Gautama: Nyayasutra with Vacaspatimisra's Nyayavarttikatatparyatika Input by members of the SANSKNET-project (www.sansknet.org) This GRETIL version has been converted from a custom Devanagari encoding. Consequently, many word boundaries are not marked by spaces. These and other irregularities cannot be standardized at present. In spite of hundreds of corrections, the text is in need of proof-reading! To give the text some structure, sutras were added, and verse numbering was adapted, where necessary. For these and other purposes, the text was checked against the ed. by Anantalal Thakur (New Delhi 1996). ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ vÃcaspatimiÓraviracitÃyÃæ nyÃyavÃrttikatÃtparyaÂÅkÃyÃæ prathamÃdhyÃyasya prathamÃhnikam nyÃyavÃrttikatÃtparyaÂÅkà ___________________________________________ viÓvavyÃpÅ viÓvaÓakti÷ pinÃkÅ viÓveÓÃno viÓvak­d viÓvamÆrtti÷ / viÓvaj¤Ãtà viÓvasaæhÃrakÃrÅ viÓvÃrÃdhyo rÃdhayatvÅhitaæ na÷ // nÃmÃmi dharmavij¤ÃnavairÃgyaiÓvaryaÓÃline / nidhaye vÃgviÓuddhÅnÃmak«apÃdÃya tÃyine // granthavyÃkhyÃcchalenaiva nirastÃkhiladÆ«aïà / nyÃyavÃrttikatÃtparyaÂÅkÃsmÃbhirvidhÃsyate // icchÃmi kimapi puïyaæ dustarakunibandhapaÇkamagnÃnÃm / uddyotakaragavÅnÃmatijaratÅnÃæ samuddharaïÃt // ____________________________________________________________________ NyS_1,1.1: pramÃïaprameyasaæÓayaprayojanad­«ÂÃntasiddhÃntÃvayavatarkanirïayavÃdajalpavitaï¬ÃhetvÃbhÃsacchulajÃtinigrahasthÃnÃnÃæ tattvaj¤ÃnÃnni÷ÓreyasÃdhigama÷// atha bhagavatÃk«apÃdena ni÷Óreyasahetau ÓÃstre praïÅte, vyutpÃdite ca bhagavatà pak«ilasvÃminÃ, kimaparamavaÓi«yate yadarthaæ vÃrttikÃrambha iti ÓaÇkÃæ nirÃcikÅr«u÷ sÆtrÃkÃroktÃÓÃstraprayojanÃnuvÃdapÆrvakaæ vÃrttikÃrambhaprayojanaæ darÓayati-yadak«apÃda iti // yadyapi bhëyak­tà k­tavyutpÃdanametat, tathÃpi dignÃgaprabh­tibhirarvÃcÅnai÷ k­hetusantamasasamutthÃpanenÃcchaditaæ ÓÃstraæ na tattvanirïayÃya paryÃptamiti uddyotakareïa svanibandhoddyotena tadapanÅyata iti prayojanavÃnÃrambha iti / sÆtroktaprayojanÃnuvÃdaÓca prayojanavacchÃstravyutpÃdanena svanibandhasya prayojanavattÃæ prek«Ãvatprav­ttyaÇgaæ darÓayitum, vyutpÃdanamÃtrasya ca kÃkadantaparÅk«ÃgranthasÃdhÃraïyena prek«Ãvatprav­ttyanaÇgatvÃt / atra caikaviÓatiprabhedabhinnasya du÷khasyÃtyantikÅ niv­tti÷ Óama÷, tasmai / kasya? jagata÷ / paramakÃrÆïiko hi bhagavÃn muni÷ jagadeva du÷khapaÇkamagnÃmuddidhÅr«u÷ ÓÃstraæ praïÅtavÃn / tatra yadi kaÓcinna pravarteta, kimÃyÃtaæ ÓÃstrasya? na cÃnadhik­tapuru«avyutpÃdanenÃsya taponidhe÷ kaÓcidasti do«a÷ / tathà ca viÓvÃmitrÃstriÓaÇkuæ yÃjayÃmÃsa, viÓa«ÂhaÓcadhamayonijÃmak«amÃlÃmupayeme / tapa÷prabhÃva eva hi tÃddaÓaste«Ãæ yata evaævidhÃ÷ pÃpmÃno vilÅyanta iti / na cÃsmadÃdÅnÃæ mandatapasÃmayaæ prasaÇga÷ / na hi gajÃnÃmudaryaæ tejo vaÂakëÂhamaÓitaæ pacatÅtyasmadÃdÅnÃmapyudaryeïa tejasà tathà bhavitavyam / kutÃrkikairdignÃgaprabhutibhirÃhitamaj¤Ãnaæ kutÃrkikÃj¤Ãnamiti // avigÅtaÓi«ÂÃcÃraparamparaprÃpta÷ paramaÓi«Âena vÃrttikakÃreïa k­to 'pÅ«ÂadevatÃnamaskÃro na ÓÃstre niveÓita÷ / na khalvanyadapi maÇgalyaæ ÓÃstre niveÓitam, prasiddhataratayà tu maÇgalyÃntaravacchi«yà avagabhi«yantÅti sarvamavadÃtam // tatra saæk«epata÷ prathamasÆtramanÆdya tasya tÃtparyamÃha--pramÃïÃdipadÃrthatattvaj¤ÃnÃnni÷- ÓreyasÃdhigama ityetacchÃstrasyÃdisÆtram / tasya ÓÃstrasya abhisaæbandhavÃkyam / Ãdigrahaïena kramaprÃptasyaiva prathamaæ vyÃkhyÃnaæ yuktam na dvitÅyÃderiti darÓitam / abhimata÷ saæbandho 'bhisaæbandha÷, ÓÃstrani÷ÓreyasayorhetuhetumadbhÃva÷ / tasya idaæ sÆtrÃvÃkyamÃbhisaæbandhavÃkyam / pramÃïÃdipadÃrthatatvaj¤ÃnÃdityatra hi j¤Ãyate 'neneti j¤Ãnamiti vyutpatyà tatvaj¤Ãnaæ ÓÃstramucyate / pa¤camyà ca tasya hetutvam / na hi vi«aghnamantravat svarÆpamÃtreïa tadavivak«itÃrthaæ ni÷Óreyasaheturiti padÃrthatatvÃvagamakaraïatayà ÓÃstramapadiÓati, na tu svarÆpeïa / tena ÓÃstrasya ni÷Óreyase kartavye pramÃïÃditatvÃvagamo 'vÃntaravyÃpÃra itayuktaæ bhavati / tathà ca pramÃïÃdipadÃrthatatvaæ pratipadyam, pratipÃdakaæ ca ÓÃstramiti ÓÃstrapramÃïÃdipadÃrthatatvayorj¤Ãpyaj¤ÃpakabhÃvaÓca pramÃïÃdipadÃrthatatvaj¤Ãnani÷Óreyasayo÷ kÃryakÃraïabhÃvalak«aïaÓca saæbandha÷ sÆcito bhavati / tadidamabhigheyasaæbandhaprayojanapratipÃdanÃrthatvaæ prathamasÆtrasya / patpadÃrthatattvaj¤Ãnasya ca yathà ni÷ÓreyasÃdhigamaæ pratyupayoga÷ tathÃgre nivedayi«yate / viniÓcitÃptabhÃvaÓca munerÃptatvena tadvÃkyÃt prayojanÃdi viniÓcityapravartsyanti / ÃptatvÃviniÓcaye tvarthasaæÓayÃt / na khalu k­«yÃdÃvapi viriÓcitasasyÃdyadhigamÃnÃæ prav­tti÷, antarÃvagrahÃdipratibandhena phalÃnutpÃdasyÃpi nyÃyaprÃptatvena tadabhidhÃnamanarthakamiti sÃmpratam, viÓe«asm­tyanapek«asya saæÓayasyÃnutpÃdÃt / vÃkyÃt tu viÓe«asm­tiriti nÃnarthakyam // tadevaæ prathamasÆtratÃtparyamuktvà bhëyasyÃdivÃkyatÃtparyamÃha-pramÃïato 'rthapratipattÃvityevamÃdi tasyÃnusandhÃnavÃkyam / tasya ÓÃstrasya ni÷ÓreyasÃdhigamena saha sÆtreïa ghaÂitasya / kutaÓcinnimittÃd vighaÂanaÓaÇkÃyÃm anu sÆtraghaÂanÃyÃ÷ paÓcÃt sandhasanaæ ghaÂanam anusandhÃnam, tasya vÃkyamanusandhÃnavÃkyamiti // evaæ kilÃtra ÓaÇkyate -- yadaÓakyÃnu«ÂhÃnopÃyopadeÓakaæ tadanarthakam, yathà jvaharatak«akacƬÃrantÃlaÇkÃropadeÓakaæ vacanam / tÃd­Óaæ ceda ÓÃstramiti / tathà hi prameyÃdÅnÃæ tÃvatpadÃrthÃnÃæ tattvaj¤Ãnaæ pramÃïatattvaj¤ÃnÃdhÅnam / na hi pramÃïaæ tattvenÃnavadhÃritaæ bodhakatvamÃtraïa svagocarÃvadhÃraïÃyÃlaæ tÃvanmÃtrasya tadÃbhÃsasÃdhÃraïyÃt, api tu bodha katvaikÃrtha samavetenÃvyabhicÃritvena / tadeva hi pramÃïyam / taccÃÓakyÃvadhÃraïam / tadanavadhÃraïÃcca prameyÃdayo duravadhÃraïÃ÷ / tathà hi vij¤Ãnasca tÃvatprÃmÃïyaæ svato và niÓcÅyate, parato vÃ? na tÃvat pÆrva÷ kalpa÷ / na khalu vij¤ÃnamÃnÃtmasaævedanamÃtmÃnamapi g­hïÅyÃt, prÃgava tatprÃmÃïaïyam / nÃpi vij¤ÃnÃntaram, tadvij¤Ãnamityava g­hïÅyÃt, na punarasyÃvyabhicÃritvem / j¤ÃnatvamÃtraæ ca tadÃbhÃsasÃdhÃraïamiti na svata÷ prÃmÃïyÃvadhÃraïam / etena svasaævedananaye 'pi avyabhicÃragrahaïaæ pratyuktam / nÃpi parata÷ / paraæ hi tadgocaraæ và j¤Ãnamabhyupeyeta, arthakriyÃnirbhÃsaæ và j¤Ãnam, tadgocaranÃntarÅyakÃrthÃntaradarÓanaæ và / tacca sarvaæ svato 'navadhÃritaprÃmÃïyamÃkulaæ sat kathaæ pÆrvaæ pravartakaæ j¤ÃnamanÃkulayet? svato vÃsya prÃmÃïye kimaparÃddhaæ pravatÃkaj¤Ãnena yena tasminnapi tanna syÃt / na ca prÃmÃïyaæ j¤Ãyate svata÷ ityÃveditam / yadà ca saævedanaprÃmÃïyamaktena krameïa duradhigamaæ tadà kaiva kathendriyÃdÅnÃmavyabhicÃrisaævedanakÃryavyaÇgyapramÃïabhÃvÃnÃm? tadeva d­«ÂÃrthÃ÷ pramÃïabh­tÃæ vyavahÃrà bhavantu sandehÃdapi yathÃtathÃ, ad­«ÂÃrthÃstu bahuvittavyÃyÃyÃsasÃdhyà vaidikà vyavahÃrà dattajalÃ/jalaya÷ prasaktÃ÷ / tasmÃt pramÃïÃdipadÃrthatattvaj¤ÃpanadvÃreïa na ÓÃstraæ ni÷Óreyasena saæbadhyata iti / seyamÃÓaÇkà prÃmÃïyaj¤ÃnopÃyakathanenÃdivÃkyena bhëyak­tà nirÃk­tà / tathà hi pramÃïamarthavaditi nityayoge matup / nityatà cÃvyabhicÃrità / tenÃrthÃvyabhicÃrÅtyartha÷ / iyameva cÃrthÃvyabhicÃrità pramÃïasya yaddeÓakÃlanarÃvasthÃntarÃvisaævÃdo 'rthasvarÆpaprakÃrayostadupadarÓitayo÷ / atra hetu÷ prav­ttisÃmarthyÃt samarthaprav­ttijanakatvÃt / yadi punaretadarthavannÃbhavi«yat, na samarthaprav­ttimakariÓyat, yathà pramÃïÃbhÃsa iti vyatirekÅ hetu÷ / anvayavyatirekÅ và / anumÃnasya svata÷ pramÃïatayà anvayasyÃpi saæbhavÃt / prav­ttijanakatvaæ tu pramÃïasya na sÃk«Ãt, kiæ tvarthapratipattijananadvÃreïetyÃha-- pramÃïato 'rthagratipattÃviti / sarvasya cÃsyopapattiæ vÃrttikavyÃkhyÃnÃvasare nivedayi«yÃma÷ // syÃdetat / bhavantu pramÃïÃdaya÷ padÃrthÃ÷ Óakyaj¤ÃnÃ÷, ÓÃstreïa tu te nÃbhidhÅyanta iti na ni÷Óreyasena saægati÷ ÓÃstrasyetvata Ãha--ÓÃstrasya puru«aÓreyo 'bhidhÃyakatvÃt / yadyapi Óreyo du÷khaniv­ttimÃtyantikÅæ vak«yati, tathÃpi sopÃyaiva sà atra Óreya÷Óabdena vivak«itÃ, tanmÃtrasya ÓÃstrÃvi«ayatvÃt / tadayamartha÷ / ÓÃstraæ tÃvadetat puru«aÓreya÷ sahopÃyenÃbhidhatta ityanubhavasiddha sadaÓakyÃnu«ÂhÃnatayÃpavaditavyam / sà cedaÓakyÃnu«ÂhÃnatÃpanÅtà pramÃïata ityÃdinà saæhitaæ ni÷Óreyasena saha ÓÃstramiti / ÓÃstrasyetyÃdi grahaïakavÃkyaæ viv­ïoti--ÓÃstraæ punarityÃdinà upabhogÃt prak«ayeïetyantena / pramÃïÃdivÃcakapadagrahaïena tallak«aïÃni ca tatparÅk«ÃÓvopalak«ayati / tathà ca pa¤cÃdhyÃyÅ ÓÃstramityaÇktamityavirodha÷ / pa¤cÃdhyÃcÅtyanena vyÆha÷ samÆhinÃmucitÃnupÆrvÅ / upalak«akapadasvarÆpamÃha-- padaæ punarita / emasm­tisamÃrƬhà varïà ekÃrthapratipÃdanÃvacchinnÃ÷ samÆha÷ / evaæ svÃrthasm­tyavÃntaravyÃpÃrÃïÃæ sÆtrapadÃnÃæ nÃnÃpadÃrthaviÓi«ÂaikapadÃrtharÆpavÃkyÃrthapratyÃyanakÃryÃvacchinnÃnÃæ samÆho veditavya÷ / evaæ ca kvacit kenacidarthenaikena sÆtravÃkyÃnÃmekavÃkyatvaæ samÆha÷ prakaraïam / prakaraïÃnÃmapi kayÃcit svÃrthasaægatyà samÆha Ãhnikam / evaæ tatra tatra veditavyam / etÃÓca prakaraïÃhnikÃdhyÃyÃrthasaægatÅstatra tatra leÓato darÓayi«yÃma÷ // tadevaæ ÓÃstrasvarÆpaæ daræÓayitvà nÃntareïa tadarthakathanaæ puru«aÓreyo 'bhidhÃyakatvamasrÆ sidhyitÅti tadarthaæ kathayati-- tatpadÃrthà iti / nanu pramÃïÃdÅnÃæ pratinaramÃnantyena durj¤Ãnatvamiti tadavasthamevÃnarthakyaæ ÓÃstrasya prasaktamityata Ãha -- «o¬aÓÃtmÃna÷ / Ãtmà svabhÃva÷ pramÃïÃdÅnÃæ pramÃïatvÃdisÃmÃnyaviÓe«a iti yÃvat / etaduktaæ bhavati / ÃntargaïikabhedÃdÃnantye 'pi svasÃmÃnyaviÓe«ai÷ saæg­hÅtà na durj¤Ãnà iti yato 'sya padÃrthÃ÷ pramÃïÃdaya÷, tat tasmÃt ÓÃstraæ puru«aÓreyo 'bhidhatte // syÃdetat / pramÃïÃdaya÷ padÃrthÃ÷ prÃmÃïikà aprÃmÃïikà vÃ? aprÃmÃïikatve kalpanÃmÃtranirmitÃ÷ kathaæ ni÷ÓreyasÃya kalpante? na ya «o¬aÓÃtmÃna÷ kalpanÃ÷ koÓasyÃnantaprasaratvÃt / prÃmÃïikatve và pramÃïÃdeva tatsiddhe÷ ÓÃstrasya vaiyarthyamityata Ãha--pratyak«eti / pratyak«ÃnumÃnÃdhigatagrahaïenÃprÃmÃïikatvaæ ni«iddham / ata eva vastutattvamiti / pramÃïÃdaya÷ padÃrthà nopamÃnavi«ayà iti nopamÃnamupanyastam / yadyapi prameyamÃtmÃdyapavargÃntalak«aïamÃgamikaæ tathÃpyÃgamasyÃptapraïet­katayà tatrÃpi mÆlabhÆtamanumÃnaæ pratyak«aæ vÃstÅti pratyak«ÃnumÃne eva darÓite / nanÆktaæ prÃmÃïikatve ÓÃstravaiyarthyamityata Ãha-- tasya vi«aya iti / vyavaharamÃïà api pramÃïairlaukikà vainayikabuddhivirahiïo naitÃn padÃrthÃn vivi¤cate / aviviktÃÓcete na ni÷ÓreyasÃya kalpanta iti anadhigatetyaÇktam / ÃdhyÃtmikÅ Óakti÷ ÓuÓrÆ«Ãdi÷ / puru«atyuktam / tatra vivak«itaæ puru«aviÓe«aæ grahÅtuæ saæbhavina÷ puru«aprakÃrÃn darÓayati--puru«a÷ punariti / heyaæ darÓayati--tatreti / upÃdeyÃnÃha-- itara iti / apek«Ã jij¤Ãsà / sà sandigdhasya tÃvadasti vi«ayasya / vipratipannasya tu sÃk«iïÃæ purato jalpavitaï¬ÃbhyÃæ vi«yamÃïasya vigalite 'haÇkÃre sandigdhasya sa/jÃtajij¤Ãsasya sÃpek«asya sata÷ / apratipannasyÃpi kenacit prakÃreïa sandehamÃpÃdya sÃpek«Åk­tasya pratipÃdyatà / tadidamuktak--itare sÃpek«Ã÷ santa÷ pratipÃdyà iti / asandigdho 'pi tattvapratipÃdanÃya kÃrÆïikena sandigadha÷ k­tvà pratipÃdyata iti / tat kiæ sÃpek«amÃdhik­tya ÓÃstraæ prav­ttam? tathà ca pramÃtaïÃæ na pramÃïÃntare prav­tti÷ syÃdityata Ãha-- te yadeti / ka¤cid vi«ayaæ jij¤Ãsavo yedandriyÃdyapek«ante, tadà pratyak«eïa pratipÃdyÃ÷ / evamuttaramapi yojyam / ayamabhisandhi÷, na d­«Âaprayojanopayogivastuvij¤Ãsà ihÃpek«ÃbhimatÃ, kiæ tu ni÷ÓreyasopayogipadÃrthajij¤Ãsà / sà cÃsminneva ÓÃstre prav­ttihetu÷ nÃnyatra / tadidamuktam-- yadà punariti / paramapuru«Ãrthayasadhanaæ tu jij¤Ãsava iti Óe«a÷ / ihÃbhimataæ Óreyo nirdhÃrayituæ ÓreyomÃtrapramÃrÃn Ãha--Óreya÷ puna÷ sukhamahitaniv­ttiÓca / tatrÃpyavÃntaraprakÃrÃnÃha--tacchreya÷ sukhandu÷khaniv­ttiÓca bhidyamÃnaæ dvidhà vyavati«Âhate / tadÃha-- d­«ÂÃd­«Âabhedena / na vyÃsajya kiæ tu pratyekamityÃha-- d­«Âaæ sukha strakcandanavanitÃdibhogajanma / ad­«Âaæ sukhaæ svargÃdi / evaæ ca du÷khaniv­ttirapi Óreyo d­«ÂÃmad­«Âaæ ceti yojanÅyaæ cakÃralopÃt / ahitaniv­tte÷ Óreyasa ÃtyantikÃnÃtyantikatvena d­«ÂÃd­«Âasya bhedamÃha--ahitaniv­ttirapÅti / abhimataæ Óreyo nirdhÃrayati--ÃtyantikÅti / punariti nirdhÃraïamavadyotayati / Ãtyantikatvaæ nirv­tterniv­ttasya punaranutpÃda÷ / sa ca kÃryakÃraïatadanu«aÇginiv­ttyà lak«yate / na hyakÃraïaæ kÃryaæ jÃyate / tadidamuktam-- ekaviæÓatiprabhadabhindu÷khahÃnyeti / gauïamukhyabhedena caikaviæÓate÷ ÓarÅradÅnÃæ du÷khatvaprakÃrÃnÃha--evaviæÓatÅti / «a«Âhamindriyaæ mana÷ / tasya vi«aya icchÃdve«aprayatnÃ÷ / yadyapi vi«aya÷ ÓarÅramapi tathÃpyanyathÃsya du÷khahetubhÃva ityÃha ÓarÅramiti ÓarÅrÃvacchinna ÃtmapradeÓo du÷khÃyatanamiti ÓarÅraæ du÷khÃyatanamuktam / indriyavi«ayabuddhadÅnÃæ du÷khatvopacÃre kÃraïamÃha--indriyÃïÅti / tatrendriyÃïi tÃvad gandhÃdivi«ayabodhanÃt, vi«ayà bodhyatvÃt / buddhayastu sÃk«Ãd du÷khasÃdhanÃnÅti du÷khatvenopacaryante / saækhasya du÷khatvopacÃrabÅjamÃha--sukhamiti / sÃdhanapÃratantyaæ k«ayitvaæ kÃma iti du÷khahetava÷ sakalasukhÃnasaÇgina÷, tasmÃt sukhamapi du÷khÃnu«aÇgi / uktaprakÃradu÷khahÃnasÃdhanamÃha--tasya hÃniriti / saæÓayÃditattvaj¤ÃnapariÓodhitaparamanyÃyamÃrga÷ khalu heyopÃdeyabhÆtadvÃdaÓavidhaprameyatattvaparibhÃvanabhavà prasaækhyÃnena nirm­«Âanikhilaprav­ttihetudo«Ãnu«aÇgo 'pravartamÃno na ÓarÅrendriyÃdihetumapÆrvadharmÃdharmapracayamÃtanoti / anÃdi bhavaparamparopattaæ ca dharmÃdharmapracayamanantamapyaniyatavipÃkasamayamapi prasaækhyÃnaparipÃkaprabhÃvÃt paritastattadupabhogabhÃgina÷ kÃyÃn nirmÃya tatttphalopabhÃgÃt prak«iïoti / acintyasÃmarthyÃtiÓayo hi samÃdhi÷ / yathÃhuratrabhavanta÷, ko hi yogaprabhÃvÃd­te agastya ica samudraæ pibati, sa iva ca daï¬akÃraïyaæ s­jati? # yogabhëye # 8.10 iti / seyamÃtyantikÅ du÷khaniv­tti÷ Óreya÷ / tadidamuktam--ÓÃstrasya puru«aÓreyo 'bhidhÃyakatvÃditi // syÃdetat / kevalasya du÷khasyÃtyantikÅ niv­tti÷ Óreya÷ puya«aprav­ttyaÇgam / iyaæ tu du÷khavat sukhasyÃpyÃtyantikÅ niv­ttiriti kathaæ Óreya÷, kathaæ ca prek«Ãvatprav­ttyaÇgamityata Ãha--puru«Ã rÃgÃdimanta iti / yadyapi rÃgÃdimatà puthagjanÃnÃmetanna prav­ttyaÇgam, te hi madhuvi«asaæp­ktamapyannaæ madhuratayà ÃpÃtaramaïÅyaæ vi«aviÇgattu mÃrayatu mà va mÅmaradupayu/jmahe tÃvadÃpÃtasukham, ko hi hastagataæ pÃdagataæ karotÅti vicintyopabhu/jate / vivekinastu ÃyatimÃlocayanta÷ svargamapi kupitaphaïiphaïÃmaï¬alacchÃyapratima ityapajahati / tena mà bhÆdetad rÃgÃdimatÃæ prav­ttyaÇgam, vivekinÃæ tu bhavi«yati / avivekinÃmapi cÃpratipannavipratipannÃnÃæ vivekÃdhÃnopaya÷ pÆrvamÃvedita÷ / ÓÃstraprav­ttyaÇgamÃtrameva ceha viveko vairÃgyamabhimatamiti / prav­tterdvaividhyam aikarÆpyaæ dvairÆpyaæ ca / puru«abhedo rÃgavairÃgyÃbhyÃm, prÃptavyasya sarvasya sukhasya du÷khasaæbhedenÃni«Âapak«anik«epÃdani«Âaprati«edhÃrthaiva prav­ttirvivekinÃmekarÆpaiva / avivekinÃæ tu prav­ttirdvirÆpetyuktam // tadanena prapa¤cena pramÃïato 'rthapratipattavityÃdivÃkyasya tÃtparyamabhidhÃya tadavayavaæ prav­ttisÃmarthyÃditi vivarÅtuæ bhÆmimÃracayati--prav­tterapÅti / d­«Âaæ prav­ttisÃmarthyaæ heturiti rÃgÃdimatprav­ttisÃmarthyamupanyastam, na tu vÅtarÃgÃnÃm/na hi tatprav­tterni÷- ÓreyasÃdhgimalak«aïaphalasaæbandho d­«Âo ni÷ÓreyasasyÃlaukikatvÃt / pramÃïasyÃrthavadanarthakatvÃd ityayuktam, pramÃïamanarthakamiti hi viprati«iddhamityata Ãha-- pramÃïaæ tÃvaditi / na hyapramÃïamapramÃïamiti g­hÅtaæ prav­ttyai kalpate / kiæ tarhi? pramÃïamiti / na cÃpramÃïe pramÃïÃbhimÃno vinà pramÃïÃdisÃdharmyÃditi tatsÃdharmyaæ p­cchati--kiæ punariti / uttaram--sÃmÃnyaparicchedakatvam / tadviv­ïeti--pramÃïenÃpÅti / rajatavij¤Ãnamapi purovarti ÓuklabhÃsvaraæ saddravyaæ paricchinatti, ÓuktikÃj¤Ãnamapi / kevalamekasminnava vi«aye rajatasamÃropÃpavÃdÃbhyÃæ buddhacorvÃdhakabhÃva iti bhÃva÷ / tadevamubhayata÷ prav­tti÷ samarthÃt pramÃïÃdeva, nÃpramÃïÃdarthavyabhicÃriïa ityÃha--so 'yaæ pramÃteti / tataÓca siddha÷ samarthÃyÃ÷ prav­tteranarthavadvacatireka ityabhisandhi÷ / tathà ca samarthà prav­ttiranarthavadvacatirekasaæpannapramÃïasyÃrthavattve heturityÃha--tasyÃ÷ samarthÃyÃ÷ prav­tterheto÷ puna÷ pramÃïasyÃrthavattvamarthÃvyabhicÃritvam / asamarthà tvanantarÃpi na saæbadhyate yogayatÃvirahÃt // saæpratyÃdivÃkyamÃk«eptumanuvadati-- pramÃïata iti / Ãk«ipati--paraspareti / samÃdhatte--neti / Ãk«epavÃkyaæ vibhajate--yadi pramÃïata iti / na tÃvadarthapratipatti÷ prav­ttiheturapi tu tadviniÓcaya÷ / na ca tanmÃtram, api tu tadarthajÃtÅyasya ÓreyohetutÃmasak­dupalabhya saæpratyupalabhyamÃnasyÃrthasya tajjÃtÅyatayà ÓreyohetubhÃvÃnumÃnasahito viniÓcaya÷ prav­ttihetu÷ / seyaæ Óreya÷sÃdhanatÃnumÃnasahità pramÃïato 'rthapratipattirviniÓcati÷ samarthaprav­ttinimittamuktà / na cÃrthavinaÓcaya÷ prÃmÃïyÃvadhÃraïamantareïa, prÃmÃïyÃvadhÃraïaæ ca ÓreyohetutÃnumÃnanimittavyÃptigrahaïaæ ca na samarthÃæ prav­ttiæ vinÃ, na ca samarthà prav­ttistÃbhyÃæ vivaneti parasparÃÓrayatà / tadidamuktam, cadi pÆrvaæ pramÃïato 'rthapratipatti÷ rviniÓcitirapek«itopayatÃnumÃnasahità prav­ttisamÃrthyamantareïa kimiti pratipadyate niÓcinoti apek«itopÃya eveti ca toyameveti ceti? samÃdhÃnaæ vibhajate--tacca naivamiti / yat tÃvaduktam, pramÃïasya duravadhÃraïatvÃdarthaviniÓcayÃbhÃvÃnna prav­ttisÃmarthyamiti, tatra brÆma÷--satyam, na svata÷ prÃmÃïyaæ ÓakyÃvadhÃraïam / paratastu d­«ÂÃrthe«vanabhyÃsadaÓÃpanne«u prav­ttisÃmathyadiva tad gamyate / arthapratÅtyadhÅnà tu prav­ttirnÃrthÃvadhÃraïÃdhÅnÃ, arthasandehÃdapi prek«ÃvatÃæ prav­tte÷ / no khalÆpÃyatÃvinaÓcayenÃpi pravartamÃnà na anÃgataphale sandihate / tadamÅ saædihÃnà api pravartamÃnÃ÷ prav­ttisamÃrthyÃt pramÃïasya tattvaæ viniÓcatya tajjÃtÅyasyÃnyasyÃbhyÃsadaÓapannasya prav­ttisamÃrthyÃt prÃgeva tajjÃtÅyatvena liÇgena prÃmÃjhayÃvadhÃraïÃt arthaviniÓcayena pravartante / evaæ ca d­«ÂÃrthamantrÃyurvedaprÃmÃïyaæ prav­ttisÃmarthyenÃvadhÃrya tajjÃtÅyasyÃptoktasyÃd­«ÂÃrthasya vedasya vinÃpi prav­ttisÃmarthyaæ prÃmÃïyÃvadhÃraïamÃptoktatvena nivedayi«yate / na ca phalaj¤Ãnaæ parÅk«yate prek«Ãvaddhi÷, tasya yÃd­ÓatÃd­ÓasyÃpÅ«ÂatvÃdi«Âalak«aïatvÃcca phalasya tatsÃdhanatvaæ te parÅk«ante / tathà hi toyaj¤Ãnam, pipÃsostatra prav­tti÷, prav­ttasya tadÃpti÷, Ãptasya pÃnam, pÃnena codanyopaÓÃntirityetÃvataiva pramÃtà k­tÅ bhavati, na punarudanyopaÓamamapi parÅk«ate, tasya yÃd­ÓatÃd­ÓasyÃpÅ«ÂatvÃditi kecit / vayaæ tu brÆma÷, phalaj¤ÃnamapyabhyÃsadaÓÃpannatayà tajjÃtÅyatvena liÇgenÃvadh­tÃvyabhicÃrameva / evaæ tatpÆrvaæ tatpÆrvataraæ tatpÆrvatamamiti / na ca saæpratitanasya phalaj¤Ãnasya prÃmÃïyÃvadhÃraïÃyedÃnÅmeva pÆrvasya phalaj¤Ãnasya tajjÃtÅyatvena pramÃïyÃvadhÃraïe satyanavastheti / vÃcyam / pÆrvatarasÃdharmyeïa pÆrvameva pÆrvasyÃvadh­taprÃmÃïyatvÃt / evaæ pÆrvatamasÃdharmyeïa pÆrvatarasya / evaæ tatpÆrvasÃdharmyeïa pÆrvatamasyetyanÃditayaivÃtra parihÃra÷ / ete«u ca madhye yatphalaj¤Ãnaæ svapnÃdyupabhogatulyatayà ÓaÇkitavyabhicÃraæ tadanabhyÃsadaÓÃpannam / ata÷ prav­ttisÃmarthyaæ tatra prÃmÃïyÃvadhÃraïÃya vinivaÓanÅyamityarthapratipattiprav­ttisÃmarthyayoranÃditvamuktam / anumÃnasya tu prav­ttisÃmarthyaliÇgajanmano 'nyasya và nirastasamastavyabhicÃraÓaÇkasya svata eva prÃmÃïyamanumeyÃvyabhicÃriliÇgasamutthatvÃt / na hi liÇgÃkÃra j¤Ãnaæ liÇgaæ vinÃ, na ca liÇgaæ liÇginaæ vineti svata eva g­hÅtÃvyabhicÃliÇgasamutthaæ ni«kampamupapadyate j¤Ãnam / pratyak«aj¤Ãnaæ tvarthÃdutpadyamÃnamapi na g­hÅtÃvyabhicÃrÃt, api tu sattÃmÃtreïÃvasthitÃt / na ca kÃraïÃntarÃïyapÅndriyÃdÅni asyÃrthena g­hÅtÃvyabhicÃrÃïi na cÃrthenÃvyabhicÃrÃïi / ÓÃbdaæ tu j¤Ãnu nÃrthÃdutpadyate, tadabhÃve 'pi sati Óabde bhÃvÃt / nÃpi liÇgasyeva ÓabdasyÃrthÃvyabhicÃra÷, kiæ tu saÇketagrahaïamÃtrÃt padÃrthapratyÃyanena vÃkyÃrthamadhigamayati Óabda÷ / tasmÃt pratyak«aÓÃbdavij¤Ãnayorna svato 'vyabhicÃragraha iti / prav­ttisÃmarthyaæ tajjÃtÅyatvaæ và liÇgamarthÃvyabhicÃrÃyÃnusaraïÅyam, j¤ÃnagatatajjÃtÅyatvaliÇgagrÃhiïaÓca j¤Ãnasya mÃnasapratyak«asya tÃd­ÓasyÃd­«ÂavyabhicÃratayà parito nirastasamastavibhramÃÓaÇkasya svata÷ prÃmÃïyamiti nÃnavasthà / aitenopamÃnaæ vyÃkhyÃtam / saævedanasya cÃrthÃvarubhicÃritÃkathanena tatkÃraïÃnÃmindriyÃdÅnÃmapi pramÃïatvamaktaæ veditavyam / na hyavyabhicÃrivij¤ÃnajanakatvÃdanyade«Ãæ prÃmÃïyam / na cÃrthavyabhicÃriïÃmindriyÃdÅnÃæ kathamarthÃvyabhicÃrivij¤Ãnajanakatvamiti sÃæpratam, kÃraïasvabhÃniyogaparyanuyogayoraÓakyatvÃt / tasmÃdarthasandehÃdanabhyÃsadaÓÃpannÃt pramÃïatà 'rthapratipattau prav­ttisamÃrthyasaæbhavÃt prav­ttisamÃrthyaj¤Ãnasya cÃbhyÃsadaÓÃpannasya tajjÃtÅyatvena prÃmÃïyÃnumÃnÃdanabhyÃsadaÓÃpannasya tu prav­ttisÃmarthyÃntaraj¤Ãnena prÃmÃïyÃnumÃnÃdanÃditvÃnnÃrthapratiprav­ttisÃmarthyayo÷ parasparÃÓrayatvamastÅti / arthasyÃpek«itopÃyatÃnumÃnaprav­ttisÃmarthyayo÷ parasparÃpek«atvamavaÓi«yate / tatrÃpyanÃditÃparihÃra÷ / utpannamÃtrakasya hi bÃlakasya stanaæ d­«Âvà prÃgbhavÅyastajjÃtÅyÃpek«itÃnubhavajanita÷ saæskÃra Ãvirasti / tataÓca smaraïam / tato 'pek«itopÃyatÃnumÃnam / tata÷ prav­tti÷ / tatastasyÃ÷ sÃmarthyam / evaæ pÆrvasmin pÆrvasmin janmanÅtyanÃditayà na bÅjÃÇkuravat parasparÃpek«iteti / arthapratipattiriti / arthapratipattiÓvÃrthasyÃpek«itopÃyatÃpratipattiÓcetyartha÷ / tasmÃt sarvamavadÃtam // tadanenoktena krameïa pramÃïato 'rthapratipatÃvityasya ÓÃstrÃnusandhÃnavÃkyatva tÃtparyaæ ca samÃhitam / idÃnÅmasyaiva tÃtparyÃntaramÃha--pramÃïaprav­tyorveti / tatredamamÃÓÃÇkyate munirhi pratyak«asaæÓayÃdivyutpÃdanadvÃreïa sÃk«ÃccÃnena ÓÃstreïÃnvÅk«ikpà heyopÃdeyabhÃvÃvasthitadvÃdaÓavidhaprameyavyutpÃdakaæ nyÃyamanumÃnaparanÃmÃnaæ ni÷Óreyasasiddhaye vyutpÃdayÃæbabhÆva / na ca nyÃyata÷ pramÃïÃt prameyatattvaniÓcayamÃtrÃnni÷ÓreyasÃdhigama÷ / api tvÃdyantavarjjaæ daÓÃnÃæ prameyÃïÃæ du÷khasaæj¤ÃbhÃvanam, ÃtmanaÓca yÃthÃtmyabhÃvanamityÃdibhya÷ prav­ttibhya ÃtmatattvasÃk«ÃtkÃravairÃgyaparipÃkakrameïÃpÆrvayordharmÃdharmayoranutpÃdenotpannayoÓvopabhogÃt / prak«ayeïeti / tathà ca ni÷Óreyasaæ pratyantaraÇgatvÃt pramÃïÃnnyÃyÃt prav­ttireva balÅyasÅ, na nyÃya÷ / tasmÃt prav­ttireva vyutpÃdanÅyà na pramÃïaæ ni÷Óreyasaheturapi prav­tterantaraÇgatvÃt / tatredabhupati«Âhate pramÃïato 'rthapratipattau satyà prav­tte÷ samÃrthyaæ phalenÃbhisaæbandho, na tu pramÃïato 'satyÃrthapratipattau / tasmÃdarthavat prayojanavat pramÃïamapi prav­ttivadeva / etaduktaæ bhavati, yathÃntaraÇgatayà prav­ttirbalÅyasÅ evaæ mÆlakÃraïatayà pramÃïamapi / na hyapramÃïÃt prav­tti÷ phalenÃbhisaæbadhyate / tasmÃt tulyamubhayamapi / tathÃpi pramÃïavyutpÃdanena prav­ttirapi vyutpÃdità bhavatÅti pramÃïasya vyutpÃdanamakÃri ÓÃstreïa, na tu prav­tte÷ / sÃmÃnyÃbhidhÃnaæ ca paramanyÃyaparam, tasyaiva prak­tatvÃditi / prÃmÃïyaj¤ÃnopÃyapratipÃdanaparatayÃnusandhÃnavakyatvamasya pÆrvamuktam / saæprati paraparyanuyogamukhenÃsyÃnusandhÃnavÃkyatvu pratipÃdayati-- lokav­tteti / yathà hi pramÃïapratipattyupÃyaæ pratyÃcak«Ãïaka evaæ pra«ÂÃvyo jÃyate, kiæ bhavÃn pramÃïena pramÃïaj¤ÃnopÃyaæ pratyÃca«Âe, apramÃïena veti? yadi brÆyÃt pramÃïeneti, sa prativaktavya÷, pramÃïaj¤ÃnopÃyamavidvÃn kathaæ bhavÃnevamÃheti? apramÃïeneti cedanuj¤ayà vartitavyam / atha pramÃïenÃg­hÅtaprÃmÃïyeneti, vÃ/manasayorvisaævÃda÷ / tasmÃdanicchatÃpi tvayà lokav­ttamanusaraïÅyam / anyathà nÃsi laukiko na parÅk«aka ityunmattavadupek«aïÅya÷ syà iti / tadidaæ lokav­ttamÃk«eptÃraæ bodhayitumanena bhëyeïÃnÆdyate pramÃïato 'rthapratipatau prav­ttisÃmarthyÃvat pramÃïa yato 'ta÷ sarva÷ pramÃtà pramÃïenÃvagatÃrthavattvenÃrthamavadhÃrya pravartamÃna÷ phalamupalabhata iti lokav­ttam / tat pramÃïata ityÃdinà vÃkyena kÃraïapradarÓanadvÃreïÃnÆdyate // asyaiva bhëyasya tÃtparyÃntaraæ vaktu bhÆmimÃracayati--heyahÃneti / artho 'rthaÓabda÷ pramÃïato 'rthapratipattÃvityatra sthita÷ padaæ vÃyakaæ ye«Ãæ tÃni tathà / etadvÃttikagranthasyaitÃd­ÓaævyÃkhyÃnam, bhëyagatasya tvanyathà bhavi«yati / upÃya÷ ÓÃstramiti / ÓÃstraÓabdastadarthapara÷, arthasyÃpi ÓabdavacchÃstraÓarÅratvÃt / atra ca heyahÃnÃdhigantavyapadai÷ pramÃïaprameyayorÆpÃdÃnÃd gobalÅvardanyÃyena saæÓayÃdi«u nigrahasthÃnÃnte«u ÓÃstrapadaæ pravartate / tenopÃyapadena saæÓayÃdayo nigrahasthÃnÃnto evoktà iti / grahaïakavÃkyaæ viv­ïeti--heyamiti / tÃtparyamÃha--etasmiæÓceti / cena pramÃïapramÃpramÃt­prameyarÆpaæ caturvargÃntaramapi sÆcayati / tatra heyÃdicaturvarge cÃryamÃïatayÃrthapadasÆcite pramÃïÃdicaturvarge ca pramÃïasya prÃdhÃnyapradarÓanÃrthamidaæ bhëyam / yadyapi caturvargadvayatattvÃvagamo ni÷ÓreyasÃdhigamahetu÷, tathÃpi pramÃïameva pradhÃnam, tanmÆlatvÃditarasiddhe÷ / tadidamuktam, arthavaditi / atiÓÃyane matup / pramÃtrÃdyapek«ayà heyÃdyepak«ayà cÃtiÓayena prayojanavat pramÃïam / kasmÃt? pramÃïato 'rthapratipattau satyÃæ prav­ttasya pramÃtustaditarapratilambhÃt / pramÃyÃÓca tatkÃryatvÃt / tadidamuktam--prav­ttisÃmarthyÃditi / tadetasmÃt prÃdhÃnyÃd vivak«Ãbhedena trivargadvayÃt prÃguddeÓa÷ pramÃïasyeti / etena yadÃhureke yadi prÃdhÃnyÃt prÃthamyaæ tat prameyasyaiva, atho«ÃyatvÃt tat saæÓayÃdÅnÃm, te«Ãæ pramÃïopÃyatvÃt, kasmÃcca pramÃtrÃdibhya÷ prÃthamyaæ pramÃïasyeti? tannirastaæ bhavati, pramÃïopÃyÃnÃmapi saæÓayÃdÅnÃæ pramÃïÃdhÅnatvÃditi / nanvavagatam, arthapadatayà heyÃdicaturvargo darÓita iti÷, pramÃïÃdicaturvargastu kathaæ pradarÓita iti p­cchati--kathaæ punariti / uttaraæ pramÃïagrameyÃdhigataya iti // tadevaæ tÃtparyaæ vyÃkhyÃyÃvayavÃrthaæ vyÃkhyÃtumupakramate--tadidaæ vÃkyÃmavayavaÓa upanyasya varïyate vyÃkhyÃyate 'vayavaÓa iti / tatrÃsyÃvayave«u vyÃkhyÃtavye«u prÃthamyÃt pramÃïata iti viv­ïoti--tatreti / vibhajate-pramÃïata itÅyaæ nimittapa¤camÅ / nimittapa¤camÅ cet kasmÃt pramÃïÃditi nÃbhihitamityata Ãha-- asyeti / pramÃïata ityevaærÆpasyÃbhidhÃnaæ vacanavyÃptyarthaæ vibhaktivyÃptyarthaæ ceti / vacanavyÃptyarthamiti m­ÓyÃmahe, na tu vibhaktivyÃptyarthamiti, pa¤camÅvyatirekeïa taserabhÃvÃdityÃha----kathaæ punariti? pariharati--labhyata iti / vyÃpte÷ prayojanaæ p­cchati-kiæ siddhaæ bhavatÅti / uttaraæ-vacanavyÃptyà saæplavo vyavasthà ca / tadubhayaæ vibhajate--pramÃïeneti / yatra dvayorbahÆnÃæ và saæpalva÷ pramÃïÃnÃæ tatraikaikasyÃpyasti pratipattisÃdhanatvaæ pramÃïasyeti kathayituæ saæplavÃvasare 'pi pramÃïenetyaÇktam / ata eva vyavasthÃyÃmevakÃra÷ pramÃïenaiveti / vibhaktivyÃpte÷ prayojanamÃhavibhaktivayÃptyà hetatukaraïabhÃva÷ / gamyate ityanu«ajyate / tadvibhajate-pramÃïÃdarthÃdhigatirbhavatÅti hetutvaæ gamyate / pramÃïenÃrthÃdhigatirbhavatÅti karaïarÆpo 'rtho gamyata iti saæbandha÷ / kasmÃt puna÷ karaïÃrtho gamyata ityata Ãha--pramÃïeneti / arthamarthÃdhigati sÃdhayatÅti sÃdhakatamatvÃt / atra ca karaïabhÃvanÃntarÅyakasya hetubhÃvasya pa¤camya abhidhÃnaæ pramÃïaphalayostÃdÃtmyaprati«edhÃrtham, bhedÃdhi«ÂhÃnatvÃddhetuphalabhÃvasya, na khalu paraÓureva cchideti / pramÃïaprÃtipadikalabdhakaraïatvÃnuvÃdaÓca pramÃkÃrakÃntarebhyo 'bhyarhitatvenÃsya vyutpÃdyatvaæ ca prÃthamyaæ ca yuktamiti darÓayituæ saæplavamÃk«ipati--saæplaveti / samÃdhatte--neti / Ãk«epu vibhajate--syÃnmatiriti / viÓi«Âo bhinno vi«ayo ye«Ãæ tÃni tathà / bahuvacanamÃntargaïikabhedÃbhiprÃyam / arthasÃmarthyasamutthaæ hi pratyak«amarthagocaram / sa evÃrtha÷ pratyak«agocaro yo j¤ÃnapratibhÃsamÃtmano 'nvayavyatirekÃvanukÃrayati / na ca sÃmÃnyaæ nirastasamastÃrthakriyÃsÃmarthyamevaæ bhavitumarhati / svalak«aïaæ tu syÃta / tadeva hi paramÃrthasat, arthakriyÃsÃmarthyalak«aïatvÃd vastuna÷ / etadevÃsya svamasÃdhÃraïaæ lak«aïaæ yaddeÓato 'nanugamenÃdeÓÃtmakasya paramÃïutvam, kÃlato 'nanugamena ca k«aïikatvam / tasmÃt svalak«aïavi«ayaæ pratyak«am / na ca svalak«aïamanumÃnasyÃpi gocara÷ / taddhi g­hÅtapratibandhaliÇgahetukam / pratibanïaÓca tÃdÃtmyatadutpattilak«aïa÷ svalak«aïavi«ayo 'Óakyagraha iti sÃmÃnyadharmÃvÃÓrayate / na ca sÃmÃnyamekamanekadeÓakÃlÃvasthÃsaæsargi bhavitumarhati / tadidamanÃdivÃsanodbhÆtavikalpadhi«ÂhÃnaæ vikalpÃkÃrasya và alÅkasya và bÃhyatvamanumÃnagÃcaro 'bhyupeyam / tacca bhÃvÃbhÃvasÃdhÃraïyÃcca bÃhyasÃd­Óyacca niyatapratibhÃsatvÃccÃnyavyÃv­ttini«Âham / yat khalu bhÃvÃbhÃvasÃdhÃraïam, tadanyavyÃv­ttini«Âhameva yathà amÆrtatvam / tad vij¤ÃnÃdau bhÃve ÓaÓavi«ÃïÃdau cÃbhÃve sÃdhÃraïam / bhÃvÃbhÃvasÃdhÃraïaÓca vikalpagocaro 'sti ghaÂo nÃsti ghaÂa iti / yadi punarasÃdhÃraïo bhÃvo bhaved astiÓabdo na prayujyeta, punaruktatvÃt / nÃstÅyapi na vaktavyaæ virodhÃt, evamabhÃvÃsÃdhÃraïye 'pi vÃcyam / na cÃlÅkasya sarvasÃmarthyavirahiïa÷ paramÃrthasattà svalak«aïena sÃd­Óyaæ manyate 'nyavyÃv­te÷ / na ca gauriti niyatau buddhivyapadeÓau vinÃÓcÃdivyÃv­ttim / tasmÃt sÃmÃnyamanyavyÃv­ttirÆpamabÃhyaæ bÃhyabhedÃgrahÃd bÃhyatvenÃvagÃhyamÃnamanumÃnaæ bÃhyo pravartayati / pÃramparyeïa ca bÃhyapratibandhÃd bÃhyaæ prÃpayat saævÃdakaæ sad bhrÃntamapi pramÃtrÃÓayavaÓÃt pramÃïam / tadasya na svalak«aïaæ gocara÷ / pratyak«amapita na sÃmÃnyagocaramityÃveditam / na cÃbhyÃmanyat pramÃïamasti, pramÃïasya sato 'traivÃntarbhÃvÃt, anantarbhÃve và pramÃïatvÃnupapatta÷ / na ca sÃmÃnyaviÓe«ÃbhyÃmanyadasti prameyÃntaraæ yatraite tat saæplo«yete ityartha÷ // samÃdhÃnavÃkyaæ viv­ïoti--etacca neti / yathà caitat tathà tatra tatra nivedayi«yate / viÓe«o vyavacchedaka÷ / sa ca vakrakoÂarÃdirantyaÓca / vyavasthÃsaÇkarodÃharaïÃnyÃha--indriyavaditi / saæplavamam­«yamÃïa Ãha--adhigatatvÃditi / samÃdhattenÃnyatheti / Ãk«epaæ viv­ïoti--yadÅti // syÃdetat / nÃsti vaiyarthyamadhigatÅnÃmÃÓutaravinÃÓitayà tadgocarÃdhigatyantarotpÃdaæ prati pramÃïÃntarasyÃrthavattvÃdityata Ãha--adhigataæ cÃrthamadhigamayatà pramÃïeneti / yadyapyadhigataya ÃÓutaravinÃÓinya÷, tathÃpyekatarapramÃïajanitÃrthÃdhigalibdhajanmana÷ saæskÃrÃdeva sthÃyinastadarthasm­tisantatisaæbhÃvÃd adhigamarthamadhigamayatà pramÃïena pi«Âaæ pi«Âaæ syÃditi / samÃdhivÃkyaæ vivarÅtumanuvadati--nÃnyatheti / viv­ïoti--na brÆma iti / ayamabhisandhi, na hi pramÃïakÃraïÃni prek«Ãvanti÷, yenaivamÃlocayeyu÷--janitameva pramÃïamanyamenÃsmÃsu, vayamihodÃsmaha iti / nÃpi svakÃraïabalalabdhajanmÃni pramÃïÃni dirÓito 'yamartho 'nyatamena cÃsmÃsu pramÃïena, k­tamasmÃbhiriti virantumarhanti / pramÃtuÓcetanatvÃdayamanayoga iti cet--na, priyatamasya vastuno 'nena bhÆyo bhÆya÷ pramitsitatvÃt / apramitsitasyÃpi ca durjanavacanÃde÷ prameyasyÃnena pramÅyamÃïatvÃt / tasmÃnna pramÃtrabhisandhÃnÃt pramÃïasya prav­ttiraprav­ttirvÃrthe, kiæ tu samÃrthyot / anyathÃgnidÃhÃdidu÷khasyÃpratyak«atvaprasaÇga÷ // cattu pramÃïaæ pramitsÃdhÅnaprav­tti tadyadi pramÃtà na vyÃpÃrayet kimÃyÃtaæ pramÃïasya? na hi toyamapi pipÃsunà na pÅyata iti tasya pipÃsopaÓamanaÓaktirapÅti / tasmÃt pratyutpannakÃraïasÃmagrÅjanità buddhi÷ pramà / tajjanakÃni ca pramÃïÃni samÃnavi«ayÃïyapi / sa eva cÃnena sÃmagrÅbheda÷ pradarÓita÷ anyathà pratyak«eïetyÃdinà / yadyapi sÃk«ÃtkÃrÃsÃk«ÃtkÃrÃdirapi prakÃrabhedo 'sti, tathÃpyasau prak­tÃnupayogÃnnokta÷ / yadi ca dravyaæ tvacà g­hÅtamiti k­taæ cak«u«Ã, cak«u«Ã và g­hÅtamiti k­taæ tvacetyucyeta, na rÆpavij¤Ãnaæ và sparÓavij¤Ãnaæ vopajÃyeta / tadarthaæ cak«urvà tvagvÃmyupetavyam / tathà ca saæplavavaiyarthye 'pi vyavasthÃyÃæ na vaiyarthyamityÃha--vi«ayÃntara iti / prak­tamupasaæharatitasmÃditi // vibhaktyarthaæ nirÆpya prÃtipadikÃrthanirÆpaïamavatÃrayati--pramÃïeti / atra cÃvadhÃryate 'nenetyavadhÃraïaæ vicÃra iti / vicÃraïÃya bhÃvabhavitÃrau p­cchati-- kiæ punariti / kecidÃhu÷, anadhigatÃrthagant­ pramÃïamiti / vi«ayasÃrÆpyaæ sÃkÃrasya vij¤Ãnasyetyante / vij¤ÃnasyaivÃnÃkÃrasyÃtmÃnÃmaprakÃÓanasÃmarthyamityapare / upalabdhisÃdhanamiti v­ddhÃ÷ / tasmÃd viprapitte÷ saæÓayÃt praÓrna÷ / bhÃvapraÓrnavyÃkhyÃnena bhavit­Óno vayÃkhyÃta÷ / uttaram--upalabdhihetu÷ pramÃïam / na ca saæÓayaviparyÃsarÆpopalabdhikÃraïayo÷ prasag¬a÷, arthavadityadhikÃrat, tayoÓvepadarÓitÃrthavyabhicÃreïÃnarthavattvÃt / no khalu vikalpayamÃnaæ vastvasti, arthakriyÃsu vopayujyate // syÃdetat / sm­tihetorapi prÃmÃïyaprasaÇga÷ / na hyasau nopalabdhihetu÷ / na cÃrthasahakÃri pramÃïamiti saæskÃrasyÃrthasahakÃritÃvirahÃdaprÃmÃïyamiti sÃæpratam, nadÅpÆrasya pipÅlikÃï¬asaæcaraïasya cÃtÅtÃnÃgatavar«aliÇgasya, ÓabdasyÃtÅtÃnÃgatagocarasyÃrthasahakÃritÃvirahiïaÓcapramÃïatvaprasaÇgÃt / j¤Ãpakatvena kÃryatvena và katha¤cidarthasaæbandhe saæskÃrasyÃpi tat samÃnamiti tasyÃpi sm­tirÆpopalabdhiheto÷ prÃmÃïyaæ prasaktam / maivam, pramÃïaÓabdena tasyÃpÃstatvÃt / pramÃsÃdhanaæ hi pramÃïam na ca sm­ti÷ pramà / lokÃdhÅnÃvadhÃraïo hi ÓabdÃrthasabandha÷ / lokaÓca saæskÃramÃtrajanmana÷ sm­teranyÃmupalabdhim arthÃvyabhicÃriïÅæ pramÃmÃca«Âe / tasmÃt taddhetu÷ pramÃïamiti na sm­tihetau prasaÇga÷ / anadhigatÃrthagant­tvaæ ca dhÃrÃvÃhikavij¤ÃnÃnÃmadhigatÃrthagocarÃïÃæ lokaprasiddhapramÃïabhÃvÃnÃæ pramÃïyaæ vihantÅti nÃdriyamahe / na ca kÃlabhedenÃnadhigagocaratvaæ dhÃrÃvÃhikÃnÃmiti yuktam, paramasÆk«mÃïÃæ kÃlakalÃbhedÃnÃæ piÓitalocanairasmÃd­ÓairanÃkalanÃt / na cÃdyenaiva vij¤ÃnenopadarÓitatvÃdarthasya pravartitatvÃt puru«asya prÃptitvÃccottate«Ãm, aprÃmÃïyamameva vij¤ÃnÃnÃmiti vÃcayam / na hi vij¤ÃnasyÃrthaprÃpaïaæ pravartanÃdanyat, na ca pravartanamapyarthapradarÓanÃdanyat / tasmÃdarthapradarÓanamÃtravyÃpÃrameva j¤Ãnaæ pravartakaæ prÃpakaæ ca / pradarÓana ca pÆrvavaduttare«Ãæ vij¤ÃnÃmabhinnamiti kathaæ pÆrvameva vij¤Ãnaæ pramÃïa nottarÃïyapi? puru«Ãpek«ayà tu prÃmÃïye candratÃrakÃdivij¤Ãnasya puru«Ãnapek«itasyÃprÃmÃïyaprasaÇga÷ / na cÃtidavÅstayà tadarthasya heyatayà tadapi puru«asyÃpek«itam, tasyopek«aïÅyÃrthavi«ayatvÃt / na copek«aïÅyam apyanupÃdeyatvÃddheyamiti nivedayi«yate / upalabdhihetuæ ca pramÃïaæ vadatà anadhigatÃrthagant­tvaæ cÃrthasÃrÆpyaæ cÃtmÃnÃtmaprakÃÓanaÓaktiÓca pramÃïamiti nirastÃni bhavanti / upalabdhimÃtrasyatvÃddheyamiti nivedayi«yate / upalabdhihetuæ ca pramÃïaæ vadatà anadhigatÃrthagant­tvaæ cÃrthasÃrÆpyaæ cÃtmÃnÃtmaprakÃÓanaÓaktiÓca pramÃïamiti nirastÃni bhavanti / upalabdhimÃtrasyÃrthÃvyabhicÃriïa sm­teranyasya pramÃÓabdenÃbhidhÃnÃt / hetugrahaïena sÃrÆpyaÓaktyo÷ phalÃdabhinnayorapÃkaraïÃt hetuhetumadbhÃvasya tÃdÃtmaye 'nupapatteriti / upalabdhihetutve ca pramÃïatvam / bhavit­vyÃkhyÃnena bhÃvo vyÃkhyÃta÷ / tadevaæ j¤Ãnamaj¤Ãnaæ và upalabdhihetu÷ pramÃïam / tasya bhÃvastattvamiti sthitam // tadetadativyÃpakatvenÃk«ipati--samÃnatvÃditi / samÃdhatte ayaæ viÓe«a iti / ayamartha÷, sarva÷ karttà karaïagocaravyÃpÃro na tu sÃk«Ãt phale vyÃpriyate / karaïaæ ca dvidhà siddhamÃsiddhaæ ca / tatra siddhaæ paraÓvÃdi dÃrÆdvaidhÅbhÃvÃyodyamyodyamya dÃrÆïi nipÃtayan dÃrÆ cchinattÅtyucyate / na tu sÃk«Ãt kart­vyÃpÃragocaro dÃrÆdvaidhÅbhÃva÷, kiæ tu sparÓavadvegavata÷ karaïÅbhÆtasya paraÓo÷ saæyogasyodyamananipÃtanalak«aïastu kart­vyÃpÃra÷ paraÓugocara eva / evaæ svargakÃmo 'pi kartà na sÃk«Ãt svarge vyÃpriyate, kiæ tu tatkaraïaæ yÃgamasiddhaæ sÃdhayati / svargastu yÃgavyÃpÃrÃdevÃpÆrvÃbhidhÃnÃt cetanÃÓrayÃd deÓakÃlÃvasthÃbhedÃsÃditapariïativiÓe«Ãt sÃk«Ãdutpadyate / tadvadihÃpi pramÃtà siddhamindriyÃdi, asiddhaæ ca tatsannikar«Ãdi vyÃpÃrayannutpÃdayan và karaïa eva caritÃrtha÷ / karaïaæ tvindriyÃdi tatsannikar«Ãdi và nÃnyatra cÃritÃrthamiti sÃk«ÃdupalabdhÃveva phale vyÃpriyate / prameyasya tu pratyak«ÃdanyatropalabdhihetubhÃva eva tÃvannÃsti, tatrÃpÅndriyasaæbandhamÃtre upayujyate prameyam / indriyameva tu tattatsannikar«Ãdi và sÃk«Ãt pramÃhetu÷ / tata÷ siddhametat na pramÃtà sÃk«Ãt pramÃhetu÷ kart­tvÃt / yo ya÷ kartà sa sarvo na sÃk«Ãt phalahetu÷, yathà vraÓcanayajamÃnÃdi÷ / tathà cÃyam / tasmÃt tathà / tathà pratyak«aæ prameyaæ na sÃk«Ãt pramÃhetu÷, prameyatvÃt / yad yat prameyaæ vattat sarvaæ na pramÃheturanumeyÃdivat / tathà caitat / tasmÃt tatheti / tadidaæ pramÃt­prameyayo÷ pramÃïe caritÃrthatvamacaritÃrthatvaæ ca pramÃïasya, tasmÃt tadeva phalahetu÷ / pramÃt­prameye tu phaloddeÓena prav­tte iti taddhetÆ katha¤ciditi / codayati akaraïeti / nÃkaraïa÷ kartà pramÃïamapi vyÃptumarhatÅtyartha÷ / pariharati--na, indriyÃrtheti / yadà j¤Ãnaæ pramÃïa tadà j¤Ãnasya pramÃïasyotvattÃvityartha÷ / punaÓcodayati--yadi tarhÃti / pariharati--tasminnapÅti / codayati--yadi pramÃt­prameyÃbhyÃæ sadbhyÃæ pramÃïamiti / pramÃïamantareïa pramÃyà abhÃvÃt pramÃt­prameyayo÷ asiddhirityartha÷ / p­cchati--kathamiti / uttaram--pramÃïamitÅti / artha svarÆpamÃtrameva kÃrakaæ kasmÃnna bhavati, tacca kriyÃsaæbaddhasya purastÃdapyastÅtyata Ãha-na ca dravyamÃtramiti / astu tarhi tadÅyo 'vÃntaravyÃpÃra÷ pradhÃnakriyÃyÃæ sÃdhyÃyÃæ kÃrakam, tasyÃpi pradhÃnakriyÃyÃæ nimittatvÃdityata Ãha--na ca kriyÃmÃtramiti / na hi svarÆpeïa devadatto vraÓcana÷, nÃpi tadÅyo vyÃpÃra udyamananipÃtanÃdirlo«ÂhÃdyÃÓrarÆ÷ / kva tarhi kÃrakaÓabda÷ pravartata ityata Ãha--kÃrakaÓabdo hÅti / pradhÃnakriyÃsÃdhane hetau avÃntarakriyÃviÓe«ayukte kÃrakaÓabda÷ pravartate / dvaidhÅbhÃve hi phale pradhÃnavyÃpÃre kartu÷ karaïagocara udyamananipÃtanÃdi÷ avÃntaravyÃpÃra÷ / karmaïaÓca dÃrÆïa÷ sparÓavadvegavattÅk«ïatarakuÂhÃrasayoga evÃvÃntaravyÃpÃta÷ / tena hi dÃrÆ svÃvayavaparispandalabdhajanmano 'vayavavibhÃgÃd dvaidhÅbhÃvamanubhavati / tasmÃdavÃntarapradhÃnavyÃpÃrasaæpannaæ kÃrakamiti sÃmÃnyata÷ prasÃdhya prak­te yojayati--pramÃt­prameyaÓabdau ceti / tÃvanreïa kriyÃæ pradhÃnakriyÃmityartha÷ / pariharati--na, pÃcakÃdiÓabdavaditi / lokÃdhÅnÃvadhÃraïa÷ khalvayaæ ÓabdÃrthasaæbandha÷ / lokaÓcÃtÅtÃnÃgatavartamÃnakriyÃsaæbandhamÃtravivak«ayà kÃrakaÓabdÃn prayuÇkte, pÃcakamÃnaya pak«yatÅti ca, pÃcako 'yamapÃk«Åditi ca, pÃcako 'yaæ pacatÅti ca tulyavat traikÃlyavi«ayaprayogadarÓanam / tat kasya hetorapacatyapi pÃkasaæbandhaæ pratyasti svarÆpÓaktirdevadattÃdÃviti? dvayÅ hi Óakti÷ kÃrakÃïÃæ kÃryopajananaæ prati svarÆpaæ ca sahakÃrigrÃmasamavadhÃnaæ ca / tatrÃsatyapi sahakÃrigrÃmasamavadhÃne kÃrakaÓabdÃnÃæ prav­tte÷, satyapi ca svarÆpe trekÃlyavyÃpini trekÃlyayogikÃryÃsaæbhave 'prav­tte÷ traikÃlyayogikÃryopahitamaryÃdameva svarÆpaæ kÃrakaÓabdÃnÃæ prav­tau nimittamiti / asatyapi pratyutpannapramÃhetupramÃïasaæbandhe pramÃt­prameyaÓabdayo÷ prav­ttiriti upapannaæ pramÃt­prameyÃbhyÃæ pramÃïa janyata iti / tat pramÃïamupalabdhisÃdhanaæ sÃk«Ãt, na pramÃt­prameye iti siddham // satyapi copalabdhisÃdhanatve pramÃt­prameyayorÆpabdhiheturityatrÃprasaÇga, sÃdhÃkatamÃsÃdhakatamayo÷ sÃdhakatame kÃryasaæpratyayÃt sÃtiÓayatvenodbhÆtattvÃt tasyetyÃha--sÃdhakatamatvÃd veti / sÃdhakatamÃrthaæ p­cchati--ka÷ punariti / uttaram--pramÃïasya bhÃvÃbhÃvayo÷ pramÃyÃ÷ kÃryasya tadvattà bhÃvÃbhÃvavattà sÃdhakatamÃrtha÷ / lak«yalak«aïayorabhedavivak«ayà sÃmÃnadhikaraïyam, na tu pramÃt­prameyÃnvayavyatirekÃnuvidhÃnamapyasti pramÃyà anvayavyatirekayorityata Ãha--na pramÃtarÅti / pramÃt­prameyÃbhyÃæ saha pramotpÃdasyÃnyayogavyavacchedena saæbandha÷ / pramÃïena tu saæbandha÷ pramotpÃdasyÃyogÃnyayogavyavacchedÃbhyÃmityatiÓaya÷ pramÃïasya / pramÃt­prameye hi pramÃïopak«Åïav­ttinÅ na pramÃyÃæ vyÃpriyete / tenÃntarÃyasaæbhavannÃvaÓyaæ pramÃt­prameyavyÃpÃre sati pramà bhavati / pramÃïasya vyÃpÃre tu pramà bhavatyeveti kalpÃntaramÃha- yadvÃn và pramimÅte so 'tiÓaya÷ / pramimÅta iti svatantraæ kartÃraæ daÓayati pratipÃdyÃt karaïÃd vyavacchettum / yadvÃneveti ca sÃvadhÃraïÃm / tatra yadvÃniti kartrantaraæ vyavacchinatti / na hi kartà kart­mÃn, kiæ tu pramÃïavÃn / svatantro hyÃÓraya÷ paratantreïÃÓrÅyate / kartradhÅnaæ hi karaïamityÃveditam / pramÃtà prameyavÃnapi kvacid bhavet tattantratvÃt prameyasya / na tu prameyavÃneva, anumÃnÃdi«u prameyasyÃtÅtatvÃdinà tadvattÃvihÃt / na tu liÇgadij¤ÃnavÃn na kadÃcidityavadhÃraïaphalam / so 'yaæ viÓe«a÷ pramÃt­prameyÃbhyÃæ pramÃïasya / asyaiva ca viÓe«asyÃtiÓayatvamanvayavyatirekÃbhyÃmÃdarÓayati-- pramÃïe satÅti / kalpÃntarakÃha-- satÃrveti / pÆrveïa bhÃvapradhÃno 'tiÓayo yÃd­Óasya darÓita÷, tÃd­Óasyaiveha vyatirekapradhÃno 'tiÓaya iti viÓe«a÷ / akart­tvamahetutvamityartha÷ / kalpÃntaramÃha--saæyogavaccaramabhÃvità và / setikartavyatÃkaæ hi vyÃpriyamÃïaæ karaïam, na tu cak«urÃdisvarÆpam / karaïÃdiÓabdaprav­ttinimittamÃtraæ tu svarÆpaæ syÃditi pÆrvamÃveditam / tacca siddhamasiddha và pramÃt­prameyavyÃpÃrasya paÓcÃdeva tathÃtvena saæpadyata iti caramabhÃvÅtyucyate / so 'yamasya caramabhÃvitÃtiÓaya÷, tathà tantÆnÃæ paÂe janayitavye 'ntyÃ÷ saæyogabhedà yadanantaraæ paÂa utpadyata eveti / kalpÃntaramÃha-- prapipatterÃnantarya và / yata eva pramÃïaæ caramabhÃvi, ata eva tadanantaraæ pratipatte÷ pramÃyà bhÃvÃt / pratipatterÃnarnyameva pramÃïasyÃtiÓaya÷ / sa ceti / co 'vadhÃraïe / idamapi lak«yalak«aïayorabhedavivak«ayoktam / kalpÃntaramÃha--asÃdhÃraïakÃraïatà và / catastra÷ khalvimÃ÷ pratyak«Ãdipramiyo bhinnabuddhivyapadeÓabhÃjo 'nubhÆyante / na ca pramÃtà tadbhedahetu÷, sya sÃdhÃraïyÃt / na ca prameyamekasyÃpi prameyasya saæplave sarvapratipattisÃdhÃraïyÃt / pramÃïÃni tu yathÃyathaæ catas­«vapi pramiti«vasÃdhÃraïÃnÅti bhinnabuddhivyapadeÓanibandhanÃni / tadidamasÃdhÃraïyamatiÓaya÷ / aÓe«a÷ puru«a÷ pramÃtÃtra vivak«ita÷ / kalpÃntaramÃha-- pramÃkÃraïeti / pramÃyà asamavÃyikÃraïa khalvÃtmamana÷saæyoga÷ / sa ca sarvapramÃsodhÃraïa÷ / nÃsau pramÃtrà prameyeïa và Óakyo viÓe«Âum, tayorapi tadvadeva sÃdhÃraïyÃt / asÃdhÃraïaæ tu pramÃïaæ yathÃyathamÃtmamana÷saæyogamavacchinatti / eve sukhÃdiprameyÃïÃmapi mana evÃsÃdhÃraïaæ vyavacchedaÇka dra«Âavyam / so 'yamasyÃtiÓaya÷ / atiÓayÃtiÓayinorabhedavivak«ayà atiÓayaÓabdavÃcyam ityuktam // kramaprÃptamarthagrahaïaæ tÃtparyato vyÃca«Âe-- arthagrahaïamiti / kasmÃt punarni«idhyate pramÃïavi«ayà pratipattirityata Ãha--yato na pramÃïavi«ayeti / itikartavyatà anu«ÂhÃnam, tasmin / arthyata ityartha÷, toyakaïÂakÃdi÷ / tasya tathÃmÃvo 'rthanÅyatvam / tacca sukhadu÷khasÃdhanatvam / sukhasÃdhanaæ khalÆpÃdeyatvena du÷khasÃdhanaæ ca heyatvenÃrthye / tÃtparyÃntaramÃha--upek«aïÅyeti / upek«aïÅyavi«aye pramÃïe prav­ttisÃmarthyaæ nÃstÅti tatprati«adhyate / na ca tadapramÃïamiti / tasyÃpi d­«ÂapramÃïasÃdharmyeïa liÇgena prÃmÃïyÃnumÃnÃditi / codayati--pramÃïÃgahaïamiti / samarthaprav­ttijanikà hi pratipattirnÃpramÃïÃdbhÃvatÅtyarthÃdeva pramÃïÃditi gamyata ityartha÷ / pariharati--na pramÃïaviÓe«aj¤ÃpanÃrthatvÃt / ayamabhisandhi÷, prav­ttisÃmarthyena hi kÃryeïa pramÃïasyÃrthavattvamanumÃtavyam / na caitat sÃk«Ãt pramÃïasya kÃryam, kiæ tvarthapratipatte÷ / tadanantaraæ hi samarthà pratipattirÆpajÃyate / arthapratipattistu pramÃïakÃryeti samarthà prav­tti÷ pramÃïakÃryà satÅ pramÃïasyÃrthavattvamanumÃpayati / tasmÃdarthagamyamapi pramÃïamarthapratipattikaraïatvena dyotanÅyam / anyathà pramÃïamarthavadarthapratipatte÷ masarthaprav­ttijanakatvÃditi kiæ kena saægatam? pramÃïasya viÓe«a÷ pramÃïabhÃsÃd vyÃv­tti÷, tasya j¤Ãpanam / sa evÃrtho yasya pramÃïagrahaïasya tat tathoktam / tasya bhÃvastattvam / tasmÃdetaduktaæ bhavati--pramÃïakÃryÃyà arthaprapitte÷ prav­ttisÃmarthyaæ na tadÃbhÃsakÃryÃyÃ÷ / tasmÃt pramÃïasyÃrthavattvaæ gamyata iti / tadidamuktam--tad yeha pramÃïena pratipatti÷ sà prav­ttisÃmarthyaæ pratipÃdayati pramÃïam / ayamartha÷ / pramÃïa kart­, prav­ttisamÃrthyaæ pratipadyamÃnaæ prÃpnuvattat pratipÃdayati prÃpayati pramÃïakÃryÃrthapratipattiriti / idamapi pramÃïagrahaïasya prayojanamityÃha-- na ca pramÃïagrahaïamiti / ekadeÓivyÃkhyÃnamupanyasyati--sukheti / na kevalaæ sukhadu÷khahetutvÃdarthyamÃnatvÃt j¤ÃyamÃnatvÃcca / dÆ«ayati--neti / sarvasya sukhadu÷khataddhetutvena heyapak«anik«epÃt upÃdeyÃnÃæ pramÃïaÓÃstrÃpavargÃïÃnÃmabhÃvaprasaÇgÃd vyÃghÃta÷ / avivak«itatvÃcceti / caÓabdasamuccitamaÓakyahÃnatvaæ hetvantaramÃdarÓayati-- na ca pramÃïÃdihÃnamiti / sukhada÷khataddhetavo hi heyÃ÷ sane hÃnopÃyamapek«ante / na ca pramÃïÃderanya÷ tadupÃya÷ saæbhavati / na ca pramÃïÃdi÷ svocchedÃya paryÃpta÷ / na cÃsmÃdapavargo nÃdhigamyate / tasmÃnna Óakyaæ pramÃïÃdinà pramÃïadihÃnamiti / na caitanni÷Óreyasahetuæ ÓÃstraæ praïayata÷ sÆtrakÃrasya tadanuvartino và bhëyakÃrasya vivik«itamityÃha--na ca pramÃïÃdihÃnaæ vivak«itam / tasmÃdasmadvacÃkhyÃnameva ÓobhanamityÃha--kiæ tviti / prav­ttisÃmarthyÃdhÃnayogyavamamadhikÃra÷ / tasmÃt sukhadu÷khataddheturÆpÃrthapratipattireva hi samarthÃæ prav­ttimÃdhatte, na tvarthamÃtrÃpratipattirityartha÷ / na kevalaæ vyÃghÃtÃÓakyahÃnÃvivak«itatvairarthapadena na sarvasaægraho 'ÓakyatvÃdapi na sarvasaægraha ityÃha--na saævida iti / sukhadu÷khataddhetutayà na saævido grahaïaæ saægraha÷ sarvamadhyapatitÃyà api / kuta÷? anadhikÃrÃt, sukhadu÷khataddhetuyogyatÃvirahÃt / nÃpyarthyamÃnatvena saægraha ityÃha--akarmatvÃcca / na tÃvat sarvà eva saævida÷ saævidgocarà manoyonaya÷, saævedyà bhavitumarhanti / ekanÅlavi«ayasaævitparamparÃmÃtra eva puru«Ãyu«asahasraparyavasÃnÃt, vi«ayÃntarasaæcÃrÃbhÃvaprasaÇgÃcca / tasmÃdanavasthÃbhayÃdante kasyÃÓcit saævido 'saævedyatayà phalamÃtratvamabhyupeyam / tathà ca sà nÃrthyate / na ca sukhadu÷khe tatreturiti na sarvasaægraha÷ saævido 'saægrahÃdityartha÷ / tadevamÃdivÃkya vyÃkhyÃya bhëyavÃkyÃntaramavatÃrya tatraikaderÓivyÃkhyÃnaæ dÆ«ayitumupanyasyati--so 'yaæ pramÃïÃrtha iti / dÆ«ayati--nobhayasyÃpi parisaækhyÃtatvÃt, arthastu sukhamityÃdinà bhëyagranthena / kÃryakÃraïÃbhyÃmubhayatvam / prÃïabh­dbhedasyÃparisaækhyeyatvÃditi ca hetu÷ Óveta÷ prÃsÃda÷ kÃkasya kÃr«ïyÃditivanna pratij¤Ãrthena saÇgacchate ityÃha--prÃïabh­dbhedasya ceti / tadetadekadeÓimatadÆ«aïamasmin vyÃkhyÃne nÃstÅtyÃha--nÃrthaÓabdasyeti / candranÃdivi«ayaæ pramÃïaæ sukhaprayojanameva, kaïÂakÃdivi«ayaæ ca pramÃïaæ du÷khotpÃdaprayojanamevetyetadubhayaæ parisaækhyÃtuæ niyantumaÓakyamityartha÷ // evaæ kilÃtra ÓaÇkyate, sukhadu÷khahetubhÃvo vastÆnÃæ svÃbhÃviko bhavenna vÃ? svÃbhÃvikatve nÅla iva sarvÃn pratyartha÷ sukha iti karabhavanmanu«yÃïÃmapi kaïÂaka÷ sukha÷ syÃt / evaæ nidÃdhe 'pi kuÇkumaæ sukhaæ syÃt / candanaæ ca hemantate 'pi sukhaæ bhavet / evaæ t­«ïaja ivÃpÃæ suhitasyÃpa÷ sukhÃ÷ prasajyeran / asvÃbhÃvikatve tvanÃdivÃsanÃvaicitryalabdhajanmapuru«adharmakalpanÃnupÃtina÷ sukhadu÷khÃdayo na pramÃïaprayojanaæ bhavitumarhantÅti / tatredamupati«Âhate--so 'yaæpramÃïÃrtha iti / nivedayi«ye hi k«aïabhaÇgÃdhikÃre tathà sthemabhÃjÃmapi vastunÃmakramÃïÃmapi kramavatsahakÃrikÃraïasamavadhÃnavaÓÃdupajanÃpÃyadharmÃïa÷ kramavanto dharmà bhavantÅti, tadihÃpi / yadyapi na jÃtyà sukhadu÷khahetubhÃvo bhÃvanÃæ bhavati, tathÃpi jÃtideÓakÃlÃvasthÃpuru«abhedasahakÃrisamavadhÃnÃdupapatsyatesukhadu÷khahetubhÃvo 'vyavasthayeti bhÃva÷ // tat siddhametat, pramÃïÃrtho 'niyata÷, aniyataprÃïabh­dbhedahetukatvÃt / yadyadaniyatakÃraïakaæ kÃryaæ tatvasarvamaniyatameva, yathà aniyatakÃlameghodayanibandhanaæ var«am / tathà cÃyam / tasmÃdaniyata iti / kasmÃt puna÷ pramÃtrÃdicaturvarge pramÃïasyaivÃrthavattvamucceta na pramÃtrÃdÅnÃmapÅtyÃÓaÇkÃnirÃkaraïÃrthaæ bhëyamanuvadanneva vyÃca«Âe-- arthavati ca samarthe samyagarthe 'rthÃvyabhicÃriïÅti yÃvat / pramÃïe 'rthavanti bhavan simarthÃni samyagarthÃni pramÃtrÃdÅni / arthasya tu samyaktvamidameva yad yÃd­Óa÷ pramÃïenopadarÓistasya tathÃtvaæ na punaranyathÃbhÃva iti / yadà tvÃdibhëyavÃkye 'rthaÓabda÷ prayojanavacana÷, tadaivaæ vyÃkhyÃnam-- arthavati ca prayojanavati ca yata÷ samarthaæ Óaktaæ pramÃïa pratipattyÃdikrameïa pÆrvoktena prayojanaæ prati, ata÷ samarthe pramÃïe pramÃtrÃdÅnyarthavanti prayojanavanti bhavanti, yatastÃnyapi pramÃïavadeva samarthÃni ÓaktÃni prayojanaæ pratÅti, atra heta÷ anyatamÃpÃya iti / tasyÃrthaæ vyÃca«Âe--anyatamatvÃrtha iti / nanvanyatamaÓabdo bahu«vanirdhÃnitaviÓe«amekamÃha, na tu sÃdhakatamamityata Ãha--pramÃraïÃditi / sÃdhÃraïaÓabdo hi pramaraïÃd viÓe«e vartate / tad yathà ÓivikÃvahanapakrame puru«amÃnayeti puru«aÓabdo vi«Âau / tadvadihÃpi pramÃtrÃdiparihÃïyà pramÃïasyÃrthavattvÃbhidhÃnaniyamaprakrama iti pramÃtrÃdibhya÷ pramÃïasya viÓe«o vÃcya iti tatraivÃnyatamaÓabdo vartate / yadyapyarthapratipattyarthÃvyabhicÃradvÃreïa pramÃïasyÃvyabhicÃro gamyate d­«Âe vi«aye, tathÃpyad­«Âe vi«aye na tajjanitaprapittayavyabhicÃreïÃvyabhicÃra÷ Óabdasya pramÃïasya Óakyo vij¤Ãtum, pratÅyavyabhicÃrasya pramÃïÃvyabhicÃragrahaïamanreïÃÓakyaj¤Ãnavat / tasmÃd d­«ÂÃrthasya mantrÃyurvedasya prav­ttisÃmarthyÃvadh­tÃrthÃvyabhicÃrasya sÃdharmyÃdÃptapraïÅtvÃdagnihotrÃdivÃkyÃnÃæ pramÃïÃnÃmavyabhicÃragrahaïapura÷sarameva trivargasyÃvyabhicÃragrahaïam / na punaratra trivargasyÃvyabhicÃra÷ Óakyo 'nyata÷ paricchettum / ad­«ÂÃrthavi«ayasya ca caturvargasyehÃrthavattvena prayojanaæ d­«ÂÃrthe sandehÃdapi vyavahÃra siddhe÷ / tadidaæ caturvarge pramÃïasya prÃdhÃnyamiti // caturvargavibhÃgapare bhëye pramÃtà prathamaæ darÓita÷ / tatastasya lak«aïamÃha--pramÃtà svatantra iti / svÃtantryaæ p­cchati--kiæ puna÷ svÃtantryam, yasyÃbhisaæbandhÃt svantra iti? bhëyak­tà pramÃtopalak«ito na lak«ita÷ / na khalvÅpsÃjihÃsayorvà prav­ttau và svÃntryaæ pramÃt­tvam, api tu pramÃyÃrm / ipsÃdisvÃtantryeïa tu taduttarakÃlabhÃvinà pramÃyÃæ svÃtantryaæ parvakÃlÃbhÃvyupalak«im / tena taccarimanuvartamÃno vÃrtikak­t upalak«aïÃntaraæ kart­tvottarakÃlabhÃvyÃha--kÃrakaphalopabhokt­tvam / na hi sarva÷ kartà samastakÃrakajanyaæ svargÃdi vaudanÃdi và bhuÇkte ­tvikpÃcakÃdi«u ca vyabhicÃradarÓanÃt / kÃrakasya tu sata÷ kart­tvottarakÃlabhÃvinÅ phalopabhokt­tà kart­vanÃntarÅyakatayà dupalak«ayati, yajamÃnasya rÃj¤aÓca prai«Ãdinà tattadvayÃpÃre kart­tvÃt / yathÃhuratrabhavanta÷, tadabhisandhipÆrvakaæ pre«aïamadhye«aïaæ va yuktaæ tasarvaæ pacyartha÷ / iti / svÃtantryalak«aïamÃha--tatsamavÃyo và / kÃrakÃbhidhÃnena sannidhÃpitÃæ kriyaæ taditi sarvÃnÃmnà parÃm­Óati / yasya hi vyÃpÃraæ prÃdhÃnyena dhÃturÃkhyÃtapratyayo vÃbhidhatte sa svatantra÷ kartà / tathà hi viklidyantÅyatra taï¬ulÃdaya÷ kartÃra÷, pacantÅtyatra devadattÃdaya÷ / tat kasya heto÷? ekatra taï¬ulÃdervyÃpÃra upÃtto 'paratra devadattÃderiti / prÃdhÃnyena cÃÓe«akÃrakanivarttyatvaæ pradhÃnakriyÃyÃ÷, avÃntaravyÃpÃrabhede 'pi pradhÃnakriyoddeÓena samastakÃrakaprav­tteriti / puru«a iti prak­takriyÃpek«am, pramÃyÃ÷ puru«ÃÓrayatvÃditi / lak«aïÃntaramÃha--tatprayokt­tvamitarÃprayojyatà và / tasya cetanasya sarvakÃrakÃïi prati prayokt­tvam, taiÓca kÃrakairaprayojyatà và / acetanasya tu bhÃktava kart­tvaæ na svÃbhÃvikamiti bhÃva÷ parisamÃptipadÃrthaæ vyÃca«Âe--tattvaparisamÃptiriti / tattvaæ hi pramÃïavyÃpyatvaæ pramÃïavyÃpÃravi«ayatvam / tacca hÃnopÃdÃnopek«Ãbhi÷ paryavasyati / paryavasÃnaæ parisamÃpti÷ viniyojyeti vaktavye yogyatÃgrahaïamÅpsite 'pi d­«Âe vastuni kutaÓcit pratibandhÃt puru«eïÃnupÃtte mà bhÆt tattvÃparisamÃptiriti / yadyapi hi tat puru«eïÃnupÃttaæ tathÃpyupÃdÃnayogyatÃpradarÓanÃdasti tattvaparisamÃptiriti / tatprati«edhaÓca ityatra tacchabdena hÃnopÃdÃnalak«aïaæ viniyogaæ parÃm­Óati // kiæ punastattvamityÃdi bhëyaæ vyÃcikhyÃsustattvpratyayaprak­testado 'rthaæ p­cchati--kiæpunariti / uttaram--sadasatÅ tat / praÓnaæ vibhajate--tasya bhÃvastattvamityatreti / uttaraæ vibhajate--sadasatÅtat / atha kasmÃt prak­tipuru«au vÃ, pa¤caskandhà vÃ, paraæ brahmÃdvaitaæ vÃ, jÅvajÅvastravÃdayo và sapta, p­thivyÃpastejovayuriti và catvÃri bhÆtÃnÅtyÃdÅti na tado vÃcyÃni bhavantÅtyata Ãha-- pramÃïavi«ayatvenÃdhikÃrÃt / sÆtrabhëyavÃkyatadvivaraïe«u pramÃïa pramÃïavi«ayaÓcÃdhik­ta÷ na ca saækhyÃdisiddhÃntabhedÃnupÃtino 'rthÃ÷ pramÃïavi«ayÃ÷ / yathà caitat tathÃtreva nivedayi«yate / upasaæharati--tasmÃditi // prak­tyarthaæ vyÃkhyÃya pratyÃrthaæ vyÃca«Âe-tadbhÃva iti, sadasatoryathÃsaækhyaæ vidhÃyakaprakÃïavi«ayatà sato bhÃva÷, tatprati«edhaÓcÃsato bhÃva÷ / taditi vidhÃyakapramÃïavi«ayatÃæ parÃm­Óati / tatprati«adhena ca prati«adhakaæ pramÃïamupasthÃpitam / tena prati«edhakapramÃïavi«ayatvameva tatprati«edha ityanenoktaæ bhavati / etad vibhajate-tayo÷ khalviti / ÓaÇkate-pramÃïavi«ayatvÃditi / sarvasÃmarthyaviraheïa tvasat sato vyÃvartate / yadi cÃsadapi pramÃïavi«aya÷, tarhi nÃsamartham / tathà ca sadasatorabheda ityartha÷ / nirÃkarotina, anaikÃntÃt / na vayamasÃmarthyenÃsato bhedamÃcak«mahe yenaivamupÃlabhyemahÅti bhÃva÷ / ÓaÇkà vibhajate--tatra bhavediti / nirÃkaraïaæ vibhajate--tacca neti / gavÃdi cetanam, acetanaæ ghaÂÃdÅti / yadi sadasatÅ samarthe kutastarhi tayormeda ityata Ãha--svatantreti / asadupalabdhireva sadupalabdheranyÃnupalabdhi÷ / nanu saæyogavibhÃgÃdi«u satsvapi taratantropalabdhikaraïatvamatista, te«Ãæ saæyujyamÃnavibhajyamÃnÃdyadhÅnanirÆpaïatvÃditya Ãha--prati«edhamukhena pratipadyate pratÅyate / satÃæ ke«Ã¤cit pÃratantrye 'pi na ni«edhyani«edhÃdhikÃraïapÃratantryamityartha÷ / saæprati sadupalambhakasya pramÃïasyÃsadÆpalambhakatvaæ pratipipÃdayi«atà bhëyakÃreïa pradÅpo d­«ÂÃnta upanyasta÷ / satu sÃdhyasama÷, tasyÃpi pramÃïasÃmagrÅniveÓaditi ÓaÇkyamÃno 'tyantalokaprasiddhatayÃsya d­«ÂÃntatvaæ samarthayate--pradÅpavaditi / gopÃlÃÇganà api hi kimatrÃsti steno 'smaddhanaæ và apavarake na veti sandihÃnà pradÅpamupÃdÃya samantÃdavalokyÃpavarakamastÅhÃsmaddhanaæ nÃsti stena iti samameva niÓcinvanti, na tu stenÃbhÃvaniÓcayÃyopÃyantaramupÃdadate / tenÃgÃpÃlìnamà ca paï¬itarÆpebhya÷ siddha÷ pradÅpo d­«ÂÃnta÷ / tadidamuktam-na hyasatpratipattÃvupÃyÃntaramÃsthÅyate lokena / anÃÓrayaïe hetumÃha pradÅpena d­ÓyamÃne hi ghaÂÃdike 'rthe svatantre nÃnena samÃnajÃtÅyaæ tulyopalambhayogyataæ d­ÓyÃntaramasti / nÅlapÅtau hi parasparÃbhÃvavantau, tena nalÅni«edhe nÃvaÓyaæ pÅtavidhi÷ / bhÃvÃbhÃvau tu parasparÃbhÃvÃtmÃnau, no khalvabhÃvÃbhÃvo nÃma kaÓcidanyo bhÃvarÆpÃt / nÃpi bhÃvÃbhÃvo 'nyo 'bhÃvÃt / tadevaæ pradÅpopÃyasya pratipattu÷ pratÅtikramamuktvà parÅk«akÃïÃmupapattikramamÃha--yadyabhavi«yaditi / yadi kaÓcidÃÓaÇketa d­ÓyatÃmabhÃva÷ / pradÅpena bhÃvo 'pi bhavi«yatÅti, tatrai«a parÅk«akÃïÃæ tarka upati«Âhate--yadyabhavi«ayaditi / tadevaæ laukikaparÅk«akasaæmataæ d­«ÂÃntamupapÃdya dÃr«ÂÃntike yojayati--eve pramÃïenÃpi indriyÃdinà sati pramÅyamÃïe iti / pÆrvavad vyÃkhyeyam / upasaæharati--tadevamiti / sarvaæ caitadupari«ÂÃdupapÃdayi«yate / nanu yadi sadasatÅ pramÃïavi«ayau, kasmÃt sadbhedà ivÃsadbhedà api sÆtrak­tà nocyanta ityata Ãha--tatra te«u sadasadbhede«u madhye svÃtantryeïÃsadbhedà na prakÃÓanta iti nocyante / ni«edhyani«edhÃdhikÃraïÃdhÅnanirÆpaïatvÃdasadbhedÃnÃæ bhÃvabhedatantraæ pramÃÓanamiti bhÃvabhedakathanenaivÃbhÃvabhedà api gamyanta iti noktà ityartha÷ / atha và kathità eva ye«Ãæ tattvaj¤Ãnaæ ni÷Óreyasopayogi, yaæ tu na tathà na te«Ãæ prapa¤ca÷ anupayuktabhÃvaprapa¤ca iva vaktavya ityÃha--caturvargÃnantarbhÃvÃd và bhÃvaprapa¤cavad abhÃvaprapa¤ca iti / ni÷ÓreyasÃnupayogini bhÃvaprapa¤ce yathà caturvargÃnantarbhÃva÷, evamabhÃvaprapa¤ce 'pÅti / atha ni÷ÓreyasopayogÃbhÃva÷ kuto 'vagantavya ityata Ãha--bhÃvopadeÓÃdevÃbhÃva upadi«Âo bhavatÅti / dvividhaæ pramÃïaæ bhÃvo 'bhÃvaÓca, yathà kÃraïÃbhÃvena kÃryÃbhÃvaj¤Ãnaæ yato dvitÅyasÆtrasamutyÃnam / prameye«u cÃpavarga eva mÆrdhÃbhi«ikta÷ / eve prayojanÃdi«vapÅti tatra tatrohanÅyamiti / upasaæharati--ataÓceti // tadevaæ tÃtparyaæ vyÃkhyÃya avayavÃrthaæ vyÃkhyÃtuæ bhëyaæ paÂhati--sacca khalu «o¬aÓadhÃvyƬhamupadek«yata iti / atra prathame kalpe caÓabdo 'vadhÃraïe, khalu Óabda÷ spa«ÂÃrthe / tadeva «o¬aÓadhà vyƬhamupadekhyate nÃsat, tasya sadadhÅnaprakÃÓatvÃditi / dvitÅye tu kalpe pÃramÃrthike ca÷ samucce, khalu÷ avadhÃraïe, sati «o¬aÓÃdhaivopadek«yamÃïe 'sadapyupadek«yata ityartha÷ / prak­tyarthaæ vyÃca«Âe--vyÆha iti / sÆtrasya saprapa¤ca tÃtparyaæ vyÃkhyÃya avayavÃrthaæ vyÃcikhyÃsunà bhëyakÃreïa tÃsÃæ khalvÃsÃæ sadvidhÃnÃmiti bhëyeïa sÆtramavatÃrya paÂhitaæ tadasya vÃrtikak­t tÃtparyamÃha--ta ete sadbhedà iti sÆtram / ta ete pramÃïÃdaya÷ sadbhedà ni÷Óreyasopayogino na gaÇgÃvÃlukÃdaya÷ / tasmÃt satsupramÃïÃdaya÷ «o¬aÓaivodiye«Âà lak«itÃ÷ parÅk«itÃÓca / na gaÇgÃvÃlukÃdaya÷ santo 'pi ni÷ÓreyasÃnupayogÃditi bhÃva÷ // dvandvasvarÆpamÃha--sarvapadeti / dvandvaparigrahe tÃtparyamanvayavyatirekÃbhyÃmÃdarÓayati--sarva eva iti / bahuvrÅhikarmadhÃrayayorasaæbhÃvÃt «a«ÂhÅsamÃsaparigrahe nigrahasthÃnasyÃntyapadÃrthasya prÃdhÃnye vivak«itÃrthahÃnaprasaÇga ityartha÷ / nirdeÓe yayÃvacanaæ vigrahaityasta bhëyasya tÃtparyamÃha--yathÃvacanamiti / anyonyanirapek«ÃïÃæ pratyekaæ pramÃhetubhÃva÷ pramÃïÃnÃmiti hi bahuvacanaprayojanam / prameye«u tu yadyapi prameyatà vÃstavÅ pratyekamasti tathÃpyapavargahetubhÃvena prameyatà samudÃye samÃpyate, na tu pratyekam / ÃtmÃdÅnÃmanyamatasyÃpyatattvaj¤Ãne saæsÃrÃnaniv­tteriti yadeva hi nirdeÓa vacanabhedasya prayojanam, tadeva coddeÓe 'pi, tayorekavÃkyatvÃditi bhÃva÷ / pramÃïÃdÅnÃmiti vibhaktyarthavyÃkhyÃnaparaæ bhëyaæ paÂhitvà p­cchati--ka÷ punariti / uttaram--kÃrakÃïÃmiti / tadvibhajate--yatreti / kÃrakÃrtha÷ pradhÃnakriyÃ, yaduddeÓena sarvakÃrakaprav­tti÷ / kÃrakagrahaïena ca tannÃntarÅyakatayà pradhÃnakriyÃpyÃnÅteti vivaraïe sÃpi darÓità / yadyapi svasvÃmibhÃvÃdÃvapi saæbandhe 'ntargata÷ kriyÃkÃrakasaæbandho 'sti saæbandhamÃtrasya kriyÃgarbhatvÃt tannÃntarÅyakatvÃcca kÃrakasya, tathÃpyasau na vivak«yate / saæbandhamÃtrameva tu vivak«yata ityartha÷ / tatra codayati--tattvasyeti / «a«ÂhÅ cÃnarthikà avyatireke tadanupapatterityapi dra«Âavyam, tatrÃniyamavÃdyekadeÓÅ pariharati--na, ubhayathÃpÅti / bhÃvasya bhavitradhÅnanirÆpaïatvÃd, bhÃvanirÆpaïameva bhavit­nirÆpaïamÃk«ipati / abhede 'pÅti / i«usthityà yathà tadbhÃvaprati«edha i«obhÃvo dharmo gati÷, tasya prati«adha÷ sthiti÷, ti«Âhategratiniv­ttyarthatvÃt / evamatrÃpi na pramÃïaprameyÃdimÃtramacyate tattvagrahaïenÃpi tvarthÃntaraæ te«veva yat yat samÃropitaæ rÆpamanyathÃtvamiti yÃvat tat prati«idhyate / gatimaditi bhÃvapradhÃno nirdeÓa÷ / yathà dvekayordvivacanaikavacane / iti dvitvaikatvayoriti / saækhyevavik«ÃyÃæ tu dvyeke«viti syÃt / tena gati mattvamarthÃntarami«ornabhavatÅtyasminnarthe i«o÷ sthitiriti prayujyata ityartha÷ / tadetad ekadeÓimatamarthÃntaratvaniyamavÃdÅ dÆ«ayati--tanneti / pramÃïadibhyo 'narthÃntarasya tattvasya ca i«oranarthÃntarasya gatyabhÃvasya cÃsiddhe÷ / yathà ca bhÃvÃtirikto 'bhÃvastathà k«aïabhaÇgÃdhikÃre nivedayi«yate / pramÃïÃdyatiriktaæ ca tattvamanantarameva darÓayi«yatÅti / tattvasyaj¤ÃnamityÃdi bhëyaæ vyÃpa«Âe--tattvaæ j¤ÃyamÃnamiti / ubhayaæ p­cchati-kiæ punariti / tattvapraÓnasyottram--tattvamiti / nimittatvaæ Óakti÷ pramÃïÃdÅnÃm / sà ca dvayÅ svrÆpalak«aïà sahakÃrisÃkalyalak«aïà ca, atÅndriyasya sÃmarthyasya naiyÃnikairanabhyupetatvÃt / ÓakteÓca bhÃvatvena bhavit­nirÆpaïÃdhÅnanirÆpaïatvÃd bhaviturapi nirÆpaïaæ bhavatÅtyuktam // abhimataæ ni÷Óreyasaæ grahÅtuæ ni÷ÓreyasadvaividhyamÃha--ni÷Óreyasaæ purariti / takrij¤ad­«Âaæ ni÷Óreyasaæ grahÅtuæ d­«ÂamatiprasaÇgÃpÃdanena dÆ«ayati--eve ca k­tveti / sÆtrakÃrÃbhimataæ ni÷ÓreyasamÃha--paraæ tviti / etaduktaæ bhavati, yadyapi ni÷ÓreyasapadamabhimatamÃtravÃci pramÃïÃditattvaj¤Ãnasya ca d­«Âamapi ni÷Óreyasaæ saæbhavati, tasyaiva tata÷ sÃk«Ãdutpatte÷ / tathÃpyÃtmÃdivÃcakaprameyapadasamabhivyÃhÃrÃdad­«Âameva ni÷Óreyasamabhipreta sÆtrakÃrasya / tatra ca pramÃïamÃditattvaj¤ÃnasyÃpi pÃrarmyeïa hetubhÃvo 'styeveti / codayati--d­«Âamiti / d­«Âe darÓanameva pramÃïam / ad­«Âaæ tu ni÷ÓreyasamaprÃmÃïikaæ darÓanÃbhÃvÃdityartha÷ / pariharati--na, nÃsti arthasya tathÃbhÃvÃt / artha ÃtmÃdi÷ / tasya ÃgamÃnumÃnasahakÃriïà kÃraïÃbhÃvena kÃryÃbhÃvÃnumÃnamevÃtrÃrthe pramÃïamiti bhÃva÷ / ye tu vaiyÃtyÃt manyeran padÃrthatattvaj¤ÃnamÃtrameva parani÷Óreyasaheturiti, yathÃhu÷--- eko bhÃvastattvato yena d­«ÂÃ÷, sarve bhÃvÃstattvatastena d­«ÂÃ÷ / iti, tÃn pratyÃha-- yadi punariti / na hi bhÃvÃnÃæ tattvamanyadata÷ pratyak«avi«ayÅk­tÃd rÆpÃditi bhÃva÷ / mok«amÃïà iti, sani muco 'karmakasya guïo và iti guïÃbhyÃsalopau / na kevalaæ vastuv­tti÷, sÆtrakÃrasyÃpi saæmatamedityata Ãha--p­thagupadeÓÃcca prameyasya pramÃïÃdibhya÷ / yadi ca yatki¤citprameyatattvaj¤ÃnÃnni÷Óreyasasya parasya prÃpti÷, kimarthamÃtmÃdasÆtreïa dvÃdaÓaiva prameyÃïi nÃdhikÃni na nyÆnÃni cetyavadhÃryate sÆtrakÃrerïa? tasmÃt tadeva sÃk«Ãdupayoti ni÷Óreyase na padÃrthamÃtramityÃha--prameyÃvadhÃraïÃrthÃyÃæ cotrarasÆtraprikriyÃyÃmakuÓala÷ sÆtrakÃra÷ syÃt / kuta÷? prameyasya vihatatvÃdÃdyena sÆtreïeti / tasmÃd yadyupapatti÷ yadi ca sÆtrakÃrabhimatasubhayathÃpi prameyatattvaparij¤Ãnaæ parasya ni÷Óreyasasya hetu÷ / tadanena ÃtmÃderiti bhëyaæ vyÃkhyÃtam // atha kiæ tattvaj¤ÃnasyÃtmÃdivi«ayasyÃd­«Âa eva ko 'pi sÃmarthyÃtiÓayo yata÷ parani÷ÓreyasotpÃda÷, maivam / kiæ tarhi? d­«Âayaiva dvÃretyÃha bhëyakÃra÷-- taccaitaditi ni÷ÓreyasahetubhÃvÃbhidhÃnasya anu paÓcÃt udyate anÆdyate / tattvaj¤ÃnotpÃde hi sÃk«Ãt tadvi«ayamithyÃj¤ÃnÃdiniv­ttikrameïÃpavargotpÃda iti dvitÅyasÆtreïÃnadyate / tadetad bhëyaæ taccaitadityÃdyadhigacchatÅtyantamanÆdya vyÃca«Âe-heyamiti / mithyÃj¤ÃnamÃtmÃdi«u prameye«u avidyà tanmÆlaæ t­«ïà / upalak«aïaæ caitat, dve«o 'pi dra«Âavya÷ / tanmÆlau ca dharmÃdharmau, tadetaddheyam / hÃnaæ tattvaj¤Ãnaæ hÅyate hyanenaitat sarvam / tasya pramÃïasya / upÃya÷ ÓÃstram / adhigantavyo mok«a÷ / evaæmavayavÃn vibhajya tÃtparyamÃha--etÃnÅti / etÃni catvÃryarthapadÃni puru«ÃrthasthÃnÃni, na kevalaæ heyÃdhigantavyabhedena dvÃdaÓavidra prameyaæ darÓayata÷ tadvi«ayatattvaj¤ÃnÃya ca sopakaraïanyÃyÃbhidhÃnapramÃïavyutpÃdakaæ ÓÃstraæ praïayata÷ sÆtrakÃrasya saæmatam, api tu sarve«ÃmevÃdhyÃtmavidÃmÃcÃryÃïÃmiti bhëyatÃtparyamityartha÷ / tatra saæÓayÃdÅnÃæ p­thagvacanamanarthakam ityÃdi codyabhëyaæ vyÃca«ÂesaæÓayÃdyagrahaïamiti / satyamiti parihÃrabhëyaæ vyÃca«Âai--na vidyeti / codyaæ viv­ïoti--saæÓayÃdaya iti / parihÃraæ viv­ïoti--na vidyeti / prasthÃnaæ vyÃpÃra÷ / te«Ãæ p­thagvacanamityÃdi bhëyaæ vyÃca«Âa--tasyÃ÷ saæÓayÃdÅti / na ca vÃcayamastu vidyÃtrayameva, k­tamÃnvÅk«ikyà vidyayeti, tasyà eva samastavidyÃvadÃtÅkaraïahetutvÃt / yathà vak«yati--pradÅpa÷ sarvavidyÃnÃmiti / sa cÃyaæ kiæsviditi vastuvimarÓamÃtramanavadhÃraïaj¤Ãnaæ saæÓaya iti bhëyam / tad vyÃca«Âe-tatra saæÓayÃdi«u, saæÓayastÃvaditi j¤ÃnamavadhÃraïaæ pratyaya iti paryÃyà iti manvÃnaÓcÃdayati--anavadhÃraïÃtmaka iti / na j¤ÃnamÃtraparyÃyo 'vadhÃraïaÓabda÷ / api tu tidvaÓe«aviÓcayavacana÷ kiæsviditi dolÃyamÃnasyobhayakoÂisp­Óa÷ pratyayasyÃrthe 'navadhÃraïÃtmakasyÃpi pratyÃtmaæ mÃnasena pratyak«eïÃvadhÃryamÃïatvÃditi / pariharati--na vyÃghÃta iti / tat tasmÃt abhayamiti / tatra nÃnapalabdhe ityÃdi bhëyamavatÃrayituæ p­cchati-- sa kathaæ nyÃyasyeti / yadi nyÃyasyÃÇga saæÓayo bhavet, so 'pi vyutpÃdyeteti bhÃva÷ / uttaram--yasmÃditi / etadÃk«ipati--upalabdha iti / pa¤carÆpaÓcatÆrÆpo và heturnyÃya÷ / pratij¤ÃdyavayavasamÆho và nyÃya÷ / nÅyate prÃpyate vivak«itÃrthasiddhiraneneti / tasyÃÓrayo vi«aya upalabdha ucyamÃno nirïota eva vaktavya÷ / sandigdhe hi tasmin hetu÷ sandigdhÃÓrayatayà asiddha÷ syÃt / yatheha naganiku/je mayÆra÷ kekÃyitÃpÃtÃditi / tadÃpÃtasandehe ato na nirïÅtaÓcennopalabdha÷ / tataÓcopalabdhaÓcÃnirïotaÓceti vyÃhatamityartha÷ / pariharati--nÃsti vyÃghÃta iti / samÃmanyata÷ parvatamÃtramupalabdhaæ nirïotam, tadviÓe«astu vahnimattvÃdiranirïÅta iti / punaÓcodayati--evamapÅti / upalabdho nirïota iti hi sÃmÃnÃdhikaraïyÃt samÃnavi«ayatvaæ darÓayati / tathà ca vyÃghÃta÷ / sÃmÃnyaviÓe«abhedena tu vyÃghÃtaæ pariharan sÃmÃnÃdhikaraïyaæ na samarthayasa iti bhÃva÷ / pariharati-na, yathà tatheti vyÃpadeÓÃditi / sÃmÃnyaviÓe«ayo÷ sÃmÃnÃdhikÃraïyÃt / ya eva sÃmÃnyo nirïota÷, sa eva viÓe«ato 'nirïoto 'pi saæbhavatÅti na vyÃghÃta ityartha÷ / evamartha nyÃyaprav­ttyartham, asandigdhe nyÃyaprav­tteranupapatte÷ / na hi kariïi d­«Âe cÅtkÃreïa tamanumÅme pek«Ãvanta iti // prayojanasvarÆpapratipÃdanapÆrvakaæ prayojanapadaprayojanapradaÓanÃrthaæ bhëyamanubhëe--atha prayojanam / vyÃkhyÃtuæ p­cchati--kiæ punariti / uttaæraæ-- yeneti / sphuÂataramavaitat ityartha÷ / puna÷ p­cchati--keneti / ekadeÓimatenottaramÃha--dharmeti / tatra kÃma itÅcchÃmÃtraæ vocyate, kÃminÅvi«ayo và rÃga÷? pÆrvasmina kalpe kÃma ityevÃstu k­taæ dharmÃdibha÷, sarve«Ãmeva kÃmyamÃnatvÃt / uttarasminnavyÃpti÷, sarakam­gayÃdÅnÃæ kÃmyÃnÃmasaægrahÃt / dharmamok«ayorapi nÃstikÃn pratyapravartakatvam / tasmÃdayuktamediti manvÃna Ãha-- vayaæ tu paÓyÃma iti / sukhasyÃptyà du÷khasya hÃnyà vi«ayeïa vi«ayiïaæ pratyayamupalak«amati / asatyorakÃraïavÃt, satyorvà anarthakatpavÃt prav­tteriti / tathÃpi sukhadu÷khÃptitahÃnyoreva kartu÷ prav­ttiprasaÇgo na tatsÃdhane, na hyanyadvijÃnÃti icchati ca karoti cÃnyaditi ghaÂate, atiprasaÇgÃt / na ca phalaæ puru«aprav­ttigocara÷, tatsÃdhanaæ tu tadgocara÷ / tatsÃdhanatvavij¤ÃnÃt tatsÃdhana eva pravartate / tannÃtipasaÇga iti cet? hanta tarhi tatsÃdhanatvaj¤Ãnameva pravartayati, na phalaj¤Ãnam, j¤ÃnecchÃprav­ttÅnÃæ kÃryakÃraïabhÆtÃnÃæ sÃmÃnÃdhikÃraïyena saæpratipattaærityabhiprÃyeïÃha--sukhadu÷khasÃdhanabhÃvat sarve 'rthÃÓcetanaæ prayojayantÅti / tuÓabda÷ phalÃd vyavacchinatti / atrÃpi vi«ayeïa vi«ayiïaæ pratyayamupalak«ayati / etaduktu bhavati, toyamupalabhya tajjÃtÅyasyÃpek«isÃdhanÃæ d­«ÂacarÅmanusmarati / atha tajjÃtÅyatà liÇgena d­ÓyamÃnasyÃpek«isÃïanabhÃvamanumimÅte / anumÃya ca pipÃsu÷ pravartate / tenopÃyaj¤Ãnasya sÃk«Ãt puru«aprav­ttihetuvam, phalasya tvÅpsitamasyodyeÓatayeti sarvaæ sundaram / tadÃÓrayaÓca nyÃya÷ pravartate iti bhëyaæ vyÃca«Âe--tadidaæ prayojanaæ nyÃyasyeti / Ãk«ipati--ka iti / samÃdhatte--upakÃrakatvamiti / yathà rÃjÃÓrita÷ paï¬ita iti / upakÃrakatvameva darÓayatitanmÆlatvÃditi / vidhi÷ prav­tti÷ / na jÃtu ni«prayojanà kÃkadantÃdau parÅk«ÃmÃrabhante prek«Ãvanta ityartha÷ / Ãk«ipati--kà punariyamiti / nyÃyÃÓrayatvaæ prayojanasya pratij¤Ãya parÅk«ÃÓrayatvasamarthanamasaÇgatamiti bhÃva÷ / uttaram--nyÃya÷ / tasmÃnnÃsaægatamityartha÷ / nanvevamapi nÅyate prÃpyate vivak«itÃrthasiddhiraneneti vyupattyà pratyak«Ãdi pratyekaæ nyÃya÷ / na caitat pratyekaæ prayojanamÃÓrayate / ajihÃsitÃnupÃditsitÃnÃmapyavij¤ÃsitÃnÃmarthÃnÃæ pratyak«ÃdigocaratvadarÓanÃdittyÃk«ipati--ka÷ punarayaæ nyÃya÷? samÃdhatte--pramÃïairiti / pratyak«ÃdipramÃïamÆlÃ÷ pratij¤Ãdaya÷ pa¤cÃvayavÃ÷ pramÃïÃni / tairarthasya liÇgasya parÅk«aïa parÅk«Ã / parÅk«itu tu liÇga pancÃvayavopapannamanumeyapratyayaphalaæ bhÃvayatyeva, na tvatumeyÃrthaparÅk«Ã / tasya sandigdhatve 'pi svarÆpeïa parÅk«ÃnÃspadatvÃditi / nanvavayavaiÓcedarthaparÅk«aïa na tarhi pramÃïai÷, kÃryakÃraïayorabhedÃbhÃvÃdityata Ãha--kimuktaæ bhavatÅti / na sÃk«at pratij¤Ãdayo 'vayavà arthaparÅk«ÃyÃmupayujyante / api tu svakÃraïatatpramÃïasÆcanena / tasmÃt pramÃïÃnÃmavÃntaravyÃpÃra÷ pratij¤Ãdaya ityupapannaæ pramÃïairarthaparÅk«aïam / tadidamuktam--pramÃïavyÃpÃrÃditÅti / tasmÃt naikaikaæ pramÃïamiti / samastapramÃïopakaraïatvÃdeva cÃsya paramatvamityÃha--so 'yamiti / pa¤cÃvayavopapannatayà ca pratyak«ÃgÃmÃÓritatvam, na tadvirodha iti pradarÓanÃrthaæ bhëyamanubhëya tÃtparyÃæ vyÃca«Âe--prayak«Ãgameti / kathaæ punaranena bhëyeïa taducyata ityata Ãha--yadihÃnumÃneneti / yat punaranumÃnamityÃdi bhëyaæ vyÃca«Âa--catra punariti / yatra hi virodhastatra pramÃïamÆlÃnÃmavayavÃnÃæ pratij¤ÃdÅnÃmitaretarapratisandhÃnamekavÃkyatà nÃsti / pramÃïavirodhena cogyatÃvirahiïÃæ tatpadÃrthÃnÃæ pÃramÃrthikÃnvayÃbhÃvÃditi / tÅrthaæ darÓanaæ tasya pratirÆpaka÷ / adarÓanamiva darÓayatÅti yÃvat / sa khalu tÃd­Óa÷ pa¤cÃvayavaprayogo lÃbhapÆjÃkhyÃtikÃmai÷ paï¬itavya/janairÆpavarïyamÃna÷ pratyavÃyÃya, prÃgava tvapavargÃyetyartha÷ / tadevaæ samudÃyato bha«yaæ vyÃkhyÃyavayavavibhÃgÃya paÂhati-yat punaranumÃnamiti / pratyak«aviruddhodÃharaïamÃha--anu«ïo 'giravayavÅ k­takatvÃd ghaÂavaditi / atra codayati--ka÷ punariti / idamÃtrÃkÆtam--rÆpatrayasaæpannametat k­takatvaæ na vÃ? na cet, tata eve tarhi tadanumÃnÃbhÃsamiti k­taæ pratyak«avirodhena / athÃnvayavyatirekapak«adharmatatÃsaæpannamapi bÃdhitavi«ayatayaitatadapramÃïam? tadayuktam, rÆpatrayasaæpattyÃæ khalvetat svÃsÃdhyenÃvinÃbhÆtaæ bhavati / na ca bÃdhÃvinÃbhÃvayo÷ saha saæbhava÷ / bÃdhÃyÃmapak«adharmo bhavet, anaikÃntikaÓca heta÷ / vij¤Ãsitadharmaïo dharmiïa÷ pacyamÃnatvena pak«atvam, na puna÷ pratyak«Ãvadh­tasÃdhyaviruddhadharmasya / tasyÃjij¤ÃsitatvenÃpak«atayà taddharmasyÃpak«adharmatvÃnna caikÃntika÷ / sÃdhyadharmiïyeva pratyak«opasthÃpitasÃdhyadharmavati darÓanena vyabhicÃrÃt / na ca sapak«Ãsapak«ÃvevÃnvayavyatirekÃgamyÃvinÃbhÃvadarÓanavi«ayau na pak«a iti sÃmpratam / yadi hi pak«aæ vihÃya bahireva sapak«Ãsapak«ayoravinÃbhÃvo gamyeta, tadà bahirvyÃptimÃtrabalena pak«adharmo 'pi heturna pak«e sÃdhyaæ sÃdhayet / asiddhà hi tatrÃsya svasÃdhyena vyÃpti÷ / tadetat paï¬akamudvÃhya mugdhÃyÃ÷ putraprÃrthanamiva / tasmÃdantarbahirvà sarvopasaæhÃreïÃvinÃbhÃvo 'vagantavya÷ / evaæ ca siddha÷ pak«e 'pi vyabhicÃra÷ sÃdhanadharmasyetyanaikÃntikatvam / tathà ca rÆpatrayasampanno heturbÃdhitavi«ayaÓcetyasaæbhava÷ / tasmÃt su«ÂhÆkm--ka÷ punarasyÃnumÃnasya rÆpatrayasamnnasya virodha÷? na hyasti saæbhavo rÆpatrayasaæpannaæ viruddhaæ cetyartha÷ / atra samÃdhimÃha--anumÃnÃvi«aye prayoga÷ / vak«yati hyanumÃnÃdhikÃre yathÃnaupadhika÷ saæbandho hetusÃdhyayoranumÃnÃÇgam, na tu kÃryakÃraïabhÃvÃdiravyÃpakatvÃdatiprasaÇgacceti / sa caivaæ pravartate--yo ya÷ k­taka÷ sa sarvo 'nu«ïo yathà ghaÂadiriti / na ca vahneriva dhÆmasaæbandhe Ãrdrendhanasaæyogo gurvantavÃsino÷ sÃhacarye iva svÃdhyÃyÃdhyayanamupÃdhi÷ k­takatvÃnu«ïatvayo÷ saæbandhe upalabhyate / so 'yaæ ÓaÇkita÷ samÃropito và prayatnena puna÷punaranvi«yamÃïo 'nupalabhyamÃnastatra tatra ghaÂÃdÃvupÃdhirnÃstÅti pratyak«eïa, yadyabhavi«yad ghaÂÃdivadeva vyaj¤Ãsyatra, vij¤ÃnÃbhÃvÃnnÃstyeveti tarkasahÃyena niÓvÅyate / so 'yaæ rÆpeïeva rasasya, Óvastaneneva saviturÆdayenÃdyanasya tadudayasya, samudrav­ddhaceva candrodayasya samÃnakÃlasya, k­takatvasyÃnu«ïatvena svÃbhÃvika autsÃrgika÷ saæbandha÷ sÃmÃnyena yo ya÷ k­ka÷ sa sarvo 'nu«ïa ityavadhÃrita÷, na tu nirvibhajya tejo 'vayavini / na hi sarvopasaæhÃravatÅ vyÃptirekadeÓavi«ayà bhavitumarhati / ekadeÓavi«ayatve yatraiva na darÓità tenaivÃnaikÃntikatvamÃÓaÇkyeta / tathà ca tatra tatraikadeÓe pratyekaæ vyÃptipradarÓanamaÓakyam, ÃnanyÃt / tasmÃt sarvopasaæhÃreïaiva tadupadarÓanam, tadiha k­takatvamautsargikasÃmÃnyavi«ayavyÃptismaraïasadhrÅcÅnaæ pak«adharmatÃvaÓÃt viÓe«e tejovayavini sÃdhayitumanu«ïatonmukhaæ yanna sÃdhayet tat kiæ pratyak«eïÃpah­tavi«ayatvÃt, ÃhosvidanaikÃntikatvÃt? na tÃvadanaikÃnkitvam, prÃgevasÃmÃnyato 'naupÃdhikasaæbandhasyÃvadhÃraïÃt / u«ïe tejovayavini k­takatvasya darÓanÃd anaikÃntikamapak«adharmo và k­takatvamiti cet-na, anumÃnena sÃmÃnyato 'vadh­tavyÃptinà tasyÃnau«ïyÃsÃdhanÃt / pratyak«eïa tejo 'vayavina au«ïyagraheïa tatra k­takatvasya hetorv­ttÃvutpannamapi vyÃptivij¤Ãnaæ bÃdhyate / tataÓcÃnaikÃnkitvÃdaprav­ttiranumÃnasyeti cet-na, anumÃnaprav­ttivi«aye sÃdhyadharmiïi hetorvyabhicÃrÃnudbhÃvanÃt / anyathà tadgatasÃdhyadharmasandehe tatropalabhyamÃna÷ sÃdhanadharma÷ sandigdhabyatirekivÃdanaikÃntika÷ syÃt / sandigdhasÃdhyadharme d­«ÂÃnta iva sÃdhanadharma÷ / tathà cÃnumÃnamÃtramucchidyeta, pratyak«eïa sÃdhyadharmaviparyadarÓanÃt / tejovayavino 'nu«ïatvenÃsÃdhayatvam, tathà cÃnaikÃntikatvam / tadidamuktam--yasmina vi«aye tejaso 'nu«ïatve etat prayuktam, sa pratyak«eïÃpah­ta iti / evaæ cÃnumÃne dÆ«ite k­tamapak«adharmatvavyabhicÃrÃbhyÃæ tadupajÅvibhyÃmiti bhÃva÷ // yat puna÷ dignÃgena pratyak«aviruddhamanumÃnamudÃh­taæ tadupanyasyati- apare punariti / aÓrÃvaïa÷ Óabda÷ k­takatvÃd ghaÂÃdivaditi bruvÃïa÷ ÓabdasvarÆpamevÃpalapati / na hi ÓravaïendriyÃdanyadasti ÓabdagrahaïakÃraïam / na hi ÓravaïendriyÃdanyadastita ÓabdagrahaïakÃraïam / na cÃg­hyamÃïa÷ Óabda÷ sadvyavahÃragocara÷ / tasmÃdevaævÃdino 'bhiprÃyavyÃptamasattvaæ Óabdasya / tathà ca pratyak«avirodha iti bhÃva÷ / dÆ«ayi--taistviti / saviÓe«aïe hi vidhini«edhau viÓe«aïamupasaækrÃmata ityutsarga÷ / kvacit punarviÓi«Âa vidhÃnamapi bhavatyananyagatitvÃt / tadyathÃ- lohito«ïÅ«Ã ­tvija÷ pracaranti / sati vibhave na jÅrïamalavadvÃsÃ÷ stÃtaka÷ syÃt / iti / tadvadihÃpi aÓrÃvaïa÷ Óabda iti ÓrutivÃkyayo÷ sÃmarthyÃt ÓrÃvaïatvaviÓe«aïopasaækÃnto ni«edho na viÓe«yeïa Óabdena saha saæbadhyate / nÃpi ÓrÃvaïatvani«adhÃdÃrtha÷ Óabdani«edho vÃdyabhiprÃyavyÃpta÷ / vacanÃrthÃvirodhino 'rthasyÃrthagamyatvÃnna tadvirodhina÷ ÓrÃvaïatvani«edhasya cÃdhikÃraïa Óabda iti na ÓabdÃbhÃve tanni«edho 'vakalpate / na cÃbhÃvastuccha iti t­tÅya upapÃdayi«yate / na ca ÓrÃvaïatvaæ pratyak«agocara÷ / taddhi ÓabdaÓrotrayo÷ saæbandha, k­ttaddhitasamÃse«u saæbandhÃbhidhÃnaæ tvatalbhyÃm / iti kÃtyÃyanÅyavacanÃt / na ca pratyak«Ãpratyak«av­tti / saæbandha÷ pratyak«a÷ / tasmÃt ÓrÃvaïatvamapratyak«amiti nÃtra pratyak«avirodha÷ / tadidamuktam--indriyav­ttÅnÃmanÅndriyatvÃditi / v­tti÷ svÃrthe saæbandha ityartha÷ // ÃgamaviruddhamudÃharati-ÓucÅti / manvÃdibhirnarÃsthisparÓaprati«edhÃt, sparÓe ca prÃyaÓvittopadeÓÃdaÓucitvaæ naraÓira÷kapÃlÃdÅnÃmiti / kÃpÃlika Ãk«ipati--kathamiti / nÃsmÃkaæ vedastanmÆlà và sm­taya÷ pramÃïamityabhiprÃya÷ / uttaram- Óuci naraÓira÷- kapÃlamiti bruvatà Órutism­tÅtihÃsapurÃïÃnapek«eïÃnumÃnamÃtrasahÃyenÃtra vastuni vayà ÓucirÆpo 'rtho vaktavya÷ / kimuktaæ bhavati ÓucÅti? yadi ucyeta spra«Âu÷ pratyavÃyÃbhÃva÷? siddhÃntÅ p­cchati--sa kasyeti vÃcyam / yadyÃtmana iti brÆyÃt kÃpÃlika÷, avigÅtà hi vyavahÃraparamparÃsmÃkaæ kÃpÃlikÃnÃæ naraÓira÷kapÃlakasparÓatadavasthitÃnnapÃnopayogalak«aïÃ, dÃk«iïÃtyÃnÃmivÃhnenaivukÃdilak«aïà kriyà ÓreyaskarÅ / tasmÃdasmÃkamapratyavÃyakarayà Óuci naraÓira÷kapÃlamityartha÷ / tatra sopahÃsam uttaramÃha-tadÃgamÃnu«ÂhÃnatÃtparyÃvasthÃnÃt kÃpÃlikasyaivametat / Órutism­tÅtihÃsapurÃïalak«aïÃgamavihitamarthamÃcaratÃæ tannisiddhaæ ca pariharatÃæ dÃk«iïÃtyÃnÃmÃhnenaivukÃdyanu«ÂhÃnamanÃdi adya yÃvadanuvartamÃnamavigÅtamÃmnÃyamÆlatÃmanumÃpayati ÃtmÃna÷ ÓreyohetubhÃvena, na khalvÃgamÃnapek«a÷ sahasreïÃpyanumÃnairimamarthamavagantumarhati / kÃpalikÃnÃæ tvÃgamavihitamakurvatÃæ kurvatÃæ ca tanni«iddhamarthaæ prayatnenÃnÃdirapi vyavahÃra÷ ÓÃkyamallakÃdÅnÃmiva na vedÃnumÃnamÆlamiti bhÃva÷ / atha trayÅvidÃæ naraÓira÷kapÃlamapratyavÃyaheturiti brÆyÃt, tadà trayyà vak«yamÃïena nyÃyena prÃmÃïyopagamÃdÃgamavirodha÷, tadÅyasparÓasya trayyÃæ ni«edhena pratyavÃyahetuvaniÓcayÃt / api cÃgamÃnapek«o 'numÃnena Óaucaæ naraÓira÷kapÃlaævyavasthÃpayan pra«Âavyo jÃyate-- Óuci naraÓira÷kapÃlamiti ko 'rtha÷? nanu ca eva vÃkyÃt pratÅyate sa evÃrtha÷, tat kiæ p­cchacata ityata Ãha--viÓe«avidhÃnaæ ca Óe«aprati«edhaparaæ loke d­«Âam, yathà dak«iïena cak«u«Ã paÓyatÅti ukte na vÃmeneti gamyate / tadiha yadi Óuci naraÓira÷kapÃlam, kimanyadaÓucÅti vaktavyam / na hi naroccÃrÃdÅnÃmaÓucitve pramÃïamanyadastyÃgamÃt / ÃgamapramÃïyaæ ca na manyasa iti bhÃva÷ / atha trayÅvidve«Ãd anumÃnapak«ÃpÃtinà tvayà sarvameva naraviÂkapÃlÃdi Óaucapak«e nik«ipyata ityÃha--atha sarvameva Óuci / pariharati--d­«ÂÃnto nÃsti / k­ta÷? sarvasya pak«Åk­tatvÃt / codayati--athÃnumÃnaviruddhra kasmÃdanumÃnaæ na bhavatÅti / na khalu pramÃïatvena pratyak«ÃgamÃbhyÃmanumÃnasya kaÓcid viÓe«o yena tau bÃdhakÃvanumÃnasya nÃnumÃnamiti bhÃva÷ / pariharati--ekasminnanumÃnadvayasamÃveÓÃbhÃvÃt / ayamabhisandhi÷---yat tÃvadanumÃnaæ pÆrvaprav­ttaæ tena bÃdhitavi«ayaæ tabdalabhÃvi paÓcattanamanumÃna na svakÃryÃya paryÃptam, yathoktamaÓrÃvaïa÷ Óabda÷ k­takatvÃd ghaÂÃdivadiyasyÃnumÃnasyÃnumÃnavirodha iti / labdhasvarÆpaæ hi vastu kvacit kiÓcinni«idhye, na tu j¤ÃnÃkÃrÃlÅke bahiriti t­tÅye nivradayi«yate / tadiha ÓrÃvaïatvaæ Óabdasya ni«edhatÃpÆrvaæ ÓravaïamindriyamatÅndriya tadgrÃhrÃtvaæ ca vastunÅ anumÃtavye Óabdopalambhalak«aïena kÃryeïa / tathà caitenaivÃnumÃnenÃpah­tavi«ayamaÓrÃvaïatvÃnumÃnaæ caramamanvayavyatirekasaæpannamapi na svocitaæ kÃryà janayati / eve tanubhuvanÃdÅnÃæ na karteÓvaro 'ÓarÅritvÃnmuktasatmavat prayojanÃbhÃvÃdityÃdyÃpÅÓvaradharmigrÃhimÆlÃnamÃnenÃpah­tavi«ayatayà nyÃyÃbhÃsaæ veditavyam / tasmÃt parasparÃnapek«asamÃnakÃlaprav­ttisamarthÃnumÃnadvayasamÃveÓÃbhÃvÃbhiprÃyametaduktam / na hyanayoranyatarad bÃdhyaæ bÃdhaka và saæbhavati, kiæ tu mitha÷ satpratipak«atayà na pramÃæ kuruta÷ / kasmÃt punarna samÃveÓo 'numÃnayo÷? asamÃveÓe và kuta÷ satpratipak«atetyata Ãha--na hyanvayavyatirekasampanne iti / ihÃnvayavyatirekagrahaïena samÃnabalayoranvayavyatirekapak«adharmatvÃsatpratipak«atvÃnyupalak«itÃni / etai÷ sampannayoryadi samÃveÓa ekasmin vi«aye bhavet, tata ekatarasya bÃdhyatvaæ bÃdhakatvaæ và gamyetÃpi / na tvetadasti, asaprapipak«atÃsampatterabhÃvÃditi / upasaæharati- -tasmÃnnÃnumÃnavirudvam anumÃnaæ tulyabalam, api tu satpratipak«amityartha÷ / pratyak«amapyanumeyaviruddhasÃdhanÃdanumÃnasya pratipak«a iti satpratipak«atayÃnvayavyatirekÃdisampannasyÃnumÃnasya na pratyak«eïa tadviruddhÃrthopasaæhÃriïà samÃveÓa iti na bÃdhyabÃdhakabhÃva iyabhiprÃyeïa codayati--pratyak«avirodhyapÅti / pariharati na neti / tulyabalau hi mitha÷ pratipak«au bhavata÷ na tu durbalottamabalau / na hi bhavati tarak«u÷ prapik«o hariïaÓÃvakasya, kiæ tu samarakaï¬Ænighnavi«ÃïakoÂisamullikhitagaï¬aÓailasya vipinamÃhi«asya / tasmÃt / pÆrvabhÃvi pratyak«amananyathÃsiddhaæ sadasatpratipak«amanumÃnaæ samÃnavi«ayasamÃveÓÃd bÃdhata iti yuktamityartha÷ // codayati--athopamÃnaviruddhamanumÃnaæ kasmÃnna bhavati? gosad­Óo gavaya ityÃraïyakasya vÃkyaæ Órutvà yadà nÃgarako vanaæ gato gosad­Óaæ piï¬amupalabhe, tadÃsya vÃkyÃrthÃnubhavÃhitasaæskÃraprabodhajanitasm­tyapek«a gosÃd­Óyaj¤ÃnamupamÃnaæ puro 'vasthitasya piï¬asya gavayaÓabdavÃcyatvaj¤Ãne pramÃïam / tatra yadi kaÓcit / pramÃïayet nai«a piï¬o gavayaÓabdavÃcyo gopiï¬asÃd­ÓyÃd gopiï¬Ãntaravaditi, tadidamanamÃnamupamÃnena bÃdhitavi«ayamastvityartha÷ / saæpratipattiruttaram--nopamÃnaviruddhaæ na bhavatÅti anu«ajyate / asti cet kasmÃnnoktamityata Ãha--pÆrvapramÃïavirodhÃnuvidhÃnÃnnoktamiti Óe«a÷ / tad darÓayati--upamÃnavirodha iti / svaphaladvÃrà Óabdaæ pramÃïaæ darÓayati--upamÃnavirodha iti / svaphaladvÃrà ÓÃbdaæ pramÃïaæ darÓayati--Ãgameti / svaphaladvÃraiva pratyak«aæ pramÃïa darÓayati--sÃrÆpyaj¤Ãnamiti / upasaæharati--pratyak«ÃgamayorvirodhÃt virodhÃbhidhÃnÃd uktaæ tad upamÃnaviruddhamanumÃnamiti // bhëyamanubhëyÃk«ipati--tatra vÃdajalpÃviti / prayojanasvarÆpopayogÃbhidhÃnÃnantaraæ d­«ÂÃntapade vyÃkhyÃtavye tadullaÇghanena vÃdajalpayo÷ ko 'vasara ityartha÷ / avasaramÃha--tenÃneneti / prayojanavyÃkhyÃnÃÇgamevedaæ na vÃdajalpavyÃkhyÃÇgamityastyavasara iti bhÃva÷ / tatraÓabdÃrthaæ vyÃca«Âe--tasminnyÃyÃbhÃse iti / vÃdajalpakathayorhi na dvayorvÃdiprativÃdino÷ sÃdhane samÅcÅne saæbhavata÷, vastuni viruddhadharmadvayasamÃveÓÃmÃvÃt / tasmÃd dvayorekasya nyÃya÷, ekasya tu nyÃyÃbhÃsa iti vÃdajalpÃbhyÃæ vivicyate / nyÃyÃbhÃsa iti tu sannidhÃnÃduktam, sannihitÃrthatvÃt sarvanÃmna iti / vitaï¬Ã tu parÅk«yataæ, saprayojanà ni«prayojanà veti / tuÓabda÷ prasiddhaprayojanÃbhyÃæ vÃdajalpÃbhyÃæ vyavacchinatti / pratipak«asthÃpanÃhÅnà hi vitaï¬ocyate / tatra sthÃpanÃhÅnatvÃt pratipak«ahÅneti pratÅyate / na khalu sthÃpanÃbhÃve sthÃpyasaæbhava÷ / tathà vitaï¬acate vyÃhanyate 'nayà pratipak«asÃdhanamiti vyutpattyà parapak«opaghÃtena pÃriÓe«yÃt svapak«asiddhirasyÃ÷ prayojanaæ pratÅyate / tadevaæ sandigdhaprayojanà satÅ vitaï¬Ã parÅk«yate, prayojanavatÅ na veti / tatra yadi ni«prayojanà tato na sarvà vidyÃ÷, sarvÃïi karmÃïi, tanmukhena ca sarve prÃïina÷ prayojanena vyÃptÃ÷, vitaï¬Ãyà eva karmarÆpÃyà vidyÃrÆpÃyà và ni«prayojanÃtvÃt / atha prayojanavatÅ, tata upapannà prayojanavyÃpti÷ / kiæ tÃvat prÃptam? tatra kecid bruvate ni«prayojanà vitaï¬eti / sthÃpanÃhÅnatayà tÃvat sthÃpaya÷ pak«o nÃsti / avayavavyutpattyÃpi parasÃdhanÃvidhÃta÷ pratÅyate / na ca tÃvanmÃtreïa svapak«asiddhirasti / na hi parvatanitambavartiti dhÆme asiddhatvÃdinà dÆ«ite vahnestatrÃbhÃvo niÓcÅyate / tadidamuktam--dÆ«aïamÃtratvÃditi / tamimaæ ni«prayojanavitaï¬ÃvÃdinaæ pratyÃhatacca naivamiti / parasÃdhanadÆ«aïenÃsya pÃriÓe«yÃt svapak«a÷ sidhyatu, mà và saitsÅt, sa tu svapak«aseddhacaiva prayojanena pratipak«asÃdhanamÃhantÅti bhÃva÷ / tadaneva (sa) yadi prayojanamanuyukta ityÃdi bhëyaæ vyÃkhyÃtam / atha na pratipadyata ityÃdi bhëyaæ vyÃca«Âa--atha pak«amapÅti / athÃpÅtyÃdi bhëyaæ vyÃca«Âe--atha parapak«eti / nÃstiko hi sadasadubhayÃnubhayarÆpatayà na vicÃraæ sahanta iti prameyÃïi sarvathà dÆ«ayati / tadayaæ parapak«aprati«edhamÃtraprayukta÷ pravartate / na tvasyÃsti pak«o na ca sthÃpanà / tayorapi prameyapak«apÃtitayà dÆ«yatvÃdityartha÷ / etadapÅtyÃdi bhëyaæ vyÃca«Âa-- tÃd­gevaitat / edadvibhajate--etasminnapi pak«e caturvarga cet pratÅpadyate so 'sya pak«a÷ / pratipattirabhyupagama÷ / yadyapi sthÃpya eva pak«a÷, tathÃpi tannÃntarÅyakatayà abhyupagamamÃtreïa caturvargo 'pi pak«a ukta÷ / kaÓcaturvarga ityata Ãha--caturvarga iti / e«a sÃdhanavÃdÅ j¤Ãpayati--ahaæ vaitaï¬iko jÃne anena pa¤cÃvayavena sÃdhÃnÃvÃkyenedaæ sÃdhyaæ j¤Ãpyata iti caturvarga÷ / tatpratÅtyà khalvasya vaitaï¬ikasya parapak«ani«edha÷ prayojanaæ sidhyati / tathà ca na vi«prayojano 'yaæ vaitaï¬ika ityartha÷ / dvitÅyaæ kalpaæ dÆ«ayati--atha na pratipadyata iti / caturvarganÃntarÅyakatvÃt dÆ«aïamapi na pratipadyate ityunmattavadupak«aïÅya ityartha÷ / aparamapi nÃstikavaitaï¬ikaæ prati do«amÃha--pratipak«eti / asiddhaviruddhÃdido«o vÃkyasya vaitaï¬ikaprayuktasyÃrtha÷ / taæ yadi pratipadyate so 'sya pak«a÷ / athÃsiddhaviruddhÃdÅnÃæ sadbhÃvÃbhyupagame prameyamadhyapÃtinÃæ prameyamÃtravicÃrÃsahatvÃbhyupagamo vighaÂata iti svavÃkyÃbhihitamevÃddhiviruddhÃdi na pratipadyate, pÆrvavaddo«a÷ / nÃyaæ laukiko na parÅk«aka iti / tasmÃd vitaï¬Ãpi prayojanavatÅti nÃvyÃpakaæ prayojanamiti siddham / so 'yaæ prasaktÃnuprasaktivÃda÷ prayojanavyÃkhyÃnÃÇgamityÃha--uktaæ prayojanamiti // d­«ÂÃntapadavyÃkhyÃnaparaæ bhëyamanubhëate--pratyak«avi«aya iti / Ãk«ipati--kimuktaæ bhavatÅti / na tÃvad yo ya÷ pratyak«avi«aya÷, sa sarvo d­«ÂÃnta÷, ad­«ÂÃntasyÃpi pratyak«avi«ayatvÃt / nÃpi yo d­«ÂÃnta÷ sa sarva÷ pratyak«a vi«aya÷, ÃgamÃdivi«ayasyÃpi d­«ÂÃntatvÃt / tasmÃdayuktametadityÃk«epa iti / tatsamÃdhÃnabhëyam--yatreti / tadvacÃca«Âe--laukikaparÅk«akÃïÃæ darÓanavighÃtaheturiti / etacca kvacillaukikaparÅk«akÃïÃm, kvacit parÅk«akÃïÃmiti mantavyam / anyathà yadaprasiddhaæ laukikÃnÃæ kevalaæ paï¬itarÆpavedanÅyaæ paramÃïvÃdi tasyÃd­«ÂÃntatà syÃt / atra ca yo d­«ÂÃnta÷ sa evam, ta tu ya eve sa d­«ÂÃnta iti dra«Âavyam / evaæbhÆtavyÃkhyÃnasya prayojanaæ darÓayati--evaæ ceti / tad vibhajate--darÓanÃvidhÃteti / na kevalaæ prameyavirodha÷ sÆtravirodhaÓcetyata Ãha--tataÓcodÃharaïasÆtraæ vyÃhanyate / yat te«u te«u ÓÃstrapradeÓe«vatÅndriyodÃharaïasÆtraæ siddhÃnte pÆrvapak«e và yathÃ, mantrÃyurvedaprÃmÃïyavat (2.1.68), aïuÓyÃmatÃnityatvavat (5.1.67) ityevamÃdi, tad vyÃhanyate / na tÆdÃharaïalak«aïasÆtram / taddhi pratyak«avi«ayad­«ÂÃntatve 'pyupapadyata eva / tasmÃd bhëye pratyak«avacanaæ d­«ÂÃntavi«ayapramÃïadìhrayaæ lak«ayati / pratyak«amÆlatvÃd và pratyak«o d­«ÂÃnta÷, anyathÃnavasthÃprasaÇgÃditi / so 'yaæ d­«ÂÃnta÷ prameye 'ntarbhavannevamarthaæ p­thagukta ityÃha--so 'yamiti / nyÃyasya pa¤cÃvayavÃtmakasya vacanasamÆhasya d­«ÂÃnto mÆlam, atastasya p­thagupadeÓa÷ / ataÓcÃsya p­thagupadeÓo yat--sati tasminniti / anumÃnanimittatvamÃha-- pÆrva pratyak«eti / d­«ÂÃntadharmiïi d­¬hatarapramÃïÃvadhÃritamityartha÷ / ÓÃbdamÆlatÃæ dr­«ÂÃntasya darÓayati--pÆrva j¤Ãtaæ cÃrthamiti / saæbandhagrahaïavi«ayo 'rtho d­«ÂÃnta÷, saæbandhagrahaïaæ ca ÓÃbdasyÃpi j¤Ãnasya nimittaæ prathamaÓrÃviïa÷ ÓabdÃdarthaj¤ÃnÃbhÃvÃt / tasmÃdasti ÓÃbde 'pi d­«ÂÃntasyopayoga iti / aparamapi p­thagupÃdÃnaprayojanamÃha--nÃstikasyeti / aprapa¤cane hetumÃha--taduktaæ bhëya iti // siddhÃnpadavivaraïabha«yaæ vyÃca«Âe--abhyupagameti / tadvibhajate- -abhyupagama idimitthambhÆtaæ ceti / tadvibhajate--idamitÅti / idamiti hi dharmivi«ayaæ siddhÃntaæ darÓayati, dharmo sarvatantrasiddhÃntavi«aya÷ / itthamiti pratitantrÃdhikÃraïÃbhyupagamasiddhÃntavi«ayaæ darÓayati / vyavasthÃyÃmupalak«aïatayà pratitantrasiddhÃntamÃtramudÃharati--idaæ sÃækhye«veveti / upalak«aïatÃmudÃharaïasyÃjÃnÃnaÓcodayati--sarvatantreti / pariharati--yo 'yamiti / abhyupagamavyavasthitiranabhyupagamÃd vyavacchinatti / na tu puru«aviÓe«e vyavasthÃpayatÅti bhÃva÷ / asyÃpi prameyÃntargratasyÃpi sata÷ p­thagupÃdÃnaprayojanamÃha--tasya prameya iti / tatra sarvatantrasiddhÃntasiddhastÃvad vipratipannÃnÃmapi vÃdinÃæ dharmo, tasya sarvatantrasiddhÃntasiddhasya viÓe«e«u pratitantrasiddhÃntÃ÷ pravartanta / tathà hi yadi ghaÂo nÃma na sarvatantrasiddhÃntasiddha÷ kimÃÓrayà avayavÅ và paramÃïusamÆho và j¤ÃnÃkÃro và pradhÃnapariïÃmo và brahmapariïÃmo và tadvivarto veti pratitantrasiddhÃntÃ÷ pravartante? kathaæ ca pratitantrasiddhÃntÃÓrayo vÃdajalpavitaï¬Ã÷ pravartante? kimÃÓrayaÓca nyÃya÷ syÃt? tathà yadyadhikÃraïasiddhÃnto na bhavet, kathaæ sÃdhyasÃmÃnyavyÃptaæ sÃdhanasÃmÃnyamiti sÃïanaviÓe«at sÃdhyaviÓe«o gamyeta? tasmÃdasti prameyasyÃpi siddhÃntasya p­thagupÃdanaprayojanam / abhyupagamasiddhÃntaæ copari«ÂÃd vicÃrayi«yati vÃttikak­t iti tatprayojanamihÃsmÃbhinogktamiti // kramaprÃptÃnavayavÃnÃha--athÃvayavÃ÷ / nanu yathà tantava÷ paÂasya samavÃcikÃraïaæ kiæ tathaivaite pratij¤Ãdayo vÃkyasya? no khalu rÃganaguïà varïÃ÷ samavÃyikÃraïatÃæ pratipadyanta ityÃha-- vÃkyaikadeÓà iti / avayavà ivÃvayavÃ÷, na puna÷ samavÃyikÃraïam, yathà hyavayavÃ÷ samudÃyina ekasminnavayavini kÃrye dhÃrayitavye ca, evamekasmin vivak«itÃrthapratipÃdane pratij¤Ãdayo 'vayavà vÃkyasya samudÃyasya samudÃyina iti / nanu varïÃnÃmÃÓutaravinÃÓinÃæ kramavatÃmekakÃlatvÃbhÃve samudÃyÃbhÃvÃt kutastatsamudÃyo vÃkyam, kutaÓcaikadeÓatetyÃÓayavÃnÃk«ipati--kiæ punarvÃkyam? uttaram--pÆrvapadasm­tyapek«o 'ntyapadapratyaya÷ sm­tyanugraheïa pratisandhÅyamÃno viÓe«apratipattiheturvÃkyam / viÓi«yata iti viÓe«a÷ padÃrtha eka÷, kriyà và kÃrakaæ và prÃtipadikÃrtho và padÃrthÃntaraviÓi«Âo vÃkyÃrtha÷ / yathà somena yajeta godohanena paÓukÃmasya yasya pità pitÃmaho và somaæ na pibet sa vrÃtya iti / tasya viÓe«asyaikasya pratipattihetu÷ / tadevaæ samÆhanibandhanaæ padÃnÃmekakÃryatvaæ sÆcayati / ko viÓe«apratipattiheturityata uktam--antyapadapratyaya÷ / antyaæ viÓe«yaæ viro«aïapÆrvakatvÃt / tasya padam / na ca tadaviditaæ sattÃmÃtreïa cak«urÃdivad viÓe«yaæ pratipÃdayatÅtyata uktam--pratyaya iti / pratÅyamÃnaæ viÓe«yavÃci padaæ viÓe«yaæ bodhayati / pratÅtiÓca nÃnubhava÷, api tu sm­ti / na hi kramavadvarïasamudÃya÷ padaæ ÓravaïendriyÃnubhavagocara÷ saæbhavati, saæbhavanti tu pratyekaæ varïÃ÷ / na caite pratyekaæ padam / na ca pÆrvavarïasm­tinicayasÃhito 'ntyavarïÃnubhava÷ Órotraja iti yuktam, sm­tÅnÃæ svakÃryasaæskÃravirodhinÅnÃmasahabhÃvÃt / vinaÓyadavinaÓyadavasthayostÆpÃntyÃntyavarïasm­tyanubhavayo÷ syÃt / na caitÃvatÃrthapratyaya÷ pÆrvavarïasm­tÅnÃæ nirobhÃvÃt / na ca pÆrvavarïÃnubhavanitasaæskÃrasahakÃriïa÷ ÓravaïÃdeva labdhajanmana÷ pratyayasyaikasyÃdhyastatatsm­tyanubhavarÆpavaicitryasya sadasadvarïÃvagÃhino vi«ayabhÃvamÃpannà varïà arthadhiyamÃdadhatÅti sÃmpratam, saæbandhasaævedanÃhitasaæskÃrobdodhasamayajanmanà svajanitena saæskÃreïa saæbandhasm­tyutpattisamaye vinÃÓÃt padÃrthÃvabodhakatvÃnupapatte÷ / tasmÃt sm­tireva pratyaya÷ / ata evÃdhyayanasamaye gurumukhÃd g­hÅto vedarÃÓirvedÃÇgopÃÇgaj¤Ãnasaæsk­tena smaryamÃïa eva tasyÃrthaæ bodhayati / evaæ ca yadà padÃrthapratyÃyana eva padÃnubhavo na kÃraïam, tadà vÃkyÃrthaj¤Ãne nÃnÃpadÃrthasmaraïÃkÃÇk«ÃyogyatÃsannidhÃnÃvadhÃraïÃdivyavahite kaiva katheti / yadi tarhi viÓe«yapadameva smaryamÃïaæ viÓi«Âamarthamavagamayati k­taæ padÃntarai÷, tata eva vÃkyÃrthapratipatterityata uktam--pÆrvapadasm­tyapek«a÷ / pÆrvaæ viÓe«aïam, tatpÆrvakatvÃd viÓe«yapratÅte÷ / tasya padava smaryamÃïapÆrvapadÃpek«a÷ / yadyapi smaraïÃni na saha saæbhavanti tathÃpyekasm­tisamÃrƬhÃni và padÃni nirantarasm­tisaætÃnasamÃrÆsani và parasparÃpek«Ãïi / tathà ca smaryamÃïaæ viÓe«yapadaæ viÓe«aïapadÃpek«aæ viÓi«ÂamarthamavagamayatÅti // syÃdetat / padamÃlà cet smaryamÃïà vÃkyÃrthavodhanÅ, k­taæ tarhi padÃrthavodhanena, k­taæ ca padatadarthasaæbandhabodhanenetyata uktam--sm­tyanugraheïeti / pratyekaæ padebhyo yÃ÷ padÃrthasm­tayastadanugraheïa / etaduktaæ bhavati, yadyapi vÃkyÃrthavodhanÃya padamÃlà prav­ttÃ, tathÃpi padÃrthasm­tiravÃntaravyÃpÃrabhÆtà apek«ate këÂhÃnÅva pÃkaprav­ttÃni jvalanamavÃntaravyÃpÃram / na ca padÃnyag­hÅtasaÇketÃti padÃrthÃn smÃrayantÅti upapannà padÃrthasm­tisaæbandhasaævedanayorapek«eti / yadi hi padÃrthasm­tyapek«Ã padamÃlà vÃkyÃrthavodhanarÅ, hanta daÓadìimÃni «a¬apÆpà bhavantÅtyevamÃdÅnÃmapi vÃkyÃrthabodhakatvaæ syÃdityata Ãha--pratisandhÅyamÃna÷ / pratipadaæ sandhÃnaæ ghaÂanaæ pratisandhÃnam / tacca svÃrthadvÃreïÃkÃÇk«ÃyogyatÃsattyadhÅnam / na ca daÓadìimÃdivÃkyÃdi«u tadastÅti na tato vÃkyÃrthÃvabodha ityartha÷ / tadevamekasm­tisamÃroheïa emÃrthÃvacchedena ca padÃnÃæ samÆho vÃkyam / tasya bhÃgà ekadeÓà iti / yÃvatÅtyÃdi bhëyamavatÃrayati--te kiyanta÷? bhëyavyÃkhyÃnenottaram--yÃvabhdiriti / p­cchati--keti / na hi samÃpterni«patteranyà siddhirastÅtyabhiprÃya÷ / uttaram--padÃrthasyeti / dharmiïa÷ si«ÃdhÃyi«itadharmaviÓi«Âatvaæ vÃstavamityartha÷ / samÃpti p­cchati--keti / uttaram--viÓe«eti / vÃstavo dharma÷ siddhi÷, tadgocarastu viniÓcaya÷ puru«adharmo ni«pattiriti viÓe«a ityartha÷ / kiyadbhi÷ kimabhidhÃnaiÓca vibhÃgai÷ siddhi÷ parisamÃpyata ityÃÓaÇkya bhëyak­toktam--tasya pa¤ceti / tad vyÃca«Âe--samÃkhyeti / bhëyam anubhëyÃk«ipati--tatrÃgama iti / na hyagamavat pratij¤Ãvacanaæ niÓcÃyakam, hetuvacanÃdivaiyarthyÃt / ni«pÃditakriye karmaïi sÃdhanasya sÃdhananyÃyÃtipÃtÃditi / samÃdhatte--ÃgamÃdhigatasyeti / ÃtmÃdiprameyapratipÃdanoddeÓena hi ÓÃstrametat prav­ttam / tannÃntarÅyakatayà nyÃyaæ vyutpÃdayat tameva vyutpÃdayet, ya ÃtmÃde÷ prameyasya sÃk«Ãt niÓcÃyaka÷, tatpratipÃdakÃgamapramÃïyaniÓcÃyako và / tasya ca nyÃyaviÓe«asyÃdyo 'vayava÷ pratij¤Ã, ÃgamÃrthavi«ayà sÃk«Ãt, tadvi«ayÃgamapramÃïyapratipÃdakasya ca paramparayà / tasmÃt Ãgama÷ pratij¤Ã / ÃgamopacÃrasya ca prayojanamidaæ yadarthasaævÃdenÃgamenÃnug­hyate nyÃya÷ saprayojanaÓca bhavati, ÃgamÃrthaj¤Ãnasya ni÷ÓreyasahetubhÃvena nirƬhatvÃt / tasmÃd yadyapi na nyÃyamÃtravartinÅ pratij¤Ã Ãgama÷, tathÃpi prak­tanyÃyÃbhiprÃyeïaitad dra«Âavyam / tathà cÃgamÃrthasaæbandhena pratij¤ÃyÃ÷ kalpitavi«ayatvamapi parÃk­taæ veditavyam / yadÃhu÷ eke--sarvo 'yamanumÃnÃnumeyavyavahÃro buddhyÃrƬhenaiva dharmadharmibhÃvena, na bahi÷sadasattvamapek«ate iti // tathÃnumÃnasya nyÃyÃnugrahÃkatvaæ hetuvacanasyÃnumÃnatvopacÃreïa bhëyakÃreïoktam--heturanumÃnamiti / tat khalvanumÃnapratipÃdakaæ vacanaæ vi«ayatayÃnumÃnenÃnugrahÅtavyam / na ca liÇgadarÓanamÃtramanumeyapratipattihetu÷, api tu saæbandhasm­tisahakÃri / na ca hetuvacanamÃtrÃt sahakÃritÃvagamyate / tasmÃnna liÇgavacanamanumÃnapratipÃdakamiti kathamanumÃnatvopacÃra ityata Ãha--evaæ liÇgadarÓanamÃtre d­ÓyamÃne liÇgarÆpe saæbandhasmaraïarahite hetÆpacÃrÃt anumÃnatvopacÃrat heturanumÃnamityuktaæ bhava«yak­tà / tadeva vibhajateyattu dvitÅyaæ liÇgadaÓanam / saæbandhagrahaïasamaye liÇgadarÓanaæ prathamam, tadapek«ayà sÃdhyadharmiïi liÇgadarÓanaæ dvitÅyam, tatsaæbandhasm­tivyaktihetubhÃvÃt smaryate 'nayeti sm­ti÷ saæskÃra÷ / tasya vyakti÷ kÃryÃbhimukhÅkaraïam, tatra hetubhÃvÃt / kvacit pÃÂha÷--- saæbandhasm­tihetuvyaktihetubhÃvÃditi / sa tu sugama eva / ato heturityucyate / etaduktaæ bhavati, yat tad dvitÅyaæ liÇgadarÓanaæ ÓuddhamapyÃpÃtata÷ saæbandhasm­tihetubhÃvÃt saæbandhasm­ti sahakÃryeva / tathà cÃnumÃnam / evaæ ca tatpratipÃdakasya vacasa upapanno 'numÃnatvopacÃra iti siddham / evaæ ca vÃstavena liÇgena saæbandhÃt tadvacanasya buddhivikÃlpitaliÇgavi«ayatvaæ parÃstaæ veditavyam / evamanye«vapyavayave«u vak«yamÃïe«vetadeva prayojanaæ yojanÅyamiti / udÃharaïaæ pratyak«amiti bhëyam / tadvyÃca«Âa--sm­tivi«ayasyeti / yatra pratyak«avi«aye pÆrvaæ vyÃptirg­hÅtà tasya sm­tiriti sm­tivi«ayasya pratyak«ata÷ punarÆpadarÓanÃt avipratipattyà puna÷ smaraïÃt tatsmÃrakaæ vacanamudÃharaïaæ pratyak«am, mÆlabhÆtapratyak«apramÃïasamutthatvÃdita // ka÷ punarÆpamÃnÃrtha iti / pratyak«amiva pratyak«amityatrevakÃre tatropamÃrtha÷ ka ityartha÷ / etadeva vibhajate--yasmÃditi / upamÃnamupanaya iti bhëyam / tadvyÃca«Âe--yathà tathetyupamÃnaikadeÓa iti / upanayo hi tathà caitaditi pravartamÃna udÃharaïasthaæ yathÃÓabdÃrthamapek«ata iti yathà tatheti pravartata iti / kiæ punarÆpamÃnaæ yasyÃyamekadeÓa ityata Ãha--upamÃnaæ khalu tathà gaustathà gavaya ityupadeÓopayoge / upayogastadarthavi«ayo 'nubhava÷ / tasmin sati paÓvÃd vanaæ gato nÃgaraka÷ pratyek«eïÃd­«ÂapÆrvaæ piï¬aæ paÓyati / smarati copadeÓÃrtham / piï¬asya ca purovartina÷ smaryamÃïena gavà sÃd­Óyaæ pratyak«eïaiva paÓyati / tadevaæbhÆtaæ sÃrÆpyaj¤Ãnaæ gavayaÓabdavÃcyo 'yaæ piï¬a iti pratÅtiheturÆpamÃnam / tadetasyopamÃnasyopadeÓÃrthasmaraïagavayapiï¬agosÃrÆpyÃpratyak«arÆpasyaikadeÓe sarÆpye yo yathÃtathÃbhÃva÷ sa upanaye 'pyastÅtyetÃvatopamÃnatvopacÃra upanaya ityartha÷ / so 'yaæ sarvapramÃïaviniveÓena paramo nyÃya÷ stÆyate / nigamanavyÃkhyÃnabhëyamanubhëyÃk«ipati--ka÷ punariti / na khalvavayavÃnÃæ pramÃïÃnÃæ và vÃkye samavÃya÷ saæbandha÷ saæbhavatÅti bhÃva÷ / uttaram--ekavÃkyeti / adhyÃropo buddhacà pratisandhÃnam / sÃmarthyaæ p­cchati--kiæ punatiti / uttaram--itaretareti / sÃmarthyaæ hi padÃnÃæ dharma÷ / iha tu vibhajyamÃnÃnÃmavayavÃnÃæ nanmÆlÃnÃæ ca pramÃïÃnÃæ sÃkÃÇk«atvameva dharma÷ samÃrthyam / tadatra samastarÆpasampannaliÇgapratipÃdanamekaæ prayojanaæ vibhajyamÃnasÃkÃÇk«atvaæ cÃstÅti siddhamekavÃkyatvamavayavÃnÃmiti / nigamanapadaæ vyutpÃdayati--nigamyanta iti / so 'yamiti bhëyamanubhëya p­cchati--ka÷ puna÷ paramaÓabdasyÃrtha iti / uttaram--vipratipapannapuru«apratipÃdakatvaæ paÓcÃvayavavÃkyasya paramatvamiti / etadeva vyatirekamukhena pratipÃdayati--ekaikaÓa iti / yadyapi loke pratyak«ÃdÅnÃmekaikaÓo 'pi vipratipannapuru«apratipÃdakatvaæ tatra tatropalabhyate, tathÃpi yadetad vedaprÃmÃïyamÃtmÃdipratipÃdanaæ ca ni÷Óreyasopayoti, na tat pa¤cÃvayavÃkyodatacchÃstropadi«ÂopakaraïÃd vinà sidhyatÅtyanenÃbhiprÃyeïa dra«Âavyam / avayavÃnÃæ p­thagabhidhÃnamÃk«eptuæ vikalpayati--kiæ punaravayavà iti / vikalpaprayojanaæ p­cchati--kiæ cÃta÷? uttaram--yadi pramÃïÃntaramiti / samÃdhatte--napramÃïÃntaramiti / prayojanÃntaramÃha--ta eta iti / yata eva vÃdÃdiprav­ttihetavo 'ta eva tattvavyavasthÃyÃÓcÃÓrayà bhavantÅti / p­cchati--ka iti / na hi kuï¬amiva vadarÃïi tattvavyavasthÃvayavÃnÃÓrayatÅtyartha÷ / uttaram--viÓe«apratipÃdakatvam / dhamaviÓi«Âodharmo viÓe«a÷ / viÓi«yata iti vyutpattyÃ, tatpratipÃdakatvamavayavÃnÃæ tattvavyavasthÃÓrayatvamityartha÷ // kramaprÃptatarkapadavyÃkhyÃnÃrthaæ bhëyamanubhëate--tarko na pramÃïasaæg­hÅta÷ / pramÃïapadena hi catvÃri pramÃïÃni saæg­hÅtÃtina / na caite«vanyatamastarka ityartha÷ / astu tarhi pramÃïapadasaæg­hÅtebhya÷ pramÃïebhya÷ pramÃïÃntaramasaæg­hÅtaæ pramÃïapadena prameyapadenevÃsaæg­hÅtÃ÷ saæÓayÃdaya÷ prameyà ityata Ãha--na pramÃïÃntaram / bhëyamanubhëya hetumÃha--aparicchedakatvÃt aniÓcÃyakatvÃt / tadeva vyatirekamukhena darÓayati--pramÃïamiti / syÃdetat / aparicchedakatvamasiddhaæ tarkaj¤Ãnasya saæÓayÃdivad guïatvenÃtmaliÇgatvÃt / anyathà tvaki¤citkaravÃdupÃdÃnavaiyarthyamityata Ãha--pramÃïavi«ayavibhÃgÃt tviti / na hi vayaæ guïatvenotpattimattvena và rÆpeïÃniÓcÃyakatvaæ tarkasyÃcak«mahe, kiæ tu pramÃïavi«ayavibhÃgahetutayà / na caivamasyÃki¤citkaratvamityartha÷ / p­cchati--ka÷ punariti / uttaram--yuktÃyukteti / idaæ yuktamidamayuktamiti / itikÃreïa yuktÃyuktavi«ayaæ tarkaj¤Ãnaæ parÃm­Óati / tadanena tarkasya svarÆpaæ darÓitam / tasya vyÃpÃramÃha--yat tatra yuktaæ bhavati, saæbhavati tadanujÃnÃti na tvavadhÃrayati tarka÷ / etaduktaæ bhavati pramÃïaæ tattvÃvadhÃraïÃya prav­ttaæ karaïatayà itikartavyatÃmapek«ate / tarkaÓca pramÃïavi«ayayuktÃyuktavicÃrÃtmà pramÃïaæ yukte tattve pravartamÃnamanujÃnan pramÃïamanug­hïarati / tadanug­hÅtaæ pramÃïaæ tattvanirïayÃya paryÃptam / na ca pramÃïavi«aye cet tarka÷ pravartate k­tamasya pramÃïÃnuj¤ayÃ, nanvayameva niÓcÃyaka÷ kasmÃnna bhavatÅti sÃmpratam, tasya prasaÇgatayà pÃratantryeïa svayamasÃdhanatvÃt / asti hi prasaÇgo na prasaÇgo hetu÷ / tathà hi pratyak«ameva tÃvad bhÆtale pravartamÃnaæ tadviÓe«aïatayà ghaÂÃbhÃve 'pi pravartamÃnaæ yadyatrÃbhavi«yad ghaÂo bhÆtalamivÃdrak«yata, tena saha tulyadarÓanayogyatvÃt / na ca d­Óyate / tasmÃnnÃstÅti tarkeïÃnuj¤ÃyamÃnaæ ghaÂÃbhÃviÓi«Âe bhÆtale pravartate kevalamevedaæ bhÆtalaæ neha ghaÂa iti / evaæ svargakÃmo yajeta iti Óabdo 'pi pravartamÃna÷ paramÃptasya bhagavatar iÓvarasya niyogo nÃsvargaphalÃyÃæ yÃgabhÃvanÃyÃmavakalpata iti samÃnapadenopatto 'pi du÷khatayà dhÃtvartha÷ sÃdhya iti na yuktam / bhinnapadopatto 'pi puru«aviÓe«aïamapi svarga eva bhÃvanÃphalaæ yukta iti tarkeïÃnuj¤ÃyamÃna÷ pravartate / na ca yadyabhavi«yad ghaÂa iti và yadyabhavi«yad dhÃtvartha÷ sÃghya iti và kriyÃtipattirasti, yadÃÓrayÃni«ÂaprasaÇgenÃyuktatvamitarathà tu yuktatvam, tat tarkeïa niÓvÅyate / tasmÃnna pramÃïam / niÓvayÃya tu prav­ttaæ pramÃïaæ tadvi«ayavivecanenÃnug­hïan itikartavyÃtvenopayujyate / yarthoktam-- mÅmÃæsÃsaæj¤akastarka÷ sarvavedasamudbhÃva÷ / so 'to vedo rÆmÃprÃptakëÂhÃdilavaïÃtmavat // pÆjitavicÃravacano hi mÅmÃæsÃÓabda÷ / ayuktaprati«edhena yuktÃbhyanuj¤Ãnaæ tarka÷ / pramÃïetikartavyatÃtvena ca pramÃïÃd vedÃdbheda ukta÷ / so 'to veda iti aÇgìigano÷ abhedavivak«ayà / itikartavyatÃtvaæ cÃsya sÃk«ad darÓitam / dharme pramÅyamÃïe hi vedena karaïÃtmanà / itikartavyatÃbhÃgaæ mÅmÃæsà pÆrayi«yati // iti sarvamavadÃtam / tasyodÃharaïaæ bhëye karmeti / karmakÃraïakamapÆrvaæ dharmÃdharmÃviti yÃvat, kÃrye kÃraïatvopacÃrÃt / etadupapÃdanÃya p­cchati--kathaæ punatiti / nikÃyaviÓi«ÂÃbhirapÆrvÃbhi÷ ÓarÅrendriyabuddhivedanÃbhirabhisaæbandho janma, tasya kathaæ karmanimittatetyartha÷ / atra pramÃïamanumÃnamÃha--bhadavattvÃt, vicitratvÃdityartha÷ / p­cchati--ka÷ punariti / bhedamÃha--sugatiriti / pramÃïamuktvà tasyetikartavyatÃbhÆtaæ tarkamavatÃrayati--so 'yaæ bheda iti / yadyekaæ nimittaæ syÃd vaicitryaæ na bhavet / na hyabhinnÃt kÃryavaicitryamupapadyate, tasyÃkasmikatvaprasaÇgÃt / ata uktam--anekamiti / nanvanekaæ yÃgÃdibrahmahatyÃdikriyÃrÆpaæ kÃraïamastaæ k­tamapÆrvairityata uktam--avasthitam / yÃgÃdikà tu kriyà ÃÓutaravinÃÓinÅ na cirabhÃvine svargÃya kalpata ityartha÷ / avasthitaæ ced yÃgÃdyÃhitamapÆrvaæ dharmo 'stÅti sadaiva sukhinà bhavitavyam / evamadharmo 'stÅti sadaiva du÷khÅ syÃditi sukhadu÷khayo÷ kÃdÃcitkatvaæ vyÃhanyeta / na hyavasthitÃt kÃraïÃdanavasthitaæ kÃryamityata uktam--anityam / na hyavasthÃnaæ nityatÃæ brÆma÷, kiæ tu tÃvadanena sthÃtavyaæ na yÃvadantyasukhadu÷khasaævij¤Ãnaæ janayati, atha naÓyatÅti / nanu bhinnÃni santvapÆrvÃïi, tathÃpi sarvÃïi sarvÃtmasamavetÃti, yathÃvayavÅ svÃvayave«u / tathà ca sarvasÃdhÃraïyÃnnoktavaicitryotpÃda ityata uktam--ekadravyam / ekadravyaæ cedastu tarhi sarvasÃdhÃraïe p­thivyÃdau yatra kvacit / tathÃpi vaivitryÃnupapattirityata uktam--pratyÃtmaniyatam / atha p­thivyÃdyeva kÃraïa janmavaicitrye kasmÃnna bhavatÅtyÃÓayavÃn p­cchati--kiæ kÃraïamiti kasmÃt kÃraïÃdityartha÷ / uttaram--p­thivyÃpadÅnÃmiti / mà bhÆt p­thivyÃdi, p­thivyÃdigataæ ki¤cid bhavi«yatÅtyata Ãha-- p­thivyÃdigatasyeti / bhëyoktaprameyatve tarkasya hetumÃha--upalabdhivi«ayatvÃditi // tarkÃnantaraæ nirïaya uddi«ÂastarkahetukatvÃt / tasya svarÆpamÃha--nirïayastattvaj¤Ãnamiti / yadyevamindriyÃpÃtajanmapratyak«aj¤Ãnamapi tattvaj¤Ãnamiti nirïaya÷ syÃdityata Ãha--pramÃïanÃmiti / anena pa¤cÃvayavavÃkyamupalak«ayati / tatra satarkÃïÃæ pramÃïÃnÃæ samÃvÃyÃt / paramÃrthatastu tarkapÆrvakastattvaviniÓcayo nirïaya iti pratyak«ÃdÅnÃmapi tarkasahÃyÃnÃæ nirïayaphalatvamiti / syÃdetat / dhÆmÃdigocareïa nirïayena vahnyÃdÃvanumÅyamÃne pramÃïabheva nirïayo na phalamityÃÓayavÃn p­cchati--kadà punatiti / viditÃbhiprÃyasyottaram--yadeti / saækalayya tarkanirïayavyutpÃdanasya prayojanamÃha--tÃvetÃviti / parÅk«ako 'tra loko lokaÓabdenocyate, taditarasya tarkÃsaæbhavÃt / buddhveti parÅk«ya nirïayaæ k­tvetyartha÷ / Óe«aæ nigadavyÃkhyÃtam // nirïayÃnantaraæ vÃdavyÃkhyÃnÃrthaæ bhëyam--vÃda÷ khalviti / tadanubhëyopapattimÃhavÃda iti / nÃnà pravaktÃro yasmin sa tathà / ekasyÃpi ÓÃstrakartu÷ pÆrvapak«ottarapak«asÃdhanadÆ«aïapratipÃdako vacanasamÆho vÃda÷ syÃditi nÃnÃpravakt­ka ityuktam / siddhÃntabhedÃnavidhÃnena hi dvÃvapi svasiddhÃntÃnurÆpaæ sÃdhanaæ dÆ«aïaæ cÃhaturityartha÷ / pratyadhikaraïetyÃdi bhëyamanubhëyÃca«Âe--pratyadhikaraïamasya sÃdhanam / adhikriyata ityadhikaraïaæ sÃdhyam, tadadhik­tya sÃdhanaprav­tte÷ / pratyadhikÃraïa sÃdhanaæ yasmin vÃde sa tathokta÷ / asyaivÃrthaæ ni«kar«Âuæ p­cchati--kimuktaæ bhavati? ni«kar«ati--ubhÃbhyÃæ vÃdiprativÃdibhyÃæ svasvasÃdhye sÃdhanaæ vaktavyam / tathà ca nÃnÃpravakt­katvena tulyatve 'pi vÃdasya vitaï¬ÃyÃ÷ pratyadhikaraïasÃdhanatvena bhade÷ siddho bhavati / vitaï¬ÃyÃ÷ pratipak«asthÃpanÃhÅnatayà pratyadhikÃraïasÃdhanatvÃbhÃvÃt / tathÃpi jalpÃdabhedo vÃdasya, asti hi jalpasya pratyadhikaraïasÃdhanavatvaæ ca nÃnÃpravakt­katvaæ ceti / ata Ãha--anyatarasminnadhikaraïe nirïaya iti / vÃde hi tÃvad brÆte, na yÃvadanyatarasmin pak«e nirïayo jÃta÷, tattvabubhutsorvÃdinorvÃde 'dhikÃrÃt / jalpe tu puru«aÓaktiparÅk«Ãlak«aïe 'pratibhÃdinÃpi parÃjyopapatternÃvaÓyaæ tattvanirïaya÷ / tasmÃdanyataranirïayÃvasÃnatvena jalpÃd bhedo vÃdasyeti siddham / yathà caitat, tathopari«ÂÃd upapÃdayi«yate ityÃha--tacceti / tasya svarÆpaæ p­cchati/--so 'yamiti / uttaram--vÃkyeti / codayati--nanu ceti / vÃkyasamÆhaÓca j¤Ãnaæ ceti viprati«iddhametadityartha÷ / pariharati--neti / sÃdhanopÃlambhagrahaïasya Óabdavi«ayatvÃdavidodha ityartha÷ // yugapadeva jalpavitaï¬e vyÃca«Âe--tadviÓe«Ãviti / viÓi«yete bhidyate iti viÓe«au / tasmÃd vÃdÃd viÓe«au bhinnau / bhëyamanubhëya p­cchati--ka÷ punarviÓe«a÷? yadyogÃd viÓi«Âe vÃdÃt jalpavitaï¬e ityartha÷ / uttaram--aÇgÃdhikyamaÇgahÃniÓca yathÃsaækhyam / tadeva darÓayati--chaleti / tat kimidÃnÅ saæÓayÃdibhirivÃtyantavairÆpyaæ vÃdena jalpavitaï¬ayo÷? netyÃha--etÃvatà viÓe«eïa kathÃmÃrgabheda iti etÃvÃneva viÓe«o na sarvathÃ, kathÃtvena saæÓayÃdivyÃv­ttenasÃmÃnyaviÓe«eïa trayÃïÃmapyabhedÃdityartha÷ / aparamapi bhedahetumÃha--vi«ayabhedÃcceti / tad vibhajate--Ói«yÃdÅti / Ói«yamÃïo 'tyantaviparyasta÷ durj¤ÃnÃvalepadurvidagdha iti yÃvat / na tvevaæbhÆta÷ Ói«yÃdirviparyasto 'pyanavaliptatvÃditi bhÃva÷ // kramaprÃptÃnÃæ hetvÃbhÃsÃnÃæ svarÆpamÃha--anyatameti / pa¤casu catur«u và liÇgarÆpe«vanyatamaæ liÇgaæ dharmamekaæ dvayaæ trayaæ vÃnuvidadhÃnà ahetavo hetuvadÃbhÃsÃnta iti hetvÃbhÃsà uktÃ÷ / nigrahasthÃnebhya iti bhëyamavatÃrayitumÃha--te ca nigrahasthÃnamiti / avatÃrayati--nigrahasthÃneti / avatÃrya dÆ«ayitumekadeÓimatena vyÃca«Âe--yasmÃt kilaita iti / kilaÓabdo 'yamarucau / tadetadekadeÓivyÃkhyÃnaæ dÆ«ayati--na, ubhayathÃpyasaæbandhÃt / kiæ ye ye nigrahasthÃnebhya÷ p­thagupadiÓyante, te sarve vÃde codyante? atha ye ye vÃde codyante te sarve p­thugupadiÓyante iti? ubhayathÃpyanaikÃntikatvÃt nÃvinÃbhÃvalak«aïa÷ saæbandha ityartha÷ / tadetad vibhajate--na vÃde codanÅyatvamiti / kasmÃd ubhayathÃpyavinÃbhÃvÃbhÃva ityata Ãha--yadi tÃvaditi / tasmÃt nÃyamavinÃbhÆto heturvÃde codanÅyatvaæ và p­thagupadeÓo và bhëyakÃreïokta ityupasaæharati--tasmÃditi / vÃde codanÅyatvÃdityupalak«aïam, p­thagupadeÓÃditi ca dra«Âavyam / tadevamekadeÓimataæ dÆ«ayitvà svamatena bhëyaæ vyÃca«Âe--etadeva tu nyÃyyÃmiti / nigrahasthÃnebhyo hetvÃbhÃsÃnÃæ p­thagupadeÓe prayojanaæ yad bhëyÃk«arebhya÷ sÃk«Ãt pratÅyate / sÃmÃnyopadeÓena viÓe«a upadi«Âe viÓe«opadeÓa÷ prayojanÃdhikyaæ sÆcayati / yathà brÃhmaïÃn bhojaya kaÂha ceti kaÂhabhojane viÓe«o gamyate, tadvadihÃpi nigrahasthÃnopadeÓenaiva hetvÃbhÃse«u labdhe«u te«Ãæ viÓe«eïÃbhidhÃnaæ prayojanÃdhikyaæ sÆcayati / etÃvÃneva sÆtrak­to vyÃpÃro yat sÆtraïaæ nÃma / tatra nigrahasthÃnaviÓe«ÃïÃæ hetvÃbhÃsÃnÃæ svarÆpaæ vÃdasya ca tattvanirïayÃvasÃnatvamÃlocya vÃde codanÅyà bhavi«yanti nigrahasthÃnatvena hetvÃbhÃsà nÃpratibhÃdaya iti prayojanaæ varïayäcakÃra bhëyakÃra÷ / syÃdetat / bhavantu vÃde codanÅyà hetvÃbhÃsÃ÷, mà ca bhuvannapratibhÃdaya÷ / kimevamapÅtyÃha--vidyÃprasthÃnapramedaj¤ÃpanÃrthatvÃt / vÃdajalpavitaï¬Ã vidyÃ÷ paramparayà ni÷ÓreyasopayogÃt / tÃsÃæ prasthÃnaæ vyÃpÃra÷, tasya bheda÷, tajj¤ÃpanÃrthatvÃt / ata eva jalpavitaï¬ayostu ityÃha / codayati--atha kasmÃditi / yadi vÃde hetvÃbhÃsÃ÷ prayujyeran tato nigrahasthÃnatvena codyeran, na tu te«Ãmasti prayogo 'pramÃïatvÃt pramÃïatarkasÃdhanopÃlambhatvÃcca vÃdasya / tasmÃt nigrahasthÃnamÃtratvaæ hetvÃbhÃsÃnÃm / tathà ca na p­thagupadeÓa÷, nigrahasthÃnopadeÓenaiva labdhatvÃdityartha÷ / pariharati--pramÃïasÃmÃnyÃditi / na khaluhetvÃbhÃsan tabduddhyà prayu/jÃte vÃdiprativÃdinau, api tu hetubuddhyà / tathà cÃsti te«Ãæ vÃde prayoga iti vÃde nigrahasthÃnatvena hevÃbhÃsÃÓcÃdyantÃm, nÃpratibhÃdÅnÅtyarthavÃn p­thagupadeÓa÷ / tadetad vikalpyÃk«ipati--vÃde kÃniciditi / samÃdhatte--na, lak«aïaparatantratvÃdarthatathÃbhÃvasyeti brÆma÷ / lak«yata iti lak«aïam, samÃnÃsamÃnajÃtÅyavyÃv­ttaæ rÆpaæ vÃdasya ca nigrahasthÃnÃnÃæ ca / tadadhÅno hi te«Ãæ tathÃbhÃvo vyavasthà / kÃnicideva nigrahasthÃnÃni vÃde na tu sarvÃïÅti sÃmÃnyato 'bhidhÃya tadeva lak«aïaparatantratvamabhimate viÓe«e yojayati--vÃdasyeti / uktamÃk«ipati--pramÃïapratirÆpakatvÃditi / niÓcitau hi vÃdaæ kurÆta÷ / niÓcayaÓca pramÃïaphalamiti kuto 'pramÃïasyÃvakÃÓa ityartha÷ / uttaram--bhrÃnteriti / na niÓcaya÷ sarva÷ pramÃïamÆlo 'pramÃïamÆlasyÃpi tasya darÓanÃt, anyathà viparyÃsÃdaprav­ttiprasaÇgÃt / vÃdinoÓcÃbhrÃntatve vastuno viruddhadharmadvayasamÃliÇgitatvamekadà syÃditi bhÃva÷ / p­cchati--ka÷ puna÷ Ói«yeti / upÃsyopÃsakayo÷ parasparaæ na dhvaæsanaæ saæbhavatÅti bhÃva÷ / uttaram--vivak«itÃrthÃpratipÃdakatvam eva na khalÅkÃra iti / hetvÃbhÃsÃnÃæ ca p­thakkaraïaæ na vÃde tanmÃtrÃvadhÃraïÃrtham, api tu yasminnanuddhÃvite 'pi nigrahasthÃne tattvapratipattivyÃghÃto bhavati, tasya sarvasya saægrahÃrtham / evaæ ca nyÆnÃdhikÃpasiddhÃntà api saæg­jÅtà bhavanti / tatra p­cchati--nyÆnÃdhiketi / uttaram--pramÃïeti / jalpavitaï¬ayostviti bhëyamanubhëyopapÃdayati--jalpavitaï¬ayostviti / sÃhaÇkÃro vijigÅ«urapratibhÃdibhirapi nigrahasthÃnaistirask­to galitÃhaÇkÃrastattvabubhutsutÃæ nÅta÷ paÓcÃd vÃdena vyutpÃdyata ityartha÷ // chalajÃtinigrahasthÃnÃnÃæ p­thagupadeÓaprayojanaparaæ bhëyamanubhëate--chaleti / upalak«aïÃrthamiti bhëyÃvayavaæ vyÃca«Âe / parij¤ÃnÃrthameva kevalam, piraj¤Ãnasya phalamuktam--svavÃkye parivarjanam aprayoga÷, paravÃkye codbhÃvanamiti / codayati--chalajÃtinigrahasthÃnÃnÅti / atra hi jÃte÷ svavÃkye parivarjanamuktvà puna÷ svayaæ prayogo na yukta÷ / kasmÃt? vyÃghÃtÃt / etad vibhajate--svÃkya iti / pariharati--na vyÃghÃta÷ / kuta÷? praÓnÃpÃkaraïÃrthatvÃt / tad vibhajate--svayaæ ca sukara÷ prayoga iti anena bhëyeïa kimuktaæ bhavati? pareïa prativÃdinà jÃtau prayuktÃyÃæ vÃdÅ prÃÓnikÃn sabhyÃn bravÅti jÃtiranena prativÃdinà prayukteti / te prÃÓnikà enaæ paryanuyu/jÅran he vÃdin kathaæ kena prakÃreïa jÃti÷ catuviæÓatyÃæ jÃti«u katamà jÃtiriti? so 'yaæ prÃÓnikÃnÃæ praÓna÷ / tadapÃkaraïÃrthaæ svayaæ sukara÷ prayoga ityartha÷ / prak­tamupasaæharati--tasmÃdeta iti // sÆtrakÃreïa ÓÃstrasyÃtyantikadu÷khoparamarÆpani÷ÓreyasÃdhigama÷ prayojanamuktam / bhëyakÃrastu nÃstyeva tat prek«ÃvatÃæ prayojanam, catrÃnvÅk«ikÅ na nimittaæ bhavatÅtyÃha--seyamÃnvÅk«ikÅti / tadetad bhëyaæ vyÃca«Âe--seyamÃnvÅk«ikÅ nyÃyavidyati / yadyapÅtarà vidyÃ÷ pramÃïikamevÃrthamabhiniviÓante tathÃpyetadvidyÃpratipÃdyameva pramÃïÃdyupajÅvya sve sve vyutpÃdye tattve pravartantra, na tu pramÃïÃdyapi vyutpÃdayanti / yathà pratyak«ÃdyupajÅvya pravartamÃnamanumÃnaæ na pratyak«Ãdivi«ayamapi tadÃnÅmeva gocarayati / tadanena vidyopakaraïagrahaïena vyÃpÃra ÃnvÅk«ikyà darÓita÷ / saæprati vidyÃnÃæ yÃni karmÃïi pratipÃdyÃni sÃmÃgrihotrak­«yÃdÅni tatrÃpyÃnvÅk«ikyupÃya ityÃha--upÃya÷ sarvakarmaïÃæ vidyÃvyutpÃdyÃnÃm, na tu hÃlikam­gayvÃdikarmaïÃmapi / na hi vidyÃpadebhyo yÃvanmÃtrÃgati÷, tÃvanmÃtreïa prek«avatÃæ parito«a÷ / mà bhÆt Ãdityo vai yÆpa÷ ityÃdibhya ÃdityÃdÅnà yÆpÃdità / tasmÃt saæÓayaparÅk«ÃpramÃïaviniveÓa dvÃreïa tadarthatattvamavadhÃryà tatra trayÅ viniveÓanÅyà / evaæ daï¬anÅtivÃrtayoranugantavyam / tasmÃdÃnvÅk«ikÅpariÓodhitapramÃïapramÃÓitaæ sÃmÃdi itarà vidyÃ÷ kurvanti vi«ayamiti Óe«a÷ / api ca dravyaguïakarmaïÃmabhimatÃnabhimatopÃyatÃpraj¤Ãpanena yathÃyatha sarvà vidyÃ÷ prek«Ãvata÷ pravartayanti nirvayanti và / tatra kimaviÓe«eïa sÃdhyasÃdhanetikartavyatÃsu pravartayantu, Ãhosvit sÃdhanetikartavyatÃmÃtre? tatra yadi sÃdhyÃæÓo 'pi pravartanÃgocara÷, tadà ÓyenÃdisÃdhyÃyà hiæsÃyà vihitatvena nÃnarthavatvam / atha sÃdhyÃæÓaæ rÃgata÷ prÃptamanÆdya sÃdhanetikartavyate eva vidharayete, tata÷ ÓyenÃdisÃdhyÃyà hiæsÃyà avihitatvena na hiæsyÃt sarvà bhÆtÃni iti prati«adhÃdanarthatvam / tadiha sÃdhyÃæÓe 'pravartanamÃnvÅk«ikÅgamyam / evamanu«ÂhÃnagatÃ÷ prayojakatvÃprayojakatvÃdaya ÃnvÅk«ikÅgamyÃ÷ / evaæ vÃrtÃdi«vapÅti / tadevamÃnvÅk«ikÅmÃÓrayante sarvavidyà ityÃha--ÃÓraya÷ sarvadharmÃïÃm sarvÃsÃæ vidyÃnÃæ puru«apravartanà dharmÃ÷, te«ÃmÃÓraya÷ / vÃrtikakÃrastu dharmadvÃreïa vidyÃnÃmevaÓraya iti vyÃca«Âe--sarvavidyopakÃrakatvÃdÃÓraya÷, sarvÃsÃæ vidyÃnÃmiyamupakaroti / vidyayà pravartanÃyÃæ kartavyÃyÃmiyaæ sahakÃritayopakarotÅtyartha÷ // syÃdetat / vyutpÃdyÃÓcet pramÃïÃdaya÷ sarvavidyopayogina÷, tarhrÃtyantikÅ dukha÷- niv­ttirÃnvÅk«ikyÃ÷ phalaæ ni÷ÓreyasapadÃdavagamyate / vyutpÃdyasvabhÃvÃlocanayà hi tad gamyate, sa ca vidyÃntarasÃdhÃraïa iti vidyÃntarÃdhigamyena ni÷Óreyasena saÇkaraprasaÇga ityata Ãha--tadidaæ tattvaj¤Ãnaæ ni÷ÓreyasÃdhigamaÓca yathÃvidyaæ veditavyam / vidyÃntarÃïi tÃvad yat tattvaj¤Ãnaæ kurvanti tatsvabhÃvÃlocanayà hi tadvidyÃsÃdhye eva ni÷Óreyasabhade upayujyante nÃnyatra / iha tu pramÃïÃdi yadyapi sÃdhÃraïam, tathÃpyasÃdhÃraïÃtmÃdirÆpapramayasamabhivyÃh­taæ sadabhimata eva ni÷Óreyase÷vati«Âhata iti / viÓuddhenÃrjanena homasÃdhanasya dravyasya prÃpti÷ svÃgatam / Ãdigrahaïena kramaparyantÃÇgagrÃmasÃkalyaæ g­hyate / ÓvamÃrjÃrÃdibhiranupaghÃta÷ anupahatatvam / ÃdigrahaïÃd viÓuddhÃbhisandhiriti / Óe«amatirohitam / vÃdÃdÅnÃæ nigrahasthÃnÃntÃnÃmupadeÓa÷ parÃbhibhavopÃyatayà madamÃnÃdihetutvena ni÷ÓreyasaparipanthÅti manvÃnaÓcodayati--madamÃnÃdÅti / pariharati--na, sÆtrÃrthÃparij¤ÃnÃt / nÃyaæ sÆtrÃrtha÷, sarve«Ãæ tattvaj¤Ãnaæ sÃk«Ãnni÷ÓreyasopayogÅti, kiæ tvÃtmÃditattvaj¤Ãnam / taditarat tu pÃramparyeïa / tatra jalpÃdÅnà parÃhaÇkÃrapraÓamanamavÃntaravyÃpÃra iti na ni÷ÓreyasaparipanthitÃ, kiæ tvÃnukÆlyamityartha÷ / madamÃnÃdinimittatvaæ ca heturasiddha ityÃha--yaccedamiti / upasaæhÃrati-- tasmÃnna nimittaæ vÃdÃdiparij¤Ãnaæ rÃgÃdÅnÃmiti / iti / sÆtrasamÃptau // 1 // ____________________________________________________________________ NyS_1,1.2: du÷khajanmaprav­ttido«amithyÃj¤ÃnÃnÃmuttarottarÃpÃye tadanantarÃbhÃvÃdapavarga÷ // tadevaæ prathamasÆtreïa ÓÃstrasyÃbhidheyaprayojanasaæbandhÃn darÓayatà padÃrthÃ÷ pramÃïÃdaya uddhi«ÂÃ÷ / te«Ãæ ca lak«aïamuktvà tatparÅk«Ã vartayi«yate, aparÅk«ya tattvaj¤ÃnanirïayÃyogÃt / na cÃnirïotaprayojanasaæbandhÃnÃæ pramÃïÃdÅnÃæ lak«aïaparÅk«ayoravasara÷ / na ca prayojanasaæbandhanirïaya÷ parÅk«Ãæ vineti tatparÅk«Ãrthaæ dvitÅyaæ sÆtram / tatra prayojanÃbhidhÃnasya dvaividhyÃt saæÓaya÷ / dvividhaæ hi prayojanÃbhidhÃnaæ granthak­tÃæ d­«Âaæ samÅcÅnamasamÅcÅnaæ ca, yathà vÃtikÃdiprayojanÃbhidhÃnam ÃyurvedÃdiprayojanÃbhidhÃnaæ ca / tasmÃdabhidhÃnasÃmÃnyÃd ubhayathÃdarÓanÃcca saæÓaya÷ / tatrotsÆtreïa prayojanÃbhisaæbandhapratipÃdanaparaæ pÆrvapak«abhëyam--tat khalu vai ni÷ÓreyasamityÃdi / tad vibhajate--na tattvaparij¤ÃnÃdapavarga÷ / kuta÷? ubhayathÃdo«Ãt / tadatyantavimok«alak«aïo 'pavargo ni÷Óreyasam / taccet tattvaj¤ÃnÃnantaram, sampradÃyocchedo vÃtaputrÅyatà ca ÓÃstrasya syÃtÃm / tasmÃnna tattvaj¤ÃnÃnantaraæ ni÷Óreyasam / tathà sati pramÃïÃditattvaj¤ÃnÃnni÷Óreyasamiti / mithyà / na cÃnyanni÷Óreyasam ityabhimÃna÷ pÆrvapak«avÃdina iti // atredaæ siddhÃntasÆtramupati«Âhate--du÷khajanmeti / tasya tÃtparyamabhidhÃyÃvatÃrayati--na prayojanÃnabhisaæbandha÷ / kuta÷? ni÷Óreyasasya parÃparabhedÃt / catastro hi pratipattaya÷ prameye ÃtmÃdau / prathamà tÃvadÃgamÃt yÃmÃcak«ate Óravaïamiti / dvitÅyà tu Órutasya parÅk«ya nyÃyana vyavasthÃpanam, yÃmÃhurmananamiti / sà cÃnvÅk«ikyÃmÃyatate / ÃnvÅk«ikÅ ca saæÓayÃditattvaj¤Ãpanaæ pramÃïatattvaj¤ÃpanÃyopÃdatte / pramÃïatattvaj¤Ãpanaæ ca heyopÃdeyabhedavyavasthitaprameyatattvaparij¤ÃpanÃya / tatrÃpyÃdyantavarjitadaÓavargaj¤ÃpanamÃdyantayo÷ evÃtmÃpavargayorÆpÃdeyayostattvaj¤Ãnasyopakaroti / na cÃyamÃnvÅk«ikÅvidyÃvagh­taprameyatattvo 'pi paritu«yati, pÆrvavadevÃtmÃdigataviparyayavÃsanÃnuv­tte÷ / no khalu diÇmƬha÷ sahasreïÃpyanumÃïairviparyayasaæskÃramapanayati / tattvÃsÃk«ÃtkÃrastu viparyayasaæskÃrà nivartayati / tajjanità ca vÃsanà viparyayavÃsanÃmiti lokasiddham / tasmÃdÃtmÃdisÃk«ÃtkÃravatÅæ caturthau pratÅtimaÓe«atadgocaravÃsanÃviparyÃsaÓamanÅmarthayamÃnenÃdaranairantararyÃbhyÃæ dhyÃnacintÃdiÓabdavÃcyà t­tÅyà pratÅti÷ sÃk«ÃtkÃraphalà dÅrghakÃlamupÃsanÅyà / atha parini«pannadhyÃnopÃya÷ sÃk«ÃtkÃravatÅæ pratipadya caturthau pratÅtiæ nirmuktasakalakleÓajÃla÷ apravartamÃno dharmÃdharmasÃdhane«u nirÆddhÃnÃgatadharmÃdharmaprabandhotpÃdo bhÆtendriyavijayÅ praj¤Ãjyotirjovanneva mukta ityucyate / na caivamavastho vÅtarÃgo 'pi sahasaiva dehÃdibhi÷ viyujyate, prÃgupÃttasya dharmÃdhamapracayasyÃbhuktasya bhujyamÃnasya cÃprak«ÅïatvÃt / na ca prÃyaÓvittenevÃtmaj¤ÃnenÃdattaphalÃnyeva karmÃïi k«Åyanta iti yuktam, nÃbhuktaæ k«Åyate karma / # # iti sm­te÷ / atyantasukhadu÷khasaævij¤Ãnavirodhasya karmaïÃmavadhÃraïÃt / autsargikasya kvacit prayaÓvittÃdau viÓe«avacanenÃpavÃdÃt / k«Åyante cÃsya karmÃïi / # muï¬aka 2/2/8 # iti Órute÷ / yogarddhivaÓÃd yugapadutpÃditÃnekavidhadehopabhogenÃpyupapatte÷ // tÃvadevÃsya ciraæ yÃvanna vimÃk«ye 'tha supatsye / # chÃndogya 3/14/2 # iti cÃbhuktopabhajyamÃnaphalakarmaprak«ayÃvaghitvadarÓanam / yogÃrddhivaÓÃccÃniyatavipÃkakÃlÃnyapi dÅrghakÃlaphalÃnyapi karmÃïi piï¬Åk­tya bhÆtendriyadavijayitayà yugapadeva bhuÇkte / acintyo hi samÃdhiprabhÃva ityuktam / na cÃcintyatvÃd vinaivopabhogena karmÃÓayÃn prak«ayi«yatÅti yuktam, d­«ÂÃnusÃreïa katha¤cidupapattau atyantÃd­«ÂakalpanÃyà ayogÃt / tasmÃdutpannatattvasÃk«ÃtkÃrasya do«ÃbhÃvÃt prav­ttyuparame yo 'nÃgatÃpÆrvÃnutpÃdastadaparaæ ni÷Óreyasam / tacca tattvasÃk«ÃtkÃrÃnantaraæ bhavati / tÃd­ÓaÓca munistattvaj¤ÃnavÃn ÓÃstrasya praïeteti na vÃtaputrÅyaæ ÓÃstramiti / paraæ tu ri÷Óreyasaæ yogarddhiprabhavasampadà yugapadupabhogenopÃttakarmÃÓayasya k«ayÃt sarvadu÷khoparama ityupapannaæ ni÷Óreyasadvaividhyamiti bhÃva÷ // tadetad darÓayati--yattÃvaditi / tattvasÃk«ÃtkÃra÷ tattvaj¤Ãnam / saæhar«a÷ sukham / ÃyÃso du÷kham / tatrÃnÃgatÃbhyÃæ tÃvat prav­ttyabhÃvÃdanutpÃdÃdevamucyate / vidyamÃnakÃraïe api sukhadu÷khe 'Óakto 'dvi«aÓca bhu/jano na sukhadu÷khatayà manute / na hyasti saæbhavo na tatra t­pyati tacca tasya sukham, na ca tad dve«Âi tacca tasya du÷khamiti / syÃdetat bhavatvetadaparaæ ni÷Óreyasam / prak­te tu kimÃyÃtamityata Ãha--ayaæ ÓÃstrÃrtha÷ / arthaÓabdo nimitte / aparaæ ni÷Óreyasaæ ÓÃstrasya nimittam / atha aparani÷ÓreyasotpÃdasamaya eva parani÷ÓreyasotpÃdo 'pi kasmÃnna bhavatÅtyÃha--paraæ tu ni÷Óreyasaæ tattvaj¤ÃnÃt krameïa bhavati / no khalÆtpannatattvasÃk«ÃtkÃra÷ samucchinnavÃsanÃviparyÃsaj¤ÃnastatkÃryado«atatkÃryaprav­ttÅnaæ niv­ttyai prayatate, kÃraïaniv­ttyaivÃyatnalabhyatvÃt kÃryaniv­tte÷ / na hi kaphodbhÃvajvarapraÓamanÃya kaphaniv­ttau satyÃæ yatnÃntaramÃti«Âhate, tata eva tatsiddhe÷ / paraæ tu ni÷Óreyasaæ na tÃvad bhavati, yÃvadupabhogÃdupÃttakarmÃÓayapracayo na k«Åyate / tasmÃt tattvasÃk«ÃtkÃrÃdhÃnaprayatnÃtparastadupabhogaprayatna Ãstheya÷ / tathà ca na tulyakÃla utpÃda÷ parÃparayorni÷Óreyasayo÷ / tadidamuktam--krameïeti // tadevamarthagati pariÓodhya sÆtramavatÃrayati--krimeti / yadyapyaparasminnapi ni÷Óreyase mithyÃj¤Ãnado«aprav­ttÅnÃmapi samucchedakramo 'sti, tathÃpi janmadu÷khocchedakramo nÃsti, pÆrvopÃttasya karmÃÓayapracayasya tÃdavasthyÃt / tasmÃt janmadu÷khocchedakramasamabhivyÃh­to mithyÃj¤ÃnÃdyucchedakrama÷ parasyaiva ni÷Óreyasasya ÓÃstraprayojanasya / tatpratipÃdanamartha÷ prayojanaæ yasya tat tathoktam / idaæ cÃvÃntaraprayojanam / pradhÃnaprayojanamagre vak«yati // atra kecit yogavibhÃgamicchanti / kÃraïocchedÃt kÃryocchedo 'bhimata÷ / na cÃsau du÷khÃdÅnÃæ mithyÃj¤ÃnÃntÃnÃmapradarÓite kÃryakÃraïabhÃve sidhyati / tasmÃd du÷khajanmaprav­ttido«amithyÃj¤ÃnÃnÃmityako yoga÷ / atra kila samÃsÃdete«Ãmitaretarayoga÷ avagamyate / sa ca yogyatayà kÃryakÃraïabhÃva÷ / kÃryeïa kÃraïaæ yuktam, kÃraïena ca kÃryamiti / ata÷ siddhe kÃryakÃraïabhÃve uttarottarÃpÃye tadanantarÃbhÃvÃdapavarga ityanena yogena kÃraïocchedakrameïa kÃryocchedakramapratipÃdanenÃpavarga÷ pratipÃdyate / atra cottaratvaæ pÃÂhÃpek«ayà kÃraïasya / tadanantaratvaæ ca kÃryasyÃvyavahitÃdipÃÂhÃpek«ayà / mithyÃj¤Ãne kÃraïe tatkÃryÃ÷ do«Ã÷ / eve Óe«e«vapi yojyam / tamimaæ sÆtravibhÃgamam­«yamÃïo vÃrttikak­d Ãha--idaæ sÆtram / ekavacanena bhedaæ vyÃvartayati / na hi samucchedakramapratipÃdanenÃpavargaparatayaikavÃkyatve saæbhavati vÃkyabhedo nyÃyya÷ / evaniv­ttyà anyaniv­ttyaiva kÃryakÃraïabhÃva Ãk«ipta iti nÃsau sÆtre darÓanÅya÷ / na hyarthÃk«iptaæ sÆtrakÃrà darÓayanti / tadidaæ sÆtragrahaïaprayojanam / tathà hi--- svalpÃk«aramasandigdhaæ sÃravad viÓvatomukham / astobhamanavadyaæ ca sÆtraæ sÆtravido vidu÷ // # vi«ïudharmottare 3.5.1 # iti / astobhamanadhikam, arthalabhyapradarÓane tvadhikaæ bhavediti / tat sÆcanÃt sÆtraæ syÃt / tathà hyahu÷, laghÆni sÆcitÃrthÃni svalpÃk«arapadÃni ca / sarvata÷ sÃrabhÆtÃni sÆtrÃïyÃhurmanÅ«iïa÷ // # # iti / itaretarayogenÃpi kÃryakÃraïabhÃva÷ sÆcanÅya eva / sa varamekaniv­ttyÃnyaniv­ttyaiva sÆcyatÃmekavÃkyatÃnurodhÃyeti / paramatÃtparyamasyÃha--etatsaæbandhenaiva / ÓÃstrasya ni÷ÓreyasÃdhigamalak«aïena prayojanena ya÷ saæbandha÷ pÆrvamÃk«ipta÷, tatsamÃdhÃnenÃrthena arthavadetat sÆtram / saæbandhapadena vi«ayavÃcinà vi«acisamÃdhÃnaæ lak«ayati / tadevaæ sÆtratÃtparyaæ vyÃkhyÃyÃvayavavyÃkhyÃnamavatÃrayati--padÃrthasviti / yadyapi sÃmabhedÃdau halaÓakaÂadau ca mithyÃj¤ÃnamanekaprakÃraæ saæbhavati, tathÃpi na tat saæsÃraheturapi tvÃtmÃdidvÃdaÓavidhaprameyaviÓe«avi«ayamiti sÆtrasthaæ mithyÃj¤Ãnaæ viÓe«ÂumÃha--tatreti / tadetena ÃtmÃdyapavargaparyanta ityÃdi bhëyamavatÃritam / tadetadÃk«ipati--ko v­ttyartha iti / na khalu yathà kuï¬e vadaraæ paÂe và Óauklyam, evaæ prameye mithyÃj¤Ãnaæ pravartate, tasya j¤Ãt­samavetatvÃdityartha÷ / uttaram--vi«ayÃrtha÷ / yÃvaduktaæ bhavati pramayavi«ayaæ mithyÃj¤Ãnamiti, tÃvaduktaæ bhavati prameye vartata iti / vi«ayatvaæ cÃgre nivedayi«yate / anekaprakÃram ityuktam / tadÃha--tatrÃyaæ bheda÷ tatrÃtmani tÃvat pradhÃne prameye nÃstÅti / kathaæ punaretanmithyÃj¤Ãnamityata Ãha--Ãtmà tÃvaditi / atra ÓaÇgate--tasyÃnupapatti÷ / kuta÷? sadasato÷ sÃrÆpyÃbhÃvÃditi cet? sarvatra hi rajatodakÃdivibhrame«u Óuktirajatayorvà marÆmarÅcisalilayorvà sÃrÆpyameva nimittaæ pratÅma÷ na hi jÃtu rÆpaæ rasÃdi«u hastinaæ và maÓakÃdi«u Ãropayanti / asad­Óe 'pi Óvete pÅtabhrama÷, madhure ca tiktabhrama÷, pÅta÷ ÓaÇkhastikto gu¬a iti ca d­Óyata iti cet--na, tatrÃpi sÃrÆpyasaæbhavÃt / tathà hi bahinirgacchadatyacchanayanaraÓmisaæp­ktapittagataæ pÅtimÃnamÃÓrayarahitam, ÓaÇkhaæ ca do«ÃcchÃditasitimÃnamanubhavan pÅtagaïasya ca tadasaæbandhamananubhavaæstadasaæbandhÃgraheïa pÅtacÅravilvÃdisÃmÃnÃdhikaraïyena sÃrÆpyÃt ÓaÇkha pÅta iti viparyasyati / evaæ tvagindriyopanÅtaæ gu¬adravyamananubhÆyamÃnamÃdhuryamanubhavan rasanÃgravartinaÓca pittasyÃsvabhÃvajÃtatiktasya tiktatvamanubhavan tadÃÓrayaæ ca pittamananubhavannasaæbandhÃgrahasÃrÆpyÃt tiktanimbasÃmÃnÃdhikaraïyena tikto gu¬a iti vapiryasyati / atiÓÅghratayà cai«a kramo na lak«yate / na ca brÆmo yatra sÃrÆpyaæ tatra bhrama iti, yenÃtiprasaktiÓcodyeta, api tu yatra bhramastatrÃvaÓyaæ katha¤cit sÃrÆpyamiti / evaæ dvicandradiÇmohÃlÃtacakrÃdi«vapi ki¤cit katha¤cit sÃrÆpyamÆhanÅyam / na ca sa dasatoratyantavilak«aïayo÷ sÃrÆpyamasti / tat kathamÃtmani nÃstitÃropa ityÃk«epa÷ // samÃdhatte--na, pramÃïagamyatopapatte / Ãk«epaæ vibhajate--na hi sadasatÅ iti / samÃdhÃnaæ vibhajata--tacca naivamiti / yadi sadasato÷ samÃnatvaæ nÃsti, tarhi bheda÷ / tathà ca kasya kutrÃropa ityata Ãha--kriyÃguïeti / so 'yamasaddharmÃn kriyÃguïarahitatvÃdÅn satyÃtmani samÃropya asattayà viparyasyati--nÃstyÃtmeti, natvÃtmÃnaæ sarvato 'bhyarhitatamaæ paÓyan tatrÃsau snihyati, snehÃcca tadupakÃrÃya ghaÂate / evaæ tatparipanthinaæ dve«Âi / dve«Ãcca tadapakÃrÃya dyaÂate / tataÓca karmÃÓayam Ãcinoti / tato janma / tataÓca du÷khamiti / evamÃtmanastÃd­Óasya mà bhÆt tattvÃj¤Ãnam / astu nÃstitÃsamÃropa eva tÃvad yato na pravartate / yathÃhu÷, sukhÅ bhaveyaæ du÷khÅ và mà bhÆvamiti t­«yata÷ / yaivÃhamitidhÅ÷ saiva sahajaæ sattvadarÓanam // # pra.vÃ. 1.202.3 # atrocyate / yadyapi rÃgÃdiniv­ttiheturnairÃtmyadarÓanam, tathÃpi nÃsti karma, nÃsti karmaphalamiti d­«Âe÷ paramaæ nidÃnam / evaæ pretyabhÃvÃbhÃvaj¤Ãnasya ca / tathà ca du÷khahetorheyavargasyÃbhÃvÃnna taddhÃnÃyÃnena ghaÂitavyam / na cÃvaÇghaÂamÃno heyaæ hÃtumarhati / so 'yaæ v­Ócikabhiyà palÃyamÃna÷ ÃÓÅvi«amukhenipatita÷ / secamÃstikatvÃyÃtmÃstitopÃsanÅyà / abhyarhitatà cÃtmano 'tyantadu÷khaniv­ttÃvupapadyate / ayameva cÃsyopakÃro yadÃtyantikadu÷khaÓamanam, sÆkhÃdhÃne tvasya tadanu«aÇgidu÷khÃdhÃnÃdapakÃraprasaÇgÃt / na hi jÃtu kaÓciccetana÷ sukhamÃpsyÃmÅti madhuvi«asamp­ktamannamupabhuÇkte / tasmÃnnairÃtmyad­«Âi÷ prayatnenocchettavyà prek«Ãvateti siddham // aparamapi saæsÃrahetu mithyÃdarÓanamÃha--evamanÃtmanÅti / p­cchati--ki punariti / uttaram--ahaÇkÃreti / viÓe«amÃha--icchÃdÅti / puna÷ p­cchati--kathaæ punariti / uttaram--ÓarÅreti / upasaæharati--evamiti / sÃmÃnyadharmo 'haÇkÃrÃspadatvam / viÓe«adharma icchÃdyÃdhÃratà / tÃæ khalvayaæ ÓarÅrÃdi«vÃropya eta evÃhamiti ÓarÅrÃdi«vÃtmabhÃvamÃropayati // evaæ siddhaæ k­tvà viparyayaæ sarvamuktam / saæprati sandihÃno viparyayasvarÆpaæ p­cchati--ka÷ punarayaæ viparyaya÷? parÅk«akÃïÃæ vipratipatte÷ saæÓaya÷ / kecit svÃkÃrabÃhyatvavi«ayaæ j¤Ãnaæ viparyaya ityÃcak«ate / anye 'sÃdvi«ayaæ j¤Ãnam / anye tvanirvacanÅyameva j¤Ãnam / apare tvagrahaïamevava / anyathÃkhyÃti tu v­ddhÃ÷ / uttaram--atasmistaditi pratyaya÷ // idamatrÃkÆtam--na tÃvat svÃkÃraæ rajatÃdi bÃhyatayà Ãlambante vibhramÃ÷ / tathà hi j¤ÃnÃkÃratvaæ rajatÃderanubhavÃd vyavasthÃpyet, anumÃnÃd vÃ? anubhavo 'pi rajatapratyayo và svÃd, bÃdhakapatyayo vÃ? na tÃvad rajatapratyaya÷ / sa hÅdamanahaÇkÃrÃkÃrÃspadaæ rajatamÃdarÓayati, na cÃntaram / ahamiti hi tadà syÃt, pratipattu÷ pratyayÃdavyatirekÃt / bhrÃntaæ hi j¤Ãnaæ svÃkÃrameva bÃhyatà Ãlambate / tathà cÃnahaÇkÃrÃspadamasya vi«ayo j¤ÃnÃkÃro 'pi, j¤ÃnÃkÃratà punarasya bÃdhakaj¤ÃnapravedanÅyeti cet? hanta cak«u«Å nimÅlya vaitÃlikapak«apÃtaæ parityajyÃlocayatvÃyu«mÃn ki purovartidravyÃkÃratÃmÃtraæ prati«edhati rajatasya, Ãhosvit j¤ÃnÃkÃratÃmapyasyÃdarÓayati bÃdhakapratyaya÷? tatra j¤ÃnÃkÃratopadarÓanavyÃpÃraæ bÃdhakapratyayasya brÆvÃïa÷ ÓlÃghanÅyapraj¤o devÃnÃæpriya÷ / purovartitvani«edhÃdarthÃt j¤ÃnÃkÃratÃsiddhiriti cet? tanni«edho vaïigvÅthyÃdÃvupalabdhasya rajatasya vyÃvasthÃpane hetu÷ / Ãntaratvaæ tvasyÃnupalabdhacaraæ kutastyam? na cÃnumÃnamatra prabhavatÅti caturthenivedayi«yate // santu tarhi bÃdhakapratyayÃnurodhÃd asatprakÃÓanaÓÅlà eva mithyÃpratyayÃ÷ / tathà hi bÃdhakaæ vij¤Ãnaæ nedaæ rajatamiti rajataj¤ÃnagocarasyÃsattvaæ g­hïÃti / na cÃsato vi«ayabhÃvo nopapadyate / na hi vi«ayatvaæ nÃma kÃraïatvaæ yenÃsati na syÃt, kiæ tu svakÃraïadhÅna÷ sÃmarthyÃtiÓaya÷ / sa tÃd­Óo j¤Ãnasya, yena santamivÃsantamapi gocarayati/na ca vi«ayasÃmarthyamatropayujyate, j¤Ãnasya sÃmarthyÃdeva tadbhÃvasiddhe÷ / ata evÃsatprakÃÓanasÃmarthyameva mithyÃj¤ÃnÃnÃmavidyÃtvamanirvacanÅyaæ kecidÃsthi«ata / atredamÃlocanÅyam--kimetat mithyÃj¤Ãnamasat sadÃtmanà g­hïÃtÅtyasadvi«ayamupeyate? Ãhosvit sadeva sadantarÃtmanà gahïÃti sataÓca sadantarÃtmatvena asattvÃdasadvi«ayamucyate? na tÃvat pÆrva÷ kalpa÷, rajatÃtmanà cet asadÃlambeta na satÅ ÓuktikÃm, kathaæ punarasau rajÃtartho Óuktau pravartate na punà rajatÃbhÃve / kaskÃccedamiti purovarti dravyamaÇgulyà nirdiÓya tasya rajatatvaæ ni«edhati nedaæ rajatamiti, yadi tatra na prasa¤jitaæ rajatatvaæ pÆrvavij¤Ãnena? atha Óuktireva rajatÃtmanà asatÅti tadÃkÃratayà tÃmÃlambamÃnaæ mithyÃj¤ÃnamasadÃlambanamucyate? tatrÃnuj¤ayà vartÃmahe / na khalvanyathÃkhyÃtivÃdino 'pi sadantaraæ sadantarÃtmanà sadabhyupagacchanti / tathà satyanyathetyeva na syÃt / yathÃhuranyathÃkhyÃtivÃdina÷, tasmÃd yadanyathà santamanyathà pratipadyate / tannirÃlambanaæ j¤ÃnamabhÃvÃlambana ca tat // # Ólo. vÃ. nirÃlambanavÃde 117-8 # iti / na ca rajatÃtmanà purovartino dravyasyÃnirvacanÅyatÃ, mithyÃj¤Ãnasamaye sattvena bÃdhakasamaye cÃsattvena nirvacanÅyatvÃt / na caivaæbhÆtasyÃsata÷ prathà nopapadyate, tasya sadasadbhyÃmupÃkhyeyatvÃt / ya÷puna÷ advaitavÃdinà prapajco vainÃÓikÃnÃæ và sÃmÃnyÃdirno bahi÷ ki tvalÅkam / tadvi«ayaæ ca j¤Ãnaæ mithyÃj¤Ãnamityapi na saæbhavati, tasya sarvopÃkhyÃrahitasya kenacit sÃrÆpyÃbhÃvÃt, tatkÃraïakatvÃcca bhrÃnte÷, kÃraïÃbhÃve kÃryÃbhÃvasya sulabhatvÃt / tasmÃt prapa¤caÓca sÃmÃnyÃdi ca vastusatÅ nÃmamÅcÅnavij¤Ãnagocarau / tabdÃdhakaæ copari«ÂÃdapÃkari«yate / tasmÃnnÃnivacanÅyakhyÃtirapi // syÃdetata / anyadanyathà prakÃÓata iti saævidviruddham/na tÃvat sadbhÃvamÃtreïÃlambanatvam / tanmÃtrasya sarvapratyayasÃdhÃraïyena sarve 'rthÃ÷ savarpratyayavi«ayà iti savarsarvaj¤atÃpatti÷ / na ca kÃraïatvenÃlambanatvam, rÆpÃdivij¤ÃnÃnÃæ rÆpÃdivaccak«urÃdyapi kÃraïamiti cak«urÃdyÃlambanatvaprasaÇgÃt / atÅtÃnÃgatavi«ayatvaæ ca vij¤Ãnasya na syÃt, atÅtÃnÃgatayorasattvenÃkÃraïatvÃt / tasmÃt pratibhÃsamÃnamÃlambanam / tathà ca rajatapratibhÃsa÷ ÓuktikÃlambanamiti durghaÂam / api ca cak«urÃdÅnÃæ samÅcÅnaj¤ÃnopajananasÃmarthyamiti kathamebhyo mithyÃj¤Ãnaæ bhavitumarhati? na hi ÓyÃmÃkabÅjaæ parikarmasahasreïÃpi kalamÃÇkurÃya kalpate / do«asahÃyà locanÃdayo mithyÃpratyayamÃdadhata iti cet--na do«Ã hi kÃraïÃnÃæ sÃmarthya nighnanti, na puna÷ kÃryÃntaropajananasÃmarthyamÃdadhati, na khalu bh­«Âaæ kuÂajabÅjaæ nyagrodhadhÃnÃyai kalpate, kiæ tu na karoti kuÂajadhÃnÃm / api ca svagocare vyabhicÃre vij¤ÃnÃnÃæ sarvatrÃnÃÓvÃsaprasaÇga÷ / tasmÃt sarvameva vij¤Ãnaæ samÅcÅnamÃstheyam / tathà hi rajatamidamiti dve j¤Ãne sm­tyanubhavarÆpe / tatredamiti purovartidravyamÃtragrahaïam, do«avaÓÃt tadgatasya ÓuktikÃtvasÃmÃnyaviÓe«asyÃgrahaïÃt / tÃvanmÃtraæ ca g­hÅtaæ sad­Óatayà saæskÃrodbodhakrameïa rajate sm­ti janayati / sà ca g­hÅtagrahaïasvabhÃvÃpi do«avaÓÃt g­hÅtatÃæÓapramo«eïa grahaïamÃtramavati«Âhate / tathà ca rajatasm­te÷ purovartimÃtragrahaïasya va mitha÷ svarÆpataÓca vi«ayataÓca bhedÃgrahaïÃt sannihitarajatavi«ayavij¤ÃnasÃrÆpyeïedaæ rajatamiti bhinne api grahaïasmaraïe abhedavyavahÃraæ sÃmÃnÃdhikaraïyavyapadeÓaæ ca pravartayata÷ / kvacit punargrahaïe eva mitho 'g­hÅtaprabhede, yathà pÅta÷ ÓaÇkha iti / atra hi viniryannayanaraÓmivartina÷ pittadravyasya kÃyasyevÃtisvacchasya pÅtattvaæ ca g­hyate / pittaæ tu g­hyate / ÓaÇkho 'pi do«avaÓÃt guïarahita÷ svarÆpamÃtreïa g­hyate / tadanayorguïaguïinorasaæsargÃgrahÃt sÃrÆpyÃt pÅtacirabilvaphalapratyayÃviÓe«eïÃbhedavyavahÃra÷ sÃmÃnÃdhikaraïyavyapadeÓaÓca, bhedÃgrahaprasa¤jitÃbhedavyavahÃrabÃdhÃnÃcca nedaæ rajatamiti vivekapratyayasya bÃdhakattvamapyupapadyate / tadupapattau ca bhrÃntatvamapi lokaprasiddhaæ siddhra bhavati / tasmÃd yathÃrthÃ÷ sarve 'pi bhramÃ÷ pratyayatvÃt paÂapratyayatvayavaditi prÃptam // evaæ prÃpte 'bhidhÅyate--asti tÃvad rajatÃrthino rajatamiti j¤Ãne sati purovartidravyaprav­tti÷ sÃmÃnÃdhikaraïyavyapadeÓaÓceti sarvajanÅnam / tat kiæ grahaïasmaraïayostadgocarayoÓca bhedÃgrahÃd bhavatu, ÃhosvidabhedagrahÃt? na tÃvaccetano 'j¤ÃnÃt pravartate, api tu j¤ÃnÃt / purovartivastugrahaïarajataj¤ÃnÃdag­hÅtabhedaæ svarÆpato vi«ayato và rajatÃrthinaæ purovartidravye pravartayatÅti cet? hanta bho÷ kimetÃvatà purovartivastugocaraæ j¤Ãnaæ rajatagocaraæ bhavati, Ãhosvit tanmÃtragocarameva? yadi rajatagocaraæ purovartirajatatayÃg­hïÃt, kathaæ nÃnyathÃkhyÃti÷? atha tanmÃtragocaram, ko bhedÃgrahasyopayoga÷? na hi v­k«amÃtradarÓanaæ niÓcayena ÓiæÓapÃrthinaæ pravartayati, na hi tatra ÓiæÓapÃj¤Ãnamasti / asti tviha rajatavij¤Ãnam, ag­hÅtabhedamidamiti j¤Ãneneti cet? nanu rajatavij¤Ãnaæ purovartini dravye na vartate, purovartij¤Ãnaæ ca na rajata iti tatra purovartidravyamÃtrÃrtho purovartini pravarteta na rajatÃrtho / evaæ rajatÃrtho yatra kvacana pravarteta na niyamena purovartina dravye / na hi tatra tena rajatatvamavagatamÅti / athedaæ rajatamiti dve j¤Ãne, bhedÃgrahÃdidaæ rajatamityekaj¤Ãnasad­Óe, tena taducitaæ vyavahÃraæ pravartayata÷? yadyevaæ tadrajatam, iyaæ Óuktiriti bhedÃvabhÃsivij¤ÃnavyavahÃramapi kasmÃnna pravartayata÷? yathaiva hi bhedÃgrahÃdabhinnavij¤ÃnasÃd­Óyam, evamabhedÃgrahÃd bhinnavij¤ÃnasÃd­Óyamapi / so 'yamubhayato bhedÃbhedagrahasÃrÆpyÃt prav­ttiniv­ttibhyÃæ yugapadÃk­«yamÃïa÷ pratipattà ka«ÂÃæ daÓÃmÃveÓita÷ praj¤ÃÓÃlibhirativyÃkhyayà // syÃdetat / viparyayaj¤ÃnotpÃde 'pi ÓuktirajatayorbhedÃgrahe 'sya vyÃpÃra Ãstheya÷, anyathà g­hÅtabhedÃnÃmapi viparyayotpÃdaprasaÇgÃt / tathà ca Óakyaæ tatrÃpi vaktum--yathà bhedagrahÃd viparyayaj¤ÃnotpÃda evamabhedÃgrahÃt kasmÃnna samÅcÅnaj¤ÃnotpÃda iti / tatra yastava parihÃra÷ so 'smÃkaæ vyavahÃravyapadeÓayorbhavi«yatÅti / yathÃhurakhyÃtivÃdina÷--- ye«Ãmapi viparÅtakhyÃtiste«Ãmapyaj¤ÃnavÃsananibandhano bhrama iti / maivam, j¤ÃnahetÆnÃm aj¤ÃtarÆpakÃryasaæbandhÃnà cuk«urÃdÅnÃæ darÓanÃt, cetanavyavahÃrÃïÃæ tvabuddhipÆrvakÃïÃmapratÅte÷ buddhipÆrvakatve tu vivekÃgraha upayujyate, na vyavahÃravyapadeÓayoriti yuktamutpaÓyÃma÷ / yadyavivekagraho 'pi tatparipanthÅ vidyata iti kuto 'nyataranibandhano vyavahÃra÷? tasmÃt samÃropa eva bhedÃgraha iti / tat siddham etadvivÃdÃdhyÃsitaæ rajatÃdivaj¤Ãnaæ purovartivastuvi«ayam, rajatÃrthinastatra niyamena pravartakatvÃt / yad yadarthina niyamena yatra pravarpayati tadvij¤Ãnaæ tadvi«ayam, yathobhayasiddhaæ samÅcÅnarajatavij¤Ãnam / tathà caitat, tasmÃt yathÃ, yaccoktam--anavabhÃsamÃmà ÓuktiranÃlambanamiti, tatra kiæ ÓuktikÃtvasya rajatamiti j¤Ãnaæ pratyanÃlambanatvaæ sÃdhyate, Ãhosvid dravyamÃtrasya sitabhÃsvarasya purovartina÷? tatra pÆrvasmin kalpe siddhasÃdhanam / uttarasminnanavabhÃsanamasiddham, idamiti purovartino dravyasyÃÇgulyà nirdeÓÃt / d­«Âaæ ca du«ÂÃnÃmapi kÃraïÃnÃmautsargikakÃryapratibandhena kÃryÃntarotpÃdakatvam / tad yathÃ, vetrabÅjÃnÃæ dÃvÃgnidagdhÃnÃæ kadalÅprakÃï¬ajanakatvam, bhasmakadu«Âasya caudaryasya tejaso bahutarÃnnapÃnapÃcakatvam / nedaæ rajatamiti ca pratyak«abÃdhakapratyayÃdapah­tavi«ayam, pratyayatvena vibhramÃïÃæ yathÃrthatvÃnumÃnaæ nodetumarhati / yathà ca pramÃïÃbhÃsavyabhicÃre 'pi pramÃïe ÃÓvÃsa÷, tathà pramÃïato 'rthapratipattau ityatropapÃditam / diÇmÃtramatra darÓitam / prapa¤castu tattvasamÅk«ÃyÃm asmÃbhi÷ k­ta ityuparamyate // tadevamÃtmani mithyÃj¤Ãnaæ vyÃkhyÃya ÓarÅrÃdi«vekÃdaÓasu mithyÃj¤Ãnaæ bhëya eva darÓitam / tattu spa«ÂatvÃt asmÃbhirna vyutpÃditamityÃÓayavÃnÃha--Óe«amiti / tatra ÓarÅrÃdi«u mana÷paryante«u yathÃyogaæ mithyÃj¤Ãnaæ du÷khe sukham ityÃdinà apratihÃtavyam ityantena bhëyeïoktam / prav­ttyÃdi«u Ó­ÇgagrÃhikayoktaæ prav­ttau ityÃdinà rocayet ityantena bhëyeïa / evaæ mithyÃj¤Ãnasya svarÆpaæ darÓayitvà mithyÃj¤Ãnado«aprav­ttitajanmadu÷khÃnÃæ kÃryakÃraïabhÃvo do«ÃdÅnÃæ svarÆpaæ coktam etasmÃt ityÃdinà tÃpa ityantena bhëyeïa / saæprati mithyÃj¤ÃnÃdyucchedÃdapavarga iti vak«yati / taccÃyuktam, satyapi taducchede saæsÃratÃdavasthyÃt / na hyÃnyocchede 'nyasyoccheda÷ / tathà ca nÃpavarga iti vak«yamÃïamarthamupapÃdayitumaktaæ bhëyak­tÃ, ta hame mithyÃj¤ÃnÃdaya ityÃdi / tad vÃrttikakÃro vyÃca«Âa--ta hame du÷khÃdaya iti bhëyakÃroktakramÃd viparÅtakramÃbhidhÃnaæ vÃrttikak­ta÷ evaæ sÆtrakÃroktakramÃd viparÅtakramÃbhidhÃnaæ bhëyak­ta÷ / tad du÷khÃdÅnÃæ mithyÃj¤ÃnapÆrvakatvena mithyÃj¤Ãnasya du÷khÃdipÆrvakatvenÃnÃditvaæ darÓayitum / p­cchati--ka÷ punariti / yadyeta eva saæsÃrastarhi sÆtrakÃra÷ prameyasÆtre kasmÃd du÷khÃdibhya÷ p­thak pretyabhÃvaæ saæsÃrÃparanÃmÃnamupÃdatte? tasmÃdebhyo 'nya eva saæsÃra iti bhÃva÷ / uttaram--du÷khÃdÅnÃmiti / nai«Ãæ svarÆpamapi tu kÃryakÃraïabhÃva ityartha÷ / kramavyatikramatÃtparyamÃha--sa cÃnÃdiriti / atra hetumÃha--pÆrvÃpareti / du÷khajanmaprav­ttido«Ã÷ vi«ayatvena tÃvanmithyÃj¤Ãnasya kÃraïam / evamasati janmani mithyÃj¤ÃnasyÃnutpattaravi«ayo 'pi janma mithyÃj¤Ãnasya kÃraïam / evaæ vinà prav­ttiæ janmÃbhÃvÃt janmadvÃdeïa prav­tterapi mithyÃj¤ÃnakÃraïatvam / prav­ttidvÃreïa ca do«ÃïÃm, tathà mithyÃj¤ÃnÃd de«Ã÷, do«ebhya÷ prav­tti÷, prav­tterjanma, janmano du÷kham / yadyapi prav­ttireva sÃk«Ãdu÷khahetu÷, tathÃpyanÃyatanasya tasyÃnutpatterantarà janma karoti / atha saiva du÷khamiti? anÃditvÃcca nÃnyonyÃÓrayaæ cakrakaæ và bÅjÃÇkurasantÃnayoriveti / saæpratibÅjÃpÃya iva tajjÃnyÃÇkurapravÃhaniv­tti÷ mithyÃj¤ÃnÃpÃye tajjanyado«aprav­ttijanmadu÷khamithyÃj¤ÃnÃdipravÃhaniv­tti÷, kÃraïaniv­ttau kÃryaniv­tteriti kathanaparaæ bhëyam anubhëyÃk«ipati--yadà tu tattvaj¤ÃnÃditi / apÃyo 'pi tattvaj¤ÃnÃnmithyÃj¤Ãnasya svarÆpato vÃ, vi«ayato, và phalato và syÃt, na tÃvat svarÆpata÷, tasyÃÓutaravinÃÓina÷ saæskÃrÃd và j¤ÃnÃntarÃd và apÃyasya tattvaj¤ÃnasÃdhÃraïyena tasyÃpi bÃdhyatvaprasaÇgÃt / nÃpi vi«ayata÷, na hi ÓuktikÃj¤Ãnaæ rajataj¤Ãnasya rajatavi«ayatÃmapahartumutsahate jÃtaæ hi tad rajataæ vi«ayÅk­tya / yathÃhu÷ g­hÅtvÃrthaæ gatÃÓcaurÃ÷ kastÃnÃcchettumarhati / iti / nÃpi phalamapaharati, upadarÓito hi tenÃrtha÷, pravartitaÓca tatra puya«a÷ / tadidamuktam--kathamapÃya iti / uttaram--samÃnavi«aya iti / yasminneva hi purovartini dravye pÆrveïa rajatatvamÃsa¤jitaæ tatraivottaraæ tadviruddhaæ ÓuktikÃtvaæ dharmamupanayati / tathà ca pÆrvasya vij¤Ãnasya mithyÃtvamÃdarÓayattajjanitÃæ prav­ttiæ vighaÂayat phalamasyÃpaharatÅti bhÃva÷ / na tu samÃnavi«ayatÃmÃtreïa virodha÷, mà bhÆdekasminnÃtmani nityatvavibhutvaj¤Ãnayorvirodha ityata Ãha--yasmÃditi / tatvamithyÃtvakathanena mitho viruddhadharmaprasa/janaæ sÆcayati / nityatvavibhutvaj¤Ãnayostu samÃnavi«ayayorapyaviruddhadharmopasthÃpakatayà tattvaj¤ÃnatvÃdityartha÷ / kasmÃd virodha ityata Ãha--vastuna iti / parasparÃbhÃvadharmiïorekatra samavÃye nedaæ svÃbhÃvikaæ nÃnÃtvaæ kvacidapÅtyadvaitaprasaÇga iti bhÃva÷ / upasaæharati--tasmÃditi // atra deÓayati--kathaæ punariti / prathamamutpannaæ mithyÃj¤ÃnamanupajÃtavirodhi, tenÃpah­tavi«ayaæ paÓrvÃttanaæ tattvaj¤Ãnamudetumeva notsahate, prÃgeva tu mithyÃj¤Ãnaæ bÃdhitumiti bhÃva÷ / uttaram--mithyÃj¤Ãnasyeti / tatra hi prathamamupajÃtenÃnupajÃtavirodhinà j¤Ãnenottaraæ bÃdhyate, yatra pÆrvÃpek«amuttaramupajÃyate / tat khalu pÆrvavirodhe na jÃyeta / ajÃtaæ sat kathaæ pÆrvaæ bÃdheta, yathà pratyak«ÃdiviruddhamanumÃnam? iha tu dve api j¤Ãnedo«opahatÃnupahatendriyÃrthasannikar«ajanmanÅ parasparÃnapek«e / tatra pÆrvamanupajÃtavirodhitvÃt ki bÃdhatÃm, anÃgatasyÃprÃptatvena bÃdhitumaÓakyatvÃt, svakÃraïabalÃdÃsÃdyamÃnajanmanaÓcotpattivirodhasya cÃÓakyÃtvÃt? tadevamutpannamuttaramupajÃtavirodhitayà pÆrvabÃdhÃtmakaæ sannÃnupak­dya pÆrvamutpattumarhatÅti bÃdhate / tattu na pÆrveïa nÃpyanyena kenaciditi bhÃvatyarthasahÃyam / arthÃsahÃyaæ ca mithyÃj¤Ãnam / tadanena bÃdhyatvÃbÃdhyatve mithyÃj¤Ãnatattvaj¤ÃnayorÆpalak«yete / tadidamanyairapyuktam--- pÆrvÃt parabalÅyastvaæ tatra nÃma pratÅyatÃm / anyonyanirapek«ÃïÃæ yatra janma dhiyÃæ bhavet // iti / tathà cÃnupajÃtavirodhitvamatra bÃdhyatve hetu÷, upajÃtavirodhitvaæ ca bÃdhakatva iti / yadupalak«aïÃrthaæ sasahÃyatvÃbhidhÃnaæ tajjij¤Ãsu÷ p­cchati--kasmÃt? uttaram--tayÃtveneti / anenÃbÃdhyatvaæ tattvaj¤Ãnasyoktamiti / na kevalamabÃdhyatvam, d­¬hamÆlatvamapi tattvaj¤ÃnasyetyÃha--pramÃïÃntarÃnugrahÃcca / antaraÓabdo viÓe«avacana÷ / ÃtmÃditattvaj¤Ãnaæ hi phalaæ pramÃïaviÓe«airÃgamÃnumÃnapratyak«airanug­hyate / tasmÃd d­¬hamÆlatvÃt tadapi tattvaj¤Ãnaæ mithyÃj¤Ãnaæ nivartayatÅtyartha÷ / etadeva vibhajate--Ãgameti / etadeva sphorayati--yadà hÅti / Ãgamamayena hi j¤Ãnena prameyaæ g­hÅtvà ÓÃstrÅyeïa ca nyÃyavij¤ÃnenÃnumÃnÃparanÃmnà vyavasthÃpya bhÃvayato yadÃtmamana÷sannikar«Ãd yogajadharmasahÃyÃdutpadyate tattvavi«aya÷ sÃk«ÃtkÃra÷ pratyak«aphalam, tatra trayÃïÃmapi pramÃïÃnÃæ pratisandhÃnam astÅti d­¬hamÆlatvÃt tena mithyÃj¤Ãnaæ bÃdhyate // vi«ayaæ bhÃvayatÅti vyÃca«Âa--samÃhita iti / samÃhitatvena cetaso dhÃraïÃæ darÓayati--ananyamanà iti pratyÃhÃram, cetasa÷ tattvavi«ayabuddhidhÃrÃvipacyamÃnatvaæ dhyÃnasya, tattvaj¤Ãnasya sphuÂÃbhatvÃrambhÃvasthà / dhyÃnajanitabhÃvanà saæskÃro dhyÃnabhÃvanÃ, tasyà viveko mithyaj¤ÃnavÃsanÃyÃ÷ / pÆrvaæ hi mithyÃj¤ÃnavÃsanà tattvaj¤ÃnavÃsanÃyà balavatyÃsÅt, athÃbhyÃsavaÓÃt tulyabalÃbhavat, atheyameva balÅyasÅ tattvaj¤ÃnavÃsanÃsaæbhinnà mithyÃj¤ÃnavÃsanayà sahÃnuvartate / saæprati tu tattvaj¤ÃnavÃsanayà atyantabalÅyasya samÆlakëaæ ka«itatvÃt mithyÃj¤ÃnavÃsanÃyà bhavati viviktà tattvaj¤ÃnavÃsanà tasyÃmityartha÷ // nanvanena krameïa nivartatÃæ mithyÃj¤Ãnam, niv­ttaæ taæ tattvasÃk«ÃtkÃrasamaye 'pi kasmÃt puna÷ svavÃsanÃvaÓÃnna jÃyate? na khalu mithyÃj¤ÃnavÃsanà anÃdikÃlaprav­ttà Ãdimatà tattvaj¤Ãnena tatsaæskÃreïa và Óakyà nivartayitumityata Ãha--niv­tte ceti / tÃvadeva puæsÃæ buddhayo 'sthirà bhrÃmyanti svocitaæ ca saæskÃrajÃtamÃtanvate, na yÃvad bhÆtamarthaæ sÃk«Ãtkurvanti / atha sÃk«Ãtk­tya tatra sthirapadà bhavanti, k«iïvanti ca savÃsanÃn mithyÃpratyayÃn / bhÆtÃrthaæpak«apÃto hi buddhe÷ svabhÃva÷ / yadÃhurbÃhyà api---- nirÆpaplavabhÆtÃrthasvabhÃvasya viparyayai÷ / na bÃdho yatnavattve 'pi buddhestatpak«apÃtata÷ // # pra. vÃ. 212.3 # iti / tasmÃt mithyÃj¤Ãnasya na punarÆtpÃda iti // uktamevÃrthaæ sm­tidìhrayÃya p­cchati--ka÷ punariti / uktaæ smÃrayitumuttaram--saheti / bhavatu mithyÃj¤Ãnasya niv­tti÷ savÃsanasya, tato 'pi kimityata Ãha--mithyÃj¤Ãneti / atra p­cchati--ye tÃvaditi / uttaram--te«ÃmapÅti / vairÃgyasvarÆpaæ p­cchati--ki punariti / rÃgÃbhÃvo hi vairÃgyam / na ca tasmÃdeva rÃgÃdÅnÃmabhÃva iti bhÃva÷ / uttaram--bhogÃnabhi«vaÇgalak«aïamityuktam / vi«ayado«aparibhÃvanÃparipÃkÃt khalu vi«ayaparityÃgecchà bhavati / tayà virodhiguïena vi«ayat­«ïà ca tatparipanthini vidve«aÓca tadadhikaraïÃÓrver«yÃdayo nivartante / asaktirvi«ayaparityÃgecchÃ, vaÓitayà ca svayamupanate«u vi«aye«u mÃdhyasthyadarÓanam / do«ÃbhÃve kiæ bhavatÅtyata Ãha--do«ÃbhÃva iti / p­cchati--kà punariyamiti / yadi hi janmana÷ prav­tti÷ kÃraïaæ syÃt, tato janmaniv­ttyai tanniv­ttirarthyeta / na punarasau k«aïikà sato Ãmu«mikÃya janmane kalpate / ata÷ kimarthaæ nivartyata iti bhÃva÷ / viditÃbhiprÃya uttaramÃha--dharmÃdharmo / kasmÃt punarÆpacÃra ityata Ãha--janmasÃdhanatvÃt / etadvibhajate--nÃsminniti / upacÃre prayojanaæ darÓayitvà nimittamÃha--dharmÃdharmayostviti / vartamÃnÃnÃgatayoraviÓe«eïa do«ÃpÃyÃt niv­ttirÆkteti bhrÃntyà deÓayati--yau tÃvadanÃgatÃviti / pariharati--na, anÃgatayoriti / anÃgatÃbhiprÃyametadityartha÷ / yadyevam, vartamÃnayo÷ kuta÷ prak«aya ityata Ãha--vartamÃnayoriti / astu prav­tterabhÃva÷,tata÷ kimityata Ãha--prav­ttyabhÃva iti / uktaæ vivekamihÃpi yojayati--atrÃpÅti / vartamÃnaniv­ttihetu p­cchati--atheti / uttaram--saæskÃreti / Óruti÷, tÃvadevÃsya ciraæ yÃvanna vimok«ye 'tha saæpatsye / # chÃndogya 6.14.2 # iti / kiæ janmÃbhÃve sidhyatÅtyata Ãha--janmÃbhÃva iti / atraiva v­ddhasaæmatimÃha--etacca tadÃhuriti / tadetacceti yojanà / prÃïanasya kÃlabhedÃvaccheda Ãyu÷ // syÃdetat, mahÃpralaye 'pi mithyÃj¤ÃnÃdinà du÷khÃntenÃsti viyoga iti atrÃpi muktiprasaÇga ityata Ãha--so 'yaæ mithyÃj¤ÃnÃdineti / sarvata iti t­tÅyÃrthe tasi÷ sarveïeti / na ca pralayÃvasthÃyÃæ sarveïa viyoga÷, karmÃvidyÃvÃsanayoranavinÃÓÃt / muktau tu tayorapi vinÃÓa÷ / karmavÃsanà ca sarvakÃryÃïÃmutpÃdikà avasthÃpikà ca / tanniv­ttau ÓarÅrÃdivat tattvaj¤ÃnasaæskÃrasyÃpi pralaya ityaÓe«aviÓe«aguïavimukto mukta ityucyata iti saddhim // stÃdetat / tattvaj¤ÃnÃt mithyÃj¤ÃnÃpÃya ityuktam / kiæ punastattvaj¤Ãnamityata uktaæ bhëyak­tÃ--tattvaj¤Ãnu tviti / tadanubhëya sarve«Ãæ j¤ÃnÃnÃæ bhëyoktÃnÃmanugatamekaæ svarÆpatastviti / codayati--kasmÃditi / no khlvayaæ prek«ÃvatÃæ samÃcÃro yad du÷khabhiyà sukhaparityÃga iti, api tu sukhaæ du÷khÃd vivicya upÃdadate du÷khaæ ca varjayanti / na hi m­gÃ÷ santÅti ÓÃlayo nopyante, bhik«ukÃ÷ santÅti sthÃlyo nÃdhiÓrÅyanta iti / uttaram--vivekahÃnasyeti / yadyapi sukhadu÷khe bhinne, tathÃpyanityatvak­takatvavat parasparÃnu«akte iti na khalu sukhasya kevalasyopÃdÃnaæ du÷khasya và kevalasya parivarjanaæ Óakyamityartha÷ / ka÷ punarayamanu«aÇgo yato vivekahÃnamaÓakyamityata Ãha--anu«aÇgo 'dhinÃbhÃva÷ / tatsvarÆpamÃha--yatraikaæ sukhaæ và du÷khaæ vÃ, tatretarat du÷khaæ và sukhaæ và / tadanenÃnityatvak­takatvayoriva sukhadu÷khayoravinÃbhÃvo darÓita÷ / na cÃvinÃbhÃvo vinà saæbandhÃditi tatsiddhaye saæbandhavikalpÃnÃha--samÃnanimittatà và anu«aÇgo 'vinÃbhÃva÷, vÃÓabdaÓca vak«yamÃïasaæbandhÃntarÃpek«ayÃ, na tu pÆrvÃpek«ayà / atra ca ÓarÅrÃdyapek«ayà samÃnanimittatÃ, na tu dharmÃdharmÃpek«ayÃ, na tu pÆrvÃpek«ayà / atra ca ÓarÅrÃdyapek«ayà samÃnanimittatÃ, na tu dharmÃdharmÃpek«ayà tayorasÃdhÃraïyÃditi / mantavyam / tayoravinÃbhÃvasiddhyarthaæ saæbandhÃntaram Ãha--samÃnÃdhÃratà và / aparaæ saæbandhÃntaramÃha--samÃnÃdhÃratà và / aparaæ saæbandhÃntaramÃha--samÃnopalabhyatà và / manogocaratvamubhayo÷ / tataÓca siddho 'navinÃbhÃvÃparanÃmà anu«aÇga iti / yatraikaæ tatretaraditi và yatra yasminnimitte satÅti và yatrÃdhÃra iti và yatropalabdhisÃdhane satÅti vyÃkhyeyam / iti÷ sÆtrasamÃptiæ sÆcayati//2 // ____________________________________________________________________ NyS_1,1.3: pratyak«ÃnumÃnopamÃnaÓabdÃ÷ pramÃïÃni // tadevaæ pramÃïÃdipadÃrthatattvaj¤Ãnasya ni÷Óreyasasaæbandha ukta÷ parÅk«itaÓca / tatraitat syÃt / svapadebhya÷ pramÃïÃdaya÷ padÃrthÃstattvato j¤Ãtà yathÃyathaæ mithyÃj¤ÃnÃdiniv­ttikrameïa apavarge upayok«yante, k­tamuparitanena prabandhena iti / ata uktaæ bhëyak­tÃ--trivadhà cÃsyeti / na nÃmadheyamÃtrÃt pramÃïÃdÅnÃæ tattvaj¤Ãnaæ bhavati, api tu lak«aïaparÅk«aïÃbhyÃm ityasti prabandhasyottarasyopayoga iti bhëyÃrtha÷ / tadetadbhëyamanubhëya p­cchati---prav­tteriti / yadi puru«akalpanà mÃtrÃt traividhyam, athÃnantyameva kasmÃnna bhavati? sarvatra tasya sulabhatvÃditi bhÃva÷ / uttaram---arthasya tathÃbhÃvÃt / arthasya prayojanasya sÃk«Ãt, ÓÃstrakÃryasya tattvaj¤Ãnalak«aïasya tathaiva trividhayaiva ÓÃstraprav­ttyà bhÃvÃt / tathà hi, lak«aïaæ nÃma vyatirekihetuvacanam / taddhi samÃnÃsamÃnajÃtÅyebhyo vyavacchidya lak«yaæ vyavasthÃpayati / na cÃsya dharmidarÓanamantareïa pak«adharmatà sidhyatÅti tadupadarÓanÃya nÃmadheyamÃtreïa dharmiïÃmuddeÓa÷ / yadyapi ca pratilak«aïamuddi«Âà eva dharmiïa÷, tathÃpi ÓÃstrÃbhisaæbandhaparÃdapi vÃkyÃt samadhigamyanta ityuddeÓo 'pyukta÷ / na cÃparÅk«ito heturvyatirekÅ catÆrÆpo bhavatÅti parÅk«ÃpyavaÓyaæ kartavyà / tasmÃt tattvaj¤ÃnasyÃrthasya tathÃbhÃvÃt traividhyamiti / tadetad vibhajate--nÃmÅ padÃrthà iti / kiæ tviti / artha÷ tattvaj¤Ãnaæ tathÃbhÆtam, yenÃrthena hetunà ÓÃstrasya prav­ttistredhà bhavati // uddeÓasvarÆpapratipÃdanaparaæ bhëyamanubhëyÃk«ipati--nÃmadheyeneti / pariharati--mÃtragrahaïasÃmarthyÃditi / yadyapi pramÃïaïÃdiÓabdà api kÃrakaÓabdà eva, tathÃpyuddeÓasamaye tadarthÃnÃæ sadapi kÃrakatvamavivak«itam, api tu prÃtipadikÃrthamÃtram / ghrÃïÃdisÆtre # 1.1.12 # tu lak«aïapare kÃrakatvaæ vivak«itam anyathà lak«aïatvÃyogÃditi ado«a÷ / atra ca yadyapi sÆtrakÃreïa saæÓayapramÃïaprameye«u parÅk«Ã sÃk«Ãt k­tà na prayojanÃdi«u, tathÃpi tatkaraïÃdeva prayojanÃdiparÅk«Ãpi sÆcità sÆtrakÃreïa iti trividhetyuktam / ata eva bhëyakÃra÷ sarvatra parÅk«Ãmanvavartayaditi // syÃdetat / vibhÃgaparametat sÆtramiti vak«yati / na ca vibhÃgo nyÆnÃdhikasaækhyÃvyavacchedÃrthamekaæ ki¤cidupasaægrÃhakamantareïa / na ca pramÃïatvÃdanyadatropasaægrÃhakam / na cedamalak«itamupasaæg­hïÃti / na caitat sÆtramasya lak«aïam, vibhÃgaparatvÃditi ÓaÇkÃnirÃkaraïaparaæ bhëyam--tatroddi«Âasyeti / tasyÃrtha÷--yadyapi vibhÃgaparametat sÆtram, tathÃpi pramÃïapadasamabhivyÃh­taæ sat sÃmarthyÃt pramÃïatvamapi lak«ayatÅti / tathà hi, pramÅyate 'nenetyasya vÃkyasyÃrthe pramÃïapadaprayoga÷ / pramà ca sm­teranya÷ arthÃvyabhicÃrÅ svatantra÷ pariccheda÷ tasmÃd vibhÃgaparÃdapi sÆtrÃt pratÅyamÃnaæ pramÃïasÃmÃnyalak«aïamapek«itaæ saæg­hÅtamiti pramÃïatvopag­hÅtÃnÃæ pratyak«ÃdÅnÃæ pramÃïÃnÃæ yukto vibhÃga÷ / tathà ca vibhÃgaparatvena sÃk«Ãt sÃmÃnyalak«aïÃnabhidhÃnÃd vibhaktasya lak«aïamucyata ityuktam tacceha / viÓe«alak«aïam indriyÃrthasannikar«etyÃdi # 1.1.4 # / tadetad bhëyaæ vyÃca«Âe--uddi«Âasyeti / lak«aïÃlak«aïamÃtravivak«ayà lak«itasyÃlak«itasya ityuktam / tacca chale sÃmÃnyata÷, pramÃïe«u prameye«u ca viÓe«ata iti gamayitavyam // atra bhëyam--athoddi«Âasya vibhÃgavacanamiti / tasyÃrtha ucyate 'neneti vacanaæ sÆtraæ vibhÃgasya / atheti trividhaprav­ttivyutpÃdanÃnantaraæ viviktÃnÃæ pratipÃdanaæ vibhÃgavacanam / na ca viveka÷ svarÆpa upayujyata ityata Ãha--athoddi«ÂavibhÃgadvÃreïeti / nÃtra vibhÃgamÃtraæ vivak«itam, api tu taddvÃreïa nyunÃdhikasaækhyÃvyavacchedastattvaj¤ÃnÃÇgamityartha÷ // avyÃkhyÃne hetumÃha--sÆtreti / codayati--uddi«Âasya vibhÃgÃnarthakyam vyÃghÃtÃt / trividhà cÃsya ÓÃstrasya prav­ttirityasyÃnarthakyam / anarthamarthaviparyayaæ kÃyati kÅrtayatÅtyanarthaka÷ / tasya bhÃvastattvam / kasmÃt? vyÃghÃtÃt / vyÃghÃtam eva sphorayati--trividhà cÃsya ÓÃstryasyeti / pariharati--noddi«Âeti / parasparaæ vibhaktà nÃmadheyamÃtreïoddiÓyanta ityuddeÓentarbhÃva÷ / tenÃyamartho bhavati, sÃmÃnyenoddi«Âasya vibhÃgavacanaæ viÓe«eïoddeÓa iti / vibhÃgaprayojanaæ p­cchati--kiæ punariti / uttaram--niyama÷ / tadvibhajate--yadÅti / punaÓcodayati--lak«aïata iti / pramÃïalak«aïakaraïaprav­tto yat catvÃryeva lak«ayati tadavagamyate na nyÆnÃnyadhikÃni và pramÃïanÅtyartha÷ / pariharati--lak«aïasyeti / Ãk«epaæ vibhajte--syÃde«eti / parihÃraæ vibhajate--na, lak«aïasyeti / anyaparamapi vÃkyaæ tadevÃrthalabhyaæ svÅkaroti / na ca pratyak«ÃdÅnÃæ samÃnÃsamÃnajÃtÅyasya vyavacchede pa¤camyÃdyabhÃva upayujyate / lak«aïakaraïaprav­ttasya kvacidakaraïaæ na tadabhÃve pramÃïam, sato 'pyanupayogenÃkaraïÃpatte÷ / tadetadÃha--anyÃsaæbhavasyeti / vibhÃgoddeÓasya punarananyaparatvÃdanyÃbhÃviniÓcayo bhavatÅti / upasaæharati--tasmÃditi // ak«asyÃk«asyeti bhëyamanubhëya tÃtparyamÃha--ayaæ ca sÆtravivak«ÃyÃmiti / ak«amak«aæ prati vartata iti vig­hyÃvyayÅbhÃve k­te sarvendriyÃvarodho bhavati / nanu yadir id­Óo vigraha÷, kasmÃt punarbhëyakÃreïa ak«asyÃk«asyeti vig­hyata ityata Ãha--anyathà tu vastunirdeÓa iti / arthamÃtramanena pratipÃdyate, na puna÷ samÃsa ityartha÷ / atha kasmÃt samÃsa eva tena vigraheïa na pratipÃdyata ityata Ãha--samÃse hi ak«asyeti «a«ÂhÅ na ÓrÆyeteti / yadi sÆtragatasya pratyak«apadasyÃvyayÅbhÃva÷ samÃsa÷, anyatra punarasya ka÷ samÃsa iti p­cchati--ka÷ punariti / uttaram--prÃdisamÃsa iti / tathà hi, prÃptÃpannÃlaæpÆrvagatisamÃse«u paravalliÇgatÃprati«edhÃdabhidhayaliÇgopÃdÃnÃt pratyak«o 'rtha÷ pratyak«Ãbuddhi÷ pratyak«aæ j¤ÃnamityabhidheyaliÇgatà siddhà bhavati / kvacit pÃÂha÷ samÃse hi pratyak«asyeti «a«ÂhÅ na ÓrÆyeteti / sÆtravivak«ayÃvyayÅbhÃva ityuktam / tatra ÓaÇkate, kasmÃt puna÷ sÆtravivak«ayetyucyate, yÃvatà sarvatraiva kasmÃdavyayÅbhÃvo na bhavatÅti? tatredamupati«Âhate--samÃse hi avyayÅbhÃvasamÃse hi, sarvatra pratyak«asyeti «a«ÂhÅ na ÓrÆyeteti / vyutpattinimittamÃtraæ cedaæ pratyak«aÓabdasya, na tu prav­ttinimittam / tasmÃt nendriyagatairguïasÃmÃnyÃdibhirvyabhicÃra÷, prav­ttihetustvarthasÃk«ÃtkÃrij¤Ãnajanakatvam / tannimitta÷ khalvayaæ pratyak«aÓabdastatra tatra laukikaparÅk«akai÷ prayujyate / yathà mayÆraÓabdo mayÆratvasÃmÃnyanibandhana÷ kÃsucideva patatrivyakti«u vartamÃna÷, mahyÃæ rautÅtyanvÃkhyÃyate / tadidaæ pratyak«amuddhi«Âamapi sat pramÃïatadÃbhÃsasaækÅrïamiti tadvivekÃya lak«aïamupayujyate / yadi tÆddeÓapadaæ tadvivecayet, k­taæ tarhi lak«aïapraïayanena // vigrahavÃkyagatà ca v­ttirbhëyak­tà vyÃkhyÃtà / v­ttistu sannikar«o j¤Ãnaæ và / v­ttiriti hi vyÃpÃra÷ / sa tu vyÃpÃra ucyate, ya÷ kÃrakai÷ phale janayitavye cÃramabhÃvÅ dharmabheda÷ phalotpÃdÃnukÆlo 'pek«yate / yathà paÂe janayitavye tantubhiÓcaramabhÃvina÷ saæyogabhedÃ÷, svarge và janayitavye yÃgenÃpÆrvamÃtmadharma÷, tathehÃpi indriyÃdinà pramÃïena pramÃyÃæ phale prav­ttena tadutpÃdanÃnukÆla÷ sannikar«o j¤Ãnaæ và caramabhÃvÅ dharmabhedo 'pek«yata iti bhavati vyÃpÃra÷ / sa eva v­ttirityÃkhyÃyate / vyavasthÃæ darÓayati--yadà sannikar«o vyÃpÃra indriyÃde÷ pramÃïasya tadà j¤Ãnam Ãlocanaæ và savikalpakaæ và sÃk«ÃtkÃravadvij¤Ãnaæ pramiti÷ phalam, ubhayasyÃpÅndriyavyÃpÃrÃt sannikar«ÃparabhidhÃnÃnutpatte÷ / na cÃntarÃlikena nirvikalpakenendriyavyÃpÃraviccheda iti pratyak«avyÃkhyÃnÃvasare nivedayi«yate / yadà j¤Ãnam Ãlocanaæ và vikalpo và vyÃpÃra indriyÃdÅnÃæ tadà hÃnopÃdÃnopek«Ãbuddhaya÷ phalam / tatropÃdeyamidaæ salilamiti buddhiranÃgatopÃdÃnaviÓi«Âaæ salilamÃlambamÃnà na sÃk«ÃtkÃravatÅ, salilamÃtrasÃk«ÃtkÃrastu syÃt / na ca tanmÃtramasya phalam, api tÆpÃdeyatà / sà ca parok«Ã, anÃgatatvÃt / tasmÃdupÃdÅyate anenetyupÃdÃnam upÃdÃnaæ cÃsau buddhiÓcetyupÃdÃnabuddhi÷ / tatra toyÃlocanamatha toyavikalta÷, atha tajjÃtÅyasya d­«ÂacarapipÃsopaÓamanahetubhÃvasya sm­tibÅjasaæskÃrodbodha÷, atha tasya smaraïam, atha liÇgaparÃmarÓa÷ tajjÃtÅyaæ cedamiti / tadidaæ liÇgaparÃmarÓavij¤Ãnaæ sÃk«ÃtkÃravat / liÇge vinaÓyadavasthavyÃptismaraïasahakÃrid­ÓyamÃnasya salilasya pipÃsopaÓamanahetutayà anumÃnamukhenopÃdÃnabuddhirÆcyate / anumÃya khalvayaæ tathÃbhÃvaæ tadupÃditsarn ihamÃnastadupÃdatte / na ca vyÃptism­tivicchinnamÃlocanaæ và vikalpo và na liÇgaparÃmarÓaj¤Ãnaheturiti vÃcyam, tadudbodhitasaæskÃradvÃreïa vyÃpsmiraïe ca parÃmarÓe ca tasya tadÃnÅmasato 'pi kÃraïatvÃt / na khalu k­«ikarma ÓasyÃdhigatisamaye samasti, na ca yÃgÃdikaæ svargÃdyutpÃdasamaye, na ca triv­tka«ÃyapÃnaæ virekasamaye / ÃntarÃlikakÃryaparamparayà tu tatsÃdhÃnatvaæ sarvatra samÃnam // syÃdetat / kà punariyaæ pipÃsopaÓamanaÓaktistoyasya, yà anumÃnagocara÷? na tÃvat mÅmÃæsakavadatÅndriyà ÓaktiryusmÃbhirabhyupeyate, kiæ tu kÃraïÃnÃæ svarÆpaæ và sahakÃrisÃkalyaæ và / tatra svarÆpaæ hetÆnÃæ pratyak«ameva / sahakÃriïà pratyak«Ãpratyak«ÃïÃæ sÃkalyaæ kÃryasamutpÃdaikavya/janÅyam, na tu tat toyarÆpadarÓanamÃtrÃt ÓakyÃnumÃnam / tat kimaparamavaÓi«yate yadanumÃnasya gocara iti? atrocyate / na vayamatÅndriyaæ sÃmarthyam Ãti«ÂhÃmahe, nÃpi sahakÃrisÃkalyÃnumÃnamÃcak«mahe, kiæ tu svarÆpasya kÃryasaæbadhitÃm / na ceyaæ svarÆpameva, ihasthasyeva nÃrikeladvÅpÃdÃgatasyÃpi vahnidarÓanamÃtrÃd grÃhakatvÃvagamaprasaÇgÃt / tasmÃt kÃryopahitaæ svarÆpamanumeyam / idameva cÃsya kÃryopadhÃnaæ yat kÃryotpÃdÃt pÆrvamavaÓyaæbhÃva Ãnantaryaniyama÷ / na ca tajjÃtÅyasya d­«Âacarasya tathÃbhÃvadarÓane 'pi d­ÓyamÃnasya toyasya tad d­«Âaæ bhavati yena tatra smaryeta / na khalÆjjayinyÃmupalabdhasya saudhasya pÃÂaliputre smarantyabhrÃntÃ÷ / upÃdÃnena hÃnaæ vyÃkhyÃtam / na copek«ÃnupÃdÃnatayà hÃnapak«e nik«iptÃ, ahÃnatayopÃdÃnapak«ani÷ÓrepaprasaÇgÃt / upÃdÃnaprayatnÃprasavahetutayà nopÃdÃnamiti cet? kimiyaæ hÃnaprayatnamapi prasÆte yato hÃnaæ syÃt? tasmÃd yà nobhayaprayatnaprasavahetu÷ sopek«Ãbuddhist­tÅyà lokaprasiddheti siddham // pratyak«apadavyutpattiæ darÓayitvà anumÃnÃdipade«vavi vyutpattigati diÓati--evamanumÃnÃdi«vapÅti / tatredamanumÃnadavyutpattibhëyam / mitena liÇgena liÇgino 'rthasya paÓcÃnmÃnamanumÃnamiti / mitirmÃnam / tathà ca liÇgadarÓanodbodhitasaæskÃrajà sm­tirvyavacchinnÃ, tasyà miteranyatvena lokasiddhatvÃt / mitenetyaj¤ÃnasandehaviparyÃsà liÇgavi«ayà vyudastà bhavanti / tathÃpi mitenÃrthasya j¤Ãnaæ ÓÃbde 'pyastÅtyata uktam--liÇgeneti / apak«adharmato nivartayati--liÇgina iti / tathÃpi dharmiïa÷ pratyak«agocaratvÃt k­tamanumÃnenetyata uktam--arthasyeti / arthyate sÃdhyata ityartha÷ / na ca dharmo svarÆpeïÃrthyate, kiæ tu jij¤ÃsitadharmaviÓi«Âa ityartha÷ / paÓcÃditi anuÓabdasya vyÃkhyà / tadetadbhëyamanubhëyÃk«ipati--miteneti / kasmÃdayuktamityata Ãha--phalÃbhÃvÃditi / etad vibhajate--etasminniti / anumÃnaj¤Ãnasya phalÃvasthÃyÃmevÃrtho mita iti meyaæ nÃvaÓi«yate, yatraitat siddhaæ sat pramÃïaæ bhavedityartha÷ / tatra phalaviÓe«aïapak«amÃsthÃya yata ityadhyÃh­tya sÃmadhatte---nai«a do«a iti / anadhyÃhÃreïÃpyado«a iti samÃdhÃnÃntaramÃha---bhavatu veti / pÆrvoktaæ do«aæ smÃrayatti---nanu ceti / pariharati--na do«a iti / atha kasmÃt hÃnÃdivi«ayaæ pramÃïamucyate, na svagocaraæ pratÅtyata Ãha--sarva ca pramÃïamiti / yadyapi vahnij¤ÃnasyÃnumÃnasya sato heyatvÃdikaæ vi«aya÷, tatraiva vyÃpÃrÃt / anyathà pramÃïaphalayorvibhinnavi«ayatvena vipratipattyà pramÃïaphalabhÃvÃyogÃt / na hi panasavi«ayeïa paraÓunà khadire dvaidhÅbhÃvo bhavati / tathÃpi phalÃntarÃnapek«amutpattÃveva vij¤Ãne yat prakÃÓate sa tasya vi«aya÷ / tatra tu na tat pramÃïam, phalÃntarÃjanakatvÃdapi tu phalamevetyartha÷ / vi«ayÃntaraæ prati tu pramÃïamityÃha--vi«ayÃntaramiti / codayati--yadÅti / bhÃvasÃdhanaÓcet pramÃïaÓabda÷ phalamasyÃrtho na tu phalaæ svavi«aye karaïam, tadvyÃpÃrasya tajjanakenaiva k­tatvÃt / na ca svavi«ayÃdanyad vi«ayÃntaramasya saæbhavati, atiprasaÇgÃditi bhÃva÷ / pariharati--uktaæ phalamiti / yadyapi yatra phalaæ so 'syautpattiko vi«aya÷, tathÃpi yatrÃnena pramÃïena satà hÃnÃdibuddhayo janayitavyÃ÷, so 'pi vyÃpÃreïa vi«aya iti bhÃva÷ / phalatva eva hetumÃha---j¤Ãta iti / parok«ÃrthÃvagÃhitayà heyÃdibuddhaya÷ pratyak«aphalaæ na bhavanti, bhavanti tvanumÃnasyeti / niyamavÃdinÃæ matamapanyasya dÆ«ayati---kecit tviti / aniyamaæ rocyamÃna Ãha--ubhayaæ tviti // anumÃnaÓabdavat phalena nirvacanÅyatvamupamÃnaÓabdasyeti manvÃna Ãk«ipati--sÃmÅpyeti / samÃdhatte--nÃsti vyÃghÃta iti / neyamupamÃnaÓabdasya phalena nirÆkti÷, api tu pramÃïena nirÆktiriti na vayÃghÃta ityartha÷ // Óabdavi«ayà pratipatti÷ ÓÃbdaæ pramÃïam / yat khalu caitra, gÃæ badhÃneti vÃkyamidamityanusandhÃnÃtmakaæ smÃrtaæ vij¤ÃnamupajÃyate, tat padÃrthasmaraïasahakÃri viÓi«ÂÃrthavi«ayaæ vij¤Ãnaæ prasÆte, tacchÃbdra pramÃïam / pramÃïamuktvà phalamasyÃha---phalaæ tadeva / yadà hyetat pramÃïaæ tadà vÃkyÃrthavij¤Ãnaæ phalam / yadÃnumÃnavad vÃkyÃrthavij¤Ãnaæ pramÃïaæ tadà hÃnopÃdÃnÃdibuddhaya÷ phalamityartha÷ // atra pratyak«ÃdÅnÃæ kramoddeÓaprayojanaæ prati ekadeÓimatamupanyasyati---kecit tviti / pratyak«aparà hi pramÃïÃntarajanyÃ÷ pramitaya iti pratyak«asya prÃdhÃnyam / yadyapi ki¤cidanumÃnamanumÃnÃdipÆrvakamapi, tathÃpi prÃyeïa pratyak«apÆrvakam, upamÃnaæ tu pratyak«apÆrvakamapi ÓabdapÆrvakamevetyasyÃnumÃnÃdapakar«a÷ / smaraïasahakÃrità cÃnumÃnasÃd­ÓyamupamÃnasyÃstÅtyanumÃnÃnantaramuddeÓa÷ / alpaj¤ÃnÃdhÅnaæ ca bahuj¤Ãnamityalpavi«ayapratyak«ÃdyuddeÓebhya÷ paro bahuvi«ayaÓabdoddeÓa iti / tadetat ekadeÓimatam ekadeÓyantaramatena dÆ«ayati--taccÃyuktamityapara iti / Ãkli«Âo hi prathamaæ mahÃvi«ayameva duravadhÃraïatvÃnnirÆpayati, alpavi«ayaæ tu kli«Âo 'pi Óaknoti nirÆpayitum / ato mahÃvi«ayatvaæ prÃthamya eva heturna caramatva ityartha÷ / anantaramataæ dÆ«ayati--etacceti / etÃvatà kramamÃtraæ bhavet, na tu tadviÓe«aniyama ityartha÷ / // saæprati vimarÓapÆrvakaæ svÃbhibhatakramaniyamahetumavadhÃrayanneva pÆrvaikadeÓimatamapÃkaroti--tasmÃdanya iti / vimarÓanimittaæ vipratipattimÃha--pratyak«aæ pÆrvaæ prÃdhÃnyÃt ityeka÷ / mahÃvi«ayatvÃccÃdau ÓabdopadeÓa ityapara÷ / tatra mahÃvi«ayatvamanaikÃntikaæ sannÃgamasyaiva pÆrvopadeÓaæ gamayatÅtyÃha--ubhayamiti / p­cchati--kathamiti / uttaram--pratyak«aiïÃpÅti / mahÃvi«ayatvalak«aïasÃdhÃraïadharmadarÓananimittaæ saædehamÃha---tatreti / svÃbhimatena hetunÃæ kramaviÓe«aniyamamavadhÃrayati--pratyak«asyetÅti / yadyapi pramite÷ pratyak«aparatvena pratyak«asya prÃdhÃnyam, tathÃpi ÓÃstre vyutpÃdyatvenÃnumÃnasyÃpi tadastÅti sÃdhÃraïatayà na heturiti bhÃva÷ // syÃdetat / vyavasthitavi«ayaæ pratyak«aæ nÃnumÃnavi«aye pravartate / na cÃnumÃnam ag­hÅtasaæbandhamudeti / na ca saæbandhagraha÷ saæbandhigrahamantareïa / na cÃnumÃnavi«aye sÃmÃnyarÆpe saæbandhini pratyark«a pravartate / anumÃnÃntareïa tu grahaïe 'navasthà / tasmÃt kÃraïabhÃvÃnnÃnumÃnamasti / etena ÓabdopamÃne api parÃste, tayorapi saæbandhasaævedanÃdhÅnajanmatvÃt / tasmÃt nÃpratyak«aæ pramÃïamiti vibhÃgavacanamanupapannamiti ÓaÇkÃmapanetuæ vimarÓapÆrvakaæ vicÃrayati sma bhÃrÆyakÃra÷---kiæ puna÷ pramÃïÃnÅti / tadetadbhëyam anubhëyÃvyÃkhyÃne kÃraïamÃha--kiæ punaretÃnÅti // sà ceyaæ pramiti÷ pratyak«apareti bhëyam / tadanubhëya hetumÃha--seyamiti / ÃkÃÇk«ÃbhÃvapratipÃdanÃya pratÅtisvarÆpaæ kramaæ cÃha--yathÃyamiti / Ãhita utpÃdita÷ pratyayo niÓcayo yasya, saæsargopadhÃnaæ varhi prati sa tathà / sandigdhena hi niÓcayÃya pravartitavyameva / niÓcitastu viniÓcayÃya pramÃïÃntare pravartamÃnastadabhyarhitataraæ manyate / dhÆmÃÇgatveneti / aÇgatvaæ vyÃpakatvam / vyÃpyaæ punarvyÃptikriyÃyÃæ karmatvena pradhÃnam / tadanena dhÆmavyÃpakatvopadhÃnena dhÆmÃd gamyamÃno bahni÷ parok«a iti darÓitam / anupahitaprakÃÓasatu pratyak«eïÃvyavahitavahnisvarÆpaprakÃÓa÷ / sa hi sÃk«ÃtkÃra iti / tÃvadayaæ pramÃtà sÃkÃÇk«o yÃvadupadhÃnavyavahitaæ svarÆpamupalabhate / upadhÃnÃnapek«astu pratyak«eïÃvyavahitaæ sÃk«Ãd varhina vi«ayÅk­tya nirÃkÃÇk«o bhavati / dhÆmÃÇgatvena dhÆmaviÓe«aïatveneti kecit / tattu prak­tÃnupayogitayà ayuktamiti / upasaæharati--ata÷ pradhÃnamiti / so 'yaæ guïapradhÃnabhÃvo bhedÃÓrayo vyavasthÃyÃæ nÃsti, vyavasthitÃnÃæ pratyekamekatvÃt / tasmÃd vyavasthÃyÃæ guïapradhÃnabhÃvo na cintya iti / iti÷ sÆtrasamÃptau//3 // // iti nyÃyatrisÆtrÅtÃtparyaÂÅkà // ____________________________________________________________________ NyS_1,1.4: indriyÃryasannikar«otpannu j¤ÃnamavyapadeÓyamavyabhicÃri vyavasÃyÃtmakaæ pratyak«am // pratyak«ÃdipramÃïaviÓe«alak«aïÃnÃm arthÃk«iptasÃmÃnyalak«aïavibhÃgoddeÓahetutvena tadanantarÃbhidhÃnamityÃha--atha vibhaktÃnÃmiti / tatra te«u madhye prÃthamyÃt pratyak«alak«aïam indriyÃrthasannikar«otpannam ityÃdi sÆtram / asya tÃtparyamÃha--sÆtrÃrtha÷ sÆtraprayojanam / samÃnÃsamÃnajÃtÅyaviÓe«akatvam / samÃnajÃtÅyamanumÃnÃdi, asamÃnajÃtÅyaæ pratyak«ÃbhÃsaprameyÃdi / tebhyo viÓe«akatvaæ viÓe«a÷ / tadasya sÆtrasya prayojanam / ya÷ khalu kutaÓcid vyÃmohÃt samÃnÃsamÃnajÃtÅyavyÃv­ttaæ tadrÆpaæ na Óakroti grahÅtum, so 'nena lak«aïena bodhyate / evaælak«aïakaæ pratyak«amiti / tasmÃt sÃmÃnnayata÷ siddhaviviktapratyak«amÃtrÃnuvÃdena lak«aïavidhÃnaparamidaæ sÆtram / itastvavagatalak«aïa÷ tenaiva vivicya pratyak«atattvaæ g­hïÃtÅti samÃnÃsamÃnajÃtÅyavyavaccheda÷ sÆtrÃrtha ukta iti / atra ca yaha ityadhyÃh­tya yattadonityÃbhisaæbandhÃt tat pratyak«amiti pramÃïavÃci pratyak«apadra yojanÅyam / evaæ ca j¤ÃnapramÃïyapak«e 'pi yat tadviÓe«yaj¤Ãnaæ pratyak«aphalaæ liÇgaparÃmarÓo và tadapÅndriyÃrthasannikar«otvannatvÃdyupetatvena bhavati pramÃïaviÓe«aïamiti nÃvyÃpakatvaæ lak«aïasyeti // sÆtrapadÃrthaæ p­cchati---atheti / uttaram--indriyeti / sannikar«agrahaïalabhyaæ prakÃrabhedaæ parisaæca«Âe--sannikar«a÷ punariti / puna÷Óabdena saæyogasamavÃyapadopÃdÃnÃt vyavacchinatti / saæyogapadopÃdÃne hi na samavÃyo labhyate, samavÃyapadopÃdÃne và na saæyoga÷ / sannikar«apadopÃdÃne tvabhimatalÃbha÷ / arthagrahaïenÃrthyamÃïatayà j¤eyasvarÆpyogyatà darÓità / na cÃsÃvaïvÃkÃÓÃdÅnÃmastÅti satyapi saæyogÃdau nÃsÃvarthasannikar«a iti tadvyudÃsa÷ / utpannagrahaïena ca sannikar«asyotpÃdakatvaæ sÆcitam / tata÷ satyapyarthasvarÆpayogyatve saæyuktasaæyogÃderanutpÃdakasya sannikar«asya vyudÃsa÷ / anyathà ku¬yÃdisaæyuktenendriyeïa ku¬yÃdivyavahitasya tatsaæyuktasya ghaÂÃde÷ tatsamavetasya ca rÆpÃderapi grahaïaprasaÇga÷ / na caitÃvatà trividha eva sannikar«a÷ saæyoga÷ saæyuktasamavÃya÷ samavÃyaÓceti sÃæpratam / svatantravyÃghÃtÃdanubhavavyÃghÃtÃcca / ye hi dravyaguïakarmÃÓrayaæ sÃmÃnyÃtiriktaæ sÃd­ÓsayamarthÃnataraæ rocayante, te«Ãæ kathaæ rÆpÃdibhedÃnÃmanyonyasya sÃd­Óyaæ pratyak«aæ bhavet ? na hi tadindriyeïa saæyuktam / nÃpÅndriyasaæyuktasamavetam / tasmÃt caturtha÷saæyuktasamavetasamavÃyo 'bhyupagantavya÷ / itarathà svatantravyÃghÃta÷, anubhavavyÃghÃtaÓca / anubhÆyante hi rÆpagandhatvÃdaya÷ sÃmÃnyaviÓe«Ã anugatÃ÷, tÃsu tÃsu vyakti«u parasparavyÃv­ttimatÅ«u ete nÃnubhÆyeran asati sannikar«Ãntare / yadi tu vaiyÃtyÃdÃhu÷ nÃnubhÆyanta eveti, tadà prativaktavyaæ kutastyo 'yamanantÃsu rÆpagandhÃdivyakti«u rÆpamiti và gandha iti và vyapadeÓabheda÷? cÃk«u«atvÃdyupÃdhinibandhana iti cet--na, ananusaæhitopÃdherÆpahitapratyayÃyogÃt / na khalvananusaæhitadaï¬aÓrcaitraæ daï¬Åti vyapadiÓati / na cendriyÃïyatÅndriyÃïÅndriyadarÓanavi«ayabhÃvamanubhavanti / tasmÃdastÅndriyeïa rÆpatvÃdisÃmÃnyÃnubhavo yannibandhanÃ÷ kÃsucideva kecideva vyakti«u vyapadeÓebhedà iti siddhaæ sannikar«Ãntaram / viÓe«aïabhÃvena ca saæyuktaviÓe«aïaæ samavetaviÓe«aïa ca saæg­hÅtam // yasyendriyeïa yÃd­Óa÷ sannikar«a÷ tÃd­Óaæ tatra darÓayati--tatra cak«uriti / Óabdassya ÃkÃÓaguïatvam / karïaÓa«kulyavacchinnasya nabhobhÃgasya Órotratvam / Ãdyasyaiva Óabdasya saæyogavibhÃgayonijatvam / santÃnena Órotre samutpÃda÷ samavÃya ityÃdi dvitÅye nipuïataramupapÃdayi«yate / avayavÃvayavinau guïaguïinau kriyÃkriyÃvantau jÃtijÃtimantau ca mitha÷ saæbaddhÃvanubhÆtete / nÃnyathà tantu«u paÂa iti ca, Óukla÷ paÂa iti ca, paÂa÷ spandate iti ca, paÂo dravyamiti ca buddhivyapadeÓau syÃtÃm / Óukla÷ paÂa ityÃdi sÃmÃnÃdhikaraïyaj¤Ãnaæ na tu saæbandhij¤Ãnamiti cet? kiæ punaridaæ sÃmÃnÃdhikaraïyam? tÃdÃtmyamiti cet--na, dvitÅyabuddhivyapadeÓayo÷ paunaruktyÃt / apaunarÆktyaæ cÃbhimanyante pratipattÃra÷, yadanyataradupalabhyÃnyad bubhutsante / na caikaæ vastu dvyÃtmakamiti yuktam / bhedÃdhi«ÂhÃnasya tannÃntarÅyakasya dvitvasyaikÃtmani virodhenÃsaæbhavÃt / tasmÃd bhinne eva vastunÅ saæbaddhe sÃmÃnÃdhikaraïyena bhÃsete, asaæbandhe gauraÓva itivat tadanupapatte÷ / saæbandhe 'pi kuï¬e dadhÅtivadvaiyadhikaraïyaprasaÇga iti cet--na, Óabdav­ttibhedena saæbandhÃbhede 'pi sÃmÃnÃdhikaraïyavaiyadhikaraïyavyavasthÃpanÃt / na hi jÃtu dadhiÓabda÷ kuï¬e vartate kuï¬aÓabdo và dadhni / vartante tu surabhimadharaÓuklÃdiÓabdÃ÷ svÃbhidheyaæ nimittÅk­tya paÂÃdi«u, evaæ paÂÃdiÓabdà api jÃtyÃdi nimittÅk­tya dravye pravartante iti sÃmÃnÃdhikaraïyam / tena sÃmÃnÃdhikaraïye 'pi prav­ttinimittÃnÃæ naikÃtmyaæ parasparam / nÃpi dravyeïa, kiæ tu taistainvitamekaæ dravyaæ pratÅyate / ÓabdÃnÃæ tu tatraikasmin dravye prav­tte÷ tadvÃcyÃnÃmaikÃtmyabhrama÷ / ayutasiddhyà tu kuï¬e dadhÅtivat na sphuÂataro vivekaprakÃÓa÷ / tadevamasti saæbaddhÃnubhava÷, na cÃsau saæbaddhÃnubhavaæ vineti saæbandho 'nubhÆyate, sa cÃyutasiddhyÃdisaæpattyà samavÃya÷, na cÃsyÃnya÷ samavÃya÷, avasthÃnÃt / na cendriyeïÃsya saæyoga÷ adravyatvÃt / na cÃsaæbaddhasya grahaïam, indriyÃïÃæ prÃpyakÃritvasamarthanÃt / tasmÃt viÓe«aïaviÓe«yabhÃva÷ pariÓi«yate / nanvayaæ viÓe«aïaviÓe«yabhÃvo 'nyatra saæbandhÃntarapÆvrako d­«Âa÷ / tat kimatra saæbandhÃntaraæ kalpyatÃm? tathà cÃnavasthà ityuktam / na cendriyÃsaævabaddhasya grahaïam / tasmÃd vinà saæbandhÃntaraæ viÓe«aïaviÓe«yabhÃva e«itavya iti siddham // evamabhÃve 'pi yadindriyasaæyuktaæ và yadvendriyasamavetu yathà bhÆtale ghaÂo nÃstÅti và nÃstyakÃre 'nudÃttasvara iti và tasya saæyuktasya và viÓe«aïabhÃvena, samavetasya viÓe«aïabhÃvena cendriyapratyÃsattyà grahaïam / na ca bhÆtalÃdirÆpameva ghaÂÃbhÃvo nÃrthÃntaramiti sÃæpratam, satyapi ghaÂÃdau bhÆtalasya bhÃvÃt / na ca kaivalyaæ tasya dharmo ghaÂabhÃvavirodhÅ ghaÂÃbhÃvÃdanya÷ / na ca d­Óye ghaÂÃdau bhÆtalopalambha÷ kaivalyamabhÃvavyavahÃraheturiti yuktam / evaæ hi ghaÂasaæs­«ÂabhÆtalagraho 'pi kaivalyamiti ghaÂÃbhÃvavyavahÃraæ pravartayet / na hyad­Óyo ghaÂastadÃnÅæ d­ÓyamÃna÷ / d­Óye 'nupalabhyamÃna iti tu viÓe«aïe kimaparÃddhamupalabhyÃbhÃvena yena tadapÃkaraïÃyopalambhÃbhÃvo 'bhyupeyate? tasmÃt sadivÃsadapi tattvamabhyupeyam / tacca pratyak«amak«avyÃpÃre sati tatpratyayÃt / na ca pratiyogismaraïavyavahita indriyÃrthasannikar«o nÃlamabhÃvadhiyamupajanayitumiti sÃæpratamityagra darÓayi«yÃma÷ / savikalpakassa pratyak«atvasiddhau yathà ÓabdasmaraïapÆrvag­hÅtapiï¬ÃnusandhÃnÃdayo nendriyavyÃpÃraæ vyavadadhatÅti, na ca ÓabdasmaraïÃdÅnÃmanuyogitÃ, bhÆtalavikalpaæ pratyaÇgatvÃt, svÃÇgamavyavadhÃyakamiti nyÃyÃt, ghaÂasya tu pratiyogiteti sÃæpratam / kasya puna÷ pratiyogÅ ghaÂa÷? tadabhÃvasyeti ced bhavatu / ghaÂÃbhÃvÃnubhavasya tu ghaÂasmaraïaæ heturiti na pratiyogi, kiæ tvanuyogyeva / nanu svarÆpamÃtraæ d­«Âaæ veÓmÃdyarthaæ smaranneva bahirnitaÓrcaitro yadà p­cchyate kenacit--vayasya, tava g­he tadà kimÃsÅt maitra iti ? sa caitra÷ pratiyogismaraïavirahÃt pÆrvamapratipannamaitrÃbhÃvo 'pi tatpraÓnajanitamaitrasm­ti÷ k«aïaæ dhyÃtva tadabhÃvamavagamyÃha, mitra, tatra nÃsÅt maitra iti / tadÅyamasatÅndriyÃrthasannikar«e 'bhÃvabuddhirbhavantÅ pratyak«ÃdyatiriktamabhÃvÃkhyaæ pramÃïa vyavasthÃpayatÅti / naitat, saæyuktaviÓe«aïalak«aïena mana÷sannikar«eïa smartavyasya smaraïÃbhÃvaæ maitrasya g­hÅtvà tena liÇgena tadabhÃvasya tadÃnÅmanumÃnÃt / tathà hi tadgehaæ tadà maitrÃbhÃvavat j¤ÃnÃrhasya maitrasyÃj¤Ãne gehasya j¤ÃyamÃnatvÃt / yad yasya j¤ÃnÃrhasyÃj¤Ãne j¤Ãyate tat tadabhà vavat / yathà ghaÂabhÃvavad bhÆtalam / tathà ca geham / tasmÃt tathà / na ca yat kadÃcidÃnumÃnikaæ tenenidrayagamyena na bhavitavyam, pramÃïasaæplavavyavasthÃpanÃt / tat saddhiæ viÓe«aïabhÃvÃdabhÃvasyendriyaprameyateti / saæyogasamavÃyapadaparihÃreïa sannikar«apadopÃdÃnasya prayojanamÃha---so 'yaæ sannikar«aÓabda iti // tadanena prabandhena indriyasyÃrthena sannikar«Ãd yadutpadyate j¤Ãnaæ tat pratyak«amiti bhëyaæ vyÃkhyÃtam / saæprati na tarhÅti codyabhëyaæ vyÃca«Âe---yadÅndriyÃrtheti / pratyak«aj¤ÃnakÃraïÃbhidhÃnaprav­ttestadekadeÓaæ vadannakuÓala÷ sÆtrakÃra÷ syÃdityartha÷ / kÃraïÃntarÃïi darÓayati--tadyatheti / vi«ayasaæyoti cak«urÃlokaÓca / tatsthaæ rÆpam / ÃtmÅyena hi rÆpeïÃlokacak«u«Å dravyaæ darÓayata iti sthiti÷ / mahattvaæ và anekadravyavattvaæ vÃ, anekadravyà avayavÃ÷, tadvattvamavayavino mahata eva na dvyaïukasya, tasmÃdanyonyanirapek«atvaæ mahattvÃnekadravyavattvayoriti vikalpa eva nyÃyya iti / satyapyevaælak«aïakatve cuk«uravayavinastaijasasya na cÃk«u«atvamityata uktam--upalabdhikala÷ saæskÃra iti / dharmÃdharmanimitta ubhdavasamÃkhyÃta÷ saæskÃra÷ upalabdhiphala÷ / na cÃsau cak«u«i, tasyÃd­«ÂavaÓenÃnudbhÆtarÆpasparÓatvÃdityartha÷ / pariharati--na vaktavyÃni iti / pratyak«alak«aïakaraïaprav­tto hi sÆtrakÃra÷ tadeva brÆyÃt yadasyÃsÃdhÃraïaæ kÃraïam / na tu sadapi sÃdhÃraïamasya kÃraïam / na hi tat tasya lak«aïamativyÃpterityartha÷ / tadanena nedam ityÃdi bhëyaæ vyÃkhyÃtam / asÃdhÃraïaæ kÃraïaæ cet pratyak«alak«aïÃyopÃdeyaæ hanta, anyadapyasyÃsÃdhÃraïamasti kÃraïamiti tadapyupÃdeyamiti codayati--indriyamana÷- saæyogastarhÅti / tadanena manasastarhÅtyasya bhëyasyÃrtha ukto veditavya÷ / pariharati-na, anenaiva indriyÃrthasannikar«eïaiva / tasya---indriyamana÷sannikar«asya uktatvÃt / taduktisÃdhyaæ yat tat tenaiva k­tam / tatsÃdhyaæ tvindriyamana÷sannikar«o na Óaknoti sÃdhayitum / na ca sukhÃdij¤Ãne mÃnase astÅndriyamana÷sannikar«a÷ / indriyÃrthasannikar«astu sarvavyÃpaka÷ / vak«yati hi manasa indriyatvam / sukhÃdeÓcÃrthatvaæ siddhameveti / saæprati vyÃpakatvamabhyupetya parÅhÃrÃntaramÃha---indriyÃrtheti / yadyapÅndriyamana÷sannikar«e 'pÅndriyam asti pratyak«aj¤Ãnasya viÓe«akam indriyeïa vyapadeÓÃdindriyaj¤Ãnamiti, tathÃpi manasà vyapadeÓÃmÃvÃt manasastatrÃviÓe«akatvam indriyÃrthasannikar«e tÆbhayamapi viÓe«akam, ubhÃbhyÃæ pratyak«aj¤Ãnasya vyapadeÓÃdityayamasyendriyamana÷sannikar«ÃdviÓe«a iti // codayati--yadà tviti / tuÓabda÷ pÆrvapak«aæ vyÃvartayati / yu/jÃnasya hi yogino yadÃtmamana÷sayogÃdÃtmani buddhayo bhavanti tÃ÷ khalvÃtmanà vyapadiÓyante Ãtmabuddhaya iti / manasà ca vyapadiÓyante manobuddhaya iti / tasmÃdubhÃbhyÃæ vyapadeÓÃd ubhayorviÓe«akatvamitÅndriyÃrthasannikar«avadÃtmamana÷sannikar«o vaktavya ityartha÷ / pariharati--yacceti / co 'vadhÃraïe / yadevÃsÃdhÃraïaæ tad vyapadeÓabhÃgbhavati, kÃraïatvena j¤Ãnaæ vyapadiÓyate ityartha÷ / etaduktaæ bhavati---yathà cuk«u«Ã indriyatvena j¤Ãnaæ vyapadiÓyate cÃk«u«amiti, tathà manasÃpÅndriyatvena vyapadiÓyate j¤Ãnaæ mÃnasamiti / evaæ yathà rÆpeïÃrthena vyapadiÓyate j¤Ãnaæ rÆpaj¤Ãnamiti, tathà ÃtmanÃpyarthena vyapadiÓyate Ãtmaj¤Ãnamiti, tatra cÃsÃdhÃraïatvameva tayo÷ / yatra tvindriyÃntaramevÃsÃdhÃraïam, liÇgÃdi và tatra cÃtmà nÃrtho 'pi tu pramÃtaiva / yathà rÆpÃdij¤Ãne 'numÃnÃdij¤Ãne và na tatra j¤Ãnaæ mÃnasamiti và Ãtmaj¤Ãnamiti và vyapadeÓa÷ sa kasya hetÃ÷, tayo÷ sÃdhÃraïyÃt? Ãtmamana÷sannikar«astvindriyÃrthasannikar«eïa saæg­hÅto na tvindriyÃrthasannikar«asyai«a saægrÃhako 'vyÃpakatvÃditi // ekadeÓina÷ parÅhÃramupanyasyati--indriyamana÷saæyogasya và agrahaïaæ bhede 'bhedÃt / yadà hi nÃgarayo«ita÷ kutÆhalÃt praïihitamanaso vikasitani÷spandanayanotpalÃ÷ saudhamÃlÃgavÃk«akairavanipatiæ sabalavÃhanamaticiraparÃv­ttaæ gopureïa niviÓamÃnamÃlokayanti, tadà khlvÃsÃmekenaivendriyamana÷saæyogena kramavadanekendriyÃrthasannikar«asahakÃriïà bhinnÃni kramavanti hÃstikÃÓvÅyÃdipratyak«aj¤ÃnÃni jÃyante / tadidamÃha--yasmÃd iti / codayati--yadÅti / yadà hi mandaæ gacchati gavi dÆrata÷ saæyuktasamavÃyenendriyÃrthasannikar«eïa Óuklo gaurityaj¤ÃsÅt, atha pratyÃsÅdan gacchatÅtyapi vijÃnÃti tenaiva saæyuktasamavÃyena sannikar«eïa, tena pratyak«aj¤Ãnasya Óukla iti ca gacchatÅti ca bhede 'pi indriyÃrthasannikar«o na bhidyate / tasmÃdindriyÃrthasannikar«e tulyatvÃdindriyamana÷saæyogo 'pi tatra vaktavya ityartha÷ / pariharati--na vaktavya÷ / kuta÷--uktottaratvÃditi / tadvibhajate--ukteti / nanu bhavatÆktamuttaraæ bhede 'bhedÃdityasyÃk«epa÷ samÃdhÃtavya÷ ityata Ãha--anabhyupagamÃcca / ekadeÓimatametadasmÃbhirnÃbhyupeyate / tasmÃnna samÃdheyam ityartha÷ / tat kimidÃnÅæ bhidyamÃnasya pratyak«aj¤Ãnasya nÃyaæ bhidyata iti samÃnatvÃnnokta iti bhëyam anupapannameva? netyÃha--indriyamana÷saæyogasya cÃgrahaïaæ samÃnatvÃt / p­cchati--keneti / uttaram"--Ãtmamana iti / puna÷ p­cchati--kiæ puna÷ samÃnatvam, uttaram--vyapadeÓÃbhÃva ityuktam / tena bhëyasyÃyamartha÷ / pratyak«aj¤Ãnasya rÆpaj¤Ãnasya rÆpaj¤Ãnamiti và cak«urvij¤Ãnamiti và vyapadeÓena bhidyamÃnasya Ãtmamana÷saæyoga iva ayam indriyamana÷saæyogo na bhidyate / evaæ hi sa bhidyate, yadi svasaæbandhivÃcakena vyapadeÓena svamanyato vyÃvartyate, na viÓe«aïena viÓi«Âaæ j¤Ãnamapyanyato vyÃvartayet / na tvasti indriyamana÷sannikar«ÃdhÃrÃbhyÃmindriyamanobhyÃæ pratyekamasya vyapadeÓo yathendriyÃrthasannikar«ÃdhÃrÃbhyÃæ indriyÃrthÃbhyÃæ vyapadeÓo rÆpaj¤Ãnamiti cak«urj¤Ãnamiti và / tasmÃd vyapadeÓÃbhÃva Ãtmamana÷sannikar«eïa sÃmyam indriyamana÷sannikar«asya / tasmÃt samÃnatvÃt nokta iti // prÃkarÃntaraæ samÃnatve darÓayati--atÅndriyÃdhÃratà veti / lak«aïaæ hi prasiddhaæ bhavati yathà dhÆmo vahne÷ na cÃtÅndriyadvayÃdhÃrasannikar«astathà prasiddho yathendriyÃrthasannikar«o 'rthasya saæbandhina ekasnaya prasiddhatvÃt, indriyamanasostu dvayoratÅndriyatvÃt / Ãtmà tu yadyapi yu/jÃnasya ÓarÅrÃdyatirikta÷ pratyak«a÷, tathÃpyasmadÃdÅnÃæ na tathetyatÅndriya ukta÷ / tadanenÃtÅndriyÃdhÃratvaæ svarÆpeïoktvà tadevaæ vi«ayÃv­ttitvamanov­ttitvÃbhyÃm atÅndriyÃdhÃratvaæ sÃmÃnyamÃha--vi«ayÃv­ttitvaæ veti / upasaæharati--tasmÃditi samÃnatvÃditi bhëyokto hetu÷, caritÃrthatvÃditi svokta÷ // Ãk«ipati--indriyÃrthasannikar«otpannamityayuktamiti / sÃntaragrahaïÃditi hetuæ vibhajate--viprak­«Âeti / nanu nÃrtho viprak­«Âa÷, cak«u«astatra prÃpterityata Ãha--na tu cak«u«a iti / kasmÃdityata Ãha--bhÆtaviÓe«asyeti / bÃhyo bhÆtaviÓe«a Ãloka÷ / tasya prasÃda indriyÃvyavadhÃyakatvam ku¬yÃdibhyo viÓe«a÷ ya÷ khalu kÃcÃbhrapaÂalÃdi«u svacche«u samasti / syÃdetat / asti k­«ïasÃralak«aïo bhÆviÓe«a÷ prasannÃndhasyÃpi, atastasyÃpi rÆpopalabdhi÷ syÃditpata Ãha--tatt­«ïÃpÆrvaketi / rÆpopabhogat­«ïà hi tatsÃdhanaæ k­«ïasÃramapi vi«ayÅkaroti / etaduktaæ bhavati--bhÆtaviÓe«a÷ karmÃpek«o rÆpaæ ca«Âa iti cak«urityucyate / karmak«ÃyÃt tu prasannÃndhasya na rÆpaæ ca«Âa iti na cak«u÷ / astu golakameva cak«u÷ kimetÃvatÃpÅtyÃha--na ceti / vicchinnaæ hi golakamarthÃdanubhÆyata ityartha÷ / tadevaæ vastuna÷ sÃntarasya grahaïamaprÃpyakÃritve heturuktam // kecit tu sÃntaramiti grahaïaviÓe«aïaæ hentu bruvate, tanmatamupanyasyati---apare tviti / sÃdhyaviparyayÃdasya vyatirekaæ darÓayati--na hi prÃpyakÃri«viti pak«adharmatÃmÃha--d­«Âaæ tviti / yaccoktamaprÃpyakÃritve sÃdhanaæ p­thutaragrahaïÃditi, tadvibhajate--p­thutareti / dvyÃÓrayo hi saæyogo 'lpameva saæyoginamanurudhyate, na mahÃntam / na jÃtu rathÃdisaæyogà nabho vyaÓnuvate, mà bhÆt sarvatra rathÃdÅnÃæ tatsaæyogÃdÅnÃæ copalabdhi÷ / tena yÃvanmÃtra rëÂravanÃdergolakena vyÃptaæ tÃvanmÃtrasya grahaïaprasaÇga÷ / hetvantaramÃha--digiti / asyÃpi vyatirekamukhena gamakatvaæ darÓayati---yadi prÃpyakÃrÅti / aparamapi hetumÃha---sannik­«Âeti / yadyapi gatik«aïÃnÃæ pratyekaæ spÃÓrayasya deÓÃntaravibhÃgasaæyogopajananaæ prati k«ipratayà na viÓe«a÷ / svÃÓrayapratyÃsattau cÃviÓe«a÷ tathÃpyà cÃpÃdÃnavibhÃgÃt à ca prÃpanÅyadeÓaprÃpterantarÃlavartÅ yÃvÃn gatik«aïapracaya÷ pÆrvÃparÅbhÆto gatiriha vivak«ita÷ / tasya sÃntaratvaæ mandatvaæ vilamba÷ nairantaryaæ tu pÃÂavaæ k«ipratà / tÃmimÃæ gatimabhindad nairantaryeïa kurvadapi sannik­«ÂamÃÓu prÃpnoti / na viprak­«Âena tulyakÃlam, kiæ tu viprak­«Âaæ cireïeti / yathoktaæ digrÃgena-- sÃntaragrahaïaæ na syÃt prÃptau j¤Ãne 'dhikasya ca / bahirvartitvÃdindriyasyopapannaæ sÃntaragrahaïamiti cet? ata uktam--- adhi«ÂhÃnÃd bahirnÃk«aæ kiæ tvadhi«ÂhÃnadeÓa evendriyam / kuta÷? taccikitsÃdiyogata÷ // satyapi ca bahirbhÃve na Óaktirvi«ayek«aïe / yadi ca syÃt tadà paÓyedapyunmÅlya nimÅlanÃt // yadi ca syÃt unmÅlya nimÅlitanayano 'pi rÆpaæ paÓyet, unmÅlanÃdasti bahirindriyamiti // tatra vÃrttikakÃra÷ sÃntaragrahaïÃditi hetuæ vikalpya dÆ«ayati--yat tÃvaditi / sÃntaratà khalvaprÃptisÃhacaryÃt / aprÃptiæ lak«ayati---hetvarthasya pratij¤ÃrthenÃk«ipratvÃt amedena / taduktam--na pratij¤ÃrthÃd bhidyata iti / hetupratij¤ÃpadavÃcyatvena bhedamupacaryÃk«epyÃk«epakabhÃvo dra«Âavya÷ / tasya vyavadhÃyakatvÃditi rÆpavato 'prasÃdasvabhÃvasya ku¬yÃderityartha÷ / yat tu prasÃdasvabhÃvaæ teja÷ tanna g­hyate, kiæ tu tasya rÆpamÃtraæ visphÃritÃk«aïa d­Óyate / tadÃÓrayaæ ca dravyaæ sÃdhayi«yate / na ca guïo dravyasyÃntaram / mà bhÆd gandhÃdibhirantaraæ dravyasya, mà na bhÆtÃæ ca nirantare dravye, svaguïÃbhyÃmantaritatvÃt / na cÃpÃtajanmÃlocanaæ và vikalpo và dravyÃnumÃnaæ pratÅk«ate yena rÆpaj¤ÃnÃnumitaæ dravyam indriyarthayordravyayorantaraæ syÃt / api ca rÆpamÃtramag­hyamÃïe dravye svatantraæ gandhÃdivad g­hyamÃïaæ kathamantarà svÃÓrayamanumÃpayet, ÃkÃÓÃdÅnÃmÃÓrayÃïamagrahaïÃt? tasmÃd vi«aktÃvayavatejodravyÃpratyak«atvasamÃropamÃtreïa dÆ«aïaæ vak«yamÃïaæ tvanyathÃsiddhatvadÆ«aïaæ pÃramÃrthikaæ dra«Âavyam / athÃbhÃvo 'ntaraÓabdavÃcya iti, nÃsmÃkaæ mÆrtadravyÃbhÃvÃdanyat ÃkÃÓamastÅti bhÃva÷ / dÆ«ayati--sa svatantraÓrcak«urvi«ayo na bhavati indriyaæ cÃrthaæ cÃntarà abhÃvo grÃhya÷, tena sahÃrthasya grahaïaæ sÃntaragrahaïam / na cendriyÃrthayormadhyate kasyacit saæyuktasya và samavetasya và grahaïamasti, yattantro 'yamabhÃvo g­hyeta iti bhÃva÷ // syÃdetat / mà bhÆdÃntarÃlikaæ saæyuktaæ và samavetaæ và viÓe«yaæ g­hyamÃïameva tu rÆpÃdiviÓe«yamiti / tattantro 'yamabhÃva÷ tadviÓe«aïatvena rirÆpayi«yate / tataÓrca sÃntaragrahaïamupapatsyata ityata Ãha--tena sahopalabdhÃviti / pratÅyate hi tvagÃdibhi÷ apÅndriyai÷ prÃpyakÃribhirau«ïyÃbhavaviÓe«aïa Ói«irataraæ pÃtha÷ / na cendriyÃïÃmatrÃprÃpyakÃritÃ, tasmÃdanaikÃntikam / anvayÃbhyupagamenaitaduktam / anvayÃbhÃve tu viruddhamiti bhÃva÷ / na ca taijasaæ rÆpamantaram, yena sÃntaragrahaïaæ syÃdityÃha--na cÃnyà gatirati / yathà caitat tathopapÃditamadhastÃt / ye tu sÃntara iti grahaïamiti hetumÃhu÷, tÃn prati dÆ«aïamÃha---yairapÅti / anyathÃsiddhatve hetumÃha--ÓarÅreti / ÓarÅrÃvacchinnÃ÷ khalvÃtmÃna÷ ÓarÅrÃyatanÃ÷ ÓarÅramevÃtmÃnamabhimanyÃnà arthÃnanubhavanti / tatra ya eva ÓarÅrÃsaæbaddha ityanubhÆyate tameva sÃntara iti manyate / indriyasaæbandho bhavatu, mà và bhÆt, ÓarÅrasaæbandhena tasya sparÓÃdau na sÃntaratvÃbhimÃna ityartha÷ / hetvantaraæ dÆ«ayati--yadapÅti / saæbandhamÃtreïeti / mÃtragrahaïaæ saæbandhacatu«ÂayavyÃptyartham / tad yathà indriyeïÃrthasya saæbandha÷, indriyÃvayavairarthasya, arthÃvayavairindrayasya, indriyÃvayavairarthÃvayavÃnÃm / na caitat niryatà vinà p­thvagratÃæ bhavatÅti p­thvagratà sÆcità / yathà vartideÓe piï¬itamapi teja÷ prasarpat prÃsÃdodaraæ vyÃpnoti / tat kasya heto÷? p­thvagratvÃditi / svabhÃvata÷ prasaradapi na svaparimÃïÃnuvidhÃyinaæ pratyayamÃdhatte, kiæ tu vi«ayabhedÃnuvidhÃyinam / vi«ayanirÆpaïÃdhÅnanirÆpaïà hi pratyayà nendriyanirÆpaïÃdhÅnanirÆpaïÃ÷ / tadidamuktam---vi«ayabhedÃnuvidhÃyÅ pratyaya iti // aparamapi hetuæ dÆ«ayati--yat punariti / dehamarthaæ cÃntarÃvasthitasya p­thivyÃde÷ saæyuktasaæyogÃlpÅyastvaæ bhÆyastvaæ cÃpek«amÃïasyeti / khagÃnÃæ coparyupari saæcaratÃæ dÆrÃntikabhÃvo bahulatamÃlokÃvayavabhÃgÃnÃæ saæyuktasaæyogÃlpatvabhÆyastvÃbhyÃmavagantavya÷ / sa ca tÃd­gÃlokÃvayavÅ pratyak«o 'nyathà na rÆpamÃtreïa tadanumÃnaæ Óakyamityuktam / na ca khagÃnÃmuparyupari saæcaratÃæ dÆrantikapratyaya÷ syÃt / na ca patati patatriïÅha prÃpto neheti bhavet / tasmÃdanyathÃsiddhireva sahÃntareïa grahaïÃditivadatrÃpi dÆ«aïamiti dra«Âavyam // aparamapi hetuæ dÆ«ayati--yat punariti / yugapadgrahaïamasiddham, tadabhimÃnastu anyathÃsiddha÷ / acintyo hi tejaso lÃdhavÃtiÓayena vegÃtiÓayo yadudayagiriÓikharam Ãrohatyeva mÃrtaï¬amaï¬ale bhavanodare«vÃloka ityabhimÃno laukikÃnÃm / tÃd­Óaæ cÃk«u«amapi teja iti krameïÃpi gacchad yugapattatra tatra lak«yate / na caikasmÃdeva karmaïo yugapad durÃntikasaæyogà bhavantÅti yuktam / taddhi svakÃrye janayitavye svÃÓrayapratyÃsattim apek«ate / anyathà madhurÃsthasya devadattasya karma pÃÂaliputreïa devadattaæ yojayet / vegÃkhyasaæskÃrajamapi karmana sahasà ÓaramantarÃladeÓena ca lak«yeïa ca yojayati / tasmÃt mithyaiva yaugapadyÃbhimÃna iti / codayati--kathaæ punariti / asti hi ÓÃkhÃcandramaso÷ grahaïe yaugapadyÃbhimÃna÷ / na cÃyamasati bÃdhake mithyeti vaktuæ Óakya÷ / so 'yamabÃdhito bodho 'vabodhayatyaprÃpyakÃritÃæ cak«u«a ityartha÷ / pariharati--idamiti / indriyaæ yadyagatvÃnÃgatamarthaæ g­hïÅyÃt, kimasya ku¬yakaÂÃdyÃvaraïamapakuryÃt yena tadÃv­taæ na g­hïÅyÃt / gatau tu sparÓavatà prasÃdarahitena saivÃsya pratibaddheti na prÃpnoti vi«ayam, aprÃptaæ ca na g­hïÃti / prÃyogastu, cak«u÷Órotre prÃpya svavi«aye kÃryaæ kuruta÷, janakatve sati tadaprÃptÃvajanakatvÃt / yajjanakaæ sad yadaprÃptau yanna janayati tat tatprÃptÃveva tajjanayati, yathà kumbhajanaka÷ kumbhakÃro m­do 'prÃptÃvakurvan kumbhaæ tatprÃptÃveva karoti / tathà caitat / tasmÃt tatheti // yuktyantaramÃha--dÆrÃntikÃnuvidhÃnamiti / dÆre nopalabhyate, antike ca upalabhyate / aprÃpteraviÓe«eïa dÆre 'pyupalambha÷ syÃt / anupalambhe và antike 'pi na syÃt / prÃptau tu dÆraæ gacchat prak«Åïaæ sat prÃptamarthaæ na g­hïÃti ataijasam, taijasam apyabhibhÆtaæ na g­hïÃti, yatholkÃprakÃÓaæ madhyandine / anabhibhÆtaæ tu mÃrtaï¬amaï¬alaæ g­hïÃtyeveti / codayati--vi«ayÅbhÃvÃditi / yogyo hi tÃd­Óa indriyak«aïa÷ svakÃraïÃdupajÃta÷ pariïato vÃrthak«aïaÓrca, yayoraprÃptayoreva grahaïagrÃhyabhÃva÷ / vyavahitaviprak­«Âau ca na tau tÃd­Óau / tat kimapratÅyamÃnaprÃptikalpanayetyartha÷ / pariharati---tacca naivamiti / ni«atsyete hi k«aïabhaÇgapariïÃmau bhÃvÃnÃm / tena sthemabhÃjÃæ bhÃvÃnÃæ svarÆpayogyatà và mahattvÃdirvi«ayÅbhÃva÷ sahakÃrisÃkalyaæ và j¤Ãnopajananaæ prati pariÓi«yate / tatra svarÆpayogyatÃmÃtraæ cedÃsthÅyeta, tadà yadevÃvyavahitaæ sannihitaæ sad ajanayad vij¤Ãnaæ viprak­«Âamapi vyavahitamapi tadeveti tathaiva tena j¤Ãnaæ janayitavyam / asti hi tasya tadÃpi svarÆpayogyateti, sahakÃrisÃkalyaæ tu prÃptireva / tasmÃt na saæbandhamantareïa vi«ayÅbhÃva iti sÆktam / sandigdha÷ p­cchati--atha prÃpyakÃritva iti / ayamabhisandhi÷ / kulÃlÃdau prÃpyakÃriïi d­«Âaæ yathà viprak­«Âo vyavahitaÓrca na karotÅti, tasmÃt aprÃpyakÃriïi cÃcaskÃntÃdau d­«Âaæ yathà viprak­«Âo vyavahitaÓrca lauhaæ maïirÃkar«ati, tasmÃt tatra pramÃïaæ vaktavyamiti uttaram--indriyatvameva pramÃïam / tadeva pa¤cÃvayavopapannamÃha--prÃpyakÃrÅti / yadi tu kaÓrcit d­«ÂÃntasya sÃdhyavikalatvam ubhdÃvayet tvagÃdÅnÃmaprÃpyakÃritvÃditi, tu pratyÃha--atha punarna ki¤ciditi / p­cchati--atheti / yogyatayaiva hi kÃraïÃni svakÃryaæ kurvanti, prÃptistu svarÆpyogyatÃprayuktÃæ vyÃptimupajÅvati, na tvasyÃ÷ svÃbhÃvikaæ vyÃpakatvamiti bhÃva÷ / uttaram--so 'pÅti / sahakÃrisÃkalyaæ tÃvat na prÃpteratiricyata ityuktam / kevalaæ svarÆpayogyatà vaktavyà / sa ca vyastÃnÃmapyastÅti yatra tatra vyavasthitebhyo 'pi kÃryotpÃdaprasaÇka÷ / ayaskÃntamaïerapi cak«u«a iva v­ttibheda e«itavya÷, anyathà vyavadhÃnaviprakar«ayorapi lauhÃkar«aïaprasaÇgÃt / na ca vyavadhÃnaviprakar«ÃbhÃvasahito lauhamÃkar«ati, vyavadhÃnaviprakar«ayostu tadabhÃvÃbhÃvo nÃkar«ati saæpratam / prÃptereva tatra tatra kÃryotpÃdaæ prati upayogasya viditasvÃt / yogyatÃmÃtrasya copÃdherapÃk­tatvÃt / yathà ca dravyÃtiriktastaddharma÷ prÃptistathÃgrenivedayi«yate / tasmÃt sarvamavadÃtam / upasaæharati--tasmÃditi / yadapi k­«ïasÃrÃnugrahopaghÃtÃbhyÃæ darÓanÃdarÓanÃditi tatrocyate, tadadhi«ÂhÃnamindriyamityadhi«ÂhÃnÃnugrahopaghÃtÃbhyÃæ tasyÃnugrahopadhÃtau, yathà kÆ«mÃï¬alatÃsecanacchedanÃbhyÃæ tatphalasya anugrahopaghÃtau / ata eva bahirnis­tÃpyacchinnamÆlà d­«Âi÷ kÃryÃya samarthà na chinnamÆleti siddham // p­cchati--atha j¤Ãneti, pratyak«asamÃkhyÃtalak«aïÃnuvÃdena lak«aïe vidhÅyamÃne j¤Ãyata evaitajj¤Ãnameveti loke sÃk«ÃtkÃrij¤Ãnaheto÷ pratyak«atvÃditi bhÃva÷ / uttaram---sukhÃdivyudÃsÃrtham / tadeva hi lak«aïavÃyamucyate, yasya lak«yÃnapek«o 'tivyÃptyavyÃptivyudÃso lak«aïapadebhya eva pratÅyate / lak«yÃnurodhena tu lak«aïavyavasthÃpane anyonyÃÓrayatvamagatirveti bhÃva÷ / sukhÃdÅnÃæ vij¤ÃnÃbhinnahetujatvena vij¤ÃnatvÃdaÓakyaæ vyÃvartanamiti cet--na, abhinnahetujatvÃsiddha÷ / na khalu yaiva candanasparÓaj¤Ãnasyotpattau sÃmagrÅ saiva sukhasyÃpÅti / asti hi ÓÅtÃrtasyÃpi candanendriyasaæyogÃt ÓÅtasparÓaj¤Ãnam iti tadvadevÃsya sukhamapi bhavet / avÃntarasÃmagrÅbhede 'pÅndriyÃrthamanaskÃrajatvÃt j¤ÃnajÃtÅyatvamiti cet---na, ki¤citkÃraïÃbhede 'pi kÃryabhedasyÃnÃkasmikatvopapatte÷ / tadarthatvÃcca kÃraïabhedÃnusaraïaprayÃsasya / na copÃdÃnÃbhedÃdabheda iti yuktam / bhinnÃnÃmapi j¤ÃnÃnÃmekasamanantarapratyayopÃdÃnatvasya bhavabhdirabhyupagatatvÃt / api copÃdÃnÃbhedaÓrca kutaÓrcit kÃraïabhedÃt kÃryabhedaÓceti ko virodha÷? ata evÃsmÃkamabhede apyupÃdÃnasya piÂharasyau«ïyÃparÃkhyasya ca vahinasaæyogasya pÆrvarÆpÃdipradhvaæsÃnÃæ kÃraïÃnÃæ bhedÃd bhinnajÃtÅyà jÃyante gandharÆparasasparÓà iti siddhÃnta÷ / tasmÃdarthapravaïebhyo j¤Ãnebhyastadapravaïatayà bhinnajÃtÅyÃ÷ sukhÃdayo yathÃsvamunakÆlavedanÅyatvÃdibhirlak«aïairanyonyamapi bhedavantastÅvrasaævegatayà pramitsÃnapek«amÃnasapratyak«apravedanÅyà iti ramaïÅyam // syÃdetat / asatyapÅndriyÃrthasannikar«e j¤ÃnamÃtrÃdeva sukhadu÷khayo÷ svapnÃntike darÓanÃt yatrÃpÅndriyÃrthasannikar«astatrÃpi j¤ÃnamastÅti tadeva sukhadu÷khayo÷ kÃraïaæ kluptasÃmarthyÃt / indriyÃrthasannikar«asya tu j¤ÃnamÃtropayogÃdanyathÃsiddhau bhÃvÃbhÃvÃviti / tadayuktam, svapnÃntike sukhadu÷khotpÃdasyÃsiddhestajj¤ÃnasyÃrthaj¤Ãnasyeva mithyÃtvÃt / yathà hi tatra kÃminÅsm­tivi«aryÃsa eva mupalabdhacaratajjanmasukhasmaraïaviparyÃsa÷ / sukhadu÷khabuddhyutpÃda eva cÃtra dharmÃdharmopayogo na tu susadu÷khotpÃde / na cÃsatÅndriyÃrthasannikar«e j¤ÃnamanyanmanorathÃdi và tÃd­Óaæ sukhabhedaæ vidhatte yÃd­Óo vi«ayopabhogajanmà / satÅndriyÃrthasannikar«e j¤ÃnamÃtrameva tasya hetu÷ / j¤Ãnahetustu sukhabhedasyÃnutpÃdÃdityapyuktameva / vi«ayasÃk«ÃtkÃrastadutpÃdaheturna vi«ayaj¤ÃnamÃtramiti cet? hantar, iÓvarasyÃpyasti tatrabhavato yogarddhisaæpannÃnÃæ ca mahÃdhiyÃæ samastavastusÃk«ÃtmÃra iti te«Ãmapi sukhadu÷khotpÃdapracaya÷ prasajyet, asatyÃæ pratipak«adhÃraïÃyÃm / tasmÃdindriyÃrthasannikar«o 'pi sukhadu÷khotpÃdaheture«itavya÷ / sa ca satyapyarthasÃk«ÃtkÃre nÃsti siddhÃnÃmiti na te«Ãæ sukhadu÷khotpÃda÷ / api ca caramabhÃvi kÃraïaæ g­hÅtvà pÆrvabhÃvinÃmakaraïatvÃpÃdane tantvÃdÅnÃmapi paÂÃdÅn pratyakÃraïatvaprasaÇga÷ / saæyogabhedÃdeva tÃd­ÓapaÂÃtpatte÷ tantvÃdÅnÃæ ca saæyogabheda evopayogÃt / tatsahitasya tu tatkÃraïatvaæ sannikar«asyÃpyÃlocanasahitasyeti samÃnam / yathÃhu÷ padÃrthavida÷ stragÃdyabhipratavi«ayasÃnnidhye satÅ«ÂopalabdhÅndriyÃrthasannikar«adharmÃdyapek«ÃdÃtmamanaso÷ saæyogÃt yadanugrahÃbhi«vaÇganayanÃdiprasÃdajanakamatpadyate tatsukham iti / tasmÃt su«ÂhÆktaæ sukhÃdiniv­ttyarthaæ j¤Ãnagrahaïamiti // iha dvayÅ pratyak«ajÃtiravikalpikà savikalpikà ceti / tatrobhayyapi indriyÃrthasannikar«otpannaæ j¤ÃnamavyabhicÃrÅti lak«aïena saæg­hÅtÃpi svaÓabdenopÃttÃ, tatra vipratipatte÷ / tatrÃvikalpikÃyÃ÷ padam avyapadeÓyamiti, savikalpikÃyÃÓrca vyavasÃyÃtmakamiti / tatra vyapadeÓo viÓe«aïamupalak«aïaæ và nÃmajÃtyÃdi, tat karma vyapadeÓyaæ viÓe«yamiti yÃvat / tadyathà ¬ittho 'yaæ gaurayaæ Óuklo 'yaæ kamaï¬alumÃnayaæ gacchatyayamiti sarvaæ hi savikalpakaæ viÓe«aïaviÓe«yabhÃvena vastu«u pravartate / avidyamÃnaæ vyapadeÓyaæ yasmistadavyapadeÓyaæ jÃtyÃdisvarÆpÃvagÃhi, na tu jÃtyÃdÅnÃæ mitho viÓe«aïaviÓe«yabhÃvÃvagÃhÅti yÃvat // tatra nÃmarahitamavikalpakaæ nÃstÅti ye vipratipadyante tanmatamapacikÅr«urÆpanyasyati bhëyakÃra÷ yÃvadarthaæ vai nÃmadheyaÓabdÃ÷ / sarve 'rthÃ÷ sarvathà sarvadà sarvatra nÃmadhayÃnvitÃ÷ / nÃsti so 'rtho ya÷ kadÃcit kvacit katha¤cit nÃmadheyena viyujyate / tadanena nÃmadheyatÃdÃtmyamarthÃnÃæ pratijÃnÅte / atra hetumÃha--tairarthasaæpratyaya iti / arthà hi pratÅyamÃnÃæ nÃmadheyairÆpetÃstatsÃmÃnÃdhikaraïyenÃvagamyante gaurityartho 'Óva ityartha iti / na copÃyatayà sÃmÃnÃdhikaraïyaæ ghaÂate / na hi cak«urÃdisÃmÃnÃdhikaraïyaæ rÆpÃdyanubhavati / nÃpi j¤ÃyamÃna upÃya upeyasÃmÃnÃdhikaraïmanubhavati / na hi bhavati dhÆmo 'yaæ vahinariti kiæ tu dhÆmo 'yaæ dhÆmatvÃt vahinamÃniti / api cÃÓabdopÃye 'numeyÃdau na ÓabdasaæbhedenÃdhigamo bhavet, asti tu / tasmÃt tairnÃmadheyai÷ saha samÃnÃdhikaraïasyÃrthasya pratyayo yata iti / tasmÃt nÃmadheyÃtmÃna÷ arthÃ÷ / kiæ ca gavÃdi«u «a¬jÃdi«u ca ÓabdÃpakar«e 'rthapratyayÃpakar«Ãt tadutkar«e tvarthapratyayotkar«Ãt pratyayasya ca pratyetavyotkar«ÃdhÅnotkar«atvÃt nÃmadheyotkar«eïÃrthasyotkar«a÷ arthasya tÃdatmyaæ gamayati / tadidaæ sama÷ prayojanaæ saæpratyaya iti samadhika÷ pratyaya ityartha÷ / astyarthasaæpratyayo nÃmadheyasÃmÃnÃdhikaraïyena, na tvetÃvatà nÃmadheyÃtmatà sidhyati / asti hi purovartidravyasÃmÃnÃdhikaraïyena rajatapratyayo na caitÃvatà ÓuktÅ rajatÃtmikà bhavatÅtyata Ãha---arthasaæpratyayÃcca vyavahÃra÷ / tataÓrcavisaævÃdÃt pramÃïaæ sannÃmadheya tÃdatmyaæ sÃdhayatyarthÃnÃmityartha÷ // tadevaæ sÃmÃnyato 'rthÃnÃæ nÃmadheyatÃdÃtmyaæ vyutpÃdya prak­te yojanayati---tatredamindriyÃrthasannikar«Ãdutpannaæ vi«ayaj¤Ãnaæ rÆpamiti và rasa iti và evaæ rÆpÃdyarthasÃmÃnÃdhikaraïyena bhavati / bhavatu, kimetÃvatÃpÅtyata Ãha---rÆparasaÓabdÃÓrca vi«ayanÃmadheyam / kimetÃvatÃpÅtyata Ãha--tena vyapadiÓyate j¤Ãnam / uktamapi vyapadeÓaæ savyÃkhyÃnamÃha--rÆpamiti jÃnÅte rasa iti jÃnÅte iti / tathà cÃrthÃnÃæ nÃmadheyÃtmakatvÃt tadgocaramÃlocanamapi nÃmadheyagocaramityarthavat nÃmadheyena vyapadiÓyamÃnaæ ÓÃbdaæ prasajyata iti / na ÓabdapramÃïakatayà ÓÃbdam, api tu Óabde jÃtaæ ÓÃbdam / ÓabdaÓrcÃtra vi«ayatvena janako 'rthatÃdÃtmyÃt / tathà ca nÃvikalpakaæ ÓabdarahitamastÅti tÃtparyÃrtha÷ / tathà cÃhu÷, na so 'sti pratyayo loke ya÷ ÓabdÃnugamÃd­te / anuviddhamiva j¤Ãnaæ sarvaæ Óabdena gamyate // bÃlakamÆkÃdÅnÃmapi j¤Ãnaæ ÓabdÃnuvyÃdhavadevÃnÃdiÓabdabhÃvanÃvaÓÃt / yadavocat, Ãdya÷ karaïavinyÃsa÷ prÃïasyordhvaæ samÅraïam / sthÃnÃnÃmabhighÃtaÓrca na vinà ÓabdabhÃvanÃm // iti / tadasya nirÃkaraïaæ lak«aïagatenÃlocanaj¤ÃnÃvarodhÃrthenÃvyapadeÓyapadena sÆcitam iti parÅk«Ãparvaïi vacanÃrhamapi subhëitarucitayà tadvilambamasahamÃno bhëyakÃro lak«aïÃvasara evÃha / ata evÃha---avyapadeÓyamitÅti / tena sÆcite 'pyarthe avyapadeÓyapadaæ cojayati---yadidamanumayukte ÓabdÃrthasaæbandhe 'rthaj¤Ãnam, na tat nÃmadheyaÓabdena vyapadiÓyate // ayamabhisandhi÷ / sÃmÃnÃdhikaraïyena ÓabdÃtmakatvaæ rÆpÃdÅnÃmabhidhÅyÃnaæ ÓabdabrahmÃtmakatvaæ vocyeta ÓreyamÃïagaurityÃdipadabhedÃtmakatvaæ vÃ? na tÃvadÃdya / kalpa÷ / na salvasmadÃdisamastadarÓanapathÃtiv­ttena Óabdabrahmaïà rÆpÃdÅnÃmasti sÃmÃnÃdhikaraïyapratÅti÷ laukikÃnÃm / ÓrÆyamÃïaÓabdasÃmÃnÃdhikaraïyena tu tÃdÃtmyaprasÃdhane anupayuktaÓabdasaæbandhasya bÃlamÆkÃde÷ rÆpÃdij¤Ãne«u nÃsti ÓrÆyamÃïaÓabdagandho 'pi, prÃgeva tu tatsÃmÃnÃdhikaraïyam / na ca te«Ãmapi prÃgbhavÅyaÓabdabhÃvanÃnugamena tatsÃmÃnÃdhikaraïyamiti sÃæpratam / na khalu rÆpÃdyÃtmana÷ Óabdasya rÆpÃdivaiÓadyainÃvaiÓadyaæ saæbhavati / yugapad vaiÓadyÃvaiÓadyarÆpaviruddhadharmayogena bhedaprasaÇgÃt / veÓadye tu vyutpannavadavyutpanno 'pi Óabdai÷ vyavaharet, na tu saæbandhagrahaïapek«eta / na ca tÃdÃtmyÃdanyad vÃcakatvaæ ÓabdÃnÃæ yatra saæbandhagrahÃpek«Ã bhavet / na ca tÃdÃtmye 'pi kalpitabhedÃnÃæ vÃcyavÃcakabhÃva÷ / tathà sati na sÃmÃnÃdhikaraïyaæ syÃt / na hyasti saæbhavo bhedakalpanà ca sÃmÃnÃdhikaraïyaprathà ceti / tasmÃdavyutpannÃnÃmasti Óabdarahitaæ rÆpÃdi«u nirvikalpakaæ pratyak«amiti / na kevalamabyutpannÃnÃm, vyutpannÃnÃmapyastÅtyÃha--g­hÅte 'pi ca ÓabdÃrthasaæbandhe iti / Ãrddhekta eva sÃmÃnÃdhikaraïyanirÃsÃya saæbandhagrahaïasvarÆpamÃha--asthÃrthasya sÃsnÃdimadrÆpasya ayaæ gakarÃdyokÃro nÃmadheyamiti / itikaraïo j¤ÃnaparÃmarÓapradhÃna÷ / tathà ca yo ¬ittho nÃnÃdeÓakÃlÃvasthÃsaæs­«Âa÷ piï¬abheda÷ so 'yamiti sannihitadeÓakÃla ityartha÷ / na tvayaæ piï¬o ¬itthaÓabda iti pratyaya÷ / autsargikaæ hi ÓabdÃnÃmarthaparatvaæ kvacit punarityÃdibhi÷ Óabdaistadapodyate / yatrÃpi saæbandhapratipÃdanamabhedena ayaæ ¬ittha iti, tatrÃpi Óabdo vÃcyatvaparo na svarÆpapara÷ yathà gaurvÃhÅka iti lak«yamÃïaguïayogapara÷ / na ca tanmÃtreïa vÃhÅkasya gotvaæ bhavati / tasmÃd bhinnayoreva ÓabdÃrthayo÷ saæbandhagrahÃt tanmÆlatvÃcca ÓabdavyavahÃrasya na Óabdapura÷saramapi j¤Ãnaæ ÓabdasÃmÃnÃdhikaraïyamÃtmano 'rthasyÃvagamayati / yattu ÓabdÃnupÃye 'pi j¤Ãne Óabda÷ pÆrvaæ bhavati tadg­hÅtasaÇketasya prathamamindriyÃrthasannikar«ÃdÃlocanena ÓabdasaæsargarahitenÃlocite 'rthamÃtretasyÃrthabhedasya Óabdabhedena saæbandhÃt Óabdavi«aya÷ saæskÃra÷ prabodhyate / prabuddha÷ Óabdasm­tiæ janayati / tena vyutpannasya nirvikalpakÃt paräca÷ pratyayÃ÷ ÓabdÃnupÃyà api Óabdapura÷sarà jÃyante / yathÃhu÷, yat saæj¤Ãsmaraïaæ tatra na tadapyanyahetukam / piï¬a eva hi d­«Âa÷ san saæj¤Ãæ smÃrayituæ k«ama÷ // tasmÃd vyutpannasyÃpi nÃmadheyasmaraïÃya pÆrvame«itavyo vinaiva nÃmadheyamarthapratyaya÷ / tadidam uktam--g­hÅte 'pi ÓabdÃrthasaæbandhe asyÃrthasyÃyaæ Óabdo nÃmadheyamiti / yadà tu so 'rtho g­hyate nÃmadheyarahito nÃmadheyasmaraïÃt pÆrvamavikalpena tadà pÆrvasmÃd avyutpannÃvasthÃyÃm arthaj¤ÃnÃt na viÓi«yate iti / yato na viÓi«yate tasmÃt tadarthaj¤Ãnaæ tÃd­geva bhavati / nanu parapratipÃdanÃdilak«aïavyavahÃrÃya svarÆpeïa j¤Ãne vyapade«Âavye yadarthavyapadeÓena vyapadiÓyate tadavagacchÃmo 'rthavyapadeÓÃkÃramiti / kathaæ cÃrthÃkÃraæ bhavati? yadyarthavyapadeÓayornÃbheda÷, tasmÃt punarapi tÃdÃtmyaæ prasaktamityata Ãha--tasya tviti / arthÃkÃrameva tu j¤ÃnamarthavyapadeÓena vyapadiÓyate anyathà aÓakyatvÃdityartha÷ / pratÅyamÃnaæ pareïa / upasaæharati--tasmÃditi // tadevamarthaj¤ÃnakÃle # sa # na samÃkhyÃÓabdo vyÃpriyate pratÅyamÃnatayÃ, vyavahÃrakÃle tu parapratyÃyanakÃle tu vyÃpriyate kÃraïatayà / tadanena gopÃlÃvipÃlÃdÅnÃæ saæj¤ÃniveÓanaæ tÃsu tÃsu vyakti«u vyavahÃrotkar«ahetu÷ nÃrthotkar«aheturityapi sÆcitaæ bhavati / tasmÃd avikalpakapratyak«ÃvarodhÃrthenÃvyapadeÓyapadenÃsyaivÃvikalpakasya ÓabdÃnuvyÃdharahitatà sÆcità ityÃÓayavÃn upasaæharati---tatmÃditi // tadetad bhëyaæ vÃrttikakÃra÷ tÃtparyato vyÃca«Âe---taccendriyÃrtheti / vi«ayabhedÃnuvidhÃyi j¤Ãnamiti ÓabdÃtmatÃmapÃroti / cÃk«u«aæ hi rÆpaj¤Ãnaæ rÆpa eva niyataæ na Óabde pravartate / evaæ Órautramapi Óabda eva niyataæ na rÆpÃdau pravartate / yadi punaridaæ ÓabdÃtmakaæ rÆpÃdi bhavet, Órotrajaæ j¤Ãnaæ ÓabdagrÃhÅti rÆpÃdÃvapi pravarteta / apravartamÃnaæ và vidhurayati rÆpÃdÅnÃæ ÓabdÃtmatÃm / api ca ÓrÆyamÃïaÓabdÃtmatve rÆpÃdÅnÃm, te«Ãmapi ÓravaïagrÃhyatvamityandho 'pi rÆpu g­hïÅyÃt / asti hi tasya Órotraæ ca Óabdaj¤Ãnaæ ca / evaæ badhiro 'pi Óabdaæ g­hïÅyÃt / asti hi tasya locanaæ ca rÆpaj¤Ãnaæ ca / aÓabdo 'bhÃva iti ca vivak«itaviparÅtÃpatti÷ ÓabdÃbhÃvasyÃrthasya ÓabdatvÃt, aÓabdatve và sa evÃsyÃrtha÷ ÓabdÃd bhinna÷ prasajyate / evamabhÃvo 'pyartha iti Óabda÷ syÃt / tathà ca nÃbhÃva÷, Óabdasya sattvÃt / tathà cÃrthÃnuvidhÃyi vij¤Ãnaæ na bhavet / asti ca / tasmÃt na ÓabdÃtmÃno 'rthà iti / tadutpattikÃla iti prÃthamyena ÓabdÃnuvyÃdhaæ vyÃvartayati // ekadeÓivyÃkhyÃnamÃha---apare tviti / indriyÃrthasannikar«eïa hi liÇgena yadindriyagÃtij¤Ãnaæ tadapi pratyak«alak«aïopetamiti pratyak«aæ prasajyata iti tannivÃraïÃya avyapadeÓyapadam / apadeÓo hetuvacanam / tadeva tadÃbhÃsebhyo viÓi«Âaæ vyapadeÓa÷ / tasya kÃryaæ hetupratyÃyanadvÃrà anumeyaj¤Ãnaæ vyapadeÓyam / na vyapadeÓyamavyapadeÓyamaliÇgobhdavam ityanumÃnaæ vyÃvartitamityartha÷ / tadekadeÓimataæ dÆ«ayati---tacca naivamiti / nanvindriyagatij¤Ãnamapi indriyÃrthasannikar«ÃlliÇgÃdutpannamityata Ãha---na hyanumeyasyeti naitadindrayÃrthasannikÃr«ÃdupajÃyate, kiæ tu tajj¤ÃnÃt / ata evÃtÅte 'pi dhÆmÃdau liÇge tatsmaraïamÃtrÃdevÃnumeyaj¤Ãna bhavati / na ca sannikar«apadasya mukhyatve saæbhavati j¤Ãnalak«aïà yuktetti bhÃva÷ / upasaæharati--ata iti / imaæ ca vÃrttikagranthamabudhyamÃnà indriyagatij¤Ãnaniv­ttyarthamindriyavi«aye«viti padaæ sÆtre 'dhyÃharantÅti // kramaprÃptasyÃvyabhicÃripadasya tÃtparyaæ brÆvÃïo bhëyasyÃpi tÃtparyamÃha--grÅ«me marÅcaya itÅti / yadyapi sÃmÃnyalak«aïenaiva vyabhicÃriïo nirastÃ÷ pratyayÃ÷ tadapek«aæ ca viÓe«alak«aïam, anyathà anumÃnÃdipade«vapyabhicÃdipadamupÃdeyaæ syÃt, tathÃpi siddhe satyÃrambho niyamÃrtha÷ / dvayÅ hi pramÃïÃnÃæ gati÷ / ki¤cit sattÃmÃtreïapramÃsÃdhanaæ yathà pratyak«am / na hi cak«urÃdÅnÃæ grahaïamupayujyate, api tu sattaiva / anumÃnÃdÅna tu svaj¤Ãnena pramÃsÃdhanÃni / na khalvag­hÅtaæ liÇgaæ và Óabdo và Ãgamasahitaæ sÃd­Óyaæ và yathÃvi«ayam ÃdadhÃti pramÃm / tatrÃnumÃnasya pramopajananÃt prÃgeva arthÃvyabhicÃragrahaïamapek«ate nÃnyathà / tata÷ pramà sidhyatÅti / ÓabdÃdau tu yadyapi pramopajananaæ prati nÃrthÃvyabhicÃragrahÃpek«Ã, tathÃpi ÓakyamatirohitÃrthamantramadhyapatitasya drÃgityeva pratÅyamÃnÃrthasyÃpi, s­ïyeva jarbharÅ turpharÅtÆ // ityevamÃdermantrasyÃptapraïet­katayà sÃmÃnyato 'rthÃvyabhicÃritvaæ grahÅtum / autsargikaæ hi ÓabdÃnÃmarthaparatvam / ata eva nigamaniruktavyÃkaraïasahÃyÃstato 'rthamavadhÃrayanti / evaæ yathà mudgastambastathà mudgaparïÅti ÃptavÃkyaÓravaïÃdeva mudgastambasÃd­Óyaj¤ÃnasyÃnupajanitaphalasyÃpi Óakyaæ tadarthÃvyabhicÃritvaæ niÓrcetum / pratyak«asya tu pramÃïasyÃtyantaparok«asvarÆpolambha eva tÃvat pramopajananÃt prÃg durlabha÷, prÃgeta tu tasyÃrthÃvyabhicÃritvam / yadyapi ca saævedanaprÃmÃïyapak«e 'pi tatsaævedanaæ manasà sulabham, tathÃpi na tanmÃtraæ pramÃïam / api tu asÃdhÃraïendriyÃrthasannikar«asahÃyamiti tatsahÃyasya tasya parok«atvameva / tena pratyak«asya pramÃïasya phalÃvyabhicÃreïaivÃvyabhicÃraj¤Ãnam, na svarÆpata÷ ityetat pramÃïÃntarebhyo vyÃv­ttamasÃdhÃraïaæ pratyak«asya rÆpamÃdarÓayitumavyabhicÃripadopÃdÃnam / atha và pratyak«ÃvyabhicÃra evÃnumÃnÃdyavyabhicÃre kÃraïam / na hyasti saæbhavo 'vyabhicaritapratyak«ag­hÅtapak«adharmatÃkaæ tarkasahÃyapratyak«ag­hÅtÃvinÃbhÃvaæ cÃnumÃnaæ vyabhicÃratÅti / yattu bÃdhitavi«ayaæ satpratipak«itaæ cÃnumÃnam, tadapi yadyapi prathamaæ vyÃptigrahaïado«eïa na khaï¬itam, tathÃpi khaï¬anottarakÃlaæ so 'pi pratÅyate / tathà ca vyÃptigrÃhi pratyak«aæ tatrÃpi vyabhicÃrÅti / evamÃgamo 'pi sÃk«Ãt kvacit pÃramparyeïa pratyak«apÆrvakastadvyabhicÃreïaiva vyabhicarati / ÃgamavyabhicÃreïaivopamÃnavyabhicÃro vyÃkhyÃta÷ / tadevaæ pratyak«ÃvyabhicÃre pramÃïÃnÃmavyabhicÃro 'stÅti pratyak«asyaiva viÓe«aïamavyabhicÃripadaæ cakÃra, netare«Ãæ pramÃïÃnÃm / na hyasti saæbhavastanmÆlaæ pratyak«am avyabhicÃri, tÃni ca vyabhicÃrÅïÅti / so 'yaæ viÓe«a÷ pramÃïÃntarebhya÷ pratyak«asya / yathÃha mÅmÃæsÃvÃrttikakÃra÷, pratyak«ÃvyabhicÃreïa svalak«aïabalena ca / prasiddhÃvyabhicÃritvÃnnÃnumÃnaæ parÅk«yate // iti / tasmÃt su«ÂhÆkaæ grÅ«me marÅcaya iti bhëyam, tatprati«edhÃrthamidamucyate---avyabhicÃrÅti // p­cchati--kimidamiti / uttaram--yadatasminniti / etaccopapÃditaæ dvitÅyasÆtre / puna÷ dÆ«ayati--tacca naivamiti / p­cchati--kasmÃt? uttaram--arthasyeti / tadeva sphorayati--yattaditi / atra ca na nirvikalmakaæ bhrÃntam, kiæ tu savikalpakamityÃha--tÃæstu marÅcÅniti / indriyeïÃlocya marÅcÅn uccÃvacamuccalato nirvikalpakena g­hÅtvà paÓrcÃt tatropaghÃtado«Ãd viparyeti, savikalpako 'sya pratyayo bhrÃnto jÃyate iti / tasmÃd vij¤Ãnasya vyabhicÃro nÃrthasyeti / yathÃhu÷ niruktakÃrÃ÷, nai«a sthÃïoraparÃdho yadenamandhe na paÓyati / puru«ÃparÃdha÷ sa bhavatÅti // avyabhicÃripadenaiva saæÓayaj¤Ãnamapi vyudastam / no khalu saæÓayaj¤Ãnaæ vikalpyamÃnavastugocaraæ tadrÆpaæ vastu prÃpayati / aprÃpayaccopadarÓitaæ kathaæ saævÃdam, asaævÃdakaæ ca kathamavyabhicÃri? tasmÃdavyabhicÃripadenaiva saæÓayaj¤Ãne niraste savikalpakapratyak«ÃvadodhÃrthamupÃdÅyamÃnaæ vyavasÃyÃtmakapadaæ saæÓayaj¤Ãnapratyak«atÃpÃkaraïamanvÃcinoti / tadyathà edhÃnÃhartumaraïyaæ gaccha, ÓÃkamapyÃne«yasÅti ÓÃkÃnayanamanvÃcÅyate / na ca tadevÃsya pre«iturvi dhitsitam, tathehÃpi / vyavasÃyÃtmakapadaæ sÃk«Ãtsavikalpakasya vÃcakam / tathà hi vyavasÃyo viniÓrcayo vikalpa ityanarthÃntaram / sa evÃtmà rÆpaæ yasya tat savikalpakaæ pratyak«am / tadetadatisphaÂatvÃt Ói«yairgamyata eveti bhëyavÃrttikakÃrÃbhyÃm avyÃkhyÃtamapi asmÃbhi÷, trilocanagurunnÅtamÃrgÃnugamanonmukhai÷ / yathÃnyÃyaæ yathÃvastu vyÃkhyÃtamidamÅd­Óam // syÃdetat / na vyavasÃyÃtmakaæ pratayak«aæ bhavitumarhati / abhilÃpasaæsargayogyapratibhÃsaæ hi tat / na cendriyÃrthÃbhyÃæ labdhajanma vij¤ÃnamarthÃvabhÃsaæ ÓakyamabhilÃpena yojanayitum / na hyarthe ÓabdÃ÷ santi, arthÃtmano vÃ, tathà satyavyutpannasyÃpi vyutpannavad vyavahÃra÷ syÃdityuktam / na cÃbhilÃpo 'rthÃsaæsparÓo saævedanadharma÷, arthe«u tanniyojanÃt / tasmÃdarthÃdupajÃyamÃnaæ j¤ÃnamarthamevÃdarÓayet nÃbhilÃpam / na hi rÆpÃt jÃyamÃnaæ pratyak«aæ rasasahitametadÃdarÓayati / tasmÃdabhilÃpasaæsargÃnapek«amabhilÃpasaæsargiïamÃdarÓayad vikalpavij¤Ãnaæ vikalpavÃsanotthÃpitamaniyatÃrthagrÃhi mÃnasamÃtmÅyamutprek«Ãlak«aïaæ vyÃpÃraæ tirask­tyÃnubhavaprabhavatayà anubhavavyÃpÃraæ darÓanu purask­tya pravartamÃnamanubhavatayà abhimanyante pratipattÃra÷ / tat siddhametat, yadarthasÃmarthyalabdhajanma, na tat ÓabdakalpanÃnugatam, yathà nirvikalpakam / arthasÃmarthyalabdhajanmÃraÓrca vivÃdÃdhyÃsità vikalpà iti prasaÇgasÃdhanaviruddhavyÃptopalabdhi÷ / ÓabdakalpanÃnugatatvasya hi prati«edhyasya viruddhaæ tadananugatatvam, tenÃrthasÃmarthyajatvaæ vyÃptam / tasyopalabdhistadananugatatvamutthÃpayantÅ tadanugatatvaæ virÆïaddhÅti / athai«Ãæ pratyayÃnÃæ pratyak«amabhi lÃpÃnugatatvamaÓakyÃpahnavam, hanta bho÷, nÃrthasÃmarthyajatvamiti prasaÇgaviparyaya÷ / tathà hi yadabhilÃpakalpanÃnugataæ na tadarthasÃmarthyajaæ yatheÓvarapradhÃnÃdivikalpavij¤Ãnam / tathà caite vivÃdÃdhyÃsità vikalpà iti vyÃpakaviruddhopalabdhi÷ / ni«edhyamarthasÃmarthyajatvaæ tadabhilÃpakalpanÃnanugatatvena vyÃptaæ tadviruddhaæ ca sadanugatatvamiti / na ca sandigdhavyatirekitÃ, arthasÃmarthyena hi tadutpadyamÃnamartharÆpam anukuryÃd na ÓabdarÆpam / na hyarthe ÓabdÃ÷ santi tadÃtmÃno vetyuktam / asaæbaddharÆpÃnukÃre tu vij¤Ãnasya sarvarÆpÃnukÃreïa sarvasarvaj¤ÃtÃpattirati / saÇketavaÓÃt ÓabdÃnÃmarthasaæbandhenÃrthopalabdhau tatsmaraïÃt tatsaæs­«Âavedanamiti cet? yatra tarhi te k­tasaÇketÃ÷ tadeva smÃrayedetÃn / tatraiva ca te k­tasaÇketà yadanugataæ sÃmÃnyam / na ca tadd­«Âam, kiæ tu svalak«aïaæ darÓanagocara÷ / tadeva hi paramÃrthasadvij¤Ãnasya kÃraïam, na tu sÃmÃnyam / sarvasÃmÃrthyayahitaæ hi tat alÅkatvÃt / tasmÃd yad d«Âaæ na tena ÓabdÃnÃæ saæbandha÷, yena ca saæbandho na tadd­«Âam / api ca d­«Âasya ÓabdavÃcyatve darÓanÃdiva vahinaru«ïa iti vÃkyÃdapi pratÅyeta / tathà ca ÓabdÃdapi tasmin pratÅte ÓÅtÃpanopanaprasaÇga÷ / sÃmÃnyavi«ayauliÇgaÓabdau vastubhÆtasÃmÃnyavacca svalak«aïam / tÃd­Óaæ ca taddarÓanasya kÃraïamiti nirvikalpakena prathamÃk«atannipÃtajanmanà jÃtimadvastuvedanÃt tatropalabdhacarasaæbandhasya Óabdasya smaraïam / tathà ca tacchabdÃbhidheyajÃtiviÓi«ÂadravyÃvagÃhÅndriyÃrthasannikar«ajanmà vikalpapratyayo gaurayamityevamÃkÃro jÃyata iti cet? yathÃhu÷, nirvikalpakabodhena dvyÃtmakasyÃpi vastuna÷ / grahaïam # Ólo. vÃ. pratyak«a. 118 # tathà tata÷ paraæ punarvastu dharmairjÃtyÃdibhiryayà / buddhyÃvasÅyate sÃpi pratyak«atvena saæmatà // # Ólo. vÃ. pratyak«a. 120 # iti / tanna, piï¬avivekena jÃtyÃderavikalpakenÃgrahaïÃt / na hi jÃtijÃtibhantau và kriyÃkriyÃvantau va guïaguïinau và tatsamavÃyo và vivekena cakÃsati / na ca vivekenÃpratibhÃsamÃna÷ Óakyà mitho yojayituæ k«Årodakavadatadvedinà / tasmÃdekamavibhÃgaæ svalak«aïamanÃdivikalpavÃsanÃsamÃropitajÃtyÃdibhedaæ tathà vikalpyata iti yuktamutpaÓyÃma÷ / api ca paramÃrthasadvastudvayavedane 'pi kuto viÓe«aïaviÓe«yabhÃva÷? na hyaÇgulyÃvekavij¤Ãnavi«ayau mitho viÓe«aïaviÓe«yabhÃvamÃpadyete // viÓe«aïa khalÆpakÃrakam, upakÃryaæ ca viÓe«yam / nÃnyathà tayostabhdÃva÷ / na caikavij¤ÃnasamÃrƬhayorj¤Ãpyaj¤ÃpakabhÃvo và kÃryakÃraïabhÃvo và saæbhavÅ, samÃnakÃlayo÷ tayorÆbhayorapi paurvÃparyaniyamÃt / api ca vastuniveÓe jÃtyÃdÅnÃmupÃdhÅnÃmekasya vastuna÷ sattvaæ ca dravyatvaæ ca pÃrthivatvaæ ca v­k«atvaæ ca ÓiæÓapÃtvaæ copÃdhaya iti dÆrÃdekopÃdhiviÓi«Âasya grahe sarvopÃdhiviÓi«ÂagrahaprasaÇga÷ / tathà hyÃdhÃrÃdheyabhÃva upakÃragarbho bhavati / patanadharmaïo hi badarasyottarasya kuï¬amadharaæ pratayÃsannamapatanadharmakaæ badaraæ vidadhadÃdhÃra÷ / tadvadihÃpi dravyeïa jÃtyÃdÅnÃmupÃdhÅnÃmupakartavyam / na ca ÓaktyantarairÆpakaroti / ÓaktyantarapakÃre 'pi ÓaktyantaraukalpanÃyÃm anavasthÃpÃtÃt / tasmÃt svabhÃva eva svakÃraïÃdhÅnajanmà dravyasya sa tÃd­Óo yena bahÆnÃmupÃdhÅnÃmupakarotÅti vÃcyam / tathà ca sattvopakÃrasamartheæ tasmin dravye g­hyamÃïe dravyatvÃdyupakÃrasamartho 'pi sa evÃsya svabhÃva iti tatsvabhÃvÃvacchinnÃ÷ sattvavikalpakena paramÃrthasaddravyÃvagÃhinà sarva eva dravyatvapÃrthivatvav­k«atvaÓiÓapÃtvÃdayo vi«ayÅk­tà iti vikalpÃntarÃïÃmÃnarthakyam / yadÃha, yasyÃpi nÃnopÃdherdhÅgrÃhikÃrthasya bhedina÷ / nÃnopÃdhyupakÃrÃÇgaÓakyabhinnÃtmano grahe / sarvÃtmanopakÃryasya ko bheda÷ syÃdaniÓrcita÷ // ekopakÃrake grÃhye nopakÃrÃstato 'pare / d­«Âe tasmannad­«Âà ye tadgrahe sakalagraha÷ // iti / asmÃkaæ tu anÃdivikalpavÃsanopÃdÃnà vikalpà yacca g­hïanti, yacca adhyavasyanita tayorÆbhayorapyanyaniv­ttirÆpatayà avastutvÃt matÃgapi na paramÃrthasad vastu gÃhante, pÃramparyeïa tu vastupratibandhÃt tatra pravartayanta÷ prÃpayantaÓca na visaævÃdayanti lokam / ato vastusabhdÃvÃviniveÓÃd vikalpÃnÃæ na paunarÆktyamasti / api cÃlocite vastunÅndriyeïa tadanantarotpannaæ ÓabdasmaraïavyavahitavyÃpÃramindriyamarthaÓrca na savikalpikÃmapi dhiyamupajanayitumarhata÷ / yathÃha, arthopayoge 'pi puna÷ smÃrtaæ ÓabdÃnuyojanam / ak«adhÅryadyapek«eta so 'rtho vyavahito bhavet // na ca yadevÃlocanamajÅjanadindriyaæ tadeva smaraïasahakÃri vikalpapratyayamÃdhatte / na ca sm­tirvyavadhÃyikÃ, svÃÇgamavyavadhÃyakamiti nyÃyÃt / yato ya÷ prÃgajanako buddherÆpayogÃviÓe«ata÷ / sa paÓrcÃdapi / iti no khalvatÅtaæ bhavati gocaro 'k«asya / na cÃgocare sahasreïÃpyupÃyairetat pravartitumarhati / na ca sm­tiratÅtavi«ayÃnanubhÆtapÆrvaæ vartamÃnaæ gocarayitumarhati / tadgocaratve cÃndhÃnÃmapi rÆpasÃk«ÃtkÃraprasaÇga÷ yathÃha, tena syÃdak«ÃpÃye 'pi netradhÅ÷ // iti / tadevaæ nÃmajÃtiguïakarmakalpanÃ÷ pratyak«atvena parÃstÃ÷ / dravyakalpanÃpi daï¬Åti, viÓe«aïaæ viÓe«yaæ ca saæbandhaæ laukikÅæ sthitim / g­hÅtvà saÇkalayyaitat tathà pratyeti nÃnyathà // na caitÃvantaæ vyÃpÃrakalÃpaæ vicÃrakanivartanÅyamindriyaj¤Ãnaæ sahate, tasya sannihitavi«ayabalenotpatteravicÃrakatvÃt / jÃtiguïakriyÃvatÃæ caitanna saæbhavatyeva rÆpavivekasaæbandhayorapratibhÃsanena ghaÂanÃyogÃt k«Årodakavadatadvedinetyuktam / tasmÃt na tadvikalpaæ pratyak«amiti // atrocyate / yat tÃvaduktam---arthasÃmarthyajatvÃbhilÃpasaæsargayogyapratibhÃsattvayo÷ virodha iti, tatra brÆma÷ / syÃd virodho yadi svalak«aïamevÃrtha÷, na tvetadasti / upapÃdayi«yati hi paramÃrthasantaæ jÃtyÃdimantamarthaæ sthemabhÃjamabhilÃpasaæsargayogyam / tena tajjanitaæ j¤ÃnamarthasÃmarthyajaæ cÃbhilÃpasaæsargayogyapratibhÃsaæ ceti na virodha÷ / tathà ca prasaÇgasÃdhanasya sandigdhavyatirekità / na ca dravyÃdyabhinnaæ jÃtyÃdi bhinnaæ kalpayanto vikalpà nÃrthasÃmarthyajanmÃna iti sÃæpratat / dravyÃdapi hi bheda÷ sÃdhayi«yate te«Ãm / yathà ca bhede 'pi te«Ãæ tadvÃcakÃnÃæ sÃmÃnÃdhikaraïyaæ tathopapÃditamadhastÃt / na ca bhinnena Óabdena ¬ittho 'yamityabhedakalpanÃdarthasya vikalpÃnÃmanarthajatvamiti yuktam / uktametad avyapadeÓyapadavyÃkhyÃnÃvasare yathà na ÓabdÃbhedenÃrthayorekendriyaj¤Ãnasaæsargità kiæ tu prathamamÃlocito 'rtha÷ sÃmÃnyaviÓe«avÃn saÇketagrahaïsamayavartinÅmÃtmano 'vasthÃæ smÃrayan tatkÃlabhÃvinaæ Óabdamapi smÃrayatyavarjanÅyatayà / na tvindriyajavikalpotpÃdaæ pratyastyupayoga÷ kaÓcit Óabdasmaraïasya / anyathà bÃlamÆkÃdÅnÃæ nendriyaja÷ syÃdvikalpa÷ ÓabdasmaraïÃbhÃvÃt / saÇketasamayavartyavasthÃsmaraïaæ tÆpayujyate, vastunastadÃnÅntanedÃnÅntanÃvasthÃbhedavata ekasyendriyajena vikalpenÃkalanÃt / Óabdastu saæpÃtÃyÃto na niveÓayatyÃtmÃnam indriyaje vikalpe / yathÃha, devadattÃdiÓabdana h­dayasthena ya÷ sm­ta÷ / cak«u«Ãpi sa evÃyaæ piï¬a÷ saæprati d­Óyate // anena hi piï¬asya pÆrvÃparÃvasthÃvartinÅmekatÃmindiyajavikalpagocaratvena darÓayati, na tu ÓabdaniveÓanamapi / tathÃ, saæj¤Ã hi smaryamÃïÃpi pratyak«atvaæ na bÃdhate / saæj¤ina÷ / kuta÷? sà taÂÃvasthà na rÆpÃcchÃdanak«amà // nÃrthendriyavyÃpÃraæ vyavadhatte ityartha÷ / na ca prÃgavasthÃsmaraïasÃpek«atayà nendriyÃrthasannikar«a÷ kÃraïaæ vikalpasyeti sÃæpratam / yato, na ki¤cidekamekasmÃt sÃmagryÃ÷ sarvaæsaæbhava÷ / # pra. vÃ. 3.53 # iti bhavanto 'pyÃhu÷ / anyathÃlokamanaskÃrasÃpek«amarthendriyaæ nirvikalpakamapi na janayet / yattu prathamaæ nÃjÅjanat tat smaraïasahakÃrivirahÃt / na hi nÃjÅjanat kuÓÆlasthaæ bÅjamaÇkuramiti na samavahitak«ityÃdisahakÃrigrÃmamapyasyÃjanakaæ bhavati / na ca janakatvÃjanakatvalak«aïo viruddhadharmasaæsargo bhedaheturityupapÃdayi«yate k«aïabhaÇgabhaÇge // syÃdetat / atÅtÃvasthà nendriyagocarastasya vartamÃnÃrthe niyamÃt / na ca vartamÃno 'rtha÷ smaraïagocara÷ smaraïasyÃnubhavajanitasaæskÃrodbodhajanmana÷ pÆrvÃnubhavagocaraæ prati niyamÃt / tasmÃt bhinnavi«ayatayà nendriyasahakÃrità smaraïasya / na hi rÆpavi«ayÃ÷ sahasramapi nayanapradÅpÃdaya÷ Óabdavi«ayasya Óravasa÷ sahakÃritÃmÃpadyanta iti / tat kiæ bhavatÃæ yatra gandhaj¤ÃnÃnantaraæ cÃk«u«aæ rÆpaj¤Ãnaæ jÃyate tatra gandhaj¤Ãnam na samanantarapratyaya÷? tatrÃpi hi cak«ÆrÆpavi«ayaæ na gandhavi«ayasya j¤Ãnasya sahakÃri bhavitumarhati, bhinnavi«ayatvÃdeva / athÃnvayavyatirekanibandhana÷ kÃryakÃraïabhÃvo na samÃnavi«ayatvamanuvidhÅyate ityucyetra, tadasmÃkamapi samÃnam / nanvatÅtÃvasthÃviÓi«Âatvam asya nendriyasannik­«Âamiti kathaæ pratyak«am? tat kiæ yadindriyasaæbaddhaæ tat pratyak«am? tathà satyÃkÃÓaparamÃïvÃdayo 'pi tatsaæyuktà iti te 'pi pratyak«Ã÷ prasajyeran / tasmÃd yadevendriyajasya j¤Ãnasya gocarastat pratyak«am / na tvindriyasaæbaddham / nanvasaæbaddhamindriyaæ kathaæ tatra j¤Ãnaæ janayati? tacca j¤Ãnaæ kathaæ pratyak«am? pratyak«aæ cet, kathamindriyÃrthasannikar«otpannamiti lak«aïaæ pratyak«aæ vyÃpnoti, asyaiva pratyak«asya lak«aïenÃvyÃnÃt? mà bhÆdarthasya pÆrvakÃlavartità indriyagocara÷, tathÃpi smaraïasahakÃriïà saæskÃrasahakÃriïendriyÃrthasannikar«eïopajanitaæ tadindriyÃrthasannikar«otpannaæ na bhavati / tathà ca nÃvyÃpakamasya lak«aïam // nanu pÆrvÃparÃvasthÃparÃmarÓij¤Ãnaæ kathamekam, vi«ayabhedÃt pÃrok«yÃpÃrok«yalak«aïaviruddhadharmasaæsargÃcca? tathà hi taditi pÃrok«yam, idamiti ca sÃk«ÃtkÃra÷ / na ca viruddhadharmasaæsarge 'pyekatvam, trailÃkyasyaikatvaprasaÇgÃt / vi«ayabhedaÓrca pÆrvadeÓakÃlÃparadeÓakÃlasaæbandhayorekasya virodhÃt / yathà hyekasmin padmarÃgamaïau g­hyamÃïe tadabhÃvo vyavacchidyate, yadi punarnaæ vyavacchidyeta tadà bhÃvo na paricchidyeta, tasya svÃbhÃvavyavacchedarÆpatvÃt / tadabhÃvÃvinÃbhÃvinaÓrca pu«parÃgÃdaya iti te 'pi sarve vayavacchinna bhavanti / yadi punarna vyavacchidyaran, sa eva pu«parÃgÃdyatmeti tadavinÃbhÃvÅ padmarÃgÃbhÃva÷ padmarÃgaÓrca syÃditi durghaÂamÃpadyeta / evaæ tasyaiva pÆrvadeÓakÃlasaæbandhe g­hyamÃïe tadabhÃvavyavacchedakrameïÃparadeÓakÃlasaæbandho vyavacchinna÷ / pÆrvadeÓakÃlasaæbandhÃbhÃvÃvyabhicÃrÅ / tathà ca na padadeÓakÃlasaæbandhasvabhÃva÷ / tathÃpi yadyasau taddeÓakÃlasaæbandhÃdanyasvabhÃvo bhavet, tathà sati sa eva bhavet, na bhavecceti durghaÂamÃpadyeta / tasmÃt pÆrvadeÓakÃlasaæbandhÃdanyo 'paradeÓakÃlasaæbandha iti siddho vi«ayabheda iti // atrocyate / yadi parok«yÃpÃrok«yadharmabhedÃt pÆrvÃparÃvasthÃparÃmarÓij¤Ãnaæ bhidyeta, hanta bho÷, tadityapi vikalpo bhidyeta / so 'pi hi parok«aÓcÃparok«aÓrca vikalpaÓcÃvikalpaÓrca / arthe parok«o vikalpaÓrca svÃtmani tvavikalpo 'parok«aÓrca / tasmÃd vi«ayabhodÃt virodha iti cet---na tvihÃpi tadekaæ j¤Ãnaæ tasyaivaikasya vastuna÷ pÆrvadeÓakÃlasaæbandhe parok«amaparok«aæ và paradeÓakÃlasaæbandha iti ko virodha÷? yo 'pi kÃladeÓasaæbandhabhedena vi«ayabheda ukta÷, so 'pi ayukta÷ / yato yuktaæ yat padmarÃgasvarÆpagrahe tadabhÃvo vyavacchidyata iti, svÃbhÃvavyavacchedÃtmakatvena bhÃvÃnÃæ tadavyavacchede svarÆpÃgrahaïaprasaÇgÃt / kasmÃt puna÷ pu«parÃgÃdayo vyavacchidyante, padmarÃgÃbhÃvÃvinÃbhÃvÃditi cet? athaitadabhÃvÃvinÃbhÃvaj¤Ãnaæ kutastyam? tayo÷ kadÃcidapi tÃdà tmyenÃnupalambhÃditi cet---yatra tarhi tÃdÃtmyamupalabhyate na tatra tadabhÃvÃvinÃbhÃva÷, tathà ca pÆrvÃparadeÓakÃlasaæbaddhastÃdÃtmyenÃnubhÆyamÃna indriyajena vikalpena padmarÃgo na bhinno bhavitumarhati / tasmÃt parvÃparadeÓakÃlau tatsaændhau và kÃmaæ bhidyeyÃtÃæ parasparÃbhÃvÃvinÃbhÃvÃt, tayorekadÃpi tÃdÃtmyenÃpratibhÃsanÃt / na tu tadÃli¬rigatasvabhÃva÷ padmarÃgamaïi/, tasya tÃbhyÃmanyatvÃt / na cÃnyasya bhedo 'nyasya bhedamÃpÃdayati, atiprasaÇgÃt / na cendriyÃrthasannikar«ÃbhÃve 'pi pÆrvÃparÃvasthÃparÃmarÓÃtmano vikalpasya bhÃvÃdanindriyajayatvamiti sÃæpratam, tathà satyavikalpakamapi kÃmÃturasya kÃminÅæ bhÃvayata÷ tadvi«ayamindriyÃrthasannikar«aæ vinÃpi d­«Âamiti nÅlÃdyanubhÃvÃtmÃno 'pi avikalpakà anindriyajÃ÷ prasajyeran / yadi tu nÅlÃdyanubhavÃnÃæ kÃminyanubhavÃt katha¤cid viÓe«aæ brÆyÃta, tadà asmÃkamapi anindriyajebhyo vikalpebhya utprek«ÃvyÃpÃrebhyo 'stÅndriyajÃnÃæ darÓanavyÃpÃrÃïÃæ bheda÷ / na ca vikalpagato darÓanavyÃpÃro 'nubhÆyamÃna÷ sati saæbhave nirvikalpakopÃdhiriti yuktam / sarvà eva hÅndriyajà buddhayo vikalpikà avikalpikà và dhÃrÃvÃhinyo 'mahamikayà parasparÃnapek«Ã ekamarthamavagÃhamÃnà udayante vyayante ca / na tvamÆ«ÃmanyonyamanugamyÃnugant­tÃmÅk«Ãmahe / tasmÃt indriyÃrthasannikar«alabdhajanmÃno vikalpà darÓanavyÃpÃrà nÃnya iti yuktamutpaÓyama÷ / na ca Óabdapratyak«ayorvastugocaratve satyapi pratyayÃbheda÷ kÃraïabhedena pÃrok«yÃpÃrok«yabhedopapatte÷ / na ca vahinasaæyogajanmà ÓÅtÃpanodo vahinaj¤ÃnÃd bhavitumarhati / na caikopÃdhinà sattvena viÓi«Âe tasmin g­hÅte upÃdhyantaraviÓi«ÂatadgrahaprasaÇga÷ / svabhÃvo hi dravyasyopÃdhibhirviÓi«yate, na tÆpÃdhayo va tairviÓi«Âatvaæ và tasya svabhÃva÷ / na ca yat svabhÃvasaæbandhi sa svabhÃva÷ / tathà satyasaæbandhitvameva / na hi tadeva tena saæbadhyate / api ca rÆpaj¤Ãnaæ vi«ayagrahaïadharma nÃnÃparamÃïuvi«ayaæ na paramÃïusvabhÃva÷ / tatsvabhÃvatve và te«Ãæ sarvÃn pratyaviÓe«Ãt sarvaireva te paramÃïavo viditÃ÷ syu÷ / na cÃsaæbaddhà eva svaj¤Ãnena rÆpaparamÃïavo vi«ayÃstasyeti vÃcyam, asaæbaddhasya vi«ayatve 'tiprasaÇgÃt / svabhÃva evÃrthaj¤Ãnabhedayo÷ saæbandho yadartho vi«ayo j¤Ãnaæ ca vi«ayÅti cet? hantopÃdhyupÃdhimatorapi svabhÃva eva saæbandho 'stu tathÃpi vij¤ÃnÃrthavanna svarÆpÃbheda÷ / k«aïabhaÇgapariïÃmanirÃkaraïe tu svabhÃvÃtiriktaæ saæbandhamupapÃdayi«yÃma÷ / tasmÃt naikopÃdhyanvitagrahaïe sakalopÃdhyanvitapratyayaprasaÇga÷ // yaccaikavij¤Ãnagocarayorna viÓe«yaviÓe«aïabhÃva iti, tatra brÆma÷ / bhinnaj¤Ãnagocaratve 'pi nÃsau saæbhÅti / na hi viÓe«aïaj¤Ãnaæ viÓe«yÃvi«ayaæ viÓe«yamavacchettumarhati / evaæ viÓe«yaj¤Ãnamapi viÓe«aïÃvi«ayaæ kena svavi«ayamavacchindyÃt, tayo÷ parasparavÃrtÃnabhij¤atvÃt? tÃbhyÃæ vÃsanÃ, tato mÃnasapratyayo viÓe«aïaviÓe«yabhÃvÃkara utpadyate / na tvasti viÓe«aïaviÓe«yabhÃvo vÃstava iti cet? astu tÃvad vÃstavÃvÃstavacintà / kari«yate hÅyamupari«ÂÃt / yastu bhavatÃmasya mÃnasatve prayÃsa÷, sa varamindriyajatva eva bhavatu, tathà sati darÓanavyÃpÃratvamasya sÃk«Ãt samarthitaæ bhavati / itarathà hi nirvikalpakopadhÃnaæ kalpyeta // nanvavicÃrakamindriyaj¤Ãnaæ kathaæ viÓe«aïaviÓe«yÃdi sakalaæ saækalayet? hanta bho÷ kiæ mÃnasamapi j¤Ãnaæ saækalayitumarhati? saækalayati manasastatkÃraïasya sarvavi«ayatvÃt iti cet? yadi pÆrvakaæ vij¤Ãnaæ mana÷, kathaæ tasya sarvavi«ayatÃ? asmÃkaæ tu mana÷ sarvavi«ayamapi acetanatayà na vicÃrakam / tasmÃdÃtmaiva sakalaj¤ÃnatajjanitavÃsanÃdhÃra÷ smartà ca pratisandhÃtà ca / yathÃha, Ãtmanyeva sthitaæ j¤Ãnaæ sa hi boddhÃtra gamyate / smaraïe cÃsya sÃmarthyaæ sandhÃnÃdau ca vidyate // # Ólo. vÃ. pratyak«a. 122 # sa salvindriyÃrthasannikar«ÃdÃlocya jÃtimantaæ saæmugdhamartham udbuddhasaæskÃrasamupajÃtapÆrvapiï¬Ãnusm­tisahÃya÷ prÃgeva cak«u«Ã vikalpayati, gaurayamiti / yathÃha, karaïaæ cendriyaæ buddhe÷ kartà cÃtma sacetana÷ / sa ca sm­tisamarthatvÃt sarvÃrthÃn kalpayi«yati // tenaikavij¤Ãnavedyatve yadyapi j¤Ãpyaj¤ÃpakabhÃvarÆpa upakÃryopakÃrakabhÃvo nÃsti, tathÃpi, tadarthÃlocanÃnugatasmaraïayorviÓe«aïaviÓe«yabhÃvÃvagÃhi vij¤Ãnaæ pratyutpÃdakatvamevopakÃrakatvamasti / arthau hi rÆparÆpibhÃvena sthitÃvapi nÃpÃtajanmanà j¤Ãnena tathà g­hÅtau, api tu svarÆpamÃtreïa / na hi yÃvadasti tÃvad grahÅtavyam, tena tadekadeÓagrahe 'pi nÃpramÃïatà / savikalpakaæ tÆktasÃmagrÅjanma jÃtyÃdirÆpatayà dravyaæ ca rÆpitayà kalpayat paÓcÃjjÃyamÃnamapÅndriyÃrthasannikar«aprabhavatayà pratyak«aæ bhavatyeva / akramasyÃpi ca kramavatsahakÃribhedasamavadhÃnavaÓÃt krameïa kÃryakaraïamupapÃdayi«yate / tat siddhametad vivÃdÃdhyÃsità vikalpÃ÷ svagocare pratyak«Ã avyabhicÃritve sati indriyÃrthasannikar«ajatvÃt / yo ya evaæbhÆta÷ sa sarpa÷ pratyak«o yathÃlocanam, tathà caitat / tasmÃt tatheti // tasmÃt savikalpakapratyak«ÃvarodhÃrthaæ vyavasÃyÃtmakapadamiti siddham / tadasya savikalpakapratyak«ÃvarodhÃrthasyÃnvÃcÅyamÃno vyavaccheda÷ / tadvyavacchedyapratipÃdanÃrthaæ bhëyamanubhëyÃnvÃcÅyamÃnameva vyavasÃyÃtmakapadasyÃrthamÃha--dÆrÃccak«u«eti / na caitanmantavyamiti bhëyaæ vyÃcikhyÃsuÓrcodayati--na saæÓayasyeti / nanu satÅndriyÃrthasannikar«e purovartini dravye dhÆma iti và reïuriti và j¤ÃnamutpadyamÃnaæ kathamanindriyajamityata Ãha--na hÅti / kasmÃnmÃnasa ityata Ãha--saæÓÅtiriti / saæpÆrvo hi ÓŬ bhÃvapratyayÃnto viÓe«Ãpek«e vimarÓe vartate sa caikÃdhikaraïau smaryamÃïau mitho viruddhau dharmÃvÃropayan anyatarannÃvadhÃrayati / tathà cÃdhikaraïamÃtrasamarpaïamindriyajavyÃpÃra÷ / manasà tu smaraïasahakÃriïaiva puru«a÷ saæÓete / ata eva visphÃritÃk«Ã÷ saudÃminÅsaæpÃtÃt sak­dÃlocya ka¤cit samÃnadharmavantaæ dharmiïaæ samandhakÃre sandigdhe, tasmÃnmÃnasa evai«a saæÓayo na tvindriyaja ityartha÷ / tadetat pariharan na caitadityÃdi bhëyaæ vcÃca«Âe---tacca naivam / kasmÃt saæÓayasyeti--ubhayaæ tviti / tu Óabdo manomÃtranimittatvaæ vyavacchinatti / tadanena cak«u«Ã hÅtyÃdi bhëyaæ vyÃkhyÃtam / paÓyan samÃnadharmÃïaæ dharmiïaæ nÃvadhÃrayati / viÓe«ata÷ sandigdhe tasminnityartha÷ / indriyeïopalabdhaæ sannik­«Âaæ sannikar«apÆrvakatvÃduparladhe÷ manasopalabhate jÃnÅte cak«u÷sahÃyenetyartha÷ / atra bhëyaæ yacca tadindrayÃnavadhÃraïapÆrvakaæ manasÃnavadhÃraïaæ tadviÓe«apek«aæ vimarÓamÃtraæ saæÓaya÷, na parvamiti / anavadhÃraïaÓabdo 'yaæ saæÓayaj¤ÃnavÃcaka÷ svakÃraïendriyÃrthasannikar«e prayukta upacÃreïa / uparatendriyavyÃpÃrasya hi saæÓayaj¤ÃnadarÓanÃt / satyapÅndriyavyÃpÃre saæÓayo nendriyaja iti codako 'bhimanyate / tadanayo÷ saæÓayaj¤Ãnayormadhye yat tadindriyÃvadhÃraïapÆrvakamindriyÃrthasannikar«apÆrvakaæ manasÃnavadharaïaæ saæÓayaj¤Ãnamityartha÷ / na pÆrvam / yaduparatendriyavyÃpÃrasya saæÓayaj¤Ãnaæ d­«ÂÃntatayà h­di sthitaæ ÓaÇkiturityartha÷ / tadetad bhëyaæ vyÃca«Âe--tatra yadindriyÃrtheti / indriyÃrthasannikar«aÓcÃsÃvanavadhÃraïaæ ceti karmadhÃraya÷ / tatpÆrvakaæ manasÃnavadhÃraïaæ saæÓayaj¤Ãnamityartha÷ // nanu smaraïavyavahitavyÃpÃramasya kÃraïaæ nendriyamityata Ãha--tasya hÅti / upapÃditametadadhastÃt yathà smaraïaæ nendriyavyÃpÃraæ vyavadhatta iti / pÆrvaæ tviti / d­«Âantatayà pÆrvatvam / syÃdetat, mana evendriyÃnapek«aæ bÃhye pravartate ityabhyupeyam, anyathà ghaÂamahaæ jÃnÃmÅti j¤Ãnaæ nirnimittaæ syÃt / na tÃvadindriyajam, Ãntare j¤Ãne cak«urÃdÅnÃmaprav­tte÷ / nÃpyanumÃnÃdi«vantarbhavati, liÇgÃdyabhÃvÃt / tasmÃnmÃnasabhevedam / yadi ca ghaÂÃdau bÃhye na mana÷ pravartena, kathaæ ghaÂamiti bhavet? jÃnÃmÅtyeva syÃt / na cÃrthanirupaïamantareïa j¤ÃnarÆpanirÆpaïam, tasmÃd bÃhyÃbhyantaravi«ayaæ mana÷, tathà ca sarva eva saæÓayo mÃnasa ityÃÓaÇkyÃha bhëyakÃra÷, sarvatra ca pratyak«avi«aye iti / yadyapyayamÅd­Óo 'nuvyavasÃyo mÃnasastathÃpyandhabadhirÃdÅnÃmabhÃvÃt tatpÆrvaæ vyavasÃyotpattau cak«urÃdyapek«aïÅyam, anyathà andhabadhirÃdyabhÃvaprasaÇga÷ / tathà ca saæÓayaj¤ÃnotpÃde apÅndriyÃrthasannikar«o 'pek«aïÅya iti bhÃva÷ / tadidaæ tasya hÅtyÃdinà vÃrttikena vyÃkhyÃtam // avyÃpakatvena lak«aïÃk«epaparaæ bhëyam ÃtmÃdi«u ityÃti / tad vyÃca«Âe--indriyÃrtheti / codayati--kathaæ punariti / pariharati--indriyeti / mà bhÆdindriyasÆtre pÃÂha÷ / taddhi bÃhyendriyalak«aïam, Ãntaraæ ca mana ityata Ãha--p­thak ceti / na ca sukhÃdau pramÃïÃntaramasti / tasmÃt pÃriÓe«yÃt saddhiæ pratyak«atvamityÃha---pratyak«ÃÓrceti / nanu naite prameyÃ÷ svasaævedanasiddhatvÃt, tat kimatra prameyÃrthena pramÃïena ityata Ãha---na ca te«Ãmiti nanÆktaæ svasaævedanatayà na pramÃkarmabhÃva e«Ãmityata Ãha--na cÃnyà gatiriti / saævedanatvena hi te«Ãæ svasaævedanatÃ, na caite saævedanamiti uktamadhastÃditi bhÃva÷ / Ãk«epanupasaæharati--tasmÃditi / bhëye cÃtmÃdi«u sukhÃdi«viti nityÃnityÃbhiprÃyaæ vargadvayam / Ãtmasukhadu÷khatvÃdayo nityÃ÷ anityÃÓca sukhadu÷khÃdaya iti / tadidamuktaæ dignÃgena, na sukhÃdi prameyaæ và mano vÃstvindriyÃntaram / na ca tat saæbhavati, ghrÃïÃdisÆtreïa vibhÃgapareïa ni«edhÃditi bhÃva÷ / samÃdhibhëyam indriyasya vai sata÷ iti / tadvyÃcikhyÃsurgƬhÃbhiprÃya÷ p­cchati--kaÓcaivam iti / Ãk«epturuttaram--indriyÃrtheti / samÃdhÃtà Ãha--nai«a do«a iti / Ãk«eptu÷ anuÓayabÅjamudghÃÂya dÆ«ayati--yattu sÆtre iti / nedaæ vibhÃgaparaæ ghrÃïÃdisÆtram, api tu lak«aïaparam / tatra cendriyamapi mano na lak«itam, vaidharmyÃdityartha÷ / vaidharmyamÃha--vaidharmyamiti / tatra pramÃïayati--sarvavi«ayaæ tviti / vaidharmyÃntaraæ dÆ«ayati---bhautiketi / kÃryasya hi viÓe«au bhautikatvÃbhautikatve, bhÆtakÃryaæ bhautikam / yad bhÆtakÃryaæ na bhavati tadabhautikam / bhÆtakÃryatvaprati«edhaÓrca tadanyakÃryatvaæ gamayati, viÓe«ani«edhasya viÓe«ÃntarÃbhyanuj¤ÃnahetutvÃt / itarathà tu akÃryamevocyeta, na tvabhautikamiti / tasmÃdakÃryasya manaso 'bhautikatvaæ kÃryadharmo viruddhamityartha÷ / api ca vaidharmyÃt manovat Órotramapi na vaktavyamityÃha--Órotre ceti / ÓaÇkate--svÃrtha iti / bhÆtÃni hi ghrÃïÃdÅni ÓrotrÃntÃni, manastu na bhÆtamiti vaidharmyamityartha÷ / nirÃkaroti--tacca neti / darÓayi«yati hi vÃrttikakÃro yathà svÃrthiko na kaÓrcidapi pratyaya ityartha÷ / Ãk«epahetumanubhëate--yat purariti / dÆ«ayati--na nÃstÅti / tadadena sati cendriyÃrthasannikar«e ityÃdi bhëyaæ vyÃkhyÃtam / yaccÃparaæ vaidharmyaæ ghrÃïÃdibhyo manasa uktaæ bhëyakÃreïa tadapi siæhÃvalokanena dÆ«ayati---saguïÃnÃmiti / ghrÃïÃdÅni yathà svasvaguïena gandhÃdinà bÃhyaæ gandhÃdi bodhayanti , naivaæ svaguïena Óabdena Órotraæ bÃhyaæ Óabdaæ bodhayati, tanmanovat Órotramapi ghrÃïÃdisÆtre na paÂhitavyamityartha÷ / bhëyokte«u madhya abhimataæ vaidhamyamupasaæharati--tasmÃditi / bhÆtatvÃbhÆtatvalak«aïaæ vaidharmyaæ na bhautikatvÃbhautikatvagrahaïena Óakyaæ vaktumityavadhÃraïÃbhiprÃya÷ / nanu yugapajj¤ÃnÃnutpatterj¤ÃnakÃraïaæ mano÷ astÅtyavagamyate, na punarasyendriyatvamapi, tabhdÃvÃnavagame ca nendriyÃrthasannikar«ajaæ sukhÃdij¤Ãnaæ Óakyaæ vaktumityata Ãha--tantrÃntareti / tantryate vyutpÃdyate anena tattvamiti tantraæ ÓÃstram / tadanena manasaÓrcetyÃdi bhëyaæ vyÃkhyÃtam / etad dÆ«itaæ dignÃgena ani«edhÃdupÃttaæ cedanyendriyarutaæ v­thà / iti / taddÆ«ayitumupanyasyati----na Óe«eti / taddÆ«ayati--na tantrayuktÅti / sarvasya tantrÃntare loke ca siddhatvÃdavaktavyatÃyÃæ svamatamiti nÃsti / vacanaliÇgaæ hi matÃj¤Ãnaæ na cÃnanumate ni«edhamÃtraæ Óakyaæ vaktum, abhÃvasya bhÃvanirÆpaïÃdhÅnanirÆpaïatvÃditi bhÃva÷ / siddhamarthamupasaæharati--tasmÃditi / prak­tamusaæharati--taditi // tadevaæ lak«aïapadÃni vyÃkhyÃya vim­Óati--samastamiti / abhimatamÃha--samastamityÃha bhëyakÃra÷ / hetumÃha--yasmÃditi / indriyÃrthasannikar«otvannaæ j¤ÃnamavyabhicÃrÅti hi pratayak«alak«aïamanavayavena samÃnÃsamÃnajÃtÅyebhyo vyÃv­ttaæ Óakyameva lak«ayitum / na khalvayamasÃvaÓva iti j¤Ãnamindriyajaæ Óabdajaæ saæbhavati / taddhi dravyagocaraæ và ucyeta, vÃcyatvagocaraæ vÃ, vÃcyatvaviÓi«Âadravyagocaraæ và / tatra dravyamaindriyakameva na ÓÃbdamityaÓakyaæ hi j¤Ãnaæ vyavacchettum, anabhimataæ ca / vÃcyatvagocaraæ tu j¤Ãnaæ ÓÃbdam eva, anyathà hyaÓrutaÓabdo 'pyÃraïyako 'Óvamevendriyasannikar«ÃdaÓvaÓabdavÃcya iti g­hïÅyÃt / vÃcyatvaviÓi«Âadravyaj¤Ãnamapi ÓÃbdameva, vahniviÓi«ÂadhÆmaj¤ÃnamivÃnumÃnikam, anyathà tadapyaindriyakamiti na tannirÃkaraïÃya yatnÃntaramÃstheyam / atha na vÃcyatvaæ nÃma mÅmÃæsakÃnÃmiva ki¤cidatÅndriyam, api tu saÇketamÃtrametadasmÃdidaæ pratyetavyamiti / tathÃpi Óabda eva / athÃyamapyaindriyaka eva, tatra gurupadi«Âà gÃthà paÂhitavyÃ, Óabdajatvena ÓÃbdaæ cet pratyak«aæ cÃk«ajanmata÷ / spa«ÂagrahaïarÆpatvÃd yuktamaindriyakaæ hi tata // iti / tasmÃt nobhayajaj¤ÃnanivÃraïÃyÃvyapadeÓyapadam / vyavasÃyÃtmakapadena tu savikalpake j¤Ãne 'varuddhe nirvikalpakasyÃpratyak«atà mà prasÃæk«Åditi tadavarodhÃrthenÃvyapadeÓyapadena nirvikalpake 'pi ÓabdasaæbhedanirÃkaraïamanvÃcitamiti ÓÃbdetyuktam / evam avyapadeÓyapadena nirvikalpake 'varuddhe savikalpakasyendriyajasyÃpratyak«atvaæ mà prasÃæk«Åditi tadavarodhÃrthena vyavasÃyÃtmakapadena saæÓayaj¤Ãnapratyak«atvanirÃkaraïamanvÃcitamiti saæÓayetyuktam // anvayaæ darÓayitvà vyatirekamÃha--yadÅti / upasaæharati--tasmÃditi / heyÃstriÓatkoÂÅrgaïayati--tatreti / dvipadaparigraheïa daÓa--indriyÃrthasannikar«otpannapadaæ dhravaæ k­tvà j¤ÃnÃdyekaikapadasaæbandhena carastra÷ koÂaya÷, j¤Ãnaæ ca ghavaæ k­tvà avyapadeÓyÃdi ekaikapadasaæbandhena tistra÷, evamavyapadeÓyapadaæ dhruvaæ k­tvà avyabhicÃryÃdyekaikapadasaæbandhena dve koÂÅ, avyabhicÃrivyavasÃyatmakasaæbandhe daÓamÅti / tripadaparigraheïÃpi daÓaiva / indriyÃrthasannikar«otpannaæ j¤Ãnamiti dhruvaæ k­tvà avyapadeÓyÃdyekaikapadasaæbandhe tistra÷ koÂaya÷, j¤ÃnamavyapadeÓyamiti dhruvaæ k­tvà avyabhicÃryÃdipadasaæbandhena dve koÂÅ, avyabhicÃryavyapadeÓyapadayostu vyavasÃyÃtmakapadasaæbandhe koÂirekà indriyÃrthasannikar«ÃvyapadeÓyapadadhrauvye avyabhicÃryÃdyekaikapadasaæbandhe koÂidvayam, avyabhicÃrivyavasÃyÃtmakapadayostu dhruvayorindriyÃrthasannikar«otpanna padena j¤Ãnapadena ca pratyekaæ saæbandhe koÂidvayam, iti tripadaparigraheïa daÓa koÂaya÷ / catu«padaparigraheïa pa¤ca / indriyÃrthasannikar«otpannaæ j¤ÃnamavyapadeÓyamiti dhruvaæ k­tvà avyabhicÃryÃdyekaikasaæbandhe dve koÂÅ, avyapadeÓyapadaæ tyakatvà parakoÂi÷, j¤Ãnapadaæ tyaktvà cÃparÃ, indriyÃrthasannikar«otpannapadaæ tyaktvà tu pa¤camÅ / p­cchati--kasmÃt pa¤capadaparigraheïaikatriÓattamakoÂiparigraheïetarÃ÷ koÂayo vyavacchidyante? na hyatra tadvyavacchedavÃcaka÷ kaÓrcidasti Óabda ityartha÷ / uttaram--viÓe«eti / viÓe«apratividhÃnaprastÃve Óe«ani«edhopanyÃso d­«ÂÃntalÃbhÃya / ekadeÓÃbhyupagama ekatriÓatkoÂi«u ekatriæÓattamÅ koÂirekadeÓa ityartha÷ / Óe«avidhÃnaæ veti / vÃÓabda ivÃrtha÷ // tadevaæ pratyak«alak«aïaæ samarthya vÃsubandhavaæ tÃvat pratyak«alak«aïaæ dÆ«ayitum upanyasyati--apare punariti / lak«aïaæ vyÃca«Âe tato 'rthÃditi / yattadornityasaæbandhÃd yasyÃrthasya yadvij¤Ãnaæ vyapadiÓyate, yadi tata eva tabhdavati nÃrthÃntarÃd vyapadeÓÃsaæbandhina÷ tat pratyak«am / ata eva vyapadeÓÃsaæbandhino 'rthÃntarÃt ÓuktirÆpÃt rajatena vyapadiÓyÃmÃnaæ Óuktij¤Ãnaæ na pratyak«am, vyapadeÓakÃnutpatte÷, vyapadeÓakasya rajatasya tatrÃsaæbhavÃt / etasya pratyak«ÃbhÃsasya vyÃv­tti÷ suprasiddheti tÃmupek«yÃnumÃnavyÃv­ttim Ãha--eteneti / kuta÷? na hi tata eva vyapadeÓakÃdeva vahne÷ tad vij¤ÃnamanumÃnaæ bhavati, kiæ tu yatra vahnirasti tatra / tataÓca yatra tu d­«ÂamÃtra eva vahnerÆparamÃduparato dhÆma÷ tatrÃnyataÓrca tabhdavati smaryamÃïÃd dhÆmÃdasati vyapadeÓake vahnau / tato 'rthÃt ityatra hi arthaviÓe«aïaæ tata iti / tatsaægataÓrca evakÃro 'yogavyavacchede vartate, yathà caitra dhanardhara eveti / tena yatraiva tadayoga÷ tadapratyak«amityartha÷ / tadetallak«aïaæ dÆ«ayati---atrÃrthagrahaïamanarthakam / na hi j¤ÃnavyapadeÓa Ãtmanà và indriyeïa và saæbhavati / ÓaÇkate---avadhÃraïÃrtha iti / ayogavyavacchedenaitadavadhÃraïam, viÓe«aïa ca tata iti / viÓe«aïasaægataÓcevakÃro 'yogaæ vyavacchinatti / asati cÃrthapade kasyedaæ viÓe«aïam iti viÓe«aïasaægato naivakÃro 'yogaæ vyavacchindÃditi bhÃva÷ / nirÃkaroti--tanneti / tata iti sarvanÃmna÷ sannihÅtaviÓe«yÃpek«atvÃt / anyathà abhidhÃnÃparyavasÃnÃd yasya tad vyapadi«yata iti vyapadeÓasaæbandhÅ viÓe«ya÷ prÃpyata eveti sidhyatyeva viÓe«aïatvam / abhyupetya tvadavadhÃraïamÃtre 'pyado«a iti manyamÃnenÃbbhak«a inyudÃh­tam / anyavyavacchede apihi tadevÃnyadvyavacchidyeta yadvirodhi, na punaranyamÃtram / yathÃhu÷, niyamastadvirodhÃcca kalpate nÃvirodhina÷ / iti // syadetat / tata ityucyamÃne yatastata÷ syÃt, tathà cÃnumÃnÃdyapi liÇgaj¤ÃnÃdestata upajÃyate iti pratyak«aæ prasajyeteti tanniv­ttyarthamarthÃditi vaktavyam / na hi tad arthÃt jÃyate / api tu pratyak«ameva, ityata Ãha---etaneni / yasya tad vyapadiÓyate ityapek«ya tata÷ÓabdasÃmarthyenÃnumÃnÃdivyudÃso 'pi pratyukta÷ / yacca tata÷Óabdasya vyÃvartyÃntaramuktam, tadapi dÆ«ayati--yatpunaretaditi / yadi yasya vyÃpadiÓyate j¤Ãnaæ, tat pratyak«aæ tato ghaÂa ityapi j¤Ãnaæ pratyak«aæ prasajyeta, tadapi hi ghaÂasya vyapadiÓyate, na tu tato ghaÂÃd bhavati / tasya vicÃrÃsahatayà paramÃrthasattvÃbhÃvena saæv­tisato vij¤Ãnaæ prati kÃraïabhÃvÃbhÃvÃt / tena tannirÃkaraïÃya tata ityuktam / tadetat na budhyÃmahe kathamapak«iptamiti / ÓaÇkate---yadÅti / rÆpÃdiparamÃïava eva nirantarotpÃdÃ÷ paramÃrthasanto bhinnÃ÷ svavij¤ÃnasyÃvikalpakasya janakÃ÷ / te«Ãæ tu nÃnÃtvaæ svena rÆpeïa saæv­ïvatÅ nirvikalpakap­«ÂhabhÃvinÅ ghaÂa iti vikalpikà buddhi÷ tÃneva rÆpÃdÅn ekodakÃharaïÃdikriyÃkÃriïo bhedina iva darÓayantÅ saæv­tirityucyate / nirÃkaroti--na hi rÆpÃdibhya iti / anuÓayabÅjamudghÃÂayati--athÃpÅti / nirÃkaroti--manomodaketi bhavantu vyatiriktÃ÷ kimetÃvatÃpÅtyata Ãha--sarvaæ ceti / yatsaæv­titvena bhavatÃmabhimataæ yaccÃvikalpakaæ tatsarvaæ svavi«ayÃd bhavati / tasmÃt tatograhaïam saæv­tiniv­ttyartham anarthakam / mà bhÆt saæv­tiniv­ttyartham, mithyÃj¤Ãnaniv­ttyarthaæ bhavi«yatÅti codayati---nanu ca mithyÃj¤ÃnamatasmÃdapi bhavati / yathà purovarti dravyamidamiti vyapadiÓyate rajatamiti na, na tu Óuktiriti, tena yadyapi sÃmÃnyarÆpeïa tasya vyapadiÓyate j¤Ãnam, tataÓrca tabhdavati, tathÃpi yena viÓe«aïarÆpeïa tasya vayapadiÓyate na tatastabhdavati iti atasmÃdapÅtyuktam / tasmÃt tata eva yabhdavati tat pratyak«am, na caivaæ mithyÃj¤Ãnam / taddhi tataÓrcatataÓrca bhavatÅtyartha÷ / pariharati--na hyatasmÃt ÃropitÃdrÆpÃt tatrÃsata÷ tat mithyaj¤Ãnaæ bhavati, kiæ tu tato bhavati / yasya sÃmÃnyarÆpasya vyapadiÓyata idamiti tata eva / samÃropitaæ tu tajatamasya vi«ayo d­ÓyamÃnÃkÃratayà / tadidam uktam--atasmistad bhavatÅti / evaæ ca lak«yapadamÃtrÃvaÓe«Ãt lak«aïÃbhÃva ityÃha--tatograhaïamiti / tathà cÃtivyÃptirityÃha--tathà ceti / abhyupetyata dÆ«aïÃntaramÃha--yadyapyetaditi / yato bhavati j¤Ãnaæ sa grÃhyo 'rtha÷ kÃraïam, grÃhakaæ ca vij¤Ãnaæ kÃryam / tayorayugapabhdÃvÃt vartamÃnÃbhaæ j¤ÃnamatÅte mithyeti na pratyak«aæ syÃt / tatsamÃnakÃlayostu kÃryakÃraïabhÃvÃbhÃvÃt / tato 'rthÃditi nÃstÅti bhÃva÷ / ÓaÇkate--nÃÓotpÃdÃviti / k«aïikatvÃd bhÃvÃnÃæ kÃraïasaya nÃÓa÷ kÃryasyotpÃda ityeka÷ kÃla÷, tathÃpi kÃraïasya grÃhyatà bhinnakÃlasyÃpi, svasad­Óaj¤Ãnajanakameva tasya tajÃnaæ grÃhyatvam, nÃnyat, yathÃha, bhinnakÃlaæ kathaæ grÃhyamiti ced grÃhyatÃæ vidu÷ / hetutvameva yuktij¤Ã÷ j¤ÃnÃkÃrÃrpaïak«amam // # pra. vÃ. 2.2.47 # iti / na caitÃvatà mithyÃtvam, arthÃhitasya nÅlÃkÃrasya vartamÃnatvÃditi bhÃva÷ / nirÃkaroti--tacca neti / pÆrvÃparakÃlakalÃvikalalak«aïà k«aïikatà na kvacidapi / vidyujjÃlÃderapyÃÓuvinÃÓino dvitrÃdik«aïÃvasthÃnÃdityartha÷ / pÆrvoktaÓcÃnuyogastadavastha evetyÃha--vina«ÂaÓrceti / anahaÇkÃrÃspadamasÃtÃdirÆpaæ vij¤ÃnÃd bhinnaæ nÅlÃdyanubhÆyate, na tu vij¤ÃnÃtmakam / tathà ca yadi vicchedagraho mithyÃ, tathà sati j¤Ãnametasmin mithyeti kathaæ pratyak«am, samyagj¤Ãnabhedasya tathÃbhÃvÃt? na cÃrthà hitÃkÃravedanamarthavedanam, bhÃktatvaprasaÇgÃt / na ca gauïamukhyalak«aïà girÃæ gatayo j¤Ãne«uÓakyà niyojayitum bhinnaprasthÃnatvÃt / tasmÃt nirÃkÃraæ j¤ÃnamÃtmano bhinnaæ gocarayatÅti vÃcyam / sa cet kÃraïaæ vina«Âasya pratyak«ateti tathà ca vartamÃnÃbhamavartamÃnaæ gocarayati mithyÃtvamapratyak«atvaæ ca syÃditi bhÃva÷ / yaugapadye 'pi nÃstyudÃharaïam, sarvasya k«aïikatvapak«anik«epÃditi codayati--tulyamiti cet / nirÃkaroti--tacceti // saæprati dignÃgasya lak«aïamupanyasyati--apara iti / dÆ«ayituæ kalpanÃsvarÆpaæ p­cchati--atha keyamiti / lak«aïavÃdina uttaram--nÃmeti / yad­cchÃÓabde«u hi nÃmnà viÓi«Âo 'rtha ucyate ¬ittha iti / jÃtiÓabde«u jÃtyà gaurayamiti / guïaÓabde«u guïena Óukla iti / kriyÃÓabde«u kriyayà pÃcaka iti / dravyaÓabde«u dravyeïa daï¬Å vi«ÃïÅti / seyaæ kalpanà yatra j¤Ãne nÃstyarthata÷ svarÆpato và tatkalpanayà apo¬haæ pratyak«am / tadidamÃha--yat kila na nÃmnà abhidhÅyate arthata÷ svarÆpataÓrca na jÃtyÃdibhirvyapadiÓyate / avyabhicÃrÃya vi«ayakÃraïatvamÃha--vi«ayasvarÆpÃnuvidhÃyÅti / pramÃïatvamÃha--paricchedakaæ vyavasthÃpakam / j¤ÃnatÃmasya darÓayati--Ãtmasaævedya svasaævedanÃdeva tasya kalpanÃrahitatvamapi / yathÃha, pratyak«aæ kalpanÃpo¬haæ pratyak«enaiva sidhyati / iti / tat pratyak«amiti / tadellak«yalak«aïapadatatsamudÃyavyÃpÃranirÆpaïena dÆ«ayati--ta idamiti / atha neti / vikalpayonayo hi ÓabdÃstadgocaramabhiniviÓanate / yad vikalpà g­hïÃnti, yaccÃdhyavasyati tadubhayamapyanyavyÃv­ttirÆpamavastu, tasmÃnna avikalpakaæ j¤Ãnaæ tadgocaraæ và paramÃrthasad gocarayanti vikalpÃ÷ ÓabdÃÓcetyayamabhisandhi÷ / api cÃsyÃvÃcyatve bhavadabhyupagataprÃmÃïyÃgamavirodha ityÃha-- anityÃdÅti / ÓaÇkate-- atheti / svamasÃdharaïaæ rÆpaæ vyÃv­ttamiti yÃvat / tato nirÃkaroti--sarve 'rthà iti / na hi yathà samyagj¤Ãnam adhik­tya pratyak«Ãdilak«aïaæ k­taæ kÅrtinà tathà dignÃgena yenÃdhikÃrÃt j¤Ãne vyavati«Âheta kalpanÃpo¬hamiti bhÃva÷ / nanu yadi svarÆpato nÃbhidhÅyetÃnabhidheyaæ tarhi vastu prasajyeta / tathà cÃvÃstava÷ syÃt ÓÃbdo vyavahÃra ityata Ãha--sarvasya ceti / sÃmÃnyaviÓe«atadvabhdedÃd vastutrayam / tatra tadvadvastvadhik­tyoktam--dvÃvÃkÃrÃviti / sÃmÃnyenaivÃkÃreïÃbhidhÅyate sÃmÃnyÃnvitamityartha÷ / brÃhmaïa iti / manu«yatvajÃtimÃnityartha÷ / viÓe«amÃkÃramabhipretya svarÆpato na vyapadeÓyamityuktam, na tu sarvatheti bhÃva÷ / prak­te yojayati--evamiti / ÃÓaÇkya pÆrvoktamatiprasaÇgaæ samÃrayati--yadi ceti / athÃÓcakarïÃdivadavyutpanna÷ kalpanÃpo¬haÓabda÷ pratyak«asvarÆpasya vÃcaka iti ÓaÇkate--atheti / nirÃkaroti--evamapÅti / bhavatu kalpanÃpo¬haÓabda÷ avyutpanno mà và bhÆt, avÃcyaæ tu pratyak«ame«itavyam, anyathà vikalpasya pratyak«atvaprasaÇgÃt / tathà ca vyÃghÃta ityartha÷ // jaiminipratyak«alak«aïaæ dÆ«ayati--satsaæprayoga iti / yathÃÓrutasyÃtivyÃpti÷ saæÓabdenÃpi prayogasya samÅcÅnatà pratipÃdyate / sà ca mithyÃpratyaye 'pi tulyÃ, vyatyaye 'pi buddhyà boddhasyopasthÃpanÃt / tad iti bodhyaæ parÃm­Óati / asti ca mithyÃj¤Ãne 'pi bodhyena saæbandha indriyÃïÃm, bodhyaæ hi purovarti dravyam / atha yathà bodhyaæ tÃd­Óo nÃsti saæbandha indriyÃïÃm, rajatatvasya prakÃrasyÃsannidhÃnÃt / hantÃvyÃpakatvaæ lak«aïado«a÷ / pratyabhij¤ÃyÃæ tattÃprakÃrasya indriyeïÃsaæbandhÃt / api ca prÃbhÃkare darÓane anumÃnÃdij¤ÃnamÃtmani pratyak«aæ na bhavet, na hi tat satsaæprayogajam / tasmÃdetadapi paribhÃvanÅyaæ sÆribhiriti // vÃr«agaïyasyÃpi lak«aïamayuktamityÃha--ÓrotrÃdiv­ttiriti / pa¤cÃnÃæ khalvindriyÃïÃmarthÃkÃreïa pariïatÃnÃmÃlocanamÃtraæ v­ttiri«yate, sà ca saæÓayÃdivyÃpakatvÃdalak«aïamiti / tat siddhamindriyÃrthasannikar«otpannamityetadeva lak«aïamiti pratyak«alak«aïaæ samÃptam//4 // ____________________________________________________________________ NyS_1,1.5: atha tatpÆrvakaæ trividham anumÃnaæ pÆrvavacche«avatsÃmÃnyato d­«Âaæ ca // pratyak«alak«aïÃnantaramanumÃnalak«aïaparaæ sÆtraæ paÂhati---atha tatpÆrvakaæ trividhamanumÃnamiti / atrÃnumÃnamiti sidvavat pramÃïÃviÓe«arÆpalak«yÃnuvÃda eva nÃpratyak«aæ pramÃïamityaprÃmÃïyamanumÃnasya sudÆdaæ pratik«ipati / d­«ÂaprÃmÃïyÃprÃmÃïyavij¤ÃnavyaktisÃdharmyeïa hi kÃsÃæcid vyaktÅnÃæ prÃmÃïyamaprÃmÃïyaæ và vidadhÅta / d­«ÂasÃdharmyaæ cÃnumÃnam eveti kathaæ tenaiva tasyÃprÃmÃïyam? api cÃnumÃnamapramÃïamiti vÃkyaprayogo 'j¤aæ vipratipannaæ sandigdhaæ và puru«aæ pratyarthaævÃn / na ca parapuru«avartino dehadharmà api sandehÃj¤ÃnaviparyÃsà gauratvÃdivat pratyak«amÅk«ante / na ca tadvavacanÃt prattÅyante, vacanasyÃpi pratyak«ÃdanyasyÃprÃmÃïyopagamÃt / puru«aviÓe«amanadhik­tya tu vacanamanarthaÇkaæ prayu/jÃno nÃyaæ laukiko na parÅk«aka ityunmattavadanavadheyavacana÷ syÃt / pariÓi«Âaæ tu parÅk«Ãparvaïi nivedayi«yate / tasmÃdakÃmenÃpi pramÃïamanumÃnamupetavyamiti / lak«yaæ pramÃïabhedamanumÃnamanÆdya tatpÆrvakamiti lak«aïaæ vidhatte / athetyÃnantarye uktaæ pratyak«am anumÃnasya hetu÷ / athedÃnÅmanumÃnaæ hetumadvyutpÃdyate ityartha÷ / lak«aïasÆtratÃtparyamÃha---anumÃneti / tadeva sphuÂayati---aneneti / samÃnajÃtÅyÃni pramÃïatayà pratyak«ÃdÅni, asamÃnajÃtÅyÃni cÃnumÃnÃbhÃsÃdÅni, yathà k«aïikatvÃdi«u sÃdhye«u sattvÃdÅni / syÃdetadativyÃpakametat tatpÆrvakatvam / taditi hi pratyak«aæ parÃm­ÓatyÃnantaryÃt / tathà ca pratyak«apÆrvakatvamanumÃnasyevÃgamasm­tisaæÓayaviparyÃsÃnÃmapyastÅti tÃnyapyanumÃnaæ prasajyeran / anumÃnÃdipÆrvakaæ cÃnumÃnaæ na pratyak«apÆrvakamiti nÃnumÃnaæ syÃt, anumÃnalak«aïenÃvyÃtatvÃt / tasmÃdavyÃptyativyÃptibhyÃmalak«aïametadityata Ãha---tatpÆrvakamiti / tatpÆrvakamityÃv­tyà vigrahatrayapradarÓanam / tatra prathame vigrahe tÃnÅtyanantaraæ sÆtram uvallaÇghya vibhÃgasÆtragatÃ÷ pratyak«Ãdaya÷ saæbandhanÅyÃ÷ yogyatvÃt / yathÃhu÷, yasya yenÃrthasaæbandho dÆrasthasyÃpi tasya sa÷ / iti tadanena lak«aïasyÃvyÃpti÷ parih­tà / tadidamÃha---yadà tÃnÅti / nanvedaæ pratyak«apÆrvakamiti bhëyavirodha ityata Ãha---pÃramparyeïeti / pÃramparyeïa hi pratyak«apÆrvakatvamuktaæ bhëyak­tÃ, tasmÃnna virodha iti / ativyÃptinirÃsÃya dvitÅyaæ vigrahaæ viv­ïoti---yadÃpÅti / te iti vigrahe anantarasÆtragatameva pratyak«apadaæ saæbadhyate / yathà ca dve pratyak«e pÆrve yasya pratyak«asya liÇgaparÃmarÓaj¤Ãnasya pratyak«aphalasya / tadidaæ tatpÆrvakaæ pratyak«am, taddhi svavi«aye pratyak«amapyanumeyÃrthapratyayaæ kurvadanumÃnam / tadidaæ tadityucyate / pratyak«agrahaïamupalak«aïÃrtham, anumÃne ityÃdyapi dra«Âavyam / syÃdetat / saæbandhagrahaïasamaye padatadarthagocaraæ pratyak«aæ prathamam / atha tadarthavi«aye dvitÅye pratyak«e sati yà tatpadavi«ayà sm­tirutpadyate sÃpi pratyak«advayapÆrvà / evaæ liÇgalliÇgsiæbandhasm­tirapi pratyak«advayapÆrveti tadavasthaivÃtivyÃptirityÃÓayavÃn p­cchati--- katare dve iti / uttaram---liÇgeti / sarvasandehe«vidamupati«Âhate / vyÃkhyÃnato viÓe«apratipattirna hi saændehÃdalak«aïamiti bhÃva÷ / na ca dvitÅyaliÇgadarÓanaæ vyaptismaraïasamaye vinaÓyadavasthamapyasti, vyÃptisaæskÃrobdodha samayajanmanà svajanitena saæskÃreïÃsya vyÃptismaraïasamaye vinÃÓÃt / vinaÓyadavasthasya dvitÅyaliÇgadarÓanasya vyÃptismaraïena saha yaugapadye 'pi tayo÷ parasparavÃrtÃnabhij¤atayà mitho ghaÂanÃyoga÷ / na cÃtmà te ghaÂayatÅti yuktam / v­ttyà khalvayaæ ghaÂayet, na svarÆpata÷ / tasmÃd ubhÃbhyÃmutpannaæ parÃmarÓaj¤ÃnamindriyÃrthasannikar«ajaæ t­tÅyaæ pratyak«am e«itavyam / bubhutsÃvato dvitÅyÃditi / bubhutsÃpyanumÃnaj¤Ãnotpattau kÃraïamiti darÓayituæ bubhutsÃvata ityuktam / liÇgaliÇgisaæbandhadarÓanamÃdyaæ pratyak«am ityatra saæbandhapadenÃnumÃnÃÇga saæbandhaæ vivak«an paroktÃn saæbandhavikalpÃn anumÃnÃnaÇgabhÆtÃn pratik«ipati---pratyak«amiti ca tasya pramÃïamÃha / tathà hi kecidavinÃbhÃvaæ tÃdÃtmyatadutpattinibandhanamanumÃnÃÇgamÃhu÷ / dvividho hyartha÷, pratyak«aÓca parok«aÓca / tatra yo buddhau sÃk«ÃdÃtmÅyaæ rÆpaæ niveÓayati sa pratyak«a÷ / sa hi svavi«ayÃyà buddhe÷ janaka iti tamantareïa buddhirÃtmÃnamanÃsÃdayantÅ tasya sattà niÓcÃyayatÅti yuktam / parok«astu buddhau sÃk«Ãt svarÆpopadhÃnasÃmarthyarahito 'yuktapratipattireva / na cÃnyadarÓane anyakalpanà yuktÃ, atiprasaÇgÃt / nÃntarÅyakatayà tvanyo 'pyanyaæ gamayet / sa hi pratibaddhasvabhÃvo yathÃvidha÷ siddha÷ tathÃvidhasannidhÃnaæ sÆcayati / sa ca pratibandho na darÓanÃdarÓanamÃtrÃdavaseya÷, tathà sati sa ÓyÃmo maitanayatvÃt parid­ÓyamÃnamaitratanayastomavadityapyanumÃnaæ syÃt / ihÃpi hi sto darÓanÃdarÓane / tasmÃt tÃdÃtmyatadutpattinibandhana eva pratibandha÷ / yathÃha kÃryakÃraïabhÃvÃd và svabhÃvÃd và niyÃmakÃt / avinÃbhÃvaniyamo darÓanÃnna na darÓanÃt // tathà ca liÇgavikalpaæ vinà na liÇgivikalpa÷ / na liÇgavikalpo liÇgÃnubhavaæ vinà / na liÇgÃnubhavo liÇgaæ vinà / na cÃvinÃbhÆtaæ liÇgaæ vinà liÇginamiti liÇgisvalak«aïÃpratibhÃsyapi pÃramparyeïa tatpratibandhÃt tatrÃvisaævÃdako 'numÃnavikalpa iti / kÃryakÃraïabhÃvaÓcedam / asmin sati bhavati satsvapi tadanye«vasminnasati na bhavati evamÃkÃro nÃnvayavyatirekÃbhyÃmatiricyate / tau ca pratyak«ap­«ÂhabhÃvinà vikalpenÃvasÅyete / tathà hi satyagnau dhÆma iti pratyak«ameva vikalpÃnugatavyÃpÃramadhyavasyati / asati cÃgnau na dhÆma ityapi pratyak«ameva, na hyagnidhÆmÃnupalambhÃvÃnyau / atastadviviktavastÆpalabhbhÃt nÃpyanayorvyatireko 'nyastadviviktÃd vastuna÷ / evaæ tÃdÃtmyamapi viparyaye bÃdhakapramÃïopapattyà niÓcetavyam, yathà sattvasya k«aïikatayà saha tÃdÃtmyaæ vipak«ai'k«aïike kramÃkramayorvyÃpakayoranupalambhanniÓcÅyate / tasmÃt tÃdÃtmyatadutpattibhyÃmeva pratibandho nÃnyata iti // atrocyate / satyaæ yat ki¤cit kvacid d­«Âam, tasya yatra pratibandha÷ tadvidastasya tadgamakaæ tatretyanujÃnÅma÷ / sa eva tu pratibandho na tÃvat tadutpattyà saæbhavati / kà punariyaæ tadutpattirdhÆmasya? kiæ vahnyanantaraæ bhÃva÷? sa tÃd­Óo 'sti rÃsabhasyÃpÅti tatpratibaddho 'pi dhÆma÷ syÃt / atha tadanantarameva bhÃva÷, na ca rÃsabhÃnantaraæ bhavannapi tadanantarameva bhavati, tasmin satyapyasatyagnau tadabhÃvÃt / asatyapi tasmin sati Ãdrendhanavati vahnau tadbhÃvÃt / atha yadyapi dhÆmasya vahnibhÃvÃbhÃvÃnuvidhÃnaæ tatropalabdhaæ tathÃpi deÓÃntarÃdi«u tadbhÃvo 'sya kutastya÷? tathà hi bhÆyo bhÆyo rÃsabhe d­«Âe dhÆmo d­«Âa÷, tadabhÃve cÃd­«Âa÷ / na ca sa tatkÃrya÷ / tajjÃtÅyasyaiva dhÆmasya rÃsabhaæ vinà sati vahnau bhÃvÃt / evaæ satyapyagnau piÓÃcena janito dhÆma÷ kvacit deÓÃdau tajjÃtÅya eva rÃsabhavad vahnyabhÃve 'pi piÓÃcÃdeva bhavi«yatÅti, avaÓyaæ ÓaÇkayà bhÃvyaæ niyÃmakamapaÓyatÃm / na ca sati bhÃvamÃtraæ niyÃmakam, tasya rÃsabhÃdi«va«yaviÓe«Ãt / tadanantarameveti cÃvadhÃraïasya ÓaÇkÃpanayanamantareïÃsaæbhavÃt / avadhÃraïena tu ÓaÇkÃpanaye parasparÃÓrayaprasaÇga÷ // syÃdetat / yo yo dhÆmo d­«Âa÷ sa sarvastÃvadÃrdrendhanasahitavahnyanantarameva na piÓÃcÃnantaram / sa ca kÃdÃcitkatayà nimittamapek«amÃïo yadanantarameva gamyate tadevÃpratÅtavyabhicÃraæ nimittÅkaroti, na tu pratÅvyabhicÃraæ rÃsabhÃdi / nÃpi sarvathà anupalabdhapÆrvapiÓÃcÃdi / yadi na tannimittaæ kasmÃt vinÃpi vahni kvacid dhÆmo nopalabhyate? athÃsau sarvathà vahnisahita÷, tathà satyÃdrendhanavat kathaæ vahnirapi na kÃraïam? kÃraïaæ cet kathaæ tadantareïa dhÆmabhÃvaÓaÇkÃ? akÃraïasya hi kÃryasya nityaæ sattvamasattvaæ và syÃt, anapek«atvÃt, na kÃdÃcitkatvam / nÃpyanekakÃraïakam, akÃraïakatvaprasaÇgÃdeva / vahnyanantarameva bhÃva iti hi dhÆmasya vahnikÃryatvam / sa cet avahnerapyanantaraæ naivakÃrÃrtha÷ syÃditi na vahne÷ kÃryam / evamanyasyÃpi na kÃryam / na hi anyÃnantarameva bhavati, vahnerapyanantaraæ bhÃvÃt / tataÓcÃhetuko dhÆma÷ syÃt / tathà ca kÃdÃcitkatvavyÃhati÷ // satyam, tatkÃryatvasiddhau syÃdevam / tadeva tu tadanantarameva bhÃva ityevaærÆpaæ nÃsti / yadyapi ca vinà vahni nopalabdho dhÆmo yadyapi ca piÓÃcÃnantaraæ nopalabhyate te«Ãmanupalabdhe÷, tathÃpi piÓÃcakÃrya eva dhÆmasyatra tatra vahni÷ kutaÓcit svahetorÆpanipatito rÃsabha iva na tu dhÆmasya janama÷ / tena tadabhÃve 'pi tajjÃtÅya eva kÃraïabhedajanmà kadÃcit kÃdÃcitko dhÆma÷ syÃditi aniv­ttireva ÓaÇkÃyÃ÷ / na d­«Âasaæbhave nÃd­«Âaæ kalpayituæ yuktamiti Óakyaæ bhavadbhirvaktum, anupalabdhilak«aïaprÃptasya aÓakyanirÃkaraïatvÃt / na cÃnupalabdhantarÃïyapi tanni«edhe prabhavanti / tasmÃt anantaramevetyavadhÃraïÃbhÃvÃt naivaærÆpaæ kÃryakÃraïabhÃvÃvadhÃraïaæ yuktam / na ca yad yadanyasahitÃnantaram mupalabdhaæ tat tadanyarahitÃt tasmÃd bhavad bhinnajÃtÅyaæ bhavati / uktaæ hi rÃsabhasahitÃd vahneryÃd­Óo dhÆma÷ tÃd­Óa eva tadvirahitÃd vahneriti / tasmÃdevaævidhà ÓaÇkÃpiÓÃcÅ svanivÃrakaæ tadutpattiniÓcayamÃskandantÅ na Óakyà nivÃrayitum / api cÃstu tadutpattiniÓcaya÷, tathÃpi kasmÃt kÃraïamantareïa na kÃryaæ bhavati? tathà ca satyanapek«atayà kÃdÃcitkatvavihatiriti cet---yathÃha, nityaæ sattvamasattvaæ và hetoranyÃnapek«aïÃt / apek«Ãto hi bhÃvÃnÃæ kÃdÃcitkatvasaæbhava÷ // iti / astu tarhi saæbandha÷ svÃbhÃvikatayà anyÃnapek«o 'vyabhicÃrÅ gamakÃÇgam / sa ca yo và sa và bhavatu, k­taæ kÃryakÃraïabhÃvÃvadhÃraïÃyÃsena / yathà caitat tathÃtraiva pradarÓayi«yÃma÷ // api ca kÃryÃt kÃraïamanumÅyamÃnaæ tata÷ pÆrvamevÃnumÅyeta, na tu vartamÃnakÃlam / na hi hetusattà kÃryakÃlà kÃryotpÃdÃÇgam, api tu tatpÆrvakÃlà / na hi nadÅpÆrabheda÷ svasattÃsamayavarti var«aæ gamayatyapi tu tatpÆrvakÃlam / tatkÃlaæ tu na tasya kÃraïam / ata eva sÃdhakabÃdhakapramÃïÃbhÃvena tatkÃlavartina var«e sandihÃnà na tadarthina÷ pravartante / evaæ dhÆmÃdapyagni÷ tatpÆrvakÃla evÃnumÅyeta, na tu vartamÃnakÃla÷ / tathà ca sati na tadarthina÷ tatra ni÷ÓaÇkaæ pravarteran / api ca rasÃdanyadrÆpaæ rasasamÃnakÃlamanumimate 'numÃtÃra÷ / na cÃnayorasti kà kÃraïabhÃva÷ tÃdÃtmyaæ và / yadyucyeta tatpÆrvebhyo rÆparasagandhasparÓak«aïebhyo rasak«aïo jÃyate, sa svakÃraïaæ pÆrvarÆpak«aïamanumÃpayan yÃd­Óà tena janita÷, tÃd­ÓamevÃnumÃpayati / sa cÃnumÃpakarasak«aïasamÃnakÃlarÆpak«aïÃntarajanaka eva svakÃraïam iti tÃd­Óameva gamayati / tathà ca kÃryasamÃnakÃlarÆpÃnumÃnasiddhi÷ / etena dhÆmÃnumÃnaæ vyÃkhyÃtam / yathÃha, ekasÃmagryadhÅnasya rÆpÃderasato gati÷ / hetudharmÃnumÃnena dhÆmendhanavikÃravat // iti // atrocyate / yo 'yu gamakarasasamÃnakÃlo rÆpak«aïa÷, sa kiæ tajjanakasya rÆpak«aïasya svabhÃva ata tatsvabhÃvÃvacchedako 'svabhÃvabhÆta÷? na tÃvat svabhÃva÷, ekasminnabhinne janyajanakabhÃvÃnupapatte÷, tasya bhedÃÓrayÃt / tadasvabhÃvabhÆta÷ kathaæ tadanumÃnaniveÓÅ? tadavacchedakatvÃdita cet? nanu naitÃvatÃpyasya tulyakÃlasya rÆpasya kÃraïabhÃva iti kathaæ kÃryaæ hetorgamyeta? viÓi«Âena kÃraïasvabhÃvenÃsvabhÃvo 'pi asÃvÃk«ipyate viÓe«aïatayeti cet? nanvÃk«ipyate j¤Ãpyata ityanarthÃntaram / sa kiæ kÃraïÃnumite÷ prÃgathÃnumitisamaye paÓcÃd vÃ? na tÃvat prÃk na hi sattÃmÃtreïa kÃraïaæ tad gamayatyatiprasaÇgÃt, kiæ tu svaj¤Ãnena / na ca kÃryamasya gamakam, akÃraïatvÃdityuktam / ata evÃnumitisamaye 'pyagamakam, svaj¤Ãnena gamakatvÃt / ubhayoÓca j¤Ãnayo÷ sahabhavato÷ savyetaravi«Ãïavat kÃryakÃraïabhÃvÃbhÃvÃt / tathà ca rasÃt kÃryÃt tatkÃraïaæ rÆpamanumÃtavyam / tathà ca kÃraïÃt kÃryÃnumÃnaæ tÃdÃtmyatadutpattibhyÃmanyata iti nÃbhyÃmeva pratibandhasiddhi÷ / laukikÃnÃæ cedaæ rasÃd rÆpÃnumÃnam, na caite piÓitacak«u«a÷ k«aïÃnÃmanyonyabhedamadhyavasyanti / na cÃnadhyavasyanta÷ prav­ttarÆpotpÃdanasÃmarthyaæ rasahetuæ rÆpamanumÃtumutsahante / na ca lak«aïÃnurodhena lak«yasyÃnyathÃkaraïaæ yuktaæ parÅk«akÃraïam / atipatitalokamaryÃdÃnÃæ te«Ãæ tattvÃnupapatte÷ / yathÃhu÷, siddhÃnugamamÃtraæ ca kartuæ yuktaæ parÅk«akai÷ / na sarvalokasiddhasya lak«aïena nivartanam // iti / api cÃdyatanasya saviturÆdayasya hyastanena saviturÆdayena, candrodayasya ca samÃnakÃlasya samudrav­ddhyÃ, madhyanak«atrad­«Âyà cëÂamÃstamayodayasya, na kÃryakÃraïabhÃva÷ tÃdÃtmyaæ vÃ, atha ca d­«Âo gamyagamakabhÃva÷ / api ca tÃdÃtmye 'pi kathaæ gamyagamakabhÃva÷? na hi tadeva karma ca kart­ ceti yuktam / tasya bhedÃÓrayatvÃt / yadyapi ca v­k«atvaÓiæÓapÃtve paramÃrthato na bhinne tathÃpi bhedÃntarapratik«epÃpratik«epÃbhyÃæ kalpitabhedayorgamyagamakabhÃva iti cet---na, vÃstavameva v­k«atvaÓiæÓapÃtvayorbhedamupapÃdayi«yÃma÷ / api ca kÃlpanikamapi rÆpaæ vicÃryamÃïaæ na yathà bhinnamevamabhinnamapi na bhavati, vastuno 'pi tucchatvaprasaÇgÃt / kÃlpanikasyÃvÃstavatvena tattvÃnupapatte÷ / tasmÃt kalpanÃrƬhayornavastutÃdÃtmyam, nÃpi parasparam / tathà sati saddravyapÃrthivav­k«aÓiÓapÃdivikalpÃnÃæ ca paryÃyatvaprasaÇgÃt // syÃdetat / kalpanÃbhedavirahiïÃæ bhedamullikhantyapi parasparame«ÃmabhedamapyavagÃhate sÃmÃnÃdhikaraïyÃkÃratvÃt, abhedÃnullekhe tadanupapatte÷ / tathà ca tÃdÃtmyaæ siddhamiti / tadayuktam / uktaæ hi yathà sÃmÃnÃdhikaraïyaæ na bhÃvÃnÃmabhedasÃdhakam / jÃtyÃdiÓabdà hi jÃtyÃdÅn nimittÅk­tya dravye vartante / taccÃdhikaraïamekamiti sÃmÃnÃdhikaraïyam aÓnuvate, na punarjÃtyÃdÅnapi mitho miÓrayanti / ÓabdasamÃnavi«ayÃïÃæ vikalpÃnÃm apÅyameva gati / tasmÃd yatra gamyagamakabhÃvo na tatra tÃdÃtmyam, yatra tÃdÃtmyaæ na tatra gamyagamakabhÃva iti saddhim / yattu viditaÓiæÓapÃvyavahÃramaviditav­k«avyavahÃramuccÃyÃæ hi ÓiæÓapÃyÃæ v­k«aÓabda÷ prayukta÷, tasmÃduccatvameva v­k«aÓabdaprav­ttinimittamiti manyamÃnaæ mƬhaæ prati ÓiæÓapÃtvena v­k«avyavahÃramÃtraæ sÃdhyate / vÃmanÃyÃmapi ÓiÓapÃyÃæ v­k«a iti vyavahartavyam, ÓiæÓapÃmÃtrÃnubandhitvÃd v­k«atvasyeti / tatrÃpi ced vyavahÃra÷ sÃdhya÷ sa ÓiæÓapÃyà bhinna iti, na tÃdÃtmyam / vyavahÃrayogyatà cet? sà ÓiæÓapÃyà abhinneti na gamyagamakabhÃva÷ / vyÃv­ttibhede coktam / tasmÃt tÃdÃtmyatadutpattibhyÃæ pratibandha iti manorathamÃtram // yaÓca vai«eÓikai÷ catu«prakÃra÷ saæbandha ucyate, asyedaæ kÃryaæ kÃraïaæ saæbandhyekÃryasamavÃyi virodhi ceti laiÇgikam # vai. sÆ. 9/2/1 # // iti, atrÃpi saæbandhipadenaiva sarvÃpasaægrahÃt Óe«ÃbhighÃnaæ vyartham / na ca saæbandhipadopÃttasyÃtiprasakti÷ Óe«apadairnivÃryate / tathà sati Óe«apadÃnyeva santu k­taæ saæbandhipadena, tebhya eva saæbandhibhedÃnÃmadhigate÷ / na caivaæ cÃturvidhyaæ saæbandhasyÃnumÃnaÇgasya / tacce«yate / tathà ca saæbandhipadasya saæbandhimÃtrÃvarodhe 'tivyÃpti÷ / api ca bhÆtaæ var«am abhÆtasya vÃyvabhrasaæyogasya kathaæ virodhi? taddhi tadanukÆlameva evam abhÆtam var«aæ bhÆtasya vÃyyabhrasaæyogasyÃpratikÆlam / evaæ bhÆto nakulajayo na bhÆtasya sarpaparÃjayasya virodhÅ / nÃpi abhÆto 'sau abhÆtasya virodhÅ / ye«Ãæ punarvirodha÷, te«Ãmanyatamadanyatamasya na liÇgamapi tu pratik«epakameva // etenaiva, mÃtrÃnimittasaæyogivirodhisahacÃribhi÷ / svasvÃmivadhyaghÃtÃdyai÷ sÃækhyÃnÃæ saptadhÃnumà // ityapi parÃk­taæ veditavyam // tasmÃd yo và sa vÃstu saæbandha÷ kevalaæ yasyÃsau svÃbhÃviko niyata÷, sa eva gamako gamyaÓcetara÷ saæbandhÅti yujyate / tathà hi dhÆmÃdÅnÃæ vahnyÃdisaæbandha÷ svÃbhÃvika÷, na tu vahnyadÅnÃæ dhÆmÃdibhi÷ / te hi vinÃpi dhamÃdibhirÆpalabhyante / yadà tvÃdrendhanÃdisaæbandhamanubhavanti, tadà dhÆmÃdibhi÷ saha saæbadhyante / tasmÃdvahnyÃdÅnÃmÃdrendhÃnÃdyupÃdhik­ta÷ saæbandho na svÃbhÃvika÷, tato na niyata÷ svÃbhÃvikastu dhÆmÃdÅnà vahnyÃdisaæbandha÷, tadupÃdheranupalabhyamÃnatvÃt / kvacid vyabhicÃrasyÃdarÓanÃt mÃno 'pi darÓanÃnarhatayà sÃdhakabÃdhakapramÃïÃbhovana sandihyamÃna upÃdhi÷ saæbandhasya svÃbhÃvikatva pratibadhnÃtÅti sÃæpratam // avaÓyaæ ÓaÇkayà bhÃvyaæ niyÃmakamapaÓyatÃm / iti dattÃvakÃÓà khalviyaæ laukikapramÃïÃmaryÃdÃtikrameïa ÓaÇkÃÓicÅ labdhrapasarà na kvacit nÃstÅti nÃyaæ kvacit pravarteta / sarvatraiva kasyacit katha¤cidanarthasya ÓaÇkÃspadatvÃt / anarthaÓaÇkÃyÃÓca prek«ÃvatÃæ niv­ttyaÇgatvÃt / antata÷ snigdhÃnnapÃnopayoge 'pi maraïÃdidarÓanÃt / tasmÃt prÃmÃïikalokayÃtrÃmanupÃlayatà yathÃdarÓanaæ ÓaÇkanÅyam / na tbad­«ÂapÆrvamapi / na tvad­«ÂapÆrvamapi / viÓe«asm­tyapek«o hi saæÓayo nÃsm­terbhavati / na ca sm­tirananubhÆtacare bhavitumarhati / tasmÃdupÃdhi prayatnenÃnvi«yanto 'nupalabhyamÃnà nÃstÅtyavagamya svÃbhÃvikatvaæ saæbandhasya niÓcinuma÷ // syÃdetat / anyenÃnyasya sahakÃreïa cet svÃbhÃvika÷ saæbandho bhavet, sarvaæ sarveïa svabhÃvata÷ saæbadhyeta / tathà ca sarvaæ sarvasmÃd gamyeta / athÃnyasya cedanyat kÃryam, kasmÃt sarvaæ sarvasya na bhavati, anyatvÃviÓi«Ãt / tataÓca sa evÃtiprasaÇga÷ / yadyucyeta, na bhÃvasvabhÃvÃ÷ paryanuyojyÃ÷, tasmÃdanyatvÃviÓe«e 'pi ki¤cideva kÃraïaæ kÃrya¤ca ki¤ciditi / nanve«a svabhÃvÃnÃmanuyogo bhinnÃnÃmakÃryakÃraïabhÆtÃnÃmapi svabhÃvapratibandhe tulya eva / tasmÃd yatki¤cidetat / ka÷ puna÷ pramÃïena svÃbhÃvika÷ saæbandho g­hyate? pratyak«asaæbandhi«u pratyak«eïa, yathÃha---liÇgaliÇgisaæbandhadarÓanamÃdyamiti / yadà tÃvat prathamaæ vahnidhÆmayo÷ sahÃdrendhanayo÷ saæbandhaæ paÓyati tadà dvayorapi kiæ svÃbhÃvika÷ saæbandha aupÃdhiko vÃ? atha dhÆmasyaupÃdhiko vahne÷ svÃbhÃvika÷, vahnervaupÃdhiko dhÆmasya tu svÃbhÃvika iti na Óakyaæ nirdhÃrayitum / tatra vahneranÃrdrendhanasya vinÃdhÆmamayogolakÃdau darÓanÃd ÃdrendhanopÃdhirasya dhÆmena saæbandho, na tu svabhÃvika iti niÓcÅyate / dhÆmaviÓe«asya tu vinà vahnimanupalabhbhÃd upÃdhibhedasya cÃd­ÓyamÃnasya kalpanÃyÃæ pramÃïÃbhÃvÃd viÓe«asm­tyapek«asya ca saæÓayasyÃnupalabdhapÆrve anutpÃdÃt, utpÃde và atiprasaÇgÃt prek«ÃvatÃæ prav­ttyucchedÃt svÃbhÃvika÷ saæbandha÷ avadhÃryate / tadidamavadhÃraïaæ na mÃnasam, anapek«asya manaso bÃhye prav­ttÃvandhabadhirÃdyabhÃvaprasaÇgÃt / bhÆyodarÓanasÃpek«asya ca prav­ttau pramÃïÃntarÃpÃtÃt, na hi mano nimittam ityeva mÃnasaæ pratyak«aæ bhavati / tathà sati na ki¤cinmÃnasam, pratyayamÃtrasya manonimittatvÃt / tattadasÃdhÃraïakÃraïÃpek«ayo tu tatpramÃïavyapadeÓe atrÃpi bhÆyodarÓanam asÃdhÃraïamiti pramÃïÃntaraæ jÃtam / tasmÃdabhijÃtamaïibhedatattvavadbhÆyodarÓanajanitasaæskÃrasahÃyamindriyameva dhÆmÃdÅnÃæ vahnyÃdibhi÷ svÃbhÃvikasaæbandhagrÃhÅti yuktamutpaÓyÃma÷ // evaæ mÃnÃntaraviditasaæbandhi«u mÃnÃntarÃïyeva yathÃsvaæ bhÆyodarÓanasahÃyÃni svÃbhÃvikasaæbandhagrahaïe pramÃïamunnetavyÃni / svabhÃvataÓca pratibaddhà hetava÷ svasÃdhyena yadi sÃdhyamantareïa bhaveyu÷, svabhÃvÃdeva pracyaveranniti tarkasahÃyà nirastasÃdhyavyatirekav­ttisandehà yatra d­«ÂÃ÷ tatra svasÃdhyamupasthÃpayantyeva / na ca ÓyÃmÃdi«u maitratanayÃdÅnÃæ svÃbhÃvikapratibandhasaæbhava÷, annapÃnapariïatibhedasyopÃdhe÷ ÓyÃmatÃyà maitratanayasaæbandhaæ prati vidyamÃnatvena maitratanayatvasyÃgamakatvÃt / etena pakvÃnyasya v­k«asyÃgravartÅni phalÃni etadv­k«aprabhavatvÃt patitaphalavadityÃdayo 'pyaupÃdhikasaæbandhà vyÃkhyÃtÃ÷ / tasmÃt sarvamavadÃtam // nanvantimapratyak«amatÅtÃbhyÃæ pratyak«ÃbhyÃæ kathamanug­hyate ityata Ãha---sm­tyà ceti / co hetvarthe / yadyapi svarÆpato liÇgadarÓane atÅte, tathÃpi tajjanità sm­ti÷ anug­hïÃti yasmÃdatastÃbhyÃmanug­hyate / anugrahaÓca karaïameva / saæbandhasam­tisahakÃriïà indriyeïa svasÃdhyÃvinÃbhÆtaliÇgavij¤Ãnaæ yadupajanyate tat parÃmarÓa ityÃkhyÃyate / tathÃbhÆtaliÇgagocara eva caturtho vÃkyÃvayava upanaya ityÃkhyÃyate / atra p­cchati---ka÷ punariti / anumÃnaÓabdasyÃrtho na tÃvadanumiti÷ / na khalu liÇgaparÃmarÓo 'numiti÷, pratyak«aphalatvÃt / tasmÃdanumÅyate aneneti karaïÃrtho vaktavya÷ / sa ca liÇgavi«aya÷ kriyà ca liÇgivi«ayeti vi«ayavai«amyÃt na kriyÃkaraïabhÃva iti bhÃva÷ / uttaram---anumÅyata iti / tenaivÃbhiprÃyeïa p­cchati---kiæ punariti / uttaram---agnÅti / pra«Âà svÃbhiprÃyamudghÃÂayati---kathaæ punaranyavi«ayamiti / ekadeÓina uttaram---nÃniyamÃditi / v­k«oddeÓena pravartita÷ paraÓu÷ kartrà na tadavayavoddeÓena, tasmÃd v­k«avi«aya÷ paraÓurna tadavayavavi«aya÷ / dvaidhÅbhÃvaÓcÃvayave«u na v­k«e, tasya tato vinÃÓÃt iti bhÃva÷ / kvacit punaryadvi«ayamiti / au«ïyÃpek«o vahnisaæyoga÷ karaïaæ taï¬ule«u / rÆpÃdiparÃv­ttirÆpa÷ pÃka÷ teppeva / taï¬ulena piÂharaæ lak«ayati / na kevalaæ samÃnavi«ayatvÃniyama÷ kartu÷ karaïaæ bhinnamityapi niyamo nÃstÅtyaniyamÃbhidhÃnaprasaÇgenÃha-kvacit punariti / sthiti÷ sÃvayave«u samavÃyo và pradeÓaviÓe«e saæyogo và / evamaniyamaæ d­«ÂÃnta uktvà dÃr«ÂÃntike yojayati---evamanyavi«ayasyeti dhÆmavi«ayasya pramÃïasyÃgnivi«ayà kriyà pramiti÷ / yadà agnivi«ayameva j¤Ãnaæ pramÃïaæ tatrÃha---kvacit punariti / Ãk«ipati---kiæ punariti / atra hetumÃha---pramitatvÃt / uttaram---pramÅyate / tadvibhajate---heyatveneti / aniyamavÃdina ekadeÓino mataæ niyamavÃdÅ dÆ«ayati---tanneti / hetumÃha---pramÃïaphalayoriti / yadi anyavi«ayaæ karaïamanyavi«ayà kriyà bhavet tataÓchedane khadiraæ prÃpte panasÃdÃvapi cchidà syÃdityatiprasaÇga÷ syÃt / yadyapi v­k«oddeÓena kartrà paraÓu÷ prayuktastathÃpyayaæ v­k«amiva tadavayavÃnapi prÃpta iti tadvi«ayo bhavati / tena tadavayavadvaidhÅbhÃvamukhena v­k«avi«ayÃmapi dvaidhÅbhÃvakriyÃæ janayatÅti na vaiyadhikaraïyaæ karaïaphalayo÷ / evaæ yadyapi liÇgavi«ayaæ pratyak«aphalatayà liÇgaj¤Ãnam, tadanubaddhasya tasya mÃnasapratyak«agocaratvÃt, liÇganirÆpaïamantareïa tadanirÆpaïÃt / na tu liÇgaj¤Ãnaæ liÇginaæ vinà na nirÆpyate / tasmÃt pratipattayanubandhitayà vi«ayo na liÇgaj¤Ãnasya liÇgÅ, kiæ tu liÇgameva / tathapi liÇgivi«ayapratipattijanakatvÃt liÇgaj¤Ãnaæ bhavati liÇgivi«ayam / na cÃtiprasaÇga÷, svÃbhÃvikasaæbandhaÓÃlitvÃt li¬sya liÇgini / tasmÃd dvividho vi«ayabhÃva÷ pratipattyanubandhitayÃ, pratipÃdyatayà ca / tatra pÆrva÷ phalasya, uttarastu prÃmÃïyasyeti viveka÷ / tasmÃt su«Âhuktam---pramÃïaphalayorvi«ayabhadÃnabhyupagamÃditi / sthitau tu bhedo darÓayi«yate kartu÷ karaïasya ceti / tadevaæ tÃni te iti vigrahadvayaæ parasparÃpek«amupapÃdya tÃni taditi vigrahadvayaæ parasparÃpek«amupapÃdayati---yadà punariti / liÇgaliÇgisaæbandhadarÓanaæ ca anantaraliÇgadarÓanaæ ca tatsm­tiÓceti vigraha÷ / atrÃpi sarvasandehe«vidamupati«Âhate, vyÃkhyÃnato viÓai«apratipattirna hi sandehÃdalak«aïamiti bhÃva÷ // nanu yadi pramÃïaphalayorekavi«ayatvaæ tarhi parÃmarÓaj¤Ãnavi«ayÅk­ta evÃrtho vi«ayÅkartavyo nÃnya÷ / sa ca pratyak«apramÃïavi«aya eveti k­tamanumÃnenetyÃÓayavÃn p­cchati---kiæ punariti / tairviÓi«Âena liÇgaparÃmarÓenetyartha÷ / uttaram---Óe«o 'rtha÷ / pratyak«apramitÃt liÇgÃdanyo liÇgÅ tadvi«ayatvaæ ca liÇgaparÃmarÓasyoktamiti / p­cchati---anumÃnamityatra kiæ kÃrakam? anumÅyate 'neneti karaïakÃrakameva yuktaæ, tasyaiva liÇgadarÓanadvayasm­tipÆrvakatvÃt, na tvanumitiranumÃnaæ pramÃïavyÃpÃratvenÃtannimittatvÃt karaïakÃrakÃdanyatvÃd atatpÆrvakatvÃcceti bhÃva÷ / uttaram---bhÃva÷ karaïaæ và / nanÆktaæ na bhÃva÷ kÃrakamityata Ãha---yadeti / na dravyÃdÅnÃmeva kÃrakatvam, api tu vyÃpÃrasyÃpi / anyathà karmanÃmadheye«ÆdbhidÃdiÓabde«u na kÃraïavibhakti÷ ÓrÆyeta, udbhidà yajeta darÓamaurïamÃsÃbhyÃæ yajetetyÃdi / saæbhavati hi tasyÃpi siddhasya phalabhÃvanÃyÃæ nimittatvam / evaæ vahnipramÃyÃ÷ siddhÃyÃ÷ saæbhavati hÃnÃdibuddhinimittabhÃva÷ / etasmiÓca kalpe tatpÆrvakamityatra tadà hÃnÃdisaæbandhÃvadhÃraïasamaye prathamaæ vahnitvasya liÇgasya darÓanam, athÃnumÃnikaæ dvitÅyam, atha saæbandhasya sm­tiriti trayamekÅk­tya parÃmar«Âavyam / tatpÆrvako hi tathà cÃyamanumÅyamÃno vahniriti liÇgaparÃmarÓa÷ / tasmÃd dÃhapÃkÃdikÃritvÃdupÃdeyo vahniriti j¤ÃnamanumÃnasya phalam / tataÓca tatpÆrvakatvamapi siddhaæ bhavatÅti bhÃva÷ / karaïakÃrakapak«e phalamÃha---yadà karaïamiti / atra vim­Óati-liÇgeti / tatpÆrvakatvÃnumitinimittatvasamÃnadharmadarÓanÃt saæÓaya÷ / atra ÃcÃryadeÓÅyamatamÃha---eke tÃvaditi / satsvapÅtare«u sm­terabhÃvÃdanumiteranutpÃdanena sm­tireva anumÃnam, itare tu tadanugrÃhakà ityartha÷ / matÃntaramÃha---apara iti / satsvapÅtare«u liÇgaparÃmarÓaæ vinà anumityanutpÃdÃt, liÇgaparÃmarÓa evÃnumÃnamitarairanug­hÅta ityartha÷ / svamatamÃha---vayaæ tviti / anvayavyatirekÃbhyÃmaÓakyo guïapradhÃnabhÃvo vivektum, tayo÷ sarvatra tulyatvÃditi bhÃva÷ / tat kimidÃnÅæ nÃstyeva guïapradhÃnabhÃva ityata Ãha---pradhÃneti / nÃnvayavyatirekÃvatra prabhavato na tu nyÃyÃntaramiti bhÃva÷ / p­cchati---ka÷ punaratreti / uttaramÃha---Ãnantaryeti / nehÃsti tirohitaæ ki¤cit // ativyÃpti codayati---yadÅti / nanu bhavatu pratyak«advayapÆrvaka÷ saæskÃro 'numÃnam, tenÃpi Óe«o 'rtho 'numÃsyata ityata Ãha---sm­tihetu÷ nÃnumitiheturityartha÷ / pariharati---nai«a do«a iti / viÓi«Âaj¤Ãnaæ vij¤Ãnam viÓa«aÓca sm­teranyatvam, na hÅndriyÃrthasannikar«otpannaæ j¤Ãnaæ sm­ti÷ / tasyÃ÷ saæskÃramÃtraprabhavatayà anyasmÃdanutpatte÷ / tena ca j¤Ãnena svakÃraïaæ viÓe«itam, pratyak«asÆtre yata ityadhyÃhÃrÃt / tasmÃdihÃpi svakÃraïaviÓe«akaæ sm­teranyad vij¤Ãnamadhik­tam / na ca saæskÃra÷ pratyak«apÆrvo 'pi tÃd­Óaj¤ÃnakÃraïamiti na tasya prasaÇga ityartha÷ / nirïaye 'nupajanitaphale prasaÇga nivÃrayati-nirïaya iti / vibhÃgasÆtrÃk«iptapramÃïasÃmÃnyalak«aïapÆrvakaæ viÓe«apramÃïalak«aïaæ tadapek«aæ pravartamÃnaæ nÃnupajanitaphale 'pramÃïe nirïayamÃtre pravartitumarhati, janitaphalastu nirïaya÷ pramÃïameveti bhÃva÷ / svavi«ayaparicchedakatvÃt phalaæ pariccheda eva paricchedaka÷ / svÃrthika÷ pratyaya÷ // trividhamiti sÆtrÃvayavamarthagauravÃdarÃd vÃrttikakÃra udbhëyaæ vyÃca«Âe---trividhamitÅti / anvayavyatirekiïaæ lak«ayati---tatreti / vivak«itopapatti÷ pak«adharmatà / tajjÃtÅyopapatti÷ anvaya÷ / vipak«Ãv­tti÷ vyatireka÷ / anvayimÃtrÃt vyatirekimÃtrÃcca vyÃv­tto 'nvayavyatirekÅ darÓanÅya iti hetutrayasÃdhÃraïe abÃdhitavi«ayatvÃtsatpratipak«atve satÅ api heturÆpe na darÓite / vivak«itapratyayamantareïa cÃnvayavyatirakayo÷ tajjÃtÅyÃtajjÃtÅyav­ttivyÃv­ttyoraÓakyapratÅtitvÃd vivak«itopÃdÃnam / tatprasaÇgena ca taddharmatà hetutrayasamÃnapi darÓità / tasyodÃharaïamÃha---yatheti / pratyak«atvÃditi heturÃtmani nitye 'stÅtyata uktam---bÃhyakaraïeti / tathÃpi sÃmÃnyaviÓe«airghaÂatvÃdibhirvyabhicÃra ityata uktam--sÃmÃnyaviÓe«avattva iti / tathÃpi paramÃïubhirbÃhyakaraïapratyak«airyoginÃæ vyabhicÃra ityata uktam--asmadÃdÅti / tathà cÃyaæ nityebhya ÃkÃÓÃdibhyo ghaÂÃdi«u cÃnitye«vanvita iti bhavatyanvayavyatirekÅ / anvayinaæ lak«ayati--anvayÅti, vipak«ahÅna iti / vipak«ÃbhÃvena tato vyatirekÃbhÃvaæ darÓayati / sadbhyÃmabhÃvo nirÆpyate naikena satetyuktam / tena hetoryato vipak«Ãnniv­tti÷ sa eva nÃstÅti kuto nivartatÃm, pak«Ãdanyasya sarvasyaiva sapak«atvÃt? na nivartata iti cet? astu tarhi hetostatra v­tti÷, niv­ttini«edharÆpatvÃd v­tteriti cet? yasyÃbhÃvÃdhikaraïatvamapi na saæbhavati nirÆpÃkhyasya tasya bhÃvÃdhikaraïatvaÓaÇketi subhëitam / na khalu mumur«osatoyÃbhyavahÃre 'pyasamarthasya Óa«kulÅbhak«aïaæ ÓaÇkate cetana÷ / tat kimidÃnÅæ bhÃvÃbhÃvau na parasparÃbhÃvÃtmÃnau yadekani«edhenÃnyavidhi÷ syÃt? satyam, yatraikatara etayorni«idhyate vidhÅyate và tatra taditaravidharni«edho vÃvaÓyaæ bhavet / na tviha paramÃrthata÷ kasyacit ni«edha÷ / na cÃtra nirÆpÃkhyo hetorvyatireko ni«idhyate / nanu nirÆpÃkhyo ni«edhÃdhikaraïamiti ca vaca÷ svacaritaviruddham / na caitat tattvato nirÆpÃkhye hetorvyatirekaæ và hetuæ và vyÃsedhÃmo nÃpyanvayaæ vidadhma÷ / no khalvayaæ sakalapratipattyabhÃjanaæ kvacidapyupayujyate / upayoge và nirÆpÃkhyo na bhavet / kastarhi na nirÆpÃkhye hetorvyatireka ityasyavacanasyÃrtha÷? atha nirÆpÃkhye hetorvyatireka ityasya bhavadbhëitasya ko 'rtha÷? ah­dayavÃcÃæ khalayah­dayà eva prativÃco bhavanti bhavanti / yak«ÃnurÆpo baliriti hi laukikÃnÃm ÃbhÃïaka÷ / na cÃtyantÃd­«ÂapÆrvÃïÃæ kalpanÃjÃlagocaratvamiti copapÃditamanyathÃkhyÃti / nirÆpaïavÃsare / kalpitagocaraÓca vyatireko 'pi kÃlpanika iti nÃnumÃnÃÇgam / svÃbhÃvikarÆpasaæpannaæ hi pramÃïaæ tattvaj¤ÃnarÆphalÃya kalpate na kalpitarÆpasaæpadÃ, tasyÃ÷ sarvatra sulabhatvÃditi / tattvavi«ayatvaæ cÃnumÃnasyopapÃdayi«yate / tasmÃdanupÃkhye vipak«e hetorvyatirekaniv­ttau và vyatireke và hetuprav­ttau và sah­dayÃnÃæ mÆkataivocità / na caitÃvatà hetoragamakatvam / na hi vyatireko 'stÅtyeva gamako bhavati / mà bhÆdasÃdhÃraïasyÃpi gamakatvam, kiæ tu svasÃdhyena saha svÃbhÃvikasaæbandhaÓÃlitayà / sà cÃnvayavyatirekÃbhyÃmivÃnvayamÃtreïapyupÃdhirahitena Óakyà j¤Ãtumiti k­tamatra vyatirekeïa / vipak«asaæbhave tu tatrÃpi hetuv­ttiÓaÇkÃnirÃkaraïÃya vyatirekagrahaïam upÃsanÅyamiti sarvamavadÃtam // udÃharaïamÃha---yatheti / svamate tvabhidheyo viÓe«a÷ prameyatvÃt sÃmÃnyavat / paramÃïvÃkÃÓÃdaya÷ kasyacit pratyak«Ã÷ prameyatvÃt ghaÂavadityÃdayo dra«ÂavyÃ÷, viÓvasyaiva sadasatprabhedabhinnasya yathÃsvaæ pak«asapak«ayorantarbhÃvena vipak«ÃbhÃvÃditi / vyatirekiïaæ lak«ayati---vyatirekÅti / tamimaæ vyatirekiïaæ hetvavayavalak«aïavyÃkhyÃnÃvasare vÃrttikak­d upapÃdayi«yatÅti nehopapÃdita÷ / tadevaæ trividhamityavacchidya vyutpÃdya saæprati pÆrvavadityÃdinà ekavÃkyatayà vyÃca«Âa---atha và trividhamiti / tis­«vapi vidhÃsu sÃdhyavacanasya pÆrvamapapÃdanÃt pÆrvaæ sÃdhyaæ tad yasyÃstyadhikaraïatayà tatpÆrvavat / tathÃpyanityÃ÷ paramÃïavo gandhavattvÃd ghaÂavadityapi hetu÷ syÃt / asti hi sÃdhyaæ tasyÃpi, pÃrthivÃnÃmapyaïÆnÃmanityatvena si«Ãdhayi«itatvÃdityata Ãha---vyÃptyeti / asti gandhavattvasya sÃdhyaæ na tu vyÃptyÃ, p­thivÅmÃtrav­ttitatayà catur«u paramÃïu«u tadabhÃvÃt / sÃdhyasyopayuktatvÃt tato 'nyastajjÃtÅya÷ Óe«a÷, sÃdhyasÃmÃnyena samÃna iti yÃvat / tadidamÃha---sÃdhyatajjÃtÅya iti // padÃni vibhajyÃrthamÃha---pÆrvavannÃmeti / sÃmÃnyato 'd­«Âamiti na/mantarbhÃvya vyÃca«Âa---sÃmÃnyataÓceti / tathà ca bÃdhitavi«ayaæ prakaraïasamaæ cÃnumÃnaæ syÃdityata Ãha---caÓabdÃditi / vÃrttike caÓabdenÃsatpratipak«atvamati sÆcitam / tena sÆtrasthena caÓabdenÃbÃdhitavi«ayatvamasatpratipak«atvamapi rÆpadvayaæ samuccitamityuktaæ bhavati / nanvevaæ trividho 'pi hetu÷ pa¤calak«aïa÷ syÃdityata Ãha---evamiti / etaduktaæ bhavati abÃdhitavi«ayamasatpratipak«aæ pÆrvavaditi ca dhruvaæ k­tvà Óe«avadityekà vidhÃ, sÃmÃnyatod­«Âamiti dvitÅyÃ, Óe«avatsÃmÃnyatod­«Âaæ ceti t­tÅyà / trividhamanumÃnam / tatra caturlatraïa dvayam / ekaæ pa¤calak«aïamiti / tadevaæ svamatena sÆtraæ vyÃkhyÃya bhëyak­nmatena vyÃca«Âa---atha veti / Ãk«eptuæ svarÆpato vyÃca«Âe---tatreti / pÆrvaæ kÃraïaæ kÃryÃt / tad yasyÃsti vi«ayatayà parÃmarÓaj¤ÃnasyÃnumÃnasya tat pÆrvavadityartha÷ / vikalpyà Ãk«ipati---yadi tÃvaditi sarvatrÃnumÃnaprasaÇgÃditi bhÃva÷ / atiprasa¬bhiyà kalpÃntaramÃti«Âhate---atha punariti / dÆ«ayati---etadapÅti / dÆ«aïÃntaraæ samuccinoti---kÃraïadarÓanÃcceti / nÃsiddhÃÓrayo heturgamaka iti bhÃva÷ / pariharati--neti / dvayamapi nÃbhyupeyata ityartha÷ / kiæ tarhi abhyupeyate ityata Ãha--kÃryaæ tviti / enaæ prakÃramanyatrÃpyatidiÓati--evamiti / p­cchati--kathamiti / uttaram--dvayoriti / pÆrvaÓabdena kÃraïabhighÃyinà pratisaæbandhitayà kÃryamapyupak«iptam / ato dvayorapyupak«iptayo÷ kÃraïasyopayogÃdanumÃnabhÃveneti yocanà / udÃharaïamÃha--udÃharaïamiti / yadyapi kÃraïamÃtraæ vyabhicÃrati kÃryotpÃdam, tathÃpi yÃd­Óaæ na vyabhicarati tatra nipuïena pratipatrà bhavitavyam / anyathà dhÆmamÃtramapi vahnisattÃæ vyabhicaratÅti na dhÆmaviÓe«o gamako bhavet / rasÃdrÆpÃnumÃne tu vainÃÓikÃnÃmÃpÃditaæ kÃraïÃt kÃryÃnumÃnamasmÃbhi÷ / api cÃntyatantusaæyogÃnantaraæ paÂo jÃyate tatrÃpi Óakyaæ kÃraïÃt kÃryÃnumÃnam / yadà khalvayamanyata evodbuddhasaæskÃro vyÃptism­timÃn avirale«vitare«u tantu«u antyatantÃvutpannÃyÃæ kriyÃyÃmindriyasannikar«Ãt prathamameva parÃm­Óati tathà ceyamiti, tadaiva kriyÃto vibhÃga ityeka÷ kÃla÷ / atha yadà vibhÃgÃt pÆrvasaæyogavinÃÓa÷, tadà parÃmarÓÃt tasmÃdavaÓyaæbhÃvipaÂaviÓi«Âeyaæ kriyetyanumÃnotpÃda ityeka÷ kÃla÷ / athÃntyasya tantostantusaæyoga÷, atha paÂotpÃda÷, tatra rÆpÃdyutpÃda÷, atha pratyak«adarÓanam ityanumÃnotpÃdasya parastÃccaturthe k«aïe pratyak«am / yadi tu kriyotpÃdÃnantaramÃlocanami«yate, tathÃpi t­tÅye k«aïe pratyak«asya utpÃda iti nÃnavasaramanumÃnam / api ca badhiro murajamukhamabhihatya svapÃïinÃbhighÃtÃdeva ÓabdakÃraïÃt tatkÃryaæ Óabdaæ ni÷ÓaÇkamanumimÅte / evamanyÃnyapi kÃraïÃt kÃryÃnumÃnÃni ÆhanÅyanÅti // Óe«avadudÃharaïamÃha--nadyà iti / codayati--kathaæ punariti / pariharati--neti / anumÅyate 'neneti anumÃnaæ nadÅpÆra÷ / na tu v­«ÂiranumÅyamÃnà pÆraviÓe«Ãt nÃtÅtà ÓakyÃnumÃtum, anumÃnasamaye tadatyayasyÃÓakyaniÓcayatvÃt / nÃpi vartamÃnà tadatyayasyÃpi tadÃnÅæ saæbhavÃt / evaæ bhavi«yantyapi sÃdhakabÃdhakapramÃïÃbhÃvena sandigdhaiva / tasmÃt trekÃlyasyÃÓakyaniÓcayatvÃt anupapannamanumÃnamityata Ãha--bhavi«yatÅti / kÃraïasya hi kÃryÃt pÆrvakÃlatà Óakyà niÓcetum kÃryeïa liÇgena / tena atÅtÃdisandeha÷ k«atimÃvahati / ya÷ kaÓciditi yogyÃbhiprÃyam / sa ca kÃryasya purastÃt tato niÓcayavyÃpta ityartha÷ // sÃmÃnyatod­«ÂodÃharaïaæ bhëyakÃrÅyaæ du÷khabodham, Óe«avadudÃharaïÃntargataæ ca / atrÃpi kÃryeïa saviturdeÓÃntaraprÃptyà tatkÃraïasya vrajyÃyà anumÃnÃt / na caitÃvatà anumÃnasya traividhyaæ bhavati, udÃharaïamÃtrasyÃnantyenÃnantyaprasaÇgÃt / tasmÃd bhëyakÃravyÃkhyÃnamarocayamÃno vÃrttikak­t anyathÃvyÃkhyÃyodÃharaïÃntaramÃha--sÃmÃnyatod­«Âaæ nÃmeti / sÃdhyadharmÃvinÃbhÃvinà viÓe«aïena sÃdhanadharmeïa viÓi«yamÃïo dharmo gamyate gamakatvena / hetuviÓi«Âo hi dharmo gamaka÷, jij¤ÃsitadharmaviÓi«ÂaÓca gamya÷ / yathÃhu÷, sa eva cobhayÃtmëa gamyo gamaka i«yate / asiddhenaikadeÓena gamya÷ siddhena bodhaka÷ // iti / avinÃbhÃvitvaæ svabhÃvapratibaddhatvaæ sarve«Ãmeva hetÆnÃæ sÃmÃnyam / tatra dharmadharmiïorabhedavivak«ayà hetureva sÃmÃnyamukta÷ / sÃmÃnyenÃvinÃbhÃvinà hetunà avacchinnaæ d­«Âaæ dharmirÆpamanumÃnaæ sÃmÃnyato d­«ÂamanumÃnam / t­tÅyÃyÃstasi÷ / tadetat pÆrvavacche«avatorapi prÃpakamapi tatpadasannidhÃnÃt gobalÅvardanyÃyena te parityajyÃnyatra niviÓate / tadidamuktam--akÃryakÃraïabh­teneti / udÃharaïamÃha--yathà balÃkayeti // bhëyakÃrÅyamudÃharaïamupanyasyÃk«ipati--apare punariti / taditi gatimÃniti / parÃm­Óati--upalabdhilak«aïaprÃptatvÃditi / karmaïo hi mahattvarÆpaviÓe«aikÃrthasamavÃya upalabdhilak«aïaprÃpti÷ pratyak«opalabdhiyogyatà / samÃdhatte--naivedamiti / deÓÃntaraprÃptimÃnÃditya÷ dravyatve sati k«ayav­ddhipratyayÃvi«ayatve ca prÃÇmukhopalabhyatve ca tadabhimukhadeÓasaæbandhÃd anutpannapÃdavihÃrasya pariv­tya tatpratyayavi«ayatvÃt maïyÃdivat, tatpratyayavi«ayatvÃd ityucyamÃne pura÷sthitena sthÃïunà vyabhicÃra÷, so 'pi hi pratyabhij¤Ãvi«ayo bhavati tatraiva sthita÷ / tanniv­ttyarthaæ pariv­tyetyuktam / tathÃpi guïÃdibhirvyabhicÃra÷ / tanniv­ttyarthaæ dravyatve satÅti viÓe«aïam / tathÃpi pradÅpÃdibhirÃÓutaravinÃÓibhirvyabhicÃra÷, tanniv­ttyarthaæ k«ayav­ddhipratyayÃvi«ayatve satÅti viÓe«aïam / tathÃpi p­«Âhato 'vasthitayà sthÆïayà vyabhicÃra÷, tanniv­ttyarthaæ prÃÇmukhopalabhyatve satÅti viÓe«aïam / upalabhyatà ca upalabdhikarmatà / sà cehÃtÅtà vivak«itÃ, anyathà pÆrvÃparajaladhivelÃvagÃhinà tuhinaÓailena vyabhicÃra÷ / yadyapyayamapi pariv­tya tatpratyayavato 'tipatitopalambhakarmabhÃva÷, tathÃpi tadà narÃntarasyopalabhya÷ / mÃrtaï¬amaï¬alaæ tvastÃcalacƬÃvalambi na prÃcyÃæ kasyacidupalambhagocara iti vai«amyam, tathÃpi yadi dra«Âaiva puro 'vasthitasya paÓcimÃbhimukhasaya prÃsÃdasya svayumupanipatya p­«Âato bhavati, tadoktalak«aïasya hetorasti vyabhicÃra÷ / tanniv­ttyarthamanutpannapÃdavihÃrasyeti viÓe«aïam / tadabhimukhadeÓasaæbandhÃditi lyablope pa¤camÅ / svÃbhimukhadeÓamuddiÓyÃnutpanna÷ pÃdavihÃro yasya sa tathokta÷ / tamuddiÓya khalvayaæ padbhyÃæ saæcaramÃïa÷ prÃsÃdasya p­«Âato bhavatÅti bhÃva÷ / deÓÃntaraprÃptau sÃdhanÃntaramÃha---deÓÃntareti / satyavinÃÓa iti ca dra«Âavyam / ye tvimÃmanumÃnaparamparÃm am­«yamÃïà diÓa÷ pratyak«atÃmicchanti, vipratipannaæ cÃnumÃnena bodhayanti, tanmatamupanyasyati---eke tviti / dÆ«ayati--tacca neti / arÆpamÃtmasukhÃdyapi pratyak«amiti ÓaÇkamÃnena bÃhyakaraïenetyuktam / p­cchati--kathaæ tarhÅti / uttaram--digdeÓeti / anyathÃsiddhatayà aÇgulyà nirdeÓasya dikpratyak«atvena na svÃbhÃvika÷ pratibandha ityartha÷ // syÃdetat / apratyak«ÃyÃæ diÓi digdeÓasaæbandhi«vityetadeva kuta ityata Ãha---Ãdityeneti / tadvibhajane---prÃcÅtyayamiti / tat punaridaæ pratyak«am à codayÃt à cÃstamayÃd deÓÃntaraæ sa¤caraïaæ mÃrtaï¬amaï¬alasya anÃkalitadravyatve satÅtyÃdidaï¬akÃnumÃnÃnÃmindriyavyÃpÃrÃntaramupajÃyamÃnatvÃt / tatra mà bhÆvannÃkÃÓadigÃdaya÷ pratyak«Ã÷, tathÃpi parito vini«patadativiÓadamayukhajÃlamadhyavartino helimaï¬alasya ta eva mayukhabhÃgabhedÃ÷ pratyak«adeÓà iti te«Ãæ pratyak«ÃïÃæ pratyak«eïa savit­maï¬alena saæyogavibhÃgÃ÷ pratyak«Ã bhavi«yantÅti yuktam / idaæ tvatisphuÂatayà nÃbhidhÃya Ói«yavyutpÃdanÃyÃk«uïïaæ mÃrgÃntaraæ darÓitamiti mantavyam / tadevaæ rÆpeïa sparÓÃnumÃnam, ÓiæÓapÃtvena Órutena v­k«atvÃnu mÃnamityÃdi sÃmÃnyatod­«Âena saæg­hÅtaæ veditavyam // svamatena vyÃkhyÃntaramÃha--athavà trividhamiti / taddhibhajate--prasiddhamiti / pak«aikadeÓe sadapi siddham, pak«avyÃpakaæ tu prakar«eïa siddhamityartha÷ / yadyapi avinÃbhÃva÷ pa¤casu catur«u và rÆpe«u liÇgasya samÃpyate ityavinÃbhÃvenaiva sarvÃïiliÇgarÆpÃïi saæg­hyante, tathÃpÅha prasiddhasacchabdÃbhyÃæ dvayo÷ saægrahe gobalÅvardanyÃyena tat parityajya vipak«avyatirekÃsatpratipak«atvÃbÃdhitavi«ayatvÃni saæg­hïÃti / atrÃpi yathÃsaæbhavaæ caturïÃæ pa¤cÃnÃæ và rÆpÃïÃæ liÇge«u saæbandha÷ / tadanena prabandhenÃnumÃnavÃdinÃæ svarÆpasaækhyÃphalavipratipattayo nirÃk­tÃ÷ / tatra tatpÆrvakamiti svarÆpavipratipatti÷ / anumÃnamiti samÃkhyÃnirvacanasÃmarthyÃt phalavipratipatti÷ / trividhamiti nyÆnÃdhikasaækhyÃvyavacchedena saækhyÃvipratipattirnirÃk­tà // saæpratyÃntargaïikabhedÃnantyenÃnantyÃd anumÃnasyÃÓakyalak«aïamiti yadi kaÓcidanumanyeta, tannirÃkaraïÃya traividhyamanumÃnasya ucyate iti trividhapadasyatÃtparyÃntaramÃha--atha veti / trividhatvena yato niyatamata÷ Óakyalak«aïamityartha÷ / anitya÷ Óabda÷ k­takatvÃditi sapak«e sadeva / anitya Óabdo 'smadÃdipratnanÃntarÅyakatvÃditi sapak«e sadasat / tadetadanvayavyatireki dvividham / evamanvayyapi dvedhà / tatra sapak«e sadeva, yathà paramÃïvÃdaya÷ kasyacit pratyak«Ã÷ prameyatvÃd ghaÂÃdivaditi / tathà sapak«e sadasad yathà tatraiva sÃdhye sattvÃd ghaÂÃdivaditi / kÃlabheda÷ traikÃlyam / pratipanno 'pratipanna÷ sandigdho viparyastaÓceti puru«abheda÷ / pÆrvaæ siddhavat pÆrvavadityanÆdya tasyodÃharaïamuktam / saæprati praÓnapÆrvakaæ tadarthÃbhÃsanirÃkaraïena tÃttvikamasyÃrthamÃha---pÆrvavadityuktamiti / bhëyavyÃghÃta ityartha÷ / pÆrvavadityasya vyÃkhyÃnaæ Óe«avadityatrÃpi yojayati / sÃmÃnyatod­«Âaæ ca j¤ÃnamatidiÓati---evaæ Óe«avadÃdi«viti / athavà pÆrvavaditi bhëyam / tasyÃrtha÷, pÆrveïa tulyaæ vartate iti pÆrvavat / kriyÃtulyatÃyÃæ ca vatiriti kriyÃtulyatà darÓità / yatreti / pÆrvamanyataradarÓanena sahÃnyataradarÓanaæ d­«ÂÃntadharmiïi, yathÃpÆrvaæ pratyak«abhÆtayoriti pramÃïamÃtropalak«aïam / evaæ sÃdhyadharmiïi anyataradharmadarÓanena sÃdhanadharmadarÓanenÃnyatarasya sÃdhyadharmasyÃnumÃnamanumiti darÓanamiti bhavati kriyÃtulyatà / tadetat bhëyamanubhëya vyÃca«Âe---atha veti // atra dignÃgena dhÆmÃdagnirÆpadharmÃntarÃnumÃnam agnideÓayo÷ saæbandhÃnumÃnaæ ca dÆ«ayitvà agniviÓi«ÂadeÓÃnumÃnaæ samarthitam / tathà cÃha--- kecid dharmÃntaraæ meyaæ liÇgasyÃvyabhicÃrata÷ / saæbandhaæ kecidicchanti siddhatvÃd dharmadharmiïo÷ // liÇga dharme prasiddhaæ cet kimanyat tena mÅyate / atha dharmiïi tasyaiva kimarthaæ nÃnumeyatà // saæbandhe 'pi dvayaæ nÃsti «a«ÂhÅ ÓrÆyeta tadvati / avÃcyo 'nug­hÅtatvÃnna cÃsau liÇgasaægata÷ // na hi saæbandhadharmatayà liÇgaæ pratÅyate, api tu deÓasaægatamityartha÷, iti / tatra liÇgasyÃvyabhicÃrastu dharmeïÃnyatra d­Óyate / tatra prasiddhaæ tadyuktaæ dharmiïaæ gamayi«yati //iti / tatra dignÃgadÆ«itÃn kalpÃn anyÃæÓca vikalpÃn dignÃgasamarthitaæ ca kalpamupanyasya dÆ«ayati---anye punariti dharmadharmibhÃvÃnupapatteriti / dharmeïa hi dharmipratipattavya÷, anyathà atiprasakteriti bhÃva÷ / deÓasya ca svarÆpeïetyartha÷ / ÓaÇkate---athÃpÅdamiti / nirÃkaroti---tacca naivamiti / ya÷ kaÓcid và deÓo 'gnimÃn sÃdhyo, dhÆmavÃn và deÓabheda÷? tatra pÆrvasvin kalpe nirÃkaraïamÃha---ataddharmÃditi / ya÷ kaÓcidagnimattayà deÓa÷ sÃdhyate na tasyÃvaÓyaæ dhÆmo dharma ityartha÷ / na caitat sÃdhyaæ siddhatvÃdityÃha---na cÃgneriti / dvitÅyaæ kalpamÃÓa¬te---ayamiti / nirÃkaroti---na, tasyeti, ÓaÇkÃæ vibhajate---deÓeti / nirÃkaraïaæ vibhajate---na hyayamiti / na hyayamevaævÃdÅ dignÃgo dhÆmÃdhÃraæ deÓaviÓe«aæ paÓyati / na hyasya mate parvato nÃma kaÓcidavayavÅ yadÃdhÃro dhÆma upalabhyeta, kiæ tu paramÃïava÷ paramasÆk«mà atÅndriyÃ÷ parvata÷ / evaæ dhÆmo 'pi tÃd­Óa eva / yathà vak«yati---sarvÃgahaïam mavayavyasiddhe÷ # 2/1/34 # iti / ye«Ãmapi deÓabhedo 'vayavÅ darÓanÃrha÷, te«Ãmapi viyadvartinÅæ dhÆmalekhÃmabhraælihÃmupalabhyÃnupalabdhadeÓÃnÃæ nÃnumÃnasaæbhava iti bhÃva÷ / ÓaÇkate---avinÃbhÃveneti / tadeva vibhajate---athÃpÅti / nirÃkaroti---tanneti / vikalpayati---agnidhÆmayoriti / kÃryakÃraïabhÃvamÃlambate---astviti / dÆ«ayati---tanneti / dhÆmena hi vahniranumÅyate, na ca kÃryasattà nimittakÃraïasattÃyà vyÃptà / na hi yadà yatra và paÂa÷, tadà tatra và kuvinda÷ / nÃpyasamavÃyikÃraïasattayÃ, na hi yadà yadà saæyogastadà karma / tasmÃt samavÃyikÃraïÃvinÃbhÃva÷ kÃryasya vaktavya÷ / tatredaæ dÆ«aïam--atadv­ttitvÃditi / ekÃrthasamavÃyamavinÃbhÃvaæ dÆ«ayati--naiketi / ekÃrthasamavÃya iti hi dvedhÃ, ekasyÃrthasya samavÃya÷, ekasmin vÃrthe samavÃya iti / tatra prathamaæ kalpaæ dÆ«ayati---tÃbhyÃmiti / yadi hi vahnimÃbhyÃmeko 'rtha÷ kaÓcit Ãrabhyeta tato 'sau tayo÷ samaveyÃt, na tvetadastÅtyartha÷ / dvitÅyaæ kalpaæ dÆ«ayati---na ca tÃviti / tat kimasaæbaddhÃveva vahnidhÆmau, tathà ca pratÅtivirodha ityata Ãha---saæbandhamÃtramiti / saæyoga ityartha÷ / tadeva tahra // yavadhÃryatÃmityata Ãha---tadapÅti / p­cchati--kathamiti / uttaram--yadi tÃvaditi / kurute prayogam / asti saæbandho 'gnidhÆmayordhÆmÃditi / dÆ«ayati--tannÃpratÅtatvÃt / tadanenÃnaikÃntikatvaæ darÓayati / saæbandhÃntaram ÃÓaÇkate--rÆpasparÓavaditi / na hi bauddharÃddhÃnte dravyaæ nÃma ki¤cidasti yatra rÆpasparÓai samavetau, kiæ tvekasÃmagryadhÅnatayà niyatasÃhacaryau, tathà vahnidhÆmÃvapi ityartha÷ / dÆ«ayati--nobhayoriti / ubhayasahÃcaryanirÃkaraïena yatra dhÆmastatrÃgnirityapi parÃk­tam, tasyÃpi sÃhacaryaviÓe«atvÃdityÃha--yatra dhÆma iti / gatyantarÃbhÃvÃdupasaæharati--na ceti / ÓaÇkate--loka iti / nirÃkaroti-- nÃstÅti / yatra tÃvat parvatanitambavartinÅ dhÆmalekhà santatamudgacchantÅ d­Óyate, tatrÃsau deÓa eva tadviÓi«Âo 'numÅyate iti lokaprasiddhameveti kimatra vaktavyam / yatra tu bhÆyi«ÂhatÃyà tasya dhÆmasya dÆratvena deÓo na d­Óyate, dhÆma eva tvamraæliho limpanniva abhramaï¬alamavalokyate, tatra deÓÃnumÃnaprayÃsÃlasatayà d­ÓyamÃno dhÆmaviÓe«a evÃgnimattayà sÃdhyate dhÆmatvaikÃrthasamavÃyibhi÷ tadgatai÷ saætatyerdhvagamanÃdibhirityÃha--dhÆmaviÓe«eïa iti / viÓi«yate teneti viÓe«a÷ saætatyÆrdhvagamanÃdi÷ / tena dhÆmamÃtrÃd vahnivyabhicÃriïo vahnyavinÃbhÃvÅ dhÆmo viÓe«yata ityartha÷ / Óe«amatirohitÃrtham // Óe«avannÃma pariÓe«a÷ / dravyatvakarmatvayo÷ Óabde nirÃkÃryatvena upayuktatvÃt tÃbhyÃmanyad guïatvaæ Óe«a÷ / sa yasyÃstyanumÃnasya pratipÃdyatayÃ, tacche«avat / tatra na dravyaæ Óabda÷ ekadravyatvÃt / dvividhameva hi dravyam, adravyamanekadravyaæ ca / adravyaæ paramÃïvÃdi, anekadravyaæ ca ghaÂÃdi / Óabdastvekadravya÷ / tasmÃt na dravyaæ rÆpÃdivat / na karma, ÓabdÃntarahetutvÃditi / tadetad bhëyamÃk«ipati---karmeti / pariharati---neti / anyamasyÃrthaæ darÓayati---samÃnajÃtÅyÃrambhakatvÃditi / yat samÃnajÃtÅyÃrambhakaæ na tat karma, yathà rÆpÃdaya iti / kÃryatvÃt tÃvat Óabda÷ samavÃyikÃraïavÃn / tatra ca p­thivyÃdini«edhÃt nabho 'sya samavÃyikÃraïam / na cai«a nabhovyÃpaka÷ sarvatra upalambhaprasaÇgÃt / tasmÃdavyÃpaka÷ / karïaÓa«kulyupasannihitaæ ca nabha÷ Órotram / tÃlvÃdisaæyogopadhÃnena ca nabha÷pradeÓe Óabda÷ samaveta÷ / prÃpyakÃri ca Órotram / na ca vakt­vaktrÃvaruddhaæ nabha÷pradeÓaæ tat prÃpnoti / na cÃdravyaæ Óabdo gatvà Órotreïa saæbadhyate / tasmÃd vÅcÅtaraÇgarÅtyà svadeÓÃnantaradeÓe ÓabdÃntarÃrambhaïaparamparayà ÓrotradeÓotpannaæ Óabdaæ g­hïÃtÅti siddhaæ sajÃtÅyÃrambhakatvÃditi / idaæ tu pariÓe«asya udÃharaïaæ nÃdaraïÅyam / vyatirekiïo hi nÃmÃntaramidaæ pariÓe«a iti / e«a punaranvayavyatirekÅ dravyakarmÃnyatve sati sadÃdyabhedasya sapak«e rÆpÃdau sattvÃd, vipak«e sÃmÃnyÃdÃvabhÃvÃt / tasmÃd ÃtmatantratÃsÃdhanamicchÃdÅnÃæ pariÓe«odÃharaïaæ dra«Âavayam / taccÃnantarameva vak«yatÅti // sÃmÃnyatod­«Âaæ nÃmetyÃdi bhëyam anubhëyÃk«ipati--sÃmÃnyata iti / kathaæ tarhi anumÃnamatra pravartate iti / nityaparok«eïa saha kasyacit liÇgasaya saæbandhÃdarÓanÃdityartha÷ / vyÃhataæ ceti / sa khalvatyantÃparid­«Âa÷ svarÆpato và sÃdhyeta, d­«ÂadharmiviÓe«aïatayà vÃ? tatra pÆrvasmin kalpe nÃnupalabdha iti vyÃghÃta÷ / uttarasmin sandigdha iti, viÓe«asm­tyapek«o hi saæÓayo nÃtyantÃnupalabdhapÆrvadharmavattayà kvacid bhavitum arhati / na khalu saptamarasavattayà kecid dravye saæÓerata iti bhÃva÷ / samÃdhatte--na viÓe«aïabhÆtasyeti / na tÃvat svarÆpeïÃnumÅyate yena nÃnupalabdha iti vyÃhanyeta, kiæ tu d­«Âasya dharmiïo viÓe«aïatayà / na caivaæ sarvÃnumÃnÃviÓe«a÷ / sÃdhyadharmiïyasyÃsmadÃdibhi÷ kadÃcidapi pratyak«eïÃnupalambhÃt / tajjÃtÅyena tu d­«ÂÃntadharmiïord­«Âena pratyak«ato và mÃnÃntarÃd và sÃdhanadharmasya svÃbhÃvikapratibandhagrahasaæbhÃdityartha÷ / udÃharaïamÃha--yathecchÃdibhirÃtmà / tadevaæ vibhajate--icchÃdaya÷ khalu dharmiïo bhavanti mÃnasapratyak«ad­«ÂÃ÷, te«Ãm Ãtmà viÓe«aïam / kuta÷? guïabhÆto 'vacchedakatayà yata÷, tasmÃdÃtmaviÓi«Âà icchÃdaya÷ sÃdhyà ityuktaæ bhavati / sÃdhanadharmaæ tadvartinaæ darÓayati--icchÃdÅnÃæ guïatvamiti / nanÆktamanupalabdhacareïa sÃdhyadharmeïa na saædehavi«ayatvam, anupalabdhacaraÓcÃtmeti kathaæ tadviÓi«Âà icchÃdayo nyÃyavi«ayà iti ÓaÇkÃmurÅk­tyata prayogaæ sÆcayati--paratantrà iti / mà tatra saitsÅdÃtmapÃratantryam, pÃratantryamÃtraæ tu siddham ityartha÷ / tena sÃmÃnyatod­«Âasya pÃratantryamÃtravi«ayatÃ, na pÃratantryamicchÃdÅnÃm anumeyÃtmavÃdÅnÃæ kadÃcidapyasmadÃdipratyak«agocara÷ / parasya tadÃÓrayasya nityaparok«atvÃditi // tadevaæ sÃmÃnyatod­«ÂamudÃh­tya pariÓepodÃharaïaæ pÃramÃrthikaæ praÓnapÆrvakamÃdarÓayati--pÃratantryeti / icchÃdÅno hi bÃdhakairapanÅte dravyëÂakaguïatve guïatvameva vyatirekÅ hetu÷ ÃtmapÃratantrye pramÃïam / yadyapi cÃyaæ svarÆpeïÃtmà na prasiddha÷, tathÃpi dravyëÂakavyatirekÃdiÓabdairadÆraviprakar«eïa parÃm­«Âa÷ Óaknoti viÓe«Âuæ dharmiïi ca nyÃyaprav­ttyaÇga÷ saæÓayam ÃpÃdayitumiti niravadyam // atra bhëyaæ vibhÃgavacanÃdeva trividhamiti saddhi iti, tasyÃrtha÷, trividham iti vibhÃgavacanÃdeva trividhe pÆrvavadÃdau siddhe kimarthaæ pÆrvavadÃdyupÃdÃnaæ sÆtreïeti / tatra samÃdhÃnaæ trividhavacanaæ trividhasya pÆrvavadÃdervacanamukti÷ / mahata÷ trividhasya mahÃvi«ayasya atÅtÃnÃgatavartamÃnavi«ayasya laghÅyasà sÆtreïa tatpÆrvakamityetÃvataivopadeÓe paraæ vÃkyalÃghavaæ manyamÃnasyÃnyasmin vÃkyalÃghave 'nÃdara÷ sÆtrakÃrasyeti Ói«yÃn vyutpipÃdayi«o÷ atraiva nidarÓanam--tathà cÃyam / asya samÃcÃra÷---itthaæbhÆtena vakyavikalpena vaicitryeïa prav­tta iti yojanà // evaæ tÃvat lak«aïabhedÃnumÃnaæ bhinnaæ pratyak«Ãd darÓitam / bhëyakÃrastu vi«ayabhedÃdapi bhedamÃha---sadvi«ayaæ ca pratyak«aæ sadasadvi«ayaæ cÃnumÃnam / co vi«ayabhedaæ samuccinoti / saditi vartamÃnam / asadityatÅtÃnÃgate / pratyak«aæ hi laukikaæ vartamÃnavi«ayameva / anumÃnaæ tu traikÃlyavi«ayam / yadyapi pratyak«amapyatÅtÃnÃgatayo÷ saæprati ni«edhyani«edhayorni«edhe pravartamÃnamasadvi«ayaæ tathÃpi na prati«edhyayo÷ pravartate ityetÃvatà sadvi«ayamuktam / anumÃnaæ tu tayorapi pravartate ityetÃvatà asadvi«ayamuktam / tadetadÃk«ipati---sadvi«ayaæ ceti / na hyanupalabdhasÃmÃnye iti sÃmÃnyata upalabdho viÓe«ataÓcÃnirïÅto dharmo nyÃyaprav­ttÃvadhikriyate / na tvanupalabdhasÃmÃnya ityartha÷ / na cÃsata÷ svatantrasya sÃmÃnyena darÓanamastÅti / dvitÅyaæ kalpamÃÓaÇkate---atheti / etaddÆ«ayituæ dharmatraividhyamÃha---dharmà iti / tadvibhajate---tatreti / p­cchati---kathaæ punariti / yadi hi svatantra÷ samavÃya÷, na tarhi kasyacid viÓe«aïam, tathà ca na viÓe«aïatayà g­hyeteti bhÃva÷ / uttaram---samavÃyÃntarÃbhÃvÃt / na viÓe«aïatvaæ svÃtantryeïa nirÃkurma÷, kiæ tu v­ttimasyetyartha÷ / kasmÃt punarasya na samavÃyÃntaramabhyupeyata ityata Ãha---atheti / p­cchati--kimidamiti / anavasthÃprasaÇgo hi nÃma tarka÷ / nai«a pramÃïamantareïa nirïayÃya paryÃpta ityartha÷ / uttaram--na saædeha÷, kiæ tvastyeva nyÃya÷ / tamÃha--pa¤ceti / ayaæ pa¤capadÃrthav­ttiÓabdo bahuvrÅhiïà paramÃïau vartate, «a«ÂhÅsamÃsena tu samavÃye / na ca katha¤cit ÓabdÃbhedamÃtramanumÃnÃÇgam, mà bhÆd goÓabdasÃmyena vÃgÃdÅnÃm api vi«Ãïitvamityaparito«Ãt nyÃyÃntaramÃha--anÃÓrita÷ samavÃya iti / iha buddhinimittatvaæ kÃraïatvam / saæyogenÃnaikÃnto mà bhÆdityata uktam---vyÃpakatve satÅti / satyupalabdhikÃraïÃntarasamavadhÃne sarvatropalabhyatà vyÃpakatvam / tacceha pratyayakÃraïe ÃtmÃni ca samavÃye cÃvilak«aïamiti / nyÃyetikartavyatÃbhÆtaæ tarkaæ p­cchati---yadi punariti uttaram---kÃryamiti / uktamanavasthÃprasaÇgamavatÃrayitumanÃdhÃratvaprasaÇga ukta÷ // syÃdetat / bhavatu v­tte÷ prÃganÃÓritaæ kÃryaæ paÓcÃt samavai«yati, turÅsaæyuktebhya iva tantubhya utpadya paÂa÷ paÓcÃt turyà ityata Ãha--samavÃyaÓceti / anavasthÃprasaÇga÷ pÆrvokta ityartha÷ / ÓaÇkate--prÃptitvÃditi / pramÃïavattvÃt prÃptà samavÃyasya v­ttirna Óakyà anavasthÃbhiyà parityaktumityartha÷ / vimarÓapÆrvakaæ ÓaÇkÃæ nirÃkaroti--kimiyamiti / saæyoge prÃptitvasya niv­ttyà svÃbhÃvika÷ saæbandha÷ kÃryatvasyopÃdhe÷ tatprayojakasya vidyamÃnatvÃdityartha÷ / atha prÃptidharmo 'pi kasmÃt na bhavatÅtyata Ãha---yadi punariyamiti / nanviyamanavasthà kasmÃd bÅjÃÇgurÃdi«vivehÃpi nÃbhyupeyate ityata Ãha---na cainÃmanavasthÃmiti / anidaæprathame«vanÃditvÃt Óakyà pratipÃdayitumanavasthà pramÃïena, na tvidaæprathame«vÃdimattvena tasyÃÓakyaniÓcayatvÃt / tadidam uktam---pramÃïÃbhÃvÃditi / ÓÃstravirodhaÓca samavÃyÃntarÃbhyupagama ityÃha---samavÃyaÓceti / tattvamekatvaæ samavÃyasya bhÃvena sattvayà vyÃkhyÃtamiti ÓÃstramÃha, tadanekatvamupapÃdayatà bÃdhyetetyartha÷ / codayati---saæbandhiniv­ttÃviti / tathà ca vinaÓyati, vina«Âe ca tasmin yo d­Óyate sa tato 'nya utpanna iti siddhaæ samavÃyasya nÃnÃtvamityartha÷ / pariharati---na nÃstÅti / khyÃtirÆpalabdhi÷ / kasmÃt? ak­takatvÃt / ak­takatvameva kuta ityata Ãha---ak­taka iti / kÃrya svÃpÃdÃnena ak­takasaæbandhavad ÃdhÃravattvÃditi vyatirekÅ hetu÷ / vyatirekÃvyabhicÃramÃha---yadyayamiti / utpadyamÃna÷ khalvayaæ samavÃya÷ sahakÃryeïa, na kÃryasya / na hi sahotpannau rÆpasparÓau mitha÷ saæbadhyete / ekÃrthasamavÃyastu tayo÷ / so 'pi samavÃye nÃsti / sannapyasau na kÃryamÃdhÃravat karoti / tasmÃt sahotpÃde kÃryamanÃdhÃraæ syÃditi / ÓaÇkate---atheti / kÃryÃt pÆrvamutpanna÷ samavÃya÷ paÓcÃdutpadyamÃnaæ kÃryamupÃdÃnÃdhÃrakaæ kari«yati kÃryahetubalÃdityartha÷ / nirÃkaroti--tathÃpÅti / tribhyo hi kÃraïebhya÷ kÃryaæ bhÃvarÆpaæ jÃyate / kÃryakÃraïasamavÃyasya ca kÃryakÃraïe samavÃyikÃraïe vaktavye, kÃryÃt prÃg jÃtasya ca samavÃyasya na kÃryaæ kÃraïam / na ca nimittakÃraïamÃtrÃdasya janmeti sÃæpratam, bhÃvotpÃdasya sarvatra kÃraïatrayapÆrvakatvaniyamÃt / tasmÃt samavÃyasya samavÃyyasamavÃyikÃraïÃbhÃvat na kÃryÃt prÃg utpÃda iti su«ÂhÆktam--tathÃpi kasyeti vÃcyamiti / ÓaÇkate--atheti / dÆ«ayati--kÃryeti / na ca paÂaturÅsaæyogavat samavÃyasya paÓcÃt kÃryakÃraïasamavÃya iti yuktam / saæyogajasya saæyogasya kÃraïatrayasaæbhavÃd asya tu samavÃyÃntaramantareïa kÃraïatrayÃyogÃt / anyathÃnavasthÃprasaÇgÃditi bhÃva÷ / upasaæharati--tasmÃditi / tataÓca na j¤Ãyate kimabhipretyata asadvi«ayamityuktamityÃk«epa iti / samÃdhatte--tatra prati«idhyamÃneti / atÅtÃnÃgate saæprati prati«idhyamÃne tadvi«ayamanumÃnam asadvi«ayamuktam / tanni«edhastu bhavatu pratyak«agocara÷, tathÃpi siddho vi«ayabheda ityartha÷ / atra cai«a dharmatraividhyakramo dvedhà tÃvat, vidhÅyamÃna÷ prati«iÓyamÃnaÓca / vidhÅyamÃno 'pi dvedhÃ, paratantra÷ svatantraÓceti / svatantrasya ca dharmatvaæ viÓe«aïatvamÃtravivak«ayà dra«Âavyam / nanu vidhÅyamÃno 'pyasan pratyak«aÓca kvacit / yathà vyÃpriyamÃïe kulÃle jÃyamÃno ghaÂa÷ / visphÃritÃk«o hi tadà ghaÂo bhavatÅti pratyeti / na cÃsau tadà san, sato bhavanaæ pratyakart­katvÃt, gamanavaditi ÓaÇkate---bhavatÅti / nirÃkaroti---na, jÃyamÃneti / jÃyamÃnasyÃrthasya vidhivi«ayasya sattayÃsattayà vÃnabhyupagamÃt / ni«edhavi«ayatayà tu tasyÃsattvamabhyupeyata eveti / kastarhi bhavatiÓabdasyÃrtha ityata Ãha---bhavatÅti / dhaÂo jÃyata iti tu laukika÷ prayogo ghaÂaÓabdaæ ghaÂÃrthe«u tadavayave«Æpacarya te«Ãæ ca siddhatayà kart­tvÃdupapÃdanÅya iti / upasaæharati---evaæ tÃvaditi // svalak«aïaæ samÃdhÃya pare«ÃmanumÃnalak«aïaæ dÆ«ayitumupanyasyati---apare tviti / tasyÃrthamÃha---asyÃrtha iti / dÆ«ayati---atreti / yathÃsaæbhavaæ samÃsaæ vikalpya dÆ«yati--nÃntarÅyakÃrtha iti ceti / sattvaæ vidhivi«ayaj¤Ãnagamyatvam, na tu sÃmÃnyam / sattvÃdibhiranityatvÃnÃntarÅyakai÷ tannÃntarÅyakak­takatvadharmairanityatvÃnumÃnaæ syÃt, na ca Óakyam, te«ÃmÃkÃÓÃdi«u nitye«u vyabhicÃrÃdityartha÷ / tathÃpyasamartha÷ samÃsa iti / pÆrvamarthÃtirekamÃtraæ dÆ«aïamuktam / saæprati tvarthÃtirekeïa hetunà viÓe«aïasamÃsÃnupapattirityapaunarÆktyam / viÓe«aïaæ viÓe«yeïa bahulam // ityatra viÓe«aïapadopÃdÃdamÃtreïa và viÓe«yapadopÃdÃnamÃtreïa và anyatarasyÃrthÃt prÃpterÆbhayapadopÃdÃnasyaitat prayojanam---yatrobhayo÷ pratyekaæ vyabhicÃra÷ samudÃye tvavyabhicÃra÷, tatra samÃso yathà syÃditi / sa cÃtra nÃstÅti samÃsÃnupapattirityartha÷ / sÃmarthyaæ prayojanÃbhisaæbandha÷ / codayati---ekapadeti / pariharati---atrÃpÅti / pradhÃnaæ vyaktirviÓe«yatvÃt aÇgaæ jÃtirviÓe«aïatvÃt / p­thivÅtyukte bhavati saæÓaya÷, kiæ p­thivÅtvaæ sÃmÃnyamasya vivak«itaæ yathà paÓunà yajeta iti, kiæ và tadviÓe«yaæ dravyam, grahaæ saæmÃr«ÂÅti / atredamupati«Âhate--dravyamiti / taddhi p­thivÅtvÃt sÃmÃnyaviÓe«Ãt p­thivÅ vyavacchinatti / evaæ dravyamityapyukte dravyatvaæ và sÃmÃnyaæ vyaktirveti vimarÓe p­thivÅtyetadupati«Âhate / na dravyatvaæ sÃmÃnyaæ kiæ tu p­thivÅ / na ca dravyatvap­thivÅtvayo÷ sÃmÃnÃdhikaraïyamasti / na hi bhavati p­thivÅtvaæ dravyatvamiti / tasmÃt sÃmÃnÃdhikaraïyasaæbhavÃt pradhÃnaikavyaktilÃbha÷ / iha tvartho nÃntarÅyakatvaæ vyabhicarati / nÃntarÅyakatvaæ tu nÃrtham / na hyasti saæbhavo nÃntarÅyakaÓca syÃt na cÃrtha iti, nÃntarÅyakaÓabdavÃcyasyÃnabhidheyatvÃsaæbhavÃt / vastuvacanatve 'pyarthaÓabdasya lak«yÃsaæbhavÃd avi«ayaæ lak«aïam, na hi dignÃgasya mate ki¤cidasti vastu yannÃntarÅyakaæ saddheturbhavati / yathÃha--- sarvo 'yamanumÃnÃnumeyabhÃvo buddhyÃrƬhena dharmadharmibhÃvena na bahi÷ sadasattvamapek«ate iti / avyÃpakaæ ca, na hi vastveva nÃntarÅyakamasato 'pi nÃntarÅyakatvÃditi bhÃva÷ // dÆ«aïÃntaramÃha---tadvida iti ceti / nÃntarÅyakadarÓanamityucyamÃne ÓabdasÃmarthyÃdeva labhyate nÃntarÅyakatvaviÓi«ÂÃrthadarÓanamiti, sati saæbhave ÓabdÃrthaparityÃgÃbhÃvÃt / atastrirÆpaliÇgadarÓanasya siddhe÷ kimaparamavaÓi«yate yadavarodhÃya tadvida ityupÃdÅyate ityartha÷ / etadeva vyatirekamukhena nirÆpayati--na hÅti / etallak«aïadÆ«aïaæ lak«aïÃntare apyatidiÓati--eteneti / p­cchati--ka iti / na hyasmin lak«aïe tadvida ityasti, tena tadatiricyate iti bhÃva÷ / uttaram--yatheti / te«ÃmudÃharaïaæ dÆ«ayati--udÃharaïamiti / tadanena dignÃgasya lak«aïaæ dÆ«ayitvà anye«Ãæ lak«aïaæ dÆ«itam // saæprati dignÃgasya svakÅyalak«aïaprapa¤cÃrthaæ vÃkyam anumeye 'tha tattulya ityÃdyupanyasya dÆ«ayati--apare tviti / anantaralak«aïakÃramapek«yÃpara ityuktam / codayati--anumeya iti / na hi yo 'numeye saæÓcÃsaæÓca sa Óakya÷ sanniti vaktum ityartha÷ / samÃdhatte--nÃprasaÇga iti / yadyevaæ syÃtad yo vipak«e dvedhà sa vipak«Ãv­ttiriti hetureva syÃt na savyabhicÃra ityartha÷ / punaÓcodayati--na kartavya iti / kuta÷? avadhÃraïÃt niv­tte÷ / anumeye sadbhÃva evetyavadhÃraïenÃnumeye sadbhÃvasya niyatatvÃt kuta÷ pak«aikadeÓav­tte÷ prasaÇga iti bhÃva÷ / evannirÃkartuæ yathÃsaæbhavaæ vikalpayati---anumeye iti / tatra pÆrvakalpasya tÃtparyaæ vikalpayati--kiæ punaraneneti / asaæbhava÷ atyantÃsaæbhavo nirÃkriyate, yathà nÅlaæ sarojaæ bhavatyeva nÃtyantaæ na bhavatÅti gamyate, na tu nÅlameva sarojaæ nÃnÅlamiti, nÃpi sarojameva nÅlaæ nÃnyaditi / atha saæbhava iti / anvayaparo na vyatirekapara ityartha÷ / etadvikalpadvayaæ dÆ«ayati---ubhayathà ceti / dÆ«aïÃntaraæ cÃha---na caikadeÓav­ttiriti / na hyatyantÃyogavyavacchedenÃyogo vyavacchinno bhavati, nÃpi saæbhavamÃtravidhÃnenÃsaæbhavo vyavacchinno bhavati / tataÓcayogÃvyavacchedÃdekadeÓav­ttiranumÃnÃbhÃso na vyavacchinna ityartha÷ // syÃdetat / viÓe«yasaægato 'yamevakÃro 'numeya eva saæbhavati / yathà pÃrtha eva dhanurdhara iti / na cÃyamanyayogavyavacchedo vinaivakÃraæ labhyate / tasmÃt na vyarthamavadhÃraïamityata Ãha---uttarapadabÃdhà ca / na hyasti saæbhavo 'numeya evÃsti tattulye ceti / tasmÃt tattulya ityasya bÃdhà / cakÃro naikadeÓav­ttirnirÃk­ta iti dÆ«aïaæ samuccinoti // anumeya eva sadbhÃva iti pak«aæ yathÃsaæbhavaæ dÆ«ayitvà anumeye sadbhÃva eveti dvitÅyaæ pak«aæ dÆ«ayitumupanyasyati---athottaramiti / tasya prayojanaæ daÓayati---tasya vayÃptirityartha÷ / sadbhÃva eveti kila viÓe«aïasaægatamavadhÃraïamayogam avyÃpti vyavacchindat vyÃpti darÓayati / tathà ca vyÃptirasyÃrtha ityartha÷ / dÆ«ayati---tathÃpyanumeyamavadhÃritaæ saæbhavasya vyÃptyà na dharma÷ sadbhÃva÷ / hetumÃha--yata evakÃrakaraïaæ tato 'nyatrÃvadhÃraïamiti / mà vadhÃri sadbhÃvo 'vadhÃryatÃæ cÃnumeyam / kimetÃvatÃpÅtyata Ãha---saæbhavavyÃptyà ceti / anumeyaæ khalvavadhÃritaæ saddhetusaæbhavaæ parityajya nÃnyatra vartate, tataÓcÃnumeyaæ hetusaæbhavavyÃptyÃvadhÃritaæ bhavati / hetusaæbhavastvanavadhÃrita÷ sarvatraiva tattulye ca vipak«e ca pras­ta÷ / sa ca kaÓcit tattulyavipak«au vyÃpnoti, kaÓcit tadekadeÓav­tti÷ / tadasya hetusaæbhavasya vipak«e 'pi prasaktasya prati«edhÃya yuktamasati nÃstÅti / tattulye tu prasaktamaprati«iddhamanumatameveti tattulye sadbhÃva iti vyarthamityartha÷ // syÃdetat / tulyahetu sadbhÃvasiddhÃvapi tattulye vyÃptyà hoto÷ sadbhÃvo bhavatvityetadarthaæ tattulye sadbhÃva iti vacanam ityata Ãha--tattulye ceti / yadi punarvyÃptirvivak«yeta k­takatve sÃdhye prayatnÃnantarÅyakatvaæ na hetu÷ syÃt / na hyayaæ sapak«avyÃpaka iti bhÃva÷ / deÓayati--atha tattulye iti / dÆ«ayituæ vikalpayati--kiæ punaratreti / pÆrvasya virodhÃd bÃdhanam, uttarasya paunarÆktyÃditi / pÆrvapadena saha virodhe nidarÓanamÃha---na hi bhavatÅti / anumeye sadbhÃva ityanenÃnumeye v­ttau hetÃrlabdhÃyÃæ tattulya eva sadbhÃva iti samuccÅyamÃnÃvadhÃraïaæ vipak«amÃtrÃd v­tti vyavacchinatti, na tvanumeyÃt, naraæ ca nÃrÃyaïameva cÃdau svata÷ sutau dvau janayÃæ babhÆva / iti yatheti ced ata Ãha---tathehÃpÅti / samuccÅyamÃnÃvadhÃraïe hi tattulyena yathÃnyayogavyavacchedenaivakÃra÷ saæbadhyate tathÃnumeyenÃpi saæbadhyeta / tathà cÃnumeyaikadeÓav­ttirapi hetu÷ syÃt / na khalu naraæ ca nÃrÃyaïameveti nipÃto nÃrÃyaïena sahÃnyayogavyavacchedena saæbadhyate, nareïa cÃyogavyavacchedeneti bhÃva÷ / athÃvadhÃraïasyÃvaicitryeïa saæbandhamicchatà anumeye yathÃyogavyavaccheda÷, tathà tattulye 'yogavyavacchedena saæbandha ucyeteti ÓaÇkate---atha tattulya iti / nirÃkaroti---tattulya iti / tad eva vistÃrayati---sa iti / te tava darÓane ityartha÷ / na ca yasyÃnumeye sadbhÃva evetyanÆdya tattulya eva sattvamiti vidhÃtuæ Óakyam / na hyanumÃnaæ Óakyaæ viÓe«Âum, tathà sati tadviÓe«aïÃya prayatnÃntarÃsthÃne sati vÃkyabhedaprasaÇgÃt / yathÃ, yasyobhayaæ havirÃrttimÃrcchedaindraæ pa¤caÓarÃvamodanaæ nirvapet / ityatra hi yadyapi svarÆpeïÃrteraÓakyapratipattitvena havi«Ã viÓe«aïaæ m­gyate, tathÃpi na Óakyaæ havirÆbhayatvena viÓe«Âuæ vinà prayatnÃntarÃditi vÃkyabhedabhiyà pratÅyamÃnamapi ubhayatvamavivak«itam, evamÃtrÃpyanumeya ityavivak«itam / atha tadvivak«ayaiva vÃkyabhedamabhyupetya paÓcÃd vÃkyaikavÃkyatayà abhimatÃrthasiddhirÃsthÅyate / na ca virodhÃd vÃkyayorekavÃkyatà viraha÷ / tattulya evetyanyayogavyavacchedasya vipak«amÃtravi«ayatvenÃpyupapattau virodhÃsiddhe÷ / tasmÃt anyÃpohÃrthatvÃt padÃnÃæ virodho vaktavya÷ / tathà hi anumeye sadbhÃva ityatrÃnumeya eva nÃnanumeye, sadbhÃva eva nÃsadbhÃva iti padÃrtha÷ / tathà ca tattulyavipak«ayorhetvabhÃvo darÓita÷ / evaæ tattulye sadbhÃva ityatrÃpi tattulya eva nÃtattulye, sadbhÃva eva nÃsadbhÃva iti padÃrtha÷ / tathà cÃnumeye 'sadbhÃva ityuktaæ bhavati / na cÃnumeyatattulyapadÃrthayo÷ parasparaparihÃravato÷ samuccayasaæbhava÷ / dvayorapi vipak«avyÃv­ttimÃtraparatvÃt parasparasamuccayasadbhÃva iti cet---na, v­k«o gaurityanayorapi hastyÃdiniv­ttimÃtraparatvenÃbhinnÃrthayo÷ sÃmÃnÃdhikaraïyaprasaÇgÃt, tasmÃd virodhÃt samuccÅyamÃnÃvadhÃraïaæ na yuktamiti / na ca samuccÅyamÃnÃvadhÃraïaæ dignÃgo mene, yadevamÆce vaiÓe«ikalak«aïadÆ«aïÃvasare--- yadi rÆpameva cÃk«u«aæ tato na dravyaæ cÃk«u«aæ syÃt / tathà ca mahadanekradravyasamavÃyÃd rÆpÃccopalabdhi÷ # vai. sÆ. 8/1/6 # iti dravyacÃk«u«atvÃbhidhÃnaæ vyÃhanyeteti // atra hi rÆpavaddravyasahitaæ rÆpameva cÃk«u«aæ na gandharasÃdÅti Óakyaæ samuccÅyamÃnÃvadhÃraïam / tasmÃt samuccÅyamÃnÃvadhÃraïÃbhidhÃnaæ kÅrte÷ svÃtantryeïa / taccÃyuktamiti k­taæ vistareïa // asati nÃstiteti dÆ«ayati---asatÅti / kasmÃt? yadasat tattucchaæ svayameva nÃsti, tanna saditi Óakyaæ vyavahartum asaditi và / bhavatu, tathÃpi kasmÃt tasmÃnna heto÷ vyÃv­ttirbhavatÅtyata Ãha---na hyasaditi / yathà caitat tathà anvayihetÆpapÃdanÃvasare 'smÃbhirÆktam / svarÆpeïa dÆ«ayitvà etadgatamavadhÃraïaæ dÆ«ayi«yannanÆdya vikalpayati--kimavadhÃryata iti / prathamaæ kalpaæ dÆ«ayati--yadi tÃvaditi / tattulya eva sadbhÃva ityanena gamyata ityartha÷ / dvitÅyaæ kalpaæ dÆ«ayati--yadi tÃvaditi / tattulya eva sadbhÃva ityanena gamyata ityartha÷ / dvitÅyaæ kalpaæ dÆ«ayati---atha punariti / gaurayaæ vi«ÃïÅtvÃdityayaæ heturvipak«a eva nÃsti, pak«asapak«avyÃpakatvÃt / na tu nÃstyeva, vipak«aikadeÓe mahi«Ãdau v­tte÷ / ato vipak«a eva nÃsti ityayamapi hetu÷ syÃditi / tadevamavayavÃrthaæ dÆ«ayitvà samudÃryÃrthaæ dÆ«ayitumupanyasyati--yadapyekadvipadaparyudÃseneti / tatraikapadaparyudÃsena traya÷ pak«Ã÷, dvipadaparyudÃsenÃpi traya iti paÂkam / tatparyudÃsena saptikÃparigraha÷ / yathÃnumeye sadbhÃva ityucyamÃne yasya tattulye nÃstità vipak«e ca v­tti÷ so 'pi hetu÷ syÃt yathà nitya÷ Óabda÷ k­takatvÃditi / tattulye astÅtyucyamÃne vipak«av­tterapak«adharmasya ca hetutvaæ syÃt, yathà nitya÷ Óabda÷ cÃk«u«atvÃt sÃmÃnyavaditi / nÃstitÃsatÅtyucyamÃne yo 'pak«adharmastattulye ca nÃsti sa hetu÷ syÃt yathà nitya÷ Óabdo 'sattvÃt / anumeye tattulye cetyucyamÃne, anitya÷ Óabda÷ prameyatvÃditi vipak«av­ttirhetu÷ syÃt / anumeye 'styasati ca nÃstÅtyetÃvatyucyamÃne nitya÷ Óabdo jÃtimattve sati ÓrÃvaïatvÃdityayaæ tattulyav­ttihÅno 'pi hetu÷ syÃt / tattulye 'sti asati ca nÃstÅtyetÃvatyucyamÃne anityÃ÷ paramÃïava÷ k­takatvÃdityayam apak«adharmo hetu÷ syÃt / tadetatsarvaæ mà bhÆditi samudÃyopÃdÃnaprayojanam / tadetad dÆ«ayati--etadapÅti / sapak«avyÃptyavyÃptibhyÃæ dvirÆpayuktasyÃnvayino dvitvam // saæprati sÃækhyÅyamanumÃnalÃïaæ dÆ«ayati--eteneti / saæbandho 'vinÃbhÃva÷ sÃdhanasya sÃdhyena / tasmÃt pratyak«Ãd d­¬hatarapramÃïÃvadhÃritÃt / tathÃpi yatrÃvinÃbhÆte liÇge bhavata ekasmin dharmiïi virÆddhÃvyabhicÃriïÅ, tayorapi hetutvaæ prasajyetetyata uktam---ekasmÃditi / Óe«asya anumeyasya siddhi÷ / anupapannatvamÃtrasÃmyenoktam metena na prayuktamiti / anupapatti p­cchati---kathamiti / yathÃsaæbhavamanupapattimÃha---na hÅti / yadi pratyak«aÓabdo j¤Ãnavacana÷ j¤Ãnaæ caikatvena viÓi«yate, tadaitad dÆ«aïam / atha saæbandhaviÓe«aïamekasmÃditi, pratyak«aÓabdaÓca j¤Ãye na tu j¤Ãne, tadetadupanyasya dÆ«ayati--athÃpi saæbandhÃditi / ÓaÇkate--atheti / saæbandhasya pratyak«atoktà pÆrvam, na tvanumÃnakÃla ityartha÷ / dÆ«ayati--tathÃpyupalabdhasaæbandhasya pÆrvamanumÃnakÃle cÃnupalabdhaliÇgasyÃnumÃnaæ prasajyeteti / syÃdetat / saæbadhyate iti vyutpattyà saæbandho liÇgam / tenÃvinÃbhÆtÃddheto÷ pratyak«ÃdekasmÃd anumeyasiddhiriti / tathà ca g­hÅtÃvinÃbhÃvÃt liÇgÃt saæprati pratyak«Ãdityupapannamityata Ãha---na cÃnyà gatirasti / atrÃpi vyÃkhyÃne ekasmÃditi vyartham / tathà hi anvayavyatirekamÃtrasaæpattiravinÃbhÃva ityucyate, sarvarÆpasaæpattirvÃ? tatra prathame kalpe mà bhÆd viruddhÃvyabhicÃrÅ, bÃdhitavi«ayastu hetu÷ syÃt / dvitÅye tu kalpe na sarvarÆpasaæpanno heturviruddhÃvyabhicÃrÅ saæbhavatÅtyekasmÃditi atiricyate / tasmÃt su«ÂhÆktam--na cÃnyà gatirastÅti / avyÃpakatvaæ lak«aïado«am Ãha--rÆpeïa ceti / na tÃvadanayo÷ tÃdÃtmyam, bhinnendriyagrÃhyatvÃd minnabuddhibodhyatvÃcca / na cÃtadÃtmanoranayo÷ saæbandha÷ kaÓcidupalabhyate / na ca pratik«aïapariïÃmavÃde kuï¬avadarÃdÅnÃmapi kaÓcidasti saæbandha ityapi dra«Âavyam / ÓaÇkate---atheti / nirÃkaroti--so 'pÅti / na hi sÃækhyÃnÃæ bauddhÃnÃæ và rÃddhÃnte 'sti saæbandha÷ samavÃyo nÃm / nÃpi tadÃÓrayo dravyam / nÃpi tadÃÓrayo dravyam / ata÷ svadarÓanavyÃghÃta ityartha÷ / yadyucyeta prÃdhÃnikatvÃd rÆpÃdÅnÃæ pradhÃnamekamÃÓraya÷, tathà ca yatra rÆpaæ tatra sparÓa ityata Ãha--yatra rÆpamiti / kuta÷? na kvacidati / na hi pradhÃnamÃdhÃra÷ kÃryÃïÃm, api tu pradhÃnÃtmakatvame«Ãmi«yate, tathà ca yatra tatretyanupapatti÷ / na ca tÃdÃtmyamityapyuktam / na ca bhedÃbhedÃvekatra saæbhavato virodhÃditi bhÃva÷ / ÓaÇkate--paraspareti / yathà hyÃsandikÃÇgÃni bhinnÃnyanauttarÃdharyavyavasthitÃnyapi parasparÃÓrayatayà na patanti, evaæ rÆpasparÓÃvapi parasparÃÓrayÃvityartha÷ / nirÃkaroti--parasparÃdhÃrabhÃve 'pi anyatrÃsandikÃÇgÃdau, nÃsau rÆpasparÓayo÷ / kuta÷? na rÆpaæ sparÓo rÆpe iti / parasparasaæyogabhedapratibaddhagurutvÃni ÃsandikÃÇgÃni apatanti sthitÃni parasparÃdhÃratvenÃpadiÓyante / rÆpasparÓÃdÅnÃæ tu sthitirna parasparahetukÃ, api tu bhogÃpavargalak«aïapuru«Ãrthahetuketi bhÃva÷ / etena sÃÇkhÃnÃæ saptavidha÷ saæbandha÷ pratyukta÷ / Óe«aæ subodham//5 // ____________________________________________________________________ NyS_1,1.6: prasiddhasÃdharmyÃtsÃdhyasÃdhanamupamÃnam // vibhÃgasÆtre anumÃnÃnantaramupamÃnasyoddeÓÃd yathoddeÓaæ ca lak«aïÃdanumÃnalak«aïÃnantaramupamÃnalak«aïamÃha---athopamÃnamiti bhëyam / sÆtraæ paÂhati---prasiddhasÃdharmyÃt sÃdhyasÃdhanamupamÃnam / atrÃpi yata ityadhyÃhÃryam / siddhi÷ sÃdhanam / tadetad bhëyakÃreïa vyÃkhyÃtam / praj¤Ãtena prasiddhena / gavà sÃdharmyÃt sÃmÃnyÃd gavayasya / sÃdharmyaæ ca sÃmÃnyamabhidadhatà na sÃmÃnyÃtiriktaæ sÃd­Óyaæ nÃma padÃrthÃntaramastÅtyuktaæ bhavati / sÃdharmyaæ cÃprasiddhaæ na sÃdhyasÃghanÃyÃlamiti sÃdharmyaprasiddhirapi dra«Âavyà / sà ca yathà gaustathà gavaya ityÃptavÃkyÃt / tadidamuktam---yathà gauriti / sÃdhyasÃdhanapadavyÃkhyÃnam---praj¤ÃpanÅyasya gavayaÓabdavÃcyatayà pratyak«ad­ÓyamÃnagosÃd­Óyasya gavayatvasÃmÃnyaviÓe«avata÷ piï¬asya praj¤ÃpanamupamÃnam / piï¬asya hi gavayaÓabdavÃcyatÃæ puru«o 'tideÓavÃkyasmaraïasahakÃriïa÷ pratayak«Ãd gavayagatÃd gosÃd­ÓyÃt prajÃnan tena praj¤Ãpyata iti pramÃïasya vyÃpÃra÷ praj¤Ãpanamuktamiti / tatra vÃrttikakÃra÷ prathamaæ tÃvat sÆtratÃtparyamÃha---sÆtrÃrtha÷ pÆrvavat / samÃnÃsamÃnajÃtÅyavyavaccheda ityartha÷ / sÃdhyasÃdhanamityucyamÃne pratyak«ÃdisÃdhane«u sukhadu÷khasÃdhane«u prasaÇga÷ / ata uktaæ prasiddhasÃdharmyÃditi / yadyapi prasiddhasÃrmyamupamÃnamityucyamÃne pramÃïaviÓe«ÃbhidhÃyyupamÃnapadasÃmÃnÃdhikaraïyÃt karaïatvalÃbha÷, tathÃpi tadÃbhÃsanirÃkaraïÃya sÃdhyasÃdhanapadopÃdÃnam / tenopamÃnÃbhÃsamapÃk­taæ bhavatÅti // avayavÃrthaæ vibhajate---prasiddheti / vÃrttikakÃreïa bahuvrÅhidvayasaæbhavo darÓita÷, na tu t­tÅyÃsamÃso bhëyakÃrÅyo nirasta÷ / bhëyakÃreïa hi saæj¤itayà gavayapratipatti÷ phalaæ sÃdhyasÃdhanapadavÃcyamuktÃ, Ãk«iptaprayojyavyÃpÃratvÃt / prayojakavyÃpÃrasya praj¤Ãpanasya paÓcÃt ni«k­«yÃbhidhÃnaæ k­tam---samÃkhyÃsaæbandhapratipattipattirÆpamÃnÃrtha iti / etadeva sÃdhyasÃdhanapadÃrthatayà vÃrttikakÃro vyÃca«Âe---samÃkhyÃsaæbandhapratipattirÆpamÃnÃrtha÷ phalam / sÃdhyaÓabdena samÃkhyÃsaæbandha ucyate / tasya sÃdhanaæ siddhi÷ pratipattiriti / nanu pratipadyatÃmayaæ gosÃd­Óyayuktaæ gavayam / samÃkhyÃsaæbandhapratipattistu kutastyÃ? na hi yo yatsad­Óaæ yaæ pratipadyate, sa tasya samÃkhyÃmapyavagacchati ityÃÓayavÃn p­cchati---kimuktaæ bhavati / uttaram---Ãgameti / ÃgamÃnubhavÃhitÃt saæskÃrÃt sm­ti÷ / etaduktaæ bhavati, na kevalaæ sÃrÆpyaj¤Ãnaæ samÃkhyÃsaæbandhapratipattihetu÷, api tvÃgamÃrthasm­tyapek«amiti / nanvasatyÃgamÃnubhave kuta÷ sm­tirityata Ãha---yadà hyaneneti / prasiddhasÃdharmyÃdityatra prasiddhirÆbhayÅ ÓrutamayÅ pratyak«amayÅ ca / ÓrutamayÅ yathà gaurevaæ gavaya iti / pratyak«amayÅ ca yathà gosÃd­ÓyaviÓi«Âo 'yamÅd­Óa÷ piï¬a iti / tatra pratyak«amayÅ prasiddhirÃgamÃhitasm­tyapek«Ã samÃkhyÃsaæbandhapratipattihetu÷ / yadyapi yathà gaurevaæ gavaya ityetasmÃdapi gosad­Óasya gavayaÓabda÷ samÃkhyeti Óakyamavagantum, na khalu pratyak«a eva saæj¤Ãkarma, samÃnajÃtÅyavyavacchinne hi tadbhÃvati / tacca yadi mÃnÃntareïÃpi tathÃvagamyate, kastatra saæj¤Ãkarma nivÃrayet? gosÃd­Óyena copalak«ita÷ piï¬o ya iti sarvanÃmnà parÃm­«Âa÷ Óakyo ghaÂÃdibhyo 'samÃnajÃtiyebhyo mahi«ÃdibhyaÓca samÃnajÃtÅyebhyo vyavacchinno 'vagantuæ gavaya÷, tathÃpi yÃvadayamasau gavaya iti sÃk«Ãt pratÅte saæbandhini saæj¤Ãæ na niveÓayati, tÃvadayaæ pariplutamati÷ pramÃtà kaccit khalu drak«yÃmi tÃd­Óaæ piï¬aæ yatra gavayasaæj¤Ã pratipatsya iti pramotsuka evodÅk«ate / na cÃsau vÃkyamÃtrasahÃyo 'pratyak«Åk­tagosad­ÓagavayatvajÃtimatpiï¬o 'sau gavayÃkhya iti pratipattumarhati / na ca vÃkyaæ vinà pratyak«ÃtrÃt / tasmÃdÃgamapratyak«ÃbhyÃmanyadevedam Ãgamasm­tisahitaæ sÃd­Óyaj¤ÃnamupamÃnÃkhyaæ pramÃïamÃstheyam // nanu yadodÅcyena kramelakaæ nindratoktam, dhik karabhamatidÅrghavakragrÅvaæ pralambo«Âhaæ kaÂhoratÅk«ïakaïÂakÃÓinaæ kutsitÃvayavasanniveÓamapasadaæ paÓÆnÃmiti, tadupaÓrutya dÃk«iïÃtya uttarÃpathaæ gatastÃd­Óaæ vastÆpalabhya nÆnamasau karabha iti pratyeti, tat katamadete«u pramÃïam? na tÃvadupamÃnaæ sÃdharmyÃbhÃvÃt / nÃpi pa¤camaæ pramÃïamupagamyate / yadyucyeta nindÃparaæ vÃkyaæ karabhasya tÃd­Óatve na pramÃïam, na hyanyaparÃt ÓabdÃdanyasyÃvagama iti / yatra tarhi tÃd­ktve paryavasyati vÃkyaæ tatra kà gati÷? atha tatrÃpi tÃd­k karabha ÃgamÃvagata÷ pratyak«eïa pratyabhij¤Ãyate, karabhaÓabdavÃcyatà tu tasya tatpÆrvaæ tÃd­kvarabhaparatve apyÃgamasya prayogamÃtrÃdavagatà anumÃnÃt / yo hi yatra prayujyate Óabdo 'sati v­ttyantare sa tasya vÃcaka÷, yathà goÓabdo gotve / prayuktaÓcÃyaæ tÃd­Ói / tasmÃt tasya vÃcaka iti / tadidaæ prÃgeva prayogÃnumitaæ vÃcakatvamasya pratyak«asamaye kevalaæ smaryate iti / samÃnametat upamÃnavÃkye 'pi tatrÃpi vÃkyÃdavagata÷ sÃdharmyavÃn piï¬a÷ pratyak«eïa pratyabhij¤Ãyate / prayogÃnumitaæ ca gavayapadasya vÃcakatvaæ smaryate iti na phalÃntaramavaÓi«yate yatropamÃnaæ pramÃïamiti // atrocyate / na tÃvadÃkÃÓÃdiÓabdavade«a gavayaÓabda÷ sÃk«Ãt piï¬asya vÃcaka÷, kintu gavayatvaæ nimittÅk­tya piï¬e vartate iti paramÃrtha÷ / na ca yathà gaurevaæ gavaya iti vÃkyÃd gavayatvamavagatam, na hyanavagatasaæbadhaæ gavayapadametadavabodhayati / tatastadavagamÃt tu saæbandhavedane parasparÃÓrayaprasaÇga÷ / na ca gosÃd­Óyenopalak«yate gavayatvam / na khalvanupalabdhacareïa gavayatvena gosÃd­Óyaæ saæbaddhaæ d­«Âam / na cÃd­«Âasaæbandham upalak«akam / na hi puru«eïÃd­«Âasaæbandho daï¬a÷ puru«amupalak«ayitumarhati / tasmÃt saæbandhino gavayatvasya sarvathÃnupalabdhe÷ kuto vÃkyÃd và anumÃnÃd và vÃcyavÃcakasaæbandhÃvasÃya÷? kutastarÃæ ca saæbandhasm­ti? gavayatvasÃmÃnyaviÓe«avati tu piï¬e pratyak«e yukta÷ saæbandhÃvagama÷, saæbandhino gavayatvasya pratyak«atvÃt vÃkyÃrthasya ca smaryÃïatvÃt / tathÃpi kiæ gavayatvajÃtimÃn piï¬o vÃcya÷, uta gosÃd­ÓyavÃniti kuto vinigamaneti cet? vÃkyÃrthasmaraïasahakÃri gavayatvajÃtimata÷ piï¬asya gÃsÃd­ÓyadarÓanameva tarkasahÃyaæ gavayatvÃbhidhÃne pramÃïam / tarkaÓca gosÃd­ÓyaviÓi«Âapiï¬ÃbhidhÃne kalpanÃgauravaprasaÇga÷ tathà hi sÃd­ÓyaviÓi«Âa piï¬ÃbhidhÃne, nÃpratÅtaæ sÃd­Óyaæ piï¬aæ viÓina«ÂÅti tatpratipattavyam / na ca ÓabdÃdanyatastadavagama iti ÓabdaÓya tatra vÃcakatvaæ kalpanÅyam / na cÃviÓi«Âaæ sÃd­Óyamapi piï¬aviÓe«e gavayapadam avasthÃpayitumarhati, yasya kasyacid yena kenacit saha sÃd­ÓyÃditi tadapi gavà viÓe«aïÅyam / na cÃnyato gotvasyÃpi pratipattiriti tadapi gavayapadenÃbhidhÃtavyam iti kalpanÃgauravam / gavayatvajÃtimatpiï¬ÃbhidhÃne tu lÃghavamiti tadanujÃnÃti / sÃdharmyagrahaïaæ ca dharmamÃtropalak«aïamiti karabhasaæj¤ÃpratÅtiphalamapyupamÃnameveti nÃvyÃpti÷ / nÃpi pa¤camapramÃïÃbhyupagama÷ / ata eva bahunyudÃhaïÃnyuktvÃpyÃha sma bhagavÃn bhëyakÃra÷, evamanyo 'pyupamÃnasya loke vi«ayo bubhutsitavya iti / tasmÃt sarvaæ caturasram // tadÅd­ÓamupamÃnaphalamavidvÃn sÃd­ÓyaviÓi«Âavastuj¤Ãnaæ copamÃnaphalamiti bhrÃnto bhadanto dignÃga Ãk«ipati---pratyak«eti / p­cchati---kathamiti / uttaram---yadà tÃviti / upalak«aïaæ caitat, ubhau pratyak«eïa paÓyatÅti / yadà tu gavayamekaæ pratyak«eïa paÓyati, smarati ca gÃm, tadÃpi gosÃd­Óyaæ gavayasthaæ pratyak«ameva / gagosthamapratyak«am, apratyak«atvÃd goriti cet? hanta bho÷ kimabhimataæ sÃd­ÓyamÃyu«mato yadapratyak«ÃyÃæ gavi na pratyak«am? sÃmÃnyabÃhulyaæ jÃtyantaravarti jÃtyantarasya / yathÃhu÷, sÃmÃnyÃnyeva bhÆyÃæsi guïÃvayavakarmaïÃm / bhinnapradhÃnasÃmÃnyav­tti sÃd­Óyamucyate // iti cet? tat kimidÃnÅæ karïatvÃdisÃmÃnyaæ gogavayagatakarïÃdibhedena bhinnamityapi vaktumadhyavasito 'si? tasmÃd yathà kÃlÃk«yÃæ gavi gotvamÅk«itavata÷ svastimatyÃæ pratyabhij¤ÃyamÃnaæ tadevedamiti, etadeva tadityavagataæ bhavati, tathehÃpÅti na phalÃtireka÷ / tasmÃt na sÃd­ÓyapratÅtiphalamupamÃnaæ pratyak«Ãd vÃkyÃd và vyatiricyate iti sÆktam / bhadantabhrÃntimudghÃÂayati---gaveti / gavayasattÃæ sÃd­ÓyaviÓi«Âam ityartha÷ / arthatattvamuktaæ smÃrayati---gavayeti / upasaæharati---tasmÃditi / prayogastu, pratyak«Ãdibhya÷ pramÃïÃntaramupamÃnam, tajjanyapramÃvilak«aïapramÃjanakatvÃt / yadi tu na tebhyo vilak«aïamabhavi«yad na tadvilak«aïÃæ pramÃmakari«yat, tathà tÃnyeva / na caitat tathà / tasmÃt tathÃti //6 // ____________________________________________________________________ NyS_1,1.7: ÃptopadeÓa÷ Óabda÷ // atha Óabda iti bhëyam / upamÃnÃnantaraæ ÓabdoddeÓÃt upamÃnalak«aïÃnantaraæ Óabdasya lak«aïamityartha÷ / lak«aïasÆtraæ paÂhati---ÃptopadeÓa÷ Óabda÷ / atra Óabda iti lak«yapadam / ÃptopadeÓa iti lak«aïam / upadiÓyate 'neneti upadeÓo vÃkyaj¤Ãnaæ và tadarthaj¤Ãnaæ và abhighÅyate / tatra vÃkyaj¤ÃnapramÃïyapak«e tadarthaj¤Ãnaæ phalam, padÃrthasm­tyÃdayastvÃntarÃlikà itikartavyatÃ÷ / tadarthaj¤ÃnaprÃmÃïyapak«e tu hÃnÃdibuddhi÷ phalam / yadyapi vidhirÆpadeÓa÷ pravartanamityanarthÃntaram, yadyapi cÃyaæ niyojyaprayojane prav­ttiniv­ttÅ vidadhadÃj¤Ãdhye«aïÃbhyÃmatiricyate, te hi niyokt­prayojane prav­ttiniv­ttÅ vidhatta÷, tathÃpi bhÆtÃrthaparopani«adÃdiÓabdavyÃpakatvÃt paraprayojanavadvacanamÃtravivak«ayopadeÓapadaæ vyÃkhyeyam / yadyapi sadeva somyedamagra ÃsÅd ityÃdi vacanaæ kvacit na pravartayati, kutaÓcid và nivartayati puru«am, tathÃpi puru«aÓreyo 'bhidhatte ityupadeÓa ityucyate / tathÃpyativyÃpti÷, caityavandanÃdivÃkyÃnÃmapyevaæ lak«aïatvÃt / ata uktam---Ãpteti / ÃptÃnÃæ ­«yÃryamlecchÃnÃmupadeÓa÷ Óabdo na tvanÃptÃnÃæ mÃyÃmohanirmitÃnÃæ buddhar«abhÃdÅnÃæ pramÃïaviruddhak«aïikasarvadharmanairÃtmyavÃdinÃmiti / tadevÃha---vÃrttikakÃra÷ na ÓabdamÃtramiti sÆtrÃrtha÷ // sÆtrasthÃptalak«aïaparaæ bhëyam---Ãpta÷ khalu sÃk«Ãtk­tadharmà / sud­¬hena pramÃïenÃvadhÃritÃ÷ sÃk«Ãtk­tà dharmÃ÷ padÃrthà hitÃhitaprÃptiparihÃraprayojanà yena sa tathokta÷ / tathÃpi tattvaæ vidvÃn akÃrÆïikatayà và alasatayà và anupadiÓan, matsaritayà và viparÅtamupadiÓan nÃpta÷ syÃdityata Ãha---yathÃd­«ÂasyÃrthasya cikhyÃpayi«ayà prayukta÷ / yathÃd­«Âasyeti matsaritayà viparÅtopadeÓo nivÃrita÷ / cikhyÃpayi«ayeti ak­pÃsvÃrthakÃmatve nirÃk­te / prayukta÷ utpÃditaprayatna÷ ityalasatvam / tathÃpi sthÃnakaraïapÃÂavÃbhÃvena varïani«pÃdanÃsÃmarthyenÃpta÷ prasajyeta, ityata Ãha---upade«Âà / sthÃnakaraïapÃÂavÃnityartha÷ // Ãpta iti prak­tipratyayasamudÃyÃt prak­ti ni«k­«ya tadarthamÃha--sÃk«Ãtkaraïamiti / anena yathoktarÆpasaæpadupalak«ità / pratyayÃrthamÃha--tayeti / Ãptalak«aïasya vayÃpakatvamÃha--­«Åti / darÓanÃt ­«i÷ / karatalÃmalakaphalavat sÃk«Ãtk­tatraikÃlyavarttiprameyamÃtra÷, ÃrÃd yÃta÷ pÃtakebhya ityÃryo madhyamo loka÷, mleccha÷ prasiddha÷ / mlecchà api hi paripathamavasthitÃ÷ pÃnthÃnÃmapah­tasarvasvÃnÃæ mÃrgÃkhyÃne hetudarÓanaÓÆnyà avantyÃptà iti pare«ÃmÃptalak«aïamavyÃpakamityuktaæ bhavati // tadetad bhëyam Ãk«eptumanubhëate---Ãpta÷ khalviti / Ãk«ipati---svargeti / Ãk«eptà bhëyam Ãk«ipya sÆtraæ samÃdhatte tasmÃditi / Ãpta÷ prÃpto yukta iti yÃvat / apauru«eyo vaidika upadeÓa÷ svargÃpÆrvadevatÃdivi«aya÷ svata÷prÃmÃïye siddhe nirde«atayà yukta upapanna÷ / laukikaÓcÃryamlecchÃnÃæ pramÃïÃntaramÆlo yukta÷ / mÃnÃntarÃbhÃve tvanÃpto 'yukta÷ / samÃdhatte---na brÆma iti / pauru«eyatvaæ vedÃnÃæ dvitÅyÃdhyÃya upapÃdayi«yate / tasmÃt puru«asyaivÃptasyopadeÓa ÃptopadeÓa iti sÃdhu vyÃkhyÃnaæ bhëyakÃrÅyamiti bhÃva÷ // p­cchati--ka÷ punariti / asti hi svargÃdÅnÃmapratyak«atve nyÃya÷, yogipratyak«aæ na svargÃdivi«aya÷ pratyak«atvÃt asmadÃdipratyak«avaditi bhÃva÷ / uttaram--brÆmo nyÃyam / tamÃha--samÃnyaviÓe«avattvÃt kasyacit pratyak«Ã iti / atra yÃvati pak«e yo hetu÷ siddha÷, tasya tanmÃtre pak«ÅkÃryam / yogaje ca pratyak«e siddhe tatsÃdhakÃdeva pramÃïÃt tasya svargÃdivi«ayatvamapi siddhamiti dharmigrÃhakapramÃïaviruddhaæ mÅmÃæsakÃnÃm anumÃnaæ nodetumapyutsahate prÃgeva tad bÃdhitum / asiddhe tu yogaje pratyak«a ÃÓrayÃsiddho heturÃbhÃsa÷ / asmÃkaæ tu samya¤co bahavaÓca nyÃyà iti bhÃva÷ / anityatvaæ hetumÃk«ipati--asiddhamiti / pariharati--neti / nitye cÃpÆrva iti / atra traya÷ kalpÃ÷, kimekamapÆrvaæ sarvapuru«asÃdhÃraïam, Ãho asÃdhÃraïam? yadÃpi asÃdhÃraïaæ tadÃpi kiæ pratipuru«amekaikamapÆrvam, Ãho pratipuru«amanekamiti? tatra prathamaæ kalpaæ dÆ«ayati--yadi sÃdhÃraïateti / na hi kadÃcidapyayamapÆrvaæ paÓyati laukika÷ puru«a÷ / yoginastvanabhivyaktamapi paÓyantÅti bhÃva÷ / dvitÅyaæ kalpaæ dÆ«ayati--etena pratipuru«amiti / utkar«a Ãdhikyamavayavopacaya iti yÃvat / ÓaÇkate--vya/jaketi / ekamapi vya/jakabhedÃt utkar«anikar«avad d­«Âam / tad yathà mahati darpaïatale mahanmukham, tadeva kanÅnikÃyÃm aïviti bhÃva÷ / vak«yamÃïenÃbhiprÃyeïa nirÃkaroti--na hyekamiti / ÓaÇkità svÃbhiprÃyamuddhÃÂayati--nanu ceti / svÃbhiprÃyeïa nirÃkaroti---na d­«Âa iti brÆma iti / ÓaÇkità p­cchati--kiæ punastat yadi na d­«Âam? tatra yadi bhedena na d­«Âam, d­«ÂirnÃsti / kiæ punastat, yad bhedena bhedadarÓanamiti bhÃsate? samÃghÃtà svÃbhiprÃyamÃha--mithyÃpratyaya iti / na bhedadarÓanamapajÃnÅmahe, kiæ tu pÃramÃrthikaæ bhedam / na ca kalpito 'pÆrvabhada÷ pÃramÃrthikÃya kÃryÃyÃlamiti bhÃva÷ / utkar«Ãpakar«akart­tvaæ veti karmaïa iti Óe«a÷ / t­tÅyaæ kalpamÃti«Âhate---pratipuru«amaneka iti / dÆ«ayati---aniv­tta iti / athottarakÃlamiti / aÓvamedhakriyayà tÃvat tadapÆrvaæ svakÃla evÃbhivyaktaæ phaladÃnÃbhimukhÅk­tam, abhivya/jakasamÃnakÃlatvÃdabhivyakte÷, pradÅpÃdi«u darÓanÃt / tathÃpi phalaæ tÃvat na datte, yÃvat kriyà na nivartate / niv­ttÃyÃæ tu phalaæ datte ityartha÷ / dÆ«ayati---asatÅti / tat khalu pÆrvaæ sadapi phalaæ nÃkÃr«Åt caramabhÃvinyÃ÷ kriyÃyÃ÷ tajjanyÃyà ÃbhivyakteranutpÃdÃt / utpannÃyÃæ tu kriyÃyÃmabhivyaktau và kasmÃt na karoti? na hi kriyÃyà vinÃÓasya kaÓcidupayoga÷ / tasmÃdakÃmenÃpi tvayà asatyà eva kriyÃyà vya/jakatvamanugrÃhakatvaæ cÃÇgÅkartavyam / taccaitadubhayamapi citramityartha÷ / api ca sÃsatÅ cet kriyÃbhivyanakti, tathà sati asattÃyÃ÷ sarvatra sulabhatvÃt na ki¤cidapÆrvaæ nÃbhivyaktamiti / kriyÃvilopa÷ prayatnavilopa ityartha÷ // atra Óabdaæ pramÃïÃntaramasahamÃno dignÃga÷ tallak«aïaæ vikalpyÃk«ipati---ÃptopadeÓa iti / anyasmÃdanyasya niÓcayo na tÃvadasaæbandhÃdatiprasaÇgÃt / na ca Óabda÷ arthÃtmÃ, nÃpyarthakÃrya÷ / vinÃpyarthaæ puru«avivak«ÃmÃtrÃdeva tadutpÃdÃt / tasmÃt na sÃk«Ãt ÓabdÃdarthaniÓcaya÷, vivak«ÃkÃryantayà tu vivak«Ãæ gamayet / sà cÃrthÃbhiprÃyapÆrvà / abhiprÃyaÓca kaÓcinmanomÃtrayoni÷, aparastu pramÃïamÆla÷ / tatra ya÷ pramÃïaniÓcitamarthaæ vivak«ati, yathÃvivak«aæ coccÃrayati sa Ãpta÷ / tasya vacanÃt kÃryÃt kÃraïaæ vivak«Ã anumÅyate / tasyÃÓca kÃraïamarthaj¤Ãnam / tataÓcÃrthaj¤ÃnasyÃrthakÃryatvÃditi pramÃïagati÷ / tatrÃptopadeÓa ityatropadeÓakriyayà upade«ÂÃra upasthÃpitÃ÷ / te ca prÃyeïa visaævÃdakà d­«Âà ityÃptagrahaïena te«ÃmavisaævÃditvam / tataÓca upadeÓÃdarthaviniÓcayo bhavatvityetadarthaæ yadyucyeta ityÃha---yadyÃptÃnÃmiti / upade«ÂaïÃmityartha÷ / imaæ kalpaæ dÆ«ayati---tadanumÃnÃt / avisaævÃditvamupade«ÂurÃnumÃnikam, tÃd­Óasya vacanamarthaviniÓcaye anumÃnameva / tathà hi yad yannirde«asattvÅyaæ vacanaæ tatsarvamarthavat, yathà buddhasya k«aïikanairÃtmyÃdivi«aya upadeÓa÷, tathà cÃyaæ vivÃdÃdhyÃsita upadeÓa iti / yathoktaæ bhadantena ÃptavÃkyÃvisaævÃdasÃmÃnyÃdanumÃnatà // iti / dvitÅyaæ kalpamÃti«Âhate---athÃrthasya tathÃbhÃva÷ / atra hi upadiÓyata ityupadeÓa iti vyutpattyà artha ucyate / Ãpta÷ prÃpta upadeÓo yasmÃt sa tathokta÷ / etaduktaæ bhavati yasmÃt ÓabdÃdavagamyÃrthaæ pravartamÃna÷ prÃpnoti tamevÃrtha sa ÃptopadeÓa÷ Óabda÷ pramÃïam / evaæ ca yathà Óabdena yo 'rtho darÓita÷, tasyÃptyà tathÃtà darÓità bhavati / tadidamuktam--athÃrthasya tathÃbhÃva iti / dÆ«ayati--so 'pÅti / tadeva sphuÂayati--yadà hÅti / Ãptyà hi tathÃtvaæ viniÓcanvan arthasya nÃpratipannatayà niÓcetumarhati / pratipattiÓca prÃyeïa pratyak«eïeti pratyak«ata ityuktam / tamimamÃk«emapÃkaroti--tanneti / nÃptatvasahÃya÷ Óabdo 'rthaæ bodhayatÅti sÆtrÃrtha÷ / nÃpi ÓabdÃrthaprÃptyà ÓabdÃrthatathÃtvamiti / kastarhi ityata Ãha--api tviti / indriyasaæbaddhÃsaæbaddhe«viti d­rÆÂad­«Âe«vityartha÷ / yathoktaæ sa dvividho d­«ÂÃd­«ÂabhedÃditi / etaduktaæ bhavati, nÃptatvahetukamavisaævÃditvamanena sÆtreïÃgamÃrthatayà pratipÃdyate / nÃpyarthatathÃtvam ÃgamÃrthatayà pratipÃdyate / nÃpyÃgama÷ pratyak«ÃnumÃnÃbhyÃæ na bhidyate, kiæ tu upadeÓa÷ Óabda ityuktam / upadeÓa iti ca kÃrakapadam, upadiÓyate j¤Ãpyate prayojanavÃnartho 'neneti / tathÃpi vÃtikÃdyupadeÓo 'pi Óabda÷ syÃdityata uktam---Ãpteti / tenopadeÓapadÃdevÃgamasya vÃkyÃrthapratipatti÷ phalamuktam / tadidamuktam---yà Óabdollekhena padÃrthasmaraïÃvÃntaravyÃpÃrÃt ÓabdÃdevÃrthaæ pratyemÅtyanenollekhena pratipatti÷ sÃgamasyÃrtha÷ phalamiti / Ãptatvaæ ca na vÃkyÃrthaæ pratyÃyayati api tvÃgamasyÃvyabhicÃritÃm / na ca yata÷ prÃmÃïyamavagamyate tata÷ prameyamapi / tathà ca sati prÃmÃïyaj¤ÃnahetoranumÃnÃdeva pratyak«ÃdiprameyÃvagatiriti pratyak«ÃdÅnÃmapramÃïyaprasaÇga÷ / tathÃsati kasyÃnumÃnamapi prÃmÃïyamavadhÃrayet / na cÃptavÃkyaæ kÃryaæ sad vakt­j¤ÃnÃnumÃnadvÃreïÃrthe 'pyanumÃnameva, na tvarthasya pratyÃyakamiti sÃæpratam / yadi hi nÃrthaæ pratyÃyayet j¤ÃnamÃtramanumÃpayet, tathà ca nÃrthaviÓe«asiddhi÷ / na ca j¤ÃnasyÃrthÃdanyo 'sti kaÓcid viÓe«a÷ / tasmÃt vakt­j¤ÃnaviÓe«aïÃya pÆrvaæ ÓabdÃdeva kevalÃd vÃkyÃrthaj¤Ãnam e«itavyam / evaæ ca k­taæ vakt­j¤ÃnÃnumÃnenÃrthapratipattyarthena kevalaæ prÃmÃïyaj¤ÃnÃya tadupayoga iti / na cÃvinÃbhÃva eva saæbandho yena ÓabdÃrthayorasaæbandhena gamyagamakatvaæ na syÃt / asti hi sÃÇketika÷ saæbandho 'nayoriti vak«yate / na cÃvinÃbhÃva÷ eva pratyÃyanÃÇgam, cak«urÃdayo nÅlÃdibhedavyabhicÃriïo 'pi d­«ÂÃ÷ tatpratipÃdakà ityuktam / tasmÃt padÃni k­tasaæketÃni svÃrthÃn smÃrayanti, ÃkÃÇk«ÃyogyatÃsattisadhrÅcÅnÃni ad­«ÂapÆrvaæ vÃkyÃrthaæ bodhayanti, na saægatigrahaïamapi pratÅk«anta iti dÆre 'numÃnÃd bhavanti / yathà caitat, tathoddeÓe leÓata uktam / upapÃditaæ ca tattvabindau / tasmÃt sarvamavadÃtam//7 // ____________________________________________________________________ NyS_1,1.8: sa dvividho d­«ÂÃd­«ÂÃrthatvÃt // sa dvividho d­«ÂÃd­«ÂÃrthatvÃt iti sÆtrasya tÃtparyamÃha---niyamÃrtham / tadvibhajate---anekadheti / d­«ÂÃd­«ÂÃrthatvÃditi bhëyamatena vyÃca«Âe---pratyak«eti / ÃptapraïÅtatvaliÇgÃnumitaprÃmÃïyaÓabdaikavi«ayasvargayÃgÃdisaæbandhÃdÅnÃmanumÃnavi«ayatà / yathÃha bhëyakÃra÷, yasyÃmutra pratÅyate so 'd­«ÂÃrtha iti / ad­«ÂÃrtho 'pi pramÃïamarthasyÃnumÃnÃditi / tena d­«Âo 'rtho yasyÃgamasya sa tathà / evamitaro 'pÅti / tadevaæ bhëyamatena vyÃkhyÃya svamatena vyÃca«Âe---vakt­bhedenati / d­«Âo 'rtho yena saæ d­«ÂÃrtha÷ pravaktÃ, evamad­«Âo 'rthonumito yena sa tathà / tatra d­«ÂÃrthà ­«ayo 'smadÃdayaÓca / anumitÃrthà asmadÃdaya eveti / evamapi ÓabdadvaividhyasÃdhane mà bhÆdapak«adhargateti pravakt­padena pÆrayati---d­«ÂÃd­«ÂÃrthapravakt­katvÃditi / ad­«ÂÃrtha÷ pravaktà yasyÃgamasya sa tathokta÷ / asyÃrthamÃha na vigrahaæ karoti pratyak«ata iti / Óe«aæ subodham / sa na manyeta d­«ÂÃnÃæ vÃkyÃnÃæ prÃmÃïyam / sa iti / viprak­«Âo nÃstika÷ parÃm­«yata iti bhëyayojanikà / pariÓi«Âaæ tu parÅk«Ãparvaïi nivedayi«yate //8 // ____________________________________________________________________ NyS_1,1.9: ÃtmÃÓarÅrendriyÃrthabuddhimana÷v­ttido«apretyabhÃvaphaladu÷khÃpavargÃsatu prameyam // iha prameyaæ heyopÃdeyabhÃvenÃvasthitaæ mumuk«uïà pratipitsitam / tacca parÅk«itasvapramÃïaviÓe«ÃdhÅnapratipatti / lak«aïaæ cÃsya pramÃïaviÓe«a÷ / na cÃvÃntarapramÃïasÃmÃnyapratyak«Ãdilak«aïamantareïÃtmÃdipramÃïÃvatÃra÷ kartuæ Óakya÷, tasya pratyak«ÃdisÃmÃnyaviÓe«atvÃt / ata÷ pratyak«Ãdilak«aïÃnantaraæ tadavatÃra÷ / aparÅk«itaæ ca na tattvanirïayÃya paryÃptamiti parÅk«Ã vidhÃyi«yate / tatparikaraÓca saæÓayÃdaya iti yuktaæ te«Ãæ paÓcÃllak«aïam / tadiha prameyalak«aïÃya tadvibhÃgoddeÓasÆtramavatÃrayituæ bhëyakÃra÷ p­cchati sma---kiæ punaranena pramÃïeneti / jÃtyabhiprÃyamekavacanam, prak­te prameye yathÃyathaæ pramÃïÃnÃmupayogÃt / tadetad bhëyam anÆdya vÃrttikakÃra Ãk«ipati---kiæ punariti / prameyanÃntarÅyakatvaæ pramÃïÃnÃæ sÃmarthyam / samÃdhatte--neti / pratyak«Ãdilak«aïasÃmarthyÃt prameyamÃtraæ sidvam, siÓi«Âaæ tu prameyamadyÃpi na sidhyatÅti tadarthaæ praÓna÷ / sa ca viÓe«o yathÃvaditi na darÓita iti / ayameva ca sÆtrÃrtha iti / ye«Ãæ tattvÃtattvaj¤ÃnÃbhyÃm apavargasaæsÃrau bhavata÷, ta etÃvanta eva / na nyÆnà nÃdhikà ityartha÷ / prathamasÆtravyavasthÃm atidiÓati---atrÃpÅti / uktamarthamanÃkalayannÃk«ipati---ubhayeti / digÃdÅnÃmiti / dravye«u dikkÃlaparamÃïÆnÃmanabhidhÃnÃt / v­k«asti«ÂhatÅti / itiÓabda Ãdyarthe tena v­k«aæ paÓyati, v­k«eïa candramasaæ paÓyatÅtyÃdayo veditavyÃ÷ / samÃdhatte---na sÆtrÃrthÃparij¤ÃnÃditi, na prameyapadaæ prameyamÃtre pravartate, kiæ tu yat tattvato j¤ÃyamÃnamapavargasÃdhanaæ tasmin, taccÃtmÃdyeva nÃnyaditi yukto 'nyayogavyavaccheda ityartha÷ / ayogavyavacchede 'pi na do«a ityÃha---prameyameveti / nanvasmin pak«e na kadÃcidapi pramÃïatà syÃdityasti do«a ityata Ãha---kimuktaæ bhavatÅti / nÃsya puru«amÃtraæ prati prameyatvaæ vidhÅyate, api tu mok«amÃïaÓi«Âaæ prati vidhÅyate / anÆdyata iti pramÃïÃntaramÆlakatvena vidhÃnasya dÃr¬hyaæ darÓayati / upasaæharati---tasmÃditi / kauÓalamÃtramÃtmana÷ khyÃpayitumabhyupetya samÃdhÃnÃntaramÃha--upetyeti / prav­ttisaæskÃrakatvamasti dikkÃlayo÷, prÃÇmukho 'nnÃni bhu/jÅta // prÃcÅnapravaïe vaiÓvadevena yajeta // paurïamÃsyÃæ paurïamÃsyà yajeta // amÃvÃsyÃyÃmamÃvÃsyayà yajeta // ityevamÃdi ÓravaïÃt / kauÓalamÃtramidaæ na tu samÃdhÃnamityÃha---na punaridamiti / vihitavidhÃnÃditi / pramÃïavidhÃnasÃmarthyena vihitamityartha÷ / na kevalaæ pramÃïavidhÃnÃk«iptam, api tvÃdyasÆtragamaprameyapadÃdapi labdhamityÃha---Ãdyena ceti / etasmiÓcÃrthe sÆtrakÃrasya anumatimÃha---enaæ cÃrthamiti / bhëyam---sarvasya sukhadu÷khasÃdhanasya, dra«Âà sarvasya sukhadu÷khasya bhoktÃ, yata÷ sukhadu÷khasÃdhanaæ sarvam, sarvaæ ca sukhadu÷khaæ jÃnÃti, ata÷ sarvaj¤a÷ / na cÃprÃptÃnyetÃni jÃnÃtÅtyata Ãha---sarvÃnubhÃvÅ / anubhava÷ prÃpti÷ / tadetad vairÃgyotpÃdÃyoktam, evamuttaratrÃpi boddhavyam / Ãtmanyayaæ viÓe«o yadanena rÆpeïa heya÷, kaivalyena copÃdeya÷ / ÓarÅrÃdÅni tu heyÃnyeva / apavargastÆpÃdeya eveti / avidyamÃnaæ pÆrvaæ ÓarÅraæ yasya tadapÆrvaæ ÓarÅram / tanni«edhati---nÃsyedamiti / prameyatattvamavidu«a Ãtmana avidyamÃnamuttaraæ ÓarÅraæ yasya tad anuttaram / tadapi ni«iddhaæ cena, netyanukar«aïÃt / nanu yathà pÆrve«Ãæ ÓarÅrÃïÃm anÃdità evamuttare«ÃmapyanantatÃ, tathà ca mok«amÃïÃnÃæ prav­ttayaÓca tadarthÃni ÓÃstrÃïi cÃnarthakÃni prasajyerannityata Ãha---uttare«Ãmiti / prameyatattvÃvagamÃdityartha÷ / nanu sÆkhe 'pyudde«Âavye du÷khamÃtroddeÓa÷ kiæ sukhaæ pratyÃca«Âe? tathà cÃnubhavavirodha ityata Ãha--nedamiti / tadetad bhëyaæ vÃrttikakÃra Ãk«epasamÃdhÃnÃbhyÃæ vyÃca«Âe---sukhaæ punariti na cÃnyata ÃtmÃdipadÃt, upalabdhi÷, asmÃdeva ÃtmÃdibhyo bhedena pratyÃtmamupalabhyamÃnatvÃdeva, nirvidyate ityasya vyÃkhyÃnam---tÃæ copÃsÅnasya tayaiva virodhiguïena t­«ïà vicchidyate, sukhÃnabhidhÃnena du÷khapak«anik«epaæ sÆcayati / tathà ca sukhe 'sya vairÃgyaæ bhavatÅti tÃtparyÃrtha÷ //9 // ____________________________________________________________________ NyS_1,1.10: icchÃdve«aprayatnasukhadu÷khaj¤ÃnÃnyÃtmano liÇgam // apavargasyÃpyÃtmÃrthatvena prameye«vÃtmana÷ prÃdhÃnyÃt prathamamÃtmalak«aïasÆtram icchetyÃdi / tadavatÃrÃrthaæ bhëyam---tatrÃtmeti / ahamiti j¤Ãnaæ gaurÃdyÃkÃraæ ÓarÅrÃvabhÃsaæ na Óakyaæ ghaÂÃdij¤Ãnavad drÃgÃtmani pramÃïayitumityabhiprÃya÷, paradehavartyÃtmÃbhiprÃyaæ và / tadatra vÃrttikÃra÷ sÆtratÃtparyamÃha---samÃneti / samÃnajÃtÅyaæ ÓarÅrÃdi, asamÃnajÃtÅyaæ pramÃïasaæÓayÃdi / satyevÃsmin prayojane prayojanamanvÃcinoti---Ãgamasyeti / tataÓcÃtpoktatvÃnumÃnasiddhamapi prÃmÃïyaæ Óabdasya anena tadarthasaævÃdakenÃnumÃnena d­¬hataraæ bhavatÅtyartha÷ / prayojanÃntaraæ cÃnvÃcinoti---pramÃïasaæplavasyeti / dvÃvapi vÃÓabdau cÃrthe 'nvÃcaye dra«Âavyau / tadanena vÃrttikena anumÃnÃcca pratipattavya iti bhëyaæ vyÃkhyÃtam icchÃyà ÃtmaliÇgatvakathanaparaæ bhëyaæ yajjÃtÅyasyeti / yajjÃtÅyasyeti vyaptism­tikathanam / tajjÃtÅyaæ paÓyanniti pak«adharmopanaya÷ / tasmÃdayaæ sukhaheturityanumÃyÃdÃtumicchati / seyamicched­ÓÅ vyÃptigrahaïatatsmaraïapak«adharmatÃgrahaïÃnumÃnecchÃdÅnÃmekakart­tvaæ sÆcayati, bhede pratisandhÃnÃbhÃvena tadanupapatte÷ / tadidamuktam---ekasyeti / yaÓcÃsÃveko 'nubhavità ca smartà cÃnumÃtà cai«ità ca sa Ãtmà / na ca ÓarÅrameva bhavitumarhati, tasyÃpi bÃlyakaumÃrayauvanavÃrddhakabhedenÃnyatvÃt / nendriyam, indriyÃntarag­hÅta indriyÃntareïÃpratisandhÃnaprasaÇgÃt yamaham asprÃk«aæ ta paÓyÃmÅti / nÃpi mana÷, manasa÷, karaïatvenaivÃnumÃnÃt / vak«yati hyetat sarvaæ j¤Ãturj¤ÃnasÃdhanopapatte÷ // # 3/1/17 # ityatra sÆtre // syÃdetat / asatyapi Ãtmani j¤Ãtari satyapi ca buddhyÃdÅnÃæ bhede, tatsantÃnÃbhedena pratisandhÃnavyavasthopapatsyata ityata Ãha---niyatavi«aye iti / niyatavi«aya iti buddhibhedasya pratisandhÃnamapÃkaroti / mÃtragrahaïena ca saætÃnaæ saætÃnivyatiriktamapÃkaroti / tadabhyupagame và sa evÃtmeti siddhaæ na÷ samÅhitam / tadetad bhëyam anubhëya vÃrttikakÃrastÃtparyamasyÃha---yajjÃtÅyasyeti / tatra vicÃramÃrabhate---tatreti / pÆrvapak«amÃha---kathamicchÃdÅti / pariharati---sm­tyeti / nanvekavi«ayÃïÃæ sm­tyÃdÅnÃæ nÃnÃkart­katve ko virodha ityata Ãha---na hÅti / nÃnÃvi«ayatva udÃharaïamÃha---na hi bhavati yadrÆpamiti / nÃnÃnimittatva udÃharaïamÃha---nÃpi bhavatÅti, yad yasmÃt nimittÃt tvagindriyÃt sparÓamahamaspark«aæ tat tasmÃt nimittÃt cak«u«o rÆpaæ paÓyÃmÅti / nÃnÃkart­tva udÃharaïamÃha---na hi bhavati devadatta iti / tadetat kila pratisandhÃnaæ kart­bhedÃd devadattayaj¤adattÃdervyatirekabalenaikakart­katvaæ sÃdhayatÅtyuktam // tadetadanupapannam, bhinnakart­katvÃd vyatirekasyopÃdhisaæbhavena svÃbhÃvikapratibandhavij¤ÃnavaikalyÃt, asti hi devadattayaj¤adattavij¤ÃnÃnÃæ bhinnakart­katvamakÃryakÃraïabhÃvaÓca, tatra kimakÃryakÃraïabhÃvÃt pratisandhÃnasya vyatireka uta bhinnakart­katvÃditi sandigdhavyatirekatvÃdasÃdhanÃÇgaæ pratisandhÃnamityÃÓayavÃæÓcodayati---kÃryakÃraïabhÃvÃditi / tadidamuktam---tadidaæ pratisandhÃnamanyathà bhavaditi / gƬhÃbhiprÃya÷ pariharati---na nÃnÃtvasyeti / codaka Ãha---akÃryeti / gƬhÃbhiprÃya eva parihÃravÃdyÃha---tadayuktamiti, anaikÃntikatvaæ sandigdhavyatirekità / codaka Ãha---tulyaæ bhavato 'pÅti / siddhÃntÅ gƬhÃbhiprÃya evÃha--abhyupagamÃditi / codaka Ãha--nÃsÃdhanÃditi / asiddhÃrthatà anyathÃsiddhÃrthatà / heto÷ hetuvacanasyetyartha÷ / saæprati samÃdhÃtà svÃbhiprÃyamÃvi«karoti--na, hetvarthÃparij¤ÃnÃt / tadeva vibhajate---na bhavateti / ka÷ punarasau hetuviÓe«a ityata Ãha---viÓe«itaæ caitatpratisaædhÃnam / tat kathayati--- sm­tyà saha pÆrvÃparapratyayayorekavi«ayatvena pratisaændhÃnam yajjÃtÅyaæ candanavanitÃdi sukhahetuæ pratÅtaæ smarÃmi tajjÃtÅyamimu pratyemÅti pratisandhÃnam / tadanena ÓÃlibÅjÃÇgurasya paramparayà ÓÃlibÅjÃntarajananalak«aïÃt pratisaædhÃnÃt kÃryakÃraïabhÃvaniyamÃd vyavacchinatti // nanviyaæ pÆrvÃparapratyayasaæhità sm­tirapi kÃryakÃraïabhÃvÃdevopapatsyate, k­tamekena kartretyata Ãha---sà ca sm­tirbhavatpak«e 'nupapannà / p­cchati---kasmÃt? uttaram---anyena nimittena anubhÆtasya anyena nimittena asmaraïÃt / na hi bhavati yenaiva cak«u«Ã ghaÂamadrÃk«am, tenaiva tvagindriyeïa taæ sp­ÓÃmÅti / nimittabhede pratisaædhÃnÃbhÃvamuktvà vi«ayabhede 'pyÃha---na hyanyena svabhÃvena ghaÂatvÃdinÃnubhÆtasya anyena v­k«atvÃdinà smaraïam / na hi bhavati yamahaæ ghaÂamadrÃk«aæ so 'yaæ v­k«a iti / kart­bhede pratisaædhÃnÃbhÃvamÃha---na hyanyena devadattena anubhÆtamanyo yaj¤adatta÷ smarati / na hi bhavati yo 'haæ devadatto 'drÃk«aæ so 'haæ yaj¤adatta÷ paÓyÃmÅti / na cedaæ satyapi bhede kÃryakÃraïabhÃvÃt pratisaædhÃnaæ bhavitumarhati / na hi yatra sphuÂatara÷ kÃryakÃraïabhÃva÷ tantupaÂayorghaÂakapÃlayorvà d­Óyate tatra pratisaædhÃnaæ bhavati, ye tantava÷ sa eva paÂa iti và yo ghaÂÃk«aïa÷ sa eva kapÃlak«aïa iti và / vastuta÷ kÃryakÃraïabhÆtÃnÃmag­hÅtabhedÃnÃæ pratisaædhÃnahetubhÃva÷ sabhÃge«u k«aïe«u tathà darÓanÃditi cet? tanna, ÃmalakaphalasyaikasyÃpanayane tatraiva sthÃne ÃmalakÃntarÃvasthÃpane bhavati pratisaædhÃnam / na ca tayorÃmalakayorasti kÃryakÃraïabhÃva÷ / pÆrvÃparapratyayayo÷ sm­tyà sahaikavi«ayatvaæ kartari kÃryakÃraïabhÃvanibandhanaæ na karmaïÅti cet? hanta, nairÃtmyasÃk«ÃtkÃrasÃtmÅbhÃve 'pyasti vij¤ÃnÃnÃæ kÃryakÃraïabhÃva iti tannibandhanaæ pratisaædhÃnaæ pÆrvavadeva prasajyeta / saiva cÃtmad­«Âirde«ÃïÃæ nidÃnaæ paramiti vyartho nairÃtmyasÃk«ÃtkÃrasÃtmÅbhÃvaprayÃsa÷ / athÃsadapi pratisaædhÃnaæ kÃryavaÓÃdÃharati tathÃgato naÂa iva rÃmatvamÃtmana÷, yadi tat kÃryakÃraïabhÃvanibandhanam, kathamasat, kathamÃhÃryam? atha kÃryakÃraïabhÃvo 'pyavastusan kalpanÃmÃtranibandhana÷, sa tarhi tÃd­Óa÷ ÓÃlibÅjasyotpÃdaæ vÃstavaæ na niyantumarhati, na jÃtu kalpitavahnibhÃvo mÃïavako dahanapÃkayorÆpayujyate / na ca pratyayÃnÃæ bhedÃgrahÃt pratisaædhÃnamiti sÃæpratam, prav­ttivij¤ÃnÃnÃæ rÆpÃdivi«ayÃïÃæ bhedena p­thagjanairapi pratiyamÃnatvÃt, Ãlayavij¤Ãnasya ca prav­ttivij¤ÃnÃtiriktasyÃnupalabdhe÷ / ahamiti ca sattvad­«Âe÷ k«aïikatvanirÃk­tÃvasati bÃdhake sthiravastuvi«ayatvÃt / tasmÃt sm­tyà saha pÆrvÃparapratyayayo÷ ekavi«ayatvalak«aïasya pratisandhÃnasyÃnekakart­katvÃd vyatireko nirÆpÃdhirekakart­katvaæ sÃdhayati / sa caika÷ kartà ÓarÅrendriyabuddhibhyo bhinna Ãtmeti siddham // tadanenÃÓayenÃktam---asti ca sm­ti÷ uktarÆpa / tasmÃd yasmin pak«e sm­ti÷ saæbhavati tatra pratisaædhÃnaæ nyÃyyamiti / sa ca kartrekatvapak«a iti bhÃva÷ / ÃÓayamavidvÃn puna÷ para÷ pratyavati«Âhate---bhavÃniti / para evaikagranthenÃha---kathamiti / kathaæ na saæbhavatÅtyartha÷ / syÃdetat, yogicittamapi sarvaj¤asya cetasa Ãlambanapratyaya iti / tasyÃpi yogicittena pratisandhÃnaæ syÃdityata Ãha---yatkÃyeti / etaduktaæ bhavati, upÃdÃnopÃdeyabhÃvenÃvasthita÷ cittapravÃha÷ santÃna÷ / na ca yogicittamupÃdÃnaæ sarvaj¤asya cetasa÷ / Ãlambanapratyayo hi taditi / kÃyagrahaïaæ ca ekasantÃnopalak«aïaparam / tena janmÃntare 'pi sm­tirÆpapanneti / tamimamasmadabhiprÃyÃnabhij¤aæ paramanyathÃpi bodhayituæ vibhavÃma iti siddhÃntÅ anyathà sm­tyanupapattimÃha---na, asthiratvÃt buddhÅnÃm / na hyajÃtÃnanvayadhyastayorasti kaÓcid viÓe«a iti pÆrvotpanno 'nubhava÷ käcana vÃsanÃmÃdhÃya dhvaæsate, yayà kÃlÃntare sm­tirÃdhÅyate ityabhyupagantavyam / na cÃsthirà buddhi÷ Óakyà vÃsayitumityÃtmà sthiro 'bhyupeya ityartha÷ / yuktyantaramÃha---asaæbandhÃcceti / na ca buddhÅnÃmasamÃnakÃlÃnÃmasti saæbandha ityartha÷ / puna÷ para÷ pratyavati«Âhate---ÓaktÅti / nÃsmÃkaæ k«aïikavastuvÃdinÃmasti tajjagati yadavasthitaæ vÃsakena vÃsyamÃnaæ d­«Âamiti bhÃva÷ nanu tathÃpyasamÃnakÃlayatà saæbandharahitamaÓakyaæ vÃsayitumiti grahaïakavÃkyavivaraïavyÃjenÃpÃkaroti---athÃpÅti / pÆrvacittaæ prav­ttivij¤Ãnaæ yattat «a¬vidham, pa¤ca rÆpÃdij¤ÃnÃnyavikalpakÃni, «a«Âhaæ ca vikalpavij¤Ãnam / tena saha jÃta÷ samÃnakÃla÷ cenÃviÓe«a÷ tadÃlayavij¤Ãnamityucyate / ahaÇkÃrÃspadaæ sm­tiÓakti÷ / sà ca na ÓaktÃt tajj¤ÃnÃdatiricyate / tena katha¤cid bhedavivak«ayà ÓaktiviÓi«Âamityucyate / siddhÃntavÃdyÃha---atroktamiti / upapÃdayi«yate hi bhÃvÃnÃæ sarvajanapratÅtisiddhà stharatà k«aïabhaÇganirÃkaraïena / tathà ca sthirasya saæbaddhasya ca vastrÃde÷ m­gamadÃdinà vÃsyatvaæ d­«Âamiti nÃsthire 'saæbaddhe ca bhavitumarhatÅtyartha÷ // syÃdetat / asthirayorapi j¤Ãnayo÷ samÃnakÃlatayà asti saæbandha iti kasmÃt anyataracittavÃsitamanyataraccittaæ sm­tiæ nÃdhatte ityata Ãha---yaÓcÃsÃviti / vak«yamÃïÃpek«o 'piÓabda÷ / nanu vartamÃne cetasi mà kÃr«odupakÃram, anÃgate tu kari«yati ityata Ãha---nÃpÅti / p­cchati---kathamiti / uttaram---vartamÃnaæ tÃvaditi / prak­tamupasaæharati---tasmÃditi / ito 'pyasatyÃtmani vij¤ÃnamÃtrÃt kÃryakÃraïabhÃvena sm­tirnotpadyate ityÃha---itaÓceti / kasmÃt? bhÃvasya bhavitrapek«atvÃt / bhÃva utpattimÃn dharma÷ / bhavità dharmo / pÃko viklitti÷ saæyogabheda÷ / sa ca taï¬ulÃvayavasamaveto 'pyavayavÃvayavinorabhedopacÃrÃt taï¬ulÃnÃmityuktam / gati÷ parispando devadatte kartarÅti / siddhÃntÅ k«aïikavÃdinamutthÃpyÃk«aïikatvÃbhripÃyeïa dÆ«ayati---anÃdhÃraiveti / pÆrvapak«Å k«aïikatvÃbhiprÃyeïÃha---kÃryeti / siddhÃntavÃdyak«aïikatvÃbhiprÃyeïa pariharati---tacca neti / samÃnakÃlayorÃdhÃrÃdheyabhÃvo d­«Âa÷, yathà kuï¬avadarayo÷ / sthirameva hi kuï¬aæ sthirasyaiva vadarasya gurutvena patato gurutvaæ pratibadhnadadha÷patanaæ nivÃrayadÃdhÃro bhavati / yadyucyeta na sm­tirbhÃva÷, kiæ tu bhavitrÅ utpattirasyà bhÃva÷ / na tu bhaviturbhavitrantarÃpek«Ã yuktà anavasthÃpÃtÃditi ÃÓaÇkate---athÃpÅdamiti / nirÃkaroti---tacca neti / virodhÃditi viv­ïoti---yadÅti / kasmÃd vyÃhatamityata Ãha---svarÆpaæ ceti / co hetvartha / svarÆpamutpatterÆcyamÃnaæ svatantraæ bÃdhate yata÷, tasmÃd virodha ityartha÷ / anabhyupagamÃditi viv­ïoti-na hi bhavanta iti / virodhÃditi sphorayati---vyatiriktÃæ ceti / tantraæ ÓÃstram / ÓaÇkate---atheti / tathà ca na virodho nÃpyanabhyupaga ityartha÷ / nirÃkaroti---kiæ kveti / abhidhÃnasvarÆpamÃha-utpattitirati / api cotpatterbhÃvatve 'pi na sm­tirna bhÃva÷, bhÃvatvasya kÃryamÃtrÃnubandhitvÃt sm­teÓca kÃryatvÃt / na cÃnavasthÃ, nitye vyavasthÃnÃt / tathà ca sm­te÷ bhÃvasya bhavità Ãtmaika nitya÷ pariÓi«yate ityÃÓayavÃnÃha---yadà cotpattiriti / prak­tamupasaæharati---tasmÃditi / tat siddhametat---sm­ti÷ pÆrvÃparapratyayÃbhyÃmekakart­kÃ, tÃbhyÃæ sahaikavi«ayatvena pratisandhÅyamÃnatvÃt / yà punarnÃbhyÃmekakart­kà sà nÃbhyÃæ tathà pratisandhÅyate, yathà devadattasya sm­tirna yaj¤adattapratyayÃbhyÃm / na ceyaæ tathà / tasmÃt tatheti // tadevaæ vyatirekisamarthanaæ k­tvà anvayavyatirekiïamatrÃrthe pramÃïayati---atha veti / anekagrahaïamanekanibhittaprati«edhaÓaÇkÃniv­ttyarthaæ yena mayà rÆpÃdayo 'nÆbhÆtÃ÷ tenaiva gandha upalabhyate iti khalu mayeti sm­tyà saha pratisandhÃnaæ tasmÃd bharatamatÃbhyÃsenÃbhinaye ye k­tasaÇketÃ÷, te«Ãm / yaccoktaæ parai÷, nartakÅbhrÆlatÃk«epo na hyeka÷ paramÃrthika÷ / paramÃïusamÆhatvÃdekatvaæ tasya kalpitam // iti / tatrÃha---bhrÆk«epasyaikatvÃt / na bhrÆ÷ paramÃïusamÆho 'pi tu avayavidravyamekam, tadgataæ ca recitakamapi kriyaikaiva / bhavatu và paramÃïusamÆha eva bhrÆk«epa÷, tathÃpi samÆhasya samÆhibhyo 'nanyatvÃt paramÃïava eva, te«Ãæ ca pratyekamekatà cÃnekabharatamatanipuïapratipatt­sÃdhÃraïatà ca / asti ca te«Ãmapi svagocarÃvikalpotpÃdanadvÃreïa paraæparayà mayeti pratisandhÃnahetubhÃva iti yatki¤cidetadekatvaæ tasya kalpitamiti / tadevaæ pratisandhÃnadvÃreïecchÃdÅnÃmÃtmaliÇgatvamuktvà saæprati guïatayà liÇgatà vÃrttikak­d Ãha---atha veti / guïatvenecchÃdÅnÃæ pÃratantryaæ rÆpÃdivat sÃdhanÅyam / taccÃnityatvenaiva sÃmÃnyaviÓe«asamavÃyebhyo vyÃvartakena siddham / na hyanityo bhÃvo dravyÃt svatantro bhavati / tasmÃd guïatvaprasÃdhakÃdeva heto÷ pÃratantryasiddhe÷ k­taæ guïatvena pÃratantryasÃdhakeneti h­di nidhÃya vÃrttikakÃra÷ tadapi pÆrvamuktamiti siddhena pÃratantryeïa guïatvamapi sÃdhayati / na caitadanityasya pÃratantryaæ dravyeïa sidhyati, dravyavakarmaïorapyanityayo÷ pÃratantryÃt / tasmÃdanityatvasiddhena dravyapÃratantryeïa dravyakarmabhyÃæ vyatirecayati---na dravyaæ karma và icchÃdaya÷, vyÃpakadravyasamavÃyÃt Óabdavad ityÃdi / yadyapyanityatvena dravyasamavÃyamÃtraæ sidhyati, tathÃpi dravyakalpanamÃtreïaivopapattau tadavayayavakalpanÃyÃæ pramÃïÃbhÃvena tad dravyamanavayavaæ tÃvat siddham / anavayavaæ ca dravyaæ dvedhÃ, vyÃpakam aïu ca / na tÃvadaïu, tatrecchÃdÅnÃmupalabdhe÷ / kvacidanyatarakarmaïà kvacit svabhÃvata÷ tatsaæyogopapattau tadgatikalpanÃyÃæ pramÃïÃbhÃvÃt siddhamasya vyÃpakatvam / tadetadÃdigrahaïavyÃkhyÃnam / tadanayà vakroktyà nityatvaæ paramamahattvaæ cÃtmano darÓitaæ bhavati / etacca sÃmÃnyatod­«ÂamanumÃnaæ sÆtrayatà sarvaæ darÓitamityÃha---sÃmÃnyata iti / yat tatpÆrvaæ h­di sthitamicchÃdÅnÃæ dravyapÃratantrye sÃdhye 'nityatvahetukÃnumÃnam taduddhÃÂayati, kÃryatvamapi hetuæ samuccinoti---eteneti / nanvastu dravyapÃratantryaæ tathÃpi ÓarÅrapÃratantryamastu, k­tamanupalabdhacareïÃtmanà ityata Ãha---ayÃvaditi / sarvapuru«asÃdhÃraïyaprasaÇgÃcca na p­thivyÃdiguïÃ÷ / tadutpattau karaïatvena kalpanÃcca nÃkarturmanasa÷ / tasmÃd a«ÂadravyÃtiriktaæ dravyÃntaram, tatrecchÃdaya÷, sa cÃtmeti siddhamityÃha---tatprati«edhÃditi //10 // ____________________________________________________________________ NyS_1,1.11: ce«ÂendriyÃrthÃÓraya÷ ÓarÅram // ÃtmÃnaæ lak«ayitvÃtmano du÷khanidÃnÃnÃmindriyÃdÅnÃæ sarve«Ãæ sÃk«Ãt pÃramparyeïa ca ÓarÅramÃÓritya tannidÃnatvamiti tadevÃsya du÷khamÆlakÃraïamityanantaraæ ÓarÅraæ lak«ayituæ sÆtram---ce«ÂetyÃdi / tadavatÃrÃya bhëyam---tasyeti / tasyetyÃmÃnaæ parÃm­Óati / bhoga÷ sukhadu÷khasaævit / tadadhi«ÂhÃnaæ ÓarÅram / tadanena sarvasyÃnarthasaæbhÃrasya paramanidÃnaæ ÓarÅram / atastadevendriyÃdibhya÷ pÆrvaæ lak«aïÅyamityuktam / atra ce«ÂÃÓrayatvenendriyÃÓrayatvenÃrthÃÓrayatvena ca pratyekaæ samÃnajÃtÅyebhya ÃtmendriyÃdibhyo 'samÃnajÃtÅyebhya÷ pramÃïasaæÓayÃdibhya÷ ÓarÅraæ vyavacchidyate // kathaæ ce«ÂÃÓraya÷ iti bhëyam / tasyÃrthaæ vyÃca«Âe---kà punariti / ce«Âà vyÃpÃra÷ / sa cÃtivyÃpakatayà avyÃpakatayà ca na lak«aïam, v­k«Ãdi«u bhÃvÃt, abhÃvÃcca pëÃïamadhyavartimaï¬ÆkÃdiÓarÅre iti bhÃva÷ / atrottarabhëyarm---ipsitamityÃdita / tad vyÃca«Âe---hitÃhiteti / prayuktasya utpÃditaprayatnasya / na ca vyÃpÃramÃtraæ ce«Âà abhimatÃ, api tu viÓi«Âo vyÃpÃra÷ / sa ca na v­k«Ãdi«vastÅti nÃtivyÃpakatà / yadyapi ca dÃrÆyantrÃdi«ur id­Óo vyÃpÃro 'sti, tathÃpi mÆrtÃntarÃprayoge satÅti viÓe«aïÃt na vyabhicÃra÷, te«Ãæ ÓarÅreïa mÆrtena prayogÃt / ÓarÅrasya tu mÆrtÃntarÃprayuktasyar id­ÓavyÃpÃrÃÓrayatvam, pëÃïamadhyavartinaÓca maï¬Ækadehasya tadvyÃpÃrÃyoge 'pi tadyÃgyatvÃt, pÃÂite pëÃïe tÃd­Óasya tadvyÃpÃrasya darÓanÃditi bhÃva÷ // kathamindriyÃÓraya iti bhëyaæ vyÃca«Âe---kathamiti / saæyogitayà tvindriyÃÓrayatve ghaÂÃdÅnÃmapi ÓarÅratvaprasaÇga÷, te«ÃmapÅndriyasaæyogitvÃditi bhÃva÷ / yasyetyÃdi parihÃrabhëyaæ vyÃca«Âe---ÓarÅreti // eteneti / tadv­ttitvenÃnupapattyà arthÃnÃmapyÃnyÃd­Óa ÃÓrayÃrtho vyÃkhyeya÷ / yadyapi gandhÃdayo vi«ayà na svarÆpeïa ÓarÅramÃÓrayante tathÃpi yade«Ãæ sukhÃdyupalambhahetutvaæ kÃryaæ prayojanaæ tadarthamÃÓrayante ityartha÷ / tadanena yasminnityÃdi bhëyaæ vyÃkhyÃtam / codayati---kathaæ punariti / pariharati---sÃmÃnyeti / viÓe«eïa bubhuk«itatvÃdinÃprakaraïÃpannaæ niyantriyaæ sÃmarthyam / prakaraïÃdÅtyatrÃdipadasaæg­hÅtamaparamapi sÃmarthyaÓabdÃrthamÃha---sÃmarthyaæ ceti / aparamÃpyÃha---pramÃïeti / atra prathame pak«e ce«ÂÃÓabdo vyÃpÃraviÓe«e spandÃdivanmukhyÃrtha÷ / tadetat---lokastÃvadityÃdinà tathà cÃyaæ ce«ÂÃÓabda ityantena darÓitam / pramÃïÃsaæbhavo veti dvitÅyaæ pak«aæ viv­ïoti---sÃmÃnyavÃcyapÅti / apirabhyupagame / pramÃïÃsaæbhavo/nupapatti÷ / sà ca na kriyÃmÃtra ityanena darÓità / evaæ ce«ÂÃpadavyÃkhyÃne na ghaÂÃdi«u ÓarÅratvaprasaÇga÷ // evaæ bhëyÃnusÃreïa svamatena ca pratyekaæ ce«ÂÃÓrayatvÃdi ÓarÅrasya lak«aïamiti varïayitvà samastamevedaæ ÓarÅralak«aïamiti ye varïayÃæbabhÆvu÷, tanmataæ nirÃkaroti---yairapÅti / yadyÃdyaæ padaæ lak«aïaæ ce«ÂÃÓraya iti, tadà ghaÂena vyabhicÃra÷ / tadarthaæ dvitÅyapadopÃdÃnam indriyÃÓraya iti, indriyasaæyogÅtyartha÷ / tathÃpi tenaiva ghaÂÃdinà vyabhicÃra÷, prÃpyakÃritvenendriyÃïÃæ ghaÂÃdÅnÃmapi indriyasaæyogitvÃt / ata Ãha---arthÃÓraya iti / evamapi vyabhicÃrastadavastha eva, ghaÂÃdÅnÃmapi rÆpÃdyarthasamavÃyenÃrthÃÓrayatvÃt / atha samavÃyÃbhiprÃyeïÃÓrayatvam, tathÃpi na samavÃya indriyÃïÃæ ÓarÅre / ghrÃïasya pÃrthivatvena samavÃyo na viruddha iti cet---na, tasya ÓarÅrÃvayavasamavÃyitvena ÓarÅrÃsamavÃyÃt / yadi nÃsikÃgrameva ghrÃïam, atha tadÃdhÃramatÅndriyam, tathÃpi na tatsamavetaæ ÓarÅram, pratyak«Ãpratyak«av­ttervÃyuvanaspatisaæyogavadapratyak«atvaprasaÇgÃd dehasya / api ca yadà ce«ÂendriyÃrthasya samavÃyena ÓarÅratvam, hanta bho indriyasamavÃyikÃraïe«u paramÃïu«u samastam etadastÅti te«Ãmapi ÓarÅratvaprasaÇga ityÃha---samasteti / syÃdetat / bhavanmate 'pi cuk«urÃdibhirindriyairvyabhicÃra÷, te«Ãmapi yathoktavyÃpÃrÃdhÃratvÃdityata Ãha---yathà tviti / mÆrtÃntarÃprayoge satÅti viÓe«itam / cak«urÃdayastu unmÅlanÃnmÆrtena ÓarÅreïa prayujyante iti na prasaÇga÷ / Órotraæ tu ce«ÂÃdhÃra eva na bhavati / tadetadupalak«aïaæ ÓarÅraæ bhÃvayannirvidyate iti siddham //11 // ____________________________________________________________________ NyS_1,1.12: ghrÃïarasanacak«ustvakÓrotrÃïÅndriyÃïi bhÆtebhya÷ // indriyasyopanÃyakatvenÃrthÃdibhyo viÓe«ÃdindriyÃïÃmarthÃdibhya÷ pÆrvaæ lak«aïam / na ca viÓe«alak«aïamak­te sÃmÃnyalak«aïe Óakyamiti bhëyakÃra÷ prathamamindriyÃïÃæ sÃmÃnyalak«aïaæ nirvedopayuktamÃha---bhogasÃdhanÃnÅti / anena yaccharÅrasaæyuktaæ satkÃrakado«avyatiriktaæ sÃk«ÃtpratÅtisÃdhanaæ tadindriyamiti sÃmÃnyalak«aïaæ sÆcitam / sÃk«ÃtpratÅtisÃdhanamindriyamiti vaktavye bhogasÃdhanÃbhidhÃnaæ nirvedopayogÅti / pÃramparyeïa ca bhogasÃdhanatvaæ ghrÃïÃdÅnÃm sÃk«Ãnmanasa eva tatsÃdhanatvÃt, sukhadu÷khasÃk«ÃtkÃrasya bhogatvÃt // ghrÃïa---bhya÷ //12// atrendriyÃïÅti lak«yanirdeÓa÷ ghrÃïÃdÅnÅtyartha÷ / te«Ãæ pa¤cÃnÃæ pa¤caiva lak«aïÃnÅti kathayati---lak«aïasÆtrÃïÅti / ÃpÃtata÷ sÆtram, vicÃryamÃïÃni tu sÆtrÃïÅtyartha÷ / samÃnajÃtÅyaæ ghrÃïÃde rasanÃdi pratiniyatavi«ayatvÃt / asamÃnajÃtÅyaæ tu mana Ãdi sarvavi«ayamiti / jighratÅtyÃdibhëyanirÃkaraïÅyaÓaÇkÃmÃha---uddeÓeti / pramÃïÃdyuddeÓena sÃmÃnyÃdityartha÷ / lak«aïaæ hi vidheyam / lak«yaæ coddeÓyam / j¤Ãtaæ coddiÓyate, aj¤Ãtaæ ca vidhÅyate iti / na caikasya yugapajj¤ÃtÃj¤Ãtatve saæbhavata÷ / nÃpi lak«yalak«aïatve iti bhÃva÷ / pariharati---nedaæ tathà yathoddeÓa ityartha÷ / kasmÃt? karaïabhÃvÃt svavi«ayagrahaïalak«aïatvaæ yato ghrÃïÃdÅnÃm / etaduktaæ bhavati, indriyÃïÃmatÅndriyatvÃt sarvadà svasvavi«ayopalabdhikaraïatvenaivÃnumÃtavyÃni / tasmÃt svasvavi«ayopalabdhisÃdhanatvameva samÃnÃsamÃnajÃtÅyavyavacchedakatayà lak«aïam / tadekÃrthasamavÃyi tu ghrÃïatvÃdi lak«yam / atra ca ghrÃïÃdiÓabdÃ÷ paÇkajÃdipadavadavayavÃrthaæ nimittÅk­tya kvacit, kvacit sÃmÃnyaviÓe«e vartante, avayavÃrthasaæbandhasya pratÅyamÃnasyÃsati bÃdhake parityÃgÃyogÃt / aÓvakarïÃdau v­k«aviÓe«avÃcake vÃjikarïÃyogena bÃdhakenÃvayavÃrthaparityÃgÃt / avayavÃrthage 'pi ca gandhÃdyupalabdhisÃdhane sannikar«Ãdau ghrÃïÃdiÓabdÃprayogÃt avayavÃrthÃnvitaæ ghrÃïatvÃdyeva ghrÃïÃdiÓabdaprav­ttinimittam / tathà ca ghrÃïÃdipadameva ghrÃïatvÃdiparaæ lak«ayanirdeÓa÷ / tacca indriyÃïi ityanena sÆcitam / tadeva tvavayavÃrthaparaæ lak«aïanirdeÓo ghrÃïetyÃdi / na ca sannikar«eïa gandhopalabdhisÃdhanena ca vyabhicÃra÷, indriyasÃmÃnyalak«aïayuktasya gandhopalabdhisÃdhanatvaæ na sannikar«asyÃsti / tadanena jighratÅtyÃdi svavi«ayagrahaïalak«aïÃni ityantaæ bhëyaæ vyÃkhyÃtam / nirvacanagrahaïena padaprav­ttinimittamÃtramucyate / tena tvakpadamapi saæg­hÅtaæ bhavati / tasyÃpi tvaksthÃne indriye sparÓopalabdhisÃdhane eva upacÃra iti // bhÆtebhya iti sÆtrÃvayavatÃtparyavyÃkhyÃnaparaæ bhëyaæ bhÆtebhya itÅti / nÃnÃprak­tÅnÃmityÃdi / tad vÃrttikakÃro vyÃca«Âe---bhÆtebhya iti / p­cchati---ka÷ punariti / uttaram---bhÆtaguïaviÓe«agrahaïasÃdhanatvam ghrÃïenaiva hi p­thivyà yo guïaviÓe«o gandha÷ sa g­hyate, na rasanÃdinà / evaæ rasanenaivÃpÃæ yo mÃdhuryaæ guïaviÓe«a÷ sa g­hyate, na ghrÃïÃdinà / evaæ cak«u«aiva ÓuklabhÃsvaraæ rÆpaæ tejasa÷ / evaæ tvacaivÃnu«ïÃÓÅtasparÓo 'pÃkajo vÃyo÷ / evaæ Órotreïaiva Óabdo nabhasa iti hi niyama÷ // atra ca prayoga÷, gandhopalabdhi÷ karaïasÃdhyà kriyÃtvÃt chidikriyÃvaditi / evaæ sà tadanyakriyÃkÃraïÃtiriktakaraïani«pÃdyÃ, tadanvayavyatirekÃnanuvidhÃne sati kÃryatvÃt / yà yatkriyÃkaraïÃnvayatirekÃnanuvidhÃne sati kÃryÃ, sa sarvà takriyÃkaraïÃtiriktakaraïani«pÃdyÃ, yathà paÂÃdikriyà ghaÂadikriyÃkaraïacakradaï¬ÃdyatiriktavemÃdikaraïani«pÃdyà / tathà ceyam / tasmÃt tatheti / tacca karaïaæ cak«urÃdyatiriktaæ ghrÃïam / tad dravyam, saæyogÃdhÃratvÃd ghaÂadivat / tacca pÃrthivam, dravyatve sati rÆpÃdi«u madhye gandhasyaiva vya/jakatvÃt, pÃrthivÃntaravat / evaæ rasanÃdi«vapi yojyam / tadidamuktam---yajjÃtÅyamindriyaæ pÃrthivaæ pÃrthasÅyaæ và bhavati, tasya p­thivyÃ÷ pÃthaso và yo guïaviÓe«o gandho và madhura eva và rasabheda÷, tena hi p­thivÅ abÃdibhya÷, Ãpo và p­thivyÃdibhyo vyavacchidyante iti / itaretarabhÆtavyavacchedahetu÷ sa tenaivendriyeïa g­hyate nÃnyeneti / na caive rasanà apÃmiva p­thivyà api rasabhedaæ g­hïÃtÅti pÃrthivÅ bhavati / tathÃtve tayà gandho 'pyupalabhyeta / tena tenaivendriyeïeti niyamo guïaviÓe«amavadhÃrayati, na tvindriyamimi / atra ca karïaÓa«kulÅsaæyogopÃdhinà Órotrasya nabhasa÷ katha¤cid bhedaæ vivak«itvà bhÆtebhya iti pa/yamyartho vyÃkhyeya÷ // anena khalvÃhaÇkÃrikÃïÅndriyÃïi iti yadÃhu÷ sÃækhyÃ÷, tat nirÃk­tam / nirÃkaraïahetumÃha---aikÃtmya iti Óli«Âaæ padam / sÃækhyÃnÃæ kila rÃddhÃnte kÃraïÃtmakaæ kÃryam / tacca kÃraïamindriyÃïÃmahaÇkÃra eva ityaikÃtmyamekakÃraïakatvam / tathà caikÃtmyamekatvaæ ghrÃïÃdÅnÃmityaniyama÷ syÃditi / tadetad vibhajate---yadi punariti / ÓaÇkate---eketi / vibhajate---atheti / eka÷ pÃkya eko 'gnisaæyoga÷ ekaæ co«ïyamityartha÷ / nirÃkaroti---na brÆma iti / yadyapyau«ïyaæ nimittaæ sÃdhÃraïam, tathÃpi gandhÃdyutpattau pÆrvagandhÃdidhvaæsÃnÃæ nimittÃnÃæ bhedÃdutpannaæ bhedÃdutpannaæ kÃryanÃnÃtvamiti / tadidamuktaæ ye pÆrve rÆpÃdaya÷ te«Ãæ svagato viÓe«a÷ pradhvaæsa ityartha÷ / atha rÆpatvÃdisÃmÃnyameva kasmÃt svagato viÓe«o na bhavatÅtyata Ãha---evaæ ca k­tveti / rÆpatvÃdisÃmÃnyÃnÃæ tÃdavasthye na pakvataratamÃdibheda÷ / pradhvaæsÃnÃæ tu stokabhÆyastvaæ ni÷Óe«atve nopadyate iti bhÃva÷ / punarÃÓaÇkate---ekaæ karmeti / nirÃkaroti---neti / samavÃyikÃraïaæ svÃÓrayapratyÃsatti vÃpek«ata iti bhÃva÷ / ÓaÇkate---yadi tarhÅti / lak«aïahÃni÷ tathà ca lak«aïahÃnirityartha÷ / nirÃkaroti---neti / caramabhÃvinimittÃntaraæ bhÃvarÆpamityartha÷ / saæyogÃbhÃvaæ tÆttarasaæyogajananÃyÃpek«ata eva / upasaæharati---tasmÃditi //12 // ____________________________________________________________________ NyS_1,1.13: p­thivyÃpastejo vÃyurÃkÃÓamiti bhÆtÃni // indriyaprak­titvaæ tu bhÆtalak«aïaæ veditavyam //13 // ____________________________________________________________________ NyS_1,1.14: gandharasarÆpasparÓaÓabdÃ÷ p­thivyÃdiguïÃstadarthÃ÷ // kramaprÃptamarthalak«aïamavatÃrayati bhëyakÃra÷---hame tviti / tuÓabdenÃrthamÃtrÃd vayavacchinatti / ye«Ãmindriyavi«ayatvena bhÃvyamÃnÃnÃæ ni÷ÓreyasasÃdhakatvam, mithyÃj¤Ãnavi«ayÅk­tÃnÃæ tu saæsÃranimittatÃ, ta ime ityartha÷ // gandhar---thÃ÷ //14// atra coddeÓakramasmÃrità arthà lak«yatayà pratipattavyÃ÷, te«Ãæ lak«aïaæ tadarthà iti / tadityanantaralak«itÃnÅndriyÃïi parÃm­Óati, te«ÃmindriyÃïÃm arthÃ÷ / indriyairaryamÃïatvamarthÃnÃæ lak«aïam / etÃvataiva lak«aïe paryavasite suh­dbhÃvena pravibhÃgÃbhidhÃnaæ p­thivyÃdiguïà iti / p­thivyaptejÃæsi ca guïÃÓca dharmÃ÷ saækhyÃkarmÃdaya÷ / pravibhÃge 'pyetÃvatÃvagate ganadhÃdyabhidhÃnaæ suh­dbhÃvenendriyavi«ayaniyamaj¤ÃpanÃrtham / p­thivyÃdÅnÃmiti bhëyaæ na «a«ÂhÅsamÃsaj¤ÃpanÃrtham, api tvarthÃbhidhÃnamÃtram / yathÃviniyogamiti / yathÃkramaæ p­thivyÃdi«vanilÃnte«u gandhÃdaya÷ sparÓÃntÃ÷ catustridvyekaniyamena viniyuktÃ÷ / ÓabdaÓcÃkÃÓa evetyartha÷ / tadarthà iti lak«aïapadaæ vyÃca«Âe---indriyÃïÃmiti / yena krameïa ghrÃïÃdaya indriyasÆtre paÂhitÃ÷ yena ceha gandhÃdaya, tadanatikrameïetyartha÷ / atra vÃrttikakÃra÷ p­thivyÃdiguïà ityatrÃnekasamÃsapratibhÃsanÃt saæÓayaæ k­tvà dvandvasamÃsamavadhÃrayati---p­thivyÃdiguïà iti / «a«ÂhÅsamÃsenÃbhinnÃrthatvÃt saptamÅsamÃsasyetyasau na darÓita÷ / nanu kaïÂhekÃla itivad vaiyadhikaraïyena bahuvrÅhirbhavi«yati p­thivyÃdÅnÃæ guïà yebhyo gandhÃdibhya÷, te tathà / tathà hi paramÃïugatà gandhÃdayo 'vayavini gandhÃdyÃrabhante, nabhogataÓca Óabdo nabhasi samÃnajÃtÅyaæ Óabdamityata Ãha---na cÃnyatheti / j¤ÃpakavaÓÃt kvacid vyadhikaraïÃnÃæ bahuvrÅhi÷ / j¤Ãpakak­taæ ca na sarvatra / na ca gandhÃdÅnÃæ p­thivyÃdiguïahetutvapratipÃdanaæ kvacit nirvedÃdÃvupayujyata iti bhÃva÷ / anyasamÃsa÷ karmadhÃrayÃdi÷ / dvandvamavadhÃritamÃk«ipati---na dvandva iti / samÃdhatte---na, ubhayasyÃpÅti / p­thivyÃdigrahaïeneti / yadyÃdiÓabdena vÃyvÃdayo g­hyeran, tadarthà iti lak«aïamavyÃpakaæ syÃt, te«Ãæ bÃhyendriyÃrthatvÃbhÃvÃdityartha÷ / guïagrahaïena sarva iti ÃÓritÃnÃÓritatvÃbhiprÃyam, guïaÓabdasya dharmavacanatvÃt / viÓe«astu rekhoparekhÃdi÷ na tvantya÷, tasyÃtÅndriyatvÃt / ete«Ãæ ca yathÃyogaæ mithyÃj¤Ãnasamyagj¤Ãnavi«ayÃïÃæ rÃgavairÃgyahetutvamÆhanÅyam / codayati---gandheti / pariharati---na kartavyaæ laghusÆtram / gandhÃdÅnÃæ p­thagabhidhÃnaæ kartavyamityartha÷ / niyamamÃha---indriyÃïÅti / tatretyaniyate«u madhye, p­thivyaptejÃæsi dvÅndriyagrÃhyÃïi, Óe«aÓca guïarÃÓi÷ saækhyÃdirviÓe«Ãnto dvÅndriyÃgrÃhya ityartha÷ / tathà sarvendriyagrÃhyaityartha÷ // atra bauddhamutthÃpayati---darÓanasparÓanÃbhyÃmiti / tasya paryanuyogamÃha---sa iti / svasaævedanena và mÃnasena và j¤Ãnena rÆpÃddhÃlambana÷, pratyayo rÆpÃdiviÓi«Âo yathÃnubhÆyate, evaæ rÆpÃdyatiriktaghaÂÃdiviÓi«Âo 'nubhÆyata ityartha÷ / atra para Ãha---rÆpÃdibhyastathà sannivi«Âebhya iti / tathetyÃkÃraæ nirdiÓati / sanniveÓo vyavasthÃnam / rÆpÃdiparamÃïava eva tena tenÃkÃreïa utpannà ekayodakÃharaïakriyayà vyavacchinnà ghaÂa ityucyante / anura/janÃdikayà tu rÆpÃdivyapadeÓa÷ / yathÃha ghaÂa ityapi ca rÆpÃdaya evaikÃrthakriyÃkÃriïastathà vyapadiÓyante iti / nirÃkaroti---na, ÃkÃrÃrtheti / tathÃrthasya yathÃpadÃrthena nityÃbhisambandhÃt yathà ghaÂa÷, tathà sannivi«Âà rÆpÃdaya ityartho gamyate / tena ghaÂÃkÃreïa ghaÂasÃd­Óyenetyayamartha÷ / tathà ca dÆ«aïamiti / dÆ«aïÃntaramÃha---rÆpÃdimÃtre ceti / na tÃvad rÆpÃdik«aïa eko ghaÂa÷, k«aïÃntare tatprayogÃbhÃvaprasaÇgÃt / tasmÃd rÆpÃdimÃtramavivak«itabhedam tathà satyetaddÆ«aïamityartha÷ / ÓaÇkate---saæsthÃnabhedÃditi / yathÃsaæsthÃnÃæ rÆpÃdayo 'rthà anubhÆyante, tathà sannivi«Âebhyo ghaÂÃdipratyayà ityartha÷ / nirÃkaroti---naitaditi / anyatve tadevÃvayavÅti saæj¤ÃbhedamÃtram / ananyatve vyarthÃbhidhÃnam / ÓaÇkate---ghaÂÃdipratyayà iti / ekÃnekavicÃrÃsahatvÃd asanta eva ghaÂÃdayo 'nÃdivikalpavÃsanÃjanitavikalpapratyayapratibhÃsina÷ / ÓabdaÓabdena vikalpamupalak«ayati---ÓabdavÃsanÃvaÓÃditi / nirÃkaroti---tadayuktamiti / bÅjaæ mithyÃpratyayasya samyakpratyayavi«ayo 'rtha÷ / tasya kvacidabhyupagame 'bhimatÃrthahÃnamityartha÷ / yastu bhinnalokamaryÃdatayà brÆte ÃdimÃn mithyÃpratyaya÷ samyagj¤Ãnaæ nimittÅkaroti, ayaæ punaranÃdi / pÆrvapÆrvamithyÃpratyayajanmà mithyÃpratyayapravÃha÷, k­tamatra samyagj¤Ãneneti, taæ pratyÃha---mityÃpratyayÃÓcaita iti / rÆpÃdyavyatireke avayavina ityartha÷ / parastvavyatireke pramÃïamÃha---na nÃstÅti / na hi mÃæsatoyÃtirikta÷ kaæÓcidyÆ«o nÃma / nÃpi t­ïarÃjatarÆyatiriktà paÇktirnÃma // dÆ«ayati---nÃyaæ heturiti / ye ghaÂÃdibhÃvamÃpannà bhavatÃæ darÓane iti / kÃme '«Âadravyako 'ïuraÓabda÷ rÆpadhÃturarÆpadhÃtu÷ kÃmadhÃturiti traidhÃtukaæ jagat / tatra kÃmadhÃtusvarÆpamuktam / kÃme kÃmadhÃtau / a«Âadravyako 'ïu÷ / rÆparasagandhasparÓà iti catvÃri dravyÃïi, p­thivyaptejovÃyava iti catvÃri / dravyaÓabdo vastuvacana÷ / tenëÂadravyako 'ïurityÃgama÷ / so 'yaæ rÆpÃdyatiriktap­thivyÃdyanabhyupagame bÃdhyeta / atha vaiyÃtyÃducyate---p­thivyÃdÅnÃmiti / tataÓca sÃæv­tatvenëÂasaækhyÃsiddhernÃgamavirodha iti bhÃva÷ / uttaram---tathÃpÅti / mà bhÆvan vastuta÷, ubhaye 'pi sÃæv­tà bhavi«yantÅtyata Ãha---saæhanyamÃnasyeti / yo hi yattantra÷ sa tadabhÃvamabhyupagamyÃÓakyÃbhyupagama÷, na khalu saæyujyamÃnÃnÃmabhÃve saæyoga÷ ÓakyÃbhyupagama ityartha÷ / na ca saæv­ti÷, sà hi pararÆpaæ svarÆpeïa saæv­ïoti, saæhanyamÃnÃbhÃve ca na saæghÃta÷, nÃpi saæhanyamÃnà iti kimanayà svarÆpeïÃvriyeteti bhÃva÷ // tadevaæ tadagrahe tadbuddhyabhÃvÃd ityasya vyÃghÃtado«aæ darÓayitvà svasÃmarthyÃlocane na vivak«italiÇgÃbhidhÃyitÃ, kiæ tvasaæbaddhÃrthatà hetuvacanasyetyÃha---tadagrahe iti / evaæ kilÃtrÃbhimatam, p­thivyÃdayo rÆpÃdibhyo 'bhinnÃ, rÆpÃdyagrahe p­thivyÃdibuddhyabhÃvÃditi / tann­ tadettatadagrahe tadbuddhyabhÃvÃdityanena na Óakyaæ vaktum / tadagraha ityatra tacchabda÷ pradhÃnaparÃmarÓÅ , p­thivyÃdayaÓca dharmitayà pradhÃnamiti ta eva parÃmar«ÂavyÃ÷ / tathà ca p­thivyÃdyagrahe p­thivyÃdibuddhyabhÃvÃditi syÃt / tathà ca pratij¤Ãtaste«Ãæ rÆpÃdyabhedo na sidhyedityasaæbaddham / atha rÆpÃdaya÷ pak«Åkriyante, tathÃpi rÆpÃdyagrahe rÆpÃdibuddhyayabhÃvÃditi syÃt / tathÃpi na pratij¤ÃtÃrthasiddhirityasaæbaddhÃrthamityartha÷ / evaæ ÓabdÃntareïÃpi pratij¤Ãprayoge tulya÷ prasaÇga ityÃha---evaæ rÆpÃdimÃtramiti / pratij¤Ãdo«amÃha---sarvatra ceti / nÃnÃtvaikÃrthasaæbandhaniyatÃyà bahutvasaækhyÃyà abhedaikÃrthaniyataikatvasaækhyayà sÃmÃnÃdhikaraïyavirodha ityartha÷ / tadetadanaikÃntikamiti codayati---nanviti / nirÃkaroti---tanna, anabhyupagamÃditi / samÃnaæ dharmasÃdhanam / yamÃ÷ pa¤ca / niyamÃÓca pa¤ca / brahmacÃrig­hasthavÃnaprasthayatÅnÃmaviÓe«eïaiva daÓa dharmasÃdhanam / te«Ãæ dharmasÃdhanatvamekaæ cÃturÃÓramyamiti prak­tigatà vibhaktirÃha / ÃÓramaprak­tigatà tu vibhakti÷ prak­tyarthasamavetÃmeva bahutvasaækhyÃmÃha, samÃnÃrthÃnÃmapi prak­tÅnÃæ rÆpabhedena tatparasya pratyayasya sÃmarthyabhedÃt / yathÃptoyaÓabdayostulyÃrthatve 'pi toyaÓabdÃt parà vibhaktistoyÃnÅti toyasamavetÃmeva bahutvasaækhyÃmÃha / Ãpa iti na toyagatÃm, api tu tatsaæbaddhagatÃm / tatsaæbaddhÃÓca tadavayavÃ÷, tadgatarÆpÃdayo và bahava ityekasyÃmapi pÃtha÷kaïikÃyÃæ bahuvacanopapattirÃpa iti / na ca sorastìaæ krandato 'pi lokasyÃviniv­tternaivamiti sÃmpratam / loko hi d­«ÂavyavahÃramÃtraprayojano na vivecayati, parÅk«akÃstu tadanusÃriïo vivecayantyeva / anyathà hi pratyak«Ãdilak«aïapraïayanavaiyarthyaprasaÇga÷ / etena dÃrÃ÷ «aïïagarÅtyÃdayo 'pi vyÃkhyÃtÃ÷ / «ÃÇguïyamiti «aïïÃæ guïÃnÃmekaæ rÃjaprayayojanasÃdhakatvam / vaiÓe«ikamityatrÃpi viÓe«ÃïÃæ samÃnÃsamÃnajÃtÅyavyavacchedakatvamekamacyate iti gamayitavyam / hetude«amÃha---asiddho 'pÅti / sphaÂikasya dhavalaæ rÆpam / tacca nÅlÅdravyÃnu«aÇgÃdabhibhÆtaæ na pratÅyate / sphaÂikaÓca pratÅyate / na ca nÅlasya sphaÂikalak«aïasyotpattiriti t­tÅye nivedayi«yate / tasmÃdasiddho heturityartha÷ // d­«ÂÃntaÓca sÃdhyavikala ityÃha---yo 'pyayamiti / utpannapÃkajÃnÃæ taile sarti«i và bh­«ÂamÃæsapiï¬ÃvayavÃnÃm, dravyÃntareïa toyena saæp­ktÃnÃæ pÃkajotpattau satyÃm / na cÃsau sahaseti / ata uktam---kÃlaviÓe«Ãnugrahe satÅti / sa ca saæyogabheda eva toyamÃæsayo÷, na tvavayavÅ vijÃtÅyayoranÃmbhakatvÃt / nÃpi yÆ«ajÃtÅyaæ toyasaæyogi dravyaæ k«ÅrajÃtÅyamiveti yuktam / toyavirahe kÃÂhinyapi k«ÅrabuddhivyapadeÓayostÃdavasthyat / iha tu kÃÂhinye na yÆ«abuddhivyapadeÓÃviti saæyogabheda eva toyamÃæsayoryÆ«a iti nyÃyyam / sa cÃnubhavasiddha÷ saæyogivyatirikta÷ / evaæ bahutvasaækhyà saækhyeyÃtiriktÃnubhavasiddhaiveti / evaæ tatra tatra vyÃkhyeyam / anÃdyante«u anÃravdhÃvayavi«viti dra«Âavyam / na ca parakÅya sÃdhanado«odabhÃvanamÃtrÃt svapak«asiddhiriti siddhÃntinaæ sÃdhanaæ p­cchati---atha rÆpÃdibhyo 'rthÃntare dravye kiæ pramÃïamiti / yato 'yaæ paro rÆpÃdibhyo 'rthÃntaraæ dravyaæ pratyak«eïa vidvÃnapi svasiddhÃntÃbhyÃsÃhitavyÃmohÃpasmÃro na tathà vyavaharati, ato 'nenÃnumÃnena sa vyavahÃryate / asti hi sarve«Ãmeva laukikaparÅk«akÃïÃæ brÃhyaïasya kamaï¬aluritivat candanasya rÆpÃdaya iti vyapadeÓa÷ / tatra ca paro rÆpÃdyupalambhamabhyupagacchati candanopalambhamapi / anyathà tadbuddhyabhÃvÃdityetÃvanmÃtre vaktavye kathamÃha tadagraha iti? tenÃvagacchÃmo rÆpÃdigrahe 'sya candanabuddhirabhimateti / na cÃsau manomÃtrayoni÷ smÃrtÅti nyÃyyam / upapÃditametasyÃ÷ savikalpikÃyà indriyajanyatvaæ vyavasÃyÃtmakapadavyÃkhyÃnÃvasare / dravyabÃdhakapramÃïÃni ca parÅk«Ãparvaïi nirÃkari«yante / tasmÃt siddhamupalabhyatvaæ candanasya / so 'yaæ candano vivÃdagocarebhyo rÆpÃdibhyo bhinna÷, svayamupalabhyasya ca samastairÆpalabhyairvyapadiÓyamÃnatvÃt / pradhÃnamapi sÃækhyairvyapadiÓyate, pradhÃnasya rÆpÃdaya iti / tanniv­ttyartham upalabhyasyeti / pradhÃnaæ tu kÃlpanikaæ nopalabhyam, tathÃpi rÆpÃdÅnÃæ mÆlakÃraïaæ pradhÃnamityasti sÃækhyÃnÃæ vyapadeÓa÷ / ata uktam---upalabhyairiti / tathÃpi rÆpÃdÅnÃæ parasparabhinnÃnÃmanyonyaæ vyapadeÓyavyapadeÓakabhÃva upapatsyata ityuktam---samastairiti / ata÷ samastebhyo vyapadeÓakebhyaÓcandanaæ bhinnaæ bhavati / upalabhyasyopalabhyeneti vaktavye pratyak«sya pratyak«eïeti vacanaæ rÆpÃvagamasamaye 'numeyebhyo rasÃdibhya ekÃntato vyapadeÓaæ vyÃvartayitum, na tvasyÃnumÃna upayoga iti / asyÃnaikÃntikatvamudbhÃvya nirÃkaroti---senÃvanÃdibhiriti / saækhyÃyÃmasattvamÃÓaÇkya nirÃkaroti---tadasattvamiti cediti / vidhÅyamÃnaæ prati«idhyamÃnamiti yathÃsaækhyaæ ni«edhasya vidhyadhÅnanirÆpaïatayà ni«edhyamekatvam aÇgÅkÃryam, tacca saækhyetyartha÷ / nanu santvamÅ pratyayÃ÷, te tu dravyamÃtranibandhanà bhavi«yanti, k­taæ saækhyetyata Ãha---viÓi«ÂÃÓceti / na dravyÃtiriktanimittapratyÃkhyÃnena ityartha÷ / prayogÃntaramÃha---tatpratyayavi«ayanimittapratyayavyatirekeïeti / ghaÂapratyayasya vi«ayaÓca, nimittaæ ca, ghaÂapratyayaÓca tadvyatirekeïeti, tadviÓi«ÂasaækhyÃdipratyayasya nimittÃntarÃkÃÇk«itvÃt / tat kimarthamat uktam---utpattÃviti / carmaïi dvÅpinaæ hanti itivad ghaÂÃdivi«ayanimittavyatirekabhÃja ityatrÃpi pratyayagrahaïaæ kartavyam / codayati---mahatpu«piteti / na saækhyÃyà guïasya parimÃïapu«payogasambhava ityartha÷ / pariharati---nai«a de«a iti / sthÃnaÓabdena ti«ÂhatÅti vyutpattyà saækhyocyate / sà ye«Ãmasti te gajavÃjipadÃtiprabhÆtaya÷ sthÃnina÷ pratyekaæ mahÃnta÷ / tatra te kvacicchatameva, kvacit puna÷ svajÃtÅyasthÃnyaÇgÃntarasannidhÃne satyupacitÃ÷ sahasraæ bhavanti / tena bahutvasaækhyopacayopakaraïà tadekÃrthasamavetamahattvopacÃrÃt mahatÅ senetyucyate / na caitÃvatà yatra Óataæ gajÃdaya÷ yatra ca sahasraæ tayo÷ senayormahattvÃviÓe«a÷, upacayÃpacayopakaraïatvena viÓe«itatvÃt / evaæ pu«pitavanÃdayo 'pi dra«ÂavyÃ÷ / pratyayabhedÃd dravyÃdibhya÷ saækhyÃyà bhedamuktvà vyapadeÓÃdabhedÃdapyÃha---ata eveti // sthaïuÓabdenÃpÅti / mÆrtÃnÃæ samÃnadeÓatvÃbhÃvÃt na parvasu khadiraÓca sthÃïuÓca samavetau / na cÃvasthitasaæyogebhyastarÆvinÃÓÃpek«ebhya÷ sthÃïorÆtpattiriti yuktam / yasya dravyasya yÃvÃn saæyogapracayo 'samavÃyikÃraïaæ sa tÃvÃnutpannamÃtra eva tajjanaka÷, tasya k«epÃyogÃt / tasmÃt parvaïÃæ saæsthÃnaviÓe«a eva sthÃïuriti gamayitavyam / athÃvasthitasaæyogÃnÃæ dravyavinÃÓÃpek«ÃïÃæ janakatvam, tata÷ saæyogapracayapadena sthaïutvasÃmÃnyaviÓe«avad dravyamupalak«aïÅyam / tacca khÃdiratarorbhinnamiti / pratimÃyà mahÃrajatamayyà avayavinyÃ÷ ÓarÅraæ saæsthÃnameva, evaæ ÓilÃputrakasya avayavina÷ saæsthÃnameva ÓarÅram / ÓaÇkate---guïasamudÃyeti / atÃdÃtmyenÃgrahaïaæ vyatirekeïÃgrahaïam p­thak Óabdo 'pyatÃdÃtmyameva brÆte / dÆ«ayati---agrahaïasyeti / satÃmapi vastÆnÃmanupalambho yathà mÆlakÅlodakÃdÅnÃæ pramÃïÃbhÃvena, ÓaÓavi«ÃïÃdÅnÃæ cÃnupalambho grÃhyÃbhÃvena / tasmÃd vyatirekÃgrahaïamÃtraæ heturanekÃnta iti / ÓaÇkate---grÃhyÃbhÃvÃditi cet? grÃhyÃbhÃve satyagrahaïÃditi hetu÷, na tvagrahaïamÃtramityartha÷ / dÆ«ayati---pratij¤Ãrtheneti / pratij¤ÃrthasyÃsattvena / tadviÓi«Âo heturasiddha ityartha÷ / ÓaÇkate---grahaïeti / grahaïaæ pramÃïam / nirÃkaroti---na pramÃïÃbhÃvamÃtrÃd vyatirekaprati«edha÷, yastu yogyapramÃïÃbhÃvÃditi viÓe«ayet taæ pratyÃha---yaÓca tadagraha iti / asiddhatà hetorde«a÷ / darÓanasparÓanÃbhyÃmekÃrthapratisandhÃnameva rÆpÃdivyatiriktadravyagrahaïam / ato guïasamudÃyavyatirekeïÃgrahaïÃdityasiddho heturiti / ekatra anyatve / pramÃïÃnÃmupapatte÷ / ekatra ananyatve cÃnupapatteriti / prak­tamupasaæharati---tasmÃditi //14 // ____________________________________________________________________ NyS_1,1.15: buddhirÆpalabdhirj¤ÃnamityanarthÃntaram // ÃtmÃdÅnÃæ buddhihetÆnÃæ lak«aïasyÃnantaraæ hetumatÅ buddhirlak«aïÅyetyÃha vÃrttikakÃra÷---atha buddheravasaraprÃptÃyà iti / lak«aïaæ tÃvat prak­tatvÃdapade«Âavyameva, tadapadeÓadvÃreïÃnyadapi ki¤cit sÆcanÅyam / ata evoktam---sÆtramiti / anyacca sÃækhyamatanirÃkaraïam / yathoktaæ bhëyakÃreïa---acetanasya karaïasya buddheriti / ivakÃreïa nedaæ pratyÃkhyÃnaparam, api tu lak«aïaparÃdayamapyartha÷ pratÅyamÃno 'pek«itaÓca nopek«aïÅya ityuktaæ bhavati // buddhi---ram //15// sÆtratÃtparyamÃha---etairiti / p­cchati---kathamiti / samÃnÃsamÃnajÃtÅyavyavacchedakaæ hi lak«aïamavyabhicÃritayà / paryÃyaÓabdÃÓca saæketamÃtrÃdhÅnaprav­ttaya÷ kva nÃma na sambhavanti? tasmÃt naite lak«aïamiti bhÃva÷ / uttaram---vyavacchedeti / nanu vyabhicÃrasambhavena vyavacchedakatvamayuktamityata Ãha---etaiÓceti / saæketo hi dvedhÃ, sarvajanÅno yathà gauriti gojÃtÅyasya vÃyaka÷, prÃdeÓikaÓca yathà caitra iti puru«abhedasya / tatra sarvajanÅna÷ Óaknoti vyavacchedabuddhi bhÃvayitum, tadvivak«ayaivoktam---etaiÓceti / upapattisÃmarthyÃditi bhëyÃvayavaæ vyÃca«Âe---paryÃyeti / acetanasyetyÃdi bhëyam / tad vyÃca«Âe---ya Ãhurbuddheriti / buddhi÷ kilatraiguïyavikÃra÷ / traiguïyaæ cÃcenamityacetanà kevalamindriyapraïÃlikayà arthÃkÃreïa pariïamate / citiÓÃktiÓcÃpariïÃminÅ nityacaitanyasvabhÃvà / tasyÃ÷ sannidhÃnÃd ayaskÃntamaïikalpà buddhistatpratibimbodgrÃhitayà caitanyarÆpatÃmÃpannevÃrthÃkÃrapariïatÃrthaæ cetayate / tena yo 'sau nÅlÃkÃra÷ pariïÃmo buddhe÷, sa j¤Ãnalak«aïà v­ttirityucyate / Ãtmapratibimbasya tu buddhisaækrÃntasya yo buddhyÃkÃranÅlasambandha÷, sa Ãtmano vyÃpÃra ivÃrthopalabdhirÃtmano v­ttirityÃkhyÃyate / tadidaæ buddhitattvaæ ja¬aprak­titayà indumaï¬alam iva svayamaprakÃÓaæ caitanyamÃrtaï¬amaï¬alacchÃyÃpattyà prakÃÓate, prakÃÓayati cÃrthÃniti / tannirÃkaraïÃya paryÃyopanyÃsa÷ / nÃtmav­tterÆpabdheranyÃsti buddhi÷ / nÃpi buddhiv­ttirj¤Ãnam anyaditi / ayamabhisandhi÷ / na tÃvad buddherÃtmÃcchÃyÃpattirindÃviva mÃrtaï¬amaï¬alateja÷saækrÃnti÷ pÃramÃrthikÅ, citerapariïÃmitayà saækramÃyogÃt / tasmÃd bhrÃnti÷ / sà ca na tÃvad buddhe÷, tasyà acaitanyÃt / nÃpyÃtmana÷, tasyÃv­ttikatvÃt, tathÃtve và pariïÃmÃpatte÷ / tasmÃt k­païadhanamivÃtmacaitanyaæ na svaparopakÃrÅti buddhe÷ svÃbhÃvikaæ caitanyamÃstheyam / tathà ca ubhayacaitanye dÆ«aïamuktam / pratyayavyavasthayà yadekakart­tvÃnumÃna tanna syÃdityartha÷ / atha dvayoÓcetanayorekà v­ttirbhedÃgraho vÃ, tenaikakart­katvÃbhimÃna ityata Ãha---buddhiv­ttyaviÓi«ÂÃyÃmiti / buddhirj¤ÃnasÃdhanamiti / budhyate 'neneti vyutpattyà mana ucyate / gandhÃdivi«ayatayà sukhadu÷khavi«ayatayà ceyaæ buddhirbhÃvyamÃnà nirvedÃya kalpata iti //15 // ____________________________________________________________________ NyS_1,1.16: yugapajj¤ÃnÃnutpattirmanaso liÇgam // bhëyakÃra÷ kramaprÃptaæ manolak«aïasÆtramavatÃrayan utsÆtramanyÃnyapi lak«aïÃni Ãha---sm­tÅtyÃdi / sukhÃdipratyak«amityÃdiÓabdena vi«ayatayecchÃdaya÷ saæg­hÅtÃ÷ / icchÃdaya ityatrÃdiÓabdena kÃryatayà sukhÃdaya÷ saæg­hÅtÃ÷ // yuga---Çgam //16// anindriyanimittà abÃhyendriyanimittà ityartha÷ / sm­tÅtyÃdibhëyasya vÃrttikakÃra÷ tÃtparyamÃha---sm­tÅti / anindriyetyÃdibhëyaæ vyÃca«Âe---yasmÃditi / indriyagatarÆpÃdiniv­ttyarthayuktam indriyasaæyogÅti / tathÃpi ÃkÃÓÃdÅnÃmapi manastvaæ mÃæ bhÆdityata uktam---sahakÃrÅti / tathÃpyÃlokasya mà bhÆdityata uktam---nimittÃntaramiti / tathÃpyÃtmano mà bhÆdityata uktam---avyÃpÅti // Ãk«ipya bhëyaæ samÃdhatte---kathaæ punariti / cak«urÃdibhyo 'nutpattau satyÃæ kriyÃtvÃt / atra ca ya Ãtmano viÓe«aguïÃste sarve indriyajanmÃno yathà gandhÃdipratyayÃ÷, tathà ca vivÃdÃdhyÃsitÃ÷ sm­tyÃdaya÷ / tasmÃt te 'pÅndriyajanmÃna÷ / evaæ ca saæskÃrÃdi«u na karaïatvaprasaÇga iti / sautraæ hetumÃk«ipya samÃdhatte---athÃyugapaditi / sambandhibhedÃditi / yadà tasyaiva mana÷saæyuktasyendriyasya krameïa nÅlÃdayo 'rthÃ÷ sambadhyante tadà tatkramÃt krama ityartha÷ / bubhutsÃkramaæ g­hÅtvà siddhÃnte 'pi mana÷parityÃgo mà bhÆditi bhiyà uktam---satyÃæ bubhutsÃyÃmayugapadgrahaïa iti / na hi ki¤citkaraïaæ sambaddhamapi saditi syÃt / yadyevaæ dhÃrÃvÃhikaj¤Ãnotvattirna syÃt, dvitÅyÃdij¤Ãne«vapi saiva sÃmagrÅti sak­deva yÃvat kartavayakaraïÃt samarthasya k«epÃyogÃt / k«epayoge và paÓcÃdapi na janayet, aviÓe«Ãt / na ca karturapyayaæ kramakÃritÃdharma÷ sa hyanekakaraïÃdhi«ÂhÃnena yugapannÃnÃkÃryÃïi karoti / yathà yugapanmÃïavako gacchati, paÂhati, panthÃnaæ vÅk«ate, vahati cÃcÃryasya kamaï¬alumiti / tasmÃt sarvamavadÃtam / tadidamapimana÷ sm­tyÃdisÃdhanatayà bhÃvyamÃnaæ nirvedÃya kalpata iti saddhim//26 // ____________________________________________________________________ NyS_1,1.17: prav­ttirvÃgbuddhiÓarÅrÃrambha÷ // kramaprÃptà tviti bhëyam prav­ttilak«aïabhavatÃrayitum / manaso 'pi prav­ttirdarÓanÅyà / na cÃpratipÃdite manasi Óakyà darÓayitumiti manaso 'nantaratvaæ prav­tterityartha÷ // prav­---mbha÷ //17// Ãrambha prav­tti÷ / sà ca dvividhà j¤Ãnahetu÷ kriyÃhetuÓca / tatra yà j¤ÃnotpÃdadvÃreïa puïyapÃpahetu÷ sà vÃkprav­tti÷ / vÃgiti ca j¤ÃpakahetÆpalak«aïam / tena manasà i«ÂadevatÃdyanucintanaæ cak«urÃdibhiÓca sÃdhvasÃdhudarÓanÃdi sÆcitaæ bhavati / kriyÃheturdvayÅ kÃyanimittà manonimittà ceti / tadetad vÃrttikakÃro vibhajate---ÓarÅreïeti / nanu prav­tterjanmahetutvamuktaæ dvitÅyasÆtre / na ceyaæ k«aïikà satÅ Ãmu«mikaæ janma sÃdhayitumarhati / tasmÃd dvitÅyasÆtravyÃghÃta iti codayati---k«aïikatvÃditi / pariharati---neti //17 // ____________________________________________________________________ NyS_1,1.18: pravartanÃlak«aïà do«Ã÷ // prayojyavyÃpÃrapÆrvakatvena prayojakavyÃpÃranirÆpaïÃt prav­ttyanantaraæ do«alak«aïam // prava---«Ã÷ //18// rÃgadve«au mohaprabhavau puru«aæ pravartamÃnaæ pravartayata÷ / tayordharma÷ pravartanà / sà ca mohaikÃrthasamavÃya÷ / tÃvaddhi ayaæ rÃgÃdivaÓa÷ spandate, yÃvadasya moho vartate iti / pratyÃtmavedanÅyà ityÃdi codyabhëyam / tasyÃrtha÷ / lak«aïaæ khalvanumÃnam / na pratyÃtmavedanÅye«u samÃnÃsamÃnajÃtÅyavyÃv­tte«u sphuÂatare«u tad yuktamiti bhÃva÷ / parihÃrabhëyam---karmalak«aïà ityÃdi / tasyÃrtha÷ / svarÆpata÷ sphuÂatve 'pi na nirvedavi«ayatayà sphuÂatà / tathà ceha prayojanam / pravartanÃvattvena caite nirvedavi«ayÃ÷ / sà ca prav­ttyà kÃryeïa lak«yata iti karmalak«aïà ityuktam / yata÷ karmaïà prav­ttyà pravartakarÃgÃdiyuktÃ÷ puru«Ã lak«yante, ato rÃgÃdÅnÃæ pravartanÃvatvattmapi lak«itaæ bhavati / bahu noktaæ bhavatÅti / svarÆpamÃtraæ rÃgÃdÅnÃmuktaæ bhavati, na tu pravartanÃvatvamapi te«Ãmityartha÷ / tadetat sarvaæ vÃrttikakÃra÷ praÓnapÆrvakaæ vyÃca«Âe---kà punariti / avaÓo 'svatantra÷ / sà punariyaæ pravartanà pravartakÃnÃæ do«ÃïÃæ vyÃpÃra÷ kathaæ gamyate? do«Ã hi gamyante, na tu te«Ãæ prav­ttihetutvamityartha÷ / uttaram---pratyÃtmamiti / svaparÃtmanoryathÃsaækhyaæ pratyak«ÃnumÃnÃbhyam / mauhaikÃrthasamavÃyo hi rÃgÃdÅnÃæ mÃnasa pratyak«avedanÅya ityartha÷ //18 // ____________________________________________________________________ NyS_1,1.19: punar utpatti÷ pretyabhÃva÷ // uddeÓakramaprÃptaæ pretyabhÃvaæ lak«ayani---puna÷---va÷//19 // satvanikÃya÷ prÃïinikÃya÷ / nanvÃtmano notpatti÷ saæbhavati nityatvÃdityata Ãha bhëyakÃra÷---utpannasya saæbaddhasyeti / tadetad vÃrttikakÃro vyÃca«Âe---pÆrveti / punargrahaïamiti / punarityabhyÃsamÃha, tathà cÃnÃdità sÆcità bhavati / tadetad vÃrttikajÃtaæ dvitÅyasÆtre k­tavyÃkhyÃnam / pÆrvÃbhyastasÆtre cÃyamartha upapÃdayi«yate / Ãjara/jarÅbhÃva ityÃyamabhëayà asyÃrthasyÃgamikatvaæ sÆcayati / kriyÃmiti upasarpaïamapasarpaïaæ cetyartha÷//19 // ____________________________________________________________________ NyS_1,1.20: prav­ttido«ajanito 'rtha÷ phalam // yadyapi ÓarÅrendriyabuddhisukhadu÷khopabhogÃtiriktaæ gauïamukhyaphalaæ bhinnaæ nÃsti, te ca yathÃyogaæ pÆrvaæ lak«itÃ÷, tenÃpi ca rÆpeïa te nirvedopayogina÷, tathÃpi prav­ttido«ajanitatvenÃpi rÆpeïÃmÅ nirvedopayogina iti tena rÆpeïa lak«yante // prav­---lam // atra ca prav­ttijanita iti vaktavye do«agrahaïaæ na kevalaæ prav­tti prati do«ÃïÃæ hetubhÃva÷, api tu prav­ttikÃrye sÆkhadu÷khe api prati iti darÓanÃrtham / do«asalilÃvasiktÃyÃæ khalvÃtmabhÆmau dharmÃdharmabÅje sukhadu÷khe janayata÷, nÃnyathà / na cÃsti sambhavo na tatra t­«yati tacca tasya sukham, na ca tad dve«Âi tacca tasya du÷khamiti / sÆtre arthagrahaïaæ gauïamukhyaphalÃvarodhÃrtham / bhëye ca ni«Âhà samÃpti÷ / sà ca mahÃpralaye '«yastÅtyata uktam---paryavasÃnamiti / avasÃnamÃtramasti, na tu parita÷ punarapi sargahÃnopÃdÃnayorbhÃvÃdityartha÷ / subodhaæ vÃrttikam//20 // ____________________________________________________________________ NyS_1,1.21: bÃdhanÃlak«aïaæ du÷kham // nÃnukte ÓarÅrÃdau te«Ãæ du÷khatvaæ Óakyaæ lak«ayitumiti tallak«aïebhya÷ paramidandu÷khalak«aïam --- bÃdha---kham //21// atra ca bÃdhaneti bÃdhanÃvi«ayÃæ buddhimupalak«ayati / tena bÃdhanà ca tadanu«aÇgiïaÓca ÓarÅrÃdayo gauïamukhyabhÃvena lak«ità bhavanti / saiva hi bÃdhanà buddhirdu÷khe mukhyÃ, ÓarÅrÃdau gauïÅti / alamebhiriti pratyayo nirveda÷, vaÓitayà yogina÷ svayamupalabhante svayamupanÅte«vapi vi«aye«u audÃsÅnyamupek«ÃbuddhirvairÃgyam / lak«aïaÓabda iti vÃrttikam / anu«aÇgaÓca sambandha÷ / sa ca bÃdhanÃyÃæ vi«ayavi«ayÅbhÃva÷ / ÓarÅrÃdi«u ukta÷ / kecid viraktaæmÃnyà mÃnyante na sukhaæ nÃmÃsti svarÆpata iti / tÃnnirÃcikÅr«urÃha---svarÆpatastu du÷khamiti / vikalpo viÓe«a÷ / abhÃvaphalatvaprasaÇgÃditi / yadyapyupÃttaduritak«ayahetavo 'pi dharmÃ÷ santi, tathÃpyadhikÃdhikotkar«aphalÃnÃæ darÓapaurïamÃsÃdÅnÃæ sahasrasaævatsaraparyantÃnÃæ vidhÃyakebhyo vacanebhyo bhÃvaphala eva dharmo gamyate bhÃvasyaibotkar«aÓÃlitvÃditi //21 // ____________________________________________________________________ NyS_1,1.22: tadatyantavimok«o 'pavarga÷ // kramaprÃptamapavargalak«aïamavatÃrayati bhëyakÃra÷---yatra tviti // tadar---ga÷ //22// tadityanantaraæ gauïamukhyabhedabhinnaæ du÷khaæ parÃm­ÓatÅtyÃha bhëyakÃra÷---tena du÷kheneti / mukhyameva du÷khamiti bhramo mà bhÆdata Ãha---janmaneti / anena jÃyamÃnà du÷khaÓabdena sarve ÓarÅrÃdaya ucyanate ityuktaæ bhavati / abhayamiti puna÷ saæsÃrabhayÃbhÃvamÃha, abhayaæ vai brahma ityasak­dabhayaÓrute÷ / ye tu brahmaiva nÃmarÆpaprapa¤cÃtmanà pariïamata ityÃhu÷, tÃn pratyÃha---ajaramiti / sarvÃtmanà và pariïÃma, ekadeÓena vÃ? pÆrvasmin kalpe sarvÃtmanà brahmaïo 'nyathÃtvÃd vinÃÓaprasaÇga÷ / ekadeÓapariïÃme tu sÃvayavatvÃt ghaÂadivadanityatvaprasaÇga÷ iti sÆktam---ajaramiti / vainÃÓikÃ÷ prÃhu÷ iti / tÃn pratyÃha---am­tyapadamiti / etadupapÃdayi«yatyagre vÃrttikakÃra÷ / tadetad bhëyaæ vÃrttikakÃro vyÃca«Âe---teneti / Ãtyantikagrahaïaæ mahÃpralayÃvasthÃniv­ttyartham // atra bhëyaæ nityaæ sukhamÃtmana ityÃdi / asyÃrtha÷--- vij¤ÃnamÃnandaæ brahma iti sÃmÃnÃdhikaraïyaÓrute÷ brahmasvabhÃvaæ sukham, tayà ca brahmaïo nityatvÃt tadapi nityamityartha÷ / Ãtmana iti ca «a«ÂhÅ rÃho÷ Óira itivat mantavyà / tadetad bhëyaæ vyÃca«Âe---ÃtyantikÅti / te«ÃmityÃdi bhëyaæ vyÃca«Âe---tanneti / atrÃnumÃnamupanyasyÃtiprasaÇgena nirÃkaroti---na, neti / athÃtmani du÷khÃdikaæ nityaæ necchati, tatrÃha---anaikÃntikatà và / nityasyÃbhivyaktirityÃdibhëyÃrthamÃha---nityamiti / ayamabhisandhi÷ / sukhaæ tÃvadÃtmano guïo nÃtmà / upapÃdito hi guïaguïinorbheda÷ / evaæ vij¤ÃnamapyÃtmaguïa÷,na hyudayavyayavatÅbhyo vij¤Ãnavyaktibhyo 'nudayavyayadharmà bhavitumarhatyabhinna Ãtmà / na cÃtmaiva vij¤ÃnasvabhÃva÷ tattadvi«ayopadhÃnenodayavyayadharmeva bhavatÅti sÃæpratam / ghaÂamahaæ jÃnÃmÅti mÃnasyÃæ buddhau trayÃïÃmapi j¤Ãnaj¤eyaj¤ÃtaïÃæ bhedenÃnuvyavasÃyÃt / vi«ayatajj¤Ãnabhede 'pi ca j¤Ãturekasya pratisandhÅyamÃnatvÃt / na caitadasati bÃdhake bhedaj¤Ãnaæ bhrÃntamiti yuktam / na cÃgantukaj¤ÃnÃtiriktaæ svÃbhÃvikamÃtmani caitanyamanubhÆyate / na cÃtmaiva tatsvabhÃva÷, su«uptatvÃnupapatte÷ / acetayanneva hi su«upata ityucyate / na ca tadà vi«ayaÓÆnyaæ svani«ÂhamÃtmacaitanyamiti yuktam / tadavasthÃbhedasya su«uptotthitena svapnÃntikasyeva smaraïaprasaÇgÃt / sukhaæ ca na j¤ÃnajÃtÅyamityupapÃditaæ pratyak«asÆtre / na ca ki¤cidapi sava prakÃÓamastÅti caturthe vij¤Ãna vÃdaæ nirÃkurvan vak«yati // tadevaæ vyavasthite dÆ«aïa bhëyavÃrttikoktaæ dra«Âavyaæ yathÃyamÃtmamana÷saæyoga iti / saæsÃrÃvasthÃyÃæ tÃvadayamÃtmamana÷saæyogo dharmaæ nimittamapek«amÃïa÷ sukhaj¤Ãnam ÃkÃr«Åt / yadi tu muktyavasthÃyÃæ tadanapek«a eva sukhaj¤Ãnaæ karoti, hanta rÆpÃdij¤Ãne«u indriyÃntarÃïyapi nÃpek«eteti bhÃva÷ / ÓaÇkate---yogajeti / na vayaæ vi«ayamÃtrÃpek«Ãæ brÆmo yena rÆpÃdi«vapi j¤ÃnamutpÃdayet, api tu saæsÃrÃvasthÃyÃæ yat sukhaj¤ÃnÃyÃnenÃpek«itaæ tadapek«ate / dharmaÓca tadà tenÃpek«ita iti muktyavasthÃyÃmapi dharmamevÃpek«ate / etÃvÃn viÓe«o yadayaæ yogaja iti / tathà ca na rÆpÃdivij¤Ãna prasaÇga iti / ÓaÇkate---nityo 'sÃviti / nirÃkaroti---yogeti / nanu tvanmate yathà sukhasaævedanaæ jihÃsitam, evamasmanmate 'pi sukhasaævedanahÃnÃya ghaÂi«yata ityata Ãha---na cÃyaæ sukhamiti / asmanmate hi du÷khahÃnÃyaiva tadanu«aktaæ sukhaæ jihÃsitam / nityaæ tu sukhaæ sarvadu÷khavinirmuktaæ sanna du÷khahÃnÃya jihÃsitaæ saæbhavati ityartha÷ / na kevalamÃnukÆlyÃt pratibandhakatvaæ nÃsti ÓarÅrÃdÅnÃm, pratyuta muktyavasthÃyÃmapi kalpanÅyatà ityÃha---nityaæ ÓarÅrÃdi iti / siddhÃntino vacanamanubhëya deÓayeti---pramÃïÃbhÃvÃdityuktaæ tacca neti / ÓÃstreïa hi mok«asÃdhane loka÷ pravartanÅya÷ / apravartamÃnaÓca pravartanÅya÷ / i«ÂÃrthÅ ca pravartate tatsÃdhane / sukhaæ ce«Âam / sukhÃtmako mok«a ityartha÷ / seyaæ lokaprav­ttiranaikÃntikatvena saæÓayaheturiti pariharati---na, prav­ttÅti // syÃdetat / mukhyÃsaæbhave gauïamarÅyate / sukhaÓabdaÓca sukhe mukhya÷, bhÃktastu du÷khaniv­ttau / tasmÃt nityÃnanda eva mok«a ityata Ãha---yadi punariti / saæcak«Ãïaka÷ saækhyÃnaprav­tto yogÅ / dharmÃdharmau tÃvadÃtmani pÃramÃrthikau, na tvavidyÃkalpitau / tau ca vÅtarÃgeïÃsaktena satà Óakyau bhogena k«etum, na tu Óaktane / sa hi saktaste«u te«u vi«aye«u upÃttamupÃttaæ bhu/jÃna÷ tyaktaæ tyaktaæ copÃdadÃna÷ saæsÃrÃt na mucyeta / tasmÃdayaæ rÃgo bandhanamiti samÃj¤Ãta÷ / tannibandhanà ca prav­tti÷ parihartavyà / anyathà tu nityasukhÃvadhÃraïalÃliteyaæ t­«ïÃpiÓÃcÅ labdhaprasarà vi«ayasukhe«vapi pratyÃsanne«u purÆ«aæ pravartayantÅ mok«amasya sÆdÆraæ pratik«ipediti manÃgapi prasaro 'syà na dÃtavya÷ / tasmÃt nityÃnandapratipÃdakaÓrutirÃtyantike du÷khaviyoge bhÃktÅti yuktamiti bhÃva÷ / codayati---yadyapÅti / rÃgavad dve«asyÃpi prasaro na dÃtavya÷ / tasya ca tvayà prasaro datta iti tulayo do«a iti / pariharati---na, apratikÆlatvÃt / yathà nityasukhopÃdÃnaæ mok«am apratikÆlayà saktyà sapratikÆlaæ naivamÃtyantikadu÷khahÃnaæ du÷khadve«Ãnu«aktam / dve«a÷ krodho manyurityanarthÃntaram / jvalanÃtmako hi sa bhavati / naivaæ vairÃgyam / alaæ pratyayo hi sa ityapratikÆlaæ du÷khahÃnamityartha÷ / tadanena nityaæ sukhamÃtmano mok«e 'bhivyajyate ityÃdi tasmin prahÅïe nÃsya nityasukharÃga÷ pratikÆlo bhavatÅtyevamantaæ bhëyajÃtaæ vyÃkhyÃtaæ veditavyam / yadyevamityÃderbhëyasyÃyamartha÷ / evaæ vairÃgyeïa mok«amÃïasya prav­tto satyÃm, muktasya yadi nityaæ sukhaæ bhavati kÃmaæ bhavatu mà và bhÆt, ubhayorapi pak«ayo÷ vÅtarÃgasya prav­ttau na mok«Ãdhigamo vikalpyate, na sandigdho bhavatÅtyartha÷ // vainÃÓikÃnÃæ mok«amupanyasyati---cittaæ vimucyata iti / saæsÃrÅ hi mucyate / rÃgÃdayastaddhetava÷ / na cÃtmani nitye rÃgÃdaya÷ saæsÃraæ kartumutsahante, nityasyÃvikÃryatvena tÃdavasthyÃdupaneyÃpaneyÃbhÃvÃt / yathÃhu÷, var«ÃtapÃbhyÃæ kiæ vyomnaÓcarmaïyasti tayo÷ phalam / carmopamaÓcet so 'nitya÷ khatulyaÓcedasatphala÷ // iti / cittaæ tu kÃryaæ rÃgÃdivaÓÃt saæsÃrÅ, tadviyogÃcca mucyate iti yuktamityartha÷ / devamanu«yÃdijÃti÷ gati÷ tatrotpatti÷ / tadetad dÆ«ayati---na, ayatnata iti / k«aïikatvÃt cittasya, janmavinÃÓaprayojanameva / janmÃntaraæ hi vinÃÓa iti k«aïasyÃbhedyatvenopaneyÃpaneyÃbhÃvÃt / svarasabhaÇgitvÃcca vaiyarthyamityartha÷ / ÓaÇkate---santateriti / anÃdi÷ khalu kÃryakÃraïapravÃharÆpà buddhÅnÃæ santati÷ / sà cÃtmasÃk«ÃtkÃronmÆlitasavÃsanakleÓajÃlasya nivartate / niv­ttiÓceyameva tasyà yat tatsantÃnavartinaÓcetaso 'nÃgatasyÃnutpÃda iti bhÃva÷ / nirÃkaroti---na, tasyÃÓakyatvÃt / utpannasyÃnutpÃdo na Óakya÷, nÃpi santÃnaniv­tti÷ Óakyà kartum, antyak«aïÃnupapatte÷ / sa hi antya÷ k«aïa÷ ki¤cidÃrabhate na vÃ? Ãrambhe nÃntya iti na kÃryakÃraïapravÃhaniv­tti÷, pravÃhaÓca santÃna iti na santÃnaniv­tti÷ / anÃrambhe tasyÃsÃmarthyenÃsattvam / tata÷ pÆrve sarve 'pi k«aïà asanta÷ syuriti kasyoccheda iti bhÃva÷ / ÓaÇkate---anÃgatÃnutpÃda iti / tathà satyanÃgatÃnutpÃdalak«aïÃrthakriyÃkÃritvÃdantyak«aïopapattiriti bhÃva÷ / nirÃkaroti---anÃgateti / prÃgabhÃvasyÃnÃditvÃdityartha÷ / p­cchati---tarhi kasyeti / nityasyÃnupakÃryatvÃdapaneyÃbhÃva iti bhÃva÷ / uttaram---ya iti / yathà cÃk«aïikasyopakÃryatvaæ tathà k«aïabhaÇgabhaÇge upapÃdayi«yata iti saddhim //22 // ____________________________________________________________________ NyS_1,1.23: samÃnÃnekadharmopapattervipratipatterÆpalabdhyanupalabdhyavyavasthÃtaÓca viÓe«Ãpek«o vimarÓa÷ saæÓaya÷ // saæÓayalak«aïÃvatÃraïaparaæ bhëyaæ sthÃnavata etarhi iti / tasyÃrtha÷ / sthÃnaæ krama÷ / tadvata÷ / etarhi idÃnÅmiti / kkacit pÃÂha÷ sthÃnavata eva tarhÅti / tarhi tadÃnÅmuddeÓasamaye, kramavata÷ saæÓayasya prameyÃnantaramuddi«Âasya, prameyalak«aïÃnantaraæ sthÃnaæ kramo lak«aïasyetyartha÷ / tadetad vÃrttikakÃro vyÃca«Âe---prameyeti / etadeva sphuÂayani---yati / sthÃnaæ kramagrahaïena vyÃkhyÃtam, matubarthaÓca prÃptigrahaïena // samÃ---ya÷ // atra ca vimarÓa÷ saæÓaya iti saæÓayasÃmÃnyalak«aïam / tatra saæÓaya iti lak«yanirdeÓa÷, vimarÓa iti lak«aïapadam / ekasmin dharmiïi virodhinÃnÃrthÃvamarÓo vimarÓa÷, kiæ sviditi j¤Ãnam / tadanenÃsamÃnajÃtÅyebhya÷ pramÃïÃdibhya÷ samÃnajÃtÅyebhyaÓca viparyayÃdibhya÷ saæÓayo nivartito bhavati / samÃnetyÃdÅni tu trÅïi viÓe«alak«aïÃni / te«u ca vimarÓa÷ saæÓaya ityetadanuvartanÅyam / atra viÓi«Âo 'vamarÓo vimarÓaviÓi«Âa÷ saæÓaya iti lak«yapadam / samÃnadharmopapatteranekadharmopapattervipratipatteriti trÅïi pratyekaæ Óe«ai÷ padairÆpetÃni lak«aïÃnÅti / tadetadÃha vÃrttikakÃra÷---tatra samÃneti / trividha eveti ye pa¤cavidhamÃcak«ate te nirÃk­tÃ÷ / tadanavadhÃraïaj¤Ãnaæ sa saæÓaya iti saæÓayasÃmÃnyalak«aïaparaæ bhëyaæ vyÃca«Âe---tatra vi«ayasvarÆpeti / pratyayo 'navadhÃraïÃtmakaÓceti / Ãk«epaparihÃrau prathamasÆtra eva vyÃkhyÃtau / pratyayaÓabdasya niÓcayavacanatvamabhyupetya vyÃkhyÃnaæ pratÅyata iti / paramÃrthatastu pratyayaÓabdo j¤ÃnaparyÃya÷ / j¤Ãnatvaæ ca sÃmÃnyaæ saæÓayÃdi«vapyastÅti na virodha iti // samÃnadharmopapatteriti vyÃca«Âe---samÃneti / vikalpyÃk«ipati---kiæ punariti / kasmÃditi / mà kÃr«Åd dravye saæÓayam, guïa eva kasmÃt na karotÅti praÓnÃrtha÷ / samÃdhatte---na, sÃdhÃraïeti / yÃd­Óaæ saækhyÃpracayaparimÃïabhadayoni parimÃïaæ sthÃïupurÆ«ayo÷, tÃd­ÓamÃsyÃpi purovartino dravyasya parimÃïam / tasmÃt sad­ÓaparimÃïadharmasya dharmiïa upapatterityartha÷ / mahatvadÅrghatvasÃmÃnyadharmayogastu sannapi na saæÓayakÃraïam, asÃd­Óye tadyoge 'pi saæÓayÃbhÃvÃditi bhÃva÷ / syÃdetat / upapatti÷ sattà / na ca sad­Óo dharma÷ sattÃmÃtreïa saæÓaye hetu÷, api tÆpalabdha÷ / na copalabdhivÃcakamatrÃsti padamityata Ãha---tasyopapattiradhyavasÃya iti / yadyapyayamupapattiÓabda÷ sattÃvacanastatparaÓca, tathÃpi padÃntarasamabhivyÃhÃrÃdavagamyate sattÃmÃtrÃbhidhÃne 'pi tadupalabdhirvivak«iteti / vi«ayavi«ayiïorabhedavivak«ayà sÃmÃnÃdhikaraïyamupapattirÆpalabdhiriti / p­cchati---kasmÃditi / asmadÃyatte hi Óabdaprayoge kimityavÃcakaæ prayok«yÃmaha ityartha÷ / uttaram---anuktamapÅti / viÓe«Ãpek«Ã iti vacanena viÓe«asyÃpek«Ã ucyate / apek«ÃÓabdaÓca yadyapÅcchÃyÃæ vartate, tathÃpÅha jigh­k«ÃyÃæ vÃkyasÃmarthyÃt / na ca sà saæÓayasya hetu÷, tasyÃ÷ saæÓaye sati bhÃvÃt / tasmÃd viÓe«Ãpek«ayà vigh­k«Ãlak«aïayeha viÓe«ayo÷ purovartivastusÃd­ÓyÃt smaraïe satyagrahaïaæ lak«aïÅyam, yathà gaÇgÃÓabdastÅraæ saæbaddhameva lak«ayati, na tu tÅramÃtram / anenaivÃbhiprÃyeïa vak«yati bhëyakÃra÷ viÓe«asm­tyapek«a iti / tasmÃd viÓe«agrahaïaprati«edhÃt sÃmÃnya grahaïamabhyanuj¤Ãtaæ bhavatÅtyartha÷ / parihÃrÃntaramÃha---atha veti / syÃdetat, upapattiÓabda÷ sattÃvacanaÓcopalabdhivacanaÓca / tathà ca vinigamanÃyÃæ ko heturityata Ãha---ya÷ punariti / nanvabhÃva÷ pramÃïÃlambanamukta÷, tat kuto na virodha ityata uktam---svatantramiti / atha và sattÃvÃcako 'pyayamupapattiÓabda÷ svÃbhidheyavi«ayÃmupalabdhi lak«ayatÅtyÃha---vi«ayaÓabdeneti / na ceyam alaukikÅ lak«aïetyÃha---laukikamiti / yathà ca dhÆmo na sattÃmÃtreïa hetustathoktaæ prÃgiti // ekadeÓinÃmupasaækhyÃnamupanyasyati---avyavacchedeti / te kila manyante vyavacchedaheturapi dharma÷ samÃno bhavati / yathà k­takatvaæ sÃdhyadharmiïi Óabde d­«ÂÃnta dharmiïi ca ghaÂÃdau samÃnam, na cÃsau nityÃnityatvasaæÓayahetu÷, api tvanityatvasyÃyogaæ sÃdhyadharmiïi vyavacchinatti / ato 'vyavacchedahetoriti vaktavyamityartha÷ / tadetad vaktavyaæ dÆ«ayati---na samÃneti / samÃno hi dharma÷ pratisaæbandhinamapek«ate---keneti / saæÓayapadena ca svavi«ayopasthÃpakena parasparavirodhinau tÃvupasthitau / tena tÃbhyÃæ samÃna iti gamyate / tena vivak«itatajjÃtÅyav­ttitve satyanyajÃtÅyav­ttireva gamyate / na caiva k­takatvam / tasmÃt na vaktavyamavyavacchedahetoriti / samÃnaÓabdÃrtha÷ sÃd­Óyaæ tatra nÃstÅtyartha÷ / atraivopalabdhÅtyÃdipadadvayaæ ÓaÇkÃpÆrvakaæ yojayati---so 'yaæ sÃdhÃraïa iti / upalabdhyanupalabdhÅ na vyavati«Âhete iti / Óira÷pÃïyÃderanupalabdhirvakrakoÂarÃderÆlabdhi÷ purÆ«asya bÃdhakaæ pramÃïam, taddhi purÆ«a evÃyaæ vÃ, idantayà vyavati«Âhate, idantÃni«edhena và / nÃyaæ purÆ«a ityanidantayà vyavati«Âhate / tadabhÃvo 'vyavasthà / tadanena sÃdhakabÃdhakapramÃïÃbhÃvo darÓita÷ / viÓe«ÃkÃÇk«ÃyÃæ ceti viÓe«asm­tirdarÓità // vimarÓapÆrvakaæ samastamityavadhÃrayati---kimidamiti / tatraikapadaparigrahe do«amÃha---yadi samÃneti / viÓe«a÷ Óira÷pÃïyÃdi÷ / viÓi«yate hyanena purÆ«a÷ sthÃïoriti anupalabdhasÃmÃnyasyÃpi kvacidupalabdhyanupalabdhyavyavasthÃstÅti / yathà saptame rase, daÓame và dravye / na hi tatra sÃdhakaæ bÃdhakaæ vÃsti pramÃïam / na ca saæÓaya÷ / viÓe«Ãpek«a ityetÃvatÅti / tad yathà hastinaæ d­«Âvà tatsaæbandhino sthÆïÃhastipakau smarati na ca tatra saændigdhe // dvipadaparigrahe do«amÃha---evaæ samÃneti / naudolÃrƬho hi gacchan vidÆre ÃrohapariïÃvadvastudarÓane 'pi satyapi ca sÃdhakabÃdhakapramÃïÃbhÃve viÓe«asm­tyamÃvÃt naga iti và nÃga iti và na sandigdhe / evamupalabdhyanupalabdhyavyavasthÃto viÓe«Ãpek«a iti padadvaye vidhÅyamÃna'nyata÷ smaryamÃïÃd viÓe«Ãt sad­Óadharmavati dharmiïyanupalabhyamÃne saæÓaya÷ syÃt / asti hi tadà viÓe«asm­ti÷ sÃdhakabÃdhakapramÃïÃbhÃvaÓca, no khalvanupalabhyamÃne samÃnadharme dharmiïi tadgatà vakrakoÂarÃdayo và Óira÷ pÃïyÃdayo và Óakyagrahà iti / yadÃyaæ dra«Âeti / yadà khalvayaæ dra«Âà pratiparÆra¬akurodbhedapukakitÃbhirmandamalayamÃrÆtÃndolanalalitalÃsyaÓÃlinÅbhi÷ ÓÃkhÃbhirmadhumadamuditamadhupamÃlÃÓi¤jitavallakÅvÃdyamanoharÃbhirmattapuæskokilakulavipa¤cyamÃnapa¤camÃbhirÃrabdha- saæÇgÅtakaæ sahakÃratarÆmanubhÆyÃtha vidÆravartÅ ku/jarasad­Óadharmavantamanubhavati, tadÃsyÃsti samÃnadharmolabdhi÷ / asti ca karitarurÆpaviÓe«asm­ti÷, na tu sÃdhakabÃdhakapramÃïÃbhÃva iti na saæÓete / katipayavyaktyÃÓrayatvaæ sahakÃratvÃderviÓe«asyÃlpavi«ayatvam / ÃrohapariïÃhÃdestu bahuvyÃpitvaæ mahÃvi«ayatvam / nÃnÃrthÃvamarÓanaæ ca virÆddhÃrthÃvamarÓanaæ dra«Âavyam / tadanena sthÃïupurÆ«ayorityÃdi bhëyaæ vyÃkhyÃtam / paÓyan ityupapattivivaraïam / viÓe«aæ bubhutsamÃna iti viÓe«Ãpek«a ityasya vivaraïam / kiæ sviditi vimarÓavivaraïam / syÃdetat / saæÓayottarakÃlà bubhutseti, kathaæ bubhutsamÃna÷ saæÓeta ityata uktaæ bhëyak­tÃ, samÃnamanayoriti / viÓe«Ãpek«ÃÓabdenecchÃvÃcinà ag­hyamÃïaviÓe«asmaraïaæ lak«itamiti bhÃva÷ / seyaæ sÃdhakabÃdhakapramÃïÃnupapattau satyà samÃnadharmopalabdhirvinaÓyadavasthà viÓe«asm­tyà sahÃvinaÓyadavasthà ekasmin k«aïe satÅ saæÓayaj¤Ãnasya heturiti siddham / tripadaparigrahamanekadharmopapattervipratipatterityatrÃpi yojayati---eteneti / dve dvitvenaikÅk­tyÃdyÃnantarayoriti dra«Âavyam // anekadharmopapatterityatra bhëyak­to vyÃkhyÃæ grahÅtum ekadeÓivyÃkhyÃnamupanyasya dÆ«ayati---aneketi / Óabdo hi saæyogaja÷ / saæyogajatvaæ hi kÃrye dravye guïe ca rÆpÃdau ÓarÅrÃdikriyÃyÃæ cÃstÅti dravyaguïakarmaïÃæ samÃnam / tasmÃdanekasya dharma÷ caritÃrtha÷ / evaæ Óabdagato 'neko 'pi dharma÷ samÃnatayaiva dravyatvÃdisandehahetu÷ tri«u, saæyogajatvaæ sÃdhÃraïaæ sattvÃdinà nirbhaksya, nirguïatvaæ guïakarmaïÃ÷ / evaæ k«aïikatvaæ dravyaguïakarmaïÃmiti samÃnadharmopapattyà gatÃrthaæmityartha÷ / p­cchati---atheti / bhëyak­dvyÃkhyayottaram---asÃdhÃraïa iti / puna÷ p­cchati---kathamiti / samÃsapadaÓabdena tadekadeÓo 'nekaÓabdo lak«yate samÃsagatenÃnekaÓabdenetyartha÷ / uttaram---samÃneti // etaduktaæ bhavati / yato 'nekasmÃt samÃnÃsamÃnajÃtÅyÃde«a svÃÓrayaæ vyÃvartayati, ato 'nekÃpÃdÃnakavyÃv­ttihetukatvÃt lak«aïayÃnena ityucyate / tadanena samÃnajÃtÅyam asamÃnajÃtÅyaæ cÃnekamiti bhëyaæ tasmÃd viÓe«a ityadhyÃh­tya vyÃkhyÃtam / adhyÃh­taviÓe«apadavivaraïaæ viÓe«ako dharma iti / saæbandhasÃmÃnyavivak«ayà tu «a«ÂhÅ tasyÃnekasyeti / lak«aïÃbÅjÃntaramÃha---tasya cÃnekasyeti / nivartyanivartakasaæbandhenÃnekaÓabdena dharmo÷ lak«yata ityartha÷ / tadanena vinaivÃdhyÃhÃraæ samÃnajÃtÅyamasamÃnajÃtÅyaæ cÃnekam / tasya dharme nivartakatayeti vyÃkhyÃtam / na tvatra samÃsabhrÃnti÷ kartavyà / darÓayi«yati hi bahuvrÅhimihaiva vÃrttikakÃra÷ / tadevaæ lak«aïÃbÅjadvayopanyÃsena asÃdhÃraïo dharma iti grahaïakavÃkyaæ vyÃkhyÃtam / prakÃrÃntareïÃnekadharmapadaævyÃca«Âe---ekÃæneketi / ekaæ cÃneka ca tadubhayamanekaæ tasyÃnekasya pratyayaheturdharmo 'nekadharma÷ bhedÃbhedapratyayaheturityartha÷ / vibhÃgajatvaæ vibhÃgajÃnÃæ ÓabdÃnÃmanyonyasyÃbhedapratyayahetu÷, taditarebhyaÓca bhedapratyayahetu÷ / tadidamÃha---yato vibhÃgajatvÃt e«a pratyayo bhavatÅdaæ vibhÃgajaæ ÓabdajÃtam ekam / idaæ ca tato 'nyad anekaæ bhinnam / tatra ya eva ekapratyayahetu÷ dharmo 'bheda÷ sa eva anekapratyayaheturviÓe«a÷ / jÃtyabhiprÃyaæ caikavacanam, sadÃdirhi dharmo duvyaguïakarmaïÃmabhedapratyayahetu÷, sÃmÃnyÃdibhyaÓca Óabdaæ nirbhajati / tadidamÃha---yata÷ sadÃdere«a pratyayo bhavatÅdamekaæ yataÓca vibhÃgajatvÃdepa pratyayo bhavatÅdamanekamiti, tasmÃt siddhamekaæ cÃnekaæ ca / anekamiti tatpratyayaheturupacÃreïÃneka iti / taddimudbhëyaæ vyÃkhyÃnam / atrodÃharaïamÃha---yatheti / dravyatvÃdikoÂitrayavi«ayasaæÓayapradarÓanÃrthamuktaæ sÃmÃnyaviÓe«asamavÃyebhya iti // sadanityaæ dravyavatkÃryÃæ kÃraïaæ sÃmÃnyaviÓe«avaditi dravyaguïakarmaïÃmaviÓe«a÷ // tenÃnena sadÃdinà nirbhaktasya p­thakk­tasyetyartha÷ // syÃdetat / yad yena sahacaritaæ d­«Âaæ tat kkacid d­ÓyamÃnaæ tat smÃrayat tadviyaruddhenÃpi ca saæbandhÃnaniÓcÃyayat saæÓayaheturbhavati, yathà samÃno dharma÷ / asÃdhÃraïastu dharmo vibhÃgajatvaæ narte ÓabdÃt kkacit p­thivyÃdau và utk«epaïÃdau và gandhÃdau và d­«Âa iti kathra smÃrayet, asmÃrayad và kathaæ tatra saæÓayaæ janayet? tasmÃt ko 'yaæ bhavedityayo dharmÃditi jij¤ÃsÃmÃtramutpÃdayet na tvayaæ vÃyaæ veti saæÓayamityata Ãha---na hÅti / kasmÃt na d­«Âamityata Ãha---sarvatrÃsaæbhavÃt / na hi dravyÃdervibhÃgato janma saæbhavati, tadanvayavyatirekÃnanuvidhÃnÃdityartha÷ / nanvata evoktaæ na saæÓayaheturityata÷ Ãha---vibhÃgajatvaæ saæÓarye karoti sarvato vyÃv­tteriti / ayamartha÷, yadyapi vibhÃgajatvaæ na dravyÃdau kvacid d­«Âam, tathÃpi tadvyatireka÷ pratyekaæ dravyÃdau d­«Âa iti vibhÃgajatvena sadÃdyaviÓe«avÃn Óabdo dravyakarmabhyà vyÃvartamÃna÷ kiæ guïa÷, guïakarmabhyÃæ vyÃvartamÃna÷ kiæ dravyam, guïadravyÃbhyÃæ vyÃvartamÃna÷ kiæ karmeti vyatirekamukhena tattat smÃrayan asÃdhÃraïo dharmo bhavati saæÓayakÃraïamiti / deÓayati---nanu ceti // ayamabhisandhi÷ / vaæÓe pÃÂyamÃne vaæÓadalayo÷ kriyÃ, tatastayormitho vibhÃga÷, tato vaæÓadalÃvaruddhanabhobhÃgavibhÃga÷ / so 'yaæ vibhÃgajo vibhÃgo na vaæÓadalakarmaja÷ / avayavakriyà hi tadavayavÃvaruddhanabhobhÃgavibhÃgajanikà dravyÃrambhakasaæyogÃpratidvandvivibhÃgajanakatvena vyÃptà vikasatkamalakuÇmaladale«u d­«Âà / na hi tatra tatra mukulitÃd vikÃsi kamalamanyat, Ãku¤citaprasÃritÃÇgulikaratalavat tattvena pratyabhij¤ÃyamÃnatvÃt / vaæÓadalakriyÃpi cet tÃd­ÓÅ, nÆnamanayÃpi dravyÃrambhakasaæyogÃpratidvandvivibhÃgajanikayà bhavitavyam / tathà ca dravyaæ kÃryamapi na naÓyet / tasmÃt nÃnayà vaæÓadalÃkÃÓavibhÃgo janayitavya÷ / na cÃnyadasya kÃraïaæ saæbhavati / tasmÃd vaæÓadalakriyÃjanito dalayorvibhÃga÷ kÃryaikÃrthasamaveta÷ tadavaruddhÃkÃÓapradeÓavibhÃgasyÃsamavÃyikÃraïame«itavya÷ / heturiti siddhaæ bhavatÅti / pariharati---anabhyupagatavibhÃgajavibhÃgasyaitad vibhÃgajatvam evaæ saæÓayakÃraïaæ bhavati / anabhyupagamabÅjaæ ca kuta÷ punarevadevamavagataæ padmapatrÃvayavakriyà vibhÃgadvayajaniketi, vibhÃgadvayakramakalpanÃyÃæ pramÃïÃbhÃvÃditi cet? hanta, vaæÓadalavibhÃgayorapi tulyam / nanÆktaæ dravyÃrambhakasaæyogÃpratidvandvivibhÃgajanakaæ syÃt karma, tataÓca dravyanÃÓo na bhavediti / athaæ viparyaya÷ kasmÃt na bhavatÅti vaæÓadaladvayakriyaiva vibhÃgadvayajanikÃ, padmapatravayavakriyà tvavayavavibhÃgajanikÃ, tadavayavÃkÃÓavibhÃgastvavayavavibhÃgajanmà / yadi tu padmapatrÃvayavakriyà ubhayajanikà bhavet, vaæÓadalakriyaiva dravyÃrambhakasaæyogapratidvandvinaæ vibhÃgaæ janayediti / na cÃnyataratra vibhÃgadvayayaugapadyaniÓcaya÷ kramapramÃïÃbhÃvaÓca tulya÷ / tasmÃt padmapatrÃvayavakriyÃvibhÃgajanakatvasaædehÃdaÓakyaviniÓcayo vyÃpyavyÃpakabhÃva÷ / kriyÃvailak«aïyÃt tu svahetuvailak«aïyajanmana÷ kÃryasya vibhÃgasya vailak«aïyaæ syÃt, yadeko dravyÃrambhakasaæyogapratidvandvÅ apratidvandvÅ cetara÷, tathÃpi caitadvailak«aïyaæ kriyÃyà abhyupetavyam yadekà vibhÃgamekaæ janayati / anyà tu vibhÃgadvayamiti / tasmÃdetadudÃharaïabalena na vibhÃgajavibhÃgasiddhi÷ // yastvaÇgulikarmÃnantaramaÇgulitaruvibhÃgo hastataruvibhÃga÷, ÓarÅrataruvibhagÃÓca daÓyate, tatrÃÇgulitaruvibhÃgamaÇgulyÃÓrayà kriyà karotu, hastataruvibhÃgaæ tu na Óaktà janayitum, tasyÃ÷ svÃÓrayasamavÃyÃt, svÃÓrayasamavetakÃryajanane ca kriyÃyÃ÷ sÃmarthyÃvadhÃraïÃt / tasmÃt hastÃditaruvibhÃga÷ kriyato 'saæbhavannaÇgulyÃditaruvibhÃgameva kÃryaikÃrthasamavÃyalak«aïayà pratyÃsattyà nimittÅkarotÅti vibhÃgajavibhÃgasiddhiæ manyate, taæ pratyÃha---ya÷ punariti / astu và vibhÃgajo vibhÃga÷, tathÃpi vibhÃgajatvamÅd­ÓamasÃdhÃraïamevetyata Ãha---astu và tasya abhyupagatavibhÃgasya api vibhÃgajatvamasÃdhÃraïaæ viÓi«Âam / tadeva deÓayati---vibhÃgajeti / pÃÂyamÃne hi vaæÓe Óabdotpattau vaæÓadalayormitho vibhÃgo nimittakÃraïam / vaæÓadalÃvaruddhÃkÃÓavibhÃgastvasyÃsamavÃyikÃraïam, na tu bheryÃkÃÓasaæyogavat vaæÓadalÃkÃÓasaæyogo 'samavÃyikÃraïaæ bhavitumarhati / tathà hi prayoga÷, yo 'yaæ vaæÓadalavibhÃganimitta÷ Óabda÷, sa nimittasamÃnajÃtÅyÃsamavÃyikÃraïajanya÷, tadasÃdhÃraïanimittajanyaÓabdatvÃt / yo ya÷ Óabdo yadasÃdhÃraïanimittajanmÃ, sa sarvastajjÃtÅyÃsamavÃyikÃraïajanya÷, yathà bherÅdaï¬asaæyoganimitta÷ Óabdo bheryÃkÃÓasaæyogÃsamavÃyikÃraïaka÷ / tathà cÃyam / tasmÃt tatheti / tadevaæ vaæÓadalavibhÃgalabdhajanmanà vaæÓadalÃkÃÓavibhÃgenÃsamavÃyikÃraïena janita÷ Óabda÷ / tadevaæ vibhÃgajavibhÃgÃsamavÃyikÃraïakatvaæ Óabdasya, tadapi yadyapyaÇgulyÃkÃÓavibhÃgajahastÃkÃÓavibhÃgÃsamavÃyikÃraïe kÃyÃkÃÓavibhÃge 'sti, tathÃpi kÃraïamÃtravibhÃgajavibhÃgÃsamavÃyikÃraïakatvÃditi hetu÷ bhëyakÃreïa vibhÃgajatvÃt ityanena sÆcita÷ / na cÃÇgulyÃkÃÓavibhÃgapÆrvaka÷ kÃyÃkÃÓavibhÃga evam / sa hi kÃraïÃkÃraïavibhÃgapÆrvako, na tu kÃraïamÃtravibhÃgapÆrvaka÷ / tadidamuktam---vibhÃgajavibhÃgÃsamavÃyikÃraïaka÷ Óabdo nÃnya÷ padÃrtha iti // nanu sahacarito d­«Âa÷ smÃrayan viÓe«asaæÓayaheturbhavati, na tu yo vyÃv­tta÷ tena sahÃsyÃsÃhacaryÃditi ÓaÇakÃmapanetuæ bhëyakÃrÅyamuttaramÃha---tulyajÃtÅye«vitiæ / yadyapi vyatirekamukhenÃsÃdhÃraïa÷ Óakta÷ smÃrayitum, tathÃpi bhëyoktamapyuktam / yat khalu sadÃdirÆpasaæpannaæ viÓe«avat tatsamÃnajÃtÅyebhyo 'samÃnajÃtÅyabhyaÓca vyÃv­ttam, yathà p­thivÅdravyam / abÃdibhyaÓca dravyÃntarebhyÃæ guïakarmabhyaÓca vijÃtÅyebhyo gandhavattvena vyÃv­ttaæ dravyajÃtÅyam / evaæ rÆpatvena rÆpaæ guïa÷ / utk«epaïatvenotk«epaïaæ karma / tathÃvidha÷ Óabda÷ sadÃdirÆpasaæpanno vibhÃgajatvena samÃnÃsamÃnajÃtÅyebhyo viÓi«yate / tasmÃd bhavati dravyaæ guïa÷ karma veti saæÓaya iti / pÆrvavyÃkhyÃnato 'nekaÓabdenÃsÃdhÃraïadharmo lak«yata ityuktam / saæprati samÃnaÓabdaparyÃlocanayÃpyanekapadamasÃdhÃraïe vartate lak«aïayaivetyÃha---samÃnadharmasya saæÓayakÃraïatvena upayogÃd veti / samÃnaæ hi pratigogitayà asamÃnaæ buddhau sannidhÃpayati / tatra dvayasyÃpi samÃnaÓabdena ÓrutyarthÃbhyÃmupÃttasya samÃnasya dharmasyÃsamÃnasya ca, samÃnasya saæÓayakÃraïatvenopayogÃditi yojanà / p­cchati---kasmÃditi / asmadÃyatte Óabdaprayoge kimityavÃcakaæ prayok«yÃmaha iti bhÃva÷ / uttaram---naivamiti / asÃdhÃraïo hi dharmo vyatirekamukhena saæÓayahetu÷ / sa cÃnekasmÃd vyÃv­ttyà sidhyati / sà ca lÃk«aïikÃnekapadÃdhÅnà nÃsamÃnapadÃt labhyata iti prayojanavallÃk«aïikapadopÃdÃnam / lak«aïaiva ceyam anekasmÃdvyÃv­tto dharmo 'nekadharma iti vigraheïa nirvarïyate iti / abhyuccayamÃtramÃha---lÃghavaæ veti / asÃdhÃraïasya saæÓayakÃraïatve vyÃv­tti÷ prayojiketi manvÃnaÓcodayati---yadyaneketi / pariharati---nai«a do«a iti / vyabhicÃrÃvyabhicÃrau hi saæÓayanirïayayo÷ prayojakau, nÃnvayavyatirekamÃtramityartha÷ / codayati---yadi tarhÅti / sapak«Ãsapak«asÃdhÃraïyaæ hi hetorvyabhicÃra÷ / sa cet saæÓayasya kÃraïam, hanta, samÃnadharmopapattireva sarvatra saæÓayakÃraïamiti k­tam anekagrahaïenetyartha÷ / pariharati---satyamiti / sapak«Ãsapak«asÃdhÃraïyaæ hi hetorvyabhicÃra÷ / sa ca saæÓayasya prayojaka÷ / tathÃpyekasyÃnvaya÷ sÃdhÃraïo 'parasya vyatireka ityetÃvatobhayopÃdÃnamityartha÷ // evamanekadharmopapatteriti svamate vyÃkhyÃya paramatavyÃkhyÃnaæ dÆ«ayitumupanyasyati---na / iti / nitya÷ Óabda÷ ÓrÃvaïatvÃt Óabdatvavadityeka÷ pa¤carÆpopapanno 'vyabhicÃrÅ hetu÷1 anitya÷ Óabda÷ k­takatvÃd ghaÂavaditi cÃyamapara÷ pa¤carÆpopapanno 'vyabhicÃrÅ heturiti / tadetad dÆ«ayati---tadayuktamiti / na hyavyabhicÃriïau pa¤carÆpopapannÃvityartha÷ / na cÃyaæ prativÃdina÷ prayogo 'pi yukta÷ iti / viruddhaÓabdasyÃrtho viruddhÃrtha iti, svarÆpamanayorviruddhaæ parasparÃbhÃvavadityartha÷ / viÓe«adarÓanÃdupajÃta iti / saæÓayasya hi viÓe«ÃdarÓanaæ janakam, viÓe«adarÓanaæ ca nivartakamiti / sa cet tvanmate nivartakÃdutpadyata, avyabhicÃrihetujanitÃdviÓe«adarÓanÃt nÃsya niv­tti÷ syÃdityartha÷ / na ca yadà nivartakatvamasyÃsti tadà janakamapÅtyÃha---na hi viÓe«adarÓane satÅti // syÃdetat / pratyak«ameva sa evÃyaæ gakÃra ityevamÃkÃraæ pratyabhij¤ÃsamÃj¤Ãtaæ Óabdasya sthemÃnamÃkalayat, tÃvatkÃlaæ sthiraæ cainaæ ka÷ paÓcÃnnÃÓayi«yati // iti nityatvaæ paricchetsyatÅtyata Ãha---nÃyamartha÷ pratyak«asya vi«aya÷ / tadeva hi pratyak«aæ saæÓayasya nivartakaæ yadananyathÃsiddham, yathau«ïyagrÃhi vahne÷ / idaæ tu sÃd­ÓyenÃpi saæbhavÃt svayaæ sandigdhaæ sanna saæÓayocchedÃyÃlamityartha÷ / mà bhÆt pratyak«asya vi«aya÷, bhavati tvÃgamasya / no khalu k«aïika÷ Óabdo 'rthapratyÃyane samartha÷, tasyÃnvayavyatirekakÃlÃnavasthÃyino 'ÓakyasamayatvenÃrthapratipatteranupapatte÷ / tasmÃd yadyapi sÃk«Ãnnityo 'ham ityÃgamo nÃbhidhatte, tathÃpi viditasaægaterarthapratyayaæ kurvannÃtmano nityatÃmÃk«ipannityatÃvi«ayo bhavati / yathÃhu÷ nityastu syÃd darÓanasya parÃrthatvÃt // ityata Ãha---nÃgamavi«aya÷ / yadyapi varïavyaktaya÷ k«aïikÃ÷, tathÃpi svasvasÃmÃnyaviÓe«agatvÃdyupahità gavÃdivyaktaya iva gotvÃdyupadhÃnÃ÷ Óakyasaæketà iti na nityatÃmÃk«ipatyÃgama ityartha÷ / bhavatu kiæ no bÃdhyata iti / na khalu candramasa÷ parabhÃge hariïasadasadbhÃvasandeha÷ Óakya÷ kadÃcidapyucchettumasmadÃdÅnÃmityartha÷ / kathaæ na bÃdhyata iti / sandigdhanityÃnityabhÃve Óabde k­takatvaæ d­«Âamiti nÃnityatvena svabhÃvata÷ pratibaddham / tathà ca na buddhyÃdÅnÃmanityatvaæ sÃdhayitumarhatÅtyartha÷ / sarvamiti / k­takatvaprayatnanÃntarÅyakatvapratyayabhedabheditvÃdÅtyartha÷ / sarvaæ cÃnumÃnamiti / yadi ca pa¤carÆpo 'pi hetu÷, saæÓayakÃraïaæ sarvamevÃnumÃnamiti sarvamapramÃïaæ syÃdityartha÷ / vainÃÓikÃ÷ prÃhu÷ nityÃsaæbhavÃditi / na, bÃdhÃparij¤ÃnÃditi / bÃdhÃvi«ayÃparij¤ÃnÃdityartha÷ / svadeÓe parotpattipratibandhakatvaæ sapratidhatvam / sautrÃntikamate hi rÆpaæ sapratighami«yate mÆrtaæ ca, nitya eveti và anitya eveti và abhilÃpo nopapadyeta, sthÃïureveti và puru«a eveti và abhilÃpa÷ / codayati---naivaæ bhavi«yatÅti / mà bhÆdabhilÃpa ityartha÷ / pariharati---vyÃhatamiti / sa evaikagranthenÃha---nanu ceti // tadevaæ pa¤carÆpayorhetvorekatra samavÃyÃbhÃva÷ ukta÷ / yadi punarasatpratipak«arÆparahitayorekatra saæbhavo 'ÇgÅkriyate, tathà ca saæÓayahetutvamityabhiprÃyeïa ÓaÇkate---atha k­takatveti, nirÃkaroti---tathÃpÅti / pratyekaæ satpratipak«atvam, militayostvasÃdhÃraïatvam, tÃd­Óa÷ anyatrÃdarÓanÃdityartha÷ / tat kimidÃnÅæ satpratipak«atayà k­takatvamasÃdhanameva ÓabdÃnityatve, tathà ca bahu vyÃhataæ bhavatÅtyÃÓayavÃn p­cchati---yadà punarevaæbhÆtÃviti / uttaram---tadà tayoriti / nanu k­takatvasya sÃdhyatvÃt ÓrÃvaïatvasya ca siddhatvÃt prathamabhÃvinà nityatvÃnumÃnena siddhÃÇgakenÃpah­tavi«ayaæ caramabhÃvisÃdhyaÇgakamanityatvÃnumÃnameva bÃdhyatÃm ityata Ãha---yatnaÓca kriyamÃïa iti / siddhamapi ÓravaïatvamanumÃnasikatÃdyanityadharmasÃdhÃraïatayà savyabhicÃraæ sannityatvasya sÃdhanaæ na bhavitumarhatoti / k­takatvasya tu päcarupyam / nityatvasya ca pramÃïabÃdhanamupapÃdayi«yata ityartha÷ // vipratipatterityasya vyÃkhyÃnam---vipratipatteriti / yadyapi viruddhà pratipattirj¤Ãnaæ vipratipatti÷, tathÃpi tasyà vÃdiprativÃdigatÃyà atyantaparok«atvÃt saæÓayakÃraïatvÃnupapatte÷ svakÃryaæ pravÃdaæ lak«ayatÅtyartha÷ / atra bhëyakÃra÷ upalabdhyavyavasthÃyà anupalabdhavyavasthÃyÃÓca p­thak saæÓayakÃraïatvaæ matvà samÃnadharmopapatterityanena gatÃrthatÃæ pariharannÃha sma---purva÷ samÃno 'nekaÓcetyÃdi / tadupanyasya vÃrttikakÃro dÆ«ayati---tatreti / no khalu samÃnÃnekadharmopalabdhau satyÃm, satyÃæ ca viÓe«asm­tau sÃdhakabÃdhakapramÃïÃsadbhÃve saæÓayo bhavatÅtyuktam / tasmÃt nopalabdhyanupalabdhyavyavasthe p­thak saæÓayakÃraïe iti / viÓe«amapi dÆ«ayati---samÃna iti / nanu yadi nÃsita bheda÷, tat kimidÃnÅ sarve«Ãæ j¤Ãt­sthatvÃviÓe«aïa trayÃïÃmapi saæÓayakÃraïÃnÃæ samÃnÃnekavipratipattÅnÃmabheda÷, tathà ca p­thagupÃdÃnavaiyarthyamityata Ãha---samÃnÃnekadharmayoriti / punaÓcodayati---samÃnadharma÷ sarva evÃyamiti / ayamabhisandhi÷ / asÃdhÃraïo hyad­«ÂapÆrva÷ kvacidapi na saæÓayaæ kartumutsahate, yat punarasÃdhÃraïavattvaæ saæÓayahetutvenopavarïitaæ bhëyak­tà tat samÃnameva, na tvasÃdhÃraïam / yathÃhu÷, anyo 'sÃdhÃraïo dharmastadvattÃnyà ca d­Óyate / sarvasÃdhÃraïÅ sà cedi«Âà saæÓayakÃraïam / tata÷ sÃdhÃraïasyaiva siddhà saæÓayahetutà // yacca vÃrttikakÃreïa sarvato vyÃv­ttyà asÃdhÃraïasya saæÓayakÃraïatvamuktam, tatrÃpi tadabhÃvasya sÃdhÃraïasya saæÓayahetutve kimÃyÃtamasÃdhÃraïasya? yathÃhu÷, sarvato 'sya niv­ttatvÃdabhÃvÃt saæÓayo yadi / ananyav­ttirÆpasya tato 'sÃdhÃraïasya kim // iti // vipratipattirapi viruddhahetudvayasamutthà ekasmin saæÓayakÃraïam, viruddhahetusamavÃyaÓcÃsÃdhÃraïa eva / sa ca sÃdhÃraïe niviÓate iti sÆktam sarva evÃyaæ samÃnadharma evÃbhidhÅyata iti / pariharati---na, sÆtrÃrthÃparij¤Ãnaditi / na vayaæ sarvatra sÃdhÃraïamapajÃnÅmahe anvayavyatirekavyabhicÃravakt­gatatvabhedamÃtramÃdriyamÃïÃ÷ kÃraïabhedena trividhaæ saæÓayamÃcak«mahe ityartha÷ // vÃrttikakÃro bhëyakÃramatamupanyasya dÆ«ayati---apare punariti / sÃdhakabÃdhakapramÃïÃbhÃvarahitaæ trayamapi na saæÓayakÃraïamityuktamityartha÷ / api caitayo÷ p­thak saæÓayakÃraïatve 'tiprasaÇgÃt niÓcayapÆrvaæ na pravarteta loka÷, tathà ca lokavirodha iti darÓayati---upalabdhyanupalabdhyordvaividhyÃcceti / na cÃsya kvacidÃÓvÃso ni÷ÓaÇkatÃ, na cÃnabhyÃsadaÓÃnne upalabdhyanupalabdhyavyavasthayÃæ saæÓaya iti vÃcyam, anabhyÃsadaÓÃpanne hi dÆrÃd vahnij¤Ãne upalabdhyavyavasthÃyà api na nÃgo và nago veti saæÓerate, kiæ tu kiæÓukakusumanicayo và u«arbudho veti, tatra samÃnadharmopapattireva kÃraïamitarasahità / evamayogyÃnupalabdhimÃtrÃdapi na saæÓayo vinà samÃnadharmÃdidarÓanamityuktam / vikalpya dÆ«aïÃntaramÃha---ye«Ãæ ceti / sÃmagrÅbhedena bhede trevidhyaæ saæÓayasya sÃmagrÅniveÓikÃraïabhedena tu pa¤cavidha÷, api tvanekavidha etyartha÷ // samÃnÃnekadharmopapatterityatra «a«Âhatatpuru«aæ matvà Ãk«ipati---na samÃnadharmagrahaïÃditi / bahuvrÅhiæ mattvà samÃdhatte---ayaæ parihÃra iti / atheti / kaÓcÃsau viÓe«aÓceti kiæviÓe«a÷ anupalabdhapÆrvo viÓe«o 'syetyartha÷ / upalabdhapÆrvÃyÃæ vyaktau saæÓaye tadgatà viÓe«Ã÷ susmÆr«itÃ÷ tajjÃtÅyavyaktyantarasaæÓaye tvanyagatÃste sÃmÃnyadvÃreïopalabdhà eveti---sÃmÃnyapratyak«Ãditi / samÃnyavÃneva sÃmÃnya÷ / yathà sÃmÃnyo 'yaæ dharmaseturn­pÃïÃm iti sÃmÃnyaÓcÃsau pratyak«aÓceti dharmÅ tathokta÷ / avyavasthitaviÓe«atvaæ sÃdhakabÃdhakapramÃïÃbhÃva ityartha÷ // bauddhÃbhimataæ saæÓayalak«aïamupanyasyati---anye tviti / nigƬhÃbhiprÃyo dÆ«ayati---tairapÅti / aviditÃbhiprÃya÷ ÓaÇkate---dharmÅ cediti / dÆ«aïavÃdÅ svÃbhiprÃyamuddhÃÂayati---yadi tÃvaditi / bauddhÃnÃæ hi rÃddhÃnte na rÆpÃdidharmÃÓraya÷ kaÓcidasti dharmÅ / tataÓca siddhÃntavyÃkopa÷ / yadi tvÃha bhavatu rÃddhÃntavyÃkopo na hi ÓÃstrÃÓrayo vÃda iti, tatrÃpi do«ÃntaramÃha---dharmadharmiïoÓceti / athÃpyasmaddiÓeti / samÃnÃnekadharmapadavad bahuvrÅhirityartha÷ / sÃmÃnyaÓabdastu bhavitari d­«Âo yathÃ, sÃmÃnyÃrthasamutthÃne vibhÃgastu sama÷ sm­ta÷ / iti bhÃva÷ / vyarthaæ cÃbhidhÃnamiti / sÃmÃnyaviÓe«atadvadabhyupagame 'pi tadvato 'ÓravaïÃt sÃdharmyasya sÃmÃnyasya viÓe«Ã iti gamyeta, na ca sÃmÃnyasya viÓe«Ã iti viruddhÃrthamabhidhÃnaæ syÃdityartha÷ / vaiÓe«ikalak«aïe hi viÓe«Ãpratyak«Ãdityanena sÃdhakabÃdhakapramÃïÃbhÃvo darÓita÷ / iha tvasau vaktavya÷ / tasmÃt nyÆnaæ bauddhalak«aïamityÃha---upalabdhÅtyÃdi / yadi ca sÃdharmyadarÓanÃdityanenÃnvayamÃtravyabhicÃro 'bhimato bauddhena tato 'nekadharmadarÓanÃditi vaktavyamiti / tadevaæ sÃmÃnyalak«aïamekaæ, trÅïi ca viÓe«alak«aïÃnÅti sthitam // tadetÃni catvÃri lak«aïÃni pu/jÅk­tya vicÃrayati---samÃneti / yadi tÃvat saæÓayasÃmÃnyalak«aïe sthite trÅïi viÓe«alak«aïÃni tata÷ saæÓayatvenopag­hÅtÃnÃæ trayÃïÃæ parasparavyavacchedakamÃtraæ lak«aïaæ vaktavyam / tata÷ samÃnÃnekadharmopapattervipratipatterityetÃvanmÃtraæ vaktavyam / k­tamatra Óe«eïa, tanmÃtrÃdeva parasparavyavacchedasiddhe÷ / tasmÃt parasparavyavacchedamanaprek«ya saæÓayakÃraïakathanaparametat sÆtram / tathà cÃnyÃnyapi saæÓayakÃraïÃni santÅti tÃnyapi vaktavyÃni / yadà khalvayamÃtmana÷ ÓamÃdau saæÓete, kimahaæ candanavanitÃdisannidhÃne rajye virajye veti, so 'yamasyÃtmana÷ sannikar«ajanmà saæÓaya÷ Ãntarasya ÓamÃdervi«ayasyeti samÃdhatte---astu tÃvaditi / yadyapi tÃvanmÃtreïa samÃnajÃtÅyavyavacchedasiddhi÷, tathÃpi vijÃtÅyanirïayÃdivyavacchedÃya sÃmÃnyalak«aïamanuvartanÅyam / tathà ca pratipattigauravaæ syÃditi tallÃghavÃya Óe«Ãpek«Ã yuktà / Ãtmamana÷---sannikar«ÃdayastvatyantasÃdhÃraïà vijÃtÅyavyavacchedÃyÃpi nÃlamiti nopattà iti bhÃva÷ / evaæ saæÓayakÃraïÃvadhÃraïÃdarthÃt saæÓayabhedÃvadhÃraïamityuktam / saæprati kÃraïaviÓe«aïatvena saæÓayasvarÆpamevocyata ityaha---svarÆpanirdeÓo veti / vipratipanno 'pi puru«a÷ saædigdhavat pratipÃdya evati manvÃnaÓcodayati---saæÓayavaditi / vipratipanno na Ói«ya÷, kiæ tu jalpavitaï¬ÃbhyÃæ Ói«yato nÅtvà sandigdha eva pratipÃdya ityabhiprÃyeïa pariharati---satyamiti //23 // ____________________________________________________________________ NyS_1,1.24: yamarthamadhik­tya pravartate tatprayojanam // uddeÓakramaprÃptasya prayojanasya lak«aïam---yama---nam//2// atrÃrthaÓabdo gauïamukhyaprayojanÃvarodhÃrtha÷ / tatra mukhyaæ sukhadu÷khÃpitaparihÃrau, gauïaæ tu tatsÃdhanam / atra bhëyaæ---yamartham ityÃdi / atrÃdhik­tyetyasya vyÃkhyÃnam---vyavasÃya niniÓcityetyartha÷ / samÃdhanau ca sukhadu÷khÃptiparihÃrÃvartha÷ / na ca sukhadu÷khaprÃptiparihÃrau svarÆpeïa prav­tti niv­ttigocarÃviti tadupÃyaprav­ttyaiva cetanaprav­ttigocarÃviti darÓayati---tadÃptihÃnopÃyamanuti«ÂhatÅti / prav­ttihetutvÃditi / yadyapi sukhadu÷khÃptihÃne tadupÃyÃÓca santi, tathÃpi sÃmÃnyena j¤ÃyamÃnÃnÅcchÃdyupahÃramukhena prav­ttihetava÷ / nanu sÆtre 'dhik­tyetyasti, bhëye ca vyavasÃyeti, tat kuto na virodha ityata Ãha---vyavasÃyo 'rthasyÃdhikÃra ityÃdi / tadetad vÃrttikakÃro vyÃca«Âe---yamarthamadhik­tyeti, vyavasÃyeti / p­cchati---kasyeti sukhada÷khÃptiparihÃrayorvyavasÃyastatraiva pravartayet / na cÃnayo÷ prav­ttiyogyatà / na cÃnyaniÓcayo 'nyatra pravartayati, atiprasaÇgÃditi bhÃva÷ / uttaram---sukhadu÷khasÃdhanÃnÃmiti / tataÓca pratÅtiprav­ttyo÷ saæpratipattirityartha÷ / sarvavyÃpitÃmasya darÓayati---anena prayojaneneti / vitaï¬Ãyà api prayojanamuktaæ prathamasÆtre / codyamÃnasya pravarttamÃnasyetyartha÷ / ÓaÇkate---yadÅti / lokyate 'neneti loka÷ pramÃïam / tadanvita÷ tadutpanna÷ / na ca pramÃïamÅd­Óam, anavasthÃprasaÇgÃditi bhÃva÷ / nirÃrakaroti---atido«o 'yamiti / yathà ca pramÃïasya pramÃïopapannatà na cÃnavasthÃ, tathà dvitÅye nivedayi«yate / na ca prasiddhataratayà na prayojanaæ lak«aïÅyam iti yuktam, kathamasya prayuktau sÃdhanatvam, kva ca prayojayati, kathaæ ca vyÃpakamiti sarvasya parÅk«akapravedanÅyatvÃt / athÃnya iti / aprÃmÃïiko laukika iti / yathà vaÂe vaÂe vaiÓravaïa÷ iti / nirÃkaroti---tanna budhyÃmaha iti / prayojanasya prÃmÃïikatvÃdityartha÷ / yadapyuktaæ nyÃyasyÃÇgaæ prayojanaæ na bhavati, tasmÃt na vaktavyamiti, tanna yuktam / yà khalu ni«prayojaneti na brÆma÷ prayojanaæ nyÃyasyÃÇgamityapi, mukhyaæ prayojanameva hi tanna syÃd yad­te puru«ÃdanyÃrthamiti / prayojanavÃæstu nyÃyo ni«prayojanÃæ tadgatÃæ cintÃmaÇgÅ karoti, phalavatsannidhÃvaphalaæ tadaÇgamiti nyÃyÃt / tasmÃdanaÇgamapi prayojanaæ parÅk«Ãyà mÆlaæ svarga iva setikartavyatÃkasya yÃgÃdyanu«ÂhÃnasyeti siddham //24 // ____________________________________________________________________ NyS_1,1.25: laukikaparÅk«adÃïÃæ yasminn arthe buddhisÃmyaæ sa d­«ÂÃnta÷ // kramaprÃptaæ d­«ÂÃntaæ lak«ayati---lauki---nta÷//25// d­«ÂÃnta iti lak«yanirdeÓa÷, Óe«aæ lak«aïam / sÃdhyasÃdharmyÃt taddharmabhÃvitvenÃryate tathà sÃdhyavaidharmyÃdataddharmabhÃvitvenÃryate ya÷ so 'rthastasmin / tathà ca nÃtivyÃpti÷ / udÃharaïasÆtrÃcced­ÓaviÓe«apratilambha÷ / lokasÃmÃnyam kiæ tadityata Ãha---naisargikamiti / ÓÃstrapariÓÅlanalabdhajanmà buddhyatiÓayo vainayika÷ / tadrahità laukikÃ÷ pratipÃdyà iti tÃvat / tadviparÅtÃ÷ tadubhayaæsapannÃÓca parÅk«akÃ÷ pratipÃdakà iti yÃvat kathÃbahutvÃcca bahuvayanam / tadanena vÃdiprativÃdinau darÓitau, tayorbuddhisÃmyaæ vyÃca«Âe---yathà yamarthamiti / lak«aïaprayojanamÃha---d­«ÂÃntavirodheneti / d­«ÂÃntasya virodho viruddhatvaæ sÃdhyavikalatvÃdi / pratipak«Ã iti pratipak«ÃsÃdhanÃni / samÃdhi÷ abhÆtadoÓÃropasya prati«edha÷ / lak«itaÓca d­«ÂÃnta udÃharaïalak«aïÃya kalpate ghaÂate iti bhëyam / atra vÃrttikakÃro laukikaparÅk«akasvarÆpamavivak«itamiti manvÃna Ãha---buddhisÃmyeti / avivak«ÃyÃ÷ prayojanamanvayavyatirekÃbhyÃmÃha---evaæ ceti / pare«Ã d­«ÂÃntalak«aïak«epamupanyasya dÆ«ayati---so 'yaæ d­«ÂÃnta iti / d­«ÂÃntasya prayojanamÃha---d­«ÂÃnta÷ sÃrÆpyavyutpattyartha÷ / yathà Ãk«eptroktaæ tattadak«aramanÆdya dÆ«ayati---asiddhasÃdhanÃrtho veti / na khalvasiddha÷ sÃdhyena sÃdhanasyÃvinÃbhÃvo d­«ÂÃntena sÃdhyate ityartha÷//25 // ____________________________________________________________________ NyS_1,1.26: tantrÃdhikaraïÃbhyupagasaæsasthiti÷ siddhÃnta÷ // atra bhëyakÃra÷ siddhÃntasÃmÃnyalak«aïamapaÂhitvaiva tÃtparyaæ vyÃca«Âe---atha siddhÃnta÷ ityÃdinà / tatra idamitthaæbhÆtamiti vÃrttikakÃro vyÃca«Âe---idamiti sÃmÃnyata iti / bhëye ca saæsthitiritthaæbhÃvavyastheti sÃmÃnyopakramasya abhyupagamasya pramÃïato viÓe«aparyantatÃparisamÃpti÷ saæsthitirityartha÷ / atraivÃrthe sÆtram ityÃha vÃrttikakÃra÷---asyÃrthasyeti // tantrÃ---nta÷//26// sÆtrÃrthamÃk«ipati---kiæ punariti / lak«aïÃrtha ceti / sÃmÃnyalak«aïÃrtham, na khalu sÃmÃnyalak«aïamantareïa Óakyo vibhÃga ityuktam//26 // ____________________________________________________________________ NyS_1,1.27: sarvatantrapratitantrÃdhikaraïÃbhyupagamasaæsthityarthÃntarabhÃvÃt // samÃdhatte---nÃnÃr«amiti / lak«aïÃrthatvaæ sÃmÃnyalak«aïÃrthatvam / tantryante vyutpÃdyante prameyÃïyaneneti tantraæ pramÃïam / tadevÃdhikaraïam ÃÓrayo j¤Ãpakatvena ye«ÃmarthÃnÃæ te tathoktÃ÷ / aÓÃstrita÷ apramÃïika ityartha÷ / ÃbhimÃnikaæ ca prÃmÃïikatvam, tena siddhÃntabhedinÃmarthÃnÃæ sarve«Ãæ na prÃmÃïikatvaprasaÇga÷ / tadevaæ bhëyakÃreïa vyÃkhyÃya sÃmÃnyalak«aïaæ paÂhitam / evaæ vyÃkhyÃnapÆrvakameva vibhÃgasÆtraæ paÂhati---tantrÃrthasaæsthitiriti / tantragrahanena ca sarvatantrapratitantrayorupÃdÃnam / ubhayorapi tantratvÃt / tadidamuktam---tantrabhedÃt tviti / anavadhÃritÃrthaparigraha iti / sÃk«ÃcchÃstre nopÃtto yathà manasa indriyabhÃva iti //27 // ____________________________________________________________________ NyS_1,1.28: sarvatantrÃviruddhastantre 'dhik­to 'rtha÷ sarvatantrasiddhÃnta÷ // sarva---nta÷ //27// yadyapi ghrÃïÃdi«u bhautikatvÃbhautikatvÃdayo vipratipattaya÷, tathÃpi indriyatve nÃsti vipratipattiriti / tadetad vÃrttikakÃro vyÃca«Âe---sarve«Ãmiti / atra codayati---na d­«ÂÃntÃditi / pariharati---bhidyata iti / na caivaæ sarvatantrasiddhÃnta÷, tasya sarvaireva niÓcitatvÃditi, anumÃnÃgamayoriti / saæbandhagrahaïÃÓrayÃvanumÃnÃgamau, yatra ca saæbandhagraha÷ sa d­«ÂÃnta ityartha÷ //28 // samÃnatantrasiddha÷ paratantrÃsiddha÷ pratitantrasiddhÃnta÷//29 // ____________________________________________________________________ NyS_1,1.29: samÃnatantrasiddha÷ paratantrÃsiddha÷ pratitantrasiddhÃnta÷ // samÃ---nta÷ //29// samÃnaÓabda ekaparyÃya÷ / naiyÃyikÃnÃæ hi samÃnaæ tantraæ nyÃyaÓÃstram, paratantraæ ca sÃækhyÃdiÓÃstram / cetanà Ãtmana÷ niratiÓayà apariïÃmino na kenacid dharmeïopajanÃpÃyadharmeïa yujyante / prÃk­te«u ca dehÃdi«u tatkÃraïe«u mahadahaÇkÃrapa¤catanmÃtrabhÆtasÆk«me«u viÓe«o 'tiÓaya ityartha÷ / tadetat sÆtraæ vÃrttikak­d vyÃca«Âe---sÃmÃnyeneti / yogÃnÃm eva, sÃækhyÃnÃm eveti niyama÷ //29 // ____________________________________________________________________ NyS_1,1.30: yatsiddhÃv anyaprakaraïasiddhi÷ sa÷ adhikaraïasiddhÃnta÷ // yat---nta÷//30// yasyÃrthasya sÃdhyasya và hetorvà siddhau iti vi«ayasaptamÅ, na tu nimittasaptamÅ, dvayorj¤ÃyamÃnayornimittanaimittikabhÃvÃyogÃt / tena yasminnarthe j¤ÃyamÃne tadanu«aÇgiïo 'rthÃstadantarbhÃvino gamyante, so 'rtha÷ sÃk«ÃdadhikriyamÃïastadanu«aÇgiïÃæ cÃdhÃra÷ tadÃÓrayatvÃt tatsiddhe÷, sa pak«o và bhavatu heturvà anena rÆpeïa adhikaraïasiddhÃnta÷ / pak«astÃvad yathà vivÃdÃdhyÃsitamupalabdhimatkÃraïamutpattimattvÃd tastrÃdivaditi / atra hi p­thivyÃdigatenotpattimattena upalabdhimatpÆrvakatvaæ tadgataæ sÃdhyamÃnaæ svasiddhyantargatÃnu«aÇgisarvaj¤atvÃdyupetameva sidhyati, nÃnyathehopalabdhimatpÆrvakatvasya siddhiriti / bhëye hetupratisandhÃnaæ sidhyat anu«aÇgyarthÃntarÃnvitaæ sidhyatÅtpudÃhlatam / tadetatsarvÃvarodhÃrthaæ vÃrttikak­d Ãha---vÃkyÃrtheti / heturÅd­Óa÷ pak«aÓca vÃkyÃrtha ityartha÷ / pÆrvo 'rtho ya÷ sÃk«Ãddhik­ta÷ tasya siddhÃvantargata iti bhëyÃrtha÷//30 // ____________________________________________________________________ NyS_1,1.31: aparÅk«itÃbhyupagamÃt tadviÓe«aparÅk«aïamabhyupagasiddhÃnta÷ // athÃbhyupagamasiddhÃntasÆtram---apa-nta÷//31// tad vÃrttikakÃro vyÃca«Âe---aparÅk«ito 'sÆtrita iti, sÆtritasya prÃyeïa parÅk«ÃsaæbandhÃt, manaso hÅndritvenÃsÆtritasyÃpi indriyatvÃbhyupagama÷ pramÃïÃdhikaraïo yata÷, tasmÃdayamabhyupagamasiddhÃnta÷ / sÆtraæ caivaæ cojanÅyam, asÆtritÃbhyupagamÃt hetoryatastadviÓe«aparÅk«aïaæ kriyate, tasmÃd viÓe«aparÅk«aïÃt j¤Ãyate asÆtritamapyabhyupagataæ sÆtrakÃreïa / so 'yamasyÃbhyupagamo 'bhyupagamasiddhÃnta iti // evaæ svamatena sÆtraæ vyÃkhyÃya bhëyakÃravyÃkhyÃnaæ dÆ«ayati---ÓÃstrÃnabhyupagata iti / pramÃïÅk­tena ÓÃstreïÃnanuj¤Ãta÷ pramÃïÃnadhÅna ityartha÷ / pramÃïatÃntrÃbhyupagamasaæsthitiriti hi siddhÃntasÃmÃnyalak«aïam, na ca pramÃïÃnadhÅnÃbhyupagamastadanvetÅti nÃyamÅd­Óo 'bhyupagamasiddhÃnto bhavitumarhatÅti h­di nidhÃyÃyuktÃpi darÓità / aj¤aæ pratyasadÃcÃratvÃt pramÃïikaæ ca puru«aæ pratyaÓakyatvÃt buddhimato 'vaj¤ÃnasyÃyuktatvÃt aÓakyatvÃdityartha÷ / sarva evÃyaæ pak«a iti / sarvatantrapratitantrasiddhÃntau tÃvat sÃk«ÃdabhyupagamyamÃnau svamukhenaiva pak«atayÃbhidhÅyete / adhikaraïÃbhyupagamau ca sÃk«Ãt anabhyupagamyamÃnÃvapyarthÃdabhyupagantavyÃviti arthÃpattyà pak«Ãvityartha÷ / nanu yadyupapanna÷ pramÃïatayà abhyupagama÷ siddhÃnta÷, tarhi siddhÃntabhedinÃmarthÃnÃæ prÃmÃïikatvena viruddhadharmasamÃliÇgità bhÃvÃ÷ prasajyerannityata Ãha---tatpratyayÃt / tasya pramÃïopapannakarmatvasya pratyayÃdabhimÃnÃdityartha÷ / pak«a iti / paci vyaktÅkaraïe ityasmÃd vyutpannam / karmatayà vyajyamÃnatayà và upÃdÃnaæ svÃrthasya pak«a iti padam / upÃdÅyate 'neneti vyutpattyà / kriyÃsÃdhana iti pradhÃnakriyÃsÃdhane / kriyÃviÓe«ayukta iti avÃntaravyÃpÃrayukte tena hi pradhÃnakriyÃyÃæ kÃrakÃïÃæ vaicitryaæ bhavatÅti / yaÓcÃsau nyÃyasyÃbhyupagama iti / yÃvadabhyupagataæ nyÃyyasya sÃdhanaæ nyÃya iti, tÃvabhyupagataæ bhavati prameyasÃdhanaæ pramÃïamiti / na ca dharmiïi anabhyupagate tadÃÓrayo 'bhyupagato bhavati / tasmÃdubhayathÃpi sarvatantrasiddhÃntÃnapahnava ityartha÷ / atha saægraha÷ pak«aÓabdeneti, yathà daï¬iÓabdena daï¬asaæbandhopahitasÅmÃna÷ samÃnÃsamÃnajÃtÅyÃ÷ sarve saæg­hyante, tathà pak«aÓabdenÃpÅtyartha÷ ayaæ tu kalpa÷ sarvatantrasiddhÃntÃvyÃpakatvakathanenaivÃrthÃdapÃk­ta iti na p­thak nirÃk­ta÷ / pak«aÓabdo hi vyajyamÃnatvopÃdhinibandhanaprav­tti÷, na ca vyajyamÃnatvamasti nisargavyakte sarvatantrasiddhÃnta iti bhÃva / vÃkyÃrthapratipattÃviti / pÅno devadatto divà na bhuÇkte iti vÃkyasya divÃbhojanani«edho 'rtha÷ / tasmÃt tadviparÅtarÃtribhojanavidhirarthÃpattirlokasiddhà / sà ca na yathà pramÃïÃntarulaæ tathà dvitÅye nivedayi«yate / tadanena prabandhena bhadantadignÃgoditÃni dÆ«aïÃni nirÃk­tÃni//31 // ____________________________________________________________________ NyS_1,1.32: pratij¤ÃhetÆdÃharaïopanayanigamanÃnyavayavÃ÷ // prati---vÃ÷ //32// vÃrttikakÃra÷ sÆtratÃtparyamÃha---avayavÃnÃmiti / nanvavayavasÃmÃnyalak«aïam antareïÃÓakyo vibhÃgoddeÓa÷, tadviÓe«alak«aïaæ ca / na cedaæ sÃmÃnyalak«aïaæ vibhÃgaparatvÃdityata Ãha---sÆtram, vibhÃgaparamapyetadarthÃdavayavasÃmÃnya lak«aïaæ sÆcayatÅti sÆtram / anyaparÃdapi vÃkyÃt pratÅyamÃno 'rtho 'pek«ita svÅkriyata eveti ÓÃbdÃ÷ / tatrÃvayavapadÃdeva sÃmÃnyalak«aïamavagamyate / avayavatvenaikavÃkyatà darÓità / sà ca padÃnÃæ parasparamasaæpratyÃyitÃpek«itasaæbandhayogyÃrthapratyayena bhavati / tasmÃt tathÃvidhÃrthapratyÃyanameva pratij¤ÃdÅnÃmavayavasÃmÃnyalak«aïaæ siddhamiti sÆtramityanena darÓitaæ vÃrttikak­tà iti / vibhÃgoddeÓatÃtparyamÃha---vibhÃgeti / tryavayavagrahaïam upalak«aïÃrtham, dvyavayavamityapi dra«Âavyam / atra bhëyaæ tatrÃpratÅyamÃna iti / sÃmÃnyenÃvagatadharmiïi viÓe«aïÃgnimattvÃdinà sandigdhe, agnimattvÃditattvÃvadhÃraïaæ pratyaya÷ / tasyÃrtha÷ prayojanaæ hÃnopÃdÃnopek«abuddhaya÷ / tasya pravarttikà utpÃdikà jij¤Ãsà pratyayasÃdhanÃnusaraïadvÃreïa pratyÃsatti÷ saæÓayatattvaj¤ÃnayorviÓe«agatà na tu svarÆpagatÃ, saæÓayÃnantarayà jij¤Ãsayà saæÓayasya vyavadhÃnÃt / Óakyaæ prameyam / tasmin prÃpti÷ Óaktatà pramÃïÃnÃæ pramÃtuÓca / sà ca svarÆpasahakÃribhyÃæ dvedhà / tÃmimÃæ bhëyakÃro 'nayà vacobhaÇgyà darÓayati---prakÃta÷ pramÃïÃnÅti / pratij¤Ãdivaditi / vaidharmyad­«ÂÃntÃ÷ / pratipak«epavarïanamiti / yadi Óabdo nitya÷ syÃt, na syÃt k­taka iti anityatvasya nityatvaæ pratipak«a÷ / tasmin hetvabhÃvopavarïanaæ na cÃyamak­taka iti / tadupavarïanaprati«edhe sati tattvaj¤ÃnÃbhyanuj¤ÃnÃrtham / tattvaæ j¤Ãyate 'neneti tattvaj¤Ãnaæ pramÃïam / tadabhyanuj¤ÃnÃrthaæ saæÓayavyudÃsa÷ tarkÃparanÃmà / vyudasyate hi tena pramÃïÃbhyanuj¤ÃnadvÃreïa itikartavyatÃbhÆtena saæÓaæya iti / tadetad bhëyajÃtaæ praÓnapÆrvakaæ vÃrttikak­d vyÃca«Âe---kathaæ punariti / na punarjij¤ÃsÃdaya÷ parapratipÃdakÃ÷ ÓabdÃdavagatÃ÷ santa÷ / atha mà bhÆvan parapratipÃdakÃ÷, svapratipÃdakà eva kasmÃt na bhavantÅtyata Ãha---niÓcitatvÃcceti / sÃdhanÃdeva gamyate prÃpyate, prÃptaæ ca j¤Ãyata ityartha÷ / ÓakyaprÃptiÓca prÃthate j¤Ãyata ityartha÷ / tat kiæ sarvathaivÃnaÇgaæ jij¤ÃsÃdaya ityata uktaæ bhëyakatÃ, prakaraïe tu jij¤ÃsÃdaya÷ samarthà iti / tadanubhëya vyÃca«Âe---prakaraïe tviti / prakaraïaæ kathÃprav­tti÷ / tadutthÃpakà jij¤ÃsÃdayo 'vayavà aÇgan ityartha÷ / te ca jij¤ÃsÃdaya utpannÃ÷ prakaraïasyotthÃpakÃ÷ svarÆpeïa, na puna÷ svaj¤Ãnena yena ÓabdapratipÃdyÃ÷ santa÷ prakaraïe 'pyaÇgaæ bhaveyu÷, yathà pratij¤Ãdaya÷ svaj¤Ãnena svÃrthÃn pratipÃdayanta÷ / tasmÃt sarvathaiva vij¤ÃsÃdivÃcakapadaprayogo 'narthaka iti bhÃva÷ / ata eva Ãha---parapratipÃdakatvÃditi / tuÓabdo jij¤ÃsÃdibhyo vyavacchinatti / tryavayamapi ityapinà dvyavayavani«edhaæ samuccinoti / upanayanigamanayo÷ ityatra pratij¤Ãyà apÅti dra«Âavyam//32 // ____________________________________________________________________ NyS_1,1.33: sÃdhyanirdeÓa÷ pratij¤Ã // sÃdhya---j¤Ã //33// parig­hyate 'neneti parigraha÷ / sa ca vacanaæ ceti parigrahavacanam / udÃharaïam anitya÷ Óabda÷ iti / tadÃk«ipya vÃrttikakÃra÷ samÃdhatte---siddhatvÃditi / agnimÃneva nÃtadvÃn nÃsyÃgninedÃnÅmayoga÷ / sa ca parvate 'gnimati sÃdhyamÃne viÓe«aïaviÓe«yayo÷ parasparasaæbandhalak«aïo niyamo 'rthÃt sidhyati / na tu sÃk«Ãdayogavyavaccheda eva sÃdhya÷, liÇgasyÃnyÃpohavi«ayatvÃnabhyupagamÃt / tasya nirdeÓa nirdiÓyate 'neti pratij¤ÃvÃkyamucyate // atrÃnyayogavyavacchedaæ vÃkyÃrthaæ manvÃno bhadanta÷ pratij¤Ãlak«aïamativyÃptyavyÃptibhyÃm Ãk«ipati---ubhayeti / ubhayoravadhÃraïayo÷ prÃptau saæÓayena kimidamavadhÃryate kiæ cedamiti prasaktÃvityartha÷ / pratij¤Ãvadh­teti / yata evakaraïaæ na tato 'nyatrÃvadhÃraïam iti hi ÓÃbdà iti bhÃva÷ / vyatirekitvÃditi vyabhicÃrÃdityartha÷ / samÃdhatte---sarvasmin vÃkye iti / saæsargo vÃkyÃrtha ityutsarga÷ / kvacit punaranyayogavyavacchedo 'pÅti / sÃmÃnyaÓrutau niyama÷ iti / yathendriyÃrthasannikar«otpannamityukte j¤Ãnaæ sukhÃdi ca sÃmanyena prÃptam / tatra j¤Ãnagrahaïaæ na vidhÃyakam, prÃptatvÃt / ata÷ sukhÃdivyavacchedaphalaæ vij¤Ãyate / yadi tvasmaddarÓanamatikramya sarvatrÃvadhÃïaæ karoti, tato 'sya lokavirodha ityÃha---sarvatra ceti / tat kri loke na kpacidavadhÃraïam ityata Ãha---yatra ceti / codayati---nanu ceti / siddhapratipak«a÷ sÃdhyaÓabdasyÃrtha ityabhiprÃya÷ / pariharati---na sÆtrÃrtheti / sarvasandehe«vidamupati«Âhate vyÃkhyÃnato 'rthapratipattiriti bhÃva÷ / codaka÷ svÃbhiprÃyamudghÃÂayati---atha punariti / asÃdhyanirdeÓa÷ siddhÃnirdeÓa÷ / tasya niv­tti÷ sÃdhyaÓabdÃdavagamyate, na tu praj¤ÃpanÅyo 'rtha ityartha÷ / pariharati---asÃdhyaæ ceti / bhavedetad yadi siddhamÃtramasÃdhyaæ syÃt / api tvanupapadyamÃnaæ sÃdhana siddhiryasya tadapyasÃdhyam / tathà cÃsiddhasya cÃk«u«atvÃderniv­ttirityartha÷ / punaÓcodayati---atha punariti / na k­takatvÃdi siddhaæ nÃpyanupapadyamÃnasÃdhanam / nÃpi k­takatvÃdi parÃÇgatvenopÃttaæ yenÃpraj¤ÃpanÅyaæ syÃdityartha÷ / pariharati---nai«a do«a iti / praj¤ÃpanÅyena dharmaiïa dharmiïo viÓi«Âasya parigrahavacanam iti sÆtrÃrtha÷, na punardharmamÃtraparigrahavacanamiti / abhyupagamya vyavacchedaæ ÓabdÃrthametaduktam, paramÃrthatastvaniyama÷ kvacit saæsarga÷, kvacid vyavaccheda ityata Ãha---yaccedamiti / ito 'pi nÃsiddhayorhetud­«ÂÃntayo÷ prasaÇga ityÃha---sÃdhyanirdeÓa iti ca pratij¤ÃyÃmiti / pramÃïatantra khalvabhyupagama÷ siddhÃnta÷ / na ca cÃk«u«atvÃdi«u pramÃïamÆlatÃ, tadabhimÃno 'pi bÃdhakÃdapÃk­ta iti / nanu yadi sarvatantrasiddhÃntÃtiriktÃnÃæ siddhÃntÃntarÃïÃæ sÃdhyatvaæ tarhi sÃdhyenaiva caritÃrthatvÃd apÃrthakaæ p­thagabhidhÃnamete«Ãmiti, ata uktam---avasthÃyÃmiti / vimatyavasthÃyÃm, sarvatantre tu vimatiraÓakyetyuktam / parihÃrÃntaramÃha---jij¤ÃsÃdÅti / dhibhÃgasÆtreïa prakaraïotthÃnahetavo vÃkyÃvayavatayà nirÃkÃryatvena jij¤ÃsÃdayo buddhisthÅk­tÃ÷ / tena yatra jij¤ÃsÃdaya÷ sa sÃdhya÷ / na ca cÃk«u«atvÃdi«u pramÃïabÃdhite«u santi ta ityartha÷ / parihÃrÃntaramÃha---arhatyartha iti // aparamapi parihÃramÃha---karmakaraïayorveti / evaæ tÃvad vyutpattyÃdyÃlocanayà sÃdhyaÓabdasya na hetud­«ÂÃntayo÷ prasaÇga÷ ityuktam / saæprati loka evÃtisphuÂÃstisrovidhà arthÃnÃm, k­tamatra sÆk«mÃnusaraïenetyÃha---sÃdhyÃsiddhasiddhabhedÃditi / anyatarÃsiddhayorhetud­«ÂÃntayo÷ prasaÇgo mà bhÆditi karmatayà te upÃdÅyanta ityuktam / ubhayapak«eti pak«aÓabdo vargavacana÷ / saæpratipannamubhayorvargayorityartha÷ / parihÃrÃntaramÃha atha veti / avayavÃnÃmetat prakaraïam / te«Ãæ ca pradhÃnaikÃrthapratyÃyanenaikavÃkyatÃm ÃpannÃnÃmavayavabhÃva÷ / yatpratyÃyanoddeÓena te pravartante tatpradhÃnam / dharmÅ ca sisÃdhayi«itadharmaviÓi«Âa÷ / tathà ca na sÃk«Ãt tatpratyÃyanÃya te vibhavantÅti tadarthaæ sÃdhane vyÃpriyante / tena si«Ãdhayi«itadharmaviÓi«Âo dharmÅ te«Ãæ pradhÃnaæ vi«ayaÓca / pradhÃnaæ ca prathamaæ buddhau viparivartate iti sÃdhyaÓabdena sa evocyate, na tu hetud­«ÂÃntÃvapradhÃne ityartha÷ // tadevamadu«Âamasmallak«aïamiti yadasmallak«aïamanena do«eïa bhaÇktvà bhadantena anyathà lak«aïaæ praïÅtam, tadeva du«ÂamityÃha---na cedayamiti / nanu yatra sÃdhyapadam asti bhavatu tatre«Âagrahaïamanarthakam, na tvasmistadastÅti kathami«Âagrahaïamanarthakatamityata Ãha---karmagrahaïÃcceti / mà bhÆt sÃdhyapadam / asti tu pak«apadam / tadapi hi pacyamÃnaæ vyajyamÃnaæ sÃdhyamevÃha---tacca karma, karma cepsitamiti prÃptumi«Âamityartha÷ / codayati---athÃpyani«Âeti, nanvani«Âa÷ pak«a iti viprati«iddhamityata uktam---arthata÷ kileti / vastuvyavasthÃpanÃya prav­ttasya tÃd­Óaæ ne«Âamityartha÷ // bauddhapak«amupanyasyanneva madhye tadabhimataæ ki¤cinnirÃkaroti---aÓrÃvaïa iti / k­tavyÃkhyÃnametat prathamasÆtre / api tvanumÃna÷ kÃraïato vikÃrÃt // ityevamÃde÷ / na hi vyavaÇgayaæ vya/jakaæ kÃraïamanuvidhÅyate / no khalu mahatÅ pradÅpe ghaÂo mahÃn alpe và alpa iti / mahati tu kÃraïe mahÃn Óabda iti / tasmÃt kÃraïato vikÃrÃt kÃrya÷ Óabda÷, yathà mahadbhi÷ sthÆlapiï¬airÃrabdho 'vayavÅ mahÃniti / tadanena pratyayabhedabheditvaæ heturupalak«ito bhavati, ÃdiÓabdena ca sata÷ Óabdasya abhivyaktau do«Ãt // ityevamÃdayo grÃhyÃ÷ / do«aÓca darbhedhyÃdivadupayuktÃnÃm­cÃæ niri«Âikatvena punaranupayoga÷, kÃryatve punaranyatvena na niri«ÂikatvÃmityartha÷ / yadyapyÃgamo 'pi ÓabdÃnityatve 'sti yathà somaæ rÃjÃnamas­jata tatastreyo vedà as­jyanta // iti / tathÃpi nÃsadÃsÅnno sadÃsÅdÃmnÃya eva khalvayamagra ÃsÅt // iti nityatve 'pyÃgamadarÓanÃt aniÓcayÃdanumÃnasyaivÃtra prÃmÃïyam / tathà cÃnumÃnavirodha iti / prasiddhivirodhaæ tu na budhyamÃhe pramÃïavirodhÃd bhedena / abodhamÃha---ko 'yaæ prasiddhivirodha iti / ekagranthenÃha---prasiddhi÷ pratyak«ÃdÅnÃmiti / acandra÷ ÓaÓÅti / yadi candre ÓaÓiÓabdavÃcyatvaæ ni«idhyate, tadà lokavyavahÃrÃvagatÃnvayavyatirekaprabhavÃnumÃnavirodha÷ / atha vikalpaj¤Ãnagocaratvani«edha÷, tato bhavatÃæ svasaævedanapratyak«avirodha÷ / asmÃkaæ tu mÃnasapratyak«avirodha iti sarvathà na pramÃïÃdanyà prasiddhiriti / tadevaæ bauddhapak«amupanyasya taduktÃnyudÃharaïÃni dÆ«ayitvà bauddhapak«amupasaæharati---etadartheti // tadetad dÆ«ayati---etacceti / vastu hi yÃd­Óaæ svakÃraïÃdutpannaæ tÃd­Óameva tat / na tasyÃnyathÃbhÃva iti na tatra do«o niviÓate / tadvi«ayÃïi padÃnyapi pratyekam adu«ÂÃnyeva / yà puna÷ «auru«eyÅ d­«ÂamanyatrÃrthamanyatra samÃropya bhrÃntyà và paravipralambhÃya và pratij¤ÃdirÆpeïa vÃkyakriyÃ, sà svavacanavirodhÃdiÓÃlinÅ du«Âà / taddvÃreïa puru«o nig­hyate, nÃrtho na padÃnÅti / svÃrthÃpavÃda÷ svavacanavirodha÷ kart­do«o bhramo và vipralambho và kriyÃyÃmupacaryate / na ca kriyÃyÃæ bhramo và vipralambho vÃ, tayorabhiprÃyabhedatayà puru«adharmatvÃt kriyÃyà vastubÃdhanÃt puru«ÃbhiprÃyÃvagatiriti kriyÃdvÃreïetyuktam // codayati---atha pratij¤Ãyà iti / tadetadatiprasaÇgena dÆ«ayati---naitad yuktaæ hetvÃdÅti / na punardÆ«aïÃni nyÆnatÃvayavÃttarado«Ãk«epabhÃvodbhÃvanÃnÅti / trairÆpyasaæpanno hetu÷ pÆrïa÷ / sa tri«u rÆpe«vanyatamena rÆpeïa rahito nyÆno 'siddho và viruddho và anaikÃntiko và bhavatÅti so 'yaæ nyÆnatÃdo«o heto÷ / avayavado«aÓca pratij¤Ãdo«a÷ svavacanavirodhÃdi÷ / hetudo«o 'siddhÃtvÃdi÷ evamudÃharaïaraïado«a÷ sÃdhyavikalatvÃdi÷ / uttarado«o jÃti÷ prÃptyaprÃptisamÃdi÷ / tasyÃk«epa upÃdÃnaæ svÅkÃra iti yÃvat / bhÃvo 'pratibhÃdi÷ / sa hi vÃdino và prativÃdino vÃbhiprÃya÷ / tasyodbhÃvanÃni dÆ«aïanÅti / na hi saæbhave satyupacÃra iti / pratij¤Ãgatà hi do«Ã yadi tadgatatvena udbhÃvyamÃnà na vÃdino nigrahamÃpÃdayeyu÷, tatastatra ni«prayojanatvenÃsaæbhavÃt pak«a evopacaryeran, pÃrayanti tu pratij¤ÃgatÃni dÆ«aïÃni nigrahituæ vÃdinamiti / so 'yaæ pratij¤Ãdo«ÃïÃæ pratij¤ÃyÃæ saæbhava iti / kasmÃt punarma¤casthà ityevaæ na prayu/jate ityata uktam---laukikaprayuktavÃkyÃnvÃkhyÃnam / na, anÃdirlokaprayogo niyojya÷ paryanuyojyo vetyartha÷ // syÃdetat / i«Âagrahaïamanak«arÃrƬhamapyabhiprÃyavyÃptaæ sÃdhyaæ tathà syÃdityevamarthaæ yathà parÃrthÃÓcak«urÃdaya iti / atra hi pÃrÃrthyamÃtramak«arÃrƬham / na ca tanmÃtramasya sÃdhyam, api tvÃtmapÃrÃrthyam / tacca noccÃrayati mà bhÆdananvayo hetu÷ saæghÃtatvÃditi / tasmÃt tadavarodhÃye«ÂagrahaïamityÃha---athe«Âagrahaïeneti / pariharati---ayamapyartha÷ sÃdhanÃdevagamyate / pratij¤ÃprayogÃdeva gamyate / ayamabhisandhi÷ / vacanaliÇgÃ÷ hi vaktrabhiprÃyà bhavanti / yatparaæ ca vacanaæ sa vacanÃrtha÷ / tÃtparyaæ cÃsya kvacid vÃcye kvacillak«ya iti sarva evÃsau vacanÃrtha÷ / yastu naivaævidha÷ kathamasau vacanÃrtha÷? kathamasau vÃdyabhiprÃyavyÃpta ityavagantavyam? na ca kvacidapi pak«a÷ pratij¤ÃpadavÃcya÷, tasya vÃkyÃrthatvena lak«yatvÃd eveti / ani«Âaniv­ttiri«Âeti / tatsÃdhanamanvi«yamÃïamapi tadÃnÅmi«Âameva / tatra prayatnÃnupapattericchÃpÆrvakatvÃt tasyeti / atha saæÓayo vicÃraïeti / tataÓca saæÓayavi«aya i«yamÃïo jij¤ÃsyamÃnaÓca sÃdhya eva bhavati, na sÃdhanÃdirityartha÷ // sthÃnÃntarÅyaæ ca bhadantasya lak«aïam, sÃdhyatvenepsita÷ pak«o viruddhÃrthÃnirÃk­ta÷ // iti dÆ«ayati---eveneti / atrÃpi hi sÃdhyapadÃdÆrdhvaæ v­thÃk«aracatu«Âayamiti / tathà pak«o ya÷ sÃdhayitumi«Âa÷ ityatrÃpi vasubandhulak«aïe viruddhÃrthÃnirÃk­tagrahaïaæ na kartavyam / etaduktaæ bhavati---na kevalamasmÃkrametad viruddhÃrthÃnirÃk­tapadamanarthakaæ pratibhÃti, samÃnatÅrthÃnÃmapi tathà vibhÃti, yatastairnopÃttamiti / ata evaæ vaktavyaæ pak«o ya÷ sÃdhayitumi«Âa iti / yadyapyatrÃpi prayojyaprayojakavyÃpÃrayo÷ sÃdhayitumiti samÃnam, tathÃpi tumunà ya eva sÃdhayità vÃdÅ sa evai«itetyuktaæ bhavati / na punarvÃdino niyoktà sÃdhayità vÃdÅ cai«iteti / e«it­tvaæ ca vÃdino dhruvaæ k­tvaitaducyate, yadà panure«it­tvamapi prayojake saæcÃryate, tadà svayaÇgrahaïenÃpyapratÅkÃra ityabhiprÃya÷ tattvabhÃktayoÓceti / siddha÷ sÃdhyasya prayojaka÷ kartà / sa hi sidhyantaæ sÃdhyaæ vÃdÅ tasminniyaæ sÃdhanà samavetà / yastu tasyÃpi prayojakast­tÅyasthÃnapatito na tasmin sÃdhanà samavaitÅti / ya÷ kÃrayati sa karotyeveti katha¤cidasya bhaktyà kart­tvam, taccÃyuktaæ sati mukhye kartarÅtyabhiprÃya÷ / Ã/jasatvaæ mukhyatvam / pÆvÃbhiprÃyasthitamarthamudghÃÂayati---tumunaÓceti / atroktaæ bhëyakÃrÅyÃbhyupagamasiddhÃntanirÃkaraïÃvasare 'pramÃïakamarthamiti / yastÃvat ÓÃstrÃviruddho 'rtha÷ pramÃïasiddha÷ sa ÓÃstrÅya eva ÓÃstrÃbhyupetapramÃïasiddhatvÃt, taæ vyutpÃdayan na ÓÃstraæ bÃdhate / yastu pramÃïÅk­tavaiÓa«ikatantra÷ Óabdanityatvaæ sÃdhayati so 'navadheyavacana÷ na hetvabhidhÃnaæ yÃvat pari«atprativÃdibhyÃæ nÅyate, api tu pratij¤occÃraïÃnantarameva nig­hyate / yastu vaiÓe«ikatantrÃdhyayanamÃtrÃd vaiÓe«ikatvamÃtmano darÓayitvà ÓabdanityatÃæ pratijÃnÅte nÃsau pramÃïÅk­tavaiÓe«ikatantra iti na nig­hyate iti / yaÓcÃpramÃïako 'bhyupagama iti / abhyupagamyata ityabhyupagama÷ / tadabhidhÃnaæ pratij¤eti vaktavyamiti / sÃdhyagrahaïÃt tadgrahaïasya lÃghavÃdityartha÷ / yastu tatrabhavatà naiyÃyikena iti puk­tamupasaæharati---tasmÃdapeteti //33 // ____________________________________________________________________ NyS_1,1.34: udÃharaïasÃdharmyÃtsÃdhyasÃdhanaæ hetu÷ // avÃntarasaægati pradarÓayan pratij¤Ãvacanasya sÃdhanÃÇgatvamapi darÓayati---hetoravasaraprÃptasyeti / pratij¤Ãnantaraæ hetuvacanasyÃvasara÷ / tathà hi parapratyÃyanÃya vacanam uccÃrayanti prek«Ãvanta÷ / tadeva ca pare bodhayitavyà yad bubhutsante / tathà satyanenÃpek«itÃbhidhÃyinà paro bodhito bhavati / no khalvÃmrÃn p­«Âa÷ kovidÃrÃnÃcak«Ãïa÷ pra«Âuravadheyavacano bhavati / anavadheyavacanaÓca kathaæ pratipÃdako nÃma? yathà ca mÃÂhara samidhamÃhareti guruïà pre«ita e«ohamÃharÃmÅtyanuktvà tadarthaæ tadaryaæ yadÃyaæ dÃtrÃya g­haæ praviÓati, tadÃsmai kupyati gura÷ Ã÷ Ói«yÃpasada chÃndasavacara mÃÂhara mÃmavadhÅrayasÅti bruvÃïa÷ / evamanityaæ Óabdaæ bubhutsamÃnÃyÃnitya÷ Óabda ityanuktvà yadeva kiÓciducyate k­takatvÃditi vÃ, yat k­takaæ tadanityamiti vÃ, k­takaÓca Óabda iti và tat sarvamasyÃnapek«itam ÃpÃtato 'saæbaddhÃbhidhÃnabuddhyÃ, tathà cÃnavahito na boddhumarhatÅti / yat k­takaæ tat sarvamanityaæ yathà ghaÂa÷, k­takaÓca Óabda÷ iti vacanamarthasÃmarthyenaivÃpek«itaÓabdÃnityatvaniÓcÃyakamityavadhÃnamatreti cet---na, parasparÃÓrayatvaprasaÇgÃt / avadhÃne hi sati ato 'rthe niÓcaya÷ / tasmÃccÃvadhÃnamiti / na ca pari«atprativÃdinau pramÃïÅk­tavÃdinau yadetad vacanaæ saæbandhÃya pratÅk«ete, tathà ca sati na hetvÃdyapyapek«etÃm, tadvacanÃdeva tadarthaniÓcayÃt / anitya÷ Óabda iti tvapek«ita ukte kuta ityapek«ÃyÃæ k­takatvÃditi heturupa ti«Âhate / so 'yaæ pa¤cÃvayavaprayoge ca tallak«aïe ca pratij¤ÃnantarakÃla evÃvasaro heto÷ / tadevaæ hetoravasaraprÃptasya sÃmÃnyalak«aïÃpadeÓadvÃreïa tadviÓe«alak«aïasÆtram--- udÃ-tu÷//34// ÓrutyarthÃbhyÃmubhayalak«aïasÆcanÃt sÆtrama / atra heturiti lak«yanirdeÓa÷ / sa ca vibhÃgoddeÓe vÃkyÃvayava iti vacanarÆpa÷ / tasya sÃmÃnyalak«aïaæ sÃdhyasÃdhanamiti sÃdhyate 'neneti vyutpattyà yadyapi pÃrÃrthyÃpannaæ k­takatvÃdikamartham Ãha, tathÃpi tasya vacanÃtmakahetusÃmÃnadhikaraïyÃnupapattervi«ayi k­takatvÃdityÃdikaæ vacanamupalak«ayati / yadi ca vacanaæ heturityucyeta tatsÃdhyena samabhivyÃh­taæ pratij¤Ã syÃt / atha vacanamityetÃvaducyeta, tadÃtivyÃpti÷ syÃt / upacÃre tu na kvacit prasaÇga÷ / upanayÃdapi sÃdhanaæ na parÃÇgatayà gamyate, kiæ tu prÃtipadikÃrthapradhÃnatayà svani«Âhamiti na tatrÃpi prasaÇga÷ / hetvÃbhÃsÃÓca na sÃdhanamiti sÃdhanapadenaiva nirÃk­tÃ÷ / nyÃyavÃkyÃvayavatvÃdeva ca na Óabde prasaÇga÷ / tadevaæ samÃnÃsamÃnajÃtÅyavyavacchedakatvaæ siddhaæ sÃmÃnyalak«aïasya / idaæ cÃrtham / Órautaæ tu viÓe«alak«aïam / heturiti yadyapi sÃmÃnyapadam, tathÃpi prakaraïÃdanvayavyatirekihetuviÓe«aparaæ dra«Âavyam / tena heturiti lak«yanirdeÓa÷ / pariÓi«Âaæ tu lak«aïam // tadetad bhëyak­d­ vyÃca«Âe---udÃharaïeneti / sÃdharmyapadavyÃkhyÃnaæ sÃmÃnyÃditi / sÃdhyasÃdhanapadavyÃkhyÃnaæ sÃdhyasya dharmasyeti / sÃdhyasyeti dharmimÃtre buddhirmà bhÆdityata uktaæ dharmasyeti / dharmasahitasya dharmiïa ityartha÷ / etadeva sphuÂayati---sÃdhye pratisandhÃyeti / udÃharaïasÃdharmyÃt sÃdhyasyetyanenÃnvayapak«adharmatve anvayavyatirekapak«adharmatvÃni ca darÓitÃni / sÃdhyasÃdhanamityatra ca sÃdhyagrahaïenÃbÃdhitavi«ayatvÃsatpratipak«atve sÆcite, tadviparÅtasya sÃdhanÃnarhatvÃditi // tadetad vÃrttikakÃro vyÃca«Âe---udÃharaïeneti / yo dharmo dhÆmÃdi---sÃdhye bhavati sa tathÃbhÆta evodÃharaïe 'pÅti / udÃhniyata ityudÃharaïaæ d­«ÂÃntadharmÅ tasmin na puna÷ sa eva / kuta÷? anyadharmasyeti / yadi tarhi nÃnyasya dharmo 'nyatra vartate, kathaæ tarhi samÃnatÃ? sà hi tattvÃnyatvavirodhinÅtyata Ãha---kiæ tu tattulya÷ sa evetyucyate, yathà tÃneva ÓalÅn upayuÇkte tÃneva tittirÅnÅti tadanena sÃmÃnyÃd iti bhëyaæ vyÃkhyÃtam // udÃharaïagrahaïaprayojanamÃha---yadi punariti / sÃdharmyamÃtratvaæ hi viruddhe cÃsÃdhÃraïe savyabhicÃre cÃstÅti te«Ãmapi vacanaæ hetu÷ syÃt / te«Ãmapi yathÃsvaæ sÃdhÃraïatvÃdityani«Âamityartha÷ / nanu tathÃpi savyabhicÃre 'pyudÃraïasÃdharmyamiti kathaæ nivartyate ityata Ãha---udÃharaïeti / viÓi«ÂavidhÃnasya Óe«ani«edho 'rthasiddha ityartha÷ / pak«ÃntaramÃha---avadhÃraïena veti / sÃdharmyÃdityato viÓe«eïa sarvasÃdharmyaprÃptau udÃharaïasÃdharmyamapi prÃptameveti vidhÃnÃnarthakyaæ parisaækhyÃyakaæ sadavadhÃraïÃrthameva bhavati / tadavadyotanÃya ca evakÃra÷ sÃdharmyameva ityatra sÃdhyapadaæ yojanÅyam / tena sÃdhyaikadeÓÃsiddhimapÃkari«yati / p­cchati---kasya punariti / uttaram---kasyÃnyasyeti / atraiva hetudvayayÃha---prak­tatvÃt pratyÃsatteÓca / sÃdhyaæ khalvatra prak­taæ pradhÃnam, taduddeÓena avayavÃnÃæ prav­tte÷ / sÃdhyasÃdhanamiti ca padena sannidhÃpitamiti tadeva dvitÅyam avadhÃraïaæ sphuÂÅkaroti---atrÃpi ceti / sÃdhye pratisandhÃya iti bhëyÃrthamÃha---sÃdhyodÃharaïÃbhyÃmiti / dvÃviti / sapak«avyÃpakÃvyÃpakÃvityartha÷ / anaikÃntikasya ceti / sÃdhÃraïasya asÃdhÃraïasya cetyartha÷ / evaæ bhÃvyamÃneneti / paribhÃvyamÃnena / nÃtiprasaktasyeti, parisakhyÃyakaæ hetvÃbhÃsalak«aïaæ na vidhÃyakamityartha÷ // etat kila hetulak«aïa bhadanto dÆ«ayÃæbabhÆva sÃdhanaæ yadi sÃrdhmyaæ na vÃkyÃæÓa÷, na hyartha÷ pa¤cÃvayavavÃkyasyÃvayava÷ / yadi sÃdhanasÃdharmyayoratyantÃbhedo yadi và sÃmÃnyaviÓe«abhÃvena katha¤cid bheda÷ ubhayathÃpi na pa¤camÅ, sÃdhanasÃmÃnÃdhikaraïyena prathamÃprasaÇgÃt / atyantÃbhede caikatarapadÃprayogÃt / vÃkyaæ cet tata÷ pa¤camyupapadyate / sÃdhanaæ hi vÃkyarÆpu sÃdharmyÃdarthÃdutthitaæ yata÷ / tadviÓe«yaæ syÃt na hi vÃkyamevÃrthÃdutthitam, api tu vivak«ÃdyapÅti / na viÓe«yam, kuta÷? sÃdhanatvÃdasaæbhava÷ // arthasamutthÃnÃmapi j¤Ãnavivak«ÃdÅnÃmaprasaÇga÷, asÃdhanatvÃditi / na tatrÃpi dvidhà do«Ãt sÃk«Ãd và sÃdhanaæ pÃramparyeïa vÃ? yadi pÃramparyeïa, vakt­j¤Ãnaæ tarhi sÃk«Ãt sÃdharmyasamutthaæ pÃramparyeïa ca Órotu÷ sÃdhyavij¤ÃnasÃdhanaæ hetu÷ syÃt / atha sÃk«Ãt sÃdhanam, tarhi Órot­j¤Ãnaæ pÃramparyeïa sÃdharmyasamutthaæ sÃk«Ãt sÃdhanaæ hetu÷ syÃt / prak­te tvanyasaæbhavana÷ / yadi tu pa¤cÃvayavavÃkyasya prak­tatvÃt j¤ÃnÃdivyavaccheda÷, tathÃpyanyasaæbhava÷, upanayasyÃpi sÃdharmyasamutthÃtvÃt / svalak«aïena bÃdhà cenna vikalpÃdisaæbhavÃt // tasmÃt «a«Âhyastu tatrÃpi viÓe«aïamanarthakam / sÃdharmyasya heturityetÃvanmÃtraæ vaktavyamiti // tadedat dignÃgadÆ«aïamupanyasyati---udÃharaïasÃdharmyÃcceti / yadyarthÃtmakaæ sÃdharmyameva sÃdhanamucyate tadaitad dÆ«aïamityartha÷ / yadi punararthÃtmakasya sÃdharmyasyÃrthÃtmakameva sÃdhanaæ sÃmÃnyamucyate, tatrÃha---atha punariti / tadidamuktaæ bhadantena---na pa¤camÅ // anye tvetadanyathà vyÃcak«ata ityÃha---anye tviti / viÓe«Ãtiriktaæ na sÃmÃnyaæ nÃma ki¤cidasti, tasya kalpanÃmÃtratvÃd bhedasya ca vastvadhi«ÂhÃnatvÃdityabhiprÃya÷ / do«ÃntaramÃha---sÃdhyasÃdhaneti / yadà hi sÃdhyasÃdhanaæ nÃmodÃharaïasÃdharmyÃdatiriktaæ nÃsti kiæ tu ÓabdamÃtramavaÓi«yate, tadodÃharaïasÃdharmyanenÃbhidheyatvena viÓe«aïÅyam / tathà ca sÃdhyanirdeÓa÷ pratij¤Ã ityanena virodha÷ / anena hyavayava÷ ÓabdÃtmaka÷ pratij¤Ã lak«yate / hetvÃdisamudÃyÃpek«ayà cÃvayavo bhavati / na cÃbhidhÃnÃbhidheyÃtmaka÷ samudÃyo d­«Âa iti / tasmÃt samudÃyÃbhÃvÃt nobhaye«Ãmavayavatvam / tadidamuktam---na vÃkyÃæÓa iti / tadetallak«aïaæ vyÃcak«ÃïairasmÃbhi÷ parih­tamiti na parihÃrÃntaraæ prayojayatÅtyÃha---tatra tviti / uktaæ yathà hetupadasannidhau sÃdhanapadaæ hetupade pravartate, na copanayaprasaÇga÷, tasya prÃtipadikÃrthamÃtrapradhÃnatvena hetubhÃvÃprakÃÓakatvÃditi // atra codayati---sÃdharmyasyeti / sÃdharmyasya liÇsya k­takatvÃdihetupadavÃcyasya vyabhicÃritvÃdiyogÃdudÃharaïaviÓe«aïayogo na puna÷ sÃdhyasÃdhanapadavÃcyasya k­takatvÃdityÃderhetuvacanasyetyartha÷ / taduktaæ bhadantena---tatrÃpi viÓe«aïamanarthakaæ vacane apÅtyartha÷ / tadetad dÆ«ayati---vacasa iti / vacanamapi darÓanabhedena ubhayathÃpi bhavati, yathà mÅmÃæsakÃnÃæ nityaæ vacanam, vaiÓai«ikÃïÃmanityamiti / ke«Ã¤cidamÆrta÷ Óabda÷, ke«Ã¤cit mÆrta iti / yathÃhu÷ vÃyurÃpadyate ÓabdatÃm iti / tathà prÃtisvikamapi bhedaæ sarve«Ãmeva ÓabdÃnÃmitikaraïo darÓayatÅtyÃha---d­«ÂaÓceti / svacaritavirodhamÃha---svayamiti / anÆbhyupagateti / anabhyupagato 'rthÃntaraæ vipak«o yasya hetoranityatve sÃdhye k­takatvÃde÷ sa tathokta÷ / yadabhyupagataæ bhadantena tasmÃt «a«Âyastviti tad dÆ«ayati---yadapÅti / vivak«Ãta÷ kÃrakaÓabdaprayogÃditi / kÃrakatvena saæbandhitvaæ lak«aïÅyam, kriyÃkÃrakabhÃvagarbhatvÃt saæbandhitvasya / na tu «a«ÂhÅ và hetupa¤camÅ và kÃrakavibhaktiriti / atra bhëyakÃreïa Óuddhaæ hetuvacanamudÃh­tam---utpattidharmakatvÃditi tasya codÃharaïasÃdharmyasamutthatvaj¤ÃpanÃyodÃharaïamapi darÓitam utpattidharmakamanityaæ d­«Âamiti // tatra bhëyakÃreïa Óuddhaæ hetuvacanamudÃh­tam / tatpratij¤Ãpadena pÆrayitvà bÃrttikak­d Ãha---udÃharaïamiti / atra p­cchati---kiæ punariti / sato vinÃÓo và anityatvam, tadyogo vÃ? taccebhayamayuktam, na hi sadasato÷ kaÓcidasti saæbandha÷, asamÃnakÃlatvÃt / tataÓcÃnitya÷ Óabda iti samÃnÃdhikaraïyaæ na syÃt / api ca Óabdasya bhÆtvà yadabhavanam, na tadeva piÂharasya / na hyabhavanatvaæ nÃmÃsti sÃmÃnyam, yena d­«ÂÃnto na sÃdhyavikala÷ syÃt / na ca sÃmÃnyÃtiriktaæ sÃd­Óyaæ vastvantaraæ d­«Âami«Âaæ và / tasmÃt m­«ÂÃÓeyamanityatvaæ sÃdhyamiti bhÃva÷ / gƬhadhiya uttaram---yasyÃnityatvamasti tadanityam / svÃbhiprÃyeïa p­cchati---atheti / uttaravÃdyabhiprÃyamudghÃÂayati---ubhayÃnteti / aparÃnteti vaktavye ubhayÃntagrahaïena pÆrvÃntaniveÓanaæ hetorutpattimattvasyÃtyantiÇkÅæ pratyÃsattimavinÃbhÃvopayoginÅæ darÓayitumiti / avacchedakatvaæ copalak«aïatvam, na tu viÓe«aïatvam / taccÃparÃntasya bhinnakÃlasya saæbaddhasyÃpi virodhitayà buddhisthasya saæbhavati / tathà ca yaivÃparÃntÃvacchinnasya sattà piÂharasya saivÃparÃntÃvacchinnasya ÓabdasyÃpi / evaæ sattÃsamavÃyo 'pi tadvidhayo÷ piÂharaÓabdayo÷ samÃna÷ / viroghibhÃva÷ paÓcÃdbhÃvaÓcÃbhÃvamÃtrÃt pradhvaæsasya viÓe«a÷ / p­cchati---athotpattÅti / na tÃvadutpannasyotpattirdhama÷, tadÃpyutpadyata iti pratpayaprasaÇgÃt / nÃpyanutpannasya asato dharmitvÃyogÃditi bhÃva÷ / gƬhadhiya uttarama---utpattiriti / uktÃbhiprÃyavÃn puna÷ p­cchati---kà punariyamiti / uttaram---asadviÓe«aïasya sato 'tyantamabhÃvabhÃvaprati«edha÷ asaditi prÃgabhÃvamÃha, viÓe«aïatvaæ ca prÃgabhÃvasya upalak«aïatvam / tacca bhinnakÃlasyÃpi buddhisathatÃmÃtreïoktam / tenÃsadviÓe«aïasya sata ityetÃvataiva pÆrvÃntaparicchinnasya sattÃsaæbandha÷ sattà và tadviÓe«aïotpattirdarÓità / paÓced­Óastasya gaganavat nÃtyantaæ saæbhava÷, nÃpi gaganakusumavadatyantÃbhÃva iti svarÆpamuktamutpattimuparlak«ayitum / upalak«aïopalak«yayoÓcÃbhedavivak«ayà sÃmÃnÃdhikaraïyam / na caivaæ labdhotpattini vastuni utpadyata iti pratyayaprasaÇga÷ / labhyamÃnotpattini tadavayave«u tadutpÃdanÃnukÆlavyÃpÃrÃveÓalabdhapÆrvÃparÅbhÃve«u tatprayogasaya loke darÓanÃt / tasmÃt pÆrvÃntÃvacchinnavastusattayà tatsaæbandhena và tasyaiva vastuno 'parÃntÃvacchinnà sattà và tatsaæbandho và j¤Ãpyate iti sarvaæ ramaïÅyam // nanu bhëyak­d abhÆtvà bhavatÅtyasya vÃkyÃsyÃrthamutpattiæ vak«yati, tvaæ punarasadviÓe«aïasya sato 'tyantamabhÃvabhÃvaprati«edha ityasya vÃkyasyÃrthamutpattim / ata÷ kuto na virodha ityata Ãha---vÃkyÃrtheti / ya evÃrtho bhëyakÃreïa utpattiÓabdÃrthatayÃbhyanuj¤Ãto 'ÇgÅk­ta÷, sa evÃsmÃbhirapi / nÃtyantamabhÃvabhÃvaprati«edha utpatti÷, api svasadviÓe«aïasya sata÷ sattà và tatsaæbandho vetyuktamityartha÷//34 // ____________________________________________________________________ NyS_1,1.35: tathà vaidharmyÃt // sÆtrÃntaramavatÃrayati---kimetÃvaditi / tathÃ---t //35// atra yadi vedharmyÃdityucyate tata÷ sakalakesarÃdimatpadÃrthapak«ÅkaraïenÃÓvatvaæ yadà vi«Ãïitvena sÃdhyate tasyÃsti pak«avaidharmyamiti hetu÷ syÃdityata Ãha---udÃharaïena vaidharmyamiti / vipak«eïetyartha÷ / tathÃpi yadà ÓarÅramÃtraæ pak«Åk­tya sÃtmakatvaæ sÃdhyate prÃmÃdimattvena, tadÃsti tasyodÃharaïena vaidharmyamiti so 'pi hetu÷ syÃdityata Ãha---eveti / na caitÃvatà sapak«e sattvaprasaÇga÷, sapak«asyÃbhÃvÃt / avadhÃraïasya ca vyÃptyà pak«asattvenopapatteriti / tathÃpi anvayavyatirekiïo hetÃranaikÃntikasya vipek«aikadeÓavyÃpina÷ saægraha÷ syÃt / yathà anitya÷ Óabda÷, utpattidharmakatvÃd anityo mÆrtatvÃdityata Ãha---vaidharmyameva codÃharaïeneti vipak«odÃharaïenetyartha÷ / bhëyakÃrÅyamudÃharaïaæ nigadenopanyasyati---anitya÷ Óabda÷ / iti / nityamanutpattidharmakaæ d­«Âamiti yojanà / tadetad dÆ«ayati---etacceti / mà bhÆt prayogamÃtrabhedÃd bheda÷, udÃharaïabhedÃd bhedo bhavi«yatÅtyata Ãha---udÃharaïamÃtrabhedÃcceti // tadetad bhëyakÃrÅyamudÃharaïaæ dÆ«ayitvà svakÅyamudÃharaïamÃha---udÃharaïaæ tviti / prÃïÃdinà ca svakÃraïaæ prayatnecchÃdyupalak«ayati---yadubhayapak«asaæpratipannaæ nirÃtmakaæ ghaÂÃdi tatsarvamaprÃïÃdimad d­«Âam iti vyatyÃsena yojanà / prÃïÃdikÃraïecchÃdikÃraïarahitaæ yadityartha÷ / tatmÃt nedamiti / necchÃdisamavÃyikÃraïarahitam / yaÓcÃsau icchÃdisamavÃyikÃraïaæ p­thivyÃdivilak«aïo dravyÃïÃæ navama÷, sa Ãtmetyucyate ityartha÷ / anvayivyatirekiïastadvivekasya ca tantrÃntaraprasiddhena nÃmnà tantrÃntaraprasiddhatÃæ darÓayati---so 'yamavÅta iti / vividhena prakÃreïa ita÷ prÃpto vÅta÷, pak«avyÃpakatve sati sapak«avyÃptyà avyÃptyà ca, tasmÃdanyo 'vÅta iti // gƬhÃbhisandhi÷ p­cchati---kathaæ punariti / gƬhÃbhisandheruttaram---atha yo 'bhyanuj¤Ãta iti / yathà vÅtasyÃrthaparicchedakatvaæ tathaivÃvÅtasyetyartha÷ / pra«Âà svÃbhiprÃyam udghÃÂayati---anvayÃditi / g­hÅtÃvinÃbhÃvo hi hetu÷ sÃdhyena tasya paricchedaka÷, sa ca d­«ÂÃntadharmiïi hetusÃdhyadharmayordarÓane satyavinÃbhÃvo d­«Âo bhavati / na ca sÃtmakatvaæ kvacid d­«Âam, tat kathaæ tenÃvinÃbhÃvadarÓanaæ prÃïÃdimattvasya, darÓane và nÃvÅta÷ kiæ tu vÅta evetyartha÷ / uttaravÃdÅ pra«ÂÃraæ p­cchati---atha prameyatvamiti / pra«Âà Ãha---vyabhicÃrÃditi / uttaravÃdyÃha---na tarhyanvaya iti / sa evaikagranthenÃha---yadi ceti / tadevamuttaravÃdinà svÃbhiprÃya udghÃÂita÷ / p­cchati---katham / avyabhicÃritvaæ vyatirekiïa iti / avyabhicÃramÃha---yÃvaditi / atrÃpi yÃvannirÃtmakaæ tat sarvam aprÃïÃdimad d­«Âamiti vyatyÃsena yojanÃ, sÃdhyaviparyayasya vyÃptatvÃt / vyÃpakaniv­ttau ca vyÃpyaæ nivartate, yathà v­k«atvaniv­ttau ÓiæÓapÃtvam ÃrÃdupalabhyamÃnÃdekaÓilÃmayÃdacalapradeÓÃdityartha÷ / yadi punarevamucyate nivartatÃmaprÃmÃïÃdimattvaæ jÅvaccharÅrÃt prÃïÃdimattvasya pramÃïata upalabdhermà nivarti«Âa nairÃtmyam, tasmÃd vyabhicÃrÃdaheturiti ÓaÇkate---atha punariti / nirÃroti---na yuktamevamiti / kiæ jÅvaccharÅre sÃdhye nairÃtmyaniÓcayÃd vyabhicÃra uta tatsandehÃt? yadi niÓcayÃt, k­ta vyabhicÃreïa, bÃdhitavi«ayatvenaiva hetorapÃkaraïÃt / atha sandehÃt, tathà satyanvayino 'pyahetutve sarvÃnumÃnocchedaprasaÇga ityartha÷ // ÓaÇkate---sarvÃtmakatvaprasaÇga iti cet? nirÃkaroti---na, vikalpÃnupapatte÷ / ÓaÇkÃvÃkyaæ vibhajate---yadÅti / na tÃvadayumÃtmà nÃma pramÃïena kvacidupalabdha÷, yasya prati«edho nairÃtmyamavagamyeta, tadupalambhe và k­tamanayà kus­«Âyà / tasmÃt kalpayitvÃtmÃnamaprÃmÃïikaæ tatprati«edhasya ghaÂÃdÃvaprÃïÃdimattvena vyÃptiæ g­hÅtvà jÅvaccharÅre vyÃpakasyÃprÃïÃdimattvasya niv­ttyà nairÃtmyasya vyÃpyasya niv­tterÃtmà avagantavya÷ / evaæ ca sati kalpanÃko«asyÃparimeyatvÃt yad yadeva kalpyate tattadabhÃvasyadhaÂÃdau sulabhatvÃd aprÃïÃdimattvena vyÃpterjÅccharÅre 'prÃïÃdimuttvasya vyÃpakasya niv­tterÃtmasadbhÃvavat sakalakÃlpanika¬itthÃdimattvaprasaÇga ityartha÷ // nirÃkaraïavÃkyaæ vibhajate---tacca naivam / kasmÃt­---vikalpÃnupapatte÷ / vikalpayati---kimiti / ayamartha÷ / prÃïÃdayo hicchÃdyanvayavyatirekÃnuvidhÃyibhÃvÃbhÃvatayà icchÃdikÃryÃ÷, ak«aïikatve ca vyavasthite kÃryaæ samavÃyikÃraïÃpek«amitÅcchÃdÅnÃæ samavÃyikÃraïena bhavitavyam, kÃryatvÃd ghaÂÃdivat, ÓarÅrendriyÃdÅnÃæ ca samavÃyikÃraïatvani«edhe sati yad icchÃdÅnÃæ samavÃyikÃraïaæ pariÓi«yate, tad dravyamÃtmeti ca k«etraj¤a iti ca jÅva iti cÃkhyÃyate / tadasya viÓe«ato 'navagatasyÃpÅcchÃdisamavÃyikÃraïatayà sÃmÃnyarÆpeïÃvadhÃritasya Óakya÷ prÃïÃdirahite«u ghaÂÃdi«vabhÃva÷ pratipattum / nirÃtmakaÓabdenÃpi cÃyamevÃrtha ucyate / anena prÃïÃdilak«aïakÃryÃbhÃvena ghaÂÃdau nairÃtmyalak«aïakÃraïÃbhÃvasya vyÃptiravadhÃrità / so 'yaæ jÅvaccharÅre kÃryasyÃbhÃvo vyÃpako nivartamÃna÷ svavyÃpyaæ tatkÃraïÃbhÃvamÃdÃya nivartate iti siddhaæ jÅvaccharÅre prÃïakÃraïam, sa cÃtmeti / yadi ca ¬itthÃdayo 'pi tÃd­ÓÃ÷, tadà Ãtmano nÃmÃntarÃïi nÃrthÃntarÃïi / nÃmÃni ca lokatantrÃïi, na tvicchÃtantrÃïÅti / avadhÃritaæ kÃryaæ prÃïÃdyupalak«itamicchÃdi yasya so 'vadhÃritakÃrya÷, sa eva svabhÃvo yasya sa tathokta÷ / etaduktaæ bhavati / sÃmÃnyatastÃvadicchÃdÅnà kÃryatvenÃnvayavyatirekiïà hetunà samavÃyikÃraïavattvamunamitam / ubhayasiddhaÓca ghaÂÃdÃvicchÃdikÃraïÃbhÃva÷ / ye 'pi hi nairÃtmyavÃdino buddhiæ và bhÆtapatiïÃmabhedaæ và icchÃdikÃraïamÃcak«ate, te 'pi ghaÂÃdau na tadÃti«Âhante / tasmÃdubhayasiddhanairÃtmyà ghaÂÃdaya÷ / te«u cecchÃdikÃryÃbhÃvena nairÃtmyaæ vyÃptam / so 'yaæ jÅvaccharÅre kÃryÃbhÃvo vyÃvartamÃna÷ kÃraïÃbhÃvaæ vyÃvartayati / na ca kÃryeïaiva kÃraïamanumÅyatÃæ jÅvaccharÅre, kiæ vyatirekiïÃ, ­jumÃrgeïa sidhyantaæ ko nu vakreïa sÃdhayet iti vÃcyam, kÃraïamÃtrasya tata÷ siddherityuktam / pariÓe«Ãd viÓe«asiddhiriti cet? sa eva vyatirekÅtyuktam // yadi hi p­thivyÃdisamavÃyikÃraïà icchÃdayo bhaveyu÷, ghaÂÃdi«vapi prasajyeran / tasmÃd ghaÂÃdi«vicchÃdikÃryaniv­ttyà dravyëÂakÃtiriktakÃraïaniv­ttirvyÃptà d­«ÂetÅcchÃdaya÷ ÓarÅre d­ÓyamÃnà vyÃpikÃæ svaniv­ttiæ nivartayanto vyÃpyadravyëÂakÃtiriktakÃraïÃbhÃvaniv­ttimukhena navamaæ dravyaæ sÃdhayanti / na cai«Ãæ buddhireva samavÃyikÃraïam, dravyasyaiva samavÃyikÃraïatvaniyamÃd buddheÓcÃdravyatvÃt / yathà ca bhÆtÃnÃæ pariïatibhedo na kÃraïaæ tathà hi t­tÅye upapÃdayi«yate / vyatirekamukhenÃpi prÃmÃde÷ sÃtmakatvenÃnvayasiddhau na kevalavyatirekÅti cet? na svÃbhÃvavikaæ sÃdhyena pratibandhamanvayavyatirekiïi vyÃsedhÃma÷, kiæ tu sapak«ÃbhÃvena vidhimukhenÃsya pratibandhaæ nirÃkurma÷ / etÃvataiva cÃnvayino bhidyate / na ca pak«a eva sapak«a÷, jij¤ÃsitaviÓe«asya j¤ÃtaviÓe«ÃdanyatvÃt / ÓarÅrÃdi«u ca satsu nairÃtmyani«edha evÃtmasadbhÃva÷, asanni«edhasya sadbhÃvalak«aïatvÃt / sapak«ÃbhÃvastu nairÃtmyenÃpyavyapadeÓya iti kathaæ nairÃtmyani«edhena vyapadiÓyatÃm? asato 'dhikaraïatvÃyogÃdityuktam // etena parai÷ yaduktam, sapak«ÃvyatirekÅ ced bhaveddheturato 'nvayÅ / nÃnvayavyatirekÅ cedanairÃtmyaæ na sÃtmakam // iti, tadanena nirÃk­tam / etaccÃsmÃbhiranvayihetusamarthanena sphuÂÅk­tam / tasmÃt sarvamavadÃtam // vipak«avyatirekamÃtreïa vyatirekiïo gamakatvaæ matvà codayati---yadi tarhÅti / pariharati---na, hetvarthÃparij¤ÃnÃditi / na vaidharmyamÃtreïa gamakatvam, api tvavyabhicÃriïà / sa cÃtrÃvyabhicÃro nÃstÅtyartha÷ / nanu mà bhÆd gandhavattvaæ heturvyatireka vyabhicÃrÃd anityÃdivannityÃdapyasya vyatirekÃt, tasya tu pak«a eva kevalaæ na tu sapak«avipak«au, na tasaya vyatirekavyabhicÃro 'stÅti sa kasmÃt na heturiti codayati---ya÷ punariti / pariharati---satyamiti/vyatirekadharmo 'vyabhicÃro nÃsati vyatireke saæbhavati, asato 'dhikaraïatvÃyogÃdityuktatvÃditi / pratyudÃharaïÃntaraæ darÓayati---eteneti / etena vipak«ÃbhÃvÃt tato vyÃv­ttyabhÃvenetyartha÷ / codayati---ya÷ pak«aikadeÓa iti / yadi hi pak«aikadeÓav­ttirapi vipak«ÃbhÃvÃt na vyatirekÅ hetu÷, tarhi tasya pak«aikadeÓav­tterapi sato vipak«aniv­ttirasti sa hetu÷ prasajyeta / asti khalvasyodÃharaïavaidharmyameveti vyatirekihetulak«aïamityabhiprÃya÷ / pariharati---ayamapi na hetu÷, kasmÃt? sÆtrÃrthenÃpoditatvÃt / taæ sÆtrapÃÂhapÆrvakaæ darÓayati---sÆtrÃrtha iti / atra ca yena pak«aikadeÓav­ttervyatirekyÃbhÃsasya nirÃkaraïaæ tadavadhÃraïaæ prathamaæ darÓitam / udÃharaïenaiva vaidharmyaæ nÃnudÃharaïena pak«eïÃpi / asya tu pak«eïÃpÅti vyatirekyapi na hetu÷, na punarvaidharmyameveti sÆtrÃrtha÷ / tathà sati savyabhicÃramÃtrasya niv­tti÷ syÃt, na tu pak«aikadeÓav­tterityartha÷ // saæprati vÃsubandhavaæ hetulak«aïaæ dÆ«ayitumupanyasyati---heturvipak«ÃdviÓe«a ityanye / etad vyÃca«Âe---anye tviti / sÃdharmyamÃtranirÃkaraïa iti / yasya kasyacit sÃdharmyasya nirÃkaraïe / vipak«asÃdharmyanirÃkaraïe tÃvadi«Âasya saægraha÷ / yadà tu sapak«ÃdisÃdharmyanirÃkaraïam, tadà ani«Âasya viruddhÃde÷ saægraha÷ / upalak«aïaæ caitat / i«ÂÃni«Âasaægraha iti, i«ÂaparityÃga ityapi dra«Âavyam / sa cÃnekabheda iti / sapak«Ãdapi viÓe«e sati vipak«Ãd viÓe«a÷, pak«Ãdapi viÓe«e sati vipak«Ãd viÓe«a÷, vipak«amÃtrÃd và viÓe«a÷ iti prakÃrÃ÷ / tatra pÆrvayo÷ prakÃrayoryathÃkramamasÃdhÃraïasya cÃsiddhasya ca hetutvaprasaÇga iti / tanniv­ttyartha vipak«Ãdeva ityavadhÃryate / dvitÅyamavadhÃraïamavatÃrayitumÃha---avadhÃraïe ceti / vipak«ÃdevetyanenÃvadhÃraïena viÓe«o 'vadhÃrita÷, na vipak«a÷ / sa cÃyaæ viÓe«e cÃviÓe«e ca pras­ta iti vipak«ekadeÓav­tterapi pak«asapak«asÃdhÃraïasya hetutvaprasaÇga÷ / tanniv­ttyarthaæ dvitÅyamavadhÃraïaæ viÓe«a eveti / upasaæharati---tadevamiti // tadevadavyÃpakatvena dÆ«ayati---satyameka iti / atra codayati---vipak«aikadeÓav­ttiprati«edhÃditi / viÓe«a evetyavadhÃraïena vipak«aikadeÓav­tti÷ gaurayaæ vi«ÃïitvÃditi hetutvena prati«iddha÷ / tasmÃdetasminnavadhÃraïe satyeva vipak«ÃdevetyavadhÃraïÅyam / tathà ca vipak«Ãdeva yo viÓe«a eva sa hetu÷ / sapak«Ãttu yo viÓe«a eva sa na heturityuktaæ bhavati / yathà ca aÓvo 'yaæ vi«ÃïitvÃt iti sapak«Ãd viÓe«a eveti hetutvena prati«iddho bhavati / yastu sapak«aikadeÓav­tti÷ prayatnanÃntarÅyakatvÃdi÷ sa sapak«Ãd viÓe«a eva na bhavati, api tu sÃmÃnyamapÅti / na tasyÃhetutvamavadhÃritamiti heturevÃsÃvityartha÷ / pariharati---yadyevamiti / yadi sapak«Ãdapi yo viÓe«a÷ sa sapak«aikadeÓav­tti÷ prayatnÃnantarÅyakatvÃdirhetu÷, evaæ sati vipak«Ãdeveti avadhÃraïaæ bÃdhitaæ bhavati / ÓaÇkate---atheti / na vipak«ÃdevetyetanmÃtramavadhÃryate yena sapak«aikadeÓav­tti÷ prayatnÃntarÅyakatvÃdinarna hetu÷ syÃt, api tu yo viÓe«a eva sa heturiti prÃpte vipak«Ãdeveti niyamyate, tena sÃvadhÃraïasya viÓe«asya vipak«av­tterhetutvaæ prati«iddhaæ bhavati yathà aÓvo 'yaæ vi«ÃïÅtvÃditi / ya÷ punarviÓe«aÓcÃviÓe«aÓca sapak«e hetu÷, tasya hetutve 'pi na vipak«Ãdeveti bÃdhitaæ bhavati / yadyapi caivaæ satyapi sapak«aikadeÓav­tterhetutvaæ na Órutam, tathÃpi vipak«ÃdevetyanenÃvadhÃraïenÃni«iddhamityanumatameva / tena cÃÓrutenÃrthenÃrthavatÅ avadhÃraïe ityartha÷ // nirÃkaroti---evaæ ceti / yathà tattulyaikadeÓav­tteravihitamapi hetutvamani«edhÃnumatam, evaæ pak«aikadeÓav­tterapÅti so 'pi hetu÷ syÃdityartha÷ / puna÷ pratyavati«Âhate---nai«a do«a iti / pak«adharmatve sati viÓe«a eva vipak«Ãdeveti niyame kuta÷ pak«aikadeÓav­tte÷ prÃpti÷, apak«adharmatvÃt tasyetyartha÷ / pariharati---yo dharma÷ pak«asyetyaneneti / para Ãha---na kartavyata iti / dÆ«ayitumavadhÃraïaæ vikalpayati---kiæ punariti / prathamaæ kalpaæ g­hïÃti---astu tÃvaditi / etamapi dÆ«ayitu vikalpayati---kiæ punarasyeti / sÃmarthya prayojanÃbhisaæbandha÷ saæbhavaj¤Ãpanapak«e 'j¤Ãpananiv­tti÷ prayojanam, asaæbhavaniv­ttipak«e tu atyantÃyogavyÃv­tti÷ phalam / yathà nÅlaæ sarojaæ bhavatyeveti / vikalpya dÆ«ayati---ubhayathÃpÅti / yuktyantaramÃha---na ceti / atyantÃyogo ni«iddho bhavati, na tvayoga ityartha÷ / ÓaÇkate---atheti / viÓe«aïasaægato hyevakÃro 'yogaæ vyavacchinatti / yathà caitro dhanurdhara eveti / heturviÓe«aïaæ cet apak«adharma eveti / tasmÃt siddhaæ pak«aikadeÓe v­tternirÃkaraïamityartha÷ / nirÃkaroti---satyamiti / Óe«amanumÃnasÆtre vyÃkhyÃtaprÃyamiti neha vyÃkhyÃtam // heturvipak«Ãd viÓe«a iti ca yadà sautrÃntikapak«amiti / yadà tvanityatvahetau lak«ye lak«aïaæ vicÃryate iti vipak«aÓabdÃrtho vÃcya÷ / nanu ca nityo vipak«a ityata Ãha---na hyasatÅti / na hi nirupÃkhyamÃkhyÃyata ityartha÷ / na cÃsyÃpÃdÃnatvaæ nÃpyadhikaraïatvaæ yena pa¤camÅ và saptamÅ và prayujyeteti Ãha---na cÃsatÅti / na cÃsato vipak«Ãd vyÃv­ttyabhÃvena viÓe«o 'pÅtyÃha---vipak«Ãsaæbhave ceti / pak«asyaiveti / atra caivakÃrÃstraya padÃntarÃnapek«atvaæ sÆcayanti / pak«asyaiva dharma iti hetulak«aïe asÃdhÃraïa eva hetu÷ syÃt / samÃna eva siddha iti tu hetulak«aïe aÓvasya vi«Ãïitve sÃdhye gotvÃdirhetu÷ syÃt / tasmÃt traya÷ pak«Ã÷ heyÃ÷ / tathà ca pak«asya dharma÷ samÃne ca siddha÷ ityatra savyabhicÃro hetu÷ syÃt / pak«asya dharmo vipak«e ca nÃstÅtyatrÃsÃdhÃraïo hetu÷ syÃt / samÃne ca siddho vipak«e ca nÃstÅtyatra anitya÷ paramÃïu÷ k­takatvÃditi hetu÷ syÃditi traya÷ / saptamamabhimataæ pak«amÃha---pak«asyeti / Óe«aæ subodham // atra dignÃgena sapak«e sannasan dvedhà pak«adharma÷ punastridhà / pratyekamasapak«e ca sadasaddvividhatvata÷ // iti nava pak«adharmÃn hetutadÃbhÃsÃn darÓayitvà tatra ya÷ san sajÃtÅye dvedhà cÃsaæstadatyaye / sa heturviparÅto 'smÃd viruddho 'nyatvaniÓcita÷ // ityanena hetutadÃbhÃsaviveko darÓita÷ / tasyÃrtha÷ / ya÷ pak«adharma÷ sa sapak«e san asan dvedhà iti trividha÷, sa punarasapak«e sadasaddvividhatvata÷ pratyekaæ tridhà bhavatÅti / pak«adharma÷ sapak«e san vipak«e sadasaddvividhatvatastridhà / pak«adharma÷ sapak«e 'san vipak«e sadasaddvividhatvatastridhÃ, pak«adharma÷ sapak«e dvedhà vipak«e sadasaddvidhatvatastridheti / atrodÃharaïam, prameyak­takÃnityak­taÓrÃvaïayatnajÃ÷ / anityayatnajÃsparÓà nityatvÃdi«u te nava // nityatvÃdi«u sÃdhye«u prameyatvÃdayo nava hetutadÃbhÃsÃ÷ / te«Ãæ yathÃsaækhyaæ nityatvÃdÅni sÃdhyÃnyudÃharanti, nityÃnityaprayatnotthamadhyamatrikaÓÃÓvatÃ÷ / ayatnÃnityanityÃÓca prameyatvÃdisÃdhanÃ÷ // tadete«u hetutadÃbhÃse«u heturnirdhÃrito yena tadupanyasya vÃrttikakÃro vyÃca«Âe---tatra ya iti / tadetaddÆ«ayati---yathÃÓrutÅti / tatra ya÷ san sajÃtÅye dvedhà cÃsaæstadatyaye ityetÃvanmÃtrÃt na labhyate ityartha÷ / codayati---nanu coktamiti uktaæ dignÃgena, sÃdhyadharmo yato hetustadÃbhÃsÃÓca bhÆyasà / iti / tadetat pariharati---uktametaditi / na puna÷ pak«adharma evetyartha÷, avadhÃraïam abuddhvà ÓaÇkate---athÃpÅti / avadhÃraïÃrthÃlÃbhenottaramÃha---satyamarthÃditi / nanu apak«adharmatvaniv­ttyaiva pak«avyÃpakatvaæ gamyate, na hyavyÃpako bhavatyapak«adharmatvaniv­ttimÃnityata Ãha---apak«adharmaniv­ttimÃtratvena ceti / atyantaniv­ttini«edhena v­ttimÃtraæ syÃt naikÃntikÅ v­ttirityartha÷ / codayati---na prÃpta iti / pariharati---nÃvadhÃraïasyeti / hetuhetvÃbhÃsÃveva pak«adharmau nÃnya iti niyamaj¤ÃpanÃrthamavadhÃraïami«Âaæ bhavadbhirityartha÷ // ÓaÇkate---athobhayeti / nirÃkaroti---tathÃpi san sajÃtÅya iti / tadetat pÆrvameva vyÃkhyÃtaprÃyam / dvedhà ceti sarvathà na vaktavyamÅti / san sajÃtÅya ityasyopÃdÃne 'nupÃdÃne cetyartha÷, / san sajÃtÅya iti nopÃdÃtavyamiti yaduktam, tatra ÓaÇkate---atha manyeteti / nirÃkaroti---avadhÃraïeti / yadyavadhÃraïaæ yujyeta avadhÃraïÃrtho yukta Ãrambha÷ syÃt, tadeva tvayuktamityartha÷ / Ãdye pada iti / pak«asya dharma eva ityetasmin pada ityartha÷ / anyapade iti / anye pade yayo÷ pak«adharmatvavipak«Ãsattvayoste tathokte / tatra dvevidhyaæ nirÃkriyata iti / san sajÃtÅyeti sarvatheti / sajÃtÅye dvedhà ceti padopÃdÃne cÃnupÃdÃne cetyartha÷ / sajÃtÅya eva dvidhetyanenaiveti hetutadÃbhÃsayorautsargike pak«adharmatve sthita ityartha÷ / ÓaÇkate---atha mà bhÆditi sajÃtÅya eva dvidheti nÃvadhÃraïamityartha÷ / nirÃkaroti---tathÃpÅti / san sajÃtÅye dvidheti madhyamapade ityartha÷ / tadevaæ sajÃtÅye eva dvidhetyavadhÃraïaæ dÆ«itam / saæprati dvitÅyamavadhÃraïaæ ÓaÇkate---atha punariti / nirÃkaroti---tathÃpÅti / tathÃpi pak«aikadeÓav­ttirapi hetu÷ prasakta÷ / yadi ca tadatyaya eveti nÃvadhÃryeta tato 'naikÃntiko 'pi hetu÷ syÃditi do«a÷ // dignÃgasyaiva pradeÓÃntarahetulak«aïam---grÃhyadharma÷ pak«adharma÷ / tadaæÓena tasyaiva pak«asyÃæÓena sÃdhyadharmasÃmÃnyena, vyÃpto heturiti / tadetaddhetulak«aïamupanyasyÃsmin pÆrvoktaæ do«amatidiÓati---eteneti / atideÓameva sphuÂayati---avyÃpakÃdiriti / yathÃÓrutalak«aïe pak«ÃvyÃpakasya hetutvam, tadaæÓena vyÃpta ityasya vivaraïÃlocanena sapak«e sattvaæ vipak«Ãcca vyÃv­ttirityartha÷ / tathà ca pÆrvoktado«Ãnu«ÃÇga ityartha÷ / siæhÃvalokitanyÃyena dÆ«ayati---asaæstadatyaya itÅti // anye«Ãæ hetulak«aïaæ dÆ«ayitumupanyasyati-tÃd­giti / tadetadvyÃca«Âe-tÃd­Óeti / kilakÃro 'rucau / pak«adharma iti ca hetorabhidhÃnam / tena trilak«aïapravibhÃvitÃtmà heturityartha÷ / dÆ«ayati---tat tÃvaditi / ÓrÃvaïatvÃdyapÅti / tadukto 'sÃdhÃraïa ityartha÷ / yastu tÃd­ÓavinÃbhÃvÅti vipak«e sattÃprati«edhÃt sapak«e sattvaæ gamyate eva, viÓe«ani«edhasya Óe«Ãbhyanuj¤Ãvi«ayatvÃditi manyeta, taæ pratyÃha---bhavatu tÃvaditi / ekadeÓÃbhyanuj¤Ãne 'pi viÓe«ani«edhasyopapatterna samastÃÓe«Ãbhyanuj¤Ãne pramÃïamastÅtyabhiprÃya÷ / codayati---nanÆpadarÓanagrahaïÃditi / pariharati---na tallabhyata iti / na hi cÃk«u«atvamiti / vauddhÃnÃæ rÆpatvÃdijÃternityÃyà abhÃvÃd na cÃk«u«atvamanityatvena vinà bhavatÅtyartha÷ / yastu manyeta viÓe«ani«adhasya Óe«amÃtrabhyanuj¤ÃhetutvenÃg­hyamÃïaviÓe«atvÃt pak«asattÃbhyanuj¤Ãnam, tathà copadarÓanapadena pak«e heto÷ sattopadarÓanaæ bhavatÅti taæ pratyupetyÃha---upetya veti / subodham // tadevaæ lak«aïaæ dÆ«ayitvà tadudÃharaïaæ dÆ«ayati---yattvidamiti / etasmin hetulak«aïe ityartha÷ / prayatnanÃntarÅyakatvaæ prayatnakÃraïakatvaæ tat sÃk«Ãt pÃramparyeïa vÃ? tatra prathame kalpe dÆ«aïamÃha---prayatnÃnantarÅyakatvasyeti / dvitÅyakalpamÃÓaÇkya dÆ«ayati---atheti / prayatnagrahaïamapÃrthakamityartha÷ / bhÃvapratyayavÃcyaæ vikalpya dÆ«ayati---yaccedamiti / evamapyupalabdhereveti / na hi boddharÃddhÃnte kiÓcidupalabhyamÃnaæ nityamasti, yenopalabdhirviÓe«yeta ityabhiprÃya÷ / prayatnÃnantaramanyathà ceti / yat tÃvadupalabdhikarma tatsarvaæ prayatnÃdeva puru«avyÃpÃdÃdevopalabhyate nÃnyathetyartha÷ / ÓaÇkate---atheti / asmÃkaæ naiyÃyikÃnÃmiti bhÃva÷ / uttaram---tvayaiveti / asmaddarÓanaæ cedÃsthÃya tvayà bauddhenocyate, tat prayatnagrahaïenÃpyanaikÃntikatvaæ tadavasthamevetyartha÷ / avyÃpakaæ ceti / na hi davadahanÃbhighÃtaprasphuÂadveïudalavibhÃgajanmà ÂhÃtkÃro 'smadÃdiprayatnakÃrya ityartha÷ / ÓaÇkate---atheti / varïÃtmakamityartha÷ nirÃkaroti---tatrÃpÅti / pÃramparyeïÃpi prathama eva varïa÷ prayatnÃnantarÅyaka÷, na dvitÅyÃdaya÷ / atipÃramparyÃÓrayaïe tvatiprasaÇga÷, prÃyeïa tasya tatra tatra sulabhatvÃditi bhÃva÷ / ÓaÇkate---atha ya iti / viÓe«a÷ prayatnÃnantarÅyakatvaæ dharmiviÓe«aïam, prayatnÃnantarÅyakatvaæ sÃmÃnyaæ ca heturityartha÷ / nirÃkaroti---tathÃpyanya iti / na hi bhavatÃmasmÃkamiva viÓe«Ãtiriktamasti sÃmÃnyaæ vastu sad yo hetu÷ syÃt / na ca kalpanÃropitaæ hetu÷ samyagj¤Ãnasya bhavitumarhati, na cÃtyantÃsata÷ kalpanÃpi saæbhavatÅti bhÃva÷ // tadevamudÃharaïaæ dÆ«ayitvà prasaÇgena pare«ÃmudÃharaïavicÃraæ dÆ«ayati---yadapyuktamiti / tat khalvasat sarvasÃmarthyarahitaæ tadÃÓritÃnÃÓritabhÃvÃbhÃvadharmavanna bhavatÅtyartha÷ / nityaæ tu kiÓcid bhavatÅti / tasya dharmayoga÷ saæbhavatyeva, na tvasyÃpyaprayatnÃnantarÅyakatvaæ tvapratyayÃbhidheyaæ hi janma, tat prayatnenada prayatnÃdanyena và viÓe«aïÅyam, yasya tu janmaiva nÃsti tasya tadviÓe«aïaæ dÆrotsÃritamityartha÷ / etenÃbhÃva iti / naiyÃyikÃbhimato 'pyabhÃvo vyÃkhyÃta÷ / tasyÃpi hi prÃgasata÷ savakÃraïena samavÃya iti janma nÃstÅti na tadviÓe«aïayoga ityartha÷ / prak­tamupasaæharati---tadevamiti //35 // ____________________________________________________________________ NyS_1,1.36: sÃdhyasÃdharmyÃt taddharmabhÃvÅ d­«ÂÃnta÷ udÃharaïam // hetÃvukte nÃvyÃpto 'sau sÃdhyadharmeïa hetubhÃve vyavati«Âhate, na ca vyÃptipradarÓanamudÃharaïamantareïeti hetulak«aïÃnantaraæ kramaprÃptamudÃharaïalak«aïamÃha---sÃdhya---raïam //36// sÆtramityudÃharaïasÃmÃnyalak«aïamapyanena sÆcitamiti darÓitam / asya tÃtparyamÃha---asyeti, d­«ÂÃnto 'rtharÆpo nodÃharaïasya vacanÃtmakasya svarÆpato lak«aïaæ saæbhavati / tasmÃt svÃbhidhÃyakavacanopalak«akatvena lak«aïatvaæ sÃmÃnÃdhikaraïyaæ ca bhajata ityabhisandhinoktam---udÃharaïopalak«aïamiti / anena ca samÃnajÃtÅyebhya÷ pratij¤Ãdibhya÷ asamÃnajÃtÅyebhyaÓca pramÃïÃdibhya udÃharaïaæ vyavacchinnaæ bhavati / sÃdhyena sÃdharmyam ityÃdi bhëyam / tasyÃrtha÷, sÃdhyena dharmiïà Óabdena, sÃdharmyaæ d­«ÂÃntasya sthÃlyÃde÷, k­takatvaæ hetu÷ / kaddhyanityatvena sÃdhye ca Óabde d­«ÂÃnte ca sthÃlpÃdau samÃnam / tasmÃt kÃraïat prayojakÃt, taddharmabhÃvÅ tasyaiva sÃdhyasya Óabdasya yo dharmo dharmÃntaram, yena viÓi«Âa÷ Óabda÷ si«Ãdhayi«ito 'nityatvena, tadanityatvaæ taddharma÷ / sa eva bhÃvastadbhÃva÷ / so 'syÃstÅti taddharmabhÃvÅ, sthÃlyÃdiranityatvadharmavÃniti yÃvat / tena tÃd­Óà d­«ÂÃntenopalak«itaæ tadvi«ayaæ vacanamudÃharaïamiti // tatra vÃrttikakÃra÷ sÆtrapadaæ vyÃcak«Ãïa eva phalato bhëyaæ vyÃca«Âe---sÃdhyeti / udÃharaïasÃdharmyÃdityasya vyÃkhyÃnaæ sÃdhyasÃdharmyÃdityatrÃpi yojayati---atrÃpÅti / sÃdhyaÓabdenaiva k­takatvaæ sÃdharmyaæ d­«ÂÃntasya, nÃsÃdhyena vipak«eïÃkÃÓÃdinà nityena, tato hi k­takatvaæ vyÃv­ttamiti / tathà ca savyabhicÃro vyavacchinno bhavati / sÃdharmyameveti bhÃgÃsiddho vyavacchinna÷ / yasmÃt sÃdhyasÃdharmyÃt saddharmabhÃvÅ bhavati, so 'yaæ d­«ÂÃnta udÃharaïamiti, yÃvad vÃkyaæ na samÃpyate, tÃvadardhokta eva p­cchati---kiæ kutaÓciditi / avadhÃraïadvayayogina÷ sÃdhyasÃdharmyÃd d­«ÂÃnto 'vaÓyameva taddharmabhÃvÅ bhavatÅti gatÃrthaæ taddharmabhÃvÅtyetaditi bhÃva÷ / uttaram---na bhavatyapÅti / yathà nitye Óabde sÃdhye amÆrtatvÃde÷ sÃdhyena Óabdena karmaïa÷ sÃdharmyÃt karma na taddharmabhÃvi bhavati, nityaæ na bhavatÅtyartha÷ / sÃdhyenaivetyavadhÃraïenaiva etadudÃharaïaæ pratyuktamiti / Ói«yopÃdhyÃyaÓyaÓyÃmatvamaitratanayatvÃdayo 'traupÃdhikasaæbandhà udÃhÃryÃ÷ / hetulak«aïe tu sÃmÃnyalak«aïÃpek«aæ viÓe«alak«aïamiti nÃtivyÃpti÷ / atra ca sÃdhyasÃdharmyagrahaïena sÃdhanavikalamanudÃharaïaæ bhavatÅtyuktaæ bhavati / yathà nitya÷ Óabda÷ amÆrtatvÃt paramÃïuvaditi / taddharmabhÃvÅtyanena ca sÃdhyavikalaæ parÃstam / yathà nitya÷ Óabdo mÆrtatvÃt karmavaditi / etenobhayavikalamapi parÃk­tam / yathà nitya÷ Óabda÷ amÆrtatvÃd ghaÂavaditi / pa¤camyupÃdÃnena ca sÃdhyasÃdharmyaprayuktaæ taddharmabhÃvitvaæ yatra vacane pradarÓyate tadevodÃharaïaæ nÃnyaditi darÓitaæ bhavati / prayojakatvaæ ca sÃdhyasÃdharmyasya heto÷ svÃbhÃvika÷ saæbandho vyÃpyatvamiti yÃvat / prayojyatvaæ ca sÃdhyasÃdharmyasya vyÃpakatvameva / tenÃpradarÓitÃnvayaviparÅtapradarÓitÃnvayayoranudÃharaïatvamuktaæ bhavatÅti / tadyathà anitya÷ Óabda÷ utpattimattvÃt, paÂavaditi / yo yo 'nitya÷ sa sarva utpattimÃn yathà ghaÂa iti / samÃkhyÃnirvacanasÃmarthyÃt sÃmÃnyalak«aïamapyanena sÆcitamityÃÓayavatà bhëyak­tà samÃkhyÃyà nirukti÷ k­tà / tÃæ vÃrttikakÃro darÓayati---udÃhriyate 'neneti // codayati---nanu ceti / pariharati---nai«a do«a iti / vacanasya viÓe«aïatvenopalak«aïatvenetyartha÷ / abhidhÅyamÃna iti ca abhidhÃnopalak«aïaparam, nÃbhidheyaparam, asÃmÃnÃdhikaraïyado«asya tÃvadavasthyÃt / taddharmabhÃvÅti sÆtrÃvayavavyÃkhyÃnaparaæ bhëyam---tasya dharma ityÃdi / atra cottaramiti gu¬hÃbhiprÃyam / tadetad bhëyam anubhëya vyÃca«Âe---tasya dharma iti / tasya dharmastaddharma iti hi dharmasya saæbandhitvena p­thagvacanam / na ca dharma eva dharmasya, nÃpi dharmÃntaraæ dharmasya, kiæ tu dharmiïa ityartha÷ / anena bhëyakÃrÅyÃmanupapattimuktvà vÃrttikakÃra÷ svakÅyÃmapyÃha---dharme ca sÃdhya iti / anena hetÆdÃharaïopanayalak«aïairvyÃghÃta ukta÷ / bhëyam---sÃdhyasÃdharmyÃdutpattidharmakatvÃditi, tad vyÃca«Âe---tasya dharmiïa iti / taddharmabhÃvÅ bhavatÅti, tadanupapannam, na hi k­takatvÃt sthÃlyÃderanityatvaæ bhavati, jÃyate bÅjÃdivÃÇkura ityata uktam---bhavati vidyate//36 // ____________________________________________________________________ NyS_1,1.37: tadviparyayÃt và viparÅtam // vaidharmyodÃharaïasya lak«aïam---tadvi---tam //37// anuv­ttena pÆrayitvà savyÃkhyÃnaæ sÆtraæ paÂhati---sÃdhyavaidharmyÃdataddharmabhÃvÅ ca d­«ÂÃnta udÃharaïamiti / sÃtmakatayà sÃdhyena jÅvaccharÅreïa vaidhamyÃd ghaÂÃderd­«ÂÃntasya sÃtmakatvasÃdharmyavirahÃditi yÃvat / yasya sÃdhyasya jÅvaccharÅrasya dharma÷ prÃïÃdimattvaæ taddharma÷ / sa eva bhÃvastaddharmabhÃva÷ / so 'syÃstÅti taddharmabhÃvÅ / na taddharmabhÃvÅ ataddharmabhÃvÅ, prÃïÃdirahito ghaÂÃdiriti yÃvat / etaduktaæ bhavati, yatra ghaÂÃdau sÃdhyadharmÃbhÃvaprayukta÷ sÃdhanadharmÃbhÃva÷, sa ghaÂÃdirvaidharmyad­«ÂÃnta÷ / tadvi«aya÷ Óabda udÃharaïamiti / sÆtrasthaÓca vÃÓabda÷ samucceye veditavya÷, vyatirekavi«ayatvÃd vaidharmyodÃharaïasyeti / atra bhëyakÃreïa anvayavyatirekÅ pÆrvasatrodÃh­to 'trÃpyudÃh­ta÷ / sÃdhanadharmÃbhÃvaprayuktatvaæ ca sÃdhyadharmÃbhÃvasyoktam, taccÃyuktam / anvayavyatirekiïihetau satyapi vaidharmye sÃdharmyodÃharaïamevocitam, tatra tatpÆrvakatvÃd vaidharmyapratÅte÷ ­jumÃrgeïa sidhyato 'rthasya vakreïa sÃdhanÃyogÃt / vyÃpyavyÃpakabhÃvaÓca yÃd­Óo bhÃvayo÷, tadabhÃvayostadviparÅto bodhyavya÷ / anyathà sapak«aikadeÓavartÅ na hetu÷ syÃditi manyamÃno vÃrtikakÃra Ãha---udÃharaïamavÅtahetÃviti / taccÃsmÃbhi÷ sÆtraæ yojayadbhi÷ uktamiti // atra ÃcÃryadeÓÅyÃïÃm anÃr«asÆtrapÃÂhadÆ«aïaæ nÃsmÃkamÃr«asÆtrapÃÂhe 'stiti pratipipÃdayi«urÃcÃryadeÓÅyÃnÃæ pÃÂhamabhiprÃyaæ cÃha---anye tviti / Ãr«e hi pÃÂhe sÃmÃnÃdhikaraïyÃd d­«ÂÃntasyÃrtharÆpasya, ÓabdarÆpeïodÃharaïenaikyaæ syÃt / yadà tu d­«ÂÃntasyodÃharaïamiti pÃÂha÷, tadà nÃyaæ do«a÷ / dÆ«aïaæ cÃpare«Ãm, yathà na d­«ÂÃntasya udÃharaïena sÃmÃnÃdhikaraïyam, evaæ taddharmabhÃvitvasyÃrtharÆpasya, svavi«ayavacanopalak«aïatvena tu sÃmÃnÃdhikaraïyaæ d­«ÂÃnte 'pi tulyam / tasmÃdÃr«amevÃstviti / Ãr«e 'pi pÃÂhe paroktaæ dÆ«aïamupanyasyati---etasminnapÅti / upahÃse kilakÃra÷ / ïyantÃd bhavatestÃcchÅlye ïininà bhÃvÅti vyutpannam / tathà ca taddharmakÃritvamartha÷ / na ca j¤ÃpanÃdanyà kriyà saæbhavatÅti gamakatvam / tacca sarve«ÃmavayavÃnÃmabhinnamiti sÃdhÃraïatvÃt na vaktavyamityartha÷ / tadetadabhyupagamenaiva pariharati---nÃyamiti // anye tu taddharmabhÃvÅtyetad vikalpya dÆ«ayantÅtyÃha---anye tviti / tatra prathamakalpe dÆ«aïamÃhu÷---tad yadÅti / nÃyaæ sÆtrÃrtha÷ sarvÃvayavasÃdhÃraïyÃditi / tasmÃt na ki¤cidetat taddharmaæ bhÃvayituæ ÓÅlamasyeti / dvitÅyakalpe dÆ«aïamÃhu÷---daï¬inyÃyastu iti / saæbhave vyabhicÃre ca syÃd viÓe«aïamarthavat, na saæbhavamÃtre ityartha÷ / tadidaæ pare«Ãæ dÆ«aïaæ daï¬inyÃyamÃlambya pariharati---na vaktavyamiti / saæbhavavyabhicÃrÃbhyÃæ samarthaæ viÓe«aïamityartha÷ / na bahuvrÅhÃviti / anyapadÃrthavivak«ayaivenirÃÓrÅyate / sà ca bahuvrÅhiïai labhyata iti k­tamatreninetyartha÷ / suh­dbhÃvena ced, ata evÃha---athÃvaÓyamiti prayojanÃntaraæ bhÃvÅgrahaïasyÃnvÃcinoti---santÅti // atra ca vasubandhunà pratij¤Ãdayastrayo 'vayavà durvihità ak«apÃdalak«aïenetyuktam, tad dÆ«ayati---tadetasminniti // tadevamudÃharaïalak«aïamupapÃdya pare«Ãæ lak«aïaæ dÆ«ayitumupanyasya vyÃca«Âe---yathà siddha iti / yathà ca sa eva sÃdhyo viÓi«Âa÷ pratyayabhedabheditveneti, pratyaya÷ kÃraïam, tadetat sÃdhyasÃdhanavattvaæ d­«ÂÃntasya bauddharÃddhÃnte 'vyÃpakam, sthÃlyÃdau d­«ÂÃnte k­takatvÃnityatvarÆpasÃdhyasÃdhanavattvavaikalyÃt / prÃgabhÃvo hi sthÃlyÃ÷ k­takatvaæ pradhvaæsÃbhÃvaÓcÃnityatà rÃddhÃnte bauddhÃnÃm / na caivamubhayaæ sthÃlyÃmasti, tasyÃ÷ svÃbhÃvavirodhitvÃditi dÆ«ayati---atra visphÆrjatÃpÅti / eteneti, avyÃpakatvena nidarÓyate 'sminnanena veti nidarÓanam // sÃdhyenÃnugamo heto÷ sÃdhyÃbhÃve ca nÃstità / iti ca pratyuktam k­takatvÃnityatvayo÷ sthÃlyÃmasaæbhavadarÓanÃdavyÃpakatvena / asmadrÃddhÃnte tu yathà tayo÷ sthÃlyÃdau saæbhava÷ tathoktaæ hetulak«aïasÆtra iti / bhëye paï¬itarÆpavedanÅyamiti praÓastapaï¬itavedanÅyamityartha÷ //37 // ____________________________________________________________________ NyS_1,1.38: udÃharaïÃpek«a÷ tathà iti upasaæhÃra÷ na tathà iti và sÃdhyasya upanaya÷ // svapratipattau vyÃptismaraïÃnantaraæ tathà cÃyaæ na tatheti và parÃmarÓaj¤ÃnotpÃdÃdudÃharaïavacanasya ca vyÃptipratipÃdakatvÃt parÃmarÓaj¤Ãne hetorupanayasyodÃharaïapÆrvakatvaniyamÃt / udÃharaïÃnantaramupanayaæ lak«ayati---udÃ---ya÷ //38// apek«Ãpadaæ bhëyak­d vyÃca«Âe---udÃharaïatantra iti / udÃharaïavaÓa÷ / vaÓyata iti vaÓa÷, vaÓina udÃharaïasya vaÓya ityartha÷ / etadeva karmaïo bhÃvaæ ni«k­«ya viv­ïotti---vaÓa÷, sÃmarthyam / vaÓyena udÃharaïasya phalena upanayenÃbhisaæbandha ityartha÷ / tathÃtvÃtathÃtvayorvi«ayaæ vibhajate---sÃdhyasÃdharmyayukta iti / nanu hetorupasaæhÃra apanayo na sÃdhyasya / tathà cÃnupapanna÷ sÃdhyasyopasaæhÃra ityata uktam---sÃdhyasya Óabdasyotpattidharmakatvamiti / udÃharaïasiddhavyÃptikahetumattayà sÃdhyamupasaæhriyate na svarÆpeïetyartha÷ / atrÃpyudÃharaïÃpek«a upasaæhÃra upanaya iti sÃmÃnyalak«aïam / tathà na tatheti sÃmÃnyalak«aïÃpek«e viÓe«alak«aïe iti bodhyavyam // atra kecit Ãhu÷ hetuvacanÃdeva sodÃharaïÃt sÃdhyasiddherasÃdhanÃÇgamupanaya iti / tannirÃkartumÃha vÃrttikakÃra÷---yathà tatheti pratibimbanÃrtham / tadetat praÓnapÆrvakaæ vibhajate---kiæ punariti / tadanena vyutpannÃvyutpannatayà pare«ÃmaniyatapratipattisÃdhanatvÃt svapratipattyanusÃreïa pare bodhayitavyÃ÷ / vyÃptismaraïÃnantarotpannaliÇgaparÃmarÓapÆrvakaÓca svayamanumeyÃrthapratyaya iti tathaiva pare bodhyante / tathà ca parÃmarÓaj¤Ãnahetorupanayasya siddhamarthavattvam / na ca yathà liÇgaparÃmarÓaj¤ÃnÃnvayavyatirekÃnuvidhÃnam anumeyaj¤Ãnasya, tathà dadhibhak«aïÃdyanuvidhÃnamapi, yenatiprasaÇgaÓcodyeteti / prayojanÃntaram upanayasyÃha---sÃdhye và saæbhava iti / codayati---nanu ceti / yadyapi sÃdhanatayà k­takatvamuktam, pratij¤Ãnantaraæ pratipattra sÃdhanasyaivÃpek«itatvat, tathÃpi tannÃsiddhaæ tatra sÃdhanatvena vyavati«Âhata iti svasiddhimÃk«ipati sÃmarthyÃditi bhÃva / pariharati---nokta iti / yatpara÷ Óabda÷ sa ÓabdÃrtha iti ÓÃbdÃ÷ / sÃdhanatvaparaÓca k­takatvÃditi sÃmarthyÃt / Ãk«epe tÆdÃharaïamapi na prayoktavyam / asyÃpi sÃdhanasÃmarthyÃdÃk«epÃt avyÃptasya sÃdhanatvÃyogÃt tadvidhasyÃpi prameyatvÃde÷ ÓabdanityatvÃdau sÃdhanatvabhrameïa prayogo 'siddhepi tulya iti vyÃptipradarÓanÃrthodÃharaïaprayogavaddheto÷ siddhatvapratipÃdanÃya upanayasyapi prayoga iti ramaïÅyam //38 // ____________________________________________________________________ NyS_1,1.39: hetvapadeÓÃtpratij¤ÃyÃ÷ punarvacanaæ nigamanam // nigamanalak«aïÃvatÃraparaæ bhëyaæ dvividhasya punariti / sÃdharmyeïa vaidharmyeïa dvividhÃnÃmapi hetÆdÃharaïopanayÃnÃæ samÃnaæ nigamanalak«aïamityartha÷ / hetva---nam //39// tasmÃditi / hetvapadeÓÃt taddhetukam anitya÷ Óabda iti pratij¤Ãyà punarvacanam / yadyapi ca siddhanirdeÓo nigamanam, sÃdhyanirdeÓaÓca pratij¤Ã, tathÃpi yasyaiva pratij¤ÃyÃæ sÃdhyatvamÃsÅt, tasyaiva nigamane siddhatvamityavasthÃvantamekamÃÓritya samÃnavi«ayatayà nigamanaæ pratij¤etyupacaryate / tathà ca punarvacanamapyupapannam / tadetad bhëyakÃro vyÃca«Âe---sÃdharmyokta iti / vyutpÃdayati---nigamyante iti / sÃdharmyavaidharmyayo÷ pratij¤Ãta÷ prabh­ti nigamanÃntaæ prayogamÃha---tatreti / atra prathamasÆtravadeva yathÃsvamavayave«u pramÃïÃnÃæ paramanyÃyaæ stotuæ saæbhavamÃha---avayavasamudÃye ceti / ÃptopadeÓasyeti / sedava somyedamagra ÃsÅt / ityÃderÃptopadeÓasya pratyak«ÃnumÃnÃbhyÃæ pratisandhÃnÃt / nanu kasmÃt pratij¤aivÃptopadeÓo na bhavati, k­tamasyà ÃgamÃntaravi«ayatvenetyata Ãha---an­«eÓceti / anumÃnaæ hetu÷ / syÃdetat / dvitÅyaæ liÇgadarÓanaæ hetu÷ / na ca tadanumÃnam / t­tÅyasyopanayavi«ayasya liÇgadarÓanasya tathÃbhÃvÃdityata Ãha---udÃharaïa iti / udÃharaïe d­«ÂÃntadharmiïi / sÃdhyasÃdhanayo÷ pratibandhaæ saæd­Óya samyag d­«Âvà liÇgasya pratÅte÷ // etaduktaæ bhavati---yadyapi trayÃïÃmapi liÇgadarÓanÃnÃæ sasm­tÅnÃmanumÃnatvam, tathÃpi tadekadeÓe madhyame 'pi liÇgadarÓane samudÃyopacÃrÃdanumÃnavyapadeÓa iti / pratyak«avi«ayam udÃharaïam / kasmÃt? d­«Âena udÃharaïe pratibandhena ad­«Âasya sÃdhyadharmiïyanumeyasya siddhe÷ / yadi punarna mÆlaæ pratyak«amÃsthÅyeta, avyavasthayà nÃd­«Âaæ sidhyediti bhÃva÷ / nigamaprayojanaæ pratipÃdayati---sarve«Ãmiti / pratij¤ÃdÅnÃmupanayÃntÃnÃmeko 'rtha÷ svabhÃvapratibaddhaæ liÇgaæ và anumeyaæ vÃ, tasya pratipatti÷, tasyÃæ sÃmarthyapradarÓanaæ nigamanamiti / tadanenaikÃrthatvaæ darÓitam / dvividhaæ ca prayojanam / tatrÃvÃntaraæ svabhÃvapratibaddhaliÇpratÅti÷ / paramaæ ca sÃdhyapratÅtiriti // saæprati vibhÃge sÃkÃÇk«atvaæ darÓayati---itaretarÃbhisaæbandha iti / abhisaæbandhena phalenÃkÃÇk«Ãmupalak«ayati---asatyÃmiti / pradhÃnaæ hi pratij¤Ãpadam / taduttarakÃlaæ hi sÃdhanÃkÃÇk«ÃyÃæ pratij¤ÃmÃÓritya hetupadaæ pravartate / na puna÷ prathamameva hetvepek«eti hetulak«aïe 'smÃbhirupapÃditamiti / hetupadavirahe ÃkÃÇk«Ãæ darÓayati---asati hetÃviti / udÃharaïÃbhÃve 'pek«ÃmÃha---asatyudÃharaïa iti / upanayÃbhÃve 'pyapek«ÃmÃha---upanayaæ cÃntareïeti / nigamanÃbhÃve 'pyapek«ÃmÃha---nigamanÃbhÃve ceti / avayavÃnÃæ prÃtisvikaæ prayojanamuktamapi Ói«yahitatayà bhëyakÃra÷ pratipÃdayati---atheti / pa¤cÃvayavapratipÃdanaprayatnasya prayojanaæ darÓayati---na caitasyÃmiti / kathaæ puna÷ prakramata ityÃha---avyavasthÃpyeti / vyavasthÃpite tu na jÃteravasara ityÃha---vyavasthite hÅti // atra kecit Ãhu÷ nigamanamasÃdhanÃÇgam / katham? pratij¤ayà gatÃrthatvÃditi / tanmatam apÃkartuæ vÃrttikakÃra÷ saprayojanaæ nigamanaæ darÓayati---pratij¤Ãvi«ayasyÃrthasyeti / caturbhi÷ khalvavayavairhetostrÅïi rÆpÃïi dve và pratipÃdite, na tvabÃdhitavi«ayatvÃsatpratipak«itatve / pa¤casaæ và catur«u và rÆpe«u hetoravinÃbhÃva÷ parisamÃpyate / tasmÃdabÃdhitavi«ayatvÃsatpratipak«itatvarÆpadvayasaæsÆcanÃya nigamanam / tadidamuktam---viparÅtaprasaÇgaprati«edhÃrthamiti / bÃdhane pratipak«e và sÃdhyaviparÅtaprasaÇga÷ syÃditi / so 'yaæ pratij¤Ãvi«ayÃrthasya aÓe«apramÃïamÆlÃvayavopapattau satyÃæ pratij¤eyasyÃrthasya siddhatayà punarvacanena nigamanena prati«idhyate / na ca pratij¤ÃvacanÃdeva tatsiddhi÷, tasya sÃdhyaparatvÃt / na cÃnyaparÃdapyÃk«epÃt siddhi÷ hetvÃdipadÃprayogavaiyarthyaprasaÇgÃt, pratij¤Ãta eva sarvÃk«epasaæbhavÃt / tasmÃd rÆpadvayapratipÃdanÃrthaæ nigamanam / yathà ca trairÆpyÃtiriktametadrÆpadvayaæ tathopapÃditam asmÃbhi÷ prathamasÆtre / hetvÃbhÃse«u ca Óe«aæ darÓayi«yata iti / etasmin sÆtrÃrthe parasya pratij¤ÃyÃæ nigamanaæ gatÃrthaæ manyamÃnasya avakÃÓo nÃstÅti // yastu manyeta na hetoravinÃbhÃvasiddhimantareïa siddhanirdeÓo nigamanaæ bhavati, na ca päcarÆpyaæ vinà avinÃbhÃvasiddhi÷ / nigamanÃttu tatsiddhau na siddhanirdeÓo nigamanam, api tu tadapi sÃdhyanirdeÓa eveti, taæ pratyupetya taddo«anirÃcikÅr«ayà pare«Ãæ vÃkyamupak«ipyate / pare«Ãæ vÃkyaæ paÂhati---upanayanigamane tviti / dÆ«ayati---idaæ tÃvaditi / yathÃÓruti hi nigamanopanayayorabhedaæ sÃdhayati, arthagataæ cÃviÓe«aæ hetumÃha---taccaitadÃlokatamasoraikyaæ kÃkasya kÃr«yÃdivadÃpatitam / ÓaÇkate---atha hetÆpanayÃviti / upalak«aïa caitat, pratij¤Ãnigamane ityapi dra«Âavyam / arthÃviÓe«Ãditi cÃviÓi«ÂÃrthatvÃdityunnetavyam / tathà ca saæbandha iti ÓaÇkiturabhiprÃya÷ / atrÃpi do«amÃha---sa vipak«eti / puna÷ ÓaÇkate---athaikaprayojanatveneti / nirÃkaroti---tathÃpÅti / sidhyatyekaprayojanatve sÃdhye hetoravirodha÷, hetustu na pratij¤ÃrthÃdatiticyate ityartha÷ / tad varïitamiti / anyaÓca hetvartho 'nyaÓcopanayÃrtha ityetad varïitamityartha÷ / etenopanayanigamanaprayojanÃbhidhÃnena ye tryavayavaæ vÃkyamÃhu÷, tanmatamapi parÃstamityÃha---pak«adharmatveti // yacca parai÷ upanaye dÆ«aïaæ vikalpyÃbhyadhÃyi tat tÃvadupanyasyati---yadapi yathà tatheti / sarvasÃmÃnyayoge hi tadeva syÃt, na tu tatheti / anyathà Óabdasya k­takatvÃditi / na hi yathà ghaÂa÷ k­taka÷, tathà Óabdo 'pi k­taka÷, ghaÂaÓabdayorabhedaprasaÇgÃdityartha÷ / tasmÃt sÃmÃnyaprati«edhe viÓe«aprati«edhe ca k­takatvaæ sÃmÃnyaæ pariÓi«yate / tasya ca yathÃtathÃbhÃvayorabhÃvÃt k­takatvÃdityeva syÃt / tathà ca na hetorvyatireka upanaya÷ syÃdityÃha---pariÓe«Ãditi / tadetat pare«Ãæ dÆ«aïaæ nirÃkaroti---tadapyayuktamiti / yathà tatheti vÃkyamupamÃnaikadeÓamupamÃnamupacÃrÃt / upamÃnamartho yasya so 'yamupamÃnÃrtha upanaya÷ / tasya bhÃvastattvaæ tasmÃt / taccopamÃnaæ na sarvathà sÃdhyasÃdhanabhÃvamÃÓritya pravartate / sÃdhye Óabde sÃdhanasya k­takatvasya sthÃlÅgatasya ya÷ sarvathÃbhÃva÷ sthÃlÅtvÃdyekÃrthasamavÃya÷ tamÃÓritya na pravartate / tathà ca ÓabdasthÃlyo÷ abhedaprasaÇgÃd yathà tathetyeva na syÃt / tasmÃt sthÃlÅsthaprakÃrÃntaravyudÃsena k­takatvasÃmÃnyamÃtrasÃdhÃraïyena yathà tathetyupamÃnopapattirityartha÷ / nanvevamapi k­takatvasÃmÃnyamÃtraæ Óabde syÃt, na tu yathà tathÃbhÃva÷, tathà ca na hetoratireka ityuktamityata Ãha---k­takatvasÃmÃnyaæ tviti / na hi jÃtu ÓÃvaleyasannidhau gotvasÃmÃnyamÃtraæ bhavati, api tu viÓe«asahitam / tathà ca yathÃtathÃbhÃva upapanna ityartha÷ // etena yat parairupanayasya d­«ÂÃntÃdabhinnatvaæ varïitam, tadapi parÃstamityÃha---gatÃrthatvÃditi / anenopamÃnasamÃnatvavarïanena / etadeva vibhajate---yadapyuktamiti / vyÃptipradarÓanavi«ayo d­«ÂÃnta÷ d­«ÂÃvyÃptikasya heto÷ sÃdhyadharmiïyupasaæhÃra upanaya iti mahÃn bheda ityartha÷ / etena nigamanaæ pratij¤ÃyÃ÷ samÃnÃbhidheyatve 'pi pratij¤Ãrthatvena pratyuktam, pratij¤ÃyÃ÷ sÃdhyaparatvÃt nigamanasya ca viparÅtaÓaÇkÃniv­ttiparatvÃditi / prayojanabhedasÃmÃnyamÃtravivak«ayà etenetyuktam / atra bhëyakÃreïa ekasminnanvayavyatirekiïyeva vÅtÃvÅtavÃkye pa¤cÃvayave udÃh­te / tatra kadÃcid bhrÃnti÷ syÃdekodÃharaïatayà dve api vÃkye parasparÃpek«e eveti, tannirÃkaraïÃyÃha---te ete iti / na punaranvayi vyatireki cetyekaæ vÃkyamityartha÷//39 // ____________________________________________________________________ NyS_1,1.40: avij¤Ãtatattve 'rthe kÃraïopapattitastattvaj¤ÃnÃrthamÆhastarka÷ // atra bhëyaæ tarkalak«aïÃvatÃraparam---ata Ærdhvamiti / uddeÓakramÃnusÃreïa / avitarka÷ / //40// tarkaprav­ttikramamÃha---avij¤ÃyamÃnatattve 'rthe iti yadyapi saæÓayasya paÓcÃdeva jij¤Ãsà bhavati, tathÃpi jij¤ÃsÃyÃ÷ parastÃdapi saæÓayo bhavati / sa cÃtra vivak«ita÷, tarkaprav­ttyaÇgatvÃt / tarkeïa hi prasaÇgÃparanÃmnà dvayo÷ pak«ayorekatarani«edhenaikatara÷ pramÃïavi«ayatayà abhyanuj¤Ãtavya iti vi«ayapratyÃsattyà tarkaprav­ttiæ pratyaÇgatà saæÓayasyeti / kÃraïopapattyeti vyÃca«Âe---saæbhavatyasmin kÃraïaæ pramÃïamiti / atra ca kÃraïamityasya vyÃkhyÃnaæ pramÃïamiti / upapattivyÃkhyÃnaæ saæbhavatÅti / anuj¤ÃvyÃkhyÃnam / ---evavametat, netaraditi / etaduktaæ bhavati, yasmin vi«aye pramÃïaæ pravartitumudyataæ tadviparyayÃÓaÇkÃyÃæ na tÃvat pramÃïaæ pravartate, na yÃvadani«ÂyÃpattyà viparyayÃÓaÇkà apanÅyate / tadapanaya eva ca svavi«aye pramÃïasaæbhava iti copapattiriti vyÃkhyÃyate / tayà pramÃïasyopapattyà itikartavyatayà pramÃïavi«ayamabhyanujÃnatyà viÓodhite vi«aye pramÃïÃmapratyÆhaæ pravartate / na copapattirevÃstu niÓcayahetu÷ k­taæ pramÃïeneti vaktavyam / upapatte÷ svatantrÃyà ÃÓrayÃsiddhatayà svato niÓcayÃyogÃt / tadupapÃditaæ prathamasÆtre iti // udÃharaïamÃha---nidarÓanamiti / svak­tasya karmaïa ityÃdinà pÆrvasya kÃraïamityantena saæsÃro darÓita÷ / uttaretyÃdinà upavarga ityantenÃpavarga÷ / tena saæsÃrÃpavargÃvicchantau vÃdiprativÃdinau prati Ãtmanityatvavi«ayaæ pramÃïaæ pravartamÃnamanena tarkeïÃnug­hyata iti pramÃïavi«ayaviparyayÃnanuj¤aiva ca pramÃïavi«ayÃbhyanuj¤Ã, ani«Âaprasaktyà viparyayasyaiva sÃk«Ãt nivartanÃt / ata evÃnte bhëyakÃra upasaæjahÃra---yatra kÃraïam anupapadyamÃnaæ paÓyati, tat nÃnujÃnÃtÅti // nanu yadi tarka evametat, netaradityevamÃkÃra÷, kathaæ punarayaæ tattvaj¤ÃnÃrtho na tu tattvaj¤Ãnameveteti deÓayati---kathaæ punariti / pariharati---anavadhÃraïÃditi / paryÃyairniÓcayÃdatyantabheda ukta÷ / bhÃvitÃt cintitÃt, ata eva prasannÃt nirmalÃnditi / pramÃïasÃmarthyÃditi tarkattya svÃtantryamapÃkaroti / syÃdetat---yadi na tarkastattvaniÓcayasÃdhanamapi tu pramÃïameva, hanta bho÷ kimarthaæ tarhi vÃde pramÃïatarkasÃdhanetyuktamityata Ãha---so 'yaæ tarka iti / vyaktyabhiprÃyeïa pramÃïÃnÅti / pramÃïavi«ayaviparyaæyÃÓaÇkÃvighaÂitÃni pramÃïÃni pratisaædadhÃna ityartha÷ // vÃrttikakÃra÷ / sÆtratÃtparyamÃha---asyeti / samÃnajÃtÅyÃt saæÓayÃderasamÃnajÃtÅyÃt cecchÃdervyavacchidyate / yadyapi saæÓayajij¤Ãse apyavij¤Ãtatattve 'rthe pravartete, tathÃpi na kÃraïopapattita iti tayorvyavaccheda iti / tattvaæ vyÃca«Âe---yatheti / samÃnÃsamÃnajÃtÅyavyavacchinnamaviparÅtaæ rÆpaæ tattvamityartha÷ / codayati---kuta÷ punariti / na hi sÃmÃnyaj¤ÃnavidhÃyakaæ padamatrÃstÅtyartha÷ / pariharati---avij¤Ãteti / viÓe«ani«edha÷ Óe«Ãbhyanuj¤Ãheturityartha÷ / vim­Óati---avij¤Ãtatattva iti samÃso 'yamiti / avadhÃrayati---«a«ÂhÅvigraheïeti / yuktam upapannam / t­tÅyÃvigraheïa tvunapapannamityartha÷ / saæÓayavÃdyÃha---viÓe«ahetvabhÃvÃditi / yuktamiti pratij¤ÃmÃtreïocyate, na tvatra hetu÷ abhidhÅyata iti bhÃva÷ / yuktatve hetumÃha---yuktamarthagrahaïasÃmarthyÃditi / anyaÓcodayati---arthagrahaïamantareïÃpÅti / j¤eyena hi j¤Ãnaæ nirÆpyate na j¤ÃtrÃ, tasya sÃdhÃraïyÃditi sÃmarthyamityartha÷ / nigƬhÃbhisandhi÷ pariharati---evamapÅti / tasyÃbhisandhibhedamurarÅk­tya codayati---mà bhÆt samÃsa iti / uttaravÃdyÃha---bhavatyevamiti / nÃdyÃpi anena svÃbhiprÃyo darÓita iti mattvà punaÓcodayati---anukte 'pÅti / uktaparihÃrapÆrvaæ svÃbhiprÃyamudghÃÂayati---atroktamiti samastÃnabhidhÃnaprasaÇgÃcceti svÃbhiprÃyodghÃÂanam / etaduktaæ bhavati, sÃmarthyaprÃptasyÃnabhidhÃne 'tiprasaÇga iti na sÃmarthyamÃÓritya lak«aïe saæÓayo nirÃkaraïÅya iti tannirÃkaraïÃrthamarthagrahaïaæ kartavyamiti // atra codayati---avij¤Ãtatatva iti na vaktavyamiti / na hi tattve j¤Ãte tattvaj¤ÃnÃrthità bhavati / tasmÃd gamyate avij¤Ãtatattva iti bhÃva÷ / gu¬hÃbhisandhiruktaæ parihÃraæ smÃrayati---atra tÃvaduktamiti / aviditÃbhiprÃyaÓcodaka Ãha---mà bhÆditi / astÆhastarka ityetÃvadevetyartha÷ / uttaravÃdÅ svÃbhiprÃyamudghÃÂayati-na buddhirdheti / yadyapi nÃsmÃkaæ rÃddhÃnte ÓuÓrÆ«Ãdayo buddhidharmà buddhitattvasyaivÃbhÃvÃt, tathÃpyÃtmaguïà api sÃækhyÃbhiprÃyeïa buddhiguïà uktÃ÷ / etaduktaæ bhavati, yadyÆhastarka ityetÃvaducyeta, yadi và tattvaj¤ÃnÃrthamÆhastarka ityetÃvanmÃtram, tato vij¤Ãte 'pi tattve ya Æha÷ pÆrvÃnubhÆtaparicchedÃtmà jÃyate punastattvaj¤ÃnÃrthaæ so 'pi tarka÷ syÃt / tasmÃt avij¤Ãtatattva iti vaktavyamityartha÷ / yadyapi kÃraïopapattita ityetasmÃdayamartho 'pi gamyata eva, tathÃpi kÃraïopapatterevaivaærÆpatvaæ nÃvij¤Ãtatattvagrahaïamantareïa bhavati / tathà hi adhigataparicchedÃtmÃpyÆha÷ kÃraïasyopapattyà saæbhavena jÃyate, kÃraïasaæbhave kÃryasya abhÃvÃt / na tvasÃvavij¤Ãtatattva iti tato vyavaccheda÷ / tathà ca sati pramÃïamapi tarka÷ syÃt / ata uktaæ kÃraïopapattita iti / ukte sati prayojanÃnusaraïam, na tviha lÃghavÃdara÷ sÆtrakÃrasyeti mantavyam // codayati---«a«ÂhyabhidhÃnamiti / pariharati---na vibhaktivyatyayÃditi / yathÃnyatra kaïabhuja÷ sÆtre / vipratipanna÷ p­cchati---kasmÃt? pra«ÂaivaikagranthenÃha---yadi vyatyayeneti / pariharati---na na yukta iti / sÃmÃnyenÃdhigatasya viÓe«eïa j¤ÃpanÃrtham / nityatvÃdayo viÓe«Ã÷ samavÃyino vahnyÃdayaÓca dhÆmÃdisaæyogina iti / Óe«aæ sugamam // deÓayati---Æha÷ saæÓayanirïayÃbhyÃmiti / kecit siddhÃntaikadeÓina÷ anumÃnaæ tarka ityÃhu÷ / anye tvanumÃnameva yuktyapek«aæ viparyaye 'ni«ÂaprasaÇgÃpek«aæ tarka iti varïayanti / tatra prathamaæ codakaæ pratyÃha---yat tÃvaditi / Ãk«ipta Ãk«iptah­daya÷, na tu tarkapratyayasvarÆpaæ cetayata ityartha÷ / viÓe«adarÓanÃditi viÓe«adarÓanÃt niÓcaya÷ pramÃïena bhavati na tarkeïa, tadanuj¤ÃnamÃtratvÃt tarkasyetyartha÷ / codakaæ nirÃk­tya siddhÃntaikadeÓinaæ nirÃkaroti---eteneti / yadi saæÓayÃt pracyuto nirïayaæ cÃprÃpta÷, tarhi tasya svarÆpaæ vaktavyamiti p­cchati---kiæ punariti / uttaram---bhavediti, pramÃïavi«ayÃbhyanuj¤etyartha÷ / dvitÅyamekadeÓinaæ nirÃkaroti---yairapÅti / yuktiriha pramÃïopapatti÷ / tajjanmà ca pratyayastarka eva / sa cÃnumÃnamiti tvayocyate / asmÃbhistu tarka iti saæj¤ÃbhedamÃtramityartha÷ / ÓaÇkate---atheti / nirÃkaroti---anumÃnamiti / prasaÇgopapattyatiriktÃyà yukteranirÆpaïÃd apek«Ãrtho vaktavya÷ / na hyapek«aïÅyamantareïÃpek«Ã Óakyà nirÆpayitumiti bhÃva÷ / nanu yadeva kiÓcit svavi«ayÃdhigame anumÃnamapek«ate saivÃpek«aïÅyà yuktiranumÃnasya bhavi«yatÅtyata Ãha---svavi«ayadhigame ceti // ÓaÇkate---atheti / nirÃkaroti---evamapÅti / yadyutpattau pratyak«ÃgamÃpek«am anumÃnam, na vaktavyaæ yuktyapek«amiti, sarvasyÃnumÃnasya tathÃbhÃvenÃvyabhicÃreïa viÓe«aïÃyogÃditi bhÃva÷ / puna÷ ÓaÇkate---athÃnumÃnasyeti / nirÃkaroti---tatrÃpÅti / evamapi tarko nÃrthÃntaraæ sthÃt / anumÃnabhedasya ced­Óasya pramÃïa evÃntarbhÃva iti bhÃva÷ / uktamartha pramÃïayati---bhavediti / bhaveditipratyayo 'vadhÃraïapratyayaÓcetyartha÷ / codayati---anumÃnamiti / viparyayo 'ni«ÂaprasaÇgo vyatireki liÇgam / taccÃg­hÅtasaæbandhe liÇgiti na pravartata iti liÇgaliÇgisaæbandhasm­tyapek«atvÃdaprÃïÃdimattvaprasaÇgÃditivadanumÃnamevetyartha÷ / pariharati na tarketi / yuktaæ vyatirekiïi jÅvaccharÅre dharmiïi prÃïÃdimattvasya sÃdhanadharmasya darÓanÃt, na tu yadyutpattimÃn Ãtmà abhavi«yat, na saæsÃrÃpavargÃvupapatsyetÃmityatrÃtmani dharmiïi sÃdhanadharma utpattirasti yaddarÓanata÷ saæskÃrodbodhe sati liÇgaliÇgisaæbandhasm­tirbhavedityartha÷ / na kevalaæ prasaÇgasÃdhanaæ sÃdhyadharmiïyasiddham, api tvanyagatameva prasaÇgahetu÷ / na tvanumÃnamanyagatÃd dharmÃt pravartate, tasmÃdanumÃnÃdasya sphuÂo bheda ityÃha---anumÃnaæ ceti / bhëyavyÃkhyÃnaæ so 'yamiti //40 // ____________________________________________________________________ NyS_1,1.41: vim­Óya pak«apratipak«ÃbhyÃmarthÃvadhÃraïa nirïaya÷ // naitannirïayamÃtrasya lak«aïam, api tu parÅk«Ãprayojanasya / sa ca nirïayabhedo vimarÓÃnantarotpannatarkasahÃyapramÃïanibandhanastarkavi«aya eveti nirïayabhedalak«aïamiti nÃvyÃpakaæ tatra tallak«aïamiti darÓayituæ bhëyakÃro nirïayalak«aïamavatÃrayati---etasmiÓca tarkavi«aye // vim­---ya÷ //42// atra pak«apratipak«ayo÷ karmatayà na nirïayasÃdhanatvamityanupapattyà sÃdhanopÃlambhau vÃdasÆtragatau lak«aïÅyaviti tÃveva tÃvad bhëyak­d vibhajate---sthÃpanà sÃdhanam, prati«edha÷ sÃdhanasya upÃlambha÷ / lak«aïÃnibandhanaæ saæbandhamÃha---tau sÃdhanopÃlambhÃviti / yadyapyupÃlambho na pratipak«ÃÓrita÷, tathÃpi taduddeÓena prav­ttastadÃÓrita ityucyate / mukhyapadopÃdÃnollaÇghanena lÃk«aïikapadopÃdÃnalabhyaæ prayojanamÃha---vyati«aktÃviti / arthagrahaïasÃmarthyalabhyamekataranirïayÃvasÃnatvam Ãha---anubandhena pravartamÃnÃviti / etacca vÃrttike sphuÂÅbhavi«yati / tameva sÃdhanopÃlambhayo÷ parasparÃnubandhaæ darÓayati---tayoranyatarasyeti / yasya sÃdhanasya và upÃlambhasya vÃvasthÃnam, tasya sÃdhanasya và upÃlambhasya và yo 'rtha÷ pak«a÷ pratipak«o và tasyÃvadhÃraïamityartha÷ // atra pak«apratipak«aprayogÃd vÃde saæÓayo 'stÅti vÃdabhrÃntyà codayati---nedamiti / eka iti vÃdÅ / pratij¤Ãtamarthaæ hetuta÷ sthÃpayati / dvitÅyasya prativÃdina÷ prati«iddhaæ prati«edhaæ vÃdyuktasya hetordÆ«aïamiti yÃvat / uddharati dÆ«aïÃbhÃsÅkaroti / dvitÅyena tu prativÃdinà vÃdyuktasya heto÷ sthÃpanÃhetutvaæ prati«idhyate / tasyaiva vÃdina÷ prativÃdyuktadÆ«aïaprati«edhahetuÓca prativÃdinaivoddhriyate / sa vÃdino và prativÃdino và heturvopÃlambho và nivartate / tasmin niv­tte yo 'vati«Âhate eka÷, tenÃrthanirïaya÷, na dvÃbhyÃm / tasmÃdayuktaæ pak«apratipak«ÃbhyÃmiti / na tÃvat saæÓayavi«aye nirïaye vÃdiprativÃdinau sta÷, tayorniÓcitayoreva prav­tte÷ // abhyupetya tu pariharati---ubhÃbhyÃmiti / vÃdina÷ sÃdhanasya saæbhava÷ prativÃdina upÃlambhasya asaæbhava÷ / evaæ prativÃdina÷ sÃdhanasya saæbhavo vÃdina upÃlambhasyÃsaæbhava iti / vim­Óyeti vimarÓa k­tveti / anupÃdeyo 'pi vimarÓa÷ kÃryatvÃt k­tivyÃpya ukta÷ / vim­ÓyetipadopÃdÃnasya prayojanamÃha---so 'yamiti / avadyotya niyamena vi«ayayÅk­tyetyartha÷ / ekadharmisthayorityasya vyatirekamÃha---yathà kriyÃvaditi / viruddhayorityasya kÃlabhedena vyatirekamÃha---ekadharmisthayoÓceti / na nirïayamÃtrasyedaæ lak«aïamapi tu parÅk«Ãvi«ayasyetyÃha---na cÃyaæ nirïaya iti / arthÃvadhÃraïaæ nirïaya ityetÃvanmÃtraæ lak«aïamindriyÃrthasannikar«otpannapratyak«e bhavatÅti yojanà / h­di vyavasthitamabhyupagamamudghÃÂayati---ÓÃstre vÃde ceti / na hi jyoti«ÂomÃdÅnÃæ svargÃdisaæbandhanirïaye Ãgamena kartavye vimarÓo 'sti, nÃpi vÃdajalpavitaï¬Ãsu vimarÓa÷, niÓcitayoreva vÃdiprativÃdinostatra prav­tterityartha÷ // vÃrttikam---saæbandho 'rthaÓca pÆrvavat / saæbandha uddeÓakrameïa tarkÃnantaryalak«aïa÷ / arthaÓca prayojanam / samÃnÃsamÃnajÃtÅyavyav­ttirityartha÷ / Óe«aæ bhëyavyÃkhyÃnena gatam / nanu bhavatu pak«aÓabdalak«itasya sÃdhanasya nirïayaæ prati karaïatvam, pratipak«alak«itasya tu taddÆ«aïasya na sÃk«ÃtsÃdhakatvamityata Ãha---pratipak«Ãcceti hetutvaæ pÃramparyeïetyartha÷ / pak«apratipak«ÃbhyÃmiti / sÃdhanadÆ«aïÃbhyÃmityartha÷ // lak«aïamÃcik«ipsurvikalpayati---kva punarayamiti / atra pak«apratipak«ÃbhyÃmeveti prathama÷ kalpa÷, tadà hi yata evakÃra÷ tato 'nyatrÃvadhÃraïamiti nirïaye niyamo bhavet / nirïaya eveti dvitÅya÷ kalpa÷, tadà hi pak«apratipak«ÃbhyÃmityatra niyama÷ / vim­Óyaiveti ca t­tÅya÷, tadÃpi nirïaye niyama÷ / tatra prathamaæ kalpamÃk«ipati---yadi vim­Óyeti / tasmin vikalpe nirïaya÷ pak«apratipak«avimarÓÃtilaÇghanenÃnyatra na pravartata iti pratyak«aæ pramÃïaæ nirïayaphalaæ na syÃt / na hi tatra pak«apratipak«au, nÃpi vimarÓa iti pratyak«alak«aïaæ bÃdhyate ityartha÷ / t­tÅyakalpamÃk«ipati---eteneti / vyÃghÃtenetyartha÷ / dvitÅye kalpe dÆ«aïamÃha---atha pak«eti / tadà nirïayasyÃniyamÃt pak«apratipak«au ca tadabhÃvaÓceti tadubhayam, tadÃÓraya÷ nirïaya÷ prÃptoti / tathà cÃvyÃpakaæ lak«aïam ityartha÷ / prathamaæ kalpamÃlambya samÃdhatte---tarkavi«aya iti / na nirïayamÃtrasyedaæ lak«aïam, api tu nirïayaviÓe«asyetyartha÷ / na nirïaya iti na nirïayamÃtra ityartha÷ / atha nirïayasya kimiti nirïayamÃtrasyetyartha÷ / ekaÓaÓca pramÃïairiti pratyak«Ãdibhi÷ / saæhatya ca pramÃïairiti sÃdhanadÆ«aïasamÃdhÃnairityartha÷ / pak«apratipak«ÃbhyÃmeva vÃde nirïayo na tu vimarÓa÷ / ÓÃstre tu nirïaya eva na tu tatra ÓÃstrÃtiriktaæ sÃdhanÃntaramÃÓrÅyata ityartha÷ // pak«apratipak«ÃbhyÃmiti / lak«aïÃyÃæ hi yena yat lak«yate tadavacchedakatayà tadapi buddhau sannidhÅyate / tataÓca tena niyamo bhavati lak«yamÃïasya, yathà gaÇgÃyÃæ dho«a iti / gaÇgÃsaæbandhyeva tÅraæ gho«eïÃnvÅyate, na tvakÆpÃratÅramapÅti / codayati---artheti / pariharati---na neti / arthagrahaïe kriyamÃïe kÃlpanikatvaæ prati«idhyate, na cÃkalpitaæ viruddhadharmavadityekataranirïaya÷ / nedaæ pak«apratipak«ÃbhyÃmityÃdi codyabhëyaæ vyÃca«Âepak«apratipak«ÃbhyÃmiti / ubhÃbhyÃmityÃdi parihÃrabhëyaæ vyÃca«Âe---ubhÃbhyÃmevetyÃheti / p­cchati--etasminniti, prathamaæ sÃdhanam, dvitÅyaæ dÆ«aïam, t­tÅyaæ samÃdhÃnam / uttaram---sarvatra / kadÃcit prathame kadÃcid dvitÅye kadÃcit t­tÅye ityartha÷ / avaÓyaæ tu t­tÅya ityÃha---atha veti / ubhayatra kalpe praÓna÷---kathamiti / uttaram---ekastÃvaditi / taæ nivartyaæ vÃdina÷ sÃdhanaæ dÆ«aïena nivartya prativÃdÅ svapak«e sÃdhanaæ bravÅti / prathama iti vÃdÅ // nirïayo 'numÃnameveti kecit / tathà hi t­tÅyaliÇgadarÓanaæ pratyak«aphalaæ nirïaya÷ / tadeva cÃnumÃnamato nirïayo nÃnumÃnÃdatiricyate ityartha÷ / pariharati---na liÇgaliÇgiti / yadi nirïayamÃtramanumÃnamucyeta, tadà na tasya sarvasya liÇgaliÇgisaæbandhasm­tyapek«atvamiti / yadi tu liÇgaparÃmarÓo nirïaya÷, tasya cÃsti liÇgaliÇgisaæbandhÃpek«eti tatrÃha--pramÃïaphalatvÃt / sÃmÃnyavyÃpto viÓe«a÷ sÃmÃnyaniv­ttyà nivartate, ÓiæÓapÃtvamiva v­k«atvaniv­ttyà / na ca phale pramitirÆpe nirïaye pramÃkaraïatvaæ phalatve nÃstÅti nÃnumÃnatvaæ tadviÓe«a ityartha÷ / itaÓcÃnumÃnÃt nirïayo bhidyate ityÃha--nirïaya÷ svavi«aya eveti na hi nirïayo nirïayatvena pratipattyanubandhibhÆtÃd vi«ayÃdanyatra, anumÃnaæ tu tatra cÃnyatra ca / yadÃnumeyo 'gnireva heyatvÃdibhi÷ paricchidyate 'gnij¤ÃnenÃnumÃnena, yadà tu dhÆmaj¤ÃnenÃgniranumÅyate tadÃnyatra ceti gamayitavyam / Óe«amatirohitam//41 // // iti vÃcaspatimiÓraviracitÃyÃæ nyÃyavÃrttikatÃtparyaÂÅkÃyÃæ prathamÃdhyÃyasya prathamÃhnikam // **************************************************************************** NyS_1,2.1: pramÃïatarkasÃdhanopÃlambha÷ siddhÃntÃviruddha÷ pa¤cÃvayavopapanna÷ pak«apratipak«aparigraho vÃda÷ // nitÃntadak«iïaÓlak«ïadhiyo g­hïantvamatsarÃ÷ / vÃcaspatigirÃmarthatattvÃni vibudhà iva // uddeÓakramaprÃptaæ vÃdalak«aïaparaæ sÆtram avatÃrayituæ bhëyam---tisra÷ kathà bhavantÅti / tadayuktam, b­hatkathÃdÅnÃæ tis­«u kathÃsu anantarthÃvÃt / na ca sÃmÃnyalak«aïÃbhidhÃnamantareïa viÓe«alak«aïÃvasaro 'sti, vÃdÃdayaÓca kathÃviÓe«Ã ityata Ãha vÃrttikakÃra÷---tisra÷ kathà bhavantÅti / nÃyaæ kathÃmÃtraniyamo yena b­hatkathÃdÅnÃm akathÃtvaæ syÃt, api tu yannÃnÃpravakt­ke vicÃre vasati tad vicÃravastu / vicÃravi«ayà vÃkyasaæd­bdhi÷ katheti yÃvat / tasyÃ÷ kathÃyà e«a niyama÷ tisra eveti / tathà ca nÃnÃpravakt­kavicÃravi«ayà vÃkyasaæd­bdhi÷ katheti sÃmÃnyalak«aïaæ pak«apratipak«aparigraha iti sÆtrÃvayavena sÆcitamityetadapyarthÃduktaæ bhavatÅti dra«Âavyam / yad vastu vicÃryate ityarthÃbhidhÃnamÃtram, na tu vicÃravastvityasya vivaraïam / vÃdÃdi«vadhikÃriïa÷ puru«ÃnÃha---tatra gurvÃdibhiriti / vÃdalak«aïasyÃnantarye hetumÃha---tatra yathoddeÓamiti // sÆtramiti / sÃmÃnyalak«aïamapyanena sÆcyata ityuktaæ bhavati / ekÃdhikaraïasthasavityÃdi bhëyaæ praÓnapÆrvakaæ vyÃca«Âe---kÃviti / vastudharmÃviti vibhajate---vastudharmÃvitÅti / dharmaÓabdo viÓe«e / tadanavasÃyÃd vastuna÷ sÃmÃnyato 'vasÃya ukto bhavati / tadidamÃha---vastuna÷ sÃmÃnyeneti / aviruddhÃvapyevaæ na vicÃraæ prayojayata ityartha÷ / pramÃïatarkasÃdhanolambhapadasya tÃtparyamÃha---asyeti / anena tasya viÓe«aïam ityÃdi bhëyaæ vyÃkhyÃtam / yadyapi vitaï¬ÃyÃmapi pak«apratipak«aparigraho 'sti, tathÃpi pratipak«asÃdhanaæ nÃsti tasyÃ÷ sthÃpanÃhÅnatvÃt / yadyapi ca jalpe 'pi pak«apratipak«asÃdhanamasti, tathÃpi na pramÃïamÆlairavayavaistarkeïa ca sÃdhanopÃlambhÃviti jalpavitaï¬abhyÃæ pramÃïatarkasÃdhanopÃlambhagrahaïena vyavaccheda÷ / yathà caitat tathopari«ÂÃdupapÃdayi«yate // Ãk«ipati---kathaæ punastarkeïeti / samÃdhatte---na brÆma iti / tarkasyetikarttavyatÃrÆpasya pramÃïÃnugrÃhakatayà pramÃïamÆlà avayavÃstarkamÆlà api bhavanti / tathà ca tarkasyÃpi sÃdhanopÃlambhahetubhÃva÷ siddho bhavatÅtyartha÷ / vikalpyÃk«ipati---sÃdhanam upÃlambhaÓcÃsminniti / paraæ prati hi siddhayupÃlabdhÅ vivak«ite / na ca te pramÃïatarkÃbhyÃm, tayo÷ svapratipattihetutvÃt / avayavÃrthasya avayavaÓabdÃrthasyetyartha÷ / ubhayathÃbhimatatve 'pi karaïasÃdhanapak«aæ kak«Åk­tya tÃvat samÃdhatte---na, anyÃrthatvÃditi / anyaprayojanatvÃdityartha÷ / yadà tu bhÃvasÃdhanau tadà p­cchati---athaitÃviti / vipratipannasya praÓna÷ / na pratipak«avi«aya upÃlambho nÃpi tatsÃdhanavi«aya÷, tayorvastuno÷ svakÃraïÃdutpannayo÷ sadà tadrÆpatvena puru«adharmopÃlambhÃnÃspadatvÃdityÃk«epÃrtha÷ / samÃdhatte---evametaditi / dharmÅ dharmaviÓi«Âa÷ pak«a÷ pratipak«o và karma, tasya vi«aya÷ / tasya dharmiïo vÃstavaæ tÃd­ÓatvamatÃd­Óatvaæ và karaïasya tu karmaiva vi«aya÷ / tatra ca karmakaraïe samarthe eva, nÃsamarthe / anyavi«aye tu puru«aste niyu/jÃno 'samarthÅkarotÅti / so 'yaæ puru«asyÃparÃdho na karmakaraïayo÷ / yathà ÃkÃÓe niÓÃtamasiæ vyÃpÃrayata÷ puru«asyÃparÃdho nÃkÃÓasya Óabde samarthasya, aservà niÓÃtasya dÃruïi samarthasya / tasmÃdaupacÃrika÷ sÃdhanasyopÃlambho na mukhya÷ / mukhyastu puru«asyaiva / vacanadvÃreïa tÆdbhÃvyate puru«asyeti / vacana upacaryate na tu pak«e pak«advÃreïÃnudbhÃvanÃditi siddham / yathÃyamartha÷ sÆtrapadebhyo labhyate tathà praÓnapÆrvakaæ darÓayati---kathaæ punariti // yaduktaæ pramÃïatarkasÃdhanopÃlambhagrahaïaæ vÃdasya jalpavitaï¬ÃbhyÃæ viÓe«aïÃrthamiti, tatra prakÃraæ p­cchati---atheti / pra«ÂaivÃha--nanvidamapÅti / uttaram---na samÃnamiti / niyamamÃha--pramÃïatarkasÃdhanopÃlambha eva vÃda÷ / evakÃreïa chalÃdisÃdhanopÃlambhatvaæ vÃdasya vyavacchidyate, tathà ca jalpavitaï¬ÃbhyÃæ vyavaccheda÷ / etaduktaæ bhavati, tarkÃnug­hÅtapramÃïamÆlà avayavÃ÷ paramÃrthato bhavantu mà bhÆvan, vÃdiprativÃdinostvabhiprÃyo bhavatu pramÃïamÆlà avayavà iti / etÃvataiva pramÃïatarkasÃdhanopÃlambhatà vÃdasya vÅtarÃgakathÃtvena tattvanirïayÃvasÃnatvÃt / jalpavitaï¬ayostvapramÃïamÆlatvaæ vidu«Ãpi prativÃdinà chalÃdibhi÷ pratyavastheyam, ekÃntaparÃjayÃd varaæ saæÓayo 'stvitÅcchatà vijigÅ«uïà / yathà cÃsya ÓÃstre vyutpÃdanaæ nÃsad­Óaæ yathà cai«a satÃmÃcÃra÷, tathà jalpalak«aïe vak«yÃma÷ // jalpe nigrahatthÃnaviniyogÃd ityÃdi bhëyam / tadanupapannam / upÃlambhagrahaïÃdeva vÃde 'pi nigrahasthÃnasya labdhatvÃdityata Ãha vÃrttikakÃra÷---chalajÃtÅti / asatyupÃlambhagrahaïa ityabhiprÃya÷ / codayati---samasteti / yadyupÃlambhagrahaïasya nigrahasthÃnavidhÃnaæ prayojanam, hanta bho na jalpÃd vÃdasya viÓe«a÷, k­taæ cottarÃbhyÃæ padÃbhyÃmityartha÷ / pariharati---nottarayoriti / niyama÷ parisaækhyà / tadanena kasyacidabhyanuj¤ÃnÃrthamiti bhëyaæ vyÃkhyÃtam / siddhÃntÃviruddha ityatra bhëyavyÃkhyÃnamupanyasya dÆ«ayati---siddhÃntÃviruddha ityanena kileti / bhëyamate dÆ«ite p­«Âvà svamatena vyÃca«Âe---atha kimidaæ padamiti / p­cchati---kasmÃt punariti / uttaram---gurvÃdibhiriti / na khalvapratibhÃdyudbhÃvanà tatvapratipattÃvapa---yujyate, adhikaæ tu na yadyapi tattvapratipattiæ sÃk«Ãd vyÃhanti, tathÃpi tatprayojanÃnusaraïe para÷ pratipattà samÃkulitabuddhirna tattvaæ pratipattumarhatÅtyadhikasyÃpi tattvapratipattividhÃtahetutvamiti / tattvabubhutsuriti jigÅ«utÃæ nirÃkaroti, na hi gurvÃdi«u jigÅ«Ãsaæbhava÷, trividhaæ phalamiti / anadhigatatattvÃvabodha÷ saæÓayaniv­ttiradhyavasitÃbhyanuj¤Ãnamiti phalÃni trÅïi / pratidvandvini tu na vÃda÷, api tu jalpavitaï¬e / codayati---pramÃïatarketi / pÃramÃrthikÃt tarkasahitÃt pramÃïÃdekasmin vi«aye sÃdhanopÃlambhayo÷ saæbhave viruddhadharmasamÃliÇgitamekadà vastu prasajyata ityartha÷ / pariharati---nai«a do«a iti / vÃde 'bhiprÃyo niyamyate vÃdiprativÃdino÷ prÃmÃïikadhiyà sÃdhanopÃlambhau tÃbhyÃæ prayoktavyau, nÃprÃmÃïikadhiyà jalpavitaï¬ayoriva / na punarvastu niyamyata iti / tathà ca vÃde abuddhipÆrvaæ chalÃdiprayoge tadudbhÃvanamapi saæbhavati, tÃvadevacodbhÃvyaæ yÃvatyanudbhÃvite tattvapratipattivyÃghÃta÷, yasmistvanudbhÃvite 'pi na tattvapratipattervyÃghÃta÷, tatprayuktamapi nodbhÃvanÅyam / etacca pa¤came 'dhyÃye nipuïataramupapÃdayi«yate // sÃdhanoktaæ prakÃraæ dÆ«aïe 'pyatidiÓati---dÆ«aïamapyevam / pÆrvasmin prayojane sthite bhëyakÃra÷ prayojanÃntaramanvÃcinoti---avayave«viti / na hi pa¤cÃvayavopapannatvaæ pramÃïaæ ca tadanugrÃhakaæ ca tarkamantareïa bhavatÅti pa¤cÃvayavopapannatvÃdeva pramÃïatarkapratilambhe sÃdhanopÃlambhayorvyati«aÇgaj¤ÃpanÃyÃvaÓyaæ sÃdhanopÃlambhagrahaïaæ tÃvat kartavyam, anyathaika÷ svasthÃnasthita eva ÓabdasyÃnityatvaæ prati pa¤cÃvayavopapannaæ vÃkyaæ prayuÇkte, aparo 'pi tÃd­Óa÷ Óabdanityatà prati tÃd­Óameva vÃkyaæ prayuÇkte iti so 'pi vÃda÷ prasajyeta / sÃdhanopÃlambhaviÓe«aïÃya ca pramÃïatarkagrahaïaæ k­tamiti bhÃva÷ / prayojanÃntaram anvÃcinoti---antareïÃpi ceti vÃda÷ pa¤cÃvayavopapanna ityeka÷ kalpa÷ / pramÃïatarkasÃdhanopÃlambha iti ca dvitÅya ityartha÷ / prayojanÃntaramanvÃcinoti---chalajÃtÅti / vinigraho jalpo mà vij¤Ãyi / vÃdagatanigrahasthÃnarahito mà vij¤Ãyityartha÷ / tadvij¤Ãne kÅd­Óo 'rtho bhavatÅtyata Ãha---chalajÃtinigahasthÃneti / vÃdagato nigraho na jalpe, jalpagataÓca nigraho na vÃda iti sa mà vij¤Ãyati / i«yate hi vÃdagato 'pi nigraho jalpe / so 'yami«Âo 'rtho granthÃdhikyÃt pramÃïatarkagrahaïÃt labhyata ityartha÷ // tadevaæ svÃbhimataæ vÃdalak«aïaæ vyÃkhyÃya vÃsubandhavaæ lak«aïa dÆ«ayitumupanyasyati---apare tviti svapak«asya siddhi÷ parapak«asya cÃsiddhi÷, tadarthaæ vacanaæ vÃda ityartha÷ / dÆ«ayati---atra ceti / prathamaæ hetuæ vibhajate---etÃviti / pÆrva÷ pak«o 'yukta÷, pak«a uttarastu yukta ityartha÷ / ekasya và Óabdasya dharmino 'nekanityÃnityaviÓe«aïÃbhisaæbandhina÷ puru«ÃbhisandhibhedÃt anekaÓabdÃbhidhÃnam, svaparaÓabdÃbhidhÃnamityartha÷ / etadeva cintyate kiæ tatsvÅkaraïamiti / na tÃvad bhÆmidhanÃdi«viva svocitÃsu arthakriyÃsu yathe«Âaviniyogayogyatvaæ svatvamarjanÃpÃditamanityatvÃdinà pratij¤Ãte ÓabdÃdau saæbhavatÅtyartha÷ / codayati---mameti pratyayotpattikÃraïattvaæ svatvam, akÃraïatvam asvatvamiti / dÆ«ayati---nirdi«Âa iti / yathe«Âaviniyogayogyatvameva mameti pratyayakÃraïatvam, nÃnyat / na caitannityatvÃdinà pratij¤Ãte Óabde 'sti ÓÃstrakÃrasyetyartha÷ / api copakÃrakatvena vyÃptaæ satvaæ goghaÂÃdi«u tathà darÓanÃt, pak«Ãt nivartamÃnamupakÃrakatvaæ svatvamapi svavpÃpyaæ nivartayati v­k«atvamiva ÓiæÓapÃtvamityÃha---yacca yasyeti / dvitÅyaæ kalpam ÃÓaÇkate--sÃdhanÅyeti / nirÃkaroti---aho ÓabdÃrtheti / viÓe«yapadÃt anatiriktÃrthaæ viÓe«aïapadamityartha÷ / api cedaæ viÓe«aïapadaæ viÓe«yaæ sÃmÃnyata÷ pras­taæ viÓe«e 'vasthÃpayati na vÃ? avasthÃpayatÅti cet? na sÃdhanÅyamÃtrÃrthatà svapak«aÓabdasya, na ced viÓe«aïaæ vyarthamityÃha---vyavacchedÃrthaæ cedamiti / nanu ca viÓe«yaÓabdo viÓe«aïayogÃt viÓe«e vartamÃno 'pi sÃmÃnyaÓabda eva, tataÓca Óaknoti samÃnamarthaæ vaktumiti codayati---sÃmÃnyaÓabdà apÅti / pariharati---na te sÃmÃnyaÓabdà iti / api ca sÃdhanÅya÷ pak«a iti / varuddhopadarÓanena sphuÂà pratÅtirbhavatÅti ayuktapratipÃdanÃrthaæ yuktasyÃpyupanyÃsa iti / yadi na pak«eïa dÆ«aïaæ saæbadhyate kastarhi tasya vi«aya iti ÓaÇkate---atha dÆ«aïasyeti / uttaram---kasyaciditi / uttarado«a÷ jÃtyudbhÃvanam / Ãk«ipyanta ityÃk«epÃ÷ / ke te bhÃvÃ÷? apratibhÃvik«epÃdaya÷ / naite svaparapak«ÃbhyÃæ saæbadhyante nÃpi sthÃpanayeti / codayati---satyamiti / pariharati---upayariteti / narte prayojanÃdi«Âaæ mukhyaÓabdÃrthalaÇghanam iti hi gÃthà bhavatÃmityartha÷ / api copacÃraÓcet / lak«aïe tato varamevaæ kriyatÃæ lak«aïaæ lÃghavÃyetyÃha---yadi ceti / ÓaÇkate---atheti / nirÃkaroti---svarÆpata iti / mukhyata ityartha÷ / codayati---sthÃpanayÃpÅti / pariharati---na do«eti / nanu na dÆ«aïamÃtraæ saæbadhyate, asiddhyarthamiti ca dÆ«aïamÃtrÃbhidhÃnam, tat kuto viÓe«apratilambha ityata Ãha---sÃmÃnyÃbhidhÃne 'pÅti / t­tÅyaæ kalpaæ dÆ«ayitumupanyasyati---svaparaÓabdÃviti / etadapi / sÆtrÃntaravirodhena dÆ«ayati---na yukta metadapÅti / te sÃdhanadÆ«aïai÷ svaparaÓabdÃ÷ saæbadhyante iti sÆtre hi niyameva svapak«e sÃdhanaæ parapak«e dÆ«aïamuktam, tathà cottarapak«e dÆ«aïÅya eveti uttarapak«avÃdinÃpi dÆ«aïÅya÷ / evaæ pÆrvapak«o 'ti sÃdhanÅya eveti, uttarapak«avÃdino 'pi sÃdhanÅyo na dÆ«aïÅya÷ syÃdityartha÷ / api cÃyuktasya pÆrvapak«asya sÃdhaïaæ yuktasya cottarapak«asya dÆ«aïamiti viparÅtaprasaÇga ityÃha---svapak«aÓcottarapak«avÃdina÷ pÆrvapak«Ãt ayuktapak«Ãt anya÷ yukta ityartha÷ / na padÃrtha÷ nÃvayavÃrtha÷ / etena sÆtrÃntaraniyamÃbhidhÃnavyÃghÃtenetyartha÷ / vyÃkhyÃtà nirÃkÃryatvena / «a«Âhaæ kalpaæ dÆ«ayitumupanyasyati---eka evÃyamiti / dÆ«ayati---yuktametat ekasyÃnekaæ viÓe«aïam // dvitÅyaæ hetumupanyastaæ vyÃkhÃtuæ smÃrayati---samÃseti / na kevalaæ viÓe«yÃt p­thak svÃrtho viÓe«aïaæ nÃvadhÃryate, api tvanyasmÃdapi na bhidyate ityÃÓayavÃnÃha---bhedÃcceti / codayati---asatyapi bheda iti / na kevalaæ patyurviÓe«yÃt senà na bhidyate 'pi tu tato 'nyebhyo 'pi hÃstikÃÓvÅyarathapadÃtibhya iti / evaæ pÃnakamapi na kevalaæ tadaÇgebhyo jÅrakÃdibhya÷, api tvanyebhyo 'pi phalasalilÃdibhya iti / pariharati---tacca neti / uktaæ nism­tya ÓaÇkatÅ---atha manyase svÃrtha iti / uktasmÃraïena nirÃkaroti---tanneti / etenaiva ca karmadhÃrayabahuvrÅhÅ apÅtyÃha---eteneti / api ca sva÷ pak«o yasya sÃdhayitu÷ sa tathokta÷ / tathà ca sÃdhayit­vi«ayaæ smÃdityÃha---sÃdhayit­vi«ayaæ ceti // nanu mà bhÆd yathe«ÂaviniyogayogyÃrthatà svaÓabdasya, sÃdhanÅyÃrthatà tu bhavi«yati, yathà ca samÃsopapattiriti codayati---nanu ceti / «a«ÂhÅsamÃsapak«oktaæ do«aæ smÃrayati---na saæbhavatÅti / api ca pak«Ãt svapak«abhede sÆtrÃntaravyÃghÃto 'bhede và etasya vyÃghÃta ityÃha---virodhÃcceti // api ca vÃkyasamÃsayo÷ samÃso jyÃyÃn lÃghavÃdityÃha---ÃstÃæ tÃvaditi / na hyaæ samartha÷ samÃsa iti / siddhyasiddhyarthamityayaæ samÃsa÷ svaparapak«ayo÷ pratyekaæ na saæbandhÃrtha ityarthÃt kasyacit siddhi÷ kasyacidasiddhirityartha÷ / pariharati---yadyasÃmarthyÃt na samÃsa÷ siddhyasiddhyarthamiti / samÃse 'pi tarhiti / svapak«aparapak«asiddhyasiddhyayarthamiti samÃse 'pÅtyartha÷ // ekavacanabahuvacanaprasaÇgo 'pi nÃstyasÃmarthyÃditi codyasamÃdhÃnÃbhyÃæ darÓayati--- ekavacaneti / anityatve 'pi samÃsavidhe÷ samÃsa eva vigrahÃt jyÃyÃniti codyasamÃdhÃnÃbhyÃæ darÓayati---anitya iti / bhavatu goravamevamapi ko do«a ityata Ãha---arthaÇgatyarthaæ ceti / laghunopÃyenÃÓusiddhau gurvabhidhÃnamanarthakam / yathÃhu÷, akke cenmadhu vindeta kimarthaæ parvataæ vrajet / i«ÂasyÃrthasya saæsiddhau ko vidvÃn yatnamÃcaret // iti atarthakaprayogaÓcÃnapek«ita÷ Ói«yairiti te«ÃmaÓÃsanÃt na ÓÃstraæ syÃt, tadidam uktam---ÓÃstratveneti // siddhyasiddhyarthamityetadapi dÆ«ayati--siddhyasiddhyarthamityetadapi na yuktamiti / tanna tÃvaditi---taditi tayormadhya ityartha÷ / adhikÃraïapratyÃyanamiti prÃÓnikapratyÃyanamityartha÷ / kuto vyÃhatamityata Ãha---ye caite iti / co yasmÃdarthe, adhikaraïe vartate pak«asyeti vyÃhatamityartha÷ / codayati---nÃyamiti / siddhirj¤Ãnaæ tasya pak«o vi«aya÷, ÃÓrayÃstu prÃÓnikà ityartha÷ / vikalpya dÆ«ayati---na yuktametaditi / na tÃvat j¤Ãnaæ pak«avi«ayaæ prÃÓnikÃdhikaraïaæ ceti bauddharÃddhÃnte saæbhavati, j¤ÃnasyÃnÃdhÃratvÃt vi«ayivi«ayabhÃvasya cÃtÃttvikatvÃt / tasmÃdanyà siddhi÷ / tatredamupati«Âhate---kiæ tarhÅti / siddhiyogÃt siddha÷ pak«o bhavati / pramÃïayogasya siddhi÷ / saivÃrthasya tathÃtà / tasyÃstu prÃÓnikÃnÃæ pratÅtirbhavati / tasmÃt na prÃÓnikapratÅti÷ pak«asyÃsiddhiriti virodha÷ / yasmÃt so 'rthastathà bhavati tasmÃt tathÃbhÃvÃdadhikaraïapratyÃyanaæ bhavatÅti dvitÅyaæ kalpamÃÓaÇkate---athÃsiddha iti / yÃvat pak«avi«ayaæ sÃdhanaæ na prayujyate tÃvadyadyadhikaraïapratyÃyanaæ tata÷ sÃdhanaprayogÃt prÃgadhikaraïapratyÃyanamastÅti vÃdavaiyarthaæ sÃdhanadÆ«aïaprayogo 'narthaka÷ / dÆ«aïÃntaramÃha---pak«asyeti / na prayojanamantareïedÃnÅntanÃnÃmasmadÃdÅnÃæ mukhyÃrthaÓabdasyÃtikramo 'vÃcakapadaprayogeïa labhyate ityartha÷ / yathÃhu÷, asmÃdÃyatte Óabdaprayoga kimityavÃyakaæ prayok«yÃmahe iti // syÃdetat / ma¤casthÃ÷ kroÓantÅti vaktavye vinÃpi prayojanaæ ma¤cÃ÷ kroÓantÅtyupacÃro d­«Âa ityata Ãha---api tu pramÃïÃsaæbhaveneti / pramÃïÃsaæbhavenÃpi tviti yojanà / nanvihÃpi vinÃpi prayojanaæ pramÃïÃsaæbhavamÃtreïopacÃro ma¤cÃ÷ kroÓantÅtivadbhavi«yatÅtyata Ãda---lokaprayukteti lokaprayuktaÓabdÃrthavat / upacÃro 'pi laukiko na prayojanÃbhÃvena Óakyo 'pavadituæ na loka÷ paryanuyojyo yata÷ / idÃnÅntanastu asmadÃdiprayoga÷ prayojanÃbhÃve na Óakya÷ paryanuyoktumityÃÓayenÃha---na cedaæ laukikamiti // apare tviti / na dÆ«aïavi«ayatvamasiddhiryena na pak«eïa saæbadhyeta, api tvaj¤Ãnam / tacca pak«avi«ayameveti na mukhyÃrthalaÇghanamityartha÷ / atrÃpi pÆrvoktaæ prasaÇgamÃha--tad yadÅti / tasmÃt pak«asyetÅcchatà siddhyasiddhij¤ÃnÃj¤Ãne pak«adharmÃvevÃbhyupagantavye / yata÷ tayo÷ pak«adharmatvÃt etadbhavati siddha÷ pak«o 'siddhaÓceti / astu tarhyevamityata Ãha---evaæ satÅti / naiva dra«ÂrÃdhÃratà j¤Ãnasya vi«ayatà ca bauddharÃddhÃnte saæbhavatÅti bhÃva÷ / ÓaÇkate atha mà bhÆditi / asti khalvÃlayaj¤Ãnaæ yadupÃÓritya «a¬api prav­ttij¤ÃnÃni jÃyante / tasmÃdÃlayapratyayo dra«Âà / tatsthe eva siddhyasiddhÅ / na pak«asya tadvi«ayatvÃt tasyÃpÅti cet, ka÷ punarayaæ vi«ayabhÃva÷? tatkÃraïatvamiti cet? cak«urÃdÅnÃmapi j¤ÃnakÃraïÃnÃæ vi«ayatvaprasaÇga÷ / asataÓcÃkÃraïasya avi«ayatvaprasaÇga÷ / j¤ÃnaprakÃÓyatvaæ vi«ayatvamiti cet---na, j¤ÃnenÃrthe prakÃÓÃjananÃt tasmÃt j¤Ãnasya tadasamavÃyina÷ tadavi«ayasya ca dra«Â­sthataiveti siddham / nirÃkaroti---tathÃpÅti / puna÷ ÓaÇkate---atha tathÃtathÃne iti pramÃïayoga ityartha÷ / nirÃkaroti---tathÃpÅti / tattvaæ jij¤Ãsu÷ p­cchati---ke punarete iti / suh­dbhÃvenottaramÃha---vastudharmÃviti / yadyapi pramÃïayogÃyogau prameyasya ca pramÃtuÓca, sÃdhanÃsaæbandhe kart­tvÃnupapatte÷, tathÃpi prameyasya prÃdhÃnyÃt tatraivÃbhidhÃnapratyayÃviti prameyadharmÃvucyete vyaktyavyaktÅ, na tu pramÃt­dharmÃviti / siddhyasiddhyarthamiti arthaÓabdÃnupapatti÷ / kasmÃt? vikalpÃnupapatte÷ / vikalpamÃha---arthaÓabda÷ khalviti / iha sÆtre dhananimittÃdivacanatÃrthaÓabdasya na saæbhavatÅti trayamavaÓi«yata iti tredhà pravartata ityuktam / sÃdhanaæ sÃdhanÃbhÃso dÆ«aïaæ dÆ«aïÃbhÃsa iti caturvidhaæ vÃkyam / prathamakalpamapÃkaroti---tanna tÃvaditi / taditi te«u madhya ityartha÷ // granthÃntare yuktÃyuktatvena viÓe«aïÃt caturvidhavÃkyasaægrahÃrtho hyuddeÓe arthaÓabdo vyÃkhyÃta÷ / na ca yuktÃyuktatvaviÓe«aïe caturvidhavÃkyasaægraho bhavati sÃdhanÃbhÃsasaæbandhina÷ pak«asya yuktatvÃbhÃvÃt dÆ«aïÃbhÃsaæbandhinaÓca pratipak«asyÃyuktatvÃbhÃvÃdityartha÷ / atha na sÃdhanÃdiyogo 'pi tu sÃdhyadharma eva sÃdhanÃnapek«o yuktÃyuktatvamiti ÓaÇkate---atha punariti / nirÃkaroti---tathÃpÅti / kuto vyÃghÃta ityata Ãha---na hÅti / yadi pratyÃyanaæ siddhi÷ pratÅti÷, tathÃpi sà pratyÃyyà na saæbhavati / atha karaïam? tathÃpi karma karaïaæ na saæbhavatÅti vyÃghÃta ityartha÷ / dvitÅyaæ kalpamÃÓaÇkya nirÃkaroti---atha prayojana iti / prayojanaæ kÃryam / tanna kÃraïÃbhÃsÃd bhavitumarhati / na hi vahniriti g­hÅta÷ khadyoto dahati pacati vetyartha÷ / t­tÅyaæ kalpamÃÓaÇkya nirÃkaroti---athÃbhidheya iti / granthakÃra÷ sÆtrakÃra÷ / evaæ tviti / evaæ sati siddhiÓabdo 'siddhiÓabdaÓca vÃda÷ syÃt / nanu dhananimittÃdaya÷ apyarthaÓabdavÃcyÃ÷ santi, te kasmÃdiha na g­hyante ityata Ãha---tatra sÆtre / na cÃnyo 'rthaÓabdasya vi«aya÷ saæbhavati, na hi siddhirdhanaæ và svaparapak«ayo÷ sÃdhanaæ và niv­ttirvà saæbhavatÅtyartha÷ / api ca vacanaviÓe«aïapak«e svaÓÃtravyÃghÃta ityÃha---siddhyasiddhyarthaæ vacanaæ vÃda iti bruvÃïeneti / naiyÃyikahetudÆ«aïaæ pÆrvamidaæ sÆtram uttaram / upasaæharati---tadevamiti / tantraæ ÓÃstram / lokaæ ca bÃdhanta iti / avÃcakapadaprayogÃt sÃdhanadÆ«aïÃbhÃsavÃdinaÓca vÃditvena lokasiddhasyÃvÃditvÃpÃdanÃt siddhyasiddhiÓabdayoÓca vÃdatvÃpÃdanÃrthatvÃdityartha÷ // sÆtraæ dÆ«ayitvà v­ttiæ dÆ«ayati---yathà ceti / svasya pak«asyeti / svasyÃtmÅyasya pak«asya / na hi pak«avyatirekeïaæ pak«ÃdhÃraæ sÃdhyaæ j¤Ãnamanyad và siddhiÓabdÃbhidheyaæ saæbhavati, j¤Ãnasya puru«ÃdhÃratayà anÃdhÃratayà và pak«ÃdhÃratvÃnupapatte÷, pak«asya tu bhavet kenacit saæbandhena yÃd­ÓatÃd­Óenetyartha÷ / te sÃdhanadÆ«aïai÷ ityatra p­thagukte sÃdhanadÆ«aïe / yuktÃyuktatvÃbhyÃæ te yuktÃyuktatve / sÃdhanadÆ«aïairiti / na hi karma karaïaæ bhavatÅtyartha÷ / api ca yuktÃyuktÃrthÃbhyÃmabhede sÃdhanadÆ«aïapadamanarthakaæ te ityanenaiva yuktÃyuktatvÃvamar«iïà gatÃrthatvÃdityÃha---yuktÃyuktatvaÓabdÃbhyÃæ ceti / atha na paryÃyatÃ, api tu sÃmÃnyaviÓe«abhÃva÷ yuktÃyuktatve sÃmÃnyam, sÃdhanadÆ«aïe ca viÓe«a iti ÓaÇkate---atha manyase iti / nirÃkaroti---na prathameti / ubhayavyabhicÃre viÓe«aïÃviÓe«yabhÃve kÃmacÃrÃdutpalairityuktam / dvitÅyaæ kalpamÃÓaÇkya dÆ«ayati---yoga iti cediti / na khalu yogo nÃma bauddhÃnÃæ sÃdhyasÃdhanav­ttirdÆ«yadÆ«aïav­ttirvà kaÓcidastÅtyartha÷ / api ca sÃæv­to 'pi yoga÷ sÃdhyasÃdhanaj¤ÃnÃdhÅnanirÆpaïatayà nÃnirÆpite sÃdhye nirÆpito bhavati, nirÆpaïaæ ca nirïaya iti yoganirÆpaïÃt prÃk sÃdhyanirïayÃt k­taæ yoganirÆpaïena sÃdhyanirïayÃrtheneti / yuktÃyuktatvena karaïenÃdhikaraïapratyÃyanamiti vyÃghÃta ityÃha---sÃdhaneneti / bhavati j¤Ãyate / t­tÅyaæ kalpamÃÓaÇkya nirÃkaroti---atha padÃrthasyeti / yuktÃyuktatvenÃdhikaraïapratyÃyanamiti yuktÃyuktatvayo÷ karaïatvaæ darÓitam tat tathÃtvÃtathÃtvapak«e na saæbhavati, karmatvÃt / tadidamuktam---te vyavacchedye paricchedye, na tu vyavacchedasya paricchedasya sÃdhane iti // adhikaraïapratyÃyanamiti dÆ«ayati---adhikaraïeti / ÓÃstrasaæbandha÷ prayojaneneti / codayati---prÃÓnikapratyÃyanÃditi / kaÓcit codakaæ p­cchati---kiæ kÃraïam? tatpratyÃyanÃditi / codakasyottaram---prativÃdi kileti / siddhÃntyÃha---santamapyarthaæ na pratipadyata iti / na khalvÃdhyÃtmikaÓaktisaæpanna÷ samÃhita÷ samagre sÃdhanaprayoge sati santamarthaæ na pratipadyata iti saæbhavatÅtyartha÷ / tathÃvidhenÃpi cet pratipattrà so 'rtho 'nyathà pratipanna÷, kathamasau tathà sinnatyabhidhÅyate ityÃha---kathaæ ceti / ÓaÇkate---atha jigÅ«utayà pratipadyamÃno 'pÅti / kÃmakÃro 'nuj¤Ã / nirÃkaroti---tathÃpÅti / na pratipadyate pratipadyamÃna iti vyÃhatam / na cÃyamunaj¤Ãni«edho na pratipadyate iti vÃde vÅtarÃgakathÃtvena jigÅ«Ãyà abhÃvÃditi bhÃva÷ / yacca prÃÓnikapratyÃyanÃditi / anyadÅyena karaïenÃnya÷ pratipadyata iti subhëitam / anyavi«ayasyeti anyÃÓritasyetyartha÷ / na cÃyaæ niyama iti / na vÃde prÃÓnikÃnÃmupÃdÃnam, daivÃgatÃnÃæ tu na varjanamityartha÷ / vÃdasya jalpavitaï¬ÃbhyÃmabhedam abhipretya codayati---yadà tu nÃyamiti / ÃÓayasthitamarthamanabhyupagacchan pariharati---satyamiti / svÃbhiprÃyaæ darÓayati--na traividhyeti / dÆ«ayati--na bhavadbhireva prati«edhÃditi / traividhyÃnabhyupagamÃditi dÆ«ayati--yadapÅti // yaccoktaæ v­ttau pak«asiddhivi«ayam, etadapi dÆ«ayitumupanyasyati--yaccoktamiti / na kÃmata÷ vinà prayojanamiti / vinÃpi prayojanaæ pramÃïÃsaæbhavenÃpÅti yojanà / sÆtroktaæ dÆ«aïaæ v­ttau Ãha---tadarthaæ vacanaæ siddhyasiddhyarthamityartha÷ / adhikaraïaæ dÆ«ayati---adhikaraïamiti / na hi vÃde prÃÓnikÃdhÃramiti / prÃÓnikà eva tÃvad vÃde na santi, abhyupetya uktamiti / ÓaÇkate--pratyÃyanÃdhÃratvÃditi / siddhi÷ pratyÃyanaæ tadÃdhÃrÃ÷ prÃÓnikà ityartha÷ / nirÃkaroti--neti / ÓaÇkate--tasminniti / daivamilite prÃÓnike satÅtyartha÷ / nirÃkaroti---neti / na hi daivamilitaæ kÃraïam, mà bhÆd gardabho 'pi dhÆmasya kÃraïamiti bhÃva÷ / codayati, yadi prÃÓnikà na santi tadvÃda iti / tayorvÃdiprativÃdinorvÃdasya parÅk«Ã kà kasya ca tayorvÃdasya kva ca, asau parÅk«Ã prÃÓnikÃbhÃve hi vÃdatatparÅk«ÃtadadhikaraïÃnÃmaj¤Ãnamityartha÷ / pariharati---sÃdhaneti / vÅtarÃgau hi vÃdiprativÃdinÃveva vÃdasvarÆpaj¤Ãnaæ ca tatparÅk«Ãæ ca kartuæ Óaknuta÷, tat kimatra prÃÓnikai÷? sÃdhanaprayoga÷ pak«avi«aya÷, dÆ«aïaprayoga÷ sthÃpanÃvi«aya÷ iti vÃdasvarÆpam / sÃdhanadÆ«aïatadÃbhÃsÃnÃæ parito j¤Ãnaæ parÅk«Ã / tadarthaæ parÅk«Ãrthaæ tasmin vÃde 'dhikÃro vÅtarÃgayoreva vÃdiprativÃdino÷ / tadidaæ kveti vipraÓnasyottaram / tasmÃt saptamyartho 'dhikaraïÃrtha÷ parÃbhimata÷ prÃÓnika iti yÃvat / sa nÃsti vÃdiprativÃdinoreva vÅtarÃgayo÷ kathÃsamÃpterityartha÷ // yadapi v­ttau coditaæ yadi siddhyasiddhyarthaæ vacanaæ vÃda÷, tata÷ prÃÓnikaprativÃdino÷ priyÃpriyavacasi rathyÃvÃde prasaÇga iti tadapyatinirbÅjamityÃha---yadapÅti / na hi priyÃpriyavacasa÷ sÃk«Ãt pÃramparyeïa và siddhyasiddhyarthatÃ, nÃpi sÃdhanadÆ«aïayuktÃyuktatvaviÓe«aïasaæbandha÷ tasmÃdevaævÃdÅ nottarÃrha÷ / na hyunmattÃya kaÓcidanunmatta uttaramÃha, bruvÃïo và so 'pyunmatta÷ syÃt / tadidamuktam---datta÷ svahasta iti / pÆrvaæ siddhyasiddhyarthamiti, aparaæ yuktÃyuktatvamiti, ubhayorapyanena codyenÃsaæbandhÃt / yadi tvavaÓyam uttaraæ vÃcyam, tato varamevaæ vaktavyamityÃha---yadi tviti / seyaæ sÆk«mek«ikà parairiha k­teti tadanubandhena vÃrttikak­tÃpi k­teti//1 // ______________________________________________________ NyS_1,2.2: yathoktopapanna÷ chalajÃtinigrahasthÃnasÃdhanopÃlambha÷ jalpa÷ // uddeÓakramÃnurodhena vÃdalak«aïÃnantaraæ jalpaæ lak«ayati---yatho---lpa÷ // 2 // atrÃpi samÃnajÃtÅyÃbhyÃæ vÃdavitaï¬ÃbhyÃmasamÃnajÃtÅyebhya÷ pramÃïÃdibhyo vyavacchedo jalpasya sÆtrÃrtha÷ / yathoktopapannapadÃrthaæ vyÃca«Âe---samastamiti / codayati---yathoktopapanna iti na yuktamiti / nigrahasthÃnaniyamasya pramÃïatarkasÃdhanopÃlambhÃbhiprÃyaniyamasya ca jalpe 'bhÃvÃt, bhÃve và vÃdajalpayorabhedaprasaÇgÃt, vÃdalak«aïasya ca jalpavyÃpakatvena vyabhicÃraprasaÇgÃd yathoktopapanna ityetadanupapannamityartha÷ / pariharati---nai«a do«a iti / uktamÃtramiha saæbhavÃt yogyatÃsaæbhavÃd g­hyate, na tvanukto 'rthalabhyo niyama÷ / na hyasau sÆtrapadaÓravaïamÃtrÃt pratÅyate, api tu tadarthe pratÅte tasyÃnyata÷ siddhau satyÃæ gamyata iti pramÃïatarkasÃdhanopÃlambha ityetadatidiÓyata iti uktamÃtropalak«aïaparam / tena pramÃïatarkasÃdhanopÃlambha pa¤cÃvayavopapanna÷ siddhÃntÃviruddha÷ pak«apratipak«aparigraha ityetasya vÃdapadavarjaæ samastasya lak«aïasyÃtideÓa÷ / niyamastvÃrtho na saæbadhyata iti siddham / lak«aïamÃtrasyeti uktamÃtrasya, nÃrthasya nÃpi lak«yapadasyetyartha÷ / atraiva d­«ÂÃntamÃha---yathÃnyatra vaiÓeÓikatantre / na niyamÃrthe pade ityupalak«aïam, na pramÃïatarkasÃdhanopÃlambhapadalabhyo 'bhiprÃyaniyama ityapi dra«Âavyam // pak«ÃntaramÃha---atha veti / yathà gobhiryukto ratho goratha iti yuktapadalopa iti / na hi niyamÃrthayoriti etadapyupalak«aïa pÆrvavadeva / iha vÃdalak«aïaæ paÂhatà bhëyakÃreïa niyamo 'pyatidi«Âa iti manvÃnaÓcodayati---bhëyam idÃnÅmiti / pariharati---na setreti / jalpalak«aïÃnukÆlo ya÷ pÃÂhakrama÷, tato 'rthasvarÆpamÃtraæ pratÅyate na tvÃrtho 'rtha ityartha÷ / yadupapannam uktamÃtramityartha÷ / atra bhëyakÃreïa chalÃdÅnÃæ ni«edhÃrthatayà sÃdhanÃÇgabhÃvamÃk«ipya parapak«avighÃtena svapak«arak«aïÃdaÇgabhÃva iti darÓitam / tadetad vÃrttikakÃra Ãk«ipati---chalajÃtinigrahasthÃnairiti / tat kiæ nigrahasthÃnÃnyapyayuktÃni, ca caitacchakyamityata Ãha---chalaæ tÃvaditi / chalajÃtyorÃk«eptavyayo÷ saæpÃtÃyÃtÃni nigrahasthÃnÃnÅtyabhiprÃya÷ / bhëyoktaæ samÃdhimÃÓaÇkate---aÇgabhÃva iti cet iti / nirÃkaroti---etadapÅti / na hi sahasreïÃpyandhai÷ pÃÂaccarebhyo g­haæ rak«yata ityartha÷ // evamÃk«ipte pÃrÓvastha÷ p­cchati---kimartha tarhÅti / siddhÃntina uttaraæ sÃdhaneti / vÃde tÃvad yadyapi na sÃdhanavidhÃtasamarthÃni, tathÃpi te«Ãæ tattvam avidvÃn ebhirahaæ sÃdhanaæ vihani«yÃmÅtyanayà buddhyà upah­ta÷ vyÃmohita÷ pravartate / tasmÃd vÃde bhrameïopÃdÃnamete«Ãmityartha÷ / yatra tve«Ãæ tattvaæ vidvÃn pravartate, na sa vÃda÷, kiæ tu jalpo vitaï¬Ã vetyÃha---yatra caitÃnÅti / nanu jalpavitaï¬ayo÷ prayogÃt sÃdhanamaÇgaæ và syÃdata Ãha---na punariti / nanu yadi na sÃdhanamaÇgaæ vÃ, kasmÃt tarhi jalpavitaï¬ayore«Ãæ prayoga ityata Ãha---sÃdhusÃdhanopÃdÃne ceti / sÃdhusÃdhanopÃdÃne ca vÃdinà k­te pareïa prativÃdinà jigÅ«uïÃkulitabuddhirdrÃk pÃramÃrthikamuttaramapratipadyamÃnaÓcchalÃdÅni prayuÇkte / kimarthamityata Ãha---kadÃciditi / yathÃkatha¤cit prayogeïa / tadanena prakÃreïa tattvasaærak«aïÃrthatvÃt nÃsadÃcÃra÷ / na ca ÓÃstrakrÃrÃïÃæ chalÃdivyutpÃdanamasad­Óam, na ca khaÂacapeÂÃdyabhidhÃnaprasaÇga÷, vÃgyuddhe te«ÃmaprasaÇgÃditi / na bÃdheti / naikenÃparaæ tadaivÃpodyata ityartha÷ / ro«aæ sugamam //2 // ______________________________________________________ NyS_1,2.3: sa pratipak«asthÃpanÃhÅna÷ vitaï¬Ã // uddeÓakramÃnurodhena jalpÃnantaraæ vitaï¬Ãlak«aïamÃha---sa---ï¬Ã //3 // pÆrvavÃdipak«Ãpek«ayà prativÃdina ÃtmÅya eva pak«a÷ pratipak«a÷ / tasya sthÃpanà sÃdhanam / tayà hÅna÷ / tadanena jalpÃd vyavacchinatti / tadetadÃha bhëyakÃra÷---sa jalpa iti / tayorekataraæ prativÃdÅ ÃtmÅyaæ pak«aæ na sthÃyapatÅti / parapak«aprati«edheneti / tatsthÃpanÃprati«edhenetyartha÷ / syÃdetat / yathà prativÃdina÷ pak«o vÃdipak«Ãpek«ayà pratipak«a÷, evaæ vÃdipak«o 'pi prativÃdipak«Ãpek«ayà pratipak«a ityubhayapak«asthÃpanÃhÅnà vitaï¬eti syÃt, ita Ãha---vÃrttikakÃra÷---pratipak«asthÃpanÃhÅna iti, dvitÅyapak«asthÃpanÃhÅna iti / prathamapak«avÃdino hi sthÃpanÃyà abhÃve kiæ vaitaï¬ika Ãhanti? na ca pak«a÷ Óakya Ãhantum / tasmÃt prathamapak«avÃdino 'sti sthÃpaneti dvitÅya eva pak«a÷ sthÃpanÃhÅna iti samÃrthyÃd yuktamiti / atra codyabhëyam astu tarhiti / sthÃpanÃyà abhÃve sthÃpya÷ pak«o 'pi nÃsti / na hyanyathà pak«asya pak«atvamiti bhÃva÷ / pariharati---yad vai khalu taditi / vaitaï¬iko 'pi hi vÃdÅ pÃriÓe«yÃt matpak«a÷ setsyatÅti buddhyà svapak«amasthÃpayan parapak«asthÃpanÃmÃhanti / tasmÃt parapak«aprati«edhalak«aïaæ vÃkyam asya pak«a÷ parapak«ani«edhena pÃriÓe«yÃt pak«asiddhihetutvÃdupacÃrata÷ / tasmÃdasti vaitaï¬ikasya pak«a÷ / na tu parapak«aprati«edhÃdanyà sthÃpanà / tenÃsya pak«o 'sti, nÃsti ca pak«asthÃpanà / tadidamuktam---na ka¤cidaryaæ pratij¤Ãya sthÃpayatÅti / pak«atvaæ tu yogyatÃmÃtreïa, na tu sthÃpyamÃnatayeti // astu tarhiti bhëyÃrthamÃha--vÃrttikakÃra÷ apare tviti / tasmÃt pratipak«ahÅno vitaï¬eti vaktavyamityartha÷ / pariharati---ayuktaæ caitaditi / na tÃvadasthÃpyamÃnasyÃpi sthÃpanÃrhatÃlak«aïà pak«atà na yujyate, tasmÃt na vaitaï¬iko dÆ«aïÃdanyat ki¤cidabhyupagacchatÅti / anabhyupagamÃt pak«o 'sya nÃstÅti vaktavyam / tathà ca caturvargÃbhyupagame virodho 'nabhyupagame và nÃyaæ laukiko na parÅk«aka iti prasaÇga iti bhÃva÷ / pratipÃdayiturayathÃrthÃvabodhaæ pratipattÃraæ cÃtmÃnamityartha÷ / yastu manyate caturvargÃbhyupagame 'pi dÆ«aïamÃtraæ vitaï¬etyeva vaktavyaæ lÃghavÃyeti, tanmatamupanyasyÃtiprasaÇgÃpÃdanena dÆ«ayati---dÆ«aïamÃtreti / samÃkhyÃnirvacanasÃmarthyÃdeva gamyata ityartha÷ / upasaæharati---tasmÃditi / tadanenÃrthato yad vai khalvityÃdi bhëyaæ vyÃkhyÃtam //3 // ______________________________________________________ NyS_1,2.4: savyabhicÃraviruddhaprakaraïasamasÃdhyasamakÃlÃtÅtà hetvÃbhÃsÃ÷ // uddeÓakramÃnurodhena vitaï¬Ãnantaraæ hetvÃbhÃsesu lak«ayitavye«u arthÃk«iptasÃmÃnyalak«aïame«Ãæ vibhÃgoddeÓaparaæ sÆtram---savya--sÃ÷ // 4 // tadvyÃkhyÃnaparaæ bhëyaæ samÃkhyÃniruktivaÓena sÃmÃnyalak«aïaæ pratipÃdayan vÃrttikÃra÷ paÂhati---hetulak«aïÃbhÃvÃditi / p­cchati---kiæ punariti / na hyanyasyÃnyatvamÃtreïa sÃd­Óyam, mà bhÆt sarvasya sarveïa sÃd­Óyamiti bhÃva÷ / uttaram---pratij¤eti / prayogagataæ sÃmÃnyamuktvà prayojyagatamÃha---anyatameti / abÃdhitavi«ayatÃsatpratipak«atve satÅ apyavivak«itvà trailak«aïyadvailak«aïyÃbhidhÃnaæ dra«Âavyam / Óe«amatirohitam // «aÂsaæptaæ Óataæ gaïayati---tatra sÃdhyavyÃpaketi / etasyÃæ tri«o¬aÓyÃæ sÃdhyavyÃpakasÃdhyaikadeÓav­ttidharmabhedÃt «o¬aÓÅdvayaæ viÓe«aïaviÓe«yÃsiddhibhedÃt catu÷«a«Âi÷ / evaæ samarthÃsamarthaviÓe«aïaviÓe«yabhodÃt catu÷«a«Âi / tadetat catu÷«a«Âidvitayama«ÂÃviæÓaæ Óataæ pÆrvayà tri«o¬aÓyà saha «aÂsaptaæ Óatam / sÃdhyavyÃpakÃnÃæ dharmaviÓe«ÃïÃmudÃharaïÃnyÃha---tatreti / vipak«avyÃptyavyÃptibhyÃæ prathamadvitÅyau sÃdhÃraïau, t­tÅyo 'nvayavyatirekÅ sÃdhyatajjÃtÅyavyÃpako hetureva / vipak«avyÃptyavyÃptibhyÃæ caturthapa¤camau viruddhau hetvÃbhÃsau / yatra vipak«e na v­ttistaæ darÓayati---dvyaïukavaditi / «a«Âho 'vidyamÃnasapak«avipak«o 'sÃdhÃraïa÷, ata evÃha---ghaÂÃdivaditi / saptamëÂamau vipak«avyÃptyavyÃptibhyÃæ sÃdhÃraïau / navamastu sapak«aikadeÓav­ttiranvayavyatirekÅ hetureva / daÓamaikÃdaÓau sapak«avyÃptyavyÃptibhyÃmanvayinau hetÆ / dvÃdaÓastu avidyamÃnavipak«a÷ asÃdhÃraïa÷ / trayodaÓacaturdaÓau tvavidyamÃnasapak«o vipak«avyÃptyavyÃptibhyÃæ viruddhau / pa¤cadaÓo 'pi vyatirekÅ hetureva / «o¬aÓastu avidyamÃnasapak«avipak«o 'sÃdhÃraïa÷ // yadi bÃhyakaraïapratyak«e vÃÇmanase iti sÃdhyeta tadà nÃnityatvaæ sapak«avyÃpakaæ syÃt, sÃmÃnye bÃhyakaraïapratyak«e 'bhÃvÃt / ata÷ sÃdhyadharmaæ viÓina«Âi---sÃmÃnyaviÓe«avaditi / anitye rÆpavij¤Ãne amÆrtatvÃditi / rÆpavij¤ÃnaskandhÃtiriktÃnÃæ vedanÃsaæj¤ÃsaæskÃraskandhÃnÃmanityatayà sapak«ÃïÃæ vyÃpakamamÆrtatvamiti / tajjÃtÅyaikadeÓav­ttitvamamÆrtatvasya darÓayituæ yatra na vartate tatpura÷saramudÃharaïaæ rÆpÃdivaditi // anitya÷ Óabdo 'ÓrÃvaïatvÃt iti nitye Óabdatve na vartate / artha÷ Óabda iti, Óabdo dharmÅ / artha iti sÃdhyo dharma÷, dravyaguïakarmaïÃmanyatama ityartha÷ / yadyaÓrotragrÃhyatvÃdityucyeta, tata÷ sÃmÃnyÃdi«vanarthe«u vipak«e«vapi varteta / ata uktam---aÓrotragrÃhyasÃmÃnyavattvÃditi / aÓrotragrÃhyaæ ca tat sÃmÃnyavacceti vigraha÷ / nanu cÃk«u«atvaæ vipak«av­tti samavÃyasyÃnÃÓritasya cÃk«u«atvÃdityata uktam---aulÆkyapak«e iti / siddhÃntabheda iti, sotrÃntikÃnÃm ityartha÷ / asamarthaviÓe«yasyodÃharaïam---k­takatve sati prameyatvÃditi / asamarthaviÓe«aïasyodÃharaïam---prameyatve sati k­takatvÃditi / nirapek«aæ khalu k­takatvamanityatve sÃdhye samartham, prameyatvaæ tvanyÃpek«am asamarthamityartha÷ / tadevaæ tri«o¬aÓyà prak­tyëÂacatvÃriæÓad­ bhavanti hetuhetvÃbhÃsÃ÷ / vyÃpakÃvyÃpakabhedena tu dvi«o¬aÓÅ yadà viÓe«aïaviÓe«yÃsiddhyà cobhayasaæpratipannayà asamarthaviÓe«aïaviÓe«yatayà sandigdhaviÓe«aïaviÓe«yatayà cobhayasaæpratipannayà vikriyate tadà catu÷«a«Âhitrayeïa dvÃnavataæ Óataæ bhavati / vÃdyasiddhaprativÃdyasiddhatayà ubhayÃnyatarasandigdhatayà ca catu÷«a«ÂhidvayenëÂÃviÓakaæ Óatamaparam / tadidam anyatarÃsiddhà ityanena vÃrttikak­tà sÆcitam, dvÃbhyÃmÆnà triæÓad dvÃtriæÓaditi katha¤cid vyutpattyà / te punarvyÃpakÃvyÃpakà vyadhikaraïaviÓe«aïaviÓe«yavyadhikaraïasandigdadhaviÓe«aïaviÓe«yavyadhikaraïÃsamarthaviÓe «aïaviÓe«yabhedena catu÷«a«Âitrayeïa dvÃnavataæ Óatamaparam // evamaprasiddhÃÓrayaviÓe«aïaviÓe«yà ubhayÃnyatarapak«Ãprasiddhyà a«ÂÃviæÓakaæ Óatam / atrÃpi dvÃtriæÓakamiti pÆrvavad vyÃkhyeyam / anyataramÃtramatra vivak«itaæ na tu vÃdiprativÃdibheda÷ / te punaraprasiddhÃÓrayÃ÷ pÆrvavadbhedena vyadhikaraïaviÓe«aïaviÓe«yasandigdhaviÓe«aïaviÓe«yasamarthaviÓe«aïaviÓe«yabhedena catu÷«a«Âitraye sati dvÃnavataæ Óatam / tadevamanantarÃbhyÃæ dvÃnavataÓatÃbhyÃæ Óatatrayaæ caturaÓÅtaæ yat tadevëÂÃviæÓakaÓatÃbhyÃæ dvÃnavatena ca Óatena saæpiï¬itaæ dvÃtriæÓaduttarëÂaÓatÅ vikÃrabhÆtà bhavati / a«ÂÃcatvÃriÓat prak­taya÷ paÓcÃt niveÓanÅyà iti / ubhayÃprasiddhÃÓrayaviÓe«yam udÃharati---yathà agnimÃn deÓo dhÆmavattvÃt / uktaæ hi prÃg yathà na deÓo 'gnimattayà sÃdhyo 'pi tu dhÆmaviÓe«a eveti / anyatarÃsiddhÃÓrayodÃharaïamÃha---asti cÃtmà icchÃdiguïatvÃditi / ÃÓrayÃsiddhaviÓe«aïÃdayo 'pyuhanÅyÃ÷ / asamarthÃvyÃpakÃsiddhaviÓe«aïÃnÃmudÃharaïam / asamarthÃÓca te 'vyÃpakÃÓca, vyadhikaraïatayà asiddhÃÓceti vigrada÷ / anitya÷ Óabda÷ prayatnÃnantarÅyakatve sati k­takatvÃditi k­takatvasyaiva viÓe«yasya sÃmarthyÃdasamarthamanityatve prayatnÃnantarÅyakatvam, avyÃpakaæ ca stanayitnuÓabdÃnÃmavyÃpakatvÃt / vyadhikaraïatayà asiddhaæ ca ko«ÂhavÃyutÃlvÃdikriyÃyÃæ eva prayatnÃnantarÅyakatvam, na tvÃdyasyÃpi Óabdasya, prÃgeva tu ÓrotrasamavÃyina iti / k­takatve sati prayatnÃnantarÅyakatvÃditi cÃsamarthÃvyÃpakÃsiddhaviÓe«yÃïÃmudÃharaïaæ dra«Âavnayam // vaibhavena tvasiddhatÃvarjamudÃharati---avyÃpakÃsamarthaviÓe«yÃïÃmudÃharaïam---anitya÷ Óabda÷ pratyayabhedabheditvenopalabhyamÃnatvÃt / upalabhyamÃnatvaæ hi nitye 'pyastÅti vyabhicÃrÃdasamartham / kÃraïabhedabheditvameva tu viÓe«aïaæ samarthamavyabhicÃrÃditi / kevalavyadhikaraïaviÓe«yÃïÃmudÃharaïam asti pradhÃnaæ bhedÃnÃæ goghaÂÃdÅnÃæ sukhadu÷khamohÃtmakatvenÃnvayadarÓanÃditi / anvayadarÓanaæ hi bhedÃdhikaraïatayà na pradhÃnadhikaraïamiti, vyadhikaraïamiti vyadhikaraïaæ viÓe«yam / kevalavyadhikaraïaviÓe«aïÃnÃmudÃharam---rÆparasagandhasparÓaÓabdÃ÷ candanaÓabdÃdatyantaæ vibhinnÃrthÃ÷ samudÃyasamudÃyyasaæbhave sati rÆpÃdÅnÃmarthÃnÃæ rÆpÃdiÓabdÃnÃæ ca tena candanaÓabdena vyapadiÓyamÃnatvÃt / candanasya rÆpÃdaya iti samudÃyasamudÃyyasaæbhavo rÆpÃdi«u vyapadeÓaÓca rÆpÃdiÓabde«viti vyadhikaraïaæ viÓe«aïamityartha÷ / tadanena prapa¤cena dvÃtriæÓaduttarëÂaÓatÅ darÓità // saæprati dvÃnavataÓatayugmÃntaraæ darÓayitumudÃharaïamÃha---anyathÃsiddhodÃharaïaæ nitya÷ Óabdo 'bhyÃsÃt / seyaæ kriyÃbhyÃv­ttiryathà ÓabdÃnityatve 'pyupapadyate tathà dvitÅye darÓayi«yate / siæhÃvalokitanyÃyena vyadhikaraïaviÓe«yaæ sandigdhaviÓe«aïamudÃharati---sandigdhÃpratiddheti / viÓe«aïaÓabda÷ tantreïa viÓe«aïe viÓe«ye ca karmakaraïasÃdhanatayà prayukto vartate / tena sandigdhaæ viÓe«aïam aprasiddhaæ vyadhikaraïatayà viÓe«yaæ ye«Ãæ te«ÃmudÃharaïamityartha÷ / yathà sandihyamÃne dhÆmÃdibhÃve 'gnimÃn deÓo dhÆmavattve sati prakÃÓakatvÃt, dhÆmavattvaæ viÓe«aïaæ sandigdadham / prakÃÓakatvaæ ca viÓe«yaæ vyadhikaraïam / tat khalu vahnerdharmo na deÓasyeti / aprasiddhaviÓe«aïasandigdhaviÓe«yÃïÃmudÃharaïaæ darÓayati---viparyayeïeti / aprasiddhetyapi dra«Âavyam / agnimÃn deÓa÷ prakÃÓakatve sati dhÆmavattvÃditi // saæprati dvÃnavataÓatayugmÃntaraæ darÓayituæ bhÆmiracanÃæ karoti---evamiti / ye ye sandigdhÃsiddhà vyÃpakÃvyÃpakabhedena dvÃtriæÓat ta evobhayÃnyatarÃsiddhyà catu÷«a«Âirbhavanti tata÷ kimityata Ãha--te catu÷«a«ÂitÃmÃpannÃ÷ pÆrvavadbhedena vyadhikaraïaviÓe«aïaviÓe«yasandigdhaviÓe«aïaviÓe«yÃsamarthaviÓe«aïaviÓe«yabhedena tÃvaccatu÷«a«Âitrayamityekaæ dvÃnavataæ Óatam / apare cÃÓrayÃsiddhavyadhikaraïaviÓe«aïaviÓe«yasandigdhaviÓe«aïaviÓe«yÃsamarthaviÓe«aïaviÓe«yabhedena dvÃnavataæ Óatam / tadidaæ caturaÓÅtaæ Óatatrayaæ sandigdhÃsiddhamÃÓritya / aparamapi dvÃnavataÓatayugmÃntaramanyathÃsiddhamÃÓrityÃha---evamanyathÃsiddhabhedo dra«Âavya÷ // anyathÃsiddhabhedo 'pi hi vyadhikaraïaviÓe«aïaviÓe«yasandigdhÃsamarthaviÓe«aïaviÓe«yabhedÃt catu÷«a«Âitrayamiti / punaÓca sa evÃnyathÃsiddha ÃÓrayÃsiddhavyadhikaraïaviÓe«aïaviÓe«yasandigdhÃsamarthaviÓe«aïaviÓe«yabhedÃt catu÷«a«Âitrayamiti dvÃnavataÓatayugmeva Óatatrayaæ caturaÓÅtam / aparamapi dvÃnavataÓatayugmakamÃha--evaæ viruddhaviÓe«aïà viruddhaviÓe«yÃÓceti / viruddhaviÓe«aïaviÓe«yà api hi vyadhikaraïaviÓe«aïaviÓe«yasandigdhÃsamarthaviÓe«aïaviÓe«yabhedÃccÃÓrayÃsiddhavyadhi- karaïaviÓe«aïaviÓe«yasandigdhÃsamarthaviÓe«aïaviÓe«yabhedÃcca Óatatrayaæ caturaÓÅtam / tadevamebhistribhiÓcaturaÓÅtai÷ Óatatrayairdvipa¤cÃÓacchatottaraæ sahasramekam, dvÃtriæÓaduttarayà a«ÂaÓatyà sahasramekaæ caturaÓÅtisahità ca navaÓatÅ / tadevaæ prak­tibhÆtëÂà catvÃriæÓatprak«epeïa saæpiï¬itaæ dvÃtriæÓe dve sahasre bhavata iti // tanna asatvÃditi / pa¤cÃnÃæ caturïÃæ và rÆpÃïÃæ saæpattiravyabhicÃra÷ / sa caikasmin vi«aye viruddhayorna saæbhavati, antato 'satpratipak«asyaiva rÆpasyÃbhÃvÃdityartha÷ / pa¤cÃnÃæ hetÆnÃmiti / sapak«avyÃptyavyÃptibhyÃmanvayÅ dvedhÃ, vyatirekyeka÷, anvayavyatirekyapi sapak«avyÃptpavyÃptibhyÃæ dvedheti pa¤ca hetava÷ / pa¤cÃnÃæ hetÆnÃæ sarÆpÃsarÆpapratibandhÃt pa¤ca pa¤cakà bhavanti / sarÆpa÷ anvayino 'nvayÅ, vyatirekiïo vyatirekÅ, anvayavyatirekiïo 'nvayavyatirekÅ / asarÆpaÓcÃnvayyÃdervyatirekyÃdi÷, tena pratibandha÷, etaduktaæ bhavati, anvayyÃdÃvekaikasmin sarÆpÃsarÆpÃ÷ pa¤ca hetava÷ pratibandhakà iti pa¤cabhi÷ pa¤cakai÷ pa¤caviæÓatirviruddhÃvyabhicÃriïa iti / codayati---lak«aïata eveti / pariharati---nÃnarthakamiti / yatparo hi ÓabdastatrÃsau pramÃïam, samÃnÃsamÃnajÃtÅyavyavacchedakaæ ca lak«aïasÆtramiti tatraiva pramÃïam na tviyattÃyÃmatatparatvÃt / na cÃsÃvÃrthÅ sato 'pyanupayogÃdalak«yamÃïatvopapatte÷ prameyÃntaravaditi // 4 // ______________________________________________________ NyS_1,2.5: anaikÃntika÷ savyabhicÃra÷ // tadevamarthÃk«iptasÃmÃnyalak«aïaæ vibhÃgaæ darÓayitvà viÓe«alak«aïamavatÃrayati bhëyakÃra÷, te«Ãæ hetvÃbhÃsÃnÃæ madhye anai---ra÷ // 5 // atra cÃnaikÃntikasavyabhicÃraÓabdau paryÃyau puru«abhedÃpek«ayà lak«yalak«aïatvenÃvasthitau / yasyÃnaikÃntikapadÃrtho 'prasiddha÷ prasiddhaÓca savyabhicÃrapadÃrtha÷, taæ pratyanaikÃntika iti lak«yatirdeÓa÷, savyabhicÃra iti lak«aïam / yasya tu savyabhicÃrapadÃrtho 'prasiddha÷ prasiddhaÓcÃnaikÃntikapadÃrthastaæ prati savyabhicÃra iti lak«yanirdeÓa÷, anaikÃntika iti lak«aïam / tatra savyabhicÃra iti lak«aïapadaæ kak«Åk­tyÃha bhëyakÃra÷ vyabhicÃra ekatrÃvyavasthiti÷ / etaduktaæ bhavati / savyabhicÃrapadaæ nirvacanasÃmarthyÃt lak«aïapadamiti / anaikÃntikapadalak«aïapak«e bhëyakÃroktam anityatvamapyeko 'nta ityÃdi / tad vÃrttikakÃra÷ paryudÃsÃbhiprÃyeïa vyÃca«Âe---ekasminnante niyata aikÃntika iti / na heturaikÃntiko yena tadanyatvena hetvÃbhÃsamÃtrasaægrahÃdekajÃtÅyatvena hetvÃbhÃsÃnÃæ vibhÃgasÆtravirodha÷ syÃt, kiæ tvekasminnante yo niyata÷ sa aikÃntika÷, tadviparyayÃdanaikÃntiko 'niyato 'nityatve ca nityatve cÃnvayena ca vyatirekeïa cobhayapak«agÃmÅti yÃvat / na caivaæbhÆtà viruddhÃdayo hetvÃbhÃsà ityabhiprÃya÷ / tadevam anaikÃntika÷ savyabhicÃra÷ iti sthite p­cchati---ka÷ punariti / uttaram---sÃdhyatajjÃtÅyeti / avagata e«a vyabhicÃra iti, anaikÃntikapadavÃcyatÃsya kathamityata Ãha--anyatra sarvo 'yamiti / prameyapadÃrthasya tu sarvavyÃpino nÃnto vyatireko 'stÅtyata uktam--anyatra prameyÃditi // atra bauddhai÷ yad vikalpya dÆ«aïamuktam, tadupanyasyati--anaikÃntika iti / kiæ punarayamiti / aikÃntiko hetu÷ / tato 'nya÷ sarva eva hetvÃbhÃsa ityartha÷ / dvitÅyaæ kalpaæ dÆ«ayati---atha prasajyeti / tathÃpi hetorabhÃvo 'naikÃntika÷ / na cÃsau savyabhicÃra÷ / bhÃvadharmau hi vyabhicÃrÃvyabhicÃrau nÃbhÃve sarvopÃkhyÃvirahiïi yujyete ityartha÷ / tadetat ÓÃkyadÆ«aïaæ nirÃkaroti---nÃyaæ paryudÃsapak«a iti / paryudÃsapak«astÃvadasmÃkamabhimata upapannataraÓca, kevalamayaæ prasajyaprati«edhavallabhastamÃsthÃya sarvaæ dÆ«ayatÅti tamevÃÇgÅk­tya sarvatra brÆma ityÃÓayavata÷ samÃdhÃnam / na punarabrÃhmaïÃdÃvapi vÃrtikakÃrasya prasajyaprati«edho 'bhimata÷, kiæ tu paryudÃsa eveti / abhyupetya tu tatrÃpi prasajyaprati«edhÃbhidhÃnam / na hi prasajyaprati«edho 'pi tuccha÷, api tu kasyacid vastuno 'bhÃvena viÓi«Âaæ ki¤cideva vastvityartha÷ // atra bhëyam---nidarÓanaæ nitya÷ Óabdo 'sparÓatvÃt iti / vaidharmye d­«ÂÃntam Ãha---sparÓavÃniti / anitya÷ kumbha÷ sparÓavÃn d­«Âa iti yojanà / vaidharmye vyÃpyavyÃpakabhÃvasya vaiparÅtyÃditi vaidharmyavyabhicÃramÃha---d­«ÂÃnte sparÓavattvamanityatvaæ ca dharmau na sÃdhyasÃdhanabhÆtau g­hyete / na hi yadanityaæ tat sarvaæ sparÓavad buddhyÃdibhirvyabhicÃrÃt / sÃdharmye 'pi caibhireva vyabhicÃro vak«yata itÅha nokta÷ / nanu mà bhÆnnityatvaæ sÃdhyam, asparÓatvamevÃstu nityatvasya sÃdhyamityata Ãha---sparÓavÃæÓcÃïurnityaÓceti / tathÃpi yadasparÓavanna bhavati tannityamapi na bhavatÅti vaidharmyaæ vyabhicarati, sparÓavato 'pyaïornityatvÃdityartha÷ / sÃdharmyavyabhicÃramÃha---ÃtmÃdau ceti // atra vÃrttikakÃro 'sparÓavattvasya heto÷ praÓnapÆrvakaæ svarÆpaæ ni«kar«ati---kiæ punastat asparÓatvaæ ÓabdÃd bhinnatvamityartha÷ / sattÃviÓe«aïo và samavÃya÷, samavÃyaviÓe«aïà và sattÃ, anvayavyatirekÃbhyÃmityartha÷ / vÃkyÃrthe ca padaprayogo 'sparÓa iti ÓrotriyapadavadityÃha---vÃkyÃrtheti / anaikÃntika iti lak«aïamiti pak«e codayati---atideÓeti / yadi hi kvacit ÓÃstrapradeÓe anaikÃntika÷ kathita÷, taddeÓÃtilaÇghanena atrÃtidiÓyamÃno viditarÆpa iha savyabhicÃraæ lak«ayet, na tvasya ÓÃstrapradeÓe kvacidapi kÅrtanamastÅtyartha÷ / pariharati---nedamiti / lokaprasiddhatvenoktaprÃyamityartha÷ / anvayenaivobhayÃntasanniyato 'naikÃntika iti manvÃna÷ ÓaÇte---avyÃpakatvÃditi / pariharati---neti / vyÃv­ttÅti / kvacidanvayasyobhayÃntasaæniyatatÃ, kvacid vyatirekasyetyartha÷ / eke«Ãæ matamupanyasyati---apare tviti / dÆ«ayati---taistviti / nodÃharaïe vyabhicÃrÃllak«aïavyabhicÃro bhavatyanyatvÃt / no khalÆdÃharaïamÃdriyante parÅk«akÃ÷ kiæ tu lak«aïamityartha÷// 5 // ______________________________________________________ NyS_1,2.6: siddhÃntam abhyupetya tadvirodhÅ viruddha÷ // siddhÃ---ddha÷ // 6 // p­cchati---ko 'sya sÆtrasyeti / na khalu heturacetana÷ siddhÃntamabhyupagacchati, yaÓcÃbhyupagacchati cetano nÃsÃvanyatamena hetulak«aïena yujyate iti na hetvÃbhÃsa÷ / na ca pak«a÷ siddhÃnta iti tadvirodhÅ na viruddha÷ syÃditi bhÃva÷ / uttaram---abhyupagatÃrthavirodhÅ viruddha÷ hetudvÃreïa puru«asyÃbhyupagamo hetÃvupacarita÷ / abhyupagamavi«ayamÃtravivak«ayà ca siddhÃntaÓabda÷ prayukto na puna÷ siddhÃnta eveha vivak«ita÷ / tena pek«o 'bhyupagamavi«aya iti tadvirodhÅ hetvÃbhÃsa÷ saæg­hÅto bhavati viÓe«aviruddhasya ca na hetvÃbhÃsatetyuktaæ bhavati / na hi viÓe«o 'bhyupagamasya vi«aya÷, na khalvayaæ pratij¤Ãpadagocara÷, kiæ tu pratij¤Ãrthasya siddhyanu«aÇgÅti nÃbhyupagamagocara iti bhÃva÷ / Åd­Óasya sÆtravyÃkhyÃnasya phalamÃha---evaæ ceti / Åd­Óaæ vyÃkhyÃnamantareïÃnuktasya viruddhasyetyartha÷ / abhyupagatena và bÃdhyata iti, svarÆpeïa hetutvena vetyartha÷ / tadanena taæ viruïaddhÅtyÃdi bhëyaæ vyÃkhyÃtam / codayati---nanvevamiti / yadi hetutvabÃdhÃd viruddha ityukta÷, hanta, savyabhicÃrÃdayo 'pi viruddhÃ÷ / te«Ãmapi hi hetutvaæ bÃdhitam / abÃdhe và na hetvÃbhÃsà iti bhÃva÷ / pariharati---satyameka eveti / Åd­ÓÃviruddhatvena tulyatve 'pyavÃntarabhedavivak«ayà pa¤catvam / yathà pramÃïÃdÅnÃæ prameyatvena tulyatve 'pi pramÃïaprameyÃdÅnÃmavÃntarabhedavivak«ayà «o¬aÓatvam, yathà và t­ïaviÓe«a evÃsÃdhÃraïatayà t­ïolapa ityÃkhyÃyate, evaæ viruddhaviÓe«a evÃsÃvanaikÃntikÃdirviruddhÃnaikÃntikÃdipadavÃcya ityartha÷ // atrodÃharaïabhëyam---yathà so 'yaæ vikÃra iti / mahadahaÇkÃrapa¤catanmÃtraikÃdeÓendriyabhÆtasÆk«mamahÃbhÆtÃni vikÃra÷ / tasya vyakti÷ dharmalak«aïÃvasthÃpariïÃma÷, tasmÃdapÃya iti / atra hetu÷ nityatvaprati«edhÃditi / tasya vyÃkhyÃnam---na nityo vikÃra upapadyata iti / apeto 'pi vikÃro 'sti vinÃÓaprati«edhÃt / so 'yaæ nityatvaprati«edhÃditi heturvyakterapeto 'pi vikÃro 'stÅtyanena svasiddhÃntena virudhyate / etadeva praÓnapÆrvakaæ vibhajate---kathamityÃdinà / virodhasya dvyÃÓrayatvÃt siddhÃntena virudhyate ityabhisaæghÃya siddhÃntaæ vyÃhantÅtyuktamityartha÷ / tadetad bhëyaæ vyÃca«Âe---udÃharaïamiti / nanu nityatvaprati«edhÃditi heturvinÃÓaprati«edhena siddhÃntena viruddha iti bruvÃïa÷ ÓÃstravirodhamÃpÃdayati / tathà ca kÃlÃtyayÃpadi«Âo hetvÃbhÃso na viruddha ityata Ãha---ete te vÃkye parasparÃrthabÃdhite iti / d­¬hatarapramÃïabÃdhito hi hetu÷ kÃlÃtyayÃpadi«Âo bhavati, yathà brÃhmaïena surà peyà dravadravyatvÃt k«Åravadityayaæ hetu÷ gau¬Å pai«ÂÅ ca mÃdhvÅ ca vij¤eyà trividhà surà / yathaibaikà tathà sarvà na peyà brahmavÃdibhi÷ // ityÃdibhirÃgamairatid­¬hairbÃdhita÷ kÃlÃtyayÃpadi«Âatayà hetvÃbhÃso bhavati / prak­te tu vÃkye parasparaviruddhÃrthatayà na prati«ÂhÃæ labhete, na punaranyataradanyatareïa Óakyaæ bÃdhituæ dvayostulyabalatvÃt tasmÃt nÃyaæ kÃlÃtyayÃpadi«Âa ityartha÷ // vyÃkhyÃnÃntaramÃha---pratij¤Ãhetvorvà virodha iti / so 'yaæ vikÃro vyakterapaitÅti pratij¤Ã nityatvaprati«edhÃditi hetunà virudhyate / vyaktimÃtrÃdapaiti, na tu vinaÓyatÅti hi pratij¤Ãrtha÷ apeto 'pyasti vinÃÓaprati«edhÃdityanena vyÃkhyÃta÷ / tathà ca vyakterapaitÅtyenana vikÃrasya nityatvaæ pratij¤Ãtaæ nityatvaprati«edhÃdityanena hetunà viruddhaæ bhavati / khasiddhÃnteneti svapak«eïetyartha÷ / atra cÃrthe sugamaæ bhëyam / atra vÃrttikakÃra- codayati---nanu pratij¤Ãvirodha iti / pratij¤Ãhetvorvirodha÷ pratij¤Ãvirodha ityartha÷ / pariharati---nai«a do«a iti / pratij¤ÃÓritatvaæ virodhasya vivak«itvà nigrahasthÃne«u pratij¤ÃvirodhasyopÃdÃnam, hetvÃÓritatvaæ tu tasyaiva virodhasya vivak«itvà hetvÃbhÃse 'ntarbhÃva iti / yadà pratij¤ayà hetuvirodha iti hetorapyanyatarÃsiddhatayà pratij¤Ãyà tulyabalatvÃbhiprÃyam / yadà tu heturubhayasiddho bhavati, tadà hetorvà pratij¤Ãvirodhakatvamiti / upasaæharati---ata iti / hetorvirodhodÃharaïam / virodhakatvaæ virodha÷ / Óabdasyotpattidharmakatvaæ pramÃïaviniÓcitaæ nityatvapratij¤Ãæ bÃdhata ityartha÷ / prasaÇgÃt hetvÃbhÃsÃtiriktasya pratij¤Ãpadayorvirodhasya nigrahasthÃnasyodÃharaïamÃha---pratij¤Ãvirodhasyeti / t­tÅye 'dhyÃye cai«a virodha upapÃdayi«yate / hetoranyatarÃsiddhatayà samÃnabalayo÷ pratij¤ÃhetvorvirodhodÃraïaæ guïeti / hetuvirodhodÃharaïaæ nÃstyeko bhÃva iti / utpattimattvaæ hyanyatarÃsiddhamapi ÓakyasÃdhanamiti pratij¤Ãrthaæ vyÃhanti, samÆhe bhÃvaÓabdaprayogÃditi tu ubhayasiddhameva pratij¤Ãrthaæ vyÃhantÅtyetÃvatà bheda ityartha÷// 6 // ______________________________________________________ NyS_1,2.7: yasmÃt prakaraïacintà sa÷ nirïayÃrthamapadi«Âa÷ prakaraïasama÷ // yasmÃ---ma÷ // 7// prakaraïaÓabdÃrthamÃha bhëyakÃra÷ vimarÓÃdhi«ÂhÃnÃviti / vimarÓa÷ saæÓaya÷ / tasya vi«ayau / anavasitau anirïÅtau, tÃd­Óayoreva pak«apratipak«aÓabdavÃcyatvÃt, prakriyate sÃdhyatvenÃdhikriyata ityanayà vyutpatyà prakaraïam / cintÃparaæ vyÃca«Âe---tasya prakaraïasya cintà vimarÓÃt prabh­ti prÃg nirïayÃt samÅk«aïam Ãlocanaæ jij¤Ãsà / sà khalu tattvÃnupalabdhyà k­tà / no khalvayaæ nityadharmÃn nityatvÃvinÃbhÃvino 'nityadharmÃn và anityatvÃvinÃbhÃvina upalabhamÃnastatra sandigdhe tad và jij¤Ãsate / saiva nityadharmÃnupalabdhiranityadharmÃnupalabdhirvà vicitrÃbhisandhitayà vÃdinà nirïayÃyÃpadiÓyamÃnà prakaraïasamo hetvÃbhÃsa÷ / kuta÷? ubhayapak«asÃbhyÃt yathà nityatvapak«e 'nityadharmÃnupalabdhirevamanityatvapak«e 'pi nityadharmÃnupalabdhi÷ / seyaæ tattvÃnupalabdhimÃtravivak«ayobhayapak«asamÃ, prakaraïasamà tu yathÃprakaraïamaniÓcÃyakam evamiyamapÅtyartha÷ / vyutpattinimittamÃtraæ caitat prakaraïasamapadasya, prav­ttinimittaæ tu satpratipak«atvam, anyathÃnaikÃntikasyÃpi prakaraïasamatvaprasaÇgÃditi / praj¤Ãpanaæ praj¤Ãpyate aneneti vyutpattyà nidarÓanamuktam // anaikÃntikatvaÓaÇkà satpratipak«asyÃsya vyavacchinatti---yatra samÃna iti, saæÓayena sama÷ aniÓcÃyakatvÃditi / etaduktaæ bhavati, na hi nityadharmÃnupalabdhirubhayasiddhe nitye 'sti yena savyabhicÃro bhavet, nÃpyanityadharmÃnupalabdhirubhayasaæmate 'nitye 'sti yena savyabhicÃro bhavet / api tu parasparamanayo÷ satpratipak«atayaiva hetvÃbhÃsatvamiti / yasmÃt prakaraïacintetyuktaæ sÆtrak­tÃ, tatra yasmÃdarthaæ praÓtapÆrvakaæ darÓayati vÃrttikakÃra÷---kasmÃditi / kÃraïatvaæ tattvÃnupalabdhervyatirekeïa deÓayati---yasmÃditi / ata eveti tattvÃnupalabdherityartha÷ / codayati---nanvayamiti / pak«apratipak«au hi prakaraïam / tau ca sÃdhyau / tÃbhyÃæ ca sama÷ sÃdhyasama÷ / tathà ca sÃdhyasamÃt hetvÃbhÃsÃt na p­thag nirdeÓya÷ prakaraïasama ityartha÷ / pariharati---nÃviÓi«Âa iti / yadyapi prakaraïasamaÓabdo vyutpattyà sÃdhyÃviÓi«Âena samÃnÃrtha÷, tathÃpi prav­ttinimittamasya satpratipak«atvam / na ca tattvÃnupalabdhi÷ svayamasiddhÃ, sà hyupalambhanÃbhÃvena sulabheti bhÃva // paramatamanubhëyÃtiprasaÇgÃpÃdanena dÆ«ayati---ye tu saæÓayahetutvÃditi / codayati---samÆha iti / yasmin sati bhavatyeva tat kÃraïam, samÆhe sati ca bhavatyeva naikaikasmin, tattmÃt naikaikaæ kÃraïamiti bhÃva÷ / pariharati---samÆha÷ kÃraïamitÅti / na hyakÃraïÃnÃæ samÆha÷ kÃraïaæ bhavitumarhati, atiprasaÇgÃt / na ca samÆhivailak«aïyamantareïÃjÃnata÷ samÆhasya vailak«aïyam / tasmÃt samÆhina evÃnyonyasamavadhÃnavanta÷ kÃraïam / tathà ca pratyak«asyopapannaæ saæÓayakÃraïatvam / na ca yasmin sati bhavatyeva tat kÃraïam, api tu yasmin satyeva na tvasatÅti lak«aïabhaÇgabhaÇge vak«yÃma iti // nanÆbhayadharmÃnupalabdhirubhayapak«asÃdhÃraïÅti savyabhicÃra evetyata Ãha---ubhayadharmÃnupalabdhÃviti / nobhayadharmÃnupalabdhiratra hetu÷, api tu ekadharmÃnupalabdhi÷ / na cÃsau sÃdhÃraïÅ, kiæ tu tatpratipak«etyartha÷ / ubhayaviÓe«Ãnupalabdhe÷ prakaraïasamatvena abhidhÃnÃÓakyatvÃt prakaraïasamasyodÃharaïÃntaraæ dÆ«ayati---ÓarÅrÃdanyatvaæ tviti / pare«Ãæ kilodÃharaïaæ nitya Ãtmà ÓarÅrÃdanyatvÃd ÃkÃÓavaditi / tatra ÓarÅrÃdanyatvam upalabhamÃno yadà tattvaæ nityatvamÃtmana÷ pratyeti, na hi tadà jij¤Ãsituæ nityatvaæ pravartate / yadà tu tattvaæ nityattvaæ nopalabhate ÓarÅrÃdanyatvamupalabhamÃno 'pi tadà pravartate / tasmÃdanvayavyatirekÃbhyÃæ tattvÃnupalabdhireva prakaraïacintÃpravartikà na ÓarÅrÃdanyatvam / tasmÃt naitat prakaraïasamasyodÃharaïam / api tu tattvÃnupalabdhireva / itaÓcaitanna prakaraïasamasyodÃharaïamityÃha---ÓarÅrÃdanyatvaæ cÃnaikÃntikam / upasaæharati---ataÓca na sÆtrÃrtha÷ na sÆtravi«aya÷ / evamanyÃnyapi satpratipak«odÃharaïÃnyÆhanÅyÃni // 7 // ______________________________________________________ NyS_1,2.8: sÃdhyÃviÓi«Âa÷ sÃdhyatvÃt sÃdhyasama÷ // sÃdhyÃ---ma÷ // 7// atra sÃdhyasama iti lak«yanirdeÓa÷ / sÃdhyÃviÓi«Âa iti lak«aïam / tadanena svarÆpÃsiddhaikadeÓÃsiddhÃÓrayÃsiddhÃnyathÃsiddhÃnÃæ saægraha÷, te«Ãmasiddhatvena sÃdhyÃviÓi«ÂatvÃt / atra cÃsiddha÷ sÃdhyasama iti vaktavye sÃdhyÃviÓi«ÂagrahaïamanyatarÃsiddhasyÃpi siddhe÷ prÃgahetutvaj¤ÃpanÃrtham / anyathÃtyantÃsiddha eva sÃdhyasamo nÃnyatarÃsiddha÷ tasya kadÃcit siddheriti bhrÃnti÷ syÃt / sÃdhyÃviÓi«Âena tu so 'pi saæg­hÅta iti / nanvevaæ sÃdhyÃviÓi«ÂatvenÃnyatarÃsiddha eva syÃt netare, ne«Ãmasiddhatvena sÃdhyÃviÓe«ÃbhÃvÃdityata uktaæ sÆtrak­tà sÃdhyatvÃditi / yadi hi sÃdhyaæ nÃsiddhaæ bhavet sÃdhyatvÃdeva cyaveta, na khalu siddhaæ sÃdhyate / tasmÃt sÃdhyatvÃdasiddhatà / sà ca kasyacit sarvadÃ, kÃdÃcitkÅ kaÓciditi sarve«ÃmaviÓi«Âatvamiti nÃvyÃpti÷ / nÃpi sÃdhyatvasyÃtiprasaktyÃtivyÃpti÷ hetvÃbhÃsasÃmÃnyalak«aïÃpek«atvÃt tadviÓe«alak«aïasyeti sÆtrÃrtha÷ / sÃdhnÅyatvÃditi bhëyagataæ na sÃdhyatvÃdityasya vyÃkhyÃnam, api tu gatimattvasyÃsiddhatvaparam // atra vÃrttikakÃra÷ sÆtrÃrthaæ vyÃca«Âe---sÃdhyenÃviÓi«Âo ya iti / sÃdhyena vyabhicÃro mà bhÆdityata Ãha---sÃdhanadharma iti hetvÃbhÃsasÃmÃnyalak«aïayoge sati etallak«aïamiti na vyabhicÃra iti bhÃva÷ / atra bhëyakÃreïa svarÆpÃsiddhÃÓrayÃsiddhÃnyathÃsiddhÃnÃæ sÃdhÃraïamudÃharaïamuktam---dravyaæ chÃyà gatimattvÃditi / tadvibhajate vÃrttikakÃra÷ dravyaæ chÃyeti / atra svarÆpÃsiddhatÃæ tÃvadÃha---yathaiveti / ÃÓrayÃsiddhatÃmavatÃrayituæ gatimattaæ chÃyÃyÃ÷ pa¤cÃvayavena vÃkyena sÃdhyati---gatimattvamiti / ÃÓrayÃsiddhatÃmÃha---nÃÓrayÃsiddhatvÃditi / satyà eva chÃyÃyà deÓÃntare darÓanÃd yo 'syà gatimattvamanubhinoti taæ pratyÃÓrayÃsiddhaæ deÓÃntare darÓanam, tadÃÓrayasyÃsiddhatvÃt / tadidamuktam---sati dravyÃbhÃva iti, sati sattva ityartha÷, na tÃvat chÃyà sÃmÃnyaviÓe«asamavÃyÃntarbhÆtà tasyà nityatÃbhÃvÃt / nÃpi karma, saæyogavibhÃgÃsamavÃyikÃraïatvÃbhÃvÃt / na guïo dravyÃsamavÃyÃt / na manodikkÃlaguïa÷, tadguïÃnÃmapratyak«atvÃt / nÃpyÃtmaguïo bÃhyendriyapratyak«atvÃt / nÃpi nabhonabhasvato÷, tadguïÃnÃmacÃk«u«atvÃt / nÃpi tejasa÷, tadvirodhitvÃt tatsahacaritaguïÃntarÃnupalabdheÓca / ata eva na p­thivÅpÃthasorapi / api ca tadguïaÓcÃk«u«o nÃlokamantareïa Óakyagraha÷ / chÃyà tu tamantareïa g­hyate, tasmiæstu sati na g­hyate iti durghaÂam / nÃpi dravyam, taddhi p­thivyÃdÅnÃmamanyatamad bhaved anyad và daÓamam / na tÃvadanyatamam, tadguïÃnÃmanupalabdadhe÷, nÃpyanyad rÆpavaditi yujyate, tasyÃdravyasya pratyak«atvÃnupapatte÷, asparÓavatvÃdanÃmbhakatvenÃnekadravyatvÃbhÃvÃt / tasmÃd bhÃbhÃva eva chÃyà na tu satÅti siddham // yastu manyate mà bhÆt chÃyà satÅ, bhavatu bhÃbhÃva÷ tathÃpi nÃÓrayÃsiddhatà deÓÃntaradarÓanasya bhÃbhÃvÃÓrayatvÃdeveti taæ pratyabhyupetyÃnyathÃsiddhatayà sÃdhyasamatvamÃpÃdayati---abhyupetyeti / svÃbhÃviko hi saæbandho heto÷ sÃdhyena sahÃnumÃnÃÇgaæ naupÃdhika iti vivecitamanumÃnalak«aïe / tadayamanyathÃsiddha aupÃdhikasaæbandho bhavati hetvÃbhÃsa÷ / seyaæ hetorasiddhirdvidhà svarÆpato hetutvena ca / svarÆpato 'pi dvedhÃ, svata ÃÓrayÃsiddhyà ca / na caitÃvatà savyabhicÃrÃdÅnÃmapi hetutvÃsiddherasiddha evÃntarbhÃva÷ savyabhicÃratvÃdiviÓe«aïena te«Ãmato bhedÃt / anyathÃsiddhasya tu tadviÓe«aïatvÃyogino hetutvÃsiddhimÃtreïa sÃdhyasame 'ntarbhÃva iti sarvamavadÃtam / saækalayati---so 'yamiti / ta ete 'siddhabhedà udÃharaïabhede«vapi dra«ÂavyÃ÷, yathà nitya÷ Óabda÷ cÃk«u«atvÃditi svayamasiddha÷ / tanubhuvanÃdÅnÃæ na kartà ÅÓvaro 'ÓarÅratvÃdityÃÓrayÃsiddha÷ / sa ÓyÃmo maitratanayatvÃt parid­ÓyamÃnamaitratanayastomavadityanyathÃsiddha÷, annapÃnapariïatibhedanibandhanatvÃt rÆpabhedasyÃnyathÃsiddhatvamiti / ayamapyasiddhatvÃt iti bhëye apiÓabdena ÃÓrayasya chÃyÃyà api sattvenÃsiddhi÷ sÆcità // atra bhadantena idaæ sÃdhyasamalak«aïamudÃharaïÃntaraæ kalpayitvà dÆ«itam / idaæ kilÃsyodÃharaïam, nitya÷ Óabdo 'sparÓatvÃd buddhivaditi / tadetat tridhÃpyasiddhaæ na bhavatÅti dÆ«ayitvà bhadantena ÓaÇkitam, atha sÃdhyenÃviÓi«Âo d­«ÂÃnto yasmin sa sÃdhyÃviÓi«Âo hetvÃbhÃsa iti buddherd­«ÂÃntasya nityatvenÃsiddhatvÃt ityÃÓaÇkya bahuvrÅhyabhÃvena dÆ«itam / tadetat sarvamanabhyupagamena vÃrttikakÃro dÆ«ayati---nitya÷ Óabda iti / yadyetat nodÃharaïaæ kimudÃharaïaæ ko và sÆtrÃrtha ityata Ãha---yathà tvasmÃbhiriti / ayaæ bhadantokto do«a ityartha÷ / kasmÃdityata Ãha---bhadantena sÆtrÃrtho na vij¤Ãta÷, na hi savyabhicÃro 'nena lak«yate yena savyabhicÃramasparÓavattvamasyodÃharaïaæ syÃt, kiæ tu sÃdhyasama÷ / nÃpi vyadhikaraïabahuvrÅhidÆ«aïenÃk«arÃrtho j¤Ãta÷ / nÃpi buddhivaditi d­«ÂÃntÃbhÃsameva hetvÃbhÃsaæ kurvatà hetvÃbhÃsad­«ÂÃntÃbhÃsau j¤Ãtau bhadantenetyartha÷ // 8 // ______________________________________________________ NyS_1,2.9: kÃlÃtyayÃpadi«Âa÷ kÃlÃtÅta÷ // kÃlÃ---ta÷ // 9 // atra kÃlÃtÅta iti lak«yanirdeÓa÷, kÃlÃtyayÃpadi«Âa iti lak«aïam / hetorapadeÓasya hi sÃdhyasandehaviÓi«Âa÷ kÃla÷ / yathÃhu÷--- nÃnupalabdhe na nirïÅte nyÃya÷ pravartate, api tu sandigdhe iti / pare 'pyÃhu÷ sandigdhe hetuvacanÃt iti / yatra ca pratk«ÃnumÃnÃgamavirodha÷, anu«ïo 'gnirdravyatvÃditi ca aÓrÃvaïa÷ Óabdo guïatvÃditi ca, Óuci naraÓira÷kapÃlaæ prÃïyaÇgatvÃditi ca, sa sarva÷ pramÃïato viparÅtanirïayena sandehaviÓi«Âaæ kÃlamatipatatÅti so 'yaæ kÃlasyÃtyayenÃpadiÓyamÃna÷ kÃlÃtÅta iti / tathà codÃh­taæ yattu pratyak«Ãgamaviruddhaæ nyÃyÃbhÃsa÷ sa÷ / ityatra vÃrttikak­tà bÃdhÃvinÃbhÃvayo÷ sahÃsaæbhava iti cÃtra bauddhÃnÃmÃk«epo 'smÃbhi÷ samÃhita÷ / evaæ vyavasthite bhëyakÃra÷ sÆtraæ svaparamataÓli«Âaæ vyÃca«Âe---kÃlÃtyayena saæÓayakÃlÃtyayena yukto yasya hetorapadiÓyamÃnasyÃthaiÇkadeÓa÷ / dharmaviÓi«Âo hi dharmÅ hetorapadiÓyamÃnasyÃrtha÷ / sar hyati hetunÃ, tasyaikadeÓa÷ sÃdhyadharma÷ / sa hi dharmiïi balabalà pramÃïena tadviparotadharmanirïayaæ kurvatà saæÓayakÃlamatipÃtita÷ / sa tÃd­Óo hetu÷ kÃlÃtyayÃpadi«Âa÷ kÃlÃtÅta iti svamatenÃsyÃrtha÷ / atra ca pÆrvamevodÃh­tamiti paunaruktyÃt nodÃh­tam / paramate ca kÃlÃtyayena yukto yasya hetorartharÆpa ekadeÓo hetuviÓe«aïamiti yÃvat, sa kÃlÃtyayÃpadi«Âa iti yojanà / paramatenaiva nidarÓanamÃha---nidarÓanamiti / nityatvaæ cÃtrÃvasthÃnamÃtramabhimatamiti, na ghaÂÃdibhirÃlokasaæyogavyaÇgyairvyabhicÃra÷ / tadetat pa¤cÃvayavaæ vÃkyamupanyasya saæyogavyaÇgyatvasya hetorekadeÓasya viÓe«aïasya saæyogasya vyaktikÃlÃtyayena hetvÃbhÃsatÃmÃha---ayamaheturiti / sa punarayamasiddhaviÓe«aïatayà hetvÃbhÃsa÷ sÃdhyasama eveti na p­gvÃcya iti sthÆlatayà e«a do«o bhëyakÃreïa nodbhÃvita÷ // yat puna÷ bhadantena kÃlÃtÅtasaya vyÃkhyÃnaæ k­taæ pratij¤Ãnantaraæ hi heto÷ kÃla÷ / tamatÅtya hetu÷ paÓcÃdapadiÓyamÃna÷ kÃlÃtÅto bhavati / tad yathÃ, anitya÷ Óabda÷ ghaÂÃdivadityukte kasmÃdityanuyukto hetuæ brÆte k­takatvÃditi sa kÃlÃtÅta iti / taccaivaæ tena dÆ«itam---kiæ nirÃkÃÇk«e vÃdini e«a prativÃdina÷ praÓna÷, Ãho sÃkÃÇk«e? yadi nirÃkÃÇk«e tadà nyÆnamevÃsya nigrahasthÃnam, na hetvÃbhÃsastasyÃprayogÃt / prayukto hi hetustadÃbhÃso và syÃt nÃprayukta÷ / atha sÃkÃÇk«a eva vÃdini prativÃdina÷ praÓna÷, tathÃpi paÓcÃdapyasau hetu÷ prayukto hetureva, na hyasau tadà na svasÃdhyÃvinÃbhÆta÷, apak«adharmo veti / tasmÃt na kÃlatÅto nÃmÃsti hetvÃbhÃsa iti / tadetad bhadantadÆ«aïam etadvyÃkhyÃnÃnabhyupagamena pariharati---avayavaviparyÃsavacanaæ tviti / anabhyupagamahetu p­cchati---kasmÃditi / uttaram---yasyeti / arthena sÃmarthyena saæbandho 'rthasaæbandha÷ / api ca paunaruktyÃdapi nÃbhyupagamyata ityÃha---avayaveti // yasyÃpadiÓyamÃnasya ityÃdi punarucyata ityantaæ vÃrttikaæ bhëyavyÃkhyÃnenaiva vyÃkhyÃtam / ÓaÇkate---samÅk­te 'bhidhÃnÃditi / ayamartha÷ naitadaprÃptakÃlena nigrahasathÃnena punaruktam, api tu hetvÃbhÃsa eva / sa hyavayavaviparyÃsa ucyate yatraikagranthenaiva vÃdÅ pratij¤odÃharaïÃdi prayujya paÓcÃt hetuæ prayuÇkte, e«a tu pratij¤odÃharaïe prayujya virata÷ prativÃdinÃnuyukta÷ paÓcÃt hetuæ prayuÇkte / tasmÃt nyÆnatÃdÆ«aïena pak«e samÅk­te pak«amÃtratÃæ nÅte siddhÃvasthÃta÷ pracyÃvite paÓcÃdabhidhÃnÃt hetÃre«a kÃlÃtÅto hetvÃbhÃsa÷, na punaraprÃptakÃlam / nigrahasthÃnamiti cediti / nirÃkaroti---keneti / yadi hetvabhidhÃnena nyÆnatayà samÅk­ta÷ pak«a÷ kimatrahetorasÃmarthyam? na hyanyado«eïÃnyo yujyata ityartha÷ / ÓaÇkità brÆte---etadasyeti / nirÃkaroti---naitaditi / nyÆnatayà nig­hÅto yadi paÓcÃdabhidhÃnena nigrahÅtavya÷ tato vÃdyeva nig­hyatÃæ na tvayaæ paÓcÃdabhihita iti samartha÷ Óakyo heturnigrahÅtumiti nÃyaæ samÅk­tÃbhihitatvenÃpi hetvÃbhÃsa ityartha÷ / ubhayanirÃkaraïamupasaæharati---tasmÃditi // 9 // ______________________________________________________ NyS_1,2.10: vacanavidhÃto 'rthavikalpopatyà chalam // uddeÓakramÃnurodhena lak«aïakramasya hetvÃbhÃsÃnantaraæ chalasyoddeÓÃt chalalak«aïasyÃpi hetvÃbhÃsalak«aïÃnantaryamÃha bhëyakÃra÷---atha chalam // vaca---lam // 10 // yathà vakturabhimato 'rtha÷ tato viruddha÷ artha÷ tasya kalpa÷ kalpanÃ, saivopapatti÷ tayà / atha lak«aïÃntara iva chalasya sÃmÃnyalak«aïe kasmÃdudÃharaïaæ na dÅyata ityata Ãha---na sÃmÃnyalak«aïe iti / sÃmÃnyaviÓe«avat sarvamudÃharaïam, nirviÓe«asya sÃmÃnyasyÃsattvena kevalasya sÃmÃnyasyodÃharaïamaÓakyamityartha÷ / vibhÃge tviti / vibhajyata iti vibhÃgo viÓe«alak«aïam, tasmin udÃharaïÃni// 10 // ______________________________________________________ NyS_1,2.11: tat trividhaæ vÃkchalaæ sÃmÃnyacchalamupacÃracchalaæ ca // chalasÃmÃnyalak«aïamabhidhÃya tadviÓe«alak«aïÃnyabhidhÃtuæ prathamaæ tÃvat nyÆnÃdhikasaækhyÃvyavacchedÃrthaæ vibhÃga lak«aïasÆtramavattÃrayati---vibhÃgaÓceti / vibhajyate 'neti vibhÃga÷ sÆtramucyate / tat tri---ca // 11 // ______________________________________________________ NyS_1,2.12: aviÓe«Ãbhihite 'rthe vakturabhiprÃyÃdarthÃnatarakalpanà vÃkchalam // tatra ca viÓe«alak«aïamavatÃrayati / te«Ãæ chalÃnÃæ madhye vÃkchalaæ lak«yate---avi---lam // 12 // nava÷ kambalo 'syeti ekatra vigraha÷, nava kambalà asyeti aparatra iti vigrahe viÓe«a÷ / vÃkchalamiti ÓabdÃrthaæ vyutpÃdayati---vÃci nimitte chalaæ vÃkchalamiti / navakambala ityubhayatrÃpi samÃnÃyÃæ vÃci nimittabhÆtÃyÃmityartha÷ / tadetacchalaæ parÃjayÃvasthÃyÃæ jalpe prayoktavyamityuktam / paravÃkye paryanuyogo 'syeti coktam / tadatra yathà paryanuyoga÷, tathà darÓayati Ói«yahitatayà bhëyakÃra÷---asya pratyavasthÃnamiti / ubhayÃrthapratibhÃne saæbhavatpadÃrthaparityÃgenÃsaæbhavatpadÃrthakalpanam ayuktamityartha÷ // atha prayoktÃpi kathaæ sÃdhÃraïena ÓabdenÃrthaviÓe«aæ bodhayati? abodhayaæÓca kathaæ pratipÃdako nÃma ityata Ãha---prasiddhaÓceti / saæbandhasvarÆpamÃha---abhidhÃnÃmidheyayoryo niyama÷, ayameva Óabdo 'syaivÃrthasyeti / tatra ya÷ puru«asya niyoga÷ asmÃdayameva boddhavya ityevamÃkÃra÷, kimato yadyevamityata Ãha---prayuktapÆrvÃÓceti / tathÃpi kimityata Ãha---prayogaÓceti / tÃmimÃæ bhÆmiracanÃæ prak­te yojayati---tatraivamarthagatyartha iti / etaduktaæ bhavati, na saÇketakaraïÃvasthÃyÃæ v­ddhavyavahÃre và kaÓcit Óabda÷ ka¤cidartha Ó­ÇgagrÃhikayà bodhayati, api tu sÃmÃnyadvÃreïÃrthaprakaraïÃdisahakÃrÅ viÓe«e vartate / tasmÃt nai«a pratipÃdayituraparÃdho yade«a viÓe«aÓabdairviÓe«aæ na pratipÃdayati, kiæ tu saÇketasyÃparÃdho yo viÓe«amapahÃya sÃmÃnye ÓabdÃnÃæ vartate / tasmÃd yathÃsaÇketaæ bodhayan nÃparÃdhya÷ prayokteti siddham / sÃmarthyameva darÓayati---yatrÃrthe kriyà codaneti // syÃdetat / aviÓe«Ãbhihite 'rthe iti na yuktam na hi navakambala iti padaæ prakaraïÃdinirapek«aæ ka¤cidarthamaviÓe«eïÃbhidhatte gavÃdiÓabdavat / na hi saækhyÃviÓe«e ca navÅnatve cÃsti kaÓcit sÃmÃnyaviÓe«o bÃhuleyÃdi«viva gotvaæ yamabhidadhÅtetyata Ãha vÃrttikakÃra÷---sÃmÃnyaÓrutÅti / abhihiti÷ abhihitam ÆccÃraïamiti yÃvat / samÃna÷ Óabdo nÃrthe sÃmÃnyamityartha÷ / aÓva iti nÃmapadamaÓvatvasya vÃcakam, ÃkhyÃtapadaæ yadà kasyacidabhimukhaæ prayujyate aÓva iti, tadà v­ddhiæ gato 'sÅti pratÅyate / codayati---aviÓe«eti / samÃno hi Óabdo 'bhidheye saæÓayamÃdhatte na tvarthamabhidhatta ityartha÷ / pariharati---na prakaraïÃdÅn iti / Óveto dhÃvatÅti ita÷ sÃrameyo drutataraæ yÃti, ÓvitrÅ prak«ÃlayatÅtyarthasandeha ityartha÷ / artha ityasya prayojanamÃha---arthagrahaïamiti / aviÓe«aÓrutau Óabde sati arthe arthÃntarakalpanÃ, na Óabda ityartha÷ / asya pratyavasthÃnamityÃdi bhëyaæ vyÃca«Âe---tasyeti / sugamam // 12 // ______________________________________________________ NyS_1,2.13: sambhavato 'rthasyÃtisÃmÃnyayogÃd asambhÆtÃrthakalpanà sÃmÃnyacchalam // saæbhava---lam // 13 // saæbhavato 'rthasya brÃhmaïaviÓe«asya vidyÃcaraïasaæpadvi«ayatvena vidyÃcaraïasaæpadamatyeti yat sÃmÃnyaæ brÃhmaïatvaæ vrÃtye brÃhmaïe, tasya brÃhmaïatvasyÃtisÃmÃnyasya yogÃdasaæbhÆtÃrthakalpanayà ya÷ prati«edha÷ tat sÃmÃnyacchalam / aho na khalvayaæ brÃhmaïo vidyÃcaraïasaæpanna iti hi stutyarthaæ vÃkyamabhyanujÃnatoktaæ saæbhavati brÃhmaïe vidyÃcaraïasaæpaditi tadetadapi vÃkyaæ stutyarthameva, na tvasya brÃhmaïatvÃt hetorvidyÃcaraïasaæpad vivak«iteti / tatra paro hetvarthamasyà vivak«itamÃropya vacanaæ vihantÅti tadidaæ sÃmÃnyacchalam / vi«ayÃnuvÃda iti / saæpadvi«ayasya brÃhmaïatvasyÃnuvÃda ityartha÷ / kasya? avivak«itahetukasya puæsa÷ / tadetad vÃrttikakÃro vyÃca«Âe---sÃmÃnyasyeti / vivak«itÃrthamadhigataæ sÃmÃnyamityartha÷ / Óe«aæ subodham//13 // ______________________________________________________ NyS_1,2.14: dharmavikalpanirdeÓe arthasadbhÃvaprati«edha÷ upacÃracchalam // dharma---lam //14// Óabdasya dharma÷ prayoga÷ tasya vikalpo dvaividhyam / dvividha÷ prayoga÷, pradhÃno bhÃktaÓca / tatrÃpi pradhÃna autsargika÷, tasya tu kutaÓcidapavÃdÃd bhÃkto bhavati / tadetadÃha bhëyakÃra÷---abhidhÃnasya Óabdasya yathÃrthaæ prayogo dharma÷ autsargika÷ / tat kimayameva? netyÃha---vikalpo dvevidhyam / ko 'sau dvitÅya ityata Ãha---utsargasya tu kutaÓcidapavÃdÃd anyatra d­«ÂasyÃnyatra prayoga÷ / tadevaæ vyavasthitena dharmavikalpena nirdeÓe vÃkye, nirdiÓyate 'neneti vyutpattyà / tatra bhÃktavivak«ÃyÃæ ma¤cÃ÷ kroÓantÅti, atrÃrthasadbhÃvena prati«edha÷ / tamevÃrthasadbhÃvamÃha---ma¤casthÃ÷ puru«Ã÷ kroÓanti, na tu ma¤cÃ÷ kroÓantÅti / vÃrttikamate tvarthasadbhÃvasyaiva prati«edha iti vyÃkhyeyam / nanu yadyanyatra d­«ÂasyÃnyatra prayoga÷, hanta sarvaæ sarvatra prayujyetetyata Ãha---upacÃro nÅtÃrtha÷ prÃpitÃrtha÷ / sahacaraïÃdinà nimitteneti, anyatra d­«ÂasyÃpyanyatra prayoga÷ saæbandhÃdeva bhavatÅti / nÃtiprasaÇga ityartha÷ / na chandata÷ na chadmanetyartha÷ / nanu yadi bhÃktatayÃpyupapatti÷, na ki¤cit jalpÃkabhëitaæ du«Âaæ syÃt / sarvasyaiva yathÃkatha¤cid bhÃktatvenopapatterityata Ãha---pradhÃnabhÆtasyeti / bhÃktasyetyetÃvati vaktavye pradhÃnagrahaïaæ siddhatayà d­«ÂÃntalÃbhÃya / lokasiddha evopacÃra÷ kartavyo nÃpÆrvo vinà prayojanam, lokasiddhaÓcÃyamupacÃro ma¤cÃ÷ kroÓantÅtyartha÷ // sÆtratryÃkhyÃnaparaæ vÃrttikaæ dharmavikalpanirdeÓaÓabdena sÆtrasthena / abhidhÃnaæ prayoga÷ Óabdasya dharmo bhavan dvidhÃbhidhÅyate dvaividhyamÃha---pradhÃnamiti so 'yam abhidhÃnÃbhidheyavyavahÃra iti, abhidhÃnaæ Óabda÷ / abhidheyo gamya÷ / sa ca kvacid vÃcya÷, kvacid bhÃkta ityartha÷ // 14 // ______________________________________________________ NyS_1,2.15: vÃkchalam evopacÃracchalaæ tad aviÓe«Ãt // parÅk«Ãparvaïa÷ sannidhÃnÃt tadarthaæ lak«aïaparvaïyapi yogyÃyai sÆtrakÃra÷ channalak«aïaæ parÅk«ate---vÃkcha--t//15 // sthÃnyartho guïaÓabdo yo vastuta÷ sa eva pradhÃnaÓabda÷ sthÃnÃrtha iti kalpayitveti yojanà / yathà hi vÃkchavale navÅnÃrtho navaÓabda÷ saækhyà bhede kalpita÷, tathehÃpÅti pÆrva÷ pak«a÷ // 15 // ______________________________________________________ NyS_1,2.16: na tadarthÃntarabhÃvÃt // siddhÃntasÆtram---na ta--t // 16 // tasya upacÃracchale arthasadbhÃvaprati«edhasya arthÃntarakalpanÃto vÃkchalÃdityartha÷ / sÆtra tÃtparyamÃha---vÃrttikakÃra÷---aviÓe«Ãdityasyeti / vidheyaæ vastu, ma¤cÃ÷ kroÓantÅtyatra kroÓanaæ vidhÅyate, ma¤cà iti tvanÆdyate / ata eva guïe tvanyÃrthakalpanà iti ma¤cà ityetadapradhÃnamanÆdyatayà bhÃktam / na tu kroÓantÅti na vidhau para÷ ÓabdÃrtha÷ iti nyÃyÃt / tadiha vidhÅyamÃnaæ kroÓanameva vastu prati«idhyate, naiva ma¤cÃ÷ kroÓantÅti chalavÃkyena / navakambalo devadatta iti vÃkye tu devadattamanÆdya navatvaviÓi«Âa÷ kambalo vidhÅyate / tatra na vidheyasya vastuna÷ kambalasya sadbhÃva÷ prati«idhyate, kiæ tu tadekadeÓasyÃnekatÃyà iti mahÃn bheda iti siddhÃnta÷ // 16 // ______________________________________________________ NyS_1,2.17: aviÓe«e và ki¤citsÃdharmyÃt ekacchalaprasaÇga÷ // avi---Çga÷ // 17 // ki¤citsÃdharmyÃt tritvÃbhÃve dvitvasyÃpyabhyupagatasyÃbhÃva prasaÇga÷ / omiti brÆvato vastutvena samastabhedocchedaprasaÇga÷ / bhëyavÃrttike atirohitÃrthe // 17 // ______________________________________________________ NyS_1,2.18: sÃdharmyavaidharmyÃbhyÃæ pratyavasthÃnaæ jÃti÷ // uddeÓakramÃnurodhena jÃtilak«aïakramamÃha bhëyakÃra÷---ata÷ chalalak«aïÃd--Ærdhvam / sÃdha--ti÷ // 18 // pratÅpamavasthÃnaæ pratyavasthÃnam, tathà sati chalasya samyagdÆ«aïasya ca jÃtitvaprasaÇga÷ / ata uktam---sÃdharmyavaidharmyÃbhyÃmiti / na ca cchale sÃdharmyavaidharmye sta÷ / na ca samyagdÆ«aïaæ sÃdharmyavaidharmyamÃtrÃt, api tu prayogÃditi / prayukte hetau tadÃbhÃse và ya÷ prasaÇgo jÃyate sa jÃtiriti / jalpe hi vedaprÃmÃïyaæ vidvÃæsaæ prati kuhetunà yadà nÃstikairadhik«ipyate, saduttaraæ cÃsya yadà sahasà na pratibhÃti tadeÓvarÃïÃæ janÃdhÃrÃïÃæ mà bhÆd vedÃprÃmÃïyabuddhiriti jÃtyÃpi pratyavastheyam / anyatheÓvaracaritÃnuvarttinÅnÃæ prajÃnÃæ viplavo bhavediti / kvacit punarabuddhipÆrvameva hetau hetvÃbhÃse và jÃtiprayoga÷ saæbhavati / jÃyamÃno 'rtha÷ iti jÃtipadavyutpattinimitataæ darÓitam / tadetad vÃrttikakÃro vyÃca«Âe---sÃdharmyeïeti / yathà pak«e sati pratipak«a÷, evaæ sthÃpanÃyÃæ satyÃæ pratyavasthÃnamiti / sÆtrÃrthastu yathÃÓruti, na punarudÃharaïasÃdharmyeïa yathÃbhëyaæ bodhyavya÷ / yadyevam, bhëyaæ tarhi kathamityata Ãha---udÃharaïÃrthamiti / evaæ vaidharmyeïa vetyetadapi / yathÃÓruti na punaryathÃbhëyam udÃharaïÃrthaæ tadityartha÷ / asya vyÃkhyÃnasya guïÃbhidhÃnena praÓnapÆrvakaæ prapa¤camÃha---kimarthamidamiti // 18 // ______________________________________________________ NyS_1,2.19: vipratipatti÷ apratipatti÷ ca nigrahasthÃnam // vipra---nam // 19 // sÆk«mavi«ayà pratipattirviparÅtà / sthÆlavi«ayà ca kutsitÃ, kathamasau nigrahasthÃnamityata Ãha---vipratipadyamÃna iti / apratipattimÃha---Ãrambhavi«aya iti lÃghavÃya vipratipattyapratipattÅ iti vaktavye kasmÃdasamÃsakaraïamityata Ãha---asamÃsÃcceti / vipratipatyapratipattibhyÃmÃnyadapi hetÆdÃharaïÃdhikaæ nÃma jalpe nigrahasthÃnamasti, tadapi granthÃdhikyenÃvarudhyata ityartha÷ / Ãrambhavi«aye 'nÃrambha ityÃdi bhëyam, tad vyÃca«Âe---svaparÃrthottarÃsaævittiriti / dvedhà khalvÃrambhavi«aye 'nÃrambho bhavati, dÆ«yaæ và paroktaæ sÃdhanaæ viprati«edhahetuæ và na pratipadyate / seyaæ parÃrthottarÃsaæpratipatti÷ uttaragrahaïaæ sÃdhanamapyupalak«ayati / svÃrthottarÃpratipattisatu sÃdhanaprati«edhahetÆ parakÅyau pratipadya tat prati«eddhuæ svakÅyamuttaraæ na pratipadyata ityartha÷ / codayati---svayaæ prayukte vastuta÷ samarthe sÃdhane katham apratipattirvipratipattirveti dra«Âavyam / pariharati---tadÃpÅti / samarthasÃdhanaj¤Ãnaæ sÃdhanapratipattirna sÃdhanamÃtraj¤Ãnamityartha÷ // 19 // ______________________________________________________ NyS_1,2.20: tadvikalpäjÃtinigrahasthÃnabahutvam // sÆtrÃntaramavatÃrayituæ bhëyakÃra Ãha---kiæ punariti / yadyapi sÃdharmyavaidharmyÃbhyÃæ d­«ÂÃntasyÃpi bheda÷, tathÃpi lak«aïÃbhedÃbhiprÃyeïÃbheda ukta÷ / tadvi---tvam // 20// nÃnà kalpa iti svarÆpata÷, vividha iti prakÃrata÷ / yathÃlak«aïamiti yathÃsvarÆpamityartha÷ // adhyÃyÃrthaæ saæk«ipyÃha vÃrttikakÃra÷---tantrapratij¤eti / tantrasya ÓÃstrasya pratij¤Ã pramÃïÃditattvaj¤ÃnÃnni÷ÓreyasÃdhigama iti sÆtram / ÓÃstremeva hi tattvaj¤Ãnamiti / saæsÃra÷ du÷khajanmaprav­ttido«amithyÃj¤ÃnÃmiti / tanniv­ttiÓca saævidà uttarottarÃpÃye tadanantarÃbhÃvÃd apavarga iti / tasmÃt ya÷ pramÃïÃdisÆtreïoddeÓa÷, tatparikaro dvitÅyaæ sÆtram, dvÃbhyÃmuddeÓa÷ / Óe«aæ subodhamiti // 20 // // iti vÃcaspatimiÓraviracitÃyÃæ nyÃyavÃrttikatÃtparyaÂÅkÃyÃæ prathamÃdhyÃyasya dvitÅyÃhnikam // // samÃpta÷ prathamÃdhyÃya÷ // **************************************************************************** oæ nyÃyavÃrtikatÃtparyyaÂÅkÃyÃæ dvitÅyo 'dhyÃya÷ / _________________________________________________ ata Ærdhvaæ pramÃïÃdiparÅk«etyÃdibhëyanirÃkaraïÅyÃmÃÓaÇkÃmÃha vÃrtikakÃra÷ trividhà cÃsyeti / (181/4) sthÃnavatÃæ kramavatÃæ parÅk«Ãvacanamiti pramÃïameva parÅk«yata iti yuktamiti / kimatrÃdau pramÃïaæ na parÅk«itaæ, kiæ tu saæÓya eva parÅk«yata ityÃha / tÃni vilaÇghyeti / so 'yaæ kramabheda÷ kuta iti bhëyÃrthamÃha / parÅk«ÃÇgatvÃditi / uddeÓakramÃnurodhena hi pramÃïaæ pÆrvaæ lak«itaæ, na tu lak«aïe saæÓayasyÃsti kaÓcidupayoga÷ / parÅk«Ã tu sarvà vimar«akaraïiketi parÅk«Ãparvaïi sarvathà Ãrthakrameïa saæÓayasya pÆrvabhÃva÷ / yathÃgnihotraæ juhoti yavÃgÆæ pacatÅtyatrÃgnihotrÃtprÃgbhÃvo yavÃgÆpÃkasya, tasyÃgnihotrasÃdhanatvÃt / saæÓayalak«aïaæ cÃtra parÅk«yate na saæÓaya iti nÃnabasthÃpi / deÓayati / nanu coktamiti / ÓÃstragatà tviyaæ parÅk«Ã, sà ca na vimarÓapÆrvetyÃrthakramÃbhÃvÃnnoddeÓakramo bÃdhanÅya ityartha÷ / pariharati satyaæ na nirïaye niyama iti / na nirïaya÷ sarva÷ saæÓayapÆrvaæ, vicÃra÷ sarva eva saæÓayapÆrva÷, ÓÃstravÃdayoÓcÃsti vicÃra iti tenÃpi saæÓayapÆrveïa bhavitavyam / Ói«ÂayoÓca vÃdiprativÃdino÷ ÓÃstre vimarÓÃbhÃvo na Ói«yamÃïayo÷, tasmÃdasti ÓÃsre 'pi vimarÓapÆrvo vicÃraiti siddham / saæÓÅtiriti saæÓayasya niruktam / (182/2) nÃvadhÃrayatÅtyartha÷ / NyS_2,1.1: samÃnÃnekadharmÃdhyavasÃyÃdanyataradharmÃdhyavasÃyÃdvà na saæÓaya // nanu yathà lak«aïÃrtha÷ pÆrvanirÆpitastathà nirbÅja÷ pÆrvapak«a ityata Ãha / tasya yathÃÓrutÅti / parÅk«ÃsÃdhyo hyarthastatra vyÃkhyÃnena lak«aïapadebhya÷ sÃk«Ãdeva gamyata ityartha÷ / samÃnamanayoriti sÃk«ÃtkÃraæ darÓayati / na hi sÃk«Ãt sthÃïupuru«ÃvupalabhamÃna÷ samÃnaæ cÃnayordharma kaÓcitsandigdha ityartha÷ / vyavacchedÃtmakatvÃditi / na niÓcayo 'niÓcayasya janaka÷, kÃraïÃnurÆpatvÃtkÃryasyertha÷ / na samÃnadharmÃdhyavasÃyÃdeveti saæÓayalak«aïoktakÃraïamÃtropalak«aïaparam / ekav­ttitvÃcceti / na hi yÃvevÃrohapariïÃhau sthÃïostÃveva puru«asyetyartha÷ // 1 // _________________________________________________ NyS_2,1.2: vipratipattyavyavasthÃdhyavasÃyÃcca // NyS_2,1.3: vipratipattau ca saæpratipatte÷ // NyS_2,1.4: avyavasthÃtmani vyavasthitatvÃccÃvyavasthÃyÃ÷ // vipratipattau ca sampratipatteriti na svarÆpavirodhÃdvipratipattirastÅtyartha÷ // 2-4 // _________________________________________________ NyS_2,1.5: tathÃtyantasaæÓayas taddharmasÃtatyopapatte÷ // tathÃtyantasaæÓaya iti tatpadÃntareïa samÃnadharmopapattyÃderviÓe«aïamapaÓyata÷ pÆrvapak«a÷ // 5 // _________________________________________________ NyS_2,1.6: yathoktÃdhyavasÃyÃdeva tadviÓe«Ãpek«Ãt saæÓaye nÃsaæÓayo nÃtyantasaæÓayo và // siddhÃntamÃha asyottaramiti / ( 183 / 13 ) yatho-và (sÆ. 6) // yadi nirviÓe«aïaæ samÃnadharmopapattyÃdi saæÓayakÃraïamucyeta tata÷ paÓcÃdakaraïÃtpÆrvamapi na kuryÃdityasaæÓaya÷ pÆrvaæ và karaïÃttpaÓcÃdapi kuryÃdityatyantasaæÓaya÷, na tvasau nirviÓe«aïa÷ saæÓayakÃraïamiti nÃsaæÓayo nÃtyantasaæÓaya ityartha÷ / eteneti samÃnapadaprayogeïa / sad­ÓÃrtho hi samÃnaÓabda iti pÆrvaæ vyÃkhyÃtam / yadapyetat sÃrÆpyÃbhÃvÃda (184/7)dhyavasÃyasaæÓayayo÷ kÃryakÃraïayoriti / viÓe«ÃnavadhÃraïamubhayo÷ samÃnamityartha÷ / bhëyakÃreïa tu yatsÃrÆpyamuktaæ tattathà na boddhavyam / yadi hi kÃryakÃraïayorutpatti÷ sÃrÆpyaæ tadativyÃpakaæ cÃvyÃpakaæ ca / nityÃnÃmapi kÃraïatvÃt / tasmÃtsÃrÆpyaÓabdo na sÃrÆpyasya nirddeÓa÷ / api tu kÃryakÃraïadharmÃnvayavyatirekapara ityÃha / kÃraïasadbhÃvÃditi / anavadhÃraïenaiva tattvÃnupalabdheriti pratyuktam / satpratipak«ayorapi militayoranyatrÃdarÓanenÃsÃdhÃraïa evÃntarbhÃvÃt, ekaikavivak«ayà tu hetvÃbhÃsÃntaratvamiti bhÃva÷ / na cÃvyavasthÃta÷ saæÓaya iti / (185/2) nÃsau p­thakkÃraïamapi tu samÃnadharmopapattyÃdiparikaratayetyartha÷ / yatpunaretadvipratipattÃviti / vi«ayÃpek«ayà vipratipatti÷ svarÆpÃpek«ayà sampratipattiriti / evamavyavasthÃyÃmapi dra«Âavyam // 6 // _________________________________________________ NyS_2,1.7: yatra saæÓayastatraivamuttarottaraprasaÇga÷ // ko 'sya sÆtrasyeti tÃtparyapraÓna÷ / uttaraæ svayamiti / saæÓayapÆrvakatvÃtsarvaparÅk«ÃïÃæ paricik«i«amÃïena saæÓayÃk«epahetubhirna prati«eddhavyo 'pi tu parairevamÃk«ipta÷ saæÓaya uktai÷ samÃdhÃnahatubha÷ samÃdheya÷ / vathohitveti bhëye yadapyuktamityatha÷ / ÓÃstrakathÃyÃæ vÃdalak«aïÃyÃmityartha÷ // 7 // _________________________________________________ NyS_2,1.8: pratyak«ÃdÅnÃmaprÃmÃïyam-- traikÃlyÃsiddhe÷ // NyS_2,1.9: pÆrvaæ hi pramÃïasiddhau nendriyÃrthasaænikar«Ãt pratyak«otpatti÷ // atha pramÃïaparÅk«etyÃdibhëyam / Ãrthena hi krameïa saæÓayaparÅk«ÃyÃmuktenoddeÓakramo bÃdhita÷, pramÃïÃdi«u tu tadbÃdhakÃraïÃbhÃvÃd uddeÓakramÃnurodhena prameyÃdibhya÷ prÃk pramÃïÃnyeva parÅk«itÃni, tatrÃpi prathamaæ pramÃïasÃmÃnyalak«aïaparÅk«Ã, tatpÆrvakatvÃdviÓe«alak«aïÃnÃm / tatra sÃmÃnyalak«aïamupalabdhisÃdhanaæ pramÃïamiti, taccopalabdhisÃdhanatvaæ pratyak«ÃdÅnÃmeveti pratyak«ÃdÅnÃmityuktam / tadetadÃha vÃrtikakÃra÷ / athedÃnÅmiti / (186 / 1) parÅk«aïÅyaæ p­cchati / kiæ punare«Ãmiti / sarvaireva vÃdibhi÷ svasiddhÃntavyavasthÃpanÃya pramÃïÃnyabhyupagantavyÃni, tadabhÃve tadvyavasthÃnupapatte÷ / yasya tu svapak«a eva nÃsti, nÃsau laukiko na parÅk«aka ityunmattavadupek«aïÅya÷ / tasmÃtsarvaprÃïabh­tsiddherna pramÃïasÃmÃnyaæ parÅk«aïÅyamiti bhÃva÷ / uttaram, Ãdau tÃvatsaæbhava iti / na parÅk«Ã saæÓayamantareïeti saæÓayabÅjamÃha / sadasatoriti / pÆrvapak«amÃha / vyudasyasaæÓayamiti / ayamatra pÆrvapak«iïo mÃdhyamikasyÃbhisandhi÷ / yadyapi mama viÓvavicÃrÃsahatvavÃdina÷pramÃïaæ nÃma na ki¤cidasti vicÃrasahaæ, tathÃpi lokasiddhÃnyeva pramÃïÃni taireva pramÃïai÷ paryÃlocyamÃnÃni vicÃraæ na sahante, so 'yaæ pramÃïÃnÃmaparÃdho yÃni svavirodhena vilÅyante na mamÃparÃdha iti / j¤Ãnaæ hi pramÃïaæ tadyogÃtprameyamiti cÃrtha iti ca bhavati / tadyadi pramÃïaæ pÆrvaæ prameyÃdarthÃdutpadyate tata÷ pramÃïÃtpÆrvaæ nÃsÃvartha iti indriyÃrthetyÃdisÆtravyÃdhÃta÷ // 8-9 // _________________________________________________ NyS_2,1.10: paÓcÃtsiddhau na pramÃïebhya÷ prameyasiddhi÷ // 10 // atha pÆrva prameyaæ paÓcÃtpramÃïaæ tatrÃha / paÓcÃditi / yadyapi svarÆpaæ na pramÃïÃdhÅnaæ, tathÃpi tasya prameyatvaæ tadadhÅnaæ, tadapi cetpramÃïÃtpÆrvaæ na pramÃïayoganibandhanaæ syÃdityartha÷ / tadidasuktaæ prameyasaæj¤eti // 10 // _________________________________________________ NyS_2,1.11: yugapatsiddhau pratyarthaniyatatvÃt kramav­ttitvÃbhÃvo buddhÅnÃm // yaugapadye d­«ÂavyÃghÃta÷, sÆtravyÃghÃtaÓca / prayogastupratyak«Ãdayo na pramÃïatvena vyavaharttavyÃ÷ kÃlatraye 'pyarthÃpratipÃdakatvÃt / yadevaæ na tatpramÃïatvena vyavahriyate, yathà ÓaÓavi«Ãïaæ, tathà caitattasmÃttatheti / evaæ pÆrvapak«ite siddhÃntamÃha / atra samÃdhiriti / upalabdhihetorityÃdibhëyasya kÃlatraye 'pyarthÃpratipÃdakatvÃditi hetorasiddhatodbhÃvanamartha÷ / svayaæ vÃrttikakÃro 'syÃnumÃnasya dÆ«aïamÃha / pratyak«ÃdÅnÃmaprÃmÃïyamiti ceti / (187/2) labdhÃtmakaæ khalvanumÃnaæ pratyak«ÃdÅnÃæ pramÃïÃnÃmaprÃmÃïyamÃpÃdayet, na tvalabdhÃtmakaæ, tasya tu pratij¤ÃvirodhenÃtmalÃbha eva nÃstÅti kathaæ te«ÃmaprÃmÃïyamÃpÃdayitumarhatÅti bhÃva÷ / yadi pramÃïÃni nÃrthaæ sÃdhayanti, pratyak«ÃdÅnÅtyeva na syÃt / na khalu tÃni pramÃïato 'siddhÃni pratyak«ÃdÅnÅtyeva bhavantÅtyartha÷ / na caite«ÃmarthasÃædhanatvaæ sÃmÃnyaviÓe«ÃbhidhÃyipratyak«ÃdipadagocaratÃpÅtyÃha / kathaæ cÃnyatheti / api ca prÃmÃïyani«edhe na pramÃïÃnÃæ pratyak«ÃdÅnÃmasattvam / na hyakamaï¬alurmÃïavaka ityanena mÃïavaka÷ prati«idhyate, kiæ tarhi ? tasya kamaï¬aluyogo dharma÷, tataÓca pramÃïÃnÃmasattvaæ pÆrvapak«iïo 'bhimataæ na syÃdityÃha / dharmaprati«edhÃcceti / ÓaÇkate / atha bhÃvasyÃsvatantratvÃditi / nirÃkaroti / evamapÅti / prati«idhyamÃna (188/3) iti mÃtre vaktavpaye vidhÅyamÃna iti d­«ÂÃntÃrtham / etena taddhitÃrtha iti / prÃmÃïyapadÃrtha ityartha÷ / yathÃÓrutaÓca heturvyadhikaraïa ityÃha / yaÓcÃyaæ heturiti / yatpunarityÃdi bhëyaæ vyÃca«Âe / yatpunaretatpramÃïeneti / saæbhava÷ pratyak«ÃdÅnÃæ nivartyata iti / pratyak«ÃdÅnÃmabhÃve kÃrakahetuvacanamityartha÷ / asambhavaæ pratyak«ÃdÅnÃæ siddhameva j¤ÃpayatÅtyÃha / athÃsambhavo j¤Ãpyate / na hyasato niv­ttiriti (189/3) nÃsanÆ ghaÂo mudgaraprahÃreïa nivarttyata ityartha÷ // 11 // _________________________________________________ NyS_2,1.12: traikÃlyÃsiddhe÷ prati«edhÃnupapatti÷ // deÓayati / traikÃlyÃsiddhe÷ prati«edhÃnupapattirityevamabhidhÃneneti / pariharati / nai«a do«a iti / tvadvacanaæ tvadabhyupagamaviruddhamasmÃkaæ tu naitadvacanaæ nÃbhyupagamaviruddhamityartha÷ / na ca dharmiïÃæ prati«edhe kaÓcinnyÃya iti / (190/1) nÃnumÃnaæ dharmiprati«edhe prabhavati, ÃÓrayÃsiddhatvÃddhetorityartha÷ / api ca pramÃïamÃtramadhik«ipata÷ pratyak«ÃdÅnÃmaprÃmÃïyamiti pratyak«ÃdÅnÃæ prÃmÃïyamiti ca vÃkyayorarthabhedÃbhedau vicÃraæ na sahete ityÃha / pratyak«ÃdÅnÃmaprÃmÃïyamiti / evameva vaktavyamiti / na¤oraprayogeïa lÃghavÃt / so 'sÃdharmye vetiti / yadà satyeva ghaÂe tasyÃsÃmarthyaæ vivak«itvocyate nÃsti ghaÂa iti nodakÃharaïasamartha iti tadà gamyate / tantrÃntarÃbhyupagatÃnÃæ prati«edha iti / tantrÃntare yÃd­Óaæ pramÃïamagyupeyate tÃd­ÓasyÃbhyupagamo bhavati / yathà pradhÃnaæ nÃstÅti jagatkÃraïasya sukhadu÷khamohÃtmakatvaæ pradhÃnatvaæ tatprati«idhyate, na yunarjagatkÃraïaæ, tasyÃnyÃd­ÓasyÃbhyupagamÃditi / kathamiti pramÃïÃk«epa÷ / kasyeti pratipÃdyÃk«epa÷ / kaÓceti pratipÃdakÃk«epa÷ / pratipÃdyÃk«epaæ vibhajate / apratipanna iti / pratipÃdakÃk«epaæ vibhajate / pratipannaÓceti / kva ( 191 / 1 ) pratipÃdye / kiæ pratipÃdyata iti // 12 // _________________________________________________ NyS_2,1.13: sarvapramÃïaprati«edhÃcca prati«edhÃnupapatti÷ // yadyupÃdÅyate udÃharaïaæ tatpramÃïenÃnavadhÃritaæ na ÓakyamupÃdÃtumiti bhÃva÷ / na kevalamaÓakyaæ vyarthaæ cetyÃha / pratyak«ÃdÅnÃæ ceti / sarvai÷ pramÃïairiti / uhÃharaïÃdivi«ayai÷ pramÃïairviprati«iddho viruddho bhavati, bÃdhitavi«ayatayà pramÃïÃbhÃso bhavatÅtyartha÷ / viruddhaæ cetyÃha / siddhÃntamabhyupetyeti / pramÃïÃnÃmityavayavÃbhiprÃyam / avarjayanniti varjanaviruddhamupÃdÃnamucyate, upÃdadÃna ityartha÷ // 13 // _________________________________________________ NyS_2,1.14: tatprÃmÃïye và na sarvapramÃïaviprati«edha÷ // tatprÃmÃïyeveti / asyÃrtha÷ / yadi mÃdhyamiko brÆyÃt pratyak«ÃdÅnÃmaprÃmÃïyaæ traikÃlyÃsiddheriti svavÃkyÃvayavÃÓritÃni pramÃïÃni yathÃlokapratÅtisiddhÃni, tairavicÃritasiddhairitare«Ãæ prÃmÃïyaæ prati«idhyata iti / tatredamucyate / tatpramÃïye và avayavÃÓritapratayak«ÃdiprÃmÃïye na sarvapramÃïaviprati«edho 'vayavÃÓritÃnÃmeva prÃmÃïyÃbhyupagamÃt / kiæ punaridamavicÃritasiddhatvaæ, kiæ vicÃrÃsahatvam, Ãho sarvajanasiddhatayà sandehÃnÃspadatvam / tatra pÆrvasminkalpe vicÃrÃsahatvena svayaæ dusthitenÃnye«Ãæ prÃmÃïyaæ bÃdhyata iti subhëitam / tasmÃduttara÷ kalpa÷, tathà ca na sarvaprÃmÃïyaæ tasyaiva prÃmÃïyÃt / atra bhëyaæ, vÅtyayamupasarga÷ sampratipattyarthe prati«edhaÓabdÃrthamanujÃnÃti viÓe«amabhidadhÃtu na tu tadvyatiriktÃrtho na vyÃghÃtavacana ityartha÷ / tadidamuktaæ na vyÃghÃte / kasmÃdarthÃbhÃvÃt / svavÃkyÃvayavÃÓritÃnÃæ hi pramÃïÃnÃæ prÃmÃïye sarvapramÃïaprati«edhavyÃghÃta÷ pÆrvamuktastatprati«edha÷ pÆrveïavirudhyate / aÓakyaÓceti arthÃbhÃva ityartha÷ / tadetadvÃrttikakÃro vyÃca«Âe / vÅtyayamupasargoviÓe«aprati«edhe / ( 192 / 1 ) yÃvaduktaæ bhavati viÓe«eïa sarve«u pramÃïe«u prati«edha iti, tÃvaduktaæ bhavati viprati«edha iti, prati«edhaÓabdÃrthÃbhyanuj¤ÃnatvÃdviÓabdasya / tena na sarvapramÃïaviprati«edha ityanena vipadasahitena kimuktaæ bhavati / idamuktaæ bhavati kÃniciditi / avayavÃÓritÃni pramÃïÃni vicÃrya samudÃyaæ vicÃrayati / cacceti // 14 // _________________________________________________ NyS_2,1.15: traikÃlyÃprati«edhaÓca-- ÓabdÃdÃtodyasiddhivattatsiddhe÷ // tadidaæ sÆtrakÃreïa traikÃlyÃsiddherityanuyÃgasyaprati«edhe 'pi sÃmyÃdapramÃïavirodhaÓcÃpÃdita÷, sampratyasiddhatodbhÃvanaparaæ sÆtraæ paÂhati / traikÃ-ddhe÷ sÆ. 15 tatpÃÂhamÃk«ipati / kimarthamiti / svÃtantryeïa cedasya sÆtrasyÃrtha÷ pÆrvamukta÷, k­taæ sÆtrapÃÂhenetyartha÷ / pariharati / pÆrvokteti / na tadasmÃbhirutsÆtramuktamapi tu sÆtrÃrtha eveti j¤ÃpanÃrthaæ sÆtrapÃÂho 'smÃkamityartha÷ / niyamena ya÷ prati«edha÷ pÆrvameva và paÓcÃdeva và sahaiva veti taæ prati«edhati / aniyameti / khaluÓabdo 'yaæ yasmÃdarthe / yasmÃdaniyamadarÓoæ­«i÷ / vÃrtikaæ tadutthÃnaj¤ÃpanÃrtha÷ sÆtrapÃÂha iti darÓayati / pÃÂhakramamatilaÇghya kasmÃttatraivedamiti / atraiva tadbhëyaæ kasmÃnnoktamiti ca dra«Âavyam / pariharati / aviÓe«Ãditi / atha Óabda÷ Órotravivare samaveta÷ kathamÃtodyamasaæbaddhaæ gamayatÅtyata Ãha / yo 'sau vÅïÃveïuÓabdayoriti / ayaæ Óabdo dharmÅ vÅïÃÇgulisaæyogajaÓabdapÆrva iti sÃdhyo dharma÷, tannimittÃsÃdhÃraïadharmavattvÃt, pÆrvopalabdhavÅïÃnimittadhvanivaditi / tadidamuktaæ vÅïÃnimittakatvamiti / dhÆmadarÓanÃditi / saæyoginà hi vahninà viÓi«Âo dhÆmo 'numÅyate na kÃraïena, astÅti varttamÃnÃvabhÃsÃnupapatteriti // 15 // _________________________________________________ NyS_2,1.16: prameyatà ca tulÃprÃmÃïyavat // yatpunarÃk«ipyate yadaniyataæ na tatparamÃrthasat--yathà rajjvÃmÃropitaæ sarpatvaæ, tÃmeva hi rajjuæ tadaiva kaÓcitsarpa iti kalpayati kaÓciddhÃreti / sa eva kadÃcitsarpa iti kalpayitvà paÓcÃddhÃreti kalpayati, tathà ca pramÃïaprameyabhÃvastasmÃnna paramÃrthasanniti / atredamuttarasÆtram / prameyà ca tulà prÃmÃïyavaditi (sÆ. 16) / tadyojanikÃæ karoti / pramÃïaæ prameyamiti ceyamiti / ayamabhisandhi÷ / k«aïabhaÇgapariïÃmanirÃse sati svakÃraïÃdutpannaæ sthiraæ vastu tattadvastvantarasannidhÃnÃttattaddharmayoge sati tattadabuddhivyapadeÓamanubhavati / samÃveÓaæ darÓayituæp­cchati / yadà punariti / ( 193 / 1 ) uttaram, tadà nimitteti / asvaya cÃrthasya j¤ÃpanÃrthaæ sÆtraæ prameyà ca tulÃprÃmÃïyavaditi / na kevalaæ pramÃïaæ samÃhÃragurutve tulÃ, yadà punarasyÃæ sanderhe bhavati prÃmÃïyaæ prati tadà siddhapramÃïabhÃvena tulÃntareïa yatparÅk«itaæ suvarïÃdi tena prameyà ca tulÃ, prÃmÃïyavat / yathà prÃmÃïye tulà prameyà ca tathÃnyadapi sarvaæ pramÃïaæ prÃmÃïye prameyamityartha÷ / tadetadbhëyak­dÃha, evamanavayavena kÃrtsnyena / tantrÃrtha÷ / ÓÃstrÃrtha iti / kvacitpramÃt­tvaprameyatvapramÃïatvÃdÅnÃæ samÃveÓo yathÃ'tmani / sa hi pramÃtà pramÅyamÃïaÓca prameyaæ, tena tu pramitena tadgataguïÃnatarÃnumÃne pramÃïam / kvacitpuna÷ pramÃïatvaprameyatvaphalatvÃnÃæ samÃveÓo yathà buddhau, kvacitpuna÷ pramÃïatvaprameyatvayo÷,--yathà saæÓathÃdau / seyaæ samÃveÓasya tantrÃrthavyÃptiriti / tathà ca kÃrakaÓabdà iti / atra pÆrayitvà vyÃca«Âe vÃrtikakÃra÷ / yathà ca pramÃïeti / yÃvanti / yatra nimittÃni tÃvatÃæ tatra naimittikÃnÃæ prav­tteravaÓyaæbhÃvo niyama÷ / khasthitau v­k«a÷ svÃtantryÃtkarteti bhëyam / tatra svÃtantryaæ p­cchati vÃrttikakÃra÷, kiæ puna÷ svÃtantryamiti / itarakÃrakÃprayojyatvaæ, (sa÷ prayojako 'yaæ na kÃrakÃntarÃïÃæ) prayojakatvaæ ca kÃrakÃntarÃïÃæ kartu÷ svÃtantryamuktama / iha tu kÃrakÃntarÃïÃmabhÃvÃttÃd­Óaæ svÃtantryaæ nÃstÅti bhÃva÷ / uttaraæ kÃrakÃntarÃnapek«atvaæ, kÃrakÃntarÃpek«asya hi prayojakatayà katha¤citsvÃtantryaæ vivak«yate tadanapek«asya nitarÃæ svÃtantryamityartha÷ / yadÃyaæ sthitiÓabdo gatiprati«edhavacana iti / yÃvaduktaæ bhavati na gacchatÅti, tÃvaduktaæ bhavati ti«ÂhatÅti / atra ca ni«edhasya ni«edhyÃdhÅnanirÆpaïatayà tadupÃdhi÷ pÆrvÃparÅbhÃvo na tu svarÆpeïa ni«edhasya pÆrvÃparÅbhÃvasambhava iti / yadÃpyasterabhidhÃyaka iti / sattÃsÃmÃnyÃbhidhÃyaka ityartha÷ / asti vyanaktÅti / v­k«asya hi mahattve sati rÆpavattve sati sattÃsamavÃya eva sattÃvya¤jakatvam, tatra cÃnapek«a ityartha÷ / gehasambandhÃnubhÃvo ( 194 / 2 ) gehasambandhaprÃpti÷ samavÃya÷ / tadvi«ayà kriyà gatividhÃraka÷ prayatnastena hi sa ti«Âhati / ghaÂo g­hestÅti tvaupacÃrika÷ prayoga÷ / yadÃpyayamabhagnavacana iti / atrÃpi ni«edhyasya pÆrvÃparÅbhÃvopÃdhireva ni«edhasya tathÃbhÃva÷ / atha và ti«ÂhatÅtyatrÃpi kayà cidvivak«ayà kÃrakÃntarÃpek«Ãstu, tathÃpi tatprayojakatvenaiva svÃtantryamityÃha / samudÃyeti / avayavÃnÃæ samÆha÷ samudÃyastadekadeÓo 'vayava iti / dhriyata iti karttari lakÃra÷ / pratyabhij¤Ãnavi«ayatà và sthiti÷ / tasyÃæ satyÃmapi kÃrakÃntarÃpek«ÃyÃæ prayojakatayà svÃtantryamityÃha / pÆrvÃpareti / aneke paryÃyavanta÷ pratyayÃ÷ prÃganu tattÃÓrayasya dharmiïa÷ punaranubhava÷ / atha sm­tiratha pratisandhÃnamiti / vainÃÓiko deÓayati / cakreti / yadeva daï¬asaæyogena cakrabhramaïaæ tadevedamuparate 'pi daï¬asaæyoge ityartha÷ / pariharati na pramÃïeti / nÃsati balavati bÃdhake pramÃïe pratyabhij¤Ãnasya Óakyaæ mithyÃtvaæ, jvÃlÃdi«u tu tadastÅtyartha÷ / na ca samastapratisandhÃnapratyayamithyÃtve mithyÃpratisaædhÃnapratyayo bhavitumarhati bÅjà (bhÃvÃ) dityÃha / mithyÃpratyayÃÓceti / vainÃÓika÷ p­cchati / atha bhavata iti / evaæ bruvÃïa÷ pratyak«amapramÃïayanna Óakyastena bodhayitumityanumÃnaæ pramÃïamÃha / uktaæ pramÃïamÃtmalak«aïe / rÆpeti / (195/4) anumÃnÃntaramÃha / kÃrayisyeti / kÃryakÃlÃnubhavanaæ kÃryakÃlaprÃpti÷ / vainÃÓika÷ ÓaÇkate / anÃghÃramiti / pratÅtya pÆrvabhÃvaæ vik­tyetyartha÷ / dÆ«ayati / tanneti / odhayasyÃdhÃrasamÃnakÃlatvamanubhavasiddhaæ tenÃdhÃreïa kÃraïenu kÃryakÃlaæ sthÃtavyam / anÃdhÃratvaæ tu kÃryasya nÃnubhavagocara÷, api tu yuktyà sÃdhyaæ, sà ca d­«ÂÃntÃbhÃvÃdanupapannà / na ca vipratipattimÃtrÃdanubhava÷ Óakyo 'pavadituæ, k«aïabhaÇgasÃdhanÃni ca nirÃkari«yante / yadi hi rÆpÃdÅnÃmÃdhÃravattvaæ ni«idhyate tato 'syÃbhyupagamavirodhobhavati, bhÆtÃni pÆthivyÃdÅni bhautikà rÆpÃdaya iti / abhyugamÃntaravirodhamÃha / yaccektaæ bhavadbhiriti / na kevalaæ rÆpÃdÅnÃmÃÓritatvaæ bhavadbhirabhyupagatamupapannaæ cetyÃha / anÃÓritatvÃcceti / p­cchati / karmaïi ka÷ kÃrakÃrtha÷ / (196/3) kÃrakaÓabdÃrtha÷ / kriyÃnimittaæ hi kÃrakaæ yatpuna÷ kriyÃyà eva vyÃpyaæ na tatkriyÃnimittamiti na kÃrakam / akÃrakaæ ca kathaæ karma / kÃrakÃdhikÃritvÃt karmasaæj¤Ãyà iti bhÃva÷ / uttaraæ kriyÃvi«ayatvamiti / anÃtmasamavetakriyÃphalaÓÃlitvaæ kriyÃvi«ayatvaæ karmatvaæ, devadattasamavetayà hi kriyayà darÓanalak«aïayà v­k«avi«ayo 'nubhavojanyate, idameva cÃnubhavasyÃrthavi«ayatvaæ yadarthÃdhÅnanirÆpaïatvamityuktaæ pramÃïalak«aïa iti / tena kriyÃævi«ayasya kriyÃta÷ prÃgbhÃvÃdyuktaæ kÃrakatvam / evaæ ca vikÃryaprÃpyayorupapanna÷ karmabhÃva÷ nirvartyasya tu padÃderyadyapi kriyÃyÃ÷ prÃgbhÃvo nÃsti, tathÃpi tadavacavÃnÃæ tantÆna prÃgbhÃvaste«Ãæ tÃdarthyena paÂatve upacÃrÃtpaÂaæ karotÅti yukta÷ prayoga÷ / tathà hi sahacaraïÃdisÆtre vak«yati kaÂÃrthe«u vÅraïe«viti / etena karmalak«aïenÃrhi laÇghayati, grÃmaæ gacchan v­k«amÆlÃnyupasarpatÅtyÃdayo 'pi saÇg­hÅtà veditavyÃ÷ / nagaraæ gacchati