Vyasatirtha: Tarkatandava with Raghavendra's Nyayadipa (comm.), Pariccheda 3 Input by members of the Sansknet project (www.sansknet.org) This GRETIL version has been converted from a custom Devanagari encoding. Therefore, word boundaries are usually not marked by blanks. These and other irregularities cannot be standardized at present. THE TEXT IS NOT PROOF-READ! ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ // ÓrÅ÷// 8-6-2001. ---------- tarkatÃï¬avam t­tÅyapariccheda÷ ------------- vyÃptivÃda÷// 1 // atha svamate vyÃptinirÆpaïam // 1 // --------------------------------- atha 1"tanmukhyaæ j¤ÃnaÓabdayo"rityanupramÃïe«u- ---------------------------------------------------------------------------- nyÃdÅpÃkhyà vyakhyà ------------------ vyÃptivÃda÷ // 1 // atha svamate vyÃptinirÆpaïam // 1 // ------------------------------------ sattarkasahità vedÃ÷ prÃhuryaæ pÆrïasadguïam/ dharmÃrÃdhyaæ devate¬yaæ vande taæ kamalÃpatim// pÆrveïa saÇgatiæ darÓayannuttarÃrthamÃha-- atheti// saparikara 2 ÓabdapramÃïasvarÆpanirÆpaïÃnantaramanumÃnapramÃïaæ saparikaraæ asminparicchede kathyate/ ---------------------------------------------------------------------------- 1.evamityadhikam - ka. 2.raæ Óa-Âa.Âha.¬a. ---------------------------------------------------------------------------- pu-2 nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­tÅyapariccheda÷ ---------------------------------------------------------------------------- vedarÆpa 1 Óabda÷ pradhÃnamityuktatvÃttadanugrÃhakamanumÃnamucyate// nirde«opapattiranumÃnam / upapattirvyÃpyam/ ---------------------------------------------------------------------------- kiæ kÃraïam/ tadanugrÃhakam- hetugarbhamidam/ ÓabdapramÃïÃnumÃnugrÃhakatvÃducyata ityartha÷/ tadanantaram kuta÷/ vedarÆpa÷ Óabda÷ 2 pramÃïamityuktatvÃt/ pradhÃnoktyanantaramevÃnugrÃhakokteravasarÃdityartha÷/ yadvà pramÃïÃntarÃnugrÃhaka 3 manuktvà vedÃnugrÃhakokti÷ kuta ityato vedarÆpa÷ Óabda÷ pradhÃnamityuktatvÃditi/"yÃthÃrthameva mÃnatvaæ tanmukhyaæ j¤ÃnaÓabdayo÷"iti yuktipÃdÅyÃnuvyÃkhyÃne"yÃthÃrthyameva prÃmÃïyaæ tanmukhyaæ j¤ÃnaÓabdayo÷"iti brahmatarke ca/ tadyÃyÃrthyaæ j¤Ãne kevalapramÃïe vedarÆpapramÃïe ca mukhyamityasya tÃtparyaæ - pradhÃnamityuktatvÃditi // vedÃnugrÃhakatvaæ ca-- vede ÃropitÃni yÃni aprÃmÃïyakÃraïÃni an­tavyÃghÃtapunaruktyaÓakyÃrthÃbhidhÃyitvagurÆpÃyabodhakatvÃrthabodhopÃyaÓÆnyatvÃdÅni tatsarvanirÃsena prÃmÃïyasthirÅkaraïaæ, tathà vedabodhyer'the ÃropitÃnyathÃkÃraÓaÇkÃnirÅsena tadbÃdhyadharmadevabrahmasvarÆpasthirÆkaraïam// anumÃnasÃmÃnyalak«aïaæ pramÃïalak«aïe bhagavatpÃdoktamevÃha÷-- nirde«eti// anumetyanumÃnamucyate/ ni«krÃntà do«ebhya÷ nirde«Ã sà ca sà upapattiÓca nirde«opapatti÷/ upapattido«ÃÓca svamate anumÃnado«oktivÃde vyaktÃ÷/ atropapattipadaæ arthavÃdopapattÅ cetyÃdÃviva hetvÃbhÃsaviviktayuktiparaæ cet nirde«eti vyarthamityata Ãha -- upapattirvyÃpyamiti// ---------------------------------------------------------------------------- 1.pa÷ Óa-ka.ga.Âa.rÃ. 2.pradhanami-Âha.¬a. 3.'tva' iti pÆritam-¬a. ---------------------------------------------------------------------------- svate-vyÃni-rÆïam) vyÃptivÃda÷ pu - 3. ---------------------------------------------------------------------------- nirde«atvena viÓe«aïÃnnÃsiddhÃdÃvativyÃpti÷/ uktiæ hi paddhatau"upapattiryuktirliÇgvyÃpyamiti paryÃya1"iti/ atropapattirvyÃpyamityetÃvataiva pÆrtÃvapi yuktiliÇgagrahaïaæ bhagavatpÃdai÷"ranumà yuktirevokte"ti"liÇgaæ heturi"ti coktatvena 2 tadvirodha iti ÓaÇkÃnirÃsÃya/ pramÃïalak«aïaÂÅkÃyÃntu -- sÃhacaryeïÃrthagamakaæ liÇgamiti sÃhacaryaniyamarÆpavyÃptau niyamÃæÓatyÃgena sÃhacaryamÃtramuktam/ tadÃvaÓyakanirde«agrahaïÃdeva sÃdhÃraïÃdau nÃtivyÃptirityabhipretya// ---------------------------------------------------------------------------- nanu -- lak«aïaÂÅkÃyÃmupapattirliÇgamityuktam/ atratÆcyate vyÃptamiti/ tatkathamityata÷ paryÃyatvÃnna do«a iti bhÃvenÃha-- uktaæ hÅti// caturïÃæ ÓabdÃnÃmukte÷ k­tyamÃha- atreti// pÆrtÃviti// tÃvataiva nirde«apatasÃrthakyasya 3 lak«aïoktervà saæbhavÃditi bhÃva÷/"anumÃyuktireveti"yuktipÃdÅyÃnuvyÃkhyÃne,"liÇgaæ heturiti"mithyÃtvÃnumÃnakhaï¬ane coktatvÃdityartha÷// nanu -- vyÃpyaæ nÃma vyÃpte÷ karma/ vyÃptiÓcasÃhacaryaniyama iti vÃcyam/ tathà ca lak«aïaÂÅkÃvirodha eva/ tatropapattirliÇgamityuktvà sÃhacaryeïÃrthagamakaæ liÇgamityevokterityato niyamÃæÓobhipreta eva tatphalasya viÓe«aïÃntaralabhyatvÃttadanuktiritibhÃvena virodhaæ nirÃha-- pramÃïalak«aïaÂÅkÃyÃæ tviti// sÃdhÃraïeti// sÃdhÃraïÃnaikÃntikahetvÃbhÃsÃdÃvityartha÷// ---------------------------------------------------------------------------- 1. yà i- ka.Âa. 2.tvÃtta -ga.Âa.rÃ. 3.kyasaæbhavÃ-Âa.Âha.¬a. ---------------------------------------------------------------------------- pu -4 nyÃyadÅpayutarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ ---------------------------------------------------------------------------- avinÃbhÃvo vyÃpti÷// nanvavinÃbhÃva÷- sÃdhyena vinà sÃdhanasyÃbhÃvo vÃ; sÃdhyenÃvinà sÃdhyasÃhityena sÃdhanasya bhÃvo vÃ/ nÃdya÷/ kevalÃnvayini sÃdhyà 1 bhÃvÃprasiddhyÃvyÃpte÷/ asya vyatirekavyÃptitvena tvanmatenumÃnÃnaÇgatvÃcca/ na dvitÅya÷/ sÃdhyasÃhityasya vyabhicÃriïyapi satvÃt/ sÃdhyasÃhityaniyamobhipretaÓcet niyamasya nirÆcyamÃnavyÃptirÆpatvenÃtmÃÓrayÃt/ ---------------------------------------------------------------------------- nanu vyÃpte÷ karma vyÃpyamiti vyÃpyasvarÆpaæ vyÃptij¤ÃnÃdhÅnaj¤Ãnamiti kà vyÃptiriti jij¤ÃsÃyÃæ paddhatyuktalak«aïamÃha -- avinÃbhÃva iti// tatpari«kartuæ vyÃptivÃdapÆrvapak«e maïyÃdyukti2 diÓÃk«ipati-- nanviti/ na¤o vyatyÃsenÃnvayamupetyÃdya÷ kalpa÷/ yathÃÓrutÃnvayamupetya dvitÅya÷/ phalitÃrthamÃha-- sÃdhyasÃhityeneti// kevalÃnvayinÅti// Óabdobhidheya÷ j¤eyatvÃt guïatvÃt ityadikelÃnvayisÃdhyakahetÃvityartha÷// sÃdhyÃdÅti// sÃdhyasÃdhanÃbhÃvetyartha÷// siddhÃntino mate sarvasya vyatirekitvÃdabhÃvÃprasiddhirnetyarÆcerÃha -- asyeti// sÃdhyena vinÃbhÃva ityasya sÃdhyÃbhÃve sÃdhanÃbhÃve ityarthakatayà asya vyatirekavyÃptitvÃt/ siddhÃnte 3 ca vyatirekavÃde vak«yamÃïadiÓÃnumÃnÃnaÇgatvÃccetyartha÷/ tvanmate - siddhÃntino mate/ "avinÃbhÃvo vyÃpti÷ sÃhacaryaniyama iti yÃvadi"ti paddhatyukterÃha-- sÃdhyasÃhityeti// ÃtmÃÓrayÃt-- j¤aptÃviti bhÃva÷/ ---------------------------------------------------------------------------- 1.dhyÃdya- ga. 2. ktadi-Âa.¬a. 3.ntinÃpya -Âha. ---------------------------------------------------------------------------- svate-vyÃni-rÆïam) vyÃptivÃda÷ pu - 5. ---------------------------------------------------------------------------- adhodeÓanadÅpÆrordhvadeÓav­«ÂyordeÓata÷ kÃlato và sÃhityÃsaæbhavÃcca/ etena sÃhacaryaniyamo vÃnopÃdhika 1 saæbandho và svÃbhÃvikasaæbandho và sÃdhyÃbhÃvavadav­ttitvaæ và vyÃptiriti nirastam/ vyadhikaraïayo÷ pÆrav­«ÂyordeÓata÷ kÃlato và sÃhacaryasya saæbandhasya 2 cÃbhavÃt/ nadÅpÆrasya v­«ÂirÆpasÃdhyÃbhÃvavadadhodeÓav­ttitvÃcceti// ucyate/ yaddeÓakÃlasaæbaddhasya yasya yaddeÓakÃlasaæbaddhe yena vinÃnupapattistasya tena sà vyÃpti÷/ ---------------------------------------------------------------------------- adhodeÓanadÅpÆrordhvadeÓav­«Âyoriti// tayorapi liÇgaliÇgibhÃvadarÓanÃt bhinnadeÓatvÃdbhinnakÃlatvÃcceti bhÃva÷/ eteneti// bhinnadeÓakÃlavyÃpyavyÃpakabhÃvÃpannapÆrav­«ÂisthalÅyavyÃptÃvyÃptatvenetyartha÷// sÃhacaryaniyama iti// pÆrvamavinÃbhÃva ityasyÃbhipretatvamupetya sÃhityaniyamo dÆ«ito 'tra tu p­thagvyà 3 ptilak«aïatvena sÃk«Ãdukta 4 tvamupetya punarupanyÃsa iti na punaruktido«a÷// etenetyuktaæ vyanakti -- vyadhikaraïayoriti// samÃnadeÓakÃlabhinnadeÓakÃlasarvavyÃptani«ÂhavyÃptiæ nirÆpayati// yaddeÓeti/ yena vineti// kevalÃnvayinyavyÃptistÆddhari«yata iti bhÃva÷/ iyaæ ca sarvasÃdhÃraïÅti svayamevopapÃdiyi«yati/ anupapattisvarÆpaæ cÃnupapattiÓcÃsaæbhava ityÃdinà svayameva vak«yati// ---------------------------------------------------------------------------- 1.ka÷ sa-ka. 2.vÃsaæ-ka. cÃsaæbha-ga.Âa.rÃ. 3.ptala-Âha. 4.ddu«Âatvamabhipretyapu-Âha. ---------------------------------------------------------------------------- pu-6. nyÃyadipayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ ---------------------------------------------------------------------------- anupapattervyÃptitvaæ ca - pramÃïalak«aïe pariÓe«orthÃpattiranumÃnamityaviÓe«a itya 1 rthÃpattirivÃnumÃnamapyÃvaÓyakÃnupapattyai gamakamityuktatvÃt; upamÃnepi na hi svasad­«enÃd­Óaæ kva 2 ccidd­«Âamityanena gavayani«ÂhagosÃd­Óyasya goni«ÂhagavayasÃd­Óyaæ vinÃnupapatterevoktatvÃt; paddhatau ca nirde«opapattiranumeti pramÃïalak«aïastho 3 papattiÓabdo na paryÃyÃntaramÃtram kiæ tu sÃdhye satyupapadyate anyathà tu ne 4 tyupapattiriti bhÃvenopapattirvyÃpyamati vyÃkhyÃtatvÃt; pramÃïalak«aïaÂÅkÃyÃmapi jÅvanavatve sati g­he asatvarÆpe vyÃpye anupapadyamÃnÃrthapramitirarthÃpattirityanupapadyamÃnapadayogÃt pariÓe«ÃderanumÃnatvÃnaÇgÅkÃre dhÆmopyanupapatyà gamayannÃnumÃnaæ syà 5 diti coktatvÃt; -- ---------------------------------------------------------------------------- anupapattervyÃptitvaæ ceti// bhëyakÃrÃdyabhipretamevetyanvaya÷/ aviÓe«aÓabdÃrthaæ ÂÅkoktarÅtyÃha -- arthÃpattirivetyÃdi// upamÃnepÅti// ÓabaropamÃnasyÃnumÃnÃntararbhÃvoktiprastÃvepÅtyartha÷// paddhatÃvupapattiryuktirliÇgavyÃptamiti ÓabdÃ÷/ paryÃyà ityuktergranthÃntarÃvirodha ekobhiprÃpaya ukta÷/ abhiprÃyÃntaramapi prak­topayogÃyÃha-- paddhato 6 ceti// pramÃïalak«aïÃkhyanthagatasya narde«opapattiranupetyetadeva --- ---------------------------------------------------------------------------- 1.tyanenÃrthà -ga.Âa.rÃ. 2.ki¤cidd­ -ga.ka.rÃ.Âa. 3.stha u -ga. sdhaæ u -rÃ. 4.neti bhÃvena -ga.rÃ. 5.dityukta-ga.rÃ.Âa. 6.taive-- Âha.¬a. ---------------------------------------------------------------------------- svate-vyÃni-rÆïam) vyÃptivÃda÷ pu - 7. ---------------------------------------------------------------------------- sudhÃyÃæ ca"anumÃyuktirevokte"tyanuvyÃkhyÃnasthayuktiÓabdasya yujyata eveti yuktiriti vyÃkhyÃtatvÃcca; bhëyakÃrÃdyabhipretameva// yattu -- vimato gaurgavayasad­Óa÷ gavayagatasÃd­ÓyapratiyogitvÃditi pramÃïalak«aïaÂÅkÃyÃæ hetusÃdhyayo÷ sÃmÃnÃdhikaraïyasaæpÃdanaæ tatparamatamÃÓritya/ ata eva tatraiva iti prayogasaæbhavÃdityuktam/ ata eva 1 paddhatau ca asau gauretadgavayasad­Óa÷ asya gavayasya 2 tadgosad­ÓatvÃditi vaiyidhikaraïyenaiva prayuktam/ ata eva 3 sudhÃyÃæ --"rohiïyudaya Ãsanna÷ k­ttikÃbhyuditÃyata"ityanuvyÃkhyÃnokte vyadhikaraïaprayoge kÃlÃdipak«ÅkÃreïaikÃdhikaraïyamÃÓaÇkyaivaæ prayogavipariïÃma 4 pramÃïaæ netyuktam// ---------------------------------------------------------------------------- -- paddhatÃvapanyasya 5 vyÃpyamiti vyÃkhyÃnÃtpramÃïalak«aïasthetyuktam/ etacca mÆlÃkÃrasammatametaditi j¤ÃpanÃrtham/ nanvevaæ ÓÃbarokta 6 pramÃïÃntarbhÃvaprastÃve gaurgavayasad­ÓÅ gavayasya gosad­ÓatvÃditi prayoge vaiyadhikaraïyamÃÓaÇkya sÃmÃnÃdhaikaraïyena prayogokti÷ katham tayà vyadhikaraïasya gamakatà neti pratÅterityata Ãha-- yattviti// ityanuvyÃkhyÃne 7 ti// bhaktapÃdÅyÃnuvyakhyÃnokte÷ 8 // ---------------------------------------------------------------------------- 1.vahipa- ga.rÃ. 2.syaita-ga.rÃ. 3.vacasu-ka.rÃ. 4.mepra-ga.Âa.rÃ. 5.tatrasthopapapattiÓabdasya ityadhikam-Âha. 6.ÓÃbaropamÃnÃntarbhÃ--Âha. 7. nokta iti --Âa.Âha. 8.kte-Âha.¬a. ---------------------------------------------------------------------------- pu -- 8. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ ---------------------------------------------------------------------------- anupapattiÓcà 1 ghaÂanaæ pramÃïavirodha iti yÃvat/ uktaæ hi pramÃïalak«aïaÂÅkÃyÃæ anupapattiÓcÃsaæbhava iti// yà tu -- pareïa vyÃptyà gamakamanumÃnam anupapatyà gamikÃrthÃpattirityanumÃnÃrthÃpatyorbhede ÓaÇkite taæ prati ÂÅkÃkÃrÅyÃ, kena cidvinà kasya cidanupapattirhi tayorvyÃptiæ vinà nopapadyata ityanupapattivyÃptyorbhedokti÷ sÃnupapattiniyÃmakordhvÃdharÅbhÃvakÃryakÃraïabhÃvÃdyabhiprÃyÃ, niyatasÃmÃnÃdhikaraïyÃnaupÃdhikasaæbandhÃdirÆpaparÃbhimatavyÃptyabhiprÃyà veti na ÂÅkÃvirodha÷// iyameva ca vyÃpti÷ sÃdhyena vinà sÃdhanasyÃbhÃvo 'nupapattiriti bhÃvenÃvinÃbhÃva iti sÃhacaryaniyama iti cocyate/ ---------------------------------------------------------------------------- evamanupapattervyÃptitve saæmatamuktvà tatsvarÆpamidÃnÅmÃha-- anupapattiÓceti// yena vinà yasya sattà pramÃïaviruddhà sà tena tasya vyÃptirityartha÷/ upapatteÓca vyÃptyapek«Ã 2 sarvathÃÇgÅkÃryeti pramÃïalak«aïavÃkyaÂÅkoktivirodhaæ nirÃha -- yÃtviti// parÃbhimateti// na tvanupapattirÆpavyÃptyabhiprÃyetyartha÷/ nanvevamavinÃbhÃvo vyÃpti÷/ sÃhacaryaniyama iti yÃvat iti paddhatyuktivirodha ityata Ãha-- iyameveti// nanvanupapattirvyÃptiriti pak«e vyÃpyavyÃpakavasthetyata Ãha -- yasyeti// ---------------------------------------------------------------------------- 1.ÓcÃsaæbhava÷-ga.rÃ. 2.k«eti prabhà -Âha.¬a. ---------------------------------------------------------------------------- svate-vyÃni-rÆpaïam) vyÃptivÃda÷ pu - 9. ---------------------------------------------------------------------------- yasyÃnupapatti÷ sa vyÃpya÷/ yena vinÃnupapatti÷ sa vyÃpaka÷// iyaæ ca vyÃpti÷ prasiddhe«u dhÆmÃdyanumÃne«u adhodeÓe 1 na dÅpÆrÃdyanumÃne«varthÃpatyÃdirÆpÃnumÃne«u ÃtmÃÓrayÃnyonyÃÓrayacakrakÃnavasthÃvyÃghÃtà 2 pÃdake«u tarke«u kevalavyatireki«u kevalÃnvayi«u ca sarvatrÃnugatà ÃvaÓyakÅ ca / anyathÃprayojakatvÃpÃtÃt/ heturastu sÃdhyaæ mÃstvi 3 tyevÃvyÃpte÷ ÓaÇkyamÃnatvÃt 4 / na cÃtmÃÓraya 5 tvÃdikamÃpÃdyaæ apÃdakasamÃnÃdhikaraïatvena kvacitpramitam/ tathÃtve 'ni«ÂatvÃyogÃt/ uktaæ ca ÂÅkÃkÃrai÷/ na hi kutrÃpyÃtmÃÓrayÃdi 6 kaæ pramÃïasiddhamiti// ---------------------------------------------------------------------------- anopÃdhikasaæbandhÃdirÆpavyÃptiæ hitvaitadupÃdÃne ko viÓe«a ityata Ãha-- iyaæ ceti// kevalÃnvayi«u ceti pararÅtyÃ/ siddhÃnte sarvasya vyatirekitvÃt/ yadvà deÓakÃlarÆpakevalÃnvayisÃdhya 7 kahetvapek«ayaitadukti÷/ ekasÃd­ÓyasaæbandhidharmahetvabhiprÃyà vaitadukti÷/ ÃvaÓyakÅ cetyuktaæ vyanakti-- anyatheti// aprayojakateti// vyÃpyatvenÃbhimatasyeti yojyam / iyameva vyÃptiryuktetyetavdyatirekamukhenÃpyupapÃdayati -- heturiti// nanvÃtmÃÓrayÃdau maïyÃdyuktasÃmÃnÃdhikaraïyaghaÂitavyÃptirevÃstu kimanayetyata Ãha-- na veti// uktaæ ceti// pramÃïalak«aïaÂÅkÃyÃmÃtmÃÓrayÃnyonyÃÓrayetyÃdivÃkyavyÃkhyÃnÃvasare / ---------------------------------------------------------------------------- 1.ÓanadÅ-Âa.rÃ. 2.tÃdyÃpÃdakatarke-ga.Âa.rÃ. 3.bhÆditye-ga.rÃ. 4.tvÃcca-ga.rÃ. 5.yÃdika-ka.ga.rÃ. 6.dipra-ka.ga.rÃ. 7.dhyahe -- Âha.¬a. ---------------------------------------------------------------------------- pu -- 10 nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ ---------------------------------------------------------------------------- nanu -- dhÆmasyÃnupapatti÷ kiæ vahnisÃmÃnyaæ vinà kiæ và parvatÅyavanhiæ vinÃ/ nÃdya÷/ tayà parvatÅyavahnyasiddhe÷/ nÃntya÷/ parvatÅyavahnyasiddhau tena vinÃnupapatterdurj¤ÃnatvÃt/ siddhau ca tasyà evÃnumitirÆpaphalatvena tatkÃraïatvÃyogÃt iti1 / uktaæ hi khaï¬ane -- yato 'nyatvaæ tatsiddheragre tadasiddherita 2 iti cet/ 3 dhÆmasya sÃmÃnÃdhikaraïyamapi kiæ vahnisÃmÃnyena kiæ và parvatÅyavahnineti vikalpya taddÆ«aïayo÷ sÃmyÃt// nanu -- dhÆmasÃmÃnyasya vahnisÃmÃnyena sÃmÃnÃdhikaraïyaj¤Ãnaæ karaïam/ vastugatyà parvatÅyasya vahnervahnitvena j¤Ãnaæ 4 phalam/ vahne÷ parvatÅyatvasiddhistu pak«adharmatÃbalÃditi cetsamamanupapattÃvapi// ---------------------------------------------------------------------------- asyÃæ vyÃptau bÃdhakamÃÓaÇkate -- nanviti// asiddhau aj¤Ãne satÅtyartha÷/ evaæ siddhÃvityapi // tatsiddheragre tadasiddheriti// parvatÅyavahnisiddhe÷ pÆrvaæ tadvahnyisiddhe÷/ na ca sÃmÃnyasiddhyà tatsiddhi÷ yato 'nyatvaæ sÃmÃnyaviÓe«ayo 5 rityartha÷/ tanmukhena samÃdhiæ vÃcayituæ pratibandyottaramÃha-- dhÆmasyeti// yattu -- asya vyatirekavyÃptitvena tvanmate 'numÃnÃnaÇgatvÃcceti tadÃÓaÇkya nirÃha-- ---------------------------------------------------------------------------- 1. iti padaæ na -Âa.rÃ. 2.tÅti ce-ga.rÃ. 3.cenna-ka.ga.rÃ. 4.-tatpha-ga.Âa.rÃ. 5.na cetyÃdi nÃsti -Âa.¬a. ---------------------------------------------------------------------------- svate-vyÃni-rÆïam) vyÃptivÃda÷ pu - 11. ---------------------------------------------------------------------------- na ceyaæ vyatirekavyÃpti÷/ kevalÃnvayinyapi sÃdhyaæ vinÃnupapatte÷ sadbhÃvÃt/ v­«ÂirÆpasÃdhyÃbhÃvavatyadhodeÓe pÆrarÆpasÃdhanÃbhÃvasyÃbhÃvena vyatirekavyÃptyabhÃve 'pi pÆre v­«Âiæ vinÃpapatti 1 darÓanÃt 2 / kiæ ca vahniæ vinÃnupapattirdhÆmagatÃ/ vyatirekavyÃptiÓca vanhyabhÃvagateti kathaæ tayorabheda÷/ vahnyabhÃvasya dhÆmÃbhÃvena vyÃptirapi dhÆmÃbhÃvaæ vinÃnupapattireva/ sà ca vahnyabhÃvena dhÆmÃbhÃve sÃdhye vyÃpyagatatvÃdanvayavyÃptitvenaivÃÇgam/ dhÆmÃnaiva vahnau sÃdhye tu dhÆmÃni«ÂatvÃnna sÃk«ÃdaÇgam/ ---------------------------------------------------------------------------- -- na ceya 3 miti // sÃmÃnÃdhikaraïyagarbhà 4 vyatirekavyÃptiriyaæ bhavi«yatÅti vÃdinaæ pratyÃhaæ -- kiæ ceti// nanvastviyaæ sarvÃnvayyanumÃne«u vahnyabhÃvÃdinà dhÆmÃbhÃvÃdyanumÃnumÃnasthalenyaiva vyÃptirvÃcyeti tadanugateyaæ na bhavatÅtyata Ãha-- vahnyabhÃvasyeti// iyameva 5 dhÆmÃnumÃne 'pyaÇgaæ kathaæ na vyatirekavyÃptirityata Ãha -- dhÆmeneti// na sÃk«Ãditi// kiæ tu vyabhicÃranirÃsadvÃraivÃÇgamati bhÃva÷/ kevalÃnvayini sÃdhyà 6 bhÃvÃprasiddhyÃvyÃptirityuktado«aæ nirÃha--na ca kevalÃnvayinÅti// ---------------------------------------------------------------------------- 1.terda -ga.Âa.rÃ. 2.nÃcca-ga.Âa.rÃ. 3.caivamiti-Âhar. 4.bhavya-Âha.¬a. 5.ceddhÆ-Âha.Âa.¬a. 6.dhyÃpra-Âha.¬a. ---------------------------------------------------------------------------- pu-12. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ ---------------------------------------------------------------------------- na ca kevalÃnvayinyavyÃpti÷/ tatra sÃdhyÃbhÃvà 1 satvenaiva sÃdhyÃbhÃve sati sÃdhanasya yopapatti÷ tadabhÃvarÆpÃnupapatte÷ satvÃt/ manmate aprÃmÃïikasyÃpi ni«edhapratiyogitvÃt// tathà ca -- rasasya samÃnadeÓakÃlena rÆpeïa vineva, pÃkajarÆpÃde÷ samÃnadeÓena bhinnakÃlena pÃkena vineva 2 ca, k­ttikodaya 3 syÃbhinnakÃlayà 4 bhinnadeÓayà rohiïyudayÃsatyà vinÃ, adhodeÓanadÅpÆrasya bhinnadeÓa 5 kÃlerdhvadeÓav­«Âyà vinÃnupapattirastÅti, sÃmÃnÃdhikaraïya iva vaiyadhikaraïyepyuktarÆpà vyÃptiryuktÃ/ pratyuta nadÅpÆrÃdau sÃmÃnÃdhikaraïya evoktarÆpà vyÃptirayuktà / na hyÆrdhvadeÓagato nadÅpÆra÷ 6 ÆrdhvadeÓagatÃæ v­«Âiæ vinÃnupapanna÷/ kiæ tu tatopyÆrdhvadeÓaghatÃm// ---------------------------------------------------------------------------- aprÃmÃïikasyÃpÅti// yathà caitattathopapÃditaæ nyÃyÃm­te prathamaparicchede/ sarvatrÃnugateti prÃguktamudÃharaïani«Âhatayà vyanakti-- tathà cetyÃdinÃ// sÃmÃnÃdhikaraïya iveti// yathà tatra nyÃyamate katha¤citsÃmÃnÃdhikaraïyaæ saæpÃdya vyÃptirupapÃdyate tathà kleÓena vinaiva yathÃsthitaliÇgaliÇganorvaiyadhikaraïye satyapÅtyartha÷// nanu tvanmatepi tatra sÃmÃnÃdhikaraïyamÃdÃyaiva vyÃptirucyatÃmityata Ãha-- pratyuteti 7 // yathÃsthitaliÇgaliÇginorvyadhikaraïayorvyÃpyavyÃpakabhÃvena bÃdhakamÃÓaÇkya pratibandyottaramÃha-- nanvityÃdinÃ// ---------------------------------------------------------------------------- 1.satvÃdena -ka.ga. vasyÃsatvÃdeva -Âa.rÃ. 2.ca iti nÃsti-ga.Âa.rÃ. 3.yasya samÃnakà -ga.Âa.rÃ. 4.yÃro-ga.rÃ. 5.kÃlayo-ga.Âa.rÃ. 6.svade-ga.Âa.rÃ. 7.tata÷ 'vyadhikaraïa' ityÃdyevÃsti-Âa.¬a. ---------------------------------------------------------------------------- svate-vyÃni-rÆïam) vyÃptivÃda÷ pu - 13. ---------------------------------------------------------------------------- nanu sÃdhyÃbhÃvenaiva saæbandhasya nadÅpÆrasya v­«ÂirÆpasÃdhyena kathaæ vyÃptiriticet sÃdhyÃbhÃvena niyamena saæbanddhasya dravyatvasya saæyogarÆpasÃdhyena kathaæ vyÃpti÷/ yaditu tatra phalabalena vyÃptilak«aïe pratiyogyasamÃnÃdhikaraïeti viÓe«aïÃvdyÃptisiddhi÷/ tarhyatrÃpi phalabalenaiva vyÃpterlak«aïÃntarasyoktatvÃttatsiddhiriti samam// nanu vaiyadhikaraïye sÃdhyasya deÓaniyama÷ kathamiti cet/ sÃmÃnÃdhikaraïyepi -- dhÆmena tadadhobhÃga eva vahne÷, tulonnamanena bhÃgÃntara evÃvanamanasya, vyÃpyav­ttinà dravyatvenÃvyÃpyav­tte÷ saæyogasyÃvyÃpyav­ttinà saæyogena vyÃpyav­ttidravyatvasya, siddhiriti kathaæ pak«a eva pradeÓaniyama÷/ ---------------------------------------------------------------------------- sÃdhyÃbhÃvenetyÃdi// paramate saæyogasyÃvyÃpyav­ttitvena v­k«a÷ saæyogÅdravyatvÃdityatra dravyatvasya sÃdhyÃbhÃvasaæbandhasyetyuktam/ phaleti// anumitilak«aïaphalabalenetyartha÷// pratiyogÅti// pratiyogyasÃmÃnÃdhikaraïasÃdhyapratiyogiko yo÷'bhÃva÷ tadasaæbaddhatve sati sÃdhyasÃmÃnÃdhikaraïyaæ vyÃptiriti viÓe«aïÃdityartha÷/ tathÃca saæyogÃbhÃvasya pratiyogisÃmÃnÃdhikaraïyÃnna do«a iti bhÃva÷/ vyadhikaraïayorliÇgaliÇgibhÃve bÃdhakÃntaramÃÓaÇkya pratibandyà nirÃha--nanviti// sÃmÃnÃdhikaraïyepi pak«a eva pradeÓaniyama ityanvaya÷/ kuta ityato 'nyatrÃnyathÃdarÓanÃditi bhÃvenÃha-- dhÆmenetyÃdinÃ// vahnerityÃdi«ÂhyantÃnÃæ siddhiritÅtyanenÃnvaya÷/ iti Óabdo hetau/ ata eva paddhatau tulonnamanÃdÅnÃmaneke«Ãmapi liÇgaliÇgibhÃvo darÓita÷/ ---------------------------------------------------------------------------- pu- 14. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ ---------------------------------------------------------------------------- kathaæ ca samÃnakÃlatvepi kÃdÃcitkena patanena sthÃyigurutvasya, sthÃyinà ÓarÅratvena kÃdÃcitkanÃÓasya ca, siddhiriti kÃlaniyama÷// vyÃptisvabhÃvÃditi cetsamam/ yatra yadà rasastatra tadà rÆpamiti samÃnadeÓakÃlatveneva, yatra pÃkajaæ 1 tatra pÃka iti samÃnadeÓatvasÃtreïeva, yadÃk­ttikoyastadà rohiïyudayÃsattiriti samÃnakÃlatvamÃtreïeva 2 ca, yadÃyatra nadÅpÆrastatpÆrvakÃle tadÆrdhvadeÓe v­«Âiriti bhinnadeÓakÃlatvenaiva vyÃptigrahÃt// nanu -- deÓatha÷ kÃlataÓca vaiyidhikaraïye kathaæ vyÃptigaha÷/ yatredaæ tatredamiti và yadaivaæ 3 tadaivamiti và deÓata÷ kÃlato và sÃmÃnÃdhikaraïyenaiva vyÃptergrÃhgatvÃditi cenna 4 / yadÅdaæ tarhÅdamityevÃnupapattirÆpavyÃptigrahasya sarvÃnugatatvÃt// ---------------------------------------------------------------------------- "vyÃptiprakÃramapek«yaliÇgasya liÇj¤ÃnajanakatvaniyamÃdi"ti paddhatyuktadiÓà pareïa samÃdhÃnaæ vÃcayitvà samamityÃha -- vyÃptÅti// vyÃptisvabhÃsÃdityuktaæ vyanakti-- yatra yadeti// vyÃptigrahaprakÃrÃnupapattimÃÓaÇkya samÃdhatte-- nanvityÃdinÃ// nanu vaiyidhikaraïyepi vyÃpyavyÃpakabhÃve hetutadÃbhÃsavyavasthà na syÃdityata Ãha-- atraceti// ---------------------------------------------------------------------------- 1.jarÆ --ga.rÃ. 2.ca iti nÃsti-Âa.rÃ. 3.yadedaæ tadedamiti-Âa.rÃ. 4.t/ ya-ga.rÃ. ---------------------------------------------------------------------------- svate-vyÃni-rÆïam) vyÃptivÃda÷ pu - 15. ---------------------------------------------------------------------------- atra ca yaddeÓakÃlasaæbaddhasya hetoranupapatti÷ taddeÓakÃle hetorabhÃva evÃsiddhi÷/ na tu pak«e 'bhÃva÷/ evaæ yaddeÓakÃlasaæbaddhasya hetoranupapatti÷ taddeÓakÃlayoranyatrÃpi bhÃvo vyabhicÃra÷/ na tu sÃdhyÃbhÃvavati v­tti÷/ evamuktayordeÓakÃlayoranyatraiva vartamÃno viruddha÷/ na tu niyamena sÃdhyÃbhÃvavati vartamÃna iti na kaÓcitk«udropadrava÷// tasmÃdvaiyadhikaraïyepi vyÃptirastyeva/ 1 taduktaæ bhagavatpÃdai÷//"asatyapi vyÃpirastyeveti"/ sÃmÃnÃdhikaraïye asatyapyanupapattirÆpà vyÃptirastyevetyartha÷/ 2 ata eva vyadhikaraïÃsiddhirna do«a iti vak«yate// iti svamate vyÃptinirÆpaïam// 1 // ----------------------------------- ---------------------------------------------------------------------------- bhinnadeÓakÃlayorapi vyÃpyavyÃpakabhÃvapak«e ityartha÷/ na tu pak«a iti// yena nadÅpÆrÃdirasiddha÷ syÃditi bhÃva÷/ natviti// yena nadÅpÆrÃdirvyabhicÃrÅ syÃditi dhyeyam/ taddeÓakÃlayoranyatreti/ saæbandhasÃmÃnye «a«ÂhÅ/ tÃbhyÃmanyatretyartha÷/ evamagrepi// evamiti samuccaye/ uktayoryaddeÓe yatkÃlenupapattirheto÷ sÃdhyena vinà tayoranyatra tÃbhyÃmanyatretyartha÷/ taduktamiti// pramÃïalak«aïe / prak­topayogÃya tasyÃrthamÃha-- sÃmÃnÃdhikaraïya iti// iti svamate vyÃptinirÆpaïam// 1 // ---------------------------------------------------------------------------- 1.prapa¤cayi«yate caitadvyadhikaraïÃsiddherado«atvaprastÃve ityadhikam-- ga.rÃ.Âa. 2.ata evetyÃdi nÃsti-ga.rÃ. ---------------------------------------------------------------------------- pu-16. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ ---------------------------------------------------------------------------- atha paroktavakravyÃptilak«aïabhaÇga÷// 2// --------------------------------------- etena --- maïyuktÃni-avyabhicarita÷ 1 saæbandha ityasya vivaraïarÆpÃïi tatrÃpyatyantÃbhÃvagarbhÃïi tatrÃpi dhÆmajÃtÅyasya vahnijÃtÅyena vyÃptiriti matÃÓritÃni pratiyogyasamÃnÃdhikaraïayatsamÃnÃdhikaraïÃtyantÃbhÃvapratiyogitÃvacchedakÃnavacchinnaæ yattena samaæ --- ---------------------------------------------------------------------------- atha paroktavakravyÃptilak«aïabhaÇga÷// 2// ---------------------------------------- maïyuktÃnÅti// vakrÃïi vyÃptilak«aïÃni nirastÃnÅti vak«yamÃïenÃnvaya÷/ tÃni cÃvyabhicÃritasaæbandhÃnaupÃdhikasaæbandhasvÃbhÃvikasaæbandhavivaraïarÆpatayà trairÃÓyena ni«k­«yÃvÃntarabhedapÆrvamanuvadati// avyabhicarita÷ saæbandha ityasyetyÃdinÃ// tatrÃpi vadvivaraïarÆpe«vapi/ tatrÃpyatyantÃbhÃvagarbha«vapÅtyartha÷// dhÆmajÃtÅyasya vahnijÃtÅyeneti// parvatÅyavahnineva mahÃnasÃdisthavahninÃpÅtyevaæ samÃnÃdhaikaraïavyadhikaraïasarvadhÆmavahnivyaktisÃdhÃraïavyÃptilak«aïÃnÅtyartha÷// pratiyogÅti// pratiyogyasamÃnÃdhikaraïa÷ yacchabdanirdi«ÂasÃdhanadhÆmÃdirÆpasamÃnÃdhaikaraïo yotyantÃbhÃva÷ ghaÂÃdyatyantÃbhÃva÷ tatpratiyogitÃmavacchedakaæ ghaÂatvÃdikaæ tadanavacchinnaæ tenÃvyÃvartitaæ yadvahnyÃdi tena yena kenÃpi saha tasya dhÆmÃde÷ sÃmÃnÃdhikaraïyaæ saæyogasaæbandhenaikÃdhikaïav­ttitvaæ dhÆmÃdervahnyÃdinà vyÃptirityartha÷/ ---------------------------------------------------------------------------- 1.tasaæ -ka.ga.rÃ. ---------------------------------------------------------------------------- pakta-vavyÃpti-labhaÇga÷) vyÃptivÃda÷ pu - 17. ---------------------------------------------------------------------------- -- sÃmÃnÃdhikaraïyaæ vyÃptirityÃdÅni, tathà atyantÃbhÃvagarbhe«veva -- ---------------------------------------------------------------------------- mahÃnasÃdivahne÷ parvatÅyadhÆmasamÃnÃdhikaraïÃtyantÃbhÃvapratiyogitvepi tatpratiyogità ca vahnitvenÃvacchidyate/ dhÆmavati vahnirnÃstÅtyapratÅte÷/ anavacchedakavahnitvenà 1 vacchinnamahÃnasÅyavahnisÃmÃnÃdhikaraïyasya parvatÅyadhÆme abhÃvepi parvatÅyavahnirapi mahÃnasÅyavahniriva vahnitvenÃvacchinna iti tatsÃmÃnÃdhikaraïyamÃdÃya vyadhikaraïadhÆmavahnyorapi vyÃptirita bhÃva÷/ atra yadyapi parvatÅyadhÆmasamÃnÃdhikaraïÃtyantÃbhÃvapratiyogità mahÃnasÅyavahnini«Âhà mahÃnasavahnitvenÃvacchidyate/ parvate mahÃnasavahnirnÃstÅti pratÅte÷/ tathà ca na sarvadhÆmasya sarveïa vahninà vyÃpti÷ sidhyati/ tathÃpi pratiyogitÃnavacchedakÃvacchinnaæ yaditi na¤vyatyÃsena pak«adharÃdyuktadiÓà vyÃkhyeyam/ evaæ yatsamÃnÃdhikaraïetyatrÃpi yadavacchinnetyapi dhyeyam/ tenÃyaæ dhÆmavÃn vahnimatvÃditi vyÃbhicÃriïi yatki¤cinmahÃnasÃdini«ÂhasamÃnÃdhikaraïÃtyantÃbhÃvapratiyogitÃnavacchedakadhÆmatvÃvacchinnasÃmÃnÃdhikaraïyasya satvÃvdyÃpyatÃpattirneti dhyeyam/ dhÆmatvasya cÃyogolakÅyavahnisamÃnÃdhikaraïatÃd­ÓÃbhÃvapratiyogitÃvacchedakatvÃt/ evaæ tenetyatra tadavacchinnena samaæ tadavacchinnasyetyapi vyÃkhyeyam / ata evÃdipadaprayoga÷ evaærÆpÃïÃæ ÂÅkÃk­dÃdyutprek«itÃnÃæ parigrahÃya k­ta÷/ atrÃvacchedakatvaæ pratiyogitÃnadhikadeÓav­ttitvaæ viÓe«aïatÃviÓe«o vÃ/ na tvavacchittipratyayajanakatvam/ janakatvasya niyamagarbhatayà ÃtmÃÓrayÃpatteriti/ ---------------------------------------------------------------------------- 1. nÃnava - Âa. Âha. ---------------------------------------------------------------------------- pu - 18. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ ---------------------------------------------------------------------------- samÃnÃdhikaïayoreva dhÆmÃgnivyaktiviÓe«ayorvyÃptiriti matÃÓritÃni pratiyogyasamÃnÃdhikaraïayatsamÃnÃdhikaraïÃtyantÃbhÃvapratiyogi yanna bhavati tena samaæ samÃnÃdhikaraïyaæ vyÃptirityÃdÅni, tathà pratiyogyasamÃnÃdhikaraïeti -- ---------------------------------------------------------------------------- atra saæyogÃdisÃdhyakadravyatvÃdini«ÂhavyÃptÃvavyÃptivÃraïÃya pratiyogisamÃnÃdhikaraïetyabhÃvaviÓe«aïamiti rucidattÃdi÷/ ayaæ kapisaæyogÅ etadv­k«atvÃdityasyopasaægrÃyetyÃhatu÷ pak«adharaÓiromaïÅ// samÃnÃdhikaraïayoriti// parvatÅdhÆmasya parvatÅyavahninà mahÃnasÃdini«ÂhadhÆmasya tattani«ÂhavahninevetyevaærÆpeïetyartha÷// pratiyogÅti// pratiyogyasamÃnÃdhikaraïaparvatÅyadhÆmÃdisamÃnÃdhikaraïo yotyantÃbhÃva÷ ghaÂÃdyatyantÃbhÃva÷ tatpratiyogi yanna bhavati parvatÅyavahnyÃdirna bhavati tena samaæ sÃmÃnÃdhikaraïyaæ parvatÅdhÆmasya vyÃpti÷/ evaæ mahÃnasÃdidhÆmasyÃpi dhyeyam/ ghaÂo gandhavÃnp­thivÅtvÃdityÃdini«ÂhavyÃptÃvavyà 1 pte÷ gandhavyaktÅnÃæ pratyÃÓrayaæ 2 bhinnatvena sarvasyÃpi gandhasya p­thivÅtvasaminÃdhikaraïÃtyantÃbhÃvapratiyogitvÃdityata Ãdipadaprayoga÷/ tena pratiyogyasamÃnÃdhikaraïayatsamÃnÃdhikaraïÃtyantÃbhÃvapratiyogitÃvacchedakaæ yanna bhavati tadavacchannasÃmÃnÃdhikaraïyamityÃdiÂÅkÃkÃrÃdyutprek«itagraha÷/ evamagrepi/ atyantÃbhÃvasyÃvyÃpyav­ttitvepyanyonyÃbhÃvasya vyÃvyav­ttitvena saæyogasÃdhyakadravyatvÃdini«ÂhavyÃptÃvavyÃptyanÃpatteriti viÓe«aïatyÃgÃllaghÆnÅtyuktam/ ---------------------------------------------------------------------------- 1. pti÷ - Âha.¬a. 2.yabhi-Âa.Âha. ---------------------------------------------------------------------------- pakta-vavyÃpti-labhaÇga÷) vyÃptivÃda÷ pu - 19. ---------------------------------------------------------------------------- -- viÓe«aïà 1 dÃnÃlladhÆnyanyonyÃbhÃvagarbhÃïi yatsamÃnÃdhikaraïÃnyonyÃbhÃvapratiyogitÃvacchedakaæ yanna bhavati tena samaæ tasya 2 sÃmÃnÃdhikaraïyaæ vyÃptirityÃdÅni, tathà yatsamÃnÃdhikaraïÃnyonyÃbhÃvapratiyogi yadvanna bhavati tena samaæ tasya 3 sÃmÃnÃdhikaraïyaæ vyÃptirityÃdÅni; ---------------------------------------------------------------------------- samÃnÃdhikaraïayoreva vyÃptiriti matÃÓritÃnÅtyapyanuk­«yate/ yatsamÃnÃdhikaraïetyÃdi// yaditi sÃdhanaæ dhÆmÃdi/ tatsamÃnÃdhikaraïo yonyonyÃbhÃva÷ ghaÂÃdyanyonyÃbhÃva÷, na tu vahnimadanyonyÃbhÃva÷, dhÆmavÃnghaÂÃdirnetivadvahnimÃnnetyapratÅte÷/ tatpratiyogitÃvacchedakaæ yanna bhavati, vahnirna bhavati/ kiæ tu ghaÂatvÃdikameva/ tena vahninà samaæ dhÆmasya sÃmÃnÃdhikaraïyaæ vyÃptirityartha÷/ asya lak«aïasya maïÃvanaktatvepi atyantÃbhÃvagarbhalak«aïe avacchedakaghaÂitasyoktyà anyonyÃbhÃvagarbhalak«aïepyuktaprÃyatayà tadabhipretatvÃdupanyÃsa÷// maïau kaïÂhoktamÃha--- tathà yaditi// yadvà yatsamÃnÃdhikaraïÃnyonyÃbhÃvapratiyogi yadvanna bhavati tena samaæ tasya sÃmÃnÃdhikaraïyaæ và svasamÃnÃdhikarÃnyonyÃbhÃvapratiyogi yadvanna bhavati tatkatvaæ veta maïyuktalak«aïadvayasyÃpaunaruktyÃya pari«kÃrapÆrvaæ evaæ dvedhÃnuvÃdo bodhya÷/ Ãdipadena yatsamÃnÃdhikaraïÃnyonyÃbhÃvapratiyogitÃvacchedakaæ yadavacchinnaæ na bhavati tadavacchinnena yena yasya sÃmÃnÃdhikaraïyaæ tayorvyÃptirityevaæ rÆpÃïÃæ saæbhÃvitÃnÃæ graha÷ // anaupÃdhiketi// ---------------------------------------------------------------------------- 1.ïatyÃgÃlla-ka.Âa.ga.rÃ. 2.tasyeti nÃsti-ga.rÃ. 3.tasyeti nÃsti-ka.ga.rÃ. ---------------------------------------------------------------------------- pu - 20. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ ---------------------------------------------------------------------------- 1 anaupÃdhikasaæbandha ityasya vivaraïarÆpÃïi tatrÃpi sÃdhyavyÃpake«u sÃdhanÃvyÃpukatvani«edhaparyavasitÃni yÃvanta÷ sÃdhyasamÃnÃdhikaraïÃtyantÃbhÃvÃpratiyogina÷ tatpratiyogikÃtyantÃbhÃvÃsÃmÃnÃdhikaraïyaæ vyÃptirityÃdÅni, tathà sÃdhanÃvyÃpake«u sÃdhyavyÃpakatvani«edhaparyavasitÃni yÃvanta÷ sÃdhanasamÃnÃdhikaraïÃtyantÃbhÃvapratiyogina÷ tatpratiyogikÃtyantÃbhÃvasamÃnÃdhikaraïasÃdhyasÃmÃnÃdhikaraïyaæ vyÃptirityÃdÅni; ---------------------------------------------------------------------------- dhÆmavahnyÃdisaæbandhasyÃnaupÃdhikatvaæ hi upÃdhestatrÃbhÃve bhavati sÃdhyavyÃpakasÃdhanÃvyÃpakarÆpopÃdhyabhÃvaÓca sÃdhyavyÃpakÃnÃæ sÃdhanÃæ 2 vyÃpakatvena và sÃdhanÃvyÃpakÃnÃæ sÃdhyÃvyÃpakatvena veti dvedheti h­di k­tvà pak«adharÃdyuktarÅtyÃha-- tatrÃpÅti// apratiyogina ityantasya sÃdhyavyÃpakà ityartha÷/ prameyatvÃbhidheyatvÃdaya iti bhÃva÷/ tatpratiyogikatetyÃdestavdyÃpyatvamityartha÷/ dhÆmÃdihetoriti yojyam/ sÃdhyavyÃpakavyÃpyatvamanaupÃdhikatvamityevoktÃvÃtmÃÓrayÃpatterevamukti÷/ evamagre 'pi/ vyabhicÃriïi hetÃvativyÃptinirÃsÃya yÃvadityatrottaratra ceti j¤eyam/ yÃvanta iti/ atrÃpi pratiyogina ityantasya sÃdhanÃvyÃpakà ityartha÷/ tatpratiyogiketyÃdestadavyÃpakaæ yatsÃdhyamityartha÷/ ---------------------------------------------------------------------------- 1.tathà ityadhikam-ka.Âa.ga.rÃ. 2.navyÃ-Âa.Âha.¬a. ---------------------------------------------------------------------------- pakta-vavyÃpti-labhaÇga÷) vyÃptivÃda÷ pu - 21. ---------------------------------------------------------------------------- tathà svÃbhÃvika 1 sambandho vyÃptirityasya vivaraïarÆpÃïi yatsÃmÃnÃdhikaraïyÃvacchedakarÆpavatvaæ yasya tasya sà vyÃptirityÃdÅni ca; sÃdhyasÃdhanasÃmÃnÃdhikaraïyaÓiraskÃni vakrÃïi vyÃptilak«aïÃni --- nirastÃni // uktÃsu vak«yamÃïÃsu ca sakalalokasiddhÃsu ---- ---------------------------------------------------------------------------- maïau paÓcÃduktasya pÆrvamanuvÃda÷ pÆrvamuktasya paÓcÃdanuvÃdastu sÃdhyavyÃpakatvasya bhÃvarÆpatayà pÆrvabhÃvitvÃcca paÓcÃttanasÃdhanÃvyÃpakatvÃbhÃva eva pÆrvaæ vÃcyamityabhiprÃya ityeke/ bodhasaukaryÃyetyapare/ paÓcÃttanasya tatpratiyogitÃkÃtyantÃbhÃvasamÃnÃdhikaraïasÃdhyasÃmÃnÃdhikaraïyaparyantaæ vaktavyatvÃditi// yatsÃmÃnÃdhikaraïyeti// yatsaæbandhitÃvacchedakarÆpavatvaæ yasyetyeva maïipÃÂhastathÃpi yathÃÓrutaghaÂakÃraïatÃlak«aïatatsaæbandhitÃvacchedakadaï¬atvÃvacchinne daï¬e ghaÂavyÃpyatÃpattido«Ãt tavdyÃkhyÃtruktadiÓà yatsÃmÃnÃdhikaraïyetyuktam/ dhÆme vahnisÃmÃnÃdhikaraïyÃvacchedakaæ rÆpaæ dhÆmatvaæ tadvatvaæ dhÆmasya vyÃptirityartha÷/ yatsÃmÃnÃdhikaraïyaæ yasya tasya sÃvyÃptirityuktau vyabhicÃriïo 'pi vyÃpyatÃpatteravacchedaketyuktam/ carcitametallak«aïamÅÓvarasyÃnumÃnikatvabhaÇge kÃryaheto÷ pratipak«oktiprastÃve// avyÃptyativyÃptyasaæbhavai÷ sarvalak«aïÃni nirÃha-- uktÃsviti// ÆrdhvadeÓav­«ÂyadhodeÓanadÅpÆrÃdini«ÂhavyÃpti«u// vak«yamÃïÃsviti// ---------------------------------------------------------------------------- 1. ka÷ saæ - ga.Âa.rÃ. ---------------------------------------------------------------------------- pu- 22. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ ---------------------------------------------------------------------------- vyadhikaraïasÃdhyasÃdhanavyÃpti«u ÃtmÃÓrayÃnyonyÃÓrayacakrakÃÓrayÃnavasthÃvyÃghÃtÃdyÃpÃdakatarkÃÇgabhÆtÃsu sÃmÃnÃdhikaraïyarahitÃpÃdyÃpÃdakavyÃpti«u vyÃtirekavyÃpti«u cÃvyÃpte÷/ tvayÃpi 1 vyÃptitvenÃsvÅk­te nÅladhÆmasya vahnisÃmÃnÃdhikaraïye ativyÃpteÓca/ na hi nÅladhÆmavati vahnyatyantÃbhÃva÷// ---------------------------------------------------------------------------- vyadhikaraïÃsiddherado«atvoktiprastÃve vak«yamÃïÃsvityartha÷// ativyÃpteÓceti// nÅladhÆmÃdini«ÂhavahnisÃmÃnÃdhikaraïye tvadabhimatÃvyabhicaritasaæbandhatvÃnaupÃdhikasaæbandhatvasvÃbhÃvikasaæbandhatvÃnÃæ satvÃditi bhÃva÷/ tadeva vyanakti -- na hÅti// atyantÃbhÃva ityupalak«aïam/ vahnimadanyonyÃbhÃvo na hityapi 2 dhyeyam/ nÅladhÆmani«ÂhavahnisÃmÃnÃdhikaraïye nyÆnav­ttitvena gurutvena ca nÅladhÆmatvÃsyÃnavacchedakatve 'pi dhÆmatvasyÃvacchedakatvena vahnisÃmÃnÃdhikaraïyÃvacchedakarÆpavatvasyÃpi tatra satvÃt/ nanu dhÆmatvÃvacchinnavahnisÃmÃnÃdhikaraïyaæ nÅladhÆmani«Âhamapi vyÃptitvenopeyate/ nÅladhÆmatvÃvacchinne sÃmÃnÃdhikaraïyameva vyÃptitvena nopeyate/ avacchedakÃntaropapannavyÃpyatÃÓrayav­ttitvena nÅladhÆmatvasyÃnavacchedakatvÃditi cet/ astvevaæ tathÃpi lak«aïÃntare ativyÃpteranivÃraïÃt// nanu yathÃÓrute pratiyogyasamÃnÃdhikaraïetyÃdilak«aïepi nÅladhÆmasamÃnÃdhikaraïÃtyantÃbhÃvapratiyogitÃyÃæ tu«ajanyÃdivahniviÓe«atvenÃvacchinnatvÃnnÃtivyÃptariti manvÃnaæ pratyÃha-- ki¤ceti// ---------------------------------------------------------------------------- 1.api ityadhikam-ga.rÃ. 2.dra«Âavyam-Âa.Âha. ---------------------------------------------------------------------------- pakta-vavyÃpti-labhaÇga÷) vyÃptivÃda÷ pu - 23. ---------------------------------------------------------------------------- ki¤ca mahÃnasÅyavahne÷ parvatÅyadhÆmasamÃnÃdhikaraïÃtyantÃbhÃvapratayogitÃvacchedakena mahÃnasÅyavahnitvenÃvacchinnatvÃdasaæbhava÷/ pratiyogitÃnavacchedakÃvacchinneti na¤vyatyÃse ca dhÆmarÆpasÃdhyasyÃpi vahnisamÃnÃdhikaraïÃtyantÃbhÃvapratiyogitÃnavacchedakena prameyatvenÃvacchinnatvÃt tatsamÃnÃdhikaraïavahnirapi dhÆmavyÃpya÷ syÃt// ---------------------------------------------------------------------------- avacchinnatvÃditi// tathÃca tÃd­ÓÃbhÃvapratiyogitÃvacchedakÃnavacchinnena sÃmÃnÃdhikaraïyaæ nÃsti/ kiæ tu avacchinnenaiva tadastÅti bhÃva÷/ nanu mahÃnasÅyavahnestÃd­ÓadharmÃvacchannatvepi parvatÅyavahnermahanasÅyavahnitvenÃnavacchinnatvÃt/ tatsÃmÃnÃdhikaraïyamÃdÃya parvatÅyadhÆmasya vyÃpyatà syÃdeveti cenna/ parvatÅyadhÆmamÃsamÃnÃdhikaraïÃtyantÃbhÃvapratiyogitÃvacchedakÃvacchinnavahnisÃmÃnÃdhikaraïyameva mahÃnasÅyadhÆmasya, tathà mahÃnasÅyadhÆmasÃmÃnÃdhikararaïÃbhÃvapratiyogitÃvacchedakaæ parvatÅyavahnitvamiti tadavacchinnasÃmÃnÃdhikaraïyameva parvatÅyadhÆmasyetyevaæ sarvadhÆme«viti, na kvÃpyuktarÆpÃbhÃvapratiyogitÃvacchedakÃnavacchinnasÃmÃnÃdhikaraïyaæ dhÆmasya labhyata ityasaæbhava iti tÃtparyÃt/ navya¤tyÃsena pratiyogitÃnavacchedakÃvacchinnatvamartha iti pak«adharoktamanÆdya nirÃha-- pratiyogiteti// dhÆmarÆpa 1 sÃdhyasyeti// dhÆmÃkhyasÃdhyasyetyartha÷/ ayaæ dhÆmavÃn vahnimatvÃditi vyabhicÃriprayoge hetubhÆtavahnisamÃnÃdhikaraïÃtyantÃbhÃvapratiyogitÃyÃæ na prameyatvamavacchedakaæ vahnimatiprameyaæ nÃstÅtyapratÅte÷/ tathÃca tadavacchinnadhÆmarÆpasÃdhyasÃmÃnÃdhikaraïyaæ vahnerapyastÅti sopi vyÃpya÷ syÃdityartha÷// ---------------------------------------------------------------------------- 1.sÃdhyapadaæ na -Âa.Âha.¬a. ---------------------------------------------------------------------------- pu -24. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ ---------------------------------------------------------------------------- ki¤ca yasya yadatyantÃbhÃvÃsamÃnÃdhikaraïatve sati yena sÃmÃnÃdhikaraïyaæ tena tasya sà vyÃptirityevÃstu/ lÃghavÃt/ na ca kevalÃnvayini sÃdhyÃtyantÃbhÃva 2 syÃprasiddhyÃvyÃpti÷/ ---------------------------------------------------------------------------- nanu prameyatvena rÆpeïa dhÆmÃdisÃdhyavyÃpyatà vahnerastyeva/ ayaæ prameyavÃn vahnimatvÃdityevaærÆpatvÃttasya prameyatvapadena prameyadhÆmatvavivak«ÃyÃmavacchedakatvasyehÃnatiprasaktav­ttitvarÆpatvena prameyadhÆmatvasyÃpi uktarÆpÃbhÃvapratiyogitÃvacchedakatvÃt/ mahÃnasÅyavahniviÓe«amÃdÃya prameyadhÆmatvasyoktarÆpÃbhÃvapratiyogitÃnavacchedakatvepi yadÅtyatra yadavacchinneti vivak«ÃyÃmayogolakÅyavahnimÃdÃya vahnitvÃvacchinnasamÃnÃdhikaraïÃtyantÃbhÃvapratiyogipratiyogitÃvacchedakatvaæ prameyadhÆmatvepyastÅtyuktapratiyogitÃnavacchedakÃvacchinnasÃmÃnÃdhikaraïyaæ vyabhicÃriïi vahnau nÃstÅti vaktÃraæ pratyÃha-- kiæ ca yasyeti// yasya dhÆmÃde÷/ yadatyanteti// vahnyÃdyatyantÃbhÃvetyartha÷/ yena -- vahnyÃdinÃ/ sÃmÃnÃdhikaraïyaæ yasyetyanukar«a÷/ tasya dhÆmÃde÷/ tena vahnyÃdinÃ/ vyÃptirityartha÷/ lÃghavÃditi// anavacchedakÃvacchinnetyÃdiviÓe«aïà 3 dÃnÃt avyabhicaritasÃmÃnÃdhikaraïyarÆpatvÃdasyeti bhÃva÷/ na ca pratiyogyasamÃnÃdhikaraïetyanuktau saæyogasÃdhyakahetuni«ÂhavyÃptÃvavyÃpti÷/ saæyogasya vyÃpyav­ttitvena tadabhÃvasyÃpyaikÃdhikaraïyÃbhÃvÃditi bhÃva÷// ---------------------------------------------------------------------------- 1.'tasya tena vyÃpti' ityasti-Âa.ga.rÃ. 2.vÃpa-Âa.ga.rÃ. 3.ïÃnupÃdÃnÃt-Âha. ---------------------------------------------------------------------------- pakta-vavyÃpti-labhaÇga÷) vyÃptivÃda÷ pu- 25, ---------------------------------------------------------------------------- atyantÃbhÃvasyÃbhÃvÃdeva tatsÃmÃnÃdhikaraïyÃbhÃvasya ÓuktirÆpyatÃdÃtmyÃbhÃvasyeva sutarÃæ siddhe÷/ uktaæ caitadyogtÃprastÃve// ki¤cÃtrÃdhikaraïaæ deÓa eva và kÃla eva và ubhayaæ và ubhayÃnugatamadhikaraïasÃmÃnyaæ vÃ/ nÃdya÷/ kÃlikyÃæ gotvÃÓvatvavyÃptÃvavyÃpte÷/ asti hi tayorapi yadà gotvaæ tadÃÓvatvamiti vyÃpti÷/ na dvitÅya÷/ daiÓikyÃæ pÃkapÃkajarÆpÃdivyÃptÃvavyÃpte÷/ asti hi tayorapi 1 yatrapÃkajaæ rÆpaæ tatra pÃka iti vyÃpti÷/ na t­tÅya÷/ asya rÆparasÃdivyÃptito 'nyatra sarvatrÃvyÃpte÷/ na caturtha÷/ gotvarÆpahetuæ prati deÓarÆpÃdhikaraïe gavyaÓvatvÃbhÃvena tadvyÃptÃvavyÃpte÷/ dvaiÓikyÃæ vyÃptau deÓodhikaraïaæ kÃlikyÃæ kÃla iti cet na/ ananugamÃt/ ---------------------------------------------------------------------------- saduparÃgeïÃsadeva tÃdÃtmyaæ bhÃtÅti matÃva«ÂambhenÃha-- ÓuktirÆpyatÃdÃtmyeti// etaditi// aprÃmÃïikasyÃpyabhÃvapratiyogitvam/ rÆparasÃdivyÃptitonyatreti// k­ttikodayarohiïyudaya 2 nadÅpÆrav­«ÂyÃdigotvÃÓvatva(pÃka)pÃkajarÆpÃdisthale ca sarvatretyartha÷// gotvarÆpeti// ayamaÓvatvavÃn gotvavatvÃt ityÃdihetÃvatyartha÷/ gatyantarÃbhÃvÃdeva -- ---------------------------------------------------------------------------- 1.tayorapÅti nÃsti -ka.Âa. 2.yÃsatti-Âha. ---------------------------------------------------------------------------- pu -26. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ ---------------------------------------------------------------------------- vyÃpteridÃnÅmeva nirucyamÃnatvenÃtmÃÓrayÃcca/ k­ttikodayarohiïyudayÃsattyorapi kÃlata÷ sÃmÃnÃdhikaïyasatvena tatra vaiyadhikaraïyoktyayogÃcca/ maduktarÅtyÃnugamasaæbhavÃcca// ki¤ca tvanmatepi nityadravyÃïÃæ niradhikaraïatvÃtte«Ãæ yadÃkÃÓa÷ tadà 1 nityadravyamiti vyÃptirna syÃt// nanu kÃla ÃkÃÓÃderadhikaraïaæ ÃkÃÓa÷ sadà 2 stÅtyabÃdhitapratÅterapi cet/ tarhi gaganÃtyantÃbhÃva÷ kevalÃnvayÅ na syÃt/ kiæ ca sarvatrÃkÃÓa ityapi pratatÅterdeÓopyÃkÃÓÃdhikaraïaæ syÃt// nanu -- svarÆpasaæbandhenÃkÃÓa÷ sadà sarvatrÃsti samavÃyav­ttyà tu nÃstÅti tayà v­tyà 3 rÆpÃde÷ prameyatvÃdeÓcÃtyantÃbhÃvopi kevalÃnvayÅ syÃt/ ---------------------------------------------------------------------------- -- mà 4 Órayate ityata Ãha-- madukteti// yaddeÓakÃlasaæbandhasya yasyetyÃdinà pÆrvavÃde maduktarÅtyertha÷// sÃmÃnÃdhikaraïyaghaÂitavyÃptilak«aïe«u sthalÃntare 'vyÃptimÃha-- ki¤ceti// kevalÃnvayyabhÃpratiyogitvaæ sadà sarvatra satvaæ ca saæbandhabhedena yuktimityÃÓaÇkya pratibandyà nirÃha-- nanvityÃdinÃ// ---------------------------------------------------------------------------- 1.kÃlÅdiriti vyÃ-Âa. digiti vyÃ-ga.rÃ. 2.api padaæ madhikam-ga.Âa. 3.tyà gaganÃtyantÃbhÃva÷ kevalÃnvayÅti cet/ tarhi rÆpÃdikaæ prameyatvÃdikaæ ca saæyogav­tyà kutrÃpi neti tayà v­tyà rÆpÃde÷ prameyatvÃdeÓcÃtyantÃbhÃvopi kevalÃnvayÅ syÃt/ gaganÃtyantÃbhÃvopi svarÆpasaæbandhenaiva sarvatrÃsti/ na tu saæyogÃdiv­ttyeti gaganÃtya- ka.Âa.ga. 4.ÓrÅya-Âha.¬a. ---------------------------------------------------------------------------- pakta-vavyÃpti-labhaÇga÷) vyÃptivÃda÷ pu- 27. ---------------------------------------------------------------------------- gaganÃtyantÃbhÃvopi svarÆpasaæbandhenaiva sarvatrÃsti na tu saæyogÃdiv­ttyeti gaganÃtyantÃbhÃvÃtyantÃbhÃvarÆpaæ gaganamapi kevalÃnvayi syÃt// api ca pratiyogisamÃnÃdhikaraïeti viÓe«aïaæ vyÃrtham/ saæyogatadatyantÃbhÃvayorbhinnÃvayavav­ttitvasyÃnyatroktatvÃt// ki¤ca pratiyogitvasya tvanmate svarÆpasaæbandharÆpatvÃttasya ca vyÃptirÆpaniyamagarbhitaviÓi«ÂapratÅtijanakatvagarbhitatvÃtmÃÓraya÷// api caivaæ samÃnÃdhikaraïasÃdhÃyasÃdhanavyaktiviÓe«ayoreva vyÃptiriti mate p­thivÅtvasya gandhaæ prati vyÃpyatvaæ na syÃt/ sarvasyÃpi gandhasya pratyekaæ p­thivÅtvasamÃnÃdhikaraïÃtyantÃbhÃvapratiyogitvÃt/ nahi p­thivÅtvamivaikaiva gandhavyakti÷ sarvap­thivÅ ni«ÂhÃ÷// ---------------------------------------------------------------------------- anyatreti// candrikÃyÃæ tatvavivekÃdiprakaraïe vaiÓe«ikÃdhikaïasudhÃyÃæ cetyartha÷/ vyÃptirÆpaniyamagarbhiteti janakatvaviÓe«aïam/ niyamapÆrvav­ttitvarÆpatvÃt janakatvasyeti bhÃva÷// prathamalak«aïaæ nirasya dvitÅyalak«aæ ca nirÃha-- apicaivamiti// nanu tÃd­ÓÃtyantÃbhÃvapratiyogitÃvacchedakaæ yanna bhavati tadavacchinnasÃmÃnÃdhikaraïyaæ lak«aïÃrtha÷/ bhavati ca gandhatvamanavacchedakaæ p­thivÅgandhavatÅ netyapratÅteriticettarhi pÆrvalak«aïÃbheda eva// katha¤cidbhedabhimÃne tu tu«yatu durjana iti nyÃyena do«ÃntaramÃha-- api ca gotvasyeti// ---------------------------------------------------------------------------- pu- 28. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ ---------------------------------------------------------------------------- api ca gotvasya govyaktiæ prati kÃlikÅ vyÃpti÷ syÃt/ gotvavati pralayakÃle govyaktidhvaæsasya satvepi govyaktyantÃbhÃvÃbhÃvÃt/ evaæ p­thivÅtvasya gandhena saha kÃlikÅ vyÃpti÷ syÃt/ gandhotpatte÷ prÃggandhÃbhÃvasya 1 satvepi gandhÃtyantÃbhÃvÃbhÃvÃt// na cÃtyantÃbhÃvapadena virodhyabhÃvamÃtraæ vivak«itam, dhvaæsaprÃgabhÃvau ca kÃlata÷ pratiyogiviruddhÃviti vÃcyam/ tathÃtve pratiyogyasamÃnÃdhikaraïapadavaiyarthyÃt/ naca govyakte÷ kvicidatyantÃbhÃvastÃvadasti/ tathÃtve hi gotvasyÃÓvatvaæ pratyapi kÃlikÅ vyÃptirna syÃt/ ---------------------------------------------------------------------------- pak«adharÃdyuktÃnÆdya nirÃha-- na cÃtyantÃbhÃveti// kÃlata 3 iti// ekakÃle/ vaiyarthÃditi// saæyogÃtyantÃbhÃvasya saæyogÃviruddhatvena yatsamÃnÃdhikaraïapratiyogivirodhyabhÃvapratiyogitÃnavacchedaketyÃdyuktau saæyogasÃdhyakadravyatvÃdini«ÂhavyÃptÃvavyÃptyanÃpatteriti bhÃva÷/ yaduktaæ gotvasya govyaktiæ pratÅtyÃdi tanna/ tasya govyaktya 4 ntarÃbhÃvasamÃnÃdhaikaraïatvÃdityÃÓaÇkya nirÃha-- na ca govyakteriti// kÃlikÅti// yadà gotvaæ tadÃÓvatvamiti kÃlikÅtyartha÷/ tadvyanakti kvaciditi// ---------------------------------------------------------------------------- 1.ndhaprÃgabhÃvasya -ka.Âa.ga.rÃ. 2.sa ca -Âa.ga. 3.la i-Âha.¬a. 4.tyantÃbhÃva-Âa.Âha.¬a. ---------------------------------------------------------------------------- pakta-vavyÃpti-labhaÇga÷) vyÃptivÃda÷ pu - 29. ---------------------------------------------------------------------------- kvaciddeÓe sato 'Óvatvà 1 bhÃvasyÃpi kÃle satvÃt// ki¤ca dhÆmopi vahnivyÃpyo na syÃt/ vahne÷ samavÃyav­tyÃdhÆmasamÃnÃdhikaraïÃtyantÃbhÃvapratiyogitvÃt// na ca sÃdhyasya vyÃptiÓarÅrÃntargatayà v­tyà sÃdhanasamÃnÃdhikaraïÃtyantÃbhÃvà 2 pratiyogitvaæ vivak«itam, dhÆmÃgnyoÓca saæyogav­tyaiva vyÃptiriti vÃcyam/ vyÃpteridÃnÅmeva nirucyamÃnatvenÃtmÃÓrayÃt// na ca samavÃyav­tyà vahnyatyantÃbhÃvasya saæyogav­tyà vahnisamÃnÃdhikaraïatayà pratiyogivyadhikaraïapadenaiva tannirÃsa iti vÃcyam/ yena hi sambandhena yatra hi 3 pratiyogino bhÃva÷ tenaiva sambandhena tatra pratiyogino 'v­ttireva hi pratiyogivaiyadhikaraïyam/ ---------------------------------------------------------------------------- yattu tadÃÓvatthÃtyantÃbhÃvasya kÃle satvepi tasya pratiyogisamÃnÃdhikaraïatvÃt pratiyogivyadhikaraïapadena tannirÃsa iti tanna/ yena hi saæbandhenetyÃdivak«yamÃïadiÓà tasyÃpi pratiyogivyadhikaraïatvÃdvya 4 ktyantarÃbhÃvasyÃpi vyaktidaÓÃyÃæ pratiyogisamÃnÃdhikaraïatvenoktado«ÃparihÃrÃcca // pak«adhÃdyuktamÃÓaÇkate -- na ca sÃdhyasyeti// nanu -- mÃstu vyÃptiÓarÅretyÃdivivak«Ã / 5 athÃpi samavÃyavat­tyà vahnyabhÃvasamÃnÃdhikaraïyena dhÆmasyÃvyÃpyatÃpattirnetyÃÓaÇkya nirÃha -- na ca samavÃyeti// ---------------------------------------------------------------------------- 1.tvÃtyantÃ-Âa.ga.rÃ. 2.vapra-ka.Âa. 3. hir na -ga.rÃ.Âa. 4.vyaktyatyantÃ-Âa.Âha.¬a. 5.athÃpi iti nÃsti-Âa.Âha. ---------------------------------------------------------------------------- pu - 30. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ ---------------------------------------------------------------------------- sambandhena tatra pratiyogino 'v­ttireva hi pratiyogivaiyadhikaraïyam/ anyathà kÃle sarvÃbhÃvÃnÃæ pratiyogisamÃnÃdhikaraïatayà pratiyogivyadhikaraïà 1 siddhe÷// kiæ ca pratayogivyadhikaraïapadena yatki¤citpratiyogivyadhikaraïatvaæ vivak«itam yÃvatpratiyogivyadhikaraïatvam/ nÃdya÷/ ayaæ saæyogaviÓe«ÃbhÃvavÃn dravyatvÃditi sadanumÃnÃvyÃpte÷/ sÃdhyÃbhÃvarÆpasya saæyogasya svapratiyogibhÆtasaæyogasÃmÃnyÃbhÃvavyadhikaraïatvÃt/ nÃntya÷/ ayaæ saæyogasÃmÃnyÃbhÃvavÃn dravyatvÃdityasadanumÃne 'ti vyÃpte÷/ sÃdhyÃbhÃvarÆpasya saæyogasya saæyogaviÓe«ÃbhÃvapratiyogisÃmÃnÃdhikaraïyena yÃvatpratiyogivyadhikaraïatvÃbhÃvÃt// 2 yaccoktamanyonyÃbhÃvagarbhalak«aïe«u pratiyogyasamÃnÃdhikaraïeti viÓe«aïatyÃgÃllÃghavamiti/ tanna/ saæyogÃtyantÃbhÃvasyÃvyÃpyav­ttitve 3 na saæyuktÃnyonyÃbhÃvasyÃpi tatvÃvaÓyaæ bhÃvÃt/ ---------------------------------------------------------------------------- pratiyoginov­ttirityatra pratiyogino av­ttiritipadavibhÃga÷/ samavÃyasaæbandhena ca vahneravartanÃt prÃguktado«a÷ sustha eveti bhÃva÷/ evamatyantÃbhÃvagarbhalak«aïaæ nirasyÃnyonyÃbhÃvagarbhaæ ca nirÃha-- yaccoktamiti// ---------------------------------------------------------------------------- 1.ïÃprasi-ka.ga.Âa. 2.ki¤cetyÃdikaæ nÃsti-Âa.ga.rÃ. 3.tve saæ- ga.Âha.rÃ. ---------------------------------------------------------------------------- pakta-vavyÃpti-labhaÇga÷) vyÃptivÃda÷ pu - 31. ---------------------------------------------------------------------------- mÆle kapisaæyogo netivat mÆle v­k«a÷ kapisaæyukto netyabÃdhitapratÅte÷/ na ceyaæ dhÅ÷ saæyogÃbhÃvavi«ayÃ/ ghaÂa÷ paÂo netivattÃdÃtmyani«edharÆpatvÃt/ anyathÃnyonyÃbhÃvoccheda÷ syÃt/ virodhasya ca saæyogatadatyantÃbhÃvayorivÃvacchedakabhedena parihÃrÃt// nanu -- ya÷ saæyogÃbhÃvavÃnv­k«a÷ sa eva saæyukta iti pratyabhij¤Ãvirodha iti cenna/ pratyabhij¤Ã hi kimabhedaæ vidhatte kiæ và bhedaæ ni«edhati/ nÃdya÷/ etadv­k«atvena tayorabhedasyÃpi satvÃt/ nÃntya÷/ mÆle saæyukto neti bhedadhÅvirodhena tanni«edhÃyogÃt/ 1 mÆle saæyuktÃnyonyÃbhÃvo ---- ---------------------------------------------------------------------------- atyantÃbhÃpratÅtiæ d­«ÂÃntayati-- netivaditi// nÃstÅtivadityartha÷/ anyonyÃbhÃvoccheda iti// ghaÂa÷ paÂo netyÃdi«u sarvatra ghaÂe paÂatvÃtyantÃbhÃvavi«ayakatvenopapatte÷ suvacatvÃditi bhÃva÷/ nanvekasminneva v­k«e saæyuktÃbheda÷ saæyuktabhedaÓca kathaæ virodhÃdityata Ãha-- virodhasya ceti/ yathÃgrÃvacchedena v­k«e kapisaæyogo mÆlÃvacchedena tadatyantÃbhÃva÷ evamagrÃvacchedena saæyuktav­k«Ãbhedo mÆlÃvacchedena bheda ityupapatterityartha÷// anyonyÃbhÃvasyÃvyÃpyav­ttitve bÃdhakaÓaÇkate-- nanviti// tayoriti // saæyogÃbhÃvavata÷ saæyuktasya cetyartha÷/ anyonyÃbhÃvasyÃpyavyÃpyav­ttitvÃbhÃve bÃdhakamÃha-- ki¤ca mÆla iti// anumitij¤ÃnaparyÃlocanayÃpyasmaduktavyÃptij¤Ãnameva kÃraïaæ na tvaduktamatopi na tvaduktavyÃptilak«aïaæ yuktamityÃha -- ki¤cÃnumatÅti// ---------------------------------------------------------------------------- 1.kiæ cetyadhikam-ka. ga. rÃ. ---------------------------------------------------------------------------- pu - 32. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ ---------------------------------------------------------------------------- -- na cenmÆle saæyuktÃnyonyÃbhÃvÃtyantÃbhÃvarÆpo ya÷ 1 saæyogastaddhÅÓca syÃt/ tvanmatenyonyÃbhÃvÃtyantÃbhÃvasyÃnyonyÃbhÃvapratiyogitÃvacchedakadharmarÆpatvÃt/ prakate ca saæyogasya tadavacchedakatvÃt// kiæ cÃnumitihetu÷ kimatyantÃbhÃvÃdigarbhÃïÃmuktasarvavyÃptÅnÃæ j¤Ãnaæ kiæ và ladhvyà anyonyÃbhÃvagarbhÃyà eva j¤Ãnaæ yadvà kadÃcitka 2 syacijj¤Ãnam/ nÃdya÷/ ekaikaj¤ÃnepyanumitidarÓanÃt/ na dvitÅya÷/ atyantÃbhÃvagarbhavyÃptij¤ÃnepyanumitidarÓanÃt/ anyonyÃbhÃvapak«e lÃghavasya nirÃsÃcca/ na t­tÅya÷ ananugamÃt/ anupapadyamÃnaj¤Ãnatvena kro¬ÅkÃre cÃvaÓyakatvÃllÃghavÃccÃnupapattireva vyÃptirastviti dik// ---------------------------------------------------------------------------- nanu -- atyantÃbhÃvagarbhavyÃptij¤ÃnenÃnumitid­«ÂÃvapi lÃghavÃdanyonyÃbhÃvagarbhavyÃptij¤Ãnameva hetu÷/ bhÆyodarÓanavÃde maïik­tà tathaivokterityata Ãha-- anyonyÃbhÃveti// anyonyÃbhÃvasyÃvyÃpyav­ttitvatvokttyà pratiyogisamÃnÃdhikaraïeti tatrÃpyavaÓyaæ vÃcyatvÃditi bhÃva÷// iti digiti// ayaæ bhÃva÷// anaupÃdhika 3 saæbandhatvasya dvedhà vivaraïaæ yatk­taæ tatra sÃdhyavyÃpakavyÃpyatvaparyavasitÃnaupÃdhikaratvaj¤Ãnamanumitiheturuta ---------------------------------------------------------------------------- 1.ya÷ iti nÃsti-ka.Âa.rÃ. 2.syÃÓci-ga.ka.Âa.rÃ. 3.dhikatvasya dvedhÃ- ¬a. kasaæbandhatvasya dve -Âha. ---------------------------------------------------------------------------- pakta-vavyÃpti-labhaÇga÷) vyÃptivÃda÷ pu - 33. ---------------------------------------------------------------------------- tasmÃtparoktavyÃptilak«aïÃnÃæ adhodeÓanadÅpÆrordhvadeÓav­«ÂyÃdivyÃpti«vÃtmÃÓrayÃditarkÃÇgavyÃptu«u vyatirekavyÃpti«u cÃvyÃpti÷ -- ---------------------------------------------------------------------------- -- sÃdhanÃvyÃpakavyÃpyasÃdhyakatva 1 paryavasitamanaupÃdhikatvaj¤Ãnamathobhayaæ kadÃcit ki¤cicj¤Ãnamiti vÃ/ nÃdyatrayaæ yuktam/ yatki¤cijj¤ÃnÃdapyanumitidarÓanÃt/ na caturtha÷/ ananugamÃt/ ki¤ca sarvatrÃpi sÃmÃnÃdhikaraïyaænÃma samÃnenÃdhikaraïena saæbandha÷/ saæbandhatvaæ ca viÓi«ÂadhÅniyÃmakatvam/ niyÃmakatvaæ ca viÓi«ÂadhÅjanakvesatyaviÓi«Âaj¤Ãnajanakatvam/ janakatvaæ cÃnanyathÃsiddhaniyatapÆrvav­ttitvamityÃtmÃÓrayÃpatti÷/ naca niyÃmakatvaæ saæsargavidhayaiva saæbandhaviÓe«yakaæ saæbandhaviÓe«aïakaæ và vyÃptij¤Ãnaheturiti vÃcyam/ anyathà sÃmÃnÃdhikaraïyasaædehapratibandhakatvÃnupapatte÷/ tathà ca saæbandhatvaæ prakÃra evetyavaÓyaæ vÃcyatvenÃtmÃÓrayÃparihÃrÃt/ yattu viÓi«ÂadhÅniyÃmakatvarÆpasaæbandhatvasya prakÃratvena bhÃnÃvaÓyaæbhÃvastadÃpi saæyogatvÃdinà rÆpeïaiva bhÃnamiti/ tanna tathÃtve 'nanugagamÃpatte÷/ samavÃyatvena bhÃvasthale samavÃyatvasyÃpi nityasaæbandhatvarÆpatvenÃtmÃÓrayÃnirÃsÃÓca/ ki¤cÃvacchedakatvamapyavacchinnapratyayajanakatvaæ cedÃtmÃÓrayÃdyayÃpatti÷/ anyÅnÃnatiriktav­ttitvaæ cet dhÆmasyÃpi vahnisÃmÃnÃdhikaraïyanyÆnav­ttitvÃdantyalak«aïamalak«aïaæ syÃt/ ityÃdirÆpeïa tadabhimatalak«aïÃni sarvÃïyapi dÆ«yÃïÅti// tasmÃditi// do«ÃïÃæ samyagupapÃditatvÃditi và aparihÃryatvÃditi vÃrtha÷/ paroktavakravyÃptilak«aïÃnÃæ caturdaÓado«Ã ityanenÃnvaya÷/ uktÃndo«Ãn saÇgraheïÃnuvadati-- adho deÓeti// --------------------------------------------------------------------------- 1.dhyavyÃpakatvapa-¬a. sÃdhyapadaæ vihÃya -'kÃvyÃpakatvaparya' -Âa. ---------------------------------------------------------------------------- pu - 34. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ ---------------------------------------------------------------------------- pararÅtyà nÅladhÆmasya vahnisÃmÃnÃdhikaraïyetivyÃpti÷, mahÃnasÅyavahne÷ parvatÅyadhÆmavyÃptyÃdÃvabhÃvenÃsaæbha÷«a gauravam, ananugama÷, ÃtmÃÓrayÃdikam, yadà ÃkÃÓa÷ tadà digityÃdivyÃptÃvavyÃpti÷, viÓe«aïavaiyarthyam, ÃtmÃÓraya÷, p­thivÅtvasya gandhena saha vyÃptÃvavyÃpti÷, gotvasya govyaktyà p­thivÅtvasya gandhena 1 saæbandhe 'tivyÃpti÷, ÃtmÃÓraya÷, anyonyÃbhÃvagarbhalak«aïe paroktalÃghÃyoga÷, ananugama÷; iti caturdaÓa do«Ã÷// iti paroktavakravyÃptilak«aïabhaÇga÷// 2// ---------------------------------------- pararÅtyeti// siddhÃnte tatrÃpi vyÃpyatvÃÇgÅkÃrÃditi bhÃva÷/ ityevÃstu lÃghavÃdityuktado«aæ tÃtparyato 'nuvadati -- gauravamiti// paroktavakravyÃptilak«aïabhaÇga÷// 2// ----------------------------------- ---------------------------------------------------------------------------- khakta-vyÃniyÃnu-ttibhaÇga÷) vyÃptivÃda÷ pu - 35. -------------------------------------------------------------------------- atha khaï¬anoktavyÃptiniÓcayÃnupapattibhaÇga÷ // 3.// ----------------------------------------------------- vyÃptigrahopÃyastu padaÓakti 1 prastÃve darÓita÷/ nanu tarkaæ vinà vyÃptyagrahÃttarkasya ca vyÃptidhÅsÃpek«atvÃdanavastheti cet/ atra kecit -- yatrÃptavÃkyena vyÃptirna tatra tarkÃpek«Ã/ na ca tatra vyÃptiniÓcayo 'numÃnÃdeveti vÃcyam/ pitrÃdau svata÷ siddhaÓraddhayÃnÃptatvaÓaÇkÃnudayÃt/ prÃtyak«ikÅ vyÃptidhÅparaæparÃpyanattotraiva viÓrÃmyatÅtyÃhu÷// ---------------------------------------------------------------------------- atha khaï¬anoktavyÃptiniÓcayÃnupapattibhaÇga÷//3// ------------------------------------------------ nanvastu bhavaduktairvÃnupapattirÆpà vyÃptirna tu paroktÃ/ tadgrahopÃyastu na saæbhavati/ anugatajÃternirÃsena sÃmÃnyapratyÃsatterabhÃvÃdityata Ãha-- vyÃptÅti// sÃd­ÓyÃdinà tadagrahasyopapÃditatvÃditi bhÃva÷/ 2 khaï¬anoktÃæ vyÃptigrahanupapattiæ nirasitumÃÓaÇkate -- nanviti// tarkaæ vinà vyÃptyagrahÃditi// ani«Âaprasa¤janarÆpatarkÃbhÃve vyabhicÃrÃdiÓahkayà pratibandhena vyÃptyaniÓcayÃdityartha÷/ atraiva viÓrÃmyatÅti// ÃptavÃkyajanyavyÃptidhiyÃmevetyartha÷/ atrÃrucibÅjaæ tu Óraddhayà siddhatvepi nyÃyatonupapÃditatve nyÃyÃsÃdhye ni÷ÓaÇkaprav­tterayogÃt tadarthaæ nyÃyÃnusaædhÃne syÃdevÃnavasthetyevaæ j¤eyam// anÃdÅti// ---------------------------------------------------------------------------- 1.ktigraha-Âa.rÃ. grahaïa-ga. 2.maï¬a-Âha.¬a. ---------------------------------------------------------------------------- pu-36. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ ---------------------------------------------------------------------------- apicÃnÃdisiddhakÃryakÃraïa 1 mÆlÃ÷ kecana tarkÃ÷/ na cÃtra dehÃtmatvÃdÃviva bÃdhostÅti na tatra tarkà 2 pek«Ã/ 3 yatrÃpi janmÃntarÃnubhÆtavyÃptism­tihetu÷ na tatra tarkÃpek«Ã/ itarÃpi vyÃptidhÅrantatotraiva paryavasyatÅtyastu/ ki¤ca yà nirde«aÓrutyà narde«aj¤ÃnarÆpasÃk«iïà và siddhÃvyÃptirna tatra tarkÃpek«Ã/ ---------------------------------------------------------------------------- anÃdisiddhatvena j¤Ãtà ni÷ÓaÇkamavagamyamÃnÃ÷ ye kÃryakÃraïabhÃvÃ÷ tanmÆlÃ÷ kecana tarkà bÅjÃbhÃve aÇkurÃbhÃva ityÃdaya÷ ityartha÷/ dehÃtmatvÃdÃviti// tatra yuktyÃdibÃdho yathà na tathÃnÃdisiddhakÃryakÃraïabhÃvamÆlatarke«vastÅti na tatra tarkÃpek«etyartha÷// nanvayaæ pak«a÷ maïÃveva kÃryakÃraïabhÃvÃderanÃdisiddhatvepi tatra pramÃïÃnusÃraïe 'numÃna eva paryavasÃnÃdanavasthaiveti dÆ«ita ityata÷ pak«ÃntaramÃha-- ki¤ceti// yastarko vyÃptyanubhavamÆlakastatra tarkÃntarÃpek«ÃyÃmapi vyÃptism­timÆlatarke na tarkÃntarÃpek«eti nÃnavasthetyartha÷/ heturiti// tarkasyeti yojyam/ vyÃptyanubhavamÆlatarke kà gatirityata Ãha-- itarÃpÅti// anubhavarÆpavyÃptidhÅrapÅtyartha÷/ nanvayamapi pak«a÷ stanyapÃnÃdÃvanavasthoddhÃropi bahvanidhÆmayorvyÃptau g­hyamÃïÃyÃmanavastheti pak«adharÃdau dÆ«ita iti cenna/ antatopyatraiva sarvÃpi vyÃptidhÅ÷ paryavasyatÅtyuktatvenÃdo«atvÃt// pak«Ãntaraæ cÃha-- ki¤ca yeti// Órutyeti // brÃhmaïo na hantavya÷/ gau÷ na padà sp­«ÂavyetyÃdau yo brÃhmaïa÷ sa na hantavya ityÃdivyÃpti÷ ÓrutisiddhÃ/ ---------------------------------------------------------------------------- 1.ïÃbhÃvamÆ-- Âa.ga.rÃr. 2.kÃntarÃpe-u.Âa.rÃ. 3.ki¤cetyadhikam-Âa. ka.ga.rÃ. ---------------------------------------------------------------------------- khakta-vyÃniyÃnu-ttibhaÇga÷) vyÃptivÃda÷ pu-37. ---------------------------------------------------------------------------- anyÃpi vyÃptidhÅratraiva viÓrÃmyatÅti nÃnavasthÃ/ uktaæ hi -- "na parÅk«ÃnavasthÃsyÃtsÃk«isiddhe tvasaæÓayÃdi"ti// apica na tarka÷ sÃk«ÃdvyÃptigrÃhaka÷/ bhÆyodarÓanavyabhicÃrÃdarÓanasahak­tapratyak«eïaiva tadgrahÃt/ yÃtu vyÃptigrÃhiïa÷ pratyak«asya bhÆyodarÓanavyabhicÃrÃdarÓanopÃdhÃyabhÃvaniÓcayÃ÷ sahakÃriïa iti paddhatau upÃdhyabhÃvaniÓcayasya sahakÃritvokti÷ sopÃdhiÓaÇkÃsthalÃbhiprÃyà na tu sÃrvatrikÃbhiprÃyÃ/ anyathopÃdhyabhÃvaniÓcayasya vyÃptisÃpek«atarkÃdhÅnatvenÃnavasthÃpÃtÃt/ paddhatÃveva tarkasya kvÃcitkatvokteÓca/ ---------------------------------------------------------------------------- yajjalapÃnaæ tatsukhasÃdhanamityÃdivyÃpti÷ sÃk«isiddhà / ÓrutyÃdyanyasthalÅyavyÃptidhÅ÷ kathamityata Ãha-- anyÃpÅti// uktaæhÅti// j¤ÃnapÃdÅyÃnuvyÃkhyÃne / parÅk«Ã nÃma tarka eva// sarvavyÃptidhiyastatraiva paryavasÃnaæ vivÃdinaæ prati bhÆyodarÓanavÃde maïau siddhÃntitaæ pak«amupetyÃha-- api ceti// na sÃk«ÃvdyÃptigrÃhaka ityasya kintvatyanenÃnvaya÷/ kiæ tarhi sÃk«ÃvdyÃptigrÃhakamityata Ãha-- bhÆyodarÓaneti// bahu«u sthale«u sÃdhyasÃdhanayo÷ sahacÃradarÓana 1 tyartha÷/ vyabhicÃreti// heto÷ sÃdhyÃbhÃvasaæbandhÃdarÓanetyartha÷/ ---------------------------------------------------------------------------- 1. nene -¬a. ---------------------------------------------------------------------------- pu- 38. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ ---------------------------------------------------------------------------- pÃrthivatvalohalekhyatvayostu vajra eva vyabhicÃradarÓanÃttadagraha÷/ uktaæ hi -- "ad­«Âe vyabhicÃre tu sÃdhakaæ taditi sphuÂam/ j¤Ãyate sÃk«iïÃvÃddhà mÃnÃbÃdhe na tadbhavet"// iti/ kintu vyabhicÃraÓaÇkÃniv­ttidvÃrÃ/ ÓaÇkà tu kvacitkaiva/ sà ca kvicitkena 1 tarkeïa nirasyata iti na 2 tatra tarkÃpek«Ã / nanu tarkÃnavatÃre viÓe«ÃdarÓanasya sarvatra satvÃt -- "sarvatra ÓaÇkayà bhÃvyaæ niyÃmakamapaÓyatÃm"/ ---------------------------------------------------------------------------- pratyak«eïa -- cak«urÃdinÃ/ nanvevaæ yatpÃrthivaæ tallohalekhyamiti bahu«u sthale«u sahacÃradarÓanÃvdyabhicÃrÃdarÓanÃcca vyÃptigraha÷ syÃdityata Ãha -- pÃrthivatveti// vajre-- vajramÃïau// uktaæ hÅti// bhaktipÃdÅyÃnuvyÃkhyÃne vyabhicÃrÃdarÓanÃdisahak­taæ pratyak«aæ vyÃptiniÓcÃyakamityetaduktamityartha÷/ turavadhÃraïe// talliÇgaæ dhÆmÃdikaæ vahnyÃdisÃdhyavyabhicÃreddhà sarvathÃpyad­«Âa eva sati tasya vahne÷ sÃdhakaæ vyÃpyaæ na tu vyabhicÃradarÓane 3 pramÃïabÃdhe tu sÃdhakaæ na bhavedityartha÷/ ÓaÇkÃniv­ttidvÃreti// tarko vyÃptigrÃhaka ityanukar«a÷/ viÓe«ÃdarÓanasya vyabhicÃrivyÃv­ttaviÓe«ÃdarÓanasya 4 sarvatra satvÃdityata ÓaÇkà sÃrvatrikÅ syÃdityanvaya÷/ vyÃghÃtÃvadhirÃÓaÇketi vak«yamÃïodayanavÃkyaæ vak«yamÃïÃvdyÃghÃtÃvadhitvÃcchaÇkÃyà iti bhaktipÃdÅyachalalak«aïoktiprastÃvagatasudhÃvÃkyaæ hradi k­tvà vyÃghÃtabhiyà evaæ ÓaÇkà evaæ na kÃryeti// bhÃvena vyÃkhyÃtamÃha-- evaæ ÓaÇkÃyÃmiti// ---------------------------------------------------------------------------- 1.naiva ta -Âa.rÃ. 2.na sarvatra ta- Âa.ka.ga.rÃ. 3.na pra-¬a. 4.sya tatra satvÃdi-¬a. sya atra -Âha. ---------------------------------------------------------------------------- khakta-vyÃniyÃnu-ttibhaÇga÷) vyÃptivÃda÷ pu- 39. ---------------------------------------------------------------------------- iti nyÃyena ÓaÇkà sÃrvatrikÅ syÃditi cenna/ kimiyaæ ÓaÇkà svÃrthÃnumÃne syÃt parÃrthÃnumÃne vÃ/ Ãdyepi svÃrasikÅ và Ãdheyà vÃ/ nÃdya÷/ evaæ ÓaÇkÃyÃæ cÃrvÃkasya pratyak«epi karacaraïÃdiviÓe«adarÓane 'dvaitinopi vedanirde«atvaj¤Ãne upakramÃdiliÇganÃæ tÃtparyÃvyabhicÃraj¤Ãne ca svÃrthavyabhicÃraÓaÇkÃpÃtÃt/ ÓaÇkÃvi«akaj¤Ãnopi svÃrthasya vyabhicÃraÓaÇkyà tvadukta 1 vyabhicÃraÓaÇkÃyà eva siddhyÃpatteÓca/ yadi ca tatra tricatura 2 kak«yÃnantaraæ koÂismaraïÃdyabhÃvÃnna ÓaÇkÃ/ tarhÅhÃpi na viÓe«ÃdarÓamÃtraæ saæÓayasÃmagrÅ/ kintu koÂismaraïÃdisacahitam/ tathà ca katipayakak«yÃnantaraæ kutracitkoÂyasmaraïasya kutracidutkaÂavi«ayÃntarasaæcÃras kutracijjij¤ÃsÃbhÃvasya kutracit --"3 yatvÃdau Óraddhayà siddhaæ punarnyÃyena sÃdhitam"/ iti nyÃyena svÃrasikaviÓvÃsasyà 4 vaÓyakatvÃnna sarvatra ÓaÇkÃ/ ---------------------------------------------------------------------------- evaæ ÓaÇkÃyÃæ/ anumÃnÃprÃmÃïyavÃdÅcÃrvÃka eveti cÃrvÃkasyetyuktam/ sarvakhaï¬anavÃdÅ maï¬anamiÓropyadvaitavÃdÅtyadvaitinopÅtyuktam/ anena svakriyÃvirodha upapÃdita÷// paramukhena samÃdhiæ vÃcayitvà samaæ prak­tepÅtyÃha-- yadÅti// ---------------------------------------------------------------------------- 1.vyabhicÃrapadaæ na -ka.Âa.ga. tvadakteti nÃsti-rÃ. 2.rÃdika-rÃ. 3.yatrÃdau -Âa.ga.rÃ. 4.sya cÃva-Âa.ga.rÃ. ---------------------------------------------------------------------------- pu-40. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ ---------------------------------------------------------------------------- na hi kaÓcidapi yÃvajjÅvaæ koÂismaraïa 1 dhÃrÃyÃmeva vyÃpriyamÃïonubhÆyate/ na cÃviralalagrÃÓaÇkÃdhÃrÃnubhÆyate/ yena phalabalÃtkocismaraïÃdidhÃrÃyà aviccheda÷ kalpyeta/ anyathà pratyak«epi viÓe«adarÓanadhÃrÃyÃæ vedepa vedanirde«atva 2 j¤ÃnadhÃrÃyÃæ ca vyÃpriyeta/ uktaæ hi -- yÃvacchaktiparÅk«ÃyÃmupajÅvyasya bÃdhane/ do«o nÃÓodhite do«a upajÅvyatvamastvalam// iti/ dvitÅyepi svÃrthÃnumÃne ÓaÇkÃdhÃyakaæ na tÃvtaprativÃdivÃkyam/ atiprasaÇgÃt/ tasya tadÃnupasthiteÓca nÃpyupÃdhiÓaÇkÃ/ tasyà apyuktanyÃyena sarvatrÃsaæbhavÃt/ ---------------------------------------------------------------------------- phalabalÃditi// ÓaÇkÃrÆpaphalabalÃdityartha÷/ anyatheti// ÓaÇkÃbhÃvepi paraæparÃkalpana ityartha÷/ uktaæ hÅti// viÓvÃsÃdinà pramÃïatvena siddhasya ÓaÇkanÃspadatvaæ j¤ÃnapÃdÅyÃnuvyÃkhyÃne uktamityartha÷/ parÅk«ÃyÃæ satyÃæ pramÃïatvena niÓcitasyeti Óe«a÷/ aÓodhite// tarkÃdinà apramÃïÃdavivakte/ upajÅvakena bÃdhepi na do«a÷/ nanu upajÅvyaæ kathaæ bÃdhyamityata Ãha-- upajÅvyatvamastvalamiti// upajÅvyatvamÃtramaprayojakamiti bhÃva÷// dvitÅyepÅti// svÃrthanumÃne ÃhitaÓaÇkà bhavatÅti pak«epÅtyartha÷/ atiprasaÇgÃditi// pratyak«epi karacaraïÃdiviÓe«adarÓana ityuktasthe«vapi prativÃdivÃkyÃcchaÓaÇkÃprasaÇgÃdityartha÷/ upÃdhiÓaÇketi// ÓaÇkÃdhÃyiketyanukar«a÷/ ---------------------------------------------------------------------------- 1.ïÃdi-ga.rÃ. 2.j¤ÃpakÃdi-Âa.ga.rÃ. j¤Ãpaka-ka. ---------------------------------------------------------------------------- khakta-vyÃniyÃnu-tti-bhaÇga÷) vyÃptivÃda÷ pu -41. ---------------------------------------------------------------------------- kvÃcitkyÃstu kvÃcitkenaiva tarkeïa nirÃsÃt/ nirÃsastvevam-- dhÆmasyÃgninà saæbandhe upÃdhiraindriyakaÓcedupalabhyeta/ na copalabhyate/ atÅndriyopi pramÃïÃntaravedya÷ syÃt/ na ca tatpramÃïamupalabhyata iti/ ata eva paddhatau"soyaæ kaÓcitpramÃïÃntarÃnugrÃhako bhavatÅ"ti tarkasya kvacitkatvamevoktam/ pramÃïenÃnupalabhyamÃnopi kaÓcidupÃdhirbhavi«yatÅti narbÅjÃÓaÇkÃpiÓÃcÅ tu prÃmÃïikatvena tvadabhimatatepyadvaitÃdau bÃdhakasahasraæ aprÃmÃïikatvena tvadabhimatepi dvaitÃdau sÃdhakhasabasraæ nirde«atvena tvadabhimate 1 tvadvÃkye do«asahasraæ ca bhavi«yatÅtyÃdyatiprasaÇgahetutvÃt saptamarasÃdiÓaÇkasamÃnà na vyÃptiniÓcayotpattipratibandhikÃ/ nÃpyutpannasya vyÃptiniÓcayasya kÃryapratibandhikÃ/ utpannena niÓcayenaiva ÓaÇkotpattipratibandhÃt/ na hi grÃhyasaæÓayamÃtraæ tanniÓcayapratibandhakam/ na cotpannasya vyÃptiniÓcayasya balavadbÃdhakamasti/ ---------------------------------------------------------------------------- ukteti// koÂismaraïÃdyabhÃvÃdityÃdinoktanyÃyenetyartha÷/ ata eveti/ kvÃcitkopÃdhisthala eva tarkÃnusaraïÃdityartha÷/ tvadabhimateti// khaï¬anakÃraæ pratyucyate/ na vyÃptiniÓcayotpattipratibandhiketyetavdyanakti-- na hÅti// tathÃtve saæÓayottarapratyak«asyÃnumityÃdeÓcÃnudayÃpÃtÃditi bhÃva÷// ---------------------------------------------------------------------------- 1. tepi tva - Âa.ga.rÃ. ---------------------------------------------------------------------------- pu-42. nyÃyadÅpayutatarkatÃïjavam (t­.pariccheda÷ ---------------------------------------------------------------------------- yenautsargikaæ prÃmÃïyamapodyeti/ uktaæ hi -- "utsargatopi yatprÃptamapavÃdavivarjÅtam/ vyabhicÃryapavÃdena mÃnameva bhavi«yati"// iti/ uktaæ ca khaï¬anepi -- "atyantÃsatyapi j¤Ãnamarthe Óabda÷ karoti hi/ abÃdhÃttu pramÃmatra svata÷prÃmÃïyaniÓcalÃm"// iti / kathaæ ca pratyak«asiddhe annÃdau ni÷ÓaÇkasya pratyak«asiddhÃyÃæ vyÃptau ÓaÇkÃ/ uktaæ ca -- vyÃptipratyak«asyÃpi sahakÃrisÃmarthyÃtprabhij¤ÃvadatÅtÃdivi«ayakatvamiti/ ---------------------------------------------------------------------------- uktaæ hÅti// balavadbÃdhakÃbhÃve pramÃïamevetyetadbhaktipÃdÅyÃnuvyÃkhyÃne uktamityartha÷/ apavÃdena vyabhicÃryapi mÃnamevetyartha÷/ svata÷ prÃmÃïyaniÓcalÃæ pramÃæ Óabda÷ karotÅtyanvaya÷// nanu-- pratyak«a 2 vyÃptau ÓaÇkÃnudayepyanvayavyÃptau sà bhavi«yati/ paricitapratyak«asthale«u heto÷ sÃdhyavyabhicÃraj¤ÃnapyatÅtÃdau tacchaÇkayà 2 sÃsyÃdevetyata Ãha-- uktaæ ceti// yadvà sannik­«ÂakatipayadhÆmÃdivyaktivyÃptigrahepyatÅtadivyakti«u tadgrahopÃyÃbhÃvÃtkathaæ sarvatra vyÃptigraha ityata Ãha-- uktaæ ceti// ÓaktivyÃptyÃdigrahasamarthanavÃde. evamiyatà granthena tarkÃnavatÃre viÓe«ÃdarÓanasya sarvatra satvÃdityà 3 dinà pÆrvapak«iïoktaæ viÓe«ÃdarÓanamabhyupetya svÃrthÃnumÃne svÃrasikÃhitaÓaÇkayo÷ svavyÃghÃtaprasaÇgenÃnuvÃda ukta÷/ adhunà nÃstyeva viÓe«ÃdarÓanamityÃha-- vÃcayi«yate ceti// atraiva bhaÇge ki¤ca vyabhicÃrivyÃv­ttiviÓe«asyÃdarÓana ityÃdigrantheneti bhÃva÷// ---------------------------------------------------------------------------- 1. k«e ÓaÇkÃnu-Âa.Âha.¬a. 2.sà itinÃsti-Âha.¬a. 3.dinà pÆ -Âa.¬a. ---------------------------------------------------------------------------- khakta-vyÃniyÃnu-tti-bhaÇga÷) vyÃptivÃda÷ pu-43. ---------------------------------------------------------------------------- vÃcayi«yate ca paramukhenaiva vyÃptidhÅkÃle vyabhicara 1 vyÃv­ttaviÓe«adarÓanamapyastÅti// nÃpyanumÃnaprÃmÃïyavÃdinà tadaprÃmÃïyavÃdinaæ pratiprayukte parÃrthanumÃne ÓaÇkÃ/ tatra prati vÃdinà mayedaæ sÃdhyaæ vyabhicÃri«yatÅti sarvatra ÓaÇkotthÃpanÃditi dvitÅya÷/ 2 tathÃpi t­ptyarthaæ bhojane parabodhanÃrthaæ ÓabdoccÃraïe evaæ tattatkÃryoddeÓena tattatkÃraïe ca prav­ttirÆpasvakriyÃvyÃghÃtena ÓaÇkÃnudayÃt/ atra -- ---------------------------------------------------------------------------- parÃrthÃnumÃne veti prÃgvikalpitaæ dvitÅpak«aæ viv­ïvanneti nirÃha-- nÃpÅti// dvitÅya ityanvaya÷/ mayà cÃrvÃkeïa khaï¬anakÃreïa và svakriyÃvyÃghÃtena vyÃghÃto virodho hÃnirvÃ/ yadi sarvatra ÓaÇkà tvayotthÃpyate tarhi bhojanamapi 3 t­ptiæ vyabhicari«yati ÓabdoccÃraïamapi parabodhaæ vyabhicari«yatÅti bhojanÃdau na prav­tti÷ syÃt/ asti ca sÃ/ ato na sarvatra ÓaÇkà kÃryetyartha÷/ evaæ vyÃghÃtÃvadhirÃÓaÇketyetadv­di k­tvà vyÃghÃtadaï¬abhayena sarvatra ÓaÇkà notpattumarhatÅtyuktam/ tasya khaï¬anoktaæ rado«amuddhartumÃha-- atreti// ---------------------------------------------------------------------------- 1.cÃri-ka.ga.rÃ. 2.tatrÃpi-ka. tavÃpi-ga.rÃ. 3.prav­tti vyabhi-Âha. ---------------------------------------------------------------------------- pu-44. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ ---------------------------------------------------------------------------- "ÓaÇkà cedanumÃnastyeva na cecchaÇkà tatastarÃm/ vyÃghÃtÃvadhirÃÓaÇkà tarka÷ ÓaÇkÃvadhirmata÷"// ityudayanoktadÆ«aïÃrthaæ cÃrvÃka 1 bhÆ«aïÃrthaæ coktaæ khaï¬ane -- "vyÃdhÃto yadi ÓaÇkÃsti na cecchaÇkà tatastarÃm/ vyÃghÃtÃvadhirÃÓaÇkà tarka÷ ÓaÇkÃvadhi÷ kuta÷"// iti/ asyÃrtha÷/ yadi vyÃghÃta÷ tarhi ÓaÇkÃstyeva/ vyÃghÃto hi svakriyÃyÃ÷ ÓaÇkayà saha virodha÷/ ---------------------------------------------------------------------------- -- vyÃghÃtabhayÃcchaÇkà nodetamarhatÅtyuktaprameye khaï¬ane uktamityartha÷// ÓaÇkÃcediti// kÃlÃntare deÓÃntare và ayaæ hetu÷ sÃdhyaæ vyabhicÃri«yatÅti ÓaÇkà cedutpannà tadÃnumÃnaæ pramÃïamastyeva/ anumÃnaæ vinà kÃlÃntaradeÓÃntarayoranupasthite÷/ na cedevaæ ÓaÇkà tadà sutarÃæ ni÷sandehamanumÃnaæ pramÃïamastyeva/ nanva 3 numÃnaæ pramÃïaæ ÓaÇkà tu kathaæ nivartyeti suh­dbhÃvena p­cchantaæ pratyÃha-- tarka÷ ÓaÇkÃvadhirmata÷/ yÃvacchaÇkaæ tarkaprav­tyà tarkeïa sà nivartanÅyeti/ nanu tarkepi vyÃpterÃvaÓyakatvÃttatrÃpi ÓaÇkÃyÃæ tarkÃntarÃnve«aïenavastheti cettatrottaraæ -- vyÃghÃtÃvadhirÃÓaÇketi// ÃÓaÇkà paramparÃjÃyamÃnà satÅ kvacidviÓrÃmyati/ yatra ÓaÇkÃyÃæ kriyaïÃyÃæ svakriyÃvyÃghÃtÃdirbhavati tatra na ÓaÇkotpattumarhatÅti t­tÅyaparicchede kusumìhjalyuktaÓlokÃrtha÷/ 4 durgamÃrthatvÃddÆ«aïasaukaryÃrthamÃha-- asyÃrtha iti// ---------------------------------------------------------------------------- 1.tokta bhÆ-ka. 2.nvaya÷-Âha. 3.nvastvanu-Âha. 4.dÆ«aïasaukaryÃyÃrthamÃha-- ityasti -Âha.