Vyasatirtha: Tarkatandava
with Raghavendra's Nyayadipa (comm.),
Pariccheda 3


Input by members of the Sansknet project
(www.sansknet.org)


This GRETIL version has been converted from a custom Devanagari encoding.
Therefore, word boundaries are usually not marked by blanks.
These and other irregularities cannot be standardized at present.


THE TEXT IS NOT PROOF-READ!





THIS GRETIL TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE.

Text converted to Unicode (UTF-8).
(This file is to be used with a UTF-8 font and your browser's VIEW configuration
set to UTF-8.)

description:multibyte sequence:
long a ā
long A Ā
long i ī
long I Ī
long u ū
long U Ū
vocalic r
vocalic R
long vocalic r
vocalic l
vocalic L
long vocalic l
velar n
velar N
palatal n ñ
palatal N Ñ
retroflex t
retroflex T
retroflex d
retroflex D
retroflex n
retroflex N
palatal s ś
palatal S Ś
retroflex s
retroflex S
anusvara
visarga
long e ē
long o ō
l underbar
r underbar
n underbar
k underbar
t underbar

Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order
to facilitate word search.

For a comprehensive list of GRETIL encodings and formats see:
http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdiac.pdf
and
http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdias.pdf

For further information see:
http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil.htm







// śrīḥ// 8-6-2001.


----------


tarkatāṇḍavam


tṛtīyaparicchedaḥ


-------------


vyāptivādaḥ// 1 //


atha svamate vyāptinirūpaṇam // 1 //


---------------------------------


atha 1"tanmukhyaṃ jñānaśabdayo"rityanupramāṇeṣu-


----------------------------------------------------------------------------

nyādīpākhyā vyakhyā


------------------


vyāptivādaḥ // 1 //


atha svamate vyāptinirūpaṇam // 1 //


------------------------------------


sattarkasahitā vedāḥ prāhuryaṃ pūrṇasadguṇam/


dharmārādhyaṃ devateḍyaṃ vande taṃ kamalāpatim//


pūrveṇa saṅgatiṃ darśayannuttarārthamāha-- atheti// saparikara 2 śabdapramāṇasvarūpanirūpaṇānantaramanumānapramāṇaṃ saparikaraṃ asminparicchede kathyate/


----------------------------------------------------------------------------


1.evamityadhikam - ka. 2.raṃ śa-ṭa.ṭha.ḍa.


----------------------------------------------------------------------------


pu-2 nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛtīyaparicchedaḥ


----------------------------------------------------------------------------


vedarūpa 1 śabdaḥ pradhānamityuktatvāttadanugrāhakamanumānamucyate//


nirdeṣopapattiranumānam / upapattirvyāpyam/


----------------------------------------------------------------------------


kiṃ kāraṇam/ tadanugrāhakam- hetugarbhamidam/ śabdapramāṇānumānugrāhakatvāducyata


ityarthaḥ/ tadanantaram kutaḥ/ vedarūpaḥ śabdaḥ 2 pramāṇamityuktatvāt/ pradhānoktyanantaramevānugrāhakokteravasarādityarthaḥ/ yadvā pramāṇāntarānugrāhaka 3 manuktvā vedānugrāhakoktiḥ kuta ityato vedarūpaḥ śabdaḥ pradhānamityuktatvāditi/"yāthārthameva mānatvaṃ tanmukhyaṃ jñānaśabdayoḥ"iti yuktipādīyānuvyākhyāne"yāthārthyameva prāmāṇyaṃ tanmukhyaṃ jñānaśabdayoḥ"iti brahmatarke ca/ tadyāyārthyaṃ jñāne kevalapramāṇe vedarūpapramāṇe ca mukhyamityasya tātparyaṃ - pradhānamityuktatvāditi // vedānugrāhakatvaṃ ca-- vede āropitāni yāni aprāmāṇyakāraṇāni anṛtavyāghātapunaruktyaśakyārthābhidhāyitvagurūpāyabodhakatvārthabodhopāyaśūnyatvādīni tatsarvanirāsena prāmāṇyasthirīkaraṇaṃ, tathā vedabodhyer'the āropitānyathākāraśaṅkānirīsena tadbādhyadharmadevabrahmasvarūpasthirūkaraṇam//


anumānasāmānyalakṣaṇaṃ pramāṇalakṣaṇe bhagavatpādoktamevāhaḥ-- nirdeṣeti// anumetyanumānamucyate/ niṣkrāntā doṣebhyaḥ nirdeṣā sā ca sā upapattiśca nirdeṣopapattiḥ/ upapattidoṣāśca svamate anumānadoṣoktivāde vyaktāḥ/ atropapattipadaṃ arthavādopapattī cetyādāviva hetvābhāsaviviktayuktiparaṃ cet nirdeṣeti vyarthamityata āha --


upapattirvyāpyamiti//


----------------------------------------------------------------------------


1.paḥ śa-ka.ga.ṭa.rā. 2.pradhanami-ṭha.ḍa. 3.'tva' iti pūritam-ḍa.


----------------------------------------------------------------------------


svate-vyāni-rūṇam) vyāptivādaḥ pu - 3.


----------------------------------------------------------------------------


nirdeṣatvena viśeṣaṇānnāsiddhādāvativyāptiḥ/ uktiṃ hi paddhatau"upapattiryuktirliṅgvyāpyamiti paryāya1"iti/ atropapattirvyāpyamityetāvataiva pūrtāvapi yuktiliṅgagrahaṇaṃ bhagavatpādaiḥ"ranumā yuktirevokte"ti"liṅgaṃ heturi"ti coktatvena 2 tadvirodha iti śaṅkānirāsāya/ pramāṇalakṣaṇaṭīkāyāntu -- sāhacaryeṇārthagamakaṃ liṅgamiti sāhacaryaniyamarūpavyāptau niyamāṃśatyāgena sāhacaryamātramuktam/ tadāvaśyakanirdeṣagrahaṇādeva sādhāraṇādau nātivyāptirityabhipretya//


----------------------------------------------------------------------------


nanu -- lakṣaṇaṭīkāyāmupapattirliṅgamityuktam/ atratūcyate vyāptamiti/


tatkathamityataḥ paryāyatvānna doṣa iti bhāvenāha-- uktaṃ hīti// caturṇāṃ śabdānāmukteḥ kṛtyamāha- atreti// pūrtāviti// tāvataiva nirdeṣapatasārthakyasya 3 lakṣaṇoktervā saṃbhavāditi bhāvaḥ/"anumāyuktireveti"yuktipādīyānuvyākhyāne,"liṅgaṃ heturiti"mithyātvānumānakhaṇḍane coktatvādityarthaḥ//


nanu -- vyāpyaṃ nāma vyāpteḥ karma/ vyāptiścasāhacaryaniyama iti vācyam/ tathā ca lakṣaṇaṭīkāvirodha eva/ tatropapattirliṅgamityuktvā sāhacaryeṇārthagamakaṃ liṅgamityevokterityato niyamāṃśobhipreta eva tatphalasya viśeṣaṇāntaralabhyatvāttadanuktiritibhāvena virodhaṃ nirāha-- pramāṇalakṣaṇaṭīkāyāṃ tviti// sādhāraṇeti// sādhāraṇānaikāntikahetvābhāsādāvityarthaḥ//


----------------------------------------------------------------------------


1. yā i- ka.ṭa. 2.tvātta -ga.ṭa.rā. 3.kyasaṃbhavā-ṭa.ṭha.ḍa.


----------------------------------------------------------------------------


pu -4 nyāyadīpayutarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


----------------------------------------------------------------------------


avinābhāvo vyāptiḥ//


nanvavinābhāvaḥ- sādhyena vinā sādhanasyābhāvo vā; sādhyenāvinā sādhyasāhityena sādhanasya bhāvo vā/ nādyaḥ/ kevalānvayini sādhyā 1 bhāvāprasiddhyāvyāpteḥ/ asya vyatirekavyāptitvena tvanmatenumānānaṅgatvācca/ na dvitīyaḥ/ sādhyasāhityasya vyabhicāriṇyapi satvāt/ sādhyasāhityaniyamobhipretaścet niyamasya nirūcyamānavyāptirūpatvenātmāśrayāt/


----------------------------------------------------------------------------


nanu vyāpteḥ karma vyāpyamiti vyāpyasvarūpaṃ vyāptijñānādhīnajñānamiti kā vyāptiriti jijñāsāyāṃ paddhatyuktalakṣaṇamāha -- avinābhāva iti// tatpariṣkartuṃ vyāptivādapūrvapakṣe maṇyādyukti2 diśākṣipati-- nanviti/ naño vyatyāsenānvayamupetyādyaḥ kalpaḥ/ yathāśrutānvayamupetya dvitīyaḥ/ phalitārthamāha-- sādhyasāhityeneti// kevalānvayinīti// śabdobhidheyaḥ jñeyatvāt guṇatvāt ityadikelānvayisādhyakahetāvityarthaḥ// sādhyādīti// sādhyasādhanābhāvetyarthaḥ//


siddhāntino mate sarvasya vyatirekitvādabhāvāprasiddhirnetyarūcerāha -- asyeti//


sādhyena vinābhāva ityasya sādhyābhāve sādhanābhāve ityarthakatayā asya vyatirekavyāptitvāt/ siddhānte 3 ca vyatirekavāde vakṣyamāṇadiśānumānānaṅgatvāccetyarthaḥ/ tvanmate - siddhāntino mate/


"avinābhāvo vyāptiḥ sāhacaryaniyama iti yāvadi"ti paddhatyukterāha-- sādhyasāhityeti// ātmāśrayāt--


jñaptāviti bhāvaḥ/


----------------------------------------------------------------------------


1.dhyādya- ga. 2. ktadi-ṭa.ḍa. 3.ntināpya -ṭha.


----------------------------------------------------------------------------


svate-vyāni-rūṇam) vyāptivādaḥ pu - 5.


----------------------------------------------------------------------------


adhodeśanadīpūrordhvadeśavṛṣṭyordeśataḥ kālato vā sāhityāsaṃbhavācca/ etena sāhacaryaniyamo vānopādhika 1 saṃbandho vā svābhāvikasaṃbandho vā sādhyābhāvavadavṛttitvaṃ vā vyāptiriti nirastam/ vyadhikaraṇayoḥ pūravṛṣṭyordeśataḥ kālato vā sāhacaryasya saṃbandhasya 2 cābhavāt/ nadīpūrasya vṛṣṭirūpasādhyābhāvavadadhodeśavṛttitvācceti//


ucyate/ yaddeśakālasaṃbaddhasya yasya yaddeśakālasaṃbaddhe yena vinānupapattistasya tena sā vyāptiḥ/


----------------------------------------------------------------------------


adhodeśanadīpūrordhvadeśavṛṣṭyoriti// tayorapi liṅgaliṅgibhāvadarśanāt bhinnadeśatvādbhinnakālatvācceti bhāvaḥ/ eteneti// bhinnadeśakālavyāpyavyāpakabhāvāpannapūravṛṣṭisthalīyavyāptāvyāptatvenetyarthaḥ// sāhacaryaniyama iti// pūrvamavinābhāva ityasyābhipretatvamupetya sāhityaniyamo dūṣito 'tra tu pṛthagvyā 3 ptilakṣaṇatvena sākṣādukta 4 tvamupetya punarupanyāsa iti na punaruktidoṣaḥ//


etenetyuktaṃ vyanakti -- vyadhikaraṇayoriti// samānadeśakālabhinnadeśakālasarvavyāptaniṣṭhavyāptiṃ nirūpayati// yaddeśeti/ yena vineti// kevalānvayinyavyāptistūddhariṣyata iti bhāvaḥ/ iyaṃ ca sarvasādhāraṇīti svayamevopapādiyiṣyati/ anupapattisvarūpaṃ cānupapattiścāsaṃbhava ityādinā svayameva vakṣyati//


----------------------------------------------------------------------------


1.kaḥ sa-ka. 2.vāsaṃ-ka. cāsaṃbha-ga.ṭa.rā. 3.ptala-ṭha. 4.dduṣṭatvamabhipretyapu-ṭha.


----------------------------------------------------------------------------


pu-6. nyāyadipayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


----------------------------------------------------------------------------


anupapattervyāptitvaṃ ca - pramāṇalakṣaṇe pariśeṣorthāpattiranumānamityaviśeṣa itya 1 rthāpattirivānumānamapyāvaśyakānupapattyai gamakamityuktatvāt; upamānepi na hi svasadṛṣenādṛśaṃ kva 2 cciddṛṣṭamityanena gavayaniṣṭhagosādṛśyasya goniṣṭhagavayasādṛśyaṃ vinānupapatterevoktatvāt; paddhatau ca nirdeṣopapattiranumeti pramāṇalakṣaṇastho 3 papattiśabdo na paryāyāntaramātram kiṃ tu sādhye satyupapadyate anyathā tu ne 4 tyupapattiriti bhāvenopapattirvyāpyamati vyākhyātatvāt; pramāṇalakṣaṇaṭīkāyāmapi jīvanavatve sati gṛhe asatvarūpe vyāpye anupapadyamānārthapramitirarthāpattirityanupapadyamānapadayogāt pariśeṣāderanumānatvānaṅgīkāre dhūmopyanupapatyā gamayannānumānaṃ syā 5 diti coktatvāt; --


----------------------------------------------------------------------------


anupapattervyāptitvaṃ ceti// bhāṣyakārādyabhipretamevetyanvayaḥ/ aviśeṣaśabdārthaṃ ṭīkoktarītyāha -- arthāpattirivetyādi// upamānepīti// śabaropamānasyānumānāntararbhāvoktiprastāvepītyarthaḥ//


paddhatāvupapattiryuktirliṅgavyāptamiti śabdāḥ/ paryāyā ityuktergranthāntarāvirodha ekobhiprāpaya uktaḥ/ abhiprāyāntaramapi prakṛtopayogāyāha-- paddhato 6 ceti// pramāṇalakṣaṇākhyanthagatasya nardeṣopapattiranupetyetadeva ---


----------------------------------------------------------------------------


1.tyanenārthā -ga.ṭa.rā. 2.kiñciddṛ -ga.ka.rā.ṭa. 3.stha u -ga. sdhaṃ u -rā. 4.neti bhāvena -ga.rā. 5.dityukta-ga.rā.ṭa. 6.taive-- ṭha.ḍa.


----------------------------------------------------------------------------


svate-vyāni-rūṇam) vyāptivādaḥ pu - 7.


----------------------------------------------------------------------------


sudhāyāṃ ca"anumāyuktirevokte"tyanuvyākhyānasthayuktiśabdasya yujyata eveti


yuktiriti vyākhyātatvācca; bhāṣyakārādyabhipretameva//


yattu -- vimato gaurgavayasadṛśaḥ gavayagatasādṛśyapratiyogitvāditi pramāṇalakṣaṇaṭīkāyāṃ hetusādhyayoḥ sāmānādhikaraṇyasaṃpādanaṃ tatparamatamāśritya/ ata eva tatraiva iti prayogasaṃbhavādityuktam/ ata eva 1 paddhatau ca asau gauretadgavayasadṛśaḥ asya gavayasya 2 tadgosadṛśatvāditi vaiyidhikaraṇyenaiva prayuktam/ ata eva 3 sudhāyāṃ --"rohiṇyudaya āsannaḥ kṛttikābhyuditāyata"ityanuvyākhyānokte vyadhikaraṇaprayoge kālādipakṣīkāreṇaikādhikaraṇyamāśaṅkyaivaṃ prayogavipariṇāma 4 pramāṇaṃ netyuktam//


----------------------------------------------------------------------------


-- paddhatāvapanyasya 5 vyāpyamiti vyākhyānātpramāṇalakṣaṇasthetyuktam/ etacca mūlākārasammatametaditi jñāpanārtham/ nanvevaṃ śābarokta 6 pramāṇāntarbhāvaprastāve gaurgavayasadṛśī gavayasya gosadṛśatvāditi prayoge vaiyadhikaraṇyamāśaṅkya sāmānādhaikaraṇyena prayogoktiḥ katham tayā vyadhikaraṇasya gamakatā neti pratīterityata āha-- yattviti// ityanuvyākhyāne 7 ti// bhaktapādīyānuvyakhyānokteḥ 8 //


----------------------------------------------------------------------------


1.vahipa- ga.rā. 2.syaita-ga.rā. 3.vacasu-ka.rā. 4.mepra-ga.ṭa.rā. 5.tatrasthopapapattiśabdasya ityadhikam-ṭha. 6.śābaropamānāntarbhā--ṭha. 7. nokta iti --ṭa.ṭha. 8.kte-ṭha.ḍa.


----------------------------------------------------------------------------


pu -- 8. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


----------------------------------------------------------------------------


anupapattiścā 1 ghaṭanaṃ pramāṇavirodha iti yāvat/ uktaṃ hi pramāṇalakṣaṇaṭīkāyāṃ anupapattiścāsaṃbhava iti//


yā tu -- pareṇa vyāptyā gamakamanumānam anupapatyā gamikārthāpattirityanumānārthāpatyorbhede śaṅkite taṃ prati ṭīkākārīyā, kena cidvinā kasya cidanupapattirhi tayorvyāptiṃ vinā nopapadyata ityanupapattivyāptyorbhedoktiḥ sānupapattiniyāmakordhvādharībhāvakāryakāraṇabhāvādyabhiprāyā,


niyatasāmānādhikaraṇyānaupādhikasaṃbandhādirūpaparābhimatavyāptyabhiprāyā veti na ṭīkāvirodhaḥ//


iyameva ca vyāptiḥ sādhyena vinā sādhanasyābhāvo 'nupapattiriti bhāvenāvinābhāva iti sāhacaryaniyama iti cocyate/


----------------------------------------------------------------------------


evamanupapattervyāptitve saṃmatamuktvā tatsvarūpamidānīmāha-- anupapattiśceti// yena vinā yasya sattā pramāṇaviruddhā sā tena tasya vyāptirityarthaḥ/ upapatteśca vyāptyapekṣā 2 sarvathāṅgīkāryeti pramāṇalakṣaṇavākyaṭīkoktivirodhaṃ nirāha -- yātviti// parābhimateti// na tvanupapattirūpavyāptyabhiprāyetyarthaḥ/ nanvevamavinābhāvo vyāptiḥ/ sāhacaryaniyama iti yāvat iti paddhatyuktivirodha ityata āha-- iyameveti//


nanvanupapattirvyāptiriti pakṣe vyāpyavyāpakavasthetyata āha -- yasyeti//


----------------------------------------------------------------------------


1.ścāsaṃbhavaḥ-ga.rā. 2.kṣeti prabhā -ṭha.ḍa.


----------------------------------------------------------------------------


svate-vyāni-rūpaṇam) vyāptivādaḥ pu - 9.


----------------------------------------------------------------------------


yasyānupapattiḥ sa vyāpyaḥ/ yena vinānupapattiḥ sa vyāpakaḥ//


iyaṃ ca vyāptiḥ prasiddheṣu dhūmādyanumāneṣu adhodeśe 1 na dīpūrādyanumāneṣvarthāpatyādirūpānumāneṣu


ātmāśrayānyonyāśrayacakrakānavasthāvyāghātā 2 pādakeṣu tarkeṣu kevalavyatirekiṣu kevalānvayiṣu ca sarvatrānugatā āvaśyakī ca / anyathāprayojakatvāpātāt/ heturastu sādhyaṃ māstvi 3 tyevāvyāpteḥ śaṅkyamānatvāt 4 / na cātmāśraya 5 tvādikamāpādyaṃ apādakasamānādhikaraṇatvena kvacitpramitam/ tathātve 'niṣṭatvāyogāt/ uktaṃ ca ṭīkākāraiḥ/ na hi kutrāpyātmāśrayādi 6 kaṃ pramāṇasiddhamiti//


----------------------------------------------------------------------------


anopādhikasaṃbandhādirūpavyāptiṃ hitvaitadupādāne ko viśeṣa ityata āha-- iyaṃ ceti// kevalānvayiṣu ceti pararītyā/ siddhānte sarvasya vyatirekitvāt/ yadvā


deśakālarūpakevalānvayisādhya 7 kahetvapekṣayaitaduktiḥ/ ekasādṛśyasaṃbandhidharmahetvabhiprāyā vaitaduktiḥ/ āvaśyakī cetyuktaṃ vyanakti-- anyatheti// aprayojakateti// vyāpyatvenābhimatasyeti yojyam / iyameva vyāptiryuktetyetavdyatirekamukhenāpyupapādayati -- heturiti//


nanvātmāśrayādau maṇyādyuktasāmānādhikaraṇyaghaṭitavyāptirevāstu kimanayetyata āha-- na veti// uktaṃ ceti// pramāṇalakṣaṇaṭīkāyāmātmāśrayānyonyāśrayetyādivākyavyākhyānāvasare /


----------------------------------------------------------------------------


1.śanadī-ṭa.rā. 2.tādyāpādakatarke-ga.ṭa.rā. 3.bhūditye-ga.rā. 4.tvācca-ga.rā. 5.yādika-ka.ga.rā. 6.dipra-ka.ga.rā. 7.dhyahe -- ṭha.ḍa.


----------------------------------------------------------------------------


pu -- 10 nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


----------------------------------------------------------------------------


nanu -- dhūmasyānupapattiḥ kiṃ vahnisāmānyaṃ vinā kiṃ vā parvatīyavanhiṃ vinā/ nādyaḥ/ tayā parvatīyavahnyasiddheḥ/ nāntyaḥ/ parvatīyavahnyasiddhau tena vinānupapatterdurjñānatvāt/ siddhau ca tasyā evānumitirūpaphalatvena tatkāraṇatvāyogāt iti1 / uktaṃ hi khaṇḍane -- yato 'nyatvaṃ tatsiddheragre tadasiddherita 2 iti cet/ 3 dhūmasya sāmānādhikaraṇyamapi kiṃ vahnisāmānyena kiṃ vā parvatīyavahnineti vikalpya taddūṣaṇayoḥ sāmyāt//


nanu -- dhūmasāmānyasya vahnisāmānyena sāmānādhikaraṇyajñānaṃ karaṇam/ vastugatyā parvatīyasya vahnervahnitvena jñānaṃ 4 phalam/ vahneḥ parvatīyatvasiddhistu pakṣadharmatābalāditi cetsamamanupapattāvapi//


----------------------------------------------------------------------------


asyāṃ vyāptau bādhakamāśaṅkate -- nanviti// asiddhau ajñāne satītyarthaḥ/ evaṃ siddhāvityapi // tatsiddheragre tadasiddheriti// parvatīyavahnisiddheḥ pūrvaṃ tadvahnyisiddheḥ/ na ca sāmānyasiddhyā tatsiddhiḥ yato 'nyatvaṃ sāmānyaviśeṣayo 5 rityarthaḥ/ tanmukhena samādhiṃ vācayituṃ pratibandyottaramāha-- dhūmasyeti// yattu -- asya vyatirekavyāptitvena tvanmate 'numānānaṅgatvācceti tadāśaṅkya nirāha--


----------------------------------------------------------------------------


1. iti padaṃ na -ṭa.rā. 2.tīti ce-ga.rā. 3.cenna-ka.ga.rā. 4.-tatpha-ga.ṭa.rā. 5.na cetyādi nāsti -ṭa.ḍa.


----------------------------------------------------------------------------


svate-vyāni-rūṇam) vyāptivādaḥ pu - 11.


----------------------------------------------------------------------------


na ceyaṃ vyatirekavyāptiḥ/ kevalānvayinyapi sādhyaṃ vinānupapatteḥ sadbhāvāt/ vṛṣṭirūpasādhyābhāvavatyadhodeśe pūrarūpasādhanābhāvasyābhāvena vyatirekavyāptyabhāve 'pi pūre vṛṣṭiṃ vināpapatti 1 darśanāt 2 / kiṃ ca vahniṃ vinānupapattirdhūmagatā/ vyatirekavyāptiśca vanhyabhāvagateti kathaṃ tayorabhedaḥ/ vahnyabhāvasya dhūmābhāvena vyāptirapi dhūmābhāvaṃ vinānupapattireva/ sā ca vahnyabhāvena dhūmābhāve sādhye vyāpyagatatvādanvayavyāptitvenaivāṅgam/ dhūmānaiva vahnau sādhye tu dhūmāniṣṭatvānna sākṣādaṅgam/


----------------------------------------------------------------------------


-- na ceya 3 miti // sāmānādhikaraṇyagarbhā 4 vyatirekavyāptiriyaṃ bhaviṣyatīti vādinaṃ pratyāhaṃ -- kiṃ ceti// nanvastviyaṃ sarvānvayyanumāneṣu vahnyabhāvādinā dhūmābhāvādyanumānumānasthalenyaiva vyāptirvācyeti tadanugateyaṃ na bhavatītyata āha-- vahnyabhāvasyeti// iyameva 5 dhūmānumāne 'pyaṅgaṃ kathaṃ na vyatirekavyāptirityata āha -- dhūmeneti// na sākṣāditi// kiṃ tu vyabhicāranirāsadvāraivāṅgamati bhāvaḥ/ kevalānvayini sādhyā 6 bhāvāprasiddhyāvyāptirityuktadoṣaṃ nirāha--na ca kevalānvayinīti//


----------------------------------------------------------------------------


1.terda -ga.ṭa.rā. 2.nācca-ga.ṭa.rā. 3.caivamiti-ṭhar. 4.bhavya-ṭha.ḍa. 5.ceddhū-ṭha.ṭa.ḍa. 6.dhyāpra-ṭha.ḍa.


----------------------------------------------------------------------------


pu-12. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


----------------------------------------------------------------------------


na ca kevalānvayinyavyāptiḥ/ tatra sādhyābhāvā 1 satvenaiva sādhyābhāve sati sādhanasya yopapattiḥ tadabhāvarūpānupapatteḥ satvāt/ manmate aprāmāṇikasyāpi niṣedhapratiyogitvāt//


tathā ca -- rasasya samānadeśakālena rūpeṇa vineva, pākajarūpādeḥ samānadeśena bhinnakālena pākena vineva 2 ca, kṛttikodaya 3 syābhinnakālayā 4 bhinnadeśayā rohiṇyudayāsatyā vinā, adhodeśanadīpūrasya bhinnadeśa 5 kālerdhvadeśavṛṣṭyā vinānupapattirastīti, sāmānādhikaraṇya iva vaiyadhikaraṇyepyuktarūpā vyāptiryuktā/ pratyuta nadīpūrādau sāmānādhikaraṇya evoktarūpā vyāptirayuktā / na hyūrdhvadeśagato nadīpūraḥ 6 ūrdhvadeśagatāṃ vṛṣṭiṃ vinānupapannaḥ/ kiṃ tu tatopyūrdhvadeśaghatām//


----------------------------------------------------------------------------


aprāmāṇikasyāpīti// yathā caitattathopapāditaṃ nyāyāmṛte prathamaparicchede/ sarvatrānugateti prāguktamudāharaṇaniṣṭhatayā vyanakti-- tathā cetyādinā// sāmānādhikaraṇya iveti// yathā tatra nyāyamate kathañcitsāmānādhikaraṇyaṃ saṃpādya vyāptirupapādyate tathā kleśena vinaiva yathāsthitaliṅgaliṅganorvaiyadhikaraṇye satyapītyarthaḥ//


nanu tvanmatepi tatra sāmānādhikaraṇyamādāyaiva vyāptirucyatāmityata āha-- pratyuteti 7 // yathāsthitaliṅgaliṅginorvyadhikaraṇayorvyāpyavyāpakabhāvena bādhakamāśaṅkya pratibandyottaramāha-- nanvityādinā//


----------------------------------------------------------------------------


1.satvādena -ka.ga. vasyāsatvādeva -ṭa.rā. 2.ca iti nāsti-ga.ṭa.rā. 3.yasya samānakā -ga.ṭa.rā. 4.yāro-ga.rā. 5.kālayo-ga.ṭa.rā. 6.svade-ga.ṭa.rā. 7.tataḥ 'vyadhikaraṇa' ityādyevāsti-ṭa.ḍa.


----------------------------------------------------------------------------


svate-vyāni-rūṇam) vyāptivādaḥ pu - 13.


----------------------------------------------------------------------------


nanu sādhyābhāvenaiva saṃbandhasya nadīpūrasya vṛṣṭirūpasādhyena kathaṃ vyāptiriticet sādhyābhāvena niyamena saṃbanddhasya dravyatvasya saṃyogarūpasādhyena kathaṃ vyāptiḥ/ yaditu tatra phalabalena vyāptilakṣaṇe pratiyogyasamānādhikaraṇeti viśeṣaṇāvdyāptisiddhiḥ/ tarhyatrāpi phalabalenaiva vyāpterlakṣaṇāntarasyoktatvāttatsiddhiriti samam//


nanu vaiyadhikaraṇye sādhyasya deśaniyamaḥ kathamiti cet/ sāmānādhikaraṇyepi -- dhūmena tadadhobhāga eva vahneḥ, tulonnamanena bhāgāntara evāvanamanasya, vyāpyavṛttinā


dravyatvenāvyāpyavṛtteḥ saṃyogasyāvyāpyavṛttinā saṃyogena vyāpyavṛttidravyatvasya, siddhiriti kathaṃ pakṣa eva pradeśaniyamaḥ/


----------------------------------------------------------------------------


sādhyābhāvenetyādi// paramate saṃyogasyāvyāpyavṛttitvena vṛkṣaḥ saṃyogīdravyatvādityatra dravyatvasya


sādhyābhāvasaṃbandhasyetyuktam/ phaleti// anumitilakṣaṇaphalabalenetyarthaḥ// pratiyogīti// pratiyogyasāmānādhikaraṇasādhyapratiyogiko yoḥ'bhāvaḥ tadasaṃbaddhatve sati sādhyasāmānādhikaraṇyaṃ vyāptiriti viśeṣaṇādityarthaḥ/ tathāca saṃyogābhāvasya pratiyogisāmānādhikaraṇyānna doṣa iti bhāvaḥ/ vyadhikaraṇayorliṅgaliṅgibhāve bādhakāntaramāśaṅkya pratibandyā nirāha--nanviti// sāmānādhikaraṇyepi pakṣa eva pradeśaniyama ityanvayaḥ/ kuta ityato 'nyatrānyathādarśanāditi bhāvenāha-- dhūmenetyādinā// vahnerityādiṣṭhyantānāṃ siddhiritītyanenānvayaḥ/ iti śabdo hetau/ ata eva paddhatau tulonnamanādīnāmanekeṣāmapi liṅgaliṅgibhāvo darśitaḥ/


----------------------------------------------------------------------------


pu- 14. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


----------------------------------------------------------------------------


kathaṃ ca samānakālatvepi kādācitkena patanena sthāyigurutvasya, sthāyinā śarīratvena kādācitkanāśasya ca, siddhiriti kālaniyamaḥ//


vyāptisvabhāvāditi cetsamam/ yatra yadā rasastatra tadā rūpamiti samānadeśakālatveneva, yatra pākajaṃ 1 tatra pāka iti samānadeśatvasātreṇeva, yadākṛttikoyastadā rohiṇyudayāsattiriti samānakālatvamātreṇeva 2 ca, yadāyatra nadīpūrastatpūrvakāle tadūrdhvadeśe vṛṣṭiriti bhinnadeśakālatvenaiva vyāptigrahāt//


nanu -- deśathaḥ kālataśca vaiyidhikaraṇye kathaṃ vyāptigahaḥ/ yatredaṃ tatredamiti vā yadaivaṃ 3 tadaivamiti vā deśataḥ kālato vā sāmānādhikaraṇyenaiva vyāptergrāhgatvāditi cenna 4 / yadīdaṃ tarhīdamityevānupapattirūpavyāptigrahasya sarvānugatatvāt//


----------------------------------------------------------------------------


"vyāptiprakāramapekṣyaliṅgasya liṅjñānajanakatvaniyamādi"ti paddhatyuktadiśā pareṇa samādhānaṃ vācayitvā samamityāha -- vyāptīti// vyāptisvabhāsādityuktaṃ


vyanakti-- yatra yadeti// vyāptigrahaprakārānupapattimāśaṅkya samādhatte-- nanvityādinā//


nanu vaiyidhikaraṇyepi vyāpyavyāpakabhāve hetutadābhāsavyavasthā na syādityata āha-- atraceti//


----------------------------------------------------------------------------

1.jarū --ga.rā. 2.ca iti nāsti-ṭa.rā. 3.yadedaṃ tadedamiti-ṭa.rā. 4.t/ ya-ga.rā.


----------------------------------------------------------------------------


svate-vyāni-rūṇam) vyāptivādaḥ pu - 15.


----------------------------------------------------------------------------


atra ca yaddeśakālasaṃbaddhasya hetoranupapattiḥ taddeśakāle hetorabhāva evāsiddhiḥ/ na tu pakṣe 'bhāvaḥ/ evaṃ yaddeśakālasaṃbaddhasya hetoranupapattiḥ taddeśakālayoranyatrāpi bhāvo vyabhicāraḥ/ na tu sādhyābhāvavati vṛttiḥ/ evamuktayordeśakālayoranyatraiva vartamāno viruddhaḥ/ na tu niyamena sādhyābhāvavati vartamāna iti na kaścitkṣudropadravaḥ//


tasmādvaiyadhikaraṇyepi vyāptirastyeva/ 1 taduktaṃ bhagavatpādaiḥ//"asatyapi vyāpirastyeveti"/ sāmānādhikaraṇye asatyapyanupapattirūpā vyāptirastyevetyarthaḥ/ 2 ata eva vyadhikaraṇāsiddhirna doṣa iti vakṣyate//


iti svamate vyāptinirūpaṇam// 1 //


-----------------------------------


----------------------------------------------------------------------------


bhinnadeśakālayorapi vyāpyavyāpakabhāvapakṣe ityarthaḥ/ na tu pakṣa iti// yena nadīpūrādirasiddhaḥ syāditi bhāvaḥ/ natviti// yena nadīpūrādirvyabhicārī syāditi dhyeyam/ taddeśakālayoranyatreti/ saṃbandhasāmānye ṣaṣṭhī/ tābhyāmanyatretyarthaḥ/ evamagrepi// evamiti samuccaye/ uktayoryaddeśe yatkālenupapattirhetoḥ sādhyena vinā tayoranyatra


tābhyāmanyatretyarthaḥ/ taduktamiti// pramāṇalakṣaṇe / prakṛtopayogāya tasyārthamāha-- sāmānādhikaraṇya iti//


iti svamate vyāptinirūpaṇam// 1 //


----------------------------------------------------------------------------


1.prapañcayiṣyate caitadvyadhikaraṇāsiddheradoṣatvaprastāve ityadhikam-- ga.rā.ṭa. 2.ata evetyādi nāsti-ga.rā.


----------------------------------------------------------------------------


pu-16. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


----------------------------------------------------------------------------


atha paroktavakravyāptilakṣaṇabhaṅgaḥ// 2//


---------------------------------------


etena ---


maṇyuktāni-avyabhicaritaḥ 1 saṃbandha ityasya vivaraṇarūpāṇi tatrāpyatyantābhāvagarbhāṇi tatrāpi dhūmajātīyasya vahnijātīyena vyāptiriti matāśritāni pratiyogyasamānādhikaraṇayatsamānādhikaraṇātyantābhāvapratiyogitāvacchedakānavacchinnaṃ yattena samaṃ ---


----------------------------------------------------------------------------


atha paroktavakravyāptilakṣaṇabhaṅgaḥ// 2//


----------------------------------------


maṇyuktānīti// vakrāṇi vyāptilakṣaṇāni nirastānīti vakṣyamāṇenānvayaḥ/ tāni cāvyabhicāritasaṃbandhānaupādhikasaṃbandhasvābhāvikasaṃbandhavivaraṇarūpatayā trairāśyena niṣkṛṣyāvāntarabhedapūrvamanuvadati// avyabhicaritaḥ saṃbandha ityasyetyādinā// tatrāpi vadvivaraṇarūpeṣvapi/ tatrāpyatyantābhāvagarbhaṣvapītyarthaḥ// dhūmajātīyasya vahnijātīyeneti// parvatīyavahnineva mahānasādisthavahnināpītyevaṃ samānādhaikaraṇavyadhikaraṇasarvadhūmavahnivyaktisādhāraṇavyāptilakṣaṇānītyarthaḥ//


pratiyogīti// pratiyogyasamānādhikaraṇaḥ yacchabdanirdiṣṭasādhanadhūmādirūpasamānādhaikaraṇo yotyantābhāvaḥ ghaṭādyatyantābhāvaḥ tatpratiyogitāmavacchedakaṃ ghaṭatvādikaṃ tadanavacchinnaṃ tenāvyāvartitaṃ yadvahnyādi tena yena kenāpi saha tasya dhūmādeḥ sāmānādhikaraṇyaṃ saṃyogasaṃbandhenaikādhikaṇavṛttitvaṃ dhūmādervahnyādinā vyāptirityarthaḥ/


----------------------------------------------------------------------------


1.tasaṃ -ka.ga.rā.


----------------------------------------------------------------------------


pakta-vavyāpti-labhaṅgaḥ) vyāptivādaḥ pu - 17.


----------------------------------------------------------------------------


-- sāmānādhikaraṇyaṃ vyāptirityādīni, tathā atyantābhāvagarbheṣveva --


----------------------------------------------------------------------------


mahānasādivahneḥ parvatīyadhūmasamānādhikaraṇātyantābhāvapratiyogitvepi tatpratiyogitā ca vahnitvenāvacchidyate/ dhūmavati vahnirnāstītyapratīteḥ/ anavacchedakavahnitvenā 1 vacchinnamahānasīyavahnisāmānādhikaraṇyasya parvatīyadhūme abhāvepi parvatīyavahnirapi mahānasīyavahniriva vahnitvenāvacchinna iti tatsāmānādhikaraṇyamādāya vyadhikaraṇadhūmavahnyorapi vyāptirita bhāvaḥ/ atra yadyapi parvatīyadhūmasamānādhikaraṇātyantābhāvapratiyogitā mahānasīyavahniniṣṭhā mahānasavahnitvenāvacchidyate/ parvate mahānasavahnirnāstīti pratīteḥ/ tathā ca na sarvadhūmasya sarveṇa vahninā vyāptiḥ sidhyati/ tathāpi pratiyogitānavacchedakāvacchinnaṃ yaditi nañvyatyāsena pakṣadharādyuktadiśā vyākhyeyam/ evaṃ yatsamānādhikaraṇetyatrāpi yadavacchinnetyapi dhyeyam/ tenāyaṃ dhūmavān vahnimatvāditi vyābhicāriṇi yatkiñcinmahānasādiniṣṭhasamānādhikaraṇātyantābhāvapratiyogitānavacchedakadhūmatvāvacchinnasāmānādhikaraṇyasya


satvāvdyāpyatāpattirneti dhyeyam/ dhūmatvasya cāyogolakīyavahnisamānādhikaraṇatādṛśābhāvapratiyogitāvacchedakatvāt/ evaṃ tenetyatra tadavacchinnena samaṃ tadavacchinnasyetyapi vyākhyeyam / ata evādipadaprayogaḥ evaṃrūpāṇāṃ ṭīkākṛdādyutprekṣitānāṃ parigrahāya kṛtaḥ/ atrāvacchedakatvaṃ pratiyogitānadhikadeśavṛttitvaṃ viśeṣaṇatāviśeṣo vā/ na tvavacchittipratyayajanakatvam/ janakatvasya niyamagarbhatayā ātmāśrayāpatteriti/


----------------------------------------------------------------------------


1. nānava - ṭa. ṭha.


----------------------------------------------------------------------------


pu - 18. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


----------------------------------------------------------------------------


samānādhikaṇayoreva dhūmāgnivyaktiviśeṣayorvyāptiriti matāśritāni


pratiyogyasamānādhikaraṇayatsamānādhikaraṇātyantābhāvapratiyogi yanna bhavati tena samaṃ


samānādhikaraṇyaṃ vyāptirityādīni, tathā pratiyogyasamānādhikaraṇeti --


----------------------------------------------------------------------------


atra saṃyogādisādhyakadravyatvādiniṣṭhavyāptāvavyāptivāraṇāya pratiyogisamānādhikaraṇetyabhāvaviśeṣaṇamiti rucidattādiḥ/ ayaṃ kapisaṃyogī etadvṛkṣatvādityasyopasaṃgrāyetyāhatuḥ pakṣadharaśiromaṇī//


samānādhikaraṇayoriti// parvatīdhūmasya parvatīyavahninā mahānasādiniṣṭhadhūmasya tattaniṣṭhavahninevetyevaṃrūpeṇetyarthaḥ// pratiyogīti// pratiyogyasamānādhikaraṇaparvatīyadhūmādisamānādhikaraṇo yotyantābhāvaḥ ghaṭādyatyantābhāvaḥ tatpratiyogi yanna bhavati parvatīyavahnyādirna bhavati tena samaṃ sāmānādhikaraṇyaṃ parvatīdhūmasya vyāptiḥ/ evaṃ mahānasādidhūmasyāpi dhyeyam/ ghaṭo gandhavānpṛthivītvādityādiniṣṭhavyāptāvavyā 1 pteḥ gandhavyaktīnāṃ pratyāśrayaṃ 2 bhinnatvena sarvasyāpi gandhasya pṛthivītvasaminādhikaraṇātyantābhāvapratiyogitvādityata ādipadaprayogaḥ/ tena pratiyogyasamānādhikaraṇayatsamānādhikaraṇātyantābhāvapratiyogitāvacchedakaṃ yanna bhavati tadavacchannasāmānādhikaraṇyamityādiṭīkākārādyutprekṣitagrahaḥ/ evamagrepi/ atyantābhāvasyāvyāpyavṛttitvepyanyonyābhāvasya vyāvyavṛttitvena saṃyogasādhyakadravyatvādiniṣṭhavyāptāvavyāptyanāpatteriti viśeṣaṇatyāgāllaghūnītyuktam/


----------------------------------------------------------------------------


1. ptiḥ - ṭha.ḍa. 2.yabhi-ṭa.ṭha.


----------------------------------------------------------------------------


pakta-vavyāpti-labhaṅgaḥ) vyāptivādaḥ pu - 19.


----------------------------------------------------------------------------


-- viśeṣaṇā 1 dānālladhūnyanyonyābhāvagarbhāṇi yatsamānādhikaraṇānyonyābhāvapratiyogitāvacchedakaṃ yanna bhavati tena samaṃ tasya 2 sāmānādhikaraṇyaṃ vyāptirityādīni, tathā yatsamānādhikaraṇānyonyābhāvapratiyogi yadvanna bhavati tena samaṃ tasya 3 sāmānādhikaraṇyaṃ vyāptirityādīni;


----------------------------------------------------------------------------


samānādhikaraṇayoreva vyāptiriti matāśritānītyapyanukṛṣyate/ yatsamānādhikaraṇetyādi// yaditi sādhanaṃ dhūmādi/ tatsamānādhikaraṇo yonyonyābhāvaḥ ghaṭādyanyonyābhāvaḥ, na tu vahnimadanyonyābhāvaḥ, dhūmavānghaṭādirnetivadvahnimānnetyapratīteḥ/ tatpratiyogitāvacchedakaṃ yanna bhavati, vahnirna bhavati/ kiṃ tu ghaṭatvādikameva/ tena vahninā samaṃ dhūmasya sāmānādhikaraṇyaṃ vyāptirityarthaḥ/ asya lakṣaṇasya maṇāvanaktatvepi atyantābhāvagarbhalakṣaṇe avacchedakaghaṭitasyoktyā anyonyābhāvagarbhalakṣaṇepyuktaprāyatayā tadabhipretatvādupanyāsaḥ//


maṇau kaṇṭhoktamāha--- tathā yaditi// yadvā yatsamānādhikaraṇānyonyābhāvapratiyogi yadvanna bhavati tena samaṃ


tasya sāmānādhikaraṇyaṃ vā svasamānādhikarānyonyābhāvapratiyogi yadvanna bhavati tatkatvaṃ veta maṇyuktalakṣaṇadvayasyāpaunaruktyāya pariṣkārapūrvaṃ evaṃ dvedhānuvādo bodhyaḥ/ ādipadena yatsamānādhikaraṇānyonyābhāvapratiyogitāvacchedakaṃ yadavacchinnaṃ na bhavati tadavacchinnena yena yasya sāmānādhikaraṇyaṃ tayorvyāptirityevaṃ rūpāṇāṃ saṃbhāvitānāṃ grahaḥ // anaupādhiketi//


----------------------------------------------------------------------------


1.ṇatyāgālla-ka.ṭa.ga.rā. 2.tasyeti nāsti-ga.rā. 3.tasyeti nāsti-ka.ga.rā.


----------------------------------------------------------------------------


pu - 20. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


----------------------------------------------------------------------------


1 anaupādhikasaṃbandha ityasya vivaraṇarūpāṇi tatrāpi sādhyavyāpakeṣu sādhanāvyāpukatvaniṣedhaparyavasitāni yāvantaḥ sādhyasamānādhikaraṇātyantābhāvāpratiyoginaḥ tatpratiyogikātyantābhāvāsāmānādhikaraṇyaṃ vyāptirityādīni, tathā sādhanāvyāpakeṣu sādhyavyāpakatvaniṣedhaparyavasitāni yāvantaḥ sādhanasamānādhikaraṇātyantābhāvapratiyoginaḥ tatpratiyogikātyantābhāvasamānādhikaraṇasādhyasāmānādhikaraṇyaṃ vyāptirityādīni;


----------------------------------------------------------------------------


dhūmavahnyādisaṃbandhasyānaupādhikatvaṃ hi upādhestatrābhāve bhavati


sādhyavyāpakasādhanāvyāpakarūpopādhyabhāvaśca sādhyavyāpakānāṃ sādhanāṃ 2 vyāpakatvena vā sādhanāvyāpakānāṃ sādhyāvyāpakatvena veti dvedheti hṛdi kṛtvā pakṣadharādyuktarītyāha-- tatrāpīti// apratiyogina ityantasya sādhyavyāpakā ityarthaḥ/ prameyatvābhidheyatvādaya iti bhāvaḥ/ tatpratiyogikatetyādestavdyāpyatvamityarthaḥ/ dhūmādihetoriti yojyam/ sādhyavyāpakavyāpyatvamanaupādhikatvamityevoktāvātmāśrayāpatterevamuktiḥ/ evamagre 'pi/ vyabhicāriṇi hetāvativyāptinirāsāya yāvadityatrottaratra ceti jñeyam/ yāvanta iti/ atrāpi pratiyogina ityantasya sādhanāvyāpakā ityarthaḥ/ tatpratiyogiketyādestadavyāpakaṃ yatsādhyamityarthaḥ/


----------------------------------------------------------------------------


1.tathā ityadhikam-ka.ṭa.ga.rā. 2.navyā-ṭa.ṭha.ḍa.


----------------------------------------------------------------------------


pakta-vavyāpti-labhaṅgaḥ) vyāptivādaḥ pu - 21.


----------------------------------------------------------------------------


tathā svābhāvika 1 sambandho vyāptirityasya vivaraṇarūpāṇi yatsāmānādhikaraṇyāvacchedakarūpavatvaṃ yasya tasya sā vyāptirityādīni ca; sādhyasādhanasāmānādhikaraṇyaśiraskāni vakrāṇi vyāptilakṣaṇāni ---


nirastāni //


uktāsu vakṣyamāṇāsu ca sakalalokasiddhāsu ----


----------------------------------------------------------------------------


maṇau paścāduktasya pūrvamanuvādaḥ pūrvamuktasya paścādanuvādastu sādhyavyāpakatvasya bhāvarūpatayā pūrvabhāvitvācca paścāttanasādhanāvyāpakatvābhāva eva pūrvaṃ vācyamityabhiprāya ityeke/ bodhasaukaryāyetyapare/ paścāttanasya tatpratiyogitākātyantābhāvasamānādhikaraṇasādhyasāmānādhikaraṇyaparyantaṃ vaktavyatvāditi// yatsāmānādhikaraṇyeti// yatsaṃbandhitāvacchedakarūpavatvaṃ yasyetyeva maṇipāṭhastathāpi yathāśrutaghaṭakāraṇatālakṣaṇatatsaṃbandhitāvacchedakadaṇḍatvāvacchinne daṇḍe ghaṭavyāpyatāpattidoṣāt tavdyākhyātruktadiśā yatsāmānādhikaraṇyetyuktam/ dhūme vahnisāmānādhikaraṇyāvacchedakaṃ rūpaṃ dhūmatvaṃ tadvatvaṃ dhūmasya vyāptirityarthaḥ/


yatsāmānādhikaraṇyaṃ yasya tasya sāvyāptirityuktau vyabhicāriṇo 'pi vyāpyatāpatteravacchedaketyuktam/ carcitametallakṣaṇamīśvarasyānumānikatvabhaṅge kāryahetoḥ pratipakṣoktiprastāve//


avyāptyativyāptyasaṃbhavaiḥ sarvalakṣaṇāni nirāha-- uktāsviti// ūrdhvadeśavṛṣṭyadhodeśanadīpūrādiniṣṭhavyāptiṣu// vakṣyamāṇāsviti//


----------------------------------------------------------------------------


1. kaḥ saṃ - ga.ṭa.rā.


----------------------------------------------------------------------------


pu- 22. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


----------------------------------------------------------------------------


vyadhikaraṇasādhyasādhanavyāptiṣu ātmāśrayānyonyāśrayacakrakāśrayānavasthāvyāghātādyāpādakatarkāṅgabhūtāsu sāmānādhikaraṇyarahitāpādyāpādakavyāptiṣu vyātirekavyāptiṣu cāvyāpteḥ/ tvayāpi 1 vyāptitvenāsvīkṛte nīladhūmasya vahnisāmānādhikaraṇye ativyāpteśca/ na hi nīladhūmavati vahnyatyantābhāvaḥ//


----------------------------------------------------------------------------


vyadhikaraṇāsiddheradoṣatvoktiprastāve vakṣyamāṇāsvityarthaḥ// ativyāpteśceti// nīladhūmādiniṣṭhavahnisāmānādhikaraṇye tvadabhimatāvyabhicaritasaṃbandhatvānaupādhikasaṃbandhatvasvābhāvikasaṃbandhatvānāṃ satvāditi bhāvaḥ/ tadeva vyanakti -- na hīti// atyantābhāva ityupalakṣaṇam/ vahnimadanyonyābhāvo na hityapi 2 dhyeyam/ nīladhūmaniṣṭhavahnisāmānādhikaraṇye nyūnavṛttitvena gurutvena ca nīladhūmatvāsyānavacchedakatve 'pi dhūmatvasyāvacchedakatvena vahnisāmānādhikaraṇyāvacchedakarūpavatvasyāpi tatra satvāt/ nanu dhūmatvāvacchinnavahnisāmānādhikaraṇyaṃ nīladhūmaniṣṭhamapi vyāptitvenopeyate/ nīladhūmatvāvacchinne sāmānādhikaraṇyameva vyāptitvena nopeyate/ avacchedakāntaropapannavyāpyatāśrayavṛttitvena nīladhūmatvasyānavacchedakatvāditi cet/ astvevaṃ tathāpi lakṣaṇāntare ativyāpteranivāraṇāt//


nanu yathāśrute pratiyogyasamānādhikaraṇetyādilakṣaṇepi nīladhūmasamānādhikaraṇātyantābhāvapratiyogitāyāṃ


tuṣajanyādivahniviśeṣatvenāvacchinnatvānnātivyāptariti manvānaṃ pratyāha-- kiñceti//


----------------------------------------------------------------------------


1.api ityadhikam-ga.rā. 2.draṣṭavyam-ṭa.ṭha.


----------------------------------------------------------------------------


pakta-vavyāpti-labhaṅgaḥ) vyāptivādaḥ pu - 23.


----------------------------------------------------------------------------


kiñca mahānasīyavahneḥ parvatīyadhūmasamānādhikaraṇātyantābhāvapratayogitāvacchedakena mahānasīyavahnitvenāvacchinnatvādasaṃbhavaḥ/ pratiyogitānavacchedakāvacchinneti nañvyatyāse ca dhūmarūpasādhyasyāpi vahnisamānādhikaraṇātyantābhāvapratiyogitānavacchedakena prameyatvenāvacchinnatvāt tatsamānādhikaraṇavahnirapi dhūmavyāpyaḥ syāt//


----------------------------------------------------------------------------


avacchinnatvāditi// tathāca tādṛśābhāvapratiyogitāvacchedakānavacchinnena sāmānādhikaraṇyaṃ nāsti/ kiṃ tu avacchinnenaiva tadastīti bhāvaḥ/ nanu mahānasīyavahnestādṛśadharmāvacchannatvepi parvatīyavahnermahanasīyavahnitvenānavacchinnatvāt/ tatsāmānādhikaraṇyamādāya parvatīyadhūmasya vyāpyatā syādeveti cenna/ parvatīyadhūmamāsamānādhikaraṇātyantābhāvapratiyogitāvacchedakāvacchinnavahnisāmānādhikaraṇyameva mahānasīyadhūmasya, tathā mahānasīyadhūmasāmānādhikararaṇābhāvapratiyogitāvacchedakaṃ parvatīyavahnitvamiti tadavacchinnasāmānādhikaraṇyameva parvatīyadhūmasyetyevaṃ sarvadhūmeṣviti, na kvāpyuktarūpābhāvapratiyogitāvacchedakānavacchinnasāmānādhikaraṇyaṃ dhūmasya labhyata ityasaṃbhava iti tātparyāt/ navyañtyāsena pratiyogitānavacchedakāvacchinnatvamartha iti pakṣadharoktamanūdya nirāha-- pratiyogiteti// dhūmarūpa 1 sādhyasyeti// dhūmākhyasādhyasyetyarthaḥ/ ayaṃ dhūmavān vahnimatvāditi vyabhicāriprayoge


hetubhūtavahnisamānādhikaraṇātyantābhāvapratiyogitāyāṃ na prameyatvamavacchedakaṃ vahnimatiprameyaṃ nāstītyapratīteḥ/ tathāca tadavacchinnadhūmarūpasādhyasāmānādhikaraṇyaṃ vahnerapyastīti sopi vyāpyaḥ syādityarthaḥ//


----------------------------------------------------------------------------


1.sādhyapadaṃ na -ṭa.ṭha.ḍa.


----------------------------------------------------------------------------


pu -24. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


----------------------------------------------------------------------------


kiñca yasya yadatyantābhāvāsamānādhikaraṇatve sati yena sāmānādhikaraṇyaṃ tena tasya sā vyāptirityevāstu/ lāghavāt/ na ca kevalānvayini sādhyātyantābhāva 2 syāprasiddhyāvyāptiḥ/


----------------------------------------------------------------------------


nanu prameyatvena rūpeṇa dhūmādisādhyavyāpyatā vahnerastyeva/ ayaṃ prameyavān vahnimatvādityevaṃrūpatvāttasya prameyatvapadena prameyadhūmatvavivakṣāyāmavacchedakatvasyehānatiprasaktavṛttitvarūpatvena prameyadhūmatvasyāpi uktarūpābhāvapratiyogitāvacchedakatvāt/ mahānasīyavahniviśeṣamādāya prameyadhūmatvasyoktarūpābhāvapratiyogitānavacchedakatvepi yadītyatra yadavacchinneti vivakṣāyāmayogolakīyavahnimādāya vahnitvāvacchinnasamānādhikaraṇātyantābhāvapratiyogipratiyogitāvacchedakatvaṃ prameyadhūmatvepyastītyuktapratiyogitānavacchedakāvacchinnasāmānādhikaraṇyaṃ vyabhicāriṇi vahnau nāstīti vaktāraṃ pratyāha-- kiṃ ca yasyeti// yasya dhūmādeḥ/ yadatyanteti// vahnyādyatyantābhāvetyarthaḥ/ yena -- vahnyādinā/ sāmānādhikaraṇyaṃ yasyetyanukarṣaḥ/ tasya dhūmādeḥ/ tena vahnyādinā/ vyāptirityarthaḥ/ lāghavāditi// anavacchedakāvacchinnetyādiviśeṣaṇā 3 dānāt avyabhicaritasāmānādhikaraṇyarūpatvādasyeti bhāvaḥ/ na ca pratiyogyasamānādhikaraṇetyanuktau saṃyogasādhyakahetuniṣṭhavyāptāvavyāptiḥ/ saṃyogasya vyāpyavṛttitvena tadabhāvasyāpyaikādhikaraṇyābhāvāditi bhāvaḥ//


----------------------------------------------------------------------------


1.'tasya tena vyāpti' ityasti-ṭa.ga.rā. 2.vāpa-ṭa.ga.rā. 3.ṇānupādānāt-ṭha.


----------------------------------------------------------------------------


pakta-vavyāpti-labhaṅgaḥ) vyāptivādaḥ pu- 25,


----------------------------------------------------------------------------


atyantābhāvasyābhāvādeva tatsāmānādhikaraṇyābhāvasya śuktirūpyatādātmyābhāvasyeva


sutarāṃ siddheḥ/ uktaṃ caitadyogtāprastāve//


kiñcātrādhikaraṇaṃ deśa eva vā kāla eva vā ubhayaṃ vā ubhayānugatamadhikaraṇasāmānyaṃ vā/ nādyaḥ/ kālikyāṃ gotvāśvatvavyāptāvavyāpteḥ/ asti hi tayorapi yadā gotvaṃ tadāśvatvamiti vyāptiḥ/ na dvitīyaḥ/ daiśikyāṃ pākapākajarūpādivyāptāvavyāpteḥ/ asti hi tayorapi 1 yatrapākajaṃ rūpaṃ tatra pāka iti vyāptiḥ/ na tṛtīyaḥ/ asya rūparasādivyāptito 'nyatra sarvatrāvyāpteḥ/ na caturthaḥ/ gotvarūpahetuṃ prati deśarūpādhikaraṇe gavyaśvatvābhāvena tadvyāptāvavyāpteḥ/ dvaiśikyāṃ vyāptau deśodhikaraṇaṃ kālikyāṃ kāla iti cet na/ ananugamāt/


----------------------------------------------------------------------------


saduparāgeṇāsadeva tādātmyaṃ bhātīti matāvaṣṭambhenāha-- śuktirūpyatādātmyeti// etaditi// aprāmāṇikasyāpyabhāvapratiyogitvam/ rūparasādivyāptitonyatreti// kṛttikodayarohiṇyudaya 2 nadīpūravṛṣṭyādigotvāśvatva(pāka)pākajarūpādisthale ca sarvatretyarthaḥ// gotvarūpeti// ayamaśvatvavān gotvavatvāt ityādihetāvatyarthaḥ/ gatyantarābhāvādeva --


----------------------------------------------------------------------------


1.tayorapīti nāsti -ka.ṭa. 2.yāsatti-ṭha.


----------------------------------------------------------------------------


pu -26. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


----------------------------------------------------------------------------


vyāpteridānīmeva nirucyamānatvenātmāśrayācca/ kṛttikodayarohiṇyudayāsattyorapi kālataḥ sāmānādhikaṇyasatvena tatra vaiyadhikaraṇyoktyayogācca/ maduktarītyānugamasaṃbhavācca//


kiñca tvanmatepi nityadravyāṇāṃ niradhikaraṇatvātteṣāṃ yadākāśaḥ tadā 1 nityadravyamiti vyāptirna syāt//


nanu kāla ākāśāderadhikaraṇaṃ ākāśaḥ sadā 2 stītyabādhitapratīterapi cet/ tarhi gaganātyantābhāvaḥ kevalānvayī na syāt/ kiṃ ca sarvatrākāśa ityapi pratatīterdeśopyākāśādhikaraṇaṃ syāt//


nanu -- svarūpasaṃbandhenākāśaḥ sadā sarvatrāsti samavāyavṛttyā tu nāstīti tayā vṛtyā 3 rūpādeḥ prameyatvādeścātyantābhāvopi kevalānvayī syāt/


----------------------------------------------------------------------------


-- mā 4 śrayate ityata āha-- madukteti// yaddeśakālasaṃbandhasya yasyetyādinā pūrvavāde maduktarītyerthaḥ//


sāmānādhikaraṇyaghaṭitavyāptilakṣaṇeṣu sthalāntare 'vyāptimāha-- kiñceti// kevalānvayyabhāpratiyogitvaṃ sadā sarvatra satvaṃ ca saṃbandhabhedena yuktimityāśaṅkya pratibandyā nirāha-- nanvityādinā//


----------------------------------------------------------------------------


1.kālīdiriti vyā-ṭa. digiti vyā-ga.rā. 2.api padaṃ madhikam-ga.ṭa. 3.tyā gaganātyantābhāvaḥ kevalānvayīti cet/ tarhi rūpādikaṃ prameyatvādikaṃ ca saṃyogavṛtyā kutrāpi neti tayā vṛtyā rūpādeḥ prameyatvādeścātyantābhāvopi kevalānvayī syāt/ gaganātyantābhāvopi svarūpasaṃbandhenaiva sarvatrāsti/ na tu saṃyogādivṛttyeti gaganātya- ka.ṭa.ga. 4.śrīya-ṭha.ḍa.


----------------------------------------------------------------------------


pakta-vavyāpti-labhaṅgaḥ) vyāptivādaḥ pu- 27.


----------------------------------------------------------------------------


gaganātyantābhāvopi svarūpasaṃbandhenaiva sarvatrāsti na tu saṃyogādivṛttyeti gaganātyantābhāvātyantābhāvarūpaṃ gaganamapi kevalānvayi syāt//


api ca pratiyogisamānādhikaraṇeti viśeṣaṇaṃ vyārtham/ saṃyogatadatyantābhāvayorbhinnāvayavavṛttitvasyānyatroktatvāt//


kiñca pratiyogitvasya tvanmate svarūpasaṃbandharūpatvāttasya ca vyāptirūpaniyamagarbhitaviśiṣṭapratītijanakatvagarbhitatvātmāśrayaḥ//


api caivaṃ samānādhikaraṇasādhāyasādhanavyaktiviśeṣayoreva vyāptiriti mate pṛthivītvasya gandhaṃ prati vyāpyatvaṃ na syāt/ sarvasyāpi gandhasya pratyekaṃ pṛthivītvasamānādhikaraṇātyantābhāvapratiyogitvāt/ nahi pṛthivītvamivaikaiva gandhavyaktiḥ sarvapṛthivī niṣṭhāḥ//


----------------------------------------------------------------------------


anyatreti// candrikāyāṃ tatvavivekādiprakaraṇe vaiśeṣikādhikaṇasudhāyāṃ cetyarthaḥ/ vyāptirūpaniyamagarbhiteti janakatvaviśeṣaṇam/ niyamapūrvavṛttitvarūpatvāt janakatvasyeti bhāvaḥ//


prathamalakṣaṇaṃ nirasya dvitīyalakṣaṃ ca nirāha-- apicaivamiti// nanu tādṛśātyantābhāvapratiyogitāvacchedakaṃ yanna bhavati tadavacchinnasāmānādhikaraṇyaṃ lakṣaṇārthaḥ/ bhavati ca gandhatvamanavacchedakaṃ pṛthivīgandhavatī netyapratīteriticettarhi pūrvalakṣaṇābheda eva// kathañcidbhedabhimāne tu tuṣyatu durjana iti nyāyena doṣāntaramāha-- api ca gotvasyeti//


----------------------------------------------------------------------------


pu- 28. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


----------------------------------------------------------------------------


api ca gotvasya govyaktiṃ prati kālikī vyāptiḥ syāt/ gotvavati pralayakāle govyaktidhvaṃsasya satvepi govyaktyantābhāvābhāvāt/ evaṃ pṛthivītvasya gandhena saha kālikī vyāptiḥ syāt/ gandhotpatteḥ prāggandhābhāvasya 1 satvepi gandhātyantābhāvābhāvāt//


na cātyantābhāvapadena virodhyabhāvamātraṃ vivakṣitam, dhvaṃsaprāgabhāvau ca kālataḥ pratiyogiviruddhāviti vācyam/ tathātve pratiyogyasamānādhikaraṇapadavaiyarthyāt/ naca govyakteḥ kvicidatyantābhāvastāvadasti/ tathātve hi gotvasyāśvatvaṃ pratyapi kālikī vyāptirna syāt/


----------------------------------------------------------------------------


pakṣadharādyuktānūdya nirāha-- na cātyantābhāveti// kālata 3 iti// ekakāle/ vaiyarthāditi// saṃyogātyantābhāvasya saṃyogāviruddhatvena yatsamānādhikaraṇapratiyogivirodhyabhāvapratiyogitānavacchedaketyādyuktau saṃyogasādhyakadravyatvādiniṣṭhavyāptāvavyāptyanāpatteriti bhāvaḥ/ yaduktaṃ gotvasya govyaktiṃ pratītyādi tanna/ tasya govyaktya 4 ntarābhāvasamānādhaikaraṇatvādityāśaṅkya nirāha-- na ca govyakteriti// kālikīti// yadā gotvaṃ tadāśvatvamiti kālikītyarthaḥ/ tadvyanakti kvaciditi//


----------------------------------------------------------------------------


1.ndhaprāgabhāvasya -ka.ṭa.ga.rā. 2.sa ca -ṭa.ga. 3.la i-ṭha.ḍa. 4.tyantābhāva-ṭa.ṭha.ḍa.


----------------------------------------------------------------------------


pakta-vavyāpti-labhaṅgaḥ) vyāptivādaḥ pu - 29.


----------------------------------------------------------------------------


kvaciddeśe sato 'śvatvā 1 bhāvasyāpi kāle satvāt//


kiñca dhūmopi vahnivyāpyo na syāt/ vahneḥ samavāyavṛtyādhūmasamānādhikaraṇātyantābhāvapratiyogitvāt//


na ca sādhyasya vyāptiśarīrāntargatayā vṛtyā sādhanasamānādhikaraṇātyantābhāvā 2 pratiyogitvaṃ vivakṣitam, dhūmāgnyośca saṃyogavṛtyaiva vyāptiriti vācyam/ vyāpteridānīmeva nirucyamānatvenātmāśrayāt//


na ca samavāyavṛtyā vahnyatyantābhāvasya saṃyogavṛtyā vahnisamānādhikaraṇatayā pratiyogivyadhikaraṇapadenaiva tannirāsa iti vācyam/ yena hi sambandhena yatra hi 3 pratiyogino bhāvaḥ tenaiva sambandhena tatra pratiyogino 'vṛttireva hi pratiyogivaiyadhikaraṇyam/


----------------------------------------------------------------------------


yattu tadāśvatthātyantābhāvasya kāle satvepi tasya pratiyogisamānādhikaraṇatvāt pratiyogivyadhikaraṇapadena tannirāsa iti tanna/ yena hi saṃbandhenetyādivakṣyamāṇadiśā tasyāpi pratiyogivyadhikaraṇatvādvya 4 ktyantarābhāvasyāpi vyaktidaśāyāṃ pratiyogisamānādhikaraṇatvenoktadoṣāparihārācca //


pakṣadhādyuktamāśaṅkate -- na ca sādhyasyeti// nanu -- māstu vyāptiśarīretyādivivakṣā / 5 athāpi samavāyavatṛtyā vahnyabhāvasamānādhikaraṇyena dhūmasyāvyāpyatāpattirnetyāśaṅkya nirāha -- na ca samavāyeti//


----------------------------------------------------------------------------


1.tvātyantā-ṭa.ga.rā. 2.vapra-ka.ṭa. 3. hir na -ga.rā.ṭa. 4.vyaktyatyantā-ṭa.ṭha.ḍa. 5.athāpi iti nāsti-ṭa.ṭha.


----------------------------------------------------------------------------

pu - 30. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


----------------------------------------------------------------------------


sambandhena tatra pratiyogino 'vṛttireva hi pratiyogivaiyadhikaraṇyam/ anyathā kāle sarvābhāvānāṃ pratiyogisamānādhikaraṇatayā pratiyogivyadhikaraṇā 1 siddheḥ//


kiṃ ca pratayogivyadhikaraṇapadena yatkiñcitpratiyogivyadhikaraṇatvaṃ vivakṣitam


yāvatpratiyogivyadhikaraṇatvam/ nādyaḥ/ ayaṃ saṃyogaviśeṣābhāvavān dravyatvāditi sadanumānāvyāpteḥ/ sādhyābhāvarūpasya saṃyogasya svapratiyogibhūtasaṃyogasāmānyābhāvavyadhikaraṇatvāt/ nāntyaḥ/ ayaṃ saṃyogasāmānyābhāvavān dravyatvādityasadanumāne 'ti vyāpteḥ/ sādhyābhāvarūpasya saṃyogasya saṃyogaviśeṣābhāvapratiyogisāmānādhikaraṇyena yāvatpratiyogivyadhikaraṇatvābhāvāt//


2 yaccoktamanyonyābhāvagarbhalakṣaṇeṣu pratiyogyasamānādhikaraṇeti viśeṣaṇatyāgāllāghavamiti/ tanna/ saṃyogātyantābhāvasyāvyāpyavṛttitve 3 na saṃyuktānyonyābhāvasyāpi tatvāvaśyaṃ bhāvāt/


----------------------------------------------------------------------------


pratiyoginovṛttirityatra pratiyogino avṛttiritipadavibhāgaḥ/ samavāyasaṃbandhena ca vahneravartanāt prāguktadoṣaḥ sustha eveti bhāvaḥ/ evamatyantābhāvagarbhalakṣaṇaṃ nirasyānyonyābhāvagarbhaṃ ca nirāha-- yaccoktamiti//


----------------------------------------------------------------------------


1.ṇāprasi-ka.ga.ṭa. 2.kiñcetyādikaṃ nāsti-ṭa.ga.rā. 3.tve saṃ- ga.ṭha.rā.


----------------------------------------------------------------------------


pakta-vavyāpti-labhaṅgaḥ) vyāptivādaḥ pu - 31.


----------------------------------------------------------------------------


mūle kapisaṃyogo netivat mūle vṛkṣaḥ kapisaṃyukto netyabādhitapratīteḥ/ na ceyaṃ dhīḥ saṃyogābhāvaviṣayā/ ghaṭaḥ paṭo netivattādātmyaniṣedharūpatvāt/ anyathānyonyābhāvocchedaḥ syāt/ virodhasya ca saṃyogatadatyantābhāvayorivāvacchedakabhedena parihārāt//


nanu -- yaḥ saṃyogābhāvavānvṛkṣaḥ sa eva saṃyukta iti pratyabhijñāvirodha iti cenna/ pratyabhijñā hi kimabhedaṃ vidhatte kiṃ vā bhedaṃ niṣedhati/ nādyaḥ/ etadvṛkṣatvena tayorabhedasyāpi satvāt/ nāntyaḥ/ mūle saṃyukto neti bhedadhīvirodhena tanniṣedhāyogāt/ 1 mūle saṃyuktānyonyābhāvo ----


----------------------------------------------------------------------------


atyantābhāpratītiṃ dṛṣṭāntayati-- netivaditi// nāstītivadityarthaḥ/ anyonyābhāvoccheda iti// ghaṭaḥ paṭo netyādiṣu sarvatra ghaṭe


paṭatvātyantābhāvaviṣayakatvenopapatteḥ suvacatvāditi bhāvaḥ/ nanvekasminneva vṛkṣe saṃyuktābhedaḥ saṃyuktabhedaśca kathaṃ virodhādityata āha-- virodhasya ceti/ yathāgrāvacchedena vṛkṣe kapisaṃyogo mūlāvacchedena tadatyantābhāvaḥ evamagrāvacchedena saṃyuktavṛkṣābhedo mūlāvacchedena bheda ityupapatterityarthaḥ//


anyonyābhāvasyāvyāpyavṛttitve bādhakaśaṅkate-- nanviti// tayoriti // saṃyogābhāvavataḥ saṃyuktasya cetyarthaḥ/ anyonyābhāvasyāpyavyāpyavṛttitvābhāve bādhakamāha-- kiñca mūla iti// anumitijñānaparyālocanayāpyasmaduktavyāptijñānameva kāraṇaṃ na tvaduktamatopi na tvaduktavyāptilakṣaṇaṃ yuktamityāha -- kiñcānumatīti//


----------------------------------------------------------------------------


1.kiṃ cetyadhikam-ka. ga. rā.


----------------------------------------------------------------------------


pu - 32. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


----------------------------------------------------------------------------


-- na cenmūle saṃyuktānyonyābhāvātyantābhāvarūpo yaḥ 1 saṃyogastaddhīśca syāt/ tvanmatenyonyābhāvātyantābhāvasyānyonyābhāvapratiyogitāvacchedakadharmarūpatvāt/ prakate ca saṃyogasya tadavacchedakatvāt//


kiṃ cānumitihetuḥ kimatyantābhāvādigarbhāṇāmuktasarvavyāptīnāṃ jñānaṃ kiṃ vā ladhvyā anyonyābhāvagarbhāyā eva jñānaṃ yadvā kadācitka 2 syacijjñānam/ nādyaḥ/ ekaikajñānepyanumitidarśanāt/ na dvitīyaḥ/


atyantābhāvagarbhavyāptijñānepyanumitidarśanāt/ anyonyābhāvapakṣe lāghavasya nirāsācca/ na tṛtīyaḥ ananugamāt/ anupapadyamānajñānatvena kroḍīkāre cāvaśyakatvāllāghavāccānupapattireva vyāptirastviti dik//


----------------------------------------------------------------------------


nanu -- atyantābhāvagarbhavyāptijñānenānumitidṛṣṭāvapi lāghavādanyonyābhāvagarbhavyāptijñānameva hetuḥ/ bhūyodarśanavāde maṇikṛtā tathaivokterityata āha-- anyonyābhāveti// anyonyābhāvasyāvyāpyavṛttitvatvokttyā pratiyogisamānādhikaraṇeti tatrāpyavaśyaṃ vācyatvāditi bhāvaḥ//


iti digiti// ayaṃ bhāvaḥ// anaupādhika 3 saṃbandhatvasya dvedhā vivaraṇaṃ yatkṛtaṃ tatra sādhyavyāpakavyāpyatvaparyavasitānaupādhikaratvajñānamanumitiheturuta


----------------------------------------------------------------------------


1.yaḥ iti nāsti-ka.ṭa.rā. 2.syāści-ga.ka.ṭa.rā. 3.dhikatvasya dvedhā- ḍa. kasaṃbandhatvasya dve -ṭha.


----------------------------------------------------------------------------


pakta-vavyāpti-labhaṅgaḥ) vyāptivādaḥ pu - 33.


----------------------------------------------------------------------------


tasmātparoktavyāptilakṣaṇānāṃ adhodeśanadīpūrordhvadeśavṛṣṭyādivyāptiṣvātmāśrayāditarkāṅgavyāptuṣu vyatirekavyāptiṣu cāvyāptiḥ --


----------------------------------------------------------------------------


-- sādhanāvyāpakavyāpyasādhyakatva 1 paryavasitamanaupādhikatvajñānamathobhayaṃ kadācit kiñcicjñānamiti vā/ nādyatrayaṃ yuktam/ yatkiñcijjñānādapyanumitidarśanāt/ na caturthaḥ/ ananugamāt/ kiñca sarvatrāpi sāmānādhikaraṇyaṃnāma samānenādhikaraṇena saṃbandhaḥ/ saṃbandhatvaṃ ca viśiṣṭadhīniyāmakatvam/ niyāmakatvaṃ ca viśiṣṭadhījanakvesatyaviśiṣṭajñānajanakatvam/ janakatvaṃ cānanyathāsiddhaniyatapūrvavṛttitvamityātmāśrayāpattiḥ/ naca niyāmakatvaṃ saṃsargavidhayaiva saṃbandhaviśeṣyakaṃ saṃbandhaviśeṣaṇakaṃ vā vyāptijñānaheturiti vācyam/ anyathā sāmānādhikaraṇyasaṃdehapratibandhakatvānupapatteḥ/ tathā ca saṃbandhatvaṃ prakāra evetyavaśyaṃ vācyatvenātmāśrayāparihārāt/ yattu viśiṣṭadhīniyāmakatvarūpasaṃbandhatvasya prakāratvena bhānāvaśyaṃbhāvastadāpi saṃyogatvādinā rūpeṇaiva bhānamiti/ tanna tathātve 'nanugagamāpatteḥ/ samavāyatvena bhāvasthale samavāyatvasyāpi nityasaṃbandhatvarūpatvenātmāśrayānirāsāśca/ kiñcāvacchedakatvamapyavacchinnapratyayajanakatvaṃ cedātmāśrayādyayāpattiḥ/ anyīnānatiriktavṛttitvaṃ cet dhūmasyāpi vahnisāmānādhikaraṇyanyūnavṛttitvādantyalakṣaṇamalakṣaṇaṃ syāt/ ityādirūpeṇa tadabhimatalakṣaṇāni sarvāṇyapi dūṣyāṇīti//


tasmāditi// doṣāṇāṃ samyagupapāditatvāditi vā aparihāryatvāditi vārthaḥ/ paroktavakravyāptilakṣaṇānāṃ caturdaśadoṣā ityanenānvayaḥ/ uktāndoṣān saṅgraheṇānuvadati-- adho deśeti//


---------------------------------------------------------------------------


1.dhyavyāpakatvapa-ḍa. sādhyapadaṃ vihāya -'kāvyāpakatvaparya' -ṭa.


----------------------------------------------------------------------------


pu - 34. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


----------------------------------------------------------------------------


pararītyā nīladhūmasya vahnisāmānādhikaraṇyetivyāptiḥ, mahānasīyavahneḥ parvatīyadhūmavyāptyādāvabhāvenāsaṃbhaḥṣa gauravam, ananugamaḥ, ātmāśrayādikam, yadā ākāśaḥ tadā digityādivyāptāvavyāptiḥ, viśeṣaṇavaiyarthyam, ātmāśrayaḥ, pṛthivītvasya gandhena saha vyāptāvavyāptiḥ, gotvasya govyaktyā pṛthivītvasya gandhena 1 saṃbandhe 'tivyāptiḥ, ātmāśrayaḥ, anyonyābhāvagarbhalakṣaṇe paroktalāghāyogaḥ, ananugamaḥ; iti caturdaśa doṣāḥ//


iti paroktavakravyāptilakṣaṇabhaṅgaḥ// 2//


----------------------------------------


pararītyeti// siddhānte tatrāpi vyāpyatvāṅgīkārāditi bhāvaḥ/ ityevāstu lāghavādityuktadoṣaṃ tātparyato 'nuvadati -- gauravamiti//


paroktavakravyāptilakṣaṇabhaṅgaḥ// 2//


-----------------------------------


----------------------------------------------------------------------------


khakta-vyāniyānu-ttibhaṅgaḥ) vyāptivādaḥ pu - 35.


--------------------------------------------------------------------------


atha khaṇḍanoktavyāptiniścayānupapattibhaṅgaḥ // 3.//


-----------------------------------------------------


vyāptigrahopāyastu padaśakti 1 prastāve darśitaḥ/


nanu tarkaṃ vinā vyāptyagrahāttarkasya ca vyāptidhīsāpekṣatvādanavastheti cet/ atra kecit -- yatrāptavākyena vyāptirna tatra tarkāpekṣā/ na ca tatra vyāptiniścayo 'numānādeveti vācyam/ pitrādau svataḥ siddhaśraddhayānāptatvaśaṅkānudayāt/ prātyakṣikī vyāptidhīparaṃparāpyanattotraiva viśrāmyatītyāhuḥ//


----------------------------------------------------------------------------


atha khaṇḍanoktavyāptiniścayānupapattibhaṅgaḥ//3//


------------------------------------------------


nanvastu bhavaduktairvānupapattirūpā vyāptirna tu paroktā/ tadgrahopāyastu na saṃbhavati/ anugatajāternirāsena sāmānyapratyāsatterabhāvādityata āha-- vyāptīti// sādṛśyādinā tadagrahasyopapāditatvāditi bhāvaḥ/ 2 khaṇḍanoktāṃ vyāptigrahanupapattiṃ nirasitumāśaṅkate -- nanviti// tarkaṃ vinā vyāptyagrahāditi// aniṣṭaprasañjanarūpatarkābhāve vyabhicārādiśahkayā pratibandhena vyāptyaniścayādityarthaḥ/ atraiva viśrāmyatīti// āptavākyajanyavyāptidhiyāmevetyarthaḥ/ atrārucibījaṃ tu śraddhayā siddhatvepi nyāyatonupapāditatve nyāyāsādhye niḥśaṅkapravṛtterayogāt tadarthaṃ nyāyānusaṃdhāne syādevānavasthetyevaṃ jñeyam// anādīti//


----------------------------------------------------------------------------


1.ktigraha-ṭa.rā. grahaṇa-ga. 2.maṇḍa-ṭha.ḍa.


----------------------------------------------------------------------------


pu-36. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


----------------------------------------------------------------------------


apicānādisiddhakāryakāraṇa 1 mūlāḥ kecana tarkāḥ/ na cātra dehātmatvādāviva bādhostīti na tatra tarkā 2 pekṣā/ 3 yatrāpi janmāntarānubhūtavyāptismṛtihetuḥ na tatra tarkāpekṣā/ itarāpi vyāptidhīrantatotraiva paryavasyatītyastu/ kiñca yā nirdeṣaśrutyā nardeṣajñānarūpasākṣiṇā vā siddhāvyāptirna tatra tarkāpekṣā/


----------------------------------------------------------------------------


anādisiddhatvena jñātā niḥśaṅkamavagamyamānāḥ ye kāryakāraṇabhāvāḥ tanmūlāḥ kecana tarkā bījābhāve aṅkurābhāva ityādayaḥ ityarthaḥ/ dehātmatvādāviti// tatra yuktyādibādho yathā na tathānādisiddhakāryakāraṇabhāvamūlatarkeṣvastīti na tatra tarkāpekṣetyarthaḥ//


nanvayaṃ pakṣaḥ maṇāveva kāryakāraṇabhāvāderanādisiddhatvepi tatra pramāṇānusāraṇe 'numāna eva paryavasānādanavasthaiveti dūṣita ityataḥ pakṣāntaramāha-- kiñceti// yastarko vyāptyanubhavamūlakastatra tarkāntarāpekṣāyāmapi


vyāptismṛtimūlatarke na tarkāntarāpekṣeti nānavasthetyarthaḥ/ heturiti// tarkasyeti yojyam/ vyāptyanubhavamūlatarke kā gatirityata āha-- itarāpīti// anubhavarūpavyāptidhīrapītyarthaḥ/ nanvayamapi pakṣaḥ stanyapānādāvanavasthoddhāropi bahvanidhūmayorvyāptau gṛhyamāṇāyāmanavastheti pakṣadharādau dūṣita iti cenna/ antatopyatraiva sarvāpi vyāptidhīḥ


paryavasyatītyuktatvenādoṣatvāt//


pakṣāntaraṃ cāha-- kiñca yeti// śrutyeti // brāhmaṇo na hantavyaḥ/ gauḥ na padā spṛṣṭavyetyādau yo brāhmaṇaḥ sa na hantavya ityādivyāptiḥ śrutisiddhā/


----------------------------------------------------------------------------


1.ṇābhāvamū-- ṭa.ga.rār. 2.kāntarāpe-u.ṭa.rā. 3.kiñcetyadhikam-ṭa. ka.ga.rā.


----------------------------------------------------------------------------


khakta-vyāniyānu-ttibhaṅgaḥ) vyāptivādaḥ pu-37.


----------------------------------------------------------------------------


anyāpi vyāptidhīratraiva viśrāmyatīti nānavasthā/ uktaṃ hi --


"na parīkṣānavasthāsyātsākṣisiddhe tvasaṃśayādi"ti//


apica na tarkaḥ sākṣādvyāptigrāhakaḥ/ bhūyodarśanavyabhicārādarśanasahakṛtapratyakṣeṇaiva tadgrahāt/ yātu vyāptigrāhiṇaḥ pratyakṣasya bhūyodarśanavyabhicārādarśanopādhāyabhāvaniścayāḥ sahakāriṇa iti paddhatau upādhyabhāvaniścayasya sahakāritvoktiḥ sopādhiśaṅkāsthalābhiprāyā na tu sārvatrikābhiprāyā/ anyathopādhyabhāvaniścayasya vyāptisāpekṣatarkādhīnatvenānavasthāpātāt/ paddhatāveva tarkasya kvācitkatvokteśca/

----------------------------------------------------------------------------


yajjalapānaṃ tatsukhasādhanamityādivyāptiḥ sākṣisiddhā / śrutyādyanyasthalīyavyāptidhīḥ kathamityata āha-- anyāpīti// uktaṃhīti// jñānapādīyānuvyākhyāne / parīkṣā nāma tarka eva//


sarvavyāptidhiyastatraiva paryavasānaṃ vivādinaṃ prati bhūyodarśanavāde maṇau siddhāntitaṃ pakṣamupetyāha-- api ceti// na sākṣāvdyāptigrāhaka ityasya kintvatyanenānvayaḥ/ kiṃ tarhi sākṣāvdyāptigrāhakamityata āha-- bhūyodarśaneti// bahuṣu sthaleṣu sādhyasādhanayoḥ sahacāradarśana 1 tyarthaḥ/ vyabhicāreti// hetoḥ sādhyābhāvasaṃbandhādarśanetyarthaḥ/


----------------------------------------------------------------------------


1. nene -ḍa.


----------------------------------------------------------------------------


pu- 38. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


----------------------------------------------------------------------------


pārthivatvalohalekhyatvayostu vajra eva vyabhicāradarśanāttadagrahaḥ/ uktaṃ hi --


"adṛṣṭe vyabhicāre tu sādhakaṃ taditi sphuṭam/


jñāyate sākṣiṇāvāddhā mānābādhe na tadbhavet"//


iti/ kintu vyabhicāraśaṅkānivṛttidvārā/ śaṅkā tu kvacitkaiva/ sā ca kvicitkena 1 tarkeṇa nirasyata iti na 2 tatra tarkāpekṣā / nanu tarkānavatāre viśeṣādarśanasya sarvatra satvāt --


"sarvatra śaṅkayā bhāvyaṃ niyāmakamapaśyatām"/


----------------------------------------------------------------------------


pratyakṣeṇa -- cakṣurādinā/ nanvevaṃ yatpārthivaṃ tallohalekhyamiti bahuṣu sthaleṣu sahacāradarśanāvdyabhicārādarśanācca vyāptigrahaḥ syādityata āha -- pārthivatveti// vajre-- vajramāṇau// uktaṃ hīti// bhaktipādīyānuvyākhyāne vyabhicārādarśanādisahakṛtaṃ pratyakṣaṃ vyāptiniścāyakamityetaduktamityarthaḥ/ turavadhāraṇe// talliṅgaṃ dhūmādikaṃ vahnyādisādhyavyabhicāreddhā sarvathāpyadṛṣṭa eva sati tasya vahneḥ sādhakaṃ vyāpyaṃ na tu vyabhicāradarśane 3 pramāṇabādhe tu sādhakaṃ na bhavedityarthaḥ/ śaṅkānivṛttidvāreti// tarko vyāptigrāhaka ityanukarṣaḥ/ viśeṣādarśanasya vyabhicārivyāvṛttaviśeṣādarśanasya 4 sarvatra satvādityata śaṅkā sārvatrikī syādityanvayaḥ/ vyāghātāvadhirāśaṅketi vakṣyamāṇodayanavākyaṃ vakṣyamāṇāvdyāghātāvadhitvācchaṅkāyā iti bhaktipādīyachalalakṣaṇoktiprastāvagatasudhāvākyaṃ hradi kṛtvā vyāghātabhiyā evaṃ śaṅkā evaṃ na kāryeti// bhāvena


vyākhyātamāha-- evaṃ śaṅkāyāmiti//


----------------------------------------------------------------------------


1.naiva ta -ṭa.rā. 2.na sarvatra ta- ṭa.ka.ga.rā. 3.na pra-ḍa. 4.sya tatra satvādi-ḍa. sya atra -ṭha.


----------------------------------------------------------------------------


khakta-vyāniyānu-ttibhaṅgaḥ)


vyāptivādaḥ pu- 39.


----------------------------------------------------------------------------


iti nyāyena śaṅkā sārvatrikī syāditi cenna/ kimiyaṃ śaṅkā svārthānumāne syāt parārthānumāne vā/ ādyepi svārasikī vā ādheyā vā/ nādyaḥ/ evaṃ śaṅkāyāṃ cārvākasya pratyakṣepi karacaraṇādiviśeṣadarśane 'dvaitinopi vedanirdeṣatvajñāne upakramādiliṅganāṃ tātparyāvyabhicārajñāne ca svārthavyabhicāraśaṅkāpātāt/ śaṅkāviṣakajñānopi svārthasya vyabhicāraśaṅkyā tvadukta 1 vyabhicāraśaṅkāyā eva siddhyāpatteśca/ yadi ca tatra tricatura 2 kakṣyānantaraṃ koṭismaraṇādyabhāvānna śaṅkā/ tarhīhāpi na viśeṣādarśamātraṃ saṃśayasāmagrī/ kintu koṭismaraṇādisacahitam/ tathā ca katipayakakṣyānantaraṃ kutracitkoṭyasmaraṇasya kutracidutkaṭaviṣayāntarasaṃcāras kutracijjijñāsābhāvasya kutracit --"3 yatvādau śraddhayā siddhaṃ punarnyāyena sādhitam"/ iti nyāyena svārasikaviśvāsasyā 4 vaśyakatvānna sarvatra śaṅkā/


----------------------------------------------------------------------------


evaṃ śaṅkāyāṃ/ anumānāprāmāṇyavādīcārvāka eveti cārvākasyetyuktam/ sarvakhaṇḍanavādī maṇḍanamiśropyadvaitavādītyadvaitinopītyuktam/ anena svakriyāvirodha upapāditaḥ//


paramukhena samādhiṃ vācayitvā samaṃ prakṛtepītyāha-- yadīti//


----------------------------------------------------------------------------


1.vyabhicārapadaṃ na -ka.ṭa.ga. tvadakteti nāsti-rā. 2.rādika-rā. 3.yatrādau -ṭa.ga.rā. 4.sya cāva-ṭa.ga.rā.


----------------------------------------------------------------------------


pu-40. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


----------------------------------------------------------------------------


na hi kaścidapi yāvajjīvaṃ koṭismaraṇa 1 dhārāyāmeva vyāpriyamāṇonubhūyate/ na cāviralalagrāśaṅkādhārānubhūyate/ yena phalabalātkocismaraṇādidhārāyā avicchedaḥ kalpyeta/ anyathā pratyakṣepi viśeṣadarśanadhārāyāṃ vedepa vedanirdeṣatva 2 jñānadhārāyāṃ ca vyāpriyeta/ uktaṃ hi --


yāvacchaktiparīkṣāyāmupajīvyasya bādhane/


doṣo nāśodhite doṣa upajīvyatvamastvalam//


iti/ dvitīyepi svārthānumāne śaṅkādhāyakaṃ na tāvtaprativādivākyam/ atiprasaṅgāt/ tasya tadānupasthiteśca nāpyupādhiśaṅkā/ tasyā apyuktanyāyena sarvatrāsaṃbhavāt/


----------------------------------------------------------------------------


phalabalāditi// śaṅkārūpaphalabalādityarthaḥ/ anyatheti// śaṅkābhāvepi paraṃparākalpana ityarthaḥ/ uktaṃ hīti// viśvāsādinā pramāṇatvena siddhasya śaṅkanāspadatvaṃ jñānapādīyānuvyākhyāne uktamityarthaḥ/ parīkṣāyāṃ satyāṃ pramāṇatvena niścitasyeti śeṣaḥ/ aśodhite// tarkādinā apramāṇādavivakte/ upajīvakena bādhepi na doṣaḥ/ nanu upajīvyaṃ kathaṃ bādhyamityata āha-- upajīvyatvamastvalamiti// upajīvyatvamātramaprayojakamiti bhāvaḥ// dvitīyepīti// svārthanumāne āhitaśaṅkā bhavatīti pakṣepītyarthaḥ/ atiprasaṅgāditi// pratyakṣepi karacaraṇādiviśeṣadarśana ityuktastheṣvapi prativādivākyācchaśaṅkāprasaṅgādityarthaḥ/ upādhiśaṅketi// śaṅkādhāyiketyanukarṣaḥ/


----------------------------------------------------------------------------


1.ṇādi-ga.rā. 2.jñāpakādi-ṭa.ga.rā. jñāpaka-ka.


----------------------------------------------------------------------------


khakta-vyāniyānu-tti-bhaṅgaḥ) vyāptivādaḥ pu -41.


----------------------------------------------------------------------------


kvācitkyāstu kvācitkenaiva tarkeṇa nirāsāt/ nirāsastvevam-- dhūmasyāgninā saṃbandhe upādhiraindriyakaścedupalabhyeta/ na copalabhyate/ atīndriyopi pramāṇāntaravedyaḥ syāt/ na ca tatpramāṇamupalabhyata iti/ ata eva paddhatau"soyaṃ kaścitpramāṇāntarānugrāhako bhavatī"ti tarkasya kvacitkatvamevoktam/ pramāṇenānupalabhyamānopi kaścidupādhirbhaviṣyatīti narbījāśaṅkāpiśācī tu prāmāṇikatvena tvadabhimatatepyadvaitādau bādhakasahasraṃ aprāmāṇikatvena tvadabhimatepi dvaitādau sādhakhasabasraṃ nirdeṣatvena tvadabhimate 1 tvadvākye doṣasahasraṃ ca bhaviṣyatītyādyatiprasaṅgahetutvāt saptamarasādiśaṅkasamānā na vyāptiniścayotpattipratibandhikā/ nāpyutpannasya vyāptiniścayasya


kāryapratibandhikā/ utpannena niścayenaiva śaṅkotpattipratibandhāt/ na hi grāhyasaṃśayamātraṃ tanniścayapratibandhakam/ na cotpannasya vyāptiniścayasya balavadbādhakamasti/


----------------------------------------------------------------------------


ukteti// koṭismaraṇādyabhāvādityādinoktanyāyenetyarthaḥ/ ata eveti/ kvācitkopādhisthala eva tarkānusaraṇādityarthaḥ/ tvadabhimateti// khaṇḍanakāraṃ pratyucyate/ na vyāptiniścayotpattipratibandhiketyetavdyanakti-- na hīti// tathātve saṃśayottarapratyakṣasyānumityādeścānudayāpātāditi bhāvaḥ//


----------------------------------------------------------------------------


1. tepi tva - ṭa.ga.rā.


----------------------------------------------------------------------------


pu-42. nyāyadīpayutatarkatāṇjavam (tṛ.paricchedaḥ


----------------------------------------------------------------------------


yenautsargikaṃ prāmāṇyamapodyeti/ uktaṃ hi --


"utsargatopi yatprāptamapavādavivarjītam/


vyabhicāryapavādena mānameva bhaviṣyati"//


iti/ uktaṃ ca khaṇḍanepi --


"atyantāsatyapi jñānamarthe śabdaḥ karoti hi/


abādhāttu pramāmatra svataḥprāmāṇyaniścalām"//


iti / kathaṃ ca pratyakṣasiddhe annādau niḥśaṅkasya pratyakṣasiddhāyāṃ vyāptau śaṅkā/ uktaṃ ca -- vyāptipratyakṣasyāpi sahakārisāmarthyātprabhijñāvadatītādiviṣayakatvamiti/


----------------------------------------------------------------------------


uktaṃ hīti// balavadbādhakābhāve pramāṇamevetyetadbhaktipādīyānuvyākhyāne uktamityarthaḥ/ apavādena vyabhicāryapi mānamevetyarthaḥ/ svataḥ prāmāṇyaniścalāṃ pramāṃ śabdaḥ karotītyanvayaḥ//


nanu-- pratyakṣa 2 vyāptau śaṅkānudayepyanvayavyāptau sā bhaviṣyati/ paricitapratyakṣasthaleṣu hetoḥ sādhyavyabhicārajñānapyatītādau tacchaṅkayā 2 sāsyādevetyata āha-- uktaṃ ceti// yadvā


sannikṛṣṭakatipayadhūmādivyaktivyāptigrahepyatītadivyaktiṣu tadgrahopāyābhāvātkathaṃ sarvatra vyāptigraha ityata āha-- uktaṃ ceti// śaktivyāptyādigrahasamarthanavāde. evamiyatā granthena tarkānavatāre viśeṣādarśanasya sarvatra satvādityā 3 dinā pūrvapakṣiṇoktaṃ viśeṣādarśanamabhyupetya svārthānumāne svārasikāhitaśaṅkayoḥ svavyāghātaprasaṅgenānuvāda uktaḥ/ adhunā nāstyeva viśeṣādarśanamityāha-- vācayiṣyate ceti// atraiva bhaṅge kiñca vyabhicārivyāvṛttiviśeṣasyādarśana ityādigrantheneti bhāvaḥ//


----------------------------------------------------------------------------


1. kṣe śaṅkānu-ṭa.ṭha.ḍa. 2.sā itināsti-ṭha.ḍa. 3.dinā pū -ṭa.ḍa.


----------------------------------------------------------------------------


khakta-vyāniyānu-tti-bhaṅgaḥ) vyāptivādaḥ pu-43.


----------------------------------------------------------------------------


vācayiṣyate ca paramukhenaiva vyāptidhīkāle vyabhicara 1 vyāvṛttaviśeṣadarśanamapyastīti//


nāpyanumānaprāmāṇyavādinā tadaprāmāṇyavādinaṃ pratiprayukte parārthanumāne śaṅkā/ tatra prati vādinā mayedaṃ sādhyaṃ vyabhicāriṣyatīti sarvatra śaṅkotthāpanāditi dvitīyaḥ/ 2 tathāpi tṛptyarthaṃ bhojane parabodhanārthaṃ śabdoccāraṇe evaṃ tattatkāryoddeśena tattatkāraṇe ca pravṛttirūpasvakriyāvyāghātena śaṅkānudayāt/ atra --


----------------------------------------------------------------------------


parārthānumāne veti prāgvikalpitaṃ dvitīpakṣaṃ vivṛṇvanneti nirāha-- nāpīti// dvitīya ityanvayaḥ/ mayā cārvākeṇa khaṇḍanakāreṇa vā svakriyāvyāghātena vyāghāto virodho hānirvā/ yadi sarvatra śaṅkā tvayotthāpyate tarhi bhojanamapi 3 tṛptiṃ vyabhicariṣyati śabdoccāraṇamapi parabodhaṃ vyabhicariṣyatīti bhojanādau na pravṛttiḥ syāt/ asti ca sā/ ato na sarvatra śaṅkā kāryetyarthaḥ/ evaṃ vyāghātāvadhirāśaṅketyetadvṛdi kṛtvā vyāghātadaṇḍabhayena sarvatra śaṅkā notpattumarhatītyuktam/ tasya khaṇḍanoktaṃ radoṣamuddhartumāha-- atreti//


----------------------------------------------------------------------------


1.cāri-ka.ga.rā. 2.tatrāpi-ka. tavāpi-ga.rā. 3.pravṛtti vyabhi-ṭha.


