Siddhasena Mahamati: Nyayavatara, with the Nyayavataravivrti commentary by Siddharsi-ganin Based on the ed. by Piotr Balcerowicz: Jaina Epistemology in Historical and Comparative Perspective : Critical Edition and English Translation of Logical-Epistemological Treatises: Nyàyàvatàra, Nyàyàvatàra-vivçti and Nyàyàvatàra-ñippana with Introduction and Notes. 2 Volumes. Second revised edition, Motilal Banarsidass, New Delhi 2008. Input by Piotr Balcerowicz p.balcerowicz@uw.edu.pl [GRETIL-Version vom 27.3.2015] STRUCTURE OF REFERENCES (added): NA_nn = Nyàyàvatàra_verse NAV_nn.nn:nn = Nyàyàvatàra-Vivçti_NA-verse.NAV-section:verse quoted in NAV PLAIN TEXT VERSION #<...># = BOLD %<...>% = ITALICS $<...>$ = LARGE @<...>@ = OUTLINE/BLUE ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding: description character =ASCII long a à 224 long A â 226 long i ã 227 long I ä 228 long u å 229 long U æ 230 vocalic r ç 231 vocalic R è 232 long vocalic r é 233 vocalic l ë 235 long vocalic l í 237 velar n ï 239 velar N ð 240 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t ñ 241 retroflex T ò 242 retroflex d ó 243 retroflex D ô 244 retroflex n õ 245 retroflex N ö 246 palatal s ÷ 247 palatal S ø 248 retroflex s ù 249 retroflex S ú 250 anusvara ü 252 capital anusvara ý 253 visarga þ 254 long e ¹ 185 long o º 186 l underbar × 215 r underbar Ÿ 159 n underbar ­ 173 k underbar É 201 t underbar  194 Other characters of the CSX encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings and formats see: http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdiac.pdf and http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdias.pdf For further information see: http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil.htm ___________________________________________________________________ * tarkapa¤cànana÷rã%%viracitaþ * ## ÷rã%%kçta%<ñippana>%saüvalita÷rã%%kçtañãkàsahitaþ aviyutasàmànyavi÷eùade÷inaü %%am ànamya / %% smçtibãjavivçddhaye kriyate // NAV_0:0 // $<[NAV_0.0]>$ asya cedam àdivàkyam: #<$<[NAV_0]>$ pramàõavyutpàdanàrtham idam àrabhyate.># $<[NAV_0.1]>$ ##tyàdi anena ca tàdàtmyatadutpattilakùaõasaübandhavikalatayà dhvaner bahirarthaü prati pràmàõyàyogàd abhidheyàdisåcanadvarotpannàrthasaü÷ayamukhena÷rotàraþ ÷ravaõaü prati protsàhyanta iti %% manyate. tad ayuktam. yadi hi ÷abdasyàrthaprakà÷anaü prati sàmarthyaü na samasti, tat katham asàv abhidheyàdisåcane 'pi pañiùñhaþ syàt? na ca tasyàpràmàõya etacchravaõàd arthasaü÷ayaü kurvanti prekùàvantaþ, tadvattàhàner mithyàj¤ànàd api pravçttyaviràmaprasaïgàc ca. %% tv àha: "na ÷ràvakotsàhakam etat, pràmàõyàbhàvàt, teùàü càpramàõàd apravçtter, anyathà prekùàvattàkùateþ, kiü tarhi prakaraõàrthakathanàvasaropasthitaparopanyastahetvasiddhatodbhàvanàrtham. tathà hi: sambhavaty evaüvàdã -- nàrabdhavyam idam abhidheyàdi÷ånyatvàt, kàkadantaparãkùàdivad iti; tad anenàsya tadvattàprakà÷akena vacasà taddhetånàm asiddhatodbhàvyata" iti. tad ayuktataram: yato yadãdam apramàõam iti nàbhidheyàdãni sàkùàl lakùayat pravartayati, tataþ paropanyastahetvasiddhatàü kathayatãti yuktiriktaü pa÷yàmaþ, apramàõasyàki¤citkaratvàd, anyathà pramàõavicàraõam ànarthakyam a÷nuvãta. tasmàd idaü pramàõabhåtaü sadabhidheyàdãni pratipàdayat prekùàvataþ pravartayatãti prakaraõàdàv upanyastam. $<[NAV_0.2]>$ sambandha÷ånyatvàd asya katham arthe pramàõateti cet, pratyakùe 'pi kathaü tarhi seti vàcyam. gràhyagràhakabhàvasambandhabalàd iti ced, atràpi vàcyavàcakabhàvàd iti bråmaþ. sa eva katham iti ced, adhyakùe 'pi vedyavedakabhàvaþ katham iti vàcyam. tadutpattitadàkàratàbhyàm iti cet, keyaü tadutpattir nàma? tajjanyateti cet, pratikùaõabhaïguratve sàiva durupapàdety àcakùmahe. tathà hi: kùaõana÷varo 'rthaþ svakùaõe pårvaü pa÷càd và kàryaü kuryàd iti trayã gatiþ. tatra na tàvad àdyaþ pakùaþ kakùãkaraõãyaþ, samakàlabhàvini vyàpàràbhàvàt, itarathàikakùaõavartinàü samastàrthakùaõànàm itaretaraü kàryakàraõabhàvaþ prasajyeta, tathà ca tatprayukto gràhyagràhakabhàva÷ cety asama¤jasam àpanãpadyeta. atha svakùaõàt pårvam -- acàrv etad api, svayam asato bhaviùyacchaïkhacakravartyàder iva pårvakàlavartini kàrye vyàpàràbhàvàt. atha svakùaõàd årdhvaü kàryaü vidhatta iti manyethàþ, etad apy asàdhãyo, vinaùñasya kàryakaraõàkùamatvàd, anyathà mçtasya ÷ikhinaþ kekàyitaü syàt. tadàkàratàpi kim arthàkàrasaïkràntyà? atha tatsadç÷atayotpatter j¤ànasyeti? yady àdyaþ kalpas tad ayuktaü, j¤àne svàkàràrpaõàd arthasya niràkàratànuùaïgàt, svadehapçthutaràrthàdar÷anaprasaïgàt, ÷iraþsphoñanaplàvanàdyanarthaprasakte÷ ca. uta dvitãyas: tathà sati sàdç÷yava÷àd arthavyavasthety àyàtam. na ca sàdç÷yaü bhavatàü dar÷ane tàttvikam asti, viviktakùaõakùayiparamàõulakùaõasvalakùaõànàü pàramàrthikatvàbhyupagamàt. anàdikàlàlãnavàsanàprabodhasampàditasattàkanirvikalpakaviviktadar÷anottarakàlabhàvivikalpavyavasthàpitasàdç÷yava÷àd arthagrahaõaniyame saty ekanãlasvalakùaõe kùaõe sakalakàlakalàpavyàpikàkakuvalayàdigatanãlatàyà vyavasthitir avi÷eùeõànuùajeta, tathà ca pratiniyato gràhyagràhakabhàvo na ghañàmañàñyeta. aïgulyagranirdi÷yamànapurovartinãlasvalakùaõadar÷anabalàyàtatvàn nailyavikalpasya tad evàdhyavasyati, na bhåtaü bhàvi kàkakuvalayàdigataü veti cet, tarhi vikalpaþ svalakùaõaniùñhaþ pràpto, niyatade÷ada÷àvacchinnàrthakriyàsamarthàrthagrahaõàt. tathà hi: tadadhyavasàyaþ kiü tadvikalpanaü uta tadgrahaõaü? na tàvat tadvikalpanam, vikalpànàü bhavadabhipràyeõa svalakùaõàntaþprave÷àbhàvàt. tad uktam: "tenànyàpohaviùayàþ proktàþ sàmànyagocaràþ / ÷abdà÷ ca buddhaya÷ càiva vastuny eùàm asambhavàt" // NAV_0:1 // iti.NAV_0. $<[NAV_0.3]>$ atha bråyàd: yady api vikalpàþ sàmànyaü gocarayanti tattvatas, tathàpi pratyakùavikalpayor yaugapadyena pravçtter vimåóhaþ pratipattà vikalpasya svalakùaõaniùñhatàü vyavasyati, tathà coktam: "manasor yugapadvçtteþ savikalpàvikalpayoþ / vimåóho laghuvçtter và tayor aikyaü vyavasyati" // NAV_0:2 // tat kim idaü ÷apathaiþ pratyeyaü, yad uta mohàd vikalpena svalakùaõam adhyavasyati, na punar vi÷adanirbhàsena sàkùàtkaroti? evaü càdhyakùam api sakalàrthavyaktãr gocarayati, vikalpamohàt tu sannihitaviùayaü lakùyata iti paro 'nuùa¤jayan durnivàraþ syàt. uta tadgrahaõam adhyavasàyaþ, tadà svalakùaõaniùñhatà vikalpasya svavàcà bhavadbhiþ pratipannà syàt. evaü ca vikalpayugalake 'py arthakriyàsamarthàrthaparyavasitasattàkatà vikalpasyàóhaukate. yadà ca vikalpaþ svalakùaõasaudhamadhyam adhyàsta ity abhidadhyàs, tathà sati dhvaner api tadantaþprave÷o durnivàraþ syàt, tatsahacaratvàt. yad àha bhavadàcàryaþ: "sa eva ÷abdànàü viùayo yo vikalpànàm" iti. na ca vikalpaü vyatiricya sàdç÷yavyavasthàpakam anyad asti, pratyakùasya sakalajagadvilakùaõasvalakùaõagrahaõapravaõatvàt. tad yadi tatsadç÷atayotpattis tadàkàratà, tadà pratipàditanyàyàd vikalpasya sannihitàrthagocaratorarãkartavyà, tathà ca dhvanir api tadviùayaþ sidhyatãti siddhaü naþ samãhitam. anyathà tadàkàratà na samasti, gatyantaràbhàvàt. tan na tadutpattitadàkàrate gràhyagràhakabhàvahetå saüstaþ. $<[NAV_0.4]>$ saüstàü và, tathàpi vikalpataþ paryanuyojyo bhavàn: kim ete grahaõakàraõaü pàrthakyena uta sàmastyena? tad yady àdyaþ pakùaþ, kapàlakùaõo ghañàntyakùaõasya gràhakaþ pràpnoti, tajjanyatvàt, jalacandro và nabha÷candrasya gràhakaþ syàt, tadàkàratvàt. atha dvitãyas, tathà sati ghañottarakùaõaþ pårvakùaõasya gràhakaþ prasajati, tadutpattes tadàkàratvàc ca. jaóatvàd arthasya na gràhakatvam, api tu j¤ànasya tadutpattitadàkàratayoþ satyor iti ced, idam idànãü viditam asmàbhir, etad api samànàrthagràhipràcãnasaüvedanakùaõalakùaõamanaskàrotpàdyaj¤àne gràhakalakùaõaü vyabhicaraty, utpàdakapràktanakùaõavartimanaskàràgràhakatvàt. tadadhyavasàyasàhityena tadutpattitadàkàratayor grahaõakàraõatvaü sampårõaü, manaskàre tan nàstãti cet, kim idaü bhinnagocareõa saha sàhityam? tathà hy: "adhyavasàyo vàsanàprabodhava÷àd utpannaþ sàmànyam anartharåpaü vikalpayati, pratyakùaü bahirarthàl labdhàtmalàbhaü tadàkàraü tam eva sàkùàtkarotãti" bhavatàü dar÷anam. tan na vikalpasàhityaü pratyakùasya ka¤cana vi÷eùaü puùõàti. tad idam gràhyagràhakabhàvakàraõaü pratyakùe 'pi yad bhavadbhir abhyadhàyi, tad yathà yathà vicàryate tathà tathà vi÷ãryata ity anapekùaõãyam. tad -- yathà katha¤cit pratyakùasya pratipàditagràhyagràhakabhàvalakùaõavaikalye 'pi gràhakatvam arthasya gràhyatvaü, tathà dçùñatvàt, anyathà nikhilavyavahàrocchedaprasaïgàd bhavadbhir api pratyapàdi, tathà ÷abdasya vàcakatvam arthasya vàcyatvaü pratipadyadhvaü yåyam; atràpi dçùñahàner vyavahàrocchedasya samànatvàt. athettham àcakùãthàþ: yathà "nadyàs tãre guóa÷akañaü paryastaü, dhàvata dhàvataóimbhakà" ityàdivipratàrakapuruùavacana÷ravaõàt pravartamànà vipralambhabhàjo jàyante, 'taþ sakalavacaneùv anà÷vàsa iti -- evaü tarhi cikicikàyamànamarumarãcikàcakracumbi yaj jalollekhi vi÷adadar÷anam udayapadavãü samàsàdayati tad alãkam avalokitam iti; sakalàdhyakùeùv anà÷vàsa ity abhidadhmahe. pà÷càtyaviparãtàrthopasthàpakapramàõabàdhitatvàd marumarãcikàsu jalaj¤ànam apramàõaü, na ÷eùasatyastambhàdij¤ànàni, bàdhàrahitatvàd iti cet, tarhi dhvanàv apy ayaü nyàyaþ kiü kàkair bhakùitaþ? na hi vayaü sarva÷abdànàü pràmàõyaü pratipadyemahi; kiü tarhi suni÷citàptapraõetçkàõàm eva. tan na pràmàõyaü prati pratyakùa÷abdayor vi÷eùam upalabhàmahe. eùa tu vi÷eùaþ syàt, pratyakùaü cakùuràdisàmagrãvi÷eùajanyatvàt sannihitaniyatàrthagràhi spaùñapratibhàsaü, ÷àbdaü tu tathàvidhakàraõavikalatvàn niyatàniyatàrthagràhy aspaùñapratibhàsam. na càiùa vi÷eùaþ pràmàõyakùatikàrã, itarathànumànasyàpy apràmàõyam àsajyeta, tasyàpy avi÷adàniyatàrthagràhitvàt. paramàrthatas tu trikàlavyàpinaþ sarvàrthagrahaõasvabhàvatve 'py àvaraõatiraskçtasya jãvadravyasya cakùuràdisàmagrãsàpekùàvaraõakùayopa÷amava÷àt sannihitaspaùñàrthagrahaõapariõàmaþ pratyakùam ity ucyate. ÷abdasàpekùakùayopa÷amàn niyatàniyatàvi÷adàrthagrahaõapariõàmas tu ÷àbdam iti. tan na tadutpattitadàkàrate pratyakùe ÷àbde 'nyasmin và j¤àne vàstavyau staþ. tasmàt pàramàrthikàbhidheyaprayojanasambandhapratipàdakam etad àdivàkyam iti sthitam. $<[NAV_0.5]>$ tatràbhidheyaü vàcyaü, tac ceha pramàõam, tasyàiva prakaraõena pratipàdyatvàt; tat pramàõety avayavena lakùayati. prayojanaü dvedhà: ÷rotuþ kartu÷ ca. punar api dvividham: anantaraü vyavahitaü ca. tatra ÷rotur anantaraprayojanaü pramàõaviùayà vyutpattiþ, kartur vyutpadyamànasya pràj¤atvàc chiùyasya vyutpàdanam. tatràtmaprayojanaü dar÷ayann à[hà]rabhyata iti asya mayetipadasavyapekùatvàt. ÷iùyaprayojanaü tu vyutpadity anenopasargadhàtusamudàyenàiva tadantaragataü lapsyata ity abhipràyavàn kartàtmavyàpàraü õijantena nirdi÷ati: ##iti. vyavahitaprayojanaü dvedhà: vyàvahàrikaü pàramàrthikaü ca. vyàvahàrikaü heyopàdeyopekùaõãyeùv artheùu hànopàdànopekùàlakùaõam. pàramàrthikaü abhyudayaniþ÷reyasàvàptir iti. etat tu sàkùàd anuktam apy anantaraprayojanaphalatvàt tadvacanenàivàkùiptam avagantavyam. sambandhas tåpàyopeyalakùaõaþ; tatropeyaü prakaraõàrthaparij¤ànam, prakaraõam upàyas, tatas tadabhilaùatà prakaraõam idam àrambhaõãyam ity anukto 'pi vacanena sambandho 'rthàd gamyata iti tàtparyàrthaþ. $<[NAV_0.6]>$ adhunàkùaràrtho vivriyate: tatra yady api pramàõa÷abdasya sarvakàrakair bhàvena ca vyutpatteþ sukaratvàt "kçtyalyuño bahulam" anyatràpãtivacanàd yathàkramam amã kartrarthàdikàrakabhàvavyutpattyà pramàõa÷abdavàcyàþ, tad yathà àtmàrthaj¤ànàrthakriyàkàraõakalàpakùayopa÷amakriyàråpàþ tathàpãha j¤ànam evàdhikriyate, tasyàiva parãkùàkùamatvàd; itareùàü parãkùàyàs tatpuraþsaratvàd vaiyarthàc ca. tathà hi: nàrthas tàvad àtmanaþ parãkùayà, tasya bhràntàbhràntaj¤àneùu samànatvàt. nàpy arthasya, tasyopeyatvàd, upàyabhåtaj¤ànaparãkùaõenàiva gatatvàt. nàrthakriyàyàs, tadavagatau parãkùàvaiyarthyàt. nàpi kàraõakalàpasya, j¤ànotpatteþ pràk svaråpànavagateþ, pa÷càt tatsvaråpanirõayàd eva tatsàdguõyavaiguõyàvagater nairarthakyàt. nàpi kùayopa÷amasya, tasya j¤ànotpàdonnãyamànaråpatvàt. nàpi pramitimàtrasya, tasya pramàõasàdhyatayà taccàrutàdvàreõàiva samãcãnatàsiddher iti. tad ayam abhipràyo: yady apy anantadharmàdhyàsite vastuni sarva eva ÷abdàrthà nirupacarità ghañante, tathàpi yenàrthaü paricchidyàrthakriyàsamarthàrthapràrthanayà pravartante pramàtàras tad eveha j¤ànam àtmanà saha dharmiråpatayà tàdàtmye 'pi dharmaråpatayà vyatiriktaü pramãyate 'neneti pramàõam ity ucyate. tasya ## paraparikalpitalakùaõàdivyudàsena svàbhipretalakùaõàdisvaråpaprakà÷anam. tad##: artha÷abdaþ prayojanaparyàyaþ. ## ity artharåpatayà svacetasi vivartamànaü prakaraõa÷arãraü paràmç÷ati; dvividhaü hi prakaraõa÷arãraü: ÷abdo 'rtha÷ ceti, bahiþ ÷abdaråpatayà prakà÷ayiùyamàõatve 'py antas tattvàrthàkàreõa pratyakùatvàt. #<àrabhyata># iti padavàkya÷lokàdiracanayà prakriyata iti yàvat. $<[NAV_0.7]>$ iha ca lakùaõasaükhyàgocaraphaleùu pramàõaü prati vipratipadyante pare. tathà hi: lakùaõe tàvat pramàõam avisaüvàdi j¤ànam iti %%. anadhigatàrthàdhigantç pramàõam iti %%. arthopalabdhihetuþ pramàõam iti %%àdayaþ. tathà saükhyàyàü: pratyakùànumàne dve eva pramàõe iti %%. pratyakùànumàna÷abdopamànàrthàpattyabhàvàþ pramàõànãti %%. pratyakùànumàna÷abdopamànàni pramàõànãti %%. pratyakùànumàna÷abdàni pramàõànãti %%. etàny eva %%. pratyakùam evàikaü pramàõam iti %%. tathà gocare: parasparavinirluñhitakùaõakùayiparamànulakùaõàni svalakùaõàni pramàõagocaras tàttvika iti %%. sàmànyavi÷eùàtmakaü vastv iti %%. parasparavibhaktau sàmànyavi÷eùàv iti %%. traiguõyaråpaü sàmànyam iti %%. bhåtacañuùñayaü pramàõabhåmãti %%. tathà phale 'pi vipratipadyante: arthàdhigatiþ pramàõaphalam iti %%. pårvaü pårvaü pramàõam uttaram uttaraü tu phalam iti %%àdayaþ. ____________________ $<[NAV_1.0]>$ tatra tàval lakùaõasaükhyàvipratipattã niràcikãrùur àha: @@ $<[NAV_1.1]>$ tatràpi pårvàrdhena lakùaõavipratipattim uttaràrdhena tu saükhyàvipratipattiü niràcaùñe. lakùaõaü ca pararåpebhyo vyàvartanakùamo 'sàdhàraõadharmaþ. lakùyate paricchidyate vijàtãyebhyo vyàvçttaü lakùyaü yena tal lakùaõam ity ucyate. tac ceha dvaye pratyàyyàþ, svadar÷anànuraktàntaþkaraõàs tãrthàntarãyà vipratipannàs, tathà mugdhabuddhayo laukikà avyutpannà÷ ceti. tata÷ ca yadàdau vipratipannàn prati lakùaõaü tadàivaü lakùyalakùaõabhàvo draùñavyo: yad idaü bhavatàm asmàkaü ca ## iti prasiddham, tat ## mantavyam; prasiddhaü pramàõam anådyàprasiddhaü svaparàbhàsitvàdi vidhãyate. yadà tv avyutpannamatãn pratãdaü lakùaõam, tadà pratipràõi svaparaprakà÷ino j¤ànasya bàdharahitasya kasyacit siddhatvàd, anyathà pratiniyatavyavahàrocchedaprasaïgàd, evaü te bodhyante: yad ado bhavatàü kvacin niyatàrthagràhi svaparaprakà÷akaü bàdharahitaü j¤ànaü prasiddhaü tat pramàõam iti budhyantàm. atràpi siddhasyànuvàdo 'siddhasya vidhànaü yojyam. $<[NAV_1.2]>$ adhunàkùaràrthas: tatra ## iti pårvavat. ## àtmà svaråpaü, ## 'rthas, tàv àbhàsayituü prakà÷ayituü ÷ãlam yasya tattathà. j¤àyate nirõãyate tattvaü yena taj ##. bàdhyate 'neneti ##; viparãtàrthopasthàpakapramàõapravçttir iti yàvat. tena vi÷eùeõa varjitaü rahitaü yaj j¤ànaü tat pramàõam iti saõñaïkaþ. $<[NAV_1.3]>$ iha ca vyavacchedyàpekùayà lakùaõe vi÷eùaõapravçtteþ ##ty anena ye svàbhàsy eva j¤ànaü manyante %% bauddhavi÷eùàþ, ye ca paràbhàsy eva %%àdayas te nirastàþ. te hi bahirarthàbhàvàj j¤ànaü svàü÷aparyavasitasattàkam ity àcakùãran, tad ayuktam, j¤eyàrthàbhàve j¤ànàbhàvaprasaïgàt. athàrthàbhàve 'pi svapnada÷àyàü vanadevakulàdinànàpratibhàsaü j¤ànam avalokitam iti tathàbhåtaü sakalaü bråùe, tan na, tasyàpi jàgradavasthàbhàvisadbhåtàrthadar÷anasampàditàtmasaüskàramiddhàdikàraõakalàpasannidhànaprabodhasavyapekùatvàd; itarathàtyantànanubhåtabhåtapa¤cakàtiriktaùaùñhabhåtapratibhàsaþ syàt. kiü ca, katham ekaü j¤ànaü sitapãtàdyanekàkàravivartam iti praùñavyo bhavàn. anàdyavidyàvàsanàd iti ced, atràpi vikalpayugalam amalam avatarati: tato j¤ànàt sà vàsanà vyabhaitsãd và na và? vyatyaraikùãc ced, evaü sati tadgràhakapramàõam abhidhànãyam, j¤ànavyatiriktàyàþ saüvedanàbhàvàt, tatsaüvedane càrthasyàpi vyatiriktasya saüvedanam iti sa duùpratiùedhaþ syàt. vedyavedakàkàrakaluùitàj j¤ànàd eva vyatiriktà tatkàraõabhåtà j¤ànaråpàiva sànumãyata iti cen, na, tayà saha sambandhagrahaõàbhàvàd, dçùñahànyadçùñaparikalpanàprasaïgàc ca. kiü ca, yathà vyatiriktavàsanàva÷àd ekam api j¤ànaü nànàkàram, tathà jaóam api tadva÷àd eva bodharåpaü prakà÷ata iti viparãtàpatter artha eva siddhim àskanden, na j¤ànam. athàvyatiriktà, hanta j¤ànam eva tan, na vàsanà tadavyatiriktatvàt tatsvaråpavad ity àstàü tàvat. paràbhàsy api svaprakà÷àbhàvàd abhidadhãraüs, tad apy asambaddham, svaprakà÷àbhàve paraprakà÷àyogàt. na hi pradãpaþ svaråpam anuddyotayan ghañàdyuddyotane vyàpriyate. svayaü càpratãtam api yady arthaü gràhayati j¤ànaü, devadattasyotpannaü yaj¤adattaü gràhayed, vi÷eùàbhàvàt. anyac ca, paraprakà÷anamàtre dåràsannàdibhedaþ prathamànànàm arthànàü kimapekùa÷ cakàsti? ÷arãràpekùa iti cen, na, tasyàpi prakà÷yatàvi÷eùàt, tasmàd antarmukhàkàrasya bahirarthagrahaõe saty ayaü ghañàm àñãkate nànyathà. athàrthàpattyàdinà pramàõàntareõa tad antarniviùñaü gçhyate, tatas tadapekùayà yokùyate dåràsannàdibheda iti cen, na, tatràpi vikalpayugalakànativçtteþ; tathà hi: tat pramàõàntaraü svaprakà÷am anyaprakà÷aü và? svaprakà÷aü cet, prathamasya kiü kùåõam?! anyaprakà÷aü cet, tatràpãyam eva vàrtety anavasthà. tasmàt svaråpam avabhàsayad eva j¤ànam arthagrahaõàya vyàpriyata iti sthitam. $<[NAV_1.4]>$ ## ity anena tu yan %%àdibhiþ paryakalpi sannikarùaþ pramàõam iti tasya pràmàõyaü nirasyati. yataþ snànapànàvagàhanàdyarthakriyànirvartanakùamam arthaü ni÷cityàvyavadhànena pravartante pramàtàras tad eva j¤ànaü pramàõam, na sannikarùo jaóatayàsti, avyavahitanirõayàbhàvàd ity àkåtam. arthopalabdhihetutvàt tasya pràmàõyam iti ced, vi÷ãrõedànãü pramàõeyattà, dehàder api tatkàraõatayà pràmàõyàpatter ity àstàü tàvat. $<[NAV_1.5]>$ ## ity amunà tu yat timiràditiraskçtanayanadãdhitiprasaràdãnàü nabhastalàvalambini÷ãthinãnàthadvayàdipratibhàsaü, yac ca kutarkabhràntacetasàü nijanijadar÷anàkarõanaprabhavaü kùaõakùayisàmànyavi÷eùàikànte÷varàdikçtabhuvanapratibhàsaü j¤ànaü tatpratyanãkàrthapratyàyakapramàõàntaropanipàtaplàvitatvàt pratikùipati. vi÷eùàrthavi÷abdopàdànàt tu yaþ khalu bahulakàmalàvalepaluptalocanabalànàü dhavale jalaje pãtimànam àdadhàno bodhaþ samullasati, sa yady api sakalakàlaü taddoùàvyuparame pramàtur nijadar÷anena na bàdhyate, tathàpi tajjalajadhavalatàgràhinà janàntaradar÷anena bàdhitatvàn na pramàõam ity uktaü bhavati. $<[NAV_1.6]>$ samastalakùaõena tu yat pare pratyapãpadann "anadhigatàrthàdhigantç pramàõam", "avisaüvàdakaü pramàõam", "arthopalabdhihetuþ pramàõam" ityàdi tan niràsthat. tathà hy: anadhigatàrthàdhigantçtvaü kim abhidhãyate? j¤ànàntareõànadhigatam arthaü yad adhigacchati tat pramàõam iti cet, tarhi taj j¤ànàntaraü parakãyaü svakãyaü và? tad yadi parakãyaü, tad ayuktaü, sarvaj¤aj¤ànasya sakalàrthagocaratayà sarvapràkçtalokaj¤ànànàm adhigatàrthàdhigantçtvenàpràmàõyaprasaïgàt, tadarthagràhijanàntaradar÷anasambhavàc ca. atha svakãyaü, tatràpi so 'dhigamyo 'rthaþ kiü dravyam uta paryàyo yad và, dravyavi÷iùñaþ paryàyaþ paryàyavi÷iùñaü và dravyam iti, tathà kiü sàmànyam uta vi÷eùa, àhosvit sàmànyavi÷iùño vi÷eùaþ, vi÷eùavi÷iùñaü và sàmànyam ity aùñau pakùàþ. tatra yady àdyam urarãkuruùe, tad ayuktaü, dravyasya nityatvàikatvàbhyàm anadhigatàü÷àbhàvàt. atha dvitãyaü, tad apy acàru, paryàyasya pràcãnasaüvedanodayasamayadhvastasya saüvedanàntaraprabhavakàlaü yàvat pratãkùaõàsambhavena vi÷eùaõànarthakyàt. uta tçtãyaü, tad apy asàdhãyo, vikalpadvayànatikramàt. sa hi dravyavi÷iùñaþ paryàyaþ samakàlabhàvinà j¤ànenànadhigato 'dhigamyate, yad và kàlàntarabhàvineti. na tàvat samakàlabhàvinà, tatsambhavàbhàvena vi÷eùaõavaiphalyàt. na hi sambhavo 'sty ekasya pramàtur ekakàlaü dravyakroóãkçtàikaparyàyaviùayasaüvedanadvayavçtteþ, tathànubhavàbhavàt, parasparam adhigatàrthàdhigantçtvenàpràmàõyaprasaïgàc ca. nàpi kàlàntarabhàvinà, gçhyamàõaparyàyasya kàlàntarànàskandanàt, pårvottarakùaõatruñitavartamànakùaõamàtrasambaddhatvàt tasya. etena paryàyavi÷iùñadravyapakùo 'pi prativyåóhaþ, samànayogakùematvàt. atha sàmànyaü, tad apy asambaddhaü, tadekatayà prathamaj¤ànena sàkalyagrahaõàd uttareùàü sàmànyaj¤ànànàm adhigatàrthagocaratayàpràmàõyaprasaïgàt. atha vi÷eùaþ, sa nityo 'nityo veti vaktavyam. nitya÷ ced, evaü saty àdyasaüvedanenàiva tasya sàmastyagrahaõàd uttareùàü tadviùayàõàm adhigatagocaratvenàpràmàõyaprasaktiþ. anitya÷ cet, paryàyadåùaõena pratikùiptiþ. atha sàmànyavi÷iùño vi÷eùaþ, kàsya vi÷iùñatà: kiü tàdàtmyam uta tatsannidhimàtram? tàdàtmyaü cet, prathamaj¤ànena sàmànyavat tasyàpi grahaþàt, anyathà tàdàtmyakùates, tadviùayànyaj¤ànànàm apràmàõyaü prasajyeta. tatsànnidhyapakùe tu dvayor api parasparaü vi÷akalitaråpatvàt pakùadvayoditaü dåùaõaü pa÷càllagnaü dhàvati. vi÷eùavi÷iùñasàmànyapakùe punar etad eva viparãtaü yojyam. tan nànadhigatàrthàdhigantçtvaü j¤ànasya katha¤cid vicàrabhàragauravaü sahata ity alakùaõam iti sthitam. avisaüvàdakatvam adhunà vicàryate: tat kiü pradar÷itàrthapràptyàhosvid pràptiyogyàrthopadar÷akatvena utàvicalitàrthaviùayatvena bhavàn j¤ànasya pràmàõyaü kathayati? yadi prathamaþ kalpas, tad ayuktaü, jalabudbudàdimumårùupadàrthotpàditasaüvedanasyàpramàõatotpatteþ, pràptikàle tasya dhvastatvàt. atha dvitãyas, tad apy acàru, pràptyayogyade÷asthitagrahanakùatràdigocaraj¤ànasyàpràmàõyaprasakter, anucitade÷àvasthànenàiva pràptyanarhatvàt teùàm. atha tçtãyaþ pakùas, tatràpy avicalitaviùayatàü katham avaiùi? j¤ànàntareõa tadviùayaniràkaraõàbhàvàd iti ced, etad evàsmàbhir uditaü; kiü bhavataþ paruùam àbhàti? na hi svaparaprakà÷i j¤ànaü bàdhàrahitaü vimucyànyasya viùayàniràkaraõaü j¤ànàntareõa prekùàmahe. tat tad eva nyàyàt pramàõaü bhavadbhir abhyupagatam iti. "arthopalabdhihetuþ pramàõam" ity etad api na parãkùàü kùamate, ÷arãràder api tatkàraõatayà pràmàõyaprasaïgàt. avyavahitam arthopalambhakàraõaü pramàõaü, na dehàdikam iti ced, evaü tarhi j¤ànam eva svaparàvirbhàvakaü nirbàdhakaü ca pramàõaü, na sannikarùàdi, tadsadbhàve 'py arthaparicchedàbhàvàt. tasmàd etad eva càru pramàõalakùaõam iti. $<[NAV_1.7]>$ adhunà tat%%àm àha: ##etyàdi; tatra siddhàntaprasiddhapàramàrthikapratyakùàpekùayàkùa÷abdo jãvaparyàyatayà prasiddhaþ. iha tu vyàvahàrikapratyakùaprastàvàd akùadhvanir indriyavacano gçhyate. tata÷ càkùaü pratigataü pratyakùaü. yad indriyam à÷rityojjihãte 'rthasàkùàtkàri j¤ànaü tat pratyakùam ity arthaþ. etac ca pratyakùa÷abdavyutpattinimittaü, na tu pravçttinimittam. sa hy evaü vyutpàditaþ sàkùàd gràhyagràhakaü j¤ànavi÷eùaü lakùayati, tatràiva råóhatvàt, yathà gamanakriyàyàü vyutpàdito 'pi go÷abdaþ kakudàdimantaü piõóavi÷eùaü gacchantam agacchantaü và gocarayati, tatràiva tasya prasiddhatvàt, na gamanakriyàyuktam api puruùàdikaü, viparyayàd iti. tata÷ ca sarvaj¤ànànàü yat svaråpasaüvedanaü tad api pratyakùam ity uktaü bhavati, tatràpi svaråpasya gràhyasya sàkùàtkaraõasadbhàvàd iti. akùebhyaþ parato vartata iti parokùam. akùavyàpàranirapekùaü manovyàpàreõàsàkùàdarthaparicchedakaü yaj j¤ànaü tat parokùam itibhàvaþ. $<[NAV_1.8]>$ ##÷abdau pratyakùaparokùayos