / kapilamuninà prakÃÓitam // 'sthityutpattipralayÃÓcintyante yatra bhÆtÃnÃm' iti / yatra j¤Ãne bhÆtÃnÃæ brahmÃdistambaparyantÃnÃæ sthityÃdayo vyavasthÃpyante / tatrotpannÃnÃæ prabandhenÃvasthÃnaæ sthiti÷ / sà ca tri«u sthÃne«u daivamÃnu«atairyagyone«u utpatti÷ s­«ÂapradhÃnÃt yÃvat tanmÃtrebhya÷ pa¤camahÃbhÆtÃni / s­«ÂyupasaæhÃre mahÃpralaya÷, sarvo 'pyutkrameïa / tadyathà p­thivyÃdayastanmÃtrÃdi«u lÅyante yÃvatpradhÃnamiti / tena pa¤caviæÓatitattvavyatiriktaæ nÃstÅtyetaduktam // 69 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 70 ---------------------------------------------------------------------- muninà samÃkhyÃtamiti kuto j¤Ãyata ityÃha- ## 'etat' ityÃdi / 'pavitram' iti / du÷khatrayametat punÃtÅti k­tvà / sarvabhedÃnÃmagrebhavatvÃdagryam // 'munirÃsuraye 'nukampayà pradadau' iti / kapilasya mahÃmune÷ sahotpannÃÓcatvÃro dharmÃdaya÷ / tatra j¤ÃnÃkhyena bhÃvenÃndhe tamasi vartamÃnaæ jagat d­«Âavato mune÷ karuïotpannà / tayà ca preryamÃïa Ãsuriæ sagotrabrÃhmaïaæ var«asahasrayÃtinamÃgatyovÃca / 'Ãsure ramase tvaæ g­hasthadharmeïa' iti / sa tamÃha- 'bhagavan na rame 'ham' iti / punarvar«asahasre pÆrïe taæ gatvà tathovÃca / so 'pi 'bhagavan na rame 'ham' ityuvÃca / tato muninà 'yadi viraktastvam, ehi brahmacaryaæ cara' ityasÃvukta÷ / sa tu pradipadya g­hasthadharmaæ tyaktvà pravrajita÷ / tasmai Ói«yÃyÃnukampayà saæk«ipya dattavÃn / 'tama eva khalvidamÃsÅt' / tasmiæstamasi k«etraj¤a eva prathama÷ / tama÷ pradhÃnam, k«etraj¤a÷ puru«a ucyate / Ãsurirapi tadeva saæk«iptaæ pa¤caÓikhÃya svaÓi«yÃyÃnukampayà pradadau // 'tena' iti / pa¤caÓikhena muninà bahudhà k­taæ tantram / «a«ÂitantrÃkhyaæ «a«Âikhaï¬aæ k­tamiti / tatraiva hi «a«Âirarthà vyÃkhyÃtÃ÷ // 70 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 71 ---------------------------------------------------------------------- nanu ca «a«ÂitantramevÃstu kiæ saptatyeti svaÓÃstrakaraïaprayojanamÃha- #<Ói«yaparamparayà ' 'gatamÅÓvarak­«ïena caitadÃryÃbhi÷ / saæk«ipyÃryamatinà samyagvij¤Ãya siddhÃntam // ISk_71 //># 'Ói«yaparamparayÃ' ityÃdi / munerÃsure÷ pa¤caÓikhastathà gargagautamaprabh­tirïarÃmataægramyà (?) ÅÓvarak­«ïanÃmÃnaæ parivrÃjakamityanayà Ói«yaparamparayà / iti j¤ÃnamayarÆpeïÃgataæ siddhÃntaæ «a«Âitantram / samyagvij¤Ãya saæk«iptaæ «a«Âitantram, pa¤caviæÓatitattvÃkhyaæ j¤Ãnamityartha÷ // Ãryamati÷, adhigatatattvaj¤ÃnatayÃryamati÷ // 'ÃryÃbhi÷' iti / saptatyetyartha÷ / 'du÷khatrayÃbhighÃtÃt' 'etat pavitram' iti saptatyÃbhihitam // 71 // ---------------------------------------------------------------------- kÃrikà 72 ---------------------------------------------------------------------- atra «a«Âitantre bahavo 'rthÃ÷, te 'tra noktà ityÃha- ## 'saptatyÃm' ityÃdi / 'e«a pratyayasargo viparyayÃÓaktitu«ÂisiddhyÃkhya÷' ityÃdinà granthena ya uktÃste k­tsnasya «a«ÂitantrasyÃpi // kintu 'ÃkhyÃyikÃvirahitÃ÷ paravÃdavivarjitÃ÷ ÓuddhÃ÷' iti / ÃkhyÃyikà ÃkhyÃnam, tadvirahitÃ÷ / paracodyaæ tena vivarjitÃ÷ / ÓuddhÃ÷ kevalÃ÷ / paraæ bandhamok«opayogino 'rthÃ÷ darÓità iti tasmÃt sampÆrïeyaæ saptatiriti // 72 // ---------------------------------------------------------------------- // iti ÓrÅmatparamahaæsaparivrÃjakÃcÃryaÓrÅgovindabhagavatpÆjyapÃdaÓi«yeïa ÓrÅÓaÇkarabhagavatà k­tà sÃækhyasaptatiÂÅkà samÃptà //