Isvarakrsna: Samkhyakarika, with Gaudapada's Bhasya (commentary) Based on the ed.: The Sankhya Karika. By Iswara Krishna; Translated from the Sanscrit by Henry Thomas Colebrooke, also the Bhashya, or, Commentary of Gaudapada; Translated, and Illustrated by an Original Comment, by Horace Hayman Wilson. Bombay : Tookaram Tatya 1887. [Karikas arranged according to the ed. by T. G. Mainkar: Samkhyakarika, with the commentary of Gaudapada, Poona : Oriental Book Agency 1972.] Input by Dhaval Patel #<...># = BOLD for ýÓvarak­«ïa's kÃrikÃs and references (added): ## ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdiac.pdf and http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdias.pdf For further information see: http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil.htm ___________________________________________________________________ sÃÇkhyakÃrikà gau¬apÃdabhëya kapilÃya namastasmai yenÃvidyodadhau jagati magne / kÃruïyÃtsÃÇkhyamayÅ nauriva vihità prataraïÃya // alpagranthaæ spa«Âaæ pramÃïasiddhÃntahetubhiryuktam / ÓÃstraæ Ói«yahitÃya samÃsato 'haæ pravak«yÃmi // ----------------------------------------------------------------- ## du÷khatrayeti / asyà ÃryyÃyà upodghÃta÷ kriyate / iha bhagavÃnbrahmasuta÷ kapilo nÃma / tadyathà - sanakaÓca sanandaÓca t­tÅyaÓca sanÃtana÷ / Ãsuri÷ kapilaÓcaiva vo¬hu÷ pa¤caÓikhastathà / ityete brahmaïa÷ putrÃ÷ sapta proktà mahar«aya÷ // kapilasya sahotpannà dharmmo j¤Ãnaæ vairÃgyamaiÓvaryya¤ceti / evaæ sa utpanna÷ sannandhatamasi majjajjagadÃlokya saæsÃrapÃramparyyeïa satkÃruïyo jij¤ÃsamÃnÃya ÃsurisagotrÃya brahmaïÃyedaæ pa¤caviæÓatitattvÃnÃæ j¤ÃnamuktavÃn / yasya j¤ÃnÃddu÷khak«ayo bhavati / pa¤caviæÓatitatvaj¤o yatra tatrÃÓrame vaset / jaÂÅ muï¬Å ÓikhÅ vÃpi mucyate nÃtra saæÓaya÷ // tadidamÃhu÷ / du÷khatrayÃbhighÃtÃjjij¤Ãseti / tatra du÷khatrayaæ- ÃdhyÃtmikaæ Ãdhibhautikaæ Ãdhidaivikaæ ceti / tatrÃdhyÃtmikaæ dvividhaæ - ÓÃrÅraæ mÃnasaæ ceti / ÓÃrÅraæ vÃtapittaÓle«maviparyyayak­taæ jvarÃtÅsÃrÃdi / mÃnasaæ priyaviyogÃpriyasaæyogÃdi / Ãdhibhautikaæ caturvidhaæ - bhÆtagrÃmanimittaæ manu«yapaÓum­gapak«isarÅs­padaæÓamaÓakayÆkÃmatkuïamatsyamakaragrÃhasthÃvarebhyo jarÃyujÃï¬ajasvedajodbhijjebhya÷ sakÃÓÃdupajÃyate / Ãdhidaivikaæ - devÃnÃmidaæ daivikam / diva÷ prabhavatÅti và daivaæ tadadhik­tya yadupajÃyate ÓÅto«ïavÃtavar«ÃÓanipÃtÃdikam / evaæ yathà du÷khatrayÃbhij¤ÃtÃjjij¤Ãsà kÃryyà kva / tadabhighÃtake hetau / tasya du÷khatrayasya abhighÃtako yo 'sau hetustatreti / d­«Âe sÃpÃrthà cet / d­«Âe hetau du÷khatrayÃbhighÃtake sà jij¤ÃsÃpÃrthà cedyadi / tatrÃdhyÃtmikasya dvividhasyÃpi ÃyurvedaÓÃstrakriyayà priyasamÃgamÃpriyaparihÃrakaÂutiktaka«ÃyÃdikvÃthÃdibhird­«Âa eva ÃdhyÃtmikopÃya÷ / Ãdhibhautikasya rak«ÃdinÃbhighÃto d­«Âa÷ / d­«Âe sÃpÃrthà cedevaæ manyase / na / ekÃntyÃtyantato 'bhÃvÃt / yata ekÃntato 'vaÓyaæ atyantato nityaæ d­«Âena hetunÃbhighÃto na bhavati tasmÃdanyatra ekÃntÃtyantÃbhighÃtake hetau jij¤Ãsà vividi«Ã kÃryeti // 1 // ----------------------------------------------------------------- yadi d­«ÂÃnyatra jij¤Ãsà kÃryyà tato 'pi naiva yata ÃnuÓraviko heturdu÷khatrayÃbhighÃtaka÷ / anuÓravatÅtyanuÓravastatrabhava÷ ÃnuÓravika÷ sa ca ÃgamÃtsiddha÷ / yathà apÃma somamam­tà abhÆmÃganma jyotiravidÃma devÃn / kinnÆnamasmÃn k­ïavadarÃti÷ kimu dhÆrttiram­tamartyasya // kadÃcidindrÃdÅnÃæ devÃnÃæ kalpa ÃsÅt / kathaæ vayamam­tà abhÆmeti vicÃryyÃmuæ yasmÃdvayamapÃma somaæ pÅtavanta÷ somaæ tasmÃdam­tà abhÆma amarà bhÆtavanta ityartha÷ kiæca aganma jyoti÷ gatavato labdhavato jyoti÷ svargamiti / avidÃma devÃn divyÃn viditavanta÷ / evaæ ca kinnÆnamasmÃn k­ïavadarÃti÷ nÆnaæ niÓcitaæ kiæ arÃti÷ ÓatrurasmÃn k­ïavat kartteti kimu dhÆrttiram­tamartyasya dhÆrttirjarà hiæsà và kiæ kari«yati am­tamartyasya / anyacca ÓrÆyate Ãtyantikaæ phalaæ paÓuvadhena / sarvvaællokäjayati m­tyuæ tarati pÃpmÃnaæ tarati brahmahatyÃæ tarati yo yo 'Óvamedhena yajata iti / ekÃntÃtyantike eva vedokte apÃrthe 'vajij¤Ãsà iti na / ucyate / ## d­«ÂavadÃnuÓravika iti d­«Âena tulyo d­«Âavat / ko 'sau ÃnuÓravika÷ kasmÃtsa yasmÃdaviÓuddhik«ayÃtiÓayayukta÷ / aviÓuddhiyukta÷ paÓughÃtÃt tathà coktam / «a ÓatÃni niyujyante paÓunÃæ madhyame 'hani / aÓvamedhasya vacanÃdÆnÃni paÓuhistribhi÷ // yadyapi Órutism­tivihito dharmmastathÃpi miÓrÅbhÃvÃdaviÓuddhiyukta iti / yathà bahÆnÅndrasahasrÃïi devÃnÃæ ca yuge yuge / kÃlena samatÅtÃni kÃlo hi duratikrama÷ // evamindrÃdinÃÓÃtk«ayayukta÷ / tathÃtiÓayo viÓe«astena yukta÷ / viÓe«aguïÃdarÓanÃditarasya du÷khaæ syÃditi / evamÃnuÓraviko 'pi heturd­«Âavat / kastarhi ÓreyÃniti cet / ucyate / tadviparÅta÷ ÓreyÃn tÃbhyÃæ d­«ÂÃnuÓravikÃbhyÃæ viparÅta÷ ÓreyÃn praÓasyatara iti / aviÓuddhik«ayÃtiÓayÃyuktatvÃt / sa kathamityÃha / vyaktÃvyaktaj¤avij¤ÃnÃt tatra vyaktaæ mahadÃdibuddhirahaækÃra÷ pa¤ca tanmÃtrÃïi ekÃdaÓendriyÃïi pa¤camahÃbhÆtÃni / avyaktaæ pradhÃnam / j¤a÷ puru«a÷ / evametÃni pa¤caviæÓatitattvÃni vyaktÃvyaktaj¤Ãni kathyante etadvij¤ÃnÃcchreya ityuktaæ ca pa¤caviæÓatitattvaj¤a iti // 2 // ----------------------------------------------------------------- atha vyaktÃvyaktaj¤ÃnÃæ ko viÓe«a ityucyate / ## mÆlaprak­ti÷ pradhÃnam / prak­tivik­tisaptakasya mÆlabhÆtatvÃt / mÆlaæ ca sà prak­tiÓca mÆlaprak­tiravik­ti÷ / anyasmÃnnotpadyate tena prak­ti÷ kasyacidvikÃro na bhavati / mahadÃdyÃ÷ prak­tivik­taya÷ sapta / mahÃbhÆtÃditi buddhi÷ buddhyÃdyÃ÷ sapta buddhi 1 ahaækÃra÷ 2 pa¤catanmÃtrÃïi 5 etÃni saptaprak­tivik­taya÷ / tadyathà / pradhÃnÃdbuddhirutpadyate tena vik­ti÷ pradhÃnasya vikÃra iti saivÃhaækÃramutpÃdayati ata÷ prak­ti÷ / ahaækÃro 'pi buddherutpadyata iti vik­ti÷ sa ca pa¤catanmÃtrÃïyutpÃdayatÅti prak­ti÷ / tatra ÓabdatanmÃtramahaækÃrÃdutpadyata iti vik­tistasmÃdÃkÃÓamutpadyata iti prak­ti÷ / tathà sparÓatanmÃtramahaækÃrÃdutpadyata iti vik­tistadevaæ vÃyumutpÃdayatÅti prak­ti÷ / gandhatanmÃtramahaækÃrÃdutpadyata iti vik­tistadevaæ p­thivÅmutpÃdayatÅti prak­ti÷ / rÆpatanmÃtramahaækÃrÃdutpadyata iti vik­tistadevaæ teja utpÃdayatÅti prak­ti÷ / rasatanmÃtramahaækÃrÃdutpadyata iti vik­tistadevaæ Ãpa utpÃdayatÅti prak­ti÷ / evaæ mahadÃdyÃ÷ sapta prak­tayo vik­tayaÓca / «o¬aÓakaÓca vikÃra÷ pa¤cabuddhÅndriyÃïi pa¤cakarmmendriyÃïi ekÃdaÓaæ mana÷ pa¤camahÃbhÆtÃni e«a «o¬aÓako gaïo vik­tireva / vikÃro vik­ti÷ / na prak­tirna vik­ti÷ puru«a÷ // 3 // ----------------------------------------------------------------- evame«Ãæ vyaktÃvyaktaj¤ÃnÃæ trayÃïÃæ padÃrthÃnÃæ kai÷ kiyadbhi÷ pramÃïai÷ kena kasya và pramÃïena siddhirbhavati / iha loke prameyavastu pramÃïena sÃdhyate yathà prasthÃdibhirvrÅhayastulayà candanÃdi / tasmÃt pramÃïamabhidheyam / ## d­«Âaæ yathà Órotraæ tvak cak«urjihvà ghrÃïamiti pa¤cabuddhÅndriyÃïi ÓabdasparÓarÆparasagandhà e«Ãæ pa¤cÃnÃæ pa¤caiva vi«ayà yathÃsaækhyaæ Óabdaæ Órotraæ tvak sparÓaæ cak«Æ rÆpaæ jihvà rasaæ ghrÃïaæ gandhamiti / etadd­«Âamityucyate pramÃïam / pratyak«eïÃnumÃnena va yo 'rtho na g­hyate sa ÃptavacanÃdgrÃhya÷ / yathendro÷ devarÃja÷ uttarÃ÷ kurava÷ svarge 'psarasa ityÃdi / pratyak«ÃnumÃnÃgrÃhyamathÃptavacanÃdg­hyate / api coktam / Ãgamo hyÃptavacanamÃptaæ do«ak«ayÃdvidu÷ / k«Åïado«o 'n­taæ vÃkyaæ na brÆyÃddhetvasambhavÃt // svakarmmaïyabhiyukto ya÷ saÇgadve«avivarjjita÷ / pÆjitastadvidhairnityamÃpto j¤eya÷ sa tÃd­Óa÷ // ete«u pramÃïe«u sarvapramÃïÃni siddhÃni bhavanti / «a pramÃïÃni jaimini÷ / atha kÃni tÃnyapramÃïÃni / arthÃpatti÷ sambhava÷ abhÃva÷ pratibhà aitihyaæ upamÃnaæ ceti «a pramÃïÃni / tatrÃrthÃpattirdvividhà d­«Âà Órutà ca / tatra d­«Âà / ekasmin pak«e ÃtmabhÃvo g­hÅtaÓcedanyasminnapyÃtmabhÃvo g­hyata eva / Órutà yathà / divà devadatto na bhuÇkte atha ca pÅno d­Óyate ato 'vagamyate rÃtrau bhuÇkta iti / sambhavo yathà / prastha ityukte catvÃra÷ ku¬avÃ÷ sambhÃvyante / abhÃvo nÃma / prÃgitaretarÃtyantasarvÃbhÃvalak«aïa÷ / prÃgabhÃvo yathà devadatta÷ kaumÃrayauvanÃdi«u / itaretarÃbhÃva÷ paÂe ghaÂÃbhÃva÷ / atyantÃbhÃva÷ kharavi«ÃïavandhyÃsutakhapu«pavaditi / sarvÃbhÃva÷ pradhvaæsÃbhÃvo dagdhapaÂavaditi / yathà Óu«kadhÃnyadarÓanadv­«ÂerabhÃvo 'vagamyate / evamabhÃvo 'nekadhà / pratibhà yathà / dak«iïena vindhyasya sahyasya ca yaduttaram / p­thivyÃmÃsamudrÃyÃæ sa pradeÓo manorama÷ / evamukte tasmin pradeÓe ÓobhanÃ÷ guïÃ÷ santÅti pratibhotpadyate pratibhÃnvÃsasaæj¤Ãnamiti / aitihyaæ yathà / bravÅti loko yathÃtra vaÂe yak«iïÅ pravasatÅtyeva aitihyam / upamÃnaæ yathà / gauriva gavaya÷ samudra iva ta¬Ãgam / etÃni «a pramÃïÃni tri«u d­«ÂÃdi«vantarbhÆtÃni / tatrÃnumÃne tÃvadarthÃpattirantarbhÆtà / sambhavÃbhÃvapratibhaitihyopamÃÓcÃptavacane / tasmÃttri«veva sarvapramÃïasiddhatvÃt trividhaæ pramÃïami«Âaæ tadÃha tena trividhena pramÃïena pramÃïasiddhirbhavatÅtita vÃkyaÓe«a÷ / prameyasiddhi÷ pramÃïÃddhi / prameyaæ pradhÃnaæ buddhirahaækÃra÷ pa¤catanmÃtrÃïi ekÃdaÓendriyÃïi pa¤camahÃbhÆtÃni puru«a iti etÃni pa¤caviæÓatitattvÃni vyaktÃvyaktaj¤Ãnyucyante / tatra ki¤cit pratyak«eïa sÃdhyaæ ki¤cidanumÃnena ki¤cidÃgameneti trividhaæ pramÃïamuktaæ // 4 // ----------------------------------------------------------------- tasya kiæ lak«aïametadÃha / ## prativi«aye«u ÓrotrÃdinÃæ ÓabdÃdivi«aye«u adhyavasÃyo d­«Âaæ pratyak«amityartha÷ / trividhamanumÃnamÃkhyÃtaæ Óe«avat pÆrvavat sÃmÃnyato d­«Âaæ ceti / pÆrvamasyÃstÅti pÆrvavad yathà meghonnatyà v­«Âiæ sÃdhayati pÆrvav­«ÂitvÃt / Óe«avadyathà samudrÃdekaæ jalapalaæ lavaïamÃsÃdya Óe«asyÃpyasti lavaïabhÃva iti / sÃmÃnyato d­«Âam / deÓÃntarÃddeÓÃntaraæ prÃptaæ d­«Âam / gatimaccandratÃrakaæ caitravat / yathà caitranÃmÃnaæ deÓÃntarÃddeÓÃntaraæ prÃptamavalokya gatimÃnayÃmÅti tadvaccandratÃrakamiti tathà pu«pitÃmradarÓanÃdanyatrapu«pitÃmrà iti sÃmÃnyato d­«Âena sÃdhayati / etatsÃmÃnyad­«Âam / ki¤ca talliÇgaliÇgipÆrvakamiti tadanumÃnaæ liÇgapÆrvakaæ yatra liÇgena liÇgÅ anumÅyate yathà daï¬ena yati÷ / liÇgipÆrvakaæ ca yatra liÇginà liÇgamanumÅyate yathà d­«Âvà yatimasyedaæ tridaï¬amiti / ÃptaÓrutirÃptavacanaæ ca / Ãptà ÃcÃryyà brahmÃdaya÷ / Órutirveda÷ / ÃptaÓca ÓrutiÓca ÃptaÓrutÅ taduktamÃptavacanamiti // 5 // ----------------------------------------------------------------- evaæ trividhaæ pramÃïamuktaæ tatra kena pramÃïena kiæ sÃdhyamucyate / ## sÃmÃnyato d­«ÂÃdanumÃnÃdatÅndriyÃïamindriyÃïyatÅtyavarttamÃnÃnÃæ siddhi÷ pradhÃnapuru«ÃvatÅndriyau sÃmÃnyato d­«ÂenÃnumÃnena sÃdhyete yasmÃnmahadÃdiliÇgaæ triguïam / yasyedaæ triguïaæ kÃryaæ tatpradhÃnamiti / yataÓcÃtenaæ cetanamivÃbhÃti ato 'nyo 'dhi«ÂhÃtà puru«a iti / vyaktaæ pratyak«asÃdhyam / tasmÃdapi cÃsiddhaæ parok«amÃptÃgamÃt siddhaæ yathendro devarÃja÷ uttarÃ÷ kurava÷ svarge 'psarasa iti parok«amÃptavacanÃt siddham // 6 // ----------------------------------------------------------------- atra kaÓcidÃha pradhÃna÷ puru«o và nopalabhyate yaÓca nopalabhyate loke tannÃsti tasmÃttÃvapi na sta÷ / yathà dvitÅyaæ Óirast­tÅyo bÃhuriti / taducyate / atra satÃmapyarthÃnÃma«Âadhopalabdhirna bhavati tadyathà / ## iha satÃmapyarthÃnÃmatidÆrÃdanupalabdhird­«Âà / yathà deÓÃntarasthÃnÃæ caitramaitravi«ïumitrÃïÃm / sÃmÅpyÃdyathà cak«u«o '¤janÃnupalabdhi÷ / indriyÃbhighÃtÃdyathà badhirÃndhayo÷ ÓabdarÆpÃnupalabdhi÷ / mano 'navasthÃnÃdyathà vyagracitta÷ samyakkathitamapi nÃvadhÃrayati / sauk«myÃdyathà dhÆmo«majalanÅhÃraparamÃïavo gaganagatà nopalabhyante / vyavadhÃnÃdyathà ku¬yena pihitaæ vastu nopalabhyate / abhibhavÃdyathà sÆryatejasÃbhibhÆtà grahanak«atratÃrakÃdayo nopalabhyante / samÃnÃbhihÃrÃdyathà mudgarÃÓau mudga÷ k«ipta÷ kuvalayÃmalakamadhye kuvalayÃmalake k«ipte kapotamadhye kapoto nopalabhyate sanÃnadravyamadhyÃh­tatvÃt / evama«ÂadhÃnupalabdhi÷ satÃmarthÃnÃmiha d­«Âà // 7 // ----------------------------------------------------------------- evaæ cÃsti kimabhyupagamyate pradhÃnapuru«ayorapyetayorvÃnupalabdhi÷ kena hetunà kena copalabdhistaducyate / ## sauk«myÃttadanupalabdhi÷ pradhÃnasyetyartha÷ / pradhÃnaæ sauk«myÃnnopalabhyate yathÃkÃÓe dhÆmo«majalanÅhÃraparamÃïava÷ santo 'pi nopalabhyante / kathaæ tarhi tadupalabdhi÷ / kÃryatastadupalabdhi÷ / kÃryaïa d­«Âvà kÃraïamanumÅyate / asti pradhÃnaæ kÃraïaæ yasyedaæ kÃryam / buddhirahaækÃrapa¤catanmÃtrÃïi ekÃdaÓendriyÃïi pa¤camahÃbhÆtÃni eva tatkÃryam / tacca kÃryaæ prak­tivirÆpam / prak­ti÷ pradhÃnaæ tasya virÆpaæ prak­terasad­Óaæ svarÆpaæ ca samÃnarÆpaæ ca tathà loke 'pi pitustulya eva putro bhavatyatulyaÓca / yena hetunà tulyamatulyaæ tadupari«ÂÃdvak«yÃma÷ // 8 // ----------------------------------------------------------------- yadidaæ mahadÃdikÃryaæ tatkiæ pradhÃne sadutÃdahosvidasadÃcÃryavipratipatterayaæ saæÓaya÷ / yato 'tra sÃækhyadarÓane satkÃryaæ bauddhÃdÅnÃmasatkÃryam / yadi sadasanna bhavatyasatsanna bhavatÅti viprati«edhastatrÃha / ## asadakaraïÃnna sadasato 'karaïaæ tasmÃtsatkÃryaæ ihaloke 'satkaraïaæ nÃsti yathà sikatÃbhyastailotpattistasmÃtsata÷ karaïÃdasti prÃgu(tpa)pte÷ / pradhÃne vyaktamata÷ satkÃryam / kiæ cÃnyadupÃdÃnagrahaïÃdupÃdÃnaæ kÃraïaæ tasya grahaïÃdihaloke yo yenÃrthÅ sa tadupÃdÃnagrahaïaæ karoti dadhyarthÅ k«Årasya na tu jalasya tasmÃt satkÃryam / itaÓca sarvasambhavÃbhÃvÃt sarvasya sarvatrasambhavo nÃsti yathà suvarïasya rajatÃdau t­ïapÃæÓusikatÃsu tasmÃt sarvasambhavÃbhÃvÃt satkÃryam / itaÓaca Óaktasya ÓakyakaraïÃt / iha kulÃla÷ Óakto m­ddaï¬acakracÅvararajjunÅrÃdikaraïopakaraïaæ và Óakyameva ghaÂÃæ m­tpiï¬ÃdutpÃdayati tasmÃt satkÃryam / itaÓca kÃraïabhÃvÃcca satkÃryam / kÃraïaæ yallak«aïaæ tallak«aïameva kÃryameva yathà yavebhyo 'pi yavÃ÷ vrÅhÅbhyo vrÅhaya÷ yadÃsatkÃryaæ syÃttata÷ kodravebhya÷ ÓÃlaya÷ syurna ca santÅti tasmÃt satkÃryam / evaæ pa¤cabhirhetubhi÷ pradhÃne mahadÃdiliÇgamasti tasmÃtsata utpattirnÃsata iti // 9 // ----------------------------------------------------------------- prak­tivirÆpaæ sarÆpaæ ca yaduktaæ kathamityucyate / ## vyaktaæ mahadÃdikÃryyaæ hetumaditi heturasyÃsti hetumat / upÃdÃnaæ hetu÷ kÃraïaæ nimittamiti paryÃyÃ÷ / vyaktasya pradhÃnaæ heturasti ato hetumadvyaktaæ bhÆtaparyyantaæ hetumadbuddhimattvaæ pradhÃnena hetumÃnahaækÃro buddhyà pa¤catanmÃtrÃïi ekÃdaÓendriyÃïi hetumantyahaækÃreïa / ÃkÃÓaæ ÓabdatanmÃtreïa hetumat / vÃyu÷ sparÓatanmÃtreïa hetumÃn / tejo rÆpatanmÃtreïa hetumat / Ãpo rasatanmÃtreïa hetumatya÷ / p­thivÅ gandhatanmÃtrena hetumatÅ / evaæ bhÆtaparyyantaæ vyaktaæ hetumat / kiæ cÃnyadanityaæ yasmÃdanyasmÃdutpadyate yathà m­tpiï¬Ãdutpadyate ghaÂa÷ sa cÃnitya÷ / kiæ cÃvyÃpyasarvvagamityartha÷ yathà pradhÃnapuru«au sarvvagatau naiva vyaktam / kiæcÃnyat sakriyaæ saæsÃrakÃle saæsarati trayodaÓavidhena karaïena saæyuktaæ sÆk«maæ ÓarÅramÃÓritya saæsarati tasmÃt sakriyam / kiæcÃnyadanekaæ buddhirahaækÃra÷ pa¤catanmÃtrÃnyekÃdaÓendriyÃïi ca pa¤camahÃbhÆtÃni pa¤catanmÃtrÃÓritÃni / kiæca liÇgaæ layayuktaæ layakÃle pa¤camahÃbhÆtÃni tanmÃtre«u lÅyante tÃnyekÃdaÓendriyai÷ sahÃhaækÃre sa ca buddhau sà ca pradhÃne layaæ yÃtÅti / tathà sÃvayavaæ avayavÃ÷ ÓabdasparÓarasarÆpagandhÃ÷ tai÷ saha / kiæca paratantraæ nÃtmana÷ prabhavati yathà pradhÃnatantrà buddhi÷ buddhitantro 'haækÃra÷ ahaækÃratantrÃïi tanmÃtrÃïÅndriyÃïi ca tanmÃtratantrÃïi pa¤camahÃbhÆtÃni ca / evaæ paratantraæ parÃyattaæ vyÃkhyÃtaæ vyaktam / atho 'vyaktaæ vyÃkhyÃma÷ / viparÅtamavyaktam / etaireva guïairyathoktairviparÅtamavyaktaæ hetumadvyaktamuktam / nahi pradhÃnÃt paraæ ki¤cidasti yata÷ pradhÃnasyÃnutpatti÷ tasmÃdahetumadavyaktam / tathÃnityaæ ca vyaktaæ nityamavyaktamanutpÃdyatvÃt nahi bhÆtÃni kutaÓcidutpadyanteti pradhÃnam / kiæ cÃvyÃpi vyaktaæ vyÃpi pradhÃnaæ kÃryyaæ syÃt / tathà vyaktaæ liÇgamaliÇgamavyaktaæ nityatvÃnmahadÃdi liÇgaæ pralayakÃle parasparaæ pralÅyate naivaæ pradhÃnaæ tasmÃdaliÇgaæ pradhÃnam / tathà sÃvayavaæ vyaktaæ niravayavamavyaktaæ nahi ÓabdasparÓarasarÆpagandhÃ÷ pradhÃne santi / tathà paratantraæ vyaktaæ svatantramavyaktaæ prabhavatyÃtmana÷ // 10 // ----------------------------------------------------------------- evaæ vyaktÃvyaktayorvaidharmmyamuktaæ sÃdharmmyamucyate yaduktaæ sarÆpaæ ca / ## triguïaæ vyaktaæ sattvarajastamÃæsi trayo guïà yasyeti / aviveki vyaktaæ na viveko 'syÃstÅti / idaæ vyaktamime guïà iti na vivekakarttuæ yÃti ayaæ gaurayamaÓva iti yathà ye guïÃstadvyaktaæ yadvyaktaæ te ca guïà iti / tathà vi«ayo vyaktaæ bhojyamityartha÷ sarvapuru«ÃïÃæ vi«ayabhÆtatvÃt / tathà sÃmÃnyaæ vyaktaæ mÆlyadÃsÅvat sarvasÃdhÃraïatvÃt / acetanaæ vyaktaæ sukhadu÷khamohÃnna cetayatÅtyartha÷ / tathà prasavadharmi vyaktaæ tadyathà buddherahaækÃra÷ prasÆyate tasmÃt pa¤catanmÃtrÃïi ekÃdaÓendriyÃïi ca prasÆyante tanmÃtrebhya÷ pa¤camahÃbhÆtÃni / evamete vyaktadharmÃ÷ prasavadharmÃntà uktà evamebhiravyaktaæ sarÆpaæ yathà vyaktaæ tathà pradhÃnamiti / tatra triguïaæ vyaktamavyaktamapi triguïaæ yasyaitanmahadÃdi kÃryaæ triguïam / iha yadÃtmakaæ kÃraïaæ tadÃtmakaæ kÃryamiti yathà k­«ïatantuk­ta÷ k­«ïa eva paÂo bhavati / tathÃviveki vyaktaæ pradhÃnamapi guïairna bhidyate anye guïà anyat pradhÃnameva vivaktuæ na yÃti tadaviveki pradhÃnam / tathà vi«ayo vyaktaæ pradhÃnamapi sarvapuru«avi«ayabhÆtatvÃdvi«aya iti / tathà sÃmÃnyaæ vyaktaæ pradhÃnamapi sarvasÃdhÃraïatvÃt / tathÃcetanaæ vyaktaæ pradhÃnamapi sukhadu÷khamohÃnna cetayatÅti kathamanumÅyata iha hyacetanÃnm­tpiï¬Ãdacetano ghaÂà utpadyate / evaæ pradhÃnamapi vyÃkhyÃtam / idÃnÅæ tadviparÅtastathà pumÃnityetadvyÃkhyÃyate / sadviparÅtastÃbhyÃæ vyaktÃvyaktÃbhyÃæ viparÅta÷ pumÃn / tadyathà triguïaæ vyaktamavyaktaæ cÃguïa÷ puru«a÷ / aviveki vyaktamavyaktaæ ca vivekÅ puru«a÷ / tathà vi«ayo vyaktamavyaktaæ cÃvi«aya÷ puru«a÷ / tathà sÃmÃnyaæ vyaktamavyaktaæ cÃsÃmÃnya÷ puru«a÷ / acetanaæ vyaktamavyaktaæ ca cetana÷ puru«a÷ sukhadu÷khamohÃæÓcetayati saæjÃnÅte tasmÃccetana÷ puru«a iti / prasavadharmi vyaktaæ pradhÃnaæ cÃprasavadharmÅ puru«o nahi ki¤cit puru«Ãt prasÆyate / tasmÃduktaæ tadviparÅta÷ pumÃniti / taduktaæ tathà ca pumÃniti / tat pÆrvasyÃmÃryÃyÃæ pradhÃnamahetumadyathà vyÃkhyÃtaæ tathà ca pumÃn tadyathà hetumadananityamityÃdi vyaktaæ tadviparÅtamavyaktaæ tatra hetumadvyaktamahetumat pradhÃnaæ tathà ca pumÃnahetumÃnanutpÃdyatvÃt / anityaæ vyaktaæ nityaæ pradhÃnaæ tathà ca nitya÷ pumÃn / akriya÷ sarvagatatvÃdeva / anekaæ vyaktamekamavyaktaæ tathà pumÃnyapyeka÷ / ÃÓritaæ vyaktamanÃÓritamavyaktaæ tathà ca pumÃnanÃÓrita÷ / liÇgaæ vyaktamaliÇgaæ pradhÃnaæ tathà ca pumÃnapyaliÇga÷ / na kvacillÅyata iti / sÃvayavaæ vyaktaæ niravayavamavyaktaæ tathà ca pumÃn niravayava÷ / nahi puru«e ÓabdÃdayo 'vayavÃ÷ santi / kiæca paratantraæ vyaktaæ svatantramavyaktaæ tathà ca pumÃnapi svatantra÷ / Ãtmana÷ prabhavatÅtyartha÷ / evametadavyaktapuru«ayo÷ sÃdharmyaæ vyÃkhyÃtaæ pÆrvasyÃmÃryÃyÃm / vyaktapradhÃnayo÷ sÃdharmyaæ puru«asya vaidharmyaæ ca triguïamavivekÅtyÃdi prak­tyÃryÃyÃæ vyÃkhyÃtam // 11 // ----------------------------------------------------------------- tatra