Isvarakrsna: Samkhyakarika (Samkhyasaptati), with Mathara's commentary Matharavrtti
Based on the ed. by Visnu Prasada Sarma: Sàükhyakàrikà: Màñharàcàryaviracita-"Màñharavçtti"-sahità,
Varanasi : The Chowkhamba Sanskrit Series Office 1970
(Chowkhamba Sanskrit Series, 296 [Work no. 56])
Input by members of the Young Buddhist Association, University of Tokyo
(www1.linkclub.or.jp/~bussei/)
STRUCTURE OF REFERENCES:
ISk_n = ä÷varakçùõaSàükhyakàrikà_verse
SkMv_n = SàükhyakàrikàMàñharavçtti_Kàrikà-verse
#<...># = BOLD
___________________________________________________________________
THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE.
Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding:
description character =ASCII
long a à 224
long A â 226
long i ã 227
long I ä 228
long u å 229
long U æ 230
vocalic r ç 231
vocalic R è 232
long vocalic r é 233
vocalic l ë 235
long vocalic l í 237
velar n ï 239
velar N ð 240
palatal n ¤ 164
palatal N ¥ 165
retroflex t ñ 241
retroflex T ò 242
retroflex d ó 243
retroflex D ô 244
retroflex n õ 245
retroflex N ö 246
palatal s ÷ 247
palatal S ø 248
retroflex s ù 249
retroflex S ú 250
anusvara ü 252
capital anusvara ý 253
visarga þ 254
long e ¹ 185
long o º 186
l underbar × 215
r underbar Ÿ 159
n underbar 173
k underbar É 201
t underbar  194
Other characters of the CSX encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order
to facilitate word search.
For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings
and formats see:
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf
and
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf
___________________________________________________________________
|| ÷rãþ ||
sàïkhyakàrikà
màñharavçttisahità
sarvavidyàvidhàtàram àdityasthaü sanàtanam /
nato 'smi parayà bhaktyà kàpilaü jyotir ã÷varam // 1 //
kapilàya namas tasmai yenàvidyodadhau jagati magne /
kàruõyàt sàïkhyamayã naur iha vihità prataraõàya // 2 //
namaskçtya tu taü tasya vakùye j¤ànasya kàraõam /
hitàya sarva÷iùyàõàm alpagranthasamuccayam // 3 //
_________________________________________________________
##
asyà àryàyà upodghàtaþ kriyate ---
sthànaü nimittaü vaktà ca ÷rotà ÷rotçprayojanam /
sambandhàdyabhidhànaü ca upodghàtaþ sa ucyate //
iha hi bhagavàn maharùiþ sàüsiddhikadharmaj¤ànavairàgyai÷varyasampanno bhagavataþ puràõapuruùasyàvatàro jagadanujighçkùayà prajàpateþ kardamasya putraþ svàyambhuvasya manor duhitari devahåtyàü kapilo nàma babhåva | sa tena guõapuruùàntaropalabdhiråpeõa j¤ànenàpàrapàraü didar÷iùayà hastàvalambeneva, kàlàhidanda÷yamànajagataþ sudhàmaõineva, du÷cikitsyasya bhavavyàdher apanayanàya samyagauùadheneva, avidyàndhakàrapradhvaüsanapradãpeneva, muktimàrgavirodhimohavçkùavivra÷canakuñhàreõevàmunàvabodhena sampanno 'ndhe tamasi majjaj jagad idam adràkùãt | tad avalokyàsya kàruõyam udapàdi | aho khalv idaü jagad anàdikàlasambaddhaü nisargàd eva andhe tamasi vartata iti |
athàsau mahàyogã katham asya varàkasya andhe tamasi vartamànasya vi÷vasyànugrahaþ kàrya iti samutpannakàruõyo manasi cintàm àpede | sa(p.1) evaü vicintayan àsurisagotraü bràhmaõavi÷eùaü varùasahasrayàjinam adhikàriõam avagatya brahmopade÷avidyayà atandrito bhåtvà vàcam ity uvàca --- "bho bho àsure3 ramase gçhasthadharmeõa" iti | sa tam uvàca --- "rame bho" iti | sa evam ukto munir ãùadaniùpannavivekavairàgyo 'yam iti vyavasya nirgamya bhåyo 'pi dvitãye varùasahasre pårõe pratyàgatya tathaivàbhyuvàca --- "bho bho àsure3 ramase gçhasthadharmeõa" iti | sa tam uvàca --- "rame bho" iti | athàsau mahàyogãndras tathaiva nirgamya tçtãye varùasahasre sampårõe abhyetyovàca --- "bho bho àsure3 ramase gçhasthadharmeõa" iti | sa tam uvàca --- "na rame bho" iti | atha sa bhagavatà uktaþ --- katham iti | punar àha àsuriþ --- "duþkhatrayàbhighàtàt" iti | athàha kapilaþ --- tàta utsahase brahmacaryavàsaü vastuü yadi tadàmãùàü duþkhatrayàõàü pratãkàraü vayam upadekùyàmaþ | so 'bravãt --- "bhagavan bàóhaü ÷akto 'haü bhagavatàm àde÷am anugantum" iti | sa evaü gçhasthadharmam apahàya putradàràdikaü ca, pravrajito bhagavataþ kila kapilàcàryasya yoginaþ pràõàþ(?) ÷iùyo babhåva |
tatra yadi ka÷cid evaü bråyàt --- kuto 'sya jij¤àsà samutpannà yayàsau gurukulam abhigata iti | tatràyaü prativàdaþ | duþkhatrayàbhighàtàj jij¤àsà samutpannà | kam iha paraü, kiü yàthàtmyaü, kiü niþ÷reyasaü, kiü kçtvà kçtàrthaþ syàm iti matvàsau gurukulam abhigata iti | tathà hi ---
"tat tapaþ sa japaþ sà dhãs taj j¤ànaü sà ca vaiduùã /
yato naiva nipàtaþ syàd antaþsaüsàrasàgaram" //
iti ÷ravaõàt |
ki¤ ca ---
ihopapattir mama kena karmaõà kva ca prayàtavyam ito bhavàd iti /
vicàraõà yasya na jàyate kùitau kathaü sa dharmapravaõo bhaviùyati //
tasmàt samãcãnam idaü yad asyetijij¤àsà samudapàdi |
kiü punas tad duþkhatrayaü, tad àha --- àdhyàtmikam, àdhibhautikam, àdhidaivikam | tatra prathamaü dvividhaü, ÷àrãraü mànasaü ca | tatra ÷àrãraü vàtapitta÷leùmaõàü dehadhàtånàü vaiùamyàd yad duþkham àtmànaü deham adhikçtya jvaràtãsàràdi pravartate | mànasaü priyaviyogàd apriyasaüyogàc ca dvividham | etad àdhyàtmikaü duþkham abhihitam | àdhibhautikaü tu bhåtàny adhikçtya yat pravartate mànuùapa÷upakùisarãsçpasthàvaranimittam | àdhidaivikaü tu divam adhikçtya yat pravartate ÷ãtoùõavàtavarùàdikam | evam etais tribhir duþkhair abhihatasyàsurisagotrasya bràhmaõasya jij¤àsà samutpannà | kva viùaye?(p.2) tadabhighàtake hetau | teùàü trayàõàü duþkhànàm abhighàtako vinà÷ako yo 'sau hetus tatra | tàü jij¤àsàm àha | kim amåni duþkhàni vapuùaþ, àhosvit tadvyatirikto 'sti ka÷cid anyaþ puruùo yasyemàni trãõi duþkhàni jàyante, utàmãùàü pratãkàropàyo 'py asti na và | yady asti tadànãü tam evàsthàsyàmaþ | no cet prathamapràvçóàsàraü ùaõóha[?] ivàmåni nimãlitanetrà vayaü soóhàraþ | vç÷cikàdidaùña eva viùapratãkàràya jàïgulikaü gaveùayati no và viùabhavapãóàsahaþ | evam asahyaduþkhàbhibhåtasyàsures tadabhighàtake hetau jij¤àsà samutpannà | sa ca samutpannaduþkhàbhàvaü jij¤àsus tatpratãkàraku÷alaü bhagavantaü kapilàcàryaü ÷araõam abhyupagataþ, ayaü madabhilaùitaduþkhapratãkàropàyaü vakùyatãti |
nanu duþkhebhya eva jij¤àsà samutpannà kathaü teùàm evàbhàvàya kàraõatvam upayàti | na hi janayitrãsakà÷àd utpannas tanayas tasyà eva vyàpàdanaü kurute | satyam | iha loke yady asmàd utpadyate tat tasyàpi vipattikàraõaü dç÷yate | yathà karkañako '÷vataro và janayitryàþ samutpannas tàm eva vyàpàdayati | yad và yathà ka÷cid à÷ãviùaþ ÷uùkatçõabahulaprade÷e sthitaþ pratisarpaü dçùñvà kruddhas tasya mukhaniþ÷vàsanirgato vahnis tçõàni taü vàpi sarpaü dadàha | amunà nyàyena duþkhebhya eva jij¤àsà niùpannà duþkhànàm evàbhàvaü kariùyatãty arthasaïgatiþ |
atrocyate | dçùñe sàpàrthà cet | ced ity ayaü nipàtaþ ÷aïkàyàü vartate | iha loke sakalasamutpannaduþkhànàü pratãkàro 'sty eva, kiü tadarthaü kapilopasarpaõeneti bhàvaþ | tam eva hetuü dçùñaü dar÷ayati | ÷àrãràdhyàtmikànàü jvaràtãsàràdisakalavyàdhãnàü santy evàgadaïkàrà aùñàïgàyurvedavido bhiùajaþ kàya÷alya÷alàkàviùonmàdaklãbajaràkumàracikitsànipuõàþ | mànasasyàdhyàtmikatàpasya pratãkàraþ priyavastusaüyogàd apriyasya dårataþ pariharaõàc ca | àdhibhautikasya tu gràmanagaràdikalpanayà prahàõopapattiþ | àdhidaivikasyàbhivàtayàtapràvaraõàvaraõàdibhiþ | atas tadabhighàtakàraõàt kiü kapilopasarpaõeneti bhàvaþ | tathà ca laukikànàm àbhàõakaþ ---
arke cen madhu vindeta kimarthaü parvataü vrajet /
iùñasya lãlayà siddhau ko vidvàn yatnam à÷rayet //
atrocyate --- na | na ity ayaü pårvapakùavàkyaniùedhe | naivaü vàcyam ity arthaþ | ekàntàtyantato 'bhàvàt | ekàntato 'va÷yaü tvaduktahetubhir na pratãkàraþ | yata÷ cikitsakànàü suprayuktàgadànàü yathà÷akti yatatàm api kadàcij jantur(p.3) vipadyate kadàcij jãvati | vaidyagçhe 'pi vadhåputrakalatrabhràtçpitçpabhçtãnàm aparihàryamaraõadar÷anàn nàyam aikàntikapratãkàra àdhyàtmikasya | aparam, atyantato 'pi nàsau pratãkàraþ | agadena nãrujãkçtànàm api jvaràdãnàü punaþ katipayadivasair utpattidar÷anàt | ataþ sarvathà àtyantiko 'pi na dçùñaþ pratãkàra àdhyàtmikaduþkhàpanayane samarthaþ | vasantàdãnàm apagatànàm api punar àgamanavat | bhavanti càtra ÷lokàþ ---
punar dàhaþ samutpannaþ punar jàta÷ ca vepathuþ /
bàdhate ca punar hikkà jvara÷ ca punar àgataþ //
anyac ca ---
puùpitàkùaþ ÷alàkã ca kuùñhã kàyacikitsakaþ /
pçcchanti bàlabhiùajaü kathaü te dàrakà mçtàþ //
ki¤ ca nàsti samyagdhàtuparij¤ànanipuõatayà bhaiùajyam | tathà hi ---
yàni kàni ca målàni yena kena ca peùayet /
yasmai kasmai ca dàtavyaü yad và tad và bhaviùyati //
anyac ca --- kàryàrthijanadravyabhakùaõàya, sva÷aktikhyàpanàya ca svalpam api rogaü purastàd vardhayanti bhiùajaþ | tata÷ ca kadàcid asau teùàm evàsàdhyatàm àyàti | tathà ca ---
vaidya vaidya namas tubhyaü kùapità÷eùamànava /
tvayi vinyastabhàro 'yaü kçtàntaþ sukham edhate //
evam asau dçùñenàgadàdihetunà, ekàtanto 'va÷yam, atyantataþ sarvathà, ÷àrãrasyàdhyàtmikaduþkhasya na pratãkàraþ | evaü mànasasyàpi ÷abdàdipriyasaüyogàd api kadàcin na nivçttiþ | evam àdhibhautikam apy upàyaiþ kadàcid vyapaiti, kadàcic ca neti | evam àdhidaivikam api kadàcid vyapaiti kadàcic ca na | ki¤ ca vyapagatir api duþkhasya punarutpàdàd anarthiketi | asya tu ÷iùyasyaikàntika àtyantika÷ ca duþkhavyapagame hetur iùñaþ | tasmàd yuktaü tadarthaü guråpasarpaõam iti // SkMv_1 //
_________________________________________________________
yady evaü tadà dçùñavyatirekeõàpy ànu÷ravikaþ ÷rutipraõãtaþ svargàdisàdhanaråpo yaj¤àdir hetur astu | nàkapçùñhe 'pi tàpatrayàsambhavàt | tatraikàntikam àtyantikaü vànu÷rave vede ÷råyate | guruõoktaü pa÷càd vedaü ÷çõvanti ÷iùyà ity anu÷ravo vedaþ | tatra bhava ànu÷ravikaþ | ÷rauto yaj¤àdiråpo 'yaü duþkhatrayapratãkàrahetur ucito 'sti | evaü hy àha --- "tarati mçtyuü, tarati ÷okaü, tarati pàpmànaü, tarati brahmahatyàü yo '÷vamedhena yajate" [÷atapathabràhmaõa 13 |3 |1 |1] iti | yac cainaü devàþ punar apy àhuþ ---(p.4)
"apàma somam amçtà abhåmàganma jyotir avidàma devàn /
kiü nånam asmàn kçõavad aràtiþ kim u dhårtir amçta martyasya" //
[çgvedasaühità 8 |48 |3] iti |
iha --- ÷rutàv aikàntikam àtyantikaü ca phalaü ÷råyate | atràsya vyàkhyà ---
kadàcit kilendro devàn upasthitàn ni÷amya ity avocat --- bho bho devatvàd anyad api kim apy asti sukham | tatas te devà åcuþ --- nàsty anyat sukham | ata evàsmannivàsasya nàka ity abhidhànam | kam iti sukhanàma, tasya niùedhaþ akam asukhaü tan na iti nàkam | kevalaü sukham eva | dvau na¤au prakçtam arthaü gamayataþ | tataþ pràhendraþ --- katham iti | tatas te åcuþ --- anena hetunà apàma pãtavantaþ | somaü yaj¤e somarasaü, tena tatpànena amçtà amarà abhåma sampannàþ | kiü ca aganma pràptavantaþ jyotiþ svargam | anyac ca avidàma jànãmo devàn | asmin svarge iyanto devà iti vidmaþ | kim ity àkùepe | nånaü ni÷citam | asmàn asmàkaü vibhaktivipariõàmaþ | kçõavat kartà | aràtiþ ÷atrur mçtyuþ | kiü và dhçtir jarà asmàkaü kariùyati | amçtamartyasya amçtapàyinàü martyànàm iti | "bahulaü chandasi"[ ] iti vacanavipariõàmaþ | evam anyo 'pi yaþ somaü pàsyati tasyaikàntiko 'va÷yam àtyantikaþ sarvathà duþkhatrayàbhighàto bhaviùyati | ato bråmaþ kiü pravrajyayà sàïkhyaj¤ànena và kàryaü vedoktaü kariùyàmaþ | duþkhapratãkàra÷ ca svargo bhàvãti vedavàdinàü vacanam upa÷rutya sàïkhyàcàryas tannivàraõàya svamatapratiùñhàyai ca dvitãyàm àryàm àha ---
##
ya eùa ànu÷ravikaþ ÷rauto 'gnihotràdikaþ svargasàdhanatayà tàpatrayapratãkàrahetur uktaþ, so 'pi dçùñavad anaikàntikaþ pratãkàraþ | tathà hi --- "madhyamapiõóaü putrakàmà patnã prà÷nãyàt "àdhatta pitaro garbham"(vàjasaneyisaühità 2 |33) iti mantreõa"[àpastamba÷rautasåtra 2 |7 |14] | tad evaü vedavacasà bahån piõóàn paraþ÷atàn a÷nàti yàvad eko 'pi putro na jàyate | tathà "pa÷yema ÷aradaþ ÷ataü jãvema ÷aradaþ ÷atam"[çgvedasaühità 7 |66 |16] iti ÷rutàv àste | paraü garbhastho jàtamàtro bàlo yuvàpi kumàro mriyate | kiü cànyat --- sa ÷rauto hetuþ avi÷uddhaþ pa÷uhiüsàtmakatvàt | kùayayuktaþ punaþ pàtàt | ati÷ayayuktaþ tatràpi svàmibhçtyabhàva÷ravaõàt | uktaü ca ---(p.5)
"ùañ÷atàni niyujyante pa÷ånàü madhyame 'hani /
a÷vamedhasya vacanàd ånàni pa÷ubhis tribhiþ" //
pa÷uvadho 'gniùñome mànuùavadhaþ gosavavyavasthà sautràmaõyàü suràpànaü raõóayà saha svecchàlàpa÷ ca çtvijàm | kalpasåtre 'nyad apy akçtyaü bhåri kartavyatayopadi÷yate | "brahmaõe bràhmaõam àlabheta kùatràya ràjanyaü marudbhyo vai÷yaü tapase taskaraü nàrakàya vãrahaõam"[taittirãyabràhmaõa 3 |4 |11, àpastamba÷rautasåtra 20 |24 |8] ityàdi÷ravaõàt |
ki¤ ca ---
"yathà païkena païkàmbhaþ surayà và suràkçtam /
bhåtahatyàü tathaivemàü na yaj¤air màrùñum arhati" //
[bhàgavatapuràõa, 1 |8 |52]
"na hi hastàv asçgdigdhau rudhireõaiva ÷uddhyataþ" /
"tad yathàsmin loke manuùyàþ pa÷ån a÷nanti tathàbhibhu¤jata evam amuùmin loke pa÷avo manuùyàn a÷nanti" [÷àïkhàyanabràhmaõa 11 |2] iti ÷ruti÷ravaõàt | anyac ca ---
"vçkùàn chitvà pa÷ån hatvà kçtvà rudhirakardamam /
yaj¤ai÷ ced gamyate svargo narakaþ kena gamyate" //
ity avi÷uddhiyuktaþ sarvathà ÷rauto duþkhatrayapratãkàrahetuþ | atha "apàma somam amçtà abhåma" iti pràg uktam | tatredaü pratyuttaram | somapàyinàm api nçganahuùendrayayàtãnàü bedhabandhaparikle÷à bahuvidhàþ | karmaõa upabhogàd itareùàü patanaü ca | ekàhàdãnàü satràõàü dinaparimàõavatàü kàraõànàü parimàõavad eva svargàdi kàryaü dçùñam | kàraõànugamatvàt kàryasya | parimàõavanmçtpiõóàt parimàõavàn eva ghañaþ syàt | evam ànu÷ravikàõàü phalaparimàõatvàt punaþ kùayaþ | ati÷ayayukta÷ ca | yathà àóhyam avalokya daridrasya duþkhaü syàt, suråpaü ca vãkùya kuråpasya, pràj¤aü dçùñvà mårkhasya, tathà ÷atàpsarasaü svargiõaü dçùñvà pa¤càpsarasas taü dçùñvaikàpsaraso duþkham utpadyate | evam ayaü dçùñavat | tad evam anyonyàti÷ayàt svarge 'pi duþkham avyàvçttam | tasmàt | tadviparãtaþ ÷reyàn | tàbhyàü dçùñànu÷ravikàbhyàü hetubhyàü viparãto visadç÷a aikàntika àtyantiko vi÷uddho 'kùayo 'nantaphalaþ kaivalyàn nirati÷ayo hetuþ sa ÷reyàn pra÷asyaþ | kathaü punar asau bhavatãty àha --- vyaktàvyaktaj¤avij¤ànàt | vyaktaü càvyaktaü ca j¤a÷ ca teùàü(p.6) trayàõàü vij¤ànàd anubhavàt | bhavati hy asau ava÷yaü phaladànàd aikàntikaþ, prakçtij¤ànàd àtyantikaþ, yamaniyamàdimattvàc chuddhaþ, ÷arãrabhede punar anàve÷yatvàd akùayaphalaþ | kaivalyàd anuttaratvàc ca nirati÷ayaphalam iti vàkya÷eùaþ | tatra vyaktaü buddhyahaïkàrendriyatanmàtrabhåtabhedàt trayoviü÷atikam | avyaktaü pradhànam | vyaktotpattikàraõam | na hy akàraõaü kàryam ity asya siddhiþ | j¤aþ puruùaþ | sannidhisattàmàtreõa cumbaka iva lohasya pravçttikàraõam | ataþ pradhànasya jaóasya pravçttihetur ayam astãti siddhiþ | etàni pa¤caviü÷atitattvàni vyaktàvyaktaj¤asaüj¤àni | yadvij¤ànàd ava÷yaü sarvathà tàpatrayeõa vimucyate // SkMv_2 //
_________________________________________________________
nanv amãùàü katidhà pravibhàga ity atrocyate caturdhà | katham iti cet tad ucyate ---
##
målaprakçtiþ pradhànaü målabhåtatvàt | målaü saptànàü prakçtivikçtãnàm àdir ity arthaþ | prakaraõàt prakçtiþ | prasavadharmakatvàt sà prakçtiþ | na vikçtir avikçtir anyasmàd anutpatteþ | kàraõam eva sà na kàryam ity arthaþ | anutpannatvàd utpàdakatvàc ca | mahadàdyàs tu sapta prakçtayo vikçtaya÷ ca | mahàn ahaïkàraþ pa¤catanmàtràõi ceti sapta prakçtayo 'nyeùàü kàraõatayà, vikçtaya÷ ca kàryatayà svayam | tatra vyaktim àha --- pradhànàd buddhir iti vikçtiþ, sà ca ahaïkàraü janayatãti prakçtiþ | ahaïkàro mahata utpanna iti vikçtiþ, tanmàtràõi janayatãti prakçtiþ | tanmàtràõy ahaïkàràd utpannànãti vikçtayaþ pa¤càpi, tataþ pa¤camahàbhåtàni jàyanta iti prakçtayaþ | utpannatvàd utpàdakatvàc ca saptamàþ prakçtayo vikçtaya÷ ca | tanmàtràõi ÷abdaspar÷aråparasagandhàkhyàni | ùoóa÷akas tu punar vikàra eva kàryatvàt | na tu tasya prakçtitvam akàraõatvàt | tadvyaktim àha --- vaikçtikàd ahaïkàràd utpannàny ekàda÷endriyàõi tanmàtrebhyaþ pa¤camahàbhåtànãti ùoóa÷ako 'yaü gaõo vikàro 'nyasmàd utpanno na hi tato 'nyad utpadyata ity arthaþ | utpannatvàd anutpàdakatvàc ca | puruùas tu punar na prakçtir anutpàdakatvàt na ca vikçtir anutpannatvàt | naivàsau kàraõaü na ca kàryam ity arthaþ | evam eùa prakçtiþ, prakçtivikçtiþ, vikçtiþ, na prakçtir na ca vikçtir itibhedàc caturdhà prakçtivikçtivibhàgo 'bhihitaþ // SkMv_3 //
