Isvarakrsna: Samkhyakarika (Samkhyasaptati), with Mathara's commentary Matharavrtti Based on the ed. by Visnu Prasada Sarma: SÃækhyakÃrikÃ: MÃÂharÃcÃryaviracita-"MÃÂharav­tti"-sahitÃ, Varanasi : The Chowkhamba Sanskrit Series Office 1970 (Chowkhamba Sanskrit Series, 296 [Work no. 56]) Input by members of the Young Buddhist Association, University of Tokyo (www1.linkclub.or.jp/~bussei/) STRUCTURE OF REFERENCES: ISk_n = ýÓvarak­«ïaSÃækhyakÃrikÃ_verse SkMv_n = SÃækhyakÃrikÃMÃÂharav­tti_KÃrikÃ-verse #<...># = BOLD ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ || ÓrÅ÷ || sÃÇkhyakÃrikà mÃÂharav­ttisahità sarvavidyÃvidhÃtÃram Ãdityasthaæ sanÃtanam / nato 'smi parayà bhaktyà kÃpilaæ jyotir ÅÓvaram // 1 // kapilÃya namas tasmai yenÃvidyodadhau jagati magne / kÃruïyÃt sÃÇkhyamayÅ naur iha vihità prataraïÃya // 2 // namask­tya tu taæ tasya vak«ye j¤Ãnasya kÃraïam / hitÃya sarvaÓi«yÃïÃm alpagranthasamuccayam // 3 // _________________________________________________________ ## asyà ÃryÃyà upodghÃta÷ kriyate --- sthÃnaæ nimittaæ vaktà ca Órotà Órot­prayojanam / sambandhÃdyabhidhÃnaæ ca upodghÃta÷ sa ucyate // iha hi bhagavÃn mahar«i÷ sÃæsiddhikadharmaj¤ÃnavairÃgyaiÓvaryasampanno bhagavata÷ purÃïapuru«asyÃvatÃro jagadanujigh­k«ayà prajÃpate÷ kardamasya putra÷ svÃyambhuvasya manor duhitari devahÆtyÃæ kapilo nÃma babhÆva | sa tena guïapuru«ÃntaropalabdhirÆpeïa j¤ÃnenÃpÃrapÃraæ didarÓi«ayà hastÃvalambeneva, kÃlÃhidandaÓyamÃnajagata÷ sudhÃmaïineva, duÓcikitsyasya bhavavyÃdher apanayanÃya samyagau«adheneva, avidyÃndhakÃrapradhvaæsanapradÅpeneva, muktimÃrgavirodhimohav­k«avivraÓcanakuÂhÃreïevÃmunÃvabodhena sampanno 'ndhe tamasi majjaj jagad idam adrÃk«Åt | tad avalokyÃsya kÃruïyam udapÃdi | aho khalv idaæ jagad anÃdikÃlasambaddhaæ nisargÃd eva andhe tamasi vartata iti | athÃsau mahÃyogÅ katham asya varÃkasya andhe tamasi vartamÃnasya viÓvasyÃnugraha÷ kÃrya iti samutpannakÃruïyo manasi cintÃm Ãpede | sa(p.1) evaæ vicintayan Ãsurisagotraæ brÃhmaïaviÓe«aæ var«asahasrayÃjinam adhikÃriïam avagatya brahmopadeÓavidyayà atandrito bhÆtvà vÃcam ity uvÃca --- "bho bho Ãsure3 ramase g­hasthadharmeïa" iti | sa tam uvÃca --- "rame bho" iti | sa evam ukto munir Å«adani«pannavivekavairÃgyo 'yam iti vyavasya nirgamya bhÆyo 'pi dvitÅye var«asahasre pÆrïe pratyÃgatya tathaivÃbhyuvÃca --- "bho bho Ãsure3 ramase g­hasthadharmeïa" iti | sa tam uvÃca --- "rame bho" iti | athÃsau mahÃyogÅndras tathaiva nirgamya t­tÅye var«asahasre sampÆrïe abhyetyovÃca --- "bho bho Ãsure3 ramase g­hasthadharmeïa" iti | sa tam uvÃca --- "na rame bho" iti | atha sa bhagavatà ukta÷ --- katham iti | punar Ãha Ãsuri÷ --- "du÷khatrayÃbhighÃtÃt" iti | athÃha kapila÷ --- tÃta utsahase brahmacaryavÃsaæ vastuæ yadi tadÃmÅ«Ãæ du÷khatrayÃïÃæ pratÅkÃraæ vayam upadek«yÃma÷ | so 'bravÅt --- "bhagavan bìhaæ Óakto 'haæ bhagavatÃm ÃdeÓam anugantum" iti | sa evaæ g­hasthadharmam apahÃya putradÃrÃdikaæ ca, pravrajito bhagavata÷ kila kapilÃcÃryasya yogina÷ prÃïÃ÷(?) Ói«yo babhÆva | tatra yadi kaÓcid evaæ brÆyÃt --- kuto 'sya jij¤Ãsà samutpannà yayÃsau gurukulam abhigata iti | tatrÃyaæ prativÃda÷ | du÷khatrayÃbhighÃtÃj jij¤Ãsà samutpannà | kam iha paraæ, kiæ yÃthÃtmyaæ, kiæ ni÷Óreyasaæ, kiæ k­tvà k­tÃrtha÷ syÃm iti matvÃsau gurukulam abhigata iti | tathà hi --- "tat tapa÷ sa japa÷ sà dhÅs taj j¤Ãnaæ sà ca vaidu«Å / yato naiva nipÃta÷ syÃd anta÷saæsÃrasÃgaram" // iti ÓravaïÃt | ki¤ ca --- ihopapattir mama kena karmaïà kva ca prayÃtavyam ito bhavÃd iti / vicÃraïà yasya na jÃyate k«itau kathaæ sa dharmapravaïo bhavi«yati // tasmÃt samÅcÅnam idaæ yad asyetijij¤Ãsà samudapÃdi | kiæ punas tad du÷khatrayaæ, tad Ãha --- ÃdhyÃtmikam, Ãdhibhautikam, Ãdhidaivikam | tatra prathamaæ dvividhaæ, ÓÃrÅraæ mÃnasaæ ca | tatra ÓÃrÅraæ vÃtapittaÓle«maïÃæ dehadhÃtÆnÃæ vai«amyÃd yad du÷kham ÃtmÃnaæ deham adhik­tya jvarÃtÅsÃrÃdi pravartate | mÃnasaæ priyaviyogÃd apriyasaæyogÃc ca dvividham | etad ÃdhyÃtmikaæ du÷kham abhihitam | Ãdhibhautikaæ tu bhÆtÃny adhik­tya yat pravartate mÃnu«apaÓupak«isarÅs­pasthÃvaranimittam | Ãdhidaivikaæ tu divam adhik­tya yat pravartate ÓÅto«ïavÃtavar«Ãdikam | evam etais tribhir du÷khair abhihatasyÃsurisagotrasya brÃhmaïasya jij¤Ãsà samutpannà | kva vi«aye?(p.2) tadabhighÃtake hetau | te«Ãæ trayÃïÃæ du÷khÃnÃm abhighÃtako vinÃÓako yo 'sau hetus tatra | tÃæ jij¤ÃsÃm Ãha | kim amÆni du÷khÃni vapu«a÷, Ãhosvit tadvyatirikto 'sti kaÓcid anya÷ puru«o yasyemÃni trÅïi du÷khÃni jÃyante, utÃmÅ«Ãæ pratÅkÃropÃyo 'py asti na và | yady asti tadÃnÅæ tam evÃsthÃsyÃma÷ | no cet prathamaprÃv­¬ÃsÃraæ «aï¬ha[?] ivÃmÆni nimÅlitanetrà vayaæ so¬hÃra÷ | v­ÓcikÃdida«Âa eva vi«apratÅkÃrÃya jÃÇgulikaæ gave«ayati no và vi«abhavapŬÃsaha÷ | evam asahyadu÷khÃbhibhÆtasyÃsures tadabhighÃtake hetau jij¤Ãsà samutpannà | sa ca samutpannadu÷khÃbhÃvaæ jij¤Ãsus tatpratÅkÃrakuÓalaæ bhagavantaæ kapilÃcÃryaæ Óaraïam abhyupagata÷, ayaæ madabhila«itadu÷khapratÅkÃropÃyaæ vak«yatÅti | nanu du÷khebhya eva jij¤Ãsà samutpannà kathaæ te«Ãm evÃbhÃvÃya kÃraïatvam upayÃti | na hi janayitrÅsakÃÓÃd utpannas tanayas tasyà eva vyÃpÃdanaæ kurute | satyam | iha loke yady asmÃd utpadyate tat tasyÃpi vipattikÃraïaæ d­Óyate | yathà karkaÂako 'Óvataro và janayitryÃ÷ samutpannas tÃm eva vyÃpÃdayati | yad và yathà kaÓcid ÃÓÅvi«a÷ Óu«kat­ïabahulapradeÓe sthita÷ pratisarpaæ d­«Âvà kruddhas tasya mukhani÷ÓvÃsanirgato vahnis t­ïÃni taæ vÃpi sarpaæ dadÃha | amunà nyÃyena du÷khebhya eva jij¤Ãsà ni«pannà du÷khÃnÃm evÃbhÃvaæ kari«yatÅty arthasaÇgati÷ | atrocyate | d­«Âe sÃpÃrthà cet | ced ity ayaæ nipÃta÷ ÓaÇkÃyÃæ vartate | iha loke sakalasamutpannadu÷khÃnÃæ pratÅkÃro 'sty eva, kiæ tadarthaæ kapilopasarpaïeneti bhÃva÷ | tam eva hetuæ d­«Âaæ darÓayati | ÓÃrÅrÃdhyÃtmikÃnÃæ jvarÃtÅsÃrÃdisakalavyÃdhÅnÃæ santy evÃgadaÇkÃrà a«ÂÃÇgÃyurvedavido bhi«aja÷ kÃyaÓalyaÓalÃkÃvi«onmÃdaklÅbajarÃkumÃracikitsÃnipuïÃ÷ | mÃnasasyÃdhyÃtmikatÃpasya pratÅkÃra÷ priyavastusaæyogÃd apriyasya dÆrata÷ pariharaïÃc ca | Ãdhibhautikasya tu grÃmanagarÃdikalpanayà prahÃïopapatti÷ | ÃdhidaivikasyÃbhivÃtayÃtaprÃvaraïÃvaraïÃdibhi÷ | atas tadabhighÃtakÃraïÃt kiæ kapilopasarpaïeneti bhÃva÷ | tathà ca laukikÃnÃm ÃbhÃïaka÷ --- arke cen madhu vindeta kimarthaæ parvataæ vrajet / i«Âasya lÅlayà siddhau ko vidvÃn yatnam ÃÓrayet // atrocyate --- na | na ity ayaæ pÆrvapak«avÃkyani«edhe | naivaæ vÃcyam ity artha÷ | ekÃntÃtyantato 'bhÃvÃt | ekÃntato 'vaÓyaæ tvaduktahetubhir na pratÅkÃra÷ | yataÓ cikitsakÃnÃæ suprayuktÃgadÃnÃæ yathÃÓakti yatatÃm api kadÃcij jantur(p.3) vipadyate kadÃcij jÅvati | vaidyag­he 'pi vadhÆputrakalatrabhrÃt­pit­pabh­tÅnÃm aparihÃryamaraïadarÓanÃn nÃyam aikÃntikapratÅkÃra ÃdhyÃtmikasya | aparam, atyantato 'pi nÃsau pratÅkÃra÷ | agadena nÅrujÅk­tÃnÃm api jvarÃdÅnÃæ puna÷ katipayadivasair utpattidarÓanÃt | ata÷ sarvathà Ãtyantiko 'pi na d­«Âa÷ pratÅkÃra ÃdhyÃtmikadu÷khÃpanayane samartha÷ | vasantÃdÅnÃm apagatÃnÃm api punar Ãgamanavat | bhavanti cÃtra ÓlokÃ÷ --- punar dÃha÷ samutpanna÷ punar jÃtaÓ ca vepathu÷ / bÃdhate ca punar hikkà jvaraÓ ca punar Ãgata÷ // anyac ca --- pu«pitÃk«a÷ ÓalÃkÅ ca ku«ÂhÅ kÃyacikitsaka÷ / p­cchanti bÃlabhi«ajaæ kathaæ te dÃrakà m­tÃ÷ // ki¤ ca nÃsti samyagdhÃtuparij¤Ãnanipuïatayà bhai«ajyam | tathà hi --- yÃni kÃni ca mÆlÃni yena kena ca pe«ayet / yasmai kasmai ca dÃtavyaæ yad và tad và bhavi«yati // anyac ca --- kÃryÃrthijanadravyabhak«aïÃya, svaÓaktikhyÃpanÃya ca svalpam api rogaæ purastÃd vardhayanti bhi«aja÷ | tataÓ ca kadÃcid asau te«Ãm evÃsÃdhyatÃm ÃyÃti | tathà ca --- vaidya vaidya namas tubhyaæ k«apitÃÓe«amÃnava / tvayi vinyastabhÃro 'yaæ k­tÃnta÷ sukham edhate // evam asau d­«ÂenÃgadÃdihetunÃ, ekÃtanto 'vaÓyam, atyantata÷ sarvathÃ, ÓÃrÅrasyÃdhyÃtmikadu÷khasya na pratÅkÃra÷ | evaæ mÃnasasyÃpi ÓabdÃdipriyasaæyogÃd api kadÃcin na niv­tti÷ | evam Ãdhibhautikam apy upÃyai÷ kadÃcid vyapaiti, kadÃcic ca neti | evam Ãdhidaivikam api kadÃcid vyapaiti kadÃcic ca na | ki¤ ca vyapagatir api du÷khasya punarutpÃdÃd anarthiketi | asya tu Ói«yasyaikÃntika ÃtyantikaÓ ca du÷khavyapagame hetur i«Âa÷ | tasmÃd yuktaæ tadarthaæ gurÆpasarpaïam iti // SkMv_1 // _________________________________________________________ yady evaæ tadà d­«ÂavyatirekeïÃpy ÃnuÓravika÷ ÓrutipraïÅta÷ svargÃdisÃdhanarÆpo yaj¤Ãdir hetur astu | nÃkap­«Âhe 'pi tÃpatrayÃsambhavÃt | tatraikÃntikam Ãtyantikaæ vÃnuÓrave vede ÓrÆyate | guruïoktaæ paÓcÃd vedaæ Ó­ïvanti Ói«yà ity anuÓravo veda÷ | tatra bhava ÃnuÓravika÷ | Órauto yaj¤ÃdirÆpo 'yaæ du÷khatrayapratÅkÃrahetur ucito 'sti | evaæ hy Ãha --- "tarati m­tyuæ, tarati Óokaæ, tarati pÃpmÃnaæ, tarati brahmahatyÃæ yo 'Óvamedhena yajate" [ÓatapathabrÃhmaïa 13 |3 |1 |1] iti | yac cainaæ devÃ÷ punar apy Ãhu÷ ---(p.4) "apÃma somam am­tà abhÆmÃganma jyotir avidÃma devÃn / kiæ nÆnam asmÃn k­ïavad arÃti÷ kim u dhÆrtir am­ta martyasya" // [­gvedasaæhità 8 |48 |3] iti | iha --- ÓrutÃv aikÃntikam Ãtyantikaæ ca phalaæ ÓrÆyate | atrÃsya vyÃkhyà --- kadÃcit kilendro devÃn upasthitÃn niÓamya ity avocat --- bho bho devatvÃd anyad api kim apy asti sukham | tatas te devà Æcu÷ --- nÃsty anyat sukham | ata evÃsmannivÃsasya nÃka ity abhidhÃnam | kam iti sukhanÃma, tasya ni«edha÷ akam asukhaæ tan na iti nÃkam | kevalaæ sukham eva | dvau na¤au prak­tam arthaæ gamayata÷ | tata÷ prÃhendra÷ --- katham iti | tatas te Æcu÷ --- anena hetunà apÃma pÅtavanta÷ | somaæ yaj¤e somarasaæ, tena tatpÃnena am­tà amarà abhÆma sampannÃ÷ | kiæ ca aganma prÃptavanta÷ jyoti÷ svargam | anyac ca avidÃma jÃnÅmo devÃn | asmin svarge iyanto devà iti vidma÷ | kim ity Ãk«epe | nÆnaæ niÓcitam | asmÃn asmÃkaæ vibhaktivipariïÃma÷ | k­ïavat kartà | arÃti÷ Óatrur m­tyu÷ | kiæ và dh­tir jarà asmÃkaæ kari«yati | am­tamartyasya am­tapÃyinÃæ martyÃnÃm iti | "bahulaæ chandasi"[ ] iti vacanavipariïÃma÷ | evam anyo 'pi ya÷ somaæ pÃsyati tasyaikÃntiko 'vaÓyam Ãtyantika÷ sarvathà du÷khatrayÃbhighÃto bhavi«yati | ato brÆma÷ kiæ pravrajyayà sÃÇkhyaj¤Ãnena và kÃryaæ vedoktaæ kari«yÃma÷ | du÷khapratÅkÃraÓ ca svargo bhÃvÅti vedavÃdinÃæ vacanam upaÓrutya sÃÇkhyÃcÃryas tannivÃraïÃya svamataprati«ÂhÃyai ca dvitÅyÃm ÃryÃm Ãha --- ## ya e«a ÃnuÓravika÷ Órauto 'gnihotrÃdika÷ svargasÃdhanatayà tÃpatrayapratÅkÃrahetur ukta÷, so 'pi d­«Âavad anaikÃntika÷ pratÅkÃra÷ | tathà hi --- "madhyamapiï¬aæ putrakÃmà patnÅ prÃÓnÅyÃt "Ãdhatta pitaro garbham"(vÃjasaneyisaæhità 2 |33) iti mantreïa"[ÃpastambaÓrautasÆtra 2 |7 |14] | tad evaæ vedavacasà bahÆn piï¬Ãn para÷ÓatÃn aÓnÃti yÃvad eko 'pi putro na jÃyate | tathà "paÓyema Óarada÷ Óataæ jÅvema Óarada÷ Óatam"[­gvedasaæhità 7 |66 |16] iti ÓrutÃv Ãste | paraæ garbhastho jÃtamÃtro bÃlo yuvÃpi kumÃro mriyate | kiæ cÃnyat --- sa Órauto hetu÷ aviÓuddha÷ paÓuhiæsÃtmakatvÃt | k«ayayukta÷ puna÷ pÃtÃt | atiÓayayukta÷ tatrÃpi svÃmibh­tyabhÃvaÓravaïÃt | uktaæ ca ---(p.5) "«aÂÓatÃni niyujyante paÓÆnÃæ madhyame 'hani / aÓvamedhasya vacanÃd ÆnÃni paÓubhis tribhi÷" // paÓuvadho 'gni«Âome mÃnu«avadha÷ gosavavyavasthà sautrÃmaïyÃæ surÃpÃnaæ raï¬ayà saha svecchÃlÃpaÓ ca ­tvijÃm | kalpasÆtre 'nyad apy ak­tyaæ bhÆri kartavyatayopadiÓyate | "brahmaïe brÃhmaïam Ãlabheta k«atrÃya rÃjanyaæ marudbhyo vaiÓyaæ tapase taskaraæ nÃrakÃya vÅrahaïam"[taittirÅyabrÃhmaïa 3 |4 |11, ÃpastambaÓrautasÆtra 20 |24 |8] ityÃdiÓravaïÃt | ki¤ ca --- "yathà paÇkena paÇkÃmbha÷ surayà và surÃk­tam / bhÆtahatyÃæ tathaivemÃæ na yaj¤air mÃr«Âum arhati" // [bhÃgavatapurÃïa, 1 |8 |52] "na hi hastÃv as­gdigdhau rudhireïaiva Óuddhyata÷" / "tad yathÃsmin loke manu«yÃ÷ paÓÆn aÓnanti tathÃbhibhu¤jata evam amu«min loke paÓavo manu«yÃn aÓnanti" [ÓÃÇkhÃyanabrÃhmaïa 11 |2] iti ÓrutiÓravaïÃt | anyac ca --- "v­k«Ãn chitvà paÓÆn hatvà k­tvà rudhirakardamam / yaj¤aiÓ ced gamyate svargo naraka÷ kena gamyate" // ity aviÓuddhiyukta÷ sarvathà Órauto du÷khatrayapratÅkÃrahetu÷ | atha "apÃma somam am­tà abhÆma" iti prÃg uktam | tatredaæ pratyuttaram | somapÃyinÃm api n­ganahu«endrayayÃtÅnÃæ bedhabandhaparikleÓà bahuvidhÃ÷ | karmaïa upabhogÃd itare«Ãæ patanaæ ca | ekÃhÃdÅnÃæ satrÃïÃæ dinaparimÃïavatÃæ kÃraïÃnÃæ parimÃïavad eva svargÃdi kÃryaæ d­«Âam | kÃraïÃnugamatvÃt kÃryasya | parimÃïavanm­tpiï¬Ãt parimÃïavÃn eva ghaÂa÷ syÃt | evam ÃnuÓravikÃïÃæ phalaparimÃïatvÃt puna÷ k«aya÷ | atiÓayayuktaÓ ca | yathà ìhyam avalokya daridrasya du÷khaæ syÃt, surÆpaæ ca vÅk«ya kurÆpasya, prÃj¤aæ d­«Âvà mÆrkhasya, tathà ÓatÃpsarasaæ svargiïaæ d­«Âvà pa¤cÃpsarasas taæ d­«ÂvaikÃpsaraso du÷kham utpadyate | evam ayaæ d­«Âavat | tad evam anyonyÃtiÓayÃt svarge 'pi du÷kham avyÃv­ttam | tasmÃt | tadviparÅta÷ ÓreyÃn | tÃbhyÃæ d­«ÂÃnuÓravikÃbhyÃæ hetubhyÃæ viparÅto visad­Óa aikÃntika Ãtyantiko viÓuddho 'k«ayo 'nantaphala÷ kaivalyÃn niratiÓayo hetu÷ sa ÓreyÃn praÓasya÷ | kathaæ punar asau bhavatÅty Ãha --- vyaktÃvyaktaj¤avij¤ÃnÃt | vyaktaæ cÃvyaktaæ ca j¤aÓ ca te«Ãæ(p.6) trayÃïÃæ vij¤ÃnÃd anubhavÃt | bhavati hy asau avaÓyaæ phaladÃnÃd aikÃntika÷, prak­tij¤ÃnÃd Ãtyantika÷, yamaniyamÃdimattvÃc chuddha÷, ÓarÅrabhede punar anÃveÓyatvÃd ak«ayaphala÷ | kaivalyÃd anuttaratvÃc ca niratiÓayaphalam iti vÃkyaÓe«a÷ | tatra vyaktaæ buddhyahaÇkÃrendriyatanmÃtrabhÆtabhedÃt trayoviæÓatikam | avyaktaæ pradhÃnam | vyaktotpattikÃraïam | na hy akÃraïaæ kÃryam ity asya siddhi÷ | j¤a÷ puru«a÷ | sannidhisattÃmÃtreïa cumbaka iva lohasya prav­ttikÃraïam | ata÷ pradhÃnasya ja¬asya prav­ttihetur ayam astÅti siddhi÷ | etÃni pa¤caviæÓatitattvÃni vyaktÃvyaktaj¤asaæj¤Ãni | yadvij¤ÃnÃd avaÓyaæ sarvathà tÃpatrayeïa vimucyate // SkMv_2 // _________________________________________________________ nanv amÅ«Ãæ katidhà pravibhÃga ity atrocyate caturdhà | katham iti cet tad ucyate --- ## mÆlaprak­ti÷ pradhÃnaæ mÆlabhÆtatvÃt | mÆlaæ saptÃnÃæ prak­tivik­tÅnÃm Ãdir ity artha÷ | prakaraïÃt prak­ti÷ | prasavadharmakatvÃt sà prak­ti÷ | na vik­tir avik­tir anyasmÃd anutpatte÷ | kÃraïam eva sà na kÃryam ity artha÷ | anutpannatvÃd utpÃdakatvÃc ca | mahadÃdyÃs tu sapta prak­tayo vik­tayaÓ ca | mahÃn ahaÇkÃra÷ pa¤catanmÃtrÃïi ceti sapta prak­tayo 'nye«Ãæ kÃraïatayÃ, vik­tayaÓ ca kÃryatayà svayam | tatra vyaktim Ãha --- pradhÃnÃd buddhir iti vik­ti÷, sà ca ahaÇkÃraæ janayatÅti prak­ti÷ | ahaÇkÃro mahata utpanna iti vik­ti÷, tanmÃtrÃïi janayatÅti prak­ti÷ | tanmÃtrÃïy ahaÇkÃrÃd utpannÃnÅti vik­taya÷ pa¤cÃpi, tata÷ pa¤camahÃbhÆtÃni jÃyanta iti prak­taya÷ | utpannatvÃd utpÃdakatvÃc ca saptamÃ÷ prak­tayo vik­tayaÓ ca | tanmÃtrÃïi ÓabdasparÓarÆparasagandhÃkhyÃni | «o¬aÓakas tu punar vikÃra eva kÃryatvÃt | na tu tasya prak­titvam akÃraïatvÃt | tadvyaktim Ãha --- vaik­tikÃd ahaÇkÃrÃd utpannÃny ekÃdaÓendriyÃïi tanmÃtrebhya÷ pa¤camahÃbhÆtÃnÅti «o¬aÓako 'yaæ gaïo vikÃro 'nyasmÃd utpanno na hi tato 'nyad utpadyata ity artha÷ | utpannatvÃd anutpÃdakatvÃc ca | puru«as tu punar na prak­tir anutpÃdakatvÃt na ca vik­tir anutpannatvÃt | naivÃsau kÃraïaæ na ca kÃryam ity artha÷ | evam e«a prak­ti÷, prak­tivik­ti÷, vik­ti÷, na prak­tir na ca vik­tir itibhedÃc caturdhà prak­tivik­tivibhÃgo 'bhihita÷ // SkMv_3 // (p.7) _________________________________________________________ e«Ãæ vyaktÃvyaktaj¤ÃnÃæ prameyÃïÃæ sÃdhanÃya pramÃïÃny Ãha | pramÃïaprameyapramÃt­pramitikrameïa hi sakalasya siddhir d­«Âà | ## d­«Âam iti pratyak«aparyÃya÷ | ak«am indriyaæ pratÅtya yad utpadyate j¤Ãnaæ tat pratyak«aæ d­«Âam ucyate | yathà ÓrotrÃdÅnÃæ ÓabdÃdaya÷ pa¤cendriyÃrthÃ÷ pa¤cÃnÃæ d­«Âaæ pramÃïam | prathamam idaæ mukhyaæ sakalapramÃïÃnÃm | yo 'rtho 'munà d­«Âena sÃdhayituæ na pÃryate tatrÃnumÃnasyÃvakÃÓa÷ | tac ca trisÃdhanaæ pa¤casÃdhanaæ và | tryavayavaæ pa¤cÃvayavam ity apare | tac ca trayastriæÓadÃbhÃsarahitaæ pratyak«ÃbhÃve pratanyate 'numÃnam | kam api hetum anvÅk«ya tasya