Isvarakrsna: Samkhyakarika, with Samkara arya's Jayamangala commentary
Based on the edition by H. Sarma: Jayamaïgalà nàma Sàükhyasaptatiñãkà,
Calcutta 1926 (Calcutta Oriental Series, 19)
Input by Dhaval Patel
#<...># = BOLD for ä÷varakçùõa's Sàükhyakàrikà (= ISk_nn)
___________________________________________________________________
THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE.
Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding:
description character =ASCII
long a à 224
long A â 226
long i ã 227
long I ä 228
long u å 229
long U æ 230
vocalic r ç 231
vocalic R è 232
long vocalic r é 233
vocalic l ë 235
long vocalic l í 237
velar n ï 239
velar N ð 240
palatal n ¤ 164
palatal N ¥ 165
retroflex t ñ 241
retroflex T ò 242
retroflex d ó 243
retroflex D ô 244
retroflex n õ 245
retroflex N ö 246
palatal s ÷ 247
palatal S ø 248
retroflex s ù 249
retroflex S ú 250
anusvara ü 252
capital anusvara ý 253
visarga þ 254
long e ¹ 185
long o º 186
l underbar × 215
r underbar Ÿ 159
n underbar 173
k underbar É 201
t underbar  194
Other characters of the CSX encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order
to facilitate word search.
For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings
and formats see:
http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdiac.pdf
and
http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdias.pdf
For further information see:
http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil.htm
___________________________________________________________________
sàükhyasaptatiñãkà jayamaïgalà //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 1
----------------------------------------------------------------------
adhigatatattvàlokaü lokottaravàdinaü praõamya munim /
kriyate saptatikàyàùñãkà jayamaïgalà nàma //
prekùàvanto 'nukte prayojane na kvacitpravartanta iti prayojanamucyate tattvaj¤ànànmokùaþ tattvàni pa¤caviü÷atiþ / tathà coktam -
pa¤caviü÷atitattvaj¤o yatra kutrà÷rame rataþ /
jañã muõóã ÷ikhã vàpi mucyate nàtra saü÷ayaþ // iti //
teùu ca ùaùñitantràdikhyàteùviti / vistaratvàt ùaùñitantrasya saükùiptarucisattvànugrahàrthaü saptatikàrambhaþ / vakùyati ca 'etadàryàbhiþ saükùiptam' iti / mokùeõa kiü phalamiti cedduþkhanivçttiþ / atattvaj¤o duþkhairabhihanyamànassaüsarannàste / tattvaj¤ànàttu kaivalyamàpnoti, na duþkhairabhihanyate / hanyamànena ko heturjij¤àsitavya ityatràha-
##
'duþkhatrayàbhighàtàjjij¤àsà' ityàdi / duþkhànàü trayaü duþkhatrayam / àdhyàtmikam, àdhibhautikam, àdhidaivikaü ceti / àtmanyadhyàtmam, tatra yadbhavati tadàdhyàtmikam / ÷àrãraü mànasaü ceti / tatra vàtapitta÷leùmaõàü vaiùamyeõa jvaràdiduþkham, taccharãre bhavatãti ÷àrãram / yatkàmakrodha÷okàdibhiþ manasi duþkhaü tanmànasam / yanmànuùapa÷umçgapakùisarãsçpasthàvarànyadhikçtya bhavati tadàdhibhautikam / yaccharãre grahàve÷àdãni daivànyadhikçtya bhavati tadàdhidaivikamiti / etadduþkhatrayam / tenàbhighàtàtpãóanàddhetorjij¤àsà j¤àtumicchà bhavati //
kasmin viùaya ityàha- 'tadavaghàtake hetau' iti / avaghàtayatyapanayatãtyavaghàtakaþ / tasya duþkhatrayasyàvaghàtakastadavaghàtakaþ / tçjakàbhyàü ùaùñhãsamàsapratiùedhaþ, 'tatprayojako hetu÷ca' iti na bhavati / kena khalvimàni duþkhànyutpadyanta iti tadavaghàtako heturjij¤àsyo bhavati / duþkhavànahametatpratãkàramanveùayàmãti pràyovàdaþ / sa ca pa¤caviü÷atitattvaj¤ànànnànya iti manasi vartate //
'dçùñe sà 'pàrthà cet' iti / syàdetat yadi dçùñastadavaghàtako heturna syàt / yàvadàdhyàtmikasya ÷àrãraduþkhasyàpanayane cikitsà÷àstravihita evopàyo 'sti, mànasasyàpi saükhyànabalaü ramyà÷ca ÷abdàdayo viùayàþ / àdhibhautikàdhidaivikayorapi, avaghàtaheturanuùñhãyamàno loka eva dç÷yate, tayoþ satpratipakùatvàt / tatràdhidaivikasya sàmadàmabhedadaõóopàyaghañitàrambhàþ / àdhibhautikasyàpi nipàtapratipàtasaüvçtaprade÷à÷rayaõàdayaþ //
tata÷ca dçùñe hetau sati jij¤àsà 'smin viùaye nirarthaketyà÷aïkyàha- 'naikàntàtyantato 'bhàvàt' iti / nà 'pàrthà, sàrthikaiva / kutaþ- ekàntataþ ekàntàtyantato 'bhàvàdapi / ekàntenàtyantena ca duþkhàbhàvasyàbhàvàdityarthaþ / dçùñe hyupàye kriyamàõe 'pi keùàücidduþkhatrayaü bhavatyeveti naikàntenopa÷amaþ / kathaücidupa÷ame punarutpàdanàt nàtyantenopa÷amaþ / tasmàdaikàntikàtyantikaduþkhopa÷amàya jij¤àsà yukteti // 1 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 2
----------------------------------------------------------------------
yadyevamaikàntikàtyantikaduþkhopa÷amaheturvavedavihito 'sti / tathà càha-
aõama somamamçtà abhåmàganma jyotiravidàma devàn /
kimasmàn kçõavadaràtiþ kimu dhårttiramçtamartyasya // iti //
asyàyamarthaþ- indro devanàmapaõóitànàha 'divyàþ kimanyatsukhamasti' iti / te tamàhuþ 'nàsti' iti / somamapàma, somaü pãtavanto vayam / tato 'mçtà abhåma, vyapagatamçtyavo jàtàþ / 'aganma jyotiþ' iti / jyotiþ svargo 'yam, taü pràptà vayam / 'avidàma devàn' iti / iyanto devà asmin svarga iti j¤àtavantaþ j¤ànamasmàkamutpannamityarthaþ / 'kimasmàn kçõavat' iti / kçõavanmçtyurucyate / asmàn somapànàn kiü mçtyuþ kariùyate / aràtiþ vyàdhiþ so 'pi, dhåratirjarà sàpi càsmàkaü kiü kariùyati / 'amçtamartyasya' iti / tasmàt somapànàdduþkhopa÷amaheturastãtyasmin pårvapakùe -
##
'dçùñavadànu÷ravikaþ' ityàdi / anu÷råyate pàramparyeõetyanu÷ravo vedaþ ÷ruvaþ 'çdorap' / tatra bhavo heturànu÷ravikaþ / adhyàtmàdiþ / dçùñena tulyo dçùñavat / tasyàpi doùadar÷anàt //
yadàha - 'sa hyavi÷uddhikùayàti÷ayayuktaþ' iti / yasmàdànu÷raviko heturavi÷uddhyàdibhistribhirdoùairyuktaþ / tatràgnihotràdau pa÷uvyàpàdanàt somapànàdavi÷uddhiyuktaþ / karmakùayàt svargacyutiriti kùayayuktaþ / tathà càhuþ - 'bahånãndrasahasràõi vyatãtàni yuge yuge' iti / 'sa hi deveùvapi devo daridràti' iti / 'ã÷varaü dçùñvà mahad duþkhamutpadyate' ityati÷ayayuktaþ / tathàhi- yaþ kratu÷atena yajate tasya mahadai÷varyam, yo dvàbhyàü tribhirvà tasyàlpamiti / tasmàdànu÷raviko 'pi dçùñavatparityàjyaþ //
kastarhi ÷reyànityàha- 'tadviparãtaþ ÷reyàn' iti / dçùñànu÷ravikadvàrà yo viparãtaþ tattvaj¤ànàkhyaþ sa ÷reyàn / tasya akaivalyapràpakatvàt / tatraikàntàtyantato 'bhàvàddçùñàcchreyàn / ÷arãrahànàddhi ÷uddhaphalaþ, prakçtihànàdakùayaphalaþ, anuttaratvàcca nirati÷ayaphala ityànu÷ravikàcchreyàn //
sa kathaü procyata ityatràha 'vyaktàvyaktaj¤avij¤ànàt' iti / rà÷itrayeõa pa¤caviü÷atitattvàni kathyante / tatra mahadàdibhåtaparyantaü trayoviü÷atiprakàraü vyaktamucyate, tena råpeõa pradhànasya vyaktatvàt / avyaktaü pradhànam, kenacidråpeõàvyaktatvàt / jànàtãti j¤aþ puruùaþ / teùu yadvij¤ànaü svaråpaparicchedaþ, tasmàt pràpyata ityarthaþ / tanvàdi hi paricchidya tadabhyàsàduttarakàlaü prakçtipuruùàntaraj¤ànamutpadyate, tata÷ca kaivalyamiti / asyà àryàyà vakùyamàõà yàþ, sarvà evàrthena bhàùyasthànãyà draùñavyàþ // 2 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 3
----------------------------------------------------------------------
tatraiùàü vyaktàdãnàmutpàdàbhyàü svaråpamàha-
##
'målaprakçtiþ' ityàdi / prakçtiþ pradhànam / prakriyata utpadyate pradhànàt asyà iti prakçtiþ / målaü ca tatprakçti÷ceti målaprakçtiþ / saptànàü prakçtãnàü målamàdyaü kàraõamityarthaþ //
'avikçtiþ' iti / na vikriyata ityavikçtiþ / na kuta÷cidutpàdyata ityarthaþ / etatprathamaü tattvam //
'mahadàdyàþ prakçtivikçtayaþ sapta' iti / mahàn buddhissa àdyo yàsàü prakçtãnàü tàstathoktàþ / prakçtaya÷ca vikçtaya÷ceti prakçtivikçtayaþ / tatra mahànahaïkàraü janayan prakçtiþ, mahata utpadyamàno vikçtiþ / tanmàtràõi ÷abdaspar÷aråparasagandhàþ pa¤ca yathàkramamàkà÷avàyvagnyudakapçthivyàkhyàni bhåtàni janayantaþ prakçtayaþ, ahaïkàràdutpadyamànà vikçtayaþ / ityetàni sapta tattvàni //
'ùoóa÷aka÷ca vikàraþ' iti / ùoóa÷a parimàõamasyeti ùoóa÷akaþ / pa¤ca buddhãndriyàõi, pa¤ca karmendriyàõi, mana÷cetyekàda÷endriyàõi, pa¤ca mahàbhåtànãtyayaü ùoóa÷ako gaõaþ / cakàra evakàràrthaþ / vikàro vikçtireva / (nàsmàt ki¤cidutpadyata ityarthaþ / etàni ùoóa÷a tattvàni) /
'na prakçtirna vikçtiþ puruùaþ' iti / puraü ÷arãraü tasmin vasatãti puruùaþ / nairukto 'travidhiþ / tasmànna ki¤cidutpadyata iti na prakçtiþ, niùkriyatvàt / nàpyayaü kuta÷cidutpadyata iti na vikçtiþ, anàditvàt // 3 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 4
----------------------------------------------------------------------
eùàü vyaktàdãnàü siddhau pramàõànyàha-
##
'dçùñam' ityàdi / dçùñaü pratyakùam / anumãyate yena tadanumànam / àptaþ kùãõadoùastena yaducyate tadàptavacanam / àgamaþ / etat trividhaü pramàõamiùñam //
nanu cànyànyapi pratibhàdãni pramàõàni santi tadyathà-
pratibhaupamyamaitihàsamabhàvassambhavastathà /
arthàpattiritãmàni pramàõànyapare jaguþ // iti //
asmin pårvapakùa àha- 'sarvapramàõasiddhatvàt' iti / sarveùàü pratibhàdãnàü pramàõànàü siddhatvàt, trividha evàntarbhàvàdityarthaþ / tatra gràme nagare và vartata iti pratibhotpannà / tatra yadà kùãõadoùasya, tadàbhij¤apràptatvàt pratyakùameva / tasyàkùãõadoùasya vitathatvàdapramàõam / yàpyarthàvisaüvàdinã kàdàcitkà, sàpi kàdàcitkàdeva nimittàdutpadyamànànumànameva na pramàõàntaram / 'gauriva gavayaþ' ityaupamyam / tatra gavayamajànànaþ ka÷cidàptaü pçcchati 'kãdç÷o gavayaþ', iti / sa tamàha- 'yàdç÷o gaustàdç÷o gavayaþ' iti / tadetadàptavacanameva na pramàõàntaram / yadàpi labdhopade÷o gavayaü pa÷yati, tadàpi gavi dçùñenaiva viùàõàdinà liïgena gavayasya vyavahàraü pravartayatãtyanumànameva na pramàõàntaram / 'itiha vai vai÷ravaõaþ' ityaitihyam / etadàptavacanameva na pramàõàntaram / 'itiha' iti nipàtasamudàya upade÷apàramparye vartete / itiha evaitihyam / svàrthe ya¤ / 'nàstãha ghaño 'nupalambhàt' ityabhàvaþ / tatra ghaña÷ånyaprade÷a eva ghañàbhàvaþ, sa ca pratyakùapramàõasiddhatvànna pramàõàntaram / 'màùaþ prastha ityukte catvàraþ kuóapà itãdamapi sambhavati' ityayaü sambhavaþ / tatra samudàyaliïgàvayavaliïginaþ paricchedàdanumànameva / avayavaissamudàyasyàrabdhatvàt kàryakàraõalakùaõaþ sambandhaþ / 'devadatto divà na bhuïkte balavàü÷cetyukta arthàdràtrau bhuïkte' ityarthàpattiþ / tata eva ràtrau tasya pratãtiranumànànna bhidyate / idameva cànyathànupapattirityucyate //
kiü pramàõatrayalakùaõe prayojanamiti cedàha- 'prameyasiddhiþ pramàõàddhi' iti / yasmàt prameyasyàrthasya siddhiþ pramàõàt, anyathà kathaü tatpràptiparihàrau syàtàm // 4 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 5
----------------------------------------------------------------------
dçùñàdipramàõànàü lakùaõamàha-
##
'prativiùayàdhyavasàyaþ' ityàdi / viùayaü viùayaü prativiùayam, prativiùayamadhyavasàyaþ prativiùayàdhyavasàyaþ / viùayàþ ÷abdàdayaþ, adhyavasàyo buddhiþ / ÷abdaspar÷aråparasagandheùu yathàkramaü ÷rotratvakcakùurjihvàghràõendriyadvàreõa vi÷eùàvadhàraõapradhànà yà buddhirutpadyate tad dçùñam, ÷uddhatvàtpramàõama÷uddhatvàdapramàõam / taccaturvidham- savyapade÷am, savikalpam, arthavyatirekãndriyavyatirekã ceti / tatra dåràt kvacidàgacchantaü dçùñvà devadattasàråpyaü vyapadi÷ati devadatto 'yamiti yà buddhirutpadyate tatsavikalpam, saü÷ayitatvàdapramàõam / taimirikasya dvicandradar÷anaü tadarthavyatireki, dvitãyacandràbhàvàt / yatsvapnadar÷anaü tadindriyavyatireki, nidropaplutatvàdindriyàõàm //
'trividhamanumànamàkhyàtam' iti / ùaùñitantre vyàkhyàtam- pårvavat, ÷eùavat, sàmànyatodçùñamiti / atãtànàgatavarttamànàstrayaþ padàrthàþ / tatra bhaviùyadarthasàdhanàya pårvavadanumànam / pårvaü liïgamasyàstãti pårvavat / yathonnatajaladharaü dçùñvà vçùñirbhaviùyatãtyanumãyate / atãtàrthasàdhanàya ÷eùavat- ÷eùaü liïgamasyàstãti / yathàsyà nadyà upari vçùñirbhåtà, yasyàþ kaluùodakaü ÷eùaü liïgamiti / varttamànàrthasàdhanàya sàmànyatodçùñam- sàmànyena liïgaliïgidçùñatvàt / yathà devadattasya gatipårvikà de÷àntarapràptirdçùñà, tathà såryàdãnàü sàmànyena de÷àntarapràptyà gatiranumãyate //
