Siddhasena Mahamati: Nyayavatara, with the Nyayavataravivrti commentary by Siddharsi-ganin Based on the ed. by Piotr Balcerowicz: Jaina Epistemology in Historical and Comparative Perspective : Critical Edition and English Translation of Logical-Epistemological Treatises: NyÃyÃvatÃra, NyÃyÃvatÃra-viv­ti and NyÃyÃvatÃra-Âippana with Introduction and Notes. 2 Volumes. Second revised edition, Motilal Banarsidass, New Delhi 2008. Input by Piotr Balcerowicz p.balcerowicz@uw.edu.pl [GRETIL-Version vom 27.3.2015] STRUCTURE OF REFERENCES (added): NA_nn = NyÃyÃvatÃra_verse NAV_nn.nn:nn = NyÃyÃvatÃra-Viv­ti_NA-verse.NAV-section:verse quoted in NAV PLAIN TEXT VERSION #<...># = BOLD %<...>% = ITALICS $<...>$ = LARGE @<...>@ = OUTLINE/BLUE ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdiac.pdf and http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdias.pdf For further information see: http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil.htm ___________________________________________________________________ * tarkapa¤cÃnanaÓrÅ%%viracita÷ * ## ÓrÅ%%k­ta%<Âippana>%saævalitaÓrÅ%%k­taÂÅkÃsahita÷ aviyutasÃmÃnyaviÓe«adeÓinaæ %%am Ãnamya / %% sm­tibÅjaviv­ddhaye kriyate // NAV_0:0 // $<[NAV_0.0]>$ asya cedam ÃdivÃkyam: #<$<[NAV_0]>$ pramÃïavyutpÃdanÃrtham idam Ãrabhyate.># $<[NAV_0.1]>$ ##tyÃdi anena ca tÃdÃtmyatadutpattilak«aïasaæbandhavikalatayà dhvaner bahirarthaæ prati prÃmÃïyÃyogÃd abhidheyÃdisÆcanadvarotpannÃrthasaæÓayamukhenaÓrotÃra÷ Óravaïaæ prati protsÃhyanta iti %% manyate. tad ayuktam. yadi hi ÓabdasyÃrthaprakÃÓanaæ prati sÃmarthyaæ na samasti, tat katham asÃv abhidheyÃdisÆcane 'pi paÂi«Âha÷ syÃt? na ca tasyÃprÃmÃïya etacchravaïÃd arthasaæÓayaæ kurvanti prek«Ãvanta÷, tadvattÃhÃner mithyÃj¤ÃnÃd api prav­ttyavirÃmaprasaÇgÃc ca. %% tv Ãha: "na ÓrÃvakotsÃhakam etat, prÃmÃïyÃbhÃvÃt, te«Ãæ cÃpramÃïÃd aprav­tter, anyathà prek«ÃvattÃk«ate÷, kiæ tarhi prakaraïÃrthakathanÃvasaropasthitaparopanyastahetvasiddhatodbhÃvanÃrtham. tathà hi: sambhavaty evaævÃdÅ -- nÃrabdhavyam idam abhidheyÃdiÓÆnyatvÃt, kÃkadantaparÅk«Ãdivad iti; tad anenÃsya tadvattÃprakÃÓakena vacasà taddhetÆnÃm asiddhatodbhÃvyata" iti. tad ayuktataram: yato yadÅdam apramÃïam iti nÃbhidheyÃdÅni sÃk«Ãl lak«ayat pravartayati, tata÷ paropanyastahetvasiddhatÃæ kathayatÅti yuktiriktaæ paÓyÃma÷, apramÃïasyÃki¤citkaratvÃd, anyathà pramÃïavicÃraïam Ãnarthakyam aÓnuvÅta. tasmÃd idaæ pramÃïabhÆtaæ sadabhidheyÃdÅni pratipÃdayat prek«Ãvata÷ pravartayatÅti prakaraïÃdÃv upanyastam. $<[NAV_0.2]>$ sambandhaÓÆnyatvÃd asya katham arthe pramÃïateti cet, pratyak«e 'pi kathaæ tarhi seti vÃcyam. grÃhyagrÃhakabhÃvasambandhabalÃd iti ced, atrÃpi vÃcyavÃcakabhÃvÃd iti brÆma÷. sa eva katham iti ced, adhyak«e 'pi vedyavedakabhÃva÷ katham iti vÃcyam. tadutpattitadÃkÃratÃbhyÃm iti cet, keyaæ tadutpattir nÃma? tajjanyateti cet, pratik«aïabhaÇguratve sÃiva durupapÃdety Ãcak«mahe. tathà hi: k«aïanaÓvaro 'rtha÷ svak«aïe pÆrvaæ paÓcÃd và kÃryaæ kuryÃd iti trayÅ gati÷. tatra na tÃvad Ãdya÷ pak«a÷ kak«ÅkaraïÅya÷, samakÃlabhÃvini vyÃpÃrÃbhÃvÃt, itarathÃikak«aïavartinÃæ samastÃrthak«aïÃnÃm itaretaraæ kÃryakÃraïabhÃva÷ prasajyeta, tathà ca tatprayukto grÃhyagrÃhakabhÃvaÓ cety asama¤jasam ÃpanÅpadyeta. atha svak«aïÃt pÆrvam -- acÃrv etad api, svayam asato bhavi«yacchaÇkhacakravartyÃder iva pÆrvakÃlavartini kÃrye vyÃpÃrÃbhÃvÃt. atha svak«aïÃd Ærdhvaæ kÃryaæ vidhatta iti manyethÃ÷, etad apy asÃdhÅyo, vina«Âasya kÃryakaraïÃk«amatvÃd, anyathà m­tasya Óikhina÷ kekÃyitaæ syÃt. tadÃkÃratÃpi kim arthÃkÃrasaÇkrÃntyÃ? atha tatsad­Óatayotpatter j¤Ãnasyeti? yady Ãdya÷ kalpas tad ayuktaæ, j¤Ãne svÃkÃrÃrpaïÃd arthasya nirÃkÃratÃnu«aÇgÃt, svadehap­thutarÃrthÃdarÓanaprasaÇgÃt, Óira÷sphoÂanaplÃvanÃdyanarthaprasakteÓ ca. uta dvitÅyas: tathà sati sÃd­ÓyavaÓÃd arthavyavasthety ÃyÃtam. na ca sÃd­Óyaæ bhavatÃæ darÓane tÃttvikam asti, viviktak«aïak«ayiparamÃïulak«aïasvalak«aïÃnÃæ pÃramÃrthikatvÃbhyupagamÃt. anÃdikÃlÃlÅnavÃsanÃprabodhasampÃditasattÃkanirvikalpakaviviktadarÓanottarakÃlabhÃvivikalpavyavasthÃpitasÃd­ÓyavaÓÃd arthagrahaïaniyame saty ekanÅlasvalak«aïe k«aïe sakalakÃlakalÃpavyÃpikÃkakuvalayÃdigatanÅlatÃyà vyavasthitir aviÓe«eïÃnu«ajeta, tathà ca pratiniyato grÃhyagrÃhakabhÃvo na ghaÂÃmaÂÃÂyeta. aÇgulyagranirdiÓyamÃnapurovartinÅlasvalak«aïadarÓanabalÃyÃtatvÃn nailyavikalpasya tad evÃdhyavasyati, na bhÆtaæ bhÃvi kÃkakuvalayÃdigataæ veti cet, tarhi vikalpa÷ svalak«aïani«Âha÷ prÃpto, niyatadeÓadaÓÃvacchinnÃrthakriyÃsamarthÃrthagrahaïÃt. tathà hi: tadadhyavasÃya÷ kiæ tadvikalpanaæ uta tadgrahaïaæ? na tÃvat tadvikalpanam, vikalpÃnÃæ bhavadabhiprÃyeïa svalak«aïÃnta÷praveÓÃbhÃvÃt. tad uktam: "tenÃnyÃpohavi«ayÃ÷ proktÃ÷ sÃmÃnyagocarÃ÷ / ÓabdÃÓ ca buddhayaÓ cÃiva vastuny e«Ãm asambhavÃt" // NAV_0:1 // iti.NAV_0. $<[NAV_0.3]>$ atha brÆyÃd: yady api vikalpÃ÷ sÃmÃnyaæ gocarayanti tattvatas, tathÃpi pratyak«avikalpayor yaugapadyena prav­tter vimƬha÷ pratipattà vikalpasya svalak«aïani«ÂhatÃæ vyavasyati, tathà coktam: "manasor yugapadv­tte÷ savikalpÃvikalpayo÷ / vimƬho laghuv­tter và tayor aikyaæ vyavasyati" // NAV_0:2 // tat kim idaæ Óapathai÷ pratyeyaæ, yad uta mohÃd vikalpena svalak«aïam adhyavasyati, na punar viÓadanirbhÃsena sÃk«Ãtkaroti? evaæ cÃdhyak«am api sakalÃrthavyaktÅr gocarayati, vikalpamohÃt tu sannihitavi«ayaæ lak«yata iti paro 'nu«a¤jayan durnivÃra÷ syÃt. uta tadgrahaïam adhyavasÃya÷, tadà svalak«aïani«Âhatà vikalpasya svavÃcà bhavadbhi÷ pratipannà syÃt. evaæ ca vikalpayugalake 'py arthakriyÃsamarthÃrthaparyavasitasattÃkatà vikalpasyìhaukate. yadà ca vikalpa÷ svalak«aïasaudhamadhyam adhyÃsta ity abhidadhyÃs, tathà sati dhvaner api tadanta÷praveÓo durnivÃra÷ syÃt, tatsahacaratvÃt. yad Ãha bhavadÃcÃrya÷: "sa eva ÓabdÃnÃæ vi«ayo yo vikalpÃnÃm" iti. na ca vikalpaæ vyatiricya sÃd­ÓyavyavasthÃpakam anyad asti, pratyak«asya sakalajagadvilak«aïasvalak«aïagrahaïapravaïatvÃt. tad yadi tatsad­Óatayotpattis tadÃkÃratÃ, tadà pratipÃditanyÃyÃd vikalpasya sannihitÃrthagocaratorarÅkartavyÃ, tathà ca dhvanir api tadvi«aya÷ sidhyatÅti siddhaæ na÷ samÅhitam. anyathà tadÃkÃratà na samasti, gatyantarÃbhÃvÃt. tan na tadutpattitadÃkÃrate grÃhyagrÃhakabhÃvahetÆ saæsta÷. $<[NAV_0.4]>$ saæstÃæ vÃ, tathÃpi vikalpata÷ paryanuyojyo bhavÃn: kim ete grahaïakÃraïaæ pÃrthakyena uta sÃmastyena? tad yady Ãdya÷ pak«a÷, kapÃlak«aïo ghaÂÃntyak«aïasya grÃhaka÷ prÃpnoti, tajjanyatvÃt, jalacandro và nabhaÓcandrasya grÃhaka÷ syÃt, tadÃkÃratvÃt. atha dvitÅyas, tathà sati ghaÂottarak«aïa÷ pÆrvak«aïasya grÃhaka÷ prasajati, tadutpattes tadÃkÃratvÃc ca. ja¬atvÃd arthasya na grÃhakatvam, api tu j¤Ãnasya tadutpattitadÃkÃratayo÷ satyor iti ced, idam idÃnÅæ viditam asmÃbhir, etad api samÃnÃrthagrÃhiprÃcÅnasaævedanak«aïalak«aïamanaskÃrotpÃdyaj¤Ãne grÃhakalak«aïaæ vyabhicaraty, utpÃdakaprÃktanak«aïavartimanaskÃrÃgrÃhakatvÃt. tadadhyavasÃyasÃhityena tadutpattitadÃkÃratayor grahaïakÃraïatvaæ sampÆrïaæ, manaskÃre tan nÃstÅti cet, kim idaæ bhinnagocareïa saha sÃhityam? tathà hy: "adhyavasÃyo vÃsanÃprabodhavaÓÃd utpanna÷ sÃmÃnyam anartharÆpaæ vikalpayati, pratyak«aæ bahirarthÃl labdhÃtmalÃbhaæ tadÃkÃraæ tam eva sÃk«ÃtkarotÅti" bhavatÃæ darÓanam. tan na vikalpasÃhityaæ pratyak«asya ka¤cana viÓe«aæ pu«ïÃti. tad idam grÃhyagrÃhakabhÃvakÃraïaæ pratyak«e 'pi yad bhavadbhir abhyadhÃyi, tad yathà yathà vicÃryate tathà tathà viÓÅryata ity anapek«aïÅyam. tad -- yathà katha¤cit pratyak«asya pratipÃditagrÃhyagrÃhakabhÃvalak«aïavaikalye 'pi grÃhakatvam arthasya grÃhyatvaæ, tathà d­«ÂatvÃt, anyathà nikhilavyavahÃrocchedaprasaÇgÃd bhavadbhir api pratyapÃdi, tathà Óabdasya vÃcakatvam arthasya vÃcyatvaæ pratipadyadhvaæ yÆyam; atrÃpi d­«ÂahÃner vyavahÃrocchedasya samÃnatvÃt. athettham Ãcak«ÅthÃ÷: yathà "nadyÃs tÅre gu¬aÓakaÂaæ paryastaæ, dhÃvata dhÃvata¬imbhakÃ" ityÃdivipratÃrakapuru«avacanaÓravaïÃt pravartamÃnà vipralambhabhÃjo jÃyante, 'ta÷ sakalavacane«v anÃÓvÃsa iti -- evaæ tarhi cikicikÃyamÃnamarumarÅcikÃcakracumbi yaj jalollekhi viÓadadarÓanam udayapadavÅæ samÃsÃdayati tad alÅkam avalokitam iti; sakalÃdhyak«e«v anÃÓvÃsa ity abhidadhmahe. pÃÓcÃtyaviparÅtÃrthopasthÃpakapramÃïabÃdhitatvÃd marumarÅcikÃsu jalaj¤Ãnam apramÃïaæ, na Óe«asatyastambhÃdij¤ÃnÃni, bÃdhÃrahitatvÃd iti cet, tarhi dhvanÃv apy ayaæ nyÃya÷ kiæ kÃkair bhak«ita÷? na hi vayaæ sarvaÓabdÃnÃæ prÃmÃïyaæ pratipadyemahi; kiæ tarhi suniÓcitÃptapraïet­kÃïÃm eva. tan na prÃmÃïyaæ prati pratyak«aÓabdayor viÓe«am upalabhÃmahe. e«a tu viÓe«a÷ syÃt, pratyak«aæ cak«urÃdisÃmagrÅviÓe«ajanyatvÃt sannihitaniyatÃrthagrÃhi spa«ÂapratibhÃsaæ, ÓÃbdaæ tu tathÃvidhakÃraïavikalatvÃn niyatÃniyatÃrthagrÃhy aspa«ÂapratibhÃsam. na cÃi«a viÓe«a÷ prÃmÃïyak«atikÃrÅ, itarathÃnumÃnasyÃpy aprÃmÃïyam Ãsajyeta, tasyÃpy aviÓadÃniyatÃrthagrÃhitvÃt. paramÃrthatas tu trikÃlavyÃpina÷ sarvÃrthagrahaïasvabhÃvatve 'py Ãvaraïatirask­tasya jÅvadravyasya cak«urÃdisÃmagrÅsÃpek«Ãvaraïak«ayopaÓamavaÓÃt sannihitaspa«ÂÃrthagrahaïapariïÃma÷ pratyak«am ity ucyate. ÓabdasÃpek«ak«ayopaÓamÃn niyatÃniyatÃviÓadÃrthagrahaïapariïÃmas tu ÓÃbdam iti. tan na tadutpattitadÃkÃrate pratyak«e ÓÃbde 'nyasmin và j¤Ãne vÃstavyau sta÷. tasmÃt pÃramÃrthikÃbhidheyaprayojanasambandhapratipÃdakam etad ÃdivÃkyam iti sthitam. $<[NAV_0.5]>$ tatrÃbhidheyaæ vÃcyaæ, tac ceha pramÃïam, tasyÃiva prakaraïena pratipÃdyatvÃt; tat pramÃïety avayavena lak«ayati. prayojanaæ dvedhÃ: Órotu÷ kartuÓ ca. punar api dvividham: anantaraæ vyavahitaæ ca. tatra Órotur anantaraprayojanaæ pramÃïavi«ayà vyutpatti÷, kartur vyutpadyamÃnasya prÃj¤atvÃc chi«yasya vyutpÃdanam. tatrÃtmaprayojanaæ darÓayann Ã[hÃ]rabhyata iti asya mayetipadasavyapek«atvÃt. Ói«yaprayojanaæ tu vyutpadity anenopasargadhÃtusamudÃyenÃiva tadantaragataæ lapsyata ity abhiprÃyavÃn kartÃtmavyÃpÃraæ ïijantena nirdiÓati: ##iti. vyavahitaprayojanaæ dvedhÃ: vyÃvahÃrikaæ pÃramÃrthikaæ ca. vyÃvahÃrikaæ heyopÃdeyopek«aïÅye«v arthe«u hÃnopÃdÃnopek«Ãlak«aïam. pÃramÃrthikaæ abhyudayani÷ÓreyasÃvÃptir iti. etat tu sÃk«Ãd anuktam apy anantaraprayojanaphalatvÃt tadvacanenÃivÃk«iptam avagantavyam. sambandhas tÆpÃyopeyalak«aïa÷; tatropeyaæ prakaraïÃrthaparij¤Ãnam, prakaraïam upÃyas, tatas tadabhila«atà prakaraïam idam ÃrambhaïÅyam ity anukto 'pi vacanena sambandho 'rthÃd gamyata iti tÃtparyÃrtha÷. $<[NAV_0.6]>$ adhunÃk«arÃrtho vivriyate: tatra yady api pramÃïaÓabdasya sarvakÃrakair bhÃvena ca vyutpatte÷ sukaratvÃt "k­tyalyuÂo bahulam" anyatrÃpÅtivacanÃd yathÃkramam amÅ kartrarthÃdikÃrakabhÃvavyutpattyà pramÃïaÓabdavÃcyÃ÷, tad yathà ÃtmÃrthaj¤ÃnÃrthakriyÃkÃraïakalÃpak«ayopaÓamakriyÃrÆpÃ÷ tathÃpÅha j¤Ãnam evÃdhikriyate, tasyÃiva parÅk«Ãk«amatvÃd; itare«Ãæ parÅk«ÃyÃs tatpura÷saratvÃd vaiyarthÃc ca. tathà hi: nÃrthas tÃvad Ãtmana÷ parÅk«ayÃ, tasya bhrÃntÃbhrÃntaj¤Ãne«u samÃnatvÃt. nÃpy arthasya, tasyopeyatvÃd, upÃyabhÆtaj¤ÃnaparÅk«aïenÃiva gatatvÃt. nÃrthakriyÃyÃs, tadavagatau parÅk«ÃvaiyarthyÃt. nÃpi kÃraïakalÃpasya, j¤Ãnotpatte÷ prÃk svarÆpÃnavagate÷, paÓcÃt tatsvarÆpanirïayÃd eva tatsÃdguïyavaiguïyÃvagater nairarthakyÃt. nÃpi k«ayopaÓamasya, tasya j¤ÃnotpÃdonnÅyamÃnarÆpatvÃt. nÃpi pramitimÃtrasya, tasya pramÃïasÃdhyatayà taccÃrutÃdvÃreïÃiva samÅcÅnatÃsiddher iti. tad ayam abhiprÃyo: yady apy anantadharmÃdhyÃsite vastuni sarva eva ÓabdÃrthà nirupacarità ghaÂante, tathÃpi yenÃrthaæ paricchidyÃrthakriyÃsamarthÃrthaprÃrthanayà pravartante pramÃtÃras tad eveha j¤Ãnam Ãtmanà saha dharmirÆpatayà tÃdÃtmye 'pi dharmarÆpatayà vyatiriktaæ pramÅyate 'neneti pramÃïam ity ucyate. tasya ## paraparikalpitalak«aïÃdivyudÃsena svÃbhipretalak«aïÃdisvarÆpaprakÃÓanam. tad##: arthaÓabda÷ prayojanaparyÃya÷. ## ity artharÆpatayà svacetasi vivartamÃnaæ prakaraïaÓarÅraæ parÃm­Óati; dvividhaæ hi prakaraïaÓarÅraæ: Óabdo 'rthaÓ ceti, bahi÷ ÓabdarÆpatayà prakÃÓayi«yamÃïatve 'py antas tattvÃrthÃkÃreïa pratyak«atvÃt. #<Ãrabhyata># iti padavÃkyaÓlokÃdiracanayà prakriyata iti yÃvat. $<[NAV_0.7]>$ iha ca lak«aïasaækhyÃgocaraphale«u pramÃïaæ prati vipratipadyante pare. tathà hi: lak«aïe tÃvat pramÃïam avisaævÃdi j¤Ãnam iti %%. anadhigatÃrthÃdhigant­ pramÃïam iti %%. arthopalabdhihetu÷ pramÃïam iti %%Ãdaya÷. tathà saækhyÃyÃæ: pratyak«ÃnumÃne dve eva pramÃïe iti %%. pratyak«ÃnumÃnaÓabdopamÃnÃrthÃpattyabhÃvÃ÷ pramÃïÃnÅti %%. pratyak«ÃnumÃnaÓabdopamÃnÃni pramÃïÃnÅti %%. pratyak«ÃnumÃnaÓabdÃni pramÃïÃnÅti %%. etÃny eva %%. pratyak«am evÃikaæ pramÃïam iti %%. tathà gocare: parasparavinirluÂhitak«aïak«ayiparamÃnulak«aïÃni svalak«aïÃni pramÃïagocaras tÃttvika iti %%. sÃmÃnyaviÓe«Ãtmakaæ vastv iti %%. parasparavibhaktau sÃmÃnyaviÓe«Ãv iti %%. traiguïyarÆpaæ sÃmÃnyam iti %%. bhÆtacaÂu«Âayaæ pramÃïabhÆmÅti %%. tathà phale 'pi vipratipadyante: arthÃdhigati÷ pramÃïaphalam iti %%. pÆrvaæ pÆrvaæ pramÃïam uttaram uttaraæ tu phalam iti %%Ãdaya÷. ____________________ $<[NAV_1.0]>$ tatra tÃval lak«aïasaækhyÃvipratipattÅ nirÃcikÅr«ur Ãha: @@ $<[NAV_1.1]>$ tatrÃpi pÆrvÃrdhena lak«aïavipratipattim uttarÃrdhena tu saækhyÃvipratipattiæ nirÃca«Âe. lak«aïaæ ca pararÆpebhyo vyÃvartanak«amo 'sÃdhÃraïadharma÷. lak«yate paricchidyate vijÃtÅyebhyo vyÃv­ttaæ lak«yaæ yena tal lak«aïam ity ucyate. tac ceha dvaye pratyÃyyÃ÷, svadarÓanÃnuraktÃnta÷karaïÃs tÅrthÃntarÅyà vipratipannÃs, tathà mugdhabuddhayo laukikà avyutpannÃÓ ceti. tataÓ ca yadÃdau vipratipannÃn prati lak«aïaæ tadÃivaæ lak«yalak«aïabhÃvo dra«Âavyo: yad idaæ bhavatÃm asmÃkaæ ca ## iti prasiddham, tat ## mantavyam; prasiddhaæ pramÃïam anÆdyÃprasiddhaæ svaparÃbhÃsitvÃdi vidhÅyate. yadà tv avyutpannamatÅn pratÅdaæ lak«aïam, tadà pratiprÃïi svaparaprakÃÓino j¤Ãnasya bÃdharahitasya kasyacit siddhatvÃd, anyathà pratiniyatavyavahÃrocchedaprasaÇgÃd, evaæ te bodhyante: yad ado bhavatÃæ kvacin niyatÃrthagrÃhi svaparaprakÃÓakaæ bÃdharahitaæ j¤Ãnaæ prasiddhaæ tat pramÃïam iti budhyantÃm. atrÃpi siddhasyÃnuvÃdo 'siddhasya vidhÃnaæ yojyam. $<[NAV_1.2]>$ adhunÃk«arÃrthas: tatra ## iti pÆrvavat. ## Ãtmà svarÆpaæ, ## 'rthas, tÃv ÃbhÃsayituæ prakÃÓayituæ ÓÅlam yasya tattathÃ. j¤Ãyate nirïÅyate tattvaæ yena taj ##. bÃdhyate 'neneti ##; viparÅtÃrthopasthÃpakapramÃïaprav­ttir iti yÃvat. tena viÓe«eïa varjitaæ rahitaæ yaj j¤Ãnaæ tat pramÃïam iti saïÂaÇka÷. $<[NAV_1.3]>$ iha ca vyavacchedyÃpek«ayà lak«aïe viÓe«aïaprav­tte÷ ##ty anena ye svÃbhÃsy eva j¤Ãnaæ manyante %% bauddhaviÓe«Ã÷, ye ca parÃbhÃsy eva %%Ãdayas te nirastÃ÷. te hi bahirarthÃbhÃvÃj j¤Ãnaæ svÃæÓaparyavasitasattÃkam ity Ãcak«Åran, tad ayuktam, j¤eyÃrthÃbhÃve j¤ÃnÃbhÃvaprasaÇgÃt. athÃrthÃbhÃve 'pi svapnadaÓÃyÃæ vanadevakulÃdinÃnÃpratibhÃsaæ j¤Ãnam avalokitam iti tathÃbhÆtaæ sakalaæ brÆ«e, tan na, tasyÃpi jÃgradavasthÃbhÃvisadbhÆtÃrthadarÓanasampÃditÃtmasaæskÃramiddhÃdikÃraïakalÃpasannidhÃnaprabodhasavyapek«atvÃd; itarathÃtyantÃnanubhÆtabhÆtapa¤cakÃtirikta«a«ÂhabhÆtapratibhÃsa÷ syÃt. kiæ ca, katham ekaæ j¤Ãnaæ sitapÅtÃdyanekÃkÃravivartam iti pra«Âavyo bhavÃn. anÃdyavidyÃvÃsanÃd iti ced, atrÃpi vikalpayugalam amalam avatarati: tato j¤ÃnÃt sà vÃsanà vyabhaitsÅd và na vÃ? vyatyaraik«Åc ced, evaæ sati tadgrÃhakapramÃïam abhidhÃnÅyam, j¤ÃnavyatiriktÃyÃ÷ saævedanÃbhÃvÃt, tatsaævedane cÃrthasyÃpi vyatiriktasya saævedanam iti sa du«prati«edha÷ syÃt. vedyavedakÃkÃrakalu«itÃj j¤ÃnÃd eva vyatiriktà tatkÃraïabhÆtà j¤ÃnarÆpÃiva sÃnumÅyata iti cen, na, tayà saha sambandhagrahaïÃbhÃvÃd, d­«ÂahÃnyad­«ÂaparikalpanÃprasaÇgÃc ca. kiæ ca, yathà vyatiriktavÃsanÃvaÓÃd ekam api j¤Ãnaæ nÃnÃkÃram, tathà ja¬am api tadvaÓÃd eva bodharÆpaæ prakÃÓata iti viparÅtÃpatter artha eva siddhim Ãskanden, na j¤Ãnam. athÃvyatiriktÃ, hanta j¤Ãnam eva tan, na vÃsanà tadavyatiriktatvÃt tatsvarÆpavad ity ÃstÃæ tÃvat. parÃbhÃsy api svaprakÃÓÃbhÃvÃd abhidadhÅraæs, tad apy asambaddham, svaprakÃÓÃbhÃve paraprakÃÓÃyogÃt. na hi pradÅpa÷ svarÆpam anuddyotayan ghaÂÃdyuddyotane vyÃpriyate. svayaæ cÃpratÅtam api yady arthaæ grÃhayati j¤Ãnaæ, devadattasyotpannaæ yaj¤adattaæ grÃhayed, viÓe«ÃbhÃvÃt. anyac ca, paraprakÃÓanamÃtre dÆrÃsannÃdibheda÷ prathamÃnÃnÃm arthÃnÃæ kimapek«aÓ cakÃsti? ÓarÅrÃpek«a iti cen, na, tasyÃpi prakÃÓyatÃviÓe«Ãt, tasmÃd antarmukhÃkÃrasya bahirarthagrahaïe saty ayaæ ghaÂÃm ÃÂÅkate nÃnyathÃ. athÃrthÃpattyÃdinà pramÃïÃntareïa tad antarnivi«Âaæ g­hyate, tatas tadapek«ayà yok«yate dÆrÃsannÃdibheda iti cen, na, tatrÃpi vikalpayugalakÃnativ­tte÷; tathà hi: tat pramÃïÃntaraæ svaprakÃÓam anyaprakÃÓaæ vÃ? svaprakÃÓaæ cet, prathamasya kiæ k«Æïam?! anyaprakÃÓaæ cet, tatrÃpÅyam eva vÃrtety anavasthÃ. tasmÃt svarÆpam avabhÃsayad eva j¤Ãnam arthagrahaïÃya vyÃpriyata iti sthitam. $<[NAV_1.4]>$ ## ity anena tu yan %%Ãdibhi÷ paryakalpi sannikar«a÷ pramÃïam iti tasya prÃmÃïyaæ nirasyati. yata÷ snÃnapÃnÃvagÃhanÃdyarthakriyÃnirvartanak«amam arthaæ niÓcityÃvyavadhÃnena pravartante pramÃtÃras tad eva j¤Ãnaæ pramÃïam, na sannikar«o ja¬atayÃsti, avyavahitanirïayÃbhÃvÃd ity ÃkÆtam. arthopalabdhihetutvÃt tasya prÃmÃïyam iti ced, viÓÅrïedÃnÅæ pramÃïeyattÃ, dehÃder api tatkÃraïatayà prÃmÃïyÃpatter ity ÃstÃæ tÃvat. $<[NAV_1.5]>$ ## ity amunà tu yat timirÃditirask­tanayanadÅdhitiprasarÃdÅnÃæ nabhastalÃvalambiniÓÅthinÅnÃthadvayÃdipratibhÃsaæ, yac ca kutarkabhrÃntacetasÃæ nijanijadarÓanÃkarïanaprabhavaæ k«aïak«ayisÃmÃnyaviÓe«ÃikÃnteÓvarÃdik­tabhuvanapratibhÃsaæ j¤Ãnaæ tatpratyanÅkÃrthapratyÃyakapramÃïÃntaropanipÃtaplÃvitatvÃt pratik«ipati. viÓe«ÃrthaviÓabdopÃdÃnÃt tu ya÷ khalu bahulakÃmalÃvalepaluptalocanabalÃnÃæ dhavale jalaje pÅtimÃnam ÃdadhÃno bodha÷ samullasati, sa yady api sakalakÃlaæ taddo«Ãvyuparame pramÃtur nijadarÓanena na bÃdhyate, tathÃpi tajjalajadhavalatÃgrÃhinà janÃntaradarÓanena bÃdhitatvÃn na pramÃïam ity uktaæ bhavati. $<[NAV_1.6]>$ samastalak«aïena tu yat pare pratyapÅpadann "anadhigatÃrthÃdhigant­ pramÃïam", "avisaævÃdakaæ pramÃïam", "arthopalabdhihetu÷ pramÃïam" ityÃdi tan nirÃsthat. tathà hy: anadhigatÃrthÃdhigant­tvaæ kim abhidhÅyate? j¤ÃnÃntareïÃnadhigatam arthaæ yad adhigacchati tat pramÃïam iti cet, tarhi taj j¤ÃnÃntaraæ parakÅyaæ svakÅyaæ vÃ? tad yadi parakÅyaæ, tad ayuktaæ, sarvaj¤aj¤Ãnasya sakalÃrthagocaratayà sarvaprÃk­talokaj¤ÃnÃnÃm adhigatÃrthÃdhigant­tvenÃprÃmÃïyaprasaÇgÃt, tadarthagrÃhijanÃntaradarÓanasambhavÃc ca. atha svakÅyaæ, tatrÃpi so 'dhigamyo 'rtha÷ kiæ dravyam uta paryÃyo yad vÃ, dravyaviÓi«Âa÷ paryÃya÷ paryÃyaviÓi«Âaæ và dravyam iti, tathà kiæ sÃmÃnyam uta viÓe«a, Ãhosvit sÃmÃnyaviÓi«Âo viÓe«a÷, viÓe«aviÓi«Âaæ và sÃmÃnyam ity a«Âau pak«Ã÷. tatra yady Ãdyam urarÅkuru«e, tad ayuktaæ, dravyasya nityatvÃikatvÃbhyÃm anadhigatÃæÓÃbhÃvÃt. atha dvitÅyaæ, tad apy acÃru, paryÃyasya prÃcÅnasaævedanodayasamayadhvastasya saævedanÃntaraprabhavakÃlaæ yÃvat pratÅk«aïÃsambhavena viÓe«aïÃnarthakyÃt. uta t­tÅyaæ, tad apy asÃdhÅyo, vikalpadvayÃnatikramÃt. sa hi dravyaviÓi«Âa÷ paryÃya÷ samakÃlabhÃvinà j¤ÃnenÃnadhigato 'dhigamyate, yad và kÃlÃntarabhÃvineti. na tÃvat samakÃlabhÃvinÃ, tatsambhavÃbhÃvena viÓe«aïavaiphalyÃt. na hi sambhavo 'sty ekasya pramÃtur ekakÃlaæ dravyakro¬Åk­tÃikaparyÃyavi«ayasaævedanadvayav­tte÷, tathÃnubhavÃbhavÃt, parasparam adhigatÃrthÃdhigant­tvenÃprÃmÃïyaprasaÇgÃc ca. nÃpi kÃlÃntarabhÃvinÃ, g­hyamÃïaparyÃyasya kÃlÃntarÃnÃskandanÃt, pÆrvottarak«aïatruÂitavartamÃnak«aïamÃtrasambaddhatvÃt tasya. etena paryÃyaviÓi«Âadravyapak«o 'pi prativyƬha÷, samÃnayogak«ematvÃt. atha sÃmÃnyaæ, tad apy asambaddhaæ, tadekatayà prathamaj¤Ãnena sÃkalyagrahaïÃd uttare«Ãæ sÃmÃnyaj¤ÃnÃnÃm adhigatÃrthagocaratayÃprÃmÃïyaprasaÇgÃt. atha viÓe«a÷, sa nityo 'nityo veti vaktavyam. nityaÓ ced, evaæ saty ÃdyasaævedanenÃiva tasya sÃmastyagrahaïÃd uttare«Ãæ tadvi«ayÃïÃm adhigatagocaratvenÃprÃmÃïyaprasakti÷. anityaÓ cet, paryÃyadÆ«aïena pratik«ipti÷. atha sÃmÃnyaviÓi«Âo viÓe«a÷, kÃsya viÓi«ÂatÃ: kiæ tÃdÃtmyam uta tatsannidhimÃtram? tÃdÃtmyaæ cet, prathamaj¤Ãnena sÃmÃnyavat tasyÃpi graha÷Ãt, anyathà tÃdÃtmyak«ates, tadvi«ayÃnyaj¤ÃnÃnÃm aprÃmÃïyaæ prasajyeta. tatsÃnnidhyapak«e tu dvayor api parasparaæ viÓakalitarÆpatvÃt pak«advayoditaæ dÆ«aïaæ paÓcÃllagnaæ dhÃvati. viÓe«aviÓi«ÂasÃmÃnyapak«e punar etad eva viparÅtaæ yojyam. tan nÃnadhigatÃrthÃdhigant­tvaæ j¤Ãnasya katha¤cid vicÃrabhÃragauravaæ sahata ity alak«aïam iti sthitam. avisaævÃdakatvam adhunà vicÃryate: tat kiæ pradarÓitÃrthaprÃptyÃhosvid prÃptiyogyÃrthopadarÓakatvena utÃvicalitÃrthavi«ayatvena bhavÃn j¤Ãnasya prÃmÃïyaæ kathayati? yadi prathama÷ kalpas, tad ayuktaæ, jalabudbudÃdimumÆr«upadÃrthotpÃditasaævedanasyÃpramÃïatotpatte÷, prÃptikÃle tasya dhvastatvÃt. atha dvitÅyas, tad apy acÃru, prÃptyayogyadeÓasthitagrahanak«atrÃdigocaraj¤ÃnasyÃprÃmÃïyaprasakter, anucitadeÓÃvasthÃnenÃiva prÃptyanarhatvÃt te«Ãm. atha t­tÅya÷ pak«as, tatrÃpy avicalitavi«ayatÃæ katham avai«i? j¤ÃnÃntareïa tadvi«ayanirÃkaraïÃbhÃvÃd iti ced, etad evÃsmÃbhir uditaæ; kiæ bhavata÷ paru«am ÃbhÃti? na hi svaparaprakÃÓi j¤Ãnaæ bÃdhÃrahitaæ vimucyÃnyasya vi«ayÃnirÃkaraïaæ j¤ÃnÃntareïa prek«Ãmahe. tat tad eva nyÃyÃt pramÃïaæ bhavadbhir abhyupagatam iti. "arthopalabdhihetu÷ pramÃïam" ity etad api na parÅk«Ãæ k«amate, ÓarÅrÃder api tatkÃraïatayà prÃmÃïyaprasaÇgÃt. avyavahitam arthopalambhakÃraïaæ pramÃïaæ, na dehÃdikam iti ced, evaæ tarhi j¤Ãnam eva svaparÃvirbhÃvakaæ nirbÃdhakaæ ca pramÃïaæ, na sannikar«Ãdi, tadsadbhÃve 'py arthaparicchedÃbhÃvÃt. tasmÃd etad eva cÃru pramÃïalak«aïam iti. $<[NAV_1.7]>$ adhunà tat%%Ãm Ãha: ##etyÃdi; tatra siddhÃntaprasiddhapÃramÃrthikapratyak«Ãpek«ayÃk«aÓabdo jÅvaparyÃyatayà prasiddha÷. iha tu vyÃvahÃrikapratyak«aprastÃvÃd ak«adhvanir indriyavacano g­hyate. tataÓ cÃk«aæ pratigataæ pratyak«aæ. yad indriyam ÃÓrityojjihÅte 'rthasÃk«ÃtkÃri j¤Ãnaæ tat pratyak«am ity artha÷. etac ca pratyak«aÓabdavyutpattinimittaæ, na tu prav­ttinimittam. sa hy evaæ vyutpÃdita÷ sÃk«Ãd grÃhyagrÃhakaæ j¤ÃnaviÓe«aæ lak«ayati, tatrÃiva rƬhatvÃt, yathà gamanakriyÃyÃæ vyutpÃdito 'pi goÓabda÷ kakudÃdimantaæ piï¬aviÓe«aæ gacchantam agacchantaæ và gocarayati, tatrÃiva tasya prasiddhatvÃt, na gamanakriyÃyuktam api puru«Ãdikaæ, viparyayÃd iti. tataÓ ca sarvaj¤ÃnÃnÃæ yat svarÆpasaævedanaæ tad api pratyak«am ity uktaæ bhavati, tatrÃpi svarÆpasya grÃhyasya sÃk«ÃtkaraïasadbhÃvÃd iti. ak«ebhya÷ parato vartata iti parok«am. ak«avyÃpÃranirapek«aæ manovyÃpÃreïÃsÃk«Ãdarthaparicchedakaæ yaj j¤Ãnaæ tat parok«am itibhÃva÷. $<[NAV_1.8]>$ ##Óabdau pratyak«aparok«ayos tulyakak«atÃæ lak«ayata÷. tena yat pare prÃhu÷: "pratyak«aæ sakalapramÃïajye«Âham" ityÃdi tad apÃstam bhavati, dvayor api prÃmÃïyaæ praty aviÓe«Ãt, viÓadÃviÓadapratibhÃsaviÓe«asya sato 'pi jye«ÂhatÃæ praty anaÇgatvÃt. pratyak«asya pura÷saratvÃt parok«asya kani«Âhateti cen, nÃyam ekÃnta÷, sarvatrÃnyathÃnupapannatÃvadhÃritocchvÃsani÷ÓvÃsÃdijÅvaliÇgasadbhÃvÃsadbhÃvÃbhyÃæ jÅvasÃk«ÃtkÃripratyak«ak«Æïe 'pi jÅvanm­tapratÅtidarÓanÃd, anyathà lokavyavahÃrÃbhÃvaprasaÇgÃt. kvacit pratyak«aparig­hÅtasambandhabalÃt parok«aæ pravartata iti pratyak«asya jye«Âhatvakalpane "paÓya m­go dhÃvatÅty"ÃdiÓabdabalÃt k­kÃÂikÃmoÂanadvÃreïa m­gavi«ayam, tathà smaraïÃt saÇketagrahaïÃd vÃpÆrvÃpÆrvÃrthadarÓanakutÆhalÃdinà