----------------------------------------------------------------------------


pu-44. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


----------------------------------------------------------------------------


"śaṅkā cedanumānastyeva na cecchaṅkā tatastarām/


vyāghātāvadhirāśaṅkā tarkaḥ śaṅkāvadhirmataḥ"//


ityudayanoktadūṣaṇārthaṃ cārvāka 1 bhūṣaṇārthaṃ coktaṃ khaṇḍane --


"vyādhāto yadi śaṅkāsti na cecchaṅkā tatastarām/

vyāghātāvadhirāśaṅkā tarkaḥ śaṅkāvadhiḥ kutaḥ"//


iti/ asyārthaḥ/ yadi vyāghātaḥ tarhi śaṅkāstyeva/ vyāghāto hi svakriyāyāḥ śaṅkayā saha virodhaḥ/


----------------------------------------------------------------------------


-- vyāghātabhayācchaṅkā nodetamarhatītyuktaprameye khaṇḍane uktamityarthaḥ// śaṅkācediti// kālāntare deśāntare vā ayaṃ hetuḥ sādhyaṃ vyabhicāriṣyatīti śaṅkā cedutpannā tadānumānaṃ pramāṇamastyeva/ anumānaṃ vinā kālāntaradeśāntarayoranupasthiteḥ/ na cedevaṃ śaṅkā tadā sutarāṃ niḥsandehamanumānaṃ pramāṇamastyeva/ nanva 3 numānaṃ pramāṇaṃ śaṅkā tu kathaṃ nivartyeti suhṛdbhāvena pṛcchantaṃ pratyāha-- tarkaḥ śaṅkāvadhirmataḥ/ yāvacchaṅkaṃ tarkapravṛtyā tarkeṇa sā nivartanīyeti/ nanu tarkepi vyāpterāvaśyakatvāttatrāpi śaṅkāyāṃ tarkāntarānveṣaṇenavastheti cettatrottaraṃ -- vyāghātāvadhirāśaṅketi// āśaṅkā paramparājāyamānā satī kvacidviśrāmyati/ yatra śaṅkāyāṃ kriyaṇāyāṃ svakriyāvyāghātādirbhavati tatra na śaṅkotpattumarhatīti tṛtīyaparicchede kusumāḍhjalyuktaślokārthaḥ/ 4 durgamārthatvāddūṣaṇasaukaryārthamāha-- asyārtha iti//


----------------------------------------------------------------------------


1.tokta bhū-ka. 2.nvayaḥ-ṭha. 3.nvastvanu-ṭha. 4.dūṣaṇasaukaryāyārthamāha-- ityasti -ṭha.ḍa.


----------------------------------------------------------------------------


khakta-vyāniyānu-tti-bhaṅgaḥ) vyāptivādaḥ pu - 45.


----------------------------------------------------------------------------


tathā ca śaṅkā pratiyogitayā vyāghātanirūpakatvena tannirvāhiketi kathaṃ śaṅkāṃ vinā vyāghātaḥ/ nacevdyāghātastadā nivartakābhāvātsutarāṃ śaṅkāstyeveti/ brūmaḥ/


kimanumānaprāmāṇyepi vyāptiniścayo na saṃbhavatītyucyate na saṃbhavatītyucyate kiṃ vānumānamātramapramāṇamiti/ nādyaḥ/


"arke cenmadhu vindeta kimarthaṃ parvataṃ vrajet"/


iti nyāyena mameṣṭasiddheḥ/ na hyahamupeye anumānaprāmāṇye siddhepyupāyaviśeṣe 'bhiniviṣṭostami/ vyabhicāriṇāpi sādhyasiddhiprasaṅgācca/ sthāpanāyāṃ viraktasyāpi tava dṛṣṭaprakāratyāgenādṛṣṭena ---


----------------------------------------------------------------------------


tathā ca śaṅketi// tannirvāhiketyanvayaḥ/ vyāghātanirvāhiketyarthaḥ/ kathaṃ -- pratiyogitayetyādi/ evaṃ ca vyāghātāvadhirāśaṅketi tarkaḥ śaṅkāvadhiriti ca kuta ityuttarārdhasya svaṣṭatvādartho noktaḥ/ vyāptini 1 ścayo na saṃbhavatīti tatsaṃbhavasya tarkādhīnatvāt/ tarkasya vyāptisāpekṣatve nānavasthāpatyānutthānāditi bhāvaḥ/ 2 arke cediti//"iṣṭasyārthasya saṃsiddhau ko vidvān yatnamācaredi"ti vākyaśeṣaḥ/ ayaṃ ca ślokaḥ śābarabhāṣyādāvuktaḥ/ nanu tarkādhīnavyāptiniśca 3 hetukaṃ prāmāṇyaṃ na prāptamevetyata āha-- na hīti// anumānaprāmāṇyaṃ svīkurvatā vyāptiniścaya 4 saṃbhavovaśyaṃ vācyonyathātiprasaṅgāditi bhāvenāha-- vyabhicāriṇāmapīti// anumānaprāmāṇyasvīkārastavāyukta ityāha-- sthāpanāyāmiti// kaścidapi mama sthāpyaḥ pakṣo neti vadataḥ khaṇḍanakārasyetyarthaḥ/ anumānaprāmāṇyamupetya vyāptiniścayakhaṇḍanaṃ svavyāhatamityāha-- vyāptisāpekṣeṇeti//


----------------------------------------------------------------------------


r1.na sambhavatīti-ṭha. 2.tarkece -ḍa. 3.ścāyakaṃ-ḍa. 4.yovaśyaṃ-ṭa.ṭha.


----------------------------------------------------------------------------


pu-46. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


----------------------------------------------------------------------------


--prakāntareṇānumānaprāmāṇyasādhanā 1 pātācca/ vyāptisāpekṣeṇa tarkeṇānavasthāpādanāyogācca/ pramāṇatarkābhyāṃ vyāvartavyamiti samayabandhāyogācca/ vyāpteraniścaye śabdaśakterapyaniścayenādvaitaśruterabodhakatvāpātācca/ lakṣaṇāyā apyabhidhāyamūlakatvāt//


nāntyaḥ/ parakīyaśaṅkāderapyanumeyatayā tacchaṅkānivṛtyarthaṃ tava vākyaprayogāt/


----------------------------------------------------------------------------


anumānasyeva tarkasyāpi vyāptiniścayaṃ vinaiva sādhakhatvasaṃbhāditi bhāvaḥ/ yadvā tatprāmāṇyanirvāhakopāyāntarābhāvāt asmaduktanirvāhasyaiva tvayāpi vācyatvāttaddūṣaṇoktirayuktetyāha-- vyāptīti// vyāptisāpekṣatvena tarkasya khaṇḍanaṃ vyāhatamityāha-- pramāṇeti// paramārthādvaitadṛṣṭyā nāsti samayabandhādivyavahāra ityata āha-- vyāpteriti// yadvā vyāptiniścayo na saṃbhavatītyetatsva 2 vyāhatamityāha-- vyāpteriti// kevalavyatirekaṇiṇānvayavyatirekiṇā vā pramāṇalakṣaṇaṭīkādyuktadiśā śaktergrāhyatvāditi bhāvaḥ/ yadvā vṛddhavyavahārādāvāpodvāpābhyāṃ śaktigrahāvdyāptiniścayopekṣita iti bhāvaḥ/ lakṣaṇayādvaitajñānamastu kiṃ śaktigrahaṇenetyata āha-- lakṣaṇāyā iti// mukhyārthasaṃbandhapūrvakatvāllakṣaṇāyā iti bhāvaḥ//


nāntya iti// anumānamātramapramāṇiti pakṣa ityarthaḥ/


----------------------------------------------------------------------------


1.nāyāsāpātācca-ṭa.ga.rā. 2.tyata āha-- ṭa. tyetadvyārūpayātamityāha-ṭha.


----------------------------------------------------------------------------


khakta-vyāniyānu-tti-bhaṅgaḥ) vyāptivādaḥ pu-47.


----------------------------------------------------------------------------


anumānāprāmāṇyasyāpi pratyakṣādyasiddhatvena tatrānumānasyaiva pramāṇayitavyatvācca/ anumānāprāmāṇye kālāntarāderapyasiddhyā tatra vyabhicāraśaṅkāyogācca/ pravartakanivartakayoriṣṭāniṣṭasādhanatvayorapyanumeyatvena tava


kutrāpi pravṛttinivṛtyayogācca/ advaite ṣaḍvidhatātparyaliṅgānāṃ prapañcamithyātvānubhūtasvaprakāśatvādau dṛśya 1 mānatvānubhūtitvādiliṅgānāṃ coktyayogācca/ saṃdigdhānaikāntike vyāvahārikaprāmāṇyasyā 2 bhāvāt/ viśvamithyātvāderavyāvahārikatvācca/ pratyakṣaśabdābhyāmiva liṅgenāpi jñānotpatterutpannajñānasya bādhābhāvena prāmāṇyaniścayasya tadadhīnaniṣkampapravṛtteḥ pravṛttisāmarthyasya cānubhavenānumāne viśeṣāparādhābhāvācca//


----------------------------------------------------------------------------


kālāntarāderasiddhyeti// pararītyā kāladeśayorānumānikatvamupetya idaṃ dūṣaṇaṃ dhyeyam/ siddhānte sākṣisiddhatvāt/ vyāvahārikaprāmāṇyamupetya taduktirityata āha-- saṃdigdheti// kālānta 3 rādau sādhyaṃ vyabhicariṣyati kimiti śaṅkāspada


ityarthaḥ/ tātvikaprāmāṇyameva dṛśyatvādi hetūnāṃ upeyaṃ tadbodhya 4 mithyātvādestātvikatvāt / anyathā vyāvahārikapramāṇasiddhaprapañcavanmithyātvamapi mithyaiva syāditi bhāvenāha-- viśyamithyātvāderiti// jñānotpatterityādiṣaṣṭhyantacatuṣṭayasyāpi anubhavenetyanvayaḥ/


----------------------------------------------------------------------------


1.śyatvānu-ṭa.ka.ga.rā. 2.syāpya-ka.ga.rā. 3.re sā-ṭha. 4.viśvayamithyātvāṃśatātvi ityasti- ṭha.


----------------------------------------------------------------------------


pu -48. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ/


----------------------------------------------------------------------------


anyathānumānameva pramāṇaṃ na tu pratyakṣādīti/ pratyakṣepi netrameva pramāṇaṃ na tu śrotrādi vedepi dvaitavākyameva pramāṇaṃ natvadvaitavākyamiti ca syāt//


etenānumānātsaṃbhāvanāmātreṇa pravṛtyādikaṃ saṃvādācca prāmāṇyābhimāna iti nirastam/ anumānājjñānaṃ jāyate tacca 1 saṃvādītita vadatā tvayaiva tatpāmāṇyayopagamāt/ saṃbhāvanātve 2 nāpi koṭyantarollekhāpātācca/ niṣkampapravṛtyanupapatteśca/ evaṃvidhasya pāribhāṣikasaṃbhāvanātvasya mayā 3 bhyupagamācca/ pratyakṣādināpi saṃbhāvanāmātramityāpātācca/ autsargikābādhaḥ kvācitkabādhaścobhayatrāpi samaḥ//


----------------------------------------------------------------------------


netramiti cakṣurityarthaḥ/ saṃbhāvanāmātreṇeti// utkaṭakoṭikasaṃdehamātreṇetyarthaḥ/ vahnyādyanumitistha iti yojyam/ saṃbhāvanamātreṇa pravṛttau sakampaiva pravṛttiḥ syāt na tu niṣkampetayāha-- niṣkampeti// nanu mayopetā saṃbhāvanā niṣkampa 4 pravṛttijanikaivetyata āha -- evamiti// paribhāṣāmātrasyānumiti prāmāṇyāparipanthitvāditi bhāvaḥ/ nanu pratyakṣaśabdayorutsargataḥ sarvatrābādha eva/ kvacideva śuktirūpyādau bādhaḥ/ ato na tatra saṃbhāvanāmātropagamena pratyakṣāderaprāmāṇyāpāta ityata āha-- autsargiketi//


----------------------------------------------------------------------------


1.jñānamityadhikam-ṭa.ka.ga.rā. 2.tvehyanumitāviti kā-ṭa. tve hīnatvenāpi ko- gā.rā. 3.yāpyupaga-ka.ga.rā. 4.nivṛ-ṭa.ṭha.


----------------------------------------------------------------------------


khakta-vyāniyānu-ttibhaṅgaḥ) vyāptivādaḥ pu -49


----------------------------------------------------------------------------


kiñca vyabhicārivyāvṛttaviśeṣasyādarśane saṃbhāvanaiva kutaḥ/ anyathā saṃdigdhavyabhicāriṇyapi sā syāt/ darśane tu yaddarśane tava saṃbhāvanā taddarśanenaiva mama niścayostu/ sa viśeṣaḥ ka iti cedātmānameva pṛccha/ yastvaṃ darśanena saṃbhāvitavān niṣkampaṃ pravṛttaśca//


yadi tava samakoṭi 1 śahkāsāmagrīviraho saṃbhāvanā hetuḥ/ tarhi mama samakoṭiviṣamakoṭikobhayaśaṅkāsāmagrīviraho niścayahetuḥ//


yadi ca tavānveṣaṇepi vyabhicārādarśanasahakṛtamupādhyadarśanaṃ vā upādhya 2 darśanasaṃbhāvanā vā yāvacchaktiparīkṣā


vā saṃbhāvanāhetuḥ/ tarhi mamāpi ta eva vyāptiniścayahetavaḥ//


evaṃ ca yaduktaṃ vyāghāto yadītyādi tadaparāddhoṣerdhānuṣksayeva valgitamātram/


----------------------------------------------------------------------------


ubhayatreti// pratyakṣādāvanumāne cetyarthaḥ/ niṣkampaṃ pravṛttaśceti/ yastvamityanukarṣaḥ//


paramukhenaiva viśeṣasvarūpaṃ vācayan samaṃ mamāpītyāha -- yadi taveti// aparāddheṣoriti// aparāddhaḥ lakṣyādanyatra gataḥ iṣuḥ śaro yasya tasyetyarthaḥ/


----------------------------------------------------------------------------


1.ṭi kasaṃ-ṭa. ṭikaśaṅkāsā- ga.rā. 2.dhyasaṃbhā -ṭa.ga. bhavasaṃ-rā.


----------------------------------------------------------------------------


pu-50. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


----------------------------------------------------------------------------


nahi mayā 1 niṣpanna bhojana 2 kriyā vā kriyāyāḥ śaṅkāyāḥ śaṅkayā saha virodho vā tajjñānaṃ vā śaṅkānivartakamityucyate/ yena kriyāyāṃ satyāṃ śaṅkānivṛtya tṛptikāraṇatvanirṇayaḥ tasmiṃśca sati kriyeti tvaduktonyonyāśrayaḥ tvaduktavirodhi 3 pratiyogiśaṅkāvaśyaṃbhāvaśca 4 syāt/ kintu tvamapi 5 kriyāmūlabhūtena śaṅkāviruddhakoṭyālambana 6 viśeṣadarśanena nivṛttaśaṅkaḥ san manasā vyāptiṃ niścinuṣe/ vācā tu neti brūṣe/ tasmādvāṅmanasa 7 visaṃvādaṃ kuruṣe/


na hi tatarthaṃ tatra niṣkampaṃ pravartate tacca tatkāraṇaṃ neti śaṅkate ceti saṃbhavati/ tasmātvadvacanaṃ mūkohamitivatsvakriyā viruddhamityevocyate//


----------------------------------------------------------------------------


1.māyāni -ṭa.ka. 2.nādi kri-ṭa.ka.ga.rā. 3.ghapra -ṭa.rā. syādarśa -ga.rā. 5.svakri-ṭa.ga.rā. 6.nena vi-ṭa.ga.rā. 7.vivā-ṭa.ga. 8.lgigitame-ṭha. 9.dhu-ṭha.ḍa.


----------------------------------------------------------------------------


svakta-vyāniyānu-ttibhaṅgaḥ) vyāptivādaḥ pu - 51.


----------------------------------------------------------------------------


kiñca śaṅkānivartakena vyāghātena 1 nivartyāyāḥ śaṅkāyāḥ svasmātpūrvasatvamevāpekṣyate/ tāvataiva dhvaṃsaṃ pratīva pratiyogitvopapatteḥ/ na tu yāvatsvāvasthānaṃ sahabhāvaḥ/ tathātve hi virodha eva na syāt/ nahi viśeṣadarśananivartyā śaṅkā bādha nivartyā bhrāntiḥ brahmajñānanivartyāvidyā tejonivartyaṃ timiraṃ ca nivartakasamakālaṃ dṛṣṭam/ bhinnakālīnā ca śaṅkā vyāghātena nivartitatvānna vyāghātakālesti/ yena tarkāpekṣā syāt/ anyathā brahmajñānādyanantaramapyavidyādikaṃ syāt//


etena --"vyāghātasya svarūpasataḥ śaṅkānivartakatve śaṅkā nityanivṛttā syāt/ vyāghātodbhāvanavaiyarthyaṃ ca syāt/ jñātasya nivartakatve --


----------------------------------------------------------------------------


śaṅkāyāḥ satvamupetyāpi na doṣa ityāha-- kiṃ ceti// virodha eva na syāditi// sahānavasthānarūpatvādvirodhasyeti bhāvaḥ/ nājāta ekonyaṃ hanti nāpyanyādhāra iti nyāyena vadhyaghātakasthale sahāvasthānamāvaśyakamityato deśatastathātvepi na kālatastathātvaṃ kintu paurvāparyameveti bhāvenāha-- na hīti// nivartyāvidyetyatrāvidyeti vibhāgaḥ//


nanu yadāṅkaḍhācicchaṅkāyāḥ satve syādeva tannivṛtyarthaṃ tarkāpekṣetyanavasthāpattirevetyata āha-- bhinneti// iṣṭāpattirityata āha-- vyāghāteti//


----------------------------------------------------------------------------


1.na svani-ṭa.ka.ga.rā.


----------------------------------------------------------------------------


pu-52. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


----------------------------------------------------------------------------


vyāghātarūpavirodhasya tadabhāvavyāpyatvātmakatayā vyāptigarbhitatvena tajjñānāya punastakrāpekṣeti"khaṇḍanaślokasya vyākhyānāntaramapyapāstam/ svakriyāmūlabhūtaviśeṣadarśanameva śaṅkānivartakamityuktatvāt/ vyāghātāvadhitvācchaṅkāyā iti sudhāyā apyayamevābhiprāyaḥ/ kecittu-- vyabhicārajñānābhāvasamānakālīnamanvayavyatirekānuvidhāyitvajñānaṃ śaṅkānivartakam na tu tatprayojyā kriyā na ca kriyājñānaṃ śaṅkānivartakam yenānyonyāśrayaḥ syāt ityāhuḥ//

iti khaṇḍanoktavyāptiniścayānupapattibhaṅgaḥ // 3. //


-------------------------------------------------


----------------------------------------------------------------------------


tadabhāveti// śaṅkābhāvavyāpyetyarthaḥ/ vyākhyānāntareti// vyāghāto yadi svarūpasan śaṅkānivartakastarhi śaṅkānitya 1 nivṛttā syāt iti śeṣaḥ/ vyāghātasya svarūpasataḥ sarvadābhāvāt/ na caita 2 tsvarūpasannivartakona cettajjñānāya vyāptijñānāpekṣāyāṃ vyabhicāraśaṅkāstyevetyevaṃ vyākhyānāntaramityarthaḥ/ svakriyeti// pravṛtyādirūpasvakriyetyarthaḥ/ uktatvāditi// na hi mayetyādipūrvagranthenoktatvadityarthaḥ/ sudhāyā apīti// bhaktipādīyādyanaye --


"jātiḥ svavyāhatirjñeyā chalamarthāntarottara"


mityetavdyākhyānasudhāyā api nahi mayetyādinokta evābhiprāya ityarthaḥ/ anvayeti// bhojanādau sati tṛptyādi tadabhāve tadabhāva ityanvayavyatirekānuvidhāyitvajñānamityarthaḥ/ anyonyeti// prāguktānyonyāśrayaḥ ityarthaḥ/ atrārucibījaṃ tu yatrāptavākyādijanyaviśeṣadarśanena svakriyā tatrānvayavyatirekajñānābhāvāt/ anvayavyatirekānuvidhāyitvajñānasyāpi viśeṣadarśanāsmaduktarīterevānusartavyatvāt kimaneneti//


iti khaṇḍanoktavyāptiniścayānupapattibhaṅgaḥ // 3.//


------------------------------------------------


----------------------------------------------------------------------------


pratvābhitva-yovyāhe-khakta-sāpra-ṅgaṅgaḥ) vyāptivādaḥ pu - 53.


----------------------------------------------------------------------------


atha prameyatvābhidheyatvayorvyāptigrahe khaṇḍanokta sārvaḍyaprasaṅgabhaṅgaḥ//4//


1 atroktaṃ khaṇḍane --


evaṃ cetprameyatvābhidheyatvayorvyāptiṃ gṛhṇataḥ sārvajñyaṃ syāt/ tathāca sarvāntargatāśeṣaviśeṣāṇāṃ jñātatvādayaṃ ghaṭo ne 2 ti saṃśayādikaṃ na syāt/


----------------------------------------------------------------------------


atha prameyatvābhidheyatvayorvyāptigrahe khaṇḍanoktasārvajñyaprasaṅgabhaṅgaḥ//4//


atreti // vyāptijñānaviṣaye dūṣaṇamuktamityarthaḥ/ evaṃ cediti// vyabhicārā 3 bhāvasahacārajñānasahakṛtapratyakṣeṇa vyāptigrahaścedityarthaḥ/ astvityata āha-- 4 tathāceti// saṃśayādikaṃ saṃśayaviparyayajñānādikaṃ na syādityarthaḥ/


----------------------------------------------------------------------------


1.yaccoktaṃ-ṭa. 2.na ceti-ka. 3.naveti-ga.ṭa.rā. 3.rajñānābhāvasahakṛtapratyakṣeṇa vyāptiścedityarthaḥ/ ityastu-ṭha. 4.tataśceti-ṭha.


----------------------------------------------------------------------------


pu - 54. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


----------------------------------------------------------------------------


na ca prameyamiti jñānaṃ sarvaviṣakamapi prameyatvaprakārameva na tu ghaṭatvādiprakārakaṃ, samānaprakārakameva ca jñānaṃ saṃśayādiviridhīti vācyam/ tatprakārakatvaṃ hi tadvaiśiṣṭyaviṣayakatvam/ prameyamiti jñānaṃ 1 ca sarvaviṣayakatvādghaṭatvādivaiśiṣṭyaviṣayakameveti//


atra 2 kecidāhuḥ -- yadyapi prameyamiti jñānaṃ 1 ghaṭatvādivaiśiṣṭyaviṣayakatvam/ tathāpi na ghaṭatvādiviśeṣaṇajñānajanyaṃ prameyamiti jñānātpūrvaṃ ghaṭatvādijñānaniyame mānābhāvāt/ janyajñānasya saṃśayādivirodhitve ca tadviśeṣaṇajñānajanyatvaṃ tantramiti saṃśayādikaṃ yuktamiti//


yadvā yathā jñānasya svābhāvena svaviṣayeṇa ca saha saṃbandhe 3 viśiṣṭepyabhāvādvyāvṛtto viṣayeṇa saha saṃbandhaviśeṣo 'ntya eva, yathā vā ghaṭayamityatra ghaṭaghaṭatvayorviṣayatve 'viśiṣṭepi ghaṭatvāṃśe viśeṣyavyāvṛttaḥ/


sabandho 'nya eva/


----------------------------------------------------------------------------


saṃśayādyupapattimāśaṅkya nirāha-- na ceti// samāneti// ayaṃ ghaṭo na vetyādisaṃdehasya ghaṭa evāyamiti ghaṭatvādiprakārakaniścayanivartyatvāditi bhāvaḥ/ ghaṭatvādiprakārakamapi bhavati prameyatvena jñānamityāha-- tatprakārakatvaṃ hīti// ghaṭatvādiparāmarśaḥ/ vaiśiṣṭyeti/ bhāsamānavaiśiṣṭyapratiyogitvarūpatvātprakāratvasyeti bhāvaḥ/ kecittu 4 tārkikāḥ//


viśeṣa 5 jñānaṃ kāraṇaṃ neti matenāha-- yadveti// anya eveti//


----------------------------------------------------------------------------


1.nasya sarva -ga. 2.tatra ke- ga.rā. 3.avi- ka.ga.ṭa. savi-ga.rā. 4.t tārki-ṭa.ṭha.ḍa. 5.ṇajñā-ṭa.ṭha.


----------------------------------------------------------------------------


pratvābhitvayorvyāhe-khakta-sāpra-ṅgaḥṅgaḥ) vyāptivādaḥ pu - 55.


----------------------------------------------------------------------------


tathā ghaṭoyaṃ prameyamiti jñānadvayepi ghaṭatvasya bhāsamānavaiśiṣṭyapratiyogitvarūpa 1 prakāratve 'viśiṣṭepi ghaṭoyamitijñānasya 2 pramayemiti jñānādvyāvṛtto ghaṭatvavaiśiṣṭyāṃśe saṃbandho 'nya eva/ tena ca svarūpasatā saṃbandhena ghaṭatvaviṣayakatvaṃ saṃśayavirodhitvena tantram/ taccaprameyamiti jñāne nāstīti saṃśayādikaṃyuktam//


etatevābhipretyoktamācāryaiḥ --


"sarvaṃ sāmānyato yasmātsarvai 3 revānubhūyate"/


iti/ sāmānyataḥ svarūpasatā sambandhasāmānyena hetunetyarthaḥ//


yadvā 4 yathā śvaityasākṣātkārānumityorviṣayakṛtaviśeṣābhāvepi --


----------------------------------------------------------------------------


pratiyogyanuyogibhāvātsvābhāvaṃsabandhārdviṣayaviṣayībhāvarūpo 'nya evetyarthaḥ/ ghaṭatvāṃ 5


śe ghaṭatvena 6 saha jñānasya viśeṣyavyāvṛtto 'nya evetyarthaḥ/ tataśca kimityata āha-- tena ceti// uktamiti// taittirīyabhāṣye / prakṛtopayogitayārthamāha-- sāmānyata iti// saṃbandhasāmānyeti// yādṛśasaṃbandhena jñānaṃ saṃśayādivirodhi tadanyena sabandhenetyarthaḥ/ tādṛśasaṃbandhe vivādinaṃ pratyāha-- yadveti// śaṅkhaḥ śveta iti sākṣātkārasya śaṅkhatvādi 7 hetujanyānumiteścetyarthaḥ//


----------------------------------------------------------------------------


1.patve 'vi-ga. 2.prameyamatijñānasya ityadhikam-ka. 3.rapya-ga.rā. 4.yatheti na -ka.ṭa. 5.tvādau -ṭa. ghaṭatvāgha-ḍa. 6.ghaṭatvādinā-ṭa.ṭha. 7.ditihe-ḍa.


----------------------------------------------------------------------------


pu-56. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


----------------------------------------------------------------------------


-- karaṇa 1 vaijātyaprayuktājjātibhedādeva pītatvabhramavirodhitvāvirodhitve; yathā vā maṇḍūkavasājjanāktanayanasya


puṃso vaṃśe cākṣuṣaspārśanayoḥ sākṣātkārayorviṣayakṛtaviśeṣābhāvepi jātibhedādevoragabhramanivartakatvānivartakatve; tathā viṣayakṛtaviśeṣābhāvepi sāmānyapratyāsatyajanyaṃ jñānaṃ saṃśayavirodhi/ na tu tajjanyam/ kāraṇavaijātyaprayuktādvaidharmyāt//


etadapyuktam-- sāmānyata iti/ sāmānyapratyāsattimapekṣyetyarthaḥ//


athavā saṃśayavirodhitve na 2 ghaṭatvaprakārakatvamātraṃ tantram/


----------------------------------------------------------------------------


nanu -- śaṅghagatarekhoparekhaparimāṇādiviṣayakatvaṃ sākṣātkārasyāsti natvanumiterataḥ kathaṃ viṣayakṛtaviśeṣābhāvaḥ/ maivam/ yadviyaṣayakatvena bhramavirodhitvaṃ tadamśe viśeṣyasyābhipreyatatvāt/ na hi śvaityāṃśe dvayoḥ kaścidapi viśeṣostīti bhāvaḥ/ nivartakatvānivartakatve iti // 3. yathāyogamanvayo na tu yathākramam/ cākṣuṣatvajātyākrāntasyānivartakatvaṃ pratyutabhramajanakatvameva spārśatvajātiyuktasya na nivartakatvamityarthaḥ// na tu tajjanyamiti// prameyatvajñānaṃ ca prameyatvarūpasāmānyapratyāsattijanyamiti vākyaśeṣaḥ// ityartha iti//


----------------------------------------------------------------------------


1.kāraṇe vai- ka kāraṇavai- ga.rā. 2.tve gha-ka.rā. 3.tvaṃ gha-ga. 3.yathākramamanvayaḥ cākṣuṣeti nirdeṣacākṣuṣetyarthaḥ na tu tajjanyamiti ityasti-ṭha.


----------------------------------------------------------------------------


pratvābhitvayorvyāhe-khakta-sāpra-ṅgaṅgaḥ) vyāptivādaḥ pu - 57.


----------------------------------------------------------------------------


kintu virodhikoṭyavyāvṛttarūpānāliṅgataghaṭatvaprakārakaniścayatvam/ tacca ghaṭoyamiti niścayosti/ na tu prameyamiti niścaye/ tatra ghaṭatvasya virodhyavyā 1


vṛttaprameyatvāliṅgitatvena prakāratvāt//


nanvevaṃ cet-- prameyatvaviśiṣṭaghaṭatvānayaṃ iti jñānamapi saṃśayavirodhi na syāt/ tatra ghaṭatvasya virodhisādhāraṇaprameyatvāliṅgitatvenaiva prakāratvā1 diti cenna/ udāhṛtajñāne ghaṭatvavatvasya prameyatvāliṅgitatvenāpratīteḥ/ prameyamitijñāne tu svasminbhāsamānasya sarvasyāpi prameyatvāliṅgitatvena pratīteḥ//


----------------------------------------------------------------------------


yadyapi siddhānte sāmānyapratyāsattirnāsti/ anugatadharmā 2 pākaraṇāt pūrvaparicchede/ tathāpi paramatāvaṣṭambhenedaṃ samādhānam//


yadvā sāmānyaṃ tu samānānāṃ sadṛśānāṃ bhāvaḥ sāmānyamiti sādṛśyamevetyanugatajātibhaṅgoktidiśā prameyatvaviśiṣṭasādṛsyapratyāsattiṃ vā pramayeniṣṭhasādṛśyarūpapratyāsattiṃ vāpekṣyeti svamatarītireveyamapīti dhyeyam//


saṃśayavirodhitva iti vibhāgaḥ/ na tatnramiti nañonvayaḥ/ viruddheti 3/ viruddhā yā koṭiḥ tadavyāvṛttaṃ tasyāṃ vidyamānaṃ yadrūpaṃ yo dharmaḥ tadanāliṅgitetyarthaḥ/ udāhṛtajñāna iti// prameyatvaviśiṣṭaghaṭatvavānayaṃ ityuktajñānākāra ityarthaḥ// ghaṭatvavatvasyeti//


----------------------------------------------------------------------------


1.vyāvartakapra-ga.rār. 2.manirākaraṇāt-ṭha. 3.virodhīti virodhinī yā ko-ṭha.


----------------------------------------------------------------------------


pu-58. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


----------------------------------------------------------------------------


etadapyuktaṃ sāmānyata iti/ virodhikoṭyavyāvṛttadharmāliṅgitatvenetyarthaḥ//


yadvā sāmānyapratyāsattisāpekṣaṃ jñānaṃ, ghaṭasya prameyatvenaiva saha guṇapradhānabhāvalakṣaṇasaṃbandhaṃ gṛhṇāti na tu ghaṭatvādinā saha tadā tadagrahepi anyadā tadgrahasaṃbhavena hānyabhāvāditi na saṃśayavirodhi//


etadapyuktaṃ sāmānyata iti/ guṇapradhānabhāvarūpasaṃbandhaṃ vinetyarthaḥ//


yadvā vyāptijñānaṃ viprakṛṣṭavyāpyāṃśe na niścayarūpaṃ kintu saṃbhāvanārūpam vyāptyaṃśe tu niścayarūpamiti narasiṃhākāramiti na kopi doṣaḥ/ ata eva paddhatau"yadyanyatrāpi dhūmaḥ syāttarhi tasyāpyevamityevaṃ vyāptigraho bhavatītyataḥ kātrā 1 nupapattiri"tyanenaitameva pakṣamuktvā"etena prameyatvābhidheyatvayorvyāptiṃ gṛṅṇataḥ


sārvajñyaprasaṅga ityapi parāstimi"tyuktam/


----------------------------------------------------------------------------


ghaṭatva 2 syaiva tadāliṅgitatvapratīteriti bhāvaḥ/ guṇapradhānabhāveti// viśeṣaṇaviśeṣyabhāvetyarthaḥ/ paddhatyanurodhena pakṣāntaramāha-- yadvā vyāptijñānamiti// na niścayarūpamiti vibhāgaḥ/ saṃbhāvanārūpaṃ utkaṭakoṭika 3 saṃśayarūpam// na kopīti// sārvajñyāpattidoṣo vā saṃśayādyabhāvāpattidoṣo vā netyarthaḥ/ evaṃrūpaṃ jñānamadṛṣṭacaramityatolaukikavaidikadṛṣṭāntāvāha-- dṛṣyata iti//


----------------------------------------------------------------------------


1.kā vā nu-ga.rā. 2.vatva-ḍa. 3.ṭisaṃ-ṭa.ḍa.


----------------------------------------------------------------------------


pratvābhitvayorvyāhe-khakta-sāpra-ṅgaṅgaḥ) vyāptivādaḥ pu - 59.

----------------------------------------------------------------------------


dṛśyate hi yadyatithirāgacche 1 ttarhi bhojayitavyaḥ yadi rathaṃrasāmā somaḥ syādaindravāyavāgrāt gṛhṇīyādi 2ti vākyajanya 3 jñānasya nimittāṃśe saṃbhāvanātvepi tasminsati naimittikaṃ kāryamityaṃśe niścayatvam//


etadapyuktaṃ sāmānyata iti/ sāṃmugdhyena nirdhāraṇaudāsīnyenetyarthaḥ/ anyathā tavāpi sarvaṃ khalvidaṃ brahmetyādivākyārthadīrna syāt/ sarvaśabdaprayogāśca na syāt/ sārvajñyāpattirityāpādanaṃ ca na syādityuktam//


iti prameyatvābhidheyatvayorvyāptigrahe khaṇḍanoktasārvajñyaprasaṅgabhaṅgaḥ//4//


----------------------------------------------------------------------------


yadi rathantareti// somo jyotiṣṭomaḥ/ jyotiṣṭome hi rathantaraṃ pṛṣṭaṃ bṛhatpṛṣṭaṃ bhavatīti vaikalpike rathantarākhyabṛhadākhyasāmanī śrute tathāgnidevatetyupāṃśumāsādayati somo devatetyantaryāmyasyetyādinolūkhalākārāḥ grahaśabditāḥ pātraviśeṣāśca śrutāḥ/ tatra somo jyotiṣṭomo yadi rathantarākhyasomayuktaḥ syāt tadā aindravāyava evāgraḥ prāthamiko yeṣāṃ tānaindravāyavāgrāngṛhṇīyādityarthaḥ/ vicāritaṃ caitadvākyaṃ dvitīyasya tṛtīyapādīyādyanaye// anyatheti// pūrvoktapakṣaṣaṭke 'nyatamasyāpyanaṅgīkāra ityarthaḥ// tavāpīti// khaṇḍanakārasyāpītyarthaḥ//


iti prameyatvābhidheyatvayorvyāptigrahe khaṇḍanoktasārvajñyaprasaṅgabhaṅgaḥ//4//


1.tsa bho-ṭa. 2.tyādi vā-ṭa.rā. 3.nyasya jñā -ṭa.


----------------------------------------------------------------------------






pu- 60. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


--------------------------------------------------------------------------


atha pakṣatāvādaḥ // 2 // 11-6-2001.

atha paroktapakṣalakṣaṇabhaṅgaḥ // 5 //


atha pakṣatā nirūpyate/


tatra na tāvatsandhigdhasādhyadharmā dharmī pakṣaḥ/


--------------------------------------------------------------------------


atha pakṣatāvādaḥ // 2 //


atha paroktapakṣalakṣaṇabhaṅgaḥ // 5 //


evamanumānavakṣaṇaṃ tadaṅga 1 vyāptisvarūpaṃ tanniścayopāya 2 muktvā tatra bādhakaṃ ca nirasyedānīmanumānasahakārisaṃpattirūpāvasaraprāptā pakṣatā nirūpyata ityāha-- atheti// yadvānumānasya dvayaṃ sāmarthyaṃ vyāptiḥ samucitadeśavṛttitvaṃ ca/ tatrāntyamapi dvedhā/ pakṣadharmatārūpā tadanyarūpā ceti/ kayościtsamānadeśakālayoḥ kayościdbhinnadeśakālayorityādipaddhatyukteḥ/ tathā ca kvācitkapakṣadharmatāsāpekṣatvātsā nirūpyata ityāha -- atheti// tatra pakṣatānirūpaṇe kārye satītyarthaḥ/ saṃdigdhasādhyadharmeti// sādhyadharmetyevoktau sapakṣasyāpi pakṣatāpātātsaṃdigdhetyuktam/ dharmipadaṃ spaṣṭārthamityeke/ prāmāṇikatvakathanāyetyanye/ sādhanetivyāptivāraṇāya dharmipadam 1 dharmitvaṃ ca sādhyāpekṣayā dhyeyamiti prekṣāvantaḥ//


--------------------------------------------------------------------------


1.bhūtetyadhikam-ṭha. 2.yaṃ coktvā - ṭha. 3.mitiprekṣā-ṭha.ḍa. m deya- miti pre-ṭha.


--------------------------------------------------------------------------


pakta-palakṣa-bhaṅgaḥ) pakṣatāvādaḥ pu - 61.


--------------------------------------------------------------------------


anumatikāle saṃdehasyāsatvena viśeṣaṇatvāyogāt/ upalakṣaṇatve 'tiprasaṅgāt/ asaṃdehepi sāmagrībalādanumitidarśanācca//


nāpi sādhakamānābhāvo yatra sa pakṣaḥ/


--------------------------------------------------------------------------


atra saṃdigdhaṃ ca tat sādhyaṃ ca saṃdigdhasādhyaṃ saṃdigdhasādhyaṃ dharmo yasyeti bahuvrīhau sati"dharmādanickevalādi"tyanicpratyayaḥ/ 1 tatra hi kevalāditi na dharmaviśeṣaṇam/ kintu bahuvrīhyākṣiptapūrvapadasya viśeṣaṇam/ tena pūrvapadībhavataḥ kevalādanyanirapekṣātparo yo dharmaśabdastadantādityartho bhavati/ tathā ca saṃdigdhasādhyapadasya bahuvrīhau pūrvapadībhavato 'nyanirapekṣatvādbhavatyanijiti 2 dhyeyam/ 3 etacca dhātuvṛttau vyaktam/ uktavigrahapakṣe kaivalyasya dharmaviśeṣaṇatvepyasti pratyayaprāptirityapyāhuḥ//


asatveneti// parāmarśātpūrvaṃ liṅgadarśanavyāpti 4 smaraṇādinā tasya nāśāditi bhāvaḥ/ atiprasaṅgāditi// siddhidaśāyāmapi pakṣatāpatteriti bhāvaḥ/ vyatirekavyabhicāra cāha-- asaṃdehepīti// ghanagharjitādisthala iti bhāvaḥ/ yatreti// yanniṣṭhasādhyaviṣaye/ yadvā sādhyasādhakamānābhāvo yatra parvatādipradeśe sa ityarthaḥ/ evamagrepi/ śrotavyo gurūpadeśena jñātavyo mantavyo yuktyanusaṃdhānarūpamananotpannānumitirūpajñānena viṣayīkartavya ityarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.yadātu dhātu vṛtyuktadiśā kevalāditi na dharmaviśeṣaṇaṃ kintu ityastu -ṭha. 2.dhyeyamiti na -ṭa.ḍa. 3.yadā tu 'vṛttau pañcamāntyapāde kevalātpūrvapadāt na padasamudāyāt ityuktadiśāthaḥ/ tadā nijatracintyaḥ/ asatveneti-ṭha. 4.koṭītyadhikam-ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pu-62. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


śrotavyo mantavya ityādau sādhake satyapi pakṣatvadarśanāt/ vipakṣasyāpi tatprasaṅgācca//


nāpi bādhakamānābhāvo yatra sa pakṣaḥ/ sa pakṣasyāpi tatprasaṅgāt//


nāpyabhāvadvayaṃ yatra sa pakṣaḥ/ mantavya ityādau tadabhāvepi pakṣatvāt//


nāpi sādhāyavattayā viṣādhayiṣāviṣayo yaḥ sa pakṣaḥ/ anicchā 2 yāmapyanumitidarśanāt//


nanu -- siṣādhayiṣāvirahasahakṛtasādhakamānābhāvo yatra sa pakṣaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


sādhake satīti// śravaṇaśabditaṃ upadeśajanyaṃ yajjñānaṃ tasminsatyeva tatsamānaviṣayaśravaṇānantarabhāvimanana 3 rūpānumānena śravaṇaviṣayārthānumityanudayena mananavaiyarthyāpatteriti bhāvaḥ// vipakṣasyeti// sādhyābhāvavataḥ/ tatra sādhyābhāvasādhakasyaiva satvena sādhyasādhakhasyābhāvāt/ anena sapakṣasyāpītyetadapi vyākhyātaprāyam/ tadabhāvepīti// śravaṇādirūpasādhakasyaiva tatra satvenābhāvadvayābhāvepi pakṣatāsatvādityarthaḥ/ nāpi sādhyeti// sādhyavatvena sādhayitumicchā sādhyavattayā siṣādhayiṣā tadviṣaya ityarthaḥ/ aniṣṭāyāḥ aniṣṭaviṣayāyāḥ/ icchāṃ pratyaviṣayībhūtapadārthaviṣayāyā ityarthaḥ//


maṇikṛtā siddhāntitamipi lakṣaṇamāśaṅkate-- nanviti//


---------------------------------------------------------------------------


1.yaḥ sa iti nāsti-ṭa.rā. 2.cchayānumitida-ka. ṣṭāyā-ga.ṭa.rā. 3."śravaṇaviṣayārthasyānumānena tatra pakṣatābhāve anumityanudayena"ityasti-ṭa.ḍa. nena śra ityasti-ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


pakta-palaṇa-bhaṅgaḥ) pakṣatāvādaḥ pu - 63.


---------------------------------------------------------------------------


evaṃ ca mantavya ityatar siṣādhayiṣāviraharūpaviśeṣaṇābhāvāt ghanagarjitena madhānumāne sādhakamānarūpaviśeṣyābhāvāt siṣādhayiṣoḥ puṃso dhūmānumāne ubhayābhāvādvi 1 śiṣṭābhāvādviśiṣṭābhāvo 'nugata iti tatratatra 2 pakṣatāyuktā/ yatra tu siṣādhayiṣā 3 virahayute spaṣṭadṛṣṭe ghaṭādau viśeṣaṇaṃ viśeṣyaṃ cāsti na tatra pakṣateti cenna/ asiṣādhayiṣordhūmānumāne ghanagarjitena meghānumāne cānumiteḥ pūrvaṃ liṅgaparāmarśarūpasadhakhamānasya satvenāpakṣatvāpātāt//


---------------------------------------------------------------------------


maṇyuktavivaraṇapūrvakaṃ prāguktadoṣā netyāha-- evaṃ ceti// evaṃ pakṣalakṣaṇe satītyarthaḥ/ siṣādhayiṣorityetatsiṣādhayiṣāviraharūpaviśeṣa 4 ṇābhāvopapādanāyoktam/ ubhayeti// sādhakamānasya siṣādhayiṣāvirahasya cābhāvādityarthaḥ/ evamavyāptiṃ nirasyātivyāptiṃ ca nirāha-- yatratviti// viśeṣaṇamiti// siṣādhayiṣāvirahaḥ pratyakṣarūpasādhakamānaṃ cāstītyarthaḥ/ asiṣādhayiṣoriti// etacca siṣādhayiṣāviraharūpaviśeṣaṇasadbhāvāyoktam/ evaṃ


ca tatra viśeṣaṇaviśeṣyayordvayorapi satvenānyatarābhāvena vobhayābhāvena vā na viśiṣṭābhāvastatrāstītyavyāptiriti bhāvaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


1.viśiṣṭābhāvāditi nāsti-ṭa.ka.ga.rā. 2.punaḥ tatreti nāsti-ka.ga.ṭa. prathamatopi nāsti-rā. 3.rahite-ka.ga.ṭa. 4.ṣopa-ṭa. ṣābhāvo-ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pu-64. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


atha matam--


siṣādhayiṣāvirahasahakṛtasiddhyabhāvo yatra sa pakṣaḥ/ anumiteḥ pūrvaṃ ca sādhakamānatvepi na sādhyasya siddhirastīti tatra pakṣatā yuktā//


nanu -- evaṃ sati saṃśayānanatrapratyakṣasthale pakṣatā syāt/ tatra puruṣatvasiddhirūpaviśeṣyābhāvena viśiṣṭābhāvasaṃbhavāt / tasmātsiṣādhayiṣāvirahasaharakṛtasiddhitatkaraṇānyāntatvā 1 vacchinnābhāvo yatra sa 2 eva ca pakṣaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


pakṣadharādyuktavivakṣāmāśaṅkate- atha matamityādinā -- maivamityantena// saṃśayānantareti// sthāṇurvā puruṣo veti saṃśayānantaraṃ puruṣatvavyāpyakarādirūpaviśeṣadarśanānantaraṃ puruṣa evāyamiti jāyamānapratyakṣasthala ityarthaḥ/ saṃśayānantarapratyakṣasthale doṣaparihārāya yajñapitanokta samādhiṃ pakṣadharādyuktadoṣeṇa pūrvapakṣimukhenaiva nirasitumāha-- tasmātsiṣādhayiṣeti// siddhitatkaraṇānyataratvāvacchinnetyasya niṣkarṣeṇārtho 3 nyānyatveti// siddhitatkaraṇābhyāṃ yadanyat jagat tadanyat siddhistatkaraṇaṃ ca tatvenetyarthaḥ/ anugatyarthamānyānyatvāvacchinnetyuktam/ anyānyatvāvacchinnapratiyogitākābhāva ityarthaḥ/ prāguktadoṣaṃ nirāha-- evaṃ ceti// nanvevaṃ 4 dhūmādisthepyuktadiśā liṅgaparāmarśasatvātpakṣatā nasyādityata āha-- dhūmeti//


---------------------------------------------------------------------------


1.tvaliṅgābhāvo-ka. 2.sapakṣaḥ-ga.ṭa.rār. 3.thonyānyatve-ṭa.ṭha.ḍa. 4.evaṃ ca saṃśayottarapratyakṣasthale ityuktadiśā- ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


pakta-palaṇa-bhaṅgaḥ) pakṣatāvādaḥ pu - 65.


---------------------------------------------------------------------------


evaṃ ca saṃśayānantarapratyakṣasthale ca siddherabhāvepi puruṣatvavyāpyakara 1 caraṇādirūpasiddhikaraṇasya satvānna pakṣatā/ dhūmānumāne tu pakṣatā yuktā/ ka 2 raṇaśabdenānumitijanakaparāmarśetara 3 tatkaraṇasyābhipretatvāditi cenna/ tatra pakṣatāyā iṣṭatvāt//


nacaivaṃ tatrānumitireva syānna tu pakṣatyakṣam/ anumitisāmagryāḥ balavatvāt/ anyathā dhūmānumānepi liṅgaparāmarśānantaraṃ tadanuvyavasāya eva syanna tvanumitiriti vācyam/


---------------------------------------------------------------------------


parāmarśeti// evaṃ cedapi saṃśayottarapratyakṣasthale puruṣatvavyāpyakarādidarśanarūpaparāmarśasatvepi taditarapatyakṣarūpasiddhikaraṇasyāpi satvān 4 tatra pakṣatāpattiriti bhāvaḥ//


atamatamiti śaṅkitaiva nirāha-- tatreti// saṃśayottarapratyakṣasthale/ tathā ca tadarthaṃ siddhitatkaraṇānyānayatvetyādi na vaktavyamiti bhāvaḥ/ etena tatra pakṣatāvirahadarśanā 5 tpakṣatāsatvasya tatra 6 kenāpyakathanāditi maṇikaṇṭhoktaṃ nādartavyamityuktaṃ bhavati/ tadanuvyavasāya iti// parāmarśotpatyanantaraṃ parāmarśānuvyavasāyaṃ pratibadhyānumiterevotpādobhyupagato 'numitisāmagryā balavatvayuktimāśritya tanna syāt ityarthaḥ/ etacca jñānasya bubhutsitagrāhyatvamatamāśrityoktam/ abubhutsitagrāhyatve tu syādevānuvyavasāya iti dhyeyam/ parāmarśasya caramakāraṇatvaṃ ca 7 svasya jñātaikasatvena svapratyakṣājanakatveneti dhyeyam/


---------------------------------------------------------------------------


1.rādi darśanarūpa-- ka.ga.ṭa.rā. 2.atra sarvatra kā ityasti-ṭa. 3.rakaraṇa -ka.ga.rā. 4.ttatra pakṣatānāpattiḥ-ṭha.ḍa. 5.tatretyadhikam-ṭha. 6.tatreti na -ṭha. 7.vyavasāyatvena svapra-ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


pu-66. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


saṃśayānantarapratyakṣasthale viśakalitayorvyāptipakṣadharmatā 1 jñānayoḥ satvepi liṅgaparāmarśābhāvāt/ sākṣātkaromītyanuvyavasāyena samānaviṣaye phalavabalena pratyakṣasāmagryāḥ prābalyakalpanācca//


nanu -- tathātve tatranumitatsāyāṃ satyāmapyanumitarna syāt/ anumitsayāpi hi pakṣataiva saṃpādyā/


---------------------------------------------------------------------------

na tvanumitiriti// anuvyavasāyena parāmarśanāśenānumitikāraṇābhāvāditi bhāvaḥ/ viśakalitayoriti// karādiḥ puruṣatvavyāpyaḥ/ ayaṃ ca karādimānityeva tatra dhīrnatu puruṣatvavyāpyakarādimānayamitita dhīrityanumitisāmagryabhāvādeva nānumitirna tu pakṣatāvirahāditi bhāvaḥ/ tatrāpyastu parāmarśa iti vādinaṃ pratyāha-- sākṣāditi// samāne viṣaya iti// evaṃ ca parāmarśe 2 'nuvyavasāyajanayitvānumitijanakatvaṃ yuktam/ samāne viṣaye pratyakṣasāmagryā balavatvepi bhinne viṣaye 'numitisāmagrībalavatvasaṃbhavāditi bhāvaḥ// tathātva iti// saṃśayottarapratyakṣasthe pakṣatāsatvepi pratyakṣasāmagrīprābalyena pratyakṣasyaivotpādāṅgīkāre satītyarthaḥ/ tatra saṃśayottarapratyakṣasthale / anumitsā siṣādhayiṣāpade nātrābhimatā/ na tu siddhisāmānyecchā / śravaṇānantarabhāvino mananasyānudayāpatteriti bhāvenānumitsāpadaprayogaḥ/ anumitsayāpihīti// siṣādhayiṣāviraharūpivaśeṣaṇasyābhāvaprayuktaviśiṣṭābhāvasaṃpādanadvārā viśiṣṭābhāvarūpapakṣataiva saṃpādyetyarthaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


1.tayoḥ -kar. 2.śānu- ṭha.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pakta-palaṇa-bhaṅgaḥ) pakṣatāvādaḥ pu - 67.


---------------------------------------------------------------------------


tvayāca pakṣatāyāṃ satyāmapi pratyakṣasāmagrībalavatīti 1 kalpanāditi cenna/ ubhayatra pakṣatāyāṃ satyāmapi phalabalenānumitsā prabalapratyakṣasāmagrīrūpapratibandhakavirodhyuttambhikā/ tathā 2 cānumitsāyāḥ pakṣatāsaṃpādakatvābhāvepi pratibandhakapratyakṣasāmagryāmuttejakatvāt/ tvayāpi hi


siddhirūpapratibandhakavirodhyuttambhakatvenaiva siṣādhayiṣā pakṣatāyāṃ praveśitā//


---------------------------------------------------------------------------


tvayā ceti// saṃśayottarapratyakṣasthale pakṣatāstīti vādinā cetyarthaḥ/ ubhayatreti // 3. dhūmānumāne saṃśayottarapratyakṣasthale cetyarthaḥ/ phaleti// anuminomītyanubhavasiddhānumitirūpaphalabalenetyarthaḥ/ anumitsā virodhyuttimbhiketyanvayaḥ/ anumitipratibandhakasya yadvirodhi taduttimbhiketyarthaḥ/ kalpanāditi// anumitsādaśāyāṃ anumitirna syāditi doṣo neti yejyam/ parasyāpi sammatametadityāha-- tvayāpīti// yajñapatināpītyarthaḥ/ siṣādhayiṣāvirahasahakṛtasiddhītyādivadatā siṣādhayiṣāvirahe sita siddhiḥ pratibandhikā tasyāṃ tu satyāṃ neti kṛtvā tādṛśasiddhyādyabhāvaḥ pakṣatetyuktatvāditi bhāvaḥ//


nanvevamanumitsāvirahasahakṛtapratyakṣasāmagryā balavatvenānumiti pratibandhakatve tādṛśasāmagryabhāvaḥ tādṛśasiddhyabhāvaśca dvayamapyanumitau kāraṇamiti vinigamakābhāvātpakṣatātvamubhayorapyastviti cenna/ dvavoḥ kāraṇatvāviśeṣepi lāghavātsiddhyabhāva eva pakṣatārūpapakṣapadapravṛttinimittam/


---------------------------------------------------------------------------


1.tyuktamiti cenna -ga.ṭa.rā. 2.tathācānumitsāviraha sahakṛtapratyakṣasāmagrībalavatīti kalpanāt -ga.ṭa.rā. 3.anumitsāvati tadabhāvavati cetyarthaḥ ityadhikam -- ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


pu-68. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


tasmātsiṣādhayiṣāvirahasahakṛtasiddhyabhāvo yatra sa 1 pakṣa iti cet -maivam//


satyāṃ siddhau asatyāmapi siṣādhayiṣāyāmanumitidarśanāt/ dṛśyate hyasaṃdihānasyāpi āptavākyādvahniṃ


niścitavatopi giriśikhare abhraṃlihāṃ dhūmarekhāṃ paśyato daivāvdyāptismaraṇe sati ananumitsoranumitiḥ/ na hi sāmagrī prekṣāvatī/ yena mayā kartavyamanyena kṛtamiti paryālocyodāsīta/ anubhavānusāreṇa hi lakṣaṇaṃ kalpyam/ na tu svakalpitalakṣaṇarakṣaṇārthamanubhavapīḍā/ asti cātra na kevalaṃ vahniḥ śrutaḥ kiṃ tvanumitopītyanubhavaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


na tvadhikam/ gauravāt/ kiñcānyānyatvāvacchinnā bhāvatvena na janakatvam/ maṇyādisthalepi mantrānyānyābhāvatvenāpi hetutāpatyā pratibandhakābhāvakūṭaḥ kāraṇamiti siddhāntabhaṅgāpatteḥ/ tṛṇādyanyānyatvenāpi hetutāpatyā kāryavaijātyāsiddhiprasaṅgādityādyabhiprāyeṇa"atra matami"tyādiśaṅkitā svamatamupasaṃharati-tasmāditi// idamapi lakṣaṇamavyāptiriti bhāvena --


"asiddhasādhane doṣaḥ ko vyāptiryadi vidyate"/


iti bhaktipādīyānuvyākhyānasudhoktaṃ hṛdikṛtvā nirāha-- satyāmityādinā // tatra viśeṣaṇaviśeṣyayordvayorapi satvenānyatarābhāvaprayuktasyobhayābhāvanimittakasya vā viśiṣṭābhāvasyābhāvādvayāptiriti bhāvaḥ/ na ca 2. pakṣataiva neti vācyam anumitirūpaphaladarśanena tatra pakṣatāyā āvaśyakatvādityāha-- dṛśyate hīti// anubhava eva nāstītyata āha-- asti ceti//


---------------------------------------------------------------------------


1.evetyadhikam-ṭa.rā. 2.tatretyadhikam-ṭa.ḍa. tat ityadhikam-ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


pakta-palaṇa-bhaṅgaḥ) pakṣatāvādaḥ pu - 69.


---------------------------------------------------------------------------


atrānumitsākalpane ca ghaṭanagarjitena medhānumānepi sā kalpyatām/ yogyānupalabdhibādha 1 ścobhayatrāpisamaḥ/ na ca chinne chidāntaramiva paricchine piracchedāntaramaśakyam/ caitreṇa jñāterthe maitrasya, caitrasyaiva kālāntare jñānāntarasya, tadānīmapi pratyakṣasiddhe śābdajñānāntarasya, pratyakṣadhārāvāhijñānāntarasya, śabdaliṅgābhyāṃ niścitepyarthe sāmagrīvaśācchābdalaiṅgikajñānāntarasya, darśanāt//


---------------------------------------------------------------------------


nanu tatra phalabalenānumitsaiva kalpyatāṃ evaṃ cānumitsāviraharūpaviśeṣaṇābhāvaprayuktaviśiṣṭābhāvarūpapakṣatāsatvānnadoṣa ityata āha-- atreti// ghana 2 garjiteneti// evaṃ ca 3 tatra viśeṣaṇasatvamupetya sādhakamānarūpaviśeṣyābhāvaprayuktaviśiṣṭābhāvoktyā pakṣatvopapādanamasaṅgataṃ syāditi bhāvaḥ/ tatrānumitsā yogyānanubhavabādhitetyata āha-- yogveti// icchāyā yogyatvāttadanupalabdheryogyānupalabdhitvādyogyānupalabdhītyuktam/ kiṃ


paricchedāntaraṃ kasyāpi nāstīti atha paricchettureva neti asminpakṣepi kālāntare 4 nāstyuta tadā tadetyatrāpi pramāṇāntareṇa nāsti uta pūrvaparicchedajanakapramāṇena śabdaliṅgābhyāṃ paricchinne punastābhyāmeva paricchedāntare neti kalpānkrameṇa nirāha-- caitreṇa jñāta iti//


---------------------------------------------------------------------------


1.dhastū bha-ṭa.ga. 2.ghaṭapadaṃ na- ṭha.ṭa. 3.evaṃ ca iti na -ṭa. tatretyapi na -ḍaḥ. 4.ropi na -ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 70. nyāyadīpuyatatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


kiñca maṇimantrādivatsiddheḥ pratibandhakatve siddhe viśiṣṭābhāvasya kāraṇatvaṃ siddhyet/ na ca tadasti/ siddherbādhavatsākṣādvirodhiviṣayatvābhāvāt/ vyabhicārajñānavaddhetuvighaṭakatvasyāpyabhāvāt/ maṇyādivadanvayavyatirekayorapyabhāvāt//


api ca yadi virodhyaviṣayiṇyapi siddhiḥ siṣādhayiṣāvirahasahakārisaṃpatyā samānaviṣayā 1 numitipratibandhikā


tarhi liṅgajñānamapyupādhijñānasahakṛtaṃ sākṣādevaṃ liṅgaparāmarśapratabandhakaṃ syāt/ na tu vyabhicāradhīdvārā//


na ca siddheravirodhitve 'numitidhārā na vicchidyeneti vācyam/


---------------------------------------------------------------------------


nanūktasthale sarvatra phalabalātpratibandhakībhūtasiddheruttejakaṃ kiñcitparikalpanīyam/ anyathā pratibandhake sati kāryodayasya durghaṭatvādityata āha-- kiṃ ceti// pratibandhakatvaṃ siddheḥ kiṃ grāhyābhāvāvagāhitvenota siddhyantara 2 vighaṭakatvenānvayavyatirekābhyāṃ vā na 3 trayamapīti krameṇa nirāha-- siddherbādhavadityādinā// siddheḥ 4 pratibandhakatve sādhakaṃ netyuktvā bādhakamapyāha-- api ceti// liṅgajñānamiti// mahānasādau gṛhītavyāptikasya parvate yalliṅgadarśanaṃ tadityarthaḥ/ siddherapratibandhakatve 'numityavicchedo vā siddhasādhanatvasyādoṣatvaṃ vā syādityata ādyaṃ bādhakaṃ tāvadāśaṅkya nirāha-- na ceti// śābdabodhakasthale siddherapratibandhakatvena tatrāpi śābdabodhaparaṃparāpatteḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.yakānu-ka.ṭa. yatvānu-ga.rā. 2.kāraṇetyadhikam-ṭha. 3.na kenāpīti-ṭhar. 4.bādhakatvesā -ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


pakta-palaṇa-bhaṅgaḥ) pakṣatāvādaḥ pu - 71.


---------------------------------------------------------------------------


liṅgaparāmarśasya śābdadhīkāraṇībhūtajñānavadvikṣaṇāvasthāyitvenānumitidhārāhetvabhāvāt/ liṅgopahitalaiṅgikabhānapakṣasya nirāsāt//


na ca liṅgaparāmarśasya sthitikṣaṇe caikā tannāsakṣaṇe cānyetyanumitidvayaṃ niyameva syāt taddhetoḥ satvāditi vācyam/ kvacidutkaṭaviṣayāntarajijñāsayā pratibandhasaṃbhavena niyamacahetvabhāvāt/ kadācidanumitidvayāpādane ca hetusatveneṣṭāpatteḥ/ kathaṃ hi vijñātaṃ bhavatā kadāpyanumitidvayaṃ nāstīti/ anuminomītyanuvyavasāyasya dvitīyābhāvāviṣayakatvāt/


---------------------------------------------------------------------------


kāraṇībhūtasya śābdagocarajñānasya vināśena kāraṇābhāvānna śābdabodhaparaṃpareti cetsamamihāpītyāha-- liṅgaparāmarśasyeti// jñānavajjñānasyeva/ ātmalābharūpajanmakṣaṇamapyupādāya vā vināśakṣaṇamapyupādāya vā dvikṣaṇetyuktam//


nanu dhūmavatparvato 'gnimānityanumityākāropagamenānumatitirapi parāmarśarūpetyata āha-- liṅgeti// 1 svatastvānumānavāde nirāsādityarthaḥ/ anuminomītyanuvyavasāya evānumitidvayābhāve mānamityata āha-- anuminomīti// dvitīyaṃ bādhakaṃ nirāha-- siddhasādhanaṃ tviti//


---------------------------------------------------------------------------


1.prāmāṇyasvatastve anumānoktiprastāve nirā- ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


pu-72. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


siddhasādhanaṃ tu parārthānumāna eva doṣo na svārthānumāne iti vakṣyate//


1 tasmātpa 2 kṣatā durnirūpeti//


iti paroktapakṣalakṣaṇabhaṅgaḥ // 5 //


vakṣyata iti// svamate 'numānadoṣoktivāde/ etena siddhyabhāvasya pakṣatātvakhaṇḍanenaiva siṣādhayiṣāvirahasahakṛtasādhyaniścayābhāvaḥ pakṣateti śiromaṇipakṣopi pratyukto dhyeyaḥ/ pūrvoktadoṣāṇāmatrāpyanuvṛtteḥ uktadoṣānsaṃkṣepeṇānuvadanpūrvapakṣamupasaṃharati-- tasmāditi//


iti maṇyuktapakṣalakṣaṇabhaṅgaḥ // 5 //


---------------------------------------------------------------------------


atha svamate pakṣalakṣaṇam// 6 //


ucyate --


liṅgābhimatas yatra yadā yaṃ prati yadvijananānukūlasahakārisaṃpattistatra tadā taṃ prati tatsādhyam --


---------------------------------------------------------------------------


atha svamate pakṣalakṣaṇam // 6 //


"sādhyadharmaviśiṣṭaḥ pakṣa"iti mithyātvānumānakhaṇḍane bhagavatpādoktaṃ pakṣalaṇamiha vivakṣuḥ"liṅgena yatpratītirjanayitavyā sa sādhyadharma"iti ṭīkoktaṃ pariṣkṛrvansādhyasvarūpaṃ tāvadāha -- liṅkābhimatasyeti//


---------------------------------------------------------------------------


1."tasmātparoktavakrapakṣalakṣaṇeṣu satyāṃ siddhau asatyāmapi siṣādhayiṣāyāṃ yā anupapattistatrāvyāptiḥ siddheranumitipratibandhakatve bījābhāvaḥ liṅgajñānasyāpi liṅgaparāmarśapratibandhakatvāpātaḥ iti doṣatrayam/ ityadhikam-ga. ṭa.rā. 2.tparokta pakṣatā -ṭa.


---------------------------------------------------------------------------


svate-palaṇam) pakṣatāvādaḥ pu - 73.


---------------------------------------------------------------------------


-- tādṛśasādhyaviśiṣṭasya tadā taṃ prati tasyānumitau pakṣaḥ//


na ca pakṣatāyā apyanumitihetutvena sahakārirūpāyāḥ kathaṃ sahakārisaṃpattirūpateti vācyam/


---------------------------------------------------------------------------


parvatognimānpra 1 meyatvāditi vyabhicāriprayogādāvyāptinirāsāya liṅgābhimatetyuktam/ vyāpyatvenābhimatasyetyarthaḥ/


samānādhikaraṇavyadhikaraṇasarvasādhyasvarūpanirvacanārthaṃ yatra yadetyādyuktam/ deśāntare kalāntare puruṣāntaraṃ prati vastvantarajñāne cānukūlasahakārisaṃpattimādāya deśāntarādau sādhyatāpattidoṣanirāsāya yattacchabdacatuṣṭayam/ sahakārisaṃpattiḥ sahakārimelanam/ liṅgajanyānumativiṣatvayogyatvaṃ sādhyatvamiti phalitārthaḥ//

etena sādhyaśabdena kiṃ saṃdigdho dharmo vivakṣitaḥ kiṃ vā prajñāpanīyaḥ yadvā pramitsitaḥ / nādyaḥ satyāṃ siddhāvityādipūrvabhaṅgoktagranthe niścitasyāpi sādhyatvoktivirodhāt/ pramāṇasaṃplavavādināṃ niścitepyanumānapravṛttiraṅgīkārācca/ na dvitīyaḥ/ svārthānumāne prayojyakarturabhāvena prajñāpanābhāvāt/ na tṛtīyaḥ/ aniṣṭānumānābhāvaprasaṅgādityādyupaplavo 'poḍhaḥ/ liṅgajanyapratītiviṣadharmasya 2 sādhyadharmapadena vivakṣitatvāt/ tasya kālāntarādikamādāyātiprasaṅganivṛtyarthaḥ yatra yadetyevaṃ niruktatvāt//


evaṃ ca parvataniṣṭhadhūmena parvatīyavahnyanumityutpādanadaśāyāṃ vahneḥ sādhyatvaṃ nadīpūreṇordhvadeśavṛṣṭyanumityutpādavelāyāṃ vṛṣṭeḥ sādhyatvaṃ kṛttikodayena rohiṇyudayāsatyanumatikāle rohiṇyudayāsatteḥ sādhyatvamityādi dhyeyam/ astu sādhyamevaṃ rūpaṃ tataḥ kimityata āha-- tādṛśeti// uktarūpetyarthaḥ/ taṃ prati puruṣaṃ prati// tasyeti// vahnyādivastunaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.nmeya-ṭa.ṭha. 2. sādhyadharmasyetyadhikam -ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


pu-74. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


mamanmate pakṣatāyā anumitisahakārisaṃpatti 1 rūpatvenā 2 numityahetutvāt/ tvanmatepi 3 hi pakṣatā siddhirūpratibandhakābhāvatayā hetuḥ/ 4 siddheśca na siddhiḥ pratibandhikā/ kintvanukūlaivetyuktam//


nanvevaṃ sati liṅgaparāmarśadaśāyāmeva pakṣatā na tu tataḥ prāk/ tataśca liṅgaparāmarśaḥ kathaṃ pakṣadharmatāviṣayakaḥ


syāditi cet/


---------------------------------------------------------------------------


atrāpi kālāntare puruṣāntaraṃ prati vastvantarānumitau vastvantaraviśiṣṭasya pakṣatāvyudāsāya tadā taṃ prati tasyetyuktiḥ//


nanu sādhyadharmaliṣiśiṣṭatvaṃ sādhyadharmasaṃbandhitvam/ tacca vyāpyatayā sādhanasyāpyastīti tatrātivyāptiriti cenna/ dharmadharmibhāvena vaiśiṣṭyasya vivakṣitatvāt/ sādhyapadaṃ sapakṣādāvativyāptinirāsāya/ sādhyaviśiṣṭaḥ pakṣa ityevokte vastutogniviśiṣṭaparvatasyāpi sādhyatvāttadviśiṣṭānyasya pakṣatvaṃ syāt/ tadarthaṃ dharmagrahaṇam/ na ca vahnireva sādhyo na parvata iti vācyam/ vahnisvarūpamātrasya prāgeva siddhatvāt/ parvatasaṃbandhitvenāsiddhatvāttadrūpeṇa vahniḥ sādhyate iti cettarhi yathā parvata saṃbandhitvena vahniḥ sādhyaḥ tathā parvatopyagnisaṃbandhitvena sādhya eva svarūpamātrasiddhāvapi viśiṣṭasiddherubhayatra samānatvāt//


nanu nyāyamate sarakārisaṃpattirūpatvaṃ pakṣatālakṣaṇasaṃbhavatītyata āha- tvanmata iti// uktamiti/ pūrvabhaṅge/ tathāca tava matepi pakṣatāyā na sahakāritvamiti bhāvaḥ/ nanvevamiti// anumitisahakārisaṃpatteḥ pakṣatātve satītyarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.rūpapadaṃ na -ga.ṭa.rā. 2.nā sahakāritvāt-ga.ṭa.rā. 3.tehi-ga.rā. 4.siddhiṃ prati pratibandhikā -ka.ga.ṭa.rā.


---------------------------------------------------------------------------


svate-palaṇam) pakṣatāvādaḥ pu - 75.


---------------------------------------------------------------------------


1 kātra kathaṃ tā/ liṅgaparāmarśasya pakṣadharmatāviṣayakatvaṃ hi na svapūrvakāle svakāle ca vidyamānā yā pakṣatā tadāśraye vyāpyavatvaviṣayakatvam/ kiṃ tu svakāle vastugatyā vidyamānā yā pakṣatā tadaśraye vyāpyavatvaviṣayakatvam/ liṅgaparāmarśakāle ca pakṣatāstyeva/ pakṣatājñānaṃ tu tvanmatepi nānumitiheturiti kātrānupapattiḥ/ sapakṣavipakṣāvapyuktasahakārisaṃpattidaśāyāṃ pakṣāveva/ tadasaṃpattidaśāyāṃ pakṣopyapakṣa eva/ na hi pakṣatvaṃ jātiḥ//


etadevābhipretya mithyātvānumānakhaṇḍanaṭīkāyāṃ"sādhyadharmaviśiṣṭaḥ pakṣa"iti mūlavyākhyāvasare"yatpratītirliṅgena janayitavyā sa sādhyadharma"ityuktam/


---------------------------------------------------------------------------


kathaṃ pakṣadharmatāviṣayaka iti/ pakṣatādhikaraṇavṛttiryo dharmaḥ ta 2 dviṣayakatvasya 3 pakṣadharmatāviṣayakatvena pakṣatāyāḥ parāmarśakālatāvaśyaṃ bhāvāditi bhāvaḥ//


nanvevaṃ pakṣatāyāḥ parāmarśakālīnatvena parāmarśasya tadaviṣayakatvāttasya caramakālatvena tadanantaraṃ pakṣatājñānasyāśakyaśaṅkatvātpakṣatājñānaṃ na heturiti syadityata āha-- pakṣatājñānaṃ tviti// tvanmatepīti// na kevalaṃ manmata ityarthaḥ/ pratibandhakābhāvarūpatvātpratibandhakābhāvasya ca svarūpasata eva hetutvāditi bhāvaḥ//


nanvevaṃ sapakṣādāvapi kadāciduktasahakārisaṃpatteḥ saṃbhavātpakṣepi kadācittadasaṃbhavādativyāptyavyāptī syātāmityata āha-- sapakṣeti//


---------------------------------------------------------------------------


1. t/ ittham/ liṅga -ga.rā. 2.tatvavi-ṭa.ṭha. 3.yaddharmatāvi-ṭa.


---------------------------------------------------------------------------


pu- 76. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


sudhāyāmapi vastutastvanumitiviṣayaḥ pakṣa ityuktam/ tatra hi tavyapratyayena viṣayaśabdena coktasahakārisaṃpattirūpānumitiviṣayatva 1 yogyataivābhipretā//


yadvā granthadvayorapi vyāpakavatvenānumitiviṣayatvaṃ pakṣatvamabhiprekatam/ vyāpakavatvena viśeṣaṇe 2 na tadanumitiviṣayorapi 3 vyāpake vyāpakatāvacchedakādau ca nātivyāptiḥ/ asmiṃśca pakṣe liṅgaparāmarśadaśāyāmapi


na pakṣatā/ kiṃ tvanumitidaśāyāmeva/ tvanmatepyanumitidaśāyāṃ siddhivirahagarbhitā pakṣatā nāstyeva/ asminpakṣe liṅgaparāmarśasya pakṣadharmatāviṣayakatvaṃ tu svajanyaphalasamānakālīnapakṣatāśraye vyāpyavatvaviṣayakatvam//


---------------------------------------------------------------------------


sādhyalakṣaṇe dhīpadena pramiteravivakṣitatvādvipakṣasyāpi grahaṇaṃ kṛtam/ sudhāyāmapīti// bhaktipāde sādhyāsiddheradoṣatvoktiprastāve sudhāyāmityarthaḥ/ svoktaṃ mūlārūḍhatayā darśayati-- tatra hīti// udāhṛtavākyadvaye hītyarthaḥ/ saṃpattirūpā yogyataivetyanvayaḥ/ yogyatāpakṣamāśrityaikaṃ pakṣamuktvā phalopadhānamāśritya lakṣaṇāntaramāha-- yadveti//


nanūktapakṣadvaye kadācideva pakṣatā prāptā na tu parāmarśātpūrvaṃ paścāccetyatastvanmatepi tathaiva pratyutāvaśyakānumitivelāyāmeva nāstītyāha-- tvanmatepīti// sarvadā pakṣatāsatvaprakāramāha-- kecitviti//


---------------------------------------------------------------------------


1.yakatve-ga.rā. 2.ṇādanu-ga.rā. 3.yepya-ka. yevyā-ga.rā.


---------------------------------------------------------------------------


svate-palakṣaṇ) pakṣatāvādaḥ pu - 77.


---------------------------------------------------------------------------


kecittu -- granthayepyanumitiviṣayatvayogyataiva pakṣatābhipretā/ yogyatā ca samānādhikaraṇāpramātvenābhimatā yā sādhyābhāvaviṣayā dhīstadabhāvaḥ/ evaṃ ca jagatyakṣaṇikatvavā 1 dini vyadhikaraṇāyāṃ pramātvenābhimatāyāṃ kṣiṇikatva 2 vādini ca samānādhikaraṇāyāṃ pramātvenānabhimatāyāṃ pratyakṣāyāmakṣaṇikatvapramāyāṃ 3 ca satyāmapi kṣaṇika 4 vādinaḥ kṣaṇikatvānumāne jagataḥ pakṣatā yuktā/


---------------------------------------------------------------------------


samānādhikaraṇeti// yatrānumityutpādarastadadhikaraṇavṛttirityarthaḥ/ pramātvenābhimatasamānādhikaraṇasādhyābhāvabuddhyabhāva ityarthaḥ/ buddhyabhāva ityukte 'saṃbhavaḥ/ abhāvabuddhyabhāva ityaktepi sa eva doṣaḥ/ ba satvāt/ pramārūpetyuktau vādiprativādiniṣṭhaparasparasādhyābhāvabuddheḥ pramārūpatvaniyamābhāvena tādṛśabuddhau satyāmapi pakṣatā syātsā mābhūdityabhimatetyuktam/ pramātvenābhimatatādṛśabuddhyabhāva ityuktepi vyadhikaraṇapuruṣāntaraprativādibuddhimādāyāsaṃbhava eveti samānādhikaraṇetyādi sarvamarthavat//


parārthānumānasthe pakṣatālakṣaṇaṃ lakṣyaniṣṭhatayā darśayati/ evaṃ ceti// kṣaṇikavādinaḥ yatsattatkṣaṇikaṃ yathā dīpādi saccedaṃ jagadityeva rūpakṣaṇikatvānumāne jagataḥ pakṣatāyuktetyanvayaḥ/ pratyabhijñārūpā jagatyakṣaṇikatvadhīstāvatkṣaṇikavādino 'kṣaṇikavādinaścāsti/ tatra kṣaṇikavādinaḥ pramātvenānabhimatā/


---------------------------------------------------------------------------


1.ka vā-rā. 2.ka vā- rā. 3.yāṃ kṣaṇi-ga.rā. 4.katva vā-ga.


---------------------------------------------------------------------------


pu -78. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


dhūmānumāne mahānase sapakṣa 1 vyavahārastu niścitavyāpakavattayā sapakṣatvasyāpi satvāt/ uktarūpāyāṃ pakṣatāyāṃ satyāmapi pakṣatvāvyavahāropyanumityaviṣayatvāt/ tatra pakṣatāyāṃ satyāmapi kadācidanumityabhāvāśca tvanmate 2 saṃśayottarapratyakṣasthala iva liṅgaparāmarśāditatsāmagryabhāvādityāhuḥ//


iti svamate pakṣalakṣaṇam // 6 //


---------------------------------------------------------------------------


anyasya tu pramātvenābhimatā/ sācānumātari kṣaṇikavādini 3 satvātsamānādhikaraṇā/ akṣaṇikavādini satvādvyadhikaraṇā ca / tathāca tādṛśasādhyābhāvabuddhau satyāmapi


samānādhikaraṇapramātvābhimatabuddhyabhāvātpakṣatāyuktetyarthaḥ/ akṣaṇikavādini kṣaṇikavādini cetyanantaraṃ vidyamānatveneti śeṣaḥ/ pratyakṣāyāṃ pratyabhijñānādisākṣātkārarūpāyāmityarthaḥ/ nanvevaṃ mahānasādāvapyuktarūpānumitiviṣayatvayogyatvasatvātpakṣatā syāt/ tathāca tatkāryāṇāṃ sapakṣatvāvyavahārapakṣatvavyavahārānumitīnāmāpāta ityata āha-- dhūmeti// pakṣatvāvyavahāropītyatra heturanumityaviṣayatvāditi// liṅgaparāmarśādīti// tatra yathā viśakalitavyāptismaraṇakarādirūpaliṅkadarśanayorbhāvepi vyāptiviśiṣṭaliṅdarśanarūpaparāmarśābhāvādvā parāmarśasatvepi pratyakṣasāmagrībalavatvena vā yathā nānumitistathetyarthaḥ//


atra gauravamarucibījamityeke / daivānmahānasādau satyapi parāmarśe pratyakṣasāmagryāmasatyāṃ cānumityāpatyā pakṣatvavyavahārādyāpāta ityanye//


iti svamate pakṣalakṣaṇam// 8 //


---------------------------------------------------------------------------


1.kṣatvavya -ka.ga.rā. 2.paramate saṃ-ga.rā. 3.no dvikṣaṇikavādini satvā-ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


svāto-pādhi-sānya-laṇam) upādhivādaḥ pu - 79.


---------------------------------------------------------------------------


athopādhivādaḥ // 3. //


atha svābhimatopādhisāmānyalakṣaṇam // 7 //


athopādhijñānasya vyāptijñānapratibandhakatvādupādhirnirūpyate/ sādhyavyāpakatve sati sādhanāvyāpaka 1 upādhiḥ//


---------------------------------------------------------------------------


athopādhivādaḥ // 3. //


atha svābhimatopādhisāmānyalakṣaṇam// 7 //


upādhinirūpaṇe kā pūrvasaṅgatirityāha-- athopādhīti// evamanumānopayuktavyāptyādinirūpaṇānantaramavasaprāptaṃ pratibandhakasvarūpaṃ nirūpyata ityarthaḥ/ etena yanmaṇau pakṣatokteḥ prāgevopādhainirūpaṇaṃ tadanavasaradusthamityuktaṃ bhavati/ upādhijñānaṃ hi dvedhā vyāptigrahaṇakālīnaṃ vyāptigrahaṇānantaramanumānaprayogakālīnaṃ ceti/ tatrādyābhiprāyeṇoktaṃ-- vyāptijñānapratibandhakatvāditi// dvitīya 2 sya pratipakṣatayā doṣatvenānumitipratibandhakatvāt/ vyāptijñānapratibandhakatvaprakāraśca sādhyavyāpakaṃ parityajato hetoḥ sādhyaparityāgasyāvaśyakatvādinopādherdūṣakatābījoktivāde vyaktaḥ//


"sādhyavyāpakavailobhmavyāptiḥ sādhanasya tu"/


iti yuktipādīyānuvyākhyānasudhādyuktiṃ hṛdi kṛtvopādhisāmānyalakṣaṇamāha -- sādhyeti// atra sādhyapadena pūrvoktadiśā na liṅgajanyadhīviṣayatvaṃ vivakṣitam/


---------------------------------------------------------------------------


1. katvasu -ga.rā. 2.yaṃ prati satprati -ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


pu -80. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


nanu -- vāyuḥ spārśanaḥ anudbhūtarūpānadhikaraṇatve sati pratyakṣasparśāśrayatvāt ghaṭavadityādau pakṣadharmeṇa dravyatvenāvacchinna 1 sādhyavyāpake cākṣuṣatvādyupādau samavāyaḥ samavetaḥ saṃbandhatvāt saṃyogavat ityādau sādhanena saṃbandhatvenāvacchinna --


---------------------------------------------------------------------------


yena vyāptigrahadaśāyāṃ mahānasīyadhūmādestādṛśatvābhāvena tadupādhyārdrendhanādāvavyāptiḥ syāt/ kintu vyāpakatāvacchedakadharmavatvamātramityagre vyaktam/ dhūmādyanumāne 2 vyañjanavatvāderupādhitāvyāvṛtyarthaṃ satyantam/ tatraiva


prameyatvāderupādhitānirāsāya sādhanāvyāpaka ityuktiḥ/ sādhaneti sādhanatvābhimatamucyate/ evaṃ sādhyapadenāpi// atrāvinābhāvasyaiva vyāptitvopagamenānaupādhikatvarūpavyāpteranādarānnānyonyāśrayaḥ//

uktalakṣaṇasyāvyāptatvaśaṅkottare sudhokte vivaritumākṣipati-- nanviti// spārśanaṃ tvigindriyavedyaḥ/ taptavāristhavahnāvavyabhicārāya satyantam/ tanmātras gaganādāvavyabhicārāyā viśeṣyam/ cākṣuṣatvādyupādhāvavyāptirityanvayaḥ/ yatra spārśanatvaṃ tatra cākṣuṣatvamiti sparśaguṇa eva vyabhicāreṇa śuddhasādhyavyāpakatvasyā 3 bhāvepi dravyatve sati spārśanatvaṃ yatra tatra cākṣuṣatvamiti ghaṭādau vyāptidarśanena pakṣadharmāvacchinnasādhyavyāpakatva 4 sya satvāttatrāvyāptiḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.nnesā -ga.rā. 2.ghaṭāderupādhitā -ṭha. 3.tvābhā- ṭa.ṭha.ḍa. 4.tvasatvā-ṭha.ṭa.


---------------------------------------------------------------------------


svāto-pādhi-sānya-laṇam) upādhivādaḥ pu - 81.


---------------------------------------------------------------------------


-sādhyavyāpake kṛtakatvādyupādhau cāvyāptiḥ/ tatra spārśanatvādereva sādhyatvāt/ sādhyapadena --


---------------------------------------------------------------------------


tathā yatra samavetatvaṃ tatra kṛtakatvamityasya jātyādau vyabhicāreṇa kṛtakatvasya śuddhasādhyāvyāpakatvepi saṃbandhatve sati samavetatvaṃ yatra tatra kṛtakatvamiti vyāpteḥ saṃyoge darśanena sādhanāvacchinnasādhyavyāpakopādhau cāvyāptirityarthaḥ/ atrāvacchinnatvaṃ samānādhikaraṇatvaṃ dhyeyam/ avyāptiṃ vyanakti-- tatreti// uktānumānadvaye 1 na tvavacchinnaṃ spārśanatvādikam/ yenoktalakṣaṇasatvādavyāptirna syāditibhāvaḥ//


nanvetāvupādhicatvenāsaṃgrāhyau/ kiṃ tu śuddhasādhyavyāpaka eveti cenna//


"vaktṛśrotṛprasaktīnāṃ yadāptiranukūlatā"/


ityādā"athāto brahmajijñāsā"ityādi śāstraṃ pramāṇamanukūlavaktrādimatvādityatanumāne vākyatvādyavacchinnasādhāyavyāpakasyāptavākyatvāderupādhitvasvīkārādvakṣyamāṇadūṣakatābījasyāvacchinnasādhyavyāpakopādhisādhāraṇyācceti bhāvaḥ//


yadyapi samavāyasyāprāmāṇikatvena tatra sādhyahetvorbādhā 1 dinaiva tadanumānasya duṣṭatayā tatropādheranaṅgīkārepi na kṣatiḥ/ tathāpi nodāharaṇamādaraṇīyamiti nyāyena dhvaṃso vināśī janyatvādityādau sādhanāvacchinnasādhyavyāpakasya kṛtakatvāde 2 rupādhitvenodāharaṇāntarasaṃbhavena ca sādhanāvacchinnasādhyavyāpakopādhipradarśana eva tātparyāt/ paramate prasiddhatvātsudhāyāmasyaivānuvādātsamavāyapakṣaka eva prayogo darśita ityadoṣaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


1.dhenaiva-ṭa.ṭha. 2.atyantābhāvovināśī janyatvādityādau sādhanāvacchinnasādhyavyāpakasya bhāvatvasya ityadhikam-ṭa. syābhāvasya -ṭha.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pu-82. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


--pakṣadharmādyavacchinnasādhyavivakṣāyāṃ tu vimato dhūmavān vahnimatvādityādau śuddhasādhyavyāpake ārdrendhanādyupādhau vaidhī hiṃsā adharmasādhanaṃ hiṃsātvādityādau niṣiddhatvādyupādhau cāvyāptiriti cenna//


sādhyapadena hi vyāpakatāvacchedakadharmādhikaraṇatvamātre vivakṣitam na tu tadatiriktadharmā 1 vacchinnatvamapi/ evaṃ ca yathā śuddhasādhyaṃ 2 dhūmādikaṃ vyāpakatāvacchedakadhūmatvādidharmādhikaraṇaṃ tathā dravyatvasamānādhikaraṇaṃ 3 spārśanatvarūpamapi sādhyaṃ vyāpakatāvacchedakaspārśanatvatvādhikaraṇameveti na kutrāpyavyāptiḥ/ na hi 4


dhavalatvasamānādhikaraṇaṃ 5 gotvamagotvaṃ bhavati//


etadevābhipretyoktaṃ sudhāyām-- sādhyapadenāsādhyapadenāvacchinnā 6 navacchinnasādhyābhidhānāditi//


---------------------------------------------------------------------------


sādhyeti// sāmānyalakṣaṇagatasādhyapadenetyarthaḥ/ pakṣadharmeti// pakṣadharmāvacchinnetyarthaḥ/ vyāvakatāvacchedaketi// yasminprayoge yavdyāpakatāvacchedakam taddharmāvacchinnasādhyavyāpaka upādhi 7 rityarthaḥ// uktaṃ sudhāyāmiti// sādhyavyāpakavailomyamityetavdyākhyānasudhāyāmityarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


r1.mānava-ṭa. nakārapūraṇena śodhitaṃ-ṭha. 2.dhyaṃ dhū-rā. 3.ṇaspā-ka.ga.rā.


4.gandhavatvasa-rā. 5.tathā dravyatvasamānādhikaraṇaṃ ityadhikam-ga.rā. 6.nnābhidhā-ga. nnasādhyābhā-ṭa. 7.janyatvasāvayavatvānyataratvena paryavasānāt/ kṛtakatvaṃ sāvayavatvaṃ mayā upādhirudbhāvitaḥ/ prāgabhāvo janyaḥ vināśitvādityatra sādhanāvacchinnasādhyavyāpakabhāvatvamupādhirityarthaḥ/ ityasti-ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


svāto-pādhi-sānya-laṇam) upādhivādaḥ pu- 83.


---------------------------------------------------------------------------


yadyapyavacchinnasādhya 1 vyāpako 'vacchinnasādhya evopādhiḥ/ tathāpi svavyāvṛtyāvacchinna 2 sādhyaṃ vyāvartayannavacchedakavyāvṛtterasaṃbhavādavacchedyaśuddhasādhyavyāvṛttau paryavasyanbhikṣupādaprasaraṇanyāyena śuddhasādhyasādhakānumānepi doṣo bhavati/ yathā viśeṣaṇāsiddho viśiṣṭahetvasiddhau paryavasyanhetudoṣo bhavati tatheti nārthāntarādikaṃ vyañjanavatvā 3 dyapi mahānasa 4 tvādyavacchinnavahnirūpasādhyavyāpakatvāttatropādhireva kintu dhūmānumānasyānukūlatarkasanādhatvenāvacchedyavahnivyāvṛtterasaṃbhavādavacchedakamahānasatvavyāvṛttereva ca saṃbhavādvahnimātrasādhakadhūmānumānadūṣaṇe na śakta iti na tatra doṣa iti bhedaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


nanu śuddhasādhyaprayoge 'vacchinnasādhyavyāpakopādhyuktau prakṛtanupayuktānvitoktirūpārthāntaratādoṣaḥ syādityāśaṅkāmanūdya śuddhasādhyaprayogadūṣakatvasyāpi satvānnadoṣa iti bhāvena pariharati// yadyapīti//


nanvevaṃ parvatognimāndhūmavatvādityādisadanumānabhaṅgaprasaṅgaḥ/ tatrāpyuktadiśāvacchinnasādhyavyāpakopādhisaṃbhavādityata āha-- vyañjanavatvādikamiti// na śakta iti vibhāgaḥ/ evaṃ yathāśrutaṃ sudhoktaṃ samarthya--


---------------------------------------------------------------------------


1.ko vahnirasādhya evo ityasti-rā. 2.nnaṃ saḥ -ṭa.rā. 3.dirapi-ka. ga.ṭa.rā. 4.sādyava- rā.


---------------------------------------------------------------------------


pu- 84. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


athavā yo yaddharmāvacchinnasādhyavyāpakatve sati sādhanāvyāpakaḥ sa tatropādhiḥ/ sādhyavyāpakatvesati sādhanāvyāpaka upādhiriti sudhāyāmapi sādhyavyāpakapadenedameva vivakṣitam/ evaṃ cāvacchinnasādhyasādhyavyāpake nāvyāptiśaṅkāpi 1 / nāpi śuddhasādhyavyāpake ārdrendhanādau tasyāpi dhūmatvādidharmāvacchinnadhūmarūpasādhyavyāpakatvāt/ evaṃ ca sarvopyupādhiravacchinnasādhyavyāpaka eva/ sudhāyāmanavacchinnapadaṃ tu vyāpakatāvacchedakadharmānyadharmeṇānavacchinnatvābhiprāyam//


yadvā sādhya 2 padasthāne yatpadaprakṣepeṇa yo yavdyāpakatve sati yadavyāpakaḥ sa svāvyāpye tasminhetāvupādhirityastu/ evaṃ ca dravyatvāvacchinnaspārśanatvasya dūṣyānumānasādhyatvābhāvepi tatra cākṣuṣa 3 tvopādhitāsiddhiḥ/ sudhāyāṃsādhyapadaṃ tu prāyikābhiprāyam/ ata eva sudhāyāṃ vastutastu yo dharmo yavdyāpakāvyā 4 pakastasya tenāvyāptiriti sādhyapadasthāne yatpadameva prayuktam//


atra dvitīyatṛtīyapakṣayorapya 5 vacchinnasādhyavyāpaker'thāntaranirāsa ādyapakṣa 6 vaddraṣṭavyaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


prakāntareṇa pakṣadvayamāha--athaveti// yadveti ca // ādyapakṣavaditi//


---------------------------------------------------------------------------


1.apipadaṃ na-ka.ga.ṭa.rā. 2.dhyādipa-ga.ṭa.rā. 3.tvasyo-ga.ṭa.rā. 4.pyaḥ tasya-ka.ga.ṭa.rā. 5.apipadaṃ na-ga.ṭa.rā. 6.kṣa eva dra-ga.rā.


---------------------------------------------------------------------------


svāto-pādhi-sānya-laṇam) upādhivādaḥ pu - 85.


---------------------------------------------------------------------------


atra cādye pakṣe avacchinnasādhyamapi sādhyameva/ dvitīye śuddhasādhyamapyavacchinnasādhyameva/ tṛtīye 'vacchinnasādhyasyāsādhyatvepi cākṣuṣatvasya tatropādhitvamiti bhedo draṣṭavyaḥ//


kecittu spārśanatvādirūpaśuddhasādhya eva dravyatvādiviśi 1 ṣṭacākṣuṣatvābhāvasyābhāva upādhiḥ/ ayaṃ ca viśiṣṭābhāvarūpa upādhiḥ sadhyavati sparśādau dravyatvarūpaviśeṣaṇasyābhāvena ghaṭādau 2


cākṣuṣatvābhāvarūpaviśeṣyasyābhāvenānugata iti śuddhasādhyavyāpakaḥ/ taduktam--


"ya upādhirlālagīti sādhye vai yadviśeṣaṇe/


---------------------------------------------------------------------------


svavyāvṛttyāvacchinnaṃ sādhyaṃ vyāvartayannityādinoktadiśeti bhāvaḥ//


pakṣāṇāṃ viveka svayamevāha -- atra cādya iti// sādhyameveti// vyāpakatāvacchedakadharmādhikaraṇamātrasya sādhyapadena vivakṣitatvāditi bhāvaḥ/ udayanādimatamāha-- kecitviti// sādhyavyāpakatvaṃ vyanakti -- ayaṃ ceti// ya iti// ya upādhiścākṣuṣatvābhāvasyābhāvarūpa upādhiḥ/ sādhye spārśanatvarūpasādhye dravyatvarūpayadviṣaṇayuktai 3 tasya dravyatvaviśiṣṭacākṣuṣatvābhāvasyābhāvaḥ kevale sādhye vyāpaka eva sa upādhirbhavatītyarthaḥ/ evaṃ 4 tarhi śāsre śuddha sādhyavyāpakarūpaikarūpopādhimanuktvāvacchinnasādhyavyāpako 5 ktiḥ kimarthetyata āha-- śāstre tviti// tadākṣepārthā taduktiriti vākyaśeṣaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


1.ṣṭasya -ka.ga.ṭa.rā. 2.'tu' ityadhikam-ka.ga.ṭa. 3.dabhāvābhūḥ dravyatvaviśeṣaṇaviśiṣṭa ityasti-ṭha. 4.evaṃ hi-ṭha. 5.kopādhyuktiḥ-ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


pu-86. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


tadviśeṣaṇayuktaitadabhāvā 1 bhūstu kevala"/


iti/ śāstre tu vyatirekavyāptyādinānvayavyāptyādi 2 mivāvacchinnasādhyavyāpakopādhinokta 3 śuddhasādhyavyāpakopādhirākṣipyata ityāhuḥ//


ayaṃ 1 prakāro vāyuḥ spārśanaḥ sparśatvāditya 5 siddhisaṃkīrṇe dravyatvāvacchinnasādhyavyāpake cākṣuṣatvopādhau na saṃbhavatītyasārvatrikaḥ/ tatra dravyatvāvacchinnacākṣuṣatvābhāvā 6 bhāvarūpopādhāvuktarītyā spārśanatvarūpasādhyavyāpakatvepi 7 sparśatvarūpasādhanāvyāpakatvasyābhāvātsādhanavati sparśe dravyatvābhāvena dravyatvaviśiṣṭasya cākṣuṣatvābhāvasyābhāvenopādheḥ sādhanavyāpakatvāt//


ata eva sudhāyāṃ"kvicitsādhyāvacchedakāvacchinnasyopādhyabhāvasya hetutvādyathā vāyuḥ spārśano na dravyatve satyacākṣuṣatvā"diti kvacitpadaṃ pratyuktam//


---------------------------------------------------------------------------


1.vobhūtsakevale ityastu-ṭa.rā. 2.dikami-ka.ga.rā. 3.ktaḥ śu-ga.ṭa.rā. 4.tupra-ka.ga.rā. 5.tyādauhyasaṃ-ṭa.


6.varūpo-ga.rā. 7.satveti pūritaṃ-ṭa. 8.śetvarū -ṭha.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


svāto-pādhi-sānya-laṇam) upādhivādaḥ pu - 87.