(p.7)
_________________________________________________________
eùàü vyaktàvyaktaj¤ànàü prameyàõàü sàdhanàya pramàõàny àha | pramàõaprameyapramàtçpramitikrameõa hi sakalasya siddhir dçùñà |
##
dçùñam iti pratyakùaparyàyaþ | akùam indriyaü pratãtya yad utpadyate j¤ànaü tat pratyakùaü dçùñam ucyate | yathà ÷rotràdãnàü ÷abdàdayaþ pa¤cendriyàrthàþ pa¤cànàü dçùñaü pramàõam | prathamam idaü mukhyaü sakalapramàõànàm | yo 'rtho 'munà dçùñena sàdhayituü na pàryate tatrànumànasyàvakà÷aþ | tac ca trisàdhanaü pa¤casàdhanaü và | tryavayavaü pa¤càvayavam ity apare | tac ca trayastriü÷adàbhàsarahitaü pratyakùàbhàve pratanyate 'numànam | kam api hetum anvãkùya tasya hetoþ pa÷càn mãyata ity anumànam | yathà dhåmaü hetum anvãkùya mahànasa iva pårvaü vahnidar÷anàd agner astitvaü sàdhyata ity anumànam | pratyakùànumànàbhyàü yo 'rthaþ sàdhayituü na ÷akyas tatràptavacanam | yathà svarge 'psarasaþ santi, nandanaü vanaü, tatra vi÷eùàþ ÷abdàdayo viùayàþ, vimàne 'dhivàsa iti | àptà ràgadveùàdirahità brahmasanatkumàràdayaþ, ÷rutir vedaþ, tàbhyàü upadiùñaü tatheti÷raddheyam àptavacanam |
nanv arthàpattiþ sambhavo 'bhàvaþ pratibhà aitihyam upamànaü cetiprabhçtãni santi bahåni pramàõàntaràõi katham atra trividhaü pramàõam iti saïgatiþ | atrocyate --- sarvapramàõasiddhatvàt | sarvàõi hi pramàõàni pramàõatraye 'viruddhàni | tatra pãno devadatto divà na bhuïkta ity ukte ràtrau bhuïkta ity arthaþ | sàrthàpattir anumànam eva | prastha ity ukte catvàraþ kuóavà iti bodhaþ sambhavaþ | so 'py anumànam eva | abhàva÷ ca pràgitaretarapradhvaüsàtyantàbhàvabhedàc caturdhà | yathà vrãhi÷oùaõadar÷anàn na vçùño deva iti vçùñer abhàvaü sàdhayati | so 'py anumànabhedaþ | pratibhà yathà ---
dakùiõena tu vindhyasya sahyasya tu yad uttaram /
pçthivyàm à samudràyàü sa prade÷o manoramaþ //
ity ukte tatra ÷obhanà guõàþ santãti pratibhotpadyate | pratibhà jànatàü j¤ànam | sàpy anumànam eva | aitihyaü yathà --- asmin vañe yakùiõã prativasati iti janà vadanti ity ukte, sà vighnaü karoti, dhanàdi yacchatãti j¤ànaü, tad apy anumànam eva | upamànam --- yathà gaus tathà gavaya ity(p.8) apy anumànam eva | kiü ca tçùitasyà¤jalinà, kùudhitasya pa¤càïguliyàgàt, pçthulàkùiprabhçtidar÷anàt durbalasya, tarjanãpaïkadar÷anàt? j¤ànam ityàdyanumànam eva | tasmàt triùv evànyad antarbhavatãti yuktam abhihitaü trividhaü pramàõam | iùñam iti abhipretam ity arthaþ | tena pramàõena kiü sàdhyam ity àha --- prameyasiddhiþ pramàõàd dhi | yasmàt prameyaü sakalaü pramàõena pramãyate yathà tulayà candanàdi, karùàdinà ghçtàdi, prasthàdinà và vrãhyàdãtyàdivat | pratyakùànumànàgamàþ pramàõàni | prameyà vyaktàvyaktaj¤àþ | pramàtà àtmà | tatra trayoviü÷atikaü vyaktam | avyaktaü pradhànam | j¤aþ kùetraj¤aþ | tad amãùàü madhye ki¤cit pratyakùeõànyad anumànenetarad àptànumànàbhyàü pramãyate | tasmàd àcàryeõa bhagavatà yuktam abhihitam --- "prameyasiddhiþ pramàõàd dhi" iti // SkMv_4 //
_________________________________________________________
tatra trividhasya pramàõasya pçthak lakùaõam upanyasyate |
##
viùayaü viùayaü prati yo 'dhyavasàyo netràdãnàm indriyàõàü pa¤cànàü råpàdiùu pa¤casu, tat pratyakùaü pratipattiråpaü dçùñàkhyam | anumànaü trividham | trisàdhanaü tryavayavaü pa¤càvayavam ity apare | tad àkhyàtaü kathitam | pakùahetudçùñàntà iti tryavayavam | pakùaþ pratij¤àpadam | yathà --- vahnimàn ayaü prade÷aþ | sàdhyavaståpanyàsaþ pakùaþ | itare pakùàbhàsàþ pratyakùaviruddhàdayo nava | triråpo hetuþ | trairåpyaü punaþ pakùadharmatvaü sapakùe sattvaü vipakùe càsattvam iti | atrodàharaõaü yathà --- dhåmavattvàd iti | anye hetvàbhàsàþ caturda÷a | asiddhànaikàntikaviruddhàdayaþ | sàdharmyavaidharmyàbhyàü dvividhaü nidar÷anam | yathà mahànasam | itare nidar÷anàbhàsà da÷a | evaü trayastriü÷adàbhàsarahitaü tryavayavam anumànam | pa¤càvayavam ity apare | tad àha --- avayavàþ punaþ pratij¤àpade÷anidar÷anànusandhànapratyàmnàyàþ | evaü pa¤càvayavena vàkyena svani÷citàrthapratipàdanaü paràrthapratipàdanaü paràrtham anumànam | tac ca trividham | pårvavaccheùavat sàmànyatodçùñaü ca | tatra vi÷iùñameghonnatidar÷anàt bhavitrãü vçùñiü sambhàvayati | pårvam iyaü dçùñeti pårvavat | nadãpåradar÷anàd upari vçùño deva iti và pratãtiþ | ÷eùavad yathà --- samudrodakabinduü prà÷ya, ÷eùasya lavaõabhàvo 'numãyate iti ÷eùavat |(p.9) sàmànyatodçùñam --- puùpitàmradar÷anàt | anyatra puùpità àmrà iti | punar yathà --- bahir udyota iti kenàpy uktaü, tatràpareõàpy uktam | candra udito bhaviùyatãty arthasaïgatiþ | tal liïgaliïgipårvakam iti | liïgena tridaõóàdidar÷anenàdçùño 'pi liïgã sàdhyate nånam asau parivràó asti yasyedaü tridaõóam iti | àpta÷rutir àptavacanaü tu | tçtãyaü pramàõam | àptà brahmàdaya àcàryàþ, ÷rutir vedas tad etad ubhayam àptavacanam | àptiþ sàkùàdarthapràptir yathàrthopalambhaþ tayà vartata ity àptaþ sàkùàtkçtadharmà yathàrthàptyà ÷rutàrthagràhã tad uktam àptavacanam | tatràpi prasiddhilakùaõàguõayogàt tisraþ ÷abdavçttayaþ | tatra lakùaõàtraividhyam | jahallakùaõàjahallakùaõà jahadajahallakùaõà cetyàdi pramàõa÷àstreùu bahutaraþ prapa¤ca àste | tatra prakràntam eva tàvad abhidhãyate bhagavataþ kapilasya matam |
àgamo hy àptavacanam àptaü doùakùayàd viduþ /
kùãõadoùo 'nçtaü vàkyaü na bråyàd dhetvasambhavàt //
svakarmaõy abhiyukto yo ràgadveùavivarjitaþ /
påjitas tadvidhair nityam àpto j¤eyaþ sa tàdç÷aþ //
tad evam etat trividhaü pramàõam // SkMv_5 //
_________________________________________________________
tad evaü vyaktàvyaktaj¤àkhyasya pratyakùàditrividhapramàõeùu kena kasya siddhiþ syàt iti | atrocyate ---
##
atra pradhànapuruùàv atãndriyau tayoþ sàmànyatodçùñàd anumànàt siddhiþ | yasmàn mahadàdi liïgaü triguõaü dçùñvà kàryaü tatkàraõam adçùñam apy asti triguõaü ceti sàdhyate pradhànam | na hy asataþ sadutpattiþ syàd iti | na ca kàraõàsadç÷aü kàryaü syàd iti | vyaktaü tu pratyakùeõaiva sàdhitam iti tadarthe na prayatnaþ | yasmàj jaóam api pradhànaü prasåtikriyàyàü pravartate tasmàd asti lohasya calanakriyà÷aktihetucumbakavad ava÷yaü puruùa iti j¤asiddhiþ // SkMv_6 //
_________________________________________________________
nanu pratyakùeõa yo 'rtho nopalabhyate sa sarvathà nàstãti mataü saïgacchate | yathà dvitãyam anã÷vara÷iraþ, tçtãyo bàhuþ, ÷a÷aviùàõàdayo(p.10) và | evaü pradhànapuruùau nopalabhyete tasmàt tàv api na sta ity à÷aïkàniràsàyàha ---
##
iha loke satàm apy arthànàm aùñadhà nopalabdhiþ | tathà hi dar÷ayati --- yathà satàm api devadattaviùõumitrayaj¤adattànàü de÷àntaragatànàm atidåràn nopalabdhiþ | tat kiü te na santi | yathà và cakùur atisàmãpyàt kajjalaü nopalabhate | tat kim idaü nàsti | yathà badhiràndhau ÷abdaråpe nopalabhete | tat kiü te na staþ | anavasthitacittau ràjànam api yàntaü na pa÷yati | tat kim asau na gataþ | dhåmoùmatruñinãhàraparamàõavo nopalabhyante | tat kim amãùàm abhàvaþ | kuóyena vyavahitaü nopalabhyate | tat kiü nàsti | såryàditejasàbhibhåtànàü grahanakùatratàrakàdãnàm anupalambhàt teùàü kim abhàvaþ ÷akyate parikalpayitum | mudgarà÷ikuvalayàmalakamauktikakapotàdinikurambe kùiptaü samànaü yadi nopalabhyate tad avedam iti | tat kiü nàsti | evam aùñadhà satàm apy anupalambho 'bhihitaþ | idànãm asatàü caturdhà bhavati | tatrocyate --- pràkpradhvaüsetaretaràtyantàbhàvabhedàt | tatra mçtpiõóe ghañaþ pràg utpatter nopalabhyata iti pràgabhàvaþ | pradhvaüsàbhàvo yathà mudgaràbhighàtàt pradhvasto ghaño nopalabhyate | itaretaràbhàvo yathà a÷ve gotvam, gavi a÷vatvam | atyantàbhàvo yathà dvitãyam anã÷vara÷iraþ, tçtãyo bàhuþ, ÷a÷aviùàõàdayo và | evam iyaü dvàda÷adhà anupalabdhiþ | satàm aùñadhà hy asatàü caturdhà | evaü pradhànapuruùàv api santau nopalabhyete // SkMv_7 //
_________________________________________________________
tad amãùàü madhye kena hetunemau nopalabhyete | tad ucyate ---
##
tasya pradhànasyànupalabdhir anavagamaþ saukùmyàt hetor nàbhàvàt | såkùmaü pradhànaü ÷abdàdyalakùaõatvàt paramàõvàdivat | na punar evaü, yan nàsti pradhànam ato nopalabhyate | kiü tu asti pradhànaü nopalabhyate saukùmyàt paramàõvàdivat | tarhi katham upalabhyata iti | atràha --- kàryatas tadupalabdhiþ |(p.11) kàryaü dçùñvà kàraõam anumeyaü vañadhànyavat | yathà vañadhànyaü kàraõaü vañaü kàryam àlokyànumãyate | evaü sad eva pradhànaü kàraõaü mahadàdeþ sataþ kàryàd anumãyate | na hy asataþ sadutpattir bhavatãti | mahadàdi mahàna haïkàraþ pa¤catanmàtràõi ekàda÷endriyàõi pa¤ca mahàbhåtàni ceti trayoviü÷atikam | etan mahadàdi kàryaü triguõaü dçùñvànumãyate --- asti pradhànam api triguõaü kàraõaü yasyedaü triguõaü kàryam iti | kiü cànyat | tac ca kàryaü prakçtiviråpaü saråpaü ca | pradhànàd visadç÷aü sadç÷aü cety arthaþ | santi te hetavo yair etat pradhànaü visadç÷aü sadç÷aü ca | yathà loke putraþ pituþ sadç÷o visadç÷aþ syàt yadi råpeõa tadà na guõaiþ, yadà guõais tadà na råpeõeti yàvat | tàü÷ ca hetån upariùñàd vakùyàmaþ // SkMv_8 //
_________________________________________________________
tiùñhatu tàvad etat | anyat pçcchàmaþ --- kim etan mahadàdi pràg utpatteþ pradhàne sat jàyate, utàsat sambhavati | atràcàryàõàü vipratipattir ataþ saü÷ayaþ | atra vai÷eùikà vipratipannà asataþ sad bhavatãti manyante | mçtpiõóe hi pràg utpatter ghaño nàstãti vyavasitàste | asti nàstãti varàkà jãvakàþ | naivàsti na ca nàsti | eùa bauddhànàü pakùaþ | evam anyonyavirodhavàdiùu dar÷iùu ko nàma ni÷cayaþ | tad ucyate | tatra tàvat sadasadvàdino jãvakàþ svavacanavirodhenaiva nirastàþ | yadi sat tadàsan na bhavati | utàsat tadà sadbhàvo na | yataþ sadasator ekatra virodhàt | atra dçùñànto yathà devadatto mçto jãvati cetivat | bauddhànàü tu nàsti na ca nàstãti pakùaparigrahàbhàvàt taiþ saha sa¤jalpa eva na yujyate | vai÷eùikàõàü tu asataþ sad bhavatãti matapratiùedhàya ucyate ---
##
iha loke sad eva sad bhavati | asataþ karaõaü nàsti | yadi syàt tadà sikatàbhyas tailaü, kårmaromabhyaþ pañapràvaraõam, vandhyàduhitçbhråvilàsaþ, ÷a÷aviùàõaü, khapuùpaü ca syàt | na càsti tasmàd anumãyate pradhàne pràg utpatter mahadàdikam asty eva | upàdànagrahaõàt | iha loke yo yenàrthã sa tadupàdànagrahaõaü karoti | tannimittam upàdatte | tad yathà dadhyarthã kùãrasyopàdànaü kurute | yadi càsatkàryaü syàt tadà dadhyarthã udakasyàpy upàdànaü kuryàt, na ca kurute, tasmàt pradhàne mahadàdi kàryam astãti | kiü ca sarvasambhavàbhàvàt | iha loke yad yasmin vidyate tasmàd eva tad utpadyate | yathà tilebhyas tailaü, dadhno ghçtam | yadi sàsatkàryaü syàt tadà sarvaü(p.12) sarvataþ sambhavet tata÷ ca tçõapàüsuvàlukàdibhyo rajatasuvarõamaõimuktàpravàlàdayo jàyeran | na ca jàyante | tasmàt pa÷yàmaþ sarvasambhavàbhàvàd api mahadàdi kàryaü pradhàne sad eva sad bhavatãti | ata÷ càsti --- ÷aktasya ÷akyakaraõàt | iha loke ÷aktaþ ÷ilpã karaõàdikàraõopàdànakàlopàyasampannaþ ÷akyàd eva ÷akyaü karma àrabhate nà÷akyam a÷akyàt | tad yathà --- ÷aktaþ kumbhakàraþ ÷akyàd eva mçtpiõóàt ÷akyadaõóacakrasåtrodakavidalatalàdibhiþ sampanno ghaña÷aràvoda¤canàdãny àrabhamàõo dçùñaþ | na ca maõikàdi, a÷akyatvàt tàvatà piõóena tasya | yadi punaþ karaõaniyamo na syàd a÷akyàd apy a÷akyam àrabhyeta | tasmàt sat kàryaü syàn nàsat | kiü ca --- kàraõabhàvàc ca | kàryaü sad eva syàt | iha loke yallakùaõaü kàraõaü tallakùaõaü kàryaü syàt | yathà kodravebhyaþ kodravàþ, vrãhibhyo vrãhayaþ syuþ | yadi càsatkàryaü syàt tadà kodravebhyaþ ÷àlãnàm api niùpattiþ syàt | na ca bhavati | tasmàt kàraõabhàvàd api pa÷yàmaþ pradhàne mahadàdi kàryam astãti | sàdhitam evam etaiþ pa¤cabhir hetubhiþ sat kàryam | "sad eva somyedam agra àsãd ekam evàdvitãyaü taddhaika àhur asad evedam agra àsãt" ity àrabhya "sattveva somyedam agra àsãt" [chàndogyopaniùad 6 |2 |1-2] iti ÷ruteþ // SkMv_9 //
_________________________________________________________
tatra yad uktaü pårvasyàm àryàyàü "prakçtiviråpaü saråpaü ca" iti | tatsàdharmyavaidharmyapratipàdanàya idam àrabhyate ---
##
hetumad iti | yasyotpattikàraõam asti tad dhetumat | hetur apade÷o nimittaü prakçtiþ kàraõam ity anarthàntaram | pradhànasyaite paryàya÷abdàþ | tasmàt pradhànena hetunà sakàraõam idaü mahadàdibhåtaparyantaü trayoviü÷atikaü liïgam | tathà hi --- mahad buddhitattvaü tatpradhànena hetumat | tenàhaïkàro 'munaikàda÷endriyàõi tanmàtràõi ca | tai÷ ca bhåtànãti sarvam evedaü parasparahetumat | atha ca dvividho hetuþ kàrako j¤àpaka÷ ca | tatra pradhànabuddhyahaïkàratanmàtralakùaõa÷ caturvidhaþ kàrakaþ | viparyayà÷aktituùñisiddhyanugrahabhedàt pa¤cadhà j¤àpakaþ | tad dvividhenàpi hetunà yuktaü hetumad idaü siddham | kiü ca --- anityaü pralayaü gacchati | yasmàd utpattimat tasmàd anityam | akàraõavan nityam iti nityasya lakùaõam | tadviparãtam idam ato 'nityam | tad yathà --- mçtpiõóàd utpanno ghañaþ sa cànityo dçùñaþ | evaü mahadàdi pradhànàd utpannaü(p.13) tasmàd anityaü tasminn eva ca lãyate | tathà hi --- pradhàne buddhis tasyàm ahaïkàras tasminn indriyàõi tanmàtràõi ca teùu bhåtàni pralayakàle lãyante | tasmàd anityam | ki¤ ca --- avyàpi asarvagatam | yathà pradhànapuruùau sarvagatau na tathedam ity arthaþ | idaü hi yasminn eva prade÷e 'vasthitaü tasminn eva vartate | kiü ca --- sakriyam | yasmàt saüsaraõakàle mahadàdi kàryaü såkùma÷arãram à÷ritya saüsarati tasmàt sakriyam | kiü ca --- anekam bahuvidhaü trayoviü÷atiprakàrakam | itarac ca --- à÷ritam | yad yasmàd utpadyate tat tadà÷ritam | buddhiþ pradhànam à÷rità, tàü càhaïkàraþ, taü cendriyàõi tanmàtràõi ca, tàni mahàbhåtàny à÷ritàni | evam à÷ritam | layaü gacchatãti liïgam | sàvayavam iti | avayantãty avayavà yathà piõóasya hastapàdàdyàþ | ÷abdaspar÷arasaråpagandhàdyavayavasampannaü vyaktam | kiü ca --- paratantram paràdhãnam | yathà pitari jãvati putro na svatantra evaü vyaktam | pradhànatantrà buddhiþ, buddhitantro 'haïkàraþ, ahaïkàratantràõi indriyàõi tanmàtràõi ca, tanmàtratantràõi mahàbhåtànãti | evaü paratantram | vyaktam uktam | etadviparãtalakùaõam avyaktam | ahetumat anutpannatvàt | nityam akàraõavattvàt | vyàpi sarvagatatvàt | àbrahmastambaparyantaü puruùavad vyàpya pradhànam avasthitam | niùkriyaü sarvavàpakatvàt | ekaü sarvakàraõatvàt | anà÷ritaü prabhaviùõutvàt | aliïgam anutpattikatvàt | niravayavam amårtatvàt | svatantraü sarvotpattikàraõatvàt // SkMv_10 //
_________________________________________________________
evam anayàryayà vyaktàvyaktayor vaidharmyam abhihitam | sàdharmyam ucyate ---
##
triguõaü vyaktaü mahadàdi | pradhànam api triguõam | kàraõànugatatvàt kàryasya | yathà kçùõatantuþ kàraõaü pañaþ kàryam api kçùõam eva bhavati | triguõena kàryeõàsya kàraõam api triguõaü bhavatãti pradhànaü sàdhyate | kiü cànyat --- aviveki vyaktam | amã guõà idaü vyaktam iti vivektuü na pàryate, tathà pradhànam api idaü pradhànaü amã guõà iti na ÷akyate pçthak kartum | kiü ca --- viùayo vyaktaü mahadàdi | sukhaduþkhamohatayà bhogyaü tat puruùasya | sa hi tasya bhoktà | tathà pradhànam api sarvapuruùàõàü kùetraj¤ànàü bhogyam | sàmànyaü vyaktam | gaõikàvat sarvapuruùàõàm | tathà pradhànam(p.14) api | acetanaü vyaktam | sukhaduþkhamohàn na cetayati | tathà pradhànam api | prasavadharmi vyaktam | buddher ahaïkàras tata indriyàõi tanmàtràõi ca tebhyo bhåtàni jàyante | evaü pradhànam api buddhiü prasåyate | uktam idaü vyaktàvyaktayoþ sàdharmyam | idànãü "tadviparãtas tathà ca pumàn" ity uktaü, tat pratipàdayati | tàbhyàü vyaktàvyaktàbhyàü viparãtaþ | tayor yat sàdharmyaü "triguõam aviveki viùayaþ sàmànyam acetanaü prasavadharmi" ity uktam | tato 'sau viparãto vidharmã | aguõo vivekã, aviùayo 'sàmànyaþ, cetano 'prasavadharmã ceti | vaidharmyam abhidhàya sàdharmyam àha --- tathà ca pumàn iti |
"hetumad anityam avyàpi sakriyam anekam à÷ritaü liïgam /
sàvayavaü paratantraü vyaktaü viparãtam avyaktam" //
(sàïkhyakàrikà 10) ity uktam |
tad yathà vyaktàd visadç÷aü pradhànaü tathà pradhànasadharmà puruùaþ | tathà hi ahetumàn nityo vyàpã niùkriya eko 'nà÷rito 'liïgo niravayavaþ svatantra iti // SkMv_11 //
_________________________________________________________
tatra triguõa vyaktam avyaktaü ca nirguõaþ puruùa ity uktam | kimàtmakà guõà ity atrocyate ---
##
tatràyaü samàsaþ | prãti÷ càprãti÷ ca viùàda÷ ca te àtmà svaråpaü yeùàü guõànàü te bhavanti prãtyaprãtiviùàdàtmakàþ | teùàü lakùaõam ucyate | tatra prãtyàtmakaü sattvam | àtma÷abdaþ svabhàve vartate | kasmàt? sukhalakùaõatvàt | yo hi ka÷cit kvacit prãtiü labhate tatra àrjavamàrdavasatya÷aucahrãbuddhikùamànukampàj¤ànàdi ca tat sattvaü pratyetavyam | aprãtyàtmakaü rajaþ | kasmàt? duþkhalakùaõatvàt | yo hi ka÷cit kadàcit kvacid aprãtim upalabhate tatra dveùadrohamatsaranindàstambhotkaõñhànikçtiva¤canàbandhavadhacchedanàni ca tad rajaþ pratyetavyam | viùàdàtmakaü tamaþ | kasmàt? mohalakùaõatvàt | yo hi ka÷cit kadàcit kvacin moham upalabhate, tatràj¤ànamadàlasyabhayadainyàkarmaõyatànàstikyaviùàdasvapnàdi ca tat tamaþ pratyetavyam |(p.15) kiü cànyat --- prakà÷apravçttiniyamàrthàþ | prakà÷a÷ ca pravçtti÷ ca niyama÷ ca te arthà yeùàü tathoktàþ | tatra prakà÷ayitavyam iti sattvasya, pravartitavyam iti rajasaþ, niyantavyaü saühartavyam iti tamasaþ | kiü cànyat --- anyonyàbhibhavà÷rayajananamithunavçttaya÷ ca guõàþ | tatràpi samàsaþ | anyonyàbhibhavà÷ ca anyonyà÷rayà÷ ca anyonyajananà÷ ca anyonyamithunà÷ ca yeùàü guõànàm anyonyavçttaya÷ ca vidyante tathoktàþ | ca÷abdaþ samuccaye draùñavyaþ | prãtyàdaya÷ ca tàvat pràgabhihitàþ | anyonyàbhibhavà÷ ceti rajastamasor abhibhavàt ÷àntà vçttir utpadyate sattvasya dharmàdyà | sattvatamasor abhibhavàd rajaso ghorà vçttir utpadyate adharmàdyà | sattvarajasor abhibhavàt tamaso måóhà vçttir utpadyate aj¤ànàdyà | kiü cànyat --- anyonyà÷rayà÷ ca guõàþ | sattvaü hi pravçttiniyamàv à÷ritya prakà÷ayati | rajaþ prakà÷aniyamàv à÷ritya pravartayati | tamaþ prakà÷apravçttã à÷ritya niyamayati | tridaõóaviùñambhavad amã veditavyà iti | kiü cànyat --- anyonyajananà÷ ca guõàþ | anyonyaü janayanti | kadàcit sattvaü rajastamasã janayati | kadàcit tamaþ sattvarajasã janayati | yathà saparikarakumbhakàràdhiùñhito mçtpiõóo ghañaü janayati tadvaj janayanti | anyonyaü bodhayantãty etat pratigçhyate | yathà devadattayaj¤adattau parasparaü bodhayata | evaü buddhisthà guõàþ sattvarajastamàüsi parasparaü bodhayanti | evam anyonyajanakà guõàþ | kiü cànyat --- anyonyamithunà÷ ca guõàþ | aviyogakadharmatvàt | evaü hy àhuþ ---
"rajaso mithuna sattvaü sattvasya mithunaü rajaþ /
ubhayoþ sattvarajasor mithunaü tama ucyate" //
(devãbhàgavatapuràõa 3 |50)
kiü cànyat --- anyonyavçttaya÷ ca guõàþ | anyonyasya vçttiü janayanti | yathà kàcit strã nayavinayavilàsalãlàvatã bhartur àtmano bandhuvargasya ca prãtiü janayati | saiva sapatnãùu duþkhamohau janayati | evaü sattvena strãbhåtena rajasas tamasa÷ ca vçttir janità | evam anyeùv api yojyam // SkMv_12 //
(p.16)
_________________________________________________________
atràha --- na khalu sattvarajastamàüsi jàtyantaràõi | kutaþ | svabhàveùv avasthànàt | iha khalu råpayauvanadàkùiõyamatisàdhutvasmçtyugrabhàvàbhàvalãlàvilàsasampannà strã sattvasya råpam upadi÷yate | sà ca bhartuþ sukhàvahà bhavati, sapatnãnàü duþkhàya ràgiõàü mohàya ca | tathà kùatriyà duþkhapraharaõakçtàparàdhàü dasyusenàm abhinighnatã rajaso råpam ity upadi÷yate | tena ca dasyubhir upadrutànàü dàryamàõànàü sukhàvahà bhavati | dasyånàü duþkhàya mohàya ca | tathà ghanàghano mahàkçùõo meghas toyàdhmàto 'valambã grasamàna iva nabho bhåmiü càbhivardhamànaþ sabalàkaþ savidyudgambhãrastanitas tamaso råpam ity upadi÷yate | sa ca karùakàõàü sajjãkçtabãjopakaraõànàü sukho bhavati | sa evànàcchàdita÷araõànàm anupàrjitabhaktasnehalavaõànàm apraguõitatçõakàùñhànàü proùitavadhånàü ca duþkho måóha÷ ca | tad evam avasthitasvabhàvatvàd ekaü sattvarajastamàüsi |
atrocyate jàtyantaràõy amåni trãõi | lakùaõapçthaktvavyavasthànàt | katham iti cet tad ucyate ---
##
atra yat pårvasyàm àryàyàm abhihitaü sattvalakùaõaü tal laghutvaprakà÷akalakùaõaü ca | yadà sattvam utkañaü bhavati devadatte tadà laghåny aïgàni, vi÷uddhànãndriyàõi svaviùayagrahaõasamarthàni bhavanti | tadà mantavyam adya me sattvam utkañatvena vartate | iùñaü ca svaråpasàdhanahetutvàt | upaùñambhakaü calaü ca rajaþ | upaùñambhakaü prerakamunnàóir ity arthaþ | yathà mattavçùo vçùaü dçùñvà uddhato bhavati tadvat | athavà garva÷ calà kriyety arthaþ | evaü yasmin devadatte yaj¤adatte và raja utkañaü bhavati sa kalahaü mçgayate | kiü cànyat calacitta÷ ca bhavati gràmaü gacchàmi striyaü kàmaye tapaþ karomi ityàdi | evaü nityam utsukamanà bhavati | etad rajolakùaõam | tama àha --- guru varaõakam eva tamaþ | yad gurutvam àvaraõatvaü càsti tat tamaþ | yadà guråõy aïgàni bhavanti | indriyàõy alasàni svaviùayagrahaõàsamarthàni bhavanti | tadànãü mantavyam etat tama utkañatvena vartata iti | tasmàj jàtyantaràõy eva sattvarajastamàüsi | yat punar abhyadhàyi --- strã kùatriyà megha÷ ceti | atra traye 'pi bråmaþ | sattvaü rajastamasã à÷ritya svena råpeõàïgàïgibhàvaü gacchati | tasyàpakàràd duþkham utpadyate | evaü rajastamasã yojye | parasparaviruddhànàü guõànàü katham ekà vçttir bhavatãty atràha --- parasparaviruddhàþ(p.17) ÷atravo na hy ekam arthaü kurvanti | ime ca guõàþ parasparaviruddhà api puruùàrthaü kurvanti | kutaþ | pradãpavac càrthato vçttiþ | pradãpena tulyaü pradãpavat | arthataþ kàryava÷àt | parasparaviruddhànàm apy amãùàü vçttir dçùñà | yathà tailàgnivarttikàsaüyogàt parasparaviruddhà api padàrthàþ saühatya ekam arthaü prakà÷aråpaü niùpàdayanty evaü guõà api parasparaviruddhàþ saühatya puruùàrthaü kurvanti // SkMv_13 //
atràha --- ayam antaraþ pra÷no hi | yad uktaü pårvasyàm àryàyàü "triguõam aviveki viùayaþ sàmànyam acetanaü prasavadharmi | vyaktam --- "tat katham evaü j¤àyate 'vyaktam api triguõatvàdiyuktam | atrocyate ---
_________________________________________________________
##
yo 'py ayam avivekyàdir gaõaþ prasavadharmyantaþ sa vyakte 'pi siddho 'vyakte 'pi siddhaþ | kathaü gamyate | traiguõyàt | yat triguõaü tad aviviktam, yad aviviktaü tad viùayaü, yad viùayaü tat sàmànyaü, yat sàmànyaü tad acetanam, yad acetanaü tat prasavadharmi | tasmàd avivekyàdir guõas traiguõyàd eva siddhaþ | tadviparyayàbhàvàt | iha hi yatra tantavas tatraiva pañaþ yatra pañas tatraiva tantavaþ, yas tantån pa÷yati sa pañaü pa÷yati, yo và pañaü pa÷yati sa tantån pa÷yati | evam eva tantupañayor iva vyaktàvyaktayoþ sambandhaþ | dåre hi pradhànaü sannikçùñe vyaktam | yo hi vyaktaü pa÷yati sa càvyaktam api pa÷yati | yo và yogã pradhànaü pa÷yati sa vyaktam api pa÷yati | tasmàd viparyayàbhàvàd avivekyàdigaõena siddham avyaktam | ita÷ ca siddham | kàraõaguõàtmakatvàt kàryasyàvyaktam api siddham | kàraõasya guõàþ kàraõaguõàs te àtmà svabhàvo yasya tadbhàvaþ kàraõaguõàtmakatvam | àtma÷abdaþ svabhàve vartate | kàraõaguõasvabhàvatvàt kàryasya | iha loke yadàtmakaü karaõaü tadàtmakam eva kàryam api bhavati | kàraõànugatatvàt kàryasya | yathà kañunimbavçkùàt kañur eva raso bhavati madhuràc ca madhuro dràkùàdirasaþ | tasmàd avivekyàdigaõena siddham avyaktam | tatra yad uktaü bhavatà tat(p.18) katham evaü j¤àyate avyaktam avivekyàdigaõena yuktam iti tad evam eva tribhir hetubhiþ pratipàditam | atràha --- iha loke yan na vidyate tan nàsti | yathà dvitãyam anã÷vara÷iraþ, tçtãyaþ pàõiþ, ÷a÷aviùàõaü, vandhyàputrikàbhråvilàsàdayo và | naiva tàvat pradhànapuruùàv upalabhyete, tau kathaü hi sta iti gamyate | himavata upalagaõaparimàõaü nopalabhyate | kiü tan nàsti? evaü pradhànapuruùàv anupalabhyamànàv apy upalabhyete hetubhiþ | tàü÷ ca hetån upariùñàd vakùyàmaþ // SkMv_14 //
_________________________________________________________
ta ucyante ---
##
asti pradhànam | kutaþ? bhedànàü parimàõàt | loke yatra kartàsti tasya parimàõaü dçùñam | yathà kulàlaþ parimitàt mçtpiõóàt parimitam eva ghañaü kurute prasthagràhakam àóhakagràhakaü và | evaü vyaktaü parimitam | ekà buddhir eko 'haïkàraþ pa¤ca tanmàtràõi ekàda÷endriyàõi pa¤ca mahàbhåtàni iti trayoviü÷atikam | evam etat parimitaü vyaktaü dçùñvànumànena sàdhayàmo 'sty asya kàraõaü pradhànaü yad vyaktaü parimitam utpàdayati | yadi ca pradhànaü kàraõaü na syàn niùparimàõam idaü vyaktaü syàt | asti càsya parimàõaü tasmàd asti pradhànam | ita÷ càsti samanvayadar÷anàt | kasya samanvayàt? bhedànàm eva | asmàd eva kàraõàc ÷akalakapàlamàtrasamastasamanvayaþ | bhåùaõàdãn dçùñvà tattvena dar÷ayati | sàmànyaprakaraõàl lokabhedànàm ekaikajàtisamanvayo dçùñaþ | teùàü dharmo 'nvayaþ, tasmàt samanvayadar÷anàt pa÷yàmo 'sti pradhànaü kàraõam iti | ita÷ càsti --- ÷aktitaþ pravçtte÷ ca | iha yo yasminn arthe ÷aktaþ sa tasminn eva pravartate | tad yathà kumbhakàro ghañaghañikà÷aràvoda¤cavàdikaraõe ÷aktaþ | ataþ sàdhayàmaþ pradhànasyàpy asti ÷aktir yayà ÷aktyà vyaktam utpàdayati | sà ca ÷aktir nirà÷rayà na bhavati | tasmàd asti pradhànaü yatra ÷aktir avatiùñhate | ita÷ càsti --- kàraõakàryavibhàgàt | karotãti kàraõam, kriyata iti kàryaü, tayor vibhàgas tasmàt | tad yathà mçtpiõóaþ kàraõaü ghañaþ kàryam | sa eva(p.19) hi madhådakapayaþprabhçtãnàü dhàraõe samartho na tu mçtpiõóaþ | evaü vyaktàvyaktayor vibhàgaþ | anyad vyaktaü mahadahaïkàratanmàtrendriyamahàbhåtaparyantaü, tac ca kàryam | anyac ca avyaktaü pradhànaü viparãtaü kàraõam iti | tasmàd asti pradhànam | ita÷ càsti --- avibhàgàd vai÷varåpyasya | na vibhàgo 'vibhàgaþ | vi÷varåpasya bhàvo vai÷varåpyam | bahuråpam ity arthaþ | tasya | trailokyaü pa¤casu mahàbhåteùv avibhàgaü gacchati | pa¤camahàbhåtàni tanmàtreùv avibhàgaü gacchanti | pa¤catanmàtràõy ekàda÷endriyàõi càhaïkàre | ahaïkàro buddhau | sà ca pradhàne | itthaü trayo lokàþ pralayakàle pradhàne 'vibhaktàþ | prakarùeõa dhãyate sthàpyate atràkhilam iti pradhànam | tato hi sçùñau sad evàvirbhavati | na hy asata utpattir na ca sato 'bhàvaþ |
"nàsato vidyate bhàvo nàbhàvo vidyate sataþ" /
iti gãtàsu(2 |16) | "sad eva somyedam agra àsãt"[chàndogyopaniùad 6 |2 |1] iti ÷rute÷ ca | tad yathà --- dadhyàdayaþ pràk prasåteþ kùãre 'vibhaktàþ santy eva | yady asata utpattis tadà kàùñhakhaõóàd api ghañàdyutpattiþ syàt | yato na bhavati | tasmàn mçtpiõóe kàraõe ghañàdeþ sata evotpattir iti samãcãnam | yathà jalabhåmyor etadrasagandhàdivai÷varåpyam avibhaktam asty eva sthàvaràõàü jaïgameùu jaïgamànàü sthàvareùu | evaü jàtyanucchedena sarvaü sarvàtmakam iti // SkMv_15 //
_________________________________________________________
asti pradhànaü yatra mahadàdiliïgam avibhàgaü gacchati | ity evam ava÷yambhàvã avibhàgaþ pa÷càd vibhàga÷ càvirbhavati tat pradhànam | atrocyate ---
##
kàraõam asty avyaktam iti | tad evaü pa¤cabhir ebhir hetubhir j¤àyate 'sti tatkàraõam ekam asya jagato 'vyaktaü målam iti | atràha yady ekaü pradhànaü kathaü tarhi anekaü kàryam utpàdayati | tathà hi naikas tantuþ pañàkhyaü kàryaü janayati | itthaü pradhànam ekam anekaü kàryaü janayatãti na jàghañãti | ataþ samàdhãyate --- pravartate triguõataþ | pradhàne hi sattvarajastamasàm avasthànàd bahutvasambhavaþ | tasmàt triguõataþ pravartate tridhà vyavahàraþ | samudayàc ca | yathà gaïgàyàü srotàüsi samuditàni gaïgàm àrabhante, yathà và tantavaþ samuditàþ pañaü kurvanti evaü sattvarajastamàüsi trayo guõàþ samuditàþ pradhànasthà vyaktaü kurvanti | atràha --- iha loke dvividhaü kàraõaü pariõàmakatvàd(p.20) apariõàmakatvàc ca | tatràpariõàmakatvàn mçtpiõóadaõóasåtrodakavidalàn pa÷yàmaþ | pariõàmata÷ ca kùãraü dadhãti | tatra pradhànaü kathaü kàraõam ity atrocyate --- pariõàmataþ | yathà kùãraü dadhibhàvena pariõamati, yad eva kùãraü tad eva dadhi, evaü pradhànaü vyaktabhàvena pariõamati | dadhivad vyaktaü kùãravat pradhànam ity arthaþ | yad evàvyaktaü tad eva vyaktam iti | tasmàd ucyate pariõàmataþ pradhànaü kàraõam iti | atràha ko dçùñàntaþ? tad ucyate --- salilavat | yathà salilam ekaü himavad himabhàvena pariõamati, yathà cekùuraso rasikàùaõóamatsarikà÷arkaràphàõitaguóabhàvena pariõamati | yathà và kùãraü drapsyadadhimastunavanãtaghçtàriùñakilàñakårcikàdibhàvena pariõamati | evam evàvyaktam àdhyàtmikena buddhyahaïkàratanmàtrendriyabhåtabhàvena pariõamati, àdhidaivikena ÷ãtoùõavàtavarùàdibhàvena pariõamati | atràha --- ekasmàt pradhànàd utpannàs trayo lokàþ kathaü viùamàþ? iha ye devàs te sukhino manuùyàs te duþkhinas tirya¤co måóhàþ | ekasmàt pradhànàd utpannànàü trayàõàü lokànàü kathaü vaiùamyaü måóhatvàdinety atrocyate --- pratipratiguõà÷rayavi÷eùàt | tad yathà --- ekarasam antarikùàd jalaü patitam | tac ca medinãü pràpya nànàrasatàü yàti | pçthagbhàjanavi÷eùàt | evam ime trayo lokà ekasmàd api pradhànàd utpannà guõavaiùamyàt pçthagbhàvaü gatàþ | yathà deveùu sattvam utkañaü tatas te sukhinaþ, tatràpi rajastamasã gauõatayà staþ | manuùyeùu raja utkañaü tatas te duþkhitàþ, teùv api sattvatamasã staþ | tiryagyonigateùu tama utkañaü tatas te måóhàþ | teùv api sattvarajasã staþ | evam ekasmàd utpannànàü trayàõàü lokànàü vaiùamyaü bhavati // SkMv_16 //
_________________________________________________________
evaü dvàbhyàm àryàbhyàü pradhànasyàdhigamaþ kçtaþ | ata årdhvaü puruùasyàdhigamaü kariùyàmaþ | atràha --- kecid àcàryà iti manyante ÷arãrendriyabuddhyàdivyatirikto nàsti paramàtmà | api ca ---
etàvàn eva puruùo yàvad indriyagocaraþ /
iti |
atrocyate --- ÷arãrendriyabuddhyàdivyatirikta àtmà astãti | ko dçùñàntaþ? yathà asiko÷avat | mu¤jeùãkàvat | uktaü ca ---
ma÷akodumbareùãkàmu¤jamatsyàmbhasàü yathà /
ekatve 'pi pçthagbhàvas tathà kùetràtmanor nçpa //
(p.21)
evaü ÷arãrendriyabuddhyàdibhiþ kùãranãravad ekãbhåto 'pi tadvyatirikto 'sti paramàtmà puruùo 'pi | pradhànavat såkùmatvàn nopalabhyate iti tadadhigamàya hetur abhidhãyate ---
##
asti puruùaþ | saïghàtaparàrthatvàt | yataþ saïghàta÷ ca paràrthaþ | tasmàd hetoþ | iha loke ye saïghàtàs te paràrthà dçùñàþ paryaïkaratha÷araõàdayaþ | evaü gàtràõàü mahadàdãnàü saïghàtaþ samudàyaþ paràrtha eva | (tasmàd asti nånam anyonyàdhiùñhito yadartho 'yaü saïghàta iti saïgatiþ |) paryaïkarathàdayaþ kàùñhasaïghàtàþ | gçhàdayaþ kàùñheùñakàdisaïghàtàþ | na hi te rathagçhaparyaïkàdayaþ kim api svàrthaü sàdhayanti | na và parasparàrthàþ | kiü tv asty asau devadattàdir yo 'smin paryaïke ÷ete rathena gacchati gçhe nivasatãti | (cetasaþ pratãtyà) | evam amã mahadàdaya÷ cakùuràdayo na svàrthà na ca parasparàrthàþ, kiü tu paràrthàþ | ya÷ càsau paraþ sa càtmà | tasmàd anumãmahe asti puruùaþ, yasyàrthe cakùuràdisaïghàtaþ ÷arãram utpannam iti | ita÷ càsti --- triguõàdiviparyayàt | trayo guõà yasya gaõasyàdau sambhavanti sa triguõàdiþ | triguõàder viparyayaþ | tasmàt pa÷yàmo 'sti puruùa iti | uktaü pårvasyàm àryàyàü triguõam avivekãtyàdi vyaktapradhànasàdharmyam | "tadviparãtas tathà ca pumàn" iti | aguõavivekyaviùayàsàmànyacetanàprasavadharmàdiviparyayàd àtmano 'stitvaü pçthaktvaü ca siddham | ata÷ càsti | adhiùñhànàt | na hy antareõàdhiùñhàtàraü bhavati vastujàtam | tad yatheha loke laïghanaplavanadhàvanasamarthair a÷vair yukto rathaþ sàrathinàdhiùñhitaþ pravartate | atha sàrathinànadhiùñhitaþ pravartate tataþ ÷arãranà÷aþ syàt | na càtmavinà÷àya pravartate | api coktaü ùaùñitantre --- "puruùàdhiùñhitaü pradhànaü pravartate" iti | tataþ pa÷yàmo 'sau paramàtmà asti puruùo yenàdhiùñhitaü pradhànaü mahadahaïkàratanmàtrendriyabhåtàny utpàdayati | tasmàd asti puruùa iti | ita÷ càsti --- bhoktçbhàvàt | iha madhuràmlatiktalavaõakañukaùàyàþ ùaó rasàþ | etaiþ ùaóbhã rasair yuktaü bhojanaü dçùñvà bhoktà sàdhyate | asti bhoktà yasyedaü bhojanam | evam idaü vyaktàvyaktaü dçùñvà sàdhayàmo 'sty asau paramàtmà puruùo yasyedaü bhoktur vyaktàvyaktaü bhogyam iti | ita÷ càsti --- kaivalyàrthapravçtte÷ ca | kevalabhàvaþ kaivalyaü mokùa ity arthaþ | yà tasya pradhànasya pravçttiþ sà kaivalyàrthà pravçttiþ pradhànasyeti // SkMv_17 //