caitra ityatra yathà prÃptirnagarasamavetÃ, evaæ caitrasamavetÃpÅti caitrasyÃpi kriyÃjanikaphalaÓÃlino mà bhÆtkarmatvamityata uktamanÃtmamaveteti / Ãtmavi«aye 'pi ca mÃnasapratyak«e yadyapyÃtmano na karmatÃ, tathÃpi j¤Ãnakriyà sakarmikaivÃtmadharmasyÃtmavyatiriktasya kasyacitkarmaïo þvabhÃsanÃditi sarvamavadÃtam / v­k«a÷ sampradÃnaæ bhavatÅti / pÃïinÅyalak«aïÃnurodhena laukikaprayogÃnurodhÃcca sampradÃnamiti neyamanvarthasaæj¤eti bhÃva÷ / gurutvapratibandhe kÃraïamiti prak­todÃharaïÃbhiprÃyam / tathà ca guïÃdÅnÃmapyodheyatvÃdhigaterdravyÃdibhirÃdheyabhÃva÷ siddho bhavati / tena na dravyasvabhÃva÷ kÃrakamiti yaduktaæ mÃdhyamikena tadasmÃkamabhimatameva, kÃlpanikaæ t­ kÃrakaæ na m­«yÃmaha ityanenÃbhisandhinà bhëyakÃreïoktam / evaæ ca satÅti / na kriyÃmÃtramiti(1) / nÃvÃntarakriyÃmÃtram / yatpradhÃnakriyÃsÃdhanamavÃntarakriyÃviÓe«ayuktamiti / tadetadanubhëya vÃrtikakÃro vyÃca«Âe / evaæ ca satÅti / tadanena kÃrakasÃmÃnyamuktam / viÓe«alak«aïaparaæ bhëyaæ yat kriyÃsÃdhanaæ svatantramiti, tadvyÃca«Âe yadà tu viÓe«a iti / (397/2) syÃdetat / kriyÃsÃdhanakityetÃvadevÃstu, kriyÃviÓe«ayuktamiti và k­tabhubhayopÃdÃnenetyata Ãha / sarvasya ca kÃrakasyeti / yadyavÃntarakriyÃmÃtramucyate tatastasmin sarvasya kartt­tvÃtkÃrakavaicitryaæ na syÃt, pradhÃnakriyÃmÃtropÃdÃne ca tatra sarve«ÃmavÃntaravyÃpÃramanteraïa vaicitryÃyogÃdata ubhayopÃdÃnaæ prayojanavaditi / evaæ lak«aïata iti bhëyaæ vyÃca«Âe / evaæ ca ÓÃstramiti / deÓayati / yadÅti / pariharati / na Óakteriti / punardeÓayati / Óakteriti / pariharati / nai«a do«a iti / nanu budhdyÃdayo 'pi Óaktivyaktihetavo na caite kriyÃrÆpÃ÷, kintu guïarÆpà ityata uktaæ kriyetyaneneti / sÃmarthyaæbalam / durbalo hi jÃnannapyupÃyaæ na vyÃpÃrayati, yathà pÃïinà kuïÂha÷ kuÂhÃraæ, tena ÓaktikriyÃsambandhayo÷ kÃrakaÓabdo mukhya÷, ÓaktimÃtre tu gauïa iti / prak­te yojayati / kÃrakaÓabdÃÓcÃyamiti / (198/5) ____________________________________________________________________ NyS_2,1.17: pramÃïata÷ siddhe÷ pramÃïÃnÃæ pramÃïÃntarasiddhiprasaÇga÷ // samprati prakÃrÃntareïa pramÃïÃnyÃk«ipya samÃdhÅyante / asti bho÷ kÃrakaÓabdÃnÃmiti / (198/7) atraite kalpà upaplavante / kiæ pratyak«ÃdÅnÃmupalabdhi÷ samÃdhanà ni÷sÃdhanà và / yadÃpi sasÃdhanà tadÃpi kimebhireva pratyak«ÃdibhirÃho pramÃïÃntareïa / yadÃpyebhistadÃpi kiæ tayaiva pratyak«avyaktyà / athaikà vyaktirvyaktyantareïeti / tatra pramÃïÃntarÃbhyupagame vibhÃgasÆtravyÃvÃta÷, anavasthÃpÃtaÓca / tatra pratyak«Ãdibhi÷ pratyak«ÃdyantarÃïÃæ grahaïe anavasthÃpÃta÷ / tayaiva vyaktyà tu grahaïe Ãtmani v­ttivirodha÷ / na hi tayaivÃsidhÃrayà saivÃsidhÃrà chidyate / tasmÃdasÃdhanà pramÃïopalabdhi÷, evaæ cet k­taæ prameyasÃdhanai÷ pramÃïai÷, pramÃïavadasÃdhanaivÃstu prameyopalabdhiriti pÆrva÷ pak«a÷ / nÃsÃdhanà pramÃïasiddhirnÃpi pratyak«ÃdivyatiriktapramÃïÃbhyupagamo yena vibhÃgasÆtravyÃghÃta÷ syÃt / nÃpi ca tayaiva vyaktyà tasyà eva grahaïamupeyate, yenÃtmani v­ttivirodhà bhavet / api tu pratyak«ÃdijÃtÅyena pratyak«ÃdijÃtÅyasya grahaïamÃti«ÂhÃmahe / na cÃnavasthà asti kiæ citpramÃïaæ yastvaj¤ÃnenÃnyadhÅhetu÷, yathà dhÆmÃdi÷ / kiæ¤citpunaraj¤Ãtameva buddhisÃdhanaæ yathà cak«urÃdi, tatra pÆrvaæ svaj¤Ãne cak«urÃdyapek«aæ cak«urÃdi tu j¤ÃnÃnapek«ameva j¤ÃnasÃdhanamitikvÃnavasthÃ, bubhutsapà ca tadapi Óakyaj¤Ãnaæ sÃca kadÃcidevakvaciditi tadarthaæ pramÃïÃntarapek«ÃyÃmanavasthetivÃcyam / d­«ÂÃrthe saæÓayÃdapi prav­ttau satyÃæ prav­ttisÃmarthyena tasya suj¤ÃnatvÃt, ad­«ÂÃrthe«u prav­ttisÃmarthyÃvagh­tamÃmÃïyapramÃïasÃdharmyeïa tasyaÓakyaj¤ÃnatvÃditi darÓitaæ prathame sÆtre / tasmÃpratyak«Ãdibhi÷ pratyak«ÃdÅnÃmupalabdhirnacÃnavastheti siddhÃnta÷ / bhëyaæ--bho ikhÃmantraïe / kuta÷ punarupalabdhihetutvamata Ãha / saævedyÃniceti, cohetau / upalabdhivi«ayatvaæ kuta ityata Ãha / pratyak«aæ me j¤Ãnamiti //17 // _________________________________________________ NyS_2,1.18: tadviniv­ttarvà pramÃïasiddhivat prameyasiddhi // _________________________________________________ NyS_2,1.19: na pradÅpaprakÃÓasiddhivat tatsiddhe÷ // pradÅpabhÃvÃbhÃvayordarÓanasya tathÃbhÃvÃt / j¤Ãt­manasoÓca darÓanÃditi (100/1) bhëyaæ, tadvyÃca«Âe vÃrtikakÃra÷ / na cÃyamekÃnta iti / j¤Ãtà j¤eya iti sakarmÃbhiprÃyaæ, na hyanyaspavaya samavetà j¤Ãnakriyà yenÃtmana÷ karmatà syÃt api tu j¤Ãt­sthaiva, parasamavetakriyÃphalaÓÃli hi karmetyuktaæ, tasmÃtsukhÃdÅnÃmÃtmadharmÃïÃmatra karmatÃ, Ãtmanastu prakÃÓamÃnatÃ, tatra vivak«ayà j¤eyatvÃbhidhÃnaæ, manastu yadyapi svaj¤Ãnaæ prati karaïaæ karma ca, tathÃpi na svÃtmÃna v­ttivirodha÷ / yadi hi j¤Ãtaæ karaïaæ bhavettadÃ'tmÃÓrayado«aprasaÇga÷ / svasattayà ca j¤Ãnaæ prati karaïam, anyaccÃsya j¤Ãnamanyà sattÃ, na ca tatsamavetà j¤ÃnakriyÃ, kiæ tvÃtmasamavetÃ, tasmÃj j¤eyatvaæ j¤ÃnasÃdhanatvaæ ca manaso na do«amarhatÅti / yetu pradÅpaprakÃÓo yathà na prakÃÓÃntaramapek«ate, evaæ pramÃïÃntaramanapek«amÃïÃnyapi santi bhavi«yantÅtyÃcÃryadeÓÅyà manyante, tÃn pratyÃha / ____________________________________________________________________ NyS_2,1.19[a]: kvacin niv­ttidarÓanÃd aniv­ttidarÓanÃc ca kvacid anekÃnta÷ // kvaci-nta÷ (sÆ. 19) // yathÃyaæ prasaÇga÷ pramÃïÃnÃmanapek«atvaprasaÇga÷, pradÅpe pradÅpÃntarÃnapek«ayà prakÃÓakatvadarÓanÃtpramÃïÃntarÃnapek«ÃïyevÃlokavatpramÃïÃni setsyanti, evamarthamupÃdÅyate prasaÇga, prameyÃïyapyanapek«Ãïyeva setsyantÅtyevamarthamapyupÃdeya÷, tathà ca pramÃïabhÃva ityartha÷ / tadevaæ pradÅpad­«ÂÃntÃÓrayaïena pramÃïÃbhÃvaprasaÇgamuktvà sthÃlyÃdid­«ÂÃntopÃdÃne tu pramÃïasyÃpi pramÃïÃntarÃpek«etpayÃha / yathà ca sthÃlyÃdirÆpagrahaïa iti / tadetadbhëyaæ vyÃca«Âe vÃrtikakÃra÷, yathà pradÅpaprakÃÓa÷ sajÃtÅyÃnapek«astathà pramÃïÃni sajÃtÅyÃnapek«Ãïi na punaryathà sthÃlyÃdirÆpaæ pramÃïÃpek«aæ tathà pramÃïÃnyapi pramÃïÃpek«ÃïÅti / kasmÃtpuna÷ sthÃlyÃdirÆpaæ pramÃïÃpek«amityata Ãha / sthÃlyÃdirÆpaprakÃÓane ceti / 200 / 18 pradÅpaprakÃÓastatra pramÃïamiti lokasiddhamityartha÷ / kasmÃdevaæ sthÃlÅrÆpavanna pramÃïÃni, tÃnyapi pramÃïÃntareïa prakÃÓyantÃmityartha÷ / tadanena pradÅpad­«ÂÃntena nirapek«atvaæ na tu sthÃlyÃdid­«ÂÃntena sÃpek«atvamityatra niyamaheturnÃstÅtyuktaæ, niyamÃntarahetvabhÃvamÃha / ayaæ ca pradÅpaprakÃÓad­«ÂÃnta iti / yathà hi pramÃïÃni pradÅpad­«ÂÃntena nirapek«Ãïi, evaæ tenaiva d­«ÂÃntena kasmÃnnapa prameyÃïyapi, tataÓca pramÃïÃbhÃvaprasaÇga÷ / na hi pramÃïÃnÃmeva pradÅpo d­«ÂÃnto na prameyÃïÃmiti niyamaheturasti / tadanena yathà prasaÇga iti bhëyaæ vyÃkhyÃtam / pradÅpaprakÃÓo d­«ÂÃnto bhavatvi tyanenÃyameva d­«ÂÃnto nÃyamiti niyamo nirÃk­ta÷, pÆrveïa tu pradÅpad­«ÂÃntena nirapek«atvameva na tu sthÃlÅd­«ÂÃntena sÃpek«atvamityayaæ niyamo nirÃk­ta iti na punaruktam / prakÃÓakatvÃdinà tu hetunà saæg­hÅta÷ pradÅpad­«ÂÃnto bhavatÅti niyama÷ Óakyo vaktum / kevalaæ prakÃÓakatvaæ sajÃtÅyÃntarÃnapek«atve sÃdhye vikalpanÅyaæ, kimatyantasajÃtÅyamÃho sajÃtÅyamÃtraæ, yadyatyantasajÃtÅyaæ tata÷ siddhasÃdhanaæ, na hi cak«urÃdi pramÃïaæ svagrahaïe cak«urÃdyantaramapek«ate, atha katha¤citsajÃtÅyaæ, tadapek«atvamÃlokasyÃpyasti, tasyÃpi cak«urÃdyapek«atvÃttataÓca sÃdhyahÅno d­«ÂÃnta÷, viruddhaÓca heturvi«ayaj¤Ãnamapi vi«ayaj¤Ãnena na g­hyate kintu j¤Ãnavi«ayeïa j¤Ãneneti nÃtyantasajÃtÅyamiti, tadanenÃbhiprÃyeïa vÃrtikak­toktamanekÃnta ityayaæ do«o na bhavati / (201/3) do«Ãntaraæ tu bhavatÅtyartha÷ / itaragranthastu siddhÃntaæ darÓayadbhirasmÃbhirupapÃditÃrtha iti na vyÃkhyÃta÷ / yenÃnavasthÃmupÃdadÅteti sopahÃsam // 19 // _________________________________________________ NyS_2,1.20: pratyak«alak«aïÃnupapattir asamagravacanÃt // pratya-t (sÆ. 20) // pratyak«alak«aïaæ cÃnena sÆtreïocyate pratyak«asvarÆpaæ vÃ, na tÃvatpratyak«akÃraïamityÃha / yadidaæ bhavatà pratyak«alak«aïamucyata iti / pratyak«akÃraïÃmityartha÷ / kÃraïe sati kÃryaæ lak«yate j¤Ãnamiti / dvitÅyaæ kalpaæ ÓaÇkate atheti / (202/1)siddhÃntavÃdyÃha / nobhayathÃpÅti / lak«aïapak«a eva siddhÃnto 'bhimata÷, kÃraïapak«Ãbhyupagama÷ prau¬hivÃdena dra«Âavya÷ / sakalapratyak«avyÃpakamasÃdhÃraïaæ kÃraïamavadhÃryate / na hÅd­ÓamanyatkÃraïamÃtmamana÷ saæyogo và indriyamana÷- saæyogo và pratyak«asyÃsti, pÆrvasya sÃdhÃraïatvÃd uttarasya cÃvyÃpakatvÃditi / samÃdhÃnÃntaramÃha, arthato vetyÃdinà mana÷sannikar«o 'pi kÃraïamityantena // 20 // _________________________________________________ NyS_2,1.21: nÃtmamanaso÷ saænikar«ÃbhÃve pratyak«otpatti÷ // tadevaæ siddhÃntasÃramuktaæ nÃtmamanasorityÃdisÆtramapaÂhitvaiva bhëyakÃro vyÃca«Âe / na cÃsaæyukte dravya iti / sarvaæ hi kÃraïajÃtaæ kÃryopajananÃya parasparasamavadhÃnamapek«ate, anyathÃpa yatra tatra sthitebhyo 'pi kÃraïebhya÷ kÃryamupajÃyeta / tadÃtmanÃpi mana÷- saæbaddhena kÃrya¤janayitavyaæ, sambandhaÓcÃtmamanaso÷ saæyoga eva / bhavatu và saæyogajaæ j¤Ãnam, arthendriyÃtmasaæyogajaæ kasmÃnna bhavati, k­taæ mana÷saæyogenetyata Ãha / mana÷sannikar«e iti / tasmÃdÃtmamana÷sannikar«o 'pi vaktavya iti pÆrvapak«a÷ / tadidaæ nÃtmamanaso÷ sannikar«etpÃdisÆtraæ pÃÂhasya purastÃtk­tabhëyam / tadetadvÃrtikakÃro bhëyamanubhëya pÆrvapak«asÆtraæ paÂhati / nÃtma-tti÷ (sÆ. 21) // sÆtrÃrthamÃha / Ãtmamanasoriti / pÆrvapak«asya k«aïamapyavasthÃnamasahamÃno vÃrtikakÃra÷ prati«edhamasyoktaæ smÃrayati / nokteti / (203/2) // 21 // _________________________________________________ NyS_2,1.22: digdeÓakÃlÃkÃÓe«vapyevaæ prasaÇga÷ // tadevaæ dvÃbhyÃæ sÆtrÃbhyÃæ pÆrvapak«ite sati bhÃvamÃtreïa indriyÃrthasannikar«ÃdÅnÃmanena kÃraïatvamuktamiti manyamÃna÷ pÃrÓvastha÷ pratyavati«Âhate / sati cendriyÃrtheti (1) / na sati bhÃvamÃtreïa kÃraïatvamÃkÃÓÃdÅnÃmapi kÃraïatvamataÇgÃt / tÃd­ÓaÓcÃtmamana÷- saæyoga indriyÃtmasaæyogaÓceti na kÃraïaæ yuktamityartha÷ / dÆ«ayati / akÃraïabhÃve 'pÅti / nÃnvayamÃtrÃtkÃraïatvaniÓcaya÷, apitvanvayavyatirekÃbhyÃæ, na ca digÃdÃvasti vyatireka÷, nityatvavibhutvÃbhyÃmavarjanÅya÷ sannidhi÷, sendriyaÓarÅravartyÃtmamana÷- saæyogastvanvayavyatirekÃvadh­tasÃmarthya÷, suptasya j¤ÃnÃnutpÃdÃt / indriyÃrthasaænikar«e tvamati viprak­«Âe vyavahrite ca j¤Ãnaæ na jÃyate, indriyamana÷sannikar«ÃbhÃve tu nÃyugapajj¤ÃnÃni bhavanti, tasmÃnnÃkÃÓÃdÅbhiratiprasaÇga iti / tadetadvÃrtikakÃro vyÃca«Âe / yeca sati bhÃvÃt kÃraïabhÃvaæ varïayanti pÆrvapak«iïaÓca siddhÃntino và asati na bhavatÅti daivÃd Ãgato vyatireko / na tu prayojakastÃn prati pÃrÓvastho brÆte / te«Ãæ digdeÓeti / yathà cÃndramasaæ rÆpamiti / yadyapi tatrÃpi tejasyau«ïyamasti tathÃpyatyantÃbhibhavena svocitÃrthakriyÃnupayogÃdasatkalpatvamityartha÷ // 22 // _________________________________________________ NyS_2,1.23: j¤ÃnaliÇgatvÃdÃtmano nÃnavarodha÷ // evaæ pÃrÓvasthe niraste pÆrvapak«Å brÆte / yadyevamiti (204/2) siddhÃntyÃha / nopasaÇkhyeya iti / j¤Ãna-dha÷ (sÆ. 23) // atra j¤ÃnasyÃtmaliÇgatvamucyate, j¤Ãnaæ tÃvatkÃryamanityatvÃd ghaÂavat / (tacca) kva cit samevataæ kÃryatvÃd ghaÂavat / na ca tatp­thivyÃdyÃÓritaæ mÃnasapratyak«atvÃt / yatpuna÷ p­thivyÃdyÃÓritaæ tat pratyak«Ãntaravedyamapratyak«ameva và / na ca tathà j¤Ãnaæ dravyëÂakÃtiriktÃÓritam / tadÃÓrayaÓca dravyajÃtÅya÷, samavÃyikÃraïatvÃdÃkÃÓavat / tasya ca vibhutvamÃtmalak«aïe 'smÃbhiruktam / ato guïajÃtÅyaæ j¤Ãnaæ, kÃryatve mati vibhudravyasamavÃyÃc Óabdavat / evaæ vyavasthite praÓnottare vÃrttikagate vyÃkhyÃtavye / ÃtmasamavÃyÃditi / kÃryatve sati vibhudravyasamavÃyÃdityartha÷ / vibhudravyasamavÃya evÃsiddha iti vadatu Ãha / na p­thivyÃdiguïa÷ svasaævedyatvÃta / mÃnasapratyak«avedyatvÃdityartha÷ / svaparasaæbaddhaæ pratyak«Ãntaravedyaæ dra«Âavyam / anyathà p­thivyÃdiguïena dvitvÃdinà vyabhicÃra÷ syÃditi / tasmÃj j¤ÃnaliÇga ÃtmÃ, na tvasÃvasaæyukto j¤Ãnaæ janayati / tasya sadÃtanatve sadà j¤ÃnotpÃdaprasaÇgÃt / tasmÃtsaæyogabhedaæ kÃdÃcitkamapek«ata ityarthÃtsiddha Ãtmamana÷saæyoga iti na sÆtrak­tokta÷ / prau¬hivÃditayai«a samÃdhiriti darÓayitumuktameva paramasamÃdhiæsmÃrayati / uktaæ cÃtreti // 23 // _________________________________________________ NyS_2,1.24: tadayaugapadyaliÇgatvÃcca na manasa÷ // anyÃrthamiti / prameyabhÆtamana÷svarÆpapratipÃdanÃrtham / anyÃrthasyÃpipa tadarthaprakÃÓakatvam (105/2) upapatti÷ / liÇgam / Åd­Óaæ hi talliÇgaæ yadanyÃrthamapi manaso j¤ÃnakÃraïatvaæ pratipÃdayatÅti / na hi j¤Ãnaæ svatantraæ yena svakÃraïaæ mano nÃpek«eta, nÃpi cak«urÃdi svatantraæ j¤Ãnajanane yena manoj¤Ãnakaraïaæ na syÃdityÃha / na cak«urÃdÅti / tasmÃdarthaprÃptatvÃdÃtmana÷saæyoga indriyamana÷saæyogaÓca noktau sÆtrakÃreïa // 24 // _________________________________________________ NyS_2,1.25: pratyak«animittatvÃccendriyÃrthayo÷ saænikar«asya svaÓabdena vacanam // deÓayati / atha kasmÃditi / indriyÃrthasannikar«e 'pyarthata÷ prÃptiraviÓi«Âeti bhÃva÷ / pariharati / pratyak«eti sarvÃnamidhÃne hi pratyak«aæ na lak«itaæ syÃditi tallak«aïÃya ki¤cidvaktavyam / tatrendriyÃrthasannikar«a eva vaktavya÷, samastapratyak«avyÃpakatvÃt netarÃvavyÃpakatvÃdativyÃpakatvÃcceti parama÷ samÃdhi÷ // 25 // _________________________________________________ NyS_2,1.26: suptavyÃsaktamanasÃæ cendriyÃrthayo÷ saænikar«animittatvÃt // supta-t (sÆ. 26) // j¤Ãnotpatteriti sÆtraÓe«a÷ / praïidhÃya saÇkalpya / prado«e supto 'rddharÃtre mayotthÃtavyamiti, so 'rdharÃtre evÃvabudhyate / prabodhaj¤Ãnamiti / prabodhe nidrÃvicchede sati dravyasparÓasya saæj¤Ãnaæ prabodhaj¤Ãnamityartha÷ / suptamanasÃmitivyÃca«Âe / ekadà khalvayaæ vi«ayÃntareti // 26 // _________________________________________________ NyS_2,1.27: taiÓcÃpadeÓo j¤ÃnaviÓe«ÃïÃm // prÃdhÃnye ca hetvantaram / taiÓcÃ-ïÃm (sÆ. 27) // indriyairvyapadeÓaæ vigrahasamÃsÃbhyÃæ j¤Ãnasya darÓayati / ghrÃïeti / indriyavi«ayasaÇkhyÃnurodhÃttajj¤Ãnasya tadvyapadeÓa ityÃha / indriyeti / vÃrttikaæ-yaccÃ-sÃdhÃraïaæ teneti / digÃdirapyupÃdhikalpitena prÃcÅtvÃdinà kÃryaæ viÓe«ayannasÃdhÃraïamevetyabhiprÃya÷ // 27 // _________________________________________________ NyS_2,1.28: vyÃhatatvÃdahetu÷ // anena prabandhenendriyÃrthasannikar«a eva kÃraïaæ j¤Ãnasya, na tvÃtmamana÷sannikar«a indriyamana÷sanikar«o và j¤ÃnakÃraïamanenoktamiti manvÃno deÓayati // vyÃha-tu÷ (sÆ. 28) // _________________________________________________ NyS_2,1.29: nÃrthaviÓe«aprÃbalyÃt // parihÃrasÆtram // nÃrtha-t (sÆ. 29) // anenendriyÃrthasannikar«asya prÃdhÃnyamÃtramucyate / na tvÃtmamana÷saæyogasyendriyamana÷saæyogasya và 'kÃraïatvamucyata iti na vyÃghÃta ityartha÷ / p­cchati / asati saækalpe praïidhÃne ceti / yatna÷ praïidhÃnam / saÇkalpa icchà / uttaraæ / yathaiveti / nanvasya jÃtyÃyurbhoganimittatvamavagataæ, na tu mana÷prerakatvamapÅtyata Ãha / tena hyapreryamÃïe manasÅti / bhogo hyad­«Âasya pradhÃnaæ prayojanaæ tannÃntarÅyakatayà janmÃyu«Å Ãk«ipati / svasaæbandhisukhadu÷khasÃk«ÃtkÃraÓca bhoga÷, tadÃyatanaæ ca ÓarÅram / aprÃptaæ ca mano na tatra bhogaæ ca bhogavi«ayau sukhadu÷khe ca tayo÷ kÃraïaæ ca j¤Ãnaæ janayitumarhati, nÆnaæ tatprÃptihetormana÷karmaïa÷ kÃraïamad­«Âaæ vaktavyam / anyathÃsya sarvadravyaguïakarmakÃraïatà na syÃt / mà mÆtsarvÃrthatetyata Ãha / e«itavyaæ cÃsyeti / aïÆnÃæ viÓe«aïaæ bhÆtasÆk«mÃïÃmiti / vyÃhatatvÃditi pÆrvapak«ÃsÆtram / asya tÃtparyamÃha vÃrttikakÃra÷ / aneneti / (206/7) nanviyaæ trisÆtrÅ indripayÃrthasannikar«asya prÃdhÃnyamÃha, na puna÷ saæyogÃntarasya kÃraïatvaæ pratyÃca«Âa ityata Ãha / iyaæ kileti / kÃraïatvaæ prati«idhyata ityabhimÃna÷ pÆrvapak«iïa ityartha÷ / d­«ÂavyÃghÃta iti / ayaugapadyaæ d­«Âaæ, tasya vyÃghÃta ityartha÷ / Óe«aæ tu bhëyavyÃkhyayà vyÃkhyÃtamiti // 29 // _________________________________________________ NyS_2,1.30: pratyak«amanumÃnam ekadeÓagrahaïÃdupalabdhe÷ // ata÷ paramidÃnÅmiti / (207/12) na hyavayavÅnÃma kaÓcidarthÃntarabhÆto 'vayavebhyo 'sti, api tvavayavà eva paramÃrthasanta÷, te«u ca katipayÃnavayavÃn g­hÅtvà tatsahacaritÃnavayavÃnanumÃya pratisandhÃnajeyaæ v­k«abuddhistÃnevÃvayavÃnÃlambamÃnÃnumÃnamiti pratyak«asyÃnumÃne 'ntarbhÃvÃdvibhÃgasÆtreïa nyÆnÃdhikasaÇkhyÃvyavacchedo nopapadyata ityartha÷ / nirÃkaroti / na yathÃsambhavaæ vikalpÃnupapatte÷ / ekadeÓo hyavayavina ÃdhÃra iti / (208/14) ekaÓcÃsau deÓaÓcetyekadeÓa÷ / deÓaÓcÃdhÃro na cÃdheyo 'styavayavÅti kathamÃdhÃra ityartha÷ / Ãho ÓabdÃrthakauÓalamÃha / Óabde 'rthe và kauÓalamityartha÷ / arthe tÃvadakauÓalamÃha / akÃryeti / kÃryasyaikasya kÃraïÃnÃæ tadekaæ kÃryaæ kartu parasparapratyÃsattibharvati / yathà m­ddaï¬acakrasÆtrÃïÃæ ghaÂe janayitavye pratyÃsatti÷ / kÃryÃïÃæ caikasÃmagrÅjanmanÃæ parasparapratyÃmatti÷, yathà rÆparasagandhasparÓÃnÃæ, kÃryakÃraïayorvÃ, yathà agnidhÆmayo÷, ye«Ãæ tu na kÃryakÃnaparaïabhÃvo naikakÃryatvaæ và naikakÃraïatvaæ vÃ, te«Ãæ kuto niyamavatÅ pratyÃsattirityartha÷ / ÓabdÃkauÓalamÃha / na ca paraspareti / avayavinaæ dadhadavayavÃntaramavayavÃntaramapek«ate / tataÓcÃvayavÃ÷ parasparopakÃriïo bhavanti / avayavyabhÃve tu na parasparopakÃriïa÷ kathamavayavà ityartha÷ / na cÃv­k«apratisandhÃnajeti / svastimatÅæ hi gÃæ g­hÅtvà kÃlÃk«yÃæ gavi gauriti pratisandhÃnaæ d­«Âaæ, na tvaÓvaæ g­hÅtvÃÓvÃntare gauriti pratisandhÃnaæ d­«Âaæ, tatkasya heto÷, tayoragotvÃt, --evamarvÃgbhÃgaparabhÃgÃnÃmav­k«atvÃdv­k«a iti pratisandhÃnaæ na bhavedityartha÷ / yadyucyeta mà bhÆdv­k«arÆpadharmigraha÷, pÆrvamarvÃgbhÃgaæ dharmiïaæ v­k«aviÓe«amanumÃya pratisandhÃsyatÅtyata Ãha / na cÃnumÃnam / ( 209 / 6 ) kasmÃdityata Ãha / anumÃna iti / nÃyamanumÃtà pÆrvamanupalabhyÃgnimanumÃnena ca dhÆmaviÓe«aïamagniæ pratipadya pratisaædhatte ayaæ dhÆmo 'yaæ cÃgniriti / atha pÆrvaæ pratisaædhÃnaæ paÓcÃdanumÃnamityata Ãha / na ca pratisandhÃyeti / pratisandhÃnasamaya evÃgneravagatatvÃdbhavitavyamatrÃgnineti vyarthamanumÃnaæ syÃdityartha÷ / abhyupetyÃha / pratisandhÃyÃpi ceti / kiæ cÃrvÃgbhÃgamayamiti / sa bhÃgavÃn bhÃgo na bhavati kiæ tu bhÃgyeva / kasmÃnna paÓyatÅtyata Ãha / nÃrvÃgbhÃgaparabhÃgau saævaddhau / ( 210 / 4 ) ekÃvayavisamavÃyena hi parasparasambaddhau syÃtÃæ, na cÃvayavyasti, na cÃpiva saæyuktau, saæyogasyÃvayavinirÃsamÃrgeïa nirastatvÃdityartha÷ / p­cchati / kathaæ punariti / uttaraæ nityamarvÃgbhÃgeneti / sambandhastÃvannÃstÅtyuktameva / tamabhyupagaya tÆttaraæ-- satyaæ sambaddhau satyapi sambandha aÓakyagraho 'sÃvityartha÷ / satyaæ sambaddhÃvityayamabhyupagamavÃda eva / yaccedamucyate pratisandhÃnapratyayajeti / pÆrvaæ satyapi v­k«a avayavÃnÃmav­k«atvÃnnÃvayave pratisandhÃnajà v­k«abuddhirityuktaæ, samprati tu v­k«asyÃsattvena nÃvayave v­k«a iti pratisandhÃnamrityapaunaruktyam / rÆpaæ ca mayopalabdhaæ rasaÓceti / ya evopalabdhà rasapratyayopara¤jita÷ sa eva rÆpapratyayopara¤jita ityartha÷ / pramÃïasya yathÃbhÆtÃrthaparicchedakatvÃditi / yathà bhrÃntamapyanumÃnamarthasambandhena pramÃïamiti na bhavati, tathà prathame 'dhyÃye darÓitam / pradhÃnÃnukÃreïa (211/1) bhrÃntiriti piparÅtakhyÃtau satyÃæ, sà copapÃdità prathamÃdhyÃye / na tathà ÓabdasyÃrthÃnabhidhÃnÃditi / ka÷ punarayaæ tathÃÓabdÃrtha÷ / paramÃïÆnÃæ rÆpaæ và nairantaryaæ và saæyogabhedo và utpÃdabhedo và / yadi rÆpamÃtraæe tad ghaÂÃdi«vapÅti v­k«abuddhi÷ syÃt / atha rÆpabheda÷, k«aïÃntareïÃv­k«a÷ syÃt / na hi tatpÆrvaæ rÆpam / atha nairantarye tad ghaÂÃdi«vapyasti / na và kvacidapi, gandharasarÆpasparÓaparamÃïuvyavadhÃnÃt / na saæyovago bhavadbhirÃsthÅyata iti kutastadbheda÷ / utpÃdabhedo 'pi paramÃïÆnÃæ rÆpameva / na hi paramÃïuvyatirikta÷ kaÓcidasti te«ÃmutpÃda÷ / rÆpaæ ca pÆrvaæ vikalpitam / yadi hi kvacidavayavasanniveÓo vÃstava÷ pÆrvÃparabhÃgÃdiÓabdaprav­ttiheturupalabdha÷ syÃt tatastathÃÓabdÃrtha÷ pratÅyeta, na tu bhavatÃæ kvacide«a vÃstava÷, vastusatÃæ paramÃïÆnÃmabhÃgatvÃdityartha÷ / sÃmÃnyatod­«Âe dharmivi«ayakamapi pratyak«aæ nÃstÅti bhrÃnata÷ p­cchati / sÃmÃnyatod­«Âasyeti / (212/6) uttaram / ayaæ viÓe«a iti / dvikasya pratyak«eïa prasiddhau sÃmÃnyatod­«Âaæ pravarttate / trikasya tu pratyak«eïa prasiddhau pratyak«atod­«Âamiti viÓe«a÷ / sarvasyÃpratyak«atvÃd v­k«abuddhirna pratyak«atod­«ÂÃdanumÃnÃdapi sÃmÃnyatod­«ÂÃdityÃha / bhavatpak«e tviti // 30 // _________________________________________________ NyS_2,1.31: na pratyak«eïa yÃvat tÃvadapyupalambhÃt // na pra-t (sÆ. 31) // na pratyak«asyÃnumÃnatà / kuta÷ yÃvadekadeÓabhÆtasyÃrthajÃtasya grahaïamekadeÓagrahaïÃdupalabdherityatra hetÃvi«yate tÃvadapi pratyak«eïa / anyathaikadeÓagrahaïÃbhÃvenÃnumÃnÃnudayÃt / anumÃnÃntareïa và tadgrahaïe anavasthÃpÃtÃt / atastÃvato 'rthajÃtasya pratyak«eïopalambhÃttÃvatpratyak«amanumÃnamiti pratij¤Ã hetunà ekadeÓagrahaïÃnupalabdherityanena bÃdhitÃ, ekadeÓagrahaïasya pratyak«eïÃnabhyupagame và pramÃïÃntarasya tatrÃnupapatterasiddho hetu÷e seyamubhayataspÃÓà rajjurityartha÷ / anumÃnenaikadeÓagrahaïÃnnÃsiddho heturityata Ãha bhëyakÃra÷ na caikadeÓagrahaïamiti / anumitiranumÃnam / bhÃvayituæ kartum anavasthÃprasaÇgena hetvabhÃvÃditi / tadetatsÆtraæ vÃrttikakÃro vyÃca«Âe / viruddhaÓcÃyamiti / nanvekadeÓapratyak«atve 'pi tanmÃtraæ pratyak«aæ, na tu sarvaæ pratyak«aæ syÃdityata Ãha / na caivaæ pratij¤Ãyate sarvamiti / aprakÃravaditi / anumÃnasya hi traya÷ prakÃrà yÃd­Óà na tÃd­ÓÃ÷ pratyak«asyeti / trikÃlavi«ayatvÃcceti / anena parok«Ãrthatvaæ sÆcayatyanumÃnasya, pratyak«aæ tvaparok«Ãrthavi«ayaæ, tasmÃdapi bheda ityartha÷ / liÇgaparÃmarÓaj¤Ãnasya pratyak«aphalasyÃpi pramÃïasya sato liÇgaliÇgisambandhasm­tyanugraho 'styutpattau, na tvevaæ pratyak«asya pramÃïasya, ata utpattau và kÃrye và liÇgaliÇgisambandhasm­tyapek«etyartha÷ / anyathÃpi cetyÃdi bhëyaæ vyÃca«Âe itaÓceti / (213 / 4) na tvetadanumÃnamityÃdibhëyÃrthamÃha / indriyeti / indriyasambandhÃccÃrthasya pratyak«amutpadyate, na tvanumÃnamevamityartha÷ // 31 // _________________________________________________ NyS_2,1.32: na caikadeÓopalabdhir avayavisadbhÃvÃt // api cÃvayavino 'sattvaæ manyamÃnena tvayaikadeÓamÃtropalabdhyà v­k«abuddheranumÃnatvamuktaæe na tviyamekadeÓamÃtropalabdhirapi tu tasya tatsahacaritasya cÃvayavina upalabdhilak«aïaprÃptasya siddherityÃha / na caikadeÓopalabdhiriti / tadetadbhëyamanubhëya vÃrtikakÃrovyÃca«Âe / na ceti/atra deÓyabhëyam / ak­tsnagrahaïÃditi cet / uttarabhëyaæ na kÃraïata iti / deÓyavivaraïam / na cÃvayavà iti / ekadeÓagrahaïaniv­tyarthaæ hi tvayÃvayavigrahaïamÃsthÅyate, na caitÃvatà k­tsnagrahaïasambhavo yata ekadeÓagrahaïaniv­tti÷ syÃt / na hyavayavigrahaïe k­tsnà apyavayavà g­hÅtà bhavanti / nÃpyavayavÅ, tasyÃrvÃgbhÃgasya grahaïe 'pi madhyamaparabhÃgasthasyÃgrahaïÃditi deÓyabhëyÃrtha÷ / tadetadbhëyaæ vÃrtikÃkÃro vyÃca«Âe / nÃvayavina upalabdhiriti / yatkhalu bahu«u varttate tatpratyekaæ sama«Âyà vÃ, yathà kalaæviÇkakaïÂhaguïa÷ / ekadeÓena và yathà sraksÆtraæ kusume«u / na ca k­tsnaikadeÓÃbhyÃæ prakÃrÃntaramasti / anayoranyatarani«edhasyÃnyataravidhinÃntarÅyakatvÃt nityatvÃnityatvavaditi / na caikatra k­tsnasamÃptÃvanyatra tasyaiva sambhava iti, tathà sati k­tsnasamÃpterabhÃvÃt, tasmÃdyo 'bayavÃntare d­Óyate nÃsÃvavayavÅæ, tathà cÃvayavà eveti prÃpta mityapi dra«Âavyam / na hyasya kÃraïavyatirekeïeti / ( 214 / 5 ) yadi hyekadeÓÃntarÃïyasya syu÷, tataste«vapi v­ttavikadeÓÃntarakalyanÃyÃmanavasthÃprasaÇga ityartha÷ / pÆrvapak«avÃdyeva praÓnapÆrvakaæ kriyÃtipattimÃha / athopalabhyamÃna iti / uttarabhëyavivaraïaparaæ bhëyaæ k­tsnamiti vai khalvityÃdi / tadekagranthatayà aÇga tu bhavÃnityÃdisambodhanopakramaæ bhëyaæ vyavasthitam / tadetadvÃrtikakÃro vyÃca«Âe / ekasminniti / ayamabhisandhi÷ yattÃvatkusume«vekandaÓena varttamÃnaæ d­«Âamiti, tadanupapannaæ, yadi kusume«u sÆtrÃvayavà varttante kimÃyÃtamavayavina÷ sÆtrasya / na hyanyasminvarttamÃne anyadvarttata ityuktam / na cÃvayavino 'bhÃve bhavetyetadapi sÆtramavayavyavayavairvarttata iti / atha mà bhÆtsÆtraæ nÃmÃvayavi, ekadeÓÃstu kusume varttanta iti brÆma÷ / tathà ca sati naikamanekatraikadeÓena varttatte kiæ tvanekamanekatreti / tathà ca kusumaparamÃïÃvekasminsÆtraparamÃïureko varttatta ityuktaæ bhavati, na ca v­ttirapi paramÃïubhyÃmatiricyate yato bhavati varttate iti, tasmÃnnirantarotpÃda eva paramÃïvorv­nttiriti vyavaharttavyÃ, na puna÷ paramÃïusvarÆpÃtiriktà kÃcidv­ttirasti vastusatÅ / eveca kalaviÇkakaïÂhaguïavatpratyekaæ k­tsnaparisamÃptirv­ttirityapi vyÃkhyÃtam / tathà ca v­tterabhÃvÃdekadeÓena và kÃrtsnyena và varttata iti rikta vaca÷ / yathÃlokapratyayaæ tu v­tterabhyupagame sÆtraæ kusume«u naikadeÓena varttate, kiæ tu tadekadeÓÃ÷ sÆtraæ ca kusume«u varttata iti laukiko 'nubhava÷ / tatra sÆtrasya v­tti÷ kusume«u naikadeÓena và nÃpi kÃrstnyena, kiæ tu svarÆpata÷, evamavayave«vavayavina÷ svarÆpata eva / iyÃæstu viÓe«o yatsÆtrasya kusume«u v­ttiæ prati santi bhÃgà apÅti sÆtrarÆpaæ ca bhÃgÃÓca kusume«u varttanta iti, avayavinastu svÃvayave«u v­ttiæ prati nÃvayavÃntarÃïi santÅti rÆpamÃtreïa tatra varttate 'vayavÅti / tasmÃnna ki¤citkvacitkÃrtsnyenaikadeÓena và varttamÃnaæ d­«Âamiti tayorv­ttiæ prati vyÃpakatvamasiddham / rÆpasyaiva vyÃpakatvamiti / taccÃvayavinyapyastÅti vyÃpakÃnupalabdherasiddhernÃvayavino 'vayave«u v­ttiniv­ttiriti siddham / yathà ca k­tsnaikadeÓaÓabdau nÃvayavirÆpe varttete tathoktaæ vÃrttikak­teti / naikadeÓena varttate na ca kÃrtsnyena varttate atha ca varttata iti e«a vÃcoyukti÷ yadyathÃbhÆtaæ vastu tattathà nirdiÓyata iheti yojanà / ubhayena vyÃghÃtÃditi / ( 215 / 4) ekasyÃnekav­tte÷ ekadeÓena kÃrtsnyena ca vyÃghÃtapa ityartha÷ / sa eva hi dharmo vikalpyate yo vikalpyamÃno dharmiïe na bÃdhate, yathà Óabdo nityo 'nityo veti, yo hyadhikaraïaæ dharmiïameva bÃdhate nÃsau dharmavikalponyÃyya÷ / ÃÓrayÃsiddhyà tasyÃnupapatteriti / vastu vanyate yatsattatsarvamanavayavaæ, yathà vij¤Ãnaæ, saccerda nÅlÃdyanunavÃvasitamiti svabhÃvahetu÷, sattÃmÃtravyÃpitvÃdanavayavisvasya / tathà hyekasya sattvaæ viruddhadharmÃsaæsargeïa vyÃptaæ, tadviruddhaÓca viruddhadharmasaæsargo nÅlÃdÅnÃæ sÃvayavatve prasajansvaviruddhaæ viruddharmÃsaæsargaæ nivarttayaæstadvyÃptaæ sattvamapi nivartayati / tathÃhi pÃïyadikampe tatsthÃno 'vayavyapi kampata iti tasya jaÇghÃdi«vapyavayave«vaviÓe«ÃvasthÃnasyÃpyavayavina÷ kampata upalabhyeta, na copalabhyate, tasmÃtsa eva tadÃnÅæ kampate na kampata iti viruddhadharmasaæsarga÷ / athÃvayave«u kampamÃne«vapi nÃvayavÅ tatsamaveta÷ kampate, tataÓcalÃcalayorvastrodakavadyutasiddhiprasaÇga÷ / ekasyÃvayavasyÃvaraïe tattadavayavasthÃno 'vayavyÃv­ta iti avayavÃntarasthÃnasyÃpyÃvaraïaprasaÇga÷, abhedÃt / na vÃsya kvacidapyÃvaraïamityavikalo d­Óyeta / avayavasyÃvaraïaæ nÃvayavinastasyÃnyatvÃt, na hyanyasyÃvaraïe anyadÃv­taæ bhavatyatiprasaÇgÃditi cenna / ardhÃvaraïe 'pyanÃv­tatvÃdavayavina÷ prÃgvadavikalagrahaïaprasaÇga÷ / avayavadarÓanadvÃreïÃvayavidarÓanÃdad­«ÂÃvayavasyÃvayavino 'pratipattiriti cenna / vikalpÃsahatvÃt / kiæ sarvÃvayavadarÓanadvÃreïÃvayavina÷ pratipattiruta katipayÃvayavadarÓanadvÃreïa / pÆrvasminkalpe nÃvayavÅ kadÃcidapi d­Óyeta / na hyasarvavitsarvÃvayavopalambhak«ama÷, arvÃgbhÃgena madhyaparabhÃgayorvyavadhÃnÃt / katipayÃvayavadarÓane tu tadabhivyaktÃvalpÃvayavadarÓane 'pi vahvavayavadarÓanavatsÆlopalambhaprasaÇga÷ / rakte caikasminnavayave tatsthÃno 'vayavyapi rakta iti avayavÃntare 'pi tasyÃbhedÃdrÃgopalambhaprasaÇga÷ / avayavamÃtrarÃge và tatsthÃnasyÃvayavino rÆpamaraktaæ d­Óyate, so 'yaæ viruddhadharmasaæsarga iti / tadanenÃbhiprÃyeïa vÃrtikakÃro grahaïÃgrahaïalak«aïena viruddhadharmasaæsargeïa sarvÃneva viruddhadharmasaæsargÃnupalak«ayati / grahaïÃgrahaïeti / nirÃkaroti / na bheda iti / idaæ tÃvadatra vaktavyam / yadyanubhÆtÃvasitaæ nÅlamanavayavatvena sÃdhyate, tata÷ siddhasÃdhanaæ, no khalu rÆpaviÓe«o nÅlÃdirasmÃkramapi sÃvayavo guïatvÃt / tadÃÓrayo ghaÂa iti cet / nanu ghaÂa ityapi ca rÆpasagandhasparÓà evÃrthakriyÃkÃriïastathà vyapaddiÓyante, te ca guïatvena niravayavà eva,na tu tadÃÓrayo 'sti itthaæ nÃma / atha parasiddhaæ dravyaæ rÆpÃdyÃÓrayaæ pak«Åk­ta parasiddhenaiva tasya sattvenÃnavayavatvaæ sÃdhayati, so 'yamasiddhaæ siddhane sÃdhayan mahÃnaiyÃyikatvamÃtmano darÓayati / na hi svayamapratÅtau sÃdhyadharmiïau parapratyÃyanÃya kalpete / yathÃhu÷ / yo 'pi tÃvatparÃsiddha÷ svayaæsiddho 'bhidhÅyate / bhavettatra pratÅkÃra÷ svato 'siddhe tu kà kriyà ... iti / na ca prasaÇgasÃdhane 'pyetadbhavitumarhati / na ca sÃvayavatvena, virodhÃbhÃvÃt / na caikasya viruddhadharmo bÃdhakaæ pramÃïam / na tÃvadekasyÃvayavino grahaïÃgrahaïe / avayavÃvaraïe 'pi tasya katipayÃvayavÃvasthÃnasya grahaïÃdeva / na ca bahvavayavasthÃnasya grahaïe iva katipayÃvayavasthÃnasya grahaïe tÃd­ÓasthaulyÃnavabhÃsÃdanavabhÃso 'vayavina iti sÃmpratam / parimÃïabhedo hi sthaulyamavayavidharmo na ca tasya tÃd­ÓasyÃnavabhÃse 'vayavÅ nÃvabhÃsito bhavati, tasya tato 'nyatvÃt / tasmÃdindriyasannikar«amÃtrÃdavayavino grahaïam / indriyeïÃrthasya indriyÃvayavairarthasya indriyeïÃrthÃvayavÃnÃæ indriyÃvayavairarthÃvayavÃnÃæ sannikar«ÃtparimÃïabhedagrahaïamiti sÃmagrÅbhedÃdavayavitatparimÃïabhedayorgrahaïÃgrahaïe upapadyete / etenÃrvÃgbhÃgasahitasya grahaïe 'pi na madhyabhÃgasahitasyÃgrahaïaæ katha¤cidvirodhamÃvahatÅtyuktaæ bhavati / na vÃvayavakampe 'pyavayavina÷ kampo yenÃvayavÃntare þpi kampaprasaÇga÷, bhinnatvÃdavayavÃvayavino÷ / tathà sati yutasiddhiprasaÇga iti cet / kà punariyaæ yutasiddhi÷, kiæ bhedo 'vayavÃvayavino÷, Ãho svidasambaddhasya vidyamÃnatvam / yadi bheda÷, so 'smÃbhiri«yata eva / athÃsambaddhasya vidyamÃnatvaæ, tatsatyapi p­thaggatimatve nÃvayavino 'sti, jÃta÷ sambaddhaÓcetyeka÷ kÃla÷ / tathÃhi nÃvayavyavayavÃsambaddho 'sti / nÃhi jÃtimÃn jÃtyasambaddho 'sti / na guïakarmaïÅ dravyÃsambaddhesta÷ / na ca viÓe«o dravyÃsambaddha iti / ye tvaprÃptisaæyogau yutasiddhimÃhustairavayavÃvayavinorasaæyoge heturvaktavya÷ / ayutasiddhiriti cenna / tasyà evÃsaæyogena bubhutsanÃditi / raktÃraktatvaæ ca nÃvayavina ekasya, tasyÃraktatvÃdeva / tatsaæyoginastu mahÃrajanasya raktatvÃt, tasya ca paÂÃdaraktÃdanyatvÃt / paÂo rakta iti tu bhrama÷, na tvanena vibhrameïa sarvatra bhavitavyam, tasya mahÃrajanasaæyoganimittatvÃt tasya ca paÂav­ttitvÃt paÂasya ca sarvatrÃviÓe«Ãt, paÂasya kva cidasaæyoge saæyuktÃsaæyuktabhedaprasaÇga÷ / na hi sa eva tadaiva tatraiva bhavati / na bhavati ceti yujyate / tasmÃtsaæyuktÃtpaÂÃdanyo 'saæyukta÷ paÂa iti prÃptam / atrocyate / e«Ã tÃvatprameyagati÷ / bhÃvÃbhÃvau parasparavirahÃtmÃnau, bhÃvaniv­ttirevÃbhÃva÷, abhÃvaniv­ttireva bhÃva÷ / na ta bhÃvÃbhÃvÃbhyÃmanyà tayorniv­tti÷ / tena naitayo÷ kadÃcidapi parasparÃtmatvaæ bhavitumarhati, adarÓanÃt / evamanayorÃÓrayaikatvanÃnÃtve api yathÃdarÓanaæ vyavasthÃpanÅye, yathà tasyaiva Óvaivasya yadà prÃsÃde sadbhÃvastadaivÃbhÃva÷ kÃka iti / evaæ ca evaæ kumbha÷ ÓyÃma÷ sa eva paÓcÃdagnisaæyogÃdaÓyÃma÷, ya÷ punarasya parimÃïabhedo na sati kumbhe vinaÓyati, tatra kiÇkacvatÃæ parimÃïÃvasthÃpattÃvapi na naÓyatÅti / evaæ prameyavaicitrye darÓanavaicitryavyavasthÃpitaæ yathÃbhyupeyate tathà tasyaiva saæyogasya tasminnekadà bhÃvÃbhÃvau vyavasthÃpanÅyau, tathaiva darÓanÃditi / va hi d­ÓyamÃnasya d­ÓyamÃnÃntaravaidharmyeïa rÆpamupalabhyamÃnaæ ÓakvamapÃkartum, mà bhÆd d­ÓyamÃnavaidharmyeïa d­ÓyamÃnarÆpÃntarÃpÃkaraïamavi«e«Ãt / tasmÃddarÓanÃnurodhÃtprameyavaicitryasiddherÆpavanna÷ saæyogaÓabdabuddhyÃdÅnÃæ tatraiva tadÃnÅmabhÃvo bhÃvaÓceti / atra evai«ÃmavyÃpyav­ttitvamÃsthÅyate / rÆpÃdÅnÃæ tu na d­«Âastatraiva tadÃnÅmabhÃvo bhÃvaÓceti te«Ãæ vyÃpyav­ttÅnÃæ bhÃvÃbhÃvau yugapadekatra viruddhÃviti siddham-raktÃraktayorekatrÃvirodha÷ sahadarÓanÃditi / yatpunaryadanekav­tti tannÃnÃ, anekav­ttiÓcÃvayavyabhyupagata iti prasaÇgasÃdhanaæ svabhÃvahetu÷, nÃnÃtvÃbhÃvÃdanekav­ttitvÃbhÃva iti prasaÇgaviparyayo vyÃpakÃnupalabdhiriti / tatra brÆma÷ / ekatvÃnekav­ttitvayoravirodhena nÃnÃtvasya vyÃpakatvasiddherna prasaÇgo nÃpi viparyaya iti / yathaiva nÅle paricchidyamÃne tadabhÃvo vyavacchidyate, anyathà na nÅlaæ paricchinnaæ syÃt, evaæ tadabhÃvÃvinÃbhÃvi pÅtamapi nÅlaparicchedakaæ pratyak«aæ vyavacchinatti, tathaikÃvayavasaæsarge avayavina÷ paricchidyamÃne tadabhÃvo vyavacchidyate, tadabhÃvÃvinÃbhÆtÃÓcÃvayavÃntarasaæsargà iti tepi vyavacchettavyÃ÷, tadavyavacchede tadabhÃvo na vyavacchidyeteti sa eva tadÃnÅmeva tatra bhavenna bhavedveti durghaÂamÃpadyeta, so 'yamekatvÃnekav­ttitvayorvirodha iti cet / hanta bhÃvaparicchede tadabhÃvo vyavacchidyat iti yuktam / bhÃvaparicchedalak«aïatvÃttadabhÃvavyavacchedasya / na hi bhÃvÃdanyastava bhÃvÃbhÃvo nÃma / bhÃvÃntarÃïi tu kasmÃdvyavacchidyante / tadabhÃvÃvinÃbhÃvÃditi cet / kuta÷ punarayaæ bhÃvÃntarÃïÃæ bhÃvÃbhÃvÃvinÃbhÃva÷ / pÅtÃdibhÃvatÃdÃtmyena kadÃcidapi nÅlasya bhÃvasyÃnupalambhÃditi cet / yatra tarhyekÃvayavav­tterapyekasyÃvayavÃntare«u varttamÃnasya tÃdÃtmyaæ d­Óyate na tatraikÃvayavasaæs­«ÂÃbhÃvÃvinÃbhÃvo 'vayavÃntarasaæs­«Âasya, tasmÃnnaikatvanÃnÃv­ttitvayorvirodha÷ / api ca ekaæ vij¤Ãnamanekai rÆpacak«urÃlokamanaskÃrai÷ kathaæ sambadhyate, sambadhyamÃnaæ vÃ, na vÃstava÷ kaÓcitkÃryakÃraïabhÃvo nÃmÃsti sambandha÷ / pratÅtya kathamekam / samutpÃdamÃtraæ taditi cet / atha kasmÃdrÆpÃdyeva pratÅtya rÆpaj¤Ãnaæ jÃyate na punà rasÃdyapi / svabhÃva eva tÃd­Óo yatastÃneva pratÅtya jÃyate na punà rÃsabhÃdÅniti cet / hanta bho÷ svabhÃvÃn bhinnÃn pratÅtya kathameko bhÃvo jÃyate / ko virodho na hi kÃryakÃraïayostÃdÃtmyaæ yena kÃraïasvabhÃvÃnurodha÷kÃryasya bhavediti cet / tatkimavayavÃvayavinorapyabheda÷ samavÃyasya và tÃbhyÃæ, yenÃvayavabhade÷'vayavino và samavÃyasvaya và bhedo bhevaditi sama÷ samÃdhi÷ / tasmÃdyadyadavayavini pramÃïaæ vak«yÃma÷ tattadasati bÃdhake 'pratyÆhamavayavinamavasthÃpayi«yatÅti siddham / ya÷ punarmanyate avayavasamudÃya evÃvayavÅti taæ pratyÃha bhëyakÃra÷ / samudÃyyaÓe«atetyÃdi / sugamam // 32 // _________________________________________________ NyS_2,1.33: sÃdhyatvÃdavayavini saædeha÷ // sÃdhya-ha÷ (sÆ. 33) // paraæ pratyasiddhatvamevÃvayavina÷ sÃdhyatvam / sa khalvevaæ mene saævinni«Âhà hi vi«ayavyavasthiti÷ / sa eva saævidà vyavasthÃpyate yastasyà vi«aya÷ / sa eva vi«ayo ya ÃkÃramasyÃmarpayati / na ca nirantarotpannarÆpÃdiparamÃïvatiriktamavayavyÃkÃraæ bibhratÅæ saævidamÅk«Ãmahe, kiæ tu nirantarotpannarÆpÃdiparamÃïvÃkÃrÃm / sthaulyaæ ca na yadyapi paramÃïÆnÃæ pratyekamasti, tathÃpi pratibhÃsadharmo bahutvÃdivanna punaravayavinamekamavasthÃpayitumarhati / yadÃhu÷, so 'yamamÆlyadÃnakrayÅsvÃkÃraæ ca j¤Ãne samarpayati pratyak«atÃæ ca svÅkartumicchatyavayavÅti / tadevaæ paraæ pratyavayavino 'siddhervipratipatti÷ / tata÷ sÃdhakabÃdhakapramÃïÃbhÃve sati saæÓaya ityartha÷ / na sÃdhyatvaæ svarÆpeïa saæÓayaheturiti matvà bhëyak­dÃha / evaæ ca satÅti / parÃsiddhatve satÅtyartha÷ / sÃdhyatvÃditi yathÃÓrutaæ sÆtraæ g­hÅtvà vÃrttikakÃro vikalpyÃk«ipati / kiæ punaratreti / ( 217 / 1 ) kutaÓciddhetostasya dharmiïo 'bhyanuj¤ÃnamaÇgÅkÃramarhati, sarvasyaiva hetorÃÓrayÃsiddheriti bhÃva÷ / athÃvyatireka iti / satyeva dharmiïi tasyÃvayavebhyo 'bhedo dharma÷pa sÃdhya ityartha÷ / avayavyapek«atvÃditi / paÂamapek«ya hi tantavo 'vayavà bhavanti, no khalu raï¬Ãkaraï¬ÃvasthitÃstantavo 'vayavà ucyanta iti / na ca «a«ÂhÅti / ( 218 / 1 ) paÂasyÃvayavÃstantava iti na «a«ÂhÅ, tathà ca paÂasyeti viÓe«aïÃbhÃve avayatvamÃtraæ hetu÷ syÃt, sa ca viruddha ityartha÷ / anarthÃntarabhavenÃvayavatvamityasyodÃharaïam / na ca tantustantoriti / «a«ÂyarthÃbhÃve tÆttaramudÃharaïamiti / tantÆnÃæ tantvakvakatvaæ bravÅtÅti / tacchabdasya pradhÃnaparÃmarÓakatvÃdityartha÷ / avayavaÓabdasya Óceti / pÆrva kÃraïamavivak«ityà avayavaÓabdasya parÃparaÓabdadattsambandhiÓabdatÃmÃtraæ g­hÅtvoktaæ, samprati kÃraïatvaæ vivak«ittyocyata ittyayaunaraktyam / deÓayati / naiva hÅti asat kriyamÃïaæ nirvartyaæ, na cÃsmÃkaæ satkÃryavÃdinÃæ tadastÅtyartha÷ / dÆ«ayati / etacceti / na hi paÂÃkÃrapratyayastantumÃtrÃlambano raï¬Ãkaraï¬Ãvasthite«vapi tantu«u prasaÇgÃt / na ca tantuparimÃïabhedÃlambana÷, tasvaya pÆrvamapi sattvÃt / asattve và satkÃryavÃdavyÃhatiprasaÇgÃt / tasyaivÃsata utpatte÷ / tasmÃttantu«vapare«u para ityakÃmenÃpi mithyÃpratyaya iti vaktavyaæ, tathà ca dÆ«aïamiti / pratij¤aikadeÓaÓceti / saæyogamÃtrapak«Åkaraïa ityartha÷ / tÃnyeva tÃnÅti / ( 219 / 13) tÃnyeva pratyÃsannÃni k«aïabhaÇgapariïÃmapratik«e«Ãdityartha÷ / yathà daï¬Ãdyanekaæ kÃraïamiti / daï¬avemÃdyanekaæ kÃraïaæ ghaÂapaÂÃdÅnÃæ kÃryÃïÃm / saæyogÃdinimittÃntarÃpek«amiti / saæyoga Ãdirye«Ãæ nimittÃntarÃïÃæ kumbhakÃrakuvindÃdÅnÃæ tÃni nimittÃntarÃïi / atadguïasaævij¤Ãno bahuvrÅhi÷, yathà citrÃguriti / tena sÃdhyasyaiva d­«ÂÃntateti na do«a÷ / vim­ÓyÃvadhÃrayati / vayaæ tu brÆmo vibhÃga utpanna iti / ( 221 / 8 ) saæyogo 'napak«ekarmakÃraïaka÷, karmakÃryatvÃdvibhÃgavaditi sthite pratibandhakÃpagamÃtraæ vibhÃgena kriyata iti sidhyati / yathà và saæyoga÷ sÃdhÃraïakÃryadravyeti / yadà hi paÂa÷ pÃÂyate tadà ye«ÃmavayavÃnÃmavasthitÃnÃæ saæyogÃnÃæ paÂÃkhyaæ sÃdhÃraïaæ kÃryaæ, tasya sÃdhÃraïasya kÃryadravyasya paÂasya ca tadasamavÃyikÃraïÃnÃæ ca saæyogÃnÃæ ke«Ãæ cidvinÃÓottarakÃlamarddhapaÂÃrambhe te«Ãmanapek«ÃïÃæ kÃraïatvaæ, vibhÃgastu karmajanyastatra katipayasaæyogavinÃÓadvÃreïa sÃdhÃraïapaÂÃdikÃryavinÃÓamÃtre vyÃpriyate na tu vibhagÃpek«o 'rddhapaÂe janayitavye saæyoga÷ kÃraïamityartha÷ / na hi pramÃïamantareïeti / ( 222 / 2 ) mithyÃj¤Ãnamapi pramÃïapÆrvakaæ, samyagj¤ÃnapÆrvakatvÃdviparÅtakhyÃterityartha÷ / v­k«asthitiæ bhÃvayadbhi÷ / pÆrvÃparapratyayaikavi«ayasya v­k«asya sthitiæ sthiratÃæ bhÃvayadbhirityartha÷ / bhedÃdarÓanamiti ( 224 / 9 ) ÃkÃribhedÃdarÓanam / yathà ghaÂapaÂÃvÃkÃriïau bhedena d­Óyete naivamavayavÃvayavinau, nÃpi samavÃyasamavÃyinÃvityartha÷ / yasmÃdayamupanayo ( 225 / 7 ) 'vayavÃÓca tantavo 'vayavÅ ca paÂa iti / pÆrvamavayavÃÓcetyetÃvanmÃtraæ hetÆk­taæ, samprati tvavayavÃvayavinÃvityapaunaruktyam / anyo 'vayavÃrtha iti / avayavino 'nyo 'vayavaÓabdÃrtha ityartha÷ / pradeÓino 'nya÷ pradeÓaÓabdÃrtha ityartha÷ / tatpradeÓaÓabdasya vyapadeÓavi«ayatvasyeti / ( 226 / 7 ) tantavo hi pak«Åk­tÃ÷ pradhÃnamiti taditi sarvanÃmnà hetugatena parÃmra«ÂavyÃ÷ / tathà ca tantupradeÓasya vyapadeÓavi«ayatvaæ na tantÆnÃmityasiddho heturityartha÷ / tebhyastÆtpatteriti--kalpitasya hetorvivaraïaæ tantubhyastÆtpadyate paÂa iti / ubhayena vyÃghÃtÃditi / ( 22 / 9) abhyupagame nÃnabhyupagamenetyartha÷ / dravyÃntareti / dravyÃntarotpattideÓÃvacchedo vyavaccheda÷ / yathà paÂotpattideÓÃdanyo ghaÂotpattideÓa ityartha÷ vyaktyÃdidharmabhedeneti / ÃdigrahaïenÃvirbhÃvasaæsthÃnÃdaya ucyante te ca kÃraïavyÃpÃrÃtpÆrvaæ nÃsanniti janmÃpi te«ÃmapÆrvamityartha÷ / yathà cakrÃdibhyo ( 228 / 4 ) rathÃvayavebhya ityartha÷ / himavatparamÃïukamiti / ( 230 / 1 ) paramÃïugrahaïaæ mÆk«madravyopalak«aïÃrtham / na puna÷ paramÃïordvyaïukÃdanyatrÃrambhasambhava÷ / na ca vivÃdÃdhyÃsita÷ paramÃïurna mahaddravyamÃrabhate paramÃïutvÃd dvyaïukÃrambhakaparamÃïuvat / amahattvÃcca na himavatparamÃïukaæ pratyak«aæ syÃt / tasmÃddhimavaddhimabindubhyÃæ saæsargibhyÃæ saæyogÃdavayavidravyamÃrabhyate mahattvaæ cÃsyÃvayavamahattvÃdutpadyate / tathà ca cÃk«u«atvamasya bhavati / evaæ toyadavimuktodabinddadhisaæyogÃt dravyÃntarotpatti÷ pratipattavyà / bhÃvo 'pratyak«a÷ syÃditi / bhÃva÷ sattà / nanu yathà saæyoga÷ saæyogidvayanirÆpaïÃdhÅnanirÆpaïa÷ tayorekasyaivÃpratyak«atve na pratyak«a evamavayavÃpratyak«atve nÃvayavÅ pratyak«a÷ syÃdityata Ãha / na cÃyaæ pak«a iti / saæs­jyamÃnanirÆpaïÃdhÅnanirÆpaïo hi saæsargo yuktaæ yattadanirÆpaïe na nirÆpyata iti / na tvavayavyavayavanirÆpaïÃdhÅno yatte«vanirÆpite«u na nirÆpyata iti / tryaïukasyÃvayavÃgrahaïe 'pi grahaïÃt / evaæ vidravarttino hastivanaspatyÃpaderavayavÃgrahaïe þpi grahaïÃditi bhÃva÷ / na ca tatk­to 'sti bheda iti / na grahaïÃgrahaïak­to bheda ityartha÷ / na hÅndriyamanyasya sÃækhyasyÃnyathà sÆk«matvenÃrthaæ prakÃÓayati / anyasya naiyÃyikasyÃnyathà sthaulyena avikalpatvÃdaikarÆpyeïÃvasthÃnÃditi / pratyak«apramÃïavirodhÃditi / ( 232 / 5 ) mahÃbhÆtÃnÃæ hi mÆlakÃraïaæ paramÃïava÷ paramasÆk«mÃste«Ãmapratyak«atve mÃnasÃnuvyavasÃyagamyaæ paramasÆk«mavi«ayaæ me pratyak«amiti tadabhÃvaÓcÃtmani saæyuktaviÓe«aïena mana÷sannikar«eïa pratyak«avirodha ityartha÷ / eke tviti / yameva hi tryaïukaæ d­Óyaæ bhavanto d­ÓyÃvayavamÃcak«ate tameva vayaæ paramÃïumÃcak«mahe, na hi tadavayavakalpanÃyÃmasti pramÃïamiti bhÃva÷ / kathavagamtaye bhidyate trasareïuriti / aÇgulyagrÃmyÃæ m­dyamÃnasyÃsyÃdarÓanaæ sÆk«matayà 'pyupapadyate / jÃlasÆryamarÅcisthameva tadraja÷ kathaæ cidupalabhyate nÃnyatheti bhÃva÷ / dravyatve satÅti sÃmÃnyasamavÃyau nivartayati / bÃhyetyÃtmÃnaæ nibartayati / anityatvÃcceti / anantÃvayavatvena merusar«apayorabhinnaparimÃïattvaprasaÇgÃt mahÃbhÆtamÆlakÃraïamanavayavaæ kalpanÅyaæ na ca dravyamanavayavaæ vinaÓyati ÃkÃÓÃdivaditi nityÃ÷ paramÃïavastrasareïavastvanityà iti na paramÃïu÷ / anityatvameva kuta ityata Ãha / sÃmÃnyaviÓe«avata iti / saæhatÃnÃmiti / rÆpÃdÅnÃæ saÇghÃta÷ paramÃïuriti / nacÃsaæhataprati«edha iti / aprati«edhe vÃta evÃsaæhatÃ÷ paramÃïava iti bhÃva÷ / saæyujyate cÃyaæ vibhajyate cÃyamavayavyantareïeti na vyatireka iti / yathà bhinnÃtsaæyogÃprÃptyabhÃvo vyÃv­tta evamabhinnÃdapi, na hi sa eva tantustenaiva tantunÃprÃpyataityartha÷ / sattvarajastamÃsÃæ na saæyoga÷ kiæ tu te«Ãæ svÃbhÃvika÷ sa ko 'pi paæriïatibhedo yata÷ saæbhÆyakÃritvamityartha÷ / gurutvÃntarakÃryÃgrahaïÃditi / ( 233 / 21 ) avayavagurutvÃd gurutvÃntaramavayavinastasya yatkÃryamavanativiÓe«astasyÃgrahaïÃdityartha÷ / satyamupapÃdita÷ pak«adharma iti / ( 234 / 10 ) kÃryÃgrahaïena kÃryÃbhÃvastata÷ kÃraïasya gurutvasyÃbhÃva ityartha÷ / prati«edhyaæ kÃryagatarÆpÃdi tadabhyanuj¤Ãtaæ bhavatÅti / tathà 'pi kuta÷ pratyak«avirodha ityata Ãha kÃraïarÆpÃdaya iti / cohetau / etena kÃrye rÆpÃdipratipatti÷ pratyuktà ni«edhyatveneti / yadà hi kÃryameva rÆpÃdi nÃsti tadà kasmÃttatra rÆpÃdipratipatti÷ prati«idhyate ityartha÷ / yathà rÆpÃdyantarakÃryamiti / avayavigatÃnÃæ rÆpÃdÅnÃæ kÃryaæ rÆpasaæskÃrÃdavayavinaÓcÃk«u«atà evaæ d­Óyateti / upanyÃsa÷ sthÃpanam / yadyapyayamavanamanaviÓe«ÃbhÃvastulÃvyadhikaraïa÷ na, tathÃpi na ÓÃbdÅ tulÃsaæbandhitÃsya pratÅyate, kiæ tvavanamanaviÓe«asaæbandhitetyetÃvatoktam / so 'yamiti / ( 235 / 2 ) asiddhastÃvadityakadeÓino dÆ«aïam / tadetadekadeÓidÆ«aïaæ dÆ«ayati / na tadvattÃnupalabdhe÷ / paramÃrthadÆ«aïamÃha / ayamapÅti / gurutvamÃtropahitÃnÃmaïÆnÃmavanamanaviÓe«aæ na karoti tulà / dravyasamÃhÃra iti ( 236 / 2 ) kÃryakÃraïadravyasamÃhÃro m­tkaïam­ccÆrïaÓarkarÃkapÃlakumbhasamÃhÃra ityartha÷ / nanu samÃhÃra÷ kumbhasya kÃraïaæ tacca j¤Ãteyadgurutvamevetyata Ãha / na ceti ( 236 / 3 ) ye tvÃhu÷ sarvo m­tk­ïÃdi÷ kumbhaparyavasÃna÷ kÃryasamÆha÷ paramÃïu«veva samavaiti, te hi m­tkaïÃdikamÃrabhya m­ccÆrïÃnyÃrayanta iti / prasaÇgÃttanmatamapÃkartumupanyasyati / ke cittviti / nirÃkaroti / tÃnpratÅdamiti / gurutvamenupataditi / ( 337 / 7 ) na ca yathà pradÅpÃdhÅnaprakÃÓÃghaÂÃdayo na tu pradÅpa÷ pradÅpÃrdhÃnaprakÃÓa÷ tasya svamahimani«iddhatamonu«aÇgatvÃt / evaæ gurutvÃdhÅnapÃtà ghaÂÃdayo, gurutvaæ tu svasya cÃnye«Ãæ ca gurutvÃntarÃnapek«aæ patanaheturiti vaktavyam / na hi pradÅpena svÃtmani prakÃÓayitavye kiæ cidanyat kriyate, yÃd­Óà ghaÂÃdaya÷ svaprakÃÓopÃde tÃd­Óa÷ pradÅpo 'pi / cak«u«a÷ punarayaæ svabhÃvabhedo yena ghaÂÃdau prakÃÓayitavye pradÅpamapek«ate na tu pradÅpe prakÃÓayitavye pradÅpÃntaramiti / tasmÃnna pradÅpasya svÃtmani karmakaraïabhÃva÷ / gurutvaæ tu dravyagatasya patanakarmaïa÷ karaïaæ, tena hi dravyaæ pÃtyate / svagatasya tu patanakarmaïa÷ karaïatve tadeva karma karaïaæ ceti svÃtmani v­ttivirodha÷ / Ãtmanastu svÃtmani prakÃÓayitavye kart­tvameva na karmatvamityupapÃditÃmiti / tasmÃdguïÃdayo vivÃdÃdhikaraïà na patanti adravyajÃtÅyatvÃdgurutvavaditi siddham / siddhÃntyÃha / veda punaritiptaæ kÃraïaæ pramÃïam / rÆpÃdayo na saæyogarÆpaprÃptimanta÷ guïatvÃt saæyogavadityaprÃpte rÆpÃdi«u niÓcayÃttadadarÓananimitto rÆpÃdi«u prÃptibhramo dravye«u prÃptipratyaya÷ parimÃrthika eveti viniÓcaya÷ / tadanenÃbhiprÃpayeïopasaæharati / tasmÃdvyavasthitamiti / ( 238 / 8 ) Óe«amatirohitÃrtham // 33 // _________________________________________________ NyS_2,1.34: sarvÃgrahaïamavayavyasiddhe÷ // sarvÃ--ddhe÷ (sÆ. 34) // syÃdetad yathà 'vayavinaæ nÃbhyupaiti para÷ evaæ guïakarmÃdyapi / tatkathamayaæ prasaÇga÷ parasya sarvÃgrahaïamityata Ãha tadidaæ sÆtramiti / ( 240 / 9 ) yo 'pi hi tÃvad guïakarmÃdi necchati so 'pi na tatpratyayamapanhute asti laukikaparÅk«akÃïÃbhavayavidravyaguïakarmÃdipratyaya÷ so 'yamaÓakyÃpanhava÷ tasya ca pratyak«atvamupapÃditaæ pratyak«alak«aïe / avayavidravyabÃdhakÃni ca pramÃïÃnyadhastÃnnirÃk­tÃni / so 'yamasati bÃdhake svayaæ ca guïÃdibhiÓca sahopalabhyamÃno na Óakyo nirÃkarttumityadhikaraïÃrtha÷ // 34 // _________________________________________________ NyS_2,1.35: dhÃraïÃkar«aïopapatteÓca // dhÃra--Óca (sÆ. 35) // te ete dhÃraïÃkar«aïe goghaÂÃdikamupalabhyamÃnamavayavinaæ sÃdhayata÷, kuto niravayave vij¤ÃnÃkÃÓÃdau, avayave ca paramÃïau cÃdarÓanÃt / idamevaæ prayogamÃrohati / yo 'yaæ d­ÓyamÃno goghaÂÃdiravayavÅ paramÃïusamÆhabhÃvena vivÃdÃdhyÃsita÷ nÃsÃvanavayavÅ dhÃraïÃkar«aïÃnupapattiprasaÇgÃt / yo yo 'navayavÅ tatra tatra dhÃraïÃkar«aïena bhavata÷ yathà vij¤ÃnÃdau, na cÃyaæ goghaÂÃdistathà tasmÃnnÃnavayavÅti / na virodha iti / ( 241 / 3 ) vyabhicÃralak«aïo do«o virodha÷ / avayavina eva te pratyekamiti / paramÃïusamÆhe tu pratyekamapi na paramÃïavo 'vayavina ityartha÷ / viÓe«ahetvabhÃvÃditi / evaæ hi viÓe«ahetu÷ syÃd yadyavayavinamantareïa kva cidvij¤ÃnÃkÃÓÃdau saægrahaÓcoktalak«aïo dhÃraïÃkar«aïahetutà và 'sya d­«Âà syÃt / na cÃsau d­Óyate këÂhat­ïopalÃdaya÷ pratyekamavayavina evetyartha÷ / syÃdetat / avayavityena tulyatve 'pi kasmÃdekatra dhÃraïÃkar«aïe nÃnyatretyata Ãha / pÃæÓurÃÓÅti / samÆhamÃtratvena tulyatve 'pi yathà kaÓcidviÓe«e heturevamavayavitvena tulyatve 'pÅti samÃnamityartha÷ / tatsahacaritasya sambandhaviÓe«a÷ snehadravatvakÃrita iti / tasmÃdbhëyakÃrasya sÆtradÆ«aïaæ paramatena dra«Âavyam // 35 // _________________________________________________ NyS_2,1.36: senÃvanavad grahaïamiticet ? nÃtÅndriyatvÃdaïÆnÃm // athedÃnÅmanvayipana iti / anvayavyatirekiïa iti / paÂo 'yamityekavi«ayà buddhirekabuddhi÷ tantava iti nÃnÃvi«ayà buddhiranekabuddhi÷ / samuccitÃsamuccitavi«ayatvÃditi / asamuccitavi«ayatvÃdekabuddhe÷ samuccitavi«ayatvÃdanekubaddheriti / prÃÓaÇkÃta itassÆtram / senÃ--nÃm (sÆ. 36) // tathoktamiti / ( 243 / 9 ) bahuntvaseækhyaiva senà vanaæ ceti / yastu manyate senà vanamiti vyapadeÓÃya ta¤jjarnitÃya và vij¤ÃnÃya bahutvasaækhyÃæ kathaæ citkÃraïaæ sambhavati yastvayamaindriyaka÷ pratyaya÷ pratyekamag­hÅtaikatve«u v­k«e«Ãnutpannëek«ÃbuddherdrÃgityekaghatavanÃvagÃhÅ jÃyate tatra kÃraïÃbhÃvena bahutvasyÃnutpÃdÃnna bahutvasaækhyÃlambana iti na paritu«yati taæ pratyÃha / abhedapratyayasya ceti / upalabhyamÃnarÆpe«veva kutaÓcinnimittÃdanupalabhyamÃnap­tha(tkve)«u mithyÃbhedabuddhirbhavati / na puna÷ sarvathÃnupalabhyamÃne«viti tÃtparyÃrtha÷ / yastu nobhayapak«asaæpratipannamasti jagati kiæ cidekamiti manyate taæ pratyÃha ekaæ nÃstÅti / syÃdetat / dÆrÃtkëÂhalo«Âhat­ïapëÃïÃdaya÷ pratyekaæ p­thakk­tà nopalabhyante / samudÃyastu te«Ãæ d­Óyate / na ca te dravyÃntaramÃrabhante vijÃtÅyatvÃttathÃmà bhÆvan paramÃïava÷ pratyekaæ d­ÓyÃ÷ samÆhastu te«Ãæ d­Óyate vinaiva kÃryÃntarÃrambhamityata Ãha / g­hyamÃïÃgrahaïasya ceti / ( 243 / 3 ) te«ÃmevÃg­hyamÃïÃnÃmapi militÃnÃæ darÓanaæ yena rÆpeïa grahaïayogyatà nimittÃntarÃttu na g­hyante, paramÃïavastu paramasÆk«matayà nasvarÆpeïa grahaïÃrhà iti milità api na grahÅtavyà eva, na jÃtu milità api pavanasamÆhà bhavanti cÃk«u«Ã÷ / rÆpavanmahattvamapi bhÃvÃnÃæ svarÆpayogyatà grahaïaæ pratÅti bhÃva÷ / tataÓca ta evaindriyakà anaindriyakÃÓceti mahÃnvirodha÷ / atrÃntare vÃrttikakÃra Ãha sma---ko và virodho bahava÷ saæjÃtÃtiÓayÃ÷ p­thakbhaveyu÷ kÃraïaæ buddheryadi nÃnmendriyÃdivaditi / etadapi vÃrttikak­taivÃthÃnupajÃtaviÓe«Ã iti vadatà parÃstam / na khalu sthairyasiddhau bhÃvÃnÃmayavavidravyotpÃdamantareïÃstyanyo 'tiÓaya÷ paraæmÃïÆnÃm / na ca yamÃgantukamÃsÃdya paramÃïavo 'vayavinaæ janayanti tenaiva sthÆlabuddhiæ, k­tamavayavineti sÃæpratam / yadÃbhÃsà hi buddhistadasyà Ãlambanapratyaya÷ / na ceyaæ parasparavyÃv­ttaparamasÆk«maparamÃïvÃlambanà tathà sati sthÆlabhedÃttadekamiti ca syÃt / na cai«a pratyayo vikalpa÷ spa«ÂapratibhÃsatvÃt / na vÃvikalpopÃdhirasya viÓadatà nirvikalpakenÃpi tasyÃgrahaïÃt / na ca pratibhÃsadharma÷ sthaunyam / nÃnÃdigdeÓasthitasya nirantarasyaikena vij¤Ãnena grahaïaæ sthaulyam / tatkhalvÅd­Óatvaæ paramÃïÆnÃæ pratibhÃsasamayabhÃvÅti pratibhÃsadharma ityucyate / tathà cai«a samÅcÅna evÃnubhava÷ na hi te na paramÃïavo na ca na nirantarotpannà na ca na digdeÓabhinnà na vaikasminvij¤Ãne na cakÃsati / tasmÃt kasyÃtrÃnyathÃtvam / yathÃha--- na ca taddarÓanaæ bhrÃntaæ nÃnÃvastugrahÃ(dya)tsvata÷ / sÃæv­tagrahaïaæ nÃnyanna ca vastugraho bhrama / iti / atra tÃvattilataï¬ulavadgandharÆparasasparÓaparamÃïubhirantaritatayà nairantaryame«Ãæ nÃsti / tasmÃdantarÃlÃgrahaïe dÆrÃdekaghanavanapratyayavadayaæ mithyÃpratyayo rÆpÃdiparamÃïÆnÃæ sÃntaratvÃdÆ anekatvÃcca / na cÃsati bÃdhake mithyeti yuktam / uktaÓca bÃdhakÃbhÃva÷, sthemà ca bhÃvÃnÃmupapÃdayi«yate / tasmÃdayuktametadapÅti / idameva parÅk«yata iti bhëyam / sarvatrÃvayavinamapanhuvÃnasya atÅndriyaæ vÃïusaæcayamÃtramicchata÷ senÃvanÃÇgÃnÃmapi karikusumbhÃdÅnÃmatÅndriyÃïusaæcayamÃtratvÃd d­«ÂÃntÃbhÃva iti tÃtparyÃrtha÷ / ÓaÇkate d­«Âamiti cet / senÃvanÃÇgÃni tÃvad d­«Âatayà na ÓakyÃnyapahnotumiti siddhaæ nidarÓanamityartha÷ / nirÃkaroti / tacca naivamiti / yadi d­«ÂamapratyÃkhyeyamavayavyapi d­«Âa iti so 'pi na pratyÃkhyeya÷ / athÃyaæ parÅk«ya pratyÃkhyÃyate senÃvanÃÇgÃnyapi pratyÃkhyeyÃnÅti d­«ÂÃntÃbhÃva÷ sÃdhyasamatvÃditi bhëyÃrtha÷ / vÃrtikaæ yaÓcÃyamanekasminniti / avidyamÃno viÓe«a÷ Óuktau rajatatvaæ tasya darÓanaæ vaïigvÅthyÃdau tasya dvÃraæ saæskÃra÷ tenÃndhyÃropita÷ ÓuktiviparÅtatharmo rajatatvaæ yena sÃmÃnyadaÓanena tattathoktaæ tasya bhÃva÷ tattà sÃmÃnyadarÓanasyeti / tirobhÆtabhedamupamÃnameva bhÃktaæ bhedollekhena j¤ÃyamÃnamaupamikamiti viveka÷ (saæj¤Ãj¤ÃnamaupamikÅdÃharaïam) / yathà siæho mÃïavaka iti / ( 244 / 5 ) nanvetadapi tirobhÆtabhedatayà bhÃktamevetya Ãha / siæha iva siæha÷ / ayamartha÷ / siæhaÓabdÃdupamÃnÃdÃcÃre sarvaprÃtipadikebhya÷ / kviviti kvibantÃtkarttari api k­te siæhaÓabda upamÃnÃrtho bhavati / nÃnÃbhÃve cÃïÆnÃmityÃdibhëyaæ vyÃca«Âe / mithyÃpratyayà apÅti / tadabhÃve tu / pradhÃnÃbhÃve tu ghaÂÃdau mithyÃpratyayà iti / paramÃïu«u saæcite«viti / ye«Ãmapi ghaÂo 'vayavÅ tairapi paramÃïusaæcayo 'bhyupeya÷ ye«ÃmapyevayavÅ nÃsti tairapi paramÃïusaæcaya upaya÷ so þyamubhayasaæmata÷ saæcaya ityartha÷ / te 'pi saæcità eveti / vaibhÃvikà khalu vÃtsÅputrà bhÆtabhautikasamÆhÃt paÂÃdÅnapi ÓabdÃdÅnicchanti ataste«Ãæ mate ÓabdÃdayo na mukhyamekatvaæ saÇkhyÃyà guïasya guïe«u ÓabdÃdi«vayÃvÃt / api tu bhÃktamevetyata Ãha / ÓabdÃdi«ucaikapratpayaya iti / ÓaÇkate sarvatreti / ( 245 / 1 ) nirÃkaroti / na dve ityatreti / samuccayaniv­ttimÃtrameva cedekatvaæ dvitvani«edhena samuccÃyo nivarttata iti tanniv­ttipÃtramekatvameveti ekamanekaæ veti saæÓayo na syÃt / na ca tatrottaramekameveti viyamÃrthaæ bhavediti / gatau / prÃptau / ÓaÇkate sarvatreti / nirÃkaroti / naikamityatreti / ayamabhisaædhi÷ / dvitvÃdÅnÃmabhÃve samuccayamÃtraæ syÃt / na tu samuccayÃnÃmavÃntarabheda÷ tathà ca naikamityasamuccayasahitaikatvasamuccaya÷ prÃpta eveti na saæÓaya÷ syÃt / idaæ tviha vaktavyam / ÓabdÃdau dvitvÃdyabhÃve kathaæ dvitvÃdiprayoga÷ / bhÃkta iti cet / kiæ bhaktinimittaæ / samuccayamÃtraæ cet kuto dvÃviti niyama÷ / samuccayaviÓe«Ãditi ced nanvasya nÃstyÃjÃnato bheda ityuktam / na ceha dvitvamasti yadviÓiæ«yÃt tathà cÃkÃmenÃpi samuccayÃnÃmavÃntarabheda÷ svÃbhÃviko vaktavya÷ / tathà ca sa evÃstu saæÓayavi«aya÷ k­ttaæ dravye dvitvÃdineti / tasmÃtsaævideva bhagavatÅ vastÆpagame na÷ Óaraïaæ samuccayÃdivilak«aïaæ dvitvÃdyavagÃhamÃnà vyavasthÃpikà dvitvÃdÅnÃæ tadanusaraïaprakÃraÓca yuktibahulatayà vÃrttikak­tà k­ta iti mantavyam / ya÷ punaranubhÆyamÃnamekatvaæ dvitvÃdÅæÓcÃnubhÆyamÃnÃnna pratipadyate tasya khalvanubhavamapanhuvÃnasya nirmaryÃdatayaikatvÃdhÃro 'pi nÃstÅti kasya samuccayo dvitvÃdi÷ syÃt / samuccayÃbhÃve 'pi kasyÃbhÃva ekatvaæ syÃdityÃha / ya÷ punariti / api ca ekatvÃdÅn mukhyÃnanabhyupagacchato 'yamapi bhÃkta÷ prayogo ta syÃdityÃha / ekattvadvitvÃdÅæÓceti / bhëyamanubhëyavyÃca«Âe / te«u caivamiti / ( 246 / 2 ) iyattÃnavadhÃraïÃditi / pratyak«aparimÃïavi«ayamiyattÃvadhÃraïaæ paramamahatÃæ tvapratyak«aparimÃïÃnÃæ satyapÅyattÃnavadhÃraïe nÃparimÃïatà dravyatvenavyomÃdÅnÃæ parimÃïÃnumÃnÃditi / yathà mahatparimÃïa iti / kuvalaparimÃïÃdÃmalakaparimÃïaæ mahaditi laukikà vyapadiÓanti / yathà kuvalÃdÃmalakaæ mahaditi / na ca parimÃïasya parimÃïayoga÷ anavasthÃprasaÇgÃditi / tammÃdbhÃkto 'yaæ vyapadeÓomahattve mahaditi / tasmin tacÓabdo bhÃktamahacchabdavÃn guïatvÃnmahattvavat guïatvaæ ca ÓabdasyÃnumÃnalak«aïe prasÃdhitam / bhÃktaæ ca mukhyapÆrvakamiti kva cinmukhyena mahatvena bhavitavyaæ taccÃsati bÃdhake dravye mukhyamiti siddham / na mahatpratyayavi«ayatvÃditi / ( 247 / 16 ) na tanmÃtrÃd api tvabÃdhitÃdananyathÃsiddhÃditi tadevÃha / api tvityÃdi / anenÃnanyathÃsiddhirdravye mahatpratyayasya darÓità / tathaikÃdimahatpratyayà iti / ( 248 / 10 ) samudÃyamekamÃÓrityeti Óe«a÷ / samudÃyaÓca samudÃyÃntaraprÃptÃviti / yadà hi bhinnà api samudÃyina÷ prÃptyà ekÅk­tà eka÷ samudÃya÷ tadà samudÃyÃntaramapi samudÃyÃntareïa prÃptameka÷ samudÃyo na caikasyÃtmanà prÃptirasti / na hi tadevÃÇgulyagraæ tenaivÃÇgulyagreïa prÃpyate tataÓca dvayo÷ samudÃyÃprÃptirityayuktamityartha÷ / codayati / naiva jÃtirastÅti / ayamabhisaædhi÷ na sÃmÃnyaæ nÃma vastusad yasyÃÓrayo vastubhÆto 'nusriyate / tathà hi tatpiï¬e và varttate sarvatra vÃ, yadi sarvatra sarva eva gÃva÷ prasajyeran yathà hi ÓÃbaleyÃdayo gotvÃbhisaæbandhÃd gÃva evaæ viÓvameva tatsambaddhamiti gau÷ prasajyeta / atha ke«u cideva piï¬e«u vartate tadà vaktavyaæ tato yadà kva ciddeÓepiï¬o jÃyate tadà vaktavyaæ kutastyaæ punarasya gotvamiti / na tÃvattatrÃpi piï¬otpÃdÃtpÆrvamÃsÅnnÃpi piï¬apÃntarÃdagataæ tasya ni«kriyatvÃtpiï¬ÃntaratyÃgaprasaÇgÃcca / na ca piï¬e jÃyamÃne jÃyate anityatvÃpatte÷ piï¬Ãntarasya ca gotvÃjjanmÃjanmasvarÆpavirÆddhadharmÃdhyÃsena bhede satyasÃmÃnyatvaprasaÇga÷ / tadito mahÃvyasanÃdvibhyatà sÃæv­tameva sÃmÃnpayamÃstheyaæ na pÃramÃrthikatiti / pariharati / jÃtiviÓe«asyeti / ( 249 / 2 ) pratyayÃnuv­ttiryadyapi pratyak«Ã tathà 'pi vipratipannaæ prati saiva liÇgamucyate / tyanti hi ke cidbhÃvà ye sahÃvasthÃne 'pi parasparamasambaddhà yathà samÃnakÃlà gandharasarÆpasparÓà vij¤ÃnÃni ca bahÆni pare«Ãæ samÃnakÃlÃnyapyasaæsargÅïi / dikkÃlÃkÃÓÃtmÃnaÓca sahÃva, sthÃnà api parasparÃsaæsargiïo vaiÓe«ikÃïÃæ tathà sÃmÃnyamapi sarvÃsaæbaddhamapi sarvai÷ sahÃvati«Âhate / yÃstvasya vyaktayastÃbhi÷ paraæ sambadhyante / tathà ca yatra jÃyante vyaktayastatrÃsambaddhÃvapi sta÷ sÃmÃnyasamavÃyÃviti / tÃsà janmaivava sÃmÃnyasamavÃyÃvaccheda÷ / sa ca svakÃraïÃdananuyojya iti vastugatiæ prÃmÃïikÅæ vidvÃso nÃsmÃddÆ«aïÃdbibhyatÅti / bÃdhakÃntarÃïi cÃsyÃvayavivyÃkhyÃnena pratyÃkhyÃtÃni / tÃvadeva tarhyadhikaraïaæ jÃte÷ prÃptamiti / ye ye d­k«atvÃdijÃtimanarpak«Ã vya¤jayanti te te parasparaæ v­k«Ãdivyaktitayà bhidyante / yathà kiæÓukÃÓokacampakÃdayo bhinnÃstaravastathÃr 'vÃgbhÃgamadhyabhÃgÃparabhÃgà api bhinnastasya syu÷ / avayavini tu jÃyamÃne nÃya do«a÷ / tasya sarvÃvayavasÃdhÃraïyena pratyabhij¤ÃyamÃnatvÃt / na caivamavayavino 'pi tÃvanta÷ syuriti vÃcyam / tasyaikasya sarvÃvayavasÃdhÃraïyena pratyabhij¤ÃyamÃnatvÃt / avayavÃntarasya tu nÃvayavÃntare pratyabhij¤ÃyamÃnatvÃt / te«Ãæ v­k«avyaktihetutve v­k«ÃnekatvaprasaÇga iti / sarvÃpak­«Âa÷ saædhÃtaÓceti vyÃghÃta÷ / saæhanyamÃnÃpek«ayÃnapakar«Ãdityartha÷ / sÃkhyamavayavebhyo 'narthÃntaramavayavinaæ manyamÃnaæ prati prayogamÃha / arthÃntaramiti / ( 250 / 18 ) prÃvaraïasÃmarthyaæ paÂasya tantÆnÃæ tu paÂotpÃdanasÃmarthyam / tantupaÂarÆpe iti / tantÆnÃæ nÅlapÅtalohitÃdirÆpaæ paÂasya tu citraæ tatra nÅlÃdÅnÃæ samavÃyikÃraïaæ tantava÷ citraspavaya tu paÂa÷ / evaæ tantupaÂayo÷ sÃvarïye 'pi kaÓcidviÓe«a unneya÷ / viÓe«avattvaæ ca vaiyadhikaraïyena pratÅyamÃyanatvaæ tena ca bhinnakÃraïatvaæ tena ca bhinnasamavÃyikÃraïatvaæ sÃdhyata iti na siddhasÃdhanaæ nÃpyanaikÃntikatvamiti / ye tu pak«ahetÆ anyathÃkÃre g­hÅtvà d«ayÃæbabhÆvu÷ tanmatamupanyasya dÆ«ayati / eke tviti / ____________________________________________________________________ NyS_2,1.37: rodhopaghÃtasÃd­Óyebhyo vyabhicÃrÃdanumÃnamapramÃïam // anumÃnamidÃnÅmiti bhëyam / atredÃnÅpadÃrthamÃha vÃrtikakÃra÷ / athedÃnÅmavasaraprÃptamiti / ( 251 / 5 ) uddeÓakrama eva lak«aïaparÅk«ayo÷ sambandha ityartha÷ / rodho--ïam (sÆ. 37) // apramÃïadasya vyÃrÆyÃnabhëyamekadÃpÅti / pratipÃdakaæ niÓcÃyakam / lak«yaparatvÃllak«aïasya lak«aïayuktasya lak«yasya vyabhicÃrÃdapramÃïatvena lak«aïameva dÆ«itaæ bhavatÅtyartha÷ / vÃtikam / pÆrvavadÃderudÃharaïÃnÅti / atra ca nadÅpÆramayÆravÃÓite Óe«avata udÃharaïe pipÅlikÃï¬asa¤caraïaæ cÃciramutpastyamÃnasya var«asya na kÃryaæ na hyanÃgataæ kÃraïaæ bhavati pÆrvotpannasya / na ca nÃsÃvakratvÃdayo 'pyanÃgatena maraïena kriyante tathà sati putro 'pi pitu÷ kÃraïaæ syÃditi sarvamavadÃtam / kÃryakÃraïabhÃvavyavasthÃpanaæ laukikaæ bhavetu / niyamavÃn khalu prÃgbhÃva÷ kÃraïatvasya vyavasthÃpako niyamavÃæÓca paÓcÃdbhÃva÷ kÃryatvasya vyavasthÃpaka÷ nÃsÃvakratvÃdayo maraïasya yatkÃraïaæ tasya pÆrvakÃryÃïÅti pratyÃsattyà 'nayà maraïamanumÃpayanti / na ca vipÅlikÃï¬asa¤caraïaæ var«asya kÃraïamanupalabdhasÃmarthyÃt / asatyapi tasminvar«asyotpatte÷ / var«amÆlakÃraïasya tu mahÃbhÆtasaæk«obhasya pipÅlikÃï¬asa¤caraïaæ pÆrvakÃryaæ kvathyamÃnÃ÷ khalu pipÅlikà bhaumeno«maïà svÃnyaï¬Ãni bhÆmi«ÂhÃnyupari«ÂÃnnayanti / tasmÃtpipÅlikÃï¬asa¤cÃreïa var«akÃraïamanumÃya yadi var«akÃraïÃtkÃryaræ va«amanumimate anumÃtÃra÷ tadà pÆrvavadudÃharaïam / atha kÃryakÃraïabhÃvamabuddhaiva tadà kÃryakÃraïabhÃvÃbhÃvena sÃmÃnyatod­«ÂasyodÃharaïamiti mantavyam / udÃharaïavyabhicÃradvÃrakamiti / lak«yadÆ«aïadvÃreïa lak«aïasya dÆ«aïamityartha÷ / na hi vyabhicÃralak«aïasyÃnumÃnÃprÃmÃïyapratipÃdakasyÃnumÃnasya vyabhicÃre kiæ citpramÃïamastÅti // 37 // _________________________________________________ NyS_2,1.38: naikadeÓatrÃsasÃd­Óyebhyo 'rthÃntarabhÃvÃt // bhëye pipÅlikÃprÃyasyeti / prÃyaÓabda÷ prabandhÃrtha÷ // 38 // _________________________________________________ NyS_2,1.39: vartamÃnÃbhÃva÷ patata÷ patitapatitavyakÃlopapatte÷ // tadevamanumÃnalak«aïaparÅk«ÃdvÃreïÃnumÃnalak«aïaæ parÅk«ya saæpratyanumÃnavi«ayaparÅk«ayà 'numÃnaparÅk«ÃmavatÃrayati bhëyakÃra÷ / trikÃlavi«ayamiti / tatra vÃrttikakÃra÷ satyÃæ kÃlasya siddhau varttamÃnatvaæ parÅk«yate sa evÃparÅk«ito 'dyÃpi na sidhyatÅti kÃlasvarÆpaæ parÅk«ate / tatra tÃvaditi / ( 252 / 22 ) trikÃraïyemiti / ( 263 / 3 ) kÃraïÃntaravaikalyaæ vi«ayasyÃyogyatvamabhÃvo và vi«ayasyeti trÅïyanupalabdhikÃraïÃnÅti / atha dharmo 'pi nÃstÅti / bhÃvarÆpo hi heturabhÃvÃdhikaraïo na bhavati abhÃvarÆpasya tvabhÃvÃdhikaraïatvÃvirodha ityartha÷ / pariharati / sÃdhanÃrtho hÅyate / na hi parÃbhimato 'bhÃva÷ sarvasÃmarthyarahita÷ sÃdhanaæ kasya cidbhavati asmadabhimatastvabhÃva÷ paratantrobhÃvÃdhikaraïa eva nÃnadhikaraïo nÃpyabhÃvÃdhikaraïa ityartha÷ / evaæ kÃlasya bÃdhakapramÃïÃbhÃvamuktvà sÃdhakaæ pramÃïamÃha / parÃparÃdÅti / svayaæ vidyamÃnayoraniyatadigdeÓayo÷ samÃnadikkayorvà deÓatassannik­«Âaviprak­«Âayorvà viprak­«Âasannik­«Âayorvà yuvasthavirayorekasmin ÓarÅrÃvasthÃbhedÃnumitÃtÅtasÆryodayÃstamayarÆpakriyÃpracayabahutvÃntaritajanmani sthavire yuvÃnaæ ÓarÅrÃvasthÃbhedÃnumitÃtÅtasÆryodayÃstamayarÆpakriyÃpracayÃlpatvÃntaritajanmÃnamavadhiæ k­tvà viprak­«Âà buddhirutpadyate tÃmapek«ya bahutarasavitrudayÃstamayaviÓi«Âena kÃlapradeÓena yogÃdvar«Åyasi paratvasyotpati÷ evaæ var«ÅyÃæsamapadhiæ k­tvà yavÅyasi sannik­«Âà buddhirutdyate tÃmapek«yÃlpataradinakarodayÃstamayÃlpatvÃntaritajanmÃnamavadhiæ k­tvà viprak­«Âapà buddhirutpadyate tÃmapek«ya bahutarasavitrudayÃstamayapracayaviÓi«Âena kÃlapradeÓena gogÃdyavÅyasyaparatvasyotpatti÷ / tayoÓca kÃlapiï¬asaæyogayo÷ pratyak«atva na lokasiddhaæ, te ete paratvÃpatve kÃlapiï¬asaæyogÃdutpadyamÃne kÃlakÃraïaviÓi«ÂamÃtmÃnaæ kÃryatayà gamayata÷ / sÆryodayÃstamayakriyÃpracayÃlpattvabahutvaviÓi«ÂÃtpiï¬Ãdeva paratvÃparatve bhavi«yata÷ k­tamatra dravyÃntareïa kÃleneti cet / na savit­samavetÃyÃ÷ kriyÃyÃ÷ piï¬enÃsaæbandhÃt / saæyuktasamavÃyastvasyÃ÷ sambandha÷ kÃlena sarvagatenÃsyÃsti, na vÃkÃÓaæ sarvagatamapi parÃparavyatikaraæ pratyavakalpate / asya svarÆpeïÃbhedÃt / api cÃpakÃÓÃtmÃnau na parÃparavyatikarakÃraïam asÃdhÃraïaguïayogitvÃt p­thivyÃdivat / tasmÃtparÃparavyatikarakÃraïe kalpanÅye / te ca dravyamapÃratantryÃd ÃkÃÓavatte dikkÃlà ucyete evaæ yaugapadyÃpayaugapadyacirÃk«iprapratyayà api kÃlaliÇgaæ na hyete kriyÃyÃæ tatkÃrake«u và bhavitumarhanti te«u satsvapi kÃdÃcitkatvÃt / nanvayaæ kÃlo 'pi nitya iti tasmin satyapyete kÃdÃcitkÃ÷ kathaæ kÃlÃkÃraïam / api / yadyucyeta-- ekasÆryaparispandÃvacchinnakÃlasambandhinya÷ kriyÃ÷ yugapadanekasÆryaparispandÃvacchinnakÃlasambandhinya÷ kriyÃ÷ kramavatyo yaugapapratyagocara÷ / evaæ bahutarÃnekasÆryaparispandÃvacchinnakÃlasambandhinÅ kriyà cirapratyayagocara÷ / alpatarÃnekasÆryaparispandÃvacchinnakÃlasambandhinÅ kriyà k«ipramatyayagocara iti / k­taæ tarhi sÆryaparispandasya kÃlÃvacchedena / nanvayaæ sÃk«Ãdeva kriyÃmavacchetsyatÅti / tathà ca yugapadÃdipratyayà bhavi«yantÅti / tannà sÆryaparispandasya kriyÃbhi÷ sambandhÃbhÃvena tadavacchedakatvÃnupapatte÷ na vÃkÃÓÃdisambandhadvÃramasya tadavacchedakatvam / tathà hi nÃkÃÓÃdaya÷ kriyÃyaugapadyÃdipratyayanimittÅm, asÃdhÃraïaguïayogitvÃd ghaÂavat / evaæ yaugapadyÃdipratyayà na dikkÃraïakÃ÷ digdeÓaniyamÃnapek«aïÃt / kÃlapiï¬asaæyogajaparatvÃparatvacaditi / tasmÃtsÆryaparispandasya devadattÃdiparispandasya cÃsti kÃlena sarvagatena saæyuktasamavÃyalak«aïa÷ sambandha÷ / etayà ca dvÃdà parispandayorapyasti sambandhapa iti / kÃlasambandhÃnapek«ameva ca sÆryaparispandÃvacchinnasya devadattÃdiparispandasya grahaïamupadyate / yathà daï¬Åti ÓabdÃddaï¬Ãvacchinnaæ puru«aæ pratÅtya tadanyathÃnupapattyà paÓcÃddaï¬apuru«ayo÷ saæyogabhedo 'vagamyate na tu sambandhaj¤Ãnapura÷saraæ daï¬ivij¤Ãnam / evaæ paratvÃparatve api kÃlapiï¬asaæyoganibandhane g­hÅtvà kÃlo 'numÅyate na tu kÃlaj¤Ãnapura÷saraæ tajj¤Ãnaæ tatsiddhamarÆpatayà kÃlo 'pratyak«a÷ paratvÃparatvÃdyanumeyaÓceti / tasmÃtsu«ÂÆktaæ parÃdipratyayÃnÃæ ceti / kÃryakÃraïaviÓe«Ãpek«a iti / kÃryasya parÃparÃde÷ pratyayasya ca ya÷ kÃraïaviÓe«obahutarÃlpatarÃtÅtatapanaparispandÃvacchinnakÃlapiï¬asaæyogastadapek«a÷ kÃla eko 'pi parÃparÃdipratyayahetu÷ parÃparatvalak«aïaguïotpÃdanadvÃreïeti varttate kÃraïavyaÇgya÷ kÃla÷ tasya ni«pannatayà vyaktisÃdhanatvopapatte÷ / na tu kriyÃvyaÇnya tasyÃ÷ sÃdhyatayà asiddhatvÃdvyaktiæ prati hetubhÃvÃbhÃvÃt / tathà cÃtÅtÃnÃgatamÃtradarÓanÃdvarttamÃnÃbhÃvena na traikÃlyavi«ayamanumÃnaæ tayoÓca pitÃputravatparatvÃparatvavadÆdhrasvadÅrghavacca parasparÃpek«ÃsiddhirantareïÃpi varttamÃnakÃlamiti pÆrva÷ pak«a÷ // 39 // _________________________________________________ NyS_2,1.40: tayorapyabhÃvo vartamÃnÃbhÃve tadapek«atvÃt // tayo--tvÃt (sÆ. 40) // nÃtÅtÃdirÆpatà kÃlasya kÃrakavyaÇnyà tayostÃdavasthyÃt / api tu kriyÃvyaÇgyà tÃæ khalÆrarÅk­tya pravartamÃnÃnayamatÅtÃnÃgatavartamÃnÃn pratipadyate nÃnyathà / yadà khalvayaæ puru«a÷ phalaæ pravartamÃnapatanakriyÃviÓi«Âaæ pratipadyate tadà vyapadiÓatipatati phalamiti / tanmÆle cÃsyÃtÅtÃnÃgatatve apatat phalaæ pati«yatÅti / na ca vartamÃnapatanamasiddhaæ yena na kÃlaæ vya¤a jyÃt (taddvayostÃdavasthyÃt api tu kriyÃvyaÇgyatÃ) tadasattve kasyedaæ kÃraïaæ gurutvaæ kasya ca phalaæ kÃrakaæ kasya ca phalaæ bhÆmisaæyoga÷ kÃrya÷ / na ca paratvÃparatvÃdÅnÃmapi siddhi÷ parasparÃpek«Ã / kiæ tarhi ? sannik­«Âabuddhyapek«amaparatvaæ viprak­«Âabuddhyapek«aæ paratvaæ pÆrvasaækhyÃvacchinnatà ca saæyuktasaæyogÃnÃæ sannikar«a÷ / parasaækhyÃvacchinnatà ca viprakar«a÷ / evaæ hrasvatvadÅrghatve api parimÃïabhedau na parasparÃpek«au pitÃputrau ca pramÃïaprameyavyÃkhyayà vyÃkhyÃtau / tasmÃdatÅtÃnÃgatayorvartamÃnÃpek«atvÃdvartamÃnasya ca tadanapek«atvÃdasti traikÃlyamiti siddhÃnta÷ // 40 // _________________________________________________ NyS_2,1.41: nÃtÅtÃnÃgatayoritaretarÃpek«Ã siddhi÷ // bhëyam athÃpÅti / kasmÃdatÅtÃnÃgatÃvitaratarÃpek«au na bhavata÷ k­taæ vartamÃneneti ÓaæÇkà sÆcayati / tannirÃkaraïÃnaya sÆtram--- nÃtÅ--ddhi÷ (sÆ. 41) // parasparÃpek«asiddherhi vartamÃnÃbhÃva÷ saiva tu nÃstÅti sÆtrÃrtha÷ / kayà yuktyeti praÓna÷ / uttaraæ kena kalpena prakÃreïÃtÅta÷ tadanena vartamÃnÃbhÃve 'tÅtasvarÆpÃk«epa÷ k­ta÷ / hrasvadÅrghatvÃdÅnÃæ parasparÃpek«asiddhitvamaÇgÅk­tyÃha / tannopapadyate viÓe«ahetvabhÃvÃditi / paramÃrthatastu na cetaretaratarÃpek«Ã hrasvadÅrghatvÃdÅnÃmapi siddhiriti / svakÅyÃæ yuktiæ vÃrtikakÃra Ãha / na ca vartamÃnakÃlÃnabhyupagame patata itÅti / ( 255 / 6 ) // 41 // _________________________________________________ NyS_2,1.42: vartamÃnÃbhÃve sarvÃgrahaïaæ pratyak«Ãnupapatte÷ // vak«yamÃïasÆtrÃvatÃraparaæ bhëyam / arthasadbhÃvavyaÇnyaÓcÃyiti / asyÃrtha÷ na kevalaæ patanÃdikriyÃvyaÇnyo vartamÃna÷ kÃla÷ api tvarthasadbhÃvo 'rthasya sattà 'stikriyeti yÃvat / tayà vyaÇnya÷ kÃla÷ / etaduktaæ bhavati patanÃdaya÷ kriyÃ÷ vartamÃne«vapayÃntyapayÃntica / asti kriyÃtu sarvavartamÃnavyÃpinÅ / tadevamastikriyÃviÓi«Âasya vartamÃnasyÃbhÃve sarvÃgrahaïaæ pratyak«Ãnupapatte÷ / na cÃvidyamÃnaæ tasya vivaraïamasaditi / na ca varttamÃnÃbhÃvavÃdÅ vidyamÃnaæ satkiæ cidanujÃnÃti / atra vÃrtikakÃra÷ p­cchati / kathaæ punariti / ( 255 / 17 ) na hi sarvaæ pratyak«aæ varttamÃnavi«ayamatÅtÃnÃgatayorapi yogipratyak«atvÃditi bhÃva÷ / utaraæ yasmÃditi / nÃtÅtÃnÃgatavi«ayatayà pratyak«Ãnupapattiæ brÆma÷ api tvatÅtÃnÃgatÃdhÃratayetyartha÷ / bhëyamapi varttamÃnÃbhÃve pratyak«animittaæ sannikar«a÷ asmÃdipratyak«avi«ayo vidyamÃno ghaÂÃdi÷ pratyak«aæ pramÃïamanÃdhÃraæ satsarvaæ nopapadyata iti dra«Âavyam // 42 // _________________________________________________ NyS_2,1.43: k­tatÃkartavyatopapattestÆbhayathà grahaïam // atra bhëyamubhayathà vartamÃno g­hyata iti tadavatÃrya vyÃca«Âe vÃrtikakÃra÷ / upapannaÓca san dvedhà bhidyate iti / kva cit kriyÃmÃtravyaÇgya÷ yathà 'stÅti / kva cit kriyÃsantÃnavyaÇgya÷ / pataticchinattÅti ( 256 / 3 ) atra hi pÆrvaparÅbhÃva÷ pratÅyate / na ca pratik«aïamapavargavata÷ karmaïa ekasya pÃkasya và cchedanasya và pÆrvoparÅbhÃva iti / karmasaætÃnastvÃstheya÷ so 'pi caikamupasaægrÃhakamantareïa na bhavatyata uktaæ bhëyak­tà ekÃrthà kriyà kriyÃsaætÃna iti / ekaprayojanÃvacchinnetyartha÷ / atra cÃdhiÓrayaïÃdayo bhavantu pacyarthÃ÷ yathÃha mahÃbhëyakÃra÷ tadabhisandhipÆrvakaæ pre«aïamadhye«aïaæ và yuktaæ tatsarvaæ pacyartha iti / rÆpÃdiparÃv­ttimÃtrÃrthatvaæ vÃsya pace, rÃkhyÃtÃrtha÷ / sarvo 'yamadhye«aïÃdirbhavatu bhÃvanÃbhidhÃna÷ nobhayathÃpi kà cidasti darÓanak«ati÷ / anÃgatÃdvyavacchinatti nÃnÃrambha iti / anÃrambho 'nanu«ÂhÃnaæna vivak«itaæ yathà pak«yatÅtyatretyartha÷ / atÅtÃd vyavacchinatti / noparamo vivak«ita iti yathÃpÃk«Ådityatretyartha÷ / saætÃnÃrambhavivak«ÃyÃmiti / Ãrambho 'tra cikÅr«ÃbhidhÅyata iti na virodha÷ / tadeva vartamÃnaæ kriyÃsadbhÃvamuktvà tatsambandhavyaÇgyÃæ kÃrakasya vartamÃnatÃmÃha / yaccedaæ chidyamÃnamiti / (na) tatkrikriyamÃïaæ / vartamÃnakriyÃsambandhena vartamÃnaæ na tu svarÆpata ityartha÷ / tasya ca kÃrakasya vartamÃnakriyÃsambandhamatÅtÃnÃgatÃnapek«amapek«yÃtÅtÃnÃgatatve / kriyÃyÃ÷ kÃrakasyÃpi vyakti÷ tadbhÃvavyakti÷ / taddhetukaæ ca dvaividhyamiti pratipÃdanaparaæ sÆtramavavatÃrayati / tasmin kriyÃmÃïe / k­ta-ïam ( sÆ. 43 ) // bhëyam / Ãrabdho 'bhÅ«ÂaphalorÅkaraïena kriyÃsaætÃna÷ pacatÅti / vak«yamÃïÃsaæp­ktatopayogitayà kriyÃsaætÃnasvarÆpamÃha / tatrati / kriyÃsaætÃne / (no) na (tu) nu vidyata ityatrÃpi pÆrvaparÅbhÃvÃvagamÃdatÅtÃnÃgatÃbhyÃæ saæp­kta evetyata Ãha vÃrtikakÃra÷ / atra hi kevala iti / ÓabdamÃhÃtmyÃtsamparko na vÃstavo, vÃstavaæ tu vartamÃnatvamata evÃha / kevala÷ Óuddha iti / ÓabdamÃhÃtmyÃtsamparko na vÃstavo, vÃstavaæ tu vartamÃnatvamata evÃha / kevala÷ Óuddha iti / paryÃyÃbhidhÃnamÃtyantikaæ saæparkÃbhÃvaæ darÓayati / yadi kva cinmukhyaævartamÃnatvaæ nÃbhyupeyate tatastatpÆrvako bhÃkto 'pi vartamÃnaprayogo 'pi na syÃdityata Ãha / anyaÓca loka iti // 43 // _________________________________________________ NyS_2,1.44: atyantaprÃyaikadeÓasÃdharmyÃdupamÃnapÃsiddhi÷ // atya--ddhi÷ (sÆ. 44) // yathà gaurevaæ gavaya ityatideÓavÃkyÃrthasm­tisahakÃri sÃrÆpyadarÓanaæ sÃdhyasya gavayo 'yamiti saæj¤Ãsaæj¤isambandhasya sÃdhanamupamÃnaæ taccedaæ nopapadyate vikalpÃnupapatte÷ / kiæ yathà gaurevaæ iti gavà 'tyantasÃdharmyaæ vivak«itaæ tathà sati gavÃntaramevagavaya÷ syÃt / tadidamÃha bhëyakÃra÷ na caivaæ bhavati yathà gaurevaæ gauriti / co yasmÃdarthe / tasmÃdyathà gaurevaæ gavaya iti vÃkyasyÃrtho bhavati yathà gaurevaæ gauriti / gavà prÃyasÃdharmyÃdapi gavayopamÃnaæ na sidhyati / mahvi«asyÃpi gavà prÃyasÃdharmyasya vidyamÃnatvena tasyÃpi gavayÃbhidhÃnaprasaÇgÃt / tadidamÃha / na hi bhavati yathà 'na¬vÃnevaæ mahi«a itÅti / yathà 'na¬vÃnevaæ gavaya ityasya vÃkyasyÃrtho yathÃna¬pavÃnevaæ mahi«a iti yasmÃnna bhavati / ekadeÓasÃdharmyÃdupamÃnaæ na bhavati / ekadeÓopamÃnasyaivÃnupapatteratiprasaÇgÃt / tadidamÃha na hi sarveïa sarvamupamÅyate tathà sati sumerorapisar«apeïopamÃnaprasaÇgÃt // 44 // ____________________________________________________________________ NyS_2,1.45: prasiddhasÃdharmyÃdupamÃnasiddheryathoktado«Ãnupapatti÷ // prasi--tti÷ (sÆ. 45) // prakaraïÃdyapek«aæ hi vÃkyaæ svÃrthaæ pratipÃdayati, na kevalam / tadvaÓÃcca kva cidatyantasÃdharmyaæ pratÅyate kva cidbhÆya÷sÃdharmyaæ kva cidekadeÓasÃdharmyaæ, tadiha pratÅtamahi«Ãdikaæ puru«aæ prati yathà gaurevaæ gavaya iti vÃkyamuccÃryate tadà mahi«ÃdipariharÃrÃya bhÆya÷ sÃdharmyaæ vivak«itamityavagataæ vÃkyÃrthaæ smaran mahi«Ãdi«u vane gosÃdharmyaæ paÓyannapi na gavayasaæj¤Ãæ niveÓayati / api tu sÃdharmyavati gavaya eva tÃæ niveÓayati / yastvapratÅtamahi«Ãdistaæ pratyetadvÃkyamupamÃnaæ na bhavatyeveti paramÃrtha÷ / yathà ca prakaraïÃdivaÓÃdatyantaprÃyaikadeÓasÃdharmyamÃÓrityÃtideÓavÃkyÃni pravarttante tathà coktaæ vÃrttikak­tà / nasÃdharmyasyatyÃdi bhëyaæ niyamaæ ni«edhati na sÃdharmyasya k­tsnabhÃvameva và 'lpabhÃvameva và ÃÓrityÃtideÓavÃkyaæ pravarttate / kiæ tarhi ? prasiddhasÃdharmyÃddheto÷ sÃdhyasÃdhanabhÃvamÃÓrityoddiÓyeti / etaduktaæ bhavati / na niyama÷, kiæ tu kva citkiæ citsÃdharmyamÃÓrityÃtideÓavÃkyaæ pravarttate tacca prakaraïÃdyunneyamiti / anabhyupagamÃditi ca vÃrttikaæ niyamÃbhiprÃyameva / tatkriyayaiva ( 257 / 23 ) tatkriyÃntaramityartha÷ // 45 // _________________________________________________ NyS_2,1.46: pratyak«eïÃpratyak«asiddhe÷ // pratya--ddhe÷ (sÆ. 46) // yathà gauravaæ gavaya iti hi vÃkyaæ pratyak«eïa gavà gavayapratyak«aæ pratipÃdayati / na khalu ÓrutavÃkyo 'pi yadà pratyak«eïa gavayaæ paÓyati tadà vÃkyÃrthÃdhigamÃdadhikaæ kiæ citpratipadyate / saæj¤Ãsaæj¤isambandho 'pyanena vÃcyÃdevÃvagata÷ / tasmÃtpratyak«eïa gavà pratyak«asya gavayasya gavayasaæj¤ÃviÓi«Âasya pratÅterupamÃnasyÃnumÃnaneti pÆrva÷ pak«a÷ // 46 // _________________________________________________ NyS_2,1.47: nÃpratyak«e gavaye pramÃïÃrthamupamÃnasya paÓyÃma iti // siddhÃntastu--- (sÆ. 47) // gavayatvaæ hi saæj¤i, na ca tadyathà gaurevaæ gavaya iti vÃkyÃtpratÅyate / api tu kasya cidgatà sÃd­Óyaæ, na ca vÃkyagatopava gavayaÓabdastasya vÃcaka÷ / tathà tadÃnÅmag­hÅtasaægatitvÃt / na ca sÃd­Óyaæ saæj¤i, tasmÃtpratyak«a eva gavayatvasya pratyak«atvÃtsaæj¤Ãsaæj¤isambandhapariccheda÷ pramÃïÃrtha÷ / upapÃditaæ caitadupamÃnalak«aïe / tasmÃtpratyak«o gavaya÷ apratyak«eïa gavà pratÅyayata iti / siddhamityartha÷ / pÆrvapak«avÃÇmÃha / parÃrthamupamÃnamiti cenmanyase siddhÃvÃdin, tannÃsti / kuta÷ / svayamapyadhyavasÃyÃt / evaæ hi parÃrthaæ syÃdyathà gaurevaæ gavaya iti vÃkyaæ yadi parasyaivÃdhyavasÃyaæ janayet yÃvatoccÃrayituraïghyavasÃyaæ janayati tasmÃtsvÃrthamapÅtyartha÷ / etadeva darÓayati bhëyakÃra÷ bhavati bho÷ svayamapyuccÃrayiturvÃkyÃdadhyavasÃya iti / siddhÃntavÃdyÃha / nÃdhyavasÃvaya uccÃrayitu÷ prati«idhyate upamÃnam uccÃrayitÃraæ prati na bhavati / kuta ityata Ãha prasiddhasÃdharmyÃditi // 47 // _________________________________________________ NyS_2,1.48: tathetyupasaæhÃrÃdupamÃnasiddhernÃviÓe«a÷ // vÃrttikaæ tu parÃrthatvenÃnumÃnÃdupamÃnabhedamÃha / parÃrthatvÃcceti / ( 258 / 19 ) nanu pratyak«aæ sÃrÆpyaj¤ÃnamupamÃnaæ na caitatparÃrthamityata Ãha / na hi yathÃgauriti / astu tarhi vÃkyamevetyata Ãha / na hyÃgameti / bhinnayorapyanumÃnopamÃnayoretÃvanmÃtreïa sÃdhyamityusaæhÃravyÃjenÃha / tasmÃdyatheti / atirohitamitarat // 48 // _________________________________________________ NyS_2,1.49: Óabdo 'numÃnam--arthasyÃnupalabdheranumeyatvÃt // atra hi sÆtrakÃreïa prathamamanumÃnÃntargati÷ parÅk«itÃ÷, na cÃparÅk«itapramÃïabhÃvasya sà yukteti vÃrttikakÃra÷ prathamamasya pramÃïabhÃvameva parÅk«ate / tasyÃk«epo na Óabda÷ pramÃïamiti ( 259 / 8 ) yasmin sati pramà bhavatyeva na na bhavati tat pramÃïaæ sÃdhakatamasya karaïatvÃt / satyapi tu Óabdeva pramÃva na bhavatÅti tasya sÃdhakatvaæ vighaÂayati / vi«ayÃbhÃvacceti / prÃmÃïyaæ hi vi«ayavattayà vyÃptaæ sà ÓabdÃnnivarttamÃnà prÃmÃïyamapi nivarttayati v­k«ateva nivarttamÃnà svavyÃptaæ ÓiæÓapÃtvam / dvividhaÓca vi«aya÷ pratyak«a÷ parok«aÓca / tatra pÆrva÷ pratyak«asya pramÃïasya vi«aya÷ / apratyak«aÓcÃvinÃbhÆtÃlliÇgÃdavagantavya÷ / tadanapek«aïe asambandhÃviÓe«Ãtsarvaæ sarvasmÃdgamyeta / tathà ca sarva÷ parok«Ãrthapratyayo 'numÃnavyÃpta÷ / na ca pratyak«aparok«ÃbhyÃmanyo rÃÓirasti / tasmÃdvi«ayÃbhÃvÃdapi na ÓabdaprÃmÃïyamiti/yattÃvatsatyapramiteriti / tanna / asiddhatvÃditi / na ÓabdamÃtraæ pramÃïamapi tu g­hÅta÷ smaryamÃïasambandhaÓca / na ced­Óe Óabde sati pramà na bhavati / yÃd­Óe tu sati pramà na bhavati nÃsau pramÃïamityartha÷ / tanmahatpratyayakart­tvÃditi / ( 260 / 3 ) mahvattvaparimÃïaæ hi mahato viÓe«aïaæ tanna j¤Ãtaæ viÓe«ye mahati pramÃïam / tadevaæ siddhapramÃïabhÃvasya ÓabdasyÃnumÃnÃdbhedaæ parÅk«amÃïa÷ pÆrvapak«ayati / anumÃnaæ Óabda iti / Óabdo--tvÃt (sÆ. 49) // yaj j¤Ãnaæ pratyak«eïÃnupalabhyamÃnÃrthavi«ayaæ pratyak«asya paÓcÃdupajÃyate tadanumÃnaæ yathà 'gnimaddhÆmaj¤Ãnaæ tathà ca Óabdaj¤Ãnaæ tasmÃdanumÃnamityartha÷ // 49 // _________________________________________________ NyS_2,1.50: upalabdheradviprav­ttitvÃt // NyS_2,1.51: saæbandhÃc ca // adviprav­ttikatvaæ prakÃrabhedarahitatvaæ pratyak«ÃnumÃne tu parok«Ãparok«ÃvagÃhitayà prakÃrabhedavatÅ ityartha÷ // 50-51 // _________________________________________________ NyS_2,1.52: ÃptopadeÓasÃmarthyÃt ÓabdÃdarthasaæpratyaya÷ // siddhÃntasvarÆpamupakramate / yattÃvaditi / etena--saæÓayÃdi«u vyabhicÃreïa, te 'pi hi trikÃlavi«ayà iti / anvayavyatirekopapattimÃtraæ pratyak«e 'pyasti / pratyÃyanÃÇgÃnvayavyatirakaj¤Ãnaæ tu anyÃd­Óaæ Óabde anyÃd­Óaæ tvanumÃne, taddhi pak«adharmatÃpek«amanumÃne, Óabde tu tadanapek«amityatra sÆtraæ bhavati / Ãpto ya÷ (sÆ. 52) // yo hyatyantÃd­«ÂapÆrva÷ svargÃpÆrvadevatÃdi÷ sa vÃkyÃrtharÆpa÷ tathà hi--- 'yanna du÷khena saæbhinnaæ na ca grastamanantaram / abhilëopanÅtaæ ca tatsukhaæ sva÷padÃspada' miti // svargo vÃkyÃrtha÷ / evamapÆrvamapi, tatkhalu svarganarakÃdihetu÷ kÃlÃntarasthÃyÅ puru«aviÓe«aguïa÷ svakÃryavirodhÅti vÃkyÃrtha, evaæ devatà 'pi / sà 'pi hi sÆktahavirbhÃginÅ sahasrÃk«ÃdyupetadehÃdimatÅ vÃkyÃrtha eva / naivai«a ÓabdÃd­te asmadÃdipratyak«Ãdigocara÷ / na cÃg­hÅtaæ liÇgamasminpravarttitumarhati / na cÃg­hÅte sambandhini Óakyagraha÷ sambandha÷ / padaæ tu yadyapi padÃrthasaÇgatisaævedanamapek«ate / yadyapi padÃrtha eva padÃrthÃntaraviÓi«Âo vÃkyÃrtha÷ / ye 'pi vÃkyÃrthe sargÃdau padÃrthasmaraïadvÃreïa pravarttamÃnaæ saÇgatigrahÃnapek«ameva svargarÆpavÃkyÃrthaæ kurvanti svalokasiddhaæ sukhajÃtÅyamuddiÓya loke siddhaireve du÷khÃdyasaæbhedairviÓi«Âaæ svargapadavÃcyaæ pratipÃdayanti nÃpadÃrthaæ vÃkyÃrthaæ kurvanti vÃkyÃrthe ca padavacanaæ svarga iti yathà ÓrotriyaæÓchando 'dhÅta iti / yathà cak«urÃdayo rÆpÃdi«vag­hÅtasaÇgataya÷ pravarttante evaæ padÃrthasaÇgatigrahÃpek«Ãïyapi padÃni vÃkyÃrthabodhane na saÇgatigrahamapek«ante, kÃryavyaÇnyatvÃtpramÃïabhÃvasya saÇgatigrahÃnapek«ebhyo 'pi ca padabhedebhyo vÃkyÃrthÃvabodhakÃryadarÓanÃt / tasmÃnna padaæ tadartho và vÃkyÃrthÃvabodhe liÇgaæ tatra sambandhagrahÃnapek«atvÃda rÆpÃdibodhe cak«urÃdivat / syÃdetat / mà bhÆtpratyak«atod­«ÂamanumÃnaæ vÃkyÃrthe sÃmÃnyatod­«Âaæ bhavi«yati / yadyapi ca vÃkyÃrthe sÃdhye padÃnÃmapak«adharmatvaæ yadyapi ca padasmÃritÃ÷ padÃrthà vyabhicÃriïa÷ tathà 'pyÃkÃÇk«ÃyogyatÃsattiviÓe«aïÃ÷ padÃrthÃ÷ saæsarge liÇgaæ bhavi«yanti / tathà hi yanna du÷khenetyÃdibhi÷ padai÷ smÃritÃ÷ padÃrthÃ÷ guïapradhÃnabhÃvenÃvasthitÃ÷ saæsargavanta÷ ÃkÃÇk«ÃyogyatÃsattimattve sati padai÷ smÃritatvÃd gÃmabhyÃjeti padasmÃritapadÃrthavat / saæsargasya ca saæs­jyamÃnà eva viÓe«o na punarÃjÃnato 'stikaÓcidviÓe«a÷ / saæs­jyamÃnÃÓca padaireva smÃrità iti saæsargaviÓe«apratilambha÷ / sa eva ca vÃkyÃrtha iti siddhamÃnumÃniko vÃkyÃrtha iti / gÃmabhyÃjetyatra padÃrthÃnÃæ saæsargavattvaæ ca vÃkyaÓravaïasamanantaraprayojyav­ddhaprav­ttyanumitapadÃrthasaæsargapratyayÃdavagatam / tadetadacaturasram / padÃnÃmeva padÃrthasmaraïÃvÃntaravyÃpÃrÃïÃæ vÃkyÃrthapramÃæ prati karaïatayà pramÃïattvÃt / te«Ãæ cÃpak«adharmatayà liÇgattvÃnupapatte÷ / yadi tu padÃni padÃrthamÃtravaparyavasitav­ttÅni na vÃkyÃrthapratyayaparÃïi syu÷ tato na padÃrthÃnÃmÃkÃÇk«Ã 'stÅti vÃkyÃrthapratyayo na bhavet / na khalvÃkÃÇk«Ãæ vinà sannidhiyogyatÃbhyÃmeva padÃrthÃ÷ saæs­jyante yathà 'yameti putro rÃj¤a÷ puru«o 'pasÃryatÃmityatra putrasambandhena nirÃkÃÇk«opava rÃjà na puru«eïa sambaddhyate / na ca padÃnÃæ vÃkyÃrthaprattyayaparatvamantareïa tatsmÃritÃnÃæ padÃrthÃnÃmÃkÃÇk«Ãsti / na hi yadyena vinà na bhavati tattadÃkÃÇk«ati yena kÃrakaæ kriyÃmapek«eta dravyaæ và guïaæ tathà sati paÂo bhavatÅti vÃkyaæ na nirÃkÃÇk«aæ syÃt / paÂasya dravyasya guïÃkÃÇk«itvÃta / tasmÃdrakta÷ paÂo bhavatÅtyasyaikadeÓa÷ paÂo bhavatÅti sÃkÃÇk«atvÃdapramÃïamevaæ paÂo bhavatÅti hi vÃkyaæ yaæ kaæ cid guïaæ g­hÅtvÃnÃkÃÇk«aæ pramÃïameva, yadà punà rakta÷ paÂo bhavatÅtyasyaikadeÓo yaæ kaæ cid guïamÃk«ipya nirÃkÃÇk«a÷ evaæ vibhÃge sati nirÃkÃÇk«atvena vÃkyabheda÷ syÃt / rakta ityapi ca vÃkyaæ yaæ kaæ cida guïinaæ kriyÃæ ca kÃæ cidÃk«ipya nirv­ïuyÃt / na ca viÓe«adarÓane sati nÃk«epa iti yuktam / ekavÃkyatÃyÃæ sattyÃæ viÓe«adarÓane anÃk«epa÷ / anÃk«epe ca satyekavÃkyatetyanyonyÃÓrayÃpatte÷ / tasmÃdvÃkyÃrthapratipÃdanaparasamabhivyÃh­tapadakadambasmÃritatvenÃparyavasÃnameva padÃrthÃnÃmÃkÃÇk«eti yuktamutpaÓyÃma÷ / tathà ca paÂo bhavatÅtyetÃvanmÃtraæ nirÃkÃÇk«aæ yaæ kaæ cid guïamÃk«ipya nirv­ïoti rakta÷ paÂo bhavatÅtyatra tu raktapadasyÃpi samabhivyÃhÃrÃt paÂÃdisaæsargaparatvamiti paÂÃdi saæsargamantareïa raktattvamaparyavasyat paÂÃdayaÓca raktatvasaæsarga vinta 'paryavasyanta÷ parasparasaæbandhà bhavantÅti sidhyatyekavÃkyatà / tasmÃtpadÃnyeva padÃrthasmaraïadvÃreïa tatsaæsargaæ lak«ayanti vÃkyÃrthe pramÃïaæ te«Ãæ cÃpak«adharmatayà na liÇgatvam / syÃdetat / ayaæ padakadambakaviÓe«a÷ smÃritapadÃrthasaæsargavÃn ÃkÃÇk«Ãdimattve sati padakadambatvÃd gÃmabhyÃjetipadÃvalÅvÃditi nÃpak«adharmatà / maivam / anyonyÃÓrayÃpatte÷ / karmakÃrakaæ hi paÂÃdanyadvastuta÷ siddhaæ j¤Ãnalak«aïÃya phalÃya kalpate / yathà 'gnimattà dhÆmasya parvatasya và 'gnisaæyoga÷ na tvagnij¤Ãnajanakatvaæ tadvattà / phalavyaÇnyaæ hi tannÃnupajÃte phale kalpate / tathà ca phalopajanane satyagnimattà tadvattÃyÃæ tu karmaïi phalopajananamityanyonyÃÓrayÃpatti÷ / na hi phalakarmaïoraikyam / na hi v­k«a eva cchidà bhavati / tadiha saæsargavattvaæ padÃnÃæ tajj¤Ãnajanakatvaæ nÃnumÃnasÃdhyaæ bhavitumarhati / na hyagnij¤Ãnajanakatvaæ dhÆmasyÃnumÃnasÃdhyamityuktam / sm­tijanakatvamapye«Ãæ vÃkyÃrthapratyÃyanÃya kalpitaæ na saæbandhÃntaraæ vyanaktÅti / tatsiddhametanna padÃni vÃkyÃrthabodhe liÇgamapak«adharmatvÃnmanovaditi / api ca laukika evÃrtha÷ parÅk«akairanugamyate na tu svak­talak«aïÃnurodhenÃlaukikamÃsthÅyate / na ca kleÓena kayà citpraïÃÇyà pak«adharmatÃæ kalpayitvà loka÷ padebhyo vÃkyÃrthamavagacchati api tu svatantrebhya eva tebhya iti siddha÷ Óabdasya pramÃïasyÃnumÃnÃdbheda÷ / Ãptoktatvaæ tu svargÃdipratipÃdakaspayÃgamasya prÃmÃïye liÇgameva / na caitÃvatà tadartha ÃnumÃniko bhavati / na hi prav­ttisÃmarthyÃnumitaprÃmÃïyasya pratyak«asya vi«ayopa bhavatyÃnumÃnika÷ / arthavi«ayaæ hi pramÃïaæ prÃmÃïyavi«aye ca prav­ttisÃmarthyÃptoktatve iti / evaæ vyavasthite abhyuccayamÃtratayà bhëyavÃrtikakÃrÃbhyÃmÃptoktatvÃÓrayatvÃnÃÓrayatve ÓabdÃnumÃnabhedahetutayopanyaste iti mantavyam / etena prav­ttibhedakathanenÃdviprav­tikatvaæ vyÃkhyÃtam--nirÃkÃryatayà / saæbadhandhÃtpratipatteranumÃnaæ Óabda iti yaduktaæ pÆrvapak«iïà tadanubhëya dÆ«ayati / yatpunaretaditi / asyedamiti «a«ÂhÅviÓi«Âasyeti bhëyaæ tasya vyÃkhyÃnaæ vÃcyavÃcakabhÃva iti / svÃbhÃviko hi ÓabdÃrthayo÷ saæbandhastathà syÃt tÃdÃtmyalak«aïo và pratyÃyyapratyÃyakabhÃvo và prÃptilak«aïo vÃ, tatrÃvyapadeÓyapadena pratyak«alak«aïasthena tÃdÃtmyamapÃk­tam / ÓabdÃrthayo÷prÃptinirÃkaraïahetunà copari«ÂÃdautpattika÷ pratyÃyyapratyÃyakabhÃvo nirÃkari«yate / tena prÃptiæ nirÃkaroti bhëyakÃra÷ prÃptilak«aïastviti / ekendriyagrÃhyebhyohi prÃpti÷ pratyak«Ã yathà 'Çgulyo÷ na tu ÓabdÃrthayorekendriyagrapÃhyatà tasmÃÓÃnayo÷ prÃpti÷ pratyak«agamyà vÃyuvanaspatyorivetyartha÷ / nanu ÓabdasyÃrtha÷ samÃnendriyagrÃhya eva tatkathaæ nendriyeïa g­hyate Óabdastasya vi«ayabhÃvamatÅtor 'tha ityata Ãha / asti cÃtÅndriyavi«ayam­to 'pÅti / ÓabdagrÃhakendriyamatipatita indriyamÃtramatipatiÓcÃtÅndriya÷ sa ca vi«ayabhÆtaÓceti karmadhÃraya÷ / tadetadyasmÃcchabdasyeti vÃrtikena vyÃkhyÃtam / ____________________________________________________________________ NyS_2,1.53: pÆraïapradÃhapÃÂanÃnupalabdheÓca saæbandhÃbhÃva÷ // prÃptilak«aïe cetyÃdi bhëyaæ vyÃca«Âe / nÃnumÃnenÃpÅti / upasaæpadyate / prÃpnoti gacchatÅti yÃvat / Ãgacchannupalabhyeta modakÃdi÷ na copalabhyate tasmÃnnÃgacchati ÓabdeÓÃmartha÷ / tataÓcÃsminpak«e Óabdena lokavyavahÃra ucchidyeta / atha Óabda iti / 262 / 6 na tÃvadpa guïasya Óabdasya gatirupapadyate tasmÃtsaætÃnav­ttyà Óabdo 'yaæ deÓamÃgacchatÅti vÃcyaæ tathà ca nityatvavyÃhatirityartha÷ / ÓaÇkate / atha nÃgacchatÅti / bhavati vidyataityartha÷ / abhÆtvà bhavanaæ bhavatyartha iti matvà nikaroti / nityaÓca bhavati cetÅti / ÓaÇkità svÃbhiprÃyamÃha / atha nÃgacchatÅti / nirÃkaroti / na sarvÃrtheti / na hi samÃnadeÓÃ÷ samÃnendriyagrÃhyÃ÷ pratiniyatavya¤jakavyaÇnyà d­«Âà ityabhiprÃya÷ / sÃmÃnyasyÃÓrayopalabdhirvyaktihetu÷ na puna÷ ÓabdasyÃÓrayopalabdhirasti yata÷ Óabdo vyajyeta / pratyuta ÓabdenaivÃÓrayo vya¤janÅya÷ syÃt / tathà cÃrthÃÓrita÷ ÓabdastÃlvÃdibhiraprÃptai÷ sarvÃnrpati vyakta ityuktado«Ãpatti÷ / na ca ÓabdasyÃrthe v­ttiranubhavagocara ityÃha / na ca vÃcye v­tti÷ / ÃgasÃtpratipatsyata iti ( 263 / 7 ) niruktÃdirÃgama÷ / uttaraæ sa evÃyamiti / niruktÃdÅnÃmarthasambandhe pratipÃdakatvaæ bhavet / sa eva tu vicÃryata ityartha÷ // 53 // _________________________________________________ NyS_2,1.54: ÓabdÃrthavyavasthÃnÃdaprati«edha÷ // pÆrvapak«avÃdyÃha / ÓabdÃrtheti // 54 // _________________________________________________ NyS_2,1.55: na sÃmayikatvÃcchabdÃrthasaæpratyayasya // siddhÃntavÃdyÃha / na sÃmayikatvÃditi / abhidhÃnÃbhidheyaniyamaniyoga iti / abhidhÃnÃbhidheyayorniyamo goÓabdasya sÃsnÃdimÃnevÃrtha evamaÓvaÓabdasya kesarÃdimÃneveti / tasminniyogoboddhavya iti bhagavata÷ parameÓvarasya sargÃdau so 'yaæ samaya iti artha÷ / tasminnupayukte j¤Ãte ÓabdÃrthavyavasthà bhavati / sambandhavÃdino ''picÃyamavarjanÅya iti / ye 'pi mÅmÃæsakà vaiyÃkaraïau và svÃbhÃvikaæ ÓabdÃrthayo÷ sambandhamÃsthi«ata te«Ãmapi naiva sattÃmÃtreïa gamako 'pitu j¤Ãta÷ san, vij¤Ãne cÃyamasya vÃcaka iti và 'smÃdayaæ boddhavya iti và saæketa evopÃya÷ / v­ddhavyavahÃro 'pi gavÃdiÓabdÃnÃæ devadattÃdiÓabdavatsaæketapÆrva eva / tadvaramastu saæketa eva, k­tamatra svÃbhÃvikena sambandhena, tanmÃtrÃdeva prayogapratipattivyavahÃrÃïÃmupapatterityartha÷ / nanveyaæ samaya÷ ke«Ãæ cit padÃnÃmasati svÃbhÃviker 'thai÷ sambandhe na kartuæ Óakya÷ nirddiÓya hyarthaæ brÆyÃdayamasmÃdboddhavyaæ iti / na ca nirdeÓo 'sati svÃbhÃvike sambandhe ke«Ãæ cicchabdÃnÃæ sidhyati / saÇketÃdhÅne tu vÃcakatve sarve«Ãmak­tasamayatvÃt kiæ kena nirddiÓyate / tasmÃtsaæketakaraïameva svÃbhÃvikasambandhaæ pratipÃdayati ÓabdÃnÃmityata Ãha / prayujyamÃnagrahaïÃcceti / parameÓvareïa hi ya÷ s­«ÂyÃdau gavÃdiÓabdÃnÃmarthe saæketa÷ k­ta÷ so 'dhunà v­ddhavyavahÃre prayujyamÃnÃnÃæ ÓabdÃnÃmaviditasaægatibhirapi bÃlai÷- Óakyo g­hÅtum / tathà hi v­ddhavacanÃntaraæ tacchrÃviïo v­ddhÃntarasya prav­ttiniv­ttibhayaÓokahar«Ãdipratipattestaddhetuæ pratyayayamanumimÅte bÃla÷ / tasya ca satsvapyanye«varthe«u bhÆtasya abhÆtasya và Óravaïasamanantaraæ ca bhavato vÃkyaÓravaïahetutÃmavagacchati tadavayavÃnÃæ ca padÃnÃmÃvÃpodvÃpabhedena tadarthapratyayopajanÃpÃyadarÓanÃtte«u te«varthe«u te«Ãæ te«Ãæ padÃnÃæpa vÃcakatvaæ kalpayati / evaæ padÃvayave«u prak­tyÃdi«vapi dra«Âavyam / so 'yaæ v­ddhavyavahÃra÷ sÃmpratikÃnÃæ saæketagrahopÃya÷ sargÃdibhavÃæ tu mahar«idevatÃdÅnÃæ parameÓvarÃnugrahÃddharmaj¤ÃnavairÃgyaiÓvaryÃtiÓayasaæpannÃnÃæ parameÓvareïa sukara eva saÇketa÷ kartum / tadvyavahÃrÃccÃsmadÃdÅnÃmapi sugraha÷ saæketa÷ (tadvyavahvÃraparamparÃgataÓcÃsmadÃnÅnÃmapi) saæketagraho na sambandhasm­timapek«ate / ÃptaparamparÃta eva tato ni÷ ÓaÇkavyavahÃropapatte÷ / ata evÃha bhëyakÃra÷ laukikÃnÃmiti / syÃdetat / yadi ÓabdÃnÃæ sÃÇketika÷ sambandho na svÃbhÃvika÷ k­taæ tarhi sÃdhvasÃdhuvibhÃgapareïa vyÃkaraïena, svÃbhÃvikaæ hi yasya vÃcakatvaæ sa sÃdhurasÃdhuÓcetara÷, sÃmayikatvena tu sarva eva sÃdhavo 'sÃdhavo vetyata Ãha / samayaparipÃlanÃrthaæ cedamiti / pÃrameÓvarasamayaparipÃlanÃrthamityartha÷ / tathà ca ye«Ãæ padÃnÃæ yenÃrthena parameÓvareïa k­ta÷ samaya÷ tÃni tatra sÃdhÆni asÃdhÆnÅtaratreti vibhÃgÃya vyÃkaraïamarthavaditi siddham / artharÆpastu«oleÓo 'rthatu«a÷ sa nÃsti, kevalaæ parai÷ prÃptilak«aïa÷ sambandha÷ kalpita ityartha÷ / tathà ca svÃbhÃvikasambandhÃbhÃvÃdanumÃnÃbhedÃyÃvinÃbhÃvÃsiddhyarthaæ svÃbhÃvikasambandhÃbhidhÃnamayuktamiti siddham / vÃrtike sa puna÷ samaya÷ kuta iti / yadi na ke canÃpi Óabdà na prasiddhasambandhÃstato 'ÓakyapratÅti÷ samaya iti bhÃva÷ / uttaraæ padaj¤ÃnÃt / padaæ j¤Ãyate vyutpÃdyate aneneti vyutpattyà vyÃkaraïÃmetyartha÷ / nanu sarve«Ãæ ÓabdÃnÃmaviditasaÇgati÷ kathaæ vyÃkaraïÃdapi ÓabdamÃtrÃtsamayaæ pratipadyate ityata Ãha / lokataÓceti / v­ddhavyavahÃrÃvadh­tasamayo vyÃkaraïÃtsÃdhvasÃdhuvibhÃgaæ ca pratipadyaæ taityartha÷ / tadetadvibhajate / tadidaæ ÓÃstramiti // 55 // _________________________________________________ NyS_2,1.56: jÃtiviÓe«e cÃniyamÃt // evaæ tÃvadd­«Âenaiva samayenobhayasiddhena ÓabdÃrthavyavasthÃpanasyopapatternÃtyantÃparid­ÓyamÃnasvÃbhÃvikasambandhakalpanà yuktetyuktaæ sampratyanupapanno 'pyayaæ svÃbhÃvika÷ sambadha ityÃha / jÃti--t (sÆ. 56) // svÃbhÃviko hi sambandha÷ kasya cicchabdasya kena cidarthenÃsti na sarvasya sarveïa / tathà sati ÓabdÃrthavyavasthà na syÃt / evaæ ca tarhi na ­«yÃryamlecchÃnÃæ niyama÷ syÃt / tathà hi yavaÓabda ÃryaidÅrghaÓÆke padÃrthe prayujyate, te hi yavaÓabdÃddÅrghaÓÆkaæ padÃrthaæ pratipadyante mlecchÃstu priyaÇguæ pratipadyante / evaæ triv­tÓabdam­«aya÷ stotrÅyÃnavake prayu¤jate / ÃryÃstu latÃviÓe«e / soyamaniyamo na syÃtsvÃbhÃvike sambandhe, na hi svÃbhÃvikasaæbaddha Ãloko rÆpeïa sahasreïÃpi ÓilpibhÅrasÃdisambaddha÷ Óakya÷ kartum / yatastato rasÃdayo gamyeran / nÃpi tatra saæketena svÃbhÃvika÷ sambandho vyajyate / sadeva hi vyajyate nÃsat / no khalu yatra ghaÂo nÃsti tatra taæ pradÅpa÷ Óakto vyaÇktum / so 'yamaniyama÷ sÃmayakatve upapadyate puru«acchÃdhÅnatvÃt / tasyÃÓcÃniyamÃt / na tu svÃbhÃvikena iti / na ca vÃcyaæ sarva eva ÓabdÃ÷ sarvairevÃrthai÷ svabhÃvata÷ sambaddhÃ÷ saæketena tu niyamyante iti / pramÃïÃbhÃvÃt / jÃtibhedena cÃrthabhedapratyayasya saæketabhedÃdapyupapatiriti / nanvÃryadeÓavarttinÃæ mlecchÃnÃmÃryavyavahÃraniÓcitasaæketÃnÃæ nÃniyama ityataæ Ãha vÃrttikakÃra÷ ( 265 / 2 ) jÃtiviÓe«aÓabdeneti // 56 // _________________________________________________ NyS_2,1.57: tadapramÃïyam-- an­tavyÃghÃtapunaruktado«ebhya÷ // tada--bhya÷ ( sÆ. 57 ) // anumÃnÃntarbhÃve kadÃcidarthÃvinÃbhÃvÃdbhavecchabdasya prÃmÃïyaæ tadbahirbhÃve tu sulabhamasyÃprÃmÃïyamiti matvÃnumÃnabhedÃbhidhÃnÃnantaramaprÃmÃïyamÃha pÆrvapak«Å / tasyetyÃdibhëyaæ tadvÃrttikakÃro vyÃca«Âe / tadityadhik­taÓabdÃbhidhÃnÃdita¤ ÓÃstre hyisminni÷ÓreyasÃdhigagamapareva tannÃntarÅyakatayà vedaprÃmÃïyavyutpÃdanamadhik­tamityadhik­ta÷ Óabdo veda ityartha÷ / syÃdetat--an­tatvamaprÃmÃïyamiti paryÃya÷ tathà ca pratij¤Ãrtha eva heturityata Ãha / aprÃmÃïyamarthasyÃpratyÃyakatvam / arthasyetyaviparÅtasyetyartha÷ / putrakÃme«ÂikÃrÅryÃdayo hi aihikaphalà nÃmu«mikaphalÃ÷ aihikatvenaiva tatphalasya cetanena kÃmyamÃnatvÃt etaccharÅropabhogayogyattvÃcca / viruddhÃrthopasthÃpakatvena sahÃsambhavo vÃkyayorvà padayorveti / atra bhëyakÃreïoditahomÃdividhivÃkyÃnÃæ nindÃbhirvyÃghÃta ityuktamadhikavivak«ayà vÃrtikakÃra Ãha / agnihotramiti / homakÃlÃnÃmuditÃdÅnÃæ nindayà prati«edhÃt / nanu madhyÃhnÃparÃhvasÃyÃhnà bhavi«yanti homasya kÃlà ityata Ãha / na cÃnya iti / te«Ãmapi sarve«ÃmuditakÃlatvÃdityartha÷ / yastÆdayÃnantara eva kÃla uditakÃla itpucyate tathà cÃnyo 'sti kÃla ityuktaæ vyÃghÃte na tu«yati taæ pratyanyathà vyÃghÃtamÃha / uditÃnuditeti / agnihotraæ juhotÅtyutpattivÃkyena vihite agnihotranÃmani home tadanuvÃdenaikaæ vÃkyamuditaæ kÃlaæ vidhatte, anyaccà 'nuditakÃlamaparaæ ca samayÃdhyu«itakÃlaæ, na caika eva homastadà tadà Óakya÷ kartum / na ca kÃlaguïÃnurodhena pradhÃnasya homasyÃv­ttiriti yuktam / na coditÃdivÃkye homasyÃbhyÃsa÷ ÓrÆyate / tasmÃtparasparavyÃghÃtÃdaprÃmÃïyameva sÃdhÅya iti / nanvete 'n­tatvÃdaya÷ sarvavedavÃkyÃvyÃpina iti bhÃgÃsiddhatayà hetvÃbhÃsatà ityata Ãha / d­«ÂÃntatveneti / ayamatra prayoga÷ / putrakÃme«ÂihavanÃbhyÃsavÃkyÃni apramÃïam an­tatvÃdibhya÷ k«aïikavÃkyavaditi / evaæ Óe«Ãïi vedavÃkyÃni apramÃïaæ vedavÃkyatvÃt putrakÃme«ÂivÃkyavaditi / paryudÃsaæ sÃdhyamuktvà tenaiva hetunà prasajyaprati«edhasÃdhyamÃha / agnihotrÃdivÃkyÃnÃæ veti / tadanyavÃkyaæ putrakÃmetyÃdi // 57 // _________________________________________________ NyS_2,1.58: na karmakart­sÃdhanavaiguïyÃt // evaæ pÆrvapak«amuktvà siddhÃntamupakramamÃïa÷ prathamaæ tÃvadan­tatvaæ dÆ«ayati--- na ka--t ( sÆ. 58 ) // phalÃdarÓanamanyathà 'pyupapadyamÃnaæ nÃn­tatvaæ sÃdhayati tataÓcÃsiddhaman­tatvaæ heturityartha÷ / syÃde tat--i«ÂeÓcoditatvÃdanapek«eyaæ ( sÃdhayati ) putrakÃraïamiti kimasyÃ÷ karmakart­vaiguïyaæ kari«yatÅtyata Ãha / i«Âe÷ karaïasÃdhanatveneti / ( 366 / 5 ) d­«ÂasahakÃryad­«Âaæ kÃraïaæ na kevalaæ, tato d­«ÂavaiguïyÃdupapannamabhavanaæ phalasyetyartha÷ / apek«aïÅyaæ kartÃramÃha pitarÃviti / karaïamÃha / i«Âyeti / kriyÃmÃha / saæyujyamÃnÃviti / i«ÂyÃpaÓrayantÃvaditi bhëyam / samÅhÃ--tadaÇgasamidÃdikarmÃnu«ÂhÃnaæ tasyÃ--bhre«o bhraæÓo 'nanu«ÂhÃnamiti yÃvat / avidvÃnprayokteti / vidu«o hyadhikÃra÷ sÃmarthyÃt / ata eva strÅÓÆdratiraÓcÃmasamarthÃnÃmanadhikÃra÷ vidvÃnapi yadidvijÃtikarmahÃnihetuæ karma brahmahatyÃdi k­tavÃn tatk­tamapi karma phalÃpavaya na kalpate kart­tve vaiguïyÃditi darÓayati / kapÆyeti / kapÆyaæ ninditaæ karma ÃcaratÅtyÃcaraïa÷ puru«a÷ / havirasaæsk­tamapÆtamaprok«itaæ và / upahataæ ÓvamÃrjÃrÃdibhi÷ / mantrà nyÆnÃ÷ kramaviÓe«eïa / dak«iïà durÃgatà dautyadyÆtotkÃcÃderdu«ÂÃdupÃyÃdÃgatetyartha÷ / anvÃhÃryamiti dak«iïà / sà tato nyÆnà và dÅyate yÃvatyà puru«o na t­pyati1 sa ca puru«ÃhÃro jaratvaratvenÃpÃkyatayà nindita÷ / mithyÃsaæprayoga÷ puru«ÃyitÃdirmÃtari, yonivyÃpado nÃnÃvidhÃ÷ putrajanapratibandhahetava÷, / lohitaretaso bÅjasyo pahatatvaæ yata÷ putrajanma na bhavati / mithyÃbhimanthanaæ yato nÃgnirjÃyate / karmavaiguïyakart­vaiguïye Ãha vÃrtikakÃra÷ / tathe«Âe÷ sÃdhayituriti / mantrÃïÃmasÃmarthyÃditi / mantrÃdisÃdhanÃnÃæ putrakÃme«ÂyÃdÅnÃæ karmaïÃmityartha÷ / nanu yadi nirapek«Ã ne«Âi÷ sÃdhanaæ stÃæstarhyanapek«amÃïau pitarÃveva samyak saæyujyamÃnau putrasya janakau, k­tamatra putrakÃme«ÂhyÃ, ata eva mlecchÃdÅnÃmapi putrajanmopapadyata ityata Ãha / tatsahakÃritvÃditi / ( 267 / 6 ) nÃnvayavyatirekagamyami«Âe÷ sahakÃritvamapi tvÃgamagamyaæ, mlecchÃdÅnÃæ putrajanma janmÃntarÅyÃd­«vaÓÃdityÃgamaprÃmÃïyÃdanusaraïÅyam / d­naÓyamÃnakarmakart­vaiguïye ca phalÃnutpÃdo 'd­«Âamapek«aïÅyaæ sÆcayati / tadanena putrakÃme«ÂyÃdÅnÃmaniyataphalatvamapi sÆcitaæ bhavati / tathà karmÃntarapratibandhena karmakart­sÃdhanÃvaiguïye 'pi phalÃnutpapÃda÷ samarthito bhavati / aihikaphale«u tu kÃrÅryÃdi«u sÃdhanavaiguïyaæ parihÃra÷ / anÆtatvÃdapramÃïamiti cediti / dharmiviÓe«aïatvenopayuktÃnÃmapi paÓcÃnni«k­«yÃbhidhÃnaæ na do«Ãvahamiti bhÃva÷ / uttaraæ kimidamiti / nanvarthÃpratipÃdakatvaæ pratij¤ÃtametadevÃn­tatvaæ ca heturiti pratij¤ÃhetvorarthÃbheda ityata Ãha / an­tatvaæ ceti // 58 // _________________________________________________ NyS_2,1.59: abhyupetya kÃlabhede doÓavacanÃt // yatpunaruktamudite hotavyamityÃdÅnÃmeva parasparavyÃghÃt iti tatrÃha / ubhayeti / ( 268 / 1 ) vidhipare«u vÃkye«vekaikenaiva vÃkyenobhayavÃkyÃrthaprati«edhÃnabhidhÃnÃnnÃnyathà nÃnÃprÃmÃïyamityartha÷ / yadyapi caiko homa÷ samuccayena tadà tadà na Óakya÷ kartuæ tathà 'pi vikalpena kari«yate bahulaæ hi vikalpo loke 'pyupalabhyate / vastu hi vyavasthitaæ na vikalpyate anu«ÂhÃne cÃnÃgatotpÃdye vidhiprati«edhavikalpÃnÃmavirodha÷ svarÆpÃni«patteriti / vÃkyÃrtho na karttavya iti / vÃkyaæ tanna karttavyamityasyÃrtha÷ / kÃmato và prakalpyeteti / parasparavyÃhatÃrthaæ prakalpyetetyertha÷ / abhihitaæveti / yadanena vÃkyena svasÃmarthyenÃbhihitaæ tadvà parÅk«akairavadh­yÃnÆdyate idamanena vÃkyenÃbhihitamiti / nirddhÃrayati / abhihiteti / vihitÃnuvÃdo veti kva citpÃÂha÷ / vihito homastasyÃnuvÃda÷ kÃlaviÓe«avidhÃnÃyeti / vihitÃnuvÃda evanyÃyya÷ kÃlaviÓe«avidhÃnÃya na tu kÃlÃntaraprati«edhor 'tha÷ kalpyataityartha÷ // 59 // _________________________________________________ NyS_2,1.60: anuvÃdopapatteÓca // ekÃdarÓa sÃmidhenya utpattau paÂhitÃstÃsÃæ prathamottamayostrirvacanaæ pa¤cadaÓÃratvaæ mantrasya prayojanavata÷ sÃdhayatsaprayojanamiti // 60 // tadevaæ vedaprÃpamÃïyahetÆnuddh­tya prÃmÃïyasambhavahetu÷ sÆtrakÃreïa vaktavya iti pÆrvaæ vÃrttikÃra÷ svata eva tÃvatpramÃmÃïyasaæbhave hetÆnÃha / pÆtrakÃme«ÂÅti / _________________________________________________ NyS_2,1.61: vÃkyavibhÃgasya cÃrthagrahaïÃt // NyS_2,1.62: vidhyarthavÃdÃnuvÃdavacanaviniyogÃt // sautraæ hetumavatÃrayÃti samastÃnÅti // 61-62 // _________________________________________________ NyS_2,1.63: vidhirvidhÃyaka÷ // vidhirvidhÃyaka÷ ( sÆ. 63 ) // tasya vyÃkhyÃnaæ yadvÃkyamiti / codakaæ pravartakam / atra cÃrogyakÃma÷ pathyamaÓnÅyÃdityÃdityÃdyupadeÓaÓravaïasamanantaraæ pathyÃÓane pravarttamÃnamÃnaæ prayojyav­ddhamupalabhya bÃlastasya prav­ttihetuæ pratyayamanumimÅte asya prav­tti÷ pravartakapratyayapÆrvikà svatantraprav­ttitvÃnmatprav­ttivatsacÃyamanumÃtà vyutpitsu÷ smÃtmasiddhameva pravartakaj¤Ãnamanuminoti, nÃd­«ÂapÆrvaæ,pa na hi svÃtmani pÆrvasiddhe prav­ttihetau d­«Âe saæbhavatyad­«Âakalpanà nyÃyyà / na cai«a ÓabdatadvyÃpÃrapuru«ÃÓayanirupÃdhipravartakamÃtrÃpÆrvapratyayÃnÃtmani pravartakÃnavagatavÃn yena te«u pravartakatvaÓaÇkà 'pyavataret / stanyapÃnÃdivi«ayakakÃryapratyayo 'sya pravartaka iti cet ? kiæ punaretat kÃryamiti / puru«aprayatna÷ k­tistadvyÃpyattvamiti cet / nanu k­tiriti mÃnasÅ prav­tti÷ tadupahitaæ kÃryaæ prav­ttivi«aya÷ prav­ttiphalaæ và phaloddeÓena puru«aprav­tte÷, tadavagama÷ prav­ttihetu÷ / prav­ttyavagatistarhi prav­ttiheturityuktaæ bhavati / ( na cÃnanuvidheyo 'Óraddheya÷ ) na vÃnanuvidheyaniyoge«vasmÃkaæ vyutpannÃnÃæ nÃsti prav­ttyavagama÷ na cÃsmÃtpravarttemahi / api ceyaæ prav­tti÷ prayatnÃparanÃmà icchÃdve«ayonirasati kÃraïe na svaj¤ÃnamÃtrÃdudetumarhati / na cecchÃdve«Ãv eva prav­ttihetÆ liÇdigocarÃviti sÃæpratam / tatkhalu liÇdigocaro 'bhyupeya÷ / yatsvaj¤Ãnena pravartayati / na tu svasattayà Óabdaspavaya j¤ÃpakatvÃdanutpÃdakatvÃcca / na cecchÃdve«au svaj¤Ãnena pravartayato yata÷ prav­ttiæ prati j¤ÃnÃya Óabdamapek«eyÃtÃm / api tu sattayà tasmÃttadeva liÇgÃderj¤Ãpyam / satyaæ j¤ÃnamicchÃdve«au prasÆte tatra phalaæ nisargasundaratayà j¤ÃtamÃtmanÅcchÃæ prasÆte evaæ tadupÃyo 'pi tattayà j¤Ãta÷ phalasambandhÃdÃtmanÅcchÃæ, tasmÃd dvayamavaÓi«yate phalaæ tadupÃyo vÃ, tatra phalasya yadyapi svata evecchÃdivi«ayatvaæ tathà 'pi tadvi«ayecchà na tatra pravartayitumarhati tasyÃyogyatvena prav­ttivi«ayatvÃnupapatte÷ / na ca phalÃgocarecchà anyacca tadupÃye svakÃryaæ prayatnaæ janayitumarhati iti prayatnayorekavi«ayatayà kÃryakÃraïayo÷ sampratipatte÷ / na ca tatsambandhÃttadupÃyo ne«yate yena phalecchÃyà evopÃyavi«ayaprayatnaprasavahetutvaæ kalpyeta / yathÃhu÷ ... anyadicchatyanyatkarotÅti viprati«iddha ... miti / tasmÃdi«yamÃïamapi phalaæ prav­ttivi«ayatvÃbhÃvÃnnÃtmani svaj¤Ãnena pravartakaæ, tadupÃyastu prav­ttivi«ayatvÃdi«yamÃïatvÃcca svaj¤Ãnena pravartakaæ iti yuktamatpaÓyÃma÷ / bÃlÃnÃæ tu stanyÃdÃvapek«itopÃyatÃj¤Ãnaæ prÃgbhavÅyavyÃptigrahaïajanitasaæskÃrÃnuv­ttivaÓÃdutpannavyÃptismaraïÃnÃæ tajjÃtÅyatvaliÇgaj¤ÃnajamanumÃnameva / etacca pÆrvÃbhyÃtyastasm­tyanusandhÃnÃdityatropapÃdayi«yate / ata eva prayojanalak«aïaæ vyÃcak«Ãïenoktaæ vÃrttikak­tà ... idaæ sukhasÃdhanamiti vuddhà sukhÃvÃptaye yatate idaæ du÷khasÃdhana miti cÃvagamya du÷khahÃnÃyeti ... // tasmÃdapek«itopÃyatà pravartanà svÃtmani siddhà v­ddhasyÃpi prav­ttiheturityavagacchati vyutpisurbÃla÷ / sà ca liÇgÃdiÓravaïasamanantaramupajÃyamÃnà liÇgÃdyartha iti niÓcinoti / na cÃpek«itopÃyatÃmÃtraæ prav­ttihetu÷ bhavati hi yajamÃnanirvartità kÃrÅrÅ k­«ÅvalÃnÃmapek«itopÃyo na caite 'syÃæ pravartante tasyÃ÷ siddhatvÃt / tasmÃtkartturapek«itopÃyatà prav­ttiheturityÃstheyam / na ca siddhe kart­tà 'sti / yathÃha bhagavÃn jaimini÷ / ÓÃstraphalaæ prayoktari tallak«aïatvÃt iti / loke ca kriyaivÃpek«itopÃya÷ ÓabdÃrtha iti tadanusÃreïÃgnihotraæ juhuyÃt svarmakÃma ityÃdayo 'pi vaidikà upadeÓÃ÷ kriyÃmevÃpek«itopÃyamabhidadhati / sà ceyamÃÓataravinÃÓinyapyavÃnatarÃpÆrvavyÃpÃpavarà satÅ cirabhÃvine 'pi phalÃya kalpate / k­«iriva nidÃghasamayajanmà hemantasamayabhÃvane sisyÃyeti / nÃpÆrvasyÃtrÃpek«itopÃyatvaæ kalpayitavyam / bhavatu và tadevÃpek«itopÃyaprav­ttihetustathà 'pi kartturapek«itopÃyatÃlak«aïasamÃnopÃdhirvidhiÓabdastadekopÃdhisambandhÃtkvacitkriyÃyÃæ kva cidapÆrve pravartata iti na kà ciddarÓanak«ati÷ / tadevamupadeÓe niyojyaprayojanakarmaïi vyutpannastÃneva ÓabdÃn niyoktuæ prayojanakarmaïyÃj¤Ãdau prayujyamÃnÃnupalabhyÃdhye«aïÃnuj¤ÃvÃcakatavamapyavagacchati / agnihotrÃdivÃkyÃnÃæ tu niyojyaprayojanakarmavÃcinÃmupadeÓatvameva / tasmÃdyadyapyÃj¤Ãdhye«aïÃmantraïopadeÓÃ÷ sarve vidhayastathà 'pÅhopadeÓo vidhirabhimata÷ tasmÃtsu«ÂhÆktaæ yadvÃkyaæ vidhÃyakamiti / kartrapek«itopÃyatÃj¤Ãpakamityartha÷ / vidhistu niyogo 'nuj¤Ã ceti bhëyamanubhëya vyÃca«Âe / vidhistviti / ( 269 / 11 ) yadetadagnihotraæ juhuyÃtsvargakÃma iti vÃkyamaprav­ttapravarttakalak«aïam kartrapek«itopÃyatÃæ j¤Ãpayadvidhi÷ tadeva tatsÃdhanadravyÃdyavÃptiprav­ttimanujÃnÃti / etaduktaæ bhavati -- ye hi dravyÃrjananiyamavidhayo brÃhmaïasya pratigahÃdinetyevamÃdaya÷ te ca rÃgato dhanÃrjane prav­ttÃnÃæ brÃhmaïÃnÃæ laukikÃnekopÃyaprayuktau satyÃæ niyamaparÃ÷ puru«Ãrthà na kratvarthÃ÷ kratuvidhayastu dhanasÃdhanÃste 'nÆditÃ÷ paryavasyantopa 'pi na dhanÃrjjaænaæ tanniyamaæ và prayujjate puru«Ãrthatvenaiva tasya prayuktatvÃt kevalamanujÃnanti, tasmÃttadevÃgnihotrÃdivÃkyamaprÃpte 'gnihotrÃdau vidhiranyata÷ prÃpte sÃdhdhane 'nuj¤eti siddham / samuccaye vÃÓabda÷ // 63 // _________________________________________________ NyS_2,1.64: stutirnindà parak­ti÷ purÃkalpa ityarthavÃda // stuterupayogadvayaæ prav­ttyà dharme karttavye vidhinà prav­ttau karttavyÃyÃæ ca sahakÃritÃ, praÓastamiti j¤Ãtvà pravartamÃnÃ÷ pumÃæsa÷ pravartantetarÃæ sà ca prav­tti÷ ÓrÃddhasya dharmaæ prasÆte nÃÓrÃddhasya / tathà ca ÓrÆyate--- ... yadeva vidyayà karoti Óraddhayopani«adà tadevÃsya vÅryavattaraæ bhavatÅti ... / tatra prav­tte÷ kÃrye sahakÃritÃmÃha / stÆyamÃnamiti / vidhe÷ kÃrye sahakÃritÃmÃha / pravartikà ceti / kathaæ parak­tipurÃkalpÃvarthavÃdÃviti / carakÃdhvaryupuru«asambandhaÓravaïÃdvapÃhomap­«adÃjyÃbhidhÃraïayo÷ kramabhedasyÃprÃptasya puru«aviÓe«adharmatayà vidhÃyakaæ parak­tivÃkyampha tathà bahi«pavamÃnasomastomamantrasambandhasya pÆrvakÃlapuru«asambandhitayà ÓravaïÃdidÃnÅntanapuru«adharmatayà vidhÃyakaæ purÃkalpavÃkyaæ kasmÃnna bhavatÅti bhÃva÷ / uttaram / stutinindÃvÃkyena kasya cidvidhe÷ Óe«abhÆtena sambandhÃditi / na tÃvadete«u vÃkye«u siddhÃbhidhÃyi«u vidhiÓrutirasti / tatra kimaÓrÆyamÃïo vidhi÷ kalpyatÃmÃho pratÅtena vidhinaikavÃkyateti / tatra kalpanÃlÃghavÃtpratÅtena vidhinaikavÃkyataiva jyÃyasÅ--pÆrvapak«e vidhikalpanà tadekavÃkyatÃkalpanamiti dvayaæ kalpanÅyam, uttarasmiæstu ekavÃkyatÃmÃtramiti bhÃva÷ / sphuÂatarastutinindÃpratÅtyabhÃvÃcca parak­tipurÃkalpayo÷ stutinindÃbhyÃæ bhedenopanyÃsa iti // 64 // _________________________________________________ NyS_2,1.65: vidhivihitasyÃnuvacanamanuvÃda÷ // vidhi--vÃda÷ ( sÆ. 65 ) // vihitamadhikutya stutirvocyate nindÃveti / yathà 'Óvamedhena yajeteti vidherarthavÃdo yo 'Óvamedhena yajete iti / kimartha ? stotuæ, tarati m­tyuæ tarati pÃpmÃnamiti stuti÷ udite hotavyamityasya vidherarthavÃdo yadudite juhotÅti / kimartham? nindituæ, ÓyÃvo và asyÃhutimabhyavaharatÅti nindà / prayojanÃntaramÃha / vidhiÓe«o và 'bhidhÅyata iti / yathà ... yadÃgneyo '«ÂÃkapÃlo bhavatÅ ... tyÃdibhirutpattivÃkyai÷ «a¬ÃgneyÃdayo yÃgÃ÷ paurïamÃsyamÃvÃsyÃkÃlasambandhà vihistÃste ca vidhaya i«ÂÃbhyupÃyatÃrÆpÃ÷ svavÃkye ce«ÂamanÃsÃdayanta÷ sÃpek«Ã÷ / evamÃghÃrÃdyutpattividhayo 'pi kÃlaviÓe«Ãsambandhà i«ÂÃpek«Ã eva, tatra 'ya evaæ vidvÃnpaurïamÃsÅæ yajate ya eva vidvÃnamÃvÃsyÃæ yajata'iti kÃlaviÓe«asaæbandhenotpannÃnÃmÃgnenayÃdÅnÃmanuvÃda÷ / kimarthaæ ? yadÃgneyo '«ÂÃkapÃla ityÃdyutpattividhyapek«ite«ÂasambandhaniyamÃrthaæ, darÓapaurïamÃsÃbhyÃæ svargakÃmo yajeteti «aïïÃmevÃgneyÃdÅnÃæ kÃlaviÓe«asambandhotpannÃnÆditÃnÃæ phalasambandho yathà syÃd mà bhÆdÃghÃrÃdÅnÃæ kÃlÃsambandhenotpannÃnÃmityevamartham / ata ÃdhÃrÃdaya÷ 'phalavatsannidhÃvaphalaæ tadaÇga' miti darÓapaurïamÃsÃÇgatayÃvati«Âhanta iti siddhaæ bhavati / so 'yaæ phalasambandhaniyamo vidhiÓe«a÷ tadarthamanuvÃda ityartha÷ / evamagnihotraæ juhotÅti vihito homo 'nÆdyate / kimarthaæ ? dadhyÃdiguïaviÓe«avidhÃnÃrtham / dadhnà juhoti payasà juhotÅtyÃdi«u / so 'yaæ guïavidhividhiÓe«a÷ iti prayojanÃntaramanuvÃdasyÃha / vihitÃnantarÃrtha iti / yathà somo vihito 'darÓapaurïamÃsÃbhyÃmi«Âvà somena yajeteti' / eva 'madhvaryurg­hapatiæ dÅk«ayitvà brahmÃïaæ dÅk«ayatÅti' / vibhÃgenà 'rthagrahaïÃtprÃmÃïyaæ bhavitumarhatÅti / prÃmÃïyaæ bhavatÅtyartha÷ // 65 // _________________________________________________ NyS_2,1.66: nÃnuvÃdapunaruktayorviÓe«a÷ ÓabdÃbhyÃsepapatte÷ // nÃnu--tte÷ ( sÆ. 66 ) // bhëyoktamanuvÃdasya prayojanamavidu«a÷ pÆrva÷ pak«a÷ // 66 // _________________________________________________ NyS_2,1.67: ÓÅghrataragamanopadeÓavadabhyÃsÃnnÃviÓe«a÷ // ÓÅghra--«a÷ ( sÆ. 67 ) vÃrttikaæ yatheti / ( 270 / 5 ) yathà ÓÅghraæ gamyatÃmityukte ÓÅghrataraæ gamyatÃmiti na punaruktam / tarapa÷ kriyÃtiÓayapratÅte÷ evaæ ÓÅghraæ ÓÅghraæ gamyatÃmityabhyÃsÃtkriyÃtiÓayapratÅte÷ sak­duccÃritÃccÃnavagate÷ kriyÃtiÓayasya prayojanavÃnabhyÃsa÷ / kriyÃviÓe«aïÃtiÓayo 'pi kriyÃtiÓaya evetyartha÷ / avagataæ tÃvacchÅghraæ ÓÅghraæ gamyatÃmitya trÃbhyÃsÃtiÓayapratÅteranuvÃdasya viÓe«a÷ / pacati pacatÅtyÃdau ko viÓe«a ityÃha / ka÷ punarasau viÓe«o ya÷ pacati pacatÅtyÃdau bhavatÅti / na ca vakturanyathà pratyaya÷pa ÓrotuÓcÃnyathà yena vipratipatte÷ Órotu÷ pratyayo bhrÃnta iti kalpyetetyÃha / yathà ca Óroturiti / evamanyova 'pÅti / yathà grÃmo grÃmo ramaïÅya ityÃdiriti // 67 // ____________________________________________________________________ NyS_2,1.68: mantrÃyurvedaprÃmÃïyavacca tatprÃmÃïyam ÃptaprÃmÃïyÃt // anantarasÆtrÃvatÃraïaparaæ bhëyaæ kiæ puna÷ prati«edheti / tadanubhëya vyÃca«Âe / kiæ punariti / uttaraæ neti / p­cchati / ki kÃraïam / uttaraæva na sÃdhanamantareïeti / puna÷ p­cchati, kuta÷ tarhÅti / ( 271 / 1 ) utaraæ pramÃïata÷ / p­cchati / tatkiæ pramÃïam / tatra tÃvadadveprÃmÃïyasambhÃvanÃyÃæpa pramÃïamÃha / arthavibhÃgavattvam / na tvetadvedaprÃmÃïye pramÃïaæ buddhÃbuddhÃpadipraïÅtenÃgamenÃrthavibhÃgavÃta anaikÃntikatvÃt / vedaprÃmÃïyapramÃïaæ tu sÆtroktam--- mantrÃ--t ( sÆ. 68 ) // caÓabda÷ pÆrvahetvanukar«aïÃrya iti / pÆrvasya prÃmÃpaïyasaæbhÃvanÃhetorarthavibhÃgavattvasyÃnukar«aïÃrtha÷ / saæbhÃvito hi pak«o hetunà sÃdhyate na tvasaæbhÃvita÷ / yathÃhu÷ ... saæbhÃvita÷ pratij¤ÃyÃæ pak«a÷ sÃdhyeta hetunà / na tasya hetubhistrÃïamutpatanneva yo hata ... iti // sÆtraæ vyÃca«Âe yathà mantrÃyurvedavÃkyÃnÅti / puru«asya bhagavato vedakÃrakasya viÓe«a÷ pratyak«Åk­taheyopÃdeyatà teddhatubhÆtà bhÆtadayà yathÃrthacikhyÃpayi«Ã ca karaïapÃÂhavaæ ceti / viÓi«yate hyanenaiva puru«a÷ puru«Ãntarebhyo 'nÃptebhya iti / trividhena viÓe«aïenetyupalak«aïaæ karaïÃpÃÂavamapi dra«Âavyam / etadatrÃkÆtam / anantÃntargaïikasukhadu÷khabhedavanta÷ prÃïabh­dbhedà d­Óyante / na cai«Ãæ vaicitryaæ svÃbhÃvikamiti t­tÅye nivedayi«yate / na ca d­«ÂakÃraïamÃtranibandhanaæ tasya d­«ÂavyabhicÃratvÃt / tasmÃdd­«ÂasahÃyamad­«Âamasya vaicitryasya kÃraïaæ taccÃpÆrvamiti ca dharmÃdharmÃviti cÃkhyÃyate / tacca kasya citpratyak«aæ manvÃderityupapÃditam / tanubhuvanÃdilak«aïasya kÃryasya kartà tannirmÃïasamartha÷ samastavastutattvaj¤a÷ kleÓakarmavipÃkÃÓayÃparÃm­«Âa÷ paramakÃruïikastanubhuvanÃdereva kÃryÃdanumÅyate iti caturtha upapÃdayipyate / so 'yamÃtmÅyahitÃhitaprÃptiparihÃropÃyÃnavidu«a÷ prÃïina÷ paÓyan pratyutÃnekavidhadu÷khadahanadahyamÃnÃnavalokayan kathaæ na tapyeta tapyamÃno và hitÃhitaparihÃropÃyatattvaæ vidvÃn kathaæ nopadiÓet anyathopadiÓedvà / tasmÃdanena paramakÃruïikena p­thivyÃdi s­«Âvà prajÃpaÓcaturvidhÃstÃbhyo hitÃhitaprÃptiparihÃropÃya upade«Âavya÷ / na hyayamanupadiÓya sthÃtumarhati / prajÃnÃæ pit­kalpasya cÃsyopadeÓo devar«imanu«yagocaraÓcÃturvarïyena cÃturÃÓramyeïa cÃ'darÃdgrÃhya÷ / dhÃryaÓca hitÃhitaprÃptiparihÃropÃyÃnu«ÂhÃnÃya / tasmÃdyo varïÃÓramÃcÃravyavasthÃpaka Ãgamo mahÃjanaparig­hÅta÷ sa tatpraïÅta ÃptoktatvÃtpramÃïaæ mantrÃyurvedavÃkyavaditi saæprasÃdhyate / katamo 'sÃvÃgama Ãptokta÷ kiæ ÓÃkyabhik«ukadigambarasaæsÃramocakÃdÅnÃmÃgamÃ÷ kiæ và vedà iti / tatra ÓÃkyÃdyÃgamÃnÃæ buddhar«abhÃdaya÷ praïetÃra iti sphuÂataramasti smaraïaæ na tÆktalak«aïa ÅÓvaraste«Ãæ kartteti / na caite Óauddhodaniprabh­taya÷ tanubhuvanÃdÅnÃæ kartÃro yena sarvaj¤Ã iti niÓcÅyeran tadupÃyÃnu«ÂhÃnena tu saæbhÃvyetai«Ãæ sarvaj¤atà na ca sambhÃvanÃmÃtreïa tatpraïÅte«vÃgame«vÃÓvÃsa÷ prek«ÃvatÃæ bhavitumarhati / na caite«ÃmÃgamà varïÃÓramÃcÃravyavasthÃhetava÷ no khalu ni«ekÃdyÃ÷ kriyÃ÷ ÓmaÓÃnÃntÃ÷ prajÃnÃmete vidadhati / na hi pramÃïÅk­tabauddhÃdyÃgamà api lokayÃtrÃyÃæ Órutism­tÅtihÃsapurÃïanirapek«ÃgamamÃtreïa pravarttante / api tu te 'pi sÃv­tametaditi bruvÃïà lokayÃtrÃyÃæ ÓrutyÃdÅnevÃnusaranti / tasmÃdbhavatu vede«u jagannirmÃt­kart­katvasm­ti÷ mà và bhÆd eta eva tvÅÓvarapraïÅtà iti paÓyÃma÷ / na hyete caityavandanÃdivÃkyavadanyakart­kÃ÷ smaryante / na cÃnya Ãgamo lokayÃtrÃmudvahan mahÃjanaparig­hÅta ÅÓvarapraïÅtatayà smaryamÃïo d­Óyate / na ceÓvaro 'nupadiÓannavasthÃtumarhatÅtyuktaæ, tat pÃpariÓe«yÃdvedà eva sakalalokayÃtrÃmudvahanto hitÃhitaprÃptiparihÃropÃyamupadiÓanta iÓvarapraïÅtà ityavagacchÃma÷ / tathà hyata eva traivarïikairadyayÃvatprayatnena g­hyante dhÃryante ca / tadarthapÃlanÃyÃæ ca mahar«iparaæparÃbhiraÇgopÃÇgetihÃsapurÃïadharmaÓÃstrÃïi praïÅtÃni / buddhÃdivÃkyÃni tu na lokayÃtrÃmudvahanti / na ca tatra laukikÃnÃmavigÃnaæ, na ca vigÃyatÃæ sÃæv­ttamityuktvà 'pi tadarthÃnu«ÂhÃnam / tasmÃdvigÃnÃtkaiÓcideva mlecchÃdibhirmanu«yÃpasadai÷ paÓuprÃyai÷ parigrahÃnnaite«ÃmÃptoktatvasaæbhava÷ / na caite«Ãæ manvÃdivÃkyavadvedamÆlakatayà prÃmÃïyamiti sÃæpratam / adhyetradhyÃpayitranu«ÂhÃnakart­sÃmÃnyasya vedamÆlakatvÃnumÃnaliÇgasya sm­tivedayoriva buddhÃdivÃkye«vabhÃvÃt / tatsarvaj¤atvasaædehena cÃnubhavamÆlakatvÃniÓcayÃt / mantrÃyurvede«u prav­ttisÃmarthyÃnumitaprÃmÃïye«u vaidikaÓÃntikapau«ÂikÃdikarmÃbhyanuj¤ÃnÃt / rasÃyanÃdikriyÃrambhe ca vedavihitacÃndrÃyaïÃdiprÃyaÓcittopadeÓÃdÃyurvedenÃpyÃptapraïÅtena vedÃnÃæ prÃmÃïyamaprabhyupeyate / tatsiddhamÃptapraïÅtà vedÃ÷ pramÃïamiti / abhyuccayamÃtraæ tu kÃrÅryÃdi«u saævÃda iti / etadevÃbhipretya vÃrttikakÃra prayogamÃha / asya prayoga÷ pramÃïaæ vedavÃkyÃnÅti / prayogÃntaramÃha / ekakart­katveneti / mantrÃyurvedavÃkyÃni sarvaj¤akart­kÃïi mahÃjanaparigrahe sati alaukikÃrthapratipÃdakatvÃt / yÃni tu na sarvaj¤apÆrvakÃïi tÃni naivaærÆpÃïi yathà vÃtaputrÅyavÃkyÃnÅti vyatirekÅ hetu÷ / yathà ca buddhÃdivÃkyÃnyalaukikÃnyapi na mahÃjanaparig­hÅtÃni tathoktamanantarameva / mantrÃyurvedavÃkyÃnÃæ ca satyapi prav­ttisÃmarthye tÃsÃæ tÃsÃmau«adhÅnÃæ tatsaæyogabhedÃnÃæ ca tattadak«arÃvÃpoddhÃrabhedavasya ca nÃsarvaj¤a÷ sahasreïÃpi puru«Ãyu«ai÷ Óakta÷ karttuæ prathamamanvayavyatirekau / na cÃnidaæprathamatà tatparihÃra÷ sargÃdau tadasaæbhavÃt / s­«ÂimahÃpralayau cÃnumÃnÃgamÃbhyÃmupapÃdayi«yete iti sarvaæ ramaïÅyam / tadevaæ sarvaj¤apÆrvakatve sati siddhamÃptoktatvena mantrÃyurvedaprÃmÃïyamodanÃrthÅ pacediti laukikavÃkyavaditi / yadi na nityÃni kathaæ pramÃïam / anityatve hi puru«ÃïÃæ vicitrÃcisaædhitvena bhramaÓaÇkà na ca ÓakyÃpÃkarttuæ, tasmÃdapauru«eyatvameva puru«ÃÓrayÃndo«ÃnapÃkurvadvedaprÃmÃïyavasthÃpakamiti bhÃva÷ / uttaraæ pratipÃdakatvÃditi / ÃptoktatvenÃnityasyÃpi niÓcÃyakatvÃdityartha÷ / ke cittviti / ( 272 / 5 ) pramÃlak«aïÃmarthakriyÃæ kurvatpramÃïaæ, na ca nityasyÃrthakriyÃsti tasmÃnna pramÃïamityartha÷ / nirÃkaroti / tattu na samyagiti paÓyÃma iti / yathà ca nityasyÃpyarthakriyÃsambhavastathà t­tÅye vak«yÃma iti bhÃva÷ / Ãtmà ceti pramÃhetutÃmÃtravivak«ayà na tu karaïatvÃbhiprÃyam / pramÃïaÓabdasyeti / atrÃpi na karaïatvavivak«ayà kiæ tu pramÃnahetumÃtravivak«ayeti dra«Âavyam / itaravastusÃdhakatveneti / itarasya paramÃïugatasyaiva mÆrttatvÃde÷ sÃdhakatvenetyartha÷ / tadevamekadeÓimatamapÃk­tya svamatamÃha / tasmÃditi / sa ca saæsÃrÃnÃditvÃditi / ( 273 / 17 ) yadyapi varïapadavÃkyÃni pratyuccÃraïamanyÃni yathà 'pi gatvÃdisÃmÃnyÃvacchinnÃnÃæ gakÃrÃdÅnÃæ tatsamÆhÃnÃæ ca vÃkyÃnÃæ Óakyo gotvÃdisÃmÃnyÃvacchinnÃbhi÷ ÓÃbaleyÃdivyaktibhireva saæketo grahÅtumiti bhÃva÷ / manvantareti / mahÃpralaye tvÅÓvareïa vedÃn praïÅya s­«ÂyÃdau sampradÃya÷ pravartyata eveti bhÃva÷ / Óe«aæ bhëyaæ vÃrttikaæ cÃtirohitÃrthamiti // 68 // iti miÓraÓrÅvÃcaspativiracitÃyÃæ nyÃyavÃrtikatÃtparyaÂÅkÃyÃæ dvitÅyÃdhyÃyasyÃdyamÃhnikam / **************************************************************************** catu«ÂvaparÅk«Ã / NyS_2,2.1: na catu«Âvam aitihyÃrthÃpattisaæbhavÃbhÃvaprÃmÃïyÃt // ayathÃrtha iti bhëyam / pramÃïÃnÃæ nibhÃgoddeÓo ya÷ so 'yathÃrtha÷ / tadetadvÃrttikakÃro vyÃca«Âhe pratyak«eti / ( 274 / 3 ) evaæ vibhrÃntasyÃk«epa iti bhëyamatena sÆtraæ vyÃkhyÃya prakÃrÃntareïÃpi vyÃca«Âe / saæÓayavyudÃsÃrthaæ và prakaraïam / sÆtraæ tu saæÓayÃrtham / na catu«Âvaæ niÓcetuæ Óakyaæ, kasmÃt / aitihyÃrthÃpattisaæbhavÃbhÃvaprÃmÃïyÃt / parairabhyupagatÃdasmÃkaæ saæÓayÃditi sÆtrÃrtha÷ / tÃtparyÃntaramÃha / vidhÅti / vibhÃgoddeÓo 'dhikani«edhapara iti pÆrvapak«e ayathÃrtha÷ pramÃïoddeÓa iti pÆrvaæ vyÃkhyÃtaæ, samprati tu pratyak«Ãdividhiparo 'sÃvÃrambha÷ pratyak«ÃnumÃnopamÃnaÓabdÃ÷ pramÃïÃnÅti / adhikani«ethastvarthalabhya iti pak«amabhipretyoktamityapaunaruktyam / tÃtparyÃntaramÃha do«avatÃmiti / tÃtparyÃntaramÃha pratyak«Ãdi«viti / antarbhÃvaparÃtprakaraïÃdarthÃdvibhÃgoddeÓasya yathÃrthatà sidhyatÅtyartha÷ / deÓayati / siddhatvÃditi / na hi yÃvatsÆcyate sÆtrakÃreïa tÃvadavaÓvamupapÃdanÅyaæ bhënayakÃrÃdibhirapi tadupapÃdanasiddheriti bhÃva÷ / pariharati nÃvadhÃrapaïaprayojanasya pramÃïÃntaranirÃsasyeti / yatsÆcanamÃtrÃdanuktamapi labhyate tatsÆtrakÃreïa nocyate yacca sÆcitamapi tirohitamiva tatsÆtrakÃreïoddhÃÂanÅyameva, na hi tatrÃsti niÓcayo 'smadabhimatameva vadanti bhëyakÃrÃdayo nÃnyaditi bhÃva÷ / kimatrÃrthÃdÃpadyata iti praÓna÷ / uttaraæ satsu bhavatÅti / ( 275 / 1 ) pratyanÅkasya grahaïÃditi / apÃæ pÃtapratyanÅkasyopÃtasya grahaïÃttadvirodhina÷ pÃtavirodhino vÃyvabhrasaæyogasya grahaïaæ tadidaæ kilÃbhÃvÃkhyaæ pramÃïaæ pramÅyate meghodaye 'pi yatoyapÃtÃbhÃvena vÃyvabhrasaæyoga iti / siddhÃntamÃha tÃnyetÃnÅti / nanu bhavi«yatyasau vi«aya uktalak«aïÃnÃmagocara÷ pramÃïÃnÃm pravartsyanti ca tatra itihyÃdÅni pramÃïÃntarÃïÅtyata Ãha / vi«ayÃbhÃvÃcceti / codayati atha prayojana bhedÃditi / tadetadatiprasaÇgÃpÃdanena dÆ«ayati / evaæ tarhya«Âatvamiti / na tÃvatsanti tÃd­Óa÷ prayojanasÃmÃnyaviÓe«Ã÷ yai÷ prayojanavanti pramÃïÃni parasparato vyÃvarttayeyu÷ api tu bhedamÃtrÃdvyÃvarttayantÅti vaktavyam / tathà cÃtiprasaÇgenëÂatvasaækhyÃvyÃv­ttirityartha÷ / athana vi«ayasÃmÃnyeti / rÆpatvÃditi vi«ayasÃmÃnyaæ tasya svasvavyakti«vavyatireka ekatvaæ tasmÃdityartha÷ / nirÃkarota¤ ni yuktastarhÅti / nirupÃdhÃnasvarÆpamekaæ vyÃpakatvÃnvitatvasaæj¤itvopadhÃnÃstraya iti catvÃro vi«ayasÃmÃnyaviÓe«Ã iti catu«Âvaprati«edho na yuktamityartha÷ // 1 // _________________________________________________ NyS_2,2.2: Óabda aitihyÃnarthÃntarabhÃvÃd anumÃne 'rthÃpattisaæbhavÃbhÃvÃnarthÃntarabhÃvÃccÃprati«edha÷ // yadyetÃnÅti / yadyaitihyÃdÅni pramÃïÃni kva pratyak«Ãdau kimaitihyÃdyantarbhavatÅti vaktavyam / apramÃïasya / pramÃïÃntarbhÃvo na bhavatÅti pramÃïÃnÅtyuktam / yatkhalvanirddi«Âapravakt­kaæ pravÃdapÃramparyamaitihyaæ tasya cedÃpta÷ karttà nÃvadhÃrita÷ tatastatpramÃïameva na bhavatÅti yadrÅtyuktam / athÃk«araparamparetyavagataæ tatrÃptopadeÓa iti Óabdalak«aïÃnnÃtivarttate tadidamuktam / samÃnalak«aïattvÃditi / p­cchati kathamarthÃpattiriti / ( 276 / 1 ) asatsu meghe«u v­«Âirna bhavati satsu÷ bhavatÅti seyamarthÃpatti÷ kathamanumÃnena saæg­hyate / uttarandvayoriti / atrodÃharaïamÃha / yatra yatreti / udÃharaïasya sÃdhyavikalatvamudÃharati / ekaæ tviti / yadi divaiva na bhuÇkta iti kÃlaviÓe«aprati«edho niÓcÅyate tato rÃtrau bhuÇkta iti kÃlÃntaravidhÃnaæ gamyate na tu kÃlaviÓe«aniÓcayo 'pi tu divà bhuÇkta eva neti / bhojanÃdikriyÃyÃ÷ yà 'nyÃsanÃdikrayà tanni«edhani«edhena rÃtribhojanÃk«epÃditi / divaiva na bhuÇktaityasyaikasya prÃptau bhavedrÃtrau bhuÇkte iti kriyÃntarani«edhÃ÷ ni«edhasya ca prÃptau na vaktavyaæ rÃtrau bhuÇktaityartha÷ / tadetaddÆ«ayati / etattu na samyagiti / prÃptipÆrvikà hi prati«edhà bhavanti / na ceha bhu¤jÃnasyÃbhu¤jÃnasya và kriyÃntarÃbhÃva÷ prasakto yenÃsau prati«adhyate bhuÇkta eva neti / na hi kaÓcidbhuÇkta eva na bhu¤jÃno na vÅk«ate / antato 'styÃderapi kriyÃyÃ÷ bhÃvÃt / vyÃp­ta÷ kadà cinna vyÃpÃrÃntaraæ kuryÃdapi kiæ punaravyÃp­ta÷ sa hi vyÃpÃrÃntarÃïyavyÃsakta÷ karotyevetyartha÷ / upasaæharati tasmÃditi / kÃlaprati«edho divaiva bhuÇkta ityasya prati«edha ityartha÷ / kriyÃntaraprati«edhaniv­tterasambhavena nirÃk­tatvÃdaprÃptatvÃnna prati«edha iti bhÃva÷ / kriyÃntaraprati«edha iti / antaraÓabdo viÓe«avacana÷ tena bhojanakriyÃyà yadantaraæ viÓe«a÷ kriyÃntararahitatvaæ bhuÇkta evaæ tasya prati«edha ityartha÷ / sÃmÃnyatod­«Âamiti / yatra na kÃryakÃraïayorgamyagamakabhÃva÷ tatsÃmÃnyatod­«Âamiti // 2 // _________________________________________________ NyS_2,2.3: arthÃpattirapramÃïam anaikÃntikatvÃt // satyametÃnÅti bhëyam / tasyÃrtha÷ / satyametÃnyaitihyÃdÅni pramÃïÃni na tu pramÃïÃntaraæ naiva pramÃïÃntaramanumÃnÃdibhya ityuktam / na tu pramÃïatvamevÃmÅ«Ãæ na m­«yÃmaha iti bhÃva÷ / vÃrttikam arthÃpattimÃtrasyeti / ( 277 / 2 ) divyà na bhuÇkte ityÃderarthÃpatteraikÃntikatvÃditi // 3 // _________________________________________________ NyS_2,2.4: anarthÃpattau arthÃpattyabhimÃnÃt // svamatena dÆ«ayitvà sautraæ dÆ«aïamÃha / yÃmapi bhavÃniti / na satsu meghe«u v­«Âirbhavatyevetyartho yena vyabhicÃro deÓyetÃpi tu asatsu na bhavatÅti / tathà ca na vyabhicÃra ityartha÷ // 4 // _________________________________________________ NyS_2,2.5: prati«edhÃprÃmÃïyaæ cÃnaikÃntikatvÃt // yadi tu yatra vi«ayer 'thÃpattiraikÃntikÅ tato vi«ayÃntaraæ kalpayitvà 'naikÃntikaæ deÓyeta tato ya÷ prati«edhavi«aya÷ prÃmÃïyamarthÃpatte÷ tato vi«ayÃntaramarthÃpatte÷ sattvaæ prati«edhavi«ayaæ kalpayitvà prati«edhasyÃprÃmÃïyaæ Óaknumo vaktuæ tathà ca prati«edhÃprÃmÃïyÃnnÃrthÃpatteraprÃmÃïyamityÃha / prati--t ( sÆ. 5 ) // evaæ hyekÃntika÷ prati«edha÷ syÃd yadyarthÃpatte÷ prÃmÃïyaæ sattÃæ ca prati«edhati / na tu sattvaæ prati«eddhumarhatyanaikÃntikatvÃt / na hi yadanaikÃntikaæ tat sarvaæ nÃsti prameyatvÃdÅnÃæ nityatvasÃdhane anaikÃntikÃnÃæ satvÃt / yasmÃdarthëatterviÓe«a iti / ( 278 / 1 ) arthëatterviÓe«a÷ prÃmÃïyaæ na hyarthÃpattimÃtraæ satteti // 5 // _________________________________________________ NyS_2,2.6: tatprÃmÃïye và nÃrthÃpattyaprÃmÃïyam // na cÃnaikÃntikatvaæ pramÃïatvaprati«edhe 'stÅti yadi manyate pÆrvapak«Å, evaæ tarhi--- tatprÃmÃ--ïyam ( sÆ. 6 ) // vipratipattirapratipattirvà nigrahasthÃnamiti vadata ityartha÷ / yà 'pi mÅmÃæsÃbhëyak­tÃr 'thÃpattirudÃh­tà jÅvataÓcaitrasya gehÃbhÃvadarÓanena bahirbhÃvasyÃd­«Âasya kalpaneti / tadapyanumÃnameva yadà khalu sannekatra nÃsti tadà 'nyatrÃsti yadà và 'vyÃpaka ekatrÃsti tadà 'nyatra nÃsti so 'yaæ svaÓarÅra eva vyÃptigraha÷ sukara÷ / tathà ca sato gehÃbhÃvadarÓanena liÇgena bahirbhÃvadarÓanamanumÃnam / na ca tasya satvena gehÃbhÃva÷ Óakyo 'pahnotuæ yenÃsiddho gehÃbhÃvona và sattvamapanhÆyeta yena sattvamevÃnapapadyamÃnaæ na svÃtmÃnaæ bahiravasthÃpayet / tathà hi sattvamÃtraæ và virudhyate caitrasya gehÃbhÃvena mehasattvaæ và caitrasya / na tÃvadyatra kva cana sattvasyÃsti virodho gehe asattayà samÃnavi«ayatvÃbhÃvÃt / deÓasÃmÃnyena g­haviÓe«Ãk«epo 'pi pÃk«ika iti samÃnavi«ayatayà virodha iti cet / na pramÃïaviniÓcitasya sÃæÓayikena pratik«epÃyogÃt / nÃpi pramÃïaviniÓcito 'bhÃva eva pÃk«ikaæ tasya g­hasatvaæ pratik«ipansatvamapi pratik«eptuæ sÃæÓayikatvaæ và 'panetumarhatÅti yuktam / g­hÃvacchinnÃbhÃvena g­hasattvaæ viruddhatvÃtprati«idhyate na tu sattvamÃtraæ tatra tasyaudÃsÅnyÃt / tasmÃdg­hÃbhÃvena siddhena sato bahirbhÃvo 'numÅyata iti yuktam / etena viruddhayo÷ pramÃïayoravirodhÃpÃdanaæ vi«ayavyavasthayà arthÃpattivi«aya÷ parÃsta÷ / avacchinnÃnavacchinnayoravirodhÃt / tasmÃd nÃnumÃnÃt pramÃïÃtpramÃïÃntaramarthÃpattiriti sthitam // 6 // _________________________________________________ NyS_2,2.7: nÃbhÃvaprÃmÃïyam prameyÃsiddhe÷ // nÃbhÃ--ddhe÷ ( sÆ. 6 ) // nÃbhÃvaj¤Ãnaæ pramÃïaæ, kasmÃt prameyasyÃbhÃvasyÃsiddhe÷ / no khalu sarvopÃkhyÃrahitaæ pramÃïaj¤Ãnavi«ayabhÃvamanubhavati / kevalaæ kÃlpaniko 'yamabhÃvavyavahÃro laukikÃnÃmiti pÆrvapak«a÷ // 7 // _________________________________________________ NyS_2,2.8: lak«ite«valak«aïalak«itatvÃdalak«itÃnÃæ tatprameyasiddhi÷ // siddhÃntamÃha / abhÃvasya bhÆyasÅti / sarvajanÅnÃbhÃvapratyayavyavahÃrau na kÃlpanikau bhavitumarhata÷ / na ca kalpanà 'pi sarvopÃkhyÃrahitaæ gocarayitumarhatÅtyuktaæ viparÅtakhyÃtisÃdhanÃvasare / k«aïabhaÇgabhaÇgÃvasare ca tasyopÃkhyeyatvamupapÃdavi«yate / tasmÃdasya prÃmÃïyÃdyukta÷ prÃmÃïÃntarbhÃva÷ / tadetatsarvaæ vÃrtikakÃro vyÃca«Âe / nÃbhÃva÷ pramÃïamiti / yathoktaæ dÆ«ayati / kaÓcaivamÃheti / abhÃvo hi prameyamucyate na tatsvarÆpeïa pramÃïamapi tu tadvi«ayà pratipatti÷ / sà ca pratyak«aphalamupÃdÃnÃnadibuddhau pramÃïaæ yathà 'gre tathà vak«yate / var«ÃbhÃvapratyayastu vÃyvabhrasaæyoge 'numÃnamuktam / pratipadya cÃnayatÅti / ( 279 / 4 ) lak«aïÃbhÃvena viÓe«aïenÃvacchinnÃnyÃnetavyatvena pratipadyÃnayati / etaduktaæ bhavati lak«aïÃbhÃvaj¤Ãnaæ viÓi«Âe vÃsasi pratyayaæ janayatsÃdhakatamatvÃtpramÃïaæ bhavati // 8 // _________________________________________________ NyS_2,2.9: asatyarthe nÃbhÃva iti cen nÃnyalak«aïopapatte÷ // asa-tte÷ ( sÆ. 9 ) // bhÃvÃdhÅnanirÆpaïatvÃtprÃptipÆrvakatvÃcca pradhvaæsa evÃbhÃva÷ / tasya bhÃvapÆrvakatvÃt / nÃnyo 'stya bhÃva iti manvÃnasya pÆrvapak«a÷ / nÃparij¤ÃnÃditi / pratyak«aæ hi pramÃïaæ prameyÃbhÃvaæ vyavasthÃpayati / tacca pradhvaæsavatprÃgabhave 'pi tulyam / pratiyanti hi laukikà dadhni k«ÅrÃbhÃvamiva k«Åre dadhyabhÃvam / nanu sÆtramanye«u vÃsassu lak«aïÃbhÃvarÆpÃïÃmupapattiæ sadbhÃvamÃha / na tvabhÃvopalabdhiæ brÆ«e tatkuto na virodha ityata Ãha / ata uktÃrthaæ sÆtramiti / vyatirekamukhena sÆtrasyokto 'tha÷ / ata evÃha bhëyakÃra÷ / naivamalak«ite«viti / lak«aïÃdarÓanena hi lak«aïÃbhÃvadarÓanamupalak«itam // 9 // _________________________________________________ NyS_2,2.10: tatsiddheralak«ite«vahetu÷ // yÃni tÃni lak«ite«viti / na kasya cillak«itasya na santi yÃni ca santi te«ÃmabhÃvo vyÃhata÷ / etaduktaæ bhavati yatra lak«aïÃni santi tatra te«ÃmabhÃvo vyÃhata÷ yatra ca na santi tatrÃpyabhÃvo 'nupapanna÷ / tasya bhÃvÃdhÅnanirÆpaïasya tadabhÃve 'ÓakyanirÆpaïatvÃditi / pariharati nÃparij¤ÃnÃditi / bhÃvaj¤ÃnÃdhÅnanirÆpaïo bhavatyabhÃvo na tu bhÃvÃdhÅnanirÆpaïa÷ prÃgabhÃvo 'pi ca Óakyo bhavi«yadbhÃvaj¤ÃnenÃnyatrÃvasthitabhÃvaj¤Ãnena và nirÆpayitumiti na prÃgabhÃvÃbhÃva ityartha÷ // 10 // _________________________________________________ NyS_2,2.11: na lak«aïÃvasthitÃpek«Ãsiddhe÷ // NyS_2,2.12: prÃgutpatterabhÃvopapatteÓca // abhÃvadvaitamiti / prak­tÃpek«aæ prak­taæ pradhvaæsamÃtravÃdinaæ prati prÃgabhÃvapratipÃdanaæ paramÃrthatastu prathamamabhÃvedvaitaæ tÃdÃtmyÃbhÃva÷ saæsargÃbhÃvaÓceti saæsargÃbhÃvo 'pi prÃkpradhvaæsÃtyantÃbhÃvabhedena trividha iti catasro vidhà abhÃvasyeti / asatyarthenÃbhÃva÷ / tatsiddheralak«ite«vaheturiti cobhe apyete chalasÆtre iti / ( 280 / 3 ) yo yo 'bhÃva÷ sa sarva÷ satyarthe bhavati yathà pradhvaæsa÷ na ca tathà lak«aïÃbhÃva iti sÃmÃnyacchalam // 10 // tatsiddheriti tu vÃkchalaæ yÃni lak«aïÃni bhavanti kathaæ tÃnyeva na bhavantÅti hi tasyÃrtha÷ // 11-12 // _________________________________________________ NyS_2,2.13: ÃdimattvÃdaindriyakatvÃt k­takavadupacÃrÃcca // tadevaæ ÓabdaparÅk«Ãæ prastutya tasya prÃmÃïyaæ parÅk«ya vibhÃgoddeÓa÷ parÅk«ita÷ saæprati ÓabdaparÅk«ÃÓe«aæ varttayannÃha / ÃptopadeÓa÷ Óabda iti / saæÓayakÃraïaæ vipratipattiæ darÓayan jaranmÅmÃÇkÃnÃæ matamÃha / ÃkÃÓaguïa÷ Óabda iti / abhighÃtapreritena hi vÃyunà yÃvadvegamabhiprati«ÂhamÃnena karïaÓa«kulyavacchinnanabhobhÃgasamaveta÷ nitya÷ Óabdo vyajyata iti / tadetadvÃrtikakÃro vyÃca«Âe / eke tÃvaditi / avinaÓyadÃdhÃramapi saæyogÃdyanityamityata Ãha / ekadravyamiti / tathà 'pi pÃrthivÃïugatai rÆpÃdibhiranaikÃntikamata Ãha / ÃkÃÓaguïaÓceti / ekadravyatve satyÃkÃÓaguïatvÃdityetÃvatÃbhimatasiddheravinaÓyadÃdhÃratvaæ tatprapa¤cÃrthaæ veditavyam / saæyogavibhÃganÃdà iti / bherÅdaï¬asaæyogaprerito vÃyu÷ karïaÓa«kulÅmantamÃkÃÓaæ prÃpta÷ Óabdasya vya¤jaka÷ evaæ vaæÓadalavibhÃgaprerito vÃyu÷ Óabdasya vya¤jaka iti dra«Âavyam / saæyogavibhÃgau pÃramparyeïa, nÃdastu sÃk«Ãditi / sÃækhyÅyamatamÃha / gandhÃdisahav­ttiriti / pa¤catanmÃtrotpannabhÆtasÆk«masamudÃyÃrabdhap­thivyÃdivikÃro goghaÂÃdiv­tti÷ Óabdo yogyadeÓasya ÃhaÇkÃrikatayà vyÃpakaæ vi«ayadeÓasya Órotrendriyaæ vikurvannavasthita eva g­hyate / tadetadÃha / apare punariti / bhÆtaviÓe«ÃbhighÃtà iti / bherÅdaï¬ÃbhighÃtà ityartha÷ / vaiÓe«ikamatamÃha / ÃkÃÓaguïa iti / bauddharÃddhÃntamÃha / mahÃbhÆtasaæk«obhaja iti ( 281 / 2 ) nÃsambandhÃditi / yadà bhÃvo 'sti tadà prÃkpradhvaæsÃbhÃvÃnnÃnityatvam / anutpannavina«ÂayoÓca prasaÇgÃditi / na tÃvatprakpradhvaæsÃbhÃvayo÷ sahabhÃvo 'sti tasmÃtpratyekameva tÃvadanityatvaæ tathà cÃnutpanne vastuni na«Âe và 'nityatvaprasaÇga÷ / na cedaæ d­«Âami«Âaæ và bhÃvadharmatvenÃnityatvasya pratÅteranityo ghaÂa iti / na kevalamanityatvasya bhÃva iti paramasminpak«e na yujyate «a«ÂyarthaÓca nÃsti / kasmÃd bhÃvasyÃbhÃvo dharmo na bhavatÅtyata Ãha / na ca dharmakÃla iti / co hetvarthe / ÓaÇkate / atheti / bhavanneva hi yasmÃtprÃg na bhavati paÓcÃcca tasmÃttasyÃbhÃva iti «a«Âhayupapattirityartha÷ / uttaram evamapÅti / satyaæ bhavanneva na bhavatÅti, na tvenÃvatà 'syÃbhÃvasaæbandho bhinnakÃlatvÃt / tasmÃnnÃsmaduktaæ kiæ citprati«iddhamityartha÷ / lokavirodhamudbhÃvayati ghaÂasya prÃgabhÃva iti / asaæbandhe «a«ÂhÅprayogo 'yaæ bhÃkta÷ bhÃvÃdhÅnanirÆpaïatvaæ ca bhaktirityartha÷ / api ca vartamÃnavastu nityamityucyate tasya bhÃvo nityatà / bhavatu kimetÃvatà 'pÅtyata Ãha / varttamÃne ceti / ( 282 / 1 ) vinÃÓo 'syÃvaÓyantayà bhavi«yatÅti avaÓyaæbhÃvino vinÃÓasya sannidhÃnena sambandhamupacarya matupa÷ prayoga ityartha÷ / upalabdhilak«aïaprÃptasyeti / ( 283 / 7 ) na hi sato vinÃÓo 'sti yenÃsaæbandho bhÃvasya deÓyeta kiæ tu yathà satava ÃvirbhÃvo janma evaæ sata evÃtyantatirobhÃvo vinÃÓa iti anityateti cÃkhyÃyate tirobhÃvasya ca satà saha samÃnakÃlatayà sambandha upapadyata iti bhÃva÷ / tirobhÃvaÓca ghaÂÃdinà 'pi saæbhavatÅtyupalabdhilak«aïaprÃptasyetyuktam / tadetatsÃækhyÅyaæ mataæ dÆ«ayati / etattuÓÆnyamabhidhÃnamiti / pradhÃnavikÃratvÃdviÓvasya vikÃrasya ca prak­terananyatvÃtprÃdhanikasya kasya (?) cidupalambhÃnnÃstyeva tadvastu yadatyantaæ nopalabhyata iti sÃækhyasiddhÃntastaæ bÃdhata ityartha÷ / api ca yathà sato na vinÃÓa÷ evamasato 'pi janma nÃsti tathà cÃnupajÃtaviÓe«asya vastunastirobhÃvo na yukta÷ viÓe«opajanena ca kathaæ sata utpattirviÓe«asyaiva prÃgasattvÃt sattve và prÃgapyanupalabdhiprasaÇga iti / ye punariti / anitya evÃnityatà svÃrthikastalpratyaya ityartha÷ / dÆ«ayati / etattu na yuktam1 pÃïinerapi sm­ti÷ pramÃïÃvirodhinÅ tattvavyavasthÃheturna tadvirodhinyapi, asti ca ÂhagÃdÅnÃæ svÃrthikatve pramÃïavirodha÷ / tathà hi prak­tipratyayo÷ samabhivyÃhÃro na syÃd na khalvekÃrthayo÷ samabhivyÃhÃro d­«Âa÷ na hi bharati v­k«a÷ ÓiæÓapà itivadv­k«astaruriti prayoga÷ / kathaæ tarhyeko dvau bahava iti cet / na / liÇgaviÓe«avyaktyarthatvÃdvibhaktiprayogasya evaæ yÃvakÃdi«vapi viruddhajÃtyantaravyavaccheda÷ pratyayÃrtho veditavya÷ / yathà ca vyÃcak«ate ÓabdÃ÷ yÃva eva yÃvaka iti / tadidamuktam / anupalabhyamÃnabhedÃnÃmapyanumÃnato bheda iti / kimanumÃnaæ / «a«Âyà bhedavi«ayatvamiti tvatalabhiprÃpayaæ nityatvÃnityatvayo÷ prak­tatvÃt / tasya bhÃvastvatalÃviti tvatalo÷ «a«ÂÅsamarthÃdutpatte÷ sarvavi«ayaæ tvanumÃnamuktamiti / avadhyapek«Ãnapek«eti / ( 284 / 3 ) sattaivobhayÃntÃvadhyapek«Ã bhavatyanityatà saiva ca tadanapek«Ã nityatà avadhiÓcopalak«aïaæ na viÓe«aïam tacca bhinnakÃlamapi bhavatyeva yathà m­tÃyÃæ mÃtari devadattÃyÃæ devadattÃputro yaj¤adatta iti bhÆtapÆrvagatvà devadattà svaputramupalak«ayati yadà ca kÃryatvaæ samavÃyastadobhayÃntÃvacchinnà sattà nityatà / yadà tu pÆrvÃntÃvacchinnà sattaivotpattistadà 'parÃntÃvacchinnà sattà anityateti na hvetulak«aïavyÃkhyÃnÃvasaroktena virodha iti / kÃryÃtmalÃbhahetu÷ samavÃya iti / kÃryasyÃtmalÃbha÷ svakÃraïasambandhitvaæ tasya hetu÷ samavÃya÷ / samavÃyo hi samavetatvaæ bhavati samavÃya÷ kÃraïaviÓi«ÂakÃryatvamiti / nimittakÃraïabhedÃnuvidhÃnamutpattidharmakatvaæ gamyagamakayorabhedavivak«ayà // 13 // _________________________________________________ NyS_2,2.14: na ghaÂÃbhÃvasÃmÃnyanityatvÃd nitye«vapyanityavadupacÃrÃcca // NyS_2,2.15: tattvabhÃktayornÃnÃtvavibhÃgÃdavyabhicÃra÷ // nimittakÃraïÃni bherÅdaï¬asaæyogÃdaya÷ / tadbhedÃtkhalu Óabdo bhinno bhavati / ÓaÇkate saæyogavibhÃgeti / ( 285 / 2 ) yathà hi kÃraïabhedena bhedo d­Óyate evaæ vya¤jakabhedenÃpi maïik­pÃïadarpaïÃdivyajyamÃnasya mukhasya bhedo d­«Âa÷ tasmÃt saæÓaya iti / Órotraæ tÃvanna ÓabdadeÓaæ gacchatyamÆrttatvÃditi / karïaÓa«kulyavacchinnaæ hi nabha÷ Órotraæ, na ca karïaÓa«kulÅ mÆrttà 'pi satÅ vakt­vakramupasarpati pratyak«aæ hi karïaÓa«kulÅ Órotrasthà g­hyate tasmÃdgacchadapi karïaÓa«kulyapadhÃnavirahÃnna nabhomÃtraæ Órotraæ tasmÃnmà karïaÓarÆkulÅ yÃsÅt tadupak­taæ tu nabho gacchatÅti yo manyate taæ pratyetaduktamiti dra«Âavyam / kriyÃkÃraïaguïasamavÃyÃditi / nodanÃbhidhÃtasamavÃyÃdityartha÷ / nÃyaæ nirapek«Ãrtha iti/yadyapiva samavÃyikÃraïaæ patane kattravye gurutvamapek«ate tathà 'pi caramabhÃvinimittÃntaraæ nÃpek«ata iti nirapek«aÓabdÃsyÃrtha÷ / yadyapi pratibandhakÃpagamo bhavati caraprabhÃvÅ tathà 'pi na nimittÃntaraæ pratibandhe hi sati gurutvaæ na karoti kÃryamautsargikaæ na puna÷ pratibandhakÃpagamasyÃpi tatra nimittabhÃvakalpanà yuktà tadanvayavyatirekasyÃnyathÃsiddheriti bhÃvarÆpaæ và caramabhÃvinimittÃntaraæ nÃpek«ata ityanapek«Ãrtha÷ / vi«ayÃbhÃvÃcceti / ( 286 / 3 ) kriyotpÃdaæ prati yogyatà kriyÃvi«ayastÃmÃÓritya kriyà bhavati sà mÆrti÷ na cÃsÃvasarvagatadravyaparimÃïalak«aïÃtmÃkÃÓÃdau sarvagate samasti tasmÃnnaite kriyÃvanta ityartha÷ / tato 'ntyasyÃtimÃndyÃditi / nÃntya÷ ÓabdÃntaramÃrabhate na kevalamasau svakÃraïaæ Óabdaæ nÃÓayati, kintu so 'pi svakÃraïena Óabdena nÃÓyate tadidamanayo÷ kÃryakÃraïavirodhitvam / Ãdyastu kÃryeïaiva nÃÓyate madhyÃnÃæ tvaniyama iti / jaranmÅmÃæsakamatamutthÃpayati eva eveti cediti / eka eva te«Ãæ Óabdo nabhoguïo nabho vitatyÃvasthita÷ parimÃïavadityartha÷ / ÓabdasaæskÃrapak«aæ kak«Åk­tya dÆ«aïamÃha / na sarvairupalabdhiprasaÇgÃditi / na kima iti ( 287 / 2 ) praÓnasyetyartha÷ / ÓabdasyÃkÃÓav­ttitvÃditi / ÃkÃÓasya sarvagatatvena tatra vyakta÷ sarvatraiva vyakta iti sarvatraivopalambhastadavastha evetyartha÷ / abhyupetyaikadeÓamÃha / ekadeÓÃbhivyaktau cÃrthapratyayo na syÃt / varïasÃdhyasya kÃryasyaikadeÓenÃkaraïÃt / yathà nÃnÃvarïe pade ekavarïÃbhivyaktau nÃrthapratyaya iti / syÃdetad ekadeÓa eva varïa÷ tathà ca varïasÃdhyaæ kÃryamekadeÓa÷ Óakta÷ kartumityata Ãha / sarva eva vyÃpakÃpa bhavantÅti / etasminpek«e varïaikadeÓavyaktirabhyupagamyate tasmÃdvyÃpakÃdvarïÃdavyÃpaka ekadeÓo 'nyaityartha÷ / nanvastvekadeÓata evÃrthapratyaya ityata Ãha / etasmin pak«e varïaikadeÓavyaktirabhyupagamyate na ca varïaikadeÓa÷ Óakyo nirÆpayitum / alpÅyasà hi prayatnena varïamuccaritaæ matirna g­hïÃti g­hïatÅ và varïameva g­hïÃti na tu tadekadeÓaæ kadà cidapÅtyartha÷ / nirÆpaïamabhyupetyÃha / na ca nirÆpitÃditi / bahavastahiæ varïà vyajyantÃæ tannirÆpaïÃccÃrtho gamyata ityata Ãha / eteneti / yastu manyate na vastuto 'styekadeÓa÷ Óabdasya kiæ tu saæskÃrasyÃvyÃpyav­ttitvamevaikadeÓa÷ / bhavata÷ pak«e ÓabdasyÃvyÃpyav­ttitvameva nabhasa ekadeÓa iti taæ prati do«ÃntaramÃha kolÃhalaÓca syÃditi / yadyucyate kaÓcideva dhvani÷ kaæ cideva Óabdaæ vyanakti tataÓca na kolÃhala iti tatrÃha / niyamaÓca na syÃditi / ( 288 / 5 ) samÃnadeÓÃnÃmapi rÆparasÃdÅnÃæ vya¤jakaniyama ityata uktaæ samÃnendriyagrÃhyÃïÃmiti / tathà pi bhinnadeÓÃnÃæ samÃnendriyagrÃhyÃïÃmapi na sahasà sarve«Ãæ vyaktirityata uktaæ samÃnadeÓÃnÃmiti / ÓaÇkate yadyasya vya¤jakamiti / na hi vya¤jakÃnÃæ vya¤jakatvaæ vyakteranyata÷ pratÅyate sà ca niyateti vya¤jakÃnÃmapi niyamasiddhirityartha÷ / pariharati tannÃd­«ÂatvÃt / anye«Ãmeva bhÆtÃnÃæ vya¤jakÃnÃæ vyaÇnyÃnÃæ cÃniyamova d­«Âa ihÃpi niyamaæ vighaÂayati / kÃryÃïÃæ tu samÃnadeÓÃnÃmapi samÃnendriyagrÃhyÃïÃmapi rÆpÃdÅnÃæ saækhyÃdÅnÃæ ca d­«Âa÷ kÃraïaniyama iti ÓabdÃnÃmapi niyatakÃraïatayotpattiniyama upapadyata iti bhÃva÷ / samastavastvavyavadhÃnena sÃmÃnyÃnÃæ sarvasÃmÃnyasaægataæ samastaæ vastviti manvÃna÷ ÓaÇkate / sÃmÃnyavaditi / sarvÃrthÃvyavadhÃne 'pi kiæ cideva vastu kena cideva sÃmÃnyena saæbaddhaæ na sarvaæ sarveïetyÃÓayavÃnnirÃkaroti / nÃnabhyupagamÃditi / yadyapyekadeÓasthÃnÃæ samÃnendriyagrÃhyÃïÃæ sattvanaratvabrÃhmaïatvÃnÃæ svarÆpabhedasaæsthÃnayonivyaÇnyÃnÃæ pratiniyatavya¤jakavyaÇnyatvaæ tathà 'pi samÃnadeÓatvÃbhÃvÃnna vyabhicÃra÷ / sattvasya padÃrthatrayasamavÃyÃdadhikadeÓatayà naratvasya brÃhmaïavat k«atriyÃdi«u sadbhÃvÃt brÃhmaïatvasya k«atriyÃdiparihÃrÃt kaÂha di«veva bhÃvÃd nyÆnÃdhikadaÓatayà na samÃnadeÓatvamiti / etena ÓrotrasaæskÃre 'pyanimo boddhavya÷ yathonmÅlanasaæsk­tamindriyaæ samÃnadeÓÃnsvagrÃhyÃnsak­deva darÓayati na tu kiæ cideveti sarvamavadÃtam / api ca sarvaÓabdasya tÃlvÃdisaæyogavyaÇnyatve taduparame vidÆre Óabdenopalabdhavyaæ na copalabhyate / vÃyusaætÃnavyaÇnyatve tu prÃguktaniyamÃbhÃva eva do«a iti ÓaÇkottarÃbhyÃæ darÓayati / yadiceti / api cÃyaæ nitya÷ Óabda÷ prÃdeÓiko và syÃdvyÃpako và ubhayathà 'pi do«a iti ÓaÇkottarÃbhyÃæ darÓayati / nimittasannidhÃne ceti / ( 289 / 10 ) syÃdetat / mà bhÆdrÃyusaætÃno vya¤jaka÷ santi khalu vÃyuguïà nÃdÃste 'sya Óabdasya vyaÇktÃpara ityata Ãha / nÃdopalabdhau ceti / na tÃvannÃdo nÃma vÃyuguïa÷ kaÓcidupalabhyate, abhyupetyÃpi brÆma÷ / nÃdopalabdhÃvapi yatra vÃyustatra tadguïo 'ÇgÅkartavya÷ na ca viprak­«Âenapuru«eïa Óabdepalabdhau tatra vÃyurasti tadguïo và nÃda÷ vÃyusantÃnagamanaæ cÃtmin pak«e ne«yate yasmÃdvimak­«Âena puru«eïa Óabdopalabdhena vya¤jako nÃda iti / syÃdetat mà bhÆdvÃyusaætÃno mà ca bhÆttadguïo nÃda÷ Óabdasya vya¤jako vÃyavÅyÃstu saæyogavibhÃgà vya¤jakà bhavantÅtyata Ãha / eteneti / yastu manyate pratyabhij¤aiva bhagavatÅ ÓabdasyemasÃdhinÅ tadÃnuguïyÃya vyÃpina÷ Óabdasya guïasya dravyasya và prayatnaprerità vÃyavo yÃvadvegaæ prati«ÂhamÃnÃ÷ Órotraæ ÓrotrÃvacchinnaÓabdaviÓe«aæ và saæskurvanto vya¤jakà iti kalpyate / na ca samÃnadeÓÃnÃæ samÃnendriyagrÃhyÃïÃæ niyatavya¤jakavyaÇnyatvaæ na d­«ÂamitÅmaæ prasaÇgaæ pratyabhij¤Ã m­«ati so 'yamanayà bÃdhitavi«ayo vilÅyata iti taæ pratyÃha / k­takavadupacÃrÃt / ( 290 / 1 ) atra copacÃreïa prayogeïa tatkÃraïaæ Óabdabhedapratyayamupalak«ayati / asti hi ÓukasÃrikÃmanu«yavakraprabhave«u gakÃrÃdi«u sphuÂatarà rÆpabhedapratyayÃ÷ puæsÃm / evaæ strÅpuæsaprabhave«u strÅpuæsabhedaprabhave«u ca / na ceyamaupÃdhikÅ na tu svarÆpata iti vÃcyam / tathà hyaugÃdhikatvamÃnubhÃvikaæ vÃsyÃd yathà kuÇkumÃruïà taruïÅti / upapattigocaro và yathà k­pÃïadhÃrÃyÃæ jale va pratibimbahetau roci«ïutÃyÃæ dÅrghaÓyÃmatÃyÃæ mukhasya na tÃvadÃnubhÃvikaæ, viditopÃdhe÷ khalu÷ tadbhavati yathà viditakuÇkumasya kuÇkumÃruïeti / ÓukÃdibhedamavidu«o 'pi ca kÃï¬apaÂÃdyÃv­te ÓukÃdau Óabdabhedapratyayo bhavati yata etadunnayati ÓukodÅrità ma¤jutamà gÃtheti / nÃpyaupÃdhikatvamupapattigocara÷ na hi ÓabdasvarÆpasamavÃyino bhedasyaupÃdhikatve kicidasti pramÃïaæ mukhasyeva maïidarpaïak­pÃïagatasya / na khalu viruddhaparamÃïe«u darpaïÃdi«u viruddhaparimÃïÃnÃæ pratibimbÃnÃmutpÃda÷ saæbhavati / ÓabdÃnÃæ tu saæyogavibhÃgayonÅnÃæ yuktastadbhedena rÆpabheda÷ / syÃdetat / tÅvramandatvÃdayo dharmÃ÷ paraæ bhidyante na tu tadÃÓraya÷ Óabda÷ na hyanyasya bhenenÃnyo bhettumarhati atiprasaÇgÃt / na hi rÆparasÃdÅnÃæ yugapadbhÃvinÃæ và kramabhÃvinÃæ và saæyogÃdÅnÃæ bhede dravyaæ bhidyate / kathamekasyaiva ÓabdasyÃparyÃyeïa tÅvramandatvÃdiviruddhadharmasaæsarga iti cet / ata evaupÃdhiko 'stu mukhasyevÃbhedino 'paryÃyeïa k­pÃïÃdi«u dÅrghaparimaï¬alatvÃdi÷ / atrocyate, na vayaæ dharmabhedamÃtreïa dharmiïo bhedamÃcak«mahe kiæ tu dharmabhedamÃtraprathà uta dharmibhedo 'pi prathata iti nirÆpyatÃm, asti hi gaurgauriti prathÃnugame 'pi ÓuÇkakapilakapotikÃsu go«u dharmibhedÃvagÃhinÅ prathà / asti ca dharmamÃtrabhedÃvagÃhinÅ prathà dharmiïamabhinnamÃkalayantÅ yathà ÓÃlaprÃnthu÷ v­thulaviÓÃlavak«Ã÷ pralambabhujo nÅlotpaladalaÓyÃma÷ siæhÃsyo navÃmbhodadhvanirgambhÅramadhuragho«aÓcakorek«aïa÷ k«atriyayuveti / seyaæ ÓukaÓÃrikÃmanu«ye«u yugapadgakÃrÃnuccÃrayatsu tÅvramandrÃnunÃsikÃdigakÃrÃvagÃhinÅ prathà kimekameva k«atriyayuvÃnamiva gakÃramanekadharmavantamÃlambate eko gakÃro nÃnÃdharmeti kiæ và yatheyaæ Óuklà gauriyaæ kapilà gauriti tathà tÅvro 'yaæ gakÃro mando 'yaæ gakÃro 'nunÃsiko 'yamiti bhavanta eva vidÃæpava kurvantu / seyaæ gottvamiva kapilÃdiyu goviÓe«e«u gatvaæ tÅvramandÃdiÓabdabhede«vÃlambamÃnà pratyabhij¤Ã ca bhedaprathà copapatsyate / api ca yugapattÅvramandatvÃdilak«aïaviruddhadharmasaæsargÃdapi gakÃrÃïÃæ parasparatastapanakhadyotavadbhedamanumimÅmahe / na cÃyaæ viruddhadharmasaæsargo na gakÃrÃdiniveÓÅ kiæ tvÃpÃdhika÷ upÃdhayaÓca bhidyanta eva na gakÃra iti sÃæpratam / gakÃparasamavÃyina÷ pratÅyamÃnasyÃsati bÃdhake aupÃdhikatvakalpanÃyogÃt / pratyabhij¤Ãnasya ca gatvasÃmÃnyÃlambanatvenopa«atte÷ / api caupÃdhikatvapak«e tÃlvÃdisaæyogadharmo và tadabhighÃtapreritadhvanidharmo và tÅvrÃnunÃsikatvÃdi÷ Óabde samÃro«yata ityÃstheyam / na cÃro«yamajÃnatÃmÃropa÷ saæbhavati / na ca dhvanÅnÃæ tÃlvÃdisaæyogavibhÃgÃnÃæ và dharma÷ Órotreïa Óakyo grahÅtuæ tadanyadharmavat / na caite tadÃrnÅ pramÃïÃntareïopanÅyante sm­tà và yenÃropyeran / na ca dhvanibhedasaæskÃravaÓÃcchrotrasyaitÃd­Óa÷ sÃmarthyabheda Ãvirbhavati / yena ÃropyÃgrahe 'pi bhramo bhavati / na ca maï¬ÆkavasÃktÃk«ÃïÃmivÃnavagatÃsm­toramÃïÃmapi prathamÃk«asannipÃtÃdvaæÓe«ÆragÃropa iti sÃæpratam / sarvÃsÃmeva bhrÃntÅnÃæ pramÃïag­hÅtÃropyÃropavi«ayagrahaïapura÷saratvaniyamÃt / tadanusÃreïa maï¬ÆkavasÃktÃk«ÃïÃmapi vaæÓe«Æragabhramo vyÃkhyeya÷ / vaæÓÃnÃæ tÃvadasti bhÆya÷ sÃrÆpyamurageïa tena caite tanmÃtreïa rÆpeïa Óaknuvanti g­hÅtÃ÷ smÃrayitumuragam / evamapi yadanye«Ãæbhramo na bhavati tatra sarpÃkÃravyÃv­ttavaæÓagraho hetu÷ maï¬Ækavasäjanaæ ca vaæÓÃkÃrapidhÃnamÃtrahetu÷ / na ca prayamÃk«asannipÃtÃdeva bhrama iti prÃmÃïikaæ k«aïabhedasya durjÃnatvÃt / ca cÃg­hÅtasarpasya bhavatÅti yuktaæ Óakyaæ vaktum / tasmin janmani janmÃntareva và sarpagrahasambhavÃt / dhvanidharmastvanunÃsikatvÃdirasminneva janmanijanmÃntare 'pyaÓakyagraha eva / tasmÃdvarïasamaveto 'nunÃsikatvÃdi÷ pratÅyamÃnÃæ varïadharma eva naupÃdhika÷ tathà ca yugapadviruddhadharmayogÃtparasparamanyatvaæ gakÃrÃdÅnÃmiti yuktam / tadanenÃbhisaædhinoktaæ k­takavadupacÃrÃditi / tadetadvÃrtikakÃro vyÃca«Âe / tÅvraæ mandamiti k­takamupacaryata iti / Óabdavi«ayatvena viruddhadharmamupalak«ayati / aparÃnapi ÓabdÃnityatvahetÆnÃha / k­takavadupacÃrÃdityaneneti / sÃmÃnyavata ityetÃvataiva jÃtinirÃkaraïe siddhe viÓe«agrahaïaæ sÃdharmyaæ sÃmÃnyamiti bhramanirÃkaraïÃrtham / taddhi prameyatvasattvÃdikaæ guïa iva jÃtyÃdÃvapyastÅti / viÓe«apadena tu jÃtigrahaïÃnnivarttitaæ bhavati / upalabhyasyeti tÆpari«ÂÃtsphuÂÅbhavi«yatÅti / ÓaÇkate tÅvraÓabdasyeti / tÅvratvadharmÃnvayavyatirekÃnuvidhÃyiprav­ttistÅvraÓabado na Óabdaæ dharmiïamabhidhÃtumarhatÅti yathoktamÃtrasyÃk«epa ityartha÷ / nirÃkaroti / na ÓabdaÓabdena samÃnÃdhikaraïasyeti / etacca vyaktyÃk­tijÃtaya÷ padÃrtha ityatra pratipÃdayi«yate / ÓaÇkate vya¤jakasyeti / svakÃraïÃtkhalu vya¤jakÃcchabdaj¤Ãnamutpannaæ tÅvraæ mandaæ ceti / tena tÅvraj¤Ãnaj¤eya÷ Óabdo 'pi tÅvra iva mandaj¤Ãnaj¤eya÷ Óabdo manda iva bhÃsate na tvÃjÃnato 'sya tÅvratvaæ mandatvaæ và yena bhidyata ityartha÷ / nirÃkaroti nÃbhiÓraveti / anyatkhalvanyena samÃnajÃtÅyenÃbhibhÆyate na tu tadeva tena, na hi madhyandrinolkÃprakÃÓasaæbandhÅ paÂa÷ paÂunà sÃvitreïa prakÃÓena prakÃÓamÃnamÃtmÃnamÃtmanà 'bhibhavati / evaæ gakÃro 'pi tÅvradhvaniprakÃÓyaæ gakÃramÃtmÃnamabhibhavet / yadi tvayaæ mandadhvaniprakÃÓyo gakÃrastÅvradhvaniprakÃÓyÃdgakÃrÃdanyo bhavati / tato madhyadinolkÃprakÃÓa÷ savit­prakÃÓena cÃlpatvÃdabhibhÆyate iti yujyate tadidaæ Óe«aæ bhëyauktamiti / satyamanyadanyenÃbhibhÆyate tathà 'pi na gakÃrasya nÃnÃtvamapi tu tadgrahaïÃnÃæ te«Ãæ cÃbhibhÃvyÃbhibhÃvakabhÃvo na gakÃrasyetyanenÃbhiprÃyeïa ÓaÇkate / grahaïamiti / nirÃkaroti / na grahaïabhesyeti / arthabhedÃdhÅnanirÆpaïo grahaïabhedo nÃrthabhedamantareïa Óakyo nirÆpayituæ, na ca bhedenÃnirÆpita÷pa Óakyo 'bhibhÃvyÃbhibhÃvakabhÃvena pratyetumityartha÷ / nityaæ grahaïabheda÷ syÃditi / grahaïabhedadarÓanÃbhyupagame niyatamarthabhedo 'bhyupagantavya÷ / tathà ca sarvameva bhidyata iti nÃbhinnaæ kiæ cidbhavet / bhedo 'pi na syÃdabhedÃÓrayatvÃdbhedasyetyartha÷ / abhiÓravÃnupapattiÓceti / ( 291 / 1 ) yasminneva k«aïe pÆrvaæ j¤ÃnamuttareïotpadyÃbhibhavanÅyaæ tadaiva tena vinÃÓyate na cÃsato 'bhibhava ityartha÷ / sÃækhyamate 'pi nÃbhibhava ityÃha / abhibhaveti / parÃjitaæ sÃækhyaæ d­«Âvà nÃsmÃkamayamastyanuyoga iti manvÃno mÅmÃÇgaka÷ puna÷ ÓaÇkate / sarvatreti / nirÃkaroti neti / sÃÇkhyaÓcodayati / yadi saætÃnav­ttiriti / pariharati / ÓabdasaætÃnasya nimittabhedÃbhimukhyenÃdau prÃpteriti / ( 291 / 8 ) nimittabhedo bherÅÓaÇkhatÃlvÃdiÓca tadÃbhimukhyena ya÷ karïaÓa«kulyavaruddhasya nabhasa÷ Órotrasya bhÃga÷ sthitastasminnÃdau ca ut«anna÷ Óabdastasya prÃpte÷ pÆrvÃdidigavasthitaÓaÇkhÃdijanmà 'yaæ Óabda ityanumÅyate / etaduktaæ bhavati viÓi«ÂadigdeÓÃvasthitaÓaÇkhÃdiprabhavaÓabdasaætÃnajanyasya tas Óabdasya ko 'pi dharmabheda÷ Órotragocaro yasmÃttasya viÓi«ÂadigdeÓÃvasthitaÓaÇkhÃdiprabhavatvamanumÅyate na cÃsau sÃmÃnyaviÓe«o 'vyapadeÓyatvÃnnÃsti / na hÅk«uk«Åragu¬ÃdÅnÃæ madhuratvÃvÃntarasÃmÃnyabheda÷ pratyak«avedanÅyÃ÷ Óakyà avyapadeÓyatapayà pratyÃkhyÃtum / anubhavaÓca samÃna÷ / tasmÃdÃnumÃnika÷ Óabde digdeÓapratyaya iti / ya÷ ÓabdasaætÃna iti / saætanotÅti saætÃna÷ Ãdya÷ Óabdo yo jÃyate sa saætÃnotÅti sambandha÷ yasmÃttanimittÃdabhimukhe neti yojanà / ÃdyaÓabdeti / tadabhimukhabhÃgayukta÷ Óabda iti / tadevaæ svamatamutkvà paramatamÃha / eke tviti / parok«e vaktarÅti Óe«a÷ / yadyapi jÃtyandhÃnÃmapi kathaæ cidabhimukhap­«ÂhapÃrÓvata÷ Óabdaviveka÷ saæbhavati tathÃpi pÆrvÃparadigvibhÃgo nÃstÅtyata uktaæ jÃtyandhÃnÃmiti // 13-14 // _________________________________________________ NyS_2,2.16: santÃnÃnumÃnaviÓe«aïÃt // etaccÃbhÃve nÃstÅti / ( 293 / 3 ) na sattÃæsabandho nobhayÃntÃvacchinnatvamityartha÷ // 15-16 // _________________________________________________ NyS_2,2.17: kÃraïadravyasya pradeÓaÓabdenÃbhidhÃnÃd nitye«vapyavyabhicÃra iti // nanu yadyanyadvyÃpakatvaæ nÃsti kathaæ tarhi bhavadbi÷kaæ«Ãæ cidvyÃpakatvamavyÃpakatvaæ ca ke«Ãæ cidi«yataityata Ãha / vayaæ tu vyÃptimaÇgulirÆpasyeti ( 296 / 6 ) / yatra yatrÃÓrayopalabdhistatra tatra yadvastÆpalabdhiyogyaæ sadupalabhyate tadvyÃpakaæ tena balÃkÃvyÃpakamapi Óauklyaæ mandamandÃloke balÃkÃyÃmupalabhyamÃnÃyÃmapi nopalabhyate yogyatÃbhÃvÃt / Åd­Óaæ saæyogÃdÅnÃæ vyÃpakatvamaÓakyaæ guïatvena sÃdhayitumanupalabdhivirodhÃdityÃha / na puna÷ ÓabdÃdaya iti / upalabdhiyogyà iti Óe«a÷ / sarvavastuvi«ayaæ ca svÃbhimattaæ vyÃpakatvÃvyÃpakatvaæ saæk«ipyÃha / samuditasthÃnÃnÃmiti / samuditasthÃnà hi sattÃdayo gotvÃdayaÓca vyÃpakà ekasamudÃthyupalambhe 'pyupalabdhe÷ saæyogÃdayastu samuditasthÃnà avyÃpakÃ÷ na hyete samudÃyinyekasminnirÆpyante, api tu samudite«veva ekÃÓrayÃïÃæ rÆpÃdÅnÃæ vyÃpakÃnÃmavyÃpakÃnÃæ ca ÓabdabuddhyÃdÅnÃmÃÓrayopalabdhÃtupalabdhyanupalabdhÅ vyÃptyavyÃptÅ iti yojanà / ekasamudÃyÅtyatraikagrahaïamaÓe«asamudÃyiniv­ttyartham / na tveko vivak«itastadgrahaïaæ và tena katipayÃvayavopalabdhau tadanupalabdhau copalabhyamÃno 'vayavÅ vyÃpakatvenokto bhavati / mÆrtimattvÃdibhya ityÃdigrahaïena sparÓavattvÃvyÃpitvÃdÅni g­hyante / kÃryÃkÃÓasaæyogo vipratipattivi«aya iti / yadi kÃryÃkÃÓasaæyogamÃtraæ pak«Åkriyate tato vinaÓyadÃthÃradravyavartina÷ saæyogasyetyastyata eva yÃvaddravyabhÃvityamityapasiddhÃnta÷ syÃdityata uktaæ vipratipattivi«aya iti / tenaivÃnaikÃntikaæ syÃdata uktamavinaÓyadÃdhÃratva iti / tathà 'pi paÂasya nÅlÅdravyasaæyogena yÃvaddravyabhÃvinà 'naikÃntikaæ syÃdityata uktaæ kriyÃvaddravyav­ttitve iti / vivak«itaparasparavibhÃgahetukriyÃvattvamiha grÃhyam / kva citpaÂyate vipratipattivi«ayà vibhÃgina ÃkÃÓÃdaya÷ kriyÃvaddravyasaæyogitvÃtparamÃïuvaditi, atra yadyÃkÃÓÃdayo vibhÃgina iti sÃdhyeta tata ÃtmÃdibhirapi vibhÃgina÷ syurityapasiddhÃnta÷ syÃdata uktaæ vipratiprattivi«ayà iti / tato mÆrttena vibhÃgo na inyabhimataæ labhyate / saæyogasyacÃvyÃpyav­ttitvapiti / pradeÓavato÷ khalvÃmalakayo÷ saæyogo vyÃpyav­ttità saæyogasyÃkÃÓÃdÃvapi pradeÓavaddravyasÃmÃnyaæ tenÃkÃÓÃdau pradeÓÃpacÃra ityuktaæ, saæprati sÃmÃnyÃntaraupacÃrabÅjamÃha ekasya ceti / ( 297 / 4 ) yathà ghaÂa eko 'nekamÆrttimaddravyasaæyogÅ pradeÓavÃnevamÃkÃÓamityartha÷ / katamasminnartha iti praÓna÷ / tasyÃrtha÷/ ... tattvabhÃktayornÃnÃtvasya vibhÃgÃdavyabhicÃra÷ ... ... saætÃnÃnumÃnaviÓe«aïÃt ... ... kÃraïadravyasya pradeÓaÓabdenÃbhidhÃnà ... diti sÆtrairevÃnaikÃntikatvaparihÃrÃdasminnarthe sÆtraæ na ÓrÆyate ityayuktamiti / uttaraæ ni«pradeÓamÃkÃÓamiti / na hi kÃraïadravyasya pradeÓaÓabdenÃbhidhÃnÃditi sÆtramÃkÃÓÃdÅnÃæ ni«pradeÓatvaæ sÃk«Ãd brÆtaityartha÷ / evaæ sthite bhëyakÃrÅyapraÓne vÃrtikakÃra÷ svamuttaramÃha / arthato 'dhigateriti / vi«ayÃntaraæ praÓnottarayorÃha ÓabdasaætÃneti / bhëyakÃrÅyamuttaramÃha dvau pak«au na vyavasthÃpayatÅti bhëyasyÃrtha÷ ni«pradeÓatvamÃtmÃdÅnÃæ ÓabdasaætÃnaæ ca sÃk«ÃdÃcak«Ãïa÷ sÆtrakÃra÷ pak«aæ vyavasthÃpayenna tu tenedamabhihitamiti anumÃnataroÓca pa¤cÃnÃæ rÆpÃïÃæ catarïÃæ và saæpada÷ ÓÃkhà bahava ityartha÷ // 17 // _________________________________________________ NyS_2,2.18: prÃguccÃraïÃdanupalabdherÃvaraïÃdyanupalabdheÓca // sato 'nupalabdhikÃraïÃbhÃva iti / ( 298 / 2 ) prÃkpradhvaæsÃbhÃbhyÃæ vyabhicÃro yà mÆditi sata ityuktam // 18 // _________________________________________________ NyS_2,2.19: tadanupalabdheranupalambhÃdÃvaraïopapatti÷ // atra jÃtivÃdina÷ sÆtradvayaæ ... tadanupalabdheranupalambhÃdÃvaraïopapatti÷ ... ÃvaraïÃnupalabdhestÃvadupalabdhirna saæbhavati / anupalabdhisvarÆpavirodhÃt / tasmÃpadÃvaraïÃnupalabdhirvaktavyà tathà cÃvaraïÃnupalabdherabhÃve satyÃvaraïopalabdhistayà tvÃvaraïasadbhÃva÷ / j¤Ãnasya nirÃlambanatvÃyogÃt / ____________________________________________________________________ NyS_2,2.20: anupalambhÃdapyanupalabdhisadbhÃvavad nÃvaraïÃnupapattiranupalambhÃt // yadi pÆrvoktado«abhayÃdanupalabhyamÃnà 'pyÃvaraïÃnupalabdhirasti tathà satyanupalabdheranaikÃntikatvÃnnÃbaraïÃbhÃvo 'nupalambhÃditi / tadiha dvÃbhyÃæ sÆtrÃbhyÃmanaikÃntikatvaæ deÓitam / asyÃvatÃrabhëyam evaæ ca sati tattvamiti / tadeta dvÃrtikakÃro vyÃca«Âe evaæ ceti / sÆtrayostÃtparyaæ praÓnapÆrvakamekatra darÓayati ko 'sya vÃkyasyeti / atra siddhÃntÅ kiæ matra j¤eyaæ pratyÃtmavedanÅyatvÃditi / siddhÃntyÃha evaæsatÅti / yadyÃvaraïÃnupalabdhiparupalabhyate mÃnasena pratyak«eïa tadà nÃnaikÃntikatvaæ na cÃvaraïasadbhÃva÷ / uttaravÃkyamiti / jÃtyuttaravÃkyamityartha÷ / nÃsyotthÃnamastÅti / na sÆtradvayasyÃpyutthÃnamastÅtyartha÷ / nanu pÆrveïaiva sÆtreïÃvaraïopapattau darÓitÃyÃæ k­tamanupalambhÃdityanena sÆtreïetyata aha / abhyanuj¤ÃvÃdeneti / pÆrvasÆtreïÃnupalabdheranupalambhÃdabhÃva ukta÷ iha tvanupalambhÃdapi yadyanupalabdhernÃbhÃvÃditi tadanenÃbhyanuj¤Ãyà anaikÃntikatvamucyata iti nÃpÃrthakametatsÆtramityartha÷ / sÆtragato 'pirabhyupagamÃæÓamavadyotayati / etadevÃha bhëyakÃra÷ / yadyapyanujÃnÃti bhavÃniti / tadanena sÆtradvayenÃnaikÃntikatvamuktamiti sthitam // 19-20 // _________________________________________________ NyS_2,2.21: anupalambhÃtmakatvÃdanupalabdherahetu÷ // asyottarasÆtram--- anu--tu÷ (sÆ. 21) // jÃtivÃdyanupalabdheranupalabdhirnÃsti virodhÃditi manyate tatra vidhivi«ayapramÃïagocaratà 'nupalabdhau virudhyeta / nanu ni«edhagocarapramÃïavi«ayatà 'pi, tataÓcopalabdhiæ ni«edhatà pramÃïena manasà 'nupalabdhigrahaïaæ na virodhamÃvahati tadayaæ sÆtrÃrtha÷ / anupalabdherÃvaraïÃnupalabdheranupalambhÃtmakatvÃdÃvaraïopalabdhini«edhÃtmakatvÃt tadanupalabdheranupalambhÃdityayamÃvaraïopapattau na hetu÷ / asiddhatvÃd ni«edhavi«ayeïÃnupalabdheranupalambhÃditi / tadetadbhëyakÃro vyÃca«Âe / yadupalabhyata iti / yadupalabhyate vidhivi«ayeïa pramÃïena tadasti yannopalabhyate yanni«edhavi«ayeïa pramÃïenopalabhyate tannÃstÅti / tasmÃdanupalambhÃtmakaæ ni«edhavi«ayapramÃïÃgamyamasaditi sthitam / upalabdhyabhÃvaÓcÃnupalabdhi÷ seyamabhÃvatvÃnnopalabhyate vidhivi«ayeïa pramÃïena / Óe«aæ sugamam / asya vÃrtikakÃra÷ paramatÃtparyamÃha / atathÃjÃtÅyeneti / anuttaraæ jÃtyuttaramityartha÷ / yathÃjÃtÅyaka iti / upalabdhasya hi ÓabdasyÃsatyanupalabdhikÃraïe prÃgÆrddhaæ coccÃraïÃdanupalabhyamÃnasyÃnityasya sadharmà nÃnya ÃtmÃdird­«Âo 'nitya iti / nanu prÃgÆrddhaæ coccÃraïÃnmà bhÆcchabda iti etÃvatà 'pi nityÃntaravaidharmyeïa kasmÃnna nitya÷ Óabda÷ na hyÃtmÃkÃÓÃdayo nityÃ÷ sarvathÃpa sarve«Ãæ sadharmÃïa÷ mà bhÆde«Ãmabheda ityata Ãha / uktaæ ceti / anityatvasÃdhanamÃha / anitya iti / pratyak«atvÃdityucyamÃne gotvÃdibhirvyabhicÃra÷ syÃdata uktaæ vyÃpakadravye samavÃye satÅti / tathà 'pyÃtmasamavÃyinaikatvena vyabhicÃra÷ syÃdata uktam / avyÃpakasyÃsamavÃye satÅti / tathà 'pyà tmasamavÃyitvasyeti amÆrttatvÃdityucyamÃne ghaÂÃdibhi÷ pradeÓavadbhi÷ prathame k«aïe vyabhicÃro 'ta uktaæ sarvadeti / tathà 'pi kriyÃguïÃdibhirvyabhicÃraste«Ãmapi hi samavÃyikÃraïaæ pradeÓa ityata uktam / dravyasya sata iti // 21 // _________________________________________________ NyS_2,2.22: asparÓatvÃt // NyS_2,2.23: na karmÃnityatvÃt // NyS_2,2.24: nÃïunityatvÃt // 23 // 24 // tadevaæ svapak«asÃdhanamutkvà vipratipattinimittaæ parapak«asÃdhanamupanyasya nirÃkaroti / atha Óabdasyeti / ( 299 / 19 ) asparÓena karmaïaivobhayato vyabhicÃre labdhe nityenÃïunà vyabhicÃrodbhÃvanaæ k­takatvÃnityatvavatsamavyÃptikatvanirÃkaraïÃrthaæ dra«Âavyam // 22-24 // _________________________________________________ NyS_2,2.25: saæpradÃnÃt // NyS_2,2.26: tadantarÃlÃnupalabdherahetu÷ // NyS_2,2.27: adhyÃpanÃdaprati«edha÷ // NyS_2,2.28: ubhayo÷ pak«ayoranyatarasyÃdhyÃpanÃdaprati«edha÷ // NyS_2,2.29: abhyÃsÃt // NyS_2,2.30: nÃnyatvepyabhyÃsasyopacÃrÃt // ayaæ tarhi hetu÷ sampradÃnÃditi / saæpradÅyamÃnatvÃdityartha÷ / dÃt­pratigrahÅtrorantarÃle Óabdo 'sti adhyÃpanÃda guruïà Ói«yÃpaya dÅyamÃnatvÃda dhanÆrvedavidÃcÃryeïa Ói«yÃya dÅyamÃne«vÃdivaditi // 25-30 // _________________________________________________ NyS_2,2.31: anyadanyasmÃd ananyatvÃdananyadityanyatÃbhÃva÷ // yadyanyannÃma jagati bhavet tato nyatve 'pyabhyÃsasyopa cÃrÃdityanenÃnaikÃntikatavamudbhÃvyeta tadeva nÃstÅti vÃcchalena pratyavati«Âate / anya--va÷ (sÆ. 31) // _________________________________________________ NyS_2,2.32: tadabhÃve nÃstyananyatà tayoritaretarÃpek«asiddhe÷ // tasya parihÃrasÆtram / tada--ddhe÷ (sÆ. 32) // tayoranyÃnanyayormadhye 'nanyasyÃnyÃpek«asiddherityartha÷ / na cÃnyasvarÆpÃttadananyaditi parasmÃdapyananyadbhavitumarhati / na hi nÅlamÃtmano 'nanyaditi pÅtÃdapyananyaditi / anyadeva hi pÅtÃnnÅlamiti paramÃrtha÷ / ayaæ tÃvatpratyaya÷ puru«Ãntare nibarttamÃno d­«Âa iti / ( 302 / 9 ) yadà khalvekasya puru«asya tatpratyayo bhavati tadà 'vaÓyaæ na puru«Ãntarasya, tasmÃtpratyayÃvyÃv­ttirasiddhaiveti / evametaditi / satyaæ viÓe«adarÓanaæ tatpratyayaniv­ttihetu÷ tadabhÃve tu viÓe«ÃdarÓanasya na Óakyaæ saæÓayahetutvaæ nivÃrayitumityartha÷ / yatpunaretadgoÓabda iti / goÓabdo goÓabda ityekÃkÃra÷ pratyayo naikamantareïa bhavitumarhati / atha bhrÃnta÷ kasmÃnna bhavatÅtyata Ãha / na ca goÓabdasyeti / bhrÃntatve hi tato goÓabdÃdarthapratyayo bhrÃnta÷ yathà samÃropitadhÆmabhÃvayà maÓakavartyà dhÆmadhvajÃnumÃnam / tasmÃdabhrÃnto goÓabdaikatvapratyaya÷ sthÃyitÃmasya sÆcayatÅtyartha÷ / dÆ«ayati etadapÅti / yuktà tu kÃraïasÃmÃnyÃttatpratyayasyÃvyÃv­ttiriti goÓabdabuddhe÷ kÃraïamÃlambaæna goÓabdastasya sÃmÃnyaæ gatvamotvaæ goÓabdatvamiti yÃvat / tasmÃttatpratyayasya vyÃv­ttiryuktà goÓabdo goÓabda ityevaærÆpà / kathamiti praÓna÷ gobuddhau gobuddhipratyayo na vyÃvarttate jÃtyabhiprÃyamekavacanaæ gobuddhÃviti / yathà hi gobuddhi«ubhinnÃsvapi parasparaæ gobuddhirgobuddhirityanugatÃvabhÃsinÅ prathà gobuddhitvasÃmÃnyopadhÃnà svakÃraïabhÆtà gobuddhÅrÃlambate evaæ goÓabdo goÓabda iti «uddhirapi goÓabdatvopadhÃnà goÓabdavyaktÅrna punargoÓabdavyaktimekÃmanekadeÓakÃlavyÃpinÅm / na cÃsyà goÓabdabuddherityatrÃpi jÃtÃvekavacanam / goÓabdo goÓabda iti buddhyanugati÷--sÃmÃnyanibandhanà anugatitve sati goÓabdabuddhisambandhitvÃt / goÓabdabuddhirgoÓabdabuddhirityanugatabuddhivaditi / bhinnamabhedena vidvÃn yaÓcÃnupalabdhaviÓe«a eva nivarttate taæ prati tasya vastuna÷ kiæ viÓe«o 'sti nÃstÅti bhavanta eva pra«ÂavyÃ÷ / ubhayatra do«amÃha yadyastÅti / dvyÃtmakamiti / bhinnamabhinnamityartha÷ / aÓe«apuru«avi«ayatayeti / ÃdhÃratayetyartha÷ // 32 // _________________________________________________ NyS_2,2.33: vinÃÓakÃraïÃnupalabdhe÷ // NyS_2,2.34: aÓravaïakÃraïÃnupalabdhe÷ satataÓravaïaprasaÇga÷ // kÃraïadravyavibhÃga / iti / ( 303 / 5 ) vibhÃgenÃsamavÃyikÃparaïasaæyogavinÃÓo lak«ita÷ tatkÃryatvÃt // 33-34 // ____________________________________________________________________ NyS_2,2.35: upalabhyamÃne cÃnupalabdherasattvÃd anapadeÓa÷ // anapadeÓo 'heturityartha÷ / ubhayamitÅti / yadà kramelakaævi«ÃïitvÃdaÓvatvena sÃdhayati tadà 'sya na vi«Ãïaæ nÃpi tatsambandha÷ yathà vi«Ãïitvaæ kramelake 'siddhaæ tathà 'numÃnena vinÃÓakÃraïopalabdhau tadanupalabdhirasiddheti / aÓvavi«Ãïa saæbandhasyÃbhÃvÃditi / aÓvatvavi«Ãïatvayoryata÷ ko 'pi saæbandho 'Óve«u siddho nÃsti tasmÃdvirodhÃdanumÃnametadaÓÃbhanamityartha÷ / tasmÃdyathà viruddhÃddhetoranumÃnamasadevamasiddhÃdapÅtyartha÷ / ÓaÇkate karmatvavaditi cet / nirÃkaroti / tacca na ÃÓrayasyÃnityatvÃt / karmatvÃÓraya÷ karma tasyÃnityatvÃdityartha÷ / Óabdasya nityasyÃÓravaïamanupapannam aÓravaïakÃraïÃnupapatteriti brÆma÷ / tannÃÓrayÃnityatvÃditi grahaïakavÃkyaæ vibhajate / karmatvasya punariti / pratighÃtidravyasaæyogastvantyasya Óabdasya nirodhaka iti bhëyam / tasyÃrtha÷ / pratighÃtidravyaæ ku¬yÃdi tatsaæyogo nabhasa÷ / etaduktaæ bhavati ghanataradravyasaæyuktaæ nabho na ÓabdasamavÃyikÃraïatÃæ pratipadyate tataÓca sannapyasamavÃyikÃraïaæ Óabdo na ÓabdÃntaramÃrabhate tasya va svakÃraïaæ tatkÃraïasya tasmÃdvinÃÓo bhavatÅti dra«Âavyam / evamanyatrÃpÅd­Óa eva ÓabdavinÃÓaheturÆhanÅya iti / itaÓca Óabdo 'nitya ityÃha / ghaïÂÃyÃmaÓrihanyamÃnÃyÃmiti / yadi ghaïÂÃsthena vya¤jakenÃnyav­ttinà và 'vasthitena santÃnav­ttinà và nitya÷ Óabdo vyajyeta tatastÃratÃrataratÃratamamandamandatarÃdiÓrutibhedo na syÃt / nityasya ca Óabdasya na svÃbhÃviko bhedo nÃpyaupÃdhika ityupapÃditamadhastÃt / yadi tu tÃratamÃdayastÃvanta eva Óabdà nityÃstatastÃvanta eva yugapadeva gamyeran viÓe«ÃbhÃvÃd ekohye«Ãæ vya¤jaka÷ sthira iti / atha santÃnav­ttistathà 'pi sarva eva tatsantatipatitÃ÷ samarthà ityÃdyenaiva sarve vyajyeran na tu samÃnadeÓÃnÃæ samÃnendriyagrÃhyÃïÃæ vya¤jakaniyamo yukta ityupapÃditamadhastÃt / kÃraïatve tu dhaïÂÃsthasya saætÃnav­tteryuktaæ yattÃratamÃdibhedena kÃraïabhedÃtkÃryabheda iti / tÃtparyÃrtha÷ / yugapadanekaÓabdopalabdhiprasaÇga iti / ( 304 / 5 ) anekasya tÃratamÃde÷ ÓabdasyopalabdhiprasaÇga ityartha÷ / ghaïÂÃsthaæ cÃbhivyaktikÃraïaæ kathamanyatra vattramÃnamiti / Órotre vartamÃnamityartha÷ / dvitÅyaæ kalpamÃÓaÇkya dÆ«ayati / athÃnyagatamiti / ghaïÂÃsabandhye«a Óabda iti hi tÃvallaukikapratyaya÷ so 'yamanyagate Óabdavya¤jake yathaikasyÃæ dhaïÂÃyÃæ bhavati tathà ghaïÂÃntare«vapi tatpratyÃsanne«u bhavedaviÓe«Ãt / tasmÃdekaghaïÂÃsthatve niyamaheturvaktavya iti / asati Óabdabhede ÓrutÅnÃmiti / Óabdaj¤ÃnÃnÃmityartha÷ / nÃda iti vÃyudharmo 'bhidhÅyata iti ÓaÇktate vyÃmohapratyaya iti / yathà hi vastuta÷ svacchadhavale sphaÂikamaïau lÃk«ÃrasÃvasekatirask­tadhavalimni lohita÷ sphaÂika iti pratyaya÷ evamabhivya¤jakav­ttistÃratvÃdirbhrÃntyÃ÷ Óabde pratÅyate ityartha÷ / nirÃkaroti / na viÓe«ahetvabhÃvÃditi / na hi samÅcÅnÃtpratyayÃttÃro 'yaæ Óabda iti pratyayasya kaÓcidviÓe«aheturasti bÃdhakapratyayo yenai«a mithyÃpratyaya÷ syÃdityartha÷ / na ca nirbÅjà bhrÃntirapi saæbhavitumarhati dÅrghatvÃdibhramÃïÃæpa tu Óabde 'sti bÅjamityÃha / yadi cÃyamiti / yÃni khalu dÅrghÃïi vaæÓaprabh­tÅni e«Ãmavayavo và 'pacaya÷ samÃnajÃtÅyopacaya ihÃpyaviratabh­tau ÓabdasaætÃne viv­takÃraïani«panne samasti samÃnajÃtÅyopacaya iti tatsÃdharmyÃd dÅrghatvabhrama eva ÓabdasaætÃna eva tÃro mahÃnityucyate tatrÃpyasti samÃnajÃtÅyopacayo 'sti ca sphuÂataratvaæ mahÃnapi sphuÂataro 'yamapi tatheti mahÃnityucyate / ÓaÇkate tulyamiti cet / yathà hyanityavÃde ghaïÂÃsthamavasthitaæ saætÃnav­tti na yugapattÃramandÃnutpÃdayati rki tu kramaïaiva evaæ nityÃnapi ÓabdÃn krameïa vyaÇk«yatÅtyartha÷ / nirÃkaroti / na tannimittasya kadà cidbhÃvÃt / na tÃvannityavÃdibhistÃratvÃdidharmabhedena Óabdabhedo 'bhyupeyate tathà caikenÃvasthitena ghaïÂÃsthena saætÃnav­ttinà vyajyamÃna ekasmin Óabde nityaæ Órutibheda÷ kÃdÃcitko nopapadyate / Óabde tvanitye 'npayasminnanyasmin kriyamÃïe saætÃnav­ttinà kÃraïena tadbhedÃtkÃryatvÃtkÃdÃcitkatvÃcca Órutibhedopapattiriti vai«amyamityartha÷ / tacca kÃraïamiti / ( 305 / 8 ) nimittakÃraïamityartha÷ / pÃïisaæÓle«amapek«amÃïÃditi / sparÓavadvegavaddravyasaæyogÃda ghaïÂÃyÃæ karma karmavadghaïÂÃkÃÓasaæyogÃttÃd­ÓÃcchabdaÓcetyeka÷ kÃla÷ tatkarma pÃïyabhidhÃtamapek«amÃïaæ vibhÃgasamakÃlaæ saæskÃraæ ghegÃkhyaæ karoti / sà ghaïÂà calantyÃdhyÃtmikaæ vÃyumupag­hïÃti ghaïÂÃtadavayavasaæyuktà vÃyuparamÃïava evÃdhyÃtmiko vÃyu÷ tadupagraho ghaïÂÃnayÃ÷ svavegamapek«amÃïÃyà vÃyusaæyogÃdvÃyau kriyotpÃdakatvaæ tataÓcÃnilakarmaïo ghaïÂÃnilasaæyogo vÃyugatavegÃpek«o ghaïÂÃyÃæ karmÃrabhate / tadidamÃha sà ca vÃyunà 'bhihatà puna÷ karma karoti / tadevaæ vÃyughaïÂÃsaæyogo ghaïÂÃvegÃpek«o ghaïÂÃkÃÓasaæyogaÓca ÓabdamÃrabhata iti dra«Âavyam / tataÓca karmaïà saæskÃra÷ saæskÃreïa puna÷ karma ÓabdaÓcetyapi dra«Âavyam / sugamamanyat // 35 // _________________________________________________ NyS_2,2.36: pÃïinimittapraÓle«ÃcchabdÃbhÃve nÃnupalabdhi÷ // deÓayati atha ghaïÂÃstha iti / na khalu kÃraïavinÃÓe kÃryocchedo, mà bhÆtkulÃlÃdiniv­ttÃvapi ghaÂÃdiniv­ttirityartha÷ / pariharati na brÆma iti / yadyapi nimittaniv­ttÃvapi kÃryaæ nivarttate yathà 'pek«ÃbuddhinÃÓÃd dvitvÃdi tathà 'pi nimittaniv­ttÃvapi tadaniv­ttimabhyupagamyaiva parihÃra iti mantavyam // 36 // _________________________________________________ NyS_2,2.37: vinÃÓakÃraïÃnupalabdheÓcÃvasthÃne tannityatvaprasaÇga÷ // siæhÃvalokitanyÃyena pÆrvoktaæ hetu dÆ«ayati / vinÃÓeti / ( 306 / 3 ) pratyak«eïa ÓabdavinÃÓakÃraïÃnupalabdheÓcÃvasthÃne Óabdasya Óabdopalabdherapi nityatvaprasaÇga÷ / na hi tasyà api vinÃÓakÃraïaæ pratyak«eïopalabhyata iti tadanena vinÃÓakÃraïÃnupalabdhirityasyÃnaikÃntikatvamudbhÃvitam // 37 // _________________________________________________ NyS_2,2.38: asparÓatvÃdaprati«edha÷ // saæprati sÃækhya÷ pratyavati«Âhate / kampasamÃnÃÓrayasyeti / anuv­tto nÃda÷ Óabdo 'nunÃda iti / vaiyadhikaraïye hÅti / dravyapraÓle«ÃsamÃnÃdhikaraïasyaivava saæskÃrasyoccheda÷ syÃd na vyadhikaraïasya Óabdasya, vyadhikaraïasya tÆcchedÃbhyupagame 'tiprasaÇga÷ syÃt tasmÃt kampasaætÃnasaæskÃrasamÃnÃÓraya÷ Óabdo 'bhyupagantavya÷ / tadanenÃkÃÓÃÓrayatvaæ Óabdasya prati«iddhaæ tadetadvÃrttikakÃro vyÃca«Âe / vyadhikaraïatvÃdayuktamiti // asyottarasÆtram / aspa--dha÷ (sÆ. 38) // prÃpyakÃritvamindriyÃïÃæ vyavasthitaæ prÃk / ghaïÂÃdyÃÓraya÷ Óabdo na Órotraæ prÃpnoti / evaæ hi prÃpnuyÃd yadi ghaïÂà karïaÓa«kulÅmÃgacchet karïaÓa«kulÅ và ghaïÂÃæ, na caitadubhayamasti / na cÃhaÇkÃrikamindiyaæ vyÃpÅtyuktam / tasmÃcchabdÃdhÃro ni÷sparÓo vyÃpÅ vÃkÃÓastadÃdhÃra÷ Óabda÷ ÓrotramÃyÃti saætÃnav­ttyeti yuktaæ tathà ca Óravaïamasyopapannaæ nÃnyatheti / tadetadvÃrttikak­dvibhajate, asparÓeti / yena kena ciditi / mandatareïa và mandatamenavà kÃraïaÓabdenetyartha÷ / aneka÷ saæskÃra iti tattvaæ ÓabdabhedÃditi / ekasya hi saæskÃrasya dharmabhedakalpanÃyÃæ kalpanÃgauraprasaÇga÷ saæskÃrastÃvadeko dharmo dharmabhedÃÓceti / tadiha dharmabhedasthÃne 'stu saæskÃrabheda÷ k­tamatraikena dharmiïà / na ca saæskÃrabhede«u dharmabhedÃ÷ kalpanÅyÃ÷ saæskÃrabhedamÃtrÃdeva kÃraïÃtkÃryabhedopapattau tadgatadharmabhedakalpanÃvaiyarthyÃditi bhÃva÷/yasya ca vaiÓe«ikasyaika÷ saæskÃrastasye«o÷ pÃta÷ prÃpnoti saæskÃrasya hÅ«ormÆrtadravyasaæyogo vinÃÓako 'vinÃÓako vÃ, vinÃÓakaÓced Ãdyenaiva mÆrttadravyasaæyogena tasya vinÃÓÃdagatvaiva yÃvadgantavyami«o÷ pÃtaprasaÇga÷ / dvitÅye tu kalpe k­takasyÃpi saæskÃrasya vinÃÓakÃraïÃbhÃvenÃvinÃÓÃnna kadà cidapi pÃta÷ syÃt prayogaÓca i«vÃdivega÷ k«aïika÷ vegatvÃt ghaÂÃdigatavegavaditi // 38 // _________________________________________________ NyS_2,2.39: vibhaktyantaropapatteÓca samÃse // vibha--se ( sÆ. 39 ) // saækhyÃnÃæ rÆparasagandhasparÓaÓabdasamudÃyo vÅïÃveïuÓaÇk«Ãdidravyaæ tatra samÃse samudÃye sthita eva vyajyata iti darÓanaæ tasminsamudÃye sÃækhyÃbhimate vibhaktyantaropatteÓca na vyajyeta Óabda÷ yadi samudÃye vyajyeta Óabda÷ vibhaktiÓca «a¬jadhaivatagÃndhÃrÃdibhedena vibhÃgÃntaraæ ca «a¬jajÃtÅyasyaiva tÃramandrÃdirÆpaæ nopapadyate na hi tadgatÃnÃæ gandhÃdÅnÃmekasminneva dravye vÅïÃdau nÃnÃjÃtÅyÃnÃæ ca pratik«aïaæ bhedo d­Óyate tasmÃdvibhaktyantarotpatterna samÃse vyajyate Óabda÷ api tvÃkÃÓaguïa÷ kriyata iti sÃæpratam / sÆtravyÃkhyayaiva bhëyavÃrttike vyÃkhyÃte // 39 // _________________________________________________ NyS_2,2.40: vikÃrÃdeÓopadeÓÃt saæÓaya÷ // tadevaæ rÆpÃdisannivi«Âa÷ Óabdo vyajyata iti sÃækhyamate dÆ«ite sa eva sÃækhyo varïe«u prak­tivikÃrabhÃvaÓruterm­tsuvarïÃdivatpariïÃminityà varïà iti yadi pratyavati«Âhate tatra parÅk«ÃmÃrabhatedividhaÓcÃyaæ Óabda iti / vikÃropadeÓo 'pi na dhvanimÃtre Óabde 'stÅti na tasya pariïÃminityatÃmÃpÃdayitumarhati kevalaæ varïÃtmanyÃpÃdayed yadyasaædeha÷ syÃd, asti tu tatrÃpi saædeha÷ / tathà hi iko yaïaci ityÃdikaæ vikÃropadeÓamÃcak«ata eke / anye tvÃdaÓopadeÓaæ, tatra vyÃkhyÃt­vipratipatte÷ saæÓaya÷ / tannÃparÅk«ya ÓakyamavadhÃrayitumityartha÷ / tatra parÅk«ÃyÃmÃdeÓopadeÓastattvamityavadhÃrayate / ÃdeÓopadeÓa iti / suvarïajÃtÅyÃ÷ khalvavayavà anyatamavyÆhaparityÃgenÃnyatamaæ vyÆhamÃpadyamÃnà rucaka iti và varddhamÃna iti và pariïamante, asti hi te«u sarve«u suvarïajÃtÅyÃnÃmavayavÃnÃmanugama÷ na tu yakÃre ikÃrasya và tadÃrambhakasya và avayavasyÃnugamamÅk«Ãmahe / tasmÃdvikÃrÃbhÃbÃdÃdeÓatvamasya niÓcinuma iti / upapattyantaraæ cÃvikÃre darÓayati / bhinnakÃraïayoÓceti / yadi hÅkÃravikÃro yakÃra÷ syÃd yakÃraprayogÃyekÃramupÃdadÃnÃstatkÃraïaæ viv­takaraïaæ pÆrvamupÃdadÅran / tannirapek«Ãstu yakÃraæ prayok«yamÃïà ūatsp­«ÂakaraïamupÃdadate tasmÃnnekÃravikÃro yakÃra ityutpaÓyÃma÷ / upapattyantaramÃha / avikÃre ceti / kÃrakaj¤ÃpakayorhetvoraviÓe«amÃha / ubhayatreti / upapattyantaramÃha / prayujyamÃneti / yathà hi k«Åraæ kÃlavipÃkÃpek«aæ dadhi bhavadd­Óyate na tathekÃro yakÃro bhavannityartha÷ / yadi na vikÃra÷ kathaæ tarhi ÓabdÃnvÃkhyÃnamiko yaïarcÃtyata Ãha / avikÃre ceti / ika÷ prayogaprasaÇge÷ saæhitÃyÃæ yaïa÷ prayogamÃha tatsÆtre na punarigvikÃraæ yaïamityartha÷ / nanu mà bhÆdvikÃra÷ pariïÃmor 'thÃntaraæ tu bhavi«yati tato nityÃvarïà bhavi«yantÅtyata Ãha / etÃvaccaitaditi / pariïÃmo vetyÃpÃtata÷ kÃryakÃraïabhÃvo veti paramÃrtha÷ / na jÃtu k«Åraæ tadavayavà và dadhirÆpeïa pariïamante na hyavayavà avayavisvabhÃvÃ÷ tasmÃtkÃryakÃraïabhÃva eva tÃttvika iti / sa ca varïe«u nÃsti iganapek«asya yaïo ni«patte÷ / tasmÃdikprayogaprasaÇge saæhitÃyÃæ yaïa÷ prayoga ityanvÃkhyÃnÃrtha iti / itaÓcÃyamÃdeÓopadeÓa ityÃha / varïasamudÃyeti / varïasyaikasya vÃstavatvÃt kadÃcidvikÃra upapadyate buddhi÷ samÃhÃramÃtrasya tu tatsamudÃyasya na vikÃrasambhava÷ / tasmÃttatrÃkÃmenÃpyÃdeÓopadeÓo vaktavya÷ / sa varaæ kÊptatvÃdekasminnapyastu varïa iti ityartha÷ // 40 // _________________________________________________ NyS_2,2.41: prak­tiviv­dvau vikÃrav­ddhe÷ // itaÓca na prak­tivikÃrabhÃva÷ / prak­tiviv­dvÃviti / mahadbhi÷ khalu tÆlapiï¬airÃrabdha÷ sthÆla÷ piï¬o 'lpaiÓcÃrabdho mahÃnalpa iti d­«Âaæ tadvadihÃpi dÅrghekÃravikÃrasya yakÃrasyekÃravikÃrÃdbhavitavyaæ viÓe«eïa, na cÃsti viÓe«a÷ tasmÃnna prak­tivikÃrabhÃva ityartha÷ // 41 // _________________________________________________ NyS_2,2.42: nyÆnasamÃdhikopalabdhervikÃrÃïÃmahetu÷ // asyÃk«epasÆtram--- nyÆna--tu÷ ( sÆ. 41 ) // alpena hi nyagrodhavÅjenÃrabdho nyagrodhatarurmahÃn tato 'timahatà và nÃrikelabÅjenÃrabdho nÃrikelataruralpa÷ nÃrikelabÅjaireva parasparÃpek«amÃïasamairÃrabdha÷ sama iti / asya pratyÃcayÃnasÆtram / dvividhasyÃpi hetoriti / yadi ca nyÆnasamÃdhikopalabdheriti sÃdhanaæ tadà dvividhasya hetorabhÃvÃd d­«ÂÃntamÃtrasya cÃsÃdhakatvÃt / pratid­«ÂÃntasya ca saæbhavÃdityetad dÆ«aïam // 42 // _________________________________________________ NyS_2,2.43: nÃtulyaprak­tÅnÃæ vikÃravikalpÃt // yadi ca nyÆnasamÃdhikopalabdherityanenÃnaikÃntikodbhÃvanaæ prak­tyanuvidhÃnasya kriyate tadà dÆ«aïapak«e nÃtulyaprak­tÅnÃæ vikÃravikalpÃditi dÆ«aïam / anaikÃntikado«asyÃsambandhatvaæ nÃma nyÆnasamÃdhikatve tu prak­tyanuvidhÃnaæ vikÃparÃïÃmapracyutam / tathà hyatulyÃyÃ÷ prak­terivakÃrà vikalpyante prak­tibhedamanuvidhÅyante, na jÃtu nyagrodhabÅjÃd nÃrikelapÃdapo bhavati bhavati ca nyagrodhabÅjÃnnyagrodhapÃdapa iti / etaduktaæ bhavati prak­tibhedÃnuvidhÃnaæ vikÃrabhedÃnÃæ brÆmopa na pÆnastadviv­ddhihrÃsÃbhyÃæ tadviv­ddhihrÃsau yenÃnaikÃntikatvamudbhÃvyeta tasmÃdanaikÃntikodbhÃvanamasaæbaddhÃmityartha÷ / na tvivarïamanuvidhÅyate yakÃra iti bhëyam / tasyÃrtho na tvivarïabhedamanuvidhÅyate iti / tasmÃdanudÃharaïaæ nyÆnasamÃdhikabhÃve dravyavikÃra iti // 43 // _________________________________________________ NyS_2,2.44: dravyavikÃre vai«amyavad varïavikÃravikalpa÷ // asyÃk«epasÆtram--- dravyavikÃra iti / ( 308 / 1 ) na prak­tibhedamavaÓyamanuvidhÅyante vikÃrÃ÷ dravyatvena tulyatve 'pi prak­tÅnÃæ vikÃravai«amyaæ tathà ca dÅrghahrasvÃbhyÃæ vai«amye vikÃravai«amyaæ bhavi«yati prak­tisÃmyaiva vikÃravai«amyam iti bhÃva÷ // 44 // _________________________________________________ NyS_2,2.45: na vikÃradharmÃnupapatte÷ // tatra pratyÃkhyÃnasÆtram / na vikÃradharmeti / yadyapi prak­terdravyatvamabhedastathà 'pi vikÃrabhede prak­tibheda evopayujyate na puna÷ prak­terabheda÷ tadvikÃrÃïÃæ tu yadabhinnaæ rÆpaæ dravyatvaæ tatra tasyopayoga iti sthite parihÃro 'nvaya (syÃk«epasÆtraæ dravyevikÃra iti/) grahaïaæ parihÃra ukta÷ // 45 // _________________________________________________ NyS_2,2.46: vikÃraprÃptÃnÃmapunarÃpatte÷ // itaÓca na santi varïavikÃrà ityÃha / vikÃreti / no khalu k«ÅravikÃro dadhi puna÷ k«Åraæ d­«Âamityartha÷ / ananumÃnÃditi pramÃïÃbhÃvamupalak«ayati // 46 // _________________________________________________ NyS_2,2.47: suvarïÃdÅnÃæ punarÃpatterahetu÷ // asyÃk«epa÷ suvarïÃdÅnÃmiti sÆtram / sÃdhanapak«e dÆ«aïaæ vyabhicÃrÃditi // 47 // _________________________________________________ NyS_2,2.48: na tadvikÃrÃïÃæ suvarïabhÃvÃvyatirekÃt // dÆ«aïapak«e do«amÃha / suvarïodÃharaïopapattiÓceti / tathà hi / ye suvarïajÃtÅya avayavà rucakatvamÃpannÃsta eva pÆrvavyÆhaparityÃgena vardhamÃnatÃmÃpannÃ÷ punà rucakatvamÃpadyante tadavayavÃnÃæ tatra pratyabhij¤ÃyamÃnatvÃta / na tvihekÃro yakÃrÃnugata ikÃrayakÃrÃnugato và 'nya÷ kaÓciddharmÅ d­Óyate ya ittvaæ parityajya yattvamÃpadyate varïatvaæ tvanugatamapi na dharmi, kiæ tu dharma eva / na ca nivartamÃna ÅkÃro yakÃrasya dharmo bhavitumarhati dharmadharmiïo÷ samÃnakÃlatvÃdityartha÷ // 48 // _________________________________________________ NyS_2,2.49: nityatve 'vikÃrÃdanityatve cÃnavasthÃnÃt // nanu dadhyatreti prayoge kadekÃrasyotpadya nirodha÷ / tathà dadhi atreti prayoge kadà yakÃrasyotpadya nirodha ityata Ãha / tadetadavag­hya saædhÃna iti / avagraho 'saæhità dadhi atretyuccÃrya dadhyatretyuccÃryate dadhyatreti và saædhÃya dadhi atretyavag­hyataityartha÷ / // 49 // _________________________________________________ NyS_2,2.50: nityÃnÃmatÅndriyatvÃttaddharmavikalpÃcca varïavikÃrÃïÃmaprati«edha÷ // jÃtivÃdÅ pratyavati«Âhate / nityapak«e tÃvaditi / yathà hi satyapi nityatve ke cidatÅndriyÃ÷ yathà paramÃïvÃkÃÓÃdaya÷ ke cidaindriyakÃ÷ yathà gotvÃdaya÷ evaæ satyapi nityatve paramÃïvÃkÃÓÃdayo na prak­tivikÃrabhÆtÃ÷ varïÃstu prak­tivikÃrabhÃvamÃpatsyante / nityà apatyirtha÷ / seyaæ vikalpasamà jÃtirityÃha / virodhÃditi / na khalvaindriyakatvÃnaindriyakatvÃbhyÃmasmi kaÓcinnityatvasya virodha÷ / prak­tivikÃrabhÃvena tvasti, na hi saæbhavati kÃryaæ ca nityaæ cetyartha÷ / // 50 // _________________________________________________ NyS_2,2.51: anavasthÃyitve ca varïopalabdhivat tadvikÃropalabdhi÷ // anityapak«e jÃtivÃdyÃha / anavasthÃyitve ceti / yathà satyapyanavasthÃyitve varïà indriyeïa sambadhya svavi«ayaæ j¤Ãnaæ janayanti evaæ vikÃramapi kari«yantÅtyartha÷ / seyaæ sÃdharmyasamà jÃtirityÃha / asaæbandhÃditi / katipayak«aïÃvasthÃnena varïÃnÃæ k«aïikÃnÃmapi svavi«ayaj¤ÃnahetubhÃvo yujyate avag­hya ciraæ sthitvà yadà saædhÅyate saædhÃya và cariæ sthitvà yadà vig­hyate tadà varïÃnÃmanityÃnÃæ na tÃvantaæ kÃlamavasthÃnamastÅti nopalabdhihetutvena vikÃrak­tatvaæ varïÃnÃæ tulyam / tasmÃdasaæbandhÃdasamarthà varïopalabdhirvarïavikÃrapratipÃda ityartha÷ / mÃbhÆdrarïopalabdhirvaræïavikÃreïa sÃk«Ãtsaæbaddhà odaÓavirodhitayà tu tanniv­ttyà pÃriÓe«yÃdvikÃraæ sÃdhayi«yatÅtyata Ãha / na ca varïopalabdhiriti // 51 // _________________________________________________ NyS_2,2.52: vikÃradharmitve nityatvÃbhÃvÃt kÃlÃntare 'vikÃropapatteÓcÃprati«edha÷ // tadevaæ jÃtyuttaramutthitameva mÃritaæ k­tvà bhëyakÃro 'traivÃrthe sÆtraæ paÂhati / vikÃradharmitva iti / vÃrtikam upalabhyamÃnasya cekÃrasya yatvÃnupapatteriti / ( 309 / 17 ) avag­hya ciraæ sthitvà saædhÃya yadà yatvaæ tadopalabhyamÃnatekÃrasya nÃstÅtyartha÷ // 52 // _________________________________________________ NyS_2,2.53: prak­tyaniyamÃd varïavikÃrÃïÃm // itaÓca varïavikÃrÃnupapatti÷ / prak­tyaniyamÃditi / k«ÅrajÃtÅyasya dadhijÃtÅyo vikÃro na puna÷ kadà cidapi dadhijÃtÅyasya k«ÅrajÃtÅyà vikÃrà upalabhyante / iha tu yathekÃrajÃtÅyasya yakÃrajÃtÅyo vikÃro dadhyatreti d­Óyate evaæ yakÃrajÃtÅyasyÃpi vikÃra ikÃrajÃtÅyo d­Óyate yathà vyathe÷sati prasÃraïe yakÃrasyekÃra iti / tasmÃdaniyamÃnna prak­tivikÃparabhÃva ityartha÷ // 53 // _________________________________________________ NyS_2,2.54: aniyame niyamÃd nÃniyama÷ // atra cchalavÃdÅ pratyavati«Âhate / aniyame niyamÃditi // 54 // _________________________________________________ NyS_2,2.55: niyamÃniyamavirodhÃdaniyame niyamÃccÃprati«edha÷ // tadetasya vÃkchalatvamÃpÃdayati / niyamÃniyamavirodhÃditi / niyamÃniyamasÃmÃnÃdhikaraïyaæ virudhyate na tvÃdhÃrÃdheyabhÃva ityartha÷ // 55 // _________________________________________________ NyS_2,2.56: guïÃntarÃpattyupamardahrÃtav­ddhileÓaÓle«ebhyastu vikÃropapattervarïavikÃrÃ÷ // tadevaæ prak­tivikÃrabhÃvaæ nirÃk­tya vikÃravacanavyaktiæ ÓabdÃnÃmÃdeÓapak«e samarthayati / na ceyaæ varïavikÃropapattiriti / ekasyÃprayoge anyasya prayogo vikÃra iti sÃmÃnyalak«aïam / tasya viÓe«ÃnÃha / sa bhidyata iti / upamardde nÃmeti / yathà 'sterbhÆriti / leÓa÷ sta ityatrÃsterakÃralope sakÃramÃtrasya leÓasyaikadeÓasya vyavasthÃpanam / Óle«apa Ãgama÷ prak­te÷ pratyayasya và / atrÃpi kevalasyÃprayoge viÓi«Âasya prayoga ityetÃvatà vikÃrasÃmÃnyalak«aïaæ lak«aïÅyam / etena vÃrttikamapi vyÃkhyÃtameveti // 56 // _________________________________________________ NyS_2,2.57: te vibhaktyantÃ÷ padam // tadevamuktena krameïa varïÃnÃmanityatÃæ pratipÃdya ÓabdaprÃmÃïyopayogi padaæ nirÆpayati / te vi--dam ( sÆ. 57 ) // evaæ kila ke citpaÓyanti na varïÃ÷ pratipÃdayantyarthÃn te hi pratyekaæ và anvayadhiyamÃdadhÅran nÃgadantà iva ÓikyÃlambanaæ milità và grÃvÃïa iva piÂharadhÃraïam / tatra na tÃvatpÆrva÷ kalpa÷ / pratyekamarthapratyayÃnutpÃdÃt / varïÃntaroccÃraïÃnarthakyÃcca / nÃpi saæhatÃ÷ ekavakt­prayoge kramaniyamena saæghÃtÃnupapatte÷ / anekakart­kaprayoge 'pi satyapi yaugapadye arthapratyayÃnutpÃdanÃt / nÃpi kramavatpÆrvavarïÃnubhavabhÃvitasaæskÃrasahito 'ntyavarïapratyayo 'rthapratyayaheturiti sÃæpratam / bhÃvanÃparanÃmna÷ saæskÃrasya svotpÃdakÃnubhavavi«ayasm­tijananÃdanyatra sÃmarthyÃdarÓanÃt / na hi gavÃnubhavajanita÷ saæskÃra÷ karoti sm­tiæ turaÇgame / api ceyamantyavarïaÓruti÷ svÃrthasaæketasm­tyapek«Ã vÃrthapratyayamÃdadhÅta anapek«Ã vÃ, tadapek«atve tatkÃle antyavarïaÓrutiruparatà k«aïikatveneti kayà saÇketasm­tirapek«yate antyavarïaÓrutisamaye ca saæketasm­tiranÃgateti kimantyavarïapratyayo 'pek«eta / saæketasm­tyanapek«atve ag­hÅtasaæketasyÃpi prathamaÓrÃviïor 'thapratyayaprasaÇga÷ / na hi ciradhyastasyÃnapek«itasm­te÷ saæketagrahasyÃsti kaÓcidupayoga iti / na ca bhÃvanÃkhyasaæskÃrasahito 'ntyavarïa÷ pratyÃyako 'rthasya / nÃpyanya eva kaÓcitpÆrvavarïÃnubhavajanita÷ saæskÃra÷ prok«aïÃdibhiriva vrÅhyÃderantyavarïapratyayasahakÃrÅti yuktam / anekÃd­«ÂakalpanÃprasaÇgÃt / sa eva tÃvadad­«Âacara÷ kalpanÅyastasya cÃnekatvamiti so 'yaæ varïebhyor 'thapratyayo bhavannanupapadyamÃnastadatiriktaæ sphoÂÃnubhavamÃyatate / asti hi bhinna«vepi varïe«u vÃkyamidamekaæ padamiti cà sarvajanÅno 'nubhava÷ / na cÃsau bhinnavarïÃlambano bhavitumarhati ekasya nÃnÃtvavirodhÃt / tasmÃdvarïÃtiriktaæ padaæ vÃkyaæ vÃ'lambate / tacce pratyekameva dhvanayo 'bhivya¤jayanti kevalaæ pÆrve dhvanaya÷ svarÆpamÃbhÃsayante caramastu vyaktam / na ceyamarthe vidhà saæbhavinÅ pratyak«aj¤ÃnaniyatatvÃt vyaktavyaktÃvabhÃsitÃyÃ÷ pade pratyak«e upapatti÷ arthasya tu padagamyasyÃpratyak«asya mÃnÃntareïa grahaïamastÅti agrahaïaæ và na tu sphuÂÃsphuÂatvÃbhyÃæ yoga÷ / api ca yasminnanuvartamÃne yadvyÃvartate tattasmÃdbhidyate yathà suvarïÃkyave«vanuvartamÃne«u kaÂakamukuÂÃdaya÷ / anuvartamÃne«u tu varïe«u vyÃvartante padabhedÃstasmÃtte 'pi varïebhyo bhinnà iti tÃnpratyÃha / te vibhaktyantÃ÷ padam / ta eva varïà eva padaæ na tu tadatiriktaæ sphoÂÃkhyamityartha÷ / idamatrÃkÆtam / na tÃvadvarïÃtirikta÷ padÃtmà kaÓcidupalabhyate pratyak«eïa, padamiti tu vyapadeÓastÃneva varïÃn bahÆnapyekasm­tisamÃrohitayà và ekÃrthadhÅhetutayà và abhinnakÃrakÃvasthÃvattayà vÃlambate bhÃkta÷ / na caivamanyonyasaæÓraya÷ nartte padÃvadhÃraïÃpadarthÃdhigamo na cÃrthÃdhigamantareïa padÃvadhÃraïamiti / ekasm­tibuddhisamÃrohiïÃæ varïÃnÃmasatyarthavattayà 'vabodhe suj¤ÃnatvÃt tanmÃtrasya ca svÃrthena saæketagrahasyÃpi sukaratvÃt taduttarakÃlatvÃcca padamiti kÃrakaÓabdaprav­tte÷ / itarathà sarve«u kÃrakaÓabde«u durvÃramitaretarÃÓrayatvaæ kÃryopahitamaryÃdatvÃtkÃrakÃïÃæ tadanupÃtitvÃcca tacchabdÃnÃæ, tasmÃdvyapadeÓamÃtrÃnurodhena naikaikavarïamÃtrÃvabhÃsinÅ«u ÓrotrajÃsu buddhi«u tadÃhitavÃsanÃlabdhajanmÃyÃæ cÃnu bhÆtavarïasaækalanÃtmikÃyÃæ smatibuddhÃvaprathamÃno varïavibhÃgopamardena na Óakya÷ padÃtmà pratyak«a iti vaktuæ, nÃpi nirbhÃgasya sphuÂÃsphuÂatve và bhÃgaviparyÃsova và yujyate, no khalu sarvathà 'd­ÓyamÃno nÃma sphuÂa÷ nÃpi samÃropavi«aya÷ / na hi sÃmÃnyÃtmanà 'pyag­hÅtà ÓuktÅ rajatatvasamÃropavi«aya÷ / na ca nirbhÃgepadÃtmani g­hÅte kiæ cidasyÃg­hÅtamavaÓi«yate yadagrahaïÃdavyaktatvaæ và samÃropo và bhavet / na ca tadeva tadaiva tena g­hÅtamag­hÅtaæ ca saæbhavati / tasmÃnna pratyak«asya tadÃbhÃsasya và gocara÷ padÃtmà / nÃpyanumÃnasyÃrthapratyayaliÇgajanmana÷ parasparÃÓrayaprasaÇgÃt / na tÃvatsattÃmÃtreïa padÃtmÃr 'thapratyayamÃdhatte mà dhÃnnityatvena nityamenam / tasmÃtsvaj¤Ãnena / tacca svaj¤ÃnamarthapratyayÃt tathà ca satyarthapratyaye padapratyaya÷ padapratyaye ca satyarthapratyaya iti vyaktamanyonyÃÓrayatvam / na ceyamarthadhÅrvarïebhyo nodetumarhati te hi pÆrvamanubhÆtÃ÷ pratyekam anubhÆtatÃkramopas­«Âà ekabuddhisamÃrohiïa÷ ÓaknuvantyarthadhiyamÃdhÃtum / na cÃkramÃnukramaviparÅtakramÃïÃmaviÓe«o varïÃnÃm / pÆrvÃnubhavasanniveÓÃnusÃritvÃtsm­te÷ tatsanniveÓasya ca viÓe«ÃdviÓe«opapatti÷ / abhede 'pi ca varïÃnÃæ na hi hinetyÃdau padabheda upapatsyate vinà 'pi sphoÂakalpanÃm / kramabhedÃnuvidhÃyitvÃtpadabhedasya, arthapratyayakÃrakatvaæ ca na varïamÃtrÃïÃmapi tu kramanyÆnÃtiriktatvÃdyupahitÃnÃm / tattadupadhÃnaæ na tulyatve 'pi varïÃnÃmanyadanyaditi padabhedasiddhi÷ / tasmÃd d­«Âebhya eva varïebhyo d­«ÂaprakÃrÃnupÃtibhyor 'thapratyayotpattirupapadyamÃnà nÃd­«Âaæ sphoÂÃtmÃnaæ d­ÓyamÃnavarïabhedÃpahnavena kalpayitumarhatÅti siddham / te vibhaktyantÃ÷ padamiti / yathÃdarÓanaæ vik­tà iti bhëyam / guïÃntarÃpattyÃdibhirÃdarÓarÆpeïa vik­tÃ÷ yathÃdarÓanaæ yathÃpramÃïaæ na tu prak­tivikÃrabhÃvena tasnapavaya pramÃïabÃdhitatvÃdityartha÷ / vÃrttikam arthapratyayastarhi na prÃpnotÅti / sphoÂavÃdina ukto 'bhiprÃya÷ / uttaram / antyavarïapratyayÃditi / varïe«u pratyayo varïapratyaya÷ / antyaÓcÃsau varïapratyayaÓceti antyavarïapratyaya÷ sakalavarïÃvagÃhinÅ sm­ti÷ / sà ca prÃca÷ pratyekavarïÃnubhavÃnapek«yÃntyà bhavati / yadyevamag­hÅtasaæketÃnÃmapyasÃvastÅti te«ÃmarthapratyayaprasaÇga÷ syÃdityata Ãha / pÆrvavarïapratisandhÃnapratyayÃpek«Ãditi / saæketagrahaïasamaya÷ pÆrva÷ tadbhÃvino varïÃ÷ pÆrve te«Ãæ pratisaædhÃnaæ yÃvatÃæ yajjÃtÅyÃnÃæ g­hÅta÷ saæketastÃd­ÓÃstÃvantastajjÃtÅyà evaitaityevamÃkÃraæ tadeva pratyayastadapek«Ãt / na cÃsÃvag­hÅtasaæketÃnÃmastÅti sannapyantyavarïapratyayo nÃrthasya pratyÃyaka ityartha÷ / abhidheyasya kriyÃntarayogÃdviÓi«yamÃïarÆpa÷ Óabdo nÃma,pa antaraÓabdo viÓe«avacana÷ kriyÃviÓe«ayogÃddhetorityartha÷ / etaduktaæ bhavati / yasyÃbhidheyaæ kriyÃviÓe«asabandhena vinÃna paryavasyati tannÃma ÃkhyÃtÃrthastu yadyapi kva cit kriyayà 'pi sambadhyate yathà 'bhikrÃmaæ juhoti bhuktvà vrajatÅtyÃdi«u tathà 'pi juhoti vrajatÅtyÃdayo na kriyÃsambandhamantareïa na paryavasyanti api tu tatsamabhavyÃh­tà api saæbadhyante / nÃmÃrthastu na pÆrvÃparÅbhÆtapradhÃnakriyÃpadÃrthamantareïa paryavasyati / ata evÃhu÷--yatrÃnyat kriyÃpadaæ na ÓrÆyate tatrastirbhavantÅpara÷ prayoktavya÷ tathà ca brÃhmaïe 'bhikrÃmaæ bhoktuæ bhaktetyÃdayaÓca samuccayÃdyapek«Ã÷ kriyÃviÓe«amantareïÃparyavasyanto nÃmatvena saæg­hÅtà bhavanti / asyodÃharaïamÃha / yathà brÃhmaïa iti / asyÃrthamÃha kriyÃkÃrakasamudÃya÷ kÃrakasaækhyÃviÓi«Âa÷ / atra hi kriyÃÓabdena brÃhmaïasya bhÃvo brÃhmaïatvamabhidhÅyate bhÃvaÓabdasya kriyÃrthatvÃt / bhavità ca brÃhmaïa÷ kÃrakam / tayorbrÃhmaïatvabrÃhmaïayo÷ samudÃya÷ sa ca kÃrakasya bhaviturbrÃhmaïasyaikatvasaækhyayà viÓi«Âo brÃhmaïa ityetasmÃnnÃmapadÃdgamyata ityartha÷ / ÃkhyÃtalak«aïamÃha / kriyÃkÃlayogÃbhidhÃyi kriyÃpradhÃnamÃkhyÃtaæ kriyÃyÃ÷ kÃlayoga÷ pÆrvÃparÅbhÃva÷ / kÃlayogÃddhi saæbhavati tadabhidhÃyi / tadanena pÃka ityÃdernÃmapadÃd vyavacchinati / evamapi bhuktvà bhoktumityÃdÃvapi nÃmni prasaÇga÷ / asti hi tatrÃpi kÃlÃvadhipÆrvÃparÅbhÆtakarmak«aïapracayapratyayo 'nyathà odanamiti karmasambandho na syÃd ata uktaæ kriyÃpradhÃnamiti / svani«Âhà hyÃkhyÃtÃt kriyà pratÅyate nÃnyatantrà / bhoktumityÃdau tu kriyÃntaramanteïa na paryavasyantÅti kriyà gamyate / vrajatÅtyÃdau tu na tathà tadidaæ kriyÃprÃdhÃnyam / tadanena pacati paceta pacyate sthÅyataityÃdi sarvamÃkhyÃtaæ saæg­hÅtaæ bhavati / na kva cidapi nÃmni prasaÇga÷ yadapyastyÃdi nÃmÃkhyÃtapratirÆpakaæ tatrÃpi sannityasyÃrthe siddharÆpe tadvarttate na puna÷ pÆrvÃparÅbhÆtakriyÃrthatvamiti dra«Âavyam / yasmÃnnÃmnà sarvaæ padaæ vyÃpyata iti / ( 311 / 6 ) bÃhulyaæ vyÃptyartha÷ / prÃyeïa hi vÃkye bahÆni nÃmapadÃni ÃkhyÃtaæ punarekamevaikasmin vÃkye ÃkhyÃtabhede vÃkyabhedÃditi / adhikaraïamÃk«ipati na padÃdarthÃdhigatiriti / padena hi viÓe«o và 'bhidhÅyate sÃmÃnyaæ và tatra viÓe«ÃbhidhÃnaæ tÃvad dÆ«ayati / viÓa«a iti / anavasthÃnamanavadhÃraïamiti / sÃmÃnyÃbhidhÃnamÃsthÃyÃha na padasyeti / dÆ«ayati na sÃmÃnyasyeti / vyavahÃrÃya hi vÃkyamuccÃrayanti v­ddhÃ÷ na tu vyasanitayà / na cÃsti sÃmÃnyasÃdhya÷ kaÓcidvyavahÃra÷ kiæ tu sarvo vyavahÃro viÓe«asÃdhya÷ / na cÃsya padaæ vÃcakaæ tadvÃkyameva vÃkyÃrthasya vÃcakamiti ta padÃrthacintÃvasara ityÃk«epÃrtha÷ / samÃdhatte na sÃmÃnyavi«ayatvesatÅti / na tÃvatpadÃtiriktamasti vÃkyaæ nÃmetyuktamadhastÃt / na ca varïamÃlaiva padÃrthapratipÃdanÃvÃntaravyÃpÃrÃnapek«Ã vÃkyÃrthabodhinÅti yuktam / anapek«intasaæketagrahÃyÃstadavabodhanaæ prathamaÓrÃviïo 'viditasaæketasya vÃkyÃrthabodhaprasaÇga÷ / yata÷ saæketagrahÃpek«atve vÃkyÃrthena sahÃnantyavyabhicÃrÃbhyÃæ vÃkyasaæketagrahÃsaæbhava ityakÃmenÃpi padÃnÃæ svÃrthe saæketo 'bhyupagantavya÷ / tasmÃtpadÃnÃæ sÃmapÃnyamarthastatpratipÃdanÃvÃntaravyÃpÃrÃïÃæ ca yathà vÃkyÃrthapratipÃdakatvaæ tathà 'smÃbhistattvabindau nipuïataramupapÃditam / seyaæ padÃtsÃmÃnyapratÅtirgauriti và aÓva iti và sarvagabÅ«u sarvÃÓve«u vopasarpantÅ Óukla iti k­«ïa iti và viÓe«aÓrutyÃpava niyamyataityartha÷ / p­cchati kathaæ punariyamiti / ti«Âhati gacchatÅtyÃdayo 'pi na padatvena viÓe«e varttitumarhanti sambandhagrahaïÃsambhavÃt / tasmÃdete 'pi sÃmÃnyavacanà iti bhÃva÷ / uttaraæ naiveyamiti / tadevaæ padasya sÃmÃnyavÃcakatvaniÓcayÃdÃk­tivyaktyo Óca padÃtpratÅtervÃdinÃæ vipratipatterbhavati saæÓaya÷ / kiæ tritayamartha Ãho anyatama iti / ethaæ tÃvatsÃmÃnyÃvagamÃdvÃcakatvaæ niÓcitya cintÃntarÃvatÃro darÓita÷ / saæprati dvitayÃvagamÃtpadasya vÃcakatvaÓaÇkaiva nÃsti tasmÃdyuktaÓcintÃntarÃvatÃra ityÃha bhavatu veti / pratÅtivasiddhamanujÃnÃti kriyà ca tatsÃdhanaæ cati / bhavità gaurityartha÷ // 57 // _________________________________________________ NyS_2,2.58:: vyaktyÃk­tijÃtisaænidhÃvupacÃrÃt saæÓaya÷ // kimanyatama÷ padÃrtha utaitatsarvamiti bhëyam / tatrÃnyatamÃrthamÃha vÃrttikakÃra÷ / kiæ vyaktiriti / ( 312 / 9) // 58 // _________________________________________________ NyS_2,2.59: yÃÓabdasamÆhatyÃgaparigrahasaækhyÃv­ddhyapacayavarïasamÃsÃnubandhÃnÃæ vyaktÃvupacÃrÃd vyakti÷ // atra yÃÓabdÃdiprayogasÃmarthyÃdvyaktireva padÃrtha ityeke manyante / syÃdetat / vyaktivadÃk­tirapi bhidyataityÃk­terapyabhidhÃyakaæ kasmÃnna bhavatÅtyata Ãha / Ãk­terapÅti / gotvaæ ca jÃtirupÃdhirmavi«yati tena nÃtiprasaÇga÷ / na copÃdherabhidhÃnam / anabhihitasyÃpi tacchabdenopahitÃvacchedakatvadarÓanÃt / yathà gÃrgikayà ÓlÃghataityatra ÓlÃghopÃdhivihito vu¤ na ÓlÃghÃmÃheti bhÃva÷ / ____________________________________________________________________ NyS_2,2.60: na tadanavasthÃnÃt // tamimaæ vyaktyabhidhÃnaniyamavÃdinamapÃkaroti / nÃneneti / ____________________________________________________________________ NyS_2,2.61: sahacaraïasthÃnatÃdarthyav­ttamÃnadhÃraïasÃmÅpyayogasÃdhanÃdhipatyebhyo brÃhmaïama¤cakaÂarÃjasaktucandanagaÇgÃÓÃkaÂÃnnapuru«e«vatadbhÃve 'pi tadupacÃra÷ // nÃpratÅta upÃdhirupahitÃvacchedÃya prabhavati / na ca gÃrgikayetyatropÃdhirvu¤Ãbhihito 'pi na pratÅyate ÓlÃghata iti padÃntareïa tasyÃbhidhÃnÃt / yatra tu ÓlÃghata iti na prayujyate na tatra vu¤obhÃvÃbhidhÃyina÷ sÃdhutvamasti / seyaæ vyadhikaraïe 'nupÃdhau gati÷ / samÃnÃdhikaraïe tu paÓvÃdÃvupÃdhau pratyayÃntaÓabdavÃcyatvameva / yathà d­tihari÷ Óveti / atra hi d­tiharirityetÃvataiva paÓau labdhe tadviÓe«aniyamÃrtha Óveti prayujyate / na ca prayogÃdevopÃdhergamyamÃnatvÃdanabhidhÃnaæ sÃæpratam / tadupÃdhyanabhidhÃyinastatra prayoganiyamasya paryanuyojyatvÃt / ananuyojyatve anÃderlokaprayogasya sarve«Ãmeva ÓabdÃnÃmanabhidhÃyakatvaprasaÇga÷ / prayoganiyamÃdeva hi tebhyo 'pyartho 'vagamyate / athÃpratipÃdakasya prayoganiyamo nopapadyata iti yatra prayogastatpratipÃdakatvamityabhyupeyate tadupÃdhÃvapi samÃnam / tathà ca smarati bhagavÃnkÃtyÃyana÷ tadantavÃcya÷ samÃnaÓabdo 'yamiti / samÃnaÓabda÷ samÃnÃdhikaraïaÓabdo ya upÃdhirasau pratyayÃntaÓabdavÃcya ityartha÷ / tasmÃdvyaktiniyame apratÅtà jÃtiraÓaktà / na ca goÓabdÃdanyadasyÃ÷ pratyÃyakamastÅti sà 'pi tena pratyÃyanÅyeti siddhaæ na vyaktimÃtraæ padÃrtha iti // 60 // kaÂÃrthe«u vÅraïe«u vyÆhyamÃne«viti bhëyam / kaÂaæ karotÅti nirvartyasya kaÂasya karmatvamanupapannaæ kÃrakÃdhikÃrÅyatvÃt karmasaæj¤ÃyÃ÷, kriyÃnimittasya ca kÃrakatvÃt / asiddhasya ca kriyÃyÃ÷ pÆrvaæ nimittabhÃvÃyogÃt / tasmÃttÃdarthyanimittÃdeva kaÂaÓabda÷ kaÂÃrthe«u vÅraïe«u vyÆhyamÃne«u vartate / vÅraïÃnÃæ ca và racyamÃnÃnÃmasti kaÂakriyÃpÆrvabhÃvitvena nimittabhÃva iti // 61 // _________________________________________________ NyS_2,2.62: Ãk­tis tadapek«atvÃt sattvavyavasthÃnasiddhe÷ // yadi na jÃtyà vinà vyaktiniyama iti jÃtirabhidheyà hanta bho÷ sà 'pyÃk­tyà niyantavpayetyÃk­tirevÃbhidhÅyatÃmityÃha / yadi tarhÅti / ( 314 / 9 ) etadapi dÆ«ayati / atrÃpi tadevopasthitaæ na tadanavasthÃnÃditi / saæsthÃnenÃpi vyajyamÃnÃæ jÃtirekÃrthasamavÃyÃdvyajyate ca vyavasthÃpyate ca / sà tu vyaktisaæsthÃnÃbhyÃæ vyÃvartamÃnÃbhyÃmanuvartamÃnà 'bhinnabuddhyà 'vasÅyate / tÃd­ÓÅ ca vyaktisaæsthÃnÃbhidhÃnÃnapek«eïÃpi padena Óakyà bodhayituæ, saæsthÃnaæ tu vyaktivadbhinnamÃnantyavyabhicÃrÃbhyÃmaÓakyasaæketagrahaïaæ jÃtyabhidhÃnamapek«ya na Óakyaæ padenabodhayitumiti na saæsthÃnÃparanÃmÃk­ti÷ padÃrtha ityartha÷ / nÃpi jÃtidvÃreïa vyaktivadÃk­ti÷ padÃrtho jÃtyà sahÃsambandhÃdityÃha / yasya ca jÃtyà yoga iti // 62 // _________________________________________________ NyS_2,2.63: vyaktyÃk­tiyukte 'py aprasaægÃt prok«aïÃdÅnÃæ m­dgavake jÃti÷ // astu tarhi jÃtireva padÃrtha÷ tatra hi sukara÷ saæketagraha÷ vyabhicÃrÃbhÃvÃditi / vyaktyÃk­tyostu vyabhicÃra÷ jÃtyabhidhÃyino vyaktÃvÃk­tau caupacÃrika÷ prayogo bhavi«yatÅtyabhiprÃyeïÃha / astu tarhÅti / Óe«amasyÃtirohitÃrtham / ekamanekatra varttata iti pratijÃnÃnopava nÃnuyoktavya÷ / ubhayena vyÃghÃtÃditi / ( 318 / 13 ) yadyekamanekatra vartamÃnaæ prativyakti sarvÃtmanà vartata iti kiæ tvanekamanekatra vartata iti prÃptam / evaæ cÃnuyogÃdhikaraïavyÃghÃta÷ / athaikamanekatra vartamÃnaæ prativyaktyekadeÓena varttate tathà 'pi naikamanekatra vartate kiæ tvanekamanekatreti ekadeÓÃnÃmanekatvÃditi / so 'yamubhayena vyÃghÃta÷ ukto 'vayavivÃde // 63 // _________________________________________________ NyS_2,2.64: nÃk­tivyaktyapek«atvÃjjÃtyabhivyakte÷ // NyS_2,2.65: vyaktyÃk­tijÃtayastu padÃrtha÷ // tadevamanyatamÃbhidhÃnaniyamaæ nirÃk­tyÃniyamÃbhidhÃnaæ siddhÃntamÃha / vyaktyÃr--tha÷ ( sÆ. 65 ) // idamatrÃkÆtam / goÓabdoccÃraïÃnantaraæ viditasaægaterekapade vyaktyà k­tijÃtinirbhÃsa÷ pratyaya udayamÃsÃdayati na punaryathà gaÇgÃyÃæ gho«a÷ prativasatÅtyatra gaurvÃhÅkaæ ityatra và gaÇgÃtvagotvÃvagamottarakÃlaæ vÃkyÃrthe tatsambandhÃnupapattestadavinÃbhÃvena và lak«yamÃïaguïayogena và tÅraæ vÃhÅko và 'vagamyate tathehÃvagati÷ / prayogaprÃcuryÃdatyantÃbhyÃsenÃtiÓÅghratayà sannapi pratyayakramo na lak«yate / ÓÅghratarabÃïahetukaÓatapatraÓatavyatibhedavaditi cet / na asati bÃdhake balavati pratyayÃbhedaprathÃyÃmanyathÃkaraïÃyogÃt / tathÃca sati na kva cidapyabhedo 'vati«Âheta tathà ca bhedo 'pi na syÃd abhedaÓrayatvÃdbhedasya / api ca na rÆpiÓÆnyà rÆpÃvagati÷ rÆpaæ ca dravyasya jÃti÷ tena rÆpyamÃïatvÃd rÆpi dravyam / na ca yena yadrÆpyate tadanavagame tadavagama÷ / yathà nÃrthamantareïa buddherupalambhanaæ, tasmÃjjÃtyupalambho dravyopalambhaikadeÓo na dravyopalambhamantareïa kevala÷ sambhavati / tasmÃdekÅpalambhagocaratvÃnna jÃtijÃtimatorlak«yalak«aïabhÃva÷ sa copalambha÷ Óabdaj¤ÃnÃnantaraæ jÃyamÃna÷ ÓÃbda÷ / na ca vÃcyamekopalambhagocaratve 'pi jÃtivyaktyorjÃtireva vÃcyà na vyakti÷ ekavÃcyatve 'pyubhayopalambhopapattÃvubhayavÃcyatvakalpanÃnupapatteriti / kÃryavyaÇnyaæ hikÃraïÃnÃæ sÃmarthyaæ kÃrya eva nÃkÃrye / kÃryaæ cÃnubhava÷ sa caika eveti na sÃmarthyabhedakalpanà / taddvÃreïa tu karmaïyapyucyate padamarthe samarthamiti kÃryaæ ca dvÃramekamiti vi«ayabhede 'pi sÃmarthyamekameveti / api capuru«asaÇketÃpek«av­ttÅnÃæ padÃnÃæ na kiæ citsÃmarthyaæ nÃma pramÃïagocara÷ yadekamanekaæ và syÃt / etena nirƬhalak«aïÃyÃæ Óabdasya jÃtyabhidhÃnopak«Åïasya na vyaktisÃmarthyaæ kalpanÅyam / anyatrÃvyÃp­tasya tatrÃrthasyaiva sÃmarthyamiti yadÃhustadapi nirastam / sa khalvartha÷ pratÅto và vyaktiæ gamayed apratÅto và / apratÅtasya gamakatve sarvadaiva vyaktyavagatiprasaÇga÷ kÃraïasya nityatvÃt / pratÅtasya gamakatve duruttaramÃtmÃÓrayatvaæ na hi jÃtipratyayÃdanyo vyaktipratyaya ityuktam / tasmÃtsÃdhu pÃramar«aæsÆtraæ vyaktyÃk­tijÃyastu padÃrtha iti / saæpratyanyÃpohapadÃrthavÃdinamutthÃpayati na vyaktyÃk­tijÃtayastu padÃrtha iti ke ciditi / ( 321 / 3 ) atha dravyÃdiv­ttitvÃditi / gavÃÓvasya tu nÃÓrayÃÓrayibhÃva iti bhÃva÷ / jÃtimanmÃtrÃbhidhÃyako 'pi sacchabdo na bhavati / kasmÃt asvatantratvÃditi / jÃtimanto ghaÂapaÂÃdaya÷, ca caite ghaÂÃdiÓabdÃdiva nirapek«ÃtsacchabdÃtpratÅyante kiæ tu sacchabdÃd ghaÂÃdi«u buddhi÷ pariplavate ghaÂÃdiÓabdÃpek«astu sacchabdo ghaÂÃdiniÓcayahetu÷ / tasmÃt ghaÂÃdiÓabdaparatantratvÃnna tadvato vÃcaka ityartha÷ / atha veti / yadyatra praratantraæ vartate tattasya na vÃcakaæ yathà gaÇgÃgavÃdiÓabdÃstÅravÃhÅkÃde÷ / tathà ca jÃtiÓabdà jÃtimati / tasmÃnna jÃtimadvÃcakÃ÷ te hi jÃtimapek«ya jÃtimati vartanta iti tÃd­Óaæ pÃratantryamityartha÷ / atha jÃtyanapek«aæ kasmÃnna tadvati vartatataityata Ãha / uktaæ cÃtrati / ( 321 / 3 ) astu tarhyaipacÃrika eva tadvati pratyaya ityata Ãha tadvati ceti / yathÃdhipatyalak«aïo guïa÷ svÃmino jitakÃÓini bh­tye 'pyastÅti tatra svÃmiÓabda÷ prarvatate na tathà jÃtiguïayogo vyakterityartha÷ / api ca anyaÓabdo 'nyatra vartamÃna÷ prathamaæ tÃvadanyadhiyamutpÃdayati athÃnyatra vartate yathà goÓabdo gavi buddhimutpÃdya vÃhÅke vartate / na ceha jÃtiÓabdo jÃtau tadvyatikrameïa prav­tta÷ na caupacÃrikasya v­ttiyaugapadyamityÃha / kramav­ttyabhÃvÃt yugapadasaæbhavÃcca / guïoparÃgaæ dÆ«ayati / ayathÃrthaj¤ÃnotpattiprasaÇgÃcca / guïoparÃgÃdyathà nÅla÷ sphaÂika iti j¤Ãnamevaæ sarvameva ÓÃbda¤j¤Ãnaæ vinà bÃdhakamayathÃrthameva syÃdityartha÷ / ekasvalak«aïÃbhidhÃnaæ dÆ«ayati / asÃdhÃraïeti / aÓakyasamayatvÃccetyapi dra«Âavyam / tadevamanyÃpohavÃdinamutthÃpya dÆ«ayati / atrÃsmÃbhiriti / vyaktyÃk­tijÃtayastistro 'smÃkaæ padÃrtha÷ / guïapradhÃnabhÃvastu kva cideva kasya cit jÃtimadvyaktyabhidhÃne dvividhamapyasvÃtantryaæ na saæbhavati ÓabdÃnÃm / na tÃvadvyakij¤Ãne janayitavye tadarthaæ jÃtij¤Ãnaæ pÆrvamapek«ante Óabda÷ iti saæbhavati / dvayorapyekaj¤Ãnavedyatvaniyamena paurvÃparyÃyogÃt / nÃpi viÓe«avÃcakaæ padaæ vinà jÃtiÓabdÃnÃæ buddhipariplavÃttadviniÓcayÃya viÓe«aÓabdÃpek«ayà svÃtantryam / svavi«aye jÃtiÓabdÃdbuddherapariplavÃt / jÃtimadvyaktimÃtramasya hi vi«ayo na cÃtra buddhipariplava÷ / vyaktiniyamastu vi«aya iti na tatra buddhipariplavo du«yati / dÆrÃddhi ÃrohapariïÃhavadadravyamÃtraæ gocara÷ pratyak«asya na tu sthÃïu÷ puru«o và / na cÃtra buddhiparipluti÷ pratyak«ak«atiæ kÃæ canÃvahati / na cÃsmin pak«e jÃtiÓabdo vyaktyÃk­tyo÷ paraÓabdo yenaupacÃrika÷ syÃt / na ca sÃmÃnÃdhikaraïyaæ na kalpate jÃtivyaktipadayorekÃrthÃbhidhÃyinorvaiyadhikaraïyÃyogÃt / tasmÃtsarvamavadÃtam / evamanekÃntavÃde paroktado«ÃprasaÇgamabhidhÃya dÆ«aïavÃkyaæ paroktaæ dÆ«ayan do«ÃbhÃvamÃha / na vetai do«Ã iti / sattÃÓabda iti sattÃyÃ÷ Óabda iti và vigraha÷ sattÃrÆpa÷ Óabda iti vÃnapava tatra pÆrvasminkalpe sattÃyà na vÃcaka÷ sattÃÓabda iti vyÃghÃta÷ / uttarasminkalpe na vÃcaka÷ sattÃyà ityanena vyÃghÃta÷ sattÃyà ityanena Óabdena sattÃmabhidhatse atha ca tasya vÃcako na sattÃÓabda iti brÆ«e tato vyÃghÃta÷ sattÃÓabda iti copalak«aïÃrthaæ sattÃnayà na vÃcaka iti dra«Âavyam / ÓaÇkate bhavadabhiprÃyeïeti / nirÃkaroti / neti / yadyasmadabhiprÃyÃrthaæ pratipadyase arthapratÅtyadhÅno 'bhyupagama iti abhyupagamaæ brÆ«e tattathà ca na ni«eddhumarhasÅti bhÃva÷ / atha ni«eddhuæ pratyemi na punarabhyupaimÅtyÃÓaÇkyÃha yaccedamiti / ( 322 / 4 ) dÆ«ayati tadapi neti / atathÃbhÆtasyÃpuru«abhÆtasya sthÃïostathÃbhÃvibhi÷ puru«ai÷ sÃmÃnyaæ satyadhyÃropita÷ puru«atvÃdidharmo yasya sa tathetyukta÷ tasya pradhÃnamartha÷ puru«a÷ tadakÃrÃpa pratÅtirityartha÷ / sattÃyÃ÷ pradhÃnasÃdhanavÃcineti / pradhÃnaæ sÃdhanaæ vya¤jakatayà bhavit­dravyaæ tadvÃcÅ khalu sacchabda÷ mattÃÓabdastu dravyopasarjanabhÃvavÃcÅ na tasya dravyavÃcinà sÃmÃnÃdhikaraïyamityartha÷ / sÃmÃnÃdhikaraïyÃsiddhi÷ saddravyaÓabdayoriti / siddhi÷ pratÅti÷ sà bhavanmate na syÃditi yaduktaæ kaiÓcittadapyanena sÃmÃnÃdhikaraïyavyavasthÃpanena pratyuktam / vyÃkhyÃtopa nirÃkÃryatvena / svayaæ prakÊptÃæ vÃcoyuktimiti / ( 323 / 3 ) jÃtiÓabda iti sadÃdiÓabde«u svayaæ prakÊptà yà vacanavyaktistÃæ prati«edhati tatra cÃsmÃkaæ siddhasÃdhanamityartha÷ / sacchabdo jÃtiÓabdastasya bhedavÃcakatvaæ nÃsya saæmatamiti bhanvÃno deÓayati / yadi tarhÅti / sugama÷ parihÃra÷ / tathà 'pi nÃnvayÅ na vyatirekÅ ceti / ye ye anantà na te jÃtiÓabdavÃcyà iti na d­«ÂÃnta÷ / sarvabhedapak«ÅkaraïÃt / nÃpi yo jÃtiÓabdavÃcyo na tatrÃnantyaæ yathà gotvÃdikamiti Óakyaæpa vaktuæ jÃtereva bhavanmate vyomÃravindÃyamÃnatvÃditi bhÃva÷ / ÓaÇkate athÃpÅti / tathà satyanvayÅ d­«ÂÃnto lak«yata iti bhÃva÷ / nirÃkaroti / ayamapi neti / viÓe«aïopÃdÃnavirodhÃt / na hi bhedamantareïa kiæ cidasti vastusada yato viÓe«aïaæ vyÃvarttayoditi bhÃva÷ / hetubhÃvÃnabhyupagamÃditi / ( 324 / 5 ) na Óabdo 'rthapratyÃyane liÇga yena vyabhicÃreïa du«yati / na ca pratyÃyakamÃtraæ vyabhicÃreïa du«yati cak«urÃdÅnÃmapi nÅlÃdivyabhicÃreïa pÅtÃdau varttamÃnatayà vyabhicÃriïÃmapratyÃyakatvaprasaÇgÃt / saÇketagrahastu satyapi bhedÃnÃæ vyabhicÃre caikaikajÃtikro¬Åk­tÃnÃæ sukara eveti bhÃva÷ / bhedavÃcakatvaprati«edhÃditi / bhedavÃcakatve ni«iddhe dravyavÃcakatvaæ ni«iddhaæ bhavati dravyasya bhedatvÃt / tataÓca dravyaÓabda iti vyÃghÃta ityartha÷ / uktottarametat sacchabdadravyaÓabdayorekavi«ayatvÃditi / viÓe«amÃtraæ vi«aya÷ sadÃdiÓabdasya na punarniyato 'yameva nÃnya iti bhÃva÷ // sattÃÓabdena dravyaguïakarmÃïi nÃk«ipyanta iti / sÃmÃnÃdhikaraïyayogyatayetyartha÷ / tadantareïa tadanupapatte÷ / Ãk«epÃmÃtraæ tu Óakyaæ vaktumityÃha / Óakyaæ vaktumiti / p­«ÂvÃsacchabdasya guïapradhÃnabhÃvena trayor 'thà iti sÆtrakÃranyÃyenÃvadhÃrayati / saditi cÃyamiti / arthak­ta iti / artha÷ kÃryaæ tatk­ta÷ / taduktaæ bhavati yasya kÃryeïa sambandhastatpradhÃnaæ yasya kÃryasambandhÃvacchedakatvaæ tadaÇgamiti / eteneti / ( 325 / 9 ) arthatrayÃbhidhÃnena / na hi svÃmipratyayo bhavati bh­tye / api tu tadarthakriyÃkÃritayà svÃmivyapadeÓamÃtramityartha÷ / nÃtra kramo na yugapatpratyaya iti / ( 326 / 3 ) bhedÃdhi«ÂhÃne kramayaugapadye naikasmin viÓi«Âadravyapratyaye sambhavati iti / eteneti / Óabdasya sattÃviÓi«ÂadravyabÃcitvÃbhidhÃnenÃyathÃrthaj¤ÃnotpattiprasaÇgÃditi pratyuktam / paramÃrthasvacchadhavale hi sphaÂike nÅlÅdravyopadhÃnÃnnÅlÃpratyayo bhavatu bhrÃnta÷ tasya paramÃrthato nÅlaguïÃsamavÃyÃt / sattÃsamavÃyastu dravyÃdÅnÃæ pÃramÃrthika iti na dravyÃdi«u saditi pratyayasya mithyÃtvamityartha÷ / na hi kaÓcicchabda iti / svalak«aïÃnÃmaÓakyasamayatayà na kaÓcidapi Óabdo bhavatà tadvÃcakatvenÃbhyupeyataityartha÷ / na ca jÃtiÓabdasyeti / jÃterabhÃvÃditi bhÃva÷ / na jÃtiÓabdo bhedÃnÃæ vÃcaka÷ kasya tarhÅti pÆrvaæ bhedÃnpradhÃnÅk­tyoktaæ samprati tu jÃtiÓabdÃnityetÃvatà apauruktyam / nÃsti vivÃda iti / ( 327 / 20 ) anyÃpohajÃtyorlak«aïÃbhede nÃsti vivÃda ityartha÷ / dravyasacchabdayostu sÃmÃnÃdhikaraïyaæ na ca ÓredavÃcakÃ÷ Óabdà iti vyÃhatamiti / ( 328 / 4 ) dravyamiti hi vidhirÆpamevaæ sadityapi vidhirÆpaæ tacchabdau tayorvÃcakau tayoranyÃpohÃrthatvaæ vyÃhataæ vidhiÓabdau cÃnyÃpohÃrthÃviti na sambhavati / na ca bhedÃnabhidhÃyino÷ sÃmÃnÃdhikaraïyamapi yujyate / bhinnÃbhyÃæ hi nimittÃbhyÃmekasminnarthe bhedarÆpe vartamÃnau samÃnÃdhikaraïau bhavetÃæ bhedaæ cennÃbhidhatto naikatra varteyÃtÃm / avarttamÃnau ca bhinnaprav­ttinimittaparyavasitau gauraÓva itivanna samÃnÃdhikaraïau bhavitumarhata÷ / so 'yamaparo vyÃghÃta÷ / bhedÃnabhidhÃnaæ ca sÃmÃnÃdhikaraïyaæ ceti / tadanena vyÃghÃtadvayamuktaæ tadetadvyÃghÃtadvayaæ nirÃcikÅr«urÃÓaÇkate / upacÃrato na vyÃghÃta iti cet / tadetadvibhajate dravyasacchabdÃviti / tadanena prathamo vyÃghÃta÷ parih­ta÷ / dvitÅyaæ vyÃghÃtaæ ÓaÇkità pariharati / tÃvetÃviti / brÆta÷ pratipÃdayato 'dhyavasyata iti yÃvat / etadatrÃkÆtam / vikalpayonayo hi ÓabdÃstadevÃbhiniviÓante yadvikalpÃnÃæ gocara÷ / kÃryakÃraïayo÷ sÃmÃnÃdhikaraïyena pratipatte÷ / catu«ÂayÅ ceyaæ vikalpÃnÃæ sadasaddharmisaddharmÃvagÃhinÃæ jÃti÷ / gaurÅÓvaro nÅlaæ nittyamityevamÃdÅnÃæ na ca vikalpÃnÃæ gocaro yo vikalpate deÓakÃlÃvasthÃbhedenaikatvenÃnusaædhÅyate tadevedamiti / eva ca sa Óabdagocara÷ tatra ÓabdÃnÃæ ÓakyasaÇketatvÃt / na ca svalak«aïÃni trailokyavilak«aïÃnyevamiti na vikalpavi«aya÷ / na ca sÃmÃnyaæ nÃma kiæ cidasti yadvi«aya÷ syÃt / ata eva na tadvanti svalak«aïÃnyapi te«Ãæ sÃmÃnyÃnÃmabhÃve tadvattÃyÃ÷ svalak«aïe«vabhÃvÃt / api cÃstu sÃmÃnyaæ vastusat tathà 'pi nityatvÃdanupakÃryatayà svalak«aïÃdhÃratvÃnupapatti÷ ÃdhÃratvamapi hi karaïatvameva / patanadharmÃïo hi badarÃdaya÷ kuï¬ÃdibhirapatanadharmÃïa÷ kriyanta / na ca nityaæ kriyata iti nÃdheyam / tathà v­k«atvaÓiæÓapÃtve svatantre eva sÃmÃnye svaÓabdÃbhyÃmavagamite na gauraÓvara itivatsÃmÃnÃdhikaraïyaæ bhajetÃm / api ca bhavatu nityasyÃpyupakÃryatvenÃdheyatvaæ tathà 'pyetadvikalpanÅyam / kiæ yenaiva svabhÃvena tatsvalak«aïaæ v­k«atvamupakaroti tenaiva ÓiæÓapÃtvamapi atha svabhÃvÃntareïa / atha hi svabhÃvÃntareïapa svabhÃvabhedÃdanyatsvalak«aïaæ ÓiæÓapÃtvÃdhÃro 'nyacca v­k«atvÃdhÃra iti punarapi gauraÓva itivatsÃmÃnÃdhikaraïyÃbhÃva eva / athaikena svabhÃvena svalak«aïaæ sarvasÃmÃnyopakÃri tathÃpipava svabhÃvÃbhede tadupakÃrÃdhÅnasvabhÃvÃnÃæ sÃmÃnyÃnÃæ ca madhye ekasÃmÃnyavata÷ svalak«aïasya ekena Óabdena vikalpena và grahaïe sarve«Ãæ tadekopakÃranibaddhasvabhÃvÃnÃæ sÃmÃnyÃnÃæ grahaïÃtsad dravyapÃrthivav­k«aÓiæÓapÃvikalpÃnÃæ ÓabdÃnÃæ ca paryÃyatvaprasaÇga÷ / yathÃha/ ... ekopakÃrake grÃhye nopakÃrÃstato 'pare / d­«Âa tasminnad­«Âà ye tadgrahe sakalagraha ... iti / tasmÃnna sÃmÃnyavadbhedagocarà vikalpÃ÷ / svalak«aïabhedagocaratvani«edhena j¤ÃnagrÃhyÃkÃragocaratvamapyapÃstam / svÃkÃramabÃhyaæ bÃhyamadhyavasyan vikalpa÷ svÃkÃrabÃhyavi«aya iti cet / yathÃha ... svapratibhÃse 'narthe 'rthÃdhyavasÃyena prav­tti ... riti / atha ko 'yamadhyavasÃya÷ / kiæ grahaïamÃho svitkaraïam / uta yojanà atha samÃropa÷ / tatra svapratibhÃsamanarthamarthaæ kathaæ g­hïÅyÃt kuryÃdvà vikalpa÷ na hi pÅtaæ nÅlaæ Óakyaæ grahÅtuæ kartuæ và ÓilpiÓatenÃpi / nÃpyag­hÅtena svalak«aïena svÃkÃraæ yojayitumarhati vikalpa÷ / na ca svalak«aïaæ vikalpagocara iti copapÃditam / na ca svÃkÃramanarthamartha Ãropayati / na tÃvadag­hÅta÷ svakÃra÷ Óakya Ãropayitumiti tadgrahaïame«itavyam / tatkiæ g­hÅtvà Ãropayati atha yadaiva g­hïÃti tadaivÃropayati / na tÃvat pÆrva÷ pak«a÷ na hi vikalpaj¤Ãnaæ k«aïikaæ kramavantau grahaïasamÃropau kartumarhati / uttarasmiæstu pak«e vikalpasvasamvedanapratyak«Ã dvikalpÃkÃrÃdahaÇkÃrÃspadÃdanahaÇkÃrÃspadaæ samÃropyamÃïo vikalpo nÃsvagocaro na Óakyo 'bhinna÷ pratipattuæ nÃpi bÃhyasvalak«aïaikatvena Óakya÷ pratipattuæ vikalpaj¤Ãnena svalak«aïasya bÃhyasvayÃpratibhÃsanÃt / tasmÃde«a vikalpavi«ayo na j¤Ãnaæna j¤ÃnÃkÃro nÃpi bÃhya ityalÅka evÃstheya÷ / yathÃha bhadantadharmottara÷/ ... buddhyà kalpikayà viviktamaparair yadrÆpamullikhyate buddhirno na bahiriti ... / tathÃpi vikalpaj¤ÃnÃdvÃhyÃbhimukhÅ prav­ttistadarthinÃæ na syÃt / tasmÃdalÅkabÃhyame«Ãæ vi«aya÷ bÃhyabhedÃgrahaÓcÃsya bÃhyatvaæ na punarbÃhyÃbhedagraha÷ / vikalpagocareva bÃhye tadabhedagrahasyÃÓaktvÃt / tasmÃnnirvikalpakap­«ÂhabhÃvino vikalpÃ÷ tadupanÅtabÃhyasvalak«aïabhedaæ svagrÃhyÃlÅkasyÃg­hïanta÷ tadabhimukhaæ pravarttayanti vyavahartÌnarthina÷ pÃraræyeïa tatsambandhÃt / prÃpternna visamvÃdayanti lokam / te«Ãæ ca vikalpavi«ayÃïÃæ na taireva vikalpai÷ parasparato bhedo g­hyate nÃpi vikalpÃntarairiti bhedÃgrahÃdabhedamabhimanyate puru«a÷ tadabhedÃccÃvamar«ÃïÃm abheda÷ tadabhedÃcca taddhetÆnÃmavikalpadhiyÃmabheda÷ tadabhedÃcca svalak«aïÃnÃmavikalpadhÅvi«ayÃïÃmapyabheda÷ / yathÃ'ha/ ... ekapratyavamar«asya hetutvÃddhÅrabhedÅnÅ / ekadhÅhetubhÃvena vyaktÅnÃmapyabhinnateti ... // tat siddhamalÅkaæ bÃhyaæ vi«ayovikalpÃnÃæ ÓabdÃnÃæ ceti / taccedamanyavyÃv­ttirÆpaæ bhÃvÃbhÃvasÃdhÃraïyÃccÃtyantÅvalak«aïÃnÅæ sÃlak«aïyÃpÃdanÃcca tÃdrÆpyÃnubhavÃcca / tathà hi yadbhÃvÃbhÃvasÃdhÃraïaæ tadanyavyÃv­ttirÆpameva / yathÃpa 'mÆrttatvaæ tat khalu vij¤Ãne ca ÓaÓavi«Ãïe ca sÃdhÃraïam / tathà ca vivÃdÃdhyÃsità vikalpavi«ayÃ÷ ghaÂapaÂÃdaya iti svabhÃvahetu÷ / gaurasti gaurnÃstÅti hi bhÃvÃbhÃvasÃdhÃraïo gÃvÃdivikalpavi«ayo vidhirÆpasvalak«aïavadbhÃvÃsÃdhÃraïye nÃstÅtyanena na saæbadhyate virodhÃt / astÅtyanenÃpi na saæbadhyate paunaruktyÃt / bhÃvÃbhÃvasÃdhÃraïagrahaïa¤ca nÃnimittaæ nÃpyanyanimittaæ na hi vidhirÆpavi«ayasya tatsvarÆpavi«ayasya và vidhidharmÃpÃtinastatra nimittabhÃva÷ saæbhavati / tasmÃnnimittavattayà sÃdhÃraïagrahaïaæ vyÃptaæ vipak«Ãnnimittavattvasya vyÃpakasyÃnupalabdhyà nivarttamÃnamanyavyÃv­ttivi«ayatvena vayÃpyata iti pratibandhasiddhi÷ / api cÃtyantavilak«aïÃnÃæ sÃlak«aïyam anyavyÃv­ttik­tameva / yathà gavÃÓvamahi«amÃtaÇgÃnÃmatyantavilak«aïÃnÃmapi siæhavyÃv­tyà sÃlak«aïyam / tathà ca bÃhyasya svalak«aïasya vidhirÆpasya paramÃrthasato 'paramÃrthasatÃtyantavilak«aïena sÃlak«aïyamiti svabhÃvahetu÷ / bÃhyaæhi vidhirÆpamapyagovyÃv­ttam / vikalpavi«ayo 'pi cedagovyÃv­ttastata÷ sÃlak«aïyaæ nÃnyathà tathà ca sÃlak«aïyamiti nimittavattayà vyÃptaæ tadanupalabdhyà vipak«ÃdvyÃvarttamÃnaæ svasÃdhyena vyÃpyata iti pratibandhasiddhi÷ / api cÃnubhÆyata eva vikalpavi«ayo vyÃv­ttirÆpa÷ / tathà hi / tadapratibhÃsane gÃæ badhÃneti deÓito 'Óvaæ badhnÅyÃd goraÓvÃdpa bhedenÃpratibhÃsanÃt / pratibhÃse và kathaæ nÃgovyÃv­ttipratibhÃsa÷ / tasmÃdanyÃpohagopacarau ÓabdavikalpÃviti / tadetaduktam vÃrtikak­tà / tÃvetÃvasaddravyavyudÃsarÆpeïa pravartamÃnÃvekamarthamadhikuruta iti / ( 328 / 8 ) ekaæ svalak«aïamadhyavasyata÷ adhyavasÃyaÓca svavi«ayasya svalak«aïÃdbhedenÃgraha ityuktam / atrocyate / jÃtistÃvadupapÃditasadbhÃvà tata eva tadvatÅvyaktirapi paramÃrthasatÅ / svÃbhÃvikaÓca sambandho vyakterjÃtyà saha nopakÃramapek«ate / api cÃnityasyÃpyupakÃryatà k«aïabhaÇgabhaÇgaupapÃdayi«yate / yathà caikopÃdhigrahe 'pi nopÃdhyantaraviÓi«ÂagrahastathopapÃditaæ pratyak«alak«aïÃvasare / na cÃtyantÃsata÷ kena cidasadÆpasya prathopapadyata- iti sÃrÆpyanimittÃæ bhrÃntimupapÃdayatà vÃrtikak­toktam / upapÃditaæ cÃsmÃbhi÷ / tasmÃjjÃtimatyo vyaktayo vikalpÃnÃæ ÓabdÃnÃæ ca gocara÷ tÃsÃæ tadv­ttÅnÃæ rÆpamatajjÃtÅyavyÃv­ttamityartha÷ atastadavagaternna gÃæ badhÃneti codito 'ÓvÃdÅn badhnÃti / na ca ÓabdÃrthasya jÃterbhÃvabhÃvasÃdhÃraïyaæ nopapadyate / sà hi svarÆpato nityà 'pi deÓakÃlavikÅrïÃnantavyaktyÃÓrayatayà bhÃvÃbhÃvasÃdhÃraïÅ bhavatyastinÃstisambandhayogyà / vartamÃnavyaktisambandhità hi jÃterastità atÅtÃnÃgatavyaktisambandhità ca nÃstiteti / saædigdhavyatirekitvÃdanaikÃntikaæ bhÃvÃbhÃvasÃdhÃraïyamanyathÃsiddhaæ ceti / jÃtimatÅ vyaktirvikalpagocaro nÃlÅkamiti kasya vastunà saha sÃd­ÓyÃyÃnyavyÃv­tti-- rÆpatÃsthÅyate / api cÃlÅkasya samastasÃmarthyavirahiïo 'tyantavisad­Óasya samarthena svalak«aïena vidhirÆpeïa kiæ sÃd­Óyam / anyavyÃv­ttiriti cet / nanvanyavyÃv­ttirbhÃvikÅ svalak«aïasya svabhÃvo và anyo và na tatsvabhÃvo vidhirÆpeïa virodhÃt / avirodhe và vidhini«edhayorekatvÃdvidhirÆpatÃni«edhenÃlÅkasya svalak«aïasÃrÆpyÃyÃnyavyÃv­ttirÆpatopapÃdanamanarthakam / vidhirÆpeïÃnucchena tucchasya sÃrÆpyamanupapannamiti cet / hanta bho÷ svalak«aïasyÃsti kiæ tucchamapi rÆpaæ yenÃlÅkasya tucchasya sÃrÆpyaæ syÃt / tathà satyayamekasya svalak«aïasya tucchÃtucchaviruddhasvabhÃvadvayasamÃveÓamabhyupagacchan ÓlÃghanÅyapraj¤o devÃnÃæpriya÷ / na ca svalak«aïodanyavyÃv­ttiralÅkamanyavyÃv­ttaæ svalak«aïena sarÆpayati tathà sati hastimaÓakÃvapi rÃsabha÷ sarÆpayet / dharmo na ca svalak«aïadharmo vyÃv­ttirbhavadbhirabhyupeyate / syÃdetat / adhyavasÅyamÃnamapi svalak«aïaæ na paramÃrthasat, api tu tadapi kalpitaæ, tasmÃttasya vidhini«edharÆpatà na virudhyate, vastuni hi viruddhadharmÃdhyÃso virudhyate nÃvastuni tenÃsya vidhirÆpaparityÃgena ni«edharÆpatÃmupÃdÃyÃlÅkasya sÃrÆpyamupapadyate / yathÃ'ha--- ... yacca g­hyate yaccadhyavamÅyate te dve apyanyabyÃv­ttÅ na vastuna ... iti / athÃlÅkasya svalak«aïasyÃlÅkasÃd­Óye kiæ sidhyati / na tÃvat tatra prav­tti÷ asata÷ prav­ttivi«ayatvÃyogÃt / satastu prav­ttivikalpasya na sÃd­Óyamasatà sÃd­Óye và v­thà alÅkasvalak«aïÃbhyupagama÷ / atha na vayamalÅkaæ svalak«aïÃntaramÃti«ÂhÃmahe kiæ tvalÅkasyaiva dÃhapÃkÃdikasÃmarthayaropam / na tatsvalak«aïaæ tasya sarvato vyÃv­ttyà abhilÃpasaæsargÃyogyatvena vikalpaj¤ÃnapratibhÃsÃbhÃvÃt / abhilÃpasaæsargayogyasya cÃnvayino 'svalak«aïatvÃt / tasmÃtsvÃnvayino 'nyavyÃv­ttirÆpasyÃsamarthasyÃpi sÃmarthyaæ samÃropya tattadarthino vyavaharttÌn pravarttante lokavikalpÃ÷ pÃramparyeïa sambandhÃtsamarthaæ vastu prÃpayanto na visaævÃdayanti lokamiti yuktamutpaÓyÃma÷ / athÃsya atadarthakriyÃsÃmarthyÃropa÷ kiæ d­«ÂÃrthakriyÃsvalak«aïasÃlak«aïyenÃho svidanÃdivÃsanÃvaÓÃt / tatra svalak«aïena sarvato vyÃv­ttena samarthena samastasÃmarthyavirahiïo 'nvayinà na ki¤cidasti sÃrÆpyam / anyav­ttyà tu sÃrÆpye vidhirÆpeïÃpi prasaÇga÷ / tasyÃstato bhedÃbhÃvÃdityuktam / anÃdivÃsanÃvaÓÃttu tadÃrope prathamadarÓane 'pi nÃlikeradvÅpÃgatasya vahnau dÃhapÃkÃdisÃmarthyaj¤ÃnaprasaÇga÷ / vahnisvalak«aïÃddÃhapÃkÃdikÃriïo bhedÃgrahÃdalÅkasya tadrÆpasamÃropa iti cet / kiæ svalak«aïe g­hyamÃïe athÃg­hyamÃïe / na tÃvadg­hmamÃïe tasya vikalpaj¤ÃnagocaratvÃbhÃvÃdityuktam / tatsamayabhÃvi tvavikalpakaæ tattvaæ g­hïadapi na vikalpe svavi«ayaæ niveÓayati / tasya tato 'nyatvena tadvÃrttÃnabhij¤atvÃt / evaæ vikalpaj¤Ãnamapi samanantarotpannanirvikalpakavyÃpÃrapÃramparye 'pi na svalak«aïaæ gocarayitumarhati / tasyÃbhilÃpasaæsargayogyapratibhÃsavi«ayatvÃdityuktam / samanantarapratyayÃdavikalpÃdutpattestadvyÃpÃrapÃramparyÃdatadgocaro 'pi tadgocara ivÃbhÃsata iti cet / anubhavavÃsanÃbhÃve«u bhevadapÅyaæ gatirna tu parok«ÃbhÃvÃvagÃhi«vavidyÃvÃsanÃprabhave«u saæbhavati / api cÃnubhavavÃsanÃprabhavasyÃpi tadgocaratvÃbhimÃnastasminnaprathamÃne tadutpattimÃtrÃnna bhavitumarhati / ag­hyamÃïe tu vahnisvalak«aïe tato bhedÃgraheïa tadrÆpÃrope trailokyarÆpÃropaprasaÇgo niyamahetorabhÃvÃt / na hi tadÃnÅmag­hyamÃïatayà trailokyÃdvahnisvalak«aïasya kaÓcidviÓe«a÷ vahnisvalak«aïavi«ayanirvikalpakaprabhavatvena tasminniyate avidyÃvÃsanÃprabhave«u pradhÃneÓvarÃdivikalpe«u tadabhÃva iti niyamo na syÃt / na cÃgraheïa tadÃropasaæbhava ityuktam / tasmÃdalÅkasya bÃhyatvaæ vikalpagocara iti riktaæ vaca÷ / api ca j¤ÃnÃkÃravatsvalak«aïavaccÃlÅkagrÃhyatvamapi na vikalpagocaro bhavitumarhati / etaddhi kalpanÃdhÅnamutpannÃyÃæ kalpanÃyÃmutpannamiva vina«ÂÃyÃæ na«Âamiva vikalpanÃbheda bhinnamiva na Óakyamekatvena pratikarttum / bhedÃnavamar«Ãditi cet / kimasyÃnavam­«Âamapi tattvam / omiti cet / na tarhiæ kalpitam / nanu nÃsya bhedo 'pi svÃbhÃvika÷ svÃbhÃviko hi bhedÃbhedÃbhyÃæ yujyate na tvalÅkam / mà bhÆdbhedo 'sya svÃbhÃvika÷ kalpanÃdhÅnaæ tu tadalÅkaæ tadbhedÃdbhinnaæ pratipattavyam / anyathà tadadhÅnattvÃpatte÷ / idameva hi tasya vikalpitasya kalpanÃdhÅnatvaæ yatkalpanÃbhedÃbhedÃnuvidhÃnaæ nÃma tadadhÅnatve tu kalpitatvÃnupapatteranalÅkatvaprasaÇgÃt / tanmà nÃma bhÆtÃmasya svÃbhÃvike nÃnÃtvaikatve na tu bhinnakalpanÃnupÃti Óakyamekatvena pratipattumiti bhinnaæ pratipattavyam / tatsiddhaæ vikalpÃgocaratvamalÅkabÃhyasya abhilÃpasaæsargÃyogyatvÃtsukhÃdisvalak«aïavaditi / abhilÃpasaæsargÃyogyaæ hi tat tenÃÓakyasamayatvÃt sukhÃdilak«aïavaditi / Óakyasamayatayà khalvabhilÃpasaæsargayogyatà vyÃptà anyathà 'tiprasaÇgÃt / sÃlÅkabÃhyatÃyÃ÷ prativikalpaæ bhinnÃyà vyÃvarttamÃnà 'bhilÃpasaæsargayogyatvamapi vyÃvarttayatÅti pratibandhasiddhi÷ / api cedamalÅkamagovyÃv­ttirÆpaæ và taddharmo và / agovyÃv­ttirÆpaæ cet / na tadasiddhaæ gavi Óakyaæ grahÅtum / agauÓca goni«edhÃtmeti gosiddhimapek«ata iti duruttaramitaretarÃÓrayatvaæ taddharmatve và gotvamevÃstu bhÃvikaæ taddharmo vidhirÆpa÷ k­tamalÅkenÃvidhirÆpeïa / taddharmÃïÃæ tadbhÃvikatvasÃdhanaæ ca nirÃk­taæ tasya ca bhÃvÃbhÃvasÃdhÃraïyamupapÃditaæ tadvistarÃdvibhyato 'pi bahutaravistare patitÃ÷ sma ityÃstÃmetannÃstikamÃnopamarddanamiti / upacÃrato na vyÃghÃta iti cediti ÓaÇkÃyÃ÷ parihÃravÃrttikam / mukhyÃsaæbhavÃditi / ( 328 / 11 ) sarvatra mukhyapÆrvaka upacÃro và samÃropo và d­«Âa÷ tava tu rÃddhÃnte na vidhivi«aya÷ kaÓcidasti mukhya÷ Óabdo và vikalpo và sarvasya niv­ttigocaratvÃt / na cÃdhyavaseyo vidhi÷ saæbhavatÅtyupapÃditamadhastÃditi bhÃva÷ / na cÃnyÃpohapak«a upacÃro yukta÷ ubhayo÷ pradhÃnaÓabdatvÃditi / na hi siæhattvaæ nÃma kiæ cidasti siæhavyakti«u yanmÃnaïavake na syÃt / api tu prasahyakÃritvÃdivyudÃso mÃïavake nÃstÅti siæhavyakti«viva mÃïavake 'pi siæhaÓabdo mukhya eva syÃdityartha÷ / kiæ gauragauriti / ( 329 / 5 ) aÓvÃdirityartha÷ / prai«yapratyayapÆrvikà prai«asya prai«avi«aye prav­tti÷ saæpratipatti÷ aÇgavyatiriktasya cÃÇgina÷ senÃvanabahutvasaækhyÃdÅnÃæ bhavadbhirabhyupagamÃdityartha÷ / kriyÃrÆpatvÃccÃpohasya vi«ayo vaktavya iti / karma vi«aya÷ kriyÃyÃstadvaktavyamityartha÷ kathamanyavi«ayÃditi / kathamanyavi«ayÃdapohadagovi«ayÃgavi pratipattiriti / athÃgoriti / ( 330 / 2 ) asti hi kà cit kriyà yà 'nyasyÃnyavi«ayà / yathà vij¤ÃnamÃtmanor 'tha÷ vi«ayaæ vetyartha÷ / nirÃkaroti / kena goriti / kriyà hi cetanÃnÃæ prayatnapÆrvà bhavati / apohalak«aïà ca kriyà ni«edharÆpà ni«edhaÓca prÃptipÆvaka÷ na hi goragotvaæ kena citprasa¤jitaæ yatprek«Ãvatà vyapohyetetyartha÷ / kathaæ cÃgavÅti / agavÅti padena yo 'yaæ prati«edho nÃsaupa gopratipattimantareïa bhavatÅtyartha÷ / adhyÃsÃnupapatterarthapratyayo na yukta iti / apoharÆpor 'thapratyayo na yukta ityartha÷ / kimapoho vÃcyo 'thÃvÃcya iti / apohÃdiÓabdenetyartha÷ / yadi vÃcya iti / svarÆpeïaivÃpoho vÃcyo na cÃpohÃpohenetyartha÷ / syÃdetat / yadyanyÃpohena Óabdo na vartate kathaæ tarhi dvyÃdiviÓe«e«vanekaÓabda ekÃpohena vartate / na hyatrÃnekatvaæ nÃma gotvamiva kiæ cidasti sÃmÃnyamityata Ãha / anekamiti cÃsya padasya dvayÃdivi«ayatvÃt / ( 331 / 2 ) sÃmÃnyÃdhigatÃvekatvavarjitasaækhyÃtvasÃmÃnyÃdhigatau viÓe«a ÃÓrayitavya÷ saækhyÃtvasÃmÃnyamevaikatvavarjitaæ tatra dvyÃdiviÓe«Ãdhigatiheturna punaranyÃpohamÃtramityartha÷ / na hyasati sÃmÃnyaÓabdÃdekatvavarjitasaækhyÃsÃmÃnyavÃcakÃdanekaÓabdÃd viÓe«ÃÓrayaïe anyÃpohamÃtrÃdviÓe«Ãdhgitiriti yojanÅyam / abrÃhmaïÃdiÓabdÃnÃmapÅmeva gati÷ / tatrÃpi puæstvasÃmÃnyameva brÃhmaïaÓabdÃrtha iti / nÅlotpalaÓabdayoÓca pradhÃnatvÃditi / anÅlÃnutpalavyudÃsau hi pradhÃnau nÅlotpalaÓabdÃvÃhatu÷ na hyetayorasti viÓe«aïaviÓe«yabhÃva÷ parasparÃsaæbandhÃditi bhÃva÷ / etena nÅlotpalaÓabdayorasminsiddhÃnte pradhÃnÃrthatvena vyutpÃdanena rÃjapuru«aÓabdau vyÃkhyÃtau pradhÃnatvena atrÃpyarÃjÃpuru«avyavacchedayornÃvacchedya vacchedakabhÃva÷ nÃpi svasvÃmibhÃva ityartha÷ / samÃnÃdhikaraïayoÓceti / Óabdavikalpayo÷ paramÃrthasadvastusaæsparÓÃsambhavÃdityartha÷ / // 65 // _________________________________________________ NyS_2,2.66: vyaktirguïaviÓe«ÃÓrayo mÆrti÷ // yatra hi vyaktyÃk­tijÃtÅnÃæ samÃveÓastatra vyaktinirddhÃraïÃbhedaæ lak«aïam / tenÃkÃÓÃdyanavarodhe 'pi na do«astatrÃk­terabhÃvÃditi bhëyamatam / yathÃha bhëyakÃra÷ na sarvaæ dravyaæ vyaktiriti / yadyapi gurutvÃdaya÷ sÃmÃnyaguïÃstathÃpi guïÃntarebhyovyÃvarttamÃnà guïaviÓe«Ã ityucyante / avyÃpina iti / sarvagatasya dravayasya parimÃïaæ vyavacchinatti / mÆrcchitÃ÷ parasparaæ saæyuktà avayavà yasya tanmÆrcchitÃvayavam / kathaæ punarityÃdibhëyamÃk«ipati vÃrttikakÃra÷ / adhigatatvÃditi / svarÆpÃgavamapÆvarkatvÃdvÃkyapratipÃdanasya svarÆpÃvagamo 'pi tannÃntarÅyakatvÃtsiddha ityÃk«epÃbhiprÃya÷ / nirÃkaroti / na nimittatraividhye sati tadviÓe«avi«ayaj¤ÃnapanÃrthatvÃt / praÓnasya Óabdaprav­ttinimittÃnÃæ traividhye sati tadviÓe«a eva vi«aya÷ tajj¤Ãpanamartha÷ prayojanaæ yasya sa tathokta÷/etaduktaæ bhavati siddhaæ k­tvà bhedamabhidheyatvaæ brayÃïÃæ pratipÃditam / saæprati sa eva bheda÷ pratipÃdyata iti / sÆtramiti / bahÆnÃmarthÃnÃæ sÆcanÃditi bhÃva÷ / atrabhëyavyÃkhyÃnamupanyasyati / vyajyata iti / ( 332 / 2 ) dÆ«ayati etattuneti / vyakti÷ padÃrtha ityetat prak­taæ tatra yathÃvayavino vyakte÷ padÃrthatvamevam ÃkÃÓÃdÅnÃæ cotk«epaïÃdÅnÃæ ca tattathà lak«aïaæ vyÃkhyeyaæ yathà sarvaæ saæg­hyate anyathà sÆtrakÃro 'kuÓanala÷ syÃtpa tadarthamÃha / vayaæ tu brama iti / atredaæ vyÃkhyÃnam / vyaktiriti lak«yanirddeÓa÷ Óe«aæ lak«aïam / guïaviÓe«Ã iti dvedhà samÃsa÷ guïaÓca viÓe«aÓceti prathamo vigraha÷ tenÃk­tirnirÃk­tà saæg­hÅ tÃÓca rÆpÃdayo bhavanti / tathà 'pyutk«epaïÃdivyakterasaægraha iti dvitÅyo vigraha÷ / guïebhyo viÓe«Ã guïaviÓe«Ã÷ guïebhyo vyÃv­ttà utk«epaïÃdaya iti yÃvat / tathà 'pi na dravyaæ saæg­hyataityata Ãha / ÃÓraya iti / tacchabdÃdhyÃhÃrÃd guïaviÓe«ÃÓrayo dravyamityartha÷ / pratipadamiti / guïa iti ca viÓe«a iti cÃ'Óraya iti ceti padÃni / atha và guïaviÓe«ÃïÃmÃÓraya iti ceti padÃni / atha và guïaviÓe«ÃïÃmÃÓraya iti guïà rÆpÃdaya÷ viÓe«Ã÷ karmÃïi guïebhya ityarthÃt / te«ÃmÃÓrayaÓcetidvandva eva te«ÃmityarthÃdgamyate / tatra mÆrcchita itimÆrchanaæ saæbandha iha cÃsau samavÃya iti // 66 // _________________________________________________ NyS_2,2.67: Ãk­tirjÃtiliÇgÃkhyà // jÃtiÓca jÃtiliÇgÃni ca jÃtiliÇgÃni tÃnyÃkhyÃyante yayà sà Ãk­ti÷ / Óira÷ pÃïyÃdivyÆha Ãk­tirjÃtimanu«yatvÃdikamÃca«Âe / ÓironÃsikÃlalÃdÅnÃæ vyÆho manu«yatvajÃtiliÇgaæ Óira Ãca«Âe / Óirasà pÃdena gÃmanuminvantÅti bhëyam / yadyapi gotvaæ pratyak«ameva nÃk­tivyaÇnyaæ tathà 'pi vipratipadyamÃnaæ pratyucyate anuminvantÅti na puna÷ sarvà jÃtirÃk­tyà liÇgyata iti / m­tsuvarïarajatÃdikà hi rÆpaviÓe«avyaÇgyà jÃtirnÃk­tivyaÇnyà brÃhmaïatvÃdijÃtistu yonivyaÇgyà ÃjyatailÃdÅnÃæ jÃtistu gandhena và rasena và vyajyate / ata eva na sÃr«apÃdÅnÃæ tailatvamasti tadvya¤jakayorgandharasayorabhÃvÃt / bhÃktastu tailaÓabdaprayoga÷ k«ÅrajÃtirapi rasavyaÇgyaiva ata evÃmik«ÃyÃ÷ k«Åratvaæ na tu vÃjinasya tavya¤jakasya rasabhedasya vÃjine 'bhÃvÃd Ãmik«ÃyÃæ ca bhÃvÃditi // 67 // _________________________________________________ NyS_2,2.68: samÃnaprasavÃtmikà jÃti÷ // prasÆta iti prasava÷ samÃnabuddherbhinne«u pasotrÅ yà jÃti÷ sà 'vaÓyaæ samÃnapratyayaæ prasÆte na punaryà samÃnapratyayaæ prasÆte sà jÃti÷ / pÃcakÃdi«u vyabhicÃrÃditi / vyaktyÃk­tibhyÃæ bhedakatvamÃtreïa caitallak«aïaæ na tu sarvathà veditavyam / yastu vaiyÃtyÃtpratyak«e 'pi vipratipadyate taæ pratyanumÃnÃnyÃha / gavÃdi«vanuv­ttapratyaya iti / ( 333 / 18 ) vyapadeÓa iti sambandhinà sambandhÃntarasya viÓe«aïaæ puru«o vyapadiÓyate rÃj¤a ityaneneti / gorgotvÃnuv­ttipratyayà iti / pÆrvamanuv­ttapratyayamÃtraæpak«Åk­tam iha tu gorgotvÃnuv­ttipratyaya ityapaunaruktyam / kÅrtita iti / yathà liÇgaæ vivak«itamantaratvÃt / anyatra yathÃliÇgaæ pratyaya iti / napuæsakamanapuæsakeneti napuæsakatvaæ nÃÓaÇkanÅyamiti / iti miÓraÓrÅvÃcaspativiracitÃyÃæ nyÃya-vÃrttikatÃtparyaÂÅkÃyÃæ dvitÅyÃdhyÃya-sya dvitÅyamÃhnikam / dvitÅyo 'dhyÃya÷ samÃpta÷ // **************************************************************************** t­tÅyÃdhyÃyasya prathamamÃhnikaæ NyS_3,1.1: darÓanasparÓanÃbhyÃmekÃrthagrahaïÃt // atra bhëyaæ parÅk«itÃni pramÃïÃni prameyamidÃrnÅ parÅk«ya iti / v­ttÃnukÅrtanaæ prameyaparÅk«Ãæ varti«yamÃïÃæ prati v­ttÃyÃ÷ pramÃïaparÅk«ÃyÃhetubhÃvaæ darÓayitum / pramÃïena hi prameyaæ pÅk«yate nÃnyena / na ca tadaparÅk«itaæ prameyaparÅk«Ãyai prabhavati / tasmÃtpramÃïaparÅk«Ã hetu÷ hetumatÅ prameyaparÅk«eti / dvÃdaÓavidhaæ prameyaæ tatkasmÃtprathamata Ãtmaiva parÅk«yate na prameyÃntaramityata Ãha / taccÃtmÃdÅtyÃtmà vicÃryata iti / (335/5) Ãtmaiva hi prameye«u prathamamuddi«Âo lak«itaÓceti tadanurodhÃdÃtmaiva prathamaæ parÅk«yate na prameyÃntarÃïÅti / atra ca yadyapi svarÆpeïÃtmanyeva parÅk«Ãæ pratijÃnÅte tathà 'pi lak«aïaparÅk«ÃdvÃreïa lak«yaparÅk«aïÃl lak«aïaparÅk«aiva dra«Âavyà / yathà ceyamÃtmalak«aæïaparÅk«Ã tathopari«ÂÃddarÓayi«yate / tadetadvÃrttikakÃro vyÃca«Âe / ÃnantaryÃditi / kiæ puna÷ prayojanaæ prameyaparÅk«ÃyÃ÷ na hi ni«prayojanaæ parÅk«ante prek«Ãvanta ityata Ãha / yadvi«ayo 'haÇkÃra iti / ahaÇkÃra ityÃtmÃdivi«ayaæ mithyÃj¤Ãnaæ nidiæÓati / ÓarÅrÃdyabhedenÃtmadarÓanaæ khalu saæsÃra pravartayatÅtyuktaæ dvitÅyasÆtre / anena prameyaparÅk«ÃyÃ÷ prayojanavattvaæ darÓitam / atra bhëyakÃreïa vicÃrapÆrvarÆpa÷ saæÓayo darÓita÷ / kiæ dehendriyamanobuddhisaæghÃmÃtramÃtmeti / saæÓayakÃraïaæ coktaæ vyapadeÓasyeti / yadyapi v­k«aprÃsÃdayoravayavisamudÃyayoranyayorevÃvayavena samudÃyinà ca vyapadeÓastathÃpyavayavyabhÃvaæ samudÃyaæ ca samudÃyyanatiriktaæ manvÃnasya parasyodÃharaïaæ dra«Âavyam / tadetadvÃrtikakÃra Ãk«eptuæ p­cchati / kiæ punarasyeti / uttaraæva kiæ ÓarÅreti / Ãk«iyati neti / samÃnadharmaïo dharmiïo darÓanÃtsaæÓayo na punaradarÓanÃdityartha÷ / samÃdhatte÷ / necchÃdisÆtreti / icchÃdayo hi kÃryatvÃlliÇgamÃtmana iti darÓitam / tÃnyeva tu liÇgÃni darÓayatye«itÃraæ parÅk«ante / kiæ dehendriyavyatirikta e«itaibhya÷ sidhyati Ãho svidabhinna iti yukto vicÃra÷ / api cÃyamÃtmaÓabdÃbhidheyo dharmÅ sarvatantrasiddha÷ kevalamasya ÓarÅreïaæ saha bhedÃbhede vÃdinÃæ vivÃda ityÃha / avipratipatteÓceti / (336/1) nanu cÃtmÃsattve parai÷ pramÃïÃnyajÃtatvÃdÅnyupanyastÃni tatra kathaæ na tatsattve vipratipattirata Ãha / asattvapratipÃdakapramÃïÃbhÃvÃcceti / vÃdyevÃsau na bhavati yo dharmiïi vipratipadyate na hi dharmiïi vipratipadyamÃnasyÃsti kiæ citpramÃïaæ sarvasya tasyÃÓrayÃsiddherapramÃïatvÃt / abhÃvasya ca bhÃvÃdhÅnanirÆpaïasyÃtyantÃsadbhÃvÃnirÆpaïÃt / tasmÃddharmyabhÃvavÃdÅ na laukiko na parÅk«aka ityunmattavadupek«aïÅya÷ / dharmyasiddhivÃdinÃæ pramÃïamupanyasyati / na nÃstÅti / nirÃkaroti / tatra nÃstyÃtmeti / yatpunarapare samÃdadhu÷ anÃdivÃsanodbhÆtavikalparini«Âhita÷ / ÓabdÃrthastrividho dharmÅ bhÃvÃbhÃvobhayÃÓraya÷ // bhÃvÃÓrayo yathà nÅlamiti abhÃvÃÓrayo yathà ÓaÓavi«Ãïamiti ubhayÃÓrayo yathà 'mÆrtamiti / amÆrtaæ hi bhavati vij¤Ãnaæ bhavati ca ÓaÓavi«Ãïam / tasminbÃhyÃnupÃdÃne sÃdhye 'syÃnupalambhanam / tathà heturna tasyaivÃbhÃva÷ Óabdaprayogata iti / so 'yamÃtmavikalpo bÃhyopÃdÃno na bhavatÅti / yathà nÅlavikalpo bÃhyanÅlopÃdÃna÷ naivamÃtmavikalpo bÃhyopÃdÃnaæ ityartha÷ / tatraivaæ bhavÃnpra«Âavyo jÃyate / kimÃtmavikalpasya bÃhyopÃdÃnatvamÃtraæ prati«idhyate kiæ bÃhyÃtmopÃdÃnatvam / pÆrvasmin siddhÃsÃdhanaæ mà bhÆdÃtmavikalpo bÃhyanÅlÃdyupÃdÃna÷ kiæ na÷ chinnam / uttarasmiæstu kalpe kvÃyaæ bÃhyÃtmà siddha÷ yadupÃdÃnatvaæ vikalpasya prati«idhyate / siddhaÓcet kvÃpi nÃsyÃtyantÃya prati«edha÷ / asiddhaÓcet kathamapratÅtasya ni«edha÷ / pratÅto vikalpe bÃhye ni«idhyate caitra iva gehe catvaratale ni«idhyata iti cet / evamapi yatra pratÅtastatra na ni«idhyate yathà bhavadbhirevoktaæ na tasyaivÃbhÃva÷ Óabdaprayogata iti / bÃhyaÓcÃtmà vikalpena nopadarÓita iti prasaktyabhÃvÃnna Óakyo ni«eddhum / apradarÓitopyadhyavasita iti prasakta eveti cet / nanu vikalpasya ko 'yamadhyavasÃyo nÃma / grahaïÃdatirikta÷ grÃhyasya svÃkÃrasya vÃlÅkasya và bÃhyÃdhyÃropa iti cet / na bÃhyÃvi«ayà vikalpà bÃhyamÃropayantÅti citram / na hi Ãropavi«ayaropye ajÃnan ÃropayiturmahatÅtyasak­dÃveditam / api ca alÅkaæ pratÅyamÃnaæ yathà na ni«eddhuæ Óakyaæ pratÅyamÃnatvÃdevamasya bÃhyatvamapi / mithyÃtvÃtprati«idhyata iti cet tatkimalÅkamapi satyaæ yattadullaÇghya bÃhyatvaæ prati«eddhumadhyavasito 'si bÃhyabhedagrahamtadadhyavasÃyo na prasa¤jaka iti na ni«edhagocara÷ / na ca j¤ÃnakÃra Ãtmà paramÃrthasan bÃhyatvenÃropyamÃïa÷ prati«idhyata iti sÃæpratam / vij¤Ãnamaye hi sarvathà bÃhyasyÃgraha tatsamÃropasaæbhavÃt / atyantÃsataÓca bÃhyasya vij¤ÃnÃtmano grahe tathÃvidhenÃsatà vij¤ÃnÃnÃtmanà vij¤Ãnagrahyeïa kimaparÃddhaæ yena tadgrÃhyo na syÃditi vij¤Ãnanayo dattajaläjali÷ prasajyeta / na cÃyamÃtmà pÆrvÃparakÃlÃvasthÃyÅ k«aïikavikalpÃkÃro bhavitumarhati yena tadÃkÃro bÃhyatvena prati«idhyate / tasmÃdanyatra d­«Âamanyatra samÃropya prati«idhyata iti yuktam / sa ca samÃropa÷ kva citsvakÃraïaprabhava÷ kva citprati«idhyate yathendriyÃdido«Ãdutpannarajataj¤Ãnasya ÓuktikÃyÃæ nedaæ rajatamiti / kvacitpunarÃhÃryo yathà neha caitra iti / tasmÃdÃtmano deÓakÃlÃntare vastuni vikalpanaæ vij¤Ãne cÃsaæbhavÃdatyantÃsatto samÃropa÷ tadabhÃvÃdÃtmanyeva nÃsti asti cetkathamatyantÃya ni«edha÷ / tasmÃdÃtmà nÃstÅti padayorvyÃghÃta÷ / yadyapyÃtmà nÃstÅti padÃni tathà 'pi nÃstÅtyaikapadyaæ vivak«itvà pade iti dvivacanopapatti÷ / padyate gamyate 'nenÃrtha iti vivak«itvà padasamudÃyo 'pi padamucyate / yadyapi ghaÂÃdÅnÃæ deÓÃntarÃdau ni«edhastathà 'pi Ãtmano 'tyantÃya bhavi«yati na hi prati«edhÃntaradharmamavaÓyaæ prati«edhÃntaramanubadhnÃtÅtyata Ãha / sarvaÓcÃyamiti / upapÃditametadadhastÃd yathà cÃnanubhÆtamaÓakyamÃropayitumiti na kva cidÃtmanyanyÃdhÃratvamuktaæ piï¬ÃdyÃdhÃrà iti / p­cchati / kimayamiti / (337/2) yanna kva cidasti tadatyantamasad tathà cÃyaæ tasmÃdatyantamasanniti bhÃva÷ / uttaraæ na nÃstÅti / na tÃvanna kva cidastÅti vÃkyamÃtmÃnaæ svarÆpeïa ni«edhati deÓarÆpaviÓe«aprati«edhÃt / ÓaÇkità Ãha / keyaæ vÃcoyuktiriti / uttaravÃdyÃha / e«Ã vÃcoyuktiriti / e«Ã vak«yamÃïÃrthà / tadarthamÃha / yadyathÃbhÆtamiti / na hi padÃrthÃnÃæ sattà deÓabalena vyÃptà yena deÓavattvaæ nivarttamÃnaæ tÃæ nivarttayediti bhÃva÷ / na ca kÃlaviÓe«aprati«edho 'pÅti / kÃlÃntarapratiyogÅ ekaika÷ kÃla÷ kÃlaviÓe«a÷ tatprati«edho 'pyÃtmanyayukta÷ na hi yathà ghaÂÃdi«vavacchedÃrtha÷ kÃla÷ tathà nitya Ãtmani / pradhvaæsÃbhÃvavÃn ghaÂa÷ khalvÃsanni tathÃtvà prÃgabhÃvavÃn ghaÂo bhavi«yati na tathà Ãtmà / atÅtaprÃgabhÃvo 'nÃgatapradhvaæsa÷ ghaÂo vartamÃno na ca tathà Ãtmà tasmÃnnÃsyÃvacchedÃrthena traikÃlyamupÃvartate / atÅtÃnÃgatavyapav­ktavarttamÃnakriyÃvyaÇnya÷ kÃlo 'sti sadà nityÃnÃæ yato 'styÃtmà vidyate vyometi tasmÃdavacchedakatraikÃlyÃprÃpte÷ na traikÃlyaprati«edha÷ / atÅtÃnÃgatavyaprav­ktakriyÃvyaÇnyasya ca vartamÃnasyÃÓakyani«edhatvÃd nÃtmani kÃlaprati«edha iti sthitam / Ãtmaprati«edhaæ ceti Ãtmeti hi padaæ lokasiddhaæ padyate hyanena kaÓcidartha÷ yena na kaÓcidartha÷ padyate tadapÃrthakaæ bhavitumarhati / kimasata÷ satà sÃdharmyamiti / tarhi bhavatÃæ siddhÃnte sarvopÃkhyÃrahitamasaætprameyamapÅti bhÃva÷ / atha ÓarÅrÃderÃtmatvaæ kalpitaæ ni«idhyate ÓarÅrÃdayo nÃtmÃna iti tatrÃha / ÃtmasÃmÃnyaæ ceti / atha ÓarÅrÃdÅti / ahaÇkÃrastÃvatparamÃrthata÷ ÓarÅrÃdivi«aya÷ sthÆlo 'haæ goro 'hamiti pratyayÃta / tamimamÃtmeti kalpayitvà viparyasyati tadanurÆpaæ vyapadiÓati vyavaharati ca / so 'yaæ viparyaya÷ prati«idhyate nÃstyÃtmeti / nirÃkaroti / evaæ ÓarÅrÃdÅti / ( 338 / 1 ) na hyahaÇkÃrasamÃropavi«ayasattvamanabhyupagacchata÷ samÃropa upapadyate tasmÃttatprati«edhato vyÃghÃta ityartha÷ / caturïÃmupÃdÃnarÆpatvÃt tamasa iti / rÆparasagandhasparÓÃÓcatvÃro ghaÂÃdirÆpeïa pariïatÃste«ÃmupÃdÃnarÆpaæ na bha iti upÃdÅyataityupÃdÃnam / upÃdeyarÆpatvÃditi kva citpÃÂha÷satu susama÷ / so 'yaæ vÃtsÅputrÃïÃæ vaibhëikÃïÃæ siddhÃnta÷ tena virodha ityartha÷ / sugamamanyat / athÃyaæ bhÃvaprati«edha iti / (339/16) na janmÃtraprati«edho 'pi tu ÃtmÃno bhÃva÷ sattà prati«idhyata ityartha÷ / svatantrasya dharmasya samavÃyÃdanyasyÃdarÓanÃditi / nikÃyo devamanu«yatiryagÃdÅnÃmanauttarÃdharyeïÃvasthita÷ saæghÃta÷ tadviÓi«ÂÃbhirityartha÷ / kÃryaæ kÃraïaæ veti / ( 340 / 14 ) yadi vi«Ãïamavayavastadà kÃraïaæ yadi tu keÓanakhÃditulyatvenÃnÃrambhakatvÃnnÃvayavastadà kÃryaæ tasmÃttatprabhavatÅti / uktamapyarthaæ punarvikalpayan paryanuyogÃrthamÃha / idaæ ÓaÓavi«Ãïaæ nÃstÅti bruvÃïa iti / sÃmÃnyaprati«edho vi«ÃïasambandhamÃtraprati«edha iti / viÓe«aprati«edha÷ kÃryakÃraïabhÃvalak«aïasambandhaprati«edha iti / vi«ayasvabhÃvabhedÃnuvidhÃyÅti / ahamiti vij¤Ãnaæ mÃnasaæ vi«athasyÃtmano ya÷ svabhÃvabheda÷ kart­tvabhokt­lak«aïo jÃne 'haæ bhu¤jaityÃdistadanuvidhÃyi / etaduktaæ bhavati na kevalamÃtmasvarÆpamÃtmaj¤Ãnasya vi«ayastathà sati parasamavetakriyà phalaÓÃlitvÃbhÃvenÃtmana÷ karmatvÃbhÃvenÃkarmatayà tadvyÃpyaj¤ÃnasyÃpi niv­ttiprasaÇgÃt / yadà tu dharmavadÃtmavi«ayaæ j¤Ãnaæ bhavati tadà dharmÃïÃæ parasamavetakiyÃphalaÓÃlitayà tadvyÃptasya j¤ÃnasyÃpi niv­ttiriti / jÃnÃtiÓcÃtmadharmakarmà ÃtmÃnamapi gocarayatÅti sÆktaæ vi«ayasvabhÃvabhedÃnuvidhÃyÅti / ahaÇkÃrÃlambaneti / ( 341 / 16) Ãlambyate anenetyÃlabnaæ j¤ÃnamahaÇkÃreïa ca vi«ayiïà vi«ayamupalayati / deÓayati / nanu bhavatyahaæ gaura iti / pariharati na bhavatÅti brÆma iti / na vyapadeÓamÃtraæ dehÃdyavyatiriktÃtmasadbhÃvasÃdhanamasmÃbhiruktaæ yenÃnaikÃntikaæ bhavet / api tvanubhava÷ / sa ca na ÓarÅrÃdi«vidamo vi«aye«vasti / api tsaæbhinnedaævi«ayo 'haæpratyaya÷ ÓarÅrÃdayastu matublopÃdabhedopacÃrÃdvà 'hamà vi«ayÅkriyante / mamÃtmeti tu vyapadeÓamÃtraæ na puna÷ ÓarÅrÃdi«viva makÃrastatra mukhyo bhedenÃpratibhÃsanÃt / rÃho÷ Óira itivattu mamakÃra Ãtmani dra«Âavya÷ / ata evÃha / mamapratyayeti / (342/2) na punarmamakÃramÃtraæ tasmÃtsarvaæ ramaïÅyam / viruddhà pratipattirvipratipattirbÃdhiteti yÃævat / ka÷ sÃdhanÃrtha iti / ka÷ sÃdhanaÓabdasyÃrtha÷ / athÃnupalabdhirapi nÃstÅti / bhÃvarÆpo dharmo 'sati virudhyate nÃsadrÆpa ubhayo÷ samÃnaÓÅlatvÃdityartha÷ / nirÃkaroti / ka÷ sÃdhanÃrtho 'nupalabdheriti / asatyÃstucchÃyà anupalabdhe÷ ka÷ sÃdhanatvarÆpo 'rtha ityartha÷ / ÓaÇkate / atha kalpitasyeti / (343) nÃpalabdhistucchà kiæ tu tattvÃntaraæ sat sà tu kalpitÃÓrayatayà nÃÓrayÃsiddhetyartha÷ / etadvikalpya nirÃkaroti / kathaæ kalpitasyeti / na hi tÃttvikyanupalabdhi÷ paramÃrthasadÃÓrayà kalpitasattvasya dharmiïo dharmo bhavitumarhatÅtyartha÷ / dvitÅyaæ kalpamÃÓaÇkate / athÃsattveneti / nirÃkaroti / sidhyatyanupalabdhiriti / asattvena kalpitaspaya pÃramÃrthikaæ sattvamanumantavyam / asatyasattvakalpanÃyà ayogÃt tathà ca bhÃvÃÓrayÃnupalabdhistÃtvikÅ sidhyatyeva / yadarthaæ tvasau tadeva pÃramÃrthikamasattvamÃtmano na sidhyati asattvasya kÃlpanikatvÃbhyupagamÃdbhavadbhirityartha÷ / api cÃyamasatvena santamÃtmÃnaæ kalpayitvà 'tyantÃsatvamanupalabdherasya sÃdhayitumadhyavasita÷ / taccÃsya sadharmeïÃnupalabdhyà na sidhyati / na jÃtu sthÃïudharmeïa kalpitena puru«e sthÃïuttvaæ pÃramÃrthikaæ Óakyaæ sÃdhayitumityÃha / kimarthaæ cÃyamÃtmeti / rÆpÃdiÓabdebhyo 'nyatve satÅti / yadi hi padatvÃdityucyate rÆpÃdiÓabdairanaikÃntikaæ syÃdata uktam / rÆpÃdiÓabdebhyo 'nyatve satÅti / yadyekapadatvÃdityucyeta rÆpÃdiÓabdairanaikÃntikaæ syÃdata uktaæ rÆpÃdiÓabdebhyo 'nyatvesatÅti / tathà 'pi rÆpavij¤ÃnavedanÃsaæj¤ÃsaæskÃrà ityayaæ Óabdo rÆpÃdivÃcako ya÷ Óabdo rÆpaæ vedanà saæj¤Ã vij¤ÃnamityÃdistato 'nyo 'samastÃdanya÷ samasta iti tenÃnaikÃntikatvamata uktameketi / tena rÆpÃdivÃcakaikapadavyatiriktaæ yadekapadaæ tadrÆpÃdivyatiriktasya vÃcakaæ yathà ghaÂÃdipadaæ tathà cÃtmapadaæ tasmÃttadapi tatheti / eteneti / ÃtmaÓabdasÃdhyatvenaivÃsaæbhinnedaæpratyayo 'haæpratyayo vyÃkhyÃta÷ / ÓaÇkate asiddha iti / ghaÂa iti rÆpÃdaya evaikodakÃharaïÃvacchinnà ucyante / na tu rÆpÃdyatirikto ghaÂo nÃma kaÓcidastÅtyartha÷ / nirÃkaroti / atroktamiti / upÃdeyarÆpatvÃttamasa iti / yathà dÃya iti deyamucyate evamupÃdÃyetyanenopÃdeyamiti / savi«ayatvaæ sadvi«ayatvaæ siddhÃntinoktamiti manvÃnaÓcodayati tama÷ Óabdasya savi«ayatva iti / yadyapyabhÃvavi«ayatve 'pi na nirvi«ayatvaæ tathà 'pi deÓakÃbhimÃnamanuvidadhÃna÷ pariharati na sÆtrÃrthe punard­«ÂÃnto nÃstÅti / (344/10) pÆrvamÃtmÃnupakÃrakatve sÃdhye d­«ÂÃntÃbhÃva ukta÷ punarihocyaityartha÷ / deÓayati / athÃtmaÓabda iti / yo yovarïÃtmaka÷ sasarvo 'nityavi«ayo yathà ghaÂÃdiÓabda÷ tathà cÃnityatve sati tadvij¤Ãnameva syÃnnÃtmeti phalata Ãtmaprati«edha ityartha÷ / etadapi dÆ«ayati / tathÃpÅti / nityaÓabdastÃvannityamÃca«Âe anyathà na tatprati«edha ityartha÷ / ÓaÇkate atheti / siddhasÃdhananiv­ttyarthaæ ÓarÅrÃdivyatiriktavi«aya iti / nirÃkaroti tathÃpÅti / rÆpÃdiskandhapa¤cakÃtiriktaæ nÃstÅti bhavatÃæ rÃddhÃntastadatiriktÃbhyupagamena virudhyataityartha÷ / yadi vivak«itÃrthavyatirekeïeti / (345/8) vÃdino hi ÓarÅrendriyabuddhivedanÃsaæghÃtaspaya pÃrÃrthyaæ vivak«itaæ parÃrthÃÓcak«urÃdaya iti bruvatopava na saæghÃtaparÃrthatvaæ tacceha pak«adharmatÃbalÃtsidhyadasyÃbhiprÃyeïa vyÃpyate na tu sÃk«Ãdvivak«itaæ tadvadihÃbhiprÃyavyÃptaæ vivak«itamÃropya yadyanvayavirodhau deÓyete tata÷ sarvÃnumÃnoccheda÷ etacceÓvarasiddhau nipuïataramupapÃdayi«yate / athÃnumÃnena bÃdhyata--iti / saæghÃtatvÃnumÃnamevÃbhipretaviparÅtasaæghÃtaparÃrthatvapak«o vyavasthÃlak«aïÃni«ÂaprasaÇgarÆpatarkasahÃyamasya bÃdhakaæ prÃïÃdisattvÃnumÃnaæ ceti / ekadeÓena ca ekadeÓÃntarÃïÃmiti bruvato vÃrtikakÃrasya g­hapraprÃsÃdÃyato nÃvayavino vijÃtÅyÃnÃmanÃrambhakatvÃdityabhimatam / akÃryakÃraïabhÆtÃnÃæ ceti / (347/19) yathà hi kÃlÃk«Åæ gÃmÅk«itavata÷ svastimatyÃæ gavi bhavati pratisaædhÃnaæ na caitayorasti kÃryakÃraïabhÃva ityartha÷ / svaæ caitanyaæ tvÃtmana÷ svÃtantrye sattyavyavasthÃnÃc cak«urÃdivaditi hetu÷ pramÃïasaæÓayaviparyayasm­ti«u yo 'nusyÆta eka upalabhyate sa cetana÷ svÃtantrye satyavyavasthÃnÃt / yastvacetano nÃsau svÃtantrye satyavasthito yathà cak«urÃdiriti vyatirakÅ hetu÷ / yadyavyavasthÃnÃdityetÃvanmÃtramucyeta tato manasÃnaikÃntikaæ syÃdata uktaæ svÃtantrye satÅti / atha và k­tamavyavasthÃnena svÃtantryameva kevalamastu caitanyasÃdhanamityÃha / nÃcetana Ãtmeti / pramÃïaæsaÓayaviparyayasm­ti«vanusyÆtamanubhÆtam upalak«ayati / nirÃk­tamapyarthaæ prakÃrÃntareïa punarupanyasya nirÃkaroti / p­thivyÃdinityatvasÃdhana iti / bhëyaæ bhinnanimittÃviti / bhinnamindriyaæ nimittaæ yayo÷, anantakart­kau--Ãtmaikakart­kau, samÃnavi«ayau--dravyamekaæ vi«aya ityartha÷ // 1 // _________________________________________________ NyS_3,1.2: na vi«ayavyavasthÃnÃt // pÆrvapak«asÆtram--- na vi--t (sÆ. 2) // yadbhÃvÃbhÃvÃnuvidhÃyinau j¤ÃnabhÃvÃbhÃvau taccetanam / indriyabhÃvÃbhÃvÃnuvidhÃyinau tÃviti tadeva cetanamiti bhÃva÷ / siddhÃntabhëyaæ saædigdhatvÃdahetu÷ ananyathÃsiddhÃvanvayavyatirekau kÃraïatvÃmÃtre pramÃïaæ na tu kartà na cetanaÓcetanaæ karaïamityatretyartha÷ // 2 // _________________________________________________ NyS_3,1.3: tadvyavasthÃnÃdevÃtmasadbhÃvÃdaprati«edha÷ // vi«ayavyavasthÃnaæ ca viruddhamindriyÃdÅnÃmacaitanyasya sÃdhanÃdityÃha / yaccoktamiti / tadvya--dha÷ (sÆ.3) // sarvaj¤a ityasya vivaraïaæ sarvavi«ayagrÃhÅ sarve«ÃmindriyÃïÃæ ca ye vi«ayÃstadgrÃhÅ indriyÃntarÃïi pramÃïÃntarÃïi ca punarvyavasthitavi«ayÃïi tenÃrvÃgapi sarvaj¤a iti siddham / tatredamabhij¤Ãnamiti / asÃdhÃraïaæ cinhamabhij¤Ãnamucyate taccÃpratyÃkhyeyamanubhavasiddhatvÃt / cetanav­ttamabhij¤ÃnamapratyÃkhyeyamudÃhriyata iti yojanà / aniyataparyÃyamaniyatakramamityartha÷ / anekavi«ayamarthajÃtamiti / anekapadÃrtho vi«ayo yasyÃrthajÃtasya tattathoktam / kva citpÃÂho 'nekavi«ayamarthajÃtamiti sa sugama eva / Ãk­timÃtraæ tviti / sÃmÃnyamÃtramityartha÷ / tadetaccetanav­ttaæ dehÃdibhyo vyÃvartamÃnaæ tadatiriktaæ cetanaæ sÃdhayatÅti sthitaæ necchÃdyÃdhÃratvaæ dehÃdÅnÃmiti // 3 // _________________________________________________ NyS_3,1.4: ÓarÅradÃhe pÃtakÃbhÃvÃt // sÆtrÃntaramavatÃrayati bhëyakÃra÷ itaÓca dehÃdivyatirikta Ãtmà na dehÃdisaæghÃtamÃtramiti / ÓarÅra--vÃt (sÆ. 4) // prÃïÃtipÃte pÃtakÃbhÃvaprasaÇgÃditi / ayaæ yadyapi bhÆtacaitanikÃnÃæ nÃni«ÂaprasaÇgastathà 'pi ÓÃkyÃnprati dra«Âavya÷ te hi prÃïÃtipÃtak­taæ pÃtakamicchanti / evaæ ca na buddhirÃtmeti vaktavye dehÃdigrahaïaæ vicitrÃbhisaædhitvÃtpuæsÃæ, yadi kaÓcidbhÆtacaitanika÷ prÃïÃtipÃtak­taæ pÃtakaæ necchettaæ prati dÆ«aïaæ bhavatvevamarthamiti mantavyam / vÃrtikam / ak­tak­tÃbhyÃgamanÃÓado«a iti / (350/17) yenÃk­taæ karma prÃïÃtipÃta÷ tasya pÃtakÃbhyÃgamo yena ca k­taæ tasya nÃÓa ityartha÷ / ÓÃstracoditaæ phalamanu«ÂhÃtarÅtyayamutsargo yatra puna÷ ÓÃtramanyasya phalamÃha yathà ÓrÃddhe vaiÓvÃnarÅye«ÂyÃdau tatra bhavatu putrak­tasya ÓrÃddhasya pit­gÃmi phalaæ pit­k­tÃyà và jÃte«Âe÷ putragÃmi phalamiti / bhÃvanà sm­tihetu÷ saæskÃra÷ / yatkÃyeti / (351/2) yena kÃyenopalak«ita÷ kaÓciccitsantÃna÷ kÃyÃntaravartyapi phalaæ bhuÇktityartha÷ / ekanimittÃnÃæ pratyayÃnÃæ pratisaædhÃnÃditi / uktametad yathà nartakÅbhrÆlatÃbhaÇge ekasmin bahÆnÃæ pratisaædhÃnamiti / sarvÃvasthopalabdheriti / (352/7) sarvÃvasthÃsu bÅjÃvayavÃnÃmupalabdhe÷ paramÃïvavasthatve tvanupalambha÷ syÃt / tasmÃnna bÅjÃvayavÃ÷ pacyamÃnà aÇkurotpattau paramÃïvavasthà bhavanti / api tvavayavina eva pacyantaityartha÷ / paramÃïvavasthà bÅjÃvayavà na bÅjatvÃdijÃtiviÓe«avantamÃrabdhumarhantÅtyuktaæ siddhÃntineti matvà darÓayati / yadi tarhÅti / pariharati nÃnenaivoktottaratvÃditi / pratisaædhÃnÃya bÅjatvajÃtÅyÃnavayavÃn lak«itumasmÃbhirbÅjÃvayavÃnÃæ paramÃïvanto vibhÃgo ni«iddha÷ kalpÃdau tvÃrambhe paramÃïÆnÃæ na pratisaædhÃnamasti na hi pÆrvasarge ye bÅjamÃrebhireva sÃæpratamapi ta evÃrabhante nÃnya iti pratisandhÃnaniyama÷ api tvanyebhyo 'pi bhavantÅti bhÃva÷ / pailukaïÂha÷ÓaÇkate / ÃmadhyÃtpÃkÃnupapattiriti cet / pariharati nÃpratibandhÃditi / sÃntarÃïyevÃvayavidravyÃïÅtyartha÷ / athÃyamavayavÃnupraveÓo dravyasya vinÃÓaka÷ kasmÃnna bhavatÅtyata Ãha / yadi cÃyamavayavÃnupraveÓa iti / ( 353 / 6 ) bhÃjanagatÃnÃmapÃæ bhÃjanavinÃÓe 'vasthÃnameva na syÃt / sÃntaratve tu tÃvatya evÃpo bhÃjane spandante yÃvatÅbhirbahi÷ ÓÅtasparÓopalabdhirbhavati mÃtrayà ca tatra kÃlaparipÃkavaÓÃdanavasthÃnamapi vinÃÓe tu sahasÃnavasthÃnamapÃæ bhÃjanagatÃnÃæ bhavedityartha÷ / vyavahite dravye sphaÂikabhÃjane na tulyopalabdhiriti ÓaÇkate / sukhÅ syÃmiti tatkriyeti cet / yadyapi viÓarÃrava÷ skandhÃstathà 'pyanÃdyavidyÃvÃsanÃvaÓo 'yamekamahaÇkÃrÃspadaæ sattvaæ mityabhimanyamÃna÷ sukhÅ bhaveyaæ du÷khÅ mà bhÆvamiti t­«ïak pravarttataityartha÷ / nirÃkaroti tannÃnanubhÆtatvÃditi / yathà ca k«aïikÃnÃæ vij¤ÃnÃnÃæ parasparavÃrttÃnÃbhij¤atayà na pratisaædhÃnak«amatvaæ tathopapÃditamasmÃbhirÃtmalak«aïÃvasara iti / nÃnÃgatÃnÃmanutpatte÷ sattvÃditi (354/17) na ca brahmacaryÃdiparipÃkasahitena j¤Ãnak«aïenÃsamartho j¤Ãnak«aïo janyate sa ca na j¤ÃnÃntaraæ prasÆtaityanÃgatÃnutpattirasamarthasya ca k«aïasya svabhÃvato vinÃÓa iti yuktam / asamarthak«aïotpÃdasyaiva sahakÃrisÃpek«atvÃnapek«atvÃnupapatte÷ / yathà caitattathà k«aïabhaÇgabhaÇgÃvasare upapÃdayiÓyate // 4 // _________________________________________________ NyS_3,1.5: tadabhÃva÷ sÃtmakapradÃhepi tannityatvÃt // vainÃÓiko naiyÃyikapak«avatsÃækhyapak«e 'pi hiæsÃtatphalÃnupapattimÃpÃdayituæ hiæsÃæ tatphalasaæbhavaæ pÆrvapak«ayati / iyaæ tu hiæseti (355/7) vyakteriti / sadeva kÃryaæ kÃraïena vyajyate na tvasat kriyataityartha÷ / pariharati neti / trividho 'pyayaæ dharmalak«aïÃvasthÃpariïÃmo nityÃt dharmiïo na bhidyate iti pariïÃmÃnityatvaæ dharminityatvena virudhyate / avirodhÃya và dharmiïo 'nityatvÃbhyupagame vainÃÓikapak«oktado«aprasaÇga ityartha÷ / guïa iti / ­jutvavakratve khalu guïau pracayasaæyogavibhÃgaviÓe«au satyeva dravyÃrambhakasaæyoge udayavyayavantÃvanubhÆyete iti tadetad naiyÃyikapak«adÆ«aïaæ sÃækhyapak«e 'pthÃpÃdya naiyÃyikaæ p­cchati athÃtmano nityasyeti / (356/10) naiyÃyika Ãha / sukha du÷khe iti / nityÃdÃtmano vyatiriktÃbhyÃæ puïyapÃpÃbhyÃmÃtmadharmÃbhyÃmanityÃbhyÃmÃtmadharmÃveva sukhadu÷khe janyete ityartha÷ / etaduktaæ bhavati / nityasyÃnityadharmÃdhÃnamevopakÃro na tu nityasvarÆpakaraïaæ yena tadanityaæ syÃt / dharmaÓca dharmiïo bhinno na tu dharmisvabhÃva÷ / yathà ca bhedÃviÓe«e satyapi vahnidhÆmayoreva kÃryakÃraïabhÃvo na vahnikramelakayorvastusvabhÃvaniyamÃt / evaæ bhedÃviÓe«e 'pi Ãtmana÷ puïyapÃpayoreva dharmadharmibhÃvo nÃtmÃkÃÓayo÷ puïyÃkÃÓayorveti leÓamÃtramannoktaæ vistarastu k«aïabhaÇbhaÇge bhavi«yatÅti / nÃnekÃntÃditi / vÃdyabhimataparamÃïunityatvagrÃhipramÃïadÃr¬hyenÃnaikÃntikatvamuktaæ na tu bauddharÃddhÃnte nitya÷ paramÃïuriti / ata evÃparito«eïÃnyathÃsiddhimÃha / carmaïaÓcÃnityatvamiti / tadvatÃæ copalÃdÅnÃmavasthÃnÃditi / nÃsati vinÃÓapratyaye vinÃÓe 'sti kiæ citpramÃïam / upalÃdi«u cÃvayavavibhÃgavinÃÓÃbhyÃæ prÃg na vinÃÓo 'nubhÆyate k«aïabhaÇgabhaÇgaÓca ni«etsyata iti bhÃva÷ / ÃrabdhakÃryÃïÃæ dravyÃntarÃnÃrambhikà iti / (357/15) avayavyÃrambhakÃtsaæyogÃdbheda ukta÷ / vikriyÃyÃæ ca d­«ÂÃntÃbhÃva iti / dharmotpÃdamantareïÃvinaÓyato dharmotpÃdamantareïÃvinaÓyato dharmisvarÆpasya vikriyÃyÃmityartha÷ / ÓaÇkate yadyevamiti / yadyevaæbhÆtopa vikÃra÷ yÃd­Óo ghaÂÃdÅnÃæ ÓyÃmatÃniv­ttau lohitotpÃde vikÃrastÃd­Óo nÃtmana iti yadi ÓaÇkataityartha÷ / nirÃkaroti / ÃtmanyapÅti / na bÃhyendriyagrÃhya eva vikÃro 'pi tu dharmÃntarotpÃdamÃtraæ taccÃtmanyapyastÅti // 5 // _________________________________________________ NyS_3,1.6: na kÃryÃÓrayakart­vadhÃt // vaikalyaæ và pramÃpaïaæ veti / ( 358 / 8 ) yathà ÓarÅramupadhnan hinastyevaæ cak«urÃdyutyÃÂayan hinastyeveti / p­cchati kuta etaditi / svarÆpato hiæsÃsambhave bhÃktÅ hiæsà na yukteti vainÃÓikasnayÃbhisandhi÷ / uttaraæ hiæsÃphalopabhogasyeti / vainÃÓikasyÃpi viÓarÃrÆïÃæ bhÃvÃnÃæ na svarÆpahiæsà kÃraïajanyeti vilak«aïotpÃdo hiæseti vaktavyaæ tatra kÃraïavyÃpÃrasambhavÃt tathà ca tatrÃpi hiæsÃbhÃktÅti bhÃktatvasyobhayatrÃpyaviÓe«Ãd yasminpak«e k­tahÃnamak­tÃbhyÃgamado«o nÃsti sa pak«o 'bhyupetavya÷ / sa ca nityattvapak«a÷ tasmÃtpÃriÓe«yÃttatsiddhiriti / j¤ÃnacikÅr«ÃprayatnÃnÃæ samavÃya÷ kart­tvamiti / ( 359 / 3 ) upÃyatadvyapÃpÃrÃïÃmanabhij¤o hi cikÅr«annapi na kartà evamabhij¤o 'ppayacikÅr«an tathà cikÅr«annapyalasatayà aprayatamÃno na kartteti / sukhadu÷khasaævitsamavÃya iti / svasukhadu÷kheti dra«Âavyam / asti hi parakÅyasukhadu÷khasÃk«ÃtkÃro yoginÃæ na caite bhogina÷ // 6 // _________________________________________________ NyS_3,1.7: savyad­«Âasyetareïa pratyabhij¤ÃnÃt // itaÓca dehÃdivyatirikta Ãtmà kuta÷ / savya--t (sÆ. 7) // tatra mÃnasamanuvyavasÃyalak«aïaæ pratyabhij¤Ãnaæ bhëyakÃro darÓayati / tamevaitarhÅti / vyavasÃyaæ bÃhyenrdiyajaæ pratyabhij¤ÃnamÃha / sa evÃyamartha iti / asyaivapava cÃnuvyavasÃya÷ pÆrva÷ // 7 // _________________________________________________ NyS_3,1.8: naikasminnÃsÃsthivyavahite dvitvÃbhimÃnÃt // tadetaccak«uraikyenÃk«ipati / naika--t (sÆ. 8) // _________________________________________________ NyS_3,1.9: ekavinÃÓe dvitÅyÃvinÃÓÃd naikatvam // samÃdhatte / eka--tvam (sÆ. 9) // vinÃÓÃvinÃÓalak«aïaviruddhadharmÃdhyÃsÃnnÃnÃtvamityartha÷ // 9 // _________________________________________________ NyS_3,1.10: avayavanÃÓe 'py avayavyupalabdherahetu÷ // Ãk«eptÃha / ava tu÷ (sÆ. 10) // _________________________________________________ NyS_3,1.11: d­«ÂÃntavirodhÃdaprati«edha÷ // samÃdhÃtà Ãha / d­«ÂÃ--dha÷ (sÆ. 11) // t­tÅyaæ vyÃkhyÃnamÃha / atha và ekavinÃÓasyÃniyamÃditi / ekatve cak«u«o vinÃÓaniyamo na syÃt / savyasyaiva cak«u«o na dak«iïasyeti / ekatvÃtsavyavinÃÓe dak«iïasyÃpi nÃÓaprasaÇgÃt / d­Óyate cÃyaæ niyama÷ / tasmÃd dvÃvarthau p­thagÃvaraïau p­thagupadhÃtau ceti / api ca yadi cak«urekaæ savyena nÃsÃvaæÓenÃvapŬitaæ tatoÇgulyà 'vapŬitaæ yathaikaæ bhinnabhivÃvabhÃsayati / avapŬanenivartamÃne bhinnÃvabhÃsau tÃvarthau saædadhÃtÅti / tathà nÃsÃvaæÓÃvapŬitaæ bhinnamiva darÓayet tanniv­ttau sandadhyÃdivetyÃha / avapŬavanÃccaikasya cak«u«a iti / raÓmibhedÃdvi«ayasannikar«asya bheda ityartha÷ / aÇgulyavapŬitena cak«u«Ãæ d­«ÂÃntena virodhÃdityartha÷ / ekavinÃÓenetaravinÃÓo và d­«ÂÃnta÷ / tena virodhÃditi/va sa khalu d­ÓyamÃnaÓcaikÃntÃvadhÃraïÃdataÓceti d­«ÂÃnta iti sÆtrÃrtha÷ / tadetatprakaraïaæ vÃrttikakÃro dÆ«ayati / siddhatvÃdanÃrambha iti / yukto 'nya÷ samuccaya÷ ÓÃstre / ayamabhisandhi÷ / kÃïastathà na paÓyati pihitaikalocano và yathà 'vikalendriya÷ / tatra yadi savyadak«iïÃdhi«ÂhÃnabhedabhinnaæ cak«urnna caitad dvayamaïunà manasà yugapadadhi«ÂhÃtuæ Óakyamityanyataradadhi«Âheyam / tathà ca sarva evaikaikena pak«u«Ã paÓyatÅti pihitaikalocanenÃtulyopalambha÷ avikalÃk«asya syÃt / na caivamasti ekatve tu tadubhÃbhyÃmadhi«ÂhÃnÃbhyÃæ viniryatkva cidapi manasà 'dhi«ÂhitamevetyavikalÃk«asya na vikalÃk«avadupalambhaprasaÇga÷ / tasmÃdekamanekÃdhi«ÂhÃnaæ cak«uriti / prakaraïavirodhaÓcendriyapa¤catvÃditi (360) / na caitadekasmin ÓarÅre jÃtyabhiprÃyaæ prÃïÃdÅnÃæ vyaktÅnÃæ catas­ïÃæ vyaktyantareïa samabhivyÃhÃropapatterna tu jÃtyà na hi bhavati brÃhmaïayudhi«ÂhirÃvÃgatÃviti kiæ tu brÃhmaïarÃjanyÃviti và vaÓi«Âhayudhi«ÂhirÃvitivà / vina«Âe 'pyekasminnadhi«ÂhÃne yo 'vina«Âo 'vaÓi«yate tena pratyayamÃtraæ kÃraïasyeva bhavati / na ca nÃsÃvaæÓÃvapŬitena sarve«Ãæ sarvadà sarvatra dvicandravadvibhramaprasaÇga÷ / ÃgantukÃmavapŬanaæ bhramaheturnautpattikamiti kÃryadarÓanÃtkalpyate // 11 // _________________________________________________ NyS_3,1.12: indriyÃntaravikÃrÃt // tadevaæ pratisandhÃnadvÃreïÃtmani pratyak«aæ pramÃïayitvà anumÃnamidÃnÅæ pramÃïayati / anumÅyate cÃyamiti / ( 361 / 15 ) vipratipannaæ hi prati yatisandhÃnamuktaæ paramÃrthatastu anubhavÃnusÃrasÃrgo 'yamiti mantavyam // indri--t (sÆ. 12) // kasya cidamlacirabilvÃderanubhÆtasya tena sahacaritaæ rÆpaæ và gandhaæ và 'nubhavati / atha tatsahacaritaæ rasamanusmarati sm­tvà cecchati icchÃto rasanendriyavikÃro dantodakasaæplavalak«aïa÷ pravartate taddarÓanÃccÃsyecchÃnumÅyate icchayà ca sm­ti÷ seyaæ sm­tirasatyÃtmani sarvendriyavi«ayavedini na bhavitumarhatÅti // 12 // _________________________________________________ NyS_3,1.13: na sm­te÷ smartavyavi«ayatvÃt // asyÃk«epasÆtram / na sm­--t (sÆ. 13) // sm­tirÃtmÃnaæ kÃraïatvenÃvagamapet vi«ayatveca và / na tÃvatkÃraïatvena tasyÃ÷ saæskÃrakÃraïatvÃt / na vi«ayatvena smartavyavi«ayatvÃt / sm­tÃcca tasmÃdindriyÃntaravikÃrotpattirityartha÷ // 13 // _________________________________________________ NyS_3,1.14: tadÃtmaguïasadbhÃvÃdaprati«edha÷ // samÃdhatte÷ tadÃ--dha÷ (sÆ. 14) // asatyÃtmani sm­tyanutpattindarÓayitvà smartavyÃrthavi«ayaiva sm­tirnÃtmavi«ayeti pÆrvapak«iïo 'vathÃraïaæ khaï¬ayati / aparisaækhyÃnÃccasm­tivi«ayasyeti (sÆ. 15) // mÃnasÃnuvyavasÃyajanitasaæskÃrakÃraïÃsu catas­«vapi sm­ti«u nÃrthamÃtraæ vi«ayo 'pi tu j¤Ãnaj¤Ãt­j¤eyÃni sarva eva vi«ayÃ÷ catur«u vÃkye«u ekatra j¤Ãnaæ kriyà kÃrakÃnni«k­«Âà yathà amu«min mama j¤ÃnamabhÆditi ag­hyamÃïo 'pyartha÷ sm­tisannidhÃpanÃdamu«minnityucyate kÃrakÃdani«k­«ÂÃpyekatra pÆrvÃparÅbhÆtabhÃvanÃpradhÃnà j¤ÃnakriyÃgamyate aj¤Ãsi«amahamamumarthamiti / anyatra tu j¤ÃnabhÃvane kÃrakÃdani«k­«Âe kat­pradhÃne yathà j¤ÃtavÃnahamamumarthamiti / anyatra j¤ÃnabhÃvane kÃrakÃdani«k­«ÂekarmapradhÃne yathà 'sÃvartho mayà j¤Ãta iti / samÃnÃrthamiti / j¤Ãnaj¤eyaj¤Ãt­prakÃÓanaæ samÃnamityartha÷ / evaæ tÃvadag­hyamÃïer 'the sm­ti÷ pradarÓità / ata pratyak«er 'the sm­ti÷ pradarÓyate / atha pratyak«er 'tha iti / sm­tiriti pratyabhij¤ÃnamÃha sm­ticchÃyÃvÃhitvÃt / adrÃk«amiti / pÆrvÃrthamarthadarÓanaæ parÃm­«api tenÃrthadarÓanÃnubhava÷ kalpyatÃmanubhavakalpanà tu kutastyetyata Ãha / na khalvasavidite sve darÓane iti / api tvarthadarÓanaæ taddarÓanaæ ca saævidite evetyartha÷ / kuta etadityata Ãha / etadadrÃk«amiti / yasmÃdanubhavapurask«araæ yadatrÃdrÃk«amiti bhavati nÆnaæ tatrÃnubhavaprathà 'pyabhÆditi kalpanÅyamityartha÷ / ito 'pi na ÓarÅraguïa÷ sm­ti÷ bÃlye anubhÆtasya vÃrdhake smaraïÃt / anyaddhi bÃlaÓarÅramanyacca v­ddhaÓarÅramiti / ÃstÃæ tÃvatpratyabhij¤Ãtaæ, sÃd­Óyamapi durvij¤Ãnam / na ca paramÃïÆnÃæ caitanyaæ, te hi pratyekaæ và cetayeran milità và / pÆrvasmin kalpe anekacaitanye ekasmin ÓarÅre naikamityaniyamo bhavet / na hi nÃnÃcetanÃnÃmaikamatyaniyamo d­«Âa÷ militÃnÃæ tu caitanye paramÃïÆnÃmÃvÃpodvÃpabhedena melakaspaya nÃnÃtvÃtsa evÃnyopalabdhasyÃnyena sm­tyabhÃvaprasaÇga÷ / tasmÃnna ÓarÅrÃdhÃrà cetaneti / pare«Ãæ kÃrikÃæ dÆ«ayati vÃrtikakÃra÷ / etena na taccak«u«i norÆpa iti pratyuktam / ( 263 / 6 ) Ãtmana÷ pÃriÓe«yÃtsiddhe÷ sm­tyÃdhÃratvavyutpÃdanenetyartha÷ / yatrÃdhikaraïe tajj¤Ãnaæ ni«Âhitaæ bhavenna tadadhikaraïamasti na ca nÃstÅti vyÃhatam / syÃdetad nÃyaæ viÓe«aprati«edho na cak«u«i vij¤Ãnaæ na rÆpa iti, kiæ tu ye cak«urÃdyÃÓrayaæ vij¤Ãnaæ manyante tanmataæ prati«idhyate / ÃdhÃravattaæ tu na prati«iddhamaprasaktatvÃdityata Ãha / kasya veti / api cai«Ã kÃrikà ÃtmÃbhÃvavivak«ayà prayuktà Ãtmasattvameva pratipÃdayanto vivak«itaviruddhetyÃha / ayaæ ca vij¤Ãnasyeti / tadevaæ bhëyamatenendriyÃntaravikÃrÃditi sÆtraæ vyÃkhyÃya vÃrtikakÃra÷ svamatena vyÃca«Âe / atha vaikasyeti / uktameva pratisaædhÃnaæ punanindriyÃntaravikÃradvÃreïa darÓayati sÆtraæ yathà ca pratisaædhÃnaæ dehendriyÃdivyatiriktamÃtmÃnaæ pratipÃdayati tathà 'dha stÃdeva viv­tamityÃha / uktanyÃyamiti // 12-15 // _________________________________________________ NyS_3,1.15: nÃtmapratipattihetÆnÃæ manasi saæbhavÃt // NyS_3,1.16: j¤Ãturj¤ÃnasÃdhanopapatte÷ saæj¤ÃbhedamÃtram // mati÷ sm­tyanumÃnÃdij¤Ãnam / yadyapi cedaæ prÃtisvikasaæskÃrÃdikÃraïakaæ tathÃpyavaÓyametenendriyajena bhavitavyaæ j¤ÃnatvÃdrÆpÃdij¤Ãnavaditi, taccendriyamasati cak«urÃdau bhÃvÃnmateÓcak«urÃdyatiriktaæ mana ityucyate / nanu bhavatu karaïÃntaraæ mana÷ tattu kathamindriyÃntarasahakÃri kathaæ cÃïuparimÃïamityata Ãha / tacca j¤ÃnÃyaugapadyaliÇgamiti // 15-16 // _________________________________________________ NyS_3,1.17: niyamaÓca niranumÃna÷ // vÃrtikaæ yadi sarvaæ vij¤Ãnaæ samÃdhanamucyate manasyapÅti / ( 364 / 17 ) na ca tatra mana eva karaïamÃtmani v­ttivirodhÃditi tadanyasya karaïatve tajj¤ÃnÃyÃpÅndriyÃntaramupÃsanÅyamityanavasthÃ, anindriyajatve tu matÃvapi saæskÃrÃdyeva kÃraïamastÅti k­taæ manaseti bhÃva÷ / pariharati -- omitÅti / yathà kÃraïasattayà kÃryaæ janitaæ kÃraïaæ j¤Ãyate evaæ mana÷sattayà manoliÇgaj¤Ãnaæ janitaæ mano j¤Ãpayati / tacca liÇgajaæ manoj¤Ãnaæ mana÷sattÃhetukam / na ca svÃtmani v­tivirodha÷ na hi mana÷sattÃyÃæ mana÷karaïaæ manoj¤Ãne và manoj¤Ãnaæ karaïaæ yena svÃtmani v­ttivirodha÷ syÃt / kevalaæ và mana÷ svaj¤Ãne karaïaæ yenaikatra karmakaraïatve syÃtÃm / api tu manoj¤Ãne liÇgaj¤Ãnasahitaæ mana÷ karaïaæ tatsvarÆpaæ tu liÇgaj¤ÃnasÃhityÃditi na svÃtmani v­ttivirodha÷ / nÃpyekasyava kevalasya karmakaraïabhÃva iti bhÃva÷ / syÃdetad liÇgaj¤Ãnasahitasya manasa÷ karaïatve mà bhÆdekasyaiva karmakaraïabhÃva÷ svarÆpeïa karmatvÃda liÇgaj¤ÃnasÃhityena ca karaïatvÃt / yadà tu yoginà pratyak«eïa mano g­hyate tadà kathamekasya karmakaraïabhÃva ityata Ãha / yasya tu mana÷ pratyak«amiti // 17 // _________________________________________________ NyS_3,1.18: pÆrvÃbhyastasm­tyanubandhÃjjÃtasya har«abhayaÓokasaæpratipatte÷ // ÓÃstrÃrthabhÆtÃbhyudayani÷Óreyasopayoginaæ paralokaæ paricik«i«u÷ parÅk«Ãhetu bhÆtaæ saæÓayamÃha / kiæ punarayamiti / ( 365 / 8) atra vÃrttikakÃra÷ saæÓayaæ dÆ«ayan prakaraïÃntarÃrambhamÃk«ipati / etasminnartha iti / dehendriyabuddhivedanÃbhyo vyatiriktatvÃmÃtmano darÓayatà bÃlyakaumÃrayauvanavÃrddhakabhede 'pi caikÃtmapratisaædhÃnamarthÃdupapÃdayatà ÓarÅranÃÓÃdÆrdhvamÃtmasadbhÃvo darÓita÷ / tÃvatà ca na÷ prayojanaæ tatkimavaÓi«yate yatra saæÓayoyatk­te ca prakaraïotthÃnamityartha÷ / samÃdhate / nÃnÃrabhyamiti / siddhe 'pi dehÃdivyatireke bÃlyÃdi«u cÃnugame kimayamÃtmà à ÓarÅrotpatterà ca prÃyaïÃdyÃvaddehasaætÃnabhÃvÅ Ãho khiduparate 'pi dehÃdisaætÃne 'nuvartata evetye«a vimar«o 'dyÃpi na nirÃk­ta iti tannirÃsÃyedaæ prakaraïamÃrabhyata ityartha÷ / bhëyaæ dehabhedÃditi / lyablope pa¤camÅ / bÃlyakaumÃrayauvanavÃrdhakadehabhedamabhisamÅk«naya pratisaædhÃnÃdasyÃvasthÃnaæ siddhamityartha÷ / vÃrttikam / abhipretavi«ayaprÃrthanaprÃptÃviti / abhipretavi«ayaprÃptÃviti vaktavye prÃrthanÃgrahaïam i«yamÃïatamatvaæ sÆcayati / ne«yamÃïaprÃptau ir«o 'pi tvi«yamÃïatamaprÃptau tenÃbhipretavi«ayasya prÃrthanÃyÃæ satyÃæ prÃptÃvityartha÷ / hÃnÃnaÓakyateti / (366/1) vi«ayeïa vi«ayiïÅæ buddhimupalak«ayati / ani«Âo vi«ayo maraïÃdistasya sÃdhanamahivnayÃghrÃdistasyopanipÃta÷ sannidhÃnaæ tasminsati vyÃghrÃdijihÃsoraÓakyahÃnametaditi buddhirbhayaæ sà hi kasyÃpi janayati / i«Âavi«ayaviyoge sati tatprÃptyaÓakyaprÃrthano Óoka÷ / tasyaiva puru«asya ya÷ prÃptyaÓakya÷ tatra prÃrthanà Óoka÷ ya i«Âo vi«aya÷ prÃptumaÓakyastatra prÃrthanà idaæ me upapadyatÃæ bhavatviti itthaæbhÆtà ceyaæ prÃrthapanà na svarÆpeïa Óoka ityata Ãha / i«Âavi«ayaviyoge satÅti / anarhaïeneti yÃvat / tadayamartha÷ / i«Âaviyoge tatprÃptyaÓakyatÃj¤Ãnaæ Óoka iti / anarhaïena prÃptyaÓakyatÃj¤Ãnaæ Óocata÷ sÆcayati / pratyak«abuddhinirodha iti / pratyak«agrahaïena grahaïamÃtramupalak«ayati / tadanug­hÅta÷ sm­tyanug­hÅta÷ / tadanusaædhÃnavi«aya iti / anusaædhÅyataityanusaædhÃnaæ sm­te yadanusaædheyaæ tadvi«aya ityartha÷ / tathà 'pi sm­tipratyabhij¤ayoraviÓe«a ityata Ãha / vartamÃnasya vi«ayasya d­Óyasya tadbhÃvavi«aya iti / d­«Âo hi nirÃlambano bÃla÷ skhalanmÃturaÇkÃtpatanasyÃni«ÂasÃdhanatvamanusm­tyedaæ ca patanamiti parÃm­«ya tasyÃni«ÂasÃdhanatvamanuprÃya rudanmÃturmaÇgalyabhura÷- sÆtraæ vik«ipya hastau vepamÃna upÃdadÃna÷ tasyÃnayà ce«Âavayà bhayaÓokÃvanumÅyete ityartha÷ // 18 // _________________________________________________ NyS_3,1.19: padmÃdi«u prabodhasaæmÅlanavikÃravattadvikÃra÷ // d­«Âena viÓe«itatvÃditi / ( 367 / 14 ) d­«ÂaÓabdena viÓe«ito vyavasthÃpita÷ kÃryakÃraïabhÃvo na Óakyo vyudasitumityartha÷ / athÃtmana utpattinirodhÃnumÃnamiti / yadvikÃri tadutpattinirodhadharmakaæ d­«Âaæ yathà padmaæ tathà cÃtmà tasmÃdanitya ityartha÷ / yadi dharmopajananamÃtraæ vikÃra÷ sa ÃkÃÓÃdi«vapÅtyanekÃnta÷ dharmmadharmiïoÓca bhedÃnna dharmopajananÃpÃyau dharmiïi yujyete iti nÃnityatvÃnumÃnaæ vikÃrÃt / asmÃkaæ svÃtmanityatve 'numÃnamastÅtyÃÓayena nityatvÃnumÃna mÃha / tanna yuktamiti / sarvadÃmÆrtatvÃditi / ghaÂÃdayo 'pyekasmin k«aïebhavantyamÆrtÃ÷ parimÃïaviÓe«o hi mÆrtti÷ na ca dravyasamÃnakÃlotpattirguïÃnÃmiti tanniv­ttyartha sarvadetyuktam // 19 // _________________________________________________ NyS_3,1.20: no«ïaÓÅtavar«akÃlanimittatvÃt pa¤cÃtmakavikÃrÃïÃm // pa¤cÃtmakÃnÃæ padmÃdÅnÃæva vikÃrÃ÷ pa¤cÃtmakavikÃrà iti // 20 // _________________________________________________ NyS_3,1.21: pretyÃhÃrÃbhyÃsak­tÃt stanyÃbhilëÃt // sÃmÃnyato 'dhigatasya viÓe«aj¤ÃpanÃrthamiti / har«Ãdinà sÃmÃnyata icchÃmÃtramavagataæ tadviÓe«astu stanyÃbhilëo rÃgaÓcÃtrokta ityartha÷ // 21 // _________________________________________________ NyS_3,1.22: ayaso 'yaskÃntÃbhigamanavattadupasarpaïam // aya--ïam (sÆ. 22) // na pÆrvÃbhyastanubandha eva prav­ttikÃraïam / ayaso 'yaskÃntopasapaïe tadabhÃvÃt / yadi ca bÃlakasya pÆrvÃbhyastasm­tyanubandho bhavejjÃtyandhabadhirÃdayastajjanmÃnubhÆtÃn gandhasparÓÃn jÃtyantarÃnubhÆtÃn rÆpasparÓÃdÅnapi vyÃcak«ÅrannityabhiprÃya÷ / vikalpya dÆ«ayati / kimidamiti / ( 369 / 2 ) yauvanÃdyavasthÃyÃæ cetanasya prav­tti÷ k«ÅrÃdau pÆrvÃbhyastasm­tyanubandhahetukà pratÅteti bÃlyÃvasthÃyÃmapi cetanasya taddhetukaiva bhavitumarhati tena hetunà cetanaprav­tte÷ svÃbhÃvikasambandhÃvagamÃd vahnineva dhÆmasya / evaæ vyavasthite yatra sm­te÷ kÃryaæ d­Óyate tanmÃtravi«ayaiva bÃlaspaya sm­tivyamiti nÃnyatra / na ca ya eka smarati tenÃparamapi smartavyamiti kaÓcinniyamaheturasti yena jÃtyandhabadhirÃdayo rÆpÃdibhedÃn vyÃcak«Åran ad­«ÂaparipÃkodbodhitasya saæskÃrasya tanniyamena niyamopapatte÷ / adyatva'pi cÃnubhÆte«u kasya cideva smaratyÃtmà na sarvasyeti // 22 // _________________________________________________ NyS_3,1.23: nÃnyatra prav­ttyabhÃvÃt // bhëya na ca stanyÃbhilëaliÇgamanyaditi / stanyÃbhilëo liÇgamasya nimittÃntarasya tattathoktam / anyatra lo«ÂÃdau lo«ÂÃderiti yÃvat / «a«ÂhÅsaptamyorabhedÃrthatvÃt / etaduktaæ bhavati lo«ÂÃderanyasyÃyaskÃntaprav­ttyabhÃvÃda ayasaÓca sanimittamupasarpaïamiti pÆrvaæ vyÃkhyÃtam / saæprati tvanyathà vyÃca«Âe ayasa÷ khalvapÅti / nipÃtasamudÃya÷ kalpÃntaraæ dyotayati // 23 // _________________________________________________ NyS_3,1.24: vÅtarÃgajanmÃdarÓanÃt // pÆrvÃnubhÆtavi«ayÃnucintanamiti / ekavi«aya÷ sm­tipravÃho vijÃtÅyapratyayÃsaæbhinnaÓcintanaæ, taccÃnubhavaÓca paÓcÃdbhavatÅtyanucintanaæ, na ca tatsm­timantareïa bhavati, na hi tatra pravÃha÷ pravÃhiïaæ vinÃsti tadevÃnucintanaæ pÆrvÃnubhÆtavi«ayaprÃrthanÃrtha÷ saÇkalpa÷ prÃrthanà saÇkalpa÷ sa ca pÆrvÃnubhÆtavi«aya ityartha÷ / athÃsminnevajanmani indriyajo vi«ayÃnubhavo 'nvayavyatirekÃvadhÃrite«ÂopÃyatÃsahÃkarÅ kasmÃd rÃgaheturna bhavatÅtyata Ãha vÃrtikvakÃra÷ / na vi«ayÃvagamÃsamarthe«viti / tadanena pÆrvÃnubhavaÓca vi«ayÃïÃmanyasmin janmanÅti bhëyaæ vyÃkhyÃtam // 25 // atrÃyamuditÃnuvÃda iti bhëyam / tasyÃrtha÷ uditamidaæ codyam ayaskÃntad­«ÂÃntena codyena, tathÃpi tasyÃnuvÃdo nidarÓanÃrtha÷ / pÆrvamayaskÃnto nidarÓanamidÃnÅæ tu ghaÂÃdÅnÃmutpadyamÃnÃnÃæ rÆpÃdayo nidarÓanamiti tadarthamityartha÷ / codyasyoditÃnuvÃdatvÃtparihÃro 'pyuditÃnuvÃda eveti / tanmayatvÃdrÃga iti / ( 370 / 3 ) abhyupetyÃd­«ÂakÃraïatvaæ rÃgÃdÅnÃæ parih­taæ paramÃrthatastu tanmayatvÃdrÃga ityartha÷ / syÃdetad yadi pÆrvÃbhyastasm­tyanubandhÃdrÃgÃdÅnÃmutpÃdo hanta manu«yajanmÃnantaraæ prÃptakarabhabhÃvasya manu«yajanmocitÃnÃæ bhÃvÃnÃmÃnantaryÃttadanurÆpà eva rÃgÃdayo bhaveyurna karabhabhÃvÃnurÆpÃ÷ karabhajÃterasya vijÃtÅyajanmasahasravyavahitatvÃdata Ãha / jÃtiviÓe«Ãcceti / karmaïa÷ saæskÃrodbodhakatvÃtkarabhajÃtyarthena karmaïà janmasahasravyavahitÃpi karabhabhÃvanodbodhyate nÃnantarÃpi manu«yabhÃvanà prÃyaïÃbhibhÆtetibhÃva÷ // 24 // _________________________________________________ NyS_3,1.25: saguïadravyotpattivattdutpatti÷ ? // nanu saguïadravyotpattivaditi sÃdhanapak«e mà bhÆdanaikÃntikÃpÃdanapak«e tu ko do«a ityata Ãha vÃrtikakÃra÷ / anaikÃntikapak«e sÆtraæ na kasmÃt noktottaratvÃt / uktottarametadyata iti // 25 // _________________________________________________ NyS_3,1.26: na saækalpanimittatvÃdrÃgÃdÅnÃm // // api ca manu«yatvena tulyatve 'pi praj¤ÃmedhÃprakar«anikar«abhedadarÓanÃt prÃgbhavÅyÃbhyÃsakalpanà adyatve 'pi hi ÓÃstrÃbhyÃsastadgocarapraj¤ÃmabhivardhayannanvayavyatirekÃbhyÃmanubhÆyate so 'yamiha janmanyak­taÓÃstrÃbhyÃsasya tadvi«aya÷ praj¤ÃmedhÃtiÓaya÷ prÃgbhavÅyÃbhyÃsÃtiÓayaæ svakÃraïamavagamayati, janasya tiryagÃdijÃtiÓatavyavadhÃnaparimlÃnaprÃgbhavÅyasaæskÃrasya praj¤ÃmedhÃnikar«a iti kalpanÅyaæ tasmÃnnityasyÃtmana÷ karmÃvidyÃnibandhano 'nÃdire«o ' nekavidhaÓarÅraparigrahaparityÃgapravÃho 'pavargÃnta iti siddham // 26 // _________________________________________________ NyS_3,1.27: pÃrthivaæ guïÃntaropalabdhe÷ // ÃtmÃnantaramuddi«Âaæ ÓarÅraæ parÅcik«i«amÃïo 'vÃntarasaÇgatimÃha bhëyakÃra÷ anÃdiÓcetanasya ÓarÅrayoga ityuktam / parÅk«opayoginirvedasÃdhanatvamÃha / svak­takarmeti / parÅk«ÃpÆrvarÆpaæ saæÓayamÃha / kiæ ghrÃïÃdivaditi / ekadvitricatu÷pa¤caprak­tikatÃmÃsthi«ata ÓarÅrasya vÃdina÷ so 'yaæ saækhyÃvikalpa÷ / atra vÃrtikakÃra÷ svÃtantrayeïa ÓarÅraparÅk«ÃyÃæ saÇgatimÃha / ÃtmÃnantaramiti / bhëyamatena saÇgatimÃha / atha veti / avÃntarasaÇgatestÃtparyamÃha tasmin parÅk«yamÃïa iti / mÃnu«aæ ÓarÅraæ pÃrthivaæ gandhavattvÃt pÃrthivaparamÃïuvaditi / na kÃraïaæ kÃryasyÃtmà tatkathamekÃtmakamityata Ãha / ekÃtmakamityekasvabhÃvaæ svo bhÃvo bhavitÌïÃæ jÃti÷ ekajÃtÅyasamavÃyikÃraïatve hi tattdekajÃtÅyaæ syÃd nÃnyathetyartha÷ / paroktÃn hetÆnanyathÃsiddhayi«yaprathamaæ tÃvatsuh­dbhÃvenÃha natvidamabÃdibhiriti / ( 371 / 3 ) _________________________________________________ NyS_3,1.28: pÃrthivÃpyataijasaæ tadguïopalabdhe÷ NyS_3,1.29: ni÷ÓvÃsocchvÃsopalabdheÓ cÃturbhautikam NyS_3,1.30: gandhakledapÃkavyÆhÃvakÃÓadÃnebhya÷ päcabhautikam paroktasÃdhanamanyathÃsiddhamuktvà bÃdhakamuktaæ bhëyak­tà tadanubhëya vÃrtikakÃro vyÃca«Âe / tadidamanekaprak­tÅti / p­thivyudakÃbhyÃmÃrabhyamÃïamagandhaæ kÃraïagandhasyaikasyÃnÃrambhakatvÃt / ayamabhisandhi÷ p­thivyÃpyaparamÃïÆ tÃvannaikaæ dvyaïukamÃrabdhumarhata÷ tayo rÆparasasparÓavattvena tadÃrambhasambhave 'pi gandhavattvÃbhÃvaprasaÇgÃt / evaæ pÃrthivÃïusamavetasya gandhasyaikatvenÃnÃrambhakatvÃt / nÃpi pÃrthivaramÃïudvayamekaÓcapÃthasÅya÷ paramÃïurityaïÆnÃmÃrambhakatve gandhavattvopapattiriti sÃmpratam / paramÃïÆnÃæ bahÆnÃmanÃrambhakatvÃt / tathà hi traya÷ paramÃïavo na kÃryadravyamÃrabhante paramÃïutve sati bahutvasaækhyÃyuktatvÃd ghaÂopag­hÅtaparamÃïupracayavat / Ãrambhakatve te«Ãæ ghaÂopag­hÅtÃnÃæ kapÃlaÓarkarÃcÆrïakramo ghaÂanÃÓe nopalabhyeta dvyaïuke ca vijÃtÅyÃnÃrambhakatve siddhe tenaiva d­«ÂÃntenÃnyatrÃpi vijÃtÅyenÃrambho ni«edhya÷ / etena pÃrthivÃvayavÃnÃæ mahatÃæ pÃthasÅyairavayavai÷ ÓarÅrÃrambha÷ pratyukta÷ vijatÅyÃnÃmanÃrambhakatvasya d­«ÂÃntadharmiïi viniÓcayÃditi / tadanena vÃrtikak­tà «a¬viæÓatikalpà nirÃk­tà iti / yadi punarekaikaæ kÃraïaæ syÃt tata÷ kiæ bhavedityata Ãha / ekakÃraïatve tviti / ( 372 / 6 ) nityaæ nirapek«amekaæ kÃraïamiti satatotpatti÷ kÃryasya bhavet / kÃraïavinÃÓÃttadvibhÃgÃdvà dravyaæ vinaÓyati na caikasya kÃraïasya nityasya vinÃÓo 'sti / na ca bibhÃga÷ tasya sadvitÅyavastvÃÓrayatvÃt / ekasya ca dvitÅyÃbhÃvÃt / vinÃÓakÃraïÃbhÃpavÃtk­takanityatvaprasaÇgarÆpamasahÃyamekamavayavini na rÆpamÃrabhata iti nÅrÆpo 'vayavÅ tathà ca rÆpasaæskÃrÃbhÃvenÃvayavÅ nopalabhyetetyartha÷ // 28 // 29 // 30 // _________________________________________________ NyS_3,1.31: ÓrutiprÃmÃïyÃcca // sp­tirutpattirityartha÷ / nyÃyasiddhamarthaæ ÓrutirÆpodbalayati na punarasya prÃpikà sÃækhyarÃddhÃntÃbalambanenÃpyasyÃ÷ kathaæ cidupapatte÷ // 31 // _________________________________________________ NyS_3,1.32: k­«ïasÃre satyupalambhÃd vyatiricya copalambhÃtsaæÓaya÷ // uddeÓakramÃnurodhÃccharÅrÃnantaramindriyÃïÃæ parÅk«Ãæ pratijÃnÅte bhëyakÃra÷ / athedÃnÅmindriyÃïi prameyakramaïeti / tatra parÅk«ÃpÆrvarÆpaæ saæÓayamÃha / kimÃvyaktikÃni Ãho svidbhautikÃnÅti / upalak«aïaæ caitat / yadÃpi bhautikÃni tadÃpi kiæ k­«ïasÃraæ yadetadupalabhyate tadevendriyam Ãho tadadhi«ÂhÃnaæ taijasamityapi saæÓayo dra«Âavya÷ / vipratipatte÷ saæÓaya÷ / tatra pÆrva÷ sÃækhyanaiyÃyikayorvipratipatte÷ / uttarastu saugatanaiyÃyikayoriti / ÃvyaktikatvamÃhaÇkÃrikatvaæ dra«Âavyam / ahaÇkÃrÃddhi buddhivikÃrÃdvaikÃrikÃpadekÃdaÓendriyÃïi jÃyanta iti sÃækhyÃ÷ / Ãvyaktikatvaæ tvavyaktasya mÆlakÃraïatvÃduktam / vipratipattibÅjaæ p­cchati / kuta÷ saæÓaya iti vipratipattimÃha kÃraïe kÃryopacÃrÃt / uttaraæ k­«ïasÃre satÅti / k­«ïasÃre satyupalambhÃt k­«ïasÃrameva cak«uriti bauddhÃ÷ / vyatiricya copalambhÃt tadatiriktaæ taccÃhaÇkÃrikam / ahaÇkÃrasyapa vibhutvenÃpratidhÃtÃt / bhautikatve kÃcÃbhrapaÂalÃdibhirbhautikai÷ pratighÃtaprasaÇgÃditi sÃækhyÃ÷ // 32 // na pradÅpÃdibhiranekÃntÃditi / vartideÓasyena piï¬itena tejasà pradÅpenÃnekÃntÃt / prabhà hi visÃriïÅ tamarvaæ prÃpya prakÃÓayatiæ na tu pradÅpa ityartha÷ / vi«ayÅbhÃvÃditi cediti / utpÃdaviÓe«a eva sa tÃd­k cak«urarthak«aïayoryato 'prÃptayorapi vi«ayavi«ayibhÃvÃdvedyavedakatvaæ, na cÃyaæ vyavahitaviprak­«Âayoriti na tayorvedyavedaka bhÃva ityartha÷ / nirÃkaroti noktottaratvÃt / sa evÃrtho vipraka«Âo na vi«aya÷ sannik­«ÂaÓca vi«aya ityekasya vi«ayÅbhÃvastadabhÃvaÓcÃyukta÷ k«aïabhaÇgaÓca ni«etsyata iti bhÃva÷ _________________________________________________ NyS_3,1.33: mahadaïugrahaïÃt // tatra sÃækhyamutthÃpya bauddhapak«aæ dÆ«ayati / abhautikÃnÅti / k­«ïasÃrÃdhikagrahaïe vivak«iter 'thagrahaïaæ saæpÃtÃyÃtaæ na tu tadatra vivak«itam asÃdhakatvÃditi / dhÃnà aÇkura÷ // abhautikatvaæ tu vpayÃpakatvÃditi / ( 374 / 2 ) tadyathà vij¤ÃnÃdyabhautikaæ mahaccÃïu ca g­hïÃtÅtyartha÷ / ekadeÓimatena dÆ«aïamÃha / na bhaumike«u pradÅpÃdi«viti / nanu buddhiryadi mahadaïvo÷ prakÃÓanaæ tat kimidÃnÅæ sarvasyaivÃprakÃÓanamityata Ãha / avadhÃparitasyatvarthasyeti / naca hÃnopÃdÃnopek«Ãbuddhayo 'ïvyo mahatyo veti bhÃva÷ / pÆrvapak«yÃha nendriye 'pi samÃnatvÃditi / tadevamekadeÓino 'sÃdhÃraïatvÃpÃdane pÆrvapak«iïÃpava dÆ«ite siddhÃntyÃha / abhÆtÃtmakaæ vyÃpakaæ ceti / sÃækhya÷ ÓaÇkate / v­ttiriti / indrayÃïÃæ v­ttayo j¤Ãnahetava÷ prati«idhyantaityartha÷ / yugapadanekagrahaïaprasaÇgÃcceti / yadyapi sÃækhyÅyarÃddhÃnte dÅrghÃæ Óa«kulÅæ bhak«ayato gugapadanekaj¤Ãnotpattirabhimatà tathà pi kvacit kramo 'pi d­Óyate sa na syÃd v­ttimato 'vasthÃne tadabhinnà v­ttirapyavati«Âhata iti tanmÃtrÃdhÅnotpattÅnÃæ vij¤ÃnÃnÃæ kramo na syÃditi bhÃva÷ / ubhayaæ ne«yata iti / ( 376 / 4 ) v­ttibhyo 'nanyatvaæ v­ttimato ne«yate nÃpi v­ttÅnÃmananyatvaæ v­ttimata ityartha÷ // 33 // _________________________________________________ NyS_3,1.34: raÓmyarthasaænikar«aviÓe«Ãt tadgrahaïam // naiyÃyika÷ sÃækhyaæ dÆ«ayati // raÓmya...ïam (sÆ. 34) // ÃhaÇkÃrikatve cak«urna pratihanyate yadi tat kÃcÃbhrapaÂalÃntaritaprakÃÓavat ku¬yÃntaritamapi prakÃÓayet / na caivamasti, tasmÃtk­«ïasÃrÃdhi«ÂhÃnaæ teja eva bhautikaæ prÃpya g­hïÃti ku¬yÃntaritaæ tvarthamaprÃptaæ na g­hïÃti / kÃcÃbhrapaÂalÃntarite tu vak«yati / bhÆyo 'vayavasannikar«Ãnugraha iti / indriyÃvayavÃnÃmarthÃvayavai÷ indriyÃvayavÃnÃmarthena arthÃvayavÃnÃmindriyeïa indriyasyÃrtheneti // 34 // _________________________________________________ NyS_3,1.35: tadanupalabdherahetu÷ // tadanupalabdheriti / nopalabdhilak«aïaprÃptamanupalabhyamÃnaæ ÓakyamanumÃtuæ naravi«ÃïÃdÅnÃmapyanumÃnaprasaÇgÃdityartha÷ // 35 // _________________________________________________ NyS_3,1.36: nÃnumÅyamÃnasya pratyak«ato 'nupalabdhirabhÃvahetu÷ // parihÃra÷ nÃnumÅyamÃnasyeti / satyamanupalabdhinalak«aïaprÃptamanupalabhyamÃnaæ na ÓakyamanumÃtuæ na tu mahattvÃdyevopalak«aïaprÃpterapi tu rÆpaviÓe«o 'pi / na cÃsau viÓe«a udbhavasamÃkhyÃta÷ k­«ïasÃrÃdhi«ÂhÃnaspaya cak«u«o 'stÅtyartha÷ // 36 // _________________________________________________ NyS_3,1.37: dravyaguïadharmabhedÃccopalabdhinimaya÷ // yatropalabdhistatraitaditi sÆtrÃrtha÷ / tato mahattvÃdi«u madhye yatkiæ cidekaæ vaktavyaæ sÆtrakÃreïa yatropalabdhistatraitadityakasmÃdeva siddheranekopÃdÃnavaiyarthyaæ tasmÃtsambhÃvanÃyogyatÃbhidhÃnapadaæ sÆtram // nanu yathÃÓrutaæ mahattvÃdyupalabdhikÃraïamasti cÃk«u«asya raÓmeriti kasmÃdayaæ nopalabhyata ityata Ãha / dravyaguïadharmeti // 37 // _________________________________________________ NyS_3,1.38: karmakÃritaÓcendriyÃïÃæ vyÆha÷ puru«Ãrthatantra÷ // anekaraÓmisannidhÃne sparÓasyodbhÆtau satyÃæ dravyaæ dahyeta rÆpodbhÆtau satyÃæ vyavahitatvÃdÃdau nipatitena cak«urantareïa dravyasyÃnupalabdhyà bhavitavyam / ÓaÇkate athÃneketi / ( 379 / 9 ) nÃnÃnayanÃvayavaireko 'sau nayanÃvayavyÃrabhyataityartha÷ / nirÃkaroti evaæ satÅti / nÃnÃnayanÃvayavairÃrabdha eko 'sau nayanÃvayavÅ samagrÃsamagracak«u÷puru«asÃdhÃraïa ityupalabdhistulyà syÃdityartha÷ // _________________________________________________ NyS_3,1.39: madhyandinolkÃprakÃÓÃnupalabdhivattadanupalabdhi÷ // NyS_3,1.40: na rÃtrÃvapyanupalabdhe÷ // na hi yadyasyÃbhibhÃvakaæ tattasya vya¤jakamiti / ( 380 / 17 ) rÃtrau yad lo«Âatejaso 'bhibhÃvakaæ divà kathaæ tadevÃsya vya¤jakaæ yena tadabhÃvÃdrÃtrau lo«Âatejo nopalabhyeta ityartha÷ / apiÓabdÃdgamyata iti / na rÃtrÃvapÅti sÆtragatÃdityartha÷ // 39-40 // _________________________________________________ NyS_3,1.41: bÃhyaprakÃÓÃnugrahÃdra vi«ayopalabdheranabhivyaktito 'nupalabdhi÷ // so 'yaæ cak«u«o raÓmi÷ kimabhÃvÃnnopalabhyate kiæ và 'nudbhÆteratrÃha bhëyakÃra÷ upapannarÆpà ceyamanabhivyaktito ' nupalabdhiriti yojanà / anabhivyaktito 'nudbhÆterityartha÷ / atra heturbÃhyaprakÃÓÃnugrahÃdvi«ayopalabdhe÷ vi«ayaÓca svaærÆpamÃtmano 'nyacca / etaduktaæ bhavati yadupalabdhau bÃhyaprakÃÓamanugrÃhakamapek«ate tasyÃnudbhÆterevÃnupalabdhirna tvabhibhÆte÷ yathà hemante vi«aktÃvayavasyÃpyasya dravyasya / Ãpyaæ hi dravyaæ vi«aktÃvayavaæ svavi«ayopalabdhau bÃhyaprakÃÓÃnugrahamapek«amÃïaæ d­«Âaæ cak«urapi ca vi«ayopalabdhau bÃhyaprakÃÓamapek«ate nirÃloketasyÃprav­tte÷ / tasmÃdvi«ayopalabdhau bÃhyaprakÃÓÃpek«atvÃttadanudbhÆtyà na pratÅyate na punarabhibhÆtyeti siddhaæ prak­tam / tadetadvÃrtikakÃro vyÃca«Âe / tasya vidyamÃnasyeti // 41 // _________________________________________________ NyS_3,1.42: abhivyaktau cÃbhibhavÃt // kasmÃtpunarnÃyanasyeti / asyottaram / abhibhavanÅyasya rÆpamÃha / yadudbhÆtarÆpamiti / ( 381 / 7 ) tadvaidharmyamanudbhÆtarÆpasyÃha / anudbhÆtarÆpaÓceti / anudbhÆtarÆpasyÃbhibhavÃbhÃve nidarÓanamÃha / yadanudbhÆtarÆpamiti / bÃhyaprakÃÓÃnugrahÃpek«asya cÃbhibhavÃbhÃve nidarÓanamÃha / yacca bÃhyaprakÃÓÃnugrahÃpek«amiti / k­«ïasÃraæ raÓmimadityucyamÃne prasannÃndhasyÃpi k­«ïasÃraæ raÓmimatsÃdhyeta tathà cÃpasiddhÃnta ityata Ãha / vipratipattivi«aya iti / tena vipratipativi«aya÷ k­«ïasÃraæ rÆpaæ ca raÓmimaditi sÃdhyanirddeÓa÷ / upalabdhau nimittattvÃdityucyamÃne gandhÃdibhiranaikÃntikaæ syÃdata uktaæ rÆpolabdhÃviti / rÆpasÃk«ÃtkÃra ityartha÷ / tathÃpi sannikar«ÃdibhiranaikÃntikamata uktaæ dravyatve satÅti / tathÃpi manasÃnaikÃntikamata uktaæ niyataspaya sÃdhanÃÇgasyeti / asÃdhÃraïasya sÃdhanÃÇgatve satÅti / manasastu sÃdhÃraïasya sÃdhanÃÇgasya rÆpopalabdhau nimittatvam / sÃdhanaæ samudÃyastadaÇgamavayava÷ / atha veti / dravyatve sati niyatatve cÃrthaprakÃÓakatvÃdityucyamÃne ghrÃïÃdibhiranaikÃntikaæ syÃdata uktaæ sphaÂikÃdivyavahiteti // 42 // _________________________________________________ NyS_3,1.43: nakta¤caranayanaraÓmidarÓanÃcca // mÃnu«aæ cak«ÆraÓmimaditi / rÆpÃdyupalabdhinimittatvÃditi sÃvadhÃraïaæ rÆpÃdÅnÃmeveti / tena na manasà 'naikÃnta÷ / tathÃpi sannikar«eïÃnaikÃnta ityata uktamaprÃptisvabhÃvatva iti / itaÓca bhautikÃnÅndriyÃïi cak«ÆrasanatvagghrÃïÃnÅtyartha÷ / tathÃpi Órotrasya rÆpaæ na j¤Ãyate kÅd­Óaæ tadityata Ãha / bhÆtaæ Órotram / ( 382 / 3 ) arthaprakÃÓakatvÃdityucyamÃne manasÃnaikÃntikamata Ãha prÃpteti / na hi rÆpÃdibhi÷ sahÃsti manasa÷ prÃptistathÃpi manasyevÃyaikÃnta÷ Ãntaraæ hi du÷khÃdi mana÷ prÃpya prakÃÓayatyata Ãha bÃhyeti / tathÃpi sannikar«Ãd­«ÂÃdibhiranaikÃnto 'ta Ãha / dravyatve satÅti / ÓaÇkÃbhëyaæ jÃtibhedavadandriyabheda iti cet / nirÃkaroti dharmabhedamÃtraæ cÃnupapannam / v­«adaæÓanayanasya raÓmimatvaæ mÃnu«anayanasya tu na tattvamiti yo 'yaæ dharmabheda÷ sa eva mÃtraæ taccÃnupapannam / co 'vadhÃraïe bhinnakrama÷ / anupapannameveti yojanà / kuto 'nupapannamityatra hetumÃha Ãvaraïasyeti / tathà hi dhÆmavatvaæ parvate rasavatyÃæ cÃnyat tathÃ'pye«a viÓe«o 'syÃgnimattvÃnagnitve pratyaprayojaka÷ / evaæ bi¬Ãlatvamanu«yatve aprayojake ityartha÷ // 43 // _________________________________________________ NyS_3,1.44: aprÃpyagrahaïaæ kÃcÃbhrapaÂalasphaÂikÃntaritopalabdhe÷ // NyS_3,1.45: ku¬yÃntaritÃnupalabdheraprati«edha÷ // NyS_3,1.46: apratÅghÃtÃt saænikar«opapatti÷ // so 'pratihanyamÃna iti / sa raÓmirapratihanyamÃna÷ kÃcena kÃcaæ vyatibhidyÃrthena sambadhyate kÃcÃntargatena // 44-46 // _________________________________________________ NyS_3,1.47: ÃdityaraÓme÷ sphaÂikÃntaritepi dÃhye 'vighÃtÃt // vÃrtikam avyÆhyamÃnÃvayavadravyÃnupraveÓa iti / ( 383/ 10 ) yasya dravyasya bharjanakapÃlÃderavayavà na vyÆhyante pÆrvotpannadravyÃrambhakasaæyoganÃÓena dravyÃntarajanakasaæyogotpÃdanaæ vyÆhanaæ tanna kriyante tasya dravyasya bharjanakapÃlÃderavyÆhyamÃnasyÃvayavavyÆhanamavayavino 'pÅti avyÆhyamÃnasyetyuktam / tasya bharjanakapÃlÃderantarÃvayavairyo 'bhisambandho vahne÷ so 'pratighÃta÷ / etaduktaæ bhavati sÃntaratvÃdavayavidravyÃïÃæ tadavinÃÓenÃgneryo 'nupraveÓa÷ so 'pratighÃta iti / praveÓe 'pratighÃtamuktvà ni÷saraïai 'pyavighÃtamÃha / antarvyavasthitasya và dravyasya madhÆdakÃderbahiravasthitahastÃdiprÃpti÷ tasya kÅd­Óasya bahirityata Ãha / avyÆhyamÃnÃvayavasya ÓalÃkÃdestasya bahiriti // 47 // _________________________________________________ NyS_3,1.48: netaretaradharmaprasaÇgÃt // NyS_3,1.49: ÃdarÓodakÃyo÷ prasÃdasvÃbhÃvyÃd rÆpopalabdhivattadupalabdhi÷ // dravyÃntarÃsaæp­ktadravyasamavÃya÷ svacchatetyartha÷ / prasaÇgÃtpratibimbabhramotpÃdakramamÃha / ÃdarÓÃdi«viti / ( 384 / 10 ) yadabhimukhamagramiti / dra«Âu÷ puru«asyÃbhimukhaæ nayanaraÓme÷ parÃv­ttasyÃgraæ tadabhimukhaæ mukhÃdi paÓyati / sÃrÆpyanibandhanatvÃdvibhramÃïÃæ sÃrÆpyamihÃpyÃha / yathà 'grato 'vasthitasya puru«asya mukhaæ locanarocirapraÓmisambandhabhimukhamevametaditi / nanvÃdarÓapratihataÓced nayanaraÓmi÷ parÃv­tta÷ kathaæ paÓcÃdabhimukhavibhramahetu÷ hanta bho÷ pÃtamÃtrÃdÃdarÓaj¤Ãnena bhavitavyaæ paÓcÃtpratimbivibhrameïa, na caivamasti yaugapadyapratibhÃsÃdityata Ãha / ÃdarÓeti / kutastarhi maïik­pÃïÃderdarpaïatale«u nÃnÃnirbhÃsa÷ pratibimbÃvabhÃsa ityata Ãha ÃdarÓarÆpÃnugrahÃditi // 48-49 // _________________________________________________ NyS_3,1.50: d­«ÂÃnumitÃnÃæ niyogaprati«edhÃnupapatti÷ // NyS_3,1.51: sthÃnÃnyatve nÃnÃtvÃd avayavinÃnÃsthÃnatvÃcca saæÓaya÷ // saæprati te«ÃmevendriyÃïÃmekÃnekatve parÅcik«i«u÷ saædigdhe / athÃpi khalvekamiti / praÓnapÆrvakaæ sÆtramavatÃrayati / kuta÷ saæÓaya÷ // sthÃnÃ--ya÷ (sÆ. 51) // tatra ke cididaæ sÆtraæ bhëyamatÃnapek«aæ yathÃÓruti vyÃcak«ate / taddÆ«aïapura÷saraæ bhëyavyÃkhyÃnaæ g­hÅtu yathÃÓruti vyÃkhyÃnaæ pare«Ãæ sÆtrapÃÂhapÆrvakamupanyasyati / eke tviti / ( 385 / 13 ) anupapannarÆpaÓcÃyamiti / atra hi yathÃÓruti sthÃnÃnyatva iti niyittasaptamyà nÃnÃtvasya bÅjaæ sthÃnÃnyattvamuktaæ na tvekatvasyeti / ekatvasya tu bÅjaæ nÃnÃsthÃnatvaæ yathoktam / avayavinÃnÃsthÃnatvÃditi / avayavÅtyekatvamupalak«ayati / sthÃnÃnyatvaæ ca sthÃnasyÃnyatvamucyate / nÃnÃsthÃnatvaæ ca nÃnÃsthÃnÃni yasyetyanyapadÃrtha÷ sthÃnÃnyatvÃdanya÷ na tu dharmadvayaæ sÃk«ÃtsaæÓayakÃraïamityekatarasyaikÃnekasÃdhÃraïyaæ vÃcyam / tatra yadi tÃvadevaæ kriyate saæÓaya÷ sthÃnÃnyatve nÃnÃtvaikatvadarÓanÃditi / yadà sÆtrÃrthÃlocanenaikatve sthÃnÃnyatvasyÃdarÓanÃnna samÃnadharma÷ sÆtraæ khalvekatve nÃnÃsthÃnatvamÃha na sthÃnÃnyatvam / anekatvamÃtre hi taduktaæ sÆtrakÃreïa sthÃnÃnyatve nÃnÃtvÃditi / atha nÃnÃsthÃnatve satyekatvÃnekatvadarÓanÃtsaæÓaya iti etad dÆ«ayati / tadà dravyaæ nÃnÃsthÃnamanekaæ na kiæ cid d­«Âaæ sÆtram / avayavinÃnÃsthÃnatvÃditi sÆtraæ nÃnÃsthÃnatvenaikatvamÃha na tu nÃnÃtvamapi yatpunarghaÂÃdyanekaæ na tannÃnÃsthÃnamuktaæ sÆtrak­tà / api tu sthÃnÃnyatvaæ sÆtrak­toktaæ sthÃnÃnyatve nÃnÃtvÃdityanena dÆ«aïabhupaæsaharati / so yaæ saæÓaya ubhayathà 'nupapanna indriye«u yathÃÓrutasÆtraparigraheïa ubhayathà sthÃnÃnyatvena nÃnÃsthÃnatvena cetyartha÷ / tadevaæ paravyÃkhyÃnaæ da«ayitvà bhëyakÃrÅyasya vyÃkhyÃnasya yuktatvamÃha sthÃne«u tu yukta÷ / sthÃne«vitinimittasaptamÅ nÃnÃsthÃnatvanimitta indriye«vekatvÃnekatvasaæÓayo yukta÷ nÃnÃsthÃnaæ khalvekamavayavidravyaæ d­«Âamanekaæ ca bhinnabhÃjanagataæ phalamiti / indriyavi«ayaæ nÃnÃsthÃnatvanimittakaæ saæÓayamÃha / kiæ nÃnÃsthÃnÃnÅndriyÃïi uta nÃnÃsthÃnamekamindriyamiti / tadidamuktaæ bhëyakÃreïa bahÆni dravyÃïi nÃnÃsthÃnÃni d­Óyante nÃnÃsthÃnaÓca sanneko 'vayavÅ ca / tenendriye«u bhinnasthÃne«u saæÓaya iti / sÆtre 'pi sthÃnÃnyatve ityanena nÃnÃsthÃnatvamevopalak«aïÅyamityavirodha÷ / yathÃÓrutastu na sÆtrÃrtha ityÃha / indriye«u tu na sthÃnanÃnÃtvÃtsambhavati / na ca nÃnÃsthÃnatvÃditi / ( 386 / 1 ) kiæ tvindriyavi«ayo nÃnÃsthÃnatvÃdeva saæÓayo bhëyakÃrÅya÷ sÃdhÅyÃnityartha÷ / tadevaæ paroktaæ saæÓayabÅjaæ dÆ«ayitvà bhëyakÃrÅyaæ saæÓayabÅjaæ darÓayitvà vÃrttikakÃra÷ svÃtantryeïa saæÓayabÅjamÃha / ÓarÅravyatirekitvÃtsattvÃcca saæÓaya iti // 50-51 // _________________________________________________ NyS_3,1.52: tvagavyatirekÃt // pÆrvapak«aæ g­hïÃti / tvaga--t (sÆ. 52) // ka÷ punaravyatireka iti / ghaÂÃdiprÃptaæ cak«astvaco vyatiricyata eveti bhÃva÷ / uttaram / sarvÃdhi«ÂhÃnasambandha iti / sautrasyÃvyatirekaÓabdasya vyÃkhyÃnÃntaramÃha / sati bhÃvo veti / tadanena yasyÃæ ca satyÃmiti bhëyaæ vyÃkhyÃtam / co vikalpÃrtha÷ / siddhÃntabhëyaæ nendriyeti / lokavirodha iti / lokyate j¤Ãyate 'neneti loka÷ pramÃïaæ tadvirodha ityartha÷ / anekena cÃnindriyeïeti / ÓarÅraæ pÃrthivaæ bhÆtÃntarasamp­ktaæ ca tadindriyÃdhi«ÂhÃnÃni ÓarÅrÃvayavabhÆtÃni p­thivyÃdinà vyÃptÃnÅtyanekÃnta÷ / na vyÃghÃtÃditi / parado«odbhÃvanapaæra na punaratvagavayavatvamindriyÃntarÃïÃmabhimatamiti // 52 // _________________________________________________ NyS_3,1.53: na yugapadÃrthÃnupalabdhe÷ // evaæ bhëyakÃrÅyasiddhÃntamutatvà sautrasiddhÃntamÃha / sÆtreïa cÃbhisambandha÷ siddhÃntasya // ( 387 / 8 ) na yu--bdhe÷ (sÆ. 53) // naitadastyekamindriyamiti / kasyÃd ? yugapadarthÃnupalabdheriti / tadetatsÆtraæ bhëyad­«Âyà vyÃca«Âe vÃrttikakÃra÷ / yasyaikamindriyamiti / tadvetadvyÃkhyÃnaæ dÆ«ayati / naikendriyagrÃhyÃïÃmiti / bhëyavyÃkhyÃnaæ dÆ«ayitvà sÆtramanyathà vyÃkhyÃtuæ bhÆmiracanÃæ karoti / evaæ bruvÃïa ekendriyavÃdÅti // ( 388 / 5 ) sÃmi--ardham / ekamapÅndriyamardhaæ prÃpya g­hïÃti aprÃptaæ cÃrdhamekadeÓa iti yÃvat / karaïadharmamatikrÃmantaæ prati yugapadupalabdhiprasaÇgo dÆ«aïamityartha÷ // 53 // _________________________________________________ NyS_3,1.54: viprati«edhÃcca na tvagekà // ekatvaprati«edhÃdeva pÃriÓe«yÃnnÃnÃtvaæ setsyatÅtyata Ãha nÃsÃdhanà kriyeti / ( 389 / 7 ) ekatvaæ ca kathamiti / na Óakya÷ pak«o dÆ«ayitumityuktam / p­cchati / kathaæ tarhÅti / uttaram / prati«edhÃccÃnantaramiti / yadyapyanantaraÓabdaprayoge pa¤camÅ na smaryate tathà 'pyanyaÓabdasyÃdhyÃhÃreïa pa¤camÅ vyÃkhyeyà / anantaraæ prati«edhÃdanya÷ sthÃpanÃheturiti yojanà / atha veti / vyatirekÅ heturdvayorviruddhayorekatarani«edhenaikata(nÅæ)raæ vyavasthÃpayati / yathà nairÃtmyani«edhena jÅvaccharÅraspaya sÃtmakatvamiti // 54 // _________________________________________________ NyS_3,1.55: indriyÃrthapa¤catvÃt // sÆtramÃk«ipati / idaæ tu sÆtramiti / e«a nyÃyo mayà vÃco bhaÇgyà sÆtrita ityartha÷ // 55 // _________________________________________________ NyS_3,1.56: na tadarthabahutvÃt // pÆrvapak«iïa÷ sÆtram / na ta--t (sÆ. 56) // pÆrvapak«amÃk«ipati na virodhÃditi / pÆrvapak«iïa÷ samÃdhÃnaæ nÃsÃdhanÃditi // 56 // _________________________________________________ NyS_3,1.57: gandhatvÃdyavyatirekÃd gandhÃdÅnÃmaprati«edha÷ // siddhÃnta÷--- gandha--dha÷ (sÆ. 57) _________________________________________________ NyS_3,1.58: vi«ayatvÃvyatirekÃdekatvam // NyS_3,1.59: na buddhilak«aïÃdhi«ÂhÃnagatyÃk­tijÃtipa¤catvebhya÷ // yasyÃdhi«ÂhÃnaæ bhinnamiti / ( 391 / 10 ) bhinnaæ niyatam / etaduktaæ bhavati rÆpavya¤jakasya k­«ïasÃramevÃdhi«ÂÃnaæ na karïaÓa«kulyÃdi evamanyatrÃpi dra«Âavyam / yasya puna÷ siddhÃntino 'dhi«ÂhÃnÃbhedastathà ca tadadhi«ÂhÃnasyendriyasyÃpi bheda÷ tasyaikÃdhi«ÂhÃnavinÃÓena tadgatasyendriyasya vinÃÓe 'pyadhi«ÂhÃnÃntarÃÓritasyendriyÃntarasyÃvasthÃnamiti naikÃdhi«ÂhÃnanÃÓe sarvÃdhi«ÂhÃnanÃÓÃtsarvendriyanÃÓalak«aïa÷ tathaikÃdhi«ÂhÃnÃvasthÃne sarvendriyÃvasthÃnalak«aïo do«a iti / i«ÂÃni«Âopek«aïÅya iti / upek«aïÅyasyÃpi puru«Ãrthatvaæ bhavati kena citprakÃreïa, yadi hi tatra puru«a÷ pravartate tato ni«phale karmaïi prav­tta÷ puru«astapyeta / du÷khaæ karmetyanu bhavo lokasya, upek«aïÅyatve tu tanna tasya bhavati // 58-59 // _________________________________________________ NyS_3,1.60: bhÆtaguïaviÓe«opalabdhestÃdÃtmyam // tatra pÃrthivaæ ghrÃïaæ rÆparasagandhasparÓe«u niyamena gandhasya vya¤jakatvÃd bÃhyapÃrthivavaditi / yathà hi m­gamadagandhavya¤jakÃ÷ kukkuÂoccÃrÃdaya÷ pÃrthivà ityartha÷ / na cÃtapenÃnekÃnta÷ / na hyatapo gandhavya¤jako 'pi tu jalÃbhibhÆto gandho dravyÃïÃæva nopalabhyate kevalaæ jalamÃtayo 'panayati na tu gandhaæ dravyasyÃbhivyanakti tasmÃnnÃnekÃnta÷ / evaæ rasanamindriyamÃpyaæ gandhÃdi«u madhye niyamena rasasya vya¤jakatvÃd dantÃntarasyandamÃnodakavinduvat / na khalu viÓu«yadÃsyo modakÃdirasamanubhavati / evaæ taijasaæ cak«u÷ gandhÃdi«u madhye niyamena rÆpasya vya¤jakatvÃt pradÅpÃdivat / evaæ vÃyavÅyaæ tvagindriyaæ gandhÃdi«u madhye sparÓasyava vya¤jakatvÃt svedodabinduÓatisparÓavya¤jakavyajanapacanavat / niyamagrahaïaæ manoniv­ttyartham / madhya iti cÃvadhÃraïasiddhyartham / anyathà ghrÃïÃdÅnÃæ gandhatvÃdivya¤jakatvenÃvadhÃraïaæ na syÃt / tadetadÃha / evaæ Óe«e«viti / ( 392 / 19 ) evaæ cendriyapa¤catvena hastapÃyÆpasthavÃcÃmindriyatvani«edho 'pi sÆcita indriyalak«aïavirahÃt / yaccharÅrasaæyuktaæ saæskÃra(ka)do«avyatiriktaæ sÃk«ÃtpratÅtisÃdhanaæ tadindriyamiti hÅndriyalak«aïaæ, na caitadasti hastÃdi«u / taj j¤ÃnendriyÃïÃæ lak«aïamimÃni karmendriyÃïÅti cet / hantaina«Ãmindriyatvalak«aïÃntaraæ vaktavyam / ÓarÅrÃÓritamasÃdhÃraïakÃryakÃrÅndriyamiti lak«aïamiti cet / vaktavyame«ÃmasÃdhÃraïaæ kÃryam / uktaæ vacanÃdÃnaviharaïotsargÃnandÃ÷ pa¤cÃnÃmiti / nanvÃdÃnaviharaïotsargÃstÃvadvakrahastÃdibhirapi ÓakyÃ÷ kartum / api cÃsti kaïÂhah­dayÃmÃÓayapakvÃÓayÃdÅnÃæ giraïÃditattadasÃdha raïaæ kÃryamiti tÃnyapÅndriyÃïi prasajyeranniti tasmÃdyatki¤cidetadapÅti // 60 // _________________________________________________ NyS_3,1.61: gandharasarÆpasparÓaÓabdÃnÃæ sparÓaparyantÃ÷ p­thivyÃ÷ // NyS_3,1.62: aptejovÃyÆnÃæ pÆrvaæ pÆrvamapohyÃkÃÓasyottara÷ // kramaprÃptamarthalak«aïaæ parÅcik«i«amÃïor 'thalak«aïaæ smÃrayati / gandhÃdaya÷ p­thivyÃdiguïà ityuddi«Âamiti / lak«itamiti vaktavye saæmugdhÃbhidhÃnaæ sÃmÃnyÃduddi«Âamityuktam / tatra parÅk«Ãmukhaæ saæÓayamÃha / uddeÓaÓca niyogeti / niyogÃdÅnÃæ rÆpamÃha / tatra niyoga iti / tadevaæ vim­«ya niyogasamuccayau parityajya vikalpamÃlambate sÆtrÃbhyÃmato viÓe«aïÃrthamiti / ( 393 / 2 ) gandha---vyÃ÷ (sÆ. 61) apta---ra÷ (62) / viÓe«aïÃrthamiti / sÆtrayostÃtparyamuktaæ tadevaæ sphuÂayati / niyamÃrthe iti / uttare«vabÃdi«vekaikaÓo 'pakar«o gandhÃdÅnÃæ sparÓaparyantÃnÃm / tathà hi catur«u gandhÃpakar«opasvapak­«Âasya gandhasya punarudbhavo nÃstÅti adbhya uttare tejasi rasasyÃpakar«a÷ / evamapak­«ÂayoÓca gantharasayo÷ punarudbhÃvo nÃstÅti tejauttare vÃyau rÆpÃpakar«a iti / evamapak­«ÂÃnÃæ gandharasarÆpÃïÃæ punarudbhavo nÃstÅti vÃyoruttarasminnÃkÃÓe sparÓasyÃpakar«a÷ / tadidamukta mekaikaÓa iti / avyutpanno 'yasuttaraÓabdo 'nantaravacana÷ tena bahÆnÃæ nirddhÃraïe 'pyupavannÃrtha iti / bhavatu và tarabnirdeÓa÷ tathà 'pi na do«a ityÃha / bhavatviti / kva citpÃÂhastantraæ veti yathÃbhëyam sphuÂÃrtha eva // 61-62 // _________________________________________________ NyS_3,1.63: na sarvaguïÃnupalabdhe÷ // pÆrvapak«Å niyogapak«amutthÃpayati / na sa--bdhe÷ (sÆ. 63) // p­thivyÃdiprak­tÅnÃæ ghrÃïÃdÅnÃæ gandhÃdiprativyaktiniyama evamupapadyate yadi gandhamÃtraguïà p­dhivÅ rasamÃtraguïà Ãpa ityÃdi na tvanyathà / anyathà tu pÃrthivena ghrÃïena gandhavadrasarÆpasparÓà api vyajyeran aviÓe«Ãdityartha÷ // 63 // _________________________________________________ NyS_3,1.64: ekaikaÓyenottarottaraguïasadbhÃvÃduttarÃïÃæ tadanupalabdhi÷ // NyS_3,1.65: vi«Âaæ hyaparaæ pareïa // vi«Âaæ ïa (sÆ. 65) // saæsargasya dvyÃÓrayatve 'pi na dvaye sajÃnatvaæ yathà 'gnidhÆmayo÷ saæbandho nyathÃ'gne÷ sa hi vyÃpako dhÆme dhÆmadhvajasya bhÃva eva nÃbhÃva÷ / dhÆmastu vyÃpya÷ taspaya vÃnhÃveva bhÃvo nÃnyatreti / evamaparaæ p­thivyÃdi pareïÃbÃdinà vi«Âaæ vyÃptaæ nÃbÃdimantareïÃsti p­thivÅ / tena p­thivyÃmabÃdiguïÃnÃæ rasÃdÅnÃæ niyamenopalambho na tvabÃdi«u p­thivÅguïÃnÃm, evamapsvanalÃdiguïo vyÃkhyÃta÷ / vi«Âattvaæ saæyogaviÓe«o vyÃptistyirtha÷ / bhëyaæ taccaitadbhÆtas­«ÂÃviti / bhÆtas­«ÂipratipÃdake«u purÃïe«u naitarhÅti / nedÃnÅmananubhavÃdityartha÷ // 64-65 // _________________________________________________ NyS_3,1.66: na pÃrthivÃpyayo÷ pratyak«atvÃt // siddhÃntÅ vikalpavÃdyetad dÆ«ayati / napÃ--t (sÆ. 66) // trividhaæ hi dravyaæ cÃk«u«ami«yate prÃrthivamÃpyaæ taijasaæ ca / tatra rÆpavattvena taijasameva cÃk«u«aæ syÃd netarad rÆpavattvÃt / na ca rÆpidravyasaætarmÃccÃk«u«atvaæprarÆpathoccapi pÃrthivÃpyayoriti vÃcyam / nabhonabhasvatorapi cÃk«uratvaprasaÇgÃt / asti hi rÆpavatà tejasà tayo÷ iti / atha và pÃrthivÃpyasaæbandhino rasabhedasya rÆpabhedasya caikÃnekavidhatvena pratyak«atvÃdityÃha bhëyakÃra÷ / rasayorvetyÃdi nopapadyata ityantena / punarasyaiva vyÃkhyÃnÃntaramÃha / sparÓayoriti / pÃrthivÃpyayorityasyodÃharaïamÃtrÃrthatvÃt / pÃrthivataijasayoritvapi vyÃkhyÃnamuktam / vyÃkhyÃnÃntaramÃha / atha veti / kÃryasya vyavasthitaguïasya darÓanÃt kÃraïamapi vyavasthitaguïamanumapite / na ca sarvatra saæsargo yenÃnyasya guïo 'nyatropalabhyate vivekasyÃsaæsargasya darÓanÃt / vyÃkhyÃnÃntaramÃha / d­«ÂaÓcati / co vikalpÃrtha÷ / niyogastu niranumÃnaæ ityÃha / niranumÃnaæ tu vi«Âaæ hyaparaæpareïetyetaditi / niyamo gandha eva p­thivnayÃmityevamÃdi÷ / tasya kÃraïaæ pramÃïaæ nÃsti tadbÃdhakasyaiva pramÃïasyoktatvÃt / tasmÃdbhÆtas­«Âi÷ kathaæ cidupacÃrato vyÃkhyeyeti / vi«Âatvaæ saæyoga÷ sa ca dvayo÷ca samÃna iti / anyaguïo yadanyatropalabhyate tatkiæ saæyogÃdoho svidvyÃpte÷, yadi vyÃpte÷ nÃyogolake vahnisaæp­kte vahniguïà g­hyeran / tayorvyÃpyavyÃpakabhÃvÃbhÃvÃt / dhÆme ca gaganatalÃvalambini bhÆmi«Âhena vahninà vyÃpteragnerguïÃg­hyeran tayorvyÃpyavyÃpakabhÃvÃt / tasmÃdanyasaæyogo hetu÷ sa cobhayoraviÓi«Âa iti tejasà saæyuktasya vÃyorapi rÆpavattvena cÃk«u«atvaprasaÇga iti // 66 // _________________________________________________ NyS_3,1.67: pÆrvapÆrvaguïotkar«Ãt tattatpradhÃnam // pÆrva--nam (sÆ. 67) // pradhÃnatÃpadÃrthaæ vyÃca«Âe bhëyakÃra÷ vi«ayagrÃhakatvaæ gandhÃdirvi«aya÷ / tadeva vi«ayagrÃhakatvaæ kutastatrÃha / guïotkar«ÃttadabhivyaktisÃmarthyÃt / vi«ayagrÃhakatvaæ cetprÃdhÃnyaæ tatsarve«ÃmevendriyÃïÃæ vi«ayagrÃhakatvÃdityÃÓayavÃn vÃrttikakaro bhëyakÃrÅya vyÃkhyÃnamam­«yamÃïa÷ p­cchati / kà pradhÃnatà ( 395 / 8 ) / svamatenottaramÃha / caturguïatvÃdiriti / etaduktaæ bhavati yasmÃccaturguïatvena pÃrthivaæ ghrÃïaæ rasanÃdibhya ÃpyÃdibhya÷ pradhÃnaæ tasmÃdasyÃgandhavattvaæ nÃsti yena gandhaæ na g­hïÅyÃt / na nvevaæ rasavattvÃndikamapyasti ghrÃïasyati rasÃdikamapi g­hïÅyÃdata uktaæ guïotkar«Ãditi / sarve«Ãæ samavÃyÃviÓe«e 'pi gandhasyaiva ghrÃïautkar«a iti gandhameva g­hïÃti tenÃgandhavattvani«edhaparaæ pradhÃnyÃbhidhÃnaæ na punargandhagrahaïe gandhavattvaæ prayojakamapi tu gandhasyotkar«a iti siddham / tatrotkar«apadÃrthaæ p­cchati vÃrttikÃra÷ ko guïotkar«a÷ / uttaraæ svaguïÃbhivyaktisÃmarthyaæ svo guïo ghrÃïasya mandha÷ tajjÃtÅyaÓcandanÃdisamaveto 'pi gandha÷ sva ityucyate / na puna÷ svaguïamevÃbhivyanakti ghrÃïaæ ghrÃïasamavetasya hi gandhasyÃd­«ÂavaÓÃttÃd­Óo nirmÃïabhedo yena sajÃtÅyaæ candanÃdisamavetaæ gandhamabhivyanakti yathà m­gamadÃdigandhaæ pÃrthivadravyÃntarasamaveto gandha iti / ata evÃha yena guïena yad dravyamutk­«yate sa tajjÃtÅyÃbhivya¤jakatvÃdutk­«Âo bhavati / tasmin dravyaiti Óe«a÷ / ya÷ punargandhaguïatvÃditi / gandhamÃtraguïatvodeva ghrÃïaæ gandhasya vyajjakaæ na tu mandhasyotkar«Ãdityartha÷ / tasya vÃdina÷ sarve«Ãmeva pÃrthivÃnÃæ guïÃnÃmupalabdhiprasaÇga÷ ghrÃïagrÃhyatvaprasaÇga ityartha÷ // 67 // _________________________________________________ NyS_3,1.68: tavdyavasthÃnaæ tu bhÆyastvÃt // nanu bhavato 'pi kuto vyavasthitiriti sÆtramavatÃrayituæ p­cchati / kasmÃtpunariti / tadvya--t ( sÆ. 68 ) // arthanirv­ttÅti / artha÷ puru«Ãrtha÷ / pravibhaktasyeti / itarebhyo viÓi«Âasya / saæskÃrakÃrita iti / ad­«ÂakÃrita iti // 68 // _________________________________________________ NyS_3,1.69: saguïÃnÃmindriyabhÃvÃt // ÓaÇkate / yadi punarindriyasya gandha iti ( 396 / 6 ) nirÃkaroti / tenaiva tasyeti / _________________________________________________ NyS_3,1.70: tenaiva tasyÃgrahaïÃcca // tadetadgrahaïakavÃkyaæ sopaskÃraæ vyÃca«Âe / yadÅnidrayaæ svagandhaæ g­hïÅyÃtte tava darÓanenÃsÃvindriyagandha÷, athendriyagandhastato nendriyagrÃhya÷ syÃt / kasmÃnnendriyagrÃhya indriyagandha ityata Ãha / gandhaæ ca g­hïaditi / co hetvarthe / na cÃtmasÃdhanaæ karaïamastÅti manastu liÇgavadÃtmani karaïaæ na kevalamityuktam / tulyatvamÃpÃdayituæ siddhÃntÅ pÆrvapak«iïamanuyuÇkte kasmÃtpunaridaæ na codyata iti / pÆrvapak«yÃha na codyata iti / siddhÃntavÃdyÃha tulye ghrÃïena svasya gandhasyÃgrahaïamiti / tulyatÃmevÃpÃdayati etadapyadeÓanÅyamiti // 70 // _________________________________________________ NyS_3,1.71: na Óabdaguïopalabdhe÷ // NyS_3,1.72: tadupalabdhiritaretaradravyaguïavaidharmyÃt // ( 397 / 11 ) Óabdaguïatvameva dikkÃlayoriti ceda nÃmni vivÃda÷ dikkÃlayorhi Óabdaguïatve satyasÃdhÃraïayogitvena na parÃparavyatikarakÃraïatvaæ p­thivyÃdivadbhavitumarhatÅti / tathà ca Óabdaguïaæ parÃparapratyayakÃraïaæ cÃkÃÓameveti nÃmni vivÃda÷ / dikkÃlau tu parÃparavyatikarakÃraïe kalpanÅyau tena vyatiriktÃvityartha÷ / api cÃkÃÓamicchata ÃkÃÓapratyÃkhyÃnaæ ca sÃmarthyÃnupalabdheriti / rÆpÃdisÃk«ÃtkÃre hi indriyÃïÃmindriyatvameva svarÆpasÃmarthyaæ taccak«urÃdidravyasya d­«Âaæ na guïÃdÅnÃmityartha÷ // 75 // iti miÓraÓrÅvÃcasyativiracitÃyÃæ nyÃyavÃrtikatÃtparyaÂÅkÃyÃæ t­tÅyÃdhyÃyasya prathamamÃhnikaæ samÃptam // **************************************************************************** ÓrÅvÃcaspatimiÓraviracitÃyÃæ nyÃyavÃrtikatÃtparyaÂÅkÃyÃæ t­tÅyo 'dhyÃya÷ NyS_3,2.1: karmÃkÃÓasÃdharmyÃt saæÓaya÷ // parÅk«itÃnÅndriyÃïyarthÃÓca buddheridÃnÅæ parÅk«Ãkrama÷ / krama÷ sthÃnaæ / v­ttavarttivyamÃïÃnukÅrttanaæ hetuhetumadbhÃvaj¤ÃpanÃrtham / arthondriyaparÅk«Ã ca buddhiparÅk«aïaæ ( ca ) yathopayujyate tathà buddhiparÅk«ÃyÃmeva sphuÂapÅbhavi«yati / saæÓayamÃk«ipati / anupapannarÆpa iti / (398 / 12) yadyupalabhyamÃnaj¤Ãnavi«aya÷ saæÓaya÷ so 'nupapanna÷ sÃækhyÃnÃmapi tadanityatvasyÃbhyupagamÃt / atha sÃækhyÃbhimatamahattattvavi«aya÷ tasya sattva eva vipratipattiriti kutastadgatadharmavicÃra÷ sati dharmiïi dharmÃÓcintyante na sandigdhasattvà iti bhÃva÷ / samÃdhate d­«ÂipravÃdeti / sÃækhyÃnÃæ hi darÓane pravÃdo mahadanta÷ karaïaæ buddhiriti tadupÃlambhÃrthaæ dÆ«aïÃrthaæ prakaraïamiti / ayamabhiprÃya÷ neha nityÃnityavicÃro 'pi tavanayà dvÃrà v­ttaratiriktà sÃækhyÃbhimatà buddhirnirÃkriyate sÃmÃnyato buddhimÃtrasya nityÃnityatvavicÃreïa / yadi hi nityà buddhi÷ syÃttato v­ttibhya udayavyayavatÅbhyo 'tiriktaæ mahattatvamanta÷karaïaæ syÃt / atha tu nityatvasÃdhanÃni pratisandhÃnÃdÅni na buddhinityatvasyeÓate tato v­ttaya eva buddhayo na tu tadatiriktaæ buddhitattvaæ sidhyatÅti sidhyati buddhirupalabdhirj¤ÃnamityanarthÃntaramiti buddherlak«aïaæ tathà cÃspaya lak«aïe saÇgati÷ itarathà tu pradhÃnato nityÃnityatvavicÃro na lak«aïena saÇgacchata iti // 1 // _________________________________________________ NyS_3,2.2: vi«ayapratyabhij¤ÃnÃt // sÃdhanaæ ca pracak«ate / vi«ayapratyabhij¤ÃnÃditi / ( 399 / 3 ) v­ttimÃn kila vi«ayaæ pratyabhijÃnannÃtmÃnamapi pratyabhijÃnÃti / na ca cetano v­ttimÃn tasya kÆÂasthanityatvÃt / anyathà pÆrvÃparÃvasthÃbhedavÃn na k­Âasthanitya÷ syÃt / pariïÃminityà tu buddhirudayavyayavadanekav­ttimatÅ yujyata iti bhÃva÷ // 2 // _________________________________________________ NyS_3,2.3: sÃdhyasamatvÃdahetu÷ // siddhÃntyÃha sÃdhyasamatvÃdaheturiti / v­ttayo hi v­ttimato bhinnastena tÃsÃæ nityatve 'pi na v­ttimÃn kauÂasthvÃc cyavate / tathà ca pratyabhij¤ÃtÃtmaiva pratyabhij¤ÃnÃnnitya÷ syÃnna tvanta÷karaïaæ buddhisaæj¤akaæ, na hi tatpratyabhij¤Ãne prakÃÓata ityartha÷ / kriyÃnÃdhÃratvÃcca karaïasyeti / pradhÃnakriyÃnÃdhÃra÷ karaïaæ pradhÃnakriyà ceyamupalabdhi÷ svato yadÃdhÃrà pratÅyate sa karttà na karaïaæ, tathà ca pratyabhij¤ÃnÃdyupalabdhyà tadÃdhÃra÷ karttÃtmà sidhyati nityo na tu karaïamityartha÷ / kriyÃmÃtrÃbhidhÃnena ÓaÇkate / svakriyeta¤ pridhÃnakriyÃmÃlambya nirÃkaroti / satyaæ bhavatÅti / nanu yadi bhedavivak«ayà kartrÃdiÓabdav­ttirabhedavivak«ayà ca kÃrakaÓabdaprav­tti÷ kathaæ tarhi karttà kÃrakaæ karaïaæ kÃrakamityÃdisÃmÃnÃdhikaraïyaæ bhedÃbhedavivak«ayorviruddhÃrthatvÃdityata Ãha / kÃrakaÓabdenÃpÅti ( 440 / 4 ) nÃbhedavivak«Ã viÓe«ÃïÃæ kiæ tu sÃmÃnyavivak«Ã bhidyata iti bhedo na bhedo 'bheda iti sÃmÃnyasyÃbhidhÃnÃt / tathà ca sÃmÃnyavivak«ayà prav­tta÷ ÓabdastadbhedÃbhidhÃnÃdbhedavÃcinà sÃmÃnÃdhikaraïyaæ pratipadyamÃna itaretaravyÃv­tte viÓe«e 'pÃdÃnÃdau pravarttate anyasya kÃrakaviÓe«asya kÃrakaÓabdena sÃmÃnÃdhikaraïyÃsaæbhavÃt / pÆrvavaditi / dvitÅyÃdhyÃyoktaæ kÃrakaviÓe«asya lak«aïaæ smÃrayati / codayati yadyanyakÃraketi / kÃrakÃïÃmupÃdÃnena khalu pravarttita÷ karttà kÃrakÃïyupÃdatte / tasmÃditarÃprayojyatvamasyÃsiddhamityartha÷ / pariharati / na prayujyate phalasya prayojakatvÃditi / nÃprayujyamÃnaæ karttÃraæ brÆmo 'pi tu kÃrakÃprayojyaæ, na ca phalaæ kÃrakamityartha÷ / upetya pratyabhij¤Ãnamanta÷ karaïe tasyeti / pratyak«aæ cetpratyabhij¤Ãnaæ naikatve kiæ tvanumÃnaæ tato yadyatpratyabhij¤Ãyate tattadekamiti na nidarÓanamasti, na hi tasyaikatvamanyato niÓcitamata÷ pratayabhij¤ÃnÃt / nÃpyanekatvaæ d­«Âaæ tathà cÃsÃdhÃraïatayà hetvà bhÃsa ityartha÷ / pratyabhij¤ÃnasvarÆpÃvadhÃraïe ca sati viruddho hetvÃbhÃso buddhyanityatvasÃdhanÃditi / Óe«aæ nigadenaiva vyÃkhyÃtam / cetanÃdhyavasÃyÃbhedo buddhilak«aïe 'smÃbhirvicÃrita÷ // 3 // _________________________________________________ NyS_3,2.4: na yugapadagrahaïÃt // v­ttimato 'vasthÃnÃdv­ttyavasthÃnaprasaÇga iti sÆtrÃrtha÷ // 4 // _________________________________________________ NyS_3,2.5: apratyabhij¤Ãne ca vinÃÓaprasaÇga÷ // NyS_3,2.6: kramav­ttitvÃdayugapadgrahaïam // NyS_3,2.7: apratyabhij¤Ãnaæ ca vi«ayÃntaravyÃsaÇgÃt // NyS_3,2.8: na gatyabhÃvÃt // Ãk«epturvacanaæ mamÃpyevaæ kasmÃnneti ( 403 / 15 ) samÃdhÃturvacanaæ na kÃraïabhede d­«ÂatvÃditi / kÃraïabhedehi sati ekasya karturyugapadanekaæ kÃryaæ d­«Âam / sÃÇkhyÃnÃæ cÃnta÷karaïaæ kart­ vyÃpakaæ ceti sarvavyÃpakenÃnta÷ karaïenÃdhi«ÂhitÃnÅndriyÃïi yugapadeva kÃryÃïi kuryu÷ / asmÃkiæ tvanta÷karaïasya karaïatvÃdekendriyagrÃhye 'pi na yugapatkÃryotpÃda iti viÓe«a÷ / gatyabhÃvÃcca prati«iddhaæ vibhuno 'nta÷karaïasyÃyugapadgrahaïaæ na liÇgÃntareïÃnumÅyata iti bhëyasya gatayabhÃvÃcca vibhuno 'nta÷karaïasyeti pratÅkamanÆdya tasyÃrthamÃha prÃptyarthasya gamanasyà bhÃvÃditi / na cà 'yugapatpratyayotpattau pramÃïamasti yena pramÃïena prati«iddhamapi pratyayÃyaugapadyaæ pratipadyate / tasmÃdvibhunyanta÷karaïe 'vaÓyaæbhÃvi pratyayayaugapadyaæ na caitadd­«Âaæ tasmÃdanta÷karaïamaïvityartha÷ / nanu dÅrghÃæ Óa«kulÅæ bhak«ayata÷ pa¤cÃnÃmapi j¤ÃnÃnÃæ yugapadutpÃdo d­«Âa iti ko 'yaæ prasaÇga÷ anta÷karaïasya vibhutve yugapadutpÃda÷ prasajyetetyata Ãha / na ca yugapatpratyayotpattÃviti / atiÓÅghratayà yugapadutpÃdÃbhimÃno na tu tatra yaugapadyaæ bhÃvikamityartha÷ / puru«o jÃnÅte nÃnta÷ karaïamiti svamatasamÃdhÃnaparaæ bhëyaæ vyÃca«Âe yasya punarv­ttirv­ttimatoriti / ( 404 / 12 ) yadapi sÃækhyà Ãcakhyurvi«ayÃntaravyÃsakte 'nta÷karaïe cak«urÃdisaæbandhasyÃpyaj¤Ãnadanta÷karaïav­ttirj¤Ãnamiti tannirÃkaraïaparaæ bhëyam--etena vi«ayÃntaravyÃsaÇga iti / tadanubhëya vÃrttikakÃro vyÃca«Âe / eteneti / tatreti / netyasyopajÅvyamÃha puru«o jÃnÅte nÃnta÷karaïamiti / hetunà vi«ayÃntaravyÃsaÇgo 'nta÷karaïasya pratyukta÷ / vyÃsakto hi sa bhavati yo jÃnÅte / na cÃnta÷karaïaæ jÃnÅte kiæ tu puru«a iti tasyed­ÓavyÃsaÇgo nÃnta÷karaïasya, anyÃd­Óastvanta÷karaïasya vyÃsaÇgo na ni«idhyataityartha÷ // 8 // _________________________________________________ NyS_3,2.9: sphaÂikÃnyatvÃbhimÃnavat tadanyatvÃbhimÃna÷ // codyabhëyam ekamanta÷karaïaæ nÃnÃv­ttaya iti tadvyÃca«Âe / ekamanta÷karaïaæ nÃnÃv­ttaya iti / naitaditi / samyagÃca«Âe jÃnÅte saæcak«Ãïaka÷ sÃækhya÷ / saÇkhyà hi samÅcÅnà buddhistayà varttata iti sÃækhya÷ / etaduktaæ bhavati--yadyapi v­ttayo nÃnà pratibhÃnti tathà 'pi bhrÃntiriyamanta÷karaïÃdekasmÃdabhinnÃnÃæ nÃnÃtvÃnupapatte÷ / tasmÃtsphaÂikasya yathaikasyÃpi tÃpicchajapÃkarïikÃrÃdikusumopadhÃnabhedÃdbheda aupÃdhika evamanta÷karaïamaïerapi svacchasyendriyapraïìikayà tattadarthoparaktasyaupÃdhikaæ nÃnÃtvaæ v­ttiriti ca pratyaya iti j¤Ãnamiti cÃkhyÃyataityartha÷ / tadetad dÆ«ayati / nÃnekÃntÃditi / ( 405 / 4 ) yo 'pi v­tÅnÃmaupÃdhikabhedamÃha tenÃpyupÃdhayo 'rthà ÃjÃnato bhinnà vaktavyÃ÷ / tathà ca bhedasya dvidhà darÓanÃdanekÃnto d­«ÂÃnto naikÃrthasya sÃdhaka÷ / na hetvabhÃvÃditi bhëyaæ vyÃca«Âe yathÃÓrutisÆtra iti / na kevalaæ sÃdhanÃbhÃvo bÃdhakaæ cÃtrÃstÅtyÃha vikalpÃnupapatteÓceti / na parapak«asya prati«edhamÃtreïa svapak«asiddhirastÅtyÃÓayavÃn p­cchati / atha bhavatÃmiti / uttaraæ j¤ÃnÃnÃæ krameïeti / syÃdetat pratyayanÃnÃtvÃbhimÃno bhavi«yati heturekatve v­ttÅnÃm, ekatvaæ v­ttÅnÃæ nÃnÃtvÃbhimÃnavi«ayatvÃt sphaÂikavaditi tasmÃnna hetvabhÃva iti ata Ãha / ekÃnekavi«ayatvÃcca pratyayanÃnÃtvÃbhimÃnasya ekÃnekavi«ayÃdhigati÷ kathamiti / nÃnÃtvÃbhimÃno 'pi d­«ÂÃntavadasÃdhaka÷ naikÃntikatvÃt / tadevamantarà parakÅyÃmÃÓaÇkÃæ nirÃk­tya punarapi v­ttibhedaæ sÃdhayati / yaÓcÃyamabhinna iti / yadyarthopadhÃnabhedÃtprayaye«u bhedo nÃjÃnata stata ekasminnarthe na pratyayabheda÷ pratyayopadhÃnabhedÃbhÃvÃdityartha÷ / kaÓciddeÓayati / sphaÂika iti / pariharati nairantaryadarÓanÃditi / ( 406 / 1 ) nÅlÅdravyalepasyÃpi sÃntaratvaæ nÅla÷ sphaÂika iti sÃk«ÃtkÃrÃnumeyamiti bhÃva÷ / ito 'pi pratyayabheda ityÃha / yasya ca pratyayÃbheda iti / pramÃïasya bheda÷ pratyayalak«aïakÃryabhedonneyo nÃsati pratyayabhede bhavitumarhati / ÓaÇkate vi«aya bhedÃditi / etaduktaæ bhavati / prÃtisviko 'pi bhedo vi«ayÃïÃæ yadi pramÃïabhedahetu÷ hantaitasyÃnantyena pramÃïÃnÃmananto bheda÷ syÃd na tu tritvaæ tasmÃdavÃntarasÃmÃnyaæ vi«ayÃïÃmÃstheyaæ na ca tadapi svarÆpamÃtrani«Âhaæ vi«ayÃïÃæ saæbhavati ekasminnapi pramÃïÃnÃæ saæplavÃt / tasmÃtpratyayabhedopahitasÃmÃnyà vi«ayÃstritve vyavati«ÂhamÃnÃ÷pa pramÃïamapi tritve vyavasthÃpayanti / sÃmagrÅtrayÃnvayavyatirekÃnuvidhÃyinaÓca pratyayÃstrayo bhavanti / tathà ca trivi«ayatvÃtpramÃïÃni trÅïi, tadidamuktaæ vi«ayabhedÃditi / nirÃkaroti / tanneti / pramÃïÃbhede sÃmagrÅtrayÃbhede tadunavidhÃyinÃæ pratyayÃnÃmabhedÃt / na hi pratyayabhedÃmantareïa sÃmagrÅbheda÷ Óakyo vij¤Ãtuæ, tasmÃtpratyayasÃmagrayabhede 'pi vi«ayabhedÃnadhigaterna vi«ayabhedastritvÃdhigamo và pratyayabhedamantareïeti / ÓaÇkate vi«ayatÃdÃtmyÃditi cet / pratyayapratyetavayayorabhedÃdupapanna÷ pratyayabheda ityartha÷ / nirÃkaroti / tanneti / api ca pratyayÃbhede prakÃravattvÃbhÃvÃd yathÃdhyavasyati buddhistathà cetayate puru«a iti vyÃghÃta÷ / kuto 'prakÃravattvÃd bhinno hi prakÃravÃn bhavati nÃbhinna ityartha÷ / anta÷kÃraïasya buddhe÷ pratyayÃnÃmabhede buddhistaæ pratyayamupalabhate iti virodha iti // 9 // _________________________________________________ NyS_3,2.10: sphaÂikepyaparÃparotpatte÷ k«aïikatvÃd vyaktÅnÃmahetu÷ // tadevaæ svamatena sÃækhyapak«aæ dÆ«ayitvà bauddhairyatsÃækhyarÃddhÃnte dÆ«aïamuktaæ tad dÆ«ayituæ bauddhamatamupanyasyati / sphaÂikÃnyatvÃbhimÃnaitadimam­«yamÃïa÷ k«aïikavÃdyÃheti / sphaÂi÷--tu÷ ( sÆ. 10 ) // yatsattatsarvaæ k«aïikaæ yathà ÓarÅraæ tathà ca sphaÂika iti jaranto bauddhÃ÷ / ÓarÅrasyà ca ca kÃlaparipÃkavaÓena sthaulyasya hrÃsasya ca darÓanÃt pratik«aïaæ sÆk«ma÷ pariïatibhedo 'numÅyate sa cÃntarà vinÃÓa eveti / yasyÃpi sphaÂikÃdestÃd­Óaæ sthaulyaæhrÃso vÃna d­Óyate tasyÃpi sattvena ÓarÅravadeva pratik«aïaæ vinÃÓotpÃdÃvanumÅyete iti / syÃdetad yadaivopacayÃpacayau ÓarÅrasya d­Óyete tadaivotpÃdavinÃÓau bhavi«yata÷ pÆrvaæ tu tatprabandhakalpanÃyÃæ kiæ pramÃïamityata Ãha / yaspaya khalu pratik«aïamiti / ( 407 / 9 ) asya prayoga÷ pratik«aïamanyaccÃnyacceti / paÂasya kuÇkumÃdidravyasaæyoge satyante 'ruïimalak«aïo viÓe«o d­Óyate na cÃsyÃruïimà pratik«aïabhÃvÅtyata uktaæ bÃhyapratyayÃbhedesatÅti / abhinno hi ÓarÅropacayahetu÷ pratidinamupayujyamÃno 'nnapÃnapracathoyathà pÃkajotpattÃvau«ïyÃpek«o vahnisaæyogo bÃhya÷ pratyaya÷ kÃraïaæ, paÂe ttu rÃgotpattau kuÇkumadravyasaæyoga÷ sÃæpratiko viÓi«Âa ityartha÷ // 10 // _________________________________________________ NyS_3,2.11: niyamahetvabhÃvÃd yathÃdarÓanamabhyanuj¤Ã // siddhÃntasÆtram / niya--j¤Ã (sÆ. 11) // tadetadvyÃca«Âe / tadidamupacayÃpacayeti / na hi dhÆmadarÓanÃnumito vahni÷ kvacitpravarttataityad­ÓyamÃne 'pi dhÆme parvatatvamÃtreïa parvatÃntare 'pi vahnimanuminvate 'numÃtÃra ityartha÷ / ÓaÇkate yatropalabdhiriti / k«aïikatvaæ pÆrvÃparabhÃgavikalakÃlakalÃmÃtrÃbasthÃyitvam / na ca tÃd­Óaæ k«aïikatvaæ naiyÃyikÃænÃæ kvacidapi saæmatamiti na siddhasÃdhanamityartha÷ / nirÃkaroti / satyamiti / kasmÃtpunarasmadabhimataiva k«aïikatà na sidhyatyupacayÃpacayaprabandhadarÓanÃdityata Ãha / upacayÃpacayaprabandhadarÓanaæ cÃnyathà bhavaditi / co hetvartha÷ / ÓaÇkate tulyamiti / ( 408 / 5 ) nirÃkaroti nÃsÃdhanÃditi / ekÃntaniÓcayaæ vinà na sÃdhanaæ, dÆ«aïaæ tu sandehÃpÃdanenÃpÅti, so 'yaæ sÃdhanadÆ«aïayorviÓe«a ityartha÷ // 11 // _________________________________________________ NyS_3,2.12: notpattivinÃÓakÃraïopalabdhe÷ // uttarasÆtramavatÃrayati / athÃvaÓryaæ sÃdhanaæ vaktavyamiti / notpa--bdhe÷ ( sÆ. 12 ) // utpattivinÃÓakÃraïaæ j¤ÃpakamavayavopacayÃpacayau na k«aïikapak«e yujyete / niranvayotpÃdavinÃÓayorupacayÃpacayapratayayÃbhÃvÃditi / upacayÃpacayÃtpattivinÃÓakÃraïopalabdheriti / upacayÃpacayau ca tÃvutpattivinÃÓakÃraïe ceti karmadhÃraya÷ / utpattivinÃÓakÃraïopalabdherityasya vyÃkhyÃnÃntaramÃha / athavà kÃraïamiti / ( 409 / 1 ) samavÃyikÃraïaæ hi kÃryÃtpÆrvaæ ca kÃryakÃle ceti lokasiddhaæ taccaitatk«aïikatve 'nupapannamityartha÷ / ekakÃlÃnubhÃvinÅ anubhava÷ prÃpti÷ ekakÃlaprÃpte ityartha÷ / bhinnalokamaryÃda÷ ÓaÇkate ÃdhÃrÃdheyabhÃvasyeti/nirÃkaroti nÃnekÃntÃt / bhavatÃmapi rÃddhÃnte rÆpaæ sapratidhaæ kÃryamÃdhÃravacca / yadi tu rÆpamapyanÃdhÃraæ manu«e tataste svasiddhÃntavyÃkopa ityÃha / sparÓastadÃÓraya iti ca vyÃghÃta iti / sarva tadekakÃlÃnubhÃvi siddhaæ bhavatÅti / ÓaÇkate siddha÷ kÃryakÃraïabhÃva÷ k«aïike«vapÅti / kÃryasyÃnÃdhÃratvaprasaÇgena, na hi k«aïikatve kÃryakÃraïabhÃvo na sidhyati / satu siddha÷ k«aïikatvapak«e 'pÅti kÃraïavinÃÓasamakÃlatvena kÃryotpÃdasya kÃryakÃraïayo÷ samÃnakÃlatvÃdityartha÷ / nirÃkaroti / na hetvarthÃparij¤ÃnÃditi / etÃvatà prayÃsena tvayà kÃryakÃraïabhÃva÷ k«aïikÃnÃæ samarthyate na cÃyamak«aïikatve heturapi tvÃdhÃrÃdheyabhÃva÷ sa cÃÓakyasÃdhana÷ ko nu khalvayaæ kÃraïavinÃÓa÷ kÃraïÃbhÃvo và vinÃÓakÃraïasÃnnidhyaæ và / pÆrvasminpak«e kÃryakÃraïayo÷ kuta÷ samÃnakÃlatà / uttarasminnapyutpannasya paÓcÃdvinÃÓakÃraïamÃnnidhye 'pi kuta÷ sata÷ k«aïikatà / na cotpadyamÃnatÃvinaÓyattayostulyakÃlatvamanubhavavirodhÃt / kÃryasya ca tadaivotpadyamÃnatve kÃryakÃraïabhÃvÃbhÃva÷ savyadak«iïaÓ­Çgavaditi bhÃva÷ / api ca d­«ÂÃnto 'pi sÃdhyavikala ityÃha / tulÃdhÃrasyeti / ( 410 / 1 ) ye avayavakarmaïÅ lÃsollÃsau na tayo÷pa kÃryakÃraïabhÃva÷ / yattvavayavikarmana tatra yaugapadyaæ nÃpi kÃryakÃraïabhÃva ekatvÃdityartha÷ / gurutvÃprayatnasaæyogà unnateriti / vidhÃraka÷ prayatnastulÃdhÃrasya tadapek«a÷ saæyoga÷ sayuktaæsaæyogo gurutvaæ ca tatsaæyuktÃvayavÃntaravartikÃraïamunnatestulÃvayavasya anavaterapi dravyaæ gurutvavatsuvarïÃdi parimayimÃïaæ tatsaæyogÃnug­hÅto rajjutulÃsaæyoga÷ kÃraïam // 12 // _________________________________________________ NyS_3,2.13: k«ÅravinÃÓe kÃraïÃnupalabdhivad dadhyutpattivacca tadupapatti÷ // NyS_3,2.14: liÇgato grahaïÃd nÃnupalabdhi÷ // codayati na nÃsti ÓÅto«ïasparÓa bhedasyeti / ( 411 / 5 ) pariharati sa tu nimittÃntarÃditi / punaÓcodayati / aptejovayavÃnupraveÓo na yukta iti / svagatà mahÃbhÆtaviÓe«ÃstadavayavÃ÷ p­thivyÃdaya÷ te hi parasparato viÓi«yanta iti viÓe«Ã÷ / pariharati / na yuktamiti / yadi pratik«aïamanyatvamÃtreïa viÓe«astata÷ këÂhak«aïÃnÃmapi bhÆmyaÓmalohavadviÓe«opalambha÷ syÃt / yathà hi këÂhak«aïÃdakasmÃllohak«aïà bhidyante evaæ këÂhak«aïÃntarÃïyapÅti / tasmÃtpÃrthivatve 'pi svato viÓe«ÃvÃstheyau yato bhÆmyaÓmÃdibhyo vyÃvarttante na vyÃvarttante ca këÂhak«aïÃntarebhya÷ këÂhak«aïa÷ tasmÃdeva viÓe«Ãdak«aïikatve 'pi këÂhabhÆmyaÓmalohÃnÃmupapannauttarettaro viÓe«a iti v­thà k«aïikatvakalpaneti / asÃdhanaæ bhÆsvabhÃva÷ / k«aïikatvasiddhÃvityartha÷ / dÆ«aïÃntaramÃha / viruddhaÓcÃyaæ hetu÷ / uttarottaraviÓe«adarÓanÃditi / bhavatÃæ kila bhÆtÃnÃmanyonyavyÃvarttakaæ lak«aïe kharasnehau«ïyeraïÃtmakÃni bhÆtÃnÅti / kharà p­thivÅ sneha udakam u«ïaæ teja÷ Åraïaæ samÅraïo gatimÃniti yÃvat / tathotpÃde tu këÂabhÆmyaÓmalohÃnÃmaÇgÅkri«amÃïe ekameva kharo«nne kharo«ïeraïÃtmakaæ syÃditi saækÅrïatvà dbhÆtalak«aïavyÃghÃta iti / kaÂhinamiti kharÃæ p­thivÅmupalak«ayati / asmatpak«e tu na vyÃghÃta ityÃha yasya punariti / na kevalaæ p­thivyÃdilak«aïena virudhyate api tu ÓÅto«ïasparÓabhedena nÃnÃtvasya sÃdhanena pÆrvoktanÃpÅtyÃha / viruddhaÓcÃyamiti / ( 413 / 1 ) p­cchati katham / uttaram / ekasya viÓe«ÃbhyupagamÃt / yenaiva viÓe«eïa pÆrvasmÃnnÃnÃtvamabhyupagataæ ÓÅto«ïÃdinà bhedena, tenaiva sampratyekatvÃdityartha÷ / siddhÃntamabhyupetyeti / pÆrveïa hetunà yo 'bhyupagato 'rtha÷ tadvirodhitayà viruddhaityartha÷ / ÓaÇkate atha manyase na viÓe«amÃtramiti / mà bhÆdrÆpaæ sapratighamupÃdÃnamiti rÆpasyaikasya nÃnÃtvamiti bhÃva÷ / nirÃkaroti nÃbhiprÃyeti / yastvavayavÃnupraveÓe deÓayedu«ïajale vahnisparÓavadrÆpagrahe 'pi syÃdayogolakaiveti taæpratyekadeÓimatena parihÃramÃha / jale 'gnirÆpagrahaïaprasaÇstviti / taddÆ«ayati / tanneti / yuktaæ madhyandine savit­prakÃÓenolvaïena manda ulkÃprakÃÓo 'bhibhÆyate sajÃtÅyatve satyulbaïatvÃt / toyarÆpaæ tu nolbaïaæ na ca sajÃtÅyamabhÃvasvaratvÃt / tejastu bhÃsvaraæ tasmÃnnÃbhibhava ityartha÷ / paramÃrthaparihÃramÃha / api tu tejasaÓcÃturvidhyÃt / kiæ cidudbhÆtarÆpasparÓaæ tejo bhavati, yathà savit­ prakÃÓa÷ Óaradi divÃ, ki¤cidanudbhÆtarÆpasparÓaæ yathà cÃk«u«aæ teja÷ kiæ cidudbhÆtarÆpamanudbhÆtasparÓaæ ca yathà pradÅpaprabhÃyÃæ teja÷ kiæ cidanudbhÆtarÆpamanudbhÆtasparÓaæ yathà coyagataæ teja÷ yathà và niÓÅthe nidÃghasamaye tejo yato medasvina÷ svidyantÅti / pratij¤Ãrthaæ yathÃsambhavaæ vikalpya dÆ«ayati / yà ceyaæ pratij¤eti / atha varttamÃnaæ sphaÂikamabhyupagamya yadatÅtaæ sphaÂikÃntaraæ tatpak«Åk­tya vartamÃnÃttadanyaditi sÃdhyate / nirÃkaroti / evaæ satÅti / ( 413 / 5 ) yadi liÇgaæ svasattÃj¤ÃnÃbhyÃæ namakaæ tadà satyapi j¤Ãne atÅtadharmasya sattà nÃstÅti na gamakamiti bhÃva÷ / yadi puna÷ svaj¤ÃnamÃtreïa gamakaæ liÇgamucyeta tadà dÆ«aïÃntaramÃha / varttamÃnÃcceti / tadvirodhyÃÓrayavinÃÓÃnuvidhÃnena vinaÓyatÅti / virodhÅti guïÃbhiprÃyam / guïo hi virodhipanà guïÃntareïa nÃÓyate / ÃÓrayanÃÓeceti sarvasÃdhÃraïam / ÃÓrayagrahaïaæ copalak«aïaæ tenÃsamavÃyikÃraïanimittakÃraïavinÃÓenÃpi yathÃsambhavamunnetavyamiti / ÓaÇkate vinaÓyadavastheti / mà bhÆtpradÅpo d­«ÂÃnto vinaÓyadavasthe tu dravye karmotpannamutpattyanantaramevÃpav­jyate ata Åd­Óaæ karma d­«ÂÃnto bhavi«vatÅtyartha÷ / nirÃkaroti na karmaïa iti / karmÃpalÃpanibandhano hyayaæ k«aïikabÃdastadabhyupagame na bhavitumarhati / sthirÃd dravyÃdÃgantukakarmasahitÃdeva kÃryotpÃdopapatteriti / nirÃkaraïÃntaramÃha anabhyupagamÃcceti / tÃd­ÓasyÃpi karmaïa÷ k«aïikatvasyÃsmÃbhi÷, tathà hi dravyasya vinaÓyattà karmotpÃda ityeka÷ kÃla÷/aya dravyasya vinÃÓa÷ na ca kÃraïotpÃdasamaye kÃryotpÃda iti dravyavinÃÓÃnantaraæ karmanÃÓa iti siddhaæ k«aïadvayÃvasthÃnaæ karmaïa iti / ÓaÇkate / vinÃÓahetvabhÃvÃditi cet / ayamabhisaædhi÷ svakÃraïÃdayaæ bhÃvo vinaÓvaro jÃyate 'vinaÓvaro và ? vinaÓvaraÓced vinÃÓaæ prati na hetumapek«eta na hi nÅlaæ svakÃraïÃdutpannaæ nÅlatve hetumapek«ate tasyaiva tÃdrÆpyat / avinaÓvaraÓcettathà 'pi nÃsya hetuÓatairapi Óakyo vinÃÓa÷ kartum / na hi nÅlamutpanne pÅtaæ ÓilpiÓatenÃpi Óakyaæ kartum / api cÃyaæ vinÃÓo bhÃvaspaya kÃraïairÃthÅyamÃno bhÃvÃdbhinno 'bhinno và jÃyate / abhinnatve bhÃva evÃsÃviti vina«Âo bhÃva÷ prÃgvadupalabdhyarthakriye kuryÃt / na ca bhÃvÃbhÃvayo÷ kÃraïabhede sati sambhavatyabheda÷ / tantusaæyogabhedebhyo hi po jÃyate tantuvibhÃgÃdvà tantuvinÃÓÃdvà paÂÃbhÃva iti kÃraïabheda÷ / bhÃvÃdbhinnatve tu jÃyatÃmabhÃvo bhÃvasya kimÃyÃtaæ na hi kramelakotpÃdane pÅlavo nivartante / abhÃvena bhÃvastirodhÅyata iticet / na tirodhÃnasyÃpi bhÃvÃdabhede pÆrvavadupalabdhyÃdiprasaÇga÷ / bhede 'pi tirodhÃnasyÃnyasyotpÃde anyasya na kiæ cidutpannaæ vina«Âaæ ceti bhÃvatÃdavasthyÃtpÆrvavadupalabdhyÃdiprasaÇga÷ / api ca yadye«Ãæ dhruvabhÃvi na tatra te«Ãæ hetvantarÃpek«Ã yathà k­pÃïasyÃyomayatve / dhruvabhÃvÅ ca k­takÃnÃæ bhÃvÃnÃæva vinÃÓa iti viruddhavyÃptopalabdhi÷ / dhruvabhÃvità hi prati«idhyamÃnahetvantarÃpek«atvaviruddhatannirapek«atvavyÃptopalabdhà seha pratÅyamÃnà nirapek«atvamupasthÃpayantÅ hetvantarÃpek«atÃæ pratik«ipati / ye hi hetvantarÃpek«o na te dhruvabhÃvino yathà vÃsasi rÃgÃdaya÷ kusumbhÃdisaæyogasÃpek«Ã nÃvaÓyaæ bhÃvina iti / tasmÃdabhÃvasya sarvopÃkhyÃrahitasya kalpitasya kriyÃnupapanneti abhÃvaæ karotÅti karoti kriyÃyà abhÃvena sambandhÃnupapatterna¤Ãsambandho bhÃvanaæ karotÅti / yathÃha ... na tasya kiæ cidbhavati na bhavatyeva kevala ... miti / tasmÃdvinÃÓakÃraïÃbhÃvÃdutpannamÃtra evabhÃvo vinaÓyatÅtisiddha÷ k«aïabhaÇga iti / tadetannirÃkaroti / na vikalpÃnupapatte÷ / ayamabhisandhi÷ yattÃvadvikalpitaæ svahetubhyo bhÃvà vinaÓvarà avinaÓvarà và jÃyanta iti / tatra brÆma÷ kiæ punaridaæ vinaÓvaratvaæ bhÃvÃnÃmabhimatamÃyu«mata÷ kiæ vinÃÓasvabhÃvatvam Ãho vinÃÓÃrhatvaæ nityebhyo vyÃv­ttaærÆpam / na tÃvatpÆrva÷ kalpa÷ parasparaparihÃravatorbhÃvatannÃÓayostÃdÃtmyÃnupapatte÷ / tÃdÃtmye ca vinÃÓavadbhÃvo 'pi dvitÅyÃdik«aïe«u varteteti sÃdhu k«aïikatvaæ samarthitamatrabhavatà bhÃvÃnÃæ nityatvamupapÃdayatà / bhÃvasamaye và vinÃÓo 'pi bhÃvÃtmà 'stÅtyatyantÃbhÃvo bhÃvasya bhavediti su«ÂhavadÃtaæ tattvaæ bhÃvÃnÃm / na ca bhÃva ekak«aïasthitidharmà nÃÓo dvitÅyÃdik«aïe«viti sÃmpratam / prathamadvitÅyalak«aïÃvacchedalak«aïaviruddhadharmasaæsargeïa bhedÃt / dvitÅyaæ tu kalpamanumanyÃmahe / nanvevaæ vinÃÓÃrhÃÓcedbhÃvÃ÷ svakÃraïÃdutpannÃ÷ hantodayÃnantaramevÃpav­jyeran nÃpav­jyante vinÃÓÃrhà api paÂÃdayastantuvinÃÓÃdvà tantuvibhÃgÃdvà svakÃraïÃdhÅnajanmano vinaÇk«yanti / na hi taï¬upalÃ÷ pacelimà iti vinaiva dahanasalilasaæyogapracayabhedaæ viklidyanti / këÂhÃni và bhidelimÃnÅti kuÂhÃrÃbhighÃtamantareïa dalanti / yo manyate ta eva taï¬ulÃ÷ pacelimÃ÷ ye samarthadahanodakapiÂharasa habhuva÷ tadanantaraæ hi pulÃkÃ÷ prÃdurbhavanti, yadanantaraæ hi na prÃdurbhavanti na te pacelimà iti / tasyottaramak«aïikÃrthakriyÃmupapÃdayanto vak«yÃma÷ / tasmÃdvinaÓvarÃïÃmutpatte÷ svakÃraïÃnna vinÃÓakÃraïÃpek«Ã bhÃvÃnÃmiti yuktam / kevalaæ bhÃvÃdanyasyÃkÃraïattvaæ bruvÃïa÷ paryanuyojyo bhavÃn / kimakÃraïatvÃnnÃÓasya nÃstitvaæ rocayate kiæ và nityatÃæ tatroktaæ sÃk«ÃddÆ«aïaæ vÃrttikak­tà bhavatÃæ ÓÃkyÃnÃæ pak«e akÃraïaæ dvidhà nityaæ vyoma ÓaÓavi«ÃïÃdi và tuccham / asmÃkaæ tu nitmayeva bhavadabhimatasya tasya tucchasyÃbhÃvasyÃnaÇgÅkÃrÃdasmadabhimatasya bhavadbhiranaÇgÅk­tatvena nÃstÅtyadhyÃropya rÃÓireka ukta÷ / utpannasya vinÃÓa iti sarvajanÅnaæ tadviparÅtaæ bhavatpak«e prÃpnoti / nanvastu bhÃvÃbhÃvayo÷ sahÃvasthÃnaæ ko do«a ityata Ãha / tataÓca bhÃvÃnÃmiti / ( 414 / 5 ) ÓaÇkate athÃvinÃÓitvÃditi / prayojanak«atiriyaæ yadakÃraïatve vinÃÓasyai«a do«a iti / na tu do«abhayena sphuÂatarapramÃïabÃdhitaæ kÃraïatvaæ vinÃÓasya ÓakyamaÇgÅkartumiti bhÃva÷ / gƬhÃbhisaædhi÷ siddhÃntÅ p­cchati vinÃÓo na vinaÓyatÅti kuta etat / codaka Ãha vina«ÂÃnÃmiti / siddhÃntÅ bauddhamatamÃlambyÃha / na hi vinÃÓÃbhÃva iti / yasya paÂÃbhÃva eva tucchastasya tadabhÃve kà kathà tasya tucchÃdapi tucchataratvÃditi bhÃva÷ / svamatamÃsthÃyÃha / api ca vinÃÓa÷ kÃraïavÃæÓceti / Óe«aæ subodham / yadapyakÃraïatve kÃraïamuktaæ bhÃvÃdbhinnaÓcedabhÃvo janyetà bhÃvatÃdavasthyamiti / tatrocyate / nÃbhÃvasyotpÃde bhÃvasyÃparà niv­tti÷ kiæ tvabhÃvotpÃda eva tanniv­tti÷ kathamanyasyotpÃde 'nyasya niv­tti÷ atra svabhÃvabhedairuttaraæ vÃcyaæ ye parasparaparihÃrÃvasthitaya÷ te svahetubhyo jÃyante / na hi svato 'nyasyÃÇkuraspaya vahnirna kÃraïamityanyatvÃviÓe«Ãdbhasmano 'pi na kÃraïamiti / svabhÃvabhedena tu kÃryakÃraïabhÃvaniyamasamarthanaæ parasparaparihÃrasthitiniyame 'pi tulyam / yathà cotpÃdasya purastÃdakhilasÃmarthyarahitasyÃÇkuraprÃgabhÃvasyopakÃraæ kiæ cidakurvanto 'pi bÅjÃdayo 'ÇkuramÃrabhante tadutpÃdasyaiva tatprÃgabhÃvaniv­ttirÆpatvÃt / evaæ tadabhÃvahetavo 'pi bhÃvarÆpe aki¤citkarà api tadabhÃvamÃdadhati na cedbhÃvarÆpe kiæ citk­taæ tadabhÃvahetubhiratha bhÃva÷ prÃgiva svÃbhÃvasamaye kasmÃnna svarÆpopalambhÃrthakriye karoti / athotpÃdÃtprÃgivotpanno ''pyaÇkura÷ kasmÃdupalambhÃrthakriye karoti / utpatte÷ prÃgaÇkuro nÃsÅttena nÃkÃr«Ådutpannastvasti tasmÃtkarotÅticet / hanta bhÃvo 'pi yadÃsÅttadà 'kÃr«ÅttadÃnÅæ tu vina«Âa iti nÃsti tena na karoti / yathà ca bhÃvotpÃda eva tatprÃgabhÃvasya nÃstità evamabhÃvotpÃda eva bhÃvasya nÃstità / upajanÃpÃyadharmatayà bhÃvÃbhedo vinÃÓasya tato na sadasadrÆpatayà dvairÃÓyaæ viÓvasyeti cet ko 'yamupajano yadi svakÃraïasamavÃya÷ sattÃsamavÃyo và so 'bhÃve nÃsti / atha svarÆpapratilambha÷ tathà 'pi tÃvanmÃtrasya sÃmye 'pi avÃntarabhedena dvairÃÓyopapatti÷ / tasmÃdyathà sattvasya sÃmye 'pi dravyaguïakarmÃïi tena tattvenÃnyonyaæ bhidyante evaæ prameyatvÃbhidheyatvakÃraïavattvenÃviÓe«e 'pi tadbhi÷ sahÃsatÃæ sattÃtadviraharÆpabhedÃdbheda iti siddham / yà 'pi dhruvabhÃvità vinÃÓasya / tatra brÆma÷ dhruvabhÃvitvena vinÃÓasya hetvantarÃnapek«atvaæ bruvÃïo nÃhetukatvaæ vaktumarhati / hetvantaranirÃkaraïe hetumÃtrÃnirÃkaraïÃt / viÓe«ani«edhasya Óe«Ãbhyanuj¤ÃphalakatvÃt / api ca dhruvabhÃvitvamasiddhamanaikÃntikaæ và / idaæ bhÃvÃn p­«Âo vyÃca«ÂÃæ kiæ ghaÂasantÃnÃtsabhÃgÃt kapÃlasaætatirdhruvabhÃvinÅ na và / na ced nna vinÃÓo 'pi ghaÂasya dhruvabhÃvÅ na khalu visabhÃgak«aïotpÃdamantareïa ghaÂavinÃÓamÅk«Ãmahe mÃæsacak«u«a÷ tathà cÃsiddhà dhruvabhÃvità vinÃÓasya / atha dhruvabhÃvinÅ tasyÃmeva tarhi visabhÃgasaætatau dhruvabhÃvinyÃæ mudgarÃdihetvapek«etyanaikÃntikaæ dhruvabhÃvitvaæ nÃnapek«atvavyÃptamiti na hetvantarÃpek«itvaæ ni«eddhumarhatÅti / tadetadyaÓcÃkÃraïavinÃÓedo«a÷ sa cÃparihÃrya ityanena vÃrttikena sÆcitam/evaæ tÃvadanyatve sÃdhye do«a ukta iti / ( 415 / 11 ) yadyapi k«aïikatvamapi pÆrvamuktaæ dÆ«itaæ ca tathà 'pi k«aïikÃbhidhÃnaæ tavÃnyaparamanyatvameva tu tatra pradhÃnam / idÃnÅæ tu k«aïikatvameva pradhÃnatayà sÃdhyamityetÃvatà prakaraïabheda iti / viÓe«aïaæ siddhÃntavirodhÅti / yadyanÃÓuvinÃÓino 'pi ke cana bhÃvà bhaveyu÷ tato viÓe«aïamÃÓuvinÃÓina iti kalpeta tathà ca siddhÃntavirodha ityartha÷ / matvarthÅya iti / ( 416 / 2 ) k«aïika iti / ata iniÂhanÃviti matvarthÅya«Âhan / anantareïa vinÃÓena viÓi«yamÃïa ityupalak«yamÃïa÷ / sarvÃntakÃlamiti / pÆrvÃparabhÃgavikalakÃlakalaikà jyotirvidyÃsiddhà sarvÃntya kÃlamiti saæj¤ÃmÃtraæ na tu vÃstavaæ vÃstavÅ ca k«aïikatà 'bhimateti / pak«avacanaæ dÆ«ayitvà hetuæ dÆ«ayati ye 'pÅti / atrÃdigrehaïena sattvak­takatvÃdaya÷ saæg­hÅtà veditavyÃ÷ / tatra yatsattatsarvaæ k«aïikaæ yathà ghaÂa÷ saæÓca vivÃdÃdhyÃsita÷ ÓabdÃdiriti svabhÃvahetu÷ sattÃmÃtrÃnubandhitvÃtk«aïikatvasya / kathaæ puna÷ sattÃmÃtrÃnubandhasiddhi÷ k«aïikatÃyÃ÷, / ucyate sattvaæ nÃmÃrthakriyÃkÃritvaæ bhÃvÃnÃæ nÃnyat / na hyasti sambhava÷ saæÓca bhÃvo na cÃrthakriyÃæ karotÅti / tathà hi sa sarvaj¤asya vij¤ÃnasyÃlambanapratyayo bhavenna và / na ced nÃsti sarvaj¤o và na sarvaj¤a÷ tasyaivÃj¤ÃnÃd / ÃlambanapratyayaÓcet kathaæ nÃrthakriyÃæ karotÅti / na ca sattÃsÃmÃnyaæ nÃmÃsti kiæ cana / nÃpi tatsamavÃyo yata÷ sannityucyate / tatsadbhÃve và na bhÃvatÃæ sÃmÃnyaviÓe«asamavÃyÃ÷pa santo bhaveyu÷ te«Ãæ sÃmÃnyÃdhÃratvÃnabhyupagamÃt / pramÃïagrÃhyatà 'pi pramÃïavi«ayatà pramÃïaæ pratyÃlambanapratyayatvameva taccÃrthakriyÃkÃritvÃnnÃnyaditi siddhamarthakriyÃkÃritvameva sattvamiti / tacca kramÃkramÃbhyÃæ vyÃptaæ t­tÅyaprakÃravirahÃt / tathà hi bhÃvÃnÃæ tÃsu tÃsvarthakriyÃsu kramÃkramau parasparaparihÃravantau cakÃsta÷ tathà ca kramÃkramÃtmakaæ prakÃrÃntaramapi yadÅd­ÓÃbhyÃmevÃnubhÆtÃvasitÃbhyÃæ kramÃkramÃbhyÃæ karambitamaÇgÅkriyate tato d­ÓyamÃnayorapi kramÃkramayo÷ parasparasaÇkaraprasaÇga÷ / karambitÃvena hi kramÃkramÃvimÃvapÅti d­ÓyamÃna÷ kramo 'kramÃtmaka÷ akramaÓca kramÃtmaka÷ pratibhÃseta / na ca tathà pratibhÃsate / etena pratyak«ameva parasparaparihÃravantau kramÃkramau paricchindatsarvatraivÃnayo÷ saækaraæ pratik«ipati / yadi kva cidapyanayostÃdÃmyaæ bhavedihÃpi tÃveva kramÃkramÃv iti saækÅrïau g­hyeyÃtÃm / tasmÃdanayoriha saækarÃnupalambha eva deÓÃntare kÃlÃntare ca saækaraæ ni«edhati / tÃdÃtmyani«edhe ca d­ÓyatvaviÓe«aïÃdanupalabdhe÷ d­ÓyamÃnastambhatÃdÃtmyena svayamad­ÓyÃnÃæ piÓÃcÃdÅnÃæ d­ÓyÃnÃæ ca plavaÇgÃdÅnÃmaviÓe«eïà prati«edhÃt / yathÃha viÓe«aïaæ cÃvÃcyamiti / anevaæbhÆtakramayaugapadyavyatirekavatÅ prakÃrÃntare kramayaugapadye eva na bhavata÷ na hi ÓabdÃbhedena vastuno 'pyabheda÷ / mà bhÆdgoÓabdasÃmÃnÃdhikaraïyena vÃgÃdÅnÃmapi vi«ÃïitvaprasaÇga÷ / syÃdetat / mà bhÆtÃæ kramayaugapadye astvanya eva kramÃkramÃbhidhÃna÷ kramayaugapadyÃbhyÃmanya÷ prakÃro yamÃsthÃya bhÃvÃ÷ sthirà apyarthakriyÃyÃyÃmupayok«yante / na tve«Ãæ prakÃrÃntaravadarthakriyà 'pi piÓÃcÃyamÃnaiva / tathà cet kiæ na÷ chinnaæ d­ÓyamÃnÃstvanubhÆtÃvasitÃ÷parasparavyÃv­ttakramayaugapadyarÆpaprakÃradvayasamÃliÇgitarÆpà arthakriyà na prakÃrÃntarÃdbhavitumÅÓate / na ca prakÃparÃntaramapi / tathà hi yatra yatprakÃraprati«edhena yaditaraprakÃravyavasthÃniyamastatra na prakÃrÃntarasambhava÷ yathà nÅlaprakÃraprati«edhenÃnÅlaprakÃravyavasthÃyÃæ pÅte asti catayoranyataraprakÃrani«edhe 'nyataravyavasthÃniyamo ni«idhyamÃnaprakÃrÃvi«ayÅk­te sarvatra kÃryakÃraïe iti viruddhopalabdhi÷ / ni«idhyamÃnaprakÃrÃntarasambhavaviruddho hi dvayoranyatarani«adhenÃnyataravyavasthÃniyama iti prakÃrÃntarÃsambhavÃdbhÃvÃnÃmarthakriyà kramÃkramÃbhyÃæ vyÃptà tau ca sthirÃnnivarttamÃnÃvarthakriyÃmapi vyÃvartayata÷ v­k«ateva nivartamÃnà ÓiæÓapÃtvamÃrÃdd­ÓyamÃnÃdekaÓilÃmayÃdbhÆbh­tkaÂakÃditi pratibandhasiddhi÷ / tathà hi na tÃvatÃvadak«aïika÷ krameïÃrthÃkriyÃæ karttumarhati / svena hi rÆpeïa bhÃvà arthakriyÃyÃmupayujyamÃnà d­Óyante / yadvastu yatkÃryÃnvayavyatirikÃnuvihitabhÃvÃbhÃvaæ tadvastu tatkÃryaprasavasamarthaæ rÆpaæ ca tasya kÃryeïÃnuk­tÃnvayavyatirekamiti rÆpameva samarthaæ, tacca dvitÅyÃdik«aïe«viva prathame 'pi k«aïe saditi dvitÅyÃdik«aïajanyakÃryakalÃpaæ prathama eva k«aïe ni«pÃdayet, samarthasya k«epÃyogÃditi nÃk«aïikasya kramavadvyÃpÃratà prasajyate / syÃdetat samartho 'pi kramavatsahakÃriyogÃt krameïa karotÅti / tadavuktam / vikalpÃsahatvÃt / kimasya sahakÃriïa÷ kaæ cidupakÃramÃdadhati na vÃ, ÃdadhÃnà và bhÃvÃdbhinnamabhinnaæ và / tatra bhinnopakÃrÃdhÃne bhÃve satyanutpattarupakÃre ca satyutpatte÷ evaæ kÃryasyopakÃra eva janako na janako bhÃva÷ / na copakÃrasahakÃrÅ bhÃva eva kÃryasya janako nopakÃramÃtramiti vÃcyam / upakÃrasyopakÃrÃntarajanane anavasthÃnÃt / ajanane tu sahakÃribhÃvÃbhÃvÃt / abhinnopakÃrÃdhÃne ca bhÃva eva janayet sa ca prÃgapyÃsÅditi sahakÃrivaiyarthyam / anupakÃrakatve và sahakÃriïo na bhÃvenÃpek«yerannityutpannamÃtra eva bhÃva÷ kÃryamutpÃdayet / yadi manyate anupakÃrakà api bhavanti sahakÃriïo yatastai÷ saha bhÃva÷ kÃryaæ karoti / na cabhÃvena nÃpek«yante tairvinà kÃryasyÃnutpatteriti / nanu svarÆpeïa cetkÃryajanako bhÃva÷ na kasmÃnnemÃnantareïa janayati tebhya÷ prÃgapi svarÆpasadbhÃvÃt / sahakÃrirÆpeïa và janakatve sahakÃriïa eva janakà na janako bhÃva÷ / na cobhayabhÃvÃbhÃvÃnuvidhÃnÃdarthakriyÃbhÃvÃbhÃvayorekasmÃcca vyabhicÃrÃdubhayÃdhÅnateti sÃæpratam / bhÃve satyanutpÃdÃtkÃryasya vyabhicÃreïa caramabhÃvinimittasahakÃrisamavadhÃne sati bhÃvÃdeva sahakÃrisamavadhÃnasyaiva caramabhÃvino vyabhicÃreïa kÃraïatvÃvadhÃraïÃt / etenaitannirastaæ yadÃhureke ... svahetorvilambakÃrÅ bhÃvo jÃta iti notpannamÃtra÷ karotÅti ... / sà hi bilambakÃrità asya svabhÃva÷ sahakÃrisamavadhÃnakÃle 'pyasti na vÃ, asti cettadÃpi na kuryÃt / nÃsti cet kathaæ svabhÃvanÃÓe bhÃvo na na«Âa÷ / athÃsya vilambakÃrità na svabhÃva÷ kathamutpannamÃtro na kÃryaæ kuryÃditi / tasmÃnna krameïÃrthakriyà bhÃvanÃæ, nÃpi yaugapadyena, tasmÃdyÃvatkÃrya tenÃk«aïikena prathame k«aïe sampÃditaæ tÃbatsarvaæ dvitÅyÃdik«aïe«u sampÃdayet / tÃvatkÃryasampÃdanasvarÆpasya dvitÅyÃdi«vapi k«aïe«u bhÃvÃt / na ca sampÃditaæ ÓakyasampÃdanamiti yada dvitÅyÃdik«aïe«u sampÃdayati tatprathamak«aïe sampÃditÃdanyaditi kramà evÃvarttanta iti tatra cokto do«a÷ / yugapatk­tak­tyasya và dvitÅyÃdi«u karttavyÃbhÃvÃnnÃrthakriyÃsÃmarthyamastÅtyasattvena k«aïikatvÃpatti÷ / tasmÃdak«aïike sattvavyÃpakayo÷ kramÃkramayoranupalambhÃdvyÃpakÃnupalabdhyà nivarttamÃnaæ sattvamak«aïikÃt k«aïikatvena vyÃpyata iti pratibandhasiddhi÷ / nÅlameva nÃnubhÆtÃvasitaæ samÃropitÃk«aïikabhÃvamak«aïikaæ tÃd­ÓanÅlasvarÆpopalambha eva tatrÃk«aïike kramayaugapadyÃnupalambha÷ yathà bhÆtalasvarÆpolambha eva samÃropitad­Óyattvasya ghaÂasyÃnupalambha÷ bhÆtalaæ ca tathotpannaæ ghaÂÃbhÃvo na tvabhÃvo nÃma kaÓcidvigrahavÃnasti ya÷ pratipattigocara÷ syÃt / api vyavaharttavya÷ param / syÃdetat / k«aïikobhÃvo 'rthakriyÃjanakasvabhÃvo na vÃ, na cedasanneva, tajjanakasvabhÃvaÓcetkimasya sahakÃribhi÷ / utpannamÃtrameva bÅjamaÇkuraæ janayet / nanÆtpanno bÅjak«aïa÷ samartho janayatyevÃÇkuraæ kuta÷ samarthasyotpatti÷ samarthasyotpatti÷ pÆrvasmÃdbÅjak«aïÃt / tarhi tatsantÃnavartinÃæ sarve«Ãæ bÅjatvÃviÓe«ÃdaÇkurajananasÃmarthyamiti kusumÃnantaralabdhajanmamÃtrameva bÅjamaÇkuraæ janayet / maivam / pÆrvapÆrvak«itibÅjapavanÃdik«aïasamavadhÃnotpannÃtiÓayavaduttarak«aïaparamparÃlabdhajanmà 'ntyobÅjak«aïa÷ samartha÷ samarthak«ityÃdilak«aïasahabhÆranapek«a evÃÇkura¤janayati / na cÃsya k«ityÃdisahabhuvastadanapek«asyÃpi tairvinà karaïe tadekasÃmagryadhÅnasya tadabhÃve 'bhÃvÃt / na và sahakÃrità k«ityÃdÅnÃæ taireva sahÃÇkurajananÃt / te«Ãmapi kÃryÃtpÆrvabhÃvasya niyamato 'viÓe«Ãt / tanmÃtratvÃdeva ca kÃraïatÃyÃ÷ / na vÃnapek«ÃïÃnamapi pratyekaæ kÃryÃntarÃrambhaïaæ tanmÃtrasya tebhya upalabdhestatraiva sÃmarthyaniyamÃt / na ca k­takaraïatayetare«Ãmakriyà sahakriyÃyÃæ k­tamityasambhavÃt / na ca svakÃraïalabdhasannidhayo bhÃvÃ÷ prek«Ãvanta÷ ÓakyamidamasmÃsvekenÃpi kartuæ k­taæ na÷ sarve«Ãæ sannidhÃnenetyÃlocya nivartitumÅÓate / na casvakÃraïabhedamÃtraæ kÃryabhedahetu÷ api tu sÃmagrÅbheda÷ tasminsati kÃryabhedopalabdhe÷ abhinnÃbhedasÃmagrÅti na kÃryabhedaprasaÇga÷ / parasparasamavadhÃnaæ copasarpaïapratyayebhya÷ k«ityÃdÅnÃmiti / na ca k«aïikasyÃrthakriyÃvirodhÃdasÃdhÃraïatà heto÷ / na ca sÃdhyadharmiïi d­ÓyamÃne ÓabdÃdau vyÃptisÃdhanÃdeva sÃdhyasiddherasÃdhanÃÇgaæ hetuvacanam / na khalu sarvopasaæhÃravatÅ vyÃptird­ÓyamÃtravi«ayà bhavitumarhati / Óakyaæ hi ÓaÇkituæ pareïÃd­ÓyamÃmanÃnÃæ sattvamak«aïikÃd na vyÃvarttitaæ tvayeti sattvamanaikÃntikaæ k«aïikatvasÃdhana iti / tasmÃdyadd­Óyamad­Óyaæ và tatsarvaæ k«aïikamiti darÓanÅyà vyÃpti÷ / nanvevamapi ÓabdÃdervivÃdÃspadÅ bhÆtasya vyÃptidarÓanabalÃdeva siddhà k«aïikateti tadavasthamevÃsÃdhanÃÇgatvaæ hetuvacanasya / maivam / asatyapi ÓaÓavi«ÃïÃdau yatsadd­Óyamad­Óyaæ và tatsarvaæ k«aïikamiti yathà sarvopasaæhÃravatÅ vyÃpti÷ na ca ÓaÓavi«ÃïÃdayo 'pi bhavanti k«aïikÃ÷ evaæ satyapi vivÃdÃspadÅ bhÆte ÓabdÃdau vyÃptisiddhavapi na sidhyati k«aïikatÃ, tenÃvaÓyaæ darÓayitavyamete«Ãæ k«aïikatvasÃdhanÃya sattvamiti nÃsÃdhanÃÇgatà hetuvacanasyeti / atrocyate / na sattvaæ k«aïabhaÇgasiddhÃvaÇgamasÃdhÃraïatvÃt saædigdhavyatirekitvÃdvà / tathà hi kramÃkramÃbhyÃæ vyÃptaæ sattvaæ tadanupalambhenÃk«aïikÃdvyÃvarttata evaæ tadeva sÃpek«atvÃnapek«atvÃbhyÃæ vyÃptaæ tadanupalambhena k«aïikÃdapi vyÃvarttate tasmÃdgandhavattvavadasÃdhÃraïaæ sadasÃdhanÃÇgam / tathà hyantak«aïaprÃptÃni k«itipavanapÃthastejobÅjÃni samarthÃni prÃgbhÃvaniyatÃni niyatacaramotpÃdÃnÃmavanijalÃnalÃÇkurÃïÃæ kÃraïaæ bhavadbhirabhyupeyante tÃnyamÆni parasparÃnapek«Ãïi và janayeyu÷ sÃpek«Ãïi và / nanu nirapek«ÃïyevÃntyak«aïaprÃptÃni k«ityÃdÅnyuttarasminpu¤je janayitavyaityuktam / tatkimanabhyupagatavikalpena sÃpek«Ãïi / nirapek«Ãïi ceti / tatkimidÃnÅæ samarthabÅjak«aïajanako 'pi bÅjak«aïo 'napek«a eva / oæmiti cet / nenvevaæ sarva eva bÅjak«aïà nirapek«Ã÷ svakÃryopajana iti k­taæ sahakÃribhi÷ / nanÆktaæ naite prek«Ãvanta÷ kiæ tu svapratyayÃdhÅnaniyatasaænidhayo na vyavadherÅÓata iti / tatkimayaæ k­«Åvalo 'pi na prek«ÃvÃn ?, prek«ÃvÃn yata÷ prayatnena kusÆlÃdavatÃrya bÅjamÃvapati bhÆmau parikar«itÃyÃæ, k«ityÃdisahabhuva eva bÅjak«aïasyÃtiÓayotpÃdaparamparÃyà aÇkuraprasavasÃmarthyÃt kuÓÆlasthÃttu sahasreïÃpi var«airaÇkurÃnutpÃde tatrÃvapatÅti / cet / atha kimayaæ na svasaætÃnamÃtraprabhava÷ samartho bÅjak«aïa÷ tathà cetkathaæ saætÃnÃntaraæ nÃpek«eta svakÃrye / nanvapek«ata eva kiæ tu tu svotpÃde na puna÷ svakÃrye, tatra tasyÃnapek«atvamupeyate na tu svotpÃde / nanÆtpattÃvapyasya jÃgarti svasaætÃnavarttÅ pÆrva eva nirapek«a÷ k«aïa evaæ tasya pÆrva÷ pÆrva÷ k«aïa÷ svasaætatipatita evÃnapek«o jÃgartyupajanana iti kuÓÆlanihitabÅja eva syÃtpa k­tÅ k­«Åvala÷ k­tamasya k­«ikarmaïà du÷khabahulena / tasmÃtparasparÃpek«ÃïÃmevÃntyak«aïaprÃptÃnÃæ kÃryajanakatvamakÃmenÃpyupeyam / api cÃntyak«aïaprÃptaæ bÅjamanapek«ya aÇkurÃvanipavanapÃthastejÃæsi janayetkiæ yenaiva rÆpeïÃÇkuraæ janayati tanaiva taditarÃïyapi kiæ và rÆpÃntareïa / na tÃvattenaiva k«ityÃdÅnÃmaÇkurasvÃbhÃvyÃpatte÷ / na khalu bhavatÃæ kÃraïÃbhede bhedavatkÃrya bhavitumarhati / kÃryabhedasyÃkasmikatvaprasaÇgÃt / yathoktaæ bhavadbhireva ayameva hi bhedo bhedaheturvà yadviruddhadharmÃdhyÃsa÷ kÃraïabhedaÓceti / nÃpi sÃmagrÅbheda÷ tasyà apyabhedÃt / anyathà sahabhÃvaniyamÃbhÃvÃt / svakÃraïÃdÃsÃdita÷ kaÓcideva svabhÃvabheda ekastÃd­Óo yasmÃnnÃnÃkÃryÃïi jÃyante tasmÃnnÃkasmikatvaæ kÃryanÃnÃtvasya nÃpyatiprasaÇga÷ tÃd­Óasya tasyÃsÃrvÃtrikatvÃt / na ca kÃryakÃraïayorabhedo yena kÃraïabhedÃbhedÃvanupatetÃæ kÃryabhedÃbhedau / tasmÃdyathà kebhya÷ kaÓcideva bahubhya÷ kÃryamekaæ jÃyate tathaikasmÃdeva kutaÓcidbahÆni janayi«yante kÃryÃïÅti cet / mudhaiva tarhi nÃnÃdeÓav­ttireko 'vayavisÃmÃnyasaæyogÃdirarthastapasvÅ bhavatÃyÃsita÷ na hi nÃnÃtve 'pi deÓÃnÃæ tadÃÓrita÷ sÃmÃnyÃdirartho nÃnà bhavitumarhati / tasya tebhyo 'bhinnatvÃt / rÆpÃntareïa bÅjamaÇkurÃditare«Ãæ k«ityÃdÅnÃæ janakam tathà hi bÅjamaÇkurasyopÃdÃnaæ tatsÃrabhÃgavikriyayà 'Çkurasyotpatte÷ k«ityÃdi«u tu janayitavye«u sahakÃri pÆrve tu k«ityÃdaya÷ k«ityÃdÅnÃæ yathÃsvamupÃdÃnÃni tadvikriyayà tadutpattiriti cet / atha sahakÃritopÃdÃnate kimekaæ tattvaæ nÃnà và / ekaæ cet kathaæ rÆpÃntareïa janakaæ nÃnÃtve tayorbÅjÃdbhedo 'bhedo và bhede kathaæ bÅjasya janakatvaæ tÃbhyÃmevÃÇkurÃdÅnÃmutpatte÷ / abhede và kathaæ na bhedo bÅjasya bhinnatÃdÃtmyÃt / tayorvaikarÆpatvameva tÃdÃtmyÃt / tasmÃdaÇkurÃdbhinne k«ityÃdau janayitavye tadupÃdÃnaæ pÆrvameva k«ityÃdisamasamayabhÃvi bÅjenÃpek«yate / evaæ bÅjamapi samasamayabhÃvyeva sahakÃrikÃraïaæ k«ityÃdibhirapek«yate nÃnyathà kÃryabhedasiddhirityanicchatà 'pyabhyupeyam / na cÃnupakÃrakamapek«Ãgocara iti bhavadbhirevopapÃditam / na ca k«aïikasyopakÃrakatavasaæbhavo 'nyatra jananÃt tasyÃbhedyatvÃt / na ca samasamayabhÃvinorjanyajanakatvamasti savyetaravi«Ãïayoriva / tasmÃtsvasaætÃnamÃtrÃdeva kÃryotpÃdaprasaÇgÃtkÃryabhedÃnupapatteÓcÃnupakÃriïyapek«ÃvirahÃcca k«aïikasyÃpi sÃpek«asyÃnapek«asya và nÃrthakriyà saæbhavinÅtyasÃdhÃraïasattvaæ na k«aïabhaÇgasiddhÃvaÇgam / atha mà bhÆdasÃdhÃraïatà sattvasyetyanupakÃrake«vapi kÃryakaraïÃyÃpek«Ãbhyupeya te te«Ãmapi kÃryeïÃnuk­tÃnvayavyatirekatvÃt / na tvanena krameïÃk«aïiko 'pi bhÃvo 'nupakÃrakÃnapi sahakÃriïa÷ kramavata÷ kramavataiva kÃryeïÃnuk­tÃnvayavyatirekÃnapek«i«yate / kari«yate kramavatsahakÃrivaÓa÷ krameïa kÃryÃïi / samarthasyÃpyapek«aïÅyÃsannidhe÷ kÃryak«epaupapatsyate / na caitÃvatà sahakÃrisamavadhÃnÃdevotpattimata÷ kÃryasiddhi÷ k­tame«Ãæ rÆpeïeti vÃcyam / tatsahitÃdeva tata utpattidarÓanÃt / rÆpe satyapyanutpÃdÃt / samavadhÃne (hetu) satyutpÃdÃdeva kÃryasvasamavadhÃnameva heturna punà rÆpamapÅti cet tatkimidÃnÅæ rÃsabhÃditulyatÃbÅjarÆpasya / oæmiti cet / atha kasmÃdgardabhÃdÅnantareïeva bÅjarÆpaæ vinÃpi nÃÇkuro jÃyate / tatsamavadhÃnasya tatkÃraïatvÃditi cet / tatsamabadhÃne kÃraïe kathaæ tanniveÓi rÆpamapi na kÃraïam / na cÃvarjanÅyatayà tanniveÓa÷ / samavadhÃnamÃtrasya bÅjarÆpamantareïÃpi tatra tatra bhÃvÃt / viÓe«astu samavadhÃne rÆpameva bÅjÃdÅnÃm / tasmÃdya thobhayÃdhÅnanirÆpaïà vyÃptirayogavyavacchedena vyÃpake nirÆpyate vyÃpye bhÃva eva vyÃpakasya nÃbhÃva iti vyÃpye punaranyayogavyavacchedena vyÃpaka eva bhÃvo vyÃpyasya nÃnyatreti evaæ kÃryakÃraïabhÃvo 'pyubhayÃdhÅnanirÆpaïo 'pi kÃraïe ayogavyavacchedena nirÆpyate / kÃryotpÃdasya purastÃdbhÃva eva kÃraïasya nÃbhÃva iti / kÃrye punarayogavyavacchedena / kÃraïa eva sati bhÃvo nÃnyasminniti anubhavÃnusÃrÃnniÓcÅyate / tathaiva hi laukikaparÅk«akÃïÃæ saæpratipatte÷ / na ca kÃraïataiva sattà kiæ tu svarÆpaæ nÅlÃderanubhÆtÃvasitaæ taddhi tenaiva rÆpeïa svÃbhÃvavyavacchinnaæ tÃsu tÃsvarthakriyÃsÆpayujyate na punararthakriyÃkÃritaivava tvarÆpaæ mà bhÆdanekÃrthakriyÃkÃriïo 'paryÃyeïa rÆpabheda÷ / tasmÃdyadyasti sarvaj¤astata÷ svarÆpeïaiva sanbhÃva÷ tajj¤ÃnasyÃlambanapratyayo bhavi«yati / atha tu nÃsti tathÃpi tadrÆpo janitvà ÃpÃtato 'ki¤citkaro 'pi paÓcÃtkutaÓcinnimittÃdÃsÃdya sahakÃripratyayÃn tÃsu tÃsvarthakriyÃsÆpayok«yate / tatsiddhametat k«aïikasyÃpi kramÃkramÃbhyÃæ yathÃyogamarthakriyopapattervyÃpakÃnupalabdherasiddhe÷ saædigdhavyatirekamanaikÃntikaæ sattvaæ ÓÃkyÃnÃæ k«aïikatve sÃdhye bhÃvÃnÃm / asmÃkaæ tvanyathÃsiddhamasiddhaprabheda eveti / na ca janakatvÃjanakatvalak«aïaviruddhadharmasaæsargo nÃnÃtve heturbhavitumarhati / janakatvaæ nÃma na vastusvabhÃvo 'pi tu taddharma÷ / dharmaÓca dharmiïo vastuto bhidyate / na cÃnyasya bhedo 'nyasya bhedÃyÃlamatiprasaÇgÃt / anyattvÃviÓe«e kathaæ tasyaiva dharma iti cet / atra vastusvabhÃvairevottaraæ vÃcyam / yathà 'nyatvÃviæÓe«e 'pi kÃryaæ dhÆmo hutabhuja eva na bÅjasyetyuktam / na ca k­takatvamapi k«aïikattve heturanyathÃsiddhe÷ / sahetuke vinÃÓe tadupapatteÓca / na cotpattivinÃÓayostÃdÃtmyaæ bhÃvasyÃtyantÃbhÃvaprasaÇgÃdityuktam / tadidamuktaæ vÃrtikak­tatà te 'pyasiddhà anyathÃsiddhà viruddhà và bhavantÅtyahetava iti / ( 416 / 15 ) antyak«aïaviÓe«adarÓanaæ pÆrvak«aïadharmatvenÃsiddhatvÃdasiddham / sattvak­takatve anyathÃsiddhe / viruddhatvaæ ca sarvasyaiva heto÷ k«aïikatve sÃdhye / tathà hi sattvaæ k­takattvaæ và traipalokyavyÃv­ttatayà 'nanugataæ deÓata÷ kÃlato và na sÃdhanaæ tasyÃÓakyÃvinÃbhÃvaj¤Ãnatayà liÇgabhÃvÃbhÃvÃt / anvayamukhena vyatirekamukhena và 'vinÃbhÃvagrahasyaikasmin k«aïe 'ÓakyatvÃt / tasmÃddeÓakÃlÃnugataæ sattvaæ k­takatvamanyadvÃhetÆkartavyam / tacca vidhirÆpaæ và bhavatvanyavyÃv­ttirÆpaæ và nÃnÃkÃlamekamak«aïikaæ k«aïikatvena sÃdhyena virudhyataityuktaæ viruddhà veti / ante viÓe«adarÓanÃdityasya tu viruddhatvamanantaraæ vak«yati / upetya viÓe«avattve siddhatvamanaikÃntikatvamÃhapa upetya veta¤ hetorisiddhatvaviruddhatve darÓayitumÃha / ante viÓe«eti / darÓanÃdarÓanalaïasya hetoranyathÃsiddhatetyÃha / yo 'pyayaæ heturiti / bhÃvÃbhÃvayostadvattvÃditi ( 417 / 7 ) saæyogÃbhÃvÃbhÃvayorihabuddherbhÃvavattvÃdityartha÷ / pradÅpasya deÓÃntare utpÃda ityetadapi na budhyÃmaha iti / k«aïikasya pradÅpasya yadi saætÃnamÃtraprabhavatvaæ nibaddhaæ deÓÃntare kÃryotpÃdakatvaæ tata÷ sarva eva pradÅpak«aïà deÓÃntare pradÅpamutpÃdayeyu÷ / na ke cana pradhanodara eveti / atho÷ pasarpaïapratyayavaÓÃtpraghanodarÃdanyatrÃpi kÃryamutpÃdayanti / nÆnapasarpaïapratyaya÷ pradÅpe kaæ cidupakÃramÃdhatte na vÃ, na tÃvadÃdhatte k«aïasyÃbhedyatvenopak­tÃnupak­tatvÃsambhavÃt / anÃdhÃne ca sahakÃribhÃvÃbhÃvÃt / anupakÃrakaspaya sahakÃritve 'tiprasaÇgÃditi bhavatÃmeva gira÷ / na ca viÓi«ÂapradÅpak«aïajananamevopakÃra÷ sahakÃriïÃæ tasya pÆrvasmÃdevopÃdÃnÃdupapatte÷ sahakÃryanapek«aïÃt / na khalu tasyeva tatkÃraïasyÃpyupakÃrakÃ÷ sahakÃriïo bhavitumarhanti / evaæ pÆrve«Ãmapi pradÅpak«aïÃnÃæ pÆrvapÆrvapradÅpamÃtrasÃmarthyabhuvà na sahakÃriïà ki¤cidÃdhÅyata iti sarva evaikasmin pradhÃnaæ kÃryaæ kuryu÷ deÓÃntare và / yadi punaranupakÃriïo 'pi kÃryÃnuvihitabhÃvÃbhÃvatayà k«aïikena pradÅpena kÃryakriyÃæ pratyapek«yante tadak«aïikapak«e 'pi tulyamiti saæk«epa÷ / vipa¤citaæ caitadasmÃbhirbrahyatattvasamÅk«ÃnyÃyakaïikÃbhyÃmityuparamyate / na kilÃkÃÓe patato lo«ÂÃderiti / lo«ÂaÓyenÃdestulyagurutvavatÃæ dravyÃïÃmekasya gurutvaprayatnak«epÃ÷ kÃraïam / tathà hi saudhasyoparisthena puru«eïa bhÆmau carantaæ pÃrÃvatamuddiÓya yadà 'dha÷ Óyena÷ k«ipyate tadà Óyenasya pÃrÃvatajidh­k«Ãjanita÷ prayatno gurutvaæ ca k«epaÓcÃÓutarapatanahetava÷ / ak«iptasya tu gurutvaprayatnÃvÃÓupatanahetÆ aprayatamÃnasya gurutvamÃtraæ patanaheturiti / aulÆkyamate 'pi na do«a ityata Ãha / ekaÓca saæskÃra iti / ( 418 / 7 ) ayugapatkÃlÃ÷ pratyayà ekavi«ayà ityucyamÃne ghaÂapaÂÃdipratyayÃ÷ pradÅpÃdipratyayÃÓca kramavanta ekavi«ayÃ÷ prasajyerannityata Ãha / vipratipannà iti / samÃnaÓabdavÃcyatvÃdityanekÃnta÷ bhavanti hi samÃnaÓabdavÃcyÃ÷ pratyayÃ÷ ak«o 'k«a iti, na ca samÃnavi«ayÃ÷ devanÃdÅnÃæ tadvipayÃïÃæ bhedÃdata Ãha / tatpratyayasÃmÃnÃdhikaraïye satÅti / tathà 'pi pradÅpapratyayairevÃnekÃnta ityata Ãha / avyutthÃyÅti / vyutthÃtuæ bhramituæ ÓÅlaprasyeti vyutthÃyi bhrÃntamiti yÃvat / abhrÃntatvaæ cÃsya k«aïikatvasÃdhananirÃkaraïena dra«Âavyam / avyutthÃyitatpratyayasÃmÃnÃdhikaraïyenaiva siddhe samÃnaÓabdavÃcyatvaæ prapa¤ca÷ // 13-14 // _________________________________________________ NyS_3,2.15: na payasa÷ pariïÃmaguïÃntaraprÃdurbhÃvÃt // bhëyaæ guïÃntaraprÃdurbhÃva iti / dravyaæ tÃvatsadeva guïo 'pi san kevalamanudbhÆta ÃsÅt / ekaÓcodbhÆto guïa÷ tatra ya udbhÆtastirobhavati pÆrvaguïasyaniv­ttau tirobhÆtau guïÃntaramutpadyatetadbhavatÅtyartha÷ // 15 // _________________________________________________ NyS_3,2.16: vyÆhÃntarÃd dravyÃntarotpattidarÓanaæ pÆrvadravyaniv­tteranumÃnam // atra tu prati«edha iti / k«ÅrÃvayavà eva hi k«ÅravinÃÓe satyutpannapÃkajà vilak«aïaæ dravyamutpÃdayanti / yadi tu sarvaæ kÃryaæ sadeva kÃraïavyÃpÃrÃtprÃgapi vyartha÷ kÃraïavyÃpÃra÷ abhivyakterapi kÃryÃyÃ÷ sattvÃt / asattve và yathà saiva na satÅ kriyate evaæ kÃryÃntarÃïyapÅti / vipa¤citaæ caitadasmÃbhirnyÃyakaïikÃyÃm // 16 // _________________________________________________ NyS_3,2.17: kvacidvinÃÓakÃraïÃnupalabdhe÷ kvaciccopalabdheranekÃnta÷ // abhyanuj¤Ãya ca ni«kÃraïamiti / vinÃÓotpÃdavattvÃtsamÃnadharmÃtsaæÓaya÷ dadhik«ÅrayorvinÃÓotpÃdÃvakÃraïau d­«Âau kumbhasya cotpÃdavinÃÓau sakÃraïakau, tadiha sphaÂike vinÃÓotpÃdau sakÃraïau ni«kÃraïau veti saædeha÷ / tadyadi sakÃraïÃveveti pramÃïato niÓcÅyate tato vinÃÓakÃraïÃnupalabdhe÷ sphaÂikasya kumbhavadvinÃÓo nÃstÅti niÓcÅyate / tadidamuktaæ bhëyakÃreïa / na punaryathà vinÃÓakÃraïÃprÃvÃditi / niradhi«ÂhÃnaæ ceti / dharmiïamÃÓritya tatsamÃnadharmà d­ÂÃnto bhavati sphaÂikotpÃdavinÃÓau ca dharmiïau tatsamÃnadharmatayà k«ÅradadhivinÃÓotpÃdayord­«ÂÃntatvena bhavitavyam / na puna÷ sphaÂikotpÃdavinÃÓau dharmiïau g­hyete / tasmÃnna tatsamÃnadharmatayà d­«ÂÃntau bhavata iti / yadi tu dravyasamavÃyÃdityucyeta tatastoyÃdiparamÃïuvisamavetai rÆpÃdibhiranekÃnta÷ syÃdityata Ãha / vyÃpaketi / ( 420 / 17 ) tathÃpyÃtmatvasÃmÃnyenÃnekÃnto 'ta Ãha / guïatve satÅti / tathà 'pyÃtmaparimÃïenÃnekÃnto 'ta Ãha / pratyak«atayeti / asmadÃdÅnÃmiti Óe«a÷ / guïatvÃdiviÓe«aïayogÃtprÃgvyÃpakagrahaïasyopayoga÷ / asmadÃdipratyak«atvÃdityucyamÃne sÃmÃnyasamavÃyÃbhyÃmanekÃnta÷ syÃdata Ãha jÃtimattve satÅti / ÃÓritatvÃdityatrÃpijÃtimatve sati pratyak«attve cetyanu«a¤janÅyam / anityà buddhi÷ pratyak«atvÃdityurcyamÃne manasà vyabhicÃro 'ta Ãha / ayogÅti / tathà 'pyÃtmanà vyabhicÃro 'ta uktaæ karaïabhÃve satÅti / hÃnÃdibuddhi÷ karaïaæ bhavati / ÓabdaÓca pratyaye karaïam / atrà pi jÃtimattve satÅtyanu«a¤janÅyaæ tena na gandhatvÃdibhiranekÃnta÷ // 17 // _________________________________________________ NyS_3,2.18: nendriyÃrthayos tadvinÃÓepi j¤ÃnÃvasthÃnÃt // cintÃntaramavatÃrayati / idaæ tu cintyata iti / nanvÃtmaparÅk«ÃyÃmÃtmaguïatvaæ buddhervyavasthÃpitaæ tatkasmÃtpuna÷ parÅk«yata ityata Ãha bhëyakÃra÷ / prasiddho 'pÅti / yadyapyayamartha÷ parÅk«itastathà 'pyavÃntaraviÓe«aparij¤ÃnÃrthaæ puna÷ parÅk«yata ityartha÷ / codayati vÃrtatikakÃra÷ / na guïeti / pariharati / anitvatve satÅti / vim­«ya siddhÃntÅ(ya)pak«aæ g­hïÃti sannikar«otpattariti / codayati adrÃk«amityetanneti / ( 421 / 3 ) pariharati sm­tÃvapÅti // 18 // _________________________________________________ NyS_3,2.19: yugapajj¤eyÃnupalabdheÓca na manasa÷ // deÓayati astu tarhÅti / pariharati yugapaditi / yatkaraïatvenÃnumitaæ tatkaraïatvamapodya na kart­ bhavitumarhatÅtyartha÷ / yugapaj j¤eyÃnupalabdhyà yatsamadhigatamiti bhëyamÃk«ipati / viÓe«aïopÃdÃnÃditi / samÃdhatte na sarvasyeti / punarÃk«ipati / evamapÅti / viÓi«Âasya karaïasya j¤Ãnaguïatvani«edha÷ karaïÃntarasya j¤ÃnaguïatvamÃpÃdayati na cÃtmà karaïamityartha÷ / samÃdhatte anayasyopapatteriti / etadeva viv­ïokti / anavasthitatvÃditi / pramÃtaiva kadà citpramÃïaæ kadà citprameyamityartha÷ / puru«Ãntareïa puru«Ãntaraæ paricchinattÅti / yÃd­Óo 'yaæ puru«astÃd­Óo 'vamapÅti puru«Ãntareïa prasiddhena puru«Ãntarapariccheda iti / p­cchati / yadi na karaïasya kaspaya tarhÅti / uttaraæ j¤asya vaÓitvÃt / kartu÷ svÃtantryÃdityartha÷ / kart­karaïÃdisamavadhÃne hi caitanyaæ kartaryeva d­«Âaæ na karaïÃdau / yathà m­ddaï¬acakrasalilasÆtrakulÃlasamavadhÃne kartureva kulÃlasya na tu m­dÃdÅnÃmiti / vaÓÅ j¤Ãtà vaÓyaæ karaïamiti bhëyaæ tadanupannaæ j¤Ãturapi kva cidvaÓyatvadarÓanÃt / yathà devadattaæ kaÂaæ kÃrayati yaj¤adatta ityata Ãha / na cÃyaæ j¤ÃtarÅti / yadi tu kaÓcij j¤Ãnaguïaæ mana icchettaæ prati bhëyaæ j¤Ãnaguïatve ceti tadvyÃca«Âe / j¤Ãnaguïatveveti / ( 422 / 3 ) ghrÃïÃdisÃdhanasyeti bhëya vyÃca«Âe / yathà ca j¤Ãturiti / tathà ca manturmatisÃdhanaæ yattanmana÷ karaïam / atha tadapi kasmÃccetanaæ na bhavatÅtyata Ãha / ubhayoriti / vibhu cÃnta÷karaïaæ j¤Ãnamanta÷karaïÃntararahitamitiÓe«a÷ // 19 // _________________________________________________ NyS_3,2.20: tadÃtmaguïatvepi tulyam // atha mano 'nta÷karaïamapaÓyaæÓcodayati / tadÃtmaguïatve _________________________________________________ NyS_3,2.21: indriyair manasa÷ saænikar«ÃbhÃvÃt tadanutpatti÷ // pariharati na prasaÇga iti / vikaraïadharmeti bhëyaæ'pÅti / viÓi«Âaæ karaïaæ dharmo yasya sa vikaraïadharmà asmadÃdikaraïavilak«aïakaraïa÷ yena vyavahitaviprak­«ÂasÆk«mÃdidarÓÅ bhavatÅtyartha÷ // 21 // _________________________________________________ NyS_3,2.22: notpattikÃraïÃnapadeÓÃt // yadi punarityÃdi bhëyaæ pÆrayitvà vyÃca«Âe / yadi punariti / notpattÅti / nÃtra pramÃïamapadiÓyate / pratyuta bÃdhakaæ pramÃïamastÅtyartha÷ / vyÃkhyÃnÃntaramÃha / ayugapadutpattau veti / vyÃkhyÃnÃntaramÃha / ayugapadutpattau veti / vyÃkhyÃnÃntaramÃha / videheti / ÓarÅrav­ttitve hi manasa÷ sarvaæ j¤Ãnaæ ÓarÅrÃyatanasyÃtmano bhavet / yadà tu mana eva nÃsti tadendriyÃrthasannikar«asyÃtmanaÓca ÓarÅrÃdbahirapi bhÃvÃdvidehapratyayotpÃdaprasaÇga iti / anta÷karaïapratyÃkhyÃne ceti / yadyapi sarvÃïyapi j¤ÃnÃni na yugapadupajÃyante tathÃpi sm­tÅnÃmavaÓyaæ yugapadutpÃdaprasaÇga iti pÆrvasmÃdasya viÓe«a÷ / vyÃkhyÃnÃntaramÃha / yadà cendriyamÃtmà cÃrthena yugapatsaæbaddhÃviti / asatÅndriyamana÷sannikar«e vyabhicÃriïÃæ kÃraïatvakalpanÃyÃæ vinigamanÃhetorabhÃvÃditi bhÃva÷ // 22 // _________________________________________________ NyS_3,2.23: vinÃÓakÃraïÃnupalabdheÓcÃvasthÃne tannityatvaprasaÇga÷ // vinÃ--Çga÷--(sÆ. 23) // atra pÆrvapak«asÆtre cakÃra÷ pÆrvapÆrvapak«asÆtrÃpek«ayetyÃha / tadÃtmaguïatva iti / ata÷( 423 / 6 ) parasya nigada eva vyÃkhyÃnam // 23 // _________________________________________________ NyS_3,2.24: anityatvagrahÃd buddherbuddhyantarÃdvinÃÓa÷ Óabdavat // yadanantaramapav­jyate puru«a÷ sà 'ntyà buddhi÷ / sthitihetvabhÃvÃdvinaÓyatÅti / sthitihetÆ ( 424 / 6 ) dharmÃdharmau tayorabhÃvÃditi / atha tayorabhÃva÷ kasmÃdityata Ãha / kÃlÃt / antyasukhadu÷khopabhogÃkalaæ prÃpyetyartha÷ / atha và svajanitÃtsaæskÃrÃdevÃntyÃyà buddhervinÃÓa ityÃha / saæskÃrÃdvà / saæskÃrasya tu sthitihetvad­«ÂÃbhÃvÃdvinÃÓo bhavatÅti bhÃva÷ / p­cchati / kathaæ kÃlÃt / uttaraæ yÃvantyasya janmana iti caramasya dehasyetyartha÷ // 24 // _________________________________________________ NyS_3,2.25: j¤ÃnasamavetÃtmapradeÓasaænikar«Ãnmanasa÷ sm­tyutpatterna yugapadutpatti÷ // deÓayati yadi kÃraïasyeti / atra tÃvadeka÷ parihÃra iti / eka÷ pradhÃna÷ parihÃra÷ parihÃrÃntaraæ tvekadeÓimatenÃpradhÃnamityartha÷ / api ca na sm­tayo yuga padutpadyante paricchedakatvÃd gandharasarÆpasparÓaÓabdaj¤ÃnabadityÃha paricchedatvÃcceti / ekadeÓiparihÃramÃha apare tviti // 25 // _________________________________________________ NyS_3,2.26: nÃnta÷ÓarÅra v­ttitvÃnmanasa÷ // dÆ«ayati etattu na samyagiti / na hi mana÷ kva cidÃÓritamiti (425/2)na kva citsamavetaæ saæyogamÃtraæ tvatiprasaktamityartha÷ / nÃpi v­tti÷ svakÃryasÃmarthyamiti / ÓarÅra eva mana÷ svakÃryaæ karoti nÃnyatreti ÓarÅrÃÓritaæ mana ityucyata ityetadapi nÃsti / indriyÃrthasannikar«asya mana÷kÃryasya ÓarÅrÃdbahirbhÃvÃdi tyartha÷ / tamimamÃk«epaæ samÃdhatte / atra brÆma iti / yenÃtmanà yaccharÅraæ karmopÃrjitaæ tatsaæyuktasya manaso vaiÓe«ikaj¤ÃnÃdilak«aïakÃritve na tadasaæyuktasyeti ÓarÅrÃÓritatve manaso nÃnyadityartha÷ // 26 // _________________________________________________ NyS_3,2.27: sÃdhyatvÃdahetu÷ // codyam / sÃdhya--tu÷ ( sÆ. 27 ) // _________________________________________________ NyS_3,2.28: smarata÷ ÓarÅradhÃraïopapatteraprati«edha÷ // parihÃra÷ / smara--dha÷ ( sÆ. 28 ) // _________________________________________________ NyS_3,2.29: na tad ÃÓugatitvÃnmanasa÷ // punaÓcodyam / na ta--sa÷ ( sÆ. 29 ) // _________________________________________________ NyS_3,2.30: na smaraïakÃlÃniyamÃt // parihÃra÷ / na smara-t ( sÆ. 30 ) // bhëyaæ nintÃprabandha÷ sm­tiprabandha÷ / kasya cidevÃrthasya liÇgabhÆtasya cihnabhÆtasyà sÃdhÃraïasyeti yÃvat / cintanaæ smaraïam / ÃrÃdhitam siddhaæ cihnavata÷ sm­tiheturbhavatÅti / itaÓca ÓarÅrasaæyogÃpek«ameva mana÷ sm­tirheturnetarathetyÃha / ÓarÅrasaæyogÃnapek«a iti // 30 // _________________________________________________ NyS_3,2.31: Ãtmapreraïayad­cchÃj¤atÃbhiÓca na saæyogaviÓe«a÷ // Ãtma--«a÷ ( sÆ. 31 ) _________________________________________________ NyS_3,2.32: vyÃsaktamanasa÷ pÃdavyathanena saæyogaviÓe«eïa samÃnam // NyS_3,2.33: praïidhÃnaliÇgÃdij¤ÃnÃnÃmayugapadbhÃvÃdayugapatsmaraïam // dÆ«ayati / vyÃsa--nam ( sÆ. 32 ) // prÃtibhavaditi sm­tyutpÃdasva purastÃtpraïidhÃnÃdÅnÃæ sm­tikÃraïÃnÃmasaævadanÃdÃtmamana÷ saæyogÃtsaæskÃrÃpek«Ãt sm­tÅnÃæ yugapadutpÃdaprasaÇga÷ // 32-33 // prÃtibhavadityÃk«epa÷ / samÃdhÃnamÃha / sata÷ sm­tihetoriti / ( 426 / 21 ) ad­ÓyamÃnamapi karaïaæ tatkramaÓca kÃryotpÃdakrameïÃnumÅyate iti prÃtibhamapi puru«akarmaviÓe«Ãpek«ÃdÃtmamana÷sannikar«ÃdupajÃyamÃnaæ nÃkÃraïaæ na cÃkramavaditi pradhÃnabhÆtÃmupapattimavatÃrayituæ p­cchati bhëyakÃra÷ / prÃtibhamidÃnÅmiti / atrottaramÃvilaæ datvà ÓaÇkate / hetvabhÃvÃdayuktamiti cet / uttarasÃramÃha / na karaïasyeti / yadyavi kva cid vraÓcanasya yugapaddÃrudvayasaæyoge yugapacchidÃdvayaæ bhavati tathà 'pi vraÓcanÃvayavabhedÃtkaraïabheda unneya÷ / atha và karaïÃntarÃïi yugapatkÃryÃïi kurvantu pratyayakaraïantu krameïaiva pratyayÃnkarotÅtyatra na vyabhicÃra÷ taduktaæ pratyayaparyÃya iti / tasmÃtkaraïamekaæ na kva cidapi yugapatkÃryÃyÃlamiti / karttà punareko 'pi karaïabhede yugapadbahÆni kÃryÃïi karotÅtyÃha / na j¤Ãturvikaraïadharmaïo dehanÃnÃtve pratyayayaugapadyÃditi / vividhaæ karaïaæ dharmo yasya sa tathokta÷ tadvyÃca«Âe vÃrttikakÃra÷ na cÃyaæ niyama iti / ( 427 / 5 ) yogÅ khalu ­ddhau prÃdurbhÆtÃyÃæ sendriyÃïi ÓarÅrÃïi te«u te«u loke«u nirmÃya muktÃtmanÃmÃdÃya manÃæsi mok«Ãya tvaramÃïo yugapatkarmopÃrjitÃn sukhadu÷khabhedÃnna dvi«anna rakto bhuÇkte tadasyaikasyÃpi karaïabhedÃdyugapaj j¤ÃnÃni bhavantÅti / ayaæ ca dvitÅya÷ prati«edha÷ j¤Ãnasaæsk­tÃtmapradeÓabhedasyÃyugapajj¤ÃnotpÃdakasya / avasthiteti / yatrÃtmapradeÓo 'sya j¤ÃnÃni nÃnÃvi«ayÃïi jÃtÃni tatsaæskÃrÃÓca tatraivÃvasthitaÓarÅrasya / tadanena ÓarÅrÃntargatasya manasastatra pradeÓe saæyoga upapÃdita÷ / tadidamÃha vÃrttikakÃra÷ / yadi ca j¤ÃnasamavetÃtmapradeÓena sannikar«Ãditi / ataÓcÃvyÃpakatvÃdaparihÃra÷ / ÃcÃryadeÓÅyÃnÃæ tu sm­tiyaugapadyaprasaÇgamÃha / avasthitasaæskÃrÃ÷ samÃnadeÓà ityayuktam / kuta÷ ÃtmapredaÓÃnÃmadravyÃntaratvÃtsarvasaæskÃrÃïÃæ samÃnadeÓatve pratyayaugapadyaprasaÇgo 'parihÃrya÷ / na hyÃtmano ghaÂasyeva pradeÓÃstato 'nye sambhavanti kiæ nÃmÃtmaiva sa caika eveti sarva evÃtmavarttina÷ samÃnadeÓà ityartha÷ / tadidamuktaæ bhëyakÃreïa ÃtmapradeÓÃnÃmadravyÃntaratvÃdekÃrthasamavÃyasyÃviÓe«e sati sm­tiyaugapadyaspaya prati«edhÃnupapatteriti / ÓabdasaætÃne tviti ÓaÇkÃnirÃkaraïabhëyaæ tuÓabda÷ ÓaÇkÃæ nirÃkaroti / tadetadbhëyaæ vÃrtikakÃro vyÃca«Âe / saæskÃrapratyÃsattyeti / p­cchati / kà pratyÃsattiriti / uttaraæ na brÆma iti / ni«pradeÓatve 'pyÃtmana÷ saæskÃrasyÃpyav­ttitvamupapÃditaæ tena ÓabdavatsahakÃrikÃraïasya sannidhÃnÃsannidhÃne kalpete evetyartha÷ // 33 // _________________________________________________ NyS_3,2.34: j¤asyecchÃdve«animittatvÃdÃrambhaniv­ttyo÷ // saæprati buddhireva kimicchÃdisamÃnÃdhikaraïà na veti vicÃryate / tatra sÃkhyadarÓanavainÃÓikÃnÃæ vipratipatte÷ saæÓaya÷ / tadvipratipattimÃha / puru«adharmo j¤Ãnamanta÷karaïasyatviti / puru«acaitanyamekameva kÆÂasthanityaæ sattattadarthÃkÃrapariïatabuddhitattvapratibimbavibhramavaÓÃdbhinnamivopajanÃpÃyadharmakaæ vij¤Ãnamiti ca v­ttiriti cÃkhyÃyate / icchÃdve«Ãdayastu vastuta upajanÃpÃyadharmÃïo 'nta÷karaïasyeti darÓanaæ tatprati«idhyate / j¤asye--tyo÷ ( sÆ. 34 ) // prativ­ttya¤catÅti sa cÃtmà ceti pratyagÃtmà tasmin / etaduktaæ bhavati / j¤ÃnasÃmÃnÃdhikaraïyenopalabdheranyadÅyÃnÃmicchÃdÅnÃmanyasyÃpratyak«ÅkaraïÃttatkaraïe và maitragatÃnÃmapi caitreïa grahaïaprasaÇgÃda anta÷karaïav­ttÅnÃæ ca guïÃntarÃïÃæ nityÃpratyak«atvÃdÃtmÃÓrità evecchÃdayo nÃnta÷-- karaïÃÓrayà iti // 34 // _________________________________________________ NyS_3,2.35: talliÇgatvÃdicchÃdve«ayo÷ pÃrthivÃdye«vaprati«edha÷ // atrÃntare labdhÃvakÃÓo bhÆtacaitanika÷ pratyavati«Âhate / talli--dha÷ ( sÆ. 35) // ( 428 / 4 ) yadi yasyÃrambhaniv­ttÅ tasyecchÃdve«au yasya caitau tasya caitanyaæ hantÃyÃtamanena krameïa bhÆtacaitanyamasmadabhimataæ bhÆte«veva kÃyÃkÃrapariïate«u Ãrambhaniv­ttidarÓanÃdityartha÷ // 35 // _________________________________________________ NyS_3,2.36: paraÓvÃdi«vÃrambhaniv­ttidarÓanÃt // paraÓvÃdi«vityasya tÃtparyamÃha vÃrtikakÃra÷ / paraÓvÃdi«viti / ( 428 / 9 ) bhÆtacaitanikastalliÇgatvÃditi hetuæ svapak«asidhdyarthamanyathà vyÃca«Âe / ayaæ tarhÅti / ÓarÅre«vavayavavyÆhabhedadarÓanÃcca lo«ÂÃdi«u ( a ) ÓarÅrÃrambhakÃnÃmaïÆnÃæ prav­ttibhedo 'numÅyatetataÓcecchÃdve«au tÃbhyÃæ caitanyamiti / trasaæ jaÇgamaæ viÓarÃru asthiraæ k­miprabh­tÅnÃæ ÓarÅraæ, sthÃvaraæ sthiraæ ÓarÅraæ devamanu«yÃdÅnÃæ, taddhi cirataraæ và vri (dhri) yate / tadetad dÆ«ayati / kumbhÃdim­davayavÃnÃmiti / kumbhÃdyÃrambhikÃïÃæ m­dÃæ vyÆhabhedÃdÃrambhadarÓanÃdadarÓanÃcca sikatÃnÃmÃrambhaniv­tyoranaikÃntatvam // 36 // _________________________________________________ NyS_3,2.37: niyamÃniyamau tu tadviÓe«akau // tadevaæ bhÆtacaitanyasÃdhanaæ dÆ«ayitvà tebhyo 'nyasya caitanye sÃdhanamÃha / niyamÃniyamau tu tadvi Óe«akau (sÆ. 39) // tayoricchÃdve«ayorniyamÃniyamau viÓe«akau / ayameva cecchÃdve«ayorviÓe«o yadbhÆtÃÓrayatvamanayorvyÃvartya taditarÃÓrayatvavyavasthiti÷ / tatrÃniyamaæ tÃvadÃha / j¤asyecchÃdve«animitte prav­ttiniv­ttÅ--spandÃspandau, na svÃÓraye--necchÃdve«ayorÃÓraye, kintarhi prayojye paraÓvÃdÃvÃÓraye, tatra prayujyamÃne«veva bhÆte«u prav­ttiniv­ttÅ syÃtÃæ na sarve«u prayojake«vapi ÓararÃdi«viti / seyamaniyamopapatti÷ / sÃrvatrikatvamaniyama iti / etaduktaæ bhavati na ÓarÅramicchÃj¤Ãnadve«ÃdhÃra÷ icchÃdijanitaspandÃdhÃratvÃt paraÓvÃdivaditi / tadevamaniyame bhedakaæ vyÃkhyÃya niyamaæ vyÃca«Âe / yasya tu cÃrvÃkasya darÓane j¤atvÃdbhÆtÃnÃmicchÃdve«animitte Ãrambhaniv­ttÅ svÃÓraye ÓarÅrÃdau, tasya cÃrvÃkasya / yathà bhÆtÃnÃæ gurutvÃdiguïÃntaranimittà prav­tti÷ patanÃdilak«aïÃ,tasyaiva gurutvÃderguïÃntarasya pratibandha ÃdhÃradravyasaæyogena tasmÃnniv­ttirapatanÃdikÃ, sà bhÆtamÃtre bhavantÅ niyamena vyÃptÃ, na tu ÓarÅropag­hÅte«veva bhÆte«u, evaæ bhÆtamÃtre j¤ÃnecchÃdve«animitte prav­ttiniv­ttÅ svÃÓraye syÃtÃm / etaduktaæ bhavati ye ye p­thivyÃdidharmÃste te yÃvatp­thivyÃdibhÃvino d­«ÂÃ÷ yathà gurutvÃdaya÷ j¤ÃnecchÃdayo 'pi cetp­thivyÃdidharmÃstairapyavaÓyaæ yÃvatp­thivnayÃdibhÃvibhirbhavitavyaæ na tu ghaÂÃdau d­Óyante tasmÃnna p­thivyÃdidharmà j¤ÃnÃdaya iti / atra ca bhëyak­tà sÃrvatrikatvaprasaÇgavivak«ayà niyamaÓabda÷ prayukta÷ asÃrvatrikatvavivak«ayà tvaniyamaÓabda÷ / vÃrttikak­tà tu prayojya evetyavadhÃraïaæ vivak«itvà prÃdeÓike niyamaÓabda÷ prayukta÷ / sÃrvatrike t­ktaniyamarÆpÃvadhÃraïÃbhÃvÃdaniyamaÓabda iti vivak«ÃbhedÃÓrayÃdavirodha iti / yastu niyamaæ madaÓaktyà vyabhicÃrayed yathà kila kiïvÃdaya÷ pariïÃmaviÓe«avanto madirÃbhÃvamÃpannà madayanti evaæ kÃyÃkÃreïa pariïatÃni p­thivyÃdÅni cetayante nÃnyathà tena ghaÂÃdi«vaprasaÇga iti, taæ pratyÃha ekaÓarÅre ceti / yathà madirÃvayave«u pratyekameva madaÓaktirasti na puna÷ samudÃyamÃtrasamavÃyinÅ evaæ ÓarÅrÃvayave«vapi pratyekameva caitanyena bhavitavyam / na ca vaiyÃtyÃt kÃyasamudÃyÃÓrayameva caitanyaæ nÃvayavÃÓrapayamiti ÓakyamÃsthÃtuæ tricaturÃvayavacchede 'pi caitanyopalambhÃt / tasmÃdavayavÃnÃæ pratyekaæ caitnye ÓarÅra ekasminbahavaÓcetanÃ÷ syu÷ / bhavatu kiæ no bÃdhyata iti cenna / viruddhÃbhiprÃyatvena svatantrÃïÃæ na ki¤cidapi kÃryaæ jÃyeta / na ca bahÆnÃmekÃbhiprÃyaniyamo d­«Âa÷ kÃkatÃlÅyanyÃyena syÃdekÃbhiprÃyatvaæ na punarasya niyamo d­«Âacara iti prasiddhatvÃd dÆ«aïametadupek«ya pratyayavyavasthÃnumÃnaæ na bhavediti dÆ«aïamuktam / ekasmin ÓarÅre pratyayÃnÃæ parasparapratisandhÃnaæ paÓyÃmo na ÓarÅrÃntara iti vyavasthà / seyaæ yadyekasmin ÓarÅre eka eva cetano na cÃsau ÓarÅrÃntare tato bhavennÃnyathetyartha÷ / kvacitpÃÂha÷ pratyayavyavasthÃnÃnumÃnaæ syÃditi sa sugama eva / niyamÃniyamÃviti yaduktaæ tatrÃnumÃnameva sÆcayati bhëyakÃra÷ / d­«ÂaÓcÃnyaguïanimitta÷ prav­ttiviÓe«a iti / hitÃhitaprÃptiparihÃrahetu÷parispanda÷ prav­ttiviÓe«a÷ / so 'yaæ prayoga÷ trasasthÃvaraÓarÅre«u prav­tti÷ svÃÓrayavyatiriktÃÓrayaguïanimittà prav­ttiviÓe«atvÃt, paraÓvÃdigataprav­ttiviÓe«avaditi / na kevalaæ ÓarÅrasya prav­ttiviÓe«o 'nyaguïanimitta÷ bhÆtÃnÃmapi tadÃrambhakÃïÃæ prav­ttiviÓe«o 'nyaguïanibandhana evetyÃha / tadavayavavyÆhaliÇga iti / nendriyÃrthayorvinÃÓe 'pi j¤ÃnÃvasthÃnÃditi ca samÃna iti / yathà hÅndriyÃrthayorvinÃÓe 'pi j¤ÃnÃvasthÃnÃnnendrinayÃrthayorguïo j¤Ãnamevaæ bÃlyakaumÃrayauvanavÃrddhakÃvasthÃsu ÓarÅravinÃÓe 'pi j¤ÃnÃvasthÃnÃnna ÓarÅraguïoj¤Ãnamityartha÷ / api ca j¤asyecchÃdve«animittatvÃdÃrambhaniv­ttyorityatrÃrambhaniv­ttiÓabdena na prav­ttiniv­ttitamÃtramabhimatamasmÃkamapi tu hitÃhitaprÃptiparihÃrÃrtha÷ spandaviÓe«a÷ / tamimaæ prav­ttiviÓe«amavij¤Ãya tvayà prav­ttisÃmÃnyena pratyavasthitamityapratipattiste nigrahasthÃnamityÃha bhëyakÃra÷ / kriyÃmÃtramiti / tadvÃrtikakÃro vyÃca«Âe / anyathà 'bhidhÃnÃccÃyuktamiti Óe«a÷ / syÃdetat / yathoktahetutvÃdityÃdayo vak«yamÃïasÆtragatà hetavo bhÆtendriyacaitanyaprati«edhe 'pi samÃnà iti kasmÃnmanomÃtre caitanyaæ prati«idhyate na bhÆtendriyama nasamityata Ãha / bhÆtendriyamanasÃmiti ( 429 / 3 ) // 37 // _________________________________________________ NyS_3,2.38: yathoktahetutvÃt pÃratantryÃdak­tÃbhyÃgamÃcca na manasa÷ // yatho--sa÷ (sÆ. 38) // yathoktahetutvÃditi vyÃca«Âe / icchÃdve«aprayatnasukhadu÷khaj¤ÃnÃnyÃtmano liÇgamityata Ãtmalak«aïÃtprabh­ti tallak«aïaparÅk«ÃparyavasÃnaæ yÃvaduktaæ tatsaæg­hyate / atra ca hetuÓabdenecchÃdisÆtraæ susaæg­hÅtaæ bhÃvapratyayena hetutvavi«ayà parÅk«opalak«ità / vÃrttikaæ yathoktahetutvÃditi / darÓanasparÓanÃbhyÃmekÃrthagrahaïÃdityevamÃdÅnÃæ hetÆnÃmuktahetutvaæ tasmÃditi yojanà / tadanena bhëyagataprabh­tipadÃrtho viv­ta÷ / tanvete yathoktà hetava÷ parai÷ prati«iddhà ityata Ãha / aprati«edhÃt / vÃÇnyÃtreïa prati«iddhà na vastuta ityartha÷ / dhÃraïapreraïavyÆhanakriyÃsu yathÃyogaæ ÓarÅrendriyÃïi paratantrÃïi bhautikatvÃd ghaÂÃdivaditi, manaÓca paratantraæ karaïatvÃdvÃsyÃdivaditi kasyacitprayatnavaÓÃtpravartante caitanye puna÷ svatantrÃïi syu÷ / tathà ca pÃratantryaprasÃdhakÃnumÃnavirodha ityartha÷ / yastu kaÓcidabhyupetavedaprÃmÃïya÷ puru«amacetanaæ phalabhÃginamabhyupagamya ÓarÅrÃdÅnÃæ caitanyaæ rocayate taæ prati te«Ãmacaitanye hetumÃha / ak­tÃbhyÃgamÃcca / upadeÓaphalaæ hi kartari, kartrapek«itopÃyatÃbhidhÃnalak«aïatvÃdupadeÓasya / yathÃ'ha smÃtra bhagavä jaimini÷, ÓÃstraphalaæ prayoktari tallak«aïatvÃditi / upapÃditaæ caitadasmÃrbhividhirvidhÃyaka ityatrÃntare / svargakÃmo yajeteti ca kartrabhiprÃyaphalÃvagamÃd atraivÃtmanepadasmaraïÃt ya eva karmaïa÷ kartà sa eva tatphalasya bhokteti sarvairÃstikapathÃnusÃribhirabhyupeyam / ÓarÅrÃdÅnÃæ caitanye cetanasya svÃtantryÃtta eva karmaïa÷ kartÃra÷, na caite«Ãæ bhasmasÃdbhÆtÃnÃmÃmu«mikaphalaÓÃlitÃsambhava ityÃtmano 'cetanasya tadbhÃgitÃbhyupagantavyÃ, tathà ca tai÷ ÓarÅrÃdibhi÷ karma k­taæ puru«eïa bhujyata iti ÓÃstrapratik«iptÃk­tÃbhyÃgamak­tanÃÓado«aprasaÇga÷ / acaitanye tu ÓarÅrÃdÅnÃæ dehÃdyatiriktasya ca puru«asya caitanye puru«a÷ svÃtantryÃtkartà tatprayojyatayà ÓarÅrÃdÅni tatsÃdhanÃnÅti tatsÃdhanasya svak­takarmaphalopabhoga iti na ÓÃstravyÃkopa÷ nÃpi prek«Ãvatprav­ttivirodha iti bhÃva÷ // 38 // _________________________________________________ NyS_3,2.39: pariÓe«Ãd yathoktahetÆpapatteÓca // athÃyaæ siddhopasaægraha÷ upasaæhÃra ityartha÷ / upapattipadÃrthavyÃkhyÃnamaprati«edhÃditi / bhëyaæ kÃyasyabhedÃdvinÃÓÃditi / apratisaæhitamiti / pÆrvedyurarddhak­tÃnÃmaparedyu÷ parisamÃpanà d­«Âà mayÃrabdhaæ mayaiva parisamÃpanÅyamiti pratisandhÃya, apratisandhÃne tu na parisamÃpayeyu÷ parisamÃpane và caitrÃrabdhamapi maitra÷ parisamÃpayed yata÷ svayamÃrabdhÃt parÃrabdhamavyÃv­ttamaviÓi«Âaæ svasyÃpi paratvÃdaparini«Âhaæ ca karmajÃtaæ syÃt / tathà hi vaiÓyastome vaiÓya evÃdhikÃrÅ na brÃhmaïarÃjanyau evaæ rÃjasÆye rÃjaiva na brÃhmaïavaiÓyau evaæ somasÃdhanake yÃge brÃhmaïa evÃdhik­to na rÃjanyavaiÓyau ÓÆdrakaÓcÃnadhik­ta eveti parini«Âhà sà buddhisaætatimÃtre na syÃt, kuta÷ sallak«aïÃnÃæ sarve«Ãmeva trailokyavailak«aïyena bhedÃt anyÃpohasÃmÃnyasya ca vyÃvartitatvÃdityartha÷ / apratisaæhitatve hetumÃha / smaraïÃbhÃvÃditi // 39 // _________________________________________________ NyS_3,2.40: smaraïaæ tvÃtmano j¤asvÃbhÃvyÃt // trikÃlavyÃpinÅ j¤ÃnaÓaktireva j¤asvÃbhÃvyaæ taccÃkÃÓÃdibhyo vyÃv­ttaæ trikÃlavyÃpi svarÆpamevÃtmana÷ // 40 // _________________________________________________ NyS_3,2.41: praïidhÃnanibandhÃbhyÃsaliÇgalak«aïasÃd­ÓyaparigrahÃÓrayÃÓritasambandhÃnantaryaviyogaikakÃryavirodhÃtiÓayaprÃptivyavadhÃnasukhadu÷khecchÃdve«abhayorthitvakriyÃrÃgadharmÃdharmanimittebhya÷ // sm­tihetÆnÃmayaugapadyÃdityetatsiæhÃvalokitanyÃyena p­cchatyanantarasÆtramavatÃrayituæ sm­tihetÆnÃmiti / tÃtparyÃbhidhÃnapura÷ saraæ sÆtramavatÃrayati / sm­tikÃraïÃnÃmiti ( 430 / 1 ) / praïi--bhya÷ (sÆtra. 41) // bhëyaæ susmÆr«ayà manaso dhÃraïamiti / te«u te«u vi«aye«u prasaktastha manasastato nivÃraïamityatha÷ / susmÆr«italiÇgÃnucintanaæ và sÃk«Ãdvà dhÃraïaæ talliÇge và prayatna ityartha÷ / nibandha÷ khalviti / yathà atraiva pramÃïadayo 'rthà ekagranthopÃttà anyonyasm­tihetava÷ / ÃnupÆrvyà và / yathà pramÃïapadÃrthaæ sm­tvà prameyaæ smarati / itarathà và / yathà nigrahasthÃnÃnÃæ pramÃïÃnÃæ sm­tvà prameyaæ smarati / nibandhasya vyÃkhyÃnÃntaramÃha / dhÃraïeti / dhÃraïÃÓÃkhaæ jaigÅ«avyÃdiproktaæ tatk­tà j¤Ãte«veva vastu«u nìÅcakrah­tpuï¬arÅkakaïÂhakÆpanÃsÃgratà lulalÃÂabrahmarandhrÃdi«u smartavyÃnÃæ bÅja (rÆpa) saæsthÃnÃstrÃbharaïabh­tÃæ ca devatÃnÃmupavik«epa÷ samÃropa÷ tathà tatra devatÃ÷ samÃropitÃstÃstattadavayavagrahaïÃt smaryanta ityartha÷ / abhyÃsajanita÷ saæskÃra Ãtmaguïo 'trÃbhyÃsaÓabdenocyate / tena ÃdarapratyayÃvapi saæg­hÅtau bhavata÷ / tayorapyabhyÃsavatsaæskÃrÃdhÃnadvÃreïaiva sm­tihetutvÃt / api ca sm­tikÃraïÃnÃæ nÃsamÃveÓo vivak«ita÷ nena saæskÃreïa sm­tihetÆnÃæ sarve«Ãmeva praïidhÃnÃdÅnÃæ samÃveÓa eva / nibandhÃdibhistu yathÃyogaæ samÃveÓÃsamÃveÓÃvÆhanÅyÃviti / ayatrata upalabdhaæ liÇgaæ punariti / saæyogina udÃharaïaæ dhÆmo 'gneriti / samavÃyina udÃharaïaæ ku¬yÃdivyavahitÃyà goravyavahitapratyak«aæ vi«Ãïaæ gavà sahÃsti vi«Ãïasya samavÃye iti samavÃyi vi«Ãïamuktam / na tu tadgavi samavÃyi goreva svÃvayave vi«ÃïÃdau samavÃyÃt / ekÃrthasamavÃyÅtyasya ekÃrthasya samavÃya ekÃrthasamavÃya÷ sa yasyÃsti sa ekÃrthasamavÃyÅtyartha÷ / tadetadudÃharaïaæ yathà pÃïi÷ pÃdasyeti / ekasya khalvatrÃvayavina÷ samavÃya÷ pÃde ca pÃïau ca tau pÃïipÃdÃvekÃrthasamavÃyavantau tatraikenaikÃrthasamavÃyavatà pratyak«eïÃpratyak«a eka÷ smaryata iti / yadà tvekasminnerthe samavÃya ityarthastadà rÆpaæ sparÓasyetyudÃharaïam / khÃbhÃvikÃvinÃbhÃvayuktaæ liÇgaæ sÃÇketikaæ tu cihnamiti viÓe«a÷ / grÃmaïÅrnÃyaka÷ / yadyapi sarvatra praïidhÃnÃdau sambandha÷ saæplavate tathà 'pi praïidhÃnÃdiparihÃïyà sambandhÃntare gobalÅvardanyÃyena sambandhaÓabdo vartate / na ca sambandhaÓabdena sarvasaægrahÃdanarthakamitarapadopÃdÃnamiti vÃcyam / uktamatra bhëyak­tà 'nyatra vÃkyalÃghavaæ nÃdriyÃte sÆtrakÃra iti / Ói«yadhÅprasÃdaÓcaivaæ bhavati viÓi«yÃbhidhÃnÃditi / ÃnantaryÃditi / brÃhme hi muhÆrte prabodhÃnantaramutthÃnaæ tato mÆtraæ tata÷ Óaucaæ tato sukhaprak«ÃlanadantadhÃvanÃdÅni iti / viyogÃditi Óokamupalak«ayati / tato 'pi Óokavi«ayasya smarati / ekakÃryÃditi / yathà saptadaÓÃvarÃïÃm­ddhikÃmÃnÃmekaæ satraæ kÃryam / tatraikaæ yajamÃnaæ d­«Âvà yajamÃnÃntaraæ smarati / atiÓÃyÃt yathà brahmacÃrÅ upanayanavidyÃvinayÃtiÓayotpÃdakamÃcÃryaæ smarati / prÃptestu yathà prÃrthako (?) yato 'nena mi«Âamannaæ prÃptaæ prÃptavyaæ và tamabhÅk«ïaæ smarati / icchà sneha÷ / sa tu bhrÃtrÃdi«u dve«a÷ pratikÆle dÃrÃdau, tÃbhyÃmapi ca tadvi«ayaæ smarati / kriyayà kÃryeïetyartha÷ / dharmÃdpava devÃbhyÃsajanitena dharmeïa jÃtiæ smarati pÆrvikÃm / evaæ jÃtamÃtrasya sukhÃdisÃdhanasmaraïaæ dharmÃdharmÃbhyÃæ dra«Âavyam / nanÆnmÃdÃdayo 'pi sm­tihetavo lokasiddhÃstatkiæ te 'pi noktà ityata Ãha / nidarÓanamÃtraæ cedaæ sm­tihetÆnÃmiti // 41 // _________________________________________________ NyS_3,2.42: karmÃnavasthÃyigrahaïÃt // tadevaæ siæhÃvalokitaæ samarthya prak­tÃthÃmeva buddhau vicÃramÃrabhate / anityÃyÃæ ca buddhÃviti ( 430 / 9 ) dravyÃÓritatvÃdityucyamÃne 'pi cak«urÃdigatai rÆpÃdibhirvyabhicÃro 'ta Ãha / vyÃpakadravyÃÓritatvÃditi / tathÃpyÃtmatvÃdibhiranekÃnto 'ta Ãha jÃtimattvesatÅti / tathÃpi vibhutvena parimÃïenà nekÃnto 'ta Ãha / asmadÃdipratyak«atve satÅti / karmÃdisantÃnavi«ayà buddhaya ÃÓutaravinÃÓinya÷ / atra yadi prakÃÓakatvÃdityucyeta tata Ãtmanà 'nekÃnto 'ta Ãha / karaïatve satÅti / tathÃpi mana÷ ÓrotrÃdibhiranekÃnto 'ta Ãha pratyartheti / ekà buddhirekavi«ayà na vi«ayÃntaravi«ayà evamanyà api buddhaya÷ svavi«ayamÃtre parvavasitÃ÷ na mana÷ÓrotrÃdi tathà nÃnÃvi«ayatvÃttasyeti / nanu pratyarthaniyatattvamavyÃpakaæ yugapadanekÃrthasannikar«e sati nÃnÃvi«ayà 'pyekà buddhirupajÃyate 'ta Ãha / pratik«aïa karmaïo 'rthasyÃpÆrvasyotpattau satyÃæ tatkÃryÃtà buddherayugapadutpattau kÃraïakramÃnuvidhÃnÃtkÃryakramasya pratyak«abuddhervi«ayakÃraïatvÃt / ekaikaÓcÃsau vi«aya÷ kramotpÃdavÃnkÃraïamiti kramavatÅnÃæ buddhÅnÃæ sarvÃsÃmeva siddhaæ pratyarthaikÃniyatatvam / niyamaÓca tajjÃtÅyakarmÃntarÃpekhayà na tu dravyÃpek«ayÃ, tena karmabuddherdravyÃdivi«ayatve 'pi pratyarthaniyamÃvirodha÷ / pratyarthaniyatatvaviÓe«aïayogÃcca prÃgÃtmanà 'naikÃntikatvÃÓaÇkÃyÃæ karaïatvaæ viÓe«aïamiti / prayogÃntaramÃha / atha veti / sukhatvÃdibhiranaikÃntikatvaæ mà bhÆtada uktaæ guïatvesatÅti ( 431 / 1) / rÆpÃdibhirvyabhicÃraniv­ttyarthamuktamabÃhyeti / avasthitagrahaïe 'pi pratyak«aniv­tterdhvaæsinÅti / yadyapi Óakyaæ vaktuæ sparÓÃdibuddhirekaiva tÃvantaæ kÃlamavasthità vyavadhÃnÃdinÃr 'thasannikar«avinÃÓÃdvinaÇk«yati, nimittakÃraïavinÃÓo 'pi kÃryavinÃÓaheturd­«Âo 'pek«ÃbuddhivinÃÓÃd dvitvavinÃÓavaditi tathà 'pi k«aïikatve hetvantarÃdeva siddhe buddhÅnÃmabhyuccayamÃtratayaitad dra«Âavyam / tathà hi k«aïavidhvaæsivastuvi«ayabuddhik«aïikatvasamarthanenaiva sthÃyivastuvi«ayabuddhik«aïikatvasamarthanamapi sÆcitam / sthiragocarà buddhaya÷ k«aïikÃ÷ buddhitvÃtkarmÃdibuddhivaditi / buddhireva smartrÅ grahÅtrÅ cetyÃtmabhÃvaæ buddhÃvÃropya ÓaÇktate / sm­teravati«Âhata iti cediti / nirÃkaroti / nÃta eveti / na hi buddhi÷ smartrÅ yena tadabhÃve sm­tirnotpadyeta, api tvÃtmÃ, sa ca nitya÷, buddhisadbhÃvastu sm­tivirodhÅtyartha÷ / atha yadi buddhirnÃsti kutastarhi sm­tirutpadyate na hyakÃraïaæ kÃryaæ bhavati / na cÃtmamÃtraæ kÃraïaæ mà bhÆdÃtmano nityatvena sm­tyutpÃdo 'pi nitya÷ tasmÃtsm­tyutpÃdo 'pi liÇgaæ buddhyavasthÃna ityata Ãha / anyataÓca tadbhÃvÃditi / syÃdetat/buddhija÷ saæskÃraÓcetsm­tiheturatha yÃvatsaæskÃraæ sm­ti÷ syÃdata Ãha / tata / praïidhÃnÃdÅti / na saæskÃro 'stÅtyetÃvatà sm­tirapi tu tatprabodhÃt / prabodhaÓca kÃdÃcitka÷ kÃdÃcitkatvÃt praïidhÃnÃderityartha÷ // 42 // _________________________________________________ NyS_3,2.43: avyaktagrahaïamanavasthÃyitvÃd vidyutsaæpÃte rÆpÃvyaktagrahaïavat // buddhisthairyavÃdyÃha / yadyanavasthÃyinÅti // 43 // _________________________________________________ NyS_3,2.44: hetÆpÃdÃnÃt prati«eddhavyÃbhyanuj¤Ã // dÆ«ayati / na virodhÃditi / ( 432 / 5 ) buddhimÃtrasya sthÃyitvaæ pratij¤Ãya vidyutsaæpÃtajÃtÃyà ghaÂÃdibuddheranavasthÃyitvÃbhidhÃnaæ viruddhamityartha÷ / avyaktagrahaïasyÃnyathÃsiddhatvaæ cÃha / avyaktagrahaïasyeti / dharmigrahaïahetorbhedÃt / avyaktaÓca yo dharmigrahaïe hetu÷ sÃmÃnyamÃtravantaæ dharmiïaæ g­hïÃti tadvaÓÃdavyaktagrahaïaæ yastu sÃmÃnyaviÓe«avantaæ tadvaÓÃdvyaktagrahaïamityartha÷ / dharmiïaæ tvanÃÓritya sve vi«aye grahaïÃnÃæ tadasambhavÃt vyaktatvÃdityartha÷ / dharmiïamanÃÓrityetyavidvÃn ÓaÇkate / lokavirodha iti cediti / dharmigrahaïamÃÓritya nirÃkaroti / nÃnyatheti / do«ÃntaramÃha / anaikÃntikatvÃcceti / vÃrttikavyÃkhyÃnenaiva bhëyavyÃkhyà // 44 // _________________________________________________ NyS_3,2.45: na pradÅpÃrci÷saætatyabhivyaktagrahaïavat tadgrahaïam // NyS_3,2.46: dravye svaguïaparaguïopalabdhe÷ saæÓaya÷ // ÓarÅreti(433/9) / pÆrvaæ hi bhÆtendriyamanasÃæ caitanyaæ sÃk«ÃnnirÃk­tamupak«epÃttu ÓarÅrasya, saæprati tu ÓarÅrasyaiva sÃk«Ãccaitanyaæ nirasyata iti tÃtparyabhedÃdapunaruktam / vastutastu paunaruktyaparihÃraæ bhëyakÃra÷ prakÃrÃntareïa prakaraïÃnte vak«yati / tadguïatvaæ tatropalabdhyà sidhyati / abÃdhitayeti Óe«a÷ // 44-45 // _________________________________________________ NyS_3,2.47: yÃvaccharÅrabhÃvitvÃdrÆpÃdÅnÃm // na kÃraïÃnucchedÃt--cetanÃyÃ÷, ÓarÅramasyÃ÷ kÃraïaæ taccÃnucchinnaæ, saæskÃrasya tu kÃraïasyoccheda iti dra«Âavyam // 47 // _________________________________________________ NyS_3,2.48: na pÃkajaguïÃntarotpatte÷ // tacca na, pÃkajaguïÃntarotpatteriti / nÃtyantika÷ paramÃïau và piÂhare và rÆpÃbhÃva ityartha÷ // 48 // _________________________________________________ NyS_3,2.49: pratidvandvisiddhe÷ pÃkajÃnÃmaprati«edha÷ // tadevamÃtyantikÃnÃtyantikatvaæ vaidharmyamutkvà sapratidvandvitvÃsapratidvandvitvaæ vaidharmyÃntaramÃha itaÓca / pratidvandvisiddhe÷ pÃkajÃnÃm(435/8) tadvyabhicÃrodbhÃvanena caitanyasya yÃvaccharÅrabhÃvitvÃprati«edha÷ // 49 // _________________________________________________ NyS_3,2.50: ÓarÅravyÃpitvÃt // pratyayavyavasthÃprasaÇgÃt / (436/3) yathà devadattasya j¤Ãnaæ na yaj¤adatta÷ pratisaædhatte kiæ tu devadatta eveti vyavasthà evamekasmin ÓarÅre avayavÃntaraj¤Ãnamavayavino và j¤Ãnaæ na pratisaædhatte ityartha÷ // 50 // _________________________________________________ NyS_3,2.51: na keÓanakhÃdi«vanupalabdhe÷ // d­«ÂÃntasÆtramiti / na karacaraïÃdayaÓcetanÃ÷ ÓarÅrÃvayavatvÃt keÓanakhÃdivÃditi d­«ÂÃntÃrthaæ sÆtramityartha÷ // 51 // _________________________________________________ NyS_3,2.52: tvakparyantatvÃccharÅrasya keÓanakhÃdi«vaprasaÇga÷ // tvakparyantatvÃditi / ÓarÅrÃvayavatvaæ keÓanakhÃdÅnÃæ heturasiddha÷ indriyÃÓrayatvaæ ÓarÅralak«aïaæ, tadyatra ÓarÅraæ samavetaæ tenendriyÃÓrayeïÃvaÓyaæ bhavitavyam / tvakparyantaÓcÃvayavasamÆhastathÃ, na tu keÓanakhÃdayastÃd­Óà iti na ÓarÅrÃvayavà ityartha÷ // 52 // _________________________________________________ NyS_3,2.53: ÓarÅraguïavaidharmyÃt // NyS_3,2.54: na rÆpÃdÅnÃmitaretaravaidharmyÃt // NyS_3,2.55: ainrdiyakatvÃd rÆpÃdÅnÃmaprati«edha÷ // rÆpÃdÅnÃæ tvitaretaravaidharmyamananusaæhitaæ ca--ÓarÅraguïatvenÃnanvitamityartha÷ / na hi ye«Ãæ cÃk«u«atvarÃsanatvÃdirÆpavaidharmyayogaste na ÓarÅraguïà iti d­«Âam / avyÃv­ttaæ ca ÓarÅraguïÃnÃæ tÃd­ÓavaidharmyadarÓanÃt / tasmÃdaÓarÅraguïatvÃnvayavyatirekÃbhÃvÃdvaidharmyamÃtrametat / bÃhyakaraïapratyak«Ãpratyak«aÓarÅraguïavaidharmyaæ mÃnasapratyak«atvamanvayavyatireki tu cetanÃyÃ÷ ÓarÅraguïatvasÃdhanaæ na bhavati / api tu tadanyaguïatvasÃdhanamityartha÷ / viÓe«aprati«edhasya Óe«Ãbhyanuj¤ÃhetutvÃditi / ye hetava iti(437/2)bahuvacanaæ hetvekadeÓavivak«ayà / na ÓarÅraguïaÓcetanà ayÃvaddravyabhÃvitvÃdityucyamÃne saæskÃreïÃnekÃnta ityata uktaæ nimittÃntarÃbhÃva iti / tathà 'pi pÃkajena guïenÃnekÃnta ityatauktaæ virodhiguïÃdarÓane ceti / ÓarÅravyÃpitvÃditi / na sÃdhanamiti / prasaÇgo hi na sÃdhanaæ hetobhÃvÃt / yathÃhurasti prasaÇgo na prasaÇgasÃdhanamiti / bÃhyakaraïÃpratyak«atvÃditi / na ca gurutvÃdibhiranekÃnta÷ / te«Ãæ khalvapratyak«atvameva / na tu bÃhyakaraïapratyak«atvamiti bhÃva÷ // 55 // _________________________________________________ NyS_3,2.56: j¤ÃnÃyaugapadyÃdekaæ mana÷ // mana÷svarÆpaparÅk«ÃyÃæ bhëyavÃrttike nigadenaiva vyÃkhyÃte // 56 // _________________________________________________ NyS_3,2.57: na yugapadanekakriyopalabdhe÷ // saæsthÃpanaæ sthÃnam // 57 // _________________________________________________ NyS_3,2.58: alÃtacakradarÓanavat tadupalabdhirÃÓusaæcÃrÃt // NyS_3,2.59: yathoktahetutvÃccÃïu // NyS_3,2.60: pÆrvak­taphalÃnubandhÃttadutpatti÷ // manasi vicÃryamÃïe ka÷ sambandha÷ ÓarÅrotpattinimittavicÃrasyetyata Ãha / manasa÷ khalviti / (438/10)mana evÃdhikaraïavicÃreïÃpi parÅk«yata iti nÃsambandha÷ ÓarÅrotpattinimittavicÃrasya / parita Åk«Ã parÅk«Ã sà ca svarÆpataÓca sambandhitaÓca, ÓarÅraæ ca mana÷sambandhi tadadhikaraïatvÃnmanasa÷ tasmÃnmanasa eva parÅk«Ã yà ÓarÅrasyetyartha÷ / utpattisamakÃlamiti / (439/1) samamiva samam / utpattyanantaramityartha÷ / ka evamÃha na dadÃtÅti / yadi samagraæ bhavati tata utpattyanantaraæ dÃsyatyevatyartha÷ / vipacyamÃna÷ karmÃÓaya iti / svaphalaæ bhojayannityartha÷ / yÃni và prÃïyantarÃïi tasya karmaïa÷ samÃnopabhogÃnÅti / tadyathà kiænaratvanirvarttanÅyaæ karma strÅpuæsabhogyaæ strÅpuæsayoranyatarakarmapratibandhe phalaæ na dadÃtÅti / yÃni prÃïyantarÃïi snehavi«ayà bhrÃtrÃdayastasya karmaïo bhÃgÅnÅti / karmaphalÃnÃmannÃdyÃÓvagrÃmÃdÅnÃæ bhÃgitvÃtkarmabhÃgÅnÅtyucyante te«Ãæ prÃïipanÃæ karmabhirabhÃgyÃdiÓabdavÃcyai÷ pratibandhÃditi / tasya và karmaïa÷ sahakÃridharmÃdharmalak«aïaæ nimittaæ nÃstÅti / ayamartha÷ / d­«ÂÃnÃæ sevÃdikarmaïÃæ vyabhicÃrÃdgrÃmÃdilÃbhe 'd­«Âaæ kÃraïaæ kalpanÅyam / yathÃhu÷/ ... taccaiva tatra kÃraïaæ ÓabdaÓceti ... d­«Âaæ sevÃdica kÃraïam / ÓabdaÓceti vi«ayiïà tadvi«ayamad­«Âamupalak«ayati / te ca grÃmÃdayastasmÃdad­«ÂÃdupajÃyamÃnà antarà vighnanÃÓÃya devatÃnamaskÃrÃdijanitamapi dharmamapek«ante, tasmÃt prÃrabhavÅyena dharmeïa svaphalanirvarttanÃya dharmÃntaraæ sahakÃryapek«yate, sahakÃriïÃæ ca vaicitryÃtpratibandhÃpagamahetorapi sahakÃritvÃvirodha÷ / tena karmaïa÷ sahakÃrinimittÃbhÃvÃtpratibaddhamad­«Âaæ phalaæ na janayatÅtyartha÷ / tasya và karmaïa÷ sahakÃriïa÷ kÃraïasya garÅyasà karmÃntareïa pratibandhÃtphalasyÃnÃrambha÷ / evaæ svakarmaïÃæ sahakÃrinimittÃbhÃvapratibandhÃvutkvà samÃnopabhogasattvÃntarakarmaïÃmapi sahakÃrinimittÃbhÃvapratibandhau darÓayati / sattvÃntarakarmaïÃæ ceti / rÆpÃdimattvÃdityucyamÃneparamÃïubhiranekÃnta÷ syÃdata Ãha / bÃhyakaraïagrÃhyatve satÅti / indriyagrÃhyatve satÅtyetÃvataiva siddhe indriyagrÃhyarÃÓerbÃhyakaraïagrÃhyaæ rÃÓyantaramityetÃvanmÃtravivak«ayà bÃhyakaraïagrÃhyatve satÅtyuktam // 58-60 // _________________________________________________ NyS_3,2.61: bhÆtebhyo mÆrtyupÃdÃnavat tadupÃdÃnam // NyS_3,2.62: na sÃdhyasamatvÃt // sikatÃdid­«ÂÃntasya sÃdhyasamatayaiva puru«ÃrthakriyÃpasÃmarthyÃdityasya hetoranaikÃntikatvodbhÃvanamapi pratyuktam / sikatÃdÅnÃmapi kathaæ citpuru«ÃrthahetutvÃttatsarga÷ puru«aguïapÆrvaka ityuktam // 62 // _________________________________________________ NyS_3,2.63: notpattinimittatvÃnmÃtÃpitro÷ // mà bhÆdvà puru«aguïapÆrvakatvaæ sikatÃdisargasya, tathà 'pi ÓarÅrasyotpattyÃdi paribhÃvayanta÷ sikatÃdibhyo vai«amyaæ vÅk«amÃïÃstadvilak«aïkÃrakaïatvameva prati«adyÃmahe tathà ca sidhyati puru«aguïanimittatetyÃha / vi«amaÓcÃyamupanyÃsa iti / (440/16) nanu mÃtÃpitarau na sÃk«Ãt ÓarÅrotpattau kÃraïamityata Ãha mÃtÃpit­Óabdena lohitaretasÅ iti / anubhavanÅye iti bhavyageyÃdipÃÂhatkartari k­tya÷ // 63 // _________________________________________________ NyS_3,2.64: tathÃhÃrasya // ito 'pi vai«amyamityÃha / tathÃhÃrasya (sÆ. 64) // pÆrvasÆtrapratÅkena pÆrayati / utpattinimittatvÃditi prak­tam / kalalarakaï¬amÃæsapeÓyÃdayo lohitaretaso÷ ÓarÅrÃrambhakayo÷ pariïÃmabhedÃ÷ // 64 // _________________________________________________ NyS_3,2.65: prÃptau cÃniyamÃt // prÃptau--t (sÆ. 65) // dampatyo÷ saæyoga÷ prÃpti÷ tasyÃmaniyama÷ ÓarÅrotpÃdasya, tasmÃd d­«Âasya vyabhicÃrÃdasti tadad­«Âaæ yata÷ ÓarÅrasarga ityartha÷ // 65 // _________________________________________________ NyS_3,2.66: ÓarÅrotpattinimittavat saæyogotpattinimittaæ karma // pÃrÓvastha÷ ÓaÇkate / sarvÃtmabhiriti / nanu yadÅyenÃd­«Âena yaccharÅramupÃttaæ tattasyaiva bhogÃyatanaæ nÃniyama ityata Ãha / na ca puru«agata iti / Ãtmamana÷sannikar«ajau hi dharmÃdharmau, sannikar«aÓca manasa÷ sarvÃtmabhi÷ sÃdhÃraïa iti sarve«Ãmeva dharmÃdharmau, na puna÷ kaspaya cidevÃsÃdhÃraïÃvityartha÷ / asyottaraæ ÓarÅreti / uktenaivÃbhiprÃyeïa ÓaÇkate tatsthatà ekapuru«asthatà kuta iti cet / uttaramÃn svasaæyogeti / puna÷ p­cchati saæyoge k­to niyama iti / (442/1) yathaivaikenÃtmanà mana÷saæyuktamevamÃtmÃntarairapi / evaæ yathaikena manasà saæyuktaæ evamanontaraipÅti nÃtmamana÷sannikar«e 'sti viÓe«a ityartha÷ / uttaraæ na manoniyamahetutvÃditi / ad­«Âa (niyama) nibandhano hi manoniyama÷ manoniyamanibandhanaÓcÃd­«Âaniyama÷ / anÃditvÃcca bÅjÃÇkuravadanyonyÃÓrayo na k«atimÃvahatÅtyartha÷ // 66 // _________________________________________________ NyS_3,2.67: etena niyama÷ pratyukta÷ // tadevamÃtmaguïanibandhane ÓarÅrasarge vyÃvasthà darÓità / ye tu menire na karmanibandhana÷ ÓarÅrasargo 'pi tu prak­tyÃdinibandhana÷ / prak­tayo hi svayameva dharmÃdharmarÆpanimittÃnapek«Ã÷ sattvaraja stamastayà prav­ttiÓÅlÃ÷ sva sva vikÃramÃrabhante, pratibandhÃpagamamÃtre tu dharmÃdharmÃvapek«ante tadyathà k­«avila÷ kedÃrÃdÃæ pÆrïÃtkedÃrÃntaramapÆrïamÃpiplÃvayi«ura«Ãæ setumÃtraæ kedÃramÃplÃvayanti / evamÃplÃvayanti prak­tayo 'pi vikÃrÃniti / yathÃhu÷ 'nimittamaprayojakaæ prak­tÅnÃmÃvaraïabhedastu tata÷ k«etrikavaditi / tÃn pratayÃha / etenÃniyama÷ pratyukta÷ (sÆ. 67) / etena karmasÃpek«ÃïÃæ bhÆtÃnÃæ ÓarÅrasarge aniyamÃbhidhÃnena tannirapek«ÃïÃæ vyatirekamukhenÃniyama÷ pratyukta÷ / niyamo vyÃpti÷ sÃdhÃraïavigrahavattvaæ sarvÃtmanÃm / aniyamastvavyÃpti÷ kasya cidÃtmana kiæ ciccharÅraæ kasyacit kiæciditi / prak­tinibandhane hi ÓarÅrasarge tasyà ekatvÃt sarvÃtmasÃdhÃraïyÃcca na ÓarÅrÃïÃmastyasÃdhÃraïye hetu÷ / bhÆtagrahaïaæ tu prak­tyupalak«aïÃrthaæ na kevalamakarmanimitte ÓarÅrasarge sÃdhÃraïavigrahavattvaæ do«a÷ api tu mok«o 'pi na syÃditi darÓayituæ svapak«e mok«amupapÃdayati / upapannaÓceti / sÃækhyapak«e tu na mok«a÷ syÃditi darÓayati / karmanirapek«e«viti // 67 // _________________________________________________ NyS_3,2.68: tadad­«ÂakÃritamiticet punastatprasaÇgopavarge // ÓaÇkate / tadad­«ÂakÃritamiti cediti upabhogvaÓabdÃdyadarÓanaæ prak­tipuru«abhedÃdarÓanaæ và 'd­«Âamucyate / tatkÃritamityartha÷ / nirÃkaroti etasminniti / (443/4) yathà prÃgadarÓanamevaæ nirodhasamÃdhe÷ paÓcÃdapyadarÓanamityaprav­kto 'pi puna÷ saæsaredityartha÷ / ÓaÇkÃmutthÃpya dÆ«ayati / caritÃrthaceti / nanu na ÓabdÃdyupabhogaæ puru«Ãrthaæ brÆmo yena caritÃrthatà syÃt / api tu puru«abhedadarÓanaæ taccÃdyÃpi na bhavatÅtyÃrabhate ÓarÅramiti deÓayati / puru«Ãrthena ca hetuneti / co 'vadhÃraïe puru«Ãrthenaivetyartha÷ / pariharati / tasya--cÃkaraïÃditi / castvarthe / deÓyaniv­ttau / yadarthaæ ÓarÅrÃïyÃrabhate tanna k­tamanyattu k­tamitikiæ kena saægatamityartha÷ / ÓaÇkate did­k«ÃviÓe«a iti / darÓanaæ hi na¤Ã paryudastamatastanmÆlÃæ did­k«Ãæ brÆte sà cÃpavarge nÃsti tasmÃnnÃpav­kta÷ saæsaratÅtyartha÷ / nirÃkaroti na prÃgiti / etaduktaæ bhavati / did­k«Ã hi buddhyÃÓrayà nÃsatyÃæ buddhÃvasti prak­tipariïÃmaÓca buddhistathà ca satyÃæ did­k«ÃyÃæ buddhi÷ buddhau satyÃæ did­k«eti parasparÃÓrayaprasaÇga÷ / na cÃnÃdità parihÃra÷, s­«ÂyÃdau dvayorabhÃvÃt / asmÃkaæ tu pralayasamaye dharmÃdharmasaæsk­to 'styÃtmà manaÓceti viÓe«a÷ / satkÃryamÃdÃya ÓaÇkate / sarvaÓaktimattvÃditi / nirÃkaroti / nÃpavargÃbhÃvaprasaÇgÃditi / (444/3) Óli«Âaæ vibhajate did­k«ÃvannÃnÃtvadarÓanamapyastÅti / na tadarthaæ prak­te prav­tti÷ tathà ca na saæsÃrastapradhvaæsaÓcÃpavargÃbhÃvÃnnÃstÅtyapavargÃbhÃva ityartha÷ / etadeva sphuÂayati / vidyamÃne ca nÃnÃtvadarÓane tadarthaæ pradhÃnasya prayuktirayuktà tata÷ saæsÃrÃbhÃvÃttatpradhvaæso 'pavargo na syÃditi bhÃva÷ / tamevÃpavargÃbhÃvaæ tadvirodhisaæsÃrasattve darÓayati / yadà ca nÃnÃtvadarÓanamiti / nidÃnÃnucchede nidÃnino noccheda ityartha÷ / punarvikalpaæ darÓayati / aj¤ÃnamadarÓanamiti ceti / vivekaj¤ÃnÃbhÃvasya tulyatvÃdityartha÷ / Óe«amatirohitÃrthamiti / apare tvÃrhatà ad­«Âaæ paramÃïuguïaæ varïayanti / pÃrthivÃnÃmaïÆnÃæ manasaÓca svaguïaprayuktaæ taccharÅramÃviÓati / tacca svakÃdevÃd­«ÂÃtpudgalasya sukhadu÷khopabhogaæ sÃdhayati / na tu pudgalaspaya dharmo 'd­«Âamiti / sÃækhyavatte«Ãmapi punastatprasaÇgo 'pavarge / etadupapÃdayati / paramÃïuguïasyeti // 68 // _________________________________________________ NyS_3,2.69: mana÷karmanimittatvÃcca saæyogÃnuccheda÷ // api cÃsmin darÓane prÃyaïaæ na syÃdityÃha / mana÷ karmanimittattvÃditi // 69 // asmaddarÓane tÆpapadyate prÃyaïamityÃha / vartamÃnaÓarÅrÃrambhakakarmÃÓayak«aye tu bhavi«yaddehÃntarÃrambhakakarmÃÓayÃntarÃdapasarpaïaæ manasa iti yuktaæ prÃyaïam / ubhayaheturiti / upasarpaïÃpasarpaïaheturityartha÷ // 69 // _________________________________________________ NyS_3,2.70: nityatvaprasaÇgaÓca prÃyaïÃnupapatte÷ // nanu bhavatu saæyogÃnuccheda÷ kiæ nobÃdhyataityata Ãha / ÓarÅrasya nityatvaprasaÇgaÓca prÃyaïÃnupapatte÷ / saæyogÃvyucchedÃdityartha÷ / nanu sadakÃraïaæ nityamiti kathaæ sakÃraïa ÓarÅre nityaæ bhavedityata Ãha / nityatvaprasaÇga iti prÃyaïÃnupattiæ brÆma÷ / vinÃÓÃnupapattirityartha÷ / yÃd­cchike akÃraïake / prÃyaïabhedo na syÃt / d­«ÂaÓca prÃyaïabheda÷ kaÓcidgarbhasya eva praiti kaÓcijjÃtamÃtra÷ kaÓcitkumÃraka ityÃdiriti akÃraïasya nityaæ sattvamasattvaæ và syÃt / gaganavattatkusumavadityartha÷ // 70 // _________________________________________________ NyS_3,2.71: aïuÓyÃmatÃnityatvavadetat syÃt // akÃraïatvÃdityasya hetoranaikÃntikatvena pratyavati«Âhate / aïuÓyÃmatÃvaditi // 71 // _________________________________________________ NyS_3,2.72: nÃk­tÃbhyÃgamaprasaÇgÃt // nirÃkaroti / etacca neti (446/2) / pramÃïenÃvi«ayÅk­tamak­tam pratyuta pratyak«Ãgamaviruddhamiti yÃvat / tasyÃbhyÃgapro 'bhyupagamastatprasaÇgÃdityartha÷ / na ca paramÃïuÓyÃmatÃpyakÃraïà pÃrthivarÆpatvÃt lohitÃdirÆpavadityanumÃnena tasyÃpi pÃkajatvÃbhyupagamÃditi bhÃva÷/yathà Óruti và sÆtrÃrtha÷ / ak­tasya karmaïa÷ phalopabhogaprasaÇgÃditi / yathà khalu paramÃïuguïa eva nitya÷ ÓarÅrÃdyÃrambhakastathà 'sau nityatvÃnna kena cit kriyate / tasyÃk­tasyaiva phalaæ puru«airupabhujyate tataÓcÃyamÃstikÃnÃæ vihitani«iddhaprav­ttiniv­ttinicayo 'narthaka÷ ÓÃstrapraïayanaæ cÃpyanarthakaæ bhavediti bhÃva÷ / etaccÃtivist­taæ bhëye / tasyÃrtho nigadavyÃkhyÃta÷ // 72 // iti ÓrÅvÃcaspatimiÓraviracitÃyÃæ nyÃyavÃrtikatÃtparyaÂÅkÃyÃæ t­tÅyo 'dhyÃya÷ samÃpta÷ // atra t­tÅye 'dhyÃye prathame Ãnhike 75 sÆtrÃïi, dvitÅye ca 73 sÆtrÃïi iti Ãdita Ãrabhya militavà 148 sÆtrÃïi / 3 a0 1 Ãnhike 9 prakaraïÃni, 3 Ãnhike 9 prakaraïÃni / militvà 16 prakaraïÃni / Ãdita÷ 42 prakaraïÃni / **************************************************************************** caturthÃdhyÃyasyÃdyamÃhnikam // NyS_4,1.1: prav­ttiryathoktà // atha mana÷ parÅk«ÃnantaramuddeÓalak«aïakramÃnurodhena prav­tti÷ parÅk«ituæ yuktÃ, sà kasmÃnna parÅk«yata iti ÓaÇkÃnirÃkaraïÃya sÆtramityÃha / manaso 'nantaramiti / ( 446/3 ) prav­ttiryathoktà (sÆ.1) // asya Óe«astathà parÅk«ità yathà lak«ità tathà parÅk«itetyartha÷ / p­cchati kiæ punariti / prameyamÃtmÃdi manontaæ parÅk«itaæ, na puna÷ prav­tte÷ svarÆpaæ và kÃryaæ và parÅk«itÃmiti bhÃva÷ / uttaram / yÃvaddharmÃdharmÃÓrayamiti / ekadravyetyekasminnevÃtmani varttataityartha÷ / avasthità na tu buddhyÃdivadÃÓutaravinÃÓinÅtyartha÷ / ÃtmasamavÃyÃditi / kÃryatve satÅti dra«Âavyaæ viÓe«aïam / tena na sÃmÃnyaviÓe«ÃbhyÃæ vyabhicÃra÷ / prÃyaïÃdÅtyÃdiÓabdena sukhÃdik«ayo 'pavargaÓca g­hyate / saæsÃrÃpavargahetubhÆtÃtmasadbhÃvÃsadbhÃvÃbhyÃmiti Óe«a÷ / evamÃdyuktamiti / ÃdigrahaïenÃtmasamavetà prav­ttirna tu p­thivyÃdyÃÓrayeti darÓayati // 1 // _________________________________________________ NyS_4,1.2: tathà do«Ã÷ // prav­tteranantarÃstarhi do«Ã÷ parÅk«yantÃmityata Ãha / tathà do«Ã÷ (sÆ. 2) // uktà iti Óe«a÷ / prav­ttitulyatayà prav­tiparÅk«ayaiva tÃvaddo«ÃïÃæ sattvaæ parÅk«itamityartha÷ / kÃryarÆpaprav­ttitulyatÃmÃha buddhisamÃnÃÓrayatvÃditi / abhÅ«Âavi«ayÃnucintanaprabhavÃ÷ khalvime do«Ã nÃnucintanabuddhivyadhikaraïà bhavitumarhanti, tathà sati caitrasyÃbhÅ«Âavi«ayÃnucintane maitrasya rÃga÷ pravartteta / tasmÃdbuddhisamÃnÃÓrayatvÃdÃtmaguïÃ÷ ÃtmaguïatvÃcca kÃryaprav­ttitulyatayà prav­ttiparÅk«ayaiva ttÃvaddo«Ã÷ parÅk«ità ityartha÷ / idaæ ca prav­ttitulyatvamaparaæ do«ÃïÃmityÃha / saæsÃrasyÃnÃditvÃditi / etaccoktaæ vÅtarÃgajanmÃdarÓanÃdityanena / tathoddeÓaparÅk«Ãpareïa dvitÅyasÆtreïa yatte«Ãæ do«ÃïÃæ parÅk«itaæ tadÃha / samyagj¤Ãnà cceti / syÃdetat / guïatvesatyÃtmaguïà iti siddhyati tadeva tu kuta ityata Ãha / kÃryatvesatÅti / ( 440/1 ) indriyÃntaraæ mana iti mÃnasapratyak«aiÓcÃtmatvasukhatvÃdibhiranaikÃntitvaæ mà bhÆdata uktaæ kÃryatve satÅti viÓe«aïam / acÃk«u«apratyak«atvÃdityatrÃpi kÃryatve satÅti viÓe«aïamanu«a¤janÅyam // 2 // _________________________________________________ NyS_4,1.3: tat trairÃÓyaæ rÃgadve«amohÃrthÃntarabhÃvÃt // NyS_4,1.4: naikapratyanÅkabhÃvÃt // tadevaæ bahu parÅk«itaæ do«ÃïÃæ, yattu kiæ ciddo«ÃïÃmaparÅk«itamasti tatparÅk«itumupakramate / prarvatanÃlak«aïà ityuktaæ tathà ca mÃnÃdaya iti / rÃgadve«amohà eva do«Ã na ca mÃnÃdayaste«vantarbhavanti buddhivyapadeÓabhedÃt / pravarttanÃlak«aïatvaæ tu te«Ãmapyasti tasmÃdativyÃpakatvÃnna lak«aïametadyuktaæ yuktatve và lak«aïasÆtre mÃnÃdayo 'pi do«avatpaÂhanÅyà iti pÆrvapak«a÷ / siddhÃntavÃdyÃha nopasaækhyÃyante saæg­hÅtatvÃditi / rÃgadve«amohÃnÃæ sÃmÃnyatrayÃïÃæ kÃmÃdayo viÓe«Ãstathà copapanno buddhivyapadeÓabheda÷ saÇgrahaÓceti bhÃva÷ / asvavastvÃdÃnecchà svÃmidÃnapÆrvikà sp­hà / punarbhavaprÃrthanà t­«ïÃhetubhÆtà prav­ttidvÃreïa punarbhavapratisaædhÃnasyeti / pramÃïaviruddheti/(449/1) anyÃyenetyartha÷ / parasya j¤ÃtermamÃpyetaditi buddhirabhiniveÓa÷ tatprati«edhÃbhiprÃpayo j¤ÃnipiÓÃcasyer«yetyucyate / amar«alak«aïo dve«a iti / ( 450/1 ) nanu k­tÃpakÃrasya yà asahi«ïutà so 'mar«a iti dve«asyaiva viÓe«a ityuktaæ kathaæ dve«asÃmÃnyamucyata ityata Ãha / asahi«ïutà du÷khasya du÷kha sÃdhanÃnÃæ ceti / mithyÃpratipattilak«aïo moha iti / saæÓayopi hi yathÃbasthite padÃrthe ayathÃbhÃvapratipatti bhavati, vyavasthitaæ hi vastu avayavasthitatayà g­hïÃti saæÓaya÷ evaæ paï¬itamÃnino mÅmÃæsakadurdurƬhasyÃbhimÃna iti // 3-4 // _________________________________________________ NyS_4,1.5: vyabhicÃrÃdahetu÷ // ekiyonayo hi rÆpÃdayo na cai«Ãmekatvaæ, yadi punastatra rÆpÃdÅnÃæ parasparabhedasiddhaye kaÓcitkÃraïabheda ÃsthÅyate sa rÃgÃdi«vapi samÃna iti bhÃva÷ / Ãryapraj¤eti bhëyam / ÃrÃttattvÃdyÃtà Ãryà / Ãryà cÃsaupraj¤Ã ceti Ãryapraj¤Ã / samyagbodha÷ sambodha÷ // 5 // _________________________________________________ NyS_4,1.6: te«Ãæ moha÷ pÃpÅyÃn nÃmƬhasyetarotpatte÷ // nÃsati nidÃnocchede nidÃninÃmuccheda iti--rÃgadve«ayornidÃninorucchedÃya tannidÃnatvaæ mohasya darÓayati sati cÃrthÃntaratva iti / te«Ãæ moha÷ pÃpÅyÃn kuta÷ nÃmƬhasyetarotpatte÷ // 6 // amƬhasyetarotpattirna bhavati yata ityatrÃrthe nÃmƬhasyetarotpatterityuktam / mohÃdvi«ayasya sukhasÃdhanatvÃnusm­ti÷ du÷khasÃdhanatÃnusm­tiÓca saÇkalpa÷ / ra¤janÅyÃ÷ kopanÅyà iti kartari k­tyo bhavyageyÃdipÃÂhÃt / vÃrtikaæ mƬhomuhyatÅti / (451/3) mƬha iti mohavÃsanÃvÃn / bhavatu nidÃnocchedÃducchedo nidÃnina÷ nidÃnasya kuta uccheda ityata Ãha / tatvaj¤ÃnÃcceti / pratipak«ÃbhyÃsÃnnidÃnoccheda ityartha÷ // 6 // _________________________________________________ NyS_4,1.7: nimittanaimittakabhÃvÃdarthÃntarabhÃvo do«ebhya÷ // NyS_4,1.8 // do«animittitvÃditi hetoraprayojakatvamÃha / na do«alak«aïÃvarodhÃditi / tathÃbhÃvastajjÅtÃyatvamatathÃbhÃvo 'tajjÃtÅyatvam // 7-8 // _________________________________________________ NyS_4,1.9: nimittanaimittakopapatteÓca tulyajÃtÅyÃnÃmaprati«edha÷ // anaikÃntikatvamÃha / nimittanaimittikopapatteÓceti // 9 // _________________________________________________ NyS_4,1.10: Ãtmanityatve pretyabhÃvasiddhi÷ // utpÃdocchedau pretyabhÃvo na cÃtmano nityasya tau sta÷ tasmÃdasmin darÓane na yukta÷ pretyabhÃva÷ / vainÃÓikÃnÃæ tu sattvotpÃdanirodhÃbhyÃæ yukta÷ pretyabhÃva÷ / pretyeti lyab mukhaæ vyÃdÃya svapitÅtivad dra«Âavya÷ / tathà ca bhÆtvà prÃyaïamiti bhavanaprÃyaïayo÷ samÃnakart­katvamapyupapannamiti pÆrvapak«a÷ / pÆrvÃbhyastasÆtre ÃtmanityatvavyavasthÃpanÃt sattvotpÃdocchede ca k­tahÃnÃk­tÃbhyÃgamado«eïÃbhyudayani÷ÓreyasÃrthamaprav­tti÷ ­«yupadeÓÃnarthakyaprasaÇgaÓca svadehendriyabuddhisaævedanÃsambandhotpÃdavipanÃÓau nityasyÃtmano janmaprÃyaïe tathà copapanna÷ pretyabhÃva iti siddhÃnta÷ // 10 // _________________________________________________ NyS_4,1.11: vyaktÃd vyaktÃnÃæ pratyak«aprÃmÃïyÃt // NyS_4,1.12: na ghaÂÃd ghaÂÃni«patte÷ // NyS_4,1.13: vyaktÃd ghaÂani«patteraprati«edha÷ // pretyabhÃvavicÃraprastÃvenedamaparaæ vicÃrayati / yeyaæ pretayotpattirnÃma sà kathamiti cet / atra hi prÃvÃdukÃnÃæ nÃnÃvidhà vipratipattaya÷ santi / tatrÃbhimataæ tÃvatpak«aæ g­hïÃti / vyaktÃditi / agre vipratipattÅrnivÃrayi«yati / ÓarÅrendriyavi«ayopakaraïÃdhÃramiti ekavadbhÃvena napuæsakatvam / pratyak«ag­hÅtasambandhaprabhavamanumÃnaæ pratyak«epyupadiÓati pratayak«amÆlakatvÃditi / nanu bhavatu ÓarÅraæ p­thivyÃdi ca vyaktaæ mahattvÃnekadravyavattvarÆpaviÓe«ebhya÷ tanmÆlakÃraïaæ paramÃïava÷ kathaæ vyaktà ityata Ãha / tatsÃmÃnyÃditi / rÆpÃdimatsÃmagrÅpÆrvakaæ gavÃdi ÓarÅramityartha÷ // 11-13 // _________________________________________________ NyS_4,1.14: abhÃvÃd bhÃvotpattir nÃnupam­dya prÃdurbhÃvÃt // ata÷ paraæ prÃvÃdukÃnÃæ tairthikÃnÃæ ca darÓanÃnyupanyastÃni kÃni citprati«idhyante tatra kÃni cidabhyanuj¤Ãyanta iti ( 454/3 ) tatra tÃvadeke prÃhurabhÃvÃdbhÃvotpatti÷ kuta÷ nÃnanupam­dya prÃdurbhÃvo yata÷ tasmÃdityartha÷ / viÓyaæ hi ÓÆnyatÃyà eva jÃyate / evaæ kila ÓrÆyate asadevedasagra ÃsÅditi / ata evÃdyÃpyasata eva janma d­Óyate na sata÷ tatkasya heto÷ abhÃvastasyà kÃraïamiti / upalak«aïaæ cedaæ nÃnupam­dya prÃdurbhÃvÃditidva asata utpÃdÃbhityapi dra«Âavyam / tasmÃdasadupÃdÃnaæ viÓvamiti siddham // 14 // _________________________________________________ NyS_4,1.15: vyÃghÃtÃdaprayoga÷ // tatra siddhÃntÅpa gƬhÃbhisandhirÃha upam­dyaprÃdurbhavatÅti vyÃghÃta iti // 15 // _________________________________________________ NyS_4,1.16: nÃtÅtÃnÃgatayo÷ kÃrakaÓabdaprayogÃt // tadabhisandhimavidvÃn pÆrvapak«Å dÆ«ayati / na atÅtÃnÃgatayo÷ kÃrakaÓabdaprayogÃditi / upam­dya prÃdurbhavatÅti bhÃkta e«a prayogo na mukhya ityartha÷ / bhinnasya kumbhasya kapÃlÃnÅti tu yadyapi na sÃk«ÃtkÃrakaÓabdastathÃpi «a«Âhyà sambandhÃbhidhÃnÃt tasya kriyÃmarbhatvÃtkriyÃyÃÓca kÃrakanÃntarÅyakatvÃtpÃramparyeïa kÃrakaÓabdatà dra«Âavyà / p­cchati ka÷ punaraÇkureïa bÅjopamardÃrtha÷ / (445/2) kà punarbhakti÷ yayà yogÃdupasaæg­hïÃti bÅjamaÇkura iti bhavati prayoga ityartha÷ / uttaram / anantarotpattyartha÷ upamardyepamardayorapyÃnantaryamanayorapÅti etatsÃmÃnyamityartha÷ / punarapi gƬhÃbhisandhireva siddhÃntÅ uktaæ smÃrayati / atroktamiti / abhiprÃyamudghÃÂayati / yadapÅdamucyata iti / naupacÃrikaæ prayogaæ vyÃsedhÃma÷ kÃrakaÓabdÃnÃæ, kintu yathà bhavi«yannaÇkura÷ samprati asanna bÅjamupam­dgÃti evaæ bÅjÃbhÃvo 'sannÃÇkuraæ karotÅti brÆma÷ / tadidamÃha api tvasata÷ kÃraïÃdutpattirna yukteti / nanÆktamupam­dya prÃdurbhÃvÃdityanenÃnantaryaæ bÅjavinÃÓÃÇkurotpÃdayo÷ sÆcitaæ bÅjavinÃÓÃnantaryÃccÃÇkurotpÃdasya bÅjavinÃÓakÃryatvamityata Ãha / yatpunaretadÃnantaryasÃmarthyÃditi / ananyaprayuktamÃnantaryaæ kÃryakÃraïabhÃvasÃdhanam idantu vyÆhÃnantaryaprayuktamiti nÃbhÃvasya kÃraïatvaæ gamayitumarhatÅtyartha÷ / yadi vyÆhÃntarakÃryo 'Çkuro 'tha kasmÃdavina«Âe pÆrvavyÆhe na bhavatÅtyata Ãha / na cÃvina«Âe iti / nanu yadi bÅjÃvayavavyÆhÃntaramaÇkurotpÃdaheturna bÅjaæ kasmÃdaÇkurÃrthina÷ k­«Åvalà bÅjamupÃdadataityata Ãha / evaæ ceti / bÅjÃvayavopÃdÃne avarjanÅyatayà bÅjamÃgacchadaÓakyapratyÃkhyÃnamityartha÷ // 16 // _________________________________________________ NyS_4,1.17: na vina«Âebhyo 'ni«patte÷ // tadevamarthaæ pariÓodhyÃtraivÃrthe sÆtraæ yojayati / asya cÃrthasyeti / na vina«Âebhyo bÅjebhyo 'ÇkurasyÃni«patte÷ / bÅjavinÃÓaÓcedaÇkurotpÃdaheturatha vina«Âe bÅje tadavayave«u parasparavicchinne«vasati te«Ãæ vyÆhÃntare kasmÃdaÇkuro na bhavati bhavati tu sati te«Ãæ vyÆhe tasmÃdvina«Âebhyo 'ÇkurÃnutpatterasati vyÆhe na bÅjanÃÓa÷ kÃraïamiti sÆtrÃrtha÷ // 17 // _________________________________________________ NyS_4,1.18: kramanirdeÓÃdaprati«edha÷ // kramanirddeÓÃdityasya hetorasmatpak«e 'pyaprati«edha÷ / tatrÃpyÃnantaryasya tulyatvÃt / tathÃpi vinigamanÃyÃæ ko heturityata Ãha / abhÃvaÓcedaÇkurotpÃdakÃraïaæ syÃt / anupÃkhyeya iti Óe«a÷ / na hyananvayavina«Âayo÷ ÓÃliyavabÅjayo÷ kaÓcidviÓe«o 'sti yenaikasmÃcchÃlyaÇkuro nÃnyasmÃditi / ko nu khalvabhÃvÃnÃmastyÃjÃnato bheda iti / api ca kÃraïÃnÃæ ÓaktibhedÃtkÃryÃïi bhinnaÓaktiyuktÃni / yadà tu kÃraïÃnÃmabhedastadà kutastacchektÅnÃæ bheda÷ tathà ca kÃryÃïi bhinnaÓaktÅni na syurityÃha / ananvitaæ ca kÃryaæ sarvÃbhiriti / yadapyasata utpÃdÃdabhÃvasyopÃdÃnatvaæ tadapi kÃryÃïÃæ bhinnatvena bhinnaÓaktikatvena ca prayuktam / tatprÃgabhÃvÃnÃæ svÃbhÃvikabhedavirahÃt / api ca prÃgabhÃvÃnÃmanÃditvena kÃryotpÃdasyÃpyanÃditvaprasaÇga÷ bhÃvarÆpakÃraïasahakÃritvaæ tvabhÃvasya na ni«idhyate asmadabhimatasyopÃkhyeyasya / ata eva pÃkajÃdÅnÃærÆpÃdÅnÃæ pÆrvarÆpÃdidhvaæsanimittatvamapyupeyate / Órutistu pÆrvapak«ÃbhiprÃyÃ, tathà ca siddhÃntaÓrutyantaraæ sadeva somyedamagra ÃsÅditi kathamasata÷ sajjÃyeteti / ÓÆnyatÃvivarto viÓvaprapa¤ca iti tu darÓanamasatkhyÃtyanirvacanÅyakhyÃtinirÃkaraïenÃpÃk­tam / api ca ÓÆnyatve khyÃturabhÃvÃtkhyÃtarebhÃva÷ / tasmÃnna ÓÆnyatopÃdÃnastadvivarto và viÓvaprapa¤ca iti siddham // 18 // _________________________________________________ NyS_4,1.19: ÅÓvara÷ kÃraïam-- puru«akarmÃphalyadarÓanÃt // athÃpara Ãha--- iÓvara÷ kÃraïaæ puru«akarmÃphalyadarÓanÃt (sÆ. 19) mà mÆdayaæ nÃmarÆpaprapa¤ca÷ ÓÆnyatopÃdÃno 'pi tu brahmopÃdÃnobhavi«yati, brahmaivahi prapa¤carÆpeïa pariïamate m­ttikeva ghaÂaÓarÃvoda¤canÃdibhÃvena / na caivaæ nityatvavyÃghÃta÷ / pariïÃme 'pi tattvÃvighÃtÃt tallak«aïatvÃcca nityatÃyÃ÷ / yadÃha 'yasmiæstattvaæ na vihanyate tadapi nitya'mityekaæ darÓanam / aparaæ ca brahmaivÃnirvacanÅyÃnÃdyavidyopadhÃnÃnnÃmarÆpaprapa¤cabhedena vivarttate sukhamivaikamanekamaïik­pÃïÃdibhedÃnnaikavidhapratibimbabhedeneti, tadetaddarÓanadvayamanena sÆcitam / ÅÓvaro brahma ÅÓanÃyogÃt / cetanÃÓakti÷ kriyÃÓaktiÓceÓanà / sà cÃsti brahmaïÅti brahmaÓvara÷ kÃraïaæ jagata÷ / ÓrÆyate hi tadaik«ata bahusyÃæ prajÃyeyetyÃdi / sà ceyaæ ÓrutiÓcetanasya jagatkÃraïatÃmÃha / na cÃbhÃvo và pradhÃnaæ và paramÃïavo và cetayante / nanu jÅvà eva cetanÃstatkarmanimittonÃmarÆpaprapa¤co bhavi«yati, k­tamatra bhagavateÓvareïetyata uktaæ puru«akarmÃphaldarÓanÃditi puru«aÓcet cetayenaivaæ ni«phalaæ karmÃrabheda, ni«phalaæ vidvÃn pravarttamÃna÷ kathaæ cetano nÃmadva tasmÃtpurÆ«akarmÃphalyadarÓanÃdÅÓvara÷ kÃraïamityartha÷ // 19 // _________________________________________________ NyS_4,1.20: na puru«akarmÃbhÃve phalÃni«patte÷ // tadetaddarÓanadvayamapÃkaroti / na puru«akarmÃbhÃvo phalÃni«yate÷ (sÆ. 20) // idamÃtrÃkÆtam na tÃvanm­ttikeva nÃmarÆpaprapa¤carÆpeïa brahma pariïamate / taddhi sarvÃtmanà và pariïamate ekadeÓena vÃ, tatra sarvÃtmanà pariïÃme tattvavighÃtÃdanityatvam / ekedeÓena pariïÃme sÃvayavatvÃttadevÃnityatvam / atha tatvenÃnugatasya pariïÃma÷ tacca brahma ? na tarhi brahmaïa÷ pariïÃma÷ / na ca nirbhÃgasyaikasya svasamvedanapratyak«asya viparÅtaj¤Ãnagocaratvasambhava÷ / sÃmÃnyato grahe rÆpaviÓe«Ãgrahe ca tadanyarÆpÃropeïa vibhramo d­«Âa÷ ÓuktikÃdau, na tu jÃtu ÓuktirÆpaæ vidvÃna rajatamiti viparyasyati / na ca niraæÓe svasaævedanapratyak«e brahmaïi tatsvarÆpÃgraha÷ sÃmÃnyagraho và bhavati / tasmÃdÅÓvaro jagadbhedena vivartataityayuktam / nimittaæ tu syÃdÅÓvaro jagata÷, sa cedanapek«a eva jagatkÃraïamityucyate tatredamupati«Âhate / napuru«akarmÃbhÃve phalÃni«patteriti / asya vyatirekamÃha vÃrtikakÃra÷ / ÅÓvaraÓcetkÃraïaæ bhavediti / ( 456/11 ) ekarÆrpaæ kÃryaæ syÃdityÃha ÅÓvarasyeti / karmaïÅÓvaro 'nÅÓvara÷ syÃt / tathà ca tatkÃraïÃni neÓvareïa prayujyantaityanekÃnto vak«yamÃïo heturityartha÷ // 20 // _________________________________________________ NyS_4,1.21: tatkÃritatvÃdahetu÷ // tadevamÅÓvaropÃdÃnattvaæ ca brahmavivartatvaæ ca nirapek«eÓvaranimittatvaæ ca nirÃk­tpayÃbhimataæ pak«aæ g­hïÃti / tatkÃritatvÃdahetu÷ (sÆ. 21 ) // paramÃïÆpÃdÃnasya jagata÷ puru«akarmÃpek«a ÅÓvaro nimittakÃraïaæ yacca tenÃpek«aïÅyaæ puru«akarma tadapÅÓvaranimittakameva / na ca yadapek«yate tasyÃnimitatvamityupadi«ÂÃtpravedayi«yÃma÷ / tasmÃdÅÓvarakÃritatvÃtpuru«akÃrasya tatsahÃya ÅÓvaro nimittakÃraïaæ jagata ityasya pak«asya nirÃkaraïe puru«akarmÃbhÃve phalÃni«patterityahetu÷ / nirapek«eÓvaranimittakattvanirÃkaraïe heturevetyartha÷ / bhëyaæ guïaviÓi«ÂamÃtmÃntaramiti / guïÃnÅÓvarasya j¤ÃnÃdÅnupapÃdayi«yati vÃrttikakÃra÷ / ÃtmakalpÃdityatrÃtmaprakÃrÃdÃtmajÃtÅyÃditi yÃvat / saæsÃravadbhya Ãtmabhyo viÓe«amÃha / adharmeti / nanvasya karmÃnu«ÂhÃnÃbhÃvÃt kuto dharma÷ tathà cÃïimÃdikamaiÓvaryaæ kÃryarÆpaæ vinaiva karmaïetyak­tÃbhyÃgamaprasaÇga ityata Ãha / saækalpÃnuvidhÃyÅ cÃsya dharma iti / pravarttayatu kimetÃvatetyata Ãha / evaæ ca svak­tÃbhyÃgamasyÃlopeneti / mà bhÆdbÃhyÃnu«ÂhÃnaæ saækalpalak«aïÃnu«ÂhÃnajanitadharmaphalamasyaiÓvaryaæ jagannirmÃïaphalamiti nÃk­tÃbhyÃgamaprasaÇga ityartha÷ / syÃdetat / prayojanaæ vinà na prek«ÃvatÃæ prav­tti÷ na ca prÃptasakalaprÃptavyasyÃsti prÃpaïÅyaæ kiæ cidÅÓvarasya, tasmÃt k­tamasya jagannirmÃïenetyata Ãha / ÃptakalpaÓceti / mÃbhÆdasya bhagavata÷ svÃrtha÷ parÃnugrahÃrthaæ jagannirmÃïe pravartsyatÅtyartha÷ / atraiva d­«ÂÃntamÃha / ayaæ yathà piturapatyÃnÃm / ayaæ pità svÃpatyÃnÃæ yathà pitetyartha÷ / dÃr«ÂÃntike yojayati tathà pit­bhÆta ÅÓvara iti / nanvÃtmÃntarÃïyanittyaj¤ÃnayogÅni d­«ÂÃni tadvailak«aïyÃdÅÓvaronÃtmajÃtÅyo bhavitumarhatÅtyata Ãha na cÃtmakalpÃditi / yadyapyÃtmÃntarÃïyanityaj¤ÃnayogÅni ayaæ ca nityaj¤ÃnÃdiyukta÷ tathÃpyÃtmajÃtÅya eva budvyÃdiguïayogitvÃt / anyathà toyÃdiparamÃïÆnÃmatoyatvÃdiprasaÇgo nityarÆpÃdiyogÃt / karakÃdigatÃnÃæ rÆpÃdÅnÃmanityatvopalabdheriti / yadi cÃyaæ buddhyÃdiguïairnopÃkhyÃyena pramÃïÃbhÃvÃnupapanna eva syÃdityÃha buddhyÃdibhiÓceti / syÃdetat yadi kÃruïyÃdÅÓvaro jagannirmÃïe pravarttate hanta bho÷ sukhinameva s­jenna tu du÷khinam / na ca k«etraj¤agatadharmÃdhamrasahakÃritayà nirmÃïavaicitryaæ vÃcyaæ, dharmasya tadanadhi«Âhitasya svakÃryÃkaraïena kÃruïikena tadadhi«ÂÃnÃyogÃt--tasmÃtsukhidu÷khyÃdibhedena jagadvaicitryadarÓanÃnnÃnukampÃprayukta ÅÓvara÷ karotÅtyata Ãha / svak­tÃbhyÃgamÃlopena pravartamÃnasyeti / ayamabhisandhi÷ / kÃruïiko 'pyayamÃtmÃntarÃtiÓÃyitamahimÃpi na vastÆnÃæ sÃmarthyamanyathà kartuæ pÃrayati / tasmÃdadharmeïotpattimatÃ(pi) neÓvaraprabhÃvÃdapi nityena bhavituæ yuktam / na ca svaphalavirodhinà phalamapradÃya vinaæ«Âumapi Óakyam / ata÷ k«etraj¤ÃnÃæ niyatimalaÇghayatà ÅÓvareïa nÃdharma÷ Óakyo 'nadhi«ÂhÃtum, tasmÃtkÃruïiko 'pyayaæ vastusvabhÃvamanuvidhÅyamÃno dharmÃdharmasahakÃrÅ jagadvaicitryaæ vidhatte tadidamuktaæ svak­tÃbhyÃgamÃlopena pravarttamÃnasyeti / puru«airyatkarma k­taæ tatphalÃbhyÃgamÃlo pena pravarttamÃnasyetyartha÷ / vÃrtika ÅÓvaraprakriyeti / ( 457/9 ) prakriyà prakaraïaæ ÅÓvaranimittatvavicÃra ityartha÷ / atha vidyamÃna÷ pratibandhÃnna pravarttayatÅti / ( 458/12 ) sukhÃya puru«Ãrthena pradhÃne pravartayitavye adharma÷ puru«Ãrthasya pratibandhaka÷-- evaæ du÷khÃya puru«Ãrthena pradhÃne pravarttayitavye adharma÷ puru«Ãrthasya pratibandhaka÷ evaæ du÷khÃya puru«Ãrthena pradhÃne pravartayitavye dharma ityartha÷ / na cÃyaæ hetustasmÃnnivarttata iti / (459/14) ayamevÃcetanatvalak«aïo hetu÷ k«ÅrÃnna nivarttata ityartha÷ / parispanda÷kriyà sà mÆrtyanuvidhÃyinÅ nÃmÆrte sarvagata ÅÓvare saæbhavinÅ iti manvÃna÷ ÓaÇkate / kriyÃnÃveÓÃdakÃraïamiti cediti / (460/16) aparispandà api j¤ÃnacikÅr«Ãprayatnà ÃkhyÃtapadavÃcyatayà bhavanti kriyà ÅÓvaraityabhisaædhinà parihÃra÷ / na vikalpÃnupapatte÷ / yadà ca yugapadanekÃni dravyÃïi saæhanyate tadÃsÃdhÃraïakÃryavyÃv­ttebhya÷ saæyogebhya÷ iti / (461/8) asÃdhÃraïaæ kÃryam--ekaikasya tantudvayasaæyogasya dvitantukaæ tasmÃdvyÃv­ttebhya÷ saæyogebhya÷ saha sÃdhÃraïasyaiva kÃryasya paÂalak«aïasyotpÃdÃdityartha÷ / na kevalamutpannakriye«u kriyoparataudravyotpÃda÷ kva cidanutpannakriye«vapi dravye«vavasthitasaæyogebhya÷ pÆrvadravyoparatau dravyÃntarotpÃda ityÃha / ekÃvayavavibhÃge tviti / tuÓabdena pÆrvasmÃdutpannoparatakriyÃviÓe«o darÓita÷ / kimakriyÃvatÃmevÃrambho netyÃha kÃni citpunariti / anyatarakarmajÃnnodanÃtsaæyogÃnniv­tte karmaïi itarasmin dravye karmanirv­ttisamakÃlameva dravyaæ cotpadyata iti tatsvÃbhÃvyÃtpravarttataityadu«Âamiti / cetano 'pyayaæ parÃnugrahasvabhÃvo 'pi vastusvabhÃvamanurudhyamÃna÷ karmÃÓayÃnurodhena jagadvaicitryaæ vidhatte / na cÃvaÓyaæ du«k­te puæsÃæ prav­ttiæ vihantÅtyartha÷ / adyatve 'pi cetanÃnÃæ vicitrasvabhÃvatvaæ d­«Âraæ sadasanmadhyamÃnÃæ janÃnÃm / atha nityamaiÓvaryaæ dharmavaiyarthyaæ na taddharmÃdbhavatÅti / ( 464/3 ) tataÓceÓvarasyaiÓvaryaæ svak­takarmaphalaæ veditavyamityayuktaæ bhëyamirtiæ bhÃva÷ / pariharati nityamiti brÆma÷ / tasya hi j¤ÃnakriyÃÓaktÅ nitye iti aiÓvaryaæ nityam / aïimÃdikaæ tvanityaæ tadabhiprÃyaæ ca bhëyakÃrasya dharmaphalatvÃbhidhÃnam / pratyÃtmav­ttidharmÃdharmasannicayÃdhi«ÂhÃnaæ dh­tyÃtmav­ttisaækalpÃnuvidhÃyina ÅÓvarasya dharmasya prayojanamiti / abhyupetyeÓvaradharmametaduktaæ bhëyak­tà / paramÃrthatastu neÓvarasya dharmasadbhÃve pramÃïamasti nityÃbhyÃmeva j¤ÃnakriyÃÓaktibhyÃæ sakalakÃryotpÃdasiddherityÃÓayavÃnÃha / na ceÓvare dharmo 'stÅti / buddhimattvÃttarhyatmÃntaramiti / ÃtmÃntaraæ ÓarÅryantaramabhipretamiti / sa ca ÓarÅrasaæbandho varttamÃna÷ ke«Ãæ cidyathà saæsÃriïÃæ ke«Ãæ cidatÅto yathà muktÃnÃæ ÓukaprahlÃdÃdÅnÃm / tadaneneÓvareïa buddhimatà satÃvaÓyaæ bhÃvyaæ ÓarÅriïeti deÓyÃrtha÷ / nÃtmÃntaraæ ÓarÅryantaramityartha÷ / kuto guïabhedÃt / nityÃÓcedasya buddhyÃdaya÷ k­taæ ÓarÅragrahaïena tadutpÃdÃrtheneti bhÃva÷ / nanvidameva buddhimatkÃraïÃdhi«ÂhitÃ÷ paramÃïava÷ pravarttanta iti / pak«adharmatÃbalÃttarkasahÃyÃnnityabuddhimattvamasya siddhyatÅtyartha÷ / pratyarthaniyamÃsaæbhavÃdityÃdinà tarka÷ pramÃïasahÃyo darÓita÷ / evaæ tÃvadguïabhedenÃÓarÅritvamÅÓvarasya darÓitaæ na caitasya ÓarÅrayogo vikalpamapi sahataityÃha / atha buddhimattayeti / ( 465/4 ) atÅtÃnÃgatavarttamÃnavi«ayà pratyak«eti / sÃk«ÃtkÃravatÅtyartha÷ / na punarak«amÃÓrità nityatvÃt / upalak«aïaæ caitat / nÃnumÃnikÅ ceti / naindriyakÅ naupamÃnikÅtyapi dra«Âavyam / akli«Âeti / ( 466/4 ) kleÓo 'vidyà tadadÆ«itetyartha÷ / mÆrttimaddravyasambandhitvÃditi / saæyogitvÃdityartha÷ / tathà ca na rÆpÃdibhirvyÃbhicÃra÷ / tathà ca na rÆpÃdibhirvyabhicÃra÷ / etÃvadabhipretamÃcÃryasya trayo hi khalu bhÃvà jagati bhavanti prasiddhacetanakart­kÃ÷ yathà prÃsÃdÃÂÂÃlagopuratoraïÃdaya÷ / prasiddhatadviparyayÃ÷ / yathà paramÃïvÃkÃÓÃdaya÷ / sandigdhacetanakartt­kà yathà tanugirimahÅdharÃdaya÷ / tatra prameyatvÃdvÃdivipratipattervà sÃdhakabÃdhakapramÃïÃbhÃvecetanakartt­tve saæÓaya÷ / na ca pratyak«ÃnupalabdhimÃtramatra bÃdhakaæ bhavitumarhati / svabhÃvaviprakar«iïÃæ satÃmapi pratyak«Ãnupalabdhe÷ paramÃïvÃdÅnÃm / tathà ca vivÃdÃdhyÃsitÃstanutarumahÅdharÃdaya upÃdÃnÃbhij¤akart­kà utpattimatvÃt acetanopÃdÃnatvÃdvà yudutpattimadacetanopÃdÃnakaæ và tatsarvamupÃdÃnÃbhij¤apÆrvakaæ yathà prÃsÃdÃdi, tathà ca vivÃdÃdhyÃsitÃstanutarumahÅdharÃdayastasmÃttatheti / na cai«Ãmutpattimattvamasiddham / sÃvayavatvena và mahattve sati kriyÃvattvena và vastrÃdivattatsiddhe÷ / na caitÃvatà vainÃÓikÃnÃæ karmaïà cetanena mÅmÃæsakÃnÃæ k«etraj¤ena cetanena cetanakartt­tvasiddhe÷ p­thivyÃdÅnÃæ siddhasÃdhanaæ caitanye 'pi te«ÃmupÃdÃnÃnabhij¤atvÃt / tajj¤atve và sa evÃsmÃkamÅÓvara÷ Åd­Óamastu siddhasÃdhanaæ ko he kleÓaæ vinà na vächitasiddhimicchet / na ca sÃdhyahÅno d­«ÂÃnta÷ / paÂÃdÅnÃmapyupÃdÃnÃbhij¤akuvindÃdikartt­katvÃt / ata eva na viruddhatà heto÷, evaæ hi sà bhavet, yadyupÃdÃnÃbhij¤artt­kÃ÷ paÂÃdayo bhaveyu÷ na caitatpare«Ãmapi sammatam / syÃdetad arthÃk«iptasya viÓe«asya ÓarÅrÃdimattvÃde÷ pramÃïavirodhÃdviruddhatà / yathà t­ïÃdivikÃrakÃritvÃdagnimaddhimamityatra vahnimatvÃk«iptat­ïÃdivikÃropayuktavahnigatodbhÆto«ïasparÓaviruddhaÓÅtasparÓasya pratayak«eïopalambhÃdbÃdhito viruddho hetu÷ / tathà hyasya k«ityÃdyupÃdÃnÃdivi«ayaæ j¤ÃnamÃtmamana÷sannikar«aÓarÅrÃdikÃraïakaæ nÃsati tasmin bhavatÅti tadanenÃk«iptaæ, taccÃtra pramÃïabÃdhitaæ, tanniv­ttau ca j¤Ãnamasya nirvatteta u«ïatvodbhÆtiniv­ttÃviva dÃhako vahniravaÓyÃya iti / na / avyÃpakaniv­ttÃvavyÃpyaniv­ttorayogÃt / kÃraïaæ cedavyÃpakaæ kÃryasya hanta hatà tarhi vyÃpyavyÃpakasaækathà / bhavedetadyadi k«ityÃdyupÃdÃnaj¤Ãnamapyasya kÃryaæ syÃnnityaæ tu tadabhyupeyata iti na ÓarÅrÃdiniv­ttÃvapi nivarttitumarhati / avyÃpakaniv­tteravyÃpyasyÃniv­tteriti / anyathà nÃÓvavÃn maitra iti gomÃnapi na syÃt / na ca buddhyÃdÅnÃmanityÃnÃæ bahulamupalabdhernityà buddhirasambhÃvinÅti sÃæpratam / na hi pratyak«Ã÷ pÃthasÅyà himakarakÃdayastadgatà rÆpÃdayo 'nityà iti tadÃrambhakai÷ paramÃïubhistadgatairvà rÆpÃdibhistathà bhavitavyam / sadakÃraïatayà tu nityatobhayatrÃpi tulyà / na ca ÓarÅrÃdisahabhÃvena j¤Ãnasya tatra tatropalambhÃccharÅrÃdÅnÃæ j¤Ãnaæ vyÃpyamiti yuktam / svÃbhÃvikasambandhaÓÃlità hi vyÃpyatà sà copÃdhivirahe bhavati, asti ca ÓarÅrÃdisahabhÃve j¤ÃnasyopÃdhi÷ kÃryatvam / kÃryaæ j¤Ãnaæ svakÃraïaæ ÓarÅrÃdinÃtivarttate nityaæ tu tadativarttamÃnamapi sÃhityopalambhaæ na viruïaddhi, tasmÃdyathà 'nitya÷ Óabda÷ utpattimatvÃt ghaÂavaditi prayukte kaÓcitsÃdhyad­«ÂÃntayordharmavaicitryÃtpratyavati«Âheta, yadi ghaÂasÃdharmyÃdutpattimattvÃdanitya÷ Óabda÷ hanta tasmÃdeva rÆpÃdimatà tena bhÃvyam, na cedayaæ ghaÂasÃdharmyeïa rÆpÃdimÃn evamanityo 'pi mÃbhÆdityevaæ ca pratyavati«ÂhamÃna utkar«asamajÃtivÃdÅ parÃjÅyate evamevevÃdyutkar«asamajÃtivÃditayà parÃjetavya÷ sÃdharmyamÃtreïÃprayojakena pratyavasthÃnÃt / tasya ca sarvÃnumÃne«u sulabhatayà sarvÃnumÃnocchedÃpÃdakatvÃt / syÃdetat / utpattimattvamupÃdÃnÃdyabhij¤akart­pÆrvakatvamÃtravyÃptaæ ghaÂÃdi«u d­«Âaæ tÃvanmÃtrameva p­thivyÃdÅnÃæ gamayed nityasarvavi«ayaj¤Ãnavatkart­tvaæ tu kutastyam / na hi tadd­«ÂÃntadharmiïi d­«Âam / atha rÆpÃdyupalabdhe÷ kriyÃtvena cak«urÃdyanumÃnapi kathaæ, na hi cchidÃdaya÷ kriyà indriyÃdisÃdhanÃ÷ tÃsÃæ kuÂhÃrÃdisÃdhanatvÃt / atha d­«ÂÃntadharmiïyad­«ÂamapÅndriyasÃdhanatvaæ pak«adharmatÃbalÃtsidhyati / rÆpÃdyupalabdhigataæ hi kriyÃtvaæ tadeva karaïaæ gamayed yadupalabdhinirvartanasamarthaæ, na ca kuÂhÃrÃdaya÷ samarthà iti pak«adharmatÃbalÃtkuÂhÃrÃdivilak«aïamad­«Âacaramapi cak«urÃdyupasthÃpayatÅti ? taditaratrÃpi samÃnam / na hyayaribheyÃniyatadigdeÓaindriyakÃnaindriyakatrasasthÃvarÃdilak«aïakÃryotpÃdayaugapadyamasat i sarvavi«ayaj¤Ãne tannityatvevà sÆddhumarhati, no khalvÅd­Óaæ parameÓvaravij¤Ãnaæ kÃryaÓarÅrÃdikÃryaæ sambhavati ÓarÅrÃdyutpatte÷ prÃgasyÃcaitanyena tatprÃkkÃlakÃryÃntarotpÃdÃyeÓvarÃntarakalpanÃprasaÇgÃt / evaæ tatprÃktatprÃgityanekÃlaukikakalpanayà varaæ buddhinityatvaæ kalpitam / etena ÓarÅrendriyanityatvakalpanà 'pi pratyuktà / etena yadeke bruvate-- sanniveÓÃdimatsarvaæ buddhimaddhetu yadyapi / prasidhyetsanniveÓÃderekakÃraïatà kuta÷ / iti / tadapi parih­tam / te«Ãæ prasidhyetsarvaj¤anirÃkriyÃmanoratho yadi piÓitacak«u«a÷ paramÃïÆn k«etraj¤Ãn tatsamavetÃnvà karmÃÓayÃn dra«ÂumÅÓate, na caitadasti / tasmÃdatÅndriyÃrthadarÓino 'smadÃdibilak«aïà bahava÷ kalpanÅyÃ÷ tadvarameka eva tÃd­Óa÷ kalpanÃlÃghavÃyeti / na ca kÃdÃcitkaparipÃkÃd­«Âavat k«etraj¤aparamÃïusaæyogÃdeva tanubhuvanÃdikÃryopapatte÷ k­taæ cetanakart­katveneti vÃcyam / utpattimattvasyopÃdÃnÃdyabhij¤akart­katvenopÃdhivirahviïa÷ svÃbhÃvikapratibandhasiddhe÷ / na cÃvij¤ÃtÃnÃmindriyamanasÃæ j¤ÃnotpÃdasÃdhanÃnÃmanadhi«ÂhÃnasya ca vatsav­ddhinimittasyÃpyecatanasya k«Årasya svÃtantryeïa prak­te÷, vane viÂapÃdÅnÃæ ca vinà prayatnamutpÃdasya darÓanÃdvyabhicÃra iti sÃæpratam / sarve«Ãmeva te«Ãæ vivÃdÃspadÅbhÆtatvena pak«anik«epÃt / na ca ÓaÓaÓ­ÇgÃstitÃvadanupalabdhivirodhÃdapak«adharmata / dharmiïo darÓanÃnarhvatayà bhagavatastadvirodhÃnupapatte÷ / anyathà sarvÃnumÃnocchedaprasaÇgÃt Ó­Çgasya tu ÓaÓÃÓirovartino vatsÃdigatasyeva darÓanÃrhasyÃnupalabdhinirÃk­tasya sÃdhanÃnarhatvÃt / syÃdetat / notpattimÃtraæ svabhÃvapratibaddhaæ buddhimaddhetutvena, kiæ tu tadviÓe«a÷, yadd­«ÂerakriyÃdarÓino 'pi k­tabuddhirutpadyate tasya ca d­«Âe÷ sopajÃyate / yad buddhimadbhÃvÃnuvidhÃyibhÃvÃbhÃvaæ d­«Âaæ ghaÂÃdi ca tathà na t­tpattimanmÃtraæ tanubhuvanÃdyapi tasya sadbhÃvÃsadbhÃvÃnuvidhÃnÃdarÓanÃt / tadetena viÓe«eïopÃdhinà prayuktÃæ buddhimaddhetukatvavyÃptimupajÅvadutpattisÃmÃnyaæ na tena svabhÃvapratibaddhamiti na tadgamayitumarhatÅti, anyathà dhÆmaprayuktÃæ dhÆmadhvajavyÃptimupajÅvya pÃï¬utÃde÷ kumudakapotakÃdigatÃdapi dhÆmaketunÃnumÃnaprasaÇgÃditi / atrocyate / idameva nipuïataraæ bhavanto nirÆpayantu kiæ buddhimadanvayavyatirekÃnuvidhÃnaæ viÓe«a Ãho taddarÓanam / yadi pÆrvapak«a÷ sa buddhimaddhetukatvaæ tanubhuvanÃdÅnÃmÃti«ÂhamÃnairabhyupeyata eva / na hi kÃraïaæ kÃryÃnanuvihitabhÃvÃbhÃvamanyo vaktumarhatyasvÅkÃt / atha darÓanaæ natarhyakriyÃdarÓina÷ k­tabuddhisaæbhava÷ / ya eva hi paÂo 'nena buddhimaddhetvenvayavyatirekÃnuvidhÃyÅ d­«Âa÷ sa eva tatkÃryo na tu vipaïivartÅ / tajjÃtÅyasya tadanvayavyatirekÃnuvidhÃnadarÓanÃdad­«ÂÃnvayavyatirekÃnuvinadhÃnamapi tajjÃtÅyaæ tatheti cet / hantotpattimad ghaÂÃdi buddhimadanvayavyatirekÃnuvidhÃyÅtyanyadapi tajjÃtÅyaæ tanubhuvanÃdi tathà bhavaddaï¬ena na parÃïudyate / ghaÂajÃtÅyamutpattimad buddhimatpÆrvamiti cet / nanu prÃsÃdÃdi na taddhetukaæ bhavet / aghaÂajÃtÅyatvÃt / atha yajjÃtÅyaæ buddhimadanvayavyatirekÃnuvidhÃyi d­«Âaæ tajjÃtÅyamevÃd­«ÂÃnvayavyatirekamapi buddhimaddhetukam / tatki midÃrnÅæ kÃryajÃtÅyaæ prÃsÃdÃdi buddhimaddhetukaæ na d­«Âaæ yenotpattimattanubhuvanÃdi tathà na syÃt / na khalu tajjÃtÅyatve kaÓcidviÓe«a iti / yattu m­dvikÃratvena valmÅkasya ghaÂÃdivatkulÃlakÃryatvaæ na bhavati tatkumbhakÃrasya pratyak«ÃnupalambhavirodhÃt / ad­ÓyacetanapÆrvakatve tu tasyopeyata eva / syÃdetat / notpattimÃtramupÃdÃnÃbhij¤akart­katvena vyÃptam / api tu yadasmadÃdiÓakyaj¤ÃnopÃdÃnÃdi, na ca tathà tanubhuvanÃdyutpattimadapi, tasmÃd vyÃptivirahÃnna tatpÆrvakamiti / tadayuktam / utpattimattvatadupÃdÃnÃdyabhij¤akart­kattvayo÷ prathamamanvayavyatirekÃbhyÃæ vyÃptau siddhÃyÃæ tadupÃdÃnÃdiÓakyaj¤ÃnatvakalpanÃyÃ÷ kÃryaj¤Ãnavi«aye vyavasthÃpanÃt / vyÃptibalena j¤ÃnasÃmÃnyasiddhaupak«adharmatÃbalena tannityatvasiddhirityuktam / tenopÃdheranustriyamÃïasyÃnupalabdhe÷ svabhÃvapratibaddhamutpattimattvaæ buddhimaddhetukattvena / na casvabhÃvapratibaddhamutpattimatvaæ svasaæbandhinamatÅtyÃpi vartsyatÅti Óakyaæ ÓaÇkitum / tathà sati svabhÃvahÃniprasaÇga÷ / syÃdetat / na sarvaj¤apÆrvakÃ÷ k«ityÃdaya÷ prameyatvasatvÃdibhya÷ ghaÂÃdivadityanumÃnÃni santi pratipak«asÃdhanÃnÅti satpratipak«atayà prak­tamanumÃnÃbhÃsam / atrocyate / kimanena sarvaj¤apÆrvakatvaæ ni«idhyate uta j¤Ãt­mÃtrapÆrvakatvaæ sarvagrahaïamupalak«aïÃrtham / yadi pÆrva÷pak«a÷ tadaikadeÓadarÓipÆrvakatvaæ sÃdhitaæ syÃt / tathà cÃpasiddhÃnta÷, na ca Óakyamapi, na hyasmadÃdinà 'rvÃgdarÓinÃÓakyÃ÷ p­thivyÃdaya÷ kartuæ, j¤Ãt­mÃtrapÆrvakatve tu ni«edhye ghaÂÃdibhirvyabhicÃra÷ / yacceÓvaro nÃdhi«ÂhÃtà paramÃïvÃdÅnÃmaÓarÅritvÃd muktÃtmavat aiÓvaraæ j¤Ãnaæ na sarvavi«ayam anityaæ ca j¤ÃnatvÃt asmadÃdij¤ÃnavadityanumÃnaæ tatpak«adharmatÃsiddhyarthamÅÓvarasiddhiæ tadbuddhimattvaæ cÃpek«amÃïaæ tatsÃdhakapramÃïaviruddhamÃtmÃnameva tÃvannÃsÃdayitumarhati prÃgeva tadviroddhum / na hyÃgamÃnumÃne jagatkart­tvanityasarvavi«ayabuddhimattvavyatirekeïa kevalamaÓviraæ sÃdhayata÷ tathà ca tÃbhyÃæ viruddhaæ bhavadanumÃnaæ notpatumarhatÅti siddham / buddhivadicchÃprayatnÃvapi tasya nityau sakart­katvasÃdhanÃntargatau veditavyau j¤ÃnacikÅr«ÃprayatnasamavÃyalak«aïatvÃt kart­tvasya, te«Ãæ ca parasparÃvinÃbhÃvÃdanyatarasiddhÃvitarayo÷ siddhe÷ / tadevamutpattimatvÃdeva pak«adharmatÃsahÃyÃdevambhÆteÓvarasiddhirityuktam / bhavatu và tasmÃdupÃdÃnÃdyabhij¤akart­katvamÃtrasiddhi÷ pariÓe«ÃnumÃnÃttu vyatirekasiddherviÓe«asiddhi÷ / tathà hi tanubhuvanÃdyabhij¤a÷ karttà nÃnityÃsarvavi«ayabuddhimÃn tatkartustadupÃdÃnÃdyanabhij¤atvaprasaÇgÃt / na hyevaævidhastadupÃdÃnÃdyabhij¤o d­«Âa÷ yathÃsmadÃdi÷ tadupÃdÃnÃdyabhij¤aÓcÃyaæ tasmÃttatheti / nokhalu paramÃïubhedÃn pratik«etraj¤asamavÃyinaÓca tasmÃttatheti / nokhalu paramÃïubhedÃn pratik«etraj¤asamavÃyinaÓca karmÃÓayÃnanya÷ Óakto j¤Ãtum­te tÃd­ÓÃdÅÓvarÃditi prapa¤citamadhastÃt / parapuru«asamavetÃvapi dharmÃdharmÃvadhi«ÂÃtuæ Óaknoti sambandhÃd na hi sÃk«ÃtsaæyogasamavÃyÃveva sambandhau saæyuktasaæyogisamavÃyasyÃpi tadbhÃvÃt / saæyuktÃ÷ khalvÅÓveraïa paramÃïvÃdaya÷ taiÓca k«etraj¤Ã÷ tatsamavetau dharmÃdharmÃviti saæyuktasamavÃyova và k«etraj¤eneÓvarasya saæyogÃt ajasaæyogasyÃpyupapÃditatvÃt / dharmÃdharmau paramÃïÆnvà svadharmopagrahamantareïÃpi ceÓvara÷ svakÃryÃbhimukhÃn kari«yati vi«avidyÃvidiva vi«aÓakalaæ kriyÃrambhÃbhimukham / etena cetanopÃdÃnattmapi vyÃkhyÃtam / vÃrtikak­tà tÆpalak«aïatayà cetatatvaæ heturukta÷ / utpattimatvÃdayo 'pi hetava ÆhanÅyÃ÷ imaæ ca nyÃyamÃmnÃya upodbalayati / 'etasya vÃk«arasya praÓÃsane gÃærgi dyÃvÃp­thivÅ vidh­te ti«Âhata÷' 'dyÃvÃp­thivÅ janayan deva eka÷' 'tadaik«ata bahu syÃæ prajÃyeye'tyÃdi÷ / sm­tiÓca bhavati / aj¤o janturanÅÓo 'yamÃtmana÷ sukhadu÷khayo÷ / ÅÓvaraprerito gacchetsvargaæ và Óvabhrameva vÃ' akÃraïatvena ceÓvaraj¤ÃnanityatÃæ darÓayati Óruti÷ 'apÃïipÃdo javano grahÅtà paÓyatyacak«u÷ sa Ó­ïotyakarïa÷ sa vetti viÓvaæ na hi tasya vettà tamÃhuragryaæ puru«aæ purÃïa' mityÃdikà / etayaivÃÓarÅritvaæ darÓitaæ bhavati / pariÓi«Âaæ tu vÃrttikak­tà svayameva prapa¤citamityuparamyate // 21 // _________________________________________________ NyS_4,1.22: animittato bhÃvotpatti÷ kaïÂakataik«ïyÃdidarÓanÃt // kaïÂakÃdÅnÃæ saæsthÃnaviÓe«avatÃæ nimittÃdarÓanenÃnimittattÃæ manvÃnasyenaiva d­«ÂÃntena ÓarÅrÃdÅnÃmapi saæsthÃnabhedavatÃmanimittatÃæ manvÃna÷ pÆrvapak«ayati / animittata iti / ad­ÓyamÃnanimittÃnÃæ ÓarÅrakaïÂakÃkÃdÅnÃæ pak«anik«epÃt pak«eïa vyabhicÃrÃnudbhÃvanÃt / udbhÃvane và sarvÃnumÃnocchadaprasaÇgÃt sarvatra tasya sulabhatvÃt / ubhayasiddhena nimittatatpaÂÃdid­«ÂÃntena saæsthÃna bhedavattvÃtkaïÂakaÓarÅrÃdÅnÃmapi nimittavattvamiti siddhÃnta÷ // 22 // _________________________________________________ NyS_4,1.23: animittanimittatvÃd nÃnimittata÷ // siddhÃntyekadeÓimatamudbhÃvya dÆ«ayati / apare tviti ( 468/9 ) // 23 // _________________________________________________ NyS_4,1.24: nimittÃnimittayorarthÃntarabhÃvÃdaprati«edha÷ // svayaæ vÃrtikakÃra÷ kaïÂakÃdÅnÃmanimittatÃæ vikalpya dÆ«ayati / kaïÂakÃdÅnÃmanimittaæ janmeti / pratipÃdyapratipÃdakanyÃyasyeti / ( 469/2 ) pratipÃdya÷ puru«a÷ karma, pratipÃdakaÓca puru«a÷ kartÃ, kart­karmaïÅ ca kÃrake, kÃrakaæ ca kriyÃyà nimittamiti pratipÃdyapratipÃdakavi«ayo nyÃya÷ sa cÃyamanimittaæ ÓarÅrÃdÅnÃæ janmeti pratijÃnÃnenÃnenÃbhyupeyate / anyathà temÆkataiva syÃditi / tadidamuktaæ sarvaæ cÃmimittaæ pratipÃdayasi ceti vyÃhatam / na kevalaæ pratipÃdyapratipÃdakanyÃyÃbhyupagamÃdito 'pÅtyÃha / vÃkyopÃdÃnÃcceti / pratipÃdananimittaæ vÃkyamupÃdatse abhidhatsecÃnimittaæ sarvamiti vyÃghÃta ityartha÷ / tathà 'pyanyataradharmÃsiddha iti / anyatareïa sÃdhyadharmeïÃnimittatvÃkhyenÃsiddho 'nimittatvasyaivÃsiddhe÷ / nanu prativÃdino vÃÇnyÃtreïa na siddhamasiddhaæ bhavatyatiprasaÇgÃdityata Ãha / saæsthÃnaviÓe«avattvasya bhÃvÃt / paÂÃdid­«antena kaïÂakÃdÅnÃæ sanimittakatvasya prÃmÃïikatvena vÃÇnyÃtrÃdasiddheriti / kasmÃtpuna÷ pÆrva pak«a÷ svayaæ sÆtrakÃreïa na nirÃk­ta ityata Ãha bhëkÃra÷ sa khalvayaæ vÃdo 'karmanimititta iti // 24 // _________________________________________________ NyS_4,1.25: sarvamanityam utpattivinÃÓadharmakatvÃt // anye tu manyante / sarvamanityamutpattivinÃÓadharmakatvÃditi / hetorgakatvaæ darÓayituæ p­cchati / kimanityamiti / utaraæ yasya kadà cidbhÃva÷ / hetvarthaæ viv­ïoti utpattÅti / yad utpattidharmakarmanutpannaæ nÃsti tad utpannaæ cÃsti vinÃÓadharmakaæ ca vina«Âaæ nÃsti avina«Âaæ cÃsti tasmÃtpÆrvÃparayo÷ kÃlayorabhÃvÃnmadhye ca bhÃvÃtsiddhaæ kadÃcidbhÃvalak«aïamanityatvamutpattivinÃÓadharmakatvÃdityartha÷ / sÃdhyadharmirÆpaæ p­cchati, kiæ punariti / uttaraæ bhautikaæ ceti / atra tÃvatsvayaæ vÃrtikakÃra uttaramÃha / sarvamanityamiti sÆtrasya d­«ÂÃntÃrthatvÃditi / ( 470/1 ) arthaÓabdo nimittavacana÷ d­«ÂÃntanimittatvÃt sÆtrasya pratij¤ÃhetÆpanyÃsaparasya / na d­«ÂÃntaæ vinà hetu÷ pratij¤ÃtÃrthasya gamako yata ityartha÷ / etadeva vibhajate sarvamanityamiti / nirÃkaraïÃntaramÃha utpattivinÃÓadharmakatvÃditicÃyamiti // 25 // _________________________________________________ NyS_4,1.26: nÃnityatÃnityatvÃt // siddhÃntyekadeÓimatamupanyasya dÆ«ayati / nÃnityatÃnityatvÃditi // 27-28 // _________________________________________________ NyS_4,1.27: tadanityatvam agnerdÃhyaæ vinÃÓyÃnuvinÃÓavat // NyS_4,1.28: nityasyÃpratyÃkhyÃnaæ yathopalabdhi vyavasthÃnÃt // paramasiddhÃntaæ sÆtroktamÃha / ayaæ khalviti / athoccate na vayaæ sarvamanityaæ sÃdhayÃmo 'pi tu yaspaya yasyÃnityatà nÃmÃsti dharmastatsarvamanityamiti / tataÓcÃkÃÓÃdÅnÃæ nityatve 'pi nÃsmatpak«ak«atiriti tadetatsiddhasÃdhanena dÆ«ayati / anityatÃbhÃvÃcca sarvamanityamiti na do«a iti / ( 471/5 ) yasya san dharmÅsvaæ tadyogÃdanitya÷ syÃtsa eva kadÃcinnÃstÅtyata Ãha / anityatvaæ nÃma dharma÷ so 'sati dharmiïi na bhavatÅti / syÃdetad utpattivinÃÓadharmakatvÃvagatÃvanityatÃyogÃd ghaÂÃdi bhavatvanityaæ tenaiva d­«ÂÃntena sattvÃdÃkÃÓÃdayo 'pi bhavi«yantyanityà iti deÓayati / atha punariti pariharati / tasyÃpyuttarapadasiddhau tatpadÃrthasya nityatvasya siddheriti // 28 // _________________________________________________ NyS_4,1.29: sarvaæ nityaæ pa¤cabhÆtanityatvÃt // ayamapara ekÃnta÷--- sarvaæ nityaæ kasmÃtpa¤cabhÆtanityatvÃt / pa¤cabhÆtÃtmakaæ khalvetad goghaÂÃdikÃryamupalabhyate vyapadiÓanti hi m­d ghaÂo s­ccharÅramiti / bhÆtÃni ca nityÃni te«Ãmucchedasya naiyÃyikairanabhyupagamÃt / tena bhÆtÃnÃæ goghaÂÃdÅnÃæ nityateti pÆrva÷ pak«a÷ // 29 // _________________________________________________ NyS_4,1.30: notpattivinÃÓakÃraïopalabdhe÷ // bhÆtebhyo bhautikÃni bhinnÃni na hi paramasÆk«mÃ÷ paramÃïavo goghaÂÃdaya÷ / paramÃïuvatte«ÃmatÅndriyatve sarvÃgrahaprasaÇgÃdityuktaæ dvitÅye 'dhyÃye / tasmÃdgrahaïÃgrahaïaviruddhadharmÃdhyÃtayogÃdanve bhautikà bhÆtebhya÷ / tathà ca te«ÃmutpattivinÃÓakÃraïopalabdherna nityatvaæ bhÆnityatve 'pÅti siddhÃntamÃha / notpattivinÃÓakÃraïopalabdheriti // 30 // _________________________________________________ NyS_4,1.31: tallak«aïÃvarodhÃdaprati«edha÷ // bhÆtasÃrÆpyeïa tÃdÃtmyaæ manyamÃna÷ punarapi pÆrvapak«avÃdyÃha / tallak«aïÃvarodhÃdgoghaÂÃdÅnÃæ bhÆtanityatvena nityatvÃprati«edha÷ // 31 // _________________________________________________ NyS_4,1.32: notpattitatkÃraïopalabdhe÷ // bhÆtasÃmyaæ goghaÂÃdÅnÃæ bhÆtakÃryatve 'pyupapadyamÃnaæ na bhÆtÃtmakatvamavagamayatÅtyÃÓayavÃnÃha / notpattitatkÃraïopalabdheriti / (32) api ca yadyutpattivinÃÓau na bhÃvÃnÃæ vastusantau katha prek«ÃvatÃmabhimatotvapattikÃraïe 'nabhimatavinÃÓakÃraïe ca tadarthinÃæ prav­ttirityÃha / utpattivinÃÓakÃraïeti / api cÃvyÃpako heturityÃha ÓabdakarmabuddhyÃdÅnÃæ cÃvyÃpti÷ / avyÃpakaÓcÃnaikÃnta ukta÷ / pak«o hi sarvaæ nityamiti / ( 471/ 0 ) tasminsatvÃsattvÃbhyÃmanekÃnta÷ naika÷ sattvÃsattvalak«aïo 'nto 'syetyanekÃnta iti / tadetadvÃrttikakÃro vak«yatyarthad­«Âyà pak«asyÃntadvaye 'vasthÃnÃditi / hetorantadvaye sattvÃsattvarÆpe pak«asyÃvasthÃnÃditi yojanà / asati bÃdhake mithyÃtvakalpanÃyÃmatiprasaÇga ityamumarthaæ ÓaÇkÃnirÃkaraïÃbhyÃmÃha svapnavi«ayetyÃdi / bhëyoktamarthamuktvà svayaæ vÃrtikakÃra Ãha / sarvasya ceti / yÃvadyena pratipÃdyata iti / pratipÃdanena kriyata ityartha÷ / Óe«amatirohitÃrtham / _________________________________________________ NyS_4,1.33: na vyavasthÃnupapatte÷ // tadevaæ sÃækhyÃnÃæ matamapÃsya svÃyambhuvÃnÃæ matamapÃkartumupanyasyati / apare sarvaæ nityamityanthà varïayanti / trividha÷ khalvayaæ dharmiïa÷ pariïÃmodharmalak«aïÃvasthÃrÆpa÷ tadyathÃsuvarïaæ dharmi tasya pariïÃmo vardhamÃnarucakÃdi÷ dharmasya tu lak«aïapariïÃmo 'nÃgatÃdi / yadà khalvayaæ suvarïakÃro vardhamÃnakaæ bhaÇktvà rucakaæ racayati tadà vardhamÃnako varttamÃnalak«aïaæ hittvÃtÅtalak«aïamÃpadyete rucakaæ tvanÃgatalak«aïaæ hitvà varttamÃnatÃmÃpadyate vattamÃnatÃpanna eva tu rucako navapurÃïabhÃvamÃpadyamÃno 'vasthÃpariïÃmavÃn bhavati / navapurÃïÃvasthÃÓca varttamÃnalak«aïÃÓrayà lak«aïapariïÃmÃ÷ so 'yaæ trividha÷ pariïÃmo dharmiïa÷ dharmalak«aïÃvasthÃÓca dharmiïo bhinnÃÓcÃbhinnÃÓca / tathà ca te dharmyabhedÃnnityÃ÷ bhedÃccotpattivinÃÓavi«atvamityubhayamupapannam / nanu yadyupajanÃpÃyadharmakatvaæ dharmiïÃæ hantotpatte÷ prÃkte«Ã masatvÃdvinÃÓÃccorddhamasatvÃtkathaæ sarvanityatvasiddhirityata Ãha yaccopajÃyate tatprÃgapyupajanÃdasti / dharmirÆpeïeti Óe«a÷ / tanniv­ttamapyastÅti / atrÃpipa dharmirÆpeïeti Óe«a÷ / nirÃkaroti / na vyavasthÃnupapatte÷ (sÆ. 33) // upajanÃpÃyayo÷ svarÆpata÷ kÃlato viÓe«ata÷ sambandhito 'nÃgatatvÃdivyavasthÃnupapattirityartha÷ / etaduktaæ bhavati na tÃvadbhedÃbhedo parasparaparÅhÃravyavasthitadharmÃvekatra samÃviÓata÷ / tasmÃdupajanÃpÃyavyavasthÃyai bhedaæ dharmalak«aïÃvasthÃnÃæ dharmiïa icchatà te«Ãmatityatvamabhyupetavyaæ, sÃækhyavatsakÃryÃbhyupagamena tu nityatvavyavasthÃpane vÃrttikakÃra Ãha / yacca nivarttate tanniv­ttamapyastÅti bruvÃïa iti / sugamam // 33 // _________________________________________________ NyS_4,1.34: sarvaæ p­thag bhÃvalak«aïap­thaktvÃt // ayamapyanya ekÃnto bauddhÃnÃæ sarvaæ p­thak kasmÃd bhÃvalak«aïap­thaktvÃt / na rÆpÃdyatiriktaæ dravyaæ nÃma kiæ cidasti nÃpyavayavÃtirikta÷ kaÓcidastyavayavÅti sautrÃntikà vaibhëikÃÓca prapatipedire // 34 // _________________________________________________ NyS_4,1.35: nÃnekalak«aïairekabhÃvani«patte÷ // tÃnnirÃkaroti / nÃnekalak«aïairekabhÃvani«patte÷ (sÆ. 35) // anekavidhairlak«aïai÷ sambaddhasyaikasya bhÃvasya ghaÂÃderavayavino ni«patteriti // 35 // _________________________________________________ NyS_4,1.36: athÃpi lak«aïavyavasthÃnÃdevÃprati«edha÷ // athÃpÅti / api cetyartha÷ / aïusamÆhe cÃg­hyamÃïa iti / paramasÆk«matvenÃtÅndriyatvÃdityartha÷ / athÃpyetadanÆktamiti / api ca bhÃvalak«aïap­thatkÃditi hetumutkà boddhena paÓcÃdetaduktaæ, kiæ taduktamityata Ãha / nÃstyako bhÃvo yasmÃtsamudÃya iti / etadanÆktaæ dÆ«ayati / ekÃnupapatternÃstyeva samÆha÷ / anÆktaæ viv­ïoti / nÃstyeko bhÃvo yasmÃt samÆhe bhÃvaÓabdaprayoga÷ / asya dÆ«aïaæ viv­ïoti / ekasyÃnupapatteriti / etataprapa¤cayati ekasamuccayo hÅti / nÃstyeko bhÃva iti yasya bhÃvasyaikatvaprati«edha÷ pratij¤Ãyate samÆhe bhÃvaÓabdaprayoga iti bruvatà sa evÃbhyanuj¤Ãyate / nanu samÆho 'bhyanuj¤Ãyate na tveko bhÃva ityata Ãha / ekasamuccayo hi samÆha iti / tadenana pratij¤Ãyà hetorvyÃghÃta ukta÷ / saæprati pratij¤Ãyà hetunà vyÃghÃta ityÃha samÆhe bhÃvaÓabdaprayogÃditi ceti / vÃrttikam / asya prayoga iti / ( 475/9 ) kumbhaÓabdo 'nekavi«aya iti pÃramÃrthikÃnekavi«aya÷ kÃlpanikaæ tu kumbhasyaikatvaæ na vÃryate tathà caikapadamityekapadena vyabhicÃra÷ tasyÃpi pÃramÃrthikÃnekavi«ayatvÃdityartha÷ / syÃdetad ghaÂÃdiÓabdebhyo rÆpÃdÅnÃæ budhnÃdÅnÃæ ca bahÆnÃmavagamÃt kathamekÃrthatetyata Ãha / ÃdhÃrÃdheyabhÃveti / yadi nÃnÃrthatà 'pi bhavati ghaÂÃdiÓabdÃnÃæ tathà 'pi pratyekamekatvaæ tadarthÃnÃmaÓakyÃpahnavamiti na pÆrvapak«iïo 'bhimatasiddhiriti / upetya tÆccate anekÃrthatvamapyatra na sambhavatÅti / samÆhe bhedasya cÃnavasthÃditi / ( 476/ 19) yadi samÆhamÃtrameva na tvekaæ kiæ cidasti tathà sati ghaÂalak«aïe samÆhe bhedyamÃne nÃlpataratamÃdibheda÷ pratÅyeta ghaÂÃdikapÃlaÓarkarÃcÆrïaparamÃïÆnÃæ samÆhatvenÃnantÃvayavatvÃdayaæ mahÃnayamalpo 'lpatara iti vibhÃgo na syÃt / tasmÃdanena tÃratamyaæ samarthayamÃnena kva cit samÆhaniv­ttirvÃcyÃna cÃsÃvasamÆhameka mantareïetyeko 'bhyupeyataityartha÷ / uktamarthamavidvÃn ÓaÇkate / atha manyasa iti / (477/5) rÆpÃdÅnÃæ samudÃya iti catvÃri vÃdravyÃïÅti cÃvÃntaradarÓanabhedavivak«ayà dra«Âavyam / uktÃrthadarÓanenottaram / etasmin vai darÓana iti1 athÃnantaæ samudÃyaæ pratipadyasa iti nirÃk­tasyÃpi punarÃÓaÇkà ÃgamavirodhamÃpÃyitum / ekÃnupapattau nÃnekopapattiriti / yattadanekamuktametat tyÃjyamiti / Óe«aæ bhëyavyÃkhyayà vyÃkhyÃtam // 36 // _________________________________________________ NyS_4,1.37: sarvamabhÃvo bhÃve«vitaretarÃbhÃvasiddhe÷ // samprati ÓÆnyatÃvÃdinamutthÃpayati / ayamapara ekÃnta÷ / (478/1) sarvamabhÃva iti pratij¤Ã / atra heturbhÃve«vitaretarÃbhÃvasiddheriti / sarvamidaæ pramÃïaprameyapramitirÆpamabhÃvastuccham / bhÃve«vitaretarÃbhÃvasiddheriti / vÃrttikakÃro vyÃca«Âe asatpratyayabhÃvaprati«edhÃbhyÃæ bhÃvaÓabdasÃmÃnÃdhikaraïyÃt / pramÃïÃdaya÷ khalvamÅ parasparÃnÃtmakatayà asaditi pratyayasya na¤aÓca gocarà ityanubhÆyante atastadvÃcinÃæ ÓabdÃnÃæ tatsÃmÃnÃdhikaraïyaæ tata÷ pramÃïÃdayo 'santa÷ anutpannapradhvastapaÂavat / api cÃmÅ bhÃvà nityà anityà và nityatve sarvasÃmarthyarahitasyÃsattvam / na hi nityaæ kva citkÃryaupayujyate kramÃkramÃnupapatterityuktam / anityatve tu vinÃÓasvabhÃvÃÓced dvitÅyÃdik«aïaiva prathamak«aïe 'pi na syu÷ / sattve vÃnÃmÅ vinÃÓasvabhÃvÃ÷ atatsvabhÃvattve và k«aïÃntare 'pi na vinaÓyeyu÷ / no khalu nÅlaæ svakÃraïÃdupajÃtaæ jÃtu kÃraïasahasrairapi Óakyaæ pÅtaæ karttumiti vinÃÓasvabhÃvakatvamakÃmenÃpi anityÃnÃme«itatyam / tasmÃdbhÃvÃnÃæ ÓÆnyataiva pÃramÃrthikÅ kalpanayà tvavastusatyà santaivÃvabhÃsanta iti yuktamutpaÓyÃma÷ / tathà ca sarve bhÃvà iti / sarve bhÃvaÓabdà ityartha÷ / prayogaÓca sarvebhÃvaÓabdà asadvi«ayÃ÷ asatpratyayaprati«edhÃbhyÃæ sÃmÃnÃdhikaraïyÃt / anutpannapradhvastapaÂaÓabdavat / atra tÃvadutsÆtraæ bhëyoktaæ dÆ«aïa vÃrttikakÃra Ãha / pratij¤Ãpadayo÷ pratij¤ÃhetvoÓca vyÃghÃta iti / abhinnavibhaktikatvamabhinnÃrthakavibhaktikatvaæ na tvabhinnavibhaktikatvameva, bhinnavibhaktikÃnÃmapi sÃmÃnÃdhikaraïyÃt / yathà caitra÷ paÂhatÅti / yathà ca na tvÃæ t­ïÃya manya iti / nÃmati tatpratyayena bhavitumiti / na hyatyantÃsannirÆpÃkhyaæ sarvamiti và bhÃva iti và 'bhidhÃnaspaya gocara÷ upapÃditaæ hi dvitÅyasÆtra eva yathà 'sadvà 'nirvacanÅyaæ và na khyÃtigocaro 'pi tu sadeva sadantarÃtmanÃ, tathà ca kuto 'tyantÃsata÷ kalpanÃgocaratvamapÅti / Óe«aæ bhëya iti / pratij¤ÃhetorvyÃghÃto bhëye prapa¤cita iti // 37 // _________________________________________________ NyS_4,1.38: na svabhÃvasiddherbhÃvÃnÃm // utsÆtramutkà bhëyakÃra÷ sautraæ dÆ«aïaæ vaktumÃha / sÆtreïa cÃbhisambandho dÆ«aïasya / na svabhÃvasiddherbhÃvÃnÃm (sÆ. 38) // sarvamabhÃva iti nÃsti / kasmÃtsvabhÃvasiddherbhÃvÃnÃæ svabhÃvo dharmo dravyÃdÅnÃæ sadÃdi÷ / atha và svabhÃva÷ svarÆpaæ bhÃvÃnÃæ yenÃmÅ bhÃvÃ÷ svabhÃvÃdvyÃvarttante / yadvà asanniti pratyayasya gavyaÓvÃtmaneti viÓe«aïÃt / agaurityasya gÃæ parih­tyÃÓvÃdibhi÷ saæbandhÃdgobhÃvasiddherevamaÓvÃdi«vapÅti svabhÃvasiddherbhÃvÃnÃæ nÃbhÃva ityartha÷ / na svabhÃvasiddheriti sÆtramanÆdya vÃrttikÃra÷ svarÆpamÃtreïa vyÃkhyÃyaæ praÓnapÆrvakaæ tÃtparyamasya darÓayati / pÆrvasÆtrasyeti / ( 479/5 ) kaÓcasvabhÃvaityÃdinà siddho bhÃva ityantena sÆtrasya vyÃkhyÃnatrayaæ bhëyakÃrÅyaæ vÃrttikakÃro darÓayati / sÃmÃnyo dharma÷ samÃno nityatvÃdirityartha÷ / praÓnapÆrvakamasatpratyayaprati«edhasÃmÃnÃdhikaraïyaæ bhÃvasyopapÃdayati / kathaæ tarhÅti / ( 480/2 ) asacchabda÷ khalva bhÃvaviÓe«aïaæ sadevÃbhidhatte ÓuklaguïaviÓi«Âe paÂe varttate tathà cÃsatpratyayÃbhidhÃnayorupapannaæ bhÃvavÃcinà padevana sÃmÃnÃdhikaraïyamityartha÷ / bhÃvaÓca kaÓcinnitya÷ kaÓcidanitya÷ tatra nityasyÃrthakriyÃkÃritvamupapÃditaæ k«aïabhaÇgabhaÇga eva / anityo 'pi na vinÃÓasvabhÃvo bhÃva÷ kiæ tu svakÃraïÃdayaæ satsvabhÃvo jÃta÷ kÃraïÃntarÃttu vinaÓyati / yatÆktaæ nÅlaæ Óakyaæ na pÅtaæ karttumiti / tatra brÆma÷ Óakya eva nÅla÷ paÂa÷ pÅta÷ karttum ÃmaÓyÃmo ghaÂo vahnisaæyogÃdrakta÷ / atha nÅlatvaæ na pÅtatvaæ Óakyaæ kartuæ nanu bhÃvo 'pi nÃbhÃva÷ karttuæ Óakya iti / yathaiva kumbhÃdhikaraïe ÓyÃmaraktatve paryÃyeïa bhavata÷ evaæ kapÃlÃdhikaraïau kumbhabhÃvÃbhÃvÃvityado«a÷ // 38 // _________________________________________________ NyS_4,1.39: na svabhÃvasiddhir Ãpek«ikatvÃt // svabhÃvasiddheriti yaduktaæ tadÃk«ipati ÓÆnyavÃdÅ / na svabhÃvasiddhirÃpek«ikatvÃt (sÆ. 39) // sarva evaæ hi bhÃvà bhinnasvabhÃvà bhinnatvaæ ca te«ÃmanyÃpek«am / tathà hi nÅlaæ bhinnaæ pÅtÃdyapek«ayà na tu svabhÃvata÷ evaæ hrasvatvadÅrghatvaparattvÃparatvapitÃputratvÃdaya÷ parasparÃpek«Ã dra«ÂavyÃ÷ / yacca parÃpak«aæ tanna svÃbhÃvikaæ yathà japÃkusumÃpek«aæ sphaÂikasya raktatvamityÃk«epÃrtha÷ // 39 // _________________________________________________ NyS_4,1.40: vyÃhatatvÃdayuktam // samÃdhatte / vyÃhatatvÃdayuktam (sÆ. 40) // tadvyÃca«Âe yadÅti / nanu yadyanena krameïobhayÃbhÃvo bhavati bhavatu siddhameva na÷ samÅhitamityata Ãha / apek«ÃyÃmanapek«ÃyÃæ ceti / parimÃïabhedo hi dÅrghatvaæ hrasvatvaæ ca sa ca bhÃvÃnÃmautpattika÷ kevalaæ tasyÃtiÓayÃnatiÓayau parasparagrahaïÃdhÅnau / tathà hÅk«uya«Âerveïuya«Âito hrasvatvaæ pÆrvasaækhyÃyogihastaparimitatvamanatiÓaya÷ veïuya«ÂerdÅrghatvamatiÓaya÷ parasaækhyÃyogihastaparimitatvaæ taccedaæ pratiyoginirÆpaïÃdhÅnanirÆpaïam, na tu pratiyogyadhÅnotpattÅti, na vastudharmo 'yaæ parÃparÃpek«a÷ / bhinnatvaæ ca bheda÷ sa ca vastuviÓe«aïaæ notpattau vastvantaramapek«ate kiæ tu svanirÆpaïe / evaæ pit­tvamapi vyavasthità janakaÓaktireva sà janyanirÆpaïÃdhÅnanirÆpaïà na tu tadadhÅnotpatti÷ / vipa¤citaæ caitadasmÃbhirbrahmatattvaparÅk«ÃyÃm / paratvÃparatvÃdayastvapek«Ãbuddhinimittatayà parÃpek«otpattikà api lokayÃtrÃæ vahanto na ÓakyÃ÷ pratyÃkhyÃtum / na caitÃvatà tadadhikaraïaæ bhÃvo na nirapek«a iti sarvamavadÃtam / syÃdetat apek«ÃmÃtrameva dÅrghatvÃdayo bhavi«yanti k­tame«Ãæ vastusvabhÃvenetyata Ãha / svabhÃvasiddhau cÃsatyÃmiti / (481/1) apek«Ã sÃmarthyamapek«Ãprayojanayoga÷ / svayaævÃrtikakÃro dÆ«aïÃnyÃha sarvathà cÃyaæ vyÃhata iti / nigadavyÃkhyÃtam // 40 // _________________________________________________ NyS_4,1.41: saækhyaikÃntÃsiddhi÷ kÃraïÃnupapattyupapattibhyÃm // uttarasÆtrÃvatÃraparaæ bhëyam / athaite saækhyaikÃntavÃdÃ÷ saækhyà ekÃnto ye«u vÃde«u te tathoktÃ÷ / atha ÓÆnyatÃvÃdÃnantaraæ te parÅk«yantaityartha÷ / tatra prathamaæ brahmÃdvaitamutthÃpayati / sarvamekaæ kuta÷ sadaviÓe«Ãt / idamasyÃkÆtam / na tÃvadayaæ nÃmarÆpaprapa¤ca÷ prakÃÓÃdbhinna÷ san prakÃÓitumarhati / ja¬asya svayaæprakÃÓÃsaæbhavÃt / na ca prakÃÓayonagÃtprakÃÓata iti yuktam / na khalvÃntareïa prakÃÓenÃsya kaÓcidyoga÷ saæbhavati / vi«ayavi«ayibhÃva÷ sambandha iti cenna / tatrÃki¤citkarasya vi«ayitvÃsambhavÃt / na cÃrthe j¤Ãnaæ phapavalaæ janayatÅti sÃæpratam / atÅtÃnÃgatayorarthayostadasaæbhavÃt / na ca na tayorvi«ayabhÃva÷ / tasmÃt j¤ÃnÃdbhinnasya nÃmarÆpaprapa¤casya na prakÃÓasambhava iti j¤ÃnasyaivÃyaæ vivartta iti yuktamutpaÓyÃma÷ / na ca prakÃÓÃtmano ghaÂÃdaya evodayavyayadharmiïa÷ parasparavyÃv­ttÃ÷ santviti sÃæpratam / tadvyÃv­ttigrahe pramÃïÃbhÃvÃt / sà hi yadyato vayÃvartate tadubhayagrahe g­hyate na ca vij¤ÃnÃni vilak«aïÃni svarÆpamÃtrÃvasthitÃni parasparavÃrttÃnabhij¤Ãni j¤ÃnÃntaramapi grahÅtumutsahante prÃgeva svasmÃdvyÃvartayitum / na ca ni«edhyani«edhÃdhikaraïagrahaïakÃraïako vyÃv­ttigraha÷ svakÃraïena samasamayotpÃdo bhavitumarhati / tÃd­Óo÷ savyetaravi«ÃïavatkÃryakÃraïabhÃvÃbhÃvÃt / na caikaæ vij¤Ãnaæ k«aïikaæ ni«edhyani«edhÃdhikaraïe g­hÅtvà paÓcÃnni«edhaæ g­hïÃtÅti yuktam / k«aïikasyÃkramasya kramavadvyÃpÃrÃyogÃt / na caikaæ vij¤Ãnaæ ni«edhyani«edhÃdhikaraïe g­hïÃti atha j¤ÃnÃntaraæ ni«edhatÅti yuktam / caitrag­hÅte 'pi tasminyaitrasya ni«edhaj¤ÃnaprasaÇgÃt / na ca j¤ÃnasvarÆpagraha evÃsya ni«edha graha iti sÃæpratam / evaæ hi sa bhavedyadi svarÆpatadanyavyÃvav­ttyorekatvaæ bhavet / tatra vyÃv­ttisvabhÃvo và bhÃvo bhÃvasvabhÃva và vyÃv­tti÷ / tatra pÆrvasminkalpe vyÃv­ttestucchatvÃttatsvabhÃvà bhavÃbhedÃstucchÃ÷ syu÷ / tataÓca vacobhaÇnyantareïa ÓÆnyabÃdaprasaÇga÷ / uttarasmiæstu kalpe vidhirÆpo bhÃva eva vyÃv­ttiriti vidhirÆpatayà ca te vyÃvarttanta iti na vyÃv­ttà bhÃvÃ÷ parasparaæ paramÃrthata÷ tadidamuktaæ sadaviÓe«Ãditi / (482/1) anÃdyanirvacanÅyÃvidyÃnibandhanaæ tu bhÃvÃnÃæ bhedaæ na vyÃsedhÃma÷ / na ca j¤Ãturapi j¤ÃnÃdbhedagrÃhakamasti pramÃïamuktÃdeva viÓe«Ãt / tasmÃnna j¤eyÃnÃæ parasparataÓca j¤ÃnÃcca bheda÷ / nÃpi j¤Ãturj¤ÃnÃdasita bheda÷ nÃpi j¤ÃnÃnÃmanyonyasya, tasmÃtprakÃÓa eva svayaæ prakÃÓa÷ kÆÂasthanitya Ãnadaghano 'nÃdyavidyopadarÓitavividhavicitranÃmarÆpaprapa¤co brahmetyadvaitasiddhi÷ / ata eva Órutayo bhavanti / 'ekamevÃdvitÅyaæ brahma neha nÃnÃsti ki¤ca na / m­tyo÷ sa m­tyumÃpnoti ya iha nÃneva paÓyati' ityevamÃdikÃ÷ / tadevamaikÃntikamekatvamupanyasya dvitvamaikÃntikamÃha sarvaæ dvedhà kuta÷ nityÃnityabhedÃt / na hi nityÃnityÃbhyÃmanyo rÃÓirasti yamÃÓritya padÃrthÃstritvÃdike vyÃvati«Âheranniti / matÃntaramÃha sarvaæ tredhà / tadeva darÓayati / j¤Ãtà j¤eyaæ j¤Ãnamiti / j¤aptirapi j¤ÃyamÃnatvÃj j¤eyÃnnÃtiricyata iti bhÃva÷ / matÃntaramÃha / sarvà caturdhà / darÓayati / pramÃtà pramÃïaæ prameyaæ pramitiriti / yadi pramitirnÃma tattvaæ pramÃïÃdibhyo bhinnaæ nÃÓrÅyate pramÃyÃ÷ pradhÃnakriyÃyà abhÃvÃtkathaæ pramÃtrÃdaya÷ / kathaæ ca pradhÃkriyÃmantareïaikavÃkyatà syÃt kÃrakavaiciÓyaæ và / pramÃyÃ÷ phalatvÃvasthÃyà upari prameyavyapadeÓaæ na vÃrayÃma÷ / na caitÃvatà tattvÃntaraæ na bhavati / iti / evaæ yathÃsambhavamanye 'pÅti / prak­tipuru«Ãviti và pa¤caskandhà iti và paÓupÃÓataducchedeÓvarà iti vetyÃdaya÷ / tatra parÅk«Ãæ saækhyaikÃntatÃnirÃkaraïarÆpÃntÃæ darÓayati sÆtreïa // saækhyaikÃntÃsiddhi÷ kÃraïÃnupapattyupapattibhyÃm (sÆ. 41) // anavayavena sarvaæ cedekaæ dvedhà tredhà caturdhà ceti pratij¤Ãrtha÷ ? tadatiriktaæ sÃdhanaæ vÃcyam / na hi sÃdhyameva sÃdhanaæ bhavati / tathà ca sÃdhanasya tadatirekÃnna sekhyaikÃntasiddhi÷, na ca kiæ cidapi svasaævedanamasti, j¤ÃnapradÅpÃdÅnÃmapi parasaævedyatvÃt / yathà ca j¤ÃnÃtirikto 'pyartho vi«ayastathà vij¤ÃnavÃdanirÃsÃvasare vak«yate / na ca vij¤ÃnÃdarthasya bhedo 'Óakyagraha÷ / tathà hi nÅlamupalabha ityanuhaÇkÃrÃspadamaÓvetÃdirÆpaæ nÅlaæ pratayÃtmamanubhavagocara÷ evaæ nÅlÃdÅnÃmapi parasparam / anyathà ghaÂamÃnayeti deÓito nayane nimÅlya ÓayÅta, ÓayÅthà iti deÓite toyamÃharet / kasya cit kutaÓcitkathaæ cidvivecakÃbhÃvÃt / na cÃnirvacanÅyÃnÃdyavidyÃnibandhano 'yaæ bhedavyavahÃra iti sÃæpratam / anirvacanÅyakhyÃte÷ pÆrvameva nirÃk­tatvÃt / tasmÃtsarvajanasaævedanasiddho 'yaæ bhedapratyayo na kÃraïamukhanirÅk«aïena yukto nirÃkartum / api tu spa«Âad­«ÂÃtkÃryÃdbhedapratyayalak«aïÃttÃd­Óaæ tatkÃraïaæ kalpanÅyaæ yÃd­Óena tatkÃraïena prapa¤capratyayo 'pratyÆhamutpadyeta / tacca pratyak«ameva / tathà hi tannÅlaæ paricchindatpÅtÃdibhyo 'sya bhedaæ paricchinatti saæyuktaviÓe«aïatÃlak«aïÃdindriyÃrthasannikar«Ãt / nÅlaæ hi nÅlamityanubhavan pÅtÃdikaæ ca pÅtÃdikamityanubhavansmaranvà Óaknoti ni«edhyani«edhÃdhikaraïatayà samÃkalayituæ rÆpamÃtreïÃg­hÅtaparaspabhedamapi / na hi tanna bhedena prathataityabhedena pratheta/na yenÃnayornÅlapÅtayorg­hÅtasvarÆpayoravadhyavadhimadbhÃvo na syÃt / tathà ca tau g­hÅtvà pratyak«eïa Óakyo 'nayorbhedo grahÅtumityasÃæpratametat / 'anyonyasaæÓrayÃdbhedo na pramÃntarasÃdhana÷ / tasminnidaæ nÃyamayamiti bhedaæ vinà nadhÅ÷' / etena pramÃturapi pramÃyà bhedo vyÃkhyÃta÷ / pramÃtÃraÓcÃnekavidhasukhadu÷khopabhogavyavasthÃnÃdbadhirÃndhakÃïÃdikovidajÃlmasaæsÃrimuktavibhÃgopapatteÓca bhedavanto 'numÅyante / ekasminnaparyÃyeïa viruddhadharmasaæsargÃsaæbhavÃt / kalpanayà katha¤citsaæbhÃvyamÃno 'pyayaæ gomayapÃyasÅyanyÃmÃvahati / tadevaæ pratyak«avirodhÃdanupapannÃrthÃ÷ Órutaya 'ekamevÃdvitÅya' mityÃdyÃ÷ prathamÃæ v­ttimullaÇghya jadhasyÃmavalambante 'yajamÃna÷ prastara' 'Ãdityo vai yÆpa' ityÃdivaditi / yadÃha bhagavÃn jaimini÷--- 'guïavÃdastviti' 'tatsiddhiriti' ceti, tasmÃnnÃdvaitamiti / _________________________________________________ NyS_4,1.42: na kÃraïÃvayavabhÃvÃt // sÃdhyÃtsÃdhanasya bhedena ca saækhyÃntaraikÃntà apyapah­tÃrthà ityuktam // 41 //nyÃ. sÆ. // 4 // 1 // 42 // atra pÆrvapak«avÃdyÃha--- na kÃraïÃvayavabhÃvÃt (sÆ. 42) // tadvyÃca«Âe kÃraïasya sÃdhyÃvayavabhÃvÃt / ekasya dvayÃdÅnÃæ và kaÓcidekadeÓa÷ sÃdhanaæ tathà ca na saækhyÃntaraæ na ca sÃdhanabhÃva ityartha÷ // 42 // _________________________________________________ NyS_4,1.43: niravayavatvÃdahetu÷ // nirÃkaroti / niravayavatvÃdahetu÷ (sÆ. 43) // avayavabhÃvÃditi yadi sÃdhyasya kaÓcidavayavo bhavenna saækhyaikÃnta÷ syÃditi sarvamekamityetasminpratij¤Ãrthe na kiæ cidapav­jyate vyÃvarttate yatastatsÃdhanaæ syÃdityartha÷ / atha kasmÃnna sÃdhyameva heturityata Ãha / Ãtmani ceti / (402/20) co hetau / api caite saækhyaikÃntÃ÷ pratyak«ÃdipramÃïavirodhÃnmithyÃvÃdà ityÃha / te khalvime saækhyaikÃntà iti / khaluÓabda÷ samuccaye / prakrakoÂarapÃïyÃdiviÓe«akÃrito yor 'thabheda÷ sthÃïupuru«Ãdi÷ tatpratyÃkhyÃnenetyartha÷ / atha viÓe«akÃritÃrthabhedÃbhyanuj¤Ãnena vartante tathà 'pyekÃntatvaæ jahati ekatvÃdisaækhyÃyà anaikÃntikatvamityartha÷ / atha sÃmÃnyakÃrita iti (483/5) saækhyÃmÃtramaÇgÅkriyate na punarasnayà aikÃntikatvamityartha÷ / tadasmÃkamabhimatamevetyÃha tathà 'pi na kiæ cidbÃdhyata iti / ye 'pyÃhu÷ sattÃsÃmÃnyameva tattvaæ bhedÃstu kÃlpanikà iti tÃn pratyÃha / na ca bhedamantareïeti / yadÃhu÷ / 'nirviÓe«aæ na sÃmÃnyaæ bhavecchaÓavi«Ãïava' diti / syÃdetat pretyabhÃvaparÅk«ÃyÃæ ka e«Ãmavasaro yadete ekÃntavÃdÃ÷ parÅk«yanta ityata Ãha / te iti / advaitÃdi«vekÃnte«u pretyabhÃvo na tÃttviko bhavedapi tu kÃlpanika÷ na kevalaæ pretyabhÃvo 'pi tu «o¬aÓÃpi padÃrthÃ÷ / tasmÃdete«Ãæ yattattvaj¤Ãnaæ tasya pravivekÃrthaæ j¤eyapravivekena j¤Ãnapraviveka iti tadarthamete parÅk«ità iti / tadanena prabandhena pretyabhÃva÷ parÅk«ita÷ // 43 // _________________________________________________ NyS_4,1.44: sadya÷ kÃlÃntare ca phalani«patte÷ saæÓaya÷ // athoddeÓakramÃnurodhÃtphalamidÃnÅæ parÅk«yate / tatrÃgnihotrÃdÅnÃæ phalamanantarabhÃvi kÃlÃntarabhÃvi veti saæÓaya÷ / etaduktaæ bhavati / karmÃnantaraæ du÷khaæ ca lokapaÇktyÃdi copalabhyate praÓaæsanti hi laukikà dhÃrmiko 'yaæ sÃdhutama iti, tatkimetÃvadevÃsya phalamastu athÃmu«mikaæ svargÃdÅti / kiæ prÃptaæ svargÃdiphalatve karmaïa÷ svarÆpeïÃkÃraïatvÃcciraniv­tte tasmiæstadutpatte÷ apÆrvakalpanÃyÃæ ca pradhÃnÃÇgÃpÆrvÃïi bhÆyÃæsi kalpanÅyÃni na ca tÃnyutpannamÃtrÃïi janayanti phalamiti tatsahakÃryantarÃïi kalpanÅyÃnÅtyad­«ÂakalpanÃgauravÃt tadanantarad­«ÂaphalÃbÃdhanÃcca, nÃsyÃ'bhu«mikaæ phalaæ svargÃdi, api tvanantarad­ÓyamÃnameva / tatrÃpi du÷khaphalatve upadeÓavyÃghÃtÃl lokapaÇktilÃbhakhyÃtyÃdikameva phalaæ tacca sukhahetutayà kathaæ citsvargÃdipadenocyate / d­«Âo hi sukhahetau svargapadaprayogo loke yathà candanaæ svarga÷ sÆk«mÃïivÃsÃæsi svarga iti prÃptam / evaæ prÃpte brÆma÷ / svarga padasya tÃvadarthavÃdato--- 'yanna du÷khena saæbhinnaæ na ca grastamanantaram / abhilëopanÅtaæ ca tatsukhaæ sva÷padÃspada'miti sukhaæ prati vÃcakatvamavadhÃritam / na ca tadvÃcakatvenaiva candanÃdau tatprayogopapattÃvanekÃrthatvakalpanÃpa yuktà / yadÃhuranyÃyaÓcÃnekÃrthatvamiti / tasmÃnmukhyo 'yaæ svargaÓabda uktabhede sukhe / tathà ca svargakÃma ityatra mukhyÃrthasaæbhave nopacaritÃrthatà yuktà / na cÃnekÃd­«ÂakalpanÃbhayÃnmukhyÃrthaparityÃgo nyÃyya÷ pramÃïasiddhe niyogaparyanuyogÃnupapatte÷ / yathà 'hu÷ / 'ÓrutisiddhyarthamaÓrutopalabdhau yatnavatà bhavitavyaæ na tu ÓrutaÓaithilyamÃdaraïÅya'miti / tathÃ--- 'pramÃïavantyad­«ÂÃni kalpyÃni subahÆnyapi' / na cÃnantarad­ÓyamÃnaæ lokapaÇktyÃdi homÃdyanu«ÂhÃnaphalamapi tu tadupalambhaphalam / adÃmbhikÃnÃæ pracchannamanuti«ÂhatÃmapi lokapaÇkyÃderabhÃvÃt / tasmÃtsu«ÂhÆktaæ na sadya÷ kÃlÃntaropabhogyatvÃditi bhëyam / tathà prav­ttyà saæskÃro dharmÃdharmalak«aïo janyata iti / nai«a puru«asaæskÃra÷ snÃnÃdijanya iva boddhavyo 'pi tu puru«adharmatÃmÃtreïa saæskÃra ityucyate paramÃrthatastvayaæ dharma÷ puru«ÃÓrayo 'pi karmaïà phale janayitavye tasyÃvÃntaravyÃpÃra iti / vÃrtikaæ sadyastÃpÃdiphaleta¤ (484/1) atidguïasaævij¤Ãno 'yaæ bahuvrÅhistÃpÃdÅti / tena lokapaÇktyÃdikamucyate // 44 // _________________________________________________ NyS_4,1.45: na sadya÷ kÃlÃntaropabhogyatvÃt // NyS_4,1.46: kÃlÃntareïÃni«pattir hetuvinÃÓÃt // NyS_4,1.47: prÃÇ ni«patterv­k«aphalavat tat syÃt // svarga÷ phalaæ ÓrÆyate ityayuktam, svargakÃma iti svargasya puru«aviÓe«aïatvena ÓravaïÃdasÃdhyatvÃdata Ãha / deÓitayà ca kriyayà nÃnarthikayà Óravitavyam / ÃptopadeÓa÷ khalvayamupadeÓyasya karmaïo 'bhimatopÃyatÃmÃha tatra karmaïo 'bhimatÃpek«ÃyÃæ puru«aviÓe«aïasyÃpyapek«itatvÃtsÃdhyatvamiti siddham / evaæ hi lokapaÇktyÃdiragnihotrÃdyanu«ÂhÃnasÃdhyà bhaved yadi tatkÃmasya svargakÃmasyevÃgnihotrÃdyanu«ÂhÃnaæ deÓyeta, na caitadastÅtyÃha na ca tÃpÃdikÃma iti / lokapaÇktyÃdikÃma ityartha÷ / Óe«amatirohitÃrtham // 45 // 46 // 47 // _________________________________________________ NyS_4,1.48: nÃsan na san na sadasat sadasatorvaidharmyÃt // idamidÃnÅæ cintyate kimetatphalamutpatte÷ prÃyasadvà sadvà sadasadvà 'nabhayaæ veti / atra samastapak«Ãk«epeïa phalÃbhÃvamabhidhitsu÷ pÆrvapak«ayati / tadidaæ phalaæ ni«patte÷ prÃk / nÃsanna sanna sadasat / sadasat kasmÃnna bhavatÅtyata Ãha / sadasatorvairdhmyÃt / parasparaviruddhadharmatvÃd dharma÷ svabhÃva÷ virodhÃdityartha÷ / athÃnubhayaæ kasmÃnna bhavatÅtyata Ãha / nÃpyubhayaviparÅtamiti / siddhÃntyÃha / prÃgutpatterutpattidharmakamasadityaddhà // 48 // _________________________________________________ NyS_4,1.49: prÃgutpatterutpattidharmakam asad ity addhÃ, kasmÃd utpÃdavyayadarÓanÃt // nanu nÃsadutapadyate na sanniruddhyataityÃcak«ate sÃækhyÃ÷ tatkathametadityata Ãha / utpÃdavyayadarÓanÃt (sÆ. 49) // yathà nityasvarÆpÃyÃÓcitiÓakternotpÃdo na ca vyaya evaæ phalasyÃpi nityasya tau na syÃtÃmityartha÷ / na hi satpak«a iti / (486/1) satkÃryapak«aityartha÷ / na kiæ cijjÃyata iti / na pratij¤ÃvÃkyÃtki¤cittattvaj¤Ãnaæ sambhavati / kiæ cicca saædehÃdi na vinaÓyatÅti / aj¤Ãnatiro bhÃva÷ saæÓayaviparyayatirobhÃva÷ / kÃraïasya hi pradhÃnasya lak«aïaæ mahÃn lak«yate hi mahatà pradhÃnamiti / evaæ tasyÃpyahaÇkÃrastasya pu«Âi÷ sthÆlatetyartha÷ / paÓcÃdbhavatÅti kevalakÃraïÃvasthÃyÃ÷ paÓcÃditi // 49 // _________________________________________________ NyS_4,1.50: buddhisiddhaæ tu tad asat // yaccoktamupÃdÃnaniyamÃditi / tatra yadi puru«asyopÃdÃnaniyama÷ paÂÃrthÅ tantÆnevopÃdatte na vÅraïaæ, kaÂÃrthÅ vÅraïamiti, tatastadupÃdÃnÃnÃæ tatra tatra kÃrye sÃmarthyaparij¤ÃnÃt tacca sÃmarthyamÃnumÃnikaæ tadidamucyate / sÆ. buddhisiddhaæ tu tadasaditi // 50 // tadasadbhÃvi kÃryamanenaiva kÃraïena janyate nÃnyenetyanumÃnÃd buddhisiddhamevetyartha÷ / athÃsatkÃryapak«e tantava eva paÂasyopÃdÃnaæ na vÅraïÃdÅtyayaæ niyamo na syÃditi brÆ«e tadayuktam, asattvÃviÓe«e 'pi svakÃraïÃdutpannaæ kiæ cideva citkÃryaæ janayituæ samarthaæ nÃnyadityayaæ svabhÃvaviÓe«Ãdupapadyata iti / api ca satkÃryapak«e pradhÃnopÃdÃnatvÃdviÓvasya tasya cÃbhedÃpavatkÃraïÃtmakatvÃcca kÃryajÃtasya sarvaæ sarvÃtmakamitÅdamihanedamidamidÃnÅæ nedamidamevaænedamiti niyamo na syÃt kasya citkutaÓcidvivekahetorabhÃvÃt / tasmÃdasti rÃsabhe 'pi vi«Ãïa miti tatra tasyÃsattvaæ bruvÃïa÷ svasiddhÃntaæ bÃdhataityÃha / asattvÃcca kharavi«Ãïaæ notpadyata iti bruvÃïa iti / sattve cÃsattve ca samÃne yasya kÃraïamasti tadutpadyata iti gu¬ajihvikà / paramÃrthatastvasattve kÃraïasÃmarthyaniyamÃdutpattiniyama÷ kalpate, sarvÃtmanà sarvasya sattvave tu na niyamaheturastÅtyuktaprÃpayam / deÓayati athÃsatkÃrye kiæ pramÃïaæ ? na hyanumÃnamasminnarthe pramÃïaæ bhavitumarhati ÃÓrayÃsiddhe÷ / nÃpi pratyak«aæ tenÃpyasata÷ svÃtantryeïÃnirÆpaïÃditi bhÃva÷ / viditÃbhiprÃya uttaramÃha nÃsattvave na sattvave 'numÃnamasti / yathà 'smÃkamÃÓrayÃsiddhido«Ãdasattve kÃryasya nÃnumÃnam / evaæ bhÃve 'pi kÃryasya sattve nÃnumÃnamÃÓrayÃsiddhereva / kva tarhyanumÃnamityata Ãha dharmiïyavipratipatteranumÃnamastÅti yojanà / tathà satyÃÓrayo 'syasiddhyatÅtyartha÷ / puna÷ p­cchati kveti / yadi dharmiïyavipratipatti÷ kva tarhi vivÃda÷ / uttaraæ yadubhayeti / dharmyadhikaraïÃn satkÃryavÃdinÃmeva vÃdÃnvibhajate tÃnpratÅti / tantumÃtraæ paÂa iti / tantubhyo 'bhinna ityartha÷ / kÃryÃtmaneti / kÃryaæ kÃraïÃdbhinnÃbhinnamityartha÷ / asatkÃryapak«astu svÃbhimata÷ sphuÂatvÃdavÃntarapratibandyabhÃvÃcca nopanyasta÷ / upapÃdita iti dvitÅyÃdhyÃye / prÃgupalabdhikÃlÃditi / kÃraïavyÃpÃrÃt prÃgityartha÷ / saæsthÃnaviÓe«aÓÆnyatÃmÃtravivak«ayà turyÃdid­«ÂÃnto na tu prÃgabhÃvo vivak«ita÷ / ÓaktiviÓe«Ãvasthità iti kÃraïavyÃpÃrÃt prÃgiti Óe«a÷ / atra siddhasÃdhanaæ vayamapi bramahe svavyÃpÃrÃtpaÂotpattinimittÃtprÃk tantava÷ ÓaktiviÓe«Ãvacchinnà aiveti / pare«Ãæ satkÃryasÃdhanamupanyasyati / vidyamÃnÃæbhivyaktyarthÃstantavastadarthinà niyamenopÃdÃnÃt khanitrÃdivat / (489/1) yathà hi khanitraæ vidyamÃnamevodakaæ m­dapanayanena vyanaktÅti / tadetad dÆ«ayati / vidyamÃnasyÃbhivyaktirasatÅti abhivyaktivatkÃrye 'pi prasaÇga÷ / yathÃvyakterasatyà evotpÃdastathà kÃryasyÃpyasata patrotpÃda ityartha÷ / khanitrÃdivaditi d­«ÂÃnta÷ sÃdhyavikala ityÃha yadapÅti / sà 'prÃpti÷ kuto bhavatÅti vaktavyamiti / prÃpti÷ khalu saæyoga÷ sa ca guïa÷ guïaÓca dravyavinÃÓÃdvinaÓyed virodhiguïÃntarÃdvà / tatra tÃvadÃvaraïadravyamÃvriyamÃïaæ vodakaæ na vina«Âaæ yena tayo÷ saæyogo vinaÓyet tatastadvirodhiguïÃntarotpÃdo vaktavya÷ sa eva ca saæyogavirodhÅ guïo