'talliïgaliïgipårvakam' iti / trividhamanumànam / kadàcilliïgapårvakaü kadàcilliïgipårvakaü loke dç÷yate / tadyathà- ÷ràvyeõa virutena kadàcitkokilo 'numãyate, kadàcitkokilaü liïginaü dçùñvà ÷ràvyeõàpi virutenàsya bhavitavyamiti tayorgamyagamakatvaü sati sambandhe / sambandhà÷ca sapta- tatra svasvàmibhàvasambandho yathà ràjapuruùayoþ kadàcitpuruùeõa ràjà ràj¤à và puruùaþ / evaü prakçtivikàrasambandho yathà yavasaktoþ / kàryakàraõasambandho yathà dhenuvatsayoþ / pàtrapàtrikasambandho yathà parivçñtriviùñabdhayoþ / sàhacaryasambandho yathà cakravàkayoþ / pratidvandvisambandho yathà ÷ãtoùõayoþ / tatraikasya bhàve 'nyàbhàvaþ pratãyate / nimittanaimittikasambandho yathà bhojyabhojakayoriti / ebhissambandhaistrividhamanumànaü pramàõanna lupyate //
'àpta÷rutiràptavacanaü ca' iti / àptaþ kùãõadoùaþ / yaccàhuþ-
svakarmaõyabhiyukto yo ràgadveùavivarjitaþ /
nirvairaþ påjitaþ sadbhiràpto j¤eyaþ sa tàdç÷aþ // iti //
àptebhyo yà ÷rutiparamparayà ÷rutiràgatà àptavacanam, tairdçùño 'numito vàrthaþ, paratra svabodhasadç÷abodhàntarotpattaye ÷abdenopadi÷yate / yadanyavacanaü so na plavate (?) / ca÷abdo 'numànena tulyakakùyatvakhyàpanàrthaþ / yathà trikàlamaviùayamanmànaü tathàptavananamapãti // 5 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 6
----------------------------------------------------------------------
eùàü trayàõàü kaþ kasya viùaya ityata àha-
##
'sàmànyatastu' ityàdi / trividhaü prameyam- pratyakùm, parokùam, atyantaparokùaü ceti / tatra yatsàmànyatodçùñamanumànaü tasmàdatãndriyàõàü parokùàõàü prasiddhirasti / tanni÷cayaþ, teùàü pratyakùaviùayatvàt / pårvavaccheùavatostvamanumànayorbhaviùyadbhåtàrthavçttitvàdvarttamàneùvatãndriyeùu ca pravçttyasambhavaþ //
'tasmàdapi càsiddham' iti / sàmànyatodçùñàdanumànàdyadasiddhaü parokùam, tadatyantaparokùatvàdàgamàtsiddham / yathà svargàpavargàviti / pratyakùe tu prameye dçùñameva vyàpriyata ityarthàduktam // 6 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 7
----------------------------------------------------------------------
nanu ca 'vyaktàvyaktaj¤avij¤ànàt', vyaktaü tàvat pratyakùànumànàbhyàü siddham, pradhànapuruùayostu sarvadànupalambhàt kathaü siddhirnastayoriti nànupalabdhimàtreõàsattvam / yata÷caturbhiþ prakàraiþ satàmapi padàrthànàmupalabdhirbhavati / de÷adoùàdindriyadoùàdviùayadoùàdarthàntaradoùàcca / tàneva bhedena dar÷ayannàha-
##
'atidåràt' ityàdi / yathà dåramutpatitasya pakùiõo nopalabdhiþ //
'sàmãpyàt' iti / ati÷abdo 'tràpi yojanãyaþ / atisàmãpyàditi / yathà cakùuþsthasyà¤janasya / ubhayatràpi de÷adoùakçtànupalabdhiþ //
'indriyaghàtàt' iti / ÷rotràdãnàü buddhãndriyàõàü doùàdyogyade÷àvasthitànàmapi ÷abdàdãnàmanupalabdhiþ //
'mano 'navasthànàt' iti / manaso 'navasthànamasamàhitatà, viùayàntarapravçttatvàt / tata÷cànupahatendriye 'pi sannihitaü viùayaü nopalabhate / ubhayatràpãndriyadoùàdanupalabdhiþ / manaso 'pãndriyatvàd bhedenopàdànaü tu manasaþ pràdhànyàrtham //
'saukùmyàt' iti / viùayadoùàt / viùaya eva paramàõvàdistathà, yenàvyagramanasà 'pyanupahatendriyeõa nopalabhyate //
'vyavadhànàt' iti / yavanikàdibhistirodhànàt sthålà apyavikçùñà ghañàdayo nopalabhyante //
'abhibhavàt' iti / àdityaprabhàbhibhåtatvàt divà tàrakà nopalabhyante //
'samànàbhihàràcca' iti / sadç÷ànàü rà÷ãkaraõàt dhànyarà÷au hyeko dhànyaguóakaþ prakùipto na dç÷yate / triùvapyarthàntaradoùàdanupalabdhiþ / natveta anupalabhyamànà na santi // 7 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 8
----------------------------------------------------------------------
yadyevaü kena prakàreõa satorapi pradhànapuruùayoranupalabdhirityàha-
##
'saukùmyàttadanupalabdhiþ' ityàdi / prakàràntaràbhàvàt såkùmatvàtsatorapi tayoranupalabdhiþ / nanvabhàvàdeva kasmàdanupalabdhirna bhavati / yathà ghañasyotpatteþ pràk mçt ÷aràdiùu.... tasya pradhvaüsàbhàvàt, gavi và÷vatvasyà÷vatve và gotvasyetaretaràbhàvàt, vandhyàsutasya vàtyantàbhàvàdityàha- 'nàbhàvàt' iti / caturvidhàdityarthaþ //
yadyevaü kathaü tau sta iti gamyata ityàha- 'kàryatastadupalabdheþ' iti / yadyapyatrobhayaü prakràntaü tathàpi tacchabdena pradhànaü nirdi÷yate / pradhànasyàstitvapratipattiþ kàryàdityarthaþ / puruùasyàstitvapratipattau hetuü vakùyati //
kiü tatkàryamityàha- 'mahadàdi tacca kàryam' iti / mahàn buddhiþ sa àdiryasya tanmahadàdibhåtaparyantaü kàryamasti / tat pradhànam, yasyedaü mahadàdikàryaü vyaktam, akàraõasya kàryasyànutpàdàt //
'prakçtisaråpaü viråpaü ca' iti / tadvyaktaü prakçteþ pradhànasya sadç÷amasadç÷aü cetyarthaþ / etaduttaratra yojayiùyate // 8 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 9
----------------------------------------------------------------------
tatkàryaü kàraõàdutpadyamànaü sadutpadyate, kimasat, kiü và sadasaditi? tatra viruddhadharmàdhyàsitatvàtsadasannopapadyate / asaditi vai÷eùikàþ / atra dåùaõamàha-
##
'asadakaraõàt' ityàdi / iha loke asataþ karaõaü nàsti, yathà ÷a÷aviùàõàdãnàm / yadeva sat ghañàdidravyaü tadeva mçtpiõóàdinà kàraõavi÷eùeõa kriyate, nàsat //
'upàdànagrahaõàt' iti / iha yadarthaü yadupàdãyate tasya tadupàdànaü kàraõam, yathà tailasya tilàþ, dadhnaþ kùãram / atra tailaü dadhi ca yadi na syàt kathaü tasyopàdànasya grahaõaü tadarthibhiþ kriyate / tasmàdupàdànasaügrahàt sadeva kàryam / anyathà sikatàsalilayorapi grahaõaü syàt //
'sarvasambhavàbhàvàt' iti / yadyasatkàryaü bhavet tadà sarvasya sarvatra sambhavaþ syàt / na caivam / tasmàtsadeva kàryam //
'÷aktasya ÷akyakaraõàt' iti ÷aktaü kàraõaü nà÷aktamityevamapyavagantavyam / anyathopahata÷aktarbãjàïkurotpattiprasaïgaþ / ÷akta÷ca ko bhavitumarhati, yaþ ÷aktimàn / tasya ÷aktimataþ ÷akyasya karaõàt, ÷akanãyasya kàryasyotpàdanàdityarthaþ / evaü ca tacchakanãyaü yadi kàraõe ÷aktiråpeõàvasthitaü syàt / tasmàtsadevotpadyate nàsat //
'kàraõabhàvàcca' iti / kàraõasya sattvàdityarthaþ / yadyasatkàryamutpadyate kimiti kàraõabhàvena kàryasya bhàvo bhavati / bhavati ca / tasmàcchaktiråpeõàvasthitamiti gamyate / athavà- kàraõabhàvàditi kàraõasvabhàvàt / yatsvabhàvaü kàraõaü tatsvabhàvaü kàryam, yathà snigdhasvabhàvastilebhyaþ snigdhameva tailam, mçto mçtsvabhàvo ghañaþ / yadyasatkàryaü syàt, asatsvabhàvebhyo hyutpàdyetetyevaü sàükhyànàü sadevotpadyata iti siddhàntaþ // 9 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 10
----------------------------------------------------------------------
evaü mahadàdikàryaü sadevotpadyata iti vyavasthàpya prakçteviråpaü saråpaü ca dar÷ayati / tatra prakçterviråpamadhikçtyàha-
##
'hetumat' ityàdi / vyaktaü mahadàdibhåtaparyantam / avyaktaü pradhànaü tatra vyaktaü hetumat, yathàsvaü kàraõebhya utpadyamànatvàt / tatra pradhànàdutpadyamàno mahàn hetumàn, mahato 'haïkàro hetumàn, ahaïkàràttanmàtràõyekàda÷endriyàõyutpadyamànàni hetumanti ca, tanmàtrebhya÷ca mahàbhåtàni hetumanti / viparãtamavyaktamahetumadityarthaþ, tasyànyataþ kuta÷cidanutpàdàt / nahi pradhànàkiücidaparamasti yatastadutpadyate //
anityaü vyaktam, kàraõebhya utpannatvàt ghañàdivat / kàraõàni ca pràguktànyeva / viparãtamavyaktaü nityamityarthaþ, kuta÷cidanutpannatvàt //
avyàpi vyaktaü pràde÷ikamityarthaþ / daivaü mànuùaü tairyagyonaü ca, tadànãmanyatràvartamànatvàt / sarvagataü viparãtamavyaktaü vyàpãtyarthaþ, devàdiùu triùu lokeùu sarvadà vartamànatvàt /
'sakriyam' iti / kriyà÷abdenàtra saüsaraõamabhipretam, na kriyàmàtram / mahadàdisåkùmaparyantaü vyaktaü devàdi saüsaratãtyarthaþ / viparãtamavyaktam, asaüsàri / triùu lokeùu sthitatvànna saüsarati / na punaþ kriyaiva nàstãti niùkriyam, tasya jagatkartçtvàt //
anekaü vyaktam, mahadàdibhåtaparyantatàyàstrayoviü÷atiprakàratvàt / viparãtaü vyaktam, trayàõàü lokànàü tasyaikasya kàraõatvàt //
'à÷ritam' iti / yadyasmàdutpannaü mahadàdi vyaktaü tadeva tadà÷ritaü nànyat / utpannamanyadà÷ritamiti dar÷anàrthaü vacanam, anyathà hetumadityanenaivà÷ritaü siddhameva / viparãtamavyaktam, anà÷ritam / tato 'nyasya kàraõasyàbhàvàt //
'liïgam' iti / liïgyate 'nenàvyaktamiti liïgam / viparãtamavyaktam, na liïgyate ki¤cidaneneti / athavà layaü gacchatãti liïgam /
pralayakàle hyàkà÷àdayaþ pa¤ca yathàkramaü ÷abdàditanmàtreùu lãyante, tanmàtràõãndriyàõi càhaïkàre, ahaïkàro mahati, mahànpradhàna iti / viparãtamavyaktam, na kutracididaü lãyate, ahetutvàt //
'sàvayavam' iti / ÷abdàdayo 'vayavà ucyante / tairàdhyàtmikaü bàhyaü ca vyaktaü yuktam / viparãtamavyaktam, tairayuktatvàt //
paratantram / na svatantram / yadasmàdutpadyate tadevànuruddhya svakàryaü janayati na tadvyatirekeõeti dar÷anàrtham / anyathà hetumadityanenaiva paratantratvaü prasiddhameva / viparãtamavyaktam, svatantraü na kiücidapekùate // 10 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 11
----------------------------------------------------------------------
sàråpyamadhikçtyàha-
##
'triguõam' ityàdi / trayassattvàdayo guõà yasya tattriguõaü vyaktam / tathà pradhànamapi triguõaü tatsvabhàvatvàt //
'aviveki' iti / avivecana÷ãlaü vyaktam, acetanatvàt / yadvà guõebhyastasya pçthaktvàbhàvàdaviveki / tathà pradhànamapi //
sàmànyaü vyaktam, sarvapuruùopabhogyatvànmalladàsãvat / tathà pradhànamapi //
acetanaü vyaktam, sukhaduþkhamohànna vedayatãtyarthaþ / tathà pradhànamapi //
'prasavadharmi' iti / prasavo dharmo 'syàstãti prasavadharmi vyaktam / tathà pradhànamapi / dvayorapi prasavadharmitvam //
tathà ca pradhànànmahàn, mahato 'ïkàra ityàdinà svakàryotpàdanadharmatvàdyathà vyaktàvyaktayorvairåpyaü sàråpyaü ca, tathà kiü puruùasya vàpãtyàha- 'tadviparãtastathà ca pumàn' iti / vyaktàvyaktàbhyàü kai÷ciddharmairvilakùaõa ityarthaþ //
atra pårvasyà àryàyà artho yojyate / hetumadvyaktam, ahetumadavyaktam / puruùo 'pyahetumàn, tasya kuta÷cidanutpàdàt //
anityaü vyaktam, nityamavyaktam / puruùo nityaþ, kuta÷cidanutpannatvàt //
avyàpi vyaktam, vyàpyavyaktam / puruùo 'pi vyàpã yadà prakçtyà muktaþ / yukta÷cet, vyaktena sadç÷o na pradhànena / hi sarvadà devàdiùu pravartate //
sakriyaü vyaktam, niùkriyamavyaktam, asaüsàritvàt / puruùo 'pi niùkriyaþ, kartçtvàbhàvàt //
anekaü vyaktam, ekamavyaktam / puruùo 'neko bahutvàt / tasya bahutvaü pratipàdayiùyati / pradhànenàtra vaisàdç÷yaü tasyaikatvàt //
à÷ritaü vyaktam, anà÷ritamavyaktam / puruùo 'pyanà÷ritaþ kuta÷cidanutpannatvàt //
liïgaü vyaktam, aliïgamavyaktam / puruùo 'pyaliïgaþ / na kiücidanena liïgyate na vàyaü kadàcillãyate 'nutpannatvàt //
sàvayavaü vyaktam, niravayavamavyaktam / puruùo 'pi niravayavaþ ÷abdàdibhirayuktatvàt /
paratantraü vyaktam, svatantramavyaktam / puruùo 'pi svatantraþ, kuta÷cidanutpannatvàt //
dvitãyasyà àryàyà artho yojyate-
triguõaü vyaktamavyaktaü ca / nirguõaþ puruùaþ, guõànàü tatràbhàvàt //
aviveki vyaktamavyaktaü ca / vivekã puruùa÷cetanatvàt / vivikto và nirguõatvàt //
viùayo vyaktamavyaktaü ca / puruùo nirviùayaþ, bhoktçtvàt, na bhogyaþ //
sàmànyaü vyaktamavyaktaü ca / puruùo 'sàmànyaþ, aviùayatvàt //
acetanaü vyaktamavyaktaü ca / cetanaþ puruùaþ sukhàdivedanatvàt //
prasavadharmi vyaktamavyaktaü ca / puruùo 'prasavadharmã, akartçtvàt / ityuktam // 11 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 12
----------------------------------------------------------------------
trayàõàmapi vairåpyaü sàråpyaü ceti triguõamityukte, ke ke trayo guõàþ kimàtmakà ityàha-
##
'prãtyaprãtiviùàdàtmakàþ' ityàdi / prãtyàdaya àtmàno yeùàü guõànàü te tathoktàþ sattvarajastamàüsi trayo guõàþ / tatra prãtyàtmakaü sukhàtmakaü sattvam, aprãtyàtmakaü duþkhàtmakaü rajaþ, viùàdàtmakaü mohàtmakaü tamaþ / guõà hyatãndriyatvàtpariõatyà sukhàdinànumãyamànàstadàtmakà iti vyapadi÷yante //