¬a. ---------------------------------------------------------------------------- khakta-vyÃniyÃnu-tti-bhaÇga÷) vyÃptivÃda÷ pu - 45. ---------------------------------------------------------------------------- tathà ca ÓaÇkà pratiyogitayà vyÃghÃtanirÆpakatvena tannirvÃhiketi kathaæ ÓaÇkÃæ vinà vyÃghÃta÷/ nacevdyÃghÃtastadà nivartakÃbhÃvÃtsutarÃæ ÓaÇkÃstyeveti/ brÆma÷/ kimanumÃnaprÃmÃïyepi vyÃptiniÓcayo na saæbhavatÅtyucyate na saæbhavatÅtyucyate kiæ vÃnumÃnamÃtramapramÃïamiti/ nÃdya÷/ "arke cenmadhu vindeta kimarthaæ parvataæ vrajet"/ iti nyÃyena mame«Âasiddhe÷/ na hyahamupeye anumÃnaprÃmÃïye siddhepyupÃyaviÓe«e 'bhinivi«Âostami/ vyabhicÃriïÃpi sÃdhyasiddhiprasaÇgÃcca/ sthÃpanÃyÃæ viraktasyÃpi tava d­«ÂaprakÃratyÃgenÃd­«Âena --- ---------------------------------------------------------------------------- tathà ca ÓaÇketi// tannirvÃhiketyanvaya÷/ vyÃghÃtanirvÃhiketyartha÷/ kathaæ -- pratiyogitayetyÃdi/ evaæ ca vyÃghÃtÃvadhirÃÓaÇketi tarka÷ ÓaÇkÃvadhiriti ca kuta ityuttarÃrdhasya sva«ÂatvÃdartho nokta÷/ vyÃptini 1 Ócayo na saæbhavatÅti tatsaæbhavasya tarkÃdhÅnatvÃt/ tarkasya vyÃptisÃpek«atve nÃnavasthÃpatyÃnutthÃnÃditi bhÃva÷/ 2 arke cediti//"i«ÂasyÃrthasya saæsiddhau ko vidvÃn yatnamÃcaredi"ti vÃkyaÓe«a÷/ ayaæ ca Óloka÷ ÓÃbarabhëyÃdÃvukta÷/ nanu tarkÃdhÅnavyÃptiniÓca 3 hetukaæ prÃmÃïyaæ na prÃptamevetyata Ãha-- na hÅti// anumÃnaprÃmÃïyaæ svÅkurvatà vyÃptiniÓcaya 4 saæbhavovaÓyaæ vÃcyonyathÃtiprasaÇgÃditi bhÃvenÃha-- vyabhicÃriïÃmapÅti// anumÃnaprÃmÃïyasvÅkÃrastavÃyukta ityÃha-- sthÃpanÃyÃmiti// kaÓcidapi mama sthÃpya÷ pak«o neti vadata÷ khaï¬anakÃrasyetyartha÷/ anumÃnaprÃmÃïyamupetya vyÃptiniÓcayakhaï¬anaæ svavyÃhatamityÃha-- vyÃptisÃpek«eïeti// ---------------------------------------------------------------------------- r1.na sambhavatÅti-Âha. 2.tarkece -¬a. 3.ÓcÃyakaæ-¬a. 4.yovaÓyaæ-Âa.Âha. ---------------------------------------------------------------------------- pu-46. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ ---------------------------------------------------------------------------- --prakÃntareïÃnumÃnaprÃmÃïyasÃdhanà 1 pÃtÃcca/ vyÃptisÃpek«eïa tarkeïÃnavasthÃpÃdanÃyogÃcca/ pramÃïatarkÃbhyÃæ vyÃvartavyamiti samayabandhÃyogÃcca/ vyÃpteraniÓcaye ÓabdaÓakterapyaniÓcayenÃdvaitaÓruterabodhakatvÃpÃtÃcca/ lak«aïÃyà apyabhidhÃyamÆlakatvÃt// nÃntya÷/ parakÅyaÓaÇkÃderapyanumeyatayà tacchaÇkÃniv­tyarthaæ tava vÃkyaprayogÃt/ ---------------------------------------------------------------------------- anumÃnasyeva tarkasyÃpi vyÃptiniÓcayaæ vinaiva sÃdhakhatvasaæbhÃditi bhÃva÷/ yadvà tatprÃmÃïyanirvÃhakopÃyÃntarÃbhÃvÃt asmaduktanirvÃhasyaiva tvayÃpi vÃcyatvÃttaddÆ«aïoktirayuktetyÃha-- vyÃptÅti// vyÃptisÃpek«atvena tarkasya khaï¬anaæ vyÃhatamityÃha-- pramÃïeti// paramÃrthÃdvaitad­«Âyà nÃsti samayabandhÃdivyavahÃra ityata Ãha-- vyÃpteriti// yadvà vyÃptiniÓcayo na saæbhavatÅtyetatsva 2 vyÃhatamityÃha-- vyÃpteriti// kevalavyatirekaïiïÃnvayavyatirekiïà và pramÃïalak«aïaÂÅkÃdyuktadiÓà ÓaktergrÃhyatvÃditi bhÃva÷/ yadvà v­ddhavyavahÃrÃdÃvÃpodvÃpÃbhyÃæ ÓaktigrahÃvdyÃptiniÓcayopek«ita iti bhÃva÷/ lak«aïayÃdvaitaj¤Ãnamastu kiæ Óaktigrahaïenetyata Ãha-- lak«aïÃyà iti// mukhyÃrthasaæbandhapÆrvakatvÃllak«aïÃyà iti bhÃva÷// nÃntya iti// anumÃnamÃtramapramÃïiti pak«a ityartha÷/ ---------------------------------------------------------------------------- 1.nÃyÃsÃpÃtÃcca-Âa.ga.rÃ. 2.tyata Ãha-- Âa. tyetadvyÃrÆpayÃtamityÃha-Âha. ---------------------------------------------------------------------------- khakta-vyÃniyÃnu-tti-bhaÇga÷) vyÃptivÃda÷ pu-47. ---------------------------------------------------------------------------- anumÃnÃprÃmÃïyasyÃpi pratyak«Ãdyasiddhatvena tatrÃnumÃnasyaiva pramÃïayitavyatvÃcca/ anumÃnÃprÃmÃïye kÃlÃntarÃderapyasiddhyà tatra vyabhicÃraÓaÇkÃyogÃcca/ pravartakanivartakayori«ÂÃni«ÂasÃdhanatvayorapyanumeyatvena tava kutrÃpi prav­ttiniv­tyayogÃcca/ advaite «a¬vidhatÃtparyaliÇgÃnÃæ prapa¤camithyÃtvÃnubhÆtasvaprakÃÓatvÃdau d­Óya 1 mÃnatvÃnubhÆtitvÃdiliÇgÃnÃæ coktyayogÃcca/ saædigdhÃnaikÃntike vyÃvahÃrikaprÃmÃïyasyà 2 bhÃvÃt/ viÓvamithyÃtvÃderavyÃvahÃrikatvÃcca/ pratyak«aÓabdÃbhyÃmiva liÇgenÃpi j¤Ãnotpatterutpannaj¤Ãnasya bÃdhÃbhÃvena prÃmÃïyaniÓcayasya tadadhÅnani«kampaprav­tte÷ prav­ttisÃmarthyasya cÃnubhavenÃnumÃne viÓe«ÃparÃdhÃbhÃvÃcca// ---------------------------------------------------------------------------- kÃlÃntarÃderasiddhyeti// pararÅtyà kÃladeÓayorÃnumÃnikatvamupetya idaæ dÆ«aïaæ dhyeyam/ siddhÃnte sÃk«isiddhatvÃt/ vyÃvahÃrikaprÃmÃïyamupetya taduktirityata Ãha-- saædigdheti// kÃlÃnta 3 rÃdau sÃdhyaæ vyabhicari«yati kimiti ÓaÇkÃspada ityartha÷/ tÃtvikaprÃmÃïyameva d­ÓyatvÃdi hetÆnÃæ upeyaæ tadbodhya 4 mithyÃtvÃdestÃtvikatvÃt / anyathà vyÃvahÃrikapramÃïasiddhaprapa¤cavanmithyÃtvamapi mithyaiva syÃditi bhÃvenÃha-- viÓyamithyÃtvÃderiti// j¤ÃnotpatterityÃdi«a«Âhyantacatu«ÂayasyÃpi anubhavenetyanvaya÷/ ---------------------------------------------------------------------------- 1.ÓyatvÃnu-Âa.ka.ga.rÃ. 2.syÃpya-ka.ga.rÃ. 3.re sÃ-Âha. 4.viÓvayamithyÃtvÃæÓatÃtvi ityasti- Âha. ---------------------------------------------------------------------------- pu -48. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷/ ---------------------------------------------------------------------------- anyathÃnumÃnameva pramÃïaæ na tu pratyak«ÃdÅti/ pratyak«epi netrameva pramÃïaæ na tu ÓrotrÃdi vedepi dvaitavÃkyameva pramÃïaæ natvadvaitavÃkyamiti ca syÃt// etenÃnumÃnÃtsaæbhÃvanÃmÃtreïa prav­tyÃdikaæ saævÃdÃcca prÃmÃïyÃbhimÃna iti nirastam/ anumÃnÃjj¤Ãnaæ jÃyate tacca 1 saævÃdÅtita vadatà tvayaiva tatpÃmÃïyayopagamÃt/ saæbhÃvanÃtve 2 nÃpi koÂyantarollekhÃpÃtÃcca/ ni«kampaprav­tyanupapatteÓca/ evaævidhasya pÃribhëikasaæbhÃvanÃtvasya mayà 3 bhyupagamÃcca/ pratyak«ÃdinÃpi saæbhÃvanÃmÃtramityÃpÃtÃcca/ autsargikÃbÃdha÷ kvÃcitkabÃdhaÓcobhayatrÃpi sama÷// ---------------------------------------------------------------------------- netramiti cak«urityartha÷/ saæbhÃvanÃmÃtreïeti// utkaÂakoÂikasaædehamÃtreïetyartha÷/ vahnyÃdyanumitistha iti yojyam/ saæbhÃvanamÃtreïa prav­ttau sakampaiva prav­tti÷ syÃt na tu ni«kampetayÃha-- ni«kampeti// nanu mayopetà saæbhÃvanà ni«kampa 4 prav­ttijanikaivetyata Ãha -- evamiti// paribhëÃmÃtrasyÃnumiti prÃmÃïyÃparipanthitvÃditi bhÃva÷/ nanu pratyak«aÓabdayorutsargata÷ sarvatrÃbÃdha eva/ kvacideva ÓuktirÆpyÃdau bÃdha÷/ ato na tatra saæbhÃvanÃmÃtropagamena pratyak«ÃderaprÃmÃïyÃpÃta ityata Ãha-- autsargiketi// ---------------------------------------------------------------------------- 1.j¤Ãnamityadhikam-Âa.ka.ga.rÃ. 2.tvehyanumitÃviti kÃ-Âa. tve hÅnatvenÃpi ko- gÃ.rÃ. 3.yÃpyupaga-ka.ga.rÃ. 4.niv­-Âa.Âha. ---------------------------------------------------------------------------- khakta-vyÃniyÃnu-ttibhaÇga÷) vyÃptivÃda÷ pu -49 ---------------------------------------------------------------------------- ki¤ca vyabhicÃrivyÃv­ttaviÓe«asyÃdarÓane saæbhÃvanaiva kuta÷/ anyathà saædigdhavyabhicÃriïyapi sà syÃt/ darÓane tu yaddarÓane tava saæbhÃvanà taddarÓanenaiva mama niÓcayostu/ sa viÓe«a÷ ka iti cedÃtmÃnameva p­ccha/ yastvaæ darÓanena saæbhÃvitavÃn ni«kampaæ prav­ttaÓca// yadi tava samakoÂi 1 ÓahkÃsÃmagrÅviraho saæbhÃvanà hetu÷/ tarhi mama samakoÂivi«amakoÂikobhayaÓaÇkÃsÃmagrÅviraho niÓcayahetu÷// yadi ca tavÃnve«aïepi vyabhicÃrÃdarÓanasahak­tamupÃdhyadarÓanaæ và upÃdhya 2 darÓanasaæbhÃvanà và yÃvacchaktiparÅk«Ã và saæbhÃvanÃhetu÷/ tarhi mamÃpi ta eva vyÃptiniÓcayahetava÷// evaæ ca yaduktaæ vyÃghÃto yadÅtyÃdi tadaparÃddho«erdhÃnu«ksayeva valgitamÃtram/ ---------------------------------------------------------------------------- ubhayatreti// pratyak«ÃdÃvanumÃne cetyartha÷/ ni«kampaæ prav­ttaÓceti/ yastvamityanukar«a÷// paramukhenaiva viÓe«asvarÆpaæ vÃcayan samaæ mamÃpÅtyÃha -- yadi taveti// aparÃddhe«oriti// aparÃddha÷ lak«yÃdanyatra gata÷ i«u÷ Óaro yasya tasyetyartha÷/ ---------------------------------------------------------------------------- 1.Âi kasaæ-Âa. ÂikaÓaÇkÃsÃ- ga.rÃ. 2.dhyasaæbhà -Âa.ga. bhavasaæ-rÃ. ---------------------------------------------------------------------------- pu-50. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ ---------------------------------------------------------------------------- nahi mayà 1 ni«panna bhojana 2 kriyà và kriyÃyÃ÷ ÓaÇkÃyÃ÷ ÓaÇkayà saha virodho và tajj¤Ãnaæ và ÓaÇkÃnivartakamityucyate/ yena kriyÃyÃæ satyÃæ ÓaÇkÃniv­tya t­ptikÃraïatvanirïaya÷ tasmiæÓca sati kriyeti tvaduktonyonyÃÓraya÷ tvaduktavirodhi 3 pratiyogiÓaÇkÃvaÓyaæbhÃvaÓca 4 syÃt/ kintu tvamapi 5 kriyÃmÆlabhÆtena ÓaÇkÃviruddhakoÂyÃlambana 6 viÓe«adarÓanena niv­ttaÓaÇka÷ san manasà vyÃptiæ niÓcinu«e/ vÃcà tu neti brÆ«e/ tasmÃdvÃÇmanasa 7 visaævÃdaæ kuru«e/ na hi tatarthaæ tatra ni«kampaæ pravartate tacca tatkÃraïaæ neti ÓaÇkate ceti saæbhavati/ tasmÃtvadvacanaæ mÆkohamitivatsvakriyà viruddhamityevocyate// ---------------------------------------------------------------------------- 1.mÃyÃni -Âa.ka. 2.nÃdi kri-Âa.ka.ga.rÃ. 3.ghapra -Âa.rÃ. syÃdarÓa -ga.rÃ. 5.svakri-Âa.ga.rÃ. 6.nena vi-Âa.ga.rÃ. 7.vivÃ-Âa.ga. 8.lgigitame-Âha. 9.dhu-Âha.¬a. ---------------------------------------------------------------------------- svakta-vyÃniyÃnu-ttibhaÇga÷) vyÃptivÃda÷ pu - 51. ---------------------------------------------------------------------------- ki¤ca ÓaÇkÃnivartakena vyÃghÃtena 1 nivartyÃyÃ÷ ÓaÇkÃyÃ÷ svasmÃtpÆrvasatvamevÃpek«yate/ tÃvataiva dhvaæsaæ pratÅva pratiyogitvopapatte÷/ na tu yÃvatsvÃvasthÃnaæ sahabhÃva÷/ tathÃtve hi virodha eva na syÃt/ nahi viÓe«adarÓananivartyà ÓaÇkà bÃdha nivartyà bhrÃnti÷ brahmaj¤ÃnanivartyÃvidyà tejonivartyaæ timiraæ ca nivartakasamakÃlaæ d­«Âam/ bhinnakÃlÅnà ca ÓaÇkà vyÃghÃtena nivartitatvÃnna vyÃghÃtakÃlesti/ yena tarkÃpek«Ã syÃt/ anyathà brahmaj¤ÃnÃdyanantaramapyavidyÃdikaæ syÃt// etena --"vyÃghÃtasya svarÆpasata÷ ÓaÇkÃnivartakatve ÓaÇkà nityaniv­ttà syÃt/ vyÃghÃtodbhÃvanavaiyarthyaæ ca syÃt/ j¤Ãtasya nivartakatve -- ---------------------------------------------------------------------------- ÓaÇkÃyÃ÷ satvamupetyÃpi na do«a ityÃha-- kiæ ceti// virodha eva na syÃditi// sahÃnavasthÃnarÆpatvÃdvirodhasyeti bhÃva÷/ nÃjÃta ekonyaæ hanti nÃpyanyÃdhÃra iti nyÃyena vadhyaghÃtakasthale sahÃvasthÃnamÃvaÓyakamityato deÓatastathÃtvepi na kÃlatastathÃtvaæ kintu paurvÃparyameveti bhÃvenÃha-- na hÅti// nivartyÃvidyetyatrÃvidyeti vibhÃga÷// nanu yadÃÇka¬hÃcicchaÇkÃyÃ÷ satve syÃdeva tanniv­tyarthaæ tarkÃpek«etyanavasthÃpattirevetyata Ãha-- bhinneti// i«ÂÃpattirityata Ãha-- vyÃghÃteti// ---------------------------------------------------------------------------- 1.na svani-Âa.ka.ga.rÃ. ---------------------------------------------------------------------------- pu-52. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ ---------------------------------------------------------------------------- vyÃghÃtarÆpavirodhasya tadabhÃvavyÃpyatvÃtmakatayà vyÃptigarbhitatvena tajj¤ÃnÃya punastakrÃpek«eti"khaï¬anaÓlokasya vyÃkhyÃnÃntaramapyapÃstam/ svakriyÃmÆlabhÆtaviÓe«adarÓanameva ÓaÇkÃnivartakamityuktatvÃt/ vyÃghÃtÃvadhitvÃcchaÇkÃyà iti sudhÃyà apyayamevÃbhiprÃya÷/ kecittu-- vyabhicÃraj¤ÃnÃbhÃvasamÃnakÃlÅnamanvayavyatirekÃnuvidhÃyitvaj¤Ãnaæ ÓaÇkÃnivartakam na tu tatprayojyà kriyà na ca kriyÃj¤Ãnaæ ÓaÇkÃnivartakam yenÃnyonyÃÓraya÷ syÃt ityÃhu÷// iti khaï¬anoktavyÃptiniÓcayÃnupapattibhaÇga÷ // 3. // ------------------------------------------------- ---------------------------------------------------------------------------- tadabhÃveti// ÓaÇkÃbhÃvavyÃpyetyartha÷/ vyÃkhyÃnÃntareti// vyÃghÃto yadi svarÆpasan ÓaÇkÃnivartakastarhi ÓaÇkÃnitya 1 niv­ttà syÃt iti Óe«a÷/ vyÃghÃtasya svarÆpasata÷ sarvadÃbhÃvÃt/ na caita 2 tsvarÆpasannivartakona cettajj¤ÃnÃya vyÃptij¤ÃnÃpek«ÃyÃæ vyabhicÃraÓaÇkÃstyevetyevaæ vyÃkhyÃnÃntaramityartha÷/ svakriyeti// prav­tyÃdirÆpasvakriyetyartha÷/ uktatvÃditi// na hi mayetyÃdipÆrvagranthenoktatvadityartha÷/ sudhÃyà apÅti// bhaktipÃdÅyÃdyanaye -- "jÃti÷ svavyÃhatirj¤eyà chalamarthÃntarottara" mityetavdyÃkhyÃnasudhÃyà api nahi mayetyÃdinokta evÃbhiprÃya ityartha÷/ anvayeti// bhojanÃdau sati t­ptyÃdi tadabhÃve tadabhÃva ityanvayavyatirekÃnuvidhÃyitvaj¤Ãnamityartha÷/ anyonyeti// prÃguktÃnyonyÃÓraya÷ ityartha÷/ atrÃrucibÅjaæ tu yatrÃptavÃkyÃdijanyaviÓe«adarÓanena svakriyà tatrÃnvayavyatirekaj¤ÃnÃbhÃvÃt/ anvayavyatirekÃnuvidhÃyitvaj¤ÃnasyÃpi viÓe«adarÓanÃsmaduktarÅterevÃnusartavyatvÃt kimaneneti// iti khaï¬anoktavyÃptiniÓcayÃnupapattibhaÇga÷ // 3.// ------------------------------------------------ ---------------------------------------------------------------------------- pratvÃbhitva-yovyÃhe-khakta-sÃpra-ÇgaÇga÷) vyÃptivÃda÷ pu - 53. ---------------------------------------------------------------------------- atha prameyatvÃbhidheyatvayorvyÃptigrahe khaï¬anokta sÃrva¬yaprasaÇgabhaÇga÷//4// 1 atroktaæ khaï¬ane -- evaæ cetprameyatvÃbhidheyatvayorvyÃptiæ g­hïata÷ sÃrvaj¤yaæ syÃt/ tathÃca sarvÃntargatÃÓe«aviÓe«ÃïÃæ j¤ÃtatvÃdayaæ ghaÂo ne 2 ti saæÓayÃdikaæ na syÃt/ ---------------------------------------------------------------------------- atha prameyatvÃbhidheyatvayorvyÃptigrahe khaï¬anoktasÃrvaj¤yaprasaÇgabhaÇga÷//4// atreti // vyÃptij¤Ãnavi«aye dÆ«aïamuktamityartha÷/ evaæ cediti// vyabhicÃrà 3 bhÃvasahacÃraj¤Ãnasahak­tapratyak«eïa vyÃptigrahaÓcedityartha÷/ astvityata Ãha-- 4 tathÃceti// saæÓayÃdikaæ saæÓayaviparyayaj¤ÃnÃdikaæ na syÃdityartha÷/ ---------------------------------------------------------------------------- 1.yaccoktaæ-Âa. 2.na ceti-ka. 3.naveti-ga.Âa.rÃ. 3.raj¤ÃnÃbhÃvasahak­tapratyak«eïa vyÃptiÓcedityartha÷/ ityastu-Âha. 4.tataÓceti-Âha. ---------------------------------------------------------------------------- pu - 54. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ ---------------------------------------------------------------------------- na ca prameyamiti j¤Ãnaæ sarvavi«akamapi prameyatvaprakÃrameva na tu ghaÂatvÃdiprakÃrakaæ, samÃnaprakÃrakameva ca j¤Ãnaæ saæÓayÃdiviridhÅti vÃcyam/ tatprakÃrakatvaæ hi tadvaiÓi«Âyavi«ayakatvam/ prameyamiti j¤Ãnaæ 1 ca sarvavi«ayakatvÃdghaÂatvÃdivaiÓi«Âyavi«ayakameveti// atra 2 kecidÃhu÷ -- yadyapi prameyamiti j¤Ãnaæ 1 ghaÂatvÃdivaiÓi«Âyavi«ayakatvam/ tathÃpi na ghaÂatvÃdiviÓe«aïaj¤Ãnajanyaæ prameyamiti j¤ÃnÃtpÆrvaæ ghaÂatvÃdij¤Ãnaniyame mÃnÃbhÃvÃt/ janyaj¤Ãnasya saæÓayÃdivirodhitve ca tadviÓe«aïaj¤Ãnajanyatvaæ tantramiti saæÓayÃdikaæ yuktamiti// yadvà yathà j¤Ãnasya svÃbhÃvena svavi«ayeïa ca saha saæbandhe 3 viÓi«ÂepyabhÃvÃdvyÃv­tto vi«ayeïa saha saæbandhaviÓe«o 'ntya eva, yathà và ghaÂayamityatra ghaÂaghaÂatvayorvi«ayatve 'viÓi«Âepi ghaÂatvÃæÓe viÓe«yavyÃv­tta÷/ sabandho 'nya eva/ ---------------------------------------------------------------------------- saæÓayÃdyupapattimÃÓaÇkya nirÃha-- na ceti// samÃneti// ayaæ ghaÂo na vetyÃdisaædehasya ghaÂa evÃyamiti ghaÂatvÃdiprakÃrakaniÓcayanivartyatvÃditi bhÃva÷/ ghaÂatvÃdiprakÃrakamapi bhavati prameyatvena j¤ÃnamityÃha-- tatprakÃrakatvaæ hÅti// ghaÂatvÃdiparÃmarÓa÷/ vaiÓi«Âyeti/ bhÃsamÃnavaiÓi«ÂyapratiyogitvarÆpatvÃtprakÃratvasyeti bhÃva÷/ kecittu 4 tÃrkikÃ÷// viÓe«a 5 j¤Ãnaæ kÃraïaæ neti matenÃha-- yadveti// anya eveti// ---------------------------------------------------------------------------- 1.nasya sarva -ga. 2.tatra ke- ga.rÃ. 3.avi- ka.ga.Âa. savi-ga.rÃ. 4.t tÃrki-Âa.Âha.¬a. 5.ïaj¤Ã-Âa.Âha. ---------------------------------------------------------------------------- pratvÃbhitvayorvyÃhe-khakta-sÃpra-Çga÷Çga÷) vyÃptivÃda÷ pu - 55. ---------------------------------------------------------------------------- tathà ghaÂoyaæ prameyamiti j¤Ãnadvayepi ghaÂatvasya bhÃsamÃnavaiÓi«ÂyapratiyogitvarÆpa 1 prakÃratve 'viÓi«Âepi ghaÂoyamitij¤Ãnasya 2 pramayemiti j¤ÃnÃdvyÃv­tto ghaÂatvavaiÓi«ÂyÃæÓe saæbandho 'nya eva/ tena ca svarÆpasatà saæbandhena ghaÂatvavi«ayakatvaæ saæÓayavirodhitvena tantram/ taccaprameyamiti j¤Ãne nÃstÅti saæÓayÃdikaæyuktam// etatevÃbhipretyoktamÃcÃryai÷ -- "sarvaæ sÃmÃnyato yasmÃtsarvai 3 revÃnubhÆyate"/ iti/ sÃmÃnyata÷ svarÆpasatà sambandhasÃmÃnyena hetunetyartha÷// yadvà 4 yathà ÓvaityasÃk«ÃtkÃrÃnumityorvi«ayak­taviÓe«ÃbhÃvepi -- ---------------------------------------------------------------------------- pratiyogyanuyogibhÃvÃtsvÃbhÃvaæsabandhÃrdvi«ayavi«ayÅbhÃvarÆpo 'nya evetyartha÷/ ghaÂatvÃæ 5 Óe ghaÂatvena 6 saha j¤Ãnasya viÓe«yavyÃv­tto 'nya evetyartha÷/ tataÓca kimityata Ãha-- tena ceti// uktamiti// taittirÅyabhëye / prak­topayogitayÃrthamÃha-- sÃmÃnyata iti// saæbandhasÃmÃnyeti// yÃd­Óasaæbandhena j¤Ãnaæ saæÓayÃdivirodhi tadanyena sabandhenetyartha÷/ tÃd­Óasaæbandhe vivÃdinaæ pratyÃha-- yadveti// ÓaÇkha÷ Óveta iti sÃk«ÃtkÃrasya ÓaÇkhatvÃdi 7 hetujanyÃnumiteÓcetyartha÷// ---------------------------------------------------------------------------- 1.patve 'vi-ga. 2.prameyamatij¤Ãnasya ityadhikam-ka. 3.rapya-ga.rÃ. 4.yatheti na -ka.Âa. 5.tvÃdau -Âa. ghaÂatvÃgha-¬a. 6.ghaÂatvÃdinÃ-Âa.Âha. 7.ditihe-¬a. ---------------------------------------------------------------------------- pu-56. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ ---------------------------------------------------------------------------- -- karaïa 1 vaijÃtyaprayuktÃjjÃtibhedÃdeva pÅtatvabhramavirodhitvÃvirodhitve; yathà và maï¬ÆkavasÃjjanÃktanayanasya puæso vaæÓe cÃk«u«aspÃrÓanayo÷ sÃk«ÃtkÃrayorvi«ayak­taviÓe«ÃbhÃvepi jÃtibhedÃdevoragabhramanivartakatvÃnivartakatve; tathà vi«ayak­taviÓe«ÃbhÃvepi sÃmÃnyapratyÃsatyajanyaæ j¤Ãnaæ saæÓayavirodhi/ na tu tajjanyam/ kÃraïavaijÃtyaprayuktÃdvaidharmyÃt// etadapyuktam-- sÃmÃnyata iti/ sÃmÃnyapratyÃsattimapek«yetyartha÷// athavà saæÓayavirodhitve na 2 ghaÂatvaprakÃrakatvamÃtraæ tantram/ ---------------------------------------------------------------------------- nanu -- ÓaÇghagatarekhoparekhaparimÃïÃdivi«ayakatvaæ sÃk«ÃtkÃrasyÃsti natvanumiterata÷ kathaæ vi«ayak­taviÓe«ÃbhÃva÷/ maivam/ yadviya«ayakatvena bhramavirodhitvaæ tadamÓe viÓe«yasyÃbhipreyatatvÃt/ na hi ÓvaityÃæÓe dvayo÷ kaÓcidapi viÓe«ostÅti bhÃva÷/ nivartakatvÃnivartakatve iti // 3. yathÃyogamanvayo na tu yathÃkramam/ cÃk«u«atvajÃtyÃkrÃntasyÃnivartakatvaæ pratyutabhramajanakatvameva spÃrÓatvajÃtiyuktasya na nivartakatvamityartha÷// na tu tajjanyamiti// prameyatvaj¤Ãnaæ ca prameyatvarÆpasÃmÃnyapratyÃsattijanyamiti vÃkyaÓe«a÷// ityartha iti// ---------------------------------------------------------------------------- 1.kÃraïe vai- ka kÃraïavai- ga.rÃ. 2.tve gha-ka.rÃ. 3.tvaæ gha-ga. 3.yathÃkramamanvaya÷ cÃk«u«eti nirde«acÃk«u«etyartha÷ na tu tajjanyamiti ityasti-Âha. ---------------------------------------------------------------------------- pratvÃbhitvayorvyÃhe-khakta-sÃpra-ÇgaÇga÷) vyÃptivÃda÷ pu - 57. ---------------------------------------------------------------------------- kintu virodhikoÂyavyÃv­ttarÆpÃnÃliÇgataghaÂatvaprakÃrakaniÓcayatvam/ tacca ghaÂoyamiti niÓcayosti/ na tu prameyamiti niÓcaye/ tatra ghaÂatvasya virodhyavyà 1 v­ttaprameyatvÃliÇgitatvena prakÃratvÃt// nanvevaæ cet-- prameyatvaviÓi«ÂaghaÂatvÃnayaæ iti j¤Ãnamapi saæÓayavirodhi na syÃt/ tatra ghaÂatvasya virodhisÃdhÃraïaprameyatvÃliÇgitatvenaiva prakÃratvÃ1 diti cenna/ udÃh­taj¤Ãne ghaÂatvavatvasya prameyatvÃliÇgitatvenÃpratÅte÷/ prameyamitij¤Ãne tu svasminbhÃsamÃnasya sarvasyÃpi prameyatvÃliÇgitatvena pratÅte÷// ---------------------------------------------------------------------------- yadyapi siddhÃnte sÃmÃnyapratyÃsattirnÃsti/ anugatadharmà 2 pÃkaraïÃt pÆrvaparicchede/ tathÃpi paramatÃva«Âambhenedaæ samÃdhÃnam// yadvà sÃmÃnyaæ tu samÃnÃnÃæ sad­ÓÃnÃæ bhÃva÷ sÃmÃnyamiti sÃd­ÓyamevetyanugatajÃtibhaÇgoktidiÓà prameyatvaviÓi«ÂasÃd­syapratyÃsattiæ và pramayeni«ÂhasÃd­ÓyarÆpapratyÃsattiæ vÃpek«yeti svamatarÅtireveyamapÅti dhyeyam// saæÓayavirodhitva iti vibhÃga÷/ na tatnramiti na¤onvaya÷/ viruddheti 3/ viruddhà yà koÂi÷ tadavyÃv­ttaæ tasyÃæ vidyamÃnaæ yadrÆpaæ yo dharma÷ tadanÃliÇgitetyartha÷/ udÃh­taj¤Ãna iti// prameyatvaviÓi«ÂaghaÂatvavÃnayaæ ityuktaj¤ÃnÃkÃra ityartha÷// ghaÂatvavatvasyeti// ---------------------------------------------------------------------------- 1.vyÃvartakapra-ga.rÃr. 2.manirÃkaraïÃt-Âha. 3.virodhÅti virodhinÅ yà ko-Âha. ---------------------------------------------------------------------------- pu-58. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ ---------------------------------------------------------------------------- etadapyuktaæ sÃmÃnyata iti/ virodhikoÂyavyÃv­ttadharmÃliÇgitatvenetyartha÷// yadvà sÃmÃnyapratyÃsattisÃpek«aæ j¤Ãnaæ, ghaÂasya prameyatvenaiva saha guïapradhÃnabhÃvalak«aïasaæbandhaæ g­hïÃti na tu ghaÂatvÃdinà saha tadà tadagrahepi anyadà tadgrahasaæbhavena hÃnyabhÃvÃditi na saæÓayavirodhi// etadapyuktaæ sÃmÃnyata iti/ guïapradhÃnabhÃvarÆpasaæbandhaæ vinetyartha÷// yadvà vyÃptij¤Ãnaæ viprak­«ÂavyÃpyÃæÓe na niÓcayarÆpaæ kintu saæbhÃvanÃrÆpam vyÃptyaæÓe tu niÓcayarÆpamiti narasiæhÃkÃramiti na kopi do«a÷/ ata eva paddhatau"yadyanyatrÃpi dhÆma÷ syÃttarhi tasyÃpyevamityevaæ vyÃptigraho bhavatÅtyata÷ kÃtrà 1 nupapattiri"tyanenaitameva pak«amuktvÃ"etena prameyatvÃbhidheyatvayorvyÃptiæ g­Çïata÷ sÃrvaj¤yaprasaÇga ityapi parÃstimi"tyuktam/ ---------------------------------------------------------------------------- ghaÂatva 2 syaiva tadÃliÇgitatvapratÅteriti bhÃva÷/ guïapradhÃnabhÃveti// viÓe«aïaviÓe«yabhÃvetyartha÷/ paddhatyanurodhena pak«ÃntaramÃha-- yadvà vyÃptij¤Ãnamiti// na niÓcayarÆpamiti vibhÃga÷/ saæbhÃvanÃrÆpaæ utkaÂakoÂika 3 saæÓayarÆpam// na kopÅti// sÃrvaj¤yÃpattido«o và saæÓayÃdyabhÃvÃpattido«o và netyartha÷/ evaærÆpaæ j¤Ãnamad­«Âacaramityatolaukikavaidikad­«ÂÃntÃvÃha-- d­«yata iti// ---------------------------------------------------------------------------- 1.kà và nu-ga.rÃ. 2.vatva-¬a. 3.Âisaæ-Âa.¬a. ---------------------------------------------------------------------------- pratvÃbhitvayorvyÃhe-khakta-sÃpra-ÇgaÇga÷) vyÃptivÃda÷ pu - 59. ---------------------------------------------------------------------------- d­Óyate hi yadyatithirÃgacche 1 ttarhi bhojayitavya÷ yadi rathaærasÃmà soma÷ syÃdaindravÃyavÃgrÃt g­hïÅyÃdi 2ti vÃkyajanya 3 j¤Ãnasya nimittÃæÓe saæbhÃvanÃtvepi tasminsati naimittikaæ kÃryamityaæÓe niÓcayatvam// etadapyuktaæ sÃmÃnyata iti/ sÃæmugdhyena nirdhÃraïaudÃsÅnyenetyartha÷/ anyathà tavÃpi sarvaæ khalvidaæ brahmetyÃdivÃkyÃrthadÅrna syÃt/ sarvaÓabdaprayogÃÓca na syÃt/ sÃrvaj¤yÃpattirityÃpÃdanaæ ca na syÃdityuktam// iti prameyatvÃbhidheyatvayorvyÃptigrahe khaï¬anoktasÃrvaj¤yaprasaÇgabhaÇga÷//4// ---------------------------------------------------------------------------- yadi rathantareti// somo jyoti«Âoma÷/ jyoti«Âome hi rathantaraæ p­«Âaæ b­hatp­«Âaæ bhavatÅti vaikalpike rathantarÃkhyab­hadÃkhyasÃmanÅ Órute tathÃgnidevatetyupÃæÓumÃsÃdayati somo devatetyantaryÃmyasyetyÃdinolÆkhalÃkÃrÃ÷ grahaÓabditÃ÷ pÃtraviÓe«ÃÓca ÓrutÃ÷/ tatra somo jyoti«Âomo yadi rathantarÃkhyasomayukta÷ syÃt tadà aindravÃyava evÃgra÷ prÃthamiko ye«Ãæ tÃnaindravÃyavÃgrÃng­hïÅyÃdityartha÷/ vicÃritaæ caitadvÃkyaæ dvitÅyasya t­tÅyapÃdÅyÃdyanaye// anyatheti// pÆrvoktapak«a«aÂke 'nyatamasyÃpyanaÇgÅkÃra ityartha÷// tavÃpÅti// khaï¬anakÃrasyÃpÅtyartha÷// iti prameyatvÃbhidheyatvayorvyÃptigrahe khaï¬anoktasÃrvaj¤yaprasaÇgabhaÇga÷//4// 1.tsa bho-Âa. 2.tyÃdi vÃ-Âa.rÃ. 3.nyasya j¤Ã -Âa. ---------------------------------------------------------------------------- pu- 60. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ -------------------------------------------------------------------------- atha pak«atÃvÃda÷ // 2 // 11-6-2001. atha paroktapak«alak«aïabhaÇga÷ // 5 // atha pak«atà nirÆpyate/ tatra na tÃvatsandhigdhasÃdhyadharmà dharmÅ pak«a÷/ -------------------------------------------------------------------------- atha pak«atÃvÃda÷ // 2 // atha paroktapak«alak«aïabhaÇga÷ // 5 // evamanumÃnavak«aïaæ tadaÇga 1 vyÃptisvarÆpaæ tanniÓcayopÃya 2 muktvà tatra bÃdhakaæ ca nirasyedÃnÅmanumÃnasahakÃrisaæpattirÆpÃvasaraprÃptà pak«atà nirÆpyata ityÃha-- atheti// yadvÃnumÃnasya dvayaæ sÃmarthyaæ vyÃpti÷ samucitadeÓav­ttitvaæ ca/ tatrÃntyamapi dvedhÃ/ pak«adharmatÃrÆpà tadanyarÆpà ceti/ kayoÓcitsamÃnadeÓakÃlayo÷ kayoÓcidbhinnadeÓakÃlayorityÃdipaddhatyukte÷/ tathà ca kvÃcitkapak«adharmatÃsÃpek«atvÃtsà nirÆpyata ityÃha -- atheti// tatra pak«atÃnirÆpaïe kÃrye satÅtyartha÷/ saædigdhasÃdhyadharmeti// sÃdhyadharmetyevoktau sapak«asyÃpi pak«atÃpÃtÃtsaædigdhetyuktam/ dharmipadaæ spa«ÂÃrthamityeke/ prÃmÃïikatvakathanÃyetyanye/ sÃdhanetivyÃptivÃraïÃya dharmipadam 1 dharmitvaæ ca sÃdhyÃpek«ayà dhyeyamiti prek«Ãvanta÷// -------------------------------------------------------------------------- 1.bhÆtetyadhikam-Âha. 2.yaæ coktvà - Âha. 3.mitiprek«Ã-Âha.¬a. m deya- miti pre-Âha. -------------------------------------------------------------------------- pakta-palak«a-bhaÇga÷) pak«atÃvÃda÷ pu - 61. -------------------------------------------------------------------------- anumatikÃle saædehasyÃsatvena viÓe«aïatvÃyogÃt/ upalak«aïatve 'tiprasaÇgÃt/ asaædehepi sÃmagrÅbalÃdanumitidarÓanÃcca// nÃpi sÃdhakamÃnÃbhÃvo yatra sa pak«a÷/ -------------------------------------------------------------------------- atra saædigdhaæ ca tat sÃdhyaæ ca saædigdhasÃdhyaæ saædigdhasÃdhyaæ dharmo yasyeti bahuvrÅhau sati"dharmÃdanickevalÃdi"tyanicpratyaya÷/ 1 tatra hi kevalÃditi na dharmaviÓe«aïam/ kintu bahuvrÅhyÃk«iptapÆrvapadasya viÓe«aïam/ tena pÆrvapadÅbhavata÷ kevalÃdanyanirapek«Ãtparo yo dharmaÓabdastadantÃdityartho bhavati/ tathà ca saædigdhasÃdhyapadasya bahuvrÅhau pÆrvapadÅbhavato 'nyanirapek«atvÃdbhavatyanijiti 2 dhyeyam/ 3 etacca dhÃtuv­ttau vyaktam/ uktavigrahapak«e kaivalyasya dharmaviÓe«aïatvepyasti pratyayaprÃptirityapyÃhu÷// asatveneti// parÃmarÓÃtpÆrvaæ liÇgadarÓanavyÃpti 4 smaraïÃdinà tasya nÃÓÃditi bhÃva÷/ atiprasaÇgÃditi// siddhidaÓÃyÃmapi pak«atÃpatteriti bhÃva÷/ vyatirekavyabhicÃra cÃha-- asaædehepÅti// ghanagharjitÃdisthala iti bhÃva÷/ yatreti// yanni«ÂhasÃdhyavi«aye/ yadvà sÃdhyasÃdhakamÃnÃbhÃvo yatra parvatÃdipradeÓe sa ityartha÷/ evamagrepi/ Órotavyo gurÆpadeÓena j¤Ãtavyo mantavyo yuktyanusaædhÃnarÆpamananotpannÃnumitirÆpaj¤Ãnena vi«ayÅkartavya ityartha÷/ --------------------------------------------------------------------------- 1.yadÃtu dhÃtu v­tyuktadiÓà kevalÃditi na dharmaviÓe«aïaæ kintu ityastu -Âha. 2.dhyeyamiti na -Âa.¬a. 3.yadà tu 'v­ttau pa¤camÃntyapÃde kevalÃtpÆrvapadÃt na padasamudÃyÃt ityuktadiÓÃtha÷/ tadà nijatracintya÷/ asatveneti-Âha. 4.koÂÅtyadhikam-¬a. --------------------------------------------------------------------------- pu-62. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- Órotavyo mantavya ityÃdau sÃdhake satyapi pak«atvadarÓanÃt/ vipak«asyÃpi tatprasaÇgÃcca// nÃpi bÃdhakamÃnÃbhÃvo yatra sa pak«a÷/ sa pak«asyÃpi tatprasaÇgÃt// nÃpyabhÃvadvayaæ yatra sa pak«a÷/ mantavya ityÃdau tadabhÃvepi pak«atvÃt// nÃpi sÃdhÃyavattayà vi«Ãdhayi«Ãvi«ayo ya÷ sa pak«a÷/ anicchà 2 yÃmapyanumitidarÓanÃt// nanu -- si«Ãdhayi«Ãvirahasahak­tasÃdhakamÃnÃbhÃvo yatra sa pak«a÷/ --------------------------------------------------------------------------- sÃdhake satÅti// ÓravaïaÓabditaæ upadeÓajanyaæ yajj¤Ãnaæ tasminsatyeva tatsamÃnavi«ayaÓravaïÃnantarabhÃvimanana 3 rÆpÃnumÃnena Óravaïavi«ayÃrthÃnumityanudayena mananavaiyarthyÃpatteriti bhÃva÷// vipak«asyeti// sÃdhyÃbhÃvavata÷/ tatra sÃdhyÃbhÃvasÃdhakasyaiva satvena sÃdhyasÃdhakhasyÃbhÃvÃt/ anena sapak«asyÃpÅtyetadapi vyÃkhyÃtaprÃyam/ tadabhÃvepÅti// ÓravaïÃdirÆpasÃdhakasyaiva tatra satvenÃbhÃvadvayÃbhÃvepi pak«atÃsatvÃdityartha÷/ nÃpi sÃdhyeti// sÃdhyavatvena sÃdhayitumicchà sÃdhyavattayà si«Ãdhayi«Ã tadvi«aya ityartha÷/ ani«ÂÃyÃ÷ ani«Âavi«ayÃyÃ÷/ icchÃæ pratyavi«ayÅbhÆtapadÃrthavi«ayÃyà ityartha÷// maïik­tà siddhÃntitamipi lak«aïamÃÓaÇkate-- nanviti// --------------------------------------------------------------------------- 1.ya÷ sa iti nÃsti-Âa.rÃ. 2.cchayÃnumitida-ka. «ÂÃyÃ-ga.Âa.rÃ. 3."Óravaïavi«ayÃrthasyÃnumÃnena tatra pak«atÃbhÃve anumityanudayena"ityasti-Âa.¬a. nena Óra ityasti-Âha. --------------------------------------------------------------------------- pakta-palaïa-bhaÇga÷) pak«atÃvÃda÷ pu - 63. --------------------------------------------------------------------------- evaæ ca mantavya ityatar si«Ãdhayi«ÃviraharÆpaviÓe«aïÃbhÃvÃt ghanagarjitena madhÃnumÃne sÃdhakamÃnarÆpaviÓe«yÃbhÃvÃt si«Ãdhayi«o÷ puæso dhÆmÃnumÃne ubhayÃbhÃvÃdvi 1 Ói«ÂÃbhÃvÃdviÓi«ÂÃbhÃvo 'nugata iti tatratatra 2 pak«atÃyuktÃ/ yatra tu si«Ãdhayi«Ã 3 virahayute spa«Âad­«Âe ghaÂÃdau viÓe«aïaæ viÓe«yaæ cÃsti na tatra pak«ateti cenna/ asi«Ãdhayi«ordhÆmÃnumÃne ghanagarjitena meghÃnumÃne cÃnumite÷ pÆrvaæ liÇgaparÃmarÓarÆpasadhakhamÃnasya satvenÃpak«atvÃpÃtÃt// --------------------------------------------------------------------------- maïyuktavivaraïapÆrvakaæ prÃguktado«Ã netyÃha-- evaæ ceti// evaæ pak«alak«aïe satÅtyartha÷/ si«Ãdhayi«orityetatsi«Ãdhayi«ÃviraharÆpaviÓe«a 4 ïÃbhÃvopapÃdanÃyoktam/ ubhayeti// sÃdhakamÃnasya si«Ãdhayi«Ãvirahasya cÃbhÃvÃdityartha÷/ evamavyÃptiæ nirasyÃtivyÃptiæ ca nirÃha-- yatratviti// viÓe«aïamiti// si«Ãdhayi«Ãviraha÷ pratyak«arÆpasÃdhakamÃnaæ cÃstÅtyartha÷/ asi«Ãdhayi«oriti// etacca si«Ãdhayi«ÃviraharÆpaviÓe«aïasadbhÃvÃyoktam/ evaæ ca tatra viÓe«aïaviÓe«yayordvayorapi satvenÃnyatarÃbhÃvena vobhayÃbhÃvena và na viÓi«ÂÃbhÃvastatrÃstÅtyavyÃptiriti bhÃva÷// --------------------------------------------------------------------------- 1.viÓi«ÂÃbhÃvÃditi nÃsti-Âa.ka.ga.rÃ. 2.puna÷ tatreti nÃsti-ka.ga.Âa. prathamatopi nÃsti-rÃ. 3.rahite-ka.ga.Âa. 4.«opa-Âa. «ÃbhÃvo-¬a. --------------------------------------------------------------------------- pu-64. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- atha matam-- si«Ãdhayi«Ãvirahasahak­tasiddhyabhÃvo yatra sa pak«a÷/ anumite÷ pÆrvaæ ca sÃdhakamÃnatvepi na sÃdhyasya siddhirastÅti tatra pak«atà yuktÃ// nanu -- evaæ sati saæÓayÃnanatrapratyak«asthale pak«atà syÃt/ tatra puru«atvasiddhirÆpaviÓe«yÃbhÃvena viÓi«ÂÃbhÃvasaæbhavÃt / tasmÃtsi«Ãdhayi«Ãvirahasaharak­tasiddhitatkaraïÃnyÃntatvà 1 vacchinnÃbhÃvo yatra sa 2 eva ca pak«a÷/ --------------------------------------------------------------------------- pak«adharÃdyuktavivak«ÃmÃÓaÇkate- atha matamityÃdinà -- maivamityantena// saæÓayÃnantareti// sthÃïurvà puru«o veti saæÓayÃnantaraæ puru«atvavyÃpyakarÃdirÆpaviÓe«adarÓanÃnantaraæ puru«a evÃyamiti jÃyamÃnapratyak«asthala ityartha÷/ saæÓayÃnantarapratyak«asthale do«aparihÃrÃya yaj¤apitanokta samÃdhiæ pak«adharÃdyuktado«eïa pÆrvapak«imukhenaiva nirasitumÃha-- tasmÃtsi«Ãdhayi«eti// siddhitatkaraïÃnyataratvÃvacchinnetyasya ni«kar«eïÃrtho 3 nyÃnyatveti// siddhitatkaraïÃbhyÃæ yadanyat jagat tadanyat siddhistatkaraïaæ ca tatvenetyartha÷/ anugatyarthamÃnyÃnyatvÃvacchinnetyuktam/ anyÃnyatvÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃva ityartha÷/ prÃguktado«aæ nirÃha-- evaæ ceti// nanvevaæ 4 dhÆmÃdisthepyuktadiÓà liÇgaparÃmarÓasatvÃtpak«atà nasyÃdityata Ãha-- dhÆmeti// --------------------------------------------------------------------------- 1.tvaliÇgÃbhÃvo-ka. 2.sapak«a÷-ga.Âa.rÃr. 3.thonyÃnyatve-Âa.Âha.¬a. 4.evaæ ca saæÓayottarapratyak«asthale ityuktadiÓÃ- Âha. --------------------------------------------------------------------------- pakta-palaïa-bhaÇga÷) pak«atÃvÃda÷ pu - 65. --------------------------------------------------------------------------- evaæ ca saæÓayÃnantarapratyak«asthale ca siddherabhÃvepi puru«atvavyÃpyakara 1 caraïÃdirÆpasiddhikaraïasya satvÃnna pak«atÃ/ dhÆmÃnumÃne tu pak«atà yuktÃ/ ka 2 raïaÓabdenÃnumitijanakaparÃmarÓetara 3 tatkaraïasyÃbhipretatvÃditi cenna/ tatra pak«atÃyà i«ÂatvÃt// nacaivaæ tatrÃnumitireva syÃnna tu pak«atyak«am/ anumitisÃmagryÃ÷ balavatvÃt/ anyathà dhÆmÃnumÃnepi liÇgaparÃmarÓÃnantaraæ tadanuvyavasÃya eva syanna tvanumitiriti vÃcyam/ --------------------------------------------------------------------------- parÃmarÓeti// evaæ cedapi saæÓayottarapratyak«asthale puru«atvavyÃpyakarÃdidarÓanarÆpaparÃmarÓasatvepi taditarapatyak«arÆpasiddhikaraïasyÃpi satvÃn 4 tatra pak«atÃpattiriti bhÃva÷// atamatamiti ÓaÇkitaiva nirÃha-- tatreti// saæÓayottarapratyak«asthale/ tathà ca tadarthaæ siddhitatkaraïÃnyÃnayatvetyÃdi na vaktavyamiti bhÃva÷/ etena tatra pak«atÃvirahadarÓanà 5 tpak«atÃsatvasya tatra 6 kenÃpyakathanÃditi maïikaïÂhoktaæ nÃdartavyamityuktaæ bhavati/ tadanuvyavasÃya iti// parÃmarÓotpatyanantaraæ parÃmarÓÃnuvyavasÃyaæ pratibadhyÃnumiterevotpÃdobhyupagato 'numitisÃmagryà balavatvayuktimÃÓritya tanna syÃt ityartha÷/ etacca j¤Ãnasya bubhutsitagrÃhyatvamatamÃÓrityoktam/ abubhutsitagrÃhyatve tu syÃdevÃnuvyavasÃya iti dhyeyam/ parÃmarÓasya caramakÃraïatvaæ ca 7 svasya j¤Ãtaikasatvena svapratyak«Ãjanakatveneti dhyeyam/ --------------------------------------------------------------------------- 1.rÃdi darÓanarÆpa-- ka.ga.Âa.rÃ. 2.atra sarvatra kà ityasti-Âa. 3.rakaraïa -ka.ga.rÃ. 4.ttatra pak«atÃnÃpatti÷-Âha.¬a. 5.tatretyadhikam-Âha. 6.tatreti na -Âha. 7.vyavasÃyatvena svapra-Âha. --------------------------------------------------------------------------- pu-66. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- saæÓayÃnantarapratyak«asthale viÓakalitayorvyÃptipak«adharmatà 1 j¤Ãnayo÷ satvepi liÇgaparÃmarÓÃbhÃvÃt/ sÃk«ÃtkaromÅtyanuvyavasÃyena samÃnavi«aye phalavabalena pratyak«asÃmagryÃ÷ prÃbalyakalpanÃcca// nanu -- tathÃtve tatranumitatsÃyÃæ satyÃmapyanumitarna syÃt/ anumitsayÃpi hi pak«ataiva saæpÃdyÃ/ --------------------------------------------------------------------------- na tvanumitiriti// anuvyavasÃyena parÃmarÓanÃÓenÃnumitikÃraïÃbhÃvÃditi bhÃva÷/ viÓakalitayoriti// karÃdi÷ puru«atvavyÃpya÷/ ayaæ ca karÃdimÃnityeva tatra dhÅrnatu puru«atvavyÃpyakarÃdimÃnayamitita dhÅrityanumitisÃmagryabhÃvÃdeva nÃnumitirna tu pak«atÃvirahÃditi bhÃva÷/ tatrÃpyastu parÃmarÓa iti vÃdinaæ pratyÃha-- sÃk«Ãditi// samÃne vi«aya iti// evaæ ca parÃmarÓe 2 'nuvyavasÃyajanayitvÃnumitijanakatvaæ yuktam/ samÃne vi«aye pratyak«asÃmagryà balavatvepi bhinne vi«aye 'numitisÃmagrÅbalavatvasaæbhavÃditi bhÃva÷// tathÃtva iti// saæÓayottarapratyak«asthe pak«atÃsatvepi pratyak«asÃmagrÅprÃbalyena pratyak«asyaivotpÃdÃÇgÅkÃre satÅtyartha÷/ tatra saæÓayottarapratyak«asthale / anumitsà si«Ãdhayi«Ãpade nÃtrÃbhimatÃ/ na tu siddhisÃmÃnyecchà / ÓravaïÃnantarabhÃvino mananasyÃnudayÃpatteriti bhÃvenÃnumitsÃpadaprayoga÷/ anumitsayÃpihÅti// si«Ãdhayi«ÃviraharÆpivaÓe«aïasyÃbhÃvaprayuktaviÓi«ÂÃbhÃvasaæpÃdanadvÃrà viÓi«ÂÃbhÃvarÆpapak«ataiva saæpÃdyetyartha÷// --------------------------------------------------------------------------- 1.tayo÷ -kar. 2.ÓÃnu- Âha.¬a. --------------------------------------------------------------------------- pakta-palaïa-bhaÇga÷) pak«atÃvÃda÷ pu - 67. --------------------------------------------------------------------------- tvayÃca pak«atÃyÃæ satyÃmapi pratyak«asÃmagrÅbalavatÅti 1 kalpanÃditi cenna/ ubhayatra pak«atÃyÃæ satyÃmapi phalabalenÃnumitsà prabalapratyak«asÃmagrÅrÆpapratibandhakavirodhyuttambhikÃ/ tathà 2 cÃnumitsÃyÃ÷ pak«atÃsaæpÃdakatvÃbhÃvepi pratibandhakapratyak«asÃmagryÃmuttejakatvÃt/ tvayÃpi hi siddhirÆpapratibandhakavirodhyuttambhakatvenaiva si«Ãdhayi«Ã pak«atÃyÃæ praveÓitÃ// --------------------------------------------------------------------------- tvayà ceti// saæÓayottarapratyak«asthale pak«atÃstÅti vÃdinà cetyartha÷/ ubhayatreti // 3. dhÆmÃnumÃne saæÓayottarapratyak«asthale cetyartha÷/ phaleti// anuminomÅtyanubhavasiddhÃnumitirÆpaphalabalenetyartha÷/ anumitsà virodhyuttimbhiketyanvaya÷/ anumitipratibandhakasya yadvirodhi taduttimbhiketyartha÷/ kalpanÃditi// anumitsÃdaÓÃyÃæ anumitirna syÃditi do«o neti yejyam/ parasyÃpi sammatametadityÃha-- tvayÃpÅti// yaj¤apatinÃpÅtyartha÷/ si«Ãdhayi«Ãvirahasahak­tasiddhÅtyÃdivadatà si«Ãdhayi«Ãvirahe sita siddhi÷ pratibandhikà tasyÃæ tu satyÃæ neti k­tvà tÃd­ÓasiddhyÃdyabhÃva÷ pak«atetyuktatvÃditi bhÃva÷// nanvevamanumitsÃvirahasahak­tapratyak«asÃmagryà balavatvenÃnumiti pratibandhakatve tÃd­ÓasÃmagryabhÃva÷ tÃd­ÓasiddhyabhÃvaÓca dvayamapyanumitau kÃraïamiti vinigamakÃbhÃvÃtpak«atÃtvamubhayorapyastviti cenna/ dvavo÷ kÃraïatvÃviÓe«epi lÃghavÃtsiddhyabhÃva eva pak«atÃrÆpapak«apadaprav­ttinimittam/ --------------------------------------------------------------------------- 1.tyuktamiti cenna -ga.Âa.rÃ. 2.tathÃcÃnumitsÃviraha sahak­tapratyak«asÃmagrÅbalavatÅti kalpanÃt -ga.Âa.rÃ. 3.anumitsÃvati tadabhÃvavati cetyartha÷ ityadhikam -- Âha. --------------------------------------------------------------------------- pu-68. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- tasmÃtsi«Ãdhayi«Ãvirahasahak­tasiddhyabhÃvo yatra sa 1 pak«a iti cet -maivam// satyÃæ siddhau asatyÃmapi si«Ãdhayi«ÃyÃmanumitidarÓanÃt/ d­Óyate hyasaædihÃnasyÃpi ÃptavÃkyÃdvahniæ niÓcitavatopi giriÓikhare abhraælihÃæ dhÆmarekhÃæ paÓyato daivÃvdyÃptismaraïe sati ananumitsoranumiti÷/ na hi sÃmagrÅ prek«ÃvatÅ/ yena mayà kartavyamanyena k­tamiti paryÃlocyodÃsÅta/ anubhavÃnusÃreïa hi lak«aïaæ kalpyam/ na tu svakalpitalak«aïarak«aïÃrthamanubhavapŬÃ/ asti cÃtra na kevalaæ vahni÷ Óruta÷ kiæ tvanumitopÅtyanubhava÷/ --------------------------------------------------------------------------- na tvadhikam/ gauravÃt/ ki¤cÃnyÃnyatvÃvacchinnà bhÃvatvena na janakatvam/ maïyÃdisthalepi mantrÃnyÃnyÃbhÃvatvenÃpi hetutÃpatyà pratibandhakÃbhÃvakÆÂa÷ kÃraïamiti siddhÃntabhaÇgÃpatte÷/ t­ïÃdyanyÃnyatvenÃpi hetutÃpatyà kÃryavaijÃtyÃsiddhiprasaÇgÃdityÃdyabhiprÃyeïa"atra matami"tyÃdiÓaÇkità svamatamupasaæharati-tasmÃditi// idamapi lak«aïamavyÃptiriti bhÃvena -- "asiddhasÃdhane do«a÷ ko vyÃptiryadi vidyate"/ iti bhaktipÃdÅyÃnuvyÃkhyÃnasudhoktaæ h­dik­tvà nirÃha-- satyÃmityÃdinà // tatra viÓe«aïaviÓe«yayordvayorapi satvenÃnyatarÃbhÃvaprayuktasyobhayÃbhÃvanimittakasya và viÓi«ÂÃbhÃvasyÃbhÃvÃdvayÃptiriti bhÃva÷/ na ca 2. pak«ataiva neti vÃcyam anumitirÆpaphaladarÓanena tatra pak«atÃyà ÃvaÓyakatvÃdityÃha-- d­Óyate hÅti// anubhava eva nÃstÅtyata Ãha-- asti ceti// --------------------------------------------------------------------------- 1.evetyadhikam-Âa.rÃ. 2.tatretyadhikam-Âa.¬a. tat ityadhikam-Âha. --------------------------------------------------------------------------- pakta-palaïa-bhaÇga÷) pak«atÃvÃda÷ pu - 69. --------------------------------------------------------------------------- atrÃnumitsÃkalpane ca ghaÂanagarjitena medhÃnumÃnepi sà kalpyatÃm/ yogyÃnupalabdhibÃdha 1 ÓcobhayatrÃpisama÷/ na ca chinne chidÃntaramiva paricchine piracchedÃntaramaÓakyam/ caitreïa j¤Ãterthe maitrasya, caitrasyaiva kÃlÃntare j¤ÃnÃntarasya, tadÃnÅmapi pratyak«asiddhe ÓÃbdaj¤ÃnÃntarasya, pratyak«adhÃrÃvÃhij¤ÃnÃntarasya, ÓabdaliÇgÃbhyÃæ niÓcitepyarthe sÃmagrÅvaÓÃcchÃbdalaiÇgikaj¤ÃnÃntarasya, darÓanÃt// --------------------------------------------------------------------------- nanu tatra phalabalenÃnumitsaiva kalpyatÃæ evaæ cÃnumitsÃviraharÆpaviÓe«aïÃbhÃvaprayuktaviÓi«ÂÃbhÃvarÆpapak«atÃsatvÃnnado«a ityata Ãha-- atreti// ghana 2 garjiteneti// evaæ ca 3 tatra viÓe«aïasatvamupetya sÃdhakamÃnarÆpaviÓe«yÃbhÃvaprayuktaviÓi«ÂÃbhÃvoktyà pak«atvopapÃdanamasaÇgataæ syÃditi bhÃva÷/ tatrÃnumitsà yogyÃnanubhavabÃdhitetyata Ãha-- yogveti// icchÃyà yogyatvÃttadanupalabdheryogyÃnupalabdhitvÃdyogyÃnupalabdhÅtyuktam/ kiæ paricchedÃntaraæ kasyÃpi nÃstÅti atha paricchettureva neti asminpak«epi kÃlÃntare 4 nÃstyuta tadà tadetyatrÃpi pramÃïÃntareïa nÃsti uta pÆrvaparicchedajanakapramÃïena ÓabdaliÇgÃbhyÃæ paricchinne punastÃbhyÃmeva paricchedÃntare neti kalpÃnkrameïa nirÃha-- caitreïa j¤Ãta iti// --------------------------------------------------------------------------- 1.dhastÆ bha-Âa.ga. 2.ghaÂapadaæ na- Âha.Âa. 3.evaæ ca iti na -Âa. tatretyapi na -¬a÷. 4.ropi na -¬a. --------------------------------------------------------------------------- pu - 70. nyÃyadÅpuyatatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- ki¤ca maïimantrÃdivatsiddhe÷ pratibandhakatve siddhe viÓi«ÂÃbhÃvasya kÃraïatvaæ siddhyet/ na ca tadasti/ siddherbÃdhavatsÃk«Ãdvirodhivi«ayatvÃbhÃvÃt/ vyabhicÃraj¤ÃnavaddhetuvighaÂakatvasyÃpyabhÃvÃt/ maïyÃdivadanvayavyatirekayorapyabhÃvÃt// api ca yadi virodhyavi«ayiïyapi siddhi÷ si«Ãdhayi«ÃvirahasahakÃrisaæpatyà samÃnavi«ayà 1 numitipratibandhikà tarhi liÇgaj¤ÃnamapyupÃdhij¤Ãnasahak­taæ sÃk«Ãdevaæ liÇgaparÃmarÓapratabandhakaæ syÃt/ na tu vyabhicÃradhÅdvÃrÃ// na ca siddheravirodhitve 'numitidhÃrà na vicchidyeneti vÃcyam/ --------------------------------------------------------------------------- nanÆktasthale sarvatra phalabalÃtpratibandhakÅbhÆtasiddheruttejakaæ ki¤citparikalpanÅyam/ anyathà pratibandhake sati kÃryodayasya durghaÂatvÃdityata Ãha-- kiæ ceti// pratibandhakatvaæ siddhe÷ kiæ grÃhyÃbhÃvÃvagÃhitvenota siddhyantara 2 vighaÂakatvenÃnvayavyatirekÃbhyÃæ và na 3 trayamapÅti krameïa nirÃha-- siddherbÃdhavadityÃdinÃ// siddhe÷ 4 pratibandhakatve sÃdhakaæ netyuktvà bÃdhakamapyÃha-- api ceti// liÇgaj¤Ãnamiti// mahÃnasÃdau g­hÅtavyÃptikasya parvate yalliÇgadarÓanaæ tadityartha÷/ siddherapratibandhakatve 'numityavicchedo và siddhasÃdhanatvasyÃdo«atvaæ và syÃdityata Ãdyaæ bÃdhakaæ tÃvadÃÓaÇkya nirÃha-- na ceti// ÓÃbdabodhakasthale siddherapratibandhakatvena tatrÃpi ÓÃbdabodhaparaæparÃpatte÷/ --------------------------------------------------------------------------- 1.yakÃnu-ka.Âa. yatvÃnu-ga.rÃ. 2.kÃraïetyadhikam-Âha. 3.na kenÃpÅti-Âhar. 4.bÃdhakatvesà -Âha. --------------------------------------------------------------------------- pakta-palaïa-bhaÇga÷) pak«atÃvÃda÷ pu - 71. --------------------------------------------------------------------------- liÇgaparÃmarÓasya ÓÃbdadhÅkÃraïÅbhÆtaj¤Ãnavadvik«aïÃvasthÃyitvenÃnumitidhÃrÃhetvabhÃvÃt/ liÇgopahitalaiÇgikabhÃnapak«asya nirÃsÃt// na ca liÇgaparÃmarÓasya sthitik«aïe caikà tannÃsak«aïe cÃnyetyanumitidvayaæ niyameva syÃt taddheto÷ satvÃditi vÃcyam/ kvacidutkaÂavi«ayÃntarajij¤Ãsayà pratibandhasaæbhavena niyamacahetvabhÃvÃt/ kadÃcidanumitidvayÃpÃdane ca hetusatvene«ÂÃpatte÷/ kathaæ hi vij¤Ãtaæ bhavatà kadÃpyanumitidvayaæ nÃstÅti/ anuminomÅtyanuvyavasÃyasya dvitÅyÃbhÃvÃvi«ayakatvÃt/ --------------------------------------------------------------------------- kÃraïÅbhÆtasya ÓÃbdagocaraj¤Ãnasya vinÃÓena kÃraïÃbhÃvÃnna ÓÃbdabodhaparaæpareti cetsamamihÃpÅtyÃha-- liÇgaparÃmarÓasyeti// j¤Ãnavajj¤Ãnasyeva/ ÃtmalÃbharÆpajanmak«aïamapyupÃdÃya và vinÃÓak«aïamapyupÃdÃya và dvik«aïetyuktam// nanu dhÆmavatparvato 'gnimÃnityanumityÃkÃropagamenÃnumatitirapi parÃmarÓarÆpetyata Ãha-- liÇgeti// 1 svatastvÃnumÃnavÃde nirÃsÃdityartha÷/ anuminomÅtyanuvyavasÃya evÃnumitidvayÃbhÃve mÃnamityata Ãha-- anuminomÅti// dvitÅyaæ bÃdhakaæ nirÃha-- siddhasÃdhanaæ tviti// --------------------------------------------------------------------------- 1.prÃmÃïyasvatastve anumÃnoktiprastÃve nirÃ- Âha. --------------------------------------------------------------------------- pu-72. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- siddhasÃdhanaæ tu parÃrthÃnumÃna eva do«o na svÃrthÃnumÃne iti vak«yate// 1 tasmÃtpa 2 k«atà durnirÆpeti// iti paroktapak«alak«aïabhaÇga÷ // 5 // vak«yata iti// svamate 'numÃnado«oktivÃde/ etena siddhyabhÃvasya pak«atÃtvakhaï¬anenaiva si«Ãdhayi«Ãvirahasahak­tasÃdhyaniÓcayÃbhÃva÷ pak«ateti Óiromaïipak«opi pratyukto dhyeya÷/ pÆrvoktado«ÃïÃmatrÃpyanuv­tte÷ uktado«Ãnsaæk«epeïÃnuvadanpÆrvapak«amupasaæharati-- tasmÃditi// iti maïyuktapak«alak«aïabhaÇga÷ // 5 // --------------------------------------------------------------------------- atha svamate pak«alak«aïam// 6 // ucyate -- liÇgÃbhimatas yatra yadà yaæ prati yadvijananÃnukÆlasahakÃrisaæpattistatra tadà taæ prati tatsÃdhyam -- --------------------------------------------------------------------------- atha svamate pak«alak«aïam // 6 // "sÃdhyadharmaviÓi«Âa÷ pak«a"iti mithyÃtvÃnumÃnakhaï¬ane bhagavatpÃdoktaæ pak«alaïamiha vivak«u÷"liÇgena yatpratÅtirjanayitavyà sa sÃdhyadharma"iti ÂÅkoktaæ pari«k­rvansÃdhyasvarÆpaæ tÃvadÃha -- liÇkÃbhimatasyeti// --------------------------------------------------------------------------- 1."tasmÃtparoktavakrapak«alak«aïe«u satyÃæ siddhau asatyÃmapi si«Ãdhayi«ÃyÃæ yà anupapattistatrÃvyÃpti÷ siddheranumitipratibandhakatve bÅjÃbhÃva÷ liÇgaj¤ÃnasyÃpi liÇgaparÃmarÓapratibandhakatvÃpÃta÷ iti do«atrayam/ ityadhikam-ga. Âa.rÃ. 2.tparokta pak«atà -Âa. --------------------------------------------------------------------------- svate-palaïam) pak«atÃvÃda÷ pu - 73. --------------------------------------------------------------------------- -- tÃd­ÓasÃdhyaviÓi«Âasya tadà taæ prati tasyÃnumitau pak«a÷// na ca pak«atÃyà apyanumitihetutvena sahakÃrirÆpÃyÃ÷ kathaæ sahakÃrisaæpattirÆpateti vÃcyam/ --------------------------------------------------------------------------- parvatognimÃnpra 1 meyatvÃditi vyabhicÃriprayogÃdÃvyÃptinirÃsÃya liÇgÃbhimatetyuktam/ vyÃpyatvenÃbhimatasyetyartha÷/ samÃnÃdhikaraïavyadhikaraïasarvasÃdhyasvarÆpanirvacanÃrthaæ yatra yadetyÃdyuktam/ deÓÃntare kalÃntare puru«Ãntaraæ prati vastvantaraj¤Ãne cÃnukÆlasahakÃrisaæpattimÃdÃya deÓÃntarÃdau sÃdhyatÃpattido«anirÃsÃya yattacchabdacatu«Âayam/ sahakÃrisaæpatti÷ sahakÃrimelanam/ liÇgajanyÃnumativi«atvayogyatvaæ sÃdhyatvamiti phalitÃrtha÷// etena sÃdhyaÓabdena kiæ saædigdho dharmo vivak«ita÷ kiæ và praj¤ÃpanÅya÷ yadvà pramitsita÷ / nÃdya÷ satyÃæ siddhÃvityÃdipÆrvabhaÇgoktagranthe niÓcitasyÃpi sÃdhyatvoktivirodhÃt/ pramÃïasaæplavavÃdinÃæ niÓcitepyanumÃnaprav­ttiraÇgÅkÃrÃcca/ na dvitÅya÷/ svÃrthÃnumÃne prayojyakarturabhÃvena praj¤ÃpanÃbhÃvÃt/ na t­tÅya÷/ ani«ÂÃnumÃnÃbhÃvaprasaÇgÃdityÃdyupaplavo 'po¬ha÷/ liÇgajanyapratÅtivi«adharmasya 2 sÃdhyadharmapadena vivak«itatvÃt/ tasya kÃlÃntarÃdikamÃdÃyÃtiprasaÇganiv­tyartha÷ yatra yadetyevaæ niruktatvÃt// evaæ ca parvatani«ÂhadhÆmena parvatÅyavahnyanumityutpÃdanadaÓÃyÃæ vahne÷ sÃdhyatvaæ nadÅpÆreïordhvadeÓav­«ÂyanumityutpÃdavelÃyÃæ v­«Âe÷ sÃdhyatvaæ k­ttikodayena rohiïyudayÃsatyanumatikÃle rohiïyudayÃsatte÷ sÃdhyatvamityÃdi dhyeyam/ astu sÃdhyamevaæ rÆpaæ tata÷ kimityata Ãha-- tÃd­Óeti// uktarÆpetyartha÷/ taæ prati puru«aæ prati// tasyeti// vahnyÃdivastuna÷/ --------------------------------------------------------------------------- 1.nmeya-Âa.Âha. 2. sÃdhyadharmasyetyadhikam -Âha. --------------------------------------------------------------------------- pu-74. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- mamanmate pak«atÃyà anumitisahakÃrisaæpatti 1 rÆpatvenà 2 numityahetutvÃt/ tvanmatepi 3 hi pak«atà siddhirÆpratibandhakÃbhÃvatayà hetu÷/ 4 siddheÓca na siddhi÷ pratibandhikÃ/ kintvanukÆlaivetyuktam// nanvevaæ sati liÇgaparÃmarÓadaÓÃyÃmeva pak«atà na tu tata÷ prÃk/ tataÓca liÇgaparÃmarÓa÷ kathaæ pak«adharmatÃvi«ayaka÷ syÃditi cet/ --------------------------------------------------------------------------- atrÃpi kÃlÃntare puru«Ãntaraæ prati vastvantarÃnumitau vastvantaraviÓi«Âasya pak«atÃvyudÃsÃya tadà taæ prati tasyetyukti÷// nanu sÃdhyadharmali«iÓi«Âatvaæ sÃdhyadharmasaæbandhitvam/ tacca vyÃpyatayà sÃdhanasyÃpyastÅti tatrÃtivyÃptiriti cenna/ dharmadharmibhÃvena vaiÓi«Âyasya vivak«itatvÃt/ sÃdhyapadaæ sapak«ÃdÃvativyÃptinirÃsÃya/ sÃdhyaviÓi«Âa÷ pak«a ityevokte vastutogniviÓi«ÂaparvatasyÃpi sÃdhyatvÃttadviÓi«ÂÃnyasya pak«atvaæ syÃt/ tadarthaæ dharmagrahaïam/ na ca vahnireva sÃdhyo na parvata iti vÃcyam/ vahnisvarÆpamÃtrasya prÃgeva siddhatvÃt/ parvatasaæbandhitvenÃsiddhatvÃttadrÆpeïa vahni÷ sÃdhyate iti cettarhi yathà parvata saæbandhitvena vahni÷ sÃdhya÷ tathà parvatopyagnisaæbandhitvena sÃdhya eva svarÆpamÃtrasiddhÃvapi viÓi«Âasiddherubhayatra samÃnatvÃt// nanu nyÃyamate sarakÃrisaæpattirÆpatvaæ pak«atÃlak«aïasaæbhavatÅtyata Ãha- tvanmata iti// uktamiti/ pÆrvabhaÇge/ tathÃca tava matepi pak«atÃyà na sahakÃritvamiti bhÃva÷/ nanvevamiti// anumitisahakÃrisaæpatte÷ pak«atÃtve satÅtyartha÷/ --------------------------------------------------------------------------- 1.rÆpapadaæ na -ga.Âa.rÃ. 2.nà sahakÃritvÃt-ga.Âa.rÃ. 3.tehi-ga.rÃ. 4.siddhiæ prati pratibandhikà -ka.ga.Âa.rÃ. --------------------------------------------------------------------------- svate-palaïam) pak«atÃvÃda÷ pu - 75. --------------------------------------------------------------------------- 1 kÃtra kathaæ tÃ/ liÇgaparÃmarÓasya pak«adharmatÃvi«ayakatvaæ hi na svapÆrvakÃle svakÃle ca vidyamÃnà yà pak«atà tadÃÓraye vyÃpyavatvavi«ayakatvam/ kiæ tu svakÃle vastugatyà vidyamÃnà yà pak«atà tadaÓraye vyÃpyavatvavi«ayakatvam/ liÇgaparÃmarÓakÃle ca pak«atÃstyeva/ pak«atÃj¤Ãnaæ tu tvanmatepi nÃnumitiheturiti kÃtrÃnupapatti÷/ sapak«avipak«ÃvapyuktasahakÃrisaæpattidaÓÃyÃæ pak«Ãveva/ tadasaæpattidaÓÃyÃæ pak«opyapak«a eva/ na hi pak«atvaæ jÃti÷// etadevÃbhipretya mithyÃtvÃnumÃnakhaï¬anaÂÅkÃyÃæ"sÃdhyadharmaviÓi«Âa÷ pak«a"iti mÆlavyÃkhyÃvasare"yatpratÅtirliÇgena janayitavyà sa sÃdhyadharma"ityuktam/ --------------------------------------------------------------------------- kathaæ pak«adharmatÃvi«ayaka iti/ pak«atÃdhikaraïav­ttiryo dharma÷ ta 2 dvi«ayakatvasya 3 pak«adharmatÃvi«ayakatvena pak«atÃyÃ÷ parÃmarÓakÃlatÃvaÓyaæ bhÃvÃditi bhÃva÷// nanvevaæ pak«atÃyÃ÷ parÃmarÓakÃlÅnatvena parÃmarÓasya tadavi«ayakatvÃttasya caramakÃlatvena tadanantaraæ pak«atÃj¤ÃnasyÃÓakyaÓaÇkatvÃtpak«atÃj¤Ãnaæ na heturiti syadityata Ãha-- pak«atÃj¤Ãnaæ tviti// tvanmatepÅti// na kevalaæ manmata ityartha÷/ pratibandhakÃbhÃvarÆpatvÃtpratibandhakÃbhÃvasya ca svarÆpasata eva hetutvÃditi bhÃva÷// nanvevaæ sapak«ÃdÃvapi kadÃciduktasahakÃrisaæpatte÷ saæbhavÃtpak«epi kadÃcittadasaæbhavÃdativyÃptyavyÃptÅ syÃtÃmityata Ãha-- sapak«eti// --------------------------------------------------------------------------- 1. t/ ittham/ liÇga -ga.rÃ. 2.tatvavi-Âa.Âha. 3.yaddharmatÃvi-Âa. --------------------------------------------------------------------------- pu- 76. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- sudhÃyÃmapi vastutastvanumitivi«aya÷ pak«a ityuktam/ tatra hi tavyapratyayena vi«ayaÓabdena coktasahakÃrisaæpattirÆpÃnumitivi«ayatva 1 yogyataivÃbhipretÃ// yadvà granthadvayorapi vyÃpakavatvenÃnumitivi«ayatvaæ pak«atvamabhiprekatam/ vyÃpakavatvena viÓe«aïe 2 na tadanumitivi«ayorapi 3 vyÃpake vyÃpakatÃvacchedakÃdau ca nÃtivyÃpti÷/ asmiæÓca pak«e liÇgaparÃmarÓadaÓÃyÃmapi na pak«atÃ/ kiæ tvanumitidaÓÃyÃmeva/ tvanmatepyanumitidaÓÃyÃæ siddhivirahagarbhità pak«atà nÃstyeva/ asminpak«e liÇgaparÃmarÓasya pak«adharmatÃvi«ayakatvaæ tu svajanyaphalasamÃnakÃlÅnapak«atÃÓraye vyÃpyavatvavi«ayakatvam// --------------------------------------------------------------------------- sÃdhyalak«aïe dhÅpadena pramiteravivak«itatvÃdvipak«asyÃpi grahaïaæ k­tam/ sudhÃyÃmapÅti// bhaktipÃde sÃdhyÃsiddherado«atvoktiprastÃve sudhÃyÃmityartha÷/ svoktaæ mÆlÃrƬhatayà darÓayati-- tatra hÅti// udÃh­tavÃkyadvaye hÅtyartha÷/ saæpattirÆpà yogyataivetyanvaya÷/ yogyatÃpak«amÃÓrityaikaæ pak«amuktvà phalopadhÃnamÃÓritya lak«aïÃntaramÃha-- yadveti// nanÆktapak«advaye kadÃcideva pak«atà prÃptà na tu parÃmarÓÃtpÆrvaæ paÓcÃccetyatastvanmatepi tathaiva pratyutÃvaÓyakÃnumitivelÃyÃmeva nÃstÅtyÃha-- tvanmatepÅti// sarvadà pak«atÃsatvaprakÃramÃha-- kecitviti// --------------------------------------------------------------------------- 1.yakatve-ga.rÃ. 2.ïÃdanu-ga.rÃ. 3.yepya-ka. yevyÃ-ga.rÃ. --------------------------------------------------------------------------- svate-palak«aï) pak«atÃvÃda÷ pu - 77. --------------------------------------------------------------------------- kecittu -- granthayepyanumitivi«ayatvayogyataiva pak«atÃbhipretÃ/ yogyatà ca samÃnÃdhikaraïÃpramÃtvenÃbhimatà yà sÃdhyÃbhÃvavi«ayà dhÅstadabhÃva÷/ evaæ ca jagatyak«aïikatvavà 1 dini vyadhikaraïÃyÃæ pramÃtvenÃbhimatÃyÃæ k«iïikatva 2 vÃdini ca samÃnÃdhikaraïÃyÃæ pramÃtvenÃnabhimatÃyÃæ pratyak«ÃyÃmak«aïikatvapramÃyÃæ 3 ca satyÃmapi k«aïika 4 vÃdina÷ k«aïikatvÃnumÃne jagata÷ pak«atà yuktÃ/ --------------------------------------------------------------------------- samÃnÃdhikaraïeti// yatrÃnumityutpÃdarastadadhikaraïav­ttirityartha÷/ pramÃtvenÃbhimatasamÃnÃdhikaraïasÃdhyÃbhÃvabuddhyabhÃva ityartha÷/ buddhyabhÃva ityukte 'saæbhava÷/ abhÃvabuddhyabhÃva ityaktepi sa eva do«a÷/ ba satvÃt/ pramÃrÆpetyuktau vÃdiprativÃdini«ÂhaparasparasÃdhyÃbhÃvabuddhe÷ pramÃrÆpatvaniyamÃbhÃvena tÃd­Óabuddhau satyÃmapi pak«atà syÃtsà mÃbhÆdityabhimatetyuktam/ pramÃtvenÃbhimatatÃd­ÓabuddhyabhÃva ityuktepi vyadhikaraïapuru«ÃntaraprativÃdibuddhimÃdÃyÃsaæbhava eveti samÃnÃdhikaraïetyÃdi sarvamarthavat// parÃrthÃnumÃnasthe pak«atÃlak«aïaæ lak«yani«Âhatayà darÓayati/ evaæ ceti// k«aïikavÃdina÷ yatsattatk«aïikaæ yathà dÅpÃdi saccedaæ jagadityeva rÆpak«aïikatvÃnumÃne jagata÷ pak«atÃyuktetyanvaya÷/ pratyabhij¤ÃrÆpà jagatyak«aïikatvadhÅstÃvatk«aïikavÃdino 'k«aïikavÃdinaÓcÃsti/ tatra k«aïikavÃdina÷ pramÃtvenÃnabhimatÃ/ --------------------------------------------------------------------------- 1.ka vÃ-rÃ. 2.ka vÃ- rÃ. 3.yÃæ k«aïi-ga.rÃ. 4.katva vÃ-ga. --------------------------------------------------------------------------- pu -78. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- dhÆmÃnumÃne mahÃnase sapak«a 1 vyavahÃrastu niÓcitavyÃpakavattayà sapak«atvasyÃpi satvÃt/ uktarÆpÃyÃæ pak«atÃyÃæ satyÃmapi pak«atvÃvyavahÃropyanumityavi«ayatvÃt/ tatra pak«atÃyÃæ satyÃmapi kadÃcidanumityabhÃvÃÓca tvanmate 2 saæÓayottarapratyak«asthala iva liÇgaparÃmarÓÃditatsÃmagryabhÃvÃdityÃhu÷// iti svamate pak«alak«aïam // 6 // --------------------------------------------------------------------------- anyasya tu pramÃtvenÃbhimatÃ/ sÃcÃnumÃtari k«aïikavÃdini 3 satvÃtsamÃnÃdhikaraïÃ/ ak«aïikavÃdini satvÃdvyadhikaraïà ca / tathÃca tÃd­ÓasÃdhyÃbhÃvabuddhau satyÃmapi samÃnÃdhikaraïapramÃtvÃbhimatabuddhyabhÃvÃtpak«atÃyuktetyartha÷/ ak«aïikavÃdini k«aïikavÃdini cetyanantaraæ vidyamÃnatveneti Óe«a÷/ pratyak«ÃyÃæ pratyabhij¤ÃnÃdisÃk«ÃtkÃrarÆpÃyÃmityartha÷/ nanvevaæ mahÃnasÃdÃvapyuktarÆpÃnumitivi«ayatvayogyatvasatvÃtpak«atà syÃt/ tathÃca tatkÃryÃïÃæ sapak«atvÃvyavahÃrapak«atvavyavahÃrÃnumitÅnÃmÃpÃta ityata Ãha-- dhÆmeti// pak«atvÃvyavahÃropÅtyatra heturanumityavi«ayatvÃditi// liÇgaparÃmarÓÃdÅti// tatra yathà viÓakalitavyÃptismaraïakarÃdirÆpaliÇkadarÓanayorbhÃvepi vyÃptiviÓi«ÂaliÇdarÓanarÆpaparÃmarÓÃbhÃvÃdvà parÃmarÓasatvepi pratyak«asÃmagrÅbalavatvena và yathà nÃnumitistathetyartha÷// atra gauravamarucibÅjamityeke / daivÃnmahÃnasÃdau satyapi parÃmarÓe pratyak«asÃmagryÃmasatyÃæ cÃnumityÃpatyà pak«atvavyavahÃrÃdyÃpÃta ityanye// iti svamate pak«alak«aïam// 8 // --------------------------------------------------------------------------- 1.k«atvavya -ka.ga.rÃ. 2.paramate saæ-ga.rÃ. 3.no dvik«aïikavÃdini satvÃ-Âha. --------------------------------------------------------------------------- svÃto-pÃdhi-sÃnya-laïam) upÃdhivÃda÷ pu - 79. --------------------------------------------------------------------------- athopÃdhivÃda÷ // 3. // atha svÃbhimatopÃdhisÃmÃnyalak«aïam // 7 // athopÃdhij¤Ãnasya vyÃptij¤ÃnapratibandhakatvÃdupÃdhirnirÆpyate/ sÃdhyavyÃpakatve sati sÃdhanÃvyÃpaka 1 upÃdhi÷// --------------------------------------------------------------------------- athopÃdhivÃda÷ // 3. // atha svÃbhimatopÃdhisÃmÃnyalak«aïam// 7 // upÃdhinirÆpaïe kà pÆrvasaÇgatirityÃha-- athopÃdhÅti// evamanumÃnopayuktavyÃptyÃdinirÆpaïÃnantaramavasaprÃptaæ pratibandhakasvarÆpaæ nirÆpyata ityartha÷/ etena yanmaïau pak«atokte÷ prÃgevopÃdhainirÆpaïaæ tadanavasaradusthamityuktaæ bhavati/ upÃdhij¤Ãnaæ hi dvedhà vyÃptigrahaïakÃlÅnaæ vyÃptigrahaïÃnantaramanumÃnaprayogakÃlÅnaæ ceti/ tatrÃdyÃbhiprÃyeïoktaæ-- vyÃptij¤ÃnapratibandhakatvÃditi// dvitÅya 2 sya pratipak«atayà do«atvenÃnumitipratibandhakatvÃt/ vyÃptij¤ÃnapratibandhakatvaprakÃraÓca sÃdhyavyÃpakaæ parityajato heto÷ sÃdhyaparityÃgasyÃvaÓyakatvÃdinopÃdherdÆ«akatÃbÅjoktivÃde vyakta÷// "sÃdhyavyÃpakavailobhmavyÃpti÷ sÃdhanasya tu"/ iti yuktipÃdÅyÃnuvyÃkhyÃnasudhÃdyuktiæ h­di k­tvopÃdhisÃmÃnyalak«aïamÃha -- sÃdhyeti// atra sÃdhyapadena pÆrvoktadiÓà na liÇgajanyadhÅvi«ayatvaæ vivak«itam/ --------------------------------------------------------------------------- 1. katvasu -ga.rÃ. 2.yaæ prati satprati -Âha. --------------------------------------------------------------------------- pu -80. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- nanu -- vÃyu÷ spÃrÓana÷ anudbhÆtarÆpÃnadhikaraïatve sati pratyak«asparÓÃÓrayatvÃt ghaÂavadityÃdau pak«adharmeïa dravyatvenÃvacchinna 1 sÃdhyavyÃpake cÃk«u«atvÃdyupÃdau samavÃya÷ samaveta÷ saæbandhatvÃt saæyogavat ityÃdau sÃdhanena saæbandhatvenÃvacchinna -- --------------------------------------------------------------------------- yena vyÃptigrahadaÓÃyÃæ mahÃnasÅyadhÆmÃdestÃd­ÓatvÃbhÃvena tadupÃdhyÃrdrendhanÃdÃvavyÃpti÷ syÃt/ kintu vyÃpakatÃvacchedakadharmavatvamÃtramityagre vyaktam/ dhÆmÃdyanumÃne 2 vya¤janavatvÃderupÃdhitÃvyÃv­tyarthaæ satyantam/ tatraiva prameyatvÃderupÃdhitÃnirÃsÃya sÃdhanÃvyÃpaka ityukti÷/ sÃdhaneti sÃdhanatvÃbhimatamucyate/ evaæ sÃdhyapadenÃpi// atrÃvinÃbhÃvasyaiva vyÃptitvopagamenÃnaupÃdhikatvarÆpavyÃpteranÃdarÃnnÃnyonyÃÓraya÷// uktalak«aïasyÃvyÃptatvaÓaÇkottare sudhokte vivaritumÃk«ipati-- nanviti// spÃrÓanaæ tvigindriyavedya÷/ taptavÃristhavahnÃvavyabhicÃrÃya satyantam/ tanmÃtras gaganÃdÃvavyabhicÃrÃyà viÓe«yam/ cÃk«u«atvÃdyupÃdhÃvavyÃptirityanvaya÷/ yatra spÃrÓanatvaæ tatra cÃk«u«atvamiti sparÓaguïa eva vyabhicÃreïa ÓuddhasÃdhyavyÃpakatvasyà 3 bhÃvepi dravyatve sati spÃrÓanatvaæ yatra tatra cÃk«u«atvamiti ghaÂÃdau vyÃptidarÓanena pak«adharmÃvacchinnasÃdhyavyÃpakatva 4 sya satvÃttatrÃvyÃpti÷/ --------------------------------------------------------------------------- 1.nnesà -ga.rÃ. 2.ghaÂÃderupÃdhità -Âha. 3.tvÃbhÃ- Âa.Âha.¬a. 4.tvasatvÃ-Âha.Âa. --------------------------------------------------------------------------- svÃto-pÃdhi-sÃnya-laïam) upÃdhivÃda÷ pu - 81. --------------------------------------------------------------------------- -sÃdhyavyÃpake k­takatvÃdyupÃdhau cÃvyÃpti÷/ tatra spÃrÓanatvÃdereva sÃdhyatvÃt/ sÃdhyapadena -- --------------------------------------------------------------------------- tathà yatra samavetatvaæ tatra k­takatvamityasya jÃtyÃdau vyabhicÃreïa k­takatvasya ÓuddhasÃdhyÃvyÃpakatvepi saæbandhatve sati samavetatvaæ yatra tatra k­takatvamiti vyÃpte÷ saæyoge darÓanena sÃdhanÃvacchinnasÃdhyavyÃpakopÃdhau cÃvyÃptirityartha÷/ atrÃvacchinnatvaæ samÃnÃdhikaraïatvaæ dhyeyam/ avyÃptiæ vyanakti-- tatreti// uktÃnumÃnadvaye 1 na tvavacchinnaæ spÃrÓanatvÃdikam/ yenoktalak«aïasatvÃdavyÃptirna syÃditibhÃva÷// nanvetÃvupÃdhicatvenÃsaægrÃhyau/ kiæ tu ÓuddhasÃdhyavyÃpaka eveti cenna// "vakt­Órot­prasaktÅnÃæ yadÃptiranukÆlatÃ"/ ityÃdÃ"athÃto brahmajij¤ÃsÃ"ityÃdi ÓÃstraæ pramÃïamanukÆlavaktrÃdimatvÃdityatanumÃne vÃkyatvÃdyavacchinnasÃdhÃyavyÃpakasyÃptavÃkyatvÃderupÃdhitvasvÅkÃrÃdvak«yamÃïadÆ«akatÃbÅjasyÃvacchinnasÃdhyavyÃpakopÃdhisÃdhÃraïyÃcceti bhÃva÷// yadyapi samavÃyasyÃprÃmÃïikatvena tatra sÃdhyahetvorbÃdhà 1 dinaiva tadanumÃnasya du«Âatayà tatropÃdheranaÇgÅkÃrepi na k«ati÷/ tathÃpi nodÃharaïamÃdaraïÅyamiti nyÃyena dhvaæso vinÃÓÅ janyatvÃdityÃdau sÃdhanÃvacchinnasÃdhyavyÃpakasya k­takatvÃde 2 rupÃdhitvenodÃharaïÃntarasaæbhavena ca sÃdhanÃvacchinnasÃdhyavyÃpakopÃdhipradarÓana eva tÃtparyÃt/ paramate prasiddhatvÃtsudhÃyÃmasyaivÃnuvÃdÃtsamavÃyapak«aka eva prayogo darÓita ityado«a÷// --------------------------------------------------------------------------- 1.dhenaiva-Âa.Âha. 2.atyantÃbhÃvovinÃÓÅ janyatvÃdityÃdau sÃdhanÃvacchinnasÃdhyavyÃpakasya bhÃvatvasya ityadhikam-Âa. syÃbhÃvasya -Âha.¬a. --------------------------------------------------------------------------- pu-82. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- --pak«adharmÃdyavacchinnasÃdhyavivak«ÃyÃæ tu vimato dhÆmavÃn vahnimatvÃdityÃdau ÓuddhasÃdhyavyÃpake ÃrdrendhanÃdyupÃdhau vaidhÅ hiæsà adharmasÃdhanaæ hiæsÃtvÃdityÃdau ni«iddhatvÃdyupÃdhau cÃvyÃptiriti cenna// sÃdhyapadena hi vyÃpakatÃvacchedakadharmÃdhikaraïatvamÃtre vivak«itam na tu tadatiriktadharmà 1 vacchinnatvamapi/ evaæ ca yathà ÓuddhasÃdhyaæ 2 dhÆmÃdikaæ vyÃpakatÃvacchedakadhÆmatvÃdidharmÃdhikaraïaæ tathà dravyatvasamÃnÃdhikaraïaæ 3 spÃrÓanatvarÆpamapi sÃdhyaæ vyÃpakatÃvacchedakaspÃrÓanatvatvÃdhikaraïameveti na kutrÃpyavyÃpti÷/ na hi 4 dhavalatvasamÃnÃdhikaraïaæ 5 gotvamagotvaæ bhavati// etadevÃbhipretyoktaæ sudhÃyÃm-- sÃdhyapadenÃsÃdhyapadenÃvacchinnà 6 navacchinnasÃdhyÃbhidhÃnÃditi// --------------------------------------------------------------------------- sÃdhyeti// sÃmÃnyalak«aïagatasÃdhyapadenetyartha÷/ pak«adharmeti// pak«adharmÃvacchinnetyartha÷/ vyÃvakatÃvacchedaketi// yasminprayoge yavdyÃpakatÃvacchedakam taddharmÃvacchinnasÃdhyavyÃpaka upÃdhi 7 rityartha÷// uktaæ sudhÃyÃmiti// sÃdhyavyÃpakavailomyamityetavdyÃkhyÃnasudhÃyÃmityartha÷/ --------------------------------------------------------------------------- r1.mÃnava-Âa. nakÃrapÆraïena Óodhitaæ-Âha. 2.dhyaæ dhÆ-rÃ. 3.ïaspÃ-ka.ga.rÃ. 4.gandhavatvasa-rÃ. 5.tathà dravyatvasamÃnÃdhikaraïaæ ityadhikam-ga.rÃ. 6.nnÃbhidhÃ-ga. nnasÃdhyÃbhÃ-Âa. 7.janyatvasÃvayavatvÃnyataratvena paryavasÃnÃt/ k­takatvaæ sÃvayavatvaæ mayà upÃdhirudbhÃvita÷/ prÃgabhÃvo janya÷ vinÃÓitvÃdityatra sÃdhanÃvacchinnasÃdhyavyÃpakabhÃvatvamupÃdhirityartha÷/ ityasti-Âha. --------------------------------------------------------------------------- svÃto-pÃdhi-sÃnya-laïam) upÃdhivÃda÷ pu- 83. --------------------------------------------------------------------------- yadyapyavacchinnasÃdhya 1 vyÃpako 'vacchinnasÃdhya evopÃdhi÷/ tathÃpi svavyÃv­tyÃvacchinna 2 sÃdhyaæ vyÃvartayannavacchedakavyÃv­tterasaæbhavÃdavacchedyaÓuddhasÃdhyavyÃv­ttau paryavasyanbhik«upÃdaprasaraïanyÃyena ÓuddhasÃdhyasÃdhakÃnumÃnepi do«o bhavati/ yathà viÓe«aïÃsiddho viÓi«Âahetvasiddhau paryavasyanhetudo«o bhavati tatheti nÃrthÃntarÃdikaæ vya¤janavatvà 3 dyapi mahÃnasa 4 tvÃdyavacchinnavahnirÆpasÃdhyavyÃpakatvÃttatropÃdhireva kintu dhÆmÃnumÃnasyÃnukÆlatarkasanÃdhatvenÃvacchedyavahnivyÃv­tterasaæbhavÃdavacchedakamahÃnasatvavyÃv­ttereva ca saæbhavÃdvahnimÃtrasÃdhakadhÆmÃnumÃnadÆ«aïe na Óakta iti na tatra do«a iti bheda÷// --------------------------------------------------------------------------- nanu ÓuddhasÃdhyaprayoge 'vacchinnasÃdhyavyÃpakopÃdhyuktau prak­tanupayuktÃnvitoktirÆpÃrthÃntaratÃdo«a÷ syÃdityÃÓaÇkÃmanÆdya ÓuddhasÃdhyaprayogadÆ«akatvasyÃpi satvÃnnado«a iti bhÃvena pariharati// yadyapÅti// nanvevaæ parvatognimÃndhÆmavatvÃdityÃdisadanumÃnabhaÇgaprasaÇga÷/ tatrÃpyuktadiÓÃvacchinnasÃdhyavyÃpakopÃdhisaæbhavÃdityata Ãha-- vya¤janavatvÃdikamiti// na Óakta iti vibhÃga÷/ evaæ yathÃÓrutaæ sudhoktaæ samarthya-- --------------------------------------------------------------------------- 1.ko vahnirasÃdhya evo ityasti-rÃ. 2.nnaæ sa÷ -Âa.rÃ. 3.dirapi-ka. ga.Âa.rÃ. 4.sÃdyava- rÃ. --------------------------------------------------------------------------- pu- 84. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- athavà yo yaddharmÃvacchinnasÃdhyavyÃpakatve sati sÃdhanÃvyÃpaka÷ sa tatropÃdhi÷/ sÃdhyavyÃpakatvesati sÃdhanÃvyÃpaka upÃdhiriti sudhÃyÃmapi sÃdhyavyÃpakapadenedameva vivak«itam/ evaæ cÃvacchinnasÃdhyasÃdhyavyÃpake nÃvyÃptiÓaÇkÃpi 1 / nÃpi ÓuddhasÃdhyavyÃpake ÃrdrendhanÃdau tasyÃpi dhÆmatvÃdidharmÃvacchinnadhÆmarÆpasÃdhyavyÃpakatvÃt/ evaæ ca sarvopyupÃdhiravacchinnasÃdhyavyÃpaka eva/ sudhÃyÃmanavacchinnapadaæ tu vyÃpakatÃvacchedakadharmÃnyadharmeïÃnavacchinnatvÃbhiprÃyam// yadvà sÃdhya 2 padasthÃne yatpadaprak«epeïa yo yavdyÃpakatve sati yadavyÃpaka÷ sa svÃvyÃpye tasminhetÃvupÃdhirityastu/ evaæ ca dravyatvÃvacchinnaspÃrÓanatvasya dÆ«yÃnumÃnasÃdhyatvÃbhÃvepi tatra cÃk«u«a 3 tvopÃdhitÃsiddhi÷/ sudhÃyÃæsÃdhyapadaæ tu prÃyikÃbhiprÃyam/ ata eva sudhÃyÃæ vastutastu yo dharmo yavdyÃpakÃvyà 4 pakastasya tenÃvyÃptiriti sÃdhyapadasthÃne yatpadameva prayuktam// atra dvitÅyat­tÅyapak«ayorapya 5 vacchinnasÃdhyavyÃpaker'thÃntaranirÃsa Ãdyapak«a 6 vaddra«Âavya÷// --------------------------------------------------------------------------- prakÃntareïa pak«advayamÃha--athaveti// yadveti ca // Ãdyapak«avaditi// --------------------------------------------------------------------------- 1.apipadaæ na-ka.ga.Âa.rÃ. 2.dhyÃdipa-ga.Âa.rÃ. 3.tvasyo-ga.Âa.rÃ. 4.pya÷ tasya-ka.ga.Âa.rÃ. 5.apipadaæ na-ga.Âa.rÃ. 6.k«a eva dra-ga.rÃ. --------------------------------------------------------------------------- svÃto-pÃdhi-sÃnya-laïam) upÃdhivÃda÷ pu - 85. --------------------------------------------------------------------------- atra cÃdye pak«e avacchinnasÃdhyamapi sÃdhyameva/ dvitÅye ÓuddhasÃdhyamapyavacchinnasÃdhyameva/ t­tÅye 'vacchinnasÃdhyasyÃsÃdhyatvepi cÃk«u«atvasya tatropÃdhitvamiti bhedo dra«Âavya÷// kecittu spÃrÓanatvÃdirÆpaÓuddhasÃdhya eva dravyatvÃdiviÓi 1 «ÂacÃk«u«atvÃbhÃvasyÃbhÃva upÃdhi÷/ ayaæ ca viÓi«ÂÃbhÃvarÆpa upÃdhi÷ sadhyavati sparÓÃdau dravyatvarÆpaviÓe«aïasyÃbhÃvena ghaÂÃdau 2 cÃk«u«atvÃbhÃvarÆpaviÓe«yasyÃbhÃvenÃnugata iti ÓuddhasÃdhyavyÃpaka÷/ taduktam-- "ya upÃdhirlÃlagÅti sÃdhye vai yadviÓe«aïe/ --------------------------------------------------------------------------- svavyÃv­ttyÃvacchinnaæ sÃdhyaæ vyÃvartayannityÃdinoktadiÓeti bhÃva÷// pak«ÃïÃæ viveka svayamevÃha -- atra cÃdya iti// sÃdhyameveti// vyÃpakatÃvacchedakadharmÃdhikaraïamÃtrasya sÃdhyapadena vivak«itatvÃditi bhÃva÷/ udayanÃdimatamÃha-- kecitviti// sÃdhyavyÃpakatvaæ vyanakti -- ayaæ ceti// ya iti// ya upÃdhiÓcÃk«u«atvÃbhÃvasyÃbhÃvarÆpa upÃdhi÷/ sÃdhye spÃrÓanatvarÆpasÃdhye dravyatvarÆpayadvi«aïayuktai 3 tasya dravyatvaviÓi«ÂacÃk«u«atvÃbhÃvasyÃbhÃva÷ kevale sÃdhye vyÃpaka eva sa upÃdhirbhavatÅtyartha÷/ evaæ 4 tarhi ÓÃsre Óuddha sÃdhyavyÃpakarÆpaikarÆpopÃdhimanuktvÃvacchinnasÃdhyavyÃpako 5 kti÷ kimarthetyata Ãha-- ÓÃstre tviti// tadÃk«epÃrthà taduktiriti vÃkyaÓe«a÷// --------------------------------------------------------------------------- 1.«Âasya -ka.ga.Âa.rÃ. 2.'tu' ityadhikam-ka.ga.Âa. 3.dabhÃvÃbhÆ÷ dravyatvaviÓe«aïaviÓi«Âa ityasti-Âha. 4.evaæ hi-Âha. 5.kopÃdhyukti÷-Âha. --------------------------------------------------------------------------- pu-86. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- tadviÓe«aïayuktaitadabhÃvà 1 bhÆstu kevala"/ iti/ ÓÃstre tu vyatirekavyÃptyÃdinÃnvayavyÃptyÃdi 2 mivÃvacchinnasÃdhyavyÃpakopÃdhinokta 3 ÓuddhasÃdhyavyÃpakopÃdhirÃk«ipyata ityÃhu÷// ayaæ 1 prakÃro vÃyu÷ spÃrÓana÷ sparÓatvÃditya 5 siddhisaækÅrïe dravyatvÃvacchinnasÃdhyavyÃpake cÃk«u«atvopÃdhau na saæbhavatÅtyasÃrvatrika÷/ tatra dravyatvÃvacchinnacÃk«u«atvÃbhÃvà 6 bhÃvarÆpopÃdhÃvuktarÅtyà spÃrÓanatvarÆpasÃdhyavyÃpakatvepi 7 sparÓatvarÆpasÃdhanÃvyÃpakatvasyÃbhÃvÃtsÃdhanavati sparÓe dravyatvÃbhÃvena dravyatvaviÓi«Âasya cÃk«u«atvÃbhÃvasyÃbhÃvenopÃdhe÷ sÃdhanavyÃpakatvÃt// ata eva sudhÃyÃæ"kvicitsÃdhyÃvacchedakÃvacchinnasyopÃdhyabhÃvasya hetutvÃdyathà vÃyu÷ spÃrÓano na dravyatve satyacÃk«u«atvÃ"diti kvacitpadaæ pratyuktam// --------------------------------------------------------------------------- 1.vobhÆtsakevale ityastu-Âa.rÃ. 2.dikami-ka.ga.rÃ. 3.kta÷ Óu-ga.Âa.rÃ. 4.tupra-ka.ga.rÃ. 5.tyÃdauhyasaæ-Âa. 6.varÆpo-ga.rÃ. 7.satveti pÆritaæ-Âa. 8.ÓetvarÆ -Âha.¬a. --------------------------------------------------------------------------- svÃto-pÃdhi-sÃnya-laïam) upÃdhivÃda÷ pu - 87. --------------------------------------------------------------------------- yattu sÃdhanavyÃpakopi kvacidupÃdhiryatra pak«Ãv­ttirhetu÷ yathà karakà p­thivÅ kaÂhinasaæyogava 1 tvÃdityÃdÃvanu«ïÃÓÅtasparÓavatvamiti/ tanna/ --------------------------------------------------------------------------- sparÓa 2 tvarÆpasÃdhanavatÅtyartha÷/ ata eva asÃrvatrikatvÃdeva 3 sudhÃyÃæ sÃdhyavyÃpakavailomyamityÃdervyÃkhyÃnasudhÃyÃmityartha÷/ kvacitpadaæ prayuktamiti/ dravyatvaviÓi«Âasya cÃk«u«atvasyÃbhÃva upÃdhiriti hi prÃgaktam/ etadabhÃvaÓca pratipak«aprayoge hetÆk­tya kvacitpadaæ prayuktaæ cetprÃguktaviÓi«ÂÃbhÃvarÆpopÃdhiprakÃraÓca kvacidevetyaktaæ bhavatÅti bhÃva÷/ etena sudhÃvÃkyaæ kecitvityupanyastapak«ÃbhiprÃyeïetyuktaæ bhavati// kvacitsÃdhanavyÃpakopyupÃdhiryatra pak«Ãv­ttirheturÅtyÃdinà maïyukte÷ 4 sÃdhanavyÃpakyÃpyupÃdhitvÃtkathaæ"sÃdhyavyÃpakavailomyaæ sÃdhanasye"tyanuvyÃkhyÃnÃdau lak«aïoktirityatastaæ pak«amanÆdya nirÃha-- yatvityÃdinÃ// karaketi pak«a÷ p­thivÅti sÃdhyam/ kaÂhinasaæyogavatvaæ pëÃïÃdeva na tu karakakÃyÃæ alpakÃla eva dravÅbhÃvadarÓanÃt/ pak«Ãv­ttiÓcÃyaæ hetu÷/ heto÷ pak«av­ttitve tavdyÃpakasyopÃdherapi pak«av­ttitayà tavdyatirekasya svarÆpÃsiddhatvena svavyÃv­ttibalena pak«ÃtsÃdhyavyÃv­ttisaæpÃdanasyÃÓakyatayà dÆ«akatvamupÃdherna syÃt iti yatra pak«Ãv­ttirheturityuktam/ anu«ïeti// yatra p­thivÅtvaæ ghaÂÃdau tatrÃnu«ïÃÓÅtasparÓavatvamiti sÃdhyÃvyÃpakam/ yatra kaÂhinasaæyogavatvaæ ghaÂÃdÃveva tatrÃnu«ïÃÓÅtasparÓavatvamiti sÃdhyÃvyÃpakam/ yatra kaÂhinasaæyogavatvaæ ghaÂÃdÃveva tatrà 5 nu«ïÃÓÅtasparÓavatvamityapi niyamÃtsÃdhanavyÃpakaæ ca/ p­thivÅvayvoranu«ïÃÓÅtasparÓavatvopagamÃditi bhÃva÷// --------------------------------------------------------------------------- 1.gatvÃ-ka.gar. 2.ÓavatvarÆ-Âha.¬a. 3.vasÃdhya-Âa.Âha.¬a. 4.ktasÃ-Âa.Âha.¬a. 5.tra p­thivÅtvamityapi -Âa.Âha.¬a. --------------------------------------------------------------------------- pu -88. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- asyopÃdhitve ghaÂa÷ p­thivÅ kaÂhinasaæyogavatvÃdityatrÃpyupÃdhitvÃpÃtÃt/ na hi sa eva dharmastasminneva sÃdhye pak«abhedamÃtreïopÃdhiranupÃdhiÓca bhavati/ anu«ïÃÓÅtasparÓÃbhÃvasya sÃdhyÃbhÃvasÃdhakatvaæ tu nopÃdhyabhÃvatvÃt/ sÃdhanavyÃpakasyÃpyupÃdhitve 'tiprasaÇgÃt/ kintu pratipak«Ãntaravatsvata eva sÃdhyÃbhÃvavyÃptatvÃt/ na hi sarvopi pratipak«a upÃdhyabhÃvarÆpa÷// iti 1 svÃbhimatopÃdhisÃmÃnyalak«aïam// 7 // --------------------------------------------------------------------------- nanvekatropÃdhitve 'nyatrÃpi kuta ityata Ãha-- na hÅti// nanu bhavatyaæ 2 pak«av­ttihetÃvapyupÃdhi÷ anukÆlatarkeïa tannirÃso bhavi«yatÅti cettarhi karakà p­thivÅtyÃdÃvapi tathÃstu/ na ca tatrÃnukÆlatarko nÃstÅti vÃcyam/ tarhi tata eva tasya du«Âatve kimanenÃlaukikena sadanumÃnadu«ÂatÃpÃdakena sÃdanavyÃpakasyÃpyupÃdhitvakalpanena / nanvasya 3 pak«av­ttihetÃvapyupÃdhitve ghaÂo na p­thivÅ anu«ïÃÓÅtasparÓavatvÃbhÃvÃjjalavaditi svÃbhÃvena sÃdhyÃbhÃvasÃdhanaæ na syÃdityata Ãha-- anu«ïeti// atiprasaÇgÃditi// dhÆmÃdyanumÃne prameyatvÃderapyupÃdhitÃpÃtÃditi bhÃva÷// iti svÃbhimatopÃdhisÃmÃnyalak«aïam// 7 // --------------------------------------------------------------------------- 1.svamate -Âha.