tulyakakùatàü lakùayataþ. tena yat pare pràhuþ: "pratyakùaü sakalapramàõajyeùñham" ityàdi tad apàstam bhavati, dvayor api pràmàõyaü praty avi÷eùàt, vi÷adàvi÷adapratibhàsavi÷eùasya sato 'pi jyeùñhatàü praty anaïgatvàt. pratyakùasya puraþsaratvàt parokùasya kaniùñhateti cen, nàyam ekàntaþ, sarvatrànyathànupapannatàvadhàritocchvàsaniþ÷vàsàdijãvaliïgasadbhàvàsadbhàvàbhyàü jãvasàkùàtkàripratyakùakùåõe 'pi jãvanmçtapratãtidar÷anàd, anyathà lokavyavahàràbhàvaprasaïgàt. kvacit pratyakùaparigçhãtasambandhabalàt parokùaü pravartata iti pratyakùasya jyeùñhatvakalpane "pa÷ya mçgo dhàvatãty"àdi÷abdabalàt kçkàñikàmoñanadvàreõa mçgaviùayam, tathà smaraõàt saïketagrahaõàd vàpårvàpårvàrthadar÷anakutåhalàdinà vanadevakulàdigocaraü parokùapårvaü pratyakùaü dçùñam iti parokùasya jyeùñhatàsajyeta. $<[NAV_1.9]>$ ##ti. "sarvaü vàkyaü sàvadhàraõaü pravartata" iti nyàyàd, anyathà niyatàrthàpradar÷akatvena taduccàraõavaiyarthyaprasaïgàd, viparãtàkàraniràkaraõacàturyàyogena niràkàïkùapravçttyasiddher dvidhàivety avadhàraõena paraparikalpitaviparãtasaükhyàntaraü tiraskurute, tasya yuktibàdhitatvàt. $<[NAV_1.10]>$ tathà hi: pratyakùam evàikaü pramàõam ity asat, parokùàbhàve tasyàiva pràmàõyàyogàt. sa hi kà÷cit pratyakùavyaktãr arthakriyàsamarthàrthapràpakatvenàvyabhicàriõãr upalabhyànyàs tadviparãtatayà vyabhicàriõã÷ ca, tataþ kàlàntare punar api tàdç÷etaràõàü pratyakùavyaktãnàü pramàõatetarate samàcakùãta. na ca pårvàparaparàmar÷a÷ånyaü purovartyarthagrahaõaparyavasitasattàkaü pratyakùaü pårvàparakàlabhàvinãnàü pratyakùavyaktãnàü sàdç÷yaü pràmàõyanibandhanam upalakùayituü kùamate. na càyaü svapratãtigocaràõàm api pratyakùavyaktãnàü pràmàõyaü paraü pratipàdayitum ã÷aþ. tasmàd ava÷yantayà yathàdçùñapratyakùavyaktisàdharmyadvàreõàdhunàtanapratyakùavyaktãnàü pràmàõyapratyàyakaü paraparipàdakaü ca parokùàntargatam anumànaråpaü pramàõàntaram urarãkartavyam. paràvabodhàrthaü ca pratyakùam evàikaü pramàõaü nànyad astãty ullapann unmattatàm àtmano lakùayati, pratyakùeõa paracetovçttisàkùàtkaraõàbhàvàd vyàpàravyàhàraceùñàvi÷eùadar÷anàd bodhavi÷eùàvagatau parokùasya pràmàõyaü balàd àpatatãti nyàyàt. svargàdçùñadevatàdipratiùedhaü na pratyakùeõa kartum arhati, tasya sannihitamàtraviùayatvàt. na càyaü tadpratiùedhena kharakharaka%%tàm àpnoti, pramàõàntaraü ca tatpratiùedhàrthaü necchatãti viùamam etat kathaü kuryàd iti savismayaü na÷ cetaþ. kiü ca, pratyakùam api kathaü pramàõatàü svãkarotãti vaktavyam, gçhyamàõapadàrthànvayavyatirekànukaraõàt. tathà hi: tat samagrasàmagrãkapadàrthabalenonmajjati, tatabhàve visphàritekùaõayugalasyàpi pramàtur nodãyata iti yadi bråùe, parokùe 'pi tarhi samànam evàitat, tad api bahirarthasàmarthyàd evollasati, tatsambaddhaliïga÷abdadvàreõa tasyotpatter, anyathà parokùàbhàsatàprasaïgàt, tasya càlãkatve pàramàrthikaparokùapràmàõyakùater ayogàd, anyathà pratyakùam api gaganatalàvalambi÷a÷adharayugalàvalokanacaturam alãkam avalokitam iti sakalavi÷adadar÷anàni satyatàbhimatàny apy alãkatàm a÷nuvãran. tan na pramàõabhåtaü parokùaü kadàcana gçhyamàõapadàrthasattàü vihàyotpattum utsahata iti pratyakùavat pramàõakoñim àrohati balàd iti sthitam. $<[NAV_1.11]>$ tathà yad api parair uktadvayàtiriktaü pramàõasaükhyàntaraü pratyaj¤àyi, tatràpi yat paryàlocyamànam upamànàrthàpattivat pramàõatàm àtmasàtkaroti, tad anayor eva pratyakùaparokùayor antarbhàvanãyam. yat punar vicàryamàõaü %%parikalpitàbhàvavat pràmàõyam eva nàskandati, na tena bahirbhåtenàntarbhåtena và ki¤cin naþ prayojanam avastutvàd ity apakarõanãyam. $<[NAV_1.12]>$ atha katham upamànasya pràmàõyam iti bråùe, tad ucyate: prathamaü hi vi÷adadar÷anàdhigatagopiõóavi÷eùasya "yathà gaus tathà gavaya" iti vàkyàkarõanàhitàtmasaüskàrasya puüso 'ñavyàü paryañato gavayapiõóavi÷eùaviùayaviviktadar÷anapuraþsaraü yat pårvàparagogavayapiõóagocaradar÷anavyàpàrasampàditajanmakam ayaü tena sadç÷o 'nayor và sàdç÷yam iti sàdç÷yavi÷iùñaü piõóaü piõóavi÷iùñaü sàdç÷yaü và gocarayat saüvedanam udãyate tad upamànam iti. yathàhus tadvàdinaþ: "tasmàd yad dç÷yate tat syàt sàdç÷yena vi÷eùitaü / prameyam upamànasya sàdç÷yaü và tadanvitam" // NAV_1.12:1 // iti. $<[NAV_1.13]>$ tata÷ ca pårvàparadar÷anayoþ purovartigogavayapiõóagrahaõaparyavasitasattàkatvàt pårvàparaparàmar÷a÷ånyatvàd vi÷adanirbhàsitayà ÷abdollekharahitatvàt tadadhikam avyabhicaritaü vyavahàrakàri sàdç÷yam avasyad upamànaü svaparaprakà÷itayà nirbàdhakatvàc ca pramàõam. pårvàparapiõóàtiriktam aparaü sàdç÷yaü nopalabhyata iti cet, ko 'yam upalambho yena nopalabhyate sàdç÷yaü yadi pratyakùaü tat? yadi pratyakùe sàdç÷yam upamànagocaratvàn na pratibhàti, ko 'syàparàdhaþ? na hi j¤ànàntare tadgocaro na pratibhàtãti nirgocaraü tad iti vaktuü ÷akyam, itarathopamàne 'pi pratyakùanirgràhyà vyaktir na bhàtãti nirgocaram adhyakùam anuùajyeta. tad yathà svaviùaye 'dhyakùaü pramàõaü tathopamànam api. na hi dvayoþ prathamànayor ekaü prati vi÷eùàbhàve pakùapàtaþ kartuü yuktaþ. etena pratyabhij¤àj¤ànasmçtyåhàdãnàm avisaüvàdakànàü parokùavi÷eùàõàü pràmàõyaü vyàkhyàtam avagantavyaü, samànanyàyànupàtitvàt. tathà hi: prathamam arthadar÷anam àtmani saüskàram àdhatte, tàdç÷adar÷anàd asau saüskàraþ prabudhyate, prabuddhaþ pårvàrthaviùayaü sa evàyaü tajjàtãyo vety ullekhena pratyabhij¤àj¤ànam utthàpayati, tasyordhvatira÷cãnabhedasàmànyadvayàvasthàpakatvàd, asa¤jàtapårvàrthagocaradar÷anasya tadudayàbhàvàt. tathà sa eva saüskàras tàdç÷àrthadar÷anenàbhogàdinà và prabuddho 'nubhåtaviùayàsampramoùalakùaõaü smaraõam upajanayaty, adçùñàrthasya puüsaþ smaraõànupapatter iti. åho 'pi pratyakùànumànàsaüvedyasàdhyàrthànyathànupapannatvalakùaõaliïgasambandhagrahaõapravaõaþ pramàõàntaram iti kathayiùyate. $<[NAV_1.14]>$ arthàpattis tu pratyakùàdigocarãkçtasphoñàdipadàrthànyathànupapattyà dahana÷aktyàdikaü pàvakàder arthàntaraü pårvadar÷anagocaràt samadhikam avyabhicaritaü parikalpayantãti pramàõatàü svãkaroty eva, tallakùaõayogàt. evam anyad api pratyakùagocaràdhikyasampàdakaü niràkàïkùatayà vyavahàrakàri yad yat saüvedanaü tat tat pramàõam iti samarthanãyaü, svaparaprakà÷inirbàdhatvàt, pårvàparasopànapaddhatidar÷anottarakàlabhàvitatsaükhyàsaüvedanavat. sarveùàü càiteùàü parokùe 'ntarbhàvo, 'nyathànupapannàrthàntaradar÷anadvàreõa prastutàrthasaüvedanacaturatvàd iti. ki¤cidvi÷eùàt tu pramàõàntaraparikalpane pramàõeyattà vi÷ãryetànantyapràpter,àvaraõakùayopa÷amavicitratayà j¤ànapravçtter vicitratvàd iti. nanu càivaü sati yat parokùasya dvaividhyaü vakùyamàõam anumàna÷àbdabhedena tad api katham upapatsyate, tatràpi hy àptapraõãtavacanaprabhavaj¤ànasyàrthànyathànupapannatvenànumànàntarbhàvo na durupapàdaþ? tata÷ cànumànam evàikam ava÷iùyate, tad eva parokùa÷abdena, yady ucyate yuktam àste, viduùàm abhidhànaü praty anàdaràt; satyam etad, evaü tu manyate: yady api kayàcit prakriyayànumàne ÷àbdam antarbhàvayituü ÷akyaü, tathàpi tat prati vipratipadyante pare; 'tas tasyàhatya pràmàõyaü samarthanãyam. na càpçthagbhåtasya tadviviktaü vaktuü ÷akyam iti, ataþ pàrthakyenopanyàsaþ. anena càitad upalakùayaty anyeùàm api parokùavi÷eùàõàm anumànàntarbhàvasambhave 'pi yaü yaü prati pareùàü vipratipattis taü taü parokùàn niùkçùya viviktayuktyupanyàsena tasya tasya pràmàõyam àvedanãyam. tathà ca ÷àstràntare yad åhàdãnàü lakùaõam akàry àcàryais tad yuktam evety uktam bhavati. $<[NAV_1.15]>$ kathaü tarhi %%parikalpito 'bhàvo na pramàõam? nirgocaratvàd iti bråmaþ. tathà hi: pratyakùam evànvayavyatirekadvàrena "bhåtalam evedaü, ghañàdir nàstãti" vastuparicchedapràvãõyam àbibhràõaü tadadhikagràhyàrthàbhàvàt pramàõàntaraü parikalpyamànaü nirasyatãti kiü na÷ cintayà, tasya sadasadråpavastugràhiõaþ pratipràõiprasiddhatvàt. atha kadàcid abhidadhyàd: adhyakùaü bhàvàü÷am evàkalayatãndriyadvàreõotpattes, tasya ca bhàvàü÷a eva vyàpàràn; nàstitàj¤ànaü tu vastugrahaõottarakàlaü pratiyogismaraõasadbhàve mànasam akùavyàpàranirapekùam unmajjati. tad uktam: "na tàvad indriyeõàiùà nàstãty utpàdyate matiþ / bhàvàü÷enàiva saüyogo yogyatvàd indriyasya hi" // NAV_1.15:1 // "gçþãtvàvastusadbhàvaü smçtvà ca pratiyoginaü / mànasaü nàstitàj¤ànaü jàyate 'kùànapekùayà" // NAV_1.15:2 // $<[NAV_1.16]>$ atrocyate bhàvàü÷àd abhàvàü÷as tarhy abhinno bhinno và? abhinna÷ cet, katham agrahaõam, bhàvàü÷àd avyatiriktatvàd eva, tatsvaråpavat. bhinna÷ ced, ghañàdyabhàvavinirluñhitaü bhåtalam àdyadar÷anena gçhyata iti ghañàdayo gçhyanta iti pràptaü, tadabhàvàgrahaõasya tadbhàvagrahaõanàntarãyakatvàt. tathà càbhàvo 'pi pa÷càt pravartamànas tàn utsàrayitum apañiùñhaþ syàd, anyathà pratyakùam asaïkãrõasya saïkãrõatàgrahaõàd bhràntam àpanãpadyeta. kiü ca, pramàõàbhàvàd arthàbhàvo 'bhàvapramàõena sàdhyata iti bhavato 'bhipràyaþ: "pramàõapa¤cakaü yatra vasturåpe na jàyate / vastusattàvabodhàrthaü tatràbhàvapramàõatà" // NAV_1.16:1 // $<[NAV_1.17]>$ itivacanàt, tad ayuktam, yataþ pramàõàbhàvaþ kathaü gràhyaþ? tadgràhakapramàõàntaràbhàvàd iti cet, tasyàpy abhàvagrahaõe tadgràhakapramàõàntaràbhàvo gràhya ity anavasthà. atha arthàbhàvàt pramàõasya pramàõàbhàvàc càrthasyàbhàvaþ pratipadyeta iti manyethàs, tad etad itaretarà÷rayaü durghañam àpadyeta: na yàvad arthàbhàvo 'gçhãtas tàvat pramàõàbhàvaþ sidhyaty, arthàbhàva÷ ca pramàõàbhàvàt setsyatãty àvartanàt. athendriyavat svayam avij¤àto 'pi pramàõàbhàvo 'rthàbhàvaü j¤àpayiùyatãty abhidadhãthàs, tad ayuktam, tasya tucchatayà sakala÷aktivirahalakùaõatvàd, indriyasya tu tadviparyastatayà j¤ànotpàdanadakùatvàt. tasmàt pratyakùam evam bhåtalàdipratiniyatavastugràhitàü bibharti, yadi tadviparãtaghañàdipratiyogivastvantaravaiviktyaü tasyàkalayati nànyathà, vijàtãyavyavacchedàbhàve tasyàiva pratiniyatatvàsiddheþ, sakalasaïkãrõatayà grahaõaprasaïgàt. ato 'dhikagràhyàbhàvàn nirviùayatayàbhàvàkhyaü pramàõaü yat paraiþ paryakalpi tad apramàõam iti sthitam. $<[NAV_1.18]>$ ##ty asmin saty api ##ti niyatadvaividhyapradar÷anena %%parikalpitaü `pratyakùam anumànaü ceti' dvaividhyam apakùipati, tadàkåtena tasyàyogàt. pratyakùàtiriktaü hi tàdàtmyatadutpattilakùaõasambandhopalakùitakàryasvabhàvànupalabdhiråpaliïgatrayasampàditajanmakam anumànam eva pramàõaü, na ÷àbdohàdikaü, sambandhavikalatvàd iti tadàkåtam. ayuktaü càitat, pratyakùànumànàtiriktapramàõàntaràbhàvagrahaõopàyàbhàvàt. na tàvat pratyakùàt pramàõàntaràbhàvàvagatis, tasya svalakùaõaviùayatvenàbhàvagràhitàvirodhàt. nàpi svabhàvakàryànumànàbhyàü, tayor vastusàdhakatvàt. nàpy anupalabdhes, tasyà apy atyantàbhàvasàdhanavirodhàt. sà hi caturvidhà varõyate målabhedàpekùayà, tad yathà -- viruddhopalabdhir viruddhakàryopalabdhiþ kàraõànupalabdhiþ svabhàvànupalabdhi÷ ceti. na tàvad viruddhopalabdheþ pramàõàntarasyàtyantàbhàvo, dç÷yàtmano viruddhasya vidhànenetaràbhàvasàdhanàt, sannihitade÷a eva pratiyogyabhàvasiddheþ. etena viruddhakàryopalabdhir api vyàkhyàtà, tasyà api pratiùedhyavirodhisannidhàpanadvàreõàbhàvasàdhakatvàt. kàraõànupalabdhir api tadde÷à÷aïkitakàryasyàivàbhàvaü sàdhayati na sarvatra, svayam asiddhatvàt. svabhàvànupalabdhir apy ekaj¤ànasaüsargipadàrthopalambharåpà tadde÷a eva pratidvandvyabhàvaü gamayati. ataþ pramàõàntarasyàpi kvacin niùedhaþ syàn, na sarvatra. tan na pramàõàntarabàdhakaü samasti. $<[NAV_1.19]>$ pratyakùànumànayo÷ ca pràmàõyaü kuta iti cintyam. na tàvat pratyakùàt, tasya nirvikalpakatayà sato 'py asatkalpatvàt. tatpçùñhabhàvã vikalpas tu na svalakùaõàmbhodhimadhyam avagàhate; tat kathaü tatràpraviùñas tatsvaråpaü ni÷cinuyàt. apramàõabhåtàc ca tasmàt pràmàõyanirõaya iti nibióajaóimàviùkaraõaü bhavatàm. anumànàt pràmàõyanirõaya iti cen, na, tasyàpi svalakùaõàd bahiþ plavanàt. apràmàõyavyavacchedas tena sàdhyata iti cen, na, vyavacchedasya vyavacchinnàvyatirekàd, itarathàndhakàranartanakalpam anumànam àsajyeta, nirviùayatvàt. kiü ca, tatpràmàõyanirõàyakam anumànaü pramàõam apramàõaü và? na tàvad apramàõam, tataþ pràmàõyàsiddheþ. nàpi pramàõaü, tatpràmàõyasàdhakàbhàvàt. na hi pratyakùàt tatsiddhir, vikalpa÷ånyatayàki¤citkaratvàd ity uktam. anumànàt tu tatsàdhane vikalpayugalaü tadavastham evàvatiùñheta, tatpràmàõyasàdhane 'py anumànakalpanety anavasthà. kiü ca, gçhãtasambandhasyànumànaü pravarteta, sambandhas trikàlagocaro gràhyo, na ca pratyakùaü taü lakùayituü kùamate, pårvàparakùaõatruñitaråpavàrtamànikakùaõagrahaõaparyavasitasattàkatvàt, taduttarakàlabhàvino vikalpasyàpi vyàvahàrikàbhipràyeõa tanniùñhatàbhyupagamàt. anumànàd grahãùyatãti cen nanu tad api sambandhapårvakaü pravarteta, tadgrahaõe 'pãyaü vàrtety anavasthà. tasmàd anumànam abhilaùatà gatyantaràbhàvàt tatsambandhagrahaõapravaõas trikàlagocaro 'vyabhicàrã vitarko 'bhyupagantavyaþ. tathà ca prastutataddvaividhyasya vighañitatvàd, anyad api yad evaüvidham avisaüvàdi j¤ànaü tat pramàõam astv ity alaü ÷uùkàbhimàneneti. yadi punaþ sàdhyàrthànyathànupapannahetusampàditam anumànam iùyeta, tadà pratyakùam anumànaü cety api dvaividhyaü ghañàm añed eva; pratyakùavyatiriktaj¤ànasya sàmastyenànumàne 'ntarbhàvasambhavàt, anyathànupapannàrthàntaram antareõa parokùàrthaviùayapratãter abhàvàd iti. $<[NAV_1.20]>$ sàmpratam anyathà såtràvayavenàiva prakçtaniyamakàraõam àha: ## iti ## ca kàkàkùigolakanyàyenàtràpi sambandhanãyam. tata÷ càyam artho: dvàbhyàm eva prakàràbhyàü meyasya gràhyàrthasya vini÷cayàt svaråpanirõayàd; dve eva yathokte pramàõe na nyånam adhikaü ceti. ayam atràbhipràyaþ: svasaüvedanaü prati nikhilaj¤ànànàm ekaråpatayà sàkùàtkaraõacaturatvàn nàsty eva bhedaþ; bahirarthaü punar apekùya ka÷cic cakùuràdisàmagrãbalalabdhasattàkaþ svàvayavavyàpinaü kàlàntarasaücariùõuü sthagitakùaõavivartam alakùitaparamàõupàrimàõóalyaü sannihitaü vi÷adanirbhàsaü sàmànyam àkàraü sàkùàtkurvàõaþ prakà÷aþ prathate, tatra pratyakùavyavahàraþ pravartate. yaþ punar liïga÷abdàdidvàreõa niyatàniyatasàmànyàkàràvalokã parisphuñatàrahitaþ khalv àtmano 'rthagrahaõapariõàmaþ samullasati sa parokùatàü svãkaroti. na càitau prakàrau vihàya prakàràntareõa j¤ànapravçttiü pa÷yàmo, na càpa÷yantaþ pramàõàntaraparikalpanaü kùamàmahe, na ca dvayoþ prathamànayor ekaü nihnuvànam apekùàmahe, vi÷eùàbhàvàt. tasmàd etad eva dvaividhyam urarãkartavyam iti sthitam. ____________________ $<[NAV_2.0]>$ sàmprataü yad asmàbhiþ pràg vivçõvadbhir vyudapàdi, yad uta vipratipannàvyutpannavyàmohàpohasaham ihedaü pramàõalakùaõam iti tatsåtramàtradar÷anàd eva vimalabuddhayo 'vagaccheyuþ. mandamatayas tu tàvatà na bhotsyanta iti -- taddhitavidhitsayà vyaktaü pramàõalakùaõàbhidhànaphalaü pratipipàdayiùur api sapårvapakùaü niràkàïkùaü lakùayeyus ta iti tàvat pårvapakùam utthàpayann àha: @@ $<[NAV_2.1]>$ iha vacanam uccàrayatà vimç÷yabhàùiõà pratyavamç÷yaü, kim idaü màmakaü vacanaü ÷rotçsaüskàràdhàyakam uta neti. itarathà paryàlocitakàritàsya hãyate. ÷rotçsaüskàràdhàyakaü ced uccàrayaty, anyathà viparyaya iti. etat tu pramàõalakùaõavàkyaü sakalajanànàdipraråóhàrthapratyàyakatvàd a÷rotçsaüskàràdhàyakam, yata àha: ## praruóhàni, nàdhunà sàdhyànãty arthaþ. ## pratyakùàdãni, parokùagatabhedàpekùayà bahuvacanaü vyaktibhede sàmànyam api katha¤cid bhidyata itidar÷anàrtham. tathà hi: tad avivakùitavyaktikam ekaråpatàü bibharti pramàõam iti; vyaktyavacchedena punar avacchidyamànaü nànàtàmàdatte pratyakùànumàna÷àbdàni pramàõànãti, vyaktivyatiriktàvyatiriktaråpatvàt tasya. tathà hi: ÷abdàc cakùuràder và dåràd vçkùa iti pratyaye dhavakhadirapalà÷àdivi÷eùànapekùayà sàdhàraõaü vçkùatvam eva cakàsti, tasmàt tat tebhyo bhinnaü, tadvyatirekiõàkàreõa j¤àne pratibhàsanàd, ghañàdivat. parisphuñadhavakhadirapalà÷àdivi÷eùàvalokanavelàyàü tu na tad, atirekiõà råpeõa prakà÷ata ity abhinnaü, tadavyatiriktasya saüvedanàt, tatsvaråpavat. vi÷eùàbhinnam eva råpaü tàttvikaü sàmànyasya, tasyàiva dàhapàkàdyarthakriyàkùamatvàd, bhinnaü punaþ kalpanàbuddhiviñhapitatvàd avasturåpam iti cen, na, dvayoþ prakà÷amànayor ekasya nihnotum a÷akyatvàt. anyathà bhinnam eva råpaü svàbhàvikam itarat tu kalpanàbuddhidar÷itam ity api vadatàü na vadanabhaïgaþ syàt. arthakriyàkàritàvi÷eùas tu bhinne 'pi råpe na durupapàdas, tasyàpi j¤ànasàdhàraõavyavahàrakaraõadakùatvàt. na càrthakriyà vastulakùaõam iti nivedayiùyàmas, tasmàt sarvatra bhinnàbhinnau sàmànyavi÷eùàv iti dar÷anàrtho bahuvacananirde÷aþ. àsatàü tàvat pramàõàni. $<[NAV_2.2]>$ ## prasiddha iti sambandhaþ. ##÷abdo 'pi÷abdàrthaþ. tenàyam artho: yadarthaü pramàõaparãkùaõam asàv api jalapàna÷ãtatràõàdir vyavahàro 'nàdipraråóhaþ, tan nirarthakaü pramàõalakùaõàbhidhànam ity abhipràyavàn api paraþ paruùatàparijihãrùayàtmano 'nyathà pràha: ## pararåpavyàvartanakùamàsàdhàraõapramàõadharmakathanaråpàyàü ## nirõãyate 'smàbhir na ## tatphalam, atisåkùmatvàt tàvakàbhisandher iti kàkvà pra÷nayaty ulluõñhayati ceti. kiü ca, pramàõalakùaõam ani÷citaü vàbhidhãyate, ni÷citaü và svaråpeõeti pakùadvayam. na tàvad ani÷citam, ani÷citasya lakùaõatvàyogàd, unmattakavirutavat. atha ni÷citaü, tat kim apramàõàt pramàõàd và. na tàvad apramàõàd, apramàõasya ni÷càyakatvàyogàt. yadi punar apramàõam api ni÷càyakam iti saïgãryeta, tadà pramàõaparyeùaõaü vi÷ãryeta, nairarthakyàpatter, apramàõàd api ni÷càyàbhyupagamàt. atha pramàõàt, tat kim alakùaõaü lakùaõopetaü và. alakùaõaü cen ni÷càyakaü pramàõam, tarhi sarvapramàõànàü lakùaõàbhidhànam anarthakaü, tadvyatirekeõàpy arthani÷cayasiddher, bhavadabhipretalakùaõani÷càyakapramàõavat. atha lakùaõopetaü, tatràpi vikalpayugalam anuvàritaprasaram anudhàvati: tallakùaõaü ni÷citam ani÷citaü và. na tàvad ani÷citaü lakùaõaü lakùyaü lakùayati. ni÷cayo 'pi pramàõàd apramàõàd và. apramàõàn ni÷cayàsiddheþ pramàõàd iti vaktavyam. tad apy alakùaõaü salakùaõaü và. alakùaõatve pårvasyàrthagrahaõe kiü kùåõam. salakùaõatve tallakùaõaü nirõãtam anirõãtaü veti tad evàvartate. tan na pramàõalakùaõàbhidhànopàyo 'sti, tasmàt prasiddhàni pramàõànãty aïgãkartavyam iti. ____________________ $<[NAV_3.0]>$ adhunàcàryo gçhãtas tàvakãno 'bhipràyo 'smàbhir iti paraü pratyàyayaüs tanmatam anudràvya tad evànumanyamànas tathàpi lakùaõokteþ sàphalyamàvedayann àha: @@ $<[NAV_3.1]>$ etad abhyadhàyi bhavatà, yathà ##, tatas teùàü ## asàdhàraõadharmakathanaviùaye ## phalaü, kim iti ÷eùas, tad etad ayuktam. yato yady api pratipràõiprasiddhàni pramàõàny, anyathà tatkçtanikhilavyavahàrocchedaprasaïgàt, taducchede ca dçùñahànyàdyàpatteþ, tathàpi kecid vitatamohàvaùñabdhàntaþkaraõàs tatsvaråpam anubhavanto 'pi na lakùayanti, tatas tàn avalokayatàm asmàkaü tadviùayakçpàparãtacetasàü yathàvasthitapramàõalakùaõàvirbhàvanadvàreõa vyàmoham eteùàm apasàrayàma iti pramàõalakùaõàbhidhànaü prati pravartate cetaþ. tad idaü prayojanaü: ## iti; tasmin pramàõalakùaõe ## viparãtàbhyupagamavatàü viparyàsalakùaõas tãrthyànàü pramàõàpramàõavivekavikalànàm, anadhyavasàyàtmakas tu mugdhabuddhãnàü laukikànàm, tasya ## aviparãtalakùaõàvagamàd apagama ity arthaþ, sà ## bhavet. keùàm ity àha: ## viparãtagrahagrastaü vicittatàü gataü ## 'ntaþkaraõaü yeùàü te tathà teùàm; ##ti loke -- tad ayaü tàtparyàrthaþ. yady anàdi prasiddhaü pramàõalakùaõaü prati na kecid api vyàmuhyeyus tadà yad bhavadbhiþ pràg udagràhi: `nirarthakaü pramàõalakùaõàbhidhànam' iti tad yuktam eva syàt. na càitad evaü; tatra vyàmåóhànàü dar÷anàt. etena yad adàyi dåùaõaü `pramàõalakùaõam ani÷citaü ni÷citaü vàbhidhãyata' ityàdi tad api siddhasàdhyatàmadhyapratibaddhatvàn na bàdhàvidhàyy asmàkam iti mantavyam. vyàmåóhamanaso 'pi prati pramàõalakùaõaprakà÷ane tal lagatãti cen, na, svasaüvedanasiddhasya vacanena prakà÷anàt, tasya vyàmohàpoha eva vyàpàràt. yathà viviktabhåtalàvalokane 'py adhyakùàt yo ghañàdivaiviktyaü na pratipadyate, kudar÷anavyàmohàt, taü pratyucyeta: `nàsty atra ghaña, upalambhakàraõasamagratàyàm apy anupalambhàd', vaiviktyaü hi tatràdhyakùasiddhaü, vacanàd vyàmoho nivartyeta; tathehàpi vidvadbhir draùñavyam. nirõãtaü tallakùaõam adhyakùeõa, tasya vyavasàyaråpatvàd, vacanaü punar viparãtàropaniràkaraõe vyàpriyata iti sthitam. tad evaü pramàõalakùaõaü sàmànyena pratipàdya tadgataü kucodyaü paryahàry àcàryeõa. ____________________ $<[NAV_4.0]>$ adhunà tadviùayàm eva saükhyàvipratipattiü niràcikãrùatà ye pratyakùaparokùalakùaõe pramàõavyaktã pràk prakrànte, tayor api lakùaõaü prati vipratipadyante 'pare. atas tallakùaõam api vaktavyam iti tàvat pratyakùalakùaõam abhidhàtukàma àha: @@ $<[NAV_4.1]>$ tatra ## iti lakùyanirde÷aþ, ## iti lakùaõanirde÷aþ. parokùo 'kùagocaràtãtas, tato 'nyo #<'parokùas>#, tadbhàvas tattà tayà, sàkùàtkçtatayeti yàvat. aryata ity ## 'vagamyata iti hçdayam; arthyata iti v#<àrtho># dàhapàkàdyarthakriyàrthibhir abhilaùyata iti yàvat. tasya ## vyavasàyàtmakatayà sàkùàt paricchedakaü yaj j¤ànaü, tad #<ãdç÷am># itãdçg eva pratyakùam iti saõñaïkaþ. tatra j¤ànagrahaõena yat %% pràhuþ: `÷rotràdivçttiþ pratyakùam' iti tat tiraskaroti, ÷rotràdãnàü prakçtivikàratayà tadvçtter vyàpàralakùaõàyà jaóatayà pratyakùatvàyogàd; arthaparicchittihetutayà pratyakùatve àlokàdijaóakàraõakalàpavyàpàrasyàpi pratyakùatàpadyeta, vi÷eùàbhàvàd iti. $<[NAV_4.2]>$ ## ity asya ##ti vakùyamàõapadasàpekùatvàd, amunà bahir api ye 'rthakalàkalanavikalaü sakalam api j¤ànaü pralapanti tàn nirasyati; svàü÷agrahaõe hy antaþsaüvedanaü vyàpriyate yathà -- tathà bahir apãtarathàrthavaj j¤ànasantànàntaràõy api vi÷ãryeran, svapnadçùñàntena tadanumànasyopaplavamàtratàpatteþ, svavij¤ànasyàiva tathà tathà vijçmbhaõàt. tathà ca pramàõaprameyapratipàdyapratipàdakakàryakàraõabhàvàdayaþ pralãyerann, àtmavyatirekeõàtmãyapårvottarakùaõayor api j¤ànasya pravçttinirodhàpatteþ. advayavij¤ànatattvasàdhanenànukålam àcarasãti cet, syàd etat, yadi bhavataþ pramàõaparidçùñasakalavyavahàrocchedena kudar÷anavàsanàhitàdçùñàdvayatattvaparikalpanàt pratikålaü na syàt. tan nàrthaviraheõa bahiþpramàõabhåtaj¤ànollàso 'sti, nirhetukatvaprasaïgàd iti. $<[NAV_4.3]>$ ## iti ca nirõàyakaü draùñavyam, nirõayàbhàve 'rthagrahaõàyogàt. tena yat %% pratyapàdi: `pratyakùaü kalpanàpoóham abhràntam' iti tad apàstaü bhavati, tasya yuktiriktatvàt. tathà hi: te nirvikalpakatve 'dhyakùasyàyuktãþ kheñayanti -- kiledam arthasàmarthyenodãyate, sannihitàrthakriyàsamarthàrthagràhakatvàt. na càrthe dhvanayaþ santi, taddhetuvilakùaõakàraõàntarajanyatvàt, tata÷ càsàv upanipatya svagocaraü saüvedanam utthàpayan svàkàram anukàrayati. tan na tadgràhiõi vij¤àne ÷abdasaü÷leùo yuktaþ. kiü ca, yady utpàdakàrthopayoge 'pi taü tàvan na gçhõãyàt, saüvedanam api tu smaraõasampàditaü tadabhidhàyakadhvanisaüyojanaü pratãkùamàõaü tàvad àsãta, tarhi datto jalà¤jalir arthagrahaõasya. tathà hi: tam artham apa÷yaüs tasmin gçhãtasaïketaü tadabhidhàyakadhvaniü nànusmaraty, upàyàbhàvàd, ananusmaraü÷ ca purovartiny arthe na yojayati, smçtyupasthàpanavyatirekeõa tadyojanà÷akter, ayojayaü÷ ca bhavadabhipràyeõa na pa÷yatãti dhàndhyàd àndhyamàpadyeta. yadi cendriyajam api j¤ànaü vikalpakaluùitam iùyeta, tadà tad api manoràjyàdivikalpavad vikalpàntaràvirbhàve sati nivarteta; na càitad asti, sannihitagopiõóagocarasya cakùurjasaüvedanasyà÷vàdiviùayavikalpodaye 'py anivartanàt, saühçtasakalavikalpasyàpi ca parisphuñasannihitàrthaviùayadar÷anasiddheþ. tan nàkùajaü j¤ànaü ÷abdasamparkam anubhavatãti. $<[NAV_4.4]>$ atra pratividhãyate -- yat tàvad uktam: a÷abdakàrthasàmarthyodbhavatvàd