Isvarakrsna: Samkhyakarika, with Gaudapada's Bhasya (commentary) Based on the ed.: The Sankhya Karika. By Iswara Krishna; Translated from the Sanscrit by Henry Thomas Colebrooke, also the Bhashya, or, Commentary of Gaudapada; Translated, and Illustrated by an Original Comment, by Horace Hayman Wilson. Bombay : Tookaram Tatya 1887. [Karikas arranged according to the ed. by T. G. Mainkar: Samkhyakarika, with the commentary of Gaudapada, Poona : Oriental Book Agency 1972.] Input by Dhaval Patel #<...># = BOLD for ä÷varakçùõa's kàrikàs and references (added): ## ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding: description character =ASCII long a à 224 long A â 226 long i ã 227 long I ä 228 long u å 229 long U æ 230 vocalic r ç 231 vocalic R è 232 long vocalic r é 233 vocalic l ë 235 long vocalic l í 237 velar n ï 239 velar N ð 240 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t ñ 241 retroflex T ò 242 retroflex d ó 243 retroflex D ô 244 retroflex n õ 245 retroflex N ö 246 palatal s ÷ 247 palatal S ø 248 retroflex s ù 249 retroflex S ú 250 anusvara ü 252 capital anusvara ý 253 visarga þ 254 long e ¹ 185 long o º 186 l underbar × 215 r underbar Ÿ 159 n underbar ­ 173 k underbar É 201 t underbar  194 Other characters of the CSX encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings and formats see: http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdiac.pdf and http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdias.pdf For further information see: http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil.htm ___________________________________________________________________ sàïkhyakàrikà gauóapàdabhàùya kapilàya namastasmai yenàvidyodadhau jagati magne / kàruõyàtsàïkhyamayã nauriva vihità prataraõàya // alpagranthaü spaùñaü pramàõasiddhàntahetubhiryuktam / ÷àstraü ÷iùyahitàya samàsato 'haü pravakùyàmi // ----------------------------------------------------------------- ## duþkhatrayeti / asyà àryyàyà upodghàtaþ kriyate / iha bhagavànbrahmasutaþ kapilo nàma / tadyathà - sanaka÷ca sananda÷ca tçtãya÷ca sanàtanaþ / àsuriþ kapila÷caiva voóhuþ pa¤ca÷ikhastathà / ityete brahmaõaþ putràþ sapta proktà maharùayaþ // kapilasya sahotpannà dharmmo j¤ànaü vairàgyamai÷varyya¤ceti / evaü sa utpannaþ sannandhatamasi majjajjagadàlokya saüsàrapàramparyyeõa satkàruõyo jij¤àsamànàya àsurisagotràya brahmaõàyedaü pa¤caviü÷atitattvànàü j¤ànamuktavàn / yasya j¤ànàdduþkhakùayo bhavati / pa¤caviü÷atitatvaj¤o yatra tatrà÷rame vaset / jañã muõóã ÷ikhã vàpi mucyate nàtra saü÷ayaþ // tadidamàhuþ / duþkhatrayàbhighàtàjjij¤àseti / tatra duþkhatrayaü- àdhyàtmikaü àdhibhautikaü àdhidaivikaü ceti / tatràdhyàtmikaü dvividhaü - ÷àrãraü mànasaü ceti / ÷àrãraü vàtapitta÷leùmaviparyyayakçtaü jvaràtãsàràdi / mànasaü priyaviyogàpriyasaüyogàdi / àdhibhautikaü caturvidhaü - bhåtagràmanimittaü manuùyapa÷umçgapakùisarãsçpadaü÷ama÷akayåkàmatkuõamatsyamakaragràhasthàvarebhyo jaràyujàõóajasvedajodbhijjebhyaþ sakà÷àdupajàyate / àdhidaivikaü - devànàmidaü daivikam / divaþ prabhavatãti và daivaü tadadhikçtya yadupajàyate ÷ãtoùõavàtavarùà÷anipàtàdikam / evaü yathà duþkhatrayàbhij¤àtàjjij¤àsà kàryyà kva / tadabhighàtake hetau / tasya duþkhatrayasya abhighàtako yo 'sau hetustatreti / dçùñe sàpàrthà cet / dçùñe hetau duþkhatrayàbhighàtake sà jij¤àsàpàrthà cedyadi / tatràdhyàtmikasya dvividhasyàpi àyurveda÷àstrakriyayà priyasamàgamàpriyaparihàrakañutiktakaùàyàdikvàthàdibhirdçùña eva àdhyàtmikopàyaþ / àdhibhautikasya rakùàdinàbhighàto dçùñaþ / dçùñe sàpàrthà cedevaü manyase / na / ekàntyàtyantato 'bhàvàt / yata ekàntato 'va÷yaü atyantato nityaü dçùñena hetunàbhighàto na bhavati tasmàdanyatra ekàntàtyantàbhighàtake hetau jij¤àsà vividiùà kàryeti // 1 // ----------------------------------------------------------------- yadi dçùñànyatra jij¤àsà kàryyà tato 'pi naiva yata ànu÷raviko heturduþkhatrayàbhighàtakaþ / anu÷ravatãtyanu÷ravastatrabhavaþ ànu÷ravikaþ sa ca àgamàtsiddhaþ / yathà apàma somamamçtà abhåmàganma jyotiravidàma devàn / kinnånamasmàn kçõavadaràtiþ kimu dhårttiramçtamartyasya // kadàcidindràdãnàü devànàü kalpa àsãt / kathaü vayamamçtà abhåmeti vicàryyàmuü yasmàdvayamapàma somaü pãtavantaþ somaü tasmàdamçtà abhåma amarà bhåtavanta ityarthaþ kiüca aganma jyotiþ gatavato labdhavato jyotiþ svargamiti / avidàma devàn divyàn viditavantaþ / evaü ca kinnånamasmàn kçõavadaràtiþ nånaü ni÷citaü kiü aràtiþ ÷atrurasmàn kçõavat kartteti kimu dhårttiramçtamartyasya dhårttirjarà hiüsà và kiü kariùyati amçtamartyasya / anyacca ÷råyate àtyantikaü phalaü pa÷uvadhena / sarvvaüllokà¤jayati mçtyuü tarati pàpmànaü tarati brahmahatyàü tarati yo yo '÷vamedhena yajata iti / ekàntàtyantike eva vedokte apàrthe 'vajij¤àsà iti na / ucyate / ## dçùñavadànu÷ravika iti dçùñena tulyo dçùñavat / ko 'sau ànu÷ravikaþ kasmàtsa yasmàdavi÷uddhikùayàti÷ayayuktaþ / avi÷uddhiyuktaþ pa÷ughàtàt tathà coktam / ùañ ÷atàni niyujyante pa÷unàü madhyame 'hani / a÷vamedhasya vacanàdånàni pa÷uhistribhiþ // yadyapi ÷rutismçtivihito dharmmastathàpi mi÷rãbhàvàdavi÷uddhiyukta iti / yathà bahånãndrasahasràõi devànàü ca yuge yuge / kàlena samatãtàni kàlo hi duratikramaþ // evamindràdinà÷àtkùayayuktaþ / tathàti÷ayo vi÷eùastena yuktaþ / vi÷eùaguõàdar÷anàditarasya duþkhaü syàditi / evamànu÷raviko 'pi heturdçùñavat / kastarhi ÷reyàniti cet / ucyate / tadviparãtaþ ÷reyàn tàbhyàü dçùñànu÷ravikàbhyàü viparãtaþ ÷reyàn pra÷asyatara iti / avi÷uddhikùayàti÷ayàyuktatvàt / sa kathamityàha / vyaktàvyaktaj¤avij¤ànàt tatra vyaktaü mahadàdibuddhirahaükàraþ pa¤ca tanmàtràõi ekàda÷endriyàõi pa¤camahàbhåtàni / avyaktaü pradhànam / j¤aþ puruùaþ / evametàni pa¤caviü÷atitattvàni vyaktàvyaktaj¤àni kathyante etadvij¤ànàcchreya ityuktaü ca pa¤caviü÷atitattvaj¤a iti // 2 // ----------------------------------------------------------------- atha vyaktàvyaktaj¤ànàü ko vi÷eùa ityucyate / ## målaprakçtiþ pradhànam / prakçtivikçtisaptakasya målabhåtatvàt / målaü ca sà prakçti÷ca målaprakçtiravikçtiþ / anyasmànnotpadyate tena prakçtiþ kasyacidvikàro na bhavati / mahadàdyàþ prakçtivikçtayaþ sapta / mahàbhåtàditi buddhiþ buddhyàdyàþ sapta buddhi 1 ahaükàraþ 2 pa¤catanmàtràõi 5 etàni saptaprakçtivikçtayaþ / tadyathà / pradhànàdbuddhirutpadyate tena vikçtiþ pradhànasya vikàra iti saivàhaükàramutpàdayati ataþ prakçtiþ / ahaükàro 'pi buddherutpadyata iti vikçtiþ sa ca pa¤catanmàtràõyutpàdayatãti prakçtiþ / tatra ÷abdatanmàtramahaükàràdutpadyata iti vikçtistasmàdàkà÷amutpadyata iti prakçtiþ / tathà spar÷atanmàtramahaükàràdutpadyata iti vikçtistadevaü vàyumutpàdayatãti prakçtiþ / gandhatanmàtramahaükàràdutpadyata iti vikçtistadevaü pçthivãmutpàdayatãti prakçtiþ / råpatanmàtramahaükàràdutpadyata iti vikçtistadevaü teja utpàdayatãti prakçtiþ / rasatanmàtramahaükàràdutpadyata iti vikçtistadevaü àpa utpàdayatãti prakçtiþ / evaü mahadàdyàþ sapta prakçtayo vikçtaya÷ca / ùoóa÷aka÷ca vikàraþ pa¤cabuddhãndriyàõi pa¤cakarmmendriyàõi ekàda÷aü manaþ pa¤camahàbhåtàni eùa ùoóa÷ako gaõo vikçtireva / vikàro vikçtiþ / na prakçtirna vikçtiþ puruùaþ // 3 // ----------------------------------------------------------------- evameùàü vyaktàvyaktaj¤ànàü trayàõàü padàrthànàü kaiþ kiyadbhiþ pramàõaiþ kena kasya và pramàõena siddhirbhavati / iha loke prameyavastu pramàõena sàdhyate yathà prasthàdibhirvrãhayastulayà candanàdi / tasmàt pramàõamabhidheyam / ## dçùñaü yathà ÷rotraü tvak cakùurjihvà ghràõamiti pa¤cabuddhãndriyàõi ÷abdaspar÷aråparasagandhà eùàü pa¤cànàü pa¤caiva viùayà yathàsaükhyaü ÷abdaü ÷rotraü tvak spar÷aü cakùå råpaü jihvà rasaü ghràõaü gandhamiti / etaddçùñamityucyate pramàõam / pratyakùeõànumànena va yo 'rtho na gçhyate sa àptavacanàdgràhyaþ / yathendroþ devaràjaþ uttaràþ kuravaþ svarge 'psarasa ityàdi / pratyakùànumànàgràhyamathàptavacanàdgçhyate / api coktam / àgamo hyàptavacanamàptaü doùakùayàdviduþ / kùãõadoùo 'nçtaü vàkyaü na bråyàddhetvasambhavàt // svakarmmaõyabhiyukto yaþ saïgadveùavivarjjitaþ / påjitastadvidhairnityamàpto j¤eyaþ sa tàdç÷aþ // eteùu pramàõeùu sarvapramàõàni siddhàni bhavanti / ùañ pramàõàni jaiminiþ / atha kàni tànyapramàõàni / arthàpattiþ sambhavaþ abhàvaþ pratibhà aitihyaü upamànaü ceti ùañ pramàõàni / tatràrthàpattirdvividhà dçùñà ÷rutà ca / tatra dçùñà / ekasmin pakùe àtmabhàvo gçhãta÷cedanyasminnapyàtmabhàvo gçhyata eva / ÷rutà yathà / divà devadatto na bhuïkte atha ca pãno dç÷yate ato 'vagamyate ràtrau bhuïkta iti / sambhavo yathà / prastha ityukte catvàraþ kuóavàþ sambhàvyante / abhàvo nàma / pràgitaretaràtyantasarvàbhàvalakùaõaþ / pràgabhàvo yathà devadattaþ kaumàrayauvanàdiùu / itaretaràbhàvaþ pañe ghañàbhàvaþ / atyantàbhàvaþ kharaviùàõavandhyàsutakhapuùpavaditi / sarvàbhàvaþ pradhvaüsàbhàvo dagdhapañavaditi / yathà ÷uùkadhànyadar÷anadvçùñerabhàvo 'vagamyate / evamabhàvo 'nekadhà / pratibhà yathà / dakùiõena vindhyasya sahyasya ca yaduttaram / pçthivyàmàsamudràyàü sa prade÷o manoramaþ / evamukte tasmin prade÷e ÷obhanàþ guõàþ santãti pratibhotpadyate pratibhànvàsasaüj¤ànamiti / aitihyaü yathà / bravãti loko yathàtra vañe yakùiõã pravasatãtyeva aitihyam / upamànaü yathà / gauriva gavayaþ samudra iva taóàgam / etàni ùañ pramàõàni triùu dçùñàdiùvantarbhåtàni / tatrànumàne tàvadarthàpattirantarbhåtà / sambhavàbhàvapratibhaitihyopamà÷càptavacane / tasmàttriùveva sarvapramàõasiddhatvàt trividhaü pramàõamiùñaü tadàha tena