heto÷ paÓcÃn mÅyata ity anumÃnam | yathà dhÆmaæ hetum anvÅk«ya mahÃnasa iva pÆrvaæ vahnidarÓanÃd agner astitvaæ sÃdhyata ity anumÃnam | pratyak«ÃnumÃnÃbhyÃæ yo 'rtha÷ sÃdhayituæ na Óakyas tatrÃptavacanam | yathà svarge 'psarasa÷ santi, nandanaæ vanaæ, tatra viÓe«Ã÷ ÓabdÃdayo vi«ayÃ÷, vimÃne 'dhivÃsa iti | Ãptà rÃgadve«Ãdirahità brahmasanatkumÃrÃdaya÷, Órutir veda÷, tÃbhyÃæ upadi«Âaæ tathetiÓraddheyam Ãptavacanam | nanv arthÃpatti÷ sambhavo 'bhÃva÷ pratibhà aitihyam upamÃnaæ cetiprabh­tÅni santi bahÆni pramÃïÃntarÃïi katham atra trividhaæ pramÃïam iti saÇgati÷ | atrocyate --- sarvapramÃïasiddhatvÃt | sarvÃïi hi pramÃïÃni pramÃïatraye 'viruddhÃni | tatra pÅno devadatto divà na bhuÇkta ity ukte rÃtrau bhuÇkta ity artha÷ | sÃrthÃpattir anumÃnam eva | prastha ity ukte catvÃra÷ ku¬avà iti bodha÷ sambhava÷ | so 'py anumÃnam eva | abhÃvaÓ ca prÃgitaretarapradhvaæsÃtyantÃbhÃvabhedÃc caturdhà | yathà vrÅhiÓo«aïadarÓanÃn na v­«Âo deva iti v­«Âer abhÃvaæ sÃdhayati | so 'py anumÃnabheda÷ | pratibhà yathà --- dak«iïena tu vindhyasya sahyasya tu yad uttaram / p­thivyÃm à samudrÃyÃæ sa pradeÓo manorama÷ // ity ukte tatra Óobhanà guïÃ÷ santÅti pratibhotpadyate | pratibhà jÃnatÃæ j¤Ãnam | sÃpy anumÃnam eva | aitihyaæ yathà --- asmin vaÂe yak«iïÅ prativasati iti janà vadanti ity ukte, sà vighnaæ karoti, dhanÃdi yacchatÅti j¤Ãnaæ, tad apy anumÃnam eva | upamÃnam --- yathà gaus tathà gavaya ity(p.8) apy anumÃnam eva | kiæ ca t­«itasyäjalinÃ, k«udhitasya pa¤cÃÇguliyÃgÃt, p­thulÃk«iprabh­tidarÓanÃt durbalasya, tarjanÅpaÇkadarÓanÃt? j¤Ãnam ityÃdyanumÃnam eva | tasmÃt tri«v evÃnyad antarbhavatÅti yuktam abhihitaæ trividhaæ pramÃïam | i«Âam iti abhipretam ity artha÷ | tena pramÃïena kiæ sÃdhyam ity Ãha --- prameyasiddhi÷ pramÃïÃd dhi | yasmÃt prameyaæ sakalaæ pramÃïena pramÅyate yathà tulayà candanÃdi, kar«Ãdinà gh­tÃdi, prasthÃdinà và vrÅhyÃdÅtyÃdivat | pratyak«ÃnumÃnÃgamÃ÷ pramÃïÃni | prameyà vyaktÃvyaktaj¤Ã÷ | pramÃtà Ãtmà | tatra trayoviæÓatikaæ vyaktam | avyaktaæ pradhÃnam | j¤a÷ k«etraj¤a÷ | tad amÅ«Ãæ madhye ki¤cit pratyak«eïÃnyad anumÃnenetarad ÃptÃnumÃnÃbhyÃæ pramÅyate | tasmÃd ÃcÃryeïa bhagavatà yuktam abhihitam --- "prameyasiddhi÷ pramÃïÃd dhi" iti // SkMv_4 // _________________________________________________________ tatra trividhasya pramÃïasya p­thak lak«aïam upanyasyate | ## vi«ayaæ vi«ayaæ prati yo 'dhyavasÃyo netrÃdÅnÃm indriyÃïÃæ pa¤cÃnÃæ rÆpÃdi«u pa¤casu, tat pratyak«aæ pratipattirÆpaæ d­«ÂÃkhyam | anumÃnaæ trividham | trisÃdhanaæ tryavayavaæ pa¤cÃvayavam ity apare | tad ÃkhyÃtaæ kathitam | pak«ahetud­«ÂÃntà iti tryavayavam | pak«a÷ pratij¤Ãpadam | yathà --- vahnimÃn ayaæ pradeÓa÷ | sÃdhyavastÆpanyÃsa÷ pak«a÷ | itare pak«ÃbhÃsÃ÷ pratyak«aviruddhÃdayo nava | trirÆpo hetu÷ | trairÆpyaæ puna÷ pak«adharmatvaæ sapak«e sattvaæ vipak«e cÃsattvam iti | atrodÃharaïaæ yathà --- dhÆmavattvÃd iti | anye hetvÃbhÃsÃ÷ caturdaÓa | asiddhÃnaikÃntikaviruddhÃdaya÷ | sÃdharmyavaidharmyÃbhyÃæ dvividhaæ nidarÓanam | yathà mahÃnasam | itare nidarÓanÃbhÃsà daÓa | evaæ trayastriæÓadÃbhÃsarahitaæ tryavayavam anumÃnam | pa¤cÃvayavam ity apare | tad Ãha --- avayavÃ÷ puna÷ pratij¤ÃpadeÓanidarÓanÃnusandhÃnapratyÃmnÃyÃ÷ | evaæ pa¤cÃvayavena vÃkyena svaniÓcitÃrthapratipÃdanaæ parÃrthapratipÃdanaæ parÃrtham anumÃnam | tac ca trividham | pÆrvavacche«avat sÃmÃnyatod­«Âaæ ca | tatra viÓi«ÂameghonnatidarÓanÃt bhavitrÅæ v­«Âiæ sambhÃvayati | pÆrvam iyaæ d­«Âeti pÆrvavat | nadÅpÆradarÓanÃd upari v­«Âo deva iti và pratÅti÷ | Óe«avad yathà --- samudrodakabinduæ prÃÓya, Óe«asya lavaïabhÃvo 'numÅyate iti Óe«avat |(p.9) sÃmÃnyatod­«Âam --- pu«pitÃmradarÓanÃt | anyatra pu«pità Ãmrà iti | punar yathà --- bahir udyota iti kenÃpy uktaæ, tatrÃpareïÃpy uktam | candra udito bhavi«yatÅty arthasaÇgati÷ | tal liÇgaliÇgipÆrvakam iti | liÇgena tridaï¬ÃdidarÓanenÃd­«Âo 'pi liÇgÅ sÃdhyate nÆnam asau parivrì asti yasyedaæ tridaï¬am iti | ÃptaÓrutir Ãptavacanaæ tu | t­tÅyaæ pramÃïam | Ãptà brahmÃdaya ÃcÃryÃ÷, Órutir vedas tad etad ubhayam Ãptavacanam | Ãpti÷ sÃk«ÃdarthaprÃptir yathÃrthopalambha÷ tayà vartata ity Ãpta÷ sÃk«Ãtk­tadharmà yathÃrthÃptyà ÓrutÃrthagrÃhÅ tad uktam Ãptavacanam | tatrÃpi prasiddhilak«aïÃguïayogÃt tisra÷ Óabdav­ttaya÷ | tatra lak«aïÃtraividhyam | jahallak«aïÃjahallak«aïà jahadajahallak«aïà cetyÃdi pramÃïaÓÃstre«u bahutara÷ prapa¤ca Ãste | tatra prakrÃntam eva tÃvad abhidhÅyate bhagavata÷ kapilasya matam | Ãgamo hy Ãptavacanam Ãptaæ do«ak«ayÃd vidu÷ / k«Åïado«o 'n­taæ vÃkyaæ na brÆyÃd dhetvasambhavÃt // svakarmaïy abhiyukto yo rÃgadve«avivarjita÷ / pÆjitas tadvidhair nityam Ãpto j¤eya÷ sa tÃd­Óa÷ // tad evam etat trividhaæ pramÃïam // SkMv_5 // _________________________________________________________ tad evaæ vyaktÃvyaktaj¤Ãkhyasya pratyak«ÃditrividhapramÃïe«u kena kasya siddhi÷ syÃt iti | atrocyate --- ## atra pradhÃnapuru«Ãv atÅndriyau tayo÷ sÃmÃnyatod­«ÂÃd anumÃnÃt siddhi÷ | yasmÃn mahadÃdi liÇgaæ triguïaæ d­«Âvà kÃryaæ tatkÃraïam ad­«Âam apy asti triguïaæ ceti sÃdhyate pradhÃnam | na hy asata÷ sadutpatti÷ syÃd iti | na ca kÃraïÃsad­Óaæ kÃryaæ syÃd iti | vyaktaæ tu pratyak«eïaiva sÃdhitam iti tadarthe na prayatna÷ | yasmÃj ja¬am api pradhÃnaæ prasÆtikriyÃyÃæ pravartate tasmÃd asti lohasya calanakriyÃÓaktihetucumbakavad avaÓyaæ puru«a iti j¤asiddhi÷ // SkMv_6 // _________________________________________________________ nanu pratyak«eïa yo 'rtho nopalabhyate sa sarvathà nÃstÅti mataæ saÇgacchate | yathà dvitÅyam anÅÓvaraÓira÷, t­tÅyo bÃhu÷, ÓaÓavi«ÃïÃdayo(p.10) và | evaæ pradhÃnapuru«au nopalabhyete tasmÃt tÃv api na sta ity ÃÓaÇkÃnirÃsÃyÃha --- ## iha loke satÃm apy arthÃnÃm a«Âadhà nopalabdhi÷ | tathà hi darÓayati --- yathà satÃm api devadattavi«ïumitrayaj¤adattÃnÃæ deÓÃntaragatÃnÃm atidÆrÃn nopalabdhi÷ | tat kiæ te na santi | yathà và cak«ur atisÃmÅpyÃt kajjalaæ nopalabhate | tat kim idaæ nÃsti | yathà badhirÃndhau ÓabdarÆpe nopalabhete | tat kiæ te na sta÷ | anavasthitacittau rÃjÃnam api yÃntaæ na paÓyati | tat kim asau na gata÷ | dhÆmo«matruÂinÅhÃraparamÃïavo nopalabhyante | tat kim amÅ«Ãm abhÃva÷ | ku¬yena vyavahitaæ nopalabhyate | tat kiæ nÃsti | sÆryÃditejasÃbhibhÆtÃnÃæ grahanak«atratÃrakÃdÅnÃm anupalambhÃt te«Ãæ kim abhÃva÷ Óakyate parikalpayitum | mudgarÃÓikuvalayÃmalakamauktikakapotÃdinikurambe k«iptaæ samÃnaæ yadi nopalabhyate tad avedam iti | tat kiæ nÃsti | evam a«Âadhà satÃm apy anupalambho 'bhihita÷ | idÃnÅm asatÃæ caturdhà bhavati | tatrocyate --- prÃkpradhvaæsetaretarÃtyantÃbhÃvabhedÃt | tatra m­tpiï¬e ghaÂa÷ prÃg utpatter nopalabhyata iti prÃgabhÃva÷ | pradhvaæsÃbhÃvo yathà mudgarÃbhighÃtÃt pradhvasto ghaÂo nopalabhyate | itaretarÃbhÃvo yathà aÓve gotvam, gavi aÓvatvam | atyantÃbhÃvo yathà dvitÅyam anÅÓvaraÓira÷, t­tÅyo bÃhu÷, ÓaÓavi«ÃïÃdayo và | evam iyaæ dvÃdaÓadhà anupalabdhi÷ | satÃm a«Âadhà hy asatÃæ caturdhà | evaæ pradhÃnapuru«Ãv api santau nopalabhyete // SkMv_7 // _________________________________________________________ tad amÅ«Ãæ madhye kena hetunemau nopalabhyete | tad ucyate --- ## tasya pradhÃnasyÃnupalabdhir anavagama÷ sauk«myÃt hetor nÃbhÃvÃt | sÆk«maæ pradhÃnaæ ÓabdÃdyalak«aïatvÃt paramÃïvÃdivat | na punar evaæ, yan nÃsti pradhÃnam ato nopalabhyate | kiæ tu asti pradhÃnaæ nopalabhyate sauk«myÃt paramÃïvÃdivat | tarhi katham upalabhyata iti | atrÃha --- kÃryatas tadupalabdhi÷ |(p.11) kÃryaæ d­«Âvà kÃraïam anumeyaæ vaÂadhÃnyavat | yathà vaÂadhÃnyaæ kÃraïaæ vaÂaæ kÃryam ÃlokyÃnumÅyate | evaæ sad eva pradhÃnaæ kÃraïaæ mahadÃde÷ sata÷ kÃryÃd anumÅyate | na hy asata÷ sadutpattir bhavatÅti | mahadÃdi mahÃna haÇkÃra÷ pa¤catanmÃtrÃïi ekÃdaÓendriyÃïi pa¤ca mahÃbhÆtÃni ceti trayoviæÓatikam | etan mahadÃdi kÃryaæ triguïaæ d­«ÂvÃnumÅyate --- asti pradhÃnam api triguïaæ kÃraïaæ yasyedaæ triguïaæ kÃryam iti | kiæ cÃnyat | tac ca kÃryaæ prak­tivirÆpaæ sarÆpaæ ca | pradhÃnÃd visad­Óaæ sad­Óaæ cety artha÷ | santi te hetavo yair etat pradhÃnaæ visad­Óaæ sad­Óaæ ca | yathà loke putra÷ pitu÷ sad­Óo visad­Óa÷ syÃt yadi rÆpeïa tadà na guïai÷, yadà guïais tadà na rÆpeïeti yÃvat | tÃæÓ ca hetÆn upari«ÂÃd vak«yÃma÷ // SkMv_8 // _________________________________________________________ ti«Âhatu tÃvad etat | anyat p­cchÃma÷ --- kim etan mahadÃdi prÃg utpatte÷ pradhÃne sat jÃyate, utÃsat sambhavati | atrÃcÃryÃïÃæ vipratipattir ata÷ saæÓaya÷ | atra vaiÓe«ikà vipratipannà asata÷ sad bhavatÅti manyante | m­tpiï¬e hi prÃg utpatter ghaÂo nÃstÅti vyavasitÃste | asti nÃstÅti varÃkà jÅvakÃ÷ | naivÃsti na ca nÃsti | e«a bauddhÃnÃæ pak«a÷ | evam anyonyavirodhavÃdi«u darÓi«u ko nÃma niÓcaya÷ | tad ucyate | tatra tÃvat sadasadvÃdino jÅvakÃ÷ svavacanavirodhenaiva nirastÃ÷ | yadi sat tadÃsan na bhavati | utÃsat tadà sadbhÃvo na | yata÷ sadasator ekatra virodhÃt | atra d­«ÂÃnto yathà devadatto m­to jÅvati cetivat | bauddhÃnÃæ tu nÃsti na ca nÃstÅti pak«aparigrahÃbhÃvÃt tai÷ saha sa¤jalpa eva na yujyate | vaiÓe«ikÃïÃæ tu asata÷ sad bhavatÅti mataprati«edhÃya ucyate --- ## iha loke sad eva sad bhavati | asata÷ karaïaæ nÃsti | yadi syÃt tadà sikatÃbhyas tailaæ, kÆrmaromabhya÷ paÂaprÃvaraïam, vandhyÃduhit­bhrÆvilÃsa÷, ÓaÓavi«Ãïaæ, khapu«paæ ca syÃt | na cÃsti tasmÃd anumÅyate pradhÃne prÃg utpatter mahadÃdikam asty eva | upÃdÃnagrahaïÃt | iha loke yo yenÃrthÅ sa tadupÃdÃnagrahaïaæ karoti | tannimittam upÃdatte | tad yathà dadhyarthÅ k«ÅrasyopÃdÃnaæ kurute | yadi cÃsatkÃryaæ syÃt tadà dadhyarthÅ udakasyÃpy upÃdÃnaæ kuryÃt, na ca kurute, tasmÃt pradhÃne mahadÃdi kÃryam astÅti | kiæ ca sarvasambhavÃbhÃvÃt | iha loke yad yasmin vidyate tasmÃd eva tad utpadyate | yathà tilebhyas tailaæ, dadhno gh­tam | yadi sÃsatkÃryaæ syÃt tadà sarvaæ(p.12) sarvata÷ sambhavet tataÓ ca t­ïapÃæsuvÃlukÃdibhyo rajatasuvarïamaïimuktÃpravÃlÃdayo jÃyeran | na ca jÃyante | tasmÃt paÓyÃma÷ sarvasambhavÃbhÃvÃd api mahadÃdi kÃryaæ pradhÃne sad eva sad bhavatÅti | ataÓ cÃsti --- Óaktasya ÓakyakaraïÃt | iha loke Óakta÷ ÓilpÅ karaïÃdikÃraïopÃdÃnakÃlopÃyasampanna÷ ÓakyÃd eva Óakyaæ karma Ãrabhate nÃÓakyam aÓakyÃt | tad yathà --- Óakta÷ kumbhakÃra÷ ÓakyÃd eva m­tpiï¬Ãt Óakyadaï¬acakrasÆtrodakavidalatalÃdibhi÷ sampanno ghaÂaÓarÃvoda¤canÃdÅny ÃrabhamÃïo d­«Âa÷ | na ca maïikÃdi, aÓakyatvÃt tÃvatà piï¬ena tasya | yadi puna÷ karaïaniyamo na syÃd aÓakyÃd apy aÓakyam Ãrabhyeta | tasmÃt sat kÃryaæ syÃn nÃsat | kiæ ca --- kÃraïabhÃvÃc ca | kÃryaæ sad eva syÃt | iha loke yallak«aïaæ kÃraïaæ tallak«aïaæ kÃryaæ syÃt | yathà kodravebhya÷ kodravÃ÷, vrÅhibhyo vrÅhaya÷ syu÷ | yadi cÃsatkÃryaæ syÃt tadà kodravebhya÷ ÓÃlÅnÃm api ni«patti÷ syÃt | na ca bhavati | tasmÃt kÃraïabhÃvÃd api paÓyÃma÷ pradhÃne mahadÃdi kÃryam astÅti | sÃdhitam evam etai÷ pa¤cabhir hetubhi÷ sat kÃryam | "sad eva somyedam agra ÃsÅd ekam evÃdvitÅyaæ taddhaika Ãhur asad evedam agra ÃsÅt" ity Ãrabhya "sattveva somyedam agra ÃsÅt" [chÃndogyopani«ad 6 |2 |1-2] iti Órute÷ // SkMv_9 // _________________________________________________________ tatra yad uktaæ pÆrvasyÃm ÃryÃyÃæ "prak­tivirÆpaæ sarÆpaæ ca" iti | tatsÃdharmyavaidharmyapratipÃdanÃya idam Ãrabhyate --- ## hetumad iti | yasyotpattikÃraïam asti tad dhetumat | hetur apadeÓo nimittaæ prak­ti÷ kÃraïam ity anarthÃntaram | pradhÃnasyaite paryÃyaÓabdÃ÷ | tasmÃt pradhÃnena hetunà sakÃraïam idaæ mahadÃdibhÆtaparyantaæ trayoviæÓatikaæ liÇgam | tathà hi --- mahad buddhitattvaæ tatpradhÃnena hetumat | tenÃhaÇkÃro 'munaikÃdaÓendriyÃïi tanmÃtrÃïi ca | taiÓ ca bhÆtÃnÅti sarvam evedaæ parasparahetumat | atha ca dvividho hetu÷ kÃrako j¤ÃpakaÓ ca | tatra pradhÃnabuddhyahaÇkÃratanmÃtralak«aïaÓ caturvidha÷ kÃraka÷ | viparyayÃÓaktitu«ÂisiddhyanugrahabhedÃt pa¤cadhà j¤Ãpaka÷ | tad dvividhenÃpi hetunà yuktaæ hetumad idaæ siddham | kiæ ca --- anityaæ pralayaæ gacchati | yasmÃd utpattimat tasmÃd anityam | akÃraïavan nityam iti nityasya lak«aïam | tadviparÅtam idam ato 'nityam | tad yathà --- m­tpiï¬Ãd utpanno ghaÂa÷ sa cÃnityo d­«Âa÷ | evaæ mahadÃdi pradhÃnÃd utpannaæ(p.13) tasmÃd anityaæ tasminn eva ca lÅyate | tathà hi --- pradhÃne buddhis tasyÃm ahaÇkÃras tasminn indriyÃïi tanmÃtrÃïi ca te«u bhÆtÃni pralayakÃle lÅyante | tasmÃd anityam | ki¤ ca --- avyÃpi asarvagatam | yathà pradhÃnapuru«au sarvagatau na tathedam ity artha÷ | idaæ hi yasminn eva pradeÓe 'vasthitaæ tasminn eva vartate | kiæ ca --- sakriyam | yasmÃt saæsaraïakÃle mahadÃdi kÃryaæ sÆk«maÓarÅram ÃÓritya saæsarati tasmÃt sakriyam | kiæ ca --- anekam bahuvidhaæ trayoviæÓatiprakÃrakam | itarac ca --- ÃÓritam | yad yasmÃd utpadyate tat tadÃÓritam | buddhi÷ pradhÃnam ÃÓritÃ, tÃæ cÃhaÇkÃra÷, taæ cendriyÃïi tanmÃtrÃïi ca, tÃni mahÃbhÆtÃny ÃÓritÃni | evam ÃÓritam | layaæ gacchatÅti liÇgam | sÃvayavam iti | avayantÅty avayavà yathà piï¬asya hastapÃdÃdyÃ÷ | ÓabdasparÓarasarÆpagandhÃdyavayavasampannaæ vyaktam | kiæ ca --- paratantram parÃdhÅnam | yathà pitari jÅvati putro na svatantra evaæ vyaktam | pradhÃnatantrà buddhi÷, buddhitantro 'haÇkÃra÷, ahaÇkÃratantrÃïi indriyÃïi tanmÃtrÃïi ca, tanmÃtratantrÃïi mahÃbhÆtÃnÅti | evaæ paratantram | vyaktam uktam | etadviparÅtalak«aïam avyaktam | ahetumat anutpannatvÃt | nityam akÃraïavattvÃt | vyÃpi sarvagatatvÃt | Ãbrahmastambaparyantaæ puru«avad vyÃpya pradhÃnam avasthitam | ni«kriyaæ sarvavÃpakatvÃt | ekaæ sarvakÃraïatvÃt | anÃÓritaæ prabhavi«ïutvÃt | aliÇgam anutpattikatvÃt | niravayavam amÆrtatvÃt | svatantraæ sarvotpattikÃraïatvÃt // SkMv_10 // _________________________________________________________ evam anayÃryayà vyaktÃvyaktayor vaidharmyam abhihitam | sÃdharmyam ucyate --- ## triguïaæ vyaktaæ mahadÃdi | pradhÃnam api triguïam | kÃraïÃnugatatvÃt kÃryasya | yathà k­«ïatantu÷ kÃraïaæ paÂa÷ kÃryam api k­«ïam eva bhavati | triguïena kÃryeïÃsya kÃraïam api triguïaæ bhavatÅti pradhÃnaæ sÃdhyate | kiæ cÃnyat --- aviveki vyaktam | amÅ guïà idaæ vyaktam iti vivektuæ na pÃryate, tathà pradhÃnam api idaæ pradhÃnaæ amÅ guïà iti na Óakyate p­thak kartum | kiæ ca --- vi«ayo vyaktaæ mahadÃdi | sukhadu÷khamohatayà bhogyaæ tat puru«asya | sa hi tasya bhoktà | tathà pradhÃnam api sarvapuru«ÃïÃæ k«etraj¤ÃnÃæ bhogyam | sÃmÃnyaæ vyaktam | gaïikÃvat sarvapuru«ÃïÃm | tathà pradhÃnam(p.14) api | acetanaæ vyaktam | sukhadu÷khamohÃn na cetayati | tathà pradhÃnam api | prasavadharmi vyaktam | buddher ahaÇkÃras tata indriyÃïi tanmÃtrÃïi ca tebhyo bhÆtÃni jÃyante | evaæ pradhÃnam api buddhiæ prasÆyate | uktam idaæ vyaktÃvyaktayo÷ sÃdharmyam | idÃnÅæ "tadviparÅtas tathà ca pumÃn" ity uktaæ, tat pratipÃdayati | tÃbhyÃæ vyaktÃvyaktÃbhyÃæ viparÅta÷ | tayor yat sÃdharmyaæ "triguïam aviveki vi«aya÷ sÃmÃnyam acetanaæ prasavadharmi" ity uktam | tato 'sau viparÅto vidharmÅ | aguïo vivekÅ, avi«ayo 'sÃmÃnya÷, cetano 'prasavadharmÅ ceti | vaidharmyam abhidhÃya sÃdharmyam Ãha --- tathà ca pumÃn iti | "hetumad anityam avyÃpi sakriyam anekam ÃÓritaæ liÇgam / sÃvayavaæ paratantraæ vyaktaæ viparÅtam avyaktam" // (sÃÇkhyakÃrikà 10) ity uktam | tad yathà vyaktÃd visad­Óaæ pradhÃnaæ tathà pradhÃnasadharmà puru«a÷ | tathà hi ahetumÃn nityo vyÃpÅ ni«kriya eko 'nÃÓrito 'liÇgo niravayava÷ svatantra iti // SkMv_11 // _________________________________________________________ tatra triguïa vyaktam avyaktaæ ca nirguïa÷ puru«a ity uktam | kimÃtmakà guïà ity atrocyate --- ## tatrÃyaæ samÃsa÷ | prÅtiÓ cÃprÅtiÓ ca vi«ÃdaÓ ca te Ãtmà svarÆpaæ ye«Ãæ guïÃnÃæ te bhavanti prÅtyaprÅtivi«ÃdÃtmakÃ÷ | te«Ãæ lak«aïam ucyate | tatra prÅtyÃtmakaæ sattvam | ÃtmaÓabda÷ svabhÃve vartate | kasmÃt? sukhalak«aïatvÃt | yo hi kaÓcit kvacit prÅtiæ labhate tatra ÃrjavamÃrdavasatyaÓaucahrÅbuddhik«amÃnukampÃj¤ÃnÃdi ca tat sattvaæ pratyetavyam | aprÅtyÃtmakaæ raja÷ | kasmÃt? du÷khalak«aïatvÃt | yo hi kaÓcit kadÃcit kvacid aprÅtim upalabhate tatra dve«adrohamatsaranindÃstambhotkaïÂhÃnik­tiva¤canÃbandhavadhacchedanÃni ca tad raja÷ pratyetavyam | vi«ÃdÃtmakaæ tama÷ | kasmÃt? mohalak«aïatvÃt | yo hi kaÓcit kadÃcit kvacin moham upalabhate, tatrÃj¤ÃnamadÃlasyabhayadainyÃkarmaïyatÃnÃstikyavi«ÃdasvapnÃdi ca tat tama÷ pratyetavyam |(p.15) kiæ cÃnyat --- prakÃÓaprav­ttiniyamÃrthÃ÷ | prakÃÓaÓ ca prav­ttiÓ ca niyamaÓ ca te arthà ye«Ãæ tathoktÃ÷ | tatra prakÃÓayitavyam iti sattvasya, pravartitavyam iti rajasa÷, niyantavyaæ saæhartavyam iti tamasa÷ | kiæ cÃnyat --- anyonyÃbhibhavÃÓrayajananamithunav­ttayaÓ ca guïÃ÷ | tatrÃpi samÃsa÷ | anyonyÃbhibhavÃÓ ca anyonyÃÓrayÃÓ ca anyonyajananÃÓ ca anyonyamithunÃÓ ca ye«Ãæ guïÃnÃm anyonyav­ttayaÓ ca vidyante tathoktÃ÷ | caÓabda÷ samuccaye dra«Âavya÷ | prÅtyÃdayaÓ ca tÃvat prÃgabhihitÃ÷ | anyonyÃbhibhavÃÓ ceti rajastamasor abhibhavÃt ÓÃntà v­ttir utpadyate sattvasya dharmÃdyà | sattvatamasor abhibhavÃd rajaso ghorà v­ttir utpadyate adharmÃdyà | sattvarajasor abhibhavÃt tamaso mƬhà v­ttir utpadyate aj¤ÃnÃdyà | kiæ cÃnyat --- anyonyÃÓrayÃÓ ca guïÃ÷ | sattvaæ hi prav­ttiniyamÃv ÃÓritya prakÃÓayati | raja÷ prakÃÓaniyamÃv ÃÓritya pravartayati | tama÷ prakÃÓaprav­ttÅ ÃÓritya niyamayati | tridaï¬avi«Âambhavad amÅ veditavyà iti | kiæ cÃnyat --- anyonyajananÃÓ ca guïÃ÷ | anyonyaæ janayanti | kadÃcit sattvaæ rajastamasÅ janayati | kadÃcit tama÷ sattvarajasÅ janayati | yathà saparikarakumbhakÃrÃdhi«Âhito m­tpiï¬o ghaÂaæ janayati tadvaj janayanti | anyonyaæ bodhayantÅty etat pratig­hyate | yathà devadattayaj¤adattau parasparaæ bodhayata | evaæ buddhisthà guïÃ÷ sattvarajastamÃæsi parasparaæ bodhayanti | evam anyonyajanakà guïÃ÷ | kiæ cÃnyat --- anyonyamithunÃÓ ca guïÃ÷ | aviyogakadharmatvÃt | evaæ hy Ãhu÷ --- "rajaso mithuna sattvaæ sattvasya mithunaæ raja÷ / ubhayo÷ sattvarajasor mithunaæ tama ucyate" // (devÅbhÃgavatapurÃïa 3 |50) kiæ cÃnyat --- anyonyav­ttayaÓ ca guïÃ÷ | anyonyasya v­ttiæ janayanti | yathà kÃcit strÅ nayavinayavilÃsalÅlÃvatÅ bhartur Ãtmano bandhuvargasya ca prÅtiæ janayati | saiva sapatnÅ«u du÷khamohau janayati | evaæ sattvena strÅbhÆtena rajasas tamasaÓ ca v­ttir janità | evam anye«v api yojyam // SkMv_12 // (p.16) _________________________________________________________ atrÃha --- na khalu sattvarajastamÃæsi jÃtyantarÃïi | kuta÷ | svabhÃve«v avasthÃnÃt | iha khalu rÆpayauvanadÃk«iïyamatisÃdhutvasm­tyugrabhÃvÃbhÃvalÅlÃvilÃsasampannà strÅ sattvasya rÆpam upadiÓyate | sà ca bhartu÷ sukhÃvahà bhavati, sapatnÅnÃæ du÷khÃya rÃgiïÃæ mohÃya ca | tathà k«atriyà du÷khapraharaïak­tÃparÃdhÃæ dasyusenÃm abhinighnatÅ rajaso rÆpam ity upadiÓyate | tena ca dasyubhir upadrutÃnÃæ dÃryamÃïÃnÃæ sukhÃvahà bhavati | dasyÆnÃæ du÷khÃya mohÃya ca | tathà ghanÃghano mahÃk­«ïo meghas toyÃdhmÃto 'valambÅ grasamÃna iva nabho bhÆmiæ cÃbhivardhamÃna÷ sabalÃka÷ savidyudgambhÅrastanitas tamaso rÆpam ity upadiÓyate | sa ca kar«akÃïÃæ sajjÅk­tabÅjopakaraïÃnÃæ sukho bhavati | sa evÃnÃcchÃditaÓaraïÃnÃm anupÃrjitabhaktasnehalavaïÃnÃm apraguïitat­ïakëÂhÃnÃæ pro«itavadhÆnÃæ ca du÷kho mƬhaÓ ca | tad evam avasthitasvabhÃvatvÃd ekaæ sattvarajastamÃæsi | atrocyate jÃtyantarÃïy amÆni trÅïi | lak«aïap­thaktvavyavasthÃnÃt | katham iti cet tad ucyate --- ## atra yat pÆrvasyÃm ÃryÃyÃm abhihitaæ sattvalak«aïaæ tal laghutvaprakÃÓakalak«aïaæ ca | yadà sattvam utkaÂaæ bhavati devadatte tadà laghÆny aÇgÃni, viÓuddhÃnÅndriyÃïi svavi«ayagrahaïasamarthÃni bhavanti | tadà mantavyam adya me sattvam utkaÂatvena vartate | i«Âaæ ca svarÆpasÃdhanahetutvÃt | upa«Âambhakaæ calaæ ca raja÷ | upa«Âambhakaæ prerakamunnìir ity artha÷ | yathà mattav­«o v­«aæ d­«Âvà uddhato bhavati tadvat | athavà garvaÓ calà kriyety artha÷ | evaæ yasmin devadatte yaj¤adatte và raja utkaÂaæ bhavati sa kalahaæ m­gayate | kiæ cÃnyat calacittaÓ ca bhavati grÃmaæ gacchÃmi striyaæ kÃmaye tapa÷ karomi ityÃdi | evaæ nityam utsukamanà bhavati | etad rajolak«aïam | tama Ãha --- guru varaïakam eva tama÷ | yad gurutvam Ãvaraïatvaæ cÃsti tat tama÷ | yadà gurÆïy aÇgÃni bhavanti | indriyÃïy alasÃni svavi«ayagrahaïÃsamarthÃni bhavanti | tadÃnÅæ mantavyam etat tama utkaÂatvena vartata iti | tasmÃj jÃtyantarÃïy eva sattvarajastamÃæsi | yat punar abhyadhÃyi --- strÅ k«atriyà meghaÓ ceti | atra traye 'pi brÆma÷ | sattvaæ rajastamasÅ ÃÓritya svena rÆpeïÃÇgÃÇgibhÃvaæ gacchati | tasyÃpakÃrÃd du÷kham utpadyate | evaæ rajastamasÅ yojye | parasparaviruddhÃnÃæ guïÃnÃæ katham ekà v­ttir bhavatÅty atrÃha --- parasparaviruddhÃ÷(p.17) Óatravo na hy ekam arthaæ kurvanti | ime ca guïÃ÷ parasparaviruddhà api puru«Ãrthaæ kurvanti | kuta÷ | pradÅpavac cÃrthato v­tti÷ | pradÅpena tulyaæ pradÅpavat | arthata÷ kÃryavaÓÃt | parasparaviruddhÃnÃm apy amÅ«Ãæ v­ttir d­«Âà | yathà tailÃgnivarttikÃsaæyogÃt parasparaviruddhà api padÃrthÃ÷ saæhatya ekam arthaæ prakÃÓarÆpaæ ni«pÃdayanty evaæ guïà api parasparaviruddhÃ÷ saæhatya puru«Ãrthaæ kurvanti // SkMv_13 // atrÃha --- ayam antara÷ praÓno hi | yad uktaæ pÆrvasyÃm ÃryÃyÃæ "triguïam aviveki vi«aya÷ sÃmÃnyam acetanaæ prasavadharmi | vyaktam --- "tat katham evaæ j¤Ãyate 'vyaktam api triguïatvÃdiyuktam | atrocyate --- _________________________________________________________ ## yo 'py ayam avivekyÃdir gaïa÷ prasavadharmyanta÷ sa vyakte 'pi siddho 'vyakte 'pi siddha÷ | kathaæ gamyate | traiguïyÃt | yat triguïaæ tad aviviktam, yad aviviktaæ tad vi«ayaæ, yad vi«ayaæ tat sÃmÃnyaæ, yat sÃmÃnyaæ tad acetanam, yad acetanaæ tat prasavadharmi | tasmÃd avivekyÃdir guïas traiguïyÃd eva siddha÷ | tadviparyayÃbhÃvÃt | iha hi yatra tantavas tatraiva paÂa÷ yatra paÂas tatraiva tantava÷, yas tantÆn paÓyati sa paÂaæ paÓyati, yo và paÂaæ paÓyati sa tantÆn paÓyati | evam eva tantupaÂayor iva vyaktÃvyaktayo÷ sambandha÷ | dÆre hi pradhÃnaæ sannik­«Âe vyaktam | yo hi vyaktaæ paÓyati sa cÃvyaktam api paÓyati | yo và yogÅ pradhÃnaæ paÓyati sa vyaktam api paÓyati | tasmÃd viparyayÃbhÃvÃd avivekyÃdigaïena siddham avyaktam | itaÓ ca siddham | kÃraïaguïÃtmakatvÃt kÃryasyÃvyaktam api siddham | kÃraïasya guïÃ÷ kÃraïaguïÃs te Ãtmà svabhÃvo yasya tadbhÃva÷ kÃraïaguïÃtmakatvam | ÃtmaÓabda÷ svabhÃve vartate | kÃraïaguïasvabhÃvatvÃt kÃryasya | iha loke yadÃtmakaæ karaïaæ tadÃtmakam eva kÃryam api bhavati | kÃraïÃnugatatvÃt kÃryasya | yathà kaÂunimbav­k«Ãt kaÂur eva raso bhavati madhurÃc ca madhuro drÃk«Ãdirasa÷ | tasmÃd avivekyÃdigaïena siddham avyaktam | tatra yad uktaæ bhavatà tat(p.18) katham evaæ j¤Ãyate avyaktam avivekyÃdigaïena yuktam iti tad evam eva tribhir hetubhi÷ pratipÃditam | atrÃha --- iha loke yan na vidyate tan nÃsti | yathà dvitÅyam anÅÓvaraÓira÷, t­tÅya÷ pÃïi÷, ÓaÓavi«Ãïaæ, vandhyÃputrikÃbhrÆvilÃsÃdayo và | naiva tÃvat pradhÃnapuru«Ãv upalabhyete, tau kathaæ hi sta iti gamyate | himavata upalagaïaparimÃïaæ nopalabhyate | kiæ tan nÃsti? evaæ pradhÃnapuru«Ãv anupalabhyamÃnÃv apy upalabhyete hetubhi÷ | tÃæÓ ca hetÆn upari«ÂÃd vak«yÃma÷ // SkMv_14 // _________________________________________________________ ta ucyante --- ## asti pradhÃnam | kuta÷? bhedÃnÃæ parimÃïÃt | loke yatra kartÃsti tasya parimÃïaæ d­«Âam | yathà kulÃla÷ parimitÃt m­tpiï¬Ãt parimitam eva ghaÂaæ kurute prasthagrÃhakam ìhakagrÃhakaæ và | evaæ vyaktaæ parimitam | ekà buddhir eko 'haÇkÃra÷ pa¤ca tanmÃtrÃïi ekÃdaÓendriyÃïi pa¤ca mahÃbhÆtÃni iti trayoviæÓatikam | evam etat parimitaæ vyaktaæ d­«ÂvÃnumÃnena sÃdhayÃmo 'sty asya kÃraïaæ pradhÃnaæ yad vyaktaæ parimitam utpÃdayati | yadi ca pradhÃnaæ kÃraïaæ na syÃn ni«parimÃïam idaæ vyaktaæ syÃt | asti cÃsya parimÃïaæ tasmÃd asti pradhÃnam | itaÓ cÃsti samanvayadarÓanÃt | kasya samanvayÃt? bhedÃnÃm eva | asmÃd eva kÃraïÃc ÓakalakapÃlamÃtrasamastasamanvaya÷ | bhÆ«aïÃdÅn d­«Âvà tattvena darÓayati | sÃmÃnyaprakaraïÃl lokabhedÃnÃm ekaikajÃtisamanvayo d­«Âa÷ | te«Ãæ dharmo 'nvaya÷, tasmÃt samanvayadarÓanÃt paÓyÃmo 'sti pradhÃnaæ kÃraïam iti | itaÓ cÃsti --- Óaktita÷ prav­tteÓ ca | iha yo yasminn arthe Óakta÷ sa tasminn eva pravartate | tad yathà kumbhakÃro ghaÂaghaÂikÃÓarÃvoda¤cavÃdikaraïe Óakta÷ | ata÷ sÃdhayÃma÷ pradhÃnasyÃpy asti Óaktir yayà Óaktyà vyaktam utpÃdayati | sà ca Óaktir nirÃÓrayà na bhavati | tasmÃd asti pradhÃnaæ yatra Óaktir avati«Âhate | itaÓ cÃsti --- kÃraïakÃryavibhÃgÃt | karotÅti kÃraïam, kriyata iti kÃryaæ, tayor vibhÃgas tasmÃt | tad yathà m­tpiï¬a÷ kÃraïaæ ghaÂa÷ kÃryam | sa eva(p.19) hi madhÆdakapaya÷prabh­tÅnÃæ dhÃraïe samartho na tu m­tpiï¬a÷ | evaæ vyaktÃvyaktayor vibhÃga÷ | anyad vyaktaæ mahadahaÇkÃratanmÃtrendriyamahÃbhÆtaparyantaæ, tac ca kÃryam | anyac ca avyaktaæ pradhÃnaæ viparÅtaæ kÃraïam iti | tasmÃd asti pradhÃnam | itaÓ cÃsti --- avibhÃgÃd vaiÓvarÆpyasya | na vibhÃgo 'vibhÃga÷ | viÓvarÆpasya bhÃvo vaiÓvarÆpyam | bahurÆpam ity artha÷ | tasya | trailokyaæ pa¤casu mahÃbhÆte«v avibhÃgaæ gacchati | pa¤camahÃbhÆtÃni tanmÃtre«v avibhÃgaæ gacchanti | pa¤catanmÃtrÃïy ekÃdaÓendriyÃïi cÃhaÇkÃre | ahaÇkÃro buddhau | sà ca pradhÃne | itthaæ trayo lokÃ÷ pralayakÃle pradhÃne 'vibhaktÃ÷ | prakar«eïa dhÅyate sthÃpyate atrÃkhilam iti pradhÃnam | tato hi s­«Âau sad evÃvirbhavati | na hy asata utpattir na ca sato 'bhÃva÷ | "nÃsato vidyate bhÃvo nÃbhÃvo vidyate sata÷" / iti gÅtÃsu(2 |16) | "sad eva somyedam agra ÃsÅt"[chÃndogyopani«ad 6 |2 |1] iti ÓruteÓ ca | tad yathà --- dadhyÃdaya÷ prÃk prasÆte÷ k«Åre 'vibhaktÃ÷ santy eva | yady asata utpattis tadà këÂhakhaï¬Ãd api ghaÂÃdyutpatti÷ syÃt | yato na bhavati | tasmÃn m­tpiï¬e kÃraïe ghaÂÃde÷ sata evotpattir iti samÅcÅnam | yathà jalabhÆmyor etadrasagandhÃdivaiÓvarÆpyam avibhaktam asty eva sthÃvarÃïÃæ jaÇgame«u jaÇgamÃnÃæ sthÃvare«u | evaæ jÃtyanucchedena sarvaæ sarvÃtmakam iti // SkMv_15 // _________________________________________________________ asti pradhÃnaæ yatra mahadÃdiliÇgam avibhÃgaæ gacchati | ity evam avaÓyambhÃvÅ avibhÃga÷ paÓcÃd vibhÃgaÓ cÃvirbhavati tat pradhÃnam | atrocyate --- ## kÃraïam asty avyaktam iti | tad evaæ pa¤cabhir ebhir hetubhir j¤Ãyate 'sti tatkÃraïam ekam asya jagato 'vyaktaæ mÆlam iti | atrÃha yady ekaæ pradhÃnaæ kathaæ tarhi anekaæ kÃryam utpÃdayati | tathà hi naikas tantu÷ paÂÃkhyaæ kÃryaæ janayati | itthaæ pradhÃnam ekam anekaæ kÃryaæ janayatÅti na jÃghaÂÅti | ata÷ samÃdhÅyate --- pravartate triguïata÷ | pradhÃne hi sattvarajastamasÃm avasthÃnÃd bahutvasambhava÷ | tasmÃt triguïata÷ pravartate tridhà vyavahÃra÷ | samudayÃc ca | yathà gaÇgÃyÃæ srotÃæsi samuditÃni gaÇgÃm Ãrabhante, yathà và tantava÷ samuditÃ÷ paÂaæ kurvanti evaæ sattvarajastamÃæsi trayo guïÃ÷ samuditÃ÷ pradhÃnasthà vyaktaæ kurvanti | atrÃha --- iha loke dvividhaæ kÃraïaæ pariïÃmakatvÃd(p.20) apariïÃmakatvÃc ca | tatrÃpariïÃmakatvÃn m­tpiï¬adaï¬asÆtrodakavidalÃn paÓyÃma÷ | pariïÃmataÓ ca k«Åraæ dadhÅti | tatra pradhÃnaæ kathaæ kÃraïam ity atrocyate --- pariïÃmata÷ | yathà k«Åraæ dadhibhÃvena pariïamati, yad eva k«Åraæ tad eva dadhi, evaæ pradhÃnaæ vyaktabhÃvena pariïamati | dadhivad vyaktaæ k«Åravat pradhÃnam ity artha÷ | yad evÃvyaktaæ tad eva vyaktam iti | tasmÃd ucyate pariïÃmata÷ pradhÃnaæ kÃraïam iti | atrÃha ko d­«ÂÃnta÷? tad ucyate --- salilavat | yathà salilam ekaæ himavad himabhÃvena pariïamati, yathà cek«uraso rasikëaï¬amatsarikÃÓarkarÃphÃïitagu¬abhÃvena pariïamati | yathà và k«Åraæ drapsyadadhimastunavanÅtagh­tÃri«ÂakilÃÂakÆrcikÃdibhÃvena pariïamati | evam evÃvyaktam ÃdhyÃtmikena buddhyahaÇkÃratanmÃtrendriyabhÆtabhÃvena pariïamati, Ãdhidaivikena ÓÅto«ïavÃtavar«ÃdibhÃvena pariïamati | atrÃha --- ekasmÃt pradhÃnÃd utpannÃs trayo lokÃ÷ kathaæ vi«amÃ÷? iha ye devÃs te sukhino manu«yÃs te du÷khinas tirya¤co mƬhÃ÷ | ekasmÃt pradhÃnÃd utpannÃnÃæ trayÃïÃæ lokÃnÃæ kathaæ vai«amyaæ mƬhatvÃdinety atrocyate --- pratipratiguïÃÓrayaviÓe«Ãt | tad yathà --- ekarasam antarik«Ãd jalaæ patitam | tac ca medinÅæ prÃpya nÃnÃrasatÃæ yÃti | p­thagbhÃjanaviÓe«Ãt | evam ime trayo lokà ekasmÃd api pradhÃnÃd utpannà guïavai«amyÃt p­thagbhÃvaæ gatÃ÷ | yathà deve«u sattvam utkaÂaæ tatas te sukhina÷, tatrÃpi rajastamasÅ gauïatayà sta÷ | manu«ye«u raja utkaÂaæ tatas te du÷khitÃ÷, te«v api sattvatamasÅ sta÷ | tiryagyonigate«u tama utkaÂaæ tatas te mƬhÃ÷ | te«v api sattvarajasÅ sta÷ | evam ekasmÃd utpannÃnÃæ trayÃïÃæ lokÃnÃæ vai«amyaæ bhavati // SkMv_16 // _________________________________________________________ evaæ dvÃbhyÃm ÃryÃbhyÃæ pradhÃnasyÃdhigama÷ k­ta÷ | ata Ærdhvaæ puru«asyÃdhigamaæ kari«yÃma÷ | atrÃha --- kecid ÃcÃryà iti manyante ÓarÅrendriyabuddhyÃdivyatirikto nÃsti paramÃtmà | api ca --- etÃvÃn eva puru«o yÃvad indriyagocara÷ / iti | atrocyate --- ÓarÅrendriyabuddhyÃdivyatirikta Ãtmà astÅti | ko d­«ÂÃnta÷? yathà asikoÓavat | mu¤je«ÅkÃvat | uktaæ ca --- maÓakodumbare«ÅkÃmu¤jamatsyÃmbhasÃæ yathà / ekatve 'pi p­thagbhÃvas tathà k«etrÃtmanor n­pa // (p.21) evaæ ÓarÅrendriyabuddhyÃdibhi÷ k«ÅranÅravad ekÅbhÆto 'pi tadvyatirikto 'sti paramÃtmà puru«o 'pi | pradhÃnavat sÆk«matvÃn nopalabhyate iti tadadhigamÃya hetur abhidhÅyate --- ## asti puru«a÷ | saÇghÃtaparÃrthatvÃt | yata÷ saÇghÃtaÓ ca parÃrtha÷ | tasmÃd heto÷ | iha loke ye saÇghÃtÃs te parÃrthà d­«ÂÃ÷ paryaÇkarathaÓaraïÃdaya÷ | evaæ gÃtrÃïÃæ mahadÃdÅnÃæ saÇghÃta÷ samudÃya÷ parÃrtha eva | (tasmÃd asti nÆnam anyonyÃdhi«Âhito yadartho 'yaæ saÇghÃta iti saÇgati÷ |) paryaÇkarathÃdaya÷ këÂhasaÇghÃtÃ÷ | g­hÃdaya÷ këÂhe«ÂakÃdisaÇghÃtÃ÷ | na hi te rathag­haparyaÇkÃdaya÷ kim api svÃrthaæ sÃdhayanti | na và parasparÃrthÃ÷ | kiæ tv asty asau devadattÃdir yo 'smin paryaÇke Óete rathena gacchati g­he nivasatÅti | (cetasa÷ pratÅtyÃ) | evam amÅ mahadÃdayaÓ cak«urÃdayo na svÃrthà na ca parasparÃrthÃ÷, kiæ tu parÃrthÃ÷ | yaÓ cÃsau para÷ sa cÃtmà | tasmÃd anumÅmahe asti puru«a÷, yasyÃrthe cak«urÃdisaÇghÃta÷ ÓarÅram utpannam iti | itaÓ cÃsti --- triguïÃdiviparyayÃt | trayo guïà yasya gaïasyÃdau sambhavanti sa triguïÃdi÷ | triguïÃder viparyaya÷ | tasmÃt paÓyÃmo 'sti puru«a iti | uktaæ pÆrvasyÃm ÃryÃyÃæ triguïam avivekÅtyÃdi vyaktapradhÃnasÃdharmyam | "tadviparÅtas tathà ca pumÃn" iti | aguïavivekyavi«ayÃsÃmÃnyacetanÃprasavadharmÃdiviparyayÃd Ãtmano 'stitvaæ p­thaktvaæ ca siddham | ataÓ cÃsti | adhi«ÂhÃnÃt | na hy antareïÃdhi«ÂhÃtÃraæ bhavati vastujÃtam | tad yatheha loke laÇghanaplavanadhÃvanasamarthair aÓvair yukto ratha÷ sÃrathinÃdhi«Âhita÷ pravartate | atha sÃrathinÃnadhi«Âhita÷ pravartate tata÷ ÓarÅranÃÓa÷ syÃt | na cÃtmavinÃÓÃya pravartate | api coktaæ «a«Âitantre --- "puru«Ãdhi«Âhitaæ pradhÃnaæ pravartate" iti | tata÷ paÓyÃmo 'sau paramÃtmà asti puru«o yenÃdhi«Âhitaæ pradhÃnaæ mahadahaÇkÃratanmÃtrendriyabhÆtÃny utpÃdayati | tasmÃd asti puru«a iti | itaÓ cÃsti --- bhokt­bhÃvÃt | iha madhurÃmlatiktalavaïakaÂuka«ÃyÃ÷ «a¬ rasÃ÷ | etai÷ «a¬bhÅ rasair yuktaæ bhojanaæ d­«Âvà bhoktà sÃdhyate | asti bhoktà yasyedaæ bhojanam | evam idaæ vyaktÃvyaktaæ d­«Âvà sÃdhayÃmo 'sty asau paramÃtmà puru«o yasyedaæ bhoktur vyaktÃvyaktaæ bhogyam iti | itaÓ cÃsti --- kaivalyÃrthaprav­tteÓ ca | kevalabhÃva÷ kaivalyaæ mok«a ity artha÷ | yà tasya pradhÃnasya prav­tti÷ sà kaivalyÃrthà prav­tti÷ pradhÃnasyeti // SkMv_17 // (p.22) _________________________________________________________ atrÃha --- g­hïÅmas tÃvad ebhi÷ pa¤cabhir adhÅtair hetubhi÷ ÓarÅravyatirikto 'sau puru«o 'stÅti | sa kiæ sarvaÓarÅre«v eka÷ puru«a Ãhosvit pratiÓarÅraæ bhinna÷ puru«a iti | kuta÷ saæÓaya iti cec codaka ÃcÃryavipratipatte÷ saæÓaya÷ | iha kecid ÃcÃryà bhedavÃdina iti manyante --- eko 'yaæ puru«a÷ sarvaÓarÅre«Æpalabhyate maïisÆtravat | iha rasanÃyÃæ yÃvanto maïayas te«u sarve«v ekam eva sÆtraæ pravartate | evaæ maïibhÆte«u ÓarÅre«u kim eka÷ sÆtrabhÆta÷ paramÃtmà | Ãhosvij jalacandravat puru«a iti eka eva bahu«u nadÅkÆpata¬ÃgÃdi«v