Âa. 2.tatrÃpyu-Âha.¬a. 3.syÃnupÃdhitve karakà na p­thivÅ anu«ïÃÓÅ ityasti -Âa.Âha. --------------------------------------------------------------------------- udanÃ-dyuktodhi-laïaÇga÷) upÃdhivÃda÷ pu - 89. --------------------------------------------------------------------------- athodayanÃdyuktopÃdhilak«aïabhaÇga÷ // 8 // udayanÃdayastu -- sÃdhyasamavyÃptatve sati sÃdhanÃvyÃpaka upÃdhirityÃhustanna/ --------------------------------------------------------------------------- athodayanÃdyuktopÃdhilak«aïabhaÇga÷ // 8 // anuvyÃkhyÃne sÃdhyavyÃpakavailomyaæ sÃdhanasyetyupÃdhilak«aïokti÷ sÃdhyasamavyÃpakatva 1 lak«aïanirÃsÃyetyuktvà sudhÃyÃæ 2 dÆ«itam/ tadvi 3 ÓadÅkurvannÃha -- udayanÃdayastviti// yadyapyetanmataæ maïÃveva pÆrvapak«e nirastam/ tathÃpyadhikado«avivak«ayà sudhÃvÃkya 4 vivaraïacikÅr«ayà cÃtra punirupanyÃsa÷/ samavyÃptatvaæ kiæ vi«amavyÃptasyopÃdhitvena ÓÃsrakÃrairanupÃdÃnÃdupÃdÅyate, uta dÆ«akatÃbÅjasya samavyÃpta eva saæbhavena vi«amavyÃptopÃdherabhÃvÃt/ atha -- svasaæbandhena ya÷ svÅyaæ dharmamanyatra darÓayet / sa upÃdhiryathà loke japÃdi÷ sphaÂikÃdi«u// ihÃpya¤yÃpyahetvarthavyÃpta 5 tvabhramahetutÃ/ upÃdhe÷ syÃt . . . . . // ityÃdyuktyà ya÷ samÅpasthite hetau svadharmaæ vyÃpyatvamÃdadhÃtÅtyupÃdhipadasyÃnvarthatviddhyarthaæ, yadvà pak«etaratva 6 syopÃdhitvaniv­tyarthamiti 7 / Ãdyaæ nirÃha -- ÓÃstra iti// --------------------------------------------------------------------------- 1.tvapak«ÃïÃæ-Âha. 2.taddÆ-Âa.Âha.¬a. 3.dviv­ïvannÃha-Âha. 4.kyaæ vi-v­ïvanvikÅrïavÃcÃtra-Âha. 5.vyÃpyatva-Âa.Âha. 6.rasyo-Âa.Âha.¬a. 7.vikalpyeti pÆritam-Âha. --------------------------------------------------------------------------- pu- 90. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- ÓÃsre pÃrthivaparamÃïurÆpÃdayo nityÃ÷ paramÃïuviÓe«aguïatvÃdÃpyaparamÃïurÆpavadityÃdau p­thivÅviÓe«aïaguïatvÃbhÃvÃdervi«amavyÃptasyÃpyupÃdhitvasvÅkÃrÃt/ samavyÃptyabhÃvepi vak«yamÃïarÅtyà sÃdhyavyÃpakatvÃdimÃtreïa pratipak«ÃdyunnÃyakatvasaæbhavena dÆ«akatÃbÅjasÃmyÃcca/ sÃdhyavyÃpyatvarÆpasvadharmasya sÃdhane pratibimbajanakatvarÆpÃvayavÃrthÃbhÃvepi lÃbhÃdyupÃdhinà k­tamityÃdÃviva rƬhyopÃdhipadaprayogopatteÓca// ki¤ca na ÓÃstre lokavyÃvahÃrÃrthamupÃdhivyutpÃdanam/ kintvanumÃdÆ«aïÃrthamiti vi«amavyÃptike upÃdhiÓabda÷ pÃribhëikostu/ niÓcitasÃdhyakÃdau sapak«ÃdiÓabdavatsamavyÃpte 'vayavÃrthasya satvenÃnyatra gauïo vÃstu/ --------------------------------------------------------------------------- vi«amavyÃptasyeti// yatra nityatvaæ tatra pÃrthivaviÓe«aïaguïatvÃbhÃvo jalaparamÃïvÃdÃveti sÃdhyavyÃpakatvamiva yatra pÃrthivaviÓe«aïaguïatvÃbhÃvastatra nityatvamiti nÃsti/ ghaÂÃdau vyabhicÃrÃdato vi«amavyÃptasyetyuktam/ dvitÅye nirÃha-- sameti// vak«yamÃïeti// dÆ«akatÃbÅjoktiprastÃva iti bhÃva÷/ t­tÅyaæ pratyÃha-- sÃdhyeti// nanu -- "bhavetÃæ yadi v­k«asya vÃjikarïau katha¤cana/ ad­«ÂÃæ samudÃyasya ka÷ Óaktiæ jÃtu kalpayet"// iti nyÃyenÃvayavÃrthasaæbhave rƬhikalpanà na yuktetyata÷ maïyuktado«Ãntaraæ cÃha-- ki¤ceti// sudhoktamÃha-- samavyÃpta iti// caturthaæ ÓaÇkate-- nanviti// --------------------------------------------------------------------------- udanÃ-dyuktodhi-laïaÇga÷) upÃdhivÃda÷ pu - 91. --------------------------------------------------------------------------- vi«amavyÃptikasya dÆ«aïatva eva hi 1 mamÃbhiniveÓa÷/ na tu tatropÃdhiÓabdasya mukhyatvepi// nanu vi«amavyÃpta 2 syopÃdhitve bÃdhÃnunnÅtapak«etaropyupÃdhi÷ syÃditi cenna/ anumÃne anukÆlatarkasatve i«ÂÃpatte÷/ tatsatve upÃdhi÷ sÃdhyÃvyÃpakatvaniÓcayÃt/ anyathà tavÃpi Óabdobhidheya÷ prameyatvÃdityÃdÃvaÓabdatvÃde÷ samavyÃpta 3 pak«etarasya nirÃso na syÃt/ ata evÃnuvyÃkhyÃne sÃdhya 4 vyÃpakatvamevoktam na tu samavyÃpti÷// kecittu --vyatirekidharmatvamupÃdhisÃmÃnyalak«aïam/ ÓuddhasÃdhyavyÃpakatvÃvacchinnasÃdhyavyÃpakatvÃdÅni tu viÓe«alak«aïà 5 nÅtyÃhu÷/ tanna/ vyatirekidharmatvasyÃtrÃyamupÃdhiriti vyavahÃrÃhetutvÃt/ --------------------------------------------------------------------------- bÃdhasthale sarvaæ tejo 'nu«ïaæ padÃrthatvÃdityÃdau atejastvÃdirÆpasya pak«etara 6 tvasyopÃdhitvasvÅkÃrÃdbÃdhÃnunnÅtetyuktam/ anuvyÃkhyÃna iti// sÃdhyavyÃpakavailomyamityanuvyÃkhyÃne // vyatirekidharmatvamiti// abhÃvapratiyogidharmatvamityartha÷/ dharmatvamÃtrasya prameyatvÃdÃvapi satvÃdvyatirekÅtyuktam/ // 7 Óuddheti// Óuddha 8 vyÃpakatvavyÃpakatÃvacchedakÃvacchinnasÃdhyavyÃpakatvasÃdhanÃvacchinnasÃdhyavyÃpakatvaghaÂitÃnÅtyartha÷ 9 / --------------------------------------------------------------------------- 1.hipadaæ na -ga.Âa.rÃ. 2.ptakasyo-ka.ga.Âa.rÃ. 3.ptatve pa-ga.rÃ. 4.dhyÃvyÃ-rÃ. 5.ïÃdÅni-ga.rÃ. 6.rasyo-Âa.¬a. 7.Óuddheti iti nÃsti- Âa.Âha.¬a. 8.sÃdhyetyadhikam -Âa.¬a. 9.ghaÂitapadaæ na -Âa.Âha.¬a. --------------------------------------------------------------------------- pu-92. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- anumitipratibandhakaj¤Ãnavi«ayatÃnavacchedakatvÃcca// kaÓcittu -- paryavasitasÃdhyavyÃpakatve sati sÃdhanÃvyÃpaka upÃdhi÷/ paryavasitatvaæ ca pak«adharmatÃbalalabhyatvam/ evaæ ca Óabda÷ svasvetarÃv­ttitvarahitanityÃv­ttidhmÃdhikaraïam meyatvÃdityÃdau paryavite 'nityatve k­takatvamupÃdhi÷/ tatsÃdhane 'nityatvamupÃdhirityÃha/ --------------------------------------------------------------------------- anumitipratibandhaketi// yadavacchinnavi«ayakaæ j¤Ãnaæ anumitipratibandhakaæ tÃd­Óaæ hyupÃdhikatvamanumÃnadÆ«aïÃrthamiha nirÆpaïÅyam/ tÃd­Óaæ ca sÃdhyavyÃpakatvÃdikameva na tÆktarÆpamiti bhÃva÷// ratnakoÓakÃramatamÃha-- kaÓciditi// pak«adharmatÃbalalabhyatvamiti// tathÃca bÃdhÃnunnÅtapak«etarepi nÃtivyÃpti÷/ tasya pak«ÅyasÃdhyÃvyÃpakatvÃditi bhÃva÷/ sveti// svasminsvetaratra cÃv­ttitvarahitastatrobhayatra vidyamÃna iti yÃvat/ tÃd­Óo nitye ' 1 vidyamÃnaÓya yo dharma÷ tadadhikaraïityartha÷/ nityÃv­ttidharmÃdhikaraïamityevoktau ÓabdatvarÆpadharmavatvenÃrthÃntaraæ syÃt/ ato rahitetyantam/ prameyatvÃdidharmavatvenÃrthÃntaranirÃsÃya nityÃv­ttÅtyuktam/ tatsÃdhana iti// svasvetarÃv­ttitvarahitÃk­takÃv­ttidharmÃdhikaraïamityevaærÆpeïa k­takatvasÃdhana ityartha÷/ evaæ ca pak«adharmÃvacchinnasÃdhanÃvacchinnasÃdhyavyÃpakÃdisarvasaægraha÷/ tÃd­ÓasÃdhyasya paryavasitatvÃt// "vÃdyuktasÃdhyaniyamacyutopi kathakairupÃdhirudbhÃvya÷/ paryavasitaæ niyamayan dÆ«akatÃbÅjasÃmrÃjyÃt"// --------------------------------------------------------------------------- 1.api padaæ ityadhikam -ga. --------------------------------------------------------------------------- udanÃ-dyuktodhi-laïaÇga÷) upÃdhivÃda÷ pu - 93. --------------------------------------------------------------------------- tanna/ tathÃtve hi dvyaïukasya sÃvayavatve siddhe dvyaïukamanityadravyÃsamavetam mahatvÃnadhikaraïadravyasamavetatvÃdityatra paryavasite nityadravyasamavetatve ni÷sparÓadravyasamavetatvamupÃdhi÷ syÃt// ki¤ca pak«adharmatÃbalalabhyasÃdhyasiddhau ni«phala upÃdhi÷/ tadasiddhau kasya vyÃpaka÷// ityudayanÃdyuktopÃdhilak«aïabhaÇga÷// 8 // --------------------------------------------------------------------------- iti tadvacanÃditi bhÃva÷// siddha iti// kÃryatvÃdihetuneti bhÃva÷/ asamavetatvena sÃdhyaparyavasÃnavÃraïÃya sÃvayavatve siddha ityuktam/ dravyasamavetatvamÃtrasya tryaïukÃdÃvavyabhicÃrÃya mahatvÃnadhikaraïeti dravyaviÓe«aïam/ maïaujanya 2 tvÃnadhikaraïetyÃdyuktÃvapi janyaviÓe«aïasya vyarthatvÃtpattirityÃga÷/ ni÷sparÓadravyeti// atra dravyapadaæ samavyÃptyabhiprÃyeïeti j¤eyam/ nanvatra pak«a eva sÃdhyÃvyÃpakatvÃtparyavasitasÃdhyavyÃpakatvaæ nÃstyeveti nÃtivyÃptirityarucerÃha -- ki¤ceti// ni«phala iti/ sÃdhyavyÃv­ttyarthatvÃdupÃdhe÷ siddhasya ca vyÃv­tterayogÃditi bhÃva÷// ityudayanoktopÃdhilak«aïabhaÇga÷ // 8 // -------------------------------------------------------------------------- 1. mahatvetyadhikam - ga. --------------------------------------------------------------------------- pu - 94. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- atha maïyuktopÃdhilak«aïabhaÇga÷ // 9 // maïau tu -- paryavasitasÃdhyavyÃpakatve sati sÃdhanÃvyÃpaka upÃdhi÷/ yaddharmÃvacchedena sÃdhyaæ prasiddhaæ tatparyavasitaæ sa ca dharma÷ kvacitsÃdhanameva kvaciddravyatvÃdi÷ kvacinmahÃnasatvÃdi÷ evaæ ca vahninà dhÆæme sÃdhye vastugatyà mahÃnasatvÃdyavacchinnaprasiddhakasya dhÆmasya vyÃpaka ÃrdrendhanÃdirdhÆmarÆpaÓuddhasÃdhya evopÃdhiriti nÃvyÃptirityuktam/ tatra 1 dhÆmena vahnisÃdhanepi mahÃnasatvÃdyavacchinnaprasiddhavahnivyÃpakasya vca¤ja¬ana 2 vatvÃdervahnirÆpaÓuddhasÃdhya evopÃdhitvÃpÃtÃt/ --------------------------------------------------------------------------- atha maïyuktopÃdhilak«aïabhaÇga÷ // 9 // maïautviti// ityuktamityanvaya÷ / pak«adharmatÃbalalabhyatvaæ cetparyavasitatvaæ tadà prÃgukto do«a ityata Ãha-- yaddharmeti// etacca sarvasaægÃhakamityÃha-- sa ceti// sÃdhyaprasiddhyavacchedakÅbhÆto dharma ityartha÷/ dhvaæso vinÃÓo janyatvÃdityÃdau bhÃvatvÃdyupÃdhisthale sÃdhanamityartha÷/ vÃyurbahirindriyapratyak«a÷ prameyatvÃdityÃdau rÆpavatvÃdyupÃdhau dravyatvÃdi÷ ayaæ dhÆmavÃnvahni÷matvÃdityÃdau vya¤janavatvÃdyupÃdhau mahÃnasatvÃdityÃdi÷/ dÆ«aïasaukaryÃyopÃdhÃvuktarÆpamupapÃdayati -- evaæ ceti// evameva sÃdhanÃdyavacchinnasthaleti dhyeyamiti bhÃva÷/ dhÆmeneti// parvatognimÃndhÆmavatvÃditi sadanumÃnepÅtyartha÷// --------------------------------------------------------------------------- 1.nnadhÆ -ga.gha.rÃ. 2.natvÃ-ga.Âa. --------------------------------------------------------------------------- maïyuktodhi-laïaÇga÷) upÃdhivÃda÷ pu - 95. --------------------------------------------------------------------------- yadi ca vahniprasiddhiæ prati mahÃnasatvaæ nyÆnav­ttÅti navÃcchedakam tarhi spÃrÓanatvaprasiddhiæ pratyapi dravyatvaæ nyÆnav­ttÅti nÃvacchedakaæ syÃt// atra kecidÃhu÷ -- yaddharmÃvacchinnetyatrÃvacchetako 1 dharma÷ sÃdhanavyÃpakÅbhÆto vivak«ita÷ mahÃnasatvaæ ca sÃdhanasya dhÆmasya na vyÃpakamiti na vahnau sÃdhye vya¤¬anavatvamupÃdhi÷/ pak«adharmo dravyatvÃdistu pratyak«aspÃrÓÃÓrayatvÃdisÃdhanavyÃpaka eva/ --------------------------------------------------------------------------- nanu -- sÃdhyaprasiddhyacchedakadharme yÃvatvaæ vivak«itaæ ato vya¤janavatvÃdau nÃtivyÃptiriti cenna/ vÃyu÷ pratyak«a÷ pratyak«asparÓÃÓrayatvÃdityatrodbhÆtarÆpavatvasyÃnupÃdhitÃpatte÷/ sÃdhyaprasiddhyavacchedakaprameyatvÃdyanavacchinnapratyak«atvÃvyÃpakatvÃt/ ato yatkiæ¤citvameva vÃcyam/ tathÃcoktado«a eveti bhÃva÷// yadi ceti// yaddharmÃvacchedenetyatra sÃdhyaprasiddhyanyÆnÃnadhikadeÓav­ttidharmasyaivÃvacchekadharmapadena vivak«itatvÃditi bhÃva÷// spÃrÓanatveti// vÃyu÷ spÃrÓana÷ anudbhÆtarÆpÃnadhikaraïatve sati pratyak«asparÓÃÓrayatvÃdityatra cÃk«u«atvÃdyupÃdhÃvityartha÷// nyÆnav­ttÅti// sparÓaguïepi spÃrÓanatvasatvepi dravyatvÃbhÃvÃditi bhÃva÷// keciditi// yaj¤apatyÃdaya ityartha÷/ nanu dhvaæso vinÃÓÅ janyatvÃdityÃdau sÃdhanÃvacchinnasÃdhyavyÃpakaæ bhÃvatvamupÃdhirna syÃt/ --------------------------------------------------------------------------- 1.kobhÆto - ga.Âa.rÃ. --------------------------------------------------------------------------- pu - 96. nyÃyadÅpuyatatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ abhedepi vyÃpakatva 1 satvena sÃdhanamapi svavyÃpakameva/ ÃrdrandhanÃde 2 rapi sÃdhanÅbhÆtavahnivyÃpukaæ yatprameyatvÃdikaæ tadavacchinnadhÆmarÆpaÓuddha 3 vastugatyà 4 taduktasya prameyatvÃdyavacchinnasÃdhyavyÃpakatvasya satvepi dhÆmarÆpaÓuddhasÃdhyavyÃpakatvaj¤ÃnamÃtreïopÃdhivyavahÃrÃdanumitipratibandhanÃcca// ki¤caiva sa ÓyÃmo mitrÃp­«ÂatvÃdityÃdau mitrÃtanayatvÃvacchinnaÓyÃmatvavyÃpakaæ ÓÃkapÃkajatvamupÃdhirna syÃt/ avacchedakasya mitrÃtanayatvasya mitrÃp­«ÂakokilÃdÃvasatvena sÃdhanÃvyÃpakatvÃt// evaæ vÃyu÷ spÃrÓana÷ prameyatvÃdityÃdau dravyatvÃvacchinnasÃdhyavyÃpakaæ sÃdhanasya prameyatvasya cÃvyÃpakaæ cÃk«u«atvamupÃdhirna syÃt/ tatra dravyatvasya prameyatvarÆpasÃdhanavyÃpakatvÃbhÃvÃt// --------------------------------------------------------------------------- sÃdhanasya sÃdhanÃvyÃpakatvÃdityata Ãha-- abhedepÅti// sÃdhanavanni«Âhà 5 tyantÃbhÃvÃpratiyogitvarÆpavyÃpakatvasya sÃdhyÃderiva sÃdhanasyÃpi 6 sÃdhanavati sÃdhanÃtyantÃbhÃvÃbhÃvÃditi bhÃva÷// nanu ÓuddhasÃdhyavyÃpakatvaj¤ÃnamÃtreïÃnumitipratibandhÃdau satyapyuktalak«aïaæ saægrÃhakamÃtramityato na saægrÃhakamapyetadavyÃpakatvamityÃha -- ki¤ceti// --------------------------------------------------------------------------- 1.tvasyasa -ka.ga.Âa.rÃ. 2.dirapi -ka.Âa.rÃ. 3.Óuddhapadaæ na-ka.ga.Âa.rÃ. 4.tvadukta-ka.ga. 5.«ÂhÃnyonyÃbhà -¬a. 6.satvÃdityadhikam-Âa.Âha.¬a. --------------------------------------------------------------------------- maïyuktodhi-bhaÇga÷) upÃdhivÃda÷ pu- 97. --------------------------------------------------------------------------- na cÃtrÃyamanupÃdhi÷, prameyatva 1 rÆpaheto÷ spÃrÓanatvarÆpasÃdhyaviÓe«aïÆbhÆtadravyatvavyabhicÃritvena prameyatvaæ spÃrÓanatvarÆpaviÓe«yavyabhicÃri viÓe«aïÃvyabhicÃritve sati viÓi«ÂavyÃpakabhicÃritvÃditi vyabhicÃrasÃdhakahetuviÓe«aïasya 2 dravyatvaviÓe«aïÃvyabhicÃritvasyÃsiddheriti vÃcyam/ na hyupÃdhyÃhitavyÃbhicÃre tvaduktameva liÇgam/ prameyatvaæ spÃrÓanatvavyabhicÃri dravye spÃrÓanatva 3 vyÃpakodbhÆtarÆpavatvavyabhicÃritvÃt dravyatvavadityapi vyabhicÃrÃnumÃnasambhavÃt/ atra ca dravyaiti viÓe«aïaæ mahatvasamÃnÃdhikaraïodbhÆtasparÓanatve 4 vyabhicÃravÃraïÃrtham/ --------------------------------------------------------------------------- nacÃtrÃyamanupÃdhiriti// na cetyasya vÃcyamityanenÃnvaya÷/ kutoyamanumÃdhiriti cet heto÷ sÃdhyavyabhicÃritvonnÃyakatvenopÃdherdÆ«a 5 katvamiti mate ÓuddhasÃdhyavyabhicÃrÃnumÃnÃsaæbhavÃdityÃha-- prameyatveti// viÓe«aïÃvyabhicÃritve satÅti// dravyatvarÆpaviÓe«aïetyartha÷/ mahatvasamÃnÃdhikaraïodbhÆtasparÓatve vyabhicÃravÃraïÃya satyantam/ viÓe«aïÃvyabhicÃritve satÅtyasyÃrthanirdeÓo dravyatvÃvyabhicÃritve satÅti// viÓe«aïamiti// --------------------------------------------------------------------------- 1.rÆpapadaæ na-ga.Âa. 2.'dravyatvarÆpaviÓe«aïasya' ityadhikam-ka. 3.tvaprayojakodbhÆ -ka-ga.Âa.rÃr. 4.Óavatve iti Óodhitam-Âar. 5.de«atvamiti mate-Âar. de«itvamate-¬a. --------------------------------------------------------------------------- pu-98. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- tvanmatepi 1 dravyatvÃvyabhicÃritve satÅti viÓe«aïametadarthameva/ tvanmate ca vyabhicÃra 2 upÃdhiniyata÷// ki¤ca 3 vya¤janavatvÃderapi mahÃnasatvÃdyavacchinnavahnivyÃpakatvena tatropÃdhitvepi na do«a ityuktatvÃttavdyÃv­tyarthaæ sÃdhanavyÃpakatvaviÓe«aïaæ vyartham// atha matam -- taddharmÃvacchinnasÃdhyavyÃpakatve sati taddharmÃvacchinnasÃdhanÃvyÃpakatvam vÃ, yatra sÃdhanÃvyÃpakatvaæ tadv­ttidharmÃvacchinnasÃdhyavyÃpakatvaæ vÃ, svÃnadhikaraïÅbhÆtasÃdhanÃdhikaraïav­ttidharmÃvacchinnasÃdhyavyÃpakatvaæ vopÃdhitvam// --------------------------------------------------------------------------- nanu mitrà 4 putratvaprameyatvÃdihetÃvupÃdhe 5 revamastvityata Ãha-- tvanmate ceti// ityuktatvÃditi// svÃbhimatopÃdhilak«aïoktiprastÃve vya¤janavatvÃdirapi mahÃnasatvÃdyavacchinnavahnirÆpasÃdhyavyÃpakatvÃttatropÃdhirevetyÃdinà granthenoktatvÃdityartha÷// pÆrvoktado«anirÃsÃya yaj¤apatinaivotprek«itapak«ÃntarÃïyÃÓaÇkate -- atha matamiti// yaddharmeti// yena dharmeïa sÃdhyavyÃpakatvaæ tenaiva dharmeïa sÃdhanÃvyÃpakatvamÃdyalak«aïÃrtha÷/ --------------------------------------------------------------------------- 1.pihidra--ga.Âa.rÃ. 2.re upÃdhirvi-ga.Âa.rÃ. 3.ki¤ceti nÃsti-ga.Âa.rÃ. 4.p­«Âatva-Âha. tratveti Óodhitam-¬a. 5.dhireva mÃstvi-Âa.Âha. dhereva mÃstvi-¬a. --------------------------------------------------------------------------- maïyuktodhi-laïaÇga÷) upÃdhivÃda÷ pu- 99. --------------------------------------------------------------------------- evaæ ca dhÆmÃnumÃne vya¤¬anavatvÃdikaæ nopÃdhi÷/ 1 tasya mahÃnasatvÃdyavacchinnavahniæ pratÅva tadavacchinnadhÆmaæ pratyapi vyÃpakatvena taddharmÃvacchinnadhÆmaæ pratyapi vyÃpakatvena taddharmÃvacchinnasÃdhanÃvyÃpakatvÃbhÃvÃt/ vya¤janavatvasya yatra parvate dhÆmarÆpasÃdhanavyÃpakatvaæ tadav­ttimahÃnasatvÃdyavacchinnavahnivyÃpakatvepi tadv­ttiparvatatvÃdyavacchinnavahnivyÃpakatvepi tadv­ttiparvatatvÃdyavacchinnavahnyavyÃpakatvÃt/ vya¤janavatvÃnadhikaraïÅbhÆte dhÆmarÆpasÃdhanÃdhikaraïe parvate vartamÃno ya÷ parvatatvÃdistadavacchinnavahnyavyÃpakatvÃcca/ tasmÃdvya¤janavatvÃdau nÃtivyÃpti÷// nÃvyÃpti÷/ udbhÆtarÆpavatvÃderdravyatvÃdyavacchinnaspÃrÓanatvarÆpasÃdhyaæ prati vyÃpakatvepyÆ«mÃdau vyabhicÃreïa ---- --------------------------------------------------------------------------- sveti 2 vya¤janavatvÃdirÆpÃdhirucyate/ svasyÃnadhikaraïÆbhÆtaæ yatsÃdhanÃdhikaraïaæ tadv­ttÅtyartha÷/ svÃnadhikaraïah­dav­ttihadamahÃnasÃnyataratvÃvacchinnavyÃpakameva vya¤janavatvamiti tatrÃtivyÃptinirÃsÃya sÃdhanÃdhikaraïeti/ etacca lak«aïatrayaæ dhÆmena vahnisÃdhanasthale vya¤janavatvÃdyupÃdhau nÃstÅti nÃtivyÃptirita tÃvatkrameïopapÃdayati evaæ ceti// evaæ rÆpeïa vivak«ÃyÃæ satyamityartha÷/ nÃvyÃptiriti// vÃyu÷ spÃrÓana÷ pratyak«asparÓÃÓrayatvÃdityatyÃdau dravyatvÃvacchinnasÃdhyavyÃpakodbhÆtarÆpavatvÃdyupÃdhÃvavyÃptirnÃstÅtyartha÷/ krameïa tatra lak«aïatrayasatvaæ vyanakti-- udbhÆtetyÃdinà // 3. u«mÃdau vyabhicÃreïeti// Æ«mataptavÃristhavahnyÃdau pratyak«asparÓÃÓrayatve satyapyuddhÆtarÆpavatvÃbhÃvÃditi bhÃva÷// --------------------------------------------------------------------------- 1.ita÷ ' tasmÃvdya¤janavatvÃdau' iti paryantasya sthÃne --'tasya mahÃnasatvÃdyavacchinnasÃdhyavyÃpakatvepi tadv­ttiparvatatvÃvacchinnavahnyavyÃpakatvÃt' vya¤janavatvÃnadhikaraïÆbhÆte dhÆmarÆpasÃdhanÃvyÃpakatvepi tadav­ttimahÃnasatvÃdyavacchinnavahnivyÃpakatvÃcca ityasti -Âa. 2.'vya¤janavatvÃdi÷' iti nÃsti-Âa.Âha.¬a. 3.Æ«mÃdau itina-Âha.Âa. --------------------------------------------------------------------------- pu -- 100. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (ta.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- dravyatvÃvacchinnapratyak«asparÓÃÓrayatvarÆpaæ sÃdhanaæ pratyavyÃpakatvÃt/ yatro«mÃdau sÃdhanÃvyÃpakatvaæ tadv­ttidravyatvarÆpadharmÃvacchinnasÃdhyavyÃpakatvÃt/ udbhÆtarÆpÃnadhitakaraïe pratyak«asparÓÃÓrayatvarÆpasÃdhanÃdhikaraïe Æ«maïi vartamÃnadravyatvÃvacchinnasÃdhyavyÃpakatvÃcceti// ucyate -- ghaÂa÷ p­thivÅ dravyatvÃdityatra ghaÂÃnyatvÃvacchinnap­thivÅtvavyÃpake pak«a eva sÃdhanÃvyÃpake ghaÂÃv­ttiguïavatvarÆpopÃdhÃvuktalak«aïÃnyavyÃptÃni/ --------------------------------------------------------------------------- nanvevamapi gandhaprÃgabhÃvÃvacchinno ghaÂo gandhavÃnp­thivÅtvÃditi sÃdhya 1 vyabhicÃriïi hetau gandhaprÃgabhÃvakÃlÅnatvÃvacchinnasÃdhyavyÃpake gandhaprÃgabhÃvakÃlÅnatvÃvacchinnap­thivÅtvavati cenna/ yaddhmavati 2 sÃdhyavyÃpakatvaæ taddharmavati sÃdhanavyÃpakatvamityasyÃbhimatatvÃt// uktopÃdhiÓca na tathÃ/ taddharmavatipak«e sà 2 dhanÃvyÃpakatvÃt/ na caivaæ sa ÓyÃmo mitrà 4 tanaya(p­«Âa)tvÃdityatra naratvÃvacchinnaÓyÃmatvavyÃpakaæp­«ÂahaæsÃdau sÃdhanÃvyÃpakaæ ÓÃkapakajatvamupÃdhirna syÃt, naratvavati sÃdhyavyÃpakasya tasya tadvati sÃdhanÃvyÃpakatvÃbhÃvÃt, mitrÃp­«Âasya narasya sarvasyaiva ÓÃkapÃkajatvÃditi vÃcyam/ narasaæsÃnyataratvÃdikamÃdÃya tatrÃpyuktalak«aïasatvÃditi manyante/ --------------------------------------------------------------------------- 1.dhyÃvya-¬a. 2.pak«adhmavati ityasti-¬a. 3.dhyÃvyÃ-Âa.¬a. 4.trÃp­tra-Âha. putrotiÓodhitam -¬a. --------------------------------------------------------------------------- maïyuktodhi-lak«aïabhaÇga÷) upÃdhivÃda÷ pu- 101. --------------------------------------------------------------------------- ghaÂÃv­ttiguïavatvasya ghaÂÃnyatvÃvacchinnap­thivÅtvaæ pratÅva tadavacchinnadravyatvaæ pratyapi vyÃpakatvÃt/ gha 1 ÂÃtmapak«e sÃdhanÃvyÃpakasya tasya ghaÂav­ttinà ghaÂatvena và dravyatvÃdinà vÃvacchinnap­thivÅtvavyÃpakatvÃbhÃvÃt/ svÃnadhikaraïÅbhÆte dravyatvarÆpasÃdhanÃdhikaraïe ghaÂe vartamÃnaghaÂatvÃdidharmÃvacchinnasÃdhyavyÃpakatvÃbhÃvÃcca// --------------------------------------------------------------------------- uktalak«aïÃnyavyÃptÃnÅtyuktam/ tatra lak«aïatrayÃsatvaæ krameïa vyanakti-- ghaÂÃv­tti guïa 2 vatvasyetyÃdinà // ghaÂÃnyatveti// ghaÂÃnyasminp­thivÅtvavati dravyatvavati ca ghaÂÃv­ttiguïavatvasatvena yaddharmeïa sÃdhyavyÃpakatvaæ taddharmeïa sÃdhanÃvyÃpakatvÃbhÃvÃdÃdyamavyÃptam/ ghaÂav­ttinetyetaddravyatvÃdinà vetyatrÃpyanveti// na cÃyamupÃdhireva na bhavati ÓuddhasÃdhyavyabhicÃrÃnunnÃyakatvÃt/ yenÃvyÃptirde«Ãyeti vÃcyam/ dravyatvaæ p­thivÅtvavyabhicÃri dravyatvaghaÂatvaprameyatvÃnÅti pratÅtiviÓe«yatve sati ghaÂÃv­ttiguïavatvavyabhicÃritvÃt prameyatvÃdivadityÃdikrameïa tatsaæbhavÃt/ atra dravyatveti svarÆpÃsiddhivÃraïÃya / na ca vyabhicÃra 3 vÃrakatvena vaiyarthyam/ tritayogacarapratÅti 4 viÓe«yatve vyarthatvaÓaÇkÃnavakÃÓÃt/ vyarthaviÓe«yatvaÓaÇkÃnirÃsÃya paÂatveti/ evaæ ca paÂatva eva vyabhicÃravÃraïÃya viÓe«yamiti j¤eyam/ --------------------------------------------------------------------------- 1.Âa rÆpapa-ka.ga.Âa.rÃ. 2.ïatvasya-Âha.¬a. 3.rÃvà -Âa.Âha.¬a 4.vi«ayatve -¬a. --------------------------------------------------------------------------- pu -102. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- ki¤cÃrdrendhanÃdyupÃdhau dhÆmatvÃvacchinna 1 sÃdhyavyÃpakatve sati vahnitvÃvacchinnasÃdhanÃvyÃpakatvamÃtreïopÃdhivyavahÃrÃdanumitipratibandhÃcca nedamupÃdhitvam/ tvayÃpi 2 hyanenaiva hetudvayena vyatirekidharmatvÃderupÃdhitvaæ nirastam// api ca vya¤janavatvÃderapi mahÃnasatvÃdyavacchinnavahni 3 vyÃpakatvenopÃdhitvepi na do«a ityuktatvÃttadvyÃv­ttarthyaæ tredhà viÓe«aïaæ vyarthameva// anyetu paryavasitasÃdhyavyÃpakatve sati sÃdhanÃvyÃpaka evopÃdhi÷/ yaddharmÃvacchedena sÃdhya prasiddhaæ tadeva paryavasitam/ nacaivaæ vya¤janavatvÃdirapi vahnirÆpaÓuddhasÃdhya evopÃdhi÷ syÃditi 4 vÃcyam/ sÃdhanÃvyÃpakapadena sakalasÃdhyasya yadvyÃpakaæ tadrahite 'dhikaraïe sÃdhanaparityÃgasya vivak«itatvÃt/ tasya ca tatrÃbhÃvÃt/ --------------------------------------------------------------------------- vyÃptigrahasthÃnÃrthaæ prameyatvetyuktam/ ghaÂatve vyabhicÃravÃraïÃya satyantam// aÇgÅk­tyÃpyanupÃdhitvaæ do«ÃntaramÃha-- ki¤ceti// tvayÃpÅti// uktalak«aïatrayavÃdinÃpÅtyartha÷/ ityuktatvÃditi// svÃbhimatopÃdhilak«aïaprastÃve // 5 tridheti// taddharmeti, tadv­ttÅti, svÃnadhikaraïÅbhÆteti, 6tridhetyartha÷/ tatrÃbhÃvÃdityuktaæ vyanakti-- na hÅti// ativyÃptiæ nirasyÃvyÃptiæ ca nirÃha-- Óuddheti// --------------------------------------------------------------------------- 1.nna sÃdhanÃvyÃ-ga.rÃ. 2.hi padaæ na-ga.Âa. 3.hnÃvatropà -ga.Âa.rÃ. 4.ÓaÇkyam -ka.ga.Âa.rÃ. 5.tredhe -Âa.¬a. 6.tredhe -Âa.¬a. --------------------------------------------------------------------------- mayuktodhi-laïaÇga÷) upÃdhivÃda÷ pu - 103. --------------------------------------------------------------------------- na hi vya¤janavatvena dhÆma÷ sakalavahnivyÃpakarahite parityajyate / dhÆmasya sadanumÃnatvena dhÆmavati yatki¤cidvahnisatvena tatra vahnivyÃpakasyÃvaÓyakatvÃt/ ÓuddhasÃdhyavyÃpake 'vacchinnasÃdhyavyÃpake copÃdhau vivak«itaæ sÃdhanÃvyÃpakatvamastyeva/ Ãrdrendhanena sakaladhÆmavyÃpakarahite taptÃya÷piï¬e vahne÷ parityaktatvÃt/ cÃk«u«atvena ca sakalÃni dravyaguïÃdigatÃni yÃni 1 spÃrÓanatvÃni tavdyÃpakÃni yÃnyudbhÆtarÆpÃdhikaraïatvodbhÆtarÆpa 2 samÃnÃdhikaraïatvÃdÅti tadrahite vÃyau pratyak«asparÓÃÓrayatvasya tyaktatvÃdityÃhu÷// tadapi na/ uktak­s­«ÂiyuktasÃdhanÃvyÃpakatvÃdya 3 j¤Ãnepi ni«iddhatvÃdÃvupÃdhipadaprayogÃdanumitibandhanÃcca/ 4 viÓe«aïavaiyarthyasyoktatvÃcca/ evaæ k­s­«ÂntarÃïyapi dÆ«yÃïi// --------------------------------------------------------------------------- evaæ k­s­«ÂyantarÃïÅti// tathÃhi-- sÃdhyavyÃpakatve sati sÃdhyasamÃnÃdhikaraïatve sati và sÃdhyavyabhicÃrisÃdhanÃvyÃpakatvamupÃdhilak«aïam/ atra niradhikaraïe sÃdhyaviruddhe sarvadopÃdhivyavahÃravidhÆre 'tivyÃptivÃraïÃya satyantam/ vya¤janavatvÃderdhÆmÃdihetÃvupÃdhitvaprasaÇgavÃraïÃya sÃdhyavyabhicÃrÅti viÓe«aïamityÃdi/ tadapyetenaiva nirastam/ etadaj¤ÃnepyupÃdhivyavahÃrÃdanumitipratibandhÃccetyuktahetubhya÷// --------------------------------------------------------------------------- 1.yÃnÅti nÃsti-ga.rÃ. 2.sÃmÃnÃdhikaraïyÃdÅni-ga.Âa.rÃ. 3.dyabhÃvepi -- ga. 'dya' 'ni' anayormadhye lopo darÓita÷-rÃ. 4.vivak«ÃviÓe«avaiya-ga.Âa.rÃ. --------------------------------------------------------------------------- pu-104. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- etena-- yavdyabhicÃritvena sÃdhanatvasya sÃdhyavyabhicÃritvaæ sa upÃdhi÷/ eva¤cÃvacchinnasÃdhyavyÃpaka÷ ÓuddhasÃdhyaæ pratyavyÃpakopi tatropÃdhi÷/ upÃdhivyabhicÃraprayuktavyabhicÃrasya ÓuddhasÃdhyepi satvÃt/ --------------------------------------------------------------------------- na cedaæ saægrÃhakamÃtramuktamiti vÃcyam/ anumÃnadÆ«aïÃrthaæ hyupÃdhinirÆpaïam/ anumitipratibandhakaj¤Ãnavi«ayatÃvacchedakamupÃdhitvamiha nirÆpyamiti maïÃvapyukte÷/ astÃd­Óasyaiva sarvasaægrÃhakasya granthak­duktarÅtyà tredhà vaktuæ ÓyakyatvenÃnyÃd­ÓasyÃpya 1 nÃdaraïÅyatvÃt/ evaæ sÃdhyavyÃpakatÃsthalÃtirikte sÃdhanasamÃnÃdhikaraïo yo dharmastadavacchinnasÃdhyavyÃpakatve sati sÃdhanÃvyÃpakamityÃdyapi nirastamityartha÷// yathÃÓrutaæ maïivÃkyamanuvadati-- yavdyabhicÃritveneti// anumÅyata iti Óe«a÷/ avyÃptinirÃsÃya sarvatraitadastÅti pak«adharÃdyuktadiÓopapÃdayati -- evaæ ceti// vÃyu÷ pratyak«a÷ pratyak«asparÓÃÓrayatvÃdityatrodbhÆtarÆpavatvÃdi÷ dhvaæso vinÃÓÅ janyatvÃdityÃdau bhÃvatvÃdiÓcÃvacchinnasÃdhyavyÃpaka÷// upÃdhivyabhicÃreti// pratyak«asparÓÃÓrayatvaæ janyatvaæ và pratyak«atvavyabhicÃri vinÃÓitvavyabhicÃri và dravyatvÃdirÆpaviÓe«aïÃvyabhicÃritve sati tadviÓi«Âapratyak«atvÃdivyÃpakodbhÆtarÆpavatvÃdivyabhicÃritvÃt ityevaærÆpeïopÃdhivyabhicÃraprayuktyetyartha÷/ --------------------------------------------------------------------------- 1.syÃnÃda - Âha.¬a. --------------------------------------------------------------------------- maïyuktodhi-laïaÇga÷) upÃdhivÃda÷ pu - 105. --------------------------------------------------------------------------- iyÃæstu bheda÷/ ÓuddhasÃdhyavyÃpaka÷ ÓuddhasÃdhya evopÃdhi÷/ avacchinnasÃdhyavyÃpakastu Óuddhe 'vacchainne copÃdhi÷/ 1 tavdyabhicÃraprayojakavyabhicÃranirÆpakatvÃditi maïyuktaæ lak«aïÃntaramapi nirastam/ sÃdhyavyabhicÃronnÃyakatvasyopÃdhiÓarÅrÃnupraveÓe upÃdhirvyabhicÃronnÃyaka iti siddhÃntavirodhÃt// ki¤ca yavdyabhicÃratvenetyanenopÃdhivyabhicÃrasya kiæ sÃdhyavyabhicÃrÃnumitinakatvamabhipretaæ kiæ và janakatvaprayojakarÆpavatvam/ nÃdya÷/ vyabhicÃrÃnanumitidaÓÃyÃmanumÃdhità 2 pÃtÃt/ parvata ÃkÃÓavÃn dhÆmÃdityatra ghaÂasyopÃdhitÃpÃtÃcca/ Óakyate hi ghaÂavyabhicÃreïÃkÃÓavyabhicÃro 'numÃtum/ tvanmate ÃkÃÓÃtyantÃbhÃvasya kevalÃnvayitvena v­ttimata÷ sarvasyÃpyÃkÃÓavyabhicÃritvÃt// --------------------------------------------------------------------------- ÓuddhÃvacchinnasÃdhyavyÃpake sarvatraikarÆpyameva kimityata Ãha-- iyÃæstviti// iti siddhÃnteti// upÃdhirityukte sÃdhyavyabhicÃronnÃyaka iti prÃptatvena vyabhicÃronnÃyakovyabhicÃronnÃyaka ityasyÃsaæbhavena maïik­tsiddhÃntavirodhÃdityartha÷// phalopadhÃnaæ yogyatÃveti vikalpya nirÃha-- ki¤ceti// anumitidaÓÃyÃmiti// tadÃnÅmanumitirÆpaphalÃbhÃvÃditi/ tathÃcopÃdhernityado«atvasiddhÃntabhaÇga iti bhÃva÷/ --------------------------------------------------------------------------- 1.ubhayavyabhicà - ka.Âa.rÃ. 2.tvÃpÃ- ga.rÃ.Âa. --------------------------------------------------------------------------- pu - 106. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- ki¤cÃnumitijanakatvamityatrÃnumiti÷ kiæ bhramasÃdhÃraïÅ vivak«ità pramÃrÆpaiva vÃ/ Ãdye dhÆmena vahnyanumÃne ghaÂa upÃdhi÷ syÃt/ saæbhavati hi ghaÂavyabhicÃritvena dhÆmasya bhramarÆpà vahnivyabhicÃrÃnumiti÷/ dvitÅye vahninà dhÆmÃnumÃne h­datvamupÃdhi÷ syÃt/ h­datvavyabhicÃritvena liÇgenotpannÃyà api vahnardhÆmavyabhicÃrÃnumitervi«asatvena pramÃtvÃt// antyepyupÃdhivyabhicÃrasya sÃdhyavyabhicÃraæ prati prayojakatvaæ kiæ svasya sÃdhyavyabhicÃravyÃpyatvaæ sÃdhanasya sÃdhyavyÃpakavyabhicÃritvameva vÃ/ nÃdya÷/ vÃyu÷ spÃrÓana÷ pratyak«asparÓÃÓrayatvÃdityatrodbhÆtarÆpavatvopÃdhivyabhicà 1 rasya ÓuddhasÃdhyavyabhicÃritvavyÃpyatvÃbhÃvena lak«aïasyÃvyÃpte÷/ mahatsamÃnÃdhikaraïodbhÆtasparÓatvasyodbhÆtarÆpavatvavyabhicÃritvepi spÃrÓanatvavyabhicÃritvÃbhÃvÃt// --------------------------------------------------------------------------- nanu sÃdhanasyetyatra sÃdhyasamÃnÃdhikaraïasÃdhanasyetyucyate/ tathÃcÃkÃÓÃsÃmÃnÃdhikaraïyaæ dhÆme nÃstÅti na do«a iti vÃdinaæ pratyÃha -- ki¤ceti// antyepÅti// prayojakarÆpavatvamiti pak«epÅtyartha÷/ svasyopÃdhivyabhicÃrasya/ lak«aïasyeti// sÃdhyavyabhicÃravyÃpyavyabhicÃranirÆpakatvarÆpalak«aïasyodbhÆtarÆpavatvopÃdhÃvavyÃpterityartha÷/ vyÃpyatvÃbhÃvaævyanakti-- mahatveti// paramÃïvÃdisparÓasyÃpratyak«atvÃnmahatvasamÃnÃdhikaraïetyuktam/ --------------------------------------------------------------------------- 1.ritvasya -ga.Âa.rÃ. --------------------------------------------------------------------------- udher-dÆkatÃ-bÅjam) upÃdhivÃda÷ pu- 107. --------------------------------------------------------------------------- dvitÅye tvasmaduktalak«aïa evÃntarbhÃva÷ syÃt/ asmÃbhirapi sÃdhyavyÃpakatve sati sÃdhanÃvyÃpaka upÃdhirityanena sÃdhyavyÃpakÃvyÃpyatvameva heto÷ sopÃdhikatatvamityabhipretatvÃt// uktaæhyanuvyÃkhyÃne --"sÃdhyavyÃpakavailomyamavyÃpti÷ sÃdhanasya ceti"/ sÃdhanasya yatsÃdhyavyÃpakavailomyaæ sÃdhyavyÃpakÃvyÃpyatvaæ sÃvyÃptirityartha÷/ tasmÃtparokta 1 lak«aïÃnyayuktÃni// --------------------------------------------------------------------------- iti maïyuktopÃdhilak«aïabhaÇga÷ // 9 // --------------------------------------------------------------------------- dÅpaprabhÃdisparÓasyÃpratyak«atvÃdudbhÆtetyuktam/ dvitÅya iti// sÃdhanasyetyÃdyuktapak«a ityartha÷/ avyÃptirvyÃptyabhÃva ityartha÷// iti maïyuktopÃdhilak«aïabhaÇga÷// 9 // --------------------------------------------------------------------------- athopÃdherdÆ«akatÃbÅjam // 10 // upÃdhiÓcÃnumÃnaprav­tte÷ prÃgvyÃptigrahavelÃyÃmavyÃpterevonnÃyaka÷/ --------------------------------------------------------------------------- athopÃdherdÆ«akatÃbÅjam // 10 // upÃdhe÷ kintvena dÆ«akatvamityata÷"sÃdhyavyÃpakavailomya'miti yuktipÃdÅyÃnuvyÃkhyÃnasudhoktiæ viv­ïvÃna Ãha -- upÃdhiÓceti// --------------------------------------------------------------------------- 1.ktÃnila -- ga.rÃ. --------------------------------------------------------------------------- pu-108. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- sÃdhyavyÃpakaæ parityajato heto÷ sÃdhyaparityÃgasyÃvaÓyakatvÃt/ sÃdhyaparityÃgasyaivÃvyà 1 ptitvÃt/ na tu tadà satpratipak«asya/ pak«e sÃdhyopasaæhÃrà 2 tpÃkpratipak«asyÃna 3 vasarÃt/ taduttarakÃlaæ 4 pratisthasyevonnÃyaka÷/ --------------------------------------------------------------------------- prÃgityasya vivaraïaæ vyÃptigrahetyÃdi/ upasthita iti Óe«a÷/ avyÃptervyÃptyabhÃvasya hetutvenÃbhimataæ, hiæsÃtvaæ pÃpasÃdhanatvÃvyÃpyaæ tavdyÃpakani«iddhatvÃvyÃpyatvÃdityevaærÆpeïonnÃyaka ityartha÷/ tavdyÃpakÃvyÃptatve tadavyÃpyatvaæ kuta ityata÷/ sudhoktamevÃha -- sÃdhyeti// sÃdhyaparityajatastavdyÃpakaparityÃgasyÃyogÃditi bhÃva÷/ tÃvatà sÃdhyatyÃgonnÃyakatvameva prÃptaæ na tvavyÃpyunnÃyakatvamityata Ãha -- sÃdhyapiratyÃgasyaiveti// etenÃnaupÃdhikasaæbandhasya vyÃptitvÃtsopÃdhikatve lak«aïÃbhÃvÃdavyÃptirityupapÃdanaæ nirastam/ vyÃptij¤ÃnÃdhÅnamupÃdhij¤Ãnaæ 5 tadadhÅnaæ ca 6 nirupÃdhikatvaj¤Ãnaæ tadÃyattaæ ca vyÃptij¤Ãnamiti cakrakaprasaÇgena tasya vyÃptilak«aïatvÃyogÃt// evakÃravyÃvartyamÃha -- na tviti// taduttareti// anumÃnaprav­tyuttarakÃlaæ tvityarta÷/ upasthitopÃdhiÓcetyanukar«a÷/ na tu vyÃptyabhÃvÃderityevakÃrÃrtha÷/ pratipak«onnayanaprakÃraÓca pratipak«aprayogopÅtyÃdinÃgre vyakta÷// nanu sÃdhyavyÃpakaæ parityajato heto÷ sÃdhyaparityÃgasyÃvaÓyakatve sÃdhyavyabhicÃra eva prÃpta÷ kathaæ pratipak«atetyato 'nyatra sÃdhyaparityÃge hi tathà pak«a eva sÃdhyaparityÃge tu pratipak«ataivetibhÃvenÃnyatra parityÃgapak«aæ dÆ«ayannÃha -- heto÷ sÃdhyaparityÃgo hÅti// --------------------------------------------------------------------------- 1.vacÃ-ka.ga.rÃ. 2.grahà - ga.rÃ. 3.kÃÓÃt-Âa.rÃ. 4.lantu -pra-ka-Âa.rÃ. 5.upÃdhij¤ÃdhÅnaæ -Âha. 6.ca iti nÃsti--Âa.Âha. --------------------------------------------------------------------------- udher-dÆkatÃ-bÅjam) upÃdhivÃda÷ pu- 109. --------------------------------------------------------------------------- heto÷ sÃdhyaparityÃgo hi pak«Ãdanyatra và pak«a eva và nÃdya÷/ sphuÂe vyabhicÃre sati tadarthamupÃdhyapratÅk«aïÃt/ dvitÅye sÃdhyavyÃpakavyÃv­tti÷ pak«e 1 sÃdhÃyamapi vyÃvartayatÅti pratipak«onnÃyakataiva// nanu -- tadÃpyavyÃptyunnÃyaka evÃstu/ upÃdhivyÃv­ttyà sÃdhyarahite pak«e vartamÃnasya hetorvyabhicÃrÃvaÓyaæbhÃvÃditi cenna/ tathÃtve bÃdhapratirodhayorapi vyabhicÃronnÃyakatvÃpÃtÃt/ tatra tÃbhyÃmevÃnumÃne du«Âe kiæ tadupajÅvinà vyabhicÃreïeti cettarhyatrÃpi vyÃpakavyÃv­ttirÆpapratipak«eïaivÃnumÃne du«Âa kiæ tadupajÅvinà vyabhicÃreïa// --------------------------------------------------------------------------- upÃdhyupasthitila iti yojyam/ vyÃptyabhÃvonnÃyakatvaæ kathamityata Ãha-- upÃdhÅriti// paramukhenaiva samÃdhiæ vÃcayitvà sama ityÃha-- tatra tÃbhyÃmiti// nanÆpÃdhyabhÃvasya pratipak«atvena do«atve satyupÃderado«atvÃpatti÷, pratipak«e upÃdhyanudbhÃvanÃpatti÷, bÃdhonnÅtapak«etarasyopÃdhitvÃnÃpatti÷ pak«ai'kadeÓavartino 'nupÃdhitÃpatti÷, pak«e 'vidyamÃnavyatirekapratiyogina upÃdhitÃnÃpatti÷, saædigdhopÃdherado«atvÃpatti÷, pratipak«odbhÃvanÃvasara, iti do«asaptakabhÃvÃtkathaæ pratipak«onnÃyakatvamityata Ãdyaæ nirÃha --na copÃdhyabhÃvasyeti// --------------------------------------------------------------------------- 1.k«ÃtsÃdhya - ka.ga.Âa.rÃ. --------------------------------------------------------------------------- pu -110. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- na copÃdhyabhÃvasya pratipak«atvena do«atve upÃdherde«atvaæ na syÃt na hi yatra yadabhÃvo do«astatra sopi do«a iti vÃcyam/ upÃdhe÷ svavyÃv­ttimukhenaiva do«atayà svarÆpeïÃdo«atvÃt/ anyathà vyabhicÃronnayanapak«epi codyaæ du«pariharam// na caivaæ satpratipak«e upÃdhyudbhÃvanaæ na syÃt/ vaiyarthyÃditi vÃcyam/ svapak«asÃdhanÃrthamekaæ parapak«a 1 sÃdhanapratirodhÃrthamaparamiti sÃrthakyÃt/ anyÃyyo hyekena bahÆnÃæ pratirodha÷// uktaæ ca -- "dvividhaæ balavatvaæ ca bahutvÃcca svabhÃvata÷"// iti / siddhaæ caitallokaÓastrayo÷/ --------------------------------------------------------------------------- codyaæ du«parihÃramiti// upÃdhyabhÃvasya sÃdhyavyabhicÃronnÃyakatvena dÆ«akatve upÃdhirde«o na syÃditi codyasya tatrÃpi tulyatvÃditi bhÃva÷/ dvitÅyamÃÓaÇkya nirÃha -- na caivamiti// vaiyarthyÃditi// upÃdhi÷/ pratipak«atvena dÆ«aka iti vaktavyaæ 2 vÃdinà prÃgupanyasta hetoreva pratik«asya satvena punarupÃdhyabhÃvarÆpapratipak«asya k­tyÃbhÃvÃditi bhÃva÷/ pÆrvaæ prayuktaheto÷ paÓcÃduktopÃdhyabhÃvarÆpahetoÓca dvayorapi sÃrthakyamÃha -- svapak«eti/ bahÆnÃmiti// anekasyetyartha÷ 3 // uktaæ ceti// vi«ïutatvanirïayodÃh­tabrahmatarkasm­tÃvatyartha÷/ loke prasiddhamiti tadanuktvà ÓÃsre darÓayati-- uktaæ hÅti// --------------------------------------------------------------------------- 1.pak«apadaæ na -ka.ga.rÃya 2.tacca na saæbhatÅtyadhikam-Âha/ 3.'bahÆnÃmiti' ityÃdikaæ nÃsti-Âa.Âha.¬a. --------------------------------------------------------------------------- udher-dÆkatà -bÅjam) upÃdhivÃda÷ pu - 111. --------------------------------------------------------------------------- uktaæ hi pramÃïatorthapratipattÃviti nyÃyabhëyavyÃkhyà 1 nÃvasare nyÃyavÃrtikepi"pramÃïÃbhyÃæ pramÃïairiti saæplavo gamyata"iti/ nyÃyadÅkÃyÃæ ca"dar¬hyÃrthakaparasparasaævÃdarÆpasaæplavÃvasara"iti// etena 2 ÓatamapyandhÃnÃæ na paÓyatÅti nirastam// na ca bÃdhonnÅtapak«etara 3 tvopÃdherde«atvaæ nasyÃt pratipak«e 'sÃdhÃraïyÃditi vÃcyam/ tatropÃdhivyatirekarÆpahetoranukÆlatarkasanÃthatvenÃsÃdhÃraïyasyÃdo«atvÃt// na ca k«itivdyaïukÃdipak«akeÓvarÃnumÃne pak«aikadeÓavartino 'naïutvasyopÃdhitvaæ na syÃt/ tavdyatirekasya bhÃgÃsiddheriti vÃcyam/ tatropÃdhairahitapak«aikadeÓasyaiva pak«ÅkaraïÃt/ tÃvatÃpÅÓvarÃnumÃnoddeÓadhÅvirodhitvena pratipak«atvopatte÷/ --------------------------------------------------------------------------- nanvenekahetorna dÃr¬hyacÃpÃdakatvamityetannirÃha-- eteneti// pramÃïasaæplavyÃÇgÅkÃrÃdityuktatvenetyartha÷/ t­tÅyaæ nirÃha-- na ca bÃdheti// vahniranu«ïa÷ padÃrthatvÃdityÃdÃvavahnitvÃde÷/ caturthamÃÓaÇkya nirÃha-- na ca k«itÅti// k«itivdyaïukÃdikaæ sakart­kamityanumÃna ityartha÷/ pak«aikadeÓasyeti// vdyaïukÃdikaæ vikart­kaæ aïutvÃdityevaæ rÆpeïetyartha÷/ ÅÓvareti// ÅÓvarÃnumÃne uddeÓyà yà dhÅ÷ sarvakart­vi«ayiïÅ tadvirodhitvenetyartha÷/ --------------------------------------------------------------------------- 1.khyÃvasa-kÃ.rÃ. 2.sahasramapya -ka.ga.Âa.rÃ. 3. ropà -ga.Âa.rÃ. --------------------------------------------------------------------------- pu - 112. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷/ --------------------------------------------------------------------------- nacÃnthakÃrodravyaæ svÃtantryeïa pratÅyamÃnatvÃdityatrÃÓrÃvaïatvasya parvato dhÆmavÃnvahnimatvÃdityatrÃrdrendhanÃdeÓcopÃdhitvaæ na syÃt/ tadvyatirekasya pak«aikadeÓe«yabhÃvÃditi vÃcyam/ vyabhicÃronnayanapak«epi Óabde taptÃya÷piï¬e ca vyabhicÃrasya sphuÂatayopÃdhyanapek«aïÃt/ ÓabdÃderapi pak«atvena vyabhicÃrasya sphuÂatvaæ 1 copÃdhivyatirekeïÃpi tatraiva sÃdhyÃbhÃva÷ sÃdhyatÃm// na ca sa ÓyÃmo mitrÃtanayatvÃdityatra ÓÃkapÃkajatvÃde÷ saædigdhopÃdherde«atvaæ na syÃt tadvyatirekasya saædigdhatvena pratipak«asaæbhavÃditi vÃcyam/ pÃk«ikasiddhyÃdinÃpi satpratipak«aphalasya saædehasya siddhe÷/ --------------------------------------------------------------------------- pa¤camaæ pak«amanÆdya nirÃha-- na cÃndhakÃra iti// mÅmÃæsakÃnumÃne naiyÃdhikoktaÓrÃvaïatvÃderityartha÷/ vyabhicÃronnayanapak«epÅtyapipadena na kevalamasmatpak«e kiæ tu tvatpak«epyupÃdhirnÃpek«ita÷ aspa«ÂavyabhicÃrasthale eva vyabhicÃrÃnumÃnayopÃdhyapak«eti bhÃva÷/ tathà ca tatropÃdherevÃbhÃvena na tatra pratipak«odbhÃvanaæ yenÃsiddhido«a÷ syÃditi bhÃva÷// tatraiveti// Óabda eva / tathÃca tatra vyabhicÃra÷ suj¤Ãna iti bhÃva÷// «a«ÂhamÃÓaÇkya nirÃha-- na ca saÓyÃma iti// garbhastha ityartha÷// saændigdheti// sÃdhanÃvyÃpakatvasaædehena saædigdhetyartha÷/ samabalatvÃbhÃve kathaæ pratipak«atetyata Ãha-- saæÓayeti// --------------------------------------------------------------------------- 1.tveco -Âa. tvena co-ga.rÃ. --------------------------------------------------------------------------- udherdÆkatÃbÅjam) upÃdhivÃda÷ pu - 113. --------------------------------------------------------------------------- saæÓayà 1 Çtvemeva ca samabalatvam// na ca pak«e sÃdhyasaædeho 'numÃnÃÇgatvÃdupÃdhiæ vinÃpi siddha iti vÃcyam/ pak«e vyabhicÃrasaædehasyÃpi 2 taæ vinà 3 siddhe÷/ upÃdhyÃyatto vyabhicÃrasaædehastaæ vinà neti cettadÃyatta÷ sÃdhyasaædehopi taæ vinà neti samam// kiæ ca tvayÃpyu 4 pÃdhyÃbhÃso nÃnà 5 / asÃdhÃraïaviparyaya÷, aprasiddhasÃdhyaviparyaya÷ bÃdhitasÃdhyaviparyaya÷, aprasiddhasÃdhyaviparyaya÷ bÃdhitasÃdhyaviparyaya÷ ityÃdirÆpeïetivadatopÃdhe÷ pratipak«onnÃyakatvaæ svÅk­tam/ asÃdhÃraïà 6 prasiddhaviÓe«aïatvabÃdhÃdÅnÃmanumÃnado«atvÃt// --------------------------------------------------------------------------- pratibandyottaramÃha -- pak«evyabhicÃrasaædehasyeti// tenaivottaraæ vÃcayitvà samamityÃha -- upÃdhÅti// parasaæmataæ caitadityÃha -- ki¤catvayaiveti// maïik­taivetyartha÷/ asÃdhÃraïeti// asÃdhÃraïo viparyayo 'bhÃvo yasyeti bahuvrÅhi÷/ evamagrepyupÃdhiranyapadÃrtha÷/ yathÃnvayavyatirekiïi sÃdhye bÃdhonnÅtÃnyapak«etara÷/ aprasiddheti// kevalÃnvayini sÃdhye pak«etarÃdi÷// bÃdhiteti// vahniranu«ïastejastvÃdityatrÃk­kakatvam/ pak«ÃvyÃvartakaviparyayo yathà k«ityÃdikaæ sakart­kaæ kÃryatvÃdÅtyatrÃïuvyatiriktatvamityÃdirÆpeïetyupÃdhivÃdÃnte vadatetyartha÷/ svÅk­tamityatra hetu÷/ asÃdhÃraïyeti// --------------------------------------------------------------------------- 1.yÃnaÇgatvamevacÃsam -Âa.rÃ. 2.apipadaæ na -ka.ga.Âha.rÃ. 3.nÃpisi-ka.ga.Âa.rÃ. 4.yaivo -ga.Âa.rÃ. 5.nÃmÃsÃ- ga.rÃ. 6.ïyÃpra-ka.ga.ÂarÃ. --------------------------------------------------------------------------- pu - 114. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- ki¤ca vahnirÆpo hetu÷ dhÆmarÆpasÃdhyavyabhicÃrÅ tavdyÃpakÃrdrendhanarÆpopÃdhyabhÃvavadv­ttitvÃditi tvadÅyaæ vyabhicÃrÃnumÃnameva pak«e sÃdhyÃbhÃvasÃdhakatvÃtpratipak«a÷/ na hyatrÃnumÅyamÃno vyabhicÃra÷ pak«Ãdanyatra paryavasÃnayogya÷/ yatra mahÃnasÃdau hetusÃdhyayo÷ satvaæ tatra vyabhicÃrasya bÃdhitatvÃt/ --------------------------------------------------------------------------- tadgranthavyÃkhyÃt­bhirapi satpratipak«o 1 nnÃyakatÃpak«amavalambyaiva tadÃbhÃsÃnÃhetyavatÃritatvÃccetyapi dhyeyam// nanu -- prÃcÃæ rÅtyÃbhyupetya satpratik«otthÃpakatvamupÃdhereti ÃbhÃsÃnirÆpitÃ÷ vastutastu vyabhicÃronnÃyakatvameva maïik­tsiddhÃnta ityato vyabhicÃrÃnumÃnameva pratipak«arÆpaæ pak«Ãdanyatra vyabhicÃrÃnumÃnÃsaæbhavena pak«a eva tadanumÃnasyÃvaÓyakatvÃditi bhÃvenÃha -- kiæ ceti// parvato dhÆmavÃnvahnimatvÃdityatra vahnirÆpa 2 heturityartha÷/ dhÆmavyabhicÃrÅ dhÆmÃbhÃvavadv­ttirityartha÷/ upÃdhivyabhicÃritvÃdityasyÃrthoktirÆpÃdhyabhÃvavadv­ttitvÃditi// sÃdhyÃbhÃveti// sÃdhyavyabhicÃrÅtyasya sÃdhyÃbhÃvavadv­ttÅ 3 tyarthatvÃdityartha÷/ tatra ca vahnerv­ttimatvaæ siddhamiti hetumati pak«e sÃdhyÃbhÃvasÃdhana eva paryavasÃnÃditi bhÃva÷// nanu vyabhicÃrÃnumÃne bhavedevaæ pak«Ãnyatra mahÃnasÃdÃvayogolakÃdau và tadanumÃne tu na pratipak«atvÃvakÃÓà 4 dityato nirÃha -- na hÅti// --------------------------------------------------------------------------- 1.k«otthÃpakatà -Âa.Âha.¬a. 2.rÆpehe -Âha.¬a. 3.ttitvÃdi-Âa.¬a. ttitvarÆpatvÃdi-Âha. 4.Óa ityetanni -rÃ.Âha. --------------------------------------------------------------------------- udherdÆkatÃbÅjam) upÃdhivÃda÷ pu - 115. --------------------------------------------------------------------------- yatra cÃyogolakÃdau hetusÃdhyayo÷ satvÃsatve tasyopasthitau vyabhicÃrasya spa«ÂatvenopÃdhyanapek«aïÃt/ anupasthitau ca tatrÃparyavasÃnÃt// tasmÃtpariÓe«ÃnniÓcitahetukatvena sandigdhasÃdhyakatvena copasthite pak«a eva sÃdhyÃbhÃvaæ j¤Ãtvà tatra heto÷ satvaæ j¤eyamiti vyabhicÃrÃnumiti÷ pÆrvaæ pak«e sÃdhyÃbhÃvaæ sp­ÓantÅ kathaæ na pratipak«a÷/ nacaivamupÃdhyabhÃvasya hetutÃhati÷/ 1 / upÃdhyabhÃvavadv­ttitvÃditi hetuÓarÅre upÃdhyabhÃvapraveÓÃt// nanu -- dÆ«yÃnumÃnasya tarkÃnugrahe upÃdhirna sÃdhyavyÃpaka÷/ upÃdhestadanugrahe tvanumÃnasya bÃdhaæ eveti kadà pratipak«Ãvasara iti cet/ yadaikatatrà 2 nukÆlatarkÃnavatÃrastadetyavehi/ anyathà -- pratipak«amÃtroccheda÷/ --------------------------------------------------------------------------- satvÃsatve iti// yathÃkramamanvaya÷/ kathaæ na pratipak«a iti// upajÅvyatvÃtpratipak«a eva vÃcya ityartha÷/ tathÃpÅ«ÂasiddhirnetyÃÓaÇkya nirÃha -- na caivamiti// saptamaæ pak«amÃÓaÇkate -- nanviti// "anukÆlena tarkeïa sati sÃdhane/ sÃdhyavyÃpakatÃbhaÇgÃtpak«e nopÃdhisambhava÷"// ityukteriti bhÃva÷/ tadanugrahe tu -- anukÆlatarkÃnugrahetvityartha÷/ bÃdha eveti// upÃdhyabhÃvarÆpaheto÷ prabalatvÃditi bhÃva÷/ avehi// jÃnÅhÅtyartha÷// --------------------------------------------------------------------------- 1.k«ati÷ -Âa.rÃ. 2.trÃpyanu -ka.Âa.rÃ. --------------------------------------------------------------------------- pu -116. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- na hi pratipak«o yÃvajjÅvaæ pratipak«a÷/ yasya hi yadÃnukÆlatarkÃvatÃra÷ sa tadà bÃdhakonyastu bÃdhya eva bhavati// pratipak«a 1 prayogopi -- ÓuddhasÃdhyavyÃpake vaidhÅhiæsà nÃdharmasÃdhanani«iddhatvÃditi, avacchinnasÃdhyavyÃpake tu vÃyu÷ dravyatve sati spÃrÓanatvena hÅno 'cÃk«u«atvÃdÃkÃÓavaditi, --------------------------------------------------------------------------- atrovehÅtyekÃrapÃÂha÷ sÃdhu÷/ natvaikÃrapÃÂha÷/"ava ihi"itisthite"Ãdguïa iti guïena bhÃvyatvÃt/ na ca à ihi ehi ava ehÅti sthite"v­ddhirecÅti"v­ddhau avaihÅti yuktam/ ÃÇpÆrvasyÃgamanÃrthatvena jÃnÅhÅtyetadarthakatvÃyogÃt/ tathÃpi"v­ddhirecÅ"tyetadbÃdhitvÃ"eÇpararÆpa"miti pararÆpeïa bhÃvyatvÃcca/ na ca eÇipararÆpamityetadbÃdhitvÃ"etyedhatyÆÂhsvi"ti v­ddhirbhava«yatÅti vÃcyam/ etadv­ddhimapi bÃdhitvÃ"omÃÇoÓceti"pararÆpeïaiva bhÃvyatvÃt/"purastÃdapavÃdà anantarÃnvidhÅnbÃdhante nottarÃ"niti"etyedhatyÆÂhsvi"ti sÆtrav­ttÃvevoktatvena etye 2 dhatyÆÂhsti sÆtrasyÃnantaraæ paÂhitaæ"eÇipararÆpa"mityetadvidhiæ pratyeva bÃdhakatvena tadanantaraæ paÂhitamomÃÇoÓcetyetatpratyabÃdhakatvÃt 3 // nacaivaæ nityado«atÃnÃpatterityata÷ i«ÂÃpattimuttaramÃha -- nahi pratipak«a iti// evaæ pratipak«onnÃyakatvaæ samarthyedÃnÅæ tadunnayanaprakÃramÃha -- pratipak«eti// ÓuddhasÃdhyavyÃpake iti kartavya÷ avacchinnasÃdhyavyÃpake tu iti kartavya÷ ityevakartavya iti cÃnvaya÷/ dravyatve satÅti// --------------------------------------------------------------------------- 1.k«apratiyogo -ga.rÃ. k«ayogo-ka. etÅtis-Âha.¬a. 3.eÇi pararÆpamiti pararÆpatvÃnna v­ddhi÷ ityadhikam -Âha. --------------------------------------------------------------------------- udher-dÆkatÃ-bÅjam) upÃdhivÃda÷ pu - 117. --------------------------------------------------------------------------- samavÃya÷ saæbandhatve sati samavetatvena hÅnok­takatvÃdÃkÃÓavaditi, 1 avacchinnasÃdhyavyÃpakopi ÓuddhasÃdhya 2 evopÃdhiriti, caturthapak«e vÃyu÷ spÃrÓano na dravyatve satyacÃk«u«atvÃdÃkÃÓavadatyeva kartavya÷/ na tu sarvatrÃpi vimataæ vyÃpÃra 2 rahitaæ vyÃpakarahitatvÃditi sÃmÃnyena/ vyÃpakarahi 4 tatvasyÃnirdhÃritatvenÃsiddhe÷/ vahnimÃnaæ 5 tavdyÃpyavatvÃditi sÃmÃnyena prayogaprasaÇgÃcca/ na ca dvitÅyat­tÅyayo÷ sÃdhyaviÓe«aïavaiyarthyam/ --------------------------------------------------------------------------- dravyatvaviÓi«ÂaspÃrÓanatvahÅna ityartha÷/ heto÷ pak«adharmabalÃdviÓi«Âa 6 rÃhityaæ sidhyat viÓe«aïarÃhitye bÃdhÃdviÓe«yarÃhityamÃdÃya paryavasyati d­«ÂÃntepyevameveti bhÃva÷/ uttaraprayogepyevaæ -- dhyeyam// evaæ ÓuddhasÃdhyavyÃpake pak«adharmÃvacchinnasÃdhyavyÃpake sÃdhanÃvacchinnasÃdhyavyÃpake ca pratipak«aprakÃraæ krameïa pradarÓya kecitvityÃdinoktopÃdhailak«aïepi taæ prakÃramÃha -- avacchinneti// caturtheti// svÃbhimatopÃdhilak«aïoktiprastÃvoktacaturthapak«a ityartha÷/ evakÃra÷ sarvatrÃnvetavya iti bhÃvena tavdyÃvartyamÃha -- na tu sarvatrÃpÅti// uktapak«acatu«ÂayepÅtyartha÷// vyÃpyeti// sÃdhyarÆpavyÃpyetyartha÷// anirdhÃritatveneti// anukÆlatarkÃdinà nirdhÃritatve satyupÃdhyabhÃvasya prabalatayà bÃdhakatvena pratipak«atvÃyogÃt/ anukÆlatarkÃnavatÃrakÃla evopÃdhyabhÃvasya pratipak«atetyuktatvÃditi bhÃva÷// --------------------------------------------------------------------------- 1.dityeva kartavya÷/ na tu sa ityevamasti-ga.rÃ. 2.dhyavyÃpakopÃdhi- Âa. 3.pyara -Âa.rÃ. 4.katvasyÃni-ga.Âa.rÃ. 5.ayamitina -ga.Âa.rÃ. 6.«Âaæ -rÃ.Âa.¬a. --------------------------------------------------------------------------- pu -118. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- Óabdo na sparÓavadviÓe«aguïa÷ ayÃvaddravyabhÃvitvÃdityÃdÃviva vyabhicÃraparihÃrÃrthatvÃt// nanu -- vipak«e bÃdha 1 tarkaj¤Ãne upÃdheranavatÃra÷ 2 tadaj¤Ãne tata eva vyÃptigrahapratibandhÃt kimupÃdhinetyupÃdhicintà v­thaiveti cenmaivam/ tarkÃj¤ÃnadaÓÃyÃmupÃdhi 3 prasaÇgÃt/ na hi vipak«e bÃdhakatarkaj¤Ãnaæ vyÃptidhÅhetu÷/ vyabhicÃraÓaÇkÃbhÃve tarkÃnapek«aïÃt/ yena tadaj¤Ãnaæ vyÃptidhÅ 4 pratibandhakam syÃt/ kintu vipak«e bÃdhakatarkÃbhÃvaj¤Ãnam/ --------------------------------------------------------------------------- vyabhicÃreti// ayÃvaddravyabhÃvitvasyÃtmaviÓe«aguïe j¤ÃnÃdau bhÃvena hetovyabhicÃranirÃsÃya sparÓavaditi sÃdhyaviÓe«aïam/ tathà cÃk«u«atvasya pratyak«asparÓe satvena hetorvyabhicÃravÃraïÃyaiva dravyatve satÅti viÓe«aïam/ dvitÅyaprayogopi ak­takatvasya samavete satvena vyabhicÃravÃraïÃya saæbandhatve satÅti viÓe«aïamityartha÷// nanu -- tarkÃj¤Ãnameva vyÃpti 5 pratibandhakamastu kimupÃdhij¤Ãnenetyata Ãha-- na hÅti// kintviti// vÃkye vyÃptidhÅpratibandhakamityanukar«a÷/ nanu tarkÃj¤Ãna eva tarkÃbhÃvaj¤Ãnaæ bhavatÅti tarkÃj¤Ãnameva pratibandhakamityÃgatamityupÃdhirvyarthaæ evetyata Ãha -- na ceti// --------------------------------------------------------------------------- 1.dhakata -ga.Âa. 2.rÃttada-Âa.rÃ. 3.dherabhÃvÃt-ka. dheravatÃrÃt-ga.Âa.rÃ. 4.dhÅ hetu÷ prati-ga.Âa.rÃ. 5.ptidhÅpra- Âa.¬a. --------------------------------------------------------------------------- udher-dÆkatÃ-bÅjam) upÃdhivÃda÷ pu - 119. --------------------------------------------------------------------------- naca tarkÃj¤ÃnadaÓÃyÃæ tarkÃbhÃvaj¤Ãnaniyama÷/ aniyatasÃmagrÅkatvÃt// tasmÃdupÃdhirvipratipattita÷ prÃgavyÃpterunnÃyaka÷/ anantaraæ tu pratipak«asya / evaæ ca anuvyÃkhyÃne -- "sÃdhyavyÃpakavailomyamavyÃpti÷ sÃdhanasya ce"tyupÃdheravyÃptyantarbhÃvasyoktatvÃt, pramÃïalak«aïe tu 1 sa evopÃdhido«opÅti pratirodhÃntarbhÃvasyoktatvÃdvirodha iti nirastam/ daÓÃbhedenobhayasaæbhavÃt// ata evasudhÃyÃmavyÃpti÷ sÃdhanasya cetyanuvyÃkhyÃnastha caÓabdena pratirodhopi saæg­hÅta ityuktam/ etadevÃbhipretya paddhatau upÃdhirvipratipatte÷ prÃgavyÃptyunnÃyaka÷ vipratipatyuttarakÃlaæ 2 pratipak«onnÃyako bhavatÅtyuktam/ yattu pramÃïalak«aïaÂÅkÃyÃæ sa eveti mÆlasthaivakÃrasya vyabhicÃra 3 vÃrakatvena vyÃkhyÃnaæ tadapi -- --------------------------------------------------------------------------- sa eveti// pratipak«a evetyartha÷// vyabhicÃravÃrakatveneti// vyabhicÃrasyaiva 4 vyÃptitvena pratipak«a evopÃdhido«o na tvavyÃptariti prÃptatvÃdvirodha iti ÓaÇkÃbhiprÃya÷// --------------------------------------------------------------------------- 1.tupadaæna-ga.Âa.rÃ. 2.lantupra-ka.ga.Âa.rÃ. 3.ravyÃvacchedakatvena -Âa. 4.và vyÃpti -Âa.¬a. --------------------------------------------------------------------------- pu - 120. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- vipratipatyanantaraæ tavdyavacchedakatvaparamiti na tadvirodhopÅti 1 // ityupÃdherdÆ«akatÃbÅjam // 10// --------------------------------------------------------------------------- vipratipatya 2 nantaramiti// anumÃnaprav­ttyuttarakÃlamavyÃptirnetyabhiprÃya ityartha÷// ityupÃdherdÆ«akatÃbÅjam // 10 // --------------------------------------------------------------------------- atha tÃrkikoktat­tÅyaj¤ÃnaniyamabhaÇga÷ // 11 // athÃnumitikÃraïaæ j¤Ãnamucyate/ atra kecit -- dhÆmÃgnyormahÃnasÃdau vyÃptiæ g­hÅtavata÷ Ãdau pak«e dhÆmaj¤Ãnam/ atha vyÃptismaraïam/ anantaramayaæ dhÆmo vahnivyÃpya iti -- --------------------------------------------------------------------------- "anumà yuktirevoktà vyÃptireva tu sÃsm­tÃ"iti yuktipÃdÅyÃnuvyÃkhyÃnasudhoktiæ 3 viv­ïvÃna Ãha -- atheti// vyÃptisvarÆpaj¤ÃnopÃyatatpratibandhakoktyanantaramavasaraprÃptamityartha÷/ kecit -- tÃrkikÃ÷/ pak«adharme vyÃptiviÓi«Âaj¤Ãnaæ tadanantaraæ viÓi«ÂavaiÓi«Âyaj¤Ãnaæ veti parÃmarÓavÃde 4 maïyukterÃha -- aæ dhÆmovahnivyÃpya iti vetyÃdi // --------------------------------------------------------------------------- 1.itipadaæna-ga.Âa.rÃ. 2,tyantara-Âa.¬a. 3.ktaæ vi-Âa.¬a. 4.dama-Âa.Âha.¬a. --------------------------------------------------------------------------- tÃkta-t­j¤Ã-nimaÇga÷) parÃmarÓavÃda÷ pu - 121. --------------------------------------------------------------------------- vahnivyÃpyadhÆmavÃnayamiti và vyÃptipak«adharmatÃviÓi«ÂadhÆmavi«ayakaæ pratisandhÃnÃtmakaæ liÇgaparÃmarÓasaæj¤akaæ t­tÅyaæ j¤Ãnaæ tadevÃnumitijanakamityÃhu÷/ tanna/ yatra hi liÇgadarÓanÃdeva vyÃptism­tistatreyaæ 1 prakriyÃ/ yatra tu liÇgadarÓanaæ vinaivÃd­«ÂÃdihetvantareïÃtpavacanena và vyÃptism­tistatra dvitÅyameva liÇgadarÓanaæ vyÃptism­tisahitÃtsannikar«ÃdevoktapratisandhÃnÃtkamude«yati/ soyamiti pratyabhij¤Ãvaditi kiæ t­tÅyaj¤Ãnena// taduktaæ sudhÃyÃm -- nÃvaÓyaæbhÃvinÅyaæ prakriyeti// iti tÃrkikoktat­tÅyaj¤ÃnaniyamabhaÇga÷ // 11 // --------------------------------------------------------------------------- t­tÅyaj¤Ãnamiti// vyÃptigrahadaÓÃyÃæ liÇgadarÓanaæ prathamaæ paÓcÃtparvatÃdau liÇgadarÓanaæ dvitÅyaæ vyÃptiviÓi«ÂaliÇgaj¤Ãnaæ t­tÅyamiti t­tÅyaj¤Ãnamityuktam// sannikar«Ãditi// cak«urdhÆmÃdisaæbandhÃdityartha÷/ tathà ca kadÃciddvitÅyamapi parÃmarÓarÆpaæ jÃtamiti kiæ t­tÅyaniyamenetyartha÷// iti tÃrkikoktat­tÅyaj¤ÃnaniyamabhaÇga÷ // 11 // --------------------------------------------------------------------------- 1. traiveyaæ - Âa.rÃ. --------------------------------------------------------------------------- pu -122. nyÃyadÅpuyatatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ -------------------------------------------------------------------------- atha prÃbhÃkaroktaj¤ÃnadvayahetutvabhaÇga÷ // 12 // prÃbhÃkarÃstu -- dhÆmo vahnivyÃpya iti sm­ti÷ parvataÓcadhÆmavà 1 niti j¤ÃnadvayamevÃnumitihetu÷/ j¤ÃnadvayÃnumityormadhye viÓi«Âaj¤Ãne mÃnÃbhÃvÃt/ j¤Ãnadvayasya 2 svarÆpaæ pÆrvabhÃvitvaæ niyamaÓca kÊpta eva/ viÓi«Âaj¤ÃnavÃdinÃpi taddhetutvena j¤ÃnadvayasvÅkÃrÃt/ anyathà siddhimÃtraæ kalpyam/ viÓi«Âaj¤Ãne 3 catu«Âayaæ kalpyamiti gauravam/ -------------------------------------------------------------------------- atha prÃbhÃkaroktaj¤ÃnadvayahetutvabhaÇga÷ // 12 // vyÃptireva tu sà sm­tetyetavdyÃkhyÃnasudhÃyÃæ tadanyo na manyata ityÃdinokte prÃbhÃkaramatataddÆ«aïe viv­ïvÃna Ãha -- prÃbhÃkarÃstviti// ityÃhurityanvaya÷/ parÃmarÓavÃdapÆrvapak«e maïyuktaæ ni«k­«yÃnuvadati-- dhÆma iti// j¤Ãnadvayameva sm­tyanubhavarÆpaj¤Ãnadvayamevetyartha÷/ nanu j¤ÃnadvayÃnantarabhÃvino 'nutipÆrvabhÃvino vyÃptiviÓi«Âapak«adharmatÃj¤Ãnasya kuto na hetutvamityatastatsvarÆpameva nabhonalinÃyitamityÃha -- j¤Ãnadvayeti// j¤Ãnadvayasya kÃraïatve gauravaæ viÓi«Âaj¤Ãnasya hetutve lÃghavamityato viparÅtameva lÃghavamityÃha -- j¤Ãnadvayasyeti// niyama iti// anumityavyabhicÃra ityartha÷/ kathaæ tritayaæ kÊptamityata Ãha -- viÓi«Âeti// ananyatheti// viÓi«Âaj¤ÃnarÆpaparÃmarÓÃnupak«ÅïatayÃnumityekopak«ÅïatvamÃtraæ kalpyamityartha÷/ -------------------------------------------------------------------------- 1.nityamanubha iti-ga.Âa.rÃ. 2.syahisva-ka.ga.Âa.rÃ. 3.ne tu ca -ga.rÃ. -------------------------------------------------------------------------- prÃkta-j¤Ãdva-hetvaÇga÷) parÃmarÓavÃda÷ pu - 123. -------------------------------------------------------------------------- etena j¤ÃnadvayÃdapyekasya viÓi«Âaj¤Ãnasya kÃraïatvaæ laghviti nirastam/ viÓi«Âaj¤ÃnasyaivÃsiddhe÷/ vastudvaye yugapadupasthite hi lÃghavagauravacintetyÃhu÷// tanna/ pratyabhij¤ÃvadanumityÃdivaccÃnubhavasiddhasya viÓi«Âaj¤Ãnasya taddhetubhÆtaj¤ÃnadvayenÃpalÃpe pratyabhij¤ÃyÃstattÃsm­tÅdantÃnubhavarÆpaj¤ÃnadvayenÃnumitervahnism­tiparvatÃnubhavarÆpaj¤Ãnadvayena vyÃptij¤Ãnasya taddhetubhÆtasahacÃrÃdij¤Ãnena tvaduktaj¤Ãnadvayasya ca tatkaraïenÃpalÃpaprasaÇgÃt/ bhavati hi tvanmate bhamasthale 2 'saæsargÃgrahasahak­tena grahaïasmaraïarÆpaj¤Ãnadvayene 3 daæ rÆpyamiti viÓi«ÂavyavahÃravatpratyabhij¤Ãsthale 'numitisthale cÃsaæsargÃgrahasahak­tenoktaj¤Ãnadvayena soyamiti vyavahÃra÷ parvato 4 gnimÃnityÃdivyÃvahÃrÃÓca/ anyathà bhÃntirapi svÅkÃryÃ// --------------------------------------------------------------------------- ekasya kÃraïatvakalpanaæ laghvityata Ãha -- eteneti// viÓi«Âaj¤Ãnameva netyetannirÃha-- pratyabhij¤ÃvadityÃdinÃ// pratyabhij¤Ãyà ityÃdi «a«ÂhyantÃnÃmapalÃpaprasaÇgÃdityanvaya÷/ sahacÃrÃdÅtyÃdipadena vyabhicÃrÃbhÃvaj¤Ãnagraha÷/ viÓi«ÂavyÃvahÃrÃnyathÃnupapatyà pratyabhij¤Ãderekatvaæ siddhamityata Ãha -- saæbhavati hÅti// anyatheti// viÓi«ÂavyÃvahÃrabalena viÓe«aïaviÓe«yatatsabandhavi«ayakarÆpaviÓi«Âaj¤ÃnÃÇgÅkÃre viÓi«Âavi«ayakaikaj¤ÃnarÆpà bhrÃnti÷ svÅkÃryetyartha÷// --------------------------------------------------------------------------- 1.nÃvyà -ga.rÃ. 2.ag­hÅtÃsaæsargagrahaïasma -ga.Âa.rÃ. 3.'dvayena' ityÃdhika÷ 'soyamitivyavahÃ' iti paryanto grantha÷ nÃsti- ga.rÃ. 4.tovahnimà -rÃ. --------------------------------------------------------------------------- pu -124. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- ki¤ca vyÃptij¤Ãnaæ tvanmate sÃmÃnyapratyÃsatterabhÃvÃtsannik­«ÂadhÆmavyaktimÃtravi«aya 1 kam/ pak«adharmaj¤Ãnaæ tvag­hÅtavyÃptikadhÆmavi«aya 2 kam/ evaæ ca ki¤citprameyaæ vahnivyÃpyaæ parvataÓca prameyavÃniti j¤Ãnadvayamiva kaÓciddÆmo vyÃpya÷ parvataÓca dhÆmavÃniti viÓi«Âakalitaæ parasparavÃrtÃnabhij¤aæ j¤Ãnadvayamapi nÃnumitihetu÷// na ca prameyatvaæ vahnivyÃpyatÃvacchedakatvena na g­hÅtaæ dhÆmatvaæ tu tadavacchedakatvena g­hÅtamiti vai«amyamiti vÃcyam/ vyÃpyatÃvacchedakatvaæ hi vyÃpyatvena saha vyÃpti÷/ anyasya prak­tÃnupayogÃt/ --------------------------------------------------------------------------- nanu saævÃdabalÃtpratyabhij¤Ãdau viÓi«Âaikaj¤Ãnatvamupeyam/ na tu bhamasthala iti vadantaæ pratyÃha -- ki¤ceti// yadvà viÓi«Âaj¤ÃnÃstitvaæ samarthya parÃbhipreta 3 j¤Ãnadvayahetutvaæ nirÃha-- ki¤ceti// athavà pÆrvaæ parvatÃdini«ÂhadhÆmavyaktiviÓe«aïatvena vyÃpteragrahÃdanyatra g­hÅtavyÃptiviÓi«Âaj¤Ãnamanyatra kathamutpattumarhami 4 tyatastarhi j¤ÃnadvayasyÃpi hetutÃnÃpattirityÃhi -- ki¤ceti// sannik­«ÂadhÆmeti// mahÃnasÅyadhÆmavyaktimÃtretyartha÷/ anyasyeti// anyÆnÃnadhikadeÓav­ttitvÃderityartha÷/ --------------------------------------------------------------------------- 1.yat -ka.ga.rÃ. 2.yam-ka.ga.Âa.rÃ. 3.taæ j¤Ã-Âha.bhimata j¤Ã-¬a. 4.tÅtya-Âha.¬a. --------------------------------------------------------------------------- prÃkta-j¤Ãdva-hetvaÇga÷) parÃmarÓavÃda÷ pu - 125. --------------------------------------------------------------------------- na ca vyÃptigrahaïakÃle dhÆmasyÃgnineva dhÆmatvasya dhÆmani«Âhayà vahnivyÃptyà saha vyÃptirg­hÅtÃ/ evaæ ca pak«adharme dhÆme vyÃptigrahaprastÃvoktarÅtyà vyÃptigrahasÃmagrÅsatvepi vyÃptiæ na paÓyasi, paÓyasi tu vyÃptidhÆmatvayorvyÃptigrahasÃmagrÅvirahe 1 vyÃptimiti nÆnaæ te 2 tu ceravilocane// etadevÃbhipretyoktaæ sudhÃyÃm/ na khalu viÓakalite vyÃptism­tipak«adharmatÃj¤Ãne bhavayato 'numitiriti/ viÓakalite bhinnavi«aya ityartha÷// --------------------------------------------------------------------------- sarvadhÆmavyaktini«ÂhavyÃpterekatve mÃnÃbhÃvena nÃnÃtve 'vaÓyaæbhÃvini dhÆmatvasya tadanadhikadeÓav­ttitvÃbhÃvà 3 davacchittipratyayajanakatvÃderjanakatvasya vyÃptigarbhatayÃ'tmÃÓrayÃpÃtÃcceti bhÃva÷/ yadvÃvacchedakaæ hyanumityupayogitayÃbhyupeyam/ tacca dhÆmatvÃdervyÃptivyÃpyatvarÆpatve dhÆmadarÓane sati vyÃptism­tidvÃrÃnumityupayogi/ na tva 4 dhikadeÓav­ttÅtvÃdi 5/ tajj¤Ãnena vyaptism­tau bÅjÃbhÃvÃdityartha÷/ uktarÅtyà vyÃptigrahasÃmagrÅti// sÃd­ÓyÃdirÆpasÃmagrÅsatvepÅtyartha÷/ cature kuÓale ityupahÃsa÷/ uktamiti// vyÃptireva tu sà sm­tetyetadvyÃkhyÃvasare yuktipÃde // --------------------------------------------------------------------------- 1.hepi- vyÃ- Âa.rÃ. 2. te rucire vi-ka. te cature vi -ga.Âa.rÃ. 3.vÃttada -Âha. 4.tvanadhika -¬a. 5.dÅtaratajj¤Ã -Âha. --------------------------------------------------------------------------- pu - 126. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- ki¤ca viÓi«Âaj¤ÃnÃbhÃve vyÃptij¤Ãnasya 1 karaïatvaæ na syÃt/ nirvyÃpÃratvÃt/ na ca tarko vyÃpÃra÷/ tasyÃsÃrvatrikatvÃt/ nÃpi pak«adharmatÃj¤Ãnaæ vyÃpÃra÷/ tasya vyÃptij¤Ãnà 2 janyatvÃt/ viÓi«Âaj¤Ãnasya tu tajjanyatvÃt// etadapyuktaæ viÓakalita iti/ parasparaæ janyajanakabhÃvarahite ityartha÷// api ca saæÓayÃnantarabhÃvaviÓe«adarÓanajanyapratyak«asthale karacaraïÃdau puru«atvavyÃptism­ti÷ pak«adharmatÃj¤Ãnaæ cÃstÅti tvanmatenumiti÷ syÃt/ 3 asmanmate tu viÓi«Âaj¤ÃnÃbhÃvÃdanumitiryuktÃ/ evaæ ca tvanmate pratyaj¤asÃmagryà atrÃkÊpta 4 sÃmagrÅto balavatvaæ ca na kalpyam// --------------------------------------------------------------------------- tvadaÇgÅk­tavyÃptij¤ÃnakaraïatvabalÃdapi viÓi«Âaj¤Ãnaæ madhye kÃraïatvenopeyamityÃha-- ki¤ca viÓi«Âaj¤ÃnÃbhÃva iti// asÃrvatrikatvÃditi// saæÓasthala eva tarkÃvatÃrasyoktatvÃditi bhÃva÷/ vyÃptij¤ÃnajanyatvÃditi// tajjanyajanakatve sati tajjanyasyaivavyÃpÃratvÃditi bhÃva÷/ anvayavyabhicÃrÃcca na j¤Ãnadvayasya hetutvam/ viÓi«Âaj¤Ãnasya hetutve tu na vyÃbhicÃra iti bhÃvenÃha -- api ceti// viÓi«Âaj¤ÃnahetutvÃÇgÅkÃre 'nvayadapyanukÆlitamityÃha-- evaæ ceti// --------------------------------------------------------------------------- 1.kÃra-ka.Âa. 2.na ja -ga.Âa. 3. manma -ka.ga.Âa.rÃ. 4.ptamanumiti sà -ka.ga. anyatrÃkÊptamanu-Âa.rÃ. --------------------------------------------------------------------------- prÃkta-j¤Ãdva-hetvaÇga÷) parÃmarÓavÃda÷ pu - 127. --------------------------------------------------------------------------- etadapyuktaæ -- viÓakalita iti/ iktasthale 'numitiæ vinÃpi sthite ityartha÷/ kiæ ca tvadukte j¤Ãnadvaye satyapi pak«ani«ÂhadhÆmo 1 vahnivyÃpto neti viparyaye saæÓaye và satyanumityadarÓanÃttayoranumitipratibandhatakatà tÃvadvaktavyÃ/ j¤Ãnasya ca j¤Ãnapratibandhakatvaæ virodhivi«ayatvenaiva/ tacca dvedhÃ/ sÃk«Ãdanumitivi«ayavirodhivi«atvena vÃ, tajjanakaj¤Ãnavi«ayavirodhivi«aya 2 tvena vÃ/ tatrÃdya÷ prak­te na saæbhavati/ vyÃpyabhedabhramasya bÃdhavadanumitigrÃhyavahnyabhÃvÃvi«aya 2 tvÃt/ tathÃca vyabhicÃraj¤ÃnasyÃnumitihetuvyÃpti 3 vighaÂaneneva vyÃpyabhedabhramasyÃpyanumitihetuvyÃpyÃbhedaj¤ÃnavighaÂanenaivÃnumitipratibandhakatvaæ vÃcyamiti siddhaæ vyÃpyÃbhedaj¤ÃnasyÃnumitihetutvam// --------------------------------------------------------------------------- sthite ityartha iti// tathà ca tÃd­Óe vyÃptism­tipak«adharmatÃj¤Ãne bhÃvayato nÃnumitiriti samagravÃkyÃrtha iti bhÃva÷// vyÃpyabhedavi«ayakaviparyayÃde÷ pratibandhakatvÃnyathÃnupapatyÃpi viÓi«Âaj¤Ãnahetutvasiddhiri 4 tyÃha-- kiæ ca tvadukte iti// j¤Ãnasya ceti// vyÃpyabhedagocaraviparyayÃdirÆpaj¤Ãnasya cetyartha÷/ vyÃpyabhedeti// vyÃpye dhÆme vyÃpyo neti vyÃpyo và na vetÅti vyÃpyabhedabhramasyetyartha÷/ --------------------------------------------------------------------------- 1.dharmo vihnivyÃpyo ne - ga.Âa.rÃ. 2.yakatvÃ-Âa.rÃ. 3.j¤Ãnapadamadhikam -Âa.rÃ. 4.tyata Ã- Âa.Âha.¬a. --------------------------------------------------------------------------- pu - 128. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- yadi ca virodhyavi«ayakamapi j¤Ãnaæ maïyÃdivadvirodhi tarhyupÃdhinà vyabhicÃro nonnÅyate/ kintu maïyÃdyabhÃvo dÃha iva upÃdhij¤ÃnÃbhÃva evÃnumito hetu÷ syÃt// na cÃnumitisÃmagryà balavatvÃjj¤Ãnadvaye satyanumitirevotpadya 2 te/ na tu pratyak«o vyapyabhedabhrama iti vÃcyam/ tasyà balavatvÃsaæmate÷// ki¤ca yatra tvaduktaj¤ÃnadvayÃnantaraæ bhedabhramastatraivamastu/ yatra 3 dhÆmo vahnivyÃpya÷ parvatÅyadhÆmaÓca vahnyavyÃpya iti 4 pak«adharmatÃj¤Ãnameva bhedavi«ayaæ tvanmate vyÃptyavyÃptyorbhinna 5 vi«ayatvenÃvirodhÃt tatra bhedaj¤ÃnÃtpÆrvaæ anumitisÃmagryabhÃvena tayà --------------------------------------------------------------------------- prakà 6 rÃntarema pratibandhakatvacodyamanÆdya nirÃha-- yadi ceti// nanu -- vyÃpyabhedabhrama eva nÃsti yasya pratibandhakatvabalena viÓi«Âaj¤ÃnahetutvasiddhirityÃÓaÇkÃæ nirÃha-- na cÃnumitÅti// abhyupetyÃpi balavatvamanumitisÃmagryabhÃvasthale viparyayÃdibalÃdviÓi«Âaj¤ÃnahetutvasiddhirityÃha-- ki¤ca yatreti// evamastviti// anumitisamÃgrÅbalavatvena vyÃpyabhedabhramÃnutpÃdostvityartha÷/ dhÆma iti// vyÃptigrahaïasthalÅya ityartha÷/ virodhÃtkathamevaæ bhrama ityata Ãha-- tvanmata iti// sÃmÃnyapratyÃsatteranaÇgÅkÃreïa parvatani«ÂhadhÆme vyÃptegraheïa tatra vyÃpye 7 bhedabhrame bÃdhakÃbhÃvÃt// --------------------------------------------------------------------------- 1.tarhe -Âa.rÃ. 2.dyeta -ga.rÃ. 3.trasu dhÆ-rÃ.ka. 4.j¤Ãnapadamadhikam- rÃ. 5.nna ni«Âhatvenà -Âa.rÃ. 6.pramÃïÃnta -¬a. 7.pyabhe- Âa.¬a. --------------------------------------------------------------------------- prÃkta-j¤Ãdva-hetvaÇga÷) parÃmarÓavÃda÷ pu - 129. --------------------------------------------------------------------------- 1 na pratibandho yukta÷// na ca dhÆmatvaj¤ÃnarÆpasya và dhÆmo vahnivyÃpya iti j¤ÃnarÆpasya và viÓe«adarÓanasya satvÃnna vyÃpyabhedabhrama iti vÃcyam/ svarÆpeïa dhÆmatvaj¤ÃnasyÃvirodhitvÃt/ vyÃptivyÃpyatvena j¤Ãnasya tu virodhitve 2 tasyÃyaæ dhÆmavÃniti pak«adharmatÃj¤Ãne 'bhÃvÃt/ dhÆmo vahnivyÃpya iti j¤Ãnasya ca tvanmate bhinnavi«ayakatvenÃpratibandhakatvÃt/ na ca bhinnavi«ayakatvepi samÃnaprakÃrakatvamÃtreïa pratibandhakatvam/ prameyaæ ghaÂavaditi j¤Ãnena prameye g­he ghaÂo neti dhÅpratibandhÃpÃtÃt// etadapyuktaæ viÓakita iti 3/ vyÃpya 4 bhrameïa pratibaddhe ityartha÷// --------------------------------------------------------------------------- sÃmagryabhÃvepi viÓe«adarÓanameva bhramapratibandhakamityÃÓaÇkya nirÃha-- na ca dhÆmatveti// 5 samÃnaprakÃrakatveti// dhÆmo vahnivyÃpya iti j¤Ãnasya parvatÅdhÆmaÓya vyÃpyo netyasya ca dhÆmatvaprakÃrakatvÃtpratibadhyapratibandhakabhÃva ityartha÷/ mÃtrapadena ca samÃnaviÓe«yakatvaæ vyÃvartyate/ ityartha iti/ samagavÃkyÃrtha÷ pÆrvavaddra«Âavya÷/ kvacidviÓi«Âaj¤Ãnasya hetutÃyÃ÷ kÊptatvÃdanyatrÃpi tathetibhÃvena tasya kviciddhetutvamÃha-- api ceti// --------------------------------------------------------------------------- 1. na padaæ yuktapadÃtprÃgasti-ka.ga.Âa.rÃ. 2.tvepita-ga.Âa.rÃ. 3.te iti -ga.Âa.rÃya 4.bhedapadamadhikam-ka.ga.Âa.rÃ. 5.dhÆmatvaj¤ÃnarÆpasyetyartha÷ ityadhikam-Âha. --------------------------------------------------------------------------- pu - 130. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- api ca yatra dhÆmadarÓanaæ vinÃpi ÓabdÃdinà vyaptism­timata÷ puæsa÷ sm­tavyÃptisannik­«ÂadhÆmatva 1 yorvaiÓi«Âyaæ pratyak«aj¤Ãnena vahnivyÃpyadhÆmavÃnayamiti ÓÃbdaj¤Ãnena ca yugapadeva g­hyate tatrÃpyanumitistÃvadd­Óyate/ tatra ca vyÃpyatvaprakÃrakapak«adharmatÃj¤Ãnatvenaiva hetutà vÃcyÃ/ lÃghavÃt/ vyÃpyatÃvacchedakatvasya vyÃpyatÃgarbhitatvena vyÃpyatÃyà ÃvaÓyakatvÃcca/ na tu vyÃpyatÃvacchedakaprakÃrakapak«adhmatÃj¤Ãnatvena / gauravÃt/ anÃvaÓkatvÃcca// --------------------------------------------------------------------------- j¤ÃnadvayarÆpÃnumitisÃmagrÅ parÃbhimatà vaktuæ dhÆmadarÓanaæ vinÃpÅtyuktam// sm­teti// sm­tavyÃptiÓca sannik­«ÂadhÆmaÓca tayorityartha÷// nanu tatrÃpyanumitidhaÓÃyÃæ tÃvatà viÓi«Âaj¤Ãnatvena na hetutà kintu vyÃpyatÃvacchedakaprakÃrakapak«adhmatÃj¤Ãnatvenaiva / tathÃca j¤Ãnadvayasthala ivÃsmadabhimatakÃraïatÃvacchedakaæ tatrÃpyak«atamevetyata Ãha-- tatra ceti// bhavatpak«epi vyÃpyatvaj¤ÃnamÃvaÓyakamityÃha-- vyÃpyateti// avacchedakatvaæ hi vyÃpyatveneha vyÃptiranyasyÃnupayogÃdityuktadiÓà vyÃpyatÃgarbhitatvanetyartha÷/ evakÃravyÃvartyamÃha-- natviti// anÃvaÓyakatvÃcceti// yathà 2 vyÃpyatÃvacchedakatvaj¤Ãne vyÃpyatvaj¤ÃnamÃvaÓyakam -- --------------------------------------------------------------------------- 1.mayorvai-ga.Âa.rÃ. 2.yathà avacche-Âha.¬a. --------------------------------------------------------------------------- prÃkta-j¤Ãdva-hetvaÇga÷) parÃmarÓavÃda÷ pu - 131. --------------------------------------------------------------------------- nanu vyÃptÃvapi vyÃptirahitÃv­ttitvarÆpaæ vyÃpyatÃvacchedakatmastÅti vyÃpyatÃvacchedakaæ 1 tvaprakÃrakatvaæ sÃmÃnyaæ vyÃptayÃprakÃrakatvaæ tu viÓe«a÷ na ca sÃmÃnyasya prayojakatvasambhave viÓe«asya tadyuktamiti cenna/ vyÃpyau tu 2 tvaduktasya vyÃpyatÃvacchedakatvasya satvepi vyÃptitvena 3 j¤ÃnamÃtreïÃnimitidarÓanena vyÃpyatÃvacchedakatvena vyÃptij¤ÃnasyÃnumityahetutvÃt/ tvayau 1 pÃdhikadharma 5 rÆpasya vyÃpÃratvasya sÃmÃnyatvepi tadvihÃya lÃghavena jÃtirÆpak­titvasyaivÃkhyÃtaÓakyatÃvacchedakatvasvÅkÃrÃcca// etadapyuktaæ sudhÃyÃm -- yadà tu g­hÅtavyÃptervinÃpi -- --------------------------------------------------------------------------- vyÃpyatÃvacchedakaprakÃrakatva 6 j¤ÃnamÃvaÓyakam/ dhÆmatvena dhÆmasyarÆpaviÓe«yakavyÃpyatvaprakÃrakaj¤Ãnavi«aye tadanupraveÓÃbhÃvÃditi bhÃva÷/ tadanupraveÓÃmÃÓaÇkate-- nanviti // vyÃptirahite pëÃïÃdÃvav­ttitvamityartha÷/ sÃmÃnyamiti// vyÃpyatvaprakÃrakaj¤Ãnavi«aye vyÃptÃvapi satvÃditi bhÃva÷// viÓe«a iti// ayaæ 7 dhÆmavÃnityÃdivyÃpyatÃvacchedakadhÆmatvaprakÃrake j¤Ãne vyÃpyatvaprakÃrakatvÃbhÃvÃditi bhÃva÷/ sÃmÃnyaviÓe«ÃbhÃve satyapi lÃghavÃdviÓe«asyaiva prayojakatvaæ vÃcyamiti bhÃvenÃha-- tvayeti// etadapyuktamiti// yuktipÃda evÃpicetyÃdinoktaæprameyamuktamityartha÷// --------------------------------------------------------------------------- 1.kapra- ka.Âa.rÃ. 2.tu itina-ga.Âa.rÃ. 3.pyatvena-ka. ptatvena-rÃ. 4.yÃsau -ka.gar. 5.masya vyÃpyatvasya-ga.rÃ. 6.kaj¤Ãnatvamityasti-Âha. j¤Ãnapadaæ -na.Âa. 7.ya¤cadhÆ -¬a. --------------------------------------------------------------------------- pu -132. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- liÇgadarÓanÃdva 1 hnyÃdinaiva vyÃptism­tiriti// nana yatra liÇgapak«Ãdikamasannik­«ÂamatÅndriyaæ và tatra kathaæ parÃmarÓa÷, pratyak«asyÃsambhavÃt ÃnumÃnikatve cÃnavasthÃnÃditi cettavÃpi kathaæ tatra pak«atÃj¤Ãnam/ kathaæ ca sa parvato vahnivyÃpyadhÆmavÃn paramÃïurnityatvavyÃpyaniravayavadravyatvavÃniti j¤Ãnaæ tathà vyavahÃraÓca// nanu tatra kavikÃvyà 2 dinirmÃïahetubhÆtaj¤ÃnavanmÃnasameva pak«adharmatÃj¤Ãnam/ --------------------------------------------------------------------------- viÓi«Âaj¤ÃnahetutÃvÃde kvacitsÃmagryabhÃvena tadutpattibÃdhakamÃÓaÇkya pratibandyottarayati -- nanvityÃdinà // tavÃpÅti// j¤ÃnadvayahetutÃvÃdinopÅtyartha÷/ nyÃyamatÃÓayenÃha-- katha¤ceti// yadvà tanmatepi kvacidviÓi«Âaj¤ÃnasatvasyoktadiÓÃÇgÅkÃrÃttadÃÓayeneyamukti÷/ paramÃïuriti// katha¤cetyanukar«a÷/ tatheti// vyÃpyadhÆmavÃnityÃdivyavahÃraÓcetyartha÷/ tÃd­Óaj¤ÃnasÃdhyatvÃdvyavahÃrasyeti bhÃva÷/ maïyuktadiÓà paramukhenottaraæ vÃcayitvà samamityÃha-- nanviti// kave÷ kÃvyanirmÃïahetubhÆtaj¤Ãnaæ yathà mÃnasaæ tathà mÃnÃntaropanÅte parvate mÃnÃntaropanÅtadhÆmasaæsargarÆpapak«adharmatÃj¤Ãnaæ mÃnasaæ vyÃptismaraïadhÆmavatvaj¤ÃnÃbhyÃæ sahak­tena manasà ca vyÃpyadhÆmavÃnitij¤Ãnaæ nityatvasm­timato niravayavatvopanÃyakena tadupanaye ca paramÃïÆpanÃyakena paramÃïau copanÅte manasà nityatvavyÃpyaniravayavatvavÃnitij¤Ãnamastvityartha÷// --------------------------------------------------------------------------- 1.dvacanÃdinai -- rÃ. 2.Ãdipadaæ na-ga.Âa.rÃ. --------------------------------------------------------------------------- prÃkta-j¤Ãtva-hetvaÇga÷) parÃmarÓavÃda÷ pu - 133. --------------------------------------------------------------------------- yadvÃnumÃnikatvepi kvacit sm­tau kvacicchabde kvacitpratyak«e paryavasÃnÃnnÃnavastheti cetsamaæ parÃmarÓopi/ tasmÃdviÓi«Âaj¤ÃnamevÃnumitihetu÷// iti prÃbhÃkaroktaj¤ÃnadvayahetutvabhaÇga÷ // 12 // --------------------------------------------------------------------------- nanvevaæ manaso bahirthapramÃhetutve 1 tadupanÃyakaj¤Ãnasya pramÃïÃntaratvaæ syÃt/ yadasÃdhÃraïaæ kÃraïamÃsÃdya mano bahirgocarapramÃæ janayati tatpramÃïÃntaramiti niyamÃditi cenna/ indriyÃde÷ sannikar«Ãdivadupa 2 nayasya niyatavyÃpÃrÃbhÃvena pramÃyÃmakÃraïatvÃdityÃhu÷/ anumÃnena vÃstu pak«adharmatÃj¤ÃnÃdi / tÃvatà nÃnavasthà / tajjanakÃnumÃne pak«adharmatÃdij¤Ãnasya sm­tirÆpatvena 3 vÃptavÃkyarÆpaÓabdajanyatvena và pratyak«ajanyatvena vopapatterityÃha-- ÃnumÃnikatvepÅti// pak«adharmatÃdij¤Ãnasyetyanukar«a÷/ ata evapaddhatau na ca 4 tathÃpyanumÃnasya vyÃptyapek«ayÃnavasthÃ/ antata÷ pratyak«ÃgamamÆlatvÃdityuktamiti bhÃva÷ // iti prÃbhÃkaroktaj¤ÃnadvayahetutvabhaÇga÷ // 12 // --------------------------------------------------------------------------- 1.taditi nÃsti-Âa.