dhvanirahitam adhyakùam iti, tad ayuktaü, na hi ÷abdàsampçktàrthajam ity etàvatàivàbhilàpavinàkçtam iti vaktuü ÷akyam, anyathà jaóàrthajanitam iti jaóam api tat syàt. atha bodharåpamanaskàrasàhityàn na jaóam iti bråùe, tathà saty abhilàpasaüsçùñamanaskàrasanniyogàt sàbhilàpam api syàt. kiü ca, viviktàþ paramàõavaþ svàkàràrpaõadvàreõa svagocaraü j¤ànam utpàdayantaþ katham asantam àtmani svàvayavavyàpinaü kàlàntarasaücariùõum àkàraü tatra prathayanti. vibhramàd iti cen, na, nedànãm arthe yad asti tad eva pratibhàti, tatràsato 'pi sthåràkàrasya pratibhàsanàt. tathà ÷abdo 'pi. yady avidyamàno 'rthe tadgràhiõi j¤àne pratibhàseta kiü kùåyeta? yac coktam: `smaraõajanita÷abdasaüyojanaü pratãkùamànam arthopayoge 'pi yady àsãtety'àdi yàvad `àndhyam àpadyeta', tat tàvakapakùe 'pi samànam. tathà hi: svalakùaõaviùayendriyajanirvikalpakaj¤ànasadbhàve 'pi na tàvad idaütayànidaütayà vàrthavyavasthitir, yàvad vidhipratiùedhadvàreõa vikalpayugalakaü pà÷càtyaü nodayate, yatràivàü÷e vikalpaü janayati, tatràivàsya pramàõatetivacanàn, nirvikalpakasya sato 'pi vyavahàraü praty asatkalpatvàt. sa ca vikalpaþ saïketakàlabhàvitam abhilàpasàmànyam anusmarata evotpattum arhati, abhilàpasàmànyasmaraõabãjaü ca kutaþ prabudhyeta? tàdç÷adar÷anàd iti cen, nanu tad api dar÷anaü nirvikalpakatvàd arthaü nàti÷ete, tat kathaü sàmànyaviùayavikalpabãjaü prabodhayet? arthaþ punaþ sàmànyavyavasàyàtmikàü buddhiü na janayed iti bhavatàü kadàgrahaþ. tad arthavat tadviùayaü dar÷anaü vyavasàya÷ånyatvàn nàbhilàpasàmànyagocarasmaraõabãjaü prabodhayati; tad aprabuddhaü na smaraõaü janayaty; ajàtaü smaraõaü na ÷abdaü yojayaty; ayojitaþ ÷abdo nàrthaü ni÷càyayaty; ani÷cito 'rtho na vyavahàram avataraty; anavatãrõo nàdçùñàd vi÷iùyate; avi÷iùñaþ pramàtur àndhyaü lakùayatãti. tasmàd yathà katha¤cinnirõayàbhàvàt svayam apratãtam api nirvikalpakadar÷anaü vàsanàprabodhadvàreõa vikalpam utthàpyàtmavyàpàram abhilàpayati katicidaü÷aviùayaü, tathàrtho 'pi yadi cakùuràdisàmagryantaþpàtitvenàpratãta eva svayaü, tathàsvabhàvatvàt, saïketakàlabhàvitàbhilàpasàmànyaviùayàtmasaüskàraprabodhadvàreõàtmaviùayam abhilàpasaüsçùñaü saüvedanam ullàsayen nàtyantam ayuktaü pa÷yàmaþ. na càyaü savikalpako bodho manoràjyàdivikalpakalpa÷, cakùuràdisàmagrãsampàdyatvàd, itarasya tu manomàtraprabhavatvàt. ataþ kathaü tadvikalpàntaràvirbhàve nivarteta? mànasavikalpasyàiva vikalpàntareõa nivartanàd, asya tu kàraõasàmarthyena balàt pravçtteþ. etena saühçtasakalavikalpàvasthàyàü nàiùa pràduþùyàd ity etad api pratikùiptam, asya pramàtur icchayà saühartum a÷akyatvàn, mànasavikalpasaüharaõa eva tatsàmarthyopapatter iti. etac ca ÷abdasampçktapratyakùapakùàd apy ekàntanirvikalpakapratyakùapakùasya pàpãyastàü dar÷ayadbhir asmàbhir udagràhi. $<[NAV_4.5]>$ paramàrthataþ punaþ pratyakùe sàkùàc chabdollekho neùyate, vi÷adavyavasàyenàrthasàkùàtkaraõacaturatvàt tasya. kevalaü tad api sannihitaü parisphuñaü svàvayavavyàpinaü kàlàntarasaücariùõuü sthagitakùaõavivartam alakùitaparamàõupàrimàõóalyaü padàrthàntaraiþ saha samànàsamànàkàraü svaparamàõånàü sàmànyàkàraü stambhàdhikaü padàrthaü gocarayatãti savikalpakam ity ucyate, paraparikalpitakùaõakùayiviviktaparamàõulakùaõasvalakùaõagrahaõapravaõanirvikalpakapratyakùapratiùedhàrthaü katha¤cidabhilàpasaüsargayogyagocaratàdar÷anàrthaü và. evaü ca pratyakùagocarãkçte 'rthe saüj¤àsaüj¤isambandhagrahaõàdayas tadviùayàþ ÷àbdavyavahàràþ sarva eva nirupacarità ghañanta ity uktaü bhavati. yadi punaþ ÷abdasaüsargayogyapratibhàsam adhyakùaü na syàt, tataþ ko doùa iti ced, vikalpànutthànena sakalavyavahàrocchedaprasaïgaþ. tathà hi: nirvyavasàyaü dar÷anam atyantapàñavopetam api smçtibãjàdhànaü taduttarakàlabhàvi và tàdç÷àrthadar÷anaü tatprabodhanam abhyàsavàsanàpàñave 'pi na vidhàtum alaü, yataþ sàmànyavikalpotpattyà vyavahàraþ pravarteta, kùaõikatvàdiùu sakalakàlaü nirvikalpakàdhyakùadçùñatayàbhyupagateùv api tadadar÷anàt. tasmàd yatra kutracid arthàü÷e pà÷càtyavyavahàrapravçttis tatra pràcãnaü saüvedanaü nirõàyakam abhyupagantavyam, anyathà kùaõikatvàdyaü÷avat sarvàü÷eùu vyavahàraþ pralãyeta. tan na kadàcana kalpanàpoóhatvaü pratyakùasya pramàtur api pratãtigocaracàritàm anubhavati. apratãtaü càstãti ÷raddhàtuü duþ÷akam, atiprasaïgàd ity alakùaõam. $<[NAV_4.6]>$ abhràntatvam api na jàghañãti, bhavadabhipràyeõa sthirasthåràrthagràhiõaþ saüvedanasya viparyastaråpatvàt, tadviparãtasya tu svapnakàle 'py aprakà÷amànatvàt. tad yadi yathàvasthitàrthagràhitvam abhràntatvaü, tan na sambhavaty eva, viviktakùaõakùayiparamàõånàü kadàcid apy apratibhàsàt, teùàü ca pàramàrthikatvàt. atha vyàvahàrikàbhipràyeõa yad idaü ghañàdikaü svalakùaõam arthakriyàkùamaü, tatra yan na bhràmyati tad abhràntam ity abhipretaü, tarhi kalpanàpoóhapadam utsàraõãyam, idànãm anena sahàvasthànàbhàvàd, vyavahàràvatàriõo ghañàdisvalakùaõasya nirõayenàiva grahaõàd, anyathà vyavahàràpravçtter, dçùñasyàpy adçùñànati÷ayanàt. tasmàd vyavasàyàtmakam adhyakùam ity etad eva càrv iti sthitam. $<[NAV_4.7]>$ ##ty anena tu parokùalakùaõasaïkãrõatàm adhyakùasya pariharati, tasya sàkùàtkàritayà arthagrahaõaråpatvàd iti. #<ãdç÷am># ity amunà tu pårvoktanyàyàt sàvadhàraõena vi÷eùaõakadambakasacivaj¤ànopapradar÷anàt paraparikalpitalakùaõayuktasya pratyakùatàü pratikùipati. evaü ca yad àhur: "indriyàrthasannikarùotpannaü j¤ànam avyapade÷yam avyabhicàri vyavasàyàtmakaü pratyakùam" tathà "satsamprayoge puruùasyendriyàõàü buddhijanma tat pratyakùam" ityàdi tad ayuktam ity uktaü bhavaty, apårvapràdurbhàvasya pramàõabàdhitatvàd, atyantàsatàü ÷a÷aviùàõàdãnàm apy utpattiprasaïgàt. tasmàd idam àtmaråpatayà vidyamànam eva vi÷eùakçddhetukalàpasannidhànàt sàkùàd arthagrahaõapariõàmaråpatayà vivarteta; tathà cotpannajanmàdivi÷eùaõaü na sambhavet. athàivaüvidhàrthasåcakam evàitad ity àcakùãthàs, tathà saty avigànam evety àstàü tàvat. $<[NAV_4.8]>$ adhunà parokùalakùaõaü dar÷ayati: ## ityàdi. aparokùatayàrthasya gràhakaü j¤ànaü pratyakùam ity uktam, tasmàd itarad asàkùàd arthagràhakaü j¤ànaü parokùam iti ## avagantavyam. etad api svasaüvedanàpekùayà pratyakùam eva, bahirarthàpekùayà tu parokùavyapade÷am a÷nuta iti dar÷ayann àha: ##ti; iha grahaõaü prakramàd bahiþ pravartanam ucyate, 'nyathà vi÷eùaõavaiyarthyàt; tasyekùàpekùà tayà; bahiþpravçttiparyàlocanayeti yàvat. tad ayam artho: yady api svayaü pratyakùaü, tathàpi liïga÷abdàdidvàreõa bahirviùayagrahaõe 'sàkùàtkàritayà vyàpriyata iti parokùam ity ucyate. etac ca bubhutsitàrthànyathànupapannàrthàntarapratãtiva÷àd udayadharmakaü iti. sàmànyalakùaõasadbhàvàd ekàkàram api vipratipattiniràkaraõàrthaü dvidhà bhidyate, tad yathà: anumànaü ÷àbdaü ceti. yato 'dyàpi ÷abdasyàrthànyathànupapannatvam eva pare na pratipadyante, na càpçthakkçtasya tadviviktaü vaktuü ÷akyam, ato bhedenopanyàsaþ. ____________________ $<[NAV_5.0]>$ tatra tàvad anumànalakùaõam abhidhitsur àha: @@ $<[NAV_5.1]>$ ihàpy anumànam iti lakùyanirde÷aþ, tasya prasiddhatayà anådyatvàt. ## iti lakùaõanirde÷aþ, tasyàprasiddhatayà vidheyatvàd iti. atràpy anumàna÷abdasya kartràdikàrakavyutpattikrameõàrthakathanaü pramàõa÷abdavad draùñavyam. tata÷ cehàpi liïgagrahaõasàdhyàvinàbhàvitvalakùaõaliïgasambandhasmaraõakàlàt [Anu] pa÷càn mãyate paricchidyate 'rtho 'numeyaþ pàvakàdir yena j¤ànena tad anumànam iti. tat kiübhåtam ity àha: ## iti -- sàdhanam arhati, sàdhayituü và ÷akya iti sàdhyo 'numeya ity arthaþ; tasya ni÷càyakaü tatsvaråpanirõàyakam iti yàvat. tat kuta ity àha: ## -- liïgyate gamyate 'rtho 'neneti liïgaü hetus tasmàt. kiübhåtàd ity àha: ## iti -- vinà bhavatãti vinàbhu, tato 'nyad avinàbhu, sàdhyenàvinàbhu sàdhyàvinàbhu, sàdhyaü vimucya yan na bhavatãty arthaþ, tasmàt sàdhyani÷càyakaü j¤ànaü tad anumànam. ## abhipretaü nãtividbhir iti sambandhaþ. tatra ## ity anenànumànasya pratyakùa÷àbdalakùaõasaïkãrõatàü vàrayati. ## ity anena parapraõãtaliïgalakùaõavyudàsam àcaùñe. $<[NAV_5.2]>$ tata÷ ca yat pare procuþ -- pakùadharmatvànvayavyatirekalakùaõaråpatrayopalakùitàni trãõy eva liïgàni: anupalabdhiþ svabhàvaþ kàryaü ceti; tad uktam: "anumeye 'tha tattulye sadbhàvo, nàstitàsati / ni÷citànupalambhàtmakàryàkhyà hetavas traya" // iti; $<[NAV_2]>$ tathànye: "'syedaü kàryaü kàraõaü saüyogi samavàyi virodhi ceti laiïgikam" iti, tathà: "pårvavac cheùavat sàmànyatodçùñam" ityàdi -- tad bàlapralapitapràyam ity avagantavyaü, sarvatra sàdhyàvinàbhàvitvasyàiva gamakatvàt, tadrahitasya tu trailakùaõyalakùitasyàpy agamakatvàd, itarathà tatputratvàdãnàm api gamakatvaprasaïgàn, niyamavat. trailakùaõyaü lakùaõaü, na yatki¤cit, tenàyam aprasaïga iti cen, na, niyamena sàdhyàvinàbhàvitvasyàivoddãpanàt; tac ced asti kiü trailakùaõyàpekùayà, tasyàiva gamakatvàt. tathà hi: jalacandràn nabha÷candraü, kçttikodayàc chakañodayaü, puùpitàikacåtàt puùpità÷eùacåtàn, candrodayàt kumudàkaraprabodhaü, vçkùàc chàyàm ityàdi pakùadharmatvavirahe 'py anumimãmahe. kàlàdikas tatra dharmã samasty eva, tatra pakùadharmatà liïgasya gçhyata iti cen, nàtiprasaïgàd, evaü hi ÷abdasyànityatve sàdhye kàkakàrùõyàder api gamakatvaprasaktes, tatràpi lokàder dharmiõaþ kalpayituü ÷akyatvàt. tathànvayavikalo 'py anityaþ ÷abdaþ, ÷ràvaõatvàd ity ayaü samyagghetutayà samarthayituü ÷akya iti, nànvayo 'pi hetor lakùaõam. tathà hi: tàvakàkåtenàiva sakalaü sattvam anityatayà kroóãkçtam iti bhàvadharmaþ ÷ràvaõatvaü katham anityatàü vihàya vipakùe vartitum utsaheta, tadvikalasya niþsvabhàvatàpatter, anityatàvinirmuktasya sattvasyàsambhavàvat. etena sàtmakaü jãvaccharãraü, pràõàdimattvàn, niràtmakatve tadvaikalyaprasaïgàd, ghañàdivad ity ayam api gamako vyàkhyàtaþ, sàdhyàrthànyathànupapannatvasyàtràpi sadbhàvàt, pakùadharmatvànvayayos tv alakùaõatayà pratipàdanàt. $<[NAV_5.3]>$ tathà kàryasvabhàvànupalabdhiråpaliïgatrayaniyamo 'pi kila tàdàtmyatadutpattilakùaõasambandhàstitvam eteùv eveti yaþ kriyate, so 'py ayuktaþ, prakçtasambandhadvayavikalasyàpi råpàde rasàdigamakatvadar÷anàt. mà bhåt tasya tàdàtmyatadutpattibhyàü gamakatvaü, samavàyàd bhaviùyati, tathàpi nànyathànupapannatvam eva hetor lakùaõam iti yadi vai÷eùiko manyeta, so 'nyathà nirloñhanãyaþ. sa hi vikalpataþ paryanuyojyaþ: samavàyibhyaþ samavàyo 'bhinno bhinno và. yady abhinnaþ, samavàyina eva tarhi, na samavàyaþ, tadavyatiriktatvàt, tatsvaråpavat. bhinna÷ cet, sa kathaü teùu varteta: sàmastyenàhosvid ekade÷ena? tad yadi sàmastyena, tad ayuktaü, samavàyabahutvaprasaïgàt, pratisamavàyi tasya parisamàptatàvàpteþ. athàikade÷ena, tad apy acàru, sàü÷atàprasaïgena niravayavatvakùateþ, svàü÷avartane 'pi sàmastyàikade÷acodyàvatàràc ca. tatràpi sàmastyapakùe bahutvaü tadavastham eva. ekade÷apakùe tv aü÷àntaraprasaïgenànavasthà. tan na samavàyabalàt gamakatàü praty à÷àvidheyà, tasyàiva tatra duþsthitatvàt. etena saüyogino 'pi gamakatà pratyuktà, samànadåùaõatvàt. virodhino 'pi viruddhàbhàvagamakatvam anyathànupapannatvam eva såcayati, tadabhàve gamakatvàyogàt. $<[NAV_5.4]>$ evaü paraparikalpitam anyad api liïgalakùaõaü yad gamakatàïgaü tad anyathànupapannatvaü na vyabhicarati, sàdhyaü vinàpy upapadyamànasya gamakatàvaikalyàd iti; atràiva vyàpake liïgalakùaõe 'ntarbhàvanãyaü, viparãtaü tu nirasanãyam iti sthitam. $<[NAV_5.5]>$ tad evam anumànalakùaõaü pratipàdyàdhunà yac chauddhodani÷iùyakair nyagàdi, yad uta -- bhràntam anumànam, sàmànyapratibhàsitvàt, tasya ca bahiþsvalakùaõe vyatirekàvyatirekavikalpàbhyàm apàkriyamàõatayàyogàt, tadråpatayà ca tena tasyàdhyavasàyàd, atasmiüs tadgrahaõasya ca bhràntilakùaõatvàt. pràmàõyaü punaþ praõàlikayà bahiþ svalakùaõabalàyàtatvàd anumànasya. tathà hi: nàrthaü vinà tàdàtmyatadutpattiråpasambandhapratibaddhaliïgasadbhàvo, na tad vinà tadviùayaü j¤ànaü, na tajj¤ànam antareõa pràgavadhàritasambandhasmaraõaü, tadasmaraõe nànumànam ity, arthàvyabhicàritvàd bhràntam api pramàõam iti saïgãryate; tad uktam: "atasmiüs tadgraho bhràntir api sambandhataþ prameti" -- tad apàkartum àha: ## ityàdi. ## anumànaü, bhràmyati svagocare viparyasyatãti bhràntaü, tato 'nyad ##, aviparãtàrthagràhãti yàvat. iyaü ca pratij¤à. pramãyate yathàvasthito 'rthaþ paricchidyate 'neneti pramàõaü, tadbhàvas tattvaü tasmàt. ayaü tu hetuþ. saïgatam akùàõàm iti samakùaü, tad iva ## iti dçùñàntaþ. tad idam anumànasya bhràntatàniràkàrakaü sampårõàvayavam, upanayanigamanayor avayavatrayapratipàdanenàivàkùiptatvàt. pramàõaü såcitam, prayogas tv evaü draùñavyo: 'bhràntam anumànaü, pramàõatvàd, iha yad yat pramàõaü tat tad abhràntaü yathà samakùaü, tathà ca pramàõaü bhavadbhir abhyupagamyate 'numànaü, tasmàt pramàõatvàd abhràntam iti pratipadyantàm iti. tatràrthavàdã tàvat samakùalakùaõe dçùñànte sàdhyavikalatàm àvirbhàvayituü na pàrayati, svayam eva samakùasyàbhràntatayà 'bhyupagamàt. ÷ånyavàdinaþ punaþ samastàpalàpitvàt pramàõaprameyavyavahàraü praty ayogyatàiveti na tam adhikçtya svasàdhanadoùàþ parihartavyàþ, svavacanabàdhitapratij¤atvena tadvàdotthànàbhàvàt. tathà hi: sarvàbhàvapratipàdakaü vaco 'sti, nàsti và? yady asti tarhi pratij¤àhàniþ. atha nàsti, sakalabhàvasiddhiþ, pratiùedhakàbhàvàt. ____________________ $<[NAV_6.0]>$ %% punar vedyavedakàkàravikalaü sakalavikalpagocaràtãtaü nirvikalpakaü viviktapàramàrthikasvasaüvedanavedyaü saüvedanam àgåryànàdikàlàlãnavàsanàbalaprabhàvitaü gràhyagràhakàkàrakaluùitaü bahiùprathamànaü nikhilam api j¤ànaü viparyastatayà pratijànànaþ samakùalakùaõasya prakçtadçùñàntasya sàdhya÷ånyatàm abhidadhyàd, atas tanmatavikuññanàrtham àha: @@ $<[NAV_6.1]>$ yad bhavata÷ cetasi vivartate, yad uta na kevalam anumànaü bhràntaü, kiü tarhi yad bhavadbhir dçùñàntatayopàttaü pratyakùaü tad api bhràntam eva, "sarvam àlambane bhràntam" ity vacanàt, tad etan na. kuta ity àha: ## iti, pramàõabhàvanirõayàd ity arthaþ. $<[NAV_6.2]>$ nanu ca pramàõatàm abhràntatànyathànupapannàü yadi paraþ pratipadyate, tatas tàm abhyupagacchan kathaü bhràntatàvipratipattiü vidadhyàd iti pàr÷vasthitavacanàvakà÷am à÷aïkya, bhràntatàpramàõatayor virodhasàdhanena tataþ pramàõatàü vyàvartyànanya÷araõatayà pratij¤àtàbhràntatàkràntàü tàü dar÷ayann àha: ## ityàdi. ## viparyastam atha ca ## gràhyaparicchedahetur ## evaüviddhàrthapratyàyako dhvanir ##, pårvàparavyàhatàrthagarbhatvàt. $<[NAV_6.3]>$ nanu ca nàivàsya viruddhatà, tathà hy: aviditaparamàrthavyàvahàrikàbhipràyeõa lokasaüvçtiü ghañayanto vayaü dçóhataravàsanàprabodhasampàditasattàkayoþ pratyakùànumànayoþ pramàõatàm àcakùmahe, tadabhipràyeõa dar÷itàrthapràpakatvena tayor avisaüvàdakatvàt. ÷ithilavàsanàunmukhyanirmitajanmakayoþ punar apramàõatàü, tadàkåtenàiva dar÷ite 'rthe vipralambhanàd iti, bhràntatàü punas tattvacintakàbhipràyeõa sakalasya bahir upaplavamànasya gràhyagràhakàkàrakàluùyadåùitasya pratibhàsasya pàramàrthikàdvayasaüvedanaviparyastaråpatvàd abhidadhmahe, bahiþ pratibhàsasya tadgràhyàrthavicàràkùamatayopaplutaråpatvàt. tathà hy: artho 'vayaviråpo 'vayavaråpo và syàd, gatyantaràbhàvàt. na tàvad avayaviråpo vicàraü kùamate, 'vayavavirahe 'vayavitvàyogàt, teùu ca tadvçttivikalpànupapatteþ. tathà hi: teùv asàv ekade÷ena vartate sàmastyena và. na tàvad ekade÷ena, tasya svayaü niravayavatvàt. avayavavçttinimittam aü÷àntarakalpane tadvçttàv apy aü÷àntarakalpanaprasaïgas, tathà cànavasthà. nàpi sàmastyena, pratyavayavaü parisamàptaråpatayàvayavibahutvaprasaïgàt. bhedapakùe doùo 'yam, abhedapakùe nàstãti cen, na: tatràpy avayavamàtram avayavimàtraü và syàd, itaretaràvyatiriktatvàd, itaretarasvaråpavat. kiü ca, samastàvayavavyàpino 'vayavino 'bhyupagame pañàder ekade÷aràgakampadar÷anàdiùu sakalaràgakampadar÷anàdãni durnivàràõi syur, ekasya ràgàràgàdiviruddhadharmàdhyàsàyogàd iti. nàpy avayavaråpo 'rtho vicàragocaracàrã karacaraõa÷irogrãvàdãnàm avayavànàü svàvayavàpekùayàvayaviråpatayà taddåùaõenàivàpàstatvàt. paramàõånàü niraü÷atayàvayavatvam upapadyata iti cen, na, teùàm api dikùañkasambandhena ùañaü÷atàpatter, anyathàvasthànàbhàvàt. tata÷ càrthavirahàt tadunmukho gràhyàkàro 'lãkas, tadalãkatàyàü gràhakàkàro 'pi nàvasthànam àbadhnàti, gràhyàbhàve gràhakàyogàt. tadapekùayàiva tatsvaråpasthitiþ, gràhyagràhakàkàravilaye ca bodhàkàro 'va÷iùyate, tasya sarvatràvyabhicaritaråpatvàt, tasmàt sa eva pàramàrthika iti. $<[NAV_6.4]>$ atra pratividhãyate -- yad avàdi saüvedanam advayaü pàramàrthikaü, gràhyagràhakàkàrapravçttaü punar atàttvikam iti, tad ayuktaü, pramàõàbhàvàt. tathà hi: bahir anta÷ cànekàkàratayà harùaviùàdàdibhiþ sthirasthåratàdyanekadharmaparikaritàrthagrahaõapariõàmai÷ ca vivartamànaü saüvedanam upalabhyate, na punar vedyavedakàkàraviviktaü yàdçg bhavadbhir upavarõyate j¤ànaü tàdç÷aü kasyacit kadàcana pratãtigocaracàritàm anubhavaty, advayapratibhàsasya svapnada÷àyàm apy ananubhåteþ. na ca tattvacintakà api pramàõam antareõa svàkåtaü pratiùñhàpayantaþ prekùàvatàm avadheyavacanà bhavanty, anyathàikam acetanam avyayam api brahmànekaü cetanaü kùaõabhaïguratàkràntam avidyàtaþ prathata iti bruvàõo 'niràkàryaþ syàt. yad api bahirarthaniràkaraõadhiyà avayavyavayavadvàreõa dåùaõam adàyi, tad api bahir antaþ prathamànasakalàsumatpratãtapratibhàsamudgaranirdalita÷arãratayà bhaktamadhyaniùñhyåtadar÷inaþ purato vipratàraõapravaõakuññinã÷apathapràyam iti na vidvajjanamanàüsi ra¤jayati, pratyakùapratibhàsàpahnave tanmålakatvàt kuyuktivikalpànàm utthànàbhàvàt. kiü ca, saüvedanasyàpi sitàsitàdyanekàkàreùv ekasya vartane bhedàbhedasàmastyàikade÷àdicodyaü samànam eveti na dåùaõam. anekàkàravivartasyàlãkatvàn na tena saha saüvedanasya pàramàrthikasya bhedàbhedàdicinteti cen, nanv evam itaretarà÷rayaü duruttaram àóhaukate. tathà hi: tadalãkatvasiddhàv advayasaüvedanasiddhis, tatsiddhau ca tadalãkatvam iti nyàyàt. anyac càdvayam apy ekakùaõavarti saüvedanaü yathà pårvottarakùaõàbhyàü sambandham anubhavati, tathà niraü÷à api yadi paramàõavo digaü÷aiþ paramàõvantarair và saü÷leùamàgaccheyuþ kim ayuktaü syàt. na càvayavyavayavayor ekàntavyatirekàvyatirekapakùe yad dåùaõaü tad asmatpakùabàdhàkaraü, parasparàvinirluñhitaråpayor vivakùayà sandar÷anãyabhedayos tayor abhyupagamàd, bahir anta÷ ca tathàiva prakà÷amànatayà tayor nihnotum a÷akyatvàt. etena ràgàràgakampàkampàdivirodhodbhàvanam api prativyåóhaü, pramàõaprasiddhe 'rthe virodhàbhàvàt, pramàõabàdhitasyàiva viruddhatvàt, kuyuktivikalpànàü ca pratyakùàpahnave nirmålatayà bàdhakatvàyogàt, taduddalitatvenotthànàbhàvàd, bhinnapravçttinimittatvàc ca sarvadharmànàü tadviparyayasampàdyo virodho dåràpàsta eva. kiü ca, svayam eva saüvedanaü paramàrthasaüvyavahàràpekùayà pratyakùàpratyakùasavikalpakàvikalpakabhràntàbhràntàdiråpam abhyupayato bahirarthe viruddhadharmàdhyàsapratiùedhabuddhiþ kevalaü jàóyaü såcayati. tan na pramàõaü katha¤cid bhràntaü samasti, svaråpapracyavaprasaïgàd iti sthitam. $<[NAV_6.5]>$ nanu ca taddar÷itàrthàlãkatayà j¤ànasya bhràntatà, na svaråpeõa, na ca tadudayasamaye kasyacid idam alãkàrtham idaü tv analãkàrtham iti vivekenàvadhàraõaü samasti, bhràntàbhràntàbhimatayos tadekaråpatayà prakà÷anàt. yadà ca vi÷adadar÷anapathacàriõo 'pi ÷a÷adharayugalàdayo 'lãkatàm àvi÷anto dç÷yante, tadà sakalasatyàrthatàbhimatapratibhàseùv apy alãkàrthatà÷aïkànivçtter anà÷vàsa eva. na ca tadarthapràptyàdikam àrekàniràkaraõakàraõaü kalpanãyaü, svapnàvasthàyàü tatsadbhàve 'py alãkàrthatàsiddheþ. bàdhakapratyayopanipàtàt tasyàsatyàrthateti cen, na, tasya svagocaraparyavasitatvena bàdhakatvàyogàt. anyathà nãlam àdadànà devadattabuddhiþ pràkpravçttapãtabuddher bàdhikàpadyeta. sarvapratibhàsasya bàdhakàbhàvasiddhe÷ ca samànatà. tasmàd bhràntàbhràntaj¤ànabhràntir iyaü bhavatàü, vivekàbhàvena sarvasyàlãkàrthatvàd iti. ____________________ $<[NAV_7.0]>$ atràha: @@ $<[NAV_7.1]>$ evaü manyate: yo 'pi samastasaüvedanasya bhràntatàü pratijànãte, tenàpi tatsàdhakasyàbhràntatàbhyupagantavyà, tadbhràntatve tatpratipàditàrthàlãkatvena sakalaj¤ànàbhràntatàprasaïgàd, anyathà tadbhràntatàyogàt. evaü ca tajjàtãyam anyad apy abhràntaü syàt, tata÷ ca ## samastasaüvedanasya ## viparyastatvàniùpatter yat ## ## suni÷citatayà svaparaprakà÷akaü tat ## iti sambandhaþ. tac ca ## svaråpàrthalakùaõayugmaniùpattau ## niùpadyate, anyathà prameyàbhàve pramàõàbhàvàt. tasmàt pramàõam urarãkurvàõenàrtho 'py abhyupagantavya ity abhipràya iti. ____________________ $<[NAV_8.0]>$ tad evaü svàrthànumànalakùaõaü pratipàdya tadvatàü bhràntatàvipratipattiü ca niràkçtyàdhunàpratipàditaparàrthànumànalakùaõa evàlpavaktavyatvàt tàvac chàbdalakùaõam àha: @@ $<[NAV_8.1]>$ atràpi #<÷àbdam># iti lakùyam, anådyatvàt. ## ityàdi lakùaõaü, vidheyatvàt. ## pramàõàvalokiten## pratipàdayiùito #<'vyàhato># 'niràkçtaþ sàmarthyàd artho yasmin vàkye tattathà, pramàõani÷citàrthàbàdhitam iti yàvat, tasmàt. ## 'kçtrimaþ puruùopayogã ÷akyànuùñhàno v#<àrtho># vàcyas, tam abhidhàtuü ÷ãlaü yasya tat ##, vi÷iùñàrthadar÷akam ity arthaþ. tatas ## prakçtavàkyapratipàdyàrthàdàna÷ãlatayà labdhàtmasattàkaü yan ## tac #<÷àbdam># iti ## upavarõitaü pårvàcàryair iti sambandhaþ. tatra ## ity anena kutãrthikavacasàü laukikavipratàrakoktãnàü ca ÷àbdatàü nirasyati, pramàõabàdhitatvàt. ## ity amunà tu vàkyasyàiva niyatàrthadar÷akatvàt paramàrthàbhidhàyiteti dar÷ayan padàc chàbdàbhàvam àha. ## ity anena jvaraharatakùakacåóàratnàlaïkàropade÷àdivacanaprabhavaj¤ànasya niùphalatayà pràmàõyaü niràcaùñe. ## ity amunà tv evaübhåtàd api vàkyàc chrotçdoùàd viparãtàdyarthagrahaõacaturatayà pràdurbhåtasya ÷àbdatvaü vàrayati. ## ity anenàntarbhàvita##pasargàrthena ÷àbde parasyàpràmàõyabuddhiü tiraskurute, tadapràmàõye paràrthànumànapralayaprasaïgàt, tasya vacanaråpatvàt. tryavayavahetusåcakatvenopacàratas tasya pràmàõyaü, na tattvata iti cen, nàpramàõasya såcakatvàyogàt. nanu ca hetupratipàdane yadi tat pramàõaü, tato hetusamarthakapramàõàntarapratãkùaõaü vi÷ãryeta, tenàiva nirõãtasvaråpatvàt tasya, pramàõaprasiddhe punaþ pramàõàntaravaiyarthyàt. nàitad asti, bhavatparikalpitàdhyakùasyàpy apràmàõyaprasaïgàt: taddar÷ite 'rthe vikalpapratãkùaõàt tasyàiva pràmàõyam àsajyeta. tadgçhãtam evàrtham asàv abhilàpayatãti cec chabdapratipàditaü hetuü pramàõàntaraü samarthayata iti samàno nyàyaþ. ____________________ $<[NAV_9.0]>$ ÷àbdaü ca dvidhà bhavati: laukikaü ÷àstrajaü ceti. tatredam dvayor api sàdhàraõaü lakùaõaü pratipàditaü. samarthanaü punar avipratàrakavacanaprabhavasyehàdivàkyaprastàva eva laukikasya vihitaü, ÷àstrajasya tu vidhàtavyam iti yàdç÷aþ ÷àstràt tajjàtaü pramàõatàm anubhavati tad dar÷ayati: @<àptopaj¤am anullaïghyam adçùñeùñavirodhakam / tattvopade÷akçt sàrvaü ÷àstraü kàpathaghaññanam // NA_9 //>@ $<[NAV_9.1]>$ ÷àsti ÷ikùayati jãvàjãvàditattvaü gràhayati, ÷iùyate 'neneti và #<÷àstram>#. tat kiübhåtam iti tadvi÷eùaõàny àha. #<àptaþ># prakùãõà÷eùaràgàdidoùagaõas, ten## àdàv upalabdham. anenàpauruùeyàpoham àha, tasya pramàõabàdhitatvàt, puruùavyàpàràbhàve vacanànupalabdher, upalambhe 'pi tadarthànavagamàt, tadarthani÷cayàrthaü puruùà÷rayaõe gajasnànanyàyaprasaïgàt, tasya ràgàdikaluùitatvena vitathàrthakathanapravçtteþ. tadanuùñhànàd api svakàryasiddhau praõayanàrtham api puruùaþ kiü neùyate, vi÷eùàbhàvàt. tan na kùãõadoùavacanaü vyatiricyànyataþ prekùàvatàü paralokàdàv adçùñe 'rthe pravçttir yuktà; tat tad eva ÷àstraü, nirupacarita÷abdàrthopapatter ity àstàü tàvat. $<[NAV_9.2]>$ ata evollaïghyate pràbalyena gamyate 'bhibhåyate anyair ity ullaïghyaü, tato 'nyad ##, sarvavacanàti÷àyãti yàvat. ata eva ## pramàõanirõãten##sya tadvàcyasya virodho yasmiüs tattathà tad eva, yadi và ## pramàõena, ## vacanàntareõa, tayor ##, tadviruddhàrthàbhidhànàt, tato 'nyad ##, abàdhàrthàbhidhàyãty arthaþ. $<[NAV_9.3]>$ tadiyatà ÷àstrasya svàrthasampad uktà. adhunà tattvopade÷àdãnàü paràrthatvàt paràrthasampadam àha: ## jãvàdayaþ padàrthàþ, pramàõapratiùñhitatvàt, teùàü ## svaråpaprakà÷anaü tadrakùaõàdividhànaü và. taü karoti ##. ata eva ## sarvasmai hitaü, pràõirakùaõopàyopade÷aparamapadadàyitayà vi÷vajanãnatvàt. etena paràrthasampàdakatvam uktam. $<[NAV_9.4]>$ adhunà pareùàm evànarthavighàtitvam àha: kutsitàþ panthàþ ## tãrthàntaràõi, teùàü ## vicàlakaü niràkàrakaü, sarvajanàpakàrikumatavidhvaüsakam ity arthaþ. ãdç÷àd eva ÷àstràj jàtaü ÷àbdaü pramàõaü, nànyebhyo, vipralambhakatvàt teùàm iti. ____________________ $<[NAV_10.0]>$ adhunà paràrthànumànalakùaõaü vaktavyam, tac ca pratyakùe 'pi pa÷yann ekayogakùematvàt sàmànyenàha: @@ $<[NAV_10.1]>$ atra ## iti lakùyaü, ## ityàdi lakùaõam. ## àtmà tasya ## prameyàdhigamas, tad## ## pratipàdyànàü ## prameyaparicchedakaj¤ànapràdurbhàvanaü: yathàtmano 'rthanirõayas tathà pareùàü nirõayajananam ity arthaþ. ## vidvadbhiþ, parasmai arthaþ prayojanaü yena tat ##, mãyate 'neneti ##, #<àkhyàtaü># kathitam. $<[NAV_10.2]>$ nanu ca yadi ni÷cayotpàdanaü paràrthamànaü, tathà j¤ànam api parapratyàyanàya vyàpriyamànaü paràrthaü pràpnotãty àha: vàkyaü paràrthaü, na j¤ànaü, tasyàivànantaryeõa vyàpàràt, paraprayojanamàtratvàc ca, itarasya tu vyavahitatvàt, svaparopakàritvàc ca. kathaü vacanam aj¤ànaråpaü pramàõam ity àha: ##, tasya j¤ànasyopacàro 'tadråpasyàpi tadaïgatayà tadråpatvena grahaõam, tataþ. idam uktaü bhavati: pratipàdyagatam utpatsyamànaü yaj j¤ànaü tad avyavahitakàraõatvàd vacanam apy upacàreõa pramàõam ity ucyate. tatrànumànasya pàràrthyaü parair abhyupagatam eva, pratyakùasya na pratipadyante, kiledaü ÷abdaprave÷a÷ånyasvalakùaõagràhãti nàitadgocaraþ parebhyaþ pratipàdayituü pàryate. na ca ÷abdàt parasya svalakùaõagrahaõadakùaü pratyakùam unmaïkùyati, ÷abdasya vikalpotpàditatvena parasyàpi vikalpotpàdakatvàt. tad uktaü: "vikalpayonayaþ ÷abdà vikalpàþ ÷abdayonayaþ / kàryakàraõatà teùàü nàrthaü ÷abdàþ spç÷anty api" // ____________________ $<[NAV_11.0]>$ nirvikalpakaü ca pratyakùam, ato na ÷abdajanyam ity ato 'numànaü dçùñàntãkçtya pratyakùasyàpi paràrthatàü sàdhayitum àha: @@ $<[NAV_11.1]>$ ##py ##va ## svapratãtaprameyapratyàyakatvàt ## pratipàdyaprayojanatvaü ## pratyakùànumànayos, tulyakàraõatvàn, nànumànasyàivàikasyety abhipràyaþ. iha cà÷råyamàõatvàt tadarthagamanàc càpãva÷abdau luptanirdiùñau draùñavyau. pratyakùapratãtàrthapratyàyanaü ca pratijànànasyàyam abhipràyo: yat paro manyate -- nàitadgocaraü parebhyaþ pratipàdayituü pàryata iti -- tad ayuktaü, nirvikalpakàdhyakùàpohena vyavasàyaråpasya pratyakùasya pràg eva sàdhitatvàt, tadgocarasya katha¤cid vikalpagamyatvena ÷abdapratipàdyatvàt. tad yathànumànapratãto 'rthaþ parasmai pratipàdyamàno vacanaråpàpannaþ paràrtham anumànaü, tathà pratyakùapratãto 'pi paràrthaü pratyakùaü, parapratyàyanasya tulyatvàd, vacanavyàpàrasyàiva bhedàt. tathà hy: anumànapratãtaü pratyàyayann evaü vacanayaty -- agnir atra dhåmàd, yatra yatra dhåmas tatra tatràgnir, yathà mahànasàdau; vaidharmyeõa vàgnyabhàve na kvacid dhåmo, yathà jalà÷ayàdau, tathà ca dhåmo 'yaü, tasmàd dhåmàd agnir atreti, avyutpannavismçtasambandhayos tathàiva pratipàdayituü ÷akyatvàt. smaryamàõe sambandhe punar evam: agnir atra dhåmopapatter; vaidharmyeõa: agnir atra, anyathà dhåmànupapatteþ. pratyakùapratãtaü punar dar÷ayann etàvad vakti: `pa÷ya ràja gacchati'. tata÷ ca vacanàd dvividhàd api samagrasàmagrãkasya pratipàdyasyànumeyapratyakùàrthaviùayà yataþ pratãtir ullasaty, ato dvayor api paràrthatety àha: ## pratipàdyasya pratãtiü prati pratipàdakasthapratyakùànumànanirõãtàrthaprakà÷anakàraõatvàd ity arthaþ. etena pårvakàrikoktopacàrakàraõaü ca lakùayati. $<[NAV_11.2]>$ yac coktaü: `na ÷abdàt parasya pratyakùotpattis, tasya vikalpajanakatvàt, pratyakùasya svalakùaõaviùayatvena nirvikalpakatvàt' -- tad ayuktaü, sàmànyavi÷eùàtmakàrthaviùayasya nirõayaråpasya tasya katha¤cid ekaviùayatayà ÷abdotpàdyatvàvirodhàd, evaüvidhasya ca pràg eva samarthanàt. cakùuràdisàmagrãtas tad utpadyate, na ÷abdàd iti ced, anumànam api pratyakùàdini÷citàd dhetor avismçtasambandhasya pramàtur ullasati, na ÷abdàd, atas tasyàpi paràrthatà vi÷ãryeta. samarthahetukathanàt tatra vacanasya paràrthateti ced, atràpi dar÷anayogyàrthapratipàdanàd iti bråmaþ. tan na pratyakùaparokùayoþ pàràrthyaü prati vi÷eùopalabdhir iti mucyatàü pakùapàtaþ. ____________________ $<[NAV_12.0]>$ tad evaü dvayor api paràrthatàü pratipàdya tatsvaråpam àha: @@ $<[NAV_12.1]>$ ## ## sàkùàtkàrij¤ànagocarakathanacaturaü ## iti sambandhaþ. tac ## pratyakùaråpam evocyamànaü pratyakùaü, vipratipannaü prati punar anumànadvàreõocyamànam anumànam eveti ca÷abdenànekàrthatvàd dar÷ayati. vacanaü kutaþ pratyakùam ity àha: ## pratipàdyapratyakùaprakà÷ahetutvàd upacàreõocyata ity arthaþ. ____________________ $<[NAV_13.0]>$ anumànam àha: @@ $<[NAV_13.1]>$ hinoti gamayaty artham iti ##, tasya ## pràï niråpitasya ## ## sandar÷akaü ## anumànaprakà÷ahetutvàt ##. tat kãdç÷aü? ity àha: pakùo vakùyamàõalakùaõaþ sa #<àdir># yeùàü hetudçùñàntopanayanigamanàdãnàü tàni tathà, teùàü ## pratipàdakà dhvanayaþ; tàny ev#<àtmà># svaråpaü yasya ##. $<[NAV_13.2]>$ nanu ca hetupratipàdakaü vacaþ paràrtham anumànam ity abhidhàya ## iti vadataþ pårvàparavyàhatà vàco yuktiþ. nàitad asty; evaü manyate nàikaþ prakàraþ paràrthànumànasya, kiü tarhi yathà parasya sukhena prameyapratãtir bhavati tathà yatnataþ pratyàyanãyaþ. tatra da÷àvayavaü sàdhanaü pratipàdanopàyaþ. tad yathà -- pakùàdayaþ pa¤ca, tacchuddhaya÷ ca. tatra yadà pratipàdyaþ prakramàd eva nirõãtapakùo 'vismçtadçùñàntasmàryapratibandhagràhakapramàõo vyutpannamatitvàc cheùàvayavàbhyåhanasamartha÷ ca bhavati, yad vàtyantàbhyàsena parikarmitamatitvàt tàvatàiva prastutaprameyam avabudhyate, tadà hetupratipàdanam eva kriyate, ÷eùàbhidhànasya ÷rotçsaüskàràkàritayà nairarthakyàd ityàdau hetupratipàdanaü såtrakçtà paràrtham anumànam uktam. yadà tu pratipàdyasya nàdyàpi pakùanirõayas, tadàkàõóa eva hetåpanyàso 'dçùñamudgarapàtàyamànaþ syàd iti pakùo 'pi nirdi÷yate. tathàsmaryamàõe pratibandhagràhiõi pramàõe dçùñànto 'pi varõyetànyathà hetoþ sàmarthyànavagateþ. smçte 'pi pramàõe dàrùñàntike yojayitum ajànànasyopanayo dar÷yate. tathàpi sàkàïkùasya nigamanam ucyate, 'nyathà niràkulaprastutàrthàsiddheþ. tathà yatra pakùàdau svaråpavipratipattis tatra tacchuddhiþ pramàõena kartavyetarathà teùàü svasàdhyàsàdhanàt. sarveùàü càmãùàü sàdhanàvayavatvaü, pratipàdyapratãtyupàyatvàt. $<[NAV_13.3]>$ nanu ca svani÷cayavat parani÷cayotpàdanaü paràrtham anumànam uktaü, na ca svàrthànumànakàle kramo 'yam anubhåyate, sambandhavedino hetudar÷anamàtràt sàdhyapratãtisiddher, na hi pratipattà pakùaü kçtvà tato hetuü nibhàlayati, nàpi dçùñàntàdikaü viracayati, tathà pratãter abhàvàt. kiü cànvayavyatirekàbhyàü hetor eva sàmarthyam unnãyate, na pakùàdãnàü, tadvyatirekeõàpi sàdhyasiddheþ, tathàpi teùàü sàdhanàü÷atvakalpane 'navasthàprasaïgàt. yadi ca tatsàmarthyaü syàt, tadà pakùopanyàsamàtràd eva sàdhyàvagater hetur ànarthakyam a÷nuvãta, uttaràvayavà÷ ca, evaü hi tatsàmarthyaü siddhyen nànyathà. tasmàd ya eva paranirapekùaü sàdhyaü bodhayati sa eva hetuþ sàdhanaü, na pakùàdaya iti. $<[NAV_13.4]>$ atrocyate -- `svani÷cayavat parani÷cayotpàdanaü paràrtham anumànam uktam' ityàdi yad uktaü tad yuktam uktaü, kevalaü tadarthaü na jànãùe, ni÷cayàpekùayàiva `vat'inà tulyatàbhidhànàn; na punaþ sarvasàmànyam abhipretam, anyathà dhvanim anuccàrayan svàrthànumàne sàdhyam avabudhyata iti, tadanuccàraõena parani÷cayotpàdanaü prasajyeta. na càitad asti, ÷abdànuccàraõe parapratipàdanàsambhavàt, tadarthaü ÷abdàïgãkaraõe yena yena vinà parapratipàdanàsambhavas tat tad urarãkartavyaü, samànanyàyàt. na ca pakùàdivirahe pratipàdyavi÷eùaþ pratipàdayituü ÷akyo, hetugocaràditatsàdhyàrthapratãtivikalatayà tasya sàkàïkùatvàt. tathà ca bubhutsitàrthabodhàbhàvàd apratyàyita eva tiùñhed; atas tadbodhanàrthaü pakùàdayo dar÷anãyà iti te 'pi sàdhanàü÷àþ syuþ. yac coktam: anvayavyatirekànukaraõàbhàvàn na sàdhanaü, hetumàtràd api sàdhyasiddhes, tad ayuktam, avipratàrakatàni÷citapuruùavacanamàtràd apy agnir atretyàdiråpàt kvacit prameyo 'rthaþ sidhyatãti hetor apy asàdhanatàprasaïgàt. tadviraheõàpi sàdhyasiddheþ. yuktaü càitad, avipratàrakavacanasya pràg eva pràmàõyaprasàdhanàt. yac coktam: yady amãùàü sàmarthyaü syàt, tadà pakùamàtràd eva sàdhyapratãter hetor vaiyarthyaü syàd iti, tad ayuktataraü, bhavatpakùe 'pi samànatvàt, tatràpi samarthahetåpanyàsàd eva sàdhyàvagater, anyathà samarthatàyogàt. pa÷càt tasyàiva pramàõena samarthanaü sarvatra gçhãtavyàptikasya ca punaþ pakùadharmiõy upasaüharaõam anarthakatàü pràpnuvat kena nivàryeta? tadabhàve hetoþ sàmarthyaü nàvagamyate, tena sàrthakam iti cet, pakùàdãn api virahayya pratipàdyavi÷eùaþ pratipàdayituü na pàryata iti teùàm api sàrthakatà na durupapàdeti mucyatàm àgrahaþ. tasmàd dhetuvat pakùàdayo 'pi sàdhanaü, hetor api kvacit pratipàdye tadapekùatayà nirapekùatàsiddher iti. tad idaü sakalam àkalayyoktaü ## iti. ____________________ $<[NAV_14.0]>$ tad evam arthataþ pakùàdãn prastutya tàvat pakùalakùaõam àha: @@ $<[NAV_14.1]>$ pacyata iti pakùo, vyaktãkriyata itibhàvaþ. kiübhåta ity àha: ##numeyasy#<àbhyupagamo># 'ïgãkaraõaü, prà÷nikàdãnàü purataþ pratij¤àsvãkàra ity arthaþ. kim abhyupagamamàtram? nety àha: ## iti. ## sàkùàtkàri saüvedanam, #<àdi>#÷abdàd anumànasvavacanalokà gçhyante, tair ## 'bàdhitaþ pakùa iti sambandhaþ. tad yathà -- `sarvam anekàntàtmakam', `asti sarvaj¤a' ityàdi và. ayaü ca kevalam eùñavyo, na punaþ paràrthànumànakàle vacanenàbhidhàtavya iti yo manyeta taü pratyàha: ## pakùasya ## 'bhidhànam ## paràrthànumànaprastàve ## vidheyaþ. kuta ity àha: hetoþ pràïniråpitasya ## iti, `nimittakàraõahetuùu sarvàsàü pràyo dar÷anam' itivacanàd, bhàvapradhànatvàc ca nirde÷asya, viùayasandar÷akatvàd ity arthaþ. ayam atràbhipràyo: na hi sarvatra prativàdinaþ prakramàd eva nirõãtapakùasya kårca÷obhàpuraþsaraü hetur upanyasyate, 'pi tu kvacit katha¤cit. ____________________ $<[NAV_15.0]>$ tato yadàdyàpi pratipàdyaþ pakùàrthaü na jànãte, tadàkàõóa eva hetàv ucyamàne viùayavyàmohàd bhràntilakùaõo doùaþ syàd ity àha: @@ $<[NAV_15.1]>$ ##ty uktaviparãtà÷rayaõe pakùaprayogàkaraõa ity arthaþ. ## hetåpanyàsakartur ## 'bhimataþ sa càsau ## ca ##; tatra muhyati dolàyate tac chãla÷ ca yas, tasya ## prativàdino hetur ## virodha÷aïkàkalaïkitaþ syàd ity arthaþ. tata÷ ca samyagghetàv api `vipakùa evàyaü vartata' iti vyàmohàd viruddhadåùaõam abhidadhãta, pakùopanyàsàt tu nirõãtahetugocarasya nàiùa doùaþ syàd ity abhipràyaþ. amum evàrthaü spaùñadçùñàntenàha ##ti. tadupanyàsàrthaþ. ____________________ @@ $<[NAV_16.1]>$ yathà lakùyanirde÷aü vinà dhànuùkasyeùuü prakùipato yau guõadoùau tau taddar÷ijanasya viparyastàv api pratibhàtaþ -- guõo 'pi doùatayà, doùo 'pi và guõatayà -- tathà pakùanirde÷aü vinà hetum upanyasyato vàdino yau svàbhipretasàdhyasàdhanasamarthatvàsamarthatvalakùaõau guõadoùau tau prà÷nikaprativàdyàdãnàü viparãtàv api pratibhàta iti bhàvàrthaþ. akùaràrthas tu dhanuùà carati ## tasya ## lakùyavedhapràvãõyalakùaõas tatra prekùakàõàü kutåhalam iti tasyàivopàdànam, anyathà doùo 'pi draùñavyaþ. tat## tatsamprekùaõa÷ãlalokasya ## yathà -- katha¤cid bàõaü mu¤cata ity arthaþ; ## càpadharasya vedhyaniùñaïkanam çte yau ## guõadoùau tau yathà viruddhàrekitau bhavatas, tathà vàdino 'pãty arthaþ. tasmàd avij¤àtatadarthe prativàdini vàdidhànuùkeõa pakùalakùyaü nirdi÷yàiva hetu÷araþ proktavya iti sthitam. ____________________ $<[NAV_17.0]>$ sàmprataü hetor lakùaõàvasaras, tac ca svàrthànumànavan nirvi÷eùaü draùñavyaü; prayogas tu tatra na dar÷itaþ, svàrthànumànasya bodharåpatvàd; iha tu dar÷anãyaþ, paràrthànumànasya vacanaråpatvàd; atas taü dar÷ayati: @@ $<[NAV_17.1]>$ svàrthànumànaprastàve hi parapraõãtalakùaõàntaravyapohena sàdhyavyatirekàt sàmastyena hetor vyàvçttir evàikaü lakùaõam iti nirõãtam. paràrthànumàne 'pi tad eva prakà÷anãyaü, vacanaracanà tu kvacit katha¤cit pravartata ity abhipràyavàüs taddvaividhyam àha: hetor dvividhaþ prayogaþ syàd iti sambandhaþ. katham ity àha: ##va sàdhyasadbhàva ev## vidyamànatà, tayà ##, yathàgnir atra, dhåmasya tathàivopapatter iti. ##ty anenàvayave samudàyopacàràd anyathànupapattiü lakùayati. ## sàdhyavyatireke 'nupapattir avidyamànatàiva tayà ##nyathànupapattyà hetoþ prayogaþ syàd, yathàgnir atra, dhåmasyànyathànupapatter iti. `ete ca dve apy ekasmin sàdhye prayoktavye' iti yo manyeta,tacchiùyaõàrthaü àh#<ànyatareõàpi># tathopapattiprayogeõànyathànupapattiprayogeõa và ##sya pratipipàdayiùitàrthasya ## niùpattiþ pratipàdyapratãtàv àrohaõaü bhaved, ## yasmàt, tasmàn na dve api prayoktavye, prayogadvaye 'pi yasmàd vacanaracanà bhidyate, nàrthaþ; prayogasya ca sàdhyasàdhanaü phalaü; tac ced ekenàiva sidhyati, dvitãyaprayogaþ kevalaü vaktur akau÷alamàcakùãta, nairarthakyàd ity abhipràyaþ. ____________________ $<[NAV_18.0]>$ adhunà dçùñàntalakùaõàvasaraþ. sa ca dvedhà: sàdharmyeõa vaidharmyeõa ca. tatra sàdharmyadçùñàntam adhikçtyàha: @@ $<[NAV_18.1]>$ ## avalokitayoþ sàmarthyàt sàdhyasàdhanayor ## pariniùñhitiþ anvayàd vyatirekàd và sàdhyasàdhanabhàvavyavasthitinibandhanàsminn iti ##; samàno dharmo 'syeti sadharmà tadbhàvaþ sàdharmyaü tena ##. sa kiüvidho bhavatãty àha: ## jij¤àsitàrthàtmakaü, ## tadgamako hetuþ, tayoþ ##, idam anena vinà na bhavatãtyevaüråpà, ## kvacin ## ati÷ayena nirõãyate sa sàdharmyadçùñàntaþ. yathàgnir atra, dhåmasya tathàivopapatter, mahànasàdivad iti. ayaü càvismçtapratibandhe prativàdini na prayoktavya ity àha: ## iti, lyablope pa¤camã, pràggçhãtavismçtasambandhasmaraõam adhikçtya ## 'bhipreto 'yaü nãtividàm, nànyadà. yadà hi pratipàdyo 'dyàpi sambandhaü sàdhyàvinàbhàvitvalakùaõaü nàvabudhyate, tadà pramàõena sambandhaü gràhaõãyo, na dçùñàntamàtreõa, na hi sahadar÷anàd eva kvacit sarvatredam amunà vinà na bhavatãti sidhyaty, atiprasaïgàt. gçhãte ca pratibandhe smaryamàõe kevalaü hetur dar÷anãyaþ, tàvatàiva bubhutsitàrthasiddher dçùñànto na vàcyo, vaiyarthyàt. yadà tu gçhãto 'pi vismçtaþ katha¤cit sambandhas, tadà tatsmaraõàrthaü dçùñàntaþ kathyate. $<[NAV_18.2]>$ nanu ca kathaü trikàlasamastade÷avyàpisambandhàvagatiþ? na tàvan nirõayàtmakam api pratyakùaü de÷akàlàntarasaücariùõunoþ sàdhyasàdhanayoþ sambandhaü nirãkùituü kùamate, sannihite 'rthe vi÷adàdhyavasàyena pravçtteþ. nàpi ÷abdàt tannirõayas, tasya paropade÷aråpatayà svàrthànumànàbhàvaprasaïgàt, tatra paropade÷àbhàvàt, tadabhàve sambandhàsiddes, tadasiddhàv anumànànutthànàd iti. anumànàt sambandhagrahaõe niravadhir anavasthànuùajyeta, sambandhagràhiõo 'py anumànasya punaþ sambandhàntaragrahaõasavyapekùatvàd iti. atrocyate -- pratyakùànumàne dve eva pramàõe iti yeùàü mithyàbhinive÷as, teùàü eùa doùo nàsmàkam, anvayavyatirekagràhipratyakùànupalambhottarakàlabhàvino 'vyabhicaritatrikàlavyàpigocarasya matinibandhanasyohasaüj¤itasya pramàõàntarasya sambandhagràhitayeùñatvàt, tadaniùñau dçùñavyavahàravilopaprasaïgàt, tadvilope ca vicàrànarthakyapràpter iti. atra prakaraõe punar anumànàt pàrthakyenoho na dar÷itaþ, saïkùiptarucisattvànugrahapravçttatvàd asya, ÷àbdaü tu pçthak samarthitaü, tasyàtràiva paràrthànumànopayogitvàd ity àstàü tàvat. ____________________ $<[NAV_19.0]>$ idànãü vaidharmyadçùñàntam upadar÷ayann àha: @@ $<[NAV_19.1]>$ visadç÷o dharmo 'syeti vidharmà, tadbhàvo vaidharmyaü, tena ## dçùñàntaþ. kãdç÷a ity àha: ## gamye ## 'sambhavati ##÷abdo 'vadhàraõàrtho bhinnakramaþ, sa ca ## gamakasyàpy ## evety atra draùñavyaþ, ## pratipàdyate ## kvacid ## sa ## bhavat#<ãti>#÷abdena sambandhasmaraõàd iti. ____________________ $<[NAV_20.0]>$ idam atràpi sambadhnàti: asyàpi smaryamàõe sambandhe prayogàyogàd iti kim arthaü vismçtasambandha eva prativàdini dçùñàntaþ prayujyate, nànyadeti paravacanàvakà÷am à÷aïkyàha: @@ $<[NAV_20.1]>$ anyadàhi smaryamàõe và sambandhe prayujyetàgçhãte và. yady àdyaþ pakùaþ, so 'yuktaþ. yadà sarvatra sàdhyàvinàbhàvinaü hetuü smarati pratipàdyas, tadà pakùe 'pi tam avabudhya kathaü sàdhyaü na pratipadyeta? tata÷ c#<àntaþ># pakùamadhye ## sàdhanasya sàdhyàkràntatvam ##, tayàiva ## gamyasya ## pratãter ## vivakùitadharmiõo 'nyatra dçùñàntadharmiõy ## vyàptidar÷anaråpà ## niùprayojanà, tatpratyàyyàrthàbhàvàd iti. dvitãyapakùasyàpi nirdoùatàü nirasyann àha: ## sambandhàgrahaõàd antarvyàptyabhàve 'py evam iti vyarthàiva bahirudàhçtiþ. na hi sahadar÷anàt kvacit sarvatra tadråpatà sidhyati, vyabhicàradar÷anàt. tasmàd agçhãtasambandhe pratipàdye pramàõena pratibandhaþ sàdhyaþ. tatsiddhau tata eva sàdhyasiddher aki¤citkarã dçùñàntodàhçtir iti ## nyàyavidvàüso ## avabudhyanta iti. iha ca prakaraõe ÷eùàvayavànàm upanayanigamana÷uddhipa¤cakalakùaõànàü saïkùiptarucisattvànugrahaparatvàd asya, yady api sàkùàl lakùaõaü noktaü, tathàpy ata eva pratipàditàvayavatrayàd buddhimadbhir unneyaü; yato 'vayavàpekùayà jaghanyamadhyamotkçùñàs tisraþ kathà bhavanti. tatra hetupratipàdanamàtraü jaghanyà. dvyàdyavayavanivedanaü madhyamà. sampårõada÷àvayavakathanam utkçùñà. tatreha madhyamàyàþ sàkùàt kathanena jaghanyotkçùñe arthataþ såcayati, tadsadbhàvasya pramàõasiddhatvàd iti. ____________________ $<[NAV_21.0]>$ evaü pakùàdilakùaõaü pratipàdyedànãü heyaj¤àne saty upàdeyaü viviktataraü vedyata iti tadvyudastàþ pakùahetudçùñàntàbhàsà vaktavyàþ. tatra tàvat pakùalakùaõavyudastàn pakùàbhàsàn àha: @@ $<[NAV_21.1]>$ pakùasthànopanyastatvàt tatkàryàkaraõatvàc ca pakùavad àbhàsata iti ##. asàv ##nekaprakàro ## iti sambandhaþ. katham ity àha: ## prativàdino ## ka÷cit ## pratãtàv àråóha eva sa pakùàbhàsaþ, sàdhyasyàiva pakùatvàt, siddhasya sàdhanànarhatvàd, atiprasakteþ. tath#<àkùaliïgato># 'dhyakùahetubhyàü ## tiraskçto yaþ sa pakùàbhàsaþ. tatra pratipàdyasiddho yathà: paudgaliko ghañaþ, %% và prati: sarvaü kùaõikam ityàdi. pratyakùabàdhito yathà: niraü÷àni svalakùaõàni, parasparaviviktau và sàmànyavi÷eùàv iti. anumànabàdhito yathà: nàsti sarvaj¤a iti. lokabàdhito yathà: gamyà màtà iti. svavacanabàdhito yathà: na santi sarve bhàvà iti. ____________________ $<[NAV_22.0]>$ sàmprataü hetulakùaõaü smàrayaüs tadapàstàn hetvàbhàsàn àha: @@ $<[NAV_22.1]>$ ## asàdhàraõadharmaråpaü yad #<ãritaü># gamitam anekàrthatvàd và pratipàditaü svàrthànumànaprastàve yad ut#<ànyathànupapannatvam># iti tasy#<àpratãtir># anadhyavasàyaþ, ## dolàyamànatà, ## vaiparãtyanirõayo; 'pratãti÷ ca sandeha÷ ca viparyàsa÷ ceti dvandvaþ; pa÷càt tadà saha tatpuruùas: tais ##; ##àbhànam àbhà tasyeva samyagghetor ivàbhàsyeti tadàbhas, tadbhàvas tattà, hetvàbhàsatà bhavatãty arthaþ. ____________________ $<[NAV_23.0]>$ adhunà yena lakùaõena yannàmà hetvàbhàso bhavati tad dar÷ayati: @@ $<[NAV_23.1]>$ yaþ ka÷cid ## pratãtyà agocarãkçto 'ni÷citaþ so #<'siddha>#nàmà hetvàbhàsaþ. ##÷abdas trayasyàpi bhedoddyotakaþ. yas ## ## sàdhyaü vinàiva vipakùa eveti yàvad, ## sambhavati sa ##bhidhànaþ. yaþ punar ## sàdhyaviparyayeõàpi ## ghañamànako, #<'pi>#÷abdàt sàdhyenàpi, so #<'tra># vyatikare #<'naikàntika>#saüj¤o j¤àtavya iti. tatra pratipràõiprasiddhapramàõapratiùñhitànekàntaviruddhabuddhibhiþ %%%%di÷iùyakair upanyasyamànàþ sarva eva hetavaþ, tad yathàikàntenànityaþ ÷abdo nityo và, sattvàd, utpattimattvàt, kçtakatvàt, pratyabhij¤àyamànatvàd ityàdayo vivakùayàsiddhaviruddhànaikàntikatàü svãkurvantãty avagantavyam. $<[NAV_23.2]>$ tathà hy: anityàikànte tàvad asiddhàþ sarva eva hetava÷, càkùuùatvavat teùàü dhvanàv avidyamànatvàd, asadàdivyavacchedenàlãkasaüvçtivikalpitatvàt, pàramàrthikatve tv ekasyànekaråpàpattyànekàntavàdàpatteþ, kalpanàracitasattàkànàü ca sarva÷aktiviraharåpatayà niþsvabhàvatvàt, tathàpi teùàü sàdhanatve sàdhyam api niþsvabhàvam iti kharaviùàõaü ÷a÷aviùàõasya sàdhanam àpadyata iti ÷obhanaþ sàdhyasadhanavyavahàraþ. sarva evàyam anumànànumeyavyavahàro buddhyàråóhena dharmadharminyàyena na bahiþsadasattvam apekùate, tenàyam adoùa iti ced, evaü tarhi càkùuùatvam api ÷abde buddhyàdhyàropya hetutayocyamànaü nàsiddhatayodbhàvanãyaü, vi÷eùàbhàvàt. acàkùuùatvavyavacchedena càkùuùatvaü buddhyàdhyàropayituüpàryate, na yathà katha¤cin, na càsau ÷abde 'sty, acakùurgràhyatvàt tasya, tenàyam adoùa iti cet, ko 'yam acàkùuùatvavyavacchedo nàma: vyavacchedamàtraü nãråpaü, vyavacchinnaü và svalakùaõaü, vyavacchedikà và buddhiþ svàü÷amagnàpi bahirvastugrahaõaråpatayà plavamànà? nàparo vastudharmo yatra bhedàbhedavikalpadvàreõà dåùaõaü ditsur bhavàn iti cet, tarhi sa ÷abde nàstãti kàiùà bhàùà? evaü hi nabhaþpuõóarãkaü tatra nàstãti sattvàdikam api kalpayituü na ÷akyam iti prasajyeta. kiü ca, te sàdhanadharmà dharmiõi bhavanto 'pi na bhavaddar÷ane pratãtim àrohanti, pratyakùasya vikalpavikalatayà dharmanirõaya÷ånyatvàt, taduttarakàlabhàvinyà vàsanàprabodhajanyàyà vikalpabuddheþ svàü÷agrahaõaparyavasita÷arãratvena bahiþsvalakùaõe prave÷àbhàvàt, tata÷ càpratãtatvàt sarvasyàsiddhatvam. $<[NAV_23.3]>$ nityàikànte 'pi dharmiõo 'tyantavyatiriktànàm apàramàrthikànàü và svasàdhanadharmàõàü pramàõenàpratãtatvàd asiddhatà draùñavyà, dharmiõo 'vinirluñhitaråpàõàü pàramàrthikànàü sakaladharmàõàü pratyakùàdipramàõaprasiddhatvena nihnotum a÷akyatvàd iti. $<[NAV_23.4]>$ tathà viruddhatàpi pakùadvaye 'pi sarvasàdhanadharmàõàm unneyànekàntapratibaddhasvabhàvatvena tatsàdhanapravaõatvàt. etac cottaratra vakùyàmaþ. $<[NAV_23.5]>$ evaü pakùadvaye 'pi nirdi÷yamànàþ sarva eva hetavo 'naikàntikatàm àtmasàtkurvanti, parasparaviruddhàvyabhicàritvàt, samànayuktyupanyàsena vipakùe 'pi dar÷ayituü ÷akyatvàt. $<[NAV_23.6]>$ tathà hi: anityavàdã nityavàdinaü prati pramàõayati. sarvaü kùaõikaü, sattvàd, akùaõike kramayaugapadyàbhyàm arthakriyàvirodhàd, arthakriyàkàritvasya ca bhàvalakùaõatvàt, tato 'rthakriyà vyàvartamànà svakroóãkçtàü sattàü vyàvartayed iti kùaõikatvasiddhiþ. na hi nityo 'rtho 'rthakriyàyàü krameõa pravartitum utsahate, pårvàrthakriyàkaraõasvabhàvopamardadvàreõottarakriyàyàü pravçtter, anyathà pårvàrthakriyàkaraõàviràmaprasaïgàt; tatsvabhàvapracyave ca nityatàpayàty, atàdavasthyasyànityalakùaõatvàt. nityo 'pi kramavartinaü sahakàrikàraõam artham udãkùamàõas tàvad asãt, pa÷càt tam àsàdya krameõa kàryaü kuryàd iti cen, na, sahakàrikàraõasya nitye 'ki¤citkaratvàd, aki¤citkarasyàpi pratãkùaõe 'navasthàprasaïgàt. nàpi yaugapadyena nityo 'rtho 'rthakriyàü kurute, 'dhyakùavirodhàt. na hy ekakàlaü sakalàþ kriyàþ pràrabhamàõaþ ka÷cid upalabhate; karotu và, tathàpy àdyakùaõa eva sakalakriyàparisamàpter dvitãyàdikùaõeùv akurvàõasyànityatà balàd àóhaukate, karaõàkaraõayor ekasmin viruddhatvàd iti. $<[NAV_23.7]>$ nityavàdã punar evaü pramàõayati: sarvaü nityaü sattvàt. kùaõike sadasatkàlayor