(p.22)
_________________________________________________________
atràha --- gçhõãmas tàvad ebhiþ pa¤cabhir adhãtair hetubhiþ ÷arãravyatirikto 'sau puruùo 'stãti | sa kiü sarva÷arãreùv ekaþ puruùa àhosvit prati÷arãraü bhinnaþ puruùa iti | kutaþ saü÷aya iti cec codaka àcàryavipratipatteþ saü÷ayaþ | iha kecid àcàryà bhedavàdina iti manyante --- eko 'yaü puruùaþ sarva÷arãreùåpalabhyate maõisåtravat | iha rasanàyàü yàvanto maõayas teùu sarveùv ekam eva såtraü pravartate | evaü maõibhåteùu ÷arãreùu kim ekaþ såtrabhåtaþ paramàtmà | àhosvij jalacandravat puruùa iti eka eva bahuùu nadãkåpataóàgàdiùv ivopalabhyate iti | ataþ saü÷ayaþ kim ekaþ puruùo guõasåtranyàyena àhosvid bahavaþ puruùàþ | atrocyate --- bahavaþ puruùàþ katham iti cet tad ucyate ---
##
janmamaraõakaraõànàm iti | janmaniyamàd iha kecin nãcajanmànaþ, kecin madhyamajanmànaþ, kecid utkçùñajanmànaþ | yadi punar ekaþ puruùaþ syàt sa eva nãcakulotpannaþ syàt sa eva utkçùñakulotpannaþ syàt | kasmàt? puruùaikatvàt | asti càyaü niyamaþ, anye 'dhamà anya utkçùñàþ | tasmàd bahavaþ puruùàþ | ata÷ ca --- maraõaniyamàt | maraõe 'pi niyamo dçùño mama bhràtà mçto mama pità ca | tasmàd bahavaþ puruùàþ | apare punar itthaïkàraü varõayanti --- janmamaraõaniyamàt | iha ka÷cit kadàcin mriyate tadaiva paro jàyate | yady ekaþ puruùaþ syàt tarhi ekasmin jàyamàne sarve 'pi jàyeran | na caivam | mriyamàõe sarve mriyeran | na caivam | tasmàd bahavaþ puruùàþ | ita÷ ca pa÷yàmaþ | karaõaniyamàt | karaõànãndriyàõi ÷rotràdãni | iha loke kecid badhiràndhamåkàdayaþ | itare ca pañutarakaraõàþ | ataþ pa÷yàmo ya upahatendriyàs te anye, ye cànupahatendriyàs te cànye | tasmàt pratiniyatakaraõatvàd api pa÷yàmo 'neke puruùà iti | ita÷ ca pa÷yàmaþ | traiguõyaviparyayàc caiva | caþ samuccaye | pårvoktair hetubhiþ | asmàc ca hetor ity arthaþ | ihaikasya bràhmaõasya trayaþ putràþ sabrahmacàriõa ekenaiva ekasyàü bhàryàyàü jàtàþ | tatraikaþ sàttviko medhàvã ÷uciþ sukhã |(p.23) dvitãyo ràjaso durmedhàvã duþkhã | tçtãyas tàmaso måóho nàstikaþ | yady eke àtmà syàd ekasmin sàttvike ràjase tàmase và sarve tathà syuþ | na tathà bhavanti | ataþ pa÷yàmo 'neke puruùàþ // SkMv_18 //
atràha --- ayaü saü÷ayaþ | kiü khalu kartà puruùo 'sty àhosvid akarteti | kutaþ saü÷aya iti cet, àcàryavipratipatteþ | loke tàvat puruùo gacchati dhàvati tiùñhati ÷ocati, puruùeõedaü kçtam iti vipratipattiþ | evam àcàryà vedavàdino bruvate | vai÷eùikà api kartà iti mataü pratipannàþ | ataþ saü÷ayaþ | atrocyate --- akartà puruùaþ | katham iti cet tad ucyate ---
_________________________________________________________
##
tasmàc ca viparyàsàd iti | kartçkàraõànàü ko vi÷eùaþ atrocyate | tad yathà ka÷cid yamaniyamarataþ sàïkhyayogàcàryarato bhikùur nagare prativasati | sa ca janàdiùu prativarõà÷ramavihitàsu kriyàsu pravartamànànàü tannagaravàsinàü sàkùimàtro bhavati | çtuva÷àt ÷ãtoùõàdãn àyàtàn anubhavati | tadvad ayaü nànàvasthe guõavimarde vartamàno vaidharmyàt kùetraj¤aþ sàkùimàtraþ syàt | evaü sàkùitvaü siddham asya puruùasya | kevalabhàvaþ kaivalyaü nàma tribhyo guõebhyo 'nyatvam | yathàsau bhikùuþ kadàcin nàgaràõàü vivadatàü vaktà bhavati tvayà sàdhukçtam iti tvayàsàdhv iti | kim evaü puruùo bhavati | atrocyate --- màdhyasthyam | nàsya kenacit kçtyam asti | udàsãno hy ayam | atràha --- yady akartà tat kiü parakçtànàü prayoktà | atrocyate --- kartçbhàva÷ ca dvividho hi, prayoktà kartà ca | atrodàsãnasya puruùasya kartçtvaü pratiùiddhaü guõalakùaõena // SkMv_19 //
_________________________________________________________
atràha --- yady akartà puruùaþ adhyavasàyaü tarhi kiü karoti dharmaü kariùyàmy adharmaü ceti | yadi guõà adhyavasàyaü kurvanti tarhi teùàü sacetanatvaü(p.24) syàt | amãùàü càcetanatvam eva pràg upanyastam | atha puruùo 'dhyavasàyaü kurute tadà tasya kartçtvaprasaïgaþ | tasmàd ubhayathàpi doùa iti | atra samàdhãyate nàyaü doùaþ | katham iti cet, tad ucyate ---
##
yasmàc cetanasvabhàvaþ puruùaþ, tasmàt tatsaüyogàd acetanaü mahadàdi liïgam adhyavasàyàbhimànasaïkalpàlocanàdiùu vçttiùu cetanàvat pravartate | ko dçùñàntaþ --- tad yathà anuùõà÷ãto ghañaþ ÷ãtàbhir adbhiþ saüspçùñaþ ÷ãto bhavati | agninà saüyukta uùõo bhavati | evaü mahadàdi liïgam acetanam api bhåtvà cetanàvad bhavati | tasmàd adhyavasàyaü kurvanti guõàþ kàryàdiùu | yad apy uktam --- lokopacàràt kartà puruùa iti | atra bråmaþ --- guõakartçtve 'pi tathà karteva bhavaty udàsãnaþ | atra dçùñànta÷ ca | kecit kila caurà gràmaü hçtvà dravyaü gçhãtvà gràmàntaraü gacchanti kçtakàryàþ | taiþ saha sàrthena ÷rotriyo bràhmaõaþ panthànaü gacchati | tatpadànusàribhir àrakùibhis te gçhãtàþ | kçtàparàdhais taiþ saha so 'pi bràhmaõo gçhãtas tvam api caura iti | tad yathàsàv acauras tatsaüsargadoùeõa cauratayà pratãtas taiþ | tathà sattvàdayo guõàþ kartàras taiþ saüyuktaþ puruùo 'pi akartàpi kartà bhavati | kartçsaüsargàt karteva | paraü paramàrthatayà akartà puruùaþ // SkMv_20 //
_________________________________________________________
atràha --- tasmàt tatsaüyogàt iti pradhànapuruùasaüyoga iti cet, saüyogaþ kaþ | anekavidho hi saüyogaþ | anyatarakarmajo yathà sthàõu÷yenayoþ, sampàtajo dvayor và saüyogo yathà dvyaïgulàkà÷ayoþ, svàbhàviko yathàgnyuùõayoþ, ÷aktihetuko yathà matsyodakayoþ, yàdçcchikaþ suparnayor vàkasmikaþ | ataþ saü÷ayaþ | atrocyate --- anyatarakarmajasaüyoga÷ ca saüyogo naiva pradhànapuruùayor vibhutvàniùkriyatvàt | nàsti svàbhàviko 'pi | tayor nityatvàn mokùàbhàvaþ syàd aviyogatvàt | evam eva viùayahetuke ÷aktihetukatve ca | atràha --- kas tarhi pradhànapuruùayoþ saüyoga iti | atrocyate | arthahetukaþ | ka÷ càsàv artha ity atràha ---(p.25)
##
puruùasya tàvad dar÷anàrthaü saüyogaþ | puruùaþ pradhànena saha saüyujyate suguõàü prakçtiü drakùyàmy ayam arthaþ | kaivalyàrthaü tathà pradhànasya saüyogaþ | asya tapasvinaþ puruùasya j¤àne vartamànasya kaivalyaü kariùyàmãti | kaivalyaü mokùa ity arthaþ | yathà ràjà puruùeõa saüyujyate praiùaõaü me kariùyatãti | puruùo 'pi ràj¤à saüyujyate vçttiü me dàsyatãti | evaü tàvad ràjapuruùayor arthahetukaþ sambandhaþ | tathà pradhànapuruùayor apy arthahetukaþ sambandhaþ saüyogaþ | kiü cànyat | païgvandhavad ubhayor api saüyoga iti | api càtra dçùñàntaþ | yathà kila ka÷cid andhaþ sàrthena samaü pàñaliputraü prasthitaþ sa ca sàrtha÷ caurair abhihataþ | andho 'pi ava÷eùajãvitaþ kçcchreõa mahatà nirjagàma | sa ca sarvasvajanavirahita ita÷ ceta÷ ca paribhràmyan panthànam apa÷yan samantàc caïkramamàõaþ kenacid vanamadhyasthena païgunà dçùñaþ prokta÷ ca | bho bho andha mà bhaiùãr ahaü païgur màrgadar÷ane ku÷alã gantum asamarthaþ | andhena prativacanaü proktam --- bhoþ païgo yathà bhavàn gamanà÷aktas tathàham api na ÷aknomi draùñuü, gantuü mama sàmarthyam asti | tava dar÷anasàmarthyenàhaü bhavantaü skandhenàdàya gacchàmy evam ubhayor duþkhaparihàralakùaõà kàryasiddhir astu | evaü tayor yathà svàrthalabdhihetukaþ sambandhaþ saüyogas tulyaþ | tadvat | païgvandhavat pradhànapuruùau draùñavyau | païguvat puruùo draùñavyaþ | andhavat pradhànam | puruùasya dçk÷aktiþ | pradhànasya kriyàsàmarthyam | evaü pradhànam api puruùasya mokùaü kçtvà nivartate | puruùaþ pradhànaü dçùñvà mokùaü gacchati | kiü cànyat --- tatkçtaþ sargaþ | tacchabdena pradhànapuruùau sambadhyete | tàbhyàü pradhànapuruùàbhyàü kçtas tatkçtaþ sargaþ | tad yathà --- strãpuruùasaüyogàt putraþ sambhavati | evaü pradhànapuruùasaüyogàt sargotpattir bhavati | sarga÷abdena mahadàdiliïgotpattir iti bruvate // SkMv_21 //
_________________________________________________________
tàm utpattiü bråmaþ ---
##
(p.26)
prakçtiþ pradhànam adhikurute | brahma avyaktaü bahudhàtmakaü màyeti paryàyàþ | tasyàþ prakçter mahàn utpadyate prathamaþ ka÷cit | mahàn, buddhiþ, matiþ, praj¤à, saüvittiþ, khyàtiþ, citiþ, smçtir àsurã hariþ, haraþ, hiraõyagarbha iti paryàyàþ | tato 'haïkàraþ | tasmàn mahato 'haïkàra utpadyate | tasya ime paryàyàþ --- vaikçtas taijaso bhåtàdir abhimàno 'smità iti | catuþùaùñivarõaiþ paràdivaikharãparyantàbhidheyair yat kim apy abhidhãyate buddhyà samarthya tatsakalamàdyantàkàrahakàravarõadvayagrahaõenoparisthitapiõóãkçtànukàriõà bindunà bhåùitaþ pratyàhàranyàyenàhaïkàra ity abhidhãyate | tasmàt ahaïkàràt ùoóa÷ako gaõa utpadyate | tàmasàd bhåtàdinàmnaþ pa¤catanmàtràõi ÷abdàdãni | ata eva tàni måóhàni | sàttvikàd vaikçtàbhidhànàd buddhikarmàtmakàni manaþsahitàni ekàda÷endriyàõi | ata eva tàni ki¤cij jànanti | ràjasàt taijasàbhidhànàd ubhayam | måóhatvàd dhi tamaþ | prakà÷atvàt sattvam | ubhayaguõayogàt ùoóa÷ako gaõo 'haïkàràd utpadyate | tasmàd api ùoóa÷akàt madhye yàni pa¤ca ÷abdàditanmàtràõi tebhyaþ pa¤ca bhåtàny àkà÷àdãni | tatra ÷abdatanmàtràd àkà÷am, spar÷atanmàtràd vàyuþ, råpatanmàtràt tejaþ, rasatanmàtràd àpaþ, gandhatanmàtràt pçthivã ityàdikrameõa pårvapårvànuprave÷enaikadvitricatuùpa¤caguõàny àkà÷àdipçthvãparyantàni mahàbhåtànãti sçùñikramaþ | ata eva bhåtànàm utpattilayàvabodhanàt bha iti | àgatigatiparij¤ànàt ga iti | vidan yogã iti va(va iti?) | anati calatãti an | sakalavarõasampradàyàd bhagavàn ity abhimànasiddhiþ | "apy akùaravarõasàmànyàn(p.27) nirbråyàn na saüskàram àdriyeta"(nirukti 2 |4) iti nairukta÷rutipràmàõyàt | uktaü ca ---
"utpattiü pralayaü caiva bhåtànàm àgatiü gatim /
vetti vidyàm avidyàü ca sa vàcyo bhagavàn iti" //
÷rãviùõupuràõe ùaùñhe 'ü÷e(5 |78) parà÷aravacaþ |
yad uktam ---
vyaktàvyaktaj¤a vij¤ànàn mokùaþ pràpyata iti | tatra mahadàdibhåtaparyantam ity etad vyaktaü vyàkhyàtam | avyaktam api "bhedànàü parimàõàt"(sàïkhyakàrikà 15) ityàdibhiþ pa¤cabhir hetubhir vyàkhyàtam | yad uktam ---
"pa¤caviü÷atitattvaj¤o yatra tatrà÷rame rataþ /
jañã muõóã ÷ikhã vàpi mucyate nàtra saü÷ayaþ" // SkMv_22 //
_________________________________________________________
atràha --- prakçter mahàn ity uktam | tasya mahataþ kiü lakùaõam ity atrocyate ---
##
adhyavasàyo buddhir iti | adhyavasàyo ni÷cayaþ pratipattiþ ayaü sthàõur ayaü puruùa iti buddher lakùaõam | sà ca buddhir aùñàïgà | sàttvikatàmasaråpabhedàt | tatra buddheþ sàttvikaü råpaü caturvidhaü bhavati dharmo j¤ànaü vairàgyam ai÷varyam iti | tatra dharmo nàma varõinàm à÷ramiõàü ca samayàvirodhena yaþ prokto yamaniyamalakùaõaþ sa dharmaþ | tatra pa¤ca yamàþ pa¤ca niyamàþ | "ahiüsàsatyàsteyabrahmacaryàparigrahà yamàþ"(pàta¤jalayogasåtra 2 |30) | "÷aucasantoùatapaþsvàdhyàye÷varapraõidhànàni niyamàþ"(pàta¤jalayogasåtra 2 |32) | ebhir yamaniyamair yaþ sàdhyate sa dharmaþ |
dhàraõàrtho dhç¤ ity eùa dhàtuþ ÷àbdaiþ prakãrtitaþ /
durgatiprapatatpràõidhàraõàd dharma ucyate //
tatra yà sthàvarajaïgamànàü bhåtànàü vàïmanaþkàyakarmabhir adrohatà sà ahiüsà | tathà yad bhåtahitam atyantaü dçùña÷rutànumitivij¤àteùv artheùu yathàntaþkaraõapratyayopasthitaü tathaiva indriyàõi avilupya va¤canàbhràntipratipattibandhyatàvirahitavàguccàraõaü(p.28) tat satyam | tathà yat sambhrameùv anyeùu vàtyantikeùu prayojaneùu sve sve sthàne samatvàd grahaõasyoparamas tad asteyam | tathà strãpuruùasaüyoge parasparaliïgasaüyoge ÷abdaspar÷arasaråpagandheùu yaþ saïgavyudàsaþ ÷rotàdyuparatiþ asaïkalpa÷ ca manasa uparatiþ so 'ùñàïgaü brahmacaryam | evaü hy àhuþ saüyoga÷abdaspar÷arasaråpagandhasaïkalpasmçtidharmaphalatyàgàdyaùñàïgaü brahmacaryam iti | anyac ca | brahmabãjaü retas tac carati na mu¤catãti brahmacàrã | brahma vedaü và guruõà pradattaü caratãti | brahmà svayambhås tasyàyaü daõóakamaõóaludhàraõàdiråpa àkàro brahmavac caratãti và | evam arjanakrayavikrayàdikalpanàbhedànàm anupàdànaü sarvathà sarvasyàsvãkaraõam aparigrahaþ | iti pa¤ca yamàþ | ya÷ cendriyàõàm antaþkaraõoparamas tac chaucaü bàhyaü mçjjalàdinà |
"abhakùyaparihàras tu saüsarga÷ càpy acintitaiþ /
svadharme ca vyavasthànaü ÷aucam etat prakãrtitam" //
tathà yad bhaikùàrjitena haviùà pràõayàtrà | àdhyàtmikasyàgner mantragçhãtena homaþ kartavyaþ | ahany ahani yaj¤a÷eùà÷anàrtham etad àhàralàghavaü santoùaþ | "sa yàü prathamàm àhutiü juhuyàt pràõàya svàhà"(chàndogyopaniùad 5 |19 |1) ity àrabhya "sa ya idam avidvàn agnihotraü juhoti yathàïgàràn apohya bhasmani hutaü(juhuyàt?) tàdçk tat syàt" (chàndogyopaniùad 5 |24 |1) iti ÷ruteþ | tapaþ kçcchracàndràyaõàdi ÷arãra÷oùaõaråpam |
"viùayà vinivartante niràhàrasya dehinaþ |" (bhagavadgãtà 2 |59)
iti smaraõàt | nàtapasvino yogaþ siddhyati | anàdivàsanàvicitrà pratyupasthitaviùayajàlà cà÷uddhir nàntareõa tapaþ sambhedam àpadyata iti tapasa upàdànam | tac ca cittaprasàdanam abàdhamànam àsevyam iti manyante | svàdhyàyaþ praõavàdipavitràõàü japaþ | ã÷varapraõidhànaü kriyàõàü paramaguràv arpaõaü tatphalasaünyàso và | "brahmàrpaõaü brahmahaviþ(bhagavadgãtà 4 |24)" iti, "anà÷ritaþ karmaphalam(bhagavadgãtà 6 |1)" iti ÷ravaõàt | ity amãùàü yamaniyamàdãnàü sevanàt "ahiüsàpratiùñhàyàü tatsannidhau vairatyàgaþ"(pàta¤jalayogasåtra 2 |35) ityàdyàþ siddhayaþ | vaiparãtye tu "vitarkabàdhane pratipakùabhàvanam"(pàta¤jalayogasåtra 2 |33), "vitarkà hiüsàdayaþ kçtakàritànumodità lobhakrodhamohapårvakà duþkhàj¤ànànantaphalà iti pratipakùabhàvanam"(pàta¤jalayogasåtra 2 |34)(p.29) evaü ca vartamànasya yoginaþ "sthànyupanimantraõe saïgasmayàkaraõaü punar aniùñaprasaïgàt"(pàta¤jalayogasåtra 3 |51) iti bhikùor ete yamaniyamàþ | ebhir yamaniyamair và sàdhyate sa dharmo vyàkhyàtaþ | adhunà j¤ànam àha --- j¤ànaü dvividham | bàhyam àbhyantaraü ca | tatra bàhyam --- vãõàpaõavagandharvacitrakathàgaõitavyàkaraõa÷àstràõi | àbhyantaram --- guõapuruùàntaropalabdhilakùaõam | anye guõàþ sattvarajastamàüsi anyaþ puruùa iti | bàhyena j¤ànena lokopapattir àbhyantareõa mokùa iti | etat j¤ànaü viùayoparamàt | vairàgyam àha --- arjanarakùaõakùayàtçptihiüsàdidoùàn dçùñvà yo viùayebhyo viraktas tasya mokùo nàstãti | àbhyantareõa j¤ànapårvakeõa vairàgyeõa mokùo bhavati bàhyena saüsàra iti | ai÷varyaü ã÷varabhàvenety aùñavidham | aõimà laghimà garimà mahimà pràptiþ pràkàmyam ã÷itvaü va÷itvaü yatrakàmàvasàyitvam iti | etàni dharmàdãni catvàri sàttvikaråpàõi buddheþ | yadà sattvena rajastamasã abhibhåte stas tadà sattvodriktaþ pumàn etàn guõàn àpnoti | kiü cànyat | tàmasam asmàt viparyastam | asmàt sàttvikàd dharmàder viparyastaü viparãtam adharmàj¤ànàdyaü caturdhà buddhe råpaü tàmasam | ye hiüsàdayo vitarkà ekà÷ãtibhedàþ | pçthag da÷àpi yamaniyamàdyàþ | tathà adharmo 'j¤ànam avairàgyam anai÷varyam ity aùñadhà sàttvikatàmasabhedà buddhiþ | asyà evam vidhàyà buddher ahaïkàro jàyate // SkMv_23 //
_________________________________________________________
idànãm ahaïkàrasya lakùaõaü vyàkhyàsyàmaþ | tad ucyate ---
##
(p.30)
abhimàno 'haïkàra iti | råpe aham rase aham gandhe aham, ahaü vidvàn, ahaü dar÷anãya ityevamàdy abhimàno 'haïkàraþ | tasmàt abhimànalakùaõàd ahaïkàràd dvividhaþ pravartate sargaþ | sarga iti sçùñeþ paryàyaþ | ka÷ càsau sargaþ? tad ucyate | aindriya ekàda÷akaþ | ÷rotràdãnãndriyàõi manaþparyantàni | tanmàtrapa¤caka÷ caiva | tanmàtràõy atra ÷abdàdãni gandhaparyantàni | evam ekàda÷endriyàõi pa¤catanmàtràõi cotpannàni // SkMv_24 //
_________________________________________________________
atràha --- trividho 'haïkàras taü vyàkhyàsyàmaþ | tatra katarasmàd ahaïkàràd indriyàõy utpadyante, katarasmàd và tanmàtràõãti | atrocyate ---
##
sàttvika iti | yadà sattvam utkañaü bhavati ahaïkàre tena ca sattvena rajastamasã abhibhåte syàtàü tadà sàttviko 'haïkàra ucyate | tasya sàttvikasya vaikçtika iti pårvàcàryaiþ saüj¤à kçtà | sa vaikçtiko bhåtvà ahaïkàra ekàda÷endriyàõi utpàdayati | tasmàt sàttvikànãmàni vi÷uddhàni svaviùayagrahaõasamarthàni bhavanti | tasmàd ucyate --- "sàttvika ekàda÷akaþ pravartate vaikçtàd ahaïkàràt" iti | bhåtàdes tanmàtràþ | bhåtàdes tamobàhulyàd gauõãbhåtasattvarajaso bhåtàdinàmnaþ pårvàcàryair niråpitàd ahaïkàràt tanmàtraþ ÷abdàdipa¤cako gaõo jàyate | abhibhåtasattvatamaso ràjasàt taijasàbhidhànàd ahaïkàràt pravçttikarmaõa ubhayaü prakà÷àtmakam ekàda÷endriyakaü mohàtmakaü tanmàtrikaü càsãd iti sambandhaþ | taijasa eva ràjase 'haïkàre kriyà÷aktir asti | sattvaü niùkriyam ekàki na ÷aknoty utpàdayitum | tama÷ ca måóhatvàd akriyam asamarthaü vinà rajaþ sçùñim utpàdayitum | ata ubhe sattvatamasã sçùñiviùaye rajasànugçhãte aindriyakaü tànmàtrikaü ca gaõadvayaü janayata iti tàtparyàrthaþ // SkMv_25 //