vanadevakulÃdigocaraæ parok«apÆrvaæ pratyak«aæ d­«Âam iti parok«asya jye«ÂhatÃsajyeta. $<[NAV_1.9]>$ ##ti. "sarvaæ vÃkyaæ sÃvadhÃraïaæ pravartata" iti nyÃyÃd, anyathà niyatÃrthÃpradarÓakatvena taduccÃraïavaiyarthyaprasaÇgÃd, viparÅtÃkÃranirÃkaraïacÃturyÃyogena nirÃkÃÇk«aprav­ttyasiddher dvidhÃivety avadhÃraïena paraparikalpitaviparÅtasaækhyÃntaraæ tiraskurute, tasya yuktibÃdhitatvÃt. $<[NAV_1.10]>$ tathà hi: pratyak«am evÃikaæ pramÃïam ity asat, parok«ÃbhÃve tasyÃiva prÃmÃïyÃyogÃt. sa hi kÃÓcit pratyak«avyaktÅr arthakriyÃsamarthÃrthaprÃpakatvenÃvyabhicÃriïÅr upalabhyÃnyÃs tadviparÅtatayà vyabhicÃriïÅÓ ca, tata÷ kÃlÃntare punar api tÃd­ÓetarÃïÃæ pratyak«avyaktÅnÃæ pramÃïatetarate samÃcak«Åta. na ca pÆrvÃparaparÃmarÓaÓÆnyaæ purovartyarthagrahaïaparyavasitasattÃkaæ pratyak«aæ pÆrvÃparakÃlabhÃvinÅnÃæ pratyak«avyaktÅnÃæ sÃd­Óyaæ prÃmÃïyanibandhanam upalak«ayituæ k«amate. na cÃyaæ svapratÅtigocarÃïÃm api pratyak«avyaktÅnÃæ prÃmÃïyaæ paraæ pratipÃdayitum ÅÓa÷. tasmÃd avaÓyantayà yathÃd­«Âapratyak«avyaktisÃdharmyadvÃreïÃdhunÃtanapratyak«avyaktÅnÃæ prÃmÃïyapratyÃyakaæ paraparipÃdakaæ ca parok«Ãntargatam anumÃnarÆpaæ pramÃïÃntaram urarÅkartavyam. parÃvabodhÃrthaæ ca pratyak«am evÃikaæ pramÃïaæ nÃnyad astÅty ullapann unmattatÃm Ãtmano lak«ayati, pratyak«eïa paracetov­ttisÃk«ÃtkaraïÃbhÃvÃd vyÃpÃravyÃhÃrace«ÂÃviÓe«adarÓanÃd bodhaviÓe«Ãvagatau parok«asya prÃmÃïyaæ balÃd ÃpatatÅti nyÃyÃt. svargÃd­«ÂadevatÃdiprati«edhaæ na pratyak«eïa kartum arhati, tasya sannihitamÃtravi«ayatvÃt. na cÃyaæ tadprati«edhena kharakharaka%%tÃm Ãpnoti, pramÃïÃntaraæ ca tatprati«edhÃrthaæ necchatÅti vi«amam etat kathaæ kuryÃd iti savismayaæ naÓ ceta÷. kiæ ca, pratyak«am api kathaæ pramÃïatÃæ svÅkarotÅti vaktavyam, g­hyamÃïapadÃrthÃnvayavyatirekÃnukaraïÃt. tathà hi: tat samagrasÃmagrÅkapadÃrthabalenonmajjati, tatabhÃve visphÃritek«aïayugalasyÃpi pramÃtur nodÅyata iti yadi brÆ«e, parok«e 'pi tarhi samÃnam evÃitat, tad api bahirarthasÃmarthyÃd evollasati, tatsambaddhaliÇgaÓabdadvÃreïa tasyotpatter, anyathà parok«ÃbhÃsatÃprasaÇgÃt, tasya cÃlÅkatve pÃramÃrthikaparok«aprÃmÃïyak«ater ayogÃd, anyathà pratyak«am api gaganatalÃvalambiÓaÓadharayugalÃvalokanacaturam alÅkam avalokitam iti sakalaviÓadadarÓanÃni satyatÃbhimatÃny apy alÅkatÃm aÓnuvÅran. tan na pramÃïabhÆtaæ parok«aæ kadÃcana g­hyamÃïapadÃrthasattÃæ vihÃyotpattum utsahata iti pratyak«avat pramÃïakoÂim Ãrohati balÃd iti sthitam. $<[NAV_1.11]>$ tathà yad api parair uktadvayÃtiriktaæ pramÃïasaækhyÃntaraæ pratyaj¤Ãyi, tatrÃpi yat paryÃlocyamÃnam upamÃnÃrthÃpattivat pramÃïatÃm ÃtmasÃtkaroti, tad anayor eva pratyak«aparok«ayor antarbhÃvanÅyam. yat punar vicÃryamÃïaæ %%parikalpitÃbhÃvavat prÃmÃïyam eva nÃskandati, na tena bahirbhÆtenÃntarbhÆtena và ki¤cin na÷ prayojanam avastutvÃd ity apakarïanÅyam. $<[NAV_1.12]>$ atha katham upamÃnasya prÃmÃïyam iti brÆ«e, tad ucyate: prathamaæ hi viÓadadarÓanÃdhigatagopiï¬aviÓe«asya "yathà gaus tathà gavaya" iti vÃkyÃkarïanÃhitÃtmasaæskÃrasya puæso 'ÂavyÃæ paryaÂato gavayapiï¬aviÓe«avi«ayaviviktadarÓanapura÷saraæ yat pÆrvÃparagogavayapiï¬agocaradarÓanavyÃpÃrasampÃditajanmakam ayaæ tena sad­Óo 'nayor và sÃd­Óyam iti sÃd­ÓyaviÓi«Âaæ piï¬aæ piï¬aviÓi«Âaæ sÃd­Óyaæ và gocarayat saævedanam udÅyate tad upamÃnam iti. yathÃhus tadvÃdina÷: "tasmÃd yad d­Óyate tat syÃt sÃd­Óyena viÓe«itaæ / prameyam upamÃnasya sÃd­Óyaæ và tadanvitam" // NAV_1.12:1 // iti. $<[NAV_1.13]>$ tataÓ ca pÆrvÃparadarÓanayo÷ purovartigogavayapiï¬agrahaïaparyavasitasattÃkatvÃt pÆrvÃparaparÃmarÓaÓÆnyatvÃd viÓadanirbhÃsitayà ÓabdollekharahitatvÃt tadadhikam avyabhicaritaæ vyavahÃrakÃri sÃd­Óyam avasyad upamÃnaæ svaparaprakÃÓitayà nirbÃdhakatvÃc ca pramÃïam. pÆrvÃparapiï¬Ãtiriktam aparaæ sÃd­Óyaæ nopalabhyata iti cet, ko 'yam upalambho yena nopalabhyate sÃd­Óyaæ yadi pratyak«aæ tat? yadi pratyak«e sÃd­Óyam upamÃnagocaratvÃn na pratibhÃti, ko 'syÃparÃdha÷? na hi j¤ÃnÃntare tadgocaro na pratibhÃtÅti nirgocaraæ tad iti vaktuæ Óakyam, itarathopamÃne 'pi pratyak«anirgrÃhyà vyaktir na bhÃtÅti nirgocaram adhyak«am anu«ajyeta. tad yathà svavi«aye 'dhyak«aæ pramÃïaæ tathopamÃnam api. na hi dvayo÷ prathamÃnayor ekaæ prati viÓe«ÃbhÃve pak«apÃta÷ kartuæ yukta÷. etena pratyabhij¤Ãj¤Ãnasm­tyÆhÃdÅnÃm avisaævÃdakÃnÃæ parok«aviÓe«ÃïÃæ prÃmÃïyaæ vyÃkhyÃtam avagantavyaæ, samÃnanyÃyÃnupÃtitvÃt. tathà hi: prathamam arthadarÓanam Ãtmani saæskÃram Ãdhatte, tÃd­ÓadarÓanÃd asau saæskÃra÷ prabudhyate, prabuddha÷ pÆrvÃrthavi«ayaæ sa evÃyaæ tajjÃtÅyo vety ullekhena pratyabhij¤Ãj¤Ãnam utthÃpayati, tasyordhvatiraÓcÅnabhedasÃmÃnyadvayÃvasthÃpakatvÃd, asa¤jÃtapÆrvÃrthagocaradarÓanasya tadudayÃbhÃvÃt. tathà sa eva saæskÃras tÃd­ÓÃrthadarÓanenÃbhogÃdinà và prabuddho 'nubhÆtavi«ayÃsampramo«alak«aïaæ smaraïam upajanayaty, ad­«ÂÃrthasya puæsa÷ smaraïÃnupapatter iti. Æho 'pi pratyak«ÃnumÃnÃsaævedyasÃdhyÃrthÃnyathÃnupapannatvalak«aïaliÇgasambandhagrahaïapravaïa÷ pramÃïÃntaram iti kathayi«yate. $<[NAV_1.14]>$ arthÃpattis tu pratyak«ÃdigocarÅk­tasphoÂÃdipadÃrthÃnyathÃnupapattyà dahanaÓaktyÃdikaæ pÃvakÃder arthÃntaraæ pÆrvadarÓanagocarÃt samadhikam avyabhicaritaæ parikalpayantÅti pramÃïatÃæ svÅkaroty eva, tallak«aïayogÃt. evam anyad api pratyak«agocarÃdhikyasampÃdakaæ nirÃkÃÇk«atayà vyavahÃrakÃri yad yat saævedanaæ tat tat pramÃïam iti samarthanÅyaæ, svaparaprakÃÓinirbÃdhatvÃt, pÆrvÃparasopÃnapaddhatidarÓanottarakÃlabhÃvitatsaækhyÃsaævedanavat. sarve«Ãæ cÃite«Ãæ parok«e 'ntarbhÃvo, 'nyathÃnupapannÃrthÃntaradarÓanadvÃreïa prastutÃrthasaævedanacaturatvÃd iti. ki¤cidviÓe«Ãt tu pramÃïÃntaraparikalpane pramÃïeyattà viÓÅryetÃnantyaprÃpter,Ãvaraïak«ayopaÓamavicitratayà j¤Ãnaprav­tter vicitratvÃd iti. nanu cÃivaæ sati yat parok«asya dvaividhyaæ vak«yamÃïam anumÃnaÓÃbdabhedena tad api katham upapatsyate, tatrÃpi hy ÃptapraïÅtavacanaprabhavaj¤ÃnasyÃrthÃnyathÃnupapannatvenÃnumÃnÃntarbhÃvo na durupapÃda÷? tataÓ cÃnumÃnam evÃikam avaÓi«yate, tad eva parok«aÓabdena, yady ucyate yuktam Ãste, vidu«Ãm abhidhÃnaæ praty anÃdarÃt; satyam etad, evaæ tu manyate: yady api kayÃcit prakriyayÃnumÃne ÓÃbdam antarbhÃvayituæ Óakyaæ, tathÃpi tat prati vipratipadyante pare; 'tas tasyÃhatya prÃmÃïyaæ samarthanÅyam. na cÃp­thagbhÆtasya tadviviktaæ vaktuæ Óakyam iti, ata÷ pÃrthakyenopanyÃsa÷. anena cÃitad upalak«ayaty anye«Ãm api parok«aviÓe«ÃïÃm anumÃnÃntarbhÃvasambhave 'pi yaæ yaæ prati pare«Ãæ vipratipattis taæ taæ parok«Ãn ni«k­«ya viviktayuktyupanyÃsena tasya tasya prÃmÃïyam ÃvedanÅyam. tathà ca ÓÃstrÃntare yad ÆhÃdÅnÃæ lak«aïam akÃry ÃcÃryais tad yuktam evety uktam bhavati. $<[NAV_1.15]>$ kathaæ tarhi %%parikalpito 'bhÃvo na pramÃïam? nirgocaratvÃd iti brÆma÷. tathà hi: pratyak«am evÃnvayavyatirekadvÃrena "bhÆtalam evedaæ, ghaÂÃdir nÃstÅti" vastuparicchedaprÃvÅïyam ÃbibhrÃïaæ tadadhikagrÃhyÃrthÃbhÃvÃt pramÃïÃntaraæ parikalpyamÃnaæ nirasyatÅti kiæ naÓ cintayÃ, tasya sadasadrÆpavastugrÃhiïa÷ pratiprÃïiprasiddhatvÃt. atha kadÃcid abhidadhyÃd: adhyak«aæ bhÃvÃæÓam evÃkalayatÅndriyadvÃreïotpattes, tasya ca bhÃvÃæÓa eva vyÃpÃrÃn; nÃstitÃj¤Ãnaæ tu vastugrahaïottarakÃlaæ pratiyogismaraïasadbhÃve mÃnasam ak«avyÃpÃranirapek«am unmajjati. tad uktam: "na tÃvad indriyeïÃi«Ã nÃstÅty utpÃdyate mati÷ / bhÃvÃæÓenÃiva saæyogo yogyatvÃd indriyasya hi" // NAV_1.15:1 // "g­÷ÅtvÃvastusadbhÃvaæ sm­tvà ca pratiyoginaæ / mÃnasaæ nÃstitÃj¤Ãnaæ jÃyate 'k«Ãnapek«ayÃ" // NAV_1.15:2 // $<[NAV_1.16]>$ atrocyate bhÃvÃæÓÃd abhÃvÃæÓas tarhy abhinno bhinno vÃ? abhinnaÓ cet, katham agrahaïam, bhÃvÃæÓÃd avyatiriktatvÃd eva, tatsvarÆpavat. bhinnaÓ ced, ghaÂÃdyabhÃvavinirluÂhitaæ bhÆtalam ÃdyadarÓanena g­hyata iti ghaÂÃdayo g­hyanta iti prÃptaæ, tadabhÃvÃgrahaïasya tadbhÃvagrahaïanÃntarÅyakatvÃt. tathà cÃbhÃvo 'pi paÓcÃt pravartamÃnas tÃn utsÃrayitum apaÂi«Âha÷ syÃd, anyathà pratyak«am asaÇkÅrïasya saÇkÅrïatÃgrahaïÃd bhrÃntam ÃpanÅpadyeta. kiæ ca, pramÃïÃbhÃvÃd arthÃbhÃvo 'bhÃvapramÃïena sÃdhyata iti bhavato 'bhiprÃya÷: "pramÃïapa¤cakaæ yatra vasturÆpe na jÃyate / vastusattÃvabodhÃrthaæ tatrÃbhÃvapramÃïatÃ" // NAV_1.16:1 // $<[NAV_1.17]>$ itivacanÃt, tad ayuktam, yata÷ pramÃïÃbhÃva÷ kathaæ grÃhya÷? tadgrÃhakapramÃïÃntarÃbhÃvÃd iti cet, tasyÃpy abhÃvagrahaïe tadgrÃhakapramÃïÃntarÃbhÃvo grÃhya ity anavasthÃ. atha arthÃbhÃvÃt pramÃïasya pramÃïÃbhÃvÃc cÃrthasyÃbhÃva÷ pratipadyeta iti manyethÃs, tad etad itaretarÃÓrayaæ durghaÂam Ãpadyeta: na yÃvad arthÃbhÃvo 'g­hÅtas tÃvat pramÃïÃbhÃva÷ sidhyaty, arthÃbhÃvaÓ ca pramÃïÃbhÃvÃt setsyatÅty ÃvartanÃt. athendriyavat svayam avij¤Ãto 'pi pramÃïÃbhÃvo 'rthÃbhÃvaæ j¤Ãpayi«yatÅty abhidadhÅthÃs, tad ayuktam, tasya tucchatayà sakalaÓaktivirahalak«aïatvÃd, indriyasya tu tadviparyastatayà j¤ÃnotpÃdanadak«atvÃt. tasmÃt pratyak«am evam bhÆtalÃdipratiniyatavastugrÃhitÃæ bibharti, yadi tadviparÅtaghaÂÃdipratiyogivastvantaravaiviktyaæ tasyÃkalayati nÃnyathÃ, vijÃtÅyavyavacchedÃbhÃve tasyÃiva pratiniyatatvÃsiddhe÷, sakalasaÇkÅrïatayà grahaïaprasaÇgÃt. ato 'dhikagrÃhyÃbhÃvÃn nirvi«ayatayÃbhÃvÃkhyaæ pramÃïaæ yat parai÷ paryakalpi tad apramÃïam iti sthitam. $<[NAV_1.18]>$ ##ty asmin saty api ##ti niyatadvaividhyapradarÓanena %%parikalpitaæ `pratyak«am anumÃnaæ ceti' dvaividhyam apak«ipati, tadÃkÆtena tasyÃyogÃt. pratyak«Ãtiriktaæ hi tÃdÃtmyatadutpattilak«aïasambandhopalak«itakÃryasvabhÃvÃnupalabdhirÆpaliÇgatrayasampÃditajanmakam anumÃnam eva pramÃïaæ, na ÓÃbdohÃdikaæ, sambandhavikalatvÃd iti tadÃkÆtam. ayuktaæ cÃitat, pratyak«ÃnumÃnÃtiriktapramÃïÃntarÃbhÃvagrahaïopÃyÃbhÃvÃt. na tÃvat pratyak«Ãt pramÃïÃntarÃbhÃvÃvagatis, tasya svalak«aïavi«ayatvenÃbhÃvagrÃhitÃvirodhÃt. nÃpi svabhÃvakÃryÃnumÃnÃbhyÃæ, tayor vastusÃdhakatvÃt. nÃpy anupalabdhes, tasyà apy atyantÃbhÃvasÃdhanavirodhÃt. sà hi caturvidhà varïyate mÆlabhedÃpek«ayÃ, tad yathà -- viruddhopalabdhir viruddhakÃryopalabdhi÷ kÃraïÃnupalabdhi÷ svabhÃvÃnupalabdhiÓ ceti. na tÃvad viruddhopalabdhe÷ pramÃïÃntarasyÃtyantÃbhÃvo, d­ÓyÃtmano viruddhasya vidhÃnenetarÃbhÃvasÃdhanÃt, sannihitadeÓa eva pratiyogyabhÃvasiddhe÷. etena viruddhakÃryopalabdhir api vyÃkhyÃtÃ, tasyà api prati«edhyavirodhisannidhÃpanadvÃreïÃbhÃvasÃdhakatvÃt. kÃraïÃnupalabdhir api taddeÓÃÓaÇkitakÃryasyÃivÃbhÃvaæ sÃdhayati na sarvatra, svayam asiddhatvÃt. svabhÃvÃnupalabdhir apy ekaj¤ÃnasaæsargipadÃrthopalambharÆpà taddeÓa eva pratidvandvyabhÃvaæ gamayati. ata÷ pramÃïÃntarasyÃpi kvacin ni«edha÷ syÃn, na sarvatra. tan na pramÃïÃntarabÃdhakaæ samasti. $<[NAV_1.19]>$ pratyak«ÃnumÃnayoÓ ca prÃmÃïyaæ kuta iti cintyam. na tÃvat pratyak«Ãt, tasya nirvikalpakatayà sato 'py asatkalpatvÃt. tatp­«ÂhabhÃvÅ vikalpas tu na svalak«aïÃmbhodhimadhyam avagÃhate; tat kathaæ tatrÃpravi«Âas tatsvarÆpaæ niÓcinuyÃt. apramÃïabhÆtÃc ca tasmÃt prÃmÃïyanirïaya iti nibi¬aja¬imÃvi«karaïaæ bhavatÃm. anumÃnÃt prÃmÃïyanirïaya iti cen, na, tasyÃpi svalak«aïÃd bahi÷ plavanÃt. aprÃmÃïyavyavacchedas tena sÃdhyata iti cen, na, vyavacchedasya vyavacchinnÃvyatirekÃd, itarathÃndhakÃranartanakalpam anumÃnam Ãsajyeta, nirvi«ayatvÃt. kiæ ca, tatprÃmÃïyanirïÃyakam anumÃnaæ pramÃïam apramÃïaæ vÃ? na tÃvad apramÃïam, tata÷ prÃmÃïyÃsiddhe÷. nÃpi pramÃïaæ, tatprÃmÃïyasÃdhakÃbhÃvÃt. na hi pratyak«Ãt tatsiddhir, vikalpaÓÆnyatayÃki¤citkaratvÃd ity uktam. anumÃnÃt tu tatsÃdhane vikalpayugalaæ tadavastham evÃvati«Âheta, tatprÃmÃïyasÃdhane 'py anumÃnakalpanety anavasthÃ. kiæ ca, g­hÅtasambandhasyÃnumÃnaæ pravarteta, sambandhas trikÃlagocaro grÃhyo, na ca pratyak«aæ taæ lak«ayituæ k«amate, pÆrvÃparak«aïatruÂitarÆpavÃrtamÃnikak«aïagrahaïaparyavasitasattÃkatvÃt, taduttarakÃlabhÃvino vikalpasyÃpi vyÃvahÃrikÃbhiprÃyeïa tanni«ÂhatÃbhyupagamÃt. anumÃnÃd grahÅ«yatÅti cen nanu tad api sambandhapÆrvakaæ pravarteta, tadgrahaïe 'pÅyaæ vÃrtety anavasthÃ. tasmÃd anumÃnam abhila«atà gatyantarÃbhÃvÃt tatsambandhagrahaïapravaïas trikÃlagocaro 'vyabhicÃrÅ vitarko 'bhyupagantavya÷. tathà ca prastutataddvaividhyasya vighaÂitatvÃd, anyad api yad evaævidham avisaævÃdi j¤Ãnaæ tat pramÃïam astv ity alaæ Óu«kÃbhimÃneneti. yadi puna÷ sÃdhyÃrthÃnyathÃnupapannahetusampÃditam anumÃnam i«yeta, tadà pratyak«am anumÃnaæ cety api dvaividhyaæ ghaÂÃm aÂed eva; pratyak«avyatiriktaj¤Ãnasya sÃmastyenÃnumÃne 'ntarbhÃvasambhavÃt, anyathÃnupapannÃrthÃntaram antareïa parok«Ãrthavi«ayapratÅter abhÃvÃd iti. $<[NAV_1.20]>$ sÃmpratam anyathà sÆtrÃvayavenÃiva prak­taniyamakÃraïam Ãha: ## iti ## ca kÃkÃk«igolakanyÃyenÃtrÃpi sambandhanÅyam. tataÓ cÃyam artho: dvÃbhyÃm eva prakÃrÃbhyÃæ meyasya grÃhyÃrthasya viniÓcayÃt svarÆpanirïayÃd; dve eva yathokte pramÃïe na nyÆnam adhikaæ ceti. ayam atrÃbhiprÃya÷: svasaævedanaæ prati nikhilaj¤ÃnÃnÃm ekarÆpatayà sÃk«ÃtkaraïacaturatvÃn nÃsty eva bheda÷; bahirarthaæ punar apek«ya kaÓcic cak«urÃdisÃmagrÅbalalabdhasattÃka÷ svÃvayavavyÃpinaæ kÃlÃntarasaæcari«ïuæ sthagitak«aïavivartam alak«itaparamÃïupÃrimÃï¬alyaæ sannihitaæ viÓadanirbhÃsaæ sÃmÃnyam ÃkÃraæ sÃk«ÃtkurvÃïa÷ prakÃÓa÷ prathate, tatra pratyak«avyavahÃra÷ pravartate. ya÷ punar liÇgaÓabdÃdidvÃreïa niyatÃniyatasÃmÃnyÃkÃrÃvalokÅ parisphuÂatÃrahita÷ khalv Ãtmano 'rthagrahaïapariïÃma÷ samullasati sa parok«atÃæ svÅkaroti. na cÃitau prakÃrau vihÃya prakÃrÃntareïa j¤Ãnaprav­ttiæ paÓyÃmo, na cÃpaÓyanta÷ pramÃïÃntaraparikalpanaæ k«amÃmahe, na ca dvayo÷ prathamÃnayor ekaæ nihnuvÃnam apek«Ãmahe, viÓe«ÃbhÃvÃt. tasmÃd etad eva dvaividhyam urarÅkartavyam iti sthitam. ____________________ $<[NAV_2.0]>$ sÃmprataæ yad asmÃbhi÷ prÃg viv­ïvadbhir vyudapÃdi, yad uta vipratipannÃvyutpannavyÃmohÃpohasaham ihedaæ pramÃïalak«aïam iti tatsÆtramÃtradarÓanÃd eva vimalabuddhayo 'vagaccheyu÷. mandamatayas tu tÃvatà na bhotsyanta iti -- taddhitavidhitsayà vyaktaæ pramÃïalak«aïÃbhidhÃnaphalaæ pratipipÃdayi«ur api sapÆrvapak«aæ nirÃkÃÇk«aæ lak«ayeyus ta iti tÃvat pÆrvapak«am utthÃpayann Ãha: @@ $<[NAV_2.1]>$ iha vacanam uccÃrayatà vim­Óyabhëiïà pratyavam­Óyaæ, kim idaæ mÃmakaæ vacanaæ Órot­saæskÃrÃdhÃyakam uta neti. itarathà paryÃlocitakÃritÃsya hÅyate. Órot­saæskÃrÃdhÃyakaæ ced uccÃrayaty, anyathà viparyaya iti. etat tu pramÃïalak«aïavÃkyaæ sakalajanÃnÃdiprarƬhÃrthapratyÃyakatvÃd aÓrot­saæskÃrÃdhÃyakam, yata Ãha: ## praru¬hÃni, nÃdhunà sÃdhyÃnÅty artha÷. ## pratyak«ÃdÅni, parok«agatabhedÃpek«ayà bahuvacanaæ vyaktibhede sÃmÃnyam api katha¤cid bhidyata itidarÓanÃrtham. tathà hi: tad avivak«itavyaktikam ekarÆpatÃæ bibharti pramÃïam iti; vyaktyavacchedena punar avacchidyamÃnaæ nÃnÃtÃmÃdatte pratyak«ÃnumÃnaÓÃbdÃni pramÃïÃnÅti, vyaktivyatiriktÃvyatiriktarÆpatvÃt tasya. tathà hi: ÓabdÃc cak«urÃder và dÆrÃd v­k«a iti pratyaye dhavakhadirapalÃÓÃdiviÓe«Ãnapek«ayà sÃdhÃraïaæ v­k«atvam eva cakÃsti, tasmÃt tat tebhyo bhinnaæ, tadvyatirekiïÃkÃreïa j¤Ãne pratibhÃsanÃd, ghaÂÃdivat. parisphuÂadhavakhadirapalÃÓÃdiviÓe«ÃvalokanavelÃyÃæ tu na tad, atirekiïà rÆpeïa prakÃÓata ity abhinnaæ, tadavyatiriktasya saævedanÃt, tatsvarÆpavat. viÓe«Ãbhinnam eva rÆpaæ tÃttvikaæ sÃmÃnyasya, tasyÃiva dÃhapÃkÃdyarthakriyÃk«amatvÃd, bhinnaæ puna÷ kalpanÃbuddhiviÂhapitatvÃd avasturÆpam iti cen, na, dvayo÷ prakÃÓamÃnayor ekasya nihnotum aÓakyatvÃt. anyathà bhinnam eva rÆpaæ svÃbhÃvikam itarat tu kalpanÃbuddhidarÓitam ity api vadatÃæ na vadanabhaÇga÷ syÃt. arthakriyÃkÃritÃviÓe«as tu bhinne 'pi rÆpe na durupapÃdas, tasyÃpi j¤ÃnasÃdhÃraïavyavahÃrakaraïadak«atvÃt. na cÃrthakriyà vastulak«aïam iti nivedayi«yÃmas, tasmÃt sarvatra bhinnÃbhinnau sÃmÃnyaviÓe«Ãv iti darÓanÃrtho bahuvacananirdeÓa÷. ÃsatÃæ tÃvat pramÃïÃni. $<[NAV_2.2]>$ ## prasiddha iti sambandha÷. ##Óabdo 'piÓabdÃrtha÷. tenÃyam artho: yadarthaæ pramÃïaparÅk«aïam asÃv api jalapÃnaÓÅtatrÃïÃdir vyavahÃro 'nÃdiprarƬha÷, tan nirarthakaæ pramÃïalak«aïÃbhidhÃnam ity abhiprÃyavÃn api para÷ paru«atÃparijihÅr«ayÃtmano 'nyathà prÃha: ## pararÆpavyÃvartanak«amÃsÃdhÃraïapramÃïadharmakathanarÆpÃyÃæ ## nirïÅyate 'smÃbhir na ## tatphalam, atisÆk«matvÃt tÃvakÃbhisandher iti kÃkvà praÓnayaty ulluïÂhayati ceti. kiæ ca, pramÃïalak«aïam aniÓcitaæ vÃbhidhÅyate, niÓcitaæ và svarÆpeïeti pak«advayam. na tÃvad aniÓcitam, aniÓcitasya lak«aïatvÃyogÃd, unmattakavirutavat. atha niÓcitaæ, tat kim apramÃïÃt pramÃïÃd vÃ. na tÃvad apramÃïÃd, apramÃïasya niÓcÃyakatvÃyogÃt. yadi punar apramÃïam api niÓcÃyakam iti saÇgÅryeta, tadà pramÃïaparye«aïaæ viÓÅryeta, nairarthakyÃpatter, apramÃïÃd api niÓcÃyÃbhyupagamÃt. atha pramÃïÃt, tat kim alak«aïaæ lak«aïopetaæ vÃ. alak«aïaæ cen niÓcÃyakaæ pramÃïam, tarhi sarvapramÃïÃnÃæ lak«aïÃbhidhÃnam anarthakaæ, tadvyatirekeïÃpy arthaniÓcayasiddher, bhavadabhipretalak«aïaniÓcÃyakapramÃïavat. atha lak«aïopetaæ, tatrÃpi vikalpayugalam anuvÃritaprasaram anudhÃvati: tallak«aïaæ niÓcitam aniÓcitaæ vÃ. na tÃvad aniÓcitaæ lak«aïaæ lak«yaæ lak«ayati. niÓcayo 'pi pramÃïÃd apramÃïÃd vÃ. apramÃïÃn niÓcayÃsiddhe÷ pramÃïÃd iti vaktavyam. tad apy alak«aïaæ salak«aïaæ vÃ. alak«aïatve pÆrvasyÃrthagrahaïe kiæ k«Æïam. salak«aïatve tallak«aïaæ nirïÅtam anirïÅtaæ veti tad evÃvartate. tan na pramÃïalak«aïÃbhidhÃnopÃyo 'sti, tasmÃt prasiddhÃni pramÃïÃnÅty aÇgÅkartavyam iti. ____________________ $<[NAV_3.0]>$ adhunÃcÃryo g­hÅtas tÃvakÅno 'bhiprÃyo 'smÃbhir iti paraæ pratyÃyayaæs tanmatam anudrÃvya tad evÃnumanyamÃnas tathÃpi lak«aïokte÷ sÃphalyamÃvedayann Ãha: @@ $<[NAV_3.1]>$ etad abhyadhÃyi bhavatÃ, yathà ##, tatas te«Ãæ ## asÃdhÃraïadharmakathanavi«aye ## phalaæ, kim iti Óe«as, tad etad ayuktam. yato yady api pratiprÃïiprasiddhÃni pramÃïÃny, anyathà tatk­tanikhilavyavahÃrocchedaprasaÇgÃt, taducchede ca d­«ÂahÃnyÃdyÃpatte÷, tathÃpi kecid vitatamohÃva«ÂabdhÃnta÷karaïÃs tatsvarÆpam anubhavanto 'pi na lak«ayanti, tatas tÃn avalokayatÃm asmÃkaæ tadvi«ayak­pÃparÅtacetasÃæ yathÃvasthitapramÃïalak«aïÃvirbhÃvanadvÃreïa vyÃmoham ete«Ãm apasÃrayÃma iti pramÃïalak«aïÃbhidhÃnaæ prati pravartate ceta÷. tad idaæ prayojanaæ: ## iti; tasmin pramÃïalak«aïe ## viparÅtÃbhyupagamavatÃæ viparyÃsalak«aïas tÅrthyÃnÃæ pramÃïÃpramÃïavivekavikalÃnÃm, anadhyavasÃyÃtmakas tu mugdhabuddhÅnÃæ laukikÃnÃm, tasya ## aviparÅtalak«aïÃvagamÃd apagama ity artha÷, sà ## bhavet. ke«Ãm ity Ãha: ## viparÅtagrahagrastaæ vicittatÃæ gataæ ## 'nta÷karaïaæ ye«Ãæ te tathà te«Ãm; ##ti loke -- tad ayaæ tÃtparyÃrtha÷. yady anÃdi prasiddhaæ pramÃïalak«aïaæ prati na kecid api vyÃmuhyeyus tadà yad bhavadbhi÷ prÃg udagrÃhi: `nirarthakaæ pramÃïalak«aïÃbhidhÃnam' iti tad yuktam eva syÃt. na cÃitad evaæ; tatra vyÃmƬhÃnÃæ darÓanÃt. etena yad adÃyi dÆ«aïaæ `pramÃïalak«aïam aniÓcitaæ niÓcitaæ vÃbhidhÅyata' ityÃdi tad api siddhasÃdhyatÃmadhyapratibaddhatvÃn na bÃdhÃvidhÃyy asmÃkam iti mantavyam. vyÃmƬhamanaso 'pi prati pramÃïalak«aïaprakÃÓane tal lagatÅti cen, na, svasaævedanasiddhasya vacanena prakÃÓanÃt, tasya vyÃmohÃpoha eva vyÃpÃrÃt. yathà viviktabhÆtalÃvalokane 'py adhyak«Ãt yo ghaÂÃdivaiviktyaæ na pratipadyate, kudarÓanavyÃmohÃt, taæ pratyucyeta: `nÃsty atra ghaÂa, upalambhakÃraïasamagratÃyÃm apy anupalambhÃd', vaiviktyaæ hi tatrÃdhyak«asiddhaæ, vacanÃd vyÃmoho nivartyeta; tathehÃpi vidvadbhir dra«Âavyam. nirïÅtaæ tallak«aïam adhyak«eïa, tasya vyavasÃyarÆpatvÃd, vacanaæ punar viparÅtÃropanirÃkaraïe vyÃpriyata iti sthitam. tad evaæ pramÃïalak«aïaæ sÃmÃnyena pratipÃdya tadgataæ kucodyaæ paryahÃry ÃcÃryeïa. ____________________ $<[NAV_4.0]>$ adhunà tadvi«ayÃm eva saækhyÃvipratipattiæ nirÃcikÅr«atà ye pratyak«aparok«alak«aïe pramÃïavyaktÅ prÃk prakrÃnte, tayor api lak«aïaæ prati vipratipadyante 'pare. atas tallak«aïam api vaktavyam iti tÃvat pratyak«alak«aïam abhidhÃtukÃma Ãha: @@ $<[NAV_4.1]>$ tatra ## iti lak«yanirdeÓa÷, ## iti lak«aïanirdeÓa÷. parok«o 'k«agocarÃtÅtas, tato 'nyo #<'parok«as>#, tadbhÃvas tattà tayÃ, sÃk«Ãtk­tatayeti yÃvat. aryata ity ## 'vagamyata iti h­dayam; arthyata iti v#<Ãrtho># dÃhapÃkÃdyarthakriyÃrthibhir abhila«yata iti yÃvat. tasya ## vyavasÃyÃtmakatayà sÃk«Ãt paricchedakaæ yaj j¤Ãnaæ, tad #<Åd­Óam># itÅd­g eva pratyak«am iti saïÂaÇka÷. tatra j¤Ãnagrahaïena yat %% prÃhu÷: `ÓrotrÃdiv­tti÷ pratyak«am' iti tat tiraskaroti, ÓrotrÃdÅnÃæ prak­tivikÃratayà tadv­tter vyÃpÃralak«aïÃyà ja¬atayà pratyak«atvÃyogÃd; arthaparicchittihetutayà pratyak«atve ÃlokÃdija¬akÃraïakalÃpavyÃpÃrasyÃpi pratyak«atÃpadyeta, viÓe«ÃbhÃvÃd iti. $<[NAV_4.2]>$ ## ity asya ##ti vak«yamÃïapadasÃpek«atvÃd, amunà bahir api ye 'rthakalÃkalanavikalaæ sakalam api j¤Ãnaæ pralapanti tÃn nirasyati; svÃæÓagrahaïe hy anta÷saævedanaæ vyÃpriyate yathà -- tathà bahir apÅtarathÃrthavaj j¤ÃnasantÃnÃntarÃïy api viÓÅryeran, svapnad­«ÂÃntena tadanumÃnasyopaplavamÃtratÃpatte÷, svavij¤ÃnasyÃiva tathà tathà vij­mbhaïÃt. tathà ca pramÃïaprameyapratipÃdyapratipÃdakakÃryakÃraïabhÃvÃdaya÷ pralÅyerann, ÃtmavyatirekeïÃtmÅyapÆrvottarak«aïayor api j¤Ãnasya prav­ttinirodhÃpatte÷. advayavij¤ÃnatattvasÃdhanenÃnukÆlam ÃcarasÅti cet, syÃd etat, yadi bhavata÷ pramÃïaparid­«ÂasakalavyavahÃrocchedena kudarÓanavÃsanÃhitÃd­«ÂÃdvayatattvaparikalpanÃt pratikÆlaæ na syÃt. tan nÃrthaviraheïa bahi÷pramÃïabhÆtaj¤ÃnollÃso 'sti, nirhetukatvaprasaÇgÃd iti. $<[NAV_4.3]>$ ## iti ca nirïÃyakaæ dra«Âavyam, nirïayÃbhÃve 'rthagrahaïÃyogÃt. tena yat %% pratyapÃdi: `pratyak«aæ kalpanÃpo¬ham abhrÃntam' iti tad apÃstaæ bhavati, tasya yuktiriktatvÃt. tathà hi: te nirvikalpakatve 'dhyak«asyÃyuktÅ÷ kheÂayanti -- kiledam arthasÃmarthyenodÅyate, sannihitÃrthakriyÃsamarthÃrthagrÃhakatvÃt. na cÃrthe dhvanaya÷ santi, taddhetuvilak«aïakÃraïÃntarajanyatvÃt, tataÓ cÃsÃv upanipatya svagocaraæ saævedanam utthÃpayan svÃkÃram anukÃrayati. tan na tadgrÃhiïi vij¤Ãne ÓabdasaæÓle«o yukta÷. kiæ ca, yady utpÃdakÃrthopayoge 'pi taæ tÃvan na g­hïÅyÃt, saævedanam api tu smaraïasampÃditaæ tadabhidhÃyakadhvanisaæyojanaæ pratÅk«amÃïaæ tÃvad ÃsÅta, tarhi datto jaläjalir arthagrahaïasya. tathà hi: tam artham apaÓyaæs tasmin g­hÅtasaÇketaæ tadabhidhÃyakadhvaniæ nÃnusmaraty, upÃyÃbhÃvÃd, ananusmaraæÓ ca purovartiny arthe na yojayati, sm­tyupasthÃpanavyatirekeïa tadyojanÃÓakter, ayojayaæÓ ca bhavadabhiprÃyeïa na paÓyatÅti dhÃndhyÃd ÃndhyamÃpadyeta. yadi cendriyajam api j¤Ãnaæ vikalpakalu«itam i«yeta, tadà tad api manorÃjyÃdivikalpavad vikalpÃntarÃvirbhÃve sati nivarteta; na cÃitad asti, sannihitagopiï¬agocarasya cak«urjasaævedanasyÃÓvÃdivi«ayavikalpodaye 'py anivartanÃt, saæh­tasakalavikalpasyÃpi ca parisphuÂasannihitÃrthavi«ayadarÓanasiddhe÷. tan nÃk«ajaæ j¤Ãnaæ Óabdasamparkam anubhavatÅti. $<[NAV_4.4]>$ atra pratividhÅyate -- yat tÃvad uktam: aÓabdakÃrthasÃmarthyodbhavatvÃd dhvanirahitam adhyak«am iti, tad ayuktaæ, na hi ÓabdÃsamp­ktÃrthajam ity etÃvatÃivÃbhilÃpavinÃk­tam iti vaktuæ Óakyam, anyathà ja¬Ãrthajanitam iti ja¬am api tat syÃt. atha bodharÆpamanaskÃrasÃhityÃn na ja¬am iti brÆ«e, tathà saty abhilÃpasaæs­«ÂamanaskÃrasanniyogÃt sÃbhilÃpam api syÃt. kiæ ca, viviktÃ÷ paramÃïava÷ svÃkÃrÃrpaïadvÃreïa svagocaraæ j¤Ãnam utpÃdayanta÷ katham asantam Ãtmani svÃvayavavyÃpinaæ kÃlÃntarasaæcari«ïum ÃkÃraæ tatra prathayanti. vibhramÃd iti cen, na, nedÃnÅm arthe yad asti tad eva pratibhÃti, tatrÃsato 'pi sthÆrÃkÃrasya pratibhÃsanÃt. tathà