kiü punareùàü prayojanamityàha- 'prakà÷apravçttiniyamàrthàþ' iti / prakà÷àrthaü sattvaü prakà÷akatvàt, pravçttyarthaü raja÷calatvàt, niyamàrthaü tamaþ stimitatvàt //
kimiti te guõàþ parasparasavyapekùàþ kiü và netyàha- 'anyo 'nyàbhibhavà÷rayajananamithunavçttaya÷ca guõàþ' iti / anyo 'nya÷abdaþ pratyekamabhisambaddhyate / abhibhavatãtyabhibhavaþ / pacàdyac / anyo 'nyasyàbhibhavà anyo 'nyàbhibhavàþ / tadyathà deveùu sattvamudriktaü rajastamasã abhibhavati, manuùyeùu rajaþ sattvatamasã, tiryakùu (tamaþ sattvarajasã) / à÷rãyanta ityà÷rayàþ / karmaõyaõ / anyo 'nyasyà÷rayàþ, tridaõóavat / nà÷rayàntarameùàm, anà÷rayà÷ca kartàraþ / janayantãti jananàþ / 'kçtyalyuño bahulam' iti kartari lyuñ / anekàrthatvàt ca dhàtånàü bodhanàrthà draùñavyàþ / anyo 'nyasya prabodhakà ityarthaþ / sarvaü hi vyaktamutpadyamànaü triguõàtmakamutpadyate / tatra yadà sattvamutkañaü tadà rajastamasã nyakkçta÷aktike / prabodhyàyaskànto lohavaduktam (?) / satvanyatkçtena guõena vyaktaü janayati (?) evaü rajastama÷ca yojyam / yadà guõadvayamudbhåta÷akti tadà dvayamapãtaradabhibhavati, prabodhayatãtyarthaþ / anyo 'nyamithunà iti / anyo 'nyasya sahàyà ityarthaþ / tathà coktaü viùõugãtàyàm-
rajaso mithunaü sattvaü sattvasya mithunaü rajaþ /
ubhayoþ sattvarajasormithunaü tama ucyate //
ekasyàü vyaktau trayàõàmabhibhavaprabodhanànuktau vyaktam, itare tu tau eva pravçttiü janayanta iti dar÷ayannàha- anyo 'nyavçttaya iti / vçttiþ sukhàdiråpeõa pariõatiþ / vçtihetutvàd vçttaya ucyante / anyonyavçttihetava ityarthaþ / tadyathà kàcidyoùidråpa÷ãladatyantaguõà (!) sitatvàtsàttvikã sà bharttuþ sukhamutpàdayati sapatnãnàü kàsàücidduþkhaü kàsàücidviùàdamityatra sattvamàtmano dvayo÷ca vçttihetuþ / kasyacitprabhoratyanta÷åratvàd bhçtyà ràjasàþ, pareùàü yudhyamànànàü prahàrairduþkhaü janayanti, palàyamànànàü viùàdam, svàmina÷ca tuùñimityatra raja àtmano dvayosca vçttihetuþ / meghàü÷càmbugu.....vàniùàndhakàrãkçtyonnatatvàt (?) tàmasàþ, te varùantaþ proùitabhartçkàõàü viùàdaü janayanti, pathikànàü duþkham kçùãvalànàü tuùñimityatra tama àtmano dvayo÷ca vçttihetuþ // 12 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 13
----------------------------------------------------------------------
eùàü durlakùaõànàü lakùaõàntaramàha-
##
'sattvam' ityàdi / iùñaü sàükhyàcàryàõàü sattvaü laghusvabhàvaü prakà÷aü ca / yasyodrekàccharãreü '÷àni laghåni bhavanti, viùayaprakà÷anasamarthàni cendriyàõi / bàhyàni ca dravyàõi laghåni prakà÷àtmakàni nirmalàni bhavanti //
'upaùñambhakaü calaü ca rajaþ' iti / upaùñambhayatãtyupaùñambhakam / yasyodrekàd devadatto vyavasyati, calacitta÷ca bhavati / bàhyàni calàni bhavantãti //
'guru varaõakameva tamaþ' iti / vçõoti pidhatta iti / 'kçtyalyuño bahulam' iti kartari lyuñ, karaõe và / pa÷càt svàrthe kan / yasyodrekàd guråõyaïgàni bhavanti, indriyàõi ca tamasaivàttàni bhavanti / bàhyàni ca guråõyanirmalàni ca bhavanti //
udàharaõadigiyamanyànyapi vij¤eyàni bhavanti / tathà càhuþ- prãtiprãti(?)svàbhiùaïgalàghavàni prasàdaharùau ca, stambhauddhatyadveùacalana÷oùaõatàpabhedà÷ca, varaõàpadhvaüsanasàdanagauravadainyabhãtaya÷caitàni sattvarajastamasàü krameõa j¤àtavyàni liïgàni //
nanu caite parasparavilakùaõà guõà viruddhatvàt kathaü sambhåyaikatra vartanta ityàha- 'pradãpavaccàrthato vçttiþ' iti / pradãpasyeva pradãpavat / tailavarttyagnisamudàyaþ pradãpaþ / yadà samudàyàtma.....parasparavilakùaõànàmapi pradãpabhà...pravçtiþ, tamasi sthità ghañàdayo devadattasya prakà÷ayitavyà iti, tathà sattvarajastamasàü puruùàrthahetunà pravçttiþ, puruùàrtha÷abdopalabdhi÷ceti // 13 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 14
----------------------------------------------------------------------
nanu ca 'triguõamaviveki viùayaþ sàmànyamacetanaü prasavadharmi vyaktam', tatra sukhaduþkamohopalabdhestraiguõyaü vyaktaü siddham, avivekyàdayo dharmàþ prasavaparyantàþ kathaü siddhyantãtyàha-
##
'avivekyàdiþ siddhaþ' ityàdi / guõidvàreõa guõàbhidhànam / avivekyàdiguõassiddhaþ / vyakta iti vàkya÷eùaþ //
kutaþ? traiguõyàt / kathaü? yasmàdguõà evàvivekino bhogyàssàmànyà acetanà prasavadharmiõa÷ca, te ca vyakte siddhà iti siddho guõaþ //
'tadviparyayàbhàvàt' iti / (traiguõyasyàbhàvàditi) / traiguõyasyàbhàve 'vivekyàdayorabhàvàt / na hi nirguõasya puruùasyàvivekyàdiþ sambhavati / tasmàttraiguõyàdevàvivekyàdissiddhaþ //
evaü ca sati, pradhànamapi traiguõyàttathàvidhaü siddham / yadàha- 'kàraõaguõàtmakatvàtkàryasyàvyaktamapi siddham' iti / kàraõasya yo guõaþ sa àtmà svabhàvo yasya tattathoktam / tasya svabhàvastattvam / tasmàdiha loke kàraõaguõakaü kàryaü dçùñam / ÷uklaiþ kçùõairvà tantubhiràrabdhaþ pañaþ ÷uklaþ kçùõo và bhavati / yadyavyaktaü tathàvidhaü na syàt, kathaü vyaktaü tathàvidhaü bhavet // 14 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 15
----------------------------------------------------------------------
nanu ca sati dharmiõi dharmà÷cintyante, pradhànasyaiva dharmiõo 'labdhasiddhitvàt kathamavivekyàdãtyàha-
##
'bhedànàm' ityàdi / kàryatastadupalabdhermahadàdi tacca kàryamityanenaiva sàdhite 'smin yathàvadadhigate punardàróhyàrthaü samanantaropàdànam / bhidyanta iti bhedàþ kàryavi÷eùàsteùàü (ekassaüsargã dçùñaþ) parimàõàcca / bhedànàü parimitatvàdityarthaþ / yena ca parimitàsteùàmekaþ saüsargã dçùñaþ / yathà målàïkurapatrakàõóaprasavapuùpataõóulakaõànàü bhedànàü vrãhiþ tavibàhyàdhyàtmikabhedàþ / parimitabàhyà brahmàdistambaparyantà÷caturda÷a / àdhyàtmikà÷ca mahadahaïkàratanmàtrendriyabhåtàkhyàstrayoviü÷atiþ / tasmàdeteùàmekena saüsargiõà bhavitavyam / yatraiùàü saüsargastadavyaktaü kàraõamastãti sàmànyatodçùñamanumànam //
'samanvayàt' bhedànàmiti vartate / samanvayo 'nugamaþ / ekajàtyanugamàdityarthaþ / ya ekajàtyanugatà bhedàsteùàmekameva tathàbhåtaü kàraõaü dçùñam / yathà kañakakeyåràdãnàü suvarõapiõóaþ, yathà và ÷aràvàdãnàü mçtpiõóaþ / evameùàmapi bàhyàdhyàtmikànàü sukhaduþkhamohànugatatvàdekena tathàvidhena bhavitavyam / ya eùàü samudàyastatpradhànamiti sàmànyatodçùñam /
'÷aktitaþ pravçtte÷ca' iti / iha kulàlàdi÷aktipårvikà ghañàdãnàü pravçttirdçùñà nà÷aktipårvikà / eùàmapi bàhyàdhyàtmikànàü pravçttirdç÷yate / tata÷ca pràk ca pravçtterjanitayà ÷aktyà bhavitavyam / yàsau ÷aktiþ saivàvyaktabhàvamàpadyata iti sàmànyatodçùñam //
'kàraõakàryavibhàgàt' iti / kàraõasya pårvabhàvitvàt pårvanipàtaþ / alpàctarasya pårvanipàtasyànityatvam / yata utpadyate tatkàraõam, yaccotpadyate tatkàryam / yathà mçtpiõóaghañayorjanyajanakatvena pçthagarthakriyàkaraõàcca vibhàgo dçùñaþ / anyathà ghañàsyodakàharaõakriyà yà na sà mçtpiõóasya, yà mçtpiõóasya na sà ghañasya / evaü vyaktasya mahadàdeþ kàryatvàtpçthagarthakriyàkaraõàcca vibhàgaþ / tasmàdasya kàraõena bhavitavyam / taccàvyaktàtkimanyat syàditi //
asmin vyàkhyàne 'kàryatastadupalabdhermahadàdi tacca kàryam' ityanenaiva siddhatvàdanyairanyathà vyàkhyàyate / yadupakaroti taktàraõam, yadupakriyate tatkàryaü tayorvibhàgàt, upakàryopakàrakabhàvàdityarthaþ / tatra kàrya...vyàdãni ÷arãrasthàni sthànasàdhanà...vabhogaiþ kàraõànyupakurvanti / kàraõàni ca vçddhikùatasaürohaõapàlanaiþ kàryàõi / bàhyàni ca kàraõàni pçthivyà dhçtisaïgrahapattivyåhanàvakà÷adànaiþ parasparamupakurvanti / tathà daivamànuùatairyagyonàni parasparopakàrãõi / tatra daivam, yathàkàlaü ÷ãtoùõavarùàgamaþ, mànuùatairyagyonànyupakaroti / mànuùamijyàyàgastutibhirdaivaü rakùati, poùaõabheùajyai÷aaha tairyagyonamupakaroti / yathàdhyàtmikànàü bàhyànàü copakàryopakàrakabhàvo buddhikçta iva dç÷yate tadasya ka÷cidvyavasthàpità syàt, kuto 'yaü vibhàga ityanyathànupapatteþ //
'avibhàgàdvai÷varåpyasya' iti / na vidyate vibhàgo 'syetyavibhàgaþ / avibhaktàdityarthaþ / tasmàdvai÷varåpyasyopalabdheriti ÷eùaþ / iha loke 'vibhaktàdekasmàdikùudravyàdrasaphàõitaguóakhaõóa÷arkaràdivai÷varåpyaü nànàtvaü dç÷yate, tathaikasmàddugdhàddadhimastunavanãtaghçtàdivai÷varåpyamupalabhyate / evamàdhyàtmikànàü bàhyànàü ca vai÷varåpyam / tasmàdeùàmavibhaktenaiva bhavitavyamiti sàmànyatodçùñam //
anyastvàha- 'avibhàge vai÷varåpyasya' iti / avibhàgo layaþ, vai÷varåpyaü jagat nànàråpatvàt / pralayakàle vai÷varåpyaü kva lãyate sthityutpattipralayàjjagata iti / na ce÷vare layanaü sambhavati, tasya nirguõatvenàbhyupagamàt / tasmàdanyathànupapattyàsti tadekamiti / tathà càhuþ-
pradhànàdànupårvyeõa sçùñirlokasya saüsaraþ /
pra....pràtilomyena punastatraiva sa¤caraþ // iti // 15 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 16
----------------------------------------------------------------------
eùàü hetånàü pravartanàrthamàha-
##
'kàraõamasti' ityàdi //
yadi kàraõamastyavyaktaü tatkathaü pravartata ityàha- 'triguõatassamudayàcca' iti / yadà prakçtisthà guõàssàmyena pravartante tadà (trãnevàdhikçtya pravarante naikaikamityarthaþ / yadà vaiùamyeõa pravartante tadà) kàryaü kàraõàrabdhatvàt samudayàt pravartate / samantàdudayo yasya guõasya tamadhikçtyetyarthaþ, ÷eùanyakkçta÷aktikatvàt / yadi samudayàdavyaktaü pravartate tasmàdutpannaü tadavya...smànna bhavati //
÷uklebhyaþ kçùõebhyo và tantubhyaþ ÷uklaþ kçùõo và paño bhavatãtyàha-
'pariõàmataþ' ityàdi / pårvasyàmavasthàyàmavasthàntaraü pariõàmaþ, tasmàddhetoþ pravartate / yathà kaõikàyàþ såkùmàyà målakaþ ÷àkhàpra÷àkhàdipravçddho mahànvanaspatirvyakto bhavati, evamavyaktàdvyaktaü pariõamati //
yadyevamekaråpàdutpannasya trailokyasya kathamanekaråpatvamityàha- 'salilavatpratipratiguõà÷rayavi÷eùàt' iti / salilena tulyaü vartata iti salilavat / ekaikaü prati guõàþ pratipratiguõàþ / ta evà÷rayàsteùàü yo vi÷eùastasmàddhetoþ pravartante / yathà salilamantarikùàdekarasamapi tadekasya kañvamlàderguõasyà÷rayabhåtasya vi÷eùànnànàrasaü vartate evamavyaktamapãti guõàtmakatvàdekaikaguõà÷rayavi÷eùànnànàråpaü pravartate / tatra sattvasya kçterà÷rayasya vi÷eùàddevabhàvena vartanam, rajasa à÷rayasya vi÷eùànmànuùabhàvena, tamasa à÷rayasya vi÷eùàttiryagyonibhàveneti // 16 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 17
----------------------------------------------------------------------
evamavyaktasyàstitvaü pravçttiü ca prasàdhya puruùàstitvaü prasàdhayitumàha-
##
'saüghàtaparàrthatvàt' ityàdi / saühanyata iti saüghàtaþ / saüghàta÷càsau paràrtha÷ceti saüghàtaparàrthaþ / saüghàtatvaü hetuþ paràrthatvaü sàdhyam / iha loke saüghàtabàhyàþ ÷ayanàsanàdayo ye te paràrthà dçùñàþ / te hi devadattasya parasyàrthaü kurvanti na svàrtham / ete 'pyàdhyàtmikà mahadàdayaþ ÷arãrasaüj¤akàþ saüghàtàþ, taiþ paràrthairbhavitavyam / na ca puruùavyatirikto 'nyaþ paro 'sti, puruùa eva para i....nyatodçùñam //
nanu mahadàdibhåtaparyantaü ÷arãrameva puruùo nànyaþ ka÷cidityatràha- 'triguõàdiviparyayàt' iti / àdi÷abdenàvivekyàdayaþ pa¤ca dharmà dç÷yante / tathà hi tadviparãtaþ pumànityuktam / tata÷ca tadviparãtatvàtpuüsaþ kathaü mahadàdimàtrameva puruùaþ / tasmàdvyatiriktaþ puruùo yasyàrthakà ime saüghàtàþ //
'adhiùñhànàt' iti / adhitiùñhatyasminnityadhiùñhànam / mahadàdibhåtaparyantaü ÷arãramiha loke yadadhiùñhànaü tatparàdhiùñhitaü dçùñam, yathà rathàdi / dç÷yate càdhiùñhànaü ÷arãram / tasmàdasyàdhiùñhàtrà bhavitavyam / yo 'sàvadhiùñhàtà sa puruùaþ, nàntaþkaraõamadhiùñhàtç, tasyàcetanatvàditi sàmànyatodçùñam //
'bhoktçbhàvàt' iti / bhoktçtvàdityarthaþ / iha loke bhogyaü dçùñvà bhoktànumãyate / dç÷yate mahadàdiparyantaü bhogyam, tasmàdasyàpi bhoktrà bhavitavyamiti sàmànyatodçùñam / na càntaþkaraõaü bhoktç, tasyàcetanatvàdbhogyatvàcca / ya÷ca bhoktà sa eva puruùaþ sàtmakaü jãvaccharãraü pràõàdimattvàt / asmin dedhe yo 'yamàtmà samànajàtãyànekavastvantarasahàyaþ, pratiniyatairjanmàdibhiryujyamànatvàt manovat //
'kaivalyàrthaü pravçtte÷ca' iti / kaivalyaü mokùaþ / tadanyàrthapradhànasyaiùà pravçttiþ / tathàhi- pradhànaü buddhyàtmanà pariõamati / buddhe÷càùñàda÷àni / teùu ca j¤ànaü kaivalyam / tatra yadi puruùo na syàttadà tadarthà pravçttirna bhavet / tasmàdanyathànupapattyà puruùo 'sti //
tatra siddhe puüsi vivàdàþ / eka evàyaü puruùaþ sarva÷arãreùu sthita ityeke / sarve kàya upanatànekàtmànassàtmakatvàt, yogi÷arãravçüda.. prati÷arãramanekaþ puruùa ityapare / eka eva puràõaþ puruùaþ, tasmàdagnesa..viùphuliïgàþ prati÷arãraü puruùà àbirbhåtà iti vedàntavàdinaþ // 17 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 18
----------------------------------------------------------------------
atràha-
##
'jananamaraõakaraõànàm' ityàdi / karaõaü cakùuràdãndriyam dehendriyàderadhiùñhànasyotpattivinà÷au / tadyogàtpuruùaþ jananamaraõe 'pi vyavasthàpyete / svataþ puruùasya te na sambhavataþ / kutaþ ? - nityatàt tatra yadyekaþ puruùaþ syàttadaikasmin jàyamàne mriyamàõe và sarveùàü jananamaraõe syàtàm / tathaikasmiü÷cakùuùmati ÷rotravati và sarve 'ndhà (badhirà và, pa÷yeyuþ ÷ruõuyurvà / ekasminnandhe) badhire và tathà syuþ / na caivam, jananàdãnàü pratiniyamàt / tasmàdanyathànupapattyà puruùabahutvaü siddham //
'ayugapatpravçtte÷ca' iti / yadyekaþ puruùaþ syàttadaikenàdhiùñhàtrà tiùñhati dehe, dharmàdharmayorarthànarthayoþ sukhaduþkhayorvà pravçtte, sarva eva yugapatpravartteran / na caivamityanyathànupapattiþ //
'traiguõyaviparyayàcca' iti / traya eva guõàstraiguõyam / tad viparyayo 'nyathàtvam / adhiùñhànasya triguõàtmakatvàttadyogàtpuruùo 'pi triguõàtmaka ityucyate / tatra yadyekaþ puruùaþ syàttadaikasmin sàttvike ràjase tàmase và, sarva eva tathàvidhàþ syuþ / na caivam, guõànaü viparyayadar÷anadityanyathànupapattiþ //
puràõapuruùàdagneriva viùphuliïgàþ prati÷arãraü puruùà ityasminnapi dar÷ane puruùabahutvamastyeva / teùàü parasparavilakùaõatvàt te puràõapuruùàdabhinnà bhinnà veti dar÷anadvayam / tadanyatra vivàritatvàdiha granthagauravabhayànnopanyastamasmàbhiriti // 18 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 19
----------------------------------------------------------------------
evaü puruùabahutvaü prasàddhya taddharmàn kathayitumàha-
##
'tasmàcca viparyàsàt' ityàdi / yaþ pràgukto viparyayaþ- triguõamaviveki viùayaþ - ityàdinà, tasmàtsàkùitvàdayo dharmàþ puruùasya siddhàþ / tatra nirguõasya puruùasyàprasavadharmitvàdakartçtvam / ya÷càkartà sa bhavatyudàsãnaþ / saptavidhaü càsyaudàsãnyam / tathà coktam -
pa÷yati ÷çõoti sarvama karoti sthitiü prasaïgaü ca nàpi /
svato na parato...nobhayata÷càpyudàsãnaþ // iti //
ya÷codàsãnaþ sa sàkùyapi bhavati pradhànasambandhinaþ kriyàkalàpasya nirguõatvàt //
kaivalyaü kevalabhàvàt cetanatvàcca draùñçtvamiti //
nanu ca yadyakartà tatkathaü- bhoktçbhàvàdasti puruùaþ- ? tathà càhuþ-
bàlahutà÷anataravaþ svayamakçtànàü yathà hi bhoktàraþ /
puruùo 'pi viùayaphalànàü svayamakçtànàü tathàpi bhoktà // iti //
ityuktamakarturapi bhoktçtvamasyeti // 19 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 20
----------------------------------------------------------------------
nanu ca yadyacetanamavyaktaü kathaü dehendriyasaüj¤amadhiùñhànaü dharmàdharmàdiùu pravarttate, tasyàcetanatvàdityàha-
##
'tasmàttatsaüyogàt' ityàdi / tena puruùeõa yaþ saüyogastasmàdacetanaü cetanàvadiva bhavati / yathàgnisaüyogàllohamaõirityucyate / liïgaü mahadàdisåkùmaparyantaü vakùyati //
yadi tadeva triguõàtmakaü kartç na pumàn, kathaü puruùo gacchatãtyucyata ityàha- 'guõakartçtve 'pi tathà karteva bhavatyudàsãnaþ' iti / guõànàü kartçtvaü na puruùasya / yathà puruùasaüyogàdacetanaü liïgaü cetanàvadiva bhavati, tathà guõàtmakaliïgasaüyogàdakartàpi san karteva bhavati / udàsãnaþ / yathà svàmã svayamayoddhàpi yaudhabhçtyasaüyogàd yoddheti vyapadi÷yate, tathà puruùo 'pyupacàreõa karteti /
tathà coktam -
pravarttamànàn prakçterimàn guõàüstamo 'bhibhåto viparãtadar÷anaþ /
ahaü karomãtyabudho 'bhimanyate tçõasya kubjãkaraõe 'pyanã÷varaþ // iti // 20 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 21
----------------------------------------------------------------------
nanu pradhànapuruùayoþ kiü (kartçtvaü) caitanyàrthameva saüyogaþ, kiü vànyàrthamapãtyàha-
##
'puruùasya' ityàdi / puruùasyàrtho dvividhaþ, viùayopabhogaþ kaivalyaü ca / tadubhayaü pradhànena sampàdyam / viùayopabhoga÷ca pradhànavibhåtimantareõa na sambhavati, iti dar÷anàrthaü puruùaþ pradhànena saüyujyate / mànaü svàü vibhåtiü dar÷ayitumasamarthàtpuruùeõa saüyujyate (?) / dçùñvà sa sarvàü vibhåtimanubhåya virasatvàd viraktaþ puruùaþ pradhànena tyajyate / tyaktasya kaivalyamityato dar÷anàrthaü kaivalyàrthaü ca dvayorapi saüyogo matsyodakavadudumbarama÷aka÷ca //
'paügvandhavat' iti / dçùñàntaþ / païguþ sacakùuþ pa÷yati panthànaü na saücarati, andho 'pi saücarati na pa÷yati panthànam / tayoþ svàrthabhraùñayorgràmapràptyarthaþ sambandho bhåtaþ / tatra païgurandhaskandhamàruhya gatimàn, andho 'pi draùñradhiùñhànàddçùñimàn jàtaþ / gràmapràptayo÷ca tayorviyogaþ / evaü puruùo niùkriyaþ pradhànena saüyujya tadvibhåtidar÷anàya devàdiùu saücarati / pradhànaü ni÷cetanamapi puruùàdhiùñhànàccetanàvadiva dvayamapi sampàdayati / tasmàtpaügvandhavadubhayorapi saüyogaþ //
nanu ca saüyogamàtreõa kathaü dar÷anaü kaivalyaü cetyàha- 'tatkçtaþ sargaþ' iti / saüyogakçto mahadàdigràmotpàda ityarthaþ // 21 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 22
----------------------------------------------------------------------
tameva dar÷ayannàha-
##
'prakçtermahàn' ityàdi / prakçtiþ pradhànaü kàraõamavyaktaü guõasàmyaü tamobahulamavyàkçtamiti prakçtiparyàyàþ / tato mahànutpadyate sa tu tamobahulaþ / mahàn buddhirmatiþ pratyaya upalabdhiriti buddhiparyàyàþ / tato 'haïkàra utpadyate / sa tu rajastamobahulaþ / ahaïkàraþ suparõapaõi(!)statpuruùa ityahaïkàraparyàyàþ //
'tasmàdgaõa÷ca ùoóa÷akaþ' iti / tasmàdahaïkàràt ùoóa÷ako gaõa utpadyate / ekàda÷endriyàõi pa¤ca tanmàtràõãtyarthaþ / tàni hçùãkàõãndriyàõãti paryàyàþ / såkùmà ati÷ayà aõavaþ (viùà) iti tanmàtraparyàyàþ //
'tasmàdapi ùoóa÷akàt pa¤cabhyaþ pa¤ca bhåtàni' iti / ùoóa÷àd gaõàdyàni pa¤ca tanmàtràõi tebhya ekottaravçddhyà pa¤ca mahàbhåtàni bhavanti / tatra ÷abdatanmàtràdàkà÷amekaguõam / ÷abdatanmàtrapratisaühitàt spar÷atanmàtràddviguõo vàyuþ / tàbhyàü pratisaühitàdråpatanmàtràt triguõaü tejaþ / taiþ pratisaühitàdrasatanmàtràt caturguõà àpaþ / caturbhiþ pratisaühitàdgandhatanmàtràt pa¤caguõà pçthivãti / etairekàda÷àdayaþ sthålà vi÷eùà ucyante, yeùvavasitàni caturviü÷atitattvàni // 22 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 23
----------------------------------------------------------------------
buddherlakùaõamàha-
##
'adhyavasàyaþ' ityàdi / ÷abdàdiùu viùaye 'dhyavasàya÷abdo 'yaü yàvat gandho 'yamiti subuddherlakùaõam (?) / tasyà÷càùñau råpàõi //
'dharmo j¤ànaü viràga ai÷varyam' iti / tatra yo 'yamaniviùayamanuùñhànàtmako 'dhavasàyassa dharmaþ / yamàþ pa¤ca niyamà÷ca / yathoktaü sàükhyapravacane 'ahiüsàsatyàsteyabrahmacaryàparigrahà yamàþ' / '÷aucasantoùatapassvàdhyàye÷varapraõidhànàni niyamàþ' iti / tatra santoùassanihitasàdhanàbhyà÷àdadhikasyànupàditsà / tapo jighatsàpipàsà÷ãtoùõasthànasàdhanàjayaþ kàùñhamaunàkàramaune, vratàni ca kçcchracàndràyaõàdãni / svàdhyàyo mokùa÷àstràdhyayanaü praõavajapo và / ã÷varapraõidhànaü vi÷iùñadevatàràdhanam / asaüsàribhistulyavçttitvàditi / tadviparãtànuùñhànamadharmaþ / pa¤caviü÷atitattvànàü svasaüj¤àlàkùaõyakatvaprayojanàvadhàraõaü j¤ànam, guõapuruùàntaraj¤ànam / ÷eùamaj¤ànam / viùaya÷arãrendriyebhyo doùadar÷anàdvaimukhyaü viràgaþ / teùvabhilàùo ràgaþ / ai÷varyamaùñaguõam- aõimà, mahimà, laghimà, pràptiþ, pràkàmyam, ã÷itvaü, va÷itvam, yatrakàmàvasàyitvaü ceti / tatràõimàõutvam, yena guõena såkùmo bhåtvà vicarati / kàrye kàraõopacàràdaõimetyucyate / uttaratràpyevaü yojyam / laghimà laghutvam, yena vàyuvallaghutaro bhavati / mahimà mahattvam, yena bhuvaneùu dharmàdipràptiþ, yena guõeneùitasya pràpaõam / pràkàmyaü pracurakàmità yenaikamanekaü pràkàmyate 'nekaü caikam / ã÷itvaü prabhutà (yena sthàvaràdãni bhåtàni sande÷akàrãõi bhavanti / va÷itvaü va÷ità) yena svatantra÷carati / yatrakàmàva÷àyitvaü (kàmenecchayàva÷etuü ÷ãlaü yasya sa yatrakàmàva÷àyã / tasya bhàvaþ yatrakàmàva÷àyitvam) / anekàrthatvàddhàtånàü '÷ã' tiùñhatau varttate / yena guõena divyantarikùe bhåmau vàvasthàyitvamityarthaþ /
'sàttvikametadråpam' iti / sattvatamobahulatvàt / buddheryadà sattvamutkañaü bhavati tadaitaccatuùñayaü bhavatãtyarthaþ /
'tàmasamasmàdviparyastam' iti / utkañalakùaõàt dharmàdicatuùñayàdviparãtaü tamasyudrikte bhavatãtyarthaþ / adharmo 'j¤ànamavairàgyamanai÷varyaü ceti // 23 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 24
----------------------------------------------------------------------
ahaïkàralakùaõamàha-
##
'abhimànaþ' ityàdi / abhimatirabhimànaþ / råpàdiùu viùayeùvabhimàno råpavànaham, mamaite viùayàþ, ityahyaïkàralakùaõam //
tasmàdabhimànalakùaõàdahaïkàràt 'dvividhaþ pravarttate sargaþ' iti / sçjyata iti sargaþ //
tameva dvividhaü dar÷ayitumàha- 'ekàda÷aka÷ca gaõaþ' iti / ekàda÷a parimàõamasyetyekàda÷aþ ÷rotràdirgaõaþ //
'tanmàtràpa¤cakaü ca' iti / tanmàtra÷abdàdisvaråpamàtra ityarthaþ / tanmàtràõi ÷abdaspar÷aråparasagandhàþ / màtràgrahaõaü bhåtasaü÷leùanivçttyartham / bhåteùvapi ÷abdàdisambhavàt // 24 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 25
----------------------------------------------------------------------
sa càhaïkàrastrividha iti dar÷ayannàha-
##
'sàttvikaþ' ityàdi / yadà sattvamudriktaü tadàhaïkàro vaikçtàbhimàno bhavati, raja÷codriktaü taijasaþ, tama÷codriktaü bhåtàdiriti / tatra vaikçtàdekàda÷ako gaõaþ pravarttate / sa ca sàttvikaþ sattvabahulaþ, svaviùayagrahaõatvàt //
bhåtàdestàmasàdahaïkàràttanmàtraþ sa tàmasaþ, tamobahulatvàt / tatastàmasàttanmàtràt gaõàt tàmaso bhåtagaõaþ pravarttate //
('taijasàdubhayam' iti / etadà÷ayaþ- pa¤caka¤caitadubhayamapi pravarttate) / àdikàla ubhayatràpyasya sahàyatvàt / vaikçtabhåtàdi dvàvapi prakà÷asthiti÷ãlatvàt na kriyà÷ãle / tatastaijasamahaïkàraü kriyà÷ãlaü sahàyamapekùyaikàda÷akaü pa¤cakaü ca malàjanayata (?) iti // 25 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 26
----------------------------------------------------------------------
kaþ punarekàda÷a ityàha-
##
'buddhãndriyàõi' ityàdi / dvividhamindriyam / tatra cakùuryena dç÷yate / ÷rotraü yena ÷råyate / tvagyayà spç÷yate / rasanaü yena rasyate / nàsikà yayà ghràyate / tà àkhyà yeùàmindriyàõàmiti ÷abdapradhàno nirde÷aþ / tàni cakùuþ÷rotratvagrasanànàsikàkhyàni pa¤ca / buddhipårvakaparyàlocanamiti buddhãndriyàõyàhuþ sàükhyàcàryàþ / ÷abdava÷àdatràkramaþ kçtaþ / kramastu ÷rotratvakcakùuriti //
'vàkpàõipàdapàyåpasthàn' iti / karmendriyàõi karmàbhinirvartanàt / asmàdeva prayogàdupastha÷abdaþ puüliïgo 'pyastãti j¤àyate / sa ca straiõaþ pauruùeya÷ca / tatra vàgindriyaü kaõñhastham / anyàni prasiddhànyeva // 26 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 27
----------------------------------------------------------------------
ekàda÷akamindriyaü dar÷ayannàha-
##
'ubhayàtmakamatra manaþ' ityàdi / atretyasminnindriyava÷e mana ubhayàtmakamubhayasvabhàvam / buddhãndriyàõàü karmendriyàõàü ca svasvaviùayagrahaõakàle buddhãndriyaü karmendriyaü cetyarthaþ / ubhayatràpyasya vyàpàràditi lakùaõaü tadityàha- saïkalpayatãti saïkalpakam, idaü nedamiti //
kathamindriyamityàha- 'indriyaü ca sàdharmyàt' ityàdi / indriyaistulyatvàdityarthaþ / yathànyadindraliïgaü tathà mano 'pãtyarthaþ //
tatraikasmàdahaïkàràdutpannànàü kathaü svaråpabhedaþ ? / yacchrotràdibuddhãndriyam, tat pratiniyataviùayaü netaraviùayamapi / yadyàgàdi karmendriyaü tat pratiniyatakarma, netarakarmàpi / mana÷cobhayàtmakam, naikàtmakamityàha- 'guõapariõàmavi÷eùànnànàtvam' iti / ahaïkàrasthà ye guõàþ sattvàdayasteùàmanyo 'nyàbhibhavà÷rayà (dvidvàreõa yaþ pariõàmavi÷eùastata evaiùàü nànàtvam / ta eva hi guõàþ pari)õàmavi÷iùñà indriyavyapade÷abhàjo nànàviùayà bhavanti / kathaü de÷aniyamo vçttiniyama÷ca ? tatra tvagindriyaü sarva÷arãrasthitabàhyàbhyantaravçtti, cakùuþ÷rotraghràõarasanàni ÷irasi bahiþ pçthak pçthagavasthitàni bàhyavçttãni / vàgàsye sthità / pàõyàdaya÷ca bàhoradhastàt pçthak pçthagavasthità bahiþkarmaviùayàþ //
ityatàha- 'bàhyabhedà÷ca' iti / ye cànye viùayabhedà de÷aniyamavçtiniyamàbhyàü te 'pi guõapariõàmavi÷eùàdeva / nàtràntarà kàraõamasti // 27 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 28
----------------------------------------------------------------------
eùàmindriyàõàü kasya kà vçttirityàha-
#<÷abdàdiùu pa¤cànàmàlocanamàtramiùyate vçttiþ /
vacanàdànaviharaõotsargànandà÷ca pa¤cànàm // ISk_28 //>#
'÷abdàdiùu' ityàdi / àdi÷abdena ÷abdaspar÷aråparasagandhàþ / teùu yathàkramaü pa¤cànàü ÷rotràdãnàü buddhãndriyàõàmàlocanamàtraü vçttiriùyate sàükhyàcàryaiþ / ÷rotràdãni hi viùayasya prakà÷anamàtraü kurvanti, ni÷cayaü tu buddhiþ / tathà hi buddhyavasitamarthaü puruùaþ cetayata iti siddhàntaþ / karmendriyàõàmapi vàgàdãnàü yathàkramaü vasanàdànàdãni vçttayaþ karmàõi / tatra vàgindriyasya nànàvidhavarõoccàraõaü karma, àdeyasyàdànaü pàõyoþ, viharaõaü de÷àntaragamanaü pàdayoþ, utsarga àhàramalasyotsarjanaü pàyoþ, ànandanamànado hlàdaþ ÷ukravisçùñisaüsçùñisukhaü tadupasthendriyavçttiþ // 28 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 29
----------------------------------------------------------------------
buddhyahaïkàramanasàü kà vçttirityàha-
##
'svàlakùaõyaü vçttiþ' ityàdi / svàtmãyaü lakùaõaü yasya tat svalakùaõam / tasya bhàvaþ svàlakùaõyam / tadeva vçttiþ //
'trayasya' iti / buddhyahaïkàramanasàmityarthaþ / adhyavasàyo buddheþ, abhimàno 'haïkàrasya, saïkalpo manasaþ / ta evàdhyavasàyàbhimànasaïkalpàstrayasya vçttiþ / eùàü ca buddhyàdãnàü trayoda÷ànàü caturvidhà vçttiþ, asàmànyàyugapatkrama÷ceti (?) //
tatra sàmànyàü dar÷ayitumàha- 'saiùà' iti / yeyamuktà vçttiþ saiùà bhavatyasàmànyà / yà yasya sà tasyaiva nànyeùàmapãtyarthaþ / ÷rotrasya yacchabdaprakà÷anaü tacchrotrasyaiva, nànyeùàü tvagàdãnàü dvàda÷ànàm / evaü sarvatra yojyam //
sàmànyàmàha- 'sàmànyakaraõavçttiþ' iti sàmànyà càsau karaõavçtti÷ceti sàmànyakaraõavçttiþ //
'pràõàdyà vàyavaþ pa¤ca' iti / pràõà àdyà yeùàü vàyånàü te pràõàdyàþ / pràõàpànavyànodànasamànà iti pa¤ca vàyavaþ / tatra pràõo yo mukhanàsikàbhyàü nirgacchati / yo nàbheradhaþ sthitaþ so 'pànaþ / yena kàye 'gnirdãpita àhàraü ca pacati sa samànaþ / yo nàbhide÷àdudyata÷irogatirnàdaü janayati sa udànaþ / yaþ sarva÷arãraü vyàpya sthitaü sa vyànaþ / ete trayoda÷ànàmapi karaõànàü sàmànyavçttiþ // 29 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 30
----------------------------------------------------------------------
karaõaprabhàvikatvàdvàyånàü yugapatkrama÷o vçttimàha-
##
'yugapat' ityàdi / 'catuùñayasya tu' iti / tu÷abdo vi÷eùaõàrthaþ / buddhirahaïkàro mana÷cakùurityetasya catuùñayasyaikasmin råpe yugapadvçttiþ / yathàndhakàre vidyutsaüpàte kçùõasarpasandar÷ane yugapadàlocanàdhyavasàyàbhimànasaïkalpanàni bhavanti / tathà hi cakùuùàlocitaü buddhyàdhyavasitamahaïkàreõàtmãkçtaü manasà saïkalpitamiti //
'krama÷a÷ca tasya' iti / catuùñasyasya krameõa kadàcidvçttiriùñà / mandaprakà÷e sthàõupuruùocitàmårdhvatàü dçùñavataþ kiü sthàõuþ puruùa iti vikalpaþ / tatràku¤capanaprasàraõàt puruùa ityadhyavasàyaþ / tata àtmãkaraõàdabhimàna iti //
yeya(mubhaya)thàvçttiþ sà kasmin viùaya ityàha - 'dçùñe' iti / adçùñe tarha nàstãtyàha - 'tathàpyadçùñe' iti / tathà...ùñe dçùñe 'pi vçttiþ //
kintu na catuùñayasya tarhãtyàha- 'trayasya' iti / buddhyahaïkàramanasàmityarthaþ / tatràpi tatpårvikà ÷rotràdipårviketyarthaþ / yathà smartavyamanusmarataþ saïkalpàbhimànàdhyavasàyà bhavanti // 30 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 31
----------------------------------------------------------------------
atha yadetaccatuùñayaü tatkiü yugapat parasparasavyapekùaü svàü svàü vçtiü pratipadyate kiü và nirapekùamityàha-
##
'svàü svàm' ityàdi / àtmãyàtmãyàü vçttim //
'parasparàkåtahaitukãm' iti / parasparasya yadàkåtaü svavçttibhogastadeva hetuþ / tatra bhåtàü parasparàkåtahaitukãü vçttiü catvàri karaõàni pratipadyante / tatra cakùurbuddhyàditrayasyàkåtaü j¤àtvà prakà÷anaü pratipadyate / evaü buddhirahaïkàro mana÷ca trayàõàmàkåtaü j¤àtvà 'dhyavasàyamabhimànaü saïkalpanaü ca pratipadyante / krama÷a÷ca parasparàkåtahaitukãm / kintu pårvapårvahaitukã draùñavyà / yathà kasyacidupanimantraõaü ÷rutavataþ ÷rotravçttiü j¤àtvà, buddhirgamanàyàdhyavasità / tadvçttiü j¤àtvà 'haïkàro modakànahaü bhakùayiùyàmãti manyate / tadvçttiü j¤àtvà manaþ, pracuraü ghçtaü pràpayiùyàmãti kiü stokamiti, saïkalpayatãti / evaü bàhyànyapi karaõàni svàü svàü vçttiü parasparàkåtahaitukãü pratipadyante //
etàni kimàtmàrthaü svàü svàü vçttiü pratipadyante, kimanyàrthamityàha- 'puruùàrtha eva hetuþ' iti / puruùasyàrtho viùayopabhogaþ kaivalyaü ca, sa vçttihetuþ //
nanvã÷varaþ kartà jagataþ, sa eva buddhyàdikalàpaü sçùñavàn yena puruùasyàrthaþ sampadyate / tathà coktam-
'ã÷varaprerito gacchetsvargaü và ÷vabhrameva và' / iti
tatràha - 'na kenacitkàryate karaõam' iti / pradhànavyatirekeõa na ka÷cidbuddhyàdikaraõaü svàü svàü vçttiü kàrayatãtyarthaþ / yadi kartà syàt, kimiti prakçtimapekùate / nàpi se÷varavàdinà prakçtirabhyupagataiva, ni÷cetanatvàt prakçteþ sacetano 'dhiùñhàtà kartà 'paro gaveùyata iti cet, puruùa evàdhiùñhàtà / acetanà prakçtiþ / etaduktameva pràk // 31 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 32
----------------------------------------------------------------------
katividhamantaþkaraõamityàha-
##
'karaõaü trayoda÷avidham' ityàdi / pa¤ca buddhãndriyàõi, pa¤ca karmendriyàõi, buddhyahaïkàramanàüsi ca trãõi / etat trayoda÷avidham / karaõaü karotãti / 'kçtyalyuño bahulam' iti kartari lyuñ //
tatra kasya kà kriyà yadapekùayà karaõamityàha- 'tadàharaõadhàraõaprakà÷akaram' / iti tatkaraõamàharaõàdãni karotãti / tatra karmendriyàõyàharaõaü kurvanti, buddhyahaïkàramanàüsi dhàraõam, buddhãndriyàõi prakà÷amiti //
kiü tatkàryaü yasyàharaõaü kurvantãtyàha- 'kàryam' iti / tasya karaõasya da÷avidhaü kàryam / tatra ÷abdaspar÷aråparasagandhàþ pa¤ca vacanàdànaviharaõotsargànandàþ pa¤ceti da÷adhà / pårve dvividhàþ- såkùmàstanmàtralakùaõàþ sukhaikasvabhàvatvàddivyàþ, sthålà àkà÷àdayaþ sukhaduþkhamohatmakatvàdadivyà iti / etatkàryaü buddhãndriyàõàü prakà÷yam / vàgàdãnàmuktyàdànàdikarmakartçtvàt kàryam (?) / tatra vàcà ÷abdasya, pàõibhyàmàdeyasyàhriyamàõatvàdubhayamapyàhàryam // vihàryaü viharaõasthànam, pårvàvayavanyàsenottaràvayavàkramaõena ca pàdàbhyàmàhriyamàõatvàdàhàryam / anyathà kathamutsargànandau syàtàm / ubhayamapi karmendriyàviùayam / buddhyahaïkàramanasàü dhàryam, tairantaþ svavçttyàvadhàryamàõatvàt // 32 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 33
----------------------------------------------------------------------
tadeva trayoda÷avidhaü karaõaü bàhyàntarabhedàddvividhamiti dar÷ayannàha-
##
'antaþkaraõam' ityàdi / karaõaü dvividham- bàhyamàbhyantaraü ca / tatra ÷arãrasyàntaþsthitatvàdantaþkaraõaü trividham- buddhirahaïkàromana÷ceti //
'da÷adhà bàhyam' iti / da÷aprakàram / pa¤ca buddhãndriyàõi, pa¤ca karmendiyàõi / tadbuddhirbhavati //
tadbàhyaü 'trayasya viùayàkhyam' iti / tryavayavasyàntaþkaraõasya bàhyaü viùaya ityàkhyàyate, taddvàreõa viùayàvagàhanàt / tenàntaþkaraõasya dvividho viùayaþ- dvàraü bhogyaü ceti / catuùñayasya dçùñervartamàne trayasyàdçùñe vçttiruktà //
tatràtãtànàgatayorapi viùayayoþ kiü vçttirasti, netyàha- 'sàmpratakàlaü bàhyam' iti / kalyata iti kàlaþ viùaya evàtãto 'nàgato vartamàno÷cocyate / na tadvyatirekeõa kàlo 'sti / mà bhåt ùaóviü÷atitattvaprasaïga iti / tatra sàmprato vartamànaþ kàlo yasya bàhyasya taddhi bàhyam / ÷rotràdi vartamànameva ÷abdàdikaü prakà÷ayati, nàtãtànàgate / vàgàdi ca vartamànamevoktyàdànaviharaõotsargànandàn karoti, nàtãtànàgatàn //
'trikàlamàbhyantaram' iti / trayaþ kàlà yasya tat trikàlam / yathà buddhirvartamànamadhyavasyati / tathàtãtànàgatàvapi / màndhàtàsãt kalkã ràjà bhaviùyatãti / yathàhaïkàro vartamànamabhimanyate tathàtãtànàgatàvapi / mamaivamàsãt, mamaivaü bhaviùyatãti / yathà ca mano vartamànaü saïkalpayatãti tathàtãtànàgatàvapi / tatra kimidaü bhåtaü syàt, na mameti / kimidaü bhaviùyati, netãti // 33 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 34
----------------------------------------------------------------------
nanu ca yadi sthålàþ pçthivyàdayaste vi÷eùàþ / bàhyaü bàhyakaraõaü svaviùayaü pratipadyate / pçthivyàdayastarhi bhedena pratipattavyà ityàha-
##
'buddhãndriyàõi' ityàdi / teùàmapi trayoda÷ànàü karaõànàü yàni pa¤ca buddhãndriyàõi, tàni vi÷eùàvi÷eùaviùayãõi / ÷abdàdayaþ pa¤ca viùayà dvividhàþ - vi÷eùà avi÷eùà÷ca / tatra ye såkùmàstanmàtralakùaõàste 'vi÷eùàþ / ye sthålàþ pçthivyàdayaste vi÷eùàþ / vi÷eùà÷càvi÷eùà÷ceti dvaüdvaþ / ta eva viùayà vidyante yeùàmiti matvarthopaþ / vi÷iùñànavi÷iùñàü÷ca viùayàn gçhyantãtyarthaþ / tatra ÷rotraü sthålàn nànà÷abdànavikalàn gçhõàti, ÷abdatanmàtraü ca / nàsikà sthålàn surabhyàdigandhàn, tanmàtraü ca gçhõàtãti //
'vàgbhavati' / kevalaþ ÷abdo viùayo yasyàþ, na viùayàntaramityarthaþ // ÷eùàõi pàõyàdãni catvàri, pa¤ca viùayãõi / pa¤ca viùayà eùàmiti / tatra pàõiþ ÷abdaspar÷aråparasavantaü ghañàdikamàdatte / pàdau ÷abdàdimatyàü bhåmau viharataþ / pàyurupastha÷ca ÷abdàdimadeva malaü ÷ukraü ca visçjati / anena dvàreõa tu sarvaü bàhyaü karaõaü pa¤caviùayameva draùñavyam / yaü hi yadevamà÷ritya (?) sphãtaü tasya ÷abdaspar÷aråparasagandhavattvàt, 'bàhyaü trayasya viùayàkhyam' ityuktam // 34 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 35
----------------------------------------------------------------------
tatkathaü tasya viùaya ityàha-
##
'sàntaþkaraõà' ityàdi / buddherupàttatvàccheùamahaïkàro mana÷càntaþkaraõam / tàbhyàü yuktà buddhiþ //
'sarvam' iti / triùvapi kàleùu vyavasthitaü viùayamavagàhate gçhõàti yasmàt , tasmàt trividhamantaþkaraõaü buddhyàdi dvàri bhavati / dvàràõyasya santãti kçtvà / ÷eùàõi tu buddhãyakarmendriyàõi (?) dvàràõi / ebhirdvàrabhåtairantaþkaraõaü viùayàn gçhõàti // 35 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 36
----------------------------------------------------------------------
nanu ca yadyantaþkaraõaü bàhyakaraõadvàreõa sarvaü viùayamavagàhate, tasmin kiü lakùaõamityàha-
##
'ete' ityàdi / ÷rotràdayo vàgàdayo buddhyàdaya÷cetyete trayoda÷a guõavi÷eùàþ, traya eva guõà anyo 'nyàbhibhavadvàreõa pariõatàþ ÷rotràdivyapade÷abhàja ityarthaþ / pradãpakalpàþ, svavçttyà viùayasya prakà÷akatvàt / parasparavilakùaõàþ / ekasya yà vçttiþ svaråpaü ca, na taditareùàmapi yadi syàdetenaiva viùayàvagàhanaü siddhaü kimanyena //
'kçtsnam' iti / trailokyagataü puruùasyàrthaü såkùmasthålaviùayalakùaõaü prakà÷yàbhivyaktiü nãtvà pa÷càdahaïkàràdayo dvàda÷a buddhau prayacchanti, sthàpayantãtyarthaþ / avagàhanaphalametat / tasyàü ca viùayopadhànoparaktyàü buddhau puruùa upalabhate / tatredamucyate - buddhyàdhyavasitamarthaü puruùa...ta iti // 36 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 37
----------------------------------------------------------------------
nanu ca tulye karaõatve kimityahaïkàràdayo buddhau prayacchanti / pràdhànyàttadeva dar÷ayannàha -