Âha.¬a. 2.nÃyakasya- ¬a. 3.và iti na -¬a. 4.caitasyÃpya -Âha. na ca tasyÃpya -Âa.¬a. --------------------------------------------------------------------------- pu - 134. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- atha maïyuktaparÃmarÓaprakriyÃbhaÇga÷ // 13 // maïau tvaæyamÃloko 1 dhÆmo và ubhayathÃpi vahnivyÃpya iti j¤ÃnÃttÃvadanumitird­Óyate/ tatra 2 vyÃpyatÃvacchedakaprakÃrakaæ pak«adharmatÃj¤Ãnaæ na saæbhavati/ avacchedakayordhÆmatvÃlokatvayoraniÓcayÃt/ niÓcitasya 3 tadanyÃnyatvasya gauraveïa vyabhicÃrÃvÃrakaviÓe«aïatvena cÃnavacchedakatvÃt/ ityuktam/ tanna/ vyÃpyatÃvacchedakapadena vyÃptiniyatadharmasya vivak«itatvÃt/ anyataratve ca gauravÃdau satyapi vyÃptirnaiyatyarÆpasya vyÃptyavacchedakatvasyÃnapÃyÃt/ na hi gurvityetÃvatà niyatamapyaniyataæ bhavati/ --------------------------------------------------------------------------- atha maïyuktaparÃmarÓaprakriyÃbhaÇga÷// 13 // parÃmarÓavÃdasiddhÃntoktaprÃbhÃkarakhaï¬anaprakÃramanuvadati-- maïautviti// ityuktamityanvaya÷/ tadanyÃnyatvasyeti// dhÆmÃlokÃbhyÃæ yadanyat tadanyatvasyetyartha÷/ vyabhicÃreti// dhÆmÃlokÃnyÃnyavatvÃdityatra dhÆmavatvÃdÃlokavatvÃdityekaikahetÆktau vyabhicÃrÃbhÃvÃdvyabhicÃravÃrakasyaiva sÃrthakyÃditi bhÃva÷/ --------------------------------------------------------------------------- 1.và ityadhikam -ga.Âa.rÃ. 2.tracavyÃ-ka.Âa.rÃ. 3.sya cata-ka.rÃ. --------------------------------------------------------------------------- makta-parÓa-prayÃÇga÷) parÃmarÓavÃda÷ pu - 135. --------------------------------------------------------------------------- nÅladhÆmÃdau dhÆmÃnyà 1 nyÃdau ca vaiyarthyameva do«a÷/ prak­te tu saædigdhÃsiddhivÃrakatvÃnna vaiyarthyamapi// ki¤cÃnyataratvaj¤Ãnasya tvayÃpi vyÃptigrÃhakapratyak«asahakÃritvaæ svÅk­tam/ sahakÃritvaæ ca na bhÆyodarÓanÃdivatsvarÆpeïa / kiæ tvanyataratvasya vyÃptivyÃpyatayà taddarÓanatvenaiveti kathamanyataratvasya vyÃptivyÃpyatvÃgraha÷// --------------------------------------------------------------------------- gurudharmatayà vyÃptigrahÃnupayuktaviÓe«aïatvena cetyartha ityapyÃhu÷/ anyÃnyatva ityasyÃrthÃnuvÃdo 'nyataratve ceti// nanvevaæ parvatognimÃnnÅladhÆmavatvÃddhÆmÃnyavatvÃdityÃdiprayogopi sÃdhu÷ syÃt/ nÅladhÆmatvÃdergurutvepi vyÃptiniyatatvena vyÃpyatÃvacchedakatvÃnapÃyÃdityata Ãha-- nÅleti// saædigdheti// dhÆmavatvÃditi và ÃlokavatvÃditi voktÃvanyatarasatvasyÃniÓcayÃditi bhÃva÷/ tvayÃpÅti// gurorapyanyÃnyatvaj¤Ãnasya viÓe«adarÓanatvena pratyak«asahakÃritvÃdanyÃnyatvaj¤Ãnaæ tatra vyÃpyatÃj¤Ãnopak«Åïamiti maïÃvukteti bhÃva÷// ata eva maïÃvetadarucyÃpicetyÃdinà prÃgasmaduktapak«a eva ki¤ca vahnivyÃpyavÃnayamiti ÓÃbdaj¤Ãna ityÃdinopanyastaiti dhyeyam/ yadapi saæÓayasthale 'nyÃnyatvaniÓcayamupetya vyÃpyatvaj¤Ãnopak«Åïatvavacanam/ --------------------------------------------------------------------------- 1.nyatvÃdau - ka.ga.Âa.rÃ. --------------------------------------------------------------------------- pu - 136. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- kecittu -- dhÆma 1 tvÃlokatvÃbhyÃæ sandhigdhe vastuni dhÆmÃlokÃnyebhyonyatvameva durgraham/ na hi sÃdhanÃÓrayayoranyataratvamityÃdau sÃdhanÃÓrayayo÷ sÃdhanatvÃÓrayatvà 2 j¤Ãne tadanyebhyonyatvaæ g­hyata ityÃhu÷/ 3 tasmÃnna maïyuktaæ yuktam// iti maïyuktaparÃmarÓaprakriyÃbhaÇga÷// 13 // --------------------------------------------------------------------------- tadapyuktamityÃha -- kecitviti// pratiyogitÃvacchedakaprakÃreïa pratiyoginoniÓcayate tadanyonyÃbhÃvasya dirj¤ÃnatvÃditi bhÃva÷// iti maïyuktaparÃmarÓahetutvaprakriyÃbhaÇga÷// 13 // --------------------------------------------------------------------------- atha vyÃpakatvaparÃmarÓasyÃnumitihetutvabhaÇga÷ // 14 // nanu -- hetusamÃnÃdhikaraïÃtyantÃbhÃvà 4 pratiyogisÃdhyasÃmÃnÃdhikaraïyaæ vyÃpyatvam/ tacca vyÃpakatvagarbhitamiti lÃghavÃtparvatav­ttidhÆmavyÃpako vahniriti vyÃpakatvaparÃmarÓa evÃnumitihetu÷/ --------------------------------------------------------------------------- atha vyÃpakatvaparÃmarÓasyÃnumitihetutvabhaÇga÷// 14 // maïau parÃmarÓavÃdÃnte"anye tvi"tyÃdinopanyastamekadeÓimatamapyÃÓaÇkya nirÃha -- nanvityÃdinà // vyÃpakatveti// --------------------------------------------------------------------------- 1.mÃlo -rÃ. 2.tvÃniÓcaye-ka. 3.tasmÃdityÃdi nÃsti-ga.Âa. 4.vapra -ga.Âa.rÃ. --------------------------------------------------------------------------- liparÓasya-katvam) parÃmarÓavÃda÷ pu - 137. --------------------------------------------------------------------------- na tu vahnivyÃpyadhÆmavÃnaparvata iti vyÃpya 1 tva parÃmarÓa iti cenna/ manmate sÃdhyarahitÃv­ttitvarÆpÃyà anyathÃnupapattirÆpÃyà và vyÃptervyÃpakatvÃgarbhitatvena gauravÃbhÃvÃt// yadyapi sÃdhyarahitÃv­ttitvaj¤Ãnaæ sÃdhyaæ vinÃnupapattij¤Ãnaæ 2 và sÃdhyatvarÆpavyÃpakatvena j¤Ãnaæ vinÃnupapannam/ tathÃpi dhÆmajÃtÅyasya vahnijÃtÅyarahitÃv­ttitvaj¤Ãnaæ ca 3 vahnijÃtÅyaæ vinÃnupapattij¤Ãnaæ ca vahnitvena vahnij¤ÃnamevÃpek«ate/ na tu vyÃpakatveneti na gauravam// iti vyÃpakatvaparÃmarÓasyÃnumitihetutvabhaÇga÷// 14 a // uktarÆpÃbhÃvÃpratiyogitvasya vyÃpakatvÃttadgarbhitamityartha÷// sÃdhyarahiteti// sÃdhyarahite 'v­ttitvamityartha÷// anyatheti// sÃdhyena vinÃsaæbhavarÆpÃyà vetyartha÷// iti vyÃpakatvaparÃmarÓasyÃnumitihetutvabhaÇga÷ // 14// --------------------------------------------------------------------------- atha liÇgaparÃmarÓasya karaïatvam // 14 à // liÇgaj¤Ãnameva karaïam/ na tu liÇgam/ --------------------------------------------------------------------------- atha liÇgaparÃmarÓasya karaïatvam // 15 // yattu maïau liÇgakaraïatÃvÃde liÇgaparÃmarÓa÷ karaïaæ na tu parÃm­ÓyamÃnaæ liÇgamityuktam/ tadasmÃkamanumatameva / kiæ tu parÃmarÓa ityatra t­tÅyaj¤Ãnatvameva nÃbhimatamiti bhÃvenÃha -- liÇgaj¤Ãnameveti // liÇgapadena vyÃpyamucyate/ --------------------------------------------------------------------------- 1.ptatva-ga.rÃ. 2.naæ ca sÃdhyaj¤Ãnaæ vinÃnupa-ga.Âa.rÃ. 3.capadaæ na-Âa.rÃ. --------------------------------------------------------------------------- pu - 138. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- sa tadà vahnimÃn tadà dhÆmavatvÃdityÃdau dhÆmÃbhÃve 'pi tajj¤ÃnenaivÃnumatidarÓanÃt/ na ca tatra 1 dhÆmadhvaæsÃdikaæ liÇgÃntaramastÅti vÃcyam/ tasyÃparÃmarÓÃt/ aparÃm­ÓyamÃnasya hetutve ca mÃnÃbhÃvÃt/ ata evoktaæ sudhÃyÃm--"na ca dhÆmÃdikamevÃnumitirna kiæ nÃma tajj¤Ãna"miti// iti liÇgaparÃmarÓasya karaïatvam// 14 à // --------------------------------------------------------------------------- pratyak«eïÃnumÃnena Óabdena và jÃtaæ yalliÇgaj¤Ãnaæ tadityartha÷/ vyaptiviÓi«ÂaliÇgaj¤Ãnamevetyartha÷// sa iti// parvatÃdi÷/ ata evoktaæ sudhÃyÃmiti// pratyak«avacca prÃmÃïyamityetavdyÃkhyÃnasudhÃyÃmityartha÷// upalak«aïametat/ anyathÃkhyÃtivÃdisiddhÃnte liÇgaj¤Ãnya karaïatayÃbhyupagatatvÃditi 2 sudhoktirapi grÃhyÃ/ yattu paddhatau liÇgasya samyagj¤Ãnaæ và samyagj¤Ãnataæ và liÇgamityuktam/ tatvabhyupagamavÃdena và liÇgasatvasthalÃbhiprÃyeïa và neyam/ vastutastu vyÃptiprakÃramanus­tyÃnumitiæ janayatÅtyatraiva tÃtparyÃdanà 3 sthayaktÃvapi sudhÃnurodhà 4 lliÇgaj¤Ãna 5 eva tÃtparyamiti bhÃva÷/ asminpak«e kriyÃyogavyavacchinnatvameva karaïatvaæ na savyÃpÃratvamityeke/ liÇgaj¤Ãnaæ karaïaæ tajjanyÃvyÃptism­tiryÃvyÃpÃra÷/ ÓÃbdaj¤Ãne Óaktism­tivadityanye/ mana eva karaïaæ vyÃpyaj¤Ãnaæ vyÃpÃra÷; na cÃnumitermÃnasapratyak«atvÃpatti÷ saæskÃravyÃpÃrakatva eva tathÃtvÃt vyÃpÃraprÃdhÃnyavivak«ayà liÇgaj¤Ãnaæ karaïamityuktirityapare// iti liÇgaparÃmarÓas karaïatvam // 15 // --------------------------------------------------------------------------- 1.tathà dhÆ-ga.Âa.rÃ. 2.ti yuktira-¬a. 3.navasthayobhayoktà -Âa. 4.dholiæ -Âa. dhena liæ -Âha. 5.naæ e - Âa. --------------------------------------------------------------------------- atha tarkasyÃnumÃnÃntarbhÃva÷ // 15 // anumÃnaæ dvividhaæ sÃdhanÃnumÃnaæ dÆ«aïÃnumÃnaæ dÆ«aïÃnumÃnaæ ceti/ tatrÃdyamadriragnimÃn dhÆmavatvÃdityÃdi/ dvitÅyamapi dvedhà 1 du«ÂatvapramitisÃdhanam tarkaÓceti/ tatrÃdyaæ nedaæ svasÃdhyasÃdhakam asiddhatvÃdityÃdi/ dvitÅyaæ yadi niragnika÷ syÃt tarhi nirdhÆma÷ syÃditatyÃdi/ asya dÆ«aïÃnumÃnatvaæ ca paroktaniragnikatvÃdipratik«eparÆpatvÃt// --------------------------------------------------------------------------- atha tarkasyÃnumÃnÃntarbhÃva÷/ // 16 // "tarkÃprati«ÂhÃnÃdapyanyathÃnumeyami"ti brahmasÆtre sÆcitaæ tarkasyÃnumÃnà 2 ntarbhÃvaæ vaktuæ punardvividhaæ sÃdhanÃnumÃnaæ dÆ«aïÃnumÃnaæ cetyÃdipaddhatyuktaæ viv­ïvÃna Ãha -- anumÃnamiti// nanu paroktanirÃsakasyaiva dÆ«aïÃnumÃnatvena tarkasya kathaæ tathÃtvamityata Ãha-- asyeti// svamate tarkasvarÆpamagre lilak«ayi«u÷ paroktatarkalak«aïÃnyanÆdya nirÃha -- --------------------------------------------------------------------------- 1.«Âipra- ka.ga.Âa.rÃ. 2.na pramÃïÃnta -Âa.Âha.¬a. --------------------------------------------------------------------------- pu - 140. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- tatra kecit -- vyÃpyÃropeïa vyÃpakÃropa÷ tarka÷/ sa ca pramÃïÃnugrÃhaka eva/ na tu pramÃïamityÃhu÷/ tanna/ bëpe dhÆmabhramajanyabhramarÆpÃnumitÃvativyÃpte÷/ nÃpi vyÃpyÃrope vyÃpakaprasa¤janaæ tarka÷/ prasa¤janasya tarkatve ÃtmÃÓrayÃt/ Ãropatve uktado«Ãt// na ca vyÃpakÃbhÃvavavattayà j¤Ãte vyÃpyÃro 1 pÃdvyÃpakÃropastarka÷/ evaæ 2 cÃnumityÃbhÃse nà 3 tivyÃpti÷/ vyÃpakÃbhÃvavattayà j¤Ãte 'numityanudayÃt/ tarkasya vyÃpakÅbhÆtanirdhÆmatvÃbhÃvavattayà j¤Ãta eva bhavatÅti vÃcyam/ --------------------------------------------------------------------------- 4 atra kecidityÃdinÃ// tÃrkikÃdaya ityartha÷/ vyÃpyÃropa iti nimittasaptamÅyam// tatra 5 kiæ vyÃpya 6 bhramajanya vyÃpakabhrama 7 starka ityabhimataæ, tannimittaka 8 vyÃpakaprasa¤janaæ vÃ, vyÃpakÃbhÃvavattayà j¤Ãte vyÃpyÃropanimittakavyÃpakabhramo vÃ, vyÃpakÃbhÃvavattayÃvadh­te vyÃpyÃropanimittakavyÃpakÃropo vÃ, tÃd­ÓavyÃpakÃhÃryÃropo vÃ, avya 9 vasthitÃbhyupagamyamÃnako 10 ÂhyupÃdhikani«ÂatvapratisaædhÃnaæ veti 1 «aÂkalpÃn krameïa maïikaïÂhoktadiÓà nirÃha -- bëpa ityÃdinà / ÓaÇkhatvaliÇgajanyÃnumitervyÃpyaj¤Ãnasya cÃropatvasiddhyarthamÃha -- aÓaÇkhaæ ÓaÇkhatayÃvagamyate// --------------------------------------------------------------------------- 1. pe vyÃpa- ga.Âa.rÃ. 2. ca nÃnu -ka.ga.Âa.rÃ. 3.na iti na-ka.ga.Âa.rÃ. 4.tatra -Âha. 5.nanvatra-Âha. 6.vyÃptibhra- Âa. 7.janyapadamadhika-Âa. 8.ttavyà -Âa.Âha.¬a. 9.vahitÃ-Âha. 10 pyÃptapupÃdhi-¬a. 11. «a¬vi-Âha. --------------------------------------------------------------------------- tasyà -nunÃ-ntarbhÃva÷) tarkavÃda÷ pu - 141. --------------------------------------------------------------------------- yatrÃÓaÇkhaæ ÓaÇkhatayÃvagamya pÅtoyaæ ÓaÇkho na Óukla iti pratyak«abhramÃnantaraæ ÓaÇkhatvÃcchukla ityanuminoti tasyÃmanumitÃvativyÃpte÷// atha j¤Ãta ityasyÃvadh­ta ityartha÷/ ÓaklatvÃnumitau tu na ÓuklatvÃbhÃvyÃvadhÃraïam/ ÓuklatvÃbhÃvagrÃhakapratyak«asyÃnyathÃsiddhamupajÅvyaivÃnu 1 mitiprav­ttiriti cenna/ tarkepi nirdhÆmatvarÆpavyÃpakÃbhÃvasyÃvadh­tatvena nirdhÆmatvÃropasyÃsaæbhavÃt/ ÃhÃryoyamÃropa÷/ sa ca bÃdhitepi bhavatÅti cenna/ puru«atvÃbhÃvaniÓcayÃnantaraæ pratyak«ÃdÃhÃryavyÃpyakaracaraïÃdyÃropÃjjanye pratyak«e ÃhÃryapuru«ÃropetivyÃpte÷// nÃpi vardhamÃnoktarÅtyà avyavasthitÃbhyupagamyamÃnakoÂyupÃdhikÃni«ÂasatvapratisandhÃnaæ tarka÷/ niragnikatvasyÃvyavasthitatvaæ hi saæÓayo viparyayo và na dvayamapi/ yadyarthaÓiraskaniragnikatvaj¤Ãnaæ prameti vak«yamÃïatvÃt/ --------------------------------------------------------------------------- vyÃpakÃbhÃvavattayÃvagata ityaæÓopapÃdanÃya pÅtoyamityÃdi/ anyathÃsiddhimaupÃdhikabhramatvam/ nirdhÆmatveti// nirdhÆmatvarÆpaæ yadvahnyabhÃvavyÃpakaæ tadabhÃvasya dhÆmasatvasyÃvadh­tatvenetyartha÷/ tathÃcÃsaæbhavi lak«aïamiti bhÃva÷/ --------------------------------------------------------------------------- 1. mÃna pra - Âa.rÃ. --------------------------------------------------------------------------- pu - 142. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- evaæ pratisandhÃnamapi saæÓayo viparyayo và na dvayamapi/ tarhi syÃdityarthaÓiraskanirdhÆmatvaj¤Ãnaæ prameti vak«yamÃïatvÃt// tasmÃttarko 'numÃnaviÓe«a eva/ vyÃptibalena gamakatvÃt/ saæÓayottarapratyak«aæ vyÃptabalena gamakamapi na vyÃptij¤Ãnakaraïakam// manmate tvaÇgÅk­tena sÃdhyÃbhÃvena sahÃnaÇgÅk­tasya sÃdhanÃbhÃvasya vyÃpakatvapramà 1 và sÃdhyÃbhÃvÃÇgÅkÃranimittakà sÃdhanÃbhÃvasyÃÇgÅkartavyatvapramà và --------------------------------------------------------------------------- ÃhÃryo buddhiyÆrvaka÷/ vak«yamÃïatvÃditi// nanu tarkasyetyÃdinÃ, kathaæ tasya prÃmÃïyamityÃdinà vÃ, granthenetyartha÷/ vyÃptibaleneti// ÃpÃdyÃpÃdakayarvyÃptibalena sÃdhyasÃdhanayoravinÃbhÃvagamakatvÃdanumÃnaviÓe«a evetyartha÷/ vilak«aïaprakÃratvÃdviÓe«apadaprayoga÷// nanvevaæ yatra sthÃïurvà puru«o veti saæÓayÃnantaraæ puru«atvavyÃpyakarÃdimÃnayamiti viÓe«adarÓane sati 2 puru«a eveti pratyak«aæ tadapyanumÃnaæ prasajyate ityata Ãha-- saæÓayeti// atra pratyak«apadena vyÃpyadarÓanaæ puru«a eveti phalÆbhÆtaæ pratyak«aæ ca 3 g­hyate / tatrÃdyaæ yatra karÃdi tatra puru«atvamiti vyÃptibalena puru«atvagamakamapi puru«atvapratyak«aæ na vyÃptij¤Ãnakaraïakaæ kiæ tu cak«urÃdikaraïakameva ato na tasyÃnumÃna 4 tvamiti bhÃva÷/ sÃdhyÃbhÃvena niragnikatvÃdirÆpeïa nirdhÆmatvÃdirÆpasÃdhanÃbhÃvasya vyÃpakatvapramà tarka ityucyate/ --------------------------------------------------------------------------- 1.ita÷ 'tarkyate' iti paryantaæ nÃsti- ga.Âa.rÃ. 2.yat ityÃdhikam -Âha. 3.grÃhyam-Âha. 4. phalapadamadhikam -Âa.Âha.¬a. --------------------------------------------------------------------------- tasyÃ-nunÃ-ntarbhÃva÷) tarkavÃda÷ pu - 143. --------------------------------------------------------------------------- tatkaraïikà sÃdhanasya sÃdhyena saha vyÃptyanumitistu tarkaïa 2 miti vyutpatyà tarka÷// etadevÃbhipretya paddhatau kasyacidarthasyÃÇgÅkÃrer'thÃntarÃpÃdanaæ tarka iti pramÃïalak«aïaÂÅkÃyÃæ ca vyÃpyÃÇgÅkÃre 'ni«ÂavyÃpakaprasa¤janaæ tarka ityuktam/ spa«Âayi«yate caitadanupadameva// --------------------------------------------------------------------------- karaïavyutpatyaivetyÃha-- tarkyatenenetÅti// ÃpÃdakasyÃsiddhinirÃsÃyoktam aÇgÅk­teneti/ i«ÂÃpattiniv­tyarthaæ anaÇgÅk­tasyetyuktam/ yadi ghaÂa upe 3 yate tarhi paÂopyaÇgÅkÃrya ityÃdÃvativyÃptivÃraïÃya sÃdhyÃbhÃvasÃdhanÃbhÃvapadokti÷/ sa kiæ prati karaïamityata Ãha -- tatkaraïiketi// tarkaïiti vyutpatyeti// bhÃvavyutpatyetyartha÷/ etadeveti// paddhatÃvÃpÃdanamityasya 4 lak«aïaÂÅkÃyÃæ prasa¤janamityasya ca sÃdhanÃbhÃvasya vyÃpakatvapramai 5 vetyartha÷ iti bhÃva÷/ etaccopalak«aïam/ vyÃpyÃÇgÅkÃre 'ni«ÂhavyÃpakaprasa¤janamiti tatvanirïaye cetyapi dhyeyam// 6 kathaæ vyÃptyanumitijanakatvamasya tarkasyetyato và kathaæ vyÃpyÃÇgÅkÃreïÃni«Âasya vyÃpakatvapramà 7 prakÃra ityato vÃha-- spa«Âayi«yata iti// kathaæ tasya prÃmÃïyamityÃdigranthe 8 na k­taÓaÇkÃniv­tyarthamupoddhotoktyanantaramatra ca -- --------------------------------------------------------------------------- 1.tita-ga.Âa.rÃ. r2.kayÃmÅ-ga.rÃ. 3.upagamyate-Âha.¬a. 4.pramÃïapadamadhikam-Âa.¬a. 5.metyetaditi bhÃva÷-Âha. metyartha÷ iti bhÃ-¬a. 6. 'etadeveti' ityÃdika÷, etÃvÃn grantha÷, 'spa«Âayi«yata iti' ityata÷ - paramasti- ¬a. tatrÃpyevamevÃrtha÷ ityadhikam -Âa.Âha. 7.mÃkÃra-Âha.¬a. 8.netyartha÷ -Âha. --------------------------------------------------------------------------- pu - 144. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- nanu tarkasyÃnumÃnatve ÃpÃdakaæ niragnikatvaæ liÇgam ÃpÃdyaæ nardhÆmatvaæ liÇgÅti vÃcyam/ tathÃca hetorasidadhirbÃdho 'prasiddhÃntaÓca/ siddhÃntinà 1 pak«e niragnikatvanirdhÆmatvayorasvÅkÃrÃt/ dhÆmasya pratÅtatvÃcceti cenna// sÃdhanarÆpasyaiva liÇgasya asiddhirde«o na tvÃpÃdakarÆpasya/ ÃpÃdakatvavyÃghÃtÃt/ yadvyÃpÃdakaæ tatparÃbhyupagatameva bhavati// ata eva vyÃpyasya pak«ani«Âhatve parà 2 nabhyupagamanimittakaj¤Ãnavi«ayavyatirekaj¤Ãnabha¤janÅyatvamÃpÃdakatvam/ kulÅrasyevÃpÃdÃkasya svapra 3 sÆta- --------------------------------------------------------------------------- niragnikatvaprame 4 tyÃdigranthenetyartha÷/ "prasaÇgÃrthatayà proktà na siddhÃntasya dÆ«akÃ÷"/ ityÃdibhaktipÃdÅyÃnuvyÃkhyÃnasudhayoruktaæ viv­ïvÃna Ãk«ipati-- nanviti// asiddhyapasiddhÃntau vyanakti-- siddhÃntineti// anumÃnaprayoktretyartha÷/ bÃdhaæ vyanakti -- dhÆmasyeti// ata eveti// parÃbhyupagatasyÃpÃdakatvÃdepetyartha÷/ vyÃpyasya niragnikatvÃdirÆpavyÃpyasya parvatÃdini«Âhatvena ya÷ parÃbhyupagama÷ tannimittakaæ yajj¤Ãnaæ nirdhÆmatvaj¤Ãnaæ tadvi«aya 5 tvasya nirdhÆmatvÃderyo vyatireka÷ dhÆmavatvaæ tajj¤Ãnena bha¤janÅyatvaæ yattadevÃpÃdakatvamityartha÷/ kuta ityata Ãha-- kulÅrasyeveti// kulÅrasya jalajantuviÓe«asya yathà svotpannÃpatyahatvaæ tathaivÃpÃdakasyÃpi svotpannanirdhÆmatvÃbhyupagamarÆpayuktipratihatatvÃdityartha÷/ --------------------------------------------------------------------------- 1.siddhÃntineti nÃsti-Âa. 2.rÃbhyu- ga.rÃ. 3. svasÆ-ga.rÃ. 4.pramÃpadaæ na-Âa.Âha. 5. yasya-Âa.Âha.¬a. 6.vyÃpyasyetyadhikam -- Âha. --------------------------------------------------------------------------- tasyÃæ-nunÃ-ntarbhÃva÷) tarkavÃda÷ pu - 145. --------------------------------------------------------------------------- yuktyà 1 pratihatatvÃdityÃhu÷/ bhajyate hi niragnikatvaæ svÃbhyupagamanimittakaj¤Ãnaæ prati vi«ayasya nirdhÆmatvasya vyatirekarÆpasadhÆmatvasya j¤Ãnena/ kathamanyathà na cÃyaæ nirdhÆma÷ tasmÃnna niragnika iti vi«aya 2 viparyavasÃnam/ tadabhÃve 3 tarka evÃbhÃsa÷ syÃt/ na cÃtra niragnikatvaæ sÃdhanatvenopÃttam/ tathÃtve hi yadÅti syÃditi ca na syÃt/ kiæ tu niragnikatvÃditi syÃt// evaæ sÃdhyarÆpasyaiva liÇgino bÃdho do«a÷/ natvÃpÃdyarÆpasyÃpÃdyatvavyÃghÃtÃt/ yadvyÃpÃdyaæ 4 tadabhi«Âameva/ pramÃïabÃdha evà 5 ni«Âatvam/ ata evÃpÃdakÃbhimatabha¤jakaj¤Ãnavi«ayavyatirekapratiyogitvamÃpÃdyatvatyÃhu÷/ --------------------------------------------------------------------------- ÃhustÃrkikà ityartha÷/ uktaj¤Ãnabha¤janÅyatvaæ vyanakti-- bhajyate hÅti// tadabhÃve viparyaye paryavasÃnÃbhÃva ityartha÷// "vyÃptistarkÃpratihatiravasÃnaæ viparyaye/ ani«ÂÃnanukÆlatvamiti tarkÃÇgakam//" ityuktÃÇgapa¤cakamadhye ekÃÇgavikalatvÃdÃbhÃsa÷ syÃdityartha÷/ asiddhiæ nirasya bÃdhaæ nirÃha-- evamiti// eta eveti// pramÃïabÃdhitasyaivÃpÃdyatvÃdevetyartha÷/ ÃpÃdakÃbhimataæ yanniragnikatvaæ -- --------------------------------------------------------------------------- 1.ktyapatya-ga.rÃ. 2.viparyayaparyava-ga.Âa.rÃ. 3.ve ceta -ga.Âa.rÃ. 4.tatpramÃïabÃdhitameva/ ani«Âaæ hyÃpÃdyam pramÃïa-ga.Âa.rÃ. 5.vacà -ga.rÃ. --------------------------------------------------------------------------- pu - 146. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- na cÃtra nirdhÆmatvaæ sÃdhyam/ tathÃtve hi tarhÅti syÃditi ca na syÃt/ kintu 1 nirdhÆmoyamiti syÃt/ na ca nirdhÆmoyamiti j¤Ãnasya yÃvÃnvi«ayastÃvÃneva tarhi nirdhÆma÷ syÃdityasyÃpi vi«aya÷/ adhikasya tarhi syÃditi ÓabdayorarthasyÃpyullekhÃt// ata eva nÃpasiddhÃntopi/ sa hi siddhÃnta viruddhasya sÃdhane natvÃpÃdane/ tasmÃtprasaÇgarÆpÃnumÃne 'siddhibÃdhÃpasiddhÃntà bhÆ«aïÃnyeva/ na tu dÆ«aïÃni// ata evoktaæ sÃdhanÃnumÃnavaidharmyÃdevÃsya prasaÇgÃnumÃnatvam/ d­Óyate ca sÃdhanÃnumÃne«vapi kevalÃnvayikevalavyatirekyanvayavyatireki«u anyonyaæ vaidharmyam/ --------------------------------------------------------------------------- tadbha¤jaka 2 bhÆtaæ yajj¤Ãnaæ sadhÆmatvaj¤Ãnaæ tadvi«ayo yo vyatireka÷ sadhÆmatvaæ tatpratiyogitvamityartha÷/ yavdyatirekaj¤ÃnenÃpÃdakaæ bhajyate satvamÃpÃdyatvam/ bhajyate hi nirdhÆmatvavyatirekasadhÆmatvaj¤Ãnena niragnikatvam/ na cÃyaæ nirdhÆma÷ tasmÃnna niragnika iti viparyaye paryavasÃnÃt/ anyathà tarkasyÃbhÃvasatvÃpatteriti bhÃva÷/ nanu nirdhÆmatvasÃdhane kathaæ na bÃdha ityata Ãha-- na cÃtreti// apasiddhÃntado«aæ ca prÃguktaæ nirÃha-- ata eveti// nirdhÆmoyamityasÃdhanÃdevetyartha÷/ nanu sÃdhanÃnumÃnavailak«aïyÃtkathamasyÃnumÃnatetyata Ãha-- ata eveti// tasya viparaïaæ uktÃt yadi 3 tarhyÃdiÓariskatvÃdirÆpÃdvaidharmyÃditi/ --------------------------------------------------------------------------- 1.ki¤ca -ga.rÃ. 2.nÅ -¬a. 3.kÅ-Âa.Âha. 4.yadÅtina-Âha.¬a. --------------------------------------------------------------------------- tasyÃ-nunÃ-ntarbhÃva÷) tarkavÃda÷ pu - 147. --------------------------------------------------------------------------- te«vavÃntaravaidharmyepi vyÃptibalena gamakatvÃdanumÃnatvaæ caitattakÃraipi samam 1// nanvevaæ 2 bÃdhÃderado«atvaæ kathaæ tasya prÃmÃïyamiti cecch­«u/ sadhÆmopi niragnikostviti ÓaÇgà hi dvedhà sambhavati/ niragnikatvaæ prati nirdhÆmatve vyÃpakatvasyaivÃbhÃvena và satyapi vyÃpakatve pak«e nirdhÆmatvasyÃpi satvena vÃ// --------------------------------------------------------------------------- vaidharmyamiti// vipak«aÓÆnyatvasapak«aÓÆnyatvatadubhayavatvÃdirÆpaæ vaidharmamityartha÷// "sarve«u ke«ucidvÃpi sapak«e«u k­tÃnvayi/ vipak«aÓÆnyaæ pak«asya vyÃpakaæ kevalÃnvayi"// ityÃderiti bhÃva÷/ etenÃpÃdakasyÃsiddhiradÆ«aïamityÃdi paddhativÃkyam viv­ttaæ dhyeyam/ anumÃsÃmÃnyalak«aïopetatvÃtkevalÃnvayyÃdikamanumÃnamevetyÃÓaÇkÃmanÆdya sÃmyamÃha-- te«viti// kathamiti// nirdhÆmatvaj¤ÃnarÆpaphalasya bÃdhitavi«akasyÃpramÃtvÃnniragnikatvaj¤Ãnasya ca karaïatvÃdapramÃjanakasyÃsiddhavi«ayasya kathaæ bhramarÆpasya ca pramÃïakaraïatvarÆpaæ prÃmÃïyaæ kathamityartha÷// naivaæ phalakaraïabhÃva÷/ kiæ tvanyathaiva// tatra ca phalÅbhÆtaæ karaïabhÆtaæ dvayamapi j¤Ãnaæ pramÃrÆpameveti lak«aïaÂÅkÃpaddhatisudhÃnusÃreïa tredhà parihÃraæ atra ca niragnikatvamityÃdinà vivak«urupoddhÃtamÃha-- ÓruïvityÃditanÃ// tarka÷ ÓaÇkÃvadhirityuktatvena tasya ÓaÇkÃnivartakatvÃditi ÓaÇkà hÅtyuktam/ --------------------------------------------------------------------------- pu - 148. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- tatrÃdyo nirdhÆmatvasya vyÃpakatvapradarÓakena yadi niragnikastarhi nirdhÆma ityanena nirasyate/ yadi gavayo gosad­Óastarhi gaurapi gavayasad­ÓÅ yadi jÅvang­he nÃsti tarhi bahirasti, yadi dhÆmastarhi vahnirityÃdau yadi tarhyai÷ svasamabhivyÃh­tapadÃrthe 'nyathÃnupapattirÆpavyÃptibodhakatvasya vyutpattisiddhatvÃt// ata eva sudhÃyÃæ yadÅdaæ tarhÅdamityeva vyÃptigraha ukta÷/ yadiyuktena syÃcchabdena tu -- --------------------------------------------------------------------------- tarkanivartyo ÓaÇketyartha÷/ kathamityata Ãha-- yadÅti// g­hyamÃïagatasÃd­Óyaj¤ÃnÃtsmaryamÃïagatasÃd­Óyaj¤ÃnamupamÃnamiti ÓÃbaropamÃnasyodÃharaïam/ yadi gavaya iti // jÅvitve satve g­he 'satvamanupapadyamÃnaæ bahi÷satvaæ kalpayatÅtyarthÃpattipramÃïasyodÃharaïam-- yadi jÅvanniti// prasiddhÃnumÃnasyodÃharaï-- yadi dhÆma iti// Ãdipadena yadi caitramaitrayoranyataratve sati yadyaæ caitrastarhyanyo maitra ityÃdigraha÷/ ata eveti// yadyÃdiÓiraskasthale vyÃptibodhakatvasya vyutpattisiddhatvÃdeva// rohiïyudaya Ãsanna÷ k­ttikÃbhyudità yata÷/ ityukte sÃdhanaæ 1 no kiæ na hyÃj¤aivÃtra sÃdhikÃ// iti bhaktipÃdÅyÃnuvyÃkhyÃnasudhÃyÃæ yadÅtyeva vyÃptigraha ukta ityartha÷/ nanvevamÃpÃdyÃpÃdakastha 2 la syÃcchabdadvayaæ vyartham/ k­tvÃbhÃvÃdityata Ãha-- yadi yukteneti// yadiÓabdayuktenetyartha÷/ --------------------------------------------------------------------------- 1.neno -Âa. 2.sthasyà -Âha.¬a. --------------------------------------------------------------------------- tasyÃ-nunÃ-natarbhÃva÷) tarkavÃda÷ pu - 149. --------------------------------------------------------------------------- svasamabhivyÃh­ta 1 niragnikatvasya pak«e parÃbhyupagamamÃtraæ bodhyate/ tarhiyuktenÃpi syÃcchabdena nirdhÆmatvasya pak«e 'ni«Âatvaæ bodhyate/ viparyaye paryavasÃnaparyante tarke tathaiva vyutpatte÷// tenaiva syÃcchabdena dvitÅyo 'pi nirasta÷/ yadyatithirÃgacchettarhi bhojayitavya iti tu viparyaya 2 paryavasÃnÃbhÃvÃtsaæbhÃvanÃmÃtraæ na tu tarka iti tavÃpi saæmatam/ atra ca niragnikatvaæ prati nirdhÆmatvasya 3 vyÃpakatvaæ liÇgam/ tajj¤Ãnaæ karaïam/ niragnikatvÃbhÃvaæ prati nirdhÆmatvÃbhÃvasya vyÃpyatvaæ liÇgaæ tajj¤Ãnaæ phalam/ dvayamapi 4 pramÃrÆpameva/ --------------------------------------------------------------------------- tenaiveti// tarhÅtiÓabdayuktena syÃcchabdena nirdhÆmatvasya pak«e satvamiti pak«o 'pi nirasta ityartha÷// nanvevaæ tarhi bhojayitavya ityÃdÃvapyani«Âa 5 bodha÷ syÃt/ syà 6 tparyÃyasya tavyapratyayasya satvÃdityata Ãha-- yadyatithiriti// saæbhÃvanÃmÃtramiti// yogyatÃmÃtramityartha÷/ tavÃpÅti// tathaiva maïikaïÂhokteriti bhÃva÷/ astvevaæ tÃvatà kathaæ prÃmÃïyamityata Ãha-- atra ceti// liÇgÅti// anumeyaæ vastvityartha÷/ dvayamapÅti// liÇgaj¤Ãnaæ liÇgaj¤Ãnaæ cetidvayomityartha÷// --------------------------------------------------------------------------- 1.tasya ni-ga.Âa.rÃ. 2. ye pa -ga.Âa.rÃ. 3.ca ityadhikam-ka.ga.Âa.rÃ. 4.pi ca pra-ga.Âa.rÃ. 5.«Âatva- bo-Âa.Âha. 6.ekameva syÃtpadam -Âa.Âha. --------------------------------------------------------------------------- pu - 150. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- kÃraïÃbhÃve kÃryÃbhÃvaniyamÃt/ vyÃpakÃbhÃvasya vyÃpyÃbhÃvaæ prati vyÃpyatvÃcca// ata eva prasaÇgÃÓenaiva nirdhÆmatvÃbhÃvasya niragnikatvÃbhÃvena vyÃpte÷ siddhatvÃdeva viparyaye paryavasÃnena 1 cÃyaæ nirdhÆma ityanena tasya pak«adharmatÃmÃtraæ pradarÓya tasmÃnna niragnika ityanena sÃdhyamuktam/ na tu tvayÃÓaÇkitaæ pak«e niragnikatvaj¤Ãnam karaïam/ nÃpi pak«e nirdhÆmatvaj¤Ãnaæ phalam/ yena dvayorapyapramÃtvaæ syÃt// asiddhyÃdyuktistu niragnikatvaæ prati --------------------------------------------------------------------------- nanu kathaæ liÇgaj¤Ãnasya pramÃtvaæ tasyÃsiddhatvÃt/ na ca yadi niragnikastarhi nirdhÆma ityanenÃvyÃpagakatvaÓaÇkà nirasyata iti 2 vÃcyam/ hetvabhÃvÃdityata Ãha-- karaïeti// agnirÆpakaraïÃbhÃve 3 kÃryÃbhÃvaniyamÃt/ yadiniragnika ityÃdinà sà ÓaÇkà nirasyata iti nirdhÆmatvasya vyÃpakatvarÆpaæ liÇgaæ nÃsiddhamiti bhÃva÷/ nanu tÃvatà vyÃpyatva rÆpaliÇgino j¤Ãnaæ prameti kuto vyÃpyatvasyÃsiddherityata Ãha -- vyÃpakÃbhÃvasyeti// nirdhÆmatvÃbhÃvasya niragnikatvarÆpavyÃpyasyÃbhÃvaæ pratÅtyartha÷/ tatra j¤ÃpakamÃha -- ata eveti// nanu yadyevamasiddhibÃdhÃdikamÃÓaÇkya tarke na do«a ityuktaæ tatkathamuktarÅtyÃsiddhyÃderabhÃvÃdityata Ãha-- asiddhyÃdyuktistviti// --------------------------------------------------------------------------- 1.ne nÃyaæ -ga.Âa.rÃ. 2.iti tannahe -Âa. 3.iti vÃcyam tatra ha- Âha. 3.dhÆmarÆpyetyadhikam -Âha.¬a.Âa. --------------------------------------------------------------------------- tasyÃ-nunÃ-ntarbhÃva÷) tarkavÃda÷ pu - 151. --------------------------------------------------------------------------- nirdhÆmatvasya ca 1 vyÃpakatvapradarÓanÃrthaæ tarkavÃkyenopatte ye 2 niragnikatvanirdhÆmatvarÆpe vyÃpyavyÃpake tadabhaprÃyÃ// tasmÃdyadyÃdyarthÃliÇgitasyÃrthasyÃbÃdhÃnna tarkasyÃprÃmÃïyam// etadevÃbhipretya sudhÃyÃæ -- yadyalaÇk­tas niragnikatvÃderasiddhatvaæ nÃstÅti tathÃsati yadÅti 3 syÃditi ca na syÃditi coktam/ ayaæ 4 pak«a÷, prasaÇgarÆpÃnumÃne ca na sÃdhyavadÃpÃdyasya pramÃïavirodhÃdi dÆ«aïamiti pramÃïalak«aïaÂÅkÃyÃæ prasaÇgarÆpÃnumÃne bÃdhÃpasiddhÃntayoradÆ«aïatvÃditi sudhÃyÃæ cokta÷// etadevÃbhipretyoktamanuvyÃkhyÃne -- prasaÇgÃrthatayà proktà na siddhÃntasya na dÆ«aka÷// iti/ praÓaÇga÷ anugrÃhyÃnumÃnÃÇgabhÆtÃnvayavyÃptiliÇgabhÆtÃyÃ÷ parÃni«ÂhÃyÃ÷ vyatirekavyÃpte÷ pradarÓanam/ tadarthatayà tatprayojakatayà h­dÃdini«Âhà -- --------------------------------------------------------------------------- sudhÃyÃmiti// bhaktipÃdÅyasudhÃyÃmityartha÷/ uktamiti// bhaktipÃdÅyÃnuvyÃkhyÃne / svoktapak«ÃnugaïatayÃrthamÃha-- prasaÇga ityÃdinà // --------------------------------------------------------------------------- 1. ca iti na-ga.Âa.rÃ. 2.yena -ga.Âa.rÃ. 3.yadÅti iti na -syÃditicoktam. ityevÃsti-ga.Âa.rÃ. 4.ca padamadhikam -ga.Âa. tu-rÃ. --------------------------------------------------------------------------- pu - 152. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- niragnikatvanirdhÆmatvÃdaya÷ proktÃ÷ na tu pak«ani«Âhatayà proktÃ÷/ tasmÃnna siddhÃntasya du«akà ityartha÷// yattu sudhÃyÃæ prasaÇga÷ aÇgÅkÃrtavyatayà j¤Ãpanamiti vyÃkhyÃnam/ tadvak«yamÃïat­tÅyapak«asthatvÃttadabhiprÃyam/ yadvÃpÃdagakarÆpaliÇgas niragnikatvasya pak«e parÃbhyupagatatvameva pak«asaæbandha iti nÃsiddhi÷// yuktaæ caitat/ yak«ÃnurÆpabalinyÃyena viÇgino nirdhÆmatvasyÃpi pak«e 'bhyupagamanÅyatvasyaiva pak«asaæbandhatvÃt/ dhÆmarasÃde÷ pak«e saæyuktasamavetatvÃdinà j¤ÃtasyaivÃgnirÆpÃdisÃdhakatayà tatra saæyogasamavÃyÃderiva niragnikatvasyÃpi pak«e parÃbhyupagatatvena j¤ÃtasyaivÃpÃdakatayÃbhyupagamasyaiva saæbandhatÃyà ucitatvÃt// --------------------------------------------------------------------------- vak«yamÃïeti// athavetyÃdinà vak«yamÃïetyartha÷/ bÃdhÃsiddhÅ prakÃrÃntareïa nirÃkurvan paroktarÅtyà niragnikatvanirdhÆmatvaj¤Ãnayo÷ karaïatvaphalatve 'bhyupetya tarkasya prÃmÃïyamÃha -- yadveti// yak«anurÆpeti// yak«asyogratve tadanurodha 1 bali÷ atyugratve atibali÷ m­dutve alpabaliriti nyÃyenetyartha÷/ dhÆmeti// dhÆmaÓca rasaÓca tadÃderityartha÷/ evamagniÓcarÆpaæ ca tadÃde÷ agnirÆpÃde÷ sÃdhakatayetyartha÷/ yathÃkramamanvaya÷// --------------------------------------------------------------------------- 1. dhena va - Âha. --------------------------------------------------------------------------- tasyÃ-nunÃ-ntarbhÃva÷) tarkavÃda÷ pu - 153. --------------------------------------------------------------------------- d­Óyate ca k­ttikodayÃdhodeÓanadÅpÆrÃdirÆpasÃdhanÃnumÃnasyÃpi rohiïyudayordhvadeÓÃdirÆpapak«e 'bhÃvepi pak«ani«ÂhasÃdhyasamÃnakÃlÅnatvapak«anirÆpyÃdhodeÓasthatvÃdi÷ tvanmate j¤ÃnatvÃdirÆpaprameyatvÃderapi pak«ÆbhÆtaÓabdena svarÆpapratyÃsannaj¤ÃnasamavetatvÃdiÓca paraæparÃsaæbandha÷// asminpak«e tarkasya prÃmÃïyaæ niragnikatvanirdhÆmatvayo÷ pak«e 'bhyupagatatvÃbhyupagamanÅyatvarÆrÆpeïa -- --------------------------------------------------------------------------- nanu -- saæyogasamavÃyÃbhyÃmanyasya kathaæ pak«adharma 1 tÃghaÂakasaæbandhatvaæ kvÃpyadarÓanÃdityata Ãha -- d­Óyate ceti// k­ttikodayaÓcÃdhodeÓanadÅpÆraÓca tadÃdirÆpa 2 syetyartha÷/ rohiïyudaya Ãsanna÷ k­ttikÃyà uditatvÃt, ÆrdhvadeÓo v­«ÂimÃn adhodeÓe nadÅpÆra 3 vatvÃt ityÃdirÆpÃnumÃnasyetyartha÷/ pak«eti// rohiïyudayarÆpapak«ani«ÂhÃsannatvarÆpasÃdhyasamÃnakÃlÅnatvarÆpa÷ pak«asaæbandha k­ttikodayarÆpaliÇgasya d­Óyate/ ÆrdhvadeÓarÆpapak«anirÆpyo yo adhodeÓa÷ tatsthatvarÆpapak«asaæbandho nadÅpÆrasya d­Óyate/ anyathà nyÃyamate tayorapak«adhmatÃkatvena tÃbhyÃæ rohiïyudayÃsatyÃdyanumityanudayÃpÃta÷/ na ce«ÂÃpatti÷/ anubhavavirodhÃditi bhÃva÷/ tvanmata iti// nyÃyamate Óabdo 'bhidheyo j¤eyatvÃdityatra j¤eyatvaæ nÃma Óabdasya paraæparÃsaæbandhena j¤Ãnatvameva/ prameyatvaæ ca pramÃtvameva 4 / na tato 'nyat/ tathà ca tasya pak«adharmatÃghaÂaka÷ j¤ÃnasyÃrthasya ca 5 svarÆpasaæbandha÷ j¤ÃnÃdinà ca j¤ÃnatvÃde÷ samavÃya iti paraæparÃsambandho d­Óyata ityanukar«a÷/ prÃmÃïyamiti// yuktimityanvaya÷/ prasaÇgÃrthatayotyatra sudhoktimanurudhyÃha -- athaveti// --------------------------------------------------------------------------- 1.tÃdi gha-Âa. 2. petya-Âa.¬a. 3.ratvÃ-Âa. rÃditya-Âha. 4.prameyatvaæ cetyÃdikaæ nÃsti -Âha. 5.ca iti na -Âa.Âha. --------------------------------------------------------------------------- pu-154. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- satvÃttena ca rÆpeïa tadvi«ayayorniragnikatvanirdhÆmatvaj¤ÃnarÆpayo÷ karaïaphalayo÷ pramÃtvÃdyuktam// ayaæ ca pak«a÷ parÃbhyupagamamÃtrasya tatra siddhipadÃrthatvÃditi paddhatyukta÷/ athavà yadiniragnika÷ syÃdityasya yadiniragnikatvÃÇgÅkÃra ityartha÷/ tathÃÇgÅkÃraÓca siddha eva/ anyathà tarkasyÃpyanutthÃnÃt/ evaæ tarhi nirdhÆma÷ syÃdityasya nirdhÆmatvenÃÇgÅkartavya ityartha÷/ ÃpÃdanaæ hi aÇgÅkartavyatayà j¤Ãpanam/ na puna÷ sadbhÃvapratipÃdanam/ yadi vi«aæ bhak«a 1 yi«yasi tarhi mari«yasÅtyÃdivat/ nacÃnaÇgÅkÃre svakriyÃvirodhà 2 dirÆpÃÇgÅkÃrayogyatà bÃdhitÃ// --------------------------------------------------------------------------- nanvaÇgÅkartavyatÃj¤Ãpanepi kathaæ bÃdhitatvanirÃsa ityata Ãha-- na ceti// nirdhÆmatvasyÃÇgÅkartavyatà hyaÇgÅkÃrayogyatà 3 svakriyÃvirodharÆpà 4 dhÆmarÆpakÃryamaÇgÅk­tyÃgnirÆpakÃraïÃbhÃvÃÇgÅkÃre kÃryoddeÓenakÃraïe 5 prav­ttirÆpasvakriyÃvirodhe ityetannirdhÆmatvamaÇgÅkÃryamiti bhaÇgyantareïo 6 cyate/ tathà ca sà na pramÃïabÃdhitetyartha÷/ yadvÃÇgÅkartavyatÃj¤Ãnaæ kathamani«Âam/ ani«ÂasyaivÃpÃdyatvÃditya Ãha -- na ceti// pÆrvaæ dhÆmostvityuktatvena nirdhÆmatvÃÇgÅkÃre svakriyÃvirodharÆpÃÇgÅkÃrÃyogyatà na ca bÃdhitÃ/ yenÃni«ÂÃpÃdanaæ na syÃdityartha÷// --------------------------------------------------------------------------- 1.k«ayasi-ga.Âa.rÃ. 2.Ãdipadaæ na -ga.Âa.rÃ. 3.sà ityadhikam-Âha. 4.svakriyà virodhajij¤Ãsà ityadhikam-Âha. 5.ïa pra-Âha. 6.ïodbhÃvyate -Âha. --------------------------------------------------------------------------- tasyÃ-nunÃ-ntarbhÃva÷) tarkavÃda÷ pu- 155. --------------------------------------------------------------------------- evaæ ca parvato nirdhÆmatvenÃÇgÅkartavya÷ niragnikatvenÃÇgÅk­tatvÃt h­davat ityanumÃnameva tarka iti sÃdhanÃnumÃna iva tarkepyasiddhyÃdikaæ do«a eveti na tarkasya sÃdhanÃnumÃnÃdvai«amyamipi// atra ca dvitÅye pak«e niragnikatvameva liÇgam/ abhyupagamastu tasya pak«eïa saæbandha÷/ t­tÅye tvabhyupagama eva liÇgamiti bheda÷// ayamapi pak«a"ÃpÃdanaæ nÃmÃÇgÅkartavyatayà j¤Ãpanam/ na 1 tatpramÃïaviruddha"mityÃdisudhÃyÃmevokta÷// yà tu -- svÃnyÃyai÷ sÃdhanaæ paranyÃyaiÓca 2 dÆ«aïam/ ityanuvyÃkhyÃne, svasiddhai÷ sÃdhanaæ parasiddhairdÆ«aïamato na dÆ«aïe 'pasiddhÃntÃdÅte pramÃïalak«aïe ca, --------------------------------------------------------------------------- asminpak«e prÃmÃïyamupapÃdayituæ tatsvarÆpamavadhÃrayati-- eva¤ceti// aÇgÅkÃrÃrthatve satÅtyartha÷/ asiddhyÃdikaæ do«a eveti// yatra vyÃpakÃbhÃvasya pareïa 3 naÇgÅkÃrepyaÇgÅk­tatvÃdidamaÇgÅkartavyamityucyate tÃd­Óasthala eva/ tÃd­Óasya tu prÃmÃïyamasmÃbhirnopeyata eva/ yatra punaraÇgÅkÃro vyÃpakÃbhÃvasya siddhastÃd­ÓasyaivÃsiddhyÃdiÓÆnyasya prÃmÃïyamupeyata iti bhÃva÷// nanu yadvetyuktadvitÅyapak«epi parÃbhyupagamenaivÃsiddhyÃdiparihÃrÃtt­tÅyasya tata÷ ko bheda ityata Ãha-- atra ceti// ayamapi t­tÅyopi// sudhÃyÃæ bhaktipÃdÅyasudhÃyÃm/ nanu tarkepyasiddhyÃderde«atve tadado«atvoktirviruddhetyata Ãha -- yà tviti// ityanuvyÃkhyÃna iti// --------------------------------------------------------------------------- 1.na ca ta-ga.Âa.rÃ. 2.stu -rÃ. 3.ïÃÇgÅ -Âa.Âha. --------------------------------------------------------------------------- pu - 156. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- sÃdhanadÆ«aïÃnumÃnayorvyavasthokti÷ sà na t­tÅyapak«e/ tatra prasaÇgÃnumÃnasya sÃdhanÃnumÃnÃdavai«amyasyoktatvÃt/ kintvitarapak«ayo÷/ ÃdyoktÃyà 1 asiddhyÃdyado«atÃyÃ, dvitÅyoktÃyà abhyupagamasyaiva siddhitÃyÃÓca sÃdhanÃnumÃne kvÃpyadarÓanÃt// yadvà t­tÅyoktÃyà abhyupagamÃyogyÃbhyupagamasya liÇgatÃyà api sÃdhanÃnumÃne kvÃpyadarÓanÃt vyavasthokti÷ pak«atrayasÃdhÃraïÅti j¤eyam// etena viparyaya 2 paryavasÃnarÆpÃnumananirapek«asya tarkasya na prÃmÃïyamiti nibandhÃdÃvudayanÃdyuktaæ nirastam/ tannirapek«asyaiva prasaÇgasya prÃmÃïyopapÃdanÃt// yÃtu ani«ÂÃpÃdanaæ viparyaye paryavasÃnaæ cobhayaæ militemevÃnumitisÃdhanaæ bhavatÅti tarkasya prÃmÃïyamiti paddhati÷, --------------------------------------------------------------------------- bhaktipÃdÅye/ ata ityÃdi granthakÃravÃkyam svasiddhe 3 rityÃdi vÃkyadvayà 4 bhiprÃya vivaraïam// vyavastheti// svasiddhatvaparasiddhatvarÆpavyavasthetyartha÷/ itarayo÷ pak«ayoreva vayvasthetyuktaæ vyanakti-- Ãdyeti// abhyupagamÃyogyeti// niragnikatvasyÃbhyupagamÃyogyasya yobhyupagamastasya liÇgatÃyà ityartha÷// eteneti// evaæ tredhà prÃmÃïyopapÃdanenetyartha÷/ tadeva vyanakti -- tannirapek«asyaiveti// evaæ hi paddhativirodha ityato dvedhà samÃdhimÃha-- yÃtviti// 5 setyanvaya÷// --------------------------------------------------------------------------- 1.vyÃpyà -- ga.Âa.rÃ. 2.yepa- rÃ. 3.ddhiri-Âa. 4.yamabhi-Âa. setyartha÷ -Âa. --------------------------------------------------------------------------- tasyÃ-nunÃ-ntarbhÃva÷) tarkavÃda÷ pu - 157. --------------------------------------------------------------------------- sà nirdhÆmatayÃÇgÅkartavyatÃsÃdhanasya siddhasÃdhanatÃÓaÇgÃnirÃsÃrthaæ, syÃdityanena bodhitapramÃïavirodhopapÃdanÃrthaæ ca tarka 1 syÃÇgabhÆtaviparyaya 2 paryavasÃnasÃpek«atvamÃtreïa và dhÆmasya vahnivyÃptipramÃyÃæ aÇgÅkartavyatÃpramÃyÃæ ca 3 nirapek«atvepi taduddeÓyÃyÃæ na niragnika iti pramÃyÃæ paryavasÃnasÃpek«atvena veti j¤eyam// ki¤ca tarkarÆpaæ hi j¤Ãnaæ na tÃvatsaæÓaya÷/ ekakocikatvÃt/ nÃpi viparyaya÷/ nirastatvÃt/ tasmÃtpramÃïameva// ki¤ca tarkaj¤ÃnasyÃpramÃïatvena 4 tarkavÃkyasamaduttaraæ syÃt/ yadi vi«aæ bhak«ayasi 5 tarhi mari«yasÅtyÃdyÃptavÃkyaæ, --------------------------------------------------------------------------- Ãdyapak«advayÃnurodhenÃha-- dhÆmasya vahnivyÃptipramÃyÃæ 6 veti// athavetyuktÃntyapak«ÃnurodhenÃha-- aÇgÅkartavyatÃpramÃyÃæ veti// taduddeÓyÃyÃmiti// vyÃptipramÃÇgÅkartavyatÃpramÃbhyÃmuddeÓyÃyÃæ tayo÷ phalabhÆtÃyÃmityartha÷// tarka÷ pramÃïaæ na cedapramÃïaæ syÃt/ ubhayabahirbhÃvÃyogÃt/ aprÃmÃïyaæ ca saæÓayatvena viparyayatvena/ na dvayamapyato 'prÃmÃïyÃyogÃtprÃmÃïyameva yuktamiti pariÓe«eïÃpi prÃmÃïyamÃha-- kiæ ceti// vipak«abÃdhakenÃpi tarkasya prÃmÃïyamÃha -- kiæ ca tarkaj¤Ãnasyeti// --------------------------------------------------------------------------- 1.tarkÃÇga-ka.ga.Âa.rÃr. 2.yaye pa-ga.rÃ. 3. và -ga.rÃ. 4.tveta-Âa.rÃ. 5.yi«yasi -ka.ga. 6.ceti-Âha. --------------------------------------------------------------------------- pu - 158. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- yadi hariÓcandron­taæ brÆyÃttarhyagnirapi ÓÅta÷ syÃdityÃdism­tiÓcÃpramÃïaæ syÃt/ anubhavavirodhaÓca syÃt/ yadyÃdyarthaÓiraskasya 1 tarkasya bÃdhÃnanubhavÃt/. ki¤ca 2 pramÃtvenÃnÃÓaÇkite dhÆmarÆpaviÓe«yasya 3 sÃk«ÃtkÃre sati kathaæ nirdhÆmatvasyÃropa÷// na ca tarkasya pratimÃyÃæ nÃrÃyaïabuddhivadÃhÃryÃroparÆpatvÃdviÓe«adarÓanaæ na virodhÅti vÃcyam/ tasya phalÃnusandhÃnasÃpek«atvÃvdyÃptij¤Ãnanirapek«atvÃcca/ tarkasya phalÃnusandhÃnanirapek«atvÃt/ vyÃptij¤ÃnasÃpek«atvÃcca/ pratimÃyÃæ nÃrÃyaïa 4 dhyÃnasyeva parvate nirdhÆmatvadhyÃnasyÃnanubhavÃcca// etena -- tarka÷ saæÓayÃtpracyuto nirïayaæ cÃprÃpta ityudayanoktamavyavasthitaniragnikatvÃbhyupagamopÃdhikÃni«ÂapratisandhÃnarÆpatvÃttarkaj¤ÃnasyÃprÃmÃïyamiti vardhamÃnÃdyuktaæ; --------------------------------------------------------------------------- na kevalamatiprasaÇgabhayÃttarkasyÃbhramatvamupeyaæ kiæ tu viÓe«adarÓanarÆpavirodhisatvepyu 5 papannatvÃnna bhramatvaæ tasyopetuæ ÓakyamityÃha -- ki¤cÃpramÃtveneti// apramÃtvakoÂikaÓaÇkÃÓÆnye vyapyadarÓane satÅtyartha÷/ kathaæ nirdhÆmatvÃropa iti// kintvasmaduktadiÓà pramÃrÆpa eva vÃcya iti bhÃva÷/ ÃhÃryatvÃtsaæbhavatÅtyÃÓaÇkya nirÃha-- na ceti// phaleti// ad­«Âaphaletyartha÷/ pratimÃyÃæ nÃrÃyaïarÆpa 6 buddhirdhyÃnarÆpÃ/ na hyevaæ prak­ta ityÃha -- pratimÃyÃmiti// udayanoktaæ vardhamÃnÃdyuktamityanayorapi nirastamityanenÃnvaya÷// avyavasthiteti// apramÅyamÃïetyartha÷/ --------------------------------------------------------------------------- 1.syà bÃdhÃnubhavÃt-ka.ga.Âa.rÃ. 2.cÃpra-Âa.rÃ. 3.Óe«asya-Âa.rÃ. 4.ïatvadhyÃ-ga. Âa.rÃ. 5.pyutpanna-Âha.¬a. 6. rÆpapadaæ na -Âha.¬a. --------------------------------------------------------------------------- tasyÃ-nanu-ntarbhÃva÷) tarkavÃda÷ pu - 159. --------------------------------------------------------------------------- tarka÷ saædehaviparyayapramÃvijÃtÅyaæ j¤ÃnÃntaraæ sÃca jÃti÷ tarkayÃmi na tu niÓcinomi ityanuvyavasÃyasÃk«iketi maïikaïÂhoktaæ ca nirastam/ yadyarthaÓiraske pramÃïatvasyoktatvÃt// ki¤ca tarkatvasya jÃtitve tarkasya tvadaÇgÅk­taæ saæÓayanivartakatvaæ na syÃt/ j¤Ãnasya virodhivi«atvenaiva 1 nivartakatvÃt// ki¤ca jÃtyaiva nivartakatve ' 2 numÃnÃnugrÃhakastarko niragnikatvÃnumÃnasya 3 ca pratibandhikÃmapi ÓaÇkÃæ nivartayet/ jÃte÷ sÃdhÃraïyÃt/ na hi gau÷ ki¤citpratyagaurbhavati/ na ca maïyÃdi 4 vatpratiniyatapratibandhakatvam/ --------------------------------------------------------------------------- saædeheti// saæÓayaviparyayapramÃbhya÷ vijÃtÅyamityartha÷/ uktatvÃditi// ÓruïvityÃdinà grantheneti bhÃva÷/ maïikaïÂhapak«e do«ÃntaramÃha-- ki¤ca tar 5 katvasyeti// saæÓayeti// vyabhicÃrasaæÓayetyartha÷// nanu tarkarÆpaj¤Ãnasya jÃtyaiva saæÓayanivartakatvamastviti vaktÃraæ pratyÃha-- ki¤ceti// nanu -- jÃtyaiva nivartakatvepi maïyÃdikaæ jÃtyà pratibandhakamapi yathà dÃhasyaiva na tvanyasya evaæ tattadÅyatarkastattadÅya ÓaÇkÃnivartako na sarvasÃdhÃraïa ityÃÓaÇkya nirÃha-- na ca maïyÃdÅti// --------------------------------------------------------------------------- 1.tanni-ka.ga.Âa.rÃ. 2.tvegnyanu- ka.Âa.rÃ. 3.ÓabdÃnityatvÃnumÃnasya ityadhikam- ka.ga.Âa.rÃ. 4.vajjÃtyaiva pra-ga.Âa.rÃr. 5.kasye -Âa.¬a. --------------------------------------------------------------------------- pu - 160. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- tatroddeÓa 1 dÃhatvasyevÃtra ÓaÇkÃtvasyaiva pratibadhyatÃvacchedakatvaæ 2 ceduktÃti prasaÇgÃt/ tarkavi«a 3 virodhivi«ayaÓaÇkÃtvasya 4 tathÃtve tarkasyÃpi kÊptena ÓaÇkÃvi«ayavirodhivi«ayatvenaiva pratibandhakatÃyà nyÃyyatvÃt/ anyathà 5 ghaÂaj¤ÃnatvÃdikamapi jÃti÷ syÃt// tasmÃttarka÷ 6 pramÃïameva/ tatrÃpi vyÃptisÃpek«atvena ÓÃbdatvapratyak«atvayorasaæbhavena pariÓe«ÃdanumÃnameva/ parÃrthe tarke vÃdivÃkyÃpek«Ã tu parÃrthÃnumÃna iva vyÃptyÃdismÃrakatvena / na tvÃgamatveneti// iti tarkasyÃnumÃnÃntarbhÃva÷ // 16 // --------------------------------------------------------------------------- tarkavi«ayavirodhÅti// ÓaÇkà vyabhicÃravi«iïÅ tarkastvavyabhicÃravi«aya iti virodhivi«ayaÓaÇkÃtvasyetyuktam// vyÃghÃtatveti// svakriyÃvirodhatvÃdikimityartha÷/ tarko hyanumÃnavatsvÃrthaparÃrthabhedena dvividha÷/ svasyotpannaÓaÇkÃnivartaka÷ syÃrtha÷/ parasya ÓaÇkÃniv­ttaye prayukta÷ parÃrtha÷/ tatra tarkaprayokt­vÃkyasÃpek«atvÃttarkarÆpaj¤Ãnasya ÓÃbdatve kuto netyata Ãha -- parÃrtha iti // iti tarkasyÃnumÃnÃntarbhÃva÷// 16 // --------------------------------------------------------------------------- 1.Óya- ka.ga.rÃ. 2.tve uktà -ga.Âa.rÃ. 3.yaka -ga.rÃ. punarvi«ayetyadhikam -ka. 4. sya ca -ga.Âa.rÃ. 5. vyÃghÃtatvÃdi- ga.Âa.rÃr. 6.kaj¤Ãnaæ pra-ga.Âa.rÃ. --------------------------------------------------------------------------- svate-tasyo-payoga÷) tarkavÃda÷ pu - 161. --------------------------------------------------------------------------- atha svamate tarkasyopayoga÷ // 17 // tarkasyopayogastvittham-- tarkanivartyÃprayojakatvaÓaÇkà hi dvedhÃ/ pak«ataditarasÃdhÃraïyena sadhÆmopi kaÓcinniragnikostviti vÃ, pak«Ãdanyatra niyamepi pak«e samabalasya prabalasya và sÃdhyÃbhÃvapramÃïasyÃbhimÃnena pak«a eva sadhÆmo niragnikostviti vÃ/ tatrÃdyà vyabhicÃraÓaÇkÃrÆpà liÇgaparÃmarÓÃtprÃcÅnà dvitÅyà tu pratipramÃïaÓaÇkÃrÆpà tasmÃdarvÃcÅnÃ// yadyapi dvitÅyÃpi phalato vyabhicÃraÓaÇkaiva/ tathÃpyÃdyÃ, pÃrthivatvalohalekhyatvÃdau bhÆyodarÓanÃdike satyapi vyabhicÃradarÓanÃttannimittakà svÃrasikÅ 1 / pak«ataditarasÃdhÃraïÅ ca / dvitÅyà tu pratipramÃïaÓaÇkÃnimittakÃdheyà pak«ÃsÃdhÃraïÅ ceti bheda÷// --------------------------------------------------------------------------- atha svamate tarkasyopayoga÷ // 17 // paddhatyuktamupayogaæ viv­ïvÃna Ãha-- tarkasyeti// tasmÃdarvÃcÅneti// parÃmarÓà 2 danantarabhÃvinÅtyartha÷/ uktayo÷ pak«ayo 3 rabhedamÃÓaÇkya svÃrasikatvÃdheyatvÃbhyÃæ bhedaæ sÃdhayati-- yadyapÅtyÃdinÃ// phalata iti// hetumati sÃdhyÃbhÃvaÓaÇkÃyÃæ sÃdhyÃbhÃvavati hetusatvarÆpavyabhicÃrasya phalitatvÃdityartha÷ 4 // tannimittaketi// bahuÓa÷ sahacaritayorapi yatki¤civdyabhicÃradarÓanaæ tena nimittenÃtrÃpi dhÆmÃdau tatheti j¤ÃyamÃnetyartha÷/ --------------------------------------------------------------------------- 1. kapak«a -ga.rÃr. 2.ÓÃnaæ-Âa.Âha. 3.yo÷ bhedamÃk«ipya -Âa.Âha. bhedamÃÓaÇkya -¬a. 4. diti bhÃva÷ -Âha.¬a. --------------------------------------------------------------------------- pu - 162. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- dvividhÃpi 1 tadÃÓaÇkà tarkeïa nirasyate/ anyathopapattivi«ayayà ÓaÇkayà pratipramÃïena ca 2 sÃk«ÃdanupapattipramÃpakasya tarkasya vi«ayak­tavirodhasya satvÃt/ tarkasya vyÃghÃtaparyantatayà d­¬hamÆlatvena ÓaÇkÃpratipramÃïÃbhÃsÃbhyÃæ prÃbalyÃcca// --------------------------------------------------------------------------- Ãdheyà balÃdutpÃdyÃ/ svarasavÃhninyÃ÷ parÃmarÓarÆpaviÓe«adarÓananirastatvÃditi bhÃva÷// dvividhÃpi ÓaÇkà 3 tarkeïa nirasyata iti// kevalÃnvayisÃdhyake sÃdhyÃbhÃvÃprasiddherevaæ ÓaÇkÃyÃ÷ evÃnudayÃttatra tarkasyopayogÃsaæbhavo na ÓaÇkya÷/ sarvasya vyatirekidharmatvena siddhÃnte kevalÃnvayino 'bhÃvÃditi bhÃva÷// nirÃse ko heturityato na maïikaïÂhoktadiÓà jÃtyÃ, kintu virodhivi«aya 4 tveneti bhÃvenÃha -- anyathopapattÅti// sÃdhyena vinà yà upapatti÷ saæbhava÷ tadvi«ayetyartha÷/ pak«ataditarasÃdhÃraïyena và pak«a eva veti bhÃva÷// vi«ayak­teti// anyathopapatyanyathÃnupapattirÆpavi«ayak­tetyartha÷/ virodhivi«ayakatvamÃtreïa kathaæ nivartakatetyata Ãha-- tarkasyeti// tarkasya ÓaÇkÃparyantatvÃcchaÇkÃyà vyÃghÃtaparyantatvÃvdyÃghÃtaparyantayetyuktam/ --------------------------------------------------------------------------- 1.piÓaÇkÃ- ga.Âa.rÃ. 2.sahÃnyathÃnupapatti -ga.Âa.rÃ. 3.ÓaÇkÃpadaæ na -Âa.Âha. 4.yakatve-Âa.¬a. --------------------------------------------------------------------------- svate-tasyo-payoga÷) tarkavÃda÷ pu- 163. --------------------------------------------------------------------------- nivartyabhedÃnnivartakastarkopi dvedhÃ/ tatrÃdyo 'numitikaraïani«pÃdako dvitÅyastu ni«pannena karaïena pratipramÃïaÓaÇkÃnirÃsÃrthamapek«itatvena phalopakÃrakatvÃdanumÃnÃnugrÃhaka÷// etadevÃbhipretyoktaæ paddhatau -"soyaæ kvacidviparÅtaÓaÇkÃnirÃsanadvÃreïa 11 karaïasyÃnugrÃhakopi bhavatÅti/ 2 kvaciddaÓÃviÓe«e karaïani«patterarvÃk pratipramÃïaÓaÇkÃnirasanadvÃreïa karaïaÓa 3 rÅrani«pÃdakaÓca bhavatÅtyartha÷// --------------------------------------------------------------------------- ÓaÇkà ca pratipramÃïÃbhÃvasaÓca tÃbhyÃmityartha÷/ anumitikaraïeti// vyÃptiviÓi«ÂaliÇgaj¤ÃnarÆpakaraïetyartha÷/ vyabhicÃraÓaÇkÃniv­ttau vyÃptiniÓcayasaæbhavÃditi bhÃva÷/ phaleti// anumitirÆpaphalopakÃrakatvÃt/ upakÃrakatvaæ pratibandhakanivartakatvam/ etadeveti// uktapak«advayameva// pramÃïÃntareti// 4 liÇgaparÃmarÓarÆpapramÃïÃntaretyartha÷// nanvatra vÃkye dvitÅyapak«e 5 dvitÅyapak«a eva pratibhÃti na tvÃdya ityata Ãha -- apÅti// pramÃïÃntaretyasya pratyak«Ãdi 6 kamarthamupetyÃha -- yadveti// --------------------------------------------------------------------------- 1.pramÃïÃntarÃnu -ka.ga.Âa.rÃ. 2.'apiÓabdÃt kvacit' iti, tata÷ 'karaïaÓarÅra' ityÃdika¤cÃsta -ka.Âa.rÃ. 3.ïasyÃnugrÃhako bhavati--apiÓabdÃttata÷prÃk vyabhicÃra ÓaÇkÃnirasanadvÃreïa ÓarÅrani«padakaÓca(na) bhavatÅtyartha)-ka. 4.ÇgadarÓanarÆpapramà -¬a. 5.viparyayapak«a iti nÃsti-Âa.Âha.¬a. 6.k«aÓabdarÆpa -pramÃïadvayamarthamupe - Âa. k«amarthamu- Âha. --------------------------------------------------------------------------- pu - 164. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- yadvà kvacitpratyak«ÃdÃvanugrÃhako bhavati/ tatra karaïa 1 ni«pÃdakatvÃsaæbhavÃt/ api ÓabdÃnumÃna uktarÅtyobhayÃtmakaÓca bhavatÅtyartha÷// yadvà kvacivdyabhicÃrasya pratipramÃïasya và ÓaÇkÃyÃmanugrÃhaka÷ karaïani«pÃdanena và 2 ni«pannasya 3 karaïasya sarakÃritayà vopakÃrako bhavati/ apiÓabdÃcchaÇkÃyà abhÃvena 4 tannivartakasya tarkasyÃnapek«itatvÃdanugrÃhakaÓca bhavatÅtyartha÷// yadvà kvacidadriragnimÃndhÆmavatvÃditiprayoga uktarÅtyÃnugrÃhako bhavati/ apiÓabdÃtkvacitsvatantropi bhavati/ --------------------------------------------------------------------------- kvacidityanuvÃda÷/ pratyak«adÃviti vyÃkhyÃ/ anugrÃhakapadamasminpak«e yuktamityÃha -- tatreti// pratyak«aÓabdayorityartha÷/ pramÃïÃntarapadasyà 5 numÃnasyetyarthamupetya prakÃrÃntareïa paddhatyarthamÃha-- yadvà kvacivdyabhicÃrasyeti// kvacidityasya ÓaÇkÃyÃmityanvaya÷ / sadhÆmo niragnikostviti vyabhicÃraÓaÇkÃyÃmityartha÷/ dvitÅyapak«ÃnurodhenÃha-- pratipramÃïasya veti 6 // kvacidityasyÃrthamuktvÃnugrÃhaka itagyasyÃrthamÃha-- karaïeti// parÃmarÓakaraïetyartha÷/ sahakÃritayà pratibandhakanivartakatayetyartha÷/ uktarÅtyeti// karaïani«pÃdanena vetyÃdinoktarÅtyetyartha÷/ --------------------------------------------------------------------------- 1.ïÃni-ka. ïaÓarÅrani-ga.Âa.rÃ. 2.vÃni«pÃdanena và ni«pa-ka. 3.nnaka -ga.Âa.rÃ. 4.veta-ga.Âa.rÃ. 5.pak«asyÃnuvÃdasyÃnumÃnasyevÃrthamupe -Âa. 6.syaive-Âa.Âha. --------------------------------------------------------------------------- svate-tasyo-payoga÷) tarkavÃda÷ pu - 165. --------------------------------------------------------------------------- adriragnimÃnna veti vipratipattau sÃdhanÃnumÃnaæ vinaiva yadi niragnika÷ syÃttarhi nirdhÆma÷ syÃn cÃyaæ nirdhÆma iti tarkarÆpÃnumÃnenaivÃgnisiddhe÷/ na hi vidhimukhena sÃdhayitvaiva ni«edhamukhena sÃdhanÅyamiti kuladharma ityartha÷/ uktaæ ca ÂÅkÃkÃrairdÆ«aïÃnumÃnavibhÃgaprastÃve/ nÃyaæ niragniko 'nirdhÆmatvÃditi/ yadvà kvaciduddeÓyÃyÃæ tasmÃnna niragnika iti pramÃyÃæ sÃdhyÃyÃmanugrÃhako bhavati/ apiÓabdÃnnirdhÆmatvenÃÇgÅkartavya iti pramÃyÃæ và 1 vyÃptipramÃyÃæ và sÃdhyÃyÃæ svatantraÓca bhavatÅtyartha÷/ --------------------------------------------------------------------------- svÃtantryaæ vyanakti-- adririti// sÃdhaneti// adriragnimÃndhÆmavatvÃdityÃdiprakÃraæ vinaivetyartha÷// nanvagnimÃndhÆmavatvÃditi vidhimukhenÃsÃdhayitvà kataæ ni«edhamukhenaiva sÃdhanamityata Ãha-- na hÅti// ityartha iti// apiÓabdÃtpaddhativÃkya 2 syetyÃdivÃkyavyÃkhyÃvasara iti bhÃva÷/ uktaæ ceti// pramÃïalak«aïaÂÅkÃyà 3 mÃtmÃÓraye 4 yojyam/ anugrÃhako bhavatÅti// ÓaÇkÃniv­ttidvÃreti bhÃva÷/ prÃguktÃdyÃntyapak«advayÃbhiprÃyeïa krameïÃha -- vyÃptipramÃyÃmiti 5 // iti pramÃyÃæ veti// --------------------------------------------------------------------------- 1.Ãdau 'vyÃptipramÃyÃæ vÃ' ityasti-ka.ga.Âa.rÃ. 2.kyasyetiyojyam uktaæ ce -Âa.Âha. syeti bhÃva÷ -¬a. 3.'yÃæ' iti, tata÷ anugrÃhaka ityÃdikamevÃsti -Âha. 4.yetyÃdivÃkyavyÃkhyÃvasare -Âa. Óraya ityÃdivÃ-¬a. 5.'aÇgÅkartavya iti' ityasti -Âha. --------------------------------------------------------------------------- pu - 166. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- tasmÃdyathÃpramÃïasaæplave dvitÅyaæ pramÃïabhÆtameva prathamapramÃïadÃr¬hyahetutvena prathamÃnugrÃhakam/ tathà tarkopi svayaæ pramÃïameva pramÃïasyÃnugrÃhaka÷/ sÃdhakaæ bÃdhakaæ và pramÃïameva hi ÓaÇkÃnivartakam/ na tvapramÃïam/ tarkaj¤Ãnasya bhramatve hi vyÃptiyogyatÃdibhramajanyÃnumitiÓÃbdaj¤Ãnadiriva dhÃrÃvÃhikabhrame dvitÅyÃnug­hÅtasya prathamasyeva và 1 pramÃïatarkÃnug­hÅtÃnumiterevÃpramÃtvaæ syÃt/ apramÃïatarkabÃdhitasya pratyanumÃsyaiva ca prÃmÃïyaæ syÃt// iti svamate tarkasyopayoga÷ // 16 // --------------------------------------------------------------------------- nanu dhÆmavatvÃdisÃdhanÃphalabhÆtÃgnimatvÃdipramÃmeva paryavasÃnamukhena janayastarkasya kathaæ prÃmÃïyamityÃÓaÇkÃæ sad­«ÂÃntaæ pariharannupasaæharati -- tasmÃditi// yadvoktadiÓà pramÃïÃnugrÃhakasya kathaæ prÃmÃïyam/ tathÃtve 'nugrÃhakatvameva na syÃdityÃÓaÇkÃæ sad­«ÂÃntaæ 2 nirasyannupasaæharati -- tasmÃditi// uktarÅtyà pramÃjanakatvÃdityartha÷/ ÓaÇkÃnivartakatvÃnyathÃnupapatyà ca tarkasya prÃmÃïyamityÃha -- sÃdhakaæ hÅti// aprÃmÃïye 3 bÃdhakaæ cÃha -- tarkaj¤Ãnasyeti// iti svamate tarkasyopayoga÷// 17 // --------------------------------------------------------------------------- 1. va cÃpra -ka.Âa.rÃ. 2.pariharannupa -¬a. 3.ïyabÃdha -Âa.Âha. --------------------------------------------------------------------------- pate-tarkogÃsaæbhava÷) tarkavÃda÷ pu - 167. --------------------------------------------------------------------------- atha paramate tarkopayogÃsaæbhava÷// 18// ki¤ca paramate tarkasya kiæ vi«aya 1 viÓodhana upayoga÷ kiæ và vyÃptigrahe, Ãdyepi kimudayanarÅtyà ani«Âaprasa¤janatvamÃtreïopayoga÷, kiæ và vardhamÃnarÅtyà sÃdhyÃbhÃvasaædehanivartanena yadvà tajjanyasÃdhyÃbhÃvajij¤ÃsÃnivartanena, athavà tajjanyasÃdhyajij¤ÃsojjÅvanena/ nÃdya÷/ ani«Âaprasa¤janatvamÃtreïa tarkopayoge ÓaÇgÃbhÃvepi tarkÃpek«ÃprasaÇgÃt/ na dvitÅya÷/ sandehasya tajjanyajij¤Ãsayaiva niv­tte÷/ nirdhÆmatvaj¤Ãnasya niragnikatvasandehena saha vi«ayak­tavirodhÃbhÃvena tadanivartakatvÃcca/ pratyuta nirdhÆmatvasya sÃgnikatvaniragnikatvarÆpakoÂidvayasÃdhÃraïyena tajj¤Ãnaæ sandehopodbalakameva/ manmate tu vi«ayak­tavirodha÷ prÃgevokta÷// --------------------------------------------------------------------------- atha paramate tarkopayogÃsaæbhava÷ // 18 // nanvastu bhavaduktarÅtyà tarkasyopayoge sati pramÃïatvam/ na tvevam/ kiæ tvanyathaivopayoga÷/ tatra ca tarkasyÃprÃmÃïyepi na do«a ityatastaduktopayogaæ khaï¬ayitumÃha -- kiæ¤ceti// vyÃptigrÃhakasya vi«ayapariÓodhakasya veti parÃmarÓavÃdÃnte maïyukterÃha -- kiæ vi«ayeti// tajjanyeti// sÃdhyÃbhÃvasandehajanyetyartha÷/ tajjanya jij¤Ãsaiveti// --------------------------------------------------------------------------- 1.yapariÓodhane u - ka.ga.rÃ. --------------------------------------------------------------------------- pu - 168. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- ki¤ca vahnivyapte 1 dhÆme d­«Âe kathaæ vahnyÃvasaædeha÷/ na ca viÓe«adarÓane sati svÃrasikasya vahnyabhÃvasaædehasyÃsaæbhavepi pratipramÃïÃhità tacchaÇkà yakteti vÃcyam/ pratipramÃïe 'nanyathÃsiddhe jÃgrati tarkasahasreïÃpi tadÃhitaÓaÇkÃnuv­tyayogÃt/ na ca tarkÃdeva pratipramÃïasyÃnyathÃsiddhi÷/ tvanmate vi«ak­tavirodhÃbhÃvÃdityuktatvÃt// --------------------------------------------------------------------------- uttarÃtmaviÓe«aïaguïÃnÃæ pÆrvaguïanivartakatvÃditi bhÃva÷ : koÂidvayasÃdhÃraïyeneti// nirdhÆmatvasyÃyogolakÃdÃviva sÃgnikatvepi h­dÃdÃviva niragnikatvepi sambhavÃt sÃdhÃraïyenetyuktam/ bhavanmatepi tarhi nirdhÆmatvaj¤ÃnÃcchaÇkÃniv­ttirna syÃdityata Ãha-- manmatetviti// anyathopapatyÃnyathÃnupapattirÆpavi«ak­tavirodhasya saædehatarkayo÷ pÆrvavÃde pratipÃditatvÃdityartha÷/ nanvanyathopapannatvaÓaÇkÃyà dhÆmÃdivi«ayÃyÃstarkeïa nirdhÆmatvÃpÃdÃnarÆpeïa nirÃsepi bhinnavi«ayakasÃdhyasandehasya kathaæ niv­ttirityato hetoranyathopapattiÓaÇkÃniv­tyaiva tadÃhita÷ sÃdhyasaædero nivartata eva/ pratyuta tvanmata eva tanniv­ttirayukteti bhÃvenÃha-- ki¤ceti// yadvà tarkajanyanirdhÆmatvaj¤Ãnaæ kiæ svÃrasikasÃdhyasaædehanivartanenopayujyate athÃhitasaædehanivartanena nÃdya÷/ tasyaivÃnudayÃt/ nÃntya÷/ virodhivi«ayatvÃbhÃvÃt/ ityÃha-- ki¤ceti// uktatvÃditi// pratyutetyÃdigranthenoktatvÃdityartha÷/ --------------------------------------------------------------------------- 1.pyadhÆ -Âa. rÃ. --------------------------------------------------------------------------- pate-tarkogÃ-saæva÷) tarkavÃda÷ pu - 169. --------------------------------------------------------------------------- na t­tÅya÷/ j¤Ãnasya hÅcchÃnivartakatvamani«ÂatÃvacchedakadhmaprakÃrakatvenaiva/ anyathà prameyatvÃdiprakÃrakamapi vi«Ã 1 dij¤Ãnaæ tannivartakaæ syÃt/ na ca nirdhÆmatvaj¤Ãnaæ tvanmate nirdhÆmatÃæ tadÃpÃdakatvenÃni«Âaæ niragnitÃæ vÃni«Âa 2 prÃmÃïyÃpÃtÃt/ kiæ tu pak«ani«Âhatayaiveti kathaæ tarkeïa niragnikatvajij¤ÃnasÃniv­tti÷// --------------------------------------------------------------------------- pratipramÃïaæ-- sÃdhyÃbhÃvavi«ayaæ tarkaj¤Ãnaæ tu nirdhÆmatvavi«ayamiti virodhivi«ayakatvaæ neti bhÃva÷/ sÃdhyÃbhÃvajij¤ÃsÃnivartaneneti pak«aæ nirÃha-- na t­tÅya iti// jij¤Ãsà hi j¤ÃnecchÃ/ nirdhÆmatvaj¤Ãnena jij¤ÃsÃniv­ttau niv­ttiprayojakadharmÃbhÃvÃnna sÃmarthyamiti sÃmÃnyanyÃyoktipÆrvamÃha-- j¤Ãnasya hÅti// ani«ÂatÃyÃæ yadavacchedakaæ ahitvavi«atvakaïÂakatvÃdikaæ tatprakÃrakatve 3 naivetyartha÷/ astvetadapi j¤Ãnaæ tathetyata Ãha-- na ceti// nirdhÆmatÃmityatrÃpyani«ÂÃmityanveti// nacollikhatÅti// pramÃïaviruddhatvà 4 derani«ÂatÃvacchedaka 5 sphuraïasyÃnanubhÃditi bhÃva÷/ vipak«e bÃdhakataæ cÃha -- tathÃtva iti// ani«Âamani«Âatà 6 vacchedakenollekhe sati vahnitvÃdinà vahnyÃdyullekhij¤Ãnasyeva prÃmÃïyaæ syÃdityartha÷// nanu dhÆmaæ paÓyata÷ kathaæ nirdhÆmatvÃdij¤Ãne pramÃïaviruddhatvÃdikaæ na bhÃyÃt/ na caivaæ prÃmÃïyÃpÃta÷ avidyamÃnapak«ani«ÂhatvabhÃnÃdaprÃmÃïyamastviti -- --------------------------------------------------------------------------- 1.«ayÃdij¤Ã- ga.Âa.rÃ. 2.tvÃvacchedaka dharmavattayà -ga.rÃ. 3.netya -Âa.¬a. 4.dyani«Âa-Âha. 5.katvasphu -Âha. 6.tvÃva- Âa.Âha.¬a. --------------------------------------------------------------------------- pu - 170. nyÃyadÅpuyatatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- ki¤ca pramÃïaviruddhanirdhÆmatvÃpÃdakatayà niragnikatvamevÃni«Âaæ na tu tajj¤Ãnam/ tasyÃroparÆpatvena tadanÃpÃdakatvÃt/ tathà ca niragnikatvavi«ayecchÃyà eva niv­tti÷ syÃt/ na tu tajj¤Ãnavi«ecchÃrÆpajij¤ÃnasÃyÃ÷// ki¤cecchÃvicchedakamani«Âatvaæ du÷khatatsÃdhanÃnyataratvarÆpaæ natvaprÃmÃïikatadÃpakÃnayataratvarÆpam/ ÃptavÃkyÃdinà svasya dÃridrayaæ niÓcitavatopi dhena autkaïÂhyadarÓanÃt/ tathÃcÃprÃmÃïikanirdhÆmatvÃpÃdake -- --------------------------------------------------------------------------- cedevamapi nirdhÆmanatvaj¤Ãnena niragnikatvecchaiva nivartyà natu tajj¤ÃnecchÃrÆpà jij¤ÃsetyÃha-- ki¤ceti// ani«ÂatÃvacchedakaprakÃrakaæ j¤Ãnamani«Âavi«ayecchÃæ nivartayati/ sà ca niragnikatvecchaiva/ tasyà ani«ÂatvÃt/ na tu tajj¤ÃnecchÃrÆpÃ/ jij¤Ãsyaj¤ÃnasyÃni«ÂatvÃbhÃvÃdityartha÷// nanvani«Âavi«ayakatvÃnniragnikatvaj¤Ãnamapyani«Âamevetyato vi«ayasyÃpyani«Âatvamabhyupetyoktam/ vastutastadapi netyÃha-- ki¤ceccheti// na cà 1 prÃmÃïiketi// aprÃmÃïikatvaæ vÃ, tadÃpÃdakatvaæ vÃ, yena nirdhÆmatvamaprÃmÃïikamiti niragnikatvaæ ca tadÃpÃdakamityubhayamani«Âaæ syÃdityartha÷/ dhana iti// tasya svasminnaprÃmÃïikatvaniÓcayepyani«ÂatvÃbhÃvÃtpratyutautkaïÂhyarÆpecchÃvi«ayene«Âatvasyaiva darÓanÃdityartha÷/ --------------------------------------------------------------------------- 1. na tvaprà -Âha.¬a. --------------------------------------------------------------------------- pate-tarkogÃ-saæva÷) tarkavÃda÷ pu - 171. --------------------------------------------------------------------------- niragnikatve kathaæ ÓabdasÃmyamÃtreïecchÃvicchedaæ brÆ«e// ki¤ca sÃdhyÃbhÃvajij¤Ãsà na sÃdhyÃnumitipratibandhikÃ/ yena tanniv­ttaye tarko 'pek«yata/ sà hi sÃdhyÃbhÃvavi«ayakaj¤Ãnavi«ayiïÅ / na ca sÃdhyÃbhÃvavi«ayavi«ayakamapi sÃdhyaj¤Ãnavirodhi/ tathÃtve hi pak«e sÃdhyÃbhÃva 1 j¤Ãnamiti j¤ÃnenÃpyanumiti÷ pratibadhyeta// --------------------------------------------------------------------------- ÓabdasÃmyamÃtreïeti// du÷khaæ tatsÃdhanaæ và yathÃni«Âamucyate tathà 2 prÃmÃïike tadÃpadake vÃÇgÅkÃrÃnarhatvamÃtreïÃni«ÂapadamastÅti ÓabdasÃmyamÃtreïetyartha÷/ nirdhÆmatvÃdij¤Ãnena hyanumitipratibandhakaæ nirasyam/ sÃdhyÃbhÃvajij¤Ãsà tu na pratibandhaketi tannirÃsÃyÃso vyartha evetyÃha-- ki¤ceti// iti j¤ÃnenÃpÅti// sÃdhyÃbhÃvaj¤Ãnavi«ayakaj¤ÃnasyÃpi svavi«ayaj¤ÃnadvÃrà sÃdhyÃbhÃvavi«ayakatvÃditi bhÃva÷// 3 maïikaïÂhe tu -- sÃdhyÃbhÃvamÃtravi«ayakajij¤Ãsà hyanumitipratibandhikÃ/ na tu sÃdhyatadabhÃvobhayavi«ayÃ/ saæÓayena cobhayakoÂikaiva jij¤Ãsà janyate/ na tu sÃdhyÃbhÃvamÃtrakoÂikà jij¤ÃsÃ/ tasminkÃle sÃdhyÃbhÃvamÃtrajij¤Ãsotpattau kÃraïÃbhÃvÃtkiæ tannivartakatarkeïetyuktam/ tatra sÃdhyÃbhÃvamÃtrajij¤ÃsÃyà apyuktadiÓà pratibandhakatvÃbhÃvo dhyeya÷// --------------------------------------------------------------------------- 1. va vi«ayaj¤ÃnenÃpi -- Âa. be j¤Ãnamiti j¤ÃnenÃ-rÃ. 2.thà a -¬a. 3.ata evetyadhikam -Âha. --------------------------------------------------------------------------- pu - 172. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- nÃpi caturtha÷/ nirdhÆmatvavi«ayasya tarkasya bhinnavi«ayatvenÃgnivi«ayakajij¤ÃsojjÅvakatvÃyogÃt/ etena vyÃptigrahe upayoga iti dvitÅyopi nirasta÷/ nirdhÆmatvaj¤Ãnasya vi«ayak­tavirodhÃbhÃvÃdÃropa 1 tvena j¤ÃtatvÃcca niragnikostviti ÓaÇkÃæ pratyavirodhitvÃditi dik// etadevÃbhipretyoktaæ paddhatau viparÅtaÓaÇkÃnirasanadvÃreïeti/ na tÆdayanÃdirÅtyÃni«Âaprasa¤jakatvÃdinetyartha÷/ --------------------------------------------------------------------------- sÃdhyÃbhÃvasaæÓayajanyasÃdhyajij¤ÃsojjÅvakatvena tarkasyopayoga iti pak«aæ nirÃha-- nÃpi caturtha iti// dvitÅyopa 2 nirasta iti// dhÆmatvaj¤Ãnaæ hi dhÆmasya niragnikatvarÆpasÃdhyÃbhÃvasÃmÃnÃdhikaraïyarÆpavyabhicÃraj¤Ãnaniv­ttidvÃrÃvyabhicà ritasÃmÃnÃdhikaraïyarÆpavyÃptigrahopayogÅti vÃcyamÃ/ j¤Ãnasya vyabhicÃraj¤Ãnanivartakatvaæ tadvirodhivi«ayakatvenaiva / na ca nirdhÆmatvaj¤Ãnaæ sÃdhyÃbhÃvasÃmÃnÃdhikaraïyavirodhivi«ayakaæ yena vyÃptigrahopayogi syÃditi bhÃvenÃha -- nirdhÆmatvaj¤Ãnasyeti// ki¤ca tvanmate kevalÃnvayisÃdhyakahetuprayogasthale sÃdhyÃbhÃvÃprasiddhyà mÃstu prameyatvamityÃdiÓaÇkÃnudayena tatra tannivartanÃsaæbhavÃtkathaæ tatra tarkasyopayoga÷/ api ca tarkasyÃpi vyÃptisÃpek«atvena tarkÃÇgavyÃptij¤Ãnepi tarkÃpek«ÃyÃmanavasthÃpÃtena na vyÃptigrahopayogitvaæ tarkasya syÃt/ yadi kvacittarkeïa vinÃpi vyÃptigrahastarhi vyabhicÃrÃtkathaæ tarkasya tadupayogitvam/ siddhÃnte tu svatantrapramÃïatvÃnna vyÃptigraha evopayoga÷/ upayogopi bahuprakÃreïa prÃgevopapÃdita ityÃdyanusandhÃyÃha -- digiti// --------------------------------------------------------------------------- 1.pitatvena -ga.Âa.rÃ. --------------------------------------------------------------------------- pakta-kelÃyi-laïaÇga÷) vibhÃgavÃda÷ pu - 173. --------------------------------------------------------------------------- atra viparÅtaÓabdena paramate svamata iva nivartyÃyÃ÷ ÓaÇkÃyà nivartakena tarkeïa saha vi«ayak­to virodho neti darÓitam// iti paramate tarkopayogÃsaæbhava÷ // 17 // --------------------------------------------------------------------------- svamata iveti// anyathopapatyanyathÃnupapattirÆpaviruddhavi«ayakatvaæ yathà svamate tathà na paramata ityartha÷// iti paramate tarkopayogÃsaæbhava÷ // 18 // --------------------------------------------------------------------------- atha paroktakevalÃnvayitvalak«aïabhaÇga÷ // 19 // yacca maïau vyÃptirdve 1 dhà anvayavyatirekabhedÃt/ tataÓcÃnumÃnamapi kevalÃnvayikevalavyatirekyanvayavyatirekibhedÃttrividham/ tatra v­ttimadatyantÃbhÃvÃpratiyogitvaæ kevalÃnvayitvam/ gaganÃtyantÃbhÃvasya kevalÃnvayitvÃrthaæ v­ttimatpadamiti tanna / --------------------------------------------------------------------------- yattu paddhatau kevalÃnvayikevalavyatirekÅtyÃdinà paroktÃnumÃnatraividhyamanÆdya nirastaæ tadvivaritukÃma÷ taccÃnumÃnaæ trividhamityÃdinÃmaïyuktaæ nirasitumÃha --yacceti// v­ttimaditi// v­ttimÃnyo 2 yamatyantÃbhÃvastadapratiyogitvamityartha÷/ atra v­ttimÃnityanena svamÃnÃdhikaraïÃvirodhinÅæ yà v­ttistadvÃnvivak«ita÷/ --------------------------------------------------------------------------- 1.rdvividhà -ga.Âa.rÃ. 2.nyotyantà -Âa.Âha. --------------------------------------------------------------------------- pu - 174. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- gaganasya kevalÃnvayyatyantÃbhÃvapratiyogitve tucchatvÃpÃtÃt/ na hi ÓaÓaÓruÇgÃderapÅtonyadasatvamasti 1 / vist­taæ caitannyÃyÃm­te// iti paroktakevalÃnvayitva 2 lak«aïabhaÇga÷ // 18 // --------------------------------------------------------------------------- tena saæyogÃtyantÃbhÃve nÃvyÃpti÷/ saæyogav­ttestadatyantÃbhÃvasÃmÃnÃdhikaraïyÃvirodhitvÃdityÃhu÷/ etacca prameyatvÃbhidheyatvÃdÃvasti/ tadatyantÃbhÃvasya 3 vyÃghÃtabhayena kvÃpyaÇgÅkartumaÓakyatvÃt/ sarvasyÃpyanyonyÃbhÃvapratiyogitvÃdasaæbhavavÃraïÃyÃtyantapadam/ tarhi tÃvadevÃstvityato dÆ«aïasaukaryÃya viÓe«aïak­tyamÃha-- gaganeti// bhÃvÃbhÃvayoranyonyaviraharÆpatayà gaganÃtyantÃbhÃvopi gaganarÆpÃtyantÃbhÃvapratiyogÅti tatrÃvyÃptaæ lak«aïaæ syÃdato v­ttimaditi/ gaganaæ cÃv­ttipadÃrthastanmata iti v­ttimadatyantÃbhÃvo na gaganarÆpa÷/ kiæ tu ghaÂÃtyantÃbhÃva eva/ tathà ca tadapratiyogitvaæ gaganÃtyantÃbhÃve 'stÅti nÃvyÃptiriti/ tasyÃpi kevalÃnvayitvasiddhyarthaæ v­ttimatpadamityartha÷// nyÃyÃm­ta iti// mithyÃtvaniruktibhaÇge pratipannopÃdhau traikÃlikani«edhapratiyogitvakhaï¬anaprastÃve tathà -- trikÃlasarvadeÓÅyani«edhÃpratiyogitÃ/ sattocyate 'dhyastatucche taæ pratiyoginÅ// iti satvaniruktiprastÃve, asato 'tyantÃbhÃvapratiyogitvasamarthanaprastÃve ceti bhÃva÷// iti paroktakevalÃnvayi 4 lak«aïabhaÇga÷ // 19 // --------------------------------------------------------------------------- 1.mapi -ga.rÃ. 2.yila-Âa.rÃ. 3.vavyÃ-Âa.¬a. 4.yitvala-Âa.Âha. -------------------------------------------------------------------------- kela-vyati÷-bhaÇga÷) vibhÃgavÃda÷ pu - 175. --------------------------------------------------------------------------- atha kevalavyatirekibhaÇga÷ // 20 // kevalavyatirekyanumÃnaæ ca na yuktam/ tvanmate vyÃptigrahÃrthaæ pratij¤ÃvÃkyasyÃbodhakatvaparihÃrÃrthaæ ca 1 viÓi«Âaj¤Ãnaæ viÓe«aïaj¤ÃnapÆrvakamiti niyamÃrthaæ 2 sÃdhyaprasiddherÃvaÓyakatvÃt/ kevalavyatirekiïi ca tasyà abhÃvÃt// --------------------------------------------------------------------------- atha kevalavyatirekibhaÇga÷// 20 // kevalÃnvayidharmalak«aïakhaï¬anenaiva kevalÃnvayisÃdhyakamanumÃnaæ nirastaæ matvÃha -- kevalavyatirekÅti 3 // yasya dharmasya kevalaæ vyatireko abhÃva eva prasiddha÷ na tu bhÃva÷ sa dharma÷ kevalavyatirekÅti tÃd­ÓadharmasÃdhyakamanumÃnamapi kevalavyatirekyanumÃnamityartha÷/ vyÃptÅti// sÃdhyÃprasiddhau tannirÆpitatsÃmÃnÃdhikaraïyà 4 dirÆpavyÃptigrahÃsambhavÃditi bhÃva÷// abodhakatveti// sÃdhyadharmasyÃprasiddhau tatra Óabdasya ÓaktigrahÃyogenÃvyutpannasÃdhyapadaghaÂitapratij¤ÃvÃkyasya bodhakatvÃyogÃditi bhÃva÷// viÓi«Âeti// vyatirekihetunotpannasÃdhyaviÓe«aïa 5 kapak«aviÓe«yakaviÓi«Âaj¤Ãnamanumite÷ pÆrvaæ sÃdhyÃprasiddhau viÓe«aïaj¤ÃnapÆrvakaæ na syÃt/ tathà ca tatpÆrvakatvaniyamaÓca nirvikalpakaj¤ÃnavÃdinà tvayÃÇgÅk­ta iti tadrak«Ãrthaæ sÃdhyaprasiddhirÃvaÓyakÅtyartha÷// --------------------------------------------------------------------------- 1. ca iti nÃsti- Âa.rÃ. 2.ca ityadhikam-Âa.rÃ. 3.kyapÅti-Âa. kyanumÃnamapÅti -Âha. 4.ïyarÆ -¬a. 5. ïapa - Âa.¬a. --------------------------------------------------------------------------- pu - 176. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- tatra sÃdhyÃprasiddhir 1 natÃvatpak«e kevalavyatirekivaiyarthyÃt/ nÃpyanyatra/ tatra hetorv­ttÃvanvayitvasyÃv­ttà 2 vasÃdhÃraïyasya 3 cÃpÃtÃt// nÃpi pak«aikadeÓe tena nÃsÃdhÃraïyam pak«Ãdanyatra tadaprasiddhe÷, nÃpi kevalavyatirekavaiyarthyam tasya k­tsne pak«e sÃdhyapratÅtyarthatvÃditi vÃcyam/ p­thivÅtarabhinne 4 tyÃdau pak«asyaikadeÓasatvepi gaganamitara 5 bhinnamityÃdau tadabhÃvÃt/ aæÓe siddhasÃdhanÃcca/ abhedÃnumÃna iva pak«aikadeÓasya 6 niÓcitasÃdhyakatayÃnvayad­«ÂÃntatvasambhavena kevalavyatirekitvabhaÇgÃcca/ pak«abhinnatvena viÓe«aïaæ ca gauravam// --------------------------------------------------------------------------- kathamabhÃva ityato bhaktipÃde sÃdhyÃprasiddhajherado«atvoktiprastÃve sudhoktarÅtyÃha-- tatreti// kevalavyatirekiïÅtyartha÷/ vyatirekavÃde maïau siddhÃnte kathitaæ nirÃha-- nÃpÅti// itareti// jalÃdÅ 7 nya«ÂadravyÃïi guïakarmasÃmÃnyaviÓe«asamavÃyÃ÷ pa¤cetitrayodaÓÃpadÃrthà itarapadÃrthÃ÷/ tadabhÃvÃditi// tasyÃkhaï¬atvopagamÃttÃrkikairiti bhÃva÷/ abhedeti// ayamata 8 dbhinna etadv­k«atvÃdetadv­k«avadityanumÃna ivetyartha÷// nanu pak«Ãdanyatra niÓcitasÃdhyakatvameva d­«ÂÃntatve prayojakamityata Ãha -- pak«eti// nanvastÆktadiÓà vyatirekiïonvayitvaæ tathÃpi na kevalavyatirekitvabhaÇga ityÃÓaÇkya pratyÃhahaha -- na cÃnvayeti// --------------------------------------------------------------------------- 1.ddhirhinatà -ga.Âa.rÃ. 2. ttau cÃsÃ-ga.ga. 3.syapà -Âa.ga. 4.nnetyatra pa -ga.Âa.rÃ. 5.rebhyobhi -ka. 6.syaiva-ka.ga.Âa.rÃ. 7.dayo«Âa -Âa.dya«Âa -Âha. 8.tadabhi -Âha.¬a. --------------------------------------------------------------------------- kela-vyati-bhaÇga÷) vibhÃgavÃda÷ pu - 177. --------------------------------------------------------------------------- na cÃnvayÃpratisandhÃnadaÓÃyÃæ kevalavyatirekitvamiti vÃcyam/ tathÃtve 'nvavyatireki 1 ïyapi tatprasaÇgÃt/ anvayapratisandhÃne svanirÆpitavyÃptij¤ÃnÃbhÃvenÃnumitireva nÃstÅti vak«yamÃïatvÃcca// naca yatrÃnitye vÃÇmanase ityÃdau pak«atÃvacchedakanÃnÃtvaæ tatraivÃæÓe siddhasÃdhanam/ iha tu tadanacchedakaæ p­thivÅtvamekameveti vÃcyam/ uddeÓyapratÅtisiddhyasiddhyoreva siddhasÃdhanatadabhÃvau prati tantratayÃsya paribhëÃmÃtratvÃt// na ca tarhyuddeÓyÃyÃ÷ p­thivÅtvÃvacchedenetarabhedabuddheraæÓe«yabhÃvÃnnÃæÓe siddhasÃdhanamiti vÃcyam/ --------------------------------------------------------------------------- i«ÂÃpattiæ manvÃnaæ pratyÃha-- anvayeti// sveti// sÃdhyanirÆpitetyartha÷/ vak«yamÃïatvÃdita// atraivottaratra ki¤cÃbhÃvagatayà vyatirekavyÃptyà kathaæ bhÃvasya gamakatvamityÃdineti bhÃva÷/ maïyÃdyuktamevÃæÓata÷ siddhasÃdhanatÃdo«oddhÃramÃÓaÇkya nirÃha-- na ca yatreti// tatraiveti// pak«atÃvacchedakasÃmÃnÃdhikaraïyena sÃdhyasiddhirhyanumÃnaphalam/ nÃnÃtvasthale caikÃvacchedena sÃdhyasiddhÃvapyanumÃnaphalasya jÃtatvÃtpunaranyÃvacchedenÃpyanumityutpÃdanÃrtamanumÃnÃprav­tteriti bhÃva÷// ekamiti// tathÃca ghaÂÃdyaæÓe ghaÂatvÃdyavacchedena sÃdhyasiddhÃvapi p­thivÅtvarÆpapak«atÃvacchedakasÃmÃnÃdhikaraïyenetarabhedarÆpasÃdhyÃsiddhyà tatrÃnumityudayÃrthamanumÃnaprav­ttisambhavÃnna tatra do«a iti bhÃva÷/ --------------------------------------------------------------------------- 1. kiïopi - Âa. rÃ. --------------------------------------------------------------------------- pu - 178. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ niÓcitasÃdhyakatvena saædehasi«Ãdhayi«ayorabhÃvenaikadeÓasya tvanmate pak«atvÃyogÃt// na ca ghaÂasya ghaÂatvenetarabhedaniÓcayepi p­thivÅtvena tatsaædehÃdikamiti 1 vÃcyam/ viÓe«ÃkÃreïetarabhedaniÓcaye sati sÃmÃnyÃkÃreïa tatsaædehasya tadviÓe«etaraviÓe«avi«ayatvaniyamÃt/ anyathaitatparvatatvena vahnimattayà niÓcaye 2 pi parvate parvatatvena tatsaædehÃpatyà tatra vahnyarthino ni«kampaprav­ttirna syÃt// nÃpi pak«a eva saædeharÆpà sÃdhyÃprasiddhi÷ --------------------------------------------------------------------------- pak«atvÃyogÃditi// tathÃca kevalavyatirekiïo 'nvayitvameva prÃptamiti bhÃva÷/ saædehasi«Ãdhayi«ayorabhÃvenetyayuktamityÃÓaÇkya nirÃha -- na ceti// yaj¤apatyuktameva do«amÃha-- viÓe«eti// tadviÓe«etareti// ghaÂÃdirÆpa 3 viÓe«etarap­thivÅvi«ayakatvaniyamÃdityartha÷/ j¤Ãnayo÷ samÃnaprakÃrakatvenaiva nivartyanivartakabhÃva iti nyÃyasya sÃmÃnyaviÓe«aprakÃrÃnyaparatvamiti bhÃva÷// evaæ maïik­dabhimataæ pak«aikadeÓasÃdhyaprasiddhipak«aæ nirasyodayanÃdyabhimataæ maïÃvanÆdya nirastamapi maïyuktado«e tavdyÃkhyÃt­ïÃæ vivÃdabhÃvÃtsvayaæ d­¬hado«avivak«ayà saæÓayarÆpasÃdhyaprasiddhipak«amÃÓaÇkya nirÃha-- nÃpÅti// jalÃditrayodaÓapadÃrthÃnyonyÃbhÃvÃnÃmekatraprasiddhyà --------------------------------------------------------------------------- 1.kamastÅti -ka.ga.