Óabdo 'pi. yady avidyamÃno 'rthe tadgrÃhiïi j¤Ãne pratibhÃseta kiæ k«Æyeta? yac coktam: `smaraïajanitaÓabdasaæyojanaæ pratÅk«amÃnam arthopayoge 'pi yady ÃsÅtety'Ãdi yÃvad `Ãndhyam Ãpadyeta', tat tÃvakapak«e 'pi samÃnam. tathà hi: svalak«aïavi«ayendriyajanirvikalpakaj¤ÃnasadbhÃve 'pi na tÃvad idaætayÃnidaætayà vÃrthavyavasthitir, yÃvad vidhiprati«edhadvÃreïa vikalpayugalakaæ pÃÓcÃtyaæ nodayate, yatrÃivÃæÓe vikalpaæ janayati, tatrÃivÃsya pramÃïatetivacanÃn, nirvikalpakasya sato 'pi vyavahÃraæ praty asatkalpatvÃt. sa ca vikalpa÷ saÇketakÃlabhÃvitam abhilÃpasÃmÃnyam anusmarata evotpattum arhati, abhilÃpasÃmÃnyasmaraïabÅjaæ ca kuta÷ prabudhyeta? tÃd­ÓadarÓanÃd iti cen, nanu tad api darÓanaæ nirvikalpakatvÃd arthaæ nÃtiÓete, tat kathaæ sÃmÃnyavi«ayavikalpabÅjaæ prabodhayet? artha÷ puna÷ sÃmÃnyavyavasÃyÃtmikÃæ buddhiæ na janayed iti bhavatÃæ kadÃgraha÷. tad arthavat tadvi«ayaæ darÓanaæ vyavasÃyaÓÆnyatvÃn nÃbhilÃpasÃmÃnyagocarasmaraïabÅjaæ prabodhayati; tad aprabuddhaæ na smaraïaæ janayaty; ajÃtaæ smaraïaæ na Óabdaæ yojayaty; ayojita÷ Óabdo nÃrthaæ niÓcÃyayaty; aniÓcito 'rtho na vyavahÃram avataraty; anavatÅrïo nÃd­«ÂÃd viÓi«yate; aviÓi«Âa÷ pramÃtur Ãndhyaæ lak«ayatÅti. tasmÃd yathà katha¤cinnirïayÃbhÃvÃt svayam apratÅtam api nirvikalpakadarÓanaæ vÃsanÃprabodhadvÃreïa vikalpam utthÃpyÃtmavyÃpÃram abhilÃpayati katicidaæÓavi«ayaæ, tathÃrtho 'pi yadi cak«urÃdisÃmagryanta÷pÃtitvenÃpratÅta eva svayaæ, tathÃsvabhÃvatvÃt, saÇketakÃlabhÃvitÃbhilÃpasÃmÃnyavi«ayÃtmasaæskÃraprabodhadvÃreïÃtmavi«ayam abhilÃpasaæs­«Âaæ saævedanam ullÃsayen nÃtyantam ayuktaæ paÓyÃma÷. na cÃyaæ savikalpako bodho manorÃjyÃdivikalpakalpaÓ, cak«urÃdisÃmagrÅsampÃdyatvÃd, itarasya tu manomÃtraprabhavatvÃt. ata÷ kathaæ tadvikalpÃntarÃvirbhÃve nivarteta? mÃnasavikalpasyÃiva vikalpÃntareïa nivartanÃd, asya tu kÃraïasÃmarthyena balÃt prav­tte÷. etena saæh­tasakalavikalpÃvasthÃyÃæ nÃi«a prÃdu÷«yÃd ity etad api pratik«iptam, asya pramÃtur icchayà saæhartum aÓakyatvÃn, mÃnasavikalpasaæharaïa eva tatsÃmarthyopapatter iti. etac ca Óabdasamp­ktapratyak«apak«Ãd apy ekÃntanirvikalpakapratyak«apak«asya pÃpÅyastÃæ darÓayadbhir asmÃbhir udagrÃhi. $<[NAV_4.5]>$ paramÃrthata÷ puna÷ pratyak«e sÃk«Ãc chabdollekho ne«yate, viÓadavyavasÃyenÃrthasÃk«ÃtkaraïacaturatvÃt tasya. kevalaæ tad api sannihitaæ parisphuÂaæ svÃvayavavyÃpinaæ kÃlÃntarasaæcari«ïuæ sthagitak«aïavivartam alak«itaparamÃïupÃrimÃï¬alyaæ padÃrthÃntarai÷ saha samÃnÃsamÃnÃkÃraæ svaparamÃïÆnÃæ sÃmÃnyÃkÃraæ stambhÃdhikaæ padÃrthaæ gocarayatÅti savikalpakam ity ucyate, paraparikalpitak«aïak«ayiviviktaparamÃïulak«aïasvalak«aïagrahaïapravaïanirvikalpakapratyak«aprati«edhÃrthaæ katha¤cidabhilÃpasaæsargayogyagocaratÃdarÓanÃrthaæ vÃ. evaæ ca pratyak«agocarÅk­te 'rthe saæj¤Ãsaæj¤isambandhagrahaïÃdayas tadvi«ayÃ÷ ÓÃbdavyavahÃrÃ÷ sarva eva nirupacarità ghaÂanta ity uktaæ bhavati. yadi puna÷ ÓabdasaæsargayogyapratibhÃsam adhyak«aæ na syÃt, tata÷ ko do«a iti ced, vikalpÃnutthÃnena sakalavyavahÃrocchedaprasaÇga÷. tathà hi: nirvyavasÃyaæ darÓanam atyantapÃÂavopetam api sm­tibÅjÃdhÃnaæ taduttarakÃlabhÃvi và tÃd­ÓÃrthadarÓanaæ tatprabodhanam abhyÃsavÃsanÃpÃÂave 'pi na vidhÃtum alaæ, yata÷ sÃmÃnyavikalpotpattyà vyavahÃra÷ pravarteta, k«aïikatvÃdi«u sakalakÃlaæ nirvikalpakÃdhyak«ad­«ÂatayÃbhyupagate«v api tadadarÓanÃt. tasmÃd yatra kutracid arthÃæÓe pÃÓcÃtyavyavahÃraprav­ttis tatra prÃcÅnaæ saævedanaæ nirïÃyakam abhyupagantavyam, anyathà k«aïikatvÃdyaæÓavat sarvÃæÓe«u vyavahÃra÷ pralÅyeta. tan na kadÃcana kalpanÃpo¬hatvaæ pratyak«asya pramÃtur api pratÅtigocaracÃritÃm anubhavati. apratÅtaæ cÃstÅti ÓraddhÃtuæ du÷Óakam, atiprasaÇgÃd ity alak«aïam. $<[NAV_4.6]>$ abhrÃntatvam api na jÃghaÂÅti, bhavadabhiprÃyeïa sthirasthÆrÃrthagrÃhiïa÷ saævedanasya viparyastarÆpatvÃt, tadviparÅtasya tu svapnakÃle 'py aprakÃÓamÃnatvÃt. tad yadi yathÃvasthitÃrthagrÃhitvam abhrÃntatvaæ, tan na sambhavaty eva, viviktak«aïak«ayiparamÃïÆnÃæ kadÃcid apy apratibhÃsÃt, te«Ãæ ca pÃramÃrthikatvÃt. atha vyÃvahÃrikÃbhiprÃyeïa yad idaæ ghaÂÃdikaæ svalak«aïam arthakriyÃk«amaæ, tatra yan na bhrÃmyati tad abhrÃntam ity abhipretaæ, tarhi kalpanÃpo¬hapadam utsÃraïÅyam, idÃnÅm anena sahÃvasthÃnÃbhÃvÃd, vyavahÃrÃvatÃriïo ghaÂÃdisvalak«aïasya nirïayenÃiva grahaïÃd, anyathà vyavahÃrÃprav­tter, d­«ÂasyÃpy ad­«ÂÃnatiÓayanÃt. tasmÃd vyavasÃyÃtmakam adhyak«am ity etad eva cÃrv iti sthitam. $<[NAV_4.7]>$ ##ty anena tu parok«alak«aïasaÇkÅrïatÃm adhyak«asya pariharati, tasya sÃk«ÃtkÃritayà arthagrahaïarÆpatvÃd iti. #<Åd­Óam># ity amunà tu pÆrvoktanyÃyÃt sÃvadhÃraïena viÓe«aïakadambakasacivaj¤ÃnopapradarÓanÃt paraparikalpitalak«aïayuktasya pratyak«atÃæ pratik«ipati. evaæ ca yad Ãhur: "indriyÃrthasannikar«otpannaæ j¤Ãnam avyapadeÓyam avyabhicÃri vyavasÃyÃtmakaæ pratyak«am" tathà "satsamprayoge puru«asyendriyÃïÃæ buddhijanma tat pratyak«am" ityÃdi tad ayuktam ity uktaæ bhavaty, apÆrvaprÃdurbhÃvasya pramÃïabÃdhitatvÃd, atyantÃsatÃæ ÓaÓavi«ÃïÃdÅnÃm apy utpattiprasaÇgÃt. tasmÃd idam ÃtmarÆpatayà vidyamÃnam eva viÓe«ak­ddhetukalÃpasannidhÃnÃt sÃk«Ãd arthagrahaïapariïÃmarÆpatayà vivarteta; tathà cotpannajanmÃdiviÓe«aïaæ na sambhavet. athÃivaævidhÃrthasÆcakam evÃitad ity Ãcak«ÅthÃs, tathà saty avigÃnam evety ÃstÃæ tÃvat. $<[NAV_4.8]>$ adhunà parok«alak«aïaæ darÓayati: ## ityÃdi. aparok«atayÃrthasya grÃhakaæ j¤Ãnaæ pratyak«am ity uktam, tasmÃd itarad asÃk«Ãd arthagrÃhakaæ j¤Ãnaæ parok«am iti ## avagantavyam. etad api svasaævedanÃpek«ayà pratyak«am eva, bahirarthÃpek«ayà tu parok«avyapadeÓam aÓnuta iti darÓayann Ãha: ##ti; iha grahaïaæ prakramÃd bahi÷ pravartanam ucyate, 'nyathà viÓe«aïavaiyarthyÃt; tasyek«Ãpek«Ã tayÃ; bahi÷prav­ttiparyÃlocanayeti yÃvat. tad ayam artho: yady api svayaæ pratyak«aæ, tathÃpi liÇgaÓabdÃdidvÃreïa bahirvi«ayagrahaïe 'sÃk«ÃtkÃritayà vyÃpriyata iti parok«am ity ucyate. etac ca bubhutsitÃrthÃnyathÃnupapannÃrthÃntarapratÅtivaÓÃd udayadharmakaæ iti. sÃmÃnyalak«aïasadbhÃvÃd ekÃkÃram api vipratipattinirÃkaraïÃrthaæ dvidhà bhidyate, tad yathÃ: anumÃnaæ ÓÃbdaæ ceti. yato 'dyÃpi ÓabdasyÃrthÃnyathÃnupapannatvam eva pare na pratipadyante, na cÃp­thakk­tasya tadviviktaæ vaktuæ Óakyam, ato bhedenopanyÃsa÷. ____________________ $<[NAV_5.0]>$ tatra tÃvad anumÃnalak«aïam abhidhitsur Ãha: @@ $<[NAV_5.1]>$ ihÃpy anumÃnam iti lak«yanirdeÓa÷, tasya prasiddhatayà anÆdyatvÃt. ## iti lak«aïanirdeÓa÷, tasyÃprasiddhatayà vidheyatvÃd iti. atrÃpy anumÃnaÓabdasya kartrÃdikÃrakavyutpattikrameïÃrthakathanaæ pramÃïaÓabdavad dra«Âavyam. tataÓ cehÃpi liÇgagrahaïasÃdhyÃvinÃbhÃvitvalak«aïaliÇgasambandhasmaraïakÃlÃt [Anu] paÓcÃn mÅyate paricchidyate 'rtho 'numeya÷ pÃvakÃdir yena j¤Ãnena tad anumÃnam iti. tat kiæbhÆtam ity Ãha: ## iti -- sÃdhanam arhati, sÃdhayituæ và Óakya iti sÃdhyo 'numeya ity artha÷; tasya niÓcÃyakaæ tatsvarÆpanirïÃyakam iti yÃvat. tat kuta ity Ãha: ## -- liÇgyate gamyate 'rtho 'neneti liÇgaæ hetus tasmÃt. kiæbhÆtÃd ity Ãha: ## iti -- vinà bhavatÅti vinÃbhu, tato 'nyad avinÃbhu, sÃdhyenÃvinÃbhu sÃdhyÃvinÃbhu, sÃdhyaæ vimucya yan na bhavatÅty artha÷, tasmÃt sÃdhyaniÓcÃyakaæ j¤Ãnaæ tad anumÃnam. ## abhipretaæ nÅtividbhir iti sambandha÷. tatra ## ity anenÃnumÃnasya pratyak«aÓÃbdalak«aïasaÇkÅrïatÃæ vÃrayati. ## ity anena parapraïÅtaliÇgalak«aïavyudÃsam Ãca«Âe. $<[NAV_5.2]>$ tataÓ ca yat pare procu÷ -- pak«adharmatvÃnvayavyatirekalak«aïarÆpatrayopalak«itÃni trÅïy eva liÇgÃni: anupalabdhi÷ svabhÃva÷ kÃryaæ ceti; tad uktam: "anumeye 'tha tattulye sadbhÃvo, nÃstitÃsati / niÓcitÃnupalambhÃtmakÃryÃkhyà hetavas traya" // iti; $<[NAV_2]>$ tathÃnye: "'syedaæ kÃryaæ kÃraïaæ saæyogi samavÃyi virodhi ceti laiÇgikam" iti, tathÃ: "pÆrvavac che«avat sÃmÃnyatod­«Âam" ityÃdi -- tad bÃlapralapitaprÃyam ity avagantavyaæ, sarvatra sÃdhyÃvinÃbhÃvitvasyÃiva gamakatvÃt, tadrahitasya tu trailak«aïyalak«itasyÃpy agamakatvÃd, itarathà tatputratvÃdÅnÃm api gamakatvaprasaÇgÃn, niyamavat. trailak«aïyaæ lak«aïaæ, na yatki¤cit, tenÃyam aprasaÇga iti cen, na, niyamena sÃdhyÃvinÃbhÃvitvasyÃivoddÅpanÃt; tac ced asti kiæ trailak«aïyÃpek«ayÃ, tasyÃiva gamakatvÃt. tathà hi: jalacandrÃn nabhaÓcandraæ, k­ttikodayÃc chakaÂodayaæ, pu«pitÃikacÆtÃt pu«pitÃÓe«acÆtÃn, candrodayÃt kumudÃkaraprabodhaæ, v­k«Ãc chÃyÃm ityÃdi pak«adharmatvavirahe 'py anumimÅmahe. kÃlÃdikas tatra dharmÅ samasty eva, tatra pak«adharmatà liÇgasya g­hyata iti cen, nÃtiprasaÇgÃd, evaæ hi ÓabdasyÃnityatve sÃdhye kÃkakÃr«ïyÃder api gamakatvaprasaktes, tatrÃpi lokÃder dharmiïa÷ kalpayituæ ÓakyatvÃt. tathÃnvayavikalo 'py anitya÷ Óabda÷, ÓrÃvaïatvÃd ity ayaæ samyagghetutayà samarthayituæ Óakya iti, nÃnvayo 'pi hetor lak«aïam. tathà hi: tÃvakÃkÆtenÃiva sakalaæ sattvam anityatayà kro¬Åk­tam iti bhÃvadharma÷ ÓrÃvaïatvaæ katham anityatÃæ vihÃya vipak«e vartitum utsaheta, tadvikalasya ni÷svabhÃvatÃpatter, anityatÃvinirmuktasya sattvasyÃsambhavÃvat. etena sÃtmakaæ jÅvaccharÅraæ, prÃïÃdimattvÃn, nirÃtmakatve tadvaikalyaprasaÇgÃd, ghaÂÃdivad ity ayam api gamako vyÃkhyÃta÷, sÃdhyÃrthÃnyathÃnupapannatvasyÃtrÃpi sadbhÃvÃt, pak«adharmatvÃnvayayos tv alak«aïatayà pratipÃdanÃt. $<[NAV_5.3]>$ tathà kÃryasvabhÃvÃnupalabdhirÆpaliÇgatrayaniyamo 'pi kila tÃdÃtmyatadutpattilak«aïasambandhÃstitvam ete«v eveti ya÷ kriyate, so 'py ayukta÷, prak­tasambandhadvayavikalasyÃpi rÆpÃde rasÃdigamakatvadarÓanÃt. mà bhÆt tasya tÃdÃtmyatadutpattibhyÃæ gamakatvaæ, samavÃyÃd bhavi«yati, tathÃpi nÃnyathÃnupapannatvam eva hetor lak«aïam iti yadi vaiÓe«iko manyeta, so 'nyathà nirloÂhanÅya÷. sa hi vikalpata÷ paryanuyojya÷: samavÃyibhya÷ samavÃyo 'bhinno bhinno vÃ. yady abhinna÷, samavÃyina eva tarhi, na samavÃya÷, tadavyatiriktatvÃt, tatsvarÆpavat. bhinnaÓ cet, sa kathaæ te«u varteta: sÃmastyenÃhosvid ekadeÓena? tad yadi sÃmastyena, tad ayuktaæ, samavÃyabahutvaprasaÇgÃt, pratisamavÃyi tasya parisamÃptatÃvÃpte÷. athÃikadeÓena, tad apy acÃru, sÃæÓatÃprasaÇgena niravayavatvak«ate÷, svÃæÓavartane 'pi sÃmastyÃikadeÓacodyÃvatÃrÃc ca. tatrÃpi sÃmastyapak«e bahutvaæ tadavastham eva. ekadeÓapak«e tv aæÓÃntaraprasaÇgenÃnavasthÃ. tan na samavÃyabalÃt gamakatÃæ praty ÃÓÃvidheyÃ, tasyÃiva tatra du÷sthitatvÃt. etena saæyogino 'pi gamakatà pratyuktÃ, samÃnadÆ«aïatvÃt. virodhino 'pi viruddhÃbhÃvagamakatvam anyathÃnupapannatvam eva sÆcayati, tadabhÃve gamakatvÃyogÃt. $<[NAV_5.4]>$ evaæ paraparikalpitam anyad api liÇgalak«aïaæ yad gamakatÃÇgaæ tad anyathÃnupapannatvaæ na vyabhicarati, sÃdhyaæ vinÃpy upapadyamÃnasya gamakatÃvaikalyÃd iti; atrÃiva vyÃpake liÇgalak«aïe 'ntarbhÃvanÅyaæ, viparÅtaæ tu nirasanÅyam iti sthitam. $<[NAV_5.5]>$ tad evam anumÃnalak«aïaæ pratipÃdyÃdhunà yac chauddhodaniÓi«yakair nyagÃdi, yad uta -- bhrÃntam anumÃnam, sÃmÃnyapratibhÃsitvÃt, tasya ca bahi÷svalak«aïe vyatirekÃvyatirekavikalpÃbhyÃm apÃkriyamÃïatayÃyogÃt, tadrÆpatayà ca tena tasyÃdhyavasÃyÃd, atasmiæs tadgrahaïasya ca bhrÃntilak«aïatvÃt. prÃmÃïyaæ puna÷ praïÃlikayà bahi÷ svalak«aïabalÃyÃtatvÃd anumÃnasya. tathà hi: nÃrthaæ vinà tÃdÃtmyatadutpattirÆpasambandhapratibaddhaliÇgasadbhÃvo, na tad vinà tadvi«ayaæ j¤Ãnaæ, na tajj¤Ãnam antareïa prÃgavadhÃritasambandhasmaraïaæ, tadasmaraïe nÃnumÃnam ity, arthÃvyabhicÃritvÃd bhrÃntam api pramÃïam iti saÇgÅryate; tad uktam: "atasmiæs tadgraho bhrÃntir api sambandhata÷ prameti" -- tad apÃkartum Ãha: ## ityÃdi. ## anumÃnaæ, bhrÃmyati svagocare viparyasyatÅti bhrÃntaæ, tato 'nyad ##, aviparÅtÃrthagrÃhÅti yÃvat. iyaæ ca pratij¤Ã. pramÅyate yathÃvasthito 'rtha÷ paricchidyate 'neneti pramÃïaæ, tadbhÃvas tattvaæ tasmÃt. ayaæ tu hetu÷. saÇgatam ak«ÃïÃm iti samak«aæ, tad iva ## iti d­«ÂÃnta÷. tad idam anumÃnasya bhrÃntatÃnirÃkÃrakaæ sampÆrïÃvayavam, upanayanigamanayor avayavatrayapratipÃdanenÃivÃk«iptatvÃt. pramÃïaæ sÆcitam, prayogas tv evaæ dra«Âavyo: 'bhrÃntam anumÃnaæ, pramÃïatvÃd, iha yad yat pramÃïaæ tat tad abhrÃntaæ yathà samak«aæ, tathà ca pramÃïaæ bhavadbhir abhyupagamyate 'numÃnaæ, tasmÃt pramÃïatvÃd abhrÃntam iti pratipadyantÃm iti. tatrÃrthavÃdÅ tÃvat samak«alak«aïe d­«ÂÃnte sÃdhyavikalatÃm ÃvirbhÃvayituæ na pÃrayati, svayam eva samak«asyÃbhrÃntatayà 'bhyupagamÃt. ÓÆnyavÃdina÷ puna÷ samastÃpalÃpitvÃt pramÃïaprameyavyavahÃraæ praty ayogyatÃiveti na tam adhik­tya svasÃdhanado«Ã÷ parihartavyÃ÷, svavacanabÃdhitapratij¤atvena tadvÃdotthÃnÃbhÃvÃt. tathà hi: sarvÃbhÃvapratipÃdakaæ vaco 'sti, nÃsti vÃ? yady asti tarhi pratij¤ÃhÃni÷. atha nÃsti, sakalabhÃvasiddhi÷, prati«edhakÃbhÃvÃt. ____________________ $<[NAV_6.0]>$ %% punar vedyavedakÃkÃravikalaæ sakalavikalpagocarÃtÅtaæ nirvikalpakaæ viviktapÃramÃrthikasvasaævedanavedyaæ saævedanam ÃgÆryÃnÃdikÃlÃlÅnavÃsanÃbalaprabhÃvitaæ grÃhyagrÃhakÃkÃrakalu«itaæ bahi«prathamÃnaæ nikhilam api j¤Ãnaæ viparyastatayà pratijÃnÃna÷ samak«alak«aïasya prak­tad­«ÂÃntasya sÃdhyaÓÆnyatÃm abhidadhyÃd, atas tanmatavikuÂÂanÃrtham Ãha: @@ $<[NAV_6.1]>$ yad bhavataÓ cetasi vivartate, yad uta na kevalam anumÃnaæ bhrÃntaæ, kiæ tarhi yad bhavadbhir d­«ÂÃntatayopÃttaæ pratyak«aæ tad api bhrÃntam eva, "sarvam Ãlambane bhrÃntam" ity vacanÃt, tad etan na. kuta ity Ãha: ## iti, pramÃïabhÃvanirïayÃd ity artha÷. $<[NAV_6.2]>$ nanu ca pramÃïatÃm abhrÃntatÃnyathÃnupapannÃæ yadi para÷ pratipadyate, tatas tÃm abhyupagacchan kathaæ bhrÃntatÃvipratipattiæ vidadhyÃd iti pÃrÓvasthitavacanÃvakÃÓam ÃÓaÇkya, bhrÃntatÃpramÃïatayor virodhasÃdhanena tata÷ pramÃïatÃæ vyÃvartyÃnanyaÓaraïatayà pratij¤ÃtÃbhrÃntatÃkrÃntÃæ tÃæ darÓayann Ãha: ## ityÃdi. ## viparyastam atha ca ## grÃhyaparicchedahetur ## evaæviddhÃrthapratyÃyako dhvanir ##, pÆrvÃparavyÃhatÃrthagarbhatvÃt. $<[NAV_6.3]>$ nanu ca nÃivÃsya viruddhatÃ, tathà hy: aviditaparamÃrthavyÃvahÃrikÃbhiprÃyeïa lokasaæv­tiæ ghaÂayanto vayaæ d­¬hataravÃsanÃprabodhasampÃditasattÃkayo÷ pratyak«ÃnumÃnayo÷ pramÃïatÃm Ãcak«mahe, tadabhiprÃyeïa darÓitÃrthaprÃpakatvena tayor avisaævÃdakatvÃt. ÓithilavÃsanÃunmukhyanirmitajanmakayo÷ punar apramÃïatÃæ, tadÃkÆtenÃiva darÓite 'rthe vipralambhanÃd iti, bhrÃntatÃæ punas tattvacintakÃbhiprÃyeïa sakalasya bahir upaplavamÃnasya grÃhyagrÃhakÃkÃrakÃlu«yadÆ«itasya pratibhÃsasya pÃramÃrthikÃdvayasaævedanaviparyastarÆpatvÃd abhidadhmahe, bahi÷ pratibhÃsasya tadgrÃhyÃrthavicÃrÃk«amatayopaplutarÆpatvÃt. tathà hy: artho 'vayavirÆpo 'vayavarÆpo và syÃd, gatyantarÃbhÃvÃt. na tÃvad avayavirÆpo vicÃraæ k«amate, 'vayavavirahe 'vayavitvÃyogÃt, te«u ca tadv­ttivikalpÃnupapatte÷. tathà hi: te«v asÃv ekadeÓena vartate sÃmastyena vÃ. na tÃvad ekadeÓena, tasya svayaæ niravayavatvÃt. avayavav­ttinimittam aæÓÃntarakalpane tadv­ttÃv apy aæÓÃntarakalpanaprasaÇgas, tathà cÃnavasthÃ. nÃpi sÃmastyena, pratyavayavaæ parisamÃptarÆpatayÃvayavibahutvaprasaÇgÃt. bhedapak«e do«o 'yam, abhedapak«e nÃstÅti cen, na: tatrÃpy avayavamÃtram avayavimÃtraæ và syÃd, itaretarÃvyatiriktatvÃd, itaretarasvarÆpavat. kiæ ca, samastÃvayavavyÃpino 'vayavino 'bhyupagame paÂÃder ekadeÓarÃgakampadarÓanÃdi«u sakalarÃgakampadarÓanÃdÅni durnivÃrÃïi syur, ekasya rÃgÃrÃgÃdiviruddhadharmÃdhyÃsÃyogÃd iti. nÃpy avayavarÆpo 'rtho vicÃragocaracÃrÅ karacaraïaÓirogrÅvÃdÅnÃm avayavÃnÃæ svÃvayavÃpek«ayÃvayavirÆpatayà taddÆ«aïenÃivÃpÃstatvÃt. paramÃïÆnÃæ niraæÓatayÃvayavatvam upapadyata iti cen, na, te«Ãm api dik«aÂkasambandhena «aÂaæÓatÃpatter, anyathÃvasthÃnÃbhÃvÃt. tataÓ cÃrthavirahÃt tadunmukho grÃhyÃkÃro 'lÅkas, tadalÅkatÃyÃæ grÃhakÃkÃro 'pi nÃvasthÃnam ÃbadhnÃti, grÃhyÃbhÃve grÃhakÃyogÃt. tadapek«ayÃiva tatsvarÆpasthiti÷, grÃhyagrÃhakÃkÃravilaye ca bodhÃkÃro 'vaÓi«yate, tasya sarvatrÃvyabhicaritarÆpatvÃt, tasmÃt sa eva pÃramÃrthika iti. $<[NAV_6.4]>$ atra pratividhÅyate -- yad avÃdi saævedanam advayaæ pÃramÃrthikaæ, grÃhyagrÃhakÃkÃraprav­ttaæ punar atÃttvikam iti, tad ayuktaæ, pramÃïÃbhÃvÃt. tathà hi: bahir antaÓ cÃnekÃkÃratayà har«avi«ÃdÃdibhi÷ sthirasthÆratÃdyanekadharmaparikaritÃrthagrahaïapariïÃmaiÓ ca vivartamÃnaæ saævedanam upalabhyate, na punar vedyavedakÃkÃraviviktaæ yÃd­g bhavadbhir upavarïyate j¤Ãnaæ tÃd­Óaæ kasyacit kadÃcana pratÅtigocaracÃritÃm anubhavaty, advayapratibhÃsasya svapnadaÓÃyÃm apy ananubhÆte÷. na ca tattvacintakà api pramÃïam antareïa svÃkÆtaæ prati«ÂhÃpayanta÷ prek«ÃvatÃm avadheyavacanà bhavanty, anyathÃikam acetanam avyayam api brahmÃnekaæ cetanaæ k«aïabhaÇguratÃkrÃntam avidyÃta÷ prathata iti bruvÃïo 'nirÃkÃrya÷ syÃt. yad api bahirarthanirÃkaraïadhiyà avayavyavayavadvÃreïa dÆ«aïam adÃyi, tad api bahir anta÷ prathamÃnasakalÃsumatpratÅtapratibhÃsamudgaranirdalitaÓarÅratayà bhaktamadhyani«ÂhyÆtadarÓina÷ purato vipratÃraïapravaïakuÂÂinÅÓapathaprÃyam iti na vidvajjanamanÃæsi ra¤jayati, pratyak«apratibhÃsÃpahnave tanmÆlakatvÃt kuyuktivikalpÃnÃm utthÃnÃbhÃvÃt. kiæ ca, saævedanasyÃpi sitÃsitÃdyanekÃkÃre«v ekasya vartane bhedÃbhedasÃmastyÃikadeÓÃdicodyaæ samÃnam eveti na dÆ«aïam. anekÃkÃravivartasyÃlÅkatvÃn na tena saha saævedanasya pÃramÃrthikasya bhedÃbhedÃdicinteti cen, nanv evam itaretarÃÓrayaæ duruttaram ìhaukate. tathà hi: tadalÅkatvasiddhÃv advayasaævedanasiddhis, tatsiddhau ca tadalÅkatvam iti nyÃyÃt. anyac cÃdvayam apy ekak«aïavarti saævedanaæ yathà pÆrvottarak«aïÃbhyÃæ sambandham anubhavati, tathà niraæÓà api yadi paramÃïavo digaæÓai÷ paramÃïvantarair và saæÓle«amÃgaccheyu÷ kim ayuktaæ syÃt. na cÃvayavyavayavayor ekÃntavyatirekÃvyatirekapak«e yad dÆ«aïaæ tad asmatpak«abÃdhÃkaraæ, parasparÃvinirluÂhitarÆpayor vivak«ayà sandarÓanÅyabhedayos tayor abhyupagamÃd, bahir antaÓ ca tathÃiva prakÃÓamÃnatayà tayor nihnotum aÓakyatvÃt. etena rÃgÃrÃgakampÃkampÃdivirodhodbhÃvanam api prativyƬhaæ, pramÃïaprasiddhe 'rthe virodhÃbhÃvÃt, pramÃïabÃdhitasyÃiva viruddhatvÃt, kuyuktivikalpÃnÃæ ca pratyak«Ãpahnave nirmÆlatayà bÃdhakatvÃyogÃt, taduddalitatvenotthÃnÃbhÃvÃd, bhinnaprav­ttinimittatvÃc ca sarvadharmÃnÃæ tadviparyayasampÃdyo virodho dÆrÃpÃsta eva. kiæ ca, svayam eva saævedanaæ paramÃrthasaævyavahÃrÃpek«ayà pratyak«Ãpratyak«asavikalpakÃvikalpakabhrÃntÃbhrÃntÃdirÆpam abhyupayato bahirarthe viruddhadharmÃdhyÃsaprati«edhabuddhi÷ kevalaæ jìyaæ sÆcayati. tan na pramÃïaæ katha¤cid bhrÃntaæ samasti, svarÆpapracyavaprasaÇgÃd iti sthitam. $<[NAV_6.5]>$ nanu ca taddarÓitÃrthÃlÅkatayà j¤Ãnasya bhrÃntatÃ, na svarÆpeïa, na ca tadudayasamaye kasyacid idam alÅkÃrtham idaæ tv analÅkÃrtham iti vivekenÃvadhÃraïaæ samasti, bhrÃntÃbhrÃntÃbhimatayos tadekarÆpatayà prakÃÓanÃt. yadà ca viÓadadarÓanapathacÃriïo 'pi ÓaÓadharayugalÃdayo 'lÅkatÃm ÃviÓanto d­Óyante, tadà sakalasatyÃrthatÃbhimatapratibhÃse«v apy alÅkÃrthatÃÓaÇkÃniv­tter anÃÓvÃsa eva. na ca tadarthaprÃptyÃdikam ÃrekÃnirÃkaraïakÃraïaæ kalpanÅyaæ, svapnÃvasthÃyÃæ tatsadbhÃve 'py alÅkÃrthatÃsiddhe÷. bÃdhakapratyayopanipÃtÃt tasyÃsatyÃrthateti cen, na, tasya svagocaraparyavasitatvena bÃdhakatvÃyogÃt. anyathà nÅlam ÃdadÃnà devadattabuddhi÷ prÃkprav­ttapÅtabuddher bÃdhikÃpadyeta. sarvapratibhÃsasya bÃdhakÃbhÃvasiddheÓ ca samÃnatÃ. tasmÃd bhrÃntÃbhrÃntaj¤ÃnabhrÃntir iyaæ bhavatÃæ, vivekÃbhÃvena sarvasyÃlÅkÃrthatvÃd iti. ____________________ $<[NAV_7.0]>$ atrÃha: @@ $<[NAV_7.1]>$ evaæ manyate: yo 'pi samastasaævedanasya bhrÃntatÃæ pratijÃnÅte, tenÃpi tatsÃdhakasyÃbhrÃntatÃbhyupagantavyÃ, tadbhrÃntatve tatpratipÃditÃrthÃlÅkatvena sakalaj¤ÃnÃbhrÃntatÃprasaÇgÃd, anyathà tadbhrÃntatÃyogÃt. evaæ ca tajjÃtÅyam anyad apy abhrÃntaæ syÃt, tataÓ ca ## samastasaævedanasya ## viparyastatvÃni«patter yat ## ## suniÓcitatayà svaparaprakÃÓakaæ tat ## iti sambandha÷. tac ca ## svarÆpÃrthalak«aïayugmani«pattau ## ni«padyate, anyathà prameyÃbhÃve pramÃïÃbhÃvÃt. tasmÃt pramÃïam urarÅkurvÃïenÃrtho 'py abhyupagantavya ity abhiprÃya iti. ____________________ $<[NAV_8.0]>$ tad evaæ svÃrthÃnumÃnalak«aïaæ pratipÃdya tadvatÃæ bhrÃntatÃvipratipattiæ ca nirÃk­tyÃdhunÃpratipÃditaparÃrthÃnumÃnalak«aïa evÃlpavaktavyatvÃt tÃvac chÃbdalak«aïam Ãha: @@ $<[NAV_8.1]>$ atrÃpi #<ÓÃbdam># iti lak«yam, anÆdyatvÃt. ## ityÃdi lak«aïaæ, vidheyatvÃt. ## pramÃïÃvalokiten## pratipÃdayi«ito #<'vyÃhato># 'nirÃk­ta÷ sÃmarthyÃd artho yasmin vÃkye tattathÃ, pramÃïaniÓcitÃrthÃbÃdhitam iti yÃvat, tasmÃt. ## 'k­trima÷ puru«opayogÅ ÓakyÃnu«ÂhÃno v#<Ãrtho># vÃcyas, tam abhidhÃtuæ ÓÅlaæ yasya tat ##, viÓi«ÂÃrthadarÓakam ity artha÷. tatas ## prak­tavÃkyapratipÃdyÃrthÃdÃnaÓÅlatayà labdhÃtmasattÃkaæ yan ## tac #<ÓÃbdam># iti ## upavarïitaæ pÆrvÃcÃryair iti sambandha÷. tatra ## ity anena kutÅrthikavacasÃæ laukikavipratÃrakoktÅnÃæ ca ÓÃbdatÃæ nirasyati, pramÃïabÃdhitatvÃt. ## ity amunà tu vÃkyasyÃiva niyatÃrthadarÓakatvÃt paramÃrthÃbhidhÃyiteti darÓayan padÃc chÃbdÃbhÃvam Ãha. ## ity anena jvaraharatak«akacƬÃratnÃlaÇkÃropadeÓÃdivacanaprabhavaj¤Ãnasya ni«phalatayà prÃmÃïyaæ nirÃca«Âe. ## ity amunà tv evaæbhÆtÃd api vÃkyÃc chrot­do«Ãd viparÅtÃdyarthagrahaïacaturatayà prÃdurbhÆtasya ÓÃbdatvaæ vÃrayati. ## ity anenÃntarbhÃvita##pasargÃrthena ÓÃbde parasyÃprÃmÃïyabuddhiæ tiraskurute, tadaprÃmÃïye parÃrthÃnumÃnapralayaprasaÇgÃt, tasya vacanarÆpatvÃt. tryavayavahetusÆcakatvenopacÃratas tasya prÃmÃïyaæ, na tattvata iti cen, nÃpramÃïasya sÆcakatvÃyogÃt. nanu ca hetupratipÃdane yadi tat pramÃïaæ, tato hetusamarthakapramÃïÃntarapratÅk«aïaæ viÓÅryeta, tenÃiva nirïÅtasvarÆpatvÃt tasya, pramÃïaprasiddhe puna÷ pramÃïÃntaravaiyarthyÃt. nÃitad asti, bhavatparikalpitÃdhyak«asyÃpy aprÃmÃïyaprasaÇgÃt: taddarÓite 'rthe vikalpapratÅk«aïÃt tasyÃiva prÃmÃïyam Ãsajyeta. tadg­hÅtam evÃrtham asÃv abhilÃpayatÅti cec chabdapratipÃditaæ hetuæ pramÃïÃntaraæ samarthayata iti samÃno nyÃya÷. ____________________ $<[NAV_9.0]>$ ÓÃbdaæ ca dvidhà bhavati: laukikaæ ÓÃstrajaæ ceti. tatredam dvayor api sÃdhÃraïaæ lak«aïaæ pratipÃditaæ. samarthanaæ punar avipratÃrakavacanaprabhavasyehÃdivÃkyaprastÃva eva laukikasya vihitaæ, ÓÃstrajasya tu vidhÃtavyam iti yÃd­Óa÷ ÓÃstrÃt tajjÃtaæ pramÃïatÃm anubhavati tad darÓayati: @<Ãptopaj¤am anullaÇghyam ad­«Âe«Âavirodhakam / tattvopadeÓak­t sÃrvaæ ÓÃstraæ kÃpathaghaÂÂanam // NA_9 //>@ $<[NAV_9.1]>$ ÓÃsti Óik«ayati jÅvÃjÅvÃditattvaæ grÃhayati, Ói«yate 'neneti và #<ÓÃstram>#. tat kiæbhÆtam iti tadviÓe«aïÃny Ãha. #<Ãpta÷># prak«ÅïÃÓe«arÃgÃdido«agaïas, ten## ÃdÃv upalabdham. anenÃpauru«eyÃpoham Ãha, tasya pramÃïabÃdhitatvÃt, puru«avyÃpÃrÃbhÃve vacanÃnupalabdher, upalambhe 'pi tadarthÃnavagamÃt, tadarthaniÓcayÃrthaæ puru«ÃÓrayaïe gajasnÃnanyÃyaprasaÇgÃt, tasya rÃgÃdikalu«itatvena vitathÃrthakathanaprav­tte÷. tadanu«ÂhÃnÃd api svakÃryasiddhau praïayanÃrtham api puru«a÷ kiæ ne«yate, viÓe«ÃbhÃvÃt. tan na k«Åïado«avacanaæ vyatiricyÃnyata÷ prek«ÃvatÃæ paralokÃdÃv ad­«Âe 'rthe prav­ttir yuktÃ; tat tad eva ÓÃstraæ, nirupacaritaÓabdÃrthopapatter ity ÃstÃæ tÃvat. $<[NAV_9.2]>$ ata evollaÇghyate prÃbalyena gamyate 'bhibhÆyate anyair ity ullaÇghyaæ, tato 'nyad ##, sarvavacanÃtiÓÃyÅti yÃvat. ata eva ## pramÃïanirïÅten##sya tadvÃcyasya virodho yasmiæs tattathà tad eva, yadi và ## pramÃïena, ## vacanÃntareïa, tayor ##, tadviruddhÃrthÃbhidhÃnÃt, tato 'nyad ##, abÃdhÃrthÃbhidhÃyÅty artha÷. $<[NAV_9.3]>$ tadiyatà ÓÃstrasya svÃrthasampad uktÃ. adhunà tattvopadeÓÃdÅnÃæ parÃrthatvÃt parÃrthasampadam