arthakriyàvirodhàt, tallakùaõaü sattvaü nàvasthàü badhnàtãti, tato nivartamànam ananya÷araõatayà nityatvaü sàdhayati. tathà hi: kùaõiko 'rthaþ sad và kàryaü kuryàt, asad và, gatyantaràbhàvàt. na tàvad àdyaþ pakùaþ, samasamayavartini vyàpàràyogàt, sakalabhàvànàü parasparaü kàryakàraõabhàvapràptyàtiprasaïgàc ca. nàpi dvitãyaþ pakùaþ kùodaü kùamate, asataþ kàryakaraõa÷aktivikalatvàt. anyathà ÷a÷aviùàõàdayo 'pi kàryakaraõàyotsaheran, vi÷eùàbhàvàd iti. $<[NAV_23.8]>$ tad evam ekàntadvaye 'pi ye ye hetavas te te yukteþ samànatayà viruddhaü na vyabhicaranty; avicàritaramaõãyatayà mugdhajanadhyàndhyaü cotpàdayantãti virudhàvyabhicàriõo 'naikàntikàþ, sarvavastudharmàõàü vastuto 'nekàntapratibaddhatvàd iti. tasmàd amã sarva eva hetavaþ santo 'nekàntam antareõa nopapadyanta iti tam eva pratipàdayitum ã÷ate; vimåóhabuddhibhiþ punaþ vipakùasàdhanàrtham upanyasyamànà vivakùayàsiddhaviruddhànaikàntikatàm àbibhratãti sthitam. ____________________ $<[NAV_24.0]>$ tad evaü hetvàbhàsàn pratipàdya dçùtàntalakùaõavyudastàn dçùñàntàbhàsàn àha: @@ $<[NAV_24.1]>$ sàdhanaü sàdhyàkràntam upadar÷ayitum abhipretaü yasmiüs tat ##, tena. ## vyatikare; dåùyanta iti ##. dçùñàntà eva doùà ## dçùñàntàbhàsà ity arthaþ. ## vidvadbhir gaditàþ; ## gamyam; #<àdi>#÷abdàt sàdhanobhayaparigrahas; tad## tacchånyàþ. #<àdi>#÷abdàt sandigdhasàdhyasàdhanobhayadharmà gçhyante. kiübhåtà ete ity àha: apagataü lakùaõaü yebhyas te tathà, te ca te ##, tebhya ## utthànaü yeùàü te #<'palakùaõahetåtthàþ>#; idaü ca pràyikaü vi÷eùaõaü, samyagghetàv api vaktçdoùava÷àt dçùñàntàbhàsatopapatter, yathà: nityànityaþ ÷abdaþ, ÷ràvaõatvàd, ghañavad ityàdi. $<[NAV_24.2]>$ tatra sàdhyavikalo yathà: bhràntam anumànaü, pramàõatvàt, pratyakùavat; pratyakùasya bhràntatàvikalatvàt; tadbhràntatve sakalavyavahàrocchedaprasaïgàt, taducchede ca pramàõaprameyàbhàvàn na ki¤cit kenacit sàdhyata iti bhràntavàdino måkatàpanipadyeta. sàdhanavikalo yathà: jàgratsaüvedanaü bhràntaü, pramàõatvàt, svapnasaüvedanavat; svapnasaüvedanasya pramàõatàvaikalyàt tatpratyanãkajàgratpratyayopanipàtabàdhitatvàd iti. ubhayavikalo yathà: nàsti sarvaj¤aþ, pratyakùàdyanupalabdhatvàt, ghañavad; ghañasya sattvàt pratyakùàdibhir upalabdhatvàc ca. sandigdhasàdhyadharmo yathà: vãtaràgo 'yaü, maraõadharmatvàd, rathyàpuruùavad; rathyàpuruùe vãtaràgatvasya sandigdhatvàd, vi÷iùñacetodharmàõàü vi÷iùñavyàhàràdiliïgagamyatvàd rathyàpuruùe tannirõayasyàpy abhàvàd iti. sandigdhasàdhanadharmo yathà: maraõadharmàyaü puruùo, ràgàdimattvàd, rathyàpuruùavad; rathyàpuruùe ràgàdimattvasya sandigdhatvàd, vãtaràgasyàpi tathà sambhavàd iti. sandigdhobhayadharmo yathàsarvaj¤o 'yaü, ràgàdimattvàd, rathyàpuruùavad; rathyàpuruùe pradar÷itanyàyenobhayasyàpi sandigdhatvàd iti. $<[NAV_24.3]>$ nanu ca parair anyad api dçùñàntàbhàsatrayam uktam, tad yathànanvayo 'pradar÷itànvayo viparãtànvaya÷ ceti. tatrànanvayo yathà: ràgàdimàn vivakùitaþ puruùo, vaktçtvàd, iùñapuruùavad iti. yady api kileùñapuruùe ràgàdimattvaü vaktçtvaü ca sàdhyasàdhanadharmau dçùñau, tathàpi yo yo vaktà sa sa ràgàdimàn iti vyàptyasiddher ananvayo 'yaü dçùñàntaþ. tathàpradar÷itànvayo yathànityaþ ÷abdaþ, kçtakatvàd, ghañavad iti. atra yady api vàstavo 'nvayo 'sti, tathàpi vàdinà vacanena na prakà÷ita ity apradar÷itànvayo dçùñàntaþ. viparitànvayo yathànityaþ ÷abdaþ, kçtakatvàd iti hetum abhidhàya yad anityaü tad kçtakaü ghañavad iti, viparãtavyàptidar÷anàd viparãtànvayaþ, sàdharmyaprayoge hi sàdhanaü sàdhyàkràntam upadar÷anãyam, iha tu viparyàsadar÷anàd viparãtatà. tad etad bhavadbhiþ kasmàn noktam iti. $<[NAV_24.4]>$ atrocyate -- pareùàü na suparyàlocitam etad dçùñàntàbhàsatrayàbhidhànam iti j¤àpanàrtham. tathà hi: na tàvad ananvayo dçùñàntàbhàso bhavitum arhati. yadi hi dçùñàntabalena vyàptiþ sàdhyasàdhanayoþ pratipàdyeta, tataþ syàd anavayo dçùñàntàbhàsaþ, svakàryàkaraõàd, yadà tu pårvapravçttasambandhagràhipramàõagocarasmaraõasampàdanàrthaü dçùñàntodàhçtir iti sthitaü, tadànanvayatvalakùaõo na dçùñàntasya doùaþ, kiü tarhi hetor eva, pratibandhasyàdyàpi pramàõenàpratiùñhitatvàt, pratibandhàbhàve cànvayàsiddheþ. na ca hetudoùo 'pi dçùñànte vàcyo, 'tiprasaïgàd iti. tathàpradar÷itànvayaviparãtànvayàv api na dçùñàntàbhàsatàü svãkuruto, 'nvayàpradar÷anasya viparyastànvayapradar÷anasya ca vaktçdoùatvàt, taddoùadvareõàpi dçùñàntàbhàsapratipàdane tadiyattà vi÷ãryeta, vaktçdoùàõàmànantyàt. vaktçdoùatve 'pi paràrthànumàne tatkau÷alam apekùata iti. evaü copanyàse na bubhutsitàrthasàdhakàv ato dçùñàntàbhàsàv etàv iti ced, evaü tarhi karaõàpàñavàdayo 'pi dçùñàntàbhàsà vàcyàþ. tathà hi: karaõapàñavavyatirekeõàpi na parapratyàyanaü samasti, vispaùñavarõàgrahaõe vyaktatayà tadarthàvagamàbhàvàd ity àstàü tàvat. ____________________ $<[NAV_25.0]>$ tad evaü sàdharmyeõa dçùñàntàbhàsàn pratipàdya vaidharmyeõàha: @@ $<[NAV_25.1]>$ sàdhyàbhàvaþ sàdhanàbhàvavyàptau dar÷ayitum abhipreto yasmiüs tad ##, ten#<àtra dçùñàntadoùà nyàyavidãrità># iti dattàrtham. ## gamyagamakobhayànàm ## anivartanàc, ##÷abdasya vyavahitaprayogatvàt ## ca nivçttisandehàc cety arthaþ. tad anena ùaó dçùñàntàbhàsàþ såcitàs, tad yathà -- sàdhyàvyatirekã, sàdhanàvyatirekã, sàdhyasàdhanàvyatirekã, tathà sandigdhasàdhyavyatirekaþ, sandigdhasàdhanavyatirekaþ, sandigdhasàdhyasàdhanavyatireka÷ ceti. $<[NAV_25.2]>$ tatra sàdhyàvyatirekã yathà: bhràntam anumànam, pramàõatvàd iti. atra vaidharmyadçùñànto: yat punar bhràntaü na bhavati na tat pramàõaü, tad yathà svapnaj¤ànam iti; svapnaj¤ànàd bhràntatànivçtteþ sàdhyàvyatirekitvam iti. sàdhanàvyatirekã yathà: nirvikalpakaü pratyakùaü, pramàõatvàd iti. atra vaidharmyadçùñànto: yat punaþ savikalpakaü na tat pramàõaü, tad yathànumànam; anumànàt pramàõatànivçtteþ sàdhanàvyatirekitvam iti. ubhayàvyatirekã yathà: nityànityaþ ÷abdaþ, sattvàd iti. atra vaidharmyadçùñànto: yaþ punar na nityànityaþ sa na san, tad yathà -- ghaño; ghañàd ubhayasyàpy avyàvçtter ubhayàvyatirekitvam iti. tathà sandigdhasàdhyavyatireko yathàsarvaj¤à anàptà và %%dayo,àryasatyacatuùñayàpratipàdakatvàd iti. atra vaidharmyadçùñànto: yaþ punaþ sarvaj¤a àpto và 'sàv àryasatyacatuùñayaü pratyapãpadat, tad yathà -- %<÷auddhodanir>% iti. ayaü ca sàdhyàvyatirekã vàryasatyacatuùñayasya duþkhasamudayamàrganirodhalakùaõasya pramàõabàdhitatvena tadbhàùakasyàsarvaj¤atànàptatopapatteþ. kevalaü tanniràkàrakapramàõasàmarthyaparyàlocanavikalànàü sandigdhasàdhyavyatirekatayà pratibhàtãti tathopanyastaþ. tathà hi: yady apy àryasatyacatuùñayaü %<÷auddhodaniþ>% pratipàditavàüs, tathàpi sarvaj¤atàptate tasya na siddhyataþ, tàbhyàü sahàryasatyacatuùñayapratipàdanasyànyathànupapattyasiddher, asarvaj¤ànàptenàpi parapratàraõàbhipràyapravçttanipuõabuddhi÷añhapuruùeõa tathàvidhapratipàdanasya kartuü ÷akyatvàt. tasmàc %% sakà÷àd asarvaj¤atànàptatàlakùaõasya sàdhyasya vyàvçttiþ sandigdheti sandigdhasàdhyavyatirekitvam iti. sandigdhasàdhanavyatireko yathà: 'nàdeyavàkyaþ ka÷cid vivakùitaþ puruùo ràgàdimattvàd iti. atra vaidharmyadçùñànto: yaþ punar àdeyavàkyo, na sa ràgàdimàüs, tad yathà -- %% iti. yady api taddar÷anànuraktàntaþkaraõàõàü %%deyavacanatà siddhisaudhamadhyàråóhà, tathàpi ràgàdimattvàbhàvas tatpratipàdakapramàõavaidhuryàt sandehagocaracàritàm anubhavaty, ataþ %% ràgàdimattàvyàvçttisaü÷ayàt sandigdhasàdhanavyatirekitvam iti. sandigdhasàdhyasàdhanavyatireko yathà: na vãtaràgàþ kapilàdayaþ, karuõàspadeùv apy akaruõàparãtacittatayàdattanijakamàüsa÷akalatvàd iti. atra vaidharmyadçùñànto: ye punar vãtaràgàs te karuõàspadeùu karuõàparãtacittatayà dattanijamàüsa÷akalàs, tad yathà -- bodhisattvà iti. atra sàdhyasàdhanadharmayor bodhisattvebhyo vyàvçttiþ sandigdhà; tatpratipàdakapramàõavaikalyàn na j¤àyate kiü te ràgàdimanta uta vãtaràgàþ; tathànukampyeùu kiü svapi÷itakhaõóàni dattavanto neti và. ataþ sandigdhasàdhyasàdhanavyatirekitvam iti. $<[NAV_25.3]>$ parair apare 'pi dçùñàntàbhàsàs trayo 'vimç÷yabhàùitayà dar÷itàþ. tad yathà -- avyatireko, 'pradar÷itavyatireko, viparãtavyatireka÷ ceti. te 'smàbhir ayuktatvàn na dar÷ayitavyàþ. tathà hy: avyatirekas tair dar÷ito, yathàvãtaràgaþ ka÷cid vivakùitaþ puruùo, vaktçtvàd iti. atra vaidharmyaóçùñànto: yaþ punar vãtaràgo, na sa vaktà, yathopalakhaõóa iti. yady api kilopalakhaõóàd ubhayaü vyàvçttaü, tathàpi vyàptyà vyatirekàsiddher avyatirekitvam iti. ayukta÷ càyaü vaktum, avyatirekitàyà hetudoùatvàt. yadi hi dçùñàntabalenàiva vyatirekaþ pratipàdyeta, tadà tathàvidhasàmarthyavikalasya tadàbhàsatà yujyeta, na càitad asti, pràkpravçttasambandhagrahaõapravaõapramàõagocarasmaraõasampàdanàrthaü dçùñàntopàdànàt. na hy ekatra yo yadabhàve na dçùñaþ, sa tadabhàve na bhavatãti pratibandhagràhipramàõavyatirekeõa sidhyaty, atiprasaïgàt. tasmàd asiddhapratibandhasya hetor evàyaü doùo, na dçùñàntasyeti. tathàpradar÷itavyatirekaviparãtavyatirekàv api vaktum ayuktau, tayor vaktçdoùatvàt. tathà hy: apradar÷itavyatirekas tair ukto, yathànityaþ ÷abdaþ, kçtakatvàd, àkà÷avad iti. atra vidyamàno 'pi vyatireko vàdinà vacanena nodbhàvita iti duùñatà. viparãtavyatirekaþ punar abhihito, yathànityaþ ÷abdaþ, kçtakatvàd iti. atra vaidharmyadçùñànto: yad akçtakaü tan nityaü bhavati, yathàkà÷am iti. atra viparyastavyatirekapradar÷anàd viparãtavyatirekitvam. vaidharmyaprayoge hi sàdhyàbhàvaþ sàdhanàbhàvàkrànto dar÷anãyo, na càievam atra, sàdhanàbhàvasya sàdhyàbhàvavyàptatayàbhidhànàd iti. $<[NAV_25.4]>$ vyatirekàpradar÷anaü viparãtavyatirekapradar÷anaü ca na vastuno doùaþ, kiü tarhi vacanaku÷alatàvikalasyàbhidhàyakasya. kiü ca, yeùàü bhavatàm ado dar÷anaü: yad uta svàrthànumànakàle svayaü hetudar÷anamàtràt sàdhyapratãteþ paràrthànumànàvasare 'pi hetupratipàdanam eva kartavyaü "viduùàü vàcyo hetur eva hi kevala" itivacanàt teùàü `kçtakatvàd' itãyatà hetåpanyàsenàiva sisàdhayiùitasàdhyasiddheþ samastadçùñàntàbhàsavarõanam api pårvàparavyàhatavacanaracanàcàturyam àvirbhàvayati.àsàtàü tàvad etau, dçùñàntasya sàdhanàvayavatvenànabhyupagamàt. athettham àcakùãthà: anvayavyatirekàparij¤àne pratipàdyasya na dçùñàntam antareõàitau dar÷ayituü ÷akyàv, ato 'nvayavyatirekadar÷anàrthaü dçùñànto 'bhidhàtavyas, tata÷ ca tatkàryàkàriõàü tadàbhàsateti ced, gale gçhãtasyàyam ullàpas, tathàpy apradar÷itavyatirekaviparãtavyatirekau dçùñàntàbhàsau na vàstavau, kiü tarhi vaktçdoùasamutthàv; ato nàbhidhàtuü yuktau, tathàvidhasya vidyamànavastuprakà÷anasàmarthyarahitasya nibióajaóimàvaùñabdhasya puüso vàdànadhikàritvàn, màtçkàpàñha÷àlàyogyatayà viduùàü vàdayitum ayuktatvàd iti. ____________________ $<[NAV_26.0]>$ tad evaü paràrthànumànaü vyàcakùàõena yad uktaü -- yad uta "tat pakùàdivacanàtmakam" iti -- tat pakùahetudçùñàntànàü sàbhàsànàü pratipàdanàt pràyaþ paryantitaü; kevalaü tat paroktadåùaõoddhàràd eva samãcãnatàm àbibhartãty amunà prastàvena dåùaõaü sàbhàsam abhidhàtukàma àha: @@ $<[NAV_26.1]>$ vadana÷ãlo ## pratyàyakas, ten## upanyaste; kasmin? ##; sàdhyate pratipàdyapratãtàv àropyate 'numeyaü yena tat sàdhanam. tac cànekaråpaü pràk pratyapàdi, tad yathà -- kvacid dhetur evàikaþ, kvacit pakùahetå, kvacit pakùahetudçùñàntàþ, kvacit ta eva sopanayàþ, kvacit sanigamanàþ, kvacid ekàikatacchuddhivçddhyeti, pratipàdyasya kvacit katha¤cit pratyàyayituü ÷akyatvàt, tatpratyàyanopàyasya ca sàdhanatvàd iti. tatreha samyaksàdhanasya dåùayitum a÷akyatvàt, sàdhanàbhàsa eva tatsàmarthyopapatteþ, sàdhanàbhàsam eva dåùanopanipàtàt pràg avasthàyàm anirj¤àtaü sàmànyena sàdhanadhvaninoktaü, tatra ## pratyakùàdiniràkçtapakùàsiddhàdihetusàdhyàdivikaladçùñàntàdyupanyàsalakùaõànàm ## prà÷nikànàü purataþ prakà÷anaü yat tad dåùyate svàbhipretasàdhyapratyàyanavaikalyalakùaõàü vikçtiü nãyate sàdhanam aneneti dåùaõam iti j¤eyam. $<[NAV_26.2]>$ adhunà tadàbhàsam àha: ##gataü samyakprayuktatvàd ## pàpaü pakùàdidoùalakùaõaü dauùñyam asmàd iti ##, tasmin ## vàdinokta iti vartate. tathàpi matsaritayà pramçdyodaraü yad avidyamànànàü doùàõàm udbhàvanaü tad dåùaõasthànopanyastatvàt tatkàryàkaraõàt samyaksàdhane doùodbhàvanasya pralàpàyamànatvàd dåùaõavadàbhàsata iti ## iti; tad eva ## saüj¤à yasya tattathà. samarthasàdhanopanyàsatvàt sàdhite sàdhye satàm apy apa÷abdàlaïkàràdidoùàõàü yad udbhàvanaü tad api ## iti. ##÷abdena vi÷eùaõàrthena dar÷ayati vastusiddhyarthaü vàdapravçttes, tasya siddhatvàd, apa÷abdàdãnàm aprastutatayà taddvareõa doùaprakà÷anasyàsambaddhapralàparåpatvàd, itarathà tàvanmàtreõàiva paràpàkaraõasiddheþ samarthasàdhanànveùaõaprayatno vi÷ãryeta, prayojanàbhàvàd iti. ____________________ $<[NAV_27.0]>$ tad evaü vyàvahàrikapramàõasya pratyakùaparokùasvàrthaparàrhàdibhedabhinnasya lakùaõaü pratipàdyàdhunà yaiþ pàramàrthikaü samastàvaraõavicchedalabhyam a÷eùàrthagocaraü kevalaj¤ànaü nàbhyupagamyate, tanmatoddalanàrthaü tallakùaõam abhidhitsur àha: @@ $<[NAV_27.1]>$ ## samastam, àvçõotyàvriyate vànenety #<àvaraõaü>#, tatsvaråpapracchàdanaü karmety arthaþ, sakalaü ca tad avàraõaü ca sakalàvaraõaü, tena ## rahita, #<àtmà># svaråpaü yasya tattathà. ata eva ## asahàyam, àvaraõakùayopa÷amavicitratayàiva bodhasya nànàkàratayà pravçtteþ, sàmastyena punar àvaraõanirdalane vibandhakakàraõavaikalyàd ekàkàratayàiva tasya vivartanàt. ato j¤ànàntaranirapekùaü ## prathate nirupàdhikaü dyotata ity arthaþ, tat paramàrthataþ ##. tad idaü ##tihetudvàreõa tathà ## itisvaråpato niråpyàdhunà kàryadvàreõa niråpayann àha: ## samastavastusvaråpàõàü ## anavarataprakà÷anaü ## iti, pratibhàsyate 'neneti pratibhàsanam, àtmano dharmaråpatayà bhedavadvivakùitaü j¤ànam iti yàvat. asya ca pàramàrthikatvaü, nirupacarita÷abdàrthopapatteþ. tathà hy: akùa÷abdo jãvaparyàyas, tata÷ càkùaü prati vartata iti pratyakùaü, yatràtmanaþ sàkùàd vyàpàraþ. vyàvahàrikaü punar indriyavyavahitàtmavyàpàrasampàdyatvàt paramàrthataþ parokùam eva: dhåmàd agnij¤ànavat, tirodhànàvi÷eùàt. $<[NAV_27.2]>$ nanu ca prasiddhaü lakùyam anådyàprasiddhaü lakùaõaü vidhãyate -- sarvatràyaü nyàyaþ. aprasiddhe punar lakùye lakùaõam abhidhãyamànam ambaràravindinãkusumalakùaõavan nirgocaratàü yàyàt. tad idaü svaråpato 'prasàdhya lakùaõam abhidadhànasya ko 'bhipràya ity; atrocyate -- ye ye mithyàvalepàdhmàtàntaþkaraõàþ pramàõaprasiddham apy adaþ prati vipratipadyante, teùàü dhyàndhãkçtabuddhitvàd avadhàraõãyatàm anena dar÷ayati. kim asya pratipàdakaü pramàõam iti ced, ete bråmaþ: $<[NAV_27.3]>$ samasti samastavastuvistàragocaraü vi÷adadar÷anaü, tadgocarànumànapravçtteþ; iha yadyadgocaram anumànaü pravartate, tasya tasya gràhakaü ki¤cit pratyakùam udayapadavãü samàsàdayati, yathà citrabhànoþ; pravartate ca sakalàrthaviùayam anumànam; atas tadavalokinà vi÷adadar÷anenàpi bhàvyam iti. sarvàrthaviùayaü kim anumànaü pravartata iti ced, idam api bråma: iha yad yad asti tat tat sarvaü sthityudayàpavargasaüsargam anubhavati, vastutvàt; yad yad vastu tat tat sthemajanmapralayaiþ kroóãkçtaü; tad yathàïgulir aïgulitvavakratvarjutvàpekùayeti; vastu ca yad asty, ataþ prastutatrayàkràntaü tad avagantavyam. idam eva nikhilàrthagocaram anekàntànumànaü j¤ànakriyàbhyàsàti÷ayàn nikhilàvaraõavicchede vibandhakakàraõàbhàvàd vi÷adadar÷anãbhavati. na cànumànapravçttàv apy anarthitvàdinà pramàtur apravçttàv anumeyagocarapratyakùàsambhavena vyabhicàra÷ codanãyaþ, sambhavasya sàdhyatayàbhipretatvàt. na ca sambhavamàtre 'sti vyabhicàraþ, sarvànumeyànàü sambhavatpratyakùatayà vyàptatvàd iti. $<[NAV_27.4]>$ athavànyathànumànayàmaþ: sambhavatsamasta÷uddhika àtmà, vidyamàna÷uddhyupàyatvàd; iha yo yo vidyamàna÷uddhyupàyaþ sa sa sambhavatsamasta÷uddhiko; yathà vidyamànakùàramçtpuñapàkàdi÷uddhyupàyo ratnavi÷eùas, tathà ca vidyamànaj¤ànàdyabhyàsa÷uddhyupàya àtmàtaþ sambhavatsamasta÷uddhika iti. sàmastya÷uddha÷ càtmà j¤ànaj¤àninoþ katha¤cid abhedàt kevalam abhidhãyata iti. j¤ànàdyabhyàsaþ kathaü vi÷uddhikàraõam iti ced, àvaraõamalapratipakùaråpatvàd iti bråmaþ. pratipakùaråpatà katham avadhàriteiti cet, tavàiva dar÷anàt. tathà hi: dç÷yate j¤ànàdyabhyàsataþ pratikùaõam àvaraõavilayo, vi÷iùñavi÷iùñataratatkàryabodhàdyanubhavàt, tadati÷aye punaþ sàmastyocchedaþ syàd ity abhidadhmahe. etena yat pare procur -- yathà: pratyakùàdipramàõapa¤cakagocaràtikràntatvàt sarvàrthasaüvedanam abhàvàkhyaùaùñhapramàõagocaratàü pratipadyate -- tad ayuktaü, tatsambhavasyànumànena pratipàdanàt, pramàõapa¤cakapravartanàbhàvàsiddheþ. kiü ca, pramàõapa¤cakaü tadgocaraü na pravartata iti kathaü bhavato nirõayaþ? kiü niyatade÷akàlavyàptyà yad và samastade÷akàlàskandaneneti? yady àdyaþ pakùas, tato yathà ghañàdeþ kvacit pramàõapa¤cakaü tadgocaraü nirvartamànam abhàvaü sàdhayaty, evaü samastavastusaüvedanagocaram api tan nivartamànaü niyatade÷ada÷àvacchinnam abhàvaü sàdhayen, na sarvatra; tata÷ ca ghañàdivat tad durnivàraü syàt. atha dvitãyaþ pakùo, 'sàv asambhavy eva; samastade÷akàlavartipuruùapariùatsaüvedanasàkùàtkàriõo hy evaü vaktuü yuktaü, yad uta na kvacit samastàrthasaüvedanaü astãti -- na bhavatas, tathàvidhapuruùasambhavànabhyupagamàt. itarathà ya eva ka÷cin ni÷cityàivam abhidadhyàt, sa eva samastavastuvistàravyàpij¤ànàloka iti samastàrthagocarasaüvedanasiddhir ity àstàü tàvat. ____________________ $<[NAV_28.0]>$ tad evaü pramàõaviùaye lakùaõasaükhyàvipratipattã niràkçtyàdhunà kramapràptàü gocaravipratipattiü bahuvaktavyatvàd aniràkçtya tàvat phalavipratipattiü niràcikãrùur àha: @@ $<[NAV_28.1]>$ dvividhaü hi ##: sàkùàd asàkùàc cànantaraü vyavahitaü cety arthaþ. tatra ## anadhyavasàyaþ prameyàparicchittis tasya ## vi÷eùeõa pralayàpàdanaü ##, aj¤ànoddalanadvàreõa tasya pravçttes, tasya ca sarvànarthamålatayà pramàtrapakàritvàt. tannivartanasya prayojanatà yuktàiva. etac cànantaraprayojanaü sarvaj¤ànànàm ekaråpatvàt sàmànyenoktam. vyavahitaprayojanaü punar vibhàgenàha: ## sarvaj¤aj¤ànasya ## vaiùayikasukhàtãtaparamàhlàdànubhava, ## sàkùàt samastàrthànubhave 'pi hànopàdànecchàbhàvàn madhyasthavçttità, te ## phalam ity arthaþ. #<÷eùasya># tadvyatiriktapràkçtalokapramàõasy#<àdànaü># grahaõaü ## parityàgas, tayor àdànahànayor ## buddhir #<àdànahànadhãþ>#, sà phalam iti yàvat. tata÷ càdeyànàü samyagdar÷anàdisrakcandanàdãnàü yàditsà, tathà heyànàü mithyàdar÷anàdiviùakaõñakàdãnàü yà jihàsà sà pramàõasàdhyàpramàõàt tadasiddheþ, prekùàpårvakàriõàü tataþ pravçttyayogàd ity uktaü bhavati. ____________________ $<[NAV_29.0]>$ adhunà gocaravipratipattiü niràcaùñe: @@ $<[NAV_29.1]>$ ## bahavo #<'ntà># aü÷à dharmà v#<àtmànaþ># svaråpàõi yasya tad ##. kiü tat? ## bahir anta÷ ca, ## viùayaþ, ## samastasaüvittãnàm. anenànekàntam antareõa saüvedanaprasaravyavacchedaü dar÷ayati, bhràntasaüvedanànàm apy anekàntoddyotanapañiùñhatayà pravçtteþ, kevalaü keùucid aü÷eùu visaüvàdakatvàd apramàõàni tàni saïgãryante. tad ayam abhipràyo: yadà saüvedanasàmànyam apy anekàntaviraheõa na pravartitum utsahate, tadà tadvi÷eùabhåtaü pramàõam ekànte pravartiùyata iti dåràpàstàvakà÷àivàiùà vàrtà, tathàpy anàdimithyàbhinive÷avàsitàntaþkaraõàþ kudar÷anavipralabdhabuddhayo bahavo 'tra vipratipadyanta iti sarvapramàõànàm anekàntagocaratvasàdhakaü pramàõam abhidhãyate: iha yat pramàõaü tat parasparàvinirluñhitànekadharmaparikaritavastuno gràhakaü, tasyàiva tatra pratibhàsamànatvàd; iha yad yatra pratibhàti, tad eva tadgocaratayàbhyupagantavyaü; tad -- yathà niràdãnavanayanaprabhavadar÷ane pratibhàsamànaü pàñalatayà japàkusumaü tathàiva tadgocaratayàbhyupagamyate; parasparàvibhaktànekasvabhàvàkràntamårtikaü ca bahir anta÷ ca vastu sarvapramàõeùu prathata ity; atas tad eva teùàü gocaraþ. $<[NAV_29.2]>$ na cetaretaravi÷akalitadharmidharmabhàvavàdibhiþ %%÷iùyakais tàvad asya hetor asiddhatàdidoùaþ pratipàdayituü ÷akyas, tadabhyupagamam antareõa svàbhipretavastuno 'vasthànàbhàvàt. tathà hy: ekasmin dharmiõi bahavo dharmàs tato bhinnatanavaþ kathaü varteran? bhedàvi÷eùeõa sarvatra tadvçttiprasaïgàt. tatràiva teùàü samavàyàn nànyatra vartanta iti cen, nanu so 'pi samavàyo yady upakàryopakàrakabhàvavyatirekeõàpi bhavati, tataþ sarvatràvi÷eùeõa prasajyeta, tadabhàvàvi÷eùàt. asty evopakàryopakàrakabhàva iti ced, hanta hato 'sy, anekopakàrakasyànekasvabhàvatàpràptes, tadvirahe 'nekopakàrakatvàbhàvàt. na hi yena svabhàvenàikasyopakaroti tenàiva dvitãyasya, tasya tatràivopayuktatvàd, dvitãyopakàrakasvabhàvasya tadupamardanadvàreõotpatter, itarathàikam evopakurvaüs tiùñhet, tadekasvabhàvàt. bhinnàbhiþ ÷aktibhir upakaroti, na bhinnaiþ svabhàvais, tena nànekànta iti cet, tàs tarhi tatra kathaü vartanta iti vàcyam. samavàyàd ityuttare 'sàv apy upakàryopakàrakabhàvam antareõa kathaü na sarvatreti pràcãnaü codyaü pa÷càllagnam anudhàvati. upakàryopakàrakabhàvàbhyupagame punar apy anekasvabhàvatàpradar÷itayukteþ punaþ ÷aktyupakàrakabhinna÷aktiparikalpane tad evàvartate, tan na bhinnadharmaparikalpane 'py anekàntàn mokùa iti varam àdàv eva matsaritàü vihàyànekadharmàdhyàsitaü vastv abhyupagatam. kiü bhedakalpanayàsthàna evàtmanà parikle÷iteneti. kiü cànekàntàbhyupagame saty eùa guõaþ: parasparavibhakteùu saüyogisaüyogasamavàyisamavàyaguõaguõyavayavàvayavivyaktisàmànyàdiùu saüyogasamavàyaguõyavayavisàmànyàdãnàü saüyogisamavàyiguõàvayavavi÷eùàdiùu vartanacintàyàü yad dåùaõajàlam upanipatati, tad api parihçtaü bhavaty, ekàntabheda eva tadupapatter, anekànte tadutthànàbhàvàt. tathà hi: bhinnàþ khalu saüyogàdayaþ saüyogyàdibhyo vikalpayituü pàryante -- yad uta katham eta eteùu vartanta iti? kim ekade÷ena yad và sàmastyena? yady ekade÷ena, tad ayuktaü, teùàü niravayavatvàbhyupagamàt. sàvayavatve 'pi tebhyo 'vayavebhyo yady abhinnàs, tato 'nekàntàpattir, ekasyànekàvayavatvapràpteþ. atha bhinnàs teùv api te kathaü vartanta ity vàcyam: ekade÷ena sàmastyena và. ekade÷apakùe tad evàvartata ity anavasthà. atha sàmastyena, tad apy asàdhãyaþ, pratyekaü parisamàptatayà saüyogàdibahutvaprasaïgàt. tadabhinnàþ punaþ saüyogàdayo na vikalpabhàjo bhavanti. abhedapakùe 'pi saüyogàdimàtraü saüyogyàdimàtraü và syàd iti cen, na, tasyàpy ekàntenànabhyupagamàt, kiü tarhy anyonyàvi÷liùñasvaråpà vivakùayà sandar÷anãyabhedàþ sarva evàite 'bhyupagamyante, tathàvidhànàü kuyuktivikalpotthàpitadåùaõasamåhaniràkaraõakùamatvàd, abàdhitapratibhàseùu sarvatra teùàü tathàiva pratibhàsanàd, anyathà pratibhàsamànànàm anyathà parikalpane dçùñahànyadçùñaparikalpanàdvàreõàsama¤jasapràptes; tathà ca %%%<÷ånyavàdà>%dayaþ siddhim a÷nuvãran, vi÷eùàbhàvàd iti. $<[NAV_29.3]>$ etenàsya hetoþ %% apy asiddhatàdidoùam abhidhitsavo maukyam ànãtàþ. tathà hy: antar ekaü saüvedanam aparàparaharùaviùàdàdyanantadharmavivartàkràntaråpaü bahi÷ ca ghañàdikam arthaü navapuràõàdivartulapàrthivatvàdyanekasvabhàvàvaùñabdha÷arãraü sàkùàl lakùayantaþ kathaü tadviparãtakathane pravarteran? prakçtipuruùàtmakaü dravyam evàikaü tàttvikaü, paryàyabhràntijanakaþ punar vivarto 'pàramàrthika iti cen, na, dvayor api sarvapramàõeùu prakà÷amànayor abàdhitayoþ sarvavyavahàranibandhanayoþ pakùapàtam antareõàikasya nihnotum a÷akyatvàt. tathà sati vivarta eva tàttviko, dravyaü punar alãkam iti paryàyapakùapàtã prasa¤jayan durniùedhaþ syàd iti. athettham abhidadhãthà: dravyaü sarvatràvyabhicaritaråpatvàt satyaü, paryàyàþ punar vyabhicàriõa ity asatyàþ, tad ayuktam. yadi nàma dravyam abhedaråpatvàt sarvatrànuvartate, paryàyàs tu