Âa.rÃ. 2.Ócitopi -Âa.rÃ. 3.'p­thivÅ' ityadhikam -ga. --------------------------------------------------------------------------- kela-vyati-bhaÇga÷) vibhÃgavÃda÷ pu - 179. --------------------------------------------------------------------------- evaæ ca nÃnvayitvÃdikam pak«aikadeÓepi sÃdhyÃniÓcayÃt nÃpyasÃdhÃraïyam sapak«ÃbhÃvÃt nÃpi vyatirekivaiyarthyam tasya niÓcayÃrthatvÃditi vÃcyam/ sÃdhyakoÂeraprasiddhyà saædehasyaivÃyogÃt// na ca tejobhinnà p­thivÅ jalÃdidvÃdaÓabhinnà na veti tejobhinnadharmikajalÃdidvÃdaÓabhinnatvakoÂikasaæÓayenÃrthÃstrayodaÓÃbhinnatvarÆpasÃdhyaprasi ddhiryukteti vÃcyam/ saæÓayasyÃsÃrvatrikatvÃt/ saæÓayarÆpasÃdhyaprasiddhermayÃpi svÅtÃkÃrÃcca 1 / ÓaÓÅyakarïÃdau ÓaÓÅyamidaæ Ó­Çgaæ na veti saædehena ÓaÓaÓraÇgasyÃpi prasiddhiprasaÇgÃcca/ --------------------------------------------------------------------------- saæderÃyogopi te«vabhÃve«vekastejonyonyÃbhÃvo jale prasiddha÷, p­thivÅ tejobhinnà na veti saæÓayena p­thivyÃmeva và prasiddha÷/ jalÃditejonyadvÃdaÓapadÃrthÃnyonyÃbhÃvÃstejasi prasiddhÃ÷/ evaæ ca tatraikaæ pak«abhÆtadharmiviÓe«aïaæ k­tvÃnyakoÂikasaæÓayotpÃdi kimapi na bÃdhakamityÃÓaÇkya nirÃha -- na ca tejobhinneti// asÃrvatrikatvÃditi// tathà ca yatra na saædehastatrÃprasiddhirdurvÃroti bhÃva÷// nanu saædigdhe nyÃyaprav­tte÷ saæÓaya÷ sÃrvatrika iti cet/ siddhepi si«Ãdhayi«ayÃnumÃnaprav­tte÷/ evamapi 2 tvaduktarÅtyà saæÓayasya sÃtmakatvÃdyakhaï¬anasÃdhye 3 yogÃcca/ ghanagharjitÃdisthale 4 saædehÃbhÃvepyanumitidarÓanÃcceti bhÃva÷// mayÃpÅti// vyatirekÅ neti vadatÃpÅtyartha÷/ yadvà vyatirekiïi sÃdhyaprasiddhivÃdinÃpÅtyartha÷/ tathà ca tÃd­Óaæ prati niÓcayarÆpasÃdhyaprasiddhireva vÃcyeti bhÃva÷/ --------------------------------------------------------------------------- 1.k­tatvÃcca -ka.Âa.rÃ. 2.va¤catva-Âa. 3.vantva -Âha. 4.dhyetadayo -Âha. 4.le asaædehe -Âha. --------------------------------------------------------------------------- pu - 180. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- viÓe«aïaniÓcayajanyaviÓi«ÂaniÓcayarÆpÃnumityaÇgabhÆtÃyÃ÷ sÃdhyatÃvacchedakatrayodaÓabhinnatvaprakÃrikÃyà niÓcayarÆpaprasiddherabhÃvÃcca// na ca tarhi pak«Ãdanyatraiva trayodaÓasu trayoda«abhedÃnÃæ viÓakalitÃnÃæ niÓcayarÆpà prasiddhirastÅti nÃprasaddhaviÓe«aïatvÃdÅti vÃcyam/ jÅvaccharÅrajÃtaæ sÃtmakamityÃdÃvakhaï¬asÃdhyaka uktaprakÃrÃsaæbhavÃt 1 / trayodhaÓasu sÃdhyaprasiddhau tatra sÃdhyÃbhÃvasyÃsatvena vyatirekavyÃptigrahÃsaæbhavÃcca// --------------------------------------------------------------------------- ÓaÓaÓraÇgasyÃpÅti// bhÆtalaæ ÓaÓaÓraÇgavadityapyanumÃnaæ syÃditi bhÃva÷// sÃdhyateti 2 // sÃdhyatÃvacchedakaæ yastrayodaÓabhinnatvaæ tatprakÃrikÃyà ityartha÷/ athavetyÃdinà maïyuktaæ pak«ÃntaramÃÓaÇkya nirÃha -- na catarhÅti// trayodaÓasu jalÃdisamavÃyÃnte«u trayodaÓasvityartha÷/ viÓakalitÃnÃmiti// jale teja÷prabh­tidvÃdeÓÃnyonyÃbhÃvÃ÷ prasiddhÃ÷/ jalÃnyonyÃbhÃvaÓca teja÷prabh­ti«u/ tathà jalÃdidvÃdaÓÃnyonyÃbhÃvastejajasi/ tejonyonyÃbhÃvonyatretyevaærÆpeïetyartha÷/ yadvà trayodasapadÃrthÃnÃmanyonyÃbhÃvÃnÃæ jalabhedastejasi tejobhedo jale ityevaærÆpeïa prasiddhirityartha÷/ Ãdipadena vyÃpyyagrahÃdigraha÷// tatra sÃdhyÃbhÃvasyÃsatveneti// --------------------------------------------------------------------------- 1.'ÓaÓaÓraÇgollikhitÃvapÅtyÃdÃvapi viÓakalitÃnÃæ ÓaÓÃdÅnÃæ prasiddhatvÃcca' - ityadhikam-ga. 'ÓaÓaÓ­Çgollikhità bhÆrityÃdÃvapi viÓakalitÃnÃæ prasiddhe÷ suvacatvÃt' ityasti -Âa. 2. sÃdhyateti iti na -Âa.Âha. --------------------------------------------------------------------------- kela-vyati-bhaÇga÷) vibhÃgavÃda÷ pu - 181. --------------------------------------------------------------------------- ki¤caikenaiva liÇgenaikadà sÃdhyamÃnà api 1 trayodaÓabhedÃ÷ pratyekanirÆpitatrayogaÓavyÃptibhireva sÃdhanÅyÃ÷/ na tu militanirÆpitaikavyÃptyÃ/ militÃprasiddhau tadaj¤Ãnam/ --------------------------------------------------------------------------- yatra trayodaÓÃnÃmanyonyÃbhÃvanÃmabhÃvastatra p­thivÅtvÃbhÃva iti hi vyatirekavyÃptirjalÃdau pradarÓanÅyÃ/ tatra jale jalÃnyonyÃbhÃvÃbhÃvasya satveti teja÷p­bh­tipratiyogikÃnÃæ dvÃdaÓabhedÃnÃmabhÃvasyÃsatvena sÃdhyÃbhÃvasyÃbhÃvÃt/ evaæ teja÷prabh­thi«vapÅti kataæ vyatirekavyÃptigraha ityartha÷// nanvekasatvepi dvayamiha nÃstÅti pratÅtyà dvitvÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃvavastrayodaÓatvÃvacchinnajaladyanyonyÃbhÃvani«ÂhapratiyogitÃkÃbhÃvo jalÃdau bhavi«yatÅti nÃnupapattirita cenna/ vyÃsajyadharmÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃvasya vyÃptivÃde maïik­tà nirÃsena maïik­nmate tadabhÃvÃt/ pratÅteranyatarÃbhÃvavi«ayatvenopapattÃvatiriktÃbhÃvakalpanÃyogÃcca// nanu -- yanmate tÃd­ÓÃbhÃvasvÅkÃrastanmatarÅtyÃyaæ pak«e maïavukta iti cenna/ tanmatasyaiva gauraveïa dÆ«yatvÃditi bhÃva÷/ abhyupetyÃpi -- do«amÃha -- ki¤ceti// pratyekapratiyogikÃbhÃvanirÆpitetyartha÷/ vyatirekiïyanvayavyÃpterabhÃvÃt militanirÆpiteti/ yatra trayodaÓÃnyonyÃbhÃvÃnÃmabhÃvastatra p­thivÅtvÃbhÃva ityevaæ rÆpeïa militapratiyogikÃbhÃvanirÆpitaikavyÃptyetyartha÷// tadaj¤ÃnÃditi// militÃprasiddhau militapratiyogikÃbhÃvavyÃpytyaj¤ÃnÃdityartha÷/ --------------------------------------------------------------------------- 1. pihitra - ta.Âa.rÃ. --------------------------------------------------------------------------- pu - 182. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- tathà ca pratyekameva sÃdhyatà viÓrÃntetyekaikabhedarÆpasÃdhyavato jalÃdereva sapak«atvena tato vyÃv­ttatvena 1 hetorasÃdhÃraïyatÃdavasthyam// nanu -- pratyekavyÃpyyà pratyekabhedasÃdhanepi nÃsÃdhÃraïyam/ anumitivi«ayasÃdhyavavdyÃv­tyà hi tadbhavati/ anyathà dÆ«yÃnumityavirodhitvenÃsÃdhÃraïyasya pratipak«onnÃyakatvaæ na syÃt/ na ca prak­te 'numitivi«aya 2 militabhedarÆpasÃdhyavÃnanyosti/ yena tavdyÃv­tyÃsÃdhÃraïyaæ syÃditi cenna/ 3 pratyekabhedavavdyÃv­tterapa svasÃdhitapratyekabhedÃbhÃvadvÃreïa bhedamelanavighaÂakatayà dÆ«yÃnumitiviruddhatvÃt// --------------------------------------------------------------------------- yadvà vyatirekavyÃptiretÃd­Óasthale na vÃcyÃ/ kiæ tvanvayavyÃptireva/ na ca militasÃdhyÃprasiddhyà tannirÆpitaikavyÃptyaj¤Ãnamiti vÃcyam/ pratyekÃbhÃvÃnÃæ pratyekanirÆpitÃnvayavyÃptibhireva tÃvatÃæ bhedÃnÃæ sÃdhyatvÃditi bhÃvenÃyaæ grantha÷ p­tta iti yathÃnyÃsa eva grantha÷ sÃdhuriti 4 j¤eyam// pak«adharamatamÃÓaÇkate -- nanviti// anyatheti// anumitivi«ayaikadeÓavavdyÃv­ttimÃtreïa 5 sÃdhÃraïye 'numitivi«ayÃbhÃvavi«ayakatvÃtsatpratipak«atayà do«atvaæ na syÃdityartha÷/ anumitivi«ayavato vyÃv­ttatvameva p­thivÅtvahetorastvityata Ãha-- na ca prak­ta iti// naraharyÃdyuktado«eïa nirÃha -- pratyeketi// sÃdhyatÃvacchedakaæ vyÃsajyav­ttidharmamÃdÃyÃsÃdhÃraïyÃbhÃvamÃÓaÇkyÃprasiddhaviÓe«aïatvena nirÃha -- athetyÃdinà // --------------------------------------------------------------------------- 1.ttasya he - ga.Âa.rÃ. 2.yabhe -ga.Âa. 3.'pratyak«abhedavacanaprav­tterapi svasÃ' ityasti -ga.rÃ. 4.dhyeyam -¬a. 5.ïÃsà -Âha.¬a. --------------------------------------------------------------------------- kala-vyati-bhaÇga÷) vibhÃgavÃda÷ pu - 183. --------------------------------------------------------------------------- ki¤cÃsminpak«e bhedamelanaæ pak«adharmatÃbalalabhyamam/ na ca tadbalalabhyasÃdhyavavdyÃv­tyÃsÃdhÃraïyaæ yuktam/ tathÃtve 'numÃnaphalasya ni«pannatayà 1 sÃdhÃraïyasyÃki¤citkaratvÃpÃtÃt// atha -- sÃdhyatÃvacchedakÃvacchinnasÃdhyavadvyÃv­tyaivÃsÃdhÃraïyam/ prak­te ca sÃdhyatÃvacchedakaæ bhadagataæ vyÃsajyav­ttitrayodaÓatvam/ tacca na pratyeka 2 parisamÃptam/ tata÷ pratyekabhedavadvyÃv­ttÃvapi sÃnÃdhÃraïyamiti cenna/ evamasÃdhÃraïyaparihÃrepi trayodaÓatvaparyÃptyadhikaraïatvarÆpasÃdhyatÃvacchedakÃvacchinnasÃdhyÃprasiddheraprasiddhaviÓe«aïatvatÃdavasthyÃt/ jalÃdau svasmÃdbhedÃbhÃvepi teja ÃdidvÃdaÓabhedÃnÃæ satvena trayodaÓabhedÃbhÃvarÆpasÃdhyavyatirekagÃbhÃvena vyatirekavyÃptigrahÃnupapatteÓca// nanu ghaÂasya satvepipaÂÃbhÃvena ghaÂapaÂau na sta itivajjale dvÃdaÓabhede«u satsvapi jalÃdbhedÃbhÃvena vyÃsajyav­ttipratiyogitÃkatrayodaÓabhedÃbhÃvostÅti cenna/ --------------------------------------------------------------------------- vyÃsajyav­ttipratiyogikÃbhÃvonyo netyupetya vyÃptyabhÃvado«aæ cÃha -- jalÃdÃviti// vyÃsajyav­ttidharmÃvacchinnapratoyogitÃkÃbhÃvo 'nyostÅtivÃdÅ ÓaÇkate -- nanviti// vyÃsajyeti// --------------------------------------------------------------------------- 1.tayà a- Âa. 2. paryÃptamiti Óodhitamasti -Âa. --------------------------------------------------------------------------- pu - 184. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.paricacheda÷ --------------------------------------------------------------------------- p­thivyà jalÃtmakatve satyapi teja ÃdyanÃtmakatvamÃtreïa trayodaÓÃnyonyÃbhÃvopapattyÃrthÃntarÃt/ laghavena pratiyogisatvamÃtramabhÃvavirodhÅ 1 ti vadatà tvayaiva vyÃsajyav­tti 2 pratiyogikÃbhÃvÃnaÇgÅkÃrÃcca/ ghaÂe satyapi ghaÂapaÂau nasta iti dhÅstu ghaÂe paÂasÃhityÃbhÃvavi«ayeti tvayevaiktam// tasmÃdaprasaddhaviÓe«aïatvÃæÓe 3 siddhasÃdhanatvà 4 nvayitvÃsÃdhÃraïyÃnÃmanyataraddurvÃram// --------------------------------------------------------------------------- vyÃsajyav­tti÷ anugatav­ttimÃnya÷ tÃd­ÓadharmÃvacchinnà pratiyogità yasya tÃd­Óo yastrayodaÓabhedÃnÃmabhÃva ityartha÷// jalÃtmakatve satyapÅti// p­thivyÃæ jalÃditroyadaÓapadÃrthatÃdÃtmyÃbhÃvarÆpÃstrayodaÓÃbhedÃ÷ sÃdhyante tatsiddhirna syÃt/ jalatÃdÃtmye satyapi teja÷ prabh­tidvÃdaÓapadÃrthatÃdÃtmyÃnÃmabhÃvamÃtreïa trayodaÓatvarÆpavyÃsajyav­ttidharmÃvacchinnapratiyogitÃkatrayodaÓatÃdÃtyamyÃnÃmabhÃvasiddhyÃpi sÃdhyaparyavasÃnasaæbhavena jalabhedÃsiddhyÃr'thÃntarado«a÷ syÃt/ ato na tÃd­Óo 'bhÃvo 'ÇgÅkart­æ Óakya iti prÃguktavyÃptigrahÃnupapatti÷ sustheti bhÃva÷/ ki¤ca pratayogisatvasthale tÃd­ÓÃbhÃvo virodhÃnnÃÇgÅkÃrya÷/ na ca yÃvatpratiyogisatvamabhÃvavirodhi, natvekapratiyogisatvaæ, vyÃsajyav­ttisthale caikapratiyogisatvameveti vÃcyam/ tasya gurutvÃditi bhÃvenÃha -- lÃghaveneti// iti vadateti// vyÃptivÃde / tvayà maïik­tÃ// anyataraditi// --------------------------------------------------------------------------- 1.ghaÂe satyapi ghaÂapaÂau nasta iti dhÅstu ghaÂapaÂasÃhityabhÃva vi«ayeti vadatÃtvayaiva vyÃsajyapratiyogitÃkÃbhÃvÃnaÇgÅkÃrÃcca tasmÃdapra ityastu -ga.rÃ.ka. 2.dharmetyadhikam- ka. 3.Óasi -ga.rÃ. 4.anvayitveti nÃsti -ga.Âa.rÃ. --------------------------------------------------------------------------- kela-vyati-bhaÇga÷) vibhÃgavÃda÷ pu - 185. --------------------------------------------------------------------------- na cÃsÃdhÃraïyasya satpratipak«avadvipak«e bÃdhakÃbhÃvadaÓÃyÃmeva do«atvÃtprak­te ca vipak«e bÃdhakasya satvà 1 ttasyÃdo«atvamiti vÃcyam/ tathÃpi sapak«a 2 satvenÃvidyamÃnasapak«atvarÆpakevalavyatirekitvabhaÇgÃt// etena jalatvÃditrayodaÓadhmasaæsargÃtyantÃbhÃvÃ÷ sÃdhyÃ÷/ te ca pak«aikadeÓe ghaÂÃdau milità và pak«Ãdanyatra viÓakalità và ghaÂÃdau jalatvaæ 3 netyÃdipratyak«eïa siddhà iti nistam/ uktarÅtyÃnvayitvÃsÃdhÃraïyÃnyatarÃpatterdurvÃratvÃt// --------------------------------------------------------------------------- yadyapyanyatamamita vaktavyam/ dvayorevaæ ¬atarayo vidhÃnÃt/ anyatarÃnyatamaÓabdayokhaï¬atvepi dvibahuvi«ayatvena vyavasthitatvasya paspaÓÃhnike kaiyyaÂe 'bhidhÃnÃt/ tathÃpi trayÃïÃæ madhye dvayame 4 kÅk­tya dvitvasaæpÃdanenÃnyataraditi sÃdhviti dhyeyam// asÃdhÃraïyado«oddhÃramÃÓaÇkya do«ÃntaramÃha-- na ceti// prak­te ceti 5 // itarabhedasÃdhyakap­thivÅtvahetau hetÆcchityÃdivipak«abÃdhakasyetyartha÷// sapak«asyeti// pratyekaæ trayodaÓÃbhÃvÃnÃæ sÃdhyatvenÃbhimatÃnÃæ jalÃditrayodaÓasu prasiddhatvena te«Ãmeva sapak«atvÃditi bhÃva÷/ yopi maïÃvanyotvityÃdinà tattadasÃdhÃraïadharmÃtyantÃbhÃvÃ÷ sÃdhyà ityantÃbhÃvasÃdhyakapak«a ukta÷ tamapi nirÃha -- eteneti/ siddhà iti// atonÃprasiddhaviÓe«aïatvamiti bhÃva÷// uktarÅtyeti// --------------------------------------------------------------------------- 1.tvÃnna tasya do«atvabhi-ka.ga.Âa.rÃ. 2.k«asya sa -Âa.rÃ. 3.tvÃdi-Âa. 4.mekarÃÓÅ -Âha.¬a. 5.prak­te ceti iti na -Âha. --------------------------------------------------------------------------- pu - 186. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- nanu tarhi jalaæ 1 teja÷prabh­tidvÃdaÓabhinnani«Âhabhedapratayogi dravyatvÃttejovadityanumÃnena và vyÃghÃtadaï¬abhayena và sÃmÃnyata÷ 2 prasiddhaæ trayodaÓabhinnatvaæ p­thivyÃæ sÃdhyate/ tato nÃnvayitvasÃdhÃraïyaæ vÃ/ --------------------------------------------------------------------------- "pak«aikadeÓasya ghaÂÃterniÓcitasÃdhyakatayÃnvalayad­«ÂÃntatvasaæbhavene"tyÃdinoktarÅtyÃnvayitvasya, tathÃ"ki¤caikenaiva liÇgene"tyÃdinoktarÅtyÃsÃdhÃraïyasya 3 cetyartha÷/ pratyekamevÃtyantÃbhÃvÃnÃæ sÃdhyatvÃtte«Ãæ ca pratyekaæ jalÃdÃveva prasiddhestatra ca hetorav­tte÷/ anumitivi«ayasÃdhyavadvyÃv­ttyÃhyasÃdhÃraïyamiti jayadevapak«asya ca nirÃsÃditi bhÃva÷/ yadapi maïau"yadvà jalaæ teja÷ prabh­tidvÃdaÓabhinnapratiyogikÃnyonyÃbhÃvavadityÃ"dinà sÃmÃnyata÷ 4 prasaddhisaæpÃdakamanumuktam tadapyÃÓaÇkya nirÃha -- nanu tarhÅtyÃdinÃ// yadyapi maïÃvanyathaiva sÃdhyanirde«a÷ k­ta÷ tathÃpi tatra yathÃÓrute teja÷prabh­tidvÃdaÓanirÆpitabhedÃdhikaraïe jalabhedÃsiddhyà si«Ãdhayi«itatrayodaÓapadÃrthanirÆpitabhedÃnÃmekatrÃprasiddhe(ddhi)reva/ atastadvyÃkhyÃt­bhirvyatyÃsena yojitasya sÃdhyanirdeÓasyÃyamanuvÃda ityado«a÷/ teja÷prabh­tayo ye dvÃdaÓapadÃrthÃstadvibhinnaæ yadvastu tanni«Âho yo bhedastatpratiyogÅti sÃdhyÃrtha÷/ tathà ca jalabhedasteja÷prabh­tidvÃdaÓapadÃrthabhedÃÓcaikatraiva sÃmÃnyata÷ siddhà iti anumÃnena và siddhaæ trayodaÓabhinnatvamityanvaya÷/ prÃmÃïyavÃde prÃmÃïyÃnumitisiddhyarthaæ prÃmÃïyaprasiddhisaæpÃdakatayà maïyÃdyuktaæ tulyanyÃyatvÃdihÃpyÃÓaÇkate -- vyÃghÃteti// sÃdhyÃprasiddhau trayodaÓÃnyonyÃbhÃvarÆpasÃdhyaæ na prasiddhamitini«edhÃyogena ni«edhatà puru«eïa sÃdhyaæ sÃmÃnyato 'vagatameveti na prasiddhamityuktÃvidaæ nÃbhidheyamityuktivahnyÃghÃtarÆpadaï¬abhayenetyartha÷/ --------------------------------------------------------------------------- 1. lete -Âa.rÃ. 2.ta÷ si-ga.Âa.rÃ. 3.syetyartha÷-Âha. 4.nya pra -Âa.¬a. --------------------------------------------------------------------------- kela-vyati-bhaÇga÷) vibhÃgavÃda÷ pu - 187. --------------------------------------------------------------------------- sÃæmugdhyena sÃdhyaprasiddhÃvapi pak«o và pak«Ãdanyo vÃyaæ sÃdhyavÃniti vyaktiviÓe«a 1 niÓcayÃbhÃvÃditi cenna/ vyaktiviÓe«ÃniÓcayepi vyatirekiprav­tte÷ prà 2 kkaÓcitsÃdhyavÃniti niÓcaye tasyaiva sapak«atvena vyatirekitvabhaÇgÃt/ anyathopÃdhi 3 nà kvacidvyÃptibhaÇga iti niÓcayepi atreti vyÃptibhaÇgasthalaviÓe«asyÃniÓcayÃt sopÃdhikopi saddhetu÷ syÃt// atha -- yadanaÇgÅkÃre 'ni«Âaprasakti÷ tatprÃmÃïikamiti niyamÃt prak­tasÃdhyÃnaÇgÅkÃre cÃni«Âaprasakte÷ satvÃt sÃdhyasya sÃmÃnyena prÃmÃïikatve sidde pramÃïaviÓe«ajij¤ÃsÃyÃæ vyatirekyupanyÃsa iti nakopi do«a iti cenna/ --------------------------------------------------------------------------- kathaæ nÃnvayitvÃdikamityato maïyuktarÅtyaiva vyanakti-- sÃæmugdheneti// ayaæ p­thivyÃdirityartha÷/ anvayitvÃsÃdhÃraïyayorabhÃvepi yadasapak«atvaæ vyatirekyanumÃnasya lak«aïamuktaæ tadbhagnamityÃha -- vyaktiviÓe«eti// ani«Âaprasakteriti// jalÃdivaidharmyagandhÃdyupalambhahÃnirÆpÃni«Âaprasakteriti, p­thivÅrÆpavastuhÃnirÆpÃni«Âaprasakteriti vÃrtha÷// evaæ maïyÃdyuktasÃdhyaprasiddhiprakÃraæ an­s­tya vyatirekyanumÃnaæ nirasyedÃnÅæ vyatirekavyÃpte÷ prak­tasÃdhyasiddhau anupayogÃ"nna hi bhÃvena bhÃvasÃdhane abhÃvenÃbhÃvasya vyÃptirÆpayujyate"ityÃdi paddhatyÃ-- --------------------------------------------------------------------------- 1.«ÃniÓcayÃdi-ga.Âa.rÃ. 2.kvaci-Âa.rÃ. 3.dherna -Âa. --------------------------------------------------------------------------- pu - 188. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- prÃmÃïikatvenaivÃrthe 1 niÓcite pramÃïaviÓe«ajij¤ÃsÃyÃ÷ viÓe«agataviÓe«ajij¤ÃsÃyà iva vaiyarthyÃt/ pramÃïasÃmÃnyena sÃdhÃyavattayà niÓcitasyÃpi sapak«atvena kevalavyatirekitvabhaÇgÃcca// tasmÃnna vyatirekyanumÃnaæ yuktamÃ/ ki¤cÃbhÃvagatayà vyatirekavyÃptyà kathaæ bhÃvasya gamakatvamÃ// nanu gamakatve 'nvayavyatirekavyÃptyanugataæ vyÃptitvameva tantram/ natvanvayavyÃptitvam/ gauravÃt iti cenna/ tathÃtve dhÆmagatayà vahnivyÃptyà k­takatvasyÃnityatvagamakatvÃpatyà svani«ÂhavyÃptitvaæ tantramiti vaktavyatvenÃbhÃvani«ÂhavyÃptyà bhÃvasya gamakatvÃyogÃt// nanvanvini svani«Âhà vyÃptistantram/ vyatirekiïi tvabhÃvagatÃ/ na cÃtiprasaÇga÷/ pratiyogyanuyogibhÃvasya niyÃmakatvÃditi cenna/ vyÃpyaæ liÇgamiti liÇgalak«aïasya vyatirekiïya 2 vyÃptyÃpÃtÃt// --------------------------------------------------------------------------- -dyu 2 ktaæ h­dik­tvà prakÃntareïa vyatirekiïaæ nirÃha -- kiæ cÃbhÃvagatayeti// na cÃtiprasaÇga iti// dhÆmani«Âhayà vyÃptyà k­takatvasyÃnityatvagamakatvaprasaÇga ityartha÷// pratiyogÅti// vyÃpyavyÃpakabhÃvÃpannÃbhÃvayorhetusÃdhyayoÓca pratiyogyanuyogibhÃvasyetyartha÷// vyatirekiïÅti// --------------------------------------------------------------------------- 1.niÓcite iti nÃsti -ga.Âa.rÃ. 2.ïyapyavyà -ga. 3. dyuktiæ -Âha.¬a. --------------------------------------------------------------------------- kela-vyati-bhaÇga÷) vibhÃgavÃda÷ pu - 189. --------------------------------------------------------------------------- 1 na ca svanirÆpitavyÃbhicÃravirodhitvarÆpaæ và svanirÆpitavyabhicÃradhÅpratibandhakadhÅvi«ayatvarÆpaæ và vyÃptimatvamubhayÃnugatamiti vÃcyamÃ/ svanirÆpitavyÃptyapek«ayÃsya gurutvÃt/ 2 etadaj¤Ãnepyanumityutpatteranubhavà 3 cca/ sÃdhyasÃdhanasÃmÃnÃdhikaraïyagarbhitatvena tvanmate 'sya vyÃptitvÃyogÃcca// ki¤ca vyÃptiviÓi«Âapak«adharmatÃj¤ÃnarÆpaliÇgaparÃmarÓo 'numitimÃtre hetu÷/ vyatirekiïi 4 ca sa na yukta÷/ vyÃptipak«adharmatayorvaiyadhikaraïyÃt// --------------------------------------------------------------------------- kaivalavyatireki 5 sÃdhyap­thivÅtvÃdihetÃvityartha÷/ 6 sÃdhyÃbhÃvasyaipavavyÃpyatvÃddhetutvenÃbhimatap­thivÅtvÃderavyÃpyatvÃditi bhÃva÷/ vyÃptidvayasyÃpyanugamakamÃÓaÇkya nirÃha -- na ca sveti// vyatirekonvayaÓya svaÓabdÃrtha÷/ vyatirekanirÆpito vyabhicÃro hetvabhÃvavati sÃdhyÃsatvaæ taddvirodhitva vyatirekavyÃpterastÅti svanirÆpitavyabhicÃravirodhitvamubhayavyÃpterasti÷/ evaæ dhÅpak«epÅtyanugatavyÃptij¤ÃnarÆpaæ karaïamubhayatrÃstÅti tadviÓi«ÂaparÃmarÓo vyatirekiïyapi yukta iti bhÃva÷/ tvanmata iti/ sÃmÃnÃdhikaraïyagarbhitavyÃptivÃdino mata ityartha÷/ --------------------------------------------------------------------------- 1.'kiæ ca vyÃptitvaviÓi«Âapak«adharmatÃj¤ÃnarÆpaliÇgaparÃmarÓo anumitimÃtrahetu÷/ vyatirekiïi ca sana yukta÷/ vyÃptipak«adharmatayorvaiyadhikaraïyÃt/ ityadhikam - ga.Âa.rÃ. 2.svanirÆpitetyÃdi nÃsti- ga.Âa.rÃ. 3.ca iti nÃsti -ga.Âa.rÃ. 4. ïi sÃdhyÃbhÃvavyÃptipak«adharmatayo -ka. 5.kiïÅtaracedasà -Âha. 6. tatretyadhikam -Âha.¬a. --------------------------------------------------------------------------- pu - 190. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- 1 na cÃnvayini liÇgaparÃmarÓo vyatirekiïi sÃdhyÃbhÃvavyÃpakÃbhÃvapratiyogitvaj¤Ãnaæ anumitimÃtre tu pak«adharmatÃdhÅr 2 heturiti vÃcyam/ 3 t­ïÃraïimaïijanyavahni«viva liÇgaparÃmarÓÃdirÆpoktakÃraïadvayajanyÃnumiti«vavÃntaraviÓe«asyÃnanubhavÃt/ tatkalpanasya 4 cÃnyonyÃÓrayeïa yogyÃnupalabdhi 5 cÃyuktatvÃt// --------------------------------------------------------------------------- avÃntaravaijÃtyasyeti// tadavaÓyaÇgÅkartavyam/ anyathà sÃmagrÅdvayasya parasparavyatirekavyabhicÃreïÃnamitiæ prati hetutvÃsiddhyÃpÃtÃtt­ïÃraïimaïijanyavahni«vapi vahnitvavyÃpyatattajjanya 6 tÃvacchedakÃvÃntarajÃtirnopeyà syÃt/ nacÃsau jÃtiranubhÆyate/ ato naivaæ kalpanà yukteti bhÃva÷/ t­ïÃraïimaïijanyavahni«vaveti pararÅtyà vyatirekad­«ÂÃnta÷/ tatrÃpyavÃntarajÃterdvitÅyaparicchede nirÃsÃt/ svamatenÃnvayad­«ÂÃnta evÃyamityanye/ ananubhÆyamÃnÃpi sÃmagrÅvaijÃtyÃtkalpanaæ sÃmagrÅdvayasiddhau vaijÃtyakalpanamityanyonyÃÓrayeïetyartha÷/ vyatirekiïi tvaduktagamakatvasyÃdyÃpyasiddheriti bhÃva÷// nanu vyatirekiïopi ÓÃstre tatratatra saævyavahÃrÃttadanyathÃnupapatyà vyatirekavyapterapyanumitisÃmagrÅtvaæ kÊptamiti cenna/ paraæparayaivÃnumityupayogÃbhiprÃyeïa 7 tatsaævyavahÃra iti bhÃvena sÃk«Ãdupayogaæ nirÃha -- ki¤ceti// --------------------------------------------------------------------------- 1.ki¤cetyÃdigrantho nÃsti- ga.Âa.rÃ. 2.dhÅ padaæ na -ga.rÃ. 3.taraïimaïi ityasti -ga. 4.ca iti na -ga.Âa.rÃ. 5.mÃtreïetyadhikam -Âa. 6.nyavyapyatà -¬a. 7.ïeti bhÃvena sà -Âha. --------------------------------------------------------------------------- kela-vyati-bhaÇga÷) vibhÃgavÃda÷ pu - 191. --------------------------------------------------------------------------- ki¤ca vyatirekavyÃpte÷ sÃk«Ãdgamakatve vyarthaviÓe«aïatvasya tvadabhimataæ vyÃptij¤aj¤ÃnapratibandhadvÃrÃnumitipratibandhakatvaæ na syÃt/ vaiyarthyenÃnvayavyÃptivighaÂanepi vyatirekasyÃkhaï¬ÃbhÃvatayà vaiyarthyÃbhÃvena vyatirekavyÃptyavighaÂanÃt// api caivaæ viruddhasya sÃdhyavyÃpakÃbhÃvapratiyogitvaæ dÆ«akatÃbÅjamiti tvadabhimataæ na sidhyet/ tathÃhi -- uktapratiyogitvasya j¤Ãnaæ kimavyabhicÃraj¤ÃnapratibandhadvÃrÃnumitipratibandhakam/ kiæ và sahacÃraj¤ÃnapratibandhadvÃrÃ/ nÃdya÷/ viruddhasya sÃdhÃraïÃntarbhÃvÃpÃtÃt/ --------------------------------------------------------------------------- gagamakatve 'numitijanakatva ityartha÷// vyarthaviÓe«aïatvasyeti// parvatognimÃnnÅladhÆmavatvÃdityÃdau vyarthaviÓe«aïatvasya vahninirÆpitadhÆmani«ÂhavyÃptij¤ÃnapratibandhadvÃrÃnumitipratibandhenÃnumiti÷ syÃdeva/ nÅladhÆmarÆpaviÓi«ÂÃbhÃvasya vyÃpakatve vyarthaviÓe«aïatvÃbhÃvÃt/ abhÃvasyÃkhaï¬atvÃdityartha÷// nanu 1 vyatirekavyÃpti÷ kevalavyatirekiïyeva sÃk«ÃdgamikÃ/ anyatra tu vyabhicÃraj¤Ãnaniv­ttidvÃropayujyate na sÃk«Ãditi vadantaæ pratyÃha-- api ceti// evamiti// vyatirekavyÃpte÷ sÃk«Ãdgamakatva ityartha÷// tvadabhimatamiti// hetvÃbhÃvasagranthe tathaivokteriti bhÃva÷/ kimavyabhicÃreti// bÃdhapratipak«au hi grÃhyÃbhÃvÃvagÃhitayà sÃk«Ãdanumatipratibandhakau/ viruddhasiddhavyabhicÃrastrayo 'numitikaraïaparÃmarÓavighaÂakatvenÃnumitipratibandhakÃ÷/ --------------------------------------------------------------------------- 1. nu kevala - ¬a. --------------------------------------------------------------------------- pu - 192. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- na dvitÅya÷/ sakalasÃdhyavati hetvabhÃvaj¤ÃnasyÃnvayasahacÃraj¤ÃnavighaÂakatvepivyatirekasahacÃraj¤ÃnavighaÂakasya sakalasÃdhyÃbhÃvavati sÃdhanamitij¤ÃnasyÃbhÃvena tadavighaÂanÃt// tasmÃnna vyatirekyanumÃnaæ yuktam// parÅk«akÃïÃæ vyatirekavyÃptyupanyÃsastu - yathopÃdhisiddhisÃdhyasÃdhanavaikalyÃderanumÃnadÆ«akavyabhicÃrÃdisÃdhana 1 tayopanyÃso na tu sÃk«addÆ«akatayÃ/ --------------------------------------------------------------------------- parÃmarÓavighaÂakatvaæ 2 ca tadvi«ayÃbhÃvavi«ayakatvena/ tadvi«ayaÓca vyÃpti÷ pak«adharmatà ceti dvayam/ tatrÃsiddhi÷ pak«adharmatÃvirodhitvena/ anyaddvayaæ vyÃptivirodhitvena/ vyÃptiÓcÃvyabhicÃra÷ sahacÃraÓceti daladvayam/ tatra viruddhasthale sÃdhyavyÃpakÅbhÆtÃbhÃvapratiyogitvaj¤Ãnaæ kimavyabhicÃraj¤ÃnapratibandhadvÃrÃthasahacÃraj¤ÃnapratibandhadvÃretyartha÷// sÃdhÃraïeti// sÃdhÃraïÃnekÃntiketyartha÷/ viruddhatvaj¤Ãnasyetyasya vivaraïena nirde«a÷ -- sakalasÃdhyavati hetvabhÃvaj¤Ãnasyeti// anvayasahacÃreti// hetau sÃdhyasÃmÃnÃdhikaraïyarÆpasahacÃretyartha÷/ tadavighaÂanÃditi// tathÃca tatra vyatirekasahacÃrapratibandhenÃvyabhicÃraj¤ÃnasaæbhavenÃnumiti÷ syÃdeveti bhÃva÷/ kathaæ tarhi ÓÃstre tadupanyÃsastatatra kriyata ityata Ãha -- parÅk«akÃïÃmiti // 3. upÃdhiÓca siddhasÃdhanaæ ca sÃdhyavaikalya ca tadÃderityartha÷/ --------------------------------------------------------------------------- 1.katayÃ-ka.ga.Âa.rÃ. 2.ka¤ca -Âa.Âha. 3.vyÃptÅti vyatirekyÃptÅtyartha÷/ ityadhikam -Âa.Âha. --------------------------------------------------------------------------- kela-vyati-bhaÇga÷) vibhÃgavÃda÷ pu - 193. --------------------------------------------------------------------------- yathà và d­«ÂÃntasyÃnumÃnÃÇgavyÃptipradarÓakatayopanyÃsa÷ na tu sÃk«ÃdaÇgatayÃ/ tathÃnumÃnÃÇgÃnvayavyÃptisÃdhakatayà na tu sÃk«ÃdaÇgatayeti dra«Âavyam// yadyapyanvayavyatirekiïi vyatirekavyÃptirnÃnvayavyÃptisÃdhikÃ/ tatrÃnvayavyÃpteranyata eva siddhe÷/ tathÃpi spa«ÂavyabhicÃrepyanumÃne upÃdhivanmÆkÅbhÆtà và anvayavyÃptereva vyabhicÃraÓaÇkÃæ nirÃkurvantÅ vÃvati«Âhate1// yattu sudhÃyÃæ vyatirekinÃnumÃnaæ pa¤carÆpatÃvaidhuryÃdityetatpariÓe«ÃdirÆpÃnumÃne«vanaikÃntikamiti vyatirekiïastaÂasthÃÓaÇkitÃnanumÃnatvanirÃkaraïaæ tadaprasiddhaviÓe«aïatvasya do«atve vyatirekipramÃïaæ na syÃditi paraæpratyÃpÃdanasya tatra prastu- --------------------------------------------------------------------------- vyabhicÃrÃdÅtyadipadena siddhasÃdhanamÃÓrayÃsiddhesÃdhakatayà sÃdhyavaikalyaæ vyÃpyatvÃsiddhisÃdhakatayetyevaæ grÃhyam/ evaæ hi dhÆmÃdÃvanvayavyatirekiïi vyatirekopanyÃso vyartha iti ÓaÇkÃmanÆdyÃnvayavyatirekiïi tu vyatirekavyÃptiranupayuktaivetyÃdipaddhativÃkyaæ h­di k­tvà parihÃramÃha -- yadyapÅti// bhaktipÃdÅyasudhÃvirodhamÃÓaÇkya 2 tridhà tÃtparyoktyà nirÃha -- yÃtviti 3 // iti kevalavyatirekibhaÇga÷// 20 // --------------------------------------------------------------------------- 1.ti«Âhati -ga.Âa.rÃ. 2.tredhà -Âa.Âha.¬a. 3.yatviti itisyÃt. --------------------------------------------------------------------------- pu - 194. nyÃyadÅpayutarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- -tatvÃtpararÅtimÃÓritya và 1 vyatirekivyÃptisÃdhakatayopayujyata ityabhipretya vÃ, pa¤carÆpatÃvaidhuryÃdananumÃnatvaæ na kiæ tu vyÃptipak«adharmatayovaiyadhikaraïyÃdevetyabhipretya veti dra«Âavyam// anyathà vyatirekavyÃptiranumÃnÃÇgatvÃdityÃditadvÃkyavirodhÃt/ tasmÃdvyÃpterdvaividhyamanumÃnasya traividhyaæ cÃyukta 2 miti// iti kevalavyatirekibhaÇga÷ // 19 // --------------------------------------------------------------------------- 1.anvaya iti Óodhitamasti -Âa. 2.iti iti nÃsti -ga.rÃ. --------------------------------------------------------------------------- 23-6-2001. pu - 194. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ -------------------------------------------------------------------------- atha pa¤cÃvayavÃdiniyamabhaÇga÷ // 20 // punarapyanumÃnaæ dvividham/ sÃrthaæ parÃrthaæ ca 1 / tatra paropadeÓÃnapak«aæ svÃrtham/ tatsÃpek«aæ parÃrtham/ -------------------------------------------------------------------------- atha pa¤cÃvayavÃdiniyamabhaÇga÷ // 21 // punaranumÃnaæ dvividham sÃrthaæ parÃrthaæ cetyÃdinà paddhatyuktaæ viv­ïvÃna Ãha -- punariti// prÃguktavibhÃgÃpek«ayà puna÷Óabda÷/ vyÃptiviÓi«ÂaliÇgaj¤ÃnarÆpamanumÃnamityartha÷/ tatra tayormadhye/ paropadeÓaæ vahnivyÃpyadhÆmavÃnayamityÃdirÆpaparak­topadeÓaæ nÃpek«ata iti paropadeÓÃnapek«am/ vyÃptiviÓi«ÂaliÇgaj¤Ãnamiti viÓe«yaæ atrottaratra ca yojyam/ -------------------------------------------------------------------------- 1. ceti -Âa.rÃ. -------------------------------------------------------------------------- pa¤cÃ-vavani-bhaÇga÷) vibhÃgavÃda÷ pu - 195. -------------------------------------------------------------------------- sasÃmarthyaliÇgapatipÃdakavÃkyÃtmaka÷ paropadeÓopi parÃrthÃnumÃnamityupacaryata itisthite tasya paropadeÓasya jij¤ÃsÃsaæÓayaÓakya 1 prÃptiprayojanasaæÓayanirÃsapratij¤ÃhotÆdÃharaïopanayatà 2 nÅti daÓÃvayavà iti jarannaiyÃyikÃ÷/ pratij¤Ãdayo 4 dÃharaïÃdayo và traya 5 iti mÅmÃæsakÃ÷/ udÃharaïopanayau dvÃveveti 6 saugatÃ÷// -------------------------------------------------------------------------- paropadeÓasvarÆpasya paddhatÃvanukte÷"anumà yuktirevokteti"yuktipÃdÅyÃnuvyÃkhyÃnasudhoktamÃha -- sasÃmarthyeti// vyÃptisamucitadeÓav­ttitvarÆpasÃmarthyasahitam/ yadvà vyÃptireva sÃmarthyam/ tatsahitaæ yalliÇkaæ dhÆmÃdi tatpratipattijanakaæ vÃkyaæ paropadeÓa ityartha÷/ sa ca vahnivyÃpyadhÆmavanÃyamityÃdirÆpa÷/ vÃkyamÃtrasya paropadeÓatÃniv­ttaye pratipÃdaketyantokti÷/ sasÃmarthyaliÇgapratipattisÃmÃnyakÃraïÃdd­«Âamana÷saæyogÃdi«vativyÃptivÃraïÃya vÃkyÃtmaka ityukti÷/ dhÆmostÅti vÃkye 'tivyÃptinirÃsÃya 7 sÃmarthyeti/ paddhatau"tajjanakatvÃtparopadeÓopi parÃrthÃnumÃnamiti kvacidupacaryate"ityukterÃha -- parÃrtheti/. ityupacaryata ityartha÷// yattu -- sasÃmarthyaliÇgapratipÃdakavÃkyaæ na paropadeÓa÷ tasminneva vÃkye 'tivyÃpteriti tanna/ sasÃmarthyaliÇgapratipÃdakaæ vÃkyamiti - --------------------------------------------------------------------------- 1.Óaktya - rÃ. 2.ya nigamanÃnÅti- ka.ga.Âa.rÃ. 3.kà Ãhu÷ -ka.ga.Âa.rÃ. 4. và -ka.ÂarÃ. 5. ya eveti -Âa. 6.dvÃviti -ga.Âa.rÃ. 7.sasà -Âa.¬a. --------------------------------------------------------------------------- pu - 196. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- tanna/ Ãdyapa¤cakasyÃÓabdÃtmakatayà vÃkyÃvayavatvasyaivÃbhÃvÃt uktaniyame«u hetvabhÃvÃcca// nanu -- yÃvatà vyÃptipak«adharmatÃdiviÓi«ÂaliÇgadhÅstÃvadÃkÃÇk«ÃkrameïÃbhidheyaæ anyathà nyÆnatvÃpatte÷/ tatra sÃdhyÃnupasthitau hetvÃkÃÇk«aiva nodetÅti tadupasthityarthaæ pratij¤Ã / --------------------------------------------------------------------------- -vÃkyasya tÃd­ÓavarïamÃlÃrÆpavÃkyapratipÃdakatvena tÃd­ÓaliÇgÃpratipÃdakatvÃt/ anyathà ghaÂÃbhÃvaj¤Ãnamapi ghaÂaj¤Ãnaæ 1 ghaÂÃbhÃvavyavahÃropi ghaÂavyavahÃrà ityÃpÃtÃt/ anyÃnavacchedena ghaÂÃvagÃhi ghaÂaj¤Ãnamiti cet anyÃnavacchedena tÃd­ÓaliÇgapratipÃdakaæ paropadeÓa÷/ na caivamitiprasaÇgosti/ anyathà chalottarartavaæ syÃditi bhÃva÷/ Ãdyeti// jij¤Ãsà j¤Ãtumicchà vahnimÃnna vetyÃdisaæÓaya÷ prÃptuæ yogyatà ÓakyaprÃpti÷ prayojanaæ prasiddhaæ vahnimÃnna vetyÃdisaædahanirÃsa ityevaærÆpÃdyapa¤cakasyetyartha÷// tatra pratij¤ÃdisvarÆpaæ pak«avacanaæ pratij¤Ã liÇgaæ heturityÃdinà mithyÃtvÃnumÃnakhaï¬anataÂÂÅkÃtadbhÃvaprakÃÓikÃsu pramÃïapaddhatyÃdau ca vyaktatvÃttasvarÆpamanuktvà pa¤caivÃyavayavÃ÷ krameïaiva prayojyÃ÷ na nyÆnÃ÷, traya eva prayojyÃ÷ na nyÆnÃ÷ nÃdhikÃ÷, dvÃveva prayojyau natvadhika iti vÃdinÃæ yo niyamapak«astannirÃse yuktipÃdÅyÃnuvyÃkhyÃnasudhÃdyuktiæ h­di k­tvà hetumÃha -- uktaniyame«viti// ÃkÃÇk«aiva heturiti bhÃvena sudhÃÓaÇkitarÅtyà maïyÃdyuktarÅtyà ca ÓaÇkate -- nanviti// --------------------------------------------------------------------------- 1. syÃt ityadhikam - Âha. --------------------------------------------------------------------------- pa¤cÃ-vavani-bhaÇga÷) vibhÃgavÃda÷ pu - 197. --------------------------------------------------------------------------- tata÷ kasmÃtpramÃïÃdidaæ j¤eyaæ ityÃkÃÇk«ÃyÃæ 1 parÃÇtÃpannaliÇgasvarÆpamÃtrapratipÃdakaæ dhÆmÃditi hetuvacanam/ tatosya sÃmarthyajij¤ÃsÃyÃæ prathamaæ vyÃptipradarÓanÃrtha 2 mudÃharaïam/ paÓcÃtpak«adhmatÃpra 3 tipÃdanÃrthamupanaya÷/ tata÷ sarvasyaikabuddhyÃrohÃyaikavÃkyatÃmÃpÃdayituæ 4 nigamanam// yadvà 5 pak«e pratij¤ayà prameye upasthÃpite 6 hetunà ca tadavadhÃraïÃrthaæ liÇgarÆpe pramÃïa ukte tasya nirastasamastado«a 7 ÓaÇkasyaiva prameyÃvadhÃrakatvÃcchaÇkÃnirÃsÃrthaæ 8 udÃharaïÃdayo 'pek«itÃ÷/ tatra vyÃptidarÓakenodÃharaïena viruddhÃnaikÃntikÃnava 9 dhyasitÃnÃæ nirÃsa÷/ upanayenÃsiddhe÷/ nigamane 10 nÃpi siddhe satyÃrambhasya niyamÃrthatvÃt tasmÃdeva nÃnyasmÃditi hetvanuvÃdena siddhasÃdhanatayà -- --------------------------------------------------------------------------- para ÃhetyÃdinà sudhoktaæ pak«Ãntaramanuvadati -- yadveti// anadhyavasitapadenÃsÃdhÃraïÃnaikÃntikagraha÷/ sudhoktarÅtyà nirÃha -- Ãdya ityÃdinà // --------------------------------------------------------------------------- 1.pramÃÇgatà -ga. pramÃïatà -Âa.rÃr. 2.thaæ yo yo dhÆmavÃnasÃvagnimÃnityudÃharaïam/ pak«Ãdik«itasthaladharmatÃpratipÃdanÃrthamagnivyÃptadhÆmavÃæÓcÃyamityupanaya÷'iti haæsavÃdena pÆritamasti-Âa. 3.pradarÓanÃrthamagnivyÃptadhÆmavÃæÓcÃyamityupanaya÷ ga.rÃ. 4.tasmÃdagnimÃneveti ni-Âa. 5.pak«e iti nÃsti -Âa.rÃ. 6.tepi -ga.rÃ. 7.«ÃÓaæ -ka.Âa.rÃr. 8. thaæ vyÃptipradarÓakeno -ityÃdyasti -ka.ga.Âa.rÃ. 9.nadhyavasi -ka.ga.Âa.rÃ. 10. nepi -ka.ga.rÃ. --------------------------------------------------------------------------- pu - 198. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- - agnimÃneva na tvanagnika iti sÃdhyÃnuvÃdena bÃdhasatpratipak«ayornirÃsa iti kathaæ pa¤cÃvayavaniyame hetvabhÃva iti// ucyate -- Ãdya÷ pak«astÃvanna yukta÷/ na hi vÃdivÃkyamÃptavÃkyatayà vyÃptyÃdiviÓi«ÂaliÇgapramÃpakam/ yenÃkÃÇk«ÃkrameïÃvayavaniyama÷ syÃt/ vÃdino÷ parasparamanÃÓvÃsÃt/ anyathà pratij¤ayaivÃlam/ kiæ tu g­hÅtavyÃptyÃdikaæ puru«aæ prati tatsÃdhakatvenÃg­hÅtavyÃptyÃdikaæ prati tu tajjij¤ÃsÃjanakatvenopayujyate// tathà ca vyÃptipak«adharmatÃbhyÃæ và vyÃptisamucitadeÓasiddhibhyÃæ và viÓi«ÂaliÇgasm­tiryÃvatà bhavati tÃvadeva vaktavyam/ anyathÃdhikyÃpÃtÃt// sà ca parvatognimÃndhÆmavatvÃnmahÃnasavaditi pratij¤ÃhetÆdÃharaïaikadeÓad­«ÂÃntavacanamÃtreïa vÃ, --------------------------------------------------------------------------- pararÅtyà -- vyÃptipak«adharmatÃbhyÃmiti// svamatenÃha -- vyÃptisamucitadeÓasiddhibhyÃmiti// nanÆktarÆpilaÇgasm­ti÷ kiyatà bhavatÅtyata÷ paddhatyÃdyuktasaptaprakÃrairbhavatÅtyÃha -- sà ceti 1 // jÃyamÃnetyanvaya÷ 2 / vyÃptyabhidhÃnapÆrvaæ d­«ÂÃntavacanaæ hyudÃharaïam/ --------------------------------------------------------------------------- 1.udÃharaïasyaikadeÓo yo d­«ÂÃntastadvacanamÃtreïetyartha÷/ udÃharaïeneti/ ityadhikam -Âa. 2.udÃharaïeti ityadhikam -Âha. --------------------------------------------------------------------------- pa¤cÃ-vavani-bhaÇga÷) vibhÃgavÃda÷ pu - 199. --------------------------------------------------------------------------- agnivyÃptadhÆmavatparvato 'gnimÃniti hetugarbhapratij¤ÃmÃtreïa vÃ, vivÃdenaiva pratij¤Ãsiddhau kuta÷ parvato 'gnimÃniti praÓne 'gnivyÃptadhÆmavatvÃditi hetumÃtreïa và parvatasyÃgnimatve kiæ pramÃïamiti praÓne 'gnivyÃptadhÆmavatvamiti liÇgoktimÃtreïa vÃ, dhÆmavanmahÃnasavatparvatognimÃniti sapratij¤ena hetugarbheïa d­«ÂÃntavacanamÃtreïa vÃ, agninà vyÃpto dhÆma÷ parvatestÅtyupanayamÃtreïa vÃ, vyÃpti 1 maddÆma 2 vatvÃtparvato 'gnimÃniti nigamanamÃtreïa vÃ, jÃyamÃnÃnubhÆyata iti kiæ pa¤cÃvayavÃdiniyamena// Ãdye hyanumÃnamudrÃbhij¤asya vyÃptigrahaïasthale ukte vyÃptism­tirbha vatyeveti na nyÆnatÃ/ vyÃptivÃcakaÓabdastu yo yo dhÆmavÃnasÃvagnimÃnityudÃharaïabhÃgÃntarepi nÃsti// --------------------------------------------------------------------------- tatra yo yo dhÆmavÃnasÃvagnimÃniti vyÃptyuktyaæÓatyÃgena mahÃnasavaditi d­«ÂÃntavacanamÃtreïetyartha÷/ uktasarvapak«e«u vyÃptism­tyutpÃdaprakÃramupapÃdayannyÆnatÃdido«aæ nirÃha-- Ãdye hÅtyÃdinÃ// nanu vyÃptibodhakaÓabdÃbhÃve kathaæ vyÃptism­tirityata Ãha-- vyÃptivÃcaketi// yo ya iti sÃdhye sakalasÃdhanÃdhikaraïasatvabodhakagasyaiva satvÃvdyÃptÅti padÃbhÃvÃditi bhÃva÷/ nanvevamÃdyapak«e -- --------------------------------------------------------------------------- 1.vyÃptyÃdi ma -ka.Âa. 2.matvÃt pa -ga. mavatparva -Âha. --------------------------------------------------------------------------- pu - 200. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- dvitÅyepi loke ÓÃsre ca hetugarbhaviÓe«aïa 1 prayogÃnd­«Âavato vyutpannasya dhÆmavatvaæ heturiti dhÆrbhavatyeveti na nyÆnatÃ// t­tÅyepi dhÆmavatvÃdityasya praÓnasthenÃgnamÃnityanenÃnvayÃnnÃpÃrthakatÃ/ nÃpi pratij¤ÃbhÃvena 2 sÃdhyÃnupasthiternyÆnatÃ/ vivÃdenaiva tadupasthite÷/ na ca samayabandhÃdinà vipratipattirvyavahiteti vÃcyam/ samayabandhÃnantarabhÃvinà kuto 'gnimÃniti praÓnena punarapi sÃdhyopasthite÷/ Ãdyapak«astu svapak«aæ sÃdhayetyÃdyanuyoga eva prav­tta iti svapak«abhÆtasÃdhyopasthityarthaæ tatra pratij¤Ãpek«itaiva// nanu -- tathÃpi hetumÃtrÃkÃÇk«ÃÓÃmakena hetuvacanena dhÆmÃdityevaærÆpeïaiva bhÃvyam/ na tu dhÆmavatvÃdityevaærÆpeïa/ tathà ca pak«adharmatÃyà alÃbhÃt 3 punarapi t­tÅye nyÆnataiva/ manmate tÆpanayenatallÃbha iti cenna/ pak«asya sÃdhyavatve ko heturityÃkÃÇk«ÃÓÃmakena hetuvacanena hetau pak«asaæbandhasyÃpi bodhanÅyatvÃt/ ata evopanayo 'dhika÷// --------------------------------------------------------------------------- 1.viÓe«aïapadaæ na -ga.Âa.rÃ. 2.ve ca sà -rÃ. 3.abhÃvÃt pu -rÃ. --------------------------------------------------------------------------- pa¤cÃ-vavani-bhaÇga÷) vibhÃgÃvÃda÷ pu - 201. --------------------------------------------------------------------------- pa¤camepi mahÃnasavadityanena vyÃpterdhÆmavaditi d­«ÂÃntaviÓe«aïena pak«adharmatÃyÃÓcopasthitiriti na nyÆnatÃ// na caivaæ vÃdivÃkyasyÃptavÃkyavadanusaraïÅyatve nigrahodbhÃvanaæ na syÃditi vÃcyam/ pramÃpakatvÃæÓatyÃgena j¤ÃpakatvÃæÓe lokaÓÃsraprahatarÅtyanusÃriïo vÃdivÃkyasyÃpyanusÃriïÅyatvÃt/ anyathÃgnimÃnityukte 'gniÓabdasya citramÆlÃrthatvamÃdÃyÃrthÃntarÃdyudbhÃvanaæ syÃt// kiæ ca tvatpak«a eva nyÆnÃdinigrahodbhÃvanaæ na syÃt/ nyÆnÃdikaæ prati lokasiddhamaryÃdÃyà evÃvadhitvÃt/ matpak«e nigrahodbhÃvanaæ tu lokasiddharÅtyatikrame sÃvakÃÓam// --------------------------------------------------------------------------- vyartha iti yÃvat/ pramÃpakatvÃæÓeti// ÃptavÃkya iva vÃdivÃkye pramÃpakatvÃbhÃvepi j¤ÃpakatvamÃtrasya satvÃdbÃdhitÃrthakavÃkyasyÃpi bodhakatÃyà yogyatÃvÃde sÃdhanÃditi bhÃva÷// citramÆlÃdÅti// nanu tathoktau chalena nig­hyeteti cet tadeva kuta÷/ prakaraïÃdyanusaædhÃnÃditi cet samaæ prak­tepÅti bhÃva÷// lokasiddheti// asmaduktaprakÃrà eva lokasaddhamaryÃdÃnusÃriïa iti bhÃva÷/ nanu yuktipÃdÅyasudhÃyaæ vyÃptipak«adharmatvayogaranyataradevÃbhidheyam/ vyÃptyabhidhÃnaæ nÃvaÓyakamiti 1 pratÅte÷ prÃguktapak«e«u ca dvayorapyabhidhÃnapratÅtervirodha ityata÷ sudhoktamanÆdya caturdhÃbhiprÃyoktyà virodha nirÃha -- yÃtusudhÃyamÃmityÃdinÃ// --------------------------------------------------------------------------- 1. sudhÃvÃkyÃtpratÅte÷- Âa.Âha --------------------------------------------------------------------------- pu - 202. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- 1 yÃtu sudhÃyÃæ saæskÃrodbodhopayuktaæ sÃd­ÓyasaæbandhÃdikaæ kimapyed­«ÂavyamityÃdinà vyÃptipak«adharmatayoranyatarasminnukte 'nyasya sm­tirbhavi«yatÅtyukti÷ sà d­Óyate khalu loke padaikadeÓena 2 padÃrtha 3 sm­tirityuktivatkathà 4 bÃhyaprayogÃbhiprÃyà vÃ, vÃdakathÃbhiprÃyà vÃ, ekoktimÃtreïa 5 dvyaæÓasm­timatpuru«aviÓe«ÃbhiprÃyà vÃ, kaimutyÃbhiprÃyà vÃ, na tu dvayoranyataradevÃbhidheyamityabhiprÃyÃ// ata eva vi«ïutatvanirïayaÂÅkÃyÃæ -- smaraïaæ tu padaikadeÓÃdinÃpi d­«Âaæ kimuta pratij¤Ãdibhirityuktam/ ata eva ca brahmatarke -- --------------------------------------------------------------------------- sa 6 ityasyÃrdhavÃkyaprayogÃbhiprÃyà vetyÃdinÃnvaya÷/ vÃdeti// tatra nirïÅtÃptabhÃvatvena nigrahastÃnÃbhÃvena caikadeÓakÅrtanepyubhayasm­tisaæbhavÃditi bhÃva÷// kaimutyeti// evamekadeÓakÅrtanenÃpi sasÃmarthyaliÇgasm­tirbhavati kimu prÃguktasaptaprakÃrai÷ tatrÃpek«itaÓabdÃnÃæ satvÃditi kaimutyÃbhiprÃyà vetyartha÷/ ata eva ceti// vyÃptyÃdyabhidhÃnasyÃvaÓyakatvÃdevetyartha÷/ sÆcitamityanvaya÷/ brahmatarka iti// tatvanirïayodÃh­te/ yuktirvyÃptyÃdimalliÇgam/ pratij¤ÃrÆpaæ nirÆpakaæ sm­tyÃdijananÅ yasyÃ÷ sà tathoktÃ/ evaæ heturÆpikÃd­«ÂÃntarÆpiketyÃdyapi vyÃkhyeyam // --------------------------------------------------------------------------- 1.yattu - ga.rÃ. 2.ÓÃditopi-iti Óodhitam-Âa. 3.smaraïÃdikami - iti Óodhitam -Âa. 4. dartha vÃkyaprayo -ga.Âa.rÃ. 5.ïÃnyasm­ -ga.Âa.rÃ. 6.satyasya vÃkyÃrtha -Âha. sà ityasyÃrdhavÃkya -¬a. --------------------------------------------------------------------------- pa¤cÃ-vavani-bhaÇga÷) vibhÃgavÃda÷ pu - 203. --------------------------------------------------------------------------- yukti÷ pratij¤ÃrÆpà ca hetud­«ÂÃntarÆpikÃ/ tathopanayarÆpà ca parà nigamanÃtmikà // ityavayavapa¤cakasya pratyekaæ parÃrthÃnumÃnatvaæ pratij¤Ãyante vyÃptimÃÓritya kevalamityuktyà sarvatrÃpi vyÃptyabhidhÃnaæ sÆcitam// vi«ïutatvanirïayaÂÅkÃyÃmapi"vyÃptimÃÓrityetyapi 1 pak«ÃntaradarÓanamityuktyà pratij¤ÃdÃvapi vyÃptyabhidhÃnaæ sÆcitam// 2 pramÃïapaddhatÃvapi upanayegnimà vyÃpto dhÆma÷ parvate 'stÅti, nigamanepi vyÃptyÃdimaddhÆmavatvÃditi vyÃptirÆktÃ/ --------------------------------------------------------------------------- d­«ÂÃntaÓabdena tadvacanamupalak«yate/ udÃharaïaikadeÓagrahaïÃrthaæ d­«ÂÃntetyuktam/ yuktirnigamanajanyasm­timatÅtyarthe nigamanÃtmiketyaupacÃrikaprayoga÷/ yukterekatvepi tatsm­tijanakabhedÃbhiprÃyeïopacÃretyuktam/ atra sarvatra hetugarbhapratij¤ÃrÆpeti sapratij¤aheturÆpiketi hetugarbhasapratij¤ad­«ÂÃntarÆpiketi sapratij¤opanayarÆpetye 3 vaæ pÆraïÅyam/ pratij¤Ãhetu 4 rÆpaivetyÃdivÃkyaÓe«Ãt// vi«ïutatveti// ata evetyanu«aÇga÷/ atra sapratij¤opanayarÆpetiprÃguktapak«Ãpek«ayà savyÃptikopanayarÆpetyetadarthaparatvapratÅtÃvapi tulyanyÃyatvÃtpratij¤ÃdÃvapÅtyuktam/ prÃk svoktarÅtyeti bhÃva÷/ --------------------------------------------------------------------------- 1.'tyatra'iti sthitaæ 'tyetyetat'iti Óodhitamasti-Âa. 2.pramÃïapadaæ na -ga.Âa.rÃ. 3.ti sapratij¤ÃnigamanarÆpetye -Âha. 4.tu garbhetyÃdi vÃ-Âa.Âha.¬a. --------------------------------------------------------------------------- pu - 204. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- pramÃïalak«aïe 'pi"hetugarbhà pratij¤Ã kevalÃpi, siddhau pratij¤ÃyÃæ hetumÃtraæ ca, d­«ÂÃnta÷ sapratij¤o hetugarbha iti vyÃpyarÆpaliÇgavacanÃrthakena hetuÓabdena sarvatrÃpi vyÃptyabhidhÃnaæ sÆcitam/ sudhÃyÃmapi sasÃmarthyaliÇgapratÅtijanakaæ vÃkyamupadeÓa ityuktam// yadvà dhÆmavatvÃdityeva hetu÷/ na tu vyÃptadhÆmavatvÃditi/ evamavayavÃntare 'pi dra«Âavyam/ tathÃpi na nyÆnatÃ/ prativÃdina ÃkÃÇk«Ãkrameïa vyÃptyÃde 1 st­tÅyÃdikak«yÃsÆktisaæbhavÃt/ svÅk­tà ca tvayÃpyÃkÃÇk«Ãkrameïokti÷/ --------------------------------------------------------------------------- sudhÃyÃmiti//"vyÃptireva tu sà sm­te"ti yuktipÃdÅyÃnuvyÃkhyÃnavyÃkhyÃvasare sudhÃyÃmityartha÷/ evamavayavÃntarepÅti// pratij¤Ãdaya÷ pa¤cÃpyavayavÃ÷ hetvÃdiki¤citsahitÃ÷ santa÷ pratyekaæ paropadeÓa ityuktam/ tatra prÃguktasaptasu paropadeÓaprakÃravÃkye«vavayavabhÆto yo hetvaæÓa÷ sa vyÃptyabhidhÃnaÓÆnya÷/ kevala evÃbhidheya ityartha÷// t­tÅyÃdÅti// dhÆmavatvÃdÅti vÃdina÷ prathamakak«Ã 2 vyÃptirnÃstyopalabhyate kathaæ vyÃptirita 3 vÃdino dvitÅyà kak«yÃ, yo yo dhÆmavÃniti 4 vyÃptyabhidhÃnavÃdina÷ t­tÅyà kak«Ã, kathaæ vyÃptasya pak«ani«Âhatà samucitadeÓav­ttirveti prativÃdinaÓcaturthÅ kak«Ã, vahnivyÃpto dhÆma÷ purvate 'stÅtyupanayavÃdino vÃdina÷ pa¤camÅ kak«etyevaærÆpeïa kathÃprav­ttest­tÅyÃ- --------------------------------------------------------------------------- 1.derdvitÅyÃdikak«yÃsÆ iti Óodhitam -Âa. 2.k«yà -Âha.¬a. 3.ti prati vÃ-Âa.Âha.¬a. 4.tyÃdi -Âa.Âha.¬a. --------------------------------------------------------------------------- pa¤cÃ-vavani-bhaÇga÷) vibhÃgavÃda÷ pu - 205. --------------------------------------------------------------------------- kiæ tupa tavamate prativÃdinà dvitÅyÃdikak«yÃsvÃkÃÇk«i«yamÃïamapi vyÃptyÃdikaæ vÃdinà pa¤cÃvayavena mahÃvÃkyenÃdyakak«yÃyÃmeva vaktavyamiti niyama÷/ mama tu na/ uttaratrÃkÃÇk«i«yamÃïasyÃpyÃdÃvevoktÃvÃkathÃparisamÃpti yÃvadvaktavyaæ tÃvata ÃdÃvevoktiprasaÇgÃt// ki¤ca yugapaduktiniyame 'pi tadabhimatasyopanayasya nigamanasya ca pratyekaæ vyÃptyÃdyuktau ÓaktatvÃtkimavayavÃntareïa / tasmÃdÃdya÷ pak«o na yukta÷// nÃpi sakalaÓaÇkÃnirÃsÃrthaæ pa¤cÃvayavaniyama iti dvitÅya÷/ ÃdÃveva sakalaÓaÇkÃnirÃsakasyaiva -- --------------------------------------------------------------------------- -dikak«yà 1 svityuktam/ mama tu netyayuktam/ ÃkÃÇk«i«yamÃïasyÃpyÃdÃveva vaktavyatvÃdityata Ãha-- uttaratreti// pararÅtyÃpyupanayanigamanÃnyatarÃbhyÃmevÃlamanyavdyarthamityÃha-- ki¤ceti// na pa¤cÃvayavoktau tu vivÃdÃvasitirbhavet/ d­«ÂÃntÃdi«u caivaæ syÃt// ityanuvyÃkhyÃnasudhoktadiÓà nirÃha -- ÃdÃvevetyÃdinÃ// nanu hetvÃbhÃsÃdido«adu«ÂatÃrÆpÃvÃntaraÓaÇgÃpa¤cÃvayavaprayogamÃtreïa nirasyata iti tÃvadevaikaæ mahÃvÃkyamityucyata iti cettarhi parvato vahnimÃnna veti ÓaÇkÃnivartakatvaæ parvato 'gnimÃniti pratij¤ÃyÃ÷ kutognimatvamiti saÇkÃnirÃsakatvaæ dhÆmava 2 tvÃditihetuvacanasya, kathamasya vyÃptyÃdÅ- --------------------------------------------------------------------------- 1.atra sarvatra k«yà ityevÃsti- Âa.Âha. 2. matvÃ-Âha.¬a. --------------------------------------------------------------------------- pu - 206. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- parÃrthÃnumÃne pa¤cÃvayavaprayogeïaiva tanniv­ttau tÃvataiva kathÃmudraïÃpÃtena tannivartikÃyà k­tsnakathÃyà eva parÃrthÃnumÃnatvaprasaÇgÃt/ avÃntaraÓaÇkÃnivartakatvaæ tu pratyekaæ pratij¤Ãderapyasti// ki¤coktarÅtyaikaikÃvayavenÃpi vyÃptipak«adharmatayorabhidhÃnÃtsakalaÓahkÃnivartakatvaæ tasyÃpyasti/ api cÃsmin pak«e kaïÂakoddhÃro 'pi p­thaÇna kartavya÷ syÃt/ tasmÃtpak«advayamapyayuktam// api ca pa¤cÃvayavÃdiniyamopi vipratipannaæ pratyanumÃnenaiva sÃdhya÷/ tasya pratyak«Ãdyavi«ayatvÃt/ pa¤cÃvayavaprayogeïaiva 1 tatsÃdhane mÅmÃæsakÃdi pratyÃdhikya prasaÇgÃt/ tatparihÃrÃrthaæ pa¤cÃvayavaniyamasya tÃtvikatvasÃdhanecÃnavasthÃnÃt/ tadrÅtyà tryavayavÃdiprayoge ca tavanyÆnatvÃpÃtÃt// --------------------------------------------------------------------------- 2 ti ÓahkÃni«edhakatvamudÃharaïasya, ityevaæ rÆpeïÃvÃntaraÓaÇkà ekaikÃvayavoktÃvapi nivartyata iti pratij¤Ãdikamapi pratyekaæ paropadeÓarÆpamahÃvÃkyaæ syÃdityartha÷/ pÆrvapak«a ivÃsmin pak«opi parÅtyà sarvÃbhÃsanirÃsasya pratyekaæ saæbhÃdavayavÃntaraæ vyarthamevetyata Ãha -- ki¤coktarÅtyeti// sà ca parvatognimÃn dhÆmavatvÃdityÃdinoktarÅtyetyartha÷/ tasyÃpÅti// pratij¤Ãhetud­«ÂÃntarÆpÃdyaikaikÃvayava 3 syÃpÅtyartha÷// tripa¤cÃvayavÃmevapa yugmÃvayavavinÃmapi/ niyamÃdyonumÃæ brÆyÃttaæ brÆyà 4 dyadità d­ÓÅm// ityanuvyÃkhyÃnasudhoktayuktyà ca niyamapak«aæ nirÃha-- api ca pa¤cÃvayaveti// pratyak«Ãdyavi«ayatvÃditi// Ãgamasya cÃbhÃvÃdityapi dhyeyam/ --------------------------------------------------------------------------- 1. ïa ca -ga.rÃ. 2.dikamami-Âha. diri-¬a. 3.voktà va -Âa.¬a. 4.tÃd­ÓÅyadi -Âa.¬a. --------------------------------------------------------------------------- pa¤cÃ-vavani-bhaÇga÷) vibhÃgavÃda÷ pu - 207. --------------------------------------------------------------------------- tattanmatarÅtyà prayoktavyamiti vÃ, yÃvato vyÃptyÃdiviÓi«ÂaliÇgadhÅstÃvatprayoktavyamiti vÃ, samayabandhena ca mÅmÃæsakÃdinà svÃbhimatÃvayavaniyamasiddhyarthaæ k­tena vyavayavÃdiprayoge 1 na tava vyÃptism­tyÃdirÃvaÓyaka iti svÅk­tatvena tvayaiva pa¤cÃvayavaniyamastyaktavya÷/ evaæ mÅmÃæsakÃdibhirapi svÃbhimato niyamastyaktavya iti kathaæ tanniyama÷// --------------------------------------------------------------------------- avanavasthÃnÃditi// pa¤cÃvayavaniyamasya pa¤cÃvayavayuktÃnumÃnena mÅmÃæsakamavayavatrayaniyamavÃdinaæ prati sÃdhane tvayà k­te mÅmÃæsakenÃdhikaæ 2 nigrahasthÃnamityukte punastvayÃ'dhikyado«anirÃsÃrthaæ pa¤cÃvayavaniyama eva paramÃrthatvamiti pa¤cÃvayavayuktenÃnumÃnenaiva syÃdhyam/ tatrÃpi tena pÆrvoktado«e/bhihite punaranumÃnÃntareïa tvayà tathaiva sÃdhyamityanavasthÃnÃdityartha÷/ tadrÅtyà mÅmÃæsakarÅtyÃ// evaæ mÅmÃæsakÃdibhiriti// avayavatrayayuktÃnumÃne mÅmÃæsakenokte nyÆnatayÃnaiyÃyikena pratyukte 'vayatrayaniyamasya tÃtvikatÃsÃdhanamapi tÃd­Óaprayogeïaivapa kÃryamityanavasthÃnÃt/ nyÃyamatarÅtyà mÅmÃæsakenokte svamatenÃdhikyaæ tattanmatarÅtyà prayoktavyamityÃdyuktau ca nyÃyamatarÅtyà naiyÃyikena pa¤cÃvayavaprayoge k­te tena tava vyÃptism­tyÃdi -- --------------------------------------------------------------------------- 1.geïa ta -ka.Âa.rÃ. 2. nÃmetyadhikam -¬a. --------------------------------------------------------------------------- pu - 208. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- ki¤ca nedaæ svasÃdhyasÃdhakaæ, asiddhatvÃdityÃdya 1 sÃdhakÃnumÃne«u nÃyamasiddha÷ tallak«aïarahitatvÃt ityÃdikaïÂakoddhÃrÃnumÃne«u prathamaprayuktahetorvyÃptipak«adharmatÃdau vipratipattau tatsÃdhake«u dvitÅyÃdikak«yÃnipÃti«u ÓÃkhÃnumÃne«u vÃdibhyÃæ kathÃmadhye svÃbhimatatattatprameyasiddhyarthaæ pa¤cÃvayavatÃæ vinÃpyucyamÃne«u pariÓe«ÃrthÃpatyÃdirÆpe«ÆpaÓÃkhÃnumÃne«u ca tvayaiva niyamastyakta iti kathamanyatra tanniyama÷// nanvasiddhatvà 2 derasÃdhakatvÃdinà vyÃptyasvÅkÃre --------------------------------------------------------------------------- bhavatÅtyupeyamityavayavatrayaniyamastyakta 3 eva/ evaæ bauddhenÃpi svÃbhimato niyamastyaktavya eve 4 tyartha÷// kvacitkÊptatvÃtprÃthamikasthÃpanÃnumÃnepi na pa¤cÃvayavÃdiniyamo grÃhya iti pratibandÅmukhenÃpi niyamabhaÇgaæ sÃdhayati-- ki¤ca nedamiti// tathaiva hetvÃbhÃsÃnte maïau vyaktatvÃditi bhÃva÷/ ÓÃkhÃnumÃne«viti// prathamaæ pradhÃnaprameyasÃdhanÃrthaæ prayuktamanumÃnaæ pradhÃnaæ mahÃv­k«asthÃnÅyaæ tadupayuktatayà taddÆ«akatayà và prayuktÃni ÓÃkhÃnumÃnÃni madhyemadhye 'vÃntaraprameyopayuktà 5 nyanumÃnÃnyupaÓÃkhÃnumÃnÃnÅti ÓÃkhÃnumÃne«ÆpaÓÃkhÃnumÃne«viti coktam// paramukhenottaraæ vÃcayitvà samamityÃha-- nanviti// avivÃde tu nÃvayavÃntaraprayoga ityatra do«ÃntaramÃha -- ki¤ca kevalÃnvayinÅti// --------------------------------------------------------------------------- 1.dyasÃdhakatÃsÃdhanÃnumà --ga.rÃ. 2.de rasÃdhakatvÃdinà vyÃptyà -ka.ga.rÃ. 3.ktavya e-Âa.Âha. 4.eveti nÃsti-Âa.Âha/ 5.anumÃnÃnÅti nÃsti-Âa.Âha. --------------------------------------------------------------------------- pa¤cÃ-vavani-bhaÇga÷) vibhÃgavÃda÷ pu - 209. --------------------------------------------------------------------------- kathÃnadhikÃreïa tatra vyÃpterubhayasaæmatatvÃtpak«adharmatÃmÃtraæ pradarÓanÅyamiti cet tarhi k­takatvÃnityatvayorapi vyÃptermÅmÃæsakasammatatvÃttatra kevalÃnvayisÃdhyake hetau ca vyabhicÃraÓaÇkÃnudayÃttatrÃpi pak«adharmatÃmÃtraæ pradarÓanÅyaæ syÃt// ki¤ca kevalÃnvayihetau pak«adharmatÃyÃ÷ sarvasaætatvÃttatra vyÃptimÃtraæ pradarÓanÅyaæ syÃt// yadi ca vyÃptyÃdau prativÃdina÷ saæma 1 tepi vÃdinà svarvakartavyaæ 2 tarhyasiddhatvÃsÃdhakatvayorvyÃptipradarÓanamapi kartavyameva/ ki¤caivamasiddhasyÃpi sÃdhakatvasvÅkÃre kathÃnadhikÃra ityapi suvacatvenÃsÃdhakatÃnumÃnaæ viphalam// yadi ca tatsvÅkÃriïo 'pi kathamÃnadhikÃre vipratipannaæ prati asÃdhakatÃnumÃnaæ saphalam/ tarhyasiddhatvÃsÃdhakatvayorvyÃptau vipratipannaæ prati 3 tatpradarÓanamapi saphalameva// ki¤caivaæ ÓÃkhopaÓÃkhà 4 numÃne«u kà gati÷ tatra vyÃpterubhayasammatyabhÃvÃt maduktarÅtireva vaktavyeti mÆlÃnumÃne«u 5 tathai'vÃstu// --------------------------------------------------------------------------- maduktarÅtiriti// yÃvatà tadbodha÷ tÃvanmÃtramityÃdinà prÃguktasaptaprakÃrÃnyatamamevÃnusartavyamityartha÷/ sajÃtoyanvayadarÓanarÆpaæ và - --------------------------------------------------------------------------- 1.matÃvapi -ka.ga.rÃ. 2.kartavyamityadhikam-ka.ga.rÃ. 3.vyÃpti pra-ka.ga.rÃ. 4.khÃdyanumà -ka.ga.Âa.rÃ. 5.neta -ga. nepita -Âa.rÃ. --------------------------------------------------------------------------- pu - 210. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- api cÃgninà vyÃpto dhÆma÷ parvatestÅti vÃkyaæ Ãptoktaæ vyÃptyÃdiviÓi«ÂaliÇgapramÃpakaæ d­«Âamiti tadeva vÃdyuktaæ kathaæ tajj¤Ãpakaæ na syÃt/ ki¤ca tvayÃpi tvatkalpitapa¤cÃvayavaniyamavism­tidaÓÃyÃmavayavÃniyamo 'yukta÷ atiprasaÇkà 1 dityetÃvataivà 2 vayavÃniyamÃyuktatvasya sÃdhyamÃnatvÃtsvakriyÃvirodha÷// nanvevamaniyamavÃdimate kathagaæ nyÆnÃdyudbhÃvanamiti cenna/ udÃharaïÃntamudÃharaïÃdi vÃvayavatrayameveti para 3 mate kathamaprÃptakÃlÃdyudbhÃvanam/ --------------------------------------------------------------------------- anvayitÃvaccheda 4 kavatvaærÆpaæ và yogyatÃvatvaæ hetvavayavepyastÅti tadevÃnumitihetuliÇgaj¤ÃnajanakamityavayavÃntaraæ vyarthameva/ tÃvataiva sarvado«aÓaÇkÃniv­ttisaæbhavÃcceti bhÃvenÃha -- 5 api ca agnineti// vyÃghÃtÃcca niyamapak«astyÃjya ityÃha-- ki¤ca tvayÃpÅti// ityetÃvataiva sÃdhyamÃnatvÃdityanvaya÷/ ityetÃvataiva -- pratij¤ÃheturÆpÃvayavadvayenaivetyartha÷/ tatra htustvatkalpitetyÃdi// aniyameti// pa¤cÃvayaniyamapak«asya yadayuktatvaæ tasyetyartha÷/ pratibandyottaramÃha-- udÃharaïÃntamiti// manmata iva tanmatepyaniyamasya tulyatvÃditi bhÃva÷// aprÃpteti// kramaviparyÃsoprÃptakÃlamityaprÃptakÃlÃkhyanigrahasthÃnÃdyudbhÃvanamityartha÷/ katha¤cetyasya nyÆnÃdyudbhÃvanamityanvaya÷/ --------------------------------------------------------------------------- 1.ÇgatvÃdi-ga.Âa.rÃ. 2.vÃniyamÃ-ga.rÃ. 'vÃnimÃ'iti sthitaæ vaniyamà iti Óodhitam-Âa. 3.bhaÂÂa -ga.Âa.rÃ. 4.katva-Âha.¬a. 5.api ceti/ Ãgnineti/ vyà - ityÃdyasti -¬a. --------------------------------------------------------------------------- pa¤cÃ-vavani-bhaÇga÷) vibhÃgavÃda÷ pu - 211. --------------------------------------------------------------------------- kathaæ codÃharaïe d­«ÂÃntokti÷ yacchabdatacchabdayorvÅpsà viÓi«ya kaïÂakoddhÃra÷ asÃdhakata'numÃnaæ upÃdhe÷ svaÓabdo 1 'dbhÃvanaæ cÃniyatamiti naiyÃyikamate nyÆnÃdyudbhÃvanam// samayabandhÃnusÃreïeti cet/ samaæ prak­te 'pi/ uktapak«e«vetaæ pak«amÃÓritya vaktavyamiti và lokaÓÃstra 2 sarvÃvagatamÃrgeïa vyÃptipak«adharmatÃviÓi«ÂaliÇgopasthitiryavatà tÃvadvaktavyamiti và samayasya bandhanÅyatvÃt/ ata eva brahmatarke// "p­thakp­thakpramÃïatvaæ yÃti yuktitayaiva tu"/ ityatra parÃrthÃnumÃnatve yuktiÓabdavÃcyavyÃptipak«adharmatÃviÓi«ÂaliÇgopasthÃpakatvameva tantramityuktamÃ/ yaccoktaæ sÃdhyopasthÃpakatvÃtpratij¤aiva prathameti/ tanna/ kvacidvidhitopyarthavÃdasya prÃdhamyavat, bhaÂÂÃdimate udÃharaïasya prÃdhamyavat, --------------------------------------------------------------------------- aniyatapadaæ pratyekamanveti/ tenaivottaraæ vÃcayati- samayeti// tvayodÃharaïÃntameva vÃcyamiti samayabandhe sati tadatikrameïodÃharaïÃdiprayoge kathite nigrahasthÃnodbhÃvanamiti cedityartha÷/ aniyamapak«e samayabandha ityata Ãha-- uktapak«e«viti// sà cetyÃdinà prÃguktasaptapak«e«u// nanu yÃvatetyÃdinà granthena pratij¤ÃdyavayavÃnÃæ ya÷ paurvÃparyarÆpakrama÷ ÓaÇkita÷ tamapi pratyÃca«Âe -yacceti// vidhitopyarthavÃdasyeti// --------------------------------------------------------------------------- 1.bdeno -ga.Âa.rÃ. 2.straprahatamÃ-ka.ga.Âa.rÃ. --------------------------------------------------------------------------- pu - 212. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- "ÃmnÃyasya kriyÃrthatvÃdÃnÃrthakyamatadarthÃnÃæ tasmÃdanityamucyate""ata eva prÃïa÷""prav­ttisÃmarthyÃdarthavatpramÃïaæ"ityÃdau nigamane ca heto÷ prÃthamyavacca loka 1 ÓÃstravyavah­tenopÃdyatanyÃyena 2 hetorapi prÃthamya 3 sambhavÃt/ vivÃdenaiva sÃdhyopasthiteruktatvÃcca/ --------------------------------------------------------------------------- "prajÃpatirvà idameka ÃsÅt, sokÃmayata prajÃ÷ paÓÆn s­jeyeti sa cÃtmano vapÃmudakhitattÃmagnau prÃg­hïÃttatojastÆpara÷ samabhavat taæ svÃyai devatÃya Ãlabhatta 4 to vai sa prajÃ÷ paÓÆnas­jata ya÷ prajÃkÃma÷ paÓukÃmassyÃtsa etaæ prÃjÃpatyamajaæ tÆparamÃlabhete"tyÃdÃvarthavÃdasya prÃthamyaæ yathetyartha÷// bhaÂÂÃdÅtyÃdipadena bauddhagraha÷/ heto÷ prÃthamyer'thavÃdÃdhikaraïagatajaiminisÆtramudÃharati -- ÃmnÃyasyeti// vedasya dharmÃdharmarÆpakarmalak«aïakriyÃbodhakatvÃt/ atadarthÃnÃmakriyÃrthakÃnÃæ arthavÃdÃnÃmÃnarthakyaæ tasmÃdarthahÅnatvÃdanityamivÃnityamapramÃïamucyater'thavÃdajÃtamiti pÆrvapak«ÃsÆtrÃrtha÷/ tatraiva vyÃsasÆtramudÃharati -- ata eveti// niravakÃÓaliÇgÃdeva prÃïaÓabdÃrtho brahmeti sÆtrÃrtha÷/ tatraiva gautamasÆtramudÃharati -- prav­ttÅti// saphaprav­ttijanakatvÃdarthÃvagÃhipramÃïamityartha÷// nigamaneti// tasmÃtparvato vahnimÃniti nigamanÃkhyÃvayave 5 tyartha÷/ atrÃpi kathakÃnumÃnaprayogasthalepÅtyartha÷/ pratij¤Ãyà evà 6 naiyatyaæ kutastatprÃthamyanaiyatyamityÃha -- vivÃdeti// --------------------------------------------------------------------------- 1. ke ÓÃstre ca prahateno -ka.ga.Âa.rÃ. 2.nÃtrÃpi he-ka.ga.Âa.rÃ. 3.tata÷ 'niyamavism­tidaÓÃyÃæ / ityÃdyevÃsti-ga.rÃ. 4.alabhada tata÷ -Âha.¬a. 5.va i-Âha. 6.vayai -Âha.¬a. --------------------------------------------------------------------------- pa¤cÃ-vavani-bhaÇga÷) vibhÃgavÃda÷ pu - 213. --------------------------------------------------------------------------- parvatasyÃgnimatvaæ kuta iti praÓne pratij¤Ãyà ananvayÃcca/ tvayÃpi tvatkalpitapratij¤ÃprÃthamyaniyamavism­tidaÓÃyÃæ kadÃciddhetorapi pÆrvamuktyà svakriyÃvirodhÃcca// ata eva hetuvacanasya dvitÅyatvaniyamo 'pi nirasta÷/ upanayasya sÃrthakyÃrthaæ 1 hetuvacanasya matubÃdirÃhityaæ tu prÃgeva nirastam/ p­thivÅtvÃdi 2 saæbandhÃtp­thivÅtyÃdisvabhëyaviruddhaæ ca // yaccoktaæ pratij¤ÃyÃmagniÓabde 3 hetau dhÆmaÓabde 4 ca tajj¤Ãne 5 lak«aïÃ/ anyathà dhÆmasyÃgniæ pratyakÃraïatvena pa¤camyà ayogÃditi/ --------------------------------------------------------------------------- nanu giriragnimÃn giriranagnika iti vivÃda eva svaparapak«a pratij¤ÃrÆpa iti vadantaæ prati prakÃrÃntareïa tadanaiyatyamÃha -- parvatasyeti// ata eveti// hetuvacanaprÃthamyasya pradarÓitatvÃdevetyartha÷/ yattu maïyÃdau kathÃyÃæ dhÆmÃdityeva prayoktavyaæ na tu dhÆmavatvÃditi/ matubo vyarthatvÃt/ pak«adharmatà tÆpanayabhyetyuktaæ tannirÃha --upayanasyeti// matubÃdÅtyÃdipedana udÃharaïasÃrthakyÃrthaæ yadyyÃptirÃhityamuktaæ tadgraha÷/ vahnivyÃpyadhÆmavatvÃditi prayogasya darÓitatvÃditibhÃva÷// prÃgeveti// nanu tathÃpi hetumÃtrÃkÃÇk«ÃÓÃmaketyÃdigrantheneti 6 bhÃva÷// iti svabhëyeti// gotamasÆtrabhëye/ hetuvacana eva matubarthasya pak«asaæbandhasyopÃdÃnena hetuvacane matubo rÃhityakathanaæ tadviruddhamityartha÷/ maïyÃdyuktamanyadapi nirÃha -- yacceti// agnimÃnityasyÃgnij¤Ãnamityartha÷/ dhÆmÃdityasya ca dhÆmaj¤ÃnÃdityartha÷/ --------------------------------------------------------------------------- 1.paroktamityadhikam -ka.ga.rÃ. parokta he-Âa. 2.tvÃbhi saæ -ga.rÃ. 3.bdasya iti Óodhitam-Âa. 4.bdasya iti Óodhitam-Âa. 5.nala -rÃ. 6.tyartha÷ -Âha. --------------------------------------------------------------------------- pu - 214. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- tanna/ dhÆme vahnij¤Ãnajanakaj¤Ãnavi«ayatvarÆpaj¤Ãpakahetutvasya satvÃt// nanu tadvi«ayakaj¤Ãnajanakatvameva j¤Ãpakahetutvaæ tacca dhÆmaj¤Ãnasyaiva na tu dhÆmasyeti cenna/ dhÆmaj¤Ãnagataæ hi j¤Ãpakatvaæ na tÃvadvahniæ prati/ dhÆmaj¤ÃnÃdvahnirita kadÃpyaprayogÃt/ nÃpi vahnij¤Ãnaæ prati/ 1 tatra kÃrakahetutvasyaiva saæbhavÃt/ vyÃv­ttidhÅhetudhÅvi«aye daï¬Ãdau vyÃvartakaÓabdasyeva vahnidhÅhetudhÅvi«aye dhÆma eva vahnij¤Ãpaka Óabdasya prayogÃcca// j¤Ãpakahetau cÃnupapattiprati 2 sandhÃnanirapek«apracuraprayogÃdinà pa¤camÅ mukhyaiva/ anyathà sÃkÃrakahetÃvevÃmukhyà syÃt/ --------------------------------------------------------------------------- dhÆmÃdiprÃtipadikena j¤Ãnalak«aïÃyÃæ hetutvÃrthakapa¤camÅ mukhyaiva saæpadyata ityartha÷/ yaj¤apatyÃdyuktadiÓà nirÃha-- dhÆma iti// vyÃv­ttÅti// daï¬aviÓi«Âe adaï¬ito vyÃv­ttÅtyartha÷// nanu dhÆme vahnij¤ÃpakaÓabdaprayogo lak«aïayÃstvityata Ãha-- j¤Ãpakahetau ceti// mukhyÃrthÃnupapattÅtyartha÷/ eva prayoge 'pi lak«aïetyuktau 3 bÃdhakamÃha -- anyatheti// yadvà nanvanyÃyaÓcÃnekÃrthatvamitinyÃyenaikatraiva mukhyatva 4 manyatrÃmukhyatva 5 mupeyamityata Ãha -- anyatheti// --------------------------------------------------------------------------- 1.tatpra -ga.Âa. 2.tyanusaæ -ka.ga.Âa.rÃ. 3.sÃdhaka -Âa. 4.khyÃrtha-Âa. 5.khyÃrtha-Âa. --------------------------------------------------------------------------- pa¤cÃ-vavani-bhaÇga÷) vibhÃgavÃda÷ pu - 215. --------------------------------------------------------------------------- kÃrakahetÃveva mukhyatvepi pa¤camyÃmeva lak«aïÃstu/ na tu pradhÃne dhÆmaprÃtipÃdike/ na ca subvibhaktau na lak«aïeti kuladharma÷/ vede"prayÃjaÓe«eïa harvÅ«yabhidhÃrayati"ityÃdau, tvanmate caturviæÓatiguïÃ÷, eka÷ samavÃya ityÃdau ca taddarÓanÃt/ na hi guïà ityÃdivibhaktyuktà 1 bahutvÃdisaækhyà tvanmate guïÃdÃvasti/ --------------------------------------------------------------------------- astu và tvadrÅtyà kÃrahetÃveva pa¤camÅ mukhyÃ/ tathÃpyanyatra j¤Ãpaka 2 hetau lÃk«aïikÅti syÃdityÃha -- kÃrakahetÃveveti// nanu subvibhaktau lak«aïà na yuktetyata Ãha-- na ceti// kvÃpyanupalambhÃnna subvibhaktau lak«aïetyata Ãha-- veda iti// prayÃjaÓe«eïeti// vÃjapeyagate prayÃjaÓe«eïeti vÃkye dvitÅyÃt­tÅyÃbhyÃæ Óe«asya havissaæskÃrÃrthatvapratÅtyà prayÃjanÃmakayÃgasÃdhanÃjyadravyaÓe«eïa havissaæskuryÃdityartha iti prÃpte Óe«asya pratipattimÃtrÃpek«a 3 tvÃttatpratipadikasvÃrasyÃnurodhena prayÃjanÃmakayÃgasÃdhanÃjyaÓe«aæ havi««u sthÃpayedityarthasya caturthasyÃdyapÃde"abhidhÃraïe viprakar«ÃdanuyÃjanavatpÃtrabheda÷ syÃ"diti trayodaÓe 'dhikaraïe vyavasthitatvena t­tÅyÃdvitÅyayo÷ karmatvÃdhikarÃrthatvasvÅkÃradarÓanÃdityartha÷/ 4 bahuvacanaikavacanayoravivak«itÃrthatvabhrÃntinirÃsÃya 5 caturviæÓatÅti eka iti ca viÓe«aïopÃdÃnam/ taddarÓanÃditi// guïyÃdisthasaækhyÃlak«aïayà darÓanÃdityartha÷// --------------------------------------------------------------------------- 1.kta va-ga.Âa.rÃ. 2.ke he -Âha. 3.k«ita -Âa.Âha.¬a. 4.dvitÅyayorityÃrabhya nÃsti -¬a. taddarÓanÃditi iti paryantaæ nÃsti -Âha. 5.taddarÓanÃditi iti paryantaæ nÃsti-Âa. --------------------------------------------------------------------------- pu - 216. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- pratyuta hetuvacane j¤Ãnalak«aïÃyÃmudÃharaïe upanaye ca j¤Ãnasya gamakatvÃrthaæ tasyaiva vyÃptyÃdivi«ayakatvaæ vaktavyam/ na tu liÇgasya vyÃptyÃdimatvam// ki¤cÃvayavenÃnumityaÇgameva j¤ÃnamutpÃdayitavyam/ liÇgaj¤Ãnameva ca tadaÇgam/ na tu liÇgaj¤Ãnaj¤Ãnam/ 1 nÃpi vahniÓabde 2 lak«aïÃ/ pa¤camyuktaj¤ÃpakatvÃntargataj¤Ãnaæ prati vi«ayatayà và j¤Ãpakatvaæ pratyeva j¤Ãpyatayà vÃnvayenaiva 3 vahnerj¤Ãpyatvasiddhe÷/ d­Óyate ca caitramÃtetyÃdau strÅtvaviÓi«ÂajanakatvarÆpamÃt­tvÃntargatajanakatvena saha caitrasya janyatayÃnvaya÷/ udÃharaïepi yoyo dhÆmavÃnasÃva 4 gnimÃnita pÆrvabhÃgenaiva vÃ, --------------------------------------------------------------------------- liÇgaj¤Ãnameva ceti// na tu liÇgaj¤Ãnam/ j¤Ãnalak«aïÃpak«e ca liÇgaj¤Ãnaj¤ÃnamevotpÃdyam/ gaÇgÃpadena tÅraj¤Ãnamiva/ tacca nÃnumityaÇgamiti bhÃva÷/ hetau j¤Ãnalak«aïÃæ nirasya sÃdhyepi tÃæ nirÃha-- natviti// vahnij¤Ãnajanakaj¤Ãnavi«ayatvarÆpaj¤ÃpakatvÃntargatavahnij¤Ãnaæ pratÅtyartha÷/ j¤Ãpyatayeti// j¤ÃnajanakatvarÆpaj¤Ãpakatvaæ pratyeva tajjanyaj¤Ãnavi«ayatvarÆpaj¤Ãpyatayetyartha÷// nanvÃdyapak«e padÃrthaikadeÓena kathamanvaya ityata Ãha-- d­Óyateceti// udÃharaïarÆpÃvayavamapi parÃbhipretaæ nirÃha-- udÃharaïepÅti// --------------------------------------------------------------------------- 1.na tu ityÃdi nÃsti-Âa.rÃ. 2.bdenala-ka.ga.rÃ. 3.hnij¤Ãpyat -ga.Âha.rÃ. 4.sÃvasÃya -ka.rÃ. --------------------------------------------------------------------------- pa¤cÃ-vavani-bhaÇga÷) vibhÃgavÃda÷ pu - 217. --------------------------------------------------------------------------- yathà mahÃnasa ityuttarabhÃgenaiva và vyÃptyupasthiteranyataravdyartham// ata eva d­«ÂÃntÃbhidhÃna sÃmiyakamiti cenna/ anupayuktamapyabhidheyamitisamayabandhasyaivÃyogÃt/ yasya puæsa÷ pÆrvabhÃgena na vyÃptism­ti 1 staæ prati d­«ÂÃntasyÃpyuktiriti cenna/ tathÃtve 'vayavÃniyamasiddhe÷// yacca sakalasyÃpi sÃdhanavata÷ sÃdhyavatvarÆpavyÃptyantargatasÃkalyÃrthaæ yacchabde 2 vÅpsetyuktamÃ/ tanna/"gaurna padà spa«ÂavyÃ""yasyobhayaæ havirÃrtimÃr 3 chet" yo brÃhmaïÃyÃvagurettaæ Óatena yÃtayÃ"dityÃdÃviva vÅpsÃæ vinÃpi yo dhÆmavÃniti sÃmÃnyatoktyaiva tatsiddhe÷/ --------------------------------------------------------------------------- ÓaÇkate -- ata eveti// pÆrvabhÃgamÃtreïa vyÃptyupasthiterjÃtatvÃdeva/ sÃmayikaæ samayabandhak­tamityartha÷// avayaveti// avayavÃniyamasyÃsmatpak«asya siddherityartha÷// gauriti// yà gau÷ sà padà na spa«ÂavyetyabhiprÃyaïa"gaurna padà spa«Âavye"tyucyate vede, tathÃ"yasyobhayaæ sÃyaÇkÃlÅnaæ prÃta÷kÃlÅnaæ ca havi÷ krimikÅÂÃdivaÓenÃrtiæ nÃÓamÃpnuyÃt aindraæ pa¤caÓarÃvamodanaæ nirvape"dityatra yasya yasya puæsa iti vaktavye yasyeti sak­devoktiryathÃ, ata yo brÃhmaïÃyÃvaguret vadhodyogaæ kuryÃt taæ ÓatayÃtanÃkhyanarakiïaæ vidyÃdityÃdau yoya iti vÅpsÃæ vinà yathoktirityartha÷// --------------------------------------------------------------------------- 1.dhÅstaæ -ga.rÃ. 2.bdÃdau -ga.rÃr. 3. chati atha yo-Âa.rÃ. --------------------------------------------------------------------------- pu - 218. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- idametadabhinnam, etadasÃdhÃraïadharmÃdhikaraïatvÃt etadvadityabhedÃnumÃne sapak«avyaktibhedÃbhÃvena vÅpsÃrthÃbhÃvÃcca/ kvacidvÅpsà tu spa«ÂatÃrthÃ/ ata eva vimato bhinno muktatvÃdyaditthaæ tattathetyÃdÃvÃcÃryo 1 ktau na vÅpsÃ// upanayopi hetuvacanena gatÃrtha÷/ agnivyÃptadhÆmavÃæÓcÃyamiti tvadabhimate upanaye udÃharaïasiddhavyÃptyanuvÃdÃæÓavaiyarthyaæ ca/ nigamanamapi pratij¤ayà gatÃrtham/ na copasaæhÃrÃrthaæ tat/ vijÃtÅyabahuprameyÃvyavadhÃnena tadanapek«aïÃt/ anyathà pratyekaæ kaïÂakoddhÃrà 2 nantaraæ tasmÃtsarva- --------------------------------------------------------------------------- nanu kathaæ tarhi"yadyatpÃpaæ prati jahi jagannÃtha 3 tanme""yÃæ yÃæ priya÷ praik«ate"tyÃdau vÅpsoktirityata Ãha-- kvaciditi// ÃcÃryoktÃviti// tatvodyote/ upanayÃkhyÃvayavatvaæ ca nirÃha -- upanayopÅti// pa¤camÃvayavaæ ca nirÃha -- nigamanamapÅti// upasaæhÃrÃrthamiti// p­thakp­thagvÃkyoktÃnÃmekabuddhyÃrohÃrthamityartha÷/ pratyekaæ kaïÂaketi// nÃyamasiddha÷ tallak«aïahÅnatvÃdityuktvà tasmÃdasiddharÃhityÃdidaæ sÃdhakam, nÃyaæ viruddha÷ tallak«aïarÃhityÃdityuktvà viruddharÃhityÃdidaæ sÃdhakamiti pratyekaæ 4 nigamanaæ syÃt, tathà nÃyamÃbhÃsa÷ tallak«aïairhÅnatvÃdityanantaraæ tasmÃtsarvado«arÃhityÃdidaæ sÃdhakamiti, --------------------------------------------------------------------------- 1.kti÷ -Âa. 2.rÃyÃnaæ-ka. 3.namrasya- iti pÆritam-¬a. 4.sÃdhakaæ ityasti-¬a. --------------------------------------------------------------------------- svÃtÃ-nuna-do«Ã÷) anumÃdo«avÃda÷ pu - 219. --------------------------------------------------------------------------- do«arÃhityÃdidaæ sÃdhakamityÃdyapi nigamanaæ niyataæ syÃt/ 1 na ca bÃdhÃdiÓaÇkÃnirÃsÃrthaæ tat/ udÃharaïopanayoktavyÃptipak«adharmatÃbhyÃmeva svavirodhisarvado«apratik«epÃt// tasmÃtpa¤cÃvayavÃdiniyamo na yukta iti// pa¤cÃvayavÃdiniyamabhaÇga÷ // 20 // --------------------------------------------------------------------------- tathà idamasÃdhakaæ asiddhatvÃditi dÆ«akatÃnumÃnepi tasmÃdasiddhatvÃdidamasÃdhakaæ tasmÃdÃbhÃsakatvÃdidamasÃdhakamityupasaæhÃra÷ syÃt/ nanu kadÃcittatrÃpÅ«yata evetyata Ãha -- niyatamiti// taditi// nigamanamityartha÷/ pÆrvoktadiÓeti bhÃva÷// pa¤cÃvayavÃdiniyamabhaÇga÷ // 21 // --------------------------------------------------------------------------- atha svÃbhimatÃnumÃnado«a÷ // 21 // athÃnumÃnado«a ucyate // --------------------------------------------------------------------------- atha svÃbhimatÃnumÃnado«a÷ // 22 // nirde«opapattiranumetyuktam/ tatra do«aj¤Ãne satyeva tadviviktatayopapatti÷ suj¤Ãnetyata÷"atha nirde«opapattiranumÃnamityuktam 2 ke tatropapattido«Ã"ityÃdinà paddhatyÃdyukte«vanumÃnado«Ãnni«k­«ya viv­ïvÃna Ãha -- atheti// evamanumÃno 3 payuktÃÓe«oktyanantaramityavasarasaÇgatimathapadena sÆcayati/ --------------------------------------------------------------------------- 1.nÃpi-Âa. 2.kte ke-Âha. 3.noktadau -Âa. eva manyopayuktà do«oktyanantaraæ itvasarasaægatirathapadeneti sÆcayati-Âha. nopayuktadau«oktyanantaraæ ityava -¬a. --------------------------------------------------------------------------- pu - 120. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- yatsadbhÃve liÇgÃbhimataæ pramÃæ na janayati sonumÃnado«a÷/ pramÃjanakatvÃbhÃvaÓca saæÓayaviparyayajanake 1 j¤ÃnÃjanÃke cÃnugata÷ // sa ca trividha÷/ pratij¤Ãhetud­«ÂÃntabhedena/ --------------------------------------------------------------------------- anumÃnapadenÃtra liÇgatvenÃbhimatamucyate/ tathÃcÃryado«oktereveyaæ pratij¤Ã na tu vacanado«asyÃpi/ tasyÃpi paramparayÃr'thado«atve 'pi sÃk«Ãdarthado«a evÃtrocyata ityartha÷/ upalak«aïametat/ pratij¤Ãd­«ÂÃntado«aÓcocyata ityapi dhyeyam// yadvÃnumÃnado«a etÃvÃniti ni«k­«yocyata ityartha÷/ pratij¤Ãd­«ÂÃntado«oktiragretanÅ anumÃnado«avivekÃrthÃ/ athÃvà anumÃnapadenÃtra pratij¤Ãd­«ÂÃntarÆpaparikarasahitaæ liÇgamucyate/ tasya do«a ityartha÷/ ata evÃgre pratij¤Ãditritayado«asÃdhÃraïaæ sÃmÃnyalak«aïamucyate// yatsadbhÃva iti// vyÃptyÃdimalliÇgasya pramitijanakatvaniyamÃdasaæbhavanirÃsÃya liÇgamityanuktvà liÇgÃbhimatamityuktam/ svaj¤ÃnadvÃreti yojyam/ liÇgÃbhimatasya pramityajanakatÃpÃdakatvaæ do«atvamityartha÷/ 2 etasya j¤ÃnamÃtrajanake 3 saæÓayaviparyayajanake ca bhÃvÃda 4 vyÃptirityÃha-- pramÃjanakatvÃbhÃvaÓceti// ca Óabdena j¤ÃnÃjanaka 5 graha÷/ paddhatyÃdau"yatsadbhÃve 6 liÇgÃbhimataæ j¤Ãnaæ na janayati, saæÓayaviparyayau và karotÅ"tyuktistu vispa«ÂÃrtheti bhÃva÷/ paroktahetvÃbhÃsÃnÃæ sarve«Ãæ na hetudo«atvaæ kiæ tu ke«Ãæ cideveti vaktuæ vibhÃgamÃha-- sa ceti// pratij¤eti// pratij¤ÃhetupadÃbhyÃæ tadarthagrahaïam/ yadvÃr'thado«a eva tadbodhakavacanasyÃpÅti pratij¤Ãhetvityevoktam/ --------------------------------------------------------------------------- 1. ka¤cÃnu ga - ga.rÃ. 2.nanvasya-Âa. 3.satvepi saæÓayajanake ca abhà ityasti -Âa. 4.vÃnnÃvyà -Âa.Âha.¬a. 5.parigra- Âha. saægra-Âa. 6.vÃlliÇgÃnumataæ-¬a. --------------------------------------------------------------------------- svÃtÃ-nuna-do«Ã÷) anumÃnado«avÃda÷ pu - 221. --------------------------------------------------------------------------- tatra pratij¤ÃtÃrthasya pramÃïavirodha÷ pratij¤Ãdo«a÷/ sa dvividha÷/ 1 balavat pramÃïavirodha÷/ samabalapramÃïavirodhaÓceti/ hÅnabalasyÃki¤citkaratvÃt/ samabalatvaæ cÃbhimÃnikam// dvayamapi punastrividham/ pratyak«ÃnumÃnÃgamavirodhabhedÃt/ anumÃnavirodhopi dvividha÷/ tenaiva hetunà hetvantareïa 2 ceti/ tatrÃdya÷ parai÷ prakaraïasama ityucyate/ dvitÅyastu satpratipak«a iti/ --------------------------------------------------------------------------- "trivadho virodha÷ pratij¤Ãhetud­«ÂÃntabhedene"tyÃdipramÃïalak«aïÃnurodhenÃyaæ nirde«o 'gre lak«aïoktirapÅti j¤eyam/ sÃdhyadharmaviÓi«Âo dharmÅ pratij¤Ãrtha÷ tasyetyartha÷/ hÅnabalapramÃïavirodhasyÃpi satvÃstrividha iti vÃcyamiti Ãha-- hÅnabalasyeti// vastuno dvairÆpyÃpÃtena samabalatvamasaæbhÃvitamityata Ãha-- sameti// punastrividhamiti// samabalapratyak«avirodha÷, prabalapratyak«avirodha÷, samabalÃnumÃnavirodha÷, prabalÃnumÃnavirodha÷, samabalÃgamavirodha÷, prabalÃgamavirodha iti trividha ityartha÷/ trividhamadhye dvitÅyamapi vibhajyÃha -- anumÃneti// nanu pak«advayepi trirÆpo hetu÷ prakaraïasama iti samabalo bhavati/ sa ca na yukta÷/ Óabdo 'nitya÷ guïatvÃt, Óabdo nitya÷ guïatvÃdityatrÃnityatvavÃdino hi ghaÂarÆpÃdi÷ sapak«a÷, nityatvavÃdina÷ sa eva vipak«a÷/ tathà ca sapak«e satvaæ tato vyÃv­ttatvaæ ca dvayamekasya na yuktam/ ata ubhayanirÆpitavyÃptyorekatrà 3 yuktatvÃttenaiva hetunà virodho 'sambhavatÅtyÃÓaÇkya nirÃha -- na cÃdya iti// --------------------------------------------------------------------------- 1.prabala pra-ga.Âa.rÃ. 2.iti iti nÃsti-ga.Âa.rÃ. 3.rekatvÃyukta-¬a. --------------------------------------------------------------------------- pu - 222. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- na cÃdyosambhavÅ/ ekasmin pak«e sÃdhyatadabhÃvavyÃpyayorivaikasmin hetau sÃdhyatadabhÃvavyÃptyorapyabhimÃnata÷ sambhavÃt// heto÷ sÃdhyapramÃjananasÃmarthyÃbhÃvo hetudo«a÷/ sa dvividha÷ asiddhiravyÃpti 1 Óceti/ samucitadeÓe hetorabhÃvosiddhi÷/ vyÃptiviraho 'vyÃpti÷/ sà ca tredhà saæbhavati/ sÃdhanasya sÃdhyÃbhÃveneva sÃdhyenÃpyasambandhena satyapi sÃdhyasambandhe tadabhÃvenÃpi sambandhena sÃdhyÃbhÃvenaiva sambhandhena ceti// --------------------------------------------------------------------------- vyÃpyayoriveti// satpratipak«ahetvorivetyartha÷/ ekasyaiva heto÷ vÃdina÷ sÃdhyavyÃpyatvÃbhimÃna÷/ prativÃdinastadabhÃvavyÃpyatvÃbhimÃna iti sapak«asatvÃdikamapyabhimÃna eveti dhyeyam/ evaæ pratij¤Ãdo«aæ nirÆpya hetudo«amÃha-- hetoriti// liÇgasyetyartha÷/ sÃmarthyeti// vyÃptisamucitadeÓav­ttitvarÆpasÃmarthyÃbhÃva ityartha÷/ anugatasÃmÃnyÃbhÃve vibhÃgÃyogÃtpaddhatyÃdyanuktamapi svayamÃha-- vyÃptÅti// anyathÃnupapattirÆpavyÃptiviraha ityartha÷/ sÃdhanasya sÃdhyÃbhÃvenevetyÃditrayamapi parai÷ kramÃdasÃdhÃraïÃnaikÃntikasÃdhÃraïÃnaikÃntikaviruddhaÓabdairgÅyate// --------------------------------------------------------------------------- 1. ptiriti - ga. rÃ. --------------------------------------------------------------------------- svÃtÃ-nuna-do«Ã÷) anumÃnado«avÃda÷ pu - 223. --------------------------------------------------------------------------- vyÃptigrahaïÃnÃnukÆlyaæ d­«ÂÃntado«a÷/ sa dvividha÷/ sÃdhyavaikalyaæ sÃdhanavaikalyaæ ceti/ tatra pramÃïavirodhÃkhya Ãdyo do«a÷ pratyak«ÃgamasÃdhÃraïa÷/ itarau tvanumÃnÃsÃdhÃraïau// uktaæ hi pramÃïalak«aïaÂÅkÃyÃm/ atra pratij¤Ãvirodha÷ sÃdhÃraïa÷/ itarau tvasÃdhÃraïÃviti/ na ca hetudo«avibhÃgasya nyÆnatÃ/ parÃbhimatÃ÷ savyabhicÃraviruddhavyÃpyatvÃsiddhyo avyÃptÃvantarbhÆtà iti bÃdhapratirodhau tu hetudo«Ãveva neti ÃÓrayÃsiddhivyadhikaraïÃsiddhÅ tu satyÃæ vyÃptau na do«Ãviti vak«yamÃïatvÃt/ siddhasÃdhanasya tu manmate svÃrthÃnumÃne 'do«atvÃt/ parÃrthÃnumÃne cÃsaÇgatÃvantarbhÃvÃt/ anukÆlatarkÃbhÃvasya pratikÆlatarkasya cÃvyÃptÃvantarbhÃvÃt/ upÃdherapi -- --------------------------------------------------------------------------- pratij¤Ãhetudo«au nirÆpya d­«ÂÃntado«amÃha-- vyÃptÅti// grahaïapadena pramÃgraha÷/ yasmin sati vyÃptirna pramÃtuæ Óakyate sa d­«ÂÃntado«a÷/ evaæ virodhatrayaæ nirÆpya tadvivekamÃha-- tatreti// pratij¤Ãhetud­«ÂÃntavirodhamadhye/ itarau tviti// hetud­«ÂÃntado«au/ nirÆpitavibhÃgasya phalaæ vaktumÃha-- na ceti// paroktÃnÃæ savyabhicÃra viruddhasatpratipak«abÃdhitÃnÃæ maïyÃdyuktÃnÃæ tadavÃntarabhedÃnÃæ ca bahÆnÃæ satvÃt/ te«Ãæ cehÃparigaïanÃditi bhÃva÷/ kuto na nyÆnatetyata Ãha-- parÃbhimatà iti// iti ÓabdadvayasyÃpyagretanetiÓabhdasyeva vak«yamÃïatvÃdityanenÃnvaya÷/ asabhaÇgatÃviti// virodhosaÇgatiÓceti dvÃvarthado«au/ tatra virodhasyaivÃtra prapa¤canaæ k­tam/ na tvasaÇgate÷/ --------------------------------------------------------------------------- pu - 224. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- satpratipak«e 'vyÃptau cÃntarbhÃvasyoktatvÃt/ vyarthaviÓe«aïà 1 deÓcÃdhikyentarbhÃvÃt// tasmÃdasiddhiravyÃptiÓceti dvÃveva hetudo«au // svÃbhimatÃnumÃnado«a÷ 2 // 21 // --------------------------------------------------------------------------- sà tvÃkÃÇk«Ãviraho 'saÇgatirityÃdinà paddhatyÃdau prapa¤citetÅha tyaktÃ/ i«ÂÃpatti÷ siddhasÃdhanatvÃdasaÇgatameveti pramÃïalak«aïÃdyukteriti bhÃva÷/ uktatvÃditi// upÃdherdÆ«akatÃbÅjauktiprastÃve uktatvÃdityartha÷// vyartheti// yadyapi,"viÓe«aïe, vaiyarthyamekÃsiddhau ca viÓi«ÂÃsiddhireva hi"iti bhaktipÃdÅyÃnuvyÃkhyÃnasudhÃyÃæ viÓe«aïavaiyarthye tu viÓi«Âasya vyÃpyatvÃbhÃvÃddo«atvamityuktam/ tathÃpi yadbÃdhikyÃntarbhÆtamevaitadityapyuktatvÃdevamuktamityado«a÷ // svÃbhimatÃnumÃnado«Ã÷ // 22 // --------------------------------------------------------------------------- atha svamate bÃdhÃdervyabhicÃrÃdyasaÇkara÷ // 22 // nanu pak«e sÃdhyÃbhÃvapramitidaÓÃyÃæ 3 heturapramita÷ pramito vÃ/ --------------------------------------------------------------------------- atha svamate bÃdhÃdervyÃbhicÃrÃsaÇkara÷ // 23 // pratij¤Ãdo«asya hetudo«ÃtpÃrthakyaæ yaduktaæ tadayuktam/ hetudo«ÃbhyÃæ asiddhyavyÃptibhyÃmeva saÇgrahasaæbhavÃditi bhÃvena -- "svavÃkyena virodhe 'pi naiva sÃdhakatÃæ vrajet"/ iti yuktipadÅyÃnuvyÃkhyÃnasudhoktaæ viv­ïvÃna Ãk«ipati -- nanviti// prabalapramÃïavirodhÃpek«ayoktaæ sÃdhyÃbhÃvapramitÅti/ pratirodhÃpek«ayà tu sÃdhyÃbhÃvaj¤ÃnadaÓÃyÃmiti dhyeyam/ --------------------------------------------------------------------------- 1.ïatvÃde-Âa.rÃ. 2.«Ã÷ -Âa.rÃ. 3.tatretyadhikam -Âa.rÃ. -------------------------------------------------------------------------- svate-bÃder-vyacÃ-dyaÇgara÷) anumÃdo«avÃda÷ pu - 225. --------------------------------------------------------------------------- Ãdye pramityasiddhi÷/ dvitÅye pak«a eva vyabhicÃro j¤Ãta iti kÊptena vyabhicÃrÃdinaiva du«ÂatvenÃsaÇkÅrïodÃharaïÃbhÃvÃtkiæ bÃdhapratirodhayorde«atvakalpanayeti cet na/ pak«advaye 'pi do«ÃbhÃvÃt// tathà hi -- ÃdyastÃvadastu/ pramityasiddhirhi karaïasÃmarthyavighaÂanadvÃrÃnumitipratibandhikÃ/ hetuvacanÃdhÅnopasthitikà ca/ bÃdhÃdistu sÃk«Ã 1 tpatibandhaka÷/ pratij¤ÃdhÅnopasthitikaÓca/ na cÃntaraÇge pÆrvopasthite pratyak«Ã 2 dau kÊpte ca - --------------------------------------------------------------------------- vyabhicÃro j¤Ãta iti// prabalapramÃïavirodhe vyabhicÃraj¤Ãnaæ niÓcayarÆpaæ, samabalavirodhapak«e tu saæÓayarÆpaæ dhyeyam/ ata eva j¤Ãta iti sÃmÃnyokti÷/ na ca pak«ÅyavyabhicÃrasandehonukÆla eva nÃnumÃnapratikÆla÷ tathÃtve 'numÃnamÃtrocchedÃpÃtteriti cenna/ svÃrasikavyabhicÃrasandehasyÃnukÆlatve 'pi pramÃïavirodhà 3 dyÃhitasandehasya pratikÆlatvÃt/ anyathà sandigdhopÃdhyodarado«atvÃpÃtÃditi bhÃva÷/ pak«advayepÅti// apramitatvapramititvarÆpapak«advaya ityartha÷// sÃmarthyeti// samucitadeÓasthatvarÆpasÃmarthavighaÂanadvÃretyartha÷/ anumitivi«ayÃbhÃvÃnavagÃhinastathaiva pratibandhakatvÃditi bhÃva÷// hetuvacaneti// pratij¤ÃmÃtreïa tadanupasthiteritibhÃva÷// pratij¤ÃdhÅneti//"pratij¤ÃmÃtreïÃsyasphuraïÃ"diti pramÃïalak«aïaÂÅkokteriti bhÃva÷/ --------------------------------------------------------------------------- 1.ttatprati -rÃ. 2. dik«u kÊ -Âa.rÃ. 3. dhÃddhyà -Âa. dhÃdÃhi -Âha. --------------------------------------------------------------------------- pu - 226. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- bÃdhÃdau 1 labdhe tadviparÅtasyÃsiddhatvasya pratÅk«Ã yuktÃ/ anyathocyamÃnagrÃhye nigrahe labdhepi uktagrahya÷ pratÅk«eta// dvitÅyo vÃstu/ heturhi sÃdhyÃbhÃvavÃrtÃnabhij¤ena j¤ÃnÃntareïa pak«e pramita÷ sÃdhyÃbhÃvastu hetuvÃrtÃnabhij¤ena bÃdhena/ heto÷ sÃdhyÃbhÃvasÃmÃnÃdhikaraïyarÆpavyabhicÃrastu na kenÃpi/ tadvi«ayakasya sÃdhyÃbhÃvavati heturiti j¤ÃnasyÃbhÃvÃt/ tathà ca bÃdhÃdyupasthitidaÓÃyÃæ sannapi vyabhicÃro na dhÅstha iti drÃgdhÅsthatvÃdvi«ayÃpahÃritvenotkaÂatvÃcca bÃdhÃdireva do«a÷/ yathà mÆko vaktetyÃdau pramÃïavirodhe satyapi drÃgdhÅstha÷ pratij¤Ãpadavirodha eva do«a÷/ yathà ca mÃtà vandhyà prameyatvÃdityatra vyabhacÃre satyapyutkaÂa÷ pratij¤Ãvirodha eva do«a÷/ astu và sÃdhyÃbhÃvavati pak«e heturiti viÓi«Âaj¤Ãnam/ tathÃpi pak«e sÃdhyaæ neti j¤ÃnÃæÓa÷ pak«e heturiti j¤ÃnÃæÓanirapek«a eva do«a÷/ --------------------------------------------------------------------------- treïÃsyasphuraïÃ"diti pramÃïalak«aïaÂÅkokteriti bhÃva÷// ucyamÃneti// mÆkohamityÃdau svakriyÃvirodha ucyamÃnagrÃhya pramÃïavirodha uktyanantaragrÃhyatvÃduktagrahya÷/ pÆrvaæ heto÷ sÃdhyÃbhÃvasÃmÃnÃdhikaraïyarÆpavyabhicÃro nopasthita ityupetya p­thagdo«atvaæ bÃdhÃderuktam/ idÃnÅæ vyabhicÃropasthitimabhyupetyÃpi p­thagdo«atvaæ bÃdhÃderÃha -- astu veti// --------------------------------------------------------------------------- 1.dau siddhe ta -Âa.rÃ. --------------------------------------------------------------------------- vÃpra-royo÷-praj¤Ã-dotva-sanam) anumÃdo«avÃda÷ pu - 227. --------------------------------------------------------------------------- vi«ayÃpahÃritvÃt/ pak«e heturiti j¤ÃnÃæÓastu pak«e sÃdhyaæ neti j¤ÃnÃæÓasÃpek«a eva do«a÷/ tannirapek«asya tasya guïatvÃt/ tathà ca yathà sÃdhÃraïye sapak«av­ttitve satyapi vipak«av­ttitvameva do«a÷ tathà pak«e hetuj¤Ãne satyapi prÃptÃprÃptavivekena pak«e sÃdhyÃbhÃvapramÃrÆpabÃdhÃdyaæÓa eva do«a÷// svamate bÃdhÃdarvyabhicÃrÃdya 1 saÇkara÷ // 22 // --------------------------------------------------------------------------- sÃdhÃraïa iti// pak«asapak«avipak«av­ttirÆpasÃdhÃraïÃnaikÃntika ityartha÷/ vipak«av­ttitvameveti// pak«asapak«av­ttitvasyÃnumityanukÆlatvena vipak«av­ttitvamÃtrasyaiva pratikÆlakatvena tasyaiva do«atÃyà hetvÃbhÃsagranthe maïyÃdÃvukteriti bhÃva÷// prÃptÃprÃpteti// do«atvena prÃpta sÃdhyÃbhÃvapramÃæÓa÷ do«atvenÃprÃpta÷ hetusatvapramÃæÓa÷ iti prÃptÃprÃptavivekenetyartha÷// svamate bÃdhÃdervabhicÃrà 2 saÇkara÷ // 23 // --------------------------------------------------------------------------- atha bÃdhapratirodhayo÷ pratij¤Ãdo«atvasamarthanam// kecittu bÃdhapratirodhau hetudo«ÃvityÃhu÷ / --------------------------------------------------------------------------- atha bÃdhapratirodhayo÷ pratij¤Ãdo«atvasamarthanam // 24 // nanvathÃpi bÃdhapratirodhayorasiddhyavyÃptirÆpahetudo«atvÃbhÃvepi bÃdhitavi«ayatvÃdirÆpaæ p­thageva hetudo«atvamastu tathaiva maïyÃdyukte÷ pratij¤Ãdo«atvaæ kathamityatastatsamarthayitumÃha -- kecitviti// tÃrkikÃdaya÷// --------------------------------------------------------------------------- 1.rÃsaæ -Âa.rÃ. 2.rasa - Âha.¬a. --------------------------------------------------------------------------- pu - 228. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- kuÂhÃre kuïÂhatvÃdido«ÃbhÃvepyÃkÃÓasya chedanÃyogyatvenaiva 1 chedÃnutpattivat, cak«urÃdau kÃcÃdido«ÃbhÃvepyatidÆratvÃtisÃmÅpyasamÃnÃbhihÃrasÃd­ÓyÃdyarthado«eïaiva pratyak«apramÃnutpattivta, agninà si¤ca 2 tÅtyÃdiÓabde nirabhidheyatvanyÆnatvÃdiÓabdado«ÃbhÃvepyayogyatvarÆpÃrthado«Ãdeva ÓÃbdapramÃnutpattivadanityo ghaÂa÷ prameyatvÃdityÃdau prameyado«ÃbhÃvepi hetudo«eïaiva du«Âatvavacca, sarvaæ tejo 'nu«ïaæ prameyatvÃdityÃdyanumÃne hetudo«ÃbhÃvepi pratij¤ÃtÃr 3 thasya pramÃïÃntaraviruddhatvena sÃdhanÃnarhatvarÆpaprameyado«eïaivÃnumÃnikapramÃnutpattervaktavyatvÃt// --------------------------------------------------------------------------- "virodhopi tridhaivasyÃtpratij¤ÃrthaviruddhatÃ/ liÇgarÃhityamavyÃpti" rityÃdiyuktipÃdÅyÃnuvyÃkhyÃnasudhoktaæ h­di k­tvà karaïasyÃdu«Âatvepyarthado«anibandhanakÃryÃnutpattisthale 4 do«asyaiva vÃcyatvÃditi sad­«ÂÃntamÃha-- kuÂhÃre 5 ti// samÃneti// k«ÅranÅrÃdau mëarÃÓima«yÃdau sÃd­ÓyasÆk«matvarÆpÃrthado«eïetyartha÷/ vijÃtÅyakaraïaæ sajÃtÅyapratyak«aÓabdarÆpakaraïaæ ca d­«ÂÃntÅk­tyÃntaraÇgÃnumÃnarÆpakaraïaæ ca d­«ÂÃntayati -- anitya iti// prameyeti// sÃdhyado«ÃbhÃvepÅtyartha÷/ hetudo«ÃbhÃvepÅti// sarvatejasa÷ pak«atayà tadanyasya vyabhicÃrasthalasyÃbhÃvena vyabhicÃrado«ÃbhÃvÃt asiddhyÃderanÃÓaÇkyatvÃditi bhÃva÷// --------------------------------------------------------------------------- 1.chidÃ- Âa.rÃ. 2.¤codityÃ-Âa.rÃ. 3.j¤Ãrthaæ -Âa.rÃ. 4.lertha -Âha. 5.ra i-Âa.¬a. --------------------------------------------------------------------------- vÃpra-royo÷-praj¤Ã-dotva-sanam) anumÃdo«avÃda÷ pu - 229. --------------------------------------------------------------------------- ki¤ca bÃdhapratirodhayoranumitigrÃhyaviruddhavi«ayatvena paramukhanirÅk«aïanirapek«atayà pratyak«ÃdÃvivÃnumÃnepi sÃk«ÃdevÃnumitirÆpaphalapratibandhakatve saæbhavati bakabandhanyÃyena karaïavaikalyasaæpÃdanadvÃrà phalapratibandhakakalpanamayuktam/ anyathà sÃd­ÓyÃdyarthado«eïaiva dÆ«ite pratyak«e kÃcÃdikaraïado«a÷ kalpyeta// --------------------------------------------------------------------------- nanu bÃdhasya pak«ani«Âhatvena pramitÃbhÃvapratiyogisÃdhakatve na rÆpeïa hetudo«atvoktÃvapyà 1 numÃnikapramÃnutpattiryukteti vÃdinaæ prati lak«aïaÂÅkoktarÅtyà do«Ãntaraæ cÃha -- ki¤ceti// pratyak«ÃdÃviti// pÅta÷ ÓaÇkha ityÃdipratyak«e Óveta÷ ÓaÇkha iti pratyak«asya yathà sÃk«ÃdgrÃhyaviruddhavi«ayakatvena pÅtatvapratyak«apratibandhakatvaæ, ghaÂosti, ghaÂo nÃstÅtyanayo÷ Óabdaj¤Ãnayoryathà viruddhavi«ayakatvena pratibadhyapratibandhakabhÃvastathetyartha÷// bakabandheti// kena citka¤citpratibandhopÃyaæ brÆhÅti p­«Âe vadati/ bakasya Óirasi navanÅte nihite satyÃtapena navanÅte dravÅbhÆte cak«u«ormadhye patite sati cak«u«ornimÅlanaæ yadà bakasya bhavati tadà tadbandhanaæ kÃryamiti/ tatra navanÅtanidhÃnadaÓÃyÃmeva bandhasaæbhave paÓcÃdbandhanopÃyo yathà vakrastathà vyÃptirÆpakaraïavaikalyasaæpÃnadvÃrà hetudo«atvakalpanamapi vakratvÃdayuktamityartha÷/ yadvà parÃmarÓarÆpakaraïe vyÃptivi«ayakatvavaikalyasaæpÃdanadvÃretyartha÷// --------------------------------------------------------------------------- 1. pyanumÃnatvÃttiryu - Âa. --------------------------------------------------------------------------- pu - 230. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- api ca yo hi yanni«Âhatayà j¤Ãta÷ sannanumitipratibandhaka÷ sa tasya do«a÷/ anyathà pratij¤ÃhÃnyÃdikamapi hetuhÃnyÃdikaæ syÃt/ nitya÷ Óabda÷ anitya iti pratij¤ÃÓritÃ÷ svavacanavirodhÃdaya÷ anityo varïa iti mÃmÃæsakaprayukta pratij¤ÃÓritÃpasiddhÃntÃdayaÓya hetudo«Ã÷ syu÷/ na ca bÃdhÃdirhetuni«Âhatayà j¤Ãtastatpratibandhaka÷/ pratij¤Ãnantaraæ hetÆpasthite÷ prÃgeva pratÅtena tenÃnumitipratibandhÃt// yadi ca pak«ani«Âhatvena pramitÃbhÃvapratiyogisÃdhakatvaæ bÃdha iti bÃdhasya hetuni«Âhatvena j¤Ãnaæ kalpyate/ --------------------------------------------------------------------------- gurutvÃnna hetudo«atvakalpanaæ yuktamityuktam/ kalpakÃbhÃvÃcca na hetudo«atvaæ yuktamiti sÃmÃnyanyÃyaæ vipak«abÃdhapÆrvamÃha-- api ceti// pratij¤eti// yena yadyathà pratij¤Ãtaæ tena tasya tathà parityÃga÷ pratij¤ÃhÃni÷, Ãdipadena pratij¤Ãntarapratij¤Ãvirodhapratij¤ÃsannyÃsÃdigraha÷/ pÆrvaæ Óabda ityaviÓi«Âatayokte sÃdhyabhÃge varïÃtmako nitya iti viÓe«aïaprak«epa÷ pratij¤antaram/ mitho vyÃghÃta÷ pratij¤Ãvirodha÷/ svoktÃpalÃpa÷ pratij¤ÃsannyÃsa÷/ pratij¤ÃhÃnyÃdinigrahasthÃnamapi tyaktapratij¤akatvÃdirÆpeïa hetuhÃnyÃdikaæ syÃdityartha÷/ hetudo«Ã÷ syuriti// viruddhapratij¤akatvÃdirÆpeïa hetuni«Âhatayeti bhÃva÷/ vyÃptiæ samarthya pak«e nÃstÅtyÃha -- na ceti// bÃdhakabhÃvÃcca na hetudo«atvakalpanaæ yuktamityÃha -- yadi ceti// yadvà bÃdhÃdirapi hetuni«Âhatvenaiva j¤Ãto do«o nÃnyatheti vÃdinaæ pratibÃdhakamÃha -- yadi ceti// --------------------------------------------------------------------------- vÃpra-royo÷-praj¤Ã-dotva-sanam) anumÃdo«avÃda÷ pu - 231. --------------------------------------------------------------------------- tarhi pak«ani«Âhatvena pramitÃbhÃvapratiyogisÃdha 1 katvamasiddhi÷ vyÃptirÃhitasÃdhaka 2 tvamavyÃptirityasiddhyavyÃptyerapi sÃdhyani«Âhatvena j¤Ãnaæ kalpyatÃm// api ca bÃdhÃdi÷ pratyak«ÃdisÃdhÃraïa÷/ hetvÃbhÃsatve tu hetvasÃdhÃraïado«atvaæ tantram/ anyathà manonavadhÃnÃdirapi hetvÃbhÃsa÷ syÃt// nanu sÃdhÃraïye 'pi j¤ÃyamÃnatvenÃnumitipratibandhakatayà mano 'navadhÃnÃdivilak«aïatvÃdbÃdhÃderhetvÃbhÃsatvamiti cenna/ tvanmate 'numitipratibandhakasÃdhyasiddhiæ prati vi«ayasya sÃdhyasyÃpi hetvÃbhÃsatvÃt// --------------------------------------------------------------------------- pratij¤Ãvirodha÷ sÃdhÃraïa÷ itarau tvasÃdhÃraïÃviti lak«aïaÂÅkÃsÆcitayuktyà ca hetudo«atvaæ nirÃha-- api ca bÃdhÃdiriti// pratirodha ÃdipadÃrtha÷/ tÃvatà kuto na hetudo«atetyata Ãha -- hetviti// anyatheti// pratyak«ÃdisÃdhÃraïado«asyÃpi hetvÃbhÃsatva ityartha÷ vai«amyamÃÓaÇkya nirÃha-- nanvityÃdinà // sÃdhÃyasyÃpÅti// sÃdhyasiddhe÷ pratibandhakatve sÃdhyasyÃpi j¤ÃyamÃnatayà pratibandhakatvÃditi bhÃva÷// bÃdhÃde÷ pratyak«ÃdisÃdhÃraïyamevÃsiddhaæ yena hetudo«atvaæ na syÃditi ÓaÇkate --nanviti// --------------------------------------------------------------------------- 1. dhanaka- rÃ. 2.dhanaka -rÃ. -------------------------------------------------------------------------- pu - 232. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- nanu pratyak«ÃdÃvutpannasya j¤Ãnasya bÃdhenÃpramÃïatvameva bodhyate diÇmohÃdau darÓanÃt 1 anumitau tÆtpattireva pratibadhyate ityasÃdhÃraïyamiti cenna/ 2 tathÃpi 3 ÓabdasyÃtyantÃsatyapi dhÅhetutvena 4 liÇgÃbhÃsasyÃpi taddhetutvÃvaÓyaæbhÃvÃt 5 matsÃdhÃraïyaparihÃrÃt/ vi«ayabÃdhe 'viÓi«Âe 6 ÓabdÃbhÃsa evÃsadarthabodhako na tu liÇgÃbhÃsa ityasya ca paribhëÃmÃtratvÃt/ d­Óyate ca bÃdhÃvatÃrÃnantaramapi tvadanumitamasadityanu 7 vÃda÷// kiæ ca ya÷ karaïasÃmarthyarÆpavyÃptipak«adharmatÃnyataravighaÂanarÆpa÷ sa eva hetvÃbhÃsa÷/ bÃdhÃdistu na tathÃ/ karaïÃsaæsparÓitvÃt// --------------------------------------------------------------------------- bÃdhena viparÅtaj¤Ãnenetyartha÷// utpattireveti// anumityutpattireva bÃdhena pratibadhyata ityartha÷/ utpattipratibandha evÃsiddha÷ yenÃsÃdhÃraïyaæ syÃdityÃha -- ÓabdÃbhÃsasyeti// ÓaÓavi«ÃïamastÅtyÃdivÃkyÃdgovi«ÃïamastÅti vÃkyÃdiva buddhyutpattervÃdivÃkyÃdasadarthakÃtprativÃdino bodhotpÃdanasya yogyatÃvÃde vyutpÃditatvÃditi bhÃva÷// nanu tatra bÃdhÃvatÃrÃnantaraæ ÓabdÃdavagatamasa 8 devetyanubhavÃdastu ÓabdÃbhÃsasyÃbodhakatvaæ na tu liÇgÃbhÃsasya/ tathÃnanubhavÃdityata Ãha -- d­Óyate ceti// karaïasaæsparÓitatvÃditi// --------------------------------------------------------------------------- 1.parok«ÃyÃæ ityadhikam -ga.Âa.rÃ. 2.tathÃpi iti na -ga.Âa.rÃ. 3.bdÃbhÃsasyÃ-ga.Âa.rÃ. 4.tvadarÓanena-ga.Âa.rÃ. 5.matsÃdhÃraïyÃparihÃrÃt iti na -ga.rÃ. 6.«Âepi -ga.Âa.rÃ. 7.nubhava÷-ga.Âa.rÃ. 8.dityanu-Âa. --------------------------------------------------------------------------- vÃpra-royo÷-praj¤Ã-dotva-sanam) anumÃdo«avÃda÷ pu - 233. --------------------------------------------------------------------------- tasmÃdbÃdhapratirodhau sÃdhanÃhetvarÆpapremeyado«atvÃt, sÃk«ÃdevÃnumitipratibandhakatvÃt, pratij¤Ãnantaraæ hetÆpasthitata÷ prÃgeva pratibhÃsÃt, pratyak«aÓabdasÃdhÃraïyÃt, karaïasÃmarthyÃvighaÂa 1 natvÃcca na hetudo«au/ kiæ tu pratij¤Ãdo«Ãviti// yà tu ÂÅkÃkÃrÅtyà -- "ad­«Âe vyabhicÃretu sÃdhakaæ taditisphuÂam/ j¤Ãyate sÃk«iïaivÃdvà mÃnabÃdhe na tadbhavet// ityanuvyÃkhyÃnas pratyak«abÃdhenÃnumÃnasya vyabhicÃro bhavatÅti vyÃkhyà sà vyÃptigrahaïadaÓÃbhiprÃyÃ/ tadà pratij¤ÃdivibhÃgÃbhÃvÃt/ anumitidaÓÃyÃæ tu bÃdho vi«ayÃpahÃreïa pratij¤Ã do«a eva/ anyathà pramÃïaviruddhÃrthapratij¤Ã pratij¤Ãvirodha iti pramÃïalak«aïavirodhÃt// yÃpi anuvyÃkhyÃne -- --------------------------------------------------------------------------- sÃdhyÃbhÃvapramÃyÃæ 2 karaïÃpratÅteriti bhÃva÷/ tasmÃdityetatprÃguktarÅtyà pa¤cadhà vyÃca«Âe -- sÃdhanÃnarhatvetyÃdinÃ// bhaktipÃdÅyasudhÃvirodha 3 mÃÓaÇkya tadabhiprÃyoktyà nirÃha-- yÃtviti// setyanvaya÷/ vyÃptigrahaïeti// vyÃptigrahaïasamaye 'vyÃpterutthÃpako bÃdha iti pak«astvi«yata eva"mÃnabÃdhe na tadbhavediti vak«yamÃïatvÃ"diti yuktipÃdÅyasudhokteriti bhÃva÷/ yuktipÃdÅyÃnuvyÃkhyÃnoktivirodha¤ca nirÃha -- yÃpÅti// tatra pratij¤Ãrthavirodha ityevoktÃvapi sudhÃyÃæ vak«yamÃïa-- --------------------------------------------------------------------------- 1.ÂakatvÃ-ga.Âa.rÃ. 2.yÃ÷ -ka.Âha. 3.rodhÃyÃÓa --¬a.Âha. --------------------------------------------------------------------------- pu - 234. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- "virodhopi tridhaiva syÃtpratij¤ÃrthaviruddhatÃ/ liÇgarÃhityamavyÃpti÷" iti bÃdhapratirodhayorasiddhyÃdinà saha hetudo«atvokti÷ sÃpi bÃdhÃdinaiva dÆ«ite vi«aye pravartamÃnasya hetorapyavi«ayav­ttitvaæ nÃma do«ostÅtyabhipretyaiva / na tu bÃdhÃdin vi«ayado«a iti// bÃdhapratirodhayo÷ pratij¤Ãdo«atvasamarthanam// 23 // --------------------------------------------------------------------------- vibhÃgÃnurodhena bÃdhapratirodhayorityanuvÃda÷/ ityabhipratyeti// tathai'vasudhÃyÃæ pratÅteriti bhÃva÷// bÃdhapratirodhayo÷ pratij¤Ãdo«atvasamarthanam// 24 // --------------------------------------------------------------------------- atha sÃdhyasÃdhanavaikalyayord­«ÂÃntado«atvasamarthanam // 24 // nanu sÃdhyavikalo d­«ÂÃnto vipak«a eveti tatra vartamÃno hetu÷ sapak«Ãntarav­ttau satyÃæ pak«atrayav­ttitvÃtsÃdhÃraïa÷/ --------------------------------------------------------------------------- atha sÃdhyasÃdhanavaikalyayord­«ÂÃntado«atvasamarthanam // 25 // sÃdhyavaikalyÃderhetudo«atvena 1 pÃrthakyaæ prÃguktamayuktamityÃÓaÇkya nirÃha -- nanvityÃdinà // --------------------------------------------------------------------------- 1.saægrahasaæbhavÃdd­«ÂÃntado«atvena ityadhikam -Âha.¬a. --------------------------------------------------------------------------- sÃmÃna-vailyayo-d­ntadotva-sanam) anumÃdo«avÃda÷ pu - 235. --------------------------------------------------------------------------- asatyÃæ tu sapak«av­ttau pak«avipak«ayoreva vartamÃnatvÃdviruddha÷/ sÃdhyadharmavati d­«ÂÃnte sÃdhanavikale heturvyÃpyatvÃsiddha iti d­«ÂÃntÃbhÃso hetvÃbhÃsÃntargata eveti cenna/ bÃdhÃde÷ pak«ÃÓritatayevÃvyÃptyÃderhetvÃÓritatayeva ca sÃdhyavaikalyÃderd­«ÂÃntÃÓritatayaiva pratibhÃsÃt/ pratibhÃsÃnusÃreïa codbhÃvyÃtvÃt/ udbhÃvyasya caiva vyutpÃdyatvÃt// ki¤copajÅvyatvenÃnumÃnÃÇgad­«ÂÃntado«eïaivÃnumÃne du«Âe kathaæ pi«Âape«akahetvÃbhÃsapratÅk«Ã/ anyathà bÃdhe pak«asyaiva vipak«atvÃt bÃdho vyabhicÃre ' 1 ntarbhÆta÷ syÃt/ savya 2 bhicÃraviruddhau 3 ca vyÃptihÅnatvÃvdyÃpyatvÃsiddhe 'ntarbhÆtau syÃtÃm/ asÃdhÃraïe ca sapak«asya sapak«asya sÃdhanavaikalyÃvaÓyaæbhÃvÃtsopi sÃdhanavaikalyentarbhÆta÷ syÃt/ --------------------------------------------------------------------------- "sÃdhyasÃdhanavaikalyaæ d­«ÂÃntasya viÓe«aïe"/ 4 iti bhaktipÃdÅyÃnuvyÃkhyÃnasudhoktarÅtyà d­«ÂÃntado«atvamupapÃdayati -- bÃdhÃderiti// nanu sÃdhyavaikalyÃdisthale vyabhicÃrÃderapi sÃmagrÅbalena spurasaïasaæbhavÃt vyabhicÃrÃdirapyudbhÃvya iti hetvÃbhÃsatvena vyutpÃdanaæ yuktamiti cettadÃpyupajÅvyatvÃdd­«ÂÃntado«a evetyÃha-- ki¤citi// vipak«e 'nekabÃdhakasatvà 5 cca d­«ÂÃntado«atvameva yuktamityÃha -- anyatheti// --------------------------------------------------------------------------- 1.rÃnta -ga.Âa.rÃ. 2.vyabhicà - ga.rÃ. 3.viruddhaucÃvyÃptyadhÅnatvÃt vyÃpyatvÃsiddhau antarbhÆ -Âa. viruddhau ca vyÃ-rÃ. 4.ityÃdi bha -Âha. 5.sadbhÃvÃcca -Âha. --------------------------------------------------------------------------- pu - 236. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- anupasaæhÃriïi ca d­«ÂÃntÃbhÃva ÃvaÓyaka iti sopi d­«ÂÃntÃbhÃsentarbhÆta÷ syÃt// ki¤ca jÅvaccharÅrajÃtaæ sÃtmakaæ prÃïÃdimatvÃt ghaÂavadityatra Óabdo 'bhidheya÷ prameyatvÃvdyatirekeïa ghaÂavadityatra ca krameïa vyatirekavyÃpteranvayavyÃpteÓca satvena hetudo«ÃbhÃvepi dhÆmÃnumÃnepi h­de d­«ÂÃntite hetudo«ÃbhÃvepi d­«ÂÃnto du«Âa iti taddo«a÷ p­thageva/ tatrÃpyanupadarÓitavyÃptikatvÃvdyÃpyatvÃsiddhireveti cenna/ tathÃpyathado«ÃbhÃvÃt/ tatraiva mÃhanase d­«ÂÃntite vyÃpyatvÃsiddhirneti tasyÃnityado«atvÃpÃtÃcca / h­de d­«ÂÃntitepi yatra dhÆmastatrÃgniriti pÆrvabhÃgena vyÃpterupadarÓitatvÃcca// --------------------------------------------------------------------------- hetudo«asÃÇkaryamÃtreïa hetudo«atva ityartha÷/ anupasaæhÃriïiceti// savyabhicÃbhedabhinne sarvamanityaæ kÃryatvÃdityÃdÃvityartha÷/ hetudo«ÃsaæÇkÅrïatvÃcca d­«ÂÃntado«a÷ p­thagityÃha-- ki¤ca jÅvaccharÅreti// sapak«Ãntare vartamÃnasya sÃdhanasya d­«ÂÃntÅk­te"sapak«e v­ttau hetvÃbhÃvasatvÃnupapatteÓce"ti paddhatyuktamÃha -- dhÆmeti// hetudo«asÃÇkaryamÃÓaÇkate -- tatrÃpÅti// tatraiveti// dhÆmÃnumÃna evetyartha÷/ tasyÃ÷ vyÃpyatvÃsiddhe÷/ upadarÓitavyÃptikatvadaÓÃyÃæ vyÃpyatvÃsiddhiÓaÇkÃpi netyÃha-- h­da iti// nanvastvevaæ sÃdhyavaikalyÃderd­«ÂÃntado«atvaæ tathÃpi d­«ÂÃntado«o dvividha ityayuktaæ tasyÃnekavidhatvÃdityata Ãha-- ubhayeti// sudhoktamevÃha-- ekavaikalyenaiveti// --------------------------------------------------------------------------- 1.ricetyuktasavyabhicà -Âha. --------------------------------------------------------------------------- sÃsÃna-vailyayo-hantadotva-sanam) anumÃdo«avÃda÷ pu - 237. --------------------------------------------------------------------------- ubhayavaikalyaæ tu na p­thagdo«a÷/ ekavaikalyenaiva du«Âatvasiddhe 1 ritaravaikalyasya vaiyarthyÃt/ saæbhavamÃtreïa p­thagvacane anaikÃntikakÃlÃtÅtatvaæ asiddhakÃlÃtÅtatvamityÃdyapi hetvÃbhÃsÃntaraæ syÃt/ ÃÓrayahÅnatvÃvyÃptyabhidhÃnÃdyudÃharaïÃbhÃsasyÃntarbhÃva÷ paddhatyÃdau d­«Âavya÷// yà tu"sÃdhyasya sÃdhanasya vÃnanugamo d­«ÂÃntavirodha"iti pramÃïalak«aïavyÃkhyÃvasare ÂÅkÃkÃrÅyÃ"ubhayorveti grÃhya"mityukti÷ sà yathà mano 'nityaæ mÆrtatvÃtparamÃïuvat karmavat ityatra krameïa sÃdhyavaikalyaæ sÃdhanavaikalyaæ ca do«a÷ tathà gaganavadityÃdau ubhayavaikalyÃkhyau do«au sta ityabhipretyaiva/ na tÆbhavaikalya 2 dÆ«aïasya p­thagdo«atvamityabhipretya/ anyathaikekavaikalyena d­«ÂÃntasya du«Âatve samuditakalpanÃvaiyarthyÃdityÃdi-- --------------------------------------------------------------------------- nanvathÃpi d­«ÂÃntarÆpÃÓrayÃsiddhivyÃptyanabhidhanaviparÅtavyÃptyabhidhÃnÃdÅnÃæ d­«ÂÃntado«ÃïÃæ kÃæ gatirityata Ãha-- ÃÓrayahÅnatveti// Ãdipadena pramÃïalak«aïaÂÅkà grÃhyÃ/ ubhayavaikalyasyÃpi do«atvena lak«aïaÂÅkÃyÃmuktatvapratÅte÷ tadvirodhamÃÓaÇkyanirÃha-- 3 yÃtviti// --------------------------------------------------------------------------- 1.ddho ita- ga.Âa.rÃ. 2.lyarÆpeïaikado«atvami-ga.rÃ. 3.Çkyà -¬a. --------------------------------------------------------------------------- pu - 238. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- sudha 1 yobhayavaikalyaæ na p­thaggaïanÅyamati 2 pramÃïapaddhatyà ca virodhÃt// sÃdhyasÃdhanavaikalyayord­«ÂÃntado«atvasamarthanam// 24 // --------------------------------------------------------------------------- sudhayeti // bhaktipÃdÅya sudhayetyartha÷ // sÃdhyasÃdhanavaikalyayord­«ÂÃntado«atvasamarthanam // 25 // --------------------------------------------------------------------------- athÃÓrayÃsiddherde«atvabhaÇga÷ // 25 // ÃÓrayÃsiddhistu na do«a÷/ tathà hi -- na tÃvadÃÓrayÃsiddhatvaæ anityo ghaÂa÷ kÃryatvÃt -- --------------------------------------------------------------------------- athÃÓrayÃsiddherde«atvabhaÇga÷ // 26 // nanu yaduktamasiddhiravyÃptiriti dvÃveva hetudo«Ãviti tadayuktam/ ÃÓrayÃsiddhatvÃtprasiddhasÃdhyakatvavyadhikaraïÃsiddhatvarÆpahetudo«ÃïÃæ bhÃvÃdityata÷"ÃÓrayasÃdhyavyadhikaraïÃsiddhayo na dÆ«aïam"ityÃdipramÃïalak«aïataÂÂÅkÃdyuktarÅtyÃÓrayÃsiddhatvÃderado«atvaæ vyutpÃdayitukÃma ÃÓrayÃsiddhatvÃæÓe tÃvaduktamÃha -- ÃÓrayÃsiddhistviti// tatkimÃÓrayÃsiddhatvaæ siddhasÃdhakatvaæ và pak«Åk­tÃkÃreïÃsatvaæ và abhÃvÃÓrayatvaæ và 3 asadÃÓrayatvaæ và asadÃÓrayakatvaæ và Ãdyatrayaæ tÃvannayuktamiti nirÃkaroti-- na tÃvaditi, nÃpi svarïamaya iti, nÃpyatyantÃbhÃveti ca granthena// --------------------------------------------------------------------------- 1.dhÃyÃæ -ga.Âa.rÃ. 2.pramÃïapadaæ na -ga.Âa.rÃ. 3.asadÃÓrayatvaæ và iti nÃsti -Âha. asadÃÓrayakatvaæ và iti na -¬a. --------------------------------------------------------------------------- ÃyÃddhe÷dotvabhaÇga÷) anumÃdo«avÃda÷ pu - 239. --------------------------------------------------------------------------- ghaÂavadityÃdÃviva siddhasÃdhakatvaæ tatra sandehagarbhitapak«atvÃbhÃvena pak«arÆpÃÓrayÃbhÃvÃditi yuktam/ sandehÃbhÃvepi 1 pak«atÃyà uktatvÃt/ tasya manmatepyasaÇga 2 tatvÃntarbhÃveïa do«atvÃt// nÃpi svarïamayodriragnimÃnityÃdÃviva pak«aviÓe«aïÃbhÃvena pak«Åk­tÃkÃreïÃsatvaæ tasya manmate 'pi bÃdhÃntarbhÃveïa 3 do«atvÃt// nÃpyatyantÃbhÃvaÓraya 4 katvam abhÃvasya tucchatvena pratibandhakÃbhÃve 5 kÃraïatvasyevÃbhÃve ÃÓrayatvasyÃpyabhÃvÃt atyantÃbhÃvasyÃprÃmÃïikapratiyogikatvenÃprÃmÃïikatvÃcceti yuktam/ atyantÃbhÃvapratiyogina eva tucchatvenÃbhÃvasyÃtucchatvÃt/ --------------------------------------------------------------------------- na tÃvadityasya yuktamityanvaya÷/ siddhasÃdhakasya kathamÃÓrayÃsiddhatvamityato dÆ«aïasaukaryÃyÃha -- tatreti// uktatvÃditi// pak«alak«aïoktiprastÃve sÃdhya 6 dharmaviÓi«Âa÷ pak«a ityuktatvÃdityartha÷/ do«atvÃditi// parÃrthÃnumÃne 'saÇgatirÆpanigrahasthÃnÃntarbhÆtatvena do«atvasya svÃbhimatÃnumÃnado«oktiprastÃve kathitatvÃditi bhÃva÷// pak«aviÓe«aïÃbhÃveneti// ÃÓrayaviÓe«aïÃsiddhyà cÃÓrayÃsiddhirasaækÅrïeti maïyukteriti bhÃva÷// bÃdhÃntarbhÃveneti// pak«atadviÓe«aïasÃdhyatadviÓe«aïÃdibÃdhabhedena bÃdhasyonakavidhatvÃtpak«aviÓe«aïabÃdhe 7 ntarbhÃva iti bhÃva÷// nÃpÅti// yuktamityanvaya÷// abhÃvapak«akatve ÃÓrayÃsiddhatvaæ heto÷ kuta ityata Ãha -- abhÃvasyeti// aprÃmÃïikatvÃcceti// tathà ca tasya kataæ pak«atvenÃnumÃnapramÃïavi«ayatetyartha÷/ --------------------------------------------------------------------------- 1.apipadaæ na -ga.Âa.rÃ. 2.Çgatyanta- ka.ga.Âa.rÃ. 3.vena do -ka.ga.Âa.rÃ. 4.yakatvaæ -ka.ga.rÃ. 5.kÃraïatvÃÓrayatvÃbhÃve -ka. ve ÃÓraya -Âha. 6.dharmapadaæ na -Âha.¬a. 7. ntarbhavatÅti -Âha. --------------------------------------------------------------------------- pu - 240. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- pratibandhakÃbhÃvasyà 1 pyanyathÃsiddhyaivÃkÃraïatvÃt/ aprÃmÃïikatvasya prÃmÃïikÃtyantÃbhÃvapratiyogitvarÆpatvena hetorviruddhatvÃcca/ tasyÃpyabhÃvatvÃprÃmÃïika 2 pratiyogikatvÃdidharmÃÓrayatvÃcca/ taduktam/"na cÃtyantÃbhÃvo 'pi sarvadharmarahita"iti// kintu vandhyÃsuto na vaktà acetanatvÃdityÃdÃvivÃsadÃÓrayatvÃt/ tasya tu do«atvaæ kimasato nirdharmakatvena, --------------------------------------------------------------------------- kathaæ tarhi pratibandhakÃbhÃvasya kÃraïatvaæ netyuktaæ dvitÅyaparicchede ityatastasyÃsatvÃdakÃraïatvaæ na bhavatÅtyÃha -- pratibandhaketi// dvitÅyo heturayukta ityÃha -- aprÃmÃïikatvasyeti// atyantÃbhÃvoprÃmÃïika÷ aprÃmÃïikapratiyogikatvÃdityuktirayuktà 3 aprÃmÃïikapratiyogikatvÃdityasyatu 4 prÃmÃïikÃtyantÃbhÃvapratiyogÅ ya÷ tatpratiyogikatvÃdityartha÷/ tathà cÃtyantÃbhÃvopÃmÃïika iti yatsÃdhyaæ tadabhÃvena prÃmÃïikatvenÃprÃmÃïikapratiyogikatvÃditiheturvyÃpta iti kathaæ na viruddhahetvÃbhÃsa ityartha÷/ tasyÃpÅti// tathÃcÃÓrayatvasyaivÃbhÃvÃditi vyÃhatamiti bhÃva÷// taduktamiti// pramÃïalak«aïe// evaæ pak«atraye niraste paÓnapÆrvaæ caturthamavaÓe«ayati -- kintviti// --------------------------------------------------------------------------- 1.apipadaæ na -ga.Âa. 2.katvapra -ga.rÃ. 3.aprÃmÃïika ityasya prÃmÃïikÃtyantÃbhÃvapratiyogÅtyartha÷ - Âa. 4.sya prà - ¬a. --------------------------------------------------------------------------- ÃyÃddhe-dotvabhaÇga÷) anumÃdo«avÃda÷ pu - 241. --------------------------------------------------------------------------- sÃdhyadharmÃnÃÓrayatvena bÃdhÃt sÃdhanÃbhÃvenÃsiddhervà pratÅtyavi«ayatvena vidhini«edharÆpasakalavyavahÃrÃbhÃjanatvÃdvà 1 aprÃmÃïikatvena pramÃïÃnaÇgatvÃdvà tasyÃdo«atve 'tiprasaÇgÃdà niradhikaraïayordharmayorniyatasÃmÃnÃdhikaraïyarÆpavyÃptyabhÃvÃdvÃ// nÃdyau/ asati tvaduktayo÷ sÃdhyasÃdhanadharmÃnÃÓrayatvarÆpayo÷ sÃdhyayornirdhamakatvarÆpasya sÃdhanasya cÃsaæbhavena tavÃpi bÃdhÃdiprasaÇgÃt/ tvaduktadharmÃïÃmabhÃvarÆpatvÃttatra saæbhe 2 ca tata eva maduktÃvakt­tvÃcetanatvÃderapi saæbhavÃt/ bhÃvarÆpÃïÃæ tu mayÃpyanaÇgÅkÃrÃt// yadi ca sÃdhyadharmà 3 dyabhÃvÃdyÃÓrayatvÃbhÃve 'pi -- --------------------------------------------------------------------------- "do«o vyÃhatirevÃsti n­Ó­ÇgÃstitvasÃdhana" ityÃdibhaktipÃdÅyÃnuvyÃkhyÃnÃvataraïaprastÃve sudhÃyÃæ vikalpirÅtyà «o¬hà vikalpayati -- kimityÃdinÃ// bÃdhÃdityÃdipa¤camyantÃnÃæ do«atvamityanenÃnvaya÷// dharmayoriti// sÃdhyasÃdhanarÆpadharmayorityartha÷/ nÃdyÃviti// sÃdhyaæ nÃsti sÃdhanaæ nÃstÅti kalpÃvityartha÷/ bÃdhÃdÅtyÃdipadenÃsiddhigraha÷// tvaduktadharmÃïÃmiti// sÃdhyadharmÃnÃÓrayatvasÃdhanadharmÃnÃÓrayatvanirdharmakatvarÆpadharmÃïÃmityartha÷/ tatreti// vandhyÃsutÃdÃvasatÅtyartha÷/ etenetyuktaæ vyanakti -- --------------------------------------------------------------------------- 1.apramÃïatvenÃnÃÇgatvÃdvà -Âa. 2.aprÃmÃïikatvÃdvà -rÃ. 2.vena tata -ka.ga. 3.Ãdipadaæ na -ka.ga.Âa.rÃ. --------------------------------------------------------------------------- pu - 242. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- sÃdhyadharmÃdyanÃÓrayatvasya satvÃttava na bÃdhÃdi÷ 1 tarhi vakt­tvÃbhÃvà 2 ÓrayatvÃbhÃve 'pi vakt­tvà 3 nÃÓrayatvasya satvÃnmamÃpi na bÃdhÃdi// etenÃsatvÃdeva vakt­tvÃdivadavakt­tvÃdikamapi neti bÃdhÃdÅti nirastam/ vandhyÃsutaviÓi«Âasya vakt­tvasyÃbhÃvaæ prati vandhyÃsutÃsatvasya sÃdhakatvenÃbÃdhakatvÃt/ viÓe«aïaviÓe«yayorabhÃve viÓi«ÂÃbhÃvadÃr¬hyÃt/ tata eva prÃmÃïikatva 4 vadaprÃmÃïikatvasyÃpyabhÃvÃpÃtÃcca// nanvaprÃmÃïikatvÃdikamasatvÃnuguïaæ tadabhÃve prÃmÃïikatvena 5 satvÃpÃtÃditi cet/ samaæ prak­te 'pi avakt­tvÃbhÃve vakt­tvena satvÃpÃtÃt// ki¤ca vakt­tvavadakt­tvasyÃbhÃve bÃdhavadabÃdhopi syÃt/ --------------------------------------------------------------------------- vandhyeti// kathaæ sÃdhakatvamityata Ãha-- viÓe«aïeti// vandhyÃsuta 3 rÆpaviÓe«aïasya vakt­tvarÆviÓe«as cÃbhÃva ityartha÷/ tata eveti// asatvÃdevetyartha÷/ samamityuktaæ vyanakti -- avakt­tveti// avaktat­tvavaditi// avakt­tvasyevetyartha÷/ vandhyÃsuto na vaktÃcetanatvÃdityatrÃvakt­tvarÆpasÃdhyadharmÃbhÃvÃdbÃdha ityuktaæ tvayÃ, mayà avakt­tvÃbhÃve vakt­tvaæ syÃdityuktamÃ/ vakt­tvamapi na cettarhi avakt­tvaæ neti k­tvà bÃdha iti tvayocyate tatà tadabhÃvarÆpavakt­tvamapi netyabÃdhopi syÃdityartha÷/ --------------------------------------------------------------------------- 1.di -ga.rÃ. 'di'iti Óodhitam-Âa. 2.vÃdyÃÓra -ga.rÃ. 3.tvÃdyanà -ga.Âa.rÃ. 4.vadaprÃmÃïikateti nÃsti-ka.ga.Âa.rÃ. 5.nÃsatvÃbhÃvÃpà -rÃ. 6.tatvarÆ -Âha. 7.apipadaæ adhikaæ -ga.Âa.rÃ. --------------------------------------------------------------------------- ÃyÃddhe÷-dotva-bhaÇga÷) anumÃdo«avÃda÷ pu - 243. --------------------------------------------------------------------------- api ca tvaduktavakt­tvÃvakt­tvobhayÃbhÃvarÆpaæ sÃdhyamasatvarÆpaæ sÃdhanaæ ca na syÃditi tavÃpi bÃdhÃdi syÃt/ nanvaprÃmÃïikatvÃdikaæ pratyasato nÃÓrayatve 'pi aprÃmÃïikatvÃdike tadÃÓritatvaæ và asatyeva tajj¤ÃnahetubhÆtaj¤Ãnavi«ayatvaviÓe«arÆpaæ nirÆpakatvaæ và yuktam ÃtÅtÃdau vi«ayatva 1 rÆpadharmÃbhÃvepi tajj¤Ãne ta 2 dvi«ayakatvadarÓanÃt/ ÓuktirÆpyatÃdÃtmyÃdau pratÅtamÃtreïa nirÆpakatvadarÓanÃcceti cet/ samaæ prak­tepi// --------------------------------------------------------------------------- asadÃÓrayasthale bÃdhÃsiddhyorudbhÃvanaæ svavyÃhataæ cetyÃha-- api ca tvaduktamiti/ vandhyÃsute vakt­tvavadavakt­tvamapi nÃsti asatvÃdeveti tvaduktamityartha÷/ na syÃditi// asatvÃditi tvaduktahetoreveti bhÃva÷// bÃdhÃdÅti// bÃdhÃsiddhÅ syÃtÃmityartha÷ 3 // paramukhena samÃdhiæ vÃcayitvà sÃmyenottaramÃha -- nanvityÃdinÃ// etajj¤Ãneti// aprÃmÃïikatvÃdikaæ prati asat ÃÓraya iti nirÆpaktavamasti/ nirÆpakatvaæ ca nirÆpyaj¤ÃnahetubhÆtaj¤Ãnavi«ayatvamityartha÷/ ghaÂÃdivyavahÃraæ prati nirÆpakaghaÂÃdini«ÂhanirÆpakatvavyÃv­tyarthaæ viÓe«arÆpamityuktam/ ke«Ã¤cidÃÓrayÃbhÃve asatvameva d­«Âamiti kathamÃÓrayÃbhÃve dharmÃïÃæ satvamityata÷ svabhÃva evÃya dharmÃïÃmiti bhÃvena sudhoktamevÃha-- vicitrà hÅtyÃdinÃ// --------------------------------------------------------------------------- 1.tvapratiyogitvarÆ -ga.Âha.rÃ. 2.dabhÃve ca vi«ayitvasya tatpratiyogikatvasya cada -ga.Âa.rÃ. 3.ghaÂÃdivyavahÃraæ prati nirÆpakaghaÂÃdini«ÂhanirÆpakatvavyÃv­ttyarthaæ viÓe«arÆpamityapi ityadhikam -Âha. --------------------------------------------------------------------------- pu - 244. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- vicitrà hi dharmÃ÷/ kecidÃÓritÃ÷/ yathà rÆpÃdaya÷/ kecinyÃÓrità anyonapara¤jakÃ÷/ yathà j¤ÃnÃdayo ghaÂÃdÅnÃm/ kecidanÃÓritÃ÷/ yathÃsatvÃdaya÷ ÓaÓaÓraÇgamasadityabÃdhitapratÅte÷/ anyathà tasyÃsatvÃsiddhe÷// kiæ ca tvanmate bhÆtalaghaÂÃbhÃvayorapi saæbandho na saæyogÃdi÷ nÃpyÆrdhvÃdharÅbhÃvÃdi÷/ kintu nirÆpyasyÃbhÃvasya svarÆpameva/ na tu nirÆpakasyÃdhikaraïasyobhayorvà svarÆpam/ 1 ghaÂatajj¤Ãnayo÷ sambandhasya nirÆpyaj¤ÃnamÃtrasvarÆpatvadarÓanÃt/ --------------------------------------------------------------------------- nanu vandhyÃsatu vakt­tvÃbhÃvarÆpasÃdhyÃsaæbandho na vandhyÃsutasatvaæ vinopapadyata iti kathaæ tatrÃcetanatvahetunà sÃdhyasambandha÷ sidhyedityato 'bhÃvasvarÆpameva tatra saæmbandha iti d­«ÂÃntapÆrvamÃha -- ki¤ca tvanmata iti// saæyogÃdi÷ samavÃya ÃdipadÃrtha÷/ dravyatvÃdirÆpatvÃbhÃvÃditi bhÃva÷/ nÃpÅti// ghaÂÃdi 2 mÆrtatvÃbhÃvÃditi bhÃva÷/ natu nirÆpakasyeti// tathÃtve bhÆtalollekhyapi j¤ÃnamabhÃvollekhi syÃditi bhÃva÷// ubhayorveti// anekatvÃpatte÷ bhÆtaladhiyobhÃvÃnullekhitvÃcceti bhÃva÷/ abhÃvasya svarÆpamevetyatra hetumÃha-- ghaÂasyeti// yadvà abhÃvasvarÆpamevetyatra natvityÃdinoktasÃdhyadvaye ca hetumÃha -- ghaÂasyeti// nÃyamiti// vakt­tvÃbhÃvasambandha ityartha÷// --------------------------------------------------------------------------- 1.ghaÂasya svaj¤ÃnasvÃbhÃvÃbhyÃæ saæbandhasya nirÆpyaj¤ÃnÃbhÃvasvarÆpamÃtratvadarÓanÃt - ga.Âa.rÃ. 2. divanmÆrta -Âha.¬a. --------------------------------------------------------------------------- ÃyÃdve÷-dotva-bhaÇga÷) anumÃdo«avÃda÷ pu - 245. --------------------------------------------------------------------------- evaæ vandhyÃsutavakt­tvÃbhÃvayorapyabhÃvasvarÆpameva saæbandha iti nÃyamadhikaraïasatvÃpek«a÷// manmate 'pi bhÆtalaghaÂÃbhÃvayoriva vandhyÃsutavakt­tvÃbhÃvayorapi saæyogÃdyanyo 'bhÃvamÃtrÃÓrita÷ saæbandho nÃdhikaraïasatvÃpek«a÷/ atÅtatajj¤Ãnayo 1 rasattajj¤Ãnayo÷ 2 ÓuktirÆpyatÃdÃtmyatadabhÃvayoratÅte 3 vartamÃnaæ 4 nÃstÅtyabÃdhita 5 pratÅtyà atÅtavartamÃnÃbhÃvayo÷ ÓaÓaÓraÇgamasa 6 dityabÃdhitapratÅtyà ÓaÓaÓraÇgasatvÃbhÃvayo÷ sambandhe nirÆpyaj¤ÃnÃbhÃvÃdisvarÆpamÃtrÃÓritatvadarÓanÃt/ tadvadacetanatvÃ- --------------------------------------------------------------------------- nanvevamapi bhavanmate satvÃpek«a÷ syÃdityata Ãha-- manmatepÅti// abhÃvamÃtrÃÓrita ityatra hetumÃha-- atÅteti// «a«ÂhÅdvivacanÃntÃnÃæ «aïïÃæ sambandha ityanenÃnvaya÷/ evaæ vandhyÃsuto na vaktà acetanatvÃdityatra bÃdhado«aæ nirasyÃsiddhyÃdi nirÃha-- tadvaditi// aprÃmÃïikatvÃderiva/ tasyà yathà asadÃÓritatvÃdikamucyate tathetyartha÷/ --------------------------------------------------------------------------- 1.ratÅtardhvaæsayorasa - ga.Âa.rÃ. 2.ÓaÓaÓraÇgamasadityabÃdhitapratÅte÷ ÓaÓaÓraÇgasatvÃbhÃvayo÷ atÅta - Âa. 3.teva -ka.ga.Âa.rÃ. 4.natvaæ nÃ-Âa.rÃ. 5.tapratÅteratÅtavartamÃnatvÃbhÃvayo÷ ÓuktirÆpyatÃdÃtmyÃbhÃvayorabhÃvamÃtrÃÓrita-Âa. 6.tvadyabhà - ga. --------------------------------------------------------------------------- pu - 246. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- derasatvÃderasadÃÓritatvasya và tannirÆpyasvabhÃvatvarÆpasvarÆpasambandhasya và abhÃvamÃtrÃÓritasya sambandhÃntarasya vÃsiddhyÃdiÓabdÃrthatvÃnnÃsiddhyÃdi// na t­tÅya÷/ pratÅtyavi«aya iti pratÅtivi«ayatvavam sakalavyavahÃrÃbhÃjanamiti vyavahÃravi«ayatvavacca na vaktetyÃdipratÅtivi«ayatvavyavahÃrabhÃjanatvayorapi saæbhavÃt/ vist­taæ caitannyÃyÃm­te// ki¤ca sakalavyavahÃrÃbhÃjanatve tava maunaæ syÃt/ na cÃprÃmÃïikerthe vÃvadÆkatvÃdapi mÆkatvameva varamiti vÃcyam/ vandhyÃsutasyÃprÃïikatvepi tadaprÃmÃïikatvasyeva tadavakt­tvasyÃpiprÃmÃïikatvÃt/ --------------------------------------------------------------------------- abhÃvamÃtreti// cetanatvÃbhÃvamÃtretyartha÷/ siddhyÃdipadÃrthatvÃditipadaccheda÷/ Ãdipadena 1 bÃdhagraha÷/ pratÅtyavi«ayatvena vidhini«edharÆpasakalavyavahÃrÃbhÃjanatvÃdveti pak«aæ nirÃha-- na t­tÅya iti// nyÃyÃm­ta iti// asatopi sÃdhyasÃdhanadharmÃÓrayatvÃdikamastÅtyetat mithyÃtvaniruktibhaÇge asata÷ pratiyogitvasamarthanavÃde ceti bhÃva÷/ tavamaunamiti// vandhyÃsuto na vaktà acetanatvÃdityÃdÃvasmÃbhirukte sati tatra pratyuttaraæ na 2 Óakyaæ syÃditibhÃva÷// satyamevamavakt­tvasyÃprÃmÃïikatve mÆkatvameva varamiti bhëaïaæ na caitadaprÃmÃïimityÃha -- vandhyÃsutasyeti// aprÃmÃïikasaæbandhina÷ kathaæ prÃmÃïikaktamityato d­«ÂÃntokti÷/ --------------------------------------------------------------------------- 1.na pak«adharmatÃdigrahani - Âa. 2.vÃcyam syà - ¬a. --------------------------------------------------------------------------- ÃyÃdve-dotva-bhaÇga÷) anumÃdo«avÃda÷ pu - 247. --------------------------------------------------------------------------- aprÃmÃïitakerthe ityuktvà punarmÆkatvoktau, mÆkatvavidhauca vyÃghÃtÃcca/ aprÃmÃïikamasadÃÓrayakatvaæ ni«eddhuæ 1 prakamya vyÃghÃtodbhÃvane 'pratibhayà madhye mÆkÅbhÃvÃdapi ÃdÃveva mÆkÆbhÃvasya varatvena maduktÃsadÃÓrayatvanirÃsÃsiddheÓca// na caturtha÷/ asanna pramÃïÃÇgaæ aprÃmÃïikatvÃditi pramÃïà 2 ÇgatvÃt na vaktà acetanatvÃditi pramÃïÃÇgatvasyÃpi sambhavÃt// --------------------------------------------------------------------------- svakriyÃvirodhaæ cÃha -- aprÃmÃïikerthe iti// punarmÆkatvoktau vyÃghÃtÃdityanvaya÷/ prakÃrÃntereïÃpi vyÃhatimÃha -- vidhini«edheti// asadÃÓrayatvamiti// asata÷ sÃdhanÃÓrayatvamiti và sÃdhyasÃdhanayorasadÃÓrayatvaæ và aprÃmÃïikamiti ni«eddhumupakramya vartamÃnasya tava pratÅtyavi«aÓaya iti pratÅtivi«ayatvavadityÃdinÃsmÃbhirvyÃghÃtodbhÃvane k­te sati pratyuttarÃparisphÆrtirÆpÃpratibhayà kathÃmadhye mÆkÅbhÃvÃdapi kathopakrama eva mÆkÅbhÃvasya varatvenetyartha÷// asatoprÃmÃïikatvena pramÃïÃnaÇgatvÃdvÃsadÃÓrayatvaæ do«a iti pak«aæ nirÃha-- na caturtha iti// asadÃÓratvasyÃdo«atve 'tiprasaÇgÃditi pak«aæ nirÃha -- na pa¤cama iti // --------------------------------------------------------------------------- 1.ddhumupaka -ka.ga.Âa. 2.ïÃnaÇga-ga.Âa.rÃ. --------------------------------------------------------------------------- pu - 248. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- na pa¤cama÷/ bÃdhÃdihÅnasya vandhyÃsuto na vaktetyÃde÷ saddhetutvena ÓaÓaÓraÇgamasti Ó­ÇgatvÃt vandhyÃsuto vaktà satatvÃdityÃderasaddhetoÓca bÃdhÃsiddhyÃdinaiva du«Âatvena cÃtiprasaÇgabhÃvÃt/ sutatvÃbhÃvepi vandhyÃsuto na vaktetyÃdau pak«Åkaraïaæ ca vandhyÃsutaÓabdena tathà pratÅtimÃtreïa yuktam/ nahi vandhyÃsutosanniti ni«edhaprayojanaka prasaktyarthaæ vandhyÃsuta ityuktimÃtreïa 1 sutatvasya satvaæ sidhyati/ atiprasaÇgÃt// na «a«Âha÷/ sadÃÓrayatvepi prameyatvÃnityatvÃdau - -------------------------------------------------------------------------- atiprasaÇgo hi n­Ó­ÇgÃstitvÃdirapi sidhyediti vaktavya÷/ sa tu na yukta÷/ do«Ãntareïaiva tatsiddhipratibandhÃditi bhÃvena -- "do«o vyÃhatirevÃsti n­Ó­ÇgÃstitva sÃdhane" ityÃdyanuvyÃkhyÃnasudhoktamÃha -- bÃdhÃdÅti// nanu sutatvÃbhÃvÃdvandhyÃsuta iti pak«ÅkaraïÃyogÃtsopyasaddheturevetyata Ãha -- sutatvÃbhÃvepÅti// atiprasaÇgÃditi/ ÓuktirÆpyatÃdÃtmyaæ nÃsti, iha ghaÂo nÃsti, ÓaÓe vi«Ãïaæ nÃstÅtyÃdÃvapi ni«edhyasya tatra satvÃpÃtÃditi bhÃva÷/ sÃmÃnÃdhikaraïyarÆpavyÃptyabhÃvÃdasadÃÓrayatvaæ do«a iti pak«aæ pratyÃha -- na «a«Âha iti// sÃdhyasÃdhanayorvyÃptyabhÃve ÃÓrayasyÃsatvaæ na prayojakaæ vyatirekatonvayataÓca vyabhicÃrÃt/ --------------------------------------------------------------------------- 1.sutaÓabdena -- ityÃdiretÃvÃnprantha÷ nÃsti -ga.rÃ. --------------------------------------------------------------------------- Ãyaddhe÷-dotva-bhaÇga÷) anumÃdo«avÃda÷ pu - 249. --------------------------------------------------------------------------- vyÃptyad­«Âyà asadÃÓrayatvepyaprÃmÃïikatvÃsatvayorvyÃptid­«Âyà cÃvakt­tvÃcetanatvayorapi vyabhicÃrÃdarÓanenÃvinÃbhÃvarÆpavyÃpte÷ saæbhavÃt/ tayorghaÂÃdau sÃmÃnÃdhikaraïyadarÓanÃcca// ki¤ca asadÃÓrayasya sÃdhakatvaæ netyapi kenacilliÇgena sÃdhanÅyam/ tatra cÃsannÃÓraya÷ evaæ vatvÃdityasanvà pak«Åkartavya÷, asadÃÓrayo heturna sÃdhyasÃdhakaæ evaæ 1 tvÃdityasadÃÓrayo heturvà ubhayathÃpi saheturasadÃÓraya eva/ asati saddharmÃnaÇgÅkÃrÃt/ --------------------------------------------------------------------------- kintu vyabhÃcÃradarÓanÃdikameva/ tadabhÃve 'sadÃÓrayayorapi vyÃptiravadhÃrayituæ Óakyata evetiti vyÃptyabhÃvosiddha ityÃha-- asadÃÓrayatvepÅtyÃdinÃ// nanu kathamasadÃÓrayatve sÃmÃnÃdhikaraïyaghaÂitavyÃptirityata uktaæ avinÃbhÃveti// tÃd­ÓavyÃpte÷ prÃgeva nirÃsÃditi bhÃva÷/ tÃd­ÓavyÃptimaÇgÅk­tyÃpyÃha-- tayoriti// avakt­tvÃcetanatvayorityartha÷/ yattu sudhÃyÃmatroktarÅtyÃsadÃÓrayatvasya do«atvaæ «o¬hà vikalpyÃtiprasaÇgakalpakamekaæ nirasyante"etena kalpitÃ÷ pak«Ã÷ samastà api nirastÃ"iti bhaktipÃdÅyasudhÃvÃkyamatra pratipak«adÆ«aïÃbhidhÃnena viv­taæ dhyeyam/ asadÃÓrayasya sÃdhakatve netyapi vyÃptiæ vinà kathaæ nivÃryata"iti pramÃïalak«aïataÂÂÅkayoruktaæ viv­ïvÃna÷ asadÃÓrayasÃdhyasÃdhanayorvyÃptyabhÃve bÃdhakaæ cÃha - ki¤ceti// nanu hetupak«akaprayoge prÃguktaheto÷ kathamasadÃÓrayatvaæ yenobhayathÃpi heturasadÃÓraya eveti syÃdityata Ãha-- asatÅti// --------------------------------------------------------------------------- 1. pÆrvatrÃtra ca vaærÆpatvÃt ityasti -Âa. --------------------------------------------------------------------------- pu - 250. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- tacca liÇgaæ vyÃptyabhÃve 'sÃdhakatvasÃdhakaæ na syÃditi kathamasadÃÓrayadharmayorvyÃptyabhÃva÷// taduktaæ bhagavatpÃdai÷/"asadÃÓrayasya sÃdhakatve netyapi vyÃptiæ vinà kathaæ nivÃryate"iti// tasmÃddo«ÃntarÃsaÇkÅrïodÃharaïÃbhÃvà 1 nni«edhaæ prati pak«atvasya ca pratÅtimÃtreïopapatte÷ nÃÓrayÃsiddhirde«a iti// taduktaæ bhagavatpÃdai÷/"asatyÃpi vyÃptirastyeve"ti/ pak«e asatyÃpi avinÃbhÃvarÆpà vyÃptirastyevetyartha÷// ÃÓrayÃsiddhirde«atva bhaÇga÷ // 25 // --------------------------------------------------------------------------- tathà cÃsanni«Âhatvena prayuktÃcetanatvÃdi 2 rÆpadharmopyasati nÃstyeveti tatpak«akopyasadÃÓraya eveti bhÃva÷// dharmayoriti// sÃdhyasÃdhanarÆpayorityartha÷/ taduktamiti// pramÃïalak«aïe/ tasmÃdityuktahetuæ dvedhà vyanakti-- do«Ãntareti// ni«edhaæ pratyavakt­tvÃdirÆpavakt­tvÃdini«edhaæ pratÅtyartha÷/ avinÃbhÃvarÆpavyÃpte÷ saæbhavÃdityukterthe pramÃïalak«aïavÃkyaæ saævÃdayati -- taduktamiti// ÃÓrayÃsiddherde«atvabhaÇga÷ // 26 // --------------------------------------------------------------------------- 1.vÃdasatvapratikÆladharmaæ pratipak«atvÃsaæbhavepyaprÃmÃïikatvÃdikaæ pratÅva asattÃnukÆlÃnni -ka.ga.Âa. 2. dihaturÆ -Âa.Âha.¬ha. --------------------------------------------------------------------------- apraddha-viÓe«asya-dotvaÇga÷) anumÃdo«avÃda÷ pu - 251. --------------------------------------------------------------------------- athÃprasiddhaviÓe«aïatvasya do«atvabhaÇga÷ // 26 // evaæ sÃdhyÃprasiddhirapi na do«a÷ tathà hi -- tasyà do«atvaæ kimatiprasaÇgÃt, sÃdhyakoteraprasiddhyà sandehÃbhÃvena tadghaÂitapak«adharmatÃvighaÂanÃdvà 1 vyÃptivighaÂanÃdvà pratij¤ÃvÃkyasyÃvidita- --------------------------------------------------------------------------- athÃprasiddhaviÓe«aïatvasya do«atvabhaÇga÷ // 27 // anyatsadasatorviÓvamiti ca vyÃhateramÃ/ asiddhasÃdhane do«a÷ ko vyÃptiryadi vidyate// iti bhaktipÃdÅyÃnuvyÃkhyÃnasuthoktadiÓà vikalpayati --kimatiprasaÇgÃditi// vimataæ sadasadvilak«aïaæ bÃdhyatvÃt, bhÆ÷ ÓaÓaÓ­ÇgavatÅ bhÆtvÃdityÃderapi pramÃïatvÃpattirÆpÃtiprasaÇgÃdityartha÷// tadghaÂiteti// sandigdhasÃdhyadharmakadharmÅrÆpapak«ani«ÂhatvarÆpatvÃt pak«adhmatà iti bhÃva÷/ vyÃptÅti// sÃdhyÃprasiddhau tannirÆpitavyÃptigrahÃsaæbhavena vyÃptivighaÂanÃdityartha÷/ aviditeti// bhÆ÷ ÓaÓavi«Ãïollikhiteti pratij¤ÃvÃkye ÓaÓavi«ÃïapadÃrtho na j¤Ãta÷ aprasiddhatvÃt/ tathà ca tasya tatra ÓaktigrahÃsaæbhavena 2 tatpadÃrthasm­terayogÃt pratij¤ÃvÃkyasya tadanvayÃbodhakatvaprasaÇgÃdityartha÷/ sudhÃnuktaæ koÂhyantaraæ tÃrkikarÅtimanus­tya tÃrkikarÅtimanus­tya svayaæ pak«Ãntaraæ vikalpayati -- kÃraïasyeti/ --------------------------------------------------------------------------- 1.vyÃptivighaÂanÃdvà iti nÃsti - Âa.rÃ. 2.tadÃnÅm ityadhikam-Âa.Âha.¬a. --------------------------------------------------------------------------- pu - 252. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- padÃrthakatvenÃbodhakatvaprasaÇgÃdvÃ, kÃraïasya viÓe«aïaj¤ÃnasyÃbhÃve kÃryasya viÓi«Âaj¤ÃnasyÃyogÃt// nÃdya÷/ asÃdhutvena saæmatasya vimataæ sadasadvilak«aïaæ bÃdhyatvÃdityÃde÷ kÊptena vyÃghÃtÃdinà do«Ãntareïaiva iyaæ bhÆ÷ ÓaÓaÓ­ÇgavatÅ etadbhÆtvÃdityÃderyogyaÓ­ÇgasÃdhakatve yogyÃnupalabdhibÃdhÃdinà do«ÃntareïaivÃyogyasÃdhakatve 'tÅndriye 1 ÓvarÃdibhi÷ - --------------------------------------------------------------------------- viÓi«Âaj¤Ãnasyeti// anumitirÆpasyetyartha÷/ sudhoktadiÓà nirÃha-- asÃdhutvenetyÃdinÃ// vyÃghÃtÃdineti/ sannetyukte asatvamuktaæ syÃt/ satvapratik«eparÆpatvÃdasatvasya punarasannetyukte svavacanyÃghÃta÷/ evamasannetyuktyÃ"dvau na¤au prak­tamarthaæ sÃtiÓayaæ gamayata iti satvaæ labdham/ puna÷ sannetyukte svavacanavyÃghÃta eva/ Ãdipadena pramÃïabÃdhavyÃptyabhÃvÃdigraha÷// nanu vyÃghÃtÃdereva do«atvamupetya tatra sÃdhyÃprasiddhirde«a ityevopeyatÃmityata uktam -- kÊpteneti// mÃtà vandhyetyÃdau do«atvena kÊptenetyartha÷/ Ó­ÇgavatÅtyatra Ó­ÇgaÓabdena mahatvasamÃnÃdhikaraïodbhÆtarÆpavÃn Óirassaæyukto 'vayavaviÓe«obhipre 2 yato 'tha kaÓcidatÅndriya÷/ Ãdya Ãha -- yogyeti// vyÃptyabhÃvÃdirÃdipadÃrtha÷/ dvitÅya Ãha-- ayogyeti// Ó­Çgeti nÃmamÃtram/ na hyatÅndriyaæ nÃma Ó­Çgamasti/ ata evÃdipadaprayoga÷/ -- aprasiddhasya sÃdhyasya sÃdhakatvaæ yade«yate/ --------------------------------------------------------------------------- 1.yai÷ Ó­ÇgÃdibhi÷ si- ga.Âa.rÃ. 2.preta÷ atha -Âha. --------------------------------------------------------------------------- apraddha-viÓesya-dotvaÇga÷) anumÃdo«avÃda÷ pu -253. --------------------------------------------------------------------------- siddhasÃdhanÃdinà ca do«Ãntareïaiva du«ÂatvÃt do«Ãntararahitatvena saæmatasya tu jÅvaccharÅrajÃtaæ sÃtmakaæ prÃïÃdimatvÃdityÃde÷ sÃdhutvÃtadiprasaÇgÃbhÃvÃt// pratyuta aprasiddhasyà 1 siddhÃvevÃtiprasaÇga÷/ parvatÃgnisaæbandhasya kÃryatvÃdyanumÃne ÅÓvarasÃrvaj¤yÃdeÓcÃprasiddhasyaiva siddhe÷/ vahnerapi mahÃnasÃdyasambaddhasya vastugatyà apÆrvasyaiva vahnitvena 2 bhaumavahnitvena ca prakÃreïa siddheÓca// nanu -- pak«adharmatÃbalalabhyÃdanyasyÃprasiddhasya siddhirna sÃdhyasya pak«asaæbandhÃdikaæ tu pak«adharmatÃbalalabhyam sÃrvaj¤yamapi tathÃ/ dvyaïukÃdibhÆgolakaparyantasyÃnÃdyanantakÃlÅnasya kÃryasya pak«atvÃditi cenna/ kÃryatvÃnume«u tadalabhyasyÃpi kartraikatvÃde÷ siddhe÷// --------------------------------------------------------------------------- ityanuvyÃkhyÃnasudhoktaæ h­di k­tvÃ'ha -- pratyuteti// atiprasaÇga iti// parvatÃgnisaæbandhasyeÓvarasÃrvaj¤yÃdeÓcÃsiddhyÃpÃtÃdityartha÷/ i«ÂÃpattirityata Ãha-- parvateti// sambandhasyÃprasiddhasya siddhÃvapi na vahne÷ sÃdhyabhÆtasyÃprasiddhsaya siddhiriti vadantaæ pratyÃha-- vahnerapÅti// aprasiddhasÃdhyakatvamÃtraæ na do«o yenoktÃtiprasaÇga÷ syÃditi ÓaÇkate -- nanviti// k«ityÃdikaæ sakart­kaæ kÃryatvÃdityatra sÃrvaj¤yaæ kathaæ pak«adharmatÃbalalabhyamityato vyanakti -- vdyaïukÃdÅti// tÃd­Óapak«adharmatvaæ kÃryaheto÷ kartu÷ sÃrvaj¤yaæ vinà na yuktamitÅti bhÃva÷/ tadalabhyasya pak«adharmatÃbalalalabhyasyetyartha÷/ --------------------------------------------------------------------------- 1.pyasiddhÃvati -ga.Âa.rÃ. ddhatvà -devÃ-ga.rÃ. 2.nÃkÃreïa siddheÓca -ga.Âa. na prakÃreïa -rÃ. -------------------------------------------------------------------------- pu - 254. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- atha vyÃptibalalabhyasya sÃdhyatÃvacchedakÃvacchinnasyÃprasiddhasyà 1 siddhirna kartraikyaæ tu na vyÃptibalalabhyaæ lÃghatarkÃnugrahalalabhyatvÃditi cenna/ atrÃpi prÃïÃdimatvasya sÃtmakatvaprayojyatayà vyÃghÃtatarkÃnugrahÃdevÃprasiddhasya siddhyupapatte÷/ tvayÃpyayaæ vahnitvenÃnubhava÷/ vahnitvÃbhÃvavavati vahnitvaprakÃrako netyÃdyabhÃvasÃdhyake kevalavyatirekiïi sÃdhyatÃvacchedakÃvacchinnasÃdhyasyÃprasiddhasya siddhisvÅkÃrÃcca/ na ca tatrÃbhÃvarÆpaæ - --------------------------------------------------------------------------- Ãdipadena j¤ÃnanityatvÃdigraha÷/ ekatvÃdÃvatiprasaÇgÃbhÃvamÃÓaÇkya nirÃha-- atheti// lÃghaveti// anekakart­kalpanÃpek«ayaikakart­kalpanamÃtreïa kÃryatvahetorupapattirÆpalÃghavatarketyartha÷/ vyÃghÃteti// prÃïÃdimatvamupetya sÃtmakatvÃnaÇgÅkÃre prayojanyopagamena prayojakÃnaÇgÅkÃrÃtkÃryÃddeÓena kÃraïe prav­ttirÆpasvakriyÃvirodharÆpavyÃghÃtatarketyartha÷/ tathÃca tasya do«atvamupetya sÃmÃnyaprasiddhyarthaæ nakleÓo 'nubhoktavya ityartha÷/ athetyÃdinà vadata÷ ÓaÇkÃsya vyÃhatetyÃha -- tvayÃpÅti// ityÃdyabhÃvasÃdhyaka iti/ aprÃmÃïyÃbhÃvÃdisÃdhyaketyartha÷/ ve«amyamÃÓaÇkya pratibandyottaramÃha -- na ca tatretyÃdinà // --------------------------------------------------------------------------- 1. sya siddhi -Âa.rÃ. --------------------------------------------------------------------------- apraddha-viÓesya-dotvaÇga÷) anumÃdo«avÃda÷ pu - 255. --------------------------------------------------------------------------- yatsÃdhyaæ tadabhÃvarÆpasya bhÃvasyaiva 1 vyÃptigraha÷ tatra cÃbhÃvarÆpasÃdhyÃtmakapratiyogij¤Ãnaæ nÃpek«itamiti vyÃptigrahasaæbhavÃt sÃdhyÃprasiddhirado«a iti vÃcyam/ bhÆ÷ ÓaÓaÓ­ÇgatavatÅtyÃdÃvapi ÓaÓaÓ­ÇgarÃhityÃbhÃva÷ sÃdhya÷/ sÃtmakamityatrÃpi nirÃtmakatvÃbhÃva eva sÃdhya iti suvacatvÃcca// 2 ki¤ca tattanmataprÃptakoÂiprasiddhimÆlÃyÃæ jagatparamÃïÆpÃdÃnakaæ vÃ, pradhÃnopÃdanakaæ veti vipratipattau satyÃæ tadanusÃreïa vimataæ paramÃïÆpÃdÃnakaæ tadanyopÃdÃnakatve bÃdhakopapannatve sati sopÃdÃnakatvÃditi sÃmÃnyavyÃptimÃÓritya tÃrkikaprayukte 'numÃne kathaæ sÃdhyaprasiddhi÷/ nacÃtrÃpi vipratipattyananusÃriïÅ arthÃntarÃpraptakÃla- --------------------------------------------------------------------------- 3 "sÃdhanaæ paramÃïvÃderyadasiddhasya ce«yate"/ ityanuvyÃkhyÃnasudhoktiæ h­di k­tvÃha -- ki¤ceti// nanu tatra pareïa sÃdhyÃprasiddhÃvudbhÃvitÃyÃæ naiyÃyikena vdyaïukasyÃpratyak«atve 'pi tryaïukaæ sopÃdÃnakaæ kÃryadravyatvÃditi vdyaïukaæ prasÃdhya vdyaïukaæ sopÃdÃnakaæ bhÃvakÃryatvÃdghaÂa 4 vadityanumÃnena paramÃïuprasiddhiæ saæpÃdya sÃdhyÃprasiddhi÷ parihÃraïÅyetyata Ãha -- na cÃtrÃpÅti// kevalaæ kÃryÃtavÃdiprayoge - --------------------------------------------------------------------------- 1.vyatirekagraha÷-ka. 2.tvayÃpyayaæ ityÃdiretÃvÃngrantha÷ nÃsti- ga.Âa.rÃ. 3.athetyÃdina vadata÷ ÓaÇkÃsya -ityÃrabhya etÃvÃnprantha÷ nÃsti-Âa.Âha.¬a. 4.ÂhÃviva -¬a. --------------------------------------------------------------------------- pu - 256. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- -tvÃnyatarÃpÃdikà tryaïukopÃdÃnatvena vdyaïukaæ prasÃdhya tadupÃdanatvena paramÃïu÷ sÃdhyata iti kli«ÂakalpanaivÃÓrayaïÅyetyatra heturasti// ki¤ca bhÃÂÂairyatra guïaguïyÃdau samÃnÃdhik­tatvÃnyÃyÃnupapattirÆpÃrthÃpatyà bhedÃbhedau sÃdhyete tatrÃrthÃpatteranumÃnatvÃdinà tÃrkiteïÃnumÃnenaiva taddhÅrvÃcyeti kathamanumÃnenÃprasiddhasyÃsiddhi÷// --------------------------------------------------------------------------- prayogottarakÃlaæ sÃdhane prak­tÃnupayuktÃnvitoktirÆpÃrthÃntarÃpÃdikà prayogÃtpÆrvaæ vipratipatyanantarameva sÃdhane kramaviparyÃsarÆpÃprÃptakÃlatvÃpÃdikà iti kalpanetyanvaya÷/ ubhayatra heturvipratipatyananusÃriïÅti/ paramÃïÆpÃdÃnakaæ pradhÃnopÃdÃnakaæ veti vipratipattau paramÃïÆpÃdÃnakatvarÆpeïa sÃdhyaprasiddhisaæpÃdanasyaivÃnuguïatvÃditi bhÃva÷ -- kli«ÂakalpanayaivÃtra sÃdhyamityatidurvaca÷/ ityanuvyÃkhyÃnokteriti bhÃva÷// pariÓe«o mitha÷ siddhiÓcakraka÷ svÃÓrayÃdaya÷/ asiddhasÃdhakatvena pa¤cÃvayatÃæ vinÃ// aÇgÅkÃryÃ" ityanuvyÃkhyÃnasudhoktaæ h­di k­tvà pariÓe«a ityupalak«aïaæ matvÃha-- ki¤ceti// samÃnÃdhikaraïyaprayogo 'sti, atyantÃbhinne ca ghaÂa÷ karÅra iti prayogosti, --------------------------------------------------------------------------- 1.tveti - Âa. Âha. ¬a. --------------------------------------------------------------------------- apraddha-viÓe«asya-dotvaÇga÷) anumÃdo«avÃda÷ pu - 257. --------------------------------------------------------------------------- api ca yathÃtmÃÓrayÃnyonyÃÓrayacakrakÃnavasthÃvyÃghÃtÃdyÃpÃdake«u tarke«vaprasiddhasyaivÃtmÃÓrayÃderÃpÃdanaæ tathÃpasiddhasya sÃdhanamapi kiæ na syÃt/ na hyÃtmÃÓrayÃdikaæ kvacitpramitam/ na cÃprasiddhamÃpÃdyaæ na tu sÃdhyamityatra heturasti// ki¤ca manmate tarkopyanumÃnaæ tvanmatetvananumÃnarÆpopi tarko vyÃptisÃpek«a iti kathamanumÃnaæ prasiddhisÃpek«aæ tarkastu tannirapek«a iti vyavasthÃ// api cÃprasiddhasyà 1 pi siddhau ÓaÓaÓ­ÇgÃdikamapi sidhyediti tvÃyÃ'pÃdyamÃnÃsyÃpyatiprasaÇgasyÃprasiddhatvÃtkathamÃpÃdÃnamiti dik// --------------------------------------------------------------------------- guïaguïyÃdau tu nÅlo ghaÂa÷ Óukla÷ paÂa ityasti sÃmÃnÃdhikaraïyaprayoga÷, sa ca tayorbhedÃbhedau vinà nopapadyata iti tadanyathÃnupapattirÆpÃrthÃpatyetyartha÷/ taddhÅ÷ bhedÃbhadadhÅrityartha÷/ arthÃpatyaiva taddhÅjanmÃÇgÅkÃrer'thÃpatte÷ bhÃÂÂÃnÃæ bhedÃbhedadhÅranumitirÆpaiva/ athÃpyatrÃrthÃpattiphalatvÃbhimÃnamÃtramiti naiyÃyikena vÃcyamityartha÷/ kathamÃpÃdanamiti digiti// --------------------------------------------------------------------------- nanvaprasiddhamapyÃpÃdayituæ Óakyate na tu sÃdhayitumiti cenna/ hetvÃbhÃvena nirÃk­tatvÃt/ vyÃptisÃpek«atvasyÃpÃdÃne sÃdhane cobhayatra tulyatvÃt/ nanu ÓabdÃbhÃsÃdinà ÓaÓaÓ­ÇgÃdij¤Ãne sati - --------------------------------------------------------------------------- 1.syasi - ga.Âa.rÃ. --------------------------------------------------------------------------- pu - 258. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- nÃpi pak«adharmatÃvighaÂanÃditi dvitÅya÷/ pak«adharmatÃsaædehÃnapek«etyuktatvÃt// na t­tÅya÷/ ukte«u paramÃïÆpÃdanakatvÃdisÃdhake«vanumÃne«varthÃpattisthale ÃtmÃÓrayÃdyÃpÃdatarkarÆpÃnumÃne«u ca sÃdhyÃprasiddhÃvapi vyÃpte÷ satvÃt/ kevalavyatirekimÃtre sÃdhyÃprasiddhÃvapi - --------------------------------------------------------------------------- ÓaÓaÓ­ÇgÃdisiddhirÃpÃdayituæ Óakyate eva/ yadapi vimataæ paramÃïÆpÃdÃnakamityÃdau sÃdhyÃprasiddhi÷ kathamiti// tanna/ kÃraïÃdÃdivÃdivÃkyena parasya tajj¤ÃnasaæbhavÃt/ tÃvanmÃtreïa tatprasiddhyà 1 pattau pramÃïenaiva prasiddhyà bhÃvyamiti nirbandhà 2 pÃtÃt/ naiyÃyikasyÃpi kÃraïÃdÃdyupadeÓena và svÃrthÃnumÃnena và paramÃïvÃdyavagatisaæbhavena sÃdhyaprasiddheriti cettarhi sÃtmakatvÃdisthale 'pyevaæ vaktuæ ÓakyatvÃdaprasiddhatvaæ na do«ÃyetyevamupeyamityÃdyÆhyamiti bhÃva÷/ uktatvÃditi// pak«alak«aïoktiprastÃva ityartha÷/ vyÃptivighaÂanÃdvÃdo«atvamiti pak«aæ nirÃha-- na t­tÅya iti// kiæ vyÃptisvarÆpavighaÂakatvamabhipretaæ uta tadgrahavighaÂakatvam/ Ãdye -- "vyÃptiÓca vyatirekeïa tatrataiÓcÃvagamyate"/ ityanuvyÃkhyÃnasudhoktaæ h­di nidhÃyÃha-- ukte«vityÃdi// tarkasyÃnumÃnatÃyÃ÷ sÃdhitatvÃttarkarÆpÃnumÃne«vatyuktam/ vyatirekamÃtra iti// mÃtraÓabda÷ kÃrsnyapara÷/ sarvakevalavyatireki«u bhÆritarebhyo bhidyate bhÆtatvÃt, jÅvaccharÅraæ sÃtmakamityevamÃdi«vityartha÷// --------------------------------------------------------------------------- 1.ddhadyupapattau -Âa.Âha.¬a. 2.ndhosti- -Âa. ndhÃbhÃvÃt -Âha.¬a. --------------------------------------------------------------------------- apraddha-viÓe«asya-dotvaÇga÷) anumÃnado«avÃda÷ pu - 259. --------------------------------------------------------------------------- mamÃnvayavyÃptestava vyatirekavyÃpte÷ satvÃcca/ Ói«Âaæ vyatirekibhaÇge uktam// nanu vyatirekiïyaprasiddhena sÃdhyena sÃdhanasya kathamanvayavyÃptiriti ce 1 nna/ vyatirekavyÃptirapi katham/ pratiyogyaj¤Ãne vyatirekÃnirÆpaïÃt/ ki¤ca manmate sÃdhyaæ vinà sÃdhanasyÃnupapattireva vyÃpti÷/ tatra ca vinÃÓabdoktasÃdhyÃbhÃvaj¤ÃnÃya pratiyogibhÆtasÃdhyadhÅrevÃpek«itÃ/ na tu pÆrvaæ tatpramiti÷/ --------------------------------------------------------------------------- nanu bhÆritarabhinnetyÃdau trayodaÓÃnyonyÃbhÃvÃnÃæ viÓakalitatayà prasiddhatvenaikabuddhyupÃrƬhÃnÃæ te«Ãæ vyatirekavyÃptinirÆpaïaæ suÓakam/ ghaÂÃdÃveva và sÃdhyaprasiddhi÷/ na ca tathÃtvenvayitvaæ. tasya pak«aikadeÓatvÃt/ na caivamanumÃnaæ vyartham/ uddeÓyasiddhyarthatvÃditi cettarhi tatra hetusatvÃsatvÃbhyÃmanvayitvÃsÃdhÃraïyorÃpÃtta ityÃdyabhiprÃyeïÃha-- Ói«Âamiti// nanu mamÃnvayavyÃpterityayuktam/ sÃdhyÃprasiddhau tatsÃmÃnÃdhikaraïyasya hetau kvÃpyagraheïa sÃmÃnÃdhikaraïyaghaÂitÃnvayavyÃpterasambhavÃditi ÓaÇkate -- nanviti// pratibandÅmÃha -- vyatireketi// nanu parapak«e 'nupapatyuktimÃtreïa kathaæ svapak«e 'nupapattiparihÃra÷/ na hi parÃÇgaæ dagdhamiti svÃÇgadÃha÷ ÓÃmyadÅtyata÷ na kevalaæ pratibandÅ upapattiÓcÃsmatpak«e 'stÅtyÃha -- ki¤citi// --------------------------------------------------------------------------- 1.sattubhyÃæ -Âa.Âha. --------------------------------------------------------------------------- pu - 260. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- astu và sÃmÃnÃdhikaraïyaniyamo vyÃpti÷/ tathÃpi na tÃvadaprasiddhena sÃdhyena sÃdhanasyÃnanvaya eveti yuktam/ vyatirekiïo viruddhahetvÃbhÃsatvÃpÃtÃt/ sÃdhyaprasiddhervyÃptihetutvena vyÃptiæ pratyahetutvÃcca/ nÃpi satyà 1 manvayavyÃptau tadgraho 2 na Óakya iti vÃcyam/ pak«ÃdipravibhÃgÃtprÃk svaÓÅrarÃdÃveva pratyak«eïopadeÓÃdinà 3 vÃvagatasÃtmakatvasya puæso bhÆyodarÓanÃdinà dhÆmÃgnyoriva prÃïÃdimatvasÃtmakatvayorapyanvayavyÃptigrahasyasvÃrthÃnumitau 4 sambhavÃt/ na ca jÅvaccharÅramÃtrasya pak«ÅkaraïÃdanvayad­«ÂÃntÃbhÃva÷/ abhedasÃdhakÃnumÃna ivÃnumityÃdinà pak«asyÃpi svaÓarÅrasya niÓcitasÃdhyakatayà d­«ÂÃntatvasyÃpi sambhavÃt// --------------------------------------------------------------------------- nanvathÃpi nyÃyamatasiddhasÃmÃnÃdhikaraïyaniyamarÆpavyÃptiraÓakyaivetyata÷ tatrÃpyupapattimÃha -- astu veti// ananvaya eveti// asÃmÃnÃdhikaraïyamevetyartha÷/ tathÃtve nitya÷ Óabda÷ k­takatvÃditivat viruddhahetvÃbhÃsa÷ syÃdityartha÷/ nanvastu sÃmÃnÃdhikaraïyaæ tanniyamarÆpavyÃptistu sÃdhyÃprasiddhisthale kathamityata Ãha -- sÃdhyeti// tathà ca sÃdhyÃprasiddhisthale tannirÆpitavyÃptij¤apterabhÃvepa'pi niyatasÃmÃnÃdhikaraïyarÆpavyÃpterapratibandhÃvdyÃptivighaÂanÃtsÃdhyÃprasiddhirde«a iti na yuktamiti bhÃva÷/ dvitÅyaæ nirÃha-- nÃpÅti// sudhoktamÃha-- pak«ÃdÅti// vyitarekavÃde maïyuktaæ sarvamatrÃha-- abhedeti// --------------------------------------------------------------------------- 1.mapya -ga.Âa.rÃ. 2.hoÓa -ga.Âa. 3.nÃcÃva -ga.Âa. 4.teÓca -Âa.rÃ. --------------------------------------------------------------------------- apraddha÷viÓesya-dotvaÇga÷) anumÃdo«avÃda÷ pu - 261. ------ -------------------------------------------------------------------- nÃpi siddhasÃdhanam/ svÃrthÃnumÃne tasyÃdo«atvÃt/ uddeÓyÃyÃ÷ ÓarÅratvÃvacchedena sÃdhyapratÅte÷ prÃgasiddheÓca/ na ca 1 pak«asya pak«aikadeÓasya và d­«ÂÃntatve sapak«atvena 2 vyatirekitvabhaÇgaprasaÇgo vyatirekavÃdinastaveva tadabhÃvavÃdino mamÃpyani«Âa÷// nanu svena g­hÅtÃpi vyÃpti÷ ÓarÅramÃtre vipratipannaæ prati kathaæ darÓanÅyeti cenna/ taæ prati 3 vyÃptigrahaïasthalasyÃvipratipatyà pratiruddhatvena pradarÓayitumaÓakyatve 'pi jÅvaccharÅrajÃtaæ sÃtmakaæ prÃïÃdimatvÃt yatkÃryavattatkÃraïavat yathÃÇkuravatÅ bhÆmirbÅjagarbheti sÃmÃnyavyÃptipradarÓanasya và prÃïÃdimatvaæ sÃtmakatvena vyÃptaæ tadabhÃvavyÃpakÃbhÃvapratiyogi tattena vyÃptaæ yathà dhÆmo vahnineti vyatirekavyÃptyà 4 viÓe«yÃnvayavyÃptisÃdhanasya vÃ, anupapattirÆpÃnvayavyÃpterviÓi«yapradarÓanasya và saæbhavÃt/ --------------------------------------------------------------------------- nanu prÃgvyatirekibhaÇge pak«aikadeÓasya d­«ÂÃntatve vyatirekitvabhaÇgo bhavaddhirevÃpÃdita÷ sa do«astarhi syÃdityÃÓaÇkyà nirÃha-- na ceti// svÃrthÃnumÃdo«atvà 5 sambhavepi parÃrthaprayoge do«a iti ÓaÇkate -- nanviti// sudhoktadiÓà samÃdhimÃha-- taæ pratÅtyÃdinÃ// anupapattirÆpeti// --------------------------------------------------------------------------- 1.pak«asyeti na -ga.Âa.rÃ. 2.sapak«atveneti nÃsti-ga.rÃ. 3.viÓi«Âasyetyadhikam-ga.Âa.rÃ. 4.viÓi«ÂÃnvavyatirekavyÃptiprasesà -Âa. tivyÃtirekavyÃptyÃnvayavyÃptipra -rÃ. 5.mÃnÃsaæbha - Âa.Âha. --------------------------------------------------------------------------- pu - 262. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- yathà ca vyabhicÃrasthalÃnuktÃvapyupÃdhinà vyabhaicÃra÷, yathà và d­«ÂÃntÃnuktÃvapi dhÆmo vahnivyÃpya iti ÃptavÃkyena vyÃpti÷, tathÃnvayad­«ÂÃntÃnuktÃvapyanenÃnumÃnenÃnvayavyÃpti÷ sidadhyatyeva// etena sÃdhyarÆpratiyogyaj¤ÃnÃttadabhÃva 1 rÆpaj¤Ãnaæ na yuktamiti sÃdhyÃbhÃvasya sÃdhanÃbhÃvena vyÃptij¤Ãnaæ na saæbhavatÅti nirastam/ uktarÅtyà pratyak«eïopadeÓÃdinà và sÃdhyasÃdhanarÆpÃsÃdhÃraïadharmÃvekatropalabdhavata÷ tato 'nyatra sarvatrÃpi tadabhÃvaæ ca paÓyato vÃdina÷ prativÃdinopi vÃdivÃkyÃvagatapratiyoginastadabhÃvagrahasaæbhavena vyatirekavyÃpti 2 grahasya sulabhatvÃt/ na ca pramÃïenaiva pratiyogÅ j¤Ãtavya iti nayamosti/ ÓaÓaÓraÇgÃdyabhÃvÃsiddhyà ÓaÓaÓraÇgÃderasatvÃsiddhiprasaÇgÃt/ na hyasato ni«edha÷ svaviriddhasatvÃpek«a÷// --------------------------------------------------------------------------- praïÃdimatvasya sÃtmakatvaprayojyatayà prÃïÃdimatvaæ sÃtmakatvena vinÃnupapannamityevaærÆpeïÃnupapattirÆpÃnvayavyÃpterviÓi«ya pradarÓanasaæbhavÃdityartha÷/ nanu pramÃïena pratiyogino 'navagatau kvacitsatvÃbhÃvÃtkathaæ tanni«edha ityata Ãha-- na hyasata iti/ satve sati ni«edhasyaivÃyogÃditi bhÃva÷/ --------------------------------------------------------------------------- 1.rÆpapadaæ na -ga.ka.Âa.rÃ. 2.j¤Ãnasya -ka.ga.rÃ. --------------------------------------------------------------------------- apraddha-viÓesya-dotvaÇga÷) anumÃdo«avÃda÷ pu - 163. --------------------------------------------------------------------------- kiæ caivaæ sati tattadvÃdinÃæ parÃbhimatasaptama 1 padÃrthapradhÃnaparamÃïvÃdini«edho na syÃt/ na ca tatrÃpi pradhÃnÃdikaæ neti na ni«edha÷/ kiæ tu jagadupÃdÃnaæ paramÃïvà 2 dikaæ netyevaæ 3 tathÃca khaï¬aÓa÷ pramitarastÅti vÃcyam/ pararÅtyÃprasaktasya svarÆpeïaiva ni«edhasaæbhave svÃbhimatasya ni«edhapratiyogipramÃïikatvasya nirvÃhÃyÃnÃnubhÃvikakÊ«Âakalpane 'nyonyÃÓrayÃt// --------------------------------------------------------------------------- saptameti// dravyaguïakarmasÃmÃnyaviÓe«asamavÃyÃ÷ «a¬eva bhÃvapadÃrthÃ÷/ na saptamostÅti saptamapadÃrthasya sÃÇkyÃbhimatapradhÃnasya ca ni«edho naiyÃyikasya na syÃt/ tathà sÃÇkhyÃde÷ paramÃïvÃdini«edho na syÃdityartha÷/ khaï¬aÓa iti// jagati paramÃïva 6 tiriktapadÃrthasya ca pramitirastÅtyartha÷/ parÅtyÃprasaktasyeti// tadÅyavÃkyÃbhÃsaprasaktasyetyartha÷/ anyonyÃÓrayÃditi// tvaduktarÅtyaiva ni«edhe siddhe ni«edhyasya prÃmÃïikatvasiddhi÷/ siddhe ca tasminnuktarÅtyà ni«edhasiddhirityanyonyÃÓrayÃdityartha÷// tvaduktarÅtyà 7 ni«edho na yukta eva/ jagadupÃdÃnamiti paramÃïutvenopÃdÃna 8 mabhipratemuta sÃækhyÃbhimatapradhÃnatvenÃthobhayÃnugatopÃdÃnatvarÆpasÃmÃnyadharmeïopÃdanamÃtramiti vikalpÃn krameïa nirÃha-- --------------------------------------------------------------------------- 1.ptapadÃ- ka.Âa. 2.ïvatiriktaæ -ka.ga.Âa.rÃ. 3.tataÓca-ka.ga.Âa. 4.tpadÃrthasya upà -Âa.Âha. upÃdÃnabhÆta -Âha. 5.sya ca -Âa. 6.ïupadÃrtha -syÃtiriktapadÃrthasya ca -Âa. 7.tyÃpi -¬a. 8.na tvama -Âha. --------------------------------------------------------------------------- pu - 264. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­. pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- ki¤ca jagadupÃdanaÓabdena paramÃïoravoktau siddhasÃdhanam/ pradhÃnoktÃvÃÓrayÃsiddhi÷/ pramÃïikÃpramÃïikÃnugataæ sÃmÃnyaæ tu nÃstyeva÷// etena sÃtmakatvarÆpasÃdhyaghaÂitÃnvayavyÃptirÆpasÃdhyÃpramità 1 nvayavyÃptyà saha vyatirekavyÃpteranvayavyÃptyagrahÃtkathaæ vyatirekavyÃptyÃnvayavyÃptyanumiti÷/ --------------------------------------------------------------------------- ki¤cetyÃdinÃ/ pramÃïiketi// paramÃïurhi tvanmate prÃmÃïika÷ pradhÃnamapramÃïikaæ na hi ÓaÓaviÓa«Ãïayorvi«ÃïatvasÃmÃnyamiva prÃmÃïikÃprÃmÃïikaparamÃïupradhÃnarÆpobhayagatamupÃdÃnatva 2 sÃmÃnyamasti/ ÃÓrayÃbhÃve dharmÃyogÃt/ na hi pratiyogitvÃsatvÃdivadupÃdÃnatvaæ dharmisattÃnirapek«am/ yena pratiyogitvÃdipratibandÅ syÃditi bhÃva÷// nanu vyatirekavyÃptyÃnvayavyÃptyanumÃnaæ prÃguktamayuktam/ sÃdhyasyÃprasiddhau tannirÆpitÃnvavyapterapyaprasiddhyà tayà saha liÇgabhÆtavyatirekavyÃptervyÃptigrahÃsaæbhavÃdityÃÓaÇkÃmanÆdya nirÃha -- eteneti// nanu vyatirekavyÃptirÆpaliÇgenÃnvayavyÃptirÆpasÃdhyasyÃnumÃnasthale 'pi liÇgaliÇgibhÆtayorvyatirekavyÃptyanvayavyÃptyoranvayavyÃptistayorvyatirekavyÃptyÃnumità satÅ sÃtmakatvaprÃïÃdimatvani«ÂhÃnvayavyÃptyanumityanukÆlÃstvityata Ãha-- tatrÃpÅti// --------------------------------------------------------------------------- 1.tÃvanva -ka.Âa.rÃ. 2.rÆpapadamadhikam- Âa.¬a. --------------------------------------------------------------------------- apraddha-viÓesya-dotvaÇga÷) anumÃdo«avÃda÷ pu - 265. --------------------------------------------------------------------------- tatrÃpi vyatirekavyÃptyÃÓrayaïe cÃnavastheti nirastam/ yadyadabhÃvavyÃpakÃbhÃvapratiyogi tattena vyÃptaæ yathà dhÆmognineti sÃmÃnyavyÃpte÷/ anupapattirÆpÃyà viÓi«yÃnvayavyÃpteÓca darÓitatvÃt/ evaæ Óabda÷ a«ÂadravyÃtiriktadravyÃÓrita÷, a«ÂadravyÃÓritatve bÃdhakopapannatve sati guïatvÃt/ gaganamitarebhyo bhidyate Óabdà 1 ÓrayatvÃdityÃdikevalavyatireki«vapi yoyadà 2 Órayatve bÃdhakopapannatve sati guïa÷ sa tadanyÃÓrita÷, yadya 3 dasÃdhÃraïadharmavat tatto bhidyata iti sÃmÃnyavyÃptirvÃ/ kaïÃdopadeÓÃdinà Óabde gagane ca sÃdhyasÃdhane upalabdavata÷"tadanyatra sarvatra tadabhÃvaæ ca paÓyata"ityÃdi pÆrvoktarÅtyà vyatirekavyÃptyà 4 viÓi«yÃnvayavyÃptirvà anupapattirÆpà viÓi«ÂÃnvayavyaptirvà upapÃdyà // --------------------------------------------------------------------------- vyatirekyantare«vapi sudhoktaæ h­di k­tvà prÃguktarÅtyÃnvayavyÃptiæ tredhopapÃdayati -- evamityÃdinÃ// yattu maïyÃditÃrkikagranthe vyatirekyanugrahÃrthaæ sÃmÃnyaprasiddhisaæpÃdakaæ sÃmÃnyatod­«ÂÃnumÃnaæ niyamiti tatkathanaæ tadÃÓaÇkya nirÃha-- --------------------------------------------------------------------------- 1.ÓrayatvÃdityÃdi vyatire -ka.Âa.rÃ. 2.dÃÓritatve -ga.Âa. 3.dav­ttidharmà -ka.Âa.rÃ. 4. ptyanumiteti Óodhitam -Âa. --------------------------------------------------------------------------- pu - 266. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- nacà 1 trÃpi Óabda÷ kvacidÃÓrito guïatvÃdityanumÃnena sÃdhyaæ sÃmÃnyata÷ prasiddhamiti vÃcyam/ uktarÅtyà sÃdhyÃpramitÃvapi tredhà vyÃptigrahasaæbhavena sÃmÃnyatod­«ÂÃnapek«aïÃt// ki¤ca sÃmÃnyatod­«ÂasyÃvaÓyakatve tadeva tarkaæ vinÃk­tamanirdhÃritÃÓrayaviÓe«amÃÓritatva 2 sÃmÃnyaæ g­Çïadapi itarabÃdhakatarkÃnug­hÅtaæ punaranusandhÅyamÃnama«ÂÃtiriktÃÓritatvarÆpaviÓe«ameva grahÅ«yati/ ekasyaiva sahakÃrivaicitryeïa vicitrakÃryajanakatvadarÓanÃt/ sÃmÃnyasyaikaviÓe«abÃdhe viÓe«Ãntare paryavasÃnaniyamÃcceti kiæ vyatirekiïÃ/ na cÃd­«ÂadravyÃtiriktadravyÃÓritatvaprakÃrikà pratÅtirvyatirekisÃdhyà sà ca na sÃmÃnyato d­«Âena 3 sidhyati tata÷ prÃga 4 nupasthiteriti ÓaÇkyam/ ÅÓvarÃnumÃne - --------------------------------------------------------------------------- na ca tatrÃpÅti// tadapek«ÃyÃæ bÃdhakaæ cÃha-- ki¤ceti// itareti// itarÃÓritatve yadbÃdhakaæ tÃd­ÓatarkÃnug­hÅtamityartha÷/ ekasyaiveti// kÃryatvÃdyanumÃnaæ lÃghavatarkÃnug­hÅtaæ sat kartraikyamapi g­hïÃti na cetkart­mÃtraæ g­hïÃti/ saæskÃrÃdisahak­taæ cak«urÃdi tattÃmapi g­hïÃti na cedidantÃmevetyevaæ darÓanÃdityartha÷/ vyÃptibalÃcca sÃmÃnyasyaiva viÓe«e paryavasÃnaæ nyÃyyamityÃha-- sÃmÃnyasyeti// uddeÓyasiddhyarthatvena vyatirekisÃrthakyamÃÓaÇkya nirÃha -- na cedityÃdinà // --------------------------------------------------------------------------- 1. ca tatrÃpi ka. Âa.rÃ. 2.j¤Ãnetyadhikam ga.rÃ. 3.nanasi- ga.