##
'sarvam' ityàdi / upabhogamupabhogaü prati pratyupabhogam / devamanuùyatiryagyoni÷u yo viùayasyopabhogastaü prati sarvaü trailokyagataviùayaü puruùasya sàdhayati, sampàdayati / yasmàdbuddhiþ pradhànabhåtà satã nànyaþ ka÷cit, tasmàt tàni karaõàni buddhau prayacchanti / (yathà gràme hiraõyàdipratyayaü kuñumbinaþ pradhànàya prayacchanti) / pradhàno 'pyàsannavarttitvàdbhogapataya iti //
'saiva ca vi÷inaùñi' iti / yadà tamasvatã buddhirbhavati tadà sarvamupanãtaü sampàdayati / yadà sattvàdhikà buddhirbhavati, tadà j¤ànasaïgatà pradhànapuruùàntaraü vi÷inaùñi / pradhànapuruùayorvibhàgaü karotãtyarthaþ / anyat pradhànamanyaþ puruùa iti //
'såkùmam' / sàüsàrikaj¤ànasyàviùayatvàt // 37 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 38
----------------------------------------------------------------------
vi÷eùàvi÷eùaviùayiõãtyuktam, tatra ke vi÷eùàþ ke 'vi÷eùà÷cetyatràha-
##
'tanmàtràõi' ityàdi / såkùmaviùayàstanmàtràõãtyucyante / tairna ka÷cidvi÷iùyata ityavi÷eùàþ / yathà såkùmatçõàgràvasthitaü tejo na lakùyate, na ca ki¤cit prakà÷ayati, tadvat te 'pyavi÷eùàþ //
'tebhyo bhåtàni pa¤ca pa¤cabhyaþ' iti / tanmàtrebhyaþ pa¤ca mahàbhåtànyutpadyante //
'ete smçtà vi÷eùàþ' iti / ÷abdatanmàtràdekaguõamàkà÷amutpadyate / evaü spar÷àditanmàtràd dvitricatuþpa¤caguõà vàyvàdaya utpadyante / tai÷ca tanmàtràõi / vi÷iùyanta iti vi÷eùàþ //
te ca kiüsvaråpà ityàha- '÷àntà ghorà÷ca måóhà÷ca' iti / ÷àntàþ sukhapradàha ghorà duþkhapradàþ, måóhà mohapradà iti // 38 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 39
----------------------------------------------------------------------
kimetàvanta eva viùeùà utànye 'pãtyàha-
##
'såkùmàþ' ityàdi / ye såkùmàstanmàtralakùaõàþ saüsàriõaþ ÷arãrasyà÷rayatàü gatàste 'pi vi÷eùàþ, såkùma÷arãrasyàrabdhatvàt //
'màtàpitçjàþ' iti / màtàpitçjàþ ùañ / tatra màtçto lomalohitamàüsàni pitçtaþ snàyvasthimajjànaþ / te 'pi vi÷eùàþ, taiþ sthåla÷arãrasya ùañko÷ikasyàrabdhatvàt / ete dvividhà vi÷eùà àdhyàtmikàþ //
'sahaprabhåtaiþ' iti / yàni mahàbhåtàni bàhyàni ÷àntaghoramåóhànyuktàni tàni sthåla÷arãrasyàvakà÷avyåhanapattikledanadhàraõakartçtvena prakçùñabhåtànyucynte / taiþ saha trayo vi÷eùàþ //
'såkùmàsteùàü niyatà màtàpitçjà nivartante' iti / såkùma÷arãraniyataü j¤ànapràpteþ pràk, tasya sàüsarikatvàt / sthåla÷arãraniyataü tu nivartate, tasya pratimaraõaü patitasya rasabhasmaniùñhàntatvàt // 39 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 40
----------------------------------------------------------------------
yadetat såkùma÷arãraü tatkathamutpannamityàha-
#
#
'pårvotpannam' ityàdi / pradhànenàdisarge pratipuruùamutpàditatvàt pårvotpannam / asaktamapyàha / tanna kvacidvihanyate, parvatamapi bhittvà gacchati //
'niyatam' / nityam, j¤ànotpatteþ pràgityarthaþ //
kiüparimàõamidamityàha- 'mahadàdisåkùmaparyantam' iti / buddhiràdiryasya tat, mahadàdisåkùmaviùayàstanmàtralakùaõàþ paryantaü yasya tat såkùmaparyantam / buddhirahaïkàra ekàda÷endriyàõi pa¤ca tanmàtràõãtyetatparimàõamityarthaþ //
'saüsarati' / triùu lokeùu //
'nirupabhogam' iti / bàhyena sthåla÷arãreõa vikalatvàdviùayabhogasamarthaü na bhavatãtyarthaþ //
'bhàvairadhivàsitam' iti / dharmàdibhiruparaktamityarthaþ //
'liïgam' itu / pralayakàle layaü gacchatãti kçtvà // 40 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 41
----------------------------------------------------------------------
nanu karaõamàtrameva saüsarati, kiü såkùma÷arãreõetyàha-
##
'citram' ityàdi / yathà kuóyàdikamà÷rayamçte citraü na tiùñhati //
'sthàõvàdibhyaþ' iti / àdi÷abdena vçkùastambàdayaþ / 'pçthagvinànànàbhistçtãyànyatarasyàm' iti pa¤camyapi bhavati / tairvinà yathà cchàyà snigdhà paruùà và na tiùñhati //
'tadvadvinà 'vi÷eùairna tiùñhati nirà÷rayaü liïgam' iti / avi÷eùàstanmàtràõi / liïgaü trayoda÷avidhaü karaõamiha gçhyate / na tiùñhati nirà÷rayatvàt / (tairhi såkùma÷arãramàrabdham, tadabhàvàttadapi nàstãti nirà÷rayatvàt) / na saüsarati / na ca niràdhàreõa karaõena puruùasya saüyogaþ sambhavati / puruùo 'pi niùkriyatvànna saüsarati // 41 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 42
----------------------------------------------------------------------
tadeva såkùma÷arãraü kimarthaü saüsaratãtyàha-
##
'puruùàrthahetukam' ityàdi / puruùàrtho dvividha uktaþ / sa heturyasyeti / samàsàntaþ kap //
'idam' iti / mahadàdi såkùmaparyantaü liïgamuktam, tannañavadavatiùñhate / yathaika eva nañastaü taü vi÷eùamàsthàya yavanikànto nirgatya ràjàmàtyaviduùakàdibhàvenànuviddho 'vatiùñhate, tathà liïgamapi taü taü dehamàsthàya devamanuùyatiryagbhàvena vyavatiùñhate //
tadeva kathaü bhavatãtyàha- 'nimittanaimittikaprasaïgena' iti / nimittaü dharmàdharmàdi, naimittikamårdhvàdhogamanàdi / vakùyati ca / tayoþ prasaïgeneti //
kimetatsarvamã÷varàt kiü và svabhàvàdityatràha- 'prakçteþ vibhutvayogàt' iti / prakçtiþ pradhànam, tasyà vibhutvaü jagatkartçtvam / tadyogàt nañavadvyavatiùñhate / pradhànenaiva hi puruùasyàrthaþ kartavya iti mahadàdisåkùmaparyantaü liïgamutpàdya dharmàdibhiradhivàsayati / tadadhivàsitaü ca nañavat vyavatiùñhate / ne÷varànna svabhàvàditi bhàvairadhivàsitamityuktam // 42 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 43
----------------------------------------------------------------------
te punaþ kiyantaþ kimà÷rità ityàha-
##
'sàüsiddhikà÷ca' ityàdi / ye pràkçtasvabhàvàste sàüsiddhikà ucyante / te ca kapilasyaiva mahàmunernànyasya / tasya hyutpadyamànasyaivàdisarge sahotpannà dharmaj¤ànavairàgyai÷varyasaüj¤akà÷catvàro bhàvàþ / ye tvàdisargàduttarakàlamutpannakàryakàraõànàmasmadvidhànàü prayatnapårvakà utpadyante, te vaikçtàþ //
te ca dvividhàþ / yadàha- 'dharmàdyà dçùñàþ karaõà÷rayiõaþ kàryà÷rayiõa÷ca kalalàdyàþ' iti / dharmàdaya÷catvàraþ, viparãtà÷càdharmàdaya÷catvàra ityaùñau / ete trayoda÷avidhaü karaõamà÷ritya pravartante / kàryaü pa¤ca, kukùisthasyàsya nicchuritasya tu kaumàrayauvanavàrddhakàni trayaþ, ityaùñau bhàvàþ / tatra vaikçte dharmàdibhiradhivàsitaü saüsaratãti j¤eyam // 43 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 44
----------------------------------------------------------------------
nimittanaimittikaprasaïgenetyuktam / tadubhayamapi dar÷ayitumàha-
##
'dharmeõa' ityàdi / dharmàdinimittamårdhvagamanàdi naimittikam / tatra dharmeõa yamaniyamalakùaõena gamanamårdhvamiti, såkùma÷arãrasya devàdivyavasthitirityarthaþ //
'gamanamadhastàdbhavayadharmeõa' iti / tiryagyoniùu sthitiþ / mi÷rànmanuùyaloke sthitirityarthoktam //
'j¤ànena càpavargaþ' iti / pradhànapuruùàntaraj¤ànàkhyena j¤ànena liïgaü nivartate / tataþ kevalaþ puruùo bhavati //
'viparyayàdiùyate bandhaþ' iti / j¤ànaviparyayàdaj¤ànàt saüsàracakrabandhaþ, punaþ punaràvartanam / sa ca triprakàraþ - prakçtibandhaþ, dakùiõàbandhaþ, vikàrabandha÷ceti / yeùàü prakçtireva paratattvaü nànyat, teùàü prakçtivàdinàü pràkçtiko bandhaþ / yeùàmiùñàpårtabhàvina eva divyàdivyamànuùabhogàþ puruùàrtha iti, teùàü karmavàdinàü dakùiõàbandhaþ / iùñàpårtaü dakùiõeti / tathà coktam-
agnihotraü tapaþ satyaü devànàü paripàlanam /
atithirvai÷vadevaü ca iùñamityabhidhãyate //
puùkariõyaþ sabhà vàpyo devatàyatanàni ca /
annapradànamàràmaþ pårtamityabhidhãyate //
yeùàü vikàra evai÷varyalakùaõaþ puruùàrtha iti, teùàü vikàratvavàdinàü vaikàriko bandhaþ // 44 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 45
----------------------------------------------------------------------
##
'vairàgyàt" ityàdi / yo viùayàdidar÷anàdvirakto yamaniyamaparisthito na j¤ànaü paryeùate, tasya mçtasya vairàgyàdaùñàsyu prakçtiùu pradhànàditanmàtraparyantàsu layaþ, sthåla÷arãreõa viùayopabhoganimittena yogaþ / tallãna÷càtmànaü muktamiva manyate na tu muktam, sargakàle punaþ saüsaraõàt / yadà tu j¤ànaü paryeùyate tadà mucyata eva / tathà coktam-
j¤ànàdatha viràgàcca tathà kçtsnasya saükùayàt /
ityevaü jàyate mokùo mukta àtmastha ucyate // iti //
'saüsàro bhavati ràjasàdràgàt' iti / vairàgyaviùayo '÷ubhaviùayàbhiùvaïgo ràjaso ràgaþ, tasya ÷ubhà÷ubhakarmàkùepakatvàt / tasmàddevàdiùvayaü janàdyajibhàvena (?) saüsarati //
'ai÷varyàdavighàtaþ' iti / anai÷varyàttadviparyàsa iti / avighàtaviparyàso vighàtaþ, pràrthitànàmapràptirityarthaha / muktistu durotsàritaiva // 45 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 46
----------------------------------------------------------------------
eùàmaùñànàü buddhiråpàõàmekena mokùaþ saptabhirbandhaþ saüsàra iti yadetannimittanaimittikaü ùoóa÷amuktaü tatsaükùepeõa caturvidhamàha -
##
'eùaþ' ityàdi / pratyaya÷abdena buddhirucyate / tasya sargo yaþ ùoóa÷avidha uktaþ, eùa viparyayà÷aktituùñisiddhyàkhyaþ / viparyayàdãnàmàkhyà yasya pratyayasargasya sa tathoktaþ / tatra viparyayamaj¤ànam, a÷aktirj¤ànàdhigamàsàmarthyaü satyàmapyadhijigàüsàyàm, tuùñirmokùopàyeùu vaimukhyam, siddhirj¤ànapràptiþ //
tasya catuvidhasya punaþ pa¤cà÷at bhedà bhavanti / kena prakàreõetyàha- 'guõavaiùamyavimardena' ityàdi / sattvarajastamasàmanyo 'nyàbhibhavadvàreõa vaiùamyaü viùamabhàvaþ, ekasya dvayorvàdhikye 'nyasyànàdhikyam / ekadvitriyogena ùaóvidhaü vaiùamyam / tena dvayorvimardaþ parasparakùobhaþ / tena hetunà bhavatãtyarthaþ // 46 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 47
----------------------------------------------------------------------
tàn bhedàn dar÷ayannàha-
##
'pa¤ca viparyayabhedàþ' ityàdi / aj¤ànàkhyasya sargasya bhedàþ pa¤ca- tamo moho mahàmohastàmisro 'ndhatàmisra÷ceti / ata eva sàükhyapravacane kle÷à ucyante / 'avidyàsmitàràgadveùàbhinive÷àþ kle÷àþ' iti / tatràvidyàkùetramuttareùàm //
'a÷akti÷ca' iti / a÷aktyàkhyaþ sargaþ //
'karaõavaikalyàt' iti / karaõaü bàhyamàbhyantaraü ca / tayorvaikalyàdaùñàviü÷atibhedà yasyàþ a÷akteþ sà bhavatãti vibhaktipariõàmena yojyam / karaõavaikalyaü ca guõavaiùamyavimardena bhavati //
'tuùñirnavadhà 'ùñadhà siddhiþ' / iti tuùñisargo navaprakàraþ, siddhisargo 'ùñaprakàro bhavatãtyarthaþ / etaiþ samudàyena pa¤cà÷adbhedà iti // 47 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 48
----------------------------------------------------------------------
tànavàntarabhedasahitàn dar÷ayannàha-
##
'bhedastamasaþ' ityàdi / tama ityavidyocyate / sà cottareùàü prasavabhåmiþ / sà ca prakçtiþ / tattvavedinàü satyapi vairàgye nàpavarga iti, j¤ànasyàbhàvàt / tata÷ca teùàmaùñàsveva prakçtiùu layo bhavatãti aùñavidhà avidyà, viùayasyàùñavidhatvàt //
mohasya ceti÷abdenàùñavidho bheda ityanuvartate / moha ityasmitocyate / devà api vinà÷ino 'pi, aùñaguõamai÷varyamà÷rità àtmànamavinà÷inaü manyante / tata÷ca teùàmaùñavidho mohaþ, ai÷varyasyàùñavidhatvàt //
'da÷avidho mahàmohaþ' iti sukhànu÷ayo ràgo mahàmoha ityucyate / sa ca divyàdivyaviùayeùu vartamàno da÷avidho bhavati / tatra såkùmàstanmàtralakùaõàþ pa¤ca, sukhaikasvabhàvatvàddvivyàþ / sthålàþ pçthivyàdayaþ pa¤ca, sukhaduþkhamohàtmakatvàdadivyàþ //
'tàmisro 'ùñàda÷adhà' iti / duþkhànu÷ayo dveùastàmisra ityucyate / sa càùñaguõai÷varye da÷avidhe ca viùaye pratibhavatãtyaùñàda÷avidhaþ //
'tathà bhavatyandhatàmisraþ' iti / yathà tàmisro 'ùñàda÷adhà tathà 'yamapãtyarthaþ / maraõatràso 'ndhatàmisra ucyate / sa càùñaguõai÷varye da÷avidhe ca viùaye pratibhavatãtyaùñàda÷avidhaþ //
'tathà bhavatyandhatàmisraþ' iti / yathà tàmisro 'ùñàda÷adhà tathà 'yamapãtyarthaþ / maraõatràso 'ndhatàmisra ucyate / sa càùñaguõai÷varye da÷avidhe viùaya eva bhavatãti / evaü dviùaùñibhedamaj¤ànamuktam // 48 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 49
----------------------------------------------------------------------
a÷aktiþ karaõavaikalyàdityuktam, tasyà bhedàn dar÷ayitumàha-