_________________________________________________________
tatra kàni buddhãndriyàõi kàni karmendriyàõãti? ucyate ---
##
(p.31)
##
÷rotràdãni buddhãndriyàõãti ucyante | ÷abdaspar÷aråparasagandhàn buddhyanta iti buddhãndriyàõi | indriyàõy eva tànãndriyàõi | in iti viùayàõàü nàma, tàninaþ viùayàn prati dravantãti indriyàõi | vàkpàõipàdapàyåpasthàn karmendriyàõy àhuþ | karma kurvanti kàrayanti ca | karmendriyàõàü vçttiþ | vàk vadatikarma, hastau grahaõakarmàõau, pàdau viùamasamanimnonnatabhåprade÷eùu kràmataþ, pàyur yathàbhuktànnodakamalam utsçjati, upastha ànandaü karoti putram utpàdayatãty arthaþ | evam etàþ karmendriyàõàü vçttayo vyàkhyàtàþ // SkMv_26 //
_________________________________________________________
atràha --- mana indriyaü tat kiü lakùaõam iti | atrocyate ---
##
ubhayàtmakam atra manaþ | karmendriyeùu karmendriyam, buddhãndriyeùu buddhãndriyam | yathà devadatto gopàlamadhye sthito gopàlatvaü kurute mallamadhye sthito mallatvaü kurute | kasmàt? yasmàd buddhãndriyàõàü vçttiü saïkalpayati karmendriyàõàü ca | tasmàd ubhayàtmakaü manaþ | kiü cànyat | indriyaü ca sàdharmyàt | sahadharmasya bhàvaþ sàdharmyam | yasmàt karmendriyàõi buddhãndriyàõi ca sàttvikàd ahaïkàràd utpadyante, mano 'pi tasmàd eva utpadyate | tasmàd indriyaü manaþ | tatra manasaþ kà vçttiþ? saïkalpo vçttiþ | buddhãndriyàõàü ÷abdàdayo vçttayaþ, karmendriyàõàü vacanàdayaþ | evam ekàda÷endriyàõi saha vçttibhir vyàkhyàtàni | atràha --- ekàda÷endriyàõi kena kçtàni puruùeõa ã÷vareõa àhosvit svabhàveneti kuta iyam à÷aïketi cet, imàny ekàda÷endriyàõi ekàda÷aviùayagràhakàõi bhavanti | tatràntaþkaraõapradhànabuddhyahaïkàràdyacetanam | tata÷ ca nånaü cetanena puruùeõe÷vareõa và svabhàveneti | atrocyate --- guõapariõàmavi÷eùàn nànàtvaü gràhyabhedàc ca | sattvàdayas trayo guõàs te yathà pariõamanti tasmàd guõapariõàmavi÷eùàd imàny ekàda÷endriyàõi nànà | tadarthàni bhinnàni | ÷abdaspar÷aråparasagandhàþ pa¤cànàü, vacanàdànaviharaõotsargànandàþ pa¤cànàü, saïkalpa÷ ca manasaþ | eteùàm eva ekàda÷ànàm indriyàõi gràhakàõã bhaviùyanti |(p.32) athaitan nànàtvaü ne÷vareõa na buddhyà nàhaïkàreõa na pradhànena na puruùeõa na svabhàvena kçtam, guõapariõàmeneti | yady api uktam acetanànàü guõànàü vçttir ayukteti | tan na | kasmàd iti cet, tad ucyate | acetanànàm api pravçttir dçùñà | vakùyati hi ---
"vatsavivçddhinimittaü kùãrasya yathà pravçttir aj¤asya /
puruùasya vimokùàrthaü tathà pravçttiþ pradhànasya" //
(sàïkhyakàrikà 57) iti |
tasmàd acetanà api guõà ekàda÷endriyabhàvena pariõamanti | atràha --- gçhõãmas tàvad ekàda÷endriyàõy ahaïkàràd utpannànãti | eteùàm indriyàõàü yathàsthànanikùepaþ kena kçtaþ | cakùur uccaiþ sanniviùñaü dåràlokane samarthaü bhaviùyatãti | ÷iraþprade÷e ÷rotraü sanniviùñaü dåràc ÷ravaõasamarthaü bhaviùyatãti | tvak ÷arãràbhyantare bahi÷ ca sanniviùñà nànàspar÷agrahaõasamarthà bhaviùyatãti | jihvà antarmukhaü sanniviùñà nànàrasagrahaõasamarthà bhaviùyatãti | evaü nàsikà vàk | evam indriyàõàü nikùepaþ puruùeõa và kçta ã÷vareõa và svabhàvena veti | atrocyate --- iha sàïkhye puruùe÷varasvabhàvà na kàraõam | kiü tarhi --- asminn ahaïkàre sthitaiþ sattvarajastamobhis tribhir guõair nikùepaþ kçtaþ | tasmàd bråmaþ --- "guõapariõàmavi÷eùàn nànàtvaü gràhyabhedàc ca" | guõapariõàmavi÷eùàd ekàda÷endriyàõàü bhedaþ | gràhyabhedàc ca | gràhyà ekàda÷endriyàrthàs teùàü bhedàd apãndriyàõàü bhedaþ // SkMv_27 //
_________________________________________________________
atràha --- kà kasya vçttiþ? ucyate ---
##
màtra÷abdo vi÷eùàrthaþ | yathà bhikùàmàtraü labhyate nànyo vi÷eùaþ | tathà cakùuþ | gatàrthe àlocanamàtram iti | ekaikasya pratãndriyaü svaviùayagrahaõasàmarthyam eva | na hi cakùuþ ÷ravaõasamarthaü dànàdànasamarthaü và // SkMv_28 //
_________________________________________________________
ata årdhvaü buddhyahaïkàramanovçttiü vakùyàmaþ | tad ucyate ---
## /
(p.33)
##
svàlakùaõyeti | buddher adhyavasàya uktaþ pràk lakùaõam | tasyàþ sa evàdhyavasàyo vçttiþ | evam abhimàno 'haïkàralakùaõam | tasya vçttir api sa eva | manasaþ saïkalpo lakùaõam | tasyàpi sa eva vçttiþ | yena yena lakùaõenàmã lakùyante teùàü sa eva vçttiþ | evaü yà buddhãndriyàõàü na sà karmendriyàõàm | yà ca karmendriyàõàü na sà buddhãndriyàõàm | buddhyahaïkàramanasàü vçttir abhihità | sàpy asàmànyà | adhyavasàyàbhimànasaïkalpalakùaõà | saiùà bhavaty asàmànyà asàdhàraõà evam ukte 'rthàt gamyate sàmànyàpi sàdhàraõàpi vçttir asti | yadapekùayàsàmànyety ucyate | evam indriyàõàm asàmànyà vçttir àkhyàtà kulastrãsaüsthànãyà | ata årdhvaü sàmànyà vçttir ucyate | sàmànyakaraõavçttiþ pràõàdyà vàyavaþ pa¤ca | sàmànyakaraõavçttiþ --- samastasyàntaþkaraõasyety arthaþ | pràõàdyà vàyavaþ pa¤ceti pràõàpànodànasamànavyànàþ sarveùàm indriyàõàm sàmànyaü kurvanti | sa pràõo nàma yo mukhanàsàntarago bàhye càsya viùaye vçttiþ | pràõanàt pràõa eùa ity abhidhãyate | asmin pràõe yat spandanakarma tat katamena kçtam ity atrocyate --- trayoda÷avidhena karaõena kçtam | yata÷ caivaü tasmàt pràõakarma sarvasya karaõagràmasya vçttiþ sàmànyà | api càtra dçùñàntaþ --- yathà kasmiü÷cid ràjagçhe pa¤jare ÷ukàþ prativasanti | tebhyo devadattena odano dar÷itaþ | odanaü dçùñvà sarve pracalitàþ | tadà pa¤jarakam api calitam | yat pa¤jarasya pracalanaü karma tat sarveùàm ÷ukànàü sàmànyam | tadvat pràõe yat spandanakarma tat sarveùàm indriyàõàü sàmànyam | kiü cànyat --- apànenotsçjati | ita÷ càpakramaõàd apàna ity ucyate | apànabahula÷ ca devadattaþ sarpaü dçùñvà apasarpati eùo 'pànaþ | tasminn apàne yat spandanakarma tat sarveùàm indriyàõàü sàmànyà vçttiþ | àrohaõàd arthotkarùe udàna ity abhidhãyate | nàbhiprade÷àd utthitaü gacchati | udànavçtti÷ ca devadatta ànandotkarùaü mçgayati | aham àóhyo 'smàd àóhyataraþ kathaü syàm ity eùa udànaþ | asminn udàne yat spandanakarma tat sàmànyà vçttiþ sarvendriyàõàm | ki¤ cànyat --- hçdyavasthànaü sahabhàva÷ ca tena samànaþ | yo vàyur hçdde÷e vartate sa samànaþ | tadbahula÷ ca ekàkã na ramata eùa samànaþ | tasmin yat spandanakarma tat sarvendriyàõàü sàmànyavçttiþ | ki¤ cànyat --- ÷arãravyàpitayà vyànaþ | ànakhàd àke÷àntaü ÷arãraü vyàpya anati calatãti vyànaþ | vyànabahulo devadatta÷ ca atyantam anyena vinà ramate |(p.34) tasmin vyàne yat spandanakarma tat sarveùàm indriyàõàü sàmànyavçttiþ | tad evaü sàmànyakàraõavçttiþ pràõàdyà vàyavo vyàkhyàtàþ // SkMv_29 //
vçttiü vyàkhyàsyàmaþ | tad ucyate ---
_________________________________________________________
##
buddhir ahaïkàro mana÷ cakùur ity etàni catvàri yugapad råpaü pa÷yanti, ayaü sthàõur 'yaü puruùa iti | evaü ÷abdaü spar÷aü rasaü gandhaü catvàri yugapad gçhõanti | evam eùà yugapac catuùñayasya vçttiþ | kiü cànyat | krama÷a÷ ca tasya nirdiùñà buddhyahaïkàramana÷cakùu÷catuùñayasya krama÷o vçttir bhavati | dvàridvàravibhàgopade÷àd hrasvakàlatvàd vibhàgo na ÷akyate vaktuü tato yugapad ity ucyate | yathà bàlapatra÷ataü såcyagreõa viddham iti | tad yathà | devadattaþ panthànaü gacchan sthàõuü pa÷yati tatra tasya saü÷ayo bhavati kim ayaü sthàõur uta puruùa iti | tatra sthàõuråpaü pa÷yati ÷akuniü ca tatrasthaü tato 'sya buddhir bhavati sthàõur ayam iti | àku¤canaprasàraõe karoti tato 'pi puruùo 'yam iti pratãtiþ | evaü buddhyahaïkàramana÷cakùuùàü krama÷o vçttir dçùñà cakùå råpaü pa÷yati, manaþ saïkalpayati, ahaïkàro 'bhimànayati, buddhir adhyavasyati | evaü rasanàdiùv api draùñavyam | kiü cànyat --- dçùñe tathàpy adçùñe | trayasya tatpårvikà vçttiþ | tacchabdena samanantaroktàni buddhãndriyàõi bhavanti | råpe cakùuþpårvikà, ÷abde ÷rotrapårvikà, spar÷e tvakpårvikà, rase jihvàpårvikà, gandhe ghràõapårvikà buddhyahaïkàramanasàü vçttir iti // SkMv_30 //
_________________________________________________________
atràha --- acetanànãndriyàõi buddhyahaïkàrau mana÷ ceti kena hetunà svàü svàü vçttiü pratipadyante ity atràha ---
##
svàü svàm iti vãpsàm icchanti | (iti trayoda÷avidhasya karaõasya grahaõaü kçtaü bhavati) | pratipadyante gçhõantãty arthaàþ | kiü cànyat --- parasparàkåtahetukàü vçttim | buddher àkåtaü j¤àtvà ahaïkàro 'bhimànayati, manaþ saïkalpayati, indriyàõi svàü svàü vçttiü pratipadyante | àkåtaü nàmàbhipràyaþ | yathà kila caurasenà gràmaü hantuü gacchati tatra caurasenàpatinà saïketaþ(p.35) kçto 'sti yadàhaü hà heti bravãmi tadà sarvaiþ samavàyena praveùñavyam | yadà punar aham ahà heti bravãmi tadà nirgantavyam | etàü caurasenàpater àj¤àm àkåtaü j¤àtvà cauràþ pravi÷anti nirgacchanti ca | tatheha caurasenàpatisthànãyà buddhiþ caurasthànãyànãndriyàõi | kiü svàrthaü viùayaü pratipadyante àhosvit paràrtham ity atrocyate | paràrthaü gamyate | yasmàd àha --- puruùàrtha eva hetuþ puruùàrthaþ kartavya eva iti guõànàü pravçttiþ | tasmàd etat trayoda÷avidhaü karaõaü puruùàrthaþ pravartayati | yad apy uktam --- acetanàni karaõàni kathaü pravartanta iti | atra bråmaþ --- na kenacit kàryate karaõam | ne÷vareõa nàpi puruùeõa | svabhàvo nàma ka÷cit padàrtho (nà)sti | yasmàt svayam eva ca trayoda÷avidhaü karaõaü sve sve viùaye pravartata iti // SkMv_31 //
_________________________________________________________
atràha --- uktaü ca bhagavatà na kenacit kàryate karaõam iti |
tat katividhaü karaõam iti? atrocyate ---
##
yad atra karaõam ity uktaü tat trayoda÷avidham iti boddhyam | pa¤ca karmendriyàõi, pa¤ca buddhãndriyàõi, buddhyahaïkàrau mana iti etat trayoda÷avidhaü karaõam iti | atràha --- àhàrakaü dhàrakaü prakà÷akaü ca tad iti | tatràhàrakam indriyalakùaõam | dhàrakam abhimànalakùaõam | prakà÷akaü buddhilakùaõam | atràha --- kiü tad asti yasyàharaõaü dhàraõaü prakà÷anaü ca kriyate | atrocyate --- kàryaü ca tasya da÷adhàhàryaü dhàryaü prakà÷yaü ca | kàryam iti ÷abdaspar÷arasaråpagandhàþ pa¤ca, vacanàdànaviharaõotsargànandàþ pa¤ca | ete da÷a viùayàþ kàryam ity ucyate | taü da÷avidhaü viùayaü buddhãndriyaiþ prakà÷itam arthaü karmendriyàõy àharanti dhàrayanti ca | tad yathà tamasi sthitaü pradãpena prakà÷itaü ghañaü hasta àdatte dhàrayati ca | tad evaü yathà ghañaü tathà ÷eùàõy api // SkMv_32 //
_________________________________________________________
##
antaþkaraõaü trividham iti buddhyahaïkàramanasàü grahaõam | etat trividham antaþkaraõasaüj¤itam | da÷adhà bàhyaü buddhikarmendriyabhedàt | kiü cànyat | trayasya viùayàkhyaü buddhyahaïkàramanasàü trayàõàm antaþkaraõànàü bàhyaü da÷avidhaü(p.36) karaõaü viùayàkhyaü viùaya(?) upabhogyam iti | àbhyantaraü trikaü svàmibhåtaü bàhyaü da÷avidhaü bhçtyabhåtam ity arthaþ | kiü cànyat --- sàmpratakàlaü bàhyam | yad etad bàhyaü da÷avidhaü karaõam uktaü tat sàmpratakàlaü vartamànaviùayagràhakaü bhavati | ÷rotratvakcakùurjihvàghràõàni vartamànàny eva ÷abdàdãni gçhõanti | nàtãtàni na ca bhàvãni | evaü vàkpàõipàdapàyåpasthàni vartamàneùu vacanàdeyabhåmimalotsargànandeùu pravartante nàtãtàbhaviùyatoþ | ki¤ cànyat --- trikàlam àbhyantaraü mano'haïkàrabuddhiråpaü karaõaü pravartate | buddhir vartamànaü ghañaü buddhyate atãtaü bhaviùyantaü ca smarati | tad yathà --- yudhiùñhirabhãmasenàv àstàm atãtaviùayagràhiõã buddhiþ | kalkã bhaviùyati bhàvivastugràhiõã | evam ahaïkàro 'pi trikàlavàn | yathàham asmin gçhe svàmã àsaü, bhaviùyàmi ceti | evaü mano 'py atãtaü saïkalpayati vartamànaü bhàvi ca | yata evaü tasmàd ucyate "trikàlam àbhyantaraü karaõam" iti // SkMv_33 //
_________________________________________________________
atràha --- kàni indriyàõi savi÷eùaü viùayaü gçhõanti, kàni nirvi÷eùam | atrocyate ---
##
teùàm karaõànàü madhye yeùàm ayam adhikàro vartate teùàü yàni buddhãndriyàõi ÷rotratvakcakùurjihvàghràõàni pa¤ca tàni savi÷eùaü gçhõanti avi÷eùam api viùayaü gçhõanti | atràha --- kasya savi÷eùaü viùayaü gçhõanti kasya nirvi÷eùam iti | atrocyate ÷abdaspar÷arasaråpagandhàþ paj¤a devànàü tanmàtrasaüj¤ità nirvi÷eùàþ kevalasukhalakùaõatvàt | yasmàt tatra duþkhamohau na stas tasmàn nirvi÷eùàs te iti | tathà hi | vi÷iùyante ÷àntaghoramåóhatvàdineti vi÷eùàs taiþ saha savi÷eùàþ, kevalà nirvi÷eùà iti tàtparyam | evaü ÷abdàdayo manuùyàõàü savi÷eùàþ sukhaduþkhamohayuktà ity arthaþ | devànàü tu buddhãndriyàõi nirvi÷eùaü sukhàtmakaü prakà÷ayanti | uktàni buddhãndriyàõi devànàü mànuùàõàü ca | karmendriyàõi vakùyàmaþ | vàg bhavati ÷abdaviùayà ÷eùàny api pa¤ca viùayàõi | tatra devànàü vàk pàdaü pàdàrdhaü ÷lokam uccàrayati | asmàkam api tathaiva | ato devànàm asmàkaü ca vàgindriyaü tulyam ity arthaþ | kiü cànyat --- ÷eùàõy api pa¤ca viùayàõi iti | teùàü(p.37) caturõàm ekaikaü pa¤caviùayam | pàõis tàvat ÷abdaspar÷arasaråpagandhayuktaþ | evaü pa¤calakùaõam eva pàõãndriyaü sannikçùñaü pa¤calakùaõaü ghañaü gçhõàti | (yasmàt pa¤calakùaõaü hastaü hastendriyaü ca) evaü ÷abdàdipa¤calakùaõaþ pàdaþ pa¤càtmikàyàm eva bhuvi viharati | evaü pa¤calakùaõe pàyåpasthe api pa¤calakùaõàv utsargànandau kurutaþ | tasmàt yuktam abhihitam --- "÷eùàõy api pa¤ca viùayàõi" iti // SkMv_34 //
_________________________________________________________
idànãü buddhiviùayakhyàpanàyedam ucyate ---
##
sàntaþkaraõà antaþkaraõe ahaümanasã tàbhyàü saha vartate yà buddhiþ sà tathoktà | sà buddhiþ sarvaü viùayaü nirava÷eùaü triùv api kàleùu yasmàd avagàhate vyàpnoti gçhõàti ÷abdàdyaü pa¤cavidhaü tasmàd eva tanmanobuddhyahaïkàralakùaõaü trividham eva karaõaü sàdhanaü, kriyate 'nenetikçtvà | ÷eùàõi punaþ dvàri bàhye yàni buddhikarmendriyatayà pratãtàni ÷rotravàkprabhçtãni da÷a tàni tasyà eva mano'haïkàrayuktàyà buddher viùayagrahaõàya dvàràõi pratãkàny eva na tu karaõatayà sànvayàni | tathà etair da÷abhir dvàraiþ sàntaþkaraõà buddhir eva viùayàn gçhõàtãti trividham eva karaõam ity arthaþ // SkMv_35 //
_________________________________________________________
ki¤ cànyat ---
##
ete iti buddhikarmàntaþkaraõabhedàs trayode÷a pradãpakalpàþ pradãpatulyàþ | kiü cànyat | parasparavilakùaõàþ | bhinnalakùaõà visadç÷à ity arthaþ | ÷rotraü hi ÷abdaü gçhõàti, na spar÷àdãn | evam itaratra | vàg vakty eva na gçhõàti gacchati viharaty ànandati | evaü pàõyàdiùu | manaþ saïkalpayati nàhaïkurute | ahaïkàra÷ càbhimanute na saïkalpayati | evaü dvàda÷àpi svaü svam arthaü puruùabhogyatayà prakà÷ya buddhau prayacchanti nikùipanti | tad buddhisthaü viùayaü sukhaduþkhàdyaü puruùa upalabhate // SkMv_36 //
_________________________________________________________
ki¤ cànyat ---
##
(p.38)
nirvi÷eùaü triùv api kàleùu yo yo viùayaü prati upabhogo devatiryagyoniùu taü taü puruùasya yasmàd hetor buddhir eva sàdhayati niùpàdayati | ràjàmàtyavat | yathà sarveùàü bhçtyànàü mantrã upalabdhiü vidhàya ràjani nivedayati | evaü karmendriyàõi prakà÷ya buddhau prayacchanti | buddhir api puruùàya prayacchati samarpayati | anena prakàreõa buddhir abhyudayaphalena | yàvajj¤ànaü notpadyate tàvat puruùaü yojayati | svairiõãva kàmukaü måóhavij¤ànaü ghçtàdyupacàraiþ | buddhiprerità ahaümanobuddhikarmendriyàkhyà viùayàn na svàrthaü na ca buddhyarthaü kiü tu puruùàrtham eva sàdhayanti | yathà salakùmãkasvairiõãgçhe dàsyas tadàde÷ena rasavatãü na svàrthaü na ca svàmitayàvasthitasvairiõy arthaü kiü tu tayàpahçtavivekavij¤ànasya kàmukasya kçte nirvartayanti tadvat | yàvad asau vimåóhas tàvad anayà buddhyà svairiõy eva kàmuko viùayair upahriyate | yadàsau katham api guru÷àstràtmànubhavàdibhir àtmànaü cetayate tadà svairiõãva buddhir api puruùaü vihàya saü÷àmyati | tato 'sau kevalatayàvatiùñhate | tadanubhavàvasthitir muktir iti yat ki¤cid idam aprastutam | prastutam ucyate | ki¤ cànyat | ataþ saiva ca vi÷inaùñi tataþ pradhànapuruùàntaraü såkùmam | såkùmaü durvij¤eyam | pradhànapuruùàntaraü nànàtvam | såkùmatvàd atãva durbodham iti yàvat | buddhir hi adhyavasàyàtmikà svavyàpàreõa càdhyavasàyena sàdhayati | ahaïkàrendriyatanmàtrabhåtàdhyavasàyena jagat pradhànapuruùàntaravivecanena vivicya svayaü mriyate | ata evoktam ---