trividhena pramàõena pramàõasiddhirbhavatãtita vàkya÷eùaþ / prameyasiddhiþ pramàõàddhi / prameyaü pradhànaü buddhirahaükàraþ pa¤catanmàtràõi ekàda÷endriyàõi pa¤camahàbhåtàni puruùa iti etàni pa¤caviü÷atitattvàni vyaktàvyaktaj¤ànyucyante / tatra ki¤cit pratyakùeõa sàdhyaü ki¤cidanumànena ki¤cidàgameneti trividhaü pramàõamuktaü // 4 // ----------------------------------------------------------------- tasya kiü lakùaõametadàha / ## prativiùayeùu ÷rotràdinàü ÷abdàdiviùayeùu adhyavasàyo dçùñaü pratyakùamityarthaþ / trividhamanumànamàkhyàtaü ÷eùavat pårvavat sàmànyato dçùñaü ceti / pårvamasyàstãti pårvavad yathà meghonnatyà vçùñiü sàdhayati pårvavçùñitvàt / ÷eùavadyathà samudràdekaü jalapalaü lavaõamàsàdya ÷eùasyàpyasti lavaõabhàva iti / sàmànyato dçùñam / de÷àntaràdde÷àntaraü pràptaü dçùñam / gatimaccandratàrakaü caitravat / yathà caitranàmànaü de÷àntaràdde÷àntaraü pràptamavalokya gatimànayàmãti tadvaccandratàrakamiti tathà puùpitàmradar÷anàdanyatrapuùpitàmrà iti sàmànyato dçùñena sàdhayati / etatsàmànyadçùñam / ki¤ca talliïgaliïgipårvakamiti tadanumànaü liïgapårvakaü yatra liïgena liïgã anumãyate yathà daõóena yatiþ / liïgipårvakaü ca yatra liïginà liïgamanumãyate yathà dçùñvà yatimasyedaü tridaõóamiti / àpta÷rutiràptavacanaü ca / àptà àcàryyà brahmàdayaþ / ÷rutirvedaþ / àpta÷ca ÷ruti÷ca àpta÷rutã taduktamàptavacanamiti // 5 // ----------------------------------------------------------------- evaü trividhaü pramàõamuktaü tatra kena pramàõena kiü sàdhyamucyate / ## sàmànyato dçùñàdanumànàdatãndriyàõamindriyàõyatãtyavarttamànànàü siddhiþ pradhànapuruùàvatãndriyau sàmànyato dçùñenànumànena sàdhyete yasmànmahadàdiliïgaü triguõam / yasyedaü triguõaü kàryaü tatpradhànamiti / yata÷càtenaü cetanamivàbhàti ato 'nyo 'dhiùñhàtà puruùa iti / vyaktaü pratyakùasàdhyam / tasmàdapi càsiddhaü parokùamàptàgamàt siddhaü yathendro devaràjaþ uttaràþ kuravaþ svarge 'psarasa iti parokùamàptavacanàt siddham // 6 // ----------------------------------------------------------------- atra ka÷cidàha pradhànaþ puruùo và nopalabhyate ya÷ca nopalabhyate loke tannàsti tasmàttàvapi na staþ / yathà dvitãyaü ÷irastçtãyo bàhuriti / taducyate / atra satàmapyarthànàmaùñadhopalabdhirna bhavati tadyathà / ## iha satàmapyarthànàmatidåràdanupalabdhirdçùñà / yathà de÷àntarasthànàü caitramaitraviùõumitràõàm / sàmãpyàdyathà cakùuùo '¤janànupalabdhiþ / indriyàbhighàtàdyathà badhiràndhayoþ ÷abdaråpànupalabdhiþ / mano 'navasthànàdyathà vyagracittaþ samyakkathitamapi nàvadhàrayati / saukùmyàdyathà dhåmoùmajalanãhàraparamàõavo gaganagatà nopalabhyante / vyavadhànàdyathà kuóyena pihitaü vastu nopalabhyate / abhibhavàdyathà såryatejasàbhibhåtà grahanakùatratàrakàdayo nopalabhyante / samànàbhihàràdyathà mudgarà÷au mudgaþ kùiptaþ kuvalayàmalakamadhye kuvalayàmalake kùipte kapotamadhye kapoto nopalabhyate sanànadravyamadhyàhçtatvàt / evamaùñadhànupalabdhiþ satàmarthànàmiha dçùñà // 7 // ----------------------------------------------------------------- evaü càsti kimabhyupagamyate pradhànapuruùayorapyetayorvànupalabdhiþ kena hetunà kena copalabdhistaducyate / ## saukùmyàttadanupalabdhiþ pradhànasyetyarthaþ / pradhànaü saukùmyànnopalabhyate yathàkà÷e dhåmoùmajalanãhàraparamàõavaþ santo 'pi nopalabhyante / kathaü tarhi tadupalabdhiþ / kàryatastadupalabdhiþ / kàryaõa dçùñvà kàraõamanumãyate / asti pradhànaü kàraõaü yasyedaü kàryam / buddhirahaükàrapa¤catanmàtràõi ekàda÷endriyàõi pa¤camahàbhåtàni eva tatkàryam / tacca kàryaü prakçtiviråpam / prakçtiþ pradhànaü tasya viråpaü prakçterasadç÷aü svaråpaü ca samànaråpaü ca tathà loke 'pi pitustulya eva putro bhavatyatulya÷ca / yena hetunà tulyamatulyaü tadupariùñàdvakùyàmaþ // 8 // ----------------------------------------------------------------- yadidaü mahadàdikàryaü tatkiü pradhàne sadutàdahosvidasadàcàryavipratipatterayaü saü÷ayaþ / yato 'tra sàükhyadar÷ane satkàryaü bauddhàdãnàmasatkàryam / yadi sadasanna bhavatyasatsanna bhavatãti vipratiùedhastatràha / ## asadakaraõànna sadasato 'karaõaü tasmàtsatkàryaü ihaloke 'satkaraõaü nàsti yathà sikatàbhyastailotpattistasmàtsataþ karaõàdasti pràgu(tpa)pteþ / pradhàne vyaktamataþ satkàryam / kiü cànyadupàdànagrahaõàdupàdànaü kàraõaü tasya grahaõàdihaloke yo yenàrthã sa tadupàdànagrahaõaü karoti dadhyarthã kùãrasya na tu jalasya tasmàt satkàryam / ita÷ca sarvasambhavàbhàvàt sarvasya sarvatrasambhavo nàsti yathà suvarõasya rajatàdau tçõapàü÷usikatàsu tasmàt sarvasambhavàbhàvàt satkàryam / ita÷aca ÷aktasya ÷akyakaraõàt / iha kulàlaþ ÷akto mçddaõóacakracãvararajjunãràdikaraõopakaraõaü và ÷akyameva ghañàü mçtpiõóàdutpàdayati tasmàt satkàryam / ita÷ca kàraõabhàvàcca satkàryam / kàraõaü yallakùaõaü tallakùaõameva kàryameva yathà yavebhyo 'pi yavàþ vrãhãbhyo vrãhayaþ yadàsatkàryaü syàttataþ kodravebhyaþ ÷àlayaþ syurna ca santãti tasmàt satkàryam / evaü pa¤cabhirhetubhiþ pradhàne mahadàdiliïgamasti tasmàtsata utpattirnàsata iti // 9 // ----------------------------------------------------------------- prakçtiviråpaü saråpaü ca yaduktaü kathamityucyate / ## vyaktaü mahadàdikàryyaü hetumaditi heturasyàsti hetumat / upàdànaü hetuþ kàraõaü nimittamiti paryàyàþ / vyaktasya pradhànaü heturasti ato hetumadvyaktaü bhåtaparyyantaü hetumadbuddhimattvaü pradhànena hetumànahaükàro buddhyà pa¤catanmàtràõi ekàda÷endriyàõi hetumantyahaükàreõa / àkà÷aü ÷abdatanmàtreõa hetumat / vàyuþ spar÷atanmàtreõa hetumàn / tejo råpatanmàtreõa hetumat / àpo rasatanmàtreõa hetumatyaþ / pçthivã gandhatanmàtrena hetumatã / evaü bhåtaparyyantaü vyaktaü hetumat / kiü cànyadanityaü yasmàdanyasmàdutpadyate yathà mçtpiõóàdutpadyate ghañaþ sa cànityaþ / kiü càvyàpyasarvvagamityarthaþ yathà pradhànapuruùau sarvvagatau naiva vyaktam / kiücànyat sakriyaü saüsàrakàle saüsarati trayoda÷avidhena karaõena saüyuktaü såkùmaü ÷arãramà÷ritya saüsarati tasmàt sakriyam / kiücànyadanekaü buddhirahaükàraþ pa¤catanmàtrànyekàda÷endriyàõi ca pa¤camahàbhåtàni pa¤catanmàtrà÷ritàni / kiüca liïgaü layayuktaü layakàle pa¤camahàbhåtàni tanmàtreùu lãyante tànyekàda÷endriyaiþ sahàhaükàre sa ca buddhau sà ca pradhàne layaü yàtãti / tathà sàvayavaü avayavàþ ÷abdaspar÷arasaråpagandhàþ taiþ saha / kiüca paratantraü nàtmanaþ prabhavati yathà pradhànatantrà buddhiþ buddhitantro 'haükàraþ ahaükàratantràõi tanmàtràõãndriyàõi ca tanmàtratantràõi pa¤camahàbhåtàni ca / evaü paratantraü paràyattaü vyàkhyàtaü vyaktam / atho 'vyaktaü vyàkhyàmaþ / viparãtamavyaktam / etaireva guõairyathoktairviparãtamavyaktaü hetumadvyaktamuktam / nahi pradhànàt paraü ki¤cidasti yataþ pradhànasyànutpattiþ tasmàdahetumadavyaktam / tathànityaü ca vyaktaü nityamavyaktamanutpàdyatvàt nahi bhåtàni kuta÷cidutpadyanteti pradhànam / kiü càvyàpi vyaktaü vyàpi pradhànaü kàryyaü syàt / tathà vyaktaü liïgamaliïgamavyaktaü nityatvànmahadàdi liïgaü pralayakàle parasparaü pralãyate naivaü pradhànaü tasmàdaliïgaü pradhànam / tathà sàvayavaü vyaktaü niravayavamavyaktaü nahi ÷abdaspar÷arasaråpagandhàþ pradhàne santi / tathà paratantraü vyaktaü svatantramavyaktaü prabhavatyàtmanaþ // 10 // ----------------------------------------------------------------- evaü vyaktàvyaktayorvaidharmmyamuktaü sàdharmmyamucyate yaduktaü saråpaü ca / ## triguõaü vyaktaü sattvarajastamàüsi trayo guõà yasyeti / aviveki vyaktaü na viveko 'syàstãti / idaü vyaktamime guõà iti na vivekakarttuü yàti ayaü gaurayama÷va iti yathà ye guõàstadvyaktaü yadvyaktaü te ca guõà iti / tathà viùayo vyaktaü bhojyamityarthaþ sarvapuruùàõàü viùayabhåtatvàt / tathà sàmànyaü vyaktaü målyadàsãvat sarvasàdhàraõatvàt / acetanaü vyaktaü sukhaduþkhamohànna cetayatãtyarthaþ / tathà prasavadharmi vyaktaü tadyathà buddherahaükàraþ prasåyate tasmàt pa¤catanmàtràõi ekàda÷endriyàõi ca prasåyante tanmàtrebhyaþ pa¤camahàbhåtàni / evamete vyaktadharmàþ prasavadharmàntà uktà evamebhiravyaktaü saråpaü yathà vyaktaü tathà pradhànamiti / tatra triguõaü vyaktamavyaktamapi triguõaü yasyaitanmahadàdi kàryaü triguõam / iha yadàtmakaü kàraõaü tadàtmakaü kàryamiti yathà kçùõatantukçtaþ kçùõa eva paño bhavati / tathàviveki vyaktaü pradhànamapi guõairna bhidyate anye guõà anyat pradhànameva vivaktuü na yàti tadaviveki pradhànam / tathà viùayo vyaktaü pradhànamapi sarvapuruùaviùayabhåtatvàdviùaya iti / tathà sàmànyaü vyaktaü pradhànamapi sarvasàdhàraõatvàt / tathàcetanaü vyaktaü pradhànamapi sukhaduþkhamohànna cetayatãti kathamanumãyata iha hyacetanànmçtpiõóàdacetano ghañà utpadyate / evaü pradhànamapi vyàkhyàtam / idànãü tadviparãtastathà pumànityetadvyàkhyàyate / sadviparãtastàbhyàü vyaktàvyaktàbhyàü viparãtaþ pumàn / tadyathà triguõaü vyaktamavyaktaü càguõaþ puruùaþ / aviveki vyaktamavyaktaü ca vivekã puruùaþ / tathà viùayo vyaktamavyaktaü càviùayaþ puruùaþ / tathà sàmànyaü vyaktamavyaktaü càsàmànyaþ puruùaþ / acetanaü vyaktamavyaktaü ca cetanaþ puruùaþ sukhaduþkhamohàü÷cetayati saüjànãte tasmàccetanaþ puruùa iti / prasavadharmi vyaktaü pradhànaü càprasavadharmã puruùo nahi ki¤cit puruùàt prasåyate / tasmàduktaü tadviparãtaþ pumàniti / taduktaü tathà ca pumàniti / tat pårvasyàmàryàyàü pradhànamahetumadyathà vyàkhyàtaü tathà ca pumàn tadyathà hetumadananityamityàdi vyaktaü tadviparãtamavyaktaü tatra hetumadvyaktamahetumat pradhànaü tathà ca pumànahetumànanutpàdyatvàt / anityaü vyaktaü nityaü pradhànaü tathà ca nityaþ pumàn / akriyaþ sarvagatatvàdeva / anekaü vyaktamekamavyaktaü tathà pumànyapyekaþ / à÷ritaü vyaktamanà÷ritamavyaktaü tathà ca pumànanà÷ritaþ / liïgaü vyaktamaliïgaü pradhànaü tathà ca pumànapyaliïgaþ / na kvacillãyata iti / sàvayavaü vyaktaü niravayavamavyaktaü tathà ca pumàn niravayavaþ / nahi puruùe ÷abdàdayo 'vayavàþ santi / kiüca paratantraü vyaktaü svatantramavyaktaü tathà ca pumànapi svatantraþ / àtmanaþ prabhavatãtyarthaþ / evametadavyaktapuruùayoþ sàdharmyaü vyàkhyàtaü pårvasyàmàryàyàm / vyaktapradhànayoþ sàdharmyaü puruùasya vaidharmyaü ca triguõamavivekãtyàdi prakçtyàryàyàü vyàkhyàtam // 11 // ----------------------------------------------------------------- tatra yaduktaü triguõamiti vyaktamavyaktaü ca tat ke te guõà iti tat svaråpapratipàdanàyedamàha / ## prãtyàtmakà aprãtyàtmakàþ viùàdàtmakà÷ca guõàþ sattvarajastamàüsãtyarthaþ / tatra prãtyàtmakaü sattvaü prãtiþ sukhaü tadàtmakamiti / aprãtyàtmakaü rajaþ / viùàdàtmakaü tamaþ / viùàdo mohaþ / tathà prakà÷apravçtti niyamàrthàþ / arthaþ ÷abdaþ sàmarthyavàcã prakà÷àrthaü sattvaü prakà÷asamarthamityarthaþ / pravçttyarthaü rajo niyamàrthaü tamaþ sthitau samarthamityarthaþ prakà÷akriyàsthiti÷ãlà guõà iti / tathànyonyàbhibhavà÷rayajananamithunavçttaya÷ca / anyonyàbhibhavàþ anyonyà÷rayàþ anyonyajananàþ anyonyamithunàþ anyonyavçttaya÷ca te tathoktàþ / anyonyàbhibhavà iti anyonyaü parasparamabhibhavantãti prãtyaprãtyàdibhirdharmmairàvirbhavanti yathà yadà sattvamutkañaü bhavati tadà rajastamasã aprãtipravçttidharmmeõa yadà tamastadà sattvarajasã viùàdasthityàtmakena iti / tathànyonyà÷rayà÷ca dvyaõukavadguõàþ / anyonyajananàþ yathà mçtpiõóo ghañaü janayati / tathànyonyamithunà÷ca yathà strãpuüsau anyonyamithunau tathà guõàþ / uktaü ca / rajaso mithunaü sattvaü sattvasya mithunaü rajaþ / ubhayoþ sattvarajarormithunaü tama ucyate // parasparasahàyà ityarthaþ / anyonyavçttaya÷ca parasparaü varttante guõàþ guõeùu varttanta iti vacanàt / yathà suråpà su÷ãlà strã sarvvasukhahetuþ sapatnãnàü saiva duþkhahetuþ saiva ràgiõàü mohaü janayati eva satvaü rajastamasorvçttiheturyathà ràjà sadodyuktaþ prajàpàlane duùñanigrahe ÷iùñànàü sukhamutpàdayati duùñànàü duþkhaü mohaü ca evaü rajassattvatamasorvçttiü janayati / tathà tamaþ svaråpeõàvaraõàtmakena sattvarajasorvçttiü janayati yathà meghàþ khamàvçtya jagataþ sukhamutpàdayanti te vçùñyà karùukàõàü karùaõodyogaü janayanti virahiõàü mohamevamanyonyavçttayo guõàþ // 12 // ----------------------------------------------------------------- kiücànyat / ## sattvaü laghu prakà÷akaü ca yadà sattvamutkañaü bhavati tadà laghånyaïgàni buddhiprakà÷a÷ca prasannatendriyàõàü bhavati / upaùñambhakaü calaü ca rajaþ upaùñambhàtãtyupaùñambhakamudyotakaü yathà vçùo vçùadar÷ane utkañamupaùñambhaü karoti eva rajovçttiþ / tathà raja÷ca calaü dçùñaü rajovçtti÷calacitto bhavati / guru varaõamekameva tamaþ yadà tama utkañaü bhavati tadà guråõyaïgànyàvçtànãndriyàõi bhavanti svàrthàsamarthàni / atràha yadi guõàþ parasparaü viruddhàþ svamatenaiva kamarthaü niùpàdayanti tarhi kathaü pradãpavaccàrthato vçttiþ pradãpena tulyaü pradãpavadarthataþ sàdhanà vçttiriùñà yathà pradãpaþ parasparaviruddhatailàgnivarttisaüyogàdarthaprakà÷àn janayati evaü sattvarajastamàüsi parasparaü viruddhànyarthaü niùpàdayanti // 13 // ----------------------------------------------------------------- antarapra÷no bhavati triguõamaviveki viùaya ityàdi pradhànaü vyaktaü ca vyàkhyàtaü tatra pradhànamupalabhyamànaü mahadàdi ca triguõamavivekyàdãti ca kathamavagamyate tatràha / ## yo 'yamavivekyàdirguõaþ sa traiguõyànmahadàdau 'vyaktenàyaü siddhyati / atrocyate tadviparyayàbhàvàttasya viparyayastadviparyayastasyàbhàvastadviparyayàbhàvastasmàt siddhamavyaktam / yathà yatraiva tantavastatraiva pañaþ / anye tantavo 'nyaþ paño na kutastadviparyayàbhàvàt / evaü vyaktàvyaktasampanno bhavati dåraü pradhànamàsannaü vyaktaü yo vyaktaü pa÷yati sa pradhànamapi pa÷yati tadviparyayàbhàvàt / ita÷càvyaktaü siddhaü kàraõaguõàtmakatvàt kàryasya / loke yadàtmakaü kàraõaü tadàtmakaü kàryamapi tathà kçùõebhyastantubhyaþ kçùõa eva paño bhavati / evaü mahadàdiliïgamavivekiviùayaþ sàmànyacetanaü prasavadharmi yadàtmakaü liïgaü tadàtmakamavyaktamapi siddham // 14 // ----------------------------------------------------------------- traiguõyàdavivekyàdirvyakte siddhastadviparyayàbhàvàt / evaü kàraõaguõàtmakatvàt kàryasyàvyaktamapi siddhamityetanmithyà loke yannopalabhyate tannàsti evaü pradhànamapyasti kiü tu nopalabhyate / ## kàraõamastyavyaktamiti kriyàkàrakasambandhaþ / bhedànàü parimàõàloke yatra karttàsti tasya parimàõaü dçùñaü yathà kulàlaþ parimitairmçtpiõóaiþ parimitàneva ghañàn karoti evaü mahadapi mahadàdiliïgaü parimitaü bhedataþ pradhànakàryamekà buddhireko 'haükàraþ pa¤ca tanmàtràõi ekàda÷endriyàõi pa¤catanmàtràõi ekàda÷endriyàõi pa¤camahàbhåtànãtyevaü bhedànàü parimàõàdasti pradhànaü kàraõaü yadvyaktaü parimitamutpàdayati /yadi pradhànaü na syàttadà niþparimàõamidaü vyaktamapi na syàt parimàõàcca bhedànàmasti pradhànaü yasmàdvyaktamutpannam / tathà samanvayàdiha loke prasiddhirdçùñà yathà vratadhàriõaü bañuü dçùñvà samanvayati nånamasya pitarau bràhmaõàviti evamidaü triguõaü mahadàdiliïgaü dçùñvà sàdhayàmo 'sya yat kàraõaü bhaviùyatãti ataþ samanvayàdasti pradhànam / tathà ÷aktitaþ pravçtte÷ca iha yo yasmin ÷aktaþ sa tasminnevàrthe pravarttate yathà kulàlo ghañàsya karaõe samartho ghañameva karoti na pañaü rathaü và / tathàsti pradhànaü kàraõaü kutaþ kàraõakàryavibhàgàt / karotãti kàraõam / kriyata iti kàryam / kàraõasya kàryasya ca vibhàgo yathà ghaño dadhimadhådakapayasàü dhàraõe samartho na tathà taktàraõaü mçtpiõóaþ / mçtpiõóo và ghañaü niùpàdayati na caivaü ghaño mçtpiõóam / evaü mahadàdiliïgaü dçùñvànumãyate / asti vibhaktaü tat kàraõaü yasya vibhàga idaü vyaktamiti / ita÷ca avibhàgàdvai÷varåpasya vi÷vaü jagat tasya råpaü vyaktiþ / vi÷varåpasya bhàvo vai÷varåpaü tasyàvibhàgàdasti pradhànaü yasmàtrailokyasya pa¤cànàü pçthivyàdãnàü mahàbhåtànàü parasparaü vibhàgo nàsti mahàbhåteùvantarbhåtàstrayo lokà iti pçthivyàpastejovàyuràkà÷amiti etàni pa¤camahàbhåtàni pralayakàle sçùñikrameõaivàvibhàgaü yànti tanmàtreùu pariõàmiùu tanmàtràõyekàda÷endriyàõi càhaükàre ahaükàro buddhau buddhiþ pradhàne evaü trayo lokàþ pralayakàle prakçtàvavibhàgaü gacchanti tasmàdavibhàgàt kùãradadhivadvyaktàvyaktayoravyaktaü kàraõam // 15 // ----------------------------------------------------------------- ata÷ca / ## avyaktaü prakhyàtaü kàraõamasti yasmànmahadàdiliïgaü pravarttate / triguõataþ triguõàt sattvarajastamoguõà yasmiüstattriguõaü tatkimuktaü bhavati sattvarajastamasàü sàmyàvasthà pradhànam / tathà samudayàt yathà gaügà÷rotàüsi triõã rudramårddhani patitàni ekaü sroto janayati evaü triguõamavyaktamekaü vyaktaü janayati tathà và tantavaþ samuditàþ pañaü janayanti evamavyaktaü gunasamudayànmahadàdi janayatãti triguõataþ samudayàcca vyaktaü jagat pravarttate / yasmàdekasmàt pradhànàdvyaktaü tasmàdekaråpeõa bhavitavyam / naiùa doùaþ pariõàmataþ salilavat pratipratiguõà÷rayavi÷eùàdekasmàt pradhànàt trayo lokàþ samutpannàstulyabhàvà na bhavanti devàþ sukhena yuktà manuùyà duþkhena tirya¤co mohena ekasmàt pradhànàt pravçttaü vyaktaü pratipratiguõà÷rayavi÷eùàt pariõamàtaþ salilavadbhavati / pratipratãti vãpsà / guõànàmà÷rayo guõà÷rayastadvi÷eùastaü guõà÷rayavi÷eùaü pratinidhàya pratipratiguõà÷rayavi÷eùaü pariõàmàt pravarttate vyaktaü yathà àkà÷àdekarasaü salilaü patitaü nànàråpàtsaü÷leùàdbhidyate tadrasàntarairevamekasmàt pradhànàt pravçttàstrayo lokà naikasvabhàvà bhavanti deveùu sattvamutkañaü rajastamasã udàsãne tena te 'tyantasukhino manuùyeùu raja utkañaü bhavati sattvatamasã udàsãne tena te 'tyantaduþkhino tiryakùu tama utkañaü bhavati sattvajasã udàsãne tena te 'tyantamåóhàþ // 16 // ----------------------------------------------------------------- evamàryàdvayena pradhànasyàstitvamabhyupagamyate / ita÷cottaraü puruùàstitvapratipàdanàrthamàha / ## yaduktaü vyaktàvyaktavij¤ànànmokùaþ pràpyata iti tatra vyaktàdanantaramavyaktaü pa¤cabhiþ kàraõairadhigatamavyaktavat puruùo 'pi såkùmastasyàdhunànumitàstitvaü pratikriyate / asti puruùaþ kasmàt saüghàtaparàrthatvàt / yo 'yaü mahadàdi saüghàtaþ sa puruùàrtha ityanumãyate acetanatvàt paryaïgavat / yathà paryaïka pratyekaü gàtrotpalakapàdavañatålãprachàdanapañopadhànasaüghataþ paràrtho nahi svàrthaþ paryaïkasya nahi ki¤cidapi gàtrotpalàdyavayavànàü parasparaü kçtyamasti / ato 'vagamyate 'sti puruùo yaþ paryaïke ÷ete yasyàrthaü paryaïkastatparàrthamidaü ÷arãraü pa¤cànàü mahàbhåtànàü saüghàto varttate 'sti puruùo yasyedaü bhogya÷arãraü bhogyaü mahadàdisaüghàtaråpaü samutpannamiti / ita÷càtmàsti triguõàdiviparyayàt yaduktaü pårvasyàmàryàyàü trigunamavivekiviùaya ityàdi / tasmàdviparyayàdyenoktaü tadviparãtastathà pumàn / adhiùñhànàdyatheha laüghanalpavanadhàvanasamarthaira÷vairyukto rathaþ sàrathinàdhiùñhitaþ pravarttate tathàtmàdhiùñhànàccharãramiti / tathà coktaü ùaùñhitantre puruùàdhiùñhitaü pradhànaü pravarttate / ato 'styàtmàbhoktçtvàt / yathà madhuràmlalavaõakañutiktakaùàyaùaórasopabçühitsya saüyktasyànnasya sàdhyate evaü mahadàdiliïgasya bhoktçtvàbhàvàdasti sa àtmà yasyedaü bhogyaü ÷arãramti / ita÷ca kaivalyàrthama pravçtte÷ca kevalasya bhàvaþ kaivalyaü tannimitaü yà ca pravçttistasyàþ svakaivalyàrthaü pravçtteþ sakà÷àdanumãyate astyàtmeti yato sarvo vidvànavidvàü÷ca saüsàrasantànakùayamicchati / evamebhirhetubhirastyàtmà ÷arãràdvyatiriktaþ // 17 // ----------------------------------------------------------------- atha sa kimekaha sarva÷arãre 'dhiùñhàtà maõirasanàtmakasåtravat àhosvidbahava àtmànaþ prati÷arãramadhiùñhàtàra ityatrocyate / ## janma ca maraõaü ca karaõàni ca janmamaraõakaraõàni teùàü pratiniyamàt pratyekaniyamàdityarthaþ / yadyeka eva àtmà syàttata ekasya janmani sarva eva jàyeran ekasya maraõe sarve 'pi mriyeran ekasya karaõavaikalye bàdhiryàndhamåkatvakuõatvakhaüjatvalakùaõe sarve 'pi badhiràndhakuõikhaüjàþ syurna caivaü bhavati tasmàjjanmamaraõakaraõànàü pratiniyamàt puruùabahutvaü siddham / ita÷càyugapat pravçtte÷ca yugapadekakàlaü na yugapadayugapat pravarttanaü yasmàdayugapaddharmàdiùu pravçttirdç÷yate eke dharme pravçttà anye 'dharme vairàgye 'nye j¤àne 'nye pravçttàþ tasmàdayugapat pravçtte÷ca bahava iti siddham / ki¤cànyattraiguõyàviparyayàccaiva triguõabhàvaviparyayàcca puruùabahutvaü siddham / yathà sàmànye janmani ekaþ sàttvikaþ sukhã / anyo ràjaso duþkhã / anyastàmaso mohavàn / evaü traiguõyaviparyayàdbahutvaü siddhamiti // 18 // ----------------------------------------------------------------- akarttà puruùa ityetaducyate / ## tasmàcca viparyàsàttasmàcca yathoktatraiguõyaviparyàsàdviparyayànnirguõaþ puruùo vivekã bhoktetyàdiguõànàü puruùasya yo viparyàsa uktastasmàt sattvarajastamaþsu karttçbhåteùu sàkùitvaü siddhaü puruùasyeti yo 'yamadhikçto bahutvaü prati / guõà eva karttàraþ pravarttante sàkùã na pravattate nàpi nivarttata eva / kiücànyat kaivalyaü kevalabhàvaþ kaivalyamanyatvamityarthaþ / triguõebhyaþ kevalaþ / anyanmàdhyasthyaü madhyasthabhàvaþ parivràjakavat madhyasthaþ puruùaþ / yathà ka÷cit parivràjako gràmãõeùu karùaõàrtheùu pravçtteùu kevalo madhyasthaþ puruùo 'pyevaü guõeùu varttamàneùu na pravarttate / tasmàddraùñçtvamakarttçbhàvà÷ca yasmànmadhyasthastasmàddraùñà tasmàdakarttà puruùasteùàü karmaõàmiti sattvarajastamàüsi trayo guõàþ karmakarttçbhàvena pravarttante na puruùa evaü puruùasyàstitvaü ca siddham / yasmàtkarttà puruùastatkathamadhyavasàyaü karoti dharmaü kariùyàmyadharmaü na kariùyàmãtyataþ karttà bhavati na ca karttà puruùa evamubhayàtra doùaþ syàditi // 19 // ----------------------------------------------------------------- ata ucyate / ## iha puruùa÷cetanàkçt tena cetanàvabhàsaü yuktaü mahadàdiliïgaü cetanàvadiva bhavati yathà loke ghañàþ ÷ãtasaüyuktaþ ÷ãta uùõasaüyukta uùõa evaü mahadàdi liïgaü tasya saüyogàt puruùasaüyogàccetanàvadiva bhavati tasmàdguõà adhyavasàyaü kurvanti na puruùaþ / yadyapi loke puruùaþ karttà gaütetyàdi prayujyate tathàpyakarttà puruùaþ kathaü guõakarttçtve ca tathà kartteva bhavatyudàsãno guõànàü karttçtve sati udàsãno 'pi puruùaþ kartteva bhavati na karttà / atra dçùñànto bhavati yathàcaura÷cauraiþ saha gçhãta÷caura ityavagamyata evaü trayo guõàþ karttàrastaiþ saüyuktaþ puruùo 'karttàpi karttà bhavati karttçsaüyogàt / evaü vyaktàvyaktaj¤ànàü vibhàgo vikhyàto yadvibhàgànmokùapràptiriti // 20 // ----------------------------------------------------------------- athaitayoþ pradhànapuruùayoþ kiü hetuþ saüghàta ucyate / ## puruùasya pradhànena saha saüyogo dar÷anàrthaü prakçtiü mahadàdikàryabhåtaparyantaü puruùaþ pa÷yati etadarthaü pradhànasyàpi puruùeõa saüyogaþ / kaivalyàrthaü sa ca saüyogaþ païgvandhavadubhayorapi draùñavyaþ yathà ekaþ païgureka÷càndha etau dvàvapi gacchantau mahatà sàmarthyenàñavyàü sàrthasya stenakçtàdupaplavàt svabandhuparityakto daivàdita÷ceru÷ca svagatyà ca tau saüyogamupayàtau punastayoþ svavacaso vi÷vastatvena saüyogo gamanàrthaü dar÷anàrthaü ca bhavatyandhena paüguþ skandhamàropitaþ evaü ÷arãràråóhapaügudar÷itena màrgeõàndho yàti paügu÷càndhaskandhàråóhaþ / evaü puruùe dar÷ana÷aktirasti paüguvannakriyà pradhàne kriyà÷aktirastyandhavannadar÷ana÷aktiþ / yathà vànayoþ paügvandhayoþ kçtàrthayorvibhàgo bhaviùyatãpsitasthànapràptayorevaü pradhànamapi puruùasya mokùaü kçtvà nivarttate puruùo 'pi pradhànaü dçùñvà kaivalyaü gacchati tayoþ kçtàrthayorvibhàgo bhaviùyati / kiü cànyat tatkçtaþ sargastena saüyogena kçtastatkçtaþ sargaþ sçùñiþ / yathà strã puruùasaüyogàt sutotpattistataþ pradhànapuruùasaüyogàt sargasyotpattiþ // 21 // ----------------------------------------------------------------- idànãü sarvavibhàgadar÷anàrthamàha / ## prakçtiþ pradhànaü brahma avyaktaü bahudhànakaü màyeti paryàyàþ / aliïgasyàþ prakçteþ sakà÷ànmahànutpadyate mahàn buddhiràsurã matiþ khyàtirj¤ànaü praj¤àparyàyairutpadyate tasmàcca mahato 'haükàra utpadyate 'haükàro bhåtàdivaikçtastaijaso 'bhimàna iti paryàyàþ tasmàdgaõa÷ca ùoóa÷akaþ tasmàdahaükàràcchoóa÷akaþ ùoóa÷asvaråpeõa guõa utpadyate / sa yathà / pa¤catanmàtràõi ÷abdatanmàtraü spar÷atanmàtraü rupatanmàtraü rasatanmàtraü gandhatanmàtramiti / tanmàtrasåkùmaparyàyavàcyàni / tata ekàda÷endriyàõi ÷rotraü tvak cakùuùã jihvà ghràõamiti pa¤ca buddhãndriyàõi / vàkpàõipàdapàyåpasthàþ pa¤cakarmendriyàõyubhayàtmakamekàda÷aü mana eùa ùoóa÷ako gaõo 'haükàràdutpadyate / kiüca pa¤cabhyaþ pa¤ca bhåtàni tasmàcchoóa÷akàdgaõàt pa¤cabhyastanmàtrebhyaþ sakà÷àt pa¤ca vai mahàbhåtànyutpadyante / yaduktaü ÷abdatanmàtràdàkà÷aü spar÷atanmàtràdvàyuþ råpatanmàtràttejaþ rasatanmàtràdàpaþ gandhatanmàtràt pçthivã evaü pa¤cabhyaþ paramàõubhyaþ pa¤camahàbhåtànyutpadyante // 22 // ----------------------------------------------------------------- yaduktaü vyaktàvyaktaj¤avij¤ànànmokùa iti tatra mahadàdibhåtàntaü trayoviü÷atibhedaü vyàkhyàtamavyaktamapi bhedànàü parimàõàdityàdinà vyàkhyàtaü puruùo 'pi saüghàtaparàrthatvàdityàdibhirhetubhirvyàkhyàtaþ / evametàni pa¤caviü÷atitattvàni yastrailokyaü vyàptaü jànàti tasya bhàvo 'stitvaü tattvaü yathoktam / pa¤caviü÷atitattvaj¤o yatra tatrà÷rame rataþ / jañã muõóã ÷ikhã vàpi mucyate nàtra saü÷ayaþ / tàni yathà prakçtiþ puruùo buddhirahaükàraþ pa¤catanmàtrà ekàda÷endriyàõi pa¤camahàbhåtàni ityetàni pa¤caviü÷atitattvàni / tatroktaü prakçtermahànutpadyate tasya mahataþ kiü lakùaõamityetadàha / ## adhyavasàyo buddhilakùaõam / adhyavasanamadhyavasàyaþ yathà bãje bhaviùyadvçttiko 'ïkurastadvadadhyavasàyo 'yaü ghaño 'yaü paña ityevaü syati yà sà buddhiriti lakùyate sà ca buddhiraùñàïgikà sàttvikatàmasaråpabhedàt tatra buddheþ sàttvikaü råpaü caturvidhaü bhavati dharmo j¤ànaü vairàgyamai÷varyaü ceti tatra dharmo nàma dayàdànayamaniyamalakùaõastatra yamà niyamà÷ca pàta¤jale 'bhihità ahiüsàsatyàsteyabrahmacaryàparigrahà yamàþ ÷aucasaütoùatapaþsvàdhyàye÷varapraõidhà niyamàþ / j¤ànaü prakà÷o 'vagamo bhànamiti paryàyàstacca dvividhaü bàhyamàbhyantaraü ceti tatra bàhyaü nàma vedàþ ÷ikùà kalpo vyàkaraõaü niruktaü chandojyotiùàkhyaùaóaïgasahitàþ puràõàni nyàyamãmàüsàdharma÷àstràõi ceti / àbhyantaraü prakçtipuruùaj¤ànamiyaü prakçtiþ sattvarajastamasàü sàmyàvasthàyaü puruùaþ siddho nirguõovyàpã cetana iti / tatra bàhyaj¤ànena lokapaüktirlokànuràga ityarthaþ / àbhyantareõa j¤ànena mokùa ityarthaþ vairàgyamapi dvividhaü bàhyamàbhyantaraü ca bàhyaü dçùñaviùayavaitçùõyamarjanarakùaõakùayasaügahiüsàdoùadar÷anàt viraktasyàbhyantaraü pradhànamapyatra svapnendrajàlasadç÷amiti viraktasya gokùepsoryadutpadyate tadàbhyantaraü vairàgyam / ai÷varyamã÷varabhàvastaccàùñaguõamaõimà mahimà garimà laghimà pràptiþ pràkàmyamã÷itvaü va÷itvaü yatrakàmàvasàyitvaü ceti / aõorbhàvo 'õimà såkùmo bhåtvà jagati vicaratãti / mahimà mahàn bhåtvà vicaratãti / laghimà mçõàlãtålàvayavàdapi laghutayà puùpakesaràgreùvapi tiùñhati / pràptirabhimataü vastu yatra tatràvasthitaþ pràpnoti / pràkàmyaü prakàmato yadeveùyati tadeva vidadhàti / ã÷itvaü prabhutayà trailokyamapãùñe / va÷itvaü sarvaü va÷ãbhavati / yatra kàmàvasàyitvaü brahmàdistambaparyantaü yatra kàmastatraivàsya svecchayà sthànàsanavihàrànàcaratãti / catvàra etàni buddheþ sàttvikàni råpàõi yadà sattvena rajastamasã abhibhåte tadà pumàn buddhiguõàn dharmàdãnàpnoti / kiücànyat tàmasamasmàdviparyastamasmàddharmàderviparãtaü tàmasaü buddhiråpaü dharmàdviparãto 'dharma evamaj¤ànamavairàgyamànai÷varyamiti / evaü sàttvikaistàmasaiþ svaråpairaùñàügà buddhistriguõàdavyaktàdutpadyate // 23 // ----------------------------------------------------------------- evaü buddhilakùaõamuktamahaükàralakùaõamucyate / ## ekàda÷aka÷ca gaõa ekàda÷endriyàõi tathà tanmàtro gaõaþ pa¤cakaþ pa¤calakùaõopetaþ ÷abdatanmàtraspar÷atanmàtraråpatanmàtrarasatanmàtragandhatanmàtralakùaõopetaþ // 24 // ----------------------------------------------------------------- kiü lakùaõàt sarga ityetadàha / ## sattvenàbhibhåte yadà rajastamasã ahaükàre bhavatastadà so 'haükàraþ sàttvikastasya ca pårvàcàryaiþ saüj¤à kçtà vaikçta iti tasmàdvikçtàdahaükàràdekàda÷aka indriyagaõa utpadyate / tasmàt sàttvikàni vi÷uddhànãndriyàõi svaviùayasamarthàni tasmàducyate sàttvika ekàda÷aka iti / kiücànyadbhåtàdestanmàtraþ sa tàmasaþ tamasàbhibhåte sattvarajasã ahaükàre yadà bhavataþ so 'haükàrastàmasa ucyate tasya pårvàcàryakçtà saüj¤à bhåtàdistasmàdbhåtàderahaükàràttanmàtraþ pa¤cako gaõa utpadyate bhåtànàmàdibhåtastamobahulastenoktaþ sa tàmasa iti / tasmàdbhåtàdeþ pa¤catanmàtrako gaõaþ kiüca taijasàdubhayaü yadàrajasàbhibhåte sattvatamasã bhavatastadà tasmàt so 'haükàrastaijasa iti saüj¤àü labhate tasmàttaijasàdubhayamutpadyate / ubhayamiti ekàda÷o gaõastanmàtraþ pa¤cakaþ / yo 'yaü sàttviko 'haükàro vaikçtiko vaikçto bhåtvà ekàda÷endriyàõyutpàdayati sa taijasamahaükàraü sahàyaü gçhõàti sàttviko niùkriyaþ sa taijasayukta indriyotpattau samarthaþ tathà tàmaso 'haükàro bhåtàdiþ saüj¤ito niùkriyatvàttaijasenàhaükàreõa