##
'ekàda÷a' ityàdi / ekàda÷ànàmindriyàõàmekàda÷aivopaghàtàþ / ÷rotracakùurghràõànàü bàdhiryàndhatvàghràtçtvàni, vàco måkatvam, jihvàyà jàóyam, manasa unmàdaþ, pàõipàdopasthànàü kauõyapaïgutvaklaibyàni, tvagindriyasya kuùñhaþ, pàyorudàvarta iti /
bàdhiryamàndhyàghràtçtve måkatà jaóatà tathà /
unmàdakauõyakuùñhàni klaibyodàvartapaïgutàþ // iti //
ata indriyavadhà a÷aktirityupadiùñàþ sàükhyàcàryaiþ //
'saha buddhivadhaiþ' iti / buddherapi vadhà a÷aktirupadiùñà // te kiyanta ityàha- 'saptada÷adhà ca buddhervupayayàstuùñisiddhãnàm' iti / tuùñayo nava, siddhaya÷càùñau / vakùyamàõàmbhasàü ye viparyayàste saptada÷avidhà buddherj¤eyàþ / evama÷aktiraùñàviü÷atibhedà yayà kramasva÷akto bhavati //
nanu pratyayasarga ityuktam, nàyamindriyavadhaþ pratyayasargaþ ki¤cidahaïkàrasarga iti satyam, ahaïkàrasya pratyayasargatvàt tatsargo 'pi pratyayasarga ucyate / dharmo và pratyayaþ sargaþ // 49 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 50
----------------------------------------------------------------------
tuùñibhedànàha-
#<àdhyàtmikà÷catasraþ prakçtyupàdànakàlabhàgyàkhyàþ /
bàhyà viùayoparamàt pa¤ca, nava tuùñayo 'bhimatàþ // ISk_50 //>#
'àdhyàtmikàþ' ityàdinà / prakçtyàdãnyàkhyà yàsàü tuùñãnàü tàstathoktàþ / tatra prakçtiþ pradhànam / saiva vyaktàtmanà pariõamya bandhamokùau kuruta ityetàvanmàtropade÷àt tuùño bhavati yastasya prakçtyàkhyà tuùñirambha ityucyate //
upàdãyate pràpyate mokùo 'nenetyupàdànam / pravrajyàliïgaü càtra daõóàdi / na prakçtij¤ànamàtreõa muktiþ / 'upàdànena càpare' ityasmàdadvitãyàdupade÷àdihaiva muktiþ pràptavyeti parituùñaþ pravrajito 'yaü tasya dvitãyà upàdànàkhyà tuùñiþ salilamucyate //
kalyata iti kàlà / mahadàdisåkùmaparyantena liïgena saüsaratà 'pareõa mokùo na prakçtyupàdànamàtràdihaiva janmanãti tasmàttçtãyàdupade÷àt tuùño yaþ kàlàpekùã sthitastasya kàlàkhyà tuùñirodha ityucyate //
yasyàparaü bhàgyamasti tasya mokùaþ, prakçtyupàdànakàlamàtreõa na, ka÷cidviparãtabhàgadheyo 'stãti tasmàccaturthàdupade÷àt tuùño yo bhàgyàpekùã sthitastasya caturthã vçùñirityucyate / età÷catasra àtmànamadhikçtya bhavantãtyàdhyàtmikàþ àtmanà moktavyamiti kçtvà //
'bàhyaviùayoparamàcca' iti / ÷abdàdibhyo vyàvçttiruparamaõaü pa¤cadhà bhavati / àrjanarakùaõakùayasaïgahiüsàdoùadar÷anàt / tatra viùayàrjane mahadduþkhaü tadalpaviùayebhya ityàrjanadoùadar÷anànnivçttasya tuùñiriyaü pa¤camã sutàramityucyate //
viùayà àrjituü ÷akyàþ, rakùaõaü tu duþkhaü bahubhiþ tajjanyamànànàü (?) syàditi rakùaõadar÷anànnivçtasya tuùñiriyaü ùaùñhã supàramityucyate //
viùayà àrjituü rakùituü kùaye ca pratividhàtuü ÷akyàþ, kintåpabhujyamànà mahatãmàtmasaktiü kurvanti, tadapràptau ca mahadduþkhamiti saïgadoùadar÷anàduparastasyàùñamã tuùñiranuttamàmbha ityucyate //
sarvaü ÷akyaü kintvanupahatya bhåtàni na bhogaþ sambhavati / bhåtopaghàtànmahadaniùñaphalamiti hiüsàdoùadar÷anàduparatasya tuùñiriyaü navamã uttamàmbha ityucyate / etàþ pa¤ca viùayadvàreõeti bhavantãti bàhyàþ / tatpårvikà÷càdhyàtmikàþ, viùaye tatparasyàdhyàtmikatuùñyasambhavàt //
tatra prakçtyupàdànakàlà na mokùopàyà ityupadiùñamapi yo vaimukhyànna pratipadyate tasyàdhyàtmikà÷catasraþ, viùayoparamàcca bàhyàþ pa¤ceti nava tuùñayaþ / tà buddhivadhà ityucante / teùàü ÷akterantarbhavati [?] / tàsàü catuùùaùñãnàü mahatprabhçtayo viparyayeõa saüj¤à / tadubhayamapi buddhàvantarbhåtaü tatsargatvàt // 50 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 51
----------------------------------------------------------------------
katibhedà j¤ànàj¤ànalakùaõà siddhirityàha-
#<åhaþ ÷abdo 'dhyayanaü duþkhavighàtàstrayaþ suhçtpràptiþ /
dànaü ca siddhayo 'ùñau, siddheþ pårvo 'ïku÷astrividhaþ // ISk_51 //>#
'åhaþ ÷abdo 'dhyayanam' ityàdi / siddhirj¤ànapràptiþ, tasyà bhedà upàyabhedàt / åha iti / janmàntarasaüskçtadhiyo yasya bandhamokùakàraõamutprekùamàõasya pradhànapuruùàntaraj¤ànamutpadyate tasya siddhiråhahetukà prathamà tàramityucyate //
yasya sàükhya÷àstrapàñhamanyadãyamàkarõya tattvaj¤ànamutpadyate, sà siddhiþ ÷abdahetukà dvitãyà sutàramityucyate //
yasya ÷iùyàcàryasambandhena sàükhya÷àstraü ÷abdato 'rthata÷càdhãtya j¤ànamutpadyate, tasyàdhyayanahetukà / adhyayanena hi tatparij¤ànàt / eùà tçtãyà tàravi ityucyate //
'duþkhavighàtàstrayaþ' iti / yo 'pyàdhyàtmikenàdhibhautikenàdhidaivikena và bhàvitastadvighàtàrthaü j¤ànaü paryeùyati, åhena ÷abdenàdhyayanena và, tasya tadvighàtahetukàþ pramàdapramuditamodanàkhyàstisraþ, upàyasya tritvàditi / pårvà yàstisraþ siddhyayastà na duþkhahetukà iti boddhavyàþ //
'suhçtpràptiþ' iti / yo 'dhigatatattvaþ suhçdaü pràpya j¤ànamadhigacchati, tasya suhçtpràptipårvikà / mitraü hi snehàt j¤ànaü prakà÷ayati / iyaü saptamã ramyakamityucyate //
dànaü ca siddhihetuþ / dànena hyàràdhito j¤ànã j¤ànaü prayacchati / iyamaùñamã sadàpramuditamityucyate //
tadviparãtà asiddhayaþ / mandabuddhitvànnohate yastasyànåhahetukà asiddhiþ / yaþ ÷akto 'pi sàükhya÷àstraü ÷çõvannapi buddhidaurbalyànna buddhyati tasya ÷abdahetukà asiddhiþ / buddhidoùa evàyam / yasya gurupårvakaü nàdhyayanaü buddhidoùàdeva tasyànadhyayanahetukà asiddhiþ / na yatra mitrasaügraho na ca dànamityaùñàvasiddhayo buddhivadhà a÷aktàvantarbhåtàþ / tàsàü càsiddhãnàü moùamuùõàmànoramityàdyàþ [?] saüj¤àþ / buddhàvantarbhåtaü tatsargatvàt //
'siddheþ pårvo 'ïku÷astrividhaþ' iti / tasyà aùñavidhàyàþ siddheryaþ pårvo viparyayà÷aktituùñyàkhyastrividha uktaþ so 'ïku÷a ivetyaïku÷a uktaþ / tena hyasvatantrãkçto lokaþ saüsàracakre 'vatiùñhate / tatra viparyayàdiùyate bandha iti vacanàt pa¤cavidhamaj¤ànamaïku÷aþ / a÷aktiþ karaõavaikalyam, tato hi j¤ànàpràptirityaïku÷aþ / tuùñirapyaïku÷aþ / tadà prakçtyupàdànakàlabhàgyà mokùopàyà iti, viùayoparamàcca mukta ityetàvanmàtràdupade÷àt tuùño na j¤ànaü paryeùyati / yadà tu paryeùyati tadà 'naïku÷a ityarthaþ / ete pratyayasargabhedàþ pa¤cà÷at padàrthàþ, astitvàdaya÷ca da÷a / te càsyàmeva saptatyàü nirdiùñàþ / tathà càha saügrahakàraþ-
astitvamekatvamathàrthavattvaü pàràrthyamanyatvamakartçbhàvaþ /
yogo viyogo bahavaþ pumàüsaþ sthitiþ ÷arãrasya ca ÷eùavçttiþ // iti //
ekatvamarthavattvaü pàràrthyaü ceti pradhànamadhikçtyoktam / anyatvamakartçtvaü bahutvaü ceti puruùamadhikçtya / astitvaü yogo viyoga÷cetyubhayamadhikçtya / sthitirmålasåkùmamadhikçtya / vakùyati- 'tiùñhati saüskàrava÷àt' iti / ete ùaùñi padàrthàþ, tadarthaü ÷àstraü ùaùñitantramityucyate // 51 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 52
----------------------------------------------------------------------
pårvotpannaü liïgaü bhàvairadhivàsitaü saüsaratãtyuktam, tatra kiü bhàvà api pårvamutpannàþ kiü liïgamevetyatràha-
##
'na vinà' ityàdi / yadi bhàvà na pårvotpannàstairvinà liïgamapi nàsti / saüsaraõàrthaü liïgaü saüsàranimittaü ca bhàvàþ //
'na vinà liïgena bhàvaniùpattiþ' iti / liïgaü vinà na bhàvàniùpattiþ, liïgà÷ritatvàdbhàvànàm / yasmàdevaü tasmàt liïgàkhyo bhàvàkhya÷ca dviprakàraþ pradhànatvàt sargo bhavatãti / sçjyata iti sargaþ // 52 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 53
----------------------------------------------------------------------
yathà dvàvetau pårvotpannau tatha bhåtasargo 'pãti dar÷ayannàha-
##
'aùñavikalpaþ' ityàdi / devànàmayaü daivaþ / so 'ùñavidhaþ / tadyathà bràhmaþ, pràjàpatyaþ, sauraþ, àsuraþ, gàndharvaþ, yàkùaþ, ràkùasaþ, pai÷àca÷ceti //
'tairyagyonya÷ca pa¤cadhà bhavati' iti / tiryagyonãnàmayaü tairyagyonyaþ / pa÷umçgapakùisarãsçpasthàvarabhedàt pa¤cavidhaþ / tatra gavàdyà ràsabhàntàþ pa÷avaþ / siühàdyà bióàlàntà mçgàþ / haüsàdyà ma÷akàntàþ pakùiõaþ / sarpàdayaþ kçmyantàþ sarãsçpàþ / vçkùàdayaþ sthåõàntàþ sthàvarà iti //
'mànuùya÷caikavidhaþ' iti / manuùyàõàmayaü mànuùyaþ / evaüvidhasaüsthànasyaikavidhatvàt / bràhmàdibhedo 'pi sattvarajastamasàü vikalpàt kàlavyavahàranimittam //
'samàsataþ' iti / saükùepeõa / vistaraü...tastasyaiva (?) - jaràyujàõóajoùmajodbhijjàkhyà÷catvàro bhedàþ ÷àstràntare draùñavyàþ / udbhijjàþ sthàvaràþ //
'bhautikaþ sargaþ' iti / bhåteùu bhavo bhautikaþ, lokotpàda ityarthaþ / sa ca dvividhaþ // 53 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 53
----------------------------------------------------------------------
sthåla÷arãre sattvayi ka÷cideva kvacidadhikyena vartata iti dar÷ayannàha-
#<årdhvaü sattvavi÷àlastamovi÷àla÷ca målataþ sargaþ /
madhye rajovi÷àlo, brahmàdistambaparyantaþ // ISk_54 //>#
'årdhvam' ityàdi / brahmà àdiryasya sargasya stamba÷ca tçõaviñapaparyantaþ, sa brahmàdistambaparyantaþ sargaþ / sa årdhvaþ sattvavi÷àlaþ / årdhvaü devalokastasyotkçùñatvàt tatra sàttvika ityarthaþ / devalokasya sattvabahulatvàt //
'tamovi÷àla÷ca målataþ sargaþ' iti / tairyagyono målam, tasyàdhamatvàt / tasmin måle tamo 'dhikaü tamobahulatvàt //
'madhye rajovi÷àlaþ' iti / manuùyaloke madhye / uttaràdharabhàvàt tatra duþkhabahulatvàt // 54 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 55
----------------------------------------------------------------------
yadi triùu lokeùu liïgaü saüsarati, tadeva tarhi sàüsàrikaü sukhaü duþkhaü vàpnoti, tasyaiva sàüsàrikatvàdityàha-
##
'tatra' ityàdi / teùu lokeùu jaràmaraõakçtamiti caturduþkhopalakùaõàrtham / garbhaduþkham, janmaduþkham, jaràduþkham, maraõaduþkhamiti / tatra màtuþ kukùau andhatamasãva praviùñasya saïkucanaprasàraõaduþkhaü garbhaduþkham / jàyamànasya màturudarànnirgacchato janmaduþkham / va.....pàlataskhalanàdiduþkhaü jaràduþkham / maraõàvasthàyàü sthåla÷arãraü tyajato maraõaduþkham / etattvàdhyàtmikaü duþkhe 'ntarbhåtamaprãtaduþkhaü buddhyàdhyavasitaü puruùaþ pràpnoti tasya cetanatvàt, na tu liïgamacetanatvàditi bhàvaþ //
kiyantaü kàlamityàha- 'liïgasyàvinivçtteþ' iti / yàvalliïgasyàvinivçttistàvadityarthaþ / tasya ca nivçttiþ pradhànapuruùàntaraj¤ànàt / yata÷caivaü tasmàdduþkhaü svabhàvena / liïgagarbhàdyavasthàsu svabhàvato duþkhamityarthaþ / lokatraye sukhamapi pràpnoti, tannoktaü tasyàniyatatvàt / jaràdiduþkhaü tu niyatamiti // 55 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 56
----------------------------------------------------------------------
yo 'yaü bhàvaliïgabhåtatatsargaþ sa kimã÷varàt, yathocyate-
ã÷varaprerito gacchet svargaü và ÷vabhrameva và /
iti, kiü và puruùàt, yathocyate-
puruùa evedaü sarvaü yadbhåtaü yacca bhavyam /
iti, kiü và svabhàvàt, yathocyate-
svabhàvikamevedaü sarvaü jagannahi marudàdayaþ kenacit kriyante /
ityatràha-
##
'ityeùa prakçtikçtaþ' ityàdi / àrabhyata ityàrambhaþ / prakçtikçta iti pradhànakçtaþ, ne÷varàdikçta ityarthaþ / lokatrayaü triguõàtmakaü bhavati, tacca triguõàyà eva prakçterutpadyate / napai svabhàvikam, viparãtaguõadoùaprasaïgàdde÷àniyamayogàcca //
sa kiüsvaråpa ityàha- 'mahadàdivi÷eùabhåtaparyantaþ' iti / buddhiràdiryasyàrambhasya / bhåtàni lokatraye yànyabhinnasaüsthànàni sthåla÷arãràkhyàni / viùayà÷ca / bàhyà÷ca viùayàþ såkùmàþ sthålàþ / te paryante 'vasàne yasya sa tathoktaþ / anena bhàvaliïgabhåtasargàkhyàstraya àkhyàtàþ //
kimarthamayaü pradhànasyàrambha ityatràha- 'pratipuruùavimokùàrtham' iti / ekaikasya puruùasya puruùasya vimuktyarthamàrambhaþ, puruùàõàü bahutvàt / bhàvasarge bhåtasarge càneka iti dar÷ayati / tathàhi mokùàrthaü viùayopabhogàrthaü càyamàrambha iti draùñavyam / pradhànena hi puruùàrthaþ kartavyaþ / sa ca dvividhaþ / viùayopabhogaþ kaivalyaü ca / tadubhayaü kçtvà nivartata iti //
'svàrthaþ' iti / yaþ ka÷cit devadattasvàrtha eva paràrtho rahititaü pravartate na parastapastakaroti (?) tathà pradhànamapãtyarthaþ // 56 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 57
----------------------------------------------------------------------
nanu ca sacetanasya buddhipårvikà pravçttirbhavati, pradhànasyàcetanatvàtkathaü lokatraye puruùaü viùayaiþ saüyojya dhyànena vipramocya nivarteta / kathamevaüvidhà pravçttiþ / nàyaü niyamaþ, acetanànàmapi loke pravçttidar÷anàt / yadàha-