"ahaïkàro dhiyaü bråte mainaü suptaü prabodhaya /
prabuddhe paramànande na tvaü nàhaü na tajjagat //
mayi tiùñhaty ahaïkàre puruùaþ pa¤caviü÷akaþ /
tattvavçndaü parityajya sa kathaü mokùam icchati //
yo 'sau sarve÷varo devaþ sarvavyàpã jagadguruþ /
dehãtipadam uccàrya hà mayàtmà laghuþ kçtaþ" //
akçtapuõyacaraõair na pràpyaü pradhànapuruùayor nànàtvam | tayor evàntaraü dar÷ayati | tvam anyam àtmànaü na vetsi | pradhànam anyat | sattvarajastamàüsi trayo guõàþ pràdhànikà amårtàþ sàmyàvasthàyàü pradhànàkhyàþ | teùàm ekatayodrekàt triguõà buddhir anyà, anyo 'haïkàraþ, pa¤ca tanmàtràõy anyàni, ekàda÷endriyàõy anyànãti buddhvà tattvàni mokùaü gacchanti | na hi bhagavataþ kapilasya mate kim api kartavyam anuùñheyatayà, kiü tu sàïkhyànàü (p.39) pa¤caviü÷atitattvaj¤ànam eva sàdharmyeõa vaidharmyeõa ca niþ÷reyasahetuþ | uktaü ca ---
hasa piba lala moda nityaü viùayànupabhu¤ja kuru ca mà ÷aïkàm /
yadi viditaü te kapilamataü tat pràpsyase mokùasaukhyaü ca // SkMv_37 //
_________________________________________________________
atràha --- uktaü bhagavatà pårvasyàm àryàyàü "vi÷eùàvi÷eùaviùayàõãndriyàõi" iti | tatra ke vi÷eùà ke 'vi÷eùà iti | atrocyate ---
##
yàni bhåtàdisaüj¤àt tàmasàd ahaïkàràd utpannàni pa¤ca tanmàtràõi ÷abdàdãni tàny avi÷eùà ity ucyante | devànàü tanmàtràõi sukhalakùaõà viùayàs tatràpi rajastamasã staþ kiü tu tatra sattvam utkañatvena vartate tasmàd avi÷eùà ity ucyante | na vi÷iùyante ÷àntaghoramåóhatvàdibhiþ sattvodrekàt kevalasukhatayà ity arthaþ | tarhi vi÷eùàþ ke? atràha --- tebhyo bhåtàni pa¤ca pa¤cabhyaþ | ÷abdàdibhyaþ pa¤cabhyaþ àkà÷àdãni pa¤ca mahàbhåtàni pårvapårvànuprave÷àd ekadvitricatuùpa¤ca guõàny utpadyante | ete smçtà vi÷eùàþ | atràha --- eteùàü kiü lakùaõam iti | atrocyate | etàni pa¤ca mahàbhåtàni manuùyàõàü viùayàþ | ÷àntà ghorà måóhà÷ ca | tatràkà÷aü ÷àntaü ghoraü måóhaü ca | ÷àntaü tàvat sukhalakùaõam | yathà ka÷cid garbhagçhàt niùkràntaþ avakà÷asthitas tasya tadàkà÷aü sukhahetutvàc chàntaü syàt | tad evoùõa÷ãtavàtàdisaüyogàd duþkhatvàd ghoraü syàt | pathi gacchataþ kàndi÷ãkasya kevalaü sarvatràkà÷aü pa÷yato màrgàdyanabhij¤asya puüsas tad eva måóhaü syàt | evaü vàyau traividhyam | yathà garbhagçhavàsino vàtàyanadvàreõa vàyuþ pravi÷an sukhahetutvàc chàntaþ | tenaivoùõamàsi sampannena duþkhotpàdakatayà duþkhã syàd ity asau vàyur ghoraþ | sa eva vàyuþ ÷ãtakàle ÷ãtaü janayan måóhaþ | evam agniþ ÷ãtàrtasya ÷àntaþ | grãùmakàle tàpàrtasya ghoraþ | gràmàdidàhe pravçddho 'gniþ puüso mohotpàdakatayà måóhaþ | evam àpo gharmàrtasya sukhadatvàc chàntàþ | hemante duþkhadatvàd ghoràþ | samudramadhyagatasya puüsaþ tãram apa÷yato mohahetutvàn måóhàþ | evaü pçthvã nava÷àdvalopacità pràvçùi sukhakàriõãti ÷àntà | grãùmakàle uùõabàlukà ghorà | saiva pathikasya màrgànabhij¤asya pràõigràmàdyapa÷yato måóhà | evaü devànàü nirvi÷eùà viùayàþ | tanmàtrasaüj¤ità nirvi÷eùàþ kevalà evànandamayàþ ÷àntaghoramåóhatayàvi÷iùñàþ svabhàvaråpàþ(p.40) ÷arkaràkañutiktàdirasà ni÷citaü svabhàvamàdhuryàmçtà upameyasukha÷àlikùãram iva | màdhuryakùàrakañvàdipàrthivaguõasampçktaü svabhàvarasaü jalam ivàmã viùayàþ(?) | devànàm evaü nirvi÷eùàþ syuþ | tanmàtrasaüj¤itàþ sukhalakùaõà eva | manuùyàõàü viyadàdibhåtamayatvàt bhåtànãva sukhaduþkhamohalakùaõàs te ity arthaþ // SkMv_38 //
_________________________________________________________
atràha --- kim etàv anta eva viùayàþ, na hi | kiü tv anye 'pi santi | ke punas te iti? ucyate |
##
tatra såkùmàs tàvat pa¤ca tanmàtrakàþ tair evàdisarge såkùma÷arãràõi trayàõàm api lokànàü pràrabdhàni | tat såkùma÷arãramçtukàle màtur udaraü pravi÷ati | màtå rudhiraü pituþ ÷ukram | vedàntavàdino 'py evam àhuþ | pràõinaþ svarganarakàdiùu svakarmabhogànantaramatràjigamiùavaþ somamaõóale lãnà bhåtvà vçùñayo bhavanti | tato 'nnam, tat strãpuüsàbhyàm upabhuktaü ÷ukra÷oõite, tataþ puruùa iti | "vettha yathà pa¤camyàm àhutàv àpaþ puruùavacasa"(chàndogyopaniùad 5 |3 |3) ity àrabhya "iti tu pa¤camyàm àhutàv àpa"(chàndogyopaniùad 5 |9 |1) ity àhuþ | puràõeùv api
"somavçùñyannaretàüsi puruùas tatra pa¤camaþ /
sa jãvaty agnaye pa÷càd dharanty asmàd yato 'bhavat" //
iti |
tad evaü såkùma÷arãrasyopacayaü karoti | màtur a÷itapãtànnaraso màtçnàóãsambandhena pravi÷ya såkùma÷arãrasya ÷ukra÷oõitamayasyopacayaü kurute | màtu÷ ca nàóyà bàlasya nàbhirandhraü pravi÷ati | yathaikena màrgeõa ÷àkavàñasyàpy àyanam udakaü karoti evam annapànasya raso màtçnàóãgato bàlasya nàbhiü pravi÷ati | pravi÷ya bàla÷arãrasyàpy àyanaü karoti | tatra såkùma÷arãrasyàkçtir yàdçglakùaõà bahiþ÷arãrasya bhavati hastapàda÷iraþpçùñhodarajaïghàgulpha iti | api ca ÷iùñà vadanti bahiþ÷arãraü ùàñkau÷ikam iti | rudhiramàüsatvaco màtçjàþ snàyvasthimajjànaþ pitçjàþ | evam etad bàhya÷arãram àbhyantarasåkùma÷arãrasyopacayaü kurute | tasyaiva bahiþ÷arãropacitasya såkùma÷arãrasya prasavakàle yonyà nirgatasya màtur udaràt bàhyàni pa¤ca mahàbhåtàni pçthivyàdãni viharaõasaüsthànãyàni kçtàni | yathà kasyacid ràjakumàrasya màtàpitçbhyàm upacitasya pa¤ca mahàbhåtàni kçtàni | àkà÷am avakà÷ane, bhåmir viharaõe, àpaþ piõóãkaraõe ÷uddhau ca, agnir(p.41) àhàrapacane, vàyur vyåhane, asya ÷arãrasyaivam ete vi÷eùàþ trividhàþ | såkùmà màtàpitçjàþ saha prabhåtaiþ | pra ity upasargaþ | evaü såkùmà màtàpitçjà bhåtàni cety arthaþ | tàni ca pçthivyàdãni | evam ete tridhà vi÷eùàþ | ye cànye pràg abhihità vi÷eùàþ ÷àntà ghorà måóhà÷ ca | atràha --- eteùu triùv api vi÷eùeùu ke nityàþ ke 'nityà ity atrocyate --- såkùmàs teùàü niyatàþ | såkùmà iti yair àdisargàrambhas te niyatà nityà ity arthaþ | tair àrabdhaü såkùma÷arãram asmin sthåla÷arãre patati tad adharmeõa saüyuktaü pa÷umçgapakùisarãsçpasthàvaràntàni pa¤ca sthànàni pa÷yati | dharmàdharmayoþ sàmyena bràhmaõàdãni caõóàlàntàni pa÷yati | evaü såkùma÷arãraü niyataü yàvat saüsàram ity arthaþ | tad yàvaj j¤ànaü guõapuruùàntaropalabdhiråpaü notpadyate tàvat saüsarati, utpanne j¤àne nivartate | tasmiü÷ ca nivçtte puruùo mokùaü gacchati | uktaü ca ---
"dehe mohà÷raye bhagne yuktaþ sa paramàtmani /
kumbhàkà÷a ivàkà÷e labhate caikaråpatàm" //
"yathà darpaõàbhàva àbhàsahànau" ityàdi | tasmàd etat såkùmam | màtàpitçjà nivartante tat såkùma÷arãraü parityajya maraõakàle màtàpitçjaü patati | tat såkùma÷arãraü j¤ànam aviduùàü saüsarati // SkMv_39 //
_________________________________________________________
atràha --- uktaü ca bhagavatà --- "màtàpitçjà nivartante tat såkùmaü saüsaratãty arthaþ | atrocyate ---
##
pårvotpannam ityàdi | sargotpannam ity arthaþ | yàvaj j¤ànaü notpadyate tàvat saüsàre sthirataraü sthitam ity arthaþ | ki¤ cànyat --- asaktaü, kvacin na saktam ity asaktaü devamànuùatiryakùu såkùmatvàt | niyataü nityam ity arthaþ | pa¤ca karmendriyàõi pa¤ca buddhãndriyàõi pa¤ca tanmàtràõi mano buddhir ahaïkàra evam aùñàda÷a --- mahadàdisåkùmaparyantam iti | mahàny asyàdau, såkùmàõi tanmàtràõi ÷abdàdiviùayàkhyàny ante yasya tat tathoktam | antaþkaraõabahiþkaraõàni trayoda÷a tanmàtràõi pa¤ca ceti | atràha --- tat kiü karoti | atrocyate --- saüsarati devamànuùatiryagyoniùu jãvabhàvam àgacchati | tad dhi(p.42) nirupabhogaü ÷abdàdayo viùayà upabhogàs tair virahitam | trayoda÷akaraõàtmakam evety arthaþ | bhàvair adhivàsitaü devamànuùatiryagbhàvàdhivàsitam evety arthaþ | yathà tilapatanavastravàsanavat(?) | tadvat ÷àntà bhàvà bhavanti | devabhàvàþ ÷ubhena mi÷reõa mànuùà a÷ubhena tiryaktvam | liïgaü pralayakàle pradhàne layaü gacchatãti liïgam | prakarùeõa dhãyate kùipyate 'tra sarvam iti pradhànam // SkMv_41 //
_________________________________________________________
atràha --- såkùma÷arãreõa nàsti prayojanam | tarhi trayoda÷avidhaü karaõam eva kathaü saüsaratãti? atrocyate ---
##
ihà÷rayà÷rayiõoþ sambandho dçùñaþ | na hy à÷rayaü vinà÷rayã tiùñhati | kuóyàpañà÷rayaü kçtvà citram avatiùñhate | tad idaü såkùma÷arãraü kuóyapañasthànãyaü citrasaüsthànãyaü trayoda÷avidhaü karaõam | tad evaü sati yad uktaü bhavatà trayoda÷avidhaü karaõam eva saüsaratãti tan mithyà | kiü cànyat --- sthàõvàdibhyo vinà yathà chàyà iti | sthàõupuruùàdibhir vinà yathà chàyà na bhavati | chàyàü vinà te ca na bhavanti | yathàgninà vinà prakà÷o na bhavati | tadvad vinàvi÷eùais tiùñhati na nirà÷rayaü liïgam iti | avi÷eùà iti tanmàtràõi svàbhàvikakùãrajalavac ÷àntaghoramåóhatvarahitatvàt | tair àrabdhaü såkùma÷arãram | tena såkùma÷arãreõa sargàdipràrabdhena vinà nirà÷rayaü trayoda÷akaraõàkhyaü liïgaü na tiùñhati | ato yad uktaü bhavatà "kim avi÷eùair àrabdhasåkùma÷arãrakalpanayà prayojanaü trayoda÷avidhaü karaõam ea saüsarati" iti, tan mithyà // SkMv_41 //
_________________________________________________________
atràha --- såkùma÷arãraü trayoda÷avidhakaraõasampannaü kena hetunà saüsaratãti? atrocyate ---
##
puruùàrthaþ kartavya iti pradhànasya tàvat pravçttiþ | sa càrtho dvividhaþ | ÷abdàdyupalabdhilakùaõo guõapuruùàntaropalabdhilakùaõa÷ ca | ÷abdàdyupalabdhir brahmalokàdiùu bhogàvàptir guõapuruùàntaropalabdhir mokùa iti | tasmàd uktam --- puruùàrthahetukam idaü såkùma÷arãram iti | kiü cànyat --- nimittanaimittikaprasaïgena(p.43) | tatra nimittaü dharmàdyaùñavidham | tat purastàt vakùyàmaþ "dharmeõa gamanam årdhvam" ityàdi | prakçtiþ pradhànam | vibhutvaü prabhutvaü tasya yogàt(tadvibhutvayogàt) | yathà ka÷cid ràjà prabhutvayogena svaràùñre yad yad icchati tat tat karoti | evaü pradhànam api prabhutvayogena mànuùyaü và daivaü và tairyagyonyaü và kurute | evaü såkùma÷arãraü trayoda÷avidhena karaõena saüyuktaü hastinyà udara pravi÷ya hastã bhavati | strã÷arãraü pravi÷ya manuùyo bhavati | pa÷ur bhavati | tasmàt nañavad vyavatiùñhate liïgam // SkMv_42 //
_________________________________________________________
atràha --- ukta purà bhàvair adhivàsitaü liïgaü såkùma÷arãraü saüsarati | tat ke bhàvà iti? atrocyate ---
##
trividhà bhàvà÷ cintyante | tatra kecit sàüsiddhikàþ, kecit pràkçtikàþ, kecid vaikçtàþ | tatra sàüsiddhikàs tàvat --- yathà kapilasya bhagavataþ paramarùer àdisarge utpannasyeme catvàro bhàvàþ sahotpannà dharmo j¤ànaü vairàgyam ai÷varyam iti | ete sàüsiddhikà ucyante | pràkçtikà nàma brahmaõaþ putràþ kila sanakàdayo babhåvuþ | teùàm utpannakàryakàraõànàü ÷arãravatàü ùoóa÷avarùàõàm evaite catvàro bhàvà akasmàd evotpannà nidhidar÷anavat | ete ca pràkçtikà bhàvà ucyante | vaikçtikà yathà --- àcàryàdimårtim adhikçtya utpannà vaikçtikà ity ucyante | àcàryaü nimittaü kçtvà j¤ànam utpadyate | j¤ànàd vairàgyaü, vairàgyàd dharmo, dharmàd ai÷varyam | evam ete catvàro bhàvà asmadàdiùv api vartante | tad eva vaikçtà ity ucyante | evam ete tridhà bhàvà vyàkhyàtà yair adhivàsitaü mahadàdi liïgaü saüsarati | atràha --- dharmo, j¤ànam, vairàgyam ai÷varyam, adharmo 'j¤ànam avairàgyam anai÷varyam | evam ete 'ùñau bhàvàþ kva vartante? pårvarùibhiþ dçùñàþ karaõà÷rayiõaþ | karaõàny(p.44) ucyante buddhikarmàntaþkaraõabhedàt trayoda÷a | tàny à÷rityàùñau bhàvàþ pravartante | uktaü hi "adhyavasàyo buddhir dharmo j¤ànaü viràga ai÷varyam" ity evamàdi | kiü cànyat --- kàryà÷rayiõa÷ ca kalalàdyàþ | yathà såkùma÷arãram utpattikàle màtur udaraü pravi÷ati | màtuþ rudhiraü pituþ ÷ukraü tasya såkùma÷arãrasyopacaya kurute | kalalabudbudaghanamàüsape÷ãgarbhakumàrayauvanasthàviràdayo 'nnapànarasanimittà utpadyante | tatra ucyate --- "kàryà÷rayiõa÷ ca kalalàdyà" iti | kalalagrahaõaü viràganimittam // SkMv_43 //
_________________________________________________________
uktaü pårvasyàm àryàyàü "nimittanaimittikaprasaïgena" "nañavad vyavatiùñhate liïgam" iti | tatra kiü nimittaü kiü ca naimittikam iti? atrocyate ---
##
tatra dharmo nimittam | iha loke dharmaü yaþ kurute tan nimittaü kçtvà såkùma÷arãram årdhvaü gacchati | årdhvam ity aùñànàü devayonãnàü grahaõam | tatra àdyaü bràhmam | pràjàpatyam, aindraü, pitryaü, gàndharvaü, yàkùaü, ràkùasaü, pai÷àcam ity etàny aùñau sthànàni såkùma÷arãraü gacchati | tatra dharmo nimittam, årdhvagamanaü naimittikam | kiü cànyat --- gamanam adhastàd bhavaty adharmeõa | iha loke yamaniyamalakùaõo dharmas tadviparãto hy adharmaþ, tenàdharmeõa såkùma÷arãram adhastàd gacchati pa÷vàdi | pa÷umçgapakùisarãsçpasthàvaram iti pa¤cadhà tiryak sthàvaràntam | atràdharmo nimittam, adhogamanaü naimittikam | kiü cànyat --- j¤ànena càpavargaþ | yat pa¤caviü÷atitattvaj¤ànaü tena j¤ànena tatsåkùma÷arãraü nivartate | paramàtmàpavargaü pràpnoti mokùaü gacchatãty arthaþ | ato j¤ànaü nimittam apavargo naimittikaþ | anyac ca viparyayàd iùyate bandhaþ | kasya viparyayàt | j¤ànasya viparyayo 'j¤ànaü, tenàj¤ànenàhaü dar÷anãyaþ subhago 'haü bhoktàham iti manyate | tenàj¤ànena manuùyatiryagdeveùv àtmànaü nibadhnàti | na mokùaü gacchatãty arthaþ | ato 'j¤ànaü nimittaü bandho naimittikàþ | sa ca bandhas trividhaþ | prakçtibandho vaikàrikabandho dakùiõàbandha÷ ceti | tatra prakçtibandho nàmàùñàsu prakçtiùu paratvenàbhimànaþ | vaikàrikabandho nàma brahmàdisthàneùu ÷reyobuddhiþ | dakùiõàbandho nàma gavàdidànejyànimittaþ | evaü caturvidhaü nimittanaimittikaü vyàkhyàtam // SkMv_44 //
(p.45)
_________________________________________________________
anyad apy evaüvidham ucyate caturdhà ---
##
yathà kasyacid vairàgyam asti | (jitendriyo viùayebhyo virakto na yamaniyamaparaþ kevalam) na tu j¤ànam asti guõapuruùàntaràkhyam | tenàj¤ànena vairàgyapårveõa nàsti mokùaþ | kevalam aùñàsu prakçtiùu layo bhavati pradhànabuddhyahaïkàratanmàtreùu | tatra lãnam àtmànaü muktam ity avagacchati bhåyaþ saüsaraõakàle saüsarati triùu lokeùu ÷arãrotpattir bhavati | tatra vairàgyaü nimittaü prakçtilayo naimittikaþ | kiü cànyat --- saüsàro ràjasàd bhavati ràgàt | yo 'yaü ràjaso ràgo 'vairàgyaü yaj¤aü karoti, dànaü dadàti, amunàmuùmin loke sukhaü me bhàvãti | tena ràgeõa saüsàro bhavati | brahmàdisthàneùu janma bhavati | tatra ràgo nimittaü saüsàro naimittikaþ | kiü cànyat --- ai÷varyàd avighàtaþ yat pårvam ai÷varyam aõimàdikam aùñavidhaü nirdiùñaü tasmàd ai÷varyàt pràrthitànàm avighàto bhavati na muktiþ | avighàto 'skhalanam | viparyayàt tadviparyàsaþ | viparyayàd anai÷varyàt tadviparyàsaþ pràrthitànàm apràptir ity arthaþ | tatrànai÷varyaü nimittam | pràrthitasyàpràptilakùaõo viparyàso naimittikaþ | evaü ùoóa÷ako nityanaimittikaprasaïgo vyàkhyàtaþ | prakçtilayaþ prakçtibandha ity ucyate | yaj¤àdibhir dakùiõàbandha ity ucyate | ai÷varyàdinimitto bhogo vaikàrika ity ucyate // SkMv_45 //
_________________________________________________________
nanu nimittanaimittikaprasaïgaþ kimàtmaka iti? atrocyate ---
##
eùa iti | àryàdvayena ùoóa÷avidho naimittikaþ sarga uktaþ | pratyayasarga ucyate | pratyayàd buddher utpanno yasmàt tasmàt pratyayasarga ity ucyate | uktaü hi purastàt "adhyavasàyo buddhiþ" ityàdi | so 'yaü pratyayasargo bhåya÷ caturdhà bhidyate | yasmàd àha --- viparyayà÷aktituùñisiddhyàkhyaþ | saü÷ayabuddhir viparyayaþ sthàõur ayaü puruùo veti | bhåyo 'pi sthàõuü prasamãkùya na ÷aknoty antaraü gantum evam asyà÷aktir utpannà | tatas tçtãyaþ tam eva sthàõuü(p.46) j¤àtuü saü÷ayituü và necchati kim anenàsmàkam ity eùà tuùñiþ | bhåya÷ caturtho (dçùñe yas tasmin) sthàõvàdiråóhàü vallãü pa÷yati ÷akuniü và | tato 'sya ni÷caya utpadyate sthàõur ayam ity eùà siddhiþ | evam eùa pratyayasargo bhinna÷ caturdhà viparyayà÷aktituùñisiddhyàkhyaþ | tasya caturvidhapratyayasargasya guõavaiùamyavimardena pa¤cà÷at bhedà bhavanti | sattvarajastamàüsi trayo guõàs teùàü vaiùamyaü tadvimardena | yadà sattvam udriktaü tadà rajastamasã gauõe | yathàdityodayàn nakùatratejaso gauõatvam | evaü yadà rajasà sattvatamasã, tamasà sattvarajasã gauõe tadà tadvimardo bhavati | tena vimardena tasya caturvidhasya pratyayasargasya pa¤cà÷ad bhedà bhavanti // SkMv_46 //