Ãha: ## jÅvÃdaya÷ padÃrthÃ÷, pramÃïaprati«ÂhitatvÃt, te«Ãæ ## svarÆpaprakÃÓanaæ tadrak«aïÃdividhÃnaæ vÃ. taæ karoti ##. ata eva ## sarvasmai hitaæ, prÃïirak«aïopÃyopadeÓaparamapadadÃyitayà viÓvajanÅnatvÃt. etena parÃrthasampÃdakatvam uktam. $<[NAV_9.4]>$ adhunà pare«Ãm evÃnarthavighÃtitvam Ãha: kutsitÃ÷ panthÃ÷ ## tÅrthÃntarÃïi, te«Ãæ ## vicÃlakaæ nirÃkÃrakaæ, sarvajanÃpakÃrikumatavidhvaæsakam ity artha÷. Åd­ÓÃd eva ÓÃstrÃj jÃtaæ ÓÃbdaæ pramÃïaæ, nÃnyebhyo, vipralambhakatvÃt te«Ãm iti. ____________________ $<[NAV_10.0]>$ adhunà parÃrthÃnumÃnalak«aïaæ vaktavyam, tac ca pratyak«e 'pi paÓyann ekayogak«ematvÃt sÃmÃnyenÃha: @@ $<[NAV_10.1]>$ atra ## iti lak«yaæ, ## ityÃdi lak«aïam. ## Ãtmà tasya ## prameyÃdhigamas, tad## ## pratipÃdyÃnÃæ ## prameyaparicchedakaj¤ÃnaprÃdurbhÃvanaæ: yathÃtmano 'rthanirïayas tathà pare«Ãæ nirïayajananam ity artha÷. ## vidvadbhi÷, parasmai artha÷ prayojanaæ yena tat ##, mÅyate 'neneti ##, #<ÃkhyÃtaæ># kathitam. $<[NAV_10.2]>$ nanu ca yadi niÓcayotpÃdanaæ parÃrthamÃnaæ, tathà j¤Ãnam api parapratyÃyanÃya vyÃpriyamÃnaæ parÃrthaæ prÃpnotÅty Ãha: vÃkyaæ parÃrthaæ, na j¤Ãnaæ, tasyÃivÃnantaryeïa vyÃpÃrÃt, paraprayojanamÃtratvÃc ca, itarasya tu vyavahitatvÃt, svaparopakÃritvÃc ca. kathaæ vacanam aj¤ÃnarÆpaæ pramÃïam ity Ãha: ##, tasya j¤ÃnasyopacÃro 'tadrÆpasyÃpi tadaÇgatayà tadrÆpatvena grahaïam, tata÷. idam uktaæ bhavati: pratipÃdyagatam utpatsyamÃnaæ yaj j¤Ãnaæ tad avyavahitakÃraïatvÃd vacanam apy upacÃreïa pramÃïam ity ucyate. tatrÃnumÃnasya pÃrÃrthyaæ parair abhyupagatam eva, pratyak«asya na pratipadyante, kiledaæ ÓabdapraveÓaÓÆnyasvalak«aïagrÃhÅti nÃitadgocara÷ parebhya÷ pratipÃdayituæ pÃryate. na ca ÓabdÃt parasya svalak«aïagrahaïadak«aæ pratyak«am unmaÇk«yati, Óabdasya vikalpotpÃditatvena parasyÃpi vikalpotpÃdakatvÃt. tad uktaæ: "vikalpayonaya÷ Óabdà vikalpÃ÷ Óabdayonaya÷ / kÃryakÃraïatà te«Ãæ nÃrthaæ ÓabdÃ÷ sp­Óanty api" // ____________________ $<[NAV_11.0]>$ nirvikalpakaæ ca pratyak«am, ato na Óabdajanyam ity ato 'numÃnaæ d­«ÂÃntÅk­tya pratyak«asyÃpi parÃrthatÃæ sÃdhayitum Ãha: @@ $<[NAV_11.1]>$ ##py ##va ## svapratÅtaprameyapratyÃyakatvÃt ## pratipÃdyaprayojanatvaæ ## pratyak«ÃnumÃnayos, tulyakÃraïatvÃn, nÃnumÃnasyÃivÃikasyety abhiprÃya÷. iha cÃÓrÆyamÃïatvÃt tadarthagamanÃc cÃpÅvaÓabdau luptanirdi«Âau dra«Âavyau. pratyak«apratÅtÃrthapratyÃyanaæ ca pratijÃnÃnasyÃyam abhiprÃyo: yat paro manyate -- nÃitadgocaraæ parebhya÷ pratipÃdayituæ pÃryata iti -- tad ayuktaæ, nirvikalpakÃdhyak«Ãpohena vyavasÃyarÆpasya pratyak«asya prÃg eva sÃdhitatvÃt, tadgocarasya katha¤cid vikalpagamyatvena ÓabdapratipÃdyatvÃt. tad yathÃnumÃnapratÅto 'rtha÷ parasmai pratipÃdyamÃno vacanarÆpÃpanna÷ parÃrtham anumÃnaæ, tathà pratyak«apratÅto 'pi parÃrthaæ pratyak«aæ, parapratyÃyanasya tulyatvÃd, vacanavyÃpÃrasyÃiva bhedÃt. tathà hy: anumÃnapratÅtaæ pratyÃyayann evaæ vacanayaty -- agnir atra dhÆmÃd, yatra yatra dhÆmas tatra tatrÃgnir, yathà mahÃnasÃdau; vaidharmyeïa vÃgnyabhÃve na kvacid dhÆmo, yathà jalÃÓayÃdau, tathà ca dhÆmo 'yaæ, tasmÃd dhÆmÃd agnir atreti, avyutpannavism­tasambandhayos tathÃiva pratipÃdayituæ ÓakyatvÃt. smaryamÃïe sambandhe punar evam: agnir atra dhÆmopapatter; vaidharmyeïa: agnir atra, anyathà dhÆmÃnupapatte÷. pratyak«apratÅtaæ punar darÓayann etÃvad vakti: `paÓya rÃja gacchati'. tataÓ ca vacanÃd dvividhÃd api samagrasÃmagrÅkasya pratipÃdyasyÃnumeyapratyak«Ãrthavi«ayà yata÷ pratÅtir ullasaty, ato dvayor api parÃrthatety Ãha: ## pratipÃdyasya pratÅtiæ prati pratipÃdakasthapratyak«ÃnumÃnanirïÅtÃrthaprakÃÓanakÃraïatvÃd ity artha÷. etena pÆrvakÃrikoktopacÃrakÃraïaæ ca lak«ayati. $<[NAV_11.2]>$ yac coktaæ: `na ÓabdÃt parasya pratyak«otpattis, tasya vikalpajanakatvÃt, pratyak«asya svalak«aïavi«ayatvena nirvikalpakatvÃt' -- tad ayuktaæ, sÃmÃnyaviÓe«ÃtmakÃrthavi«ayasya nirïayarÆpasya tasya katha¤cid ekavi«ayatayà ÓabdotpÃdyatvÃvirodhÃd, evaævidhasya ca prÃg eva samarthanÃt. cak«urÃdisÃmagrÅtas tad utpadyate, na ÓabdÃd iti ced, anumÃnam api pratyak«ÃdiniÓcitÃd dhetor avism­tasambandhasya pramÃtur ullasati, na ÓabdÃd, atas tasyÃpi parÃrthatà viÓÅryeta. samarthahetukathanÃt tatra vacanasya parÃrthateti ced, atrÃpi darÓanayogyÃrthapratipÃdanÃd iti brÆma÷. tan na pratyak«aparok«ayo÷ pÃrÃrthyaæ prati viÓe«opalabdhir iti mucyatÃæ pak«apÃta÷. ____________________ $<[NAV_12.0]>$ tad evaæ dvayor api parÃrthatÃæ pratipÃdya tatsvarÆpam Ãha: @@ $<[NAV_12.1]>$ ## ## sÃk«ÃtkÃrij¤Ãnagocarakathanacaturaæ ## iti sambandha÷. tac ## pratyak«arÆpam evocyamÃnaæ pratyak«aæ, vipratipannaæ prati punar anumÃnadvÃreïocyamÃnam anumÃnam eveti caÓabdenÃnekÃrthatvÃd darÓayati. vacanaæ kuta÷ pratyak«am ity Ãha: ## pratipÃdyapratyak«aprakÃÓahetutvÃd upacÃreïocyata ity artha÷. ____________________ $<[NAV_13.0]>$ anumÃnam Ãha: @@ $<[NAV_13.1]>$ hinoti gamayaty artham iti ##, tasya ## prÃÇ nirÆpitasya ## ## sandarÓakaæ ## anumÃnaprakÃÓahetutvÃt ##. tat kÅd­Óaæ? ity Ãha: pak«o vak«yamÃïalak«aïa÷ sa #<Ãdir># ye«Ãæ hetud­«ÂÃntopanayanigamanÃdÅnÃæ tÃni tathÃ, te«Ãæ ## pratipÃdakà dhvanaya÷; tÃny ev#<ÃtmÃ># svarÆpaæ yasya ##. $<[NAV_13.2]>$ nanu ca hetupratipÃdakaæ vaca÷ parÃrtham anumÃnam ity abhidhÃya ## iti vadata÷ pÆrvÃparavyÃhatà vÃco yukti÷. nÃitad asty; evaæ manyate nÃika÷ prakÃra÷ parÃrthÃnumÃnasya, kiæ tarhi yathà parasya sukhena prameyapratÅtir bhavati tathà yatnata÷ pratyÃyanÅya÷. tatra daÓÃvayavaæ sÃdhanaæ pratipÃdanopÃya÷. tad yathà -- pak«Ãdaya÷ pa¤ca, tacchuddhayaÓ ca. tatra yadà pratipÃdya÷ prakramÃd eva nirïÅtapak«o 'vism­tad­«ÂÃntasmÃryapratibandhagrÃhakapramÃïo vyutpannamatitvÃc che«ÃvayavÃbhyÆhanasamarthaÓ ca bhavati, yad vÃtyantÃbhyÃsena parikarmitamatitvÃt tÃvatÃiva prastutaprameyam avabudhyate, tadà hetupratipÃdanam eva kriyate, Óe«ÃbhidhÃnasya Órot­saæskÃrÃkÃritayà nairarthakyÃd ityÃdau hetupratipÃdanaæ sÆtrak­tà parÃrtham anumÃnam uktam. yadà tu pratipÃdyasya nÃdyÃpi pak«anirïayas, tadÃkÃï¬a eva hetÆpanyÃso 'd­«ÂamudgarapÃtÃyamÃna÷ syÃd iti pak«o 'pi nirdiÓyate. tathÃsmaryamÃïe pratibandhagrÃhiïi pramÃïe d­«ÂÃnto 'pi varïyetÃnyathà heto÷ sÃmarthyÃnavagate÷. sm­te 'pi pramÃïe dÃr«ÂÃntike yojayitum ajÃnÃnasyopanayo darÓyate. tathÃpi sÃkÃÇk«asya nigamanam ucyate, 'nyathà nirÃkulaprastutÃrthÃsiddhe÷. tathà yatra pak«Ãdau svarÆpavipratipattis tatra tacchuddhi÷ pramÃïena kartavyetarathà te«Ãæ svasÃdhyÃsÃdhanÃt. sarve«Ãæ cÃmÅ«Ãæ sÃdhanÃvayavatvaæ, pratipÃdyapratÅtyupÃyatvÃt. $<[NAV_13.3]>$ nanu ca svaniÓcayavat paraniÓcayotpÃdanaæ parÃrtham anumÃnam uktaæ, na ca svÃrthÃnumÃnakÃle kramo 'yam anubhÆyate, sambandhavedino hetudarÓanamÃtrÃt sÃdhyapratÅtisiddher, na hi pratipattà pak«aæ k­tvà tato hetuæ nibhÃlayati, nÃpi d­«ÂÃntÃdikaæ viracayati, tathà pratÅter abhÃvÃt. kiæ cÃnvayavyatirekÃbhyÃæ hetor eva sÃmarthyam unnÅyate, na pak«ÃdÅnÃæ, tadvyatirekeïÃpi sÃdhyasiddhe÷, tathÃpi te«Ãæ sÃdhanÃæÓatvakalpane 'navasthÃprasaÇgÃt. yadi ca tatsÃmarthyaæ syÃt, tadà pak«opanyÃsamÃtrÃd eva sÃdhyÃvagater hetur Ãnarthakyam aÓnuvÅta, uttarÃvayavÃÓ ca, evaæ hi tatsÃmarthyaæ siddhyen nÃnyathÃ. tasmÃd ya eva paranirapek«aæ sÃdhyaæ bodhayati sa eva hetu÷ sÃdhanaæ, na pak«Ãdaya iti. $<[NAV_13.4]>$ atrocyate -- `svaniÓcayavat paraniÓcayotpÃdanaæ parÃrtham anumÃnam uktam' ityÃdi yad uktaæ tad yuktam uktaæ, kevalaæ tadarthaæ na jÃnÅ«e, niÓcayÃpek«ayÃiva `vat'inà tulyatÃbhidhÃnÃn; na puna÷ sarvasÃmÃnyam abhipretam, anyathà dhvanim anuccÃrayan svÃrthÃnumÃne sÃdhyam avabudhyata iti, tadanuccÃraïena paraniÓcayotpÃdanaæ prasajyeta. na cÃitad asti, ÓabdÃnuccÃraïe parapratipÃdanÃsambhavÃt, tadarthaæ ÓabdÃÇgÅkaraïe yena yena vinà parapratipÃdanÃsambhavas tat tad urarÅkartavyaæ, samÃnanyÃyÃt. na ca pak«Ãdivirahe pratipÃdyaviÓe«a÷ pratipÃdayituæ Óakyo, hetugocarÃditatsÃdhyÃrthapratÅtivikalatayà tasya sÃkÃÇk«atvÃt. tathà ca bubhutsitÃrthabodhÃbhÃvÃd apratyÃyita eva ti«Âhed; atas tadbodhanÃrthaæ pak«Ãdayo darÓanÅyà iti te 'pi sÃdhanÃæÓÃ÷ syu÷. yac coktam: anvayavyatirekÃnukaraïÃbhÃvÃn na sÃdhanaæ, hetumÃtrÃd api sÃdhyasiddhes, tad ayuktam, avipratÃrakatÃniÓcitapuru«avacanamÃtrÃd apy agnir atretyÃdirÆpÃt kvacit prameyo 'rtha÷ sidhyatÅti hetor apy asÃdhanatÃprasaÇgÃt. tadviraheïÃpi sÃdhyasiddhe÷. yuktaæ cÃitad, avipratÃrakavacanasya prÃg eva prÃmÃïyaprasÃdhanÃt. yac coktam: yady amÅ«Ãæ sÃmarthyaæ syÃt, tadà pak«amÃtrÃd eva sÃdhyapratÅter hetor vaiyarthyaæ syÃd iti, tad ayuktataraæ, bhavatpak«e 'pi samÃnatvÃt, tatrÃpi samarthahetÆpanyÃsÃd eva sÃdhyÃvagater, anyathà samarthatÃyogÃt. paÓcÃt tasyÃiva pramÃïena samarthanaæ sarvatra g­hÅtavyÃptikasya ca puna÷ pak«adharmiïy upasaæharaïam anarthakatÃæ prÃpnuvat kena nivÃryeta? tadabhÃve heto÷ sÃmarthyaæ nÃvagamyate, tena sÃrthakam iti cet, pak«ÃdÅn api virahayya pratipÃdyaviÓe«a÷ pratipÃdayituæ na pÃryata iti te«Ãm api sÃrthakatà na durupapÃdeti mucyatÃm Ãgraha÷. tasmÃd dhetuvat pak«Ãdayo 'pi sÃdhanaæ, hetor api kvacit pratipÃdye tadapek«atayà nirapek«atÃsiddher iti. tad idaæ sakalam Ãkalayyoktaæ ## iti. ____________________ $<[NAV_14.0]>$ tad evam arthata÷ pak«ÃdÅn prastutya tÃvat pak«alak«aïam Ãha: @@ $<[NAV_14.1]>$ pacyata iti pak«o, vyaktÅkriyata itibhÃva÷. kiæbhÆta ity Ãha: ##numeyasy#<Ãbhyupagamo># 'ÇgÅkaraïaæ, prÃÓnikÃdÅnÃæ purata÷ pratij¤ÃsvÅkÃra ity artha÷. kim abhyupagamamÃtram? nety Ãha: ## iti. ## sÃk«ÃtkÃri saævedanam, #<Ãdi>#ÓabdÃd anumÃnasvavacanalokà g­hyante, tair ## 'bÃdhita÷ pak«a iti sambandha÷. tad yathà -- `sarvam anekÃntÃtmakam', `asti sarvaj¤a' ityÃdi vÃ. ayaæ ca kevalam e«Âavyo, na puna÷ parÃrthÃnumÃnakÃle vacanenÃbhidhÃtavya iti yo manyeta taæ pratyÃha: ## pak«asya ## 'bhidhÃnam ## parÃrthÃnumÃnaprastÃve ## vidheya÷. kuta ity Ãha: heto÷ prÃÇnirÆpitasya ## iti, `nimittakÃraïahetu«u sarvÃsÃæ prÃyo darÓanam' itivacanÃd, bhÃvapradhÃnatvÃc ca nirdeÓasya, vi«ayasandarÓakatvÃd ity artha÷. ayam atrÃbhiprÃyo: na hi sarvatra prativÃdina÷ prakramÃd eva nirïÅtapak«asya kÆrcaÓobhÃpura÷saraæ hetur upanyasyate, 'pi tu kvacit katha¤cit. ____________________ $<[NAV_15.0]>$ tato yadÃdyÃpi pratipÃdya÷ pak«Ãrthaæ na jÃnÅte, tadÃkÃï¬a eva hetÃv ucyamÃne vi«ayavyÃmohÃd bhrÃntilak«aïo do«a÷ syÃd ity Ãha: @@ $<[NAV_15.1]>$ ##ty uktaviparÅtÃÓrayaïe pak«aprayogÃkaraïa ity artha÷. ## hetÆpanyÃsakartur ## 'bhimata÷ sa cÃsau ## ca ##; tatra muhyati dolÃyate tac chÅlaÓ ca yas, tasya ## prativÃdino hetur ## virodhaÓaÇkÃkalaÇkita÷ syÃd ity artha÷. tataÓ ca samyagghetÃv api `vipak«a evÃyaæ vartata' iti vyÃmohÃd viruddhadÆ«aïam abhidadhÅta, pak«opanyÃsÃt tu nirïÅtahetugocarasya nÃi«a do«a÷ syÃd ity abhiprÃya÷. amum evÃrthaæ spa«Âad­«ÂÃntenÃha ##ti. tadupanyÃsÃrtha÷. ____________________ @@ $<[NAV_16.1]>$ yathà lak«yanirdeÓaæ vinà dhÃnu«kasye«uæ prak«ipato yau guïado«au tau taddarÓijanasya viparyastÃv api pratibhÃta÷ -- guïo 'pi do«atayÃ, do«o 'pi và guïatayà -- tathà pak«anirdeÓaæ vinà hetum upanyasyato vÃdino yau svÃbhipretasÃdhyasÃdhanasamarthatvÃsamarthatvalak«aïau guïado«au tau prÃÓnikaprativÃdyÃdÅnÃæ viparÅtÃv api pratibhÃta iti bhÃvÃrtha÷. ak«arÃrthas tu dhanu«Ã carati ## tasya ## lak«yavedhaprÃvÅïyalak«aïas tatra prek«akÃïÃæ kutÆhalam iti tasyÃivopÃdÃnam, anyathà do«o 'pi dra«Âavya÷. tat## tatsamprek«aïaÓÅlalokasya ## yathà -- katha¤cid bÃïaæ mu¤cata ity artha÷; ## cÃpadharasya vedhyani«ÂaÇkanam ­te yau ## guïado«au tau yathà viruddhÃrekitau bhavatas, tathà vÃdino 'pÅty artha÷. tasmÃd avij¤Ãtatadarthe prativÃdini vÃdidhÃnu«keïa pak«alak«yaæ nirdiÓyÃiva hetuÓara÷ proktavya iti sthitam. ____________________ $<[NAV_17.0]>$ sÃmprataæ hetor lak«aïÃvasaras, tac ca svÃrthÃnumÃnavan nirviÓe«aæ dra«Âavyaæ; prayogas tu tatra na darÓita÷, svÃrthÃnumÃnasya bodharÆpatvÃd; iha tu darÓanÅya÷, parÃrthÃnumÃnasya vacanarÆpatvÃd; atas taæ darÓayati: @@ $<[NAV_17.1]>$ svÃrthÃnumÃnaprastÃve hi parapraïÅtalak«aïÃntaravyapohena sÃdhyavyatirekÃt sÃmastyena hetor vyÃv­ttir evÃikaæ lak«aïam iti nirïÅtam. parÃrthÃnumÃne 'pi tad eva prakÃÓanÅyaæ, vacanaracanà tu kvacit katha¤cit pravartata ity abhiprÃyavÃæs taddvaividhyam Ãha: hetor dvividha÷ prayoga÷ syÃd iti sambandha÷. katham ity Ãha: ##va sÃdhyasadbhÃva ev## vidyamÃnatÃ, tayà ##, yathÃgnir atra, dhÆmasya tathÃivopapatter iti. ##ty anenÃvayave samudÃyopacÃrÃd anyathÃnupapattiæ lak«ayati. ## sÃdhyavyatireke 'nupapattir avidyamÃnatÃiva tayà ##nyathÃnupapattyà heto÷ prayoga÷ syÃd, yathÃgnir atra, dhÆmasyÃnyathÃnupapatter iti. `ete ca dve apy ekasmin sÃdhye prayoktavye' iti yo manyeta,tacchi«yaïÃrthaæ Ãh#<ÃnyatareïÃpi># tathopapattiprayogeïÃnyathÃnupapattiprayogeïa và ##sya pratipipÃdayi«itÃrthasya ## ni«patti÷ pratipÃdyapratÅtÃv Ãrohaïaæ bhaved, ## yasmÃt, tasmÃn na dve api prayoktavye, prayogadvaye 'pi yasmÃd vacanaracanà bhidyate, nÃrtha÷; prayogasya ca sÃdhyasÃdhanaæ phalaæ; tac ced ekenÃiva sidhyati, dvitÅyaprayoga÷ kevalaæ vaktur akauÓalamÃcak«Åta, nairarthakyÃd ity abhiprÃya÷. ____________________ $<[NAV_18.0]>$ adhunà d­«ÂÃntalak«aïÃvasara÷. sa ca dvedhÃ: sÃdharmyeïa vaidharmyeïa ca. tatra sÃdharmyad­«ÂÃntam adhik­tyÃha: @@ $<[NAV_18.1]>$ ## avalokitayo÷ sÃmarthyÃt sÃdhyasÃdhanayor ## parini«Âhiti÷ anvayÃd vyatirekÃd và sÃdhyasÃdhanabhÃvavyavasthitinibandhanÃsminn iti ##; samÃno dharmo 'syeti sadharmà tadbhÃva÷ sÃdharmyaæ tena ##. sa kiævidho bhavatÅty Ãha: ## jij¤ÃsitÃrthÃtmakaæ, ## tadgamako hetu÷, tayo÷ ##, idam anena vinà na bhavatÅtyevaærÆpÃ, ## kvacin ## atiÓayena nirïÅyate sa sÃdharmyad­«ÂÃnta÷. yathÃgnir atra, dhÆmasya tathÃivopapatter, mahÃnasÃdivad iti. ayaæ cÃvism­tapratibandhe prativÃdini na prayoktavya ity Ãha: ## iti, lyablope pa¤camÅ, prÃgg­hÅtavism­tasambandhasmaraïam adhik­tya ## 'bhipreto 'yaæ nÅtividÃm, nÃnyadÃ. yadà hi pratipÃdyo 'dyÃpi sambandhaæ sÃdhyÃvinÃbhÃvitvalak«aïaæ nÃvabudhyate, tadà pramÃïena sambandhaæ grÃhaïÅyo, na d­«ÂÃntamÃtreïa, na hi sahadarÓanÃd eva kvacit sarvatredam amunà vinà na bhavatÅti sidhyaty, atiprasaÇgÃt. g­hÅte ca pratibandhe smaryamÃïe kevalaæ hetur darÓanÅya÷, tÃvatÃiva bubhutsitÃrthasiddher d­«ÂÃnto na vÃcyo, vaiyarthyÃt. yadà tu g­hÅto 'pi vism­ta÷ katha¤cit sambandhas, tadà tatsmaraïÃrthaæ d­«ÂÃnta÷ kathyate. $<[NAV_18.2]>$ nanu ca kathaæ trikÃlasamastadeÓavyÃpisambandhÃvagati÷? na tÃvan nirïayÃtmakam api pratyak«aæ deÓakÃlÃntarasaæcari«ïuno÷ sÃdhyasÃdhanayo÷ sambandhaæ nirÅk«ituæ k«amate, sannihite 'rthe viÓadÃdhyavasÃyena prav­tte÷. nÃpi ÓabdÃt tannirïayas, tasya paropadeÓarÆpatayà svÃrthÃnumÃnÃbhÃvaprasaÇgÃt, tatra paropadeÓÃbhÃvÃt, tadabhÃve sambandhÃsiddes, tadasiddhÃv anumÃnÃnutthÃnÃd iti. anumÃnÃt sambandhagrahaïe niravadhir anavasthÃnu«ajyeta, sambandhagrÃhiïo 'py anumÃnasya puna÷ sambandhÃntaragrahaïasavyapek«atvÃd iti. atrocyate -- pratyak«ÃnumÃne dve eva pramÃïe iti ye«Ãæ mithyÃbhiniveÓas, te«Ãæ e«a do«o nÃsmÃkam, anvayavyatirekagrÃhipratyak«ÃnupalambhottarakÃlabhÃvino 'vyabhicaritatrikÃlavyÃpigocarasya matinibandhanasyohasaæj¤itasya pramÃïÃntarasya sambandhagrÃhitaye«ÂatvÃt, tadani«Âau d­«ÂavyavahÃravilopaprasaÇgÃt, tadvilope ca vicÃrÃnarthakyaprÃpter iti. atra prakaraïe punar anumÃnÃt pÃrthakyenoho na darÓita÷, saÇk«iptarucisattvÃnugrahaprav­ttatvÃd asya, ÓÃbdaæ tu p­thak samarthitaæ, tasyÃtrÃiva parÃrthÃnumÃnopayogitvÃd ity ÃstÃæ tÃvat. ____________________ $<[NAV_19.0]>$ idÃnÅæ vaidharmyad­«ÂÃntam upadarÓayann Ãha: @@ $<[NAV_19.1]>$ visad­Óo dharmo 'syeti vidharmÃ, tadbhÃvo vaidharmyaæ, tena ## d­«ÂÃnta÷. kÅd­Óa ity Ãha: ## gamye ## 'sambhavati ##Óabdo 'vadhÃraïÃrtho bhinnakrama÷, sa ca ## gamakasyÃpy ## evety atra dra«Âavya÷, ## pratipÃdyate ## kvacid ## sa ## bhavat#<Åti>#Óabdena sambandhasmaraïÃd iti. ____________________ $<[NAV_20.0]>$ idam atrÃpi sambadhnÃti: asyÃpi smaryamÃïe sambandhe prayogÃyogÃd iti kim arthaæ vism­tasambandha eva prativÃdini d­«ÂÃnta÷ prayujyate, nÃnyadeti paravacanÃvakÃÓam ÃÓaÇkyÃha: @@ $<[NAV_20.1]>$ anyadÃhi smaryamÃïe và sambandhe prayujyetÃg­hÅte vÃ. yady Ãdya÷ pak«a÷, so 'yukta÷. yadà sarvatra sÃdhyÃvinÃbhÃvinaæ hetuæ smarati pratipÃdyas, tadà pak«e 'pi tam avabudhya kathaæ sÃdhyaæ na pratipadyeta? tataÓ c#<Ãnta÷># pak«amadhye ## sÃdhanasya sÃdhyÃkrÃntatvam ##, tayÃiva ## gamyasya ## pratÅter ## vivak«itadharmiïo 'nyatra d­«ÂÃntadharmiïy ## vyÃptidarÓanarÆpà ## ni«prayojanÃ, tatpratyÃyyÃrthÃbhÃvÃd iti. dvitÅyapak«asyÃpi nirdo«atÃæ nirasyann Ãha: ## sambandhÃgrahaïÃd antarvyÃptyabhÃve 'py evam iti vyarthÃiva bahirudÃh­ti÷. na hi sahadarÓanÃt kvacit sarvatra tadrÆpatà sidhyati, vyabhicÃradarÓanÃt. tasmÃd ag­hÅtasambandhe pratipÃdye pramÃïena pratibandha÷ sÃdhya÷. tatsiddhau tata eva sÃdhyasiddher aki¤citkarÅ d­«ÂÃntodÃh­tir iti ## nyÃyavidvÃæso ## avabudhyanta iti. iha ca prakaraïe Óe«ÃvayavÃnÃm upanayanigamanaÓuddhipa¤cakalak«aïÃnÃæ saÇk«iptarucisattvÃnugrahaparatvÃd asya, yady api sÃk«Ãl lak«aïaæ noktaæ, tathÃpy ata eva pratipÃditÃvayavatrayÃd buddhimadbhir unneyaæ; yato 'vayavÃpek«ayà jaghanyamadhyamotk­«ÂÃs tisra÷ kathà bhavanti. tatra hetupratipÃdanamÃtraæ jaghanyÃ. dvyÃdyavayavanivedanaæ madhyamÃ. sampÆrïadaÓÃvayavakathanam utk­«ÂÃ. tatreha madhyamÃyÃ÷ sÃk«Ãt kathanena jaghanyotk­«Âe arthata÷ sÆcayati, tadsadbhÃvasya pramÃïasiddhatvÃd iti. ____________________ $<[NAV_21.0]>$ evaæ pak«Ãdilak«aïaæ pratipÃdyedÃnÅæ heyaj¤Ãne saty upÃdeyaæ viviktataraæ vedyata iti tadvyudastÃ÷ pak«ahetud­«ÂÃntÃbhÃsà vaktavyÃ÷. tatra tÃvat pak«alak«aïavyudastÃn pak«ÃbhÃsÃn Ãha: @@ $<[NAV_21.1]>$ pak«asthÃnopanyastatvÃt tatkÃryÃkaraïatvÃc ca pak«avad ÃbhÃsata iti ##. asÃv ##nekaprakÃro ## iti sambandha÷. katham ity Ãha: ## prativÃdino ## kaÓcit ## pratÅtÃv ÃrƬha eva sa pak«ÃbhÃsa÷, sÃdhyasyÃiva pak«atvÃt, siddhasya sÃdhanÃnarhatvÃd, atiprasakte÷. tath#<Ãk«aliÇgato># 'dhyak«ahetubhyÃæ ## tirask­to ya÷ sa pak«ÃbhÃsa÷. tatra pratipÃdyasiddho yathÃ: paudgaliko ghaÂa÷, %% và prati: sarvaæ k«aïikam ityÃdi. pratyak«abÃdhito yathÃ: niraæÓÃni svalak«aïÃni, parasparaviviktau và sÃmÃnyaviÓe«Ãv iti. anumÃnabÃdhito yathÃ: nÃsti sarvaj¤a iti. lokabÃdhito yathÃ: gamyà mÃtà iti. svavacanabÃdhito yathÃ: na santi sarve bhÃvà iti. ____________________ $<[NAV_22.0]>$ sÃmprataæ hetulak«aïaæ smÃrayaæs tadapÃstÃn hetvÃbhÃsÃn Ãha: @@ $<[NAV_22.1]>$ ## asÃdhÃraïadharmarÆpaæ yad #<Åritaæ># gamitam anekÃrthatvÃd và pratipÃditaæ svÃrthÃnumÃnaprastÃve yad ut#<ÃnyathÃnupapannatvam># iti tasy#<ÃpratÅtir># anadhyavasÃya÷, ## dolÃyamÃnatÃ, ## vaiparÅtyanirïayo; 'pratÅtiÓ ca sandehaÓ ca viparyÃsaÓ ceti dvandva÷; paÓcÃt tadà saha tatpuru«as: tais ##; ##ÃbhÃnam Ãbhà tasyeva samyagghetor ivÃbhÃsyeti tadÃbhas, tadbhÃvas tattÃ, hetvÃbhÃsatà bhavatÅty artha÷. ____________________ $<[NAV_23.0]>$ adhunà yena lak«aïena yannÃmà hetvÃbhÃso bhavati tad darÓayati: @@ $<[NAV_23.1]>$ ya÷ kaÓcid ## pratÅtyà agocarÅk­to 'niÓcita÷ so #<'siddha>#nÃmà hetvÃbhÃsa÷. ##Óabdas trayasyÃpi bhedoddyotaka÷. yas ## ## sÃdhyaæ vinÃiva vipak«a eveti yÃvad, ## sambhavati sa ##bhidhÃna÷. ya÷ punar ## sÃdhyaviparyayeïÃpi ## ghaÂamÃnako, #<'pi>#ÓabdÃt sÃdhyenÃpi, so #<'tra># vyatikare #<'naikÃntika>#saæj¤o j¤Ãtavya iti. tatra pratiprÃïiprasiddhapramÃïaprati«ÂhitÃnekÃntaviruddhabuddhibhi÷ %%%%diÓi«yakair upanyasyamÃnÃ÷ sarva eva hetava÷, tad yathÃikÃntenÃnitya÷ Óabdo nityo vÃ, sattvÃd, utpattimattvÃt, k­takatvÃt, pratyabhij¤ÃyamÃnatvÃd ityÃdayo vivak«ayÃsiddhaviruddhÃnaikÃntikatÃæ svÅkurvantÅty avagantavyam. $<[NAV_23.2]>$ tathà hy: anityÃikÃnte tÃvad asiddhÃ÷ sarva eva hetavaÓ, cÃk«u«atvavat te«Ãæ dhvanÃv avidyamÃnatvÃd, asadÃdivyavacchedenÃlÅkasaæv­tivikalpitatvÃt, pÃramÃrthikatve tv ekasyÃnekarÆpÃpattyÃnekÃntavÃdÃpatte÷, kalpanÃracitasattÃkÃnÃæ ca sarvaÓaktiviraharÆpatayà ni÷svabhÃvatvÃt, tathÃpi te«Ãæ sÃdhanatve sÃdhyam api ni÷svabhÃvam iti kharavi«Ãïaæ ÓaÓavi«Ãïasya sÃdhanam Ãpadyata iti Óobhana÷ sÃdhyasadhanavyavahÃra÷. sarva evÃyam anumÃnÃnumeyavyavahÃro buddhyÃrƬhena dharmadharminyÃyena na bahi÷sadasattvam apek«ate, tenÃyam ado«a iti ced, evaæ tarhi cÃk«u«atvam api Óabde buddhyÃdhyÃropya hetutayocyamÃnaæ nÃsiddhatayodbhÃvanÅyaæ, viÓe«ÃbhÃvÃt. acÃk«u«atvavyavacchedena cÃk«u«atvaæ buddhyÃdhyÃropayituæpÃryate, na yathà katha¤cin, na cÃsau Óabde 'sty, acak«urgrÃhyatvÃt tasya, tenÃyam ado«a iti cet, ko 'yam acÃk«u«atvavyavacchedo nÃma: vyavacchedamÃtraæ nÅrÆpaæ, vyavacchinnaæ và svalak«aïaæ, vyavacchedikà và buddhi÷ svÃæÓamagnÃpi bahirvastugrahaïarÆpatayà plavamÃnÃ? nÃparo vastudharmo yatra bhedÃbhedavikalpadvÃreïà dÆ«aïaæ ditsur bhavÃn iti cet, tarhi sa Óabde nÃstÅti kÃi«Ã bhëÃ? evaæ hi nabha÷puï¬arÅkaæ tatra nÃstÅti sattvÃdikam api kalpayituæ na Óakyam iti prasajyeta. kiæ ca, te sÃdhanadharmà dharmiïi bhavanto 'pi na bhavaddarÓane pratÅtim Ãrohanti, pratyak«asya vikalpavikalatayà dharmanirïayaÓÆnyatvÃt, taduttarakÃlabhÃvinyà vÃsanÃprabodhajanyÃyà vikalpabuddhe÷ svÃæÓagrahaïaparyavasitaÓarÅratvena bahi÷svalak«aïe praveÓÃbhÃvÃt, tataÓ cÃpratÅtatvÃt sarvasyÃsiddhatvam. $<[NAV_23.3]>$ nityÃikÃnte 'pi dharmiïo 'tyantavyatiriktÃnÃm apÃramÃrthikÃnÃæ và svasÃdhanadharmÃïÃæ pramÃïenÃpratÅtatvÃd asiddhatà dra«ÂavyÃ, dharmiïo 'vinirluÂhitarÆpÃïÃæ pÃramÃrthikÃnÃæ sakaladharmÃïÃæ pratyak«ÃdipramÃïaprasiddhatvena nihnotum aÓakyatvÃd iti. $<[NAV_23.4]>$ tathà viruddhatÃpi pak«advaye 'pi sarvasÃdhanadharmÃïÃm unneyÃnekÃntapratibaddhasvabhÃvatvena tatsÃdhanapravaïatvÃt. etac cottaratra vak«yÃma÷. $<[NAV_23.5]>$ evaæ pak«advaye 'pi nirdiÓyamÃnÃ÷ sarva eva hetavo 'naikÃntikatÃm ÃtmasÃtkurvanti, parasparaviruddhÃvyabhicÃritvÃt, samÃnayuktyupanyÃsena vipak«e 'pi darÓayituæ ÓakyatvÃt. $<[NAV_23.6]>$ tathà hi: anityavÃdÅ nityavÃdinaæ prati pramÃïayati. sarvaæ k«aïikaæ, sattvÃd, ak«aïike kramayaugapadyÃbhyÃm arthakriyÃvirodhÃd, arthakriyÃkÃritvasya ca bhÃvalak«aïatvÃt, tato 'rthakriyà vyÃvartamÃnà svakro¬Åk­tÃæ sattÃæ vyÃvartayed iti k«aïikatvasiddhi÷. na hi nityo 'rtho 'rthakriyÃyÃæ krameïa pravartitum utsahate, pÆrvÃrthakriyÃkaraïasvabhÃvopamardadvÃreïottarakriyÃyÃæ prav­tter, anyathà pÆrvÃrthakriyÃkaraïÃvirÃmaprasaÇgÃt; tatsvabhÃvapracyave ca nityatÃpayÃty, atÃdavasthyasyÃnityalak«aïatvÃt. nityo 'pi kramavartinaæ sahakÃrikÃraïam artham udÅk«amÃïas tÃvad asÅt, paÓcÃt tam ÃsÃdya krameïa kÃryaæ kuryÃd iti cen, na, sahakÃrikÃraïasya nitye 'ki¤citkaratvÃd, aki¤citkarasyÃpi pratÅk«aïe 'navasthÃprasaÇgÃt. nÃpi yaugapadyena nityo 'rtho 'rthakriyÃæ kurute, 'dhyak«avirodhÃt. na hy ekakÃlaæ sakalÃ÷ kriyÃ÷ prÃrabhamÃïa÷ kaÓcid upalabhate; karotu vÃ, tathÃpy Ãdyak«aïa eva sakalakriyÃparisamÃpter dvitÅyÃdik«aïe«v akurvÃïasyÃnityatà balÃd ìhaukate, karaïÃkaraïayor ekasmin viruddhatvÃd iti. $<[NAV_23.7]>$ nityavÃdÅ punar evaæ pramÃïayati: sarvaæ nityaæ sattvÃt. k«aïike sadasatkÃlayor arthakriyÃvirodhÃt, tallak«aïaæ sattvaæ nÃvasthÃæ badhnÃtÅti, tato nivartamÃnam ananyaÓaraïatayà nityatvaæ sÃdhayati. tathà hi: k«aïiko 'rtha÷ sad và kÃryaæ kuryÃt, asad vÃ, gatyantarÃbhÃvÃt. na tÃvad Ãdya÷ pak«a÷, samasamayavartini vyÃpÃrÃyogÃt, sakalabhÃvÃnÃæ parasparaæ kÃryakÃraïabhÃvaprÃptyÃtiprasaÇgÃc ca. nÃpi dvitÅya÷ pak«a÷ k«odaæ k«amate, asata÷ kÃryakaraïaÓaktivikalatvÃt. anyathà