Âa.rÃ. 4.guktarÆpasya prakÃrasyÃ, 5.anuvyavasÃye ityÃdi nÃsti- ga.rÃ. --------------------------------------------------------------------------- apraddha-viÓesya-dotvaÇga÷) anumÃdo«avÃda÷ pu - 267. --------------------------------------------------------------------------- kartraikatvavadanuvyavasÃye rajatatvaprakÃrakatva 5 vadabhÃvaj¤Ãne 'nuyogitvapratiyogitvÃdivacca prÃganupasthitasyÃpi prakÃratvopapatte÷// nanu tathÃpi katha¤citsÃdhyaprasiddhirÃvaÓyakÅti tvayÃpi svÅk­tatvatkathaæ tadÃvaÓyakatvanirÃsa iti cenna/ mama hi parÃbhipretÃyÃ÷ pak«Ãdanyatra sÃdhyatÃvacchedakÃvacchinnatvena prakÃreïa prativÃdinaæ prati sÃdhyaprasiddherÃvaÓyakataiva nirasyÃ/ na tu pratÅtimÃtrasya / uktaæ hi ÂÅkÃyÃm/ pratyak«eïopadeÓÃdinà vÃsÃdhÃraïadharmÃvekatropalabdhavata ityÃdi/ ÂÅkÃkÃrÅyà pareïa vyatirekiïi sÃmÃnyenÃnvayavyÃptyÃdike ÓaÇkite taæ prati kli«Âakalpanatvoktistu vyatirekavÃdinastavÃnvayavyÃptyukti÷ - --------------------------------------------------------------------------- kathaæ ciditi// pramÃprasÃdhÃraïyenetyartha÷/ svÅk­tatvÃditi// prativÃdinopi vÃdivÃkyÃvagatetyÃdipÆrvagranthena tathà pratÅterapi bhÃva÷/ uktaæ hÅti// bhaktipÃde --"yathÃnubhavamevaitannÃÇgÅkÃryaæ kutastadÃ"ityetavdyÃkhyÃvasare sudhÃyÃmityartha÷/ pÆrvayatredhà vyÃptyupapÃdanaæ vyatirekiïi k­taæ tatra bhaktipÃdÅyasudhÃvÃkyavirodhamÃÓaÇkya tadabhiprÃyoktyà nirÃha -- ÂÅkÃkÃrÅyetyÃdinÃ// --------------------------------------------------------------------------- 1. eveti nÃsti -ga.Âa.rÃ. --------------------------------------------------------------------------- pu - 268. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- vyatirekitvahÃnyÃpÃdakatvÃtkli«ÂetyabhiprÃyeïaiva/ na tu svamatepi kli«ÂetyabhiprÃyeïa/ siddhÃnte 'pi sÃmÃnyavyÃptyÃde÷ satvÃdeva 1 / tasmÃtsÃdhyÃprasiddhirvyÃptivighaÂiketi t­tÅyo na yukta÷// taduktaæ bhagavatpÃdai÷ -- asatyapi vyÃptirastyeveti// sÃdhyasya prasiddhatve 'satyapi sÃdhyaæ vinÃnupapattirÆpà vÃ, niyatasÃmÃnÃdhikaraïyaæ vyÃptiriti pak«e 'pi sÃmÃnyato 'nvayavyÃptirvà vyatirekavyÃptyanumità viÓi«ÂÃnvayavyÃptirvà uktarÅtyÃstyevetyartha÷// nÃpi caturtha÷/ uktarÅtyà svena j¤Ãtasya sÃtmakamityÃdiÓabdÃrthasya vÃdinÃpi prativÃdinaæ prati samavÃyÃntyaviÓe«ÃdiÓabdÃrthasyeva vyutpÃdane 'viditapadÃrthakatvÃbhÃvÃt/ tadarthaj¤Ãne tatra vivÃdÃyogÃcca' --------------------------------------------------------------------------- taduktamiti// sÃdhyÃprasiddhÃvapi vyÃptirastÅtyetatpramÃïalak«aïe uktamityartha÷/ prÃgÃrthÃntarasyoktatvÃtprak­topayogitayÃtrÃrthamÃha-- sÃdhyasyeti// pratij¤ÃvÃkyasyÃviditapadÃrthatvenÃbodhakatvaprasaÇgÃtsÃdhyÃsiddherde«atvamiti pak«aæ nirÃha -- nÃpi caturtha iti// uktarÅtyeti// svaÓarÅrÃdau patyak«eïopadeÓÃdinà vÃvagatasÃtmakatvasya puæsa ityÃdinoktarÅtyetyartha÷/ asti nÃstÅti vivÃdarÆpakÃryeïaiva tajj¤Ãnaæ vÃdiprativÃdino÷ siddhamiti kathamavidipadÃrthakatvaæ pratij¤ÃvÃkyasyeti bhÃvenÃha -- tadarthÃj¤Ãna iti// kÃraïasya viÓe«aïaj¤ÃnasyÃbhÃve kÃryasya viÓi«Âaj¤ÃnasyÃyogÃdvà sÃdhyÃsiddherde«atvamiti pak«aæ nirÃha -- na pa¤cama iti// --------------------------------------------------------------------------- vyakaïÃddhe÷- dotvaÇga÷) anumÃdo«avÃda÷ pu 269. --------------------------------------------------------------------------- na pa¤cama÷/ viÓe«aïaj¤Ãnaæ viÓi«Âaj¤Ãnaheturneti nirvikalpakabhaÇge uktatvÃt/ hetutvepyaprÃmÃïyÃbhÃvasÃdhyakÃnumÃna ivÃdau sà dhyaviÓe«yakaiva dhÅ÷ paÓcÃtsÃdhyaviÓe«aïiketi suvacatvÃcca// tasmÃtsÃdhyÃprasiddhirna do«a iti// aprasiddhaviÓe«aïatvasya do«atvabhaÇga÷ // 26 // --------------------------------------------------------------------------- apramÃïyetyÃdi// vyaktametatprÃmÃïyavÃde paramate prÃmÃïyÃnumityasaæbhavoktiprastÃve// nanvevama"nirvacanÅyÃsiddheraprasiddhaviÓe«aïa÷ pak«a÷"iti prakaraïÃdau tatratatrÃprasiddhaviÓe«aïatvasya do«atvenodbhÃvanaæ virudhyata iti cenna/ tasya paramatÃnusÃritvasya tatra ÂÅkÃyÃmeva vyaktatvÃditi bhÃva÷// aprasiddhaviÓe«aïatvasya do«atvabhaÇga÷ // 27 // --------------------------------------------------------------------------- 27-6-2001. vyakaïÃddhe÷-dotvaÇga÷) anumÃdo«avÃda÷ pu - 269. -------------------------------------------------------------------------- atha vyadhikaraïÃsiddherde«atvabhaÇga÷ // 27 // evaæ vyadhikaraïÃsiddhirapi na do«a÷/ tathà hi -- -------------------------------------------------------------------------- atha vyadhikaraïÃsiddherde«atvabhaÇga÷ // 28 // "vyÃptatve vyÃÓrayatvaæ tu kathamevahi dÆ«aïam/ rohiïyudaya Ãsanna÷ k­ttikÃbhyudità yata÷/ ityukte sÃdhanaæ no kiæ na hyÃj¤aivÃtra sÃdhikÃ"/ -------------------------------------------------------------------------- pu - 270. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ -------------------------------------------------------------------------- tasyà do«atvaæ 1 kimitisaÇgÃt, pak«adharmatÃvighaÂanÃvdyÃptivighaÂanÃdvà 2 // nÃdya÷/ nitya Ãtmà kÃkasya kÃr«ïyÃdityÃdervyÃptyabhÃvenaiva du«catvÃt/ Óabdo nitya÷ ghaÂasya k­takatvÃdityatra tu Óabdasya k­takatvaæ svÅk­taæ cedghaÂasyetyasya vaiyarthyÃt/ asvÅk­tya ghaÂagatenaiva k­katvena ÓabdÃnityatvasÃdhane tu yatra k­takatvaæ tatrÃnityatvamiti vyÃptestatra sÃmÃnÃdhikaraïyagarbhitatvenÃnyagatasya tasyÃnyagatenÃnityatvena vyÃpterevÃbhÃvÃt// -------------------------------------------------------------------------- iti bhaktipÃdÅyÃnuvyÃkhyÃnasudhoktarÅtyà vikalpÃn do«ÃæÓca vyanakti-- kimityÃdinÃ// atiprasaÇgÃditi 3 // kÃkasya kÃr«ïyÃdityÃderapi saddhetutvÃpattirÆpÃtiprasaÇgÃdityartha÷/ ityatratviti// yatra k­takatvaæ tatrÃnityatvamiti vyÃptisatvena vyÃptyabhÃvena tatra du«ÂatÃyà vaktumaÓakyatve 'pi prakÃrÃntareïa du«Âatvaæ tatreti viÓe«a 4 dyotakastu Óabda÷/ vaiyarthyÃditi// vyarthaviÓe«aïatvenaiva du«Âatvamiti bhÃva÷// nanu pratiyogyasÃmÃnÃdhikaraïayatsamÃnÃdhikaraïÃtyantÃbhÃvapratiyogitÃvacchedakÃvacchinnaæ yanna bhavati tena samaæ tasya sÃmÃnÃdhikaraïyaæ vyÃptiriti maïyuktasÃmÃnyalak«aïapak«e mahÃnasÅyadhÆmasya parvatÃdini«Âhavahnineva vyadhikaraïayorapi vyÃptirastÅti pak«e do«ÃntaramÃha -- ki¤ceti// --------------------------------------------------------------------------- 1.kimado«atveti -ga.rÃ. 2.nÃcca vyÃ-ka. 3.'atiprasaÇgÃditi' iti nÃsti -Âa.Âha. 4.«yadyo -Âa.Âha. --------------------------------------------------------------------------- vyakaraïÃddhe÷-dotvaÇga÷) anumÃdo«avÃda÷ pu - 271. --------------------------------------------------------------------------- ki¤ca satyÃæ vyaptau 1 vyadhikaraïatvasya do«atva evÃtiprasaÇga÷/ d­Óyate hi vyadhikaraïenÃpi padmavikÃsena sÆryodayasya, samudrav­tyà candrodayasya, chÃyayà meghasay, bhÆmi«ÂhenÃlokena uparisavitu÷, cakrabhrameïa kulÃlÃsatte÷, k­ttikodayena rohiïyupayÃsatte÷, adhodeÓe 2 nadÅpÆreïa ÆrdhvadeÓav­«Âe÷, ÆrdhvabhÃgasthadhÆmena adhobhÃgasthavahneÓcÃnumiti÷// nanvatrÃpyayaæ kÃla÷ sÆryodayavÃn padmavikÃsavatkÃlatvÃtsammatavat ayaæ pradeÓa÷ kulÃlÃsattimÃn bhramaccakrÃdikaraïatvÃt sammatavat iyaæ nadÅv­«ÂimadÆrdhvadeÓe ayaæ dhÆmo mÆle 4 gnimÃn dhÆma 5 vatvÃt sammatavaditi kÃlaæ deÓÃdikaæ và pak«Åk­tya sÃmÃnÃdhikaraïyaæ saæpÃdyamiti cet// --------------------------------------------------------------------------- atiprasaÇga iti // saddhetÆnÃmasaddhetutvÃpattirÆpÃtiprasaÇga ityartha÷/ tatkathamityata Ãha -- d­Óyate hÅti// anumitirityanvaya÷/ anuvyÃkhyÃnoktodÃharaïamupalak«aïaæ matvÃ'ha -- padmetyÃdi// kÃlaæ deÓaæ vÃ'dÃya sarvatra sÃmÃnÃdhikaraïyamÃÓaÇkate -- nanviti/ deÓÃdikaæ vetyÃditapadena nadÅmiti g­hyate/ --------------------------------------------------------------------------- 1.ptau vaiyadhikaraïyasya -ka.ga.rÃ. 2.ÓanadÅ -ga.rÃ. 3.Óasaæ -ka.ga.Âa.rÃ. 4.leva - ga.Âa.rÃ. 5.matvà -Âa. --------------------------------------------------------------------------- pu - 272. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- 1 kimiyaæ laukikapratÅti÷ uta tvadabhimatasÃmÃnÃdhikaraïyaniyamanirvÃhÃyaivaæ prayogavipariïÃma÷ kalpyate// nÃdya÷/ tvaduktakus­«ÂimajÃnatÃmapi laukikÃnÃæ padmÃdau vikÃsÃdidarÓanenaiva sÆryodayÃdau svÃrthÃnumite÷ tadanusÃriparÃrthÃnumiteÓca darÓanÃt/ parÅk«akaiÓca lokasiddharÅtyanusÃriïyeva prakriyà kalpyÃ/ na tu svakalpitaprakriyà sà bÃdhyÃ/ atiprasaÇgÃt/ uktaæ ca nyÃyaÂÅkÃyÃm -- siddhÃnugamamÃtraæ tu kartuæ yuktaæ parÅk«akai÷/ na sarvalokasiddhasya lak«aïena nivartanam// d­Óyate hyadtanasya sÆryodayasya Óvastanena sÆryodayena gamyagamakabhÃva iti// --------------------------------------------------------------------------- lokarÅtyerevaærÆpatve«a'pi bhavadbhiriva mayÃpi lokarÅtyanurodhenaiva paribhëà kÃryeti kuta ityata Ãha-- parÅk«akaiÓceti// atiprasaÇgÃditi// dhÆmÃdinà vahnyÃdyanumityutpÃdanÃdikamapi na syÃt/ j¤ÃnasyÃpÅcchÃdvÃrà prav­ttihetutvakalpanaæ daï¬ÃderghaÂahetutÃvyutpÃdanÃdikamapi na syÃdityevamÃdyatiprasaÇgÃdityartha÷/ yadvà samÃnÃdhikaraïÃnÃmapi gamyagamakabhÃvo netyapi vyutpÃdanaprasaÇgÃdityartha÷// --------------------------------------------------------------------------- 1.kimevaæ laikikÅ -ga.Âa.rÃ. --------------------------------------------------------------------------- vyaka-ïÃddhe÷-dotvaÇga÷) anumÃdo«avÃda÷ pu - 273. --------------------------------------------------------------------------- na dvitÅya÷ anyonyÃÓrayatvà 1 t/ anyathà madabhimatavaiyadhikaraïyÃdinirvÃhÃya parvatÃdhodeÓo 'gnimÃn 2 ÆrdhvadeÓasya dhÆmavatvÃt vimata÷ kÃlo deÓo và agnimatparvatasaæbaddha÷ dhÆmavatparvatasaæbaddhatvÃt saæmatavadityÃdirapi vipariïÃma÷ syÃt// kiæ caivaæ sÃmÃnÃdhikaraïyasya sarvatra susaæpÃdatvena vyadhikaraïÃsiddhirniravakÃÓà syÃt/ tadasaæpÃdane sà sÃvakÃÓeti cettarhyasiddhiruktido«a÷ syÃt/ --------------------------------------------------------------------------- tvadabhimatasÃmÃnÃdhikaraïyaniyama 3 nirvÃhÃyetyuktakalpaæ nirÃha -- na dvitÅya iti// anyonyeti// sÃmÃnÃdhikaraïyaniyame siddhe sati tannirvÃhÃya prayogavipariïÃmakalpanà siddhe coktadiÓà prayogavipariïÃme sÃmÃnÃdhikaraïyaniyamasiddhirityanyonyÃÓrayÃdityartha÷// 4 niravakÃÓeti// ayaæ kÃla ÃtmanityatvavÃn kÃkakÃr«ïyavatvÃdityÃdirÆpeïa tvadabhimatavyadhikaraïÃsiddhahetvÃbhÃsasthalepi sÃmÃnÃdhikaraïyasya suvacatvena vyadhikaraïÃsiddherudÃharaïaæ na kimapi labhyeteti/ do«atvena tasya parigaïanamayuktamÃpÃdyeteti bhÃva÷/ tadasaæpÃdane deÓakÃlÃdinà sÃmÃnÃdhikaraïyÃsaæpÃdane ityartha÷/ --------------------------------------------------------------------------- 1.yÃt -Âa.rÃ. 2.ntadÆ -Âa.rÃ. 3.me siddhesati tannirvà -¬a. 4.madabhimateti madabhimataæ yadvaiyadhikaraïyaæ tadÃdinirvÃhÃyetyartha÷/ Ãdipadena sarvatraprayoge«u deÓakÃlayoranyatarasyaiva pak«ÅkaraïanirvÃhÃyeti g­hyate"-- ityadhikam -Âha. --------------------------------------------------------------------------- pu - 274. nyÃyadÅpuyutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- nÃrthado«a÷/ ki¤ca noktido«atvamapi/ rohiïyudaya Ãsanna÷ k­ttikÃya uditatvÃt ityuktÃvapi Órot­ïÃmanumityutpatte÷// na dvitÅya÷/ vyadhikaraïe«va 1 pyanyathÃnupapanne«u samÃnÃdhikaraïe«vapyanyathopapanne«valiÇgatvasya ca darÓanena pak«adhmatÃyà anÃvaÓyakatvÃt/ 2 ihedÃnÅæ satà kÃryeïÃnyatrÃnyadÃsatastaducitakÃraïasyÃnumÃnÃcca// --------------------------------------------------------------------------- nÃrthado«a iti// tathà ca puru«asya payokt­÷ parÃbhavepi tatra jÃmÃnÃnumiti÷ pramÃrÆpaiva syÃditi bhÃva÷/ nanÆktido«asthale vacanadvÃrÃr'thasyÃpi du«Âatvameva tÃd­Óasthale 'numite 3 ÓcÃnudayÃdityata Ãha -- ki¤ceti// pak«adharmatÃvighaÂanÃdveti pak«aæ nirÃha-- na dvitÅya iti// anyathÃnupapanne«viti// avinÃbhÃvarÆpavyÃptimastvityartha÷/ prÃguktapadmavikÃsÃdi«viti bhÃva÷/ 4 anyathopapanne«viti// parvato vahnimÃn pëÃïavatvatprameyatvÃdityÃdi«vityartha÷/ aliÇgatvasya pramityajanakatvasyetyartha÷/ vyadhikaraïe«vanyathÃnupapanne«u liÇgatvasya darÓanÃdityuktaæ tatkÃryakÃraïabhÃvÃpanne«u darÓayati -- iheti// sata iti padavibhÃga÷/ idÃnÅntanÃÇkurÃdidarÓanena tatpÆrvakÃle bÅjasya padmasthavikÃsarÆpakÃryeïodayÃcaloditasÆryasyÃnumÃnadarÓanÃdityartha÷/ ata evÃsamÃnÃdhikaraïayorasamÃnakÃlÅnayorapi kÃryakÃraïayorliÇgibhÃvasatvÃdevetyartha÷/ --------------------------------------------------------------------------- 1.«vanyathà -ka.ga.Âa.rÃ. 2.idà -ka.Âa. 3.terevÃnu -Âa.Âha.¬a. 4.nyathÃpyupa-Âa.Âha. --------------------------------------------------------------------------- vyaka-ïÃddhe÷-dotvaÇga÷) anumÃdo«avÃda÷ pu - 275. --------------------------------------------------------------------------- ata eva vaiÓe«ikairapi asyedaæ kÃryaæ kÃraïaæ saæbandhyekÃrthasamavÃyi virodhi ceti laiÇgikamityekÃrthasamavÃyina÷ virodhi ceti laiÇgikamityekÃrthasamavÃyina÷ kÃryakÃraïarÆpaliÇge p­thagukte tvanmate patatpatitayoravayavÃpacayÃdinà bhede 'pi patanni«Âha 1 patanena patite gurutvÃnumÃnÃcca/ tvayÃpi pÃko matk­tiæ vinÃsatve sati --------------------------------------------------------------------------- asyeti// asyedaæ kÃryamiti, asyedaæ kÃraïamiti, asyedaæ saæbandhÅti asyedamekÃrthasamavÃyeti, asyedaæ virodhÅti pa¤cadhà laiÇgikaæ vyÃpakamityartha÷/ viÓi«ÂamedhonnatyÃderv­«ÂyÃdyÃdyaæ dhÆmÃdervahnyÃdi dvitÅyaæ saæyogÃdd­«Âavyaæ t­tÅyaæ sarasÃderÆpÃdi caturthaæ dhvaæsÃde÷ pratiyogyÃdi pa¤camamiti dhyeyam// parasaæmmatyÃpi vyadhikaraïayorliÇgibhÃvaæ darÓayati-- tvanmata iti// pataditi// patata÷ patitasya cetyartha÷/ vartamÃnapatanakriyÃvato 'tÅtapatanakriyÃvataÓyeti yÃvat/ patanadaÓÃyÃmavayavÃpacayÃbhÃve 'pi patite satyabhighÃtaÓenÃvayavÃpacayÃvaÓyaæ bhÃvÃt/ avayavÃpacayasthale ca pÅlupÃkaprakriyà ÃparamÃïu nÃÓena punardravyotpatteraÇgÅkÃrÃtpatata÷ phalasyeva patitatvadaÓÃyÃmanyatvÃttatra ca patitaæ 2 phalamidaæ gurutva 3 vat patanakriyÃvatvÃtsammatavadityanumÃnadarÓanÃt patanagurutvayoÓca liÇgaliÇgibhÃvÃpannayordeÓata÷ kÃlataÓca vyadhikaraïatvÃtkathaæ --------------------------------------------------------------------------- 1.«Âhenapa - ka.ga.rÃ. 2.tamidaæ phalaæ -Âa.Âha.¬a. 3.tvavatvÃt -Âha. --------------------------------------------------------------------------- pu - 276. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- madi«ÂasÃdhanatvÃt madbhojanavat ityatra siddhapÃkani«Âhatayà j¤Ãtena hetunÃsiddhapÃkarÆpapak«ani«Âhatayà sÃdhyapramiteruktavÃcca// ki¤ca tvanmate pramÃtvameva 1 và ni«kar«aj¤Ãnatvameva và 2 prameyatvaæ evaæ k­titvecchÃtvadve«atvÃdikameva kÃryatve«Âatvadvi«ÂatvÃdikaæ tathà ca Óabdobhidheya÷ prameyatvÃdityÃdau kathaæ pak«adharmatÃ/ pramÃtvasya Óabdena paramparÃsaæbandho 'stÅti cenna/ --------------------------------------------------------------------------- vyadhikaraïÃsiddherde«atvamityartha÷// siddhapÃketi// asiddhapÃke hetorabhÃvena tanni«Âatvena tavÃj¤ÃnÃditi bhÃva÷// uktatvÃcceti// vidhivÃde/ ato na pak«adharmatÃvighaÂakatvena do«atvaæ vyadhikaraïÃsiddheriti bhÃva÷/ sthalÃntarepi vyadhikaraïasya gamakatvaæ paramate darÓayati-- kiæ ca tvanmata iti// pramÃtvasyÃpyarthasatvaupÃdhikatvenÃjÃtirÆpatvÃttadvati tatprakÃrakaj¤ÃnatvarÆpapramÃtve j¤Ãnatvasya praveÓamÃha-- ani«kar«a iti// pramÃtvaÓarÅraghaÂakopÃdhivivekenÃkh¬ajÃtivimarÓe satÅtyartha÷/ astu kiæ tata ityata Ãha - tathà ceti// ityÃdÃviti// idaæ sarakart­kaæ kÃryatvÃt, idaæ saÇgrÃhyami«ÂatvÃta, idaæ heyaæ dvi«ÂatvÃdityÃdirÃdipadÃrtha÷/ kathamiti// pramÃtvÃde÷ pramÃdini«Âhatvena ÓabdÃdyani«ÂhatvÃditi bhÃva÷/ parampareti// Óabdasya pramÃyÃ÷ svarÆpasaæbandha÷ pramayà pramÃtvasya samavÃya iti paramparetyartha÷/ pratÅtibalÃddhi yenakenacitsaæbandhena"k­«ïaæ vastraæ lohita÷sphaÂika"ityÃdÃviva paramparÃsaæbandhenÃpi taddharmatvaæ kalpyaæ na hi tathà dhÅrityÃha -- Óabda iti// pramÃsvarÆpatvÃditi// --------------------------------------------------------------------------- 1.vÃtini«kar«e j¤Ã -ka.ga. 2.vÃtini«kar«aj¤Ã -Âa. 3.prameva và ityadhikam- ka. --------------------------------------------------------------------------- vyÃka-ïÃddhe÷-dotvaÇga÷) anumÃdo«avÃda÷ pu - 277. --------------------------------------------------------------------------- Óabde pramÃtvamiti kadÃpyapratÅte÷/ pratyuta pramÃtvaæ netyeva pratÅte÷/ tasya taddharmatvÃyogÃt/ na ca pramÃjÃtÅyavi«ayatvaæ và ÅÓvarapramÃvi«ayatvaæ và prameyatvaæ tacca Óabde 'stÅti vÃcyam// vi«ayatvarÆpasaæbandhasyÃpi tvanmate pramÃsvarÆpatvÃt/ pramÃyÃÓya ÓabdÃni«ÂhatvÃt// ki¤ca vyatirakevyÃpti÷ sÃk«ÃdaÇgamiti tvanmate vyÃptipak«adharmatayorvaiyadhikaraïyepi gamatvavat sÃdhyasÃdhanayorapi vayaidhikaraïye 'pi gamyagamakatÃstu/ tatra pratiyogyanuyogibhÃvo niyÃmakaÓyedatrÃpi v­«ÂapÆrÃÓrayordaÓayordhvÃdharÅbhÃvo niyÃmakostu// api ca dhÆmajÃtÅyasya vahnijÃtÅyaæ prativyÃpyatvÃtparvatÅyo dhÆmo mahÃnasÅvayavahniæ pratyapi vyÃpya ititvanmate kathaæ vyÃpyavyÃpakayo÷ sÃmÃnÃdhikaraïyam// --------------------------------------------------------------------------- anyathÃtÅtÃdau prameyatvÃbhÃvÃpÃtÃditi bhÃva÷/ pratibandyÃpi vaiyadhikaraïyaæ na do«Ãyetyà 1 ha-- ki¤ca vyatireketi// maïyuktavyÃptisÃmÃnÃdhikaraïapak«e vyadhikaraïayorapi vyÃptisvÅkÃrÃttadanus­tyÃ'ha -- api ceti// --------------------------------------------------------------------------- 1.tyata à -Âa.¬a. --------------------------------------------------------------------------- pu - 278. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- aitena sÃmÃnÃdhikaraïyavyatirekaniÓcayÃdinÃnumitipratibandhÃttaniÓrayo 'numitiheturiti nirastam/ v­«ÂipÆrayo÷ sÃmÃnÃdhikaraïyavyatirekaniÓcayepyanumitidarÓanÃt// na t­tÅya÷/ vaiyadhikaraïyepi vyÃpterÆpapÃditatvÃt// vyadhikaraïÃsiddherde«atvabhaÇga÷ // 27 // --------------------------------------------------------------------------- vyÃptivighaÂanÃdvà do«atvamiti pak«aæ nirÃha -- na t­tÅya iti// vyadhikaraïÃsiddherde«atvabhaÇga÷ // 28 // --------------------------------------------------------------------------- bÃdhapratirodhayo÷ pratij¤ÃrthapramÃïavirodhatvenaikyam// 28 // kecittu -- savyabhicÃraviruddhasatpratipak«ÃsiddhabÃdhitÃ÷ pa¤cahetvÃbhÃsÃ÷/ --------------------------------------------------------------------------- bÃdhapratirodhayo÷ pratij¤ÃrthapramÃïavirodhatvenaikyam// 29 // nanvevamÃÓrayÃsiddhasÃdhyÃsiddhivyadhikaraïÃsiddhÅnÃmado«atve 'pi vyabhicÃrÃdÅnÃæ hetudo«ÃïÃæ bhÃvÃdasiddhiravyÃptiriti dvÃveva hetudo«ÃvityayuktamityÃk«ipati -- kecitvityÃdinà dvÃveva hetudo«ÃvityayuktamityÃhurityantena // kecit tÃrkikÃ÷/ pramÃïalak«aïaÂÅkÃdÃvasiddhaviruddhanaikÃntikÃnadhyavasitakÃlÃtyapadi«Âaprakaraïasamasatpratik«abhedena prÃcÃæ rÅtyà saptavidhÃnuvÃde 'pi anadhyavasitatvasyÃnaikÃntike 'ntarbhÃvaæ prakaraïasyÃsaæbhavanayà parigaïanÃyogyatvamupetya maïyÃdyuktadiÓà päcavidhyamanuvadati -- savyabhicÃreti// ata eva naiyÃyikà ityanuktvà kecidityukti÷/ --------------------------------------------------------------------------- bÃprayo-prarthapraïa-vinaikyam) anumÃdo«avÃda÷ pu - 279. --------------------------------------------------------------------------- taduktaæ gautameva --"savyabhicÃravuruddhaprakaraïasamasÃdhyasamÃtÅtakÃlÃ÷ hetvÃbhÃsÃ÷"iti/ tatra sÃdhyatadabhÃvakoÂidvayopasthÃpakarÆpa- --------------------------------------------------------------------------- evaæ nirdeÓo pa¤catvaparigaïane ca mÆlamÃha-- taduktamiti// 1 maïerapÅdameva mÆlamityapi sÆcitam/ prakaraïasamaÓabdena satpratipak«a ucyate/ sÃdhyasamapadena cÃsiddhi÷ atÅ kÃlapadena bÃdha ityuktÃrthasaævÃditvaæ dhyeyam/ maïyÃdyuktadiÓà te«Ãæ lak«aïÃnyanuvadati-- tatra te«umadhya ityÃdinÃ// upasthÃpaketi// tadubhayopasthitijanakaæ yadrÆpaæ sÃdhÃraïe sapak«avipak«av­ttitvena sÃdhyatadabhÃvasÃhacaryaæ asÃdhÃraïe tadubhayavyÃv­ttatvaæ, anupasaæhÃriïi ca tadubhayaÓÆnyatvena pak«a eva sÃdhyatadabhÃvasÃhacaryamityagre vyaktam/ tÃd­Óadharmatvaæ sÃdhÃraïÃditritagasÃdhÃraïaæ lak«aïam// yadyapi maïÃvubhayakoÂÅtyÃdyevoktam/ tathÃpi tenÃsÃdhÃraïasya sÃdhyatadabhÃvopasthÃpakatayà dÆ«atvapak«e nÃvyÃptirityuttaragranthaparyÃlocanayobhayakocipadasya evamevÃrthobhimata itÅtthamanuvÃda÷ k­ta÷// yattu pak«adharÃvubhayakoÂyupasthitipadena vyÃptiniÓcayavirodhisaædehajanakakoÂyupasthitirvivak«ità anyathà sarvasamabhidheyaæ vsatutvÃdityÃdau kevalÃnvayisÃdhyakÃnupasaæhÃriïi sÃdhyÃbhÃvakoÂeraprasiddhera 2 vyÃpti÷ syÃt/ uktavivak«ÃyÃæ tu nÃvyÃpti÷/ kevalÃnvayisÃdhyake idamabhidheyaæ na vetyevaæ sandehà 3 yoge 'pi abhidheyatvaæ pak«av­ttina vetyevaæ saæÓayasaæbhavÃt/ vyÃptiniÓcayavirodhisaæÓayaÓca sÃdhyatadabhÃvasaæÓaya÷ sÃdhye pak«av­ttitvasaæÓayaÓca bhavatÅti kathanaæ tattu maïivÃkyaviruddham/ --------------------------------------------------------------------------- 1.tayorapÅdameva -Âha. 2.ddhatvenÃvyÃ- Âha. 3.hÃbhÃvepi -- Âha. --------------------------------------------------------------------------- pu - 280. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- vatvaæ savyabhicÃratvaæ vipratipattivÃkye satpratipak«e ca dvayo÷ koÂidvayopasthÃpa'katvepi --------------------------------------------------------------------------- na caivaæ kevalÃnvayisÃdhyakÃnupasaæhÃriïya 1 vyÃpti÷/ 2 tasyÃtrÃsaægrÃhyatvÃdityÃhu÷// nanvathÃnitya÷ Óabda÷ ÓabdatvÃdityatrÃptavÃkyÃdinà vyÃptigrahadaÓÃyÃæ saddhetutvÃt/ tatra sarvasapak«avipak«avyÃv­ttatvasyobhayakoÂyupasthÃpakarÆpasya satvÃdativyÃptiriti vÃcyam/ tatra vyÃptisapak«avyÃv­ttatvÃæÓasya tatrÃbhÃvÃt/ atra liÇgani«Âhatayà yajj¤ÃnamubhayakoÂyupasthÃpakaæ prÃmÃïyÃprÃmÃïyobhayakoÂyupasthÃpakarÆpaj¤Ãnatvavati saddhetau nÃtivyÃpti÷/ j¤Ãnatvasya prÃmÃïyasaæÓayavi«ayÃnumitiv­ttitayà j¤ÃnatvenaivobhayakoÂyupasthÃpakatvÃditi// nanvevamapi parvato 'gnimÃn parvato 'gnimÃnna bhavatÅti viruddhÃrthapratipÃdakavÃkyadvaye Óabdo 'nitya÷ k­takatvÃt nitya÷ Óabda÷ ÓrÃvaïatvÃditi satpratipak«e cÃtivyÃptirevetyata Ãha -- vipratipattÅti// vipratipattistu pratyekaæ na tatheti pÆrvapak«a 3 maïyukte÷/ tathÃsÃdhÃraïagranthe satpratik«eddhau atra tveka eveti cokteriti bhÃva÷/ yadyapi vimataæ mithyà d­ÓyatvÃt Óuktirajatavat vimataæ satyaæ d­ÓyatvÃdbrahmavadityÃdiprakaraïasamepyekasyaivobhayopasthÃpakatvamasti, tathÃpi tasyaitanmate 'saæbhÃvitatvenÃsa 4 ÇgrahÃnnÃtivyÃptiÓaÇkÃvakÃÓa÷/ tasyÃpi savyabhicÃratvena saÇgra 5 hyatvÃdado«a iti kecit// --------------------------------------------------------------------------- 1.ïyativyà -Âa. 2.syasaægrÃhya -Âha. 3.ïyÃdyukte -Âa. 4. ïÃvu - Âha.¬a. 4.saægrÃhyatvà -¬a. 5.Çgrahà - Âha. --------------------------------------------------------------------------- vÃprayo-prarthapraïa- vinaikyam) anumÃdo«avÃda÷ pu - 281. --------------------------------------------------------------------------- savyabhicÃravadekasya tadupasthÃpakatvÃbhÃvÃnna sa vyabhicÃralak«aïasyÃtivyÃpti÷/ vipak«amÃtrav­ttitvaæ viruddhatvam/ samabalapramÃïa 1 pratiruddhatvaæ satprati - --------------------------------------------------------------------------- pramÃïalak«aïaÂÅkÃdyuktadiÓà 2 ''ha - vipak«amÃtreti// mÃtrapadena sapak«av­ttitvaæ vyÃvartyete na tu pak«av­ttitvamapi/ tathÃtve 'siddhisÃÇkaryÃpatte÷/ pak«avipak«ayoreva vartamÃno heturviruddha iti lak«aïaÂÅkÃvirodhÃcca/ v­k«a÷ saæyogavÃn dravyatvÃdityatra dravyatvaheto÷ sÃdhyÃbhÃvavadv­ttitve 'pi niÓcitasaæyogarÆpasÃdhyavalatyapi v­tterna tatrÃtivyÃpti÷/ pratiyogyasamÃnÃdhikaraïasÃdhyÃbhÃvanmÃtrav­ttitvaæ tadartha ityeke// yattu maïau sÃdhyavyÃpakÃbhÃvapratiyogitvaæ và v­ttimata÷ sÃdhyavadav­ttitvaæ và viruddhatvamityÃdi/ tanna/ hetvabhÃvasya sÃdhyavyÃpakatvaj¤Ãnasya grÃhyÃbhÃvasaæsparÓitayà grÃhyabhÆtavyÃptij¤ÃnÃpratibandhakatvÃt/ niÓcitasÃdhyavadav­ttitve sati tadabhÃvavadv­ttitvasya cÃvyabhicaritasahacÃrarÆpavyÃptyabhÃvarÆpatayà tajj¤Ãnas vyÃptij¤ÃnapratibandhadvÃrÃnumitipratibandhya sambhavÃditi bhÃva÷/ pak«atrayav­ttisÃdhÃraïe 'tivyÃpativÃraïÃya mÃtrapadam// samabaleti/ samabalatvaæ cÃbhimÃnikaæ dhyeyam/ anyathà vastuno dvirÆpatÃ'patte÷/ "samabalatayÃbhimatapramÃïaviruddha÷ satpratipak«a÷"iti lak«aïaÂÅkokteÓca/ viruddhatvaæ pratiruddhakÃryakatvamÃ/ bodheti vyÃptinirÃsÃya sametyukti÷/ sÃdhyavirodhyupasthÃpanasamarthasamÃnabalopasthityà pratiruddhakÃryaliÇgatvaæ satpratipak«atvamiti maïyukti÷/ vyÃptasya - --------------------------------------------------------------------------- 1.ïaviru --ga.rÃ. 2.ÓÃnirÃha-- Âha. --------------------------------------------------------------------------- pu - 282. nyÃyadÅpuyatatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- pak«atvam/ parÃmarÓavi«ayÃbhÃvavatvaæ asiddhatvam/ prabalapramÃïaviruddhatvaæ bÃdha÷// tatra savyabhicÃra÷ trividha÷/ sÃdhÃraïÃsÃdhÃraïÃnupasaæhÃribhedÃt/ tatra pak«av­ttitvaæ sÃdhÃraïatvam/ sarvasapak«avipak«avyÃv­ttatvamasÃdhÃraïatvam/ --------------------------------------------------------------------------- pak«adharmatÃpramiti÷ siddhi÷ tadrahitosiddha iti prÃcÃæ rÅtimÃÓritya lak«aïaÂÅkoktaæ ni«k­«yÃha -- parÃmarÓeti// parÃmarÓavi«ayo vyÃpti÷ pak«adharmatà ca tadubhayarÃhityamityartha÷// yattu maïau parÃmarÓavi«ayÃbhÃvo nÃsiddha÷ vyarthaviÓa«aïatvÃt kiæ tu ÃÓrayÃsiddhi÷ svarÆpÃsiddhi÷ vyÃpyatvÃsiddhiriti pratyekameva do«a ityuktam/ tatvitaravyabhicÃrÃditvaduktalak«aïepi tulyamityagre vyaktam/ saÇgrÃhakamÃtratvesyÃpi tathÃtvÃditi bhÃva÷/"pramÃïabÃdhitavi«aya÷ kÃlÃtyayÃpadi«Âa"iti lak«aïaÂÅkÃdyukterÃha -- prabaleti // prÃbalyamatra vÃstavaæ vÃbhimÃnikaæ và dhyeyam/ satpratipak«e 'tivyÃptinirÃsÃya prabaleti/ prabalapramÃïanirdhÃritÃbhÃvapratiyogisÃdhyakatvaæ bÃdha ityartha÷/ vak«yamÃïÃntarbhÃvasubodhÃya maïyÃdyuktadiÓÃvÃntaravibhÃgamÃha -- tatra// te«u madhye iti// pak«atrayeti// pak«asapak«avipak«av­ttitvamityarta÷/ 1 yathà Óabdonitya÷ prameyatvÃditi// sarveti// yathà bhÆrnityà gandhavatvÃditi//"kevalÃnvayidharmÃvacchinnapak«ako ve"ti maïyuktarÅtyÃ'ha -- kevalÃnvayÅti// --------------------------------------------------------------------------- 1.prameyatvÃditi lak«aïaæ tu sarvasapak«avyÃv­ttatvamiti maïyukterÃha -- sarveti.¬a. --------------------------------------------------------------------------- bÃprayo-parthapraïa-vinaikyam) anumÃdo«avÃda÷ pu - 283. --------------------------------------------------------------------------- kevalÃnvayidharmÃvacchinnapak«atÃkatvamanusaæhÃritvam/ asiddhirapi ÃÓrayapak«adharmatvavyÃpyatvÃsiddhibhedena trividhÃ/ tatpramityasidhyà saha caturvidhà vÃ/ eæ viruddhÃderapi bhedo dra«Âavya÷// 1 tanna Óabdo nityo meyatvÃditi sÃdhÃraïasya sarvamanityaæ prameyatvÃdityanupasaæhÃriïaÓca sÃdhyatadabhÃvasÃhacaryaæ koÂidvayopasthÃpakaæ rÆpam/ iyÃæstu bheda÷ sÃdhÃraïasya pak«Ãdanyatra tatsÃhacaryaæ anupasaæhÃriïastu pak«a eveti/ anitya÷ Óabda÷ ÓabdatvÃditya 2 sÃdhÃraïasya tu sÃdhyavata÷ tadabhÃvavataÓca vyÃv­ttatvaæ tadupasthÃpakamiti savyabhicÃralak«aïasya 3 nÃtivyÃpti÷/ ÃÓrayahetuvyÃptÅnÃæ liÇgaparÃmarÓavi«ayatvÃttadabhÃva 4 vatvarÆpamÃÓrayÃsiddhyÃdyasiddhitrayÃnugatam// --------------------------------------------------------------------------- kevalÃnvayÅti// yathà sarvamanityaæ meyatvÃdityÃdiprÃcÅnamatÃva«Âambhena paddhatyÃdyuktadiÓÃ'ha -- bhedo dra«Âavya iti// sa ca paddhatilak«aïaÂÅkayorvyakta÷/ granthagauravabhayÃt prak­te vak«yamÃïÃntarbhÃvÃnuprayogÃcca nÃsmÃbhirapi likhyate savyabhicÃrÃdilak«aïaæ sÃdhÃraïÃditraye 'siddhitraye ca vyanakti - tatra Óabda ityÃdinÃ// --------------------------------------------------------------------------- 1.atra -ka.Âa. 2.tvadyasà - ka.Âa.rÃ. 3. syÃvyà -ka.ga.rÃ. 4.varÆpat-ka.ga.Âa.rÃ. --------------------------------------------------------------------------- pu - 284. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- atrÃsÃdhÃraïÃnupasaæhÃrisatpatipak«Ã anityado«Ã÷/ anukÆlatarkÃvatÃraÓÃyÃmanumityapratibandhakatvÃt/ itare tu nityado«Ã÷/ tatrÃpi bÃdhapratirodhau sÃk«Ãdanumitipratibandhakau/ natu karaïighaÂanadvÃrà / 1 tatrÃpi bÃdho anumitigrÃhyÃbhÃvavi«aya 2 dhÅtvena/ pratirodhastvanumitigrÃhyÃbhÃvavi«ayadhÅsÃmagrÅtvena/ itare traya÷ karaïavighaÂanena/ asiddhi÷ parÃmarÓa 3 «ivayavighaÂanena/ tatrÃpyÃÓrayÃsiddhisvarÆpÃsiddhÅpak«adharmatÃvighaÂanena/ vyÃpyatvÃsiddhistu vyÃptivighaÂanena/ tatmÃdvÃveva hetudo«ÃvityayuktamityÃhu÷// --------------------------------------------------------------------------- anityado«atvaæ vyanakti-- anukÆleti// na tu karaïeti// parÃmarÓarÆpakaraïetyartha÷/ anumitÅti// pÆrvaprayuktahetujanyÃnumitigrÃhyasyÃbhÃvavi«ayakadhÅtyartha÷/ itara iti// savyabhicÃraviruddhÃsiddhÃstraya ityartha÷/ dvÃretyanantaraæ anumitipratibandhakatà ityanukar«a÷/ tvaduktarÅtyà päcavidhyasambhavepi tena rÆpeïa j¤ÃtÃnÃæ te«Ãmanumityapratibandhakatayà tathÃnudbhÃvyatvenaivaæ vyutpÃdanamayuktatamapitvasmaduktarÅtyaiva tena rÆpeïa j¤ÃtÃnÃmanumitipratibandhakatvÃdudbhÃvanÅyatvÃcceti bhÃvenoktarÅtyà j¤ÃtÃnÃæ pratibandhakatvamityetadasÃdhakatÃliÇgatvaæ cetyÃdinà vaktuæ sÃmÃnyanyÃyamÃha -- yadrÆpeïeti// yaddharmaprakÃreïetyartha÷/ --------------------------------------------------------------------------- 1.rà kathamapi bodhonumiti -ka. rÃtatrÃpyanu - Âa. 2.yapramÃtvena -ga.Âa.rÃ. 3. vi«ayeti nÃsti -ka.Âa. --------------------------------------------------------------------------- braprayo-prarthapraïa-vinaikyam) anumÃdo«avÃda÷ pu - 285. --------------------------------------------------------------------------- tadasat yadrÆpeïa hi j¤Ãnamanumitipratibandhakaæ tadrÆpeïaiva do«a÷ paraæ pratyudbhÃvanÅya÷/ yadrÆpeïa codbhÃvanaæ tadrÆpeïaivÃsÃdhakatà sÃdhanÅyÃ/ yadrÆpeïa ca tatsÃdhanaæ tadrÆpeïaiva hetvÃbhÃsÃdido«o vibhajanÅya÷/ anyathÃnya÷ ÓastrÅ, anyo yaddhÃ, anyo jayÅ anyastu ÓlÃghya itidvairÆpyÃpÃtÃt/ asÃdhakatÃsÃdhakasya hetvÃbhÃvasasyÃprayojakatvÃpÃtÃcca/ saæbhavatopyasÃdhakatÃsÃdhanÃdivyavahÃrÃnupayogino ni«prayojanasya vibhÃgasyÃpi prasaÇgitvÃcca// sambhavanti hi hetvÃbhÃsenantÃ÷ prakÃrÃ÷/ uktaæ hi nyÃyasÃre 1 /"yadyapi cai«Ãæ sÆk«mo bhadonantatvÃdvaktuæ na Óakyate"iti// --------------------------------------------------------------------------- asÃdhakateti// idamasÃdhakaæ evantvÃditi// kuta evamityata Ãha-- anyatheti// vairÆpyeti// anyaj¤Ãnaæ pratibandhakamanyadudbhÃvyaæ tatonyadasÃdhakatÃsÃdhÃkaæ tadanyasya vibhÃga iti vairÆpyÃpÃtÃdityartha÷/ aprayojakatveti// anyathetyatrÃnu«aÇga÷/ tadrÆpeïa j¤ÃnasyÃnumityapratibandhakatva ityartha÷/ nanvasÃdhakatÃyÃmanupayoginopi sambhavamÃtreïa vibhagasyoktau ko do«a ityata Ãha -- saæbhavatopÅti// atiprasaÇgitvÃccetyuktaæ vyanakti -- sambhavanti hÅti// tathà ca te«Ãmapi parigaïanÃpÃtena pa¤caivetyuktirayukteti bhÃva÷/ --------------------------------------------------------------------------- 1.repi - ga.Âa.rÃ. --------------------------------------------------------------------------- pu - 286. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- asÃdhakatÃliÇgatvaæ ca bÃdhapratirodhayorubhayÃnugatena pratij¤Ãr 1 thapramÃïavirodhitvenaiva/ na tu bÃdhatvÃdinà bÃdhitatvÃtprati 2 ruddhatvÃdityasya hi prabalasamabalapramÃïaviruddhatvÃdityartha÷/ --------------------------------------------------------------------------- te ca prakÃrÃ÷ pramÃïalak«aïaÂÅkÃyÃæ vyaktÃ÷/ astvevaæ yena rÆpeïa j¤ÃnamityÃdinoktaæ prak­te kiyityata÷ virodhopi trividhaiva syÃtpratij¤ÃrthaviruddhatÃ/ liÇgarÃhityamavyÃpti÷" iti yuktipÃdÅyÃnuvyÃkhyÃnavyÃkhyÃvasare sudhoktarÅtimanus­tyÃ'ha -- asÃdhakatÃliÇgatvaæ ceti// kuta ityata÷ 3 vahniranu«ïa÷ padÃrthatvÃdityÃdau vÃdinokte prativÃdinà padÃrthatvÃditi hetu÷ asÃdhaka÷ bÃdhitatvÃtsatpratipak«atvÃdityucyate sati vÃdinà vyarthaviÓe«aïatvadÆ«aïaæ vaktumÃpÃdyata ityÃha -- bÃdhitatvà 4 pratiruddhatvÃdityasya hÅti// nanu viruddhatvÃdij¤ÃnÃdeva svÃrthÃnumiteriva parÃrthÃnumiterapipratibandhakÃtkimasÃdhakatÃnumÃnena yadvÃkye prativÃdyuktadÆ«aïÃvagati÷ sa nig­hÅta iti samayabandhena kathÃprav­ttau dÆ«aïamÃtramudbhÃvyam anyathÃrthÃntaratvam/ evaæ cÃsÃdhakatÃnumÃnasyaivÃnÃvaÓyakatvÃdvyarthaviÓe«aïatvÃnavakÃÓa iti cenna/ dvayaæ hyuddeÓyam/ tatrÃdyaæ dÆ«aïamÃtraj¤ÃnÃdeva ddvÅtÅyaæ tu -- --------------------------------------------------------------------------- 1.tÃrthapra-Âa.rÃ. 2. tipak«atvÃdi-ga.rÃ. 3.ta Ãha -bÃdhitatvÃditi - ityadhikam-Âa. 4.tvÃdityasyahÅti ityevÃsti - Âa.Âha.¬a. --------------------------------------------------------------------------- bÃprayo-prarthapraïa-vinaikyam) anumÃdo«avÃda÷ pu - 287. --------------------------------------------------------------------------- tatra cedamasÃdhakaæ pramÃïaviruddhatvÃdityevÃstu/ anyadvyartham/ durbalasya pramÃïapadenaiva vyÃvartitatvÃt/ pramÃïatadÃbhÃsÃviveka eva hi pramÃïapadaprayoga÷/ na tvaprÃmÃïyaniÓcaye/ ahÅnabalavatvena và vi 1 Ói«yatÃm/ tadavÃntarabhedopÃdÃnaæ vyarthameva/ na ca bÃdhapratirodhayoranyamasaÇkarÃrthaæ tadupÃdÃnam dÆ«akatÃbÅjaikyena saÇkarasyaivocitatvÃt - --------------------------------------------------------------------------- tasya dÆ«aïasya liÇgatvaj¤Ãnam pratibandhakatvavadanenÃpi tvasambhava ityabhiprÃyeïa vÃsÃdhakatÃsÃdhanamiti maïÃvevoktatvÃditi bhÃva÷// durbalapramÃïavirodhasya aki¤citkaratvenÃsÃdhakatvÃsÃdhakatayà tadvyÃv­ttaye prabaletyÃdyarthavadityata Ãha -- dÆrbalasyeti// durbalaæ hi hÅnabalatvÃdevÃpramÃïatvena nirïÅtamiti pramÃïapadaprayoga eva tatra na yukta iti tena tadvyÃv­ttirityartha÷/ nanu kathaæ tarhi satpratipak«asthale vastuto hÅnabale samabalatayÃbhimanyÃne pramÃïapadaprayoga ityata Ãha-- pramÃïeti// na tviti// hÅnabale tu tanniÓcaya evÃstÅti bhÃva÷/ ubhayÃnugataæ hÅnabalavyÃvartakaæ dharmÃntaramÃha -- ahÅneti// tadavÃntareti// prabalasamabaletyavÃntarabhedetyartha÷/ tathà caikamevedaæ dÆ«aïaæ syÃditi pa¤ceti vibhÃgabhaÇga iti bhÃva÷// taditi// prabalasamabaleti viÓe«aïopÃdÃnaæ bÃdhapratirodhayorityartha÷/ dÆ«akatÃbÅjasyeti// pramÃïavirodharÆpatvasya và ahÅnabalapramÃïavirodhatvarÆpasya và ekatvenetyartha÷// --------------------------------------------------------------------------- 1.Óe«ya - Âa.rÃ. --------------------------------------------------------------------------- pu - 288. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- vyÃvartyÃbhÃve 'pi vidyamÃnatvamÃtreïopÃdÃne prabalacÃk«u«apratyak«aviruddhatvÃdityÃdyÃpi prayujyeta/ na ca parasyÃtyaÓaktij¤ÃpanÃrthatvÃnna vaiyarthyamiti vÃcyam/ aÓaktij¤ÃpanasyaivoddeÓyatvÃdbÃdhÃj¤Ã 1 na mulÃÓaktau pratirodhÃj¤ÃnamÆlÃÓaktito 'tiÓayÃbhÃvÃcca// ki¤ca bÃdhitenÃpi tvÃmahaæ jetuæ Óakta iti --------------------------------------------------------------------------- nanu sambhavamÃtreïa tathà prayoge ko do«a ityata Ãha-- vyÃvartyeti// bÃdho hi prabalapratyavirodhaprabalÃnumÃnavirodhaprabalÃgamavirodhÃdibhedenÃnekavidho lak«aïaÂÅkÃyÃæ vyakta÷/ tathà ca prabalapramÃïaviruddhatvÃdivatpratyak«avirodhepyavÃntarabhedopapÃdanena prabalacÃk«u«aprabalaspÃrÓanavirodhÃdibhedenÃpyudbhÃvyeta/ na caivamaÇgÅk­tam/ tathÃtve pa¤catvavibhÃgabhaÇgaprasaÇgÃditi bhÃva÷/ atyaÓaktÅti// prabalavirodhamapi tvaæ na j¤ÃtavÃn kimu pramÃïavirodhamÃtramityaÓaktij¤ÃpanÃrthatvÃdityartha÷// aÓaktij¤Ãpakasyaiveti// aÓaktij¤ÃpanamÃtreïa parÃpajayasya svajayasya ca saæbhavena tanmÃtrasyaivoddeÓyenÃtiÓayi 2 tÃÓaktij¤ÃpanasyÃnuddeÓyatayà tÃdarthyena sÃrthakyoktirayuktÃ/ tanmÃtraæ cÃvÃntarabhedÃnupÃdÃnenÃpyuktadiÓà sidhyatyeveti bhÃva÷/ atiÓayenÃÓaktij¤Ãpanasya lÃbhe kuta÷ parityÃjya ityata Ãha-- bÃdhÃj¤Ãneti// nanu prabalamapi na jÃnÃmi kimu samabalamityastu kaÓcitatiÓaya iti manvÃnaæ pratyÃha -- kiæ ceti// suvacatvÃdvÃdineti yojyam/ --------------------------------------------------------------------------- 1.dhÃj¤Ã -rÃ. --------------------------------------------------------------------------- bÃpraye-prarthapraïa-vinaikya) anumÃdo«avÃda÷ pu - 289. --------------------------------------------------------------------------- bhÃvenedaæ prayuktamityapi suvacatvÃtparasya ÓaktyatiÓaya eva kiæ na sidhyet/ kiæ caivamapi pratirodhe samabalapadavaiyarthyaæ tadavasthameva// ki¤ca bÃdhepi pramÃïapadenaiva prabala 1 tvepi labdhe prabalapadaæ 2 vyartham/ pratyuta samabalavyÃvartakatayÃhÃnik­teveti viparÅtaphalam// yadyapi pratirodhasya parapak«apratibandhamÃtraæ phalam/ bÃdhasya tu svapak«asiddhirapi/ tathÃpi svapak«asthÃpanÃyÃ÷ p­thakkartavyatvÃt/ bÃdhasya parapak«aprati- --------------------------------------------------------------------------- parasyeti// bÃdhitÃnumÃnaprayokt­rvÃdina ityartha÷/ evamapÅti// bedhe prabaleti pramÃïavi«e«asyÃtyaÓaktij¤ÃpanÃrthatayà sÃrthakyepÅtyartha/ tadavasthameveti// saæbhÃvitata 3 tk­tyasya sarvasya prÃÇganirÃsÃditi bhÃva÷/ prabalapadaæ vyarthamityeva na kintu viruddhÃrthakatvÃcca nopadeyamasÃdhakatvÃnumÃna 4 mityÃha -- ki¤ca bÃdhepÅti// idamasÃdhakaæ pramÃïaviruddhatvÃdityukte prabalapramÃïaviruddhatvasya svÃbhimatasya lÃbhaddo«atvena samabalapramÃïavirodhasÃdhÃraïye saæbhavati tavdyÃvartakatvÃddhanik­devetyartha÷// nanu samabalavyÃv­tyarthakasya na hÃnikaratvena viparÅtaphalatvaæ bÃdhasya svapak«asthÃpanÃparapak«apratik«epalak«aïÃdviruddhirÆpatvÃt samabale ca tadabhÃvÃdanukÆlaphalameva prabalapatam/ ata eva nÃnarthakamapÅti codyamanÆdyÃvadyati -- yadyapÅtyÃdinÃ// atyaÓaktij¤ÃpanÃrthatayà sÃrthakye 'tiprasaÇgaæ cÃha -- ki¤caiva parasyeti// --------------------------------------------------------------------------- 1.letilabdhaprabala - ga.Âa.rÃ. 2.vyarthapadaæ na -ka.ga.rÃ. 3.tatattatpak«a -Âha. tak­tyasya - ¬a. 4.ne i -Âa.Âha.¬a. --------------------------------------------------------------------------- pu - 290. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- bandha evoddeÓya iti yÃvatÃpratibandhasiddhistÃvadeva vaktavyam/ na tvanyat// ki¤caivaæ parasyÃtitarÃmaÓaktij¤ÃpanÃya bahutvopajÅvyatvaniravakÃÓatvai÷ prabalapramÃïaviruddhatvÃditi bÃdhitatve sati savyabhicÃritvÃdityÃdyapi prayujyeta/ evaæ svasyÃtiÓaktij¤ÃpanÃyÃnekahetÆktirapi syÃdityadhikanigrahoccheda÷ syÃt/ vÃde vÃdaprakriyayà prav­tte ÓÃstre cÃtiheyatvavyutpÃdanÃya bahudo«oktiryuktà / na tu jalpÃdau samayabandhaæ vinÃ// nanu -- pramitasÃdhyÃbhÃvavatpak«akatvaæ bÃdha÷/ atra ca na viÓe«aïavaiyarthyamiti cenna/ --------------------------------------------------------------------------- nanu kathaæ tarhi vÃdakathÃyÃæ ÓÃstre cÃnekado«a÷ paroktÃnumÃne«u pradarÓyate tatrÃpyÃdhikyanigrahasthÃnÃpattirityata Ãha -- vÃda iti// na tu jalpÃdau / jalpavidaï¬ÃkathanornÃnekoktetyuktam/ yÃvatsphurati dvayaæ trayaæ tato 'dhikaæ và tÃvatsarvaæ vÃcyamiti samayabandhe sati tadanuktau do«ÃbhÃvÃdityatÃha -- samayabandhaæ vineti// maïik­nmatamÃÓaÇkya nirÃha -- nanviti// avadh­taprÃmÃïyakaniÓcayavi«ayasÃdhyÃbhÃvavatpak«akatvamityartha÷/ sÃdhyÃbhÃvaj¤Ãnatva pramÃtvaniÓcaye bÃdha ityabhyupagamÃdvirodhij¤ÃnadvayetyÃdyagretanagranthÃcca/ yadvà sÃdhyÃbhÃvapramà bÃdha iti matenedam/ sÃdhyÃbhÃvaj¤Ãnasya pramÃtvaniÓcayo bÃdha iti mate 'vadh­taprÃmÃïyaka- --------------------------------------------------------------------------- tvayÃpi sÃdhyÃbhÃvapramÃbÃdhaphalamityuktatvena tasyÃ÷ 1 bÃdhakatvÃyogÃt/ bÃdhasya j¤ÃnopÃdhikatve sÃdhyÃbhÃvÃj¤ÃnadaÓÃyÃæ bÃdhÃbhÃvena tasyÃnityado«atvÃpÃtÃcca/ virodhij¤ÃnadvayasannipÃte ekatra pramÃtvaniÓcayasya karaïaprÃbalyaniÓcayaæ vinÃpyupapatyÃ'vaÓyakasya prabalapramÃïavirodhasyaiva do«atvaucityÃcca// ki¤ca pratirodhe kÊptatvena bÃdhopi karaïavirodhasyaiva do«atvaæ yuktam/ kiæ ca pratirodha iva bÃdhe 'pi ÃvaÓyakenÃhÅnabalatvenaiva pratibandhasaæbhave kiæ pramÃtvaviÓe«aïena/ --------------------------------------------------------------------------- niÓcayavi«ayasÃdhyÃbhÃvavatpak«akatvamarthamupetya do«Ãntarakathanaæ virodhij¤ÃnadvayetyÃdÅti dhyeyam/ ityuktatveti// tathà ca prabalapramÃïavirodha eva bÃdho vÃcya÷/ tadaiva sÃdhyÃbhÃvapramÃyÃ÷ phalatvasiddhaghirityastyeva viÓe«aïavaiyarthyamiti bhÃva÷// virodhij¤Ãnadvayeti// sÃdhyatadabhÃvagocaravirodhij¤Ãnadvayetyartha÷/ karaïeti// tajj¤Ãnakaraïetyartha÷/ pratirodhe satpratipak«e evamapi 2 vaiyarthyamevÃsmin pak«e prabhavatyevetyÃha -- ki¤ca pratirodha iveti// pratirodhepi samabaletya ya vyarthatvÃdinà 3 balatvena viÓe«aïa viÓe«aïatya prÃgupapÃdÃnÃt pratirodha ivetyuktam/ pramÃtveti// sÃdhyÃbhÃvaj¤Ãne pramÃtvaviÓe«aïenetyartha÷/ ahÅnabalapramÃïavirodhatvena và ahÅnabalasÃdhakavirodhatvena và ahÅnabalÃvagatasÃdhyÃbhÃvavatpak«akatvena và pratibandhasaæbhava ityartha÷/ --------------------------------------------------------------------------- 1. sya na bÃdhakatvayo -ka. 2.pi vyarthame- Âa.¬a. 3.nÃhÅna - Âa.Âha. --------------------------------------------------------------------------- pu - 292. nyÃyadÅyutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- ki¤caivaæ vahni÷ ÓÅta÷ k­takatvÃdityatra vahniru«ïa iti pramÃbÃdho na syÃt/ u«ïasparÓasya ÓÅtasparÓÃbhÃvanÃtmakatvÃt/ abhÃvapadena virodhimÃtravivak«ÃyÃæ siddhaæ madabhipretaæ satpratipak«asÃÇkaryam/ dÆ«akÃnumÃnÅyahetupramÃyÃ÷ dÆ«yÃnumÃnÅyasÃdhyavirodhivi«ayatvÃt// ki¤caiva prahatamÃrgatyÃgena kus­«ÂyÃÓrayaïe pramitasÃdhyÃbhÃvavatpak«akatvaæ bÃdha itivatpramitasÃdhya 1 saæbandhÃbhÃvavatpak«akatvaæ và pramitasÃdhyavatpratiyogikÃnyonyÃbhÃvavatpak«akatvaæ và bÃdha ityapi nirvaktuæ ÓakyatvÃdbÃdho nÃnà syÃt/ atra caikamevÃsÃdhakatÃliÇgaæ sarvaæ vÃ/ --------------------------------------------------------------------------- pramitasÃdhyÃbhÃvavatpak«akatvaæ bÃdha iti lak«aïe 'vyÃptiæ cÃha-- ki¤caivamati// avyÃptyuddhÃramÃÓaÇkayate -- abhÃveti// pramitasÃdhyavirodhimatpak«akatvamityarthobhimata iti bhÃva÷/ siddhamiti// madabhipretaæ satpratipak«asÃÇkaryaæ siddhamityartha÷/ tatkathamityato vyanakti - dÆ«aketi// vÃdyuktasthÃpanÃnumÃnapratibhaÂatayà prativÃdyuktetyartha÷/ tathà ca pratipak«opyevameveti bÃdhapratipak«ayorekadÆ«aïatvameva praptamiti pa¤ceti vibhÃgabhaÇga iti bhÃva÷/ prahateti// sarvÃvagatapramÃïavalirodharÆpamÃrgatyÃgenetyartha÷/ astu 2 nÃma ko do«a ityata Ãha-- atra ceti// --------------------------------------------------------------------------- 1.dhyÃbhÃvavatva -Âa. dhyavatpratiyo - ga.rÃ. 2.nÃnà ka -Âa.¬a. --------------------------------------------------------------------------- bÃprayo-prarthapraïa-vinaikyam) anumÃdo«avÃda÷ pu - 293. --------------------------------------------------------------------------- Ãdye 'nyaj¤Ãne nÃnumitipratibandho na syÃt/ anyÃnumitenaikenaivÃnumitipratibandha iti tu nÃnubhavÃnusÃri/ dvitÅyaæ militaæ liÇgaæ pratyekaæ vÃ/ Ãdye ekenaivapÆrïatvÃcchepavaiyarthyam/ antye hetvÃbhÃsÃdhikyam/ pratij¤ÃrthapramÃïavirodhavyÃpyatvenaikÅkaraïevÃcavaÓyakatvÃllÃghavÃcca pramÃïavirodha eva do«ostu// etena sÃdhyavirodhyupasthÃpanasamarthayà samÃnabalopasthityà pratiruddhakÃryaliÇgatvaæ vÃ, samabalasÃmagrÅpratibandhena nirïayÃjanakatvaæ và satpratipak«atvamiti nirastam/ samabalapadavaiyarthyÃt/ tatyÃge ca bÃdhasÃÇkaryÃt// etenaiva parÃmarÓavi«ayÅbhÆtapratisÃdhanatvaæ satpratipak«atvamiti ca nirastam/ pratyak«asya samabalÃbhyÃæ - --------------------------------------------------------------------------- nanÆktarÆpÃïÃæ trayÃïÃæ madhye dvayaæ liÇgarÆpam ekaæ tu liÇgibhÆtam/ tatra tÃbhyÃæ liÇgÃbhyÃmanumitimekaæ bÃdhatvena dÆ«aïamastviti cet kiæ liÇgaæ kiæ liÇgÅti nirdhÃrakapramÃïÃbhÃvÃt/ anubhavaviruddhaæ caitadiyatyÃha - anyeti// dvitÅya iti // sarvaæ veti pak«e hetvabhÃsÃdhikyamiti pa¤camyodhikahetvÃbhÃsagaïanÃpÃta ityartha÷/ maïyÃdyuktalak«aïÃni nirÃha-- eteneti// vaiyarthyÃditi// tathopapÃditatvÃditi bhÃva÷/ kenaciduktaæ lak«aïÃntaraæ cÃvyÃptyà nirÃha -- etenaiveti// anuvyÃkhyÃne ceti// yuktipÃde na vilak«aïatvÃdhikaraïÃnuvyakhyÃna ityartha÷/ --------------------------------------------------------------------------- pu - 294. nyÃyadÅpuyatatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- pratyak«aÓabdÃbhyÃæ Óabdasya ca samabalÃbhyÃæ Óabdapratyak«ÃbhyÃæ pratirodhe 'vyÃpte÷/ parÃmarÓavi«ayÅbhÆtaprabalÃnumÃnarÆpratisÃdhanÃtmakabÃdhasÃÇkaryÃcca/ tasmÃdbÃdhapratirodhayo÷ pratij¤ÃrthapramÃïavirodhatvenaiva do«atvaæ na tu prabalapramÃïavirodhatvÃdinÃ// ata eva bhagavatpÃdai÷ pramÃïalak«aïe pramÃïaviruddhÃrthapratij¤Ã pratij¤Ãvirodha iti anuvyÃkhyÃne ca"pratij¤Ãrthaviruddhate"ti tayorubhayÃnugatena pramÃïavirodhatvarÆpeïaiva do«atvamuktvà asiddhiravyÃptiriti hetuvirodha÷ sÃdhyasya sÃdhanasya vÃnanugamo d­«ÂÃntavirodha ityasiddhyÃdÅnÃæ caturïÃmasiddhitvÃdirÆpeïaiva do«atvamuktam// yà tu paddhatau pramÃïaviradhopi dvedhà prabalapramÃïavirodha÷, samabalapramÃïavirodhaÓceti ÂÅkÃkÃrÅyà -- --------------------------------------------------------------------------- tayoriti// bÃdhapratipak«ayorityartha÷/ pramÃïalak«aïavÃkye Ãha -- asiddhirityÃdi// asiddhatvÃdirÆpeïeti// asiddhitvÃvyÃptitvasÃdhyavikalpatvasÃdhanavikalatvarÆpeïetyartha÷/ uktamiti// pramÃïalak«aïa ityanukar«a÷/ pramÃïavi 1 ruddhtavenaikÅkaraïe 3 pramÃïapaddhativirodhamÃÓaÇkya tadabhiprÃyoktyà nirÃha-- yà tviti// --------------------------------------------------------------------------- 1.rodhatve - ¬a.Âa. 3. pramÃïapadaæ na -Âa.Âha. --------------------------------------------------------------------------- bÃprayo-prarthapraïa-vinaikyam) anumÃdo«avÃda÷ pu - 295. --------------------------------------------------------------------------- dvaividhyokti÷ sà pratyak«Ãdivirodhabhedena dvÃvapi pratyekaæ trividhÃviti traividhyokti÷ Óicha«yamativaiÓadyÃya vastusthitipradarÓanÃrthaæ vÃ, prativÃdino viÓe«ajij¤ÃsÃyÃæ sopi vaktavya iti Óik«Ãrthaæ paroktayo÷ kÃlÃtyayÃpadi«Âasatpratipak«ayorvibhajyÃntarbhÃvoktyarthaæ vÃ// ata eva pramÃïalak«aïe"pratij¤ÃyÃ÷ samabalavirodha eva sapratisÃdhana"ityuktam/ na tu bÃdhatvÃdinÃsÃdhakatà sÃdhyetyetadarthamiti j¤eyam/ anyathà Ói«yamativaiÓadyÃr 1 thaæ vyutpÃdana 2 manumatameveti na svÅyavyavahÃravirodha iti sudhayÃ, na cÃtra prabalatvÃdiviÓe«aïasya prayojanamastÅtyÃdisudhayà ca virodhÃt// kecittu pramÃïalak«aïÃdikamasÃdhakatÃmÃtrasÃdhane prÃbalyamanupayuktamityabhipretya prav­ttam/ paddhatistu atyantÃsÃdhakatvasÃdhane prÃbalyamupayuktamityabhipretya/ ata eva mithyÃtvÃnumÃnakhaï¬ane bÃdhapratirodhau p­thaguktÃvityÃhu÷// --------------------------------------------------------------------------- vibhajyeti// samabalapramÃïavirodhe satpratipak«asyÃntarbhÃva÷ bÃdhasya prabalapramÃïavirodha iti vibhajyÃntarbhÃvoktyarthaæ cetyartha÷/ sudhayeti// prÃguktÃnuvyÃkhyÃnavyÃkhyÃnarÆpayà yuktipÃdÅyasudhayetyartha÷/ samÃdhyantaramapyanyÃpadeÓenÃha -- kecitviti// --------------------------------------------------------------------------- 1.dyÃya vyu-ga.rÃ. 2.nantvanu- ka.ga.rÃ. --------------------------------------------------------------------------- pu - 296. nyÃyadÅyutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- tasmÃdbÃdhapratirodhau pramÃïavirodhatvenaiva do«au/ na tu prabalapramÃïavirodhatvÃdineti// bÃdhapratirodhayo÷ pratij¤ÃrthapramÃïavirodhatvenaikyam// 28 // --------------------------------------------------------------------------- atrÃrucibÅjaæ ta asÃdhakatvaj¤ÃpanamÃtreïa parasya parÃjaye kimatyantÃbhÃvasÃdhakatvaj¤Ãpanena/ granthÃntare p­thaguktistu pararÅtyÃpi saæbhavati/ ata eva sÃdhyÃprasiddherado«atve 'pi"anarvacanÅyÃsiddheraprasiddhaviÓe«aïa÷ pak«a"iti pararÅtyà tatra tatravyavahÃra iti// bÃdhapratirodhayo÷ pratij¤ÃrthapramÃïavirodhatvenaikyam // 29 // --------------------------------------------------------------------------- gautamoktahetvÃbhÃsapa¤catvabhaÇga÷ // 29 // evaæ hetÆdo«epyasÃdhakatÃliÇgatvaæ 1 vyabhicÃraviruddhavyÃpatyatvÃsiddhÃnugatenÃvyÃptitvenaiva/ na tu gautamoktena savyabhicÃratvÃdinÃ// maïÃveva koÂidvayopasthÃpakarÆpa 2 vatvaæ nÃnumiti- --------------------------------------------------------------------------- gotamoktahetvÃbhÃsapa¤catvabhaÇga÷ // evaæ parigaïitahetvÃbhÃsapa¤cake bÃdhapratirodhayo÷ pratij¤Ãvirodhe 'ntarbhÃvamuktvÃnye«Ãæ trayÃïÃæ prÃguktahetudo«ayorantarbhÃvaæ"liÇgarÃhityamavyÃpti 3 riti prÃguktÃnuvyÃkhyÃnavyÃkhyÃnasudhoktarÅtyà vyanakti -- evamityÃdinÃ// maïÃveveti// ubhayakoÂyupasthÃpakatÃvacchedakarÆpavatvaæ savyabhicÃratvamityuktvà tacca sÃdhÃraïatvÃdi, --------------------------------------------------------------------------- 1.savyabhi -Âa.rÃ. 2.patvena nà -ga.Âa.pa. vatvena nà -rÃ. 3.ptamiti -Âa.Âha.¬a. --------------------------------------------------------------------------- gaukta-hepatva-bhaÇga÷) anumÃdo«avÃda÷ pu - 297. --------------------------------------------------------------------------- pratibandhaka 1 m/ sÃdhÃraïatvÃdirÆpeïaiva 2 j¤Ãtasya pratibandhakatvÃt lak«aïÃnurodhena pratyekameva hetvÃbhÃsatvamityuktatvena, evamÃÓrayÃsiddhirvyÃpyatvÃsiddhi÷ pak«adharmatÃsiddhiÓca pratyekameva do«a÷ pratyekasya j¤ÃnÃdudbhÃvà 3 ccÃnumitipratibandhÃditi coktatvena prathamavibhÃga eva sÃdhÃraïÃsÃdhÃraïÃnupasaæhÃriviruddhasatpratipak«ÃÓrayÃsiddhavyÃpyatvÃsiddhapak«adharmatvÃsiddhabÃdhità ityÃdervaktavyatvena 4 gautamoktapa¤catvÃyogÃt// nanu mahar«iïà svarÆpasatà koÂidvayopasthÃpakatvenÃnaikÃntikatrayaæ parÃmarÓavi«ayÃbhÃvatvena cÃsiddhatrayamekÅk­tya vibhÃga÷ k­ta iti na pa¤catva- --------------------------------------------------------------------------- tenaiva rÆpeïa j¤Ãtasya pratibandhakatvÃdityuktatvena lak«aïÃnurodhena pratyekameva hetvÃbhÃsatvamiti coktatvena sÃdhÃraïatvÃsÃdhÃraïatvÃnupasaæhÃritvÃnÃæ p­thagdo«atvokte÷/ tathÃsiddhyuktiprastÃve 5 ÃÓrayÃsiddhi÷ svarÆpaïÃsiddhi÷ vyÃpyatvÃsiddhi÷ pratyekameva do«a÷/ pratyekaj¤ÃnÃdudbhÃvanÃccÃnumitipratanabandhÃditi coktatvenÃÓrayÃsiddhyÃde÷ p­thagdo«atvena cetyartha÷/ prathameti// hetvÃbhÃsasÃmÃnyalak«aïÃnantaraprÃptavibhÃga evetyartha÷// nanvetadevÃÓaÇkya maïau svarÆpasatÃnugatarÆpeïa trayamekÅk­tya mahar«iïà vibhagakaraïÃdityuktamityatastatadÃÓaÇkyÃha -- nanviti// --------------------------------------------------------------------------- 1.katvam -Âa. dhanaæ-Âa.rÃ. 2. j¤Ãnasya -Âa.rÃ. 3.vanÃcca -ka. vyatvÃcca -ga.rÃ. vyÃcca -Âa. 4.prathamavibhÃga evetyÃrabhya etÃvÃn grantha÷ nÃsti -ga.rÃ. 5.ke cÃ-Âha. --------------------------------------------------------------------------- pu - 298. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- hÃniriti cenna/ tathÃtve sÃk«Ãtpratibandhakatvena bÃdhapratirodhayorvyÃptirahitaliÇgatvena savyabhicÃra 1 viruddhayorapyekÅkaraïaæ syÃdityÃdyatiprasaÇga÷ syÃt// svatantrapuru«ecchà niyantumaÓakyeti cenna/ asÃdhakatÃsÃdhakanÃdivyavahÃrÃnupayogitvena ni«phale vibhÃge nirmaryÃdaæ prav­ttasya pramÃïaparatantratvena niyantuæ ÓakyatvÃditi// gautamoktahetvÃbhÃsapa¤catvabhaÇga÷ // 29 // --------------------------------------------------------------------------- ityÃdyatiprasaÇgÃditi// ÃdipadenÃsiddhenÃvyÃptitvetyÃdigraha÷/ nanu maïÃvevamevÃÓaÇkya svatantrecchÃyà niyogaparyanuyogÃvi«ayatvÃditi samÃhitamiti bhÃvena tadÃÓaÇkya nirÃha -- svantreti// gautamoktahetvÃbhÃsapa¤catvabhaÇga÷ // 3.0 // --------------------------------------------------------------------------- sÃdhÃraïasyÃvyÃptÃvantarbhÃva÷ // 3.0 // nÃpi maïyuktaprakÃreïa 2 sÃdhÃraïatvÃdinÃsÃdhakatÃliÇgatvam/ --------------------------------------------------------------------------- sÃdhÃraïasyÃvyÃptÃvantarbhÃva÷ // 3.1 // ubhayakoÂyupasthÃpakatÃvacchedakarÆpavatvaæ ca sÃdhÃraïatvÃdi tena rÆpeïa j¤Ãtasya pratibandhakatvÃdi 3 tyÃdimaïyÃdyukterÃha -- sÃdhÃraïetyÃdineti// asÃdhÃraïatvÃnupasaæhÃritvayorÃdipadena graha÷/ --------------------------------------------------------------------------- 1.repyakÅkÃra -ga.rÃ. 2.ïa asà -ga.Âa. 3.ti samÃhitamiti bhÃvena tadityÃ-Âa. --------------------------------------------------------------------------- sÃdhÃsyÃ-vyÃvantava÷) anumÃdo«avÃda÷ pu - 299. --------------------------------------------------------------------------- tathÃhi -- sÃdhÃraïatvaæ pak«atrayav­ttitvaæ cedvipak«av­ttitvena 1 Óepavaiyarthyam syÃt 2/ pratyuta pak«asapak«av­ttitvaæ guïa÷/ na tu do«a÷/ viruddhavyÃv­ttyarthatvÃnna vaiyarthyamiti cenna/ dÆ«akatÃbÅjaikye saægrÃhyatvenÃvyÃvartanÅyatvÃt/ vipak«av­ttitvaæ sÃdhyÃbhÃvasambandharÆpatvÃt/ tasyaiva cÃvyÃptitvÃt// etenÃvyÃptiæ pratyupajÅvyatvÃvdyabhicÃra eva do«a iti avyÃptyaj¤ÃnadaÓÃyÃæ vyabhicÃraj¤ÃnenÃpyanumitipratibandhadarÓanÃvdyabhicÃropi do«a iti 3 ca nirastam/ tayorabhedÃt// etenaiva viruddhasyÃpi tatvà 1 j¤Ãne vipak«av­ttitvaj¤ÃnadaÓÃyÃæ sÃdhÃraïatvaæ upadheyasaÇkare 'pyupÃdherasaÇkara iti ca nirastam/ viruddhÃpi vipak«a- --------------------------------------------------------------------------- sudhoktaæ h­di k­tvÃ'ha -- sÃdhÃraïatvamityÃdinà / dÆ«atÃbÅjeti// vipak«av­ttitvarÆpadÆ«akatÃbÅjasya sÃdhÃraïaviruddhayorekatva ityartha÷// nanu maïau vipak«av­ttitvenaiva dÆ«akatÃbÅjamuktamityastadanÆdya nirÃha -- vipak«av­ttitvaæ cediti// vyabhicÃropi do«a iti// p­thagdo«a ityartha÷/ tayorabhedÃditi// vipak«av­ttitvamÃtrasyaiva sÃdhÃraïatve tasyaivà 5 vyÃptitvÃditi bhÃva÷/ upadheyeti// paraspara- --------------------------------------------------------------------------- 1.naiva Óe -ga.rÃ. 2.syÃditi na -ga.Âa.rÃ. 3.ca iti nÃsti -ka.Âa. 4.tatra -rÃ. 5.vavyà -Âa. --------------------------------------------------------------------------- pu - 300. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- v­ttitvamevopÃdhiritati vak«yamÃïatvenopÃdhyasaÇkarasyÃpyabhÃvÃt// ki¤cÃvyÃptÃvÃntarbhÃvÃcchÃdanÃya vipak«av­ttitvaæ sÃdhÃraïatvamityuktau vipak«atvaæ sÃdhyÃtyantÃbhÃvavatvaæ sÃdhyasaæbandhÃtyantÃbhÃvavatvaæ sÃdhyavadbhinnatvamityÃdirÆpeïa nÃneti tadd­ttitvamapi nÃnÃsyÃt/ tathà ca bÃdhaprastÃvoktanyÃyena sarve«Ãæ pratyekaæ hetvÃbhÃsatvasya vaktavyatayà hetvÃbhÃsÃdhikyaæ syÃt// yà tu vyÃptij¤ÃnahetubhÆtasahacÃraj¤Ãnasya sahakÃri yo 'bhÃva÷ tatpratiyogibhÆtaæ yajj¤Ãnaæ tadvi«ayatvenaikÅkaraïÃnnÃdhikyamiti kaÓcidÃha tanna/ tvaduktÃtivaktravi«atvasyÃj¤Ãnepi vyÃptyabhÃvaj¤ÃnenaivÃnumitipratibandhÃt/ --------------------------------------------------------------------------- vyÃvartakatattkro¬ÅkÃrakopÃdhimato viÓe«yasya sÃÇkaryepi vipak«av­ttitvaæ sÃdhÃraïatvaæ vipak«amÃtrav­ttitvaæ viruddhatvamityupÃdhyorasaÇkara iti ca nirastamityartha÷/ vak«yamÃïatveti// viruddhatvasyÃvyÃptnatarbhÃvoktiprastÃva ityartha÷/ ityÃdirÆpoïeti// Ãdipadena sÃdhyatatpratiyogikÃnyonyÃbhà 1 vavatvasÃdhyÃdhikaraïani«ÂhÃnyonyÃbhÃvapratiyogitvÃdigraha÷/ sahakÃrÅ yo 'bhÃva iti// prÃguktatrividhavipak«av­ttitvÃnÃæ j¤ÃnasyÃbhÃva÷ tatpratiyogibhÆtaæ j¤Ãnaæ prÃguktÃnÃmeva j¤Ãnaæ tadvi«ayatvenetyartha÷/ uktarÆpavipak«av­ttitvaj¤ÃnÃnÃæ vyabhicÃraj¤Ãnatvena tadabhÃvasahak­tasahacÃraj¤Ãnasyaiva vyÃptigrahahetutvÃditi bhÃva÷/ etatsaÇgrahakamÃtramuktam/ --------------------------------------------------------------------------- 1.vavatva sà -Âa. --------------------------------------------------------------------------- sÃdhÃsyÃ-vyÃvantava÷) anumÃdo«avÃda÷ pu - 301. --------------------------------------------------------------------------- svarÆpasataivoktavi«ayatvenaikÅkaraïe tu na taddhetvÃbhÃsavibhÃge tantramityuktatvena hetvÃbhÃvasÃdhikyatÃdavasthyam// ki¤ca vyÃptij¤ÃnahetubhÆtasahacÃraj¤Ãnasya 1 vyabhicÃraj¤ÃnÃbhÃva iva sahacÃrÃbhÃvaj¤ÃnÃbhÃvo vyÃptyabhÃvaj¤ÃnÃbhÃvaÓca sahakÃrÅti tatpratiyogibhÆtaj¤Ãnavi«ayatvaæ viruddhopÃdherasahacÃrasya vyÃpyatvÃsiddhyupÃdheravyÃpteÓcÃstÅti tayorapi sÃdhÃraïopÃdhitvaæ syÃt// na ca sahakÃryabhÃvaÓabdena vyabhicÃraj¤ÃnÃbhÃvarÆpa eva sahacÃribhÆtÃbhÃvo vivak«ita iti nopÃ- --------------------------------------------------------------------------- na tu pratibandhakaj¤Ãnavi«ayatvenetyetadanÆdyanirÃha -- svarÆpasateti// uktatveneti//"yadrÆpeïa hi j¤Ãnamanumitipratibandhakami"tyÃdinà granthena vyavahitabhaÇge uktatvenetyartha÷/ Ãdhikyeti 2 // vipak«av­ttitvÃnÃæ prÃguktadiÓà nÃnÃtvena pa¤cÃpek«ayÃdhikyamityaparihÃryamityartha÷// yadapi nÃnÃbhÆtavipak«av­ttitvÃnÃæ vyÃptij¤ÃnahetusahacÃraj¤ÃnasahakÃrÅbhÆtÃbhÃvapratayogij¤Ãnavi«ayatvenaikÅkaraïaæ tadativyÃptaæ cetyÃha -- ki¤ca vyÃptij¤Ãneti// sahacÃraj¤ÃnasahakÃrÅbhÆtà 3 bhÃve saÇkocavivak«ayÃtivyÃptyabhÃvaÓaÇkÃæ nirÃha -- na ca sahakÃrÅti// --------------------------------------------------------------------------- 1.syavya- ka.ga. 2. kyamiti -Âa. 3.te a- Âa.Âha. --------------------------------------------------------------------------- pu - 302. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- dhisÃÇkaryamiti vÃcyam/ ÃtmÃÓrayÃdananugamÃcca// ki¤ca samavÃyav­tyà yatra vahnyabhÃva÷ tadd­ttitvaæ dhÆmepyastÅti vyÃptigrahÃnupravi«Âasaæbandhena yatra sÃdhyaæ nÃsti sa vipak«a iti vaktavyatayÃvaÓyakatvenÃvyÃptireva do«a÷// sÃdhÃraïasyÃvyÃptÃvantarbhÃva÷ // 3.0 // --------------------------------------------------------------------------- ÃtmÃÓrayÃditi// sÃdhÃraïavyabhicÃra 1 tvaæ nÃnetyukte sÃdhÃraïavyabhicÃra 2 tvaæ nÃma vyÃptigrahahetusahacÃraj¤ÃnasahakÃrÅbhÆto yo vyabhicÃraj¤ÃnÃbhÃva÷ tatpratiyogij¤Ãnavi«ayatvaæ vyabhicÃratvaæ sarve«vanugakamekamityukte vyabhicÃraniruktervyabhicÃraghaÂitatvÃdÃtmÃÓraya ityartha÷/ ananugamÃcceti// vyabhicÃraniruktiÓarÅrapravi«ÂavyabhicarÃïà vipak«atvaæ sÃdhyÃtyanbhÃvavatvamityÃdinà prÃguktadiÓà nÃnÃtvÃditi bhÃva÷/ upajÅvyatvÃdavyÃptitvenaiva do«ostvityÃha -- ki¤citi // ÃvaÓyakatvÃditi// vyÃptiÓarÅrapravi«ÂasambandhÃbhÃvasyÃj¤Ãne vipak«atvÃderaj¤Ãnena tajj¤Ãne 'vaÓyaæbhÃvini tadabhÃvarÆpÃvyÃptireva do«ostu kiæ tÃd­Óasambandhena sÃdhyÃbhÃvavadv­ttinetyartha÷// sÃdhÃraïasyÃvyÃptÃvantarbhÃva÷ // 3.1 // --------------------------------------------------------------------------- 1.ritvaæ -Âha. 2.ritvaæ -Âha. ritvamiti sthitaæ ratvamiti Óodhitam -¬a. --------------------------------------------------------------------------- asÃsyÃ-vyÃvantava÷) anumÃdo«avÃda÷ pu - 303. --------------------------------------------------------------------------- athÃsÃdharaïasyÃvyÃptÃvantarbhÃva÷ // 3.1 // asÃdhÃraïatvamapi sarvasapak«avipak«avyÃv­ttatvaæ cet viÓe«yavaiyarthyam/ pratyuta sarvavipak«avyÃv­ttatvaæ guïa eva/ na tu do«a÷/ na ca viruddhavyÃv­ttyarthaæ tat/ dÆ«akatÃbÅjaikyena tasyÃpi saÇgrÃhyatvÃt// yaccoktamasÃdhÃraïe -- ubhayavyÃv­ttatvameva dÆ«akatÃbÅjaæ tacca viruddhe 1 nÃstÅti na dÆ«akatÃbÅjaikyam/ asÃdhÃraïasya lak«aïaæ tu sarvasapak«avyÃv­ttatvaæ tadevodbhÃvyamasÃdhakatÃsÃdhakaæ ca/ dÆ«yÃnumÃnasÃdhyÃbhÃvopapÃdakatvÃt/ na tu vipak«avyÃv­ttatvamapÅti/ tanna/ adÆ«akatÃbÅjenÃsÃdhaka- --------------------------------------------------------------------------- athÃsÃdhÃraïasyÃvyÃptÃvÃntarbhÃva÷ // 3.2 // sÃdhyavatastadabhÃvavataÓcetyÃdimaïyuktaæ ni«k­«yÃnuvadati -- yacceti// 2 sapak«avipak«vayÃv­ttatvamityartha÷/ 3 sapak«avyÃv­ttatvasya dÆ«akatve nitya÷ Óabda÷ k­takatvÃt ityÃdiviruddhasyÃpi tathÃtvÃdvipak«avyÃv­ttatvamuktam/ viruddhasya vipak«av­ttitvÃt/ viruddha ityupalak«am/ saddhetau ca nÃstÅtyapi dhyeyam/ adÆ«akatÃbÅjeneti// dÆ«akatÃbÅjanÃdanyatvenetyartha÷/ sarvasapak«a 4 vyÃv­ttatvamastu mÃstvasÃdhakatvamityukte bÃdhakÃbhÃvÃditi -- --------------------------------------------------------------------------- 1.ddhatvanà -ka.rÃ. 2. ubhayavya v­ttatvamiti / sapak«avipak«avyÃv­ttatvasya dÆ«akatva ityÃdirÅtyÃsti- Âha. 3.sapak«etyÃdi nÃsti -Âa. 4.k«Ãdvayà - Âha. --------------------------------------------------------------------------- pu - 304. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- tÃsÃdhane aprayojakatvÃpÃtÃt/ na hyanyas bhuktyÃnyasya t­tpi÷// tarhi sarvasapak«avyÃv­ttatvameva dÆ«akatÃbÅjam/ lak«aïaæ udbhÃvyamasÃdhakatÃsÃdhakaæ ca/ viruddhopi viruddhatvÃj¤Ãne sarvasapak«avyÃv­ttatvaj¤ÃnadaÓÃyÃmasÃdhÃraïa eva / na cÃsyÃvyÃptÃvÃntarbhÃva÷/ pak«ÃdanyatrasÃdhyÃbhÃvasya satvepi tatra hetorabhÃvÃt/ pak«e hetusatve 'pi sÃdhyÃbhÃvÃniÓcayÃditi cenna/ tathÃpyasÃdhÃraïyÃnukÆlatarkÃnavatarÃradaÓÃyÃæ tarkÃbhÃvÃdeva sandigdhavyÃptikatvenÃvyÃptÃvantarbhÃvÃt/ tarkÃvatÃradaÓÃyÃæ tu asÃdhÃraïyÃduttÅrïatvena hetvÃbhÃsatvyaivÃbhÃvÃt/ asÃdhÃraïo hyanityado«a÷ idamevahyabhipretya sudhÃyÃmasÃdhÃraïasya dÆ«aïatvÃsammaterityuktam// --------------------------------------------------------------------------- anyasya dÆ«akatÃbÅjatve tadanyasya nÃsÃdhakatÃsÃdhakatvamityetadarthÃntaranyÃsena vyanakti -- na hÅti// sarvasapak«avyÃv­ttatvamÃtramudbhÃvyamityÃdimaïyuktÃnurodhenÃha-- tarhÅtyÃdi// idameveti// tarkÃvatÃrakÃlÅnÃdo«atvamevetyartha÷/"sÃdhyavyÃpakavaikomyamyÃpti"rityetavdyÃkhyÃnÃvasare uktamityartha÷// "satyapi sapak«e tatrÃvartamÃnasya kiæ vyÃptireva nastyuta kevalavyatirekivadastÅti sandehÃvaskandanÃ"diti paddhatyuktaæ 1 h­di k­tvÃ'ha -- yadvÃsÃdhÃraïa iti// --------------------------------------------------------------------------- 1.ktiæ -Âa.¬a. --------------------------------------------------------------------------- asÃsyÃ-vyÃvantavya÷) anumÃdo«avÃda÷ pu - 305. --------------------------------------------------------------------------- yadvÃsÃdhÃraïa÷ sarvasÃdhyavadvyÃv­tyà sÃdhyÃbhÃvavyÃpto và sarvasÃdhyÃbhÃvavadvyÃv­tyà sÃdhyavyÃptoveti sandehenÃvyÃptÃvantar 1 bhÃva÷// atha vÃsÃdhÃraïasya pak«amÃtrav­ttitvena nÃnvayavyÃptidhÅ÷/ nÃpi vyatirekavyÃptidhÅ÷/ yatra 2 nityatvÃbhÃva÷ tatra ÓabdatvÃbhÃva iti vyatirekavyÃpteryatrÃnityatvÃbhÃva÷ tatra ÓabdatvÃbhÃva iti pratikÆlayà vyatirekavyÃptyà pratiruddhatvÃt/ tasyÃt vyÃptipramityasiddhà 3 vavyÃptÃvantarbhÃva÷/ ata eva pramÃïalak«aïaÂÅkÃyÃæ pak«a eva vartamÃnatvena vyÃpteragrahaïÃdityuktam// yadvÃsÃdhÃraïa÷ pak«e sÃdhyasandehÃtsandigdhÃ- --------------------------------------------------------------------------- vyatirekavyÃptisaæbhavo 'yaæ na hetvÃbhÃsa iti paddhatyuktaæ kasya cinmatamapÃkurvÃïa÷ lak«aïaÂÅkÃrÅtyÃntarbhÃvamÃha -- athaveti// nanu na vyatirekavyÃptidhÅrityayuktam/ vyÃptisambhavena taddhÅsaæbhavÃdityato vyÃpte÷ sambhave 'pi pratirodhÃnna taddhÅrityÃha -- yatreti// vyÃpteragrahaïÃdityasya pak«a eva vyÃpteraniÓcayÃt kiæ tu sandehÃdityapyarthamupetyÃha -- yadveti// niÓcitasÃdhyÃbhÃvavati hetusandeha iva - --------------------------------------------------------------------------- 1.bhÆta÷ -ka.ga.rÃ. 2.trÃni -ga.Âa.rÃ. 3.avyÃptipadaæ na-ga.Âa.rÃ. --------------------------------------------------------------------------- pu - 306. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- vyÃpta÷/ d­«Âaæ ca pak«a eva vyabhicÃrasandehasya do«atvam sa ÓyÃmo mitrÃtanayatvÃdityÃdau/ tanayÃntare ÓyamatvÃniÓcayÃt// nanu tatra saæÓaya÷ upÃdhyÃhita÷/ sa eva ca saæÓayonumitipratibandhaka÷/ phalabalenaiva tathà kalpanÃt/ na tvanya÷/ tasyÃnumÃnÃÇgatvÃt/ sadanumÃne tu saæÓayo nopÃdhyÃhita iti 1 / anyathÃnumÃnamÃtrocchedà 2 diti cet/ ihÃpi saæÓaya÷ sarvasapak«avipak«avyÃv­ttyÃhita÷/ sa eva ca saæÓaya÷ pratibandhaka÷/ phalabalÃt/ sadanumÃne tu saæÓayo na tadÃhita iti nÃtiprasaÇga÷// --------------------------------------------------------------------------- sandihyasÃdhyà 3 bhÃvavati hetuniÓcaye 'pi vyabhicÃrasandehena sandigdhavyÃptyabhÃvarÆpatvÃtsandigdhÃvyÃpta ityartha÷/"sandigdhe nyÃya÷ pravartate"ityanumÃnamÃtre sÃdhyasandehasyÃvarjanÅyata 4 yà pak«Åyavyabhicarasandehasya 5 do«atve 6 numÃnamÃtrocchedÃtkathaæ sandigdhÃvyÃptatvamityata÷ svÃnasikasyÃdo«atvopyÃhitasya do«atvameva prak­te cÃhita 7 sandeha iti bhÃvenÃha -- d­«Âaæ hÅti// upÃdhÅti// ÓÃkapÃkajatvopÃdhÅtyartha÷/ pak«ÅyasandigdhavyabhicÃrasya 8 sÃdhÃraïe do«atve 'pi na saddhetumÃtroccheda÷ vai«amyÃditi bhÃvenÃha -- ki¤citi// --------------------------------------------------------------------------- 1.ti nÃnumÃna - ka.ga.rÃ. 2.ccheda iti ce- Âa.rÃ. 3.dhyavati-Âha. 4.yatvÃt -Âha. 5.hasyà -Âha. 6.tvenÃnu -Âha.¬a. 7.evetyadhikam -Âa.Âha.¬a. 8.syÃsÃdhÃraïado -Âa.Âha.¬a. --------------------------------------------------------------------------- asÃsyÃ-vyÃvantava÷) anumÃdo«avÃda÷ pu - 307. --------------------------------------------------------------------------- ki¤ceha sÃdhyÃbhÃvasaæÓayo hetvadhikaraïatvena j¤ÃyamÃne sarvasminnapyasti/ atra heto÷ sarvasapak«avyÃv­ttatayà sandigdhasÃdhyavanmÃtrav­ttitvÃt/ sa eva saæÓaya÷ pratibandhaka÷/ phalabalÃt/ sadanumÃne tu hetu÷ sandigdhasÃdhyavatpak«av­ttirapi sandigdhasÃdhyavanmÃtrav­ttirna / niÓcitasÃdhye sapak«epi v­tte÷// nanu sandigdhasÃdhyavanmÃtrav­ttitvaæ sadanumÃne kevalavyatirekiïyapyastÅti tasyÃpyavyÃptyantarbhÃva÷ syÃditi cenna/ anukÆlatarkÃnavatÃradaÓÃyÃmi«ÂatvÃt/ madabhipretasyÃnvayavyÃptyabhÃvÃntarbhÃvasyÃhÃneÓca/ asÃdhÃraïe vyatirekavyÃptistu pratikÆlavyatirekavyÃptyà pratiruddhetyuktam// etena sarvasapak«vayÃv­ttatvarÆpamasÃdhÃraïatvaæ vipak«av­ttitvarÆpÃvyÃpterupajÅvyamityasÃdhÃraïatva- --------------------------------------------------------------------------- iha asÃdhÃraïe/ asmin pak«e bÃdhakamÃÓaÇkya nirÃha -- nanu sandigdheti// nanvevaæ vyatirekivadevÃnvayavyÃptyabhÃve 'pyasÃdhÃraïo hetu÷ 1 saddhetu÷ syÃt/ vyatirekyanumÃna iva vyatirekavyÃptisaæbhavÃdityatastadvai«amyamÃha -- asÃdhÃraïa iti// prakÃradvayena p­thagdo«atvamanÆdya nirÃha -- eteneti// sarvasapak«avyÃv­ttatvamavyÃpterupajÅvyamityapyayukta- --------------------------------------------------------------------------- 1.saddhetupadaæ na - Âa.Âha. --------------------------------------------------------------------------- pu - 308. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- meva do«a ityavyÃptyaj¤ÃnadaÓÃyÃmasÃdhÃraïatvamapi do«a iti ca nirastam/ upajÅvyatve 'pi vyÃptyÃdyabhÃvarÆpatvÃbhÃvena svato dÆ«akatÃbhÃvÃt/ vyÃptyabhÃvavyÃpyatayà dÆ«akatve cÃvyÃptyunnÃyakatve nopÃdhivatsvato hetvÃbhÃsatvÃyogÃt/ anukÆlatarke 'vatÅrïe uttÅrïÃsÃdhÃraïatve hetÃvavyÃptyaj¤ÃnadaÓÃyÃæ sarvasapak«avyÃv­ttatvaj¤Ãne 'pyanumityapratibandhÃcca/ tasmÃdasÃdhÃraïo 'vyÃptÃvantarbhÆta eva/ etadevÃbhipretya paddhatau asÃdhÃraïaprastÃve"sarvathÃvyÃptÃvantarbhÆta"ityuktam// kecittu asÃdhÃraïa÷ sarvasapak«avyÃv­ttatvÃtsÃdhyÃbhÃvasya, sarvavipak«avyÃv­ttatvÃtsÃdhyasya ca sÃdhaka iti satpratipak«ÃntarbhÆta÷/ na hi virodhe svabhinnatvaæ tantram/ gauravÃdityÃhu÷// asÃdhÃraïasyÃvyÃptÃntarbhÃva÷ // 3.1 // --------------------------------------------------------------------------- mityÃha --anukÆlatarka iti// avyÃptyaj¤ÃnadaÓÃyÃmiti// tathà cÃnvayavyatirekÃbhyÃmavyÃptireva do«a iti bhÃva÷/ keciditi// tÃrkikaikadeÓina ityartha÷/ tadà tu pratij¤ÃvirodhentarbhÃva spa«Âa iti bhÃva÷// asÃdhÃraïasyÃptÃvantarbhÃva÷ // 3.2 // --------------------------------------------------------------------------- apasaæïo-avyÃntarva÷) anumÃdo«avÃda÷ pu - 309. --------------------------------------------------------------------------- anupasaæhÃriïo 'vyÃptÃvantarbhÃva÷ // 3.2 // anupasaæhÃritvamapi na tÃvavdyÃptigrahÃnukÆlaikadharmyupasaæhÃrÃbhÃva÷/ vyÃptyabhÃva 1 vatvÃdityetÃvatai 2 va pÆrïatvena Óe«avaiyarthyÃt/ sÃdhÃraïÃdivyÃv­ttyarthamiti tu nirastam// --------------------------------------------------------------------------- anupasaæhÃriïo 'vyÃptÃvantarbhÃva÷ // 3.3 // maïau hi vyÃptigrahÃnukÆlaikadharmyupasaæhÃrÃbhÃva÷ yatra sa hetvabhimato 3 'nupasaæhÃrÅ, kevalÃnvayidharmÃvacchinnapak«ako veti lak«aïadvayamuktam/ tatrÃdyaæ tÃvadapÃkaroti -- na tÃvaditi// vyÃptigrahasyÃnukÆlo ya ekasmin dharmiïyupasaæhÃra÷ sahacÃragraha÷ tadabhÃva ityartha÷/ pak«e sandeharÆpasahacÃragrahasatvena tadabhÃvosaæbhavatÅtyato vyÃptigrahÃnukÆletyuktam/ tÃd­Óastu sahacÃraniÓcaya iti bhÃva÷/ 4 vyÃptyabhÃvÃditi// vyÃptyabhÃvo yatra sonupasaæhÃrÅtyetÃvatà pÆrïatve vyÃptigrahÃnukÆlaikadharmisahacÃragrahÃbhÃva ityetÃvanna vÃcyamityartha÷/ sÃdhÃraïÃsÃdhÃraïaviruddhabÃdhÃdÃvapi vyÃptyabhÃvostÅtyativyÃptinirÃsÃyaivaæ vinyÃsa ityata Ãha -- sÃdhÃraïeti// dÆ«akatÃbÅjaikye 5 tavdyÃv­tterevÃyogÃdityuktatvÃnnirastamityartha÷// --------------------------------------------------------------------------- 1.bhÃvÃdityetà - ka. bhÃva itye -ga.Âa,rÃ. 2. tà pÆrïatve Óe«a - ga.Âa. rÃ. 3.tÃnupa-Âha. 4.idaæ pratÅkagrahaïaæ nÃsti -Âha. 5.kyeti vyÃv­ -Âha. --------------------------------------------------------------------------- pu - 301. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- ki¤copasaæhÃraÓabdena sahacÃraj¤Ãnavivak«ÃyÃæ sahacÃraj¤Ãnasya svarÆpasata evanumitipratibandhakatayà tvanmate hetvÃbhÃvasatvameva na / manmate tu vyÃptipramityasiddhÃvantarbhÃva÷// uktaæ hi sudhÃyÃm/ asiddhiÓca dvividhÃ/ svarÆpasato 'j¤ÃnataÓceti/ sahacÃravivak«ÃyÃæ tu viruddhopÃdhisÃÇkaryam/ tvanmate viruddhe 'pyasahacÃrasyaivopÃdhitvÃt// --------------------------------------------------------------------------- nanu vyÃptyabhÃvasya dÆ«akatÃbÅjatve syÃdevaæ na caivaæ kintÆktarÆpopÃdhirevetyata÷ evamapi viruddhasÃÇkaryameveti vaktumÃha -- ki¤ceti// upasaæhÃraÓabdena sahacÃraj¤Ãnagrahe tadabhÃvasya sahacÃraj¤ÃnÃbhÃvarÆpatvÃt sahÃcÃraj¤Ãnasyetyuktam/ pak«adharÃdyuktamevÃha-- hetvÃbhÃsatvameva neti// anumitikÃraïÅbhÆtÃbhÃvapratiyogiyathÃrthaj¤Ãnavi«ayatvaæ và j¤ÃyamÃnaæ sat yadanumitipratibandhakaæ tatvaæ và hetvÃbhÃsatvamityukteriti bhÃva÷/ viruddheti// yatvaj¤ÃyamÃnadaÓÃyÃæ saddhetÃvativyÃptinirÃsÃya sÃdhyasahacÃraniÓcayavirodhihetvÃbhÃsatopÃdhitvaæ vivak«itaæ cedapi viruddhetivyÃptamityata÷ svasÃdhyasiddhyanukÆlavyÃptigrahÃnukÆlasahacÃratvÃvacchanniniÓcayavirodhihetvÃbhÃsatopÃdhitvasya vivak«itatvÃt/ viruddhasya vyatirekasahacÃraniÓcayÃvirodhitvÃnna tatrÃtivyÃptiriti tanna/ etadaj¤Ãne 'pi vyÃptyabhÃvaj¤ÃnamÃtreïÃnumitipratibandhÃt/ dÆ«akatÃbÅjaikye viruddhavyÃv­tterevÃyogÃditi// --------------------------------------------------------------------------- apasaæïo-avyÃntarva÷) anumÃdo«avÃda÷ pu - 311. --------------------------------------------------------------------------- kiæ ca yo niÓcita÷ yatra sÃdhyaæ tatra heturiti sahÃcÃrasyÃbhÃva÷ sa tu na sÃk«Ãddo«a÷/ yatra hetustatra sÃdhyamiti vyÃptyabhÃvarÆpatvÃbhÃvÃt/ vyÃptyabhÃvavyÃpyatayà do«atve copÃdhivadavyÃptyunnÃyaka eva syÃdityuktam/ yaÓca do«a÷ yatra hetustatra sÃdhyamiti sahacÃrasyÃbhÃva÷ sa tu hetumati sÃdhyÃbhÃvÃtmakatvÃdavyÃptireva/ nahi sÃdhyÃ- --------------------------------------------------------------------------- yadvà astvevaæ kleÓena tathÃpi na p­thagdo«atvamityÃha -- ki¤citi/ vyÃptigrahÃnukÆlasahacÃrÃbhÃvo 'nupasaæhÃritvamityatra yatra sÃdhyaæ tatra heturityevaærÆpasahacÃrasyÃbhÃvo abhimata÷ uta yatra hetustatra sÃdhyamityevaærÆpasahacÃrasyÃbhÃva÷/ Ãdya Ãha -- ya iti// yo niÓcitobhÃva ityanvaya÷/ kasyetyato yatretyÃdi/ yadyapi vyÃptigrahÃnukÆletyuktatvÃdasya cÃtÃd­ÓatvÃnnÃsya kalpasyÃvatÃra÷/ tathÃpi saæbhavamÃtreïa và k­takatvÃnityatvayorevamapi sahacÃro vyÃptigrahÃnukÆla eveti vadantaæ prati vÃsyÃvatÃra ityado«a÷/ iti 1 vyÃptyabhÃvarÆpatvÃbhÃvÃditi// tathà ca parÃmarÓavi«ayÃbhÃvatvÃbhÃvÃddo«atvameva na syÃditi bhÃva÷/ uktamiti// pÆrvabhaÇgÃnta ityartha÷/ yaÓca do«a iti abhÃva ityasya viÓe«aïam/ avyÃptireveti// avinÃbhÃvo hi vyÃpti÷/ sÃdhyena vinaiva satve kathaæ nÃvyÃpti÷/ bhavatyevÃvyÃptirityartha÷/ nanu sÃdhyÃbhÃvasÃmÃnÃdhikaraïyasya vyabhicÃratayà saivÃvyÃpti÷ sÃdhyÃbhÃvasya hetusÃmÃnÃdhikaraïyasya kathaæ vyabhicÃratÃ/ yenÃvyÃpti÷ syÃdityata Ãha -- na hÅti// --------------------------------------------------------------------------- 1.ityavyÃptirÆ - Âha. --------------------------------------------------------------------------- pu - 312. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- bhÃvavati hetusatvameva vyabhicÃra÷/ na tu hetumati sÃdhyÃbhÃva iti yuktam/ dvayorapi hetusÃdhyÃbhÃvasÃmÃnÃdhikaraïyarÆpavyabhicÃrÃtmakatvÃviÓe«Ãt// nÃpi kevalÃnvayidharmÃvacchinnapak«atÃkatvamanusaæhÃritvam anityo ghaÂa÷ ghaÂÃkÃÓobhayav­ttidvitvÃÓrayatvÃdityÃdi tu viruddhameveti vÃcyam/ uttÅrïÃnupasaæhÃritvÃsthe sarvamabhidheyaæ prameyatvÃditi sadanumÃne 1 tatpratisandhÃnepyanumityapratibandhÃt/ dravyaguïakarmasÃmÃnyaviÓe«asamavÃyÃbhÃvÃ÷ anityÃ÷ vastutvÃdityÃdyasadanumÃne tadapratisandhÃnepyanumitipratibandhÃcca// --------------------------------------------------------------------------- maïyuktaæ dvitÅyalak«aïamapi nirÃha -- nÃpÅti// anupasaæhÃraviÓe«e lak«aïamidamavyÃptamityato maïyuktadiÓà lak«yabahirbhÃvena nirÃha -- anityo ghaÂa iti// anvayavyatirekavyabhicÃreïaitajj¤ÃnasyÃnumityapratibandhakatayà j¤ÃyamÃne satyanumitipratibandhakatva 2 rÆpoktahetvÃbhÃsatopÃdhitvÃbhÃvÃddhetvÃbhÃvasatvameva neti bhÃvena vyabhicÃrà 3 vÃha -- uttÅrïeti// bahuvrÅhi÷/ vipak«avyÃghÃtÃditarkabaleneti bhÃva÷/ tadapratibandhÃne 'pÅti// atra pak«atÃvacchedakasyÃkevalÃnvayitvena kevalÃnvayidharmÃvacchinnapak«atÃkatvapratisandhÃnasyÃtrÃnudayÃditi bhÃva÷/ yathÃÓrutamÆlasya tavdyÃkhyÃt­vivak«itaæ lak«aïamuktado«aparihÃrÃya ÓaÇkate -- nanviti// --------------------------------------------------------------------------- 1.nesatpra -rÃ. 2.tvÃduktahe - Âa.