##
'vatsavivçddhinimittam' ityàdi / vatsasya vivçddhiþ puùñiþ / tasyà nimittam //
'kùãrasya yathà pravçttiraj¤asya' iti / acetanasya / yathà tçõadikamacetanaü gavà÷itaü pãtaü ca, vatsasya puùñiþ kartavyeti, kùãràtmanà pariõamati kçtàrthaü ca nivartata iti // 57 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 58
----------------------------------------------------------------------
yadi puruùavimokùàrthaü pradhànasya pravçttiþ, pravçtteþ pràk puruùasya kaivalyaü sthitameva, tat kiü tena pravçttena? tathà càhuþ -
madhvarthaü prasthitaþ ka÷cid gràmàbhyà÷e tu màkùikam /
akke cenmadhu vindeta kimarthaü parvataü vrajet // iti //
atràha-
##
'autsukyam' ityàdi / yathautsukyanivçttyarthamabhimatakriyàsu lokaþ pravartate, tadvat pralayàvasthàyàü puruùo 'pi mokùanimittaü yadautsukyaü tannivçttaye pravartayetpradhànamiti // 58 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 59
----------------------------------------------------------------------
udàharaõàntaramàha-
##
'raïgasya' ityàdi / nçtyatãti narttakã / sà tathà raïgasya nçttaü dar÷ayitvà tasmànnçttànnivartate viramati, dçùñàhamaneneti kçtaprayojanà satã, tathà puruùasyàtmànaü saüprakà÷ya devàdibhàvaråpaü gatà nivartate prakçtiþ pradhànamityarthaþ // 59 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 60
----------------------------------------------------------------------
nanu ca nañã raïgàt svàrthaü sàdhayati, prakçtestu puruùàrthaþ svàrtho yenaivamàcarayatãtyàha-
##
'nànàvidhaiþ' ityàdi / pårvaü saptabhirdharmàdibhirupàyaistriùu viùayeùvàtmanaü prakà÷ayatyupakàriõã, tadanantaramekena j¤ànàkhyena kaivalyaü kurvàõopakàriõã bhavati //
'anapakàriõaþ puüsaþ' iti / na pumàüstàü pratyupakaroti, ahamanayopakçta iti / punassà tamupakaroti //
nàsau tàmityàha - ' guõavatyaguõasya sataþ' iti / guõasattvàtprakçtiþ sakriyà, nirguõatvàt puruùo niùkriya iti / tasyàrthamapàrthakaü carati / tasya puüso 'rtho dvividhaþ- viùayopabhogaþ kaivalyaü ca / tannirarthakaü karoti, yatastasyàþ prayojanàbhàvaþ / vyaktàtmanà ' 'tmànaü dar÷ayati natvavyaktàtmanà // 60 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 61
----------------------------------------------------------------------
tathàhi - guõànàü sàmyàvasthà prakçtiþ / kuta÷ca sà na sarvàtmanà ' 'tmànaü prakà÷ayati, pumànapi na sarvathà pa÷yati ? tathà càhuþ-
guõànàü paramaü råpaü na dçùñipathamçcchati /
yattu dçùñipathaü pràptaü tanmàyàvastu tucchakam // iti / atràha -
##
'prakçteþ' ityàdi / sukumàrataramiti såkùmataramitarat / etaduktaü bhavati- pràgvyaktàtmanà prakà÷ayati na tvavyaktàtmanàpi, yena j¤ànàvasthàyàü prakçtermatirbhavati mama såkùmataraü na ki¤cidaparamasti yaddraùñavyaü puruùeõa //
('yà dçùñà 'smi' iti / sà prakçtirvyaktàtmanà ca) dçùñàhamaneneti na punardar÷anamupaiti puruùasya, draùñavyàbhàvàt / tata÷caivaü sarvathà prakçtiràtmànaü prakà÷ayati, puruùa÷caitàü sarvathà pa÷yati // 61 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 62
----------------------------------------------------------------------
tasmànna puruùasya bandho nàpi saüsaraõaü mokùo vetyàha-
##
'tasmànna badhyate' ityàdi / bandhàbhàvànna badhyate / puruùasyàpi kàryatvàdbandho nàsti / na vimucyate tasyà bandhanàt / nàpi saüsarati niùkriyatvàt / ka÷ciditi puruùa ityarthaþ //
kasya tarhi bandhàdaya ityàha- saüsarati badhyate mucyate ca prakçtiriti / nanu ca tasyàþ sukumàratvàdbandhàdayo na sambhavantyevetyatràha- nànà÷rayeùurabhivajyate (?) / tatrà÷rayàþ bhàvaliïgabhåtàssargàþ / te prakçtipuruùavannànàvidhàþ // 62 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 63
----------------------------------------------------------------------
tata÷ca nànà÷rayatvàdeva dar÷ayannàha-
##
'råpaiþ' ityàdi / dharmàdayo buddhe råpànyuktàni / 'saptabhiþ' / j¤ànaü tyaktvà te ca prakçteràtmabhåtàþ / saivàtmanaiva puruùàrthaü pratyàtmànaü mahadàdisåkùmaparyantaü liïgaü badhnàti / bandha÷ca trividhaþ / tacca liïgaü bhàvàdibhiradhivàsitamarthameva / saüsaratãti / prakçtireva saüsarati //
'saiva ca' iti / prakçtiþ puruùàrthaü prati kaivalyàrthaü vimocayatyàtmànam //
'ekaråpeõa' iti / ekaü ca tadråpaü ceti / j¤ànàkhyena råpeõetyarthaþ / yaü puruùamapekùya j¤ànamutpàdayati taü pratyavyaktamàtmànaü saüharatãtyarthaþ / nahi dharmàdayaþ puruùadharmà yastairbadhyate / nàpi saüsarati, aliïgabhàvatvàt / nàpi mucyate, tasya bandhanatvàt // 63 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 64
----------------------------------------------------------------------
tadevaü j¤ànaü kathamutpadyate yena mocayatãtyàha-
##
'evaü tattvàbhyàsàt' ityàdi / evamiti vakùyamàõe yojyam / tattvàni pa¤caviü÷atiþ / teùàü punaþ punaþ svaråpeõàbhyasanamabhyàsaþ / yadetat såkùma÷arãraü bhautikaü ca tasminna bhavàmi, api tu prakçtiþ //
'na me' ityàdi / na mamedamapi tu prakçteþ //
nàhamiti / nàpyahaü prakçtirityevaü tattvàbhyàsàt / kiüvi÷iùñàt - aviparyayàdahamityamànasaü÷ayàt j¤ànamutpadyate //
ãdç÷amityàha- 'apari÷eùam' iti / paripårõaü vi÷uddham saüsàramalàpagamàt kevalamekamityarthaþ // 64 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 65
----------------------------------------------------------------------
nanu j¤ànena puruùaþ kiü pa÷yatãtyàha-
##
'tena' ityàdi / yat prakçtij¤ànamutpadyate taü prati nivçtaþ prasavo liïgabhåtasargàkhyo yasyàþ prakçteþ sa tathoktà / prasavanivçttyà và yo viùayo viùayebhyo nivartate tadva÷àt, saptabhyo råpebhyo dharmàdibhyo nivçttà prakçtirbhavati / bhàvasaüsargo 'pi yasyà nivartata ityarthaþ / tàmevaüvidhàmavyaktaråpàü pa÷yati puruùaþ //
'prekùakavadavasthitaþ' iti / yathà prekùakaþ pravarttitançttamupasaühçtançttàü ca narttakãü pa÷yati, tathà puruùo 'pi pravartitasargàmupasaühçtasargàü ceti //
'svasthaþ' iti / àtmani sthito na prakçtisthaþ, tataþ prakçternivçttatvàt // 65 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 66
----------------------------------------------------------------------
nanu ca yadi prakçtirgarbhabhåþpuruùaü prati nivçttaprasavà, tasyà÷ca prakçtestadànãü sarvagatatvàdastyeva saüyogastatkimiti punaþ ÷arãrotpattirna bhavatãtyàha -
##
'dçùñà mayà' ityàdi / tayordvayorekaþ puruùa upekùakaþ, sarvathà...tvàt / yathà prekùako nañãmupekùate nivçttàbhilàùatvàt //
'dçùñà 'hamityuparatà 'nyà' iti / aparà prakçtiruparatà nivçttaprasavà / sarvathà 'hamanena dçùñeti //
tata÷ca saüyoge 'pi tayoþ prayojanaü nàsti sargasya / viùayopabhogàrthaþ sargaþ / tasminneva caritàrthatvàt na punaþ sargamàrabhate / nahi nañã raïge prekùakairniràkàükùitaü punarnçttamàrabhate // 66 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 67
----------------------------------------------------------------------
yadyàtmaj¤ànàt kaivalyapràptiþ, tadanantarameva ÷arãraü kasmànna nivartata ityàha-
##
'samyak j¤ànàdhigamàt' ityàdi / samyak j¤ànamàtmaj¤ànam / tasyàdhigamàdàtmaj¤ànapràpterityarthaþ //
'dharmàdãnàmakàraõapràptau' iti / na kàraõamakàraõam, tasyàmakàraõapràptàveva taduktaü bhavati / samyak j¤ànàdhigamàtteùàü dharmàdãnàmagnidagdhabãjavada÷aktatvàt //
janmàntarasaüskàrava÷àddhçta÷arãraþ pumàüstiùñhati / katham- cakrabhramavat / yathà kulàlavyàpàre nivçtte 'pi vegava÷àt kiyantamapi kàlaü cakrabhramastiùñhati tathà ÷arãramapãtyarthaþ // 67 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 68
----------------------------------------------------------------------
kadà sa mokùo bhavatãtyatra-
##
'pràpte ÷arãrabhede' ityàdi / liïgabhautika÷arãre pçthagbhåte yathà saübhåte layaü gati teùvityarthaþ (?) //
'caritàrthatvàt pradhànavinivçttau' iti / pradhànaü liïgàtmanà pariõataü nivartate / nivçttàvubhayaü kaivalyamàpnoti //
'aikàntikamàtyantikaü ca' iti / tatràtmaj¤ànotpàdàdava÷yaübhàvi kaivalyamityaikàntikam / satyapi tayoþ saüyoge prayojanàbhàvànna punaþ sarga ityàtyantikamiti // 68 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 69
----------------------------------------------------------------------
saptatyàü vi÷uddhiü dar÷ayannàha-
##
'puruùàrthaj¤ànam' ityàdi / puruùàrthaü j¤ànaü ceti puruùàrthaj¤ànam / yadidaü pa¤caviü÷atitattvaj¤ànaü tatpradhànam, puruùàrthamokùo 'nena pràpyata iti kçtvà / guhyamidamaprakà÷yam / sàdhujanàdanyasmai na deyamityarthaþ //
'paramarùiõà samàkhyàtam' iti / kapilamuninà prakà÷itam //
'sthityutpattipralayà÷cintyante yatra bhåtànàm' iti / yatra j¤àne bhåtànàü brahmàdistambaparyantànàü sthityàdayo vyavasthàpyante / tatrotpannànàü prabandhenàvasthànaü sthitiþ / sà ca triùu sthàneùu daivamànuùatairyagyoneùu utpattiþ sçùñapradhànàt yàvat tanmàtrebhyaþ pa¤camahàbhåtàni / sçùñyupasaühàre mahàpralayaþ, sarvo 'pyutkrameõa / tadyathà pçthivyàdayastanmàtràdiùu lãyante yàvatpradhànamiti / tena pa¤caviü÷atitattvavyatiriktaü nàstãtyetaduktam // 69 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 70
----------------------------------------------------------------------
muninà samàkhyàtamiti kuto j¤àyata ityàha-
##
'etat' ityàdi / 'pavitram' iti / duþkhatrayametat punàtãti kçtvà / sarvabhedànàmagrebhavatvàdagryam //
'muniràsuraye 'nukampayà pradadau' iti / kapilasya mahàmuneþ sahotpannà÷catvàro dharmàdayaþ / tatra j¤ànàkhyena bhàvenàndhe tamasi vartamànaü jagat dçùñavato muneþ karuõotpannà / tayà ca preryamàõa àsuriü sagotrabràhmaõaü varùasahasrayàtinamàgatyovàca / 'àsure ramase tvaü gçhasthadharmeõa' iti / sa tamàha- 'bhagavan na rame 'ham' iti / punarvarùasahasre pårõe taü gatvà tathovàca / so 'pi 'bhagavan na rame 'ham' ityuvàca / tato muninà 'yadi viraktastvam, ehi brahmacaryaü cara' ityasàvuktaþ / sa tu pradipadya gçhasthadharmaü tyaktvà pravrajitaþ / tasmai ÷iùyàyànukampayà saükùipya dattavàn / 'tama eva khalvidamàsãt' / tasmiüstamasi kùetraj¤a eva prathamaþ / tamaþ pradhànam, kùetraj¤aþ puruùa ucyate / àsurirapi tadeva saükùiptaü pa¤ca÷ikhàya sva÷iùyàyànukampayà pradadau //
'tena' iti / pa¤ca÷ikhena muninà bahudhà kçtaü tantram / ùaùñitantràkhyaü ùaùñikhaõóaü kçtamiti / tatraiva hi ùaùñirarthà vyàkhyàtàþ // 70 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 71
----------------------------------------------------------------------
nanu ca ùaùñitantramevàstu kiü saptatyeti sva÷àstrakaraõaprayojanamàha-
#<÷iùyaparamparayà ' 'gatamã÷varakçùõena caitadàryàbhiþ /
saükùipyàryamatinà samyagvij¤àya siddhàntam // ISk_71 //>#
'÷iùyaparamparayà' ityàdi / muneràsureþ pa¤ca÷ikhastathà gargagautamaprabhçtirõaràmataügramyà (?) ã÷varakçùõanàmànaü parivràjakamityanayà ÷iùyaparamparayà / iti j¤ànamayaråpeõàgataü siddhàntaü ùaùñitantram / samyagvij¤àya saükùiptaü ùaùñitantram, pa¤caviü÷atitattvàkhyaü j¤ànamityarthaþ //
àryamatiþ, adhigatatattvaj¤ànatayàryamatiþ //
'àryàbhiþ' iti / saptatyetyarthaþ / 'duþkhatrayàbhighàtàt' 'etat pavitram' iti saptatyàbhihitam // 71 //
----------------------------------------------------------------------
kàrikà 72
----------------------------------------------------------------------
atra ùaùñitantre bahavo 'rthàþ, te 'tra noktà ityàha-
##
'saptatyàm' ityàdi / 'eùa pratyayasargo viparyayà÷aktituùñisiddhyàkhyaþ' ityàdinà granthena ya uktàste kçtsnasya ùaùñitantrasyàpi //
kintu 'àkhyàyikàvirahitàþ paravàdavivarjitàþ ÷uddhàþ' iti / àkhyàyikà àkhyànam, tadvirahitàþ / paracodyaü tena vivarjitàþ / ÷uddhàþ kevalàþ / paraü bandhamokùopayogino 'rthàþ dar÷ità iti tasmàt sampårõeyaü saptatiriti // 72 //
----------------------------------------------------------------------
// iti ÷rãmatparamahaüsaparivràjakàcàrya÷rãgovindabhagavatpåjyapàda÷iùyeõa ÷rã÷aïkarabhagavatà kçtà sàükhyasaptatiñãkà samàptà //