kriyàvatà yuktastanmàtràõyutpàdayati tenoktaü taijasàdubhayamiti evaü taijasenàhaükàreõaindriyàõyekàda÷a pa¤catanmàtràõi kçtàni bhavanti // 25 // ----------------------------------------------------------------- ekàda÷aka ityuktaþ yo vaikçtàt sàttvikàdahaükàràdutpadyate tasya kà saüj¤etyàha / ## cakùuràdãni spar÷anaparyantàni buddhãndriyàõyucyante / spç÷yate aneneti spar÷anaü tvagindriyaü tadvàcã siddhaþ spar÷ana÷abdo 'sti tenedaü pañhyate spar÷anakànãti ÷abdaspar÷aråparasagandhàn pa¤caviùayàn budhyante avagacchantãti pa¤ca buddhãndriyàõi / vàkpàõipàdapàyåpasthàn karmendriyàõyàhuþ karma kurvantãti karmendriyàõi / tatra vàgvadati hastau nànàvyàpàraü kurutaþ pàdau gamanàgamanaü pàyurutsargaü karoti upastha ànaüdaü prajotpattyà // 26 // ----------------------------------------------------------------- evaü buddhãndriyakarmendriyabhedena da÷endriyàõi vyàkhyàtàni mana ekàda÷akaü kimàtmakaü kiü svaråpaü ceti taducyate / ## atrendriyavarge mana ubhayàtmakaü buddhãndriyeùu buddhãndriyavat karmendriyeùu karmendriyavat kasmàdbuddhãndriyàõàü pravçttiü kalpayati karmendriyàõàü ca tasmàdubhayàtmakaü manaþ saükalpayatãti saükalpakam / kiücànyadindriyaü ca sàdharmyàt samànadharmabhàvàt sàttvikàhaükàràdbuddhãndriyàõi karmendriyàõi manasà sahotpadyamànàni manasaþ sàdharmyaü prati tasmàtsàdharmyànmano 'pãndriyamevametànyekàda÷endriyàõi sàttvikàdvaikçtàdahaükàràdutpannàni / tatra manasaþ kà vçttiriti / saükalpo vçttiþ / buddhãndriyàõàü ÷abdàdayo vçttayaþ karmendriyàõàü vacanàdayo 'thaitànãndriyàõi bhinnàni bhinnàrthagràhakàõi kimã÷vareõota svabhàvena kçtàni yataþ pradhànabuddhyahaükàrà acetanàþ puruùo 'pyakarttetyatràha / iha sàükhyànàü svabhàvo nàma ka÷citkàraõamasti / atrocyate guõapariõàmavi÷eùànnànàtvaü bàhyabhedà÷ca / imànyekàda÷endriyàõi ÷abdaspar÷aråparasagandhàþ pa¤cànàü vacanàdànaviharaõotsargànandà÷ca pa¤cànàü saükalpa÷ca manasa evamete bhinnànàmevendriyàõàmarthàþ guõapariõàmavi÷eùàt guõànàü pariõàmo guõapariõàmastasya vi÷eùàdindriyàõàü nànàtvaü bàhyàrthabhedà÷ca / athaitannànàtvaü ne÷vareõa nàhaükàreõa na buddhyà na pradhànena na puruùeõa svabhàvàt kçtaguõapariõàmeneti / guõànàmacetanatvànna pravarttate pravarttata eva kathaü vakùyatãhaiva vatsavivçddhinimittaü kùãrasya yathà pravçttiraj¤asya puruùasya vimokùàrthaü tathà pravçttiþ pradhànasya / evamacetanaguõàþ ekàda÷endriyabhàvena pravarttante vi÷eùà api tatkçtà eva yenoccaiþ prade÷e cakùuþkhalokanàya sthitaü tathà ghràõaü tathà ÷rotraü tathà jihvà svade÷e svàrthagrahaõàya / evaü karmendriyàõyapi yathàyathaü svàrthasamarthàni svade÷àvasthitàni svabhàvato guõapariõàmavi÷eùàdeva na tadarthà api yata uktaü ÷àstràntare / guõà guõeùu varttante guõànàü yà vçttiþ sà guõaviùayà eveti bàhyàrthà vij¤eyà guõakçtà evetyarthaþ / pradhànaü yasya kàraõamiti // 27 // ----------------------------------------------------------------- athendriyasya kasya kà vçttirityucyate / #<÷abdàdiùu pa¤cànàmàlocanamatramiùyate vçttiþ / vacanàdànaviharaõotsargànandà÷ca pa¤cànàm // ISk_28 //># màtra÷abdo vi÷eùàrthaþ / avi÷eùavyàvçtyartho yathà bhikùà màtraü labhyate nànyo vi÷eùa iti / tatha cakùå råpamatre na rasàdiùu evaü ÷eùàõyapi tadyathà cakùuùo råpaü jihvàyà raso ghràõasya gandhaþ ÷rotrasya ÷abdaþ tvacaþ spar÷aþ / evameùàü buddhãndriyàõàü vçttiþ kathità karmendriyàõàü vçttiþ kathyate vacanàdànaviharaõotsargànandà÷ca pa¤cànàü karmendriyàõàmityarthaþ / vàco vacanaü hastayoràdànaü pàdayorviharaõaü pàyorbhuktasyàhàrasya pariõatamalotsargaþ upasthasyànandaþ sutotpattirviùayà vçttiriti sambandhaþ // 28 // ----------------------------------------------------------------- adhunà buddhyahaükàramanasàmucyate / ## svalakùaõasvabhàvà svàlakùaõyà / adhyavasàyo yo buddhiriti lakùaõamuktaü saiva buddhivçttiþ / tathàbhimàno 'haükàra ityabhimànalakùaõo 'bhimànavçtti÷ca / saükalpakaü mana iti lakùaõamuktaü tena saükalpa eva manaso vçttiþ / trayasya buddhyahaükàramanasàü svàlakùaõyà vçttirasàmànyà yà pràgabhihità buddhãndriyàõàü ca vçttiþ sàpyasàmànyaiveti / idànãü sàmànyà vçttiràkhyàyate / sàmànyakàranavçttiþ sàmànyena karaõànàü vçttiþ pràõàdyà vàyavaþ pa¤ca pràõàpànasamànodànavyànà iti pa¤ca vàyavaþ sarvendriyàõàü sàmànyà vçttiryataþ / pràõo nàma vàyurmukhanàsikàntargocarastasya yat spandanaü karma tat trayoda÷avidhasyàpi sàmànyà vçttiþ sati pràõe yasmàt karaõànàmàtmalàbha iti / pràõo 'pi pa¤cara÷akunivat sarvasya calanaü karotãti / pràõanàt pràõa ityucyate / tathàpanayanàdapànastatra yatspandanaü tadapi sàmànyavçttirindriyasya / tathà samàno madhyade÷avartã ya àhàràdinayanàtsamaü nayanàt samàno vàyustatra yatspandanaü tat sàmànyaü karaõavçttiþ / tathà årdhvàrohaõàdutkarùàdunnayanàdvà udàno nàbhide÷amastakàntargocarastatrodàne yatspandanaü tat sarvendriyàõàü sàmànyà vçttiþ / kiüca ÷arãravyàptirabhyantaravibhàga÷ca yena kriyate 'sau ÷arãravyàptyàkà÷avadvyànastatra yat spandanaü tat karaõajàlasya sàmànyà vçttiriti / evamete pa¤ca vàyavaþ sàmànyakaraõavçttiriti vyàkhyàtàþ trayoda÷avidhasyàpi karaõasàmànyà vçttirityarthaþ // 29 // ----------------------------------------------------------------- ## yugapaccatuùñayasya buddhyahaükàramanasàmekaikendriyasambandhe sati catuùñayaü bhavati catuùñayasya dçùñe prativiùayàdhyavasàye yugapadvçtirbuddhyahaükàramana÷cakùåüùi yugapadekakàlaü råpaü pa÷yati sthàõurayamiti / buddhyahaükàramanojihvà yugapadrasaü gçhõanti / buddhyahaükàramanoghràõàni yugapadgandhaü gçhõanti / tathà tvak÷rotre api / kiüca krama÷a÷ca tasya nirdiùñà tasyeti catuùñayasyakrama÷a÷ca vçttirbhavati / yathà ka÷cit pathi gacchan dåràdeva dçùñvà sthàõurayaü puruùo veti saü÷aye sati tatroparåóhàü valliü talliïgaü pa÷yati ÷akuniü và tato tasya manasà saükalpite saü÷aye vyavacchedabhåtà buddhirbhavati sthàõurayamityato 'haükàra÷ca ni÷cayàrthaþ sthàõurevetyevaü buddhyahaükàramana÷cakùuùàü krama÷o vçttirdçùñà yathà råpe tathà ÷abdàdiùvapi boddhavyà dçùñe dçùñaviùaye / kiücànyattathàpyadçùñe trayasya tatpårvikà vçttiradçùñe 'nàgate 'tãte ca kàle buddhyahaükàramanasàü råpe cakùuþ pårvikà trayasya vçttiþ spar÷e tvakpårvikà gandhe ghràõapårvikà rase rasanapårvikà ÷abde ÷ravaõapårvikà buddhyahaükàramanasàmanàgate bhaviùyati kàle 'tãte ca tat krama÷o vçttirvarttamàne yugapat krama÷a÷ceti // 30 // ----------------------------------------------------------------- kiüca / ## svàü svàmiti vãpsà buddhyahaükàramanàüsi svàü svàü vçttiü parasparàkåtahetukàmàkåtakàdaràsambhrama iti pratipadyante puruùàrthakaraõàya / buddherahaükàràdayo buddhirahaükàràkåtaü j¤àtvà svasvaviùayaü pratipadyate kimarthamiti cet puruùàrtha eva hetuþ puruùàrthaþ karttavya ityevamarthaü guõànàü pravçttistasmàdetàni karaõàni puruùàrthaü prakà÷ayanti kathaü svayaü pravartante na kenacit kàryate karaõaü puruùàrtha evaikaþ kàrayatãti vàkyàrtho na kenacidã÷vareõa puruùeõa kàryate prabodhyate karaõam // 31 // ----------------------------------------------------------------- buddhyàdi katividhaü tadityucyate / ## karaõaü mahadàdi trayoda÷avidhaü boddhyavyaü pa¤cabuddhãndriyàõi cakùuràdãni pa¤ca karmendriyàõi vàgàdãnãti trayoda÷avidhaü karaõaü tatkiü karotãtyetadàha tadàharaõadhàraõaprakà÷akaram / tatràharaõaü dhàraõaü ca karmendriyàõi kurvanti prakà÷aü buddhãndriyàõi / katividhaü kàryaü tasyeti taducyate / kàryaü ca tasya da÷adhà tasya karaõasya kàryaü kartavyamiti da÷adhà da÷aprakàraü ÷abdaspar÷aråparasagandhàkhyaü vacanàdànaviharaõotsargànandàkhyametadda÷avidhaü kàryaü buddhãndriyaiþ prakà÷itaü karmendriyàõyàharanti dhàrayanti ceti // 32 // ----------------------------------------------------------------- ## antaþkaraõamiti buddhyahaükàramanàüsi trividhaü mahadàdibhedàt / da÷adhà bàhyaü ca buddhãndriyàõi pa¤ca karmendriyàõi pa¤ca da÷avidhametatkaraõaü bàhyaü tatra yasyàntaþkaraõasya viùayàkhyaü buddhyahaükàramanasàü bhogyaü sàmpratakàlaü ÷rotraü varttamànameva ÷abdaü ÷çõoti nàtãtaü na ca bhaviùyantaü cakùurapi vartamànaü råpaü pa÷yati nàtãtaü nànàgataü tvagvarttamànaü spar÷aü jihvà varttamànaü rasaü nàsikà varttamànaü gandhaü nàtãtànàgataü ceti / evaü karmendriyàõi vàgvarttamànaü ÷abdamuccàrayati nàtãtaü nànàgataü pàõã varttamànaü ghañamàdadàte nàtãtamanàgataü pàyåpasthau ca varttamànàvutsargànandau kuruto nàtãtau nànàgatau / evaü bàhyaü karaõaü sàmpratakàlamuktaü trikàlamàbhyantaraü karaõaü buddhyahaükàramanàüsi trikàlaviùayàõi buddhirvarttamànaü ghañaü budhyate atãtamanàgataü ceti / ahaükàro varttamàne 'bhimànaü karotyatãte 'nàgate ca / tathà mano varttamàne saükalpaü kurute atãte 'nàgate ca evaü trikàlamàbhyantaraü karaõamiti // 33 // ----------------------------------------------------------------- idànãmindriyàõi kati savi÷eùaü viùayaü gçhõanti kàni nirvi÷eùamiti taducyate / ## buddhãndriyàõi tàni savi÷eùaü viùayaü gçhõàti savi÷eùaviùayaü mànuùàõàü ÷abdaspar÷aråparasagandhàn sukhaduþkhamohaviùayayuktàn buddhãndriyàõi prakà÷ayanti devànàü nirvi÷eùànviùayàn prakà÷ayanti tathà karmendriyàõàü madhye vàgbhavati ÷abdaviùayà devànàü mànuùàõàü ca vàgvadati ÷lokàdãnuccàrayati tasmàddevànàü mànuùàõàü ca vàgindriyaü tulyaü ÷eùàõyapi vàgvyatiriktàni pàõipàdapàyåpasthasaüj¤itàni pa¤caviùayàõi ÷abdàdayo yeùàü tàni pa¤caviùayàõi ÷abdaspar÷aråparasagandhàþ pàõau santi pa¤ca÷abdàdilakùaõàyàü bhuvi pàdo viharati pàyvindriyaü pa¤caklçptamutsargaü karoti tathopasthendriyaü pa¤calakùaõaü ÷ukramànandayati // 34 // ----------------------------------------------------------------- ## sàntaþkaraõà