ivopalabhyate iti | ata÷ saæÓaya÷ kim eka÷ puru«o guïasÆtranyÃyena Ãhosvid bahava÷ puru«Ã÷ | atrocyate --- bahava÷ puru«Ã÷ katham iti cet tad ucyate --- ## janmamaraïakaraïÃnÃm iti | janmaniyamÃd iha kecin nÅcajanmÃna÷, kecin madhyamajanmÃna÷, kecid utk­«ÂajanmÃna÷ | yadi punar eka÷ puru«a÷ syÃt sa eva nÅcakulotpanna÷ syÃt sa eva utk­«Âakulotpanna÷ syÃt | kasmÃt? puru«aikatvÃt | asti cÃyaæ niyama÷, anye 'dhamà anya utk­«ÂÃ÷ | tasmÃd bahava÷ puru«Ã÷ | ataÓ ca --- maraïaniyamÃt | maraïe 'pi niyamo d­«Âo mama bhrÃtà m­to mama pità ca | tasmÃd bahava÷ puru«Ã÷ | apare punar itthaÇkÃraæ varïayanti --- janmamaraïaniyamÃt | iha kaÓcit kadÃcin mriyate tadaiva paro jÃyate | yady eka÷ puru«a÷ syÃt tarhi ekasmin jÃyamÃne sarve 'pi jÃyeran | na caivam | mriyamÃïe sarve mriyeran | na caivam | tasmÃd bahava÷ puru«Ã÷ | itaÓ ca paÓyÃma÷ | karaïaniyamÃt | karaïÃnÅndriyÃïi ÓrotrÃdÅni | iha loke kecid badhirÃndhamÆkÃdaya÷ | itare ca paÂutarakaraïÃ÷ | ata÷ paÓyÃmo ya upahatendriyÃs te anye, ye cÃnupahatendriyÃs te cÃnye | tasmÃt pratiniyatakaraïatvÃd api paÓyÃmo 'neke puru«Ã iti | itaÓ ca paÓyÃma÷ | traiguïyaviparyayÃc caiva | ca÷ samuccaye | pÆrvoktair hetubhi÷ | asmÃc ca hetor ity artha÷ | ihaikasya brÃhmaïasya traya÷ putrÃ÷ sabrahmacÃriïa ekenaiva ekasyÃæ bhÃryÃyÃæ jÃtÃ÷ | tatraika÷ sÃttviko medhÃvÅ Óuci÷ sukhÅ |(p.23) dvitÅyo rÃjaso durmedhÃvÅ du÷khÅ | t­tÅyas tÃmaso mƬho nÃstika÷ | yady eke Ãtmà syÃd ekasmin sÃttvike rÃjase tÃmase và sarve tathà syu÷ | na tathà bhavanti | ata÷ paÓyÃmo 'neke puru«Ã÷ // SkMv_18 // atrÃha --- ayaæ saæÓaya÷ | kiæ khalu kartà puru«o 'sty Ãhosvid akarteti | kuta÷ saæÓaya iti cet, ÃcÃryavipratipatte÷ | loke tÃvat puru«o gacchati dhÃvati ti«Âhati Óocati, puru«eïedaæ k­tam iti vipratipatti÷ | evam ÃcÃryà vedavÃdino bruvate | vaiÓe«ikà api kartà iti mataæ pratipannÃ÷ | ata÷ saæÓaya÷ | atrocyate --- akartà puru«a÷ | katham iti cet tad ucyate --- _________________________________________________________ ## tasmÃc ca viparyÃsÃd iti | kart­kÃraïÃnÃæ ko viÓe«a÷ atrocyate | tad yathà kaÓcid yamaniyamarata÷ sÃÇkhyayogÃcÃryarato bhik«ur nagare prativasati | sa ca janÃdi«u prativarïÃÓramavihitÃsu kriyÃsu pravartamÃnÃnÃæ tannagaravÃsinÃæ sÃk«imÃtro bhavati | ­tuvaÓÃt ÓÅto«ïÃdÅn ÃyÃtÃn anubhavati | tadvad ayaæ nÃnÃvasthe guïavimarde vartamÃno vaidharmyÃt k«etraj¤a÷ sÃk«imÃtra÷ syÃt | evaæ sÃk«itvaæ siddham asya puru«asya | kevalabhÃva÷ kaivalyaæ nÃma tribhyo guïebhyo 'nyatvam | yathÃsau bhik«u÷ kadÃcin nÃgarÃïÃæ vivadatÃæ vaktà bhavati tvayà sÃdhuk­tam iti tvayÃsÃdhv iti | kim evaæ puru«o bhavati | atrocyate --- mÃdhyasthyam | nÃsya kenacit k­tyam asti | udÃsÅno hy ayam | atrÃha --- yady akartà tat kiæ parak­tÃnÃæ prayoktà | atrocyate --- kart­bhÃvaÓ ca dvividho hi, prayoktà kartà ca | atrodÃsÅnasya puru«asya kart­tvaæ prati«iddhaæ guïalak«aïena // SkMv_19 // _________________________________________________________ atrÃha --- yady akartà puru«a÷ adhyavasÃyaæ tarhi kiæ karoti dharmaæ kari«yÃmy adharmaæ ceti | yadi guïà adhyavasÃyaæ kurvanti tarhi te«Ãæ sacetanatvaæ(p.24) syÃt | amÅ«Ãæ cÃcetanatvam eva prÃg upanyastam | atha puru«o 'dhyavasÃyaæ kurute tadà tasya kart­tvaprasaÇga÷ | tasmÃd ubhayathÃpi do«a iti | atra samÃdhÅyate nÃyaæ do«a÷ | katham iti cet, tad ucyate --- ## yasmÃc cetanasvabhÃva÷ puru«a÷, tasmÃt tatsaæyogÃd acetanaæ mahadÃdi liÇgam adhyavasÃyÃbhimÃnasaÇkalpÃlocanÃdi«u v­tti«u cetanÃvat pravartate | ko d­«ÂÃnta÷ --- tad yathà anu«ïÃÓÅto ghaÂa÷ ÓÅtÃbhir adbhi÷ saæsp­«Âa÷ ÓÅto bhavati | agninà saæyukta u«ïo bhavati | evaæ mahadÃdi liÇgam acetanam api bhÆtvà cetanÃvad bhavati | tasmÃd adhyavasÃyaæ kurvanti guïÃ÷ kÃryÃdi«u | yad apy uktam --- lokopacÃrÃt kartà puru«a iti | atra brÆma÷ --- guïakart­tve 'pi tathà karteva bhavaty udÃsÅna÷ | atra d­«ÂÃntaÓ ca | kecit kila caurà grÃmaæ h­tvà dravyaæ g­hÅtvà grÃmÃntaraæ gacchanti k­takÃryÃ÷ | tai÷ saha sÃrthena Órotriyo brÃhmaïa÷ panthÃnaæ gacchati | tatpadÃnusÃribhir Ãrak«ibhis te g­hÅtÃ÷ | k­tÃparÃdhais tai÷ saha so 'pi brÃhmaïo g­hÅtas tvam api caura iti | tad yathÃsÃv acauras tatsaæsargado«eïa cauratayà pratÅtas tai÷ | tathà sattvÃdayo guïÃ÷ kartÃras tai÷ saæyukta÷ puru«o 'pi akartÃpi kartà bhavati | kart­saæsargÃt karteva | paraæ paramÃrthatayà akartà puru«a÷ // SkMv_20 // _________________________________________________________ atrÃha --- tasmÃt tatsaæyogÃt iti pradhÃnapuru«asaæyoga iti cet, saæyoga÷ ka÷ | anekavidho hi saæyoga÷ | anyatarakarmajo yathà sthÃïuÓyenayo÷, sampÃtajo dvayor và saæyogo yathà dvyaÇgulÃkÃÓayo÷, svÃbhÃviko yathÃgnyu«ïayo÷, Óaktihetuko yathà matsyodakayo÷, yÃd­cchika÷ suparnayor vÃkasmika÷ | ata÷ saæÓaya÷ | atrocyate --- anyatarakarmajasaæyogaÓ ca saæyogo naiva pradhÃnapuru«ayor vibhutvÃni«kriyatvÃt | nÃsti svÃbhÃviko 'pi | tayor nityatvÃn mok«ÃbhÃva÷ syÃd aviyogatvÃt | evam eva vi«ayahetuke Óaktihetukatve ca | atrÃha --- kas tarhi pradhÃnapuru«ayo÷ saæyoga iti | atrocyate | arthahetuka÷ | kaÓ cÃsÃv artha ity atrÃha ---(p.25) ## puru«asya tÃvad darÓanÃrthaæ saæyoga÷ | puru«a÷ pradhÃnena saha saæyujyate suguïÃæ prak­tiæ drak«yÃmy ayam artha÷ | kaivalyÃrthaæ tathà pradhÃnasya saæyoga÷ | asya tapasvina÷ puru«asya j¤Ãne vartamÃnasya kaivalyaæ kari«yÃmÅti | kaivalyaæ mok«a ity artha÷ | yathà rÃjà puru«eïa saæyujyate prai«aïaæ me kari«yatÅti | puru«o 'pi rÃj¤Ã saæyujyate v­ttiæ me dÃsyatÅti | evaæ tÃvad rÃjapuru«ayor arthahetuka÷ sambandha÷ | tathà pradhÃnapuru«ayor apy arthahetuka÷ sambandha÷ saæyoga÷ | kiæ cÃnyat | paÇgvandhavad ubhayor api saæyoga iti | api cÃtra d­«ÂÃnta÷ | yathà kila kaÓcid andha÷ sÃrthena samaæ pÃÂaliputraæ prasthita÷ sa ca sÃrthaÓ caurair abhihata÷ | andho 'pi avaÓe«ajÅvita÷ k­cchreïa mahatà nirjagÃma | sa ca sarvasvajanavirahita itaÓ cetaÓ ca paribhrÃmyan panthÃnam apaÓyan samantÃc caÇkramamÃïa÷ kenacid vanamadhyasthena paÇgunà d­«Âa÷ proktaÓ ca | bho bho andha mà bhai«År ahaæ paÇgur mÃrgadarÓane kuÓalÅ gantum asamartha÷ | andhena prativacanaæ proktam --- bho÷ paÇgo yathà bhavÃn gamanÃÓaktas tathÃham api na Óaknomi dra«Âuæ, gantuæ mama sÃmarthyam asti | tava darÓanasÃmarthyenÃhaæ bhavantaæ skandhenÃdÃya gacchÃmy evam ubhayor du÷khaparihÃralak«aïà kÃryasiddhir astu | evaæ tayor yathà svÃrthalabdhihetuka÷ sambandha÷ saæyogas tulya÷ | tadvat | paÇgvandhavat pradhÃnapuru«au dra«Âavyau | paÇguvat puru«o dra«Âavya÷ | andhavat pradhÃnam | puru«asya d­kÓakti÷ | pradhÃnasya kriyÃsÃmarthyam | evaæ pradhÃnam api puru«asya mok«aæ k­tvà nivartate | puru«a÷ pradhÃnaæ d­«Âvà mok«aæ gacchati | kiæ cÃnyat --- tatk­ta÷ sarga÷ | tacchabdena pradhÃnapuru«au sambadhyete | tÃbhyÃæ pradhÃnapuru«ÃbhyÃæ k­tas tatk­ta÷ sarga÷ | tad yathà --- strÅpuru«asaæyogÃt putra÷ sambhavati | evaæ pradhÃnapuru«asaæyogÃt sargotpattir bhavati | sargaÓabdena mahadÃdiliÇgotpattir iti bruvate // SkMv_21 // _________________________________________________________ tÃm utpattiæ brÆma÷ --- ## (p.26) prak­ti÷ pradhÃnam adhikurute | brahma avyaktaæ bahudhÃtmakaæ mÃyeti paryÃyÃ÷ | tasyÃ÷ prak­ter mahÃn utpadyate prathama÷ kaÓcit | mahÃn, buddhi÷, mati÷, praj¤Ã, saævitti÷, khyÃti÷, citi÷, sm­tir ÃsurÅ hari÷, hara÷, hiraïyagarbha iti paryÃyÃ÷ | tato 'haÇkÃra÷ | tasmÃn mahato 'haÇkÃra utpadyate | tasya ime paryÃyÃ÷ --- vaik­tas taijaso bhÆtÃdir abhimÃno 'smità iti | catu÷«a«Âivarïai÷ parÃdivaikharÅparyantÃbhidheyair yat kim apy abhidhÅyate buddhyà samarthya tatsakalamÃdyantÃkÃrahakÃravarïadvayagrahaïenoparisthitapiï¬Åk­tÃnukÃriïà bindunà bhÆ«ita÷ pratyÃhÃranyÃyenÃhaÇkÃra ity abhidhÅyate | tasmÃt ahaÇkÃrÃt «o¬aÓako gaïa utpadyate | tÃmasÃd bhÆtÃdinÃmna÷ pa¤catanmÃtrÃïi ÓabdÃdÅni | ata eva tÃni mƬhÃni | sÃttvikÃd vaik­tÃbhidhÃnÃd buddhikarmÃtmakÃni mana÷sahitÃni ekÃdaÓendriyÃïi | ata eva tÃni ki¤cij jÃnanti | rÃjasÃt taijasÃbhidhÃnÃd ubhayam | mƬhatvÃd dhi tama÷ | prakÃÓatvÃt sattvam | ubhayaguïayogÃt «o¬aÓako gaïo 'haÇkÃrÃd utpadyate | tasmÃd api «o¬aÓakÃt madhye yÃni pa¤ca ÓabdÃditanmÃtrÃïi tebhya÷ pa¤ca bhÆtÃny ÃkÃÓÃdÅni | tatra ÓabdatanmÃtrÃd ÃkÃÓam, sparÓatanmÃtrÃd vÃyu÷, rÆpatanmÃtrÃt teja÷, rasatanmÃtrÃd Ãpa÷, gandhatanmÃtrÃt p­thivÅ ityÃdikrameïa pÆrvapÆrvÃnupraveÓenaikadvitricatu«pa¤caguïÃny ÃkÃÓÃdip­thvÅparyantÃni mahÃbhÆtÃnÅti s­«Âikrama÷ | ata eva bhÆtÃnÃm utpattilayÃvabodhanÃt bha iti | Ãgatigatiparij¤ÃnÃt ga iti | vidan yogÅ iti va(va iti?) | anati calatÅti an | sakalavarïasampradÃyÃd bhagavÃn ity abhimÃnasiddhi÷ | "apy ak«aravarïasÃmÃnyÃn(p.27) nirbrÆyÃn na saæskÃram Ãdriyeta"(nirukti 2 |4) iti nairuktaÓrutiprÃmÃïyÃt | uktaæ ca --- "utpattiæ pralayaæ caiva bhÆtÃnÃm Ãgatiæ gatim / vetti vidyÃm avidyÃæ ca sa vÃcyo bhagavÃn iti" // ÓrÅvi«ïupurÃïe «a«Âhe 'æÓe(5 |78) parÃÓaravaca÷ | yad uktam --- vyaktÃvyaktaj¤a vij¤ÃnÃn mok«a÷ prÃpyata iti | tatra mahadÃdibhÆtaparyantam ity etad vyaktaæ vyÃkhyÃtam | avyaktam api "bhedÃnÃæ parimÃïÃt"(sÃÇkhyakÃrikà 15) ityÃdibhi÷ pa¤cabhir hetubhir vyÃkhyÃtam | yad uktam --- "pa¤caviæÓatitattvaj¤o yatra tatrÃÓrame rata÷ / jaÂÅ muï¬Å ÓikhÅ vÃpi mucyate nÃtra saæÓaya÷" // SkMv_22 // _________________________________________________________ atrÃha --- prak­ter mahÃn ity uktam | tasya mahata÷ kiæ lak«aïam ity atrocyate --- ## adhyavasÃyo buddhir iti | adhyavasÃyo niÓcaya÷ pratipatti÷ ayaæ sthÃïur ayaæ puru«a iti buddher lak«aïam | sà ca buddhir a«ÂÃÇgà | sÃttvikatÃmasarÆpabhedÃt | tatra buddhe÷ sÃttvikaæ rÆpaæ caturvidhaæ bhavati dharmo j¤Ãnaæ vairÃgyam aiÓvaryam iti | tatra dharmo nÃma varïinÃm ÃÓramiïÃæ ca samayÃvirodhena ya÷ prokto yamaniyamalak«aïa÷ sa dharma÷ | tatra pa¤ca yamÃ÷ pa¤ca niyamÃ÷ | "ahiæsÃsatyÃsteyabrahmacaryÃparigrahà yamÃ÷"(pÃta¤jalayogasÆtra 2 |30) | "Óaucasanto«atapa÷svÃdhyÃyeÓvarapraïidhÃnÃni niyamÃ÷"(pÃta¤jalayogasÆtra 2 |32) | ebhir yamaniyamair ya÷ sÃdhyate sa dharma÷ | dhÃraïÃrtho dh­¤ ity e«a dhÃtu÷ ÓÃbdai÷ prakÅrtita÷ / durgatiprapatatprÃïidhÃraïÃd dharma ucyate // tatra yà sthÃvarajaÇgamÃnÃæ bhÆtÃnÃæ vÃÇmana÷kÃyakarmabhir adrohatà sà ahiæsà | tathà yad bhÆtahitam atyantaæ d­«ÂaÓrutÃnumitivij¤Ãte«v arthe«u yathÃnta÷karaïapratyayopasthitaæ tathaiva indriyÃïi avilupya va¤canÃbhrÃntipratipattibandhyatÃvirahitavÃguccÃraïaæ(p.28) tat satyam | tathà yat sambhrame«v anye«u vÃtyantike«u prayojane«u sve sve sthÃne samatvÃd grahaïasyoparamas tad asteyam | tathà strÅpuru«asaæyoge parasparaliÇgasaæyoge ÓabdasparÓarasarÆpagandhe«u ya÷ saÇgavyudÃsa÷ ÓrotÃdyuparati÷ asaÇkalpaÓ ca manasa uparati÷ so '«ÂÃÇgaæ brahmacaryam | evaæ hy Ãhu÷ saæyogaÓabdasparÓarasarÆpagandhasaÇkalpasm­tidharmaphalatyÃgÃdya«ÂÃÇgaæ brahmacaryam iti | anyac ca | brahmabÅjaæ retas tac carati na mu¤catÅti brahmacÃrÅ | brahma vedaæ và guruïà pradattaæ caratÅti | brahmà svayambhÆs tasyÃyaæ daï¬akamaï¬aludhÃraïÃdirÆpa ÃkÃro brahmavac caratÅti và | evam arjanakrayavikrayÃdikalpanÃbhedÃnÃm anupÃdÃnaæ sarvathà sarvasyÃsvÅkaraïam aparigraha÷ | iti pa¤ca yamÃ÷ | yaÓ cendriyÃïÃm anta÷karaïoparamas tac chaucaæ bÃhyaæ m­jjalÃdinà | "abhak«yaparihÃras tu saæsargaÓ cÃpy acintitai÷ / svadharme ca vyavasthÃnaæ Óaucam etat prakÅrtitam" // tathà yad bhaik«Ãrjitena havi«Ã prÃïayÃtrà | ÃdhyÃtmikasyÃgner mantrag­hÅtena homa÷ kartavya÷ | ahany ahani yaj¤aÓe«ÃÓanÃrtham etad ÃhÃralÃghavaæ santo«a÷ | "sa yÃæ prathamÃm Ãhutiæ juhuyÃt prÃïÃya svÃhÃ"(chÃndogyopani«ad 5 |19 |1) ity Ãrabhya "sa ya idam avidvÃn agnihotraæ juhoti yathÃÇgÃrÃn apohya bhasmani hutaæ(juhuyÃt?) tÃd­k tat syÃt" (chÃndogyopani«ad 5 |24 |1) iti Órute÷ | tapa÷ k­cchracÃndrÃyaïÃdi ÓarÅraÓo«aïarÆpam | "vi«ayà vinivartante nirÃhÃrasya dehina÷ |" (bhagavadgÅtà 2 |59) iti smaraïÃt | nÃtapasvino yoga÷ siddhyati | anÃdivÃsanÃvicitrà pratyupasthitavi«ayajÃlà cÃÓuddhir nÃntareïa tapa÷ sambhedam Ãpadyata iti tapasa upÃdÃnam | tac ca cittaprasÃdanam abÃdhamÃnam Ãsevyam iti manyante | svÃdhyÃya÷ praïavÃdipavitrÃïÃæ japa÷ | ÅÓvarapraïidhÃnaæ kriyÃïÃæ paramagurÃv arpaïaæ tatphalasaænyÃso và | "brahmÃrpaïaæ brahmahavi÷(bhagavadgÅtà 4 |24)" iti, "anÃÓrita÷ karmaphalam(bhagavadgÅtà 6 |1)" iti ÓravaïÃt | ity amÅ«Ãæ yamaniyamÃdÅnÃæ sevanÃt "ahiæsÃprati«ÂhÃyÃæ tatsannidhau vairatyÃga÷"(pÃta¤jalayogasÆtra 2 |35) ityÃdyÃ÷ siddhaya÷ | vaiparÅtye tu "vitarkabÃdhane pratipak«abhÃvanam"(pÃta¤jalayogasÆtra 2 |33), "vitarkà hiæsÃdaya÷ k­takÃritÃnumodità lobhakrodhamohapÆrvakà du÷khÃj¤ÃnÃnantaphalà iti pratipak«abhÃvanam"(pÃta¤jalayogasÆtra 2 |34)(p.29) evaæ ca vartamÃnasya yogina÷ "sthÃnyupanimantraïe saÇgasmayÃkaraïaæ punar ani«ÂaprasaÇgÃt"(pÃta¤jalayogasÆtra 3 |51) iti bhik«or ete yamaniyamÃ÷ | ebhir yamaniyamair và sÃdhyate sa dharmo vyÃkhyÃta÷ | adhunà j¤Ãnam Ãha --- j¤Ãnaæ dvividham | bÃhyam Ãbhyantaraæ ca | tatra bÃhyam --- vÅïÃpaïavagandharvacitrakathÃgaïitavyÃkaraïaÓÃstrÃïi | Ãbhyantaram --- guïapuru«Ãntaropalabdhilak«aïam | anye guïÃ÷ sattvarajastamÃæsi anya÷ puru«a iti | bÃhyena j¤Ãnena lokopapattir Ãbhyantareïa mok«a iti | etat j¤Ãnaæ vi«ayoparamÃt | vairÃgyam Ãha --- arjanarak«aïak«ayÃt­ptihiæsÃdido«Ãn d­«Âvà yo vi«ayebhyo viraktas tasya mok«o nÃstÅti | Ãbhyantareïa j¤ÃnapÆrvakeïa vairÃgyeïa mok«o bhavati bÃhyena saæsÃra iti | aiÓvaryaæ ÅÓvarabhÃvenety a«Âavidham | aïimà laghimà garimà mahimà prÃpti÷ prÃkÃmyam ÅÓitvaæ vaÓitvaæ yatrakÃmÃvasÃyitvam iti | etÃni dharmÃdÅni catvÃri sÃttvikarÆpÃïi buddhe÷ | yadà sattvena rajastamasÅ abhibhÆte stas tadà sattvodrikta÷ pumÃn etÃn guïÃn Ãpnoti | kiæ cÃnyat | tÃmasam asmÃt viparyastam | asmÃt sÃttvikÃd dharmÃder viparyastaæ viparÅtam adharmÃj¤ÃnÃdyaæ caturdhà buddhe rÆpaæ tÃmasam | ye hiæsÃdayo vitarkà ekÃÓÅtibhedÃ÷ | p­thag daÓÃpi yamaniyamÃdyÃ÷ | tathà adharmo 'j¤Ãnam avairÃgyam anaiÓvaryam ity a«Âadhà sÃttvikatÃmasabhedà buddhi÷ | asyà evam vidhÃyà buddher ahaÇkÃro jÃyate // SkMv_23 // _________________________________________________________ idÃnÅm ahaÇkÃrasya lak«aïaæ vyÃkhyÃsyÃma÷ | tad ucyate --- ## (p.30) abhimÃno 'haÇkÃra iti | rÆpe aham rase aham gandhe aham, ahaæ vidvÃn, ahaæ darÓanÅya ityevamÃdy abhimÃno 'haÇkÃra÷ | tasmÃt abhimÃnalak«aïÃd ahaÇkÃrÃd dvividha÷ pravartate sarga÷ | sarga iti s­«Âe÷ paryÃya÷ | kaÓ cÃsau sarga÷? tad ucyate | aindriya ekÃdaÓaka÷ | ÓrotrÃdÅnÅndriyÃïi mana÷paryantÃni | tanmÃtrapa¤cakaÓ caiva | tanmÃtrÃïy atra ÓabdÃdÅni gandhaparyantÃni | evam ekÃdaÓendriyÃïi pa¤catanmÃtrÃïi cotpannÃni // SkMv_24 // _________________________________________________________ atrÃha --- trividho 'haÇkÃras taæ vyÃkhyÃsyÃma÷ | tatra katarasmÃd ahaÇkÃrÃd indriyÃïy utpadyante, katarasmÃd và tanmÃtrÃïÅti | atrocyate --- ## sÃttvika iti | yadà sattvam utkaÂaæ bhavati ahaÇkÃre tena ca sattvena rajastamasÅ abhibhÆte syÃtÃæ tadà sÃttviko 'haÇkÃra ucyate | tasya sÃttvikasya vaik­tika iti pÆrvÃcÃryai÷ saæj¤Ã k­tà | sa vaik­tiko bhÆtvà ahaÇkÃra ekÃdaÓendriyÃïi utpÃdayati | tasmÃt sÃttvikÃnÅmÃni viÓuddhÃni svavi«ayagrahaïasamarthÃni bhavanti | tasmÃd ucyate --- "sÃttvika ekÃdaÓaka÷ pravartate vaik­tÃd ahaÇkÃrÃt" iti | bhÆtÃdes tanmÃtrÃ÷ | bhÆtÃdes tamobÃhulyÃd gauïÅbhÆtasattvarajaso bhÆtÃdinÃmna÷ pÆrvÃcÃryair nirÆpitÃd ahaÇkÃrÃt tanmÃtra÷ ÓabdÃdipa¤cako gaïo jÃyate | abhibhÆtasattvatamaso rÃjasÃt taijasÃbhidhÃnÃd ahaÇkÃrÃt prav­ttikarmaïa ubhayaæ prakÃÓÃtmakam ekÃdaÓendriyakaæ mohÃtmakaæ tanmÃtrikaæ cÃsÅd iti sambandha÷ | taijasa eva rÃjase 'haÇkÃre kriyÃÓaktir asti | sattvaæ ni«kriyam ekÃki na Óaknoty utpÃdayitum | tamaÓ ca mƬhatvÃd akriyam asamarthaæ vinà raja÷ s­«Âim utpÃdayitum | ata ubhe sattvatamasÅ s­«Âivi«aye rajasÃnug­hÅte aindriyakaæ tÃnmÃtrikaæ ca gaïadvayaæ janayata iti tÃtparyÃrtha÷ // SkMv_25 // _________________________________________________________ tatra kÃni buddhÅndriyÃïi kÃni karmendriyÃïÅti? ucyate --- ## (p.31) ## ÓrotrÃdÅni buddhÅndriyÃïÅti ucyante | ÓabdasparÓarÆparasagandhÃn buddhyanta iti buddhÅndriyÃïi | indriyÃïy eva tÃnÅndriyÃïi | in iti vi«ayÃïÃæ nÃma, tÃnina÷ vi«ayÃn prati dravantÅti indriyÃïi | vÃkpÃïipÃdapÃyÆpasthÃn karmendriyÃïy Ãhu÷ | karma kurvanti kÃrayanti ca | karmendriyÃïÃæ v­tti÷ | vÃk vadatikarma, hastau grahaïakarmÃïau, pÃdau vi«amasamanimnonnatabhÆpradeÓe«u krÃmata÷, pÃyur yathÃbhuktÃnnodakamalam uts­jati, upastha Ãnandaæ karoti putram utpÃdayatÅty artha÷ | evam etÃ÷ karmendriyÃïÃæ v­ttayo vyÃkhyÃtÃ÷ // SkMv_26 // _________________________________________________________ atrÃha --- mana indriyaæ tat kiæ lak«aïam iti | atrocyate --- ## ubhayÃtmakam atra mana÷ | karmendriye«u karmendriyam, buddhÅndriye«u buddhÅndriyam | yathà devadatto gopÃlamadhye sthito gopÃlatvaæ kurute mallamadhye sthito mallatvaæ kurute | kasmÃt? yasmÃd buddhÅndriyÃïÃæ v­ttiæ saÇkalpayati karmendriyÃïÃæ ca | tasmÃd ubhayÃtmakaæ mana÷ | kiæ cÃnyat | indriyaæ ca sÃdharmyÃt | sahadharmasya bhÃva÷ sÃdharmyam | yasmÃt karmendriyÃïi buddhÅndriyÃïi ca sÃttvikÃd ahaÇkÃrÃd utpadyante, mano 'pi tasmÃd eva utpadyate | tasmÃd indriyaæ mana÷ | tatra manasa÷ kà v­tti÷? saÇkalpo v­tti÷ | buddhÅndriyÃïÃæ ÓabdÃdayo v­ttaya÷, karmendriyÃïÃæ vacanÃdaya÷ | evam ekÃdaÓendriyÃïi saha v­ttibhir vyÃkhyÃtÃni | atrÃha --- ekÃdaÓendriyÃïi kena k­tÃni puru«eïa ÅÓvareïa Ãhosvit svabhÃveneti kuta iyam ÃÓaÇketi cet, imÃny ekÃdaÓendriyÃïi ekÃdaÓavi«ayagrÃhakÃïi bhavanti | tatrÃnta÷karaïapradhÃnabuddhyahaÇkÃrÃdyacetanam | tataÓ ca nÆnaæ cetanena puru«eïeÓvareïa và svabhÃveneti | atrocyate --- guïapariïÃmaviÓe«Ãn nÃnÃtvaæ grÃhyabhedÃc ca | sattvÃdayas trayo guïÃs te yathà pariïamanti tasmÃd guïapariïÃmaviÓe«Ãd imÃny ekÃdaÓendriyÃïi nÃnà | tadarthÃni bhinnÃni | ÓabdasparÓarÆparasagandhÃ÷ pa¤cÃnÃæ, vacanÃdÃnaviharaïotsargÃnandÃ÷ pa¤cÃnÃæ, saÇkalpaÓ ca manasa÷ | ete«Ãm eva ekÃdaÓÃnÃm indriyÃïi grÃhakÃïÅ bhavi«yanti |(p.32) athaitan nÃnÃtvaæ neÓvareïa na buddhyà nÃhaÇkÃreïa na pradhÃnena na puru«eïa na svabhÃvena k­tam, guïapariïÃmeneti | yady api uktam acetanÃnÃæ guïÃnÃæ v­ttir ayukteti | tan na | kasmÃd iti cet, tad ucyate | acetanÃnÃm api prav­ttir d­«Âà | vak«yati hi --- "vatsaviv­ddhinimittaæ k«Årasya yathà prav­ttir aj¤asya / puru«asya vimok«Ãrthaæ tathà prav­tti÷ pradhÃnasya" // (sÃÇkhyakÃrikà 57) iti | tasmÃd acetanà api guïà ekÃdaÓendriyabhÃvena pariïamanti | atrÃha --- g­hïÅmas tÃvad ekÃdaÓendriyÃïy ahaÇkÃrÃd utpannÃnÅti | ete«Ãm indriyÃïÃæ yathÃsthÃnanik«epa÷ kena k­ta÷ | cak«ur uccai÷ sannivi«Âaæ dÆrÃlokane samarthaæ bhavi«yatÅti | Óira÷pradeÓe Órotraæ sannivi«Âaæ dÆrÃc Óravaïasamarthaæ bhavi«yatÅti | tvak ÓarÅrÃbhyantare bahiÓ ca sannivi«Âà nÃnÃsparÓagrahaïasamarthà bhavi«yatÅti | jihvà antarmukhaæ sannivi«Âà nÃnÃrasagrahaïasamarthà bhavi«yatÅti | evaæ nÃsikà vÃk | evam indriyÃïÃæ nik«epa÷ puru«eïa và k­ta ÅÓvareïa và svabhÃvena veti | atrocyate --- iha sÃÇkhye puru«eÓvarasvabhÃvà na kÃraïam | kiæ tarhi --- asminn ahaÇkÃre sthitai÷ sattvarajastamobhis tribhir guïair nik«epa÷ k­ta÷ | tasmÃd brÆma÷ --- "guïapariïÃmaviÓe«Ãn nÃnÃtvaæ grÃhyabhedÃc ca" | guïapariïÃmaviÓe«Ãd ekÃdaÓendriyÃïÃæ bheda÷ | grÃhyabhedÃc ca | grÃhyà ekÃdaÓendriyÃrthÃs te«Ãæ bhedÃd apÅndriyÃïÃæ bheda÷ // SkMv_27 // _________________________________________________________ atrÃha --- kà kasya v­tti÷? ucyate --- ## mÃtraÓabdo viÓe«Ãrtha÷ | yathà bhik«ÃmÃtraæ labhyate nÃnyo viÓe«a÷ | tathà cak«u÷ | gatÃrthe ÃlocanamÃtram iti | ekaikasya pratÅndriyaæ svavi«ayagrahaïasÃmarthyam eva | na hi cak«u÷ Óravaïasamarthaæ dÃnÃdÃnasamarthaæ và // SkMv_28 // _________________________________________________________ ata Ærdhvaæ buddhyahaÇkÃramanov­ttiæ vak«yÃma÷ | tad ucyate --- ## / (p.33) ## svÃlak«aïyeti | buddher adhyavasÃya ukta÷ prÃk lak«aïam | tasyÃ÷ sa evÃdhyavasÃyo v­tti÷ | evam abhimÃno 'haÇkÃralak«aïam | tasya v­ttir api sa eva | manasa÷ saÇkalpo lak«aïam | tasyÃpi sa eva v­tti÷ | yena yena lak«aïenÃmÅ lak«yante te«Ãæ sa eva v­tti÷ | evaæ yà buddhÅndriyÃïÃæ na sà karmendriyÃïÃm | yà ca karmendriyÃïÃæ na sà buddhÅndriyÃïÃm | buddhyahaÇkÃramanasÃæ v­ttir abhihità | sÃpy asÃmÃnyà | adhyavasÃyÃbhimÃnasaÇkalpalak«aïà | sai«Ã bhavaty asÃmÃnyà asÃdhÃraïà evam ukte 'rthÃt gamyate sÃmÃnyÃpi sÃdhÃraïÃpi v­ttir asti | yadapek«ayÃsÃmÃnyety ucyate | evam indriyÃïÃm asÃmÃnyà v­ttir ÃkhyÃtà kulastrÅsaæsthÃnÅyà | ata Ærdhvaæ sÃmÃnyà v­ttir ucyate | sÃmÃnyakaraïav­tti÷ prÃïÃdyà vÃyava÷ pa¤ca | sÃmÃnyakaraïav­tti÷ --- samastasyÃnta÷karaïasyety artha÷ | prÃïÃdyà vÃyava÷ pa¤ceti prÃïÃpÃnodÃnasamÃnavyÃnÃ÷ sarve«Ãm indriyÃïÃm sÃmÃnyaæ kurvanti | sa prÃïo nÃma yo mukhanÃsÃntarago bÃhye cÃsya vi«aye v­tti÷ | prÃïanÃt prÃïa e«a ity abhidhÅyate | asmin prÃïe yat spandanakarma tat katamena k­tam ity atrocyate --- trayodaÓavidhena karaïena k­tam | yataÓ caivaæ tasmÃt prÃïakarma sarvasya karaïagrÃmasya v­tti÷ sÃmÃnyà | api cÃtra d­«ÂÃnta÷ --- yathà kasmiæÓcid rÃjag­he pa¤jare ÓukÃ÷ prativasanti | tebhyo devadattena odano darÓita÷ | odanaæ d­«Âvà sarve pracalitÃ÷ | tadà pa¤jarakam api calitam | yat pa¤jarasya pracalanaæ karma tat sarve«Ãm ÓukÃnÃæ sÃmÃnyam | tadvat prÃïe yat spandanakarma tat sarve«Ãm indriyÃïÃæ sÃmÃnyam | kiæ cÃnyat --- apÃnenots­jati | itaÓ cÃpakramaïÃd apÃna ity ucyate | apÃnabahulaÓ ca devadatta÷ sarpaæ d­«Âvà apasarpati e«o 'pÃna÷ | tasminn apÃne yat spandanakarma tat sarve«Ãm indriyÃïÃæ sÃmÃnyà v­tti÷ | ÃrohaïÃd arthotkar«e udÃna ity abhidhÅyate | nÃbhipradeÓÃd utthitaæ gacchati | udÃnav­ttiÓ ca devadatta Ãnandotkar«aæ m­gayati | aham ìhyo 'smÃd ìhyatara÷ kathaæ syÃm ity e«a udÃna÷ | asminn udÃne yat spandanakarma tat sÃmÃnyà v­tti÷ sarvendriyÃïÃm | ki¤ cÃnyat --- h­dyavasthÃnaæ sahabhÃvaÓ ca tena samÃna÷ | yo vÃyur h­ddeÓe vartate sa samÃna÷ | tadbahulaÓ ca ekÃkÅ na ramata e«a samÃna÷ | tasmin yat spandanakarma tat sarvendriyÃïÃæ sÃmÃnyav­tti÷ | ki¤ cÃnyat --- ÓarÅravyÃpitayà vyÃna÷ | ÃnakhÃd ÃkeÓÃntaæ ÓarÅraæ vyÃpya anati calatÅti vyÃna÷ | vyÃnabahulo devadattaÓ ca atyantam anyena vinà ramate |(p.34) tasmin vyÃne yat spandanakarma tat sarve«Ãm indriyÃïÃæ sÃmÃnyav­tti÷ | tad evaæ sÃmÃnyakÃraïav­tti÷ prÃïÃdyà vÃyavo vyÃkhyÃtÃ÷ // SkMv_29 // v­ttiæ vyÃkhyÃsyÃma÷ | tad ucyate --- _________________________________________________________ ## buddhir ahaÇkÃro manaÓ cak«ur ity etÃni catvÃri yugapad rÆpaæ paÓyanti, ayaæ sthÃïur 'yaæ puru«a iti | evaæ Óabdaæ sparÓaæ rasaæ gandhaæ catvÃri yugapad g­hïanti | evam e«Ã yugapac catu«Âayasya v­tti÷ | kiæ cÃnyat | kramaÓaÓ ca tasya nirdi«Âà buddhyahaÇkÃramanaÓcak«uÓcatu«Âayasya kramaÓo v­ttir bhavati | dvÃridvÃravibhÃgopadeÓÃd hrasvakÃlatvÃd vibhÃgo na Óakyate vaktuæ tato yugapad ity ucyate | yathà bÃlapatraÓataæ sÆcyagreïa viddham iti | tad yathà | devadatta÷ panthÃnaæ gacchan sthÃïuæ paÓyati tatra tasya saæÓayo bhavati kim ayaæ sthÃïur uta puru«a iti | tatra sthÃïurÆpaæ paÓyati Óakuniæ ca tatrasthaæ tato 'sya buddhir bhavati sthÃïur ayam iti | Ãku¤canaprasÃraïe karoti tato 'pi puru«o 'yam iti pratÅti÷ | evaæ buddhyahaÇkÃramanaÓcak«u«Ãæ kramaÓo v­ttir d­«Âà cak«Æ rÆpaæ paÓyati, mana÷ saÇkalpayati, ahaÇkÃro 'bhimÃnayati, buddhir adhyavasyati | evaæ rasanÃdi«v api dra«Âavyam | kiæ cÃnyat --- d­«Âe tathÃpy ad­«Âe | trayasya tatpÆrvikà v­tti÷ | tacchabdena samanantaroktÃni buddhÅndriyÃïi bhavanti | rÆpe cak«u÷pÆrvikÃ, Óabde ÓrotrapÆrvikÃ, sparÓe tvakpÆrvikÃ, rase jihvÃpÆrvikÃ, gandhe ghrÃïapÆrvikà buddhyahaÇkÃramanasÃæ v­ttir iti // SkMv_30 // _________________________________________________________ atrÃha --- acetanÃnÅndriyÃïi buddhyahaÇkÃrau manaÓ ceti kena hetunà svÃæ svÃæ v­ttiæ pratipadyante ity atrÃha --- ## svÃæ svÃm iti vÅpsÃm icchanti | (iti trayodaÓavidhasya karaïasya grahaïaæ k­taæ bhavati) | pratipadyante g­hïantÅty arthaÃ÷ | kiæ cÃnyat --- parasparÃkÆtahetukÃæ v­ttim | buddher ÃkÆtaæ j¤Ãtvà ahaÇkÃro 'bhimÃnayati, mana÷ saÇkalpayati, indriyÃïi svÃæ svÃæ v­ttiæ pratipadyante | ÃkÆtaæ nÃmÃbhiprÃya÷ | yathà kila caurasenà grÃmaæ hantuæ gacchati tatra caurasenÃpatinà saÇketa÷(p.35) k­to 'sti yadÃhaæ hà heti bravÅmi tadà sarvai÷ samavÃyena prave«Âavyam | yadà punar aham ahà heti bravÅmi tadà nirgantavyam | etÃæ caurasenÃpater Ãj¤Ãm ÃkÆtaæ j¤Ãtvà caurÃ÷ praviÓanti nirgacchanti ca | tatheha caurasenÃpatisthÃnÅyà buddhi÷ caurasthÃnÅyÃnÅndriyÃïi | kiæ svÃrthaæ vi«ayaæ pratipadyante Ãhosvit parÃrtham ity atrocyate | parÃrthaæ gamyate | yasmÃd Ãha --- puru«Ãrtha eva hetu÷ puru«Ãrtha÷ kartavya eva iti guïÃnÃæ prav­tti÷ | tasmÃd etat trayodaÓavidhaæ karaïaæ puru«Ãrtha÷ pravartayati | yad apy uktam --- acetanÃni karaïÃni kathaæ pravartanta iti | atra brÆma÷ --- na kenacit kÃryate karaïam | neÓvareïa nÃpi puru«eïa | svabhÃvo nÃma kaÓcit padÃrtho (nÃ)sti | yasmÃt svayam eva ca trayodaÓavidhaæ karaïaæ sve sve vi«aye pravartata iti // SkMv_31 // _________________________________________________________ atrÃha --- uktaæ ca bhagavatà na kenacit kÃryate karaïam iti | tat katividhaæ karaïam iti? atrocyate --- ## yad atra karaïam ity uktaæ tat trayodaÓavidham iti boddhyam | pa¤ca karmendriyÃïi, pa¤ca buddhÅndriyÃïi, buddhyahaÇkÃrau mana iti etat trayodaÓavidhaæ karaïam iti | atrÃha --- ÃhÃrakaæ dhÃrakaæ prakÃÓakaæ ca tad iti | tatrÃhÃrakam indriyalak«aïam | dhÃrakam abhimÃnalak«aïam | prakÃÓakaæ buddhilak«aïam | atrÃha --- kiæ tad asti yasyÃharaïaæ dhÃraïaæ prakÃÓanaæ ca kriyate | atrocyate --- kÃryaæ ca tasya daÓadhÃhÃryaæ dhÃryaæ prakÃÓyaæ ca | kÃryam iti ÓabdasparÓarasarÆpagandhÃ÷ pa¤ca, vacanÃdÃnaviharaïotsargÃnandÃ÷ pa¤ca | ete daÓa vi«ayÃ÷ kÃryam ity ucyate | taæ daÓavidhaæ vi«ayaæ buddhÅndriyai÷ prakÃÓitam arthaæ karmendriyÃïy Ãharanti dhÃrayanti ca | tad yathà tamasi sthitaæ pradÅpena prakÃÓitaæ ghaÂaæ hasta Ãdatte dhÃrayati ca | tad evaæ yathà ghaÂaæ tathà Óe«Ãïy api // SkMv_32 // _________________________________________________________ ## anta÷karaïaæ trividham iti buddhyahaÇkÃramanasÃæ grahaïam | etat trividham anta÷karaïasaæj¤itam | daÓadhà bÃhyaæ buddhikarmendriyabhedÃt | kiæ cÃnyat | trayasya vi«ayÃkhyaæ buddhyahaÇkÃramanasÃæ trayÃïÃm anta÷karaïÃnÃæ bÃhyaæ daÓavidhaæ(p.36) karaïaæ vi«ayÃkhyaæ vi«aya(?) upabhogyam iti | Ãbhyantaraæ trikaæ svÃmibhÆtaæ bÃhyaæ daÓavidhaæ bh­tyabhÆtam ity artha÷ | kiæ cÃnyat --- sÃmpratakÃlaæ bÃhyam | yad etad bÃhyaæ daÓavidhaæ karaïam uktaæ tat sÃmpratakÃlaæ vartamÃnavi«ayagrÃhakaæ bhavati | Órotratvakcak«urjihvÃghrÃïÃni vartamÃnÃny eva ÓabdÃdÅni g­hïanti | nÃtÅtÃni na ca bhÃvÅni | evaæ vÃkpÃïipÃdapÃyÆpasthÃni vartamÃne«u vacanÃdeyabhÆmimalotsargÃnande«u pravartante nÃtÅtÃbhavi«yato÷ | ki¤ cÃnyat --- trikÃlam Ãbhyantaraæ mano'haÇkÃrabuddhirÆpaæ karaïaæ pravartate | buddhir vartamÃnaæ ghaÂaæ buddhyate atÅtaæ bhavi«yantaæ ca smarati | tad yathà --- yudhi«ÂhirabhÅmasenÃv ÃstÃm atÅtavi«ayagrÃhiïÅ buddhi÷ | kalkÅ bhavi«yati bhÃvivastugrÃhiïÅ | evam ahaÇkÃro 'pi trikÃlavÃn | yathÃham asmin g­he svÃmÅ Ãsaæ, bhavi«yÃmi ceti | evaæ mano 'py atÅtaæ saÇkalpayati vartamÃnaæ bhÃvi ca | yata evaæ tasmÃd ucyate "trikÃlam Ãbhyantaraæ karaïam" iti // SkMv_33 // _________________________________________________________ atrÃha --- kÃni indriyÃïi saviÓe«aæ vi«ayaæ g­hïanti, kÃni nirviÓe«am | atrocyate --- ## te«Ãm karaïÃnÃæ madhye ye«Ãm ayam adhikÃro vartate te«Ãæ yÃni buddhÅndriyÃïi Órotratvakcak«urjihvÃghrÃïÃni pa¤ca tÃni saviÓe«aæ g­hïanti aviÓe«am api vi«ayaæ g­hïanti | atrÃha --- kasya saviÓe«aæ vi«ayaæ g­hïanti kasya nirviÓe«am iti | atrocyate ÓabdasparÓarasarÆpagandhÃ÷ paj¤a devÃnÃæ tanmÃtrasaæj¤ità nirviÓe«Ã÷ kevalasukhalak«aïatvÃt | yasmÃt tatra du÷khamohau na stas tasmÃn nirviÓe«Ãs te iti | tathà hi | viÓi«yante ÓÃntaghoramƬhatvÃdineti viÓe«Ãs tai÷ saha saviÓe«Ã÷, kevalà nirviÓe«Ã iti tÃtparyam | evaæ ÓabdÃdayo manu«yÃïÃæ saviÓe«Ã÷ sukhadu÷khamohayuktà ity artha÷ | devÃnÃæ tu buddhÅndriyÃïi nirviÓe«aæ sukhÃtmakaæ prakÃÓayanti | uktÃni buddhÅndriyÃïi devÃnÃæ mÃnu«ÃïÃæ ca | karmendriyÃïi vak«yÃma÷ | vÃg bhavati Óabdavi«ayà Óe«Ãny api pa¤ca vi«ayÃïi | tatra devÃnÃæ vÃk pÃdaæ pÃdÃrdhaæ Ólokam uccÃrayati | asmÃkam api tathaiva | ato devÃnÃm asmÃkaæ ca vÃgindriyaæ tulyam ity artha÷ | kiæ cÃnyat --- Óe«Ãïy api pa¤ca vi«ayÃïi iti | te«Ãæ(p.37) caturïÃm ekaikaæ pa¤cavi«ayam | pÃïis tÃvat ÓabdasparÓarasarÆpagandhayukta÷ | evaæ pa¤calak«aïam eva pÃïÅndriyaæ sannik­«Âaæ pa¤calak«aïaæ ghaÂaæ g­hïÃti | (yasmÃt pa¤calak«aïaæ hastaæ hastendriyaæ ca) evaæ ÓabdÃdipa¤calak«aïa÷ pÃda÷ pa¤cÃtmikÃyÃm eva bhuvi viharati | evaæ pa¤calak«aïe pÃyÆpasthe api pa¤calak«aïÃv utsargÃnandau kuruta÷ | tasmÃt yuktam abhihitam --- "Óe«Ãïy api pa¤ca vi«ayÃïi" iti // SkMv_34 // _________________________________________________________ idÃnÅæ buddhivi«ayakhyÃpanÃyedam ucyate --- ## sÃnta÷karaïà anta÷karaïe ahaæmanasÅ tÃbhyÃæ saha vartate yà buddhi÷ sà tathoktà | sà buddhi÷ sarvaæ vi«ayaæ niravaÓe«aæ tri«v api kÃle«u yasmÃd avagÃhate vyÃpnoti g­hïÃti ÓabdÃdyaæ pa¤cavidhaæ tasmÃd eva tanmanobuddhyahaÇkÃralak«aïaæ trividham eva karaïaæ sÃdhanaæ, kriyate 'nenetik­tvà | Óe«Ãïi puna÷ dvÃri bÃhye yÃni buddhikarmendriyatayà pratÅtÃni ÓrotravÃkprabh­tÅni daÓa tÃni tasyà eva mano'haÇkÃrayuktÃyà buddher vi«ayagrahaïÃya dvÃrÃïi pratÅkÃny eva na tu karaïatayà sÃnvayÃni | tathà etair daÓabhir dvÃrai÷ sÃnta÷karaïà buddhir eva vi«ayÃn g­hïÃtÅti trividham eva karaïam ity artha÷ // SkMv_35 // _________________________________________________________ ki¤ cÃnyat --- ## ete iti buddhikarmÃnta÷karaïabhedÃs trayodeÓa pradÅpakalpÃ÷ pradÅpatulyÃ÷ | kiæ cÃnyat | parasparavilak«aïÃ÷ | bhinnalak«aïà visad­Óà ity artha÷ | Órotraæ hi Óabdaæ g­hïÃti, na sparÓÃdÅn | evam itaratra | vÃg vakty eva na g­hïÃti gacchati viharaty Ãnandati | evaæ pÃïyÃdi«u | mana÷ saÇkalpayati nÃhaÇkurute | ahaÇkÃraÓ cÃbhimanute na saÇkalpayati | evaæ dvÃdaÓÃpi svaæ svam arthaæ puru«abhogyatayà prakÃÓya buddhau prayacchanti nik«ipanti | tad buddhisthaæ vi«ayaæ sukhadu÷khÃdyaæ puru«a upalabhate // SkMv_36 // _________________________________________________________ ki¤ cÃnyat --- ## (p.38) nirviÓe«aæ tri«v api kÃle«u yo yo vi«ayaæ prati upabhogo devatiryagyoni«u taæ taæ puru«asya yasmÃd hetor buddhir eva sÃdhayati ni«pÃdayati | rÃjÃmÃtyavat | yathà sarve«Ãæ bh­tyÃnÃæ mantrÅ upalabdhiæ vidhÃya rÃjani nivedayati | evaæ karmendriyÃïi prakÃÓya buddhau prayacchanti | buddhir api puru«Ãya prayacchati samarpayati | anena prakÃreïa buddhir abhyudayaphalena | yÃvajj¤Ãnaæ notpadyate tÃvat puru«aæ yojayati | svairiïÅva kÃmukaæ mƬhavij¤Ãnaæ gh­tÃdyupacÃrai÷ | buddhiprerità ahaæmanobuddhikarmendriyÃkhyà vi«ayÃn na svÃrthaæ na ca buddhyarthaæ kiæ tu puru«Ãrtham eva sÃdhayanti | yathà salak«mÅkasvairiïÅg­he dÃsyas tadÃdeÓena rasavatÅæ na svÃrthaæ na ca svÃmitayÃvasthitasvairiïy arthaæ kiæ tu tayÃpah­tavivekavij¤Ãnasya kÃmukasya k­te nirvartayanti tadvat | yÃvad asau vimƬhas tÃvad anayà buddhyà svairiïy eva kÃmuko vi«ayair upahriyate | yadÃsau katham api guruÓÃstrÃtmÃnubhavÃdibhir ÃtmÃnaæ cetayate tadà svairiïÅva buddhir api puru«aæ vihÃya saæÓÃmyati | tato 'sau kevalatayÃvati«Âhate | tadanubhavÃvasthitir muktir iti yat ki¤cid idam aprastutam | prastutam ucyate | ki¤ cÃnyat | ata÷ saiva ca viÓina«Âi tata÷ pradhÃnapuru«Ãntaraæ sÆk«mam | sÆk«maæ durvij¤eyam | pradhÃnapuru«Ãntaraæ nÃnÃtvam | sÆk«matvÃd atÅva durbodham iti yÃvat | buddhir hi adhyavasÃyÃtmikà svavyÃpÃreïa cÃdhyavasÃyena sÃdhayati | ahaÇkÃrendriyatanmÃtrabhÆtÃdhyavasÃyena jagat pradhÃnapuru«Ãntaravivecanena vivicya svayaæ mriyate | ata evoktam --- "ahaÇkÃro dhiyaæ brÆte mainaæ suptaæ prabodhaya / prabuddhe paramÃnande na tvaæ nÃhaæ na tajjagat // mayi ti«Âhaty ahaÇkÃre puru«a÷ pa¤caviæÓaka÷ / tattvav­ndaæ parityajya