¬a. 3.tvadyuktahe -Âha. 3.raæ cà -Âha. --------------------------------------------------------------------------- apasaæïo-avyÃntarva÷) anumÃdo«avÃda÷ pu - 313. --------------------------------------------------------------------------- nanu sandigdhasÃdhyavanmÃtrav­ttitvaæ anupasaæhÃritvam/ asyÃæ daÓÃyÃmasÃdhÃraïopyanupasaæhÃri cet/ tathÃpyasÃdhÃraïaprastÃvoktarÅtyà tarkÃnavatÃradaÓÃyÃæ tarkÃbhÃvÃdeva sandigdhÃvyÃpte÷/ tadavatÃradaÓÃyÃæ tu na do«a÷// --------------------------------------------------------------------------- uttÅrïavasthe 'numÃne sandehÃbhÃvena sandigdhÃsÃdhyav­ttitvaæ nÃstÅti tatra tadanusandhÃnasyaivÃyogena nÃnvayavyabhicÃra÷/ dravyaguïetyÃdau ca sandigdhasÃdhyavanmÃtre pak«e hetor 1 v­ttimatvena tatra tadanusandhÃnasambhavena tenaivÃnumitipratibandhÃnna vyatirekavyabhicÃro 'pÅti bhÃva÷/ nanvevamapi sarvamabhidheyaæ meyatvÃdityÃdÃvanuttÅrïÃnupasaæhÃritvadaÓÃyÃmavyÃpti÷/ tatra sÃdhyÃbhÃvÃprasiddhyà sÃdhyasandehÃbhÃvÃditi cenna/ idamabhidheyaæ na vetyevaæ sandehÃbhÃvepyanabhidheyatvamatrÃsti na vetyevaæ sandehasya tatrÃpi saæbhavÃditi bhÃva÷/ nanvidaæ pak«amÃtrav­tya 2 sÃdhÃraïe 'tivyÃptamityata Ãha-- asyÃmiti// sandigdhasÃdhyavanmÃtrav­ttitvamanupasaæhÃritvamiti daÓÃyÃæ sandigdhasÃdhyavanmÃtrav­ttitvÃnusandhÃnadaÓÃyÃæ vetyartha÷/ na do«a iti// hetvÃbhÃsatvameva netyartha÷/ rucidattÃdau tu 3 sandigdhasÃdhyavanmÃtrav­ttitvaj¤Ãne satyapi ÓabdÃvdyÃptigrahasaæbhave tasya na vyÃptidhÅpratibandhadvÃrÃnumitipratibandhakatvam/ sÃdhyasÃmÃnÃdhikaraïya 4 sandehasya yogyatÃsaæÓayaparyavasannatayà tatrÃpratibandhakatvena tatsÃmagryÃ÷ sutarÃmapratibandhakatvÃditi dÆ«aïamuktam/ pÆrvaæ sandigdhÃvyà --------------------------------------------------------------------------- 1.tumatvena -na tatra -Âa.¬a. 2.ttisÃdhÃraïe -Âa.¬a. 3.tu iti na -Âa.Âha. 4.saæÓayaj¤Ãnasya -Âha. sandehayogyatà -¬a. --------------------------------------------------------------------------- pu - 314. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- yadvÃnupasaæhÃriïi sarvasyÃpi pak«atvenÃnvayavyÃptervyatirekavyÃptervà grahaïÃsaæbhavÃdvyÃptipramityasiddhÃvantarbhÃva÷/ yadvÃsÃdhÃraïe uktarÅtyà mitrÃtanayatvÃdiriva pak«a eva sÃdhyasandehÃtsandigdhÃvyÃpta÷// etadevÃbhipretyoktaæ paddhatau/ sarvaæ k«aïikaæ satvÃdityayamapyubhayasaæbandhÃbhÃvÃdavyÃptÃvantarbhÆta iti// kecittu sarvaæ k«aïikaæ satvÃdityatra pak«a eva sÃdhyÃbhÃvenaiva saæbandhÃvagamÃt/ sarvamanityaæ satvÃdityÃdau tu pak«a eva sÃdhyÃbhÃvenÃpi - --------------------------------------------------------------------------- ptitvamuktaæ idÃnÅæ vyÃptipramityasiddhÃvantarbhÃvamÃha -- yadveti// pÆrvaæ tarkÃnavatÃre 1 hetoraprayojakatvÃhitasÃdhyasÃmÃnÃdhikaraïyamÃdÃyÃvyÃptÃvantarbhÃva ukta÷ adhunÃnyatra sÃdhyena tadabhÃvena và sahÃcÃradarÓanÃhitasÃdhyasÃmÃnÃdhikaraïyasaæÓayamÃdÃya sandigdhÃvyÃptatvamÃha -- yadvÃsÃdhÃraïa iti anumÃnamÃtrocchedaprasaÇganirÃsÃyo 2 ktarÅtyeti mitrÃtanayatvaderiveti coktam/ ÓÃkapÃkajatvÃdirÆpopÃdhisandehÃhitasÃdhyasandehavadv­ttitvena mitrÃtanayatvÃderyathà sandigdhà 3 vyÃptatvaæ tathà sÃdhyatadabhÃvÃbhyÃæ sahacÃradarÓanÃhitasÃdhyasandehaprayuktasandigdhÃvyÃptatvamityartha÷/ prakÃrÃntareïÃvyÃptyantarbhÃvaæ paramukhenÃha-- keciditi// pak«a eveti// pratyabhij¤ayà ghaÂÃde÷ sarvasya sthÃyitvaniÓcayÃditi bhÃva÷/ sÃdhyÃbhÃvenÃpÅti// kvacinnityatvasyÃpi niÓcayÃditi bhÃva÷/ atrÃricibÅjaæ - --------------------------------------------------------------------------- 1.raheto-Âa. 2.prasaÇganirÃsÃyÃha ukta -Âha. 3.digdhavyà -ka.ga.rÃ. --------------------------------------------------------------------------- apasaæïo-avyÃntarva÷) anumÃdo«avÃda÷ pu - 315. --------------------------------------------------------------------------- saæbandhÃvagamÃdavyÃpta÷/ sarvamabhidheyaæ prameyatvÃditi tu sadanumÃnamevetyÃhu÷// etenÃvyÃptiæ pratyupajÅvyatvÃdanumapasaæhÃritvameva do«a ityavyÃptyaj¤ÃnadaÓÃyÃmanupasaæhÃritvamapi do«a iti ca nirastam/ tvaduktalak«aïatraye Ãdyasya ni«kar«e svayamevÃvyÃptirÆpatvÃt/ dvitÅyasya svato do«atvÃbhÃvÃt/ t­tÅyasya ca svayameva sandigdhÃvyÃpyatvÃt// anupasaæhÃriïo 'vyÃptÃvantarbhÃva÷ // 3.2 // --------------------------------------------------------------------------- tu sÃdhyasandehavÃnpak«a iti mate sarvasya sÃdhyasandehavatvena tadabhÃvÃniÓcayÃtsÃdhyÃbhÃvenaiveti pak«asya sÃdhyÃbhÃvenÃpÅti pak«asya 1 coyÃgÃt pak«e sandigdhasÃdhyÃbhÃvasaæbandhena cÃvyÃptatve 'pi prasaÇgÃdasmaduktadiÓà sandigdhÃvyÃptatvasyaivÃpannatvÃcceti/ maïyuktameva p­thagdo«atvaprakÃramanÆdya nirÃha -- eteneti// sarvasapak«avyÃv­ttatvÃdyaj¤Ãne vyapteraj¤ÃnÃttatpratisandhÃna eva j¤ÃyamÃnatvÃttasyopajÅvyatvamiti bhÃva÷/ tatra hetumÃha -- tvadukteti// Ãdyasyeti// vyÃptigrahÃnukÆlaikadharmyupasaæhÃrÃbhÃva ityasya/ avyÃptirÆpatvÃditi// ki¤cetyÃdinà prÃgupapÃdanÃt tathà cÃbhede kathamupajÅvyopajÅvakabhÃva÷ / dvitÅye kevalÃnvayÅtyÃdinoktalak«aïe 'nvayabhicÃrekÃbhyÃæ tajj¤ÃnasyÃnumitipratibandhakatvavyabhicÃrasyoktatvÃttathà ca svasyaivÃdo«atve kathaæ do«Ãntaraæ prati svayamupajÅvyaæ syÃditi bhÃva÷// t­tÅyasyeti// sandigdhasÃdhyavanmÃtrav­ttitvalak«aïasya/ tathà cÃbhedÃnnopajÅvyopajÅvakabhÃva iti bhÃva÷// anupasaæhÃriïo 'vyÃptÃvantarbhÃva÷ // 3.3 // --------------------------------------------------------------------------- 1. syÃyo - Âa.Âha. --------------------------------------------------------------------------- pu - 316. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- atha viruddhasyÃpyavyÃptÃvantarbhÃva÷ // 3.3 // viruddhatvamapi vipak«amÃtrav­ttitvaæ cet, mÃtrapadavaiyarthyam/ tattyÃge ca sÃdhÃraïasÃÇkaryeïÃvyÃptÃvantarbhÃva÷/ sÃdhÃraïavyÃv­ttyarthaæ mÃtrapadamiti tu nirastam/ sÃdhyÃbhÃvavyÃptatvaæ cet sÃdhyÃbhÃvasaæbandhenaivÃlam/ kiæ vyÃptiÓarÅrÃntargatena niyamena/ niyamÃæÓatyÃge ca sÃdhÃraïyasÃÇkaryam// --------------------------------------------------------------------------- atha viruddhasyÃpyavyÃptÃvantarbhÃva÷ // 3.4 // viruddhahetvÃbhÃsatvarÆpado«asyÃpyavyÃptÃvantarbhÃvaæ sudhÃdyuktadiÓà vivaritukÃma÷ kiæ vipak«amÃtrav­ttitvaæ viruddhatvaæ vipak«av­ttitvameva và sÃdhyÃbhÃvavyÃptatvaæ và sÃdhyÃbhÃvasaæbandhatvamÃtraæ và maïyuktarÅtyà sÃdhyavyÃpakÃbhÃvapratiyogitvaæ veti vikalpÃn h­di k­tvÃ'dyaæ nirÃha -- viruddhatvamapÅti// mÃtrapadeti// vipak«av­ttitvamÃtrasyaiva sÃdhÃraïa iva dÆ«akatvasaæbhave sapak«Ãv­ttitve satÅtyarthakamÃtrapadasya vyarthatvÃdityartha÷ / dvitÅye do«amÃha -- tattyÃge ceti// sÃdhÃraïasyÃvyÃpyantarbhÃvokte÷ sÃdhÃraïasÃÇkaryeïa hetunÃvyÃptÃvantarbhÃva ityuktam/ nirastamiti// dÆ«akatÃbÅjasÃmye tadvyÃv­tterevÃyogÃdityuktatvÃditi bhÃva÷/ t­tÅyamanÆdya nirÃha -- sÃdhyeti// caturthaæ nirÃha-- niyamÃæÓeti// --------------------------------------------------------------------------- virusyÃpyavyÃntarva÷) anumÃdo«avÃda÷ pu - 317. --------------------------------------------------------------------------- nanu -- sÃdhyavyÃpakÃbhÃvapratiyogitvaæ viruddhatvam/ evaæ ca na viÓe«aïavaiyarthyam/ nÃpi sÃdhÃraïasÃÇkaryamiticenna/ asya hi yatra sÃdhyaæ tatra sÃdhanÃbhÃva iti vyÃptirviruddhatvamityartha÷// --------------------------------------------------------------------------- pa¤camamÃÓaÇkate -- nanviti// sÃdhyavyÃpakÅbhÆto yo 'bhava÷ tatpratiyogitvamityartha÷/ nitya÷ Óabda÷ k­takatvÃdityatra hetvabhÃva÷ sÃdhyavyÃpako bhavati yatra nityatvaæ gaganÃdau tatra k­takatvÃbhÃva iti vyÃpte÷/ na viÓe«aïavaiyarthyamiti// yadyapyatrÃpi niyamÃæÓo 'dhiko 'nupravi«Âa÷/ tathÃpi sÃdhyasamÃnÃdhikaraïÃbhÃvapratiyogitvasya vi«amavyÃptike saddhetau dhÆmÃdÃvapyastÅti saddhetuvyÃvartakatvÃnniyamÃæÓa÷ saphala iti bhÃva÷/ nÃpÅti// sÃdhÃraïasya sapak«av­ttitayà sÃdhyenÃpi sambandhena sÃdhya 1 vyÃpakÃbhÃva 2 pratiyogitvÃditi bhÃva÷// asmin lak«aïe 'pi viruddhasyÃvyÃptÃva 2 ntarbhÃvaæ vaktuæ tasyÃrthani«kar«aæ tÃvatkaroti -- asya hÅti// astu kiæ tata ityata etajj¤Ãnaæ ca na sÃk«Ãdanumitipratibandhakam anumitivi«ayÃbhÃvÃnavagÃhitvÃt bÃdhapratipak«ayoreva tathÃtvÃt kintu tatkÃraïavighaÂakatvena/ tacca parÃmarÓavi«ayÃbhÃvÃvagÃhitvenaiva parÃmarÓarÆpakÃraïavighaÂanadvÃrà tajjanyÃnumitipratibandhakatvamiti vÃcyam/ parÃmarÓavi«ayaÓca pak«adharmatà vyÃptiÓceti dvayam/ tatraæ kiæ pak«adharmatÃj¤ÃnavighaÂanadvÃrà vyÃptij¤ÃnapratibandhanadvÃrà vÃnumitiprati- --------------------------------------------------------------------------- 1.sÃdhyÃvyà - ¬a. 2.vÃprati-¬a. 3.vyÃptyanta-¬a. --------------------------------------------------------------------------- pu - 318. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- uktavyÃptij¤Ãnaæ ca na tÃvadd­«yÃnumÃnÅyapak«adharmatÃj¤ÃnavighaÂakam/ viruddhe 'pi tajj¤Ãnasya satvÃt/ kiæ tu yatra sÃdhanaæ tatra sÃdhyamityudÃharaïadarÓità yà dÆ«yÃnumÃnÅyà vyÃpti÷ tajj¤Ãnapratibandhakamityeva 1 vÃcyam/ tatpratibandhakatvaæ ca kiæ tadgrÃhyà yà dÆ«yÃnumÃnÅyà vyÃpti÷ tadabhÃvavi«ayatvena kiæ và tadgrÃhya yà vyÃptistadabhÃvavyÃpyavi«ayatvena vÃ/ nÃdya÷/ dÆ«ikÃyÃ÷ yatra sÃdhyaæ tatra sÃdhanÃbhÃva iti vyÃpte÷ yatra sÃdhanaæ tatra sÃdhyamiti dÆ«yamÃnÅyyaptyabhÃvarÆpatvÃbhÃvÃt/ bhÃve và madabhipretasyÃvyÃptyantarbhÃvasya siddhe÷/ antye 'pi kiæ dÆ«ikÃyà vyÃpte÷ svarÆpeïa j¤Ãnaæ dÆ«yÃnumÃnÅyavyÃptij¤Ãnapratibandhakam kiæ và 2 dÆ«yÃnu- --------------------------------------------------------------------------- bandhakatvam/ Ãdyaæ nirÃha -- na tÃvaditi// dvitÅyameva praÓnapÆrvaæ 3 viÓe«ayati --kintvityÃdinÃ/ udÃharaïapradarÓiteti vibhÃga÷/ tatrÃpi vikalpayati -- tatpratibandhakatvaæ ceti // tadgrÃhyeti padaccheda÷/ pratibadhyatvenÃbhimataj¤ÃnagrÃhyetyartha÷/ dÆ«ikÃyà iti// svaj¤ÃnadvÃrà pratibandhakÅbhÆtÃyà ityartha÷/ vyÃpttabhÃvarÆpatvÃbhÃvÃditi// hetvabhÃvasya sÃdhyavyÃpakatvaæ sÃdhyavanni«ÂhÃtyantÃbhÃvapratiyogitvam/ atra ca sÃdhyasÃmÃnÃdhikaraïyÃæÓasya sÃdhyÃbhÃvasaæbandharÆpavyabhicÃrÃæÓasya và praveÓÃbhÃvÃdityartha÷/ abhyupetyÃpi do«amÃha-- bhÃveveti// --------------------------------------------------------------------------- 1.vaæ và -ga.rÃ. 2.'yatra sÃdhyaæ tatra sÃdhanaæ' ityanantaraæ dÆ«yÃnumÃnÅyetyarabhyetÃvÃngrantha÷ lupta÷-ka.ga.rÃ. 3.piraÓe«ayati - ¬a. --------------------------------------------------------------------------- virusyÃpyavyÃntarva÷) anumÃdo«avÃda÷ pu - 319. --------------------------------------------------------------------------- mÃnÅyavyÃptyabhÃvavyÃpyatvena j¤Ãnam/ nÃdya÷/ atiprasaÇgÃt/ nÃntya÷/ vyÃptyabhÃvaj¤Ãne tadvyÃpyatvaj¤ÃnasaæbhavenÃvaÓyakasya vyÃptyabhÃvasyaiva do«atvasiddhe÷// kiæ ca viruddhasyopÃdhitavadvyÃptyabhÃvavyÃpyatayà do«atve svato hetvÃbhÃsatvaæ na syÃt// ki¤cÃntaraÇgaæ laghutaraæ kÊptamÃnubhÃvikaæ ca sÃdhyÃbhÃvasaæbandhaj¤Ãnaæ tyaktvà svakalpitaprakriyÃ- --------------------------------------------------------------------------- atiprasaÇgÃditi// tannirvikalpakena và prameyatvÃdiprakÃrakatajj¤ÃnenÃpi và pratibandhÃpÃtÃdityartha÷/ asminpak«e viruddhasya hetvÃbhÃvasatvameva durghaÂamiti kathaæ pa¤ceti vibhÃga iti bhÃvenÃha -- kiæ ceti// upÃdhivat upÃdheriva/ upÃdheryathà 1 vyabhicÃronnÃyakatvena svato do«atvÃbhÃvÃnna hetvÃbhÃsatvaæ tathetyartha÷// nanÆpÃdhervyabhicÃravyÃpyatvena tadanumitidvÃrà vyaptyabhÃvagamakatvaæ na sÃk«Ãt/ na hi vyabhicÃra eva vyÃptyabhÃva÷/ avyabhicaritasahacÃrarÆpatvÃdvyÃpte÷ sÃdhyahetvabhÃvayorvyÃpte÷ sÃdhyahetuvyÃptivyÃpyatvaæ tu sÃk«Ãdeva vyÃptyabhÃvÃvagama iti nopÃdhisÃmyamiti vadantaæ pratyÃha -- kiæ cÃntaraÇgamiti//sÃdhyahetvabhÃvavyÃpte÷ sÃdhyahetuvyÃptyabhÃvaæ prati vyÃpyatvavi«ayakatvÃpek«ayà sÃdhyÃbhÃvasambandhaj¤ÃnasyÃlpavi«ayakatvÃdantaraÇgatvaæ laghutaratvaæ ca vyaktameva/ kÊptamiti// sÃdhÃraïe pratibandhakatvasya nirïÅtatvÃditi bhÃva÷/ sÃdhyÃbhÃvavyÃpto viruddha iti prasiddhalak«aïÃnurodhenoktaæ sÃdhyÃbhÃvasaæbandhaj¤Ãnaæ tyaktveti// prakriyeti// savyabhicÃrÃdibhedena pa¤caiva hetvÃbhÃsà iti prakriyÃnirvÃhayetyartha÷// --------------------------------------------------------------------------- 1.cÃritvena -Âa.¬a. --------------------------------------------------------------------------- pu - 320. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- nirvÃhÃya bahiraÇgasya gurutarasyÃkÊptasyÃnÃnubhÃvikasya ca sÃdhyahetvabhÃvavyÃpterhetusÃdhyavyÃptyabhÃvena saha vyÃptij¤Ãnasya pratibandhakatvakalpanamatyantÃyuktam/ na hyatra hiæsÃtvamitrÃtanayatvÃdÃviva sÃdhyÃbhÃvasambandhona sphuÂa÷/ yena tatropÃdhinevÃtra tvaduktena viruddhatvena sa unnÅya 1 te// ki cedaæ j¤Ãnaæ kiæ pratyak«as dÆ«yÃnumÃnÅyavyÃptij¤Ãnasya virodhi/ kiæ vÃnumÃnikasyÃ/ nÃdya÷/ ÓaÇkhe pÅtatvÃbhÃvavyÃpyaÓaÇkhatvagrahe 'pi pÅtatvasÃk«ÃtkÃradarÓanÃt/ antye dÆ«yÃnumÃnÅyavyÃpti- --------------------------------------------------------------------------- nanvevaæ sa ÓyÃmo mitrÃtanayatvÃdityÃdÃvapi sÃdhyÃbhÃsaæbandhatvameva do«a÷/ tajj¤Ãnameva ca pratibandhakaæ, tadeva codbhÃvyaæ syÃt na tu ÓÃkapÃkajatvopÃdhirityata Ãha -- na hÅti// yadvà mitrÃtanayatvÃdau sÃdhyÃbhÃvasambandhadyotanÃyopÃdhyuktivadihÃpi taduktyarthamevoktarÆpaviruddhatvamastvityata Ãha -- na hÅti// nanu sÃdhyÃbhÃvasaæbandhÃj¤Ãne 'pi kadÃcitsÃmagrÅvaÓenÃptavÃkyena coktarÆpaj¤Ãne sati vyÃptij¤ÃnapratibandhadarÓanÃdayamapi p­thagdo«o vÃcya iti vÃdinaæ pratyÃha -- kiæ cedaæ j¤Ãnamiti// sÃdhyahetvabhÃvavyÃpterhetusÃdhyavyÃpti 2 bhÃvena saha vyÃptij¤Ãnamityartha÷/ antya iti// --------------------------------------------------------------------------- 1.yeta -rÃ. 2.ptyabhÃve - Âha. --------------------------------------------------------------------------- virusyÃvyÃntarva÷) anumÃdo«avÃda÷ pu - 321. --------------------------------------------------------------------------- j¤ÃnasyÃnumÃnikatve dÆ«yÃnumÃnÅyahetau vyÃptivyÃpyasya tvaduktarÅtyà vyÃptyabhÃvavyÃpyasya ca j¤Ãtatvena satpratipak«ÃntarbhÃva÷ syÃt/ na hi satpratipak«a evodÃharaïabhedamÃtreïa viruddho bhavati// ki¤cÃvyaptyantarbhÃvÃcchÃdanÃya sÃdhyavyÃpakÃbhÃvapratiyogitvaæ viruddhatvamityuktau v­ttimata÷ sÃdhyavadav­ttitvaæ và sÃdhyÃsÃmÃnÃdhikaraïadharmatvaæ - --------------------------------------------------------------------------- nitya÷ Óabda÷ k­takatvÃdityÃdiviruddhahetau sÃdhyanirÆpitavyÃptij¤ÃnasyÃnumÃnikasyaivoktarÆpavyÃpyatvaj¤Ãnaæ pratibandhakamiti pak«a ityartha÷/ asmin pak«e viruddhahetau sÃdhyena saha vyÃptij¤ÃnamÃnumÃnikamityeva vÃcyamanyathà tasya pratibandhÃyogÃditi bhÃvenoktaæ dÆ«yetyÃdi/ anumÃnaæ ca viruddhahetau k­takatvÃdau nityatvÃdirÆpasÃdhyanirÆpitavyÃptiæ prati vyÃpyasya kasya cijj¤Ãnameveti vÃcyamiti bhÃvenoktaæ -- dÆ«yÃnumÃnÅya hetau vyÃptivyÃpyasyeti// tvaduktarÅtyeti, // sÃdhyahetvabhÃvayorvyÃptirÆpasya hetusÃdhyavyÃptyabhÃvaæ prati vyÃpyasya cetyartha÷// nanvanitya÷ Óabda÷ k­takatvÃt, nitya÷ Óabda÷ ÓrÃvaïatvÃdityÃdireva satpratipak«odÃharaïaæ naitÃd­Óamityata Ãha -- na hÅti// anityatvasÃdha 1 kak­takatvahetu÷ sÃdhyavyÃpta÷ pak«e sÃdhyasamÃnÃdhikaraïatvÃt k­takatvahetu÷ na prak­tasÃdhyavyÃpta÷ sÃdhyavyÃpakÃbhÃvapratiyogitvÃdityudÃharaïabhedamÃtreïetyartha÷/ vyÃptitadabhÃvÃnumityanyasthala eva pratipak«ateti manvÃnaæ pratyÃha -- ki¤ceti// ityuktÃvityasya viruddhatvaæ nÃnÃsyÃdityanvaya÷/ kathamityato maïyuktÃnyevÃha -- v­ttimata iti// --------------------------------------------------------------------------- 1.dhyak­ - Âa.¬a. --------------------------------------------------------------------------- pu - 322. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- và sÃdhyavadd­ttibhinnadharmatvaæ và viruddhatvamityapi 1 suvacatvÃdviruddhatvaæ nÃnà syÃt/ tatra ca bÃdhaprastÃvoktarÅtyà sarve«Ãæ pratyekaæ hetvÃbhÃsatvasya vaktavyatvena hetvÃbhÃsÃdhikyaæ syÃt// yattu vyÃptij¤ÃnakÃraïÅbhÆtasahacÃraj¤Ãnavirodhij¤Ãnavi«ayatvenaikÅkaraïÃnnÃdhikyamiti kaÓcitÃha // tanna/ 2 tvaduktavi«ayatvÃj¤Ãne 'pi sÃdhyÃbhÃvasambandhaj¤ÃnenaivÃnumitipratibandhÃt// ki¤ca vyÃptij¤ÃnakaraïÅbhÆtaæ yatra hetastatra - --------------------------------------------------------------------------- parvato 'gnimÃn gaganavatvÃdityÃdÃvativyÃptinirÃsÃya v­ttimata ityukti÷/ na ca tallak«yakoÂipravi«Âameveti vÃcyam/ sÃdhyavadav­ttitvarÆpaviruddhatvasya tatra j¤Ãne 'pi vyatirekavyÃptigrahÃpratibandhena tena tatrÃnumityudayÃk«ateriti bhÃva÷/ astu ko do«a ityata Ãha -- tatra ceti// bÃdheti// bÃdhapratirodhayo÷ pratij¤ÃrthapramÃïavirodhatvenaikyoktiprastÃve ekameva 3 sÃdhakatÃliÇgaæ sarvaæ vÃ/ Ãdye anyaj¤ÃnenÃnumitipratibdho na syÃt/ anyÃnumitinaikenÃmitipratibandha iti tu nÃnubhavÃnusÃrÅ/ dvitÅye militaæ liÇgaæ pratyekaæ vÃ/ Ãdye ekanaiva pÆrïatvÃcche«avaiyarthyam/ antye hetvÃbhÃsÃdhikyamityuktarÅtyetyartha÷/ yajj¤ÃnenÃnumitipratibandho bhavati taddhi saægrÃhakatayà nirvaktavyam/ na hÅdaæ tathÃ/ tathà ca pa¤cabhyo 'dhikamavarjanÅyamiti bhÃvenÃha -- tvadukteti// 4 tvaduktavivak«aikÅkaraïapak«e 'pi heto÷ sÃdhyÃbhÃvasambandhaj¤ÃnamÃvaÓyakam/ evaæ ca tenaivÃlaæ kimaneneti bhÃvenÃha -- ki¤ca vyÃptij¤Ãneti// --------------------------------------------------------------------------- 1.mita su -ka.Âa. 2.tvaduktavi«aya ityadhikam-ga.rÃ. 3.vÃsÃdha -¬a. 4.ita÷ nanvityavidhiko grantha÷ nÃsti -Âa.Âha.¬a. --------------------------------------------------------------------------- virusya-vyÃvantarva÷) anumÃdo«avÃda÷ pu - 323. --------------------------------------------------------------------------- sÃdhyamita sahacÃraj¤Ãnaæ prati yatra sÃdhyaæ tatra hetvabhÃva ityevaærÆpasya sÃdhyavyÃpakÃbhÃvapratiyogitvarÆpa 1 viruddhopÃdhij¤Ãnasya sÃk«Ãdavirodhitvena virodhÃrthaæ yÃvaddhetvadhikaraïa 2 v­ttisÃdhyÃbhÃvakalpaæ viruddhatvamiti nirvaktavyatvena sÃdhyÃbhÃvavyÃpya 3 tvasyaiva viruddhatvasiddhi÷/ tatra ca niyamÃæÓo vyartha ityuktam// ki¤ca sahacÃraÓabdena vyÃptiÓarÅrÃnupravi«Âasya sahacÃrasyaiva 4 vivak«aïÅyatvena lÃghavÃdvyÃptij¤Ãnavirodhij¤Ãnavi«aya 5 bhÆtÃyÃæ avyÃptÃvevÃntarbhÃvasiddhe÷// etena virodhasya vyÃptyabhÃvaæ pratyupajÅvyatvÃdvirodha eva do«a iti, avyÃptyaj¤ÃnadaÓÃyÃæ viro- --------------------------------------------------------------------------- nanu kadÃcitsÃdhyÃbhÃvasambandhÃj¤ÃnepyuktarÆpavi«ayatvaj¤Ãne 'pyanumiti pratibandho 'stÅti vÃdinaæ pratyÃha -- ki¤ceti// vyÃptiÓarÅreti// anyÃd­Óasya prak­tavyÃptidhÅkÃraïatvÃbhÃvÃtsamavÃyav­tyà sahacÃraj¤Ãnavirodhaj¤Ãnavi«ayatvasya dhÆmavahnisÃmÃnÃdhikaraïye 'pi satvenÃtiprasaÇgÃccaivaæ vivak«Ãyà ÃvaÓyakatvÃditi bhÃva÷/ maïyuktadiÓà prakÃrÃntareïa viruddhasya p­thagdo«atvamanÆdya nirÃha -- eteneti// prahataæ prasiddham/ sÃdhyÃbhÃvavyÃpto viruddha iti sarvairupagamÃditi bhÃva÷/ upajÅvyatvaæ - --------------------------------------------------------------------------- 1.pasyavi-ga.rÃ. 2.ïatvena sà -ga.rÃ. 3.vyatvenaiva -ga.Âa.rÃ. 4.rasya vi -ga.rÃ. 5.yatayà -ga.rÃ. 6.pyayukta-Âa.¬a. --------------------------------------------------------------------------- pu - 324. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- dho 'pi do«a iti nirastam/ vyÃptyabhÃvasyaiva prahataæ sÃdhyÃbhÃvavyÃpyatvÃdirÆpaæ viruddhatvaæ pratyupajÅvyatvÃt/ na hi heto÷ sÃdhyÃbhÃvena saæbandhaæ 1 j¤Ãtvà tena vyÃpyatà j¤Ãtuæ ÓakyÃ/ tvatkalpitaæ sÃdhyavyÃpakÃbhÃvapratiyogitvÃdirÆpaæ viruddhatvaæ sÃdhyavyÃpakÃbhÃvapratiyogitvÃdirÆpaæ viruddhatvaæ pratyapi vyÃptyabhÃva evojÅvya÷/ tathÃha --tvatkalpitasya viruddhatvasya svarÆpeïa j¤Ãnaæ yadyapi na vyÃptyabhÃvaj¤ÃnÃdhÅnam / tathÃpi tannÃnumitipratibandhakam/ yattu pratibandhakaæ vyÃptyabhÃvavyÃpyatayà j¤Ãnaæ 2 tadvyÃptyabhÃvaj¤ÃnÃdhÅnameveti kathaæ vyÃptyabhÃvo nopajÅvya÷// etenaivopadheyasaÇkare 'pyupÃdherasaÇkara iti ca nirastam/ viruddhe 'pi sÃdhÃraïavadvipak«av­ttitvasyaivopÃdhitvokte÷// tasmÃtsÃdhÃraïasÃÇkaryaparihÃrÃya tvatkalpitaæ - --------------------------------------------------------------------------- vyanakti -- na hÅti// nanu maïyuktaviruddhatvalak«aïe vyÃptyabhÃvasyopajÅvyatvaæ nÃstÅtyata Ãha - tvaditi// maïik­tkalpitetyartha÷/ Ãdipadena v­ttimata÷ sÃdhyavadav­ttitvÃdergraha÷/ vyÃptyabhÃvaj¤ÃnÃdhÅnamiti// tajj¤Ãne tannirÆpitavyÃpyatvasya durj¤ÃnatvÃditi bhÃva÷/ maïyuktaæ prakÃrÃntareïa viruddhasya p­thaktvaæ nirÃha --- eteneti// ukteriti// asmÃbhi÷ pratipÃditatvÃdityartha÷ 3 / tvatkalpitamiti// --------------------------------------------------------------------------- 1.ndhamaj¤Ã -ga.Âa.rÃ. 2.dvyÃpakÃbhÃva -ga.rÃ. 3.diti bhÃva÷- Âa.¬a. --------------------------------------------------------------------------- virusyÃvyÃvantarva÷) anumÃdo«avÃda÷ pu - 325. --------------------------------------------------------------------------- yadviruddhatvaæ tadvyÃptyÃdyabhÃvÃnÃtmakatvÃdupÃdhipratikÆlatarkÃdivadavyÃptyunnÃyakameva/ na tu svayaæ hetvÃbhÃsa÷/ yattu prahataæ vipak«amÃtrav­ttitvaæ 1 rÆpaæ viruddhatvaæ tatsÃdhÃraïopÃdhisaÇkÅrïatvenÃvyÃptyantarbhÆtameva// 2 etenÃvyabhicÃritasÃmÃnÃdhikaraïyarÆpavyÃptiÓÅrapravi«ÂasyÃvyabhicÃrarÆpaviÓe«aïÃæÓasya viraha÷ sÃdhÃraïa÷, tatprativi«Âasya sÃmÃnÃdhikaraïyarÆpaviÓe«yÃæÓasya viraho viruddha÷, viÓi«Âo 3 viraho vyÃpyatvÃsi 4 ddha÷ iti bheda iti nirastam/ hetvÃbhÃsaviÓe«abhÆtà yà asiddhi÷ tadviÓe«abhÆtà yà vyÃpyatvÃsiddhi÷ tadavÃntarabhedamÃdÃya hetvÃbhÃsasÃmÃnyavibhÃge hetvÃbhÃsaviÓe«abhÆtà yà asiddhi÷ --------------------------------------------------------------------------- maïyuktaæ sÃdhyÃvyÃpakÃbhÃvapratiyogitvarÆpamityartha÷/ upÃdhiriti// upÃdhiÓca pratikÆlatarkaÓcÃdipadoktÃnukÆlatarkÃbhÃvaÓca tadvadityartha÷/ prahataæ prasiddhaæ sarvairucmÃnamityartha÷/ prakÃrÃntareïa sÃdhÃraïÃditrayasya bhedamanÆdya nirÃha - eteneti/ hetvÃbhÃsaviÓe 5 «aïeti// j¤ÃyamÃnatve 6 satyanumitipratibandhakà 7 dirÆpaæ hetvÃbhÃvasatvaæ hi sÃmÃnyam/ tadviÓe«Ã÷ --------------------------------------------------------------------------- 1.tvÃdirÆ - ga.Âa.rÃ. 2.'viruddhasya vyÃptÃvantarbhÃva÷' iti prakaraïa vibhÃgo 'sti -ka. 3.«Âavira -ga.Âa.rÃ. 4.ddhiriti -Âa.rÃ. 5.«abhÆteti-Âa.Âha. 6.tvesyà -Âa.¬a. 7.katvÃdi -Âa.Âha. --------------------------------------------------------------------------- pu - 326. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- tadviÓe«abhÆtÃyÃ÷ svarÆpÃsiddhe÷ Óabdo 'nitya÷ cÃk«u«atve sati dravyatvÃdityÃdau viÓe«aïaviÓe«yaviÓi«ÂÃbhÃvamÃdÃya hetvÃbhÃsasÃmÃnyavibhÃgÃpatte÷/ hetvÃbhÃsaviÓe«asya bÃdhasya h­do dhÆmavatve satyagnimÃnityÃdau viÓi«ÂasÃdhyÃbhÃvÃntargataviÓe«aïÃbhÃvÃdibhedamÃdÃya hetvÃbhÃsasÃmÃnyavibhÃgaprasaÇgÃcca// tatra kÊptatvÃdanugatatvÃcca viÓi 1 «ÂÃbhÃvarÆpahetvÃbhÃsa - --------------------------------------------------------------------------- savyabhicÃrÃdaya÷ ityasiddhirapi hetvÃbhÃsaviÓe«a÷/ tadviÓe«Ã vyÃpyatvÃsiddhyÃÓrayasvarÆpÃsiddhya 2 ityÃdibhedenÃsiddhestrividhatvasya prÃgukte÷/ vyÃpyatvÃsiddhyanavÃntarabhedo hi vyÃptiviÓe«aïÃsiddhivyÃptiviÓe«yÃsiddhÅ/ tathà ca tÃd­ÓÃvÃntarabhedamÃdÃya hetvÃbhÃsasÃmÃnyasya savyabhicÃraviruddhÃdirÆpeïa pa¤cetivibhÃgakaraïe sa 3 tyasiddhiviÓe«abhÆtasvarÆpÃsiddheravÃntarabhedÃ÷ hetuviÓe«aïÃsiddhihetuviÓe«yÃsiddhiviÓi«ÂahetvasiddhÅ 4 rapyÃdÃyÃpi hetvÃbhÃsavibhÃgaprasaÇga÷ syÃt/ tathà ca pa¤ceti vibhÃgabhaÇga÷ syÃdityartha÷// atiprasaÇgÃntaraæ cÃha -- hetvÃbhÃsaviÓe«asyeti// paramukhena samÃdhiæ vÃcayitvà samamityÃha -- tatreti// svarÆpÃsiddhibÃdhasthala ityartha÷/ nanu viÓe«aïÃdyabhÃvasthale 'pyanumitipratibandyo d­Óyata ityata -- --------------------------------------------------------------------------- 1.Ói«ÂÃbhÃva eva do-ka.Âa.rÃ. 2.ddhibhede -Âha. dvyÃdibhede -Âa.¬a. 3.tiye asiddhyÃdi siddhiviÓe«a -Âha. 4.ddhÅrÃdÃyÃpi -Âha. --------------------------------------------------------------------------- virusyÃvyÃntarva÷) anumÃdo«avÃda÷ pu - 327. --------------------------------------------------------------------------- eva do«o viÓe«aïÃdyabhÃvo 'pi viÓi«ÂÃbhÃvonnayanadvÃraiva do«a iti cet 1 samaæ prak­te 'pi 2 // ki¤ca vyadhikaraïÃsiddherado«atvaprastÃvoktarÅtyÃnyathÃnupapattirÆpÃvyabhicÃra eva vyÃpti÷/ na tu tadviÓi«ÂasÃmÃnÃdhikaraïyamiti kvÃæÓabhedo 'pi// tasmÃtsÃdhÃraïÃsÃdhÃraïÃnupasaæhÃriviruddhÃnÃæ sÃdhyÃbhÃvasaæbandharÆpÃyÃæ, anyathopapattirÆpÃyÃæ vÃ, avyÃptÃvevÃntarbhÃva÷/ tatrÃpi sÃdhÃraïaviruddhayorvyÃptyabhÃvo niÓcita÷ asÃdhÃraïÃnupasaæhÃriïostu sandigdha iti j¤eyam // --------------------------------------------------------------------------- Ãha -- viÓe«aïÃdÅti// viÓe«yÃbhÃva ÃdipÃdartha÷/ prak­tepÅti// viruddhahetÃvapÅtyartha÷/ tathà cÃvyÃptiriveti bhÃva÷// nanu -- vyabhicÃrÃj¤Ãne 'pi sahacÃravirahaj¤ÃnenÃpyanumitipratibandho 'stÅti vadantaæ pratyavyabhicÃrasÃmÃnÃdhikaraïyaæ vyÃptirityaÇgÅk­tyoktam/ vastutastu tadeva nÃsti/ yena sÃmÃnÃdhikaraïyavirahasya 3 j¤Ãnaæ pratibandhakamiti so 'pi p­thagdo«a÷ syÃditi bhÃvenÃha -- ki¤ceti// tadviÓi«Âaæ avyabhicÃraviÓi«Âam/ paddhativirodhamÃÓaÇkya - --------------------------------------------------------------------------- 1.samaæ iti na-Âa.rÃ. 2.kÊptatvÃdanugatatvasya viÓe«aïÃæÓaviraharÆpavyabhicÃra eva do«o 'stu na tu svatantra sÃmÃnÃdhikaraïyaviraha÷ kevalavyatirekiïya satvÃt - Âa. ïyapi sa -ga.rÃ. ityadhikam. hasya prak­tepi bhÃvenÃha ki¤ceti ityasti -Âa.¬a. --------------------------------------------------------------------------- pu - 328. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- yattu paddhatau viruddha÷ sÃdhyasaæbaddhÃbhÃve sati tadabhÃvasaæbandhitvÃdavyÃpta÷/ sÃdhÃraïo 'pi sÃdhyatadabhÃvasaæbandhitvÃdavyÃpta÷/ anadhyavasitabhedÃvasÃdhÃraïÃnupasaæhÃriïÃvubhayasaæbandhÃbhÃvÃdavyÃptà 1 vantarbhavata ityuktam/ tatra svamate triprakÃrà vyÃpti÷ pratyekaæ hetvÃbhÃsa iti nÃbhiprÃya÷/ kiæ tu vastugatyà vidyamÃnÃyÃæ parai÷ pratyekaæ hetvÃbhÃsatvena svÅk­tÃyÃæ triprakÃrÃyÃmavyÃptÃvanugatÃ, svÃbhimatÃ, sÃdhyÃbhÃvasaæbandhÃdirÆpÃ, avyÃptirekaiva hetvÃbhÃsa÷ viÓe«aïavaiyarthyÃdido«ÃbhÃvÃdi 2 tyevÃbhiprÃya÷/ paddhatÃvapi sÃdhyasaæbandhÃbhÃve sati tadabhÃvasaæbandhitvÃde- --------------------------------------------------------------------------- tadabhiprÃyoktyà nirÃha -- yatviti// tatra hi pÆrvaæ svÃbhimatado«oktiprastÃve hetuvirodho dvividha÷ asiddhiravyÃptiÓceti, avyÃptirapi trividhÃ, liÇgasya sÃdhyena tadabhÃvena ca saæbandha÷, sÃdhyasaæbandhÃbhÃve sati tadabhÃvenaiva sambandha÷, ubhasambandhÃbhÃvaÓcetyuktvà paroktado«aprapa¤canenÃntarbhÃvoktiprastÃve dvitÅyaparicchedÃnte uktamityartha÷/ tathÃca tatra sÃdhyatadabhÃvasaæbandhavatvÃdirÆpeïa pratyekahetvÃbhÃsatvapratÅtestadvirodha iti bhÃva÷/ kuta e«obhiprÃya ityato j¤Ãpakaæ vipak«e bÃdhakaæ cÃha -- paddhatÃvapÅti// tathà cÃvyÃptirekaiva do«a iti bhÃva÷/ --------------------------------------------------------------------------- 1.ptenta-rÃ. 2.tyavyabhicÃrÃya -ga.rÃ. --------------------------------------------------------------------------- virusyÃvyÃvantarva÷) anumÃdo«avÃda÷ pu - 329. --------------------------------------------------------------------------- ravyÃptiæ prati hetutvasyaivokte÷/ anyathà hi bhaÇgyantareïa paroktaprakriyaiva svÅk­tà syÃt// sudhÃyÃmanaikÃntikatvÃdityasya hi sapak«av­ttitve sati vipak«av­ttitvÃdityartha÷/ evaæ viruddhatvÃdityasya sapak«av­ttitvÃdityartha÷/ na cÃtra 1 viÓe«aïavyavacchedyamastÅtyuktatvena tadvirodhaÓca syÃt/ triprakÃrÃyÃma- --------------------------------------------------------------------------- anyatheti// p­thagdo«atvÃbhiprÃya ityartha÷/ sÃdhyÃbhÃvasaæbandhatvenaivÃnaikÃntikatvÃderekado«atvameva na p­thagdo«atvam/ anyathà paroktaprakriyÃÇgÅkÃrÃpattiritye 2 kaæ bÃdhakamuktvà bÃdhakÃntaraæ cÃha -- sudhÃyÃmiti// na cÃtra viÓe«aïavyavacchedyamastÅtyukta 3 bhedena tadvirodhaÓca syÃdityanvaya÷/ atretyanena parÃm­ÓyamÃnaæ darÓayitumuktaæ anaikÃntikatvÃdviruddhatvÃditi/ tayoryadi vipak«av­ttitvamevÃrthastadà nacÃtretyuttaravÃkyÃsÃÇgatyamÃÓaÇkya tayorarthoktirityasyetyartha iti/ yuktipÃdÅyamasudhÃyÃæ hi avyÃptirÆpahetudo«onaikÃntikatvaderantarbhÃvatayÃvyÃptitvenaiva do«atvaæ vaktupupakramya p­thagdo«atvaæ dÆ«aïamucyate idamasÃdhakaæ anaikÃntikatvÃdviruddhatvÃditi tvayà vÃcyam/ na cÃtra viÓe«aïavyavacchedyamastÅtyucyate p­thagdo«atve taduktivirodha÷/ anyonyasya vyavacchedyatvasambhavÃditi bhÃva÷// nanvavyÃpteruktatriprakÃrÃnugatamavyÃptitvarÆpasÃmÃnyaæ kuta upeyam/ trirÆpaivÃstvavyÃptirityata Ãha-- triprakÃreti// sÃdhyatadabhÃvasambandhi- --------------------------------------------------------------------------- 1.trÃpi -ga.rÃ. 2.tyatraikaæ -¬a. 3.ktatvena ta -Âa.¬a. --------------------------------------------------------------------------- pu - 330. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- vyÃptÃvanugataikarÆpyà 1 bhÃve hetvÃbhÃsÃdhikyaæ ca syÃt/ satve cÃnugatena laghunà sÃk«ÃdvyÃptidhÅ 2 virodhidhÅvi«ayeïa ca tenaivÃsÃdhakatà sÃdhyatÃm/ kiæ vastuta÷ satÃpyanugatyÃdirahitenetareïÃæÓena// 2 viruddhasyÃvyÃptÃvantarbhÃva÷ // 3.3 // --------------------------------------------------------------------------- tvÃditriprakÃretyartha÷/ anugataikarÆpasyeti// sÃdhyÃbhÃvasambandhitvarÆpasya vÃnyathopapattirÆpasya và prÃguktasyetyartha÷/ ata eva pÆrvaæ svÃbhimatado«oktiprastÃve vyÃptiviraho 'vyÃptiriti vyÃptivirahatvamanugataikarÆpamuktam/ Ãdhikyamiti// hetuvirodho dvividha÷ asiddhiravyÃptiriti pramÃïalak«aïÃdau yadvaividhyaæ hetudo«asyoktam/ tanna syÃt/ kintu cÃturvidhyarÆpÃdhikyaæ ca syÃdityartha÷/ satve 4 ceti// anugataikarÆpasyetyanukar«a÷/ prÃguktasÃdhyÃbhÃvasambandhavatvÃdirÆpasyeti bhÃva÷/ itareïa sÃdhyasambandhÃbhÃvÃdinetyartha÷ // 3.4 // viruddhasyÃvyÃptÃvÃntarbhÃva÷ // 3.4 // --------------------------------------------------------------------------- 1.syÃsatve -ka.Âa.rÃ. 2.virodhapadaæ na -ka.rÃ. 3.maïyuktahetvÃbhÃsasaÇkarabhaÇga÷ ityastu -ka. --------------------------------------------------------------------------- 1-7-2001. pate-vÃsya-vyacÃra-saæra÷) anumÃdo«avÃda÷ pu - 331. -------------------------------------------------------------------------- atha paramate bÃdhasya vyabhicÃrasaÇkara÷ // 3.4 // yaccoktaæ maïau -- bÃdhasyÃdo«atve vastuto mÃhÃnasÅya÷ prasiddhau vahni÷ parvate vahnitvena sidhyet/ parvate vahnijÃtÅyasya satvena vyabhicÃrÃbhÃvÃt/ parvate mahÃnasÅyo vahnirnÃstÅti pratyak«abÃdhÃttu na sidhyatÅti bÃdhasya vyabhicÃrÃsaÇkara iti/ tanna/ varvate mahÃnasÅyo vahnirnÃ- -------------------------------------------------------------------------- atha paramate bÃdhasya vyabhicÃrasaÇkara÷ // 3.5 // svamate bÃdhasya vyabhicÃrÃsÃÇkaryaæ 1 tadrÅtyanusaraïe tatsÃÇkaryameva prÃpnoti/ tathà ca bÃdhasya p­thagdo«atvahÃne÷ 2 pa¤ceti hetvÃbhÃsavibhÃgabhaÇga iti bhÃvenÃha -- yacceti// nanu parvatÅyadhÆmasya mahÃnasÅyavahnyabhÃvasÃmÃnÃdhikaraïyena vyabhÃcirÃnna tena mahÃnasÅyavahni÷ sidhyatÅtyata Ãha -- parvata iti// vyÃpakatÃvacchedakatÃvacchinnavyÃpakÃbhÃvasÃmÃnÃdhikaraïyasyaiva vyabhicÃratvÃdvahnitvasya vyÃpakatÃvacchedakatvena tadavacchedena 3 atra tasya satvÃdityartha÷/ tarhi kuto na sidhyatÅtyata Ãha -- parvata iti// tvaduktapratyak«asya parvatÅyavahnyanumitiæ prati 4 bÃdhakatvameva nÃsti/ kathaæ tasya bÃdhatvena pÃrthakyamiti bhÃvena nirÃha -- tannetyÃdinÃ// -------------------------------------------------------------------------- 1. tyananu -Âa.Âha. 2.nena pa-Âa.¬a. 3.tatreti na -Âha.¬a. 4.prati pratibandhakatva -Âha.¬a. -------------------------------------------------------------------------- pu - 332. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ -------------------------------------------------------------------------- stÅti pratyak«asya parvate vahnirastÅti pratyak«aÓÃbdabodhau pratÅva parvate vahnirityanumitiæ pratyapi bhinnavi«ayakatvenÃbÃdhakatvÃt / yathà hÅndriyaæ svasannik­«Âavi«ayakaj¤ÃnajananasvabhÃvam/ tathà liÇgamapi svasamÃnÃdhikaraïa 1 liÇgivi«ayakaj¤ÃnajananasvabhÃvam/ samÃnÃdhikaraïayorliÇgaliÇgino 2 rhi vyÃpti÷// --------------------------------------------------------------------------- evaæ tarhi mahÃnasÅyavahnivi«ayÃnumiti÷ kuto na jÃyate parvatÅyavahnivi«ayaiva kuto jÃyata ityato na tvaduktabÃdhado«abalÃt kiæ tu liÇgasya vyÃptiprakÃramapek«ya liÇgij¤Ãnajanakatvaæ svabhÃva iti svabhÃvabalÃdeveti bhÃvena d­«ÂÃntapÆrvamÃha -- yathà hÅti// yadvà bhinnavi«aya 3 katvenetyuktam / tadasiddham/ bÃdhasyÃdo«atve samÃnavi«ayayatvasyaiva pratyak«ÃnumityorbÃdhakabÃdhyatvÃbhimatayo÷ syÃdityata÷ svabhÃvak­tameva bhinnavi«ayatvamityÃha -- yathà hÅti// tathà ca sÃmagryabhÃvÃdeva mahÃnasÅyavahnyasiddhyupapattau kiæ bÃdhavaÓena tadasiddhikalpanayÃ/ ata eva paddhatau"parvate dhÆmaæ d­«ÂÃnto 'pi kathamanyatrà 4 numityanudbhava÷/ vyÃptiprakÃramapek«ya liÇgasya liÇgij¤ÃnajanakatvaniyamÃt/ tathà hi-- kayoÓcitsamÃnadeÓatve 'pi bhinnakÃlÅnayo÷ vyÃpti÷/ yathà dhÆmasyÃgnine"tyÃdyuktam/ 5 tatrÃnyatrÃnudbhava ityupalak«aïam/ kathamanyadÅyÃgnipramÃnudbhava ityapi dhyeyamiti bhÃva÷// --------------------------------------------------------------------------- 1.raïajananasvabhÃ-ga.rÃ. 2.norvyÃ-ka.ga.Âa. 3.yatvena-Âa.¬a. 4.trÃnudbhava-Âa.¬a. trÃgnipramÃnudbha-Âha. 5.paddhatau kathamanyatrÃgnipramÃnudbhava÷ -Âha. paddhatau tatrÃnyatrÃgnimà -¬a. --------------------------------------------------------------------------- pate-bÃsya-vyacÃra-saæra÷) anumÃdo«avÃda÷ pu - 333. --------------------------------------------------------------------------- astu và pratyak«Ãnumityo÷ samÃnavi«ayakatvaæ tathÃpi na tanmÃtraæ bÃdhatve tantram/ kintu samÃnaprakÃrakatvamapi / ghaÂavatyeva gehe ghaÂo nÃstÅti bhrÃmyato 'pi gehe prameyamastÅti pramayà tatra sato ghaÂasyÃpi prameyatvena grahaïadarÓanÃt/ parvatetarav­ttirvahni÷ parvate nÃstÅti pramÃvato 'pi parvato vahnimÃniti bhrÃntirÆpÃnumitidarÓanÃcca/ --------------------------------------------------------------------------- nanu pratiyogyasamÃnÃdhikaraïayatsamÃnÃdhikaraïetyÃdimaïyuktasÃmÃnyavyÃptilak«aïapak«e vyadhikaraïadhÆmavahnyorapi vyÃpti 1 rastyeveti parvatÅyadhÆmo mahÃnasÅyavahnij¤ÃnajananasvabhÃva eveti bhinnavi«ayatvasvabhÃvo neti cenna/ tasya lak«aïasya nirastatvÃt/ ata eva samÃnÃdhikaraïaliÇgetyuktam/ tu«yatu durjana ityabhyupetyÃpi bÃdhyabÃdhakabhÃvo na yukta ityÃha -- astu veti// mahÃnasÅyavahni÷ parvate nÃstÅti pratyak«asya parvato vahnimÃnityanumite 2 rityartha÷/ kuta ityartha÷ samÃnavi«ayatvaæ j¤Ãnasya bhramarÆpaj¤Ãnasya và pramÃrÆpaj¤Ãnasya và j¤ÃnÃntarabÃdhakatve tantram/ Ãdye do«amÃha-- ghaÂavatÅti// antya Ãha -- parvateti// yadvà samÃnavi«ayakatvaæ j¤Ãnasya kiæ tÃd­ÓapramÃbÃdhane tantram/ uta bhrÃntibÃdhane/ Ãdya Ãha -- ghaÂavatÅti// antya Ãha -- parvateti// atyantÃsadeva bhrÃntÃsadeva bhrÃntÃvaropyata iti siddhÃnte samÃnavi«ayaka 3 tyÃbhÃve 'pi maïik­nmate tadastÅtyÃha -- --------------------------------------------------------------------------- 1.rastÅti -¬a. 2.Ócetyartha÷- Âa.Âha.¬a. 3.yatvà -Âha.¬a. --------------------------------------------------------------------------- pu - 334. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬am (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- deÓÃntare sanneva bhrÃntivi«aya iti tvanmate parvatetarav­ttivahnereva bhrÃntirÆpÃnumitau parvatav­ttivahnitvena bhÃnÃt// kiæ 1 cÃsti bÃdho 'tra 2 cedvyabhicÃro 'pyastyeva/ bÃdhitasÃdhyake hetuv­ttereva vyabhicÃratvÃt// apica 3 yadi bÃdhÃdeva mahÃnasÅyavahnerasiddhi÷/ tarhi bÃdhÃnavatÃradaÓÃyÃæ sa sidhyet// --------------------------------------------------------------------------- deÓÃntare iti// samÃnaprakÃrakatvÃbhÃvÃnna tvaduktapratyak«asya bÃdhakatetyuktam/ kÊptavyabhicÃrarÆpado«Ãdeva mahÃnasÅyavahnyasiddhyupapattau na tadarthaæ bÃdhasya do«atetyÃha -- ki¤ceti// yadyanyani«ÂhaliÇgasya svasamÃnÃdhikaraïasÃdhyavi«ayÃnumitijanane ivÃnyani«ÂhasÃdhyagocarÃnumitijanane 'pi Óaktimupetya bÃdharÆpado«Ãdeva tadabhÃvaæ manyase tadà do«Ãntaraæ cÃha -- api ceti// sa iti// mahÃnasÅyavahni÷/ sÃmagrÅ 4 sadbhÃvÃtpratibandhÃbhÃvÃt/ anyathà parvatÅyacavahnisiddhirapi na syÃt/ sÃmagryÃ÷ pratibandhÃbhÃvasya cobhayatra tulyatvÃt/ tasmÃttadaæÓe vyadhikaraïadhÆmÃde÷ Óaktireva neti bhinnavi«ayatvena prÃguktapratyak«Ãnumityo÷ na bÃdhyabÃdhakÃbhÃva ityeva yukta÷ panthà iti bhÃva÷/ parÃbhimataæ bÃdhasyÃsaÇkÅrïamudÃharaïÃntaramapyanÆdya nirÃha-- --------------------------------------------------------------------------- 1.cÃtra -ka.ga.Âa.rÃ. 2.dho 'sti-ka.ga.Âa.rÃ. 3.yat ityadhikam-ka.ga.Âa.rÃ. 4. grÅpratibandhÃbhà -Âa.Âha.¬a. --------------------------------------------------------------------------- pate-bÃsya-vyacÃra-saæra÷) anumÃdo«avÃda÷ pu - 335. --------------------------------------------------------------------------- eteneti // nirastamityanvaya÷/ gandha÷ sidhyediti// liÇgamapi 3 svasamÃnÃdhikaraïaliÇgivi«ayakaj¤ÃnajananasvabhÃvamityÃdiprÃguktasÃgryÃ÷ satvÃditi bhÃva÷// nanu sÃmagrÅsatve 'pi vyabhicÃrarÆpakÊptado«Ãdeva tatra gandhÃsiddhirityata Ãha -- gandheti// sÃdhyaprÃgabhÃvavadgÃmitvaæ na vyabhicÃra÷/ kiæ tÆktarÆpa eva/ sa ca tatra nÃsti/ prÃgabhÃvena virodhÃt/ agre gandhÃnudayÃpÃtÃcceti bhÃva÷/ kathaæ tarhi tatra bÃdha ityata Ãha -- prÃgabhÃveti// sÃdhyasaæsargÃbhÃvapramÃyà eva bÃdhaÓabdÃrthatvÃditi bhÃva÷/ astÅtÅti// iti 4 iti ca do«advayasyetyanvaya÷/ bÃdhitasÃdhyake hetuv­ttereva vyabhicÃrÃtvÃt/ tathà samÃnÃdhikaraïasÃdhyagocarapramÃjananasvabhÃvatvÃcca/ bÃdhasya cÃnavatÃrÃditi bhÃva÷/ kathaæ tarhi tatra gandhasiddhyabhÃva÷/ bÃdhasya ca tvayà tatra do«atvÃnaÇgÅkÃrÃditi cet gandhaprÃgabhÃvavati gandhÃpÃdakasÃmagryà abhÃvÃ- --------------------------------------------------------------------------- 1.api padaæ na-ka.ga.Âa.rÃ. 2.apipadaæ na -ka.ga.Âa.rÃ. 3.pi samà -Âha.¬a. 4.ekaæ iti padaæ na -Âa.Âha. --------------------------------------------------------------------------- pu - 336. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- kiæ ca prÃgabhÃvavati kÃle gandhÃpÃdanaæ na tÃva 1 tsi«Ãdhayi«ÃmÃtreïa/ Óabdasya tÃtparpÃratantryavadanumÃnasya si«Ãdhayi«ÃpÃratantryÃbhÃvÃt// nÃpi gandhaprÃgabhÃvÃvacchinnatvasya pak«atÃvacchedakatvamÃtreïa tadÃpÃdÃnam/ pak«atÃvacchedakasya hi yatra p­thivÅtvaæ tatra gandha iti daiÓikavyÃptibalena sÃdhyasya samÃnadeÓatvÃk«epa eva sÃmarthyam/ na tu svasamÃnakÃlÅnatvÃpek«e 'pi// nÃpi yadà p­thivÅtvaæ tadà gandha iti vyÃptibalÃttatÃpÃdanam/ gandhaprÃgabhÃvadhvaæsadaÓÃyÃæ p­thivÅtvasya satve 'pi gandhÃbhÃvÃt// nanu -- tathÃpi hetu÷ svÃvacchinnadeÓakÃlÅnasÃdhyatÃvacchedasvabhÃva÷/ na hi dhÆmena vahni÷ sidhyannarvÃgbhÃge kÃle 2 ca sidhyati/ --------------------------------------------------------------------------- deveti bhÃvena kà tatra tava sÃmagrÅ abhimatÃ/ gandhaprÃgabhÃvakÃle 'pi gandhasÃdhanecchÃmÃtraæ và gandhaprÃgabhÃvasya pak«atÃvacchedakamÃtraæ và yadà p­thivÅtvaæ tadà gandha iti vyÃptirvà svÃvacchinnadeÓakÃlÅnasÃdhyabodhakasvabhÃvo và yadà p­thivÅtvaæ tadà gandhaprÃgabhÃvakÃlÅnagandhavÃniti vyÃptirvÃ/ Ãdyaæ tÃvannirÃha -- na tÃvadityÃdinÃ// vyÃptipak«adharmatÃmÃtrapÃratantryÃditi bhÃva÷/ dvitÅyaæ nirÃha -- nÃpÅti// svasamÃnadeÓatvÃk«epa eveti// sa tu prak­te na bÃdhita iti bhÃva÷/ t­tÅyaæ nirÃha -- 3 nÃpi yadeti// caturthamÃÓaÇkate -- nanviti// --------------------------------------------------------------------------- 1.tathetyadhikam -ka.ga.Âa.rÃ. 2.kÃlÃntare ca -ka.ga.Âa.rÃ. 3.nÃpÅti nÃsti -Âa.Âha.¬a. --------------------------------------------------------------------------- pate-vÃsya-vyacÃra,saÇkara÷) anumÃdo«avÃda÷ pu - 337. --------------------------------------------------------------------------- tathà ca p­thivÅtvamapi svÃvacchinne gandhaprÃgabhÃvakÃle gandhaæ bodhayedeva/ bÃdhÃttu na bodhayatÅti cenna/ yatra yadà yadavacchedena dhÆmastatra tadà tadavacchedena vahniriti vyÃptireva hi tatrÃsti/ prak­te tu 1 yatra yadà yadavacchedena p­thivÅtvaæ tatra 2 tadà tadavacchedena gandha iti vyÃptirnÃstÅtyuktam// atha 3 prÃgabhÃvÃvacchinnatvaæ na pak«aviÓe«aïam/ kiæ tu ghaÂa÷ gandhapragabhÃvakÃlÅnagandhavÃniti sÃdhyaviÓe«aïamiti cenna/ yadà p­thivÅtvaæ tadà gandhaprÃgabhÃvasamÃnakÃlÅnagandha iti vyÃpterabhÃvÃt// etena dhÆmÃnumÃne daivÃnupanÅtakäcanapayatvasya vahniviÓe«aïatvena bhÃne 'numiterapramÃtvà 4 dapramÃtvasya ca do«ÃdhÅnatvÃdanyasya ca do«asyÃbhÃvÃdbÃdha eva - --------------------------------------------------------------------------- uktamiti// gandhaprÃgabhÃvadhvaæsadaÓÃyÃmiti pÆrvagrantheneti bhÃva÷/ pa¤camamapi nirasitumaÓaÇkate -- atheti// vyÃpterabhÃvÃditi// yadà p­thivÅtvaæ tadà ghaÂÅyagandhaprÃgabhÃvasamÃnakÃlÅno gandha÷ ghaÂÅya iti vyÃpte÷ satve 'pi samÃnÃdhikaraïatÃd­Óagandhena vyÃpterabhimatatvÃt/ tasyÃÓcÃbhÃvÃt/ anyathà chalavÃdÃpÃtÃditi bhÃva÷/ anyadapi parÃbhimatasaÇkÅrïodÃharaïamanÆdya nirÃha -- eteneti// do«ÃdhÅnatvÃditi// --------------------------------------------------------------------------- 1.yatra iti na- ka.ga.Âa.rÃ. 2.tatra iti na- ka.ga.Âa.rÃ. 3.gandha ityadhikam -Âa. 4.tvÃttadapra - rÃ. --------------------------------------------------------------------------- pu - 338. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- do«o vaktavya iti nirastam/ bodho 'sti cedvyabhicÃro 'pyastÅtyÃdinà do«advayasyoktatvÃt// kiæ ca vyÃptipak«adharmatÃj¤ÃnÃvi«ayasyÃpyupanÅtasyÃnumitau bhÃne yathÃrthÃnumiti÷, jayaparÃjayÃdivyavasthÃ, anumitau vyÃptij¤ÃnÃpek«Ã cocchidyeta/ na ca vahnyupanayÃrthameva vyÃptij¤ÃnÃpek«Ã/ 1 prÃyikasahacÃradarÓanamÃtreïÃpyupanayasiddhe÷// nanvathÃpi liÇgaparÃmarÓani«pattyanantaraæ pratyak«ÃdibÃdhenÃnumiterapramÃtvaæ d­Óyate/ tatra ca do«ÃntarÃbhÃvÃdbÃdha eva do«a iti cenna/ --------------------------------------------------------------------------- aprÃmÃïyasya paratastvÃditi bhÃva÷/ anyasya vÃbhÃvÃdityasiddhamiti bhÃvenÃha -- bÃdho 'sti cediti// bÃdhitasÃdhyake heturityeva vyabhicÃratvÃdityÃdinoktatvÃdityartha÷// nanu satyapi tatra vyabhicÃre tadapratisandhÃnadaÓÃyÃæ käcanamayo na bhavati vahniriti bÃdhapratisandhÃne 'pi tÃd­ÓÃnumiterapramÃtvÃvagamÃtso 'pi p­thagdo«a eveti cedbhÃsakasÃmagryabhÃvena tathÃnumitiretavÃyuktetyetadvipak«e bÃdhamukhenÃha -- ki¤ceti// j¤Ãnavi«ayasyÃpi tÃd­Óaj¤ÃnabalÃlabhyasyÃpÅtyartha÷/ yathÃrtheti// sarvatrÃpyanumitau yatki¤cidavidyamÃnasya sÃdhyaviÓe«aïasya bhÃnasaæbhavÃditi bhÃva÷/ jayeti// sarvatrÃnumitÃvayÃthÃrthaprÃptÃvayamanumÃnaprayoktà sadanumÃnavÃdÅti jayÅ, ayaæ cÃsadanumÃnaprayokt­tvÃdapajayÅti na syÃdityartha÷/ ananyagatyà bÃdhasya do«atvaæ vÃcyamiti ÓaÇkate -- nanviti// --------------------------------------------------------------------------- 1. prÃpaka - ga.Âa. --------------------------------------------------------------------------- pate-bÃsya-vyacÃra÷-saÇkara÷) anumÃdo«avÃda÷ pu - 339. --------------------------------------------------------------------------- ni«pannepyarthaniÓcaye tadaprÃmÃïyaniÓcayena punarapyarthaniÓcayavighaÂanavanni«panne 'pi parÃmarÓe bÃdhena punarapi parÃmarÓavighaÂanasyÃvaÓyakatvenÃsiddhi vyabhicÃrayonanyatarasya satvÃt// nanu tathÃpi vyabhicÃraÓarÅrapravi«ÂasÃdhyÃbhÃvaniÓcaya÷ svapramÃtvaniÓcayÃdhÅna ityupajÅvya÷/ pramÃtvaniÓcarÆpo bÃdha÷ p­thagÅti cenna/ sÃdhyÃbhÃvarÆpÃrthasatvaghaÂitaprÃmÃïyaniÓcayasya arthasatva 1 ni- --------------------------------------------------------------------------- do«ÃntarÃsatvopapÃdanÃyoktaæ parÃmarÓani«pattyanantaramiti/ tadani«pattÃvasiddhyÃdireva do«astatra bhavi«yatÅti bhÃva÷/ do«ÃntarasatvÃnna bÃdhasya ttara do«atvaæ kalpyamiti 1 pariharati-- ni«panne 'pÅti// bÃdhena sÃdhyÃbhÃvapramÃrÆpabÃdhenetyartha÷/ parÃmarÓeti// sÃdhyavyÃpyahetumÃnayamiti parÃmarÓetyartha÷/ asiddhivyabhicÃrayoriti 2 // vyÃptasya pak«adharmatÃpratÅti÷ siddhi÷/ tadabhÃvo 'siddhirityukte÷/ bÃdhitasÃdhyake tvav­ttirÆpatvÃvdyabhicÃrasyeti bhÃva÷/ parÃbhimataæ prakÃrÃntareïa bÃdhasya do«atvamÃÓaÇkate -- nanviti// tathÃpÅti// do«ÃntarasÃÇkaryepÅtyartha÷/ pramÃtveti// sÃdhyÃbhÃvaj¤Ãnasya pramÃtvaniÓcayarÆpa ityartha÷/ sÃdhyÃbhÃvarÆpÃrthaniÓcayaæ prati tatpramÃtvaniÓcasya nopajÅvyatÃ/ yena sÃdhyÃbhÃvaniÓcayadvÃrà niÓcitasÃdhyÃbhÃvavadv­ttitvarÆpavyabhicÃrepyupajÅvyatà syÃt/ kiæ tu arthaniÓcayyaiva svapramÃtvaniÓcaye upajÅvyateti vaiparÅtyameveti nirÃha -- sÃdhyÃbhÃveti// arthaniÓcakatvasya pramÃtvaniÓca- --------------------------------------------------------------------------- 1.bhÃvenetyadhikam -Âa.Âha.¬a. 2.idaæpratÅkagrahaïaæ nÃsti -Âa.Âha.¬a. --------------------------------------------------------------------------- pu - 340. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- ÓcayÃdhÅnatvenÃrthaniÓcayasyaivopajÅvyatvÃt/ tvanmate 'prÃmÃïyaÓaÇkÃrahitaj¤ÃnasyaivÃrthaniÓcayakatvenÃpasiddhÃntÃcca/ parata÷ pak«e anavasthÃnÃcca÷// tasmÃtparamate bÃdhasya vyabhicÃrÃsaÇkare na yukta÷/ asmanmate tu bÃdhasya pratij¤Ãdo«atvena vyabhicÃra 1 ÓaÇkaiva nÃstÅti prÃgevoktam/ vyÃpyatvÃsiddhervyabhicÃrÃsaÇkÅrïamudÃharaïaæ nÅladhÆmÃdityÃdikamititvÅÓvaravÃde nirastam/ ÃÓrayÃsiddhe÷ svarïamayodriragnimÃnityÃdikamudÃharaïa 2 mapyÃÓrayÃsiddherado«atvaprastÃve nirastam// paramate bÃdhasya vyabhicÃrasaÇkara÷ // 3.4 // --------------------------------------------------------------------------- yÃyattatve do«ÃntaramÃha -- tvanmata iti// arthaniÓcayasya prÃmÃïyaniÓcayÃyattatva ityatra do«ÃntaramÃha -- parata iti// sÃdhyÃbhÃvarÆpÃrthaniÓcayastatprÃmÃïyaniÓcayÃdhÅna÷ prÃmÃïyaniÓcayasya prÃmÃïyagrÃhakasya prÃmÃïyaniÓcayÃdhÅna ityevaæ rÆpeïÃnavastheti bhÃva÷// paramate bÃdhasya vyabhicÃrasaÇkara÷ // 3.5 // --------------------------------------------------------------------------- 1. saÇkaretyadhikam -ka.ga.rÃ. 2.ïamityasya-ga.rÃ. --------------------------------------------------------------------------- unokta-hesÃsaæ-raÇga÷) anumÃdo«avÃda÷ pu - 341. -------------------------------------------------------------------------- udayanoktahetvÃbhÃsÃsaÇkarabhaÇga÷ // 3.5 // udayanena tu nibandhe savyabhicÃrasya koÂidvayopasthÃpakatayà sÃdhyatadabhÃvasaæÓaya÷ phalam, viruddhe sÃdhyÃbhÃvÃsiddhi÷, bÃdhe tu pak«adharmahetau vyÃptibÃdha÷, satpratipak«atve kimatra tatvamiti jij¤ÃsÃ, asiddhe taccatu«ÂayÃnyÃlliÇgatvaj¤Ãnamiti phalamukha 1 lak«aïamuktam/ tadapina / idaæ hi lak«aïaæ kiæ svarÆpasidatyetÃvanmÃtreïocyate asÃdhakatÃliÇgatvena và / nÃdya÷/ tasya hetvÃbhÃsavibhÃgo 2 pÃdhitvaæ - --------------------------------------------------------------------------- udayanoktahetvÃbhÃsÃsaÇkarabhaÇga÷ // 3.6 // maïyÃdyuktarÅtyà pa¤cÃnÃæ hetvÃbhÃsÃnÃmasÃÇkaryaæ netyupapÃdyodayanamate 'pyÃpÃtatosÃÇkaryapratÅtÃvapi tadayuktamiti bhÃvena taduktamanÆdya nirÃha -- udayanena tviti// vibandhe nibandhÃkhyagranthe // koÂidvayeti// sÃdhÃraïÃnaikÃntikasya sÃdhyatadabhÃvÃbhyÃæ sahacÃre asÃdhÃraïÃnupasaæhÃriïorubhÃbhyÃæ sahacÃrÃbhÃveneti dhyeyam/ prÃcÃæ mate 'sÃdhÃraïÃnupasaæhÃriïoranadhyavasitaprabhedatvena p­thagukte÷ sÃdhÃraïÃnaikÃntika eva savyabhicÃraÓabdena grÃhya÷/ kimatreti // 3. dvayamadhye kiæ tatvaæ nirde«atvamityartha÷/ taccatu«Âayeti// savyabhicÃrÃdicatu«ÂayÃnyatve satya- --------------------------------------------------------------------------- 1.khaæla-ka.rÃ. 2.sopà -Âa. 3.yadadvaya-Âa.Âha.¬a. --------------------------------------------------------------------------- pu - 342. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- nÃstÅtyuktatvÃt/ dvitÅye hi 1 savyabhicÃre idamasÃdhakaæ saæÓayajanaktavÃditi, viruddhe sÃdhyÃbhÃva 2 sÃdhakatvÃditi, bÃdhe tu bÃdhitavyÃptikatvÃditi, satpratipak«e 3 tu jij¤ÃsÃjanakatvÃditi, asiddhe catu«ÂayÃnyÃliÇgatvaj¤ÃnajanakatvÃditi, prayoktavyamÃ/ tatra ca saæÓayajanakaæ sÃdhyÃbhÃvabuddhijanakatvaæ ca kiæ phalopÃdhÃnaæ vivak«itaæ yogyatà vÃ/ nÃdya÷/ 4 asÃdhÃraïatvÃdigrahakÃle kuto 'pi nimittÃtsaæÓayasÃdhyÃbhÃvabuddhyoranutpattau utpattadavyapramitau cÃsÃdhakatÃhetorasiddhi÷ 5/ bÃdhapratirodhayostu pratyak«ÃdÃvivÃnumitÃvapi sÃk«Ãdvi«ayÃpahÃriïo÷ puna÷ parÃv­tyà 6 dravi¬amaï¬akanyÃye karaïasÃmarthyavighaÂakahetvÃbhÃsÃntarasaæpÃdanenÃvyÃptijij¤ÃsÃjananÃbhyÃmasÃdhakatÃnumÃpakatvakalpanamatyantÃyuktam// --------------------------------------------------------------------------- liÇgatvaj¤Ãnamityartha÷/ uktatvÃditi// yadrÆpeïa hi j¤ÃnamanumitipratibdhakamityÃdinà pa¤cahetvÃbhÃsa 7 tetyetkhaï¬anaprastÃve uktatvÃdityartha÷/ asiddheriti// Ãdye liÇgasvarÆpasyaivÃbhÃvÃt/ dvitÅye liÇgasatve 'pi tatpramityabhÃvena 8 pramityasiddheratyartha÷/ dravi¬amaï¬aketi// viv­ta 9 stvayaæ nyà udayanoktavaktrabhiprÃyavidhyarthabhaÇge/ atyantÃyuktamiti// --------------------------------------------------------------------------- 1.yesa -ka.ga.rÃ. 2.vabodha-kÃ.ga.Âa.rÃ. 3.tu iti na-ka.ga.rÃ. 4.sÃdhÃra -ka.ga.rÃ. 5.ddhe÷ -ka.ga.rÃ. 6.tyadra-Âa.rÃ. 7.sà i-Âha.¬a. 8.tatprami- Âa.Âha.¬a. 9.taÓcÃyaæ -Âa.¬a. --------------------------------------------------------------------------- unokta-hesÃsaæ-raÇga÷) anumÃdo«avÃda÷ pu - 343. --------------------------------------------------------------------------- ki¤ca satpatipak«e jij¤ÃsÃjanakasye«ÂasÃdhanatvaj¤ÃnasyÃbhÃvena vÃ, atyantÃbhÅ«Âavi«ayakaprabalajij¤ÃsÃntarapratibandhena vÃ, kiæ tatvamiti jij¤asÃyà anutpattau asÃdhakatvahetorasiddhi÷ syÃt/ asiddhepyetaccatu«ÂayÃnyÃliÇgatvaæ nasÃdhakatÃsÃdhakam/ tadaj¤Ãne 'pi svarÆpÃsiddhyà 1 dÃvekaikaj¤ÃnenÃsÃdhakatÃnumitidarÓanÃt/ nÃntya÷/ yogyatÃyà vipak«av­ttitsÃdhyÃbhÃvavyÃpyatvÃdirÆpatvÃt/ tasya cÃvyÃptÃvÃntarbhÃvasyoktatvÃt/ bÃdhasatpratipak«ayorhetvÃbhÃsatvasyaiva nirÃsÃcca// udayanoktahetvÃbhÃsÃsaÇkarabhaÇga÷ // 3.5 // --------------------------------------------------------------------------- hetudo«a 2 tvamevÃyuktaæ evaærÆpeïa kalpanaæ tvatyantÃyuktamityartha÷/ tathà ca dvayo÷ pratij¤ÃrthapramÃïaviruddhatvenaikas rÆpeïa prÃguktadiÓà pratij¤Ãdo«atvameveti bhÃva÷/ asmin pak«e 'sÃdhakatÃnumÃnÃnutthÃnaæ pratipak«e syÃditi do«Ãntaraæ cÃha -- kiæ ceti// i«Âeti// jij¤Ãsà hi j¤Ãnecchà phalÃdanyatrecchà ce«ÂasÃdhanatvaj¤Ãne sati bhavati/ kimanayostatvamiti j¤Ãnasye«ÂasÃdhanatvaj¤Ãnaæ tajjanakamiti jij¤ÃsÃjanakasye«ÂasÃdhakatvaj¤Ãnasyetyuktam/ asiddhi÷ syÃditi// jij¤ÃsÃjanana 3 rÆpaphalasya tadÃnÅmabhÃvena kiæ tatvamiti jij¤ÃsÃjanakatvÃditi hetorabhÃvÃditi bhÃva÷/ yogyatà veti pak«aæ nirÃha -- nÃntya iti// hetvÃbhÃsa- --------------------------------------------------------------------------- 1.ddhyaikaika -ka.ga.Âa. 2.«amevÃ-Âa.Âha.¬a. 3.jananasvarÆpayogyatvaheturabhimata iti yuktam. tasyottÅrïatÃdaÓÃyÃmapi bhÃvÃditi bhÃva÷ ityasti - Âha.¬a. --------------------------------------------------------------------------- pu - 344. nyÃyadÅpayutatarkatÃïjavam (t­.paricceda÷ --------------------------------------------------------------------------- maïikaïÂhoktahetvÃbhÃsÃsaÇkarabhaÇga÷ // 3.6 // etena yaduktaæ maïikaïÂhe-- sÆtroktarÅtyà hetvÃbhÃsÃ÷ pa¤caiva/ anupasaæhÃrÅ tu vyÃpyatvÃsiddhÃvantarbhÆta÷ / tatra yadyapi viruddha 1 dvaye ca vyÃptipramÃvyatireko 'sti/ tathÃpyanaikÃntikayo÷ saæÓayakÃraïasÃdhÃraïÃsÃdhÃraïadharmaj¤Ãnanibandhana÷ pramÃvyatireka÷/ viruddhe tu sÃdhyÃsamÃnÃdhikaraïadharmagrahanibandhana÷/ --------------------------------------------------------------------------- tvasyeti// hetudo«atvasyetyartha÷/ kutontarbhÃvabahirbhÃvacintatyevÃkÃrÃrtha÷ 2 // udayanoktahetvÃbhÃsÃsaÇkara 3 bhaÇga÷ // 3.6 // --------------------------------------------------------------------------- maïikaïÂhoktahetvÃbhÃsÃsaÇkarabhaÇga // 3.7 // hetvÃbhÃsapa¤cakasyÃnyonyÃsÃÇkaryaæ maïi 4 kaïÂhoktamanÆdya nirÃha -- eteneti// sÆtreti// savyabhicÃraviruddhaprakaraïasamasÃdhyasamÃtÅtakÃlà hetvÃbhÃsà iti gotamasÆtrokterityartha÷/ pa¤catvÃk«epasamÃdhÅ maïikaïÂhoktÃvevÃnuvadati -- tatra yadyapÅti// pa¤casu madhya ityartha÷/ anaikÃntikadvaye ceti// sÃdhÃraïarÆpe ityartha÷/ sÃdhÃraïÃsÃdhÃraïeti// sÃdhÃraïadharmÃsÃdhÃraïadharmavipratipattibhedena trÅïi saæÓayakÃraïÃni/ tatra sÃdhÃraïÃnaikÃntikesÃdhÃraïadharmaj¤Ãnanimittako vyatireka÷, --------------------------------------------------------------------------- 1.ddhe anaikÃntikadvaye -ka.ga.Âa. 2.ra÷ -Âa.Âha.¬a. 3.sÃsÃÇkarya-Âa.Âha.¬a. 4.karïokta -Âa. --------------------------------------------------------------------------- makakta-hebhÃsÃsaæ-Çga÷) anumÃdo«avÃda÷ pu - 345. --------------------------------------------------------------------------- tatropajÅvyatvÃtte«ÃmevodbhÃvanam/ na tu pramÃvyatirekasyÃsiddhasyeti tadapi nirastam/ sÃdhÃraïÃderdharmasya hi sÃdhÃraïatvÃdij¤Ãnaæ saæÓayahetu÷/ sÃdhÃraïatvaæ ca sapak«avipak«av­ttitvam/ tatra ca vipak«av­ttitvamevÃvyÃptiriti saivodbhÃvyÃ/ na tu 1 sapak«av­ttitvamapi/ vaiyarthyÃdityuktaæ sÃdhÃraïaprastÃve// evamasÃdhÃraïatvamapi sapak«avipak«avyÃv­ttatvam/ tatra ca v­ttimata÷ sapak«avyÃv­ttavvaæ sandigdhÃvyÃptiriti saivodbhÃvyÃ/ na tu vipak«avyÃv­ttatvamapi/ vaiyarthyÃdityuktamasÃdhÃraïa 2 prastÃve// evaæ sÃdhyÃsÃmÃnÃdhikaraïyamapi yatra hetustatra sÃdhyamiti sÃmÃnÃdhikaraïyÃbhÃva÷/ sa ca hetumati sÃdhyÃbhÃvÃtmakatvÃdavyÃptirevetyuktamanupasaæhÃriprastÃve// --------------------------------------------------------------------------- asÃdhÃraïadharmaj¤Ãnanibandhano 'sÃdhÃraïÃnaikÃntike vyÃptipramÃvyatireka iti tayorbheda÷/ te«Ãmeveti// sÃdhÃraïà 3 sÃdhÃraïadharmasÃdhyasamÃnÃdhikaraïadharmÃïÃmevetyartha÷// sÃdhÃraïatvÃdij¤Ãnamiti// anyathà parvato 'gnimÃn 4 pak«atvÃdityÃdau prameyatveneva v­k«atvarÆpeïa và jÃte 'pi j¤Ãne sÃdhyasaæÓayÃpatteriti bhÃva÷/ sÃdhÃraïeti// sÃdhÃraïasyÃvyÃptyantarbhÃprastÃva ityartha÷// --------------------------------------------------------------------------- 1.tupa -ka. 2.sapak«avipak«etyÃrabhya etÃvÃn grantha÷ nÃsti-ga.rÃ. 3.ïadharmasà -Âa.Âha. 4.v­k«avatvÃdi -Âa.¬a. --------------------------------------------------------------------------- pu - 346. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda- --------------------------------------------------------------------------- kiæ caivaæ sati vyÃptasya pak«adharmatvÃpramitirÆpÃsiddhirapyÃÓrayahetusvarÆpatadviÓe«aïÃsatvaj¤ÃnanibandhanetyÃÓrayÃsatvÃdÅnÃmapi hetvÃbhÃsÃntaratvaæ syÃt// nanucÃbhÃvaj¤ÃnÃdbhÃpramÃvyatireka÷ sarvatranaitÃvatÃsÃdhÃraïa 1 tvaæ sidhyati 2 yacceha nirÆpyata iti cenna/ vyabhicÃrasyÃpi vyÃptyabhÃvarÆpatvenÃbhÃvaj¤ÃnÃdbhÃvarÆpavyÃptipramÃviraha iti sÃmyÃt// --------------------------------------------------------------------------- evamagre 'pi/ upajÅvyatvÃtte«ÃmevodbhÃvanamityatrÃtiprasaÇgÃntaraæ cÃha -- kiæ ceti// viruddhe 'naikÃntikadvaye ca pramÃvyatirekÃviÓe«yavÃntarabhedÃdbhoktau yo 'tiprasaÇga ukta÷ taduddhÃramÃÓaÇkya sÃmyena nirÃha -- nanvityÃdinÃ// sarvatreti// ÃÓrayÃsatvesvarÆpÃsatvahetuviÓe«aïÃsatvÃdij¤ÃnanibandhanÃsiddhi«u sarvÃsvapyÃÓrayÃdyabhÃvaj¤ÃnÃvdyÃptipak«adharmatÃrÆpabhÃpramÃviraha ityartha÷// etÃvateti// bhÃvapramÃvyatirekanimittatvamÃtre 3 ca bhÃvi 4 pramÃvyatirekaæ pratyasÃdhÃraïakÃraïatvamÃÓrayÃbhÃvaj¤ÃnÃnÃmastÅtyartha÷/ tÃvatà hetvÃbhÃsÃdhikyaæ kuto netyata Ãha -- tacceti// bhÃvapramÃvyatirekaæ prati yadasÃdhÃraïaæ kÃraïaæ tadeveha hetvÃbhÃsaprakaraïe vibhajcamÃnatvena nirÆpyata ityartha÷/ iti sÃmyÃditi// tathà ca sÃdhyÃbhÃvavyÃptarÆpaviruddhasyÃnaikÃntikadvayasya cÃvyÃptitvenaikadÆ«aïatvameva na tu tvaduktaprakÃreïÃnekahetvÃbhÃsatvamiti bhÃva÷// --------------------------------------------------------------------------- 1.ïatvaæ -ga. 2.tacceha -ka.ga.rÃ. 3.treïa-Âa.Âha.¬a. 4.bhÃvapra-Âa.Âha.¬a. --------------------------------------------------------------------------- lÅlÃtyukta-hesacÃdhyaÇga÷) anumÃdo«avÃda÷ pu - 347. --------------------------------------------------------------------------- kiæ ca pratirodhasyÃpi sarvakÃryasÃdhÃraïado«atvÃddhetvÃbhÃsatvaæ na syÃt// yadi ca satpratik«asya dvedhà 1 pratibandhakatÃsÃdhÃraïyasÃdhÃraïÅ ca tatrÃsÃdhÃraïamanumitipratibandhakatvamÃdÃya hetvÃbhÃsatvaæ tarhyabhÃvaj¤ÃnasyÃpi bhÃvapramÃpratibandhakatvaæ dvedheti samam// maïikaïÂhoktahetvÃbhÃsÃsaÇkarabhaÇga÷ // 3.6 // --------------------------------------------------------------------------- nanvabhÃvaj¤Ãnasya bhÃvapramÃvyatirekahetutve hetvÃbhÃsatvarÆpÃsÃdhÃraïado«atvaæ vyÃptyabhÃvaj¤Ãnasya na syÃdityata÷ pratibandÅmukhena samÃdhÃtumÃha-- kiæ ceti// sarvakÃryeti// anumititaditararvakÃryetyartha÷/ hetvÃbhÃsatvaæ hetvasÃdhÃraïado«atvamityartha÷/ paramukhenottaraæ vÃcayitvà samamityÃha -- yadi ceti// samamiti// tathÃcÃsÃdhÃraïamanumitipratibandhakatvamÃdÃya hetvÃbhÃsatvaæ bhavi«yatÅti bhÃva÷// maïikaïÂho 2 ktahetvÃbhÃsÃsÃÇkaryabhaÇga÷ // 3.7 // --------------------------------------------------------------------------- lÅlÃvatyuktahetvÃbhÃsacÃturvidhyabhaÇga÷ // 3.7 // lÅlÃvatyÃæ tu -- asiddhaviruddhasavyabhicÃrÃnadhyavasitÃÓcatvÃro hetvÃbhÃsÃ÷/ bÃdhapratirodhau tu pÆrvoktarÅtyà --------------------------------------------------------------------------- lÅlÃvatyuktahetvÃbhÃsacÃturvidhyabhaÇga÷ // 3.8 // lÅlÃvatyÃæ tviti// ityuktamityanvaya÷/ pÆrvoktarÅtyeti// --------------------------------------------------------------------------- 1.dvayÅpra-ka.ga.rÃr. 2.ïokta-Âa. --------------------------------------------------------------------------- pu - 348. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- vyÃptipak«adharmatÃpa 1 hÃreïaiva do«au/ na svÃtantreïa/ tatra vyÃptipak«adharmatÃvatvenÃniÓcito heturasiddha÷/ tenÃsiddhitrayasya saægraha÷/ pak«aikav­ttiranadhyavasita÷// yadyapi savyabhicÃraviruddhÃnadhyavasite«u vyÃptyapramitirÆpà vyÃpyatvÃsiddhirasti/ tathÃpi vyabhicÃriïi parÃrthÃnumÃne sarvopasaæhÃraprav­ttodÃharaïavÃkyÃdupÃdhyasphuraïadaÓÃyÃæ vyÃptigrahaïa 2 sambhavÃvdyÃptyagraho nodbhÃvayituæ Óakya iti vyabhicÃra evodbhÃvya÷/ viruddhe 3 tu viparÅtapratibandhe vÃkyasthe 'ntaraÇge sphurati sati bahiraÇgavyÃptyaj¤ÃnÃdikaæ nodbhÃvyam/ --------------------------------------------------------------------------- bÃdhitasthale heto÷ sÃdhyÃbhÃvavadv­ttitvena vyÃpterapahÃreïa sandigdhasÃdhyavadv­ttitvÃbhÃvena pak«adharmatÃpa 4 hÃreïetyartha÷/ dÆ«aïasaukaryÃyÃsiddhyÃde÷ lak«aïamÃha -- tatreti// asiddhatrayasyeti// ÃÓrayÃsiddhasvarÆpÃsiddhavyÃpyatvÃsiddharÆpasiddhatrayasyetyartha÷/ sÃdhyÃbhÃvavyapto viruddha÷/ pak«atrayav­tti÷ savyabhicÃra iti vyaktatvÃttayorlak«aïÃnukti÷/ sÃÇkaryaÓaÇkÃmanÆdya nirÃha-- yadyapÅtyÃdinÃ// vyabhicÃriïÅti// anitya÷ Óabhda÷ 5 prameyatvÃt yatra 6 prameyatvaæ tatrÃnityatvaæ ghaÂÃdÃviti vyabhicÃriïÅtyartha÷/ viparÅtapratibandha iti// pratibandho vyapti÷ sÃdhyÃbhÃvena saha hotorvyÃptirÆpaviparÅtavyÃptau sphurantyÃæ nitya÷ - --------------------------------------------------------------------------- 1.parihà -Âa. 2.haraæ-ka.ga.rÃ. 3.ddhevi-ka.ga.rÃ. 4.tÃkÃreïa-Âa. tÃparihÃreïe-Âha. 5.bda÷ me-Âa.Âha.¬a. 6.trameya -Âa.Âha.¬a. --------------------------------------------------------------------------- lÅlÃtyukta-hesacÃdhyaÇga÷) anumÃdo«avÃda÷ pu - 349. --------------------------------------------------------------------------- anadhyavasite tu vipak«avyÃv­ttimukhena vyatirekaïavyÃpterdarÓitatvÃnna vyÃptyasiddhirudbhÃvayituæ ÓakyÃ/ na cÃnadhyavasite sandigdhasÃdhyavatpak«amÃtrav­ttitvena sÃdhyÃbhÃvasambandhÃdvyabhicÃra evÃstviti vÃcyam/ sapak«avipak«ayorliÇgaj¤ÃnasyaivÃnadhyavasÃya 1 rÆpaj¤Ãnahetutvena saraladÆ«aïatayodbhÃvatvÃt/ tatphalato vyabhicÃrastu vilambitapratÅtika ityuktamÃ// tanna/ vyabhicÃriïi tvayà samarthitena vyabhicÃrasyodbhÃvytavenaiva maduktÃvyÃpterevodbhÃvyatvasiddhe÷/ uktaæ hi -- sÃdhyÃbhÃvasambandharÆpo - --------------------------------------------------------------------------- Óabda÷ k­takatvÃditi vÃkyÃdavagamyamÃnÃyÃmityarta÷/ anadhyavasitetviti// bhÆrnityà gandhavatvÃt yatra nityatvÃbhÃva÷ tatra gandhavatvÃbhÃvo 2 jalÃdÃviti sÃdhyÃbhÃvahetvabhÃvayorvipak«av­ttitmukhena vyatirekavyÃpteranadhyavasita 3 prayoktrà darÓitatvÃdityartha÷// vyabhicÃra eveti// sandhigdhavyabhicÃra evÃstvityartha÷// saraleti/ akleÓadÆ«aïatayetyartha÷/ tatphalabhÆto 'nadhyavasÃyaj¤ÃnabhaphalabhÆta÷/ kathaæ siddhirityata Ãha -- uktaæ hÅti// sÃdhÃraïasyÃvyÃptÃvantarbhÃvaprastÃve prÃguktamityartha÷// --------------------------------------------------------------------------- 1.yarÆpatvena -iti yaj¤ÃnarÆpatvena, iti cadvedhà Óodhitamasti - Âa. 2.yathetyadhaikam-Âa. 3.hetupadamadhikamasti -Âa.¬a. --------------------------------------------------------------------------- pu - 350. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- vyabhicÃra evÃvyÃptiriti/ na cÃnityatvasÃdhakasya meyatvÃdergaganÃdau vyÃptibhaÇge svena pramite 'pyanÃptavÃdi 1 vÃkyÃdudÃharaïÃdeva vyÃptisiddhi÷/ Óabdo 'nityaÓcÃk«u«atvÃdityÃdÃvasiddherapyanudbhÃvyatÃpÃtÃt/ tatrÃpi vÃdivÃkyenevopanayenaiva pak«adharmatÃyà j¤ÃtatvÃt// ki¤ca yadi vyabhicÃriïi ÓakyodbhÃvanatvÃdvyabhicÃramÃdÃya vyaptyapramitestyÃgastarhi tata evÃsiddherapi pak«e hetva 2 satvamÃdÃya pak«e hetusatvÃpramitirÆpÃsiddhirapi tyÃga÷ syÃt/ tataÓca pak«e hetusatvaæ hetvÃbhÃsÃntaraæ syÃt/ --------------------------------------------------------------------------- nanÆktama 3 trodÃharaïavÃkyÃdvyÃptigrahasaæbhavÃdavyÃptyudbhÃvanamaÓakyamiti cet, satyamuktam/ duruktaæ tadityÃha -- na ceti// vyÃptisiddhirityanenÃnvaya÷/ pramita iti// anÃpteti ca// hetugarbha 4 viparÅtapramÃsadbhÃve 'pyanÃptavÃkyÃdbhÃvanamapyaÓakyaæ syÃt/ svasya hetu 5 tvÃbhÃvaniÓcaye satyapi vÃdivÃkyÃddhetusatvaniÓcayasya saæbhavÃditi bhÃvenÃha -- Óabda iti// pratibandÅrÆpeïÃtiprasaÇgaæ cÃha -- ki¤ca yaditi// tyÃga iti// anudbhÃvanaæ tata eva ÓakyodbhÃvanatvÃdevÃstu ko do«a ityata Ãha -- tataÓceti// hetvÃbhÃsÃntaramiti// tvayà vyÃptipak«adharmatÃvatvenÃniÓcito heturasiddha iti tvayoktatvena tadapek«ayà hetvasatvamÃtraæ hetvÃbhÃsÃntaraæ syÃt/ tathà ca tvaduktacatu«ÂvabhaÇga iti bhÃva÷/ paramukhenaivottaraæ vÃcayitvà samamityÃha -- tatra pak«a iti// --------------------------------------------------------------------------- 1.vÃdipadaæ na-ka.rÃ. 2.tvasiddhatva-ga.rÃ. 3.mÃto-Âa.¬ar. 4.bham/ vipa -ka.ga. 5.tutvÃbhÃva -Âa.¬a. --------------------------------------------------------------------------- lÅlÃtyukta-hesacÃdhyaÇga÷) anumÃdo«avÃda÷ pu - 351. --------------------------------------------------------------------------- hetvasatvaæ hetusatvÃnupalambhanirvÃhyaæ cet vyÃptyabhÃvarÆpo vyabhicÃro 'pi vyÃptyanupalambhanirvÃhya iti samam/ viruddhe 'pi niyatasÃdhyÃbhÃvasaæbandharÆpÃyÃæ viparÅtavyÃptau maduktà vyÃptirantargataiva/ na tu bahiraÇgÃ/ anadhyavasitepi sapak«avipak«ayoyarliÇgà 1 j¤ÃnamasÃdhÃraïaprastÃvoktarÅtyà na svato 'numitipratibandhakam/ kiæ tÆpÃdhyÃdivadavyÃptyunnÃyakameva/ anyathopÃdhi÷ siddhasÃdhanaæ ca saralatayà hetvÃbhÃsÃntaraæ syÃt// api ca dÆ«aïatvÃdudbhÃvanam/ na tÆdbhÃvanÃddÆ«aïatvam/ kÊptaæ cÃvyÃpterde«atvam/ na tu sapak«avipak«ayo 2 rliÇgaj¤Ãnasya// --------------------------------------------------------------------------- tathà cÃnupalambha eva do«o 3 tu hetvasatvamityartha÷/ asminnapi mate viruddhopyavyÃptyantarbhÆta ityÃha -- viruddhe 'pÅti// sÃdhyÃbhÃvavyÃptarÆpe viruddhepÅtyartha÷/ madukteti// sÃdhyÃbhÃvasaæbandharÆpÃ/ na tu bahiraÇgeti// sÃdhyÃbhÃvavyÃptarityarthagha÷/ dÆ«aïamiti yojyamÃ/ parÃbhimatÃnadhyavasitapak«e hetvÃbhÃvasatvameva durghacaæ kutontarbhÃvacinteti bhÃvenÃha -- anadhyavasitepÅti// asÃdhÃraïeti// asÃdhÃraïasyÃvyÃptyantarbhÃvoktiprastÃve vyÃptyabhÃvavyÃpyatayà dÆ«akasya ityÃdigranthenoktarÅtyertha÷// yadapyanadhyavasite vipak«avyÃv­ttimukhena vyatirekavyÃpterdarÓitatvÃnna vyÃptyasiddhirudbhÃvayituæ Óakyeti tatrÃha -- api ceti// tataÓcÃvyÃptireva do«atvena kÊptatvÃdudbhÃvyeti bhÃvenÃha -- kÊptaæ ceti// --------------------------------------------------------------------------- 1.Çgaj¤Ã-ka.ga. 2.Çgaj¤Ã-ga.rÃ. 3.tu itina -Âa.Âha.¬a. --------------------------------------------------------------------------- pu - 352. nyÃyadÅpuyatatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- kiæ cÃnadhyavasite heto÷ pak«av­ttitvÃj¤Ãne 'siddhiprasaÇgena pak«av­ttitvaj¤ÃnasyÃvaÓyakatvÃdati saralatayÃsÃdhÃraïanyÃyena sandigdhasÃdhyavanmÃtrav­ttitvarÆpÃvyÃptireva do«ostviti dik// lÅlÃvatyuktahetvÃbhÃsacÃturvidhyabhaÇga÷ // 3.7 // --------------------------------------------------------------------------- atisaralayeti// 1 ativyÃptireva do«a ityanvaya÷// nanvevaæ cetkevalavyatirekivi«ayÃpattirityata uktaæ -- asÃdhÃraïanyÃyeneti// tatraiccodyasamÃdhÃnÃditi bhÃva÷// nanÆktarÆpÃnadhyavasitasyÃvyÃptij¤Ãnaæ pratyupajÅvyatvÃdayameva tatra do«a iti cenna/ upajÅvyatve 'pi vyÃptyÃdyabhÃvarÆpatvÃbhÃvena svato 2 dÆ«aïatvÃbhÃvÃt/ anyathopÃdhyÃdirapi do«a÷ syÃdityuktatvÃt/ kiæ ca sapak«avipak«ayorliÇgaj¤Ãnasya svayamaj¤ÃyamÃnatvena j¤ÃyamÃnatayà pratibandhakÅbhÆtÃvyÃptereva hetvÃbhÃsatvena vaktavyatvÃt/ api cÃnukÆlatarkÃvatÃradaÓÃyÃmapi sapak«avipak«ayorliÇga 3 j¤Ãnasya satvena tadÃpyanumitipratibandhakatayà do«atvÃpÃtÃdityabhipretyÃha -- iti digiti// lÅlÃvatyukta 4 hetvÃbhÃsacÃturvidhyabhaÇga÷ // 3.8 // --------------------------------------------------------------------------- 1.avyÃptireva -Âa.Âha.¬a. 2.«akatvÃ-Âa.Âha.¬a. 3.ÇgÃj¤Ãna-¬a. 4.tyÃdyukta-¬a. --------------------------------------------------------------------------- bhÃj¤okta-hasasÃdhyaÇga÷) anumÃdo«avÃda÷ pu - 353. --------------------------------------------------------------------------- bhÃsarvaj¤oktahitvÃbhÃsasÃptavidhyabhaÇga÷ // 3.7 // etena yaduktaæ - bhÃsarvaj¤ena -- asiddhaviruddhÃnaikÃntikÃnadhyavasitakÃlÃtyayÃpadi«Âasatpratipak«aprakaraïasamà iti 1 hetvÃbhÃsÃ÷/ tatrà 2 siddhaviruddhau asiddhaprabhedaÓca pÆrvoktarÅtyaiva/ pak«atrayav­ttinaikÃntika÷/ sÃdhyÃsÃdhaka÷ pak«a eva vartamÃno 'nadhyavasita÷/ asÃdhÃraïÃnupasaæhÃriïÃvanadhyavasatitÃntarbhÆtau/ ekatra tulyabalahetudvayopanipÃta÷ sapratipak«a÷/ sa eva viruddhavyabhicÃrÅtyucyate/ svaparapak«asiddhÃvapi trirÆpo hetu÷ prakaraïasama - --------------------------------------------------------------------------- bhÃsarvaj¤oktahetvÃbhÃsasÃptavidhyabhaÇga÷// 39 // pÆrvoktarÅtyaiveti// ÃÓrayÃsiddhasvarÆpÃsiddhavyÃpyatvÃsiddhavyadhikaraïÃsiddhÃdirÆpeïa prabheda ityartha÷/ pak«atrayeti// pak«asapak«avipak«av­ttirityartha÷/ vyatirekiïi saddhetÃvativyÃptinirÃsÃya sÃdhyÃsÃdhaka ityukti÷/ ekatreti// pak«a ityartha÷/ nanu viruddha 3 vyabhicÃrÅtyapi kaÓci 4 ddhetvÃbhÃsa ityÃha -- sa eveti// trirÆpa iti// pak«av­ttitvaæ sapak«e satvaæ vipak«ÃdvyÃv­ttatvamityevaæ rÆpeïa trirÆpa ityartha÷/ yathà vimataæ mithyà d­ÓyatvÃt ÓaktirÆpyavat- vimataæ - --------------------------------------------------------------------------- 1.niyamena vyÃpte÷ ityadhikam-rÃ. 2.siddhaprabheda -ka.ga.Âa.rÃ. 3.dbhÃvya -Âa.Âha.¬a. 4.dasti hetvÃbhÃ- Âha.¬a. --------------------------------------------------------------------------- pu - 354. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- iti / tadapi nirastam/ asiddhabhedasya vyÃpyatvÃsiddhe, 1 viruddhÃdi tritayasya cÃvyÃptau, kÃlÃtÅtÃditritayasya ca pratij¤ÃvirodhentarbhÃvasyo 2 ktatvÃt/ vyadhikaraïÃsiddhyÃderado«atva 3 syayoktatvÃt// bhÃsarva 4 j¤oktahetvÃbhÃsamÃptavidhyabhaÇga÷ // 3.8 // --------------------------------------------------------------------------- satya d­ÓyatvÃt brahmavaditi// pak«advaye trirÆpatvaæ ca pratipak«e 5 tulyatvamivÃbhimÃnikam/ ato nÃsaæbhava ityuktaæ prÃk// bhÃsarvaj¤oktatvÃbhÃsasÃptavidhyabhaÇga÷ // 3.9 // --------------------------------------------------------------------------- sÃmÃnyena paroktahetvÃbhÃsaniyamabhaÇga÷ // 3.9 // ayamatra ni«k­«Âor'tha÷/ maduktÃsiddhvyÃptivyatiriktà hetvÃbhÃsÃ÷ bahubhirbahusaÇkhyÃkÃ÷ kalpyantÃm/ bahudhà ca nirucyÃntÃm/ tathÃpi te sarve na tÃvatpak«adharmatÃvighaÂanarÆpÃ÷/ asiddhyantarbhÃvÃpatte÷/ --------------------------------------------------------------------------- sÃmÃnyena paroktahetvÃbhÃsaniyamabhaÇga÷// 40 // Órotr­buddhisaukaryÃyoktasya sarvasya ni«k­«ÂamarthamÃha -- ayamatreti// caturvidhà hi vÃdibhirucyamÃnÃ÷ sambhavanti hetvÃbhÃsÃ÷/ pak«adharmatÃviraharÆpà vÃ, tadvi 6 ruddhahetubhÆtà vÃ, vyÃptiviraharÆpà vÃ, vyÃptivirahahetubhÆtà veti h­di nidhÃya krameïÃha -- na tÃvadityÃdinÃ// --------------------------------------------------------------------------- 1.ddharvi-rÃ. 2.uktatvÃditi na -ka.ga.Âa.rÃ. 3.syoktatvÃ-ka.ga.rÃ. 4.sarvokta -Âa.rÃ. 5.lyabalatva-Âa.Âha.¬a. 6.dviraharÆpà vÃ-Âa. 7.dvirahahetubhÆta vÃ-Âha.¬a. --------------------------------------------------------------------------- sÃnyena-paktahesa-nimaÇga÷) anumÃdo«avÃda÷ pu - 355. --------------------------------------------------------------------------- nÃpi 1 tadvighaÂakÃ÷/ tvatpak«e siddhasÃdhanavadasiddhyunnÃyakatvena svato do«atvÃyogÃt/ nÃpi vyÃptivighaÂanarÆpÃ÷/ avyÃptyantarbhÃvÃpatte÷/ nÃpi vyÃptyabhÃvavyÃptatvena vyaptivighaÂakÃ÷/ upÃdhipratikÆlatarkÃnukÆlatarkÃbhÃvavadavyÃptyunnÃyakatvena svato do«atvÃbhÃvÃt/ na ca hetvÃbhÃsatve pa¤camaprakÃro 'sti/ vyÃptipak«adharmatÃyuktahetorÃbhÃsatvÃyogÃt// kiæ ca savyabhicÃraviruddhÃnadhyavasite«u na tÃvadavyÃptirnÃstÅti yuktam/ te«u pak«adharmatÃyÃ÷ satvena hetorÃbhÃsatvÃyogÃt/ nÃpyavyÃpte÷ satve 'pi tadaj¤Ã 2 ne 'pi anyaj¤ÃnÃdevÃnumÃnaæ du«Âamiti vÃcyam/ anyasyÃnumÃnÃvirodhitve do«atvÃyÃgÃt/ virodhitvamapi na tÃvatsÃk«ÃtphalavighaÂa 3 nena/ bÃdhapratirodhÃntarbhÃvÃpatte÷/ nÃpi karaïavighaÂa 4 nena/ tathÃtve vyÃptipak«adharmatÃnyatara- --------------------------------------------------------------------------- nanvastvito 'nya 5 traiva kaÓcana prakÃra ityata Ãha -- na ca hetvÃbhÃsa 6 tva iti// vyÃptipak«adharmatÃtadvighaÂanakarÆpaprakÃracatu«ÂayÃnya÷ pa¤cama÷ prakÃra ityartha÷/ vyÃptipak«adharmatÃyuktatvameva prakÃra ityata Ãha -- vyÃptÅti// prakÃrÃntareïa savyabhicÃrÃdihetvÃbhÃsaniyamaæ parÃbhimataæ nirÃha -- ki¤ceti// phaleti// anumitirÆpaphaletyartha÷// bÃdheti// --------------------------------------------------------------------------- 1.pak«adharmatvÃbhÃvavyÃpyatayà - iti pÆritamasti-Âa. 2.nakÃle bhinnaj¤Ã-ga.Âa.rÃ. 3.Âakatvena -ga.Âa.rÃ. 4.Âakatvena -ga.Âa.rÃ. 5.nya evaka-Âa.Âha.¬a. 6.sa iti-¬a. --------------------------------------------------------------------------- pu - 356. nyÃyadÅpayutatarkatÃï¬avam (t­.pariccheda÷ --------------------------------------------------------------------------- vighaÂanasyÃvaÓyakatvenÃvyÃptyasiddhyanyatarÃntarbhÃvasya durvÃratvÃt// etadevÃbhipretyoktaæ pramÃïalak«aïe -- asiddhiravyÃpti 1 Óca hetuvirodha iti// samÃnyena paroktahetvÃbhÃsaniyamabhaÇga÷ // 3.9 // oæ iti ÓrÅmatparamahaæsaparivrÃjakÃcÃryaÓrÅmadbrahmaïyatÅrtathapÆjyapÃdÃnÃæ Ói«yeïa ÓrÅmavdyÃsayatinà viracite ÓrÅmattarkatÃï¬ave anumÃnaprapa¤canaæ samÃptam// anumÃnapariccheda÷ ÓrÅk­«ïÃrpaïastu. --------------------------------------------------------------------------- tayorgrÃhyÃbhÃvÃvagÃhitvena sÃk«ÃdevÃnumitipratibandhakatvÃditi bhÃva÷/ etadeveti// uktani«k­«Âaæ prameyamevÃbhipretyetyartha÷// sÃmÃnyena paroktahetvÃbhÃsaniyamabhaÇga÷ // 40 // yatprasÃdÃdimÃæ vyÃkhyÃmakÃr«aæ naumi taæ harim/ anasÆyÃgarbharatnamÃnvÅk«ikyÃ÷ prakÃÓakam// nirde«aguïapÆrïena ÓrÅprÃïapatinerita÷/ yadavocamahaæ tena prÅïÃtu puru«ottama÷// prÃyeïÃlasabuddhitvÃllokÃnÃæ tajjigh­k«ayÃ/ vÃdÃr 2 thamÃtramabrÆma nodgranthaæ k«amyatÃæ budhai÷ // iti ÓrÅmatparamahaæsaparivrÃjakÃcÃryasudhÅndratÅrthagurupÃdaÓi«yarÃghavendrayatik­te tarkatÃï¬avaviv­ttau nyÃyadÅpe t­tÅya÷ pariccheda÷ saævyÃkhyaæ tarkatÃï¬avaæ samÃptam ÓrÅk­«ïÃrpaïamastu. 1.ptirita he-ga.Âa.rà 2.kyÃrthamÃ-Âa.Âha.¬a. 3-7-2001.