---------------------------------------------------------------------------


yattu sādhanavyāpakopi kvacidupādhiryatra pakṣāvṛttirhetuḥ yathā karakā pṛthivī kaṭhinasaṃyogava 1 tvādityādāvanuṣṇāśītasparśavatvamiti/ tanna/


---------------------------------------------------------------------------


sparśa 2 tvarūpasādhanavatītyarthaḥ/ ata eva asārvatrikatvādeva 3 sudhāyāṃ sādhyavyāpakavailomyamityādervyākhyānasudhāyāmityarthaḥ/ kvacitpadaṃ prayuktamiti/ dravyatvaviśiṣṭasya cākṣuṣatvasyābhāva upādhiriti hi prāgaktam/ etadabhāvaśca pratipakṣaprayoge hetūkṛtya kvacitpadaṃ prayuktaṃ cetprāguktaviśiṣṭābhāvarūpopādhiprakāraśca kvacidevetyaktaṃ bhavatīti bhāvaḥ/ etena sudhāvākyaṃ kecitvityupanyastapakṣābhiprāyeṇetyuktaṃ bhavati//


kvacitsādhanavyāpakopyupādhiryatra pakṣāvṛttirheturītyādinā maṇyukteḥ 4 sādhanavyāpakyāpyupādhitvātkathaṃ"sādhyavyāpakavailomyaṃ sādhanasye"tyanuvyākhyānādau lakṣaṇoktirityatastaṃ pakṣamanūdya nirāha-- yatvityādinā// karaketi pakṣaḥ pṛthivīti sādhyam/ kaṭhinasaṃyogavatvaṃ pāṣāṇādeva na tu karakakāyāṃ alpakāla eva dravībhāvadarśanāt/ pakṣāvṛttiścāyaṃ hetuḥ/ hetoḥ pakṣavṛttitve tavdyāpakasyopādherapi pakṣavṛttitayā tavdyatirekasya svarūpāsiddhatvena svavyāvṛttibalena pakṣātsādhyavyāvṛttisaṃpādanasyāśakyatayā dūṣakatvamupādherna syāt iti yatra pakṣāvṛttirheturityuktam/ anuṣṇeti// yatra pṛthivītvaṃ ghaṭādau tatrānuṣṇāśītasparśavatvamiti sādhyāvyāpakam/ yatra kaṭhinasaṃyogavatvaṃ ghaṭādāveva tatrānuṣṇāśītasparśavatvamiti sādhyāvyāpakam/ yatra kaṭhinasaṃyogavatvaṃ ghaṭādāveva tatrā 5 nuṣṇāśītasparśavatvamityapi niyamātsādhanavyāpakaṃ ca/ pṛthivīvayvoranuṣṇāśītasparśavatvopagamāditi bhāvaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


1.gatvā-ka.gar. 2.śavatvarū-ṭha.ḍa. 3.vasādhya-ṭa.ṭha.ḍa. 4.ktasā-ṭa.ṭha.ḍa. 5.tra pṛthivītvamityapi -ṭa.ṭha.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pu -88. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


asyopādhitve ghaṭaḥ pṛthivī kaṭhinasaṃyogavatvādityatrāpyupādhitvāpātāt/ na hi sa eva dharmastasminneva sādhye pakṣabhedamātreṇopādhiranupādhiśca bhavati/ anuṣṇāśītasparśābhāvasya sādhyābhāvasādhakatvaṃ tu nopādhyabhāvatvāt/ sādhanavyāpakasyāpyupādhitve 'tiprasaṅgāt/ kintu pratipakṣāntaravatsvata eva sādhyābhāvavyāptatvāt/ na hi sarvopi pratipakṣa upādhyabhāvarūpaḥ//

iti 1 svābhimatopādhisāmānyalakṣaṇam// 7 //


---------------------------------------------------------------------------


nanvekatropādhitve 'nyatrāpi kuta ityata āha-- na hīti// nanu bhavatyaṃ 2 pakṣavṛttihetāvapyupādhiḥ anukūlatarkeṇa tannirāso bhaviṣyatīti cettarhi karakā pṛthivītyādāvapi tathāstu/ na ca tatrānukūlatarko nāstīti vācyam/ tarhi tata eva tasya duṣṭatve kimanenālaukikena sadanumānaduṣṭatāpādakena sādanavyāpakasyāpyupādhitvakalpanena / nanvasya 3 pakṣavṛttihetāvapyupādhitve ghaṭo na pṛthivī anuṣṇāśītasparśavatvābhāvājjalavaditi svābhāvena sādhyābhāvasādhanaṃ na syādityata āha-- anuṣṇeti// atiprasaṅgāditi// dhūmādyanumāne prameyatvāderapyupādhitāpātāditi bhāvaḥ//


iti svābhimatopādhisāmānyalakṣaṇam// 7 //


---------------------------------------------------------------------------


1.svamate -ṭha.ṭa. 2.tatrāpyu-ṭha.ḍa. 3.syānupādhitve karakā na pṛthivī anuṣṇāśī ityasti -ṭa.ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


udanā-dyuktodhi-laṇaṅgaḥ) upādhivādaḥ pu - 89.


---------------------------------------------------------------------------


athodayanādyuktopādhilakṣaṇabhaṅgaḥ // 8 //


udayanādayastu -- sādhyasamavyāptatve sati sādhanāvyāpaka upādhirityāhustanna/


---------------------------------------------------------------------------


athodayanādyuktopādhilakṣaṇabhaṅgaḥ // 8 //


anuvyākhyāne sādhyavyāpakavailomyaṃ sādhanasyetyupādhilakṣaṇoktiḥ sādhyasamavyāpakatva 1 lakṣaṇanirāsāyetyuktvā sudhāyāṃ 2 dūṣitam/ tadvi 3 śadīkurvannāha -- udayanādayastviti// yadyapyetanmataṃ maṇāveva pūrvapakṣe nirastam/ tathāpyadhikadoṣavivakṣayā sudhāvākya 4 vivaraṇacikīrṣayā cātra punirupanyāsaḥ/ samavyāptatvaṃ kiṃ viṣamavyāptasyopādhitvena śāsrakārairanupādānādupādīyate, uta dūṣakatābījasya samavyāpta eva saṃbhavena viṣamavyāptopādherabhāvāt/ atha --


svasaṃbandhena yaḥ svīyaṃ dharmamanyatra darśayet /


sa upādhiryathā loke japādiḥ sphaṭikādiṣu//


ihāpyañyāpyahetvarthavyāpta 5 tvabhramahetutā/


upādheḥ syāt . . . . . //


ityādyuktyā yaḥ samīpasthite hetau svadharmaṃ vyāpyatvamādadhātītyupādhipadasyānvarthatviddhyarthaṃ, yadvā pakṣetaratva 6 syopādhitvanivṛtyarthamiti 7 / ādyaṃ nirāha -- śāstra iti//


---------------------------------------------------------------------------


1.tvapakṣāṇāṃ-ṭha. 2.taddū-ṭa.ṭha.ḍa. 3.dvivṛṇvannāha-ṭha. 4.kyaṃ vi-vṛṇvanvikīrṇavācātra-ṭha. 5.vyāpyatva-ṭa.ṭha. 6.rasyo-ṭa.ṭha.ḍa. 7.vikalpyeti pūritam-ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


pu- 90. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


śāsre pārthivaparamāṇurūpādayo nityāḥ paramāṇuviśeṣaguṇatvādāpyaparamāṇurūpavadityādau pṛthivīviśeṣaṇaguṇatvābhāvāderviṣamavyāptasyāpyupādhitvasvīkārāt/ samavyāptyabhāvepi vakṣyamāṇarītyā sādhyavyāpakatvādimātreṇa pratipakṣādyunnāyakatvasaṃbhavena dūṣakatābījasāmyācca/ sādhyavyāpyatvarūpasvadharmasya sādhane pratibimbajanakatvarūpāvayavārthābhāvepi lābhādyupādhinā kṛtamityādāviva rūḍhyopādhipadaprayogopatteśca//


kiñca na śāstre lokavyāvahārārthamupādhivyutpādanam/ kintvanumādūṣaṇārthamiti viṣamavyāptike upādhiśabdaḥ pāribhāṣikostu/ niścitasādhyakādau sapakṣādiśabdavatsamavyāpte 'vayavārthasya satvenānyatra gauṇo vāstu/


---------------------------------------------------------------------------


viṣamavyāptasyeti// yatra nityatvaṃ tatra pārthivaviśeṣaṇaguṇatvābhāvo jalaparamāṇvādāveti sādhyavyāpakatvamiva yatra pārthivaviśeṣaṇaguṇatvābhāvastatra nityatvamiti nāsti/ ghaṭādau vyabhicārādato viṣamavyāptasyetyuktam/ dvitīye nirāha-- sameti// vakṣyamāṇeti// dūṣakatābījoktiprastāva iti bhāvaḥ/ tṛtīyaṃ pratyāha-- sādhyeti//


nanu --


"bhavetāṃ yadi vṛkṣasya vājikarṇau kathañcana/


adṛṣṭāṃ samudāyasya kaḥ śaktiṃ jātu kalpayet"//


iti nyāyenāvayavārthasaṃbhave rūḍhikalpanā na yuktetyataḥ maṇyuktadoṣāntaraṃ cāha-- kiñceti// sudhoktamāha-- samavyāpta iti// caturthaṃ śaṅkate-- nanviti//


---------------------------------------------------------------------------


udanā-dyuktodhi-laṇaṅgaḥ) upādhivādaḥ pu - 91.


---------------------------------------------------------------------------


viṣamavyāptikasya dūṣaṇatva eva hi 1 mamābhiniveśaḥ/ na tu tatropādhiśabdasya mukhyatvepi//


nanu viṣamavyāpta 2 syopādhitve bādhānunnītapakṣetaropyupādhiḥ syāditi cenna/ anumāne anukūlatarkasatve iṣṭāpatteḥ/ tatsatve upādhiḥ sādhyāvyāpakatvaniścayāt/ anyathā tavāpi śabdobhidheyaḥ prameyatvādityādāvaśabdatvādeḥ samavyāpta 3 pakṣetarasya nirāso na syāt/ ata evānuvyākhyāne sādhya 4 vyāpakatvamevoktam na tu samavyāptiḥ//


kecittu --vyatirekidharmatvamupādhisāmānyalakṣaṇam/ śuddhasādhyavyāpakatvāvacchinnasādhyavyāpakatvādīni tu viśeṣalakṣaṇā 5 nītyāhuḥ/ tanna/ vyatirekidharmatvasyātrāyamupādhiriti vyavahārāhetutvāt/


---------------------------------------------------------------------------


bādhasthale sarvaṃ tejo 'nuṣṇaṃ padārthatvādityādau atejastvādirūpasya pakṣetara 6


tvasyopādhitvasvīkārādbādhānunnītetyuktam/ anuvyākhyāna iti// sādhyavyāpakavailomyamityanuvyākhyāne // vyatirekidharmatvamiti// abhāvapratiyogidharmatvamityarthaḥ/ dharmatvamātrasya prameyatvādāvapi satvādvyatirekītyuktam/ // 7 śuddheti// śuddha 8 vyāpakatvavyāpakatāvacchedakāvacchinnasādhyavyāpakatvasādhanāvacchinnasādhyavyāpakatvaghaṭitānītyarthaḥ 9 /


---------------------------------------------------------------------------


1.hipadaṃ na -ga.ṭa.rā. 2.ptakasyo-ka.ga.ṭa.rā. 3.ptatve pa-ga.rā. 4.dhyāvyā-rā. 5.ṇādīni-ga.rā. 6.rasyo-ṭa.ḍa. 7.śuddheti iti nāsti- ṭa.ṭha.ḍa. 8.sādhyetyadhikam -ṭa.ḍa. 9.ghaṭitapadaṃ na -ṭa.ṭha.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pu-92. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


anumitipratibandhakajñānaviṣayatānavacchedakatvācca//


kaścittu -- paryavasitasādhyavyāpakatve sati sādhanāvyāpaka upādhiḥ/ paryavasitatvaṃ ca pakṣadharmatābalalabhyatvam/ evaṃ ca śabdaḥ svasvetarāvṛttitvarahitanityāvṛttidhmādhikaraṇam meyatvādityādau paryavite 'nityatve kṛtakatvamupādhiḥ/ tatsādhane 'nityatvamupādhirityāha/


---------------------------------------------------------------------------


anumitipratibandhaketi// yadavacchinnaviṣayakaṃ jñānaṃ anumitipratibandhakaṃ tādṛśaṃ hyupādhikatvamanumānadūṣaṇārthamiha nirūpaṇīyam/ tādṛśaṃ ca sādhyavyāpakatvādikameva na tūktarūpamiti bhāvaḥ//


ratnakośakāramatamāha-- kaściditi// pakṣadharmatābalalabhyatvamiti// tathāca bādhānunnītapakṣetarepi nātivyāptiḥ/ tasya pakṣīyasādhyāvyāpakatvāditi bhāvaḥ/ sveti// svasminsvetaratra cāvṛttitvarahitastatrobhayatra vidyamāna iti yāvat/ tādṛśo nitye ' 1 vidyamānaśya yo dharmaḥ tadadhikaraṇityarthaḥ/ nityāvṛttidharmādhikaraṇamityevoktau śabdatvarūpadharmavatvenārthāntaraṃ syāt/ ato rahitetyantam/ prameyatvādidharmavatvenārthāntaranirāsāya nityāvṛttītyuktam/ tatsādhana iti// svasvetarāvṛttitvarahitākṛtakāvṛttidharmādhikaraṇamityevaṃrūpeṇa


kṛtakatvasādhana ityarthaḥ/ evaṃ ca pakṣadharmāvacchinnasādhanāvacchinnasādhyavyāpakādisarvasaṃgrahaḥ/ tādṛśasādhyasya paryavasitatvāt//


"vādyuktasādhyaniyamacyutopi kathakairupādhirudbhāvyaḥ/


paryavasitaṃ niyamayan dūṣakatābījasāmrājyāt"//


---------------------------------------------------------------------------


1.api padaṃ ityadhikam -ga.


---------------------------------------------------------------------------


udanā-dyuktodhi-laṇaṅgaḥ) upādhivādaḥ pu - 93.


---------------------------------------------------------------------------


tanna/ tathātve hi dvyaṇukasya sāvayavatve siddhe dvyaṇukamanityadravyāsamavetam mahatvānadhikaraṇadravyasamavetatvādityatra paryavasite nityadravyasamavetatve niḥsparśadravyasamavetatvamupādhiḥ syāt//


kiñca pakṣadharmatābalalabhyasādhyasiddhau niṣphala upādhiḥ/ tadasiddhau kasya vyāpakaḥ//


ityudayanādyuktopādhilakṣaṇabhaṅgaḥ// 8 //


---------------------------------------------------------------------------


iti tadvacanāditi bhāvaḥ// siddha iti// kāryatvādihetuneti bhāvaḥ/ asamavetatvena sādhyaparyavasānavāraṇāya sāvayavatve siddha ityuktam/ dravyasamavetatvamātrasya tryaṇukādāvavyabhicārāya mahatvānadhikaraṇeti dravyaviśeṣaṇam/ maṇaujanya 2 tvānadhikaraṇetyādyuktāvapi janyaviśeṣaṇasya vyarthatvātpattirityāgaḥ/ niḥsparśadravyeti// atra dravyapadaṃ samavyāptyabhiprāyeṇeti jñeyam/ nanvatra pakṣa eva sādhyāvyāpakatvātparyavasitasādhyavyāpakatvaṃ nāstyeveti nātivyāptirityarucerāha -- kiñceti// niṣphala iti/ sādhyavyāvṛttyarthatvādupādheḥ siddhasya ca vyāvṛtterayogāditi bhāvaḥ//


ityudayanoktopādhilakṣaṇabhaṅgaḥ // 8 //


--------------------------------------------------------------------------


1. mahatvetyadhikam - ga.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 94. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


atha maṇyuktopādhilakṣaṇabhaṅgaḥ // 9 //


maṇau tu -- paryavasitasādhyavyāpakatve sati sādhanāvyāpaka upādhiḥ/ yaddharmāvacchedena sādhyaṃ prasiddhaṃ tatparyavasitaṃ sa ca dharmaḥ kvacitsādhanameva kvaciddravyatvādiḥ kvacinmahānasatvādiḥ evaṃ ca vahninā dhūṃme sādhye vastugatyā mahānasatvādyavacchinnaprasiddhakasya dhūmasya vyāpaka ārdrendhanādirdhūmarūpaśuddhasādhya evopādhiriti nāvyāptirityuktam/ tatra 1 dhūmena vahnisādhanepi mahānasatvādyavacchinnaprasiddhavahnivyāpakasya vcañjaḍana 2 vatvādervahnirūpaśuddhasādhya evopādhitvāpātāt/


---------------------------------------------------------------------------


atha maṇyuktopādhilakṣaṇabhaṅgaḥ // 9 //


maṇautviti// ityuktamityanvayaḥ / pakṣadharmatābalalabhyatvaṃ cetparyavasitatvaṃ tadā prāgukto doṣa ityata āha-- yaddharmeti// etacca sarvasaṃgāhakamityāha-- sa ceti// sādhyaprasiddhyavacchedakībhūto dharma ityarthaḥ/ dhvaṃso vināśo janyatvādityādau bhāvatvādyupādhisthale sādhanamityarthaḥ/ vāyurbahirindriyapratyakṣaḥ prameyatvādityādau rūpavatvādyupādhau dravyatvādiḥ ayaṃ dhūmavānvahniḥmatvādityādau vyañjanavatvādyupādhau mahānasatvādityādiḥ/ dūṣaṇasaukaryāyopādhāvuktarūpamupapādayati -- evaṃ ceti// evameva sādhanādyavacchinnasthaleti dhyeyamiti bhāvaḥ/ dhūmeneti// parvatognimāndhūmavatvāditi sadanumānepītyarthaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


1.nnadhū -ga.gha.rā. 2.natvā-ga.ṭa.


---------------------------------------------------------------------------


maṇyuktodhi-laṇaṅgaḥ) upādhivādaḥ pu - 95.


---------------------------------------------------------------------------


yadi ca vahniprasiddhiṃ prati mahānasatvaṃ nyūnavṛttīti navācchedakam tarhi spārśanatvaprasiddhiṃ pratyapi dravyatvaṃ nyūnavṛttīti nāvacchedakaṃ syāt//

atra kecidāhuḥ -- yaddharmāvacchinnetyatrāvacchetako 1 dharmaḥ sādhanavyāpakībhūto vivakṣitaḥ mahānasatvaṃ ca sādhanasya


dhūmasya na vyāpakamiti na vahnau sādhye


vyañḍanavatvamupādhiḥ/ pakṣadharmo dravyatvādistu pratyakṣaspārśāśrayatvādisādhanavyāpaka eva/


---------------------------------------------------------------------------


nanu -- sādhyaprasiddhyacchedakadharme yāvatvaṃ vivakṣitaṃ ato vyañjanavatvādau nātivyāptiriti cenna/ vāyuḥ pratyakṣaḥ pratyakṣasparśāśrayatvādityatrodbhūtarūpavatvasyānupādhitāpatteḥ/ sādhyaprasiddhyavacchedakaprameyatvādyanavacchinnapratyakṣatvāvyāpakatvāt/ ato yatkiṃñcitvameva vācyam/ tathācoktadoṣa eveti bhāvaḥ// yadi ceti// yaddharmāvacchedenetyatra sādhyaprasiddhyanyūnānadhikadeśavṛttidharmasyaivāvacchekadharmapadena vivakṣitatvāditi bhāvaḥ// spārśanatveti// vāyuḥ spārśanaḥ anudbhūtarūpānadhikaraṇatve sati pratyakṣasparśāśrayatvādityatra cākṣuṣatvādyupādhāvityarthaḥ// nyūnavṛttīti// sparśaguṇepi spārśanatvasatvepi dravyatvābhāvāditi bhāvaḥ//


keciditi// yajñapatyādaya ityarthaḥ/ nanu dhvaṃso vināśī janyatvādityādau sādhanāvacchinnasādhyavyāpakaṃ bhāvatvamupādhirna syāt/


---------------------------------------------------------------------------


1.kobhūto - ga.ṭa.rā.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 96. nyāyadīpuyatatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


abhedepi vyāpakatva 1 satvena sādhanamapi svavyāpakameva/ ārdrandhanāde 2 rapi sādhanībhūtavahnivyāpukaṃ yatprameyatvādikaṃ tadavacchinnadhūmarūpaśuddha 3 vastugatyā 4 taduktasya prameyatvādyavacchinnasādhyavyāpakatvasya satvepi dhūmarūpaśuddhasādhyavyāpakatvajñānamātreṇopādhivyavahārādanumitipratibandhanācca//


kiñcaiva sa śyāmo mitrāpṛṣṭatvādityādau mitrātanayatvāvacchinnaśyāmatvavyāpakaṃ śākapākajatvamupādhirna syāt/ avacchedakasya mitrātanayatvasya mitrāpṛṣṭakokilādāvasatvena sādhanāvyāpakatvāt//


evaṃ vāyuḥ spārśanaḥ prameyatvādityādau dravyatvāvacchinnasādhyavyāpakaṃ sādhanasya prameyatvasya cāvyāpakaṃ cākṣuṣatvamupādhirna syāt/ tatra dravyatvasya prameyatvarūpasādhanavyāpakatvābhāvāt//


---------------------------------------------------------------------------


sādhanasya sādhanāvyāpakatvādityata āha-- abhedepīti// sādhanavanniṣṭhā 5 tyantābhāvāpratiyogitvarūpavyāpakatvasya sādhyāderiva sādhanasyāpi 6 sādhanavati sādhanātyantābhāvābhāvāditi bhāvaḥ//


nanu śuddhasādhyavyāpakatvajñānamātreṇānumitipratibandhādau satyapyuktalakṣaṇaṃ saṃgrāhakamātramityato na saṃgrāhakamapyetadavyāpakatvamityāha -- kiñceti//


---------------------------------------------------------------------------


1.tvasyasa -ka.ga.ṭa.rā. 2.dirapi -ka.ṭa.rā. 3.śuddhapadaṃ na-ka.ga.ṭa.rā. 4.tvadukta-ka.ga. 5.ṣṭhānyonyābhā -ḍa. 6.satvādityadhikam-ṭa.ṭha.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


maṇyuktodhi-bhaṅgaḥ) upādhivādaḥ pu- 97.


---------------------------------------------------------------------------


na cātrāyamanupādhiḥ, prameyatva 1 rūpahetoḥ spārśanatvarūpasādhyaviśeṣaṇūbhūtadravyatvavyabhicāritvena prameyatvaṃ spārśanatvarūpaviśeṣyavyabhicāri viśeṣaṇāvyabhicāritve sati viśiṣṭavyāpakabhicāritvāditi vyabhicārasādhakahetuviśeṣaṇasya 2 dravyatvaviśeṣaṇāvyabhicāritvasyāsiddheriti vācyam/


na hyupādhyāhitavyābhicāre tvaduktameva liṅgam/ prameyatvaṃ spārśanatvavyabhicāri dravye spārśanatva 3 vyāpakodbhūtarūpavatvavyabhicāritvāt dravyatvavadityapi vyabhicārānumānasambhavāt/ atra ca dravyaiti viśeṣaṇaṃ mahatvasamānādhikaraṇodbhūtasparśanatve 4 vyabhicāravāraṇārtham/


---------------------------------------------------------------------------


nacātrāyamanupādhiriti// na cetyasya vācyamityanenānvayaḥ/ kutoyamanumādhiriti cet hetoḥ sādhyavyabhicāritvonnāyakatvenopādherdūṣa 5 katvamiti mate śuddhasādhyavyabhicārānumānāsaṃbhavādityāha-- prameyatveti// viśeṣaṇāvyabhicāritve satīti// dravyatvarūpaviśeṣaṇetyarthaḥ/ mahatvasamānādhikaraṇodbhūtasparśatve vyabhicāravāraṇāya satyantam/ viśeṣaṇāvyabhicāritve satītyasyārthanirdeśo dravyatvāvyabhicāritve satīti// viśeṣaṇamiti//


---------------------------------------------------------------------------


1.rūpapadaṃ na-ga.ṭa. 2.'dravyatvarūpaviśeṣaṇasya' ityadhikam-ka. 3.tvaprayojakodbhū -ka-ga.ṭa.rār. 4.śavatve iti śodhitam-ṭar. 5.deṣatvamiti mate-ṭar. deṣitvamate-ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pu-98. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


tvanmatepi 1 dravyatvāvyabhicāritve satīti viśeṣaṇametadarthameva/ tvanmate ca vyabhicāra 2 upādhiniyataḥ//


kiñca 3 vyañjanavatvāderapi mahānasatvādyavacchinnavahnivyāpakatvena tatropādhitvepi na doṣa ityuktatvāttavdyāvṛtyarthaṃ sādhanavyāpakatvaviśeṣaṇaṃ vyartham//


atha matam --


taddharmāvacchinnasādhyavyāpakatve sati taddharmāvacchinnasādhanāvyāpakatvam vā, yatra sādhanāvyāpakatvaṃ tadvṛttidharmāvacchinnasādhyavyāpakatvaṃ vā, svānadhikaraṇībhūtasādhanādhikaraṇavṛttidharmāvacchinnasādhyavyāpakatvaṃ vopādhitvam//


---------------------------------------------------------------------------


nanu mitrā 4 putratvaprameyatvādihetāvupādhe 5 revamastvityata āha-- tvanmate ceti// ityuktatvāditi// svābhimatopādhilakṣaṇoktiprastāve vyañjanavatvādirapi mahānasatvādyavacchinnavahnirūpasādhyavyāpakatvāttatropādhirevetyādinā granthenoktatvādityarthaḥ//


pūrvoktadoṣanirāsāya yajñapatinaivotprekṣitapakṣāntarāṇyāśaṅkate -- atha matamiti// yaddharmeti// yena dharmeṇa sādhyavyāpakatvaṃ tenaiva dharmeṇa sādhanāvyāpakatvamādyalakṣaṇārthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.pihidra--ga.ṭa.rā. 2.re upādhirvi-ga.ṭa.rā. 3.kiñceti nāsti-ga.ṭa.rā. 4.pṛṣṭatva-ṭha. tratveti śodhitam-ḍa. 5.dhireva māstvi-ṭa.ṭha. dhereva māstvi-ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


maṇyuktodhi-laṇaṅgaḥ) upādhivādaḥ pu- 99.


---------------------------------------------------------------------------


evaṃ ca dhūmānumāne vyañḍanavatvādikaṃ nopādhiḥ/ 1 tasya


mahānasatvādyavacchinnavahniṃ pratīva tadavacchinnadhūmaṃ pratyapi vyāpakatvena taddharmāvacchinnadhūmaṃ pratyapi vyāpakatvena taddharmāvacchinnasādhanāvyāpakatvābhāvāt/ vyañjanavatvasya yatra parvate dhūmarūpasādhanavyāpakatvaṃ tadavṛttimahānasatvādyavacchinnavahnivyāpakatvepi tadvṛttiparvatatvādyavacchinnavahnivyāpakatvepi tadvṛttiparvatatvādyavacchinnavahnyavyāpakatvāt/ vyañjanavatvānadhikaraṇībhūte dhūmarūpasādhanādhikaraṇe parvate vartamāno yaḥ parvatatvādistadavacchinnavahnyavyāpakatvācca/ tasmādvyañjanavatvādau nātivyāptiḥ//


nāvyāptiḥ/ udbhūtarūpavatvāderdravyatvādyavacchinnaspārśanatvarūpasādhyaṃ prati vyāpakatvepyūṣmādau vyabhicāreṇa ----


---------------------------------------------------------------------------


sveti 2 vyañjanavatvādirūpādhirucyate/ svasyānadhikaraṇūbhūtaṃ yatsādhanādhikaraṇaṃ tadvṛttītyarthaḥ/ svānadhikaraṇahṛdavṛttihadamahānasānyataratvāvacchinnavyāpakameva vyañjanavatvamiti tatrātivyāptinirāsāya


sādhanādhikaraṇeti/ etacca lakṣaṇatrayaṃ dhūmena vahnisādhanasthale vyañjanavatvādyupādhau nāstīti nātivyāptirita tāvatkrameṇopapādayati evaṃ ceti// evaṃ rūpeṇa vivakṣāyāṃ satyamityarthaḥ/ nāvyāptiriti// vāyuḥ spārśanaḥ pratyakṣasparśāśrayatvādityatyādau dravyatvāvacchinnasādhyavyāpakodbhūtarūpavatvādyupādhāvavyāptirnāstītyarthaḥ/ krameṇa tatra lakṣaṇatrayasatvaṃ vyanakti-- udbhūtetyādinā // 3. uṣmādau vyabhicāreṇeti// ūṣmataptavāristhavahnyādau pratyakṣasparśāśrayatve satyapyuddhūtarūpavatvābhāvāditi bhāvaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


1.itaḥ ' tasmāvdyañjanavatvādau' iti paryantasya sthāne --'tasya mahānasatvādyavacchinnasādhyavyāpakatvepi tadvṛttiparvatatvāvacchinnavahnyavyāpakatvāt' vyañjanavatvānadhikaraṇūbhūte dhūmarūpasādhanāvyāpakatvepi tadavṛttimahānasatvādyavacchinnavahnivyāpakatvācca ityasti -ṭa. 2.'vyañjanavatvādiḥ' iti nāsti-ṭa.ṭha.ḍa. 3.ūṣmādau itina-ṭha.ṭa.


---------------------------------------------------------------------------


pu -- 100. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (ta.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


dravyatvāvacchinnapratyakṣasparśāśrayatvarūpaṃ sādhanaṃ pratyavyāpakatvāt/ yatroṣmādau sādhanāvyāpakatvaṃ tadvṛttidravyatvarūpadharmāvacchinnasādhyavyāpakatvāt/ udbhūtarūpānadhitakaraṇe pratyakṣasparśāśrayatvarūpasādhanādhikaraṇe ūṣmaṇi vartamānadravyatvāvacchinnasādhyavyāpakatvācceti//


ucyate --


ghaṭaḥ pṛthivī dravyatvādityatra ghaṭānyatvāvacchinnapṛthivītvavyāpake pakṣa eva sādhanāvyāpake ghaṭāvṛttiguṇavatvarūpopādhāvuktalakṣaṇānyavyāptāni/


---------------------------------------------------------------------------


nanvevamapi gandhaprāgabhāvāvacchinno ghaṭo gandhavānpṛthivītvāditi sādhya 1 vyabhicāriṇi hetau gandhaprāgabhāvakālīnatvāvacchinnasādhyavyāpake gandhaprāgabhāvakālīnatvāvacchinnapṛthivītvavati cenna/ yaddhmavati 2 sādhyavyāpakatvaṃ taddharmavati sādhanavyāpakatvamityasyābhimatatvāt//


uktopādhiśca na tathā/ taddharmavatipakṣe sā 2 dhanāvyāpakatvāt/ na caivaṃ sa śyāmo mitrā 4 tanaya(pṛṣṭa)tvādityatra naratvāvacchinnaśyāmatvavyāpakaṃpṛṣṭahaṃsādau sādhanāvyāpakaṃ śākapakajatvamupādhirna syāt, naratvavati sādhyavyāpakasya tasya tadvati sādhanāvyāpakatvābhāvāt, mitrāpṛṣṭasya narasya sarvasyaiva śākapākajatvāditi vācyam/ narasaṃsānyataratvādikamādāya tatrāpyuktalakṣaṇasatvāditi manyante/


---------------------------------------------------------------------------


1.dhyāvya-ḍa. 2.pakṣadhmavati ityasti-ḍa. 3.dhyāvyā-ṭa.ḍa. 4.trāpṛtra-ṭha. putrotiśodhitam -ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


maṇyuktodhi-lakṣaṇabhaṅgaḥ) upādhivādaḥ pu- 101.


---------------------------------------------------------------------------


ghaṭāvṛttiguṇavatvasya ghaṭānyatvāvacchinnapṛthivītvaṃ pratīva tadavacchinnadravyatvaṃ pratyapi vyāpakatvāt/ gha 1 ṭātmapakṣe sādhanāvyāpakasya tasya ghaṭavṛttinā ghaṭatvena vā dravyatvādinā vāvacchinnapṛthivītvavyāpakatvābhāvāt/ svānadhikaraṇībhūte


dravyatvarūpasādhanādhikaraṇe ghaṭe vartamānaghaṭatvādidharmāvacchinnasādhyavyāpakatvābhāvācca//


---------------------------------------------------------------------------


uktalakṣaṇānyavyāptānītyuktam/ tatra lakṣaṇatrayāsatvaṃ krameṇa vyanakti-- ghaṭāvṛtti guṇa 2 vatvasyetyādinā // ghaṭānyatveti// ghaṭānyasminpṛthivītvavati dravyatvavati ca ghaṭāvṛttiguṇavatvasatvena yaddharmeṇa sādhyavyāpakatvaṃ taddharmeṇa sādhanāvyāpakatvābhāvādādyamavyāptam/ ghaṭavṛttinetyetaddravyatvādinā vetyatrāpyanveti//


na cāyamupādhireva na bhavati śuddhasādhyavyabhicārānunnāyakatvāt/ yenāvyāptirdeṣāyeti vācyam/ dravyatvaṃ pṛthivītvavyabhicāri dravyatvaghaṭatvaprameyatvānīti pratītiviśeṣyatve sati ghaṭāvṛttiguṇavatvavyabhicāritvāt prameyatvādivadityādikrameṇa tatsaṃbhavāt/ atra dravyatveti svarūpāsiddhivāraṇāya / na ca vyabhicāra 3 vārakatvena vaiyarthyam/ tritayogacarapratīti 4 viśeṣyatve vyarthatvaśaṅkānavakāśāt/ vyarthaviśeṣyatvaśaṅkānirāsāya paṭatveti/ evaṃ ca paṭatva eva vyabhicāravāraṇāya viśeṣyamiti jñeyam/


---------------------------------------------------------------------------


1.ṭa rūpapa-ka.ga.ṭa.rā. 2.ṇatvasya-ṭha.ḍa. 3.rāvā -ṭa.ṭha.ḍa 4.viṣayatve -ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pu -102. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


kiñcārdrendhanādyupādhau dhūmatvāvacchinna 1 sādhyavyāpakatve sati vahnitvāvacchinnasādhanāvyāpakatvamātreṇopādhivyavahārādanumitipratibandhācca nedamupādhitvam/ tvayāpi 2 hyanenaiva hetudvayena vyatirekidharmatvāderupādhitvaṃ nirastam//


api ca vyañjanavatvāderapi mahānasatvādyavacchinnavahni 3 vyāpakatvenopādhitvepi na doṣa ityuktatvāttadvyāvṛttarthyaṃ tredhā viśeṣaṇaṃ vyarthameva//


anyetu paryavasitasādhyavyāpakatve sati sādhanāvyāpaka evopādhiḥ/ yaddharmāvacchedena sādhya prasiddhaṃ tadeva paryavasitam/ nacaivaṃ vyañjanavatvādirapi vahnirūpaśuddhasādhya evopādhiḥ syāditi 4 vācyam/ sādhanāvyāpakapadena


sakalasādhyasya yadvyāpakaṃ tadrahite 'dhikaraṇe sādhanaparityāgasya vivakṣitatvāt/ tasya ca tatrābhāvāt/


---------------------------------------------------------------------------


vyāptigrahasthānārthaṃ prameyatvetyuktam/ ghaṭatve vyabhicāravāraṇāya satyantam//


aṅgīkṛtyāpyanupādhitvaṃ doṣāntaramāha-- kiñceti// tvayāpīti// uktalakṣaṇatrayavādināpītyarthaḥ/ ityuktatvāditi// svābhimatopādhilakṣaṇaprastāve // 5 tridheti// taddharmeti, tadvṛttīti, svānadhikaraṇībhūteti, 6tridhetyarthaḥ/ tatrābhāvādityuktaṃ vyanakti-- na hīti// ativyāptiṃ nirasyāvyāptiṃ ca nirāha-- śuddheti//


---------------------------------------------------------------------------


1.nna sādhanāvyā-ga.rā. 2.hi padaṃ na-ga.ṭa. 3.hnāvatropā -ga.ṭa.rā. 4.śaṅkyam -ka.ga.ṭa.rā. 5.tredhe -ṭa.ḍa. 6.tredhe -ṭa.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


mayuktodhi-laṇaṅgaḥ) upādhivādaḥ pu - 103.


---------------------------------------------------------------------------


na hi vyañjanavatvena dhūmaḥ sakalavahnivyāpakarahite parityajyate / dhūmasya sadanumānatvena dhūmavati yatkiñcidvahnisatvena tatra vahnivyāpakasyāvaśyakatvāt/ śuddhasādhyavyāpake 'vacchinnasādhyavyāpake copādhau vivakṣitaṃ sādhanāvyāpakatvamastyeva/ ārdrendhanena sakaladhūmavyāpakarahite taptāyaḥpiṇḍe vahneḥ parityaktatvāt/ cākṣuṣatvena ca sakalāni dravyaguṇādigatāni yāni 1 spārśanatvāni tavdyāpakāni yānyudbhūtarūpādhikaraṇatvodbhūtarūpa 2 samānādhikaraṇatvādīti tadrahite vāyau pratyakṣasparśāśrayatvasya tyaktatvādityāhuḥ//


tadapi na/ uktakṛsṛṣṭiyuktasādhanāvyāpakatvādya 3 jñānepi niṣiddhatvādāvupādhipadaprayogādanumitibandhanācca/ 4 viśeṣaṇavaiyarthyasyoktatvācca/ evaṃ kṛsṛṣṭntarāṇyapi dūṣyāṇi//


---------------------------------------------------------------------------


evaṃ kṛsṛṣṭyantarāṇīti// tathāhi-- sādhyavyāpakatve sati sādhyasamānādhikaraṇatve sati vā sādhyavyabhicārisādhanāvyāpakatvamupādhilakṣaṇam/ atra niradhikaraṇe sādhyaviruddhe sarvadopādhivyavahāravidhūre 'tivyāptivāraṇāya satyantam/


vyañjanavatvāderdhūmādihetāvupādhitvaprasaṅgavāraṇāya sādhyavyabhicārīti viśeṣaṇamityādi/ tadapyetenaiva nirastam/ etadajñānepyupādhivyavahārādanumitipratibandhāccetyuktahetubhyaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


1.yānīti nāsti-ga.rā. 2.sāmānādhikaraṇyādīni-ga.ṭa.rā. 3.dyabhāvepi -- ga. 'dya' 'ni' anayormadhye lopo darśitaḥ-rā. 4.vivakṣāviśeṣavaiya-ga.ṭa.rā.


---------------------------------------------------------------------------


pu-104. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


etena-- yavdyabhicāritvena sādhanatvasya sādhyavyabhicāritvaṃ sa upādhiḥ/ evañcāvacchinnasādhyavyāpakaḥ śuddhasādhyaṃ pratyavyāpakopi tatropādhiḥ/ upādhivyabhicāraprayuktavyabhicārasya śuddhasādhyepi satvāt/


---------------------------------------------------------------------------


na cedaṃ saṃgrāhakamātramuktamiti vācyam/ anumānadūṣaṇārthaṃ hyupādhinirūpaṇam/ anumitipratibandhakajñānaviṣayatāvacchedakamupādhitvamiha nirūpyamiti maṇāvapyukteḥ/ astādṛśasyaiva sarvasaṃgrāhakasya granthakṛduktarītyā tredhā vaktuṃ śyakyatvenānyādṛśasyāpya 1 nādaraṇīyatvāt/ evaṃ sādhyavyāpakatāsthalātirikte sādhanasamānādhikaraṇo yo dharmastadavacchinnasādhyavyāpakatve sati sādhanāvyāpakamityādyapi nirastamityarthaḥ//


yathāśrutaṃ maṇivākyamanuvadati-- yavdyabhicāritveneti// anumīyata iti śeṣaḥ/ avyāptinirāsāya sarvatraitadastīti pakṣadharādyuktadiśopapādayati -- evaṃ ceti// vāyuḥ pratyakṣaḥ pratyakṣasparśāśrayatvādityatrodbhūtarūpavatvādiḥ dhvaṃso vināśī janyatvādityādau bhāvatvādiścāvacchinnasādhyavyāpakaḥ// upādhivyabhicāreti// pratyakṣasparśāśrayatvaṃ janyatvaṃ vā pratyakṣatvavyabhicāri vināśitvavyabhicāri vā dravyatvādirūpaviśeṣaṇāvyabhicāritve sati tadviśiṣṭapratyakṣatvādivyāpakodbhūtarūpavatvādivyabhicāritvāt ityevaṃrūpeṇopādhivyabhicāraprayuktyetyarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.syānāda - ṭha.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


maṇyuktodhi-laṇaṅgaḥ) upādhivādaḥ pu - 105.


---------------------------------------------------------------------------


iyāṃstu bhedaḥ/ śuddhasādhyavyāpakaḥ śuddhasādhya evopādhiḥ/ avacchinnasādhyavyāpakastu śuddhe 'vacchainne copādhiḥ/ 1 tavdyabhicāraprayojakavyabhicāranirūpakatvāditi maṇyuktaṃ lakṣaṇāntaramapi nirastam/ sādhyavyabhicāronnāyakatvasyopādhiśarīrānupraveśe upādhirvyabhicāronnāyaka iti siddhāntavirodhāt//


kiñca yavdyabhicāratvenetyanenopādhivyabhicārasya kiṃ sādhyavyabhicārānumitinakatvamabhipretaṃ kiṃ vā janakatvaprayojakarūpavatvam/ nādyaḥ/ vyabhicārānanumitidaśāyāmanumādhitā 2 pātāt/ parvata ākāśavān dhūmādityatra ghaṭasyopādhitāpātācca/ śakyate hi ghaṭavyabhicāreṇākāśavyabhicāro 'numātum/ tvanmate ākāśātyantābhāvasya kevalānvayitvena vṛttimataḥ sarvasyāpyākāśavyabhicāritvāt//


---------------------------------------------------------------------------


śuddhāvacchinnasādhyavyāpake sarvatraikarūpyameva kimityata āha-- iyāṃstviti// iti siddhānteti// upādhirityukte sādhyavyabhicāronnāyaka iti prāptatvena vyabhicāronnāyakovyabhicāronnāyaka ityasyāsaṃbhavena maṇikṛtsiddhāntavirodhādityarthaḥ//


phalopadhānaṃ yogyatāveti vikalpya nirāha-- kiñceti// anumitidaśāyāmiti// tadānīmanumitirūpaphalābhāvāditi/ tathācopādhernityadoṣatvasiddhāntabhaṅga iti bhāvaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.ubhayavyabhicā - ka.ṭa.rā. 2.tvāpā- ga.rā.ṭa.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 106. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


kiñcānumitijanakatvamityatrānumitiḥ kiṃ bhramasādhāraṇī vivakṣitā pramārūpaiva vā/ ādye dhūmena vahnyanumāne ghaṭa upādhiḥ syāt/ saṃbhavati hi ghaṭavyabhicāritvena dhūmasya bhramarūpā vahnivyabhicārānumitiḥ/ dvitīye vahninā dhūmānumāne


hṛdatvamupādhiḥ syāt/ hṛdatvavyabhicāritvena liṅgenotpannāyā api vahnardhūmavyabhicārānumiterviṣasatvena pramātvāt//


antyepyupādhivyabhicārasya sādhyavyabhicāraṃ prati prayojakatvaṃ kiṃ svasya sādhyavyabhicāravyāpyatvaṃ sādhanasya sādhyavyāpakavyabhicāritvameva vā/ nādyaḥ/ vāyuḥ spārśanaḥ pratyakṣasparśāśrayatvādityatrodbhūtarūpavatvopādhivyabhicā 1 rasya śuddhasādhyavyabhicāritvavyāpyatvābhāvena lakṣaṇasyāvyāpteḥ/ mahatsamānādhikaraṇodbhūtasparśatvasyodbhūtarūpavatvavyabhicāritvepi spārśanatvavyabhicāritvābhāvāt//


---------------------------------------------------------------------------


nanu sādhanasyetyatra sādhyasamānādhikaraṇasādhanasyetyucyate/ tathācākāśāsāmānādhikaraṇyaṃ dhūme nāstīti na doṣa iti vādinaṃ pratyāha -- kiñceti// antyepīti// prayojakarūpavatvamiti pakṣepītyarthaḥ/ svasyopādhivyabhicārasya/ lakṣaṇasyeti// sādhyavyabhicāravyāpyavyabhicāranirūpakatvarūpalakṣaṇasyodbhūtarūpavatvopādhāvavyāpterityarthaḥ/ vyāpyatvābhāvaṃvyanakti-- mahatveti// paramāṇvādisparśasyāpratyakṣatvānmahatvasamānādhikaraṇetyuktam/


---------------------------------------------------------------------------


1.ritvasya -ga.ṭa.rā.


---------------------------------------------------------------------------


udher-dūkatā-bījam) upādhivādaḥ pu- 107.


---------------------------------------------------------------------------


dvitīye tvasmaduktalakṣaṇa evāntarbhāvaḥ syāt/ asmābhirapi sādhyavyāpakatve sati sādhanāvyāpaka upādhirityanena sādhyavyāpakāvyāpyatvameva hetoḥ sopādhikatatvamityabhipretatvāt//


uktaṃhyanuvyākhyāne --"sādhyavyāpakavailomyamavyāptiḥ sādhanasya ceti"/ sādhanasya yatsādhyavyāpakavailomyaṃ sādhyavyāpakāvyāpyatvaṃ sāvyāptirityarthaḥ/ tasmātparokta 1 lakṣaṇānyayuktāni//


---------------------------------------------------------------------------


iti maṇyuktopādhilakṣaṇabhaṅgaḥ // 9 //


---------------------------------------------------------------------------


dīpaprabhādisparśasyāpratyakṣatvādudbhūtetyuktam/ dvitīya iti// sādhanasyetyādyuktapakṣa ityarthaḥ/ avyāptirvyāptyabhāva ityarthaḥ//


iti maṇyuktopādhilakṣaṇabhaṅgaḥ// 9 //


---------------------------------------------------------------------------


athopādherdūṣakatābījam // 10 //


upādhiścānumānapravṛtteḥ prāgvyāptigrahavelāyāmavyāpterevonnāyakaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


athopādherdūṣakatābījam // 10 //


upādheḥ kintvena dūṣakatvamityataḥ"sādhyavyāpakavailomya'miti yuktipādīyānuvyākhyānasudhoktiṃ vivṛṇvāna āha -- upādhiśceti//


---------------------------------------------------------------------------


1.ktānila -- ga.rā.


---------------------------------------------------------------------------


pu-108. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


sādhyavyāpakaṃ parityajato hetoḥ sādhyaparityāgasyāvaśyakatvāt/ sādhyaparityāgasyaivāvyā 1 ptitvāt/ na tu tadā satpratipakṣasya/ pakṣe sādhyopasaṃhārā 2 tpākpratipakṣasyāna 3 vasarāt/ taduttarakālaṃ 4 pratisthasyevonnāyakaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


prāgityasya vivaraṇaṃ vyāptigrahetyādi/ upasthita iti śeṣaḥ/ avyāptervyāptyabhāvasya hetutvenābhimataṃ, hiṃsātvaṃ pāpasādhanatvāvyāpyaṃ tavdyāpakaniṣiddhatvāvyāpyatvādityevaṃrūpeṇonnāyaka ityarthaḥ/ tavdyāpakāvyāptatve tadavyāpyatvaṃ kuta ityataḥ/ sudhoktamevāha -- sādhyeti// sādhyaparityajatastavdyāpakaparityāgasyāyogāditi bhāvaḥ/ tāvatā sādhyatyāgonnāyakatvameva prāptaṃ na tvavyāpyunnāyakatvamityata āha -- sādhyapiratyāgasyaiveti//


etenānaupādhikasaṃbandhasya vyāptitvātsopādhikatve


lakṣaṇābhāvādavyāptirityupapādanaṃ nirastam/ vyāptijñānādhīnamupādhijñānaṃ 5 tadadhīnaṃ ca 6 nirupādhikatvajñānaṃ tadāyattaṃ ca vyāptijñānamiti cakrakaprasaṅgena tasya vyāptilakṣaṇatvāyogāt//


evakāravyāvartyamāha -- na tviti// taduttareti// anumānapravṛtyuttarakālaṃ tvityartaḥ/ upasthitopādhiścetyanukarṣaḥ/ na tu vyāptyabhāvāderityevakārārthaḥ/ pratipakṣonnayanaprakāraśca pratipakṣaprayogopītyādināgre vyaktaḥ//


nanu sādhyavyāpakaṃ parityajato hetoḥ sādhyaparityāgasyāvaśyakatve sādhyavyabhicāra eva prāptaḥ kathaṃ pratipakṣatetyato 'nyatra sādhyaparityāge hi tathā pakṣa eva sādhyaparityāge tu pratipakṣataivetibhāvenānyatra parityāgapakṣaṃ dūṣayannāha -- hetoḥ sādhyaparityāgo hīti//


---------------------------------------------------------------------------


1.vacā-ka.ga.rā. 2.grahā - ga.rā. 3.kāśāt-ṭa.rā. 4.lantu -pra-ka-ṭa.rā. 5.upādhijñādhīnaṃ -ṭha. 6.ca iti nāsti--ṭa.ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


udher-dūkatā-bījam) upādhivādaḥ pu- 109.


---------------------------------------------------------------------------


hetoḥ sādhyaparityāgo hi pakṣādanyatra vā pakṣa eva vā nādyaḥ/ sphuṭe vyabhicāre sati tadarthamupādhyapratīkṣaṇāt/ dvitīye sādhyavyāpakavyāvṛttiḥ pakṣe 1 sādhāyamapi vyāvartayatīti pratipakṣonnāyakataiva//


nanu -- tadāpyavyāptyunnāyaka evāstu/ upādhivyāvṛttyā sādhyarahite pakṣe vartamānasya hetorvyabhicārāvaśyaṃbhāvāditi cenna/ tathātve bādhapratirodhayorapi vyabhicāronnāyakatvāpātāt/ tatra tābhyāmevānumāne duṣṭe kiṃ tadupajīvinā vyabhicāreṇeti cettarhyatrāpi vyāpakavyāvṛttirūpapratipakṣeṇaivānumāne duṣṭa kiṃ tadupajīvinā vyabhicāreṇa//


---------------------------------------------------------------------------


upādhyupasthitila iti yojyam/ vyāptyabhāvonnāyakatvaṃ kathamityata āha-- upādhīriti// paramukhenaiva samādhiṃ vācayitvā sama ityāha-- tatra tābhyāmiti//


nanūpādhyabhāvasya pratipakṣatvena doṣatve satyupāderadoṣatvāpattiḥ, pratipakṣe upādhyanudbhāvanāpattiḥ, bādhonnītapakṣetarasyopādhitvānāpattiḥ


pakṣai'kadeśavartino 'nupādhitāpattiḥ, pakṣe 'vidyamānavyatirekapratiyogina upādhitānāpattiḥ, saṃdigdhopādheradoṣatvāpattiḥ, pratipakṣodbhāvanāvasara, iti doṣasaptakabhāvātkathaṃ pratipakṣonnāyakatvamityata ādyaṃ nirāha --na copādhyabhāvasyeti//

---------------------------------------------------------------------------


1.kṣātsādhya - ka.ga.ṭa.rā.


---------------------------------------------------------------------------


pu -110. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


na copādhyabhāvasya pratipakṣatvena doṣatve upādherdeṣatvaṃ na syāt na hi yatra yadabhāvo doṣastatra sopi doṣa iti vācyam/ upādheḥ svavyāvṛttimukhenaiva doṣatayā svarūpeṇādoṣatvāt/ anyathā vyabhicāronnayanapakṣepi codyaṃ duṣpariharam//


na caivaṃ satpratipakṣe upādhyudbhāvanaṃ na syāt/ vaiyarthyāditi vācyam/ svapakṣasādhanārthamekaṃ parapakṣa 1 sādhanapratirodhārthamaparamiti sārthakyāt/ anyāyyo hyekena bahūnāṃ pratirodhaḥ//


uktaṃ ca --


"dvividhaṃ balavatvaṃ ca bahutvācca svabhāvataḥ"//


iti / siddhaṃ caitallokaśastrayoḥ/


---------------------------------------------------------------------------


codyaṃ duṣparihāramiti// upādhyabhāvasya sādhyavyabhicāronnāyakatvena dūṣakatve upādhirdeṣo na syāditi codyasya tatrāpi tulyatvāditi bhāvaḥ/ dvitīyamāśaṅkya nirāha -- na caivamiti// vaiyarthyāditi// upādhiḥ/ pratipakṣatvena dūṣaka iti vaktavyaṃ 2 vādinā prāgupanyasta hetoreva pratikṣasya satvena punarupādhyabhāvarūpapratipakṣasya kṛtyābhāvāditi bhāvaḥ/ pūrvaṃ prayuktahetoḥ paścāduktopādhyabhāvarūpahetośca dvayorapi sārthakyamāha -- svapakṣeti/ bahūnāmiti// anekasyetyarthaḥ 3 // uktaṃ ceti// viṣṇutatvanirṇayodāhṛtabrahmatarkasmṛtāvatyarthaḥ/ loke prasiddhamiti tadanuktvā śāsre darśayati-- uktaṃ hīti//


---------------------------------------------------------------------------


1.pakṣapadaṃ na -ka.ga.rāya 2.tacca na saṃbhatītyadhikam-ṭha/ 3.'bahūnāmiti' ityādikaṃ nāsti-ṭa.ṭha.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


udher-dūkatā -bījam) upādhivādaḥ pu - 111.


---------------------------------------------------------------------------


uktaṃ hi pramāṇatorthapratipattāviti nyāyabhāṣyavyākhyā 1 nāvasare nyāyavārtikepi"pramāṇābhyāṃ pramāṇairiti saṃplavo gamyata"iti/ nyāyadīkāyāṃ ca"darḍhyārthakaparasparasaṃvādarūpasaṃplavāvasara"iti//


etena 2 śatamapyandhānāṃ na paśyatīti nirastam//


na ca bādhonnītapakṣetara 3 tvopādherdeṣatvaṃ nasyāt pratipakṣe 'sādhāraṇyāditi vācyam/ tatropādhivyatirekarūpahetoranukūlatarkasanāthatvenāsādhāraṇyasyādoṣatvāt//


na ca kṣitivdyaṇukādipakṣakeśvarānumāne pakṣaikadeśavartino 'naṇutvasyopādhitvaṃ na syāt/ tavdyatirekasya bhāgāsiddheriti vācyam/ tatropādhairahitapakṣaikadeśasyaiva pakṣīkaraṇāt/ tāvatāpīśvarānumānoddeśadhīvirodhitvena pratipakṣatvopatteḥ/


---------------------------------------------------------------------------


nanvenekahetorna dārḍhyacāpādakatvamityetannirāha-- eteneti// pramāṇasaṃplavyāṅgīkārādityuktatvenetyarthaḥ/ tṛtīyaṃ nirāha-- na ca bādheti// vahniranuṣṇaḥ padārthatvādityādāvavahnitvādeḥ/ caturthamāśaṅkya nirāha-- na ca kṣitīti// kṣitivdyaṇukādikaṃ sakartṛkamityanumāna ityarthaḥ/ pakṣaikadeśasyeti// vdyaṇukādikaṃ vikartṛkaṃ aṇutvādityevaṃ rūpeṇetyarthaḥ/ īśvareti// īśvarānumāne uddeśyā yā dhīḥ sarvakartṛviṣayiṇī tadvirodhitvenetyarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.khyāvasa-kā.rā. 2.sahasramapya -ka.ga.ṭa.rā. 3. ropā -ga.ṭa.rā.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 112. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


nacānthakārodravyaṃ svātantryeṇa pratīyamānatvādityatrāśrāvaṇatvasya parvato dhūmavānvahnimatvādityatrārdrendhanādeścopādhitvaṃ na syāt/ tadvyatirekasya


pakṣaikadeśeṣyabhāvāditi vācyam/ vyabhicāronnayanapakṣepi śabde taptāyaḥpiṇḍe ca vyabhicārasya sphuṭatayopādhyanapekṣaṇāt/ śabdāderapi pakṣatvena vyabhicārasya sphuṭatvaṃ 1 copādhivyatirekeṇāpi tatraiva sādhyābhāvaḥ sādhyatām//


na ca sa śyāmo mitrātanayatvādityatra śākapākajatvādeḥ saṃdigdhopādherdeṣatvaṃ na syāt tadvyatirekasya saṃdigdhatvena pratipakṣasaṃbhavāditi vācyam/ pākṣikasiddhyādināpi satpratipakṣaphalasya saṃdehasya siddheḥ/


---------------------------------------------------------------------------


pañcamaṃ pakṣamanūdya nirāha-- na cāndhakāra iti// mīmāṃsakānumāne naiyādhikoktaśrāvaṇatvāderityarthaḥ/ vyabhicāronnayanapakṣepītyapipadena na kevalamasmatpakṣe kiṃ tu tvatpakṣepyupādhirnāpekṣitaḥ aspaṣṭavyabhicārasthale eva vyabhicārānumānayopādhyapakṣeti bhāvaḥ/ tathā ca tatropādherevābhāvena na tatra pratipakṣodbhāvanaṃ yenāsiddhidoṣaḥ syāditi bhāvaḥ// tatraiveti// śabda eva / tathāca tatra vyabhicāraḥ sujñāna iti bhāvaḥ//


ṣaṣṭhamāśaṅkya nirāha-- na ca saśyāma iti// garbhastha ityarthaḥ// saṃndigdheti// sādhanāvyāpakatvasaṃdehena saṃdigdhetyarthaḥ/ samabalatvābhāve kathaṃ pratipakṣatetyata āha-- saṃśayeti//


---------------------------------------------------------------------------


1.tveco -ṭa. tvena co-ga.rā.


---------------------------------------------------------------------------


udherdūkatābījam) upādhivādaḥ pu - 113.


---------------------------------------------------------------------------


saṃśayā 1 ṅtvemeva ca samabalatvam//


na ca pakṣe sādhyasaṃdeho 'numānāṅgatvādupādhiṃ vināpi siddha iti vācyam/ pakṣe vyabhicārasaṃdehasyāpi 2 taṃ vinā 3 siddheḥ/ upādhyāyatto vyabhicārasaṃdehastaṃ vinā neti cettadāyattaḥ sādhyasaṃdehopi taṃ vinā neti samam//


kiṃ ca tvayāpyu 4 pādhyābhāso nānā 5 / asādhāraṇaviparyayaḥ, aprasiddhasādhyaviparyayaḥ bādhitasādhyaviparyayaḥ, aprasiddhasādhyaviparyayaḥ bādhitasādhyaviparyayaḥ ityādirūpeṇetivadatopādheḥ pratipakṣonnāyakatvaṃ svīkṛtam/ asādhāraṇā 6 prasiddhaviśeṣaṇatvabādhādīnāmanumānadoṣatvāt//


---------------------------------------------------------------------------


pratibandyottaramāha -- pakṣevyabhicārasaṃdehasyeti// tenaivottaraṃ vācayitvā samamityāha -- upādhīti// parasaṃmataṃ caitadityāha -- kiñcatvayaiveti// maṇikṛtaivetyarthaḥ/ asādhāraṇeti// asādhāraṇo viparyayo 'bhāvo yasyeti bahuvrīhiḥ/ evamagrepyupādhiranyapadārthaḥ/ yathānvayavyatirekiṇi sādhye bādhonnītānyapakṣetaraḥ/ aprasiddheti// kevalānvayini sādhye pakṣetarādiḥ// bādhiteti// vahniranuṣṇastejastvādityatrākṛkakatvam/ pakṣāvyāvartakaviparyayo yathā kṣityādikaṃ sakartṛkaṃ kāryatvādītyatrāṇuvyatiriktatvamityādirūpeṇetyupādhivādānte vadatetyarthaḥ/ svīkṛtamityatra hetuḥ/ asādhāraṇyeti//


---------------------------------------------------------------------------


1.yānaṅgatvamevacāsam -ṭa.rā. 2.apipadaṃ na -ka.ga.ṭha.rā. 3.nāpisi-ka.ga.ṭa.rā. 4.yaivo -ga.ṭa.rā. 5.nāmāsā- ga.rā. 6.ṇyāpra-ka.ga.ṭarā.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 114. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


kiñca vahnirūpo hetuḥ dhūmarūpasādhyavyabhicārī tavdyāpakārdrendhanarūpopādhyabhāvavadvṛttitvāditi tvadīyaṃ vyabhicārānumānameva pakṣe sādhyābhāvasādhakatvātpratipakṣaḥ/ na hyatrānumīyamāno vyabhicāraḥ pakṣādanyatra paryavasānayogyaḥ/ yatra mahānasādau hetusādhyayoḥ satvaṃ tatra vyabhicārasya bādhitatvāt/


---------------------------------------------------------------------------


tadgranthavyākhyātṛbhirapi satpratipakṣo 1 nnāyakatāpakṣamavalambyaiva tadābhāsānāhetyavatāritatvāccetyapi dhyeyam//


nanu -- prācāṃ rītyābhyupetya satpratikṣotthāpakatvamupādhereti ābhāsānirūpitāḥ vastutastu vyabhicāronnāyakatvameva maṇikṛtsiddhānta ityato vyabhicārānumānameva pratipakṣarūpaṃ pakṣādanyatra vyabhicārānumānāsaṃbhavena pakṣa eva tadanumānasyāvaśyakatvāditi bhāvenāha -- kiṃ ceti// parvato dhūmavānvahnimatvādityatra vahnirūpa 2 heturityarthaḥ/ dhūmavyabhicārī


dhūmābhāvavadvṛttirityarthaḥ/ upādhivyabhicāritvādityasyārthoktirūpādhyabhāvavadvṛttitvāditi// sādhyābhāveti// sādhyavyabhicārītyasya sādhyābhāvavadvṛttī 3 tyarthatvādityarthaḥ/ tatra ca vahnervṛttimatvaṃ siddhamiti hetumati pakṣe sādhyābhāvasādhana eva paryavasānāditi bhāvaḥ//


nanu vyabhicārānumāne bhavedevaṃ pakṣānyatra mahānasādāvayogolakādau vā tadanumāne tu na pratipakṣatvāvakāśā 4 dityato nirāha -- na hīti//


---------------------------------------------------------------------------


1.kṣotthāpakatā -ṭa.ṭha.ḍa. 2.rūpehe -ṭha.ḍa. 3.ttitvādi-ṭa.ḍa. ttitvarūpatvādi-ṭha. 4.śa ityetanni -rā.ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


udherdūkatābījam) upādhivādaḥ pu - 115.


---------------------------------------------------------------------------


yatra cāyogolakādau hetusādhyayoḥ satvāsatve tasyopasthitau vyabhicārasya spaṣṭatvenopādhyanapekṣaṇāt/ anupasthitau ca tatrāparyavasānāt//


tasmātpariśeṣānniścitahetukatvena sandigdhasādhyakatvena copasthite pakṣa eva sādhyābhāvaṃ jñātvā tatra hetoḥ satvaṃ jñeyamiti vyabhicārānumitiḥ pūrvaṃ pakṣe sādhyābhāvaṃ spṛśantī kathaṃ na pratipakṣaḥ/ nacaivamupādhyabhāvasya hetutāhatiḥ/ 1 / upādhyabhāvavadvṛttitvāditi hetuśarīre upādhyabhāvapraveśāt//


nanu -- dūṣyānumānasya tarkānugrahe upādhirna sādhyavyāpakaḥ/ upādhestadanugrahe tvanumānasya bādhaṃ eveti kadā pratipakṣāvasara iti cet/ yadaikatatrā 2 nukūlatarkānavatārastadetyavehi/ anyathā -- pratipakṣamātrocchedaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


satvāsatve iti// yathākramamanvayaḥ/ kathaṃ na pratipakṣa iti// upajīvyatvātpratipakṣa eva vācya ityarthaḥ/ tathāpīṣṭasiddhirnetyāśaṅkya nirāha -- na caivamiti// saptamaṃ pakṣamāśaṅkate -- nanviti//


"anukūlena tarkeṇa sati sādhane/


sādhyavyāpakatābhaṅgātpakṣe nopādhisambhavaḥ"//


ityukteriti bhāvaḥ/ tadanugrahe tu -- anukūlatarkānugrahetvityarthaḥ/ bādha eveti// upādhyabhāvarūpahetoḥ prabalatvāditi bhāvaḥ/ avehi// jānīhītyarthaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


1.kṣatiḥ -ṭa.rā. 2.trāpyanu -ka.ṭa.rā.


---------------------------------------------------------------------------


pu -116. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


na hi pratipakṣo yāvajjīvaṃ pratipakṣaḥ/ yasya hi yadānukūlatarkāvatāraḥ sa tadā bādhakonyastu bādhya eva bhavati//


pratipakṣa 1 prayogopi -- śuddhasādhyavyāpake vaidhīhiṃsā nādharmasādhananiṣiddhatvāditi, avacchinnasādhyavyāpake tu


vāyuḥ dravyatve sati spārśanatvena hīno 'cākṣuṣatvādākāśavaditi,


---------------------------------------------------------------------------


atrovehītyekārapāṭhaḥ sādhuḥ/ natvaikārapāṭhaḥ/"ava ihi"itisthite"ādguṇa iti guṇena bhāvyatvāt/ na ca ā ihi ehi ava ehīti sthite"vṛddhirecīti"vṛddhau avaihīti yuktam/ āṅpūrvasyāgamanārthatvena jānīhītyetadarthakatvāyogāt/ tathāpi"vṛddhirecī"tyetadbādhitvā"eṅpararūpa"miti pararūpeṇa bhāvyatvācca/ na ca eṅipararūpamityetadbādhitvā"etyedhatyūṭhsvi"ti vṛddhirbhavaṣyatīti vācyam/ etadvṛddhimapi bādhitvā"omāṅośceti"pararūpeṇaiva bhāvyatvāt/"purastādapavādā anantarānvidhīnbādhante nottarā"niti"etyedhatyūṭhsvi"ti sūtravṛttāvevoktatvena etye 2 dhatyūṭhsti sūtrasyānantaraṃ paṭhitaṃ"eṅipararūpa"mityetadvidhiṃ pratyeva bādhakatvena tadanantaraṃ paṭhitamomāṅoścetyetatpratyabādhakatvāt 3 //


nacaivaṃ nityadoṣatānāpatterityataḥ iṣṭāpattimuttaramāha -- nahi pratipakṣa iti// evaṃ pratipakṣonnāyakatvaṃ samarthyedānīṃ tadunnayanaprakāramāha -- pratipakṣeti// śuddhasādhyavyāpake iti kartavyaḥ avacchinnasādhyavyāpake tu iti kartavyaḥ ityevakartavya iti cānvayaḥ/ dravyatve satīti//


---------------------------------------------------------------------------


1.kṣapratiyogo -ga.rā. kṣayogo-ka. etītis-ṭha.ḍa. 3.eṅi pararūpamiti pararūpatvānna vṛddhiḥ ityadhikam -ṭha.

---------------------------------------------------------------------------


udher-dūkatā-bījam) upādhivādaḥ pu - 117.


---------------------------------------------------------------------------


samavāyaḥ saṃbandhatve sati samavetatvena hīnokṛtakatvādākāśavaditi, 1 avacchinnasādhyavyāpakopi śuddhasādhya 2 evopādhiriti, caturthapakṣe vāyuḥ spārśano na dravyatve satyacākṣuṣatvādākāśavadatyeva kartavyaḥ/ na tu sarvatrāpi vimataṃ vyāpāra 2 rahitaṃ vyāpakarahitatvāditi sāmānyena/ vyāpakarahi 4 tatvasyānirdhāritatvenāsiddheḥ/ vahnimānaṃ 5 tavdyāpyavatvāditi sāmānyena prayogaprasaṅgācca/ na ca dvitīyatṛtīyayoḥ sādhyaviśeṣaṇavaiyarthyam/


---------------------------------------------------------------------------


dravyatvaviśiṣṭaspārśanatvahīna ityarthaḥ/ hetoḥ pakṣadharmabalādviśiṣṭa 6 rāhityaṃ sidhyat viśeṣaṇarāhitye bādhādviśeṣyarāhityamādāya paryavasyati dṛṣṭāntepyevameveti bhāvaḥ/ uttaraprayogepyevaṃ -- dhyeyam//


evaṃ śuddhasādhyavyāpake pakṣadharmāvacchinnasādhyavyāpake sādhanāvacchinnasādhyavyāpake ca pratipakṣaprakāraṃ krameṇa pradarśya kecitvityādinoktopādhailakṣaṇepi taṃ prakāramāha -- avacchinneti// caturtheti// svābhimatopādhilakṣaṇoktiprastāvoktacaturthapakṣa ityarthaḥ/ evakāraḥ sarvatrānvetavya iti bhāvena tavdyāvartyamāha -- na tu sarvatrāpīti// uktapakṣacatuṣṭayepītyarthaḥ// vyāpyeti// sādhyarūpavyāpyetyarthaḥ// anirdhāritatveneti// anukūlatarkādinā nirdhāritatve satyupādhyabhāvasya prabalatayā bādhakatvena pratipakṣatvāyogāt/ anukūlatarkānavatārakāla evopādhyabhāvasya pratipakṣatetyuktatvāditi bhāvaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


1.dityeva kartavyaḥ/ na tu sa ityevamasti-ga.rā. 2.dhyavyāpakopādhi- ṭa. 3.pyara -ṭa.rā. 4.katvasyāni-ga.ṭa.rā. 5.ayamitina -ga.ṭa.rā. 6.ṣṭaṃ -rā.ṭa.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pu -118. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


śabdo na sparśavadviśeṣaguṇaḥ ayāvaddravyabhāvitvādityādāviva vyabhicāraparihārārthatvāt//


nanu -- vipakṣe bādha 1 tarkajñāne upādheranavatāraḥ 2 tadajñāne tata eva


vyāptigrahapratibandhāt kimupādhinetyupādhicintā vṛthaiveti cenmaivam/ tarkājñānadaśāyāmupādhi 3 prasaṅgāt/ na hi vipakṣe bādhakatarkajñānaṃ vyāptidhīhetuḥ/ vyabhicāraśaṅkābhāve tarkānapekṣaṇāt/ yena tadajñānaṃ vyāptidhī 4


pratibandhakam syāt/ kintu vipakṣe bādhakatarkābhāvajñānam/


---------------------------------------------------------------------------


vyabhicāreti// ayāvaddravyabhāvitvasyātmaviśeṣaguṇe jñānādau bhāvena hetovyabhicāranirāsāya sparśavaditi sādhyaviśeṣaṇam/ tathā cākṣuṣatvasya pratyakṣasparśe satvena hetorvyabhicāravāraṇāyaiva dravyatve satīti viśeṣaṇam/ dvitīyaprayogopi akṛtakatvasya samavete satvena vyabhicāravāraṇāya saṃbandhatve satīti viśeṣaṇamityarthaḥ//


nanu -- tarkājñānameva vyāpti 5 pratibandhakamastu kimupādhijñānenetyata āha-- na hīti// kintviti// vākye vyāptidhīpratibandhakamityanukarṣaḥ/ nanu tarkājñāna eva tarkābhāvajñānaṃ bhavatīti tarkājñānameva pratibandhakamityāgatamityupādhirvyarthaṃ evetyata āha -- na ceti//


---------------------------------------------------------------------------


1.dhakata -ga.ṭa. 2.rāttada-ṭa.rā. 3.dherabhāvāt-ka. dheravatārāt-ga.ṭa.rā. 4.dhī hetuḥ prati-ga.ṭa.rā. 5.ptidhīpra- ṭa.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


udher-dūkatā-bījam) upādhivādaḥ pu - 119.


---------------------------------------------------------------------------


naca tarkājñānadaśāyāṃ tarkābhāvajñānaniyamaḥ/ aniyatasāmagrīkatvāt//


tasmādupādhirvipratipattitaḥ prāgavyāpterunnāyakaḥ/ anantaraṃ tu pratipakṣasya / evaṃ ca anuvyākhyāne --


"sādhyavyāpakavailomyamavyāptiḥ sādhanasya ce"tyupādheravyāptyantarbhāvasyoktatvāt, pramāṇalakṣaṇe tu 1 sa evopādhidoṣopīti pratirodhāntarbhāvasyoktatvādvirodha iti nirastam/ daśābhedenobhayasaṃbhavāt//


ata evasudhāyāmavyāptiḥ sādhanasya cetyanuvyākhyānastha caśabdena pratirodhopi saṃgṛhīta ityuktam/ etadevābhipretya paddhatau upādhirvipratipatteḥ prāgavyāptyunnāyakaḥ vipratipatyuttarakālaṃ 2 pratipakṣonnāyako bhavatītyuktam/ yattu pramāṇalakṣaṇaṭīkāyāṃ


sa eveti mūlasthaivakārasya vyabhicāra 3 vārakatvena vyākhyānaṃ tadapi --


---------------------------------------------------------------------------


sa eveti// pratipakṣa evetyarthaḥ// vyabhicāravārakatveneti// vyabhicārasyaiva 4 vyāptitvena pratipakṣa evopādhidoṣo na tvavyāptariti prāptatvādvirodha iti śaṅkābhiprāyaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


1.tupadaṃna-ga.ṭa.rā. 2.lantupra-ka.ga.ṭa.rā. 3.ravyāvacchedakatvena -ṭa. 4.vā vyāpti -ṭa.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 120. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


vipratipatyanantaraṃ tavdyavacchedakatvaparamiti na tadvirodhopīti 1 //


ityupādherdūṣakatābījam // 10//


---------------------------------------------------------------------------


vipratipatya 2 nantaramiti// anumānapravṛttyuttarakālamavyāptirnetyabhiprāya ityarthaḥ//


ityupādherdūṣakatābījam // 10 //


---------------------------------------------------------------------------


atha tārkikoktatṛtīyajñānaniyamabhaṅgaḥ // 11 //


athānumitikāraṇaṃ jñānamucyate/


atra kecit -- dhūmāgnyormahānasādau vyāptiṃ gṛhītavataḥ ādau pakṣe dhūmajñānam/ atha vyāptismaraṇam/ anantaramayaṃ dhūmo vahnivyāpya iti --


---------------------------------------------------------------------------


"anumā yuktirevoktā vyāptireva tu sāsmṛtā"iti yuktipādīyānuvyākhyānasudhoktiṃ 3 vivṛṇvāna āha -- atheti// vyāptisvarūpajñānopāyatatpratibandhakoktyanantaramavasaraprāptamityarthaḥ/ kecit -- tārkikāḥ/ pakṣadharme vyāptiviśiṣṭajñānaṃ tadanantaraṃ viśiṣṭavaiśiṣṭyajñānaṃ veti parāmarśavāde 4 maṇyukterāha -- aṃ dhūmovahnivyāpya iti vetyādi //


---------------------------------------------------------------------------


1.itipadaṃna-ga.ṭa.rā. 2,tyantara-ṭa.ḍa. 3.ktaṃ vi-ṭa.ḍa. 4.dama-ṭa.ṭha.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


tākta-tṛjñā-nimaṅgaḥ) parāmarśavādaḥ pu - 121.


---------------------------------------------------------------------------


vahnivyāpyadhūmavānayamiti vā vyāptipakṣadharmatāviśiṣṭadhūmaviṣayakaṃ pratisandhānātmakaṃ liṅgaparāmarśasaṃjñakaṃ tṛtīyaṃ jñānaṃ tadevānumitijanakamityāhuḥ/ tanna/ yatra hi liṅgadarśanādeva vyāptismṛtistatreyaṃ 1 prakriyā/ yatra tu liṅgadarśanaṃ vinaivādṛṣṭādihetvantareṇātpavacanena vā vyāptismṛtistatra dvitīyameva liṅgadarśanaṃ vyāptismṛtisahitātsannikarṣādevoktapratisandhānātkamudeṣyati/ soyamiti pratyabhijñāvaditi kiṃ tṛtīyajñānena//


taduktaṃ sudhāyām -- nāvaśyaṃbhāvinīyaṃ prakriyeti//


iti tārkikoktatṛtīyajñānaniyamabhaṅgaḥ // 11 //


---------------------------------------------------------------------------


tṛtīyajñānamiti// vyāptigrahadaśāyāṃ liṅgadarśanaṃ prathamaṃ paścātparvatādau liṅgadarśanaṃ dvitīyaṃ vyāptiviśiṣṭaliṅgajñānaṃ tṛtīyamiti tṛtīyajñānamityuktam// sannikarṣāditi// cakṣurdhūmādisaṃbandhādityarthaḥ/ tathā ca kadāciddvitīyamapi parāmarśarūpaṃ jātamiti kiṃ tṛtīyaniyamenetyarthaḥ//


iti tārkikoktatṛtīyajñānaniyamabhaṅgaḥ // 11 //


---------------------------------------------------------------------------


1. traiveyaṃ - ṭa.rā.


---------------------------------------------------------------------------












pu -122. nyāyadīpuyatatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


--------------------------------------------------------------------------


atha prābhākaroktajñānadvayahetutvabhaṅgaḥ // 12 //


prābhākarāstu -- dhūmo vahnivyāpya iti smṛtiḥ parvataścadhūmavā 1 niti jñānadvayamevānumitihetuḥ/ jñānadvayānumityormadhye viśiṣṭajñāne mānābhāvāt/ jñānadvayasya 2 svarūpaṃ pūrvabhāvitvaṃ niyamaśca kḷpta eva/ viśiṣṭajñānavādināpi taddhetutvena jñānadvayasvīkārāt/ anyathā siddhimātraṃ kalpyam/ viśiṣṭajñāne 3 catuṣṭayaṃ kalpyamiti gauravam/


--------------------------------------------------------------------------


atha prābhākaroktajñānadvayahetutvabhaṅgaḥ // 12 //


vyāptireva tu sā smṛtetyetavdyākhyānasudhāyāṃ tadanyo na manyata ityādinokte prābhākaramatataddūṣaṇe vivṛṇvāna āha -- prābhākarāstviti// ityāhurityanvayaḥ/ parāmarśavādapūrvapakṣe maṇyuktaṃ niṣkṛṣyānuvadati-- dhūma iti// jñānadvayameva smṛtyanubhavarūpajñānadvayamevetyarthaḥ/ nanu jñānadvayānantarabhāvino 'nutipūrvabhāvino vyāptiviśiṣṭapakṣadharmatājñānasya kuto na hetutvamityatastatsvarūpameva nabhonalināyitamityāha -- jñānadvayeti// jñānadvayasya kāraṇatve gauravaṃ viśiṣṭajñānasya hetutve lāghavamityato viparītameva lāghavamityāha -- jñānadvayasyeti// niyama iti// anumityavyabhicāra ityarthaḥ/ kathaṃ tritayaṃ kḷptamityata āha -- viśiṣṭeti// ananyatheti// viśiṣṭajñānarūpaparāmarśānupakṣīṇatayānumityekopakṣīṇatvamātraṃ kalpyamityarthaḥ/


--------------------------------------------------------------------------


1.nityamanubha iti-ga.ṭa.rā. 2.syahisva-ka.ga.ṭa.rā. 3.ne tu ca -ga.rā.

--------------------------------------------------------------------------


prākta-jñādva-hetvaṅgaḥ) parāmarśavādaḥ pu - 123.


--------------------------------------------------------------------------


etena jñānadvayādapyekasya viśiṣṭajñānasya kāraṇatvaṃ laghviti nirastam/ viśiṣṭajñānasyaivāsiddheḥ/ vastudvaye yugapadupasthite hi lāghavagauravacintetyāhuḥ//


tanna/ pratyabhijñāvadanumityādivaccānubhavasiddhasya viśiṣṭajñānasya taddhetubhūtajñānadvayenāpalāpe


pratyabhijñāyāstattāsmṛtīdantānubhavarūpajñānadvayenānumitervahnismṛtiparvatānubhavarūpajñānadvayena vyāptijñānasya taddhetubhūtasahacārādijñānena tvaduktajñānadvayasya ca tatkaraṇenāpalāpaprasaṅgāt/ bhavati hi tvanmate bhamasthale 2 'saṃsargāgrahasahakṛtena grahaṇasmaraṇarūpajñānadvayene 3 daṃ rūpyamiti viśiṣṭavyavahāravatpratyabhijñāsthale 'numitisthale cāsaṃsargāgrahasahakṛtenoktajñānadvayena soyamiti vyavahāraḥ parvato 4 gnimānityādivyāvahārāśca/ anyathā bhāntirapi svīkāryā//


---------------------------------------------------------------------------


ekasya kāraṇatvakalpanaṃ laghvityata āha -- eteneti// viśiṣṭajñānameva netyetannirāha-- pratyabhijñāvadityādinā// pratyabhijñāyā ityādi ṣaṣṭhyantānāmapalāpaprasaṅgādityanvayaḥ/ sahacārādītyādipadena vyabhicārābhāvajñānagrahaḥ/ viśiṣṭavyāvahārānyathānupapatyā pratyabhijñāderekatvaṃ siddhamityata āha -- saṃbhavati hīti// anyatheti// viśiṣṭavyāvahārabalena viśeṣaṇaviśeṣyatatsabandhaviṣayakarūpaviśiṣṭajñānāṅgīkāre viśiṣṭaviṣayakaikajñānarūpā bhrāntiḥ svīkāryetyarthaḥ//

---------------------------------------------------------------------------


1.nāvyā -ga.rā. 2.agṛhītāsaṃsargagrahaṇasma -ga.ṭa.rā. 3.'dvayena' ityādhikaḥ 'soyamitivyavahā' iti paryanto granthaḥ nāsti- ga.rā. 4.tovahnimā -rā.


---------------------------------------------------------------------------


pu -124. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


kiñca vyāptijñānaṃ tvanmate sāmānyapratyāsatterabhāvātsannikṛṣṭadhūmavyaktimātraviṣaya 1 kam/ pakṣadharmajñānaṃ tvagṛhītavyāptikadhūmaviṣaya 2 kam/ evaṃ ca kiñcitprameyaṃ vahnivyāpyaṃ parvataśca prameyavāniti jñānadvayamiva kaściddūmo vyāpyaḥ parvataśca dhūmavāniti viśiṣṭakalitaṃ parasparavārtānabhijñaṃ jñānadvayamapi nānumitihetuḥ//


na ca prameyatvaṃ vahnivyāpyatāvacchedakatvena na gṛhītaṃ dhūmatvaṃ tu tadavacchedakatvena gṛhītamiti vaiṣamyamiti vācyam/ vyāpyatāvacchedakatvaṃ hi vyāpyatvena saha vyāptiḥ/ anyasya prakṛtānupayogāt/


---------------------------------------------------------------------------


nanu saṃvādabalātpratyabhijñādau viśiṣṭaikajñānatvamupeyam/ na tu bhamasthala iti vadantaṃ pratyāha -- kiñceti// yadvā viśiṣṭajñānāstitvaṃ samarthya parābhipreta 3 jñānadvayahetutvaṃ nirāha-- kiñceti// athavā pūrvaṃ parvatādiniṣṭhadhūmavyaktiviśeṣaṇatvena vyāpteragrahādanyatra gṛhītavyāptiviśiṣṭajñānamanyatra kathamutpattumarhami 4 tyatastarhi jñānadvayasyāpi hetutānāpattirityāhi -- kiñceti//


sannikṛṣṭadhūmeti// mahānasīyadhūmavyaktimātretyarthaḥ/ anyasyeti// anyūnānadhikadeśavṛttitvāderityarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.yat -ka.ga.rā. 2.yam-ka.ga.ṭa.rā. 3.taṃ jñā-ṭha.bhimata jñā-ḍa. 4.tītya-ṭha.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


prākta-jñādva-hetvaṅgaḥ) parāmarśavādaḥ pu - 125.


---------------------------------------------------------------------------


na ca vyāptigrahaṇakāle dhūmasyāgnineva dhūmatvasya dhūmaniṣṭhayā vahnivyāptyā saha vyāptirgṛhītā/ evaṃ ca pakṣadharme dhūme vyāptigrahaprastāvoktarītyā vyāptigrahasāmagrīsatvepi vyāptiṃ na paśyasi, paśyasi tu vyāptidhūmatvayorvyāptigrahasāmagrīvirahe 1 vyāptimiti nūnaṃ te 2 tu ceravilocane//


etadevābhipretyoktaṃ sudhāyām/ na khalu viśakalite vyāptismṛtipakṣadharmatājñāne bhavayato 'numitiriti/ viśakalite bhinnaviṣaya ityarthaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


sarvadhūmavyaktiniṣṭhavyāpterekatve mānābhāvena nānātve 'vaśyaṃbhāvini dhūmatvasya tadanadhikadeśavṛttitvābhāvā 3 davacchittipratyayajanakatvāderjanakatvasya vyāptigarbhatayā'tmāśrayāpātācceti bhāvaḥ/ yadvāvacchedakaṃ hyanumityupayogitayābhyupeyam/ tacca dhūmatvādervyāptivyāpyatvarūpatve dhūmadarśane sati vyāptismṛtidvārānumityupayogi/ na tva 4 dhikadeśavṛttītvādi 5/ tajjñānena vyaptismṛtau bījābhāvādityarthaḥ/ uktarītyā vyāptigrahasāmagrīti// sādṛśyādirūpasāmagrīsatvepītyarthaḥ/ cature kuśale ityupahāsaḥ/ uktamiti// vyāptireva tu sā smṛtetyetadvyākhyāvasare yuktipāde //


---------------------------------------------------------------------------


1.hepi- vyā- ṭa.rā. 2. te rucire vi-ka. te cature vi -ga.ṭa.rā. 3.vāttada -ṭha. 4.tvanadhika -ḍa. 5.dītaratajjñā -ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 126. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


kiñca viśiṣṭajñānābhāve vyāptijñānasya 1 karaṇatvaṃ na syāt/ nirvyāpāratvāt/ na ca tarko vyāpāraḥ/ tasyāsārvatrikatvāt/ nāpi pakṣadharmatājñānaṃ vyāpāraḥ/ tasya vyāptijñānā 2 janyatvāt/ viśiṣṭajñānasya tu tajjanyatvāt//


etadapyuktaṃ viśakalita iti/ parasparaṃ janyajanakabhāvarahite ityarthaḥ//


api ca saṃśayānantarabhāvaviśeṣadarśanajanyapratyakṣasthale karacaraṇādau puruṣatvavyāptismṛtiḥ pakṣadharmatājñānaṃ


cāstīti tvanmatenumitiḥ syāt/ 3 asmanmate tu viśiṣṭajñānābhāvādanumitiryuktā/ evaṃ ca tvanmate pratyajñasāmagryā atrākḷpta 4 sāmagrīto balavatvaṃ ca na kalpyam//


---------------------------------------------------------------------------


tvadaṅgīkṛtavyāptijñānakaraṇatvabalādapi viśiṣṭajñānaṃ madhye kāraṇatvenopeyamityāha-- kiñca viśiṣṭajñānābhāva iti// asārvatrikatvāditi// saṃśasthala eva tarkāvatārasyoktatvāditi bhāvaḥ/ vyāptijñānajanyatvāditi// tajjanyajanakatve sati tajjanyasyaivavyāpāratvāditi bhāvaḥ/ anvayavyabhicārācca na jñānadvayasya hetutvam/ viśiṣṭajñānasya hetutve tu na vyābhicāra iti bhāvenāha -- api ceti// viśiṣṭajñānahetutvāṅgīkāre 'nvayadapyanukūlitamityāha-- evaṃ ceti//


---------------------------------------------------------------------------


1.kāra-ka.ṭa. 2.na ja -ga.ṭa. 3. manma -ka.ga.ṭa.rā. 4.ptamanumiti sā -ka.ga. anyatrākḷptamanu-ṭa.rā.


---------------------------------------------------------------------------


prākta-jñādva-hetvaṅgaḥ) parāmarśavādaḥ pu - 127.


---------------------------------------------------------------------------


etadapyuktaṃ -- viśakalita iti/ iktasthale 'numitiṃ vināpi sthite ityarthaḥ/


kiṃ ca tvadukte jñānadvaye satyapi pakṣaniṣṭhadhūmo 1 vahnivyāpto neti viparyaye


saṃśaye vā satyanumityadarśanāttayoranumitipratibandhatakatā tāvadvaktavyā/ jñānasya ca jñānapratibandhakatvaṃ virodhiviṣayatvenaiva/ tacca dvedhā/ sākṣādanumitiviṣayavirodhiviṣatvena vā, tajjanakajñānaviṣayavirodhiviṣaya 2 tvena vā/ tatrādyaḥ prakṛte na saṃbhavati/ vyāpyabhedabhramasya bādhavadanumitigrāhyavahnyabhāvāviṣaya 2 tvāt/ tathāca vyabhicārajñānasyānumitihetuvyāpti 3 vighaṭaneneva vyāpyabhedabhramasyāpyanumitihetuvyāpyābhedajñānavighaṭanenaivānumitipratibandhakatvaṃ vācyamiti siddhaṃ vyāpyābhedajñānasyānumitihetutvam//


---------------------------------------------------------------------------


sthite ityartha iti// tathā ca tādṛśe vyāptismṛtipakṣadharmatājñāne bhāvayato nānumitiriti samagravākyārtha iti bhāvaḥ//


vyāpyabhedaviṣayakaviparyayādeḥ pratibandhakatvānyathānupapatyāpi viśiṣṭajñānahetutvasiddhiri 4 tyāha-- kiṃ ca tvadukte iti// jñānasya ceti// vyāpyabhedagocaraviparyayādirūpajñānasya cetyarthaḥ/ vyāpyabhedeti// vyāpye dhūme vyāpyo neti vyāpyo vā na vetīti vyāpyabhedabhramasyetyarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.dharmo vihnivyāpyo ne - ga.ṭa.rā. 2.yakatvā-ṭa.rā. 3.jñānapadamadhikam -ṭa.rā. 4.tyata ā- ṭa.ṭha.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 128. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


yadi ca virodhyaviṣayakamapi jñānaṃ maṇyādivadvirodhi tarhyupādhinā vyabhicāro nonnīyate/ kintu maṇyādyabhāvo dāha iva upādhijñānābhāva evānumito hetuḥ syāt//


na cānumitisāmagryā balavatvājjñānadvaye satyanumitirevotpadya 2 te/ na tu pratyakṣo vyapyabhedabhrama iti vācyam/ tasyā balavatvāsaṃmateḥ//


kiñca yatra tvaduktajñānadvayānantaraṃ bhedabhramastatraivamastu/ yatra 3 dhūmo vahnivyāpyaḥ parvatīyadhūmaśca vahnyavyāpya iti 4 pakṣadharmatājñānameva bhedaviṣayaṃ tvanmate vyāptyavyāptyorbhinna 5 viṣayatvenāvirodhāt tatra bhedajñānātpūrvaṃ


anumitisāmagryabhāvena tayā


---------------------------------------------------------------------------


prakā 6 rāntarema pratibandhakatvacodyamanūdya nirāha-- yadi ceti//


nanu -- vyāpyabhedabhrama eva nāsti yasya pratibandhakatvabalena viśiṣṭajñānahetutvasiddhirityāśaṅkāṃ nirāha-- na cānumitīti//


abhyupetyāpi balavatvamanumitisāmagryabhāvasthale viparyayādibalādviśiṣṭajñānahetutvasiddhirityāha-- kiñca yatreti// evamastviti// anumitisamāgrībalavatvena vyāpyabhedabhramānutpādostvityarthaḥ/ dhūma iti// vyāptigrahaṇasthalīya ityarthaḥ/ virodhātkathamevaṃ bhrama ityata āha-- tvanmata iti// sāmānyapratyāsatteranaṅgīkāreṇa parvataniṣṭhadhūme vyāptegraheṇa tatra vyāpye 7 bhedabhrame bādhakābhāvāt//


---------------------------------------------------------------------------


1.tarhe -ṭa.rā. 2.dyeta -ga.rā. 3.trasu dhū-rā.ka. 4.jñānapadamadhikam- rā. 5.nna niṣṭhatvenā -ṭa.rā. 6.pramāṇānta -ḍa. 7.pyabhe- ṭa.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


prākta-jñādva-hetvaṅgaḥ) parāmarśavādaḥ pu - 129.


---------------------------------------------------------------------------


1 na pratibandho yuktaḥ//


na ca dhūmatvajñānarūpasya vā dhūmo vahnivyāpya iti jñānarūpasya vā viśeṣadarśanasya satvānna vyāpyabhedabhrama iti vācyam/ svarūpeṇa dhūmatvajñānasyāvirodhitvāt/ vyāptivyāpyatvena jñānasya tu virodhitve 2 tasyāyaṃ dhūmavāniti pakṣadharmatājñāne 'bhāvāt/ dhūmo vahnivyāpya iti jñānasya ca tvanmate bhinnaviṣayakatvenāpratibandhakatvāt/ na ca bhinnaviṣayakatvepi samānaprakārakatvamātreṇa pratibandhakatvam/ prameyaṃ ghaṭavaditi jñānena prameye gṛhe ghaṭo neti dhīpratibandhāpātāt//


etadapyuktaṃ viśakita iti 3/ vyāpya 4 bhrameṇa pratibaddhe ityarthaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


sāmagryabhāvepi viśeṣadarśanameva bhramapratibandhakamityāśaṅkya nirāha-- na ca dhūmatveti// 5 samānaprakārakatveti// dhūmo vahnivyāpya iti jñānasya parvatīdhūmaśya


vyāpyo netyasya ca dhūmatvaprakārakatvātpratibadhyapratibandhakabhāva ityarthaḥ/ mātrapadena ca samānaviśeṣyakatvaṃ vyāvartyate/ ityartha iti/ samagavākyārthaḥ pūrvavaddraṣṭavyaḥ/ kvacidviśiṣṭajñānasya hetutāyāḥ kḷptatvādanyatrāpi tathetibhāvena tasya kviciddhetutvamāha-- api ceti//


---------------------------------------------------------------------------


1. na padaṃ yuktapadātprāgasti-ka.ga.ṭa.rā. 2.tvepita-ga.ṭa.rā. 3.te iti -ga.ṭa.rāya 4.bhedapadamadhikam-ka.ga.ṭa.rā. 5.dhūmatvajñānarūpasyetyarthaḥ ityadhikam-ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 130. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


api ca yatra dhūmadarśanaṃ vināpi śabdādinā vyaptismṛtimataḥ puṃsaḥ smṛtavyāptisannikṛṣṭadhūmatva 1 yorvaiśiṣṭyaṃ pratyakṣajñānena vahnivyāpyadhūmavānayamiti śābdajñānena ca yugapadeva gṛhyate tatrāpyanumitistāvaddṛśyate/ tatra ca vyāpyatvaprakārakapakṣadharmatājñānatvenaiva hetutā vācyā/ lāghavāt/ vyāpyatāvacchedakatvasya vyāpyatāgarbhitatvena vyāpyatāyā āvaśyakatvācca/ na tu vyāpyatāvacchedakaprakārakapakṣadhmatājñānatvena / gauravāt/ anāvaśkatvācca//


---------------------------------------------------------------------------


jñānadvayarūpānumitisāmagrī parābhimatā vaktuṃ dhūmadarśanaṃ vināpītyuktam// smṛteti// smṛtavyāptiśca sannikṛṣṭadhūmaśca tayorityarthaḥ//


nanu tatrāpyanumitidhaśāyāṃ tāvatā viśiṣṭajñānatvena na hetutā kintu


vyāpyatāvacchedakaprakārakapakṣadhmatājñānatvenaiva / tathāca jñānadvayasthala ivāsmadabhimatakāraṇatāvacchedakaṃ tatrāpyakṣatamevetyata āha-- tatra ceti// bhavatpakṣepi vyāpyatvajñānamāvaśyakamityāha-- vyāpyateti// avacchedakatvaṃ hi vyāpyatveneha vyāptiranyasyānupayogādityuktadiśā vyāpyatāgarbhitatvanetyarthaḥ/ evakāravyāvartyamāha-- natviti// anāvaśyakatvācceti// yathā 2 vyāpyatāvacchedakatvajñāne vyāpyatvajñānamāvaśyakam --


---------------------------------------------------------------------------


1.mayorvai-ga.ṭa.rā. 2.yathā avacche-ṭha.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


prākta-jñādva-hetvaṅgaḥ) parāmarśavādaḥ pu - 131.


---------------------------------------------------------------------------


nanu vyāptāvapi vyāptirahitāvṛttitvarūpaṃ vyāpyatāvacchedakatmastīti vyāpyatāvacchedakaṃ 1 tvaprakārakatvaṃ sāmānyaṃ vyāptayāprakārakatvaṃ tu viśeṣaḥ na ca sāmānyasya prayojakatvasambhave viśeṣasya tadyuktamiti cenna/ vyāpyau tu 2 tvaduktasya vyāpyatāvacchedakatvasya satvepi vyāptitvena 3 jñānamātreṇānimitidarśanena vyāpyatāvacchedakatvena vyāptijñānasyānumityahetutvāt/ tvayau 1 pādhikadharma 5 rūpasya vyāpāratvasya sāmānyatvepi tadvihāya lāghavena jātirūpakṛtitvasyaivākhyātaśakyatāvacchedakatvasvīkārācca//

etadapyuktaṃ sudhāyām -- yadā tu gṛhītavyāptervināpi --


---------------------------------------------------------------------------


vyāpyatāvacchedakaprakārakatva 6 jñānamāvaśyakam/ dhūmatvena dhūmasyarūpaviśeṣyakavyāpyatvaprakārakajñānaviṣaye tadanupraveśābhāvāditi bhāvaḥ/ tadanupraveśāmāśaṅkate-- nanviti // vyāptirahite pāṣāṇādāvavṛttitvamityarthaḥ/ sāmānyamiti// vyāpyatvaprakārakajñānaviṣaye vyāptāvapi satvāditi bhāvaḥ// viśeṣa iti// ayaṃ 7 dhūmavānityādivyāpyatāvacchedakadhūmatvaprakārake jñāne vyāpyatvaprakārakatvābhāvāditi bhāvaḥ/ sāmānyaviśeṣābhāve satyapi lāghavādviśeṣasyaiva prayojakatvaṃ vācyamiti bhāvenāha-- tvayeti// etadapyuktamiti// yuktipāda evāpicetyādinoktaṃprameyamuktamityarthaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


1.kapra- ka.ṭa.rā. 2.tu itina-ga.ṭa.rā. 3.pyatvena-ka. ptatvena-rā. 4.yāsau -ka.gar. 5.masya vyāpyatvasya-ga.rā. 6.kajñānatvamityasti-ṭha. jñānapadaṃ -na.ṭa. 7.yañcadhū -ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pu -132. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


liṅgadarśanādva 1 hnyādinaiva vyāptismṛtiriti//


nana yatra liṅgapakṣādikamasannikṛṣṭamatīndriyaṃ vā tatra kathaṃ parāmarśaḥ,


pratyakṣasyāsambhavāt ānumānikatve cānavasthānāditi cettavāpi kathaṃ tatra pakṣatājñānam/ kathaṃ ca sa parvato vahnivyāpyadhūmavān paramāṇurnityatvavyāpyaniravayavadravyatvavāniti jñānaṃ tathā vyavahāraśca//


nanu tatra kavikāvyā 2 dinirmāṇahetubhūtajñānavanmānasameva pakṣadharmatājñānam/


---------------------------------------------------------------------------


viśiṣṭajñānahetutāvāde kvacitsāmagryabhāvena tadutpattibādhakamāśaṅkya pratibandyottarayati -- nanvityādinā // tavāpīti// jñānadvayahetutāvādinopītyarthaḥ/ nyāyamatāśayenāha-- kathañceti// yadvā tanmatepi kvacidviśiṣṭajñānasatvasyoktadiśāṅgīkārāttadāśayeneyamuktiḥ/ paramāṇuriti// kathañcetyanukarṣaḥ/ tatheti// vyāpyadhūmavānityādivyavahāraścetyarthaḥ/ tādṛśajñānasādhyatvādvyavahārasyeti bhāvaḥ/ maṇyuktadiśā paramukhenottaraṃ vācayitvā samamityāha-- nanviti// kaveḥ kāvyanirmāṇahetubhūtajñānaṃ yathā mānasaṃ tathā mānāntaropanīte parvate mānāntaropanītadhūmasaṃsargarūpapakṣadharmatājñānaṃ mānasaṃ vyāptismaraṇadhūmavatvajñānābhyāṃ sahakṛtena manasā ca


vyāpyadhūmavānitijñānaṃ nityatvasmṛtimato niravayavatvopanāyakena tadupanaye ca paramāṇūpanāyakena paramāṇau copanīte manasā nityatvavyāpyaniravayavatvavānitijñānamastvityarthaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


1.dvacanādinai -- rā. 2.ādipadaṃ na-ga.ṭa.rā.


---------------------------------------------------------------------------


prākta-jñātva-hetvaṅgaḥ) parāmarśavādaḥ pu - 133.


---------------------------------------------------------------------------


yadvānumānikatvepi kvacit smṛtau kvacicchabde kvacitpratyakṣe paryavasānānnānavastheti cetsamaṃ parāmarśopi/ tasmādviśiṣṭajñānamevānumitihetuḥ//


iti prābhākaroktajñānadvayahetutvabhaṅgaḥ // 12 //


---------------------------------------------------------------------------


nanvevaṃ manaso bahirthapramāhetutve 1 tadupanāyakajñānasya pramāṇāntaratvaṃ syāt/ yadasādhāraṇaṃ kāraṇamāsādya mano bahirgocarapramāṃ janayati tatpramāṇāntaramiti niyamāditi cenna/ indriyādeḥ sannikarṣādivadupa 2 nayasya niyatavyāpārābhāvena pramāyāmakāraṇatvādityāhuḥ/ anumānena vāstu pakṣadharmatājñānādi / tāvatā


nānavasthā / tajjanakānumāne pakṣadharmatādijñānasya smṛtirūpatvena 3 vāptavākyarūpaśabdajanyatvena vā pratyakṣajanyatvena vopapatterityāha-- ānumānikatvepīti// pakṣadharmatādijñānasyetyanukarṣaḥ/ ata evapaddhatau na ca 4 tathāpyanumānasya vyāptyapekṣayānavasthā/ antataḥ pratyakṣāgamamūlatvādityuktamiti bhāvaḥ //


iti prābhākaroktajñānadvayahetutvabhaṅgaḥ // 12 //


---------------------------------------------------------------------------


1.taditi nāsti-ṭa.ṭha.ḍa. 2.nāyakasya- ḍa. 3.vā iti na -ḍa. 4.caitasyāpya -ṭha. na ca tasyāpya -ṭa.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 134. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


atha maṇyuktaparāmarśaprakriyābhaṅgaḥ // 13 //


maṇau tvaṃyamāloko 1 dhūmo vā ubhayathāpi vahnivyāpya iti jñānāttāvadanumitirdṛśyate/ tatra 2 vyāpyatāvacchedakaprakārakaṃ pakṣadharmatājñānaṃ na saṃbhavati/ avacchedakayordhūmatvālokatvayoraniścayāt/ niścitasya 3 tadanyānyatvasya gauraveṇa vyabhicārāvārakaviśeṣaṇatvena cānavacchedakatvāt/ ityuktam/ tanna/ vyāpyatāvacchedakapadena vyāptiniyatadharmasya vivakṣitatvāt/ anyataratve ca gauravādau satyapi vyāptirnaiyatyarūpasya vyāptyavacchedakatvasyānapāyāt/ na hi gurvityetāvatā niyatamapyaniyataṃ bhavati/


---------------------------------------------------------------------------


atha maṇyuktaparāmarśaprakriyābhaṅgaḥ// 13 //


parāmarśavādasiddhāntoktaprābhākarakhaṇḍanaprakāramanuvadati-- maṇautviti// ityuktamityanvayaḥ/ tadanyānyatvasyeti// dhūmālokābhyāṃ yadanyat tadanyatvasyetyarthaḥ/ vyabhicāreti// dhūmālokānyānyavatvādityatra dhūmavatvādālokavatvādityekaikahetūktau vyabhicārābhāvādvyabhicāravārakasyaiva sārthakyāditi bhāvaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.vā ityadhikam -ga.ṭa.rā. 2.tracavyā-ka.ṭa.rā. 3.sya cata-ka.rā.


---------------------------------------------------------------------------


makta-parśa-prayāṅgaḥ) parāmarśavādaḥ pu - 135.


---------------------------------------------------------------------------


nīladhūmādau dhūmānyā 1 nyādau ca vaiyarthyameva doṣaḥ/ prakṛte tu saṃdigdhāsiddhivārakatvānna vaiyarthyamapi//


kiñcānyataratvajñānasya tvayāpi vyāptigrāhakapratyakṣasahakāritvaṃ svīkṛtam/ sahakāritvaṃ ca na bhūyodarśanādivatsvarūpeṇa / kiṃ tvanyataratvasya vyāptivyāpyatayā taddarśanatvenaiveti kathamanyataratvasya vyāptivyāpyatvāgrahaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


gurudharmatayā vyāptigrahānupayuktaviśeṣaṇatvena cetyartha ityapyāhuḥ/ anyānyatva ityasyārthānuvādo 'nyataratve ceti//


nanvevaṃ parvatognimānnīladhūmavatvāddhūmānyavatvādityādiprayogopi sādhuḥ syāt/ nīladhūmatvādergurutvepi vyāptiniyatatvena vyāpyatāvacchedakatvānapāyādityata āha-- nīleti// saṃdigdheti// dhūmavatvāditi vā ālokavatvāditi voktāvanyatarasatvasyāniścayāditi bhāvaḥ/ tvayāpīti// gurorapyanyānyatvajñānasya viśeṣadarśanatvena pratyakṣasahakāritvādanyānyatvajñānaṃ tatra vyāpyatājñānopakṣīṇamiti maṇāvukteti bhāvaḥ//


ata eva maṇāvetadarucyāpicetyādinā prāgasmaduktapakṣa eva kiñca vahnivyāpyavānayamiti śābdajñāna ityādinopanyastaiti dhyeyam/ yadapi saṃśayasthale 'nyānyatvaniścayamupetya vyāpyatvajñānopakṣīṇatvavacanam/


---------------------------------------------------------------------------


1.nyatvādau - ka.ga.ṭa.rā.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 136. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


kecittu -- dhūma 1 tvālokatvābhyāṃ sandhigdhe vastuni dhūmālokānyebhyonyatvameva durgraham/ na hi sādhanāśrayayoranyataratvamityādau sādhanāśrayayoḥ sādhanatvāśrayatvā 2 jñāne tadanyebhyonyatvaṃ gṛhyata ityāhuḥ/ 3 tasmānna maṇyuktaṃ yuktam//


iti maṇyuktaparāmarśaprakriyābhaṅgaḥ// 13 //


---------------------------------------------------------------------------


tadapyuktamityāha -- kecitviti// pratiyogitāvacchedakaprakāreṇa pratiyoginoniścayate tadanyonyābhāvasya dirjñānatvāditi bhāvaḥ//


iti maṇyuktaparāmarśahetutvaprakriyābhaṅgaḥ// 13 //


---------------------------------------------------------------------------


atha vyāpakatvaparāmarśasyānumitihetutvabhaṅgaḥ // 14 //


nanu -- hetusamānādhikaraṇātyantābhāvā 4 pratiyogisādhyasāmānādhikaraṇyaṃ vyāpyatvam/ tacca vyāpakatvagarbhitamiti lāghavātparvatavṛttidhūmavyāpako vahniriti vyāpakatvaparāmarśa evānumitihetuḥ/


---------------------------------------------------------------------------


atha vyāpakatvaparāmarśasyānumitihetutvabhaṅgaḥ// 14 //


maṇau parāmarśavādānte"anye tvi"tyādinopanyastamekadeśimatamapyāśaṅkya nirāha -- nanvityādinā // vyāpakatveti//


---------------------------------------------------------------------------


1.mālo -rā. 2.tvāniścaye-ka. 3.tasmādityādi nāsti-ga.ṭa. 4.vapra -ga.ṭa.rā.


---------------------------------------------------------------------------


liparśasya-katvam) parāmarśavādaḥ pu - 137.


---------------------------------------------------------------------------


na tu vahnivyāpyadhūmavānaparvata iti vyāpya 1 tva parāmarśa iti cenna/ manmate sādhyarahitāvṛttitvarūpāyā anyathānupapattirūpāyā vā vyāptervyāpakatvāgarbhitatvena gauravābhāvāt//


yadyapi sādhyarahitāvṛttitvajñānaṃ sādhyaṃ vinānupapattijñānaṃ 2 vā sādhyatvarūpavyāpakatvena jñānaṃ vinānupapannam/


tathāpi dhūmajātīyasya vahnijātīyarahitāvṛttitvajñānaṃ ca 3 vahnijātīyaṃ vinānupapattijñānaṃ ca vahnitvena vahnijñānamevāpekṣate/ na tu vyāpakatveneti na gauravam//


iti vyāpakatvaparāmarśasyānumitihetutvabhaṅgaḥ// 14 a //


uktarūpābhāvāpratiyogitvasya vyāpakatvāttadgarbhitamityarthaḥ// sādhyarahiteti// sādhyarahite 'vṛttitvamityarthaḥ// anyatheti// sādhyena vināsaṃbhavarūpāyā vetyarthaḥ//


iti vyāpakatvaparāmarśasyānumitihetutvabhaṅgaḥ // 14//


---------------------------------------------------------------------------


atha liṅgaparāmarśasya karaṇatvam // 14 ā //


liṅgajñānameva karaṇam/ na tu liṅgam/


---------------------------------------------------------------------------


atha liṅgaparāmarśasya karaṇatvam // 15 //


yattu maṇau liṅgakaraṇatāvāde liṅgaparāmarśaḥ karaṇaṃ na tu parāmṛśyamānaṃ liṅgamityuktam/ tadasmākamanumatameva / kiṃ tu parāmarśa ityatra tṛtīyajñānatvameva nābhimatamiti bhāvenāha -- liṅgajñānameveti // liṅgapadena vyāpyamucyate/


---------------------------------------------------------------------------


1.ptatva-ga.rā. 2.naṃ ca sādhyajñānaṃ vinānupa-ga.ṭa.rā. 3.capadaṃ na-ṭa.rā.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 138. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


sa tadā vahnimān tadā dhūmavatvādityādau dhūmābhāve 'pi tajjñānenaivānumatidarśanāt/ na ca tatra 1 dhūmadhvaṃsādikaṃ liṅgāntaramastīti vācyam/ tasyāparāmarśāt/ aparāmṛśyamānasya hetutve ca mānābhāvāt/ ata evoktaṃ sudhāyām--"na ca dhūmādikamevānumitirna kiṃ nāma tajjñāna"miti//


iti liṅgaparāmarśasya karaṇatvam// 14 ā //


---------------------------------------------------------------------------


pratyakṣeṇānumānena śabdena vā jātaṃ yalliṅgajñānaṃ tadityarthaḥ/ vyaptiviśiṣṭaliṅgajñānamevetyarthaḥ// sa iti// parvatādiḥ/ ata evoktaṃ sudhāyāmiti// pratyakṣavacca prāmāṇyamityetavdyākhyānasudhāyāmityarthaḥ//


upalakṣaṇametat/ anyathākhyātivādisiddhānte liṅgajñānya karaṇatayābhyupagatatvāditi 2 sudhoktirapi grāhyā/ yattu paddhatau liṅgasya samyagjñānaṃ vā samyagjñānataṃ vā liṅgamityuktam/ tatvabhyupagamavādena vā liṅgasatvasthalābhiprāyeṇa vā neyam/ vastutastu vyāptiprakāramanusṛtyānumitiṃ


janayatītyatraiva tātparyādanā 3 sthayaktāvapi sudhānurodhā 4 lliṅgajñāna 5 eva tātparyamiti bhāvaḥ/ asminpakṣe kriyāyogavyavacchinnatvameva karaṇatvaṃ na savyāpāratvamityeke/ liṅgajñānaṃ karaṇaṃ tajjanyāvyāptismṛtiryāvyāpāraḥ/ śābdajñāne śaktismṛtivadityanye/ mana eva karaṇaṃ vyāpyajñānaṃ vyāpāraḥ; na cānumitermānasapratyakṣatvāpattiḥ saṃskāravyāpārakatva eva tathātvāt vyāpāraprādhānyavivakṣayā liṅgajñānaṃ karaṇamityuktirityapare//


iti liṅgaparāmarśas karaṇatvam // 15 //


---------------------------------------------------------------------------


1.tathā dhū-ga.ṭa.rā. 2.ti yuktira-ḍa. 3.navasthayobhayoktā -ṭa. 4.dholiṃ -ṭa. dhena liṃ -ṭha. 5.naṃ e - ṭa.


---------------------------------------------------------------------------


atha tarkasyānumānāntarbhāvaḥ // 15 //


anumānaṃ dvividhaṃ sādhanānumānaṃ dūṣaṇānumānaṃ dūṣaṇānumānaṃ ceti/ tatrādyamadriragnimān dhūmavatvādityādi/ dvitīyamapi dvedhā 1 duṣṭatvapramitisādhanam tarkaśceti/ tatrādyaṃ nedaṃ svasādhyasādhakam asiddhatvādityādi/ dvitīyaṃ


yadi niragnikaḥ syāt tarhi nirdhūmaḥ syāditatyādi/ asya dūṣaṇānumānatvaṃ ca paroktaniragnikatvādipratikṣeparūpatvāt//


---------------------------------------------------------------------------


atha tarkasyānumānāntarbhāvaḥ/ // 16 //


"tarkāpratiṣṭhānādapyanyathānumeyami"ti brahmasūtre sūcitaṃ tarkasyānumānā 2 ntarbhāvaṃ vaktuṃ punardvividhaṃ sādhanānumānaṃ dūṣaṇānumānaṃ cetyādipaddhatyuktaṃ vivṛṇvāna āha -- anumānamiti// nanu paroktanirāsakasyaiva dūṣaṇānumānatvena tarkasya kathaṃ tathātvamityata āha-- asyeti// svamate tarkasvarūpamagre lilakṣayiṣuḥ paroktatarkalakṣaṇānyanūdya nirāha --


---------------------------------------------------------------------------


1.ṣṭipra- ka.ga.ṭa.rā. 2.na pramāṇānta -ṭa.ṭha.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 140. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


tatra kecit -- vyāpyāropeṇa vyāpakāropaḥ tarkaḥ/ sa ca pramāṇānugrāhaka eva/ na tu pramāṇamityāhuḥ/ tanna/ bāṣpe dhūmabhramajanyabhramarūpānumitāvativyāpteḥ/


nāpi vyāpyārope vyāpakaprasañjanaṃ tarkaḥ/ prasañjanasya tarkatve ātmāśrayāt/ āropatve uktadoṣāt//


na ca vyāpakābhāvavavattayā jñāte vyāpyāro 1 pādvyāpakāropastarkaḥ/ evaṃ 2 cānumityābhāse nā 3 tivyāptiḥ/ vyāpakābhāvavattayā jñāte 'numityanudayāt/ tarkasya vyāpakībhūtanirdhūmatvābhāvavattayā jñāta eva bhavatīti vācyam/


---------------------------------------------------------------------------


4 atra kecidityādinā// tārkikādaya ityarthaḥ/ vyāpyāropa iti nimittasaptamīyam//


tatra 5 kiṃ vyāpya 6 bhramajanya vyāpakabhrama 7 starka ityabhimataṃ, tannimittaka 8 vyāpakaprasañjanaṃ vā, vyāpakābhāvavattayā jñāte vyāpyāropanimittakavyāpakabhramo vā, vyāpakābhāvavattayāvadhṛte vyāpyāropanimittakavyāpakāropo vā, tādṛśavyāpakāhāryāropo vā, avya 9 vasthitābhyupagamyamānako 10 ṭhyupādhikaniṣṭatvapratisaṃdhānaṃ veti 1 ṣaṭkalpān krameṇa maṇikaṇṭhoktadiśā nirāha -- bāṣpa ityādinā / śaṅkhatvaliṅgajanyānumitervyāpyajñānasya cāropatvasiddhyarthamāha -- aśaṅkhaṃ śaṅkhatayāvagamyate//


---------------------------------------------------------------------------


1. pe vyāpa- ga.ṭa.rā. 2. ca nānu -ka.ga.ṭa.rā. 3.na iti na-ka.ga.ṭa.rā. 4.tatra -ṭha. 5.nanvatra-ṭha. 6.vyāptibhra- ṭa. 7.janyapadamadhika-ṭa. 8.ttavyā -ṭa.ṭha.ḍa. 9.vahitā-ṭha. 10 pyāptapupādhi-ḍa. 11. ṣaḍvi-ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


tasyā -nunā-ntarbhāvaḥ) tarkavādaḥ pu - 141.


---------------------------------------------------------------------------


yatrāśaṅkhaṃ śaṅkhatayāvagamya pītoyaṃ śaṅkho na śukla iti pratyakṣabhramānantaraṃ śaṅkhatvācchukla ityanuminoti tasyāmanumitāvativyāpteḥ//


atha jñāta ityasyāvadhṛta ityarthaḥ/ śaklatvānumitau tu na śuklatvābhāvyāvadhāraṇam/ śuklatvābhāvagrāhakapratyakṣasyānyathāsiddhamupajīvyaivānu 1 mitipravṛttiriti cenna/ tarkepi nirdhūmatvarūpavyāpakābhāvasyāvadhṛtatvena


nirdhūmatvāropasyāsaṃbhavāt/ āhāryoyamāropaḥ/ sa ca bādhitepi bhavatīti cenna/ puruṣatvābhāvaniścayānantaraṃ pratyakṣādāhāryavyāpyakaracaraṇādyāropājjanye pratyakṣe āhāryapuruṣāropetivyāpteḥ//


nāpi vardhamānoktarītyā avyavasthitābhyupagamyamānakoṭyupādhikāniṣṭasatvapratisandhānaṃ tarkaḥ/ niragnikatvasyāvyavasthitatvaṃ hi saṃśayo viparyayo vā na dvayamapi/ yadyarthaśiraskaniragnikatvajñānaṃ prameti


vakṣyamāṇatvāt/


---------------------------------------------------------------------------


vyāpakābhāvavattayāvagata ityaṃśopapādanāya pītoyamityādi/ anyathāsiddhimaupādhikabhramatvam/ nirdhūmatveti// nirdhūmatvarūpaṃ yadvahnyabhāvavyāpakaṃ tadabhāvasya dhūmasatvasyāvadhṛtatvenetyarthaḥ/ tathācāsaṃbhavi lakṣaṇamiti bhāvaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1. māna pra - ṭa.rā.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 142. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


evaṃ pratisandhānamapi saṃśayo viparyayo vā na dvayamapi/ tarhi syādityarthaśiraskanirdhūmatvajñānaṃ prameti vakṣyamāṇatvāt//


tasmāttarko 'numānaviśeṣa eva/ vyāptibalena gamakatvāt/ saṃśayottarapratyakṣaṃ vyāptabalena gamakamapi na vyāptijñānakaraṇakam//


manmate tvaṅgīkṛtena sādhyābhāvena sahānaṅgīkṛtasya sādhanābhāvasya vyāpakatvapramā 1 vā sādhyābhāvāṅgīkāranimittakā sādhanābhāvasyāṅgīkartavyatvapramā vā


---------------------------------------------------------------------------


āhāryo buddhiyūrvakaḥ/ vakṣyamāṇatvāditi// nanu tarkasyetyādinā, kathaṃ tasya prāmāṇyamityādinā vā, granthenetyarthaḥ/ vyāptibaleneti// āpādyāpādakayarvyāptibalena sādhyasādhanayoravinābhāvagamakatvādanumānaviśeṣa evetyarthaḥ/ vilakṣaṇaprakāratvādviśeṣapadaprayogaḥ//


nanvevaṃ yatra sthāṇurvā puruṣo veti saṃśayānantaraṃ puruṣatvavyāpyakarādimānayamiti


viśeṣadarśane sati 2 puruṣa eveti pratyakṣaṃ tadapyanumānaṃ prasajyate ityata āha-- saṃśayeti// atra pratyakṣapadena vyāpyadarśanaṃ puruṣa eveti phalūbhūtaṃ pratyakṣaṃ ca 3 gṛhyate / tatrādyaṃ yatra karādi tatra puruṣatvamiti vyāptibalena puruṣatvagamakamapi puruṣatvapratyakṣaṃ na vyāptijñānakaraṇakaṃ kiṃ tu cakṣurādikaraṇakameva ato na tasyānumāna 4 tvamiti bhāvaḥ/ sādhyābhāvena niragnikatvādirūpeṇa nirdhūmatvādirūpasādhanābhāvasya vyāpakatvapramā tarka ityucyate/


---------------------------------------------------------------------------


1.itaḥ 'tarkyate' iti paryantaṃ nāsti- ga.ṭa.rā. 2.yat ityādhikam -ṭha. 3.grāhyam-ṭha. 4. phalapadamadhikam -ṭa.ṭha.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


tasyā-nunā-ntarbhāvaḥ) tarkavādaḥ pu - 143.


---------------------------------------------------------------------------


tatkaraṇikā sādhanasya sādhyena saha vyāptyanumitistu tarkaṇa 2 miti vyutpatyā tarkaḥ//


etadevābhipretya paddhatau kasyacidarthasyāṅgīkārer'thāntarāpādanaṃ tarka iti pramāṇalakṣaṇaṭīkāyāṃ ca vyāpyāṅgīkāre 'niṣṭavyāpakaprasañjanaṃ tarka ityuktam/ spaṣṭayiṣyate caitadanupadameva//


---------------------------------------------------------------------------


karaṇavyutpatyaivetyāha-- tarkyatenenetīti// āpādakasyāsiddhinirāsāyoktam aṅgīkṛteneti/ iṣṭāpattinivṛtyarthaṃ anaṅgīkṛtasyetyuktam/ yadi ghaṭa upe 3 yate tarhi paṭopyaṅgīkārya ityādāvativyāptivāraṇāya sādhyābhāvasādhanābhāvapadoktiḥ/ sa kiṃ prati karaṇamityata āha -- tatkaraṇiketi// tarkaṇiti vyutpatyeti// bhāvavyutpatyetyarthaḥ/ etadeveti// paddhatāvāpādanamityasya 4 lakṣaṇaṭīkāyāṃ prasañjanamityasya ca sādhanābhāvasya vyāpakatvapramai 5 vetyarthaḥ iti bhāvaḥ/ etaccopalakṣaṇam/ vyāpyāṅgīkāre 'niṣṭhavyāpakaprasañjanamiti tatvanirṇaye cetyapi dhyeyam//


6 kathaṃ vyāptyanumitijanakatvamasya tarkasyetyato vā kathaṃ vyāpyāṅgīkāreṇāniṣṭasya vyāpakatvapramā 7 prakāra ityato vāha-- spaṣṭayiṣyata iti// kathaṃ tasya prāmāṇyamityādigranthe 8 na


kṛtaśaṅkānivṛtyarthamupoddhotoktyanantaramatra ca --


---------------------------------------------------------------------------


1.tita-ga.ṭa.rā. r2.kayāmī-ga.rā. 3.upagamyate-ṭha.ḍa. 4.pramāṇapadamadhikam-ṭa.ḍa. 5.metyetaditi bhāvaḥ-ṭha. metyarthaḥ iti bhā-ḍa. 6. 'etadeveti' ityādikaḥ, etāvān granthaḥ, 'spaṣṭayiṣyata iti' ityataḥ - paramasti- ḍa. tatrāpyevamevārthaḥ ityadhikam -ṭa.ṭha. 7.mākāra-ṭha.ḍa. 8.netyarthaḥ -ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 144. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


nanu tarkasyānumānatve āpādakaṃ niragnikatvaṃ liṅgam āpādyaṃ nardhūmatvaṃ liṅgīti vācyam/ tathāca hetorasidadhirbādho 'prasiddhāntaśca/ siddhāntinā 1 pakṣe niragnikatvanirdhūmatvayorasvīkārāt/ dhūmasya pratītatvācceti cenna//


sādhanarūpasyaiva liṅgasya asiddhirdeṣo na tvāpādakarūpasya/ āpādakatvavyāghātāt/ yadvyāpādakaṃ tatparābhyupagatameva bhavati//


ata eva vyāpyasya pakṣaniṣṭhatve parā 2 nabhyupagamanimittakajñānaviṣayavyatirekajñānabhañjanīyatvamāpādakatvam/ kulīrasyevāpādākasya svapra 3 sūta-


---------------------------------------------------------------------------


niragnikatvaprame 4 tyādigranthenetyarthaḥ/


"prasaṅgārthatayā proktā na siddhāntasya dūṣakāḥ"/


ityādibhaktipādīyānuvyākhyānasudhayoruktaṃ vivṛṇvāna ākṣipati-- nanviti// asiddhyapasiddhāntau vyanakti-- siddhāntineti// anumānaprayoktretyarthaḥ/ bādhaṃ vyanakti -- dhūmasyeti// ata eveti// parābhyupagatasyāpādakatvādepetyarthaḥ/ vyāpyasya niragnikatvādirūpavyāpyasya parvatādiniṣṭhatvena yaḥ parābhyupagamaḥ tannimittakaṃ yajjñānaṃ nirdhūmatvajñānaṃ tadviṣaya 5 tvasya nirdhūmatvāderyo vyatirekaḥ dhūmavatvaṃ tajjñānena bhañjanīyatvaṃ yattadevāpādakatvamityarthaḥ/ kuta ityata āha-- kulīrasyeveti// kulīrasya jalajantuviśeṣasya yathā svotpannāpatyahatvaṃ tathaivāpādakasyāpi svotpannanirdhūmatvābhyupagamarūpayuktipratihatatvādityarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.siddhāntineti nāsti-ṭa. 2.rābhyu- ga.rā. 3. svasū-ga.rā. 4.pramāpadaṃ na-ṭa.ṭha. 5. yasya-ṭa.ṭha.ḍa. 6.vyāpyasyetyadhikam -- ṭha.

---------------------------------------------------------------------------


tasyāṃ-nunā-ntarbhāvaḥ) tarkavādaḥ pu - 145.


---------------------------------------------------------------------------


yuktyā 1 pratihatatvādityāhuḥ/ bhajyate hi niragnikatvaṃ svābhyupagamanimittakajñānaṃ prati viṣayasya nirdhūmatvasya vyatirekarūpasadhūmatvasya jñānena/ kathamanyathā na cāyaṃ nirdhūmaḥ tasmānna niragnika iti viṣaya 2 viparyavasānam/ tadabhāve 3 tarka evābhāsaḥ syāt/ na cātra niragnikatvaṃ sādhanatvenopāttam/ tathātve hi yadīti syāditi ca na syāt/ kiṃ tu niragnikatvāditi syāt//


evaṃ sādhyarūpasyaiva liṅgino bādho doṣaḥ/ natvāpādyarūpasyāpādyatvavyāghātāt/ yadvyāpādyaṃ 4 tadabhiṣṭameva/ pramāṇabādha evā 5 niṣṭatvam/ ata evāpādakābhimatabhañjakajñānaviṣayavyatirekapratiyogitvamāpādyatvatyāhuḥ/


---------------------------------------------------------------------------


āhustārkikā ityarthaḥ/ uktajñānabhañjanīyatvaṃ vyanakti-- bhajyate hīti// tadabhāve viparyaye paryavasānābhāva


ityarthaḥ//


"vyāptistarkāpratihatiravasānaṃ viparyaye/


aniṣṭānanukūlatvamiti tarkāṅgakam//"


ityuktāṅgapañcakamadhye ekāṅgavikalatvādābhāsaḥ syādityarthaḥ/


asiddhiṃ nirasya bādhaṃ nirāha-- evamiti// eta eveti// pramāṇabādhitasyaivāpādyatvādevetyarthaḥ/ āpādakābhimataṃ yanniragnikatvaṃ --


---------------------------------------------------------------------------


1.ktyapatya-ga.rā. 2.viparyayaparyava-ga.ṭa.rā. 3.ve ceta -ga.ṭa.rā. 4.tatpramāṇabādhitameva/ aniṣṭaṃ hyāpādyam pramāṇa-ga.ṭa.rā. 5.vacā -ga.rā.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 146. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


na cātra nirdhūmatvaṃ sādhyam/ tathātve hi tarhīti syāditi ca na syāt/ kintu 1


nirdhūmoyamiti syāt/ na ca nirdhūmoyamiti jñānasya yāvānviṣayastāvāneva tarhi nirdhūmaḥ syādityasyāpi viṣayaḥ/ adhikasya tarhi syāditi śabdayorarthasyāpyullekhāt//


ata eva nāpasiddhāntopi/ sa hi siddhānta viruddhasya sādhane natvāpādane/ tasmātprasaṅgarūpānumāne 'siddhibādhāpasiddhāntā bhūṣaṇānyeva/ na tu dūṣaṇāni//


ata evoktaṃ sādhanānumānavaidharmyādevāsya prasaṅgānumānatvam/ dṛśyate ca sādhanānumāneṣvapi kevalānvayikevalavyatirekyanvayavyatirekiṣu anyonyaṃ vaidharmyam/


---------------------------------------------------------------------------


tadbhañjaka 2 bhūtaṃ yajjñānaṃ sadhūmatvajñānaṃ tadviṣayo yo vyatirekaḥ sadhūmatvaṃ tatpratiyogitvamityarthaḥ/ yavdyatirekajñānenāpādakaṃ bhajyate satvamāpādyatvam/ bhajyate hi nirdhūmatvavyatirekasadhūmatvajñānena niragnikatvam/ na cāyaṃ nirdhūmaḥ tasmānna niragnika iti viparyaye paryavasānāt/ anyathā tarkasyābhāvasatvāpatteriti bhāvaḥ/ nanu nirdhūmatvasādhane kathaṃ na bādha ityata āha-- na cātreti//


apasiddhāntadoṣaṃ ca prāguktaṃ nirāha-- ata eveti// nirdhūmoyamityasādhanādevetyarthaḥ/ nanu sādhanānumānavailakṣaṇyātkathamasyānumānatetyata āha-- ata eveti// tasya viparaṇaṃ uktāt yadi 3 tarhyādiśariskatvādirūpādvaidharmyāditi/


---------------------------------------------------------------------------


1.kiñca -ga.rā. 2.nī -ḍa. 3.kī-ṭa.ṭha. 4.yadītina-ṭha.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


tasyā-nunā-ntarbhāvaḥ) tarkavādaḥ pu - 147.


---------------------------------------------------------------------------


teṣvavāntaravaidharmyepi vyāptibalena gamakatvādanumānatvaṃ caitattakāraipi samam 1//


nanvevaṃ 2 bādhāderadoṣatvaṃ kathaṃ tasya prāmāṇyamiti cecchṛṣu/ sadhūmopi niragnikostviti śaṅgā hi dvedhā sambhavati/ niragnikatvaṃ prati nirdhūmatve vyāpakatvasyaivābhāvena vā satyapi vyāpakatve pakṣe nirdhūmatvasyāpi satvena vā//


---------------------------------------------------------------------------


vaidharmyamiti// vipakṣaśūnyatvasapakṣaśūnyatvatadubhayavatvādirūpaṃ vaidharmamityarthaḥ//


"sarveṣu keṣucidvāpi sapakṣeṣu kṛtānvayi/


vipakṣaśūnyaṃ pakṣasya vyāpakaṃ kevalānvayi"//


ityāderiti bhāvaḥ/ etenāpādakasyāsiddhiradūṣaṇamityādi paddhativākyam vivṛttaṃ dhyeyam/ anumāsāmānyalakṣaṇopetatvātkevalānvayyādikamanumānamevetyāśaṅkāmanūdya sāmyamāha-- teṣviti// kathamiti// nirdhūmatvajñānarūpaphalasya bādhitaviṣakasyāpramātvānniragnikatvajñānasya ca karaṇatvādapramājanakasyāsiddhaviṣayasya kathaṃ bhramarūpasya ca pramāṇakaraṇatvarūpaṃ prāmāṇyaṃ kathamityarthaḥ//


naivaṃ phalakaraṇabhāvaḥ/ kiṃ tvanyathaiva// tatra ca phalībhūtaṃ karaṇabhūtaṃ dvayamapi jñānaṃ pramārūpameveti lakṣaṇaṭīkāpaddhatisudhānusāreṇa tredhā parihāraṃ atra ca niragnikatvamityādinā vivakṣurupoddhātamāha-- śruṇvityāditanā// tarkaḥ śaṅkāvadhirityuktatvena tasya śaṅkānivartakatvāditi śaṅkā hītyuktam/


---------------------------------------------------------------------------


pu - 148. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


tatrādyo nirdhūmatvasya vyāpakatvapradarśakena yadi niragnikastarhi nirdhūma ityanena nirasyate/ yadi gavayo gosadṛśastarhi gaurapi gavayasadṛśī yadi jīvangṛhe nāsti tarhi bahirasti, yadi dhūmastarhi vahnirityādau yadi tarhyaiḥ svasamabhivyāhṛtapadārthe 'nyathānupapattirūpavyāptibodhakatvasya vyutpattisiddhatvāt//


ata eva sudhāyāṃ yadīdaṃ tarhīdamityeva vyāptigraha uktaḥ/ yadiyuktena syācchabdena tu --


---------------------------------------------------------------------------


tarkanivartyo śaṅketyarthaḥ/ kathamityata āha-- yadīti// gṛhyamāṇagatasādṛśyajñānātsmaryamāṇagatasādṛśyajñānamupamānamiti śābaropamānasyodāharaṇam/ yadi gavaya iti // jīvitve satve gṛhe 'satvamanupapadyamānaṃ bahiḥsatvaṃ kalpayatītyarthāpattipramāṇasyodāharaṇam-- yadi jīvanniti// prasiddhānumānasyodāharaṇ-- yadi dhūma iti// ādipadena yadi caitramaitrayoranyataratve sati yadyaṃ caitrastarhyanyo maitra ityādigrahaḥ/ ata eveti// yadyādiśiraskasthale vyāptibodhakatvasya vyutpattisiddhatvādeva//


rohiṇyudaya āsannaḥ kṛttikābhyuditā yataḥ/


ityukte sādhanaṃ 1 no kiṃ na hyājñaivātra sādhikā//


iti bhaktipādīyānuvyākhyānasudhāyāṃ yadītyeva vyāptigraha ukta ityarthaḥ/ nanvevamāpādyāpādakastha 2 la syācchabdadvayaṃ vyartham/ kṛtvābhāvādityata āha-- yadi yukteneti// yadiśabdayuktenetyarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.neno -ṭa. 2.sthasyā -ṭha.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


tasyā-nunā-natarbhāvaḥ) tarkavādaḥ pu - 149.


---------------------------------------------------------------------------


svasamabhivyāhṛta 1 niragnikatvasya pakṣe parābhyupagamamātraṃ bodhyate/ tarhiyuktenāpi syācchabdena nirdhūmatvasya pakṣe 'niṣṭatvaṃ bodhyate/ viparyaye paryavasānaparyante tarke tathaiva vyutpatteḥ//


tenaiva syācchabdena dvitīyo 'pi nirastaḥ/ yadyatithirāgacchettarhi bhojayitavya iti tu viparyaya 2 paryavasānābhāvātsaṃbhāvanāmātraṃ na tu tarka iti tavāpi saṃmatam/ atra ca niragnikatvaṃ prati nirdhūmatvasya 3 vyāpakatvaṃ liṅgam/ tajjñānaṃ karaṇam/ niragnikatvābhāvaṃ prati nirdhūmatvābhāvasya vyāpyatvaṃ liṅgaṃ tajjñānaṃ phalam/ dvayamapi 4 pramārūpameva/


---------------------------------------------------------------------------


tenaiveti// tarhītiśabdayuktena syācchabdena nirdhūmatvasya pakṣe satvamiti pakṣo 'pi nirasta ityarthaḥ//


nanvevaṃ tarhi bhojayitavya ityādāvapyaniṣṭa 5 bodhaḥ syāt/ syā 6 tparyāyasya tavyapratyayasya satvādityata āha-- yadyatithiriti// saṃbhāvanāmātramiti// yogyatāmātramityarthaḥ/ tavāpīti// tathaiva maṇikaṇṭhokteriti bhāvaḥ/ astvevaṃ tāvatā kathaṃ prāmāṇyamityata āha-- atra ceti// liṅgīti// anumeyaṃ vastvityarthaḥ/ dvayamapīti//


liṅgajñānaṃ liṅgajñānaṃ cetidvayomityarthaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


1.tasya ni-ga.ṭa.rā. 2. ye pa -ga.ṭa.rā. 3.ca ityadhikam-ka.ga.ṭa.rā. 4.pi ca pra-ga.ṭa.rā. 5.ṣṭatva- bo-ṭa.ṭha. 6.ekameva syātpadam -ṭa.ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 150. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


kāraṇābhāve kāryābhāvaniyamāt/ vyāpakābhāvasya vyāpyābhāvaṃ prati vyāpyatvācca//


ata eva prasaṅgāśenaiva nirdhūmatvābhāvasya niragnikatvābhāvena vyāpteḥ siddhatvādeva viparyaye paryavasānena 1 cāyaṃ nirdhūma ityanena tasya pakṣadharmatāmātraṃ pradarśya tasmānna niragnika ityanena sādhyamuktam/ na tu tvayāśaṅkitaṃ pakṣe niragnikatvajñānam karaṇam/ nāpi pakṣe nirdhūmatvajñānaṃ phalam/ yena dvayorapyapramātvaṃ syāt//


asiddhyādyuktistu niragnikatvaṃ prati


---------------------------------------------------------------------------


nanu kathaṃ liṅgajñānasya pramātvaṃ tasyāsiddhatvāt/ na ca yadi niragnikastarhi nirdhūma ityanenāvyāpagakatvaśaṅkā nirasyata iti 2 vācyam/ hetvabhāvādityata āha-- karaṇeti// agnirūpakaraṇābhāve 3 kāryābhāvaniyamāt/ yadiniragnika ityādinā sā śaṅkā nirasyata iti nirdhūmatvasya vyāpakatvarūpaṃ liṅgaṃ nāsiddhamiti bhāvaḥ/ nanu tāvatā vyāpyatva rūpaliṅgino jñānaṃ prameti kuto vyāpyatvasyāsiddherityata āha -- vyāpakābhāvasyeti// nirdhūmatvābhāvasya niragnikatvarūpavyāpyasyābhāvaṃ pratītyarthaḥ/ tatra jñāpakamāha -- ata eveti//


nanu yadyevamasiddhibādhādikamāśaṅkya tarke na doṣa ityuktaṃ tatkathamuktarītyāsiddhyāderabhāvādityata āha-- asiddhyādyuktistviti//


---------------------------------------------------------------------------


1.ne nāyaṃ -ga.ṭa.rā. 2.iti tannahe -ṭa. 3.iti vācyam tatra ha- ṭha. 3.dhūmarūpyetyadhikam -ṭha.ḍa.ṭa.


---------------------------------------------------------------------------


tasyā-nunā-ntarbhāvaḥ) tarkavādaḥ pu - 151.


---------------------------------------------------------------------------


nirdhūmatvasya ca 1 vyāpakatvapradarśanārthaṃ tarkavākyenopatte ye 2 niragnikatvanirdhūmatvarūpe vyāpyavyāpake tadabhaprāyā//


tasmādyadyādyarthāliṅgitasyārthasyābādhānna tarkasyāprāmāṇyam//


etadevābhipretya sudhāyāṃ -- yadyalaṅkṛtas niragnikatvāderasiddhatvaṃ


nāstīti tathāsati yadīti 3 syāditi ca na syāditi coktam/ ayaṃ 4 pakṣaḥ, prasaṅgarūpānumāne ca na sādhyavadāpādyasya pramāṇavirodhādi dūṣaṇamiti pramāṇalakṣaṇaṭīkāyāṃ prasaṅgarūpānumāne bādhāpasiddhāntayoradūṣaṇatvāditi sudhāyāṃ coktaḥ//


etadevābhipretyoktamanuvyākhyāne --


prasaṅgārthatayā proktā na siddhāntasya na dūṣakaḥ//


iti/ praśaṅgaḥ anugrāhyānumānāṅgabhūtānvayavyāptiliṅgabhūtāyāḥ parāniṣṭhāyāḥ vyatirekavyāpteḥ pradarśanam/ tadarthatayā tatprayojakatayā hṛdādiniṣṭhā --

---------------------------------------------------------------------------


sudhāyāmiti// bhaktipādīyasudhāyāmityarthaḥ/ uktamiti// bhaktipādīyānuvyākhyāne / svoktapakṣānugaṇatayārthamāha-- prasaṅga ityādinā //


---------------------------------------------------------------------------


1. ca iti na-ga.ṭa.rā. 2.yena -ga.ṭa.rā. 3.yadīti iti na -syāditicoktam. ityevāsti-ga.ṭa.rā. 4.ca


padamadhikam -ga.ṭa. tu-rā.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 152. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


niragnikatvanirdhūmatvādayaḥ proktāḥ na tu pakṣaniṣṭhatayā proktāḥ/ tasmānna siddhāntasya duṣakā ityarthaḥ//


yattu sudhāyāṃ prasaṅgaḥ aṅgīkārtavyatayā jñāpanamiti vyākhyānam/ tadvakṣyamāṇatṛtīyapakṣasthatvāttadabhiprāyam/ yadvāpādagakarūpaliṅgas niragnikatvasya pakṣe parābhyupagatatvameva pakṣasaṃbandha iti nāsiddhiḥ//


yuktaṃ caitat/ yakṣānurūpabalinyāyena viṅgino nirdhūmatvasyāpi pakṣe 'bhyupagamanīyatvasyaiva pakṣasaṃbandhatvāt/ dhūmarasādeḥ pakṣe saṃyuktasamavetatvādinā jñātasyaivāgnirūpādisādhakatayā tatra saṃyogasamavāyāderiva niragnikatvasyāpi pakṣe parābhyupagatatvena jñātasyaivāpādakatayābhyupagamasyaiva saṃbandhatāyā ucitatvāt//


---------------------------------------------------------------------------


vakṣyamāṇeti// athavetyādinā vakṣyamāṇetyarthaḥ/ bādhāsiddhī prakārāntareṇa nirākurvan paroktarītyā niragnikatvanirdhūmatvajñānayoḥ karaṇatvaphalatve 'bhyupetya


tarkasya prāmāṇyamāha -- yadveti// yakṣanurūpeti// yakṣasyogratve tadanurodha 1 baliḥ atyugratve atibaliḥ mṛdutve alpabaliriti nyāyenetyarthaḥ/ dhūmeti// dhūmaśca rasaśca tadāderityarthaḥ/ evamagniścarūpaṃ ca tadādeḥ agnirūpādeḥ sādhakatayetyarthaḥ/ yathākramamanvayaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


1. dhena va - ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


tasyā-nunā-ntarbhāvaḥ) tarkavādaḥ pu - 153.


---------------------------------------------------------------------------


dṛśyate ca kṛttikodayādhodeśanadīpūrādirūpasādhanānumānasyāpi rohiṇyudayordhvadeśādirūpapakṣe 'bhāvepi pakṣaniṣṭhasādhyasamānakālīnatvapakṣanirūpyādhodeśasthatvādiḥ tvanmate jñānatvādirūpaprameyatvāderapi pakṣūbhūtaśabdena svarūpapratyāsannajñānasamavetatvādiśca paraṃparāsaṃbandhaḥ//


asminpakṣe tarkasya prāmāṇyaṃ niragnikatvanirdhūmatvayoḥ pakṣe 'bhyupagatatvābhyupagamanīyatvarūrūpeṇa --


---------------------------------------------------------------------------


nanu -- saṃyogasamavāyābhyāmanyasya kathaṃ pakṣadharma 1 tāghaṭakasaṃbandhatvaṃ kvāpyadarśanādityata āha -- dṛśyate ceti// kṛttikodayaścādhodeśanadīpūraśca tadādirūpa 2 syetyarthaḥ/ rohiṇyudaya āsannaḥ kṛttikāyā uditatvāt, ūrdhvadeśo vṛṣṭimān adhodeśe nadīpūra 3 vatvāt ityādirūpānumānasyetyarthaḥ/ pakṣeti// rohiṇyudayarūpapakṣaniṣṭhāsannatvarūpasādhyasamānakālīnatvarūpaḥ pakṣasaṃbandha kṛttikodayarūpaliṅgasya dṛśyate/ ūrdhvadeśarūpapakṣanirūpyo yo adhodeśaḥ tatsthatvarūpapakṣasaṃbandho nadīpūrasya dṛśyate/ anyathā nyāyamate tayorapakṣadhmatākatvena tābhyāṃ rohiṇyudayāsatyādyanumityanudayāpātaḥ/ na ceṣṭāpattiḥ/ anubhavavirodhāditi bhāvaḥ/ tvanmata iti// nyāyamate śabdo 'bhidheyo jñeyatvādityatra jñeyatvaṃ nāma śabdasya paraṃparāsaṃbandhena jñānatvameva/ prameyatvaṃ ca pramātvameva 4 / na tato 'nyat/ tathā ca tasya pakṣadharmatāghaṭakaḥ jñānasyārthasya ca 5 svarūpasaṃbandhaḥ jñānādinā ca jñānatvādeḥ samavāya iti paraṃparāsambandho dṛśyata


ityanukarṣaḥ/ prāmāṇyamiti// yuktimityanvayaḥ/ prasaṅgārthatayotyatra sudhoktimanurudhyāha -- athaveti//


---------------------------------------------------------------------------


1.tādi gha-ṭa. 2. petya-ṭa.ḍa. 3.ratvā-ṭa. rāditya-ṭha. 4.prameyatvaṃ cetyādikaṃ nāsti -ṭha. 5.ca iti na -ṭa.ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


pu-154. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


satvāttena ca rūpeṇa tadviṣayayorniragnikatvanirdhūmatvajñānarūpayoḥ karaṇaphalayoḥ pramātvādyuktam//


ayaṃ ca pakṣaḥ parābhyupagamamātrasya tatra siddhipadārthatvāditi paddhatyuktaḥ/ athavā yadiniragnikaḥ syādityasya yadiniragnikatvāṅgīkāra ityarthaḥ/ tathāṅgīkāraśca siddha eva/ anyathā tarkasyāpyanutthānāt/ evaṃ tarhi nirdhūmaḥ syādityasya nirdhūmatvenāṅgīkartavya ityarthaḥ/ āpādanaṃ hi aṅgīkartavyatayā jñāpanam/ na punaḥ sadbhāvapratipādanam/ yadi viṣaṃ bhakṣa 1 yiṣyasi tarhi mariṣyasītyādivat/ nacānaṅgīkāre svakriyāvirodhā 2 dirūpāṅgīkārayogyatā bādhitā//


---------------------------------------------------------------------------


nanvaṅgīkartavyatājñāpanepi kathaṃ bādhitatvanirāsa ityata āha-- na ceti// nirdhūmatvasyāṅgīkartavyatā hyaṅgīkārayogyatā 3 svakriyāvirodharūpā 4 dhūmarūpakāryamaṅgīkṛtyāgnirūpakāraṇābhāvāṅgīkāre kāryoddeśenakāraṇe 5 pravṛttirūpasvakriyāvirodhe ityetannirdhūmatvamaṅgīkāryamiti bhaṅgyantareṇo 6 cyate/ tathā ca sā na pramāṇabādhitetyarthaḥ/ yadvāṅgīkartavyatājñānaṃ kathamaniṣṭam/ aniṣṭasyaivāpādyatvāditya āha -- na ceti// pūrvaṃ dhūmostvityuktatvena nirdhūmatvāṅgīkāre svakriyāvirodharūpāṅgīkārāyogyatā na ca bādhitā/ yenāniṣṭāpādanaṃ na syādityarthaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


1.kṣayasi-ga.ṭa.rā. 2.ādipadaṃ na -ga.ṭa.rā. 3.sā ityadhikam-ṭha. 4.svakriyā virodhajijñāsā ityadhikam-ṭha. 5.ṇa pra-ṭha. 6.ṇodbhāvyate -ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


tasyā-nunā-ntarbhāvaḥ) tarkavādaḥ pu- 155.


---------------------------------------------------------------------------


evaṃ ca parvato nirdhūmatvenāṅgīkartavyaḥ niragnikatvenāṅgīkṛtatvāt hṛdavat ityanumānameva tarka iti sādhanānumāna iva tarkepyasiddhyādikaṃ doṣa eveti na tarkasya sādhanānumānādvaiṣamyamipi//


atra ca dvitīye pakṣe niragnikatvameva liṅgam/ abhyupagamastu tasya pakṣeṇa saṃbandhaḥ/ tṛtīye tvabhyupagama eva liṅgamiti bhedaḥ//


ayamapi pakṣa"āpādanaṃ nāmāṅgīkartavyatayā jñāpanam/ na 1 tatpramāṇaviruddha"mityādisudhāyāmevoktaḥ//


yā tu --


svānyāyaiḥ sādhanaṃ paranyāyaiśca 2 dūṣaṇam/ ityanuvyākhyāne, svasiddhaiḥ sādhanaṃ parasiddhairdūṣaṇamato na dūṣaṇe 'pasiddhāntādīte pramāṇalakṣaṇe ca,


---------------------------------------------------------------------------


asminpakṣe prāmāṇyamupapādayituṃ tatsvarūpamavadhārayati-- evañceti// aṅgīkārārthatve satītyarthaḥ/ asiddhyādikaṃ doṣa eveti// yatra vyāpakābhāvasya pareṇa 3 naṅgīkārepyaṅgīkṛtatvādidamaṅgīkartavyamityucyate tādṛśasthala eva/ tādṛśasya tu prāmāṇyamasmābhirnopeyata eva/ yatra punaraṅgīkāro vyāpakābhāvasya siddhastādṛśasyaivāsiddhyādiśūnyasya prāmāṇyamupeyata iti bhāvaḥ//


nanu yadvetyuktadvitīyapakṣepi parābhyupagamenaivāsiddhyādiparihārāttṛtīyasya tataḥ ko bheda ityata āha-- atra ceti// ayamapi tṛtīyopi// sudhāyāṃ bhaktipādīyasudhāyām/ nanu tarkepyasiddhyāderdeṣatve tadadoṣatvoktirviruddhetyata āha -- yā tviti// ityanuvyākhyāna iti//


---------------------------------------------------------------------------


1.na ca ta-ga.ṭa.rā. 2.stu -rā. 3.ṇāṅgī -ṭa.ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 156. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


sādhanadūṣaṇānumānayorvyavasthoktiḥ sā na tṛtīyapakṣe/ tatra prasaṅgānumānasya sādhanānumānādavaiṣamyasyoktatvāt/ kintvitarapakṣayoḥ/ ādyoktāyā 1


asiddhyādyadoṣatāyā, dvitīyoktāyā abhyupagamasyaiva siddhitāyāśca sādhanānumāne kvāpyadarśanāt//


yadvā tṛtīyoktāyā abhyupagamāyogyābhyupagamasya liṅgatāyā api sādhanānumāne kvāpyadarśanāt vyavasthoktiḥ pakṣatrayasādhāraṇīti jñeyam//


etena viparyaya 2 paryavasānarūpānumananirapekṣasya tarkasya na prāmāṇyamiti nibandhādāvudayanādyuktaṃ nirastam/ tannirapekṣasyaiva prasaṅgasya prāmāṇyopapādanāt//


yātu aniṣṭāpādanaṃ viparyaye paryavasānaṃ cobhayaṃ militemevānumitisādhanaṃ bhavatīti tarkasya prāmāṇyamiti paddhatiḥ,


---------------------------------------------------------------------------


bhaktipādīye/ ata ityādi granthakāravākyam svasiddhe 3 rityādi vākyadvayā 4 bhiprāya vivaraṇam// vyavastheti// svasiddhatvaparasiddhatvarūpavyavasthetyarthaḥ/ itarayoḥ pakṣayoreva vayvasthetyuktaṃ vyanakti-- ādyeti// abhyupagamāyogyeti// niragnikatvasyābhyupagamāyogyasya yobhyupagamastasya liṅgatāyā ityarthaḥ// eteneti// evaṃ tredhā prāmāṇyopapādanenetyarthaḥ/ tadeva vyanakti -- tannirapekṣasyaiveti// evaṃ hi paddhativirodha ityato dvedhā samādhimāha-- yātviti// 5 setyanvayaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


1.vyāpyā -- ga.ṭa.rā. 2.yepa- rā. 3.ddhiri-ṭa. 4.yamabhi-ṭa. setyarthaḥ -ṭa.


---------------------------------------------------------------------------


tasyā-nunā-ntarbhāvaḥ) tarkavādaḥ pu - 157.


---------------------------------------------------------------------------


sā nirdhūmatayāṅgīkartavyatāsādhanasya siddhasādhanatāśaṅgānirāsārthaṃ, syādityanena bodhitapramāṇavirodhopapādanārthaṃ ca tarka 1 syāṅgabhūtaviparyaya 2 paryavasānasāpekṣatvamātreṇa vā dhūmasya vahnivyāptipramāyāṃ aṅgīkartavyatāpramāyāṃ ca 3 nirapekṣatvepi taduddeśyāyāṃ na niragnika iti pramāyāṃ paryavasānasāpekṣatvena veti jñeyam//


kiñca tarkarūpaṃ hi jñānaṃ na tāvatsaṃśayaḥ/ ekakocikatvāt/ nāpi viparyayaḥ/ nirastatvāt/ tasmātpramāṇameva//


kiñca tarkajñānasyāpramāṇatvena 4 tarkavākyasamaduttaraṃ syāt/ yadi viṣaṃ bhakṣayasi


5 tarhi mariṣyasītyādyāptavākyaṃ,


---------------------------------------------------------------------------


ādyapakṣadvayānurodhenāha-- dhūmasya vahnivyāptipramāyāṃ 6 veti// athavetyuktāntyapakṣānurodhenāha-- aṅgīkartavyatāpramāyāṃ veti// taduddeśyāyāmiti// vyāptipramāṅgīkartavyatāpramābhyāmuddeśyāyāṃ tayoḥ phalabhūtāyāmityarthaḥ//


tarkaḥ pramāṇaṃ na cedapramāṇaṃ syāt/ ubhayabahirbhāvāyogāt/ aprāmāṇyaṃ ca saṃśayatvena viparyayatvena/ na dvayamapyato 'prāmāṇyāyogātprāmāṇyameva yuktamiti pariśeṣeṇāpi prāmāṇyamāha-- kiṃ ceti// vipakṣabādhakenāpi tarkasya prāmāṇyamāha -- kiṃ ca tarkajñānasyeti//


---------------------------------------------------------------------------


1.tarkāṅga-ka.ga.ṭa.rār. 2.yaye pa-ga.rā. 3. vā -ga.rā. 4.tveta-ṭa.rā. 5.yiṣyasi -ka.ga. 6.ceti-ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 158. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


yadi hariścandronṛtaṃ brūyāttarhyagnirapi śītaḥ syādityādismṛtiścāpramāṇaṃ syāt/ anubhavavirodhaśca syāt/


yadyādyarthaśiraskasya 1 tarkasya bādhānanubhavāt/.


kiñca 2 pramātvenānāśaṅkite dhūmarūpaviśeṣyasya 3 sākṣātkāre sati kathaṃ nirdhūmatvasyāropaḥ//


na ca tarkasya pratimāyāṃ nārāyaṇabuddhivadāhāryāroparūpatvādviśeṣadarśanaṃ na virodhīti vācyam/ tasya phalānusandhānasāpekṣatvāvdyāptijñānanirapekṣatvācca/ tarkasya phalānusandhānanirapekṣatvāt/ vyāptijñānasāpekṣatvācca/ pratimāyāṃ nārāyaṇa 4 dhyānasyeva parvate nirdhūmatvadhyānasyānanubhavācca//


etena -- tarkaḥ saṃśayātpracyuto nirṇayaṃ cāprāpta ityudayanoktamavyavasthitaniragnikatvābhyupagamopādhikāniṣṭapratisandhānarūpatvāttarkajñānasyāprāmāṇyamiti vardhamānādyuktaṃ;


---------------------------------------------------------------------------

na kevalamatiprasaṅgabhayāttarkasyābhramatvamupeyaṃ kiṃ tu viśeṣadarśanarūpavirodhisatvepyu 5 papannatvānna bhramatvaṃ tasyopetuṃ śakyamityāha --


kiñcāpramātveneti// apramātvakoṭikaśaṅkāśūnye vyapyadarśane satītyarthaḥ/ kathaṃ nirdhūmatvāropa iti// kintvasmaduktadiśā pramārūpa eva vācya iti bhāvaḥ/ āhāryatvātsaṃbhavatītyāśaṅkya nirāha-- na ceti// phaleti// adṛṣṭaphaletyarthaḥ/ pratimāyāṃ nārāyaṇarūpa 6 buddhirdhyānarūpā/ na hyevaṃ prakṛta ityāha -- pratimāyāmiti// udayanoktaṃ vardhamānādyuktamityanayorapi nirastamityanenānvayaḥ// avyavasthiteti// apramīyamāṇetyarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.syā bādhānubhavāt-ka.ga.ṭa.rā. 2.cāpra-ṭa.rā. 3.śeṣasya-ṭa.rā. 4.ṇatvadhyā-ga. ṭa.rā. 5.pyutpanna-ṭha.ḍa. 6. rūpapadaṃ na -ṭha.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


tasyā-nanu-ntarbhāvaḥ) tarkavādaḥ pu - 159.


---------------------------------------------------------------------------


tarkaḥ saṃdehaviparyayapramāvijātīyaṃ jñānāntaraṃ sāca jātiḥ tarkayāmi na tu niścinomi ityanuvyavasāyasākṣiketi maṇikaṇṭhoktaṃ ca nirastam/ yadyarthaśiraske pramāṇatvasyoktatvāt//


kiñca tarkatvasya jātitve tarkasya tvadaṅgīkṛtaṃ saṃśayanivartakatvaṃ na syāt/ jñānasya virodhiviṣatvenaiva 1 nivartakatvāt//


kiñca jātyaiva nivartakatve ' 2 numānānugrāhakastarko niragnikatvānumānasya 3 ca pratibandhikāmapi śaṅkāṃ nivartayet/ jāteḥ sādhāraṇyāt/ na hi gauḥ kiñcitpratyagaurbhavati/ na ca maṇyādi 4 vatpratiniyatapratibandhakatvam/


---------------------------------------------------------------------------


saṃdeheti// saṃśayaviparyayapramābhyaḥ vijātīyamityarthaḥ/ uktatvāditi// śruṇvityādinā grantheneti bhāvaḥ/ maṇikaṇṭhapakṣe doṣāntaramāha-- kiñca tar 5 katvasyeti// saṃśayeti// vyabhicārasaṃśayetyarthaḥ//


nanu tarkarūpajñānasya jātyaiva saṃśayanivartakatvamastviti vaktāraṃ pratyāha-- kiñceti// nanu -- jātyaiva nivartakatvepi maṇyādikaṃ jātyā pratibandhakamapi yathā dāhasyaiva na tvanyasya evaṃ tattadīyatarkastattadīya śaṅkānivartako na sarvasādhāraṇa ityāśaṅkya nirāha-- na ca maṇyādīti//


---------------------------------------------------------------------------


1.tanni-ka.ga.ṭa.rā. 2.tvegnyanu- ka.ṭa.rā. 3.śabdānityatvānumānasya ityadhikam- ka.ga.ṭa.rā. 4.vajjātyaiva pra-ga.ṭa.rār. 5.kasye -ṭa.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 160. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


tatroddeśa 1 dāhatvasyevātra śaṅkātvasyaiva pratibadhyatāvacchedakatvaṃ 2 ceduktāti prasaṅgāt/ tarkaviṣa 3


virodhiviṣayaśaṅkātvasya 4 tathātve tarkasyāpi kḷptena śaṅkāviṣayavirodhiviṣayatvenaiva pratibandhakatāyā nyāyyatvāt/ anyathā 5 ghaṭajñānatvādikamapi jātiḥ syāt//


tasmāttarkaḥ 6 pramāṇameva/ tatrāpi vyāptisāpekṣatvena śābdatvapratyakṣatvayorasaṃbhavena pariśeṣādanumānameva/ parārthe tarke vādivākyāpekṣā tu parārthānumāna iva vyāptyādismārakatvena / na tvāgamatveneti//


iti tarkasyānumānāntarbhāvaḥ // 16 //


---------------------------------------------------------------------------


tarkaviṣayavirodhīti// śaṅkā vyabhicāraviṣiṇī tarkastvavyabhicāraviṣaya iti virodhiviṣayaśaṅkātvasyetyuktam// vyāghātatveti// svakriyāvirodhatvādikimityarthaḥ/ tarko hyanumānavatsvārthaparārthabhedena dvividhaḥ/ svasyotpannaśaṅkānivartakaḥ syārthaḥ/ parasya śaṅkānivṛttaye prayuktaḥ parārthaḥ/ tatra tarkaprayoktṛvākyasāpekṣatvāttarkarūpajñānasya śābdatve kuto netyata āha -- parārtha iti //


iti tarkasyānumānāntarbhāvaḥ// 16 //


---------------------------------------------------------------------------


1.śya- ka.ga.rā. 2.tve uktā -ga.ṭa.rā. 3.yaka -ga.rā. punarviṣayetyadhikam -ka. 4. sya ca -ga.ṭa.rā. 5. vyāghātatvādi- ga.ṭa.rār. 6.kajñānaṃ pra-ga.ṭa.rā.


---------------------------------------------------------------------------


svate-tasyo-payogaḥ) tarkavādaḥ pu - 161.


---------------------------------------------------------------------------


atha svamate tarkasyopayogaḥ // 17 //


tarkasyopayogastvittham--


tarkanivartyāprayojakatvaśaṅkā hi dvedhā/ pakṣataditarasādhāraṇyena sadhūmopi kaścinniragnikostviti vā, pakṣādanyatra niyamepi pakṣe samabalasya prabalasya vā sādhyābhāvapramāṇasyābhimānena pakṣa eva sadhūmo niragnikostviti vā/ tatrādyā vyabhicāraśaṅkārūpā liṅgaparāmarśātprācīnā dvitīyā tu pratipramāṇaśaṅkārūpā tasmādarvācīnā//


yadyapi dvitīyāpi phalato vyabhicāraśaṅkaiva/ tathāpyādyā, pārthivatvalohalekhyatvādau bhūyodarśanādike satyapi vyabhicāradarśanāttannimittakā svārasikī 1 / pakṣataditarasādhāraṇī ca / dvitīyā tu pratipramāṇaśaṅkānimittakādheyā pakṣāsādhāraṇī ceti bhedaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


atha svamate tarkasyopayogaḥ // 17 //


paddhatyuktamupayogaṃ vivṛṇvāna āha-- tarkasyeti// tasmādarvācīneti// parāmarśā 2 danantarabhāvinītyarthaḥ/ uktayoḥ pakṣayo 3 rabhedamāśaṅkya svārasikatvādheyatvābhyāṃ bhedaṃ sādhayati-- yadyapītyādinā// phalata iti// hetumati sādhyābhāvaśaṅkāyāṃ sādhyābhāvavati hetusatvarūpavyabhicārasya phalitatvādityarthaḥ 4 // tannimittaketi// bahuśaḥ sahacaritayorapi yatkiñcivdyabhicāradarśanaṃ tena nimittenātrāpi dhūmādau tatheti jñāyamānetyarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1. kapakṣa -ga.rār. 2.śānaṃ-ṭa.ṭha. 3.yoḥ bhedamākṣipya -ṭa.ṭha. bhedamāśaṅkya -ḍa. 4. diti bhāvaḥ -ṭha.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 162. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


dvividhāpi 1 tadāśaṅkā tarkeṇa nirasyate/ anyathopapattiviṣayayā śaṅkayā pratipramāṇena ca 2 sākṣādanupapattipramāpakasya tarkasya viṣayakṛtavirodhasya satvāt/ tarkasya vyāghātaparyantatayā dṛḍhamūlatvena śaṅkāpratipramāṇābhāsābhyāṃ prābalyācca//


---------------------------------------------------------------------------


ādheyā balādutpādyā/ svarasavāhninyāḥ parāmarśarūpaviśeṣadarśananirastatvāditi bhāvaḥ// dvividhāpi śaṅkā 3 tarkeṇa nirasyata iti// kevalānvayisādhyake


sādhyābhāvāprasiddherevaṃ śaṅkāyāḥ evānudayāttatra tarkasyopayogāsaṃbhavo na śaṅkyaḥ/ sarvasya vyatirekidharmatvena siddhānte kevalānvayino 'bhāvāditi bhāvaḥ//


nirāse ko heturityato na maṇikaṇṭhoktadiśā jātyā, kintu virodhiviṣaya 4 tveneti bhāvenāha -- anyathopapattīti// sādhyena vinā yā upapattiḥ saṃbhavaḥ tadviṣayetyarthaḥ/ pakṣataditarasādhāraṇyena vā pakṣa eva veti bhāvaḥ// viṣayakṛteti// anyathopapatyanyathānupapattirūpaviṣayakṛtetyarthaḥ/ virodhiviṣayakatvamātreṇa kathaṃ nivartakatetyata āha-- tarkasyeti// tarkasya śaṅkāparyantatvācchaṅkāyā vyāghātaparyantatvāvdyāghātaparyantayetyuktam/


---------------------------------------------------------------------------


1.piśaṅkā- ga.ṭa.rā. 2.sahānyathānupapatti -ga.ṭa.rā. 3.śaṅkāpadaṃ na -ṭa.ṭha. 4.yakatve-ṭa.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


svate-tasyo-payogaḥ) tarkavādaḥ pu- 163.


---------------------------------------------------------------------------


nivartyabhedānnivartakastarkopi dvedhā/ tatrādyo 'numitikaraṇaniṣpādako dvitīyastu niṣpannena karaṇena pratipramāṇaśaṅkānirāsārthamapekṣitatvena phalopakārakatvādanumānānugrāhakaḥ//


etadevābhipretyoktaṃ paddhatau -"soyaṃ kvacidviparītaśaṅkānirāsanadvāreṇa 11 karaṇasyānugrāhakopi bhavatīti/ 2 kvaciddaśāviśeṣe karaṇaniṣpatterarvāk pratipramāṇaśaṅkānirasanadvāreṇa karaṇaśa 3 rīraniṣpādakaśca bhavatītyarthaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


śaṅkā ca pratipramāṇābhāvasaśca tābhyāmityarthaḥ/ anumitikaraṇeti// vyāptiviśiṣṭaliṅgajñānarūpakaraṇetyarthaḥ/ vyabhicāraśaṅkānivṛttau vyāptiniścayasaṃbhavāditi bhāvaḥ/ phaleti// anumitirūpaphalopakārakatvāt/ upakārakatvaṃ pratibandhakanivartakatvam/ etadeveti// uktapakṣadvayameva// pramāṇāntareti// 4 liṅgaparāmarśarūpapramāṇāntaretyarthaḥ//


nanvatra vākye dvitīyapakṣe 5 dvitīyapakṣa eva pratibhāti na tvādya ityata āha -- apīti// pramāṇāntaretyasya pratyakṣādi 6 kamarthamupetyāha -- yadveti//


---------------------------------------------------------------------------


1.pramāṇāntarānu -ka.ga.ṭa.rā. 2.'apiśabdāt kvacit' iti, tataḥ 'karaṇaśarīra' ityādikañcāsta -ka.ṭa.rā. 3.ṇasyānugrāhako bhavati--apiśabdāttataḥprāk vyabhicāra śaṅkānirasanadvāreṇa śarīraniṣpadakaśca(na) bhavatītyartha)-ka. 4.ṅgadarśanarūpapramā -ḍa. 5.viparyayapakṣa iti nāsti-ṭa.ṭha.ḍa. 6.kṣaśabdarūpa -pramāṇadvayamarthamupe - ṭa. kṣamarthamu- ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 164. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


yadvā kvacitpratyakṣādāvanugrāhako bhavati/ tatra karaṇa 1 niṣpādakatvāsaṃbhavāt/ api śabdānumāna uktarītyobhayātmakaśca bhavatītyarthaḥ//


yadvā kvacivdyabhicārasya pratipramāṇasya vā śaṅkāyāmanugrāhakaḥ karaṇaniṣpādanena vā 2 niṣpannasya 3 karaṇasya sarakāritayā vopakārako bhavati/ apiśabdācchaṅkāyā abhāvena 4 tannivartakasya tarkasyānapekṣitatvādanugrāhakaśca bhavatītyarthaḥ//


yadvā kvacidadriragnimāndhūmavatvāditiprayoga uktarītyānugrāhako bhavati/ apiśabdātkvacitsvatantropi bhavati/


---------------------------------------------------------------------------


kvacidityanuvādaḥ/ pratyakṣadāviti vyākhyā/ anugrāhakapadamasminpakṣe yuktamityāha -- tatreti// pratyakṣaśabdayorityarthaḥ/ pramāṇāntarapadasyā 5 numānasyetyarthamupetya prakārāntareṇa paddhatyarthamāha-- yadvā


kvacivdyabhicārasyeti// kvacidityasya śaṅkāyāmityanvayaḥ / sadhūmo niragnikostviti vyabhicāraśaṅkāyāmityarthaḥ/ dvitīyapakṣānurodhenāha-- pratipramāṇasya veti 6 // kvacidityasyārthamuktvānugrāhaka itagyasyārthamāha-- karaṇeti// parāmarśakaraṇetyarthaḥ/ sahakāritayā pratibandhakanivartakatayetyarthaḥ/ uktarītyeti// karaṇaniṣpādanena vetyādinoktarītyetyarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.ṇāni-ka. ṇaśarīrani-ga.ṭa.rā. 2.vāniṣpādanena vā niṣpa-ka. 3.nnaka -ga.ṭa.rā. 4.veta-ga.ṭa.rā. 5.pakṣasyānuvādasyānumānasyevārthamupe -ṭa. 6.syaive-ṭa.ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


svate-tasyo-payogaḥ) tarkavādaḥ pu - 165.


---------------------------------------------------------------------------


adriragnimānna veti vipratipattau sādhanānumānaṃ vinaiva yadi niragnikaḥ syāttarhi nirdhūmaḥ syān cāyaṃ nirdhūma iti tarkarūpānumānenaivāgnisiddheḥ/ na hi vidhimukhena sādhayitvaiva niṣedhamukhena sādhanīyamiti kuladharma ityarthaḥ/ uktaṃ ca ṭīkākārairdūṣaṇānumānavibhāgaprastāve/ nāyaṃ niragniko 'nirdhūmatvāditi/ yadvā kvaciduddeśyāyāṃ tasmānna niragnika iti pramāyāṃ sādhyāyāmanugrāhako bhavati/ apiśabdānnirdhūmatvenāṅgīkartavya iti pramāyāṃ vā 1 vyāptipramāyāṃ vā sādhyāyāṃ svatantraśca bhavatītyarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


svātantryaṃ vyanakti-- adririti// sādhaneti// adriragnimāndhūmavatvādityādiprakāraṃ vinaivetyarthaḥ//


nanvagnimāndhūmavatvāditi vidhimukhenāsādhayitvā kataṃ niṣedhamukhenaiva sādhanamityata āha-- na hīti// ityartha iti// apiśabdātpaddhativākya 2 syetyādivākyavyākhyāvasara iti bhāvaḥ/ uktaṃ ceti// pramāṇalakṣaṇaṭīkāyā 3 mātmāśraye 4 yojyam/ anugrāhako bhavatīti// śaṅkānivṛttidvāreti bhāvaḥ/ prāguktādyāntyapakṣadvayābhiprāyeṇa krameṇāha -- vyāptipramāyāmiti 5 // iti pramāyāṃ veti//


---------------------------------------------------------------------------


1.ādau 'vyāptipramāyāṃ vā' ityasti-ka.ga.ṭa.rā. 2.kyasyetiyojyam uktaṃ ce -ṭa.ṭha. syeti bhāvaḥ -ḍa. 3.'yāṃ' iti, tataḥ anugrāhaka ityādikamevāsti -ṭha. 4.yetyādivākyavyākhyāvasare -ṭa. śraya ityādivā-ḍa. 5.'aṅgīkartavya iti' ityasti -ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 166. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ

---------------------------------------------------------------------------


tasmādyathāpramāṇasaṃplave dvitīyaṃ pramāṇabhūtameva prathamapramāṇadārḍhyahetutvena prathamānugrāhakam/ tathā tarkopi svayaṃ pramāṇameva pramāṇasyānugrāhakaḥ/ sādhakaṃ bādhakaṃ vā pramāṇameva hi śaṅkānivartakam/ na tvapramāṇam/ tarkajñānasya bhramatve


hi vyāptiyogyatādibhramajanyānumitiśābdajñānadiriva dhārāvāhikabhrame dvitīyānugṛhītasya prathamasyeva vā 1 pramāṇatarkānugṛhītānumiterevāpramātvaṃ syāt/ apramāṇatarkabādhitasya pratyanumāsyaiva ca prāmāṇyaṃ syāt//


iti svamate tarkasyopayogaḥ // 16 //


---------------------------------------------------------------------------


nanu dhūmavatvādisādhanāphalabhūtāgnimatvādipramāmeva paryavasānamukhena janayastarkasya kathaṃ prāmāṇyamityāśaṅkāṃ sadṛṣṭāntaṃ pariharannupasaṃharati -- tasmāditi//


yadvoktadiśā pramāṇānugrāhakasya kathaṃ prāmāṇyam/ tathātve 'nugrāhakatvameva na syādityāśaṅkāṃ sadṛṣṭāntaṃ 2 nirasyannupasaṃharati -- tasmāditi// uktarītyā pramājanakatvādityarthaḥ/ śaṅkānivartakatvānyathānupapatyā ca tarkasya prāmāṇyamityāha -- sādhakaṃ hīti// aprāmāṇye 3 bādhakaṃ cāha -- tarkajñānasyeti//


iti svamate tarkasyopayogaḥ// 17 //


---------------------------------------------------------------------------


1. va cāpra -ka.ṭa.rā. 2.pariharannupa -ḍa. 3.ṇyabādha -ṭa.ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


pate-tarkogāsaṃbhavaḥ) tarkavādaḥ pu - 167.


---------------------------------------------------------------------------


atha paramate tarkopayogāsaṃbhavaḥ// 18//


kiñca paramate tarkasya kiṃ viṣaya 1 viśodhana upayogaḥ kiṃ vā vyāptigrahe, ādyepi kimudayanarītyā aniṣṭaprasañjanatvamātreṇopayogaḥ, kiṃ vā vardhamānarītyā sādhyābhāvasaṃdehanivartanena yadvā tajjanyasādhyābhāvajijñāsānivartanena, athavā tajjanyasādhyajijñāsojjīvanena/ nādyaḥ/ aniṣṭaprasañjanatvamātreṇa tarkopayoge śaṅgābhāvepi tarkāpekṣāprasaṅgāt/ na dvitīyaḥ/ sandehasya tajjanyajijñāsayaiva nivṛtteḥ/ nirdhūmatvajñānasya niragnikatvasandehena saha viṣayakṛtavirodhābhāvena tadanivartakatvācca/ pratyuta nirdhūmatvasya sāgnikatvaniragnikatvarūpakoṭidvayasādhāraṇyena tajjñānaṃ sandehopodbalakameva/ manmate tu viṣayakṛtavirodhaḥ prāgevoktaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


atha paramate tarkopayogāsaṃbhavaḥ // 18 //


nanvastu bhavaduktarītyā tarkasyopayoge sati pramāṇatvam/ na tvevam/ kiṃ tvanyathaivopayogaḥ/ tatra ca tarkasyāprāmāṇyepi na doṣa ityatastaduktopayogaṃ khaṇḍayitumāha -- kiṃñceti// vyāptigrāhakasya viṣayapariśodhakasya veti parāmarśavādānte maṇyukterāha -- kiṃ viṣayeti// tajjanyeti// sādhyābhāvasandehajanyetyarthaḥ/ tajjanya jijñāsaiveti//


---------------------------------------------------------------------------


1.yapariśodhane u - ka.ga.rā.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 168. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


kiñca vahnivyapte 1 dhūme dṛṣṭe kathaṃ vahnyāvasaṃdehaḥ/ na ca viśeṣadarśane sati svārasikasya vahnyabhāvasaṃdehasyāsaṃbhavepi pratipramāṇāhitā tacchaṅkā yakteti vācyam/ pratipramāṇe 'nanyathāsiddhe jāgrati tarkasahasreṇāpi tadāhitaśaṅkānuvṛtyayogāt/ na ca tarkādeva pratipramāṇasyānyathāsiddhiḥ/ tvanmate viṣakṛtavirodhābhāvādityuktatvāt//


---------------------------------------------------------------------------


uttarātmaviśeṣaṇaguṇānāṃ pūrvaguṇanivartakatvāditi bhāvaḥ : koṭidvayasādhāraṇyeneti// nirdhūmatvasyāyogolakādāviva sāgnikatvepi hṛdādāviva niragnikatvepi sambhavāt sādhāraṇyenetyuktam/ bhavanmatepi tarhi nirdhūmatvajñānācchaṅkānivṛttirna syādityata āha-- manmatetviti// anyathopapatyānyathānupapattirūpaviṣakṛtavirodhasya saṃdehatarkayoḥ pūrvavāde pratipāditatvādityarthaḥ/ nanvanyathopapannatvaśaṅkāyā dhūmādiviṣayāyāstarkeṇa nirdhūmatvāpādānarūpeṇa nirāsepi bhinnaviṣayakasādhyasandehasya kathaṃ nivṛttirityato hetoranyathopapattiśaṅkānivṛtyaiva tadāhitaḥ sādhyasaṃdero nivartata eva/ pratyuta tvanmata eva tannivṛttirayukteti bhāvenāha-- kiñceti//


yadvā tarkajanyanirdhūmatvajñānaṃ kiṃ svārasikasādhyasaṃdehanivartanenopayujyate athāhitasaṃdehanivartanena nādyaḥ/ tasyaivānudayāt/ nāntyaḥ/


virodhiviṣayatvābhāvāt/ ityāha-- kiñceti// uktatvāditi// pratyutetyādigranthenoktatvādityarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.pyadhū -ṭa. rā.


---------------------------------------------------------------------------


pate-tarkogā-saṃvaḥ) tarkavādaḥ pu - 169.


---------------------------------------------------------------------------


na tṛtīyaḥ/ jñānasya hīcchānivartakatvamaniṣṭatāvacchedakadhmaprakārakatvenaiva/ anyathā prameyatvādiprakārakamapi viṣā 1 dijñānaṃ tannivartakaṃ syāt/ na ca nirdhūmatvajñānaṃ tvanmate nirdhūmatāṃ tadāpādakatvenāniṣṭaṃ niragnitāṃ vāniṣṭa 2 prāmāṇyāpātāt/ kiṃ tu pakṣaniṣṭhatayaiveti kathaṃ tarkeṇa niragnikatvajijñānasānivṛttiḥ//


---------------------------------------------------------------------------


pratipramāṇaṃ-- sādhyābhāvaviṣayaṃ tarkajñānaṃ tu nirdhūmatvaviṣayamiti virodhiviṣayakatvaṃ neti bhāvaḥ/ sādhyābhāvajijñāsānivartaneneti pakṣaṃ nirāha-- na tṛtīya iti// jijñāsā hi jñānecchā/ nirdhūmatvajñānena jijñāsānivṛttau nivṛttiprayojakadharmābhāvānna sāmarthyamiti sāmānyanyāyoktipūrvamāha-- jñānasya hīti// aniṣṭatāyāṃ yadavacchedakaṃ ahitvaviṣatvakaṇṭakatvādikaṃ tatprakārakatve 3 naivetyarthaḥ/ astvetadapi jñānaṃ tathetyata āha-- na ceti// nirdhūmatāmityatrāpyaniṣṭāmityanveti// nacollikhatīti// pramāṇaviruddhatvā 4 deraniṣṭatāvacchedaka 5 sphuraṇasyānanubhāditi bhāvaḥ/ vipakṣe bādhakataṃ cāha -- tathātva iti// aniṣṭamaniṣṭatā 6 vacchedakenollekhe sati vahnitvādinā vahnyādyullekhijñānasyeva prāmāṇyaṃ syādityarthaḥ//


nanu dhūmaṃ paśyataḥ kathaṃ nirdhūmatvādijñāne pramāṇaviruddhatvādikaṃ na bhāyāt/ na caivaṃ prāmāṇyāpātaḥ avidyamānapakṣaniṣṭhatvabhānādaprāmāṇyamastviti --


---------------------------------------------------------------------------


1.ṣayādijñā- ga.ṭa.rā. 2.tvāvacchedaka dharmavattayā -ga.rā. 3.netya -ṭa.ḍa. 4.dyaniṣṭa-ṭha. 5.katvasphu -ṭha. 6.tvāva- ṭa.ṭha.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 170. nyāyadīpuyatatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


kiñca pramāṇaviruddhanirdhūmatvāpādakatayā niragnikatvamevāniṣṭaṃ na tu tajjñānam/ tasyāroparūpatvena tadanāpādakatvāt/ tathā ca niragnikatvaviṣayecchāyā eva nivṛttiḥ syāt/ na tu tajjñānaviṣecchārūpajijñānasāyāḥ//


kiñcecchāvicchedakamaniṣṭatvaṃ duḥkhatatsādhanānyataratvarūpaṃ natvaprāmāṇikatadāpakānayataratvarūpam/ āptavākyādinā svasya dāridrayaṃ niścitavatopi dhena autkaṇṭhyadarśanāt/ tathācāprāmāṇikanirdhūmatvāpādake --


---------------------------------------------------------------------------


cedevamapi nirdhūmanatvajñānena niragnikatvecchaiva nivartyā natu tajjñānecchārūpā jijñāsetyāha-- kiñceti// aniṣṭatāvacchedakaprakārakaṃ jñānamaniṣṭaviṣayecchāṃ nivartayati/ sā ca niragnikatvecchaiva/ tasyā aniṣṭatvāt/ na tu tajjñānecchārūpā/ jijñāsyajñānasyāniṣṭatvābhāvādityarthaḥ//


nanvaniṣṭaviṣayakatvānniragnikatvajñānamapyaniṣṭamevetyato viṣayasyāpyaniṣṭatvamabhyupetyoktam/ vastutastadapi netyāha-- kiñceccheti// na cā 1 prāmāṇiketi// aprāmāṇikatvaṃ vā, tadāpādakatvaṃ vā, yena nirdhūmatvamaprāmāṇikamiti niragnikatvaṃ ca tadāpādakamityubhayamaniṣṭaṃ syādityarthaḥ/ dhana iti// tasya svasminnaprāmāṇikatvaniścayepyaniṣṭatvābhāvātpratyutautkaṇṭhyarūpecchāviṣayeneṣṭatvasyaiva darśanādityarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1. na tvaprā -ṭha.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pate-tarkogā-saṃvaḥ) tarkavādaḥ pu - 171.


---------------------------------------------------------------------------


niragnikatve kathaṃ śabdasāmyamātreṇecchāvicchedaṃ brūṣe//


kiñca sādhyābhāvajijñāsā na sādhyānumitipratibandhikā/ yena tannivṛttaye tarko 'pekṣyata/ sā hi sādhyābhāvaviṣayakajñānaviṣayiṇī / na ca sādhyābhāvaviṣayaviṣayakamapi sādhyajñānavirodhi/ tathātve hi pakṣe sādhyābhāva 1


jñānamiti jñānenāpyanumitiḥ pratibadhyeta//


---------------------------------------------------------------------------


śabdasāmyamātreṇeti// duḥkhaṃ tatsādhanaṃ vā yathāniṣṭamucyate tathā 2 prāmāṇike tadāpadake vāṅgīkārānarhatvamātreṇāniṣṭapadamastīti śabdasāmyamātreṇetyarthaḥ/ nirdhūmatvādijñānena hyanumitipratibandhakaṃ nirasyam/ sādhyābhāvajijñāsā tu na pratibandhaketi tannirāsāyāso vyartha evetyāha-- kiñceti// iti jñānenāpīti// sādhyābhāvajñānaviṣayakajñānasyāpi svaviṣayajñānadvārā sādhyābhāvaviṣayakatvāditi bhāvaḥ//


3 maṇikaṇṭhe tu -- sādhyābhāvamātraviṣayakajijñāsā hyanumitipratibandhikā/ na tu sādhyatadabhāvobhayaviṣayā/ saṃśayena cobhayakoṭikaiva jijñāsā janyate/ na tu sādhyābhāvamātrakoṭikā jijñāsā/ tasminkāle sādhyābhāvamātrajijñāsotpattau kāraṇābhāvātkiṃ tannivartakatarkeṇetyuktam/ tatra sādhyābhāvamātrajijñāsāyā apyuktadiśā pratibandhakatvābhāvo dhyeyaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


1. va viṣayajñānenāpi -- ṭa. be jñānamiti jñānenā-rā. 2.thā a -ḍa. 3.ata evetyadhikam -ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 172. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


nāpi caturthaḥ/ nirdhūmatvaviṣayasya tarkasya bhinnaviṣayatvenāgniviṣayakajijñāsojjīvakatvāyogāt/ etena vyāptigrahe upayoga iti dvitīyopi nirastaḥ/ nirdhūmatvajñānasya viṣayakṛtavirodhābhāvādāropa 1 tvena jñātatvācca niragnikostviti śaṅkāṃ pratyavirodhitvāditi dik//


etadevābhipretyoktaṃ paddhatau viparītaśaṅkānirasanadvāreṇeti/ na tūdayanādirītyāniṣṭaprasañjakatvādinetyarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


sādhyābhāvasaṃśayajanyasādhyajijñāsojjīvakatvena tarkasyopayoga iti pakṣaṃ nirāha-- nāpi caturtha iti// dvitīyopa 2 nirasta iti// dhūmatvajñānaṃ hi dhūmasya niragnikatvarūpasādhyābhāvasāmānādhikaraṇyarūpavyabhicārajñānanivṛttidvārāvyabhicā


ritasāmānādhikaraṇyarūpavyāptigrahopayogīti vācyamā/ jñānasya vyabhicārajñānanivartakatvaṃ tadvirodhiviṣayakatvenaiva / na ca nirdhūmatvajñānaṃ sādhyābhāvasāmānādhikaraṇyavirodhiviṣayakaṃ yena vyāptigrahopayogi syāditi bhāvenāha -- nirdhūmatvajñānasyeti//


kiñca tvanmate kevalānvayisādhyakahetuprayogasthale sādhyābhāvāprasiddhyā māstu prameyatvamityādiśaṅkānudayena tatra tannivartanāsaṃbhavātkathaṃ tatra tarkasyopayogaḥ/ api ca tarkasyāpi vyāptisāpekṣatvena tarkāṅgavyāptijñānepi tarkāpekṣāyāmanavasthāpātena na vyāptigrahopayogitvaṃ tarkasya syāt/ yadi kvacittarkeṇa vināpi vyāptigrahastarhi vyabhicārātkathaṃ tarkasya tadupayogitvam/ siddhānte tu svatantrapramāṇatvānna vyāptigraha evopayogaḥ/ upayogopi bahuprakāreṇa prāgevopapādita ityādyanusandhāyāha -- digiti//


---------------------------------------------------------------------------


1.pitatvena -ga.ṭa.rā.


---------------------------------------------------------------------------


pakta-kelāyi-laṇaṅgaḥ) vibhāgavādaḥ pu - 173.


---------------------------------------------------------------------------


atra viparītaśabdena paramate svamata iva nivartyāyāḥ śaṅkāyā nivartakena tarkeṇa saha viṣayakṛto virodho neti darśitam//


iti paramate tarkopayogāsaṃbhavaḥ // 17 //


---------------------------------------------------------------------------


svamata iveti// anyathopapatyanyathānupapattirūpaviruddhaviṣayakatvaṃ yathā svamate tathā na paramata ityarthaḥ//


iti paramate tarkopayogāsaṃbhavaḥ // 18 //


---------------------------------------------------------------------------


atha paroktakevalānvayitvalakṣaṇabhaṅgaḥ // 19 //


yacca maṇau vyāptirdve 1 dhā anvayavyatirekabhedāt/ tataścānumānamapi kevalānvayikevalavyatirekyanvayavyatirekibhedāttrividham/ tatra vṛttimadatyantābhāvāpratiyogitvaṃ kevalānvayitvam/ gaganātyantābhāvasya kevalānvayitvārthaṃ vṛttimatpadamiti tanna /


---------------------------------------------------------------------------


yattu paddhatau kevalānvayikevalavyatirekītyādinā paroktānumānatraividhyamanūdya nirastaṃ tadvivaritukāmaḥ taccānumānaṃ trividhamityādināmaṇyuktaṃ nirasitumāha --yacceti// vṛttimaditi// vṛttimānyo 2 yamatyantābhāvastadapratiyogitvamityarthaḥ/ atra vṛttimānityanena svamānādhikaraṇāvirodhinīṃ yā vṛttistadvānvivakṣitaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.rdvividhā -ga.ṭa.rā. 2.nyotyantā -ṭa.ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 174. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


gaganasya kevalānvayyatyantābhāvapratiyogitve tucchatvāpātāt/ na hi śaśaśruṅgāderapītonyadasatvamasti 1 / vistṛtaṃ caitannyāyāmṛte//


iti paroktakevalānvayitva 2 lakṣaṇabhaṅgaḥ // 18 //


---------------------------------------------------------------------------


tena saṃyogātyantābhāve nāvyāptiḥ/ saṃyogavṛttestadatyantābhāvasāmānādhikaraṇyāvirodhitvādityāhuḥ/ etacca prameyatvābhidheyatvādāvasti/ tadatyantābhāvasya 3 vyāghātabhayena kvāpyaṅgīkartumaśakyatvāt/ sarvasyāpyanyonyābhāvapratiyogitvādasaṃbhavavāraṇāyātyantapadam/ tarhi tāvadevāstvityato dūṣaṇasaukaryāya viśeṣaṇakṛtyamāha-- gaganeti// bhāvābhāvayoranyonyaviraharūpatayā gaganātyantābhāvopi gaganarūpātyantābhāvapratiyogīti tatrāvyāptaṃ lakṣaṇaṃ syādato vṛttimaditi/ gaganaṃ cāvṛttipadārthastanmata iti vṛttimadatyantābhāvo na gaganarūpaḥ/ kiṃ tu ghaṭātyantābhāva eva/ tathā ca tadapratiyogitvaṃ gaganātyantābhāve 'stīti nāvyāptiriti/ tasyāpi kevalānvayitvasiddhyarthaṃ vṛttimatpadamityarthaḥ// nyāyāmṛta iti// mithyātvaniruktibhaṅge pratipannopādhau traikālikaniṣedhapratiyogitvakhaṇḍanaprastāve tathā --


trikālasarvadeśīyaniṣedhāpratiyogitā/


sattocyate 'dhyastatucche taṃ pratiyoginī//


iti satvaniruktiprastāve, asato 'tyantābhāvapratiyogitvasamarthanaprastāve ceti bhāvaḥ//


iti paroktakevalānvayi 4 lakṣaṇabhaṅgaḥ // 19 //


---------------------------------------------------------------------------


1.mapi -ga.rā. 2.yila-ṭa.rā. 3.vavyā-ṭa.ḍa. 4.yitvala-ṭa.ṭha.


--------------------------------------------------------------------------


kela-vyatiḥ-bhaṅgaḥ) vibhāgavādaḥ pu - 175.


---------------------------------------------------------------------------


atha kevalavyatirekibhaṅgaḥ // 20 //


kevalavyatirekyanumānaṃ ca na yuktam/ tvanmate vyāptigrahārthaṃ pratijñāvākyasyābodhakatvaparihārārthaṃ ca 1 viśiṣṭajñānaṃ viśeṣaṇajñānapūrvakamiti niyamārthaṃ 2 sādhyaprasiddherāvaśyakatvāt/ kevalavyatirekiṇi ca tasyā abhāvāt//


---------------------------------------------------------------------------


atha kevalavyatirekibhaṅgaḥ// 20 //


kevalānvayidharmalakṣaṇakhaṇḍanenaiva kevalānvayisādhyakamanumānaṃ nirastaṃ matvāha -- kevalavyatirekīti 3 // yasya dharmasya kevalaṃ vyatireko abhāva eva prasiddhaḥ na tu bhāvaḥ sa dharmaḥ kevalavyatirekīti tādṛśadharmasādhyakamanumānamapi kevalavyatirekyanumānamityarthaḥ/ vyāptīti// sādhyāprasiddhau tannirūpitatsāmānādhikaraṇyā 4 dirūpavyāptigrahāsambhavāditi bhāvaḥ// abodhakatveti// sādhyadharmasyāprasiddhau tatra śabdasya śaktigrahāyogenāvyutpannasādhyapadaghaṭitapratijñāvākyasya bodhakatvāyogāditi bhāvaḥ// viśiṣṭeti// vyatirekihetunotpannasādhyaviśeṣaṇa 5 kapakṣaviśeṣyakaviśiṣṭajñānamanumiteḥ pūrvaṃ sādhyāprasiddhau viśeṣaṇajñānapūrvakaṃ na syāt/ tathā ca tatpūrvakatvaniyamaśca nirvikalpakajñānavādinā tvayāṅgīkṛta iti tadrakṣārthaṃ sādhyaprasiddhirāvaśyakītyarthaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


1. ca iti nāsti- ṭa.rā. 2.ca ityadhikam-ṭa.rā. 3.kyapīti-ṭa. kyanumānamapīti -ṭha. 4.ṇyarū -ḍa. 5. ṇapa - ṭa.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 176. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


tatra sādhyāprasiddhir 1 natāvatpakṣe kevalavyatirekivaiyarthyāt/ nāpyanyatra/ tatra hetorvṛttāvanvayitvasyāvṛttā 2 vasādhāraṇyasya 3 cāpātāt//


nāpi pakṣaikadeśe tena nāsādhāraṇyam pakṣādanyatra tadaprasiddheḥ, nāpi kevalavyatirekavaiyarthyam tasya kṛtsne pakṣe sādhyapratītyarthatvāditi vācyam/ pṛthivītarabhinne 4 tyādau pakṣasyaikadeśasatvepi gaganamitara 5 bhinnamityādau tadabhāvāt/ aṃśe siddhasādhanācca/ abhedānumāna iva pakṣaikadeśasya 6 niścitasādhyakatayānvayadṛṣṭāntatvasambhavena kevalavyatirekitvabhaṅgācca/ pakṣabhinnatvena viśeṣaṇaṃ ca gauravam//


---------------------------------------------------------------------------


kathamabhāva ityato bhaktipāde sādhyāprasiddhajheradoṣatvoktiprastāve sudhoktarītyāha-- tatreti// kevalavyatirekiṇītyarthaḥ/ vyatirekavāde maṇau siddhānte kathitaṃ nirāha-- nāpīti// itareti// jalādī 7 nyaṣṭadravyāṇi guṇakarmasāmānyaviśeṣasamavāyāḥ pañcetitrayodaśāpadārthā itarapadārthāḥ/ tadabhāvāditi// tasyākhaṇḍatvopagamāttārkikairiti bhāvaḥ/ abhedeti// ayamata 8 dbhinna etadvṛkṣatvādetadvṛkṣavadityanumāna ivetyarthaḥ//


nanu pakṣādanyatra niścitasādhyakatvameva dṛṣṭāntatve prayojakamityata āha -- pakṣeti// nanvastūktadiśā vyatirekiṇonvayitvaṃ tathāpi na kevalavyatirekitvabhaṅga ityāśaṅkya pratyāhahaha -- na cānvayeti//


---------------------------------------------------------------------------


1.ddhirhinatā -ga.ṭa.rā. 2. ttau cāsā-ga.ga. 3.syapā -ṭa.ga. 4.nnetyatra pa -ga.ṭa.rā. 5.rebhyobhi -ka. 6.syaiva-ka.ga.ṭa.rā. 7.dayoṣṭa -ṭa.dyaṣṭa -ṭha. 8.tadabhi -ṭha.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


kela-vyati-bhaṅgaḥ) vibhāgavādaḥ pu - 177.


---------------------------------------------------------------------------


na cānvayāpratisandhānadaśāyāṃ kevalavyatirekitvamiti vācyam/ tathātve 'nvavyatireki 1 ṇyapi tatprasaṅgāt/ anvayapratisandhāne


svanirūpitavyāptijñānābhāvenānumitireva nāstīti vakṣyamāṇatvācca//


naca yatrānitye vāṅmanase ityādau pakṣatāvacchedakanānātvaṃ tatraivāṃśe siddhasādhanam/ iha tu tadanacchedakaṃ pṛthivītvamekameveti vācyam/ uddeśyapratītisiddhyasiddhyoreva siddhasādhanatadabhāvau prati tantratayāsya paribhāṣāmātratvāt//


na ca tarhyuddeśyāyāḥ pṛthivītvāvacchedenetarabhedabuddheraṃśeṣyabhāvānnāṃśe siddhasādhanamiti vācyam/


---------------------------------------------------------------------------


iṣṭāpattiṃ manvānaṃ pratyāha-- anvayeti// sveti// sādhyanirūpitetyarthaḥ/ vakṣyamāṇatvādita// atraivottaratra kiñcābhāvagatayā vyatirekavyāptyā kathaṃ bhāvasya gamakatvamityādineti bhāvaḥ/ maṇyādyuktamevāṃśataḥ siddhasādhanatādoṣoddhāramāśaṅkya nirāha-- na ca yatreti// tatraiveti// pakṣatāvacchedakasāmānādhikaraṇyena sādhyasiddhirhyanumānaphalam/ nānātvasthale caikāvacchedena sādhyasiddhāvapyanumānaphalasya jātatvātpunaranyāvacchedenāpyanumityutpādanārtamanumānāpravṛtteriti bhāvaḥ// ekamiti// tathāca ghaṭādyaṃśe ghaṭatvādyavacchedena sādhyasiddhāvapi pṛthivītvarūpapakṣatāvacchedakasāmānādhikaraṇyenetarabhedarūpasādhyāsiddhyā tatrānumityudayārthamanumānapravṛttisambhavānna tatra doṣa iti bhāvaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1. kiṇopi - ṭa. rā.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 178. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


niścitasādhyakatvena saṃdehasiṣādhayiṣayorabhāvenaikadeśasya tvanmate pakṣatvāyogāt//


na ca ghaṭasya ghaṭatvenetarabhedaniścayepi pṛthivītvena tatsaṃdehādikamiti 1 vācyam/ viśeṣākāreṇetarabhedaniścaye sati sāmānyākāreṇa tatsaṃdehasya tadviśeṣetaraviśeṣaviṣayatvaniyamāt/ anyathaitatparvatatvena vahnimattayā niścaye 2 pi parvate parvatatvena tatsaṃdehāpatyā tatra vahnyarthino niṣkampapravṛttirna syāt//


nāpi pakṣa eva saṃdeharūpā sādhyāprasiddhiḥ


---------------------------------------------------------------------------


pakṣatvāyogāditi// tathāca kevalavyatirekiṇo 'nvayitvameva prāptamiti bhāvaḥ/ saṃdehasiṣādhayiṣayorabhāvenetyayuktamityāśaṅkya nirāha -- na ceti// yajñapatyuktameva doṣamāha-- viśeṣeti// tadviśeṣetareti// ghaṭādirūpa 3 viśeṣetarapṛthivīviṣayakatvaniyamādityarthaḥ/ jñānayoḥ samānaprakārakatvenaiva nivartyanivartakabhāva iti nyāyasya sāmānyaviśeṣaprakārānyaparatvamiti bhāvaḥ//


evaṃ maṇikṛdabhimataṃ pakṣaikadeśasādhyaprasiddhipakṣaṃ nirasyodayanādyabhimataṃ maṇāvanūdya nirastamapi maṇyuktadoṣe tavdyākhyātṛṇāṃ vivādabhāvātsvayaṃ dṛḍhadoṣavivakṣayā saṃśayarūpasādhyaprasiddhipakṣamāśaṅkya nirāha-- nāpīti// jalāditrayodaśapadārthānyonyābhāvānāmekatraprasiddhyā


---------------------------------------------------------------------------


1.kamastīti -ka.ga.ṭa.rā. 2.ścitopi -ṭa.rā. 3.'pṛthivī' ityadhikam -ga.