ÓaÓavi«ÃïÃdayo 'pi kÃryakaraïÃyotsaheran, viÓe«ÃbhÃvÃd iti. $<[NAV_23.8]>$ tad evam ekÃntadvaye 'pi ye ye hetavas te te yukte÷ samÃnatayà viruddhaæ na vyabhicaranty; avicÃritaramaïÅyatayà mugdhajanadhyÃndhyaæ cotpÃdayantÅti virudhÃvyabhicÃriïo 'naikÃntikÃ÷, sarvavastudharmÃïÃæ vastuto 'nekÃntapratibaddhatvÃd iti. tasmÃd amÅ sarva eva hetava÷ santo 'nekÃntam antareïa nopapadyanta iti tam eva pratipÃdayitum ÅÓate; vimƬhabuddhibhi÷ puna÷ vipak«asÃdhanÃrtham upanyasyamÃnà vivak«ayÃsiddhaviruddhÃnaikÃntikatÃm ÃbibhratÅti sthitam. ____________________ $<[NAV_24.0]>$ tad evaæ hetvÃbhÃsÃn pratipÃdya d­«tÃntalak«aïavyudastÃn d­«ÂÃntÃbhÃsÃn Ãha: @@ $<[NAV_24.1]>$ sÃdhanaæ sÃdhyÃkrÃntam upadarÓayitum abhipretaæ yasmiæs tat ##, tena. ## vyatikare; dÆ«yanta iti ##. d­«ÂÃntà eva do«Ã ## d­«ÂÃntÃbhÃsà ity artha÷. ## vidvadbhir gaditÃ÷; ## gamyam; #<Ãdi>#ÓabdÃt sÃdhanobhayaparigrahas; tad## tacchÆnyÃ÷. #<Ãdi>#ÓabdÃt sandigdhasÃdhyasÃdhanobhayadharmà g­hyante. kiæbhÆtà ete ity Ãha: apagataæ lak«aïaæ yebhyas te tathÃ, te ca te ##, tebhya ## utthÃnaæ ye«Ãæ te #<'palak«aïahetÆtthÃ÷>#; idaæ ca prÃyikaæ viÓe«aïaæ, samyagghetÃv api vakt­do«avaÓÃt d­«ÂÃntÃbhÃsatopapatter, yathÃ: nityÃnitya÷ Óabda÷, ÓrÃvaïatvÃd, ghaÂavad ityÃdi. $<[NAV_24.2]>$ tatra sÃdhyavikalo yathÃ: bhrÃntam anumÃnaæ, pramÃïatvÃt, pratyak«avat; pratyak«asya bhrÃntatÃvikalatvÃt; tadbhrÃntatve sakalavyavahÃrocchedaprasaÇgÃt, taducchede ca pramÃïaprameyÃbhÃvÃn na ki¤cit kenacit sÃdhyata iti bhrÃntavÃdino mÆkatÃpanipadyeta. sÃdhanavikalo yathÃ: jÃgratsaævedanaæ bhrÃntaæ, pramÃïatvÃt, svapnasaævedanavat; svapnasaævedanasya pramÃïatÃvaikalyÃt tatpratyanÅkajÃgratpratyayopanipÃtabÃdhitatvÃd iti. ubhayavikalo yathÃ: nÃsti sarvaj¤a÷, pratyak«ÃdyanupalabdhatvÃt, ghaÂavad; ghaÂasya sattvÃt pratyak«Ãdibhir upalabdhatvÃc ca. sandigdhasÃdhyadharmo yathÃ: vÅtarÃgo 'yaæ, maraïadharmatvÃd, rathyÃpuru«avad; rathyÃpuru«e vÅtarÃgatvasya sandigdhatvÃd, viÓi«ÂacetodharmÃïÃæ viÓi«ÂavyÃhÃrÃdiliÇgagamyatvÃd rathyÃpuru«e tannirïayasyÃpy abhÃvÃd iti. sandigdhasÃdhanadharmo yathÃ: maraïadharmÃyaæ puru«o, rÃgÃdimattvÃd, rathyÃpuru«avad; rathyÃpuru«e rÃgÃdimattvasya sandigdhatvÃd, vÅtarÃgasyÃpi tathà sambhavÃd iti. sandigdhobhayadharmo yathÃsarvaj¤o 'yaæ, rÃgÃdimattvÃd, rathyÃpuru«avad; rathyÃpuru«e pradarÓitanyÃyenobhayasyÃpi sandigdhatvÃd iti. $<[NAV_24.3]>$ nanu ca parair anyad api d­«ÂÃntÃbhÃsatrayam uktam, tad yathÃnanvayo 'pradarÓitÃnvayo viparÅtÃnvayaÓ ceti. tatrÃnanvayo yathÃ: rÃgÃdimÃn vivak«ita÷ puru«o, vakt­tvÃd, i«Âapuru«avad iti. yady api kile«Âapuru«e rÃgÃdimattvaæ vakt­tvaæ ca sÃdhyasÃdhanadharmau d­«Âau, tathÃpi yo yo vaktà sa sa rÃgÃdimÃn iti vyÃptyasiddher ananvayo 'yaæ d­«ÂÃnta÷. tathÃpradarÓitÃnvayo yathÃnitya÷ Óabda÷, k­takatvÃd, ghaÂavad iti. atra yady api vÃstavo 'nvayo 'sti, tathÃpi vÃdinà vacanena na prakÃÓita ity apradarÓitÃnvayo d­«ÂÃnta÷. viparitÃnvayo yathÃnitya÷ Óabda÷, k­takatvÃd iti hetum abhidhÃya yad anityaæ tad k­takaæ ghaÂavad iti, viparÅtavyÃptidarÓanÃd viparÅtÃnvaya÷, sÃdharmyaprayoge hi sÃdhanaæ sÃdhyÃkrÃntam upadarÓanÅyam, iha tu viparyÃsadarÓanÃd viparÅtatÃ. tad etad bhavadbhi÷ kasmÃn noktam iti. $<[NAV_24.4]>$ atrocyate -- pare«Ãæ na suparyÃlocitam etad d­«ÂÃntÃbhÃsatrayÃbhidhÃnam iti j¤ÃpanÃrtham. tathà hi: na tÃvad ananvayo d­«ÂÃntÃbhÃso bhavitum arhati. yadi hi d­«ÂÃntabalena vyÃpti÷ sÃdhyasÃdhanayo÷ pratipÃdyeta, tata÷ syÃd anavayo d­«ÂÃntÃbhÃsa÷, svakÃryÃkaraïÃd, yadà tu pÆrvaprav­ttasambandhagrÃhipramÃïagocarasmaraïasampÃdanÃrthaæ d­«ÂÃntodÃh­tir iti sthitaæ, tadÃnanvayatvalak«aïo na d­«ÂÃntasya do«a÷, kiæ tarhi hetor eva, pratibandhasyÃdyÃpi pramÃïenÃprati«ÂhitatvÃt, pratibandhÃbhÃve cÃnvayÃsiddhe÷. na ca hetudo«o 'pi d­«ÂÃnte vÃcyo, 'tiprasaÇgÃd iti. tathÃpradarÓitÃnvayaviparÅtÃnvayÃv api na d­«ÂÃntÃbhÃsatÃæ svÅkuruto, 'nvayÃpradarÓanasya viparyastÃnvayapradarÓanasya ca vakt­do«atvÃt, taddo«advareïÃpi d­«ÂÃntÃbhÃsapratipÃdane tadiyattà viÓÅryeta, vakt­do«ÃïÃmÃnantyÃt. vakt­do«atve 'pi parÃrthÃnumÃne tatkauÓalam apek«ata iti. evaæ copanyÃse na bubhutsitÃrthasÃdhakÃv ato d­«ÂÃntÃbhÃsÃv etÃv iti ced, evaæ tarhi karaïÃpÃÂavÃdayo 'pi d­«ÂÃntÃbhÃsà vÃcyÃ÷. tathà hi: karaïapÃÂavavyatirekeïÃpi na parapratyÃyanaæ samasti, vispa«ÂavarïÃgrahaïe vyaktatayà tadarthÃvagamÃbhÃvÃd ity ÃstÃæ tÃvat. ____________________ $<[NAV_25.0]>$ tad evaæ sÃdharmyeïa d­«ÂÃntÃbhÃsÃn pratipÃdya vaidharmyeïÃha: @@ $<[NAV_25.1]>$ sÃdhyÃbhÃva÷ sÃdhanÃbhÃvavyÃptau darÓayitum abhipreto yasmiæs tad ##, ten#<Ãtra d­«ÂÃntado«Ã nyÃyavidÅritÃ># iti dattÃrtham. ## gamyagamakobhayÃnÃm ## anivartanÃc, ##Óabdasya vyavahitaprayogatvÃt ## ca niv­ttisandehÃc cety artha÷. tad anena «a¬ d­«ÂÃntÃbhÃsÃ÷ sÆcitÃs, tad yathà -- sÃdhyÃvyatirekÅ, sÃdhanÃvyatirekÅ, sÃdhyasÃdhanÃvyatirekÅ, tathà sandigdhasÃdhyavyatireka÷, sandigdhasÃdhanavyatireka÷, sandigdhasÃdhyasÃdhanavyatirekaÓ ceti. $<[NAV_25.2]>$ tatra sÃdhyÃvyatirekÅ yathÃ: bhrÃntam anumÃnam, pramÃïatvÃd iti. atra vaidharmyad­«ÂÃnto: yat punar bhrÃntaæ na bhavati na tat pramÃïaæ, tad yathà svapnaj¤Ãnam iti; svapnaj¤ÃnÃd bhrÃntatÃniv­tte÷ sÃdhyÃvyatirekitvam iti. sÃdhanÃvyatirekÅ yathÃ: nirvikalpakaæ pratyak«aæ, pramÃïatvÃd iti. atra vaidharmyad­«ÂÃnto: yat puna÷ savikalpakaæ na tat pramÃïaæ, tad yathÃnumÃnam; anumÃnÃt pramÃïatÃniv­tte÷ sÃdhanÃvyatirekitvam iti. ubhayÃvyatirekÅ yathÃ: nityÃnitya÷ Óabda÷, sattvÃd iti. atra vaidharmyad­«ÂÃnto: ya÷ punar na nityÃnitya÷ sa na san, tad yathà -- ghaÂo; ghaÂÃd ubhayasyÃpy avyÃv­tter ubhayÃvyatirekitvam iti. tathà sandigdhasÃdhyavyatireko yathÃsarvaj¤Ã anÃptà và %%dayo,Ãryasatyacatu«ÂayÃpratipÃdakatvÃd iti. atra vaidharmyad­«ÂÃnto: ya÷ puna÷ sarvaj¤a Ãpto và 'sÃv Ãryasatyacatu«Âayaæ pratyapÅpadat, tad yathà -- %<Óauddhodanir>% iti. ayaæ ca sÃdhyÃvyatirekÅ vÃryasatyacatu«Âayasya du÷khasamudayamÃrganirodhalak«aïasya pramÃïabÃdhitatvena tadbhëakasyÃsarvaj¤atÃnÃptatopapatte÷. kevalaæ tannirÃkÃrakapramÃïasÃmarthyaparyÃlocanavikalÃnÃæ sandigdhasÃdhyavyatirekatayà pratibhÃtÅti tathopanyasta÷. tathà hi: yady apy Ãryasatyacatu«Âayaæ %<Óauddhodani÷>% pratipÃditavÃæs, tathÃpi sarvaj¤atÃptate tasya na siddhyata÷, tÃbhyÃæ sahÃryasatyacatu«ÂayapratipÃdanasyÃnyathÃnupapattyasiddher, asarvaj¤ÃnÃptenÃpi parapratÃraïÃbhiprÃyaprav­ttanipuïabuddhiÓaÂhapuru«eïa tathÃvidhapratipÃdanasya kartuæ ÓakyatvÃt. tasmÃc %% sakÃÓÃd asarvaj¤atÃnÃptatÃlak«aïasya sÃdhyasya vyÃv­tti÷ sandigdheti sandigdhasÃdhyavyatirekitvam iti. sandigdhasÃdhanavyatireko yathÃ: 'nÃdeyavÃkya÷ kaÓcid vivak«ita÷ puru«o rÃgÃdimattvÃd iti. atra vaidharmyad­«ÂÃnto: ya÷ punar ÃdeyavÃkyo, na sa rÃgÃdimÃæs, tad yathà -- %% iti. yady api taddarÓanÃnuraktÃnta÷karaïÃïÃæ %%deyavacanatà siddhisaudhamadhyÃrƬhÃ, tathÃpi rÃgÃdimattvÃbhÃvas tatpratipÃdakapramÃïavaidhuryÃt sandehagocaracÃritÃm anubhavaty, ata÷ %% rÃgÃdimattÃvyÃv­ttisaæÓayÃt sandigdhasÃdhanavyatirekitvam iti. sandigdhasÃdhyasÃdhanavyatireko yathÃ: na vÅtarÃgÃ÷ kapilÃdaya÷, karuïÃspade«v apy akaruïÃparÅtacittatayÃdattanijakamÃæsaÓakalatvÃd iti. atra vaidharmyad­«ÂÃnto: ye punar vÅtarÃgÃs te karuïÃspade«u karuïÃparÅtacittatayà dattanijamÃæsaÓakalÃs, tad yathà -- bodhisattvà iti. atra sÃdhyasÃdhanadharmayor bodhisattvebhyo vyÃv­tti÷ sandigdhÃ; tatpratipÃdakapramÃïavaikalyÃn na j¤Ãyate kiæ te rÃgÃdimanta uta vÅtarÃgÃ÷; tathÃnukampye«u kiæ svapiÓitakhaï¬Ãni dattavanto neti vÃ. ata÷ sandigdhasÃdhyasÃdhanavyatirekitvam iti. $<[NAV_25.3]>$ parair apare 'pi d­«ÂÃntÃbhÃsÃs trayo 'vim­Óyabhëitayà darÓitÃ÷. tad yathà -- avyatireko, 'pradarÓitavyatireko, viparÅtavyatirekaÓ ceti. te 'smÃbhir ayuktatvÃn na darÓayitavyÃ÷. tathà hy: avyatirekas tair darÓito, yathÃvÅtarÃga÷ kaÓcid vivak«ita÷ puru«o, vakt­tvÃd iti. atra vaidharmya¬­«ÂÃnto: ya÷ punar vÅtarÃgo, na sa vaktÃ, yathopalakhaï¬a iti. yady api kilopalakhaï¬Ãd ubhayaæ vyÃv­ttaæ, tathÃpi vyÃptyà vyatirekÃsiddher avyatirekitvam iti. ayuktaÓ cÃyaæ vaktum, avyatirekitÃyà hetudo«atvÃt. yadi hi d­«ÂÃntabalenÃiva vyatireka÷ pratipÃdyeta, tadà tathÃvidhasÃmarthyavikalasya tadÃbhÃsatà yujyeta, na cÃitad asti, prÃkprav­ttasambandhagrahaïapravaïapramÃïagocarasmaraïasampÃdanÃrthaæ d­«ÂÃntopÃdÃnÃt. na hy ekatra yo yadabhÃve na d­«Âa÷, sa tadabhÃve na bhavatÅti pratibandhagrÃhipramÃïavyatirekeïa sidhyaty, atiprasaÇgÃt. tasmÃd asiddhapratibandhasya hetor evÃyaæ do«o, na d­«ÂÃntasyeti. tathÃpradarÓitavyatirekaviparÅtavyatirekÃv api vaktum ayuktau, tayor vakt­do«atvÃt. tathà hy: apradarÓitavyatirekas tair ukto, yathÃnitya÷ Óabda÷, k­takatvÃd, ÃkÃÓavad iti. atra vidyamÃno 'pi vyatireko vÃdinà vacanena nodbhÃvita iti du«ÂatÃ. viparÅtavyatireka÷ punar abhihito, yathÃnitya÷ Óabda÷, k­takatvÃd iti. atra vaidharmyad­«ÂÃnto: yad ak­takaæ tan nityaæ bhavati, yathÃkÃÓam iti. atra viparyastavyatirekapradarÓanÃd viparÅtavyatirekitvam. vaidharmyaprayoge hi sÃdhyÃbhÃva÷ sÃdhanÃbhÃvÃkrÃnto darÓanÅyo, na cÃievam atra, sÃdhanÃbhÃvasya sÃdhyÃbhÃvavyÃptatayÃbhidhÃnÃd iti. $<[NAV_25.4]>$ vyatirekÃpradarÓanaæ viparÅtavyatirekapradarÓanaæ ca na vastuno do«a÷, kiæ tarhi vacanakuÓalatÃvikalasyÃbhidhÃyakasya. kiæ ca, ye«Ãæ bhavatÃm ado darÓanaæ: yad uta svÃrthÃnumÃnakÃle svayaæ hetudarÓanamÃtrÃt sÃdhyapratÅte÷ parÃrthÃnumÃnÃvasare 'pi hetupratipÃdanam eva kartavyaæ "vidu«Ãæ vÃcyo hetur eva hi kevala" itivacanÃt te«Ãæ `k­takatvÃd' itÅyatà hetÆpanyÃsenÃiva sisÃdhayi«itasÃdhyasiddhe÷ samastad­«ÂÃntÃbhÃsavarïanam api pÆrvÃparavyÃhatavacanaracanÃcÃturyam ÃvirbhÃvayati.ÃsÃtÃæ tÃvad etau, d­«ÂÃntasya sÃdhanÃvayavatvenÃnabhyupagamÃt. athettham Ãcak«ÅthÃ: anvayavyatirekÃparij¤Ãne pratipÃdyasya na d­«ÂÃntam antareïÃitau darÓayituæ ÓakyÃv, ato 'nvayavyatirekadarÓanÃrthaæ d­«ÂÃnto 'bhidhÃtavyas, tataÓ ca tatkÃryÃkÃriïÃæ tadÃbhÃsateti ced, gale g­hÅtasyÃyam ullÃpas, tathÃpy apradarÓitavyatirekaviparÅtavyatirekau d­«ÂÃntÃbhÃsau na vÃstavau, kiæ tarhi vakt­do«asamutthÃv; ato nÃbhidhÃtuæ yuktau, tathÃvidhasya vidyamÃnavastuprakÃÓanasÃmarthyarahitasya nibi¬aja¬imÃva«Âabdhasya puæso vÃdÃnadhikÃritvÃn, mÃt­kÃpÃÂhaÓÃlÃyogyatayà vidu«Ãæ vÃdayitum ayuktatvÃd iti. ____________________ $<[NAV_26.0]>$ tad evaæ parÃrthÃnumÃnaæ vyÃcak«Ãïena yad uktaæ -- yad uta "tat pak«ÃdivacanÃtmakam" iti -- tat pak«ahetud­«ÂÃntÃnÃæ sÃbhÃsÃnÃæ pratipÃdanÃt prÃya÷ paryantitaæ; kevalaæ tat paroktadÆ«aïoddhÃrÃd eva samÅcÅnatÃm ÃbibhartÅty amunà prastÃvena dÆ«aïaæ sÃbhÃsam abhidhÃtukÃma Ãha: @@ $<[NAV_26.1]>$ vadanaÓÅlo ## pratyÃyakas, ten## upanyaste; kasmin? ##; sÃdhyate pratipÃdyapratÅtÃv Ãropyate 'numeyaæ yena tat sÃdhanam. tac cÃnekarÆpaæ prÃk pratyapÃdi, tad yathà -- kvacid dhetur evÃika÷, kvacit pak«ahetÆ, kvacit pak«ahetud­«ÂÃntÃ÷, kvacit ta eva sopanayÃ÷, kvacit sanigamanÃ÷, kvacid ekÃikatacchuddhiv­ddhyeti, pratipÃdyasya kvacit katha¤cit pratyÃyayituæ ÓakyatvÃt, tatpratyÃyanopÃyasya ca sÃdhanatvÃd iti. tatreha samyaksÃdhanasya dÆ«ayitum aÓakyatvÃt, sÃdhanÃbhÃsa eva tatsÃmarthyopapatte÷, sÃdhanÃbhÃsam eva dÆ«anopanipÃtÃt prÃg avasthÃyÃm anirj¤Ãtaæ sÃmÃnyena sÃdhanadhvaninoktaæ, tatra ## pratyak«ÃdinirÃk­tapak«ÃsiddhÃdihetusÃdhyÃdivikalad­«ÂÃntÃdyupanyÃsalak«aïÃnÃm ## prÃÓnikÃnÃæ purata÷ prakÃÓanaæ yat tad dÆ«yate svÃbhipretasÃdhyapratyÃyanavaikalyalak«aïÃæ vik­tiæ nÅyate sÃdhanam aneneti dÆ«aïam iti j¤eyam. $<[NAV_26.2]>$ adhunà tadÃbhÃsam Ãha: ##gataæ samyakprayuktatvÃd ## pÃpaæ pak«Ãdido«alak«aïaæ dau«Âyam asmÃd iti ##, tasmin ## vÃdinokta iti vartate. tathÃpi matsaritayà pram­dyodaraæ yad avidyamÃnÃnÃæ do«ÃïÃm udbhÃvanaæ tad dÆ«aïasthÃnopanyastatvÃt tatkÃryÃkaraïÃt samyaksÃdhane do«odbhÃvanasya pralÃpÃyamÃnatvÃd dÆ«aïavadÃbhÃsata iti ## iti; tad eva ## saæj¤Ã yasya tattathÃ. samarthasÃdhanopanyÃsatvÃt sÃdhite sÃdhye satÃm apy apaÓabdÃlaÇkÃrÃdido«ÃïÃæ yad udbhÃvanaæ tad api ## iti. ##Óabdena viÓe«aïÃrthena darÓayati vastusiddhyarthaæ vÃdaprav­ttes, tasya siddhatvÃd, apaÓabdÃdÅnÃm aprastutatayà taddvareïa do«aprakÃÓanasyÃsambaddhapralÃparÆpatvÃd, itarathà tÃvanmÃtreïÃiva parÃpÃkaraïasiddhe÷ samarthasÃdhanÃnve«aïaprayatno viÓÅryeta, prayojanÃbhÃvÃd iti. ____________________ $<[NAV_27.0]>$ tad evaæ vyÃvahÃrikapramÃïasya pratyak«aparok«asvÃrthaparÃrhÃdibhedabhinnasya lak«aïaæ pratipÃdyÃdhunà yai÷ pÃramÃrthikaæ samastÃvaraïavicchedalabhyam aÓe«Ãrthagocaraæ kevalaj¤Ãnaæ nÃbhyupagamyate, tanmatoddalanÃrthaæ tallak«aïam abhidhitsur Ãha: @@ $<[NAV_27.1]>$ ## samastam, Ãv­ïotyÃvriyate vÃnenety #<Ãvaraïaæ>#, tatsvarÆpapracchÃdanaæ karmety artha÷, sakalaæ ca tad avÃraïaæ ca sakalÃvaraïaæ, tena ## rahita, #<ÃtmÃ># svarÆpaæ yasya tattathÃ. ata eva ## asahÃyam, Ãvaraïak«ayopaÓamavicitratayÃiva bodhasya nÃnÃkÃratayà prav­tte÷, sÃmastyena punar Ãvaraïanirdalane vibandhakakÃraïavaikalyÃd ekÃkÃratayÃiva tasya vivartanÃt. ato j¤ÃnÃntaranirapek«aæ ## prathate nirupÃdhikaæ dyotata ity artha÷, tat paramÃrthata÷ ##. tad idaæ ##tihetudvÃreïa tathà ## itisvarÆpato nirÆpyÃdhunà kÃryadvÃreïa nirÆpayann Ãha: ## samastavastusvarÆpÃïÃæ ## anavarataprakÃÓanaæ ## iti, pratibhÃsyate 'neneti pratibhÃsanam, Ãtmano dharmarÆpatayà bhedavadvivak«itaæ j¤Ãnam iti yÃvat. asya ca pÃramÃrthikatvaæ, nirupacaritaÓabdÃrthopapatte÷. tathà hy: ak«aÓabdo jÅvaparyÃyas, tataÓ cÃk«aæ prati vartata iti pratyak«aæ, yatrÃtmana÷ sÃk«Ãd vyÃpÃra÷. vyÃvahÃrikaæ punar indriyavyavahitÃtmavyÃpÃrasampÃdyatvÃt paramÃrthata÷ parok«am eva: dhÆmÃd agnij¤Ãnavat, tirodhÃnÃviÓe«Ãt. $<[NAV_27.2]>$ nanu ca prasiddhaæ lak«yam anÆdyÃprasiddhaæ lak«aïaæ vidhÅyate -- sarvatrÃyaæ nyÃya÷. aprasiddhe punar lak«ye lak«aïam abhidhÅyamÃnam ambarÃravindinÅkusumalak«aïavan nirgocaratÃæ yÃyÃt. tad idaæ svarÆpato 'prasÃdhya lak«aïam abhidadhÃnasya ko 'bhiprÃya ity; atrocyate -- ye ye mithyÃvalepÃdhmÃtÃnta÷karaïÃ÷ pramÃïaprasiddham apy ada÷ prati vipratipadyante, te«Ãæ dhyÃndhÅk­tabuddhitvÃd avadhÃraïÅyatÃm anena darÓayati. kim asya pratipÃdakaæ pramÃïam iti ced, ete brÆma÷: $<[NAV_27.3]>$ samasti samastavastuvistÃragocaraæ viÓadadarÓanaæ, tadgocarÃnumÃnaprav­tte÷; iha yadyadgocaram anumÃnaæ pravartate, tasya tasya grÃhakaæ ki¤cit pratyak«am udayapadavÅæ samÃsÃdayati, yathà citrabhÃno÷; pravartate ca sakalÃrthavi«ayam anumÃnam; atas tadavalokinà viÓadadarÓanenÃpi bhÃvyam iti. sarvÃrthavi«ayaæ kim anumÃnaæ pravartata iti ced, idam api brÆma: iha yad yad asti tat tat sarvaæ sthityudayÃpavargasaæsargam anubhavati, vastutvÃt; yad yad vastu tat tat sthemajanmapralayai÷ kro¬Åk­taæ; tad yathÃÇgulir aÇgulitvavakratvarjutvÃpek«ayeti; vastu ca yad asty, ata÷ prastutatrayÃkrÃntaæ tad avagantavyam. idam eva nikhilÃrthagocaram anekÃntÃnumÃnaæ j¤ÃnakriyÃbhyÃsÃtiÓayÃn nikhilÃvaraïavicchede vibandhakakÃraïÃbhÃvÃd viÓadadarÓanÅbhavati. na cÃnumÃnaprav­ttÃv apy anarthitvÃdinà pramÃtur aprav­ttÃv anumeyagocarapratyak«Ãsambhavena vyabhicÃraÓ codanÅya÷, sambhavasya sÃdhyatayÃbhipretatvÃt. na ca sambhavamÃtre 'sti vyabhicÃra÷, sarvÃnumeyÃnÃæ sambhavatpratyak«atayà vyÃptatvÃd iti. $<[NAV_27.4]>$ athavÃnyathÃnumÃnayÃma÷: sambhavatsamastaÓuddhika ÃtmÃ, vidyamÃnaÓuddhyupÃyatvÃd; iha yo yo vidyamÃnaÓuddhyupÃya÷ sa sa sambhavatsamastaÓuddhiko; yathà vidyamÃnak«Ãram­tpuÂapÃkÃdiÓuddhyupÃyo ratnaviÓe«as, tathà ca vidyamÃnaj¤ÃnÃdyabhyÃsaÓuddhyupÃya ÃtmÃta÷ sambhavatsamastaÓuddhika iti. sÃmastyaÓuddhaÓ cÃtmà j¤Ãnaj¤Ãnino÷ katha¤cid abhedÃt kevalam abhidhÅyata iti. j¤ÃnÃdyabhyÃsa÷ kathaæ viÓuddhikÃraïam iti ced, Ãvaraïamalapratipak«arÆpatvÃd iti brÆma÷. pratipak«arÆpatà katham avadhÃriteiti cet, tavÃiva darÓanÃt. tathà hi: d­Óyate j¤ÃnÃdyabhyÃsata÷ pratik«aïam Ãvaraïavilayo, viÓi«ÂaviÓi«ÂataratatkÃryabodhÃdyanubhavÃt, tadatiÓaye puna÷ sÃmastyoccheda÷ syÃd ity abhidadhmahe. etena yat pare procur -- yathÃ: pratyak«ÃdipramÃïapa¤cakagocarÃtikrÃntatvÃt sarvÃrthasaævedanam abhÃvÃkhya«a«ÂhapramÃïagocaratÃæ pratipadyate -- tad ayuktaæ, tatsambhavasyÃnumÃnena pratipÃdanÃt, pramÃïapa¤cakapravartanÃbhÃvÃsiddhe÷. kiæ ca, pramÃïapa¤cakaæ tadgocaraæ na pravartata iti kathaæ bhavato nirïaya÷? kiæ niyatadeÓakÃlavyÃptyà yad và samastadeÓakÃlÃskandaneneti? yady Ãdya÷ pak«as, tato yathà ghaÂÃde÷ kvacit pramÃïapa¤cakaæ tadgocaraæ nirvartamÃnam abhÃvaæ sÃdhayaty, evaæ samastavastusaævedanagocaram api tan nivartamÃnaæ niyatadeÓadaÓÃvacchinnam abhÃvaæ sÃdhayen, na sarvatra; tataÓ ca ghaÂÃdivat tad durnivÃraæ syÃt. atha dvitÅya÷ pak«o, 'sÃv asambhavy eva; samastadeÓakÃlavartipuru«apari«atsaævedanasÃk«ÃtkÃriïo hy evaæ vaktuæ yuktaæ, yad uta na kvacit samastÃrthasaævedanaæ astÅti -- na bhavatas, tathÃvidhapuru«asambhavÃnabhyupagamÃt. itarathà ya eva kaÓcin niÓcityÃivam abhidadhyÃt, sa eva samastavastuvistÃravyÃpij¤ÃnÃloka iti samastÃrthagocarasaævedanasiddhir ity ÃstÃæ tÃvat. ____________________ $<[NAV_28.0]>$ tad evaæ pramÃïavi«aye lak«aïasaækhyÃvipratipattÅ nirÃk­tyÃdhunà kramaprÃptÃæ gocaravipratipattiæ bahuvaktavyatvÃd anirÃk­tya tÃvat phalavipratipattiæ nirÃcikÅr«ur Ãha: @@ $<[NAV_28.1]>$ dvividhaæ hi ##: sÃk«Ãd asÃk«Ãc cÃnantaraæ vyavahitaæ cety artha÷. tatra ## anadhyavasÃya÷ prameyÃparicchittis tasya ## viÓe«eïa pralayÃpÃdanaæ ##, aj¤ÃnoddalanadvÃreïa tasya prav­ttes, tasya ca sarvÃnarthamÆlatayà pramÃtrapakÃritvÃt. tannivartanasya prayojanatà yuktÃiva. etac cÃnantaraprayojanaæ sarvaj¤ÃnÃnÃm ekarÆpatvÃt sÃmÃnyenoktam. vyavahitaprayojanaæ punar vibhÃgenÃha: ## sarvaj¤aj¤Ãnasya ## vai«ayikasukhÃtÅtaparamÃhlÃdÃnubhava, ## sÃk«Ãt samastÃrthÃnubhave 'pi hÃnopÃdÃnecchÃbhÃvÃn madhyasthav­ttitÃ, te ## phalam ity artha÷. #<Óe«asya># tadvyatiriktaprÃk­talokapramÃïasy#<ÃdÃnaæ># grahaïaæ ## parityÃgas, tayor ÃdÃnahÃnayor ## buddhir #<ÃdÃnahÃnadhÅ÷>#, sà phalam iti yÃvat. tataÓ cÃdeyÃnÃæ samyagdarÓanÃdisrakcandanÃdÅnÃæ yÃditsÃ, tathà heyÃnÃæ mithyÃdarÓanÃdivi«akaïÂakÃdÅnÃæ yà jihÃsà sà pramÃïasÃdhyÃpramÃïÃt tadasiddhe÷, prek«ÃpÆrvakÃriïÃæ tata÷ prav­ttyayogÃd ity uktaæ bhavati. ____________________ $<[NAV_29.0]>$ adhunà gocaravipratipattiæ nirÃca«Âe: @@ $<[NAV_29.1]>$ ## bahavo #<'ntÃ># aæÓà dharmà v#<ÃtmÃna÷># svarÆpÃïi yasya tad ##. kiæ tat? ## bahir antaÓ ca, ## vi«aya÷, ## samastasaævittÅnÃm. anenÃnekÃntam antareïa saævedanaprasaravyavacchedaæ darÓayati, bhrÃntasaævedanÃnÃm apy anekÃntoddyotanapaÂi«Âhatayà prav­tte÷, kevalaæ ke«ucid aæÓe«u visaævÃdakatvÃd apramÃïÃni tÃni saÇgÅryante. tad ayam abhiprÃyo: yadà saævedanasÃmÃnyam apy anekÃntaviraheïa na pravartitum utsahate, tadà tadviÓe«abhÆtaæ pramÃïam ekÃnte pravarti«yata iti dÆrÃpÃstÃvakÃÓÃivÃi«Ã vÃrtÃ, tathÃpy anÃdimithyÃbhiniveÓavÃsitÃnta÷karaïÃ÷ kudarÓanavipralabdhabuddhayo bahavo 'tra vipratipadyanta iti sarvapramÃïÃnÃm anekÃntagocaratvasÃdhakaæ pramÃïam abhidhÅyate: iha yat pramÃïaæ tat parasparÃvinirluÂhitÃnekadharmaparikaritavastuno grÃhakaæ, tasyÃiva tatra pratibhÃsamÃnatvÃd; iha yad yatra pratibhÃti, tad eva tadgocaratayÃbhyupagantavyaæ; tad -- yathà nirÃdÅnavanayanaprabhavadarÓane pratibhÃsamÃnaæ pÃÂalatayà japÃkusumaæ tathÃiva tadgocaratayÃbhyupagamyate; parasparÃvibhaktÃnekasvabhÃvÃkrÃntamÆrtikaæ ca bahir antaÓ ca vastu sarvapramÃïe«u prathata ity; atas tad eva te«Ãæ gocara÷. $<[NAV_29.2]>$ na cetaretaraviÓakalitadharmidharmabhÃvavÃdibhi÷ %%Ói«yakais tÃvad asya hetor asiddhatÃdido«a÷ pratipÃdayituæ Óakyas, tadabhyupagamam antareïa svÃbhipretavastuno 'vasthÃnÃbhÃvÃt. tathà hy: ekasmin dharmiïi bahavo dharmÃs tato bhinnatanava÷ kathaæ varteran? bhedÃviÓe«eïa sarvatra tadv­ttiprasaÇgÃt. tatrÃiva te«Ãæ samavÃyÃn nÃnyatra vartanta iti cen, nanu so 'pi samavÃyo yady upakÃryopakÃrakabhÃvavyatirekeïÃpi bhavati, tata÷ sarvatrÃviÓe«eïa prasajyeta, tadabhÃvÃviÓe«Ãt. asty evopakÃryopakÃrakabhÃva iti ced, hanta hato 'sy, anekopakÃrakasyÃnekasvabhÃvatÃprÃptes, tadvirahe 'nekopakÃrakatvÃbhÃvÃt. na hi yena svabhÃvenÃikasyopakaroti tenÃiva dvitÅyasya, tasya tatrÃivopayuktatvÃd, dvitÅyopakÃrakasvabhÃvasya tadupamardanadvÃreïotpatter, itarathÃikam evopakurvaæs ti«Âhet, tadekasvabhÃvÃt. bhinnÃbhi÷ Óaktibhir upakaroti, na bhinnai÷ svabhÃvais, tena nÃnekÃnta iti cet, tÃs tarhi tatra kathaæ vartanta iti vÃcyam. samavÃyÃd ityuttare 'sÃv apy upakÃryopakÃrakabhÃvam antareïa kathaæ na sarvatreti prÃcÅnaæ codyaæ paÓcÃllagnam anudhÃvati. upakÃryopakÃrakabhÃvÃbhyupagame punar apy anekasvabhÃvatÃpradarÓitayukte÷ puna÷ ÓaktyupakÃrakabhinnaÓaktiparikalpane tad evÃvartate, tan na bhinnadharmaparikalpane 'py anekÃntÃn mok«a iti varam ÃdÃv eva matsaritÃæ vihÃyÃnekadharmÃdhyÃsitaæ vastv abhyupagatam. kiæ bhedakalpanayÃsthÃna evÃtmanà parikleÓiteneti. kiæ cÃnekÃntÃbhyupagame saty e«a guïa÷: parasparavibhakte«u saæyogisaæyogasamavÃyisamavÃyaguïaguïyavayavÃvayavivyaktisÃmÃnyÃdi«u saæyogasamavÃyaguïyavayavisÃmÃnyÃdÅnÃæ saæyogisamavÃyiguïÃvayavaviÓe«Ãdi«u vartanacintÃyÃæ yad dÆ«aïajÃlam upanipatati, tad api parih­taæ bhavaty, ekÃntabheda eva tadupapatter, anekÃnte tadutthÃnÃbhÃvÃt. tathà hi: bhinnÃ÷ khalu saæyogÃdaya÷ saæyogyÃdibhyo vikalpayituæ pÃryante -- yad uta katham eta ete«u vartanta iti? kim ekadeÓena yad và sÃmastyena? yady ekadeÓena, tad ayuktaæ, te«Ãæ niravayavatvÃbhyupagamÃt. sÃvayavatve 'pi tebhyo 'vayavebhyo yady abhinnÃs, tato 'nekÃntÃpattir, ekasyÃnekÃvayavatvaprÃpte÷. atha bhinnÃs te«v api te kathaæ vartanta ity vÃcyam: ekadeÓena sÃmastyena vÃ. ekadeÓapak«e tad evÃvartata ity anavasthÃ. atha sÃmastyena, tad apy asÃdhÅya÷, pratyekaæ parisamÃptatayà saæyogÃdibahutvaprasaÇgÃt. tadabhinnÃ÷ puna÷ saæyogÃdayo na vikalpabhÃjo bhavanti. abhedapak«e 'pi saæyogÃdimÃtraæ saæyogyÃdimÃtraæ và syÃd iti cen, na, tasyÃpy ekÃntenÃnabhyupagamÃt, kiæ tarhy anyonyÃviÓli«ÂasvarÆpà vivak«ayà sandarÓanÅyabhedÃ÷ sarva evÃite 'bhyupagamyante, tathÃvidhÃnÃæ kuyuktivikalpotthÃpitadÆ«aïasamÆhanirÃkaraïak«amatvÃd, abÃdhitapratibhÃse«u sarvatra te«Ãæ tathÃiva pratibhÃsanÃd, anyathà pratibhÃsamÃnÃnÃm anyathà parikalpane d­«ÂahÃnyad­«ÂaparikalpanÃdvÃreïÃsama¤jasaprÃptes; tathà ca %%%<ÓÆnyavÃdÃ>%daya÷ siddhim aÓnuvÅran, viÓe«ÃbhÃvÃd iti. $<[NAV_29.3]>$ etenÃsya heto÷ %% apy asiddhatÃdido«am abhidhitsavo maukyam ÃnÅtÃ÷. tathà hy: antar ekaæ saævedanam aparÃparahar«avi«ÃdÃdyanantadharmavivartÃkrÃntarÆpaæ bahiÓ ca ghaÂÃdikam arthaæ navapurÃïÃdivartulapÃrthivatvÃdyanekasvabhÃvÃva«ÂabdhaÓarÅraæ sÃk«Ãl lak«ayanta÷ kathaæ tadviparÅtakathane pravarteran? prak­tipuru«Ãtmakaæ dravyam evÃikaæ tÃttvikaæ, paryÃyabhrÃntijanaka÷ punar vivarto 'pÃramÃrthika iti cen, na, dvayor api sarvapramÃïe«u prakÃÓamÃnayor abÃdhitayo÷ sarvavyavahÃranibandhanayo÷ pak«apÃtam antareïÃikasya nihnotum aÓakyatvÃt. tathà sati vivarta eva tÃttviko, dravyaæ punar alÅkam iti paryÃyapak«apÃtÅ prasa¤jayan durni«edha÷ syÃd iti. athettham abhidadhÅthÃ: dravyaæ sarvatrÃvyabhicaritarÆpatvÃt satyaæ, paryÃyÃ÷ punar vyabhicÃriïa ity asatyÃ÷, tad ayuktam. yadi nÃma dravyam abhedarÆpatvÃt sarvatrÃnuvartate, paryÃyÃs tu bhedarÆpatvÃd vyavacchidyante, tathÃpi tat satyam, itare 'lÅkà iti vaktuæ na pÃryate, na hi nÅlaæ pÅtarÆpatÃæ na bibhartÅtyetÃvatà tad asatyam, atiprasaÇgÃt, sarvasya pararÆpaparihÃrÃvasthÃyitayÃlÅkatvaprÃpte÷. atha dravyam eva paryÃyÃs, tadavyatiriktatvÃt, tatsvarÆpavan, na santi và