yaduktaæ triguïamiti vyaktamavyaktaæ ca tat ke te guïà iti tat svarÆpapratipÃdanÃyedamÃha / ## prÅtyÃtmakà aprÅtyÃtmakÃ÷ vi«ÃdÃtmakÃÓca guïÃ÷ sattvarajastamÃæsÅtyartha÷ / tatra prÅtyÃtmakaæ sattvaæ prÅti÷ sukhaæ tadÃtmakamiti / aprÅtyÃtmakaæ raja÷ / vi«ÃdÃtmakaæ tama÷ / vi«Ãdo moha÷ / tathà prakÃÓaprav­tti niyamÃrthÃ÷ / artha÷ Óabda÷ sÃmarthyavÃcÅ prakÃÓÃrthaæ sattvaæ prakÃÓasamarthamityartha÷ / prav­ttyarthaæ rajo niyamÃrthaæ tama÷ sthitau samarthamityartha÷ prakÃÓakriyÃsthitiÓÅlà guïà iti / tathÃnyonyÃbhibhavÃÓrayajananamithunav­ttayaÓca / anyonyÃbhibhavÃ÷ anyonyÃÓrayÃ÷ anyonyajananÃ÷ anyonyamithunÃ÷ anyonyav­ttayaÓca te tathoktÃ÷ / anyonyÃbhibhavà iti anyonyaæ parasparamabhibhavantÅti prÅtyaprÅtyÃdibhirdharmmairÃvirbhavanti yathà yadà sattvamutkaÂaæ bhavati tadà rajastamasÅ aprÅtiprav­ttidharmmeïa yadà tamastadà sattvarajasÅ vi«ÃdasthityÃtmakena iti / tathÃnyonyÃÓrayÃÓca dvyaïukavadguïÃ÷ / anyonyajananÃ÷ yathà m­tpiï¬o ghaÂaæ janayati / tathÃnyonyamithunÃÓca yathà strÅpuæsau anyonyamithunau tathà guïÃ÷ / uktaæ ca / rajaso mithunaæ sattvaæ sattvasya mithunaæ raja÷ / ubhayo÷ sattvarajarormithunaæ tama ucyate // parasparasahÃyà ityartha÷ / anyonyav­ttayaÓca parasparaæ varttante guïÃ÷ guïe«u varttanta iti vacanÃt / yathà surÆpà suÓÅlà strÅ sarvvasukhahetu÷ sapatnÅnÃæ saiva du÷khahetu÷ saiva rÃgiïÃæ mohaæ janayati eva satvaæ rajastamasorv­ttiheturyathà rÃjà sadodyukta÷ prajÃpÃlane du«Âanigrahe Ói«ÂÃnÃæ sukhamutpÃdayati du«ÂÃnÃæ du÷khaæ mohaæ ca evaæ rajassattvatamasorv­ttiæ janayati / tathà tama÷ svarÆpeïÃvaraïÃtmakena sattvarajasorv­ttiæ janayati yathà meghÃ÷ khamÃv­tya jagata÷ sukhamutpÃdayanti te v­«Âyà kar«ukÃïÃæ kar«aïodyogaæ janayanti virahiïÃæ mohamevamanyonyav­ttayo guïÃ÷ // 12 // ----------------------------------------------------------------- kiæcÃnyat / ## sattvaæ laghu prakÃÓakaæ ca yadà sattvamutkaÂaæ bhavati tadà laghÆnyaÇgÃni buddhiprakÃÓaÓca prasannatendriyÃïÃæ bhavati / upa«Âambhakaæ calaæ ca raja÷ upa«ÂambhÃtÅtyupa«Âambhakamudyotakaæ yathà v­«o v­«adarÓane utkaÂamupa«Âambhaæ karoti eva rajov­tti÷ / tathà rajaÓca calaæ d­«Âaæ rajov­ttiÓcalacitto bhavati / guru varaïamekameva tama÷ yadà tama utkaÂaæ bhavati tadà gurÆïyaÇgÃnyÃv­tÃnÅndriyÃïi bhavanti svÃrthÃsamarthÃni / atrÃha yadi guïÃ÷ parasparaæ viruddhÃ÷ svamatenaiva kamarthaæ ni«pÃdayanti tarhi kathaæ pradÅpavaccÃrthato v­tti÷ pradÅpena tulyaæ pradÅpavadarthata÷ sÃdhanà v­ttiri«Âà yathà pradÅpa÷ parasparaviruddhatailÃgnivarttisaæyogÃdarthaprakÃÓÃn janayati evaæ sattvarajastamÃæsi parasparaæ viruddhÃnyarthaæ ni«pÃdayanti // 13 // ----------------------------------------------------------------- antarapraÓno bhavati triguïamaviveki vi«aya ityÃdi pradhÃnaæ vyaktaæ ca vyÃkhyÃtaæ tatra pradhÃnamupalabhyamÃnaæ mahadÃdi ca triguïamavivekyÃdÅti ca kathamavagamyate tatrÃha / ## yo 'yamavivekyÃdirguïa÷ sa traiguïyÃnmahadÃdau 'vyaktenÃyaæ siddhyati / atrocyate tadviparyayÃbhÃvÃttasya viparyayastadviparyayastasyÃbhÃvastadviparyayÃbhÃvastasmÃt siddhamavyaktam / yathà yatraiva tantavastatraiva paÂa÷ / anye tantavo 'nya÷ paÂo na kutastadviparyayÃbhÃvÃt / evaæ vyaktÃvyaktasampanno bhavati dÆraæ pradhÃnamÃsannaæ vyaktaæ yo vyaktaæ paÓyati sa pradhÃnamapi paÓyati tadviparyayÃbhÃvÃt / itaÓcÃvyaktaæ siddhaæ kÃraïaguïÃtmakatvÃt kÃryasya / loke yadÃtmakaæ kÃraïaæ tadÃtmakaæ kÃryamapi tathà k­«ïebhyastantubhya÷ k­«ïa eva paÂo bhavati / evaæ mahadÃdiliÇgamavivekivi«aya÷ sÃmÃnyacetanaæ prasavadharmi yadÃtmakaæ liÇgaæ tadÃtmakamavyaktamapi siddham // 14 // ----------------------------------------------------------------- traiguïyÃdavivekyÃdirvyakte siddhastadviparyayÃbhÃvÃt / evaæ kÃraïaguïÃtmakatvÃt kÃryasyÃvyaktamapi siddhamityetanmithyà loke yannopalabhyate tannÃsti evaæ pradhÃnamapyasti kiæ tu nopalabhyate / ## kÃraïamastyavyaktamiti kriyÃkÃrakasambandha÷ / bhedÃnÃæ parimÃïÃloke yatra karttÃsti tasya parimÃïaæ d­«Âaæ yathà kulÃla÷ parimitairm­tpiï¬ai÷ parimitÃneva ghaÂÃn karoti evaæ mahadapi mahadÃdiliÇgaæ parimitaæ bhedata÷ pradhÃnakÃryamekà buddhireko 'haækÃra÷ pa¤ca tanmÃtrÃïi ekÃdaÓendriyÃïi pa¤catanmÃtrÃïi ekÃdaÓendriyÃïi pa¤camahÃbhÆtÃnÅtyevaæ bhedÃnÃæ parimÃïÃdasti pradhÃnaæ kÃraïaæ yadvyaktaæ parimitamutpÃdayati /yadi pradhÃnaæ na syÃttadà ni÷parimÃïamidaæ vyaktamapi na syÃt parimÃïÃcca bhedÃnÃmasti pradhÃnaæ yasmÃdvyaktamutpannam / tathà samanvayÃdiha loke prasiddhird­«Âà yathà vratadhÃriïaæ baÂuæ d­«Âvà samanvayati nÆnamasya pitarau brÃhmaïÃviti evamidaæ triguïaæ mahadÃdiliÇgaæ d­«Âvà sÃdhayÃmo 'sya yat kÃraïaæ bhavi«yatÅti ata÷ samanvayÃdasti pradhÃnam / tathà Óaktita÷ prav­tteÓca iha yo yasmin Óakta÷ sa tasminnevÃrthe pravarttate yathà kulÃlo ghaÂÃsya karaïe samartho ghaÂameva karoti na paÂaæ rathaæ và / tathÃsti pradhÃnaæ kÃraïaæ kuta÷ kÃraïakÃryavibhÃgÃt / karotÅti kÃraïam / kriyata iti kÃryam / kÃraïasya kÃryasya ca vibhÃgo yathà ghaÂo dadhimadhÆdakapayasÃæ dhÃraïe samartho na tathà taktÃraïaæ m­tpiï¬a÷ / m­tpiï¬o và ghaÂaæ ni«pÃdayati na caivaæ ghaÂo m­tpiï¬am / evaæ mahadÃdiliÇgaæ d­«ÂvÃnumÅyate / asti vibhaktaæ tat kÃraïaæ yasya vibhÃga idaæ vyaktamiti / itaÓca avibhÃgÃdvaiÓvarÆpasya viÓvaæ jagat tasya rÆpaæ vyakti÷ / viÓvarÆpasya bhÃvo vaiÓvarÆpaæ tasyÃvibhÃgÃdasti pradhÃnaæ yasmÃtrailokyasya pa¤cÃnÃæ p­thivyÃdÅnÃæ mahÃbhÆtÃnÃæ parasparaæ vibhÃgo nÃsti mahÃbhÆte«vantarbhÆtÃstrayo lokà iti p­thivyÃpastejovÃyurÃkÃÓamiti etÃni pa¤camahÃbhÆtÃni pralayakÃle s­«ÂikrameïaivÃvibhÃgaæ yÃnti tanmÃtre«u pariïÃmi«u tanmÃtrÃïyekÃdaÓendriyÃïi cÃhaækÃre ahaækÃro buddhau buddhi÷ pradhÃne evaæ trayo lokÃ÷ pralayakÃle prak­tÃvavibhÃgaæ gacchanti tasmÃdavibhÃgÃt k«ÅradadhivadvyaktÃvyaktayoravyaktaæ kÃraïam // 15 // ----------------------------------------------------------------- ataÓca / ## avyaktaæ prakhyÃtaæ kÃraïamasti yasmÃnmahadÃdiliÇgaæ pravarttate / triguïata÷ triguïÃt sattvarajastamoguïà yasmiæstattriguïaæ tatkimuktaæ bhavati sattvarajastamasÃæ sÃmyÃvasthà pradhÃnam / tathà samudayÃt yathà gaægÃÓrotÃæsi triïÅ rudramÆrddhani patitÃni ekaæ sroto janayati evaæ triguïamavyaktamekaæ vyaktaæ janayati tathà và tantava÷ samuditÃ÷ paÂaæ janayanti evamavyaktaæ gunasamudayÃnmahadÃdi janayatÅti triguïata÷ samudayÃcca vyaktaæ jagat pravarttate / yasmÃdekasmÃt pradhÃnÃdvyaktaæ tasmÃdekarÆpeïa bhavitavyam / nai«a do«a÷ pariïÃmata÷ salilavat pratipratiguïÃÓrayaviÓe«ÃdekasmÃt pradhÃnÃt trayo lokÃ÷ samutpannÃstulyabhÃvà na bhavanti devÃ÷ sukhena yuktà manu«yà du÷khena tirya¤co mohena ekasmÃt pradhÃnÃt prav­ttaæ vyaktaæ pratipratiguïÃÓrayaviÓe«Ãt pariïamÃta÷ salilavadbhavati / pratipratÅti vÅpsà / guïÃnÃmÃÓrayo guïÃÓrayastadviÓe«astaæ guïÃÓrayaviÓe«aæ pratinidhÃya pratipratiguïÃÓrayaviÓe«aæ pariïÃmÃt pravarttate vyaktaæ yathà ÃkÃÓÃdekarasaæ salilaæ patitaæ nÃnÃrÆpÃtsaæÓle«Ãdbhidyate tadrasÃntarairevamekasmÃt pradhÃnÃt prav­ttÃstrayo lokà naikasvabhÃvà bhavanti deve«u sattvamutkaÂaæ rajastamasÅ udÃsÅne tena te 'tyantasukhino manu«ye«u raja utkaÂaæ bhavati sattvatamasÅ udÃsÅne tena te 'tyantadu÷khino tiryak«u tama utkaÂaæ bhavati sattvajasÅ udÃsÅne tena te 'tyantamƬhÃ÷ // 16 // ----------------------------------------------------------------- evamÃryÃdvayena pradhÃnasyÃstitvamabhyupagamyate / itaÓcottaraæ puru«ÃstitvapratipÃdanÃrthamÃha / ## yaduktaæ vyaktÃvyaktavij¤ÃnÃnmok«a÷ prÃpyata iti tatra vyaktÃdanantaramavyaktaæ pa¤cabhi÷ kÃraïairadhigatamavyaktavat puru«o 'pi sÆk«mastasyÃdhunÃnumitÃstitvaæ pratikriyate / asti puru«a÷ kasmÃt saæghÃtaparÃrthatvÃt / yo 'yaæ mahadÃdi saæghÃta÷ sa puru«Ãrtha ityanumÅyate acetanatvÃt paryaÇgavat / yathà paryaÇka pratyekaæ gÃtrotpalakapÃdavaÂatÆlÅprachÃdanapaÂopadhÃnasaæghata÷ parÃrtho nahi svÃrtha÷ paryaÇkasya nahi ki¤cidapi gÃtrotpalÃdyavayavÃnÃæ parasparaæ k­tyamasti / ato 'vagamyate 'sti puru«o ya÷ paryaÇke Óete yasyÃrthaæ paryaÇkastatparÃrthamidaæ ÓarÅraæ pa¤cÃnÃæ mahÃbhÆtÃnÃæ saæghÃto varttate 'sti puru«o yasyedaæ bhogyaÓarÅraæ bhogyaæ mahadÃdisaæghÃtarÆpaæ samutpannamiti / itaÓcÃtmÃsti triguïÃdiviparyayÃt yaduktaæ pÆrvasyÃmÃryÃyÃæ trigunamavivekivi«aya ityÃdi / tasmÃdviparyayÃdyenoktaæ tadviparÅtastathà pumÃn / adhi«ÂhÃnÃdyatheha laæghanalpavanadhÃvanasamarthairaÓvairyukto ratha÷ sÃrathinÃdhi«Âhita÷ pravarttate tathÃtmÃdhi«ÂhÃnÃccharÅramiti / tathà coktaæ «a«Âhitantre puru«Ãdhi«Âhitaæ pradhÃnaæ pravarttate / ato 'styÃtmÃbhokt­tvÃt / yathà madhurÃmlalavaïakaÂutiktaka«Ãya«a¬rasopab­æhitsya saæyktasyÃnnasya sÃdhyate evaæ mahadÃdiliÇgasya bhokt­tvÃbhÃvÃdasti sa Ãtmà yasyedaæ bhogyaæ ÓarÅramti / itaÓca kaivalyÃrthama prav­tteÓca kevalasya bhÃva÷ kaivalyaæ tannimitaæ yà ca prav­ttistasyÃ÷ svakaivalyÃrthaæ prav­tte÷ sakÃÓÃdanumÅyate astyÃtmeti yato sarvo vidvÃnavidvÃæÓca saæsÃrasantÃnak«ayamicchati / evamebhirhetubhirastyÃtmà ÓarÅrÃdvyatirikta÷ // 17 // ----------------------------------------------------------------- atha sa kimekaha sarvaÓarÅre 'dhi«ÂhÃtà maïirasanÃtmakasÆtravat Ãhosvidbahava ÃtmÃna÷ pratiÓarÅramadhi«ÂhÃtÃra ityatrocyate / ## janma ca maraïaæ ca karaïÃni ca janmamaraïakaraïÃni te«Ãæ pratiniyamÃt pratyekaniyamÃdityartha÷ / yadyeka eva Ãtmà syÃttata ekasya janmani sarva eva jÃyeran ekasya maraïe sarve 'pi mriyeran ekasya karaïavaikalye bÃdhiryÃndhamÆkatvakuïatvakhaæjatvalak«aïe sarve 'pi badhirÃndhakuïikhaæjÃ÷ syurna caivaæ bhavati tasmÃjjanmamaraïakaraïÃnÃæ pratiniyamÃt puru«abahutvaæ siddham / itaÓcÃyugapat prav­tteÓca yugapadekakÃlaæ na yugapadayugapat pravarttanaæ yasmÃdayugapaddharmÃdi«u prav­ttird­Óyate eke dharme prav­ttà anye 'dharme vairÃgye 'nye j¤Ãne 'nye prav­ttÃ÷ tasmÃdayugapat prav­tteÓca bahava iti siddham / ki¤cÃnyattraiguïyÃviparyayÃccaiva triguïabhÃvaviparyayÃcca puru«abahutvaæ siddham / yathà sÃmÃnye janmani eka÷ sÃttvika÷ sukhÅ / anyo rÃjaso du÷khÅ / anyastÃmaso mohavÃn / evaæ traiguïyaviparyayÃdbahutvaæ siddhamiti // 18 // ----------------------------------------------------------------- akarttà puru«a ityetaducyate / ## tasmÃcca viparyÃsÃttasmÃcca yathoktatraiguïyaviparyÃsÃdviparyayÃnnirguïa÷ puru«o vivekÅ bhoktetyÃdiguïÃnÃæ puru«asya yo viparyÃsa uktastasmÃt sattvarajastama÷su kartt­bhÆte«u sÃk«itvaæ siddhaæ puru«asyeti yo 'yamadhik­to bahutvaæ prati / guïà eva karttÃra÷ pravarttante sÃk«Å na pravattate nÃpi nivarttata eva / kiæcÃnyat kaivalyaæ kevalabhÃva÷ kaivalyamanyatvamityartha÷ / triguïebhya÷ kevala÷ / anyanmÃdhyasthyaæ madhyasthabhÃva÷ parivrÃjakavat madhyastha÷ puru«a÷ / yathà kaÓcit parivrÃjako grÃmÅïe«u kar«aïÃrthe«u prav­tte«u kevalo madhyastha÷ puru«o 'pyevaæ guïe«u varttamÃne«u na pravarttate / tasmÃddra«Â­tvamakartt­bhÃvÃÓca yasmÃnmadhyasthastasmÃddra«Âà tasmÃdakarttà puru«aste«Ãæ karmaïÃmiti sattvarajastamÃæsi trayo guïÃ÷ karmakartt­bhÃvena pravarttante na puru«a evaæ puru«asyÃstitvaæ ca siddham / yasmÃtkarttà puru«astatkathamadhyavasÃyaæ karoti dharmaæ kari«yÃmyadharmaæ na kari«yÃmÅtyata÷ karttà bhavati na ca karttà puru«a evamubhayÃtra do«a÷ syÃditi // 19 // ----------------------------------------------------------------- ata ucyate / ## iha puru«aÓcetanÃk­t tena cetanÃvabhÃsaæ yuktaæ mahadÃdiliÇgaæ cetanÃvadiva bhavati yathà loke ghaÂÃ÷ ÓÅtasaæyukta÷ ÓÅta u«ïasaæyukta u«ïa evaæ mahadÃdi liÇgaæ tasya saæyogÃt puru«asaæyogÃccetanÃvadiva bhavati tasmÃdguïà adhyavasÃyaæ kurvanti na puru«a÷ / yadyapi loke puru«a÷ karttà gaætetyÃdi prayujyate tathÃpyakarttà puru«a÷ kathaæ guïakartt­tve ca tathà kartteva bhavatyudÃsÅno guïÃnÃæ kartt­tve sati udÃsÅno 'pi puru«a÷ kartteva bhavati na karttà / atra d­«ÂÃnto bhavati yathÃcauraÓcaurai÷ saha g­hÅtaÓcaura ityavagamyata evaæ trayo guïÃ÷ karttÃrastai÷ saæyukta÷ puru«o 'karttÃpi karttà bhavati kartt­saæyogÃt / evaæ vyaktÃvyaktaj¤ÃnÃæ vibhÃgo vikhyÃto yadvibhÃgÃnmok«aprÃptiriti // 20 // ----------------------------------------------------------------- athaitayo÷ pradhÃnapuru«ayo÷ kiæ hetu÷ saæghÃta ucyate / ## puru«asya pradhÃnena saha saæyogo darÓanÃrthaæ prak­tiæ mahadÃdikÃryabhÆtaparyantaæ puru«a÷ paÓyati etadarthaæ pradhÃnasyÃpi puru«eïa saæyoga÷ / kaivalyÃrthaæ sa ca saæyoga÷ paÇgvandhavadubhayorapi dra«Âavya÷ yathà eka÷ paÇgurekaÓcÃndha etau dvÃvapi gacchantau mahatà sÃmarthyenÃÂavyÃæ sÃrthasya stenak­tÃdupaplavÃt svabandhuparityakto daivÃditaÓceruÓca svagatyà ca tau saæyogamupayÃtau punastayo÷ svavacaso viÓvastatvena saæyogo gamanÃrthaæ darÓanÃrthaæ ca bhavatyandhena paægu÷ skandhamÃropita÷ evaæ ÓarÅrÃrƬhapaægudarÓitena mÃrgeïÃndho yÃti paæguÓcÃndhaskandhÃrƬha÷ / evaæ puru«e darÓanaÓaktirasti paæguvannakriyà pradhÃne kriyÃÓaktirastyandhavannadarÓanaÓakti÷ / yathà vÃnayo÷ paægvandhayo÷ k­tÃrthayorvibhÃgo bhavi«yatÅpsitasthÃnaprÃptayorevaæ pradhÃnamapi puru«asya mok«aæ k­tvà nivarttate puru«o 'pi pradhÃnaæ d­«Âvà kaivalyaæ gacchati tayo÷ k­tÃrthayorvibhÃgo bhavi«yati / kiæ cÃnyat tatk­ta÷ sargastena saæyogena k­tastatk­ta÷ sarga÷ s­«Âi÷ / yathà strÅ puru«asaæyogÃt sutotpattistata÷ pradhÃnapuru«asaæyogÃt sargasyotpatti÷ // 21 // ----------------------------------------------------------------- idÃnÅæ sarvavibhÃgadarÓanÃrthamÃha / ## prak­ti÷ pradhÃnaæ brahma avyaktaæ bahudhÃnakaæ mÃyeti paryÃyÃ÷ / aliÇgasyÃ÷ prak­te÷ sakÃÓÃnmahÃnutpadyate mahÃn buddhirÃsurÅ mati÷ khyÃtirj¤Ãnaæ praj¤ÃparyÃyairutpadyate tasmÃcca mahato 'haækÃra utpadyate 'haækÃro bhÆtÃdivaik­tastaijaso 'bhimÃna iti paryÃyÃ÷ tasmÃdgaïaÓca «o¬aÓaka÷ tasmÃdahaækÃrÃccho¬aÓaka÷ «o¬aÓasvarÆpeïa guïa utpadyate / sa yathà / pa¤catanmÃtrÃïi ÓabdatanmÃtraæ sparÓatanmÃtraæ rupatanmÃtraæ rasatanmÃtraæ gandhatanmÃtramiti / tanmÃtrasÆk«maparyÃyavÃcyÃni / tata ekÃdaÓendriyÃïi Órotraæ tvak cak«u«Å jihvà ghrÃïamiti pa¤ca buddhÅndriyÃïi / vÃkpÃïipÃdapÃyÆpasthÃ÷ pa¤cakarmendriyÃïyubhayÃtmakamekÃdaÓaæ mana e«a «o¬aÓako gaïo 'haækÃrÃdutpadyate / kiæca pa¤cabhya÷ pa¤ca bhÆtÃni tasmÃccho¬aÓakÃdgaïÃt pa¤cabhyastanmÃtrebhya÷ sakÃÓÃt pa¤ca vai mahÃbhÆtÃnyutpadyante / yaduktaæ ÓabdatanmÃtrÃdÃkÃÓaæ sparÓatanmÃtrÃdvÃyu÷ rÆpatanmÃtrÃtteja÷ rasatanmÃtrÃdÃpa÷ gandhatanmÃtrÃt p­thivÅ evaæ pa¤cabhya÷ paramÃïubhya÷ pa¤camahÃbhÆtÃnyutpadyante // 22 // ----------------------------------------------------------------- yaduktaæ vyaktÃvyaktaj¤avij¤ÃnÃnmok«a iti tatra mahadÃdibhÆtÃntaæ trayoviæÓatibhedaæ vyÃkhyÃtamavyaktamapi bhedÃnÃæ parimÃïÃdityÃdinà vyÃkhyÃtaæ puru«o 'pi saæghÃtaparÃrthatvÃdityÃdibhirhetubhirvyÃkhyÃta÷ / evametÃni pa¤caviæÓatitattvÃni yastrailokyaæ vyÃptaæ jÃnÃti tasya bhÃvo 'stitvaæ tattvaæ yathoktam / pa¤caviæÓatitattvaj¤o yatra tatrÃÓrame rata÷ / jaÂÅ muï¬Å ÓikhÅ vÃpi mucyate nÃtra saæÓaya÷ / tÃni yathà prak­ti÷ puru«o buddhirahaækÃra÷ pa¤catanmÃtrà ekÃdaÓendriyÃïi pa¤camahÃbhÆtÃni ityetÃni pa¤caviæÓatitattvÃni / tatroktaæ prak­termahÃnutpadyate tasya mahata÷ kiæ lak«aïamityetadÃha / ## adhyavasÃyo buddhilak«aïam / adhyavasanamadhyavasÃya÷ yathà bÅje bhavi«yadv­ttiko 'ÇkurastadvadadhyavasÃyo 'yaæ ghaÂo 'yaæ paÂa ityevaæ syati yà sà buddhiriti lak«yate sà ca buddhira«ÂÃÇgikà sÃttvikatÃmasarÆpabhedÃt tatra buddhe÷ sÃttvikaæ rÆpaæ caturvidhaæ bhavati dharmo j¤Ãnaæ vairÃgyamaiÓvaryaæ ceti tatra dharmo nÃma dayÃdÃnayamaniyamalak«aïastatra yamà niyamÃÓca pÃta¤jale 'bhihità ahiæsÃsatyÃsteyabrahmacaryÃparigrahà yamÃ÷ Óaucasaæto«atapa÷svÃdhyÃyeÓvarapraïidhà niyamÃ÷ / j¤Ãnaæ prakÃÓo 'vagamo bhÃnamiti paryÃyÃstacca dvividhaæ bÃhyamÃbhyantaraæ ceti tatra bÃhyaæ nÃma vedÃ÷ Óik«Ã kalpo vyÃkaraïaæ niruktaæ chandojyoti«Ãkhya«a¬aÇgasahitÃ÷ purÃïÃni nyÃyamÅmÃæsÃdharmaÓÃstrÃïi ceti / Ãbhyantaraæ prak­tipuru«aj¤Ãnamiyaæ prak­ti÷ sattvarajastamasÃæ sÃmyÃvasthÃyaæ puru«a÷ siddho nirguïovyÃpÅ cetana iti / tatra bÃhyaj¤Ãnena lokapaæktirlokÃnurÃga ityartha÷ / Ãbhyantareïa j¤Ãnena mok«a ityartha÷ vairÃgyamapi dvividhaæ bÃhyamÃbhyantaraæ ca bÃhyaæ d­«Âavi«ayavait­«ïyamarjanarak«aïak«ayasaægahiæsÃdo«adarÓanÃt viraktasyÃbhyantaraæ pradhÃnamapyatra svapnendrajÃlasad­Óamiti viraktasya gok«epsoryadutpadyate tadÃbhyantaraæ vairÃgyam / aiÓvaryamÅÓvarabhÃvastaccëÂaguïamaïimà mahimà garimà laghimà prÃpti÷ prÃkÃmyamÅÓitvaæ vaÓitvaæ yatrakÃmÃvasÃyitvaæ ceti / aïorbhÃvo 'ïimà sÆk«mo bhÆtvà jagati vicaratÅti / mahimà mahÃn bhÆtvà vicaratÅti / laghimà m­ïÃlÅtÆlÃvayavÃdapi laghutayà pu«pakesarÃgre«vapi ti«Âhati / prÃptirabhimataæ vastu yatra tatrÃvasthita÷ prÃpnoti / prÃkÃmyaæ prakÃmato yadeve«yati tadeva vidadhÃti / ÅÓitvaæ prabhutayà trailokyamapÅ«Âe / vaÓitvaæ sarvaæ vaÓÅbhavati / yatra kÃmÃvasÃyitvaæ brahmÃdistambaparyantaæ yatra kÃmastatraivÃsya svecchayà sthÃnÃsanavihÃrÃnÃcaratÅti / catvÃra etÃni buddhe÷ sÃttvikÃni rÆpÃïi yadà sattvena rajastamasÅ abhibhÆte tadà pumÃn buddhiguïÃn dharmÃdÅnÃpnoti / kiæcÃnyat tÃmasamasmÃdviparyastamasmÃddharmÃderviparÅtaæ tÃmasaæ buddhirÆpaæ dharmÃdviparÅto 'dharma evamaj¤ÃnamavairÃgyamÃnaiÓvaryamiti / evaæ sÃttvikaistÃmasai÷ svarÆpaira«ÂÃægà buddhistriguïÃdavyaktÃdutpadyate // 23 // ----------------------------------------------------------------- evaæ buddhilak«aïamuktamahaækÃralak«aïamucyate / ## ekÃdaÓakaÓca gaïa ekÃdaÓendriyÃïi tathà tanmÃtro gaïa÷ pa¤caka÷ pa¤calak«aïopeta÷ ÓabdatanmÃtrasparÓatanmÃtrarÆpatanmÃtrarasatanmÃtragandhatanmÃtralak«aïopeta÷ // 24 // ----------------------------------------------------------------- kiæ lak«aïÃt sarga ityetadÃha / ## sattvenÃbhibhÆte yadà rajastamasÅ ahaækÃre bhavatastadà so 'haækÃra÷ sÃttvikastasya ca pÆrvÃcÃryai÷ saæj¤Ã k­tà vaik­ta iti tasmÃdvik­tÃdahaækÃrÃdekÃdaÓaka indriyagaïa utpadyate / tasmÃt sÃttvikÃni viÓuddhÃnÅndriyÃïi svavi«ayasamarthÃni tasmÃducyate sÃttvika ekÃdaÓaka iti / kiæcÃnyadbhÆtÃdestanmÃtra÷ sa tÃmasa÷ tamasÃbhibhÆte sattvarajasÅ ahaækÃre yadà bhavata÷ so 'haækÃrastÃmasa ucyate tasya pÆrvÃcÃryak­tà saæj¤Ã bhÆtÃdistasmÃdbhÆtÃderahaækÃrÃttanmÃtra÷ pa¤cako gaïa utpadyate bhÆtÃnÃmÃdibhÆtastamobahulastenokta÷ sa tÃmasa iti / tasmÃdbhÆtÃde÷ pa¤catanmÃtrako gaïa÷ kiæca taijasÃdubhayaæ yadÃrajasÃbhibhÆte sattvatamasÅ bhavatastadà tasmÃt so 'haækÃrastaijasa iti saæj¤Ãæ labhate tasmÃttaijasÃdubhayamutpadyate / ubhayamiti ekÃdaÓo gaïastanmÃtra÷ pa¤caka÷ / yo 'yaæ sÃttviko 'haækÃro vaik­tiko vaik­to bhÆtvà ekÃdaÓendriyÃïyutpÃdayati sa taijasamahaækÃraæ sahÃyaæ g­hïÃti sÃttviko ni«kriya÷ sa taijasayukta indriyotpattau samartha÷ tathà tÃmaso 'haækÃro bhÆtÃdi÷ saæj¤ito ni«kriyatvÃttaijasenÃhaækÃreïa kriyÃvatà yuktastanmÃtrÃïyutpÃdayati tenoktaæ taijasÃdubhayamiti evaæ taijasenÃhaækÃreïaindriyÃïyekÃdaÓa pa¤catanmÃtrÃïi k­tÃni bhavanti // 25 // ----------------------------------------------------------------- ekÃdaÓaka ityukta÷ yo vaik­tÃt sÃttvikÃdahaækÃrÃdutpadyate tasya kà saæj¤etyÃha / ## cak«urÃdÅni sparÓanaparyantÃni buddhÅndriyÃïyucyante / sp­Óyate aneneti sparÓanaæ tvagindriyaæ tadvÃcÅ siddha÷ sparÓanaÓabdo 'sti tenedaæ paÂhyate sparÓanakÃnÅti ÓabdasparÓarÆparasagandhÃn pa¤cavi«ayÃn budhyante avagacchantÅti pa¤ca buddhÅndriyÃïi / vÃkpÃïipÃdapÃyÆpasthÃn karmendriyÃïyÃhu÷ karma kurvantÅti karmendriyÃïi / tatra vÃgvadati hastau nÃnÃvyÃpÃraæ kuruta÷ pÃdau gamanÃgamanaæ pÃyurutsargaæ karoti upastha Ãnaædaæ prajotpattyà // 26 // ----------------------------------------------------------------- evaæ buddhÅndriyakarmendriyabhedena daÓendriyÃïi vyÃkhyÃtÃni mana ekÃdaÓakaæ kimÃtmakaæ kiæ svarÆpaæ ceti taducyate / ## atrendriyavarge mana ubhayÃtmakaæ buddhÅndriye«u buddhÅndriyavat karmendriye«u karmendriyavat kasmÃdbuddhÅndriyÃïÃæ prav­ttiæ kalpayati karmendriyÃïÃæ ca tasmÃdubhayÃtmakaæ mana÷ saækalpayatÅti saækalpakam / kiæcÃnyadindriyaæ ca sÃdharmyÃt samÃnadharmabhÃvÃt sÃttvikÃhaækÃrÃdbuddhÅndriyÃïi karmendriyÃïi manasà sahotpadyamÃnÃni manasa÷ sÃdharmyaæ prati tasmÃtsÃdharmyÃnmano 'pÅndriyamevametÃnyekÃdaÓendriyÃïi sÃttvikÃdvaik­tÃdahaækÃrÃdutpannÃni / tatra manasa÷ kà v­ttiriti / saækalpo v­tti÷ / buddhÅndriyÃïÃæ ÓabdÃdayo v­ttaya÷ karmendriyÃïÃæ vacanÃdayo 'thaitÃnÅndriyÃïi bhinnÃni bhinnÃrthagrÃhakÃïi kimÅÓvareïota svabhÃvena k­tÃni yata÷ pradhÃnabuddhyahaækÃrà acetanÃ÷ puru«o 'pyakarttetyatrÃha / iha sÃækhyÃnÃæ svabhÃvo nÃma kaÓcitkÃraïamasti / atrocyate guïapariïÃmaviÓe«ÃnnÃnÃtvaæ bÃhyabhedÃÓca / imÃnyekÃdaÓendriyÃïi ÓabdasparÓarÆparasagandhÃ÷ pa¤cÃnÃæ vacanÃdÃnaviharaïotsargÃnandÃÓca pa¤cÃnÃæ saækalpaÓca manasa evamete bhinnÃnÃmevendriyÃïÃmarthÃ÷ guïapariïÃmaviÓe«Ãt guïÃnÃæ pariïÃmo guïapariïÃmastasya viÓe«ÃdindriyÃïÃæ nÃnÃtvaæ bÃhyÃrthabhedÃÓca / athaitannÃnÃtvaæ neÓvareïa nÃhaækÃreïa na buddhyà na pradhÃnena na puru«eïa svabhÃvÃt k­taguïapariïÃmeneti / guïÃnÃmacetanatvÃnna pravarttate pravarttata eva kathaæ vak«yatÅhaiva vatsaviv­ddhinimittaæ k«Årasya yathà prav­ttiraj¤asya puru«asya vimok«Ãrthaæ tathà prav­tti÷ pradhÃnasya / evamacetanaguïÃ÷ ekÃdaÓendriyabhÃvena pravarttante viÓe«Ã api tatk­tà eva yenoccai÷ pradeÓe cak«u÷khalokanÃya sthitaæ tathà ghrÃïaæ tathà Órotraæ tathà jihvà svadeÓe svÃrthagrahaïÃya / evaæ karmendriyÃïyapi yathÃyathaæ svÃrthasamarthÃni svadeÓÃvasthitÃni svabhÃvato guïapariïÃmaviÓe«Ãdeva na tadarthà api yata uktaæ ÓÃstrÃntare / guïà guïe«u varttante guïÃnÃæ yà v­tti÷ sà guïavi«ayà eveti bÃhyÃrthà vij¤eyà guïak­tà evetyartha÷ / pradhÃnaæ yasya kÃraïamiti // 27 // ----------------------------------------------------------------- athendriyasya kasya kà v­ttirityucyate / #<ÓabdÃdi«u pa¤cÃnÃmÃlocanamatrami«yate v­tti÷ / vacanÃdÃnaviharaïotsargÃnandÃÓca pa¤cÃnÃm // ISk_28 //># mÃtraÓabdo viÓe«Ãrtha÷ / aviÓe«avyÃv­tyartho yathà bhik«Ã mÃtraæ labhyate nÃnyo viÓe«a iti / tatha cak«Æ rÆpamatre na rasÃdi«u evaæ Óe«Ãïyapi tadyathà cak«u«o rÆpaæ jihvÃyà raso ghrÃïasya gandha÷ Órotrasya Óabda÷ tvaca÷ sparÓa÷ / evame«Ãæ buddhÅndriyÃïÃæ v­tti÷ kathità karmendriyÃïÃæ v­tti÷ kathyate vacanÃdÃnaviharaïotsargÃnandÃÓca pa¤cÃnÃæ karmendriyÃïÃmityartha÷ / vÃco vacanaæ hastayorÃdÃnaæ pÃdayorviharaïaæ pÃyorbhuktasyÃhÃrasya pariïatamalotsarga÷ upasthasyÃnanda÷ sutotpattirvi«ayà v­ttiriti sambandha÷ // 28 // ----------------------------------------------------------------- adhunà buddhyahaækÃramanasÃmucyate / ## svalak«aïasvabhÃvà svÃlak«aïyà / adhyavasÃyo yo buddhiriti lak«aïamuktaæ saiva buddhiv­tti÷ / tathÃbhimÃno 'haækÃra ityabhimÃnalak«aïo 'bhimÃnav­ttiÓca / saækalpakaæ mana iti lak«aïamuktaæ tena saækalpa eva manaso v­tti÷ / trayasya buddhyahaækÃramanasÃæ svÃlak«aïyà v­ttirasÃmÃnyà yà prÃgabhihità buddhÅndriyÃïÃæ ca v­tti÷ sÃpyasÃmÃnyaiveti / idÃnÅæ sÃmÃnyà v­ttirÃkhyÃyate / sÃmÃnyakÃranav­tti÷ sÃmÃnyena karaïÃnÃæ v­tti÷ prÃïÃdyà vÃyava÷ pa¤ca prÃïÃpÃnasamÃnodÃnavyÃnà iti pa¤ca vÃyava÷ sarvendriyÃïÃæ sÃmÃnyà v­ttiryata÷ / prÃïo nÃma vÃyurmukhanÃsikÃntargocarastasya yat spandanaæ karma tat trayodaÓavidhasyÃpi sÃmÃnyà v­tti÷ sati prÃïe yasmÃt karaïÃnÃmÃtmalÃbha iti / prÃïo 'pi pa¤caraÓakunivat sarvasya calanaæ karotÅti / prÃïanÃt prÃïa ityucyate / tathÃpanayanÃdapÃnastatra yatspandanaæ tadapi sÃmÃnyav­ttirindriyasya / tathà samÃno madhyadeÓavartÅ ya ÃhÃrÃdinayanÃtsamaæ nayanÃt samÃno vÃyustatra yatspandanaæ tat sÃmÃnyaæ karaïav­tti÷ / tathà ÆrdhvÃrohaïÃdutkar«ÃdunnayanÃdvà udÃno nÃbhideÓamastakÃntargocarastatrodÃne yatspandanaæ tat sarvendriyÃïÃæ sÃmÃnyà v­tti÷ / kiæca ÓarÅravyÃptirabhyantaravibhÃgaÓca yena kriyate 'sau ÓarÅravyÃptyÃkÃÓavadvyÃnastatra yat spandanaæ tat karaïajÃlasya sÃmÃnyà v­ttiriti / evamete pa¤ca vÃyava÷ sÃmÃnyakaraïav­ttiriti vyÃkhyÃtÃ÷ trayodaÓavidhasyÃpi karaïasÃmÃnyà v­ttirityartha÷ // 29 // ----------------------------------------------------------------- ## yugapaccatu«Âayasya buddhyahaækÃramanasÃmekaikendriyasambandhe sati catu«Âayaæ bhavati catu«Âayasya d­«Âe prativi«ayÃdhyavasÃye yugapadv­tirbuddhyahaækÃramanaÓcak«Ææ«i yugapadekakÃlaæ rÆpaæ paÓyati sthÃïurayamiti / buddhyahaækÃramanojihvà yugapadrasaæ g­hïanti / buddhyahaækÃramanoghrÃïÃni yugapadgandhaæ g­hïanti / tathà tvakÓrotre api / kiæca kramaÓaÓca tasya nirdi«Âà tasyeti catu«ÂayasyakramaÓaÓca v­ttirbhavati / yathà kaÓcit pathi gacchan dÆrÃdeva d­«Âvà sthÃïurayaæ puru«o veti saæÓaye sati tatroparƬhÃæ valliæ talliÇgaæ paÓyati Óakuniæ và tato tasya manasà saækalpite saæÓaye vyavacchedabhÆtà buddhirbhavati sthÃïurayamityato 'haækÃraÓca niÓcayÃrtha÷ sthÃïurevetyevaæ buddhyahaækÃramanaÓcak«u«Ãæ kramaÓo v­ttird­«Âà yathà rÆpe tathà ÓabdÃdi«vapi boddhavyà d­«Âe d­«Âavi«aye / kiæcÃnyattathÃpyad­«Âe trayasya tatpÆrvikà v­ttirad­«Âe 'nÃgate 'tÅte ca kÃle buddhyahaækÃramanasÃæ rÆpe cak«u÷ pÆrvikà trayasya v­tti÷ sparÓe tvakpÆrvikà gandhe ghrÃïapÆrvikà rase rasanapÆrvikà Óabde ÓravaïapÆrvikà buddhyahaækÃramanasÃmanÃgate bhavi«yati kÃle 'tÅte ca tat kramaÓo v­ttirvarttamÃne yugapat kramaÓaÓceti // 30 // ----------------------------------------------------------------- kiæca / ## svÃæ svÃmiti vÅpsà buddhyahaækÃramanÃæsi svÃæ svÃæ v­ttiæ parasparÃkÆtahetukÃmÃkÆtakÃdarÃsambhrama iti pratipadyante puru«ÃrthakaraïÃya / buddherahaækÃrÃdayo buddhirahaækÃrÃkÆtaæ j¤Ãtvà svasvavi«ayaæ pratipadyate kimarthamiti cet puru«Ãrtha eva hetu÷ puru«Ãrtha÷ karttavya ityevamarthaæ guïÃnÃæ prav­ttistasmÃdetÃni karaïÃni puru«Ãrthaæ prakÃÓayanti kathaæ svayaæ pravartante na kenacit kÃryate karaïaæ puru«Ãrtha evaika÷ kÃrayatÅti vÃkyÃrtho na kenacidÅÓvareïa puru«eïa kÃryate prabodhyate karaïam // 31 // ----------------------------------------------------------------- buddhyÃdi katividhaæ tadityucyate / ## karaïaæ mahadÃdi trayodaÓavidhaæ boddhyavyaæ pa¤cabuddhÅndriyÃïi cak«urÃdÅni pa¤ca karmendriyÃïi vÃgÃdÅnÅti trayodaÓavidhaæ karaïaæ tatkiæ karotÅtyetadÃha tadÃharaïadhÃraïaprakÃÓakaram / tatrÃharaïaæ dhÃraïaæ ca karmendriyÃïi kurvanti prakÃÓaæ buddhÅndriyÃïi / katividhaæ kÃryaæ tasyeti taducyate / kÃryaæ ca tasya daÓadhà tasya karaïasya kÃryaæ kartavyamiti daÓadhà daÓaprakÃraæ ÓabdasparÓarÆparasagandhÃkhyaæ vacanÃdÃnaviharaïotsargÃnandÃkhyametaddaÓavidhaæ kÃryaæ buddhÅndriyai÷ prakÃÓitaæ karmendriyÃïyÃharanti dhÃrayanti ceti // 32 // ----------------------------------------------------------------- ## anta÷karaïamiti buddhyahaækÃramanÃæsi trividhaæ mahadÃdibhedÃt / daÓadhà bÃhyaæ ca buddhÅndriyÃïi pa¤ca karmendriyÃïi pa¤ca daÓavidhametatkaraïaæ bÃhyaæ tatra yasyÃnta÷karaïasya vi«ayÃkhyaæ buddhyahaækÃramanasÃæ bhogyaæ sÃmpratakÃlaæ Órotraæ varttamÃnameva Óabdaæ Ó­ïoti nÃtÅtaæ na ca bhavi«yantaæ cak«urapi vartamÃnaæ rÆpaæ paÓyati nÃtÅtaæ nÃnÃgataæ tvagvarttamÃnaæ sparÓaæ jihvà varttamÃnaæ rasaæ nÃsikà varttamÃnaæ gandhaæ nÃtÅtÃnÃgataæ ceti / evaæ karmendriyÃïi vÃgvarttamÃnaæ ÓabdamuccÃrayati nÃtÅtaæ nÃnÃgataæ pÃïÅ varttamÃnaæ ghaÂamÃdadÃte nÃtÅtamanÃgataæ pÃyÆpasthau ca varttamÃnÃvutsargÃnandau kuruto nÃtÅtau nÃnÃgatau / evaæ bÃhyaæ karaïaæ sÃmpratakÃlamuktaæ trikÃlamÃbhyantaraæ karaïaæ buddhyahaækÃramanÃæsi trikÃlavi«ayÃïi buddhirvarttamÃnaæ ghaÂaæ budhyate atÅtamanÃgataæ ceti / ahaækÃro varttamÃne 'bhimÃnaæ karotyatÅte 'nÃgate ca / tathà mano varttamÃne saækalpaæ kurute atÅte 'nÃgate ca evaæ trikÃlamÃbhyantaraæ karaïamiti // 33 // ----------------------------------------------------------------- idÃnÅmindriyÃïi kati saviÓe«aæ vi«ayaæ g­hïanti kÃni nirviÓe«amiti taducyate / ## buddhÅndriyÃïi tÃni saviÓe«aæ vi«ayaæ g­hïÃti saviÓe«avi«ayaæ mÃnu«ÃïÃæ ÓabdasparÓarÆparasagandhÃn sukhadu÷khamohavi«ayayuktÃn buddhÅndriyÃïi prakÃÓayanti devÃnÃæ nirviÓe«Ãnvi«ayÃn prakÃÓayanti tathà karmendriyÃïÃæ madhye vÃgbhavati Óabdavi«ayà devÃnÃæ mÃnu«ÃïÃæ ca vÃgvadati ÓlokÃdÅnuccÃrayati tasmÃddevÃnÃæ mÃnu«ÃïÃæ ca vÃgindriyaæ tulyaæ Óe«Ãïyapi vÃgvyatiriktÃni pÃïipÃdapÃyÆpasthasaæj¤itÃni pa¤cavi«ayÃïi ÓabdÃdayo ye«Ãæ tÃni pa¤cavi«ayÃïi ÓabdasparÓarÆparasagandhÃ÷ pÃïau santi pa¤caÓabdÃdilak«aïÃyÃæ bhuvi pÃdo viharati pÃyvindriyaæ pa¤cakl­ptamutsargaæ karoti tathopasthendriyaæ pa¤calak«aïaæ ÓukramÃnandayati // 34 // ----------------------------------------------------------------- ## sÃnta÷karaïà buddhirahaækÃramana÷sahitetyarthaha yasmÃt sarvaæ vi«ayamavagÃhate g­hïÃti tri«vapi kÃle«u ÓabdÃdÅn g­hïÃti tasmÃttrividhama karaïaæ dvÃri dvÃrÃïi Óe«Ãïi Óe«Ãni karaïÃnÅti vÃkyaÓe«a÷ // 35 // ----------------------------------------------------------------- kiæ cÃnyat / ## yÃni