---------------------------------------------------------------------------


kela-vyati-bhaṅgaḥ) vibhāgavādaḥ pu - 179.


---------------------------------------------------------------------------


evaṃ ca nānvayitvādikam pakṣaikadeśepi sādhyāniścayāt nāpyasādhāraṇyam sapakṣābhāvāt nāpi vyatirekivaiyarthyam tasya niścayārthatvāditi vācyam/ sādhyakoṭeraprasiddhyā saṃdehasyaivāyogāt//


na ca tejobhinnā pṛthivī jalādidvādaśabhinnā na veti tejobhinnadharmikajalādidvādaśabhinnatvakoṭikasaṃśayenārthāstrayodaśābhinnatvarūpasādhyaprasi ddhiryukteti vācyam/ saṃśayasyāsārvatrikatvāt/ saṃśayarūpasādhyaprasiddhermayāpi svītākārācca 1 / śaśīyakarṇādau śaśīyamidaṃ śṛṅgaṃ na veti saṃdehena śaśaśraṅgasyāpi prasiddhiprasaṅgācca/


---------------------------------------------------------------------------


saṃderāyogopi teṣvabhāveṣvekastejonyonyābhāvo jale prasiddhaḥ, pṛthivī tejobhinnā na veti saṃśayena pṛthivyāmeva vā prasiddhaḥ/ jalāditejonyadvādaśapadārthānyonyābhāvāstejasi prasiddhāḥ/ evaṃ ca tatraikaṃ pakṣabhūtadharmiviśeṣaṇaṃ kṛtvānyakoṭikasaṃśayotpādi kimapi na bādhakamityāśaṅkya nirāha -- na ca tejobhinneti// asārvatrikatvāditi// tathā ca yatra na saṃdehastatrāprasiddhirdurvāroti bhāvaḥ//


nanu saṃdigdhe nyāyapravṛtteḥ saṃśayaḥ sārvatrika iti cet/ siddhepi siṣādhayiṣayānumānapravṛtteḥ/ evamapi 2 tvaduktarītyā saṃśayasya sātmakatvādyakhaṇḍanasādhye 3 yogācca/ ghanagharjitādisthale 4 saṃdehābhāvepyanumitidarśanācceti bhāvaḥ// mayāpīti// vyatirekī neti vadatāpītyarthaḥ/ yadvā vyatirekiṇi sādhyaprasiddhivādināpītyarthaḥ/ tathā ca tādṛśaṃ prati niścayarūpasādhyaprasiddhireva vācyeti bhāvaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.kṛtatvācca -ka.ṭa.rā. 2.vañcatva-ṭa. 3.vantva -ṭha. 4.dhyetadayo -ṭha. 4.le asaṃdehe -ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 180. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


viśeṣaṇaniścayajanyaviśiṣṭaniścayarūpānumityaṅgabhūtāyāḥ sādhyatāvacchedakatrayodaśabhinnatvaprakārikāyā niścayarūpaprasiddherabhāvācca//


na ca tarhi pakṣādanyatraiva trayodaśasu trayodaṣabhedānāṃ viśakalitānāṃ niścayarūpā prasiddhirastīti nāprasaddhaviśeṣaṇatvādīti vācyam/ jīvaccharīrajātaṃ sātmakamityādāvakhaṇḍasādhyaka uktaprakārāsaṃbhavāt 1 / trayodhaśasu sādhyaprasiddhau tatra sādhyābhāvasyāsatvena vyatirekavyāptigrahāsaṃbhavācca//


---------------------------------------------------------------------------


śaśaśraṅgasyāpīti// bhūtalaṃ śaśaśraṅgavadityapyanumānaṃ syāditi bhāvaḥ// sādhyateti 2 // sādhyatāvacchedakaṃ yastrayodaśabhinnatvaṃ tatprakārikāyā ityarthaḥ/ athavetyādinā maṇyuktaṃ pakṣāntaramāśaṅkya nirāha -- na catarhīti// trayodaśasu jalādisamavāyānteṣu trayodaśasvityarthaḥ/ viśakalitānāmiti// jale tejaḥprabhṛtidvādeśānyonyābhāvāḥ prasiddhāḥ/ jalānyonyābhāvaśca tejaḥprabhṛtiṣu/ tathā jalādidvādaśānyonyābhāvastejajasi/ tejonyonyābhāvonyatretyevaṃrūpeṇetyarthaḥ/ yadvā trayodasapadārthānāmanyonyābhāvānāṃ jalabhedastejasi tejobhedo jale ityevaṃrūpeṇa prasiddhirityarthaḥ/ ādipadena vyāpyyagrahādigrahaḥ// tatra sādhyābhāvasyāsatveneti//


---------------------------------------------------------------------------


1.'śaśaśraṅgollikhitāvapītyādāvapi viśakalitānāṃ śaśādīnāṃ prasiddhatvācca' -


ityadhikam-ga. 'śaśaśṛṅgollikhitā bhūrityādāvapi viśakalitānāṃ prasiddheḥ suvacatvāt' ityasti -ṭa. 2. sādhyateti iti na -ṭa.ṭha.

---------------------------------------------------------------------------


kela-vyati-bhaṅgaḥ) vibhāgavādaḥ pu - 181.


---------------------------------------------------------------------------


kiñcaikenaiva liṅgenaikadā sādhyamānā api 1 trayodaśabhedāḥ pratyekanirūpitatrayogaśavyāptibhireva sādhanīyāḥ/ na tu militanirūpitaikavyāptyā/ militāprasiddhau tadajñānam/


---------------------------------------------------------------------------


yatra trayodaśānāmanyonyābhāvanāmabhāvastatra pṛthivītvābhāva iti hi vyatirekavyāptirjalādau pradarśanīyā/ tatra jale jalānyonyābhāvābhāvasya satveti tejaḥpṛbhṛtipratiyogikānāṃ dvādaśabhedānāmabhāvasyāsatvena sādhyābhāvasyābhāvāt/ evaṃ tejaḥprabhṛthiṣvapīti kataṃ vyatirekavyāptigraha ityarthaḥ//


nanvekasatvepi dvayamiha nāstīti pratītyā dvitvāvacchinnapratiyogitākābhāvavastrayodaśatvāvacchinnajaladyanyonyābhāvaniṣṭhapratiyogitākābhāvo jalādau bhaviṣyatīti nānupapattirita cenna/ vyāsajyadharmāvacchinnapratiyogitākābhāvasya vyāptivāde maṇikṛtā nirāsena maṇikṛnmate tadabhāvāt/ pratīteranyatarābhāvaviṣayatvenopapattāvatiriktābhāvakalpanāyogācca//


nanu -- yanmate tādṛśābhāvasvīkārastanmatarītyāyaṃ pakṣe maṇavukta iti cenna/ tanmatasyaiva gauraveṇa dūṣyatvāditi bhāvaḥ/ abhyupetyāpi -- doṣamāha -- kiñceti// pratyekapratiyogikābhāvanirūpitetyarthaḥ/ vyatirekiṇyanvayavyāpterabhāvāt militanirūpiteti/ yatra trayodaśānyonyābhāvānāmabhāvastatra pṛthivītvābhāva ityevaṃ rūpeṇa militapratiyogikābhāvanirūpitaikavyāptyetyarthaḥ// tadajñānāditi// militāprasiddhau militapratiyogikābhāvavyāpytyajñānādityarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1. pihitra - ta.ṭa.rā.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 182. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


tathā ca pratyekameva sādhyatā viśrāntetyekaikabhedarūpasādhyavato jalādereva sapakṣatvena tato vyāvṛttatvena 1 hetorasādhāraṇyatādavasthyam//


nanu -- pratyekavyāpyyā pratyekabhedasādhanepi nāsādhāraṇyam/ anumitiviṣayasādhyavavdyāvṛtyā hi tadbhavati/ anyathā dūṣyānumityavirodhitvenāsādhāraṇyasya pratipakṣonnāyakatvaṃ na syāt/ na ca prakṛte 'numitiviṣaya 2 militabhedarūpasādhyavānanyosti/ yena tavdyāvṛtyāsādhāraṇyaṃ syāditi cenna/ 3 pratyekabhedavavdyāvṛtterapa svasādhitapratyekabhedābhāvadvāreṇa bhedamelanavighaṭakatayā dūṣyānumitiviruddhatvāt//


---------------------------------------------------------------------------


yadvā vyatirekavyāptiretādṛśasthale na vācyā/ kiṃ tvanvayavyāptireva/ na ca militasādhyāprasiddhyā tannirūpitaikavyāptyajñānamiti vācyam/ pratyekābhāvānāṃ pratyekanirūpitānvayavyāptibhireva tāvatāṃ bhedānāṃ sādhyatvāditi bhāvenāyaṃ granthaḥ pṛtta iti yathānyāsa eva granthaḥ sādhuriti 4 jñeyam//


pakṣadharamatamāśaṅkate -- nanviti// anyatheti// anumitiviṣayaikadeśavavdyāvṛttimātreṇa 5 sādhāraṇye 'numitiviṣayābhāvaviṣayakatvātsatpratipakṣatayā doṣatvaṃ na syādityarthaḥ/ anumitiviṣayavato vyāvṛttatvameva pṛthivītvahetorastvityata āha-- na ca prakṛta iti//


naraharyādyuktadoṣeṇa nirāha -- pratyeketi// sādhyatāvacchedakaṃ vyāsajyavṛttidharmamādāyāsādhāraṇyābhāvamāśaṅkyāprasiddhaviśeṣaṇatvena nirāha -- athetyādinā //


---------------------------------------------------------------------------


1.ttasya he - ga.ṭa.rā. 2.yabhe -ga.ṭa. 3.'pratyakṣabhedavacanapravṛtterapi svasā' ityasti -ga.rā. 4.dhyeyam -ḍa. 5.ṇāsā -ṭha.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


kala-vyati-bhaṅgaḥ) vibhāgavādaḥ pu - 183.


---------------------------------------------------------------------------


kiñcāsminpakṣe bhedamelanaṃ pakṣadharmatābalalabhyamam/ na ca


tadbalalabhyasādhyavavdyāvṛtyāsādhāraṇyaṃ yuktam/ tathātve 'numānaphalasya niṣpannatayā 1


sādhāraṇyasyākiñcitkaratvāpātāt//


atha -- sādhyatāvacchedakāvacchinnasādhyavadvyāvṛtyaivāsādhāraṇyam/ prakṛte ca sādhyatāvacchedakaṃ bhadagataṃ vyāsajyavṛttitrayodaśatvam/ tacca na pratyeka 2 parisamāptam/ tataḥ pratyekabhedavadvyāvṛttāvapi sānādhāraṇyamiti cenna/ evamasādhāraṇyaparihārepi trayodaśatvaparyāptyadhikaraṇatvarūpasādhyatāvacchedakāvacchinnasādhyāprasiddheraprasiddhaviśeṣaṇatvatādavasthyāt/ jalādau svasmādbhedābhāvepi teja ādidvādaśabhedānāṃ satvena trayodaśabhedābhāvarūpasādhyavyatirekagābhāvena vyatirekavyāptigrahānupapatteśca//


nanu ghaṭasya satvepipaṭābhāvena ghaṭapaṭau na sta itivajjale dvādaśabhedeṣu satsvapi jalādbhedābhāvena vyāsajyavṛttipratiyogitākatrayodaśabhedābhāvostīti cenna/


---------------------------------------------------------------------------


vyāsajyavṛttipratiyogikābhāvonyo netyupetya vyāptyabhāvadoṣaṃ cāha -- jalādāviti// vyāsajyavṛttidharmāvacchinnapratoyogitākābhāvo 'nyostītivādī śaṅkate -- nanviti// vyāsajyeti//


---------------------------------------------------------------------------


1.tayā a- ṭa. 2. paryāptamiti śodhitamasti -ṭa.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 184. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricachedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


pṛthivyā jalātmakatve satyapi teja ādyanātmakatvamātreṇa trayodaśānyonyābhāvopapattyārthāntarāt/ laghavena pratiyogisatvamātramabhāvavirodhī 1 ti vadatā tvayaiva vyāsajyavṛtti 2 pratiyogikābhāvānaṅgīkārācca/ ghaṭe satyapi ghaṭapaṭau nasta iti dhīstu ghaṭe paṭasāhityābhāvaviṣayeti tvayevaiktam//


tasmādaprasaddhaviśeṣaṇatvāṃśe 3 siddhasādhanatvā 4 nvayitvāsādhāraṇyānāmanyataraddurvāram//


---------------------------------------------------------------------------


vyāsajyavṛttiḥ anugatavṛttimānyaḥ tādṛśadharmāvacchinnā pratiyogitā yasya tādṛśo yastrayodaśabhedānāmabhāva ityarthaḥ// jalātmakatve satyapīti// pṛthivyāṃ jalāditroyadaśapadārthatādātmyābhāvarūpāstrayodaśābhedāḥ sādhyante tatsiddhirna syāt/ jalatādātmye satyapi tejaḥ prabhṛtidvādaśapadārthatādātmyānāmabhāvamātreṇa trayodaśatvarūpavyāsajyavṛttidharmāvacchinnapratiyogitākatrayodaśatādātyamyānāmabhāvasiddhyāpi sādhyaparyavasānasaṃbhavena jalabhedāsiddhyār'thāntaradoṣaḥ syāt/ ato na tādṛśo 'bhāvo 'ṅgīkartṛṃ śakya iti prāguktavyāptigrahānupapattiḥ sustheti bhāvaḥ/ kiñca pratayogisatvasthale tādṛśābhāvo virodhānnāṅgīkāryaḥ/ na ca yāvatpratiyogisatvamabhāvavirodhi, natvekapratiyogisatvaṃ, vyāsajyavṛttisthale caikapratiyogisatvameveti vācyam/ tasya gurutvāditi bhāvenāha -- lāghaveneti// iti vadateti// vyāptivāde / tvayā maṇikṛtā// anyataraditi//


---------------------------------------------------------------------------


1.ghaṭe satyapi ghaṭapaṭau nasta iti dhīstu ghaṭapaṭasāhityabhāva viṣayeti vadatātvayaiva vyāsajyapratiyogitākābhāvānaṅgīkārācca tasmādapra ityastu -ga.rā.ka. 2.dharmetyadhikam- ka. 3.śasi -ga.rā. 4.anvayitveti nāsti -ga.ṭa.rā.


---------------------------------------------------------------------------


kela-vyati-bhaṅgaḥ) vibhāgavādaḥ pu - 185.


---------------------------------------------------------------------------


na cāsādhāraṇyasya satpratipakṣavadvipakṣe bādhakābhāvadaśāyāmeva doṣatvātprakṛte ca vipakṣe bādhakasya satvā 1 ttasyādoṣatvamiti vācyam/ tathāpi sapakṣa 2 satvenāvidyamānasapakṣatvarūpakevalavyatirekitvabhaṅgāt//


etena jalatvāditrayodaśadhmasaṃsargātyantābhāvāḥ sādhyāḥ/ te ca pakṣaikadeśe ghaṭādau militā vā pakṣādanyatra


viśakalitā vā ghaṭādau jalatvaṃ 3 netyādipratyakṣeṇa siddhā iti nistam/ uktarītyānvayitvāsādhāraṇyānyatarāpatterdurvāratvāt//


---------------------------------------------------------------------------


yadyapyanyatamamita vaktavyam/ dvayorevaṃ ḍatarayo vidhānāt/ anyatarānyatamaśabdayokhaṇḍatvepi dvibahuviṣayatvena vyavasthitatvasya paspaśāhnike


kaiyyaṭe 'bhidhānāt/ tathāpi trayāṇāṃ madhye dvayame 4 kīkṛtya dvitvasaṃpādanenānyataraditi sādhviti dhyeyam//


asādhāraṇyadoṣoddhāramāśaṅkya doṣāntaramāha-- na ceti// prakṛte ceti 5 // itarabhedasādhyakapṛthivītvahetau hetūcchityādivipakṣabādhakasyetyarthaḥ// sapakṣasyeti// pratyekaṃ trayodaśābhāvānāṃ sādhyatvenābhimatānāṃ jalāditrayodaśasu prasiddhatvena teṣāmeva sapakṣatvāditi bhāvaḥ/ yopi maṇāvanyotvityādinā tattadasādhāraṇadharmātyantābhāvāḥ sādhyā ityantābhāvasādhyakapakṣa uktaḥ tamapi nirāha -- eteneti/ siddhā iti// atonāprasiddhaviśeṣaṇatvamiti bhāvaḥ// uktarītyeti//


---------------------------------------------------------------------------


1.tvānna tasya doṣatvabhi-ka.ga.ṭa.rā. 2.kṣasya sa -ṭa.rā. 3.tvādi-ṭa. 4.mekarāśī -ṭha.ḍa. 5.prakṛte ceti iti na -ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 186. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


nanu tarhi jalaṃ 1 tejaḥprabhṛtidvādaśabhinnaniṣṭhabhedapratayogi dravyatvāttejovadityanumānena vā vyāghātadaṇḍabhayena vā sāmānyataḥ 2 prasiddhaṃ trayodaśabhinnatvaṃ pṛthivyāṃ sādhyate/ tato nānvayitvasādhāraṇyaṃ vā/


---------------------------------------------------------------------------


"pakṣaikadeśasya ghaṭāterniścitasādhyakatayānvalayadṛṣṭāntatvasaṃbhavene"tyādinoktarītyānvayitvasya, tathā"kiñcaikenaiva liṅgene"tyādinoktarītyāsādhāraṇyasya 3 cetyarthaḥ/ pratyekamevātyantābhāvānāṃ sādhyatvātteṣāṃ ca pratyekaṃ jalādāveva prasiddhestatra ca hetoravṛtteḥ/ anumitiviṣayasādhyavadvyāvṛttyāhyasādhāraṇyamiti jayadevapakṣasya ca nirāsāditi bhāvaḥ/ yadapi maṇau"yadvā jalaṃ tejaḥ prabhṛtidvādaśabhinnapratiyogikānyonyābhāvavadityā"dinā sāmānyataḥ 4 prasaddhisaṃpādakamanumuktam tadapyāśaṅkya nirāha -- nanu tarhītyādinā//


yadyapi maṇāvanyathaiva sādhyanirdeṣaḥ kṛtaḥ tathāpi tatra yathāśrute tejaḥprabhṛtidvādaśanirūpitabhedādhikaraṇe jalabhedāsiddhyā siṣādhayiṣitatrayodaśapadārthanirūpitabhedānāmekatrāprasiddhe(ddhi)reva/


atastadvyākhyātṛbhirvyatyāsena yojitasya sādhyanirdeśasyāyamanuvāda ityadoṣaḥ/ tejaḥprabhṛtayo ye dvādaśapadārthāstadvibhinnaṃ yadvastu tanniṣṭho yo bhedastatpratiyogīti sādhyārthaḥ/ tathā ca jalabhedastejaḥprabhṛtidvādaśapadārthabhedāścaikatraiva sāmānyataḥ siddhā iti anumānena vā siddhaṃ trayodaśabhinnatvamityanvayaḥ/ prāmāṇyavāde prāmāṇyānumitisiddhyarthaṃ prāmāṇyaprasiddhisaṃpādakatayā maṇyādyuktaṃ tulyanyāyatvādihāpyāśaṅkate -- vyāghāteti// sādhyāprasiddhau trayodaśānyonyābhāvarūpasādhyaṃ na prasiddhamitiniṣedhāyogena niṣedhatā puruṣeṇa sādhyaṃ sāmānyato 'vagatameveti na prasiddhamityuktāvidaṃ nābhidheyamityuktivahnyāghātarūpadaṇḍabhayenetyarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1. lete -ṭa.rā. 2.taḥ si-ga.ṭa.rā. 3.syetyarthaḥ-ṭha. 4.nya pra -ṭa.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


kela-vyati-bhaṅgaḥ) vibhāgavādaḥ pu - 187.


---------------------------------------------------------------------------


sāṃmugdhyena sādhyaprasiddhāvapi pakṣo vā pakṣādanyo vāyaṃ sādhyavāniti vyaktiviśeṣa 1 niścayābhāvāditi cenna/


vyaktiviśeṣāniścayepi vyatirekipravṛtteḥ prā 2 kkaścitsādhyavāniti niścaye tasyaiva sapakṣatvena vyatirekitvabhaṅgāt/ anyathopādhi 3 nā kvacidvyāptibhaṅga iti niścayepi atreti vyāptibhaṅgasthalaviśeṣasyāniścayāt sopādhikopi saddhetuḥ syāt//


atha -- yadanaṅgīkāre 'niṣṭaprasaktiḥ tatprāmāṇikamiti niyamāt prakṛtasādhyānaṅgīkāre cāniṣṭaprasakteḥ satvāt sādhyasya sāmānyena prāmāṇikatve sidde pramāṇaviśeṣajijñāsāyāṃ vyatirekyupanyāsa iti nakopi doṣa iti cenna/


---------------------------------------------------------------------------


kathaṃ nānvayitvādikamityato maṇyuktarītyaiva vyanakti-- sāṃmugdheneti// ayaṃ pṛthivyādirityarthaḥ/ anvayitvāsādhāraṇyayorabhāvepi yadasapakṣatvaṃ vyatirekyanumānasya lakṣaṇamuktaṃ tadbhagnamityāha -- vyaktiviśeṣeti// aniṣṭaprasakteriti// jalādivaidharmyagandhādyupalambhahānirūpāniṣṭaprasakteriti, pṛthivīrūpavastuhānirūpāniṣṭaprasakteriti vārthaḥ//


evaṃ maṇyādyuktasādhyaprasiddhiprakāraṃ anṛsṛtya vyatirekyanumānaṃ nirasyedānīṃ


vyatirekavyāpteḥ prakṛtasādhyasiddhau anupayogā"nna hi bhāvena bhāvasādhane abhāvenābhāvasya vyāptirūpayujyate"ityādi paddhatyā--


---------------------------------------------------------------------------


1.ṣāniścayādi-ga.ṭa.rā. 2.kvaci-ṭa.rā. 3.dherna -ṭa.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 188. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


prāmāṇikatvenaivārthe 1 niścite pramāṇaviśeṣajijñāsāyāḥ viśeṣagataviśeṣajijñāsāyā iva vaiyarthyāt/ pramāṇasāmānyena sādhāyavattayā niścitasyāpi sapakṣatvena kevalavyatirekitvabhaṅgācca//

tasmānna vyatirekyanumānaṃ yuktamā/ kiñcābhāvagatayā vyatirekavyāptyā kathaṃ bhāvasya gamakatvamā//


nanu gamakatve 'nvayavyatirekavyāptyanugataṃ vyāptitvameva tantram/ natvanvayavyāptitvam/ gauravāt iti cenna/ tathātve dhūmagatayā vahnivyāptyā kṛtakatvasyānityatvagamakatvāpatyā svaniṣṭhavyāptitvaṃ tantramiti vaktavyatvenābhāvaniṣṭhavyāptyā bhāvasya gamakatvāyogāt//


nanvanvini svaniṣṭhā vyāptistantram/ vyatirekiṇi tvabhāvagatā/ na cātiprasaṅgaḥ/ pratiyogyanuyogibhāvasya niyāmakatvāditi cenna/ vyāpyaṃ liṅgamiti liṅgalakṣaṇasya vyatirekiṇya 2 vyāptyāpātāt//


---------------------------------------------------------------------------


-dyu 2 ktaṃ hṛdikṛtvā prakāntareṇa vyatirekiṇaṃ nirāha -- kiṃ cābhāvagatayeti// na cātiprasaṅga iti// dhūmaniṣṭhayā vyāptyā kṛtakatvasyānityatvagamakatvaprasaṅga ityarthaḥ// pratiyogīti// vyāpyavyāpakabhāvāpannābhāvayorhetusādhyayośca pratiyogyanuyogibhāvasyetyarthaḥ// vyatirekiṇīti//


---------------------------------------------------------------------------


1.niścite iti nāsti -ga.ṭa.rā. 2.ṇyapyavyā -ga. 3. dyuktiṃ -ṭha.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


kela-vyati-bhaṅgaḥ) vibhāgavādaḥ pu - 189.


---------------------------------------------------------------------------


1 na ca svanirūpitavyābhicāravirodhitvarūpaṃ vā svanirūpitavyabhicāradhīpratibandhakadhīviṣayatvarūpaṃ vā vyāptimatvamubhayānugatamiti vācyamā/ svanirūpitavyāptyapekṣayāsya gurutvāt/ 2 etadajñānepyanumityutpatteranubhavā 3 cca/ sādhyasādhanasāmānādhikaraṇyagarbhitatvena tvanmate 'sya vyāptitvāyogācca//


kiñca vyāptiviśiṣṭapakṣadharmatājñānarūpaliṅgaparāmarśo 'numitimātre hetuḥ/ vyatirekiṇi 4 ca sa na yuktaḥ/ vyāptipakṣadharmatayorvaiyadhikaraṇyāt//


---------------------------------------------------------------------------


kaivalavyatireki 5 sādhyapṛthivītvādihetāvityarthaḥ/ 6 sādhyābhāvasyaipavavyāpyatvāddhetutvenābhimatapṛthivītvāderavyāpyatvāditi bhāvaḥ/ vyāptidvayasyāpyanugamakamāśaṅkya nirāha -- na ca sveti// vyatirekonvayaśya svaśabdārthaḥ/ vyatirekanirūpito vyabhicāro hetvabhāvavati sādhyāsatvaṃ taddvirodhitva vyatirekavyāpterastīti svanirūpitavyabhicāravirodhitvamubhayavyāpterastiḥ/ evaṃ dhīpakṣepītyanugatavyāptijñānarūpaṃ karaṇamubhayatrāstīti tadviśiṣṭaparāmarśo vyatirekiṇyapi yukta iti bhāvaḥ/ tvanmata iti/ sāmānādhikaraṇyagarbhitavyāptivādino mata ityarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.'kiṃ ca vyāptitvaviśiṣṭapakṣadharmatājñānarūpaliṅgaparāmarśo anumitimātrahetuḥ/ vyatirekiṇi ca sana yuktaḥ/ vyāptipakṣadharmatayorvaiyadhikaraṇyāt/ ityadhikam - ga.ṭa.rā. 2.svanirūpitetyādi nāsti- ga.ṭa.rā. 3.ca iti nāsti -ga.ṭa.rā. 4. ṇi sādhyābhāvavyāptipakṣadharmatayo -ka. 5.kiṇītaracedasā -ṭha. 6. tatretyadhikam -ṭha.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 190. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


1 na cānvayini liṅgaparāmarśo vyatirekiṇi sādhyābhāvavyāpakābhāvapratiyogitvajñānaṃ anumitimātre tu pakṣadharmatādhīr 2 heturiti vācyam/ 3 tṛṇāraṇimaṇijanyavahniṣviva


liṅgaparāmarśādirūpoktakāraṇadvayajanyānumitiṣvavāntaraviśeṣasyānanubhavāt/ tatkalpanasya 4 cānyonyāśrayeṇa yogyānupalabdhi 5 cāyuktatvāt//


---------------------------------------------------------------------------


avāntaravaijātyasyeti// tadavaśyaṅgīkartavyam/ anyathā sāmagrīdvayasya parasparavyatirekavyabhicāreṇānamitiṃ prati hetutvāsiddhyāpātāttṛṇāraṇimaṇijanyavahniṣvapi vahnitvavyāpyatattajjanya 6 tāvacchedakāvāntarajātirnopeyā syāt/ nacāsau jātiranubhūyate/ ato naivaṃ kalpanā yukteti bhāvaḥ/ tṛṇāraṇimaṇijanyavahniṣvaveti pararītyā vyatirekadṛṣṭāntaḥ/ tatrāpyavāntarajāterdvitīyaparicchede nirāsāt/ svamatenānvayadṛṣṭānta evāyamityanye/ ananubhūyamānāpi sāmagrīvaijātyātkalpanaṃ sāmagrīdvayasiddhau vaijātyakalpanamityanyonyāśrayeṇetyarthaḥ/ vyatirekiṇi tvaduktagamakatvasyādyāpyasiddheriti bhāvaḥ//


nanu vyatirekiṇopi śāstre tatratatra saṃvyavahārāttadanyathānupapatyā vyatirekavyapterapyanumitisāmagrītvaṃ kḷptamiti cenna/ paraṃparayaivānumityupayogābhiprāyeṇa 7 tatsaṃvyavahāra iti bhāvena sākṣādupayogaṃ nirāha -- kiñceti//


---------------------------------------------------------------------------


1.kiñcetyādigrantho nāsti- ga.ṭa.rā. 2.dhī padaṃ na -ga.rā. 3.taraṇimaṇi ityasti -ga. 4.ca iti na -ga.ṭa.rā. 5.mātreṇetyadhikam -ṭa. 6.nyavyapyatā -ḍa. 7.ṇeti bhāvena sā -ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


kela-vyati-bhaṅgaḥ) vibhāgavādaḥ pu - 191.


---------------------------------------------------------------------------


kiñca vyatirekavyāpteḥ sākṣādgamakatve vyarthaviśeṣaṇatvasya tvadabhimataṃ vyāptijñajñānapratibandhadvārānumitipratibandhakatvaṃ na syāt/ vaiyarthyenānvayavyāptivighaṭanepi vyatirekasyākhaṇḍābhāvatayā vaiyarthyābhāvena vyatirekavyāptyavighaṭanāt//


api caivaṃ viruddhasya sādhyavyāpakābhāvapratiyogitvaṃ dūṣakatābījamiti tvadabhimataṃ na sidhyet/ tathāhi -- uktapratiyogitvasya jñānaṃ


kimavyabhicārajñānapratibandhadvārānumitipratibandhakam/ kiṃ vā sahacārajñānapratibandhadvārā/ nādyaḥ/ viruddhasya sādhāraṇāntarbhāvāpātāt/


---------------------------------------------------------------------------


gagamakatve 'numitijanakatva ityarthaḥ// vyarthaviśeṣaṇatvasyeti// parvatognimānnīladhūmavatvādityādau vyarthaviśeṣaṇatvasya vahninirūpitadhūmaniṣṭhavyāptijñānapratibandhadvārānumitipratibandhenānumitiḥ syādeva/ nīladhūmarūpaviśiṣṭābhāvasya vyāpakatve vyarthaviśeṣaṇatvābhāvāt/ abhāvasyākhaṇḍatvādityarthaḥ//


nanu 1 vyatirekavyāptiḥ kevalavyatirekiṇyeva sākṣādgamikā/ anyatra tu vyabhicārajñānanivṛttidvāropayujyate na sākṣāditi vadantaṃ pratyāha-- api ceti// evamiti// vyatirekavyāpteḥ sākṣādgamakatva ityarthaḥ// tvadabhimatamiti// hetvābhāvasagranthe tathaivokteriti bhāvaḥ/ kimavyabhicāreti// bādhapratipakṣau hi grāhyābhāvāvagāhitayā sākṣādanumatipratibandhakau/ viruddhasiddhavyabhicārastrayo 'numitikaraṇaparāmarśavighaṭakatvenānumitipratibandhakāḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1. nu kevala - ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 192. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


na dvitīyaḥ/ sakalasādhyavati hetvabhāvajñānasyānvayasahacārajñānavighaṭakatvepivyatirekasahacārajñānavighaṭakasya sakalasādhyābhāvavati sādhanamitijñānasyābhāvena tadavighaṭanāt//


tasmānna vyatirekyanumānaṃ yuktam//


parīkṣakāṇāṃ vyatirekavyāptyupanyāsastu - yathopādhisiddhisādhyasādhanavaikalyāderanumānadūṣakavyabhicārādisādhana 1 tayopanyāso na tu sākṣaddūṣakatayā/


---------------------------------------------------------------------------


parāmarśavighaṭakatvaṃ 2 ca tadviṣayābhāvaviṣayakatvena/ tadviṣayaśca vyāptiḥ pakṣadharmatā ceti dvayam/ tatrāsiddhiḥ pakṣadharmatāvirodhitvena/ anyaddvayaṃ vyāptivirodhitvena/


vyāptiścāvyabhicāraḥ sahacāraśceti daladvayam/ tatra viruddhasthale sādhyavyāpakībhūtābhāvapratiyogitvajñānaṃ kimavyabhicārajñānapratibandhadvārāthasahacārajñānapratibandhadvāretyarthaḥ// sādhāraṇeti// sādhāraṇānekāntiketyarthaḥ/ viruddhatvajñānasyetyasya vivaraṇena nirdeṣaḥ -- sakalasādhyavati hetvabhāvajñānasyeti// anvayasahacāreti// hetau sādhyasāmānādhikaraṇyarūpasahacāretyarthaḥ/ tadavighaṭanāditi// tathāca tatra vyatirekasahacārapratibandhenāvyabhicārajñānasaṃbhavenānumitiḥ syādeveti bhāvaḥ/ kathaṃ tarhi śāstre tadupanyāsastatatra kriyata ityata āha -- parīkṣakāṇāmiti // 3. upādhiśca siddhasādhanaṃ ca sādhyavaikalya ca tadāderityarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.katayā-ka.ga.ṭa.rā. 2.kañca -ṭa.ṭha. 3.vyāptīti vyatirekyāptītyarthaḥ/ ityadhikam -ṭa.ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


kela-vyati-bhaṅgaḥ) vibhāgavādaḥ pu - 193.


---------------------------------------------------------------------------


yathā vā dṛṣṭāntasyānumānāṅgavyāptipradarśakatayopanyāsaḥ na tu sākṣādaṅgatayā/ tathānumānāṅgānvayavyāptisādhakatayā na tu sākṣādaṅgatayeti draṣṭavyam//


yadyapyanvayavyatirekiṇi vyatirekavyāptirnānvayavyāptisādhikā/ tatrānvayavyāpteranyata eva siddheḥ/ tathāpi spaṣṭavyabhicārepyanumāne upādhivanmūkībhūtā vā anvayavyāptereva vyabhicāraśaṅkāṃ nirākurvantī vāvatiṣṭhate1//


yattu sudhāyāṃ vyatirekinānumānaṃ pañcarūpatāvaidhuryādityetatpariśeṣādirūpānumāneṣvanaikāntikamiti vyatirekiṇastaṭasthāśaṅkitānanumānatvanirākaraṇaṃ tadaprasiddhaviśeṣaṇatvasya doṣatve vyatirekipramāṇaṃ na syāditi paraṃpratyāpādanasya tatra prastu-


---------------------------------------------------------------------------


vyabhicārādītyadipadena siddhasādhanamāśrayāsiddhesādhakatayā sādhyavaikalyaṃ vyāpyatvāsiddhisādhakatayetyevaṃ grāhyam/ evaṃ hi dhūmādāvanvayavyatirekiṇi vyatirekopanyāso vyartha iti śaṅkāmanūdyānvayavyatirekiṇi tu


vyatirekavyāptiranupayuktaivetyādipaddhativākyaṃ hṛdi kṛtvā parihāramāha -- yadyapīti// bhaktipādīyasudhāvirodhamāśaṅkya 2 tridhā tātparyoktyā nirāha -- yātviti 3 //


iti kevalavyatirekibhaṅgaḥ// 20 //


---------------------------------------------------------------------------


1.tiṣṭhati -ga.ṭa.rā. 2.tredhā -ṭa.ṭha.ḍa. 3.yatviti itisyāt.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 194. nyāyadīpayutarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


-tatvātpararītimāśritya vā 1 vyatirekivyāptisādhakatayopayujyata ityabhipretya vā, pañcarūpatāvaidhuryādananumānatvaṃ na kiṃ tu vyāptipakṣadharmatayovaiyadhikaraṇyādevetyabhipretya veti draṣṭavyam//


anyathā vyatirekavyāptiranumānāṅgatvādityāditadvākyavirodhāt/ tasmādvyāpterdvaividhyamanumānasya traividhyaṃ cāyukta 2 miti//


iti kevalavyatirekibhaṅgaḥ // 19 //


---------------------------------------------------------------------------


1.anvaya iti śodhitamasti -ṭa. 2.iti iti nāsti -ga.rā.


---------------------------------------------------------------------------


23-6-2001.



pu - 194. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


--------------------------------------------------------------------------


atha pañcāvayavādiniyamabhaṅgaḥ // 20 //


punarapyanumānaṃ dvividham/ sārthaṃ parārthaṃ ca 1 / tatra paropadeśānapakṣaṃ svārtham/ tatsāpekṣaṃ parārtham/


--------------------------------------------------------------------------


atha pañcāvayavādiniyamabhaṅgaḥ // 21 //


punaranumānaṃ dvividham sārthaṃ parārthaṃ cetyādinā paddhatyuktaṃ vivṛṇvāna āha -- punariti// prāguktavibhāgāpekṣayā punaḥśabdaḥ/ vyāptiviśiṣṭaliṅgajñānarūpamanumānamityarthaḥ/ tatra tayormadhye/ paropadeśaṃ vahnivyāpyadhūmavānayamityādirūpaparakṛtopadeśaṃ nāpekṣata iti paropadeśānapekṣam/ vyāptiviśiṣṭaliṅgajñānamiti viśeṣyaṃ atrottaratra ca yojyam/


--------------------------------------------------------------------------


1. ceti -ṭa.rā.


--------------------------------------------------------------------------


pañcā-vavani-bhaṅgaḥ) vibhāgavādaḥ pu - 195.

--------------------------------------------------------------------------


sasāmarthyaliṅgapatipādakavākyātmakaḥ paropadeśopi parārthānumānamityupacaryata itisthite tasya paropadeśasya jijñāsāsaṃśayaśakya 1 prāptiprayojanasaṃśayanirāsapratijñāhotūdāharaṇopanayatā 2 nīti daśāvayavā iti jarannaiyāyikāḥ/ pratijñādayo 4 dāharaṇādayo vā traya 5 iti mīmāṃsakāḥ/ udāharaṇopanayau dvāveveti 6 saugatāḥ//

--------------------------------------------------------------------------


paropadeśasvarūpasya paddhatāvanukteḥ"anumā yuktirevokteti"yuktipādīyānuvyākhyānasudhoktamāha -- sasāmarthyeti// vyāptisamucitadeśavṛttitvarūpasāmarthyasahitam/ yadvā vyāptireva sāmarthyam/ tatsahitaṃ yalliṅkaṃ dhūmādi tatpratipattijanakaṃ vākyaṃ paropadeśa ityarthaḥ/ sa ca vahnivyāpyadhūmavanāyamityādirūpaḥ/ vākyamātrasya paropadeśatānivṛttaye pratipādaketyantoktiḥ/


sasāmarthyaliṅgapratipattisāmānyakāraṇāddṛṣṭamanaḥsaṃyogādiṣvativyāptivāraṇāya vākyātmaka ityuktiḥ/ dhūmostīti vākye 'tivyāptinirāsāya 7 sāmarthyeti/ paddhatau"tajjanakatvātparopadeśopi parārthānumānamiti kvacidupacaryate"ityukterāha -- parārtheti/. ityupacaryata ityarthaḥ//


yattu -- sasāmarthyaliṅgapratipādakavākyaṃ na paropadeśaḥ tasminneva vākye 'tivyāpteriti tanna/ sasāmarthyaliṅgapratipādakaṃ vākyamiti -


---------------------------------------------------------------------------


1.śaktya - rā. 2.ya nigamanānīti- ka.ga.ṭa.rā. 3.kā āhuḥ -ka.ga.ṭa.rā. 4. vā -ka.ṭarā. 5. ya eveti -ṭa. 6.dvāviti -ga.ṭa.rā. 7.sasā -ṭa.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 196. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


tanna/ ādyapañcakasyāśabdātmakatayā vākyāvayavatvasyaivābhāvāt uktaniyameṣu hetvabhāvācca//


nanu --


yāvatā vyāptipakṣadharmatādiviśiṣṭaliṅgadhīstāvadākāṅkṣākrameṇābhidheyaṃ anyathā nyūnatvāpatteḥ/ tatra sādhyānupasthitau hetvākāṅkṣaiva nodetīti tadupasthityarthaṃ pratijñā /


---------------------------------------------------------------------------


-vākyasya tādṛśavarṇamālārūpavākyapratipādakatvena tādṛśaliṅgāpratipādakatvāt/ anyathā ghaṭābhāvajñānamapi


ghaṭajñānaṃ 1 ghaṭābhāvavyavahāropi ghaṭavyavahārā ityāpātāt/ anyānavacchedena ghaṭāvagāhi ghaṭajñānamiti cet anyānavacchedena tādṛśaliṅgapratipādakaṃ paropadeśaḥ/ na caivamitiprasaṅgosti/ anyathā chalottarartavaṃ syāditi bhāvaḥ/ ādyeti// jijñāsā jñātumicchā vahnimānna vetyādisaṃśayaḥ prāptuṃ yogyatā śakyaprāptiḥ prayojanaṃ prasiddhaṃ vahnimānna vetyādisaṃdahanirāsa ityevaṃrūpādyapañcakasyetyarthaḥ//


tatra pratijñādisvarūpaṃ pakṣavacanaṃ pratijñā liṅgaṃ heturityādinā mithyātvānumānakhaṇḍanataṭṭīkātadbhāvaprakāśikāsu pramāṇapaddhatyādau ca vyaktatvāttasvarūpamanuktvā pañcaivāyavayavāḥ krameṇaiva prayojyāḥ na nyūnāḥ, traya eva


prayojyāḥ na nyūnāḥ nādhikāḥ, dvāveva prayojyau natvadhika iti vādināṃ yo niyamapakṣastannirāse yuktipādīyānuvyākhyānasudhādyuktiṃ hṛdi kṛtvā hetumāha -- uktaniyameṣviti// ākāṅkṣaiva heturiti bhāvena sudhāśaṅkitarītyā maṇyādyuktarītyā ca śaṅkate -- nanviti//


---------------------------------------------------------------------------


1. syāt ityadhikam - ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


pañcā-vavani-bhaṅgaḥ) vibhāgavādaḥ pu - 197.


---------------------------------------------------------------------------


tataḥ kasmātpramāṇādidaṃ jñeyaṃ ityākāṅkṣāyāṃ 1 parāṅtāpannaliṅgasvarūpamātrapratipādakaṃ dhūmāditi hetuvacanam/ tatosya sāmarthyajijñāsāyāṃ prathamaṃ vyāptipradarśanārtha 2 mudāharaṇam/ paścātpakṣadhmatāpra 3 tipādanārthamupanayaḥ/ tataḥ sarvasyaikabuddhyārohāyaikavākyatāmāpādayituṃ 4 nigamanam//


yadvā 5 pakṣe pratijñayā prameye upasthāpite 6 hetunā ca tadavadhāraṇārthaṃ liṅgarūpe pramāṇa ukte tasya nirastasamastadoṣa 7 śaṅkasyaiva prameyāvadhārakatvācchaṅkānirāsārthaṃ 8 udāharaṇādayo 'pekṣitāḥ/ tatra vyāptidarśakenodāharaṇena viruddhānaikāntikānava 9 dhyasitānāṃ nirāsaḥ/ upanayenāsiddheḥ/ nigamane 10 nāpi siddhe satyārambhasya niyamārthatvāt tasmādeva nānyasmāditi hetvanuvādena siddhasādhanatayā --


---------------------------------------------------------------------------


para āhetyādinā sudhoktaṃ pakṣāntaramanuvadati -- yadveti// anadhyavasitapadenāsādhāraṇānaikāntikagrahaḥ/ sudhoktarītyā nirāha -- ādya ityādinā //


---------------------------------------------------------------------------


1.pramāṅgatā -ga. pramāṇatā -ṭa.rār. 2.thaṃ yo yo dhūmavānasāvagnimānityudāharaṇam/ pakṣādikṣitasthaladharmatāpratipādanārthamagnivyāptadhūmavāṃścāyamityupanayaḥ'iti haṃsavādena pūritamasti-ṭa. 3.pradarśanārthamagnivyāptadhūmavāṃścāyamityupanayaḥ ga.rā.


4.tasmādagnimāneveti ni-ṭa. 5.pakṣe iti nāsti -ṭa.rā. 6.tepi -ga.rā. 7.ṣāśaṃ -ka.ṭa.rār. 8. thaṃ vyāptipradarśakeno -ityādyasti -ka.ga.ṭa.rā. 9.nadhyavasi -ka.ga.ṭa.rā. 10. nepi -ka.ga.rā.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 198. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


- agnimāneva na tvanagnika iti sādhyānuvādena bādhasatpratipakṣayornirāsa iti kathaṃ pañcāvayavaniyame hetvabhāva iti//


ucyate --


ādyaḥ pakṣastāvanna yuktaḥ/ na hi vādivākyamāptavākyatayā vyāptyādiviśiṣṭaliṅgapramāpakam/ yenākāṅkṣākrameṇāvayavaniyamaḥ syāt/ vādinoḥ parasparamanāśvāsāt/ anyathā pratijñayaivālam/ kiṃ tu gṛhītavyāptyādikaṃ puruṣaṃ prati tatsādhakatvenāgṛhītavyāptyādikaṃ prati tu tajjijñāsājanakatvenopayujyate//


tathā ca vyāptipakṣadharmatābhyāṃ vā vyāptisamucitadeśasiddhibhyāṃ vā viśiṣṭaliṅgasmṛtiryāvatā bhavati tāvadeva vaktavyam/ anyathādhikyāpātāt//


sā ca parvatognimāndhūmavatvānmahānasavaditi pratijñāhetūdāharaṇaikadeśadṛṣṭāntavacanamātreṇa vā,


---------------------------------------------------------------------------


pararītyā -- vyāptipakṣadharmatābhyāmiti// svamatenāha -- vyāptisamucitadeśasiddhibhyāmiti//


nanūktarūpilaṅgasmṛtiḥ kiyatā bhavatītyataḥ paddhatyādyuktasaptaprakārairbhavatītyāha -- sā ceti 1 // jāyamānetyanvayaḥ 2 / vyāptyabhidhānapūrvaṃ dṛṣṭāntavacanaṃ hyudāharaṇam/


---------------------------------------------------------------------------


1.udāharaṇasyaikadeśo yo dṛṣṭāntastadvacanamātreṇetyarthaḥ/ udāharaṇeneti/ ityadhikam -ṭa. 2.udāharaṇeti ityadhikam -ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


pañcā-vavani-bhaṅgaḥ) vibhāgavādaḥ pu - 199.


---------------------------------------------------------------------------


agnivyāptadhūmavatparvato 'gnimāniti hetugarbhapratijñāmātreṇa vā, vivādenaiva pratijñāsiddhau kutaḥ parvato 'gnimāniti praśne 'gnivyāptadhūmavatvāditi hetumātreṇa vā parvatasyāgnimatve kiṃ pramāṇamiti praśne 'gnivyāptadhūmavatvamiti liṅgoktimātreṇa vā, dhūmavanmahānasavatparvatognimāniti sapratijñena hetugarbheṇa dṛṣṭāntavacanamātreṇa vā, agninā vyāpto dhūmaḥ parvatestītyupanayamātreṇa vā, vyāpti 1 maddūma 2 vatvātparvato 'gnimāniti nigamanamātreṇa vā, jāyamānānubhūyata iti kiṃ pañcāvayavādiniyamena//


ādye hyanumānamudrābhijñasya vyāptigrahaṇasthale ukte vyāptismṛtirbha vatyeveti na nyūnatā/ vyāptivācakaśabdastu yo yo dhūmavānasāvagnimānityudāharaṇabhāgāntarepi nāsti//


---------------------------------------------------------------------------


tatra yo yo dhūmavānasāvagnimāniti vyāptyuktyaṃśatyāgena mahānasavaditi dṛṣṭāntavacanamātreṇetyarthaḥ/ uktasarvapakṣeṣu vyāptismṛtyutpādaprakāramupapādayannyūnatādidoṣaṃ nirāha-- ādye hītyādinā//


nanu vyāptibodhakaśabdābhāve kathaṃ vyāptismṛtirityata āha-- vyāptivācaketi// yo ya iti sādhye sakalasādhanādhikaraṇasatvabodhakagasyaiva satvāvdyāptīti padābhāvāditi bhāvaḥ/ nanvevamādyapakṣe --


---------------------------------------------------------------------------


1.vyāptyādi ma -ka.ṭa. 2.matvāt pa -ga. mavatparva -ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 200. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


dvitīyepi loke śāsre ca hetugarbhaviśeṣaṇa 1 prayogāndṛṣṭavato vyutpannasya dhūmavatvaṃ heturiti dhūrbhavatyeveti na nyūnatā//


tṛtīyepi dhūmavatvādityasya praśnasthenāgnamānityanenānvayānnāpārthakatā/ nāpi pratijñābhāvena 2 sādhyānupasthiternyūnatā/ vivādenaiva tadupasthiteḥ/ na ca samayabandhādinā vipratipattirvyavahiteti vācyam/ samayabandhānantarabhāvinā kuto 'gnimāniti praśnena punarapi sādhyopasthiteḥ/ ādyapakṣastu svapakṣaṃ


sādhayetyādyanuyoga eva pravṛtta iti svapakṣabhūtasādhyopasthityarthaṃ tatra pratijñāpekṣitaiva//


nanu -- tathāpi hetumātrākāṅkṣāśāmakena hetuvacanena dhūmādityevaṃrūpeṇaiva bhāvyam/ na tu dhūmavatvādityevaṃrūpeṇa/ tathā ca pakṣadharmatāyā alābhāt 3 punarapi tṛtīye nyūnataiva/ manmate tūpanayenatallābha iti cenna/ pakṣasya sādhyavatve ko heturityākāṅkṣāśāmakena hetuvacanena hetau pakṣasaṃbandhasyāpi bodhanīyatvāt/ ata evopanayo 'dhikaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


1.viśeṣaṇapadaṃ na -ga.ṭa.rā. 2.ve ca sā -rā. 3.abhāvāt pu -rā.


---------------------------------------------------------------------------


pañcā-vavani-bhaṅgaḥ) vibhāgāvādaḥ pu - 201.


---------------------------------------------------------------------------


pañcamepi mahānasavadityanena vyāpterdhūmavaditi dṛṣṭāntaviśeṣaṇena pakṣadharmatāyāścopasthitiriti na nyūnatā//


na caivaṃ vādivākyasyāptavākyavadanusaraṇīyatve nigrahodbhāvanaṃ na syāditi vācyam/ pramāpakatvāṃśatyāgena jñāpakatvāṃśe lokaśāsraprahatarītyanusāriṇo vādivākyasyāpyanusāriṇīyatvāt/ anyathāgnimānityukte 'gniśabdasya citramūlārthatvamādāyārthāntarādyudbhāvanaṃ syāt//


kiṃ ca tvatpakṣa eva nyūnādinigrahodbhāvanaṃ na syāt/ nyūnādikaṃ prati lokasiddhamaryādāyā evāvadhitvāt/ matpakṣe nigrahodbhāvanaṃ tu lokasiddharītyatikrame sāvakāśam//


---------------------------------------------------------------------------


vyartha iti yāvat/ pramāpakatvāṃśeti// āptavākya iva vādivākye pramāpakatvābhāvepi jñāpakatvamātrasya satvādbādhitārthakavākyasyāpi bodhakatāyā yogyatāvāde sādhanāditi bhāvaḥ//


citramūlādīti// nanu tathoktau chalena nigṛhyeteti cet tadeva kutaḥ/ prakaraṇādyanusaṃdhānāditi cet samaṃ prakṛtepīti bhāvaḥ// lokasiddheti// asmaduktaprakārā eva lokasaddhamaryādānusāriṇa iti bhāvaḥ/ nanu yuktipādīyasudhāyaṃ vyāptipakṣadharmatvayogaranyataradevābhidheyam/ vyāptyabhidhānaṃ nāvaśyakamiti 1 pratīteḥ


prāguktapakṣeṣu ca dvayorapyabhidhānapratītervirodha ityataḥ sudhoktamanūdya caturdhābhiprāyoktyā virodha nirāha -- yātusudhāyamāmityādinā//


---------------------------------------------------------------------------


1. sudhāvākyātpratīteḥ- ṭa.ṭha


---------------------------------------------------------------------------


pu - 202. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


1 yātu sudhāyāṃ saṃskārodbodhopayuktaṃ sādṛśyasaṃbandhādikaṃ kimapyedṛṣṭavyamityādinā vyāptipakṣadharmatayoranyatarasminnukte 'nyasya smṛtirbhaviṣyatītyuktiḥ sā dṛśyate khalu loke padaikadeśena 2 padārtha 3 smṛtirityuktivatkathā 4 bāhyaprayogābhiprāyā vā, vādakathābhiprāyā vā, ekoktimātreṇa 5 dvyaṃśasmṛtimatpuruṣaviśeṣābhiprāyā vā, kaimutyābhiprāyā vā, na tu dvayoranyataradevābhidheyamityabhiprāyā//


ata eva viṣṇutatvanirṇayaṭīkāyāṃ -- smaraṇaṃ tu padaikadeśādināpi dṛṣṭaṃ kimuta pratijñādibhirityuktam/ ata eva ca brahmatarke --


---------------------------------------------------------------------------

sa 6 ityasyārdhavākyaprayogābhiprāyā vetyādinānvayaḥ/ vādeti// tatra nirṇītāptabhāvatvena nigrahastānābhāvena caikadeśakīrtanepyubhayasmṛtisaṃbhavāditi bhāvaḥ// kaimutyeti// evamekadeśakīrtanenāpi sasāmarthyaliṅgasmṛtirbhavati kimu prāguktasaptaprakāraiḥ tatrāpekṣitaśabdānāṃ satvāditi kaimutyābhiprāyā vetyarthaḥ/ ata eva ceti// vyāptyādyabhidhānasyāvaśyakatvādevetyarthaḥ/ sūcitamityanvayaḥ/ brahmatarka iti// tatvanirṇayodāhṛte/ yuktirvyāptyādimalliṅgam/ pratijñārūpaṃ nirūpakaṃ smṛtyādijananī yasyāḥ sā tathoktā/ evaṃ heturūpikādṛṣṭāntarūpiketyādyapi vyākhyeyam //


---------------------------------------------------------------------------


1.yattu - ga.rā. 2.śāditopi-iti śodhitam-ṭa. 3.smaraṇādikami - iti śodhitam -ṭa. 4. dartha vākyaprayo -ga.ṭa.rā. 5.ṇānyasmṛ -ga.ṭa.rā. 6.satyasya vākyārtha -ṭha. sā ityasyārdhavākya -ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pañcā-vavani-bhaṅgaḥ) vibhāgavādaḥ pu - 203.


---------------------------------------------------------------------------


yuktiḥ pratijñārūpā ca hetudṛṣṭāntarūpikā/


tathopanayarūpā ca parā nigamanātmikā //


ityavayavapañcakasya pratyekaṃ parārthānumānatvaṃ pratijñāyante vyāptimāśritya kevalamityuktyā sarvatrāpi vyāptyabhidhānaṃ sūcitam//


viṣṇutatvanirṇayaṭīkāyāmapi"vyāptimāśrityetyapi 1 pakṣāntaradarśanamityuktyā pratijñādāvapi vyāptyabhidhānaṃ sūcitam//


2 pramāṇapaddhatāvapi upanayegnimā vyāpto dhūmaḥ parvate 'stīti, nigamanepi vyāptyādimaddhūmavatvāditi vyāptirūktā/


---------------------------------------------------------------------------


dṛṣṭāntaśabdena tadvacanamupalakṣyate/ udāharaṇaikadeśagrahaṇārthaṃ dṛṣṭāntetyuktam/ yuktirnigamanajanyasmṛtimatītyarthe nigamanātmiketyaupacārikaprayogaḥ/ yukterekatvepi tatsmṛtijanakabhedābhiprāyeṇopacāretyuktam/ atra sarvatra hetugarbhapratijñārūpeti sapratijñaheturūpiketi hetugarbhasapratijñadṛṣṭāntarūpiketi sapratijñopanayarūpetye 3 vaṃ pūraṇīyam/ pratijñāhetu 4 rūpaivetyādivākyaśeṣāt// viṣṇutatveti// ata evetyanuṣaṅgaḥ/ atra sapratijñopanayarūpetiprāguktapakṣāpekṣayā savyāptikopanayarūpetyetadarthaparatvapratītāvapi tulyanyāyatvātpratijñādāvapītyuktam/ prāk svoktarītyeti bhāvaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.'tyatra'iti sthitaṃ 'tyetyetat'iti śodhitamasti-ṭa. 2.pramāṇapadaṃ na -ga.ṭa.rā. 3.ti sapratijñānigamanarūpetye -ṭha. 4.tu garbhetyādi vā-ṭa.ṭha.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 204. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


pramāṇalakṣaṇe 'pi"hetugarbhā pratijñā kevalāpi, siddhau pratijñāyāṃ hetumātraṃ ca, dṛṣṭāntaḥ sapratijño hetugarbha iti vyāpyarūpaliṅgavacanārthakena hetuśabdena sarvatrāpi vyāptyabhidhānaṃ sūcitam/ sudhāyāmapi sasāmarthyaliṅgapratītijanakaṃ vākyamupadeśa ityuktam//


yadvā dhūmavatvādityeva hetuḥ/ na tu vyāptadhūmavatvāditi/ evamavayavāntare 'pi draṣṭavyam/ tathāpi na nyūnatā/ prativādina ākāṅkṣākrameṇa vyāptyāde 1 stṛtīyādikakṣyāsūktisaṃbhavāt/ svīkṛtā ca tvayāpyākāṅkṣākrameṇoktiḥ/


---------------------------------------------------------------------------


sudhāyāmiti//"vyāptireva tu sā smṛte"ti yuktipādīyānuvyākhyānavyākhyāvasare sudhāyāmityarthaḥ/ evamavayavāntarepīti// pratijñādayaḥ pañcāpyavayavāḥ hetvādikiñcitsahitāḥ santaḥ pratyekaṃ paropadeśa ityuktam/ tatra prāguktasaptasu paropadeśaprakāravākyeṣvavayavabhūto yo hetvaṃśaḥ sa vyāptyabhidhānaśūnyaḥ/ kevala evābhidheya ityarthaḥ// tṛtīyādīti//


dhūmavatvādīti vādinaḥ prathamakakṣā 2 vyāptirnāstyopalabhyate kathaṃ vyāptirita 3 vādino dvitīyā kakṣyā, yo yo dhūmavāniti 4 vyāptyabhidhānavādinaḥ tṛtīyā kakṣā, kathaṃ vyāptasya pakṣaniṣṭhatā samucitadeśavṛttirveti prativādinaścaturthī kakṣā, vahnivyāpto dhūmaḥ purvate 'stītyupanayavādino vādinaḥ pañcamī kakṣetyevaṃrūpeṇa kathāpravṛttestṛtīyā-


---------------------------------------------------------------------------


1.derdvitīyādikakṣyāsū iti śodhitam -ṭa. 2.kṣyā -ṭha.ḍa. 3.ti prati vā-ṭa.ṭha.ḍa. 4.tyādi -ṭa.ṭha.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pañcā-vavani-bhaṅgaḥ) vibhāgavādaḥ pu - 205.


---------------------------------------------------------------------------


kiṃ tupa tavamate prativādinā dvitīyādikakṣyāsvākāṅkṣiṣyamāṇamapi vyāptyādikaṃ vādinā pañcāvayavena mahāvākyenādyakakṣyāyāmeva vaktavyamiti niyamaḥ/ mama tu na/ uttaratrākāṅkṣiṣyamāṇasyāpyādāvevoktāvākathāparisamāpti yāvadvaktavyaṃ tāvata ādāvevoktiprasaṅgāt//


kiñca yugapaduktiniyame 'pi tadabhimatasyopanayasya nigamanasya ca pratyekaṃ vyāptyādyuktau śaktatvātkimavayavāntareṇa / tasmādādyaḥ pakṣo na yuktaḥ//


nāpi sakalaśaṅkānirāsārthaṃ pañcāvayavaniyama iti dvitīyaḥ/ ādāveva sakalaśaṅkānirāsakasyaiva --


---------------------------------------------------------------------------


-dikakṣyā 1 svityuktam/ mama tu netyayuktam/ ākāṅkṣiṣyamāṇasyāpyādāveva vaktavyatvādityata āha-- uttaratreti// pararītyāpyupanayanigamanānyatarābhyāmevālamanyavdyarthamityāha-- kiñceti//


na pañcāvayavoktau tu vivādāvasitirbhavet/


dṛṣṭāntādiṣu caivaṃ syāt//


ityanuvyākhyānasudhoktadiśā nirāha -- ādāvevetyādinā// nanu hetvābhāsādidoṣaduṣṭatārūpāvāntaraśaṅgāpañcāvayavaprayogamātreṇa nirasyata iti tāvadevaikaṃ mahāvākyamityucyata iti cettarhi parvato vahnimānna veti śaṅkānivartakatvaṃ parvato 'gnimāniti pratijñāyāḥ kutognimatvamiti saṅkānirāsakatvaṃ dhūmava 2 tvāditihetuvacanasya, kathamasya vyāptyādī-


---------------------------------------------------------------------------


1.atra sarvatra kṣyā ityevāsti- ṭa.ṭha. 2. matvā-ṭha.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 206. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


parārthānumāne pañcāvayavaprayogeṇaiva tannivṛttau tāvataiva kathāmudraṇāpātena tannivartikāyā kṛtsnakathāyā eva parārthānumānatvaprasaṅgāt/ avāntaraśaṅkānivartakatvaṃ tu pratyekaṃ pratijñāderapyasti//


kiñcoktarītyaikaikāvayavenāpi vyāptipakṣadharmatayorabhidhānātsakalaśahkānivartakatvaṃ tasyāpyasti/ api cāsmin pakṣe kaṇṭakoddhāro 'pi pṛthaṅna kartavyaḥ syāt/ tasmātpakṣadvayamapyayuktam//


api ca pañcāvayavādiniyamopi vipratipannaṃ pratyanumānenaiva sādhyaḥ/ tasya pratyakṣādyaviṣayatvāt/ pañcāvayavaprayogeṇaiva 1 tatsādhane mīmāṃsakādi pratyādhikya prasaṅgāt/ tatparihārārthaṃ pañcāvayavaniyamasya tātvikatvasādhanecānavasthānāt/


tadrītyā tryavayavādiprayoge ca tavanyūnatvāpātāt//


---------------------------------------------------------------------------


2 ti śahkāniṣedhakatvamudāharaṇasya, ityevaṃ rūpeṇāvāntaraśaṅkā ekaikāvayavoktāvapi nivartyata iti pratijñādikamapi pratyekaṃ paropadeśarūpamahāvākyaṃ syādityarthaḥ/ pūrvapakṣa ivāsmin pakṣopi parītyā


sarvābhāsanirāsasya pratyekaṃ saṃbhādavayavāntaraṃ vyarthamevetyata āha -- kiñcoktarītyeti// sā ca parvatognimān dhūmavatvādityādinoktarītyetyarthaḥ/ tasyāpīti// pratijñāhetudṛṣṭāntarūpādyaikaikāvayava 3 syāpītyarthaḥ//


tripañcāvayavāmevapa yugmāvayavavināmapi/


niyamādyonumāṃ brūyāttaṃ brūyā 4 dyaditā dṛśīm//


ityanuvyākhyānasudhoktayuktyā ca niyamapakṣaṃ nirāha-- api ca pañcāvayaveti// pratyakṣādyaviṣayatvāditi// āgamasya cābhāvādityapi dhyeyam/


---------------------------------------------------------------------------


1. ṇa ca -ga.rā. 2.dikamami-ṭha. diri-ḍa. 3.voktā va -ṭa.ḍa. 4.tādṛśīyadi -ṭa.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pañcā-vavani-bhaṅgaḥ) vibhāgavādaḥ pu - 207.


---------------------------------------------------------------------------


tattanmatarītyā prayoktavyamiti vā, yāvato vyāptyādiviśiṣṭaliṅgadhīstāvatprayoktavyamiti vā, samayabandhena ca mīmāṃsakādinā svābhimatāvayavaniyamasiddhyarthaṃ kṛtena vyavayavādiprayoge 1 na tava vyāptismṛtyādirāvaśyaka iti svīkṛtatvena tvayaiva pañcāvayavaniyamastyaktavyaḥ/ evaṃ mīmāṃsakādibhirapi svābhimato niyamastyaktavya iti kathaṃ tanniyamaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


avanavasthānāditi// pañcāvayavaniyamasya pañcāvayavayuktānumānena mīmāṃsakamavayavatrayaniyamavādinaṃ prati sādhane tvayā kṛte mīmāṃsakenādhikaṃ 2 nigrahasthānamityukte punastvayā'dhikyadoṣanirāsārthaṃ pañcāvayavaniyama eva paramārthatvamiti pañcāvayavayuktenānumānenaiva syādhyam/ tatrāpi tena pūrvoktadoṣe/bhihite punaranumānāntareṇa tvayā tathaiva sādhyamityanavasthānādityarthaḥ/ tadrītyā mīmāṃsakarītyā//


evaṃ mīmāṃsakādibhiriti// avayavatrayayuktānumāne mīmāṃsakenokte nyūnatayānaiyāyikena pratyukte 'vayatrayaniyamasya tātvikatāsādhanamapi tādṛśaprayogeṇaivapa kāryamityanavasthānāt/ nyāyamatarītyā mīmāṃsakenokte svamatenādhikyaṃ tattanmatarītyā prayoktavyamityādyuktau ca nyāyamatarītyā naiyāyikena


pañcāvayavaprayoge kṛte tena tava vyāptismṛtyādi --


---------------------------------------------------------------------------


1.geṇa ta -ka.ṭa.rā. 2. nāmetyadhikam -ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 208. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


kiñca nedaṃ svasādhyasādhakaṃ, asiddhatvādityādya 1 sādhakānumāneṣu nāyamasiddhaḥ tallakṣaṇarahitatvāt ityādikaṇṭakoddhārānumāneṣu prathamaprayuktahetorvyāptipakṣadharmatādau vipratipattau tatsādhakeṣu dvitīyādikakṣyānipātiṣu śākhānumāneṣu vādibhyāṃ kathāmadhye svābhimatatattatprameyasiddhyarthaṃ pañcāvayavatāṃ vināpyucyamāneṣu pariśeṣārthāpatyādirūpeṣūpaśākhānumāneṣu ca tvayaiva niyamastyakta iti kathamanyatra tanniyamaḥ//


nanvasiddhatvā 2 derasādhakatvādinā vyāptyasvīkāre


---------------------------------------------------------------------------


bhavatītyupeyamityavayavatrayaniyamastyakta 3 eva/ evaṃ bauddhenāpi svābhimato niyamastyaktavya eve 4 tyarthaḥ//


kvacitkḷptatvātprāthamikasthāpanānumānepi na pañcāvayavādiniyamo grāhya iti pratibandīmukhenāpi niyamabhaṅgaṃ sādhayati-- kiñca nedamiti// tathaiva hetvābhāsānte maṇau vyaktatvāditi bhāvaḥ/ śākhānumāneṣviti// prathamaṃ pradhānaprameyasādhanārthaṃ prayuktamanumānaṃ pradhānaṃ mahāvṛkṣasthānīyaṃ tadupayuktatayā taddūṣakatayā vā prayuktāni śākhānumānāni madhyemadhye 'vāntaraprameyopayuktā 5 nyanumānānyupaśākhānumānānīti śākhānumāneṣūpaśākhānumāneṣviti coktam//


paramukhenottaraṃ vācayitvā samamityāha-- nanviti// avivāde tu nāvayavāntaraprayoga ityatra doṣāntaramāha -- kiñca kevalānvayinīti//


---------------------------------------------------------------------------


1.dyasādhakatāsādhanānumā --ga.rā. 2.de rasādhakatvādinā vyāptyā -ka.ga.rā. 3.ktavya e-ṭa.ṭha. 4.eveti nāsti-ṭa.ṭha/ 5.anumānānīti nāsti-ṭa.ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


pañcā-vavani-bhaṅgaḥ) vibhāgavādaḥ pu - 209.


---------------------------------------------------------------------------


kathānadhikāreṇa tatra vyāpterubhayasaṃmatatvātpakṣadharmatāmātraṃ pradarśanīyamiti cet tarhi kṛtakatvānityatvayorapi vyāptermīmāṃsakasammatatvāttatra kevalānvayisādhyake hetau ca vyabhicāraśaṅkānudayāttatrāpi pakṣadharmatāmātraṃ pradarśanīyaṃ syāt//


kiñca kevalānvayihetau pakṣadharmatāyāḥ sarvasaṃtatvāttatra vyāptimātraṃ pradarśanīyaṃ syāt//


yadi ca vyāptyādau prativādinaḥ saṃma 1 tepi vādinā svarvakartavyaṃ 2 tarhyasiddhatvāsādhakatvayorvyāptipradarśanamapi kartavyameva/ kiñcaivamasiddhasyāpi sādhakatvasvīkāre kathānadhikāra ityapi suvacatvenāsādhakatānumānaṃ viphalam//


yadi ca tatsvīkāriṇo 'pi kathamānadhikāre vipratipannaṃ prati asādhakatānumānaṃ saphalam/ tarhyasiddhatvāsādhakatvayorvyāptau vipratipannaṃ prati 3 tatpradarśanamapi saphalameva//

kiñcaivaṃ śākhopaśākhā 4 numāneṣu kā gatiḥ tatra vyāpterubhayasammatyabhāvāt maduktarītireva vaktavyeti mūlānumāneṣu 5 tathai'vāstu//


---------------------------------------------------------------------------


maduktarītiriti// yāvatā tadbodhaḥ tāvanmātramityādinā prāguktasaptaprakārānyatamamevānusartavyamityarthaḥ/ sajātoyanvayadarśanarūpaṃ vā -


---------------------------------------------------------------------------


1.matāvapi -ka.ga.rā. 2.kartavyamityadhikam-ka.ga.rā. 3.vyāpti pra-ka.ga.rā. 4.khādyanumā -ka.ga.ṭa.rā. 5.neta -ga. nepita -ṭa.rā.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 210. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


api cāgninā vyāpto dhūmaḥ parvatestīti vākyaṃ āptoktaṃ vyāptyādiviśiṣṭaliṅgapramāpakaṃ dṛṣṭamiti tadeva vādyuktaṃ kathaṃ tajjñāpakaṃ na syāt/ kiñca tvayāpi tvatkalpitapañcāvayavaniyamavismṛtidaśāyāmavayavāniyamo 'yuktaḥ atiprasaṅkā 1 dityetāvataivā 2 vayavāniyamāyuktatvasya sādhyamānatvātsvakriyāvirodhaḥ//


nanvevamaniyamavādimate kathagaṃ nyūnādyudbhāvanamiti cenna/ udāharaṇāntamudāharaṇādi vāvayavatrayameveti para 3 mate kathamaprāptakālādyudbhāvanam/


---------------------------------------------------------------------------


anvayitāvaccheda 4 kavatvaṃrūpaṃ vā yogyatāvatvaṃ hetvavayavepyastīti tadevānumitihetuliṅgajñānajanakamityavayavāntaraṃ vyarthameva/ tāvataiva sarvadoṣaśaṅkānivṛttisaṃbhavācceti bhāvenāha -- 5 api ca agnineti//


vyāghātācca niyamapakṣastyājya ityāha-- kiñca tvayāpīti// ityetāvataiva sādhyamānatvādityanvayaḥ/ ityetāvataiva -- pratijñāheturūpāvayavadvayenaivetyarthaḥ/ tatra htustvatkalpitetyādi// aniyameti// pañcāvayaniyamapakṣasya yadayuktatvaṃ tasyetyarthaḥ/ pratibandyottaramāha-- udāharaṇāntamiti// manmata iva tanmatepyaniyamasya tulyatvāditi bhāvaḥ// aprāpteti// kramaviparyāsoprāptakālamityaprāptakālākhyanigrahasthānādyudbhāvanamityarthaḥ/ kathañcetyasya nyūnādyudbhāvanamityanvayaḥ/ ---------------------------------------------------------------------------


1.ṅgatvādi-ga.ṭa.rā. 2.vāniyamā-ga.rā. 'vānimā'iti sthitaṃ vaniyamā iti śodhitam-ṭa. 3.bhaṭṭa -ga.ṭa.rā. 4.katva-ṭha.ḍa. 5.api ceti/ āgnineti/ vyā - ityādyasti -ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pañcā-vavani-bhaṅgaḥ) vibhāgavādaḥ pu - 211.


---------------------------------------------------------------------------


kathaṃ codāharaṇe dṛṣṭāntoktiḥ yacchabdatacchabdayorvīpsā viśiṣya kaṇṭakoddhāraḥ asādhakata'numānaṃ upādheḥ svaśabdo 1 'dbhāvanaṃ cāniyatamiti naiyāyikamate nyūnādyudbhāvanam//


samayabandhānusāreṇeti cet/ samaṃ prakṛte 'pi/ uktapakṣeṣvetaṃ pakṣamāśritya vaktavyamiti vā lokaśāstra 2 sarvāvagatamārgeṇa vyāptipakṣadharmatāviśiṣṭaliṅgopasthitiryavatā tāvadvaktavyamiti vā samayasya bandhanīyatvāt/ ata eva brahmatarke//


"pṛthakpṛthakpramāṇatvaṃ yāti yuktitayaiva tu"/


ityatra parārthānumānatve yuktiśabdavācyavyāptipakṣadharmatāviśiṣṭaliṅgopasthāpakatvameva tantramityuktamā/ yaccoktaṃ sādhyopasthāpakatvātpratijñaiva prathameti/ tanna/ kvacidvidhitopyarthavādasya prādhamyavat, bhaṭṭādimate udāharaṇasya prādhamyavat,


---------------------------------------------------------------------------


aniyatapadaṃ pratyekamanveti/ tenaivottaraṃ vācayati- samayeti// tvayodāharaṇāntameva vācyamiti samayabandhe sati tadatikrameṇodāharaṇādiprayoge kathite nigrahasthānodbhāvanamiti cedityarthaḥ/ aniyamapakṣe samayabandha ityata āha-- uktapakṣeṣviti// sā cetyādinā prāguktasaptapakṣeṣu//


nanu yāvatetyādinā granthena pratijñādyavayavānāṃ yaḥ paurvāparyarūpakramaḥ śaṅkitaḥ tamapi pratyācaṣṭe -yacceti// vidhitopyarthavādasyeti//


---------------------------------------------------------------------------


1.bdeno -ga.ṭa.rā. 2.straprahatamā-ka.ga.ṭa.rā.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 212. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


"āmnāyasya kriyārthatvādānārthakyamatadarthānāṃ tasmādanityamucyate""ata eva prāṇaḥ""pravṛttisāmarthyādarthavatpramāṇaṃ"ityādau nigamane ca hetoḥ prāthamyavacca loka 1 śāstravyavahṛtenopādyatanyāyena 2 hetorapi prāthamya 3 sambhavāt/ vivādenaiva sādhyopasthiteruktatvācca/


---------------------------------------------------------------------------


"prajāpatirvā idameka āsīt, sokāmayata prajāḥ paśūn sṛjeyeti sa cātmano vapāmudakhitattāmagnau prāgṛhṇāttatojastūparaḥ samabhavat taṃ svāyai devatāya ālabhatta 4 to vai sa prajāḥ paśūnasṛjata yaḥ prajākāmaḥ paśukāmassyātsa etaṃ prājāpatyamajaṃ tūparamālabhete"tyādāvarthavādasya prāthamyaṃ yathetyarthaḥ//


bhaṭṭādītyādipadena bauddhagrahaḥ/ hetoḥ prāthamyer'thavādādhikaraṇagatajaiminisūtramudāharati -- āmnāyasyeti// vedasya dharmādharmarūpakarmalakṣaṇakriyābodhakatvāt/ atadarthānāmakriyārthakānāṃ arthavādānāmānarthakyaṃ


tasmādarthahīnatvādanityamivānityamapramāṇamucyater'thavādajātamiti pūrvapakṣāsūtrārthaḥ/ tatraiva vyāsasūtramudāharati -- ata eveti// niravakāśaliṅgādeva prāṇaśabdārtho brahmeti sūtrārthaḥ/ tatraiva gautamasūtramudāharati -- pravṛttīti// saphapravṛttijanakatvādarthāvagāhipramāṇamityarthaḥ// nigamaneti// tasmātparvato vahnimāniti nigamanākhyāvayave 5 tyarthaḥ/ atrāpi kathakānumānaprayogasthalepītyarthaḥ/ pratijñāyā evā 6 naiyatyaṃ kutastatprāthamyanaiyatyamityāha -- vivādeti//


---------------------------------------------------------------------------


1. ke śāstre ca prahateno -ka.ga.ṭa.rā. 2.nātrāpi he-ka.ga.ṭa.rā. 3.tataḥ 'niyamavismṛtidaśāyāṃ / ityādyevāsti-ga.rā. 4.alabhada tataḥ -ṭha.ḍa. 5.va i-ṭha. 6.vayai -ṭha.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pañcā-vavani-bhaṅgaḥ) vibhāgavādaḥ pu - 213.


---------------------------------------------------------------------------


parvatasyāgnimatvaṃ kuta iti praśne pratijñāyā ananvayācca/ tvayāpi tvatkalpitapratijñāprāthamyaniyamavismṛtidaśāyāṃ kadāciddhetorapi pūrvamuktyā svakriyāvirodhācca//


ata eva hetuvacanasya dvitīyatvaniyamo 'pi nirastaḥ/ upanayasya sārthakyārthaṃ 1 hetuvacanasya matubādirāhityaṃ tu prāgeva nirastam/ pṛthivītvādi 2 saṃbandhātpṛthivītyādisvabhāṣyaviruddhaṃ ca //


yaccoktaṃ pratijñāyāmagniśabde 3 hetau dhūmaśabde 4 ca tajjñāne 5 lakṣaṇā/ anyathā dhūmasyāgniṃ pratyakāraṇatvena pañcamyā ayogāditi/


---------------------------------------------------------------------------


nanu giriragnimān giriranagnika iti vivāda eva svaparapakṣa pratijñārūpa iti vadantaṃ prati prakārāntareṇa tadanaiyatyamāha -- parvatasyeti// ata eveti// hetuvacanaprāthamyasya pradarśitatvādevetyarthaḥ/ yattu maṇyādau kathāyāṃ dhūmādityeva prayoktavyaṃ na tu dhūmavatvāditi/ matubo vyarthatvāt/ pakṣadharmatā tūpanayabhyetyuktaṃ tannirāha --upayanasyeti// matubādītyādipedana udāharaṇasārthakyārthaṃ yadyyāptirāhityamuktaṃ tadgrahaḥ/ vahnivyāpyadhūmavatvāditi prayogasya


darśitatvāditibhāvaḥ// prāgeveti// nanu tathāpi hetumātrākāṅkṣāśāmaketyādigrantheneti 6 bhāvaḥ// iti svabhāṣyeti// gotamasūtrabhāṣye/ hetuvacana eva matubarthasya pakṣasaṃbandhasyopādānena hetuvacane matubo rāhityakathanaṃ tadviruddhamityarthaḥ/ maṇyādyuktamanyadapi nirāha -- yacceti// agnimānityasyāgnijñānamityarthaḥ/ dhūmādityasya ca dhūmajñānādityarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.paroktamityadhikam -ka.ga.rā. parokta he-ṭa. 2.tvābhi saṃ -ga.rā. 3.bdasya iti śodhitam-ṭa. 4.bdasya iti śodhitam-ṭa. 5.nala -rā. 6.tyarthaḥ -ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 214. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


tanna/ dhūme vahnijñānajanakajñānaviṣayatvarūpajñāpakahetutvasya satvāt//


nanu tadviṣayakajñānajanakatvameva jñāpakahetutvaṃ tacca dhūmajñānasyaiva na tu dhūmasyeti cenna/ dhūmajñānagataṃ hi jñāpakatvaṃ na tāvadvahniṃ prati/ dhūmajñānādvahnirita kadāpyaprayogāt/ nāpi vahnijñānaṃ prati/ 1 tatra kārakahetutvasyaiva saṃbhavāt/ vyāvṛttidhīhetudhīviṣaye daṇḍādau vyāvartakaśabdasyeva vahnidhīhetudhīviṣaye dhūma eva vahnijñāpaka śabdasya prayogācca//


jñāpakahetau cānupapattiprati 2 sandhānanirapekṣapracuraprayogādinā pañcamī mukhyaiva/ anyathā sākārakahetāvevāmukhyā syāt/


---------------------------------------------------------------------------


dhūmādiprātipadikena jñānalakṣaṇāyāṃ hetutvārthakapañcamī mukhyaiva saṃpadyata ityarthaḥ/ yajñapatyādyuktadiśā nirāha-- dhūma iti// vyāvṛttīti// daṇḍaviśiṣṭe adaṇḍito vyāvṛttītyarthaḥ//


nanu dhūme vahnijñāpakaśabdaprayogo lakṣaṇayāstvityata āha-- jñāpakahetau ceti// mukhyārthānupapattītyarthaḥ/ eva prayoge 'pi lakṣaṇetyuktau 3 bādhakamāha -- anyatheti// yadvā nanvanyāyaścānekārthatvamitinyāyenaikatraiva mukhyatva 4 manyatrāmukhyatva 5 mupeyamityata āha -- anyatheti//


---------------------------------------------------------------------------


1.tatpra -ga.ṭa. 2.tyanusaṃ -ka.ga.ṭa.rā. 3.sādhaka -ṭa. 4.khyārtha-ṭa.


5.khyārtha-ṭa.


---------------------------------------------------------------------------


pañcā-vavani-bhaṅgaḥ) vibhāgavādaḥ pu - 215.


---------------------------------------------------------------------------


kārakahetāveva mukhyatvepi pañcamyāmeva lakṣaṇāstu/ na tu pradhāne dhūmaprātipādike/ na ca subvibhaktau na lakṣaṇeti kuladharmaḥ/ vede"prayājaśeṣeṇa harvīṣyabhidhārayati"ityādau, tvanmate caturviṃśatiguṇāḥ, ekaḥ samavāya ityādau ca taddarśanāt/ na hi guṇā ityādivibhaktyuktā 1 bahutvādisaṃkhyā tvanmate guṇādāvasti/


---------------------------------------------------------------------------


astu vā tvadrītyā kārahetāveva pañcamī mukhyā/ tathāpyanyatra jñāpaka 2 hetau lākṣaṇikīti syādityāha -- kārakahetāveveti//


nanu subvibhaktau lakṣaṇā na yuktetyata āha-- na ceti// kvāpyanupalambhānna subvibhaktau lakṣaṇetyata āha-- veda iti// prayājaśeṣeṇeti// vājapeyagate prayājaśeṣeṇeti vākye dvitīyātṛtīyābhyāṃ śeṣasya havissaṃskārārthatvapratītyā prayājanāmakayāgasādhanājyadravyaśeṣeṇa havissaṃskuryādityartha iti prāpte śeṣasya pratipattimātrāpekṣa 3 tvāttatpratipadikasvārasyānurodhena prayājanāmakayāgasādhanājyaśeṣaṃ haviṣṣu sthāpayedityarthasya caturthasyādyapāde"abhidhāraṇe viprakarṣādanuyājanavatpātrabhedaḥ syā"diti trayodaśe 'dhikaraṇe vyavasthitatvena tṛtīyādvitīyayoḥ karmatvādhikarārthatvasvīkāradarśanādityarthaḥ/ 4 bahuvacanaikavacanayoravivakṣitārthatvabhrāntinirāsāya 5 caturviṃśatīti eka iti ca viśeṣaṇopādānam/ taddarśanāditi// guṇyādisthasaṃkhyālakṣaṇayā darśanādityarthaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


1.kta va-ga.ṭa.rā. 2.ke he -ṭha. 3.kṣita -ṭa.ṭha.ḍa. 4.dvitīyayorityārabhya nāsti -ḍa. taddarśanāditi iti paryantaṃ nāsti -ṭha. 5.taddarśanāditi iti paryantaṃ nāsti-ṭa.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 216. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


pratyuta hetuvacane jñānalakṣaṇāyāmudāharaṇe upanaye ca jñānasya gamakatvārthaṃ tasyaiva


vyāptyādiviṣayakatvaṃ vaktavyam/ na tu liṅgasya vyāptyādimatvam//


kiñcāvayavenānumityaṅgameva jñānamutpādayitavyam/ liṅgajñānameva ca tadaṅgam/ na tu liṅgajñānajñānam/ 1 nāpi vahniśabde 2 lakṣaṇā/ pañcamyuktajñāpakatvāntargatajñānaṃ prati viṣayatayā vā jñāpakatvaṃ pratyeva jñāpyatayā vānvayenaiva 3 vahnerjñāpyatvasiddheḥ/ dṛśyate ca caitramātetyādau strītvaviśiṣṭajanakatvarūpamātṛtvāntargatajanakatvena saha caitrasya janyatayānvayaḥ/ udāharaṇepi yoyo dhūmavānasāva 4 gnimānita pūrvabhāgenaiva vā,


---------------------------------------------------------------------------


liṅgajñānameva ceti// na tu liṅgajñānam/ jñānalakṣaṇāpakṣe ca liṅgajñānajñānamevotpādyam/ gaṅgāpadena tīrajñānamiva/ tacca nānumityaṅgamiti bhāvaḥ/ hetau jñānalakṣaṇāṃ nirasya sādhyepi tāṃ nirāha-- natviti// vahnijñānajanakajñānaviṣayatvarūpajñāpakatvāntargatavahnijñānaṃ pratītyarthaḥ/ jñāpyatayeti// jñānajanakatvarūpajñāpakatvaṃ pratyeva tajjanyajñānaviṣayatvarūpajñāpyatayetyarthaḥ//


nanvādyapakṣe padārthaikadeśena kathamanvaya ityata āha-- dṛśyateceti// udāharaṇarūpāvayavamapi parābhipretaṃ nirāha-- udāharaṇepīti//


---------------------------------------------------------------------------


1.na tu ityādi nāsti-ṭa.rā. 2.bdenala-ka.ga.rā. 3.hnijñāpyat -ga.ṭha.rā. 4.sāvasāya -ka.rā.


---------------------------------------------------------------------------


pañcā-vavani-bhaṅgaḥ) vibhāgavādaḥ pu - 217.

---------------------------------------------------------------------------


yathā mahānasa ityuttarabhāgenaiva vā vyāptyupasthiteranyataravdyartham//


ata eva dṛṣṭāntābhidhāna sāmiyakamiti cenna/ anupayuktamapyabhidheyamitisamayabandhasyaivāyogāt/ yasya puṃsaḥ


pūrvabhāgena na vyāptismṛti 1 staṃ prati dṛṣṭāntasyāpyuktiriti cenna/ tathātve 'vayavāniyamasiddheḥ//


yacca sakalasyāpi sādhanavataḥ sādhyavatvarūpavyāptyantargatasākalyārthaṃ yacchabde 2 vīpsetyuktamā/ tanna/"gaurna padā spaṣṭavyā""yasyobhayaṃ havirārtimār 3 chet"


yo brāhmaṇāyāvagurettaṃ śatena yātayā"dityādāviva vīpsāṃ vināpi yo dhūmavāniti sāmānyatoktyaiva tatsiddheḥ/


---------------------------------------------------------------------------


śaṅkate -- ata eveti// pūrvabhāgamātreṇa vyāptyupasthiterjātatvādeva/ sāmayikaṃ samayabandhakṛtamityarthaḥ// avayaveti// avayavāniyamasyāsmatpakṣasya siddherityarthaḥ//


gauriti// yā gauḥ sā padā na spaṣṭavyetyabhiprāyaṇa"gaurna padā spaṣṭavye"tyucyate vede, tathā"yasyobhayaṃ sāyaṅkālīnaṃ prātaḥkālīnaṃ ca haviḥ krimikīṭādivaśenārtiṃ nāśamāpnuyāt aindraṃ pañcaśarāvamodanaṃ nirvape"dityatra yasya yasya puṃsa iti vaktavye yasyeti sakṛdevoktiryathā, ata yo brāhmaṇāyāvaguret vadhodyogaṃ kuryāt taṃ śatayātanākhyanarakiṇaṃ vidyādityādau yoya iti vīpsāṃ vinā yathoktirityarthaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


1.dhīstaṃ -ga.rā. 2.bdādau -ga.rār. 3. chati atha yo-ṭa.rā.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 218. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


idametadabhinnam, etadasādhāraṇadharmādhikaraṇatvāt etadvadityabhedānumāne sapakṣavyaktibhedābhāvena vīpsārthābhāvācca/ kvacidvīpsā tu spaṣṭatārthā/ ata eva vimato bhinno muktatvādyaditthaṃ tattathetyādāvācāryo 1 ktau na vīpsā//


upanayopi hetuvacanena gatārthaḥ/ agnivyāptadhūmavāṃścāyamiti tvadabhimate upanaye udāharaṇasiddhavyāptyanuvādāṃśavaiyarthyaṃ ca/ nigamanamapi pratijñayā gatārtham/ na copasaṃhārārthaṃ tat/ vijātīyabahuprameyāvyavadhānena tadanapekṣaṇāt/ anyathā pratyekaṃ kaṇṭakoddhārā 2 nantaraṃ tasmātsarva-


---------------------------------------------------------------------------


nanu kathaṃ tarhi"yadyatpāpaṃ prati jahi jagannātha 3 tanme""yāṃ yāṃ priyaḥ praikṣate"tyādau vīpsoktirityata āha-- kvaciditi// ācāryoktāviti// tatvodyote/ upanayākhyāvayavatvaṃ ca nirāha -- upanayopīti// pañcamāvayavaṃ ca nirāha -- nigamanamapīti// upasaṃhārārthamiti//


pṛthakpṛthagvākyoktānāmekabuddhyārohārthamityarthaḥ/ pratyekaṃ kaṇṭaketi// nāyamasiddhaḥ tallakṣaṇahīnatvādityuktvā tasmādasiddharāhityādidaṃ sādhakam, nāyaṃ viruddhaḥ tallakṣaṇarāhityādityuktvā viruddharāhityādidaṃ sādhakamiti pratyekaṃ 4 nigamanaṃ syāt, tathā nāyamābhāsaḥ tallakṣaṇairhīnatvādityanantaraṃ tasmātsarvadoṣarāhityādidaṃ sādhakamiti,


---------------------------------------------------------------------------


1.ktiḥ -ṭa. 2.rāyānaṃ-ka. 3.namrasya- iti pūritam-ḍa. 4.sādhakaṃ ityasti-ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


svātā-nuna-doṣāḥ) anumādoṣavādaḥ pu - 219.


---------------------------------------------------------------------------


doṣarāhityādidaṃ sādhakamityādyapi nigamanaṃ niyataṃ syāt/ 1 na ca bādhādiśaṅkānirāsārthaṃ tat/ udāharaṇopanayoktavyāptipakṣadharmatābhyāmeva svavirodhisarvadoṣapratikṣepāt//


tasmātpañcāvayavādiniyamo na yukta iti//


pañcāvayavādiniyamabhaṅgaḥ // 20 //


---------------------------------------------------------------------------


tathā idamasādhakaṃ asiddhatvāditi dūṣakatānumānepi tasmādasiddhatvādidamasādhakaṃ tasmādābhāsakatvādidamasādhakamityupasaṃhāraḥ syāt/ nanu kadācittatrāpīṣyata evetyata āha -- niyatamiti//


taditi// nigamanamityarthaḥ/ pūrvoktadiśeti bhāvaḥ//


pañcāvayavādiniyamabhaṅgaḥ // 21 //


---------------------------------------------------------------------------


atha svābhimatānumānadoṣaḥ // 21 //


athānumānadoṣa ucyate //


---------------------------------------------------------------------------


atha svābhimatānumānadoṣaḥ // 22 //


nirdeṣopapattiranumetyuktam/ tatra doṣajñāne satyeva tadviviktatayopapattiḥ sujñānetyataḥ"atha nirdeṣopapattiranumānamityuktam 2 ke tatropapattidoṣā"ityādinā paddhatyādyukteṣvanumānadoṣānniṣkṛṣya vivṛṇvāna āha -- atheti//


evamanumāno 3 payuktāśeṣoktyanantaramityavasarasaṅgatimathapadena sūcayati/


---------------------------------------------------------------------------


1.nāpi-ṭa. 2.kte ke-ṭha. 3.noktadau -ṭa. eva manyopayuktā doṣoktyanantaraṃ itvasarasaṃgatirathapadeneti sūcayati-ṭha. nopayuktadauṣoktyanantaraṃ ityava -ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 120. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


yatsadbhāve liṅgābhimataṃ pramāṃ na janayati sonumānadoṣaḥ/ pramājanakatvābhāvaśca saṃśayaviparyayajanake 1 jñānājanāke cānugataḥ //


sa ca trividhaḥ/ pratijñāhetudṛṣṭāntabhedena/


---------------------------------------------------------------------------


anumānapadenātra liṅgatvenābhimatamucyate/ tathācāryadoṣoktereveyaṃ pratijñā na tu vacanadoṣasyāpi/ tasyāpi paramparayār'thadoṣatve 'pi sākṣādarthadoṣa evātrocyata ityarthaḥ/ upalakṣaṇametat/ pratijñādṛṣṭāntadoṣaścocyata ityapi dhyeyam//


yadvānumānadoṣa etāvāniti niṣkṛṣyocyata ityarthaḥ/ pratijñādṛṣṭāntadoṣoktiragretanī anumānadoṣavivekārthā/ athāvā anumānapadenātra pratijñādṛṣṭāntarūpaparikarasahitaṃ liṅgamucyate/ tasya doṣa ityarthaḥ/ ata evāgre pratijñāditritayadoṣasādhāraṇaṃ sāmānyalakṣaṇamucyate//


yatsadbhāva iti// vyāptyādimalliṅgasya pramitijanakatvaniyamādasaṃbhavanirāsāya liṅgamityanuktvā liṅgābhimatamityuktam/ svajñānadvāreti yojyam/ liṅgābhimatasya pramityajanakatāpādakatvaṃ doṣatvamityarthaḥ/ 2 etasya jñānamātrajanake 3 saṃśayaviparyayajanake ca bhāvāda 4 vyāptirityāha-- pramājanakatvābhāvaśceti// ca śabdena jñānājanaka 5 grahaḥ/ paddhatyādau"yatsadbhāve 6 liṅgābhimataṃ jñānaṃ na janayati, saṃśayaviparyayau vā karotī"tyuktistu vispaṣṭārtheti bhāvaḥ/ paroktahetvābhāsānāṃ sarveṣāṃ na hetudoṣatvaṃ kiṃ tu keṣāṃ cideveti vaktuṃ vibhāgamāha-- sa ceti// pratijñeti// pratijñāhetupadābhyāṃ tadarthagrahaṇam/ yadvār'thadoṣa eva tadbodhakavacanasyāpīti pratijñāhetvityevoktam/


---------------------------------------------------------------------------


1. kañcānu ga - ga.rā. 2.nanvasya-ṭa. 3.satvepi saṃśayajanake ca abhā ityasti -ṭa. 4.vānnāvyā -ṭa.ṭha.ḍa. 5.parigra- ṭha. saṃgra-ṭa. 6.vālliṅgānumataṃ-ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


svātā-nuna-doṣāḥ) anumānadoṣavādaḥ pu - 221.