bhedaråpatvàd vyavacchidyante, tathàpi tat satyam, itare 'lãkà iti vaktuü na pàryate, na hi nãlaü pãtaråpatàü na bibhartãtyetàvatà tad asatyam, atiprasaïgàt, sarvasya pararåpaparihàràvasthàyitayàlãkatvapràpteþ. atha dravyam eva paryàyàs, tadavyatiriktatvàt, tatsvaråpavan, na santi và dravyavyatirekiõaþ paryàyà, niþsvabhàvatvàt, khapuùpavad iti pramàõayasi, tathà sati paryàyà eva dravyaü, tadavyatiriktatvàt tatsvaråpavan, nàsti và paryàyavyatiriktaü dravyaü, niùparyàyatvàd, àkà÷akusumavad itãtaro 'pi pramàõayan kena vàryeta. tan na pakùadvaye 'pi kàcid vi÷eùopalabdhir iti. yathàivànantasahakramavartiparyàyàdhyàsitaü vastu sarvapramàõeùu prakà÷ate tathàivàbhyupagantavyaü, tathà cànyasyàbhàvàt tad eva tadgocara iti sthitam. $<[NAV_29.4]>$ tathà %%matànusàriõàm api madhye %% tàvad asya hetor asiddhatàm àvirbhàvayituü notsahate, tadabhyupagativyatirekeõa nijadar÷anavyavasthànupapatteþ. tathà hi: bahis tàvad ekaü kàraõam aparàparasàmagryantaþpàtitayànekakàryakàryàvedyate, yathà råpaü svottarakùaõaü svàvagàhij¤ànàdikaü ca yugapaj janayati. yadi càikakùaõavartinaþ sàmagrãbhedena bhedam anubhavata eva bhinnade÷anànàkàryakàrità, tathà sati nityapakùoditaü dåùaõaü svamastakopanipàti syàt, tasyàpi tathàiva bhinnakàlakàryanirvartane 'pi bhedàbhàvaprasaïgàt. tathà pratibhàsabhedena kùaõakùayiråpàdisvalakùaõavilakùaõatvàbhyupagama÷ càivaü nirnibandhanaþ syàt, kauñasthyam àbibhrato 'pi dravyasyàparàparakàraõakalàpàntargatatayà navapuràõàdiparyàyaråparasagandhaspar÷àvabhàsalakùaõakàryasampàdanàvirodhaprasakteþ. kiü càyam ekaü svàvayavavyàpinaü kàlàntarasaücariùõum àkàraü sàkùàl lakùayan kùaõakùayiparamàõulakùaõàni svalakùaõàny àcakùãta nànyathà, yathàkåtaü tadavabhàsasya svapnàntare 'py anupalakùaõàl; lakùitasya càlakùitavyatirekaniràkaraõatas tàdàtmyaü kathayan svagirànekàntàvabhàsaü samarthayate. tathà hy: alakùitaparamàõupàrimàõóalyapratikùaõavivartam api svalakùaõaü sthirasthåràdyàtmanà dar÷ayati svaråpam, anyathà suùuptaü jagad àsajyeta, tadaprakà÷ane pramàõàntarasyàpy atyantavilakùaõasvalakùaõàvedakasyàpravçttiprasaïgàt. tathàntaþsaüvedanam arthasvaråpàpekùayà bahirmukhàntarmukhasavikalpàvikalpabhràntàbhràntàdipratibhàsam ekam abhyupayataþ katham anekàntàvabhàso 'siddhaþ syàt? tathà nànàde÷asthitàrthasàrthasamarpitàkàroparaktam ekam àkàrabhede 'py anyathà yugapatprakà÷amànasitàsitàdyarthavyavasthityanupapatteþ saüvedanam anumanyamànaþ kathaü bhinnasamayabhàviharùaviùàdàdyanekavivartava÷àt tadbhedam àtyantikam abhidadhãta, abhinnayogakùematvàd. yugapadbhàvinàü saüvidantarniviùñàkàràõàm ekatvaü na harùàdãnàü, tadviparyayàd iti cen, na, tatsàmarthyavyavasthàpyàrthàbhedaprasaïgàt, tadekatayà sitapãtàdiùu j¤ànasya bodharåpeõàivàvi÷iùñatvàt. tad evaü bahir anta÷ càikànekaråpatve pramàõataþ sthiteþ svalakùaõasyànyathà svàbhyupetadar÷anavyavasthàyogàn nàrthavàdy anekàntaprakà÷aü pratikùeptum arhati. $<[NAV_29.5]>$ tathorarãkçta%%matam api balàd anekàntaprakà÷arajjur àveùñayaty, ekasyàpi j¤ànasyànekavedyavedakàkàratayà prathanopagateþ. ekayogakùematvàt tadaikyam iti cen, na, yugapadudayapralayavatàü sahavedinàü sakalasantànànàm ekatvaprasaïgàt. saüvçtidar÷itatvàd anekatvasya, na tena svasaüvedanasàkùàtkçtapàramàrthikàikatvakùatir iti cen, na, %%matàpratiùedhaprasakter, yato 'nàdyavidyàbalàd ekam akramaü sacetanaü svasaüvedanasàkùàtkçtam api brahmànekaü kramavac cetanàcetanaü parokùàparokùaü lakùyate, bhavatparikalpitagràhyagràhakàkàraviviktasaüvedanavad iti tenàpi na durupapàdam. astu vàyam anekàntàvabhàso bhràntas, tathàpi saüvedanasyàdvayatà na lakùyate, tallakùaõe sakalàsumatàm adhunàiva muktatàvàpteþ. lakùyate ca tat katha¤cid, itarathà suùuptada÷àvat sarvavyavahàrocchedaprasaïgàd ity ekasyàpi saüvedanasya lakùitàlakùitatvenànekàntapratibhàso duþ÷ako 'pahnotum iti %% apy asya hetor asiddhatàvirbhàvanaü prati tåùõãm àsãta. $<[NAV_29.6]>$ %<÷ånyavàdinaþ>% samastàbhàvàd asiddho 'nekàntaprakà÷a iti cen, na, tasyàpi pramàõaprameyàbhàve na sarvàbhàvàvedanaü samasty, anyathàpramàõakaü sarvaü sarvatra vidyata iti parasyàpi vadato na vadanabhaïgaþ syàt, tadabhyupagame 'bhyupagamakùatiþ. tayo÷ ca dar÷itavad anekàntaprakà÷a iti nàsiddho hetuþ. marumarãcikànicayacumbini saüvedane jalollekhe 'pi tadgocaratvàbhyupagamàbhàvàd anaikàntiko 'yam iti mà ÷aïkiùñhàs, tasya bhràntatvàd, abhràntaprakà÷o hi tadabhyupagatihetuþ. athàyam apãtaretaravinirluñhitaparamàõukùaõakùayibodhena bàdhyamànatvàd bhrànta ity àcakùãthàs, tad ayuktaü, yatas tadbodhaþ kim upalabdhimàtram yad và nirõayaþ? yady àdyaþ kalpas tadànumànaü vi÷ãryeta, nirgocaratvàt, pràthamakalpikenàiva nirvikalpakaviviktadar÷anena virodhabhãrutayà sarvathà vastugrahaõàbhyupagamàt, pramàõakalite ca mànàntaravaiyarthyàd, anavasthàpràpteþ. atha dvitãyas, tathà sati sarvaü nirvikalpakam apramàõatàm a÷nuvãta. na ca nirõayo 'nekàntaprakà÷aü bàdhate, 'pi tu samarthayate, bahir anta÷ ca tathàiva tadvijçmbhaõàt. atha sarvathà vastugrahaõe 'pi nirvikalpakaü yatràü÷e pà÷càtyaü vyavahàrakàrivyavasàyam upajanayati, tatràiva pramàõatàm àskandati nànyatreti manyethàs, tathà sati yadanantaram arthakriyàsamarthàrthapràrthanayà puruùaþ pravartate sa eva nirõayaþ pràmàõyaü svãkuryàn, na nirvikalpakaü, tajjanakatve 'pi sannikarùàdivad ity àsajyeta. nirvikalpakam anadhigatàrthàdhigantçtvàt pramàõaü, na vyavasitis, tadvikalpatvàd iti cen, nànumiter api tadvad apràmàõyaprasaïgàt. na ca viparãtàkàraniràkaraõacaturatayànumitir vi÷eùavatã, nirõãter api tadapanodadakùatvàd, asamàropaviùaye 'pravçtteþ. triråpaliïgajatayà vi÷eùo 'numiter mànatàsàdhaka iti cet, sàkùàd anubhavàd utpàdas tarhi nirõãter mahàparàdha iti bhavato bàlatàm ãkùàmahe. kiü ca, yathà nirvikalpakam alakùitaü sakalavyàvçttasvalakùaõagrahaõapravaõam api katicidaü÷aviùayaü vikalpam utthàpayati, tathàrtha evendriyàlokàdisannikçùñatayà katicinnijàü÷aviùayaü sàkùàdvi÷adavikalpaü janayed iti kim ajàgalastanakalpanirvikalpakakalpanayà? tàvanto 'ü÷à bahirarthe virudhyanta iti cet, pàñavàpàñavàdayo dar÷ane 'py ekasmin na virudhyanta iti kiü ràj¤àm àj¤à? tasmàn na kùaõakùayiparamàõulakùaõasvalakùaõalakùakaü kvacit kadàcid dar÷anaü lakùayanti bhavanto 'pi, kevalaü svadar÷anànuraktàntaþkaraõatayà na tadasattàü pratipadyante. svàü÷avyàpinaü kàlàntarànuyàyinam ekaü bahir anta÷ càrthaü bodhaü ca prakà÷ayan prathamàno nirõayaþ, na punar nirmålakaiþ kuyuktivikalpair bàdhyata iti na bhràntaþ. kiü càsya bhràntatàü kathayan sarvapramàõaprameyavyavasthàm unmålyati. tathà hi: yat sattvabodharåpatvasukhatvàdiùu pramàõaü tad eva kùaõakùayitvasvargapràpaõa÷aktiyuktatvàdiùv apramàõam; tathà yad vastu nãlacaturasrordhvatàdiråpatayà prameyaü tad eva madhyabhàgakùaõavivartàdinàprameyaü; tathà yad bahirarthàpekùayà savikalpakaü svapnàdidar÷anaü và bhràntaü tad eva svaråpàpekùayàbhràntam; tathà yan ni÷ãthinãnàthadvayàdikaü dvitve 'lãkaü tad api dhavalatàniyatade÷acàritàdàv analãkam iti nirõayaþ. yadi tu virodhàd bibhyadbhir bhavadbhir ayam apahnåyate, kim aparam aikàntikaü pramàõaü prameyaü corarãkçtya svàkåtaü pratiùñhàpayeyur iti sakautukaü na÷ cetaþ. $<[NAV_29.7]>$ atha %% advaitaprakà÷am alakùitam abhyupetya tena bàhuvidhyaü dadhàno bodho bàdhyamànatvàd bhrànta ity abhidadhyàt, tad ayuktam, dçùñahànyadçùñaparikalpanàprasaïgàd, alakùitanirvikalpadar÷anasya ca pràg eva pratikùiptatvàt. atha yuktir bodhasya vaividhyaü bàdheta, tathà hi: bhràntàbhràntasaüvedanavivekasya kartum a÷akyatvàt, saüvinmàtrasya tu sarvatràvyabhicàritvàd, advayaü saüvedanaü viviktayuktyà prakà÷amànam anàdikàlàlãnavàsanàsamupajanitasaüvçtidar÷itasattàkaü sitàsitàdivividhapratibhàsaü niràkurute. atra pratividadhmahe: kim ayam anekàkàro bodho 'dvayasaüvedanàd vyatyaraikùãd và na và. kiü càto, yadi vyabhaitsãt, katham adçùñatatkàryatve vyatirikto 'yaü tad advayaü saüvedanam anumàpayet? avyatirekapakùe punar anekaþ sann ekasaüvedanatàdàtmyena prathamànaþ katham advaitaü noddalayet? atha saüvçtidar÷itatvàd alãkatayàsya sitàsitàdyàkàrabahirmukhakàluùyasya bodhena tàttvikena saha bhedàbhedavikalpànupapattir iti bråùe, tathà sati paro bodhasyàpàramàrthikatvaü avidyàdar÷itatvàd, arthasattàyàþ punas tattvaråpatà, sarvatràvyabhicàràd iti bruvàõo durnivàraþ syàt. jaóasya prakà÷àyogàt saüvittiþ satyà, nàrtha iti ced, ekasyànekatàvabhàsàbhàvàd anekàntaþ satyo, nàdvaitam iti pratijànãmahe. saüvçtyàdvayasyàpi nànàpratibhàso 'viruddha iti ced, anàdyavidyàbalàj jaóasyàpi cetanatayà prakà÷o na viruddha iti parasyàpi ÷añhottaraü nàtidurlabhaü bhavet. kiü ca, nànàkàrakaluùitacaitanyasàmànyasyànyathànupapattisàmarthyatas tasya siddhatvàd advayaü saüvedanam asiddhaü sàdhayed ayam, anyathà nirnibandhanatayà sàdhanasyàpravçttes, tathà ca sthirasthåràdyupalakùitàrthàü÷ava÷àd vi÷akalitaparamàõukùaõakùayiparyàyatàdàtmyaü sàdhayan tam anekàntavàdinaü na pratikùeptum arhati, yukter ubhayatràpi tulyatvàt. kiü ca, yo 'yaü sitapãtàdyanekàkàranirõayo 'sàv api svasaüvedanàpekùayàdvayaråpa iti bhavadabhipràyo; yathà cànavasthàbhãrutayà sarvaü j¤ànaü svaprakà÷am abhyupetaü, tathà sarvo ni÷cayaþ svani÷càyako 'bhyupagantavyo, 'nyathà tatràpy anavasthàdoùo 'nuùajyeta, ni÷cayà÷ ca sarvathà svaråpaü ni÷cinuyur, nàikade÷ena, yato "ni÷cayair yan na ni÷cãyate råpaü tat teùàü viùayaþ katham" iti svayam eva svavadhàya pralapitam. tathà càdvayasya kùaõakùayiõaþ svaråpasya tair grahaõe viparãtàropàbhàvàd àdita eva anutthànaü saüsàrasyeti yuktirikta evàmuktatàbhimànaþ syàt, na càivam, bhavabhàvasya pratipràõiprasiddhatvàt. tan nàyam itaretaràvinirluñhitadravyaparyàyaprakà÷o bhràntas, tadviparãtàrthopasthàpakapramàõàntaràbhàvàd iti sthitam. $<[NAV_29.8]>$ yadà tu %<÷ånyavàdã>% `niràlambanàþ sarve pratyayàþ, pratyayatvàt, svapnapratyayavad' iti paràbhipràyapravçttànumànabalàd bhràntatàm asya kathayet, tadà taü prati `sàlambanàþ sarve pratyayàþ, pratyayatvàj, jàgradda÷àpratyayavad' iti viparãtànumànam upaóhaukanãyam. sa yadi dçùñàntasya sàdhyavikalatàm udbhàvayet, tadà taddçùñànte 'pi sà dar÷anãyà. yadi punar asau svapnapratyayasya niràlambanatvaü bhavadbhir abhipretam iti vilapann àsituü na dadyàt, tadà sa vikalpataþ paryanuyojyo: 'smadabhyupagamaþ pramàõaü bhavato 'pramàõaü và? pramàõaü ced, yathà tadbalàd dçùñàntasamarthanaü tathà jàgratpratyayagocaràrthasamarthanam api kiü na kuruùe, ko 'yam ardhajaratãyanyàyaþ? athàpramàõam, evaü sati svapnapratyayaniràlambanatàsàdhakaü pramàõàntaraü mçgaõãyaü, kim anena ku÷akà÷àvalambanena. tatràpi pramàõàntare vikalpayugalam amalam avatarati: tat kiü niràlambanaü sàlambanaü và? niràlambanaü cen, nànyapratyayasya niràlambanatàü gadituü pañiùñhaü, nirgocaratvàt. atha sàlambanaü, hanta hato 'si, niràlambanàþ sarve pratyayà iti pratij¤àtakùater, anenàiva vyabhicàràd iti ÷añhaþ prati÷añhàcaraõena nirloñhanãyaþ. tan nàsyànaikàntikatvam. $<[NAV_29.9]>$ viruddhatà÷aïkà punar dåràpàstaprasaràiva, pramàõaprakà÷ite 'rthe sarvavàdinàü tathàbhyupagamàvigànàd iti. anena saü÷ayavirodhànavasthàvaiyadhikaraõyàsambhavàdidåùaõàni nirmålakamithyàvikalpotthàpitàni pratibhàsamudgaranipàtanirdalitamastakatvàn na jãvitum utsahanta iti. tasmàd asiddhatàdidoùavinàkçto 'yaü tathàpratibhàsalakùaõo hetur anekàntagocaratàü pramàõasya paràn abhyupagamayatãty alam vistareõa. tasmàt `tasyàiva tatra pratibhàsanàt' ## iti sthitam. $<[NAV_29.10]>$ ayaü ca yathàvasthitapramàõavyàpàraparyàlocakapramàtrabhipràyeõa pramàõagocaro dar÷itaþ. nayas tarhi kiübhåtam taü manyata iti vacanàvakà÷e saty àha:#< eke>#tyàdi. anantadharmàdhyàsitaü vastu svàbhipretàikadharmavi÷iùñaü nayati pràpayati saüvedanam àrohayatãti ##, pramàõapravçtter uttarakàlabhàvã paràmar÷a ity arthas; tasya ## gocaro ## 'bhipreta ##nityatvàdidharmalakùaõena ## pararåpebhyo vibhinno #<'rthaþ># prameyaråpaü, pramàõam evaüvidham evàrthaü gçhõàtãti svàkutena tena vyavasthàpanàd iti. $<[NAV_29.11]>$ athavà pramàõaviùayàü lakùaõasaükhyàgocaraphalaråpàü caturvidhàü vipratipattiü niràkçtyàtràiva nayagocaraü niråpayann àha: ##tyàdi. nanu càdivàkyena pramàõavyutpàdanamàtraü pratij¤ànaü, tat kiü ayam aprastuto 'tra nayagocaraþ pratipàdyata iti. satyaü, evaü manyate: na nayaþ pramàõàd atyantaü dårayàyã, kiü tarhi tadaü÷abhåta eva, nayasamudàyasampàdyatvàt pramàõasyàtas tadvyutpàdanapratij¤àne 'sàv api `tanmadhyapatitas tadgrahaõena gçhyata' itinyàyàd gçhãta eva, tan nàyam aprastuta iti. $<[NAV_29.12]>$ atràpi padàrthaþ sa eva, kevalaü vàkyàrthabhedaþ. tathà hãhàivaü ghañanà: ## nãtividàm iti. nanu ca yadi nayasya pramàõàntaþpàtitve 'pi pçthag gocaraþ pratipàdyate, tataþ pramàõavad etadviùayà lakùaõàdivipratipattir api niràkartavyà. satyaü, kiü tu na pareùàü nayavyavahàraþ prasiddho, 'to dharmiõo 'bhàvàt tadgocarà vipratipattir nàsty eva. na ca te tena tattvaü pratipàdanãyàs, tattvapratipàdane pramàõasyàiva vyàpàràn, nayasya punar ekade÷aniùñhatvena tatpratipàdanasàmarthyavikalatvàd, ata evàcàryasya na tallakùaõàdisvaråpakathane 'pi mahànàdaraþ. gocaraü punar heyapakùe kàkvà prakùipan sàkùàt pratipàdayati: mà bhåt svadar÷anàntaþpàtinàü mandabuddhãnàü pramàõapratipanne 'py anekàntàtmake vastuny ekade÷asamarthanàbhinive÷alakùaõaþ kadàgraha iti. athavà svadar÷anàntaþpàtinaþ praty anenàiva gocarakathanenopalakùaõatvàl lakùaõàdãny api lakùayati. tatra pramàõapratipannàrthàikade÷aparàmar÷o naya iti lakùaõaü, sarvanayavi÷eùànuyàyitvàt pararåpavyàvartanakùamatvàc càsya. saükhyayà punar anantà iti, anantadharmatvàd vastunas, tadekadharmaparyavasitàbhipràyàõàü ca nayatvàt, tathàpi cirantanàcàryaiþ sarvasaïgràhisaptàbhipràyaparikalpanàdvàreõa sapta nayàþ pratipàditàþ. tad yathà -- `naigamasaïgrahavyavahàrarjusåtra÷abdasamabhiråóhàivambhåtà nayà' iti. ato 'smàbhir api ta eva varõyante. $<[NAV_29.13]>$ katham ete sarvàbhipràyasaïgràhakà iti ced, ucyate: 'bhipràyas tàvad arthadvàreõa ÷abdadvàreõa và pravarteta, gatyantaràbhàvàd; artha÷ ca sàmànyaråpo vi÷eùaråpo và, ÷abdo 'pi råóhito vyutpattita÷ ca, vyutpattir api sàmànyanimittaprayuktà tatkàlabhàvinimittaprayuktà và syàt. tatra ye kecanàrthaniråpaõapravaõàþ pramàtrabhipràyàs te sarve 'py àdye nayacatuùñaye 'ntarbhavanti. tatràpi ye parasparavi÷akalitau sàmànyavi÷eùàv icchanti tatsamudàyaråpo naigamaþ. ye punaþ kevalaü sàmànyaü và¤chanti tatsamåhasampàdyaþ saïgrahaþ. ye punar anapekùita÷àstrãyasàmànyavi÷eùaü lokavyavahàram avatarantaü ghañàdikaü padàrtham abhiprayanti tannicayajanyo vyavahàraþ. ye tu kùaõakùayiõaþ paramàõulakùaõà vi÷eùàþ satyà iti manyante tatsaïghàtaghañita çjusåtra iti. tathà ye råóhitaþ ÷abdànàü pravçttiü và¤chanti tannivahasàdhyaþ ÷abda iti. ye tu vyutpattito dhvanãnàü pravçttiü và¤chanti nànyathà tadvàrajanyaþ samabhiråóha iti. ye tu vartamànakàlabhàvivyutpattinimittam adhikçtya ÷abdàþ pravartante nànyatheti manyante tatsaïghaghañitaþ khalv evambhåta iti. tad evaü na ka÷cid vikalpo 'sti vastugocaro yo 'tra nayasaptake nàntaryàtãti sarvàbhipràyasaïgràhakà ete iti sthitam. $<[NAV_29.14]>$ sàmpratam eùàm eva pratyekaü matam upavarõayàmaþ. tatra gamanaü gamaþ pariccheda ity arthaþ. ni÷cito gamo nigamo viviktavastugrahaõaü, sa eva, praj¤àder àkçtigaõatayà svàrthikàõpratyayavidhànàn naigamaþ. yadi và nigamyante niyataü paricchidyanta iti nigamà arthàs teùu bhavo yo 'bhipràyo niyataparicchedaråpaþ sa naigama iti. ayaü hi sattàlakùaõaü mahàsàmànyam avàntarasàmànyàni ca dravyatvaguõatvakarmatvàdãni tathàntyàn vi÷eùàn sakalàsàdhàraõaråpalakùaõàn avàntaravi÷eùàü÷ càpekùayà pararåpavyàvartanakùamàn sàmànyàd atyantavinirluñhitasvaråpàn abhipraiti. tathà hi: kila saüvinniùñhàþ padàrthavyavasthitayo, na ca sàmànyagràhiõi vij¤àne vi÷eùàvabhàso 'sty, 'nuvartamànàikàkàraparàmar÷ena tadgrahaõàd, anyathà sàmànyagràhakatvàyogàt. nàpi vi÷eùagrahaõadakùe saüvedane sàmànyaü cakàsti, vi÷iùñade÷ada÷àvacchinnapadàrthagràhitayà tatpravçtter, anyathà vi÷eùasaüvedanatvàyogàt. na càitau parasparavibhinnàv api pratibhàsamànau sàmànyavi÷eùau katha¤cin mi÷rayitum yuktàv, atiprasaïgàd, vibhinnapratibhàsinàm api nikhilàrthàtmanàm aikyapràpteþ. evaü ca pramàõayati: parasparavi÷liùñau sàmànyavi÷eùau, pàrthakyenopalabdher, iha yad yat pàrthakyenopalabhyate tat tat parasparavi÷liùñaü dravyaü, tad yathà -- devadattayaj¤adattàv iti, pàrthakyena copalabhyete sàmànyavi÷eùàv, ataþ parasparavibhinnàv iti. na sàmànyàt pçthag vi÷eùopalambha iti cet, kathaü tarhi tasyopalambha iti vàcyam. sàmànyavyàptasyeti cen, na tarhi sa vi÷eùopalambhaþ, sàmànyasyàpi tena grahaõàt; tata÷ ca tena bodhena viviktavi÷eùagrahaõàbhàvàt tadvàcakaü dhvaniü tatsàdhyaü ca vyavahàraü na pravartayet pramàtà; na càitad asti, vi÷eùàbhidhànavyavahàrayoþ pravçttidar÷anàt. tasmàd vi÷eùam abhilaùatà tatra ca vyavahàraü pravartayatà tadgràhako bodho vivikto 'bhyupagantavyaþ. tathà sàmànyam api viviktàkàratayà svagràhiõi j¤àne yadi na prakà÷eta, tadà tadgocaràbhimatasaüvedanena vi÷eùasyàpy àkalanàt sàmànyàbhidhànavyavahàrayoþ pravçtter ucchedas tathàiva vaktavyo, viviktasàmànyagràhibodhamålakatvàt tayos, tadaniùñau tayor apy abhàvàpatteþ. na ca sàmànyaü vi÷eùaü và tiraskçtya kevalasya vi÷eùasya sàmànyasya vàbhyupagamaþ kartuü yukto, dvayor api svagràhij¤àne pratibhàsamànatayà vi÷eùàbhàvàt. tasmàd etau dvàv apãtaretaravi÷akalitàv aïgãkaraõàrhàv iti naigamaþ. $<[NAV_29.15]>$ adhunà saïgrahàbhipràyo varõyate. tatra saïgçhõàty a÷eùavi÷eùatirodhànadvàreõa sàmànyaråpatayà jagad àdatta iti saïgrahaþ. ayaü hi manyate: bhàvalakùaõasàmànyàd vyatiricyamànamårtayo và vi÷eùàþ parikalpyerann, avyatiricyamànamårtayo và, gatyantaràbhàvàt. tatra yady àdyaþ pakùas, tadà niþsvabhàvatàü te svãkuryur, bhàvavyatirekitvàd, gaganakusumàdivat. atha dvitãyaþ kalpas, tarhi bhàvamàtram àpadyante. tathà hi: bhàvamàtraü vi÷eùàs, tadavyatiriktatvàd, iha yad yato 'vyatiriktaü tat tad eva bhavati, tad yathà -- bhàvasyàiva svaråpam, avyatirekiõa÷ ca vi÷eùà, atas tadråpà eva. nanu ca yadi bhàvamàtram eva tattvaü tadà tasya sarvatràvi÷eùàd ya ete pratipràõiprasiddhàþ stambhebhakumbhàmbhoråhàdivi÷iùñavastusàdhyà vyavahàràs te sarve 'pi pralayam àpadyerann, ato vi÷eùà api viviktavyavahàrahetavo 'bhyupagantavyàþ. nàitad asti, vyavahàrasyànàdyavidyàbalapravartitatvàt, tena pàràmarthikapramàõapratiùñhitatattvapratibandhàbhàvàt. kiü ca, vi÷eùàgraho vi÷eùeõa tyàjyo, vi÷eùavyavasthàpakapramàõàbhàvàt. tathà hi: bhedaråpà vi÷eùàþ, na ca ki¤cit pramàõaü bhedam avagàhate, pratyakùaü hi tàvad bhàvasampàditasattàkaü tam eva sàkùatkartuü yuktam, nàbhàvaü, tasya sakala÷aktiviraharåpatayà tadutpàdane vyàpàràbhàvàd, anutpàdakasya ca sàkùàtkaraõe sarvasàkùàtkaraõaprasaïgàt, tathà ca vi÷eùàbhàvàt sarvo draùñàsarvadar÷ãsyàt. aniùñam càitad bhavatàü, tasmàd bhàvagràhakam eva tad eùñavyam. sa ca bhàvaþ sarvatràvi÷iùña iti tathàiva tena gràhyas, taduttarakàlabhàvã punar vikalpo ghaño 'yaü pañàdir na bhavatãty evamàkàro vyavahàraü racayann avidyàmålatvàn na pramàõaü, tan na pratyakùàd vi÷eùàvagatiþ. nàpy anumànàdeþ, pratyakùamålakatvàc cheùapramàõavargasya, tasmàt sàmànyam eva paramàrtho, na vi÷eùà iti saïgrahaþ. $<[NAV_29.16]>$ sàmprataü vyavahàramatam ucyate. tatra vyavaharaõaü vyavahriyate vànena laukikair abhipràyeõeti vyavahàraþ. ayaü tu manyate: yathà lokagràham eva vastv astu, kim anayàdçùñàvyavahriyamànavastuparikalpanakaùñapiùñikayà? yad eva ca lokavyavahàrapatham avatarati tasyànugràhakaü pramàõam upalabhyate, netarasya, na hi sàmànyam anàdinidhanam ekaü saïgràhàbhimataü pramàõabhåmis, tathànubhavàbhàvàt, sarvasya sarvadar÷itvaprasaïgàc ca. nàpi vi÷eùàþ paramàõulakùaõàþ kùaõakùayiõaþ pramàõagocaras, tathà pravçtter abhàvàt. tasmàd idam eva nikhilalokàbàdhitaü pramàõaprasiddhaü kiyatkàlabhàvisthåratàm àbibhràõam udakàharaõàdyarthakriyànirvartanakùamaü ghañàdikaü vasturåpaü pàramàrthikam astu, pårvottarakàlabhàvitatparyàyaparyàlocanà punar ajyàyasã, tatra pramàõaprasaràbhàvàt, pramàõam antareõa ca vicàrasya kartum a÷akyatvàt. avastutvàc ca teùàü, kiü tadgocaraparyàlocanena? tathà hi: pårvottarakàlabhàvino dravyavivartàþ kùaõakùayiparamàõulakùaõà và vi÷eùà na ka¤cana lokavyavahàram uparacayanti, tan na te vasturåpà, lokavyavahàropayoginàü eva vastutvàd iti vyavahàraþ. $<[NAV_29.17]>$ sàmprataü çjusåtràbhipràyaþ kathyate. tatra rju praguõam akuñilam atãtànagatavakraparityàgàd vartamànakùaõavivartivastuno råpaü såtrayati niùñaïkitaü dar÷ayatãty çjusåtraþ. tathà hy: asyàbhipràyo -- 'tãtasya vinaùñatvàd anàgatasyàlabdhàtmalàbhatvàt kharaviùàõàdibhyo 'vi÷iùyamàõatayà sakala÷aktiviraharåpatvàn nàrthakriyànirvartanakùamatvam, arthakriyàkùamaü ca vastu; tadabhàvàn na tayor vastutvam iti. vartamànakùaõàliïgitaü ca punar vasturåpaü samastàrthakriyàsu vyàpriyata iti tad eva pàramàrthikam. tad api ca niraü÷am abhyupagantavyam, aü÷avyàpter yuktiriktatvàd, ekasyànekasvabhàvatàm antareõànekasvàvayavavyàpanàyogàt. anekasvabhàvatàivàstv iti cen, na, virodhavyàghràghràtatvàt. tathà hi: yady ekaþ svabhàvaþ katham anekaþ? aneka÷ cet katham ekaþ? ekànekayoþ parasparaparihàreõàvasthànàt; tasmàt svaråpanimagnàþ paramàõava eva parasparopasarpaõadvàreõa katha¤cin nicayaråpatàm àpannà nikhilakàryeùu vyàpàrabhàja iti ta eva svalakùaõaü, na sthåratàü dhàrayat pàramàrthikaü iti. kiü ca, pramàõato 'rthavyavasthà, na ca pramàõaü de÷akàlavyàptigrahaõe ki¤cana pravartate, sarvapramàõànàü vartamànaprakà÷aråpatvàt. tathà hi: pratyakùaü tàvad råpàlokamanaskàracakùurlakùaõakàraõacatuùñayàl labdhasattàkaü vartamànakùaõa eva prakà÷ate, atãtavartsyatkùaõayor asannihitatvàt, tata÷ ca tat tatkàlasambaddham eva vastuno råpaü sàkùàtkartuü kùamate na pårvam aparaü vàsannidhànàd eva. yadi punar vinaùñam api pårvakùaõavartiråpamàkalayet, tadà vinaùñatvàvi÷eùàn niravadhiþ kùaõaparamparà tatra pratãyeta, tathà ca sati saïkalikayànàdijanmaparamparàgràhi pratyakùam anuùajyeta. evam anàgatakùaõagrahaõe 'pi yojyam; aniùñaü càitat, tasmàt tad vàrtamànikakùaõagrahaõadakùam evety abhyupagantavyam. nanu ca yadi kùaõabhaïguratàm arthàtmanàm adhyakùam avalokayati, tadà nãlateva pratibhàsamànà sà vipratipattigocaraü na yàyàd iti tadviùayo laukikànàü vyavahàraþ pravarteta, na càitad asti, sthiratàdvàreõa vyavahàrapravçtter iti. atra pratividhãyate -- sàkùàtkurvàõà api kùaõavina÷varatàü sadç÷àparàparotpattivipralabdhabuddhayo mandà nàdhyavasyanty, anàdikàlapraråóhavàsanàprabodhasamupajanitamithyàvikalpasàmarthyàc ca viparyastasthiratàvyavahàraü pravartayanti, tan nàyam adhyakùasyàparàdho, 'pi tu pramàtþõàm eva. tathà ghanàkàro 'pi pratyakùapçùñhabhàvimithyàvikalpasandar÷ita eva, viviktadar÷ane tatpratibhàsàyogàt, karacaraõa÷irogrãvàdayo hy avayavàþ parasparavibhaktà eva tatra pratibhànti, na vyàpyàkàro, na ca te 'pi svàü÷avyàpinaþ pratibhànti, tadavayavànàm apãtaretaravi÷akalitaråpàõàü pratibhàsàt tàvad yàvat paramàõava eva prathante, vyàpiråpasya vicàràkùamatvàd ity uktapràyam. nàpy anumànàt sthirasthåravastusiddhiþ, pratyakùaparigçhãtaü hi sambandham àsàdyànumànaü pravarteta, yadà ca tat kùaõabhaïguraviviktàü÷agrahaõacàturyam àbibhrad dar÷itaü tadànumànam api tatpratibandhamålakaü tadgocaram eva pàramparyeõa pratiùñhàpayati, svapratibhàsino råpasyàlãkatayà tatpratiùñhàpanadvàreõàiva tasya pràmàõyàt. nanu ca