buddhirahaükàramanaþsahitetyarthaha yasmàt sarvaü viùayamavagàhate gçhõàti triùvapi kàleùu ÷abdàdãn gçhõàti tasmàttrividhama karaõaü dvàri dvàràõi ÷eùàõi ÷eùàni karaõànãti vàkya÷eùaþ // 35 // ----------------------------------------------------------------- kiü cànyat / ## yàni karaõànyuktàni ete guõavi÷eùàþ kiü vi÷iùñàþ pradãpakalpàþ pradãpavadviùayaprakà÷akàþ parasparavilakùaõà asadç÷à bhinnaviùayà ityarthaþ / guõaviùayà ityarthaþ / guõavi÷eùà guõebhyo jàtàþ / kçtsnaü puruùasyàrthaü buddhãndriyàni karmendriyàõyahaükàro mana÷caitàni svaü svamarthaü puruùasya prakà÷ya buddhau prayacchanti buddhisthaü kurvantãtyarthaþ / yato buddhisthaü sarvaü viùayaü sukhàdikaü puruùa upalabhyate // 36 // ----------------------------------------------------------------- idaü cànyat / ## sarvendriyagataü triùvapi kàleùu sarvaü pratyupabhogamupabhogaü prati devamanuùyatiryag buddhãndriyakarmendriyadvàreõa sàntaþkaraõà buddhiþ sàdhayati sampàdayati yasmàt tasmàt saiva ca vi÷inaùñi pradhànapuruùayorviùayavibhàgaü karoti pradhànapuruùàntaraü nànàtvamityarthaþ / såkùmamityanadhikçtatapa÷caraõairapràpyamiyaü prakçtiþ sattvarajastamasàü sàmyàvasthà iyaü buddhirayamahaükàra etàni pa¤catanmàtràõyekàda÷endriyàõi pa¤camahàbhåtànyayamanyaþ puruùa ebhyo vyatirikta ityeva bodhayati buddhiryasyàvàyàdapavargo bhavati // 37 // ----------------------------------------------------------------- pårvamuktaü vi÷eùàvi÷eùaviùayàõi tat ke viùayàstacca dar÷ayati / ## yàni pa¤ca tanmàtràõyahaükàràdutpadyante te ÷abdatanmàtraü spar÷atanmàtraü råpatanmàtraü rasatanmàtraü gandhatanmàtrametànyavi÷eùà ucyante devànàmete sukhalakùaõà viùayà duþkhamoharahitàstebhyaþ pa¤cabhyastanmàtrebhyaþ pa¤camahàbhåtàni pçthivyaptejovàyvàkà÷asaüj¤itàni yànyutpadyante / ete smçtà vi÷eùàþ / gandhatanmàtràt pçthivã rasatanmàtràdàpo råpatanmàtràttejaþ spar÷atanmàtràdvàyuþ ÷abdatanmàtràdàkà÷amityevamutpannànyetàni mahàbhåtànyete vi÷eùà mànuùàõàü viùayàþ ÷àntà sukhalakùaõà ghorà duþkhalakùaõà måóhà mohajanakà yathàkà÷aü kasyacidanavakà÷àdantargçhàdernirgatasya sukhàtmakaü ÷àntaü bhavati tadeva ÷ãtoùõavàtavarùàbhibhåtasya duþkhàtmakaü ghoraü bhavati tadeva panthànaü gacchato vanamàrgàt bhraùñasya diï mohànmåóhaü bhavati / evaü vàyurgharmàrtasya ÷ànto bhavati ÷ãtàrtasya ghoro dhålã÷arkaràvimi÷ro 'tivàn måóha iti / evaü tejaþ prabhçtiùu draùñavyam // 38 // ----------------------------------------------------------------- athànye vi÷eùàþ / ## såkùmàstanmàtràõi yatsaügçhãtaü tanmàtrikaü såkùma÷arãraü mahadàdiliïgaü sadà tiùñhati saüsarati ca te såkùmàstathà màtàpitçjà sthåla÷arãropacàyakà çtukàle màtàpitçsaüyoge ÷oõita÷ukrami÷rãbhàvenodaràntaþ såkùma÷arãrasyopacayaü kurvãta tat såkùma÷arãraü punarmàtura÷itapãtanànàvidharasena nàbhãnibandhenàpyàyate tathà pràrabdhaü ÷arãraü såkùmairmàtàpitçjai÷ca saha mahàbhåtaistrividhà vi÷eùaiþ pçùñhodarajaüghàkañyuraþ ÷iraþ prabhçti ùàñ kau÷ikaü pa¤cabhautikaü rudhiramàüsasnàyu÷ukràsthimajjàsaübhçtamàkà÷o 'vakà÷adànàdvàyurvarddhanàt tejaþ pàkàdàpaþ saügrahàtpçthivã dhàraõàt samastàvayavopetaü màturudaràdbahirbhavati / evamete trividhà vi÷eùà syuþ / atràha ke nityàþ ke vànityàþ såkùmàsteùàü niyatàþ såkùmàstanmàtrasaüj¤akàsteùàü madhye niyatà nityàstairàrabdhaü ÷arãraü karmava÷àt pa÷umçgapakùisarãsçpasthàvarajàtiùu saüsarati dharmava÷àdindrakàdilokeùvevametanniyataü såkùma÷arãraü sarati yàvat j¤ànamutpadyate utpanne j¤àne vidvàü¤charãraü tyaktvà mokùaü gacchati tasmàdete vi÷eùà såkùmà nityà iti màtàpitçjà nivartante tat såkùma÷arãraü parityajyehaiva pràõatyàgavelàyàü màtàpitçjà nivartante maraõakàle màtàpitçjaü ÷arãramihaiva nivarttya bhåmyàdiùu pralãyate yathà tattvaü // 39 // ----------------------------------------------------------------- såkùmaü ca kathaü saüsarati tadàha / ## yadà lokànupannàþ pradhànàdisarge tadà såkùma÷arãramutpannamiti / kiücànyadasaktaü na saüyuktaü tiryagyonidevamànuùasthàneùu såkùmatvàt kutracidasaktaü parvatàdiùvapratihataprasaraü sarti gacchati / nityaü yàvannaj¤ànamutpadyate tàvat saüsarati tacca mahadàdisåkùmaparyantaü mahànàdau yasya tanmahadàdi buddhirahaükàro mana iti pa¤ca tanmàtràõi såkùmaparyantaü tanmàtraparyantaü saüsarati ÷ålagrahapipãlikàvat trãnapi lokàn / nirupabhogaü bhogarahitaü tat såkùma÷arãraü pitçmàtçjena bàhyenopacayena kriyàdharmagrahaõàt bhogeùu samarthaü bhavatãtyarthaþ / bhàvairadhivàsitaü purastàdbhàvàn dharmàdãn vakùyàmastairadhivàsitamuparaüjitaü liügamiti / pralayakàle mahadàdisåkùmaparyantaü karaõopetaü pradhàne lãyate asaüsaraõayuktaü sadà sargakàlamatra varttate prakçtimohabandhanabaddhaü sat saüsaraõàdikriyàsvasamarthamiti punaþ sargakàle saüsarati tasmàlliügaü såkùmam // 40 // ----------------------------------------------------------------- kiü prayojanena trayoda÷avidhaü karaõaü saüsaratãtyevaü codite satyàha / ## citraü yathà kuóyà÷rayamçte na tiùñhati sthàõvàdibhyaþ kãlakàdibhyo vinà chàyà na tiùñhati tairvinà na bhavatyàdigrahaõàdyathà ÷aityaü vinà nàpo bhavanti ÷aityaü vàdbhirvinà / agniruùõaü vinà vàyuþ spar÷aü vinà àkà÷amavakà÷aü vinà pçthivã gandhaü vinà tadvadetena dçùñàntena nyàyana vinà vi÷eùairavi÷eùaistanmàtrairvinà na tiùñhati / atha vi÷eùabhåtànyucyante ÷arãraü pa¤cabhåtamayaü vai÷eùiõà ÷arãreõa vinà kva liïgasthànaü ceti kva ekadehamujjhati tadevànyamà÷rayati nirà÷rayamà÷rayarahitaü liïgaü trayoda÷a vidhaü karaõamityarthaþ // 41 // ----------------------------------------------------------------- kimarthaü taducyate / ## puruùàrthaþ kartavya iti pradhànaü pravarttate sa ca dvividhaþ ÷abdàdyupalabdhilakùaõo guõapuruùàntaro labdhilakùaõa÷ca / ÷abdàdyupalabdhirbrahmàdiùu lokeùu gandhàdibhogàvàptiþ guõapuruùàntaropalabdhirmokùa iti tasamàduktaü puruùàrthahetukamidaü såkùma÷arãraü pravarttata iti / nimittanaimittikaprasaügena nimittaü dharmàdi naimittikamårddhvagamanàdi purastàdeva vakùyàmaþ prasaügena prasaktyà prakçteþ pradhànasya vibhutvayogàdyathà ràjà svaràùñre vibhutvàdyadyadicchati tattat karotãti tathà prakçteþ sarvatra vibhutvayogànnimittanaimittakaü prasaügena vyavatiùñhate pçthak pçthagdehadhàraõe liïgasya vyavasthàü karoti / liügaü såkùmaþ paramàõubhistanmàtrairåpacitaü ÷arãraü trayoda÷avidhakaraõopetaü mànuùadevatiryagyoniùu vyavatiùñhate kathaü nañavat yathà nañaþ pañàntareõa pravi÷ya devo bhåtvà nirgacchati punarmànuùaþ punarvidåùakaþ / evaü liügaü nimittanaimittikaprasaügenodaràntaþ pravi÷ya hastã strã pumàn bhavati // 42 // ----------------------------------------------------------------- bhàvairadhivàsitaü liügaü saüsaratãtyuktaü tat ke bhàvà ityàha / ## bhàvàstrividhà÷cintyante sàüsiddhikàþ pràkçtà vaikçtà÷ca / tatra sàüsiddhikà yathà bhavagataþ kapilasyàdisarge utpadyamànasya catvàro bhàvàþ sahotpannàþ dharmo j¤ànaü vairàgyamai÷varyamiti / pràkçtàþ kathyante brahmaõa÷catvàraþ putràþ sanakasanandanasanàtanasanatkumàrà babhåvuþ / teùàmutpannakàryakàraõànàü ÷arãriõàü ùoóa÷avarùàõàmete bhàvà÷catvàraþ samutpannàstasmàdete pràkçtàþ / tathà vaikçtà yathà àcàryamårttiü nimittaü kçtvàsmadàdãnàü j¤ànamutpadyate j¤ànàdvairàgyaü vairàgyàddharmo dharmàdai÷varyamiti / àcàryamårttirapi vikçtiriti tasmàdvaikçtà ete bhàvà ucyante yairadhivàsitaü liïgaü saüsarati ete catvàro bhàvàþ sàtvikàstàmasàviparãtàþ sàttvikametadråpaü tàmasamasmàdviparyastamityatra vyàkhyàtà evamaùñau dharmo j¤ànaü vairàgyamai÷varyamadharmo 'j¤ànamavairàgyamanai÷varyamityaùñau bhàvàþ / etaduktamadhyavasàyo buddhiþ dharmo j¤ànamiti kàryaü dehastadà÷rayàþ kalalàdyà ye màtçjà ityuktàþ ÷ukra÷oõitasaüyoge vivçddhihetukàþ kalalàdyà budbudamàüsape÷ãprabhçtayaþ / tathà kaumàrayauvanasthaviratvàdayo bhàvà annapànarasanimittà niùpadyanta ataþ kàryà÷rayiõa ucyanta annàdiviùayabhoganimittà jàyante // 43 // ----------------------------------------------------------------- nimittanaimittikaprasaïgeneti yaduktamatrocyate / ## dharmeõa gamanamårddhvaü dharmaü nimittaü kçtvorddhvamupanayati årddhvamityaùñau sthànàni gçhyante / tadyathà / bràhmaü pràjàpatyaü saumyamaindraü gàndharvaü ràkùasaü pai÷àcamiti tat såkùmaü ÷arãraü gacchati pa÷umçgapakùisarãsçpasthàvarànteùvadharmo nimittam / kiüca j¤ànena càpavarga÷ca pa¤caviü÷atitattvaj¤ànaü tena nimittenàpavargo mokùaþ tataþ såkùmaü ÷arãraü nivartate paramàtmà ucyate / viparyayàdiùyate bandhaþ aj¤ànaü nimittaü sa caiùa naimittikaþ pràkçto vaikàriko dàkùiõika÷ca bandha iti vakùyati purastàt yadidamuktam / 'pràkçtena ca bandhena tathà vaikàrikeõa ca / dakùiõàbhistçtãyena baddho nànyena mucyate' // 44 // ----------------------------------------------------------------- tathànyadapi nimittam / ## yathà kasyacidvairàgyamasti na tattvaj¤ànaü tasmàdaj¤ànapårvàdvairàgyàt prakçtilayo mçto 'ùñàsu prakçtiùu pradhànabuddhyahaïkàratanmàtreùu lãyate na mokùaþ tato bhåyo 'pi saüsarati / tathà yo 'yaü ràjaso ràgaþ yajàmi dakùiõàü dadàmi yenàmuùmiülloke 'tra yaddivyaü mànuùaü sukhamanubhavàmyetasmàdràjasàdràgàt saüsàro bhavati / tathà ai÷varyàdavighàtaþ etadai÷varyamaùñaguõamaõimàdiyuktaü tasmàdai÷varyanimittàdavighàto naimittiko bhavati bràhmàdiùu sthàneùvai÷varyaü na vihanyate / kiücànyadviparyayàdviparyàsaþ tasyàvighàtastasya viparyàso vighàto bhavatyanai÷varyàt sarvatra vihanyate / kiücànyadviparyàdviparyàsaþ syàvighàtasya viparyàso vighàto bhavatyanai÷varyàt sarvatra vihanyate // 45 // ----------------------------------------------------------------- eùa nimittaiþ saha naimittikaþ ùoóa÷avidho vyàkhyàtaþ / sa kimàtmaka ityàha / ## yathà eùa ùoóa÷avidho nimittanaimittabhedo vyàkhyàta eùa pratyayasarga ucyate / pratyayo buddhirityuktàdhyavasàyo buddhirdharmo j¤ànamityàdi sa ca pratyayasarga÷caturdhà bhidyate viparyayà÷aktituùñisiddhàkhyabhedàt / tatra saü÷ayo 'j¤ànam / yathà kasyacit sthàõudar÷ane sthàõurayaü puruùo veti saü÷ayaþ / a÷aktiryathà / tameva sthàõuü samyadgçùñvà saü÷ayaü chettuü na ÷aknotãtya÷aktiþ / evaü tçtãyastuùñyàkhyo yathà / tameva sthàõuü j¤àtuü saü÷ayituü và necchati kimanenàsmàkamityeùà tuùñiþ / caturthaþ siddhàkhyo yathà / ànanditendriyaþ sthàõumàråóhàü valliü pa÷yati ÷akuniü và tasya siddhirbhavati sthàõurayamiti / evamasya caturvidhasya pratyayasargasya guõavaiùamyavimardde tasya bhedàstu pa¤cà÷at yo 'yaü sattvarajastamoguõànàü vaiùamyo vimarddaþ tena tasya pratyayasargasya pa¤cà÷adbhedà bhavanti tathà kvàpi sattvamutkañaü rajastamasã udàsãne kvàpi rajaþ kvàpi tama iti // 46 // ----------------------------------------------------------------- bhedàþ kathyante / ## pa¤ca viparyayabhedàste yathà tamo moho mahàmohastàmisro 'ndhatàmisra ityeùàü bhedànàü nànàtvaü vakùyate 'nantarameveti / a÷aktestvaùñàviü÷atibhedà bhavanti karaõavaikalyàt tànapi vakùyàmastathà ca tuùñirnavadhà årddhvasrotasi ràjasàni j¤ànàni / tathàùñavidhà siddhiþ sàttvikàni j¤ànàni tatraivorddhvasrotasi / etat krameõaiva vakùyante // 47 // ----------------------------------------------------------------- tatra viparyayabhedà ucyante / ## tamasastàvadaùñadhà bhedaþ pralayo 'j¤ànàdvibhajyate so 'ùñàsu prakçtiùu lãyate pradhànabuddhyahaükàrapa¤catanmàtràùñàsu tatra lãnamàtmànaü manyate mukto 'hamiti tamo bheda eùo 'ùñavidhasya mohasya bhedo 'ùñavidha evetyarthaþ / yatràùñaguõamaõimàdyai÷varyaü tatra saügàdindràdayo devà na mokùaü pràpnuvanti puna÷ca tat kùaye saüsarantyeùo 'ùñavidho moha iti / da÷avidho mahàmohaþ ÷abdaspar÷aråparasagandhà devànàmete pa¤caviùayàþ sukhalakùaõàþ mànuùàõàmapyete eva ÷abdàdayaþ pa¤ca viùayà evameteùu da÷asu mahàmoha iti / tàmisro 'ùñada÷adhàùñàvidhamai÷varyaü dçùñànu÷ravikà viùayà da÷a eteùàmaùñàda÷ànàü sampadamanunandanti vipadaü nànumodantyeùo 'ùñàda÷avidho vikalpastàmisro / tathà tàmisramaùñaguõamai÷varyaü dçùñànu÷ravikà da÷aviùayàstathàndhatàmisro 'pyaùñàda÷abheda eva kiütu viùayasampattau sambhogakàle ya eva mriyate 'ùñaguõai÷varyàdvà bhra÷yate tatastasya mahadduþkhamutpadyate so 'ndhatàmisra iti / evaü viparyayabhedàstamaþ prabhçtayaþ pa¤ca pratyekaü bhidyamànà dviùaùñibhedàþ saüvçttà iti // 48 // ----------------------------------------------------------------- a÷aktibhedàþ kathyante / ## bhavantya÷akte÷ca karaõavaikalyàdaùñàviü÷atibhedà ityuddiùñaü tatraikàda÷endriyavadhàþ bàdhiryamandhatàprasuptirupahvikàghràõapàko måkatà kuõitvaü khàüjyaü klaibyamunmàda iti / saha buddhivadhaira÷aktiruddiùñà ye buddhivadhàstaiþ sahà÷akteraùñàviü÷atibhedà bhavanti saptada÷avadhà buddheþ saptada÷avadhàste tuùñibhedasiddhibhedavaiparãtyena tuùñibhedà nava siddhibhedà aùñau ye te viparãtaiþ saha ekàda÷a vidhà evamaùñàviü÷ativikalpà a÷aktiriti viparyayàt siddhituùñãnàmeva bhedakramo draùñavyaþ // 49 // ----------------------------------------------------------------- tatra tuùñirnavadhà kathyate / #<àdhyàtmikà÷catasraþ prakçtyupàdànakàlabhàgyàkhyàþ / bàhyà viùayoparamàtpa¤ca nava ca tuùñayo 'bhihitàþ // ISk_50 //># àdhyàtmikà÷catasraþ tuùñayo 'dhyàtmani bhavà àdhyàtmikà tà÷ca prakçtyupàdànakàlabhàgyàkhyàþ / tatra prakçtyàkhyà yathà ka÷cit prakçtiü vetti tasyàþ saguõanirguõatvaü ca tena tattvaü tat kàryaü vij¤àyaiva kevalaü tuùñastasya nàsti mokùa eùà prakçtyàkhyà / upàdànàkhyà yathà ka÷cidavij¤àyaiva tattvànyupàdànagrahaõaü karoti tridaõóakamaõóaluvividikàbhyo mokùa iti tasyàpi nàstyeùà upàdànàkhyà / tathà kàlàkhyà kàlena mokùo bhaviùyatãti kiü tattvàbhyàsenetyeùà kàlàkhyà tuùñistasya nàsti mokùa iti / tathà bhàgyàkhyà bhàgyenaiva mokùo bhaviùyatãti bhàgyàkhyà / caturddhà tuùñiriti / bàhyàviùayoparamàcca pa¤ca / bàhyàstuùñayaþ pa¤ca viùayoparamàt ÷abdaspar÷aråparasagandhebhya uparato 'rjanarakùaõakùayasaügahiüsàdar÷anàt / vçddhinimittaü pà÷upàlyavàõijyapratigrahasevàþ kàryà etadarjanaü duþkhamarjitànàü rakùaõe duþkhamupabhogàt kùãyata iti kùayaduþkham / tathà viùayopabhogasaüge kçte nàstãndriyàõàmupa÷ama iti saügadoùaþ / tathà na anupahatya bhåtànyupabhoga ityeùa hiüsàdoùaþ / evamarjjanàdidoùadar÷anàt pa¤caviùayoparamàt pa¤ca tuùñayaþ / evamàdhyàtmikabàhyabhedànnava tuùñayastàsàü nàmàni ÷àstràntare proktàni / ambhaþ salilamogho vçùñiþ sutamo pàraü sunetraü nàrãkamanuttamàübhasikamiti / àsàü tuùñãnàü viparãtà÷aktibhedàdbuddhibadhà bhavanti // 50 // ----------------------------------------------------------------- tadyathà anambhaso 'salilamanogha ityàdivaiparãtyàdbuddhivadhà iti / siddhirucyate / #<åhaþ ÷abdo 'dhyayanaü duþkhavighàtàstrayaü suhçtpràptiþ / dànaü ca siddhayo 'ùñau siddheþ pårvo 'ïku÷astrividhaþ // ISk_51 //># åho yathà ka÷cinnatyamåhate kimiha satyaü kiü paraü kiü nai÷reyasaü kiü kçtàrthaþ syàmiti cintayato j¤ànamutpadyate pradhànàdanya eva puruùa ityanyà buddhiranyo 'haükàro 'nyàni tanmàtràõãndriyàõi pa¤camahàbhåtànãtyevaü tattvaj¤ànamutpadyate yena mokùo bhavati eùà åhàkhyà prathamà siddhiþ / tathà ÷abdaj¤ànàt pradhànapuruùabuddhyahaükàratanmàtrendriyapa¤camahàbhåtaviùayaü j¤ànaü bhavati tato mokùa ityeùà ÷abdàkhyà siddhiþ / adhyayanàdvedàdi÷àstràdhyayanàt pa¤caviü÷atitattvaj¤ànaü pràpya mokùaü yàti ityeùà tçtãyà siddhiþ / duþkhavighàtatrayamàdhyàtmikàdhibhautikàdhidaivikaduþkhatrayavighàtàya guruü samupagamya tata upade÷ànmokùaü yàtyeùà caturthã siddhiþ / eùaiva duþkhatrayabhedàt tridhà kalpanãyà iti ùañ siddhayaþ / tathà suhçtpràptiryathà ka÷cit suhçt j¤ànamadhigamya mokùaü gacchati eùà saptamã siddhiþ / dànaü yathà ka÷cidbhagavatàü pratyà÷rayauùadhitridaõóakuõóikàdãnàü gràsàcchàdanàdãnàü ca dànenopakçtya tebhyo j¤ànamavàpya mokùaü yàtyeùàùñamã siddhiþ / àsàmaùñànàü siddhãnàü ÷àstràntare saüj¤àþ kçtàstàraü sutàraü tàratàraü pramodaü pramuditaü pramodamànaü ramyakaü sadàpramuditamiti / àsàü viparyayàt budderbandhà ye viparãtàsta a÷aktau nikùiptà yathàtàramasutàramatàratàramityàdidraùñavyama÷aktibhedà aùñàviü÷atiruktàste saha buddhibandhairekàda÷endriyabandhà iti / tatra tuùñiviparyayà nava siddhãnàü viparyayà aùñau evamete saptada÷a buddhibandhà etaiþ sahendriyabandhà aùñàviü÷atira÷aktibhedàþ pa÷càt kathità iti viparyayà÷aktituùñisiddhãnàmevodde÷o nirde÷a÷ca kçta iti / kiü cànyat siddheþ pårvo 'ïku÷astrividhaþ siddheþ pårvà yà viparyayà÷aktituùñayastà eva siddheraüku÷astadbhedàdevaü trividho yathà hastã gçhãtàüku÷ena va÷o bhavatyeva viparyayà÷aktituùñibhirgçhãto loko 'j¤ànamàpnoti tasmàdetàþ parityajya siddhiþ sevyà sasiddhestattvaj¤ànamutpadyate tanmokùa iti // 51 // ----------------------------------------------------------------- atha yaduktaü bhàvairadhivàsitaü liügaü tatra bhàvà dharmàdayo 'ùñàvuktà buddhipariõàmà viparyayà÷aktituùñisiddhipariõatàþ sa bhàvàkhyaþ pratyayasargaþ liügaü ca tanmàtrasarga÷caturda÷abhåtaparyanta uktastatraikenaiva sargeõa puruùàrthasiddhau kimubhayavidhasargeõetyata àha / ## bhàvaiþ pratyayasargairvinà liügaü na tanmàtrasargo na pårvapårvasaüskàràdçùñakàritatvàduttarottaradehalambhasya liügena tanmàtrasargeõa ca vinà bhàvanirvçttirna sthålasåkùmadehasàdhyatvàddharmàderanàditvàcca sargasya bãjàükuràvanyonyà÷rayau na doùàya tattajjàtãyàpekùitatve 'pi tattadvyaktãnàü parasparànapekùitvàttasmàdbhàvàkhyo liügàkhya÷ca dvividhaþ pravarttate sarga iti // 52 // ----------------------------------------------------------------- kiü cànyat / ## tatra daivamaùñaprakàraü bràhmaü pràjàpatyaü saumyamaindraü gàndharvaü yàkùaü ràkùasaü pai÷àcamiti / pa÷umçgapakùisarãsçpasthàvaràõi bhåtànyeva pa¤cavidhastaira÷ca / mànuùayonirekaiva iti caturda÷abhåtàni // 53 // ----------------------------------------------------------------- triùvapi lokeùu guõatrayamasti tatra kasmin kimadhikamucyate / #<årdhvaü sattvavi÷àlastamovi÷àla÷ca målataþ sargaþ / madhye rajovi÷àlo brahmàdistambaparyantaþ // ISk_54 //># årddhvamityaùñasu devasthàneùu sattvavi÷àlaü sattvavistàraþ sattvotkaña årddhvasattva iti / tatràpi rajastamasã staþ / tamovi÷àlo målataþ pa÷vàdiùu sthàvarànteùu sarvaþsargastamasàdhikyena vyàptastatràpi sattvarajasã staþ / madhye mànuùye raja utkañaü tatràpi sattvatamasã vidyete tasmàdduþkhapràyà manuùyàþ / evaü brahmàdistambaparyantaþ brahmàdisthàvaràntaþ ityarthaþ / evamabhautikaþ sargo liügasargo bhàvasargo bhåtasargo daivamànuùatairyagyonaya ityeùaþ pradhànakçtaþ ùoóa÷aþ sargaþ // 54 // ----------------------------------------------------------------- ## tatreti teùu devamànuùatiryagyoniùu jaràkçtaü maraõakçtaü caiva duþkhaü cetanaþ caitanyavàn puruùaþ pràpnoti na pradhànaü na buddhirnàhaükàro na tanmàtràõãndriyàõi mahàbhåtàni ca / kiyantaü kàlaü puruùo duþkhaü pràpnotãti tadvivinakti / liügasyàvinivçtteryattanmahadàdi liüga÷arãreõàvi÷ya tatra vyaktãbhavati tadyàvannivarttate saüsàra÷arãramiti saükùepeõa triùu sthàneùu puruùo jaràmaraõakçtaü duþkhaü pràpnoti liügasyàvinivçtteþ liügasya vinivçttiü yàvat / liüganivçttau mokùo mokùapràptau nàsti duþkhamiti / tatpunaþ kena nivarttate yadà pa¤caviü÷atitattvaj¤ànaü syàt sattvapuruùànyathàkhyàtilakùaõamidaü pradhànamiyaü buddhirayamahaükàra imàni pa¤catanmàtràõyekàda÷endriyàõi pa¤ca mahàbhåtàni yebhyo 'nyaþ puruùo visadç÷a ityevaü j¤ànàlliüganivçttistato