sa kathaæ mok«am icchati // yo 'sau sarveÓvaro deva÷ sarvavyÃpÅ jagadguru÷ / dehÅtipadam uccÃrya hà mayÃtmà laghu÷ k­ta÷" // ak­tapuïyacaraïair na prÃpyaæ pradhÃnapuru«ayor nÃnÃtvam | tayor evÃntaraæ darÓayati | tvam anyam ÃtmÃnaæ na vetsi | pradhÃnam anyat | sattvarajastamÃæsi trayo guïÃ÷ prÃdhÃnikà amÆrtÃ÷ sÃmyÃvasthÃyÃæ pradhÃnÃkhyÃ÷ | te«Ãm ekatayodrekÃt triguïà buddhir anyÃ, anyo 'haÇkÃra÷, pa¤ca tanmÃtrÃïy anyÃni, ekÃdaÓendriyÃïy anyÃnÅti buddhvà tattvÃni mok«aæ gacchanti | na hi bhagavata÷ kapilasya mate kim api kartavyam anu«ÂheyatayÃ, kiæ tu sÃÇkhyÃnÃæ (p.39) pa¤caviæÓatitattvaj¤Ãnam eva sÃdharmyeïa vaidharmyeïa ca ni÷Óreyasahetu÷ | uktaæ ca --- hasa piba lala moda nityaæ vi«ayÃnupabhu¤ja kuru ca mà ÓaÇkÃm / yadi viditaæ te kapilamataæ tat prÃpsyase mok«asaukhyaæ ca // SkMv_37 // _________________________________________________________ atrÃha --- uktaæ bhagavatà pÆrvasyÃm ÃryÃyÃæ "viÓe«ÃviÓe«avi«ayÃïÅndriyÃïi" iti | tatra ke viÓe«Ã ke 'viÓe«Ã iti | atrocyate --- ## yÃni bhÆtÃdisaæj¤Ãt tÃmasÃd ahaÇkÃrÃd utpannÃni pa¤ca tanmÃtrÃïi ÓabdÃdÅni tÃny aviÓe«Ã ity ucyante | devÃnÃæ tanmÃtrÃïi sukhalak«aïà vi«ayÃs tatrÃpi rajastamasÅ sta÷ kiæ tu tatra sattvam utkaÂatvena vartate tasmÃd aviÓe«Ã ity ucyante | na viÓi«yante ÓÃntaghoramƬhatvÃdibhi÷ sattvodrekÃt kevalasukhatayà ity artha÷ | tarhi viÓe«Ã÷ ke? atrÃha --- tebhyo bhÆtÃni pa¤ca pa¤cabhya÷ | ÓabdÃdibhya÷ pa¤cabhya÷ ÃkÃÓÃdÅni pa¤ca mahÃbhÆtÃni pÆrvapÆrvÃnupraveÓÃd ekadvitricatu«pa¤ca guïÃny utpadyante | ete sm­tà viÓe«Ã÷ | atrÃha --- ete«Ãæ kiæ lak«aïam iti | atrocyate | etÃni pa¤ca mahÃbhÆtÃni manu«yÃïÃæ vi«ayÃ÷ | ÓÃntà ghorà mƬhÃÓ ca | tatrÃkÃÓaæ ÓÃntaæ ghoraæ mƬhaæ ca | ÓÃntaæ tÃvat sukhalak«aïam | yathà kaÓcid garbhag­hÃt ni«krÃnta÷ avakÃÓasthitas tasya tadÃkÃÓaæ sukhahetutvÃc chÃntaæ syÃt | tad evo«ïaÓÅtavÃtÃdisaæyogÃd du÷khatvÃd ghoraæ syÃt | pathi gacchata÷ kÃndiÓÅkasya kevalaæ sarvatrÃkÃÓaæ paÓyato mÃrgÃdyanabhij¤asya puæsas tad eva mƬhaæ syÃt | evaæ vÃyau traividhyam | yathà garbhag­havÃsino vÃtÃyanadvÃreïa vÃyu÷ praviÓan sukhahetutvÃc chÃnta÷ | tenaivo«ïamÃsi sampannena du÷khotpÃdakatayà du÷khÅ syÃd ity asau vÃyur ghora÷ | sa eva vÃyu÷ ÓÅtakÃle ÓÅtaæ janayan mƬha÷ | evam agni÷ ÓÅtÃrtasya ÓÃnta÷ | grÅ«makÃle tÃpÃrtasya ghora÷ | grÃmÃdidÃhe prav­ddho 'gni÷ puæso mohotpÃdakatayà mƬha÷ | evam Ãpo gharmÃrtasya sukhadatvÃc chÃntÃ÷ | hemante du÷khadatvÃd ghorÃ÷ | samudramadhyagatasya puæsa÷ tÅram apaÓyato mohahetutvÃn mƬhÃ÷ | evaæ p­thvÅ navaÓÃdvalopacità prÃv­«i sukhakÃriïÅti ÓÃntà | grÅ«makÃle u«ïabÃlukà ghorà | saiva pathikasya mÃrgÃnabhij¤asya prÃïigrÃmÃdyapaÓyato mƬhà | evaæ devÃnÃæ nirviÓe«Ã vi«ayÃ÷ | tanmÃtrasaæj¤ità nirviÓe«Ã÷ kevalà evÃnandamayÃ÷ ÓÃntaghoramƬhatayÃviÓi«ÂÃ÷ svabhÃvarÆpÃ÷(p.40) ÓarkarÃkaÂutiktÃdirasà niÓcitaæ svabhÃvamÃdhuryÃm­tà upameyasukhaÓÃlik«Åram iva | mÃdhuryak«ÃrakaÂvÃdipÃrthivaguïasamp­ktaæ svabhÃvarasaæ jalam ivÃmÅ vi«ayÃ÷(?) | devÃnÃm evaæ nirviÓe«Ã÷ syu÷ | tanmÃtrasaæj¤itÃ÷ sukhalak«aïà eva | manu«yÃïÃæ viyadÃdibhÆtamayatvÃt bhÆtÃnÅva sukhadu÷khamohalak«aïÃs te ity artha÷ // SkMv_38 // _________________________________________________________ atrÃha --- kim etÃv anta eva vi«ayÃ÷, na hi | kiæ tv anye 'pi santi | ke punas te iti? ucyate | ## tatra sÆk«mÃs tÃvat pa¤ca tanmÃtrakÃ÷ tair evÃdisarge sÆk«maÓarÅrÃïi trayÃïÃm api lokÃnÃæ prÃrabdhÃni | tat sÆk«maÓarÅram­tukÃle mÃtur udaraæ praviÓati | mÃtÆ rudhiraæ pitu÷ Óukram | vedÃntavÃdino 'py evam Ãhu÷ | prÃïina÷ svarganarakÃdi«u svakarmabhogÃnantaramatrÃjigami«ava÷ somamaï¬ale lÅnà bhÆtvà v­«Âayo bhavanti | tato 'nnam, tat strÅpuæsÃbhyÃm upabhuktaæ ÓukraÓoïite, tata÷ puru«a iti | "vettha yathà pa¤camyÃm ÃhutÃv Ãpa÷ puru«avacasa"(chÃndogyopani«ad 5 |3 |3) ity Ãrabhya "iti tu pa¤camyÃm ÃhutÃv Ãpa"(chÃndogyopani«ad 5 |9 |1) ity Ãhu÷ | purÃïe«v api "somav­«ÂyannaretÃæsi puru«as tatra pa¤cama÷ / sa jÅvaty agnaye paÓcÃd dharanty asmÃd yato 'bhavat" // iti | tad evaæ sÆk«maÓarÅrasyopacayaæ karoti | mÃtur aÓitapÅtÃnnaraso mÃt­nìÅsambandhena praviÓya sÆk«maÓarÅrasya ÓukraÓoïitamayasyopacayaæ kurute | mÃtuÓ ca nìyà bÃlasya nÃbhirandhraæ praviÓati | yathaikena mÃrgeïa ÓÃkavÃÂasyÃpy Ãyanam udakaæ karoti evam annapÃnasya raso mÃt­nìÅgato bÃlasya nÃbhiæ praviÓati | praviÓya bÃlaÓarÅrasyÃpy Ãyanaæ karoti | tatra sÆk«maÓarÅrasyÃk­tir yÃd­glak«aïà bahi÷ÓarÅrasya bhavati hastapÃdaÓira÷p­«ÂhodarajaÇghÃgulpha iti | api ca Ói«Âà vadanti bahi÷ÓarÅraæ «ÃÂkauÓikam iti | rudhiramÃæsatvaco mÃt­jÃ÷ snÃyvasthimajjÃna÷ pit­jÃ÷ | evam etad bÃhyaÓarÅram ÃbhyantarasÆk«maÓarÅrasyopacayaæ kurute | tasyaiva bahi÷ÓarÅropacitasya sÆk«maÓarÅrasya prasavakÃle yonyà nirgatasya mÃtur udarÃt bÃhyÃni pa¤ca mahÃbhÆtÃni p­thivyÃdÅni viharaïasaæsthÃnÅyÃni k­tÃni | yathà kasyacid rÃjakumÃrasya mÃtÃpit­bhyÃm upacitasya pa¤ca mahÃbhÆtÃni k­tÃni | ÃkÃÓam avakÃÓane, bhÆmir viharaïe, Ãpa÷ piï¬Åkaraïe Óuddhau ca, agnir(p.41) ÃhÃrapacane, vÃyur vyÆhane, asya ÓarÅrasyaivam ete viÓe«Ã÷ trividhÃ÷ | sÆk«mà mÃtÃpit­jÃ÷ saha prabhÆtai÷ | pra ity upasarga÷ | evaæ sÆk«mà mÃtÃpit­jà bhÆtÃni cety artha÷ | tÃni ca p­thivyÃdÅni | evam ete tridhà viÓe«Ã÷ | ye cÃnye prÃg abhihità viÓe«Ã÷ ÓÃntà ghorà mƬhÃÓ ca | atrÃha --- ete«u tri«v api viÓe«e«u ke nityÃ÷ ke 'nityà ity atrocyate --- sÆk«mÃs te«Ãæ niyatÃ÷ | sÆk«mà iti yair ÃdisargÃrambhas te niyatà nityà ity artha÷ | tair Ãrabdhaæ sÆk«maÓarÅram asmin sthÆlaÓarÅre patati tad adharmeïa saæyuktaæ paÓum­gapak«isarÅs­pasthÃvarÃntÃni pa¤ca sthÃnÃni paÓyati | dharmÃdharmayo÷ sÃmyena brÃhmaïÃdÅni caï¬ÃlÃntÃni paÓyati | evaæ sÆk«maÓarÅraæ niyataæ yÃvat saæsÃram ity artha÷ | tad yÃvaj j¤Ãnaæ guïapuru«ÃntaropalabdhirÆpaæ notpadyate tÃvat saæsarati, utpanne j¤Ãne nivartate | tasmiæÓ ca niv­tte puru«o mok«aæ gacchati | uktaæ ca --- "dehe mohÃÓraye bhagne yukta÷ sa paramÃtmani / kumbhÃkÃÓa ivÃkÃÓe labhate caikarÆpatÃm" // "yathà darpaïÃbhÃva ÃbhÃsahÃnau" ityÃdi | tasmÃd etat sÆk«mam | mÃtÃpit­jà nivartante tat sÆk«maÓarÅraæ parityajya maraïakÃle mÃtÃpit­jaæ patati | tat sÆk«maÓarÅraæ j¤Ãnam avidu«Ãæ saæsarati // SkMv_39 // _________________________________________________________ atrÃha --- uktaæ ca bhagavatà --- "mÃtÃpit­jà nivartante tat sÆk«maæ saæsaratÅty artha÷ | atrocyate --- ## pÆrvotpannam ityÃdi | sargotpannam ity artha÷ | yÃvaj j¤Ãnaæ notpadyate tÃvat saæsÃre sthirataraæ sthitam ity artha÷ | ki¤ cÃnyat --- asaktaæ, kvacin na saktam ity asaktaæ devamÃnu«atiryak«u sÆk«matvÃt | niyataæ nityam ity artha÷ | pa¤ca karmendriyÃïi pa¤ca buddhÅndriyÃïi pa¤ca tanmÃtrÃïi mano buddhir ahaÇkÃra evam a«ÂÃdaÓa --- mahadÃdisÆk«maparyantam iti | mahÃny asyÃdau, sÆk«mÃïi tanmÃtrÃïi ÓabdÃdivi«ayÃkhyÃny ante yasya tat tathoktam | anta÷karaïabahi÷karaïÃni trayodaÓa tanmÃtrÃïi pa¤ca ceti | atrÃha --- tat kiæ karoti | atrocyate --- saæsarati devamÃnu«atiryagyoni«u jÅvabhÃvam Ãgacchati | tad dhi(p.42) nirupabhogaæ ÓabdÃdayo vi«ayà upabhogÃs tair virahitam | trayodaÓakaraïÃtmakam evety artha÷ | bhÃvair adhivÃsitaæ devamÃnu«atiryagbhÃvÃdhivÃsitam evety artha÷ | yathà tilapatanavastravÃsanavat(?) | tadvat ÓÃntà bhÃvà bhavanti | devabhÃvÃ÷ Óubhena miÓreïa mÃnu«Ã aÓubhena tiryaktvam | liÇgaæ pralayakÃle pradhÃne layaæ gacchatÅti liÇgam | prakar«eïa dhÅyate k«ipyate 'tra sarvam iti pradhÃnam // SkMv_41 // _________________________________________________________ atrÃha --- sÆk«maÓarÅreïa nÃsti prayojanam | tarhi trayodaÓavidhaæ karaïam eva kathaæ saæsaratÅti? atrocyate --- ## ihÃÓrayÃÓrayiïo÷ sambandho d­«Âa÷ | na hy ÃÓrayaæ vinÃÓrayÅ ti«Âhati | ku¬yÃpaÂÃÓrayaæ k­tvà citram avati«Âhate | tad idaæ sÆk«maÓarÅraæ ku¬yapaÂasthÃnÅyaæ citrasaæsthÃnÅyaæ trayodaÓavidhaæ karaïam | tad evaæ sati yad uktaæ bhavatà trayodaÓavidhaæ karaïam eva saæsaratÅti tan mithyà | kiæ cÃnyat --- sthÃïvÃdibhyo vinà yathà chÃyà iti | sthÃïupuru«Ãdibhir vinà yathà chÃyà na bhavati | chÃyÃæ vinà te ca na bhavanti | yathÃgninà vinà prakÃÓo na bhavati | tadvad vinÃviÓe«ais ti«Âhati na nirÃÓrayaæ liÇgam iti | aviÓe«Ã iti tanmÃtrÃïi svÃbhÃvikak«Årajalavac ÓÃntaghoramƬhatvarahitatvÃt | tair Ãrabdhaæ sÆk«maÓarÅram | tena sÆk«maÓarÅreïa sargÃdiprÃrabdhena vinà nirÃÓrayaæ trayodaÓakaraïÃkhyaæ liÇgaæ na ti«Âhati | ato yad uktaæ bhavatà "kim aviÓe«air ÃrabdhasÆk«maÓarÅrakalpanayà prayojanaæ trayodaÓavidhaæ karaïam ea saæsarati" iti, tan mithyà // SkMv_41 // _________________________________________________________ atrÃha --- sÆk«maÓarÅraæ trayodaÓavidhakaraïasampannaæ kena hetunà saæsaratÅti? atrocyate --- ## puru«Ãrtha÷ kartavya iti pradhÃnasya tÃvat prav­tti÷ | sa cÃrtho dvividha÷ | ÓabdÃdyupalabdhilak«aïo guïapuru«Ãntaropalabdhilak«aïaÓ ca | ÓabdÃdyupalabdhir brahmalokÃdi«u bhogÃvÃptir guïapuru«Ãntaropalabdhir mok«a iti | tasmÃd uktam --- puru«Ãrthahetukam idaæ sÆk«maÓarÅram iti | kiæ cÃnyat --- nimittanaimittikaprasaÇgena(p.43) | tatra nimittaæ dharmÃdya«Âavidham | tat purastÃt vak«yÃma÷ "dharmeïa gamanam Ærdhvam" ityÃdi | prak­ti÷ pradhÃnam | vibhutvaæ prabhutvaæ tasya yogÃt(tadvibhutvayogÃt) | yathà kaÓcid rÃjà prabhutvayogena svarëÂre yad yad icchati tat tat karoti | evaæ pradhÃnam api prabhutvayogena mÃnu«yaæ và daivaæ và tairyagyonyaæ và kurute | evaæ sÆk«maÓarÅraæ trayodaÓavidhena karaïena saæyuktaæ hastinyà udara praviÓya hastÅ bhavati | strÅÓarÅraæ praviÓya manu«yo bhavati | paÓur bhavati | tasmÃt naÂavad vyavati«Âhate liÇgam // SkMv_42 // _________________________________________________________ atrÃha --- ukta purà bhÃvair adhivÃsitaæ liÇgaæ sÆk«maÓarÅraæ saæsarati | tat ke bhÃvà iti? atrocyate --- ## trividhà bhÃvÃÓ cintyante | tatra kecit sÃæsiddhikÃ÷, kecit prÃk­tikÃ÷, kecid vaik­tÃ÷ | tatra sÃæsiddhikÃs tÃvat --- yathà kapilasya bhagavata÷ paramar«er Ãdisarge utpannasyeme catvÃro bhÃvÃ÷ sahotpannà dharmo j¤Ãnaæ vairÃgyam aiÓvaryam iti | ete sÃæsiddhikà ucyante | prÃk­tikà nÃma brahmaïa÷ putrÃ÷ kila sanakÃdayo babhÆvu÷ | te«Ãm utpannakÃryakÃraïÃnÃæ ÓarÅravatÃæ «o¬aÓavar«ÃïÃm evaite catvÃro bhÃvà akasmÃd evotpannà nidhidarÓanavat | ete ca prÃk­tikà bhÃvà ucyante | vaik­tikà yathà --- ÃcÃryÃdimÆrtim adhik­tya utpannà vaik­tikà ity ucyante | ÃcÃryaæ nimittaæ k­tvà j¤Ãnam utpadyate | j¤ÃnÃd vairÃgyaæ, vairÃgyÃd dharmo, dharmÃd aiÓvaryam | evam ete catvÃro bhÃvà asmadÃdi«v api vartante | tad eva vaik­tà ity ucyante | evam ete tridhà bhÃvà vyÃkhyÃtà yair adhivÃsitaæ mahadÃdi liÇgaæ saæsarati | atrÃha --- dharmo, j¤Ãnam, vairÃgyam aiÓvaryam, adharmo 'j¤Ãnam avairÃgyam anaiÓvaryam | evam ete '«Âau bhÃvÃ÷ kva vartante? pÆrvar«ibhi÷ d­«ÂÃ÷ karaïÃÓrayiïa÷ | karaïÃny(p.44) ucyante buddhikarmÃnta÷karaïabhedÃt trayodaÓa | tÃny ÃÓrityëÂau bhÃvÃ÷ pravartante | uktaæ hi "adhyavasÃyo buddhir dharmo j¤Ãnaæ virÃga aiÓvaryam" ity evamÃdi | kiæ cÃnyat --- kÃryÃÓrayiïaÓ ca kalalÃdyÃ÷ | yathà sÆk«maÓarÅram utpattikÃle mÃtur udaraæ praviÓati | mÃtu÷ rudhiraæ pitu÷ Óukraæ tasya sÆk«maÓarÅrasyopacaya kurute | kalalabudbudaghanamÃæsapeÓÅgarbhakumÃrayauvanasthÃvirÃdayo 'nnapÃnarasanimittà utpadyante | tatra ucyate --- "kÃryÃÓrayiïaÓ ca kalalÃdyÃ" iti | kalalagrahaïaæ virÃganimittam // SkMv_43 // _________________________________________________________ uktaæ pÆrvasyÃm ÃryÃyÃæ "nimittanaimittikaprasaÇgena" "naÂavad vyavati«Âhate liÇgam" iti | tatra kiæ nimittaæ kiæ ca naimittikam iti? atrocyate --- ## tatra dharmo nimittam | iha loke dharmaæ ya÷ kurute tan nimittaæ k­tvà sÆk«maÓarÅram Ærdhvaæ gacchati | Ærdhvam ity a«ÂÃnÃæ devayonÅnÃæ grahaïam | tatra Ãdyaæ brÃhmam | prÃjÃpatyam, aindraæ, pitryaæ, gÃndharvaæ, yÃk«aæ, rÃk«asaæ, paiÓÃcam ity etÃny a«Âau sthÃnÃni sÆk«maÓarÅraæ gacchati | tatra dharmo nimittam, Ærdhvagamanaæ naimittikam | kiæ cÃnyat --- gamanam adhastÃd bhavaty adharmeïa | iha loke yamaniyamalak«aïo dharmas tadviparÅto hy adharma÷, tenÃdharmeïa sÆk«maÓarÅram adhastÃd gacchati paÓvÃdi | paÓum­gapak«isarÅs­pasthÃvaram iti pa¤cadhà tiryak sthÃvarÃntam | atrÃdharmo nimittam, adhogamanaæ naimittikam | kiæ cÃnyat --- j¤Ãnena cÃpavarga÷ | yat pa¤caviæÓatitattvaj¤Ãnaæ tena j¤Ãnena tatsÆk«maÓarÅraæ nivartate | paramÃtmÃpavargaæ prÃpnoti mok«aæ gacchatÅty artha÷ | ato j¤Ãnaæ nimittam apavargo naimittika÷ | anyac ca viparyayÃd i«yate bandha÷ | kasya viparyayÃt | j¤Ãnasya viparyayo 'j¤Ãnaæ, tenÃj¤ÃnenÃhaæ darÓanÅya÷ subhago 'haæ bhoktÃham iti manyate | tenÃj¤Ãnena manu«yatiryagdeve«v ÃtmÃnaæ nibadhnÃti | na mok«aæ gacchatÅty artha÷ | ato 'j¤Ãnaæ nimittaæ bandho naimittikÃ÷ | sa ca bandhas trividha÷ | prak­tibandho vaikÃrikabandho dak«iïÃbandhaÓ ceti | tatra prak­tibandho nÃmëÂÃsu prak­ti«u paratvenÃbhimÃna÷ | vaikÃrikabandho nÃma brahmÃdisthÃne«u Óreyobuddhi÷ | dak«iïÃbandho nÃma gavÃdidÃnejyÃnimitta÷ | evaæ caturvidhaæ nimittanaimittikaæ vyÃkhyÃtam // SkMv_44 // (p.45) _________________________________________________________ anyad apy evaævidham ucyate caturdhà --- ## yathà kasyacid vairÃgyam asti | (jitendriyo vi«ayebhyo virakto na yamaniyamapara÷ kevalam) na tu j¤Ãnam asti guïapuru«ÃntarÃkhyam | tenÃj¤Ãnena vairÃgyapÆrveïa nÃsti mok«a÷ | kevalam a«ÂÃsu prak­ti«u layo bhavati pradhÃnabuddhyahaÇkÃratanmÃtre«u | tatra lÅnam ÃtmÃnaæ muktam ity avagacchati bhÆya÷ saæsaraïakÃle saæsarati tri«u loke«u ÓarÅrotpattir bhavati | tatra vairÃgyaæ nimittaæ prak­tilayo naimittika÷ | kiæ cÃnyat --- saæsÃro rÃjasÃd bhavati rÃgÃt | yo 'yaæ rÃjaso rÃgo 'vairÃgyaæ yaj¤aæ karoti, dÃnaæ dadÃti, amunÃmu«min loke sukhaæ me bhÃvÅti | tena rÃgeïa saæsÃro bhavati | brahmÃdisthÃne«u janma bhavati | tatra rÃgo nimittaæ saæsÃro naimittika÷ | kiæ cÃnyat --- aiÓvaryÃd avighÃta÷ yat pÆrvam aiÓvaryam aïimÃdikam a«Âavidhaæ nirdi«Âaæ tasmÃd aiÓvaryÃt prÃrthitÃnÃm avighÃto bhavati na mukti÷ | avighÃto 'skhalanam | viparyayÃt tadviparyÃsa÷ | viparyayÃd anaiÓvaryÃt tadviparyÃsa÷ prÃrthitÃnÃm aprÃptir ity artha÷ | tatrÃnaiÓvaryaæ nimittam | prÃrthitasyÃprÃptilak«aïo viparyÃso naimittika÷ | evaæ «o¬aÓako nityanaimittikaprasaÇgo vyÃkhyÃta÷ | prak­tilaya÷ prak­tibandha ity ucyate | yaj¤Ãdibhir dak«iïÃbandha ity ucyate | aiÓvaryÃdinimitto bhogo vaikÃrika ity ucyate // SkMv_45 // _________________________________________________________ nanu nimittanaimittikaprasaÇga÷ kimÃtmaka iti? atrocyate --- ## e«a iti | ÃryÃdvayena «o¬aÓavidho naimittika÷ sarga ukta÷ | pratyayasarga ucyate | pratyayÃd buddher utpanno yasmÃt tasmÃt pratyayasarga ity ucyate | uktaæ hi purastÃt "adhyavasÃyo buddhi÷" ityÃdi | so 'yaæ pratyayasargo bhÆyaÓ caturdhà bhidyate | yasmÃd Ãha --- viparyayÃÓaktitu«ÂisiddhyÃkhya÷ | saæÓayabuddhir viparyaya÷ sthÃïur ayaæ puru«o veti | bhÆyo 'pi sthÃïuæ prasamÅk«ya na Óaknoty antaraæ gantum evam asyÃÓaktir utpannà | tatas t­tÅya÷ tam eva sthÃïuæ(p.46) j¤Ãtuæ saæÓayituæ và necchati kim anenÃsmÃkam ity e«Ã tu«Âi÷ | bhÆyaÓ caturtho (d­«Âe yas tasmin) sthÃïvÃdirƬhÃæ vallÅæ paÓyati Óakuniæ và | tato 'sya niÓcaya utpadyate sthÃïur ayam ity e«Ã siddhi÷ | evam e«a pratyayasargo bhinnaÓ caturdhà viparyayÃÓaktitu«ÂisiddhyÃkhya÷ | tasya caturvidhapratyayasargasya guïavai«amyavimardena pa¤cÃÓat bhedà bhavanti | sattvarajastamÃæsi trayo guïÃs te«Ãæ vai«amyaæ tadvimardena | yadà sattvam udriktaæ tadà rajastamasÅ gauïe | yathÃdityodayÃn nak«atratejaso gauïatvam | evaæ yadà rajasà sattvatamasÅ, tamasà sattvarajasÅ gauïe tadà tadvimardo bhavati | tena vimardena tasya caturvidhasya pratyayasargasya pa¤cÃÓad bhedà bhavanti // SkMv_46 // _________________________________________________________ tÃn Ãha --- ## sugamam // SkMv_47 // _________________________________________________________ viparyayasya ca tamo moho mahÃmohas tÃmisro 'ndhatÃmisra iti pa¤ca bhedÃ÷ | te«Ãæ bhedÃntarÃïy Ãha --- ## tamasas taqavad a«Âavidhà prak­ti÷ | tadvastu malayatÅti tama÷ | tasya param a«ÂÃsu prak­ti«u layo bhavati | tad yathà pradhÃnaæ buddhir ahaÇkÃra÷ pa¤catanmÃtrÃïÅty ete«u | tatra lÅnam ÃtmÃnaæ mukto 'ham iti manyate | sa ca tasya viparyaya÷ | evaæ tamaso '«Âadhà bheda÷ | mohasya ca a«Âavidha evety artha÷ | yattadaïimÃdya«Âavidham aiÓvaryam uktaæ tasmin saktà brahmÃdayo devatà na mok«apadam icchanti | tasyaiÓvaryasya ÓubhakarmaïopÃttasya k«aye puna÷ saæsaranti | ayam a«Âavidho mohasyÃpi bheda÷ | mahÃmohasya daÓavidho bheda÷ | devÃnÃæ ÓabdÃdaya÷ pa¤catanmÃtrÃkhyà vi«ayà aviÓe«Ã÷ kevalÃnandarÆpà nirupÃdhidugdhavac chÃntÃdisa¤jÃtasukhÃdivirahità ye bhavanti svargaprÃptau | evaæ manu«yÃïÃæ bhautikaÓarÅratayà sukhadu÷khamohasampannÃ÷ ÓÃntaghoramƬhà bhavantÅty e«a daÓavidho mahÃmoha÷ | tad ete«u daÓasu brahmendrÃdayo devà manu«yÃÓ(p.47) ca tiryagyonyÃsaktÃÓ ca d­Óyante | tena hi vi«ayebhya÷ param astÅti mƬhavij¤ÃnÃs tadÃsaktyà guïapuru«ÃntaropalabdhirÆpaæ nityaniratiÓayasukhÃbhivyaktaye j¤ÃnÃvabodhaæ na kurvantÅty e«a mahÃmoha÷ | tenÃmÅ te muktiæ na bhajante | tÃmisro '«ÂÃdaÓadheti | devamanu«yÃïÃæ daÓa vi«ayÃ÷ prÃg abhihità aviÓe«asaviÓe«atayà | aïimÃdyaiÓvaryaæ cëÂaguïam evam a«ÂÃdaÓadhà bhavati | tebhya÷ kenacid vaiguïyenÃprÃptyÃbhihitasya ya÷ krodha÷ sa tÃmisra ity ucyate | tathà a«ÂÃdaÓadhà cety artha÷ | andhatÃmisro 'pi bhavati tatsaÇkhya eva | tathà evam a«ÂÃdaÓadhÃtrÃpi | te«u ca maraïatrÃsÃd du÷kham utpadyate | aiÓvarye vidyamÃna aiÓvaryaæ parityajya m­tyunà hriyamÃïasya gacchÃmÅti saÇkalpayato yas trÃsa÷ so 'ndhatÃmisra ity ucyate daÓa vi«ayÃnaiÓvaryaæ prÃpyÃpi bhoktuæ na labhate 'ntarÃle 'pi mriyata iti yÃvat | evam amÅ viparyayasya tama÷prabh­taya÷ pa¤ca bhedà vibhidyamÃnà dvi«a«ÂibhedÃ÷ sa¤jÃtÃ÷ | ata Ærdhvam aÓakter a«ÂÃviæÓatibhedÃn vak«yÃma÷ // SkMv_48 // _________________________________________________________ ## ekÃdaÓendriyavadhÃ÷ ÃndhyabÃdhiryaghrÃnapÃkaja¬atvaku«ÂhatvamÆkatvakuïitvapaÇgutvagudÃvartaklaibyonmÃdà ity ekÃdaÓendriyavadhÃ÷ | indriyÃïÃæ svavi«ayagrahaïÃsÃmarthyaæ vadha iva vadha÷ | yatheha loke kaÓcid devadatto yaj¤adattam ÃhÆya abravÅt --- bho du÷khito 'smi kiæ karavÃïÅti | sa tenokta÷ sÃÇkhyaj¤ÃnÃdhigamaæ kuru«va du÷khÃntamok«aæ prÃpsyasÅti | evam ukto 'sÃv Ãha --- nÃham etad abhyÃsaæ kartum alam | bÃdhiryÃt guruvacanaæ na Ó­ïomi, ÓuÓrÆ«ÃyÃm asamartho 'smi | ÃndhyakuïitvapaÇgutvÃdido«ÃÓrayatvÃt kuto mama j¤ÃnÃdhigama iti | evam evÃndhyamÆkatvonmÃdÃda indriyopaghÃtà vidyÃgrahaïe asamarthà boddhavyÃ÷ | evam ete ekÃdaÓendriyavadhà aÓaktir ucyante | ki¤ ca --- saha buddhivadhair iti | buddher vadhà buddhivadhÃs tai÷ saha | ke te buddhivadhÃ÷? saptadaÓasaÇkhyÃ÷ | te ca saptadaÓÃpi --- nava tu«Âibhedà a«Âau siddhaya÷ | tannirÆpaïaprastÃve vyÃkhyÃsyÃma÷ // SkMv_49 // (p.48) _________________________________________________________ tatra navadhà tu«Âim Ãha --- #<ÃdhyÃtmikyaÓ catasra÷ prak­tyupÃdÃnakÃlabhÃgyÃkhyÃ÷ / bÃhyà vi«ayoparamÃt pa¤ca nava ca tu«Âayo 'bhihitÃ÷ // ISk_50 //># Ãtmany adhik­tya pravartante tÃÓ catasras tu«Âaya÷ | prak­titu«Âir upÃdÃnatu«Âi÷ kÃlatu«Âi÷ bhÃgyatu«ÂiÓ ceti | yathà kaÓcit prak­timÃtraæ vetti, na tu jÃnÅte saguïÃguïatvanityÃnityatvacetanÃcetanatvasarvagatatvadharmÃn asyÃ÷ kevalaæ prak­tyastitvamÃtraj¤ÃnenÃhaæ jÃnÃmÅti tu«Âa÷ pravrajitas tasya nÃsti mok«a÷ | e«Ã prak­titu«Âi÷ | kaÓcit tridaï¬akuï¬ikÃk«amÃlÃk­«ïÃjinopÃdÃnamÃtreïaivÃhaæ mukta ity abhimÃnÅ brÆte | tena mama mok«o bhÃvÅti | etÃvanmÃtreïa tu«Âo j¤ÃnÃdhigame na pravartate | tasyÃpi na mok«a ity e«Ã upÃdÃnatu«Âi÷ | kaÓcid evaæ brÆte kÃlena svayaæ mok«o bhÃvÅ kiæ tattvavij¤Ãneneti | j¤Ãne prav­ttyaiva tu«Âa÷ | tasyÃpi na mok«a iti kÃlatu«Âi÷ | kaÓcid eva mahÃbhÃgyenaiva mukto bhavati | tasmÃj j¤Ãnam asÃdhakaæ mukte÷ syÃd iti tÃvatà tu«Âa÷ tasya na mok«a e«Ã bhÃgyatu«Âi÷ | evam età Ãtmany adhik­tya jÃyante ity ÃdhyÃtmikyaÓ catasras tu«Âaya÷ | bÃhyÃs tu pa¤ca tu«Âaya÷ | pa¤cÃnÃæ vi«ayÃïÃm uparamÃd bhavanti, arjanarak«aïak«ayÃt­ptihiæsÃdo«Ãn bhÃvayata÷ pa¤ca | evam ubhayatra nava tu«Âaya÷ | tatrÃrjanaæ nÃma vi«ayÃïÃæ tadarthaæ k­«ipÃÓupÃlyÃdivyavasÃyadu÷kham avadhÃrya tebhya evoparatas tu«Âiæ labhate | e«Ã pa¤camÅ tu«Âi÷ | arjitÃnÃm api rÃjacaurÃdibhyo du÷khaæ vi«ayÃïÃæ rak«aïaæ kartuæ tasmÃn na vi«ayai÷ kÃryam ity uparatas tu«Âiæ labhate, sà «a«ÂhÅ tu«Âi÷ | rak«aïe 'pi k­ta upabhujyamÃnÃs te k«Åyanta iti na tai÷ kÃryam ity uparatas tu«Âiæ labhate, e«Ã saptamÅ | tathÃrjanak«ayÃdipratÅkÃrair api k­tair nÃstÅtÅndriyÃïÃæ vait­«ïyam, tasmÃn na tai÷ kÃryam ity uparatasyëÂamÅ tu«Âi÷ | proktÃnÃæ pratÅkÃre k­te 'py arjanÃdiprav­ttena hiæsÃm antareïa bhÆtoparodhaæ vinÃmÅ na prÃpyante tasmÃn na tai÷ kÃryam ity uparata÷ tu«Âiæ labhate | e«Ã navÃmÅ tu«Âi÷ | evam etÃ÷ pa¤ca bÃhyÃs tu«Âaya÷ | ubhayaæ nava bhavanti | (evam etÃbhis tu«Âibhir j¤Ãnaæ vinà mok«o 'stÅti kevalena vairÃgyeïa tu«Âa÷ |) ÃsÃæ navÃnÃm api tu«ÂÅnÃæ granthÃntare saæj¤ÃntarÃïi | tad yathà --- (p.49) ambha÷ salilam ogho v­«Âi÷ tÃraæ sutÃraæ sunetraæ sumarÅcam uttamÃmbhasikam iti | ÃsÃæ viparÅtà atu«Âayo 'nambha ityÃdyÃ÷ | evaæ tu«Âyatu«Âayo vyÃkhyÃtÃ÷ // SkMv_50 // _________________________________________________________ idÃnÅæ siddhayo vyÃkhyÃyante --- #<Æha÷ Óabdo 'dhyayanaæ du÷khavighÃtatrayaæ suh­tprÃpti÷ / dÃnaæ ca siddhayo '«Âau siddhe÷ pÆrvo 'ÇkuÓas trividha÷ // ISk_51 //># tatra Æho nÃma yathà kaÓcic cintayati, kiæ paraæ yÃthÃtmyam, kiæ ni÷Óreyasam, kiæ k­tvà sukhaæ prÃpyate | evam asya cintayato j¤Ãnam utpadyate svata÷ ÓÃstrato guruto và | yat pradhÃnabuddhyahaÇkÃratanmÃtrendriyabhÆtÃny anyÃni, aham anya iti tato mok«aæ gacchati | e«Ã Æhasiddhi÷ prathamà | caurasÃdhutadanugÃmisvÃmipathikasaæyogÃdivat | prak­tipuru«aÓi«yagurukramaj¤Ãnam | tad yathà grÃmam Ãcchidya caurà yÃnti | tatsÃrthamadhye sÃdhur eko gacchati | tadanugÃmÅ ca svÃmÅ | caturtha÷ pathikas tadabhij¤a÷ | pathikacauramadhye sÃdhur api cauraguïÃsp­«Âo 'pi tadanugÃminà cauratayà pratÅtas tÃd­ggaïanÃyÃæ (pratÅta÷) tadabhij¤ena pathikena svÃmÅ sambodhito yad ahaæ sarvaæ jÃnÃmi, amÅ caurà ayaæ sÃdhur eva tatsÃrthÃnuvartÅti | evaæ caurasthÃnÅyo buddhyahaÇkÃratanmÃtrendriyabhÆtasamavÃya÷, sÃdhusthÃnÅyaÓ ca puru«a÷, tadanugÃmisthÃnÅya÷ Ói«yo, bhedena bodhyÃ÷ | pathikasthÃnÅyo guru÷ | tasmÃj j¤Ãnaæ pratÅkatrayeïaivÃvagamyate --- guruta÷ ÓÃstrata÷, svata ity Æhasiddhi÷ prathamoktà | Óabdo nÃma yathà kasyacit paÂhata÷ (tam asya janaæ) Óabdaæ ÓrutvÃnyat pradhÃnam anyo 'ham iti tanmÃrgaprav­ttiprabuddho mok«aæ gacchati | evam e«Ã dvitÅyà siddhi÷ Óabdata utpannà | kaÓcid gurÆpÃsanayà tato 'dhÅtyÃvagamya sakalaæ j¤Ãnam Ãpnoti, t­tÅyÃdhyayanasiddhi÷ sÃÇkhyaj¤Ãnam adhÅtya sa¤jÃtà | evam etÃs tisra÷ siddhaya÷ | Óe«Ã vyÃkhyÃyante | du÷khavighÃtatrayam iti | yathà kaÓcid ÃdÃv abhihitÃdhyÃtmikÃdidu÷khatrayeïÃbhibhÆto 'sya pratÅkÃrÃyohaæ Óabdam adhyayanaæ và pratipadya j¤Ãnam adhigamya mok«aæ yÃtÅti du÷khavighÃtÃya yatrohÃditrayam adhikurute tad api siddhitrayam | evaæ «a siddhaya÷ | kaÓcid durmedhà guro÷ sakÃÓÃn nÃvadhÃrayati | tat kenacit pratyupakÃrÃnapek«eïa suh­dà tasmÃt saæsÃrakÆpÃd ujjihÅr«uïà tadanukÆlatayà k­pÃvatà sugamavacobhir vairÃgyapÆrvakaæ guïapuru«ÃntaropalabdhirÆpaæ sÃÇkhyaj¤Ãnam upadiÓatà samuddh­tam ÃlokyÃha, (p.50) bhagavÃn ÓÃstrakÃra÷ --- suh­tprÃptir iti | te hi suh­das tathopadiÓanti suh­ttayà yathà pëÃïo 'py avabudhyate | uktaæ ca --- "e«Ã ÃturacittÃnÃæ mÃtrÃsparÓecchayà vibhu÷ / bhavasindhuplavo d­«Âo yad ÃcÃryÃnuvartanam" // (bhÃgavatapurÃïa 1 |6 |35) e«Ã saptamÅ siddhi÷ | kaÓcid ÃvÃhanasaævÃhanabhik«ÃpÃtravastracchatrakamaï¬aluprabh­tidÃnena gurÆn ÃrÃdhya sÃÇkhyam adhigamya mok«aæ gacchatÅty e«Ã«ÂamÅ siddhir dÃnÃdibhir upÃyair ni«pannà | ÃsÃm a«ÂÃnÃæ pÆrvavannÃmÃntarÃïi | tÃraæ sutÃraæ tÃratÃraæ pramodaæ pramuditaæ mohanaæ ramyakaæ sadÃpramuditam iti | viparÅtà asiddhaya÷ | tad yathà atÃram ityÃdyÃ÷ | tataÓ ca ekÃdaÓendriyavadhÃ÷, navÃnÃæ tu«ÂÅnÃæ viparyayÃ÷ prak­tyupÃdÃnakÃlabhÃgyÃkhyÃnÃæ pa¤cavi«ayoparamatu«ÂÅnÃæ ca | a«ÂÃnÃæ siddhÅnÃæ viparyayà anÆhÃdaya÷ | saptadaÓa vadhà buddher evam ekÃdaÓa saptadaÓa cëÂÃviæÓatibhedà aÓakter abhidhÅyante | evaæ viparyayÃÓaktitu«ÂisiddhÅnÃm uddeÓa÷ k­ta iti vÃkyaÓe«a÷ | siddhe÷ pÆrvo 'ÇkuÓas trividha÷ | yà ÆhÃdyëÂadhà siddhis tasyà pÆrvo viparyayÃÓaktitu«ÂirÆpo 'ÇkuÓo niyÃmaka÷ | trividhas triprakÃra ity artha÷ | yathÃÇkuÓena g­hÅto gajo vaÓyo bhavati | evaæ viparyayÃÓaktitu«ÂirÆpaæ trividhaæ pratyayasargaæ hitvà siddhi÷ saæsevyÃ, siddhes tattvaj¤Ãnaæ, tasmÃc ca mok«a iti tÃtparyam // SkMv_51 // _________________________________________________________ atrÃha --- bhagavatà uktaæ pÆrvasyÃm ÃryÃyÃæ bhÃvair adhivÃsitaæ liÇgaæ saæsarati | tatra kiæ liÇgaæ pÆrvotpannam Ãhosvit bhÃvà ity atrocyate --- liÇgaæ tÃvat sÆk«maæ tÃnmÃtrikaæ ÓarÅram anÃdikÃlotpannaæ trayodaÓavidhena karaïena saæyuktaæ bhÃvair adhivÃsitaæ saæsarati | karaïÃni buddhyahaÇkÃramanobuddhikarmÃkhyÃni trayodaÓa | evaæ trayodaÓavidhakaraïam ÃÓritya sÆk«maÓarÅraæ tÃnmÃtrikaæ saæsarati | ÓarÅraæ karaïÃni caitalliÇgam ity atrocyate | bhÃvair adhivÃsitam iti bhÃvà dharmaj¤ÃnavairÃgyaiÓvaryÃïi catvÃra÷ sÃttvikÃ÷ | viparÅtÃs tÃmasÃ÷ | evam a«Âau bhÃvÃ÷ | tatra sandeha÷ | kiæ liÇgaæ pÆrvotpannam, utasvid bhÃvà iti | ucyate --- ## (p.51) ## liÇgena vinà bhÃvo na bhavati bhÃvaiÓ ca vinà liÇgaæ na bhavati | yathÃgninà vinà no«ïatvam u«ïatvaæ vinà nÃgni÷ | evam etayor liÇgabhÃvayor yugapadutpatti÷, govi«Ãïavat, kumÃrÅstanavat | yatra liÇgaæ tatra bhÃvà yatra bhÃvÃs tatra liÇgam | tasmÃd ucyate --- liÇgÃkhyo bhÃvÃkhya÷ | liÇgena ÃkhyÃyate sa liÇgÃkhya÷ | bhÃvair ÃkhyÃyata iti bhÃvÃkhya÷ | tasmÃd dvidhà sargo bhavati jÃyate // SkMv_52 // _________________________________________________________ atrÃha --- kiæ dvividha eva sarga÷ kiæ tasmÃd anyas t­tÅyo 'py asti iti | atrocyate --- ## a«Âavikalpo daiva iti | tad yathà --- brÃhmaæ prÃjÃpatyam aindraæ paitraæ gÃndharvaæ yÃk«aæ rÃk«asaæ paiÓÃcam ity evam a«Âavidho devasarga÷ | tairyagyonaÓ ca pa¤cadhà bhavati | atra tulyaliÇgatvÃd bhavati paÓupak«im­gasarÅs­pasthÃvarÃntaÓ ceti | mÃnu«ya ekavidhas tulyaliÇgatvÃd brÃhmaïÃadicÃï¬ÃlÃnta÷ | samÃsata÷ saÇk«epeïa trividho 'yaæ bhÆtamaya÷ sarga÷ | evaæ caturdaÓavidha÷ // SkMv_53 // _________________________________________________________ atrÃha --- ete«u tri«u sthÃne«u kataro guïa utkaÂatvena vartate --- #<Ærdhvaæ sattvaviÓÃlas tamoviÓÃlaÓ ca mÆlata÷ sarga÷ / madhye rajoviÓÃlo brahmÃdistambaparyanta÷ // ISk_54 //># Ærdhvaæ sattvaviÓÃla iti | brahmÃdipiÓÃcÃnto yo '«Âavidha÷ sarga÷ | asau sattvabahula÷ | yasmÃt te«u sattvam utkaÂatvena vartate | tatrÃpi rajastamasÅ sta÷ kiæ tu sattvasyodriktatà | tasmÃt sukhaprÃyà devÃ÷ | tamoviÓÃlaÓ ca mÆlata÷ | paÓvÃdi«u tamasa udrekÃt paÓvÃdisthÃvaraparyanto yasmÃt te«u tama utkaÂatvena vartate tatrÃpi gauïatayà sattvarajasÅ sta÷ | tasmÃt te tamobahulÃ÷ | madhye rajoviÓÃla÷ | tatrÃpi sattvatamasÅ sta÷ | kiæ tu raja utkaÂatvena vartate | tasmÃt te du÷khaprÃyà manu«yÃ÷ | brahmÃdistambaparyanta÷ | caturvidha e«a svedajÃï¬ajÃdinà bhÆtasarga÷ // SkMv_54 // (p.52) _________________________________________________________ atrÃha --- bhÆtasarga utpanno bhÃvasarga÷ sampanno liÇgasarga÷ sampanna iti yatra sargÃ÷ prÃdhÃnikà iti pradhÃnakÃryaæ samÃptam iti | utpannÃs trayo lokÃ÷ pradhÃnaæ coparatam utpÃdya lokÃn iti te«u devamanu«yatiryagyonigate«u du÷khaæ ko 'nubhavati | kiæ caturviæÓatitamaæ pradhÃnam, Ãhosvit mahadÃditrayoviæÓatikam, utasvit puru«a iti? atrocyate --- ## atra tri«u loke«v iti | devaloke, manu«yaloke, tiryagyonau ca jarÃmaraïak­taæ du÷khaæ prÃpnoti cetana÷ puru«a÷ | tatra jarÃk­taæ valÅpalitair abhibhÆta÷ kÃsaÓvÃsai÷ parig­hÅto ya«Âivi«ÂambhagÃmÅ putrasnu«ÃdyabhibhÆto yad du÷kham anubhavati taj jarÃk­tam | maraïak­tam iti | a«Âavidham aiÓvaryam asti yat prÃg abhihitam aïimÃdi, daÓa vi«ayÃ÷ santi | devÃnÃæ pa¤cÃviÓe«Ã÷ kevalasukharÆpÃ÷ | manu«yÃïÃæ saviÓe«Ãs ta eva ÓabdÃdaya÷ sukhadu÷khamohasampannÃ÷ | tanmaraïapÃtÃvasthÃyÃæ yad du÷kham utpadyate tan maraïak­tam ity eva | evam etair du÷khair antakÃle ca janitadu÷khÃni sarvÃïi prÃpnoti cetana÷ puru«a eva pradhÃnÃdÅnÃm acetanatvÃt | tasmÃt tasyaiva vij¤Ãnitayà du÷khaæ na tu ja¬ÃnÃæ pradhÃnÃdÅnÃm | tarhi kiyantaæ kÃlaæ puru«o du÷kham Ãpnoti | atrocyate --- liÇgasyÃviniv­tte÷ | yÃvan mahadÃdiliÇgaæ na nivartate tÃvat kÃlaæ puru«o du÷khabhoktà | tasmÃd du÷khaæ samÃsena --- saÇk«epeïa prÃpnoti cetana÷ puru«a÷ | yadà tu tat pratinivartate mahadÃdiliÇgaæ j¤Ãnotpattyà tato mok«aæ prÃpnoti | mok«aæ gatasya du÷khaæ nÃsti | j¤Ãnena hi liÇgaæ nivartate | yadà pratyekaæ pradhÃnamahadahantanmÃtrendriyabhÆtÃny anyÃni aham anya iti j¤Ãnaæ tadà liÇgÃbhÃva÷ // SkMv_55 // _________________________________________________________ prak­te÷ kiæ nimittam Ãrabhya ity atrocyate --- ## (p.53) ity e«a prak­tik­ta iti | evamÃdir ya÷ pÆrvam upavarïito liÇgasargo mahadÃdibhÆtaparyanta÷, e«a prak­tik­ta iti | atrÃha --- evaæ liÇgasarga÷ pradhÃnena kimarthaæ k­ta iti? atrocyate --- pratipuru«avimok«Ãrtham | puru«aæ puru«aæ prati vimok«as tadarthaæ pratipuru«avimok«Ãrtham | devalokagatÃnÃm, manu«yalokagatÃnÃm, tiryagyonigatÃnÃæ ca mok«Ãrtham ity artha÷ | svÃrtha iva parÃrtha Ãrambha÷ | svakÅyo 'rtha÷ svÃrtha÷ | ivopamÃyÃm | yathà kaÓcit svÃrtham iva mitrÃrthaæ karoti tathà svÃrtham iva pradhÃnaæ puru«Ãrthaæ karoti | sa cÃrtho dvividha÷ | ÓabdÃdyupalabdhir Ãdir guïapuru«Ãntaropalabdhir antaÓ ca | tri«u loke«u ÓabdÃdivi«ayai÷ puru«aæ yojayati | ante ca guïapuru«Ãntaropalabdhyà mok«aæ kurute // SkMv_56 // _________________________________________________________ atrÃha --- uktaæ bhagavatà pradhÃnaæ svÃrtham iva parÃrtham Ãrabhate | atha ca tvayà pradhÃnam acetanam uktaæ tat kathaæ pravartate | acetanÃnÃm api prav­ttir d­«ÂÃ, niv­ttiÓ ca | ## yathà t­ïodakaæ gavà bhak«itaæ pÅtaæ ca k«ÅrabhÃvena pariïamati, vatsav­ddhiæ karoti, pu«Âe vatse nivartate | evaæ puru«avimok«animittaæ pradhÃnasyÃj¤asya prav­tti÷ // SkMv_57 // _________________________________________________________ ## yathà loka i«Âavi«ayautsukye sati tasya niv­ttyarthaæ kriyÃsu gamanÃgamanÃsu pravartate k­takÃryo nivartate | tathÃvyaktaæ puru«asya vimok«Ãrthaæ ÓabdÃdibhogalak«aïaæ guïapuru«Ãntaropalabdhilak«aïaæ dvividhaæ puru«Ãrthaæ k­tvà nivartate // SkMv_58 // _________________________________________________________ ki¤ cÃnyat --- ## yathà nartakÅ Ó­ÇgÃrÃdirasair hÃvabhÃvaiÓ ca nibaddhagÅtavÃditran­tyÃni raÇgasya darÓayitvà k­takÃryà n­tyÃn nivartate | evaæ prak­tir mahadahaÇkÃratanmÃtrendriyabhÆtabhÃvena(p.54) devamÃnu«atiryagrÆpÃsu yoni«u sukhadu÷khamohÃk­ti÷ ÓÃntaghoramƬhavi«ayà satÅ ÃtmÃnaæ puru«asya prakÃÓya nivartate | tasyÃæ ca niv­ttÃyÃm asau kevala÷ puru«o du÷khatrayaæ nÃnubhavati | yathà jalavÃhakasya ghaÂÃbhÃve tadÃdheyasyodakasyÃbhÃva÷ | tathà du÷khÃbhÃva÷ | tato 'sau mok«aæ gacchati // SkMv_59 // _________________________________________________________ atrÃha --- yathà nartakÅ n­tyÃdibhir upÃyair ÃtmÃnaæ prakÃÓya raÇgÃd vinivartate, evaæ prak­ti÷ puru«asya kair upÃyair ÃtmÃnaæ prakÃÓya vinivartate? atrocyate --- ## nÃnÃvidhair upÃyai÷ | ÓabdasparÓÃdibhir upakartuæ ÓÅlam asyÃ÷ sà tathoktà | anupakÃriïa÷ puæsa÷ | ni«kriyatvÃd iti yÃvat | tasyopakÃriïÅ prak­tis tasyopak­tyÃham anyà tvam anya iti nivartate (prak­ti÷) | kiæ cÃnyat --- guïavatÅ | sà sattvarajastamomayÅ | aguïasya sata÷ | puæsa÷ ni«kriyodÃsÅnÃmÆrtÃdilak«aïavattvÃt | evam asya puæso 'guïasyÃpi sata÷ (nityasya) seyaæ guïavatÅ artham apÃrthakaæ carati | karoti | yathà kaÓcid anurakto mitrasuh­ttvam avalambya mitrÃrtham anuktam api pratyupakÃram anapek«ya kurute | evaæ pradhÃnaæ puru«asya dvividham api vi«ayopalabdhimok«Ãtmakam arthaæ kurute | pumÃn puna÷ pradhÃnasya kim api na pratyupakaroti | tat pradhÃnapuæso÷ Óikhipicchavadekapak«acitranyÃya÷ // SkMv_60 // _________________________________________________________ niv­ttà kiæ karoty etad Ãha --- ## prak­tir api pradhÃnam api kurute | yatheha snu«Ã vrŬayà svag­hÃnta÷ praviÓati ato bravÅti iyaæ viÓi«Âatareti | evam iyaæ prak­ti÷ sukumÃratarà | tasmÃt prak­te÷ sukumÃrataraæ nÃnyad astÅti | evaæ puru«asya paramÃtmano 'pi matir utpannà | nÃstÅti me matir bhavati | mameti puru«a ÃtmÃnaæ bravÅti | tatra sukumÃrataratvaæ varïayati ÅÓvara÷ kÃraïam iti kecid ÃcÃryà bravate | uktaæ ca --- "aj¤o jantur anÅÓo 'yam Ãtmana÷ sukhadu÷khayo÷ / ÅÓvaraprerito gacchet svargaæ narakam eva vÃ" // (mahÃbhÃrata 3 |31 |27)(p.55) vedavÃdina÷ punar itthaæ kÃraïam Ãhu÷ | "puru«a evedaæ sarvam"(ÓvetÃÓvataropani«ad 3 |15) ity ata÷ puru«aæ kÃraïam Ãhu÷ | apare svabhÃvam Ãhu÷ | svabhÃva÷ kÃraïam iti | tathà hi --- "yena ÓuklÅk­tà haæsÃ÷ ÓukÃÓ ca haritÅk­tÃ÷ / mayÆrÃÓ citrità yena sa no v­ttiæ vidhÃsyati" // (hitopadeÓa 1 |183) atra sÃÇkhyà vadanti | ÅÓvara÷ kÃraïaæ na bhavati | kasmÃt, nirguïatvÃt | imÃ÷ saguïÃ÷ prajÃ÷ | sattvarajastamÃæsi trayo guïÃ÷, te ca prajÃsu santi | tÃæÓ ca guïÃn d­«Âvà sÃdhayÃma÷ | prak­ter imÃ÷ samutpannÃ÷ prajÃ÷ | yad ÅÓvara÷ kÃraïaæ syÃt tato nirguïÃd ÅÓvarÃn nirguïà eva prajÃ÷ syu÷ | na caivam | tasmÃd ÅÓvara÷ kÃraïaæ na bhavati | evaæ puru«o 'pi dra«Âavya÷ | svabhÃvo nÃma na kaÓcit padÃrtho 'sti | yata÷ prajÃnÃm utpattisaÇgati÷ syÃt | tasmÃd yo brÆte svabhÃva÷ kÃraïam iti tan mithyà | kecit kÃlaæ kÃraïatayà varïayanti --- "kÃla÷ s­jati bhÆtÃni kÃla÷ saæharate prajÃ÷ / (mahÃbhÃrata 3 |13 |70 |57) kÃla÷ supte«u jÃgarti tasmÃt kÃlas tu kÃraïam" // tad api sÃÇkhyo nirÃkurute | kÃlo nÃma na kaÓcit padÃrtho 'sti | vyaktam avyaktaæ puru«a iti traya eva padÃrthÃ÷ | tatra kÃlo 'ntarbhÆta÷ | evaæ pradhÃnaæ hitvà nÃsty anyat kÃraïam | tatpradhÃnÃvagamaæ prati yadà puru«asya samyagj¤Ãnam utpadyate tadà tena j¤Ãnena d­«Âà prak­ti÷ puru«asaÇgÃn nivartate | svairiïÅva puru«eïopalak«ità | aye iyam asÃdhvÅ mÃæ mohayati, tasmÃn na mamÃnayà kÃryam itivat | tasyÃæ ca niv­ttÃyÃæ mok«aæ gacchati | evam ÅÓvarÃdÅni akÃraïÃni | sukumÃrataram ity etad vÃkyaÓe«a÷ k­ta÷ | yasmÃt sukumÃrataraæ pradhÃnaæ tasmÃd ucyate --- prak­te÷ sukumÃrataraæ na ki¤cid astÅti me matir bhavati | iti me puru«asya | atrÃha --- sà d­«Âà puru«eïa kathaæ nivartate prak­ti÷ | atrocyate --- yà d­«ÂÃsmÅti punar na darÓanam upaiti puru«asya | yathà kÃcit kulastrÅ sÃdhvÅ svag­hadvÃri sthità puru«eïa sahasaivÃgatena d­«Âà sahasaivaæ vrŬamÃnà tvaritaæ g­haæ pravi«Âà sà evaæ matvà d­«ÂÃham aneneti na punar darÓanam upaiti puru«asya | evaæ prak­ti÷ paramÃtmanà puru«eïa j¤Ãnacak«u«Ã d­«Âà savrŬà kulastrÅvan na punar darÓanam upaiti puru«asya | tasyÃæ ca niv­ttÃyÃæ puru«o mok«aæ gacchati // SkMv_61 // (p.56) _________________________________________________________ atrÃha --- loke Ói«Âà vadanti puru«o baddha÷, puru«o mukta÷, puru«a÷ saæsarati | atrocyate --- ## puru«o na badhyate sarvagatatvÃt, avikÃratvÃt, ni«kriyatvÃt, akart­tvÃt | yasmÃn na badhyate tasmÃn na mucyate | mukta eva sa÷ | abaddha÷ kuto mucyate | kasyÃbhuktena visÆcÅ bhavati | na saæsarati sarvagatatvÃt | sarvagatasya bandhamok«au kuta÷ | anadhigataprÃpaïÃrthaæ saæsaraïam ity upadiÓyate | tena ca sunipuïaæ sarvaæ prÃptam | puru«aæ na vidanti ye ta evaæ vadanti | puru«o baddha÷, puru«o mukta÷, puru«a÷ saæsarati | atrÃha --- yadi puæso bandhamok«asaæsaraïÃni na syu÷ tarhi kasya bhavanti | tad ucyate --- saæsarati badhyate mucyate ca nÃnÃÓrayà prak­ti÷ | prak­tir ÃtmÃnaæ badhnÃti, mocayati, saæsarati ca | yat tat sargÃdau sÆk«maæ ÓarÅraæ tÃnmÃtrikaæ prÃg uktaæ trayodaÓavidhena karaïena saæyuktaæ trividhena bandhena baddhaæ saæsarati | sa ca bandhas trividha÷ pÆrvam ÃkhyÃta÷ | tad eva sÆk«maÓarÅram utpanne j¤Ãne tridhà bandhÃn mucyate | tasmÃn mucyate badhyate saæsarati nÃnÃÓrayà prak­ti÷ | nÃnÃÓrayà devamanu«yatiryakÓarÅrabhÆtety artha÷ | evaæ yat pradhÃnaæ tat sÆk«maæ ÓarÅraæ tat pradhÃnaæ prak­tir ity anarthÃntaram | tatra ya÷ puæso bandhamok«asaæsaraïÃni brÆte sa mƬha÷ // SkMv_62 // _________________________________________________________ atrÃha --- sà prak­ti÷ kair guïair ÃtmÃnaæ bandhayati, kair và mocayatÅti? atrocyate --- ## saptabhÅ rÆpair iyam evaæ prak­tir dharmÃdibhir vinà j¤Ãnam ÃtmanÃtmÃnaæ badhnÃti | saiva ca prak­ti÷ guïapuru«ÃntaropalabdhirÆpaæ prati, ekarÆpeïa j¤ÃnenÃtmÃnaæ vimocayati // SkMv_63 // (p.57) _________________________________________________________ katham taj j¤Ãnam utpadyate --- ## evam iti | yathÃ, etÃni pa¤caviæÓatitattvÃni puru«ÃdyÃni bhÆtaparyantÃni te«Ãm abhyÃsas tattvÃbhyÃsa÷ | abhyÃsenaiva tattvadarÓanam | tasmÃd abhyÃsÃt puru«asya buddhir utpadyate | nÃsmi tattvÃni, na me tattvÃni, nÃhaæ tattvÃnÃm, kiæ tu prÃdhÃnikÃny etÃni | tasmÃj j¤Ãnam utpadyata evamÃdi | apariÓe«aæ niravaÓe«am ity artha÷ | kiæ cÃnyat (j¤Ãnaæ yasmÃd Ãha) --- aviparyayÃt | viparyaya÷ saæÓayas tadviparÅto 'viparyayas tasmÃd aviparyayÃd asaæÓayÃd yathÃbhÆtÃrthadarÓanÃd viÓuddham niravadyam avyÃmiÓraæ kevalaæ j¤Ãnam utpadyate prÃdurbhavati | kiæ j¤Ãnam? guïapuru«ÃntaropalabdhirÆpam ity artha÷ // SkMv_64 // _________________________________________________________ atrÃha --- tena j¤Ãnena puru«a÷ kiæ karoti | atrocyate --- ## yathà kaÓcit prek«ako raÇgasthito gÅtavÃditran­tyÃdibhir vartamÃnÃæ nartakÅæ svastho nirvikalpa÷ paÓyati | evaæ puru«a Ãtmak­tena j¤Ãnena tÃsu tÃsv avasthÃsu vartamÃnÃæ prak­tiæ paÓyati --- iyaæ sà prak­tir yà sarvapurÃïam ÃtmÃnaæ badhnÃti | prek«akavat prek«akeïa tulya÷ svastha÷ svasmin bhÃve sthita÷ | kiæbhÆtÃæ prak­tim? niv­ttaprasavÃm | niv­ttabuddhyahaÇkÃrakÃryÃm | arthavaÓÃt saptarÆpaviniv­ttÃm | nirvarttitobhayapuru«aprayojanavaÓÃd yai÷ saptabhÅ rÆpair dharmÃdibhir ÃtmÃnaæ badhnÃti tebhyo rÆpebhyo viniv­ttÃm | yÃvaj j¤Ãnacak«u«Ã d­«Âà prak­ti÷ puru«eïa tathà ca pumÃn d­«Âa÷ // SkMv_65 // _________________________________________________________ atrÃha --- j¤Ãnacak«u«Ã d­«Âvà prak­tiæ puru«a÷ kiæ karoti? atrocyate --- ## (p.58) ## yathemÃæ raÇgagatÃæ nartakÅæ sarvÃsv avasthÃsu vartamÃnÃæ d­«Âvà viramati raÇgÃt prek«aka÷ d­«Âà mayety upek«aka eka÷ kevala÷ Óuddha÷ puru«a÷ | tathà prak­tir api --- "anenÃhaæ d­«ÂÃ" iti niv­ttà | ekà trailokyasyÃpi pradhÃnakÃraïabhÆtà na dvitÅyà prak­tir asti | nartaky api --- "aham anena d­«ÂÃ" ity uparamate n­tyÃt, evaæ puru«o 'pi "d­«Âà mayeyaæ j¤Ãnacak«u«Ã prak­ti÷" iti prek«akavad uparamate mok«aæ gacchatÅty artha÷ | tathà prak­tir api d­«ÂÃham aneneti svavyÃpÃrÃd uparamaty eva | atrÃha --- puæprak­tyo÷ sarvagatatvÃt sarvani«edho na Óakyate vaktum | tad asya saæsÃrasargasya viniv­ttir eva | tat katham idaæ sÃdhanaæ samÅcÅnam iti | atrocyate --- sati saæyoge 'pi tayo÷ prayojanaæ nÃsti sargasyeti | yady api pradhÃnapuru«ayo÷ sarvagatayo÷ saæyogo bhavaty eva | tasmiæÓ ca sati sargasambhavas tathÃpi nÃsau sarga÷ syÃt prayojanÃbhÃvÃt | yasmÃt pradhÃnasya puru«Ãrthà prav­tti÷ | sa ca puru«Ãrtho dvividha÷ | ÓabdÃdyupalabdhir Ãdir guïapuru«Ãntaropalabdhir antaÓ ca | brahmÃdisthÃvarÃnte«u puru«a÷ ÓabdÃdibhir vi«ayair yojayitavya÷ | ante ca guïapuru«Ãntaropalabdhyà mok«ayitavya÷ | evaæ puru«adarÓanÃrthaæ samprayoga÷ k­ta÷ | evaæ prak­tipuru«ayos tayo÷ ÓarÅrotpattir nÃsti puna÷ ­ïikadhÃriïakavad yatheha loke ­ïikadhÃriïakau uttamÃdhamarïau devadattayaj¤adattau yo 'smin ­ïaæ dhÃrayati sa uttamarïas tenÃdhamarïÃkta÷ --- "­ïaæ me dehÅ" iti | tatas tena taddattam | tatas tau k­taprayojanau parasparam arthena santyaktÃv atha tayor bhÆya÷ saæyogo bhavati | tathÃpi nÃrthak­tyaæ prayojanÃbhÃvÃt | yathà và v­ddhasaæyogÃd apatyaæ na bhavati, prayojanÃbhÃvÃt | tathà pradhÃnapuru«ayo÷ k­taprayojanayo÷ prayojanaæ nÃstÅti siddham // SkMv_66 // _________________________________________________________ ki¤ cÃnyat, yadi puru«asyotpanne j¤Ãne mok«as tarhi mama kasmÃn na bhavati | ata ucyate --- ## yadà puru«eïa pa¤caviæÓatitattvaj¤Ãnam adhigataæ bhavati tadà dharmÃdÅny akÃraïÃni prÃptÃni punarjanmasamarthÃni na bhavanti | ko d­«ÂÃnta÷ --- yatheha (p.89) loke bÅjÃny agnidagdhÃni na prarohasamarthÃni bhavanti | dharmo ye«Ãm Ãdis tÃni dharmÃdÅni te«Ãm akÃraïÃnÃæ prÃptir akÃraïaprÃpti÷ | tathà satyÃæ punarjanma na bhavati | atrÃha --- yadi samyagj¤ÃnÃn mok«o bhavati tatrÃcÃryasyopade«Âu÷ samyagj¤Ãnam utpannaæ kimarthaæ mok«aæ na gato 'sti, atha và tvatprasÃdÃt tajj¤Ãnaæ mamÃpi sa¤jÃtaæ kim ahaæ mok«aæ na gacchÃmi | atrocyate --- ti«Âhati saæskÃravaÓÃt | saæskÃro nÃma dharmÃdharmau nimittaæ k­tvà ÓarÅrotpattir bhavati tiryaÇmanu«yadevÃdi«u | tasya saæskÃreïa grahaïam | sa ca saæskÃra÷ phalam adattvà k«ayaæ na gacchati, utpannaj¤ÃnasyÃpi tasmÃd idaæ ÓarÅraæ vinÃÓaæ yÃsyati | tannimittÃbhÃvÃd idaæ ÓarÅraæ pati«yati | yathà ca vidvÃn mok«aæ yÃsyati | tasmÃt hetor utpannaj¤ÃnasyÃpi dharmÃdharmavaÓÃt ti«Âhati ÓarÅram | ko d­«ÂÃnta÷? atrocyate --- cakrabhramavad dh­taÓarÅra÷ | yathà kulÃlaÓ cakraæ bhramayati ghaÂaæ kari«yÃmÅti | sa kulÃlo ghaÂaæ k­tvà yathà svastho bhavati, avati«Âhate | yasmiæÓ cÃvati«ÂhamÃne cakraæ bhramaty eva | saæskÃravaÓÃt --- karmavaÓÃd ity artha÷ | evam eva pÆrvak­tayor dharmÃdharmayor balavattvÃd durbalatvÃj j¤Ãnasya, utpanne 'pi j¤Ãne vidvÃæs ti«Âhati saæskÃravaÓÃc cakrabhramavad dh­taÓarÅra÷ // SkMv_67 // _________________________________________________________ atrÃha --- utpannaj¤Ãna÷ phalanirapek«aæ karma nirbÅjaæ kurvan na deham Ãrabhate, Ãrabdhaphalaæ yÃvat janmadÃyi "nÃbhuktaæ k«Åyate karma" "avaÓyam eva bhoktavyaæ k­tam" iti k«apayan, anÃrabdhaphale«u "yathaidhÃæsi samiddho 'gni÷(bhagavadgÅtà 4 |37)" iti parihÃreïa bhasmÅkaraïam | evaæ karmaïÃæ dhvaæse, utpanne j¤Ãne 'pi kadà vidvÃn mok«aæ gacchatÅti? atrocyate --- ## tad evaæ sati ÓarÅrabhede dehanÃÓe prÃpta ÃyÃta ity artha÷ | caritÃrthatvÃt | sa cÃrtho dvividha÷ (ÓÃbdÃtmika÷) pÆrvam ukta÷ | tasyÃrthasya caritÃrthatvÃt k­tvety artha÷ | pradhÃnaviniv­ttau | yadà pÆrvak­tayor dharmÃdharmayo÷ k«ayo bhavati tadà ÓarÅraæ bhidyate | tasmiæÓ ca ÓarÅre bhinne pÆrvoktena j¤Ãnena ÓarÅraæ pradhÃnÃkhyaæ kÃraïam aviÓe«amayaæ tÃnmÃtrikaæ sargÃdÃv utpannaæ tan nivartate | iha ÓarÅre yat pÃrthivaæ tat prthivÅæ praviÓati | evam anyad anye«u praviÓati | evaæ sthÆlaæ ÓarÅraæ pa¤cadhà bhidyate | pradhÃnaæ ca k­taprayojanaæ bhÆyo 'nyat(p.60) ÓarÅraæ dvitÅyaæ nÃrabhate vidu«a÷ | evam ayaæ vidvÃn tasmin ÓarÅre bhinne --- aikÃntikam Ãtyantikam ubhayaæ kaivalyam Ãpnoti | aikÃntikam avaÓyambhÃvitvÃd Ãtyantikam apunarÃv­ttitvÃt sarvathety artha÷ | na tv au«adhÃdivat kÃdÃcitkaroganiv­ttivat | na ca niv­tte roge puna÷ sambhaved ity ubhayodÃharaïam aikÃntikÃtyantikayo÷ | ittham ekÃntÃtyantas tÃpatrayasyÃbhÃvÃd uparamÃd anutpatte÷ kaivalyaæ mok«a ity artha÷ | tam Ãpnoti // SkMv_68 // _________________________________________________________ atrÃha --- kiæprayojanam idaæ j¤Ãnam ucyate | atrocyate --- ## yaÓ cÃsau puru«Ãrtho mok«as tadarthaæ puru«avimok«Ãrthaæ j¤Ãnam idam iti | yad etat pÆrvavarïitaæ j¤Ãnaæ etad guhyaæ durvij¤eyam ity artha÷ | paramar«iïà kapilena samÃkhyÃtaæ kathitam ity artha÷ | atrÃha --- asmin j¤Ãne ke 'rthÃÓ cintyante | atrocyate --- sthityutpattipralayÃ÷ tatra devÃdÅnÃm a«Âau sthÃnÃni bhavanti | mÃnu«yaæ caikavidham, bhÆloke pa¤cavidhaæ tairyagyonam | e«u sthÃne«u brahmÃdÅni tiryagyoniparyantÃni ti«Âhanti | e«Ã sthiti÷ | utpattiæ prÃdurbhÃvaæ pradhÃnÃn mahadahaÇkÃratanmÃtrendriyamahÃbhÆtÃnÅty utpatti÷ | evaæ bhÆtotpattir bhÃvotpattiÓ ca vyÃkhyÃtà | layaæ vak«yÃma÷ --- bhÆtÃni tanmÃtre«u lÅyante, tÃnÅndriye«u, indriyÃïi lÅyante cÃhaÇkÃre, sa buddhau, sà pradhÃne layaæ gacchati | pradhÃnaæ tu kvacin na lÅyate 'vik­tatvÃt | evaæ pralaya÷ // SkMv_69 // _________________________________________________________ atrÃha --- yad etad bhagavatà vyÃkhyÃtaæ pa¤caviæÓatitattvaj¤Ãnam, tasya kuta Ãgama iti? atrocyate --- ## (p.61) etat vij¤Ãnam adhikurute | etat pavitraæ, kathaæ pavitram? | yasmÃn narakapretatiryagyoni«u patanÃt trÃyate tasmÃt pavitram | agryaæ Órai«ÂhyÃt | vedapurÃïabhÃratam anvÃdibhyo 'pi dharmaÓÃstrebhya etat pa¤caviæÓatitattvaj¤Ãnam uttamam | kasmÃt? aikÃntikatvÃt, ÃtyantikatvÃc ca | ato du÷khÃbhÃvaÓ ca | munir bhagavÃn kapila÷ ÃsurisagotrÃya brÃhmaïÃya var«asahasrayÃjine 'dhikÃritÃm avagamya (asmai) pradadau | tadanukampayà tadvimok«Ãrtham | andhe tamasy aj¤Ãne 'yaæ tapasvÅ vartata ity utpannayÃnukampayà | munir mananÃt | bhagavÃn bhÆtÃnÃæ gatim Ãgatiæ ca vidann anati calatÅti bhagavÃn kapila÷ | pratyupakÃrÃnapek«asarvopakÃrÅ suh­d ity artham avalambyovÃca | tad eva j¤Ãnaæ bhÆya Ãsurisagotro 'nukampayà pa¤caÓikhÃya provÃca | pa¤caÓikhena tena bahudhÃk­taæ tantram | bahÆnÃæ Ói«yÃïÃæ pradattam // SkMv_70 // _________________________________________________________ tantram iti vyÃkhyÃyate | "tama eva khalv idam agra ÃsÅt"(maitryupani«ad 5 |2) | tasmiæs tamasi k«etraj¤o 'bhivartate prathamam | tama iti ucyate prak­ti÷, puru«a÷ k«etraj¤a÷ | «a«ÂipadÃrthà yasmin ÓÃstre tantryante tat «a«Âitantram | «a«Âitantraæ j¤Ãtvà kuÓala÷ kileÓvarak­«ïanÃmà | tena ÅÓvarak­«ïena vistaragranthagrahaïabhÅruïà hitÃrthaæ «a«Âitantram atisaÇk«iptam | tad Ãha --- #<Ói«yaparamparayÃgatam ÅÓvarak­«ïena caitad ÃryÃbhi÷ / saÇk«iptam Ãryamatinà samyag vij¤Ãya siddhÃntam // ISk_71 //># Ói«yaparamparayÃgatam iti | kapilÃd Ãsuriïà prÃptam idaæ j¤Ãnam | tata÷ pa¤caÓikhena, tasmÃd bhÃrgavolÆkavÃlmÅkihÃrÅtadevalaprabh­tÅn Ãgatam | tatas tebhya ÅÓvarak­«ïena prÃptam | tad eva «a«Âitantram ÃryÃbhi÷ saÇk«iptam Ãryamatinà vistÅrïamatinà samyag vij¤Ãya siddhÃntam kÃryakÃraïasiddhasya ÓarÅrasyÃnto 'punarbhÃvo mok«as tasya tÃdÃtmyam ity artha÷ | tatisiddhasya ÓarÅrasya sÆk«masya tÃnmÃtrikasya sargÃdibhavasyÃnto mÆrtinÃÓa iti và | e«a «a«Âitantra iti tÃtparyam // SkMv_71 // _________________________________________________________ ## (p.62) ye «a«Âitantre padÃrthà abhihitÃs te saptatyÃæ vyÃkhyÃtÃ÷ kathitÃ÷ | «a«ÂitbhedÃ÷ prÃg vyÃkhyÃtÃ÷ | "bhedas tamaso '«Âavidha" iti ÃryÃyÃæ "pa¤ca viparyayabhedÃ" ity atra cÃbhihità ity ete pa¤cÃÓat pratyayÃ÷ ime cÃnye daÓa maulikÃ÷ | tathà hi --- astitvam ekatvam athÃrthavattvaæ pÃrÃrthyam anyatvam atho niv­tti÷ / yogo viyogo bahava÷ pumÃæsa÷ sthiti÷ ÓarÅrasya ca Óe«av­tti÷ // tatra "bhedÃnÃæ parimÃïÃt" ity etai÷ pa¤cabhir hetubhi÷ pradhÃnÃstitvam ekatvam arthavattvaæ ca siddham | "saÇghÃtaparÃrthatvÃt" iti parÃrthatvam uktam | "janmamaraïakaraïÃnÃm" iti puru«abahutvaæ siddham | "cakrabhramavad dh­taÓarÅra" iti sthiti÷ siddhÃ, ete daÓa, "pa¤ca viparyayÃ÷" a«ÂÃviæÓatidhà aÓakti÷, navadhà tu«Âi÷ a«Âadhà siddhir iti pa¤cÃÓat | ubhayaæ militvà «a«ÂipadÃrthÃ÷ «a«Âitantre | tantryante vyutpÃdyante padÃrthà iti tantram | «a«ÂipadÃrthÃnÃæ tantram iti saÇgati÷ | ÃkhyÃyikÃvirahitÃ÷ paravÃdavivarjitÃÓ ceti | pareïa saha vÃda÷ paravÃda÷ tena varjitÃÓ ca | iti parisamÃptam iti // SkMv_72 // _________________________________________________________ atrÃha --- katham etad alpagranthaæ ÓÃstraæ k­tsnasya vÃcakaæ bhavi«yati? atrocyate --- ## yasmÃt «a«Âitantram iti hetu÷ | samÃsad­«Âaæ saÇk«epato grantham ity artha÷ | ÓÃstram iti | ÓÃsyate yenotpathÃd iti ÓÃstram | tÅrthodakamahatphalam | kartà bhoktà bhojyaæ mok«aÓ cÃtra cintyate | atha du÷khÃnÃæ ÓÃsanÃt ÓÃstram | idam --- imÃæ saptatiæ darÓayati | nÃrthataÓ ca parihÅnam | «a«ÂipadÃrthavicÃraïÃyÃm(p.63) ahÅnam ity artha÷ | tantrasyeti | yathà svalpe 'pi darpaïe mahato rÆpasya nirÆpaïaæ syÃt | evam alpaÓÃstre «a«Âitantrasya k­tsnasyÃpi vyaktir abhihitety artha÷ // SkMv_73 // ity ÃcÃryeÓvarak­«ïaproktÃyÃ÷ sÃÇkhyasaptatyà v­ttir ÃcÃryamÃÂharak­ti÷ samÃptà | (p.64)