smaraõapratyabhij¤ànàdãni sthirasthåravastuvyatirekeõa nopapadyante, pårvam adçùñe tadabhàvàt, puruùàdyavayavinàü smaraõàt pratyabhij¤ànàc ca. nàitad asti, teùàm alãkavàsanàprabodhotthàpitatvena pràmàõyàyogàt. kiü ca, tàny api svayaü vartamànakùaõa eva prakà÷ante, viplavava÷àt tu svaråpam eva vàsanàsampàditàtãtàrtharåpatayà vyavasyanti, ghanàkàraü ca tasyàsantam adhyàropayanti; tan na tebhyo 'pi vyàpivastusiddhiþ. tasmàd vyàpini råpe pramàõànavatàràt parasparavi÷liùñàþ paramàõava eva paramàrthata iti rjusåtraþ. $<[NAV_29.18]>$ tad idam arthasvaråpaniråpaõanipuõànàü nayànàü matam upavarõitam; adhunà ÷abdavicàracaturàõàm upavarõyate. tatra trayàõàm api ÷abdàdãnàm idaü sàdhàraõamàkåtaü, yad uta ÷abda eva paramàrtho nàrthas, tasya tadavyatiriktatvàt. pàrthakyena vastutvasiddheþ katham avyatireka iti cet, pramàõàd iti bråmaþ. tathà hi: na vyatirikto 'rthaþ ÷abdàt, tatpratãtau tasya pratãyamànatvàd, iha yatpratãtau yat pratãyate tat tato 'vyatiriktaü bhavati, tad yathà -- ÷abde pratãyamàne tasyàiva svaråpaü, pratãyate ca ÷abde pratãyamàne 'rtho, 'to 'sau tato 'vyatirikta iti. agçhãtasaïketasya ghaña÷abda÷ravaõe 'pi ghañapratãter abhàvàd vyatirikta iti ced, evaü tarhi viùasya màraõàtmakatvaü tadaj¤asya na pratibhàtãti tat tato vyatiriktam àpadyeta, na càitad asti, tadvyatirekàvi÷eùeõa guóakhaõóavad viùasyàpy amàrakatvàpatteþ, sambandhasya ca vyatiriktena saha pràg evàpàstatvàt; tan nàbuddhapramàtçdoùeõa vastuno 'nyathàtvam, anyathàndho råpaü nekùata iti tadabhàvo 'pi pratipattavya iti. ye nirabhidhànà vartante 'rthàs teùàü ÷abdàt pàrthakyena vastutvasiddhir iti cen, na, nirabhidhànàrthàbhàvàt, kevalaü kecid vi÷eùa÷abdaiþ saïkãrtyante, kecit sàmànyadhvanibhir ity etàvàn vi÷eùaþ syàt. yadi và sakalàrthavàcakà vi÷eùadhavanayo na santãti nàsty atra pramàõam. tata÷ ca sarve 'rthà vidyamànasvavàcakà, 'rthatvàd, ghañàrthavad iti pramàõàt sarveùàü svavàcakatvena pårvoktayukteþ ÷abdàd apàrthakyasiddhiþ. tasmàn na paramàrthato 'rthaþ ÷abdàtirikto 'sty, upacàrataþ punar laukikair aparyàlocitaparamàrthair vyavahriyate. asàv apy aupacàrikaþ ÷abdàtmako vàrthaþ pratikùaõabhaïguraþ svãkartavyo, varõànàü kùaõadhvaüsitàpratãter, çjusåtrapratipàditayuktikalàpàc ca. $<[NAV_29.19]>$ sàmpratam eteùàm eva pratyekam abhipràyaþ kathyate. tatra ÷abdo: råóhito yàvanto dhvanayaþ kasmiü÷cid arthe pravartante; yathendra÷akrapurandaràdayaþ, teùàü sarveùàm apy ekam artham abhipraiti kila pratãtiva÷àd, yathà ÷abdàvyatireko 'rthasya pratipàdyate tathàiva tasyàikatvaü vànekatvaü và pratipàdanãyaü; na cendra÷akrapurandaràdayaþ paryàya÷abdà vibhinnàrthavàcitayà kadàcana pratãyante, tebhyaþ sarvadàivàikàkàraparàmar÷otpatter, askhaladvçttitayà tathàiva vyavahàradar÷anàt. tasmàd eka eva paryàya÷abdànàm artha iti ÷abdaþ, ÷abdyata àhåyate 'nenàbhipràyeõàrtha iti niruktàd ekàrthapratipàdanàbhipràyeõàiva paryàyadhvanãnàü prayogàd iti. $<[NAV_29.20]>$ sàmprataü samabhiråóhamatam upavarõyate. tatra sam ekãbhàvenàbhirohati vyutpattinimittam àskandati ÷abdapravçttau yo 'bhipràyaþ sa samabhiråóhaþ. ayaü hi paryàya÷abdànàü prativibhaktam evàrtham abhimanyate, tad yathendanàd indraþ, paramài÷varyam indra÷abdavàcyaü paramàrthatas, tadvaty arthe punar upacàrataþ pravartate, na và ka÷cit tadvàn, sarva÷abdànàü parasparavibhaktàrthapratipàdakatayà÷rayà÷rayibhàvena pravçttyasiddheþ. evaü ÷akanàc chakraþ, pårdàraõàt purandara ityàdi bhinnàrthatvaü sarva÷abdànàü dar÷ayati; pramàõayati ca: paryàya÷abdà vibhinnàrthàþ, prativibhaktavyutpattinimittakatvàd, iha ye ye prativibhaktavyutpattinimittakàs te te bhinnàrthàþ, yathendraghañapuruùa÷abdà vibhinnàrthà, vibhinnavyutpattinimittakà÷ ca paryàya÷abdà apy, ato 'bhinnàrthà iti. yat punar avicàritapratãtibalàd ekàrthàbhidhàyakatvaü pratipàdyate tad ayuktam, atiprasaïgàt. tathà hi: yadi yuktiriktà pratãtir eva ÷araõãkriyate tadà mandamandaprakà÷e davãyasi de÷e sanniviùña÷arãrà vibhinnà api nimbakadambà÷vatthakapitthàdaya ekatarvàkàratàm àbibhràõàþ pratãyanta ity ekatayàivàbhyupagantavyàþ. na càitad asti, viviktatatsvaråpagràhipratyanãkapratyayopanipàtabàdhitatvena pårvapratãter viviktànàm eva teùàm abhyupagamàt, tan nàikàrthavàcino dhvanayaþ santi, råóhiþ punar avicàritatadarthànàm iti samabhiråóhaþ. $<[NAV_29.21]>$ sàmpratam evambhåtàbhipràyaþ pratipàdyate. tatràivaü÷abdaþ prakàravacanas, tata÷ càivaü yathà vyutpàditas taü prakàraü bhåtaþ pràpto yaþ ÷abdaþ sa evambhåtaþ; tatsamarthanapradhàno 'bhipràyo 'py evambhåtas, tadviùayatvàt, viùaya÷abdena ca viùayiõo 'bhidhànàt. ayaü hi yasminn arthe ÷abdo vyutpàdyate sa vyutpattinimittam artho yadàiva vivartate tadàiva taü ÷abdaü pravartamànam abhipraiti, na sàmànyena. yathodakàdyàharaõavelàyàü yoùidàdimastakàråóho vi÷iùñaceùñàvàn eva ghaño 'bhidhãyate, na ÷eùo, ghaña÷abdavyutpattinimitta÷ånyatvàt, pañàdivad iti. atãtàü bhàvinãü và ceùñàm adhikçtya sàmànyenàivocyata iti cen, na, tayor vinaùñànutpannatayà ÷a÷aviùàõakalpatvàt; tathàpi taddvàreõa ÷abdapravartane sarvatra pravartayitavyo, vi÷eùàbhàvàt. kiü ca, yady atãtavartsyacceùñàpekùayà ghaña÷abdo 'ceùñàvaty api prayujyeta, kapàlamçtpiõóàdàv api tatpravartanaü durnivàraü syàt, vi÷eùàbhàvàt, tasmàd yatra kùaõe vyutpattinimittam avikalam asti tasminn eva so 'rthas tacchabdena vàcya ity evambhåtaþ. $<[NAV_29.22]>$ tad evam anekadharmaparãtàrthagràhikà buddhiþ pramàõaü, taddvàràyàtaþ punar ekadharmaniùñhàrthasamarthanapravaõaþ paràmar÷aþ ÷eùadharmasvãkàratiraskàraparihàradvàreõa vartamàno nayaþ, sa ca dharmàõàm ànantyàd anantabhedas, tathàpi sarvasaïgràhakàbhipràyaparikalpanamukhenàivaü saptabhedo dar÷itaþ. ayam eva ca svàbhipretadharmàvadhàraõàtmakatayà÷eùadharmatiraskàradvàreõa pravartamàõaþ paràmar÷o durnayasaüj¤àm a÷nute; tadbalaprabhàvitasattàkà hi khalv ete parapravàdàþ. tathà hi: naigamanayadar÷anànusàriõau %%%%. saïgrahàbhipràyapravçttàþ sarve 'py %%vàdàþ %%dar÷anaü ca. vyavahàranayànupàti pràya÷ %%dar÷anam. çjusåtràkåtapravçttabuddhayas %%. ÷abdàdinayamatàvalambino vaiyàkaraõàdaya iti. athettham abhidadhãthà, yathà: katham ete 'vadhàraõadvàreõa svakam arthaü samarthayantas tadviparãtaü niràkurvàõà durnayatàü pratipadyanta ity, atrocyate -- evaü pravçttau nirgocaratvàn, nirgocarasya nayatvàyogàt. tathà hi: nayati kenacid aü÷ena vi÷iùñam arthaü pràpayati yo 'bhipràyaþ sa nayaþ, svàbhipretadharmàc cheùadharmapratikùepadvàreõa tu pravçtto na ki¤cin nayaty, ekadharmàliïgitasya vastuno 'sambhavàd, bahir anta÷ cànekadharmaparikaritasvabhàvasya tasya pratibhàsàt, tadapahnavakàriõàü kadabhipràyàõàü pratibhàsabàdhitatvenàlãkatvàt. $<[NAV_29.23]>$ tathà hi: yaþ tàvan naigamanayaþ parasparavi÷liùñau sàmànyavi÷eùau pratyapãpadat, tad ayuktam. tayos tathà kadàcana pratibhàsàbhàvàt. yac coktam: anuvartamànàikàkàraparàmar÷agràhyaü sàmànyaü yatra na tatra vi÷eùapratibhàso, yatra ca vi÷iùñade÷ada÷àvacchinnabodhanirgràhyo vi÷eùo na tatra sàmànyàvagatis, tadvacanamàtram eva, dhavakhadirapalà÷àdisamastavi÷eùàpasàraõe vçkùatvàdisàmànyapratibhàsàbhàvàt. dåràd vi÷eùàgrahaõe 'pi kevalaü tac cakàstãti cen, na, tatràpy abhyantarãbhåtavi÷eùapratibhàsàt, tadvirahe ÷a÷aviùàõaråpatvàt. evaü vi÷eùà api na sàmànyàd atyantavyatirekiõaþ pratibhànti, tannimagnànàm eva teùàü grahaõàd, itarathà sattàto 'tiricyamànà bhàvà niþsvabhàvatàm àtmasàtkurvanti. tathà vçkùatvàdisàmànyebhyo 'pi bhedino vçkùàdayo na syus, tadabhedanibandhanatvàt tatsvaråpasthiteþ. tasmàt tad eva saüvedanam upasarjanãkçtavaiùamyaü pradhànãkçtàikàkàraü sàmànyaü gçhõàtãty ucyate, nyakkçtasamatvam utkalitanànàtvaü punar vi÷eùagrahãti, samatvanànàtvayoþ katha¤cid bhedàbhedinoþ parasparaü sarvàrtheùu bhàvàt, tadabhàve tathàvidhapratibhàsànupapatteþ. etena yad avàdi "na càitau vibhinnàv api pratibhàsamànau sàmànyavi÷eùau katha¤cin mi÷rayituü yuktàv" ityàdi, tad apàstam avagantavyaü, vibhinnayoþ pratibhàsàbhàvàt. vyavahàro 'pi sarvaþ pradhànopasarjanadvàreõa katha¤cid itaretaràvinirluñhitasàmànyavi÷eùasàdhya eva; na hi sàmànyaü dohavàhàdikriyàyàm upayujyate, vi÷eùàõàm eva tatropayogàn, nàpi vi÷eùà eva tatkàriõaþ, gotva÷ånyànàü teùàü vçkùàdyavi÷iùñatayà tatkaraõasàmarthyàbhàvàt. kiü càtyantavyatireke sàmànyavi÷eùayor vçkùaü chindhãti coditaþ kim iti tadvi÷eùe palà÷àdauchedaü vidhatte? tatra tasya samavàyàd iti cen, na, samavàyagràhakapramàõàbhàvàd, bhàve 'pi vi÷liùñayor abhedabuddhyutpàdanàkùamatvàt, tasyàpi vyatiriktatayà padàrthàntaràvi÷eùàn nityatvàikatvasarvagatatvàdibhi÷ ca sarvatra tatkaraõaprasaïgàc ca. yat punar avàdãr, yad uta: yadi sàmànyaü vi÷eùaniùñhaü, vi÷eùo và sàmànyavyàptaþ samupalabhyeta, tato viviktayos tayoþ kvacid anupalambhàd yo 'yaü vivikteùu sàmànyeùu vi÷eùeùu càbhidhànàrthakriyàlakùaõo vyavahàraþ sa samastaþ pralayaü yàyàl, lolãbhàvena tadvivekasya kartum a÷akyatvàt, tad apy asamãcãnaü, yato yady api parasparàviviktayoþ sàmànyavi÷eùayoþ sarvatropalambhas, tathàpi yatràiva pramàtur arthitvaü tad eva sàmànyaü, vi÷eùàn và pradhànãkçtya tadgocaraü dhvanim arthakriyàü và pravartayatãtarasyàpy upasarjanabhàvena tatra vyàpàràt, tadvikalasyetarasyàpi ÷a÷avi÷àõàyamànatayà kvacid anupayogàt. kiü càtyantavyatirekiõi vi÷eùebhyaþ sàmànye vçttivikalpopalambhanåtanavi÷eùasambandhàdidvàreõa dåùaõamudgarakadambakaü mårdhani patad durviùahaü syàt. tathà hi: tat teùu kathaü varteta -- sàmastyenàikade÷ena và? sàmastyapakùe prativi÷eùaü parisamàptatayà sàmànyabahutvaprasaïgo, 'niùñaü càitad, ekatvàbhupagamakùateþ. ekade÷ena vartane punar yàvanto vi÷eùàs tàvantas tadaü÷àþ prasajanti, na càitad asti, sàmànyasya niravayavatvàt; sàvayavatve 'pi punas te 'bhinnà bhinnà và. yady abhinnà vi÷eùàs, tarhy abhedinaþ kiü neùyante, vi÷eùàbhàvàt. bhedapakùe punas teùv api tat kathaü varteta -- sàmastyenàikade÷ena veti? tad eva codyam alabdhapariniùñham avatarati, tan nàtyantabhedino vçttiþ sambhavati. kiü ca, yady ekaü sàmànyaü bhedavat samastavi÷eùeùu varteta, tadàikavi÷eùopalambhakàle tad upalambhyate na và? yady àdyaþ pakùas, tasyàikatayà sarvatropalambhàt, vyàpyagrahaõàbhàve vyàpakagrahaõàsiddher, nikhilatadvyàpyavi÷eùagrahaõam àsajyeta, na càitad asti, purovartivi÷eùasyàiva sàkùàtkaraõàc, cheùavi÷eùàõàm asannidhànàt; sannihitavi÷eùaniùñham eva tad upalabhyate. tasyàiva tadvya¤jakatvàd, itareùàü tadabhàvàd iti cen nàikasvabhàvasya khaõóa÷o vya¤janàyogàt sannihitavi÷eùavya¤jitam eva tat sarvatra svabhàvàntaràbhàvàt sarvavi÷eùagataü ca tadråpam, atas taddar÷anaü kena vàryeta. atha dvitãyaþ kalpas, tathà sati yathàikavi÷eùopalambhasamaye nopalabhyate, tathà ÷eùavi÷eùopalambhakàle 'pi nopalabhyeta, vi÷eùàbhàvàt. atas tadabhàva evoktaþ syàt, kevalasyopalambhàbhàvàt. upalambhe 'pi svasvabhàvasthiter vi÷eùaråpatàpattiþ. tathà cirantanavi÷eùavyavasthitasattàkaü tan nåtanavi÷eùotpàde sati kathaü tena saha sambandham anubhavet? na tàvad vi÷eùàntarebhyas tad utpitsuvi÷eùade÷aü gantum arhati, niùkriyatvàt. nàpi tatràivàbhavad, vi÷eùotpàdàt pràk tadde÷e tadupalambhàbhàvàt. nàpi vi÷eùeõàiva sahotpadyate, nityatvàn, nityasya cotpattivirodhàt. athàitaddoùaparijihãrùayà tat sakriyàkam abhidhãyeta, tathàpi pårvavyaktityàgena và nåtanavi÷eùade÷am àkràmet, tadabhàvena và? na tàvad adyaþ pakùa÷, cirantanavyaktãnàü sàmànyavikalatayà tatsambandhasàdhyabuddhidhvanivirahaprasaïgàt. na càitad asty, aparàparavi÷eùotpàde 'pi pràcãnavyaktiùu taddar÷anàt. atha dvitãyaþ kalpas, tad apy asambaddhaü, niravayavasya pårvavyaktityàgavaikalye saty utpitsuvyaktiü pratigamanàbhàvàt. sàvayavapakùasya punaþ pràg evàpàstatvàn, nàitadabhyupagamadvàreõa parihàraþ ÷reyàn. anyac ca: vyatiriktasàmànyasambandhàd yadi bhàvàþ samànà, na svaråpeõa, tadà sattvasambandhàt pràg bhàvàþ santo 'santo và. santa÷ ced apàrthakaþ sattàsambandho, 'nyathànavasthà prasajyeta, punaþsattàntarasambandhànivàraõàt. asanta÷ ced atyantàsatàm api gaganàravindàdãnàü sattàsambandhàd bhàvaråpatàpadyeta. evaü dravyatvaguõatvakarmatvagotvàdisàmànyeùv api samastam etad vàcyam, ekayogakùematvàt, tan na parasparam atyantavyatirekiõau sàmànyavi÷eùau katha¤cana ghañàm àñãkete. ata eva tatsamarthanapravaõas tattàdàtmyapratikùepako 'bhipràyo niràlambanatvàn naigamadurnayavyapade÷am àskandati, tàdàtmyopekùayàiva sàmànyavi÷eùavyatirekasamarthakasya naigamanayatvàd, vyatirekiõor api tayor vastuni katha¤cid bhàvàd, itarathà vivakùayàpi tathà dar÷ayitum a÷akyatvàt, pradhànopasarjanabhàvasya dvayaniùñhatvàt, atyantatàdàtmye tatkàriõyà vivakùàyà api nirgocaratàprasaïgàt. tasmàt katha¤cid bhedàbhedinàv evàitau, tadanyatarasamarthakaþ punar niràlambanatvàd durnayatàü svãkarotãti sthitam. $<[NAV_29.24]>$ tathà saïgraho 'py a÷eùavi÷eùapratikùepamukhena sàmànyam ekaü samarthayamàno durnayaþ, tadupekùàdvàreõàiva tasya nayatvàt, vi÷eùavikalasya sàmànyasyàsambhavàt. tathà hi: yat tàvad uktaü -- yad uta "vi÷eùàþ sàmànyàd vyatirekiõo 'vyatirekiõo và. vyatirekapakùe niþsvabhàvatvaü, niþsattàkatvàt. avyatirekapakùe bhàvamàtraü, tadavyatiriktatvàt, tatsvaråpavad" iti -- tad ayuktaü, vi÷eùavàdino 'py evaüvidhavikalpasambhavàt. tathà hi: vi÷eùebhyaþ sàmànyaü vyatiriktam avyatiriktaü và. vyatiriktaü cen, na tarhi sàmànyaü, svasvaråpavyavasthitatayà vi÷eùaråpatvàt. avyatiriktaü cet, tathàpi na sàmànyaü, vi÷eùàvyatiriktatvàd eva tatsvaråpavat. yad apy avàdy -- "anàdyavidyàbalapravçtto vi÷eùavyavahàras, tàttvikaü sàmànyaü" -- tad api vacanamàtram eva, yuktiriktatvàt, sàmànyam evànàdyavidyàdar÷itaü, vi÷eùàþ punaþ pàramàrthikà iti vi÷eùavàdino 'pi vadato vaktrabhaïgàbhàvàt. yat punar vi÷eùagràhakapramàõàbhàvaü pratipàdayatàbhyadhàyi, yad uta "pratyakùaü bhàvasampàditasattàkaü tam eva sàkùàtkaroti nàbhàvaü, tasyànutpàdakatvàd" ityàdi, tad ayuktataraü, yataþ kenedaü bhavato 'tyantasuhçdà niveditaü: "bhàva eva kevalaþ pratyakùam utthàpayati, na punar abhàvo 'pi" [iti]? abhàvavyàpàràbhàvapratipàdakayuktikalàpeneti ced mugdhavipratàrito 'si, tadvyàpàràbhàvàsiddheþ, sadasadråpavastunaþ samastakriyàsu vyàpàràd, bhàvatàdàtmyena vyavasthitasyàbhàvasya vyàpàre virodhàbhàvàt. kathaü bhàvàbhàvayos tàdàtmyaü, virodhàd? iti cen, na, pramàõaprasiddhe virodhàbhàvàt. tathà hi: ghañàdikaþ padàrthàtmà svaråpeõa san, na pañàdiråpeõàpãti bhàvàbhàvàtmakaþ. yadi punaþ katha¤cin nàbhàvàtmakaþ syàt, tadà pañàdiråpeõàpi bhàvàt sarvàtmakaþ pràpnoti. yuktam etad, ata eva bhedaprapa¤cavilayasiddhir iti cet, syàd evàitad, yadi pañàdyabhàvàikàntàc %% 'pi manorathapåraõaü na syàt; tathà hi: pañàdivivikto ghaño 'nubhåyate, na ca pañàdyabhàvo bhàvena saha tàdàtmyam anubhavati, tasmàd abhàvàtmaka evàyam, evaü pañàdayo 'pãtaretaràpekùayeti ÷ånyatvàpattiþ. tasmàt svaråpam àbibhràõaü pararåpebhyo vyàvçttam eva vastu sarvakriyàsu vyàpriyata iti bhàvàbhàvàtmakasyàiva vyàpàraþ, svaråpadhàraõasya bhàvatvàt, pararåpavyàvartanasyàbhàvatvàd iti. evaü svagocarapratyakùotpàdane 'pi vyàpriyate, tata÷ ca tadråpam eva tat sàkùàtkuryàd iti svaråpaniyate pararåpebhyo vyàvçtta eva vastuni pratyakùaü pravartate, tajjanyatvàn, na bhàvamàtre, tasya kevalasya svaråpàvyavasthiter utpàdakatvàyogàt. na ca janakatvàd artho gràhyo janyatvàd và j¤ànaü gràhakam, atiprasaïgàd ity uktaü, kiü tarhy àvaraõavicchedàder labdhasattàkaü grahaõapariõàmàj j¤ànaü gçhõàty, arthas tu sannidhànàder gçhyate, sa cànuvartamànavyàvartamànaråpa eva pratãyata iti tathàbhåto 'bhyupagantavyo, na kevalasàmànyaråpa iti. sadasadaü÷ayoþ katham ekatràvasthànam iti cet, tàdàtmyeneti bråmaþ. nanu tàdàtmye bhàvamàtram abhàvamàtraü vàpadyetetaretaràvyavatiriktatvàd, itaretarasvaråpavat, tan nobhayaråpavastusiddhiþ. nàitad asti, tàdàtmyasya sambandhatvàt, sambandhasya ca dvayaniùñhatvàt, tadabhàve kasya kena sambandho, nirgocaratvàt? tasmàd etau sadasadaü÷au dharmiråpatayàbhedinau, vastunaþ sadasadråpasyàikatvàd, dharmaråpatayà punar vivakùitau bhedam anubhavataþ, svaråpeõa bhàvàt, pararåpeõa tv abhàvàd iti. tad evaü pratyakùe viviktavastugràhiõi sakalapramàõapraùñhe prasàdhite ÷eùapramàõàny api tadanusàritayà viviktam eva svagocaraü sthàpayantãti. tadapalàpã kevalasàmànyapratiùñhàpakaþ kadabhipràyaþ saïgrahadurnayavyapade÷aü svãkurute, vi÷eùàpekùayàiva sàmànyasthàpakasya saïgrahanayatvàd iti. $<[NAV_29.25]>$ tathà vyavahàro 'pi pramàõaprasiddhaü vastusvaråpaü nihnuvàno yuktiriktam avicàritaramaõãyaü lokavyavahàramàrgànusàri samarthayamàno durnayatàm àtmani nidhatte, lokavyavahàraprasàdhakasyàpãtaràniùñau vyavasthànàbhàvàt. tathà hi: yad idaü kiyatkàlabhàvi sthåratàm àbibhràõaü lokavyavahàrakàri ghañàdikaü bhavatas tàttvikam abhipretaü tan nàkasmikaü, kiü tarhi nityaparamàõughañitam, itarathà niùkàraõatvena sarvadà bhàvàbhàvaprasaïgàt. na te paramàõavas tathà pratibhàntãti cen, nàta eva teùàm anumànataþ siddhiþ. yadi punar yad eva sàkùàn na vi÷adadar÷ane cakàsti tat sakalam apalapyeta, hanta bahv idànãm apalapanãyaü, ghañàdivastuno 'py arvàgbhàgavartitvaïmàtrapratibhàsàn madhyaparabhàgàdãnàm apalàpaprasaïgàt, tathà ca lokavyavahàrakàritàpi vi÷ãryeta, tàvatà tadasiddheþ. athàtrànumànabalena vyavahàrakùamasampårõavastunaþ sàdhanam, evaü tarhi bhåtabhàviparyàyaparamàõusàdhanam api kriyatàü, vi÷eùàbhàvàt. tathà hi: yathà bàhyatvaïmàtrapratibhàse 'pi sarvavastånàü tàvatà vyavahàràbhàvàn madhyabhàgàdisàdhanena sampårõàni tatsamarthàni tàni sàdhyante, tathàiva kiyatkàlabhàvighanàkàradar÷ane 'py anàdyanantaparamàõutàdàdmyavyavasthita÷arãràõi tàni sàdhyantàü, tadabhàve 'pi teùàm anupapatteþ. tathà hi: vyavahàràvatàriõo dar÷anayogyasyàdyaparyàyasya tàvad atãtaparyàyànabhyupagame nirhetukatvaü, tatra cokto doùaþ. tadutpàdakànantaraparyàyeùñau punas tajjanakaparyàyo 'py abhyupagantavya ity anàdiparyàyaparamparà siddhim adhyàsãta. tathà vyavahàràvatàrivastuparyantaparyàyasya paryàyàntarànutpàdakatve balàd avastutvam àóhaukate, bhavannãter evàrthakriyàkaraõavaikalyàt. tadutpàdakatve punar asàv apy aparaparyàyotpàdaka ity anantaparyàyamàlopapadyate. tathà ghanàkàro 'pi vi÷adadar÷anena sàkùàtkriyamàõo niùprade÷aparyantàvayavavyatirekeõa nopapadyate, karacaraõàdyavayavànàü khaõóa÷o bhidyamànatayàvayaviråpatvàt, tadavayavànàm apy avayavàntaraghañitatvàt. paramàõava eva paryantàvayavàþ paramàrthato ghanàkàrahetavas; tadabhàve punar àkasmiko 'sau sarvatropalabhyeta, na và kvacid, vi÷eùàbhàvàt. etena yad avàdi: lokavyavahàràvatàriõaþ pramàõam anugràhakam asti vastuno netarasyetyàdi, tad api pratikùiptam avagantavyaü, dç÷yamànàrthànyathànupapattyàiva tatsàdhanàt. yat punar uktaü: "kiü teùàm atãtànàgataparyàyaparamàõvàdãnàü paryàlocanena lokavyavahàrànupayogitayàvastutvàd" ityàdi, tad ayuktam, upekùayà vàrtamànikavastuno 'nupayogitvenàvastutvapràpteþ, sarvasya sarvalokànupayogitvàt. kasyacid upayogitayà vastutve teùàm api sà samasty eva, sarvaj¤aj¤ànàdigocaratvàd ity àstàü tàvat. tad evaü pramàõaprasiddhàrthàpalàpitvàd vyavahàro durnayaþ, tadupekùayà vyavahàrànupàtivastusamarthakasya vyavahàranayatvàd iti. $<[NAV_29.26]>$ atha çjusåtro 'pi dçùñàpalàpenàdçùñam eva kùaõakùayiparamàõulakùaõaü vastusvaråpaü paramàrthatayà manyamàno durnayatàm àskandati, dç÷yamànasthirasthåràrthàpahnave nirmålatayà svàbhipretavastusamarthakaparàmar÷asyotthànàbhàvàt. tathà hi: svàvayavavyàpinaü kàlàntarasaücariùõum àkàraü sàkùàl lakùayan pa÷càt kuyuktivikalpena vivecayed, yad utàiùa sthirasthåro dç÷yamànaþ khalv àkàro na ghañàm iyarti. vicàràkùamatvàd ityàdinà na ca dçùñam adçùñasandar÷akaiþ kuyuktivikalpair bàdhituü ÷akyaü, sarvatrànà÷vàsaprasaïgàt. athàbhidadhãthà: "mandamandaprakà÷e prade÷e rajjau viùadharabhràntiþ pràktanã yathodãcãnena tannirõayakàriõà vikalpena bàdhyate, tathedam api sthirasthåradar÷anaü kùaõakùayiparamàõuprasàdhakaparàmar÷ena, kim atràyuktam?" nàitad asti, rajjupratibhàsasyàiva pràkpravçttaviùadharabhràntyapanodadakùatvàt, tadabhàve ca vikalpa÷atair api nivartayitum a÷akyatvàt. atràpy atãtavartsyator vinaùñànutpannatayàsannihitatvàt, sthåràvayavànàü ca svàvayaveùu bhedàbhedadvàreõa paryàlocyamànànàm avasthànàbhàvàt kùaõakùayiparamàõava eva pratibhànti, tata÷ ca pratibhàsa eva sthirasthåradar÷anasya bàdhaka iti ced, evaü tarhi pratibhàsasyopade÷agamyatànupapattes, tathàiva vyavahàraþ pravarteta. pà÷càtyamithyàvikalpaviplavàn na pravartata iti cen, nànyatràpy asyottarasya viplavahetutvàt. tathà hi: dhavale jalajàdau pratibhàte 'pi nãlo 'yam adhyakùeõàvalokitaþ; pà÷càtyamithyàvikalpaviplavàt tu dhavalaþ pratibhàtãti bhavannyàyena ÷añhaþ pratijànànaþ kena vàryeta. tan na dçùñàpalàpaþ kartuü ÷akya iti sthirasthåravastusiddhis, tasyàiva dar÷anàd, itarasya taddar÷anadvàreõa sàdhyamànasyànumeyatvàt, tadaniùñau tasyàpy asiddheþ. etena sthirasthåravastuno 'rthakriyàvirahapratipàdanam api prativyåóhaü, tathàvidhasyàiva sarvakriyàsu vyàpàradar÷anàt kùaõakùayiõo 'rthakriyàniùedhàc ca, yathoktaü pràk: "kùaõabhaïguro hy arthàtmà svakùane pårvaü pa÷càd và kàryaü kuryàd ityàdi. kiü ca, sattvapuruùatvacaitanyàdibhir bàlakumàrayuvasthaviratvaharùaviùàdàdibhi÷ cànuvartamànavyàvartamànaråpasya sarvasya vastunaþ pratãter dravyaparyàyàtmakatvam, abhedasya dravyatvàd, bhedasya paryàyaråpatvàd iti. tata÷ ca bhåtabhàvikùaõayor asannidhànadvàreõa vàrtamànikakùaõasyàivàrthakriyàkàritvapratipàdanaü nàsmàdbàdhàkaraü, paryàyàõàü kramabhàvitayà vartamànaparyàyàliïgitasyàiva dravyasyàrthakriyàkaraõacaturatvàt. [na] kevalaü tat trikàlavyàpi, draùñàpi dravyaråpatayà tathàbhåta eva. tata÷ ca kùaõikaparyàyatirodhànadvàreõa tadråpasaïkalanàt sthiram evedaü samastakriyàsu vyàpriyata iti pratãtivãthim avatarati, sthairyasyàpi tàttvikatvàt, kùaõikaparyàyàõàü vidyamànànàm apy agrahaõàt, pràkçtalokaj¤ànasyàvaraõakùayopa÷amàpekùitayà katicidaü÷aviùayatvàt. yadi punar dravyabuddhiþ paryàyaparamparàdar÷anabalàyàtatvàd atàttvikã kalpyeta, tadà pårvaparyàyasyottaraparyàyotpàdane sànvayatvaü niranvayatvaü và vaktavyaü, gatyantaràbhàvàt. sànvayatve dravyaü paryàyàntareõàbhihitaü syàn; niranvayatve punar nirhetutayottaraparyàyànutpàdaprasaïgaþ. tan nobhayaråpavastuvyatirekeõàrthakriyàsiddhiþ. na càrthakriyà vastulakùaõaü, ÷abdavidyutpradãpàdicaramakùaõànàü kùanàntarànàrambhakatvenàvastutvapràptes, tadavastutve punar upàntyakùaõasyàpi vastuni vyàpàràbhàvàd; evaü yàvat sarvakùaõànàü saïkalikayà vastutvam. atha kùaõàntarànàrambhe 'pi svagocaraj¤ànajanakatvam arthakriyà parikalpyeta, tathà saty atãtabhàviparyàyaparamparàpi yogij¤ànagocaratàü yàtãti vastutvaü svãkuryàt. tan nàrthakriyà vastulakùaõam, api tåtpàdavyayadhrauvyayuktatà, pramàõapratiùñhitatvàt. utpàdavyayau dhrauvyena saha viruddhàv iti cet, kuto 'yaü virodhaþ: pramàõàd apramàõàd và? na tàvad àdyaþ pakùaþ, sarvapramàõànàü bahir anta÷ ca tathàvidhàvastudyotanapañiùñhatayà prasàdhitatvàt. nàpi dvitãyo, 'pramàõasyàki¤citkaratvàt. etena sthåratàdåùaõam api pratikùiptaü, pratibhàsahatatvàt, tadapahnavena virodhodbhàvanasya nirmålatayà pralàpamàtratvàt. yat punar vartamànaprakà÷aråpatayà tatsambaddhavastugràhitvaü sarvapramàõànàm udagràhi, tad ayuktaü, teùàm ekàntena vàrtamànikatvàsiddheþ, katha¤cid àtmàvyatirekitvàt, tasya ca kàlatrayavyàpakatvàt, tadråpatayà teùàm apy avasthànàt. tata÷ càtmano 'rthagrahaõapariõàmaråpatvàt, sarvapramàõànàü pariõàminy eva vastuni vyàpàro, na kùaõike. na càtãtànàgatakùaõavartivastugrahaõe 