dravyavyatirekiïa÷ paryÃyÃ, ni÷svabhÃvatvÃt, khapu«pavad iti pramÃïayasi, tathà sati paryÃyà eva dravyaæ, tadavyatiriktatvÃt tatsvarÆpavan, nÃsti và paryÃyavyatiriktaæ dravyaæ, ni«paryÃyatvÃd, ÃkÃÓakusumavad itÅtaro 'pi pramÃïayan kena vÃryeta. tan na pak«advaye 'pi kÃcid viÓe«opalabdhir iti. yathÃivÃnantasahakramavartiparyÃyÃdhyÃsitaæ vastu sarvapramÃïe«u prakÃÓate tathÃivÃbhyupagantavyaæ, tathà cÃnyasyÃbhÃvÃt tad eva tadgocara iti sthitam. $<[NAV_29.4]>$ tathà %%matÃnusÃriïÃm api madhye %% tÃvad asya hetor asiddhatÃm ÃvirbhÃvayituæ notsahate, tadabhyupagativyatirekeïa nijadarÓanavyavasthÃnupapatte÷. tathà hi: bahis tÃvad ekaæ kÃraïam aparÃparasÃmagryanta÷pÃtitayÃnekakÃryakÃryÃvedyate, yathà rÆpaæ svottarak«aïaæ svÃvagÃhij¤ÃnÃdikaæ ca yugapaj janayati. yadi cÃikak«aïavartina÷ sÃmagrÅbhedena bhedam anubhavata eva bhinnadeÓanÃnÃkÃryakÃritÃ, tathà sati nityapak«oditaæ dÆ«aïaæ svamastakopanipÃti syÃt, tasyÃpi tathÃiva bhinnakÃlakÃryanirvartane 'pi bhedÃbhÃvaprasaÇgÃt. tathà pratibhÃsabhedena k«aïak«ayirÆpÃdisvalak«aïavilak«aïatvÃbhyupagamaÓ cÃivaæ nirnibandhana÷ syÃt, kauÂasthyam Ãbibhrato 'pi dravyasyÃparÃparakÃraïakalÃpÃntargatatayà navapurÃïÃdiparyÃyarÆparasagandhasparÓÃvabhÃsalak«aïakÃryasampÃdanÃvirodhaprasakte÷. kiæ cÃyam ekaæ svÃvayavavyÃpinaæ kÃlÃntarasaæcari«ïum ÃkÃraæ sÃk«Ãl lak«ayan k«aïak«ayiparamÃïulak«aïÃni svalak«aïÃny Ãcak«Åta nÃnyathÃ, yathÃkÆtaæ tadavabhÃsasya svapnÃntare 'py anupalak«aïÃl; lak«itasya cÃlak«itavyatirekanirÃkaraïatas tÃdÃtmyaæ kathayan svagirÃnekÃntÃvabhÃsaæ samarthayate. tathà hy: alak«itaparamÃïupÃrimÃï¬alyapratik«aïavivartam api svalak«aïaæ sthirasthÆrÃdyÃtmanà darÓayati svarÆpam, anyathà su«uptaæ jagad Ãsajyeta, tadaprakÃÓane pramÃïÃntarasyÃpy atyantavilak«aïasvalak«aïÃvedakasyÃprav­ttiprasaÇgÃt. tathÃnta÷saævedanam arthasvarÆpÃpek«ayà bahirmukhÃntarmukhasavikalpÃvikalpabhrÃntÃbhrÃntÃdipratibhÃsam ekam abhyupayata÷ katham anekÃntÃvabhÃso 'siddha÷ syÃt? tathà nÃnÃdeÓasthitÃrthasÃrthasamarpitÃkÃroparaktam ekam ÃkÃrabhede 'py anyathà yugapatprakÃÓamÃnasitÃsitÃdyarthavyavasthityanupapatte÷ saævedanam anumanyamÃna÷ kathaæ bhinnasamayabhÃvihar«avi«ÃdÃdyanekavivartavaÓÃt tadbhedam Ãtyantikam abhidadhÅta, abhinnayogak«ematvÃd. yugapadbhÃvinÃæ saævidantarnivi«ÂÃkÃrÃïÃm ekatvaæ na har«ÃdÅnÃæ, tadviparyayÃd iti cen, na, tatsÃmarthyavyavasthÃpyÃrthÃbhedaprasaÇgÃt, tadekatayà sitapÅtÃdi«u j¤Ãnasya bodharÆpeïÃivÃviÓi«ÂatvÃt. tad evaæ bahir antaÓ cÃikÃnekarÆpatve pramÃïata÷ sthite÷ svalak«aïasyÃnyathà svÃbhyupetadarÓanavyavasthÃyogÃn nÃrthavÃdy anekÃntaprakÃÓaæ pratik«eptum arhati. $<[NAV_29.5]>$ tathorarÅk­ta%%matam api balÃd anekÃntaprakÃÓarajjur Ãve«Âayaty, ekasyÃpi j¤ÃnasyÃnekavedyavedakÃkÃratayà prathanopagate÷. ekayogak«ematvÃt tadaikyam iti cen, na, yugapadudayapralayavatÃæ sahavedinÃæ sakalasantÃnÃnÃm ekatvaprasaÇgÃt. saæv­tidarÓitatvÃd anekatvasya, na tena svasaævedanasÃk«Ãtk­tapÃramÃrthikÃikatvak«atir iti cen, na, %%matÃprati«edhaprasakter, yato 'nÃdyavidyÃbalÃd ekam akramaæ sacetanaæ svasaævedanasÃk«Ãtk­tam api brahmÃnekaæ kramavac cetanÃcetanaæ parok«Ãparok«aæ lak«yate, bhavatparikalpitagrÃhyagrÃhakÃkÃraviviktasaævedanavad iti tenÃpi na durupapÃdam. astu vÃyam anekÃntÃvabhÃso bhrÃntas, tathÃpi saævedanasyÃdvayatà na lak«yate, tallak«aïe sakalÃsumatÃm adhunÃiva muktatÃvÃpte÷. lak«yate ca tat katha¤cid, itarathà su«uptadaÓÃvat sarvavyavahÃrocchedaprasaÇgÃd ity ekasyÃpi saævedanasya lak«itÃlak«itatvenÃnekÃntapratibhÃso du÷Óako 'pahnotum iti %% apy asya hetor asiddhatÃvirbhÃvanaæ prati tÆ«ïÅm ÃsÅta. $<[NAV_29.6]>$ %<ÓÆnyavÃdina÷>% samastÃbhÃvÃd asiddho 'nekÃntaprakÃÓa iti cen, na, tasyÃpi pramÃïaprameyÃbhÃve na sarvÃbhÃvÃvedanaæ samasty, anyathÃpramÃïakaæ sarvaæ sarvatra vidyata iti parasyÃpi vadato na vadanabhaÇga÷ syÃt, tadabhyupagame 'bhyupagamak«ati÷. tayoÓ ca darÓitavad anekÃntaprakÃÓa iti nÃsiddho hetu÷. marumarÅcikÃnicayacumbini saævedane jalollekhe 'pi tadgocaratvÃbhyupagamÃbhÃvÃd anaikÃntiko 'yam iti mà ÓaÇki«ÂhÃs, tasya bhrÃntatvÃd, abhrÃntaprakÃÓo hi tadabhyupagatihetu÷. athÃyam apÅtaretaravinirluÂhitaparamÃïuk«aïak«ayibodhena bÃdhyamÃnatvÃd bhrÃnta ity Ãcak«ÅthÃs, tad ayuktaæ, yatas tadbodha÷ kim upalabdhimÃtram yad và nirïaya÷? yady Ãdya÷ kalpas tadÃnumÃnaæ viÓÅryeta, nirgocaratvÃt, prÃthamakalpikenÃiva nirvikalpakaviviktadarÓanena virodhabhÅrutayà sarvathà vastugrahaïÃbhyupagamÃt, pramÃïakalite ca mÃnÃntaravaiyarthyÃd, anavasthÃprÃpte÷. atha dvitÅyas, tathà sati sarvaæ nirvikalpakam apramÃïatÃm aÓnuvÅta. na ca nirïayo 'nekÃntaprakÃÓaæ bÃdhate, 'pi tu samarthayate, bahir antaÓ ca tathÃiva tadvij­mbhaïÃt. atha sarvathà vastugrahaïe 'pi nirvikalpakaæ yatrÃæÓe pÃÓcÃtyaæ vyavahÃrakÃrivyavasÃyam upajanayati, tatrÃiva pramÃïatÃm Ãskandati nÃnyatreti manyethÃs, tathà sati yadanantaram arthakriyÃsamarthÃrthaprÃrthanayà puru«a÷ pravartate sa eva nirïaya÷ prÃmÃïyaæ svÅkuryÃn, na nirvikalpakaæ, tajjanakatve 'pi sannikar«Ãdivad ity Ãsajyeta. nirvikalpakam anadhigatÃrthÃdhigant­tvÃt pramÃïaæ, na vyavasitis, tadvikalpatvÃd iti cen, nÃnumiter api tadvad aprÃmÃïyaprasaÇgÃt. na ca viparÅtÃkÃranirÃkaraïacaturatayÃnumitir viÓe«avatÅ, nirïÅter api tadapanodadak«atvÃd, asamÃropavi«aye 'prav­tte÷. trirÆpaliÇgajatayà viÓe«o 'numiter mÃnatÃsÃdhaka iti cet, sÃk«Ãd anubhavÃd utpÃdas tarhi nirïÅter mahÃparÃdha iti bhavato bÃlatÃm Åk«Ãmahe. kiæ ca, yathà nirvikalpakam alak«itaæ sakalavyÃv­ttasvalak«aïagrahaïapravaïam api katicidaæÓavi«ayaæ vikalpam utthÃpayati, tathÃrtha evendriyÃlokÃdisannik­«Âatayà katicinnijÃæÓavi«ayaæ sÃk«ÃdviÓadavikalpaæ janayed iti kim ajÃgalastanakalpanirvikalpakakalpanayÃ? tÃvanto 'æÓà bahirarthe virudhyanta iti cet, pÃÂavÃpÃÂavÃdayo darÓane 'py ekasmin na virudhyanta iti kiæ rÃj¤Ãm Ãj¤Ã? tasmÃn na k«aïak«ayiparamÃïulak«aïasvalak«aïalak«akaæ kvacit kadÃcid darÓanaæ lak«ayanti bhavanto 'pi, kevalaæ svadarÓanÃnuraktÃnta÷karaïatayà na tadasattÃæ pratipadyante. svÃæÓavyÃpinaæ kÃlÃntarÃnuyÃyinam ekaæ bahir antaÓ cÃrthaæ bodhaæ ca prakÃÓayan prathamÃno nirïaya÷, na punar nirmÆlakai÷ kuyuktivikalpair bÃdhyata iti na bhrÃnta÷. kiæ cÃsya bhrÃntatÃæ kathayan sarvapramÃïaprameyavyavasthÃm unmÆlyati. tathà hi: yat sattvabodharÆpatvasukhatvÃdi«u pramÃïaæ tad eva k«aïak«ayitvasvargaprÃpaïaÓaktiyuktatvÃdi«v apramÃïam; tathà yad vastu nÅlacaturasrordhvatÃdirÆpatayà prameyaæ tad eva madhyabhÃgak«aïavivartÃdinÃprameyaæ; tathà yad bahirarthÃpek«ayà savikalpakaæ svapnÃdidarÓanaæ và bhrÃntaæ tad eva svarÆpÃpek«ayÃbhrÃntam; tathà yan niÓÅthinÅnÃthadvayÃdikaæ dvitve 'lÅkaæ tad api dhavalatÃniyatadeÓacÃritÃdÃv analÅkam iti nirïaya÷. yadi tu virodhÃd bibhyadbhir bhavadbhir ayam apahnÆyate, kim aparam aikÃntikaæ pramÃïaæ prameyaæ corarÅk­tya svÃkÆtaæ prati«ÂhÃpayeyur iti sakautukaæ naÓ ceta÷. $<[NAV_29.7]>$ atha %% advaitaprakÃÓam alak«itam abhyupetya tena bÃhuvidhyaæ dadhÃno bodho bÃdhyamÃnatvÃd bhrÃnta ity abhidadhyÃt, tad ayuktam, d­«ÂahÃnyad­«ÂaparikalpanÃprasaÇgÃd, alak«itanirvikalpadarÓanasya ca prÃg eva pratik«iptatvÃt. atha yuktir bodhasya vaividhyaæ bÃdheta, tathà hi: bhrÃntÃbhrÃntasaævedanavivekasya kartum aÓakyatvÃt, saævinmÃtrasya tu sarvatrÃvyabhicÃritvÃd, advayaæ saævedanaæ viviktayuktyà prakÃÓamÃnam anÃdikÃlÃlÅnavÃsanÃsamupajanitasaæv­tidarÓitasattÃkaæ sitÃsitÃdivividhapratibhÃsaæ nirÃkurute. atra pratividadhmahe: kim ayam anekÃkÃro bodho 'dvayasaævedanÃd vyatyaraik«Åd và na vÃ. kiæ cÃto, yadi vyabhaitsÅt, katham ad­«ÂatatkÃryatve vyatirikto 'yaæ tad advayaæ saævedanam anumÃpayet? avyatirekapak«e punar aneka÷ sann ekasaævedanatÃdÃtmyena prathamÃna÷ katham advaitaæ noddalayet? atha saæv­tidarÓitatvÃd alÅkatayÃsya sitÃsitÃdyÃkÃrabahirmukhakÃlu«yasya bodhena tÃttvikena saha bhedÃbhedavikalpÃnupapattir iti brÆ«e, tathà sati paro bodhasyÃpÃramÃrthikatvaæ avidyÃdarÓitatvÃd, arthasattÃyÃ÷ punas tattvarÆpatÃ, sarvatrÃvyabhicÃrÃd iti bruvÃïo durnivÃra÷ syÃt. ja¬asya prakÃÓÃyogÃt saævitti÷ satyÃ, nÃrtha iti ced, ekasyÃnekatÃvabhÃsÃbhÃvÃd anekÃnta÷ satyo, nÃdvaitam iti pratijÃnÅmahe. saæv­tyÃdvayasyÃpi nÃnÃpratibhÃso 'viruddha iti ced, anÃdyavidyÃbalÃj ja¬asyÃpi cetanatayà prakÃÓo na viruddha iti parasyÃpi ÓaÂhottaraæ nÃtidurlabhaæ bhavet. kiæ ca, nÃnÃkÃrakalu«itacaitanyasÃmÃnyasyÃnyathÃnupapattisÃmarthyatas tasya siddhatvÃd advayaæ saævedanam asiddhaæ sÃdhayed ayam, anyathà nirnibandhanatayà sÃdhanasyÃprav­ttes, tathà ca sthirasthÆrÃdyupalak«itÃrthÃæÓavaÓÃd viÓakalitaparamÃïuk«aïak«ayiparyÃyatÃdÃtmyaæ sÃdhayan tam anekÃntavÃdinaæ na pratik«eptum arhati, yukter ubhayatrÃpi tulyatvÃt. kiæ ca, yo 'yaæ sitapÅtÃdyanekÃkÃranirïayo 'sÃv api svasaævedanÃpek«ayÃdvayarÆpa iti bhavadabhiprÃyo; yathà cÃnavasthÃbhÅrutayà sarvaæ j¤Ãnaæ svaprakÃÓam abhyupetaæ, tathà sarvo niÓcaya÷ svaniÓcÃyako 'bhyupagantavyo, 'nyathà tatrÃpy anavasthÃdo«o 'nu«ajyeta, niÓcayÃÓ ca sarvathà svarÆpaæ niÓcinuyur, nÃikadeÓena, yato "niÓcayair yan na niÓcÅyate rÆpaæ tat te«Ãæ vi«aya÷ katham" iti svayam eva svavadhÃya pralapitam. tathà cÃdvayasya k«aïak«ayiïa÷ svarÆpasya tair grahaïe viparÅtÃropÃbhÃvÃd Ãdita eva anutthÃnaæ saæsÃrasyeti yuktirikta evÃmuktatÃbhimÃna÷ syÃt, na cÃivam, bhavabhÃvasya pratiprÃïiprasiddhatvÃt. tan nÃyam itaretarÃvinirluÂhitadravyaparyÃyaprakÃÓo bhrÃntas, tadviparÅtÃrthopasthÃpakapramÃïÃntarÃbhÃvÃd iti sthitam. $<[NAV_29.8]>$ yadà tu %<ÓÆnyavÃdÅ>% `nirÃlambanÃ÷ sarve pratyayÃ÷, pratyayatvÃt, svapnapratyayavad' iti parÃbhiprÃyaprav­ttÃnumÃnabalÃd bhrÃntatÃm asya kathayet, tadà taæ prati `sÃlambanÃ÷ sarve pratyayÃ÷, pratyayatvÃj, jÃgraddaÓÃpratyayavad' iti viparÅtÃnumÃnam upa¬haukanÅyam. sa yadi d­«ÂÃntasya sÃdhyavikalatÃm udbhÃvayet, tadà tadd­«ÂÃnte 'pi sà darÓanÅyÃ. yadi punar asau svapnapratyayasya nirÃlambanatvaæ bhavadbhir abhipretam iti vilapann Ãsituæ na dadyÃt, tadà sa vikalpata÷ paryanuyojyo: 'smadabhyupagama÷ pramÃïaæ bhavato 'pramÃïaæ vÃ? pramÃïaæ ced, yathà tadbalÃd d­«ÂÃntasamarthanaæ tathà jÃgratpratyayagocarÃrthasamarthanam api kiæ na kuru«e, ko 'yam ardhajaratÅyanyÃya÷? athÃpramÃïam, evaæ sati svapnapratyayanirÃlambanatÃsÃdhakaæ pramÃïÃntaraæ m­gaïÅyaæ, kim anena kuÓakÃÓÃvalambanena. tatrÃpi pramÃïÃntare vikalpayugalam amalam avatarati: tat kiæ nirÃlambanaæ sÃlambanaæ vÃ? nirÃlambanaæ cen, nÃnyapratyayasya nirÃlambanatÃæ gadituæ paÂi«Âhaæ, nirgocaratvÃt. atha sÃlambanaæ, hanta hato 'si, nirÃlambanÃ÷ sarve pratyayà iti pratij¤Ãtak«ater, anenÃiva vyabhicÃrÃd iti ÓaÂha÷ pratiÓaÂhÃcaraïena nirloÂhanÅya÷. tan nÃsyÃnaikÃntikatvam. $<[NAV_29.9]>$ viruddhatÃÓaÇkà punar dÆrÃpÃstaprasarÃiva, pramÃïaprakÃÓite 'rthe sarvavÃdinÃæ tathÃbhyupagamÃvigÃnÃd iti. anena saæÓayavirodhÃnavasthÃvaiyadhikaraïyÃsambhavÃdidÆ«aïÃni nirmÆlakamithyÃvikalpotthÃpitÃni pratibhÃsamudgaranipÃtanirdalitamastakatvÃn na jÅvitum utsahanta iti. tasmÃd asiddhatÃdido«avinÃk­to 'yaæ tathÃpratibhÃsalak«aïo hetur anekÃntagocaratÃæ pramÃïasya parÃn abhyupagamayatÅty alam vistareïa. tasmÃt `tasyÃiva tatra pratibhÃsanÃt' ## iti sthitam. $<[NAV_29.10]>$ ayaæ ca yathÃvasthitapramÃïavyÃpÃraparyÃlocakapramÃtrabhiprÃyeïa pramÃïagocaro darÓita÷. nayas tarhi kiæbhÆtam taæ manyata iti vacanÃvakÃÓe saty Ãha:#< eke>#tyÃdi. anantadharmÃdhyÃsitaæ vastu svÃbhipretÃikadharmaviÓi«Âaæ nayati prÃpayati saævedanam ÃrohayatÅti ##, pramÃïaprav­tter uttarakÃlabhÃvÅ parÃmarÓa ity arthas; tasya ## gocaro ## 'bhipreta ##nityatvÃdidharmalak«aïena ## pararÆpebhyo vibhinno #<'rtha÷># prameyarÆpaæ, pramÃïam evaævidham evÃrthaæ g­hïÃtÅti svÃkutena tena vyavasthÃpanÃd iti. $<[NAV_29.11]>$ athavà pramÃïavi«ayÃæ lak«aïasaækhyÃgocaraphalarÆpÃæ caturvidhÃæ vipratipattiæ nirÃk­tyÃtrÃiva nayagocaraæ nirÆpayann Ãha: ##tyÃdi. nanu cÃdivÃkyena pramÃïavyutpÃdanamÃtraæ pratij¤Ãnaæ, tat kiæ ayam aprastuto 'tra nayagocara÷ pratipÃdyata iti. satyaæ, evaæ manyate: na naya÷ pramÃïÃd atyantaæ dÆrayÃyÅ, kiæ tarhi tadaæÓabhÆta eva, nayasamudÃyasampÃdyatvÃt pramÃïasyÃtas tadvyutpÃdanapratij¤Ãne 'sÃv api `tanmadhyapatitas tadgrahaïena g­hyata' itinyÃyÃd g­hÅta eva, tan nÃyam aprastuta iti. $<[NAV_29.12]>$ atrÃpi padÃrtha÷ sa eva, kevalaæ vÃkyÃrthabheda÷. tathà hÅhÃivaæ ghaÂanÃ: ## nÅtividÃm iti. nanu ca yadi nayasya pramÃïÃnta÷pÃtitve 'pi p­thag gocara÷ pratipÃdyate, tata÷ pramÃïavad etadvi«ayà lak«aïÃdivipratipattir api nirÃkartavyÃ. satyaæ, kiæ tu na pare«Ãæ nayavyavahÃra÷ prasiddho, 'to dharmiïo 'bhÃvÃt tadgocarà vipratipattir nÃsty eva. na ca te tena tattvaæ pratipÃdanÅyÃs, tattvapratipÃdane pramÃïasyÃiva vyÃpÃrÃn, nayasya punar ekadeÓani«Âhatvena tatpratipÃdanasÃmarthyavikalatvÃd, ata evÃcÃryasya na tallak«aïÃdisvarÆpakathane 'pi mahÃnÃdara÷. gocaraæ punar heyapak«e kÃkvà prak«ipan sÃk«Ãt pratipÃdayati: mà bhÆt svadarÓanÃnta÷pÃtinÃæ mandabuddhÅnÃæ pramÃïapratipanne 'py anekÃntÃtmake vastuny ekadeÓasamarthanÃbhiniveÓalak«aïa÷ kadÃgraha iti. athavà svadarÓanÃnta÷pÃtina÷ praty anenÃiva gocarakathanenopalak«aïatvÃl lak«aïÃdÅny api lak«ayati. tatra pramÃïapratipannÃrthÃikadeÓaparÃmarÓo naya iti lak«aïaæ, sarvanayaviÓe«ÃnuyÃyitvÃt pararÆpavyÃvartanak«amatvÃc cÃsya. saækhyayà punar anantà iti, anantadharmatvÃd vastunas, tadekadharmaparyavasitÃbhiprÃyÃïÃæ ca nayatvÃt, tathÃpi cirantanÃcÃryai÷ sarvasaÇgrÃhisaptÃbhiprÃyaparikalpanÃdvÃreïa sapta nayÃ÷ pratipÃditÃ÷. tad yathà -- `naigamasaÇgrahavyavahÃrarjusÆtraÓabdasamabhirƬhÃivambhÆtà nayÃ' iti. ato 'smÃbhir api ta eva varïyante. $<[NAV_29.13]>$ katham ete sarvÃbhiprÃyasaÇgrÃhakà iti ced, ucyate: 'bhiprÃyas tÃvad arthadvÃreïa ÓabdadvÃreïa và pravarteta, gatyantarÃbhÃvÃd; arthaÓ ca sÃmÃnyarÆpo viÓe«arÆpo vÃ, Óabdo 'pi rƬhito vyutpattitaÓ ca, vyutpattir api sÃmÃnyanimittaprayuktà tatkÃlabhÃvinimittaprayuktà và syÃt. tatra ye kecanÃrthanirÆpaïapravaïÃ÷ pramÃtrabhiprÃyÃs te sarve 'py Ãdye nayacatu«Âaye 'ntarbhavanti. tatrÃpi ye parasparaviÓakalitau sÃmÃnyaviÓe«Ãv icchanti tatsamudÃyarÆpo naigama÷. ye puna÷ kevalaæ sÃmÃnyaæ vächanti tatsamÆhasampÃdya÷ saÇgraha÷. ye punar anapek«itaÓÃstrÅyasÃmÃnyaviÓe«aæ lokavyavahÃram avatarantaæ ghaÂÃdikaæ padÃrtham abhiprayanti tannicayajanyo vyavahÃra÷. ye tu k«aïak«ayiïa÷ paramÃïulak«aïà viÓe«Ã÷ satyà iti manyante tatsaÇghÃtaghaÂita ­jusÆtra iti. tathà ye rƬhita÷ ÓabdÃnÃæ prav­ttiæ vächanti tannivahasÃdhya÷ Óabda iti. ye tu vyutpattito dhvanÅnÃæ prav­ttiæ vächanti nÃnyathà tadvÃrajanya÷ samabhirƬha iti. ye tu vartamÃnakÃlabhÃvivyutpattinimittam adhik­tya ÓabdÃ÷ pravartante nÃnyatheti manyante tatsaÇghaghaÂita÷ khalv evambhÆta iti. tad evaæ na kaÓcid vikalpo 'sti vastugocaro yo 'tra nayasaptake nÃntaryÃtÅti sarvÃbhiprÃyasaÇgrÃhakà ete iti sthitam. $<[NAV_29.14]>$ sÃmpratam e«Ãm eva pratyekaæ matam upavarïayÃma÷. tatra gamanaæ gama÷ pariccheda ity artha÷. niÓcito gamo nigamo viviktavastugrahaïaæ, sa eva, praj¤Ãder Ãk­tigaïatayà svÃrthikÃïpratyayavidhÃnÃn naigama÷. yadi và nigamyante niyataæ paricchidyanta iti nigamà arthÃs te«u bhavo yo 'bhiprÃyo niyataparicchedarÆpa÷ sa naigama iti. ayaæ hi sattÃlak«aïaæ mahÃsÃmÃnyam avÃntarasÃmÃnyÃni ca dravyatvaguïatvakarmatvÃdÅni tathÃntyÃn viÓe«Ãn sakalÃsÃdhÃraïarÆpalak«aïÃn avÃntaraviÓe«ÃæÓ cÃpek«ayà pararÆpavyÃvartanak«amÃn sÃmÃnyÃd atyantavinirluÂhitasvarÆpÃn abhipraiti. tathà hi: kila saævinni«ÂhÃ÷ padÃrthavyavasthitayo, na ca sÃmÃnyagrÃhiïi vij¤Ãne viÓe«ÃvabhÃso 'sty, 'nuvartamÃnÃikÃkÃraparÃmarÓena tadgrahaïÃd, anyathà sÃmÃnyagrÃhakatvÃyogÃt. nÃpi viÓe«agrahaïadak«e saævedane sÃmÃnyaæ cakÃsti, viÓi«ÂadeÓadaÓÃvacchinnapadÃrthagrÃhitayà tatprav­tter, anyathà viÓe«asaævedanatvÃyogÃt. na cÃitau parasparavibhinnÃv api pratibhÃsamÃnau sÃmÃnyaviÓe«au katha¤cin miÓrayitum yuktÃv, atiprasaÇgÃd, vibhinnapratibhÃsinÃm api nikhilÃrthÃtmanÃm aikyaprÃpte÷. evaæ ca pramÃïayati: parasparaviÓli«Âau sÃmÃnyaviÓe«au, pÃrthakyenopalabdher, iha yad yat pÃrthakyenopalabhyate tat tat parasparaviÓli«Âaæ dravyaæ, tad yathà -- devadattayaj¤adattÃv iti, pÃrthakyena copalabhyete sÃmÃnyaviÓe«Ãv, ata÷ parasparavibhinnÃv iti. na sÃmÃnyÃt p­thag viÓe«opalambha iti cet, kathaæ tarhi tasyopalambha iti vÃcyam. sÃmÃnyavyÃptasyeti cen, na tarhi sa viÓe«opalambha÷, sÃmÃnyasyÃpi tena grahaïÃt; tataÓ ca tena bodhena viviktaviÓe«agrahaïÃbhÃvÃt tadvÃcakaæ dhvaniæ tatsÃdhyaæ ca vyavahÃraæ na pravartayet pramÃtÃ; na cÃitad asti, viÓe«ÃbhidhÃnavyavahÃrayo÷ prav­ttidarÓanÃt. tasmÃd viÓe«am abhila«atà tatra ca vyavahÃraæ pravartayatà tadgrÃhako bodho vivikto 'bhyupagantavya÷. tathà sÃmÃnyam api viviktÃkÃratayà svagrÃhiïi j¤Ãne yadi na prakÃÓeta, tadà tadgocarÃbhimatasaævedanena viÓe«asyÃpy ÃkalanÃt sÃmÃnyÃbhidhÃnavyavahÃrayo÷ prav­tter ucchedas tathÃiva vaktavyo, viviktasÃmÃnyagrÃhibodhamÆlakatvÃt tayos, tadani«Âau tayor apy abhÃvÃpatte÷. na ca sÃmÃnyaæ viÓe«aæ và tirask­tya kevalasya viÓe«asya sÃmÃnyasya vÃbhyupagama÷ kartuæ yukto, dvayor api svagrÃhij¤Ãne pratibhÃsamÃnatayà viÓe«ÃbhÃvÃt. tasmÃd etau dvÃv apÅtaretaraviÓakalitÃv aÇgÅkaraïÃrhÃv iti naigama÷. $<[NAV_29.15]>$ adhunà saÇgrahÃbhiprÃyo varïyate. tatra saÇg­hïÃty aÓe«aviÓe«atirodhÃnadvÃreïa sÃmÃnyarÆpatayà jagad Ãdatta iti saÇgraha÷. ayaæ hi manyate: bhÃvalak«aïasÃmÃnyÃd vyatiricyamÃnamÆrtayo và viÓe«Ã÷ parikalpyerann, avyatiricyamÃnamÆrtayo vÃ, gatyantarÃbhÃvÃt. tatra yady Ãdya÷ pak«as, tadà ni÷svabhÃvatÃæ te svÅkuryur, bhÃvavyatirekitvÃd, gaganakusumÃdivat. atha dvitÅya÷ kalpas, tarhi bhÃvamÃtram Ãpadyante. tathà hi: bhÃvamÃtraæ viÓe«Ãs, tadavyatiriktatvÃd, iha yad yato 'vyatiriktaæ tat tad eva bhavati, tad yathà -- bhÃvasyÃiva svarÆpam, avyatirekiïaÓ ca viÓe«Ã, atas tadrÆpà eva. nanu ca yadi bhÃvamÃtram eva tattvaæ tadà tasya sarvatrÃviÓe«Ãd ya ete pratiprÃïiprasiddhÃ÷ stambhebhakumbhÃmbhorÆhÃdiviÓi«ÂavastusÃdhyà vyavahÃrÃs te sarve 'pi pralayam Ãpadyerann, ato viÓe«Ã api viviktavyavahÃrahetavo 'bhyupagantavyÃ÷. nÃitad asti, vyavahÃrasyÃnÃdyavidyÃbalapravartitatvÃt, tena pÃrÃmarthikapramÃïaprati«ÂhitatattvapratibandhÃbhÃvÃt. kiæ ca, viÓe«Ãgraho viÓe«eïa tyÃjyo, viÓe«avyavasthÃpakapramÃïÃbhÃvÃt. tathà hi: bhedarÆpà viÓe«Ã÷, na ca ki¤cit pramÃïaæ bhedam avagÃhate, pratyak«aæ hi tÃvad bhÃvasampÃditasattÃkaæ tam eva sÃk«atkartuæ yuktam, nÃbhÃvaæ, tasya sakalaÓaktiviraharÆpatayà tadutpÃdane vyÃpÃrÃbhÃvÃd, anutpÃdakasya ca sÃk«Ãtkaraïe sarvasÃk«ÃtkaraïaprasaÇgÃt, tathà ca viÓe«ÃbhÃvÃt sarvo dra«ÂÃsarvadarÓÅsyÃt. ani«Âam cÃitad bhavatÃæ, tasmÃd bhÃvagrÃhakam eva tad e«Âavyam. sa ca bhÃva÷ sarvatrÃviÓi«Âa iti tathÃiva tena grÃhyas, taduttarakÃlabhÃvÅ punar vikalpo ghaÂo 'yaæ paÂÃdir na bhavatÅty evamÃkÃro vyavahÃraæ racayann avidyÃmÆlatvÃn na pramÃïaæ, tan na pratyak«Ãd viÓe«Ãvagati÷. nÃpy anumÃnÃde÷, pratyak«amÆlakatvÃc che«apramÃïavargasya, tasmÃt sÃmÃnyam eva paramÃrtho, na viÓe«Ã iti saÇgraha÷. $<[NAV_29.16]>$ sÃmprataæ vyavahÃramatam ucyate. tatra vyavaharaïaæ vyavahriyate vÃnena laukikair abhiprÃyeïeti vyavahÃra÷. ayaæ tu manyate: yathà lokagrÃham eva vastv astu, kim anayÃd­«ÂÃvyavahriyamÃnavastuparikalpanaka«Âapi«ÂikayÃ? yad eva ca lokavyavahÃrapatham avatarati tasyÃnugrÃhakaæ pramÃïam upalabhyate, netarasya, na hi sÃmÃnyam anÃdinidhanam ekaæ saÇgrÃhÃbhimataæ pramÃïabhÆmis, tathÃnubhavÃbhÃvÃt, sarvasya sarvadarÓitvaprasaÇgÃc ca. nÃpi viÓe«Ã÷ paramÃïulak«aïÃ÷ k«aïak«ayiïa÷ pramÃïagocaras, tathà prav­tter abhÃvÃt. tasmÃd idam eva nikhilalokÃbÃdhitaæ pramÃïaprasiddhaæ kiyatkÃlabhÃvisthÆratÃm ÃbibhrÃïam udakÃharaïÃdyarthakriyÃnirvartanak«amaæ ghaÂÃdikaæ vasturÆpaæ pÃramÃrthikam astu, pÆrvottarakÃlabhÃvitatparyÃyaparyÃlocanà punar ajyÃyasÅ, tatra pramÃïaprasarÃbhÃvÃt, pramÃïam antareïa ca vicÃrasya kartum aÓakyatvÃt. avastutvÃc ca te«Ãæ, kiæ tadgocaraparyÃlocanena? tathà hi: pÆrvottarakÃlabhÃvino dravyavivartÃ÷ k«aïak«ayiparamÃïulak«aïà và viÓe«Ã na ka¤cana lokavyavahÃram uparacayanti, tan na te vasturÆpÃ, lokavyavahÃropayoginÃæ eva vastutvÃd iti vyavahÃra÷. $<[NAV_29.17]>$ sÃmprataæ ­jusÆtrÃbhiprÃya÷ kathyate. tatra rju praguïam akuÂilam atÅtÃnagatavakraparityÃgÃd vartamÃnak«aïavivartivastuno rÆpaæ sÆtrayati ni«ÂaÇkitaæ darÓayatÅty ­jusÆtra÷. tathà hy: asyÃbhiprÃyo -- 'tÅtasya vina«ÂatvÃd anÃgatasyÃlabdhÃtmalÃbhatvÃt kharavi«ÃïÃdibhyo 'viÓi«yamÃïatayà sakalaÓaktiviraharÆpatvÃn nÃrthakriyÃnirvartanak«amatvam, arthakriyÃk«amaæ ca vastu; tadabhÃvÃn na tayor vastutvam iti. vartamÃnak«aïÃliÇgitaæ ca punar vasturÆpaæ samastÃrthakriyÃsu vyÃpriyata iti tad eva pÃramÃrthikam. tad api ca niraæÓam abhyupagantavyam, aæÓavyÃpter yuktiriktatvÃd, ekasyÃnekasvabhÃvatÃm antareïÃnekasvÃvayavavyÃpanÃyogÃt. anekasvabhÃvatÃivÃstv iti cen, na, virodhavyÃghrÃghrÃtatvÃt. tathà hi: yady eka÷ svabhÃva÷ katham aneka÷? anekaÓ cet katham eka÷? ekÃnekayo÷ parasparaparihÃreïÃvasthÃnÃt; tasmÃt svarÆpanimagnÃ÷ paramÃïava eva parasparopasarpaïadvÃreïa katha¤cin nicayarÆpatÃm Ãpannà nikhilakÃrye«u vyÃpÃrabhÃja iti ta eva svalak«aïaæ, na sthÆratÃæ dhÃrayat pÃramÃrthikaæ iti. kiæ ca, pramÃïato 'rthavyavasthÃ, na ca pramÃïaæ deÓakÃlavyÃptigrahaïe ki¤cana pravartate, sarvapramÃïÃnÃæ vartamÃnaprakÃÓarÆpatvÃt. tathà hi: pratyak«aæ tÃvad rÆpÃlokamanaskÃracak«urlak«aïakÃraïacatu«ÂayÃl labdhasattÃkaæ vartamÃnak«aïa eva prakÃÓate, atÅtavartsyatk«aïayor asannihitatvÃt, tataÓ ca tat tatkÃlasambaddham eva vastuno rÆpaæ sÃk«Ãtkartuæ k«amate na pÆrvam aparaæ vÃsannidhÃnÃd eva. yadi punar vina«Âam api pÆrvak«aïavartirÆpamÃkalayet, tadà vina«ÂatvÃviÓe«Ãn niravadhi÷ k«aïaparamparà tatra pratÅyeta, tathà ca sati saÇkalikayÃnÃdijanmaparamparÃgrÃhi pratyak«am anu«ajyeta. evam anÃgatak«aïagrahaïe 'pi yojyam; ani«Âaæ cÃitat, tasmÃt tad vÃrtamÃnikak«aïagrahaïadak«am evety abhyupagantavyam. nanu ca yadi k«aïabhaÇguratÃm arthÃtmanÃm adhyak«am avalokayati, tadà nÅlateva pratibhÃsamÃnà sà vipratipattigocaraæ na yÃyÃd iti tadvi«ayo laukikÃnÃæ vyavahÃra÷ pravarteta, na cÃitad asti, sthiratÃdvÃreïa vyavahÃraprav­tter iti. atra pratividhÅyate -- sÃk«ÃtkurvÃïà api k«aïavinaÓvaratÃæ sad­ÓÃparÃparotpattivipralabdhabuddhayo mandà nÃdhyavasyanty, anÃdikÃlaprarƬhavÃsanÃprabodhasamupajanitamithyÃvikalpasÃmarthyÃc ca viparyastasthiratÃvyavahÃraæ pravartayanti, tan nÃyam adhyak«asyÃparÃdho, 'pi tu pramÃt÷ïÃm eva. tathà ghanÃkÃro 'pi pratyak«ap­«ÂhabhÃvimithyÃvikalpasandarÓita eva, viviktadarÓane tatpratibhÃsÃyogÃt, karacaraïaÓirogrÅvÃdayo hy avayavÃ÷ parasparavibhaktà eva tatra pratibhÃnti, na vyÃpyÃkÃro, na ca te 'pi svÃæÓavyÃpina÷ pratibhÃnti, tadavayavÃnÃm apÅtaretaraviÓakalitarÆpÃïÃæ pratibhÃsÃt tÃvad yÃvat paramÃïava eva prathante, vyÃpirÆpasya vicÃrÃk«amatvÃd ity uktaprÃyam. nÃpy anumÃnÃt sthirasthÆravastusiddhi÷, pratyak«aparig­hÅtaæ hi sambandham ÃsÃdyÃnumÃnaæ pravarteta, yadà ca tat k«aïabhaÇguraviviktÃæÓagrahaïacÃturyam Ãbibhrad darÓitaæ tadÃnumÃnam api tatpratibandhamÆlakaæ tadgocaram eva pÃramparyeïa prati«ÂhÃpayati, svapratibhÃsino rÆpasyÃlÅkatayà tatprati«ÂhÃpanadvÃreïÃiva tasya prÃmÃïyÃt. nanu ca smaraïapratyabhij¤ÃnÃdÅni sthirasthÆravastuvyatirekeïa nopapadyante, pÆrvam ad­«Âe tadabhÃvÃt, puru«ÃdyavayavinÃæ smaraïÃt pratyabhij¤ÃnÃc ca. nÃitad asti, te«Ãm alÅkavÃsanÃprabodhotthÃpitatvena