_________________________________________________________
tàn àha ---
##
sugamam // SkMv_47 //
_________________________________________________________
viparyayasya ca tamo moho mahàmohas tàmisro 'ndhatàmisra iti pa¤ca bhedàþ | teùàü bhedàntaràõy àha ---
##
tamasas taqavad aùñavidhà prakçtiþ | tadvastu malayatãti tamaþ | tasya param aùñàsu prakçtiùu layo bhavati | tad yathà pradhànaü buddhir ahaïkàraþ pa¤catanmàtràõãty eteùu | tatra lãnam àtmànaü mukto 'ham iti manyate | sa ca tasya viparyayaþ | evaü tamaso 'ùñadhà bhedaþ | mohasya ca aùñavidha evety arthaþ | yattadaõimàdyaùñavidham ai÷varyam uktaü tasmin saktà brahmàdayo devatà na mokùapadam icchanti | tasyai÷varyasya ÷ubhakarmaõopàttasya kùaye punaþ saüsaranti | ayam aùñavidho mohasyàpi bhedaþ | mahàmohasya da÷avidho bhedaþ | devànàü ÷abdàdayaþ pa¤catanmàtràkhyà viùayà avi÷eùàþ kevalànandaråpà nirupàdhidugdhavac chàntàdisa¤jàtasukhàdivirahità ye bhavanti svargapràptau | evaü manuùyàõàü bhautika÷arãratayà sukhaduþkhamohasampannàþ ÷àntaghoramåóhà bhavantãty eùa da÷avidho mahàmohaþ | tad eteùu da÷asu brahmendràdayo devà manuùyà÷(p.47) ca tiryagyonyàsaktà÷ ca dç÷yante | tena hi viùayebhyaþ param astãti måóhavij¤ànàs tadàsaktyà guõapuruùàntaropalabdhiråpaü nityanirati÷ayasukhàbhivyaktaye j¤ànàvabodhaü na kurvantãty eùa mahàmohaþ | tenàmã te muktiü na bhajante | tàmisro 'ùñàda÷adheti | devamanuùyàõàü da÷a viùayàþ pràg abhihità avi÷eùasavi÷eùatayà | aõimàdyai÷varyaü càùñaguõam evam aùñàda÷adhà bhavati | tebhyaþ kenacid vaiguõyenàpràptyàbhihitasya yaþ krodhaþ sa tàmisra ity ucyate | tathà aùñàda÷adhà cety arthaþ | andhatàmisro 'pi bhavati tatsaïkhya eva | tathà evam aùñàda÷adhàtràpi | teùu ca maraõatràsàd duþkham utpadyate | ai÷varye vidyamàna ai÷varyaü parityajya mçtyunà hriyamàõasya gacchàmãti saïkalpayato yas tràsaþ so 'ndhatàmisra ity ucyate da÷a viùayànai÷varyaü pràpyàpi bhoktuü na labhate 'ntaràle 'pi mriyata iti yàvat | evam amã viparyayasya tamaþprabhçtayaþ pa¤ca bhedà vibhidyamànà dviùaùñibhedàþ sa¤jàtàþ | ata årdhvam a÷akter aùñàviü÷atibhedàn vakùyàmaþ // SkMv_48 //
_________________________________________________________
##
ekàda÷endriyavadhàþ àndhyabàdhiryaghrànapàkajaóatvakuùñhatvamåkatvakuõitvapaïgutvagudàvartaklaibyonmàdà ity ekàda÷endriyavadhàþ | indriyàõàü svaviùayagrahaõàsàmarthyaü vadha iva vadhaþ | yatheha loke ka÷cid devadatto yaj¤adattam àhåya abravãt --- bho duþkhito 'smi kiü karavàõãti | sa tenoktaþ sàïkhyaj¤ànàdhigamaü kuruùva duþkhàntamokùaü pràpsyasãti | evam ukto 'sàv àha --- nàham etad abhyàsaü kartum alam | bàdhiryàt guruvacanaü na ÷çõomi, ÷u÷råùàyàm asamartho 'smi | àndhyakuõitvapaïgutvàdidoùà÷rayatvàt kuto mama j¤ànàdhigama iti | evam evàndhyamåkatvonmàdàda indriyopaghàtà vidyàgrahaõe asamarthà boddhavyàþ | evam ete ekàda÷endriyavadhà a÷aktir ucyante | ki¤ ca --- saha buddhivadhair iti | buddher vadhà buddhivadhàs taiþ saha | ke te buddhivadhàþ? saptada÷asaïkhyàþ | te ca saptada÷àpi --- nava tuùñibhedà aùñau siddhayaþ | tanniråpaõaprastàve vyàkhyàsyàmaþ // SkMv_49 //
(p.48)
_________________________________________________________
tatra navadhà tuùñim àha ---
#<àdhyàtmikya÷ catasraþ prakçtyupàdànakàlabhàgyàkhyàþ /
bàhyà viùayoparamàt pa¤ca nava ca tuùñayo 'bhihitàþ // ISk_50 //>#
àtmany adhikçtya pravartante tà÷ catasras tuùñayaþ | prakçtituùñir upàdànatuùñiþ kàlatuùñiþ bhàgyatuùñi÷ ceti | yathà ka÷cit prakçtimàtraü vetti, na tu jànãte saguõàguõatvanityànityatvacetanàcetanatvasarvagatatvadharmàn asyàþ kevalaü prakçtyastitvamàtraj¤ànenàhaü jànàmãti tuùñaþ pravrajitas tasya nàsti mokùaþ | eùà prakçtituùñiþ | ka÷cit tridaõóakuõóikàkùamàlàkçùõàjinopàdànamàtreõaivàhaü mukta ity abhimànã bråte | tena mama mokùo bhàvãti | etàvanmàtreõa tuùño j¤ànàdhigame na pravartate | tasyàpi na mokùa ity eùà upàdànatuùñiþ | ka÷cid evaü bråte kàlena svayaü mokùo bhàvã kiü tattvavij¤àneneti | j¤àne pravçttyaiva tuùñaþ | tasyàpi na mokùa iti kàlatuùñiþ | ka÷cid eva mahàbhàgyenaiva mukto bhavati | tasmàj j¤ànam asàdhakaü mukteþ syàd iti tàvatà tuùñaþ tasya na mokùa eùà bhàgyatuùñiþ | evam età àtmany adhikçtya jàyante ity àdhyàtmikya÷ catasras tuùñayaþ | bàhyàs tu pa¤ca tuùñayaþ | pa¤cànàü viùayàõàm uparamàd bhavanti, arjanarakùaõakùayàtçptihiüsàdoùàn bhàvayataþ pa¤ca | evam ubhayatra nava tuùñayaþ | tatràrjanaü nàma viùayàõàü tadarthaü kçùipà÷upàlyàdivyavasàyaduþkham avadhàrya tebhya evoparatas tuùñiü labhate | eùà pa¤camã tuùñiþ | arjitànàm api ràjacauràdibhyo duþkhaü viùayàõàü rakùaõaü kartuü tasmàn na viùayaiþ kàryam ity uparatas tuùñiü labhate, sà ùaùñhã tuùñiþ | rakùaõe 'pi kçta upabhujyamànàs te kùãyanta iti na taiþ kàryam ity uparatas tuùñiü labhate, eùà saptamã | tathàrjanakùayàdipratãkàrair api kçtair nàstãtãndriyàõàü vaitçùõyam, tasmàn na taiþ kàryam ity uparatasyàùñamã tuùñiþ | proktànàü pratãkàre kçte 'py arjanàdipravçttena hiüsàm antareõa bhåtoparodhaü vinàmã na pràpyante tasmàn na taiþ kàryam ity uparataþ tuùñiü labhate | eùà navàmã tuùñiþ | evam etàþ pa¤ca bàhyàs tuùñayaþ | ubhayaü nava bhavanti | (evam etàbhis tuùñibhir j¤ànaü vinà mokùo 'stãti kevalena vairàgyeõa tuùñaþ |) àsàü navànàm api tuùñãnàü granthàntare saüj¤àntaràõi | tad yathà --- (p.49) ambhaþ salilam ogho vçùñiþ tàraü sutàraü sunetraü sumarãcam uttamàmbhasikam iti | àsàü viparãtà atuùñayo 'nambha ityàdyàþ | evaü tuùñyatuùñayo vyàkhyàtàþ // SkMv_50 //
_________________________________________________________
idànãü siddhayo vyàkhyàyante ---
#<åhaþ ÷abdo 'dhyayanaü duþkhavighàtatrayaü suhçtpràptiþ /
dànaü ca siddhayo 'ùñau siddheþ pårvo 'ïku÷as trividhaþ // ISk_51 //>#
tatra åho nàma yathà ka÷cic cintayati, kiü paraü yàthàtmyam, kiü niþ÷reyasam, kiü kçtvà sukhaü pràpyate | evam asya cintayato j¤ànam utpadyate svataþ ÷àstrato guruto và | yat pradhànabuddhyahaïkàratanmàtrendriyabhåtàny anyàni, aham anya iti tato mokùaü gacchati | eùà åhasiddhiþ prathamà | caurasàdhutadanugàmisvàmipathikasaüyogàdivat | prakçtipuruùa÷iùyagurukramaj¤ànam | tad yathà gràmam àcchidya caurà yànti | tatsàrthamadhye sàdhur eko gacchati | tadanugàmã ca svàmã | caturthaþ pathikas tadabhij¤aþ | pathikacauramadhye sàdhur api cauraguõàspçùño 'pi tadanugàminà cauratayà pratãtas tàdçggaõanàyàü (pratãtaþ) tadabhij¤ena pathikena svàmã sambodhito yad ahaü sarvaü jànàmi, amã caurà ayaü sàdhur eva tatsàrthànuvartãti | evaü caurasthànãyo buddhyahaïkàratanmàtrendriyabhåtasamavàyaþ, sàdhusthànãya÷ ca puruùaþ, tadanugàmisthànãyaþ ÷iùyo, bhedena bodhyàþ | pathikasthànãyo guruþ | tasmàj j¤ànaü pratãkatrayeõaivàvagamyate --- gurutaþ ÷àstrataþ, svata ity åhasiddhiþ prathamoktà | ÷abdo nàma yathà kasyacit pañhataþ (tam asya janaü) ÷abdaü ÷rutvànyat pradhànam anyo 'ham iti tanmàrgapravçttiprabuddho mokùaü gacchati | evam eùà dvitãyà siddhiþ ÷abdata utpannà | ka÷cid guråpàsanayà tato 'dhãtyàvagamya sakalaü j¤ànam àpnoti, tçtãyàdhyayanasiddhiþ sàïkhyaj¤ànam adhãtya sa¤jàtà | evam etàs tisraþ siddhayaþ | ÷eùà vyàkhyàyante | duþkhavighàtatrayam iti | yathà ka÷cid àdàv abhihitàdhyàtmikàdiduþkhatrayeõàbhibhåto 'sya pratãkàràyohaü ÷abdam adhyayanaü và pratipadya j¤ànam adhigamya mokùaü yàtãti duþkhavighàtàya yatrohàditrayam adhikurute tad api siddhitrayam | evaü ùañ siddhayaþ | ka÷cid durmedhà guroþ sakà÷àn nàvadhàrayati | tat kenacit pratyupakàrànapekùeõa suhçdà tasmàt saüsàrakåpàd ujjihãrùuõà tadanukålatayà kçpàvatà sugamavacobhir vairàgyapårvakaü guõapuruùàntaropalabdhiråpaü sàïkhyaj¤ànam upadi÷atà samuddhçtam àlokyàha, (p.50) bhagavàn ÷àstrakàraþ --- suhçtpràptir iti | te hi suhçdas tathopadi÷anti suhçttayà yathà pàùàõo 'py avabudhyate | uktaü ca ---
"eùà àturacittànàü màtràspar÷ecchayà vibhuþ /
bhavasindhuplavo dçùño yad àcàryànuvartanam" //
(bhàgavatapuràõa 1 |6 |35)
eùà saptamã siddhiþ | ka÷cid àvàhanasaüvàhanabhikùàpàtravastracchatrakamaõóaluprabhçtidànena gurån àràdhya sàïkhyam adhigamya mokùaü gacchatãty eùàùñamã siddhir dànàdibhir upàyair niùpannà | àsàm aùñànàü pårvavannàmàntaràõi | tàraü sutàraü tàratàraü pramodaü pramuditaü mohanaü ramyakaü sadàpramuditam iti | viparãtà asiddhayaþ | tad yathà atàram ityàdyàþ | tata÷ ca ekàda÷endriyavadhàþ, navànàü tuùñãnàü viparyayàþ prakçtyupàdànakàlabhàgyàkhyànàü pa¤caviùayoparamatuùñãnàü ca | aùñànàü siddhãnàü viparyayà anåhàdayaþ | saptada÷a vadhà buddher evam ekàda÷a saptada÷a càùñàviü÷atibhedà a÷akter abhidhãyante | evaü viparyayà÷aktituùñisiddhãnàm udde÷aþ kçta iti vàkya÷eùaþ | siddheþ pårvo 'ïku÷as trividhaþ | yà åhàdyàùñadhà siddhis tasyà pårvo viparyayà÷aktituùñiråpo 'ïku÷o niyàmakaþ | trividhas triprakàra ity arthaþ | yathàïku÷ena gçhãto gajo va÷yo bhavati | evaü viparyayà÷aktituùñiråpaü trividhaü pratyayasargaü hitvà siddhiþ saüsevyà, siddhes tattvaj¤ànaü, tasmàc ca mokùa iti tàtparyam // SkMv_51 //
_________________________________________________________
atràha --- bhagavatà uktaü pårvasyàm àryàyàü bhàvair adhivàsitaü liïgaü saüsarati | tatra kiü liïgaü pårvotpannam àhosvit bhàvà ity atrocyate --- liïgaü tàvat såkùmaü tànmàtrikaü ÷arãram anàdikàlotpannaü trayoda÷avidhena karaõena saüyuktaü bhàvair adhivàsitaü saüsarati | karaõàni buddhyahaïkàramanobuddhikarmàkhyàni trayoda÷a | evaü trayoda÷avidhakaraõam à÷ritya såkùma÷arãraü tànmàtrikaü saüsarati | ÷arãraü karaõàni caitalliïgam ity atrocyate | bhàvair adhivàsitam iti bhàvà dharmaj¤ànavairàgyai÷varyàõi catvàraþ sàttvikàþ | viparãtàs tàmasàþ | evam aùñau bhàvàþ | tatra sandehaþ | kiü liïgaü pårvotpannam, utasvid bhàvà iti | ucyate ---
##
(p.51)
##
liïgena vinà bhàvo na bhavati bhàvai÷ ca vinà liïgaü na bhavati | yathàgninà vinà noùõatvam uùõatvaü vinà nàgniþ | evam etayor liïgabhàvayor yugapadutpattiþ, goviùàõavat, kumàrãstanavat | yatra liïgaü tatra bhàvà yatra bhàvàs tatra liïgam | tasmàd ucyate --- liïgàkhyo bhàvàkhyaþ | liïgena àkhyàyate sa liïgàkhyaþ | bhàvair àkhyàyata iti bhàvàkhyaþ | tasmàd dvidhà sargo bhavati jàyate // SkMv_52 //
_________________________________________________________
atràha --- kiü dvividha eva sargaþ kiü tasmàd anyas tçtãyo 'py asti iti | atrocyate ---
##
aùñavikalpo daiva iti | tad yathà --- bràhmaü pràjàpatyam aindraü paitraü gàndharvaü yàkùaü ràkùasaü pai÷àcam ity evam aùñavidho devasargaþ | tairyagyona÷ ca pa¤cadhà bhavati | atra tulyaliïgatvàd bhavati pa÷upakùimçgasarãsçpasthàvarànta÷ ceti | mànuùya ekavidhas tulyaliïgatvàd bràhmaõàadicàõóàlàntaþ | samàsataþ saïkùepeõa trividho 'yaü bhåtamayaþ sargaþ | evaü caturda÷avidhaþ // SkMv_53 //
_________________________________________________________
atràha --- eteùu triùu sthàneùu kataro guõa utkañatvena vartate ---
#<årdhvaü sattvavi÷àlas tamovi÷àla÷ ca målataþ sargaþ /
madhye rajovi÷àlo brahmàdistambaparyantaþ // ISk_54 //>#
årdhvaü sattvavi÷àla iti | brahmàdipi÷àcànto yo 'ùñavidhaþ sargaþ | asau sattvabahulaþ | yasmàt teùu sattvam utkañatvena vartate | tatràpi rajastamasã staþ kiü tu sattvasyodriktatà | tasmàt sukhapràyà devàþ | tamovi÷àla÷ ca målataþ | pa÷vàdiùu tamasa udrekàt pa÷vàdisthàvaraparyanto yasmàt teùu tama utkañatvena vartate tatràpi gauõatayà sattvarajasã staþ | tasmàt te tamobahulàþ | madhye rajovi÷àlaþ | tatràpi sattvatamasã staþ | kiü tu raja utkañatvena vartate | tasmàt te duþkhapràyà manuùyàþ | brahmàdistambaparyantaþ | caturvidha eùa svedajàõóajàdinà bhåtasargaþ // SkMv_54 //
(p.52)
_________________________________________________________
atràha --- bhåtasarga utpanno bhàvasargaþ sampanno liïgasargaþ sampanna iti yatra sargàþ pràdhànikà iti pradhànakàryaü samàptam iti | utpannàs trayo lokàþ pradhànaü coparatam utpàdya lokàn iti teùu devamanuùyatiryagyonigateùu duþkhaü ko 'nubhavati | kiü caturviü÷atitamaü pradhànam, àhosvit mahadàditrayoviü÷atikam, utasvit puruùa iti? atrocyate ---
##
atra triùu lokeùv iti | devaloke, manuùyaloke, tiryagyonau ca jaràmaraõakçtaü duþkhaü pràpnoti cetanaþ puruùaþ | tatra jaràkçtaü valãpalitair abhibhåtaþ kàsa÷vàsaiþ parigçhãto yaùñiviùñambhagàmã putrasnuùàdyabhibhåto yad duþkham anubhavati taj jaràkçtam | maraõakçtam iti | aùñavidham ai÷varyam asti yat pràg abhihitam aõimàdi, da÷a viùayàþ santi | devànàü pa¤càvi÷eùàþ kevalasukharåpàþ | manuùyàõàü savi÷eùàs ta eva ÷abdàdayaþ sukhaduþkhamohasampannàþ | tanmaraõapàtàvasthàyàü yad duþkham utpadyate tan maraõakçtam ity eva | evam etair duþkhair antakàle ca janitaduþkhàni sarvàõi pràpnoti cetanaþ puruùa eva pradhànàdãnàm acetanatvàt | tasmàt tasyaiva vij¤ànitayà duþkhaü na tu jaóànàü pradhànàdãnàm | tarhi kiyantaü kàlaü puruùo duþkham àpnoti | atrocyate --- liïgasyàvinivçtteþ | yàvan mahadàdiliïgaü na nivartate tàvat kàlaü puruùo duþkhabhoktà | tasmàd duþkhaü samàsena --- saïkùepeõa pràpnoti cetanaþ puruùaþ | yadà tu tat pratinivartate mahadàdiliïgaü j¤ànotpattyà tato mokùaü pràpnoti | mokùaü gatasya duþkhaü nàsti | j¤ànena hi liïgaü nivartate | yadà pratyekaü pradhànamahadahantanmàtrendriyabhåtàny anyàni aham anya iti j¤ànaü tadà liïgàbhàvaþ // SkMv_55 //
_________________________________________________________
prakçteþ kiü nimittam àrabhya ity atrocyate ---
##
(p.53)
ity eùa prakçtikçta iti | evamàdir yaþ pårvam upavarõito liïgasargo mahadàdibhåtaparyantaþ, eùa prakçtikçta iti | atràha --- evaü liïgasargaþ pradhànena kimarthaü kçta iti? atrocyate --- pratipuruùavimokùàrtham | puruùaü puruùaü prati vimokùas tadarthaü pratipuruùavimokùàrtham | devalokagatànàm, manuùyalokagatànàm, tiryagyonigatànàü ca mokùàrtham ity arthaþ | svàrtha iva paràrtha àrambhaþ | svakãyo 'rthaþ svàrthaþ | ivopamàyàm | yathà ka÷cit svàrtham iva mitràrthaü karoti tathà svàrtham iva pradhànaü puruùàrthaü karoti | sa càrtho dvividhaþ | ÷abdàdyupalabdhir àdir guõapuruùàntaropalabdhir anta÷ ca | triùu lokeùu ÷abdàdiviùayaiþ puruùaü yojayati | ante ca guõapuruùàntaropalabdhyà mokùaü kurute // SkMv_56 //
_________________________________________________________
atràha --- uktaü bhagavatà pradhànaü svàrtham iva paràrtham àrabhate | atha ca tvayà pradhànam acetanam uktaü tat kathaü pravartate | acetanànàm api pravçttir dçùñà, nivçtti÷ ca |
##
yathà tçõodakaü gavà bhakùitaü pãtaü ca kùãrabhàvena pariõamati, vatsavçddhiü karoti, puùñe vatse nivartate | evaü puruùavimokùanimittaü pradhànasyàj¤asya pravçttiþ // SkMv_57 //
_________________________________________________________
##
yathà loka iùñaviùayautsukye sati tasya nivçttyarthaü kriyàsu gamanàgamanàsu pravartate kçtakàryo nivartate | tathàvyaktaü puruùasya vimokùàrthaü ÷abdàdibhogalakùaõaü guõapuruùàntaropalabdhilakùaõaü dvividhaü puruùàrthaü kçtvà nivartate // SkMv_58 //
_________________________________________________________
ki¤ cànyat ---
##
yathà nartakã ÷çïgàràdirasair hàvabhàvai÷ ca nibaddhagãtavàditrançtyàni raïgasya dar÷ayitvà kçtakàryà nçtyàn nivartate | evaü prakçtir mahadahaïkàratanmàtrendriyabhåtabhàvena(p.54) devamànuùatiryagråpàsu yoniùu sukhaduþkhamohàkçtiþ ÷àntaghoramåóhaviùayà satã àtmànaü puruùasya prakà÷ya nivartate | tasyàü ca nivçttàyàm asau kevalaþ puruùo duþkhatrayaü nànubhavati | yathà jalavàhakasya ghañàbhàve tadàdheyasyodakasyàbhàvaþ | tathà duþkhàbhàvaþ | tato 'sau mokùaü gacchati // SkMv_59 //
_________________________________________________________
atràha --- yathà nartakã nçtyàdibhir upàyair àtmànaü prakà÷ya raïgàd vinivartate, evaü prakçtiþ puruùasya kair upàyair àtmànaü prakà÷ya vinivartate? atrocyate ---
##
nànàvidhair upàyaiþ | ÷abdaspar÷àdibhir upakartuü ÷ãlam asyàþ sà tathoktà | anupakàriõaþ puüsaþ | niùkriyatvàd iti yàvat | tasyopakàriõã prakçtis tasyopakçtyàham anyà tvam anya iti nivartate (prakçtiþ) | kiü cànyat --- guõavatã | sà sattvarajastamomayã | aguõasya sataþ | puüsaþ niùkriyodàsãnàmårtàdilakùaõavattvàt | evam asya puüso 'guõasyàpi sataþ (nityasya) seyaü guõavatã artham apàrthakaü carati | karoti | yathà ka÷cid anurakto mitrasuhçttvam avalambya mitràrtham anuktam api pratyupakàram anapekùya kurute | evaü pradhànaü puruùasya dvividham api viùayopalabdhimokùàtmakam arthaü kurute | pumàn punaþ pradhànasya kim api na pratyupakaroti | tat pradhànapuüsoþ ÷ikhipicchavadekapakùacitranyàyaþ // SkMv_60 //