---------------------------------------------------------------------------


tatra pratijñātārthasya pramāṇavirodhaḥ pratijñādoṣaḥ/ sa dvividhaḥ/ 1 balavat pramāṇavirodhaḥ/ samabalapramāṇavirodhaśceti/ hīnabalasyākiñcitkaratvāt/ samabalatvaṃ cābhimānikam//


dvayamapi punastrividham/ pratyakṣānumānāgamavirodhabhedāt/ anumānavirodhopi dvividhaḥ/ tenaiva hetunā hetvantareṇa 2 ceti/ tatrādyaḥ paraiḥ prakaraṇasama ityucyate/ dvitīyastu satpratipakṣa iti/


---------------------------------------------------------------------------


"trivadho virodhaḥ pratijñāhetudṛṣṭāntabhedene"tyādipramāṇalakṣaṇānurodhenāyaṃ nirdeṣo 'gre lakṣaṇoktirapīti jñeyam/ sādhyadharmaviśiṣṭo dharmī pratijñārthaḥ tasyetyarthaḥ/ hīnabalapramāṇavirodhasyāpi satvāstrividha iti vācyamiti āha-- hīnabalasyeti// vastuno dvairūpyāpātena samabalatvamasaṃbhāvitamityata āha-- sameti// punastrividhamiti// samabalapratyakṣavirodhaḥ, prabalapratyakṣavirodhaḥ, samabalānumānavirodhaḥ, prabalānumānavirodhaḥ, samabalāgamavirodhaḥ, prabalāgamavirodha iti trividha ityarthaḥ/ trividhamadhye dvitīyamapi vibhajyāha -- anumāneti//


nanu pakṣadvayepi trirūpo hetuḥ prakaraṇasama iti samabalo bhavati/ sa ca na yuktaḥ/ śabdo 'nityaḥ guṇatvāt, śabdo nityaḥ guṇatvādityatrānityatvavādino hi ghaṭarūpādiḥ sapakṣaḥ, nityatvavādinaḥ sa eva vipakṣaḥ/ tathā ca sapakṣe satvaṃ tato vyāvṛttatvaṃ ca dvayamekasya na yuktam/ ata ubhayanirūpitavyāptyorekatrā 3 yuktatvāttenaiva hetunā virodho 'sambhavatītyāśaṅkya nirāha -- na cādya iti//


---------------------------------------------------------------------------


1.prabala pra-ga.ṭa.rā. 2.iti iti nāsti-ga.ṭa.rā. 3.rekatvāyukta-ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 222. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


na cādyosambhavī/ ekasmin pakṣe sādhyatadabhāvavyāpyayorivaikasmin hetau sādhyatadabhāvavyāptyorapyabhimānataḥ sambhavāt//


hetoḥ sādhyapramājananasāmarthyābhāvo hetudoṣaḥ/ sa dvividhaḥ asiddhiravyāpti 1 śceti/ samucitadeśe hetorabhāvosiddhiḥ/ vyāptiviraho 'vyāptiḥ/ sā ca tredhā saṃbhavati/ sādhanasya sādhyābhāveneva sādhyenāpyasambandhena satyapi sādhyasambandhe tadabhāvenāpi sambandhena sādhyābhāvenaiva sambhandhena ceti//


---------------------------------------------------------------------------


vyāpyayoriveti// satpratipakṣahetvorivetyarthaḥ/ ekasyaiva hetoḥ vādinaḥ sādhyavyāpyatvābhimānaḥ/ prativādinastadabhāvavyāpyatvābhimāna iti sapakṣasatvādikamapyabhimāna eveti dhyeyam/ evaṃ pratijñādoṣaṃ nirūpya hetudoṣamāha-- hetoriti// liṅgasyetyarthaḥ/ sāmarthyeti// vyāptisamucitadeśavṛttitvarūpasāmarthyābhāva ityarthaḥ/ anugatasāmānyābhāve vibhāgāyogātpaddhatyādyanuktamapi svayamāha-- vyāptīti// anyathānupapattirūpavyāptiviraha ityarthaḥ/ sādhanasya sādhyābhāvenevetyāditrayamapi paraiḥ kramādasādhāraṇānaikāntikasādhāraṇānaikāntikaviruddhaśabdairgīyate//


---------------------------------------------------------------------------


1. ptiriti - ga. rā.


---------------------------------------------------------------------------


svātā-nuna-doṣāḥ) anumānadoṣavādaḥ pu - 223.


---------------------------------------------------------------------------


vyāptigrahaṇānānukūlyaṃ dṛṣṭāntadoṣaḥ/ sa dvividhaḥ/ sādhyavaikalyaṃ sādhanavaikalyaṃ ceti/ tatra pramāṇavirodhākhya ādyo doṣaḥ pratyakṣāgamasādhāraṇaḥ/ itarau tvanumānāsādhāraṇau//


uktaṃ hi pramāṇalakṣaṇaṭīkāyām/ atra pratijñāvirodhaḥ sādhāraṇaḥ/ itarau tvasādhāraṇāviti/ na ca hetudoṣavibhāgasya nyūnatā/ parābhimatāḥ savyabhicāraviruddhavyāpyatvāsiddhyo avyāptāvantarbhūtā iti bādhapratirodhau tu


hetudoṣāveva neti āśrayāsiddhivyadhikaraṇāsiddhī tu satyāṃ vyāptau na doṣāviti vakṣyamāṇatvāt/ siddhasādhanasya tu manmate svārthānumāne 'doṣatvāt/ parārthānumāne cāsaṅgatāvantarbhāvāt/ anukūlatarkābhāvasya pratikūlatarkasya


cāvyāptāvantarbhāvāt/ upādherapi --


---------------------------------------------------------------------------


pratijñāhetudoṣau nirūpya dṛṣṭāntadoṣamāha-- vyāptīti// grahaṇapadena pramāgrahaḥ/ yasmin sati vyāptirna pramātuṃ śakyate sa dṛṣṭāntadoṣaḥ/ evaṃ virodhatrayaṃ nirūpya tadvivekamāha-- tatreti// pratijñāhetudṛṣṭāntavirodhamadhye/ itarau tviti// hetudṛṣṭāntadoṣau/ nirūpitavibhāgasya phalaṃ vaktumāha-- na ceti// paroktānāṃ savyabhicāra viruddhasatpratipakṣabādhitānāṃ maṇyādyuktānāṃ tadavāntarabhedānāṃ ca bahūnāṃ satvāt/ teṣāṃ cehāparigaṇanāditi bhāvaḥ/ kuto na nyūnatetyata āha-- parābhimatā iti// iti śabdadvayasyāpyagretanetiśabhdasyeva vakṣyamāṇatvādityanenānvayaḥ/ asabhaṅgatāviti// virodhosaṅgatiśceti dvāvarthadoṣau/ tatra virodhasyaivātra prapañcanaṃ kṛtam/ na tvasaṅgateḥ/


---------------------------------------------------------------------------

pu - 224. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


satpratipakṣe 'vyāptau cāntarbhāvasyoktatvāt/ vyarthaviśeṣaṇā 1 deścādhikyentarbhāvāt//


tasmādasiddhiravyāptiśceti dvāveva hetudoṣau //


svābhimatānumānadoṣaḥ 2 // 21 //


---------------------------------------------------------------------------


sā tvākāṅkṣāviraho 'saṅgatirityādinā paddhatyādau prapañcitetīha tyaktā/ iṣṭāpattiḥ siddhasādhanatvādasaṅgatameveti pramāṇalakṣaṇādyukteriti bhāvaḥ/ uktatvāditi// upādherdūṣakatābījauktiprastāve uktatvādityarthaḥ//


vyartheti// yadyapi,"viśeṣaṇe, vaiyarthyamekāsiddhau ca viśiṣṭāsiddhireva hi"iti bhaktipādīyānuvyākhyānasudhāyāṃ viśeṣaṇavaiyarthye tu viśiṣṭasya vyāpyatvābhāvāddoṣatvamityuktam/ tathāpi yadbādhikyāntarbhūtamevaitadityapyuktatvādevamuktamityadoṣaḥ //


svābhimatānumānadoṣāḥ // 22 //


---------------------------------------------------------------------------


atha svamate bādhādervyabhicārādyasaṅkaraḥ // 22 //


nanu pakṣe sādhyābhāvapramitidaśāyāṃ 3 heturapramitaḥ pramito vā/


---------------------------------------------------------------------------


atha svamate bādhādervyābhicārāsaṅkaraḥ // 23 //


pratijñādoṣasya hetudoṣātpārthakyaṃ yaduktaṃ tadayuktam/ hetudoṣābhyāṃ asiddhyavyāptibhyāmeva saṅgrahasaṃbhavāditi bhāvena --


"svavākyena virodhe 'pi naiva sādhakatāṃ vrajet"/


iti yuktipadīyānuvyākhyānasudhoktaṃ vivṛṇvāna ākṣipati -- nanviti// prabalapramāṇavirodhāpekṣayoktaṃ sādhyābhāvapramitīti/ pratirodhāpekṣayā tu sādhyābhāvajñānadaśāyāmiti dhyeyam/


---------------------------------------------------------------------------


1.ṇatvāde-ṭa.rā. 2.ṣāḥ -ṭa.rā. 3.tatretyadhikam -ṭa.rā.


--------------------------------------------------------------------------


svate-bāder-vyacā-dyaṅgaraḥ) anumādoṣavādaḥ pu - 225.


---------------------------------------------------------------------------


ādye pramityasiddhiḥ/ dvitīye pakṣa eva vyabhicāro jñāta iti kḷptena vyabhicārādinaiva


duṣṭatvenāsaṅkīrṇodāharaṇābhāvātkiṃ bādhapratirodhayordeṣatvakalpanayeti cet na/ pakṣadvaye 'pi doṣābhāvāt//


tathā hi -- ādyastāvadastu/ pramityasiddhirhi karaṇasāmarthyavighaṭanadvārānumitipratibandhikā/ hetuvacanādhīnopasthitikā ca/ bādhādistu sākṣā 1 tpatibandhakaḥ/ pratijñādhīnopasthitikaśca/ na cāntaraṅge pūrvopasthite pratyakṣā 2 dau kḷpte ca -


---------------------------------------------------------------------------


vyabhicāro jñāta iti// prabalapramāṇavirodhe vyabhicārajñānaṃ niścayarūpaṃ, samabalavirodhapakṣe tu saṃśayarūpaṃ dhyeyam/ ata eva jñāta iti sāmānyoktiḥ/ na ca pakṣīyavyabhicārasandehonukūla eva nānumānapratikūlaḥ tathātve 'numānamātrocchedāpātteriti cenna/ svārasikavyabhicārasandehasyānukūlatve 'pi pramāṇavirodhā 3 dyāhitasandehasya pratikūlatvāt/ anyathā sandigdhopādhyodaradoṣatvāpātāditi bhāvaḥ/ pakṣadvayepīti// apramitatvapramititvarūpapakṣadvaya ityarthaḥ// sāmarthyeti//


samucitadeśasthatvarūpasāmarthavighaṭanadvāretyarthaḥ/ anumitiviṣayābhāvānavagāhinastathaiva pratibandhakatvāditi bhāvaḥ// hetuvacaneti// pratijñāmātreṇa tadanupasthiteritibhāvaḥ// pratijñādhīneti//"pratijñāmātreṇāsyasphuraṇā"diti pramāṇalakṣaṇaṭīkokteriti bhāvaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.ttatprati -rā. 2. dikṣu kḷ -ṭa.rā. 3. dhāddhyā -ṭa. dhādāhi -ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 226. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


bādhādau 1 labdhe tadviparītasyāsiddhatvasya pratīkṣā yuktā/ anyathocyamānagrāhye nigrahe labdhepi uktagrahyaḥ pratīkṣeta//


dvitīyo vāstu/ heturhi sādhyābhāvavārtānabhijñena jñānāntareṇa pakṣe pramitaḥ sādhyābhāvastu hetuvārtānabhijñena bādhena/ hetoḥ sādhyābhāvasāmānādhikaraṇyarūpavyabhicārastu na kenāpi/ tadviṣayakasya sādhyābhāvavati heturiti jñānasyābhāvāt/ tathā ca bādhādyupasthitidaśāyāṃ sannapi vyabhicāro na dhīstha iti drāgdhīsthatvādviṣayāpahāritvenotkaṭatvācca bādhādireva doṣaḥ/ yathā mūko vaktetyādau pramāṇavirodhe satyapi drāgdhīsthaḥ pratijñāpadavirodha eva doṣaḥ/ yathā ca mātā vandhyā prameyatvādityatra vyabhacāre satyapyutkaṭaḥ pratijñāvirodha eva doṣaḥ/ astu vā sādhyābhāvavati pakṣe heturiti viśiṣṭajñānam/ tathāpi pakṣe sādhyaṃ neti jñānāṃśaḥ pakṣe heturiti jñānāṃśanirapekṣa eva doṣaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


treṇāsyasphuraṇā"diti pramāṇalakṣaṇaṭīkokteriti bhāvaḥ// ucyamāneti// mūkohamityādau svakriyāvirodha ucyamānagrāhya pramāṇavirodha uktyanantaragrāhyatvāduktagrahyaḥ/ pūrvaṃ hetoḥ sādhyābhāvasāmānādhikaraṇyarūpavyabhicāro nopasthita ityupetya pṛthagdoṣatvaṃ bādhāderuktam/ idānīṃ vyabhicāropasthitimabhyupetyāpi pṛthagdoṣatvaṃ bādhāderāha -- astu veti//


---------------------------------------------------------------------------


1.dau siddhe ta -ṭa.rā.


---------------------------------------------------------------------------


vāpra-royoḥ-prajñā-dotva-sanam) anumādoṣavādaḥ pu - 227.


---------------------------------------------------------------------------


viṣayāpahāritvāt/ pakṣe heturiti jñānāṃśastu pakṣe sādhyaṃ neti jñānāṃśasāpekṣa eva doṣaḥ/ tannirapekṣasya tasya guṇatvāt/ tathā ca yathā sādhāraṇye sapakṣavṛttitve satyapi vipakṣavṛttitvameva doṣaḥ tathā pakṣe hetujñāne satyapi prāptāprāptavivekena pakṣe sādhyābhāvapramārūpabādhādyaṃśa eva doṣaḥ//


svamate bādhādarvyabhicārādya 1 saṅkaraḥ // 22 //


---------------------------------------------------------------------------


sādhāraṇa iti// pakṣasapakṣavipakṣavṛttirūpasādhāraṇānaikāntika ityarthaḥ/ vipakṣavṛttitvameveti// pakṣasapakṣavṛttitvasyānumityanukūlatvena vipakṣavṛttitvamātrasyaiva pratikūlakatvena tasyaiva doṣatāyā hetvābhāsagranthe maṇyādāvukteriti bhāvaḥ// prāptāprāpteti// doṣatvena prāpta sādhyābhāvapramāṃśaḥ doṣatvenāprāptaḥ hetusatvapramāṃśaḥ iti prāptāprāptavivekenetyarthaḥ//


svamate bādhādervabhicārā 2 saṅkaraḥ // 23 //


---------------------------------------------------------------------------


atha bādhapratirodhayoḥ pratijñādoṣatvasamarthanam//


kecittu bādhapratirodhau hetudoṣāvityāhuḥ /


---------------------------------------------------------------------------


atha bādhapratirodhayoḥ pratijñādoṣatvasamarthanam // 24 //


nanvathāpi bādhapratirodhayorasiddhyavyāptirūpahetudoṣatvābhāvepi bādhitaviṣayatvādirūpaṃ pṛthageva hetudoṣatvamastu tathaiva maṇyādyukteḥ pratijñādoṣatvaṃ kathamityatastatsamarthayitumāha -- kecitviti// tārkikādayaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


1.rāsaṃ -ṭa.rā. 2.rasa - ṭha.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 228. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


kuṭhāre kuṇṭhatvādidoṣābhāvepyākāśasya chedanāyogyatvenaiva 1 chedānutpattivat,


cakṣurādau kācādidoṣābhāvepyatidūratvātisāmīpyasamānābhihārasādṛśyādyarthadoṣeṇaiva pratyakṣapramānutpattivta, agninā siñca 2 tītyādiśabde nirabhidheyatvanyūnatvādiśabdadoṣābhāvepyayogyatvarūpārthadoṣādeva śābdapramānutpattivadanityo ghaṭaḥ prameyatvādityādau prameyadoṣābhāvepi hetudoṣeṇaiva duṣṭatvavacca, sarvaṃ tejo 'nuṣṇaṃ prameyatvādityādyanumāne hetudoṣābhāvepi pratijñātār 3 thasya pramāṇāntaraviruddhatvena sādhanānarhatvarūpaprameyadoṣeṇaivānumānikapramānutpattervaktavyatvāt//


---------------------------------------------------------------------------


"virodhopi tridhaivasyātpratijñārthaviruddhatā/


liṅgarāhityamavyāpti"


rityādiyuktipādīyānuvyākhyānasudhoktaṃ hṛdi kṛtvā karaṇasyāduṣṭatvepyarthadoṣanibandhanakāryānutpattisthale 4 doṣasyaiva vācyatvāditi sadṛṣṭāntamāha-- kuṭhāre 5 ti// samāneti// kṣīranīrādau māṣarāśimaṣyādau sādṛśyasūkṣmatvarūpārthadoṣeṇetyarthaḥ/ vijātīyakaraṇaṃ sajātīyapratyakṣaśabdarūpakaraṇaṃ ca dṛṣṭāntīkṛtyāntaraṅgānumānarūpakaraṇaṃ ca dṛṣṭāntayati -- anitya iti// prameyeti// sādhyadoṣābhāvepītyarthaḥ/ hetudoṣābhāvepīti// sarvatejasaḥ pakṣatayā tadanyasya vyabhicārasthalasyābhāvena vyabhicāradoṣābhāvāt asiddhyāderanāśaṅkyatvāditi bhāvaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


1.chidā- ṭa.rā. 2.ñcodityā-ṭa.rā. 3.jñārthaṃ -ṭa.rā. 4.lertha -ṭha. 5.ra i-ṭa.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


vāpra-royoḥ-prajñā-dotva-sanam) anumādoṣavādaḥ pu - 229.


---------------------------------------------------------------------------


kiñca bādhapratirodhayoranumitigrāhyaviruddhaviṣayatvena paramukhanirīkṣaṇanirapekṣatayā pratyakṣādāvivānumānepi sākṣādevānumitirūpaphalapratibandhakatve saṃbhavati bakabandhanyāyena karaṇavaikalyasaṃpādanadvārā


phalapratibandhakakalpanamayuktam/ anyathā sādṛśyādyarthadoṣeṇaiva dūṣite pratyakṣe kācādikaraṇadoṣaḥ kalpyeta//


---------------------------------------------------------------------------


nanu bādhasya pakṣaniṣṭhatvena pramitābhāvapratiyogisādhakatve na rūpeṇa hetudoṣatvoktāvapyā 1 numānikapramānutpattiryukteti vādinaṃ prati lakṣaṇaṭīkoktarītyā doṣāntaraṃ cāha -- kiñceti// pratyakṣādāviti// pītaḥ śaṅkha ityādipratyakṣe śvetaḥ śaṅkha iti pratyakṣasya yathā sākṣādgrāhyaviruddhaviṣayakatvena pītatvapratyakṣapratibandhakatvaṃ, ghaṭosti, ghaṭo nāstītyanayoḥ śabdajñānayoryathā viruddhaviṣayakatvena pratibadhyapratibandhakabhāvastathetyarthaḥ//


bakabandheti// kena citkañcitpratibandhopāyaṃ brūhīti pṛṣṭe vadati/ bakasya śirasi navanīte nihite satyātapena navanīte dravībhūte cakṣuṣormadhye patite sati cakṣuṣornimīlanaṃ yadā bakasya bhavati tadā tadbandhanaṃ kāryamiti/ tatra navanītanidhānadaśāyāmeva bandhasaṃbhave paścādbandhanopāyo yathā vakrastathā vyāptirūpakaraṇavaikalyasaṃpānadvārā hetudoṣatvakalpanamapi vakratvādayuktamityarthaḥ/ yadvā parāmarśarūpakaraṇe vyāptiviṣayakatvavaikalyasaṃpādanadvāretyarthaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


1. pyanumānatvāttiryu - ṭa.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 230. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


api ca yo hi yanniṣṭhatayā jñātaḥ sannanumitipratibandhakaḥ sa tasya doṣaḥ/ anyathā pratijñāhānyādikamapi hetuhānyādikaṃ syāt/ nityaḥ śabdaḥ anitya iti pratijñāśritāḥ svavacanavirodhādayaḥ anityo varṇa iti māmāṃsakaprayukta pratijñāśritāpasiddhāntādayaśya hetudoṣāḥ syuḥ/ na ca bādhādirhetuniṣṭhatayā jñātastatpratibandhakaḥ/ pratijñānantaraṃ hetūpasthiteḥ prāgeva pratītena tenānumitipratibandhāt//


yadi ca pakṣaniṣṭhatvena pramitābhāvapratiyogisādhakatvaṃ bādha iti bādhasya hetuniṣṭhatvena jñānaṃ kalpyate/

---------------------------------------------------------------------------


gurutvānna hetudoṣatvakalpanaṃ yuktamityuktam/ kalpakābhāvācca na hetudoṣatvaṃ yuktamiti sāmānyanyāyaṃ vipakṣabādhapūrvamāha-- api ceti// pratijñeti// yena yadyathā pratijñātaṃ tena tasya tathā parityāgaḥ pratijñāhāniḥ, ādipadena


pratijñāntarapratijñāvirodhapratijñāsannyāsādigrahaḥ/ pūrvaṃ śabda ityaviśiṣṭatayokte sādhyabhāge varṇātmako nitya iti viśeṣaṇaprakṣepaḥ pratijñantaram/ mitho vyāghātaḥ pratijñāvirodhaḥ/ svoktāpalāpaḥ pratijñāsannyāsaḥ/ pratijñāhānyādinigrahasthānamapi tyaktapratijñakatvādirūpeṇa hetuhānyādikaṃ syādityarthaḥ/ hetudoṣāḥ syuriti// viruddhapratijñakatvādirūpeṇa hetuniṣṭhatayeti bhāvaḥ/ vyāptiṃ samarthya pakṣe nāstītyāha -- na ceti//


bādhakabhāvācca na hetudoṣatvakalpanaṃ yuktamityāha -- yadi ceti// yadvā bādhādirapi hetuniṣṭhatvenaiva jñāto doṣo nānyatheti vādinaṃ pratibādhakamāha -- yadi ceti//


---------------------------------------------------------------------------


vāpra-royoḥ-prajñā-dotva-sanam) anumādoṣavādaḥ pu - 231.


---------------------------------------------------------------------------


tarhi pakṣaniṣṭhatvena pramitābhāvapratiyogisādha 1 katvamasiddhiḥ vyāptirāhitasādhaka 2 tvamavyāptirityasiddhyavyāptyerapi sādhyaniṣṭhatvena jñānaṃ kalpyatām//


api ca bādhādiḥ pratyakṣādisādhāraṇaḥ/ hetvābhāsatve tu hetvasādhāraṇadoṣatvaṃ tantram/ anyathā manonavadhānādirapi hetvābhāsaḥ syāt//


nanu sādhāraṇye 'pi jñāyamānatvenānumitipratibandhakatayā mano 'navadhānādivilakṣaṇatvādbādhāderhetvābhāsatvamiti cenna/ tvanmate 'numitipratibandhakasādhyasiddhiṃ prati viṣayasya sādhyasyāpi hetvābhāsatvāt//


---------------------------------------------------------------------------


pratijñāvirodhaḥ sādhāraṇaḥ itarau tvasādhāraṇāviti lakṣaṇaṭīkāsūcitayuktyā ca hetudoṣatvaṃ nirāha-- api ca bādhādiriti// pratirodha ādipadārthaḥ/ tāvatā kuto na hetudoṣatetyata āha -- hetviti// anyatheti// pratyakṣādisādhāraṇadoṣasyāpi hetvābhāsatva ityarthaḥ vaiṣamyamāśaṅkya nirāha-- nanvityādinā // sādhāyasyāpīti// sādhyasiddheḥ pratibandhakatve sādhyasyāpi jñāyamānatayā pratibandhakatvāditi bhāvaḥ//


bādhādeḥ pratyakṣādisādhāraṇyamevāsiddhaṃ yena hetudoṣatvaṃ na syāditi śaṅkate --nanviti//


---------------------------------------------------------------------------


1. dhanaka- rā. 2.dhanaka -rā.


--------------------------------------------------------------------------


pu - 232. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


nanu pratyakṣādāvutpannasya jñānasya bādhenāpramāṇatvameva bodhyate diṅmohādau darśanāt 1 anumitau tūtpattireva pratibadhyate ityasādhāraṇyamiti cenna/ 2 tathāpi 3 śabdasyātyantāsatyapi dhīhetutvena 4 liṅgābhāsasyāpi taddhetutvāvaśyaṃbhāvāt 5 matsādhāraṇyaparihārāt/ viṣayabādhe 'viśiṣṭe 6 śabdābhāsa evāsadarthabodhako na tu liṅgābhāsa ityasya ca paribhāṣāmātratvāt/ dṛśyate ca bādhāvatārānantaramapi tvadanumitamasadityanu 7 vādaḥ//


kiṃ ca yaḥ karaṇasāmarthyarūpavyāptipakṣadharmatānyataravighaṭanarūpaḥ sa eva hetvābhāsaḥ/ bādhādistu na tathā/ karaṇāsaṃsparśitvāt//


---------------------------------------------------------------------------


bādhena viparītajñānenetyarthaḥ// utpattireveti// anumityutpattireva bādhena pratibadhyata ityarthaḥ/ utpattipratibandha evāsiddhaḥ yenāsādhāraṇyaṃ syādityāha -- śabdābhāsasyeti// śaśaviṣāṇamastītyādivākyādgoviṣāṇamastīti vākyādiva buddhyutpattervādivākyādasadarthakātprativādino bodhotpādanasya yogyatāvāde vyutpāditatvāditi bhāvaḥ//


nanu tatra bādhāvatārānantaraṃ śabdādavagatamasa 8 devetyanubhavādastu śabdābhāsasyābodhakatvaṃ na tu liṅgābhāsasya/ tathānanubhavādityata āha -- dṛśyate ceti// karaṇasaṃsparśitatvāditi//


---------------------------------------------------------------------------


1.parokṣāyāṃ ityadhikam -ga.ṭa.rā. 2.tathāpi iti na -ga.ṭa.rā. 3.bdābhāsasyā-ga.ṭa.rā. 4.tvadarśanena-ga.ṭa.rā. 5.matsādhāraṇyāparihārāt iti na -ga.rā. 6.ṣṭepi -ga.ṭa.rā. 7.nubhavaḥ-ga.ṭa.rā. 8.dityanu-ṭa.


---------------------------------------------------------------------------


vāpra-royoḥ-prajñā-dotva-sanam) anumādoṣavādaḥ pu - 233.


---------------------------------------------------------------------------


tasmādbādhapratirodhau sādhanāhetvarūpapremeyadoṣatvāt, sākṣādevānumitipratibandhakatvāt, pratijñānantaraṃ hetūpasthitataḥ prāgeva pratibhāsāt, pratyakṣaśabdasādhāraṇyāt, karaṇasāmarthyāvighaṭa 1 natvācca na hetudoṣau/ kiṃ tu pratijñādoṣāviti//


yā tu ṭīkākārītyā --


"adṛṣṭe vyabhicāretu sādhakaṃ taditisphuṭam/


jñāyate sākṣiṇaivādvā mānabādhe na tadbhavet//


ityanuvyākhyānas pratyakṣabādhenānumānasya vyabhicāro bhavatīti vyākhyā sā vyāptigrahaṇadaśābhiprāyā/ tadā pratijñādivibhāgābhāvāt/ anumitidaśāyāṃ tu bādho viṣayāpahāreṇa pratijñā doṣa eva/ anyathā pramāṇaviruddhārthapratijñā pratijñāvirodha iti pramāṇalakṣaṇavirodhāt//


yāpi anuvyākhyāne --


---------------------------------------------------------------------------


sādhyābhāvapramāyāṃ 2 karaṇāpratīteriti bhāvaḥ/ tasmādityetatprāguktarītyā pañcadhā vyācaṣṭe -- sādhanānarhatvetyādinā// bhaktipādīyasudhāvirodha 3 māśaṅkya tadabhiprāyoktyā nirāha-- yātviti// setyanvayaḥ/ vyāptigrahaṇeti// vyāptigrahaṇasamaye 'vyāpterutthāpako bādha iti pakṣastviṣyata eva"mānabādhe na tadbhavediti vakṣyamāṇatvā"diti yuktipādīyasudhokteriti bhāvaḥ/ yuktipādīyānuvyākhyānoktivirodhañca nirāha -- yāpīti// tatra pratijñārthavirodha ityevoktāvapi sudhāyāṃ vakṣyamāṇa--


---------------------------------------------------------------------------


1.ṭakatvā-ga.ṭa.rā. 2.yāḥ -ka.ṭha. 3.rodhāyāśa --ḍa.ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 234. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


"virodhopi tridhaiva syātpratijñārthaviruddhatā/


liṅgarāhityamavyāptiḥ"


iti bādhapratirodhayorasiddhyādinā saha hetudoṣatvoktiḥ sāpi bādhādinaiva dūṣite viṣaye pravartamānasya hetorapyaviṣayavṛttitvaṃ nāma doṣostītyabhipretyaiva / na tu


bādhādin viṣayadoṣa iti//


bādhapratirodhayoḥ pratijñādoṣatvasamarthanam// 23 //


---------------------------------------------------------------------------


vibhāgānurodhena bādhapratirodhayorityanuvādaḥ/ ityabhipratyeti// tathai'vasudhāyāṃ pratīteriti bhāvaḥ//


bādhapratirodhayoḥ pratijñādoṣatvasamarthanam// 24 //


---------------------------------------------------------------------------


atha sādhyasādhanavaikalyayordṛṣṭāntadoṣatvasamarthanam // 24 //


nanu sādhyavikalo dṛṣṭānto vipakṣa eveti tatra vartamāno hetuḥ sapakṣāntaravṛttau satyāṃ pakṣatrayavṛttitvātsādhāraṇaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


atha sādhyasādhanavaikalyayordṛṣṭāntadoṣatvasamarthanam // 25 //


sādhyavaikalyāderhetudoṣatvena 1 pārthakyaṃ prāguktamayuktamityāśaṅkya nirāha -- nanvityādinā //


---------------------------------------------------------------------------


1.saṃgrahasaṃbhavāddṛṣṭāntadoṣatvena ityadhikam -ṭha.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


sāmāna-vailyayo-dṛntadotva-sanam) anumādoṣavādaḥ pu - 235.


---------------------------------------------------------------------------


asatyāṃ tu sapakṣavṛttau pakṣavipakṣayoreva vartamānatvādviruddhaḥ/ sādhyadharmavati dṛṣṭānte sādhanavikale heturvyāpyatvāsiddha iti dṛṣṭāntābhāso hetvābhāsāntargata eveti cenna/ bādhādeḥ pakṣāśritatayevāvyāptyāderhetvāśritatayeva ca sādhyavaikalyāderdṛṣṭāntāśritatayaiva pratibhāsāt/ pratibhāsānusāreṇa codbhāvyātvāt/ udbhāvyasya caiva vyutpādyatvāt//


kiñcopajīvyatvenānumānāṅgadṛṣṭāntadoṣeṇaivānumāne duṣṭe kathaṃ piṣṭapeṣakahetvābhāsapratīkṣā/ anyathā bādhe pakṣasyaiva vipakṣatvāt bādho vyabhicāre ' 1 ntarbhūtaḥ syāt/ savya 2 bhicāraviruddhau 3 ca vyāptihīnatvāvdyāpyatvāsiddhe 'ntarbhūtau syātām/ asādhāraṇe ca sapakṣasya sapakṣasya sādhanavaikalyāvaśyaṃbhāvātsopi sādhanavaikalyentarbhūtaḥ syāt/


---------------------------------------------------------------------------


"sādhyasādhanavaikalyaṃ dṛṣṭāntasya viśeṣaṇe"/


4 iti bhaktipādīyānuvyākhyānasudhoktarītyā dṛṣṭāntadoṣatvamupapādayati -- bādhāderiti// nanu sādhyavaikalyādisthale vyabhicārāderapi sāmagrībalena spurasaṇasaṃbhavāt vyabhicārādirapyudbhāvya iti hetvābhāsatvena vyutpādanaṃ yuktamiti cettadāpyupajīvyatvāddṛṣṭāntadoṣa evetyāha-- kiñciti// vipakṣe 'nekabādhakasatvā 5 cca dṛṣṭāntadoṣatvameva yuktamityāha -- anyatheti//


---------------------------------------------------------------------------


1.rānta -ga.ṭa.rā. 2.vyabhicā - ga.rā. 3.viruddhaucāvyāptyadhīnatvāt vyāpyatvāsiddhau antarbhū -ṭa. viruddhau ca vyā-rā. 4.ityādi


bha -ṭha. 5.sadbhāvācca -ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 236. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


anupasaṃhāriṇi ca dṛṣṭāntābhāva āvaśyaka iti sopi dṛṣṭāntābhāsentarbhūtaḥ syāt//


kiñca jīvaccharīrajātaṃ sātmakaṃ prāṇādimatvāt ghaṭavadityatra śabdo 'bhidheyaḥ prameyatvāvdyatirekeṇa ghaṭavadityatra ca krameṇa vyatirekavyāpteranvayavyāpteśca satvena hetudoṣābhāvepi dhūmānumānepi hṛde dṛṣṭāntite hetudoṣābhāvepi dṛṣṭānto duṣṭa iti taddoṣaḥ pṛthageva/ tatrāpyanupadarśitavyāptikatvāvdyāpyatvāsiddhireveti cenna/ tathāpyathadoṣābhāvāt/ tatraiva māhanase dṛṣṭāntite vyāpyatvāsiddhirneti tasyānityadoṣatvāpātācca / hṛde dṛṣṭāntitepi yatra dhūmastatrāgniriti pūrvabhāgena vyāpterupadarśitatvācca//


---------------------------------------------------------------------------


hetudoṣasāṅkaryamātreṇa hetudoṣatva ityarthaḥ/ anupasaṃhāriṇiceti// savyabhicābhedabhinne sarvamanityaṃ kāryatvādityādāvityarthaḥ/ hetudoṣāsaṃṅkīrṇatvācca dṛṣṭāntadoṣaḥ pṛthagityāha-- kiñca jīvaccharīreti// sapakṣāntare vartamānasya sādhanasya dṛṣṭāntīkṛte"sapakṣe vṛttau hetvābhāvasatvānupapatteśce"ti paddhatyuktamāha -- dhūmeti// hetudoṣasāṅkaryamāśaṅkate -- tatrāpīti// tatraiveti// dhūmānumāna


evetyarthaḥ/ tasyāḥ vyāpyatvāsiddheḥ/ upadarśitavyāptikatvadaśāyāṃ vyāpyatvāsiddhiśaṅkāpi netyāha-- hṛda iti//


nanvastvevaṃ sādhyavaikalyāderdṛṣṭāntadoṣatvaṃ tathāpi dṛṣṭāntadoṣo dvividha ityayuktaṃ tasyānekavidhatvādityata āha-- ubhayeti// sudhoktamevāha-- ekavaikalyenaiveti//


---------------------------------------------------------------------------


1.ricetyuktasavyabhicā -ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


sāsāna-vailyayo-hantadotva-sanam) anumādoṣavādaḥ pu - 237.

---------------------------------------------------------------------------


ubhayavaikalyaṃ tu na pṛthagdoṣaḥ/ ekavaikalyenaiva duṣṭatvasiddhe 1 ritaravaikalyasya vaiyarthyāt/ saṃbhavamātreṇa pṛthagvacane anaikāntikakālātītatvaṃ asiddhakālātītatvamityādyapi hetvābhāsāntaraṃ syāt/ āśrayahīnatvāvyāptyabhidhānādyudāharaṇābhāsasyāntarbhāvaḥ paddhatyādau dṛṣṭavyaḥ//


yā tu"sādhyasya sādhanasya vānanugamo dṛṣṭāntavirodha"iti pramāṇalakṣaṇavyākhyāvasare ṭīkākārīyā"ubhayorveti grāhya"mityuktiḥ sā yathā mano 'nityaṃ mūrtatvātparamāṇuvat karmavat ityatra krameṇa sādhyavaikalyaṃ sādhanavaikalyaṃ ca doṣaḥ tathā gaganavadityādau ubhayavaikalyākhyau doṣau sta ityabhipretyaiva/ na tūbhavaikalya 2 dūṣaṇasya pṛthagdoṣatvamityabhipretya/ anyathaikekavaikalyena dṛṣṭāntasya duṣṭatve samuditakalpanāvaiyarthyādityādi--


---------------------------------------------------------------------------


nanvathāpi dṛṣṭāntarūpāśrayāsiddhivyāptyanabhidhanaviparītavyāptyabhidhānādīnāṃ dṛṣṭāntadoṣāṇāṃ kāṃ gatirityata āha-- āśrayahīnatveti// ādipadena pramāṇalakṣaṇaṭīkā grāhyā/ ubhayavaikalyasyāpi doṣatvena


lakṣaṇaṭīkāyāmuktatvapratīteḥ tadvirodhamāśaṅkyanirāha-- 3 yātviti//


---------------------------------------------------------------------------


1.ddho ita- ga.ṭa.rā. 2.lyarūpeṇaikadoṣatvami-ga.rā. 3.ṅkyā -ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 238. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


sudha 1 yobhayavaikalyaṃ na pṛthaggaṇanīyamati 2 pramāṇapaddhatyā ca virodhāt//


sādhyasādhanavaikalyayordṛṣṭāntadoṣatvasamarthanam// 24 //


---------------------------------------------------------------------------


sudhayeti // bhaktipādīya sudhayetyarthaḥ //


sādhyasādhanavaikalyayordṛṣṭāntadoṣatvasamarthanam // 25 //


---------------------------------------------------------------------------


athāśrayāsiddherdeṣatvabhaṅgaḥ // 25 //


āśrayāsiddhistu na doṣaḥ/ tathā hi --


na tāvadāśrayāsiddhatvaṃ anityo ghaṭaḥ kāryatvāt --


---------------------------------------------------------------------------


athāśrayāsiddherdeṣatvabhaṅgaḥ // 26 //


nanu yaduktamasiddhiravyāptiriti dvāveva hetudoṣāviti tadayuktam/ āśrayāsiddhatvātprasiddhasādhyakatvavyadhikaraṇāsiddhatvarūpahetudoṣāṇāṃ bhāvādityataḥ"āśrayasādhyavyadhikaraṇāsiddhayo na dūṣaṇam"ityādipramāṇalakṣaṇataṭṭīkādyuktarītyāśrayāsiddhatvāderadoṣatvaṃ vyutpādayitukāma āśrayāsiddhatvāṃśe tāvaduktamāha -- āśrayāsiddhistviti// tatkimāśrayāsiddhatvaṃ siddhasādhakatvaṃ vā pakṣīkṛtākāreṇāsatvaṃ vā abhāvāśrayatvaṃ vā 3 asadāśrayatvaṃ vā asadāśrayakatvaṃ vā ādyatrayaṃ tāvannayuktamiti nirākaroti-- na tāvaditi, nāpi svarṇamaya iti, nāpyatyantābhāveti ca granthena//


---------------------------------------------------------------------------


1.dhāyāṃ -ga.ṭa.rā. 2.pramāṇapadaṃ na -ga.ṭa.rā. 3.asadāśrayatvaṃ vā iti nāsti -ṭha. asadāśrayakatvaṃ vā iti na -ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


āyāddheḥdotvabhaṅgaḥ) anumādoṣavādaḥ pu - 239.


---------------------------------------------------------------------------


ghaṭavadityādāviva siddhasādhakatvaṃ tatra sandehagarbhitapakṣatvābhāvena pakṣarūpāśrayābhāvāditi yuktam/ sandehābhāvepi 1 pakṣatāyā uktatvāt/ tasya manmatepyasaṅga 2 tatvāntarbhāveṇa doṣatvāt//


nāpi svarṇamayodriragnimānityādāviva pakṣaviśeṣaṇābhāvena pakṣīkṛtākāreṇāsatvaṃ tasya manmate 'pi bādhāntarbhāveṇa 3 doṣatvāt//


nāpyatyantābhāvaśraya 4 katvam abhāvasya tucchatvena pratibandhakābhāve 5 kāraṇatvasyevābhāve āśrayatvasyāpyabhāvāt atyantābhāvasyāprāmāṇikapratiyogikatvenāprāmāṇikatvācceti yuktam/ atyantābhāvapratiyogina eva tucchatvenābhāvasyātucchatvāt/


---------------------------------------------------------------------------


na tāvadityasya yuktamityanvayaḥ/ siddhasādhakasya kathamāśrayāsiddhatvamityato dūṣaṇasaukaryāyāha -- tatreti// uktatvāditi// pakṣalakṣaṇoktiprastāve sādhya 6 dharmaviśiṣṭaḥ pakṣa ityuktatvādityarthaḥ/ doṣatvāditi// parārthānumāne 'saṅgatirūpanigrahasthānāntarbhūtatvena doṣatvasya svābhimatānumānadoṣoktiprastāve kathitatvāditi


bhāvaḥ// pakṣaviśeṣaṇābhāveneti// āśrayaviśeṣaṇāsiddhyā cāśrayāsiddhirasaṃkīrṇeti maṇyukteriti bhāvaḥ// bādhāntarbhāveneti// pakṣatadviśeṣaṇasādhyatadviśeṣaṇādibādhabhedena bādhasyonakavidhatvātpakṣaviśeṣaṇabādhe 7 ntarbhāva iti bhāvaḥ// nāpīti// yuktamityanvayaḥ//


abhāvapakṣakatve āśrayāsiddhatvaṃ hetoḥ kuta ityata āha -- abhāvasyeti// aprāmāṇikatvācceti// tathā ca tasya kataṃ pakṣatvenānumānapramāṇaviṣayatetyarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.apipadaṃ na -ga.ṭa.rā. 2.ṅgatyanta- ka.ga.ṭa.rā. 3.vena do -ka.ga.ṭa.rā. 4.yakatvaṃ -ka.ga.rā. 5.kāraṇatvāśrayatvābhāve -ka. ve āśraya -ṭha. 6.dharmapadaṃ na -ṭha.ḍa. 7. ntarbhavatīti -ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 240. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


pratibandhakābhāvasyā 1 pyanyathāsiddhyaivākāraṇatvāt/ aprāmāṇikatvasya prāmāṇikātyantābhāvapratiyogitvarūpatvena hetorviruddhatvācca/ tasyāpyabhāvatvāprāmāṇika 2 pratiyogikatvādidharmāśrayatvācca/ taduktam/"na cātyantābhāvo 'pi sarvadharmarahita"iti//


kintu vandhyāsuto na vaktā acetanatvādityādāvivāsadāśrayatvāt/ tasya tu doṣatvaṃ kimasato nirdharmakatvena,


---------------------------------------------------------------------------


kathaṃ tarhi pratibandhakābhāvasya kāraṇatvaṃ netyuktaṃ dvitīyaparicchede ityatastasyāsatvādakāraṇatvaṃ na bhavatītyāha -- pratibandhaketi// dvitīyo heturayukta ityāha -- aprāmāṇikatvasyeti// atyantābhāvoprāmāṇikaḥ aprāmāṇikapratiyogikatvādityuktirayuktā 3 aprāmāṇikapratiyogikatvādityasyatu 4 prāmāṇikātyantābhāvapratiyogī yaḥ tatpratiyogikatvādityarthaḥ/ tathā cātyantābhāvopāmāṇika iti yatsādhyaṃ tadabhāvena prāmāṇikatvenāprāmāṇikapratiyogikatvāditiheturvyāpta iti kathaṃ na viruddhahetvābhāsa ityarthaḥ/ tasyāpīti// tathācāśrayatvasyaivābhāvāditi vyāhatamiti bhāvaḥ// taduktamiti// pramāṇalakṣaṇe//


evaṃ pakṣatraye niraste paśnapūrvaṃ caturthamavaśeṣayati -- kintviti//


---------------------------------------------------------------------------


1.apipadaṃ na -ga.ṭa. 2.katvapra -ga.rā. 3.aprāmāṇika ityasya prāmāṇikātyantābhāvapratiyogītyarthaḥ - ṭa. 4.sya prā - ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


āyāddhe-dotvabhaṅgaḥ) anumādoṣavādaḥ pu - 241.


---------------------------------------------------------------------------


sādhyadharmānāśrayatvena bādhāt sādhanābhāvenāsiddhervā pratītyaviṣayatvena vidhiniṣedharūpasakalavyavahārābhājanatvādvā 1 aprāmāṇikatvena pramāṇānaṅgatvādvā tasyādoṣatve 'tiprasaṅgādā niradhikaraṇayordharmayorniyatasāmānādhikaraṇyarūpavyāptyabhāvādvā//


nādyau/ asati tvaduktayoḥ sādhyasādhanadharmānāśrayatvarūpayoḥ sādhyayornirdhamakatvarūpasya sādhanasya cāsaṃbhavena tavāpi bādhādiprasaṅgāt/ tvaduktadharmāṇāmabhāvarūpatvāttatra saṃbhe 2 ca tata eva maduktāvaktṛtvācetanatvāderapi saṃbhavāt/ bhāvarūpāṇāṃ tu mayāpyanaṅgīkārāt//


yadi ca sādhyadharmā 3 dyabhāvādyāśrayatvābhāve 'pi --


---------------------------------------------------------------------------


"doṣo vyāhatirevāsti nṛśṛṅgāstitvasādhana"


ityādibhaktipādīyānuvyākhyānāvataraṇaprastāve sudhāyāṃ vikalpirītyā ṣoḍhā vikalpayati -- kimityādinā// bādhādityādipañcamyantānāṃ doṣatvamityanenānvayaḥ// dharmayoriti// sādhyasādhanarūpadharmayorityarthaḥ/ nādyāviti//


sādhyaṃ nāsti sādhanaṃ nāstīti kalpāvityarthaḥ/ bādhādītyādipadenāsiddhigrahaḥ// tvaduktadharmāṇāmiti// sādhyadharmānāśrayatvasādhanadharmānāśrayatvanirdharmakatvarūpadharmāṇāmityarthaḥ/ tatreti// vandhyāsutādāvasatītyarthaḥ/ etenetyuktaṃ vyanakti --


---------------------------------------------------------------------------


1.apramāṇatvenānāṅgatvādvā -ṭa. 2.aprāmāṇikatvādvā -rā. 2.vena tata -ka.ga. 3.ādipadaṃ na -ka.ga.ṭa.rā.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 242. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


sādhyadharmādyanāśrayatvasya satvāttava na bādhādiḥ 1 tarhi vaktṛtvābhāvā 2 śrayatvābhāve 'pi vaktṛtvā 3 nāśrayatvasya satvānmamāpi na bādhādi//


etenāsatvādeva vaktṛtvādivadavaktṛtvādikamapi neti bādhādīti nirastam/ vandhyāsutaviśiṣṭasya vaktṛtvasyābhāvaṃ prati vandhyāsutāsatvasya sādhakatvenābādhakatvāt/ viśeṣaṇaviśeṣyayorabhāve viśiṣṭābhāvadārḍhyāt/ tata eva prāmāṇikatva 4 vadaprāmāṇikatvasyāpyabhāvāpātācca//


nanvaprāmāṇikatvādikamasatvānuguṇaṃ tadabhāve prāmāṇikatvena 5 satvāpātāditi cet/ samaṃ prakṛte 'pi avaktṛtvābhāve vaktṛtvena satvāpātāt//


kiñca vaktṛtvavadaktṛtvasyābhāve bādhavadabādhopi syāt/


---------------------------------------------------------------------------


vandhyeti// kathaṃ sādhakatvamityata āha-- viśeṣaṇeti// vandhyāsuta 3 rūpaviśeṣaṇasya vaktṛtvarūviśeṣas cābhāva ityarthaḥ/ tata eveti// asatvādevetyarthaḥ/ samamityuktaṃ vyanakti -- avaktṛtveti// avaktatṛtvavaditi// avaktṛtvasyevetyarthaḥ/ vandhyāsuto na vaktācetanatvādityatrāvaktṛtvarūpasādhyadharmābhāvādbādha ityuktaṃ tvayā, mayā


avaktṛtvābhāve vaktṛtvaṃ syādityuktamā/ vaktṛtvamapi na cettarhi avaktṛtvaṃ neti kṛtvā bādha iti tvayocyate tatā tadabhāvarūpavaktṛtvamapi netyabādhopi syādityarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.di -ga.rā. 'di'iti śodhitam-ṭa. 2.vādyāśra -ga.rā. 3.tvādyanā -ga.ṭa.rā. 4.vadaprāmāṇikateti nāsti-ka.ga.ṭa.rā. 5.nāsatvābhāvāpā -rā. 6.tatvarū -ṭha. 7.apipadaṃ adhikaṃ -ga.ṭa.rā.


---------------------------------------------------------------------------


āyāddheḥ-dotva-bhaṅgaḥ) anumādoṣavādaḥ pu - 243.


---------------------------------------------------------------------------


api ca tvaduktavaktṛtvāvaktṛtvobhayābhāvarūpaṃ sādhyamasatvarūpaṃ sādhanaṃ ca na syāditi tavāpi bādhādi syāt/ nanvaprāmāṇikatvādikaṃ pratyasato nāśrayatve 'pi aprāmāṇikatvādike tadāśritatvaṃ vā asatyeva tajjñānahetubhūtajñānaviṣayatvaviśeṣarūpaṃ nirūpakatvaṃ vā yuktam ātītādau viṣayatva 1 rūpadharmābhāvepi tajjñāne ta 2 dviṣayakatvadarśanāt/ śuktirūpyatādātmyādau pratītamātreṇa nirūpakatvadarśanācceti cet/ samaṃ prakṛtepi//


---------------------------------------------------------------------------


asadāśrayasthale bādhāsiddhyorudbhāvanaṃ svavyāhataṃ cetyāha-- api ca tvaduktamiti/ vandhyāsute vaktṛtvavadavaktṛtvamapi nāsti asatvādeveti tvaduktamityarthaḥ/ na syāditi// asatvāditi tvaduktahetoreveti bhāvaḥ// bādhādīti// bādhāsiddhī syātāmityarthaḥ 3 //


paramukhena samādhiṃ vācayitvā sāmyenottaramāha -- nanvityādinā// etajjñāneti// aprāmāṇikatvādikaṃ prati asat āśraya iti nirūpaktavamasti/ nirūpakatvaṃ ca nirūpyajñānahetubhūtajñānaviṣayatvamityarthaḥ/ ghaṭādivyavahāraṃ prati nirūpakaghaṭādiniṣṭhanirūpakatvavyāvṛtyarthaṃ viśeṣarūpamityuktam/ keṣāñcidāśrayābhāve asatvameva dṛṣṭamiti kathamāśrayābhāve dharmāṇāṃ satvamityataḥ svabhāva evāya dharmāṇāmiti bhāvena sudhoktamevāha-- vicitrā hītyādinā//


---------------------------------------------------------------------------


1.tvapratiyogitvarū -ga.ṭha.rā. 2.dabhāve ca viṣayitvasya tatpratiyogikatvasya cada -ga.ṭa.rā. 3.ghaṭādivyavahāraṃ prati nirūpakaghaṭādiniṣṭhanirūpakatvavyāvṛttyarthaṃ


viśeṣarūpamityapi ityadhikam -ṭha.

---------------------------------------------------------------------------


pu - 244. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


vicitrā hi dharmāḥ/ kecidāśritāḥ/ yathā rūpādayaḥ/ kecinyāśritā anyonaparañjakāḥ/ yathā jñānādayo ghaṭādīnām/ kecidanāśritāḥ/ yathāsatvādayaḥ śaśaśraṅgamasadityabādhitapratīteḥ/ anyathā tasyāsatvāsiddheḥ//


kiṃ ca tvanmate bhūtalaghaṭābhāvayorapi saṃbandho na saṃyogādiḥ nāpyūrdhvādharībhāvādiḥ/ kintu nirūpyasyābhāvasya svarūpameva/ na tu nirūpakasyādhikaraṇasyobhayorvā svarūpam/ 1 ghaṭatajjñānayoḥ sambandhasya nirūpyajñānamātrasvarūpatvadarśanāt/


---------------------------------------------------------------------------


nanu vandhyāsatu vaktṛtvābhāvarūpasādhyāsaṃbandho na vandhyāsutasatvaṃ vinopapadyata iti kathaṃ tatrācetanatvahetunā sādhyasambandhaḥ sidhyedityato 'bhāvasvarūpameva tatra saṃmbandha iti dṛṣṭāntapūrvamāha -- kiñca tvanmata iti// saṃyogādiḥ samavāya ādipadārthaḥ/ dravyatvādirūpatvābhāvāditi bhāvaḥ/ nāpīti// ghaṭādi 2 mūrtatvābhāvāditi bhāvaḥ/ natu nirūpakasyeti// tathātve bhūtalollekhyapi jñānamabhāvollekhi syāditi bhāvaḥ// ubhayorveti// anekatvāpatteḥ bhūtaladhiyobhāvānullekhitvācceti bhāvaḥ/ abhāvasya svarūpamevetyatra hetumāha-- ghaṭasyeti// yadvā abhāvasvarūpamevetyatra natvityādinoktasādhyadvaye ca hetumāha -- ghaṭasyeti// nāyamiti// vaktṛtvābhāvasambandha ityarthaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


1.ghaṭasya svajñānasvābhāvābhyāṃ saṃbandhasya nirūpyajñānābhāvasvarūpamātratvadarśanāt - ga.ṭa.rā. 2. divanmūrta -ṭha.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


āyādveḥ-dotva-bhaṅgaḥ) anumādoṣavādaḥ pu - 245.


---------------------------------------------------------------------------


evaṃ vandhyāsutavaktṛtvābhāvayorapyabhāvasvarūpameva saṃbandha iti nāyamadhikaraṇasatvāpekṣaḥ//


manmate 'pi bhūtalaghaṭābhāvayoriva vandhyāsutavaktṛtvābhāvayorapi saṃyogādyanyo 'bhāvamātrāśritaḥ saṃbandho nādhikaraṇasatvāpekṣaḥ/ atītatajjñānayo 1 rasattajjñānayoḥ 2 śuktirūpyatādātmyatadabhāvayoratīte 3 vartamānaṃ 4 nāstītyabādhita 5 pratītyā atītavartamānābhāvayoḥ śaśaśraṅgamasa 6 dityabādhitapratītyā śaśaśraṅgasatvābhāvayoḥ sambandhe nirūpyajñānābhāvādisvarūpamātrāśritatvadarśanāt/ tadvadacetanatvā-


---------------------------------------------------------------------------


nanvevamapi bhavanmate satvāpekṣaḥ syādityata āha-- manmatepīti// abhāvamātrāśrita ityatra hetumāha-- atīteti// ṣaṣṭhīdvivacanāntānāṃ ṣaṇṇāṃ sambandha ityanenānvayaḥ/ evaṃ vandhyāsuto na vaktā acetanatvādityatra bādhadoṣaṃ nirasyāsiddhyādi nirāha-- tadvaditi// aprāmāṇikatvāderiva/ tasyā yathā asadāśritatvādikamucyate tathetyarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.ratītardhvaṃsayorasa - ga.ṭa.rā. 2.śaśaśraṅgamasadityabādhitapratīteḥ śaśaśraṅgasatvābhāvayoḥ atīta - ṭa. 3.teva -ka.ga.ṭa.rā. 4.natvaṃ nā-ṭa.rā. 5.tapratīteratītavartamānatvābhāvayoḥ śuktirūpyatādātmyābhāvayorabhāvamātrāśrita-ṭa. 6.tvadyabhā - ga.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 246. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


derasatvāderasadāśritatvasya vā tannirūpyasvabhāvatvarūpasvarūpasambandhasya vā abhāvamātrāśritasya sambandhāntarasya vāsiddhyādiśabdārthatvānnāsiddhyādi//


na tṛtīyaḥ/ pratītyaviṣaya iti pratītiviṣayatvavam sakalavyavahārābhājanamiti vyavahāraviṣayatvavacca na vaktetyādipratītiviṣayatvavyavahārabhājanatvayorapi saṃbhavāt/ vistṛtaṃ caitannyāyāmṛte//


kiñca sakalavyavahārābhājanatve tava maunaṃ syāt/ na cāprāmāṇikerthe vāvadūkatvādapi mūkatvameva varamiti vācyam/ vandhyāsutasyāprāṇikatvepi tadaprāmāṇikatvasyeva tadavaktṛtvasyāpiprāmāṇikatvāt/


---------------------------------------------------------------------------


abhāvamātreti// cetanatvābhāvamātretyarthaḥ/ siddhyādipadārthatvāditipadacchedaḥ/ ādipadena 1 bādhagrahaḥ/ pratītyaviṣayatvena vidhiniṣedharūpasakalavyavahārābhājanatvādveti pakṣaṃ nirāha-- na tṛtīya iti// nyāyāmṛta iti// asatopi sādhyasādhanadharmāśrayatvādikamastītyetat mithyātvaniruktibhaṅge asataḥ pratiyogitvasamarthanavāde ceti bhāvaḥ/ tavamaunamiti// vandhyāsuto na vaktā acetanatvādityādāvasmābhirukte sati tatra pratyuttaraṃ na 2 śakyaṃ syāditibhāvaḥ//


satyamevamavaktṛtvasyāprāmāṇikatve mūkatvameva varamiti bhāṣaṇaṃ na caitadaprāmāṇimityāha -- vandhyāsutasyeti// aprāmāṇikasaṃbandhinaḥ kathaṃ prāmāṇikaktamityato dṛṣṭāntoktiḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.na pakṣadharmatādigrahani - ṭa. 2.vācyam syā - ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


āyādve-dotva-bhaṅgaḥ) anumādoṣavādaḥ pu - 247.


---------------------------------------------------------------------------


aprāmāṇitakerthe ityuktvā punarmūkatvoktau, mūkatvavidhauca vyāghātācca/ aprāmāṇikamasadāśrayakatvaṃ niṣeddhuṃ 1 prakamya vyāghātodbhāvane 'pratibhayā madhye mūkībhāvādapi ādāveva mūkūbhāvasya varatvena maduktāsadāśrayatvanirāsāsiddheśca//


na caturthaḥ/ asanna pramāṇāṅgaṃ aprāmāṇikatvāditi pramāṇā 2 ṅgatvāt na vaktā acetanatvāditi pramāṇāṅgatvasyāpi sambhavāt//


---------------------------------------------------------------------------


svakriyāvirodhaṃ cāha -- aprāmāṇikerthe iti// punarmūkatvoktau vyāghātādityanvayaḥ/ prakārāntereṇāpi vyāhatimāha -- vidhiniṣedheti// asadāśrayatvamiti// asataḥ sādhanāśrayatvamiti vā sādhyasādhanayorasadāśrayatvaṃ vā aprāmāṇikamiti niṣeddhumupakramya vartamānasya tava pratītyaviṣaśaya iti pratītiviṣayatvavadityādināsmābhirvyāghātodbhāvane kṛte sati pratyuttarāparisphūrtirūpāpratibhayā kathāmadhye mūkībhāvādapi kathopakrama eva mūkībhāvasya varatvenetyarthaḥ//


asatoprāmāṇikatvena pramāṇānaṅgatvādvāsadāśrayatvaṃ doṣa iti pakṣaṃ nirāha--


na caturtha iti// asadāśratvasyādoṣatve 'tiprasaṅgāditi pakṣaṃ nirāha -- na pañcama iti //


---------------------------------------------------------------------------


1.ddhumupaka -ka.ga.ṭa. 2.ṇānaṅga-ga.ṭa.rā.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 248. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


na pañcamaḥ/ bādhādihīnasya vandhyāsuto na vaktetyādeḥ saddhetutvena śaśaśraṅgamasti śṛṅgatvāt vandhyāsuto vaktā


satatvādityāderasaddhetośca bādhāsiddhyādinaiva duṣṭatvena cātiprasaṅgabhāvāt/ sutatvābhāvepi vandhyāsuto na vaktetyādau pakṣīkaraṇaṃ ca vandhyāsutaśabdena tathā pratītimātreṇa yuktam/ nahi vandhyāsutosanniti niṣedhaprayojanaka prasaktyarthaṃ vandhyāsuta ityuktimātreṇa 1 sutatvasya satvaṃ sidhyati/ atiprasaṅgāt//


na ṣaṣṭhaḥ/ sadāśrayatvepi prameyatvānityatvādau -


--------------------------------------------------------------------------


atiprasaṅgo hi nṛśṛṅgāstitvādirapi sidhyediti vaktavyaḥ/ sa tu na yuktaḥ/ doṣāntareṇaiva tatsiddhipratibandhāditi bhāvena --


"doṣo vyāhatirevāsti nṛśṛṅgāstitva sādhane"


ityādyanuvyākhyānasudhoktamāha -- bādhādīti// nanu sutatvābhāvādvandhyāsuta iti pakṣīkaraṇāyogātsopyasaddheturevetyata āha -- sutatvābhāvepīti// atiprasaṅgāditi/ śuktirūpyatādātmyaṃ nāsti, iha ghaṭo nāsti, śaśe viṣāṇaṃ nāstītyādāvapi niṣedhyasya tatra satvāpātāditi bhāvaḥ/ sāmānādhikaraṇyarūpavyāptyabhāvādasadāśrayatvaṃ doṣa iti pakṣaṃ pratyāha -- na ṣaṣṭha iti// sādhyasādhanayorvyāptyabhāve āśrayasyāsatvaṃ na prayojakaṃ vyatirekatonvayataśca vyabhicārāt/


---------------------------------------------------------------------------


1.sutaśabdena -- ityādiretāvānpranthaḥ nāsti -ga.rā.


---------------------------------------------------------------------------


āyaddheḥ-dotva-bhaṅgaḥ) anumādoṣavādaḥ pu - 249.


---------------------------------------------------------------------------


vyāptyadṛṣṭyā asadāśrayatvepyaprāmāṇikatvāsatvayorvyāptidṛṣṭyā cāvaktṛtvācetanatvayorapi vyabhicārādarśanenāvinābhāvarūpavyāpteḥ saṃbhavāt/ tayorghaṭādau sāmānādhikaraṇyadarśanācca//


kiñca asadāśrayasya sādhakatvaṃ netyapi kenacilliṅgena sādhanīyam/ tatra cāsannāśrayaḥ evaṃ vatvādityasanvā pakṣīkartavyaḥ, asadāśrayo heturna sādhyasādhakaṃ evaṃ 1 tvādityasadāśrayo heturvā ubhayathāpi saheturasadāśraya eva/ asati saddharmānaṅgīkārāt/


---------------------------------------------------------------------------


kintu vyabhācāradarśanādikameva/ tadabhāve 'sadāśrayayorapi vyāptiravadhārayituṃ śakyata evetiti vyāptyabhāvosiddha ityāha-- asadāśrayatvepītyādinā//


nanu kathamasadāśrayatve sāmānādhikaraṇyaghaṭitavyāptirityata uktaṃ avinābhāveti// tādṛśavyāpteḥ prāgeva nirāsāditi bhāvaḥ/ tādṛśavyāptimaṅgīkṛtyāpyāha-- tayoriti// avaktṛtvācetanatvayorityarthaḥ/ yattu sudhāyāmatroktarītyāsadāśrayatvasya doṣatvaṃ ṣoḍhā vikalpyātiprasaṅgakalpakamekaṃ nirasyante"etena kalpitāḥ pakṣāḥ samastā api nirastā"iti bhaktipādīyasudhāvākyamatra pratipakṣadūṣaṇābhidhānena vivṛtaṃ dhyeyam/ asadāśrayasya sādhakatve netyapi vyāptiṃ vinā kathaṃ nivāryata"iti pramāṇalakṣaṇataṭṭīkayoruktaṃ vivṛṇvānaḥ asadāśrayasādhyasādhanayorvyāptyabhāve bādhakaṃ cāha - kiñceti//


nanu hetupakṣakaprayoge prāguktahetoḥ kathamasadāśrayatvaṃ yenobhayathāpi heturasadāśraya eveti syādityata āha-- asatīti//


---------------------------------------------------------------------------


1. pūrvatrātra ca vaṃrūpatvāt ityasti -ṭa.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 250. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


tacca liṅgaṃ vyāptyabhāve 'sādhakatvasādhakaṃ na syāditi kathamasadāśrayadharmayorvyāptyabhāvaḥ//


taduktaṃ bhagavatpādaiḥ/"asadāśrayasya sādhakatve netyapi vyāptiṃ vinā kathaṃ


nivāryate"iti//


tasmāddoṣāntarāsaṅkīrṇodāharaṇābhāvā 1 nniṣedhaṃ prati pakṣatvasya ca pratītimātreṇopapatteḥ nāśrayāsiddhirdeṣa iti//


taduktaṃ bhagavatpādaiḥ/"asatyāpi vyāptirastyeve"ti/ pakṣe asatyāpi avinābhāvarūpā vyāptirastyevetyarthaḥ//


āśrayāsiddhirdeṣatva bhaṅgaḥ // 25 //


---------------------------------------------------------------------------


tathā cāsanniṣṭhatvena prayuktācetanatvādi 2 rūpadharmopyasati nāstyeveti tatpakṣakopyasadāśraya eveti bhāvaḥ// dharmayoriti// sādhyasādhanarūpayorityarthaḥ/ taduktamiti// pramāṇalakṣaṇe/ tasmādityuktahetuṃ dvedhā vyanakti-- doṣāntareti// niṣedhaṃ pratyavaktṛtvādirūpavaktṛtvādiniṣedhaṃ pratītyarthaḥ/ avinābhāvarūpavyāpteḥ saṃbhavādityukterthe pramāṇalakṣaṇavākyaṃ saṃvādayati -- taduktamiti//


āśrayāsiddherdeṣatvabhaṅgaḥ // 26 //


---------------------------------------------------------------------------


1.vādasatvapratikūladharmaṃ pratipakṣatvāsaṃbhavepyaprāmāṇikatvādikaṃ pratīva asattānukūlānni -ka.ga.ṭa. 2. dihaturū -ṭa.ṭha.ḍha.


---------------------------------------------------------------------------


apraddha-viśeṣasya-dotvaṅgaḥ) anumādoṣavādaḥ pu - 251.


---------------------------------------------------------------------------


athāprasiddhaviśeṣaṇatvasya doṣatvabhaṅgaḥ // 26 //

evaṃ sādhyāprasiddhirapi na doṣaḥ tathā hi -- tasyā doṣatvaṃ kimatiprasaṅgāt, sādhyakoteraprasiddhyā sandehābhāvena tadghaṭitapakṣadharmatāvighaṭanādvā 1 vyāptivighaṭanādvā pratijñāvākyasyāvidita-


---------------------------------------------------------------------------


athāprasiddhaviśeṣaṇatvasya doṣatvabhaṅgaḥ // 27 //


anyatsadasatorviśvamiti ca vyāhateramā/


asiddhasādhane doṣaḥ ko vyāptiryadi vidyate//


iti bhaktipādīyānuvyākhyānasuthoktadiśā vikalpayati --kimatiprasaṅgāditi// vimataṃ sadasadvilakṣaṇaṃ bādhyatvāt, bhūḥ śaśaśṛṅgavatī bhūtvādityāderapi


pramāṇatvāpattirūpātiprasaṅgādityarthaḥ// tadghaṭiteti// sandigdhasādhyadharmakadharmīrūpapakṣaniṣṭhatvarūpatvāt pakṣadhmatā iti bhāvaḥ/ vyāptīti// sādhyāprasiddhau tannirūpitavyāptigrahāsaṃbhavena vyāptivighaṭanādityarthaḥ/ aviditeti// bhūḥ śaśaviṣāṇollikhiteti pratijñāvākye śaśaviṣāṇapadārtho na jñātaḥ aprasiddhatvāt/ tathā ca tasya tatra śaktigrahāsaṃbhavena 2 tatpadārthasmṛterayogāt pratijñāvākyasya tadanvayābodhakatvaprasaṅgādityarthaḥ/ sudhānuktaṃ koṭhyantaraṃ tārkikarītimanusṛtya tārkikarītimanusṛtya svayaṃ pakṣāntaraṃ vikalpayati -- kāraṇasyeti/


---------------------------------------------------------------------------


1.vyāptivighaṭanādvā iti nāsti - ṭa.rā. 2.tadānīm ityadhikam-ṭa.ṭha.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 252. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


padārthakatvenābodhakatvaprasaṅgādvā, kāraṇasya viśeṣaṇajñānasyābhāve kāryasya viśiṣṭajñānasyāyogāt//


nādyaḥ/ asādhutvena saṃmatasya vimataṃ sadasadvilakṣaṇaṃ bādhyatvādityādeḥ kḷptena vyāghātādinā doṣāntareṇaiva iyaṃ bhūḥ śaśaśṛṅgavatī etadbhūtvādityāderyogyaśṛṅgasādhakatve yogyānupalabdhibādhādinā


doṣāntareṇaivāyogyasādhakatve 'tīndriye 1 śvarādibhiḥ -


---------------------------------------------------------------------------


viśiṣṭajñānasyeti// anumitirūpasyetyarthaḥ/ sudhoktadiśā nirāha-- asādhutvenetyādinā// vyāghātādineti/ sannetyukte asatvamuktaṃ syāt/ satvapratikṣeparūpatvādasatvasya punarasannetyukte svavacanyāghātaḥ/ evamasannetyuktyā"dvau nañau prakṛtamarthaṃ sātiśayaṃ gamayata iti satvaṃ labdham/ punaḥ sannetyukte svavacanavyāghāta eva/ ādipadena pramāṇabādhavyāptyabhāvādigrahaḥ//


nanu vyāghātādereva doṣatvamupetya tatra sādhyāprasiddhirdeṣa ityevopeyatāmityata uktam -- kḷpteneti// mātā vandhyetyādau doṣatvena kḷptenetyarthaḥ/ śṛṅgavatītyatra śṛṅgaśabdena mahatvasamānādhikaraṇodbhūtarūpavān śirassaṃyukto 'vayavaviśeṣobhipre 2 yato 'tha kaścidatīndriyaḥ/ ādya āha --


yogyeti// vyāptyabhāvādirādipadārthaḥ/ dvitīya āha-- ayogyeti// śṛṅgeti nāmamātram/ na hyatīndriyaṃ nāma śṛṅgamasti/ ata evādipadaprayogaḥ/ --


aprasiddhasya sādhyasya sādhakatvaṃ yadeṣyate/


---------------------------------------------------------------------------


1.yaiḥ śṛṅgādibhiḥ si- ga.ṭa.rā. 2.pretaḥ atha -ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


apraddha-viśesya-dotvaṅgaḥ) anumādoṣavādaḥ pu -253.


---------------------------------------------------------------------------


siddhasādhanādinā ca doṣāntareṇaiva duṣṭatvāt doṣāntararahitatvena saṃmatasya tu jīvaccharīrajātaṃ sātmakaṃ prāṇādimatvādityādeḥ sādhutvātadiprasaṅgābhāvāt//


pratyuta aprasiddhasyā 1 siddhāvevātiprasaṅgaḥ/ parvatāgnisaṃbandhasya kāryatvādyanumāne īśvarasārvajñyādeścāprasiddhasyaiva siddheḥ/ vahnerapi mahānasādyasambaddhasya vastugatyā apūrvasyaiva vahnitvena 2 bhaumavahnitvena ca prakāreṇa siddheśca//


nanu -- pakṣadharmatābalalabhyādanyasyāprasiddhasya siddhirna sādhyasya pakṣasaṃbandhādikaṃ tu pakṣadharmatābalalabhyam sārvajñyamapi tathā/ dvyaṇukādibhūgolakaparyantasyānādyanantakālīnasya kāryasya pakṣatvāditi cenna/ kāryatvānumeṣu tadalabhyasyāpi kartraikatvādeḥ siddheḥ//


---------------------------------------------------------------------------


ityanuvyākhyānasudhoktaṃ hṛdi kṛtvā'ha -- pratyuteti// atiprasaṅga iti// parvatāgnisaṃbandhasyeśvarasārvajñyādeścāsiddhyāpātādityarthaḥ/ iṣṭāpattirityata āha-- parvateti// sambandhasyāprasiddhasya siddhāvapi na vahneḥ sādhyabhūtasyāprasiddhsaya siddhiriti vadantaṃ pratyāha-- vahnerapīti// aprasiddhasādhyakatvamātraṃ na doṣo yenoktātiprasaṅgaḥ syāditi śaṅkate -- nanviti// kṣityādikaṃ sakartṛkaṃ kāryatvādityatra sārvajñyaṃ kathaṃ pakṣadharmatābalalabhyamityato vyanakti -- vdyaṇukādīti// tādṛśapakṣadharmatvaṃ kāryahetoḥ kartuḥ sārvajñyaṃ vinā na yuktamitīti bhāvaḥ/ tadalabhyasya pakṣadharmatābalalalabhyasyetyarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.pyasiddhāvati -ga.ṭa.rā. ddhatvā -devā-ga.rā. 2.nākāreṇa siddheśca -ga.ṭa. na prakāreṇa -rā.


--------------------------------------------------------------------------


pu - 254. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


atha vyāptibalalabhyasya sādhyatāvacchedakāvacchinnasyāprasiddhasyā 1 siddhirna kartraikyaṃ tu na vyāptibalalabhyaṃ lāghatarkānugrahalalabhyatvāditi cenna/ atrāpi prāṇādimatvasya sātmakatvaprayojyatayā vyāghātatarkānugrahādevāprasiddhasya siddhyupapatteḥ/ tvayāpyayaṃ vahnitvenānubhavaḥ/ vahnitvābhāvavavati vahnitvaprakārako


netyādyabhāvasādhyake kevalavyatirekiṇi sādhyatāvacchedakāvacchinnasādhyasyāprasiddhasya siddhisvīkārācca/ na ca tatrābhāvarūpaṃ -


---------------------------------------------------------------------------


ādipadena jñānanityatvādigrahaḥ/ ekatvādāvatiprasaṅgābhāvamāśaṅkya nirāha-- atheti// lāghaveti// anekakartṛkalpanāpekṣayaikakartṛkalpanamātreṇa kāryatvahetorupapattirūpalāghavatarketyarthaḥ/ vyāghāteti// prāṇādimatvamupetya sātmakatvānaṅgīkāre prayojanyopagamena prayojakānaṅgīkārātkāryāddeśena kāraṇe pravṛttirūpasvakriyāvirodharūpavyāghātatarketyarthaḥ/ tathāca tasya doṣatvamupetya sāmānyaprasiddhyarthaṃ nakleśo 'nubhoktavya ityarthaḥ/ athetyādinā vadataḥ śaṅkāsya vyāhatetyāha -- tvayāpīti// ityādyabhāvasādhyaka iti/ aprāmāṇyābhāvādisādhyaketyarthaḥ/ veṣamyamāśaṅkya pratibandyottaramāha -- na ca tatretyādinā //


---------------------------------------------------------------------------


1. sya siddhi -ṭa.rā.


---------------------------------------------------------------------------


apraddha-viśesya-dotvaṅgaḥ) anumādoṣavādaḥ pu - 255.


---------------------------------------------------------------------------


yatsādhyaṃ tadabhāvarūpasya bhāvasyaiva 1 vyāptigrahaḥ tatra cābhāvarūpasādhyātmakapratiyogijñānaṃ nāpekṣitamiti vyāptigrahasaṃbhavāt


sādhyāprasiddhiradoṣa iti vācyam/ bhūḥ śaśaśṛṅgatavatītyādāvapi śaśaśṛṅgarāhityābhāvaḥ sādhyaḥ/ sātmakamityatrāpi nirātmakatvābhāva eva sādhya iti suvacatvācca//


2 kiñca tattanmataprāptakoṭiprasiddhimūlāyāṃ jagatparamāṇūpādānakaṃ vā, pradhānopādanakaṃ veti vipratipattau satyāṃ tadanusāreṇa vimataṃ paramāṇūpādānakaṃ tadanyopādānakatve bādhakopapannatve sati sopādānakatvāditi sāmānyavyāptimāśritya tārkikaprayukte 'numāne kathaṃ sādhyaprasiddhiḥ/ nacātrāpi vipratipattyananusāriṇī arthāntarāpraptakāla-


---------------------------------------------------------------------------


3 "sādhanaṃ paramāṇvāderyadasiddhasya ceṣyate"/


ityanuvyākhyānasudhoktiṃ hṛdi kṛtvāha -- kiñceti// nanu tatra pareṇa sādhyāprasiddhāvudbhāvitāyāṃ naiyāyikena vdyaṇukasyāpratyakṣatve 'pi tryaṇukaṃ sopādānakaṃ kāryadravyatvāditi vdyaṇukaṃ prasādhya vdyaṇukaṃ sopādānakaṃ bhāvakāryatvādghaṭa 4 vadityanumānena paramāṇuprasiddhiṃ saṃpādya sādhyāprasiddhiḥ parihāraṇīyetyata āha -- na cātrāpīti// kevalaṃ kāryātavādiprayoge -


---------------------------------------------------------------------------


1.vyatirekagrahaḥ-ka. 2.tvayāpyayaṃ ityādiretāvāngranthaḥ nāsti- ga.ṭa.rā. 3.athetyādina vadataḥ śaṅkāsya -ityārabhya etāvānpranthaḥ nāsti-ṭa.ṭha.ḍa. 4.ṭhāviva -ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 256. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


-tvānyatarāpādikā tryaṇukopādānatvena vdyaṇukaṃ prasādhya tadupādanatvena paramāṇuḥ sādhyata iti kliṣṭakalpanaivāśrayaṇīyetyatra heturasti//


kiñca bhāṭṭairyatra guṇaguṇyādau samānādhikṛtatvānyāyānupapattirūpārthāpatyā bhedābhedau sādhyete tatrārthāpatteranumānatvādinā tārkiteṇānumānenaiva taddhīrvācyeti kathamanumānenāprasiddhasyāsiddhiḥ//


---------------------------------------------------------------------------


prayogottarakālaṃ sādhane prakṛtānupayuktānvitoktirūpārthāntarāpādikā prayogātpūrvaṃ


vipratipatyanantarameva sādhane kramaviparyāsarūpāprāptakālatvāpādikā iti kalpanetyanvayaḥ/ ubhayatra heturvipratipatyananusāriṇīti/ paramāṇūpādānakaṃ pradhānopādānakaṃ veti vipratipattau paramāṇūpādānakatvarūpeṇa sādhyaprasiddhisaṃpādanasyaivānuguṇatvāditi bhāvaḥ --


kliṣṭakalpanayaivātra sādhyamityatidurvacaḥ/


ityanuvyākhyānokteriti bhāvaḥ//


pariśeṣo mithaḥ siddhiścakrakaḥ svāśrayādayaḥ/


asiddhasādhakatvena pañcāvayatāṃ vinā//


aṅgīkāryā"


ityanuvyākhyānasudhoktaṃ hṛdi kṛtvā pariśeṣa ityupalakṣaṇaṃ matvāha-- kiñceti// samānādhikaraṇyaprayogo 'sti, atyantābhinne ca ghaṭaḥ karīra iti prayogosti,


---------------------------------------------------------------------------


1.tveti - ṭa. ṭha. ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


apraddha-viśeṣasya-dotvaṅgaḥ) anumādoṣavādaḥ pu - 257.


---------------------------------------------------------------------------


api ca yathātmāśrayānyonyāśrayacakrakānavasthāvyāghātādyāpādakeṣu tarkeṣvaprasiddhasyaivātmāśrayāderāpādanaṃ tathāpasiddhasya sādhanamapi kiṃ na syāt/ na hyātmāśrayādikaṃ kvacitpramitam/ na cāprasiddhamāpādyaṃ na tu sādhyamityatra heturasti//


kiñca manmate tarkopyanumānaṃ tvanmatetvananumānarūpopi tarko vyāptisāpekṣa iti kathamanumānaṃ prasiddhisāpekṣaṃ tarkastu tannirapekṣa iti vyavasthā//


api cāprasiddhasyā 1 pi siddhau śaśaśṛṅgādikamapi sidhyediti tvāyā'pādyamānāsyāpyatiprasaṅgasyāprasiddhatvātkathamāpādānamiti dik//


---------------------------------------------------------------------------


guṇaguṇyādau tu nīlo ghaṭaḥ śuklaḥ paṭa ityasti sāmānādhikaraṇyaprayogaḥ, sa ca tayorbhedābhedau vinā nopapadyata iti tadanyathānupapattirūpārthāpatyetyarthaḥ/ taddhīḥ bhedābhadadhīrityarthaḥ/ arthāpatyaiva taddhījanmāṅgīkārer'thāpatteḥ bhāṭṭānāṃ bhedābhedadhīranumitirūpaiva/ athāpyatrārthāpattiphalatvābhimānamātramiti naiyāyikena


vācyamityarthaḥ/ kathamāpādanamiti digiti//


---------------------------------------------------------------------------


nanvaprasiddhamapyāpādayituṃ śakyate na tu sādhayitumiti cenna/ hetvābhāvena nirākṛtatvāt/ vyāptisāpekṣatvasyāpādāne sādhane cobhayatra tulyatvāt/ nanu śabdābhāsādinā śaśaśṛṅgādijñāne sati -


---------------------------------------------------------------------------


1.syasi - ga.ṭa.rā.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 258. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


nāpi pakṣadharmatāvighaṭanāditi dvitīyaḥ/ pakṣadharmatāsaṃdehānapekṣetyuktatvāt//


na tṛtīyaḥ/ ukteṣu paramāṇūpādanakatvādisādhakeṣvanumāneṣvarthāpattisthale ātmāśrayādyāpādatarkarūpānumāneṣu ca sādhyāprasiddhāvapi vyāpteḥ satvāt/ kevalavyatirekimātre sādhyāprasiddhāvapi -


---------------------------------------------------------------------------


śaśaśṛṅgādisiddhirāpādayituṃ śakyate eva/ yadapi vimataṃ paramāṇūpādānakamityādau sādhyāprasiddhiḥ kathamiti//


tanna/ kāraṇādādivādivākyena parasya tajjñānasaṃbhavāt/ tāvanmātreṇa tatprasiddhyā 1 pattau pramāṇenaiva prasiddhyā bhāvyamiti nirbandhā 2 pātāt/ naiyāyikasyāpi kāraṇādādyupadeśena vā svārthānumānena vā paramāṇvādyavagatisaṃbhavena sādhyaprasiddheriti cettarhi sātmakatvādisthale 'pyevaṃ vaktuṃ śakyatvādaprasiddhatvaṃ na doṣāyetyevamupeyamityādyūhyamiti bhāvaḥ/ uktatvāditi// pakṣalakṣaṇoktiprastāva ityarthaḥ/ vyāptivighaṭanādvādoṣatvamiti pakṣaṃ nirāha-- na tṛtīya iti// kiṃ vyāptisvarūpavighaṭakatvamabhipretaṃ uta tadgrahavighaṭakatvam/ ādye --


"vyāptiśca vyatirekeṇa tatrataiścāvagamyate"/


ityanuvyākhyānasudhoktaṃ hṛdi nidhāyāha-- ukteṣvityādi// tarkasyānumānatāyāḥ sādhitatvāttarkarūpānumāneṣvatyuktam/ vyatirekamātra iti// mātraśabdaḥ kārsnyaparaḥ/ sarvakevalavyatirekiṣu bhūritarebhyo bhidyate bhūtatvāt, jīvaccharīraṃ sātmakamityevamādiṣvityarthaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


1.ddhadyupapattau -ṭa.ṭha.ḍa. 2.ndhosti- -ṭa. ndhābhāvāt -ṭha.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


apraddha-viśeṣasya-dotvaṅgaḥ) anumānadoṣavādaḥ pu - 259.


---------------------------------------------------------------------------


mamānvayavyāptestava vyatirekavyāpteḥ satvācca/ śiṣṭaṃ vyatirekibhaṅge uktam//


nanu vyatirekiṇyaprasiddhena sādhyena sādhanasya kathamanvayavyāptiriti ce 1 nna/ vyatirekavyāptirapi katham/ pratiyogyajñāne vyatirekānirūpaṇāt/ kiñca manmate sādhyaṃ vinā sādhanasyānupapattireva vyāptiḥ/ tatra ca vināśabdoktasādhyābhāvajñānāya pratiyogibhūtasādhyadhīrevāpekṣitā/ na tu pūrvaṃ tatpramitiḥ/


---------------------------------------------------------------------------


nanu bhūritarabhinnetyādau trayodaśānyonyābhāvānāṃ viśakalitatayā prasiddhatvenaikabuddhyupārūḍhānāṃ teṣāṃ vyatirekavyāptinirūpaṇaṃ suśakam/ ghaṭādāveva vā sādhyaprasiddhiḥ/ na ca tathātvenvayitvaṃ. tasya pakṣaikadeśatvāt/ na caivamanumānaṃ vyartham/ uddeśyasiddhyarthatvāditi cettarhi tatra hetusatvāsatvābhyāmanvayitvāsādhāraṇyorāpātta ityādyabhiprāyeṇāha-- śiṣṭamiti// nanu mamānvayavyāpterityayuktam/ sādhyāprasiddhau tatsāmānādhikaraṇyasya hetau kvāpyagraheṇa sāmānādhikaraṇyaghaṭitānvayavyāpterasambhavāditi śaṅkate -- nanviti// pratibandīmāha -- vyatireketi// nanu parapakṣe 'nupapatyuktimātreṇa kathaṃ svapakṣe 'nupapattiparihāraḥ/ na hi parāṅgaṃ dagdhamiti svāṅgadāhaḥ śāmyadītyataḥ na kevalaṃ pratibandī upapattiścāsmatpakṣe 'stītyāha -- kiñciti//


---------------------------------------------------------------------------


1.sattubhyāṃ -ṭa.ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 260. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


astu vā sāmānādhikaraṇyaniyamo vyāptiḥ/ tathāpi na tāvadaprasiddhena sādhyena sādhanasyānanvaya eveti yuktam/ vyatirekiṇo viruddhahetvābhāsatvāpātāt/ sādhyaprasiddhervyāptihetutvena vyāptiṃ pratyahetutvācca/ nāpi satyā 1 manvayavyāptau


tadgraho 2 na śakya iti vācyam/ pakṣādipravibhāgātprāk svaśīrarādāveva pratyakṣeṇopadeśādinā 3 vāvagatasātmakatvasya puṃso bhūyodarśanādinā dhūmāgnyoriva prāṇādimatvasātmakatvayorapyanvayavyāptigrahasyasvārthānumitau 4 sambhavāt/ na ca jīvaccharīramātrasya pakṣīkaraṇādanvayadṛṣṭāntābhāvaḥ/ abhedasādhakānumāna ivānumityādinā pakṣasyāpi svaśarīrasya niścitasādhyakatayā dṛṣṭāntatvasyāpi sambhavāt//


---------------------------------------------------------------------------


nanvathāpi nyāyamatasiddhasāmānādhikaraṇyaniyamarūpavyāptiraśakyaivetyataḥ tatrāpyupapattimāha -- astu veti// ananvaya eveti// asāmānādhikaraṇyamevetyarthaḥ/ tathātve nityaḥ śabdaḥ kṛtakatvāditivat viruddhahetvābhāsaḥ syādityarthaḥ/ nanvastu sāmānādhikaraṇyaṃ tanniyamarūpavyāptistu sādhyāprasiddhisthale kathamityata āha -- sādhyeti// tathā ca sādhyāprasiddhisthale tannirūpitavyāptijñapterabhāvepa'pi niyatasāmānādhikaraṇyarūpavyāpterapratibandhāvdyāptivighaṭanātsādhyāprasiddhirdeṣa iti na yuktamiti bhāvaḥ/ dvitīyaṃ nirāha-- nāpīti// sudhoktamāha-- pakṣādīti// vyitarekavāde maṇyuktaṃ sarvamatrāha-- abhedeti//


---------------------------------------------------------------------------


1.mapya -ga.ṭa.rā. 2.hośa -ga.ṭa. 3.nācāva -ga.ṭa. 4.teśca -ṭa.rā.


---------------------------------------------------------------------------


apraddhaḥviśesya-dotvaṅgaḥ) anumādoṣavādaḥ pu - 261.


------ --------------------------------------------------------------------


nāpi siddhasādhanam/ svārthānumāne tasyādoṣatvāt/ uddeśyāyāḥ śarīratvāvacchedena sādhyapratīteḥ prāgasiddheśca/ na ca 1 pakṣasya pakṣaikadeśasya vā dṛṣṭāntatve sapakṣatvena 2 vyatirekitvabhaṅgaprasaṅgo vyatirekavādinastaveva tadabhāvavādino mamāpyaniṣṭaḥ//


nanu svena gṛhītāpi vyāptiḥ śarīramātre vipratipannaṃ prati kathaṃ darśanīyeti cenna/ taṃ prati 3 vyāptigrahaṇasthalasyāvipratipatyā pratiruddhatvena pradarśayitumaśakyatve 'pi jīvaccharīrajātaṃ sātmakaṃ prāṇādimatvāt yatkāryavattatkāraṇavat yathāṅkuravatī bhūmirbījagarbheti sāmānyavyāptipradarśanasya vā


prāṇādimatvaṃ sātmakatvena vyāptaṃ tadabhāvavyāpakābhāvapratiyogi tattena vyāptaṃ yathā dhūmo vahnineti vyatirekavyāptyā 4 viśeṣyānvayavyāptisādhanasya vā, anupapattirūpānvayavyāpterviśiṣyapradarśanasya vā saṃbhavāt/


---------------------------------------------------------------------------


nanu prāgvyatirekibhaṅge pakṣaikadeśasya dṛṣṭāntatve vyatirekitvabhaṅgo bhavaddhirevāpāditaḥ sa doṣastarhi syādityāśaṅkyā nirāha-- na ceti// svārthānumādoṣatvā 5 sambhavepi parārthaprayoge doṣa iti śaṅkate -- nanviti// sudhoktadiśā samādhimāha-- taṃ pratītyādinā// anupapattirūpeti//


---------------------------------------------------------------------------


1.pakṣasyeti na -ga.ṭa.rā. 2.sapakṣatveneti nāsti-ga.rā. 3.viśiṣṭasyetyadhikam-ga.ṭa.rā. 4.viśiṣṭānvavyatirekavyāptiprasesā -ṭa. tivyātirekavyāptyānvayavyāptipra -rā. 5.mānāsaṃbha - ṭa.ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 262. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


yathā ca vyabhicārasthalānuktāvapyupādhinā vyabhaicāraḥ, yathā vā dṛṣṭāntānuktāvapi dhūmo vahnivyāpya iti āptavākyena vyāptiḥ, tathānvayadṛṣṭāntānuktāvapyanenānumānenānvayavyāptiḥ sidadhyatyeva//


etena sādhyarūpratiyogyajñānāttadabhāva 1 rūpajñānaṃ na yuktamiti sādhyābhāvasya sādhanābhāvena vyāptijñānaṃ na saṃbhavatīti nirastam/ uktarītyā pratyakṣeṇopadeśādinā vā sādhyasādhanarūpāsādhāraṇadharmāvekatropalabdhavataḥ tato 'nyatra sarvatrāpi tadabhāvaṃ ca paśyato vādinaḥ prativādinopi vādivākyāvagatapratiyoginastadabhāvagrahasaṃbhavena vyatirekavyāpti 2 grahasya sulabhatvāt/ na ca pramāṇenaiva pratiyogī jñātavya iti nayamosti/ śaśaśraṅgādyabhāvāsiddhyā śaśaśraṅgāderasatvāsiddhiprasaṅgāt/ na hyasato niṣedhaḥ svaviriddhasatvāpekṣaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


praṇādimatvasya sātmakatvaprayojyatayā prāṇādimatvaṃ sātmakatvena vinānupapannamityevaṃrūpeṇānupapattirūpānvayavyāpterviśiṣya pradarśanasaṃbhavādityarthaḥ/


nanu pramāṇena pratiyogino 'navagatau kvacitsatvābhāvātkathaṃ tanniṣedha ityata āha-- na hyasata iti/ satve sati


niṣedhasyaivāyogāditi bhāvaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.rūpapadaṃ na -ga.ka.ṭa.rā. 2.jñānasya -ka.ga.rā.


---------------------------------------------------------------------------


apraddha-viśesya-dotvaṅgaḥ) anumādoṣavādaḥ pu - 163.


---------------------------------------------------------------------------


kiṃ caivaṃ sati tattadvādināṃ parābhimatasaptama 1 padārthapradhānaparamāṇvādiniṣedho na syāt/ na ca tatrāpi pradhānādikaṃ neti na niṣedhaḥ/ kiṃ tu jagadupādānaṃ paramāṇvā 2 dikaṃ netyevaṃ 3 tathāca khaṇḍaśaḥ pramitarastīti vācyam/ pararītyāprasaktasya svarūpeṇaiva niṣedhasaṃbhave svābhimatasya niṣedhapratiyogipramāṇikatvasya nirvāhāyānānubhāvikakḷṣṭakalpane 'nyonyāśrayāt//


---------------------------------------------------------------------------


saptameti// dravyaguṇakarmasāmānyaviśeṣasamavāyāḥ ṣaḍeva bhāvapadārthāḥ/ na saptamostīti saptamapadārthasya sāṅkyābhimatapradhānasya ca niṣedho naiyāyikasya na syāt/ tathā sāṅkhyādeḥ paramāṇvādiniṣedho na syādityarthaḥ/ khaṇḍaśa iti// jagati paramāṇva 6 tiriktapadārthasya ca pramitirastītyarthaḥ/ parītyāprasaktasyeti// tadīyavākyābhāsaprasaktasyetyarthaḥ/ anyonyāśrayāditi// tvaduktarītyaiva niṣedhe siddhe niṣedhyasya prāmāṇikatvasiddhiḥ/ siddhe ca tasminnuktarītyā niṣedhasiddhirityanyonyāśrayādityarthaḥ//


tvaduktarītyā 7 niṣedho na yukta eva/ jagadupādānamiti paramāṇutvenopādāna 8 mabhipratemuta sāṃkhyābhimatapradhānatvenāthobhayānugatopādānatvarūpasāmānyadharmeṇopādanamātramiti vikalpān krameṇa nirāha--


---------------------------------------------------------------------------


1.ptapadā- ka.ṭa. 2.ṇvatiriktaṃ -ka.ga.ṭa.rā. 3.tataśca-ka.ga.ṭa. 4.tpadārthasya upā -ṭa.ṭha. upādānabhūta -ṭha. 5.sya ca -ṭa. 6.ṇupadārtha -syātiriktapadārthasya ca -ṭa. 7.tyāpi -ḍa. 8.na tvama -ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 264. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ. paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


kiñca jagadupādanaśabdena paramāṇoravoktau siddhasādhanam/ pradhānoktāvāśrayāsiddhiḥ/ pramāṇikāpramāṇikānugataṃ sāmānyaṃ tu nāstyevaḥ//


etena sātmakatvarūpasādhyaghaṭitānvayavyāptirūpasādhyāpramitā 1 nvayavyāptyā saha vyatirekavyāpteranvayavyāptyagrahātkathaṃ vyatirekavyāptyānvayavyāptyanumitiḥ/


---------------------------------------------------------------------------


kiñcetyādinā/ pramāṇiketi// paramāṇurhi tvanmate prāmāṇikaḥ pradhānamapramāṇikaṃ na hi śaśaviśaṣāṇayorviṣāṇatvasāmānyamiva prāmāṇikāprāmāṇikaparamāṇupradhānarūpobhayagatamupādānatva 2 sāmānyamasti/ āśrayābhāve dharmāyogāt/ na hi pratiyogitvāsatvādivadupādānatvaṃ dharmisattānirapekṣam/ yena pratiyogitvādipratibandī syāditi bhāvaḥ//


nanu vyatirekavyāptyānvayavyāptyanumānaṃ prāguktamayuktam/ sādhyasyāprasiddhau tannirūpitānvavyapterapyaprasiddhyā tayā saha liṅgabhūtavyatirekavyāptervyāptigrahāsaṃbhavādityāśaṅkāmanūdya nirāha -- eteneti// nanu vyatirekavyāptirūpaliṅgenānvayavyāptirūpasādhyasyānumānasthale 'pi liṅgaliṅgibhūtayorvyatirekavyāptyanvayavyāptyoranvayavyāptistayorvyatirekavyāptyānumitā satī sātmakatvaprāṇādimatvaniṣṭhānvayavyāptyanumityanukūlāstvityata āha-- tatrāpīti//


---------------------------------------------------------------------------


1.tāvanva -ka.ṭa.rā. 2.rūpapadamadhikam- ṭa.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


apraddha-viśesya-dotvaṅgaḥ) anumādoṣavādaḥ pu - 265.


---------------------------------------------------------------------------


tatrāpi vyatirekavyāptyāśrayaṇe cānavastheti nirastam/ yadyadabhāvavyāpakābhāvapratiyogi tattena vyāptaṃ yathā dhūmognineti sāmānyavyāpteḥ/ anupapattirūpāyā viśiṣyānvayavyāpteśca darśitatvāt/ evaṃ śabdaḥ aṣṭadravyātiriktadravyāśritaḥ, aṣṭadravyāśritatve bādhakopapannatve sati guṇatvāt/ gaganamitarebhyo bhidyate śabdā 1 śrayatvādityādikevalavyatirekiṣvapi yoyadā 2


śrayatve bādhakopapannatve sati guṇaḥ sa tadanyāśritaḥ, yadya 3 dasādhāraṇadharmavat tatto bhidyata iti sāmānyavyāptirvā/ kaṇādopadeśādinā śabde gagane ca sādhyasādhane upalabdavataḥ"tadanyatra sarvatra tadabhāvaṃ ca paśyata"ityādi pūrvoktarītyā vyatirekavyāptyā 4 viśiṣyānvayavyāptirvā anupapattirūpā viśiṣṭānvayavyaptirvā upapādyā //


---------------------------------------------------------------------------


vyatirekyantareṣvapi sudhoktaṃ hṛdi kṛtvā prāguktarītyānvayavyāptiṃ tredhopapādayati -- evamityādinā//


yattu maṇyāditārkikagranthe vyatirekyanugrahārthaṃ sāmānyaprasiddhisaṃpādakaṃ sāmānyatodṛṣṭānumānaṃ niyamiti tatkathanaṃ tadāśaṅkya nirāha--


---------------------------------------------------------------------------


1.śrayatvādityādi vyatire -ka.ṭa.rā. 2.dāśritatve -ga.ṭa. 3.davṛttidharmā -ka.ṭa.rā. 4. ptyanumiteti śodhitam -ṭa.

---------------------------------------------------------------------------


pu - 266. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


nacā 1 trāpi śabdaḥ kvacidāśrito guṇatvādityanumānena sādhyaṃ sāmānyataḥ prasiddhamiti vācyam/ uktarītyā sādhyāpramitāvapi tredhā vyāptigrahasaṃbhavena sāmānyatodṛṣṭānapekṣaṇāt//


kiñca sāmānyatodṛṣṭasyāvaśyakatve tadeva tarkaṃ vinākṛtamanirdhāritāśrayaviśeṣamāśritatva 2 sāmānyaṃ gṛṅṇadapi itarabādhakatarkānugṛhītaṃ punaranusandhīyamānamaṣṭātiriktāśritatvarūpaviśeṣameva grahīṣyati/ ekasyaiva sahakārivaicitryeṇa vicitrakāryajanakatvadarśanāt/ sāmānyasyaikaviśeṣabādhe viśeṣāntare paryavasānaniyamācceti kiṃ vyatirekiṇā/ na cādṛṣṭadravyātiriktadravyāśritatvaprakārikā pratītirvyatirekisādhyā sā ca na sāmānyato dṛṣṭena 3 sidhyati tataḥ prāga 4 nupasthiteriti śaṅkyam/ īśvarānumāne -


---------------------------------------------------------------------------


na ca tatrāpīti// tadapekṣāyāṃ bādhakaṃ cāha-- kiñceti// itareti// itarāśritatve


yadbādhakaṃ tādṛśatarkānugṛhītamityarthaḥ/ ekasyaiveti// kāryatvādyanumānaṃ lāghavatarkānugṛhītaṃ sat kartraikyamapi gṛhṇāti na cetkartṛmātraṃ gṛhṇāti/ saṃskārādisahakṛtaṃ cakṣurādi tattāmapi gṛhṇāti na cedidantāmevetyevaṃ darśanādityarthaḥ/ vyāptibalācca sāmānyasyaiva viśeṣe paryavasānaṃ nyāyyamityāha-- sāmānyasyeti// uddeśyasiddhyarthatvena vyatirekisārthakyamāśaṅkya nirāha -- na cedityādinā //


---------------------------------------------------------------------------


1. ca tatrāpi ka. ṭa.rā. 2.jñānetyadhikam ga.rā. 3.nanasi- ga.ṭa.rā. 4.guktarūpasya prakārasyā, 5.anuvyavasāye ityādi nāsti- ga.rā.


---------------------------------------------------------------------------


apraddha-viśesya-dotvaṅgaḥ) anumādoṣavādaḥ pu - 267.


---------------------------------------------------------------------------


kartraikatvavadanuvyavasāye rajatatvaprakārakatva 5 vadabhāvajñāne 'nuyogitvapratiyogitvādivacca prāganupasthitasyāpi


prakāratvopapatteḥ//


nanu tathāpi kathañcitsādhyaprasiddhirāvaśyakīti tvayāpi svīkṛtatvatkathaṃ tadāvaśyakatvanirāsa iti cenna/ mama hi parābhipretāyāḥ pakṣādanyatra sādhyatāvacchedakāvacchinnatvena prakāreṇa prativādinaṃ prati sādhyaprasiddherāvaśyakataiva nirasyā/ na tu pratītimātrasya / uktaṃ hi ṭīkāyām/ pratyakṣeṇopadeśādinā vāsādhāraṇadharmāvekatropalabdhavata ityādi/ ṭīkākārīyā pareṇa vyatirekiṇi sāmānyenānvayavyāptyādike śaṅkite taṃ prati kliṣṭakalpanatvoktistu vyatirekavādinastavānvayavyāptyuktiḥ -


---------------------------------------------------------------------------


kathaṃ ciditi// pramāprasādhāraṇyenetyarthaḥ/ svīkṛtatvāditi// prativādinopi vādivākyāvagatetyādipūrvagranthena tathā pratīterapi bhāvaḥ/ uktaṃ hīti// bhaktipāde --"yathānubhavamevaitannāṅgīkāryaṃ kutastadā"ityetavdyākhyāvasare sudhāyāmityarthaḥ/ pūrvayatredhā vyāptyupapādanaṃ vyatirekiṇi kṛtaṃ tatra bhaktipādīyasudhāvākyavirodhamāśaṅkya tadabhiprāyoktyā nirāha -- ṭīkākārīyetyādinā//


---------------------------------------------------------------------------


1. eveti nāsti -ga.ṭa.rā.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 268. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


vyatirekitvahānyāpādakatvātkliṣṭetyabhiprāyeṇaiva/ na tu svamatepi kliṣṭetyabhiprāyeṇa/ siddhānte 'pi sāmānyavyāptyādeḥ satvādeva 1 / tasmātsādhyāprasiddhirvyāptivighaṭiketi tṛtīyo na yuktaḥ//


taduktaṃ bhagavatpādaiḥ -- asatyapi vyāptirastyeveti// sādhyasya prasiddhatve 'satyapi sādhyaṃ vinānupapattirūpā vā, niyatasāmānādhikaraṇyaṃ vyāptiriti pakṣe 'pi sāmānyato 'nvayavyāptirvā vyatirekavyāptyanumitā viśiṣṭānvayavyāptirvā uktarītyāstyevetyarthaḥ//


nāpi caturthaḥ/ uktarītyā svena jñātasya sātmakamityādiśabdārthasya vādināpi prativādinaṃ prati samavāyāntyaviśeṣādiśabdārthasyeva vyutpādane 'viditapadārthakatvābhāvāt/ tadarthajñāne tatra vivādāyogācca'


---------------------------------------------------------------------------


taduktamiti// sādhyāprasiddhāvapi vyāptirastītyetatpramāṇalakṣaṇe uktamityarthaḥ/ prāgārthāntarasyoktatvātprakṛtopayogitayātrārthamāha-- sādhyasyeti// pratijñāvākyasyāviditapadārthatvenābodhakatvaprasaṅgātsādhyāsiddherdeṣatvamiti pakṣaṃ nirāha -- nāpi caturtha iti// uktarītyeti// svaśarīrādau patyakṣeṇopadeśādinā vāvagatasātmakatvasya puṃsa ityādinoktarītyetyarthaḥ/ asti nāstīti vivādarūpakāryeṇaiva tajjñānaṃ vādiprativādinoḥ siddhamiti kathamavidipadārthakatvaṃ pratijñāvākyasyeti bhāvenāha -- tadarthājñāna iti// kāraṇasya viśeṣaṇajñānasyābhāve kāryasya viśiṣṭajñānasyāyogādvā sādhyāsiddherdeṣatvamiti pakṣaṃ nirāha -- na pañcama iti//


---------------------------------------------------------------------------


vyakaṇāddheḥ- dotvaṅgaḥ) anumādoṣavādaḥ pu 269.


---------------------------------------------------------------------------


na pañcamaḥ/ viśeṣaṇajñānaṃ viśiṣṭajñānaheturneti nirvikalpakabhaṅge uktatvāt/ hetutvepyaprāmāṇyābhāvasādhyakānumāna ivādau sā dhyaviśeṣyakaiva dhīḥ


paścātsādhyaviśeṣaṇiketi suvacatvācca//


tasmātsādhyāprasiddhirna doṣa iti//


aprasiddhaviśeṣaṇatvasya doṣatvabhaṅgaḥ // 26 //


---------------------------------------------------------------------------


apramāṇyetyādi// vyaktametatprāmāṇyavāde paramate prāmāṇyānumityasaṃbhavoktiprastāve//


nanvevama"nirvacanīyāsiddheraprasiddhaviśeṣaṇaḥ pakṣaḥ"iti prakaraṇādau tatratatrāprasiddhaviśeṣaṇatvasya doṣatvenodbhāvanaṃ virudhyata iti cenna/ tasya paramatānusāritvasya tatra ṭīkāyāmeva vyaktatvāditi bhāvaḥ//


aprasiddhaviśeṣaṇatvasya doṣatvabhaṅgaḥ // 27 //


---------------------------------------------------------------------------


27-6-2001.



vyakaṇāddheḥ-dotvaṅgaḥ) anumādoṣavādaḥ pu - 269.

--------------------------------------------------------------------------


atha vyadhikaraṇāsiddherdeṣatvabhaṅgaḥ // 27 //


evaṃ vyadhikaraṇāsiddhirapi na doṣaḥ/ tathā hi --


--------------------------------------------------------------------------


atha vyadhikaraṇāsiddherdeṣatvabhaṅgaḥ // 28 //


"vyāptatve vyāśrayatvaṃ tu kathamevahi dūṣaṇam/


rohiṇyudaya āsannaḥ kṛttikābhyuditā yataḥ/


ityukte sādhanaṃ no kiṃ na hyājñaivātra sādhikā"/


--------------------------------------------------------------------------


pu - 270. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


--------------------------------------------------------------------------


tasyā doṣatvaṃ 1 kimitisaṅgāt, pakṣadharmatāvighaṭanāvdyāptivighaṭanādvā 2 //


nādyaḥ/ nitya ātmā kākasya kārṣṇyādityādervyāptyabhāvenaiva duṣcatvāt/ śabdo nityaḥ ghaṭasya kṛtakatvādityatra tu śabdasya kṛtakatvaṃ svīkṛtaṃ cedghaṭasyetyasya vaiyarthyāt/ asvīkṛtya ghaṭagatenaiva kṛkatvena śabdānityatvasādhane tu yatra kṛtakatvaṃ tatrānityatvamiti vyāptestatra sāmānādhikaraṇyagarbhitatvenānyagatasya tasyānyagatenānityatvena vyāpterevābhāvāt//


--------------------------------------------------------------------------


iti bhaktipādīyānuvyākhyānasudhoktarītyā vikalpān doṣāṃśca vyanakti-- kimityādinā// atiprasaṅgāditi 3 // kākasya kārṣṇyādityāderapi saddhetutvāpattirūpātiprasaṅgādityarthaḥ/ ityatratviti// yatra kṛtakatvaṃ tatrānityatvamiti vyāptisatvena vyāptyabhāvena tatra duṣṭatāyā vaktumaśakyatve 'pi prakārāntareṇa duṣṭatvaṃ tatreti viśeṣa 4 dyotakastu śabdaḥ/ vaiyarthyāditi// vyarthaviśeṣaṇatvenaiva duṣṭatvamiti bhāvaḥ//


nanu pratiyogyasāmānādhikaraṇayatsamānādhikaraṇātyantābhāvapratiyogitāvacchedakāvacchinnaṃ yanna bhavati tena samaṃ tasya sāmānādhikaraṇyaṃ vyāptiriti maṇyuktasāmānyalakṣaṇapakṣe mahānasīyadhūmasya parvatādiniṣṭhavahnineva vyadhikaraṇayorapi vyāptirastīti pakṣe


doṣāntaramāha -- kiñceti//


---------------------------------------------------------------------------


1.kimadoṣatveti -ga.rā. 2.nācca vyā-ka. 3.'atiprasaṅgāditi' iti nāsti -ṭa.ṭha. 4.ṣyadyo -ṭa.ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


vyakaraṇāddheḥ-dotvaṅgaḥ) anumādoṣavādaḥ pu - 271.


---------------------------------------------------------------------------


kiñca satyāṃ vyaptau 1 vyadhikaraṇatvasya doṣatva evātiprasaṅgaḥ/ dṛśyate hi vyadhikaraṇenāpi padmavikāsena sūryodayasya, samudravṛtyā candrodayasya, chāyayā meghasay, bhūmiṣṭhenālokena uparisavituḥ, cakrabhrameṇa kulālāsatteḥ, kṛttikodayena rohiṇyupayāsatteḥ, adhodeśe 2 nadīpūreṇa ūrdhvadeśavṛṣṭeḥ, ūrdhvabhāgasthadhūmena adhobhāgasthavahneścānumitiḥ//


nanvatrāpyayaṃ kālaḥ sūryodayavān padmavikāsavatkālatvātsammatavat ayaṃ pradeśaḥ kulālāsattimān bhramaccakrādikaraṇatvāt sammatavat iyaṃ nadīvṛṣṭimadūrdhvadeśe ayaṃ dhūmo mūle 4 gnimān dhūma 5 vatvāt sammatavaditi kālaṃ deśādikaṃ vā pakṣīkṛtya sāmānādhikaraṇyaṃ saṃpādyamiti cet//


---------------------------------------------------------------------------


atiprasaṅga iti // saddhetūnāmasaddhetutvāpattirūpātiprasaṅga ityarthaḥ/ tatkathamityata āha -- dṛśyate hīti//


anumitirityanvayaḥ/ anuvyākhyānoktodāharaṇamupalakṣaṇaṃ matvā'ha -- padmetyādi// kālaṃ deśaṃ vā'dāya sarvatra sāmānādhikaraṇyamāśaṅkate -- nanviti/ deśādikaṃ vetyāditapadena nadīmiti gṛhyate/


---------------------------------------------------------------------------


1.ptau vaiyadhikaraṇyasya -ka.ga.rā. 2.śanadī -ga.rā. 3.śasaṃ -ka.ga.ṭa.rā. 4.leva - ga.ṭa.rā. 5.matvā -ṭa.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 272. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


1 kimiyaṃ laukikapratītiḥ uta tvadabhimatasāmānādhikaraṇyaniyamanirvāhāyaivaṃ


prayogavipariṇāmaḥ kalpyate//


nādyaḥ/ tvaduktakusṛṣṭimajānatāmapi laukikānāṃ padmādau vikāsādidarśanenaiva sūryodayādau svārthānumiteḥ tadanusāriparārthānumiteśca darśanāt/ parīkṣakaiśca lokasiddharītyanusāriṇyeva prakriyā kalpyā/ na tu svakalpitaprakriyā sā bādhyā/ atiprasaṅgāt/ uktaṃ ca nyāyaṭīkāyām --


siddhānugamamātraṃ tu kartuṃ yuktaṃ parīkṣakaiḥ/


na sarvalokasiddhasya lakṣaṇena nivartanam//


dṛśyate hyadtanasya sūryodayasya śvastanena sūryodayena gamyagamakabhāva iti//


---------------------------------------------------------------------------

lokarītyerevaṃrūpatveṣa'pi bhavadbhiriva mayāpi lokarītyanurodhenaiva paribhāṣā kāryeti kuta ityata āha-- parīkṣakaiśceti// atiprasaṅgāditi// dhūmādinā vahnyādyanumityutpādanādikamapi na syāt/ jñānasyāpīcchādvārā pravṛttihetutvakalpanaṃ daṇḍāderghaṭahetutāvyutpādanādikamapi na syādityevamādyatiprasaṅgādityarthaḥ/ yadvā samānādhikaraṇānāmapi gamyagamakabhāvo netyapi vyutpādanaprasaṅgādityarthaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


1.kimevaṃ laikikī -ga.ṭa.rā.


---------------------------------------------------------------------------


vyaka-ṇāddheḥ-dotvaṅgaḥ) anumādoṣavādaḥ pu - 273.


---------------------------------------------------------------------------


na dvitīyaḥ anyonyāśrayatvā 1 t/ anyathā madabhimatavaiyadhikaraṇyādinirvāhāya parvatādhodeśo 'gnimān 2 ūrdhvadeśasya dhūmavatvāt vimataḥ kālo deśo vā agnimatparvatasaṃbaddhaḥ dhūmavatparvatasaṃbaddhatvāt saṃmatavadityādirapi vipariṇāmaḥ syāt//


kiṃ caivaṃ sāmānādhikaraṇyasya sarvatra susaṃpādatvena vyadhikaraṇāsiddhirniravakāśā syāt/ tadasaṃpādane sā sāvakāśeti cettarhyasiddhiruktidoṣaḥ syāt/


---------------------------------------------------------------------------


tvadabhimatasāmānādhikaraṇyaniyama 3 nirvāhāyetyuktakalpaṃ nirāha -- na dvitīya


iti// anyonyeti// sāmānādhikaraṇyaniyame siddhe sati tannirvāhāya prayogavipariṇāmakalpanā siddhe coktadiśā prayogavipariṇāme sāmānādhikaraṇyaniyamasiddhirityanyonyāśrayādityarthaḥ// 4 niravakāśeti// ayaṃ kāla ātmanityatvavān kākakārṣṇyavatvādityādirūpeṇa tvadabhimatavyadhikaraṇāsiddhahetvābhāsasthalepi sāmānādhikaraṇyasya suvacatvena vyadhikaraṇāsiddherudāharaṇaṃ na kimapi labhyeteti/ doṣatvena tasya parigaṇanamayuktamāpādyeteti bhāvaḥ/ tadasaṃpādane deśakālādinā sāmānādhikaraṇyāsaṃpādane ityarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.yāt -ṭa.rā. 2.ntadū -ṭa.rā. 3.me siddhesati tannirvā -ḍa. 4.madabhimateti madabhimataṃ yadvaiyadhikaraṇyaṃ tadādinirvāhāyetyarthaḥ/ ādipadena sarvatraprayogeṣu deśakālayoranyatarasyaiva pakṣīkaraṇanirvāhāyeti gṛhyate"--


ityadhikam -ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 274. nyāyadīpuyutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


nārthadoṣaḥ/ kiñca noktidoṣatvamapi/ rohiṇyudaya āsannaḥ kṛttikāya uditatvāt ityuktāvapi śrotṛṇāmanumityutpatteḥ//


na dvitīyaḥ/ vyadhikaraṇeṣva 1 pyanyathānupapanneṣu samānādhikaraṇeṣvapyanyathopapanneṣvaliṅgatvasya ca darśanena pakṣadhmatāyā anāvaśyakatvāt/ 2 ihedānīṃ satā kāryeṇānyatrānyadāsatastaducitakāraṇasyānumānācca//


---------------------------------------------------------------------------


nārthadoṣa iti// tathā ca puruṣasya payoktṛḥ parābhavepi tatra jāmānānumitiḥ pramārūpaiva syāditi bhāvaḥ/ nanūktidoṣasthale vacanadvārār'thasyāpi duṣṭatvameva tādṛśasthale 'numite 3 ścānudayādityata āha -- kiñceti//


pakṣadharmatāvighaṭanādveti pakṣaṃ nirāha-- na dvitīya iti// anyathānupapanneṣviti// avinābhāvarūpavyāptimastvityarthaḥ/ prāguktapadmavikāsādiṣviti bhāvaḥ/ 4 anyathopapanneṣviti// parvato vahnimān pāṣāṇavatvatprameyatvādityādiṣvityarthaḥ/ aliṅgatvasya pramityajanakatvasyetyarthaḥ/ vyadhikaraṇeṣvanyathānupapanneṣu liṅgatvasya


darśanādityuktaṃ tatkāryakāraṇabhāvāpanneṣu darśayati -- iheti// sata iti padavibhāgaḥ/ idānīntanāṅkurādidarśanena tatpūrvakāle bījasya padmasthavikāsarūpakāryeṇodayācaloditasūryasyānumānadarśanādityarthaḥ/ ata evāsamānādhikaraṇayorasamānakālīnayorapi kāryakāraṇayorliṅgibhāvasatvādevetyarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.ṣvanyathā -ka.ga.ṭa.rā. 2.idā -ka.ṭa. 3.terevānu -ṭa.ṭha.ḍa. 4.nyathāpyupa-ṭa.ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


vyaka-ṇāddheḥ-dotvaṅgaḥ) anumādoṣavādaḥ pu - 275.


---------------------------------------------------------------------------


ata eva vaiśeṣikairapi asyedaṃ kāryaṃ kāraṇaṃ saṃbandhyekārthasamavāyi virodhi ceti laiṅgikamityekārthasamavāyinaḥ virodhi ceti laiṅgikamityekārthasamavāyinaḥ kāryakāraṇarūpaliṅge pṛthagukte tvanmate patatpatitayoravayavāpacayādinā bhede 'pi patanniṣṭha 1 patanena patite gurutvānumānācca/ tvayāpi pāko matkṛtiṃ vināsatve sati


---------------------------------------------------------------------------


asyeti// asyedaṃ kāryamiti, asyedaṃ kāraṇamiti, asyedaṃ saṃbandhīti asyedamekārthasamavāyeti, asyedaṃ virodhīti pañcadhā laiṅgikaṃ vyāpakamityarthaḥ/ viśiṣṭamedhonnatyādervṛṣṭyādyādyaṃ dhūmādervahnyādi dvitīyaṃ saṃyogāddṛṣṭavyaṃ tṛtīyaṃ sarasāderūpādi caturthaṃ dhvaṃsādeḥ pratiyogyādi pañcamamiti dhyeyam//


parasaṃmmatyāpi vyadhikaraṇayorliṅgibhāvaṃ darśayati-- tvanmata iti// pataditi// patataḥ patitasya cetyarthaḥ/ vartamānapatanakriyāvato 'tītapatanakriyāvataśyeti yāvat/ patanadaśāyāmavayavāpacayābhāve 'pi patite satyabhighātaśenāvayavāpacayāvaśyaṃ bhāvāt/ avayavāpacayasthale ca pīlupākaprakriyā āparamāṇu nāśena punardravyotpatteraṅgīkārātpatataḥ phalasyeva patitatvadaśāyāmanyatvāttatra ca patitaṃ 2 phalamidaṃ gurutva 3 vat patanakriyāvatvātsammatavadityanumānadarśanāt patanagurutvayośca liṅgaliṅgibhāvāpannayordeśataḥ kālataśca vyadhikaraṇatvātkathaṃ


---------------------------------------------------------------------------


1.ṣṭhenapa - ka.ga.rā. 2.tamidaṃ phalaṃ -ṭa.ṭha.ḍa. 3.tvavatvāt -ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 276. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


madiṣṭasādhanatvāt madbhojanavat ityatra siddhapākaniṣṭhatayā jñātena hetunāsiddhapākarūpapakṣaniṣṭhatayā sādhyapramiteruktavācca//


kiñca tvanmate pramātvameva 1 vā niṣkarṣajñānatvameva vā 2 prameyatvaṃ evaṃ kṛtitvecchātvadveṣatvādikameva kāryatveṣṭatvadviṣṭatvādikaṃ tathā ca śabdobhidheyaḥ prameyatvādityādau kathaṃ pakṣadharmatā/ pramātvasya śabdena paramparāsaṃbandho 'stīti cenna/


---------------------------------------------------------------------------


vyadhikaraṇāsiddherdeṣatvamityarthaḥ// siddhapāketi// asiddhapāke hetorabhāvena tanniṣṭatvena tavājñānāditi bhāvaḥ// uktatvācceti// vidhivāde/ ato na pakṣadharmatāvighaṭakatvena doṣatvaṃ vyadhikaraṇāsiddheriti bhāvaḥ/ sthalāntarepi vyadhikaraṇasya gamakatvaṃ paramate darśayati-- kiṃ ca tvanmata iti// pramātvasyāpyarthasatvaupādhikatvenājātirūpatvāttadvati tatprakārakajñānatvarūpapramātve jñānatvasya praveśamāha-- aniṣkarṣa iti// pramātvaśarīraghaṭakopādhivivekenākhḍajātivimarśe satītyarthaḥ/ astu kiṃ tata ityata āha - tathā ceti// ityādāviti// idaṃ sarakartṛkaṃ kāryatvāt, idaṃ saṅgrāhyamiṣṭatvāta, idaṃ heyaṃ dviṣṭatvādityādirādipadārthaḥ/ kathamiti// pramātvādeḥ pramādiniṣṭhatvena śabdādyaniṣṭhatvāditi bhāvaḥ/ parampareti// śabdasya pramāyāḥ svarūpasaṃbandhaḥ pramayā pramātvasya samavāya iti paramparetyarthaḥ/ pratītibalāddhi yenakenacitsaṃbandhena"kṛṣṇaṃ vastraṃ lohitaḥsphaṭika"ityādāviva paramparāsaṃbandhenāpi taddharmatvaṃ kalpyaṃ na hi tathā dhīrityāha -- śabda iti// pramāsvarūpatvāditi//


---------------------------------------------------------------------------


1.vātiniṣkarṣe jñā -ka.ga. 2.vātiniṣkarṣajñā -ṭa. 3.prameva vā ityadhikam- ka.


---------------------------------------------------------------------------


vyāka-ṇāddheḥ-dotvaṅgaḥ) anumādoṣavādaḥ pu - 277.


---------------------------------------------------------------------------


śabde pramātvamiti kadāpyapratīteḥ/ pratyuta pramātvaṃ netyeva pratīteḥ/ tasya taddharmatvāyogāt/ na ca pramājātīyaviṣayatvaṃ vā īśvarapramāviṣayatvaṃ vā prameyatvaṃ tacca śabde 'stīti vācyam// viṣayatvarūpasaṃbandhasyāpi tvanmate pramāsvarūpatvāt/ pramāyāśya śabdāniṣṭhatvāt//


kiñca vyatirakevyāptiḥ sākṣādaṅgamiti tvanmate vyāptipakṣadharmatayorvaiyadhikaraṇyepi gamatvavat sādhyasādhanayorapi vayaidhikaraṇye 'pi gamyagamakatāstu/ tatra pratiyogyanuyogibhāvo niyāmakaśyedatrāpi vṛṣṭapūrāśrayordaśayordhvādharībhāvo niyāmakostu//


api ca dhūmajātīyasya vahnijātīyaṃ prativyāpyatvātparvatīyo dhūmo mahānasīvayavahniṃ pratyapi vyāpya ititvanmate kathaṃ vyāpyavyāpakayoḥ sāmānādhikaraṇyam//


---------------------------------------------------------------------------


anyathātītādau prameyatvābhāvāpātāditi bhāvaḥ/ pratibandyāpi vaiyadhikaraṇyaṃ na doṣāyetyā 1 ha-- kiñca vyatireketi// maṇyuktavyāptisāmānādhikaraṇapakṣe vyadhikaraṇayorapi vyāptisvīkārāttadanusṛtyā'ha -- api ceti//


---------------------------------------------------------------------------


1.tyata ā -ṭa.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 278. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


aitena sāmānādhikaraṇyavyatirekaniścayādinānumitipratibandhāttaniśrayo 'numitiheturiti nirastam/ vṛṣṭipūrayoḥ sāmānādhikaraṇyavyatirekaniścayepyanumitidarśanāt//


na tṛtīyaḥ/ vaiyadhikaraṇyepi vyāpterūpapāditatvāt//


vyadhikaraṇāsiddherdeṣatvabhaṅgaḥ // 27 //


---------------------------------------------------------------------------


vyāptivighaṭanādvā doṣatvamiti pakṣaṃ nirāha -- na tṛtīya iti//


vyadhikaraṇāsiddherdeṣatvabhaṅgaḥ // 28 //


---------------------------------------------------------------------------


bādhapratirodhayoḥ pratijñārthapramāṇavirodhatvenaikyam// 28 //


kecittu --


savyabhicāraviruddhasatpratipakṣāsiddhabādhitāḥ pañcahetvābhāsāḥ/


---------------------------------------------------------------------------


bādhapratirodhayoḥ pratijñārthapramāṇavirodhatvenaikyam// 29 //


nanvevamāśrayāsiddhasādhyāsiddhivyadhikaraṇāsiddhīnāmadoṣatve 'pi vyabhicārādīnāṃ hetudoṣāṇāṃ bhāvādasiddhiravyāptiriti dvāveva hetudoṣāvityayuktamityākṣipati -- kecitvityādinā dvāveva hetudoṣāvityayuktamityāhurityantena // kecit tārkikāḥ/ pramāṇalakṣaṇaṭīkādāvasiddhaviruddhanaikāntikānadhyavasitakālātyapadiṣṭaprakaraṇasamasatpratikṣabhedena prācāṃ rītyā saptavidhānuvāde 'pi anadhyavasitatvasyānaikāntike 'ntarbhāvaṃ prakaraṇasyāsaṃbhavanayā parigaṇanāyogyatvamupetya maṇyādyuktadiśā pāñcavidhyamanuvadati -- savyabhicāreti//


ata eva naiyāyikā ityanuktvā kecidityuktiḥ/


---------------------------------------------------------------------------


bāprayo-prarthapraṇa-vinaikyam) anumādoṣavādaḥ pu - 279.


---------------------------------------------------------------------------


taduktaṃ gautameva --"savyabhicāravuruddhaprakaraṇasamasādhyasamātītakālāḥ hetvābhāsāḥ"iti/ tatra sādhyatadabhāvakoṭidvayopasthāpakarūpa-


---------------------------------------------------------------------------


evaṃ nirdeśo pañcatvaparigaṇane ca mūlamāha-- taduktamiti// 1 maṇerapīdameva mūlamityapi sūcitam/ prakaraṇasamaśabdena satpratipakṣa ucyate/ sādhyasamapadena cāsiddhiḥ atī kālapadena bādha ityuktārthasaṃvāditvaṃ dhyeyam/ maṇyādyuktadiśā teṣāṃ lakṣaṇānyanuvadati-- tatra teṣumadhya ityādinā// upasthāpaketi// tadubhayopasthitijanakaṃ yadrūpaṃ sādhāraṇe sapakṣavipakṣavṛttitvena sādhyatadabhāvasāhacaryaṃ asādhāraṇe tadubhayavyāvṛttatvaṃ, anupasaṃhāriṇi ca tadubhayaśūnyatvena pakṣa eva sādhyatadabhāvasāhacaryamityagre vyaktam/ tādṛśadharmatvaṃ sādhāraṇāditritagasādhāraṇaṃ lakṣaṇam//


yadyapi maṇāvubhayakoṭītyādyevoktam/ tathāpi tenāsādhāraṇasya sādhyatadabhāvopasthāpakatayā dūṣatvapakṣe


nāvyāptirityuttaragranthaparyālocanayobhayakocipadasya evamevārthobhimata itītthamanuvādaḥ kṛtaḥ//


yattu pakṣadharāvubhayakoṭyupasthitipadena vyāptiniścayavirodhisaṃdehajanakakoṭyupasthitirvivakṣitā anyathā sarvasamabhidheyaṃ vsatutvādityādau kevalānvayisādhyakānupasaṃhāriṇi sādhyābhāvakoṭeraprasiddhera 2 vyāptiḥ syāt/ uktavivakṣāyāṃ tu nāvyāptiḥ/ kevalānvayisādhyake idamabhidheyaṃ na vetyevaṃ sandehā 3 yoge 'pi abhidheyatvaṃ pakṣavṛttina vetyevaṃ saṃśayasaṃbhavāt/ vyāptiniścayavirodhisaṃśayaśca sādhyatadabhāvasaṃśayaḥ sādhye pakṣavṛttitvasaṃśayaśca bhavatīti kathanaṃ tattu maṇivākyaviruddham/


---------------------------------------------------------------------------


1.tayorapīdameva -ṭha. 2.ddhatvenāvyā- ṭha. 3.hābhāvepi -- ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 280. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


vatvaṃ savyabhicāratvaṃ vipratipattivākye satpratipakṣe ca dvayoḥ koṭidvayopasthāpa'katvepi


---------------------------------------------------------------------------


na caivaṃ kevalānvayisādhyakānupasaṃhāriṇya 1 vyāptiḥ/ 2 tasyātrāsaṃgrāhyatvādityāhuḥ//


nanvathānityaḥ śabdaḥ śabdatvādityatrāptavākyādinā vyāptigrahadaśāyāṃ saddhetutvāt/ tatra sarvasapakṣavipakṣavyāvṛttatvasyobhayakoṭyupasthāpakarūpasya satvādativyāptiriti vācyam/ tatra vyāptisapakṣavyāvṛttatvāṃśasya tatrābhāvāt/ atra liṅganiṣṭhatayā yajjñānamubhayakoṭyupasthāpakaṃ prāmāṇyāprāmāṇyobhayakoṭyupasthāpakarūpajñānatvavati saddhetau nātivyāptiḥ/ jñānatvasya prāmāṇyasaṃśayaviṣayānumitivṛttitayā jñānatvenaivobhayakoṭyupasthāpakatvāditi//


nanvevamapi parvato 'gnimān parvato 'gnimānna bhavatīti viruddhārthapratipādakavākyadvaye śabdo 'nityaḥ kṛtakatvāt nityaḥ śabdaḥ śrāvaṇatvāditi satpratipakṣe cātivyāptirevetyata āha -- vipratipattīti//


vipratipattistu pratyekaṃ na tatheti pūrvapakṣa 3 maṇyukteḥ/ tathāsādhāraṇagranthe satpratikṣeddhau atra tveka eveti cokteriti bhāvaḥ/ yadyapi vimataṃ mithyā dṛśyatvāt śuktirajatavat vimataṃ satyaṃ dṛśyatvādbrahmavadityādiprakaraṇasamepyekasyaivobhayopasthāpakatvamasti, tathāpi tasyaitanmate 'saṃbhāvitatvenāsa 4 ṅgrahānnātivyāptiśaṅkāvakāśaḥ/ tasyāpi savyabhicāratvena saṅgra 5 hyatvādadoṣa iti kecit//


---------------------------------------------------------------------------


1.ṇyativyā -ṭa. 2.syasaṃgrāhya -ṭha. 3.ṇyādyukte -ṭa. 4. ṇāvu - ṭha.ḍa. 4.saṃgrāhyatvā -ḍa. 5.ṅgrahā - ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


vāprayo-prarthapraṇa- vinaikyam) anumādoṣavādaḥ pu - 281.


---------------------------------------------------------------------------


savyabhicāravadekasya tadupasthāpakatvābhāvānna sa vyabhicāralakṣaṇasyātivyāptiḥ/ vipakṣamātravṛttitvaṃ viruddhatvam/ samabalapramāṇa 1 pratiruddhatvaṃ satprati -


---------------------------------------------------------------------------


pramāṇalakṣaṇaṭīkādyuktadiśā 2 ''ha - vipakṣamātreti// mātrapadena sapakṣavṛttitvaṃ vyāvartyete na tu pakṣavṛttitvamapi/ tathātve 'siddhisāṅkaryāpatteḥ/ pakṣavipakṣayoreva vartamāno heturviruddha iti lakṣaṇaṭīkāvirodhācca/ vṛkṣaḥ saṃyogavān dravyatvādityatra dravyatvahetoḥ sādhyābhāvavadvṛttitve 'pi niścitasaṃyogarūpasādhyavalatyapi vṛtterna tatrātivyāptiḥ/ pratiyogyasamānādhikaraṇasādhyābhāvanmātravṛttitvaṃ tadartha ityeke//


yattu maṇau sādhyavyāpakābhāvapratiyogitvaṃ vā vṛttimataḥ sādhyavadavṛttitvaṃ vā viruddhatvamityādi/ tanna/ hetvabhāvasya sādhyavyāpakatvajñānasya grāhyābhāvasaṃsparśitayā grāhyabhūtavyāptijñānāpratibandhakatvāt/ niścitasādhyavadavṛttitve sati tadabhāvavadvṛttitvasya cāvyabhicaritasahacārarūpavyāptyabhāvarūpatayā tajjñānas vyāptijñānapratibandhadvārānumitipratibandhya sambhavāditi bhāvaḥ/ pakṣatrayavṛttisādhāraṇe 'tivyāpativāraṇāya mātrapadam// samabaleti/ samabalatvaṃ cābhimānikaṃ dhyeyam/ anyathā vastuno dvirūpatā'patteḥ/


"samabalatayābhimatapramāṇaviruddhaḥ satpratipakṣaḥ"iti lakṣaṇaṭīkokteśca/ viruddhatvaṃ pratiruddhakāryakatvamā/ bodheti vyāptinirāsāya sametyuktiḥ/ sādhyavirodhyupasthāpanasamarthasamānabalopasthityā pratiruddhakāryaliṅgatvaṃ satpratipakṣatvamiti maṇyuktiḥ/ vyāptasya -


---------------------------------------------------------------------------


1.ṇaviru --ga.rā. 2.śānirāha-- ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 282. nyāyadīpuyatatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


pakṣatvam/ parāmarśaviṣayābhāvavatvaṃ asiddhatvam/ prabalapramāṇaviruddhatvaṃ bādhaḥ//


tatra savyabhicāraḥ trividhaḥ/ sādhāraṇāsādhāraṇānupasaṃhāribhedāt/ tatra pakṣavṛttitvaṃ sādhāraṇatvam/ sarvasapakṣavipakṣavyāvṛttatvamasādhāraṇatvam/


---------------------------------------------------------------------------


pakṣadharmatāpramitiḥ siddhiḥ tadrahitosiddha iti prācāṃ rītimāśritya lakṣaṇaṭīkoktaṃ niṣkṛṣyāha -- parāmarśeti// parāmarśaviṣayo vyāptiḥ pakṣadharmatā ca tadubhayarāhityamityarthaḥ//


yattu maṇau parāmarśaviṣayābhāvo nāsiddhaḥ vyarthaviśaṣaṇatvāt kiṃ tu āśrayāsiddhiḥ svarūpāsiddhiḥ vyāpyatvāsiddhiriti pratyekameva doṣa ityuktam/ tatvitaravyabhicārāditvaduktalakṣaṇepi tulyamityagre vyaktam/ saṅgrāhakamātratvesyāpi tathātvāditi bhāvaḥ/"pramāṇabādhitaviṣayaḥ kālātyayāpadiṣṭa"iti lakṣaṇaṭīkādyukterāha -- prabaleti // prābalyamatra vāstavaṃ vābhimānikaṃ vā dhyeyam/ satpratipakṣe 'tivyāptinirāsāya prabaleti/ prabalapramāṇanirdhāritābhāvapratiyogisādhyakatvaṃ bādha ityarthaḥ/ vakṣyamāṇāntarbhāvasubodhāya maṇyādyuktadiśāvāntaravibhāgamāha -- tatra// teṣu madhye iti// pakṣatrayeti// pakṣasapakṣavipakṣavṛttitvamityartaḥ/ 1 yathā śabdonityaḥ prameyatvāditi// sarveti// yathā bhūrnityā gandhavatvāditi//"kevalānvayidharmāvacchinnapakṣako ve"ti maṇyuktarītyā'ha -- kevalānvayīti//


---------------------------------------------------------------------------


1.prameyatvāditi lakṣaṇaṃ tu sarvasapakṣavyāvṛttatvamiti maṇyukterāha -- sarveti.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


bāprayo-parthapraṇa-vinaikyam) anumādoṣavādaḥ pu - 283.


---------------------------------------------------------------------------


kevalānvayidharmāvacchinnapakṣatākatvamanusaṃhāritvam/ asiddhirapi āśrayapakṣadharmatvavyāpyatvāsiddhibhedena trividhā/ tatpramityasidhyā saha caturvidhā vā/ eṃ viruddhāderapi bhedo draṣṭavyaḥ//


1 tanna śabdo nityo meyatvāditi sādhāraṇasya sarvamanityaṃ prameyatvādityanupasaṃhāriṇaśca sādhyatadabhāvasāhacaryaṃ koṭidvayopasthāpakaṃ rūpam/ iyāṃstu bhedaḥ sādhāraṇasya pakṣādanyatra tatsāhacaryaṃ anupasaṃhāriṇastu pakṣa eveti/ anityaḥ śabdaḥ śabdatvāditya 2 sādhāraṇasya tu sādhyavataḥ tadabhāvavataśca vyāvṛttatvaṃ tadupasthāpakamiti savyabhicāralakṣaṇasya 3 nātivyāptiḥ/ āśrayahetuvyāptīnāṃ liṅgaparāmarśaviṣayatvāttadabhāva 4 vatvarūpamāśrayāsiddhyādyasiddhitrayānugatam//


---------------------------------------------------------------------------


kevalānvayīti// yathā sarvamanityaṃ meyatvādityādiprācīnamatāvaṣṭambhena paddhatyādyuktadiśā'ha -- bhedo draṣṭavya iti// sa ca paddhatilakṣaṇaṭīkayorvyaktaḥ/ granthagauravabhayāt prakṛte vakṣyamāṇāntarbhāvānuprayogācca nāsmābhirapi likhyate savyabhicārādilakṣaṇaṃ sādhāraṇāditraye 'siddhitraye ca vyanakti - tatra śabda ityādinā//


---------------------------------------------------------------------------


1.atra -ka.ṭa. 2.tvadyasā - ka.ṭa.rā. 3. syāvyā -ka.ga.rā. 4.varūpat-ka.ga.ṭa.rā.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 284. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


atrāsādhāraṇānupasaṃhārisatpatipakṣā anityadoṣāḥ/ anukūlatarkāvatāraśāyāmanumityapratibandhakatvāt/ itare tu nityadoṣāḥ/ tatrāpi bādhapratirodhau sākṣādanumitipratibandhakau/ natu karaṇighaṭanadvārā / 1 tatrāpi bādho anumitigrāhyābhāvaviṣaya 2 dhītvena/


pratirodhastvanumitigrāhyābhāvaviṣayadhīsāmagrītvena/ itare trayaḥ karaṇavighaṭanena/ asiddhiḥ parāmarśa 3


ṣivayavighaṭanena/ tatrāpyāśrayāsiddhisvarūpāsiddhīpakṣadharmatāvighaṭanena/ vyāpyatvāsiddhistu vyāptivighaṭanena/ tatmādvāveva hetudoṣāvityayuktamityāhuḥ//


---------------------------------------------------------------------------


anityadoṣatvaṃ vyanakti-- anukūleti// na tu karaṇeti// parāmarśarūpakaraṇetyarthaḥ/ anumitīti// pūrvaprayuktahetujanyānumitigrāhyasyābhāvaviṣayakadhītyarthaḥ/ itara iti// savyabhicāraviruddhāsiddhāstraya ityarthaḥ/ dvāretyanantaraṃ anumitipratibandhakatā ityanukarṣaḥ/ tvaduktarītyā pāñcavidhyasambhavepi tena rūpeṇa jñātānāṃ teṣāmanumityapratibandhakatayā tathānudbhāvyatvenaivaṃ vyutpādanamayuktatamapitvasmaduktarītyaiva tena rūpeṇa jñātānāmanumitipratibandhakatvādudbhāvanīyatvācceti bhāvenoktarītyā jñātānāṃ pratibandhakatvamityetadasādhakatāliṅgatvaṃ cetyādinā vaktuṃ sāmānyanyāyamāha -- yadrūpeṇeti// yaddharmaprakāreṇetyarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.rā kathamapi bodhonumiti -ka. rātatrāpyanu - ṭa. 2.yapramātvena -ga.ṭa.rā. 3. viṣayeti nāsti -ka.ṭa.


---------------------------------------------------------------------------


braprayo-prarthapraṇa-vinaikyam) anumādoṣavādaḥ pu - 285.


---------------------------------------------------------------------------


tadasat yadrūpeṇa hi jñānamanumitipratibandhakaṃ tadrūpeṇaiva doṣaḥ paraṃ pratyudbhāvanīyaḥ/ yadrūpeṇa codbhāvanaṃ tadrūpeṇaivāsādhakatā sādhanīyā/ yadrūpeṇa ca tatsādhanaṃ tadrūpeṇaiva hetvābhāsādidoṣo vibhajanīyaḥ/ anyathānyaḥ śastrī, anyo yaddhā, anyo jayī anyastu ślāghya itidvairūpyāpātāt/ asādhakatāsādhakasya hetvābhāvasasyāprayojakatvāpātācca/ saṃbhavatopyasādhakatāsādhanādivyavahārānupayogino niṣprayojanasya vibhāgasyāpi prasaṅgitvācca//


sambhavanti hi hetvābhāsenantāḥ prakārāḥ/ uktaṃ hi nyāyasāre 1 /"yadyapi caiṣāṃ sūkṣmo bhadonantatvādvaktuṃ na śakyate"iti//


---------------------------------------------------------------------------


asādhakateti// idamasādhakaṃ evantvāditi// kuta evamityata āha-- anyatheti// vairūpyeti// anyajñānaṃ pratibandhakamanyadudbhāvyaṃ tatonyadasādhakatāsādhākaṃ tadanyasya vibhāga iti vairūpyāpātādityarthaḥ/ aprayojakatveti// anyathetyatrānuṣaṅgaḥ/ tadrūpeṇa jñānasyānumityapratibandhakatva ityarthaḥ/ nanvasādhakatāyāmanupayoginopi sambhavamātreṇa vibhagasyoktau ko doṣa ityata āha -- saṃbhavatopīti// atiprasaṅgitvāccetyuktaṃ vyanakti -- sambhavanti hīti// tathā ca teṣāmapi parigaṇanāpātena pañcaivetyuktirayukteti bhāvaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.repi - ga.ṭa.rā.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 286. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


asādhakatāliṅgatvaṃ ca bādhapratirodhayorubhayānugatena pratijñār 1 thapramāṇavirodhitvenaiva/ na tu bādhatvādinā bādhitatvātprati 2 ruddhatvādityasya hi prabalasamabalapramāṇaviruddhatvādityarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


te ca prakārāḥ pramāṇalakṣaṇaṭīkāyāṃ vyaktāḥ/ astvevaṃ yena rūpeṇa jñānamityādinoktaṃ prakṛte kiyityataḥ


virodhopi trividhaiva syātpratijñārthaviruddhatā/


liṅgarāhityamavyāptiḥ"


iti yuktipādīyānuvyākhyānavyākhyāvasare sudhoktarītimanusṛtyā'ha -- asādhakatāliṅgatvaṃ ceti// kuta ityataḥ 3 vahniranuṣṇaḥ padārthatvādityādau vādinokte prativādinā padārthatvāditi hetuḥ asādhakaḥ


bādhitatvātsatpratipakṣatvādityucyate sati vādinā vyarthaviśeṣaṇatvadūṣaṇaṃ vaktumāpādyata ityāha -- bādhitatvā 4 pratiruddhatvādityasya hīti//


nanu viruddhatvādijñānādeva svārthānumiteriva parārthānumiterapipratibandhakātkimasādhakatānumānena yadvākye prativādyuktadūṣaṇāvagatiḥ sa nigṛhīta iti samayabandhena kathāpravṛttau


dūṣaṇamātramudbhāvyam anyathārthāntaratvam/ evaṃ cāsādhakatānumānasyaivānāvaśyakatvādvyarthaviśeṣaṇatvānavakāśa iti cenna/ dvayaṃ hyuddeśyam/ tatrādyaṃ dūṣaṇamātrajñānādeva ddvītīyaṃ tu --


---------------------------------------------------------------------------


1.tārthapra-ṭa.rā. 2. tipakṣatvādi-ga.rā. 3.ta āha -bādhitatvāditi - ityadhikam-ṭa. 4.tvādityasyahīti ityevāsti - ṭa.ṭha.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


bāprayo-prarthapraṇa-vinaikyam) anumādoṣavādaḥ pu - 287.


---------------------------------------------------------------------------


tatra cedamasādhakaṃ pramāṇaviruddhatvādityevāstu/ anyadvyartham/ durbalasya pramāṇapadenaiva vyāvartitatvāt/ pramāṇatadābhāsāviveka eva hi pramāṇapadaprayogaḥ/ na tvaprāmāṇyaniścaye/ ahīnabalavatvena vā vi 1 śiṣyatām/ tadavāntarabhedopādānaṃ vyarthameva/


na ca bādhapratirodhayoranyamasaṅkarārthaṃ tadupādānam dūṣakatābījaikyena saṅkarasyaivocitatvāt -


---------------------------------------------------------------------------


tasya dūṣaṇasya liṅgatvajñānam pratibandhakatvavadanenāpi tvasambhava ityabhiprāyeṇa vāsādhakatāsādhanamiti maṇāvevoktatvāditi bhāvaḥ//

durbalapramāṇavirodhasya akiñcitkaratvenāsādhakatvāsādhakatayā tadvyāvṛttaye prabaletyādyarthavadityata āha -- dūrbalasyeti// durbalaṃ hi hīnabalatvādevāpramāṇatvena nirṇītamiti pramāṇapadaprayoga eva tatra na yukta iti tena tadvyāvṛttirityarthaḥ/ nanu kathaṃ tarhi satpratipakṣasthale vastuto hīnabale samabalatayābhimanyāne pramāṇapadaprayoga ityata āha-- pramāṇeti// na tviti// hīnabale tu tanniścaya evāstīti bhāvaḥ/ ubhayānugataṃ hīnabalavyāvartakaṃ dharmāntaramāha -- ahīneti// tadavāntareti// prabalasamabaletyavāntarabhedetyarthaḥ/ tathā caikamevedaṃ dūṣaṇaṃ syāditi pañceti vibhāgabhaṅga iti bhāvaḥ// taditi// prabalasamabaleti viśeṣaṇopādānaṃ bādhapratirodhayorityarthaḥ/ dūṣakatābījasyeti// pramāṇavirodharūpatvasya vā ahīnabalapramāṇavirodhatvarūpasya vā ekatvenetyarthaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


1.śeṣya - ṭa.rā.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 288. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


vyāvartyābhāve 'pi vidyamānatvamātreṇopādāne prabalacākṣuṣapratyakṣaviruddhatvādityādyāpi prayujyeta/ na ca parasyātyaśaktijñāpanārthatvānna vaiyarthyamiti vācyam/ aśaktijñāpanasyaivoddeśyatvādbādhājñā 1 na mulāśaktau pratirodhājñānamūlāśaktito 'tiśayābhāvācca//


kiñca bādhitenāpi tvāmahaṃ jetuṃ śakta iti


---------------------------------------------------------------------------


nanu sambhavamātreṇa tathā prayoge ko doṣa ityata āha-- vyāvartyeti// bādho hi prabalapratyavirodhaprabalānumānavirodhaprabalāgamavirodhādibhedenānekavidho lakṣaṇaṭīkāyāṃ vyaktaḥ/ tathā ca prabalapramāṇaviruddhatvādivatpratyakṣavirodhepyavāntarabhedopapādanena prabalacākṣuṣaprabalaspārśanavirodhādibhedenāpyudbhāvyeta/ na caivamaṅgīkṛtam/ tathātve pañcatvavibhāgabhaṅgaprasaṅgāditi bhāvaḥ/ atyaśaktīti// prabalavirodhamapi tvaṃ na


jñātavān kimu pramāṇavirodhamātramityaśaktijñāpanārthatvādityarthaḥ// aśaktijñāpakasyaiveti// aśaktijñāpanamātreṇa parāpajayasya svajayasya ca saṃbhavena tanmātrasyaivoddeśyenātiśayi 2 tāśaktijñāpanasyānuddeśyatayā tādarthyena sārthakyoktirayuktā/ tanmātraṃ cāvāntarabhedānupādānenāpyuktadiśā sidhyatyeveti bhāvaḥ/ atiśayenāśaktijñāpanasya lābhe kutaḥ parityājya ityata āha-- bādhājñāneti//


nanu prabalamapi na jānāmi kimu samabalamityastu kaścitatiśaya iti manvānaṃ pratyāha -- kiṃ ceti// suvacatvādvādineti yojyam/


---------------------------------------------------------------------------


1.dhājñā -rā.


---------------------------------------------------------------------------


bāpraye-prarthapraṇa-vinaikya) anumādoṣavādaḥ pu - 289.


---------------------------------------------------------------------------


bhāvenedaṃ prayuktamityapi suvacatvātparasya śaktyatiśaya eva kiṃ na sidhyet/ kiṃ caivamapi pratirodhe samabalapadavaiyarthyaṃ tadavasthameva//


kiñca bādhepi pramāṇapadenaiva prabala 1 tvepi labdhe prabalapadaṃ 2 vyartham/ pratyuta samabalavyāvartakatayāhānikṛteveti viparītaphalam//


yadyapi pratirodhasya parapakṣapratibandhamātraṃ phalam/ bādhasya tu svapakṣasiddhirapi/ tathāpi svapakṣasthāpanāyāḥ pṛthakkartavyatvāt/ bādhasya parapakṣaprati-


---------------------------------------------------------------------------


parasyeti// bādhitānumānaprayoktṛrvādina ityarthaḥ/ evamapīti// bedhe prabaleti pramāṇaviṣeṣasyātyaśaktijñāpanārthatayā sārthakyepītyartha/ tadavasthameveti// saṃbhāvitata 3 tkṛtyasya sarvasya prāṅganirāsāditi bhāvaḥ/ prabalapadaṃ vyarthamityeva na kintu viruddhārthakatvācca nopadeyamasādhakatvānumāna 4 mityāha -- kiñca bādhepīti// idamasādhakaṃ pramāṇaviruddhatvādityukte prabalapramāṇaviruddhatvasya svābhimatasya lābhaddoṣatvena samabalapramāṇavirodhasādhāraṇye saṃbhavati tavdyāvartakatvāddhanikṛdevetyarthaḥ//


nanu samabalavyāvṛtyarthakasya na hānikaratvena viparītaphalatvaṃ bādhasya svapakṣasthāpanāparapakṣapratikṣepalakṣaṇādviruddhirūpatvāt samabale ca tadabhāvādanukūlaphalameva prabalapatam/ ata eva nānarthakamapīti codyamanūdyāvadyati -- yadyapītyādinā// atyaśaktijñāpanārthatayā sārthakye 'tiprasaṅgaṃ cāha -- kiñcaiva parasyeti//


---------------------------------------------------------------------------


1.letilabdhaprabala - ga.ṭa.rā. 2.vyarthapadaṃ na -ka.ga.rā. 3.tatattatpakṣa -ṭha. takṛtyasya - ḍa. 4.ne i -ṭa.ṭha.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 290. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


bandha evoddeśya iti yāvatāpratibandhasiddhistāvadeva vaktavyam/ na tvanyat//


kiñcaivaṃ parasyātitarāmaśaktijñāpanāya bahutvopajīvyatvaniravakāśatvaiḥ prabalapramāṇaviruddhatvāditi bādhitatve sati savyabhicāritvādityādyapi prayujyeta/ evaṃ svasyātiśaktijñāpanāyānekahetūktirapi syādityadhikanigrahocchedaḥ syāt/


vāde vādaprakriyayā pravṛtte śāstre cātiheyatvavyutpādanāya bahudoṣoktiryuktā / na tu jalpādau samayabandhaṃ vinā//


nanu -- pramitasādhyābhāvavatpakṣakatvaṃ bādhaḥ/ atra ca na viśeṣaṇavaiyarthyamiti cenna/


---------------------------------------------------------------------------


nanu kathaṃ tarhi vādakathāyāṃ śāstre cānekadoṣaḥ paroktānumāneṣu pradarśyate tatrāpyādhikyanigrahasthānāpattirityata āha


-- vāda iti// na tu jalpādau / jalpavidaṇḍākathanornānekoktetyuktam/ yāvatsphurati dvayaṃ trayaṃ tato 'dhikaṃ vā tāvatsarvaṃ vācyamiti samayabandhe sati tadanuktau doṣābhāvādityatāha -- samayabandhaṃ vineti// maṇikṛnmatamāśaṅkya nirāha -- nanviti// avadhṛtaprāmāṇyakaniścayaviṣayasādhyābhāvavatpakṣakatvamityarthaḥ/ sādhyābhāvajñānatva pramātvaniścaye bādha ityabhyupagamādvirodhijñānadvayetyādyagretanagranthācca/ yadvā sādhyābhāvapramā bādha iti matenedam/ sādhyābhāvajñānasya pramātvaniścayo bādha iti mate 'vadhṛtaprāmāṇyaka-


---------------------------------------------------------------------------


tvayāpi sādhyābhāvapramābādhaphalamityuktatvena tasyāḥ 1 bādhakatvāyogāt/ bādhasya jñānopādhikatve sādhyābhāvājñānadaśāyāṃ bādhābhāvena tasyānityadoṣatvāpātācca/ virodhijñānadvayasannipāte ekatra pramātvaniścayasya karaṇaprābalyaniścayaṃ vināpyupapatyā'vaśyakasya prabalapramāṇavirodhasyaiva doṣatvaucityācca//


kiñca pratirodhe kḷptatvena bādhopi karaṇavirodhasyaiva doṣatvaṃ yuktam/ kiṃ ca pratirodha iva bādhe 'pi āvaśyakenāhīnabalatvenaiva pratibandhasaṃbhave kiṃ pramātvaviśeṣaṇena/


---------------------------------------------------------------------------


niścayaviṣayasādhyābhāvavatpakṣakatvamarthamupetya doṣāntarakathanaṃ virodhijñānadvayetyādīti dhyeyam/ ityuktatveti// tathā ca prabalapramāṇavirodha eva bādho vācyaḥ/ tadaiva sādhyābhāvapramāyāḥ phalatvasiddhaghirityastyeva viśeṣaṇavaiyarthyamiti bhāvaḥ// virodhijñānadvayeti// sādhyatadabhāvagocaravirodhijñānadvayetyarthaḥ/ karaṇeti// tajjñānakaraṇetyarthaḥ/ pratirodhe satpratipakṣe evamapi 2 vaiyarthyamevāsmin pakṣe prabhavatyevetyāha -- kiñca pratirodha


iveti// pratirodhepi samabaletya ya vyarthatvādinā 3 balatvena viśeṣaṇa viśeṣaṇatya prāgupapādānāt pratirodha ivetyuktam/ pramātveti// sādhyābhāvajñāne pramātvaviśeṣaṇenetyarthaḥ/ ahīnabalapramāṇavirodhatvena vā ahīnabalasādhakavirodhatvena vā ahīnabalāvagatasādhyābhāvavatpakṣakatvena vā pratibandhasaṃbhava ityarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1. sya na bādhakatvayo -ka. 2.pi vyarthame- ṭa.ḍa. 3.nāhīna - ṭa.ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 292. nyāyadīyutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


kiñcaivaṃ vahniḥ śītaḥ kṛtakatvādityatra vahniruṣṇa iti pramābādho na syāt/ uṣṇasparśasya śītasparśābhāvanātmakatvāt/ abhāvapadena virodhimātravivakṣāyāṃ siddhaṃ madabhipretaṃ satpratipakṣasāṅkaryam/ dūṣakānumānīyahetupramāyāḥ dūṣyānumānīyasādhyavirodhiviṣayatvāt//


kiñcaiva prahatamārgatyāgena kusṛṣṭyāśrayaṇe pramitasādhyābhāvavatpakṣakatvaṃ bādha itivatpramitasādhya 1 saṃbandhābhāvavatpakṣakatvaṃ vā pramitasādhyavatpratiyogikānyonyābhāvavatpakṣakatvaṃ vā bādha ityapi nirvaktuṃ śakyatvādbādho nānā syāt/ atra caikamevāsādhakatāliṅgaṃ sarvaṃ vā/


---------------------------------------------------------------------------


pramitasādhyābhāvavatpakṣakatvaṃ bādha iti lakṣaṇe 'vyāptiṃ cāha-- kiñcaivamati// avyāptyuddhāramāśaṅkayate -- abhāveti// pramitasādhyavirodhimatpakṣakatvamityarthobhimata iti bhāvaḥ/ siddhamiti// madabhipretaṃ satpratipakṣasāṅkaryaṃ siddhamityarthaḥ/ tatkathamityato vyanakti - dūṣaketi// vādyuktasthāpanānumānapratibhaṭatayā prativādyuktetyarthaḥ/ tathā ca pratipakṣopyevameveti bādhapratipakṣayorekadūṣaṇatvameva praptamiti pañceti vibhāgabhaṅga iti bhāvaḥ/ prahateti// sarvāvagatapramāṇavalirodharūpamārgatyāgenetyarthaḥ/ astu 2 nāma ko doṣa ityata āha-- atra ceti//


---------------------------------------------------------------------------


1.dhyābhāvavatva -ṭa. dhyavatpratiyo - ga.rā. 2.nānā ka -ṭa.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


bāprayo-prarthapraṇa-vinaikyam) anumādoṣavādaḥ pu - 293.


---------------------------------------------------------------------------


ādye 'nyajñāne nānumitipratibandho na syāt/ anyānumitenaikenaivānumitipratibandha iti tu nānubhavānusāri/ dvitīyaṃ militaṃ liṅgaṃ pratyekaṃ vā/ ādye ekenaivapūrṇatvācchepavaiyarthyam/ antye hetvābhāsādhikyam/ pratijñārthapramāṇavirodhavyāpyatvenaikīkaraṇevācavaśyakatvāllāghavācca pramāṇavirodha eva doṣostu//


etena sādhyavirodhyupasthāpanasamarthayā samānabalopasthityā pratiruddhakāryaliṅgatvaṃ vā, samabalasāmagrīpratibandhena nirṇayājanakatvaṃ vā satpratipakṣatvamiti nirastam/ samabalapadavaiyarthyāt/ tatyāge ca bādhasāṅkaryāt//


etenaiva parāmarśaviṣayībhūtapratisādhanatvaṃ satpratipakṣatvamiti ca nirastam/ pratyakṣasya samabalābhyāṃ -


---------------------------------------------------------------------------


nanūktarūpāṇāṃ trayāṇāṃ madhye dvayaṃ liṅgarūpam ekaṃ tu liṅgibhūtam/ tatra tābhyāṃ liṅgābhyāmanumitimekaṃ bādhatvena dūṣaṇamastviti cet kiṃ liṅgaṃ kiṃ liṅgīti nirdhārakapramāṇābhāvāt/ anubhavaviruddhaṃ caitadiyatyāha - anyeti// dvitīya iti // sarvaṃ veti pakṣe hetvabhāsādhikyamiti pañcamyodhikahetvābhāsagaṇanāpāta ityarthaḥ/ maṇyādyuktalakṣaṇāni nirāha-- eteneti// vaiyarthyāditi// tathopapāditatvāditi bhāvaḥ/ kenaciduktaṃ lakṣaṇāntaraṃ cāvyāptyā nirāha -- etenaiveti// anuvyākhyāne ceti// yuktipāde na vilakṣaṇatvādhikaraṇānuvyakhyāna ityarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


pu - 294. nyāyadīpuyatatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


pratyakṣaśabdābhyāṃ śabdasya ca samabalābhyāṃ śabdapratyakṣābhyāṃ pratirodhe 'vyāpteḥ/ parāmarśaviṣayībhūtaprabalānumānarūpratisādhanātmakabādhasāṅkaryācca/ tasmādbādhapratirodhayoḥ pratijñārthapramāṇavirodhatvenaiva doṣatvaṃ na tu prabalapramāṇavirodhatvādinā//


ata eva bhagavatpādaiḥ pramāṇalakṣaṇe pramāṇaviruddhārthapratijñā pratijñāvirodha iti


anuvyākhyāne ca"pratijñārthaviruddhate"ti tayorubhayānugatena pramāṇavirodhatvarūpeṇaiva doṣatvamuktvā asiddhiravyāptiriti hetuvirodhaḥ sādhyasya sādhanasya vānanugamo dṛṣṭāntavirodha ityasiddhyādīnāṃ caturṇāmasiddhitvādirūpeṇaiva doṣatvamuktam//


yā tu paddhatau pramāṇaviradhopi dvedhā prabalapramāṇavirodhaḥ, samabalapramāṇavirodhaśceti ṭīkākārīyā --


---------------------------------------------------------------------------


tayoriti// bādhapratipakṣayorityarthaḥ/ pramāṇalakṣaṇavākye āha -- asiddhirityādi// asiddhatvādirūpeṇeti// asiddhitvāvyāptitvasādhyavikalpatvasādhanavikalatvarūpeṇetyarthaḥ/ uktamiti// pramāṇalakṣaṇa ityanukarṣaḥ/ pramāṇavi 1 ruddhtavenaikīkaraṇe 3 pramāṇapaddhativirodhamāśaṅkya tadabhiprāyoktyā nirāha-- yā tviti//


---------------------------------------------------------------------------


1.rodhatve - ḍa.ṭa. 3. pramāṇapadaṃ na -ṭa.ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


bāprayo-prarthapraṇa-vinaikyam) anumādoṣavādaḥ pu - 295.


---------------------------------------------------------------------------


dvaividhyoktiḥ sā pratyakṣādivirodhabhedena dvāvapi pratyekaṃ trividhāviti traividhyoktiḥ śichaṣyamativaiśadyāya vastusthitipradarśanārthaṃ vā, prativādino viśeṣajijñāsāyāṃ sopi vaktavya iti śikṣārthaṃ paroktayoḥ kālātyayāpadiṣṭasatpratipakṣayorvibhajyāntarbhāvoktyarthaṃ vā//


ata eva pramāṇalakṣaṇe"pratijñāyāḥ samabalavirodha eva sapratisādhana"ityuktam/ na tu bādhatvādināsādhakatā sādhyetyetadarthamiti jñeyam/ anyathā śiṣyamativaiśadyār 1 thaṃ vyutpādana 2 manumatameveti na svīyavyavahāravirodha iti sudhayā, na cātra prabalatvādiviśeṣaṇasya prayojanamastītyādisudhayā ca virodhāt//


kecittu pramāṇalakṣaṇādikamasādhakatāmātrasādhane prābalyamanupayuktamityabhipretya pravṛttam/ paddhatistu


atyantāsādhakatvasādhane prābalyamupayuktamityabhipretya/ ata eva mithyātvānumānakhaṇḍane bādhapratirodhau pṛthaguktāvityāhuḥ//


---------------------------------------------------------------------------


vibhajyeti// samabalapramāṇavirodhe satpratipakṣasyāntarbhāvaḥ bādhasya


prabalapramāṇavirodha iti vibhajyāntarbhāvoktyarthaṃ cetyarthaḥ/ sudhayeti// prāguktānuvyākhyānavyākhyānarūpayā yuktipādīyasudhayetyarthaḥ/ samādhyantaramapyanyāpadeśenāha -- kecitviti//


---------------------------------------------------------------------------


1.dyāya vyu-ga.rā. 2.nantvanu- ka.ga.rā.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 296. nyāyadīyutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


tasmādbādhapratirodhau pramāṇavirodhatvenaiva doṣau/ na tu prabalapramāṇavirodhatvādineti//


bādhapratirodhayoḥ pratijñārthapramāṇavirodhatvenaikyam// 28 //


---------------------------------------------------------------------------


atrārucibījaṃ ta asādhakatvajñāpanamātreṇa parasya parājaye kimatyantābhāvasādhakatvajñāpanena/ granthāntare pṛthaguktistu pararītyāpi saṃbhavati/ ata eva sādhyāprasiddheradoṣatve 'pi"anarvacanīyāsiddheraprasiddhaviśeṣaṇaḥ pakṣa"iti pararītyā tatra tatravyavahāra iti//


bādhapratirodhayoḥ pratijñārthapramāṇavirodhatvenaikyam // 29 //


---------------------------------------------------------------------------


gautamoktahetvābhāsapañcatvabhaṅgaḥ // 29 //


evaṃ hetūdoṣepyasādhakatāliṅgatvaṃ 1 vyabhicāraviruddhavyāpatyatvāsiddhānugatenāvyāptitvenaiva/ na tu gautamoktena savyabhicāratvādinā//


maṇāveva koṭidvayopasthāpakarūpa 2 vatvaṃ nānumiti-


---------------------------------------------------------------------------


gotamoktahetvābhāsapañcatvabhaṅgaḥ //


evaṃ parigaṇitahetvābhāsapañcake bādhapratirodhayoḥ pratijñāvirodhe 'ntarbhāvamuktvānyeṣāṃ trayāṇāṃ prāguktahetudoṣayorantarbhāvaṃ"liṅgarāhityamavyāpti 3 riti prāguktānuvyākhyānavyākhyānasudhoktarītyā vyanakti -- evamityādinā// maṇāveveti// ubhayakoṭyupasthāpakatāvacchedakarūpavatvaṃ


savyabhicāratvamityuktvā tacca sādhāraṇatvādi,


---------------------------------------------------------------------------


1.savyabhi -ṭa.rā. 2.patvena nā -ga.ṭa.pa. vatvena nā -rā. 3.ptamiti -ṭa.ṭha.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


gaukta-hepatva-bhaṅgaḥ) anumādoṣavādaḥ pu - 297.


---------------------------------------------------------------------------


pratibandhaka 1 m/ sādhāraṇatvādirūpeṇaiva 2 jñātasya pratibandhakatvāt lakṣaṇānurodhena pratyekameva hetvābhāsatvamityuktatvena, evamāśrayāsiddhirvyāpyatvāsiddhiḥ pakṣadharmatāsiddhiśca pratyekameva doṣaḥ pratyekasya jñānādudbhāvā 3 ccānumitipratibandhāditi coktatvena prathamavibhāga eva sādhāraṇāsādhāraṇānupasaṃhāriviruddhasatpratipakṣāśrayāsiddhavyāpyatvāsiddhapakṣadharmatvāsiddhabādhitā ityādervaktavyatvena 4 gautamoktapañcatvāyogāt//


nanu maharṣiṇā svarūpasatā koṭidvayopasthāpakatvenānaikāntikatrayaṃ parāmarśaviṣayābhāvatvena cāsiddhatrayamekīkṛtya


vibhāgaḥ kṛta iti na pañcatva-


---------------------------------------------------------------------------


tenaiva rūpeṇa jñātasya pratibandhakatvādityuktatvena lakṣaṇānurodhena pratyekameva hetvābhāsatvamiti coktatvena sādhāraṇatvāsādhāraṇatvānupasaṃhāritvānāṃ pṛthagdoṣatvokteḥ/ tathāsiddhyuktiprastāve 5 āśrayāsiddhiḥ svarūpaṇāsiddhiḥ vyāpyatvāsiddhiḥ pratyekameva doṣaḥ/ pratyekajñānādudbhāvanāccānumitipratanabandhāditi coktatvenāśrayāsiddhyādeḥ pṛthagdoṣatvena cetyarthaḥ/ prathameti// hetvābhāsasāmānyalakṣaṇānantaraprāptavibhāga evetyarthaḥ//


nanvetadevāśaṅkya maṇau svarūpasatānugatarūpeṇa trayamekīkṛtya maharṣiṇā vibhagakaraṇādityuktamityatastatadāśaṅkyāha -- nanviti//


---------------------------------------------------------------------------


1.katvam -ṭa. dhanaṃ-ṭa.rā. 2. jñānasya -ṭa.rā. 3.vanācca -ka. vyatvācca -ga.rā. vyācca -ṭa. 4.prathamavibhāga evetyārabhya etāvān granthaḥ nāsti -ga.rā. 5.ke cā-ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 298. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


hāniriti cenna/ tathātve sākṣātpratibandhakatvena bādhapratirodhayorvyāptirahitaliṅgatvena savyabhicāra 1 viruddhayorapyekīkaraṇaṃ syādityādyatiprasaṅgaḥ syāt//


svatantrapuruṣecchā niyantumaśakyeti cenna/ asādhakatāsādhakanādivyavahārānupayogitvena niṣphale vibhāge nirmaryādaṃ pravṛttasya pramāṇaparatantratvena niyantuṃ śakyatvāditi//


gautamoktahetvābhāsapañcatvabhaṅgaḥ // 29 //


---------------------------------------------------------------------------


ityādyatiprasaṅgāditi// ādipadenāsiddhenāvyāptitvetyādigrahaḥ/ nanu maṇāvevamevāśaṅkya svatantrecchāyā niyogaparyanuyogāviṣayatvāditi samāhitamiti bhāvena tadāśaṅkya nirāha -- svantreti//


gautamoktahetvābhāsapañcatvabhaṅgaḥ // 3.0 //


---------------------------------------------------------------------------


sādhāraṇasyāvyāptāvantarbhāvaḥ // 3.0 //


nāpi maṇyuktaprakāreṇa 2 sādhāraṇatvādināsādhakatāliṅgatvam/


---------------------------------------------------------------------------


sādhāraṇasyāvyāptāvantarbhāvaḥ // 3.1 //


ubhayakoṭyupasthāpakatāvacchedakarūpavatvaṃ ca sādhāraṇatvādi tena rūpeṇa jñātasya pratibandhakatvādi 3 tyādimaṇyādyukterāha -- sādhāraṇetyādineti// asādhāraṇatvānupasaṃhāritvayorādipadena grahaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.repyakīkāra -ga.rā. 2.ṇa asā -ga.ṭa. 3.ti samāhitamiti bhāvena tadityā-ṭa.


---------------------------------------------------------------------------


sādhāsyā-vyāvantavaḥ) anumādoṣavādaḥ pu - 299.


---------------------------------------------------------------------------


tathāhi -- sādhāraṇatvaṃ pakṣatrayavṛttitvaṃ cedvipakṣavṛttitvena 1 śepavaiyarthyam syāt 2/ pratyuta pakṣasapakṣavṛttitvaṃ guṇaḥ/ na tu doṣaḥ/ viruddhavyāvṛttyarthatvānna vaiyarthyamiti


cenna/ dūṣakatābījaikye saṃgrāhyatvenāvyāvartanīyatvāt/ vipakṣavṛttitvaṃ sādhyābhāvasambandharūpatvāt/ tasyaiva cāvyāptitvāt//


etenāvyāptiṃ pratyupajīvyatvāvdyabhicāra eva doṣa iti avyāptyajñānadaśāyāṃ vyabhicārajñānenāpyanumitipratibandhadarśanāvdyabhicāropi doṣa iti 3 ca nirastam/ tayorabhedāt//


etenaiva viruddhasyāpi tatvā 1 jñāne vipakṣavṛttitvajñānadaśāyāṃ sādhāraṇatvaṃ upadheyasaṅkare 'pyupādherasaṅkara iti ca nirastam/ viruddhāpi vipakṣa-


---------------------------------------------------------------------------


sudhoktaṃ hṛdi kṛtvā'ha -- sādhāraṇatvamityādinā / dūṣatābījeti// vipakṣavṛttitvarūpadūṣakatābījasya sādhāraṇaviruddhayorekatva ityarthaḥ//


nanu maṇau vipakṣavṛttitvenaiva dūṣakatābījamuktamityastadanūdya nirāha -- vipakṣavṛttitvaṃ cediti// vyabhicāropi doṣa iti// pṛthagdoṣa ityarthaḥ/ tayorabhedāditi// vipakṣavṛttitvamātrasyaiva sādhāraṇatve tasyaivā 5 vyāptitvāditi bhāvaḥ/ upadheyeti// paraspara-


---------------------------------------------------------------------------


1.naiva śe -ga.rā. 2.syāditi na -ga.ṭa.rā. 3.ca iti nāsti -ka.ṭa. 4.tatra -rā. 5.vavyā -ṭa.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 300. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


vṛttitvamevopādhiritati vakṣyamāṇatvenopādhyasaṅkarasyāpyabhāvāt//


kiñcāvyāptāvāntarbhāvācchādanāya vipakṣavṛttitvaṃ sādhāraṇatvamityuktau vipakṣatvaṃ sādhyātyantābhāvavatvaṃ sādhyasaṃbandhātyantābhāvavatvaṃ sādhyavadbhinnatvamityādirūpeṇa nāneti taddṛttitvamapi nānāsyāt/ tathā ca bādhaprastāvoktanyāyena sarveṣāṃ pratyekaṃ hetvābhāsatvasya vaktavyatayā hetvābhāsādhikyaṃ syāt//


yā tu vyāptijñānahetubhūtasahacārajñānasya sahakāri yo 'bhāvaḥ tatpratiyogibhūtaṃ yajjñānaṃ tadviṣayatvenaikīkaraṇānnādhikyamiti kaścidāha tanna/ tvaduktātivaktraviṣatvasyājñānepi vyāptyabhāvajñānenaivānumitipratibandhāt/


---------------------------------------------------------------------------


vyāvartakatattkroḍīkārakopādhimato viśeṣyasya sāṅkaryepi vipakṣavṛttitvaṃ sādhāraṇatvaṃ vipakṣamātravṛttitvaṃ viruddhatvamityupādhyorasaṅkara iti ca nirastamityarthaḥ/ vakṣyamāṇatveti// viruddhatvasyāvyāptnatarbhāvoktiprastāva ityarthaḥ/ ityādirūpoṇeti// ādipadena sādhyatatpratiyogikānyonyābhā 1 vavatvasādhyādhikaraṇaniṣṭhānyonyābhāvapratiyogitvādigrahaḥ/ sahakārī yo 'bhāva iti// prāguktatrividhavipakṣavṛttitvānāṃ jñānasyābhāvaḥ tatpratiyogibhūtaṃ jñānaṃ prāguktānāmeva jñānaṃ tadviṣayatvenetyarthaḥ/ uktarūpavipakṣavṛttitvajñānānāṃ vyabhicārajñānatvena tadabhāvasahakṛtasahacārajñānasyaiva vyāptigrahahetutvāditi bhāvaḥ/ etatsaṅgrahakamātramuktam/


---------------------------------------------------------------------------


1.vavatva sā -ṭa.


---------------------------------------------------------------------------


sādhāsyā-vyāvantavaḥ) anumādoṣavādaḥ pu - 301.


---------------------------------------------------------------------------


svarūpasataivoktaviṣayatvenaikīkaraṇe tu na taddhetvābhāsavibhāge tantramityuktatvena hetvābhāvasādhikyatādavasthyam//


kiñca vyāptijñānahetubhūtasahacārajñānasya 1 vyabhicārajñānābhāva iva sahacārābhāvajñānābhāvo vyāptyabhāvajñānābhāvaśca sahakārīti tatpratiyogibhūtajñānaviṣayatvaṃ viruddhopādherasahacārasya vyāpyatvāsiddhyupādheravyāpteścāstīti tayorapi sādhāraṇopādhitvaṃ syāt//


na ca sahakāryabhāvaśabdena vyabhicārajñānābhāvarūpa eva sahacāribhūtābhāvo vivakṣita iti nopā-


---------------------------------------------------------------------------


na tu pratibandhakajñānaviṣayatvenetyetadanūdyanirāha -- svarūpasateti// uktatveneti//"yadrūpeṇa hi jñānamanumitipratibandhakami"tyādinā granthena vyavahitabhaṅge uktatvenetyarthaḥ/ ādhikyeti 2 // vipakṣavṛttitvānāṃ prāguktadiśā nānātvena pañcāpekṣayādhikyamityaparihāryamityarthaḥ//


yadapi nānābhūtavipakṣavṛttitvānāṃ vyāptijñānahetusahacārajñānasahakārībhūtābhāvapratayogijñānaviṣayatvenaikīkaraṇaṃ


tadativyāptaṃ cetyāha -- kiñca vyāptijñāneti// sahacārajñānasahakārībhūtā 3 bhāve saṅkocavivakṣayātivyāptyabhāvaśaṅkāṃ nirāha -- na ca sahakārīti//

---------------------------------------------------------------------------


1.syavya- ka.ga. 2. kyamiti -ṭa. 3.te a- ṭa.ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 302. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


dhisāṅkaryamiti vācyam/ ātmāśrayādananugamācca//


kiñca samavāyavṛtyā yatra vahnyabhāvaḥ taddṛttitvaṃ dhūmepyastīti vyāptigrahānupraviṣṭasaṃbandhena yatra sādhyaṃ nāsti sa vipakṣa iti vaktavyatayāvaśyakatvenāvyāptireva doṣaḥ//


sādhāraṇasyāvyāptāvantarbhāvaḥ // 3.0 //


---------------------------------------------------------------------------


ātmāśrayāditi// sādhāraṇavyabhicāra 1 tvaṃ nānetyukte sādhāraṇavyabhicāra 2 tvaṃ nāma vyāptigrahahetusahacārajñānasahakārībhūto yo vyabhicārajñānābhāvaḥ tatpratiyogijñānaviṣayatvaṃ vyabhicāratvaṃ sarveṣvanugakamekamityukte vyabhicāraniruktervyabhicāraghaṭitatvādātmāśraya ityarthaḥ/ ananugamācceti// vyabhicāraniruktiśarīrapraviṣṭavyabhicarāṇā vipakṣatvaṃ sādhyātyanbhāvavatvamityādinā prāguktadiśā nānātvāditi bhāvaḥ/ upajīvyatvādavyāptitvenaiva doṣostvityāha -- kiñciti // āvaśyakatvāditi// vyāptiśarīrapraviṣṭasambandhābhāvasyājñāne vipakṣatvāderajñānena tajjñāne 'vaśyaṃbhāvini tadabhāvarūpāvyāptireva doṣostu kiṃ tādṛśasambandhena sādhyābhāvavadvṛttinetyarthaḥ//


sādhāraṇasyāvyāptāvantarbhāvaḥ // 3.1 //


---------------------------------------------------------------------------


1.ritvaṃ -ṭha. 2.ritvaṃ -ṭha. ritvamiti sthitaṃ ratvamiti śodhitam -ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


asāsyā-vyāvantavaḥ) anumādoṣavādaḥ pu - 303.


---------------------------------------------------------------------------


athāsādharaṇasyāvyāptāvantarbhāvaḥ // 3.1 //


asādhāraṇatvamapi sarvasapakṣavipakṣavyāvṛttatvaṃ cet viśeṣyavaiyarthyam/ pratyuta sarvavipakṣavyāvṛttatvaṃ guṇa eva/ na tu doṣaḥ/ na ca viruddhavyāvṛttyarthaṃ tat/ dūṣakatābījaikyena tasyāpi saṅgrāhyatvāt//


yaccoktamasādhāraṇe -- ubhayavyāvṛttatvameva dūṣakatābījaṃ tacca viruddhe 1 nāstīti na dūṣakatābījaikyam/ asādhāraṇasya lakṣaṇaṃ tu sarvasapakṣavyāvṛttatvaṃ tadevodbhāvyamasādhakatāsādhakaṃ ca/ dūṣyānumānasādhyābhāvopapādakatvāt/ na tu vipakṣavyāvṛttatvamapīti/ tanna/ adūṣakatābījenāsādhaka-


---------------------------------------------------------------------------


athāsādhāraṇasyāvyāptāvāntarbhāvaḥ // 3.2 //


sādhyavatastadabhāvavataścetyādimaṇyuktaṃ niṣkṛṣyānuvadati -- yacceti// 2 sapakṣavipakṣvayāvṛttatvamityarthaḥ/ 3 sapakṣavyāvṛttatvasya dūṣakatve nityaḥ śabdaḥ kṛtakatvāt ityādiviruddhasyāpi tathātvādvipakṣavyāvṛttatvamuktam/ viruddhasya vipakṣavṛttitvāt/ viruddha ityupalakṣam/ saddhetau ca nāstītyapi dhyeyam/ adūṣakatābījeneti//


dūṣakatābījanādanyatvenetyarthaḥ/ sarvasapakṣa 4 vyāvṛttatvamastu māstvasādhakatvamityukte bādhakābhāvāditi --


---------------------------------------------------------------------------


1.ddhatvanā -ka.rā. 2. ubhayavya vṛttatvamiti / sapakṣavipakṣavyāvṛttatvasya dūṣakatva ityādirītyāsti- ṭha. 3.sapakṣetyādi nāsti -ṭa. 4.kṣādvayā - ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 304. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


tāsādhane aprayojakatvāpātāt/ na hyanyas bhuktyānyasya tṛtpiḥ//


tarhi sarvasapakṣavyāvṛttatvameva dūṣakatābījam/ lakṣaṇaṃ udbhāvyamasādhakatāsādhakaṃ ca/ viruddhopi viruddhatvājñāne sarvasapakṣavyāvṛttatvajñānadaśāyāmasādhāraṇa eva / na cāsyāvyāptāvāntarbhāvaḥ/ pakṣādanyatrasādhyābhāvasya satvepi tatra hetorabhāvāt/ pakṣe hetusatve 'pi sādhyābhāvāniścayāditi cenna/ tathāpyasādhāraṇyānukūlatarkānavatarāradaśāyāṃ tarkābhāvādeva sandigdhavyāptikatvenāvyāptāvantarbhāvāt/ tarkāvatāradaśāyāṃ tu asādhāraṇyāduttīrṇatvena hetvābhāsatvyaivābhāvāt/ asādhāraṇo hyanityadoṣaḥ


idamevahyabhipretya sudhāyāmasādhāraṇasya dūṣaṇatvāsammaterityuktam//


---------------------------------------------------------------------------


anyasya dūṣakatābījatve tadanyasya nāsādhakatāsādhakatvamityetadarthāntaranyāsena vyanakti -- na hīti// sarvasapakṣavyāvṛttatvamātramudbhāvyamityādimaṇyuktānurodhenāha-- tarhītyādi// idameveti// tarkāvatārakālīnādoṣatvamevetyarthaḥ/"sādhyavyāpakavaikomyamyāpti"rityetavdyākhyānāvasare uktamityarthaḥ//


"satyapi sapakṣe tatrāvartamānasya kiṃ vyāptireva nastyuta kevalavyatirekivadastīti sandehāvaskandanā"diti paddhatyuktaṃ 1 hṛdi kṛtvā'ha -- yadvāsādhāraṇa iti//


---------------------------------------------------------------------------


1.ktiṃ -ṭa.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


asāsyā-vyāvantavyaḥ) anumādoṣavādaḥ pu - 305.


---------------------------------------------------------------------------


yadvāsādhāraṇaḥ sarvasādhyavadvyāvṛtyā sādhyābhāvavyāpto vā sarvasādhyābhāvavadvyāvṛtyā sādhyavyāptoveti sandehenāvyāptāvantar 1 bhāvaḥ//


atha vāsādhāraṇasya pakṣamātravṛttitvena nānvayavyāptidhīḥ/ nāpi vyatirekavyāptidhīḥ/ yatra 2 nityatvābhāvaḥ tatra śabdatvābhāva iti vyatirekavyāpteryatrānityatvābhāvaḥ tatra śabdatvābhāva iti pratikūlayā vyatirekavyāptyā pratiruddhatvāt/ tasyāt vyāptipramityasiddhā 3 vavyāptāvantarbhāvaḥ/ ata eva pramāṇalakṣaṇaṭīkāyāṃ pakṣa eva vartamānatvena vyāpteragrahaṇādityuktam//


yadvāsādhāraṇaḥ pakṣe sādhyasandehātsandigdhā-


---------------------------------------------------------------------------


vyatirekavyāptisaṃbhavo 'yaṃ na hetvābhāsa iti paddhatyuktaṃ kasya cinmatamapākurvāṇaḥ lakṣaṇaṭīkārītyāntarbhāvamāha -- athaveti//


nanu na vyatirekavyāptidhīrityayuktam/ vyāptisambhavena taddhīsaṃbhavādityato vyāpteḥ sambhave 'pi pratirodhānna taddhīrityāha -- yatreti// vyāpteragrahaṇādityasya


pakṣa eva vyāpteraniścayāt kiṃ tu sandehādityapyarthamupetyāha -- yadveti// niścitasādhyābhāvavati hetusandeha iva -


---------------------------------------------------------------------------


1.bhūtaḥ -ka.ga.rā. 2.trāni -ga.ṭa.rā. 3.avyāptipadaṃ na-ga.ṭa.rā.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 306. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


vyāptaḥ/ dṛṣṭaṃ ca pakṣa eva vyabhicārasandehasya doṣatvam sa śyāmo mitrātanayatvādityādau/ tanayāntare śyamatvāniścayāt//


nanu tatra saṃśayaḥ upādhyāhitaḥ/ sa eva ca saṃśayonumitipratibandhakaḥ/ phalabalenaiva tathā kalpanāt/ na tvanyaḥ/ tasyānumānāṅgatvāt/ sadanumāne tu saṃśayo nopādhyāhita iti 1 / anyathānumānamātrocchedā 2 diti cet/ ihāpi saṃśayaḥ sarvasapakṣavipakṣavyāvṛttyāhitaḥ/ sa eva ca saṃśayaḥ pratibandhakaḥ/ phalabalāt/ sadanumāne tu saṃśayo na tadāhita iti nātiprasaṅgaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


sandihyasādhyā 3 bhāvavati hetuniścaye 'pi vyabhicārasandehena sandigdhavyāptyabhāvarūpatvātsandigdhāvyāpta ityarthaḥ/"sandigdhe nyāyaḥ pravartate"ityanumānamātre sādhyasandehasyāvarjanīyata 4 yā pakṣīyavyabhicarasandehasya 5 doṣatve 6 numānamātrocchedātkathaṃ sandigdhāvyāptatvamityataḥ svānasikasyādoṣatvopyāhitasya doṣatvameva prakṛte cāhita 7 sandeha iti bhāvenāha -- dṛṣṭaṃ hīti// upādhīti// śākapākajatvopādhītyarthaḥ/ pakṣīyasandigdhavyabhicārasya 8 sādhāraṇe doṣatve 'pi na saddhetumātrocchedaḥ vaiṣamyāditi bhāvenāha -- kiñciti//


---------------------------------------------------------------------------


1.ti nānumāna - ka.ga.rā. 2.ccheda iti ce- ṭa.rā. 3.dhyavati-ṭha. 4.yatvāt -ṭha. 5.hasyā -ṭha. 6.tvenānu -ṭha.ḍa. 7.evetyadhikam -ṭa.ṭha.ḍa. 8.syāsādhāraṇado -ṭa.ṭha.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


asāsyā-vyāvantavaḥ) anumādoṣavādaḥ pu - 307.


---------------------------------------------------------------------------


kiñceha sādhyābhāvasaṃśayo hetvadhikaraṇatvena jñāyamāne sarvasminnapyasti/ atra hetoḥ sarvasapakṣavyāvṛttatayā sandigdhasādhyavanmātravṛttitvāt/ sa eva saṃśayaḥ pratibandhakaḥ/ phalabalāt/ sadanumāne tu hetuḥ sandigdhasādhyavatpakṣavṛttirapi sandigdhasādhyavanmātravṛttirna / niścitasādhye sapakṣepi vṛtteḥ//


nanu sandigdhasādhyavanmātravṛttitvaṃ sadanumāne kevalavyatirekiṇyapyastīti tasyāpyavyāptyantarbhāvaḥ syāditi cenna/ anukūlatarkānavatāradaśāyāmiṣṭatvāt/ madabhipretasyānvayavyāptyabhāvāntarbhāvasyāhāneśca/ asādhāraṇe vyatirekavyāptistu pratikūlavyatirekavyāptyā pratiruddhetyuktam//


etena sarvasapakṣvayāvṛttatvarūpamasādhāraṇatvaṃ vipakṣavṛttitvarūpāvyāpterupajīvyamityasādhāraṇatva-


---------------------------------------------------------------------------


iha asādhāraṇe/ asmin pakṣe bādhakamāśaṅkya nirāha -- nanu sandigdheti//


nanvevaṃ vyatirekivadevānvayavyāptyabhāve 'pyasādhāraṇo hetuḥ 1 saddhetuḥ syāt/ vyatirekyanumāna iva vyatirekavyāptisaṃbhavādityatastadvaiṣamyamāha -- asādhāraṇa iti// prakāradvayena pṛthagdoṣatvamanūdya nirāha -- eteneti// sarvasapakṣavyāvṛttatvamavyāpterupajīvyamityapyayukta-


---------------------------------------------------------------------------


1.saddhetupadaṃ na - ṭa.ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 308. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


meva doṣa ityavyāptyajñānadaśāyāmasādhāraṇatvamapi doṣa iti ca nirastam/ upajīvyatve 'pi vyāptyādyabhāvarūpatvābhāvena svato dūṣakatābhāvāt/ vyāptyabhāvavyāpyatayā dūṣakatve cāvyāptyunnāyakatve


nopādhivatsvato hetvābhāsatvāyogāt/ anukūlatarke 'vatīrṇe uttīrṇāsādhāraṇatve hetāvavyāptyajñānadaśāyāṃ sarvasapakṣavyāvṛttatvajñāne 'pyanumityapratibandhācca/ tasmādasādhāraṇo 'vyāptāvantarbhūta eva/ etadevābhipretya paddhatau asādhāraṇaprastāve"sarvathāvyāptāvantarbhūta"ityuktam//


kecittu asādhāraṇaḥ sarvasapakṣavyāvṛttatvātsādhyābhāvasya, sarvavipakṣavyāvṛttatvātsādhyasya ca sādhaka iti satpratipakṣāntarbhūtaḥ/ na hi virodhe svabhinnatvaṃ tantram/ gauravādityāhuḥ//


asādhāraṇasyāvyāptāntarbhāvaḥ // 3.1 //


---------------------------------------------------------------------------


mityāha --anukūlatarka iti// avyāptyajñānadaśāyāmiti// tathā cānvayavyatirekābhyāmavyāptireva doṣa iti bhāvaḥ/ keciditi// tārkikaikadeśina ityarthaḥ/ tadā tu pratijñāvirodhentarbhāva spaṣṭa iti bhāvaḥ//


asādhāraṇasyāptāvantarbhāvaḥ // 3.2 //


---------------------------------------------------------------------------


apasaṃṇo-avyāntarvaḥ) anumādoṣavādaḥ pu - 309.


---------------------------------------------------------------------------


anupasaṃhāriṇo 'vyāptāvantarbhāvaḥ // 3.2 //


anupasaṃhāritvamapi na tāvavdyāptigrahānukūlaikadharmyupasaṃhārābhāvaḥ/ vyāptyabhāva 1 vatvādityetāvatai 2 va pūrṇatvena śeṣavaiyarthyāt/ sādhāraṇādivyāvṛttyarthamiti tu nirastam//


---------------------------------------------------------------------------


anupasaṃhāriṇo 'vyāptāvantarbhāvaḥ // 3.3 //


maṇau hi vyāptigrahānukūlaikadharmyupasaṃhārābhāvaḥ yatra sa hetvabhimato 3 'nupasaṃhārī, kevalānvayidharmāvacchinnapakṣako veti lakṣaṇadvayamuktam/ tatrādyaṃ tāvadapākaroti -- na tāvaditi// vyāptigrahasyānukūlo ya ekasmin dharmiṇyupasaṃhāraḥ sahacāragrahaḥ tadabhāva ityarthaḥ/ pakṣe sandeharūpasahacāragrahasatvena tadabhāvosaṃbhavatītyato vyāptigrahānukūletyuktam/ tādṛśastu sahacāraniścaya iti bhāvaḥ/ 4 vyāptyabhāvāditi// vyāptyabhāvo yatra sonupasaṃhārītyetāvatā pūrṇatve vyāptigrahānukūlaikadharmisahacāragrahābhāva ityetāvanna vācyamityarthaḥ/ sādhāraṇāsādhāraṇaviruddhabādhādāvapi vyāptyabhāvostītyativyāptinirāsāyaivaṃ vinyāsa ityata āha -- sādhāraṇeti// dūṣakatābījaikye 5 tavdyāvṛtterevāyogādityuktatvānnirastamityarthaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


1.bhāvādityetā - ka. bhāva itye -ga.ṭa,rā. 2. tā pūrṇatve śeṣa - ga.ṭa. rā. 3.tānupa-ṭha. 4.idaṃ pratīkagrahaṇaṃ nāsti -ṭha. 5.kyeti vyāvṛ -ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 301. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


kiñcopasaṃhāraśabdena sahacārajñānavivakṣāyāṃ sahacārajñānasya svarūpasata evanumitipratibandhakatayā tvanmate hetvābhāvasatvameva na / manmate tu vyāptipramityasiddhāvantarbhāvaḥ//


uktaṃ hi sudhāyām/ asiddhiśca dvividhā/ svarūpasato 'jñānataśceti/ sahacāravivakṣāyāṃ tu viruddhopādhisāṅkaryam/ tvanmate viruddhe 'pyasahacārasyaivopādhitvāt//


---------------------------------------------------------------------------


nanu vyāptyabhāvasya dūṣakatābījatve syādevaṃ na caivaṃ kintūktarūpopādhirevetyataḥ evamapi viruddhasāṅkaryameveti vaktumāha -- kiñceti// upasaṃhāraśabdena sahacārajñānagrahe tadabhāvasya sahacārajñānābhāvarūpatvāt sahācārajñānasyetyuktam/ pakṣadharādyuktamevāha-- hetvābhāsatvameva neti//


anumitikāraṇībhūtābhāvapratiyogiyathārthajñānaviṣayatvaṃ vā jñāyamānaṃ sat yadanumitipratibandhakaṃ tatvaṃ vā hetvābhāsatvamityukteriti bhāvaḥ/ viruddheti// yatvajñāyamānadaśāyāṃ saddhetāvativyāptinirāsāya sādhyasahacāraniścayavirodhihetvābhāsatopādhitvaṃ vivakṣitaṃ cedapi viruddhetivyāptamityataḥ svasādhyasiddhyanukūlavyāptigrahānukūlasahacāratvāvacchanniniścayavirodhihetvābhāsatopādhitvasya vivakṣitatvāt/ viruddhasya vyatirekasahacāraniścayāvirodhitvānna tatrātivyāptiriti tanna/ etadajñāne 'pi vyāptyabhāvajñānamātreṇānumitipratibandhāt/ dūṣakatābījaikye viruddhavyāvṛtterevāyogāditi//


---------------------------------------------------------------------------


apasaṃṇo-avyāntarvaḥ) anumādoṣavādaḥ pu - 311.


---------------------------------------------------------------------------


kiṃ ca yo niścitaḥ yatra sādhyaṃ tatra heturiti sahācārasyābhāvaḥ sa tu na


sākṣāddoṣaḥ/ yatra hetustatra sādhyamiti vyāptyabhāvarūpatvābhāvāt/ vyāptyabhāvavyāpyatayā doṣatve copādhivadavyāptyunnāyaka eva syādityuktam/ yaśca doṣaḥ yatra hetustatra sādhyamiti sahacārasyābhāvaḥ sa tu hetumati sādhyābhāvātmakatvādavyāptireva/ nahi sādhyā-


---------------------------------------------------------------------------


yadvā astvevaṃ kleśena tathāpi na pṛthagdoṣatvamityāha -- kiñciti/ vyāptigrahānukūlasahacārābhāvo 'nupasaṃhāritvamityatra yatra sādhyaṃ tatra heturityevaṃrūpasahacārasyābhāvo abhimataḥ uta yatra hetustatra sādhyamityevaṃrūpasahacārasyābhāvaḥ/ ādya āha -- ya iti// yo niścitobhāva ityanvayaḥ/ kasyetyato yatretyādi/ yadyapi vyāptigrahānukūletyuktatvādasya cātādṛśatvānnāsya kalpasyāvatāraḥ/ tathāpi saṃbhavamātreṇa vā kṛtakatvānityatvayorevamapi sahacāro vyāptigrahānukūla eveti vadantaṃ prati vāsyāvatāra ityadoṣaḥ/ iti 1 vyāptyabhāvarūpatvābhāvāditi// tathā ca parāmarśaviṣayābhāvatvābhāvāddoṣatvameva na syāditi bhāvaḥ/ uktamiti// pūrvabhaṅgānta ityarthaḥ/ yaśca doṣa iti abhāva ityasya viśeṣaṇam/ avyāptireveti// avinābhāvo hi vyāptiḥ/ sādhyena vinaiva satve kathaṃ nāvyāptiḥ/ bhavatyevāvyāptirityarthaḥ/ nanu sādhyābhāvasāmānādhikaraṇyasya vyabhicāratayā saivāvyāptiḥ sādhyābhāvasya hetusāmānādhikaraṇyasya kathaṃ vyabhicāratā/ yenāvyāptiḥ syādityata āha -- na hīti//


---------------------------------------------------------------------------


1.ityavyāptirū - ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 312. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


bhāvavati hetusatvameva vyabhicāraḥ/ na tu hetumati sādhyābhāva iti yuktam/ dvayorapi hetusādhyābhāvasāmānādhikaraṇyarūpavyabhicārātmakatvāviśeṣāt//


nāpi kevalānvayidharmāvacchinnapakṣatākatvamanusaṃhāritvam anityo ghaṭaḥ ghaṭākāśobhayavṛttidvitvāśrayatvādityādi tu viruddhameveti vācyam/ uttīrṇānupasaṃhāritvāsthe sarvamabhidheyaṃ prameyatvāditi sadanumāne 1


tatpratisandhānepyanumityapratibandhāt/ dravyaguṇakarmasāmānyaviśeṣasamavāyābhāvāḥ anityāḥ vastutvādityādyasadanumāne tadapratisandhānepyanumitipratibandhācca//


---------------------------------------------------------------------------


maṇyuktaṃ dvitīyalakṣaṇamapi nirāha -- nāpīti// anupasaṃhāraviśeṣe lakṣaṇamidamavyāptamityato maṇyuktadiśā lakṣyabahirbhāvena nirāha -- anityo ghaṭa iti// anvayavyatirekavyabhicāreṇaitajjñānasyānumityapratibandhakatayā jñāyamāne satyanumitipratibandhakatva 2 rūpoktahetvābhāsatopādhitvābhāvāddhetvābhāvasatvameva neti bhāvena vyabhicārā 3 vāha -- uttīrṇeti// bahuvrīhiḥ/ vipakṣavyāghātāditarkabaleneti bhāvaḥ/ tadapratibandhāne 'pīti// atra


pakṣatāvacchedakasyākevalānvayitvena kevalānvayidharmāvacchinnapakṣatākatvapratisandhānasyātrānudayāditi bhāvaḥ/ yathāśrutamūlasya tavdyākhyātṛvivakṣitaṃ lakṣaṇamuktadoṣaparihārāya śaṅkate -- nanviti//


---------------------------------------------------------------------------


1.nesatpra -rā. 2.tvāduktahe - ṭa.ḍa. 3.tvadyuktahe -ṭha. 3.raṃ cā -ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


apasaṃṇo-avyāntarvaḥ) anumādoṣavādaḥ pu - 313.