'py anàdyanantajanmaparamparàgrahaõaprasaïga, àvaraõavicchedasàpekùatvàt, tasyàiva paramàrthataþ saüvedanàvirbhàvàntarakàraõatvàd, gràhyàder bahiraïgatvàt. sàmastyena punar àvaraõavilaye sati samastavastuvistàrànàdyanantakùaõaparamparàgrahaõaprasaïgo na no bàdhàkàrãùñatvàt. tad ekade÷akùayopa÷ame punas tadanusàriõã bodhapravçttir iti kiyatkàlabhàvini sthåre vastuni pràkçtalokaj¤ànàni pravartante, na sampårõe. na ca tàny alãkàni, tadgràhyàü÷asyàpi vastuni bhàvàt, tàvatàiva vyavahàrasiddher iti. yac coktaü: kùaõikatàü gçhõanto 'pi sadç÷àparàparotpattivipralabdhatvàn mandà nàdhyavasyanti, mithyàvikalpava÷àt sthiratàvyavahàraü ca pravartayanti, tad ayuktaü, bhavadàkåñena sàdç÷yàbhàvàt, tadabhàve tadutpàdyàbhimatabhrànter nirbãjatayotpatter asambhavàt. tathà sthiratàropo 'pi kvacid gçhãtasthiratvasyàiva yukto nànyathà, yathà dçùñaviùadharasya mandaprakà÷e rajjudar÷ane viùadharàropaþ. na ca bhavatàü kadàcana sthiratà pratãtigocaracàritàm anubhavati, tat kathaü pratikùaõam udayàpavargasaüsargiõi sakale vastuni pratyakùeõàvalokite 'pi tadàropa iti. tasmàt tirohitakùaõavivartam alakùitaparamàõuvaiviktyaü vastu sarvasàüvyavahàrikapramàõair gocarãkriyata iti tattiraskàradvàreõàdçùñakùaõakùayiparamàõupratiùñhàpako 'bhipràya çjusåtradurnayasaüj¤àm a÷nute, tadupekùayàiva taddar÷akasya nayatvàd iti. $<[NAV_29.27]>$ tathà ÷abdàdayo 'pi sarvathà ÷abdàvyatirekam arthasya samarthayanto durnayàs, tatsamarthanàrtham upanyastasya tatpratãtau pratãyamànatvalakùaõasya hetor anaikàntikatvàt. tathà hi: nàyam ekànto yatpratãtau yat pratãyate tat tato 'vyatiriktam eva, vyatiriktasyàpi pàvakàder anyathànupapannatvalakùaõasambandhabalàd dhåmàdipratãtau pratãyamànatvàt. evaü ÷abdo 'pi vyatiriktam apy arthaü vàcakatvàt pratyàyayiùyaty, avyatirekasya pratyakùàdibàdhitatvàc, chabdàd vivekenàivànubhåyamànatvàt. asmiü÷ ca hetàv anaikàntike sthite sarvàrthànàü sasvavàcakatvasàdhanadvàreõa ÷abdàvyatirekasàdhanam api dåràpàstam eva. na càtràpi pratibandhagràhi pramàõaü -- yo yo 'rthas tena tena sasvavàcakena bhavitavyaü -- ghañàdidçùñàntamàtràt tadasiddheþ, kùaõikàlakùyadravyavivartànàü saïketagrahaõopàyàbhàvenàbhilapitum a÷akyatayànabhilàpyatvasiddhe÷ ca. kùaõabhaïguratàpratij¤ànaü punar amãùàü apy çjusåtravan nirasitavyam. tathà pratyekamatàpekùayàpi svàbhipretaü pratiùñhàpayantas tadviparãtaü ÷abdàrthaü tiraskurvàõà durnayatàm àtmasàtkurvanti. etàvad dhi pramàõapratiùñhitaü, yad uta vidhimukhena ÷abdo 'rthasya vàcaka iti; na punar ayaü niyamo yathàyam asyàiva vàcako nànyasya, de÷akàlapuruùasaïketàdivicitratayà sarva÷abdànàm aparàparàrthapratipàdakatvenopalabdher anantadharmatayàparàparayogyatàdvareõàparàparàrthàbhidhàyakatvopapatter, arthànàm apy anantadharmatvàd evàparàpara÷abdavàcyatvàvirodhàt, tathàivàvigànena vyavahàradar÷anàt, tadaniùñau tallopaprasaïgàt. tasmàt sarvadhvanayo yogyatayà sarvàrthavàcakà, de÷akùayopa÷amàdyapekùayà tu kvacit katha¤cit pratãtiü janayanti. tata÷ ca kvacid anapekùitavyutpattinimittà råóhitaþ pravartante, kvacit sàmànyavyutpattisàpekùàþ, kvacit tatkàlavartivyutpattinimittàpekùayeti na tatra pràmàõikena niyatàrthàgraho vidheyaþ. ato 'mã ÷abdàdayo yadetaretaràbhimata÷abdàrthopekùayà svàbhimataü ÷abdàrthaü dar÷ayanti, tadà nayàs, tasyàpi tatra bhàvàt. parasparabàdhayà pravartamànàþ punar durnayaråpatàü bhajanti, niràlambanatvàd iti. $<[NAV_29.28]>$ nanu ca yady ekàikadharmasamarthanaparàyaõàþ÷eùadharmatiraskàrakàriõo 'bhipràyà durnayatàü pratipadyante, tadà vacanam apy ekadharmakathanadvàreõa pravartamànaü sàvadhàraõatvàc ca ÷eùadharmapratikùepakàry alãkamàpadyate. tata÷ cànantadharmàdhyàsitavastusandar÷akam eva vacanaü yathàvasthitàrthapratipàdakatvàt satyaü; na càivaü vacanapravçttir, ghaño 'yaü ÷uklo mårta ityàdy ekàikadharmapratipàdananiùñhatayà vyavahàre ÷abdaprayogadar÷anàt, sarvadharmàõàü yaugapadyena vaktum a÷akyatvàt, tadabhidhàyakànàm apyànantyàt. na càikàikadharmasandar÷akatve 'py amåni vacanàny alãkàni vaktuü pàryante, samasta÷àbdavyavahàrocchedaprasaïgàt, tadalãkatve tataþ pravçttyasiddher iti. atrocyata -- iha tàvad dvaye vastupratipàdakà, laukikàs tattvacintakà÷ ca. tatra pratyakùàdiprasiddham artham arthitvava÷àl laukikàs tàvan madhyasthabhàvena vyavahàrakàle vyapadi÷yanti, yad uta nãlam utpalaü sugandhi komalam iti, na tu taddharmigatadharmàntaragrahaõaniràkaraõayoràdriyante, 'narthitvàt, tàvatàiva vivakùitavyavahàraparisamàpteþ. na ca tadvacanànàm alãkatà, ÷eùadharmàntarapratikùepàbhàvàt, tatpratikùepakàriõàm evàlãkatvàt. "sarvaü vacanaü sàvadhàraõam" itinyàyàt teùàm api ÷eùadharmatiraskàrakàritvasiddher bhavannãtyàlãkatàpadyata iti cen, na, avadhàraõasya tadasambhavamàtravyavacchede vyàpàràd; yathànekapuruùasampårõe sadasi dvàràdau sthitasya kim atra devadattaþ samasti nàstãti và dolàyamànabuddheþ kenacid abhidhãyate -- yathà devadatto 'stãti. atra yady apy upanyastapadadvayasya sàvadhàraõatà gamyate, 'nyathà taduccàraõavaiyarthyaprasaïgàt, tathàpy avadhàraõaü tadasambhavamàtraü vyavacchinatti, na ÷eùapuruùàntaràõi; nàpi pararåpeõa nàstitvaü, tadvyavacchedàbhipràyeõa prastutavàkyaprayogàt, prayoktrabhipràyàdisàpekùatayàiva dhvaneþ svàrthapratipàdanasàmarthyàt. na ca vàcyavàcakabhàvalakùaõasambandhànarthakyaü, tadabhàve prayoktrabhipràyamàtreõa råpasyàiva niyoktum a÷akyatvàt. na ca samastadharmayuktam eva vastu pratipàdayad vacanaü satyam ity abhidadhmahe, yenàikàikadharmàliïgitavastusandar÷akànàm alãkatà syàt, kiü tarhi sambhavadarthapratipàdakaü satyam iti, sambhavanti ca ÷eùadharmàpratikùepe vacanagocaràpannà dharmàs; tasmàt tatpratipàdakaü satyam eva. yadà tu durnayamatàbhiniviùñabuddhibhis tãrthàntarãyais taddharmigatadharmàntaraniràkaraõàbhipràyeõàiva sàvadhàraõaü tat prayujyate, yathànityam eva vastu nityam eva vetyàdi, tadà niràlambanatvàd alãkatàü pràpnuvat kena vàryeta? tattvacintakàþ punaþ pratyakùàdipramàõasiddham anekàntàtmakaü vastu dar÷ayanto dvedhà dar÷ayeyus, tad yathà -- vikalàde÷ena sakalàde÷ena và. tatra vikàlàde÷o nayàdhãnaþ, sakalàde÷aþ pramàõàyattaþ. tathà hi: yadà madhyasthabhàvenàrthitvava÷àt ki¤cid dharmaü pratipipàdayiùavaþ ÷eùadharmasvãkaraõaniràkaraõavimukhayà dhiyà vàcaü prayu¤jate, tadà tattvacintakà api laukikavat sammugdhàkàratayàcakùate, yad uta "jãvo 'sti kartà pramàtà bhoktetyàdi". ataþ sampårõavastupratipàdanàbhàvàd vikalàde÷o 'bhidhãyate, nayamatena sambhavaddharmàõàü dar÷anamàtram ity arthaþ. yadà tu pramàõavyàpàram avikalaü paràmç÷ya pratipàdayitum abhiprayanti, tadàïgãkçtaguõapradhànabhàvà÷eùadharmasåcakakatha¤citparyàyasyàcchabdabhåùitayà sàvadhàraõayà ca vàcà dar÷ayanti `syàd asty eva jãva' ityàdikayà. ato 'yaü syàcchabdasaüsåcitàbhyantarãbhåtànantadharmakasya sàkùàdupanyastajãva÷abdakriyàbhyàü pradhanãkçtàtmabhàvasyàvadhàraõavyavacchinnatadasambhavasya vastunaþ sandar÷akatvàt sakalàde÷a ity ucyate, pramàõapratipannasampårõàrthakathanam iti yàvat. tad uktaü: sà j¤eyavi÷eùagatir nayapramàõàtmikà bhavet tatra / sakalagràhi tu mànaü vikalagràhã nayo j¤eyaþ // $<[NAV_29.29]>$ tad idam uktaü bhavati: nayapramàõàbhij¤aþ syàdvàdã sakalavikalàde÷àv adhikçtya vastusvaråpapratipipàdayiùayà yad yad bråte tat tat satyaü, sambhavadarthagocaratvàt. durnayamatàvalambinaþ punar ekàntavàdino yad yad àcakùate tat tad alãkam, asambhavadarthaviùayatvàd iti. ____________________ $<[NAV_30.0]>$ sàmpratam amum evàrthaü draóhayan siddhànte 'py ekàikanayamatapravçttàni såtràõi na sampårõàrthàbhidhàyakànãty, api tu tatsamudàyàbhipràyapravçttam avikalavastunivedakam iti dar÷ayann àha: @@ $<[NAV_30.1]>$ iha trividhaü ÷rutaü, tad yathà -- mithyà÷rutaü naya÷rutaü syàdvàda÷rutaü ca. tatra ÷råyata iti ÷rutam àgamaþ. mithyàlãkaü ÷rutaü mithyà÷rutaü, tac ca durnayàbhipràyapravçttaü tãrthikasambandhi, nirgocaratvàt. tathà nayair hetubhåtaiþ ÷rutaü naya÷rutam, etac càrhadàgamàntargatam evàikanayàbhipràyapratibaddhaü, yathà "paóuppaõõe nera‹‰ viõassa‹" ityàdy, çjusåtranayàbhipràyeõa kùaõikatvasyàpi tatra sambhavàt. tathà nirdi÷yamànadharmavyatiriktà÷eùadharmàntarasaüsåcakena syàtà yukto vàdo 'bhipretadharmavacanaü syàdvàdaþ, tadàtmakaü ÷rutaü syàdvàda÷rutam. tat kiübhåtam ucyata ity àha: ## 'vikalaþ sa càsàv ## ca tad## tannirõayahetutvàd evam abhidhãyate; paramàrthataþ punaþ samastavastusvaråpapratipàdãty arthaþ, ÷abdàtmakatvàn, ni÷cayasya bodharåpatvàd iti. naya÷rutaü tarhi sampårõàrthavini÷càyi kasmàn na bhavatãty àha: ## naigamàdãnàm ## ekadharmagrahaõaparyavasitànàü #<÷rutavartmany># àgamamàrge ## pravartanàn na tad ekàikàbhipràyapratibaddhaü sampårõàrthavini÷càyi, tatsamudàyasyàiva sampårõàrthavini÷càyakatvàd ityàkåñam. ____________________ $<[NAV_31.0]>$ tad evaü nayapramàõasvaråpaü pratipàdyàdhunà÷eùanayapramàõavyàpakaü teùàü tatra tàdàtmyenàvasthànàt pramàtàram abhidhàtukàma àha: @@ $<[NAV_31.1]>$ tatra trikàlajãvanàj ##, pràõadhàraka àtmety arthaþ, sa pramiõotãti ## prameyaparicchedakaþ. kiübhåtaþ sann ity àha: svànyàv àtmaparau nirbhàsitum uddyotayituü ÷ãlam asyeti ##, svasvaråpàrthayoþ prakà÷aka iti yàvat. tathà karotãti ##, bhuïkta iti ##, vivartanam aparàparaparyàyeùu gamanaü vivçttiþ pariõàmaþ, sà vidyate yasyeti ##. sva àtmà saüvedyate 'neneti svasaüvedanaü tena samyak siddhaþ pratiùñhitaþ pratãto và ##. kùitiþ pçthivy àdir yeùàü tàni kùityàdãny, àdi÷abdàd ambutejovàyvàkà÷àni gçhyante; na vidyata #<àtmà># svaråpam asyety anàtmakaþ, kiü svasvaråpàpekùayà? na, kùityàdãnàm anàtmakaþ ##, kùityàdisvaråpo na bhavatãty arthaþ. $<[NAV_31.2]>$ tatra ##tyanena ye pàramàrthikaü pramàtàraü nàbhyupagacchanty, api tu vij¤ànakùaõaparamparànubhavabalaprabodhitànàdipraråóhavàsanàsampàditasattàkaü mithyàvikalpaparikalpitam apàramàrthikaü taü manyante pratikùaõavilayavàdinaþ tàn niràcaùñe, kùaõavilayasya pràg eva pratiùiddhatvàd, bahir anta÷ ca pariõàmivastunaþ prasàdhanàt. $<[NAV_31.3]>$ nanu ca ghañàdayas tàvad vinà÷am àvi÷anto dç÷yante, teùàü ca vinà÷o lakuñàdikàraõakalàpenàvina÷varasvabhàvànàü và kriyeta, vina÷varasvabhàvànàü và. yady àdyaþ kalpas tad ayuktaü, svabhàvasya pracyàvayitum a÷akyatvàt, tasya niyataråpatvàd, anyathà svabhàvatvàyogàt. athàivaübhåta eva tasya svabhàvaþ svakàraõabalàyàto yad uta vinà÷akàraõam àsàdya vinaïkùyatãti bråùe, tathàpi tadvinà÷akàraõasannidhànaü kiü yàdçcchikam uta tatsvabhàvasampàdyam eva. yadàdyaþ kalpas, tadà sannihitasyàpi tatpratyanãkapratyayopanipàtena nivartanàt, tatsannidhàpakahetånàü api svasannidhàpakakàraõakalàpasàpekùatvàt, sannihitànàm api pratidvandvinà nivartanàd, yàdçcchikatvàc ca nàva÷yaübhàvi tatsannidhànaü; tata÷ càsannihitasvavinà÷akàraõakadambakaþ ka÷cid ghañàdir na vina÷yed apy, aniùñaü càitat, sarvakçtakànàü vinà÷àvigànàt. atha dvitãyaþ pakùas, tathà sati pa÷càd api tadbalàd vinà÷ahetavaþ sannidhàsyantãti prathamakùaõa eva sannidadhatu, tathàpi kùaõikatàivàrthasya. svahetor eva niyatakàlàt parato 'yaü svavinà÷ahetuü sannidhàpayiùyatãty evaüråpo jàta iti cen, nàivam api kùaõabhaïguratàyàtà. tathà hi: svahetunà kilàsau varùàt parataþ svavinà÷ahetusannidhàpanakùamasvabhàvo vyadhàyi; sa ca tasyotpàdakùaõàd dvitãyakùaõe svabhàvo 'sti và na và? asti cet, tathà sati punar varùaü tena sthàtavyam, evaü yàvad varùopàntyakùaõe 'pi yadi tatsvabhàva evàsau tadàparam api varùàntaraü sthitir àpadyeta, tadà cànantakalpasthàyãbhàvaþ syàd, apracyutavarùasthàyisvabhàvatvàd iti. atha dvitãyakùaõe nàsti sa svabhàva iti bråùe, hanta kùaõikatvam evàóhaukate, 'tàdavasthyasya tallakùaõatvàt. kiü ca, vinà÷ahetur bhàvasya vinà÷aü vyatiriktam avyatiriktaü và kuryàt? vyatiriktakaraõe na ki¤cit kçtaü syàt, tata÷ ca bhàvas tàdavasthyam anubhavet. tatsambandhaþ kriyata iti cen, na sambandhasya tàdàtmyatadutpattivyatiriktasya pratiùedhàt. na cànayor anyataraþ sambandho 'tra samasti, vyatirekiõà sàrddhaü tàdàtmyàyogàd, anyahetukasya pa÷càd utpannasya tadutpattivaikalyàt. tan na vyatirikto vinà÷aþ kartuü yuktaþ. avyatiriktakaraõe punas tam eva bhàvaü vinà÷ahetuþ karotãti pràptam, avyatirekasya tadråpatàlakùaõatvàt. na càsau kartavyaþ, svahetor eva niùpannatvàt, tatkaraõe ca tasyàvasthànam eva syàn, na pralayaþ. tan nàvina÷varasvabhàvànàü pa÷càt katha¤cid api vinà÷aþ kartuü ÷akyo, vina÷varasvabhàvànàü punaþ svahetubalàyàtatvàt pràg api pratikùaõabhàvã, na kàraõàntaràpekùaþ, svabhàvasya niyataråpatvàt; tasmàt pràõity adyàpi pratikùaõavilaya iti. $<[NAV_31.4]>$ atrocyate -- satyam etat, kiü tu yathà vinà÷akàraõàyogàt pratikùaõabhàvã vinà÷o bhavadbhiþ pratipadyate, tathàiva sthityutpattã pratikùaõabhàvinyau kiü na pratipadyete, taddhetånàm api vicàryamàõànàm ayogàt. tathà hi: sthitihetunà tàvat svayam asthirasvabhàvà bhàvàþ sthàpyeran sthirasvabhàvà và? na tàvat prathamaþ pakùaþ kùodaü kùamate, svabhàvasyànyathà kartum a÷akyatvàt, tasya pratiniyataråpatvàc, cetanàcetanasvabhàvavad, anyathà svabhàvatàhàneþ. dvitãyapakùe punaþ svayaü sthirasvabhàvànàü kiü sthitihetunà? sthitir neùyata eva, tenànabhyupagatopàlambha evàyam iti ced, hanta hato 'sy, evaü hi bhàvàþ kùaõamàtram api na tiùñheyuþ. kùaõabhàvinãùyata eveti cet, sà tarhy asthitisvabhàvànàü hetu÷atair api kartuü na pàryata iti bråmaþ, tatsvabhàvatve punar hetuvyàpàranairarthakyàt. ahetukà satã sakalakàlaü bhavatãti datto jalà¤jaliþ pratikùaõavilayasya. tathotpàdahetur api tatsvabhàvasyotpattiü vidadhyàd atatsvabhàvasya và? na tàvad àdyaþ pakùaþ kakùãkartuü yuktaþ, svayam utpàdakasyotpàdane vyàpriyamàõo hi hetuþ piùñaü pinaùñi, ÷aïkhaü dhavalayati, tadabhàve 'pi svayogyatayotpatteþ. nàpi dvitãyaþ kalpo 'ïgãkaraõàrhaþ, svayam anutpattidharmakasyotpàdayitum a÷akyatvàd, anyathà ÷a÷aviùàõàdayo 'py utpàdyakoñim adhyàsãran, vi÷eùàbhàvàt; tata÷ ca na ka÷cid atyantàbhàvaþ syàt. tad yathà nirhetukatvàn nà÷aþ pratikùaõabhàvã, tathàiva dar÷itayukteþ sthityutpattã apãti trayàkràntaü sakalaü vastu jàtam abhyupagantavyaü; tathà sati jãvo 'pi jãvatvacaitanyadravyatvàdibhiþ sthemànaü àbibhràõa eva harùaviùàdàdibhir aparàparàrthagrahaõapariõàmai÷ cotpàdavyayadharmakaþ pàramàrthikaþ pramàteti balàt siddhim adhyàste. $<[NAV_31.5]>$ nanu ca yady utpàdavyayasthitãnàü nirhetukatvàt sakalakàlabhàvità bhavadbhiþ sàdhyate, tadànvayavyatirekàbhyàü pratyakùàdipramàõaprasiddhaþ khalv ayaü tatkàraõakalàpavyàpàraþ kathaü neyaþ? na càyam apahnotuü ÷akyaþ! tathà hi: kulàlàdikàraõavràtavyàpàre ghañàdayaþ samupalabhyante, tadabhàve ca nopalambhyanta iti tajjanyà ity ucyante. sthitir api vinà÷akàraõasannidhànàt pràk tadbalàd eva, tathà nà÷o 'pi mudgaràdisannidhànàsannidhànàbhyàü sadasattàm anubhavaüs tatkçtaþ pratãyate, nàhetukaþ. tat katham etad iti? $<[NAV_31.6]>$ atrocyate -- na vayaü sarvathà hetånàü vyàpàraü vàrayàmaþ, kiü tarhi svayam utpàdavyayasthityàtmanà vivartamànasya dravyasya hetavas tadvi÷eùakaraõe vyàpàram anubhavanti, tenàiva sàrddhaü teùàm anvayavyatirekànukaraõadar÷anàd, dçùñasya càpahnave 'smàkam apravçttatvàt, pratãtiyuktilakùaõadvayapakùapàtitvàt; kevalaü pratãtivikalàü yuktiü yuktivinàkçtàü và pratãtiü nàïgãkurmahe, 'sambhavadarthagocaratayà niràlambanatvàt tasyà ity àstàü tàvat. $<[NAV_31.7]>$ ##tyanena pràguktasvaparàbhàsipramàõavi÷eùaõavan %% parokùabuddhivàdino %% ca j¤ànamàtravàdinaþ pratikùipati, j¤ànaj¤àninoþ katha¤cid abhedena taduktanyàyàvi÷eùàd iti. $<[NAV_31.8]>$ ##iti vi÷eùaõadvayena %%mataü vikuññayati, kartà san bhoktàpãti kàkvopanyàsàd, akartur bhogànupapatter, bhujikriyànirvartanasamarthasyàiva bhoktçtvàt. japàkusumàdisannidhànava÷àt sphañike raktatàdivyapade÷avad akartur api prakçtyupadhànava÷àt sukhaduþkhàdibhogavyapade÷o yuktas; tathà hi: prakçtivikàradarpaõàkàrabuddhisaïkràntànàü sukhaduþkhàdyàtmakànàm arthànàü puruùaþ sannidhànamàtreõa bhojako vyapadi÷yate, "buddhyadhyavasitam arthaü puruùa÷ cetayata" itivacanàd iti cen, na, katha¤cit sakriyàkatàvyatirekeõa prakçtyupadhàne 'py anyathàtvànupapatter, apracyutapràcãnaråpasya vyapade÷ànarhatvàt, tatpracyave ca pràktanaråpatyàgenottararåpàdhyàsitayà sakriyatvam àpatatãtinyàyàt; sphañikadçùñànte 'pi japàkusumàdisannidhànàd andhopalàdau raktatànàvirbhavantã tatra punar àvirbhavantã tasya tathàvidhaü pariõàmaü lakùayaty, anyathàndhopalavat tatràpi na pràduþùyàt. tan nàkriyasya bhoktçtopapadyata iti. $<[NAV_31.9]>$ ## ityamunà tv ekàntanityam apariõàminaü %%%%diprakalpitaü pramàtàraü nirasyati, sarvathàvicalitaråpasyàrthagrahaõapariõàmànupapatteþ. vyatiriktaj¤ànasamavàyàd ekàntanityo 'pi pramiõotãti cen, na, samavàyasya pràg eva pratikùiptatvàt, sambandhàntarasya ca vyatirekiõà sàkam anupapatter, anyatrànyathànupapannatvàt. na ca vyatirekiõi j¤àne tat samasti, tadgràhakapramàõàbhàvàd, avyatirekànubhavasya ca tadbàdhakatvàt. kiü ca, yadi samavàyabalàd àtmani j¤ànaü samavaiti, tadàtmanàü samavàyasya ca vibhutvàd ekaråpatvàc ca sarvàtmasu kiü na samavaiti, vi÷eùàbhàvàt? tathà ca devadattajñànena yajñadattàdayo 'py arthatattvaü buddhyeran. anyac ca vijñànodayasamaye 'pi yàdç÷aþ pràgavasthàyàü tàdç÷a eva santiùñhamànaþ pràg apramàtà pa÷càt pramàteti bruvàõaþ khalånmattatàm àtmany àvirbhàvayati, nàparam ity àstàü tàvat. $<[NAV_31.10]>$ pa÷càrddhena punar bhåtavyatirekiõaü svasaüvedanapratyakùanirgràhyaü jãvaü dar÷ayaü÷ %%dar÷anaü tiraskurute, jaóàtmakabhåtàvyatireke hi tadvilakùaõabodharåpaharùaviùàdàdivivartànubhavàbhàvaprasaïgàt. nanu ca kàyàkàrapariõatàni bhåtàny evàtmavyatirekiõãü cetanàm utkàlayanti; sà ca tathàvidhapariõàmapariõateùu teùu santiùñhate, tadabhàve punas teùv eva nilãyata iti; tadvyatirekànubhave 'pi na paralokayàyijãvasiddhir, iyatàiva dçùñavyavahàropapatteþ. nàitad asti, dvayaü hi tàvad etat saüyogam anubhavad upalababhyate -- pañcabhåtàtmakaü ÷arãraü cetanà ca. tatràpi ÷arãraü bahirmukhàkàreõa bodhenàrtharåpatayà jaóam anubhåyate, cetanà punar antarmukhàkàreõa svasaüvedanapratyakùeõa sàkùàtkriyate; 'ta evàvyatirekapakùaþ pratibhàsaniràkçtatvàn nà÷aïkitaþ. vyatirekiõoþ punaþ prakà÷amànayor yadi bhåtàny eva cetanàm utkàlayantãti bhavadbhiþ parikalpyate, tadà cetanàiva bhavàntaràd utpattisthànamàyàtà pañcabhåtabhràntijanakaü ÷arãraü nirvartayet, punar bhavàntaraü yàtukàmà muñcet, tat tayàdhiùñhitaü gamanàdiceùñàü kuryàt, tadviyuktaü punaþ kàùñhavat tiùñhed iti jãvasampàdyam eva ÷arãraü, na punar asau tatsampàdya ity, etat parikalpanaü yuktataraü pa÷yàmaþ, jãvasya cetanàvataþ sakarmakatayàparàparabhavabhramaõàparàpara÷arãranirvartanayor upapadyamànatvàt. bhavàntaràd àgacchan utpattisthànaü jãvo 'dhyakùeõa nopalabhyata iti ced, bhåtàny api tarhi kàyàkàradhàraõadvàreõa cetanàm utkàlayantãti pratyakùeõa nopalakùyanta iti samàno nyàhaþ. atha kàyàkàrapariõateùv eva bhåteùu cetanopalabhyate, nànyadetyanyathànupapattiva÷àt tajjanyeti parikalpyata, evaü tarhi mçtàvasthàyàü kàyàkàram àbibhràõeùv api nopalabdhà, kàyàkàrapariõàmo và kàdàcitkatayà hetvantaràpekùãtyanyathànupapattiva÷àd eva tannirvartanakùamà cetanà bhavàntaràgatajãvasambandhinãti pratipadyàmahe. kiü ca, jãvas tàvat karmacaitanyasambandhàc charãranirvartanàrthaü pravarata iti yuktam evàitad, bhåtàni punaþ kiübhåtàni cetanàkaraõe pravarteran: sacetanàni ni÷cetanàni và? yady àdyaþ kalpas, tato vikalpayugalam avatarati: tac caitanyaü tebhyo bhinnam abhinnam và? yadi bhinnaü, tadà puruùa÷arãravat tatràpi bhåtaiþ saha vartamànam api bhåtavilakùaõam àtmakàraõam anumàpayatãti tadavasthàiva jãvasiddhiþ. athàbhinnaü, tathà sati samastabhåtànàm aikyaü prasajaty, ekacaitanyàvyatiriktatvàt, tatsvaråpavat. nijanijacaitanyàvyatirekãõi bhåtàni tenàyam adoùa iti cen, na, tatsampàdyapuruùa÷arãre 'pi tajjanyapa¤cacaitanyaprasaïgàt. pa¤càpi sambhåya bçhatpuruùacaitanyaü bahavas tilà iva tailaghañaü janayantãti cet, tat tarhi puruùacaitanyaü kiü teùàm eva saüyogo yad và tadutpàdyam, anyad eva? yady àdhyaþ kalpas, tad ayuktaü, caitanyànàü parasparaü mi÷raõàbhàvena saüyogavirodhàd, itarathà bahupuruùacaitanyàni sambhåya bçhattamacaitanyàntaram àrabheran. atha dvitãyaþ pakùas, tatràpi teùàü kim anvayo 'sti nàsti và? yady asti, tad ayuktaü, pràgvat tajjanyacaitanyapa¤caråpatàpatteþ. atha nàsti, tad apy acàru, niranvayotpàdasya pramàõabàdhitatvàt. tan na sacetanàni bhåtàni cetanàkaraõe vyàpàrabhà¤ji bhavitum arhanti. nàpi ni÷cetanàni, teùàm atyantavilakùaõatayà caitanyotpàdavirodhàd, itarathà sikatàdayas tailàdikaraõe vyàpriyeran. kiü ca, tatsamudàyamàtrasàdhyaü và caitanyaü syàd vi÷iùñatatpariõàmasàdhyaü và. na tàvad àdyà këptir, ilàjalànalànilanabhastalamãlane 'pi cetanànupalabdheþ. dvitãyavikëptau punaþ kiü tad vai÷iùñyam iti vàcyam. kàyàkàrapariõàma iti cet, sa tarhi sarvadà kasmàn na bhavati? kuta÷cid dhetvantaràpekùaõàd iti cet, tat tarhi hetvantaraü bhavàntaràyàtajãvacaitanyam ity anumimãmahe, tasyàiva kàyàkàrapariõàmasàdhyacaitanyànuråpopàdànakàraõatvàt, tadvirahe kàyàkàrapariõàmasadbhàve 'pi mçtàvasthàyàü tadabhàvàd gamanàdiceùñànupalabdheþ; tan na kàyàkàrapariõàmajanyaü caitanyam, api tu sa eva tajjanya iti yuktaü pa÷yàmaþ. na pratyakùàd anyat pramàõam asti, na ca tena paralokagamanàgamanàdikaü caitanyasyopalakùyate, tena dçùñàny eva bhåtàni tatkàraõatayà kalpanãyànãti cen, na, kevalapratyakùapratikùepeõa pramàõàntaràõàü pràg eva prasàdhitatvàt, tathà ca bhåyàüsy anumànàni paralokànuyàyijãvasàdhakàni pravarteran. tad yathà -- tadaharjàtabàlakasyàdyastanàbhilàùaþ pårvàbhilàùapårvako, 'bhilàùatvàd, dvitãyadivasàdistanàbhilàùavat. tad idam anumànam àdyastanàbhilàùasyàbhilàùàntarapårvakatvam anumàpayad arthàpattyà paralokayàyijãvamàkùipati, tajjanmany abhilàùàntaràbhàvàt. evam anyad apy udàhàryam ity àstàü tàvat. $<[NAV_31.11]>$ tad ayaü svaparaprakà÷akaþ kartà bhoktà nityànityàtmako bhåtavilakùaõaþ sàkùàtkçtakaticinnijaparyàyànumitànàdyanantakàlabhàvinijànantaparyàyavivartaþ pramàõapratiùñhitaþ pàramàrthiko jãvaþ sakalanayapramàõavyàpakaþ pramàteti sthitam. ____________________ $<[NAV_32.0]>$ sàmprataü paryanta÷lokena prakaraõàrtham upasaüharann àha: @@ $<[NAV_32.1]>$ ## pratyakùàdãny; #<àdi>#÷abdàn nayaparigrahas, teùàü ## pratiniyatalakùaõàdiråpà maryàdà, s## anantaroktasthityà ##ti saüsargaþ. kiübhåtety àha: #<àdiþ># prabhavo, ## paryanto, na vidyete àdinidhane yasyàsau tathàvidha #<àtmà># svaråpaü yasyàþ s#<ànàdinidhanàtmikà>#; ## laukikatãrthikàdibhedabhinnasamastavyavahàravatàü ## råóhàpi, tadaprasiddhau nikhilavyavahàrocchedaprasaïgàt, taducchede ca vicàrànutthàne na kasyacit tattvasya pratiùñhitiþ. ## saü÷abditàvyutpannavipratipannavyàmohàpohàyeti gamyate; pramàõaprasiddhe 'py arthe prabalàvaraõakudar÷anavàsanàditaþ keùà¤cid anadhyavasàyaviparyàsaråpavyàmohasadbhàvàt, tadapanodàrthaü ca sati sàmarthye karuõàvatàü pravçtter iti. syàdvàdakesarisubhãùaõanàdabhãter uttrastalolanayanàn prapalàyamànàn / hetur nayà÷ritakutãrthimçgàn ananyatràõàn vihàya jinam eti tam à÷rayadhvaü // NAV_32.1:1 // bhaktir mayà bhagavati prakañãkçteyaü tacchàsanàü÷akathanàn na matiþ svakãyà / mohàd ato yad iha ki¤cid abhåd asàdhu tat sàdhavaþ kçtakçpà mayi ÷odhayantu // NAV_32.1:2 // %% vividhàü vidhitsoþ siddhaþ ÷ubho ya iha puõyacayas tato me / nityaü paràrthakaraõodyatam à bhavàntàd bhåyàj %%matalampañam eva cetaþ // NAV_32.1:3 // iti %% samàptà // kçtir iyam àcàrya%% tarkaprakaraõavçtter iti.