prÃmÃïyÃyogÃt. kiæ ca, tÃny api svayaæ vartamÃnak«aïa eva prakÃÓante, viplavavaÓÃt tu svarÆpam eva vÃsanÃsampÃditÃtÅtÃrtharÆpatayà vyavasyanti, ghanÃkÃraæ ca tasyÃsantam adhyÃropayanti; tan na tebhyo 'pi vyÃpivastusiddhi÷. tasmÃd vyÃpini rÆpe pramÃïÃnavatÃrÃt parasparaviÓli«ÂÃ÷ paramÃïava eva paramÃrthata iti rjusÆtra÷. $<[NAV_29.18]>$ tad idam arthasvarÆpanirÆpaïanipuïÃnÃæ nayÃnÃæ matam upavarïitam; adhunà ÓabdavicÃracaturÃïÃm upavarïyate. tatra trayÃïÃm api ÓabdÃdÅnÃm idaæ sÃdhÃraïamÃkÆtaæ, yad uta Óabda eva paramÃrtho nÃrthas, tasya tadavyatiriktatvÃt. pÃrthakyena vastutvasiddhe÷ katham avyatireka iti cet, pramÃïÃd iti brÆma÷. tathà hi: na vyatirikto 'rtha÷ ÓabdÃt, tatpratÅtau tasya pratÅyamÃnatvÃd, iha yatpratÅtau yat pratÅyate tat tato 'vyatiriktaæ bhavati, tad yathà -- Óabde pratÅyamÃne tasyÃiva svarÆpaæ, pratÅyate ca Óabde pratÅyamÃne 'rtho, 'to 'sau tato 'vyatirikta iti. ag­hÅtasaÇketasya ghaÂaÓabdaÓravaïe 'pi ghaÂapratÅter abhÃvÃd vyatirikta iti ced, evaæ tarhi vi«asya mÃraïÃtmakatvaæ tadaj¤asya na pratibhÃtÅti tat tato vyatiriktam Ãpadyeta, na cÃitad asti, tadvyatirekÃviÓe«eïa gu¬akhaï¬avad vi«asyÃpy amÃrakatvÃpatte÷, sambandhasya ca vyatiriktena saha prÃg evÃpÃstatvÃt; tan nÃbuddhapramÃt­do«eïa vastuno 'nyathÃtvam, anyathÃndho rÆpaæ nek«ata iti tadabhÃvo 'pi pratipattavya iti. ye nirabhidhÃnà vartante 'rthÃs te«Ãæ ÓabdÃt pÃrthakyena vastutvasiddhir iti cen, na, nirabhidhÃnÃrthÃbhÃvÃt, kevalaæ kecid viÓe«aÓabdai÷ saÇkÅrtyante, kecit sÃmÃnyadhvanibhir ity etÃvÃn viÓe«a÷ syÃt. yadi và sakalÃrthavÃcakà viÓe«adhavanayo na santÅti nÃsty atra pramÃïam. tataÓ ca sarve 'rthà vidyamÃnasvavÃcakÃ, 'rthatvÃd, ghaÂÃrthavad iti pramÃïÃt sarve«Ãæ svavÃcakatvena pÆrvoktayukte÷ ÓabdÃd apÃrthakyasiddhi÷. tasmÃn na paramÃrthato 'rtha÷ ÓabdÃtirikto 'sty, upacÃrata÷ punar laukikair aparyÃlocitaparamÃrthair vyavahriyate. asÃv apy aupacÃrika÷ ÓabdÃtmako vÃrtha÷ pratik«aïabhaÇgura÷ svÅkartavyo, varïÃnÃæ k«aïadhvaæsitÃpratÅter, ­jusÆtrapratipÃditayuktikalÃpÃc ca. $<[NAV_29.19]>$ sÃmpratam ete«Ãm eva pratyekam abhiprÃya÷ kathyate. tatra Óabdo: rƬhito yÃvanto dhvanaya÷ kasmiæÓcid arthe pravartante; yathendraÓakrapurandarÃdaya÷, te«Ãæ sarve«Ãm apy ekam artham abhipraiti kila pratÅtivaÓÃd, yathà ÓabdÃvyatireko 'rthasya pratipÃdyate tathÃiva tasyÃikatvaæ vÃnekatvaæ và pratipÃdanÅyaæ; na cendraÓakrapurandarÃdaya÷ paryÃyaÓabdà vibhinnÃrthavÃcitayà kadÃcana pratÅyante, tebhya÷ sarvadÃivÃikÃkÃraparÃmarÓotpatter, askhaladv­ttitayà tathÃiva vyavahÃradarÓanÃt. tasmÃd eka eva paryÃyaÓabdÃnÃm artha iti Óabda÷, Óabdyata ÃhÆyate 'nenÃbhiprÃyeïÃrtha iti niruktÃd ekÃrthapratipÃdanÃbhiprÃyeïÃiva paryÃyadhvanÅnÃæ prayogÃd iti. $<[NAV_29.20]>$ sÃmprataæ samabhirƬhamatam upavarïyate. tatra sam ekÅbhÃvenÃbhirohati vyutpattinimittam Ãskandati Óabdaprav­ttau yo 'bhiprÃya÷ sa samabhirƬha÷. ayaæ hi paryÃyaÓabdÃnÃæ prativibhaktam evÃrtham abhimanyate, tad yathendanÃd indra÷, paramÃiÓvaryam indraÓabdavÃcyaæ paramÃrthatas, tadvaty arthe punar upacÃrata÷ pravartate, na và kaÓcit tadvÃn, sarvaÓabdÃnÃæ parasparavibhaktÃrthapratipÃdakatayÃÓrayÃÓrayibhÃvena prav­ttyasiddhe÷. evaæ ÓakanÃc chakra÷, pÆrdÃraïÃt purandara ityÃdi bhinnÃrthatvaæ sarvaÓabdÃnÃæ darÓayati; pramÃïayati ca: paryÃyaÓabdà vibhinnÃrthÃ÷, prativibhaktavyutpattinimittakatvÃd, iha ye ye prativibhaktavyutpattinimittakÃs te te bhinnÃrthÃ÷, yathendraghaÂapuru«aÓabdà vibhinnÃrthÃ, vibhinnavyutpattinimittakÃÓ ca paryÃyaÓabdà apy, ato 'bhinnÃrthà iti. yat punar avicÃritapratÅtibalÃd ekÃrthÃbhidhÃyakatvaæ pratipÃdyate tad ayuktam, atiprasaÇgÃt. tathà hi: yadi yuktiriktà pratÅtir eva ÓaraïÅkriyate tadà mandamandaprakÃÓe davÅyasi deÓe sannivi«ÂaÓarÅrà vibhinnà api nimbakadambÃÓvatthakapitthÃdaya ekatarvÃkÃratÃm ÃbibhrÃïÃ÷ pratÅyanta ity ekatayÃivÃbhyupagantavyÃ÷. na cÃitad asti, viviktatatsvarÆpagrÃhipratyanÅkapratyayopanipÃtabÃdhitatvena pÆrvapratÅter viviktÃnÃm eva te«Ãm abhyupagamÃt, tan nÃikÃrthavÃcino dhvanaya÷ santi, rƬhi÷ punar avicÃritatadarthÃnÃm iti samabhirƬha÷. $<[NAV_29.21]>$ sÃmpratam evambhÆtÃbhiprÃya÷ pratipÃdyate. tatrÃivaæÓabda÷ prakÃravacanas, tataÓ cÃivaæ yathà vyutpÃditas taæ prakÃraæ bhÆta÷ prÃpto ya÷ Óabda÷ sa evambhÆta÷; tatsamarthanapradhÃno 'bhiprÃyo 'py evambhÆtas, tadvi«ayatvÃt, vi«ayaÓabdena ca vi«ayiïo 'bhidhÃnÃt. ayaæ hi yasminn arthe Óabdo vyutpÃdyate sa vyutpattinimittam artho yadÃiva vivartate tadÃiva taæ Óabdaæ pravartamÃnam abhipraiti, na sÃmÃnyena. yathodakÃdyÃharaïavelÃyÃæ yo«idÃdimastakÃrƬho viÓi«Âace«ÂÃvÃn eva ghaÂo 'bhidhÅyate, na Óe«o, ghaÂaÓabdavyutpattinimittaÓÆnyatvÃt, paÂÃdivad iti. atÅtÃæ bhÃvinÅæ và ce«ÂÃm adhik­tya sÃmÃnyenÃivocyata iti cen, na, tayor vina«ÂÃnutpannatayà ÓaÓavi«ÃïakalpatvÃt; tathÃpi taddvÃreïa Óabdapravartane sarvatra pravartayitavyo, viÓe«ÃbhÃvÃt. kiæ ca, yady atÅtavartsyacce«ÂÃpek«ayà ghaÂaÓabdo 'ce«ÂÃvaty api prayujyeta, kapÃlam­tpiï¬ÃdÃv api tatpravartanaæ durnivÃraæ syÃt, viÓe«ÃbhÃvÃt, tasmÃd yatra k«aïe vyutpattinimittam avikalam asti tasminn eva so 'rthas tacchabdena vÃcya ity evambhÆta÷. $<[NAV_29.22]>$ tad evam anekadharmaparÅtÃrthagrÃhikà buddhi÷ pramÃïaæ, taddvÃrÃyÃta÷ punar ekadharmani«ÂhÃrthasamarthanapravaïa÷ parÃmarÓa÷ Óe«adharmasvÅkÃratiraskÃraparihÃradvÃreïa vartamÃno naya÷, sa ca dharmÃïÃm ÃnantyÃd anantabhedas, tathÃpi sarvasaÇgrÃhakÃbhiprÃyaparikalpanamukhenÃivaæ saptabhedo darÓita÷. ayam eva ca svÃbhipretadharmÃvadhÃraïÃtmakatayÃÓe«adharmatiraskÃradvÃreïa pravartamÃïa÷ parÃmarÓo durnayasaæj¤Ãm aÓnute; tadbalaprabhÃvitasattÃkà hi khalv ete parapravÃdÃ÷. tathà hi: naigamanayadarÓanÃnusÃriïau %%%%. saÇgrahÃbhiprÃyaprav­ttÃ÷ sarve 'py %%vÃdÃ÷ %%darÓanaæ ca. vyavahÃranayÃnupÃti prÃyaÓ %%darÓanam. ­jusÆtrÃkÆtaprav­ttabuddhayas %%. ÓabdÃdinayamatÃvalambino vaiyÃkaraïÃdaya iti. athettham abhidadhÅthÃ, yathÃ: katham ete 'vadhÃraïadvÃreïa svakam arthaæ samarthayantas tadviparÅtaæ nirÃkurvÃïà durnayatÃæ pratipadyanta ity, atrocyate -- evaæ prav­ttau nirgocaratvÃn, nirgocarasya nayatvÃyogÃt. tathà hi: nayati kenacid aæÓena viÓi«Âam arthaæ prÃpayati yo 'bhiprÃya÷ sa naya÷, svÃbhipretadharmÃc che«adharmapratik«epadvÃreïa tu prav­tto na ki¤cin nayaty, ekadharmÃliÇgitasya vastuno 'sambhavÃd, bahir antaÓ cÃnekadharmaparikaritasvabhÃvasya tasya pratibhÃsÃt, tadapahnavakÃriïÃæ kadabhiprÃyÃïÃæ pratibhÃsabÃdhitatvenÃlÅkatvÃt. $<[NAV_29.23]>$ tathà hi: ya÷ tÃvan naigamanaya÷ parasparaviÓli«Âau sÃmÃnyaviÓe«au pratyapÅpadat, tad ayuktam. tayos tathà kadÃcana pratibhÃsÃbhÃvÃt. yac coktam: anuvartamÃnÃikÃkÃraparÃmarÓagrÃhyaæ sÃmÃnyaæ yatra na tatra viÓe«apratibhÃso, yatra ca viÓi«ÂadeÓadaÓÃvacchinnabodhanirgrÃhyo viÓe«o na tatra sÃmÃnyÃvagatis, tadvacanamÃtram eva, dhavakhadirapalÃÓÃdisamastaviÓe«ÃpasÃraïe v­k«atvÃdisÃmÃnyapratibhÃsÃbhÃvÃt. dÆrÃd viÓe«Ãgrahaïe 'pi kevalaæ tac cakÃstÅti cen, na, tatrÃpy abhyantarÅbhÆtaviÓe«apratibhÃsÃt, tadvirahe ÓaÓavi«ÃïarÆpatvÃt. evaæ viÓe«Ã api na sÃmÃnyÃd atyantavyatirekiïa÷ pratibhÃnti, tannimagnÃnÃm eva te«Ãæ grahaïÃd, itarathà sattÃto 'tiricyamÃnà bhÃvà ni÷svabhÃvatÃm ÃtmasÃtkurvanti. tathà v­k«atvÃdisÃmÃnyebhyo 'pi bhedino v­k«Ãdayo na syus, tadabhedanibandhanatvÃt tatsvarÆpasthite÷. tasmÃt tad eva saævedanam upasarjanÅk­tavai«amyaæ pradhÃnÅk­tÃikÃkÃraæ sÃmÃnyaæ g­hïÃtÅty ucyate, nyakk­tasamatvam utkalitanÃnÃtvaæ punar viÓe«agrahÅti, samatvanÃnÃtvayo÷ katha¤cid bhedÃbhedino÷ parasparaæ sarvÃrthe«u bhÃvÃt, tadabhÃve tathÃvidhapratibhÃsÃnupapatte÷. etena yad avÃdi "na cÃitau vibhinnÃv api pratibhÃsamÃnau sÃmÃnyaviÓe«au katha¤cin miÓrayituæ yuktÃv" ityÃdi, tad apÃstam avagantavyaæ, vibhinnayo÷ pratibhÃsÃbhÃvÃt. vyavahÃro 'pi sarva÷ pradhÃnopasarjanadvÃreïa katha¤cid itaretarÃvinirluÂhitasÃmÃnyaviÓe«asÃdhya eva; na hi sÃmÃnyaæ dohavÃhÃdikriyÃyÃm upayujyate, viÓe«ÃïÃm eva tatropayogÃn, nÃpi viÓe«Ã eva tatkÃriïa÷, gotvaÓÆnyÃnÃæ te«Ãæ v­k«ÃdyaviÓi«Âatayà tatkaraïasÃmarthyÃbhÃvÃt. kiæ cÃtyantavyatireke sÃmÃnyaviÓe«ayor v­k«aæ chindhÅti codita÷ kim iti tadviÓe«e palÃÓÃdauchedaæ vidhatte? tatra tasya samavÃyÃd iti cen, na, samavÃyagrÃhakapramÃïÃbhÃvÃd, bhÃve 'pi viÓli«Âayor abhedabuddhyutpÃdanÃk«amatvÃt, tasyÃpi vyatiriktatayà padÃrthÃntarÃviÓe«Ãn nityatvÃikatvasarvagatatvÃdibhiÓ ca sarvatra tatkaraïaprasaÇgÃc ca. yat punar avÃdÅr, yad uta: yadi sÃmÃnyaæ viÓe«ani«Âhaæ, viÓe«o và sÃmÃnyavyÃpta÷ samupalabhyeta, tato viviktayos tayo÷ kvacid anupalambhÃd yo 'yaæ vivikte«u sÃmÃnye«u viÓe«e«u cÃbhidhÃnÃrthakriyÃlak«aïo vyavahÃra÷ sa samasta÷ pralayaæ yÃyÃl, lolÅbhÃvena tadvivekasya kartum aÓakyatvÃt, tad apy asamÅcÅnaæ, yato yady api parasparÃviviktayo÷ sÃmÃnyaviÓe«ayo÷ sarvatropalambhas, tathÃpi yatrÃiva pramÃtur arthitvaæ tad eva sÃmÃnyaæ, viÓe«Ãn và pradhÃnÅk­tya tadgocaraæ dhvanim arthakriyÃæ và pravartayatÅtarasyÃpy upasarjanabhÃvena tatra vyÃpÃrÃt, tadvikalasyetarasyÃpi ÓaÓaviÓÃïÃyamÃnatayà kvacid anupayogÃt. kiæ cÃtyantavyatirekiïi viÓe«ebhya÷ sÃmÃnye v­ttivikalpopalambhanÆtanaviÓe«asambandhÃdidvÃreïa dÆ«aïamudgarakadambakaæ mÆrdhani patad durvi«ahaæ syÃt. tathà hi: tat te«u kathaæ varteta -- sÃmastyenÃikadeÓena vÃ? sÃmastyapak«e prativiÓe«aæ parisamÃptatayà sÃmÃnyabahutvaprasaÇgo, 'ni«Âaæ cÃitad, ekatvÃbhupagamak«ate÷. ekadeÓena vartane punar yÃvanto viÓe«Ãs tÃvantas tadaæÓÃ÷ prasajanti, na cÃitad asti, sÃmÃnyasya niravayavatvÃt; sÃvayavatve 'pi punas te 'bhinnà bhinnà vÃ. yady abhinnà viÓe«Ãs, tarhy abhedina÷ kiæ ne«yante, viÓe«ÃbhÃvÃt. bhedapak«e punas te«v api tat kathaæ varteta -- sÃmastyenÃikadeÓena veti? tad eva codyam alabdhaparini«Âham avatarati, tan nÃtyantabhedino v­tti÷ sambhavati. kiæ ca, yady ekaæ sÃmÃnyaæ bhedavat samastaviÓe«e«u varteta, tadÃikaviÓe«opalambhakÃle tad upalambhyate na vÃ? yady Ãdya÷ pak«as, tasyÃikatayà sarvatropalambhÃt, vyÃpyagrahaïÃbhÃve vyÃpakagrahaïÃsiddher, nikhilatadvyÃpyaviÓe«agrahaïam Ãsajyeta, na cÃitad asti, purovartiviÓe«asyÃiva sÃk«ÃtkaraïÃc, che«aviÓe«ÃïÃm asannidhÃnÃt; sannihitaviÓe«ani«Âham eva tad upalabhyate. tasyÃiva tadvya¤jakatvÃd, itare«Ãæ tadabhÃvÃd iti cen nÃikasvabhÃvasya khaï¬aÓo vya¤janÃyogÃt sannihitaviÓe«avya¤jitam eva tat sarvatra svabhÃvÃntarÃbhÃvÃt sarvaviÓe«agataæ ca tadrÆpam, atas taddarÓanaæ kena vÃryeta. atha dvitÅya÷ kalpas, tathà sati yathÃikaviÓe«opalambhasamaye nopalabhyate, tathà Óe«aviÓe«opalambhakÃle 'pi nopalabhyeta, viÓe«ÃbhÃvÃt. atas tadabhÃva evokta÷ syÃt, kevalasyopalambhÃbhÃvÃt. upalambhe 'pi svasvabhÃvasthiter viÓe«arÆpatÃpatti÷. tathà cirantanaviÓe«avyavasthitasattÃkaæ tan nÆtanaviÓe«otpÃde sati kathaæ tena saha sambandham anubhavet? na tÃvad viÓe«Ãntarebhyas tad utpitsuviÓe«adeÓaæ gantum arhati, ni«kriyatvÃt. nÃpi tatrÃivÃbhavad, viÓe«otpÃdÃt prÃk taddeÓe tadupalambhÃbhÃvÃt. nÃpi viÓe«eïÃiva sahotpadyate, nityatvÃn, nityasya cotpattivirodhÃt. athÃitaddo«aparijihÅr«ayà tat sakriyÃkam abhidhÅyeta, tathÃpi pÆrvavyaktityÃgena và nÆtanaviÓe«adeÓam ÃkrÃmet, tadabhÃvena vÃ? na tÃvad adya÷ pak«aÓ, cirantanavyaktÅnÃæ sÃmÃnyavikalatayà tatsambandhasÃdhyabuddhidhvanivirahaprasaÇgÃt. na cÃitad asty, aparÃparaviÓe«otpÃde 'pi prÃcÅnavyakti«u taddarÓanÃt. atha dvitÅya÷ kalpas, tad apy asambaddhaæ, niravayavasya pÆrvavyaktityÃgavaikalye saty utpitsuvyaktiæ pratigamanÃbhÃvÃt. sÃvayavapak«asya puna÷ prÃg evÃpÃstatvÃn, nÃitadabhyupagamadvÃreïa parihÃra÷ ÓreyÃn. anyac ca: vyatiriktasÃmÃnyasambandhÃd yadi bhÃvÃ÷ samÃnÃ, na svarÆpeïa, tadà sattvasambandhÃt prÃg bhÃvÃ÷ santo 'santo vÃ. santaÓ ced apÃrthaka÷ sattÃsambandho, 'nyathÃnavasthà prasajyeta, puna÷sattÃntarasambandhÃnivÃraïÃt. asantaÓ ced atyantÃsatÃm api gaganÃravindÃdÅnÃæ sattÃsambandhÃd bhÃvarÆpatÃpadyeta. evaæ dravyatvaguïatvakarmatvagotvÃdisÃmÃnye«v api samastam etad vÃcyam, ekayogak«ematvÃt, tan na parasparam atyantavyatirekiïau sÃmÃnyaviÓe«au katha¤cana ghaÂÃm ÃÂÅkete. ata eva tatsamarthanapravaïas tattÃdÃtmyapratik«epako 'bhiprÃyo nirÃlambanatvÃn naigamadurnayavyapadeÓam Ãskandati, tÃdÃtmyopek«ayÃiva sÃmÃnyaviÓe«avyatirekasamarthakasya naigamanayatvÃd, vyatirekiïor api tayor vastuni katha¤cid bhÃvÃd, itarathà vivak«ayÃpi tathà darÓayitum aÓakyatvÃt, pradhÃnopasarjanabhÃvasya dvayani«ÂhatvÃt, atyantatÃdÃtmye tatkÃriïyà vivak«Ãyà api nirgocaratÃprasaÇgÃt. tasmÃt katha¤cid bhedÃbhedinÃv evÃitau, tadanyatarasamarthaka÷ punar nirÃlambanatvÃd durnayatÃæ svÅkarotÅti sthitam. $<[NAV_29.24]>$ tathà saÇgraho 'py aÓe«aviÓe«apratik«epamukhena sÃmÃnyam ekaæ samarthayamÃno durnaya÷, tadupek«ÃdvÃreïÃiva tasya nayatvÃt, viÓe«avikalasya sÃmÃnyasyÃsambhavÃt. tathà hi: yat tÃvad uktaæ -- yad uta "viÓe«Ã÷ sÃmÃnyÃd vyatirekiïo 'vyatirekiïo vÃ. vyatirekapak«e ni÷svabhÃvatvaæ, ni÷sattÃkatvÃt. avyatirekapak«e bhÃvamÃtraæ, tadavyatiriktatvÃt, tatsvarÆpavad" iti -- tad ayuktaæ, viÓe«avÃdino 'py evaævidhavikalpasambhavÃt. tathà hi: viÓe«ebhya÷ sÃmÃnyaæ vyatiriktam avyatiriktaæ vÃ. vyatiriktaæ cen, na tarhi sÃmÃnyaæ, svasvarÆpavyavasthitatayà viÓe«arÆpatvÃt. avyatiriktaæ cet, tathÃpi na sÃmÃnyaæ, viÓe«ÃvyatiriktatvÃd eva tatsvarÆpavat. yad apy avÃdy -- "anÃdyavidyÃbalaprav­tto viÓe«avyavahÃras, tÃttvikaæ sÃmÃnyaæ" -- tad api vacanamÃtram eva, yuktiriktatvÃt, sÃmÃnyam evÃnÃdyavidyÃdarÓitaæ, viÓe«Ã÷ puna÷ pÃramÃrthikà iti viÓe«avÃdino 'pi vadato vaktrabhaÇgÃbhÃvÃt. yat punar viÓe«agrÃhakapramÃïÃbhÃvaæ pratipÃdayatÃbhyadhÃyi, yad uta "pratyak«aæ bhÃvasampÃditasattÃkaæ tam eva sÃk«Ãtkaroti nÃbhÃvaæ, tasyÃnutpÃdakatvÃd" ityÃdi, tad ayuktataraæ, yata÷ kenedaæ bhavato 'tyantasuh­dà niveditaæ: "bhÃva eva kevala÷ pratyak«am utthÃpayati, na punar abhÃvo 'pi" [iti]? abhÃvavyÃpÃrÃbhÃvapratipÃdakayuktikalÃpeneti ced mugdhavipratÃrito 'si, tadvyÃpÃrÃbhÃvÃsiddhe÷, sadasadrÆpavastuna÷ samastakriyÃsu vyÃpÃrÃd, bhÃvatÃdÃtmyena vyavasthitasyÃbhÃvasya vyÃpÃre virodhÃbhÃvÃt. kathaæ bhÃvÃbhÃvayos tÃdÃtmyaæ, virodhÃd? iti cen, na, pramÃïaprasiddhe virodhÃbhÃvÃt. tathà hi: ghaÂÃdika÷ padÃrthÃtmà svarÆpeïa san, na paÂÃdirÆpeïÃpÅti bhÃvÃbhÃvÃtmaka÷. yadi puna÷ katha¤cin nÃbhÃvÃtmaka÷ syÃt, tadà paÂÃdirÆpeïÃpi bhÃvÃt sarvÃtmaka÷ prÃpnoti. yuktam etad, ata eva bhedaprapa¤cavilayasiddhir iti cet, syÃd evÃitad, yadi paÂÃdyabhÃvÃikÃntÃc %% 'pi manorathapÆraïaæ na syÃt; tathà hi: paÂÃdivivikto ghaÂo 'nubhÆyate, na ca paÂÃdyabhÃvo bhÃvena saha tÃdÃtmyam anubhavati, tasmÃd abhÃvÃtmaka evÃyam, evaæ paÂÃdayo 'pÅtaretarÃpek«ayeti ÓÆnyatvÃpatti÷. tasmÃt svarÆpam ÃbibhrÃïaæ pararÆpebhyo vyÃv­ttam eva vastu sarvakriyÃsu vyÃpriyata iti bhÃvÃbhÃvÃtmakasyÃiva vyÃpÃra÷, svarÆpadhÃraïasya bhÃvatvÃt, pararÆpavyÃvartanasyÃbhÃvatvÃd iti. evaæ svagocarapratyak«otpÃdane 'pi vyÃpriyate, tataÓ ca tadrÆpam eva tat sÃk«ÃtkuryÃd iti svarÆpaniyate pararÆpebhyo vyÃv­tta eva vastuni pratyak«aæ pravartate, tajjanyatvÃn, na bhÃvamÃtre, tasya kevalasya svarÆpÃvyavasthiter utpÃdakatvÃyogÃt. na ca janakatvÃd artho grÃhyo janyatvÃd và j¤Ãnaæ grÃhakam, atiprasaÇgÃd ity uktaæ, kiæ tarhy ÃvaraïavicchedÃder labdhasattÃkaæ grahaïapariïÃmÃj j¤Ãnaæ g­hïÃty, arthas tu sannidhÃnÃder g­hyate, sa cÃnuvartamÃnavyÃvartamÃnarÆpa eva pratÅyata iti tathÃbhÆto 'bhyupagantavyo, na kevalasÃmÃnyarÆpa iti. sadasadaæÓayo÷ katham ekatrÃvasthÃnam iti cet, tÃdÃtmyeneti brÆma÷. nanu tÃdÃtmye bhÃvamÃtram abhÃvamÃtraæ vÃpadyetetaretarÃvyavatiriktatvÃd, itaretarasvarÆpavat, tan nobhayarÆpavastusiddhi÷. nÃitad asti, tÃdÃtmyasya sambandhatvÃt, sambandhasya ca dvayani«ÂhatvÃt, tadabhÃve kasya kena sambandho, nirgocaratvÃt? tasmÃd etau sadasadaæÓau dharmirÆpatayÃbhedinau, vastuna÷ sadasadrÆpasyÃikatvÃd, dharmarÆpatayà punar vivak«itau bhedam anubhavata÷, svarÆpeïa bhÃvÃt, pararÆpeïa tv abhÃvÃd iti. tad evaæ pratyak«e viviktavastugrÃhiïi sakalapramÃïapra«Âhe prasÃdhite Óe«apramÃïÃny api tadanusÃritayà viviktam eva svagocaraæ sthÃpayantÅti. tadapalÃpÅ kevalasÃmÃnyaprati«ÂhÃpaka÷ kadabhiprÃya÷ saÇgrahadurnayavyapadeÓaæ svÅkurute, viÓe«Ãpek«ayÃiva sÃmÃnyasthÃpakasya saÇgrahanayatvÃd iti. $<[NAV_29.25]>$ tathà vyavahÃro 'pi pramÃïaprasiddhaæ vastusvarÆpaæ nihnuvÃno yuktiriktam avicÃritaramaïÅyaæ lokavyavahÃramÃrgÃnusÃri samarthayamÃno durnayatÃm Ãtmani nidhatte, lokavyavahÃraprasÃdhakasyÃpÅtarÃni«Âau vyavasthÃnÃbhÃvÃt. tathà hi: yad idaæ kiyatkÃlabhÃvi sthÆratÃm ÃbibhrÃïaæ lokavyavahÃrakÃri ghaÂÃdikaæ bhavatas tÃttvikam abhipretaæ tan nÃkasmikaæ, kiæ tarhi nityaparamÃïughaÂitam, itarathà ni«kÃraïatvena sarvadà bhÃvÃbhÃvaprasaÇgÃt. na te paramÃïavas tathà pratibhÃntÅti cen, nÃta eva te«Ãm anumÃnata÷ siddhi÷. yadi punar yad eva sÃk«Ãn na viÓadadarÓane cakÃsti tat sakalam apalapyeta, hanta bahv idÃnÅm apalapanÅyaæ, ghaÂÃdivastuno 'py arvÃgbhÃgavartitvaÇmÃtrapratibhÃsÃn madhyaparabhÃgÃdÅnÃm apalÃpaprasaÇgÃt, tathà ca lokavyavahÃrakÃritÃpi viÓÅryeta, tÃvatà tadasiddhe÷. athÃtrÃnumÃnabalena vyavahÃrak«amasampÆrïavastuna÷ sÃdhanam, evaæ tarhi bhÆtabhÃviparyÃyaparamÃïusÃdhanam api kriyatÃæ, viÓe«ÃbhÃvÃt. tathà hi: yathà bÃhyatvaÇmÃtrapratibhÃse 'pi sarvavastÆnÃæ tÃvatà vyavahÃrÃbhÃvÃn madhyabhÃgÃdisÃdhanena sampÆrïÃni tatsamarthÃni tÃni sÃdhyante, tathÃiva kiyatkÃlabhÃvighanÃkÃradarÓane 'py anÃdyanantaparamÃïutÃdÃdmyavyavasthitaÓarÅrÃïi tÃni sÃdhyantÃæ, tadabhÃve 'pi te«Ãm anupapatte÷. tathà hi: vyavahÃrÃvatÃriïo darÓanayogyasyÃdyaparyÃyasya tÃvad atÅtaparyÃyÃnabhyupagame nirhetukatvaæ, tatra cokto do«a÷. tadutpÃdakÃnantaraparyÃye«Âau punas tajjanakaparyÃyo 'py abhyupagantavya ity anÃdiparyÃyaparamparà siddhim adhyÃsÅta. tathà vyavahÃrÃvatÃrivastuparyantaparyÃyasya paryÃyÃntarÃnutpÃdakatve balÃd avastutvam ìhaukate, bhavannÅter evÃrthakriyÃkaraïavaikalyÃt. tadutpÃdakatve punar asÃv apy aparaparyÃyotpÃdaka ity anantaparyÃyamÃlopapadyate. tathà ghanÃkÃro 'pi viÓadadarÓanena sÃk«ÃtkriyamÃïo ni«pradeÓaparyantÃvayavavyatirekeïa nopapadyate, karacaraïÃdyavayavÃnÃæ khaï¬aÓo bhidyamÃnatayÃvayavirÆpatvÃt, tadavayavÃnÃm apy avayavÃntaraghaÂitatvÃt. paramÃïava eva paryantÃvayavÃ÷ paramÃrthato ghanÃkÃrahetavas; tadabhÃve punar Ãkasmiko 'sau sarvatropalabhyeta, na và kvacid, viÓe«ÃbhÃvÃt. etena yad avÃdi: lokavyavahÃrÃvatÃriïa÷ pramÃïam anugrÃhakam asti vastuno netarasyetyÃdi, tad api pratik«iptam avagantavyaæ, d­ÓyamÃnÃrthÃnyathÃnupapattyÃiva tatsÃdhanÃt. yat punar uktaæ: "kiæ te«Ãm atÅtÃnÃgataparyÃyaparamÃïvÃdÅnÃæ paryÃlocanena lokavyavahÃrÃnupayogitayÃvastutvÃd" ityÃdi, tad ayuktam, upek«ayà vÃrtamÃnikavastuno 'nupayogitvenÃvastutvaprÃpte÷, sarvasya sarvalokÃnupayogitvÃt. kasyacid upayogitayà vastutve te«Ãm api sà samasty eva, sarvaj¤aj¤ÃnÃdigocaratvÃd ity ÃstÃæ tÃvat. tad evaæ pramÃïaprasiddhÃrthÃpalÃpitvÃd vyavahÃro durnaya÷, tadupek«ayà vyavahÃrÃnupÃtivastusamarthakasya vyavahÃranayatvÃd iti. $<[NAV_29.26]>$ atha ­jusÆtro 'pi d­«ÂÃpalÃpenÃd­«Âam eva k«aïak«ayiparamÃïulak«aïaæ vastusvarÆpaæ paramÃrthatayà manyamÃno durnayatÃm Ãskandati, d­ÓyamÃnasthirasthÆrÃrthÃpahnave nirmÆlatayà svÃbhipretavastusamarthakaparÃmarÓasyotthÃnÃbhÃvÃt. tathà hi: svÃvayavavyÃpinaæ kÃlÃntarasaæcari«ïum ÃkÃraæ sÃk«Ãl lak«ayan paÓcÃt kuyuktivikalpena vivecayed, yad utÃi«a sthirasthÆro d­ÓyamÃna÷ khalv ÃkÃro na ghaÂÃm iyarti. vicÃrÃk«amatvÃd ityÃdinà na ca d­«Âam ad­«ÂasandarÓakai÷ kuyuktivikalpair bÃdhituæ Óakyaæ, sarvatrÃnÃÓvÃsaprasaÇgÃt. athÃbhidadhÅthÃ: "mandamandaprakÃÓe pradeÓe rajjau vi«adharabhrÃnti÷ prÃktanÅ yathodÅcÅnena tannirïayakÃriïà vikalpena bÃdhyate, tathedam api sthirasthÆradarÓanaæ k«aïak«ayiparamÃïuprasÃdhakaparÃmarÓena, kim atrÃyuktam?" nÃitad asti, rajjupratibhÃsasyÃiva prÃkprav­ttavi«adharabhrÃntyapanodadak«atvÃt, tadabhÃve ca vikalpaÓatair api nivartayitum aÓakyatvÃt. atrÃpy atÅtavartsyator vina«ÂÃnutpannatayÃsannihitatvÃt, sthÆrÃvayavÃnÃæ ca svÃvayave«u bhedÃbhedadvÃreïa paryÃlocyamÃnÃnÃm avasthÃnÃbhÃvÃt k«aïak«ayiparamÃïava eva pratibhÃnti, tataÓ ca pratibhÃsa eva sthirasthÆradarÓanasya bÃdhaka iti ced, evaæ tarhi pratibhÃsasyopadeÓagamyatÃnupapattes, tathÃiva vyavahÃra÷ pravarteta. pÃÓcÃtyamithyÃvikalpaviplavÃn na pravartata iti cen, nÃnyatrÃpy asyottarasya viplavahetutvÃt. tathà hi: dhavale jalajÃdau pratibhÃte 'pi nÅlo 'yam adhyak«eïÃvalokita÷; pÃÓcÃtyamithyÃvikalpaviplavÃt tu dhavala÷ pratibhÃtÅti bhavannyÃyena ÓaÂha÷ pratijÃnÃna÷ kena vÃryeta. tan na d­«ÂÃpalÃpa÷ kartuæ Óakya iti sthirasthÆravastusiddhis, tasyÃiva darÓanÃd, itarasya taddarÓanadvÃreïa sÃdhyamÃnasyÃnumeyatvÃt, tadani«Âau tasyÃpy asiddhe÷. etena sthirasthÆravastuno 'rthakriyÃvirahapratipÃdanam api prativyƬhaæ, tathÃvidhasyÃiva sarvakriyÃsu vyÃpÃradarÓanÃt k«aïak«ayiïo 'rthakriyÃni«edhÃc ca, yathoktaæ prÃk: "k«aïabhaÇguro hy arthÃtmà svak«ane pÆrvaæ paÓcÃd và kÃryaæ kuryÃd ityÃdi. kiæ ca, sattvapuru«atvacaitanyÃdibhir bÃlakumÃrayuvasthaviratvahar«avi«ÃdÃdibhiÓ cÃnuvartamÃnavyÃvartamÃnarÆpasya sarvasya vastuna÷ pratÅter dravyaparyÃyÃtmakatvam, abhedasya dravyatvÃd, bhedasya paryÃyarÆpatvÃd iti. tataÓ ca bhÆtabhÃvik«aïayor asannidhÃnadvÃreïa vÃrtamÃnikak«aïasyÃivÃrthakriyÃkÃritvapratipÃdanaæ nÃsmÃdbÃdhÃkaraæ, paryÃyÃïÃæ kramabhÃvitayà vartamÃnaparyÃyÃliÇgitasyÃiva dravyasyÃrthakriyÃkaraïacaturatvÃt. [na] kevalaæ tat trikÃlavyÃpi, dra«ÂÃpi dravyarÆpatayà tathÃbhÆta eva. tataÓ ca k«aïikaparyÃyatirodhÃnadvÃreïa tadrÆpasaÇkalanÃt sthiram evedaæ samastakriyÃsu vyÃpriyata iti pratÅtivÅthim avatarati, sthairyasyÃpi tÃttvikatvÃt, k«aïikaparyÃyÃïÃæ vidyamÃnÃnÃm apy agrahaïÃt, prÃk­talokaj¤ÃnasyÃvaraïak«ayopaÓamÃpek«itayà katicidaæÓavi«ayatvÃt. yadi punar dravyabuddhi÷ paryÃyaparamparÃdarÓanabalÃyÃtatvÃd atÃttvikÅ kalpyeta, tadà pÆrvaparyÃyasyottaraparyÃyotpÃdane sÃnvayatvaæ niranvayatvaæ và vaktavyaæ, gatyantarÃbhÃvÃt. sÃnvayatve dravyaæ paryÃyÃntareïÃbhihitaæ syÃn; niranvayatve punar nirhetutayottaraparyÃyÃnutpÃdaprasaÇga÷. tan nobhayarÆpavastuvyatirekeïÃrthakriyÃsiddhi÷. na cÃrthakriyà vastulak«aïaæ, ÓabdavidyutpradÅpÃdicaramak«aïÃnÃæ k«anÃntarÃnÃrambhakatvenÃvastutvaprÃptes, tadavastutve punar upÃntyak«aïasyÃpi vastuni vyÃpÃrÃbhÃvÃd; evaæ yÃvat sarvak«aïÃnÃæ saÇkalikayà vastutvam. atha k«aïÃntarÃnÃrambhe 'pi svagocaraj¤Ãnajanakatvam arthakriyà parikalpyeta, tathà saty atÅtabhÃviparyÃyaparamparÃpi yogij¤ÃnagocaratÃæ yÃtÅti vastutvaæ svÅkuryÃt. tan nÃrthakriyà vastulak«aïam, api tÆtpÃdavyayadhrauvyayuktatÃ, pramÃïaprati«ÂhitatvÃt. utpÃdavyayau dhrauvyena saha viruddhÃv iti cet, kuto 'yaæ virodha÷: pramÃïÃd apramÃïÃd vÃ? na tÃvad Ãdya÷ pak«a÷, sarvapramÃïÃnÃæ bahir antaÓ ca tathÃvidhÃvastudyotanapaÂi«Âhatayà prasÃdhitatvÃt. nÃpi dvitÅyo, 'pramÃïasyÃki¤citkaratvÃt. etena sthÆratÃdÆ«aïam api pratik«iptaæ, pratibhÃsahatatvÃt, tadapahnavena virodhodbhÃvanasya nirmÆlatayà pralÃpamÃtratvÃt. yat punar vartamÃnaprakÃÓarÆpatayà tatsambaddhavastugrÃhitvaæ sarvapramÃïÃnÃm udagrÃhi, tad ayuktaæ, te«Ãm ekÃntena vÃrtamÃnikatvÃsiddhe÷, katha¤cid ÃtmÃvyatirekitvÃt, tasya ca kÃlatrayavyÃpakatvÃt, tadrÆpatayà te«Ãm apy avasthÃnÃt. tataÓ cÃtmano 'rthagrahaïapariïÃmarÆpatvÃt, sarvapramÃïÃnÃæ pariïÃminy eva vastuni vyÃpÃro, na k«aïike. na cÃtÅtÃnÃgatak«aïavartivastugrahaïe 'py anÃdyanantajanmaparamparÃgrahaïaprasaÇga, ÃvaraïavicchedasÃpek«atvÃt, tasyÃiva