_________________________________________________________
nivçttà kiü karoty etad àha ---
##
prakçtir api pradhànam api kurute | yatheha snuùà vrãóayà svagçhàntaþ pravi÷ati ato bravãti iyaü vi÷iùñatareti | evam iyaü prakçtiþ sukumàratarà | tasmàt prakçteþ sukumàrataraü nànyad astãti | evaü puruùasya paramàtmano 'pi matir utpannà | nàstãti me matir bhavati | mameti puruùa àtmànaü bravãti | tatra sukumàrataratvaü varõayati ã÷varaþ kàraõam iti kecid àcàryà bravate | uktaü ca ---
"aj¤o jantur anã÷o 'yam àtmanaþ sukhaduþkhayoþ /
ã÷varaprerito gacchet svargaü narakam eva và" //
(mahàbhàrata 3 |31 |27)(p.55)
vedavàdinaþ punar itthaü kàraõam àhuþ | "puruùa evedaü sarvam"(÷vetà÷vataropaniùad 3 |15) ity ataþ puruùaü kàraõam àhuþ | apare svabhàvam àhuþ | svabhàvaþ kàraõam iti | tathà hi ---
"yena ÷uklãkçtà haüsàþ ÷ukà÷ ca haritãkçtàþ /
mayårà÷ citrità yena sa no vçttiü vidhàsyati" //
(hitopade÷a 1 |183)
atra sàïkhyà vadanti | ã÷varaþ kàraõaü na bhavati | kasmàt, nirguõatvàt | imàþ saguõàþ prajàþ | sattvarajastamàüsi trayo guõàþ, te ca prajàsu santi | tàü÷ ca guõàn dçùñvà sàdhayàmaþ | prakçter imàþ samutpannàþ prajàþ | yad ã÷varaþ kàraõaü syàt tato nirguõàd ã÷varàn nirguõà eva prajàþ syuþ | na caivam | tasmàd ã÷varaþ kàraõaü na bhavati | evaü puruùo 'pi draùñavyaþ | svabhàvo nàma na ka÷cit padàrtho 'sti | yataþ prajànàm utpattisaïgatiþ syàt | tasmàd yo bråte svabhàvaþ kàraõam iti tan mithyà | kecit kàlaü kàraõatayà varõayanti ---
"kàlaþ sçjati bhåtàni kàlaþ saüharate prajàþ /
(mahàbhàrata 3 |13 |70 |57)
kàlaþ supteùu jàgarti tasmàt kàlas tu kàraõam" //
tad api sàïkhyo niràkurute | kàlo nàma na ka÷cit padàrtho 'sti | vyaktam avyaktaü puruùa iti traya eva padàrthàþ | tatra kàlo 'ntarbhåtaþ | evaü pradhànaü hitvà nàsty anyat kàraõam | tatpradhànàvagamaü prati yadà puruùasya samyagj¤ànam utpadyate tadà tena j¤ànena dçùñà prakçtiþ puruùasaïgàn nivartate | svairiõãva puruùeõopalakùità | aye iyam asàdhvã màü mohayati, tasmàn na mamànayà kàryam itivat | tasyàü ca nivçttàyàü mokùaü gacchati | evam ã÷varàdãni akàraõàni | sukumàrataram ity etad vàkya÷eùaþ kçtaþ | yasmàt sukumàrataraü pradhànaü tasmàd ucyate --- prakçteþ sukumàrataraü na ki¤cid astãti me matir bhavati | iti me puruùasya | atràha --- sà dçùñà puruùeõa kathaü nivartate prakçtiþ | atrocyate --- yà dçùñàsmãti punar na dar÷anam upaiti puruùasya | yathà kàcit kulastrã sàdhvã svagçhadvàri sthità puruùeõa sahasaivàgatena dçùñà sahasaivaü vrãóamànà tvaritaü gçhaü praviùñà sà evaü matvà dçùñàham aneneti na punar dar÷anam upaiti puruùasya | evaü prakçtiþ paramàtmanà puruùeõa j¤ànacakùuùà dçùñà savrãóà kulastrãvan na punar dar÷anam upaiti puruùasya | tasyàü ca nivçttàyàü puruùo mokùaü gacchati // SkMv_61 //
(p.56)
_________________________________________________________
atràha --- loke ÷iùñà vadanti puruùo baddhaþ, puruùo muktaþ, puruùaþ saüsarati | atrocyate ---
##
puruùo na badhyate sarvagatatvàt, avikàratvàt, niùkriyatvàt, akartçtvàt | yasmàn na badhyate tasmàn na mucyate | mukta eva saþ | abaddhaþ kuto mucyate | kasyàbhuktena visåcã bhavati | na saüsarati sarvagatatvàt | sarvagatasya bandhamokùau kutaþ | anadhigatapràpaõàrthaü saüsaraõam ity upadi÷yate | tena ca sunipuõaü sarvaü pràptam | puruùaü na vidanti ye ta evaü vadanti | puruùo baddhaþ, puruùo muktaþ, puruùaþ saüsarati | atràha --- yadi puüso bandhamokùasaüsaraõàni na syuþ tarhi kasya bhavanti | tad ucyate --- saüsarati badhyate mucyate ca nànà÷rayà prakçtiþ | prakçtir àtmànaü badhnàti, mocayati, saüsarati ca | yat tat sargàdau såkùmaü ÷arãraü tànmàtrikaü pràg uktaü trayoda÷avidhena karaõena saüyuktaü trividhena bandhena baddhaü saüsarati | sa ca bandhas trividhaþ pårvam àkhyàtaþ | tad eva såkùma÷arãram utpanne j¤àne tridhà bandhàn mucyate | tasmàn mucyate badhyate saüsarati nànà÷rayà prakçtiþ | nànà÷rayà devamanuùyatiryak÷arãrabhåtety arthaþ | evaü yat pradhànaü tat såkùmaü ÷arãraü tat pradhànaü prakçtir ity anarthàntaram | tatra yaþ puüso bandhamokùasaüsaraõàni bråte sa måóhaþ // SkMv_62 //
_________________________________________________________
atràha --- sà prakçtiþ kair guõair àtmànaü bandhayati, kair và mocayatãti? atrocyate ---
##
saptabhã råpair iyam evaü prakçtir dharmàdibhir vinà j¤ànam àtmanàtmànaü badhnàti | saiva ca prakçtiþ guõapuruùàntaropalabdhiråpaü prati, ekaråpeõa j¤ànenàtmànaü vimocayati // SkMv_63 //
(p.57)
_________________________________________________________
katham taj j¤ànam utpadyate ---
##
evam iti | yathà, etàni pa¤caviü÷atitattvàni puruùàdyàni bhåtaparyantàni teùàm abhyàsas tattvàbhyàsaþ | abhyàsenaiva tattvadar÷anam | tasmàd abhyàsàt puruùasya buddhir utpadyate | nàsmi tattvàni, na me tattvàni, nàhaü tattvànàm, kiü tu pràdhànikàny etàni | tasmàj j¤ànam utpadyata evamàdi | apari÷eùaü nirava÷eùam ity arthaþ | kiü cànyat (j¤ànaü yasmàd àha) --- aviparyayàt | viparyayaþ saü÷ayas tadviparãto 'viparyayas tasmàd aviparyayàd asaü÷ayàd yathàbhåtàrthadar÷anàd vi÷uddham niravadyam avyàmi÷raü kevalaü j¤ànam utpadyate pràdurbhavati | kiü j¤ànam? guõapuruùàntaropalabdhiråpam ity arthaþ // SkMv_64 //
_________________________________________________________
atràha --- tena j¤ànena puruùaþ kiü karoti | atrocyate ---
##
yathà ka÷cit prekùako raïgasthito gãtavàditrançtyàdibhir vartamànàü nartakãü svastho nirvikalpaþ pa÷yati | evaü puruùa àtmakçtena j¤ànena tàsu tàsv avasthàsu vartamànàü prakçtiü pa÷yati --- iyaü sà prakçtir yà sarvapuràõam àtmànaü badhnàti | prekùakavat prekùakeõa tulyaþ svasthaþ svasmin bhàve sthitaþ | kiübhåtàü prakçtim? nivçttaprasavàm | nivçttabuddhyahaïkàrakàryàm | arthava÷àt saptaråpavinivçttàm | nirvarttitobhayapuruùaprayojanava÷àd yaiþ saptabhã råpair dharmàdibhir àtmànaü badhnàti tebhyo råpebhyo vinivçttàm | yàvaj j¤ànacakùuùà dçùñà prakçtiþ puruùeõa tathà ca pumàn dçùñaþ // SkMv_65 //
_________________________________________________________
atràha --- j¤ànacakùuùà dçùñvà prakçtiü puruùaþ kiü karoti? atrocyate ---
##
(p.58)
##
yathemàü raïgagatàü nartakãü sarvàsv avasthàsu vartamànàü dçùñvà viramati raïgàt prekùakaþ dçùñà mayety upekùaka ekaþ kevalaþ ÷uddhaþ puruùaþ | tathà prakçtir api --- "anenàhaü dçùñà" iti nivçttà | ekà trailokyasyàpi pradhànakàraõabhåtà na dvitãyà prakçtir asti | nartaky api --- "aham anena dçùñà" ity uparamate nçtyàt, evaü puruùo 'pi "dçùñà mayeyaü j¤ànacakùuùà prakçtiþ" iti prekùakavad uparamate mokùaü gacchatãty arthaþ | tathà prakçtir api dçùñàham aneneti svavyàpàràd uparamaty eva | atràha --- puüprakçtyoþ sarvagatatvàt sarvaniùedho na ÷akyate vaktum | tad asya saüsàrasargasya vinivçttir eva | tat katham idaü sàdhanaü samãcãnam iti | atrocyate --- sati saüyoge 'pi tayoþ prayojanaü nàsti sargasyeti | yady api pradhànapuruùayoþ sarvagatayoþ saüyogo bhavaty eva | tasmiü÷ ca sati sargasambhavas tathàpi nàsau sargaþ syàt prayojanàbhàvàt | yasmàt pradhànasya puruùàrthà pravçttiþ | sa ca puruùàrtho dvividhaþ | ÷abdàdyupalabdhir àdir guõapuruùàntaropalabdhir anta÷ ca | brahmàdisthàvarànteùu puruùaþ ÷abdàdibhir viùayair yojayitavyaþ | ante ca guõapuruùàntaropalabdhyà mokùayitavyaþ | evaü puruùadar÷anàrthaü samprayogaþ kçtaþ | evaü prakçtipuruùayos tayoþ ÷arãrotpattir nàsti punaþ çõikadhàriõakavad yatheha loke çõikadhàriõakau uttamàdhamarõau devadattayaj¤adattau yo 'smin çõaü dhàrayati sa uttamarõas tenàdhamarõàktaþ --- "çõaü me dehã" iti | tatas tena taddattam | tatas tau kçtaprayojanau parasparam arthena santyaktàv atha tayor bhåyaþ saüyogo bhavati | tathàpi nàrthakçtyaü prayojanàbhàvàt | yathà và vçddhasaüyogàd apatyaü na bhavati, prayojanàbhàvàt | tathà pradhànapuruùayoþ kçtaprayojanayoþ prayojanaü nàstãti siddham // SkMv_66 //
_________________________________________________________
ki¤ cànyat, yadi puruùasyotpanne j¤àne mokùas tarhi mama kasmàn na bhavati | ata ucyate ---
##
yadà puruùeõa pa¤caviü÷atitattvaj¤ànam adhigataü bhavati tadà dharmàdãny akàraõàni pràptàni punarjanmasamarthàni na bhavanti | ko dçùñàntaþ --- yatheha (p.89) loke bãjàny agnidagdhàni na prarohasamarthàni bhavanti | dharmo yeùàm àdis tàni dharmàdãni teùàm akàraõànàü pràptir akàraõapràptiþ | tathà satyàü punarjanma na bhavati | atràha --- yadi samyagj¤ànàn mokùo bhavati tatràcàryasyopadeùñuþ samyagj¤ànam utpannaü kimarthaü mokùaü na gato 'sti, atha và tvatprasàdàt tajj¤ànaü mamàpi sa¤jàtaü kim ahaü mokùaü na gacchàmi | atrocyate --- tiùñhati saüskàrava÷àt | saüskàro nàma dharmàdharmau nimittaü kçtvà ÷arãrotpattir bhavati tiryaïmanuùyadevàdiùu | tasya saüskàreõa grahaõam | sa ca saüskàraþ phalam adattvà kùayaü na gacchati, utpannaj¤ànasyàpi tasmàd idaü ÷arãraü vinà÷aü yàsyati | tannimittàbhàvàd idaü ÷arãraü patiùyati | yathà ca vidvàn mokùaü yàsyati | tasmàt hetor utpannaj¤ànasyàpi dharmàdharmava÷àt tiùñhati ÷arãram | ko dçùñàntaþ? atrocyate --- cakrabhramavad dhçta÷arãraþ | yathà kulàla÷ cakraü bhramayati ghañaü kariùyàmãti | sa kulàlo ghañaü kçtvà yathà svastho bhavati, avatiùñhate | yasmiü÷ càvatiùñhamàne cakraü bhramaty eva | saüskàrava÷àt --- karmava÷àd ity arthaþ | evam eva pårvakçtayor dharmàdharmayor balavattvàd durbalatvàj j¤ànasya, utpanne 'pi j¤àne vidvàüs tiùñhati saüskàrava÷àc cakrabhramavad dhçta÷arãraþ // SkMv_67 //
_________________________________________________________
atràha --- utpannaj¤ànaþ phalanirapekùaü karma nirbãjaü kurvan na deham àrabhate, àrabdhaphalaü yàvat janmadàyi "nàbhuktaü kùãyate karma" "ava÷yam eva bhoktavyaü kçtam" iti kùapayan, anàrabdhaphaleùu "yathaidhàüsi samiddho 'gniþ(bhagavadgãtà 4 |37)" iti parihàreõa bhasmãkaraõam | evaü karmaõàü dhvaüse, utpanne j¤àne 'pi kadà vidvàn mokùaü gacchatãti? atrocyate ---
##
tad evaü sati ÷arãrabhede dehanà÷e pràpta àyàta ity arthaþ | caritàrthatvàt | sa càrtho dvividhaþ (÷àbdàtmikaþ) pårvam uktaþ | tasyàrthasya caritàrthatvàt kçtvety arthaþ | pradhànavinivçttau | yadà pårvakçtayor dharmàdharmayoþ kùayo bhavati tadà ÷arãraü bhidyate | tasmiü÷ ca ÷arãre bhinne pårvoktena j¤ànena ÷arãraü pradhànàkhyaü kàraõam avi÷eùamayaü tànmàtrikaü sargàdàv utpannaü tan nivartate | iha ÷arãre yat pàrthivaü tat prthivãü pravi÷ati | evam anyad anyeùu pravi÷ati | evaü sthålaü ÷arãraü pa¤cadhà bhidyate | pradhànaü ca kçtaprayojanaü bhåyo 'nyat(p.60) ÷arãraü dvitãyaü nàrabhate viduùaþ | evam ayaü vidvàn tasmin ÷arãre bhinne --- aikàntikam àtyantikam ubhayaü kaivalyam àpnoti | aikàntikam ava÷yambhàvitvàd àtyantikam apunaràvçttitvàt sarvathety arthaþ | na tv auùadhàdivat kàdàcitkaroganivçttivat | na ca nivçtte roge punaþ sambhaved ity ubhayodàharaõam aikàntikàtyantikayoþ | ittham ekàntàtyantas tàpatrayasyàbhàvàd uparamàd anutpatteþ kaivalyaü mokùa ity arthaþ | tam àpnoti // SkMv_68 //
_________________________________________________________
atràha --- kiüprayojanam idaü j¤ànam ucyate | atrocyate ---
##
ya÷ càsau puruùàrtho mokùas tadarthaü puruùavimokùàrthaü j¤ànam idam iti | yad etat pårvavarõitaü j¤ànaü etad guhyaü durvij¤eyam ity arthaþ | paramarùiõà kapilena samàkhyàtaü kathitam ity arthaþ | atràha --- asmin j¤àne ke 'rthà÷ cintyante | atrocyate --- sthityutpattipralayàþ tatra devàdãnàm aùñau sthànàni bhavanti | mànuùyaü caikavidham, bhåloke pa¤cavidhaü tairyagyonam | eùu sthàneùu brahmàdãni tiryagyoniparyantàni tiùñhanti | eùà sthitiþ | utpattiü pràdurbhàvaü pradhànàn mahadahaïkàratanmàtrendriyamahàbhåtànãty utpattiþ | evaü bhåtotpattir bhàvotpatti÷ ca vyàkhyàtà | layaü vakùyàmaþ --- bhåtàni tanmàtreùu lãyante, tànãndriyeùu, indriyàõi lãyante càhaïkàre, sa buddhau, sà pradhàne layaü gacchati | pradhànaü tu kvacin na lãyate 'vikçtatvàt | evaü pralayaþ // SkMv_69 //
_________________________________________________________
atràha --- yad etad bhagavatà vyàkhyàtaü pa¤caviü÷atitattvaj¤ànam, tasya kuta àgama iti? atrocyate ---
##
(p.61)
etat vij¤ànam adhikurute | etat pavitraü, kathaü pavitram? | yasmàn narakapretatiryagyoniùu patanàt tràyate tasmàt pavitram | agryaü ÷raiùñhyàt | vedapuràõabhàratam anvàdibhyo 'pi dharma÷àstrebhya etat pa¤caviü÷atitattvaj¤ànam uttamam | kasmàt? aikàntikatvàt, àtyantikatvàc ca | ato duþkhàbhàva÷ ca | munir bhagavàn kapilaþ àsurisagotràya bràhmaõàya varùasahasrayàjine 'dhikàritàm avagamya (asmai) pradadau | tadanukampayà tadvimokùàrtham | andhe tamasy aj¤àne 'yaü tapasvã vartata ity utpannayànukampayà | munir mananàt | bhagavàn bhåtànàü gatim àgatiü ca vidann anati calatãti bhagavàn kapilaþ | pratyupakàrànapekùasarvopakàrã suhçd ity artham avalambyovàca | tad eva j¤ànaü bhåya àsurisagotro 'nukampayà pa¤ca÷ikhàya provàca | pa¤ca÷ikhena tena bahudhàkçtaü tantram | bahånàü ÷iùyàõàü pradattam // SkMv_70 //
_________________________________________________________
tantram iti vyàkhyàyate | "tama eva khalv idam agra àsãt"(maitryupaniùad 5 |2) | tasmiüs tamasi kùetraj¤o 'bhivartate prathamam | tama iti ucyate prakçtiþ, puruùaþ kùetraj¤aþ | ùaùñipadàrthà yasmin ÷àstre tantryante tat ùaùñitantram | ùaùñitantraü j¤àtvà ku÷alaþ kile÷varakçùõanàmà | tena ã÷varakçùõena vistaragranthagrahaõabhãruõà hitàrthaü ùaùñitantram atisaïkùiptam | tad àha ---
#<÷iùyaparamparayàgatam ã÷varakçùõena caitad àryàbhiþ /
saïkùiptam àryamatinà samyag vij¤àya siddhàntam // ISk_71 //>#
÷iùyaparamparayàgatam iti | kapilàd àsuriõà pràptam idaü j¤ànam | tataþ pa¤ca÷ikhena, tasmàd bhàrgavolåkavàlmãkihàrãtadevalaprabhçtãn àgatam | tatas tebhya ã÷varakçùõena pràptam | tad eva ùaùñitantram àryàbhiþ saïkùiptam àryamatinà vistãrõamatinà samyag vij¤àya siddhàntam kàryakàraõasiddhasya ÷arãrasyànto 'punarbhàvo mokùas tasya tàdàtmyam ity arthaþ | tatisiddhasya ÷arãrasya såkùmasya tànmàtrikasya sargàdibhavasyànto mårtinà÷a iti và | eùa ùaùñitantra iti tàtparyam // SkMv_71 //
_________________________________________________________
##
(p.62)
ye ùaùñitantre padàrthà abhihitàs te saptatyàü vyàkhyàtàþ kathitàþ | ùaùñitbhedàþ pràg vyàkhyàtàþ | "bhedas tamaso 'ùñavidha" iti àryàyàü "pa¤ca viparyayabhedà" ity atra càbhihità ity ete pa¤cà÷at pratyayàþ ime cànye da÷a maulikàþ | tathà hi ---
astitvam ekatvam athàrthavattvaü pàràrthyam anyatvam atho nivçttiþ /
yogo viyogo bahavaþ pumàüsaþ sthitiþ ÷arãrasya ca ÷eùavçttiþ //
tatra "bhedànàü parimàõàt" ity etaiþ pa¤cabhir hetubhiþ pradhànàstitvam ekatvam arthavattvaü ca siddham | "saïghàtaparàrthatvàt" iti paràrthatvam uktam | "janmamaraõakaraõànàm" iti puruùabahutvaü siddham | "cakrabhramavad dhçta÷arãra" iti sthitiþ siddhà, ete da÷a, "pa¤ca viparyayàþ" aùñàviü÷atidhà a÷aktiþ, navadhà tuùñiþ aùñadhà siddhir iti pa¤cà÷at | ubhayaü militvà ùaùñipadàrthàþ ùaùñitantre | tantryante vyutpàdyante padàrthà iti tantram | ùaùñipadàrthànàü tantram iti saïgatiþ | àkhyàyikàvirahitàþ paravàdavivarjità÷ ceti | pareõa saha vàdaþ paravàdaþ tena varjità÷ ca | iti parisamàptam iti // SkMv_72 //
_________________________________________________________
atràha --- katham etad alpagranthaü ÷àstraü kçtsnasya vàcakaü bhaviùyati? atrocyate ---
##
yasmàt ùaùñitantram iti hetuþ | samàsadçùñaü saïkùepato grantham ity arthaþ | ÷àstram iti | ÷àsyate yenotpathàd iti ÷àstram | tãrthodakamahatphalam | kartà bhoktà bhojyaü mokùa÷ càtra cintyate | atha duþkhànàü ÷àsanàt ÷àstram | idam --- imàü saptatiü dar÷ayati | nàrthata÷ ca parihãnam | ùaùñipadàrthavicàraõàyàm(p.63) ahãnam ity arthaþ | tantrasyeti | yathà svalpe 'pi darpaõe mahato råpasya niråpaõaü syàt | evam alpa÷àstre ùaùñitantrasya kçtsnasyàpi vyaktir abhihitety arthaþ // SkMv_73 //
ity àcàrye÷varakçùõaproktàyàþ sàïkhyasaptatyà vçttir àcàryamàñharakçtiþ samàptà |
(p.64)