karaïÃnyuktÃni ete guïaviÓe«Ã÷ kiæ viÓi«ÂÃ÷ pradÅpakalpÃ÷ pradÅpavadvi«ayaprakÃÓakÃ÷ parasparavilak«aïà asad­Óà bhinnavi«ayà ityartha÷ / guïavi«ayà ityartha÷ / guïaviÓe«Ã guïebhyo jÃtÃ÷ / k­tsnaæ puru«asyÃrthaæ buddhÅndriyÃni karmendriyÃïyahaækÃro manaÓcaitÃni svaæ svamarthaæ puru«asya prakÃÓya buddhau prayacchanti buddhisthaæ kurvantÅtyartha÷ / yato buddhisthaæ sarvaæ vi«ayaæ sukhÃdikaæ puru«a upalabhyate // 36 // ----------------------------------------------------------------- idaæ cÃnyat / ## sarvendriyagataæ tri«vapi kÃle«u sarvaæ pratyupabhogamupabhogaæ prati devamanu«yatiryag buddhÅndriyakarmendriyadvÃreïa sÃnta÷karaïà buddhi÷ sÃdhayati sampÃdayati yasmÃt tasmÃt saiva ca viÓina«Âi pradhÃnapuru«ayorvi«ayavibhÃgaæ karoti pradhÃnapuru«Ãntaraæ nÃnÃtvamityartha÷ / sÆk«mamityanadhik­tatapaÓcaraïairaprÃpyamiyaæ prak­ti÷ sattvarajastamasÃæ sÃmyÃvasthà iyaæ buddhirayamahaækÃra etÃni pa¤catanmÃtrÃïyekÃdaÓendriyÃïi pa¤camahÃbhÆtÃnyayamanya÷ puru«a ebhyo vyatirikta ityeva bodhayati buddhiryasyÃvÃyÃdapavargo bhavati // 37 // ----------------------------------------------------------------- pÆrvamuktaæ viÓe«ÃviÓe«avi«ayÃïi tat ke vi«ayÃstacca darÓayati / ## yÃni pa¤ca tanmÃtrÃïyahaækÃrÃdutpadyante te ÓabdatanmÃtraæ sparÓatanmÃtraæ rÆpatanmÃtraæ rasatanmÃtraæ gandhatanmÃtrametÃnyaviÓe«Ã ucyante devÃnÃmete sukhalak«aïà vi«ayà du÷khamoharahitÃstebhya÷ pa¤cabhyastanmÃtrebhya÷ pa¤camahÃbhÆtÃni p­thivyaptejovÃyvÃkÃÓasaæj¤itÃni yÃnyutpadyante / ete sm­tà viÓe«Ã÷ / gandhatanmÃtrÃt p­thivÅ rasatanmÃtrÃdÃpo rÆpatanmÃtrÃtteja÷ sparÓatanmÃtrÃdvÃyu÷ ÓabdatanmÃtrÃdÃkÃÓamityevamutpannÃnyetÃni mahÃbhÆtÃnyete viÓe«Ã mÃnu«ÃïÃæ vi«ayÃ÷ ÓÃntà sukhalak«aïà ghorà du÷khalak«aïà mƬhà mohajanakà yathÃkÃÓaæ kasyacidanavakÃÓÃdantarg­hÃdernirgatasya sukhÃtmakaæ ÓÃntaæ bhavati tadeva ÓÅto«ïavÃtavar«ÃbhibhÆtasya du÷khÃtmakaæ ghoraæ bhavati tadeva panthÃnaæ gacchato vanamÃrgÃt bhra«Âasya diÇ mohÃnmƬhaæ bhavati / evaæ vÃyurgharmÃrtasya ÓÃnto bhavati ÓÅtÃrtasya ghoro dhÆlÅÓarkarÃvimiÓro 'tivÃn mƬha iti / evaæ teja÷ prabh­ti«u dra«Âavyam // 38 // ----------------------------------------------------------------- athÃnye viÓe«Ã÷ / ## sÆk«mÃstanmÃtrÃïi yatsaæg­hÅtaæ tanmÃtrikaæ sÆk«maÓarÅraæ mahadÃdiliÇgaæ sadà ti«Âhati saæsarati ca te sÆk«mÃstathà mÃtÃpit­jà sthÆlaÓarÅropacÃyakà ­tukÃle mÃtÃpit­saæyoge ÓoïitaÓukramiÓrÅbhÃvenodarÃnta÷ sÆk«maÓarÅrasyopacayaæ kurvÅta tat sÆk«maÓarÅraæ punarmÃturaÓitapÅtanÃnÃvidharasena nÃbhÅnibandhenÃpyÃyate tathà prÃrabdhaæ ÓarÅraæ sÆk«mairmÃtÃpit­jaiÓca saha mahÃbhÆtaistrividhà viÓe«ai÷ p­«ÂhodarajaæghÃkaÂyura÷ Óira÷ prabh­ti «Ã kauÓikaæ pa¤cabhautikaæ rudhiramÃæsasnÃyuÓukrÃsthimajjÃsaæbh­tamÃkÃÓo 'vakÃÓadÃnÃdvÃyurvarddhanÃt teja÷ pÃkÃdÃpa÷ saægrahÃtp­thivÅ dhÃraïÃt samastÃvayavopetaæ mÃturudarÃdbahirbhavati / evamete trividhà viÓe«Ã syu÷ / atrÃha ke nityÃ÷ ke vÃnityÃ÷ sÆk«mÃste«Ãæ niyatÃ÷ sÆk«mÃstanmÃtrasaæj¤akÃste«Ãæ madhye niyatà nityÃstairÃrabdhaæ ÓarÅraæ karmavaÓÃt paÓum­gapak«isarÅs­pasthÃvarajÃti«u saæsarati dharmavaÓÃdindrakÃdiloke«vevametanniyataæ sÆk«maÓarÅraæ sarati yÃvat j¤Ãnamutpadyate utpanne j¤Ãne vidvÃæ¤charÅraæ tyaktvà mok«aæ gacchati tasmÃdete viÓe«Ã sÆk«mà nityà iti mÃtÃpit­jà nivartante tat sÆk«maÓarÅraæ parityajyehaiva prÃïatyÃgavelÃyÃæ mÃtÃpit­jà nivartante maraïakÃle mÃtÃpit­jaæ ÓarÅramihaiva nivarttya bhÆmyÃdi«u pralÅyate yathà tattvaæ // 39 // ----------------------------------------------------------------- sÆk«maæ ca kathaæ saæsarati tadÃha / ## yadà lokÃnupannÃ÷ pradhÃnÃdisarge tadà sÆk«maÓarÅramutpannamiti / kiæcÃnyadasaktaæ na saæyuktaæ tiryagyonidevamÃnu«asthÃne«u sÆk«matvÃt kutracidasaktaæ parvatÃdi«vapratihataprasaraæ sarti gacchati / nityaæ yÃvannaj¤Ãnamutpadyate tÃvat saæsarati tacca mahadÃdisÆk«maparyantaæ mahÃnÃdau yasya tanmahadÃdi buddhirahaækÃro mana iti pa¤ca tanmÃtrÃïi sÆk«maparyantaæ tanmÃtraparyantaæ saæsarati ÓÆlagrahapipÅlikÃvat trÅnapi lokÃn / nirupabhogaæ bhogarahitaæ tat sÆk«maÓarÅraæ pit­mÃt­jena bÃhyenopacayena kriyÃdharmagrahaïÃt bhoge«u samarthaæ bhavatÅtyartha÷ / bhÃvairadhivÃsitaæ purastÃdbhÃvÃn dharmÃdÅn vak«yÃmastairadhivÃsitamuparaæjitaæ liægamiti / pralayakÃle mahadÃdisÆk«maparyantaæ karaïopetaæ pradhÃne lÅyate asaæsaraïayuktaæ sadà sargakÃlamatra varttate prak­timohabandhanabaddhaæ sat saæsaraïÃdikriyÃsvasamarthamiti puna÷ sargakÃle saæsarati tasmÃlliægaæ sÆk«mam // 40 // ----------------------------------------------------------------- kiæ prayojanena trayodaÓavidhaæ karaïaæ saæsaratÅtyevaæ codite satyÃha / ## citraæ yathà ku¬yÃÓrayam­te na ti«Âhati sthÃïvÃdibhya÷ kÅlakÃdibhyo vinà chÃyà na ti«Âhati tairvinà na bhavatyÃdigrahaïÃdyathà Óaityaæ vinà nÃpo bhavanti Óaityaæ vÃdbhirvinà / agniru«ïaæ vinà vÃyu÷ sparÓaæ vinà ÃkÃÓamavakÃÓaæ vinà p­thivÅ gandhaæ vinà tadvadetena d­«ÂÃntena nyÃyana vinà viÓe«airaviÓe«aistanmÃtrairvinà na ti«Âhati / atha viÓe«abhÆtÃnyucyante ÓarÅraæ pa¤cabhÆtamayaæ vaiÓe«iïà ÓarÅreïa vinà kva liÇgasthÃnaæ ceti kva ekadehamujjhati tadevÃnyamÃÓrayati nirÃÓrayamÃÓrayarahitaæ liÇgaæ trayodaÓa vidhaæ karaïamityartha÷ // 41 // ----------------------------------------------------------------- kimarthaæ taducyate / ## puru«Ãrtha÷ kartavya iti pradhÃnaæ pravarttate sa ca dvividha÷ ÓabdÃdyupalabdhilak«aïo guïapuru«Ãntaro labdhilak«aïaÓca / ÓabdÃdyupalabdhirbrahmÃdi«u loke«u gandhÃdibhogÃvÃpti÷ guïapuru«Ãntaropalabdhirmok«a iti tasamÃduktaæ puru«Ãrthahetukamidaæ sÆk«maÓarÅraæ pravarttata iti / nimittanaimittikaprasaægena nimittaæ dharmÃdi naimittikamÆrddhvagamanÃdi purastÃdeva vak«yÃma÷ prasaægena prasaktyà prak­te÷ pradhÃnasya vibhutvayogÃdyathà rÃjà svarëÂre vibhutvÃdyadyadicchati tattat karotÅti tathà prak­te÷ sarvatra vibhutvayogÃnnimittanaimittakaæ prasaægena vyavati«Âhate p­thak p­thagdehadhÃraïe liÇgasya vyavasthÃæ karoti / liægaæ sÆk«ma÷ paramÃïubhistanmÃtrairÆpacitaæ ÓarÅraæ trayodaÓavidhakaraïopetaæ mÃnu«adevatiryagyoni«u vyavati«Âhate kathaæ naÂavat yathà naÂa÷ paÂÃntareïa praviÓya devo bhÆtvà nirgacchati punarmÃnu«a÷ punarvidÆ«aka÷ / evaæ liægaæ nimittanaimittikaprasaægenodarÃnta÷ praviÓya hastÅ strÅ pumÃn bhavati // 42 // ----------------------------------------------------------------- bhÃvairadhivÃsitaæ liægaæ saæsaratÅtyuktaæ tat ke bhÃvà ityÃha / ## bhÃvÃstrividhÃÓcintyante sÃæsiddhikÃ÷ prÃk­tà vaik­tÃÓca / tatra sÃæsiddhikà yathà bhavagata÷ kapilasyÃdisarge utpadyamÃnasya catvÃro bhÃvÃ÷ sahotpannÃ÷ dharmo j¤Ãnaæ vairÃgyamaiÓvaryamiti / prÃk­tÃ÷ kathyante brahmaïaÓcatvÃra÷ putrÃ÷ sanakasanandanasanÃtanasanatkumÃrà babhÆvu÷ / te«ÃmutpannakÃryakÃraïÃnÃæ ÓarÅriïÃæ «o¬aÓavar«ÃïÃmete bhÃvÃÓcatvÃra÷ samutpannÃstasmÃdete prÃk­tÃ÷ / tathà vaik­tà yathà ÃcÃryamÆrttiæ nimittaæ k­tvÃsmadÃdÅnÃæ j¤Ãnamutpadyate j¤ÃnÃdvairÃgyaæ vairÃgyÃddharmo dharmÃdaiÓvaryamiti / ÃcÃryamÆrttirapi vik­tiriti tasmÃdvaik­tà ete bhÃvà ucyante yairadhivÃsitaæ liÇgaæ saæsarati ete catvÃro bhÃvÃ÷ sÃtvikÃstÃmasÃviparÅtÃ÷ sÃttvikametadrÆpaæ tÃmasamasmÃdviparyastamityatra vyÃkhyÃtà evama«Âau dharmo j¤Ãnaæ vairÃgyamaiÓvaryamadharmo 'j¤ÃnamavairÃgyamanaiÓvaryamitya«Âau bhÃvÃ÷ / etaduktamadhyavasÃyo buddhi÷ dharmo j¤Ãnamiti kÃryaæ dehastadÃÓrayÃ÷ kalalÃdyà ye mÃt­jà ityuktÃ÷ ÓukraÓoïitasaæyoge viv­ddhihetukÃ÷ kalalÃdyà budbudamÃæsapeÓÅprabh­taya÷ / tathà kaumÃrayauvanasthaviratvÃdayo bhÃvà annapÃnarasanimittà ni«padyanta ata÷ kÃryÃÓrayiïa ucyanta annÃdivi«ayabhoganimittà jÃyante // 43 // ----------------------------------------------------------------- nimittanaimittikaprasaÇgeneti yaduktamatrocyate / ## dharmeïa gamanamÆrddhvaæ dharmaæ nimittaæ k­tvorddhvamupanayati Ærddhvamitya«Âau sthÃnÃni g­hyante / tadyathà / brÃhmaæ prÃjÃpatyaæ saumyamaindraæ gÃndharvaæ rÃk«asaæ paiÓÃcamiti tat sÆk«maæ ÓarÅraæ gacchati paÓum­gapak«isarÅs­pasthÃvarÃnte«vadharmo nimittam / kiæca j¤Ãnena cÃpavargaÓca pa¤caviæÓatitattvaj¤Ãnaæ tena nimittenÃpavargo mok«a÷ tata÷ sÆk«maæ ÓarÅraæ nivartate paramÃtmà ucyate / viparyayÃdi«yate bandha÷ aj¤Ãnaæ nimittaæ sa cai«a naimittika÷ prÃk­to vaikÃriko dÃk«iïikaÓca bandha iti vak«yati purastÃt yadidamuktam / 'prÃk­tena ca bandhena tathà vaikÃrikeïa ca / dak«iïÃbhist­tÅyena baddho nÃnyena mucyate' // 44 // ----------------------------------------------------------------- tathÃnyadapi nimittam / ## yathà kasyacidvairÃgyamasti na tattvaj¤Ãnaæ tasmÃdaj¤ÃnapÆrvÃdvairÃgyÃt prak­tilayo m­to '«ÂÃsu prak­ti«u pradhÃnabuddhyahaÇkÃratanmÃtre«u lÅyate na mok«a÷ tato bhÆyo 'pi saæsarati / tathà yo 'yaæ rÃjaso rÃga÷ yajÃmi dak«iïÃæ dadÃmi yenÃmu«miælloke 'tra yaddivyaæ mÃnu«aæ sukhamanubhavÃmyetasmÃdrÃjasÃdrÃgÃt saæsÃro bhavati / tathà aiÓvaryÃdavighÃta÷ etadaiÓvaryama«ÂaguïamaïimÃdiyuktaæ tasmÃdaiÓvaryanimittÃdavighÃto naimittiko bhavati brÃhmÃdi«u sthÃne«vaiÓvaryaæ na vihanyate / kiæcÃnyadviparyayÃdviparyÃsa÷ tasyÃvighÃtastasya viparyÃso vighÃto bhavatyanaiÓvaryÃt sarvatra vihanyate / kiæcÃnyadviparyÃdviparyÃsa÷ syÃvighÃtasya viparyÃso vighÃto bhavatyanaiÓvaryÃt sarvatra vihanyate // 45 // ----------------------------------------------------------------- e«a nimittai÷ saha naimittika÷ «o¬aÓavidho vyÃkhyÃta÷ / sa kimÃtmaka ityÃha / ## yathà e«a «o¬aÓavidho nimittanaimittabhedo vyÃkhyÃta e«a pratyayasarga ucyate / pratyayo buddhirityuktÃdhyavasÃyo buddhirdharmo j¤ÃnamityÃdi sa ca pratyayasargaÓcaturdhà