paramÃrthata÷ saævedanÃvirbhÃvÃntarakÃraïatvÃd, grÃhyÃder bahiraÇgatvÃt. sÃmastyena punar Ãvaraïavilaye sati samastavastuvistÃrÃnÃdyanantak«aïaparamparÃgrahaïaprasaÇgo na no bÃdhÃkÃrÅ«ÂatvÃt. tad ekadeÓak«ayopaÓame punas tadanusÃriïÅ bodhaprav­ttir iti kiyatkÃlabhÃvini sthÆre vastuni prÃk­talokaj¤ÃnÃni pravartante, na sampÆrïe. na ca tÃny alÅkÃni, tadgrÃhyÃæÓasyÃpi vastuni bhÃvÃt, tÃvatÃiva vyavahÃrasiddher iti. yac coktaæ: k«aïikatÃæ g­hïanto 'pi sad­ÓÃparÃparotpattivipralabdhatvÃn mandà nÃdhyavasyanti, mithyÃvikalpavaÓÃt sthiratÃvyavahÃraæ ca pravartayanti, tad ayuktaæ, bhavadÃkÆÂena sÃd­ÓyÃbhÃvÃt, tadabhÃve tadutpÃdyÃbhimatabhrÃnter nirbÅjatayotpatter asambhavÃt. tathà sthiratÃropo 'pi kvacid g­hÅtasthiratvasyÃiva yukto nÃnyathÃ, yathà d­«Âavi«adharasya mandaprakÃÓe rajjudarÓane vi«adharÃropa÷. na ca bhavatÃæ kadÃcana sthiratà pratÅtigocaracÃritÃm anubhavati, tat kathaæ pratik«aïam udayÃpavargasaæsargiïi sakale vastuni pratyak«eïÃvalokite 'pi tadÃropa iti. tasmÃt tirohitak«aïavivartam alak«itaparamÃïuvaiviktyaæ vastu sarvasÃævyavahÃrikapramÃïair gocarÅkriyata iti tattiraskÃradvÃreïÃd­«Âak«aïak«ayiparamÃïuprati«ÂhÃpako 'bhiprÃya ­jusÆtradurnayasaæj¤Ãm aÓnute, tadupek«ayÃiva taddarÓakasya nayatvÃd iti. $<[NAV_29.27]>$ tathà ÓabdÃdayo 'pi sarvathà ÓabdÃvyatirekam arthasya samarthayanto durnayÃs, tatsamarthanÃrtham upanyastasya tatpratÅtau pratÅyamÃnatvalak«aïasya hetor anaikÃntikatvÃt. tathà hi: nÃyam ekÃnto yatpratÅtau yat pratÅyate tat tato 'vyatiriktam eva, vyatiriktasyÃpi pÃvakÃder anyathÃnupapannatvalak«aïasambandhabalÃd dhÆmÃdipratÅtau pratÅyamÃnatvÃt. evaæ Óabdo 'pi vyatiriktam apy arthaæ vÃcakatvÃt pratyÃyayi«yaty, avyatirekasya pratyak«ÃdibÃdhitatvÃc, chabdÃd vivekenÃivÃnubhÆyamÃnatvÃt. asmiæÓ ca hetÃv anaikÃntike sthite sarvÃrthÃnÃæ sasvavÃcakatvasÃdhanadvÃreïa ÓabdÃvyatirekasÃdhanam api dÆrÃpÃstam eva. na cÃtrÃpi pratibandhagrÃhi pramÃïaæ -- yo yo 'rthas tena tena sasvavÃcakena bhavitavyaæ -- ghaÂÃdid­«ÂÃntamÃtrÃt tadasiddhe÷, k«aïikÃlak«yadravyavivartÃnÃæ saÇketagrahaïopÃyÃbhÃvenÃbhilapitum aÓakyatayÃnabhilÃpyatvasiddheÓ ca. k«aïabhaÇguratÃpratij¤Ãnaæ punar amÅ«Ãæ apy ­jusÆtravan nirasitavyam. tathà pratyekamatÃpek«ayÃpi svÃbhipretaæ prati«ÂhÃpayantas tadviparÅtaæ ÓabdÃrthaæ tiraskurvÃïà durnayatÃm ÃtmasÃtkurvanti. etÃvad dhi pramÃïaprati«Âhitaæ, yad uta vidhimukhena Óabdo 'rthasya vÃcaka iti; na punar ayaæ niyamo yathÃyam asyÃiva vÃcako nÃnyasya, deÓakÃlapuru«asaÇketÃdivicitratayà sarvaÓabdÃnÃm aparÃparÃrthapratipÃdakatvenopalabdher anantadharmatayÃparÃparayogyatÃdvareïÃparÃparÃrthÃbhidhÃyakatvopapatter, arthÃnÃm apy anantadharmatvÃd evÃparÃparaÓabdavÃcyatvÃvirodhÃt, tathÃivÃvigÃnena vyavahÃradarÓanÃt, tadani«Âau tallopaprasaÇgÃt. tasmÃt sarvadhvanayo yogyatayà sarvÃrthavÃcakÃ, deÓak«ayopaÓamÃdyapek«ayà tu kvacit katha¤cit pratÅtiæ janayanti. tataÓ ca kvacid anapek«itavyutpattinimittà rƬhita÷ pravartante, kvacit sÃmÃnyavyutpattisÃpek«Ã÷, kvacit tatkÃlavartivyutpattinimittÃpek«ayeti na tatra prÃmÃïikena niyatÃrthÃgraho vidheya÷. ato 'mÅ ÓabdÃdayo yadetaretarÃbhimataÓabdÃrthopek«ayà svÃbhimataæ ÓabdÃrthaæ darÓayanti, tadà nayÃs, tasyÃpi tatra bhÃvÃt. parasparabÃdhayà pravartamÃnÃ÷ punar durnayarÆpatÃæ bhajanti, nirÃlambanatvÃd iti. $<[NAV_29.28]>$ nanu ca yady ekÃikadharmasamarthanaparÃyaïÃ÷Óe«adharmatiraskÃrakÃriïo 'bhiprÃyà durnayatÃæ pratipadyante, tadà vacanam apy ekadharmakathanadvÃreïa pravartamÃnaæ sÃvadhÃraïatvÃc ca Óe«adharmapratik«epakÃry alÅkamÃpadyate. tataÓ cÃnantadharmÃdhyÃsitavastusandarÓakam eva vacanaæ yathÃvasthitÃrthapratipÃdakatvÃt satyaæ; na cÃivaæ vacanaprav­ttir, ghaÂo 'yaæ Óuklo mÆrta ityÃdy ekÃikadharmapratipÃdanani«Âhatayà vyavahÃre ÓabdaprayogadarÓanÃt, sarvadharmÃïÃæ yaugapadyena vaktum aÓakyatvÃt, tadabhidhÃyakÃnÃm apyÃnantyÃt. na cÃikÃikadharmasandarÓakatve 'py amÆni vacanÃny alÅkÃni vaktuæ pÃryante, samastaÓÃbdavyavahÃrocchedaprasaÇgÃt, tadalÅkatve tata÷ prav­ttyasiddher iti. atrocyata -- iha tÃvad dvaye vastupratipÃdakÃ, laukikÃs tattvacintakÃÓ ca. tatra pratyak«Ãdiprasiddham artham arthitvavaÓÃl laukikÃs tÃvan madhyasthabhÃvena vyavahÃrakÃle vyapadiÓyanti, yad uta nÅlam utpalaæ sugandhi komalam iti, na tu taddharmigatadharmÃntaragrahaïanirÃkaraïayorÃdriyante, 'narthitvÃt, tÃvatÃiva vivak«itavyavahÃraparisamÃpte÷. na ca tadvacanÃnÃm alÅkatÃ, Óe«adharmÃntarapratik«epÃbhÃvÃt, tatpratik«epakÃriïÃm evÃlÅkatvÃt. "sarvaæ vacanaæ sÃvadhÃraïam" itinyÃyÃt te«Ãm api Óe«adharmatiraskÃrakÃritvasiddher bhavannÅtyÃlÅkatÃpadyata iti cen, na, avadhÃraïasya tadasambhavamÃtravyavacchede vyÃpÃrÃd; yathÃnekapuru«asampÆrïe sadasi dvÃrÃdau sthitasya kim atra devadatta÷ samasti nÃstÅti và dolÃyamÃnabuddhe÷ kenacid abhidhÅyate -- yathà devadatto 'stÅti. atra yady apy upanyastapadadvayasya sÃvadhÃraïatà gamyate, 'nyathà taduccÃraïavaiyarthyaprasaÇgÃt, tathÃpy avadhÃraïaæ tadasambhavamÃtraæ vyavacchinatti, na Óe«apuru«ÃntarÃïi; nÃpi pararÆpeïa nÃstitvaæ, tadvyavacchedÃbhiprÃyeïa prastutavÃkyaprayogÃt, prayoktrabhiprÃyÃdisÃpek«atayÃiva dhvane÷ svÃrthapratipÃdanasÃmarthyÃt. na ca vÃcyavÃcakabhÃvalak«aïasambandhÃnarthakyaæ, tadabhÃve prayoktrabhiprÃyamÃtreïa rÆpasyÃiva niyoktum aÓakyatvÃt. na ca samastadharmayuktam eva vastu pratipÃdayad vacanaæ satyam ity abhidadhmahe, yenÃikÃikadharmÃliÇgitavastusandarÓakÃnÃm alÅkatà syÃt, kiæ tarhi sambhavadarthapratipÃdakaæ satyam iti, sambhavanti ca Óe«adharmÃpratik«epe vacanagocarÃpannà dharmÃs; tasmÃt tatpratipÃdakaæ satyam eva. yadà tu durnayamatÃbhinivi«Âabuddhibhis tÅrthÃntarÅyais taddharmigatadharmÃntaranirÃkaraïÃbhiprÃyeïÃiva sÃvadhÃraïaæ tat prayujyate, yathÃnityam eva vastu nityam eva vetyÃdi, tadà nirÃlambanatvÃd alÅkatÃæ prÃpnuvat kena vÃryeta? tattvacintakÃ÷ puna÷ pratyak«ÃdipramÃïasiddham anekÃntÃtmakaæ vastu darÓayanto dvedhà darÓayeyus, tad yathà -- vikalÃdeÓena sakalÃdeÓena vÃ. tatra vikÃlÃdeÓo nayÃdhÅna÷, sakalÃdeÓa÷ pramÃïÃyatta÷. tathà hi: yadà madhyasthabhÃvenÃrthitvavaÓÃt ki¤cid dharmaæ pratipipÃdayi«ava÷ Óe«adharmasvÅkaraïanirÃkaraïavimukhayà dhiyà vÃcaæ prayu¤jate, tadà tattvacintakà api laukikavat sammugdhÃkÃratayÃcak«ate, yad uta "jÅvo 'sti kartà pramÃtà bhoktetyÃdi". ata÷ sampÆrïavastupratipÃdanÃbhÃvÃd vikalÃdeÓo 'bhidhÅyate, nayamatena sambhavaddharmÃïÃæ darÓanamÃtram ity artha÷. yadà tu pramÃïavyÃpÃram avikalaæ parÃm­Óya pratipÃdayitum abhiprayanti, tadÃÇgÅk­taguïapradhÃnabhÃvÃÓe«adharmasÆcakakatha¤citparyÃyasyÃcchabdabhÆ«itayà sÃvadhÃraïayà ca vÃcà darÓayanti `syÃd asty eva jÅva' ityÃdikayÃ. ato 'yaæ syÃcchabdasaæsÆcitÃbhyantarÅbhÆtÃnantadharmakasya sÃk«ÃdupanyastajÅvaÓabdakriyÃbhyÃæ pradhanÅk­tÃtmabhÃvasyÃvadhÃraïavyavacchinnatadasambhavasya vastuna÷ sandarÓakatvÃt sakalÃdeÓa ity ucyate, pramÃïapratipannasampÆrïÃrthakathanam iti yÃvat. tad uktaæ: sà j¤eyaviÓe«agatir nayapramÃïÃtmikà bhavet tatra / sakalagrÃhi tu mÃnaæ vikalagrÃhÅ nayo j¤eya÷ // $<[NAV_29.29]>$ tad idam uktaæ bhavati: nayapramÃïÃbhij¤a÷ syÃdvÃdÅ sakalavikalÃdeÓÃv adhik­tya vastusvarÆpapratipipÃdayi«ayà yad yad brÆte tat tat satyaæ, sambhavadarthagocaratvÃt. durnayamatÃvalambina÷ punar ekÃntavÃdino yad yad Ãcak«ate tat tad alÅkam, asambhavadarthavi«ayatvÃd iti. ____________________ $<[NAV_30.0]>$ sÃmpratam amum evÃrthaæ dra¬hayan siddhÃnte 'py ekÃikanayamataprav­ttÃni sÆtrÃïi na sampÆrïÃrthÃbhidhÃyakÃnÅty, api tu tatsamudÃyÃbhiprÃyaprav­ttam avikalavastunivedakam iti darÓayann Ãha: @@ $<[NAV_30.1]>$ iha trividhaæ Órutaæ, tad yathà -- mithyÃÓrutaæ nayaÓrutaæ syÃdvÃdaÓrutaæ ca. tatra ÓrÆyata iti Órutam Ãgama÷. mithyÃlÅkaæ Órutaæ mithyÃÓrutaæ, tac ca durnayÃbhiprÃyaprav­ttaæ tÅrthikasambandhi, nirgocaratvÃt. tathà nayair hetubhÆtai÷ Órutaæ nayaÓrutam, etac cÃrhadÃgamÃntargatam evÃikanayÃbhiprÃyapratibaddhaæ, yathà "pa¬uppaïïe nera‹‰ viïassa‹" ityÃdy, ­jusÆtranayÃbhiprÃyeïa k«aïikatvasyÃpi tatra sambhavÃt. tathà nirdiÓyamÃnadharmavyatiriktÃÓe«adharmÃntarasaæsÆcakena syÃtà yukto vÃdo 'bhipretadharmavacanaæ syÃdvÃda÷, tadÃtmakaæ Órutaæ syÃdvÃdaÓrutam. tat kiæbhÆtam ucyata ity Ãha: ## 'vikala÷ sa cÃsÃv ## ca tad## tannirïayahetutvÃd evam abhidhÅyate; paramÃrthata÷ puna÷ samastavastusvarÆpapratipÃdÅty artha÷, ÓabdÃtmakatvÃn, niÓcayasya bodharÆpatvÃd iti. nayaÓrutaæ tarhi sampÆrïÃrthaviniÓcÃyi kasmÃn na bhavatÅty Ãha: ## naigamÃdÅnÃm ## ekadharmagrahaïaparyavasitÃnÃæ #<Órutavartmany># ÃgamamÃrge ## pravartanÃn na tad ekÃikÃbhiprÃyapratibaddhaæ sampÆrïÃrthaviniÓcÃyi, tatsamudÃyasyÃiva sampÆrïÃrthaviniÓcÃyakatvÃd ityÃkÆÂam. ____________________ $<[NAV_31.0]>$ tad evaæ nayapramÃïasvarÆpaæ pratipÃdyÃdhunÃÓe«anayapramÃïavyÃpakaæ te«Ãæ tatra tÃdÃtmyenÃvasthÃnÃt pramÃtÃram abhidhÃtukÃma Ãha: @@ $<[NAV_31.1]>$ tatra trikÃlajÅvanÃj ##, prÃïadhÃraka Ãtmety artha÷, sa pramiïotÅti ## prameyaparicchedaka÷. kiæbhÆta÷ sann ity Ãha: svÃnyÃv Ãtmaparau nirbhÃsitum uddyotayituæ ÓÅlam asyeti ##, svasvarÆpÃrthayo÷ prakÃÓaka iti yÃvat. tathà karotÅti ##, bhuÇkta iti ##, vivartanam aparÃparaparyÃye«u gamanaæ viv­tti÷ pariïÃma÷, sà vidyate yasyeti ##. sva Ãtmà saævedyate 'neneti svasaævedanaæ tena samyak siddha÷ prati«Âhita÷ pratÅto và ##. k«iti÷ p­thivy Ãdir ye«Ãæ tÃni k«ityÃdÅny, ÃdiÓabdÃd ambutejovÃyvÃkÃÓÃni g­hyante; na vidyata #<ÃtmÃ># svarÆpam asyety anÃtmaka÷, kiæ svasvarÆpÃpek«ayÃ? na, k«ityÃdÅnÃm anÃtmaka÷ ##, k«ityÃdisvarÆpo na bhavatÅty artha÷. $<[NAV_31.2]>$ tatra ##tyanena ye pÃramÃrthikaæ pramÃtÃraæ nÃbhyupagacchanty, api tu vij¤Ãnak«aïaparamparÃnubhavabalaprabodhitÃnÃdiprarƬhavÃsanÃsampÃditasattÃkaæ mithyÃvikalpaparikalpitam apÃramÃrthikaæ taæ manyante pratik«aïavilayavÃdina÷ tÃn nirÃca«Âe, k«aïavilayasya prÃg eva prati«iddhatvÃd, bahir antaÓ ca pariïÃmivastuna÷ prasÃdhanÃt. $<[NAV_31.3]>$ nanu ca ghaÂÃdayas tÃvad vinÃÓam ÃviÓanto d­Óyante, te«Ãæ ca vinÃÓo lakuÂÃdikÃraïakalÃpenÃvinaÓvarasvabhÃvÃnÃæ và kriyeta, vinaÓvarasvabhÃvÃnÃæ vÃ. yady Ãdya÷ kalpas tad ayuktaæ, svabhÃvasya pracyÃvayitum aÓakyatvÃt, tasya niyatarÆpatvÃd, anyathà svabhÃvatvÃyogÃt. athÃivaæbhÆta eva tasya svabhÃva÷ svakÃraïabalÃyÃto yad uta vinÃÓakÃraïam ÃsÃdya vinaÇk«yatÅti brÆ«e, tathÃpi tadvinÃÓakÃraïasannidhÃnaæ kiæ yÃd­cchikam uta tatsvabhÃvasampÃdyam eva. yadÃdya÷ kalpas, tadà sannihitasyÃpi tatpratyanÅkapratyayopanipÃtena nivartanÃt, tatsannidhÃpakahetÆnÃæ api svasannidhÃpakakÃraïakalÃpasÃpek«atvÃt, sannihitÃnÃm api pratidvandvinà nivartanÃd, yÃd­cchikatvÃc ca nÃvaÓyaæbhÃvi tatsannidhÃnaæ; tataÓ cÃsannihitasvavinÃÓakÃraïakadambaka÷ kaÓcid ghaÂÃdir na vinaÓyed apy, ani«Âaæ cÃitat, sarvak­takÃnÃæ vinÃÓÃvigÃnÃt. atha dvitÅya÷ pak«as, tathà sati paÓcÃd api tadbalÃd vinÃÓahetava÷ sannidhÃsyantÅti prathamak«aïa eva sannidadhatu, tathÃpi k«aïikatÃivÃrthasya. svahetor eva niyatakÃlÃt parato 'yaæ svavinÃÓahetuæ sannidhÃpayi«yatÅty evaærÆpo jÃta iti cen, nÃivam api k«aïabhaÇguratÃyÃtÃ. tathà hi: svahetunà kilÃsau var«Ãt parata÷ svavinÃÓahetusannidhÃpanak«amasvabhÃvo vyadhÃyi; sa ca tasyotpÃdak«aïÃd dvitÅyak«aïe svabhÃvo 'sti và na vÃ? asti cet, tathà sati punar var«aæ tena sthÃtavyam, evaæ yÃvad var«opÃntyak«aïe 'pi yadi tatsvabhÃva evÃsau tadÃparam api var«Ãntaraæ sthitir Ãpadyeta, tadà cÃnantakalpasthÃyÅbhÃva÷ syÃd, apracyutavar«asthÃyisvabhÃvatvÃd iti. atha dvitÅyak«aïe nÃsti sa svabhÃva iti brÆ«e, hanta k«aïikatvam evìhaukate, 'tÃdavasthyasya tallak«aïatvÃt. kiæ ca, vinÃÓahetur bhÃvasya vinÃÓaæ vyatiriktam avyatiriktaæ và kuryÃt? vyatiriktakaraïe na ki¤cit k­taæ syÃt, tataÓ ca bhÃvas tÃdavasthyam anubhavet. tatsambandha÷ kriyata iti cen, na sambandhasya tÃdÃtmyatadutpattivyatiriktasya prati«edhÃt. na cÃnayor anyatara÷ sambandho 'tra samasti, vyatirekiïà sÃrddhaæ tÃdÃtmyÃyogÃd, anyahetukasya paÓcÃd utpannasya tadutpattivaikalyÃt. tan na vyatirikto vinÃÓa÷ kartuæ yukta÷. avyatiriktakaraïe punas tam eva bhÃvaæ vinÃÓahetu÷ karotÅti prÃptam, avyatirekasya tadrÆpatÃlak«aïatvÃt. na cÃsau kartavya÷, svahetor eva ni«pannatvÃt, tatkaraïe ca tasyÃvasthÃnam eva syÃn, na pralaya÷. tan nÃvinaÓvarasvabhÃvÃnÃæ paÓcÃt katha¤cid api vinÃÓa÷ kartuæ Óakyo, vinaÓvarasvabhÃvÃnÃæ puna÷ svahetubalÃyÃtatvÃt prÃg api pratik«aïabhÃvÅ, na kÃraïÃntarÃpek«a÷, svabhÃvasya niyatarÆpatvÃt; tasmÃt prÃïity adyÃpi pratik«aïavilaya iti. $<[NAV_31.4]>$ atrocyate -- satyam etat, kiæ tu yathà vinÃÓakÃraïÃyogÃt pratik«aïabhÃvÅ vinÃÓo bhavadbhi÷ pratipadyate, tathÃiva sthityutpattÅ pratik«aïabhÃvinyau kiæ na pratipadyete, taddhetÆnÃm api vicÃryamÃïÃnÃm ayogÃt. tathà hi: sthitihetunà tÃvat svayam asthirasvabhÃvà bhÃvÃ÷ sthÃpyeran sthirasvabhÃvà vÃ? na tÃvat prathama÷ pak«a÷ k«odaæ k«amate, svabhÃvasyÃnyathà kartum aÓakyatvÃt, tasya pratiniyatarÆpatvÃc, cetanÃcetanasvabhÃvavad, anyathà svabhÃvatÃhÃne÷. dvitÅyapak«e puna÷ svayaæ sthirasvabhÃvÃnÃæ kiæ sthitihetunÃ? sthitir ne«yata eva, tenÃnabhyupagatopÃlambha evÃyam iti ced, hanta hato 'sy, evaæ hi bhÃvÃ÷ k«aïamÃtram api na ti«Âheyu÷. k«aïabhÃvinÅ«yata eveti cet, sà tarhy asthitisvabhÃvÃnÃæ hetuÓatair api kartuæ na pÃryata iti brÆma÷, tatsvabhÃvatve punar hetuvyÃpÃranairarthakyÃt. ahetukà satÅ sakalakÃlaæ bhavatÅti datto jaläjali÷ pratik«aïavilayasya. tathotpÃdahetur api tatsvabhÃvasyotpattiæ vidadhyÃd atatsvabhÃvasya vÃ? na tÃvad Ãdya÷ pak«a÷ kak«Åkartuæ yukta÷, svayam utpÃdakasyotpÃdane vyÃpriyamÃïo hi hetu÷ pi«Âaæ pina«Âi, ÓaÇkhaæ dhavalayati, tadabhÃve 'pi svayogyatayotpatte÷. nÃpi dvitÅya÷ kalpo 'ÇgÅkaraïÃrha÷, svayam anutpattidharmakasyotpÃdayitum aÓakyatvÃd, anyathà ÓaÓavi«ÃïÃdayo 'py utpÃdyakoÂim adhyÃsÅran, viÓe«ÃbhÃvÃt; tataÓ ca na kaÓcid atyantÃbhÃva÷ syÃt. tad yathà nirhetukatvÃn nÃÓa÷ pratik«aïabhÃvÅ, tathÃiva darÓitayukte÷ sthityutpattÅ apÅti trayÃkrÃntaæ sakalaæ vastu jÃtam abhyupagantavyaæ; tathà sati jÅvo 'pi jÅvatvacaitanyadravyatvÃdibhi÷ sthemÃnaæ ÃbibhrÃïa eva har«avi«ÃdÃdibhir aparÃparÃrthagrahaïapariïÃmaiÓ cotpÃdavyayadharmaka÷ pÃramÃrthika÷ pramÃteti balÃt siddhim adhyÃste. $<[NAV_31.5]>$ nanu ca yady utpÃdavyayasthitÅnÃæ nirhetukatvÃt sakalakÃlabhÃvità bhavadbhi÷ sÃdhyate, tadÃnvayavyatirekÃbhyÃæ pratyak«ÃdipramÃïaprasiddha÷ khalv ayaæ tatkÃraïakalÃpavyÃpÃra÷ kathaæ neya÷? na cÃyam apahnotuæ Óakya÷! tathà hi: kulÃlÃdikÃraïavrÃtavyÃpÃre ghaÂÃdaya÷ samupalabhyante, tadabhÃve ca nopalambhyanta iti tajjanyà ity ucyante. sthitir api vinÃÓakÃraïasannidhÃnÃt prÃk tadbalÃd eva, tathà nÃÓo 'pi mudgarÃdisannidhÃnÃsannidhÃnÃbhyÃæ sadasattÃm anubhavaæs tatk­ta÷ pratÅyate, nÃhetuka÷. tat katham etad iti? $<[NAV_31.6]>$ atrocyate -- na vayaæ sarvathà hetÆnÃæ vyÃpÃraæ vÃrayÃma÷, kiæ tarhi svayam utpÃdavyayasthityÃtmanà vivartamÃnasya dravyasya hetavas tadviÓe«akaraïe vyÃpÃram anubhavanti, tenÃiva sÃrddhaæ te«Ãm anvayavyatirekÃnukaraïadarÓanÃd, d­«Âasya cÃpahnave 'smÃkam aprav­ttatvÃt, pratÅtiyuktilak«aïadvayapak«apÃtitvÃt; kevalaæ pratÅtivikalÃæ yuktiæ yuktivinÃk­tÃæ và pratÅtiæ nÃÇgÅkurmahe, 'sambhavadarthagocaratayà nirÃlambanatvÃt tasyà ity ÃstÃæ tÃvat. $<[NAV_31.7]>$ ##tyanena prÃguktasvaparÃbhÃsipramÃïaviÓe«aïavan %% parok«abuddhivÃdino %% ca j¤ÃnamÃtravÃdina÷ pratik«ipati, j¤Ãnaj¤Ãnino÷ katha¤cid abhedena taduktanyÃyÃviÓe«Ãd iti. $<[NAV_31.8]>$ ##iti viÓe«aïadvayena %%mataæ vikuÂÂayati, kartà san bhoktÃpÅti kÃkvopanyÃsÃd, akartur bhogÃnupapatter, bhujikriyÃnirvartanasamarthasyÃiva bhokt­tvÃt. japÃkusumÃdisannidhÃnavaÓÃt sphaÂike raktatÃdivyapadeÓavad akartur api prak­tyupadhÃnavaÓÃt sukhadu÷khÃdibhogavyapadeÓo yuktas; tathà hi: prak­tivikÃradarpaïÃkÃrabuddhisaÇkrÃntÃnÃæ sukhadu÷khÃdyÃtmakÃnÃm arthÃnÃæ puru«a÷ sannidhÃnamÃtreïa bhojako vyapadiÓyate, "buddhyadhyavasitam arthaæ puru«aÓ cetayata" itivacanÃd iti cen, na, katha¤cit sakriyÃkatÃvyatirekeïa prak­tyupadhÃne 'py anyathÃtvÃnupapatter, apracyutaprÃcÅnarÆpasya vyapadeÓÃnarhatvÃt, tatpracyave ca prÃktanarÆpatyÃgenottararÆpÃdhyÃsitayà sakriyatvam ÃpatatÅtinyÃyÃt; sphaÂikad­«ÂÃnte 'pi japÃkusumÃdisannidhÃnÃd andhopalÃdau raktatÃnÃvirbhavantÅ tatra punar ÃvirbhavantÅ tasya tathÃvidhaæ pariïÃmaæ lak«ayaty, anyathÃndhopalavat tatrÃpi na prÃdu÷«yÃt. tan nÃkriyasya bhokt­topapadyata iti. $<[NAV_31.9]>$ ## ityamunà tv ekÃntanityam apariïÃminaæ %%%%diprakalpitaæ pramÃtÃraæ nirasyati, sarvathÃvicalitarÆpasyÃrthagrahaïapariïÃmÃnupapatte÷. vyatiriktaj¤ÃnasamavÃyÃd ekÃntanityo 'pi pramiïotÅti cen, na, samavÃyasya prÃg eva pratik«iptatvÃt, sambandhÃntarasya ca vyatirekiïà sÃkam anupapatter, anyatrÃnyathÃnupapannatvÃt. na ca vyatirekiïi j¤Ãne tat samasti, tadgrÃhakapramÃïÃbhÃvÃd, avyatirekÃnubhavasya ca tadbÃdhakatvÃt. kiæ ca, yadi samavÃyabalÃd Ãtmani j¤Ãnaæ samavaiti, tadÃtmanÃæ samavÃyasya ca vibhutvÃd ekarÆpatvÃc ca sarvÃtmasu kiæ na samavaiti, viÓe«ÃbhÃvÃt? tathà ca devadattajÂÃnena yajÂadattÃdayo 'py arthatattvaæ buddhyeran. anyac ca vijÂÃnodayasamaye 'pi yÃd­Óa÷ prÃgavasthÃyÃæ tÃd­Óa eva santi«ÂhamÃna÷ prÃg apramÃtà paÓcÃt pramÃteti bruvÃïa÷ khalÆnmattatÃm Ãtmany ÃvirbhÃvayati, nÃparam ity ÃstÃæ tÃvat. $<[NAV_31.10]>$ paÓcÃrddhena punar bhÆtavyatirekiïaæ svasaævedanapratyak«anirgrÃhyaæ jÅvaæ darÓayaæÓ %%darÓanaæ tiraskurute, ja¬ÃtmakabhÆtÃvyatireke hi tadvilak«aïabodharÆpahar«avi«ÃdÃdivivartÃnubhavÃbhÃvaprasaÇgÃt. nanu ca kÃyÃkÃrapariïatÃni bhÆtÃny evÃtmavyatirekiïÅæ cetanÃm utkÃlayanti; sà ca tathÃvidhapariïÃmapariïate«u te«u santi«Âhate, tadabhÃve punas te«v eva nilÅyata iti; tadvyatirekÃnubhave 'pi na paralokayÃyijÅvasiddhir, iyatÃiva d­«ÂavyavahÃropapatte÷. nÃitad asti, dvayaæ hi tÃvad etat saæyogam anubhavad upalababhyate -- paÂcabhÆtÃtmakaæ ÓarÅraæ cetanà ca. tatrÃpi ÓarÅraæ bahirmukhÃkÃreïa bodhenÃrtharÆpatayà ja¬am anubhÆyate, cetanà punar antarmukhÃkÃreïa svasaævedanapratyak«eïa sÃk«Ãtkriyate; 'ta evÃvyatirekapak«a÷ pratibhÃsanirÃk­tatvÃn nÃÓaÇkita÷. vyatirekiïo÷ puna÷ prakÃÓamÃnayor yadi bhÆtÃny eva cetanÃm utkÃlayantÅti bhavadbhi÷ parikalpyate, tadà cetanÃiva bhavÃntarÃd utpattisthÃnamÃyÃtà paÂcabhÆtabhrÃntijanakaæ ÓarÅraæ nirvartayet, punar bhavÃntaraæ yÃtukÃmà muÂcet, tat tayÃdhi«Âhitaæ gamanÃdice«ÂÃæ kuryÃt, tadviyuktaæ puna÷ këÂhavat ti«Âhed iti jÅvasampÃdyam eva ÓarÅraæ, na punar asau tatsampÃdya ity, etat parikalpanaæ yuktataraæ paÓyÃma÷, jÅvasya cetanÃvata÷ sakarmakatayÃparÃparabhavabhramaïÃparÃparaÓarÅranirvartanayor upapadyamÃnatvÃt. bhavÃntarÃd Ãgacchan utpattisthÃnaæ jÅvo 'dhyak«eïa nopalabhyata iti ced, bhÆtÃny api tarhi kÃyÃkÃradhÃraïadvÃreïa cetanÃm utkÃlayantÅti pratyak«eïa nopalak«yanta iti samÃno nyÃha÷. atha kÃyÃkÃrapariïate«v eva bhÆte«u cetanopalabhyate, nÃnyadetyanyathÃnupapattivaÓÃt tajjanyeti parikalpyata, evaæ tarhi m­tÃvasthÃyÃæ kÃyÃkÃram ÃbibhrÃïe«v api nopalabdhÃ, kÃyÃkÃrapariïÃmo và kÃdÃcitkatayà hetvantarÃpek«ÅtyanyathÃnupapattivaÓÃd eva tannirvartanak«amà cetanà bhavÃntarÃgatajÅvasambandhinÅti pratipadyÃmahe. kiæ ca, jÅvas tÃvat karmacaitanyasambandhÃc charÅranirvartanÃrthaæ pravarata iti yuktam evÃitad, bhÆtÃni puna÷ kiæbhÆtÃni cetanÃkaraïe pravarteran: sacetanÃni niÓcetanÃni vÃ? yady Ãdya÷ kalpas, tato vikalpayugalam avatarati: tac caitanyaæ tebhyo bhinnam abhinnam vÃ? yadi bhinnaæ, tadà puru«aÓarÅravat tatrÃpi bhÆtai÷ saha vartamÃnam api bhÆtavilak«aïam ÃtmakÃraïam anumÃpayatÅti tadavasthÃiva jÅvasiddhi÷. athÃbhinnaæ, tathà sati samastabhÆtÃnÃm aikyaæ prasajaty, ekacaitanyÃvyatiriktatvÃt, tatsvarÆpavat. nijanijacaitanyÃvyatirekÅïi bhÆtÃni tenÃyam ado«a iti cen, na, tatsampÃdyapuru«aÓarÅre 'pi tajjanyapa¤cacaitanyaprasaÇgÃt. pa¤cÃpi sambhÆya b­hatpuru«acaitanyaæ bahavas tilà iva tailaghaÂaæ janayantÅti cet, tat tarhi puru«acaitanyaæ kiæ te«Ãm eva saæyogo yad và tadutpÃdyam, anyad eva? yady Ãdhya÷ kalpas, tad ayuktaæ, caitanyÃnÃæ parasparaæ miÓraïÃbhÃvena saæyogavirodhÃd, itarathà bahupuru«acaitanyÃni sambhÆya b­hattamacaitanyÃntaram Ãrabheran. atha dvitÅya÷ pak«as, tatrÃpi te«Ãæ kim anvayo 'sti nÃsti vÃ? yady asti, tad ayuktaæ, prÃgvat tajjanyacaitanyapa¤carÆpatÃpatte÷. atha nÃsti, tad apy acÃru, niranvayotpÃdasya pramÃïabÃdhitatvÃt. tan na sacetanÃni bhÆtÃni cetanÃkaraïe vyÃpÃrabhäji bhavitum arhanti. nÃpi niÓcetanÃni, te«Ãm atyantavilak«aïatayà caitanyotpÃdavirodhÃd, itarathà sikatÃdayas tailÃdikaraïe vyÃpriyeran. kiæ ca, tatsamudÃyamÃtrasÃdhyaæ và caitanyaæ syÃd viÓi«ÂatatpariïÃmasÃdhyaæ vÃ. na tÃvad Ãdyà kÊptir, ilÃjalÃnalÃnilanabhastalamÅlane 'pi cetanÃnupalabdhe÷. dvitÅyavikÊptau puna÷ kiæ tad vaiÓi«Âyam iti vÃcyam. kÃyÃkÃrapariïÃma iti cet, sa tarhi sarvadà kasmÃn na bhavati? kutaÓcid dhetvantarÃpek«aïÃd iti cet, tat tarhi hetvantaraæ bhavÃntarÃyÃtajÅvacaitanyam ity anumimÅmahe, tasyÃiva kÃyÃkÃrapariïÃmasÃdhyacaitanyÃnurÆpopÃdÃnakÃraïatvÃt, tadvirahe kÃyÃkÃrapariïÃmasadbhÃve 'pi m­tÃvasthÃyÃæ tadabhÃvÃd gamanÃdice«ÂÃnupalabdhe÷; tan na kÃyÃkÃrapariïÃmajanyaæ caitanyam, api tu sa eva tajjanya iti yuktaæ paÓyÃma÷. na pratyak«Ãd anyat pramÃïam asti, na ca tena paralokagamanÃgamanÃdikaæ caitanyasyopalak«yate, tena d­«ÂÃny eva bhÆtÃni tatkÃraïatayà kalpanÅyÃnÅti cen, na, kevalapratyak«apratik«epeïa pramÃïÃntarÃïÃæ prÃg eva prasÃdhitatvÃt, tathà ca bhÆyÃæsy anumÃnÃni paralokÃnuyÃyijÅvasÃdhakÃni pravarteran. tad yathà -- tadaharjÃtabÃlakasyÃdyastanÃbhilëa÷ pÆrvÃbhilëapÆrvako, 'bhilëatvÃd, dvitÅyadivasÃdistanÃbhilëavat. tad idam anumÃnam ÃdyastanÃbhilëasyÃbhilëÃntarapÆrvakatvam anumÃpayad arthÃpattyà paralokayÃyijÅvamÃk«ipati, tajjanmany abhilëÃntarÃbhÃvÃt. evam anyad apy udÃhÃryam ity ÃstÃæ tÃvat. $<[NAV_31.11]>$ tad ayaæ svaparaprakÃÓaka÷ kartà bhoktà nityÃnityÃtmako bhÆtavilak«aïa÷ sÃk«Ãtk­takaticinnijaparyÃyÃnumitÃnÃdyanantakÃlabhÃvinijÃnantaparyÃyavivarta÷ pramÃïaprati«Âhita÷ pÃramÃrthiko jÅva÷ sakalanayapramÃïavyÃpaka÷ pramÃteti sthitam. ____________________ $<[NAV_32.0]>$ sÃmprataæ paryantaÓlokena prakaraïÃrtham upasaæharann Ãha: @@ $<[NAV_32.1]>$ ## pratyak«ÃdÅny; #<Ãdi>#ÓabdÃn nayaparigrahas, te«Ãæ ## pratiniyatalak«aïÃdirÆpà maryÃdÃ, s## anantaroktasthityà ##ti saæsarga÷. kiæbhÆtety Ãha: #<Ãdi÷># prabhavo, ## paryanto, na vidyete Ãdinidhane yasyÃsau tathÃvidha #<ÃtmÃ># svarÆpaæ yasyÃ÷ s#<ÃnÃdinidhanÃtmikÃ>#; ## laukikatÅrthikÃdibhedabhinnasamastavyavahÃravatÃæ ## rƬhÃpi, tadaprasiddhau nikhilavyavahÃrocchedaprasaÇgÃt, taducchede ca vicÃrÃnutthÃne na kasyacit tattvasya prati«Âhiti÷. ## saæÓabditÃvyutpannavipratipannavyÃmohÃpohÃyeti gamyate; pramÃïaprasiddhe 'py arthe prabalÃvaraïakudarÓanavÃsanÃdita÷ ke«Ã¤cid anadhyavasÃyaviparyÃsarÆpavyÃmohasadbhÃvÃt, tadapanodÃrthaæ ca sati sÃmarthye karuïÃvatÃæ prav­tter iti. syÃdvÃdakesarisubhÅ«aïanÃdabhÅter uttrastalolanayanÃn prapalÃyamÃnÃn / hetur nayÃÓritakutÅrthim­gÃn ananyatrÃïÃn vihÃya jinam eti tam ÃÓrayadhvaæ // NAV_32.1:1 // bhaktir mayà bhagavati prakaÂÅk­teyaæ tacchÃsanÃæÓakathanÃn na mati÷ svakÅyà / mohÃd ato yad iha ki¤cid abhÆd asÃdhu tat sÃdhava÷ k­tak­pà mayi Óodhayantu // NAV_32.1:2 // %% vividhÃæ vidhitso÷ siddha÷ Óubho ya iha puïyacayas tato me / nityaæ parÃrthakaraïodyatam à bhavÃntÃd bhÆyÃj %%matalampaÂam eva ceta÷ // NAV_32.1:3 // iti %% samÃptà // k­tir iyam ÃcÃrya%% tarkaprakaraïav­tter iti.