---------------------------------------------------------------------------


nanu sandigdhasādhyavanmātravṛttitvaṃ anupasaṃhāritvam/ asyāṃ daśāyāmasādhāraṇopyanupasaṃhāri cet/ tathāpyasādhāraṇaprastāvoktarītyā tarkānavatāradaśāyāṃ tarkābhāvādeva sandigdhāvyāpteḥ/ tadavatāradaśāyāṃ tu na doṣaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


uttīrṇavasthe 'numāne sandehābhāvena sandigdhāsādhyavṛttitvaṃ nāstīti tatra tadanusandhānasyaivāyogena nānvayavyabhicāraḥ/ dravyaguṇetyādau ca sandigdhasādhyavanmātre pakṣe hetor 1 vṛttimatvena tatra tadanusandhānasambhavena tenaivānumitipratibandhānna vyatirekavyabhicāro 'pīti bhāvaḥ/ nanvevamapi sarvamabhidheyaṃ meyatvādityādāvanuttīrṇānupasaṃhāritvadaśāyāmavyāptiḥ/ tatra sādhyābhāvāprasiddhyā sādhyasandehābhāvāditi cenna/ idamabhidheyaṃ na vetyevaṃ sandehābhāvepyanabhidheyatvamatrāsti na vetyevaṃ sandehasya tatrāpi saṃbhavāditi bhāvaḥ/


nanvidaṃ pakṣamātravṛtya 2 sādhāraṇe 'tivyāptamityata āha-- asyāmiti// sandigdhasādhyavanmātravṛttitvamanupasaṃhāritvamiti daśāyāṃ sandigdhasādhyavanmātravṛttitvānusandhānadaśāyāṃ vetyarthaḥ/ na doṣa iti// hetvābhāsatvameva netyarthaḥ/ rucidattādau tu 3 sandigdhasādhyavanmātravṛttitvajñāne satyapi śabdāvdyāptigrahasaṃbhave tasya na vyāptidhīpratibandhadvārānumitipratibandhakatvam/ sādhyasāmānādhikaraṇya 4 sandehasya yogyatāsaṃśayaparyavasannatayā tatrāpratibandhakatvena tatsāmagryāḥ sutarāmapratibandhakatvāditi dūṣaṇamuktam/ pūrvaṃ sandigdhāvyā


---------------------------------------------------------------------------


1.tumatvena -na tatra -ṭa.ḍa. 2.ttisādhāraṇe -ṭa.ḍa. 3.tu iti na -ṭa.ṭha. 4.saṃśayajñānasya -ṭha. sandehayogyatā -ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 314. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


yadvānupasaṃhāriṇi sarvasyāpi pakṣatvenānvayavyāptervyatirekavyāptervā grahaṇāsaṃbhavādvyāptipramityasiddhāvantarbhāvaḥ/ yadvāsādhāraṇe uktarītyā mitrātanayatvādiriva pakṣa eva sādhyasandehātsandigdhāvyāptaḥ//


etadevābhipretyoktaṃ paddhatau/ sarvaṃ kṣaṇikaṃ satvādityayamapyubhayasaṃbandhābhāvādavyāptāvantarbhūta iti//


kecittu sarvaṃ kṣaṇikaṃ satvādityatra pakṣa eva sādhyābhāvenaiva saṃbandhāvagamāt/ sarvamanityaṃ satvādityādau tu pakṣa eva sādhyābhāvenāpi -


---------------------------------------------------------------------------


ptitvamuktaṃ idānīṃ vyāptipramityasiddhāvantarbhāvamāha -- yadveti// pūrvaṃ tarkānavatāre 1 hetoraprayojakatvāhitasādhyasāmānādhikaraṇyamādāyāvyāptāvantarbhāva uktaḥ adhunānyatra sādhyena tadabhāvena vā sahācāradarśanāhitasādhyasāmānādhikaraṇyasaṃśayamādāya sandigdhāvyāptatvamāha -- yadvāsādhāraṇa iti anumānamātrocchedaprasaṅganirāsāyo 2 ktarītyeti mitrātanayatvaderiveti coktam/ śākapākajatvādirūpopādhisandehāhitasādhyasandehavadvṛttitvena mitrātanayatvāderyathā


sandigdhā 3 vyāptatvaṃ tathā sādhyatadabhāvābhyāṃ sahacāradarśanāhitasādhyasandehaprayuktasandigdhāvyāptatvamityarthaḥ/ prakārāntareṇāvyāptyantarbhāvaṃ paramukhenāha-- keciditi// pakṣa eveti// pratyabhijñayā ghaṭādeḥ sarvasya sthāyitvaniścayāditi bhāvaḥ/ sādhyābhāvenāpīti// kvacinnityatvasyāpi niścayāditi bhāvaḥ/ atrāricibījaṃ -


---------------------------------------------------------------------------


1.raheto-ṭa. 2.prasaṅganirāsāyāha ukta -ṭha. 3.digdhavyā -ka.ga.rā.


---------------------------------------------------------------------------


apasaṃṇo-avyāntarvaḥ) anumādoṣavādaḥ pu - 315.


---------------------------------------------------------------------------


saṃbandhāvagamādavyāptaḥ/ sarvamabhidheyaṃ prameyatvāditi tu sadanumānamevetyāhuḥ//


etenāvyāptiṃ pratyupajīvyatvādanumapasaṃhāritvameva doṣa ityavyāptyajñānadaśāyāmanupasaṃhāritvamapi doṣa iti ca nirastam/ tvaduktalakṣaṇatraye ādyasya niṣkarṣe svayamevāvyāptirūpatvāt/ dvitīyasya svato doṣatvābhāvāt/ tṛtīyasya ca svayameva sandigdhāvyāpyatvāt//


anupasaṃhāriṇo 'vyāptāvantarbhāvaḥ // 3.2 //


---------------------------------------------------------------------------


tu sādhyasandehavānpakṣa iti mate sarvasya sādhyasandehavatvena tadabhāvāniścayātsādhyābhāvenaiveti pakṣasya sādhyābhāvenāpīti pakṣasya 1 coyāgāt pakṣe sandigdhasādhyābhāvasaṃbandhena cāvyāptatve 'pi prasaṅgādasmaduktadiśā sandigdhāvyāptatvasyaivāpannatvācceti/ maṇyuktameva pṛthagdoṣatvaprakāramanūdya nirāha -- eteneti// sarvasapakṣavyāvṛttatvādyajñāne vyapterajñānāttatpratisandhāna eva jñāyamānatvāttasyopajīvyatvamiti bhāvaḥ/ tatra hetumāha -- tvadukteti// ādyasyeti// vyāptigrahānukūlaikadharmyupasaṃhārābhāva ityasya/ avyāptirūpatvāditi// kiñcetyādinā prāgupapādanāt tathā cābhede kathamupajīvyopajīvakabhāvaḥ / dvitīye kevalānvayītyādinoktalakṣaṇe 'nvayabhicārekābhyāṃ tajjñānasyānumitipratibandhakatvavyabhicārasyoktatvāttathā ca svasyaivādoṣatve kathaṃ doṣāntaraṃ prati svayamupajīvyaṃ syāditi bhāvaḥ// tṛtīyasyeti//


sandigdhasādhyavanmātravṛttitvalakṣaṇasya/ tathā cābhedānnopajīvyopajīvakabhāva iti bhāvaḥ//


anupasaṃhāriṇo 'vyāptāvantarbhāvaḥ // 3.3 //


---------------------------------------------------------------------------


1. syāyo - ṭa.ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 316. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


atha viruddhasyāpyavyāptāvantarbhāvaḥ // 3.3 //


viruddhatvamapi vipakṣamātravṛttitvaṃ cet, mātrapadavaiyarthyam/ tattyāge ca sādhāraṇasāṅkaryeṇāvyāptāvantarbhāvaḥ/ sādhāraṇavyāvṛttyarthaṃ mātrapadamiti tu nirastam/ sādhyābhāvavyāptatvaṃ cet sādhyābhāvasaṃbandhenaivālam/ kiṃ vyāptiśarīrāntargatena niyamena/ niyamāṃśatyāge ca sādhāraṇyasāṅkaryam//


---------------------------------------------------------------------------


atha viruddhasyāpyavyāptāvantarbhāvaḥ // 3.4 //


viruddhahetvābhāsatvarūpadoṣasyāpyavyāptāvantarbhāvaṃ sudhādyuktadiśā vivaritukāmaḥ kiṃ vipakṣamātravṛttitvaṃ viruddhatvaṃ vipakṣavṛttitvameva vā sādhyābhāvavyāptatvaṃ vā sādhyābhāvasaṃbandhatvamātraṃ vā maṇyuktarītyā sādhyavyāpakābhāvapratiyogitvaṃ veti vikalpān hṛdi kṛtvā'dyaṃ nirāha -- viruddhatvamapīti// mātrapadeti// vipakṣavṛttitvamātrasyaiva sādhāraṇa iva dūṣakatvasaṃbhave sapakṣāvṛttitve satītyarthakamātrapadasya vyarthatvādityarthaḥ / dvitīye doṣamāha -- tattyāge ceti// sādhāraṇasyāvyāpyantarbhāvokteḥ sādhāraṇasāṅkaryeṇa hetunāvyāptāvantarbhāva


ityuktam/ nirastamiti// dūṣakatābījasāmye tadvyāvṛtterevāyogādityuktatvāditi bhāvaḥ/ tṛtīyamanūdya nirāha -- sādhyeti// caturthaṃ nirāha-- niyamāṃśeti//


---------------------------------------------------------------------------


virusyāpyavyāntarvaḥ) anumādoṣavādaḥ pu - 317.


---------------------------------------------------------------------------

nanu -- sādhyavyāpakābhāvapratiyogitvaṃ viruddhatvam/ evaṃ ca na


viśeṣaṇavaiyarthyam/ nāpi sādhāraṇasāṅkaryamiticenna/ asya hi yatra sādhyaṃ tatra sādhanābhāva iti vyāptirviruddhatvamityarthaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


pañcamamāśaṅkate -- nanviti// sādhyavyāpakībhūto yo 'bhavaḥ tatpratiyogitvamityarthaḥ/ nityaḥ śabdaḥ kṛtakatvādityatra hetvabhāvaḥ sādhyavyāpako bhavati yatra nityatvaṃ gaganādau tatra kṛtakatvābhāva iti vyāpteḥ/ na viśeṣaṇavaiyarthyamiti// yadyapyatrāpi niyamāṃśo 'dhiko 'nupraviṣṭaḥ/ tathāpi sādhyasamānādhikaraṇābhāvapratiyogitvasya viṣamavyāptike saddhetau dhūmādāvapyastīti saddhetuvyāvartakatvānniyamāṃśaḥ saphala iti bhāvaḥ/ nāpīti// sādhāraṇasya sapakṣavṛttitayā sādhyenāpi sambandhena sādhya 1 vyāpakābhāva 2 pratiyogitvāditi bhāvaḥ//


asmin lakṣaṇe 'pi viruddhasyāvyāptāva 2 ntarbhāvaṃ vaktuṃ tasyārthaniṣkarṣaṃ tāvatkaroti -- asya hīti// astu kiṃ tata ityata etajjñānaṃ ca na sākṣādanumitipratibandhakam anumitiviṣayābhāvānavagāhitvāt bādhapratipakṣayoreva tathātvāt kintu tatkāraṇavighaṭakatvena/ tacca parāmarśaviṣayābhāvāvagāhitvenaiva parāmarśarūpakāraṇavighaṭanadvārā tajjanyānumitipratibandhakatvamiti vācyam/ parāmarśaviṣayaśca pakṣadharmatā vyāptiśceti dvayam/ tatraṃ kiṃ pakṣadharmatājñānavighaṭanadvārā vyāptijñānapratibandhanadvārā vānumitiprati-


---------------------------------------------------------------------------


1.sādhyāvyā - ḍa. 2.vāprati-ḍa. 3.vyāptyanta-ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 318. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


uktavyāptijñānaṃ ca na tāvaddṛṣyānumānīyapakṣadharmatājñānavighaṭakam/ viruddhe 'pi tajjñānasya satvāt/ kiṃ tu yatra sādhanaṃ tatra sādhyamityudāharaṇadarśitā yā dūṣyānumānīyā vyāptiḥ tajjñānapratibandhakamityeva 1 vācyam/ tatpratibandhakatvaṃ ca kiṃ tadgrāhyā yā dūṣyānumānīyā vyāptiḥ tadabhāvaviṣayatvena kiṃ vā tadgrāhya yā vyāptistadabhāvavyāpyaviṣayatvena vā/ nādyaḥ/ dūṣikāyāḥ yatra sādhyaṃ tatra sādhanābhāva iti vyāpteḥ yatra sādhanaṃ tatra sādhyamiti


dūṣyamānīyyaptyabhāvarūpatvābhāvāt/ bhāve vā madabhipretasyāvyāptyantarbhāvasya siddheḥ/ antye 'pi kiṃ dūṣikāyā vyāpteḥ svarūpeṇa jñānaṃ dūṣyānumānīyavyāptijñānapratibandhakam kiṃ vā 2 dūṣyānu-


---------------------------------------------------------------------------


bandhakatvam/ ādyaṃ nirāha -- na tāvaditi// dvitīyameva praśnapūrvaṃ 3 viśeṣayati --kintvityādinā/ udāharaṇapradarśiteti vibhāgaḥ/ tatrāpi vikalpayati -- tatpratibandhakatvaṃ ceti // tadgrāhyeti padacchedaḥ/ pratibadhyatvenābhimatajñānagrāhyetyarthaḥ/ dūṣikāyā iti// svajñānadvārā pratibandhakībhūtāyā ityarthaḥ/ vyāpttabhāvarūpatvābhāvāditi// hetvabhāvasya sādhyavyāpakatvaṃ sādhyavanniṣṭhātyantābhāvapratiyogitvam/ atra ca sādhyasāmānādhikaraṇyāṃśasya sādhyābhāvasaṃbandharūpavyabhicārāṃśasya vā praveśābhāvādityarthaḥ/ abhyupetyāpi doṣamāha-- bhāveveti//


---------------------------------------------------------------------------


1.vaṃ vā -ga.rā. 2.'yatra sādhyaṃ tatra sādhanaṃ' ityanantaraṃ dūṣyānumānīyetyarabhyetāvāngranthaḥ luptaḥ-ka.ga.rā.


3.piraśeṣayati - ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


virusyāpyavyāntarvaḥ) anumādoṣavādaḥ pu - 319.


---------------------------------------------------------------------------


mānīyavyāptyabhāvavyāpyatvena jñānam/ nādyaḥ/ atiprasaṅgāt/ nāntyaḥ/ vyāptyabhāvajñāne tadvyāpyatvajñānasaṃbhavenāvaśyakasya vyāptyabhāvasyaiva doṣatvasiddheḥ//


kiṃ ca viruddhasyopādhitavadvyāptyabhāvavyāpyatayā doṣatve svato hetvābhāsatvaṃ na syāt//


kiñcāntaraṅgaṃ laghutaraṃ kḷptamānubhāvikaṃ ca sādhyābhāvasaṃbandhajñānaṃ tyaktvā svakalpitaprakriyā-


---------------------------------------------------------------------------


atiprasaṅgāditi// tannirvikalpakena vā prameyatvādiprakārakatajjñānenāpi vā pratibandhāpātādityarthaḥ/ asminpakṣe viruddhasya hetvābhāvasatvameva durghaṭamiti kathaṃ pañceti vibhāga iti bhāvenāha -- kiṃ ceti// upādhivat upādheriva/ upādheryathā


1 vyabhicāronnāyakatvena svato doṣatvābhāvānna hetvābhāsatvaṃ tathetyarthaḥ//


nanūpādhervyabhicāravyāpyatvena tadanumitidvārā vyaptyabhāvagamakatvaṃ na sākṣāt/ na hi vyabhicāra eva vyāptyabhāvaḥ/ avyabhicaritasahacārarūpatvādvyāpteḥ sādhyahetvabhāvayorvyāpteḥ sādhyahetuvyāptivyāpyatvaṃ tu sākṣādeva vyāptyabhāvāvagama iti nopādhisāmyamiti vadantaṃ pratyāha -- kiṃ cāntaraṅgamiti//sādhyahetvabhāvavyāpteḥ sādhyahetuvyāptyabhāvaṃ prati vyāpyatvaviṣayakatvāpekṣayā sādhyābhāvasambandhajñānasyālpaviṣayakatvādantaraṅgatvaṃ laghutaratvaṃ ca vyaktameva/ kḷptamiti// sādhāraṇe pratibandhakatvasya nirṇītatvāditi bhāvaḥ/ sādhyābhāvavyāpto viruddha iti prasiddhalakṣaṇānurodhenoktaṃ sādhyābhāvasaṃbandhajñānaṃ tyaktveti// prakriyeti// savyabhicārādibhedena pañcaiva hetvābhāsā iti prakriyānirvāhayetyarthaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


1.cāritvena -ṭa.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 320. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


nirvāhāya bahiraṅgasya gurutarasyākḷptasyānānubhāvikasya ca sādhyahetvabhāvavyāpterhetusādhyavyāptyabhāvena saha vyāptijñānasya pratibandhakatvakalpanamatyantāyuktam/ na hyatra hiṃsātvamitrātanayatvādāviva sādhyābhāvasambandhona sphuṭaḥ/ yena tatropādhinevātra tvaduktena viruddhatvena sa unnīya 1 te//


ki cedaṃ jñānaṃ kiṃ pratyakṣas dūṣyānumānīyavyāptijñānasya virodhi/ kiṃ vānumānikasyā/ nādyaḥ/ śaṅkhe pītatvābhāvavyāpyaśaṅkhatvagrahe 'pi pītatvasākṣātkāradarśanāt/ antye dūṣyānumānīyavyāpti-


---------------------------------------------------------------------------


nanvevaṃ sa śyāmo mitrātanayatvādityādāvapi sādhyābhāsaṃbandhatvameva doṣaḥ/ tajjñānameva ca pratibandhakaṃ, tadeva codbhāvyaṃ syāt na tu śākapākajatvopādhirityata āha -- na hīti// yadvā mitrātanayatvādau sādhyābhāvasambandhadyotanāyopādhyuktivadihāpi


taduktyarthamevoktarūpaviruddhatvamastvityata āha -- na hīti//


nanu sādhyābhāvasaṃbandhājñāne 'pi kadācitsāmagrīvaśenāptavākyena coktarūpajñāne sati vyāptijñānapratibandhadarśanādayamapi pṛthagdoṣo vācya iti vādinaṃ pratyāha -- kiṃ cedaṃ jñānamiti// sādhyahetvabhāvavyāpterhetusādhyavyāpti 2 bhāvena saha vyāptijñānamityarthaḥ/ antya iti//


---------------------------------------------------------------------------


1.yeta -rā. 2.ptyabhāve - ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


virusyāvyāntarvaḥ) anumādoṣavādaḥ pu - 321.


---------------------------------------------------------------------------


jñānasyānumānikatve dūṣyānumānīyahetau vyāptivyāpyasya tvaduktarītyā vyāptyabhāvavyāpyasya ca jñātatvena satpratipakṣāntarbhāvaḥ syāt/ na hi satpratipakṣa evodāharaṇabhedamātreṇa viruddho bhavati// kiñcāvyaptyantarbhāvācchādanāya sādhyavyāpakābhāvapratiyogitvaṃ viruddhatvamityuktau vṛttimataḥ sādhyavadavṛttitvaṃ vā sādhyāsāmānādhikaraṇadharmatvaṃ -


---------------------------------------------------------------------------


nityaḥ śabdaḥ kṛtakatvādityādiviruddhahetau sādhyanirūpitavyāptijñānasyānumānikasyaivoktarūpavyāpyatvajñānaṃ pratibandhakamiti pakṣa ityarthaḥ/ asmin pakṣe viruddhahetau sādhyena saha vyāptijñānamānumānikamityeva vācyamanyathā tasya pratibandhāyogāditi bhāvenoktaṃ dūṣyetyādi/ anumānaṃ ca viruddhahetau kṛtakatvādau nityatvādirūpasādhyanirūpitavyāptiṃ prati vyāpyasya kasya cijjñānameveti vācyamiti bhāvenoktaṃ -- dūṣyānumānīya hetau vyāptivyāpyasyeti// tvaduktarītyeti, // sādhyahetvabhāvayorvyāptirūpasya hetusādhyavyāptyabhāvaṃ prati vyāpyasya cetyarthaḥ//


nanvanityaḥ śabdaḥ kṛtakatvāt, nityaḥ śabdaḥ śrāvaṇatvādityādireva satpratipakṣodāharaṇaṃ naitādṛśamityata āha -- na hīti// anityatvasādha 1 kakṛtakatvahetuḥ sādhyavyāptaḥ pakṣe sādhyasamānādhikaraṇatvāt kṛtakatvahetuḥ na prakṛtasādhyavyāptaḥ sādhyavyāpakābhāvapratiyogitvādityudāharaṇabhedamātreṇetyarthaḥ/ vyāptitadabhāvānumityanyasthala eva pratipakṣateti manvānaṃ pratyāha -- kiñceti//


ityuktāvityasya viruddhatvaṃ nānāsyādityanvayaḥ/ kathamityato maṇyuktānyevāha -- vṛttimata iti//


---------------------------------------------------------------------------


1.dhyakṛ - ṭa.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 322. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


vā sādhyavaddṛttibhinnadharmatvaṃ vā viruddhatvamityapi 1 suvacatvādviruddhatvaṃ nānā syāt/ tatra ca bādhaprastāvoktarītyā sarveṣāṃ pratyekaṃ hetvābhāsatvasya vaktavyatvena hetvābhāsādhikyaṃ syāt//


yattu vyāptijñānakāraṇībhūtasahacārajñānavirodhijñānaviṣayatvenaikīkaraṇānnādhikyamiti kaścitāha // tanna/ 2 tvaduktaviṣayatvājñāne 'pi sādhyābhāvasambandhajñānenaivānumitipratibandhāt//


kiñca vyāptijñānakaraṇībhūtaṃ yatra hetastatra -


---------------------------------------------------------------------------


parvato 'gnimān gaganavatvādityādāvativyāptinirāsāya vṛttimata ityuktiḥ/ na ca tallakṣyakoṭipraviṣṭameveti vācyam/ sādhyavadavṛttitvarūpaviruddhatvasya tatra jñāne 'pi vyatirekavyāptigrahāpratibandhena tena tatrānumityudayākṣateriti bhāvaḥ/ astu ko doṣa ityata āha -- tatra ceti// bādheti// bādhapratirodhayoḥ pratijñārthapramāṇavirodhatvenaikyoktiprastāve ekameva 3 sādhakatāliṅgaṃ sarvaṃ vā/ ādye anyajñānenānumitipratibdho na syāt/ anyānumitinaikenāmitipratibandha iti tu nānubhavānusārī/ dvitīye militaṃ liṅgaṃ pratyekaṃ vā/ ādye ekanaiva pūrṇatvāccheṣavaiyarthyam/ antye hetvābhāsādhikyamityuktarītyetyarthaḥ/ yajjñānenānumitipratibandho bhavati taddhi saṃgrāhakatayā nirvaktavyam/ na hīdaṃ tathā/ tathā ca pañcabhyo 'dhikamavarjanīyamiti bhāvenāha -- tvadukteti// 4 tvaduktavivakṣaikīkaraṇapakṣe 'pi hetoḥ sādhyābhāvasambandhajñānamāvaśyakam/ evaṃ ca tenaivālaṃ kimaneneti bhāvenāha -- kiñca vyāptijñāneti//


---------------------------------------------------------------------------


1.mita su -ka.ṭa. 2.tvaduktaviṣaya ityadhikam-ga.rā. 3.vāsādha -ḍa. 4.itaḥ nanvityavidhiko granthaḥ nāsti -ṭa.ṭha.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


virusya-vyāvantarvaḥ) anumādoṣavādaḥ pu - 323.


---------------------------------------------------------------------------


sādhyamita sahacārajñānaṃ prati yatra sādhyaṃ tatra hetvabhāva ityevaṃrūpasya sādhyavyāpakābhāvapratiyogitvarūpa 1 viruddhopādhijñānasya sākṣādavirodhitvena virodhārthaṃ yāvaddhetvadhikaraṇa 2 vṛttisādhyābhāvakalpaṃ viruddhatvamiti nirvaktavyatvena sādhyābhāvavyāpya 3 tvasyaiva viruddhatvasiddhiḥ/ tatra ca niyamāṃśo vyartha ityuktam//


kiñca sahacāraśabdena vyāptiśarīrānupraviṣṭasya sahacārasyaiva 4 vivakṣaṇīyatvena lāghavādvyāptijñānavirodhijñānaviṣaya 5 bhūtāyāṃ avyāptāvevāntarbhāvasiddheḥ//


etena virodhasya vyāptyabhāvaṃ pratyupajīvyatvādvirodha eva doṣa iti, avyāptyajñānadaśāyāṃ viro-


---------------------------------------------------------------------------


nanu kadācitsādhyābhāvasambandhājñānepyuktarūpaviṣayatvajñāne 'pyanumiti pratibandho 'stīti vādinaṃ pratyāha -- kiñceti// vyāptiśarīreti// anyādṛśasya prakṛtavyāptidhīkāraṇatvābhāvātsamavāyavṛtyā sahacārajñānavirodhajñānaviṣayatvasya dhūmavahnisāmānādhikaraṇye 'pi satvenātiprasaṅgāccaivaṃ vivakṣāyā āvaśyakatvāditi bhāvaḥ/ maṇyuktadiśā prakārāntareṇa viruddhasya pṛthagdoṣatvamanūdya nirāha -- eteneti// prahataṃ prasiddham/ sādhyābhāvavyāpto viruddha iti sarvairupagamāditi bhāvaḥ/ upajīvyatvaṃ -


---------------------------------------------------------------------------


1.pasyavi-ga.rā. 2.ṇatvena sā -ga.rā. 3.vyatvenaiva -ga.ṭa.rā. 4.rasya vi -ga.rā. 5.yatayā -ga.rā. 6.pyayukta-ṭa.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 324. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


dho 'pi doṣa iti nirastam/ vyāptyabhāvasyaiva prahataṃ sādhyābhāvavyāpyatvādirūpaṃ


viruddhatvaṃ pratyupajīvyatvāt/ na hi hetoḥ sādhyābhāvena saṃbandhaṃ 1 jñātvā tena vyāpyatā jñātuṃ śakyā/ tvatkalpitaṃ sādhyavyāpakābhāvapratiyogitvādirūpaṃ viruddhatvaṃ sādhyavyāpakābhāvapratiyogitvādirūpaṃ viruddhatvaṃ pratyapi vyāptyabhāva evojīvyaḥ/ tathāha --tvatkalpitasya viruddhatvasya svarūpeṇa jñānaṃ yadyapi na vyāptyabhāvajñānādhīnam / tathāpi tannānumitipratibandhakam/ yattu pratibandhakaṃ vyāptyabhāvavyāpyatayā jñānaṃ 2 tadvyāptyabhāvajñānādhīnameveti kathaṃ vyāptyabhāvo nopajīvyaḥ//


etenaivopadheyasaṅkare 'pyupādherasaṅkara iti ca nirastam/ viruddhe 'pi sādhāraṇavadvipakṣavṛttitvasyaivopādhitvokteḥ//


tasmātsādhāraṇasāṅkaryaparihārāya tvatkalpitaṃ -


---------------------------------------------------------------------------


vyanakti -- na hīti// nanu maṇyuktaviruddhatvalakṣaṇe vyāptyabhāvasyopajīvyatvaṃ nāstītyata āha - tvaditi// maṇikṛtkalpitetyarthaḥ/ ādipadena vṛttimataḥ sādhyavadavṛttitvādergrahaḥ/ vyāptyabhāvajñānādhīnamiti// tajjñāne tannirūpitavyāpyatvasya durjñānatvāditi bhāvaḥ/ maṇyuktaṃ prakārāntareṇa viruddhasya pṛthaktvaṃ nirāha --- eteneti// ukteriti// asmābhiḥ pratipāditatvādityarthaḥ 3 / tvatkalpitamiti//


---------------------------------------------------------------------------


1.ndhamajñā -ga.ṭa.rā. 2.dvyāpakābhāva -ga.rā. 3.diti bhāvaḥ- ṭa.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


virusyāvyāvantarvaḥ) anumādoṣavādaḥ pu - 325.


---------------------------------------------------------------------------


yadviruddhatvaṃ tadvyāptyādyabhāvānātmakatvādupādhipratikūlatarkādivadavyāptyunnāyakameva/ na tu svayaṃ hetvābhāsaḥ/ yattu prahataṃ vipakṣamātravṛttitvaṃ 1 rūpaṃ viruddhatvaṃ tatsādhāraṇopādhisaṅkīrṇatvenāvyāptyantarbhūtameva//


2 etenāvyabhicāritasāmānādhikaraṇyarūpavyāptiśīrapraviṣṭasyāvyabhicārarūpaviśeṣaṇāṃśasya virahaḥ sādhāraṇaḥ, tatprativiṣṭasya sāmānādhikaraṇyarūpaviśeṣyāṃśasya viraho


viruddhaḥ, viśiṣṭo 3 viraho vyāpyatvāsi 4 ddhaḥ iti bheda iti nirastam/ hetvābhāsaviśeṣabhūtā yā asiddhiḥ tadviśeṣabhūtā yā vyāpyatvāsiddhiḥ tadavāntarabhedamādāya hetvābhāsasāmānyavibhāge hetvābhāsaviśeṣabhūtā yā asiddhiḥ


---------------------------------------------------------------------------


maṇyuktaṃ sādhyāvyāpakābhāvapratiyogitvarūpamityarthaḥ/ upādhiriti// upādhiśca pratikūlatarkaścādipadoktānukūlatarkābhāvaśca tadvadityarthaḥ/ prahataṃ prasiddhaṃ sarvairucmānamityarthaḥ/ prakārāntareṇa sādhāraṇāditrayasya bhedamanūdya nirāha - eteneti/ hetvābhāsaviśe 5 ṣaṇeti// jñāyamānatve 6 satyanumitipratibandhakā 7 dirūpaṃ hetvābhāvasatvaṃ hi sāmānyam/ tadviśeṣāḥ


---------------------------------------------------------------------------


1.tvādirū - ga.ṭa.rā. 2.'viruddhasya vyāptāvantarbhāvaḥ' iti prakaraṇa vibhāgo 'sti -ka. 3.ṣṭavira -ga.ṭa.rā. 4.ddhiriti -ṭa.rā. 5.ṣabhūteti-ṭa.ṭha. 6.tvesyā -ṭa.ḍa. 7.katvādi -ṭa.ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 326. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


tadviśeṣabhūtāyāḥ svarūpāsiddheḥ śabdo 'nityaḥ cākṣuṣatve sati dravyatvādityādau viśeṣaṇaviśeṣyaviśiṣṭābhāvamādāya hetvābhāsasāmānyavibhāgāpatteḥ/ hetvābhāsaviśeṣasya bādhasya hṛdo dhūmavatve satyagnimānityādau viśiṣṭasādhyābhāvāntargataviśeṣaṇābhāvādibhedamādāya hetvābhāsasāmānyavibhāgaprasaṅgācca//


tatra kḷptatvādanugatatvācca viśi 1 ṣṭābhāvarūpahetvābhāsa -


---------------------------------------------------------------------------


savyabhicārādayaḥ ityasiddhirapi hetvābhāsaviśeṣaḥ/ tadviśeṣā vyāpyatvāsiddhyāśrayasvarūpāsiddhya 2 ityādibhedenāsiddhestrividhatvasya prāgukteḥ/ vyāpyatvāsiddhyanavāntarabhedo hi vyāptiviśeṣaṇāsiddhivyāptiviśeṣyāsiddhī/ tathā ca tādṛśāvāntarabhedamādāya hetvābhāsasāmānyasya savyabhicāraviruddhādirūpeṇa pañcetivibhāgakaraṇe sa 3 tyasiddhiviśeṣabhūtasvarūpāsiddheravāntarabhedāḥ hetuviśeṣaṇāsiddhihetuviśeṣyāsiddhiviśiṣṭahetvasiddhī 4 rapyādāyāpi


hetvābhāsavibhāgaprasaṅgaḥ syāt/ tathā ca pañceti vibhāgabhaṅgaḥ syādityarthaḥ//


atiprasaṅgāntaraṃ cāha -- hetvābhāsaviśeṣasyeti// paramukhena samādhiṃ vācayitvā samamityāha -- tatreti// svarūpāsiddhibādhasthala ityarthaḥ/ nanu viśeṣaṇādyabhāvasthale 'pyanumitipratibandyo dṛśyata ityata --


---------------------------------------------------------------------------


1.śiṣṭābhāva eva do-ka.ṭa.rā. 2.ddhibhede -ṭha. dvyādibhede -ṭa.ḍa. 3.tiye asiddhyādi siddhiviśeṣa -ṭha. 4.ddhīrādāyāpi -ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


virusyāvyāntarvaḥ) anumādoṣavādaḥ pu - 327.


---------------------------------------------------------------------------


eva doṣo viśeṣaṇādyabhāvo 'pi viśiṣṭābhāvonnayanadvāraiva doṣa iti cet 1 samaṃ prakṛte 'pi 2 //


kiñca vyadhikaraṇāsiddheradoṣatvaprastāvoktarītyānyathānupapattirūpāvyabhicāra eva vyāptiḥ/ na tu


tadviśiṣṭasāmānādhikaraṇyamiti kvāṃśabhedo 'pi//


tasmātsādhāraṇāsādhāraṇānupasaṃhāriviruddhānāṃ sādhyābhāvasaṃbandharūpāyāṃ, anyathopapattirūpāyāṃ vā, avyāptāvevāntarbhāvaḥ/ tatrāpi sādhāraṇaviruddhayorvyāptyabhāvo niścitaḥ asādhāraṇānupasaṃhāriṇostu sandigdha iti jñeyam //


---------------------------------------------------------------------------


āha -- viśeṣaṇādīti// viśeṣyābhāva ādipādarthaḥ/ prakṛtepīti// viruddhahetāvapītyarthaḥ/ tathā cāvyāptiriveti bhāvaḥ//


nanu -- vyabhicārājñāne 'pi sahacāravirahajñānenāpyanumitipratibandho 'stīti vadantaṃ pratyavyabhicārasāmānādhikaraṇyaṃ vyāptirityaṅgīkṛtyoktam/ vastutastu tadeva nāsti/ yena sāmānādhikaraṇyavirahasya 3 jñānaṃ pratibandhakamiti so 'pi pṛthagdoṣaḥ syāditi bhāvenāha -- kiñceti// tadviśiṣṭaṃ avyabhicāraviśiṣṭam/ paddhativirodhamāśaṅkya -


---------------------------------------------------------------------------


1.samaṃ iti na-ṭa.rā. 2.kḷptatvādanugatatvasya viśeṣaṇāṃśaviraharūpavyabhicāra eva doṣo 'stu na tu svatantra sāmānādhikaraṇyavirahaḥ kevalavyatirekiṇya satvāt -


ṭa. ṇyapi sa -ga.rā. ityadhikam. hasya prakṛtepi bhāvenāha kiñceti ityasti -ṭa.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 328. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


yattu paddhatau viruddhaḥ sādhyasaṃbaddhābhāve sati tadabhāvasaṃbandhitvādavyāptaḥ/ sādhāraṇo 'pi sādhyatadabhāvasaṃbandhitvādavyāptaḥ/ anadhyavasitabhedāvasādhāraṇānupasaṃhāriṇāvubhayasaṃbandhābhāvādavyāptā 1 vantarbhavata ityuktam/ tatra svamate triprakārā vyāptiḥ pratyekaṃ hetvābhāsa iti nābhiprāyaḥ/ kiṃ tu vastugatyā vidyamānāyāṃ paraiḥ pratyekaṃ hetvābhāsatvena svīkṛtāyāṃ triprakārāyāmavyāptāvanugatā, svābhimatā, sādhyābhāvasaṃbandhādirūpā, avyāptirekaiva hetvābhāsaḥ viśeṣaṇavaiyarthyādidoṣābhāvādi 2 tyevābhiprāyaḥ/ paddhatāvapi sādhyasaṃbandhābhāve sati tadabhāvasaṃbandhitvāde-


---------------------------------------------------------------------------


tadabhiprāyoktyā nirāha -- yatviti// tatra hi pūrvaṃ svābhimatadoṣoktiprastāve hetuvirodho dvividhaḥ asiddhiravyāptiśceti, avyāptirapi trividhā, liṅgasya sādhyena tadabhāvena ca saṃbandhaḥ, sādhyasaṃbandhābhāve sati tadabhāvenaiva sambandhaḥ, ubhasambandhābhāvaścetyuktvā paroktadoṣaprapañcanenāntarbhāvoktiprastāve dvitīyaparicchedānte uktamityarthaḥ/ tathāca tatra sādhyatadabhāvasaṃbandhavatvādirūpeṇa pratyekahetvābhāsatvapratītestadvirodha iti bhāvaḥ/ kuta eṣobhiprāya ityato jñāpakaṃ vipakṣe bādhakaṃ cāha -- paddhatāvapīti// tathā cāvyāptirekaiva doṣa iti bhāvaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.ptenta-rā. 2.tyavyabhicārāya -ga.rā.


---------------------------------------------------------------------------


virusyāvyāvantarvaḥ) anumādoṣavādaḥ pu - 329.


---------------------------------------------------------------------------


ravyāptiṃ prati hetutvasyaivokteḥ/ anyathā hi bhaṅgyantareṇa paroktaprakriyaiva svīkṛtā syāt//


sudhāyāmanaikāntikatvādityasya hi sapakṣavṛttitve sati


vipakṣavṛttitvādityarthaḥ/ evaṃ viruddhatvādityasya sapakṣavṛttitvādityarthaḥ/ na cātra 1 viśeṣaṇavyavacchedyamastītyuktatvena tadvirodhaśca syāt/ triprakārāyāma-


---------------------------------------------------------------------------


anyatheti// pṛthagdoṣatvābhiprāya ityarthaḥ/ sādhyābhāvasaṃbandhatvenaivānaikāntikatvāderekadoṣatvameva na pṛthagdoṣatvam/ anyathā paroktaprakriyāṅgīkārāpattiritye 2 kaṃ bādhakamuktvā bādhakāntaraṃ cāha -- sudhāyāmiti// na cātra viśeṣaṇavyavacchedyamastītyukta 3 bhedena tadvirodhaśca syādityanvayaḥ/ atretyanena parāmṛśyamānaṃ darśayitumuktaṃ anaikāntikatvādviruddhatvāditi/ tayoryadi vipakṣavṛttitvamevārthastadā nacātretyuttaravākyāsāṅgatyamāśaṅkya tayorarthoktirityasyetyartha iti/ yuktipādīyamasudhāyāṃ hi avyāptirūpahetudoṣonaikāntikatvaderantarbhāvatayāvyāptitvenaiva doṣatvaṃ vaktupupakramya pṛthagdoṣatvaṃ dūṣaṇamucyate idamasādhakaṃ anaikāntikatvādviruddhatvāditi tvayā vācyam/ na cātra viśeṣaṇavyavacchedyamastītyucyate pṛthagdoṣatve taduktivirodhaḥ/ anyonyasya vyavacchedyatvasambhavāditi bhāvaḥ//


nanvavyāpteruktatriprakārānugatamavyāptitvarūpasāmānyaṃ kuta upeyam/ trirūpaivāstvavyāptirityata āha-- triprakāreti// sādhyatadabhāvasambandhi-


---------------------------------------------------------------------------


1.trāpi -ga.rā. 2.tyatraikaṃ -ḍa. 3.ktatvena ta -ṭa.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 330. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


vyāptāvanugataikarūpyā 1 bhāve hetvābhāsādhikyaṃ ca syāt/ satve cānugatena laghunā sākṣādvyāptidhī 2 virodhidhīviṣayeṇa ca tenaivāsādhakatā sādhyatām/ kiṃ vastutaḥ satāpyanugatyādirahitenetareṇāṃśena//


2 viruddhasyāvyāptāvantarbhāvaḥ // 3.3 //


---------------------------------------------------------------------------


tvāditriprakāretyarthaḥ/ anugataikarūpasyeti// sādhyābhāvasambandhitvarūpasya vānyathopapattirūpasya vā prāguktasyetyarthaḥ/ ata eva pūrvaṃ svābhimatadoṣoktiprastāve


vyāptiviraho 'vyāptiriti vyāptivirahatvamanugataikarūpamuktam/ ādhikyamiti// hetuvirodho dvividhaḥ asiddhiravyāptiriti pramāṇalakṣaṇādau yadvaividhyaṃ hetudoṣasyoktam/ tanna syāt/ kintu cāturvidhyarūpādhikyaṃ ca syādityarthaḥ/ satve 4 ceti// anugataikarūpasyetyanukarṣaḥ/ prāguktasādhyābhāvasambandhavatvādirūpasyeti bhāvaḥ/ itareṇa sādhyasambandhābhāvādinetyarthaḥ // 3.4 //


viruddhasyāvyāptāvāntarbhāvaḥ // 3.4 //


---------------------------------------------------------------------------


1.syāsatve -ka.ṭa.rā. 2.virodhapadaṃ na -ka.rā. 3.maṇyuktahetvābhāsasaṅkarabhaṅgaḥ ityastu -ka.


---------------------------------------------------------------------------


1-7-2001.



pate-vāsya-vyacāra-saṃraḥ) anumādoṣavādaḥ pu - 331.


--------------------------------------------------------------------------


atha paramate bādhasya vyabhicārasaṅkaraḥ // 3.4 //


yaccoktaṃ maṇau -- bādhasyādoṣatve vastuto māhānasīyaḥ prasiddhau vahniḥ parvate vahnitvena sidhyet/ parvate vahnijātīyasya satvena vyabhicārābhāvāt/ parvate mahānasīyo vahnirnāstīti pratyakṣabādhāttu na sidhyatīti bādhasya vyabhicārāsaṅkara iti/ tanna/ varvate mahānasīyo vahnirnā-

--------------------------------------------------------------------------


atha paramate bādhasya vyabhicārasaṅkaraḥ // 3.5 //


svamate bādhasya vyabhicārāsāṅkaryaṃ 1 tadrītyanusaraṇe tatsāṅkaryameva prāpnoti/ tathā ca bādhasya pṛthagdoṣatvahāneḥ 2 pañceti hetvābhāsavibhāgabhaṅga iti bhāvenāha -- yacceti//


nanu parvatīyadhūmasya mahānasīyavahnyabhāvasāmānādhikaraṇyena vyabhācirānna tena mahānasīyavahniḥ sidhyatītyata āha -- parvata iti// vyāpakatāvacchedakatāvacchinnavyāpakābhāvasāmānādhikaraṇyasyaiva vyabhicāratvādvahnitvasya vyāpakatāvacchedakatvena tadavacchedena 3 atra tasya satvādityarthaḥ/ tarhi kuto na sidhyatītyata āha -- parvata iti// tvaduktapratyakṣasya parvatīyavahnyanumitiṃ prati 4 bādhakatvameva nāsti/ kathaṃ tasya bādhatvena pārthakyamiti bhāvena nirāha -- tannetyādinā//


--------------------------------------------------------------------------


1. tyananu -ṭa.ṭha. 2.nena pa-ṭa.ḍa. 3.tatreti na -ṭha.ḍa. 4.prati pratibandhakatva -ṭha.ḍa.


--------------------------------------------------------------------------


pu - 332. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


--------------------------------------------------------------------------


stīti pratyakṣasya parvate vahnirastīti pratyakṣaśābdabodhau pratīva parvate vahnirityanumitiṃ pratyapi bhinnaviṣayakatvenābādhakatvāt / yathā hīndriyaṃ svasannikṛṣṭaviṣayakajñānajananasvabhāvam/ tathā liṅgamapi svasamānādhikaraṇa 1 liṅgiviṣayakajñānajananasvabhāvam/ samānādhikaraṇayorliṅgaliṅgino 2 rhi


vyāptiḥ//


---------------------------------------------------------------------------


evaṃ tarhi mahānasīyavahniviṣayānumitiḥ kuto na jāyate parvatīyavahniviṣayaiva kuto jāyata ityato na tvaduktabādhadoṣabalāt kiṃ tu liṅgasya vyāptiprakāramapekṣya liṅgijñānajanakatvaṃ svabhāva iti svabhāvabalādeveti bhāvena dṛṣṭāntapūrvamāha -- yathā hīti//


yadvā bhinnaviṣaya 3 katvenetyuktam / tadasiddham/ bādhasyādoṣatve samānaviṣayayatvasyaiva pratyakṣānumityorbādhakabādhyatvābhimatayoḥ syādityataḥ svabhāvakṛtameva bhinnaviṣayatvamityāha -- yathā hīti// tathā ca sāmagryabhāvādeva mahānasīyavahnyasiddhyupapattau kiṃ bādhavaśena tadasiddhikalpanayā/ ata eva paddhatau"parvate dhūmaṃ dṛṣṭānto 'pi kathamanyatrā 4 numityanudbhavaḥ/ vyāptiprakāramapekṣya liṅgasya liṅgijñānajanakatvaniyamāt/ tathā hi-- kayościtsamānadeśatve 'pi bhinnakālīnayoḥ vyāptiḥ/ yathā dhūmasyāgnine"tyādyuktam/ 5 tatrānyatrānudbhava ityupalakṣaṇam/ kathamanyadīyāgnipramānudbhava ityapi dhyeyamiti bhāvaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


1.raṇajananasvabhā-ga.rā. 2.norvyā-ka.ga.ṭa. 3.yatvena-ṭa.ḍa. 4.trānudbhava-ṭa.ḍa. trāgnipramānudbha-ṭha. 5.paddhatau kathamanyatrāgnipramānudbhavaḥ -ṭha. paddhatau tatrānyatrāgnimā -ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pate-bāsya-vyacāra-saṃraḥ) anumādoṣavādaḥ pu - 333.


---------------------------------------------------------------------------


astu vā pratyakṣānumityoḥ samānaviṣayakatvaṃ tathāpi na tanmātraṃ bādhatve tantram/ kintu samānaprakārakatvamapi / ghaṭavatyeva gehe ghaṭo nāstīti bhrāmyato 'pi gehe prameyamastīti pramayā tatra sato ghaṭasyāpi prameyatvena grahaṇadarśanāt/ parvatetaravṛttirvahniḥ parvate nāstīti pramāvato 'pi parvato vahnimāniti bhrāntirūpānumitidarśanācca/


---------------------------------------------------------------------------


nanu pratiyogyasamānādhikaraṇayatsamānādhikaraṇetyādimaṇyuktasāmānyavyāptilakṣaṇapakṣe


vyadhikaraṇadhūmavahnyorapi vyāpti 1 rastyeveti parvatīyadhūmo mahānasīyavahnijñānajananasvabhāva eveti bhinnaviṣayatvasvabhāvo neti cenna/ tasya lakṣaṇasya nirastatvāt/ ata eva samānādhikaraṇaliṅgetyuktam/ tuṣyatu durjana ityabhyupetyāpi bādhyabādhakabhāvo na yukta ityāha -- astu veti// mahānasīyavahniḥ parvate nāstīti pratyakṣasya parvato vahnimānityanumite 2 rityarthaḥ/ kuta ityarthaḥ samānaviṣayatvaṃ jñānasya bhramarūpajñānasya vā pramārūpajñānasya vā jñānāntarabādhakatve tantram/ ādye doṣamāha-- ghaṭavatīti// antya āha -- parvateti// yadvā samānaviṣayakatvaṃ jñānasya kiṃ tādṛśapramābādhane tantram/ uta bhrāntibādhane/ ādya āha -- ghaṭavatīti// antya āha -- parvateti// atyantāsadeva bhrāntāsadeva bhrāntāvaropyata iti siddhānte samānaviṣayaka 3 tyābhāve 'pi maṇikṛnmate tadastītyāha --


---------------------------------------------------------------------------


1.rastīti -ḍa. 2.ścetyarthaḥ- ṭa.ṭha.ḍa. 3.yatvā -ṭha.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 334. nyāyadīpayutatarkatāṇḍam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


deśāntare sanneva bhrāntiviṣaya iti tvanmate parvatetaravṛttivahnereva bhrāntirūpānumitau parvatavṛttivahnitvena bhānāt//


kiṃ 1 cāsti bādho 'tra 2 cedvyabhicāro 'pyastyeva/ bādhitasādhyake hetuvṛttereva vyabhicāratvāt//


apica 3 yadi bādhādeva mahānasīyavahnerasiddhiḥ/ tarhi bādhānavatāradaśāyāṃ sa sidhyet//


---------------------------------------------------------------------------


deśāntare iti// samānaprakārakatvābhāvānna tvaduktapratyakṣasya bādhakatetyuktam/ kḷptavyabhicārarūpadoṣādeva mahānasīyavahnyasiddhyupapattau na tadarthaṃ bādhasya doṣatetyāha -- kiñceti//


yadyanyaniṣṭhaliṅgasya svasamānādhikaraṇasādhyaviṣayānumitijanane ivānyaniṣṭhasādhyagocarānumitijanane 'pi śaktimupetya bādharūpadoṣādeva tadabhāvaṃ manyase tadā doṣāntaraṃ cāha -- api ceti// sa iti// mahānasīyavahniḥ/


sāmagrī 4 sadbhāvātpratibandhābhāvāt/ anyathā parvatīyacavahnisiddhirapi na syāt/ sāmagryāḥ pratibandhābhāvasya cobhayatra tulyatvāt/ tasmāttadaṃśe vyadhikaraṇadhūmādeḥ śaktireva neti bhinnaviṣayatvena prāguktapratyakṣānumityoḥ na bādhyabādhakābhāva ityeva yuktaḥ panthā iti bhāvaḥ/ parābhimataṃ bādhasyāsaṅkīrṇamudāharaṇāntaramapyanūdya nirāha--


---------------------------------------------------------------------------


1.cātra -ka.ga.ṭa.rā. 2.dho 'sti-ka.ga.ṭa.rā. 3.yat ityadhikam-ka.ga.ṭa.rā. 4. grīpratibandhābhā -ṭa.ṭha.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pate-bāsya-vyacāra-saṃraḥ) anumādoṣavādaḥ pu - 335.


---------------------------------------------------------------------------


eteneti // nirastamityanvayaḥ/ gandhaḥ sidhyediti// liṅgamapi 3 svasamānādhikaraṇaliṅgiviṣayakajñānajananasvabhāvamityādiprāguktasāgryāḥ satvāditi bhāvaḥ//


nanu sāmagrīsatve 'pi vyabhicārarūpakḷptadoṣādeva tatra gandhāsiddhirityata āha -- gandheti// sādhyaprāgabhāvavadgāmitvaṃ na vyabhicāraḥ/ kiṃ tūktarūpa eva/ sa ca tatra nāsti/ prāgabhāvena virodhāt/ agre gandhānudayāpātācceti bhāvaḥ/ kathaṃ tarhi tatra bādha ityata āha -- prāgabhāveti// sādhyasaṃsargābhāvapramāyā eva


bādhaśabdārthatvāditi bhāvaḥ/ astītīti// iti 4 iti ca doṣadvayasyetyanvayaḥ/ bādhitasādhyake hetuvṛttereva vyabhicārātvāt/ tathā samānādhikaraṇasādhyagocarapramājananasvabhāvatvācca/ bādhasya cānavatārāditi bhāvaḥ/ kathaṃ tarhi tatra gandhasiddhyabhāvaḥ/ bādhasya ca tvayā tatra doṣatvānaṅgīkārāditi cet gandhaprāgabhāvavati gandhāpādakasāmagryā abhāvā-


---------------------------------------------------------------------------


1.api padaṃ na-ka.ga.ṭa.rā. 2.apipadaṃ na -ka.ga.ṭa.rā. 3.pi samā -ṭha.ḍa. 4.ekaṃ iti padaṃ na -ṭa.ṭha.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 336. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


kiṃ ca prāgabhāvavati kāle gandhāpādanaṃ na tāva 1 tsiṣādhayiṣāmātreṇa/ śabdasya tātparpāratantryavadanumānasya siṣādhayiṣāpāratantryābhāvāt//


nāpi gandhaprāgabhāvāvacchinnatvasya pakṣatāvacchedakatvamātreṇa tadāpādānam/ pakṣatāvacchedakasya hi yatra pṛthivītvaṃ tatra gandha iti daiśikavyāptibalena sādhyasya samānadeśatvākṣepa eva sāmarthyam/ na tu svasamānakālīnatvāpekṣe 'pi//


nāpi yadā pṛthivītvaṃ tadā gandha iti vyāptibalāttatāpādanam/ gandhaprāgabhāvadhvaṃsadaśāyāṃ pṛthivītvasya satve 'pi gandhābhāvāt//


nanu -- tathāpi hetuḥ svāvacchinnadeśakālīnasādhyatāvacchedasvabhāvaḥ/ na hi dhūmena vahniḥ sidhyannarvāgbhāge kāle 2 ca sidhyati/


---------------------------------------------------------------------------


deveti bhāvena kā tatra tava sāmagrī abhimatā/ gandhaprāgabhāvakāle 'pi gandhasādhanecchāmātraṃ vā gandhaprāgabhāvasya pakṣatāvacchedakamātraṃ vā yadā pṛthivītvaṃ tadā gandha iti vyāptirvā svāvacchinnadeśakālīnasādhyabodhakasvabhāvo vā yadā pṛthivītvaṃ tadā gandhaprāgabhāvakālīnagandhavāniti vyāptirvā/ ādyaṃ tāvannirāha -- na tāvadityādinā// vyāptipakṣadharmatāmātrapāratantryāditi bhāvaḥ/ dvitīyaṃ nirāha -- nāpīti// svasamānadeśatvākṣepa eveti// sa tu prakṛte na bādhita iti bhāvaḥ/ tṛtīyaṃ nirāha -- 3 nāpi yadeti// caturthamāśaṅkate -- nanviti//


---------------------------------------------------------------------------


1.tathetyadhikam -ka.ga.ṭa.rā. 2.kālāntare ca -ka.ga.ṭa.rā. 3.nāpīti nāsti -ṭa.ṭha.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pate-vāsya-vyacāra,saṅkaraḥ) anumādoṣavādaḥ pu - 337.


---------------------------------------------------------------------------


tathā ca pṛthivītvamapi svāvacchinne gandhaprāgabhāvakāle gandhaṃ bodhayedeva/ bādhāttu na bodhayatīti cenna/ yatra yadā yadavacchedena dhūmastatra tadā tadavacchedena vahniriti vyāptireva hi tatrāsti/ prakṛte tu 1 yatra yadā yadavacchedena pṛthivītvaṃ tatra 2 tadā tadavacchedena gandha iti vyāptirnāstītyuktam//


atha 3 prāgabhāvāvacchinnatvaṃ na pakṣaviśeṣaṇam/ kiṃ tu ghaṭaḥ gandhapragabhāvakālīnagandhavāniti sādhyaviśeṣaṇamiti cenna/ yadā pṛthivītvaṃ tadā


gandhaprāgabhāvasamānakālīnagandha iti vyāpterabhāvāt//


etena dhūmānumāne daivānupanītakāñcanapayatvasya vahniviśeṣaṇatvena bhāne 'numiterapramātvā 4 dapramātvasya ca doṣādhīnatvādanyasya ca doṣasyābhāvādbādha eva -


---------------------------------------------------------------------------


uktamiti// gandhaprāgabhāvadhvaṃsadaśāyāmiti pūrvagrantheneti bhāvaḥ/ pañcamamapi nirasitumaśaṅkate -- atheti// vyāpterabhāvāditi// yadā pṛthivītvaṃ tadā ghaṭīyagandhaprāgabhāvasamānakālīno gandhaḥ ghaṭīya iti vyāpteḥ satve 'pi samānādhikaraṇatādṛśagandhena vyāpterabhimatatvāt/ tasyāścābhāvāt/ anyathā chalavādāpātāditi bhāvaḥ/ anyadapi


parābhimatasaṅkīrṇodāharaṇamanūdya nirāha -- eteneti// doṣādhīnatvāditi//


---------------------------------------------------------------------------


1.yatra iti na- ka.ga.ṭa.rā. 2.tatra iti na- ka.ga.ṭa.rā. 3.gandha ityadhikam -ṭa. 4.tvāttadapra - rā.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 338. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


doṣo vaktavya iti nirastam/ bodho 'sti cedvyabhicāro 'pyastītyādinā doṣadvayasyoktatvāt//


kiṃ ca vyāptipakṣadharmatājñānāviṣayasyāpyupanītasyānumitau bhāne yathārthānumitiḥ, jayaparājayādivyavasthā, anumitau vyāptijñānāpekṣā cocchidyeta/ na ca vahnyupanayārthameva vyāptijñānāpekṣā/ 1 prāyikasahacāradarśanamātreṇāpyupanayasiddheḥ//


nanvathāpi liṅgaparāmarśaniṣpattyanantaraṃ pratyakṣādibādhenānumiterapramātvaṃ dṛśyate/ tatra ca doṣāntarābhāvādbādha eva doṣa iti cenna/


---------------------------------------------------------------------------


aprāmāṇyasya paratastvāditi bhāvaḥ/ anyasya vābhāvādityasiddhamiti bhāvenāha -- bādho 'sti cediti// bādhitasādhyake heturityeva vyabhicāratvādityādinoktatvādityarthaḥ//


nanu satyapi tatra vyabhicāre tadapratisandhānadaśāyāṃ kāñcanamayo na bhavati vahniriti bādhapratisandhāne 'pi tādṛśānumiterapramātvāvagamātso 'pi pṛthagdoṣa eveti cedbhāsakasāmagryabhāvena tathānumitiretavāyuktetyetadvipakṣe bādhamukhenāha -- kiñceti// jñānaviṣayasyāpi tādṛśajñānabalālabhyasyāpītyarthaḥ/ yathārtheti// sarvatrāpyanumitau yatkiñcidavidyamānasya sādhyaviśeṣaṇasya bhānasaṃbhavāditi bhāvaḥ/ jayeti// sarvatrānumitāvayāthārthaprāptāvayamanumānaprayoktā sadanumānavādīti jayī, ayaṃ cāsadanumānaprayoktṛtvādapajayīti na syādityarthaḥ/ ananyagatyā bādhasya doṣatvaṃ vācyamiti śaṅkate -- nanviti//


---------------------------------------------------------------------------


1. prāpaka - ga.ṭa.


---------------------------------------------------------------------------


pate-bāsya-vyacāraḥ-saṅkaraḥ) anumādoṣavādaḥ pu - 339.


---------------------------------------------------------------------------


niṣpannepyarthaniścaye tadaprāmāṇyaniścayena punarapyarthaniścayavighaṭanavanniṣpanne 'pi parāmarśe bādhena punarapi parāmarśavighaṭanasyāvaśyakatvenāsiddhi vyabhicārayonanyatarasya satvāt//


nanu tathāpi vyabhicāraśarīrapraviṣṭasādhyābhāvaniścayaḥ svapramātvaniścayādhīna ityupajīvyaḥ/ pramātvaniścarūpo bādhaḥ pṛthagīti cenna/ sādhyābhāvarūpārthasatvaghaṭitaprāmāṇyaniścayasya arthasatva 1 ni-


---------------------------------------------------------------------------


doṣāntarāsatvopapādanāyoktaṃ parāmarśaniṣpattyanantaramiti/ tadaniṣpattāvasiddhyādireva doṣastatra bhaviṣyatīti bhāvaḥ/ doṣāntarasatvānna bādhasya ttara doṣatvaṃ kalpyamiti 1 pariharati-- niṣpanne 'pīti// bādhena sādhyābhāvapramārūpabādhenetyarthaḥ/ parāmarśeti// sādhyavyāpyahetumānayamiti parāmarśetyarthaḥ/ asiddhivyabhicārayoriti 2 // vyāptasya pakṣadharmatāpratītiḥ siddhiḥ/ tadabhāvo 'siddhirityukteḥ/ bādhitasādhyake tvavṛttirūpatvāvdyabhicārasyeti bhāvaḥ/ parābhimataṃ prakārāntareṇa bādhasya doṣatvamāśaṅkate -- nanviti// tathāpīti// doṣāntarasāṅkaryepītyarthaḥ/ pramātveti// sādhyābhāvajñānasya pramātvaniścayarūpa ityarthaḥ/ sādhyābhāvarūpārthaniścayaṃ prati tatpramātvaniścasya


nopajīvyatā/ yena sādhyābhāvaniścayadvārā niścitasādhyābhāvavadvṛttitvarūpavyabhicārepyupajīvyatā syāt/ kiṃ tu arthaniścayyaiva svapramātvaniścaye upajīvyateti vaiparītyameveti nirāha -- sādhyābhāveti// arthaniścakatvasya pramātvaniśca-


---------------------------------------------------------------------------


1.bhāvenetyadhikam -ṭa.ṭha.ḍa. 2.idaṃpratīkagrahaṇaṃ nāsti -ṭa.ṭha.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 340. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


ścayādhīnatvenārthaniścayasyaivopajīvyatvāt/ tvanmate 'prāmāṇyaśaṅkārahitajñānasyaivārthaniścayakatvenāpasiddhāntācca/ parataḥ pakṣe anavasthānāccaḥ//


tasmātparamate bādhasya vyabhicārāsaṅkare na yuktaḥ/ asmanmate tu bādhasya pratijñādoṣatvena vyabhicāra 1 śaṅkaiva nāstīti prāgevoktam/ vyāpyatvāsiddhervyabhicārāsaṅkīrṇamudāharaṇaṃ nīladhūmādityādikamititvīśvaravāde nirastam/ āśrayāsiddheḥ svarṇamayodriragnimānityādikamudāharaṇa 2 mapyāśrayāsiddheradoṣatvaprastāve nirastam//


paramate bādhasya vyabhicārasaṅkaraḥ // 3.4 //


---------------------------------------------------------------------------


yāyattatve doṣāntaramāha -- tvanmata iti// arthaniścayasya prāmāṇyaniścayāyattatva ityatra doṣāntaramāha -- parata iti// sādhyābhāvarūpārthaniścayastatprāmāṇyaniścayādhīnaḥ prāmāṇyaniścayasya prāmāṇyagrāhakasya prāmāṇyaniścayādhīna ityevaṃ rūpeṇānavastheti bhāvaḥ//


paramate bādhasya vyabhicārasaṅkaraḥ // 3.5 //


---------------------------------------------------------------------------


1. saṅkaretyadhikam -ka.ga.rā. 2.ṇamityasya-ga.rā.


---------------------------------------------------------------------------


unokta-hesāsaṃ-raṅgaḥ) anumādoṣavādaḥ pu - 341.


--------------------------------------------------------------------------


udayanoktahetvābhāsāsaṅkarabhaṅgaḥ // 3.5 //


udayanena tu nibandhe savyabhicārasya koṭidvayopasthāpakatayā sādhyatadabhāvasaṃśayaḥ phalam, viruddhe sādhyābhāvāsiddhiḥ, bādhe tu pakṣadharmahetau vyāptibādhaḥ, satpratipakṣatve kimatra tatvamiti jijñāsā, asiddhe taccatuṣṭayānyālliṅgatvajñānamiti phalamukha 1 lakṣaṇamuktam/ tadapina / idaṃ hi lakṣaṇaṃ kiṃ svarūpasidatyetāvanmātreṇocyate asādhakatāliṅgatvena vā / nādyaḥ/ tasya hetvābhāsavibhāgo 2 pādhitvaṃ -


---------------------------------------------------------------------------


udayanoktahetvābhāsāsaṅkarabhaṅgaḥ // 3.6 //


maṇyādyuktarītyā pañcānāṃ hetvābhāsānāmasāṅkaryaṃ netyupapādyodayanamate 'pyāpātatosāṅkaryapratītāvapi tadayuktamiti bhāvena taduktamanūdya nirāha -- udayanena tviti// vibandhe nibandhākhyagranthe // koṭidvayeti// sādhāraṇānaikāntikasya sādhyatadabhāvābhyāṃ sahacāre asādhāraṇānupasaṃhāriṇorubhābhyāṃ sahacārābhāveneti dhyeyam/ prācāṃ mate 'sādhāraṇānupasaṃhāriṇoranadhyavasitaprabhedatvena pṛthagukteḥ sādhāraṇānaikāntika eva savyabhicāraśabdena grāhyaḥ/ kimatreti // 3. dvayamadhye kiṃ tatvaṃ nirdeṣatvamityarthaḥ/ taccatuṣṭayeti// savyabhicārādicatuṣṭayānyatve satya-


---------------------------------------------------------------------------


1.khaṃla-ka.rā. 2.sopā -ṭa. 3.yadadvaya-ṭa.ṭha.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 342. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


nāstītyuktatvāt/ dvitīye hi 1 savyabhicāre idamasādhakaṃ saṃśayajanaktavāditi, viruddhe sādhyābhāva 2 sādhakatvāditi, bādhe tu bādhitavyāptikatvāditi, satpratipakṣe 3 tu jijñāsājanakatvāditi, asiddhe


catuṣṭayānyāliṅgatvajñānajanakatvāditi, prayoktavyamā/ tatra ca saṃśayajanakaṃ sādhyābhāvabuddhijanakatvaṃ ca kiṃ phalopādhānaṃ vivakṣitaṃ yogyatā vā/ nādyaḥ/ 4 asādhāraṇatvādigrahakāle kuto 'pi nimittātsaṃśayasādhyābhāvabuddhyoranutpattau utpattadavyapramitau cāsādhakatāhetorasiddhiḥ 5/ bādhapratirodhayostu


pratyakṣādāvivānumitāvapi sākṣādviṣayāpahāriṇoḥ punaḥ parāvṛtyā 6 draviḍamaṇḍakanyāye karaṇasāmarthyavighaṭakahetvābhāsāntarasaṃpādanenāvyāptijijñāsājananābhyāmasādhakatānumāpakatvakalpanamatyantāyuktam//


---------------------------------------------------------------------------


liṅgatvajñānamityarthaḥ/ uktatvāditi// yadrūpeṇa hi jñānamanumitipratibdhakamityādinā pañcahetvābhāsa 7 tetyetkhaṇḍanaprastāve uktatvādityarthaḥ/ asiddheriti// ādye liṅgasvarūpasyaivābhāvāt/ dvitīye liṅgasatve 'pi tatpramityabhāvena 8 pramityasiddheratyarthaḥ/ draviḍamaṇḍaketi// vivṛta 9 stvayaṃ nyā udayanoktavaktrabhiprāyavidhyarthabhaṅge/ atyantāyuktamiti//


---------------------------------------------------------------------------


1.yesa -ka.ga.rā. 2.vabodha-kā.ga.ṭa.rā. 3.tu iti na-ka.ga.rā. 4.sādhāra -ka.ga.rā. 5.ddheḥ -ka.ga.rā. 6.tyadra-ṭa.rā. 7.sā i-ṭha.ḍa. 8.tatprami- ṭa.ṭha.ḍa. 9.taścāyaṃ -ṭa.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


unokta-hesāsaṃ-raṅgaḥ) anumādoṣavādaḥ pu - 343.


---------------------------------------------------------------------------


kiñca satpatipakṣe jijñāsājanakasyeṣṭasādhanatvajñānasyābhāvena vā, atyantābhīṣṭaviṣayakaprabalajijñāsāntarapratibandhena vā, kiṃ tatvamiti jijñasāyā anutpattau asādhakatvahetorasiddhiḥ syāt/ asiddhepyetaccatuṣṭayānyāliṅgatvaṃ nasādhakatāsādhakam/ tadajñāne 'pi svarūpāsiddhyā 1 dāvekaikajñānenāsādhakatānumitidarśanāt/ nāntyaḥ/ yogyatāyā vipakṣavṛttitsādhyābhāvavyāpyatvādirūpatvāt/ tasya cāvyāptāvāntarbhāvasyoktatvāt/ bādhasatpratipakṣayorhetvābhāsatvasyaiva nirāsācca//


udayanoktahetvābhāsāsaṅkarabhaṅgaḥ // 3.5 //


---------------------------------------------------------------------------


hetudoṣa 2 tvamevāyuktaṃ evaṃrūpeṇa kalpanaṃ tvatyantāyuktamityarthaḥ/ tathā ca dvayoḥ pratijñārthapramāṇaviruddhatvenaikas rūpeṇa prāguktadiśā pratijñādoṣatvameveti bhāvaḥ/ asmin pakṣe 'sādhakatānumānānutthānaṃ pratipakṣe syāditi doṣāntaraṃ cāha -- kiṃ


ceti// iṣṭeti// jijñāsā hi jñānecchā phalādanyatrecchā ceṣṭasādhanatvajñāne sati bhavati/ kimanayostatvamiti jñānasyeṣṭasādhanatvajñānaṃ tajjanakamiti jijñāsājanakasyeṣṭasādhakatvajñānasyetyuktam/ asiddhiḥ syāditi// jijñāsājanana 3 rūpaphalasya tadānīmabhāvena kiṃ tatvamiti jijñāsājanakatvāditi hetorabhāvāditi bhāvaḥ/ yogyatā veti pakṣaṃ nirāha -- nāntya iti// hetvābhāsa-


---------------------------------------------------------------------------


1.ddhyaikaika -ka.ga.ṭa. 2.ṣamevā-ṭa.ṭha.ḍa. 3.jananasvarūpayogyatvaheturabhimata iti yuktam. tasyottīrṇatādaśāyāmapi bhāvāditi bhāvaḥ ityasti - ṭha.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 344. nyāyadīpayutatarkatāṇjavam (tṛ.pariccedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


maṇikaṇṭhoktahetvābhāsāsaṅkarabhaṅgaḥ // 3.6 //


etena yaduktaṃ maṇikaṇṭhe-- sūtroktarītyā hetvābhāsāḥ pañcaiva/ anupasaṃhārī tu vyāpyatvāsiddhāvantarbhūtaḥ / tatra yadyapi viruddha 1 dvaye ca vyāptipramāvyatireko 'sti/ tathāpyanaikāntikayoḥ


saṃśayakāraṇasādhāraṇāsādhāraṇadharmajñānanibandhanaḥ pramāvyatirekaḥ/ viruddhe tu sādhyāsamānādhikaraṇadharmagrahanibandhanaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


tvasyeti// hetudoṣatvasyetyarthaḥ/ kutontarbhāvabahirbhāvacintatyevākārārthaḥ 2 //


udayanoktahetvābhāsāsaṅkara 3 bhaṅgaḥ // 3.6 //


---------------------------------------------------------------------------


maṇikaṇṭhoktahetvābhāsāsaṅkarabhaṅga // 3.7 //


hetvābhāsapañcakasyānyonyāsāṅkaryaṃ maṇi 4 kaṇṭhoktamanūdya nirāha -- eteneti// sūtreti// savyabhicāraviruddhaprakaraṇasamasādhyasamātītakālā hetvābhāsā iti gotamasūtrokterityarthaḥ/ pañcatvākṣepasamādhī maṇikaṇṭhoktāvevānuvadati -- tatra yadyapīti// pañcasu madhya ityarthaḥ/ anaikāntikadvaye ceti// sādhāraṇarūpe ityarthaḥ/ sādhāraṇāsādhāraṇeti// sādhāraṇadharmāsādhāraṇadharmavipratipattibhedena trīṇi saṃśayakāraṇāni/ tatra sādhāraṇānaikāntikesādhāraṇadharmajñānanimittako vyatirekaḥ,


---------------------------------------------------------------------------


1.ddhe anaikāntikadvaye -ka.ga.ṭa. 2.raḥ -ṭa.ṭha.ḍa. 3.sāsāṅkarya-ṭa.ṭha.ḍa. 4.karṇokta -ṭa.


---------------------------------------------------------------------------


makakta-hebhāsāsaṃ-ṅgaḥ) anumādoṣavādaḥ pu - 345.


---------------------------------------------------------------------------


tatropajīvyatvātteṣāmevodbhāvanam/ na tu pramāvyatirekasyāsiddhasyeti tadapi nirastam/ sādhāraṇāderdharmasya hi sādhāraṇatvādijñānaṃ saṃśayahetuḥ/ sādhāraṇatvaṃ ca sapakṣavipakṣavṛttitvam/ tatra ca vipakṣavṛttitvamevāvyāptiriti saivodbhāvyā/ na tu 1 sapakṣavṛttitvamapi/ vaiyarthyādityuktaṃ sādhāraṇaprastāve//


evamasādhāraṇatvamapi sapakṣavipakṣavyāvṛttatvam/ tatra ca vṛttimataḥ sapakṣavyāvṛttavvaṃ sandigdhāvyāptiriti saivodbhāvyā/ na tu vipakṣavyāvṛttatvamapi/ vaiyarthyādityuktamasādhāraṇa 2 prastāve//


evaṃ sādhyāsāmānādhikaraṇyamapi yatra hetustatra sādhyamiti sāmānādhikaraṇyābhāvaḥ/ sa ca hetumati sādhyābhāvātmakatvādavyāptirevetyuktamanupasaṃhāriprastāve//


---------------------------------------------------------------------------


asādhāraṇadharmajñānanibandhano 'sādhāraṇānaikāntike vyāptipramāvyatireka iti tayorbhedaḥ/ teṣāmeveti// sādhāraṇā 3 sādhāraṇadharmasādhyasamānādhikaraṇadharmāṇāmevetyarthaḥ// sādhāraṇatvādijñānamiti// anyathā parvato 'gnimān 4 pakṣatvādityādau prameyatveneva vṛkṣatvarūpeṇa vā jāte 'pi jñāne sādhyasaṃśayāpatteriti bhāvaḥ/ sādhāraṇeti// sādhāraṇasyāvyāptyantarbhāprastāva ityarthaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


1.tupa -ka. 2.sapakṣavipakṣetyārabhya etāvān granthaḥ nāsti-ga.rā. 3.ṇadharmasā -ṭa.ṭha. 4.vṛkṣavatvādi -ṭa.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 346. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.pariccheda-


---------------------------------------------------------------------------


kiṃ caivaṃ sati vyāptasya pakṣadharmatvāpramitirūpāsiddhirapyāśrayahetusvarūpatadviśeṣaṇāsatvajñānanibandhanetyāśrayāsatvādīnāmapi hetvābhāsāntaratvaṃ syāt//


nanucābhāvajñānādbhāpramāvyatirekaḥ sarvatranaitāvatāsādhāraṇa 1 tvaṃ sidhyati 2 yacceha nirūpyata iti cenna/ vyabhicārasyāpi vyāptyabhāvarūpatvenābhāvajñānādbhāvarūpavyāptipramāviraha iti sāmyāt//


---------------------------------------------------------------------------


evamagre 'pi/ upajīvyatvātteṣāmevodbhāvanamityatrātiprasaṅgāntaraṃ cāha -- kiṃ ceti// viruddhe 'naikāntikadvaye ca


pramāvyatirekāviśeṣyavāntarabhedādbhoktau yo 'tiprasaṅga uktaḥ taduddhāramāśaṅkya sāmyena nirāha -- nanvityādinā// sarvatreti// āśrayāsatvesvarūpāsatvahetuviśeṣaṇāsatvādijñānanibandhanāsiddhiṣu sarvāsvapyāśrayādyabhāvajñānāvdyāptipakṣadharmatārūpabhāpramāviraha ityarthaḥ// etāvateti// bhāvapramāvyatirekanimittatvamātre 3 ca bhāvi 4 pramāvyatirekaṃ pratyasādhāraṇakāraṇatvamāśrayābhāvajñānānāmastītyarthaḥ/ tāvatā hetvābhāsādhikyaṃ kuto netyata āha -- tacceti// bhāvapramāvyatirekaṃ prati yadasādhāraṇaṃ kāraṇaṃ tadeveha hetvābhāsaprakaraṇe vibhajcamānatvena nirūpyata ityarthaḥ/ iti sāmyāditi// tathā ca sādhyābhāvavyāptarūpaviruddhasyānaikāntikadvayasya cāvyāptitvenaikadūṣaṇatvameva na tu tvaduktaprakāreṇānekahetvābhāsatvamiti bhāvaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


1.ṇatvaṃ -ga. 2.tacceha -ka.ga.rā. 3.treṇa-ṭa.ṭha.ḍa. 4.bhāvapra-ṭa.ṭha.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


līlātyukta-hesacādhyaṅgaḥ) anumādoṣavādaḥ pu - 347.


---------------------------------------------------------------------------


kiṃ ca pratirodhasyāpi sarvakāryasādhāraṇadoṣatvāddhetvābhāsatvaṃ na syāt//


yadi ca satpratikṣasya dvedhā 1 pratibandhakatāsādhāraṇyasādhāraṇī ca tatrāsādhāraṇamanumitipratibandhakatvamādāya hetvābhāsatvaṃ tarhyabhāvajñānasyāpi bhāvapramāpratibandhakatvaṃ dvedheti samam//


maṇikaṇṭhoktahetvābhāsāsaṅkarabhaṅgaḥ // 3.6 //

---------------------------------------------------------------------------


nanvabhāvajñānasya bhāvapramāvyatirekahetutve hetvābhāsatvarūpāsādhāraṇadoṣatvaṃ vyāptyabhāvajñānasya na syādityataḥ pratibandīmukhena samādhātumāha-- kiṃ ceti// sarvakāryeti// anumititaditararvakāryetyarthaḥ/ hetvābhāsatvaṃ hetvasādhāraṇadoṣatvamityarthaḥ/ paramukhenottaraṃ vācayitvā samamityāha -- yadi ceti// samamiti// tathācāsādhāraṇamanumitipratibandhakatvamādāya hetvābhāsatvaṃ bhaviṣyatīti bhāvaḥ//


maṇikaṇṭho 2 ktahetvābhāsāsāṅkaryabhaṅgaḥ // 3.7 //


---------------------------------------------------------------------------


līlāvatyuktahetvābhāsacāturvidhyabhaṅgaḥ // 3.7 //


līlāvatyāṃ tu --


asiddhaviruddhasavyabhicārānadhyavasitāścatvāro hetvābhāsāḥ/ bādhapratirodhau tu pūrvoktarītyā


---------------------------------------------------------------------------


līlāvatyuktahetvābhāsacāturvidhyabhaṅgaḥ // 3.8 //


līlāvatyāṃ tviti// ityuktamityanvayaḥ/ pūrvoktarītyeti//


---------------------------------------------------------------------------


1.dvayīpra-ka.ga.rār. 2.ṇokta-ṭa.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 348. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


vyāptipakṣadharmatāpa 1 hāreṇaiva doṣau/ na svātantreṇa/ tatra vyāptipakṣadharmatāvatvenāniścito heturasiddhaḥ/ tenāsiddhitrayasya saṃgrahaḥ/ pakṣaikavṛttiranadhyavasitaḥ//


yadyapi savyabhicāraviruddhānadhyavasiteṣu vyāptyapramitirūpā vyāpyatvāsiddhirasti/ tathāpi vyabhicāriṇi parārthānumāne sarvopasaṃhārapravṛttodāharaṇavākyādupādhyasphuraṇadaśāyāṃ vyāptigrahaṇa 2 sambhavāvdyāptyagraho nodbhāvayituṃ śakya iti vyabhicāra evodbhāvyaḥ/ viruddhe 3 tu viparītapratibandhe vākyasthe 'ntaraṅge sphurati sati bahiraṅgavyāptyajñānādikaṃ nodbhāvyam/


---------------------------------------------------------------------------


bādhitasthale hetoḥ sādhyābhāvavadvṛttitvena vyāpterapahāreṇa sandigdhasādhyavadvṛttitvābhāvena pakṣadharmatāpa 4 hāreṇetyarthaḥ/ dūṣaṇasaukaryāyāsiddhyādeḥ lakṣaṇamāha -- tatreti// asiddhatrayasyeti// āśrayāsiddhasvarūpāsiddhavyāpyatvāsiddharūpasiddhatrayasyetyarthaḥ/ sādhyābhāvavyapto viruddhaḥ/ pakṣatrayavṛttiḥ savyabhicāra iti vyaktatvāttayorlakṣaṇānuktiḥ/ sāṅkaryaśaṅkāmanūdya nirāha-- yadyapītyādinā// vyabhicāriṇīti// anityaḥ śabhdaḥ 5 prameyatvāt yatra 6 prameyatvaṃ tatrānityatvaṃ ghaṭādāviti vyabhicāriṇītyarthaḥ/ viparītapratibandha iti// pratibandho vyaptiḥ sādhyābhāvena saha hotorvyāptirūpaviparītavyāptau sphurantyāṃ nityaḥ -


---------------------------------------------------------------------------


1.parihā -ṭa. 2.haraṃ-ka.ga.rā. 3.ddhevi-ka.ga.rā. 4.tākāreṇa-ṭa. tāparihāreṇe-ṭha. 5.bdaḥ me-ṭa.ṭha.ḍa. 6.trameya -ṭa.ṭha.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


līlātyukta-hesacādhyaṅgaḥ) anumādoṣavādaḥ pu - 349.


---------------------------------------------------------------------------


anadhyavasite tu vipakṣavyāvṛttimukhena vyatirekaṇavyāpterdarśitatvānna vyāptyasiddhirudbhāvayituṃ śakyā/ na cānadhyavasite sandigdhasādhyavatpakṣamātravṛttitvena sādhyābhāvasambandhādvyabhicāra evāstviti vācyam/ sapakṣavipakṣayorliṅgajñānasyaivānadhyavasāya 1 rūpajñānahetutvena saraladūṣaṇatayodbhāvatvāt/ tatphalato vyabhicārastu vilambitapratītika ityuktamā//


tanna/ vyabhicāriṇi tvayā samarthitena vyabhicārasyodbhāvytavenaiva maduktāvyāpterevodbhāvyatvasiddheḥ/ uktaṃ hi -- sādhyābhāvasambandharūpo -


---------------------------------------------------------------------------


śabdaḥ kṛtakatvāditi vākyādavagamyamānāyāmityartaḥ/ anadhyavasitetviti// bhūrnityā gandhavatvāt yatra nityatvābhāvaḥ tatra gandhavatvābhāvo 2 jalādāviti sādhyābhāvahetvabhāvayorvipakṣavṛttitmukhena vyatirekavyāpteranadhyavasita 3 prayoktrā darśitatvādityarthaḥ// vyabhicāra eveti// sandhigdhavyabhicāra evāstvityarthaḥ//


saraleti/ akleśadūṣaṇatayetyarthaḥ/ tatphalabhūto 'nadhyavasāyajñānabhaphalabhūtaḥ/ kathaṃ siddhirityata āha -- uktaṃ hīti// sādhāraṇasyāvyāptāvantarbhāvaprastāve prāguktamityarthaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


1.yarūpatvena -iti yajñānarūpatvena, iti cadvedhā śodhitamasti - ṭa. 2.yathetyadhaikam-ṭa. 3.hetupadamadhikamasti -ṭa.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 350. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


vyabhicāra evāvyāptiriti/ na cānityatvasādhakasya meyatvādergaganādau vyāptibhaṅge svena pramite 'pyanāptavādi 1 vākyādudāharaṇādeva vyāptisiddhiḥ/ śabdo 'nityaścākṣuṣatvādityādāvasiddherapyanudbhāvyatāpātāt/ tatrāpi vādivākyenevopanayenaiva pakṣadharmatāyā jñātatvāt//


kiñca yadi vyabhicāriṇi śakyodbhāvanatvādvyabhicāramādāya vyaptyapramitestyāgastarhi tata evāsiddherapi pakṣe hetva 2 satvamādāya pakṣe hetusatvāpramitirūpāsiddhirapi tyāgaḥ syāt/ tataśca pakṣe hetusatvaṃ hetvābhāsāntaraṃ syāt/


---------------------------------------------------------------------------


nanūktama 3 trodāharaṇavākyādvyāptigrahasaṃbhavādavyāptyudbhāvanamaśakyamiti cet, satyamuktam/ duruktaṃ tadityāha -- na ceti// vyāptisiddhirityanenānvayaḥ/ pramita iti// anāpteti ca// hetugarbha 4


viparītapramāsadbhāve 'pyanāptavākyādbhāvanamapyaśakyaṃ syāt/ svasya hetu 5 tvābhāvaniścaye satyapi vādivākyāddhetusatvaniścayasya saṃbhavāditi bhāvenāha -- śabda iti// pratibandīrūpeṇātiprasaṅgaṃ cāha -- kiñca yaditi// tyāga iti// anudbhāvanaṃ tata eva śakyodbhāvanatvādevāstu ko doṣa ityata āha -- tataśceti// hetvābhāsāntaramiti// tvayā vyāptipakṣadharmatāvatvenāniścito heturasiddha iti tvayoktatvena tadapekṣayā hetvasatvamātraṃ hetvābhāsāntaraṃ syāt/ tathā ca tvaduktacatuṣṭvabhaṅga iti bhāvaḥ/ paramukhenaivottaraṃ vācayitvā samamityāha -- tatra pakṣa iti//


---------------------------------------------------------------------------


1.vādipadaṃ na-ka.rā. 2.tvasiddhatva-ga.rā. 3.māto-ṭa.ḍar. 4.bham/ vipa -ka.ga. 5.tutvābhāva -ṭa.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


līlātyukta-hesacādhyaṅgaḥ) anumādoṣavādaḥ pu - 351.


---------------------------------------------------------------------------


hetvasatvaṃ hetusatvānupalambhanirvāhyaṃ cet vyāptyabhāvarūpo vyabhicāro 'pi vyāptyanupalambhanirvāhya iti samam/ viruddhe 'pi niyatasādhyābhāvasaṃbandharūpāyāṃ viparītavyāptau maduktā vyāptirantargataiva/ na tu bahiraṅgā/ anadhyavasitepi sapakṣavipakṣayoyarliṅgā 1 jñānamasādhāraṇaprastāvoktarītyā na svato 'numitipratibandhakam/ kiṃ tūpādhyādivadavyāptyunnāyakameva/ anyathopādhiḥ siddhasādhanaṃ ca saralatayā hetvābhāsāntaraṃ syāt//


api ca dūṣaṇatvādudbhāvanam/ na tūdbhāvanāddūṣaṇatvam/ kḷptaṃ cāvyāpterdeṣatvam/ na tu sapakṣavipakṣayo 2 rliṅgajñānasya//


---------------------------------------------------------------------------


tathā cānupalambha eva doṣo 3 tu hetvasatvamityarthaḥ/ asminnapi mate viruddhopyavyāptyantarbhūta ityāha -- viruddhe 'pīti// sādhyābhāvavyāptarūpe viruddhepītyarthaḥ/ madukteti// sādhyābhāvasaṃbandharūpā/ na tu bahiraṅgeti// sādhyābhāvavyāptarityarthaghaḥ/ dūṣaṇamiti yojyamā/ parābhimatānadhyavasitapakṣe hetvābhāvasatvameva durghacaṃ kutontarbhāvacinteti bhāvenāha -- anadhyavasitepīti// asādhāraṇeti// asādhāraṇasyāvyāptyantarbhāvoktiprastāve vyāptyabhāvavyāpyatayā dūṣakasya ityādigranthenoktarītyerthaḥ// yadapyanadhyavasite vipakṣavyāvṛttimukhena vyatirekavyāpterdarśitatvānna vyāptyasiddhirudbhāvayituṃ śakyeti tatrāha -- api ceti// tataścāvyāptireva doṣatvena kḷptatvādudbhāvyeti bhāvenāha -- kḷptaṃ ceti//


---------------------------------------------------------------------------


1.ṅgajñā-ka.ga. 2.ṅgajñā-ga.rā. 3.tu itina -ṭa.ṭha.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 352. nyāyadīpuyatatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


kiṃ cānadhyavasite hetoḥ pakṣavṛttitvājñāne 'siddhiprasaṅgena pakṣavṛttitvajñānasyāvaśyakatvādati saralatayāsādhāraṇanyāyena sandigdhasādhyavanmātravṛttitvarūpāvyāptireva doṣostviti dik//


līlāvatyuktahetvābhāsacāturvidhyabhaṅgaḥ // 3.7 //


---------------------------------------------------------------------------


atisaralayeti// 1 ativyāptireva doṣa ityanvayaḥ//


nanvevaṃ cetkevalavyatirekiviṣayāpattirityata uktaṃ -- asādhāraṇanyāyeneti// tatraiccodyasamādhānāditi bhāvaḥ//


nanūktarūpānadhyavasitasyāvyāptijñānaṃ pratyupajīvyatvādayameva tatra doṣa iti cenna/ upajīvyatve 'pi vyāptyādyabhāvarūpatvābhāvena svato 2 dūṣaṇatvābhāvāt/ anyathopādhyādirapi doṣaḥ syādityuktatvāt/ kiṃ ca sapakṣavipakṣayorliṅgajñānasya svayamajñāyamānatvena jñāyamānatayā pratibandhakībhūtāvyāptereva hetvābhāsatvena


vaktavyatvāt/ api cānukūlatarkāvatāradaśāyāmapi sapakṣavipakṣayorliṅga 3 jñānasya satvena tadāpyanumitipratibandhakatayā doṣatvāpātādityabhipretyāha -- iti digiti//


līlāvatyukta 4 hetvābhāsacāturvidhyabhaṅgaḥ // 3.8 //


---------------------------------------------------------------------------


1.avyāptireva -ṭa.ṭha.ḍa. 2.ṣakatvā-ṭa.ṭha.ḍa. 3.ṅgājñāna-ḍa. 4.tyādyukta-ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


bhājñokta-hasasādhyaṅgaḥ) anumādoṣavādaḥ pu - 353.


---------------------------------------------------------------------------


bhāsarvajñoktahitvābhāsasāptavidhyabhaṅgaḥ // 3.7 //


etena yaduktaṃ - bhāsarvajñena -- asiddhaviruddhānaikāntikānadhyavasitakālātyayāpadiṣṭasatpratipakṣaprakaraṇasamā iti 1 hetvābhāsāḥ/ tatrā 2 siddhaviruddhau asiddhaprabhedaśca pūrvoktarītyaiva/ pakṣatrayavṛttinaikāntikaḥ/ sādhyāsādhakaḥ pakṣa eva vartamāno 'nadhyavasitaḥ/ asādhāraṇānupasaṃhāriṇāvanadhyavasatitāntarbhūtau/ ekatra tulyabalahetudvayopanipātaḥ sapratipakṣaḥ/ sa eva viruddhavyabhicārītyucyate/ svaparapakṣasiddhāvapi trirūpo hetuḥ


prakaraṇasama -


---------------------------------------------------------------------------


bhāsarvajñoktahetvābhāsasāptavidhyabhaṅgaḥ// 39 //


pūrvoktarītyaiveti// āśrayāsiddhasvarūpāsiddhavyāpyatvāsiddhavyadhikaraṇāsiddhādirūpeṇa prabheda ityarthaḥ/ pakṣatrayeti// pakṣasapakṣavipakṣavṛttirityarthaḥ/ vyatirekiṇi saddhetāvativyāptinirāsāya sādhyāsādhaka ityuktiḥ/ ekatreti// pakṣa ityarthaḥ/ nanu viruddha 3 vyabhicārītyapi kaści 4 ddhetvābhāsa ityāha -- sa eveti// trirūpa iti// pakṣavṛttitvaṃ sapakṣe satvaṃ vipakṣādvyāvṛttatvamityevaṃ rūpeṇa trirūpa ityarthaḥ/ yathā vimataṃ mithyā dṛśyatvāt śaktirūpyavat- vimataṃ -


---------------------------------------------------------------------------


1.niyamena vyāpteḥ ityadhikam-rā. 2.siddhaprabheda -ka.ga.ṭa.rā. 3.dbhāvya -ṭa.ṭha.ḍa. 4.dasti hetvābhā- ṭha.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 354. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


iti / tadapi nirastam/ asiddhabhedasya vyāpyatvāsiddhe, 1 viruddhādi tritayasya cāvyāptau, kālātītāditritayasya ca pratijñāvirodhentarbhāvasyo 2 ktatvāt/ vyadhikaraṇāsiddhyāderadoṣatva 3 syayoktatvāt//


bhāsarva 4 jñoktahetvābhāsamāptavidhyabhaṅgaḥ // 3.8 //


---------------------------------------------------------------------------

satya dṛśyatvāt brahmavaditi// pakṣadvaye trirūpatvaṃ ca pratipakṣe 5 tulyatvamivābhimānikam/ ato nāsaṃbhava ityuktaṃ prāk//


bhāsarvajñoktatvābhāsasāptavidhyabhaṅgaḥ // 3.9 //


---------------------------------------------------------------------------


sāmānyena paroktahetvābhāsaniyamabhaṅgaḥ // 3.9 //


ayamatra niṣkṛṣṭor'thaḥ/ maduktāsiddhvyāptivyatiriktā hetvābhāsāḥ bahubhirbahusaṅkhyākāḥ kalpyantām/ bahudhā ca nirucyāntām/ tathāpi te sarve na tāvatpakṣadharmatāvighaṭanarūpāḥ/ asiddhyantarbhāvāpatteḥ/


---------------------------------------------------------------------------


sāmānyena paroktahetvābhāsaniyamabhaṅgaḥ// 40 //


śrotrṛbuddhisaukaryāyoktasya sarvasya niṣkṛṣṭamarthamāha -- ayamatreti// caturvidhā hi vādibhirucyamānāḥ sambhavanti


hetvābhāsāḥ/ pakṣadharmatāviraharūpā vā, tadvi 6 ruddhahetubhūtā vā, vyāptiviraharūpā vā, vyāptivirahahetubhūtā veti hṛdi nidhāya krameṇāha -- na tāvadityādinā//


---------------------------------------------------------------------------


1.ddharvi-rā. 2.uktatvāditi na -ka.ga.ṭa.rā. 3.syoktatvā-ka.ga.rā. 4.sarvokta -ṭa.rā. 5.lyabalatva-ṭa.ṭha.ḍa. 6.dviraharūpā vā-ṭa. 7.dvirahahetubhūta vā-ṭha.ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


sānyena-paktahesa-nimaṅgaḥ) anumādoṣavādaḥ pu - 355.


---------------------------------------------------------------------------


nāpi 1 tadvighaṭakāḥ/ tvatpakṣe siddhasādhanavadasiddhyunnāyakatvena svato doṣatvāyogāt/ nāpi vyāptivighaṭanarūpāḥ/ avyāptyantarbhāvāpatteḥ/ nāpi vyāptyabhāvavyāptatvena vyaptivighaṭakāḥ/ upādhipratikūlatarkānukūlatarkābhāvavadavyāptyunnāyakatvena svato doṣatvābhāvāt/ na ca hetvābhāsatve pañcamaprakāro 'sti/ vyāptipakṣadharmatāyuktahetorābhāsatvāyogāt//


kiṃ ca savyabhicāraviruddhānadhyavasiteṣu na tāvadavyāptirnāstīti yuktam/ teṣu pakṣadharmatāyāḥ satvena hetorābhāsatvāyogāt/ nāpyavyāpteḥ satve 'pi tadajñā 2 ne 'pi anyajñānādevānumānaṃ duṣṭamiti vācyam/ anyasyānumānāvirodhitve doṣatvāyāgāt/ virodhitvamapi na tāvatsākṣātphalavighaṭa 3 nena/ bādhapratirodhāntarbhāvāpatteḥ/ nāpi karaṇavighaṭa 4 nena/ tathātve vyāptipakṣadharmatānyatara-


---------------------------------------------------------------------------


nanvastvito 'nya 5 traiva kaścana prakāra ityata āha -- na ca hetvābhāsa 6 tva iti// vyāptipakṣadharmatātadvighaṭanakarūpaprakāracatuṣṭayānyaḥ pañcamaḥ prakāra ityarthaḥ/ vyāptipakṣadharmatāyuktatvameva prakāra ityata āha -- vyāptīti// prakārāntareṇa savyabhicārādihetvābhāsaniyamaṃ parābhimataṃ nirāha -- kiñceti// phaleti// anumitirūpaphaletyarthaḥ// bādheti//


---------------------------------------------------------------------------


1.pakṣadharmatvābhāvavyāpyatayā - iti pūritamasti-ṭa. 2.nakāle bhinnajñā-ga.ṭa.rā. 3.ṭakatvena -ga.ṭa.rā. 4.ṭakatvena -ga.ṭa.rā. 5.nya evaka-ṭa.ṭha.ḍa. 6.sa iti-ḍa.


---------------------------------------------------------------------------


pu - 356. nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (tṛ.paricchedaḥ


---------------------------------------------------------------------------


vighaṭanasyāvaśyakatvenāvyāptyasiddhyanyatarāntarbhāvasya durvāratvāt//


etadevābhipretyoktaṃ pramāṇalakṣaṇe -- asiddhiravyāpti 1 śca hetuvirodha iti//


samānyena paroktahetvābhāsaniyamabhaṅgaḥ // 3.9 //


oṃ iti śrīmatparamahaṃsaparivrājakācāryaśrīmadbrahmaṇyatīrtathapūjyapādānāṃ śiṣyeṇa śrīmavdyāsayatinā viracite śrīmattarkatāṇḍave anumānaprapañcanaṃ samāptam//


anumānaparicchedaḥ


śrīkṛṣṇārpaṇastu.


---------------------------------------------------------------------------


tayorgrāhyābhāvāvagāhitvena sākṣādevānumitipratibandhakatvāditi bhāvaḥ/ etadeveti// uktaniṣkṛṣṭaṃ prameyamevābhipretyetyarthaḥ//


sāmānyena paroktahetvābhāsaniyamabhaṅgaḥ // 40 //


yatprasādādimāṃ vyākhyāmakārṣaṃ naumi taṃ harim/


anasūyāgarbharatnamānvīkṣikyāḥ prakāśakam//


nirdeṣaguṇapūrṇena śrīprāṇapatineritaḥ/


yadavocamahaṃ tena prīṇātu puruṣottamaḥ//


prāyeṇālasabuddhitvāllokānāṃ tajjighṛkṣayā/


vādār 2 thamātramabrūma nodgranthaṃ kṣamyatāṃ budhaiḥ //


iti śrīmatparamahaṃsaparivrājakācāryasudhīndratīrthagurupādaśiṣyarāghavendrayatikṛte


tarkatāṇḍavavivṛttau nyāyadīpe tṛtīyaḥ paricchedaḥ


saṃvyākhyaṃ tarkatāṇḍavaṃ samāptam


śrīkṛṣṇārpaṇamastu.


1.ptirita he-ga.ṭa.rā 2.kyārthamā-ṭa.ṭha.ḍa. 3-7-2001.