bhidyate viparyayÃÓaktitu«ÂisiddhÃkhyabhedÃt / tatra saæÓayo 'j¤Ãnam / yathà kasyacit sthÃïudarÓane sthÃïurayaæ puru«o veti saæÓaya÷ / aÓaktiryathà / tameva sthÃïuæ samyadg­«Âvà saæÓayaæ chettuæ na ÓaknotÅtyaÓakti÷ / evaæ t­tÅyastu«ÂyÃkhyo yathà / tameva sthÃïuæ j¤Ãtuæ saæÓayituæ và necchati kimanenÃsmÃkamitye«Ã tu«Âi÷ / caturtha÷ siddhÃkhyo yathà / Ãnanditendriya÷ sthÃïumÃrƬhÃæ valliæ paÓyati Óakuniæ và tasya siddhirbhavati sthÃïurayamiti / evamasya caturvidhasya pratyayasargasya guïavai«amyavimardde tasya bhedÃstu pa¤cÃÓat yo 'yaæ sattvarajastamoguïÃnÃæ vai«amyo vimardda÷ tena tasya pratyayasargasya pa¤cÃÓadbhedà bhavanti tathà kvÃpi sattvamutkaÂaæ rajastamasÅ udÃsÅne kvÃpi raja÷ kvÃpi tama iti // 46 // ----------------------------------------------------------------- bhedÃ÷ kathyante / ## pa¤ca viparyayabhedÃste yathà tamo moho mahÃmohastÃmisro 'ndhatÃmisra itye«Ãæ bhedÃnÃæ nÃnÃtvaæ vak«yate 'nantarameveti / aÓaktestva«ÂÃviæÓatibhedà bhavanti karaïavaikalyÃt tÃnapi vak«yÃmastathà ca tu«Âirnavadhà Ærddhvasrotasi rÃjasÃni j¤ÃnÃni / tathëÂavidhà siddhi÷ sÃttvikÃni j¤ÃnÃni tatraivorddhvasrotasi / etat krameïaiva vak«yante // 47 // ----------------------------------------------------------------- tatra viparyayabhedà ucyante / ## tamasastÃvada«Âadhà bheda÷ pralayo 'j¤ÃnÃdvibhajyate so '«ÂÃsu prak­ti«u lÅyate pradhÃnabuddhyahaækÃrapa¤catanmÃtrëÂÃsu tatra lÅnamÃtmÃnaæ manyate mukto 'hamiti tamo bheda e«o '«Âavidhasya mohasya bhedo '«Âavidha evetyartha÷ / yatrëÂaguïamaïimÃdyaiÓvaryaæ tatra saægÃdindrÃdayo devà na mok«aæ prÃpnuvanti punaÓca tat k«aye saæsarantye«o '«Âavidho moha iti / daÓavidho mahÃmoha÷ ÓabdasparÓarÆparasagandhà devÃnÃmete pa¤cavi«ayÃ÷ sukhalak«aïÃ÷ mÃnu«ÃïÃmapyete eva ÓabdÃdaya÷ pa¤ca vi«ayà evamete«u daÓasu mahÃmoha iti / tÃmisro '«ÂadaÓadhëÂÃvidhamaiÓvaryaæ d­«ÂÃnuÓravikà vi«ayà daÓa ete«Ãma«ÂÃdaÓÃnÃæ sampadamanunandanti vipadaæ nÃnumodantye«o '«ÂÃdaÓavidho vikalpastÃmisro / tathà tÃmisrama«ÂaguïamaiÓvaryaæ d­«ÂÃnuÓravikà daÓavi«ayÃstathÃndhatÃmisro 'pya«ÂÃdaÓabheda eva kiætu vi«ayasampattau sambhogakÃle ya eva mriyate '«ÂaguïaiÓvaryÃdvà bhraÓyate tatastasya mahaddu÷khamutpadyate so 'ndhatÃmisra iti / evaæ viparyayabhedÃstama÷ prabh­taya÷ pa¤ca pratyekaæ bhidyamÃnà dvi«a«ÂibhedÃ÷ saæv­ttà iti // 48 // ----------------------------------------------------------------- aÓaktibhedÃ÷ kathyante / ## bhavantyaÓakteÓca karaïavaikalyÃda«ÂÃviæÓatibhedà ityuddi«Âaæ tatraikÃdaÓendriyavadhÃ÷ bÃdhiryamandhatÃprasuptirupahvikÃghrÃïapÃko mÆkatà kuïitvaæ khÃæjyaæ klaibyamunmÃda iti / saha buddhivadhairaÓaktiruddi«Âà ye buddhivadhÃstai÷ sahÃÓaktera«ÂÃviæÓatibhedà bhavanti saptadaÓavadhà buddhe÷ saptadaÓavadhÃste tu«ÂibhedasiddhibhedavaiparÅtyena tu«Âibhedà nava siddhibhedà a«Âau ye te viparÅtai÷ saha ekÃdaÓa vidhà evama«ÂÃviæÓativikalpà aÓaktiriti viparyayÃt siddhitu«ÂÅnÃmeva bhedakramo dra«Âavya÷ // 49 // ----------------------------------------------------------------- tatra tu«Âirnavadhà kathyate / #<ÃdhyÃtmikÃÓcatasra÷ prak­tyupÃdÃnakÃlabhÃgyÃkhyÃ÷ / bÃhyà vi«ayoparamÃtpa¤ca nava ca tu«Âayo 'bhihitÃ÷ // ISk_50 //># ÃdhyÃtmikÃÓcatasra÷ tu«Âayo 'dhyÃtmani bhavà ÃdhyÃtmikà tÃÓca prak­tyupÃdÃnakÃlabhÃgyÃkhyÃ÷ / tatra prak­tyÃkhyà yathà kaÓcit prak­tiæ vetti tasyÃ÷ saguïanirguïatvaæ ca tena tattvaæ tat kÃryaæ vij¤Ãyaiva kevalaæ tu«Âastasya nÃsti mok«a e«Ã prak­tyÃkhyà / upÃdÃnÃkhyà yathà kaÓcidavij¤Ãyaiva tattvÃnyupÃdÃnagrahaïaæ karoti tridaï¬akamaï¬aluvividikÃbhyo mok«a iti tasyÃpi nÃstye«Ã upÃdÃnÃkhyà / tathà kÃlÃkhyà kÃlena mok«o bhavi«yatÅti kiæ tattvÃbhyÃsenetye«Ã kÃlÃkhyà tu«Âistasya nÃsti mok«a iti / tathà bhÃgyÃkhyà bhÃgyenaiva mok«o bhavi«yatÅti bhÃgyÃkhyà / caturddhà tu«Âiriti / bÃhyÃvi«ayoparamÃcca pa¤ca / bÃhyÃstu«Âaya÷ pa¤ca vi«ayoparamÃt ÓabdasparÓarÆparasagandhebhya uparato 'rjanarak«aïak«ayasaægahiæsÃdarÓanÃt / v­ddhinimittaæ pÃÓupÃlyavÃïijyapratigrahasevÃ÷ kÃryà etadarjanaæ du÷khamarjitÃnÃæ rak«aïe du÷khamupabhogÃt k«Åyata iti k«ayadu÷kham / tathà vi«ayopabhogasaæge k­te nÃstÅndriyÃïÃmupaÓama iti saægado«a÷ / tathà na anupahatya bhÆtÃnyupabhoga itye«a hiæsÃdo«a÷ / evamarjjanÃdido«adarÓanÃt pa¤cavi«ayoparamÃt pa¤ca tu«Âaya÷ / evamÃdhyÃtmikabÃhyabhedÃnnava tu«ÂayastÃsÃæ nÃmÃni ÓÃstrÃntare proktÃni / ambha÷ salilamogho v­«Âi÷ sutamo pÃraæ sunetraæ nÃrÅkamanuttamÃæbhasikamiti / ÃsÃæ tu«ÂÅnÃæ viparÅtÃÓaktibhedÃdbuddhibadhà bhavanti // 50 // ----------------------------------------------------------------- tadyathà anambhaso 'salilamanogha ityÃdivaiparÅtyÃdbuddhivadhà iti / siddhirucyate / #<Æha÷ Óabdo 'dhyayanaæ du÷khavighÃtÃstrayaæ suh­tprÃpti÷ / dÃnaæ ca siddhayo '«Âau siddhe÷ pÆrvo 'ÇkuÓastrividha÷ // ISk_51 //># Æho yathà kaÓcinnatyamÆhate kimiha satyaæ kiæ paraæ kiæ naiÓreyasaæ kiæ k­tÃrtha÷ syÃmiti cintayato j¤Ãnamutpadyate pradhÃnÃdanya eva puru«a ityanyà buddhiranyo 'haækÃro 'nyÃni tanmÃtrÃïÅndriyÃïi pa¤camahÃbhÆtÃnÅtyevaæ tattvaj¤Ãnamutpadyate yena mok«o bhavati e«Ã ÆhÃkhyà prathamà siddhi÷ / tathà Óabdaj¤ÃnÃt pradhÃnapuru«abuddhyahaækÃratanmÃtrendriyapa¤camahÃbhÆtavi«ayaæ j¤Ãnaæ bhavati tato mok«a itye«Ã ÓabdÃkhyà siddhi÷ / adhyayanÃdvedÃdiÓÃstrÃdhyayanÃt pa¤caviæÓatitattvaj¤Ãnaæ prÃpya mok«aæ yÃti itye«Ã t­tÅyà siddhi÷ / du÷khavighÃtatrayamÃdhyÃtmikÃdhibhautikÃdhidaivikadu÷khatrayavighÃtÃya guruæ samupagamya tata upadeÓÃnmok«aæ yÃtye«Ã caturthÅ siddhi÷ / e«aiva du÷khatrayabhedÃt tridhà kalpanÅyà iti «a siddhaya÷ / tathà suh­tprÃptiryathà kaÓcit suh­t j¤Ãnamadhigamya mok«aæ gacchati e«Ã saptamÅ siddhi÷ / dÃnaæ yathà kaÓcidbhagavatÃæ pratyÃÓrayau«adhitridaï¬akuï¬ikÃdÅnÃæ grÃsÃcchÃdanÃdÅnÃæ ca dÃnenopak­tya tebhyo j¤ÃnamavÃpya mok«aæ yÃtye«Ã«ÂamÅ siddhi÷ / ÃsÃma«ÂÃnÃæ siddhÅnÃæ ÓÃstrÃntare saæj¤Ã÷ k­tÃstÃraæ sutÃraæ tÃratÃraæ pramodaæ pramuditaæ pramodamÃnaæ ramyakaæ sadÃpramuditamiti / ÃsÃæ viparyayÃt budderbandhà ye viparÅtÃsta aÓaktau nik«iptà yathÃtÃramasutÃramatÃratÃramityÃdidra«ÂavyamaÓaktibhedà a«ÂÃviæÓatiruktÃste saha buddhibandhairekÃdaÓendriyabandhà iti / tatra tu«Âiviparyayà nava siddhÅnÃæ viparyayà a«Âau evamete saptadaÓa buddhibandhà etai÷ sahendriyabandhà a«ÂÃviæÓatiraÓaktibhedÃ÷ paÓcÃt kathità iti viparyayÃÓaktitu«ÂisiddhÅnÃmevoddeÓo nirdeÓaÓca k­ta iti / kiæ cÃnyat siddhe÷ pÆrvo 'ÇkuÓastrividha÷ siddhe÷ pÆrvà yà viparyayÃÓaktitu«Âayastà eva siddheraækuÓastadbhedÃdevaæ trividho yathà hastÅ g­hÅtÃækuÓena vaÓo bhavatyeva viparyayÃÓaktitu«Âibhirg­hÅto loko 'j¤ÃnamÃpnoti tasmÃdetÃ÷ parityajya siddhi÷ sevyà sasiddhestattvaj¤Ãnamutpadyate tanmok«a iti // 51 // ----------------------------------------------------------------- atha yaduktaæ bhÃvairadhivÃsitaæ liægaæ tatra bhÃvà dharmÃdayo '«ÂÃvuktà buddhipariïÃmà viparyayÃÓaktitu«ÂisiddhipariïatÃ÷ sa bhÃvÃkhya÷ pratyayasarga÷ liægaæ ca tanmÃtrasargaÓcaturdaÓabhÆtaparyanta uktastatraikenaiva sargeïa puru«Ãrthasiddhau kimubhayavidhasargeïetyata Ãha / ## bhÃvai÷ pratyayasargairvinà liægaæ na tanmÃtrasargo na pÆrvapÆrvasaæskÃrÃd­«ÂakÃritatvÃduttarottaradehalambhasya liægena tanmÃtrasargeïa ca vinà bhÃvanirv­ttirna sthÆlasÆk«madehasÃdhyatvÃddharmÃderanÃditvÃcca sargasya bÅjÃækurÃvanyonyÃÓrayau na do«Ãya tattajjÃtÅyÃpek«itatve 'pi tattadvyaktÅnÃæ parasparÃnapek«itvÃttasmÃdbhÃvÃkhyo liægÃkhyaÓca dvividha÷ pravarttate sarga iti // 52 // ----------------------------------------------------------------- kiæ cÃnyat / ## tatra daivama«ÂaprakÃraæ brÃhmaæ prÃjÃpatyaæ saumyamaindraæ gÃndharvaæ yÃk«aæ rÃk«asaæ paiÓÃcamiti / paÓum­gapak«isarÅs­pasthÃvarÃïi bhÆtÃnyeva pa¤cavidhastairaÓca / mÃnu«ayonirekaiva iti caturdaÓabhÆtÃni // 53 // ----------------------------------------------------------------- tri«vapi loke«u guïatrayamasti tatra kasmin kimadhikamucyate / #<Ærdhvaæ sattvaviÓÃlastamoviÓÃlaÓca mÆlata÷ sarga÷ / madhye rajoviÓÃlo brahmÃdistambaparyanta÷ // ISk_54 //># Ærddhvamitya«Âasu devasthÃne«u sattvaviÓÃlaæ sattvavistÃra÷ sattvotkaÂa Ærddhvasattva iti / tatrÃpi rajastamasÅ sta÷ / tamoviÓÃlo mÆlata÷ paÓvÃdi«u sthÃvarÃnte«u sarva÷sargastamasÃdhikyena vyÃptastatrÃpi sattvarajasÅ sta÷ / madhye mÃnu«ye raja utkaÂaæ tatrÃpi sattvatamasÅ vidyete tasmÃddu÷khaprÃyà manu«yÃ÷ / evaæ brahmÃdistambaparyanta÷ brahmÃdisthÃvarÃnta÷ ityartha÷ / evamabhautika÷ sargo liægasargo bhÃvasargo bhÆtasargo daivamÃnu«atairyagyonaya itye«a÷ pradhÃnak­ta÷ «o¬aÓa÷ sarga÷ // 54 // ----------------------------------------------------------------- ## tatreti te«u devamÃnu«atiryagyoni«u jarÃk­taæ maraïak­taæ caiva du÷khaæ cetana÷ caitanyavÃn puru«a÷ prÃpnoti na pradhÃnaæ na buddhirnÃhaækÃro na tanmÃtrÃïÅndriyÃïi mahÃbhÆtÃni ca / kiyantaæ kÃlaæ puru«o du÷khaæ prÃpnotÅti tadvivinakti / liægasyÃviniv­tteryattanmahadÃdi liægaÓarÅreïÃviÓya tatra vyaktÅbhavati tadyÃvannivarttate saæsÃraÓarÅramiti saæk«epeïa tri«u sthÃne«u puru«o jarÃmaraïak­taæ du÷khaæ prÃpnoti liægasyÃviniv­tte÷ liægasya viniv­ttiæ yÃvat / liæganiv­ttau mok«o mok«aprÃptau nÃsti du÷khamiti / tatpuna÷ kena nivarttate yadà pa¤caviæÓatitattvaj¤Ãnaæ syÃt sattvapuru«ÃnyathÃkhyÃtilak«aïamidaæ pradhÃnamiyaæ buddhirayamahaækÃra imÃni pa¤catanmÃtrÃïyekÃdaÓendriyÃïi pa¤ca mahÃbhÆtÃni yebhyo 'nya÷ puru«o visad­Óa ityevaæ j¤ÃnÃlliæganiv­ttistato mok«a iti // 55 // ----------------------------------------------------------------- prav­tte÷ kiæ nimittamÃrabhya ityucyate / ## itye«a parisamÃptau nirddeÓe ca prak­tivik­tau prak­tikaraïe prak­tikriyÃyÃæ ya Ãrambho mahadÃdiviÓe«abhÆtaparyanta÷ prak­termahÃn mahato 'haækÃrastasmÃttanmÃtrÃïyekÃdaÓendriyÃïi tanmÃtrebhya÷ pa¤camahÃbhÆtÃnÅtye«a÷ pratipuru«avimok«Ãrthaæ puru«aæ prati devamanu«yatiryagbhÃvaæ gatÃnÃæ vimok«ÃrthamÃrambha÷ kathaæ svÃrtha iva parÃrthamÃrambha÷ yathà kaÓcit svÃrthaæ tyaktvà mitrakÃryÃïi karoti evaæ pradhÃnam / puru«o 'tra pradhÃnasya na ki¤cit pratyupakÃraæ karoti / svÃrtha iva na ca svÃtha÷ parÃrtha evÃrtha÷ ÓabdÃdivi«ayopalabdhirguïapuru«ÃntaropalabdhiÓca tri«u loke«u ÓabdÃdivi«ayai÷ puru«Ã yojayitavyà ante ca mok«eïeti pradhÃnasya prav­ttistathà coktam / kumbhavat pradhÃnaæ puru«Ãrthaæ k­tvà nivarttata iti // 56 // ----------------------------------------------------------------- atrocyate 'cetanaæ pradhÃnaæ cetana÷ puru«a iti mayà tri«u loke«u ÓabdÃdibhirvi«ayai÷ puru«o yojyo 'nte mok«a÷ karttavya iti kathaæ cetanavat prav­ti÷ / satyaæ kiætvacetanÃnÃmapi prav­ttird­«Âà niv­ttiÓca yasmÃdityÃha / ## yathà t­ïÃdikaæ gavà bhak«itaæ k«ÅrabhÃvena pariïamya vatsaviv­ddhiæ karoti pu«Âe ca vatse nivarttata evaæ puru«avimok«animittaæ pradhÃnam / aj¤asya prav­ttirita // 57 // ----------------------------------------------------------------- kiæca / ## yathà loka ityaustukye sati tasya niv­ttyarthaæ kriyÃsu pravarttate gamanÃgamanakriyÃsu k­takÃryo nivarttate tathà puru«asya vimok«Ãrthaæ ÓabdÃdivi«ayopabhogopalabdhilak«aïaæ guïapuru«Ãntaropalabdhilak«aïaæ ca dvividhamapi puru«Ãrthaæ k­tvà pradhÃnaæ nivartate // 58 // ----------------------------------------------------------------- kiæ cÃnyat / ## yathà narttakÅ Ó­ÇgÃrÃdirasauritihÃsÃdibhÃvaiÓca nibaddhagÅtavÃditrav­ttÃni raÇgasya darÓayitvà k­takÃryà n­tyÃnnivarttate tathà prak­tirapi puru«asyÃtmÃnaæ prakÃÓya buddhyahaækÃratanmÃtrendiyamahÃbhÆtabhedena nivartate // 59 // ----------------------------------------------------------------- kathaæ ko và syÃnnivarttako hetustadÃha / ## nÃnÃvidhairupÃyai÷ prak­ti÷ puru«asyopakÃriïyanupakÃriïa÷ puæsa÷ kathaæ devamÃnu«atiryagbhÃvena sukhadu÷khamohÃtmakabhÃvena ÓabdÃdivi«ayabhÃvena evaæ nÃnÃvidhairupÃyairÃtmÃnaæ prakÃÓyÃhamanyà tvamanya iti nivarttate 'to nityasya tasyÃrthamapÃrthaæ kurute carati ca yathà kaÓcit paropakÃrÅ sarvasyopakurute nÃtmana÷ pratyupakÃramÅhata evaæ prak­ti÷ puru«Ãrthaæ kurute karotyapÃrthakam // 60 // ----------------------------------------------------------------- paÓcÃduktamÃtmÃnaæ prakÃÓya nivarttate niv­tta ca kiæ karotÅtyÃha / ## loke prak­te÷ sukumÃrataraæ na ki¤cidastÅtyevaæ me matirbhavati yena parÃrtha evaæ matirutpannà kasmÃdahamanena puru«eïa d­«ÂÃsmÅtyasya puæso punardarÓanaæ nopaiti puru«asyÃdarÓanamupayÃtÅtyartha÷ / tatra sukumÃrataraæ varïayati / ÅÓvaraæ kÃraïaæ bruvate / "ajo janturanÅÓo 'yamÃtmà na÷ sukhadu÷khayorÅÓvaraprerito gacchet svargaæ narakameva và //" apare svabhÃvakÃraïikÃæ bruvate / kena ÓuklÅk­tà haæsà mayÆrÃ÷ kena citritÃ÷ / svabhÃvenaiveti / atra sÃækhyÃcÃryà Ãhu÷ nirguïatvÃdÅÓvarasya kathaæ saguïata÷ prajà jÃyeran kathaæ và puru«ÃnnirguïÃdeva tasmÃt prak­teryujyate yathà Óuklebhyastantubhya÷ Óukla eva paÂo bhavati k­«ïebhya÷ k­«ïa eveti / evaæ triguïÃt pradhÃnÃt trayo lokÃstriguïÃ÷ samutpannà iti gamyate / nirguïa ÅÓvara÷ saguïÃnÃæ lokÃnÃæ tasmÃdutpattirayukteti / anena puru«o vyÃkhyÃta÷ / tathà ke«Ãæcit kÃla÷ kÃraïamityuktaæ ca / "kÃla÷ pa¤cÃsti bhÆtÃni kÃla÷ saæharate jagat / kÃla÷ supte«u jÃgartti kÃlo hi duratikrama÷ //" vyaktamavyaktapuru«Ãstraya÷ padÃrthÃstena kÃlo 'ntarbhÆto 'sti sa vyakta÷ sarvakart­tvÃt kÃlasyÃpi pradhÃnameva kÃraïaæ svabhÃvo 'pyatraiva lÅna÷ tasmÃt kÃlo na kÃraïam / nÃpi svabhÃva iti / tasmÃt prak­tireva kÃraïaæ na prak­te÷ kÃraïÃntaramastÅti / na punardarÓanamupayÃti puru«asya / ata÷ prak­te÷ sukumÃrataraæ subhogyataraæ na ki¤cidÅÓvarÃdikÃraïamastÅti me matirbhavati // 61 // ----------------------------------------------------------------- tathà ca Óloke rƬham / puru«o mukta÷ puru«a÷ saæsÃrÅti coditetyÃha / ## tasmÃt kÃraïÃt puru«o na badhyate nÃpi mucyate nÃpi saæsarati yasmÃt kÃraïÃt prak­tireva nÃnÃÓrayà daivamÃnu«atiryagyonyÃÓrayà buddhyahaækÃratanmÃtrendriyabhÆtasvarÆpeïa badhyate mucyate saæsarati ceti / atha mukta eva svabhÃvÃt sa sarvagataÓca kathaæ saæsaratyaprÃptaprÃpaïÃrthaæ saæsaraïamiti tena puru«o badhyate puru«o mucyate saæsarati vyapadiÓyate yena saæsÃritvaæ na vidyate sattvapuru«Ãntaj¤ÃnÃt tattvaæ puru«asyÃbhivyajyate / tadabhivyakto kevala÷ Óuddho mukta÷ svarÆpaprati«Âha÷ puru«a iti / atra yadi puru«asya bandho nasti tato mok«o 'pi nÃsti / atrocyate prak­tirevÃtmÃnaæ badhnÃti mocayati ca yatra sÆk«maÓarÅraæ tanmÃtrakaæ trividhakaraïopetaæ tat trividhena bandhena badhyate / uktaæ ca prÃk­tena ca bandhena tathà vaikÃrikeïa ca / dÃk«iïena t­tÅyena baddho nÃnyena mucyate / tat sÆk«maæ ÓarÅraæ dharmÃdharmaæ saæyuktam // 62 // ----------------------------------------------------------------- prak­tiÓca badhyate prak­tiÓca mucyate saæsaratÅti kathaæ taducyate / ## rÆpai÷ saptabhirevaitÃni sapta procyante dharmo vairÃgyamaiÓvaryamadharmo 'j¤ÃnamavairÃgyamanaiÓvaryyametÃni prak­te÷ saptarÆpÃïi tairÃtmÃnaæ svaæ badhnÃti prak­tirÃtmÃnaæ svameva saiva prak­ti÷ puru«asyÃrtha÷ puru«Ãrtha÷ karttavya iti vimocayatyÃtmÃnamekarÆpeïa j¤Ãnena // 63 // ----------------------------------------------------------------- kathaæ tajj¤Ãnamutpadyate / ## evamuktena kramena pa¤caviæÓatitattvÃlocanÃbhyÃsÃdiyaæ prak­tirayaæ puru«a etÃni pa¤catanmÃtrendriyamahÃbhÆtÃnÅti puru«asya j¤Ãnamutpadyate nÃsti nÃhameva bhavÃmi na me mama ÓarÅraæ tadyato 'hamanya÷ ÓarÅramanyannÃhamityapariÓe«amahaækÃrarahitamapariÓe«amaviparyayÃdviÓuddhaæ viparyaya÷ saæÓayo 'viparyayÃdasaæÓayÃdviÓuddhaæ kevalaæ tadeva nÃnyadastÅti mok«akÃraïamutpadyate 'bhivyajyate j¤Ãnaæ pa¤caviæÓatitattvaj¤Ãnaæ puru«asyeti // 64 // ----------------------------------------------------------------- j¤Ãne puru«a÷ kiæ karoti / ## tena viÓuddhena kevalaj¤Ãnena puru«a÷ prak­tiæ paÓyati prek«akavat prek«akeïa tulyamavasthita÷ svastho yathà raægaprek«ako 'vasthito narttakÅæ paÓyati÷ svastha÷ svasmiæsti«Âhati svastha÷ svasthÃnasthita÷ / kathaæbhÆtÃæ prak­tiæ niv­ttaprasavÃæ niv­tta÷ buddhyahaækÃrakÃryyÃnarthavaÓÃt saptarÆpaviniv­ttÃæ nivarttitobhayapuru«aprayojanavaÓÃdyai÷ saptabhÅ rÆpairdharmÃdibhirÃtmÃnaæ badhnÃti tebhya÷ saptabhyo rÆpebhyo viniv­ttiæ prak­tiæ paÓyati // 65 // ----------------------------------------------------------------- kiæ ca / ## raægastha iti yathà raægastha ityevamupek«aka eka÷ kevala÷ Óuddha÷ puru«astenÃhaæ d­«Âeti k­tvà uparatà niv­tà ekà ekaiva prak­ti÷ trailokyasyÃpi pradhÃnakÃraïabhÆtà na dvitÅyà prak­tirasti mÆrttibhede jÃtibhedÃdevaæ prak­tipuru«ayornirv­ttÃvapi vyÃpakatvÃt saæyogo 'sti na tu saæyogÃt kuta÷ sargo bhavati / sati saæyoge 'pi tayo÷ prak­tipuru«ayo÷ sarvagatatvÃt satyapi saæyoge prayojanaæ nÃsti sargasya s­«ÂeÓcaritÃrthatvÃt prak­terdvividhaæ prayojanaæ Óabdavi«ayopalabdhirguïapuru«ÃntaropalabdhiÓca / ubhayatrÃpi caritÃrthatvÃt sargasya nÃsti prayojanaæ ya÷ puna÷ sarga iti / yathà dÃnagrahaïanimitta uttamarïÃdhamarïayordravyaviÓuddhau satyapi saæyoge na kaÓcidarthasambandho bhavati / evaæ prak­tipuru«ayorapi nÃsti prayojanamiti // 66 // ----------------------------------------------------------------- yadi puru«asyotpanne j¤Ãne mok«o bhÃti tato mama kasmÃnna bhavatÅti / ata ucyate / ## yadyapi pa¤caviæÓatitattvaj¤Ãnaæ samyak j¤Ãnaæ bhavati tathÃpi saæskÃravaÓÃddh­taÓarÅro yogÅ ti«Âhati kathaæ cakrabhramavaccakrabhrameïa tulyaæ yathà kulÃlaÓcakraæ bhramayitvà ghaÂaæ karoti m­tpiï¬aæ cakramÃropya puna÷ k­tvà ghaÂaæ paryÃmu¤cati cakraæ bhramatyeva saæskÃravaÓÃdevaæ samyagj¤ÃnÃdhigamÃdutpannasamyagj¤Ãnasya dharmÃdÅnÃmakÃraïaprÃptau etÃni sapta rÆpÃïi bandhanabhÆtÃni samyagj¤Ãnena dagdhÃni yathà nÃgninà dagdhÃni bÅjÃni prarohaïasamarthÃnyevametÃni dharmÃdÅni bandhanÃni na samarthÃni / dharmÃdÅnÃmakÃraïaprÃptau saæskÃravaÓÃddh­taÓarÅrÃsti«Âhati j¤ÃnÃdvarttamÃnadharmÃdharmak«aya÷ kasmÃnna bhavati varttamÃnatvÃdeva k«aïÃntare k«ayamapyeti j¤Ãnaæ tvanÃgatakarma dahati varttamÃnaÓarÅreïa ca yat karoti tadapÅti vihitÃnu«ÂhÃnakaraïÃditi saæskÃrak«ayÃccharÅrapÃte mok«a÷ // 67 // ----------------------------------------------------------------- sa kiæviÓi«Âo bhavatÅtyucyate / ## dharmÃdharmajanitasaæskÃrak«ayÃt prÃpte ÓarÅrabhede caritÃrthatvÃt pradhÃnasya niv­ttau aikÃntikamavaÓyamÃtyantikamanantarhitaæ kaivalyaæ kevalabhÃvÃnmok«a ubhayamaikÃntikÃtyantikamityeva viÓi«ÂakaivalyamÃpnoti // 68 // ----------------------------------------------------------------- ## puru«Ãrtho mok«astadarthaæ j¤Ãnamidaæ guhyaæ rahasyaæ paramar«iïà ÓrÅkapilar«iïà samÃkhyÃtaæ samyaguktaæ yatra j¤Ãne bhÆtÃnÃæ vaikÃrikÃïÃæ sthityutpattipralayà avasthÃnÃvirbhÃvatirobhÃvÃÓcintyante vicÃryante ye«Ãæ vicÃrÃt samyak pa¤caviæÓatitattvavivecanÃtmikà sampadyate saævittiriti // 69 // sÃækhyaæ kapilamuninà proktaæ saæsÃravimuktikÃraïaæ hi / yatraitÃ÷ saptatirÃryà bhëyaæ cÃtra gau¬apÃdak­tam // _________________________________________________________________ [Uncommented kÃrikÃs:] ## #<Ói«yaparamparayÃgatamÅÓvarak­«ïena caitadÃryÃbhi÷ / saÇk«iptamÃryamatinà samyagvij¤Ãya siddhÃntam // ISk_71 //># ##