mokùa iti // 55 // ----------------------------------------------------------------- pravçtteþ kiü nimittamàrabhya ityucyate / ## ityeùa parisamàptau nirdde÷e ca prakçtivikçtau prakçtikaraõe prakçtikriyàyàü ya àrambho mahadàdivi÷eùabhåtaparyantaþ prakçtermahàn mahato 'haükàrastasmàttanmàtràõyekàda÷endriyàõi tanmàtrebhyaþ pa¤camahàbhåtànãtyeùaþ pratipuruùavimokùàrthaü puruùaü prati devamanuùyatiryagbhàvaü gatànàü vimokùàrthamàrambhaþ kathaü svàrtha iva paràrthamàrambhaþ yathà ka÷cit svàrthaü tyaktvà mitrakàryàõi karoti evaü pradhànam / puruùo 'tra pradhànasya na ki¤cit pratyupakàraü karoti / svàrtha iva na ca svàthaþ paràrtha evàrthaþ ÷abdàdiviùayopalabdhirguõapuruùàntaropalabdhi÷ca triùu lokeùu ÷abdàdiviùayaiþ puruùà yojayitavyà ante ca mokùeõeti pradhànasya pravçttistathà coktam / kumbhavat pradhànaü puruùàrthaü kçtvà nivarttata iti // 56 // ----------------------------------------------------------------- atrocyate 'cetanaü pradhànaü cetanaþ puruùa iti mayà triùu lokeùu ÷abdàdibhirviùayaiþ puruùo yojyo 'nte mokùaþ karttavya iti kathaü cetanavat pravçtiþ / satyaü kiütvacetanànàmapi pravçttirdçùñà nivçtti÷ca yasmàdityàha / ## yathà tçõàdikaü gavà bhakùitaü kùãrabhàvena pariõamya vatsavivçddhiü karoti puùñe ca vatse nivarttata evaü puruùavimokùanimittaü pradhànam / aj¤asya pravçttirita // 57 // ----------------------------------------------------------------- kiüca / ## yathà loka ityaustukye sati tasya nivçttyarthaü kriyàsu pravarttate gamanàgamanakriyàsu kçtakàryo nivarttate tathà puruùasya vimokùàrthaü ÷abdàdiviùayopabhogopalabdhilakùaõaü guõapuruùàntaropalabdhilakùaõaü ca dvividhamapi puruùàrthaü kçtvà pradhànaü nivartate // 58 // ----------------------------------------------------------------- kiü cànyat / ## yathà narttakã ÷çïgàràdirasauritihàsàdibhàvai÷ca nibaddhagãtavàditravçttàni raïgasya dar÷ayitvà kçtakàryà nçtyànnivarttate tathà prakçtirapi puruùasyàtmànaü prakà÷ya buddhyahaükàratanmàtrendiyamahàbhåtabhedena nivartate // 59 // ----------------------------------------------------------------- kathaü ko và syànnivarttako hetustadàha / ## nànàvidhairupàyaiþ prakçtiþ puruùasyopakàriõyanupakàriõaþ puüsaþ kathaü devamànuùatiryagbhàvena sukhaduþkhamohàtmakabhàvena ÷abdàdiviùayabhàvena evaü nànàvidhairupàyairàtmànaü prakà÷yàhamanyà tvamanya iti nivarttate 'to nityasya tasyàrthamapàrthaü kurute carati ca yathà ka÷cit paropakàrã sarvasyopakurute nàtmanaþ pratyupakàramãhata evaü prakçtiþ puruùàrthaü kurute karotyapàrthakam // 60 // ----------------------------------------------------------------- pa÷càduktamàtmànaü prakà÷ya nivarttate nivçtta ca kiü karotãtyàha / ## loke prakçteþ sukumàrataraü na ki¤cidastãtyevaü me matirbhavati yena paràrtha evaü matirutpannà kasmàdahamanena puruùeõa dçùñàsmãtyasya puüso punardar÷anaü nopaiti puruùasyàdar÷anamupayàtãtyarthaþ / tatra sukumàrataraü varõayati / ã÷varaü kàraõaü bruvate / "ajo janturanã÷o 'yamàtmà naþ sukhaduþkhayorã÷varaprerito gacchet svargaü narakameva và //" apare svabhàvakàraõikàü bruvate / kena ÷uklãkçtà haüsà mayåràþ kena citritàþ / svabhàvenaiveti / atra sàükhyàcàryà àhuþ nirguõatvàdã÷varasya kathaü saguõataþ prajà jàyeran kathaü và puruùànnirguõàdeva tasmàt prakçteryujyate yathà ÷uklebhyastantubhyaþ ÷ukla eva paño bhavati kçùõebhyaþ kçùõa eveti / evaü triguõàt pradhànàt trayo lokàstriguõàþ samutpannà iti gamyate / nirguõa ã÷varaþ saguõànàü lokànàü tasmàdutpattirayukteti / anena puruùo vyàkhyàtaþ / tathà keùàücit kàlaþ kàraõamityuktaü ca / "kàlaþ pa¤càsti bhåtàni kàlaþ saüharate jagat / kàlaþ supteùu jàgartti kàlo hi duratikramaþ //" vyaktamavyaktapuruùàstrayaþ padàrthàstena kàlo 'ntarbhåto 'sti sa vyaktaþ sarvakartçtvàt kàlasyàpi pradhànameva kàraõaü svabhàvo 'pyatraiva lãnaþ tasmàt kàlo na kàraõam / nàpi svabhàva iti / tasmàt prakçtireva kàraõaü na prakçteþ kàraõàntaramastãti / na punardar÷anamupayàti puruùasya / ataþ prakçteþ sukumàrataraü subhogyataraü na ki¤cidã÷varàdikàraõamastãti me matirbhavati // 61 // ----------------------------------------------------------------- tathà ca ÷loke råóham / puruùo muktaþ puruùaþ saüsàrãti coditetyàha / ## tasmàt kàraõàt puruùo na badhyate nàpi mucyate nàpi saüsarati yasmàt kàraõàt prakçtireva nànà÷rayà daivamànuùatiryagyonyà÷rayà buddhyahaükàratanmàtrendriyabhåtasvaråpeõa badhyate mucyate saüsarati ceti / atha mukta eva svabhàvàt sa sarvagata÷ca kathaü saüsaratyapràptapràpaõàrthaü saüsaraõamiti tena puruùo badhyate puruùo mucyate saüsarati vyapadi÷yate yena saüsàritvaü na vidyate sattvapuruùàntaj¤ànàt tattvaü puruùasyàbhivyajyate / tadabhivyakto kevalaþ ÷uddho muktaþ svaråpapratiùñhaþ puruùa iti / atra yadi puruùasya bandho nasti tato mokùo 'pi nàsti / atrocyate prakçtirevàtmànaü badhnàti mocayati ca yatra såkùma÷arãraü tanmàtrakaü trividhakaraõopetaü tat trividhena bandhena badhyate / uktaü ca pràkçtena ca bandhena tathà vaikàrikeõa ca / dàkùiõena tçtãyena baddho nànyena mucyate / tat såkùmaü ÷arãraü dharmàdharmaü saüyuktam // 62 // ----------------------------------------------------------------- prakçti÷ca badhyate prakçti÷ca mucyate saüsaratãti kathaü taducyate / ## råpaiþ saptabhirevaitàni sapta procyante dharmo vairàgyamai÷varyamadharmo 'j¤ànamavairàgyamanai÷varyyametàni prakçteþ saptaråpàõi tairàtmànaü svaü badhnàti prakçtiràtmànaü svameva saiva prakçtiþ puruùasyàrthaþ puruùàrthaþ karttavya iti vimocayatyàtmànamekaråpeõa j¤ànena // 63 // ----------------------------------------------------------------- kathaü tajj¤ànamutpadyate / ## evamuktena kramena pa¤caviü÷atitattvàlocanàbhyàsàdiyaü prakçtirayaü puruùa etàni pa¤catanmàtrendriyamahàbhåtànãti puruùasya j¤ànamutpadyate nàsti nàhameva bhavàmi na me mama ÷arãraü tadyato 'hamanyaþ ÷arãramanyannàhamityapari÷eùamahaükàrarahitamapari÷eùamaviparyayàdvi÷uddhaü viparyayaþ saü÷ayo 'viparyayàdasaü÷ayàdvi÷uddhaü kevalaü tadeva nànyadastãti mokùakàraõamutpadyate 'bhivyajyate j¤ànaü pa¤caviü÷atitattvaj¤ànaü puruùasyeti // 64 // ----------------------------------------------------------------- j¤àne puruùaþ kiü karoti / ## tena vi÷uddhena kevalaj¤ànena puruùaþ prakçtiü pa÷yati prekùakavat prekùakeõa tulyamavasthitaþ svastho yathà raügaprekùako 'vasthito narttakãü pa÷yatiþ svasthaþ svasmiüstiùñhati svasthaþ svasthànasthitaþ / kathaübhåtàü prakçtiü nivçttaprasavàü nivçttaþ buddhyahaükàrakàryyànarthava÷àt saptaråpavinivçttàü nivarttitobhayapuruùaprayojanava÷àdyaiþ saptabhã råpairdharmàdibhiràtmànaü badhnàti tebhyaþ saptabhyo råpebhyo vinivçttiü prakçtiü pa÷yati // 65 // ----------------------------------------------------------------- kiü ca / ## raügastha iti yathà raügastha ityevamupekùaka ekaþ kevalaþ ÷uddhaþ puruùastenàhaü dçùñeti kçtvà uparatà nivçtà ekà ekaiva prakçtiþ trailokyasyàpi pradhànakàraõabhåtà na dvitãyà prakçtirasti mårttibhede jàtibhedàdevaü prakçtipuruùayornirvçttàvapi vyàpakatvàt saüyogo 'sti na tu saüyogàt kutaþ sargo bhavati / sati saüyoge 'pi tayoþ prakçtipuruùayoþ sarvagatatvàt satyapi saüyoge prayojanaü nàsti sargasya sçùñe÷caritàrthatvàt prakçterdvividhaü prayojanaü ÷abdaviùayopalabdhirguõapuruùàntaropalabdhi÷ca / ubhayatràpi caritàrthatvàt sargasya nàsti prayojanaü yaþ punaþ sarga iti / yathà dànagrahaõanimitta uttamarõàdhamarõayordravyavi÷uddhau satyapi saüyoge na ka÷cidarthasambandho bhavati / evaü prakçtipuruùayorapi nàsti prayojanamiti // 66 // ----------------------------------------------------------------- yadi puruùasyotpanne j¤àne mokùo bhàti tato mama kasmànna bhavatãti / ata ucyate / ## yadyapi pa¤caviü÷atitattvaj¤ànaü samyak j¤ànaü bhavati tathàpi saüskàrava÷àddhçta÷arãro yogã tiùñhati kathaü cakrabhramavaccakrabhrameõa tulyaü yathà kulàla÷cakraü bhramayitvà ghañaü karoti mçtpiõóaü cakramàropya punaþ kçtvà ghañaü paryàmu¤cati cakraü bhramatyeva saüskàrava÷àdevaü samyagj¤ànàdhigamàdutpannasamyagj¤ànasya dharmàdãnàmakàraõapràptau etàni sapta råpàõi bandhanabhåtàni samyagj¤ànena dagdhàni yathà nàgninà dagdhàni bãjàni prarohaõasamarthànyevametàni dharmàdãni bandhanàni na samarthàni / dharmàdãnàmakàraõapràptau saüskàrava÷àddhçta÷arãràstiùñhati j¤ànàdvarttamànadharmàdharmakùayaþ kasmànna bhavati varttamànatvàdeva kùaõàntare kùayamapyeti j¤ànaü tvanàgatakarma dahati varttamàna÷arãreõa ca yat karoti tadapãti vihitànuùñhànakaraõàditi saüskàrakùayàccharãrapàte mokùaþ // 67 // ----------------------------------------------------------------- sa kiüvi÷iùño bhavatãtyucyate / ## dharmàdharmajanitasaüskàrakùayàt pràpte ÷arãrabhede caritàrthatvàt pradhànasya nivçttau aikàntikamava÷yamàtyantikamanantarhitaü kaivalyaü kevalabhàvànmokùa ubhayamaikàntikàtyantikamityeva vi÷iùñakaivalyamàpnoti // 68 // ----------------------------------------------------------------- ## puruùàrtho mokùastadarthaü j¤ànamidaü guhyaü rahasyaü paramarùiõà ÷rãkapilarùiõà samàkhyàtaü samyaguktaü yatra j¤àne bhåtànàü vaikàrikàõàü sthityutpattipralayà avasthànàvirbhàvatirobhàvà÷cintyante vicàryante yeùàü vicàràt samyak pa¤caviü÷atitattvavivecanàtmikà sampadyate saüvittiriti // 69 // sàükhyaü kapilamuninà proktaü saüsàravimuktikàraõaü hi / yatraitàþ saptatiràryà bhàùyaü càtra gauóapàdakçtam // _________________________________________________________________ [Uncommented kàrikàs:] ## #<÷iùyaparamparayàgatamã÷varakçùõena caitadàryàbhiþ / saïkùiptamàryamatinà samyagvij¤àya siddhàntam // ISk_71 //># ##