vibhÃga ityucyataityartha÷ / prÃpterabhÃvo 'prÃptiriti pak«aæ dÆ«ayitvà paryudÃsapak«amÃÓaÇkya dÆ«ayati atha prÃpteriti / puna÷ ÓaÇkate athabhinnadeÓotpattimiti / na ca vayaæ saæyogaæ vibhÃgaæ và guïamupema÷ / kiæ tu bhinnadeÓotpanna eva dravye vibhÃgo nirantarotpanna eva saæyoga ityartha÷ / nirÃkaroti ÓrinnadeÓa iti / viÓe«aïopÃdÃnÃnna bhinnadeÓotpattirvibhÃga÷ kasmÃd utpanne utpannamiti bhinnadeÓatayà bhinnamiti viÓe«aïaæ hi svÃnuriktaæ pratyayaæ viÓe«ye janayati, na tvanyÃnuraktam / na khalu nÅlaæ viÓe«aïamutpale raktapratyayaæ janayatvabhrÃntasyetyartha÷ / api ca k«aïabhaÇgaæ bhÃvÃnÃæ vyÃsedhadbhirasmÃbhirbhinnadeÓotpatte÷ prati«edhÃnna bhinnadeÓotpattirvimÃga÷ / ÓaÇkate k«aïikatvÃdvibhÃgasyeti / utpadya hÅndriyasannikar«ÃdvibhÃgena svavi«ayaæ j¤Ãnaæ janayitavyam / na caitÃvantaæ kÃlamasÃvasti k«aïikatvenotpannÃpavargitvÃdityartha÷ / nirÃkaroti nasÃmÃnyÃbhivyaktÅti / (490/1) etadvibhajate / pÆrvaæ tÃvadutpanno vibhÃga÷ sÃmÃnyaæ vyanaktÅti / svakÃraïasamavÃya÷ sattÃsamavÃyo và utpatti÷ / tadviÓi«Âa utpanna ityucyate / ye«Ãæ sÃmÃnyagrahapura÷ saraæ viÓe«aj¤Ãnaæ tanmate na sÃmÃnyaæ vyanakti taduttarakÃlaæ ca svapratyayaæ janayatÅtyuktam / etaduktaæ bhavati na vayaæ bauddhà iva pÆrvÃparakÃlamÃtrÃvasthitilak«aïÃæ k«aïikatÃæ vibhÃgÃdÅnÃmÃcak«mahe kiæ tvÃÓutaravinÃÓalak«aïÃæ sà ca dvitrÃdik«aïasthÃyinÃæ cirasthÃyibhyova ghaÂÃdibhyo vyÃv­ttÃtmà ÓakyÃvaktumiti // 50 // _________________________________________________ NyS_4,1.51: ÃÓrayavyatirekÃd v­k«aphalotpattivadityahetu÷ // dehÃdyatiriktamÃtmÃnaæ nityaæ paralokinamasantaæ manyamÃna Ãha / ÃÓrayavyatirekÃdv­k«aphalotpattivadityahetu÷ (sÆ. 51) // mÆlasekaphalotpÃdayorekav­k«ÃÓrayatvam / karmaïastu homÃderÃÓraya÷ ÓarÅram / na cÃmu«mikasya svargÃde÷ ÓarÅramÃÓraya÷ tasminna«Âe 'sya bhÃvÃt / tasmÃdÃÓrayavyatirekÃtsvargÃderv­k«aphalotpattivadityayaæ d­«ÂÃnta÷ svargaphalatve homasyÃheturityartha÷ // 51 // _________________________________________________ NyS_4,1.52: prÅterÃtmÃÓrayatvÃdaprati«edha÷ // astyÃtmà svagaupabhogasamartha÷ ÓarÅrÃdivyatirikta÷ karttetyu«apÃditamityÃÓayavÃnÃha / prÅterÃtmÃÓrayatvÃdaprati«edha÷ (sÆ. 52) _________________________________________________ NyS_4,1.53: na putrapaÓustrÅparicchadahiraïyÃnnÃdiphalanirdeÓÃt // astu svargÃdyÃtmÃÓrayaæ tathà 'pyavyÃpako hetu÷ putrÃdiphalebhyo niv­tteriti deÓayati / na putrapaÓustrÅparicchadahiraïyÃnnÃdiphalanirddeÓÃt (sÆ. 53) // _________________________________________________ NyS_4,1.54: tatsaæbandhÃt phalani«patteste«u phalavadupacÃra÷ // pariharati / tatsambandhÃtphalani«patteste«u phalavadupacÃra÷ (sÆ. 54) // svargo 'pi tÃvatsvargatayà na kÃmyate kiæ tu bhogyatayà / evaæ sati kaiva kathà putrÃdi«u / te 'pi bhogyatayaiva kÃmyante na tu svarÆpaæ bhogyamiti tatsÃdhyaæ sukhaæ bhogyam / tasmÃtputrÃdisambadhÃttadutpatte÷ sukhotpatte÷ te«u yathà phalaÓabdaprayogastathà te«u putrÃdi«vityartha÷ / sÆtrÃrthakathanenaiva bhëyavÃrtikevyÃkhyÃte // 54 // _________________________________________________ NyS_4,1.55: vividhabÃdhanÃyogÃd du÷khameva janmotpatti÷ // phalÃnantaraæ du÷khaparÅk«aïaæ, tatreyaæ parÅk«Ã bhavatu du÷khaæ bÃdhanÃlak«aïamanubhÆyamÃnaæ, yatpunaridaæ sukhaæ pratyÃtmamanukÆlavedanÅyaæ tatkathaæ du÷khamanubhavavirodhÃt / ÓarÅrendriyabuddhayaÓca yadi du÷khahetutayà du÷khaæ kasmÃtsukhahetutayà sukhameva na bhavanti / seyamatibhÅrutà sakalalokayÃtrÃvirodhinÅ / yathÃhu÷ 'na hi m­gÃ÷ santÅti ÓÃlayo nopyante / na hi bhik«ava÷ santÅti sthÃlyo nÃdhiÓrÅyanta'iti / tasmÃnmÃæsÃrthÅva kaïÂakÃnuddh­ttya mÃæsamaÓnannÃnarthaæ kaïÂakajanyamÃpnotÅtyevaæ prek«ÃvÃn du÷khamuddh­ttyendriyÃdisÃdhanaæ sukhaæ bhok«yate, santi ca vividhadu÷khaparivarjanahetavo d­«ÂÃ÷ parid­«ÂasÃmarthyà anvayavyatirekÃbhyÃmityabhiprÃyavÃn pÆrvapak«Å gu¬ajivhikayà saæÓayÃna iva p­cchati / tatkimidamiti / siddhÃntina uttaram anya ityÃha sÆtrakÃra iti / tenaivÃbhiprÃyeïa pÆrvapak«Å p­cchati katham / uttaraæ na vai sarvalokasÃk«ikamiti / ayaæ tu du÷khabhÃvanopadeÓa÷ kimarthamityata Ãha bhëyakÃra÷ du÷khahÃnÃrtha÷ / kiæbhÆtasya du÷khahÃnamityata Ãha / janmamaraïaprabandhasyÃnubhava÷ prÃpti÷ tannimittÃd du÷khopadeÓapariÓÅlanena nirviïïasyÃlaæpratyayavata÷ ata eva du÷khaæ jihÃsata iti yojanÅyam / svÃbhiprÃyeïa pÆrvapak«Å p­cchati / kayà yuktyà / uttaram / sarve khapalu sattvanikÃyà iti / utpatti÷ sukhadu÷khahetubhÆtà vi«ayasaæpatti÷ tasyÃ÷ saæsthÃnÃni bhuvanÃni / à satyalokÃdà cÃvÅceriti / etaduktaæ bhavati / yadi du÷khavarjanena Óakyate sukhamupÃdÃtuæ tatastÃd­Óaæ sukhamanakÆlavedanÅyaæ ka÷ praj¤ÃvÃn prajahyÃt / na ca tÃd­Óamasti sukhaæ kva cidapi sarvasya du÷khÃvinÃbhÃvina÷ kevalasyopÃdÃtumaÓakyatvÃt / na hi madhuvi«asaæp­ktamannaæ vi«amapah­tya Óakyaæ madhumÃtramupÃdÃtumiti / tasmÃnnedaæ sukhasya pratyÃkhyÃnamapi tu sukha eva du÷khabhÃvanamupadiÓyate // 55 // atra heturupÃdÅyate ­«iïà / vividhabÃdhanÃyod du÷khameva janmotpatti÷ (sÆ. 55) // janmana utpatti÷ sà dukhameva bhÃvayitavyà vividhabÃdhanÃyogÃditi // 55 // _________________________________________________ NyS_4,1.56: na sukhasyÃpyantarÃlani«patte÷ // kasmÃtpunardu÷khameva svarÆpato na bhavatÅtyata Ãha / na sukhasyÃntarÃlani«patte÷ (sÆ. 56) // na khalvayaæ du÷khoddeÓo du÷khakayanaæ sukhasya pratyÃkhyÃnam // 56 // _________________________________________________ NyS_4,1.57: bÃdhanÃniv­ttervedayata÷ parye«aïado«Ãdaprati«edha÷ // itaÓca du÷khasaæj¤ÃbhÃvanaæ na sukhasya pratyÃkhyÃnaæ du÷khoddeÓenetyÃha / yasmÃdidaæ me sukhasÃdhanamiti vedayan prÃrthayate sukhasÃdhanam / tacca uktÃdbahuprakÃrÃdbÃdhanÃheturiti du÷khabhÃvanayopadeÓanamiti / kÃmaæ kÃmyaæ kÃmayamÃnasya yadà kÃma÷ sam­dhyati saæpanno bhavati / athÃnantaramenaæ puru«amapara÷ kÃma icchà k«ipraæ bÃdhate svargÃdiprÃptÃvapi svarÃjyÃdi kÃmayate / evaæ tatprÃptau prÃjÃpatyÃdÅti asyecchà tadupÃyaprÃrthanÃdinà du÷khena prabÃdhataityartha÷ / samantÃdudanemi yathà bhavati tathà bhÆmiæ labhati iti yojanà // 57 // _________________________________________________ NyS_4,1.58: du÷khavikalpe sukhÃbhimÃnÃcca // nanvayaæ yadyapyantarÃle sukhÃnyanubhavati tathà 'pi du÷khasaæbhedamÃkalayan anupadi«Âo 'pi svayameva nivartsyati k­tamasya du÷khabhÃvanopadeÓenetyata Ãha // du÷khavikalpe sukhÃbhimÃnÃcca (sÆ. 58) // ÓÃstrani«ÂhÃnÃæ vivekinÃæ khalu vividhabÃdhanÃnu«aÇgÃd anavayavena sukhamÃtraæ du÷khameveti viniÓcayo 'k«ipÃtrakalpà hi te / tadyathe«ÅkÃtÆlasamparkÃdapyak«ipÃtra dÆyate na gÃtrÃvayavÃntarÃïi tathà m­ducittatayà vivekino dÆyante avivekinastu praïayakalahakupitakuraÇgaÓÃbalocanÃÇganÃlaktakarasÃrdrapodapallavapÃtamapi Óirasi rahasi sukhamabhimanyamÃnà dhanapulakaka¤cukäcitatanava÷ sÃndrÃnandÃÓruplutanayanà nirv­ïvantÅti tÃn pratyayamupadeÓor 'thavÃnityartha÷ / jÃyasva mriyasva ceti saædhÃvatÅti / punarjÃyate punarmriyate janitvà mriyate m­tvà jÃyate tadidaæ saædhÃvanavyÃpÃrapracaya ityartha÷ / codayati / kasmÃd du÷khaæ janmeti nocyata iti / yadi du÷khabhÃvanopadeÓo janmani evaæ satyevakÃra÷ kimartha ityartha÷ / pariharati / janmavinigrahÃrthÅya iti vinigraho viniv­tti÷ sa evÃrtha÷ pravartata iti janmavinigrahÃrthÅya÷ / yathà ca matvarthÅya iti / etaduktaæ bhavati / janma du÷khameveti bhÃvayitavyaæ nÃtramanÃgapi sukhabuddhi÷ kartavyà anekÃnarthaparamparÃyÃmapavargapratyÆhaprasaÇgÃditi // 58 // _________________________________________________ NyS_4,1.59: ­ïakleÓaprav­ttyanubandhÃdapavargÃbhÃva÷ // du÷khoddeÓÃnantaramapavarga uddi«Âo lak«itaÓceti Óe«a÷ / sa pratyÃkhyÃyate / ­ïakleÓaprav­ttyanubandhÃdapavargÃbhÃva÷ (sÆ. 59) // tadvyÃca«Âe bhëyakÃra÷ / ­ïÃnubandhÃditi / asti hi / ... ­ïÃni trÅïyapÃk­tya mano mok«e niveÓayed / anapÃk­tya mohena mok«amicchan vrajatyadha÷/ ... ­ïatrayÃpÃkaraïenaiva vaya÷samÃptermok«aniveÓak«aïo nÃstÅtyapavargÃbhÃva ityartha÷ / kleÓÃnubandhÃnnÃstyapavarga÷ / nÃnucchinnanidÃna÷ saæsÃra÷ Óakya ucchettumityartha÷ / prav­ttyanubandhÃdityasyÃpÅyameva vyÃkhyà // 59 // _________________________________________________ NyS_4,1.60: pradhÃnaÓabdÃnupapatterguïaÓabdenÃnubÃdo nindÃpraÓaæsopapatte÷ // evaæ pÆrvapak«ayitvà siddhÃntamupakramate / atrÃbhidhÅyate / yattÃvad­ïÃnubandhÃditi / jÃyamÃna ityasya pradhÃnÃrthatÃnupapattyà guïaÓabdatvaæ sÃdhayituæ d­«ÂÃntalÃbhÃya ­ïaÓabdasya prathamaæ guïaÓabdatvamÃha / pradhÃnaÓabdÃnupapatteriti / tadvyÃca«Âe / ­ïairiti / nÃyaæ pradhÃnaÓabda iti / (491/1) ­ïavÃnivÃsvatantraste«u te«u karmasu nÃdhikÃrÅti nindà / tadabhÃve tu svatantra iti praÓaæsà / evaæ jÃyamÃna iti guïaÓabdo na mukhya iti / kasmÃt punarna mukhya ityata Ãha mÃt­to jÃtamÃtrasyaivÃnadhikÃrÃt / kasmÃdanadhikÃra ityata Ãha / arthina÷ Óaktasya cÃdhikÃrÃt / kasmÃdarthina ityata Ãha / karmavidhÃvagnihotraæ juhuyÃtsvargakÃma ityÃdau kÃmasaæyogaÓrute÷ / na ca bÃlaka÷ sukhadu÷khaprÃptiparihÃrakÃmo 'pi vivekena svargaputrapaÓvannÃdi kÃmayata iti / Óaktasya ca prav­ttÅti / na hyaÓakanÅyamarthamaÓaktaæ prati veda ÃptopadeÓarÆpo vidhÃtumarhati / na ca bÃlaka÷ Óakto 'vidvattvÃdinà / ata eva tiryagdevar«ipaÇguÓÆdra«Ãr«eyÃïÃmanadhikÃra÷ sÃmarthyÃbhÃvÃt / na kevalaæ vaidiko 'yamÅd­Óo vyavahÃro 'pi tu laukiko pÅtyÃha / na bhidyate cÃyaæ laukikÃt / tadvyÃca«Âe laukikastÃvaditi / upapannÃnavadyavÃdÅti / upapannaæ pramÃïena anavadyaæ punaruktadoïa anapek«itamupade«Âavyaæ yanna bhavavati tadityartha÷ / nyÃyaprÃptamimamarthaæ liÇgadarÓanamupodbalayatÅtyÃha / gÃrhasthyaliÇgaæ ca mantrabrÃhmaïaæ karmÃbhivadatÅti / gÃrhasthyasya liÇgaæ patnÅ yasminkarmaïi tattathoktam / 'patnyavek«itamÃjyaæ bhavati' / 'patnya udgÃyanti' / 'k«aume vasÃnÃvagnimÃdadhÅyÃtÃ' mityevamÃdi / tadanena gÃrhasthyÃtpÆrvÃvasthà tÃvad­ïÃnubaddhà na bhavatÅtyuktaæ saæpratyuttarÃvasthÃpi na ­ïÃnubaddhetyÃha / yadà cÃrthino 'dhikÃrastadà 'rthitvasyÃvipariïÃme jarÃmaryavÃdopapatti÷ / tena yudaktam­ïÃpÃkaraïena vaya÷paryavasÃnÃnnasti mok«ÃvasarastadapÃk­taæ bhavati / avipariïÃmapadÃrthavyÃkhyÃnaæ na nivartata iti / turÅyasyetyasya vyÃkhyÃnaæ caturthasyeti / prÃyeïa pa¤casaptativar«e«vativÃhite«u arthat­«ïà tanÆbhavati / atyantasaæyoge tu jarayà havetyanarthakam / m­tyunà vetyanenaiva siddheriti Óe«a÷ / yadyucyate aÓaktatopalak«aïametajjarayà havà m­tyunà veti, tena kasyÃnarthakyamityata Ãha / aÓakto vimucyataityetadapi nopapadyata iti / syÃdetat / yadyapi g­hasthasya yaj¤ÃdividhÃnÃntarÃïi santi tathà 'pi jÃyamÃnastribhir­ïairiti vÃkyaæ bÃlasyÃpi yaj¤Ãdi vidhÃsyatÅtyetÃæ ÓaÇkÃæ vimarÓapÆrvamapÃkaroti / athÃpi vihitaæ và 'nÆdyeta kÃmÃdvÃr 'tha÷ prakalpyeteti / na tÃvajjÃyamÃno havai iti Óakye vidhivibhaktirasti tena siddhÃnuvÃda÷ svarasata÷ pratÅyate yadi tu tasyÃrthasya siddhirvÃkyÃntarÃdvà pramÃïÃntarÃdvà kathamapi na kalpeta tatova 'vacanÃni tvapÆrvatvÃ' diti nyÃyÃndvidhitvamasya kalpyeta, santi tu ÓataÓastadarthavidhÃyakÃni vÃkyÃni vibhaktimantÅti ko jÃtvasya svecchÃmÃtreïa vidhitvaæ kalpayet / tasmÃdvihitÃnuvacanameva nyÃyyamiti jÃyamÃnaÓabdo jaghanyav­ttiriti yuktamutpaÓyÃma÷ / syÃdetat / jÃyamÃnaÓabdo 'nupacÃritÃrtha÷ svabhÃvato mÃturudarÃdvibhÃgamÃha / sa kathaæ cidanuvÃdÃnurodhapena jaghanyav­tti÷ kalpanÅya÷ / tadvaraæ mukhyÃrthÃnurodhena vidhÃnameva kalpyatÃm / evaæ sati Órutiranurodhità bhavati / asti ca bÃlakasyÃpi phalotpÃdanayogyatà tadÃtmana÷ phalaæ prati samavÃyikÃraïatvÃt / tena yadyapi jÃtamÃtrasya phalasÃdhanÃnu«ÂhÃnayogyatà nÃsti tathà 'pi phalotpÃdaæ prati yogyatà 'sti, phalena ca prayojanaæ na tatsÃdhanenetyata Ãha phalasya sÃdhanÃni hi prayatnavi«ayo na phalamiti / ayamabhisandhi÷ / vidhirhi svavyÃpÃre kart­tayà puru«aæ niyuÇkte prayatnaÓcÃsya vyÃpÃra÷ sambhavati vi«aye na Óakyo nivarttayitumiti svavi«ayamapek«ate / na cÃsya sÃk«Ãtphalaæ vi«ayo bhavitumarhati / uddeÓyatÃmÃtreïa tu bhavet / naitÃvatà prayatno 'sya nirv­ïoti yÃvadayaæ sÃk«ÃdabhinirvartanÅyaæ na prÃpnoti / tadupÃyasya sÃk«ÃdabhinivarttanÅya iti phaloddeÓaprav­ttasya puru«aprayatnasya nirv­ïoti yÃvadupÃyo vi«aya÷ / na ca bÃlakasya tadupÃyamavidu«astatra sÃmarthyamasti / asamarthaÓcÃkartà kathamÃtmÃnaæ prayatnena vyÃpnuyÃt / avyÃpnuvaæÓca kathamadhikÃrÅti jÃyamÃnaÓabdo jaghanyav­ttireva nyÃyya iti siddham / vihitaæ ca jÃyamÃnamiti ­ïavÃkyÃtprÃgvidhÅyate ca ­ïavÃkyÃrddhvamityartha÷ / yaduktaæ tatra hi pravrajyà vidhÅyata iti tadamÆ«yamÃïa Ãha pratyak«avidhÃnÃbhÃvÃditi cet / ÓaÇkÃæ nirÃkaroti / na prati«edhasyÃpi vidhÃnÃbhÃvÃta / ÓaÇkÃæ vibhajate pratyak«ata iti / paramÃpto hi bhagavÃnÅÓvaro 'nukampayà bhÆtopadeÓÃyaprav­tto yadgÃrhasthyamevÃÓrayamamupadiÓati tato 'vagacchÃmo na santyÃÓramÃntarÃïi bhÆtebhyo hitÃnÅtyartha÷ / ata evÃhu÷ 'aikÃÓramyaæ tvÃcÃryÃ÷ pratyak«avidhÃnÃdgÃrhasthyasyeti' / nirÃkaraïaæ vibhajate na prati«edhasyeti / sm­tÅtihÃsapurÃïÃni tÃvadavivÃdaæ vidadhati cÃturÃÓramyamupalabhyante yadi pratyak«ayà Órutyà prati«idhyante tatastadvirodhenaudumbarÅsarvave«Âanavat tatrÃpramÃïÃni syu÷, na ca tatprati«edha÷ Órute÷ sÃk«Ãdavagamyate / tasmÃtsm­tyÃdivihitaæ cÃturÃÓramyamaprati«iddhaæ Órutyà na Óakyaæ parityaktumityartha÷ / na cÃvidhÃnena tatprati«edhÃnumÃnamityÃha / adhikÃrÃcceti / gÃrhasthyopadeÓasyÃdhikÃrÃttasyaiva vidhÃnaæ nÃÓramÃntarasya na tvÃÓramÃntarÃbhÃvÃt / na hi vyÃkaraïaæ Óabdaæ vyutpÃdayatpramÃïÃdyabhÃvamÃk«ipati / api ca mà bhÆtpratyak«avidhÃnaæ Órutau sasÃdhanÃpavargÃbhidhÃnÃni cÃturÃÓramyÃbhidhÃnÃni ca pratyak«Ãïyupalabhyante vacanÃni tÃnyapÆrvatvÃdvidhÃnÃni apavargasya sasÃdhanasya cÃturÃÓramyasya ca bhavi«yantÅtyÃha / ­gbrÃhmaïaæ cÃpavargÃbhidhÃyyabhidhÃyata iti / m­tyumi÷ paraæ karmabhya iti / karmaparityÃgamapavargasÃdhanaæ sÆcayati / am­tatvamiti cÃpavargo darÓita÷ / sÆcitaæ karmatyÃgamapavargasÃdhanaæ Órutyantareïa viÓadayati / na karmaïà na prajayeti / pareïa nÃkamiti / nÃkamityavidyÃmupalak«ayati / avidyÃta÷ paramityartha÷ / nihitaæ guhÃyÃmiti laukikapramÃïÃgocaratvaæ darÓayati / tamasa÷ parastÃditi / avidyà tama÷ tasya parastÃt / Ãdityavarïamiti / nityaprakÃÓamityartha÷ / tadaneneÓvarapraïidhÃnasyÃpavargopÃyatavamuktam / ­ca udÃhÆtya brÃhmaïamudÃharati atha brÃhmaïÃnÅti / yaj¤a ityÃdinà g­hasthÃÓramo darÓita÷ / tapa eveti vÃnaprasthÃÓrama÷ / brahmacÃrÅti brahmacaryÃÓrama÷ / e«Ãmabhyudayalak«aïaæ phalamÃha / sarva evaita iti / caturthÃÓramamÃha / brahmasaæstha iti / tathÃkraturiti / kratu÷ saækalpa÷ / kÃmayamÃnova ya ÃsÅt sa evÃthÃkÃmayamÃno bhavati / akÃmayamÃna÷ kÃmaæ pariharan tatparihÃrasiddhau so 'kÃmayaæstasya vyÃkhyÃnaæ ni«kÃma iti / ÃtmakÃma iti / kaivalyopetÃtmakÃma÷ tatprÃptyà ÃptakÃmo bhavati / na tasya prÃïa iti ÓÃÓvato bhavatÅtyartha÷ / prak­tamupasaæharati tatra yaduktamiti / aparÃmapi cÃturÃÓramyÃbhidhÃyinÅæ ÓrumimÃha / ye catvÃca iti / itaÓca phalÃrthina e«a jarÃmaryavÃda ityÃha / phalÃrthinaÓceti // 60 // _________________________________________________ NyS_4,1.61: samÃropaïÃdÃtmanyaprati«edha÷ // p­«Âvà / sÆtaæ paÂate katham / samÃropaïÃdÃtmanyaprati«edha÷ (sÆ. 61) // ÃtmayagnÅnÃæ samÃropaïÃd­ïÃnubandhanÃpavargasyÃprati«edha÷ / tadenana cchalena pratyak«avidhÃnaæ pravrajyÃyà api darÓitam / e«aïÃvyutthitasya viparyastubuddhe÷ alamÃbhire«aïÃbhiranarthahetubhiriti k­tabuddhe÷ ata eva niv­tte phalÃrthitve samÃro«aïamÃtmanyagnÅnÃæ vidhÅyate iti / evaæ brÃhmaïÃnÅti yadai«aïÃbhyo vyutthitasya pravrajyÃvidhÃnaæ tadà tadabhidhÃyÅni brÃhmaïÃnyupapannÃnÅtyartha÷ // 61 // _________________________________________________ NyS_4,1.62: pÃtracayÃntÃnupapatteÓca phalÃbhÃva÷ // pram­te khalu yajamÃne yaj¤apÃtrÃïi yajamÃnasya ÓarÅre yathÃvayasavaæ nidhÃyÃntye«Âi÷ kriyate / tatra jarÃmarye karmaïyaviÓe«eïa kalpyamÃne sarvasya pÃtracayÃntÃni karmÃïÅti prasajyeta maraïaparyantÃni karmÃïÅti prasajyetetyartha÷ / nanvi«yata eva pÃtracayÃntatvaæ karmaïÃmityata Ãha / tatrai«aïÃvyutthÃnamiti / tasmÃnnÃviÓe«eïa kartu÷ prayojakaæ phalaæ bhavatÅti / phalÃbhÃva ityasya sÆtrÃvapayavasyÃviÓe«eïa phanasya kart­prayojanakatvÃbhÃva ityartha÷ / tadanenai«aïÃvyutthÃnaÓrutivirodhà darÓita÷ / tadevaæ cÃturÃÓramyasya Órutiruktà / saæprati sm­tyÃdayo 'pi cÃturÃÓrayamyasyopadeÓakÃ÷ santÅtyÃha cÃturÃÓramyavidhÃnÃcceti / ÓaÇkate tadapramÃïamiti cet / jagannirmÃtu÷ paramakÃruïikasya sarvaj¤asyÃtrabhavata÷ parameÓvarasyÃgamo bhavatu pramÃïamÃptoktatvÃt / manuvyÃsÃdÅnÃæ tvÃptatvÃniÓcayÃtkayaæ tatpraïÅtÃnÃæ prÃmÃïyaniÓcaya ityartha÷ / uttaraæ pramÃïeneti / syÃdetat / bhavatu vedenÃbhyanuj¤ÃnÃditihÃsapurÃïaprÃmÃïyaæ dharmaÓÃstrÃïÃæ tu manvÃdipraïÅtÃnÃæ kuta÷ prÃmÃïyaniÓcaya ityata Ãha / aprÃmÃïye ceti / sarvajanaparigrahÃtte«ÃmapiprÃmÃïyamityartha÷ / buddhÃdism­tayastu vedaninditairmlecchÃdibhi÷ parig­hÅtà na tvÃryairiti na tÃ÷ pramÃïaæ bhavitumarhantÅtyartha÷ / dra«Â­pravakt­sÃmÃnyÃccÃprÃmÃïyÃnupapatti÷ / ya eva vedasya dra«ÂrÃro 'nu«ÂhÃtÃraÓca tadarthasya ta evetihÃsÃdÅnÃæ pravaktÃra÷ prÃcetasak­«ïadvaiyÃyanamanuprabh­taya÷ / api ca vaidikÃni karmÃïi smÃrtÅmitikartavyatÃmapek«ante smÃrtani ca vaidikÃni mantrÃdÅnÅti sarvametadapramÃïye dharmaÓÃstrÃïÃæ nopapadyate / yadyapi ca manvÃdayo 'pi dharmaj¤ÃnavairÃgyaiÓvaryaÓÃlitayà anubhÆyÃpyupadiÓantÅti saæbhavati tathÃpi vedamÆlakatvamevetihÃsapurÃïÃdinÃæ yuktam / tathà hi / 'vedo 'khilo dharmamÆlaæ sm­tiÓÅle ca tadvidÃm / ya÷ kaÓcitkasya ciddharmomanunà parikÅrtita÷ // sa sarvo 'bhihito vede sarvaj¤Ãnamayo hi sa÷ ... ityÃdibhi÷ svavacanaprapa¤cairÃtmà baddhapà veda evÃrpitastairiti / athÃyamitihÃsÃdigocaror 'tha÷ kasmÃtpratyak«apratÅtena vedena nocyata iti tadanabhidhÃnÃdavagacchamo nÆnamayamanabhimato vedÃnÃæ karturiti / nirÃk­to 'pyayaæ punarnirÃkriyate dÃr¬hyÃrthaæ vi«ayavyavasthÃnÃccetyanena// 62 // _________________________________________________ NyS_4,1.63: su«uptasya svapnÃdarÓane kleÓÃbhÃvÃdapavarga÷ // yadapyuktaæ kpaleÓÃnubandhasyÃvicchedÃditi taddÆ«ayati / su«uptasya svapnÃdarÓane kleÓÃbhÃvÃdapavarga÷ (sÆ. 63) tadvyÃca«Âe su«uptasya khalviti / lokasiddhatayà su«uptÃvasthodÃh­tà / mahÃpralayÃvasthÃyÃmapi kleÓamuktà evÃtmÃna÷ kevalamasau na lokasiddheti nodÃh­tà / etÃvÃæstu muktÃvasthÃyÃæ viÓe«a÷ yadasyÃæ kleÓavÃsanÃpi nÃsti / su«uptÃvasthÃyÃæ pralayÃvasthÃyÃæ ca kleÓavicchede 'pi tadvÃsanà 'stÅti // 63 // _________________________________________________ NyS_4,1.64: na prav­tti÷ pratisaædhÃnÃya hÅnakleÓasya // yadapi prav­ttyanubandhÃditi tatrÃha--- na prav­tti÷ pratisaædhÃnÃya hi hÅnakleÓasya (sÆ. 64) // dehina÷ / tadvyÃca«Âe k«Åïe«u rÃgadve«amohe«u satyapi na prav­tti÷ svapratisaædhÃnÃya / upapÃditamidamasmÃbhiryathà do«atu«ÃvanaddhÃ÷ karmatandulà janmÃÇkurÃya kalpante, na kevalà ityartha÷ / ÓaÇkate karmavaiphalyeti/vaiphalye ÓÃstrasya karmaïÃæ phalasÃdhanatÃpratipÃdakasyÃprÃmÃïyaprasaÇga iti bhÃva÷ / nirÃkaroti na karmavipÃketi / vipÃka phalaæ tasya pratisaævedanaæ bhoga÷ // 64 // _________________________________________________ NyS_4,1.65: na kleÓasaætate÷ svÃbhÃvikatvÃt // pÆrvapak«abÃdyÃha / na kleÓasaætate÷ svÃbhÃvikatvÃt (sÆ. 65) // siddhÃntyekadeÓÅ brÆte / _________________________________________________ NyS_4,1.66: prÃgutpatterabhÃvÃnityatvavat svÃbhÃvikepyanityatvam // prÃgu--tvam (sÆ. 66) // dadhyÃderutpatte÷ prÃk k«ÅrÃdi«uyo bhÃvastasyÃnityatvavaditi yojanà // 66 // _________________________________________________ NyS_4,1.67: aïuÓyÃmatÃnityatvavaddha // aparastvekadeÓÅ bhÃvameva d­«ÂÃntayatÅtyÃha / aïuÓyÃmatÃnityatvavadvà (sÆ. 67) // yadetacchyÃmaæ rÆpaæ tadannasyetyÃgama÷ pÃrthivÃnÃæ paramÃïÆnÃæ ÓyÃmatÃmanÃdimÃha annapadena m­do 'bhidhÃnÃditi bhÃva÷ / atra prathamamekadeÓinaæ dÆ«ayati sata÷ khalviti / dvitÅyamekadeÓinaæ dÆ«ayati / anÃdiraïuÓyÃmateti hetvaÓrÃvÃnna yuktam / aïuÓyÃmatà kÃryà p­thivÅrÆpatvÃt lohitÃdivaditi pratyutÃnityatÃheturasti / puru«ayatnajalohitÃpadirÆpavailak«aïyena tvaspavayÃprayatnapÆrvakatvamÃtreïÃnÃditvÃbhidhÃnamiti nÃgamavirodha÷ // 67 // _________________________________________________ NyS_4,1.68: na saækalpanimittatvÃcca rÃgÃdÅnÃm // tadevamekadeÓinau dÆ«ayitvà paramasamÃdhimÃha / ayaæ tu samÃdhi÷-- na saækalpanimittatvÃcca rÃgÃdÅnÃm (sÆ. 68) // cakÃramanuktasamuccÃyÃrthaæ vyÃca«Âe / karmanimittatvÃditaretaranimittatvÃcca / samuccyo 'nuktasyeti Óe«a÷ / tatra saækalpanimittatvÃditi vibhajate / mithyÃsaækalpebhya iti / yadyapyanubhÆtavi«ayaprÃrthanà saækalpa÷ tathà 'pitasya pÆrvabhÃgo 'nubhavo grÃhya÷ / prÃrthanÃyà rÃgatvÃt / tena mithyÃnubhava÷ saækalpa ityartha÷ / nanvekasmÃnmithyÃj¤ÃnÃtkuta÷ kÃryavaicitryamityata Ãha / ra¤janÅyakopanÅyamohanÅyebhya iti / bhavyageyÃdi«u pÃÂhÃtkarttarik­tya÷ / mohanÅya÷ saækalpo mithyÃj¤ÃnasaæskÃra÷ / karmanimittatvaæ rÃgÃdÅnÃæ vibhajate / karma ceti nikÃyena jÃtirupalak«yate / itaretaranimittatvaæ rÃgÃdÅnÃmÃha / itaretareti / syÃdetat / bhavantyanityÃ÷ kleÓÃ÷ tathÃpi yade«Ãæ nirvarttakaæ mithyÃj¤Ãnaæ tasya niv­ttihotorabhÃvatsa eva kleÓÃnubandhÃdapavargÃbhÃva ityata Ãha / sarvamityÃsaækalpÃnÃmiti / api cÃnÃdi÷ kleÓasaætatirityuktam / kuta÷ sarvaime ÃdhyÃtmikà bhÃvà iti / ÃtmÃnamadhik­tya pravartamÃnÃ÷ ÓarÅrendriyÃdayo bhavantyÃpadhyÃtmikà iti / atha yadyanÃdÅnÃmapi niv­tti÷ hantÃnutpattidharmakÃïÃmapi niv­ttiprasaÇga ityata Ãha / na caivaæ satyanutpattidharmakaæ kiæ ciditi / rÃgÃdÅnÃmutpattidharmakÃïÃmeva vyayadharmakatvÃbhyupagamÃdityartha÷ / nanu mà bhÆvanmithyÃj¤Ãnanimittà rÃgÃdayo mithyÃj¤ÃnÃniv­ttau, ye punaramÅ karmanimittÃste«Ãæ kuto niv­tti÷ na ca karmaniv­ttau rÃgÃdiniv­tti÷ rÃgÃdimata÷ karmaniv­tterabhÃvÃt, tasmÃnna mok«a ityata Ãha / karma ca nikÃyanirvartakaæ tattvaj¤Ãnak­tÃnmithyÃj¤ÃnarÆpasaækalpavighÃtÃnna rÃgÃdyutapattinimittaæ bhavati / sarvarÃgÃdÅnÃæ mityÃj¤Ãnameva nimittam / karmÃïi tu nikÃyaniyamena rÃgÃdÅn pravartayantÅti karmanimittatvamuktamiti bhÃva÷ / nanu yathà rÃgÃdaya÷ satyapi karmaïi mithyÃj¤Ãnaniv­ttyà nivartante evaæ satyapi karmaïi mithyÃj¤Ãnaniv­ttyà phalamapi mà bhÆdityata Ãha / sukhadu÷ khasaævitti÷ phalaæ tu bhavatÅti / vÃrttikam / yÃvajjÅvasaæyoge hi jarayà ha vetyanarthakamiti / (495/9) m­tyunà vetyanenaiva gatÃrthatvÃdityanuktvà bhëyoktà dvitÅya yuktirabhihità vÃrtikak­tà / yasmÃtsvayamaÓaktasyetyanena / yaj¤asÃdhanatvÃditi / (496/7) yaj¤akart­tvÃdityartha÷ / etadeva sphaÂayati / yasmÃdyajamÃno yaj¤ÃÇgaæ bhavati / yathÃha bhagavÃna jaimini÷ puru«aÓca karmÃrthatvÃditi / saækalpÃdyapek«aæ karma rÃgÃdikÃraïamiti / (498/20) yajjÃtÅyasya janmano yatkarma kÃraïaæ tajjanmocitÃmeva mithyÃj¤ÃnavÃsanÃmabhivyanaktÅti taddvÃreïa rÃgÃdÅnÃæ kÃraïaæ bhavati / codayati / sukhÃdÅnÃmiti / yathà mithyÃj¤ÃnasahÃyaæ karma rÃgÃdihetu÷ evaæ tatsahÃyaæ phalaheturiti caramadehasya tatvaj¤Ãnavata÷ sadapi karma phalakÃraïaæ na syÃdityartha÷ / pariharati / na niraprek«atvÃditi / karmÃÓayaprapa¤camucchettumamƬho 'pyasakto 'pyadvi«Âo 'pi mƬha iva sakta iva dvi«Âa iva tatphalaæ bhuÇkta iti rÃgÃdyanapek«aæ karma svaphalaæ janayati tenÃsau phalo«abhogo na bandhahetu÷ mƬhÃdÅnÃæ bandhahetu÷ mƬhÃdÅnÃæ bandhahetuphalopabhoga÷ sa catÃd­Óo rÃgÃdisahÃyai÷ karmabhi÷ kriyate na rÃgÃdinirapek«airityavadÃtam // iti miÓraÓrÅvÃcaspativiracitÃyÃæ nyÃyavÃrtikatÃtparyaÂÅkÃyÃæ caturthÃdhyÃyasyÃdyamÃhnikam // **************************************************************************** caturthe 'dhyÃyedvitÅyamÃhniham / NyS_4,2.1: do«animittÃnÃæ tattvaj¤ÃnÃdahaÇkÃraniv­tti÷ // tadevaæ saæÓayapramÃïaprameyÃïi parÅk«itÃni / prayojanÃdayo 'pi yatra saæÓayastatraivamuttarottaraprasaÇga itayatideÓena parÅk«ità iti «o¬aÓÃpi pramÃïÃdaya÷ parÅk«itÃ÷ / te«Ãæ tattvaj¤Ãnaæ ni÷ÓreyasÃdhigamaheturityuktam / tatrÃpi prameyatattvaj¤Ãnaæ sÃk«Ãnni÷Óreyasaheturitare«Ãæ tu tattvaj¤ÃnÃÇgatayetyuktam1 idamihedÃnÅæ parÅk«yate kiæpratyekamÃtmÃdÅnÃæ prameyÃïÃæ tattvaj¤Ãnaæ ni÷ÓreyasÃdhigamaheturutÃho kasya cide«ÃmekadeÓasyeti / tÃmimÃæ parÅk«ÃmavatÃrayati bhëyakÃra÷ / kiæ nu khavalu bho÷ yÃvanto vi«ayÃ÷ prameyÃïi tÃvatsu pratyekamiti/pratiprÃïabh­dbhedaæ yÃvanta ÃtmÃna÷ yÃvanti cendriyÃïipa cetyartha÷ / pÃrÓvastha÷ pÆrvapak«iïaæ p­cchati kaÓcÃtra viÓe«a÷ / pÆrvapak«iïa uttaraæ na tÃvadekaikatreti / samudÃyaikadeÓÃbhyÃmanupapatte÷ / pramÃïÃditattvaj¤ÃnÃnni÷ÓreyasÃdhigama ityayuktamiti pÆrva÷ pak«a÷ / siddhÃntamÃha / mithyÃj¤Ãnaæ vai khalu moha iti / vaiÓabda÷ khalu pÆrva«ak«Ãk«amÃyÃæ khaluÓabdo hetyarthe / ayukta÷ pÆrvapak«o yasmÃnmithyÃj¤Ãnaæ moha iti / na tattvaj¤Ãnamaj¤Ãnaniv­ttimÃtreïa ni÷ Óreyasopayogi api tu saæsÃranidÃnocchedadvÃreïa d­«Âenaiva, na ca tattvÃj¤Ãnaæ saæsÃraheturapi tu mithyÃj¤Ãnam / taducchindadvirodhitayà tattvaj¤Ãnamapavargaheturiti / bhavatvetattathà 'pi pÆrvapak«asya kimÃyÃtamityata Ãha / tacca mithyÃj¤Ãnaæ yatra vi«aye pravartamÃnamiti / svasambandhino hyÃtmÃdayo viparyayeïa paricchinnÃ÷ saæsÃrahetava iti tadvi«ayameva mithyÃj¤Ãnamapaneyaæ nÃtmÃdyantaravi«ayaæ j¤Ãnaæ tena tatra mithyÃj¤Ãnaæ mà nivarti«Âa nivartatÃæ vÃ, svÃtmÃdid­«ÂÃntena, na tu tasya saæsÃraniv­ttiæ pratyupayoga÷ / yasya tÆpayogastatra tattvaj¤Ãnaæ du«karamiti / p­cchati / kiæ punastanmithyÃj¤Ãnam ? santi khalu vÃdinÃæ nÃnÃvipratipattaya÷ / ke cidÃhu÷ / vidhÆtavividhanÃmarÆpaprapa¤copaplavaviÓuddhavidÃnandaghanÃdvaitabrahmasÃk«ÃtkÃrastattvaj¤Ãnamiti / anye tu sattvapuru«ÃnyatÃkhyÃtim / dharmamudgalanairÃtmyaj¤Ãnamityapare / ÓarÅrendriyÃdyanitvavyatiriktanityÃtmadarÓanamiti v­ddhÃ÷ / tadevaæ vipratipatte÷ praÓna÷ / uttaram / anÃtmanyÃtmagraho 'hamastÅti moho 'haÇkÃra÷ / na tÃvadadvaitÃnandaghanÃtmaj¤Ãnaæ tattvaj¤Ãnam / bhedasya pratyak«asiddhasyÃsati bÃdhake 'pahnotumaÓakyatvÃt / na ca prakÃÓÃnandÃvÃtmadharmÃtiriktÃvÃtmasvabhÃvau bhavitumarhata÷ / satyaæ vij¤ÃnamÃnandaæ brahmeti ÓrutirÃnandacaitanyaÓaktyabhiprÃpayà bheda eva ca tadvattayà kathaæ cit sÃmÃnÃdhikaraïyamupapadyate / abhede tvÃnandavij¤Ãnayostatpadayo÷ paryÃyatayà saha prayogÃnupapatti÷ / na ca prak­«ÂaprakÃÓa÷ savitetyatra prak­«ÂaprakÃÓayorabhedo 'prakÃÓasyÃpi prakar«asambhavÃt / aprak­«ÂasyÃpi khadyotÃde÷ prakÃÓasambhavÃt / tasmÃdyatkiæ cidetat / sattvapuru«ÃnyatÃkhyÃtistu sattvasyaiva prak­terasambhavÃdayuktà satkÃryavÃdamÆlatvÃtpradhÃnasadbhÃvasya tannirÃkaraïenaiva nirÃkaraïam / dharmapudgalanairÃtmye tu k«aïabhaÇgabhaÇge nityÃtmasadbhÃvakathanena nirÃk­te / tasmÃtsu«ÂhÆktamanÃtmanyÃtmagraho 'hamasmÅti moho 'haÇkÃra iti / ata eva sarvasyaivamÃtmÃÓÅ÷ k­merapi mà na bhÆvaæ bhÆyÃsamiti / so 'yamÅd­Óo 'bhiniveÓa÷ ÓarÅrÃdÅnÃmÃtmatvenÃdhyavasyato bhavati nÃtmatattvavidu«a÷ sa khalvahinirlvayanÅmivÃhistato vyatiriktaæ ÓarÅrÃdi paÓyanna tatra snihyati snehavirahÃnna tapyate nÃpyanuÓocatÅti / atattvaj¤Ãnavata÷ saæsÃraæ darÓayitvà tattvaj¤Ãnavata÷ saæsÃraniv­ttimÃha / yastu du÷khamiti / tadevamuktena prakÃreïa mohatattvaj¤Ãnayo÷ saæsÃrÃpavargahetubhÃvo yasmÃttasmÃnmok«amÃïai÷ pretyabhÃvaphaladu÷khÃni ca j¤eyÃni vyavasthÃpayatÅtyÃdipÆrvopasaæhÃra÷ / ÃsevamÃnasyÃbhya syato bhÃvayata iti paryÃyakathanaæ bhÃvanÃdÃr¬hyepadarÓanÃrtham / arthagatiæ pariÓodhyÃtrÃrthe sÆtraæ paÂhati / do«animittÃnÃæ tattvaj¤ÃnÃdahaÇkÃraniv­tti÷ (sÆ÷1) // ÓÃstrÃrthasaægraho 'nÆdyate ÓÃstratÃtparyasaægraho dvitÅyasÆveïÃnÆdyataityartha÷ / kiæ nu khalu bho iti bhëyaæ tadanupapannaæ yato na vi«ayamÃtraj¤Ãnamapavargaheturapi tu prameyatattvaj¤Ãnamityata Ãha vÃrtikakÃra÷ / tatra vi«ayÃntarÃïÃmiti / (500/8) yÃvanto vi«ayà iti na vi«ayamÃtrÃbhiprÃyamapi tu prameyÃbhiprÃyamityartha÷ / sugamamanyadvÃrtikam // 1 // _________________________________________________ NyS_4,2.2: do«animittaæ rÆpÃdayo vi«ayÃ÷ saækalpak­tÃ÷ // ÓarÅrÃdi«vanÃtmasvÃtmabuddhirnivartanÅyetyuktaæ tatra prathamaæ kasminnÃtmabuddhirnivartanÅyetyapek«ÃyÃmÃha / prasaækhyÃnÃnupÆrvyà tu khalu / prasaækhyÃnaæ samÃdhijaæ tattvaj¤Ãnaæ tacca vi«aye sukaramiti tatraiva prÃthamikasya prathamaæ prayatno yukta÷ / sÆtram / do«animittaæ rÆpÃdayo vi«ayÃ÷ saækalpak­tÃ÷ (sÆ. 2) // mithyÃj¤Ãnaæ saækalpastena vi«ayÅk­tà ityartha÷ / kÃmÃ÷ kÃmyÃ÷ // 2 // _________________________________________________ NyS_4,2.3: tannimittaæ tv avayavyabhimÃna÷ // anye khalu avayavisaæj¤Ãæ nivartayanto 'vayavinameva pratyÃcak«ate tÃn pratyÃcak«Ãïa Ãha / ata÷ paraæ kÃciditi (502/2) sÆtram--- tannimittaæ tvavayavyabhimÃna÷ (sÆ. 3) // nimittaæ dantatvÃdi tadviÓi«Âà vi«ayÃ÷ saæj¤Ã÷ priyÃyÃ÷ kÃmuko danto«ÂhanÃsikÃdÅnavayavÃnanubhÃvayan tasyÃæ sakto bhavati / vya¤janÃnyavayavino 'vayavÃstai÷ sahopalambhÃtte«Ãmanuvya¤janaæ tatsÃd­Óyaæ tena tadÃropa÷ / tathà ca straiïÃnÃæ vyavahÃra÷ / dravatkanakanirmaladyutiranaÇgalÅlaikabha- rmahebhakaÂavibhramastanabharÃlasÃÇgÅ yadi / priyà na parirabhyate tulitasiddhaæsaæjÅvinÅ sahemahi kuto 'nyathà vi«amabÃïabÃïavyathÃm / madanasaritamenÃæ gÃhamÃno jano 'yaæ jaghanapulinanÃbhÅmaï¬alÃvartaramyÃm / mukhanalinasanÃthÃmullasadbhrulatormiæ ciravirahahutÃÓÃyÃsamujjhÃæ cakÃra / vivekinastvaÓubhasaæj¤Ãæ bhÃvayanta÷ prÃhu÷ / majjÃmasthnÃmatha plÅhnÃæ yak­tÃæ Óak­tÃmapi / pÆrïÃ÷ snÃyuÓirÃsyÆtÃ÷ striyaÓcarmaprasevikÃ÷ / ­«ayo 'pyÆcu÷ / sthÃnÃdbÅjÃdupa«ÂambhÃnni«pandÃnnidhanÃdapi / kÃyamÃdheyaÓaucatvÃtpaï¬ità hyaÓuciæ vidu÷ / aÓubhasaæj¤ÃbhÃvanÃprayojanamÃha / tÃmasyabhÃvayata iti / tatkimidÃnÅmavayavÃnuvya¤janasaæj¤ayorvi«ayo nÃstyaÓubhasaæj¤Ãvi«aya eva paramastÅtyata Ãha / satyeva ca dvividhavi«aya iti / dvividha evÃsau kÃminÅlak«aïo vi«ayastathà 'pi rÃgÃdiprahÃïÃrthamavayavÃdisaæj¤Ãgocaratvaæ parityajyÃÓubhasaæj¤ÃgocaratvamasyopÃdÅyate vairÃgyotpÃdanÃyetyartha÷ / atraiva d­«ÂÃntamÃha / yathà vi«asaæp­kta iti / na hi vi«amadhunÅ paramÃrthato na sta÷ api tu vairÃgyÃya vi«asaæj¤Ã tatropÃdÅyataityartha÷ // 3 // _________________________________________________ NyS_4,2.4: vidyÃvidyÃdvaividhyÃt saæÓaya÷ // tadevaæ svamatena prasaækhyÃnopadeÓamuktvà parÃbhimataprasaækhyÃnaæ nirÃkarttumupanyasyati / athedÃnÅmarthaæ nirÃkari«yatà vij¤ÃnavÃdinà 'vayavinirÃkaraïamupapÃdyate / arthaviÓe«e khalvavayavÃnuvya¤janasaæj¤e / tatrÃrthamÃtrasyÃbhÃvÃtkuto 'vayavÃnuvya¤janasaæj¤e, tannirÃkaraïÃya prathamamavayavÅ nirÃkriyate paÓcÃtparamÃïu÷, tataÓca j¤ÃnamÃtramartharahitaæ siddhaæ bhavatÅtyabhiprÃya÷ / tatra saæÓayapÆrvakatvÃdupapÃdanasya vicÃrasya saæÓayaæ prathamamÃha / vidyÃvidyÃdvaividhyÃtsaæÓaya÷ (sÆ. 4) // upalabdhirvidyà anupalabdhiÓcÃvidyà / saccopalabhyate yathà ta¬Ãge toyam / asaccopalabhyate yathà marumarÅcikÃyÃmudakam / sacca nopalabhyate yathà ciranikhÃtaæ bhÆmau nidhyÃdi / asacca nopalabhyate yathà bhÆtale d­ÓyamÃne tattulyopalambhanayogyato ghaÂÃdi÷ / tadevaæ vidyÃvidyÃdvaividhyÃdavayavini saæÓaya÷ / yadyavayavyupalabhyate tathÃpi saæÓaya÷ atha nopalabhyate tathà 'pi saæÓaya ityartha÷ / _________________________________________________ NyS_4,2.5: tadasaæÓaya÷ pÆrvahetuprasiddhatvÃt // tatra siddhÃntÅ vak«yamÃïamapyavayavinirÃkaraïahetuæ nirÃkari«yÃmÅtyÃÓayavÃnÃha / tadasaæÓaya÷ pÆrvahetuprasiddhatvÃt (sÆ. 5) // avayavina÷ / vÃrtikakÃrastu svayaæ saæÓayaæ nirÃkaroti / na vidyÃvidyÃdvaividhyaæ saæÓayasya kÃraïamiti (502/21)// 4-5 // _________________________________________________ NyS_4,2.6: v­ttyanupapatterapi tarhi na saæÓaya÷ // pÆrvapak«avÃdyÃha v­ttyanupapatteriti // 6 // _________________________________________________ NyS_4,2.7: k­tsnaikadeÓÃv­ttitvÃdavayavÃnÃmavayavyabhÃva÷ // v­k«asti«Âhati ÓÃkhÃdi«u ÓÃkhÃdayo và v­k«a iti laukikÅæ pratipattimanurudhyamÃno vikalpayati vÃrttikakÃra÷ / avayavà avayavinÅti / (503/10) ekadravyaÓcÃvayava÷ prÃpnoti / kuta÷ ekÃvayaviv­ttitvÃt / bhavatu ko do«a ityata Ãha / na caikadravyaæ dravyamavinaÓyadÃdhÃramasti / k­takasya nityatvaprasaÇgÃditi Óe«a÷ / avayavyekadeÓeneti / avayavino ya ekadeÓÃstenÃvayavo 'vayavini varttataityartha÷ / na hyasyÃvayavino 'nye avayave«u ekadeÓà avayavÃ÷ santÅti _________________________________________________ NyS_4,2.8: te«u cÃv­tteravayavyabhÃva÷ // ekenÃvayavenÃrabhyata iti satatotpattiprasaÇga÷ / saæyogÃya kila caramabhÃvine avayavavyÃpÃrastannimittÃni cÃpek«yante / ekadravyasyotpattiæ prati na saæyogÃpek«eti yÃvadavayavamavayavyutpadyetetyavayavyanavaruddho na kadÃcidavayavo d­Óyetetyartha÷ // 7-8 // _________________________________________________ NyS_4,2.9: p­thak cÃvayavebhyo 'v­tte÷ // avayavyatirekeïa varttamÃno 'vayavyupalabhyeta na cÃsyÃdhÃrÃntamupalabhyate d­ÓyamÃnaÓcÃvayavo nÃdhikaraïamasyeti bhavataiva vÃdinà 'bhyupagatamityabhiprÃyeïÃha / nityaÓca syÃt // 9 // _________________________________________________ NyS_4,2.10: na cÃvayavyavayavÃ÷ // yastu manyate avayavÃnÃæ dharmamÃtramavayavÅ na tvavayavebhyo 'tyantaæ bhinno 'bhinno và bhinnatve gavÃÓvavadvarmadharmibhÃvÃnupapatte÷ / abhede 'pi dharmirÆpavattadanupapatteÓca / tasmÃtkathaæ cidbhinno 'bhinnaÓca kathaæ ciddharmamÃtramavayavÃnÃmamayavÅti taæ pratyÃha / na cÃvayavyavayavÃ÷ (sÆ. 10) // na tÃvadbhedÃbhedau parasparÃbhÃvÃtmÃnÃvekatra samaveta ityuktam / nÃpyÃtyantike 'bhede dharmadharmibhÃva÷ tasmÃdyathÃtyantikabhede 'pi ke«Ã¤cideva kÃryakÃraïabhÃva÷ tathà ke«Ãæ cideva dharmadharmibhÃva itye«itavyam / tathà ca dÆ«aïamityartha÷ / avayavÅ caikadeÓenÃvayave varttata iti avayavasamÆhamÃtramavayavÅ prÃpnotÅti / asyÃyamarya÷ / avayave hi varttamÃno 'vayavÅtyucyate / avayavyekadeÓÃÓcedavayave«u varttante ekadeÓa eva tarhyavayavina÷ / te ca nÃnettyavayavasamÆhamÃtramavayavÅ prÃpnoti / ekasmiæÓcÃvayave ekadeÓe varttamÃno 'vayavÅti na tÃvadavayavÅ kvacidavayave varttata iti tadekadeÓÃnÃæ tatra tatrÃvayave v­tte÷ tÃvanmÃtreïa cÃvayavino grahaïamiti yatraivÃsyaikadeÓo varttate tatraiva grahÅtavya÷ / tathà caikasmin tantau paÂaikadeÓo varttata iti tantÃvekasmin paÂo d­Óyetetyartha÷ // 10 // _________________________________________________ NyS_4,2.11: ekasmin bhedÃbhÃvÃd bhedaÓabdaprayogÃnupapatterapraÓna÷ // siddhÃntavÃdyÃha / _________________________________________________ NyS_4,2.12: avayavÃntarÃbhÃve 'pyav­tterahetu÷ // ekadeÓanena cÃvayavÅ na svÃvayave«u varttataityatra pratij¤Ãrthe avayavÃntarÃbhÃvÃdityahetu÷ / kasmÃd yadyapyavayavÃntaramavayavino bhavati tathÃpyavayavÃntarÃïyavayavino 'vayavÃntare«u varttante kimÃyÃtamavayaviv­tteriti / eka ÓcÃnekatra varttata iti pratij¤ÃnÃna÷ kiæ kÃrtsnyena kimekadeÓeneti nÃnuyoktavya÷, kasmÃt ubhayena kÃrtsnyena ekadeÓena và nÃnÃtvaikÃrthasamavÃyinà ekasyÃvayavino vyÃghÃtÃt / etadupajÅvyÃha yadyavayavÅ naikadeÓena varttane na kÃrtsnyena atha kathaæ varttata iti / ÓaÇkate rÆpÃntarÃnirddeÓÃditi cet / (506/7) sopahÃsaæ d­«ÂÃntamÃha / yathà acitrÃstantava÷ paÂaæ citramÃrabhanta iti / naiyÃyikai÷ kilÃcitraistantubhiÓcitra÷ paÂa Ãrabhyataityabhyupeyate / taccaitadayuktam / na tÃvaccitraæ rÆpamekaæ paÂasamevataæ svavacanavirodhÃt / nÃnà hi citramucyate tatkathamekamiti / tena yaduktaæ bhavati nÃnaikamiti taduktaæ bhavati citramekamiti / yadÃhu÷ ... citraæ tadekamiti cedidaæ citrataraæ mahaditi / na ca nÅlapÅtÃdaya eva bahavo 'vyÃpyav­ttayaÓcitrapadÃspadamiti sÃæpratam / rÆpÃdanÃæ vyÃpyav­ttitvÃt / te 'mÅ vivÃdÃdhyÃsità nÅlapÅtÃdayo vyÃpanÅyà ÃÓrayav­ttayo rÆpajÃtÅyatvÃt ÓuklapaÂagatarÆpavaditi--upapanna upahÃso yathà acitrÃstantava÷ paÂaæ citramÃrabhanta iti / nirÃkaroti / nopalabhyamÃnarÆpÃdhÃratvÃt / avayavino rÆpaæ nirddiÓyatÃmiti bruvÃïeneti / avayavo 'syÃstÅtyavayavÅ avayavaÓca kÃraïaæ tadvÃnavayavÅ kÃryamiti kÃryakÃraïabhÃvÃbhyupagama÷ kuto bhavati / na ca prasaÇgasÃdhanaæ nÃma kiæ cidasti pramÃïam / tarkastu bhavet na cÃyaæ pramÃïenetikartavyatÃæ vinà pramÃïamarthaæ sÃdhayitumarhatÅtyartha÷ / yadapi tvayopahÃsÃbhiprÃyeïa paÂarÆpaæ citraæ d­«ÂÃntÅk­taæ tatrÃbhiprÃyastÃvattava yÃd­ÓastÃd­Óovà sacanÃttÃvadayaæ d­«ÂÃnta÷ pratibhÃti / d­«ÂÃntaÓca vÃdiprativÃdinoravivÃdavi«aya iti tatsÃdhanaæ vyartham / tathà 'pyupetya citravÃdaæ brÆma÷ tvÃæ prati citraæ rÆpaæ paÂasambandhitayà sÃdhayÃmastvadabhiprÃyavyÃptopahÃsanirÃkaraïÃyetyartha÷ / paÂasya citraæ rÆpamityanubhava evÃtrÃbÃdhita÷ pramÃïamiti bhÃva÷ / bauddha÷ svÃbhiprÃyamudghÃÂayati anekatvaprasaÇga iti Ócediti / nirÃkaroti / citraÓabdasyaikÃnekavi«ayatvÃt / yadi nÃnaiva citramucyeta tata÷ syÃdvirodha÷ kiæ tvekasminnapi citrapadaæ prayujyate / tasmÃnnaikatvenÃsya virodha ityartha÷ / deÓaka Ãha naikasminnad­«ÂatvÃt / ekasmiæÓcitragrÃhiïo 'nubhavasyÃd­«ÂatvÃt / puru«avivak«ÃdhÅnaprav­ttayastu ÓabdÃ÷ kva nÃma durlabhà iti bhÃva÷ / pariharati nÃbhyupetahÃneriti / (507/1) na tÃvadanekapadaparyÃyaÓcitraÓabdo 'nekaæ citramityaneka pradena sÃmÃnÃdhikaraïyaæ pratipattumarhvati / paryÃyaÓabdÃnÃæ sahaprayogÃnupapatte÷ d­Óyate tu prayogo 'nekaæ citramiti / tasmÃdyathà ÓuklÃni nÃnà tathà citrÃïi nÃnetyabhyupetavyam / tathà caikaæ Óuklamanabhyupagacchato yathà ÓuklanÃnÃtvÃbhyupagamo hÅyate evamevaikaæ citramanabhyupagacchataÓcitranÃtvÃbhyupagamo hÅyatahatyartha÷ / ÓaÇkÃntaramÃha / athÃnekamacitramiti / nirÃkraroti / evamapÅti / ÓaÇkate / athÃcitrÃïÅti / pariharati evaæ ca na kiæ ciditi / i«yata evÃsmÃbhiryathà 'vayavasamavetai÷ sitaharitalohitÃdibhirasamavÃyikÃraïairavayavini citraæ rÆpamÃrabhyata iti / deÓayati puÂÃntara iti / puÂÃntaraæ pÃrÓvÃntaram / pariharati / bhavataivedemuktamiti / eko 'pi guïa Ãrabhata iti matvà ÓaÇkate / citrapratyayastatreti / samÃdhate na prasakta iti / nanu yaccitrÃcitrÃbhyÃmÃrabdhamavayavino rÆpaæ tadapi pÅtÃdivanniddiæÓyatÃæ na ca Óakya nirdde«Âuæ tasmÃnnÃstÅtyata Ãha / etÃvaditi / anirvÃcyamapyanubhÆyamÃnamaÓakyÃpahÆvam / yathek«uk«arÅrÃdÅnÃæ mÃdharyasyÃntaraæ mahadityartha÷ / na tÃvadavayavarÆpÃdayavavino grahaïaæ yuktamiti / na dravyÃntararÆpeïa dravyÃntare cÃk«u«atvaæ d­«Âaæ na khalu p­thivyÃdirÆpeïa vÃyuÓcÃk«u«a ityartha÷ / prak­tamupasaæharati / tasmÃditi / avikalpità avicÃrità ityartha÷ (508/5) // 12 // _________________________________________________ NyS_4,2.13: keÓasamÆhe taimirikopalabdhivattadupalabdhi÷ // NyS_4,2.14: svavi«ayÃnatikrameïendriyasya paÂumandabhÃvÃd vi«ayagrahaïasya tathÃbhÃvo nÃvi«aye prav­tti÷ // sarvÃgrahaïamavayavyasiddheriti atra pratyavasthita÷ pÆrvapak«Å athedamÃheti / keÓasamÆhe taimirikopalabdhivattadupalabdherityÃdisÆtrabhëyavÃrtikÃni pÆrvapak«asiddhÃntayoratirohitÃrthÃni // 13-14 // _________________________________________________ NyS_4,2.15: avayavÃvayavaprasaÇgaÓcaivam ÃpralayÃt // api cÃyaæ v­ttivikalpaæ ÃÓrayavyÃghÃtÃdayukta ityÃha / avayavÃvayaviprasaÇgaÓcaivamà pralayÃt (sÆ. 15) // atra traya÷ pak«Ã÷ saæbhavanti / yo 'yamavayave«u avayaviv­ttivikalpÃnupapattyà avayavino 'bhÃvaprasaÇga ÃpÃdyate sa à pralayÃdvà nivarttatà paramÃïorvà na kva cidapi nivarttate iti / tatra prathama dvitÅyavikalpÃvÃÓrityedaæsÆtram / yathaiva v­ttivikalpa÷ sthÆle ghaÂÃdÃvavayave«u tadavayave«viti tadabhÃvÃtpralaye vyavati«Âheta / na ca tadà pralaya÷ sarvopÃkhyÃvirahito darÓanavi«aya÷ saæbhavatÅti darÓanavi«ayÃbhÃvÃdanÃÓrayo vikalpa ÃtmÃnameva na labhate / upalak«aïaæ caitadà pralayÃditi / à paramÃïorityapi dra«Âavyam / paramÃïÆnÃmapyatÅndriyatvena darÓanavi«ayatvÃbhÃvÃdanÃÓrayatà vikalpasya tadavasthaiva / tadidamuktaæ niravayavÃdvà paramÃïuto nivartteteti // 15 // athÃpÅti / _________________________________________________ NyS_4,2.16: na pralayo 'ïusadbhÃvÃt // api cetyartha÷ / api ca pralayamabhyupetyedamuktamà pralayÃditi / vastutastu / na pralayo 'ïusadbhÃvÃt (sÆ. 16) // niravayavatve pramÃïamÃha / niravayavatvaæ tu paramÃïoriti // 16 // _________________________________________________ NyS_4,2.17: paraæ và truÂe÷ // athÃnanta evÃyamavayavÃkyavivibhÃga÷ kasmÃnna bhavatÅtyata Ãha / paraæ và truÂe÷ (sÆ. 17) // truÂistrasareïurityanarthÃntaram / jÃlasÆryamarÅcisthaæ trasareïa raja÷ sm­tam / yadi truÂe÷ paraæ dvitripadake 'vayavavibhago na vyavati«Âhate tato 'vayavavibhÃgasyÃnavasthÃnÃd dravyÃïÃmasaækhyeyatvÃt truÂitvaniv­tti÷ truÂirapi sumeruïà tulyaparimÃïa÷ syÃt / na khalvanantÃvayavatve kaÓcidviÓe«a ityartha÷ / vÃrtikaæ yÃvadvà pralayo 'niv­ttirveti / pralayaparamÃïupak«e vikalpaniv­tirnÃsti darÓanavi«ayastu nÃstÅtyanÃÓrayo vikalpa÷ / anantÃvayavatve sarvasya vikalpÃghrÃtatveva darÓanavi«ayÃbhÃva ityanÃÓrayo vikalpaityartha÷ / saækhyodÃharaïam / iyantaÓca te paramÃïava÷ saæhatÃstruÂibhÃvamÃpadyanta iti (510) / sÃvayavatve tu paramÃïuÓabdasyÃrtho vaktavya÷ / kimuktaæ bhavati paramÃïuriti paramatvaviÓi«Âo hyaïu÷ paramÃïu÷ yata÷ k«odÅyo nÃparamastÅti yÃvat / tasmÃdapi cet k«odÅyo 'nyadasti nai«a paramatvaviÓi«Âo 'ïurityartha÷ / atha bhinnaparimÃïÃ÷ paramÃïvavayavÃstato nyÆnaparimÃïà iti yÃvat / tato na paramÃïu÷ prati«idhyate paramÃïvavayavà eva paramÃïavaste cÃnavayavatvÃdakÃryÃ÷ / tvayà ca paramÃïvÃrabdhaæ kÃryaæ paramÃïuriti k­tvà Ãropya v­ttitrikalpena prati«idhyata iti // 17 // _________________________________________________ NyS_4,2.18: ÃkÃÓavyatibhedÃt tadanupapatti÷ // athedÃnÅmÃnupalambhikastasya vyÃkhyÃnaæ sarvaæ nÃstÅti manvÃnaæ Ãha / ÃkÃÓavyatibhedÃttasya paramÃïorniravayavasyÃnupapatti÷ / sÃvayatve tu v­ttivikalpÃttadabhÃva iti ÓÆnyataiva tattvaæ bhÃvÃnÃm / anÃÓritopi vikalpo yathà lokapratÅtikalpanÃmÃtranirmitastÃttvikÅæ ÓÆnyatÃæ gamayati / mithyÃj¤ÃnÃnÃmapi tattvÃvagamahetutvadarÓanÃt / yathà dÆrÃdvanaspatau hastipratyayapravÃho vanaspatitattvapratipatterddetu÷ / yathà rekhÃgavayo và gavayatvapratipatterityÃdi bahÆtprek«itavyamiti bhÃva÷ / tedatadvÃrttikakÃrodÆ«ayati / ÃkÃÓavyatibhedÃdanitya÷ paramÃïurityabhidhÃno vyatiÓredÃrthaæ pra«Âavya iti / _________________________________________________ NyS_4,2.19: ÃkÃÓÃsarvagatatvaæ và // NyS_4,2.20: antarbahiÓca kÃryadravyasya kÃraïÃntaravacanÃdakÃrye tadabhÃva÷ // (511/4) antarbahiriti vacanaæ kÃryasya kÃraïÃntaravacanamiti (512/3) kÃraïÃntaraæ kÃraïaviÓe«a÷ tasya vacanamityartha÷ / upetya paramÃïoravayavÃnna tadvibhÃgasyÃkÃÓaæ kÃraïamiti ÃkÃÓavyatibhedÃdityÃkÃÓahetukaæ vyatibhedaæ vibhÃgamÃha / na cÃkÃÓaæ vibhajyamÃnayordravyÃntarayorvibhÃgasya kÃraïamapi tu karmetyartha÷ / sarvato 'vyavahitasya yasya madhye avayavà na santÅti tatsupiramiti / sarvato 'vyavahitaspaya nirantarasyÃvayavina÷ svÃvayavadvÃreïa / etaduktaæ bhavati / yasyÃvayavÃ÷ parito nirantaramavasthità madhye ca na santi tatsu«iramiti / yanmÆrtimattena sarveïasambadhyate / mÆrtimatà sarveïa sambaddhattvaæ sarvatatvaæ vadato vÃrtikakÃrasyÃjasaæyogasyÃbhyupagama÷ prau¬hivÃdatayeti lak«yate // 19-20 // _________________________________________________ NyS_4,2.21: sarvasaæyogaÓabdavibhavÃcca sarvagatam // NyS_4,2.22: avyÆhÃvi«ÂambhavibhutvÃni cÃkÃÓadharmÃr÷ // syÃdetat ÃkÃÓaæ cetsarvagataæ tato mÆrtimatÃæ dravyÃïÃæ tena pratibandhÃdgaterÃvaraïaæ vyÆhÃntarÃpÃdanaæ ca jalaughasyeva nÃvÃdinà bhavenna cÃsti, tasmÃnna sarvagatamityata Ãha / avyÆhÃvi«ÂambhavibhutvÃni cÃkÃÓadharmÃ÷ (sÆ. 22) // yata evÃvyÆhÃvi«ÂambhÃvata evÃpratyÆhaæ vibhutvamasyetyartha÷ // 22 // _________________________________________________ NyS_4,2.23: mÆrtimatÃæ ca saæsthÃnopapatteravayavasadbhÃva÷ // puna÷ ÓÆnyatÃvÃdÅ pratyavati«Âhate / mÆrttimatÃæva ca saæsthÃnopapatteravayavasadbhÃva÷ (sÆ. 23) // castvartha÷ siddhÃntaæ nivarttayati / yadyapi mÆrtimatÃmiti saæbandhitvamÃtreïopÃttaæ sÆtraæ tathÃpi hetupadatayà vÃrtikakÃrovyÃca«Âe / sÃvayavÃ÷ paramÃïavomÆrttimattvÃd ghaÂÃdivaditi / (513/19) prayogÃntaramÃha saæsthÃnavattvÃditi // 23 // _________________________________________________ NyS_4,2.24: saæyogopapatteÓca // sÆtrÃntaramanuv­ttisahitaæ paÂhati / saæyogopapatteÓca (sÆ. 24) // iti / _________________________________________________ NyS_4,2.25: anavasthÃkÃritvÃdanavasthÃnupapatteÓcÃprati«edha÷ // paunaruktyaæ deÓayati / nanvidamiti (514/4) pariharati / na caritÃrthamiti / mÆrtirnÃmÃvyÃpino dravyasya «a¬vidhaæ parimÃïamiti / paramahvasvatvaparamÃïutve paramasÆk«ma eva dravye vyavati«Âhete vyÃpi tu g­hÅtvà paramamahattvaparamadÅrghatvÃbhyÃma«Âavidhaæ parimÃïaæ bhavati / paramamahattvaparamadÅrghatvaæ ca sarvagatavyÃpinÅ iti na mÆrti÷ / asarvagatadravyaparimÃïaæ mÆrttiriti pÃramar«aævacanÃt / saæsthÃnaæ nÃma pracayÃkhya÷ saæyogo ghaÂÃdiv­ttirghaÂatvÃdijÃtivyaktiheturiti / saæyoga÷ saæyogamÃtraæ na tvaprÃptipÆrvikà prÃptiriti / tasmÃdapaunaruktyam / tadetacchÆnyatÃmatamapÃkaroti / yattÃvanmÆrtimattvÃditi / ÓÆnyatÃvÃdÅ pralayÃntatvÃbhimÃnenÃha / atha tÃvaditi / siddhÃntyÃha anto niravayava iti / pralayÃntatvamadhastÃnnikÃk­tamiti bhÃva÷ / nanvadhastÃnnirÃkaraïÃnmà bhÆtpralayÃnto vibhÃgo vibhÃgÃntastu bhavi«yati kiæ paramÃïvantatÃgraheïetyÃÓaÇkate / athÃnto vibhÃga÷ / nirÃkaroti / sa na yukta iti / nÃsati guïini guïo 'stÅtyartha÷ / etÃvantaÓca kalpÃ÷ sambhavina÷ / tatra prathamakalpe anaikÃntikatvavyÃghÃtau dvitÅye vibhÃgasyÃnÃdhÃratvaprasaÇga÷ t­tÅye truÂerameyatvaprasaÇga ityÃha / etÃvaccaitat (kalpajÃtaæ) syÃditi / paramÃïvantatÃæ vibhÃgasya bruvanniravayavaæ mÆrttimantaæ paramÃïuæ pratipadyasa iti / anantatve tu truÂerameyatvaprasaÇgo vyÃghÃta÷ / pralayÃntatve ca vibhÃgasyÃnÃdhÃrattvaprasaÇgo vyÃghÃta÷ / sÃvayavaÓabdasyÃrtha÷ samÃnajÃtÅyÃvayavaæ na kevalaæ tadÃravdhamapi tu tadÃÓritam / tantvÃdyÃrabdhaæ paÂÃdi dravyaæ tantvÃdyÃÓritaæ ca / nanvevamapi kuta÷ sÃvayavatvamityata Ãha / avayavastadÃdhÃrastasya samÃnajÃtÅyÃrabdhasya kÃryadravyasyÃdhÃra÷ tasmÃtsÃvayavatvaæ kÃryaviÓe«a÷ tasmÃtsÃvayavÃ÷ paramÃïava ityatibruvatà kÃryaviÓai«a÷ paramÃïurityuktaæ bhavati / kÃryavi«eÓca paramÃïuriti vyÃhatam / (515/2) Ãnantye tu truÂerameyatvaprasaÇgÃt / sà khalvanavayavasya kalpitasya paramasÆk«matayà paramÃïvÃkhyà tena paramÃïuriti kimuktaæ bhavati anavayavo 'kÃryaÓceti / sÃvayava iti kimuktaæ bhavati sÃvayava÷ kÃryaÓceti / pratij¤ÃpadayorvyÃghÃtaityartha÷ / atha mà bhÆttr­ÂerameyatvamityekaparamÃïupÆrvakatvaæ paramÃïo÷ pratipadyase / Óe«amatirohitÃrtham / yadi dve dravya adhik­tyÃbhidhÅyata iti / madhyasya hi paramÃïorupayardha÷ pÃrÓvavartibhi÷ paramÃïubhirye saæyogÃstatra madhyasya pÆrveïa paramÃïunà ya÷ saæyogo nÃsau madhyapaÓcimaparamÃïvÃÓrita÷ evaæ madhyamaparamÃïusaæyogo naiva madhyamapÆrvaparamÃïvÃÓraya iti / eva manyatrÃpi dra«Âavyam / «a¬api bhinnadeÓà eveti samÃnadeÓatvamaæsiddham / atha paramÃïÆnÃæ sambandhinaæ paramÃïuæ madhyamadhik­tyocyate tadÃÓrità hi saæyogÃ÷ «a¬api bhavantÅti tatrÃha / na kiæ cidbÃdhyata iti / (517/2) syÃdetat / saæyogasamÃnadeÓatvena paramÃïavo 'pi saæyuktÃ÷ samÃnadeÓà iti piï¬asyÃïumÃtratvaprasaÇga iti paroktamanuvadati / yatpunaretaditi / tad dÆ«ayati / tanneti / yatra yatsamavetaæ sa tasya doÓo yathà rÆpÃdÅnÃæ dravyaæ, na ca paramÃïava÷ kva citsamavayanti kiæ tu tatsaæyogÃ÷ / tena deÓavatÃæ saæyogÃnÃmastu samÃnadeÓatà na tu paramÃïÆnÃmadeÓatvÃdityartha÷ / deÓayati / nanu kÃryakÃraïe iti / yatheha kuï¬e badaramiti yathà badaraæ kuï¬adeÓa evaæ tadavayavÃstadavayavÃ÷ / na ca samavÃya eva deÓadeÓitvanibandhanamapi tu saæyogo 'pi / na hÅha kuï¬e badaramiha paÂe Óuklatvamiti và ÃdhÃryÃdhÃrapratyayo viÓi«yate / tasmÃdbahÆnÃæ dravyÃïÃæ samÃnadeÓattvadarÓanÃnnÃsiddho d­«ÂÃnta ityartha÷ / tad dÆ«ayati / etadanabhyupagamena pratyuktam / dravyÃïÃmekatra samavÃyena samÃnadeÓatÃæ vyÃsedhÃmo na tu saæyogena, samavÃyena hi samÃnadeÓatà sthaulyaparipanthinÅ / yathà gandharasarÆpasparÓÃ÷ samÃnadeÓà na sthaulyamÃrabhante tatkasya heto÷ e«ÃmamÆrtÃnÃæ samÃnadeÓasamavÃyÃt / mÆrtÃstu sparÓavanta÷ samavÃyenÃsamÃnadeÓÃ÷ parasparasaæyogino yadi sthaulyamÃrabhante kiæ bÃdhyate tasmÃtsaæyogino yadi sthaulyamÃrabhante kiæ bÃdhyate tasmÃtsaæyogena samÃnadeÓatà na prati«adhyate samavÃyena tu prati«idhyate sà hi sthaulyavirodhinÅti siddham / abhyupetyaivamuktaæ saæyogÃ÷ samÃnadeÓà iti / paramÃrthatastu kuï¬abadarasaæyogasya kuï¬abadare ÃÓraya÷ tadavayavakuï¬abadarasaæyogasya kuï¬abadarÃvayavà iti siddhaæ saæyogÃnÃmapi bhinnadeÓatvamityÃha / na ca saæyogà apÅti / upasaæharati / «aïïÃæ samÃnadeÓatvÃditi / vÃkyamiti / yatpunaruktaæ digdeÓabhedo yasyÃsti tasyaikatvaæ na yuktamiti / paramÃïo÷ kila bhavadabhimatasyaikasya digbhÃgÃ÷ «aÂ, na caikasya digbhÃge bhedo 'stÅti «a¬eva paramÃïava÷ / etad dÆ«ayati ka evamÃha digdeÓabhedo (yasyÃ) stÅti / svarÆpeïaikà dik sarvagatà ca nÃsyà bhedo 'stÅtyartha÷ / yadyekaiva dik kva tarhi paramÃïÃvasmÃdayaæ paramÃïu÷ pÆrvo 'yaæ paÓcima ityÃdayo buddhivyapadeÓabhedà ityata Ãha / digdeÓabhedÃÓca diÓa÷ saæyogà ekatve 'pi diÓa ÃdityodayadeÓapratyÃsannadeÓasaæyukto ya÷ saitarasmÃdviprak­«ÂadeÓasaæyogÃtparamÃïo÷ pÆrva÷pa evamÃdityÃstamayadeÓapratyÃsannadeÓasaæyukto ya÷ sa itatasmÃdviprak­«ÂadeÓasaæyogÃtparamÃïo÷ paÓcima÷ tau ca pÆrvapaÓcimau paramÃïÆ apek«ya ya÷ sÆryodayÃstamayadeÓaviprak­«ÂadeÓasaæyoga÷ sa madhvavatÅæ / evametayoryau tiryagdeÓasambandhinau madhyasya Ãrjavena vyavasthitau pÃrÓvavartinau tau dak«iïottarau paramÃïÆ evaæ madhyandinavartisÆryasannikar«aviprakar«au pÆrvasaækhyÃvacchinnatvaæ cÃlpatvaæ parasaækhyÃvacchinnatvaæ ca bhÆyastvam / tasmÃdekasyÃpi paramÃïo÷ paramÃïvantarasaæyogà avyÃpyav­ttaya eva bhÃgÃ÷ / evaæ diÓo 'pyekasyà api saæyogà eva bhÃgÃ÷ so 'yaæ paramÃïo÷ «aÂkena yugapadyogo mÆrttatvamÃtraprayukto na sÃvayavatvaprayukta iti na sÃvayavatvaæ gamayitumarhatÅti / tena yudacyate prasaÇgasÃdhanaæ parai÷ yannirayavaæ tanna «aÂkena saæyuktaæ yathà vij¤Ãnaæ tathà ca paramÃïuriti vyÃpakaviruddhopalabdhiriti tannirastam / mÆrtatvaprayuktatvena «aÂkasaæyogasya sÃvayavatvena vyÃpterasiddhe÷ / chÃyÃtapayogo 'pi paramÃïorekasaæyogasyÃvyÃpyav­ttitvenopapanna÷ / nanvanavasthà nopapadyata ityuktaæ tatkuta ityata Ãha bhëyakÃra÷ / anavasthÃyÃæ pratyadhikaraïaæ dravyÃvayavÃnÃmÃnantyÃt / kriyÃvattvÃdÅnahetÆn sarvathà vikalpya vÃrtikakÃro dÆ«ayati / ye tu kriyÃvattvÃditi / etenÃsiddhatvena / na hi ghaÂÃdikamavayavinamanabhyupagacchato ghaÂÃdirastÅtyartha÷ / matupaÓcÃrthÃntare d­«ÂatvÃdviruddha iti / kriyà paramÃïorarthÃntaramanicchato matupprayogo viruddha ityartha÷ // 25 // _________________________________________________ NyS_4,2.26: buddhyà vivecanÃttu bhÃvÃnÃæ yÃthÃtmyÃnupalabdhistantvapakar«aïe paÂasadbhÃvÃnupalabdhivattadanupalabdhi÷ // vij¤ÃnavÃdyÃha yadidaæ bhavÃn buddhÅriti / yadi paÂastantubhyobhinno bhavettantvatinekeïa gaurivÃÓvÃtirekeïopalabhyeta / na copalabhyate tasmÃtpaÂa iti mithyÃbuddhiriyam / tanturityapi mithyÃbuddhiraæÓubhyo bhedenÃnupalambhÃt / evamaæÓurityapi / tadanena krameïa paramÃïu«vapi buddhyà vivicyamÃne«u yÃthÃtmyÃnupalabdherna bÃhyavastu sthÆlaæ và k«odÅyo vÃstÅti sarvà eva buddhaya÷ svÃkÃramabÃhyaæ bÃhyatayà ÃlambamÃnà mithyÃbhÆtà iti / nanu paÂÃdaya÷ sÃvayavà bhavantvevaæ paramÃïÆnÃæ tvanavayavatvÃd buddhyà vivecanÃdbhÃvÃnÃæ yÃthÃtmyopalabdhirityata Ãha / paramÃïavo 'pi bhÃgaÓovibhajyamÃnÃmtÃvadyÃvatpralaya iti (519/17) / bhavantu paramÃïavo 'navayavÃ÷ saæyogebhyastu «a¬bhyo buddhyà vivicyamÃnasya yÃthÃtmyamupalabhyata iti // 26 // _________________________________________________ NyS_4,2.27: vyÃhatatvÃdahetu÷ // tadetad dÆ«ayati / vyÃhatatvÃdaheturiti / yasya vivicyÃmÃnasya yÃthÃtmyÃnupalabdhistatkutaÓcidvivecanÅyam avadhyabhÃve tadanupapatte÷ / tathà ca tenÃvadhipanà kva cidavasthÃtavyam / anavasthÃyÃæ truÂerameyatvaprasaÇgÃdityuktam / tasmÃtparamÃïu«u và tatsaæyoge«u và tenÃvasthÃtavyam / tathà ca yato vivicyate bhÃva÷ sa evÃspayÃvadhiryÃthÃtmyenopalabhyata iti buddhyà vivicyamÃnasya sarvabhÃvÃnupapattyÃvyÃghÃta iti siddham / dÆ«aïÃntaramÃha / sarvabhÃvÃnupapattiriti / (250/5) pramÃïasyÃpi bhÃvÃt tadgatatvena tadanupapattau sarvabhÃvÃnupapattirityartha÷ // 27 // _________________________________________________ NyS_4,2.28: tadÃÓrayatvÃdap­thaggrahaïam // tadÃÓrayatvÃdap­thaggrahaïam (sÆ. 28) // ap­thaggrahaïÃditi bruvÃïa÷ pra«Âavyo jÃyate / kiæ vilak«aïavyavahÃrÃbhÃva÷ uta bhedÃbhÃva÷ uta tantuvyatirekeïa deÓÃntare 'nupalambha iti / na tÃvadÃdya÷ tantavo hi bhinnÃbhabuddhivedyÃ÷ paÂastu abhinnÃbhabuddhivedya iti / nÃpi dvitÅya÷ / tantÆnÃmaæÓudeÓatvÃt paÂasya tantudeÓatvÃt / tasmÃttantubhyo 'nyatrÃdarÓanamap­thaggrahaïaæ tacca bhede 'pi tadÃÓritatvenopapadyamÃnaæ nÃbhedaæ gamayitumarhatÅtyartha÷ / bhëyaæ buddhyà vivecanÃttu bhÃvÃnÃæ p­thaggrahaïamatÅndriye«vaïu«u / yatra khalvavayavÃvayavinÃvaindriyakau tatra p­thaggrahaïamavivecakÃnÃmasphuÂataramatÅndriyebhyo 'ïubhya ÃnumÃnikebhya÷ pratyak«ad­ÓyÃnÃæ tadÃÓritÃnÃmavayavinÃæ p­thaggrhaïamityatisphuÂamityartha÷ // 28 // _________________________________________________ NyS_4,2.29: pramÃïataÓcÃthapratipatte÷ // saæpratyaindriyake 'pyavayave 'vayavino vivicyamÃnasya yÃthÃtmyena p­thaggrahaïamÃha / pramÃïataÓcÃrthapratipatteriti / yadasti--paÂÃdikamavayavi dravyaæ yathà ca svÃvayavasamavetatvena guïÃdhÃratayà ca, yannÃsti--ÓaÓavi«ÃïÃdi, yathà ca--kÃryakÃraïabhÃvena, tatsarvaæ pramÃïata upalabdhyà sidhyati / sugamaæ bhëyam // 29 // _________________________________________________ NyS_4,2.30: pramÃïÃnupapattyupapattibhyÃm // NyS_4,2.31: svapnavavi«ayÃbhimÃnavadayaæ pramÃïaprameyÃbhimÃna÷ // yaduktaæ pramÃïopapattyanupapattibhyÃæ na sarvabhÃvÃnupapattiriti / tatra pratyavati«Âhate vij¤ÃnavÃdÅ / svapnavi«ayÃbhimÃnavadayaæ pramÃïaprameyÃbhimÃna÷ (sÆ. 31) // na khalu vÃstava÷ pramÃïaprameyabhÃva÷ kiæ tvanÃdivÃsanÃnibandhanakalpanÃdhÅna÷ / yathà hi na svapne santi vi«ayà atha ca pratibhÃnti kalpanÃmatreïa tathà ca sÃæv­tenÃparamÃrthasatà pramÃïaprameyabhÃvena bÃhyÃrthaÓÆnyatà sidhyati paramÃrthasatÅ pratyayÃnÃæ d­«Âà mithyÃpratyayÃnÃmapi tattvapratipattihetutetyÃveditaæ purastÃdityartha÷ / tadvyÃca«Âe vÃrttikakÃra÷ / yathà na svapne vi«ayÃ÷ santÅti // 31 // _________________________________________________ NyS_4,2.32: mÃyÃgandharvanagaram­gat­«ïikÃvadvà // nanu svapnapratyayÃnÃmastvevandharmakatvaæ ye punarabhÅ jÃgratyatprayÃ÷ stambha iti và kumbha iti và kimÃyÃtaæ te«Ãmatyantavailak«aïyÃdityata Ãha / mÃyÃgandharveti / jÃgratpratyayà apyevaævidhÃ÷ sahasraÓo d­Óyante na caite stambhakumbhÃdipratyayÃstato vilak«aïà ityartha÷ // 32 // _________________________________________________ NyS_4,2.33: hetvabhÃvÃdasiddhi÷ // tadetaddÆ«ayati / hetvabhÃvÃdasiddhi÷ (sÆ. 33) // _________________________________________________ NyS_4,2.34: sm­tisaækalpavacca svapnavi«ayÃbhimÃna÷ // tadvyÃca«Âe bhëyakÃra÷ / svapnÃnte vi«ayÃbhimÃnavaditi / antaÓabdo 'vayavavacano 'pyÃÓritatvamÃtreïÃvasthÃyÃæ prayukta÷ / tena svapnÃvasthÃyà mityartha÷ / etaduktaæ bhavati svapnaj¤ÃnasyÃyÃthÃrthyamicchatà vÃdhakapantareïa tadanupapatterjÃgratpratyayo 'sya bÃdhako vaktavya÷ na cÃsÃvasamÅcÅnastadbÃdhitumutsahata iti samÅcÅnatvaæ jÃgratpratyayasyÃbhyupagantavyam / tathà ca jÃgaritÃnte vi«ayopalabdhivadityanupapannam / vÃrttikaæ khyÃtiriti cet / pratyayatvameva svapnodÃharaïasahitaæ pramÃïaprameyÃbhimÃnabhithyÃtve heturityartha÷ / viparyaye ca sÃmarthyÃbhÃvÃditi / pÆrvaæ pratibuddheneti viÓe«aïaæ vivak«itvoktam / adhunà tvanupalabdheriti vivak«itvocyataityayau naruktyam / atra vij¤ÃnavÃdÅ svapak«e pramÃïamÃha / na cittavyatirekiïo vi«ayÃ÷ grÃhyatvÃd vedanÃvaditi / idamatrÃkÆtam / vij¤Ãnasya hi bÃhyor 'tho grÃhyo bhavannirÃkÃrasya sattÃmÃtreïa và bhavet kÃraïatvena và ekasÃmagryadhÅnatvena và j¤ÃnÃhitaphalÃdhÃratvena và / na tÃvatsattÃmÃtreïÃnyasyÃnyo vi«aya÷ sattÃmÃtrasya vi«ayÃntare«u bhÃvÃtsarve 'rthÃ÷ sarvavi«ayà iti sarvasarvaj¤atÃpatti÷ / na ca sattÃmÃtrÃmapi vi«ayatvavyavasthÃpakam asato 'pi vi«ayatvÃt / ata eva na kÃraïatvena vi«ayabhÃva÷ / api ca cak«urÃdayo 'pi vij¤Ãnasya kÃraïamiti vi«ayà rÆpavij¤Ãnasya prasajyeran, varttamÃnÃvabhÃsi ca vij¤Ãnaæ na bhavet / k«aïikatvenotpÃdakasyÃrthak«aïasyotpÃdyavij¤Ãnasamaye vinipÃtÃt / ekasÃmagryadhÅnatvena tu vi«ayatve varttamÃnÃvabhÃsitopapadyate / sà tu nopapadyate asatorapyatÅtÃnÃgatayorgrahaïe vyÃpakatvÃdativyÃpakatvÃcca indriyÃdik«aïasyaikasÃmagryadhÅnasyÃlambanatvaprasaÇgÃt / vij¤ÃnÃhitaphalÃdhÃra Ãlambanamiti cet kiæ punarvij¤ÃnenÃrthe janyate prÃkaÂyaæ na caitadarthadharmo 'pi ÓuklÃdivatsarvapuru«asÃdhÃraïam / j¤ÃnÃhitasyÃrthadharmasyÃpi j¤Ãnavantaæ pratyasÃdhÃraïatvadarÓanÃt / yathà yasyÃpek«Ãbuddhijanitaæ dvitvamarthadharma÷ so 'pek«Ãbuddhimantameva puru«aæ pratyasÃdhÃraïa iti / tanna avyÃpakatvÃt / santi khalvatÅtÃnÃgatavi«ayÃïi sahasraÓo vij¤ÃnÃni ÓabdÃnumÃnajÃni ca, na caitanyarthe phalamÃdhÃtumutsahante arthasya tadÃnÅmasambhavÃt / na khalvasti sambhavo 'sannanutpannarÆpo dharmÅ dharmo 'syÃvinaÓyan pratyutpannarÆpa iti / svakÃraïÃdÃtmÃnÃtmaprakÃÓanaÓaktiyuktamutpadyate j¤Ãnaæ tÃd­Óaæ yena kaÓcidevÃsya vi«ayo na sarvamiti cet / hanta bho÷ Óakte÷ Óakyani«ÂhatvÃtkimasya Óakyamiti vaktavyam / artha iti cenna / na tÃvadayamasya nirvartya÷ arthasyaiva j¤ÃnanirvarttakatvÃt / na cÃrthÃdhÃraæ phalamÃdhattaityuktam / na cÃsati Óakye Óaktisaæbhava÷ tasmÃdanÃkÃraæ vij¤Ãnaæ bÃhmaæ gocarayatÅti manorathamÃtram / astu sÃkÃrameva bÃhyagocaram / tathà hi nÅlÃdyÃkÃraæ j¤Ãnaæ nÅlÃdigocaram / nÅlamasya svarÆpaæ yata÷ / atraivaæ vaktavyam / kiæ sarvÃtmanà sÃrÆpyabhÃvÃd vi«ayabhÃva Ãho kathaæ citsÃrÆpyabhÃvÃt / na tÃvadarthasya ja¬Ãtmano j¤Ãnena prakÃÓÃtmanà sarvathà sÃrÆpyaæ sÃrÆpye j¤Ãnamapi ja¬aæ bhavediti j¤ÃnatvahÃni÷ / ekadeÓena ca sÃrÆpye tat kva nÃma nÃstÅti sarvaæ j¤Ãnaæ sarvaæ vedayet / api ca nÅlaj¤ÃnÃtsamanantarapratyayÃdutpannaæ j¤Ãnaæ na tathà nÅlÃrthasarÆpaæ yathà nÅlaj¤ÃnasarÆpamiti samanantarapratyayatatsÃrÆpyÃbhyÃæ vi«aya÷ syÃnana caitadasti, tasmÃnna sÃrÆpyasamutpattÅ api vi«ayalak«aïam / stÃmasya sÃrÆpyasamutpattÅ manaskÃrendriyÃdibhistathÃpi yamadhyavasyati so 'sya vi«ayo 'rthaæ cÃdhyavasyatÅti artha evÃsya vi«ayo na manaskÃrÃdÅticet / atha ko 'yamadhyavasÃya÷/na tÃvadgrahaïaæ na khalu dvÃvÃkÃrau g­hyete nÅlamityanubhavo na tu nÅle iti / svÃkÃrasya bÃhyasamÃropo 'dhyavasÃya iti cet / sa kiæ g­hyamÃïe bÃhye utÃg­hyamÃïe / na hi nÅladvayaæ prakÃÓataityuktam / na cÃropavi«ayamag­hÅtvÃropyamÃropayitumarhatÅti / na hyananubhavan purovartati ÓuklabhÃsvaraæ rajatamÃropayati tatra / api cÃg­hyamÃïe bÃhye prav­ttiniyamo na bhavet / itare«Ãmag­hyamÃïatvenÃviÓe«Ãtte«vapi prav­ttiprasaÇgÃt / na ca sÃkÃraj¤Ãnanaye bÃhyasadbhÃve pramÃïamasti ag­hyamÃïatvÃt / nanu nÅlÃdyÃkÃrasya kÃdÃcitkatvameva pramÃïam / tathÃhi yadyasminsatyapi kadà cidbhavettattaditarÃpek«am / yathà satyapi sopÃne vicchinnagamanaracanapratibhÃsÃ÷ pratyayÃ÷ santÃnÃntarÃpek«Ãstathà ca satyapyÃlayasaætÃne «a¬api prav­ttipratyayà iti svabhÃvahetu÷ / vÃsanÃparipÃkapratyayakÃdÃcitkatvÃt kadà cidutpÃda iti cet / nanvekasantÃnapatitÃnÃmÃlayaj¤ÃnÃnÃæ tattatprav­ttivij¤ÃnajananaÓaktirvÃsanà tasyÃÓca kÃryajananaæ pratyÃbhimukhyaæ paripÃka÷ tasya ca pratyaya÷ svasantÃnavarttÅ pÆrvak«aïo hetu÷ santÃnÃntarÃpek«ÃnabhyupagamÃt / tathà ca sarve ÃlayasantÃnapatitÃ÷ paripÃkahetavo bhaveyu÷ na và kaÓcidapi aviÓe«Ãt / k«aïabhedÃcchaktibhedastasya kÃdÃcitkatvÃtkÃryakÃdÃcitkatvamiti cet / nanvekasyaiva nÅlavij¤ÃnajananasÃmarthyaæ ÓaktiprabodhajananasÃmarthya ca k«aïÃntarasya tanna syÃt / sattve và kathaæ k«aïabhedÃtsÃmarthyabheda ityÃlayasantÃnavatrina÷ sarve samarthà iti samarthahetusadbhÃve kÃryak«epÃnupapatti÷ / svasantÃnamÃtrÃdhÅnatve tu ni«edhyasya kÃdÃcitkatvasya viruddhaæ sadÃtanatvaæ tasyopalabdhyà tu kÃdÃcitkatvaæ nivarttamÃnaæ hetvantarÃpek«atve vyavati«Âhata iti pratibandhasiddhi÷ / na ca saætÃnÃntaranimittÃni prav­ttivij¤ÃnÃni santatyantarÃïÃmapi nityasannidhÃnÃdvij¤ÃnÃnÃmadeÓÃtmakatvena dÆratvÃnupapattervyatiriktasyÃnabhyupagamÃt / nÃpi kÃlato viprakar«asambhava÷ apÆrvasattvaprÃdurbhÃvÃnabhyupagamÃt / tadidamanumÃnaæ sautrÃntikÃnÃæ bÃhyÃmyupagama iti / tadayuktam / svasantÃnamÃtranimittatve 'pi nÅlÃdivij¤ÃnÃnÃæ kÃdÃcitkatvopapattau sandigdhavyatirokitvena hetoranaikÃntikatvÃt / nanÆktam na k«aïbheda÷ kÃryabhedaheturiti kalpitasya santÃnasya sarvasÃmarthyavirahiïo bheda÷ kÃryabhedaheturiti na tu paramÃrthasata÷ k«aïasya kÃryabhedahetutvamiti ko 'nyo bhadantÃdvaktumarhati / nanu yadi k«aïabheda÷ Óaktibhedahetustato bhinÃnÃæ k«aïÃnÃæ naikà Óakti syÃt tathà caikena kena cinnÅlaj¤Ãne janite tannÅlaj¤Ãnaæ k«aïÃntarÃnna syÃt / yadi bhinnÃnÃæ naikaæ sÃmarthyam / atha bÃhyÃrthavÃdino 'pi kathaæ bhinnÃnÃæ nÅlotpalasantÃnÃnÃmekanÅlotpalÃkÃraj¤ÃnadhÃrÃsÃmarthyam / yadyucyate anyadeva nÅlavij¤Ãnaæ yannÅlotpalasantÃnÃntarÃt / vayamapi brÆmahe anyadeva nÅlavij¤Ãnaæ yat k«aïÃntarÃditi / tasmÃtkaÓcideva tÃd­Óa÷ svalak«aïabhedo jÃyate ya÷ kaæ cideva kÃryabhedaæ janayati na kÃryÃntaramiti / tasmÃtsÃkÃrasyÃpi j¤ÃnasyÃrtho na gocaro / na cÃgocara÷ Óakyo 'numÃtumiti / na ca pratyak«avadanumÃnamapyarthagocaraæ tasmÃtsÃdhÆktaæ vÃrttikak­tà na cittavyatirekiïo vi«aya÷ grÃhyatvÃdvedanÃvaditi / nÅlÃdayo hi vi«ayà ubhayavÃdisiddhÃste«Ãæ cittabhedÃbhedayorvipratipatti÷ / tatrai«Ãæ cittavyatireka÷ parairabhyupagata÷ prati«idhyate yÃvÃæÓca prati«idhyate sarvo 'nupalabdheriti grÃhyatvÃdityayaæ heturviruddhavyÃptopalabdhi÷ prati«edhyaÓcittavpayatirekastadviruddhastadavyatirekastena vyÃptaæ grÃhyatvaæ tasyopalabdhireva tanni«edhyasyÃnupalabdhiriti / atra tÃvadetadvaktavyam / grÃhyattvasyÃbhedena vyÃptau satyÃæ bhedaæ nivartayed na tvabhedenÃsya vyÃpti÷ / tathà hi yadetannÅlaæ sthÆlaæ vicchinnamupalabhyate tasyÃsya viccheda÷ sthaulyaæ ca na j¤ÃnasyÃtmÃ, nÃnÃdigdeÓavyÃpità hi sthaulyam / na caikamadigdeÓÃtmakamanavayavaæ vij¤Ãnaæ nÃnÃdigdeÓavyÃpi sambhavati / yathÃha / tasmÃnnÃrthe na vij¤Ãne sthÆlÃbhÃsastadÃtmana÷ / ekatra prati«iddhatvÃdvahu«vapi na sambhava iti / evamarthavicchedo 'pi na j¤ÃnÃtmaka÷ / tasya tathÃtve paramÃrthator 'thÃdvicchinnaæ j¤Ãnaæ syÃt / tasmÃdayamapi na j¤Ãnamityasannabhyupagantavya÷ / na ca sadasatorekatvamityanÃtmà 'pi vij¤Ãne prakÃÓataityanicchatà 'pi svÅkarttavyam / tathà ca sadapi prakÃÓi«yate / nanvanÃtmnyarthe 'kiæ¤citkaraæ vij¤Ãnaæ kathamarthaprakÃÓakam / athÃki¤citkaraæ j¤Ãnaæ sthaulye kathamasya prakÃÓakam / svabhÃvÃditi cet atrÃpyasau na daï¬avÃrita÷ / yaddhi yasya svabhÃva÷ tasya nÃnyÃpek«Ã yathà liÇgasya svasÃdhyasambandhe / svabhÃvataÓcÃrthasya j¤Ãnamiti na tadÅyatve anyadapek«ate / asambaddhatvÃtkathaæ j¤Ãnamarthasyeti ced atha sambandha eva sambandhino÷ katham / sambandhÃntarakalpanÃyÃmanavasthà / tasmÃdyathà sambandha eva sambandhÃntaramanteraïa sambandhino÷ evaæ j¤Ãnamapi sambandhÃntaramantareïÃrthasyeti samÃnam / na cÃtiprasaÇga÷ / svakÃraïÃdutpannasya kasya cidvij¤Ãnasya kaÓcideva vi«ayo nÃnya÷ / na svabhÃvÃ÷ paryanuyogamarhanti evaæ bhavataivaæ mà bhavata evaæ kasmÃnna bhavateti / aki¤citkarasya rÆpavij¤Ãnasya kathaæ rÆpavi«ayateti cet / kiæ rÆpavij¤Ãnaæ pramÃïaæ vivak«itvedamucyate Ãho phalaæ vivak«itvà / yadi pramÃïaæ tato na tadaki¤citkaraæ tatra hÃnopÃdÃnopek«ÃprasavahetutvÃt / atha phalaæ tadayuktam / kva nÃma phalaæ ki¤citkaraæ na hi gatijanyà nagaraprÃptiÓcaitrasya caitranagarasaæyogasamavÃyÃya kiæ citkaroti / evamarthavi«ayatvÃya svÃbhÃvikÃya na j¤Ãnena kiæ cidaparaæ janayitavyam / arthapratibaddhatvaæ j¤ÃnasyÃrthavi«ayatvaæ na hi j¤ÃnimanuvyavasÃyaj¤Ãnena nirÆpyamÃïamarthanirÆpaïaæ vinà Óakyaæ nirÆpayitumityuktam / karmaïyasamavetaæ kathaæ karmaïa÷ / tatpÃratantryÃditi cet kimidaæ pÃratantryam / tannirÆpaïÃdhÅnanirÆpaïatvamiti cet tadihÃpi samÃnamanyatrÃbhiniveÓÃt / tasmÃdabhedena grÃhyasyÃvyÃpyatvÃdgrÃhyatvaæ viruddhavyÃptaæ na bhedaæ nivartayitumarhatÅti dÆ«aïe sthavÅyasi satyeva dÆ«aïÃntaramÃha vÃrtikakÃra÷ vedanà sukhadu÷khe cittaæ vij¤Ãnamiti / abhyupetyÃha athÃbhinnaævij¤Ãnaæ vedanÃta iti / (522/1)yathà 'Çgulyagraæ na tenaivÃÇgulyagreïa sp­Óyate evaæ j¤Ãnaæ na tenaiva j¤Ãnena grahÅtuæ Óakyate / nanu na g­hÅtirgrÃhyà na hyasyÃ÷ karmabhÃvo vidyate kriyÃphalaÓÃlitayà karma bhavati na cÃsyÃmasti phalÃntaram, api tu svayamÃvirbhÆtasvabhÃvà g­hÅtiraparÃdhÅnaprakÃÓà grÃhyetyucyate / yadi vai«Ã svayaæ na prakÃÓeta nÃrthà api prakÃÓeran tatprakÃÓÃdhÅnaprakÃÓà hi te / tathà hi yadyatprakÃÓÃdhÅnaprakÃÓaæ tattasmin prakÃÓamÃne prakÃÓate yathà daï¬aprakÃÓÃdhÅnaprakÃÓo daï¬iprakÃÓa÷ j¤ÃnaprakÃÓÃdhÅnaprakÃÓaÓca vi«aya iti svabhÃvahetu÷ na ca j¤ÃnÃdanyatsvasaævedanaæ na d­«ÂamityetÃvatà svasaævedanaæ vij¤Ãnaæ na bhavediti darÓanÃdarÓanÃbhyÃæ na heturgamako 'pi tu svasÃdhyÃvinÃbhÃvÃt sa ca viparyaye bÃdhakapramÃïaprav­ttyà sidhyatÅti k­taæ d­«ÂÃntenetyatra Ãha / na karma kriyà caikaæ bhavatÅti / idamatrÃkÆtam / kiæ punaridamarthÃnÃæ saævitprakÃÓÃdhÅnatvaprakÃÓatvaæ nÃma na hi saævitprakÃÓenÃrthe prakÃÓÃntaraæ janyate / api ca liÇgaprakÃÓÃdhÅnaprakÃÓo hi liÇgiprakÃÓa÷ na ca liÇge prakÃÓamÃne prakÃÓate kiæ tu liÇgaprakÃÓe vina«Âe / yadyucyeta na j¤ÃnÃdatirikto 'rathaprakÃÓo j¤ÃnaprakÃÓaÓca kiæ tu j¤Ãnameva svasaævedanamarthasya svÃtmanaÓceti / evaæ tarhi kimÃyÃtaæ na hyÃtmaivÃtmÃyatta÷ / na ca j¤ÃnamevÃtmana÷ parasya ca prakÃÓa iti siddham / anyo hi j¤ÃnaprakÃÓo mÃnasa aindriyakaÓcÃrthaprakÃÓa÷ / na ca pramÃïaj¤ÃnaprakÃÓÃdhÅnor 'thaprakÃÓa÷ kiæ tu pramÃïaj¤ÃnasattÃdhÅna÷ phalÃdhÅnaæ tu na kiæ cidityaviditam / tatsiddhametadvivÃdÃdhyÃsitaæ vij¤Ãnaæ svaprakÃÓÃdbhinnaæ prakÃÓamÃnatvÃt / sattvÃntaraprakÃÓasya sattvÃntaraprakÃÓavat / tadanenÃbhisaædhinoktaæ na ca karma ca kriyà caikaæ bhavatÅti / etena sahopalambhaniyamÃdabhedo nÅlataddhiyoriti parÃstaæ veditavyam / arthaj¤Ãnopalambhayorekopalambhataiva nÃsti kuta÷ punarasya niyama iti / atha yathÃÓruta÷ sahopalambho heturityucyate tato viruddha÷ abhede sahÃrthÃsaæbhavÃt / k­taprapa¤caÓcÃyamartho nyÃyakÃïikÃyÃmiha tu vistarabhayÃnna prapa¤cita ityuparamyate / so 'pi d­«Âaæ vij¤Ãnabhedamanuvayoktavya iti / na saætÃnamÃtranibandhano vij¤Ãnabhedo bhavitumarhati nÅlapÅtÃdirÆpa÷ nÃpi saætÃnÃntarÃdhipatyasannidhÃnanibandhano vij¤ÃnÃnÃmadeÓÃtmakÃnÃæ svarÆpeïa deÓaviprakar«ÃyogÃt / nÃpi kÃlaviprakar«o 'pÆrvasattvaprÃdurbhÃvÃbhÃvÃditi bhÃva÷ / ÓaÇkate svapnavadvij¤ÃnaÓredamiti / bÃhyÃbhÃve 'pyÃdhyÃtmiko vij¤ÃnabhedaheturastÅti bhÃva÷ / nirÃkaroti so 'pÅti / svapnaj¤Ãnamapi pÃraæparyeïa bÃhyanibandhanamityartha÷ / avÃhyanimittakatvaæ svapnapratyayasyÃbhyupetyÃha / atha svapnapak«e 'pÅti / varga÷ pak«a÷ / na caikaæ vij¤Ãnaæ cintanÅyamaparaæ cintakamiti vÃcyam / vyatiriktÃlambanatvÃnabhyupagamÃditi bhÃva÷ / abhyupetya tvabÃhyanimittatvaæ svapnapratyayÃnÃmetaduktam / bÃhyanimittatvameva tu pÃramÃrthikaæ ityÃha / ye caite svapna pratyayà iti / samÃpÅti / apiÓabda÷ saæbhÃvanÃyÃæ mama pak«e saæbhÃvyata etat yatsarva eva pratyayà mithyà bhavantÅtyartha÷ / sugamamitarat / mithyà nidrà / vi«ayamantareïa vij¤ÃnasphuÂatà cÃvaktavyeti / sÃmÃnyaviÓe«atadvatÃæ grahaïaæ sphuÂatà sÃmÃnyamÃtragrahaïamasphuÂatà taccaitadasativi«aye du«karaæ tadÃkÃrotpatteraÓakyatvÃdityartha÷ / ÓaÇkate asatyarthe vij¤ÃnaÓredo d­«Âa iti cet / (523/12) svapnamÃyÃgandharvanagaram­gat­«ïÃdivij¤Ãne«vanuvartamÃne«u vi«ayenrdiyamanodo«ananimittatvamastu, ye punaramÅ pratÅnÃæ sarve«Ãmanuv­ttimanta÷ pÆyapÆrïanadÅpratyayà na te bÃhyavi«ayà do«avattvÃdbhavitumarhanti / do«animittatvÃdbahunÃmanuv­tterabhÃvÃt / adu«ÂendriyÃrthasannikar«akatve tu jalarucirÃkÃravirodhÃt / tasmÃdanÃdivÃsanÃvaicitryalabdhajanmatayà 'rthanirapek«Ã eva vicitrÃkÃrà buddhaya udayante vyayante ceti sÃæpratamiti ÓaÇkÃrtha÷ / na tatra nadyastÅti svamatadÃr¬hyenoktam / na vyÃghÃtÃdita¤ ayimabhisaædhi÷ / janarudhirayo rasavÅryavipÃkÃdibhedÃttoyarasavÅryaparipÃkÃdidarÓanÃnnadyÃstoyapÆrïatve niÓcite pÆyapÆrïatvaniÓcaya÷ pretÃnÃæ mithyeti niÓcaye tadanuv­tterde«Ãnuv­tti÷ kalpanÅyà do«aÓca prettaÓarÅranivarttakaæ karmaiva / yathoktaæ tulyakarmavipÃkotpannÃ÷ pretà iti / karmaïo vÃsanà 'nyatra phalamanyatra kalpata iti / (524/6) phanapalaæ putrapaÓvannÃdi / tadyadi vij¤Ãnaæ tadà yatra j¤ÃnasantÃne karmavÃsanà tatraiva putrÃdyÃkÃraæ vij¤Ãnaæ phalamiti sÃmÃnÃdhikaraïyamupapadyate / putrapaÓvannÃdau tvartharÆpe phale vaiyadhikaraïyaæ syÃt tathà cÃtiprasaÇga iti bhÃva / nirÃkaroti tannÃnabhyupagamÃditi / na putrÃdi svarÆpeïa phalamapi tu tannimittà prÅti÷ / tasyà eva cetanena kÃmyamÃnatvÃt tallak«aïatvÃcca phalasyeti bhÃva÷ / muktakenÃrthaæ sÃdhayitvà prayogÃnÃha / madÅyÃccittÃditi / yadi cittamÃtraæ pak«Åkriyate tadà d­«ÂÃnto nÃstÅtyata uktaæ madÅyÃccitÃditi / madÅyÃhaÇkÃrÃnÃspadatve satÅti viÓe«aïÃnna svacittena vyabhicÃra÷ / ÃropanirÃkaraïÃrthatvÃcca hetÆnÃæ nÃsamarthaviÓe«yateti / _________________________________________________ NyS_4,2.35: mithyopalabdhivinÃÓastattvaj¤ÃnÃt svapnavi«ayÃbhimÃnapraïÃÓavat pratibodhe // api ca mityopalabdhÅnÃæ bÃhyÃnÃlambanatvamÃsthÃya tattvabuddhÅnÃæ bÃhyÃnÃlambanatvaæ sÃdhanÅyam / tÃsÃæ bÃhyÃnÃlambanatvaæ bÃdhakÃdhÅnaæ bÃdhakaæ cÃtra samÃropitarajatÃdyabhimÃnaæ nivarttayati na tu puro 'vasthitamarthasÃmÃnyaæ ÓuklabhÃsvaram / tasmÃnna bÃdhakÃnurodhÃdapi mithyÃj¤Ãnaæ bÃhyÃnÃlambanamiti svapnavaditi d­«ÂÃnta÷ sÃdhyavikala ityÃha / evaæ sati mithyÃj¤Ãnasya pradhÃnÃÓrayatve mithyopalabdhervinÃÓastattvaj¤ÃnÃdbÃdhakÃt svapnavi«ayÃbhimÃnapraïÃÓavat prati«edho na sÃmÃnyasyÃpÅti Óe«a÷ / Óe«aæ bhëye / bhëyaæ subodham // 35 // _________________________________________________ NyS_4,2.36: buddheÓcaivaæ nimittasadbhÃvopalambhÃt // yastu mÃdhyamiko mithyÃbuddhi d­«ÂÃntena bÃhyÃpahnavaæ k­tvavà tenaiva d­«ÂÃntena vij¤ÃnÃbhÃvaæ k­tvà vicÃrÃsahatvaæ tattvambhÃvÃnÃæ vyavasthÃpayÃæbabhÆva taæ pratyÃha / buddheÓcaivaæ nimittasadbhÃvopalambhÃt (sÆ. 36) // arthe hi ni«iddhe bhavedapyetat / tadvyavasthÃpane tadvadevÃpratyÆhaæ buddhisadbhÃvo 'pi sidhyati / na caivaæ vÃdina÷ pramÃïamastyasatà ca pramÃïena vicÃrÃsahattvaæ bhÃvÃnÃæ vyavasthÃpayan ÓlÃghanÅyapraj¤o devÃnÃæpriya ita¤ ni ca kalpanÃmÃtrarmita upÃyastattvaj¤ÃnÃya paryÃpta÷ / na ca vanaspatyÃditattvaj¤Ãnasya mithyÃhastij¤Ãnaæ nibandhanamapi tu praïihitamanasa indriyÃrthasannikar«aviÓe«a÷ / na cÃsau mithyÃj¤Ãnasamaye ÃsÅt / na ca mohÃbhyÃsa÷ samÅcÅnÃya j¤ÃnÃya kalpate sa hi mÃhemeva dra¬hayatÅti sarvamavadÃtam / so 'yaæ mÃdhyamiko 'nubhÆyamÃnÃæ mithyÃbuddhiæ nÃpahnotumarhati / tathà ca mithyÃbuddhiæ pratipadyamÃnena tasyà nimittaæ vaktavyamityuktam // 36 // _________________________________________________ NyS_4,2.37: tattvapradhÃnabhedÃcca mithyÃbuddherdvaividhyopapatti÷ // tattvapradhÃnabhedÃcca mithyÃbuddherdvaividhyopapati÷ (sÆ. 37) // mithyÃbuddhyà svanimittaæ lak«yate tena mithyÃj¤Ãnanimittasya dvaividhyamityartha÷ / yatra sthÃïau puru«a iti j¤Ãnaæ bhavati tatra tattvaæ sthÃïuriti pradhÃnaæ puru«a iti ya÷ pÆrvaæ puru«o 'bhÆdityartha÷ / evaæ tÃvadrÆpabuddhÅ÷ pratipÃdya gandhÃdibuddhÅrapi pratipÃdayati bhëyakÃra÷ / gandhÃdau ca prameya iti / upasaæharati / tasmÃdayuktametaditi // 37 // _________________________________________________ NyS_4,2.38: samÃdhiviÓe«ÃbhyÃsÃt // do«animittÃnÃæ tattvaj¤ÃnÃdahaÇkÃraniv­ttirityuktam / atha tattvaj¤Ãnaæ kathamutpadyata iti / (525/9) na tÃvadÃgamata upapattito và tattvaj¤ÃnamahaÇkÃraniv­ttiæ kartu mutsahate / do«animitte«Ætpannaj¤ÃnÃnÃmapi pÆrvavadahaÇkÃrado«Ãnuv­tte÷ sÃk«ÃtkÃrastÆpÃyÃbhÃvÃdayukta iti / asyottaraæ sÆtram / samÃdhitattvÃbhyÃsÃt (sÆ. 38) // samÃdhipadaæ vyÃca«Âe bhëyakÃra÷ / sa tu pratyÃh­tasyendriyebhyo manasa iti / anena vik«epaæ nivarttayati / indriyebhya÷ pratÅpamÃh­tasya manasa÷ kva cit h­tpuï¬arÅkapradeÓe Ãtmano nijaukasi dhÃrakeïa prayatnena dhÃryamÃïasyÃtmanà saæyogo 'yam / sa khalu suptÃvasthÃyÃmastÅtyata uktaæ tattvabubhutsÃvi«i«Âa iti / tadabhyÃsaÓca tadvi«ayaprayatnotpÃda«auna÷punyaæ tasmÃdÃdaranairantaryadÅrghakÃlaviÓi«ÂÃttattvabuddhirutpadyate // 38 // _________________________________________________ NyS_4,2.39: nÃrthaviÓe«ÃprÃbalyÃt // etadÃk«epasÆtramavatÃrayati yaduktaæ sati hi tasminniti / _________________________________________________ NyS_4,2.40: k«udÃdibhi÷ pravartanÃcca // indriyavi«ayairapah­tamanaso dhÃraïà / tathà ca tadabhyÃsÃbhÃvÃnna sattvasÃk«ÃtkÃra iti sÆtrÃrtha÷ // 39 // 40 // _________________________________________________ NyS_4,2.41: pÆrvak­taphalÃnubandhÃt tadutpatti÷ // samÃdhÃnasÆtramavatÃrayati / astvetatsamÃdhivyutthÃnanimittamiti / sÆtram / pÆrvak­taphalÃnubandhÃttadutpatti÷ (sÆ. 41) // pÆrvak­ta÷ samÃdhi÷ tasya phalaæ saæskÃra÷ tasyÃnubandha÷ sthemà tasmÃditi sÆtrÃrtha÷ / tadvyÃca«Âe bhëyakÃra÷ / pÆrvak­ta iti / pravivicyate 'neneti praviveka÷ prak­«Âa÷ saæskÃra÷ sa tvÃtmadharma iti / kasmÃtpunarad­ÓyamÃna÷ saæskÃra÷ kalpyataityata Ãha / ni«phale hÅti / prayatnaviÓe«Ã hi viÓarÃravo bahavo 'pi parasparamasahabhavanto na tattvasÃk«ÃtkÃrÃpaya pÃryÃptà iti tajjanitÃ÷ saæskÃrÃ÷ kalpyante te«Ãæ sthemnà sambhavati sambhÆyakÃritetyartha÷ / _________________________________________________ NyS_4,2.42: araïyaguhÃpulinÃdi«u yogÃbhyÃsopadeÓa÷ // pracayakëÂhà pracayÃvadhi÷ yata÷ paramapara÷ pracayo nÃsti / tatsahakÃriÓÃlitayà prak­«ÂÃyÃæ samÃdhibhÃvanÃyÃæ samÃdhiprayatna÷ samÃdhibhÃvanà tasyÃmityartha÷ // 42 // _________________________________________________ NyS_4,2.43: apavarge 'pyevaæ prasaÇga÷ // pÆrvapak«avÃdyÃha / yadyarthaviÓe«aprÃbalyÃditi / sa khalvayamÅd­Óo bÃhyÃrthasya mahimà yata indriyÃdyanapek«ÃdevÃtmano buddhiæ janayivyatÅtyabhimÃna÷ pÆrvapak«iïa÷ // 43 // _________________________________________________ NyS_4,2.44: na ni«pannÃvaÓyambhÃvitvÃt // siddhÃntasÆtram / na ni«pannÃvaÓyaæ bhÃvitvÃt (sÆ. 44) vyÃkhyÃtam / na khalu taï¬ulà atyantaæ phalÅk­tà api piÂharodakadahanasaæyogapracayamantareïa pulÃkà bhavantÅti bhÃva÷ // 44 // _________________________________________________ NyS_4,2.45: tadabhÃvaÓcÃpavarge // NyS_4,2.46: tadarthaæ yamaniyamÃbhyÃmÃtmasaæskÃro yogÃccÃdhyÃtmavidhyupÃyai÷ // kiæ samÃdhiviÓe«a eva tattvaj¤ÃnasÃdhanam / maivam / kiæ tu / tadarthaæ yamaniyamÃbhyÃmÃtmasaæskÃro yogaccÃdhyÃtmavidhyupÃyai÷ (sÆ. 46) samÃnamÃÓramiïÃæ dharmasÃdhanam / ahiæsà satyamasteyaæ brahmacaryamaparigraha iti yama÷ / niyama iti / yasyÃÓramiïo 'sÃdhÃraïo dharmopÃya÷ / yoga iti vi«ayeïa yogaÓÃstraæ pÃta¤jalaæ lak«ayati / yogÃcÃra÷ ekÃkità ÃhÃraviÓe«a÷ ekatrÃnavasthÃnamityÃdi yatidharmoktam / ete 'pi tattvaj¤ÃnakramotpÃdakrameïÃpamargasÃdhanamityartha÷ // 46 // _________________________________________________ NyS_4,2.47: j¤ÃnagrahaïÃbhyÃsastadvidyaiÓca saha saævÃda÷ // nanu yadyete tattvaj¤ÃnotpÃdakrameïÃpavargopÃya÷ k­taæ tarhyÃnvÅk«ikyetyata Ãha / j¤ÃnagrahaïÃbhyÃsastadvidyaiÓca saha saævÃda÷ (sÆ. 47) // tadvyÃca«Âe tadarthamiti prak­tam / ÃtmavidyÃ'nvÅk«ikÅ / abhyÃsa÷ satatakriyà tatra prayatna ityartha÷ / prayojanamÃha praj¤ÃparipÃkÃrtham / paripÃkastu saæÓayacchedanam / kiæ dehÃdyatirikta Ãtmà uta neti saæÓaya÷ / tasya cchedanaæ lokasya tattvaj¤ÃnamÃtmani tadavarodha÷ adhyavasitaæ pramÃïena / tasyÃbhyanuj¤Ãnaæ tarkeïa // 47 // _________________________________________________ NyS_4,2.48: taæ Ói«yagurusabrahmacÃriviÓi«ÂaÓreyorthibhiranasÆyubhirabhyupeyÃt // sabrahmacÃrÅ sahÃdhyÃyÅ / guruÓi«yasahÃdhyÃyibhyo 'nya÷ ÓÃstreïÃnuÓi«Âa÷ Ói«ÂaÓreyorthina÷ Óreyasi mok«alak«aïe ÓrÃddhÃ÷ / te«Ãmapavarge ÓraddhÃdarÓanÃdasti tadupÃyÃbhyÃsa÷ prÃgabhavÅya ityanumÅyate / tena te«Ãmapi prÃgbhavÅyasaæskÃravaÓÃtpratibhopÃvasanÅyeti / abhyupeyÃdabhimukhamupetya jÃnÅyÃt gurvÃdibhi÷ sahetyartha÷ / nÅtÃrtham gatÃrtham // 48 // _________________________________________________ NyS_4,2.49: pratipak«ahÅnamapi và prayojanÃrthamarthitve // tadanena gurvÃdibhirvÃdaæ k­tvà tatvanirïaya ukta÷ / yadi ca manyeta pak«apratipak«aparigraha÷ pratikÆla÷ parasya gurvÃdestasmÃnna vÃdo 'pyucita iti / tatredaæ sÆtramupati«Âhate / pratipak«ahÅnamapi và prayojanÃrthamarthitve (sÆ. 49) // vyÃca«Âe tamabhyupeyÃditi varttate / parato gurvÃde÷ praj¤ÃmupÃditsamÃnastattvabubhutsÃprakÃÓanenÃtmana÷ ÓarÅrÃdibhyo bhedaæ bubhutsaityabhidadhÃna÷ svapak«amanavasthÃpayan svadarÓanaæ gurvÃdik­tÃdvicÃrÃtpÆrvapak«occhedena siddhÃntavyavasthÃpanalak«aïÃt svadarÓanaæ pariÓodhayet / anyonyapratyanÅkÃniæ ca prÃvÃdukÃnÃæ darÓanÃnyayuktaparityÃgena yuktaparigrahaïena ca pariÓodhayediti saæbadhyate // 49 // _________________________________________________ NyS_4,2.50: tattvÃdhyavasÃyasaærak«aïÃrthaæ jalpavitaï¬e bÅjaprarohasaærak«aïÃrthaæ kaïÂakaÓÃkhÃvaraïavat // nanu yatra vÃdasyaiva daÓeyamÅd­ÓÅ tattvanirïaye dattajaläjalÅ tarhi jalpavitaï¬e ityata Ãha / svapak«arÃgeïa caikai nyÃyamativarttante / tatra / tattvÃdhyavasÃyasaærak«aïÃrthaæ jalpavitaï¬e bÅjaprarohasaærak«aïÃrthaæ kaïÂakaÓÃkhÃvaraïavat (sÆ. 50) iti sÆtram / tad vyÃca«Âe anutpannatattvaj¤ÃnÃnÃmiti // 50 // _________________________________________________ NyS_4,2.51: tÃbhyÃæ vig­hya kathanam // na kevalaæ tadarthaæ ghaÂamÃnÃnÃæ jalpavitaï¬e api tu vidyÃnirvedÃdibhinaÓca pareïÃvaj¤ÃyamÃnasya / tÃbhyÃæ vig­hya kathanam (sÆ. 51) iti sÆtram / yastu svadarÓanavilasitamithyÃj¤ÃnÃvalepadurvidagyatayà sadvidyÃnavairÃgyÃdvà lÃbhapÆjÃkhyÃtyarthitayà kuhetubhirÅÓvarÃïÃæ janÃdhÃrÃïÃæ purato vedabrÃhmaïaparalokÃdidÆ«aïaprav­ttastaæ prati vÃdÅ samÅcÅnadÆ«aïamapratibhayÃpaÓyan jalpavitaï¬e avatÃrya vig­hya jalpavitaï¬ÃbhyÃæ tattvakathanaæ karoti vidyÃparipÃlanÃya / mà bhÆdÅÓvarÃïÃæ mativibhrameïa taccaritamanuvartinÅnÃæ prajÃnÃæ dharmaviplava iti / idamapi prayojanaæ jalpavitaï¬ayo÷ / na tu lÃbhakhyÃtyÃdi d­«Âam / na hi parahitaprav­tta÷ paramakÃruïiko munird­«ÂÃrthaæ parapÃæsulopÃyamupadiÓatÅti / ÓaÇkÃvÃrttikam / vyÃpakatvÃdanta÷ karaïasyeti / (525/13) asya vak«yamÃïo 'bhisandhi÷ / nirÃkaroti / noktottaratvÃd sÃækhyaæ dÆpayadbhirityartha÷ / ÓaÇkità svÃbhiprÃyamudghÃÂayati / svÃÇgagatÅk«aïeti / yÃvaddhastÃvacchinne ÃtmapradeÓe prayatno na jÃyate na tÃvattatrakarma na ca tatrÃtmamana÷ sannikar«aæ vinà prayatna÷ / na ca manasa indriyasaæyogaæ vinek«aïam / na cÃïunà manasà indriyeïa haste cÃparyÃyeïa sambhava÷ / tasmÃdvyÃpakaæ mana iti ÓaÇkÃrtha÷ / nirÃkaroti na ÓarÅrÃtmamana÷ saæyogayaugapadyÃt prayatnadarÓanayoryupagadutpatte÷ / tatrÃtmana÷ÓarÅrasambandhÃtsvÃÇgagatiriti / pÃïicÃlanecchÃpek«eïÃtmamana÷saæyogena pÃïiæ cÃlayÃmÅtyevamÃkÃra÷ prayatno jÃyate tatra prayatnavadÃtmamana÷saæyogÃtpÃïau kriyà jÃyate / yadyapyÃtmana÷ sarvÃÇge saæyogo na viÓi«yate tathÃpÅcchÃviÓe«Ãdutpanna÷ prayatnaviÓe«a÷ pÃïÃveva karma karoti / nÃnyatra prayatnavadÃtmasayogÃccak«u«a÷ preraïam / yadyapi cÃnayo÷ prayatnayorna yugapadutpÃda÷ tathÃpi tadatyantasauk«myÃtkÃlabhedo na lak«yate / nanvekasminnÃtmapradeÓe varttamÃnasaæyogo và prayatno và kathaæ deÓÃntare asaæyogityaprayatnavati kÃryamÃrabhata ityata Ãha / na cÃtmana÷ pradeÓÃ÷ santÅti / pariÓi«ÂavÃrttikaæ bhëyavyÃkhyayà vyÃkhyÃtam // 51 // iti miÓraÓrÅvÃcaspativiracitÃyÃæ nyÃyavÃrttikatÃtparyaÂÅkÃyÃæ caturthodhyÃya÷ samÃpta÷ // 4 adhyÃye 1 Ãhnike 67 sÆtrÃïi 24 prakaraïÃni / 2 Ãhnike 51 sÆtrÃïi 6 prakaraïÃni / Ãdita Ãrabhyamilitvà 460 sÆtrÃïi 60 prakaraïÃni / **************************************************************************** atha pa¤camo 'dhyÃya÷ / NyS_5,1.1: sÃdharmyavaidharmyotkar«Ãpakar«avarïyÃvarïyavikalpasÃdhyaprÃptyaprÃptiprasaÇgapratid­«ÂÃntÃnutpattisaæÓayaprakÃraïÃhetvarthÃpattyaviÓe«opapattyupalabdhyanupalabdhinityÃnityakÃryasamÃ÷ // atha pramÃïÃdaya÷ padÃrthà uddi«Âà lak«itÃÓca tatkimaparamavaÓi«yate yadarthaæ pa¤camo 'dhyÃya Ãrabhyataityata Ãha / sÃdharmyavaidharmyÃbhyÃæ pratyavasthÃnasya vikalpÃjjÃtibahutvamiti bhëyam / tasyÃrthamÃha vÃrttikakÃra÷ / jÃte÷ saæk«epeïoktÃyà ityÃdi / (529/1) yadyapi jÃtinigrahasthÃnabhedà jÃtinigrahasthÃnasÃmÃnyalak«aïÃnantaraæ prathame 'dhyÃye yuktà lak«ayituæ tathÃpye«Ãæ bahutvÃtprameyaparÅk«ÃyÃæ vilambhomÃbhÆdapek«ità cÃsau Ói«yai÷ / saæÓayÃdiparÅk«Ãæ tu vinà prameyaparÅk«Ã na Óakyate / tasmÃnmuni÷ Ói«yÃnurodhena parÅk«Ãæ tÃvadvarttayÃæ babhÆva / tadanantaramavaÓi«Âaæ jÃtinigrahasthÃnaviÓe«alak«aïaæ varttayati / jalpavitaï¬ÃparÅk«Ã cÃnantaraæ prav­ttà tadaÇgaæ ca jÃtinigrahasthÃne ityavÃntarasaæÇgatirastÅti sarvamadÃtam / viÓe«opayogi sÃmÃnyalak«aïamÃha / tatra jÃtirnÃmeti / prati«edhabuddhyà prayukta iti Óe«a÷ / ÃhnikÃrambhamÃk«ipati / jÃte÷ prayogaprati«edhÃditi / parivarjanaæ tu sÃmÃnyaj¤ÃnÃdipa bhavanna viÓe«aj¤Ãnamapek«ata iti bhÃva÷ / samÃdhatte nÃrambhaprayojanasyoktatvÃt / etadeva smÃrayati svayaæ ca sukara÷ prayoga iti / prÃÓnikai÷ katamà jÃtirityukte svayaæ ca sukara÷ prayoga iti / atha và sadvidyÃvidvi«Ã adhik«ipte tatve ahnÃya tannirÃsahetÃvasphurati sÃk«iïÃæ purata ekÃntaparÃjayÃdvaraæ saædeho 'pyastu kathaæ citparaparÃjayoveti buddhyà pÃæÓabhirivÃvakiran jÃtiæ prayuÇkte / tena hi loke tattvamavasthÃpitaæ bhavati / anyathà 'sanmÃrgaprav­tto loka÷ syÃt / na ca nakhacapeÂÃdibhirvidyÃvidve«iïo nirÃkaraïe tadutthÃpitakuhetunirÃkaraïadhÅrasti laukikÃnÃm / tasmÃnna nakhacapeÂÃdaya upade«ÂavyÃ÷ ÓÃstrak­tetyabhiprÃyavÃnÃha / sÃdhusÃdhananirÃkaraïÃrthaæ veti / atattvavi«ayatvena paramÃrthato 'sÃdhvapi sÃdhanamahnÃya dÆ«aïasyÃpratibhÃsanÃtsÃdhvityuktam / lÃbhapÆjÃkhyÃtikÃmaÓcetyanvÃcaye cakÃra÷ / prasiddhaæ tÃvattatvaparipÃlane prayojanaæ tasminsatyetadapyanvÃcÅyataityartha÷ / matÃntaraæ nirÃkartumupanyasyati / asÃdhusÃdhaneti (503/2) tattvavi«ayamapi sÃdhanamasÃdhviti viditavÃn vÃdakÃle cÃpratibhayÃsÃdhuttvopapÃdanaæ na sphurati / asÃdhyetaditi smarannevÃsau jÃtiæ prayuÇkte tadidamuktamanabhij¤atayà sÃdhanadoÓasyeti / atha và jÃnannapi jÃtiæ prayuÇkto tasya sÃdhanasya do«apradarÓanÃrthaæ prasaÇgavyÃjena madÅyaæ tÃvaddÆ«aïÃbhÃsam evaæ tvadÅyamapi sÃdhanÃbhÃsaæ yadi tvatsÃdhanaæ samyak tadà madÅyamapi samyak syÃditiprasaÇga÷ tadvyÃjena sÃdhanaæ dÆ«ayatÅtyartha÷ / tadetatparamataæ dÆ«ayati / etattviti / jÃtyabhidhÃne hi paryanuyojyopek«aïaæ niranuyojyÃnuyogaÓceti dvayaæ nigrahasthÃnaæ tasmÃdbuddhvetyuktam / atha na budhyate tatkimiti jÃtiæ prayu¤jÅteti / yo hi samÃdarÓanamÃtrÃtpÆrvÃbhyastamapi vismarati tasya kaiva kathà ananusaæhitapÆrvajÃtyudbhÃvanasyeti bhÃva÷ / etena buddhÃbuddhà veti vikalpÃsambhavenÃnaikÃntike sÃdhane prayukte pa¤cÃnÃæ sÃdharmyasamavaidharmyasamavikalpasamasÃdhyasamasaæÓayasamÃnÃæ jÃtÅnÃæ prayoga÷ pratyukta÷ / pÆrvà parabhÃva iti / pÆrvasya yuktasya sÃdhanasya yuktamuttaram / aparasyÃyuktasya sÃdhanasyÃyuktamuttaramiti / nanu sÃdharmyasamÃdÅtyucyate / na ca vastuta÷ sÃdharmyasamÃdÅnÃæ sÃmyamasti sthÃpanayà tathà satyajÃtitvaprasaÇgÃdityata Ãha / samÅkaraïÃrthaæ prayoga iti / ÃbhimÃnikaæsÃmyaæ na vÃstavamityartha÷ / sÃdharmyameva samaæ yasmin prayoga iti Óe«a÷ / tadidamuktaæ samÃrtha÷ sÃdharmyasamÃrtha÷ samÅkaraïÃrtha÷ prayogo dra«Âavya iti / evaæ vaidharmyameva samamityatra vigrahe svarÆpeïa sÃmyamuktvà viÓe«ahatvabhÃvena sÃmyamÃha viÓe«ahetvabhÃvo veti / ye tvÃhu÷ sarve«vevÃdapeÓe«u sarvÃsÃmeva jÃtÅnÃæ prayoga iti tÃn pratyÃha / sarvÃpadeÓavyÃpti÷ sarvajÃtiprayogasya (531/2) / apadeÓo hetuvacanam / ye puna÷ sÃdharmyasama ityÃdau samaÓabdastasya sÃdhanavÃdijÃtivÃdinostulyÃrthatvÃd yÃd­Óo vÃdÅ tÃd­Óa÷ prativÃdyapi sÃdharmyeïa dvau samÃviti manyante tÃnpratyÃha na ca vÃdiprativÃdinostulyatà sumÃrtha÷ prativÃdÅ jÃtivÃdÅ vivak«ita÷ // 1 // _________________________________________________ NyS_5,1.2: sÃdharmyavaidharmyÃbhyÃmupasaæhÃre taddharmaviparyayopapatte÷ sÃdharmyavaidharmyasamau // prati«edhÃviti sÆtrapÆraïena pulliÇgaæ samarthayate / anyathà jÃte÷ prak­tatvÃtsamÃnÃdhikaraïyena sÃdharmyavaidharmyasame iti syÃt / taddharmaviparyayopapatte÷ k­te sÃdhyaviparyayopapattyarthamityartha÷ / bhëye nidarÓanaæ kriyÃvÃnÃtmà dravyasya kriyÃhetuguïayogÃditi / asti khalvÃtmana÷ kriyÃheturguïa÷ prayatno 'd­«Âaæ và lo«ÂasyÃpi kriyÃheturguïa÷ sparÓavadvegavaddravyasaæyoga iti / evamupasaæh­te para÷ sÃdharmyeïaiva pratyavati«Âhate ni«kriya Ãtmà vibhutvÃdÃkÃÓavaditi / atra ca sÃdhanamÃbhÃsamuttaraæ ca na jÃti÷ vibhutvasyÃkriyatvepana svabhÃvata÷ pratibandhÃt / tenaitadupek«ya vÃrtikakÃra udÃharaïÃntaramÃha / yathà 'nitya÷ Óabda utpattidharmakatvÃd / idaæ tu samyaksÃdhanamuttaraæ tvÃbhÃsamiti / sÃdharmyokte sÃdharmyasama÷ vaidharmyokte vaidharmyasama÷ / evaæ sÃdharmyokte vaidharmyasama÷ vaidharmyokte sÃdharmyasama iti // 2 // _________________________________________________ NyS_5,1.3: gotvÃdgosiddhivattatsiddhi÷ // kathaæ punariyaæ jÃti÷, atha prakaraïasamodbhÃvanaæ samyaguttarameva kasmÃnna bhavatÅtyata Ãha / anayoÓca sÃdharmyavaidharmyasamayoruttaram / gotvÃdgosiddhivattatsiddhi÷ (sÆ. 3) // bhavedevaæ yadyanvayavyatirekamÃtrÃddhetorgamakatvaæ syÃt tato viÓe«agrahaïÃbhÃvÃtprakaraïasamatvaæ bhavet / na tvevaæ bhavati svÃbhÃvikasambandhabhÃjo gamakatvÃt / svabhÃvasaæbaddhaæ ca k­takatvamanityatvena, na tvamÆrttatvasya nityatvena svÃbhÃvika÷ sambandha÷ buddhikarmÃdau vyabhicÃrÃt / tasmÃdg­hyamÃïaviÓe«atvÃnna prakaraïasama÷ / yathà gotvÃdgau÷ sidhyati svÃbhÃvikapratibandhÃt / natu sÃsnÃdisaæbandhÃditi bhëyaæ sÃsnÃdÅtyatadguïasaævij¤ano bahuvrÅhi÷ / tena vyabhicÃriïa÷ Ó­ÇgÃdayo g­hyante / vÃrttikam ekasyÃnanvayÃdekasyÃvyÃv­tte÷ / (532/11) ekasya sattvasya gavà 'nanvayÃd aÓvÃdau vyabhicÃrÃdananvaya÷ / ekasyaikaÓaphatvÃdervaidharmyasya go«vevÃvyÃv­tte÷ mahi«ÃdÃvapi vyÃv­tterityartha÷ // 3 // _________________________________________________ NyS_5,1.4: sÃdhyad­«ÂÃntayordharmavikalpÃdubhayasÃdhyatvÃcca utkar«Ãpakar«avarïyÃvarïyavikalpasÃdhyasamÃ÷ // sÃdhyad­«ÂÃntayordharmavikalpÃdubhayasÃdhyatvÃccotkar«Ãpakar«avarïyÃvarïyavikalpasÃdhyasamÃ÷ (sÆ. 4) // ubhayasÃdhyatvÃtsÃdhyasama÷ / pa¤cÃnÃæ jÃtÅnÃæ sÃdhyad­«ÂÃntayordharmavikalpÃdityanena pa¤caiva lak«aïÃni sÆcitÃni / tÃni ca jÃtisamÃkhyÃbhirmitho viÓi«yante / anitya÷ Óabda÷ k­takatvÃd ghaÂavadityukte yadaivaæ prativÃdÅ prasaÇgena pratyavati«Âhate yadi ghaÂasÃdharmyÃtk­takatvÃdanitya÷ Óabda÷ tasmÃdeva ghaÂasÃdharmyÃdrÆpÃdimatà 'pi Óabdena bhavitavyam / na cedrÆpÃdimÃnmà bhÆttathà 'nityo 'pi / na cÃsti viÓe«ahetu÷ k­takatvÃdanityena bhavitavyaæ na punà rÆpÃdimateti / so 'yaæ sÃdhyad­«ÂÃntayorddharmavikalpÃdvaicitryÃdyatrotkar«aæ prasa¤jayati sa utkar«asama÷ / evaæ tadeva sÃdhyad­«ÂÃntayordharmavaicitryamapakar«eïa viÓi«yamÃïamapakar«asamasya lak«aïam / sÃdhyad­«ÂÃntayordharmavaicitryÃtsvarÆpeïà sÃdhyÃsÃdhanatvaprasaÇgajanane varïyÃvarïyasamau / sÃdhyad­«ÂÃntadharmavikalpahetukavarïyatvanibandhanaæ tu hetvÃdyavayavogitvaprasa¤janaæ sÃdhyasama÷ / ata evobhayasÃdhyattvÃditi sÃdhyatvaæ hetumÃhamÃdhya samasya sÆtrakÃra÷ / bhëyakÃro 'pi hetvÃdyavayavasÃmarthyayogÅti bruvÃïastatprasa¤janaæ sÃdhyasamaæ manyate / tadetadvÃrttikak­dÃha / ghaÂà và 'nitya ityatra ko heturiti / (533/9) na ca yadi samÃkhyÃbhedena viÓi«yamÃïaæ lak«aïapadaæ bhinnÃrthaæ tarhi samÃkhyÃpadÃnyeva lak«aïÃni santu k­taæ lak«aïapadeneti vÃcyam / lak«aïapadasahitÃnÃmeva te«Ãæ lak«yabhedapratipÃdakatvÃditi // 4 // _________________________________________________ NyS_5,1.5: ki¤citsÃdharmyÃdupasaæhÃrasiddhervaidharmyÃdaprati«edha÷ // ÃsÃæ «aïïÃæ jÃtÅnÃæ pratyÃkhyÃnam / ki¤citsÃdharmyÃdupasaæhÃrasiddhervaidharmyÃdaprati«edha÷ (sÆ. 5) // yasya dharmiïa÷ sÃdhyadharmeïa svÃbhÃvikasaæbandha÷ sÃdhako dharma upapadyataupapanno bhavati sa dharmastasya sÃdhyadharmasya sÃdhanaæ sÃdhyadharthmaïyupasaæhviyate / tathà ca Óabdeneti / upanayapadenetyartha÷ / yatpunaretadvibhÃgajÃvibhagajavikalpavannityÃnityavikalpa iti tatrÃha / yathotpattidhamrakatvamanvayavyatireki naivaæ vibhÃgajatvam / ayamartha÷ vikalpasamamuttaraæ vadatà hi yathà satyutpattimattve ghaÂo na vibhÃgaja÷ iti vyavasthito vikalpa÷ evaæ satyutpattimattve satyapi vibhÃgajavacchabdo 'pi nityo bhavi«yati ghaÂastvanitya ityuktam / tatra tÃvadutpattidharmakatvaæ yathà satyanityatve ghaÂÃdau d­«Âam ÃkÃÓÃdi«u cÃsatyanityatve na d­«Âaæ tenÃnityatvena svabhÃvapratibaddhamavadhÃritaæ naivamutpattidharmakatvasya vibhÃgajatvenÃvibhÃgajatvena và svÃbhÃvikasaæbandho g­hÅto yenotpattimatkiæ cidvibhÃgajaæ kiæ cidavibhÃgajaæ na bhavet / tasmà dvikalpasamaæ jÃtyuttaraæ vadatà 'tinirbandhena vibhÃgajatvena Óabdasya nityatvaæ vaktavyaæ tatradamupati«Âhate yathotpattidharmakatvamanvayavyatirekyanityatvaæ prati naivaæ vibhÃgajatvaæ Óabdanityatvaæ pratyanvayavyatirekÅti / taddhyasÃdhÃraïamityartha÷ / asÃdhÃraïyamÃha / na hi kiæ cicchabdÃdanyadvibhÃgÃjjÃyamÃnaæ nityamÃnatvaæ và d­«Âam / (534/1) nanu vibhÃgajo vibhÃgo 'nityova d­«Âa ityata Ãha / thoktaviÓe«aïamiti / kÃraïamÃtravibhÃgapÆrvaka÷ Óabdo vibhÃgajastu vibhÃga÷ kÃraïÃkÃraïavibhÃgapÆrvaka÷ iti siddhaæ kÃraïamÃtravibhÃgapÆrvakatvamasÃdhÃraïamityartha÷ // 5 // _________________________________________________ NyS_5,1.6: sÃdhyÃtideÓÃcca d­«ÂÃntopapatte÷ // «aïïÃæ jÃtÅnÃæ pratyÃkhyÃnamuktvà varïyÃvarïyasÃdhyasamÃnÃmaparaæ pratyÃkhyÃnamÃha / sÃdhyÃtideÓÃcca d­«ÂÃntopapatte÷ (sÆ. 6) iti / tadvyÃca«Âe d­«ÂÃnta÷ sÃdhya iti bruvateti / caturdaÓavidhajÃtivÃdinÃmiha dÆ«aïamupanyasyati / yattvatroktaæ jÃtÅnÃæ paunaruktyamiti / lak«aïabhedÃbhyÃæ kila lak«yabhedÃbhedau lak«aïaæ cedamekamiti na «a¬jÃtaya÷ tasmÃdvikalpasamÃyÃmevotkar«asamÃdÅnÃmantarbhÃva ityartha÷ / dÆ«ayati / na paunaruktyam / tattallak«yapadasahitÃni pa¤ca lak«aïÃni ubhayasÃdhyatvÃccetyanena saha lak«aïÃni «a¬iti na kevalaæ lak«ya bhedÃtprayogabhedadarÓanÃcca / ÓaÇkate / yadi lak«yabhedÃjjÃtibhedastata Ãnantyamiti cet / nirÃkaroti / nÃnavadhÃraïÃditi / na lak«yÃïÃmavadhÃraïamastye«ÃmÃnantyÃt / lak«aïopagraheïa caturviæÓatirjÃtaya ityartha÷ / lak«yÃïÃæ lak«aïÃbhede 'pi bhede nidarÓanamÃha / tathà hi prakaraïasamaiketi / sugamamitarat // 7 // _________________________________________________ NyS_5,1.8: prÃpya sÃdhyamaprÃpya và heto÷ prÃptyÃviÓi«ÂatvÃd aprÃptyÃsÃdhakatvÃcca prÃptyaprÃptisamau // prÃptyaprÃptisamÃviti lak«yapadam / Óe«aæ lak«aïam / asatsÃdhyate na tu sat / prÃptaæ sat / asata÷ prÃptyasaæbhavÃt / tasmÃnna sÃdhyam / api ca yena yasya prÃptistena gaÇgà sÃgaraæ prÃptà sÃgareïasaÇgatà sÃgareïÃbhinnà tadvadevÃbhinne / cetsÃdhyasÃdhane nÃsti sÃdhyasÃdhanabhÃva÷ tasya bhedÃdhi«ÂhÃnatvÃdityapi dra«Âavyam / aprÃptisamastu sphuÂa eveti / nanu prÃptyaprÃptisamayormilitayo÷ sÃdhanaprati«edhasyaikatvÃt kathaæ prÃptyaprÃptisamau bhinnÃvityata Ãha / anayorbhedopadeÓo vivak«Ãta iti (535/9) / sÃdhanaprati«edhasyaikatve 'pi prÃpya và 'prÃpya veti vikalpabhedÃdbhedavivak«etyartha÷ / abhedavivak«ÃyÃæ tvekamevottaram / yathà v­k«ÃïÃæ bahutvaæ vivak«itvà bahuvacanaprayogo v­k«Ã iti tadbahutvasaækhyÃyÃva ekatvaæ vivak«itvaikavacanam ekaæ vanamiti / udÃharaïena sÃdharmyaævaidharmyÃbhyÃæ pratyavasthÃnamiti jÃtisÃmÃnyalak«aïaæ manvÃno deÓayati / jÃtilak«aïÃbhÃvÃditi pariharati / na sÆtrÃrthÃparij¤ÃnÃditi / sÆtre nodÃharaïasÃdharmyaæ vivak«itamapi tu yena kena cidvidyamÃnenÃsÃdhyena sÃdharmyam / aprÃptena và hetunà sÃdhamaryamiti na sÃmÃnyalak«aïÃyoga iti // 8 // _________________________________________________ NyS_5,1.9: ghaÂÃdini«pattidarÓanÃt pŬane cÃbhicÃrÃdaprati«edha÷ // pratyÃkhyÃnam--- ghaÂÃdini«pattidarÓanÃditi sÆtraæ, tadvyÃca«Âe m­tpiï¬aprÃptÃnÃæ daï¬ÃdÅnÃæ na gaÇgÃsÃgaravadaviÓe«a÷ / m­davayavÃ÷ pÆrvavyÆhaparityÃgeneti / (536/2) sÃdhyaæ karma tacca m­davayavÃste ca siddhà evetyavyabhicÃra÷ / ghaÂastu phalaæ na sÃdhya iti bhÃva÷ / ko 'prÃptyartha iti/aprÃptasya sÃdhakatve 'tiprasaÇga÷ iti bhÃva÷ / uttaraæ parasparopaÓle«amantareïa sÃdhakatvamiti / anyathà tÆddeÓenÃyaæ prÃpta eva / yaduddeÓenÃbhicÃra÷ ÓyenÃdinà kriyate tasyaiva pratyavÃyo bhavati nÃnyasyeti niyama÷ / atrÃpi hetutvaæ kriyÃæ prati d­«Âam / yathà paÇkÃkhyÃyÃæ bhuvi / sugamamanyat // 9 // _________________________________________________ NyS_5,1.9: d­«ÂÃntasya kÃraïÃnapadeÓÃt pratyavasthÃnÃcca pratid­«ÂÃntena prasaÇgapratid­«ÂÃntasamau // d­«ÂÃntasya kÃraïÃnapadeÓÃtpratyavasthÃnÃcca pratid­«ÂÃntena prasaÇgapratid­«ÂÃntasamau (sÆ. 9) // d­«ÂÃntasya kÃraïaæ pramÃïaæ tasyÃnapadeÓÃtprasaÇgapasama÷ sÃdhyasamo hi d­«ÂÃnte sÃdhyavaddhetvÃdyavayavaæ prasa¤jayati / pa¤cÃvayavaprayogasÃdhyatÃæ d­«ÂÃntasya gatasyÃnityatvasya prasa¤jayatÅtyartha÷ / prasaÇgasamastu d­«ÂÃntagatasyÃnityatvasya pramÃïamÃtrasÃdhyatÃmityapaunaruktyam / bhëyaæ sÃdhanasyÃpi / d­«ÂÃntagatasyÃnityatvaspaya sÃdhanaæ pramÃïaæ vÃcyamiti / vÃrttikaæ ghaÂa eva tÃvadanitya ityatra ko heturiti / atra kiæ pramÃïamityartha÷ / bhëyaæ pratid­«ÂÃnta udÃhniyate / kiæyÃhetuguïayuktamÃkÃÓamakriyaæ d­«Âaæ tasmÃdanena pratid­«ÂÃntena kasmÃt / kriyÃhetuguïayogo ni«kriyatvameva na sÃdhayatyÃtmana iti Óe«a÷ / yadi punariyamanaikÃnitakadeÓanà syÃt kriyÃhetuguïayuktasyÃpyakriyatvaæ d­«Âaæ yathÃkÃÓasyeti tad etatsaduttaraæ syÃt / na tvevametaditi jÃti÷ / ÓaÇkate / vÃyvÃkÃÓasaæyogasyeti / nirÃkaroti / na tatsamÃnadharmopapatte÷ / tatsamÃnadharmaïo dharmiïa÷ kriyÃvattvopapatte÷ / yadi tathÃbhÆta evÃkÃÓe kasmÃnna karotÅtyata Ãha yastvasÃviti / (537/1) yastu manyate kÃryotpÃdaikyavyaÇnyameva kÃraïaæ na d­«ÂakÃryakÃraïasÃdharmyavyaÇnyamapÅti, tasya dÆ«aïÃnyÃha yadi ceti / _________________________________________________ NyS_5,1.10: pradÅpopÃdÃnaprasaÇganiv­ttivattadviniv­tti÷ // yadi praj¤ÃpanÃrthamuttaraæ nÃpraj¤Ãto d­«ÂÃnta÷ / tatra laukikaparÅk«akÃïÃæ buddhisÃmyÃditi Óe«a÷ / _________________________________________________ NyS_5,1.11: pratid­«ÂÃntahetutve ca nÃheturd­«ÂÃnta÷ // sa ca kathamahertuna syÃditi (538/1) kathaæ hetu÷ syÃditi / abhyupagamÃditi / madÅyasya ca d­«ÂÃntasyÃbhyupagamÃnna tvadÅyo d­«ÂÃnta ityartha÷ / athaivaæ prayuÇkte yathà madÅyo na d­«ÂÃntastathà tvadÅya iti tathÃpi vyÃghÃtÃnna d­«ÂÃnto madÅyasyÃd­«ÂÃntatve sÃdhye pratid­«ÂÃntena hi tena madÅyasyà d­«ÂÃntatà sÃdhyÃ, sa cenna d­«ÂÃnta÷ madÅpasyÃd­«ÂÃntatà sÃdhyeti vyÃhatamityartha÷ // 9 // 10 // 11 // _________________________________________________ NyS_5,1.12: prÃgutpatte÷ kÃraïÃbhÃvÃdanutpattisama÷ // udÃharaïapura÷saraæ bhëyakÃro vyÃca«Âe anitya÷ Óabda÷ prayatnÃnantarÅyakatvÃd ghaÂavadityukta iti / tadaÓrÃvÃtkÃraïÃbhÃvÃdanityatvasya kÃryasyÃbhÃve nityatvaæ prÃptam / nityatvÃnityatvÃbhyÃæ rÃÓyantarÃbhÃvÃditi // 12 // _________________________________________________ NyS_5,1.13: tathÃbhÃvÃdutpannasya kÃraïopapatterna kÃraïaprati«edha÷ // tasya pratyÃkhyÃnam / tathà bhÃvÃpadutpannasya kÃraïopapatterna kÃraïaprati«edha÷ / (sÆ. 13) // nityatvena hi Óabdasya dharmeïÃnutpattyà pratyavastheyam / na cÃnutpanna÷ Óabda iti nitya iti cÃnutpattidharmaka iti ca sambhavati / utpannast­tpattidharmà ca ÓabdaÓcÃni tyaÓceti nÃnutpattyà Óakyaæ pratyavasthÃtumityartha÷ / kÃraïopapatteriti prayatnÃnantarÅyakatvasya prati«edha ityartha÷ / yaduktaæ kÃraïÃbhÃvÃdanityatvasya kÃryasyÃbhÃve nityatvaæ prÃptamiti tatrÃha vÃrtikakÃra÷ / j¤ÃpakaÓcÃyaæ heturna kÃraka iti / kÃrako hi heturnivartamÃna÷ svakÃryaæ nivartayati na tuj¤ÃpakastadabhÃve 'pi bhÆmau ciranikhÃtÃnÃæ nidhyÃdÅnÃmaniv­tteriti / tataÓca viÓe«aïa manarthakaæ prÃgutpatterati / (539/4) prÃgasato hi sattÃsambandha utpatti÷ prÃgapi cedasÃvabhyupagata÷ prÃgiti viÓe«aïamanarthakam / utpatterabhÃve sadaivÃnutpattidharmakatvÃdityartha÷ / apare tu prÃgutpatte÷ kÃraïÃbhÃvÃdityukte arthÃpattisamaiveyaæ jÃtiriti matvà 'syà uttaramÃhu÷ yadaivaæmucyeta prayatnÃnantarÅyakatvÃdanitya÷ Óabda iti tadarthÃdaprayatnÃnantarÅyakatve nityatvamuktaæ bhavatÅtyarthÃpattita÷ pratipak«asiddherarthÃpattisamaiveyaæ jÃtirityabhimÃna÷ / evaæ k­te ta evÃsyÃæ jÃtÃvuttaraæ bruvate nÃyaæ niyama iti / tadetatpare«Ãæ mataæ dÆ«ayati / etattviti / ÓaÇkate / jÃtilak«aïÃbhÃvÃnneyaæ jÃtiriti cet / sÃdharmyavaidharmyÃbhyÃæ pratyavasthÃnaæ jÃti÷ na cÃnutpattisamÃyÃ÷ sÃdharmyaæ vaidharmyaæ và 'sti kena cidityartha÷ / nirÃkaroti / nÃnutpannairahetubhi÷ sÃrÆpyÃditi / yathà 'nutpannÃstantavo na paÂasya kÃraïaæ tathà Óabdotpatte÷ prÃganutpannaæ prayatnÃnantarÅyakatvaæ nÃnityatvasya kÃraïamiti sÃdharmyeïa pratyavasthÃnamityasti sÃmÃnyalak«aïamityartha÷ / etÃvatà cÃrthÃpattisamÃyà anutpattisamÃto bhedo darÓita÷ ihÃnutpannairahetubhi÷ sÃmyena kÃryaprati«edhÃt arthÃpattisamÃyÃæ vÃkyÃrthaviparÅtÃropeïa prati«edhÃditi // 13 // _________________________________________________ NyS_5,1.14: sÃmÃnyad­«ÂÃntayoraindriyakatve samÃne nityÃnityasÃdharmyÃt saæÓayasama÷ // d­«ÂÃnta÷ prayatnÃnantarÅyakatvasya hetorghaÂa iti / yathà hi viÓe«adarÓanaæ niÓcayasya kÃraïamastÅti niÓcayotpattireva sÃdharmyadarÓanamÃtramasti saæÓayasya kÃraïamiti saæÓayenÃpi bhavitavyamityartha÷ / sÆtrÃrthaprayojanamÃk«epasamÃdhÃnÃbhyÃæ sphuÂÅkaroti / saæÓayasamà sÃdharmyasamÃyà iti // 14 // _________________________________________________ NyS_5,1.15: sÃdharmyÃtsaæÓaye na saæÓayo vaidharmyÃd ubhayathà và saæÓaye 'tyantasaæÓayaprasaÇgo nityatvÃnabhyupagamÃcca sÃmÃnyasyÃprati«edha÷ // asya pratyÃkhyÃnasÆtram / sÃdharmyÃtsaæÓaye na saæÓayo vaidharmyÃduÓrayathà và saæÓaye 'tyantasaæÓayaprasaÇgo nityatvÃnabhyupagamÃcca sÃmÃnyasyÃprati«edha÷ (sÆ. 15) / na sÃmÃnyadarÓanamÃtraæ saæÓayasya kÃraïamapi tu viÓe«ÃdarÓanasahitaæ viÓe«adarÓane tu tadrahitaæ na kÃraïamiti sÆtrÃrtha÷ / ubhayathà veti / sÃdharmyaviÓe«adarÓanÃbhyÃmityartha÷ / nityatvÃnabhyupagamÃcca sÃmÃnyasyeti / nityaæ saæÓayakÃraïatvÃnabhyupagamÃtsÃdharmyasyetyartha÷ // 15 // _________________________________________________ NyS_5,1.16: ubhayasÃdharmyÃtprakriyÃsiddhe÷ prakaraïasama÷ // upalak«aïaæ caitad ubhayasÃdharmyÃditi / ubhayavaidharmyÃdityapi dra«Âavyam / etadvyÃca«Âe bhëyakÃra÷ ubhayena nityena cÃnityena ceti / dvitÅyaÓca nityasÃdharmyÃtpratipak«aæ pravartayati nitya÷ Óabda÷ ÓrÃvaïatvÃcchabdatvavaditi / atha dvitÅyasÃdhanaprav­ttau prathamasya sÃdhanasya kiæ bhavatÅtyata Ãha / evaæ ca sati prayatnÃænantarÅyakatvÃditi heturanityasÃdharmyeïocyamÃno na prakaraïamativartate / mà 'tivartti«Âa prakaraïaæ ko do«a ityata Ãha / prakaraïÃnativ­tternirïayÃnativarttanam / nirïayÃni«pattirityartha÷ / evamÃnityasÃdhanavÃdinaæ pratyuttaraæ darÓayitvà nityasÃdhanavÃdinaæ pratyÃha / samÃnaæ caitannityasÃdharmyeïocyamÃna iti / tadevaæ sÃdharmyeïa prakaraïasamadvayamuktaæ tathà vaidharmyeïa prakaraïasamadvayaæ nityÃnityasÃdhanavÃdinÃveva pratyÃha / samÃnaæ caitaditi / ubhayavaidharmyÃditi / nityÃkÃÓavaidharmyÃtk­takatvÃdanityaghaÂavaidharmyÃccÃsparÓavattvÃditi / tadevaæ prakaraïasamacatu«Âayam / pÆrvapak«avÃrttikaæ saæÓayasamasÃdharmyasamÃbhyÃmiti (540/13)pariharati / nobhayapak«asÃdharmyÃttadbhedopapattiriti / prakaraïasame hi svapak«aniÓcayena mayà vÃdipak«asÃdhanaæ dÆ«aïÅyamiti buddhyà pravarttate / sÃdharmyasamasaæÓayasamayostu vÃdisÃdhanena sÃmyamÃtrÃpÃdanena taddÆ«aïaæ, na tu pratipak«aniÓcayeneti viÓe«a÷ / iha tu sÃmyamÃtrÃpÃdanaæ na sÃdhanena, kiæ tu dÆ«aïairityetÃvatà samÃrtha÷ prayoga÷ sama iti boddhavyam // 16 // _________________________________________________ NyS_5,1.17: pratipak«Ãt prakaraïasiddhe÷ prati«edhÃnupapati÷ pratipak«opapatte÷ // asya pratyÃkhyÃnam / pratipak«Ãtprakaraïasiddhe÷ prati«edhÃnupapatti÷ pratipak«opapatte÷ / (sÆ. 17) // dvayo÷ sÃdhanayostadÃnÅmag­hyamÃïaviÓe«ayo÷ ko 'yamabhimÃna÷ prativÃdino yanmayÃsvapak«asÃdhanenaiva vÃdina÷ sÃdhanaæ dÆ«aïÅyamiti / samÃnabalayoÓcedayamÃtmÅyÃtsÃdhanÃtsvapak«asiddhipamicchati ato 'nicchannapi vÃdinÃpi sÃdhanÃtsiddhimabhyupagamayitavya÷ / anyathà svasÃdhanÃtsÃdhyasiddhimupajÅvya vyaktamiyaæ rÃjaÇkulasthitiriti / evaæ vyavasthite sÆtrabhëye yojayitavye / pratipak«Ãtpratipak«asÃdhanÃtprakaraïasya prakriyamÃïasya sÃdhyasyeti yÃvat / siddhe÷ samÃnÃt svasÃdhanÃt prati«edhasya prativÃdisÃdhanasya svasÃdhyasiddhidvÃreïa parakÅyasÃdhanaprati«edhasyÃnupapatti÷ / kasmÃtprati«edhÃnupapattirityata uktaæ pratipak«opapatte÷ / phalata÷ parakÅyasÃdhanasya samÃnÃtsvasÃdhanÃtprakriyÃsiddhiæ svasÃdhyasiddhiæ bruvatà pratipak«ÃtprakriyÃsiddhiruktà bhavati prativÃdinà / nanvevaæ prakaraïasamÃvhayo hetvÃbhÃso nodbhÃvanÅya÷ prativÃdinà jÃtyuttaraprasaÇgÃdityata Ãha / tattvÃnavadhÃraïÃcca prakriyÃsiddhi÷ / svasÃdhyanirïayena parasÃdhyavighaÂanabuddhyà prativÃdinà sÃdhanaæ prayujyamÃnaæ prakaraïasamajÃtyuttaraæ bhavati / satpratipak«atayà vÃdina÷ sÃdhanamaniÓcÃyakaæ karomÅti buddhyà pratipak«asÃdhanaæ prayu¤jÃno na jÃtivÃdÅ saduttaravÃditvÃt / satpratipak«atÃyà hetudo«asyÃnaikÃntikÃdivadupapÃditatvÃt / tattvÃnavadhÃraïÃdityanena prakaraïasamodÃharaïaæ darÓitam / vÃrtikaæ viruddhÃvyabhicÃrye«a uktottara iti / tulyabalayorekatarasmÃtsvasÃdhyasiddhimabhyupagacchatordvayorapi phalato vyabhicÃra÷ sidhyati / na ca viruddhÃvyabhicÃrÅ sambhavati / avyabhicÃro hyavinÃbhÃva÷ sa ca pa¤carÆpasampattiÓcatÆrÆpasampattirvà na viruddhÃvyabhicÃriïi sÃstÅtyartha÷ // 17 // _________________________________________________ NyS_5,1.18: traikÃlyÃsiddher hetorahetusama÷ // sÆtrÃbhëyavÃrtikÃni pramÃïasÃmÃnyaparÅk«ÃvyÃkhyÃnena vyÃkhyÃtÃni // 18 // _________________________________________________ NyS_5,1.19: na hetuta÷ sÃdhyasiddhestraikÃlyÃsiddhi÷ // NyS_5,1.20: prati«edhÃnupapatteÓca prati«eddhavyÃprati«edha÷ // NyS_5,1.21: arthÃpattita÷ pratipak«asiddherarthÃpattisama÷ // udÃharaïapura÷saraæ sÆtraæ yojayati / anitya÷ Óabda iti / anityasÃdharmyÃdanityaæ Óabdaæ bruvÃïo bhavÃnanak«araæ nityasÃdharmyÃnnityatvaæ Óabdasya brÆtaityartha÷ / na sÃdharmyasamÃdau vÃdyabhiprÃyavarïanamityato bheda÷ // 21 // _________________________________________________ NyS_5,1.22: anuktasyÃrthÃpatte÷ pak«ahÃnerupapattiranuktatvÃdanaikÃntikatvÃccÃrthÃpatte÷ // asya pratyÃdeÓasÆtram / anuktasyÃrthÃpatte÷ pak«ahÃnerupapattiranuktatvÃdanaikÃntikattvÃccÃrthÃpatte÷ (sÆ. 22) // tadvyÃca«Âe anupapÃdya sÃmarthyamiti / tadeva khalvanuktaæ vacanÃllabhyate yatkalpanamanteraïa vacanÃrtho na ghaÂate yathà pÅno devadatto divà na bhuÇktaityukte rÃtrau bhuÇkta iti / yathà và yÃgena svargaæ bhÃvayedityukte 'ntarÃpÆrvaæ k­tveti vÃkyÃrthopapÃdane tasya sÃmarthyÃt / na tvavyabhicÃriïa÷ sÃdharmyÃtsÃdhye sÃdhyamÃne 'rthÃduktaæ bhavati vyabhicÃriïà 'pi sÃdharmyeïa sÃdhayitavyamiti / tasya vÃkyÃrthopapÃdane 'sÃmarthyÃt / tadantareïa vÃkyÃrthopapatte÷ / yadi punaranupalabdhasÃmarthyamanuktamapi gamyeta tatastvayà nityatvÃpÃdane ÓabdasyocyamÃne 'nucyamÃnamanityatvaæ pratyetavyam / tathà ca bhavadabhimatasya nityatvasya vyÃv­tti÷ / tadidamÃha anityapak«asyÃnuktasya siddhÃvarthÃdÃpannaæ nityapak«asya hÃniriti / viparyayeïÃpi pratyavasthÃnasambhavÃt / anaikÃntikatvamÃha ubhayapak«asamà ceyamiti / vyabhicÃrÃccÃnaikÃntikatvamÃha / na ceyaæ vipayaryamÃtrÃditi / na hi bhojanani«edhÃdevÃbhojanaviparÅtaæ sarvatra kalpate / dhanatvaæ hi grÃvïa÷ patanÃnukÆlagurutvÃtiÓayasÆcanÃrthaæ na tvitare«Ãæ patanaæ vÃrayati / vÃrtikaæ subodham // 22 // _________________________________________________ NyS_5,1.23: ekadharmopapatteraviÓe«e sarvÃviÓe«aprasaÇgÃt sadbhÃvopapatter aviÓe«asama÷ // yadi ghaÂasÃdharmyÃtyaprayatnÃnantarÅyakatvÃd ghaÂenÃviÓe«o 'nityatvÃkhya÷ Óabdasya sattvÃtsÃdharmyÃtsarve«Ãæ sarvÃviÓe«aprasaÇga÷ / na tvevaæ yathà prayanÃnantarÅyakatvÃdapi sÃdharmyÃnna ÓabdaghaÂayoranityatvamaviÓe«a iti prati«edho 'viÓe«asama÷ / aviÓe«a ityasya vivaraïamubhayoranityatva iti / deÓyaæ vÃrtikaæ sÃdharmyasamÃto na bhidyate iti (542/6) / parihÃravÃrttikaæ naikasamasteti // 23 // _________________________________________________ NyS_5,1.24: kvaciddharmÃnupapatte÷ kvaciccopapatte÷ prati«edhÃbhÃva÷ // asya pratyÃdeÓasÆtram / kva cittaddharmÃnupapatte÷ kva ciccopapatte÷ prati«edhÃbhÃva÷ (sÆ. 24) // kva citsÃdharmye prayatnÃnantarÅyakatvÃdau sati ÓabdÃderghaÂÃdinà saha taddharmasya ghaÂadharmasyÃnityatvasyopapatte÷ kva citsÃdharmye Óabdasya bhÃvamÃtreïa saha sattvÃdau bhÃvamÃtradharmasyÃnupapatte÷ prati«edhÃbhÃva iti yojanà / etaduktaæ bhavati avinÃbhÃvasampannaæ sÃdharmyaæ gamakaæ na tu sÃdharmyamÃtramiti / sadbhÃvo papattinimittamiti sadbhÃvavyÃpakamityartha÷ / atrÃntare vainÃÓika÷ sattÃvyÃpakamanityatvaæ manvÃno deÓayati / atha matamanityatvameva dharmÃntaramiti / nirÃkaroti / evaæ khalu vai kalpyamÃna iti / pÆrvapak«ottarapak«apavanirvÃhast­tÅye prapa¤cita÷ / api ca santa÷ ke cana pramÃïÃvadh­tanityatvÃ÷ yathÃkÃÓÃdigÃtmaparamÃïava÷, ke citpramÃïaviniÓcitÃnityabhÃvà yathà ghaÂÃdaya÷ tasmÃtsattvamanaikÃntikatvÃdasÃdhakamityÃha sataÓca nityÃnityabhÃvÃditi / api ca yatprati«edhÃya prasaÇgÃpÃdanaæ tadeva prati«edhyaæ sÃdhayati, na tu ni«edhatÅtyÃhasarvabhÃvÃnÃæ sadbhÃvopapatteriti / vÃrtikaæ kva citsÃdharmyamupalabhyata iti / vyÃpyatayeti Óe«a÷ / atha Óabdavarjamucyata iti tatrÃha vyarthaævà sarvabhÃvagrahaïam / uktaÓca viÓe«o 'nvayavyatirekasaæpanno heturiti prayatnÃntarÅyakatvaæ na tÆttara÷ sadbhÃvopapatterityanvayavyatirekasampanna iti // 24 // _________________________________________________ NyS_5,1.25: ubhayakÃraïopapatterupapattisama÷ // yadyanityatvakÃraïaæ prayatnÃnantarÅyakatvamupapadyate tadasti Óabdasyetyanitya÷ Óabda iti / prakaraïasamÃyÃæ jÃtau pak«apratipak«asÃdhanayo÷ samÃnabalatve 'pi prativÃdi svÃsÃdhanÃsvapak«asiddhpavayà vÃdisÃdhanadÆ«aïe pravarttate, upapattisamÃyÃæ tu svasÃdhanenaiveti viÓe«a÷ // 25 // _________________________________________________ NyS_5,1.26: upapattikÃraïÃbhyanuj¤ÃnÃdaprati«edha÷ // asya pratyÃdeÓasÆtram / upapattikÃraïÃbhyanuj¤ÃnÃdaprati«edha÷ (sÆ. 26) // vÃdyabhimatasya sÃdhanasyopapattau yatkÃraïaæ tasvaya prativÃdinà 'bhyanuj¤ÃnÃditi bhÃva÷ / prakaraïasamapratyÃkhyÃnavadasyÃpi pratayÃkhyÃnaæ dra«Âavyam / sugame bhëyavÃrttike // 26 // _________________________________________________ NyS_5,1.27: nirdi«ÂakÃraïÃbhÃvepyupalambhÃdupalabdhisama÷ // anityatvakÃraïasyeti / j¤Ãpakasyetyartha÷ / nanu yadv­ttayogaprÃthamyayo÷ sÃdhanadharmo vi«ayo na tu sÃdhyadharma÷ sa hi tadv­ttayogasya vi«aya÷ evaæ prayujyate yo ya÷ prayatnÃnantarÅyaka÷ sa sarvo 'nitya÷ anena hi prayatnÃnantarÅyakatvamanityÃdanyato vyÃvarttitam / anityatvaæ tvaniyataæ sa yadyaprayatnÃnantarÅyake Óabde 'nyatra và bhavet ka÷ prayatnÃnantarÅyakattvasyÃnityatvaniyamavirodha÷ evaæ hi sa bhaved yadi nityo 'pi prayatnÃnantarÅyako d­Óyeta na tvevamasti, tasmÃdupalabdhisamÃyà utthÃnameva nÃsti bÅjÃbhÃvÃdityata Ãha vÃrtikakÃra÷ sarvasÃdhyÃdhyÃropeïÃvyÃpakatvaæ sÃdhanasyetyupalabdhisamÃrtha÷ / (543/7) yadyapi varïÃtmaka÷ Óabdo 'ni tyatvena sÃdhyatayà vivak«ita÷ prakaraïÃdanitya÷ Óabda÷ prayatnÃnantarÅyakatvÃd ghaÂavaditi tathà 'pi ÓabdamÃtramanena pak«Åk­tamityÃropya bhÃgÃsiddhatvÃropaïaæ sÃdhanasyetyupalabdhisamÃrtha÷ / samÃropamevodÃharaïÃntareïa darÓayati / sarvamanityamiti / Óabdonitya iti pratij¤ÃyÃmapi sarvamanityamitnapavayÃropyeti yojanà / bhëyakÃrodÃharaïÃpatitopaÓcodÃharaïÃntarapradarÓanabÅjam / yastvanitya÷ Óabda iti pratij¤ÃyÃæ sarvÃnityatvÃropo nirbÅja iti na tu«yati taæ pratyÃha / ÓrÆyamÃïeti / yadyapyanitya÷ Óabda iti ÓrÆyate tathà 'pi sÃmarththÃdÃdya iti vivak«ita÷ / ÓabdÃntarotpÃdakatvaæ sajÃtÅyotpÃdakatvamiti1 evaæ ca nÃyogavyavacchedena ÓabdÃnityatvaæ heturavyÃpakatvÃt / nÃpyanyayogavyavacchedena hetvantarasya vidyamÃnatvÃditi jÃtivÃdino 'bhisaædhiriti // 27 // _________________________________________________ NyS_5,1.28: kÃraïÃntarÃdapi taddharmopapatteraprati«edha÷ // asya pratayÃkhyÃnasÆtram / kÃraïÃntarÃdapi taddharmoyapatteraprati«edha÷ (sÆ. 28) tadvyÃca«Âe / prayatnÃnantarÅyakatvÃditi bruvateti / kÃraïata÷ prayatnÃcchabdasyotpattiniyamo vidhÅyate varïÃnÃmanityatvaæva sÃdhayitum / na tu kÃryasya kÃraïaniyama÷, prayatnÃdeva sarva÷ Óabdo jÃyate na tu vÃyusaæyogÃdv­k«abhaÇgÃditi niyama ucyate yenÃvyÃpakatvaæ heto÷ syÃditi / sÆtrÃrthastu kÃraïÃntarÃdapi j¤ÃpakÃntarÃdapi taddharmopapatte÷ sÃdhyadharmopapatteraprati«edha iti / etadeva vÃrttikakÃro vyÃca«Âe anitya÷ Óabda iti bruvatà prayatnÃnantarÅyakatveneti Óe«a÷ / sÃdhyÃntarÃïÃæ ÓÃkhÃbhaÇgajaÓabdÃnÃæ kÃraïamanityatvaj¤Ãpakaæ na prati«idhyate / yadyapak«Åk­tÃnÃmapi kÃraïÃntarÃdanityatvaæ bhavati kÃmaæ bhavatvityartha÷ / nÃpi Óabdasya sÃdhyasyÃnityatve kÃraïÃntaraæ pratayayabhedabheditvÃdi prati«idhyate / ekadeÓimatamÃha / apare tu parihÃraæ bruvate yadeva prayatnÃnantarÅyakamita¤ tidetadpava dÆ«ayati etattu nÃvivÃdÃditi / ayamabhisaædhi÷ / prayatnÃnantarÅyakatvaæ hi ko«Âhyasya vÃyo÷ kriyÃyÃ÷ sà hi prayatnavadÃtmasaæyogÃjjÃyate / vÃyo÷ punarura÷sthÃnÃdi«u saæyogavibhÃgÃdayo na prayatnÃnantarÅyakÃ÷ prÃgeva tu Óabda÷ yadà cÃdyaÓabdasyeyaæ gatistadà kaiva katha prayatnÃnantarÅyakatve 'ntyasya ÓravaïavivarasamavÃyina÷ ÓrÆyamÃïsya Óabdasya / tasmÃdya÷ prayatnÃnantarÅyakatvaæ Óabdaspaya vinà pramÃïena pratipadyate na taæ prati kiæ citsÃdhyate pramÃïena / pramÃïÃnadhÅnasya pratibhÃsamÃtreïa prameyasiddhe÷ sarvatra sulabhatavÃditi / tadanenÃparito«abÅjamuktam / abhyupetya Óabdasya prayatnÃnantarÅyakatvamÃha / yadà tu prayatnÃnantarÅyakatvamiti / deÓayati / jÃtÅti / pariharati neti // 28 // _________________________________________________ NyS_5,1.29: tadanupalabdheranupalambhÃdabhÃvasiddhau tadviparÅtopapatter anupalabdhisama÷ // anupalabdhisamaprati«edhasya lak«aïaæ darÓayituæ tatprati«edhyaæ tÃvadÃha bhëyakÃra÷ / na prÃguccÃraïÃdvidyamÃnasyÃnupalabdhiriti / tasmÃdudakÃdivadÃvaraïÃdirasyÃnupalambhakÃraïaæ bhavatÅtyata Ãha / g­hyeta caitadasyÃgrahaïakÃraïamiti / prati«edhyamutkvà / prati«edhasya jÃterlak«aïamÃha / tadanupalabdheranupalambhÃdabhÃvasiddhau tadviparÅtopapatteranupalabdhisama÷ (sÆ. 29) // vyÃca«Âe te«ÃmÃvaraïÃdÅnÃmanupalabdhirnopapadyate / upalabhyamÃnatve upalabdhirÆpatayà anupalabdhitvÃnupapatte÷ / tathà cÃnupalabdheranupalambhÃdanupalabdhirnÃstÅtyÃvaraïÃdyupalabdhisiddhiriti / Ãvaraïa ivÃvaraïÃnupalabdhirapyanupalabdhisametyartha÷ // 29 // _________________________________________________ NyS_5,1.30: anupalambhÃtmakatvÃdanupalabdherahetu÷ // asya pratyÃdeÓasÆtram anupalambhÃtmakatvÃdanupalabdherahetu÷ (sÆ.30) // ÃvaraïÃdyanupalabdhirÃvaraïÃdÅnÃmabhÃvaæ gamayati / na tvÃtmano 'bhÃvamÃvaraïÃdyupalabdhirÆpaæ na hyasÃvanupalabdhirapyÃtmano yenÃtmÃbhÃvaæ gamayet / upalabdhirapyupalabhyavi«ayà nÃtmavi«ayà kiæ punaranupalabdhi÷ / tasmÃdanupalabdhirupalabhyÃbhÃvahetu÷ na heturÃtmÃbhÃvasya tathà sati saiva na syÃditi na syÃdupalabhyÃbhÃvo 'pÅtyÃvaraïaæ tadupalabdhinaÓca syÃditi / tadidamÃha bhëyakÃra÷ / anupalambhÃdityayamaheturiti / kasmÃt / anupalambhÃtmakatvÃdanupalabdhe÷ / etadvyÃca«Âe upalambhÃbhÃvamÃtratvÃditi / mÃtragrahaïena jÃtivÃdyabhimatÃtmÃbhÃvarÆpatÃæ vyavacchinatti / nanviyamanupalabdhirbhavatÆpalambhÃbhÃvo mà ca bhÆdupalabhyasya kimÃyÃtamÃvaraïÃdyabhÃvasyetyata Ãha / yadasti tadupalabdhervi«aya upalabdhyà tadastÅti vij¤Ãyate / na punaranupalabdheranupalambhÃtmatayà tatpratij¤eyamiti bhÃva÷ / anupalabdhe÷ praj¤eyamÃha / yaj¤Ãsti so 'nupalabdheriti / nanu j¤ÃyatÃæ kimetÃvatà 'pÅtyata Ãha / so 'yamÃvaraïÃdyanupalabdheranupalambha iti / tvayà hi jÃtivÃdinà ÃvaraïÃdyanupalabdheranupalambhenÃvaraïopalambhamÃvaraïaæ ca prasa¤jayatà 'nupalambhasya svavi«ayalopena pratayavastheyam / evaæ cedvaramasyÃvaraïatadupalambhau vi«ayau evamanena bhÃvÃbhÃvabuddhivyapadeÓavyavahÃrÃ÷ sakalalokayÃtrÃvÃhino 'nukÆlità bhavanti, tadidamuktaæ so 'yamÃvaraïÃdyanupalabdheranupalambha Ãvaraïopalambhani«edhavi«ayaæ pramÃïamupalabdhyabhÃve 'nupalabdhau svavi«aye pravarttamÃno na svavi«aya manupalabdhiæ prati«edhati api tÆpalabdhimeva, jÃtivÃdinastu ni«edhyeta tathà ca sarvalokavyavahÃra÷ samucchidyeteti bhÃva÷ / aprati«iddhà cÃvaraïÃdyavanupalabdhirÃvaïÃdÅnÃmabhÃvaæ prati hetutvÃya kalpate / nanu ca nÃnupalambhamÃtramabhÃvagrahahetu÷ mà bhÆccandramasa÷ parabhÃge hariïasadasadbhÃvasaæÓaya ityata Ãha / ÃvaraïÃdÅni tviti / upalabhyaæ vopalabdhirvà nÃnupalambhamÃtrÃnnÃstÅti sidhyati, api tu darÓanayogyaæ saditi nÃtiprasaÇga ityartha÷ / nanÆpalabdhe÷ svavi«ayasya pratipÃdikÃyà abhÃvÃdÃvaraïÃdayo mà nÃmopalabhyantÃm abhÃvastu te«Ãæ kutastya ityata Ãha anupalambhÃtprati«edhakÃtpramÃïÃdanupalabdheryo vi«aya÷ upalabhyÃbhÃva÷ sa gamyate / na santyÃvaraïÃdÅni ÓabdasyÃgrahakÃraïÃnÅti / tatkimidÃnÅæ sÃk«Ãdevopalambhani«edhakaæ pramÃïamupalabhyÃbhÃvaæ gamayati netyÃha / anupalambhÃt upalabdhini«edhakÃtpramÃïÃdanupalabdhirÃvaraïasya sidhyati / kasmÃdityata Ãha / vi«aya÷ sa tasyopalabdhini«edhakasya pramÃïasyÃnupalabdhi÷ tataÓcÃvaraïÃdyabhÃva iti dra«Âavyam // 30 // _________________________________________________ NyS_5,1.31: j¤ÃnavikalpÃnÃæ ca bhÃvÃbhÃvasaævedanÃdadhyÃtmam // na kevalaæ ni«edhavi«ayapramÃïagamyatÃnupalabdherupapattigamyÃ, api tu sarvajanapratyÃtmavedanÅyetyÃha sÆtrakÃra÷ / j¤ÃnavikalpÃnÃæ ca bhÃvÃbhÃvasaævenÃdadhyÃtmam (sÆ. 31) // vyÃca«Âe aheturiti vartate / ÓarÅra iti / prÃguccÃraïÃc ÓabdasyÃnupalabdherasattve sÃdhyamÃne 'naikÃntikatvaæ syÃd yadi tu paÓcÃdviÓi«yeta ÃvaraïÃdyasaæbhave satÅti tato hetvantaraæ nÃma nigrahasthÃnaæ syÃdityÃÓaÇkya vÃrtikakÃra Ãha / ÃvaraïÃdyasaæbhave sattvÃbhyupagame ca satyanupalabdheriti prayoga÷ / (544/8) sattvÃbhyupagame cetyasyopÃdÃnaprayojanamÃha / ÃvaraïÃdyasaæbhave sattvÃbhyupagame viparyayasyÃvyabhicÃrÃnnÃrthÃpattisama÷ / ayamartha÷ / yadyÃvaraïÃsaæbhave satyanupalabdherityucyamÃne kaÓcidarthÃpatisamayà jÃtyà pratyavati«Âhate ÃvaraïÃdyasaæbhave satyanupalabdherityucyamÃne arthÃdÃpatitamÃvaraïÃdisaæbhave satyupalabdheriti / yadà tu sattvÃdyabhyupagama iti / vi«ayaviparyayassÆcyate tadÃvaraïÃdyasabhave satyanupalabdherasattvamityasya viparyaya evaæ prayoktavya÷ / sattvopagame cÃvaraïÃdyasaæbhave satyupalabhyeteti asya viparyayasyÃvyabhicÃrÃd nÃrthÃpattisama ityartha÷ // 31 // _________________________________________________ NyS_5,1.32: sÃdharmyÃttulyadharmopapatte÷ sarvÃnityatvaprasaÇgÃdanityasama÷ // asti ghaÂenÃnityena sarvabhÃvÃnÃæ sattvaæ sÃdharmyamiti // 32 // _________________________________________________ NyS_5,1.33: sÃdharmyÃdasiddhe÷ prati«edhÃsiddhi÷ prati«edhyasÃdharmyÃt // asya pratyÃkhyÃnasÆtram / sÃdharmyÃdasiddhe÷ prati«edhÃsiddhi÷ prati«edhyasÃdharmyÃcca (sÆ. 33) _________________________________________________ NyS_5,1.34: d­«ÂÃnte ca sÃdhyasÃdhanabhÃvena praj¤Ãtasya dharmasya hetutvÃttasya cobhayathà bhÃvÃnnÃviÓe«a÷ // tadidaæ jÃtivÃdinà sÃmyamÃpÃdya paramÃrthaprati«edhamÃha / d­«ÂÃnte ca sÃdhyasÃdhanabhÃvena praj¤Ãtasya dharmasya hetutvÃttasya cobhayathÃbhÃvÃnnÃviÓe«a÷ (sÆ. 34) // sÃdharmyÃmÃtraæ cÃÓrityasÃdhyà vinÃbhÃvarahitamiti / deÓyavÃrttikamaviÓe«asamÃta iti / pariharati bhidyata iti / yaccÃviÓe«asamauttaramiti / (545/7) sarvÃnityatvaæ hi prasa¤jayatà na ÓabdÃnityatvaæ ni«iddhaæ bhavatÅti tatroktamityartha÷ / atra ÓaÇkate nÃsÃdhanÃditi / pariharati / na viÓe«ahetÆpapatteriti / sugamamanyat // 34 // _________________________________________________ NyS_5,1.35: nityamanityabhÃvÃdanitye nityatvopapatternityasama÷ // dharmasya sarvadà bhÃvÃddharmiïo 'pi sarvadà bhÃva÷ na hyasti saæbhava÷ sÃmÃnyasamavÃyÃtiriktadharmà nityà dharmÅ cÃnitya iti // 35 // _________________________________________________ NyS_5,1.36: prati«edhye nityamanityabhÃvÃdanitye 'nityatvopapatte÷ prati«edhÃbhÃva÷ // asya pratyÃdeÓasÆtram / prati«edhye nityamanityabhÃvÃdanitye nityatvopapatte÷ prati«edhÃbhÃva÷ (sÆ. 36) nityamanityabhÃvÃditi hetorabhyupagame 'nabhyupagame ca do«a ityartha÷ / utpannasya nirodhÃdabhÃva÷ ÓabdasyÃnityatvam / tatra ca paripraÓnÃnupapatti÷ / yadi hi nirodhakÃdabhÃvo 'nityatvaæ tathÃpi praÓnÃnupapatti÷ / athÃpyasmanmate samavÃyastathà 'pi tadanupapatti÷ anityatvaæ hi ÓabdasyÃparÃntÃva cchinnasattÃsamavÃya÷ / na cÃsau ÓabdÃdheyastasya svatantratvÃdevetyartha÷ / vÃrtikam / p­thagadharmatvenÃnityatvasyÃnabhyupagamÃditi / (546/8) anÃtyantikasattÃsamavÃyo hyanityatà na cÃsau samavÃyÃtp­gragdharmo na ca samavÃyo 'pi dharmo 'nÃÓritatvÃtpÃratantryeïa tu nirÆpaïÃtkathaæ ciddharmÅtyucyata iti / api cÃnÃtyantikasattÃyogo 'nityatetyukte na yukta÷ praÓna iti / na hi ghaÂamÃnayeti pre«ita÷ pariv­tya p­cchati kiæ ghaÂa Ãnetavya uta paÂa iti tÃd­Óametadityartha÷ / api cÃnityatà nitnapayà 'nityà veti vikalpo nÃvatarati virodhÃdityata Ãha / ÃtyantikÃnÃtyantikabhÃvayogaÓcaikasyeti / ÓaÇkate prati«edhyeti / evamabhyupagacchato 'yaæ do«a ityetatparametad na tu svapak«opavarïanaparametaditi ÓaÇkÃrtha÷ / nirÃkaroti na vikalpÃnupapatteriti / virodhasya coktottaratvÃditi / paripraÓnÃnupapatterityuttaraæ virodhasyoktamityartha÷ // 36 // _________________________________________________ NyS_5,1.37: prayatnakÃryÃnekatvÃt kÃryasama÷ // udÃharaïavapÆrvakamasyÃrthaæ vyÃca«Âe prayatnÃnantarÅyakatvÃdanitya÷ Óabda iti / kÃryatvÃnityatve ca parasparÃsaækÅrïe prathama evÃdhyÃyedarÓite / udÃh­tya jÃtimavatÃrayati / evamavasthite prayatnakÃryÃnekatvÃditi prati«edha ucyata iti / prayatnÃnantarÅyakatvaæ prayatnÃnantarotpÃdo và syÃt prayatnÃnantaropalambho và / na tÃvatpÆrva÷ kalpo 'siddhatvÃt / tasmÃtprayatnÃnantaropalambha Ãstheya÷ tatra kÃryasamaæ prati«edhamÃha prayatnÃnantaramupalabhyamÃnÃnÃæ prayatnÃnantaramÃtmalÃbhaÓca d­«Âo yathà ghaÂÃdÅnÃæ vyavadhÃnÃpohÃccÃbhivyaktirvyavahitÃnÃæ mÆlakakÅlakÃdÅnÃæ, tatkiæ prayatnÃnantaramÃtmalÃbha÷ ÓabdasyÃho svidabhivyaktiriti viÓe«o nÃsti / tadevaæ kÃryÃviÓe«eïa pratyavasthÃnaæ kÃryasama÷ / yena tu kÃryasamà jÃtiranyathaivoktà tadyathà 'nitya÷ Óabda÷ k­takatvÃd ghaÂavadityukte anyad m­tpiï¬ÃdikÃryatvaæ ghaÂasya anyacca vivak«ÃprayatnavÃyupreraïÃbhighÃtakÃryatvaæ Óabdasya tasmÃcchabdak­takatvasya ghaÂÃdik­takatvÃdbhedÃnna sÃdhanaæ k­takattvamanityatvasyeti / seyaæ kÃryÃnyatvena pratyavasthÃnÃtkÃryasameti / tadÃha kÃryatvÃnyatvaleÓena yatsÃdhyÃsiddhidarÓanaæ tatkÃryasamamiti bhadantenoktam / kÅrtirapyÃha / 'sÃdhyenÃnugamÃtkÃryasÃmÃnyenÃpi sÃdhane / sambandhibhedÃdbhedoktirde«a÷ kÃryasamo mata' iti // tadanena yadÅÓvarasÃdhananirÃlaraïÃyoktam---tanugirisÃgarÃdÅnÃmanyatkÃryatvam anyacca prÃsÃdÃÂÂÃlagopurÃdÅnà miti tadapi jÃtyuttaramenetyuktaæ bhavati / na ca pratyak«ad­ÓyamÃnaæ buddhimadanvayavyatirekÃnuvidhÃnaæ saudhÃdÅnÃmiva tanubhuvanÃdÅnÃæ tÃstÅtyetÃvatà bhedena kÃryabhede ÓabdamÃtrÃbheda iti sÃprantam / abhÆtvà bhÃvalak«aïasya k­takatvasya saæsthÃnavattvasya và vastuna evÃbhedÃt tasmÃdetadapyayuktam / 'vastubhede prav­ttepi ÓabdasÃmyÃdabhedina÷ / na yuktà 'numiti÷ pÃï¬udravyÃdiva hutÃÓane' / na ceyaæ jÃtirutkar«Ãpakar«asamÃbhyÃæ bhidyate sÃdhyad­«ÂÃntayordharmavikalpena pravartamÃnatvÃttasmÃtsÆtrakÃrokta eva kÃryasamosaækÅrïa iti yuktamutpaÓyÃma÷ // 37 // _________________________________________________ NyS_5,1.38: kÃryÃnyatve prayatnÃhetutvam anupalabdhikÃraïopapatte÷ // asya pratyÃdeÓasÆtram / kÃryÃnyatve prayatnÃhetutvamanupalabdhikÃraïopapatte÷ (sÆ. 38) // kÃryasyotpattirna lak«aïasyÃnyatve 'bhivyaktilak«aïÃtkÃryÃtprayatnasyÃbhivyaktiæ pratyahetutvaæ na bhavatÅtyata Ãha / anupalabdhikÃraïasyÃvaraïÃderupapatterabhivyaktihetutvaæ syÃd evaæ tu nÃstÅti vyatirekaparaæ dra«Âavyam / sati kÃryÃnyatva iti bhëyaæ sÆtravadyojanÅyam / yatra prayatnÃnantaramityatra yatratatrayorvyatyÃsa÷ tatra prayatnÃnantaramabhivyaktiryatrÃnupalabdhikÃraïaæ vyavadhÃnamupapadyata iti / kasmÃdanupalabdhikÃraïopapatte÷ prayatnÃbhivyaÇgyatvamityata Ãha / vyavadhÃnÃyogÃcceti / (505/1) co hetvarthe / prayatnÃnantarabhÃvina iti / vi«ayeïa vi«ayiïamupalak«ayati prayatnÃnantarabhÃvina ityartha÷ / anupalabdhikÃraïopapatterityasya vyatirekapradhÃnatÃmÃha / na tu ÓabdasyÃnupalabdhÅti / deÓyavÃrtikaæ saæÓayasamÃta iti / (547/7) pariharati ubhayasÃdharmyÃditi / viÓe«Ãnupalabdhau satyÃmubhayasÃdharmyÃtsaæÓayasama÷ / idaæ tu viÓe«opalabdhimavivak«itveti viÓe«a÷ / tadidamuktamayaæ tu na tatheti / deÓayati sÃdharmyasamÃta iti / nirÃkaroti na hettvadhyÃropaïÃditi / prayatnÃnantarÅyakatvÃdityayaæ prayatnÃnantaramupalabdherityadhyÃropya prati«idhyate / sÃdharmyasame tu nÃropaïamityartha÷ / tadevaæ jÃtyuttaravÃdinaæ prati sÃdhanavÃdinà sarvatraiva samyak samÃdhÃnaæ svasÃdhanasya vaktavyam / evaæ sati tattvanirïaye kathÃparyavasÃnaæ bhavati // 38 // _________________________________________________ NyS_5,1.39: prati«edhe þpi samÃno do«a÷ // yadi punarvÃdyapi jÃtivÃdinaæ prati sÃdhanÃbhÃsena pratayavati«Âhate tata÷ «aÂpak«yÃæ satyÃæ na tattvanirïayÃvasÃnà kathà bhavediti Ói«yahita÷ sÆtrakÃra÷ samÃdhÃnÃbhÃsavÃdinaæ prati «aÂpak«ÅmavatÃrayati / prati«edhe 'pi samÃno do«a÷ (sÆ. 39) // tadetatsÆnatrÃvatÃraparaæ bhëyaæ hetoÓcedanaikÃntikatvamupapÃdyate prativÃdine 'naikÃntikatvÃdasÃdhaka÷ syÃditi / yadi cÃnaikÃntikatvÃdasÃdhakaæ vÃdino vacanaæ prati«edhe 'pi samÃno do«a÷ / yo 'yaæ prayatnakÃryÃnekatvÃditi prati«edho jÃtivÃdinana÷ so 'pyanaikÃntika÷ / evaæ hyaikÃntika÷ syÃdyadi sarvameva prati«edhed yatastu kiæ citprati«edhati kiæ cicca na, tasmÃdayamanaikÃntika÷ ato 'sÃdhaka ityartha÷ / vyÃkhyÃntaramÃha / atha và Óabdasyeti / nityapak«o 'bhivyaktirnotpÃda evamanityapak«e utpÃdo nÃbhivyaktirityayaæ viÓe«o na sidhyatyayaæ prati«edhe 'pi samÃno do«a ityartha÷ // 39 // _________________________________________________ NyS_5,1.40: sarvatraivam // na kevalamasyÃæ jÃtÃvayaæ samÃdhÃnÃbhÃso vÃdino 'pi tu sarvatraiva jÃtÃviti Ói«yÃn Óik«ayati sÆtrakÃra÷ / sarvatraivam (sÆ. 40) // asminsamÃdhÃne prayukte vÃdinà punarjÃtivÃdÅ pratyavati«Âhate / _________________________________________________ NyS_5,1.41: prati«edhaviprati«edhe prati«edhado«avaddo«a÷ // prati«edho jÃtivÃdinastasya viprati«edho mÆlasÃdhanavÃdinastasmiæstulyo do«a iti jÃtivÃdina÷ pratyavasthÃnamityartha÷ // 41 // _________________________________________________ NyS_5,1.42: prati«edhaæ sado«amabhyupetya prati«edhaviprati«edhe samÃno do«aprasaÇgo matÃnuj¤Ã // atha pa¤camaæ pak«aæ sÃdhanavÃdinaÓcaturthapak«avÃdinaæ prati matÃnuj¤ÃpÃpÃdanamÃha / prati«edhaæ sado«amabhyupetya prati«edhaviprati«edhe samÃno do«aprasaÇgo matÃnuj¤Ã (sÆ. 42) // _________________________________________________ NyS_5,1.43: svapak«alak«aïÃpek«opapattyupasaæhÃre hetunirdeÓe parapak«ado«ÃbhyupagamÃt samÃno do«a÷ // seyaæ matÃnuj¤Ã t­tÅye pak«e pa¤camapak«avÃdino 'pi sÃdhana vÃdina iti jÃtivÃdÅ «a«Âhapak«asthita Ãha / svapak«alak«aïÃpek«opapattyupasaæhÃrahetunirdeÓe parapak«ado«ÃbhyupagamÃtsamÃno do«a÷ (sÆ. 43) // svapak«aïe lak«yate tadutthÃnatvÃjjÃti÷ svapak«alak«aïà anaikÃntikatvodbhÃvanalak«aïà tÃmabhyupetya anuddhÆtya prati«edhe 'pi jÃtilak«aïe samÃno 'naikÃntikatvado«a ityupapadyamÃnaæ svapak«e 'pi do«aæ parapak«e jÃtivÃdipak«e sÃdhanavÃdyupasaæharati / tatra cÃnaikÃntikaæ hetuæ brÆte tadevaæ svapak«alak«aïÃpek«opapattyupasaæhÃre hetunirddeÓe parapak«e yatsvayaæ dÆ«aïaæ dattaæ tasyÃbhyupagamÃdvÃdino 'pi samÃnova do«a iti / jÃtivÃdino vacanaæ «a«Âhe pak«e sthitasya tadevaæ vistÅrya saækalayyÃha / tatra khalu sthÃpanÃhetuvÃdina iti / seyaæ «aÂpak«Å samÃnado«ÃpÃdanenÃnirïÃyakatvÃtpaunaruktyÃcca na tattvanirïayÃya paryÃptÃ, tasmÃtsamÃdhÃnÃbhÃsena jÃtivÃdinaæ prati na pratyavastheyaæ, kiæ tu samyak sÃdhanena, tathà ca «aÂrapak«Å upahatÃnÃvatarati / tattvanirïayaparyavasÃnà ca kathà bhavati / yadi tvasya kadà citsamyaksÃdhanavÃdino 'pi pratibhÃk«ayÃtsamÃdhÃnaæ na sphurati tato 'tyantaparÃjayÃdvaraæ saæÓayo 'pÅti nyÃyena samÃdhÃnÃbhÃsenÃpi pratyavastheyamevetyÃÓayavÃnÃha / te«Ãæ sÃdhvasÃdhutÃyÃmiti / bhëyavyÃkhyayà vÃrtikamapi vyÃkhyÃtam / etÃstu jÃtayo na tattvavivekamupakurvanti prayujyamÃnatayà nirÃkaraïÅyatayà tvÃsÃmapyupakÃra iti // 41 // iti miÓraÓrÅvÃcaspativiracitÃyÃæ nyÃyavÃrtikatÃtparyaÂÅkÃyÃæ pa¤camasyÃdhyÃyasyÃdyamÃhnikam // **************************************************************************** miÓraÓrÅvÃcaspativiracitÃyÃæ nyÃyavÃrtikatÃtparyaÂÅkÃyÃæ pa¤camodhyÃya÷ NyS_5,2.1: pratij¤ÃhÃni÷ pratij¤Ãntaraæ pratij¤Ãvirodha÷ pratij¤ÃsaænyÃso hetvantaramarthÃntaraæ nirarthakam avij¤ÃtÃrtham apÃrthakam aprÃptakÃlaæ nyÆnamadhikaæ punaruktam ananubhëaïam aj¤Ãnam apratibhà vik«epo matÃnuj¤Ã paryanuyojyopek«aïaæ niranuyojyÃnuyogopasiddhÃnto hetvÃbhÃsÃÓca nigrahasthÃnÃni // vipratipattyapratipattyorvikalpÃdvaicitryÃnnigrahasthÃnabahutvamiti saÇk«epeïoktaæ tadidÃnÅæ vibhajanÅyam / tatra ya evamÃhu÷ sarvo 'yaæ sÃdhanadÆ«aïaprakÃro buddhyÃrƬho na vÃstava iti / tÃn pratyÃha parÃjayavastÆnÅti / parÃjayo vasatye«viti parÃjayasthÃnÃnÅtyartha÷ / kÃlpanikatve kalpanÃyÃ÷ sarvatra sulabhatvÃtsÃdhanadÆ«aïavyavasthà na syÃditi bhÃva÷ / nigrahasthÃnÃni paryÃyÃntareïa spa«Âayati / aparÃdheti / ya ÃhurasÃdhanÃÇgaæ vacanamado«odbhÃvanaæ dvayornigrahasthÃnatvamanyattu na yuktamiti tÃn pratyÃha / sÃmÃnyato dve nigrahasthÃne / sÃmÃnyavivak«ÃyÃæ pratij¤ÃhÃnyÃdayo dvÃrviÓatirapi na bhidyante tattvasÃdhanÃÇgaæ vacanamado«odbhÃvanamiti bhavadbhi÷ saæg­hÅtam­«iïà ca vipratipattyapratipattibhyÃmiti na kaÓcidviÓe«a÷ / atra vicÃrayati kart­karmakaraïÃnÃmiti / tatraike varïayanti pak«asyeti / (549/13) yathà pak«oddeÓena sÃdhanaæ pravartamÃnaæ pak«asya evaæ taduddeÓena dÆ«aïÃni pravartamÃnÃni pak«asyaiveti / evaæ cÃhurdÆ«aïÃnÅti / nyÆnatÃdayo hi sarve pak«oddeÓena pravartamÃnÃ÷ pak«asyaivetyartha÷ / dÆ«ayati etattu na samyagiti / pak«oddeÓena prav­tte÷ pak«avi«ayatÃæ nÃpajÃnÅma÷ sÃk«Ãttu tadvi«ayatÃæ nirÃkurma÷ / tasya vastusatastÃdavasthyÃt / evaæ sÃdhanamapi yatrÃsamarthaæ tatra prayujyamÃnaæ na svato du«yati yatra tu samarthaæ tatsÃdhayatyeva tasmÃtkartureva do«a ityÃha / tasmÃdasamarthayoriti / (550/1) na kevalaæ svÃtantryÃtkarturnigraho 'pi tu tadÃdhÃratvÃdvipratipattyapratipattyorityÃha / vipratipattyapratipapattyoÓceti / nanu vÃkye nyÆnatÃdayo do«Ã na puru«ÃÓrayà ityata Ãha / vipratipattyapratipattÅ ceti / na svarÆpeïa vÃkyaæ du«Âaæ tasya tÃdavasthyÃdityuktaæ kiæ tu puru«asya vipratipattyapratipattibhyÃæ tathà pratibhÃti tena vÃkyagatanyÆnatÃdidarÓanÃtpuru«e vipratiprattyapratipatÅ pratÅyete tena dvÃreïa puru«o nig­hyate na tu vÃkyametÃvatà ca pratij¤Ãdo«a ityucyate / nacÃyamapi niyamo yadvÃkyadvÃreïa puru«Å nig­hyate aj¤ÃnÃdi«u tadabhÃvÃdi tyÃha / kÃni cinnigrahasthÃnÅti / ÓaÇkate dvavidhyÃnupapattiriti / sÃmÃnyaæ vivak«yate viÓe«o và sÃmÃnyavivak«ÃyÃæ nigrahasthÃnamityevÃstu tasya sarvatrÃviÓe«Ãkuto dvaividhyaæ viÓe«avivak«ÃyÃæ pratij¤ÃhÃnyÃdÅni bahÆnÅtyayuktaæ dvaividhyÃbhidhÃnamubhayathà 'pÅtyartha÷ / nirÃkaroti na sÃmÃnyabhedavistarasya vivak«Ãta÷ prav­tteriti / sÃmÃnyavivak«ÃyÃmapi nigrahasthÃnamiti noktam uddeÓÃdaviÓe«aprasaÇgÃt / tasmÃt lak«aïaæ praïayatà 'nyathà tadasambhavÃdavÃntarasÃmÃnyadvaividhyavivak«ayà sÃmÃnyaæ lak«itam / bhedÃnÃæ tu vistaravivak«ayà pratij¤ÃhÃnyà dayo 'pi prapa¤cità ityartha÷ / ÃntargaïikÃnÃæ tu bhedÃnÃmÃnantyamityÃha / udÃharaïamÃtratvÃcceti / dvÃviæÓatisaækhyÃvacchinno bheda udÃharaïamÃtram / Ãntargaïikabhedavivak«ayÃæ tvÃnantyamityartha÷ / bhëyamanubhëyÃk«ivapati prÃyeïa pratij¤eti / samÃdhatte kriyÃvacanado«advÃreïeti / (551/1) vacanado«advÃreïetyetÃvanmÃtre vaktavye kriyÃdo«ÃmidhÃnaæ d­«ÂÃntÃrtham / nanvÃÓrayÃrtho 'pyayukta÷ puru«ÃÓrayatvÃdityata Ãha / na cÃdhÃrÃdheyabhÃva iti / aparamapi bhëyamanubhëyÃk«ipati tattvavÃdinamatattvavÃdinaæ ceti / samÃdhatte / na parÃpadi«Âeti / samyam sÃdhane jÃtyuttare datte tasya jÃtitvamanudbhÃvayaæstattvavÃdyapi nig­hyataityartha÷ // 1 // _________________________________________________ NyS_5,2.2: pratid­«ÂÃntadharmÃbhyanuj¤Ã svad­«ÂÃnte pratij¤ÃhÃni÷ // lak«aïaæ tu / pratid­«ÂÃntadharmÃbhyanuj¤Ã svad­«ÂÃnte pratij¤ÃhÃni÷ (sÆ. 2) // tadetatsÆtraæ bhëyamatena tÃvad vyÃca«Âe pratid­«ÂÃntasya yodharmastaæ yadà svad­«ÂÃnte 'bhyanujÃnÃtÅti / tadetadbhëyavyÃkhyÃnamupanyasya vÃrttikakÃro dÆ«ayati / etattu na budhyÃmahe kadhamatra pratij¤Ã hÅyata iti / anitya÷ Óabda aindriyakatvÃd ghaÂavaditi sÃdhane prayukte prativÃdinà cÃnaikÃntikatve sÃmÃnyenodbhÃvite t­tÅyasthÃnapatito vÃdyÃha / astu tarhi sÃmÃnyavad ghaÂÃdirnitya iti / tathà satyaindriyakatvamanaikÃntikaæ na bhavati nityamÃtrÃgÃmitvÃd ghaÂÃdÅnÃmapi nityatÃbhyupagamÃdityÃÓayena yadyapapi tathà 'pi sÃk«ÃdanaikÃntikado«odvÃramak«arÃrƬhamanukvà svad­«ÂÃnte nityatÃæ pratipadyate, nityatÃpratipatteÓcÃsiddhatà d­«ÂÃnte do«o bhavati sÃdhyavikalatetyartha÷ / so 'yaæ d­«ÂÃntado«eïa hetudo«eïa và viruddhatvena ghaÂÃdÅnÃmapi nityatvÃbhyupagamenaindrinayakatvasya heto÷ sÃdhyÃnityatvaviruddhena nityatvena vyÃptatvÃd nigraho vÃdino na pratij¤ÃhÃni÷ / na khalvanenÃstu Óabdo nitya itipratij¤Ã parityaktà kiæ tvastu ghaÂo 'pi nitya ityuktam / yadi d­«ÂÃntaparityÃgena pratij¤ÃtÃrthasyÃsiddhe÷ pratij¤ÃhÃnirityucyate tata÷ sarva eva do«a÷ pratij¤ÃhÃni÷ sarvasmÃdeva do«Ãtpratij¤ÃhÃnerupapatte÷ / tasmÃtkathaæ cid d­«ÂÃntaparityÃgena pratij¤ÃhÃnirupacaritavnayà ca cÃsau pradhÃnaæ pratij¤ÃhÃniæ vinà bhavitumarhatÅtyÃha / d­«ÂÃntaæ cajahaditi / (552/3) tadevaæ bhëyakarÅyaæ vyÃkhyÃnaæ dÆ«ayitvà svamatena vyÃcikhyÃsu÷ p­cchati / kathaæ tarhÅti / d­«ÂaÓcÃsÃvante nigamane vyavasthita iti d­«ÂÃnta÷ / d­«ÂÃntapratid­«ÂÃntau pak«apratipak«Ãvucyete / etaduktaæ bhavati / pratid­«ÂÃntasya pratipak«asya sÃmÃnyasya yo dharmo nityatvaæ taæ svapak«e Óabde 'bhyanujÃnÃti / udÃharaïamÃha / yathÃnitya÷ Óabda aindriyakatvÃditi / dvitÅyapak«avÃditi sÃmÃnyena pratayavasthitaidamÃha t­tÅyapak«e sthito vÃdÅ yadi sÃmÃnyamaindripayakaæ nityaæ Óabdo 'pyevaæ bhavatviti / pratij¤ÃhÃni÷ / atra cÃnaikÃntikatvena pratyavasthitaityupalak«aïaæ yena kena citgnakÃreïa svapratij¤ÃtÃrthÃnirvÃhaæ paÓyan pratij¤Ãrtha¤jahatpratij¤ÃhÃnimÃpnotÅti paramÃrtha÷ / yadapyucyate svayameva ghaÂamanityamaindriyakamudÃh­tya ghaÂasyaindriyakatvaæ paÓyan kathamanunmata÷ san sÃmÃnyasya nityasyaindriyakatvadarÓanamÃtrÃcchabde nityattvamabhyupagacchetkintÆbhayatradarÓanÃtsaæÓayitta÷ syÃt tatra sarvaæ nitya miti sÃækhyÅyarÃddhÃntÃva«ÂambhenÃpi svapak«anirvÃhaæ paÓyato 'naikÃntikatvoddhÃrÃya prek«Ãvato 'pi prav­ttisambhavÃt / na cÃtyantikaæ prek«Ãvattvamiha grÃhyam / tÃd­ÓasyanigrahÃdhikaraïatvÃnupapatte÷ / tasmÃdyathà ja¬aæ prati vicÃro nÃstyevaæ prÃmÃïikamapi prati nigrahÃvatÃtÃro nÃstÅti madhyamo jano nigrÃhya÷ / tasya ca sambhavantyevaæ pramÃdà iti / ÓaÇkate / prasaÇgavidhÃnÃditi cet / nirÃkaroti tacca na ata eva tatprÃpte÷ / hetudo«amuddidhÅr«u÷ prasa¤jayannabhyupagacchatyeva na hi sÃÇkhyÅyaæ rÃddhÃntamanabhyupagacchannanaikÃntikatvamuddhartumarhatÅti bhÃva÷ / tadanena paramataæ nirÃk­taprÃyamapi sÃk«ÃnnirÃkarttumupanyasyati / hetudo«eïÃnaikÃntikatvalak«aïena caritÃrthatvÃnna pratij¤ÃhÃni rnigrahasthÃnamityanye / (553/1) yadÃha kÅrti÷ / 'tasmÃdaindriyaka tvasya nityÃnityapak«av­ttervyabhicÃrÃdasÃdhanÃÇgasyopÃdÃnÃnnigraho na pratipak«adharmasyÃbhyanuj¤ÃnÃditi / nirÃkaroti / nÃnaikÃntikado«aparihÃreïa vipratipattestadupapatte÷ / yadà hi sÃækhyapak«Ãvalambanena Óabdanityatvamabhyupa iti tadà pratij¤ÃhÃni÷ na viruddho heturnÃpyanaikÃntiko vipak«ÃbhÃvÃt kevalaæ pratij¤ÃtÃrthahÃnamevÃsya parÃjayasthÃnaæ, vipratipatte÷ svasÃdhyaviruddhapratipatteriti sarvamavadÃtam // 2 // _________________________________________________ NyS_5,2.3: pratij¤ÃtÃrthaprati«edhe dharmavikalpÃttadarthanirdeÓa÷ pratij¤Ãntaram // etadvyÃca«Âe pratij¤Ãto mÅmÃæsakaæ prati vaiÓe«ikeïÃnitya÷ Óabda÷ iti tasya sÃdhanamainrdiyakatvÃddhaÂavaditi evamuktasya prati«edho mÅmÃæsakena kriyate pratid­«ÂÃntena hetuvyabhicÃra÷ tamÃha sÃmÃnyamaindriyakaæ nityamiti / tasminprati«edhe mÅmÃæsakena k­te dharmavavikalpÃttathà nirddenaÓa iti yÃvannocayate tÃvadardhokta eva dharmavikalpÃdityanÆdya vyÃca«Âe / d­«ÂÃntapratid­«ÂÃntayor dhaÂasÃmÃnyayo÷ sÃdharmyamaindriyakatvaæ tadyoge taddharmabhedÃt sÃmÃnya maindriyakaæ sarvagatamaindriyakastvasarvagato ghaÂa iti dharmavikalpÃttadarthaæ prati j¤ÃtÃrthasiddhyarthaæ ÓabdasyÃsarvagatatvaæ mÅmÃæsakÃnÃæ pratipÃdayituæ nirddeÓa÷ tasya hi ÓabdasyÃsarvagatatvamasiddham / praÓnapÆrvakaæ nirddeÓasvarÆpamÃha katham / yathà ghaÂo 'sarvagato 'nitya iti evaæ Óabdo 'pyasarvagato 'nitya iti / idaæ hi pratij¤ÃvÃkyam anitya÷ Óabda itivadasarvagata÷ Óabda iti mÅmÃæsakaæ vipratipannaæ prati nirddeÓÃnna tu k­takatvÃditivadudÃharaïasÃdharmyÃdasya hetulak«aïamasti sÃdhyanirdeÓa÷ pratij¤eti tu pratij¤Ãlak«aïayogÃtpratij¤Ãntarameva yadyapyasya manasiviparivartate asarvatatvaæ sÃdhayitvà mayà asarvagatatve satÅti aindriyakatvaæ heturviÓe«aïÅya iti tathÃpyetadanena na k­taæ kiæ tvasarvagata÷ Óabdo ghaÂavadityuktvaiva virata÷ parÃrthÃnumÃne ca vacanagatà guïado«Ã vicÃryante na tu vacanÃnapek«aæ vastu, tadidamÃha asarvagata÷ Óabda iti dvitÅyà pratij¤Ã heturahità / asya praÓnapÆrvakaæ nigrahasthÃnatvamÃha tatkathamiti / anarthakaæ ni«prayojanami«ÂÃrthasiddherabhÃvÃditi / vÃrttikaæ tatrÃnitya÷ Óabda iti pratij¤Ãpa prathamà / asyÃæ sÃmÃnyenaindriyakeïa hetoranaikÃntikatvÃtpratihato vÃdÅ prativÃdinà asarvagata÷ Óabdo 'nitya iti pratij¤Ãntaraæ pÆrvapratij¤Ãsiddhyarthaæ karotÅtyanu«ajyate / p­cchati kathamiti / uttaram / sÃdhanasÃmarthyÃpraj¤ÃnÃt / anitya÷ Óabda aindriyakatvÃd ghaÂavadityetÃvavaduktvà nirÃkÃÇk«o vÃdÅ na tvasarvagatatve satÅti sÃdhanaæ viÓe«itavÃn na cÃviÓi«Âaæ sÃdhanamatrÃrthe 'samarthaæ viÓi«Âaæ tu samarthaæ tasya sÃmarthyamaparij¤ÃyÃviÓi«Âe tadÃropyÃviÓi«ÂasÃdhanaæ prayuktavÃn / tatra nirÃkÃÇk«o vÃdÅ savyabhicÃrahetuprayogÃdeva parÃjÅyate na tu pratij¤ÃntaraprayogÃt / yadi tu vÃdinyaparyavasitavÃda eva madhye prativÃdinà hetoranaikÃntikatve udbhÃvite tamevahetumasarvagatatve satÅti viÓe«Âuæ mÅmÃæsake prati ÓabdasyÃsarvagatatvaæ pratijÃtÅte / asarvagata÷ Óabda iti pratij¤Ãya ca na hetuæ bravÅti tadÃnaikÃntikatvoddhÃrÃya pratij¤ÃntarakaraïÃnnÃnaikÃntikatvena parÃjÅyate api tu pratij¤ÃntarÃdeva, na hi pratij¤Ã pratij¤Ãntaraæ sÃdhayitumarhatÅti / so 'yaæ pratij¤ÃæmÃtrasyÃsÃdhakatvÃpratipattyà 'sÃdhakasyaiva và sÃdhakatvapratipattyà parÃjÅyate / tadetadÃha na ca pratij¤Ã pratij¤Ãntaraæ sÃdhayati / tena pratij¤Ã yatrÃrthe samÃrthà tadaparij¤ÃnÃtpa¤cÃvayavasÃdhye ca sÃmarthyÃropaïÃdaparij¤ÃnÃditi Óli«ÂanirddeÓa÷ prasajyaprati«edhaparyudÃsau vivak«itau tenÃj¤ÃnÃdviparÅtaj¤ÃnÃcca pratij¤Ãntaraæ nigrahasthÃnamiti / yatpunarucyate parai÷ atyantÃsambaddhametad yatpratij¤Ã pratij¤ÃsÃdhanÃyeti yo hi prÃk pratij¤Ãmuktvà hetÆdÃharaïÃdikaæ vaktuæ jÃnÃti sa kathaæ cidanukramaæ sÃdhanasya jÃnÃtyeva jÃnan kathamavi kalÃnta÷karaïa÷ pratij¤Ãmeva pratij¤ÃnasÃdhanÃyopÃdadÅteti / tatra brÆma÷ nÃyaæ pratij¤ayà pratij¤Ã sÃdhanÅyeti buddhyà prav­tta÷ kiæ tvasarvagatatvaæ Óabdasya mÅmÃæsakaæ prati sÃdhayitvà tenaindriyakatvaæ viÓi«yÃnaikÃntikatvamuddharaïÅyamiti manorathena prav­tta÷ pratij¤Ãæ k­tavÃn asarvagata÷ Óabda iti / athÃsya prativÃdyava«ÂambhÃtpari«addarÓanÃdvà stambhitatve sÃdhanÃpratibhanayà tÆ«ïÅæ bhavata÷ prek«Ãvato 'pi pratij¤Ãntaraæ bhavati nigrahasthÃnam / ayaæ ca vikalÃnta÷karaïasya nigraho bhavadbhirapyukta eva tadabhyupagamyÃpratibhayà tÆ«ïÅæbhÃvÃditi vadadbhi÷ so 'yamÅd­Óo 'satpralÃpo bhavadbhi÷ ÓÃstre nibandhanÅyona tvasmÃbhiriti vyaktamiyaæ rÃjakulasthitiriti sarvaæ caturasam // 3 // _________________________________________________ NyS_5,2.4: pratij¤Ãhetvorvirodha÷ pratij¤Ãvirodha÷ // atra pratij¤Ãhetvoriti pratiyogidvayamÃtropalak«aïaparam / tena d­«ÂÃntÃdayo 'pi pratiyogina unneyÃ÷ / etaduktaæ bhavati ye«Ãæ vÃkyagatÃnÃæ padÃrthÃnÃæ mitho vyÃghÃta÷ pratÅyate pramÃïÃntaraæ ca virodhakaæ sa virodho nÃma nigrahasthÃnam1 lak«yasthitaspaya pratij¤ÃgrahaïasyÃpyupalak«aïÃrthatvÃt / nacaivaæ bhÃï¬ÃlekhyanyÃya÷ ekadeÓenÃvyÃpakena samudÃyasaægrahe sa hi bhavati, na tu vyÃpakena saægrahe vyÃpakaæ cÃnavayavena idaæpratiyogimithunayorvirodha÷ ato yathÃÓruti tÃvitsÆtraæ vyÃca«Âe vÃrtikakÃra÷ yatra pratij¤Ã hetunà virudhyata iti / dvayorvirodhe yasya pramÃïÃntarÃnugrahastena tadbÃdhyata iti tena tadvirudhyataityucyate / yatra pratij¤ayà heturvirudhyate tadudÃharati / yathà guïavyatiriktaæ dravyaæ bhedenÃgrahaïÃditi / atra hi bhedenÃgrahaïÃdityanena grahaïaprati«edhena grÃhyÃbhÃva upalak«yate / tenaivaæ hetvartho bhavati guïavyatiriktaæ dravyamavyatirekÃditi / so 'yaæ pratij¤ÃhetupadayorvyÃptismaraïÃnapek«a eva parasparavyÃghÃto 'stitÃstipadayoreva / na caivaævidha÷ Óabde nityatvak­takatvayoryena k­takatvavadviruddho 'yaæ hetvÃbhÃsa÷ syÃt / tatra hi k­takatvasya nityatvena vyÃptismaraïÃpek«a eva virodha÷ pratÅyate na tvayaæ tathà astinÃstivatsvabhÃvavirodhÃt / yadyapyayamasiddho 'pi hetustathà 'pyasyÃsiddhirbÃdhakaæ pramÃïÃntaramanus­tya pratipattavyà pratij¤ÃvirodhastÆccÃraïamÃtrÃdeva prathamata eva gamyata iti / tenaiva dÆ«itenÃsiddhi÷ paÓcÃttanÅ na dÆ«aïatvÃya kalpate bhasmÅk­te dahanavat / pratij¤ÃhetuvirodhamÃtreïa ca nigrahasiddhe÷ suh­dbhÃvamÃtreïa pratij¤Ãyà balavattÃsmaraïam / pratij¤ÃyÃÓcÃtra balavattvaæ pramÃïÃntarÃnugrahÃt / tathà hi darÓanasparÓanÃbhyÃmekÃrthapratisaædhÃnÃdrÆpÃdivyatiriktaæ dravyaæ sidhyatÅti tadanug­hÅtà pratij¤aiva hetvarthaæ bÃdhata iti / etenaiveti / lak«aïena / Óramaïà garbhiæïÅti Óramaïà brahmacÃriïÅ nÃntarvatnÅ bhavitumarhati jitendrayasyopasthasaæyamo hi brahmacaryaæ, na--cÃsÃdhanÃÇgasya pratij¤Ãyà vacanÃdeva nig­hÅta iti k­taæ virodhodbhÃvanena ni«pÃditakriye karmaïi aviÓe«ÃbhidhÃyino dÆ«aïasya dÆ«aïanyÃyÃtipÃtÃditi sÃæpratam / pratij¤ÃyÃ÷ sÃdhanÃÇgatvasya prathama evÃdhyÃye darÓitatvÃt / hetuvirodho 'pi yatra hetunà pramÃïÃntareïÃnug­hÅtena pratij¤Ã bÃdhyate / yathà sarvaæ p­thagiti pratij¤Ã na kiæ cidekamityartha÷ / hetu÷ samÆhe bhÃvaÓabdaprayogÃditi1 ekasamuccaye ghaÂÃdiprayogÃdityartha÷ / nÃstyekamekasamuccayaÓceti vacanaæ mitho virudhyate vinaiva vyÃptyanusmaraïamiti / na ca sarvanÃstitvavÃdino naikasamuccayova 'stÅti vaktavyam asati hetau sÃdhyasiddherayogÃt / na ca kalpitasya heto÷ sÃdhanÃÇgateti tatra tatra niveditam / atra caikasamuccayasya pramÃïÃnugrahÃnnaikaæ kiæ ciditi pratij¤Ã hetunà bÃdhyate / etena lak«aïena pratij¤Ãyà d­«ÂÃntavirodho 'pi vaktavya÷ / yathà nitya÷ Óabda÷ prameyatvÃd yatprameyaæ tannityaæ yathÃkÃÓamiti sÃdharmyad­«ÂÃnta÷ / yadyapyatra vastuto heturanaikÃntikastathà 'pi d­«ÂÃntasya pratij¤Ãvirodhenaiva nig­hyate virodhasya vÃkye prathamamavagate÷ / anityaæ ghaÂÃdyunnÅyÃnaikÃntikatvapratipattestajjadhanyatvÃditi / hetoÓca d­«ÂÃntÃdibhirvirodha etena vaktavya ityanu«ajyate yathà nitya÷ Óabda aindriyakatvÃdanaindriyadvyaïukavaditi / atrÃpyaindriyakatvÃnaindriyakatvayÃ÷ Óabdato virodha÷ pratÅyate sÃdhanavaikalyaæ tu vastusvabhÃvÃlocanayeti viÓe«a÷ / evamupanayena virodho 'naindriyakaÓca Óabda iti / atrÃpi vastusvabhÃvÃlocanayà 'naindriyakatvÃsiddhi÷ pratÅyate Óabdatastu virodha iti / pramÃïavirodhaÓca pratij¤Ãhetvorvaktavya÷ / (554/1) yadyapi bÃdhitavi«ayaæ hetvÃbhÃsÃntargataæ tathÃpÅhÃpyastÅti virodhahetvÃbhÃsayoratra nigrahasthÃnayo÷ samÃveÓo 'stu na kva cidvi«aye samÃveÓÃdÃnarthakyam / vi«ayÃntare samÃveÓÃbhÃvÃdarthavattvÃt / darÓitaæ cÃnantarameva bhinnavi«ayatvamiti / tadevaæ sÃdhanavÃdino virodhaæ nigrahasthÃnamabhidhÃyottaravÃdino 'pi nigrahasthÃnamanenaiva saæg­hÅtamityÃha parapak«asiddhena gotavÃdineti / yadà hi bauddhena prÃbhÃkaraæ prati sÃdhyate anitya÷ Óabda÷ ÓrÃvaïatvÃditi / yadyanityatvaæ na bhavecchrÃvaïatvaæ na syÃditi prÃbhÃkaro 'naikÃntikatvamudbhÃvayati ÓrÃvaïaæ Óabdatvaæ nityaæ ceti tadÃsyÃnaikÃntikatvodbhÃvanaæ svakÅyaÓabdatvanirÃkaraïaviruddhamiti / parapak«asiddhaæ gotvÃdyapÅd­Óa eva vi«aye viruddhe dra«Âavyam / siddhÃntaviruddhaæ ca sÃdhanaæ viruddhamityÃha / svapak«Ãnapek«aæ ca / nanu yadyanaikÃntikodbhÃvanamapi viruddhaæ kastarhyanaikÃntikatvÃpÃdanasya vi«aya ityat Ãha / ubhayapak«asampratipannastviti / deÓayati / d­«ÂÃntÃbhÃsà iti / avayavÃntaraæ hi pratij¤ÃhetpavÃdibhya udÃharaïe tena hetvÃbhÃsoktyà tasya saÇgraha÷/pÃramparyeïa tÆdÃharaïÃbhÃsasya hetudÆ«akatvena sarvameva hetudÆ«akamiti bhÃva÷ / pariharati hetvÃbhÃsapÆrvakatvÃditi / hetvÃbhÃsà ityatra hetuÓabda÷ svÃrthamaparityajya d­«ÂÃntamupalak«ayati / upalak«aïe heturukta÷ hetvÃbhÃsapÆrvakatvÃddhetvÃbhÃsapradhÃnakatvÃd d­«ÂÃntÃbhÃsenÃpi hetureva dÆ«yate yata÷ / na caitÃvatà pratij¤Ãdido«opalak«aïaprasaÇga÷ / na hi yatra yatra nimittamasti tatsarvamupalak«aïÅyaæ, kiæ tu yadupalak«yate tatrÃvaÓyaæ nimittaæ vaktavyam / na ca sÆtrakÃrasya sarvatra lÃghavÃdaro d­¬ha ityuktam / tasmÃtsarvaæ ramaïÅyam // 4 // _________________________________________________ NyS_5,2.5: pak«aprati«edhe pratij¤ÃtÃrthÃpanayanaæ pratij¤ÃsaænyÃsa÷ // aindriyakatvasya hetoranaikÃntiÇkatvodbhÃvanena ÓabdÃnityatvapak«e pratik«ipte vÃdÅ prativÃdinaæ brÆyÃdanaikÃntikatvamuddidhÅr«u÷ ka÷ punarÃhÃnitya÷ Óabda iti / yadyahamanitya÷ Óabda iti pratij¤Ãtamapahvotuæ Óaknoti tadà na sÃmÃnyena nityena me heturanaikÃntiko bhavatÅti buddhyà 'hnupate so 'yamevaævÃdÅ na Óakyo 'naikÃntikatvena jetum / apahvavasyÃpahnavatvÃvedane 'naikÃntikatvoddhÃrÃttasmÃdanaikÃntikasyÃnaikÃntikatvasthÃpanÃyÃpahnavasyÃpahnavatvamudbhÃvanÅyam / tatra kimapajnavatvamudbhÃvyÃnaikÃntikatvaæ vyavasthÃpya nig­hyatÃmutÃpahnavÃdeveti saæÓaye 'pahnavatvodbhÃvanenaiva pÆrvÃparaparÃhate nirg­hyate nÃnaikÃntikatvena tatpÆrvakatvÃdanaikÃntikatvasthÃpanasya / tasmÃdyaduktaæ kÅrtinà kimidÃnÅæ hetvÃbhÃsÃduttarapratij¤ÃsaænyÃsÃpek«ayà tasya prativÃdino hetvÃbhÃsa evÃdyaæ nigrahasthÃnamiti tadapyapÃst / pratij¤ÃsaænyÃsasyaiva pÆrvabhÃvitvÃt / yadapi tenoktaæ pak«aprati«edhe tÆ«ïÅæbhavatastÆ«ïÅæbhÃvo nÃma nigrahasthÃnaæ pralapataÓca pralapitaæ nÃmetyÃdyapi vÃcyaæ syÃditi / tadapyasÃæpratam / na hi tÆ«ïÅmbhÃvena pralapitÃdibhirvà ÓakyamanaikÃntikatvamuddhartuæ yathà pratij¤ÃrthÃpahnavena, na caite hetvÃbhasodbhÃvanasya purastÃttanÃ÷ tasmÃdetadapyanirÆpitÃbhidhÃnÃdyatki¤ciditi // 5 // _________________________________________________ NyS_5,2.6: aviÓe«okte hetau prati«iddhe viÓe«amicchato hetvantaram // vyÃkhyÃtuæ nidarÓanamÃha nidarÓanamekaprak­tÅdaæ vyaktaæ bhÆtabhautikendriyamekaprak­tÅnÃæ vikÃrÃïÃæ parimÃïÃt / tadyathà ekam­tpÆrvà ghaÂaÓarÃvoda¤janÃdaya÷ parimità d­«ÂÃ÷ yÃvÃn prak­tervyÆha÷ saæsthÃnaæ tÃvÃnvikÃra iti / na caitadudÃharaïaæ sÃdhanavikalamityÃha d­«Âaæ ceti / upanayamÃha asti cedamiti / nigamanamÃha tadekaprak­tÅnÃmiti / asya parimitatvasya hetorvyabhicÃreïa pratyavasthÃnaæ prativÃdina÷ / nÃnÃprak­tÅnÃæ ghaÂarucakÃdÅnÃmekaprak­tÅnÃæ ca ghaÂaÓarÃvÃdÅnÃæ d­«Âaæ parimÃïamiti / evaæ pratyasthite prativÃdini vÃdÅ paÓcÃtparimitatvaæ hetuæ viÓina«Âi ekaprak­tisamanvaye sati ÓarÃvÃdivikÃrÃïÃæ parimÃïadarÓanÃditi / prak­ti÷ svabhÃva÷, ekasvabhÃvasamanvaye satÅtyartha÷ / ekaprak­tisamanyavaæ sphuÂayati / sukhadu÷khamohasamanvitaæ hÅdaæ sarvaæ vyaktaæ parimitaæ g­hyate / tathà hi / metradÃre«u narmadÃyÃæ maitrasya sukhabuddhirbhavati tatsapatnÅnÃæ ca du÷khabuddhi÷ caitrasya tÃmavindato raïaraïakavato moho vibhÃda÷ / narmadayà bhÃvÃntarÃïi vyÃkhyÃtÃni / tadevaæ yatraikasvabhÃvasamanvaye sati parimÃïaæ tatraikaprak­titvameva tadyathaikam­tpiï¬asvabhÃve«u ghaÂaÓarÃvoda¤canÃdi«u / ghaÂarucakÃdayastu naikasvabhÃvÃ÷ mÃrdasauvarïÃdÅnÃæ svabhÃvÃnÃæ bhedÃt / nidarÓyÃtra sÆtraæ yojayati tadidamaviÓe«okte hetau prati«iddha iti / asya nigrahasthÃnatvamÃha / sati ca hetvantarabhÃva iti / api ca yadi hetvantaravacane viÓvamekaprak­ti sÃdhyate tadà nidarÓanaæ nÃsti sarvasya pak«e nik«epÃt / atha nidarÓanasiddhyarthaæ kiæ citpak«ÃdvyatiricyatetatastenaivÃnaikÃntikatvam / anvitÃnÃæ parimitÃnÃæ bhinnaprak­tikatvÃdityÃha / hetvantaravacane sati yadi hetvarthanidarÓana iti / hetu÷ sÃdhanam artha÷ sÃdhya÷ tau hetvarthau nidarÓayati vyÃpyavyÃpakabhÃveneti / nidarÓana÷ nidarÓana÷ hetvarthayornidarÓano hetvarthanidarÓano d­«ÂÃnta÷ sa yadyupÃdÅyate tato nedaæ vyaktamekaprak­ti bhavati d­«ÂÃntasya prak­tyantaropÃdÃnÃt / vÃrttikaæ sÃdhanÃntaropÃdÃne pÆrvasyeti / dattottarÃvasara eva vÃdini yadi prativÃdÅ hetvarthaæ vyabhicÃrayati vÃdÅca t­tÅyapadake sthito hetuæ viÓe«ayati tadà sÃdhanÃntaropÃdÃnÃnnig­hyatÃmutÃnaikÃntikasÃdhanopÃdÃnÃt / na tÃvadanaikÃntikasÃdhanÃdasya nigraho hetuviÓe«aïenanapava samÃhitatvÃditi / tasmÃddhetvantaravacanÃdeva nig­hyate pÆrvasya vastuto 'samarthasyÃsÃmarthyakhyÃpanÃt / sÃmarthye và hetvantarÃnarthakyamiti sÆktam // 6 // _________________________________________________ NyS_5,2.7: prak­tÃdarthÃdapratisaæbaddhÃrtham arthÃntaram // vyÃca«Âe yathoktalak«aïe pak«apratipak«aparigrahe sati vÃde jalpe vitaï¬ÃyÃmityartha÷ / hetuta÷ sÃdhyasiddhau prak­tÃyÃæ vÃdÅ sÃdhanaæ brÆyÃd nitya÷ Óabdo 'sparÓatvÃditi / atrÃntare sÆkhÃdibhirvyabhicÃreïa hetorasÃmarthyaæ paÓyana tatpracchÃdanÃrthaæ prasaktÃnuprasaktyà taæ tamarthamupanyasyannarthÃntareïa nig­hyate / abhidheyasya kriyÃntarayogÃt kriyÃviÓe«asya yogÃdviÓi«yamÃïarÆpo bhidyamÃnarÆpa÷ Óabdo nÃmeti yathà v­k«asti«Âhati v­k«aæ chinatti v­k«eïa candramasaæ paÓyati v­k«ÃyodakamÃsi¤catÅtyÃdi / tadevamabhidheyasya kriyÃviÓe«ayogÃdviÓi«yamÃïarÆpa÷ Óabdo nÃmeti / ÃkhyÃtasvarÆpamÃha / kriyÃkÃrakasamudÃya iti / vi«ayeïa vi«ayiïamupalak«ayati / pacati pacyataityevamÃdaya÷ ÓabdÃ÷ kriyÃæ kartÃraæ karma cÃbhivadanti tadetallak«aïamasiddhamativyÃpakaæ ca, na hi kartà karma và ÃkhyÃtenÃbhidhÅyate / kriyÃk«epeïaiva tayo÷ pratilambhÃt / ananyalabhyasya ca ÓabdÃrthatvÃt / kart­karmaïoÓca kÃrakÃntaremyo bhÃvanÃyÃmabhyarhitatamatvena tatsaÇkhyÃbhidhÃnaniyamÃdasiddhaæ kÃrakÃbhidhÃnam / ativyÃpakaæ ca pÃcaka÷ pÃkya ityÃdernÃmno 'pi kriyÃkÃrakasamudÃyÃbhidhÃyitvÃt / tadasmin lak«aïe 'paritu«yan lak«aïÃntaradvayenÃkhyÃtapadÃnyupasaæg­hïÃti / kÃrakasaækhyÃviÓi«ÂakriyÃkÃlayogÃbhidhÃyyÃkhyÃtam / pacati pacyataityÃdau kartu÷ karmaïo và saækhyayà kÃlena vartamÃnÃdinà viÓi«Âà kriyà pratÅyate / kÃlaÓca kva cidastÅtyetÃvavokto, na tu vivak«ito lak«aïe pacata yajetetyevamÃdau tadyogÃpratÅte÷ / anena lak«aïena sthÅyate supyataityÃdÅnÃmÃkhyÃtÃnÃmasaÇghaha÷ kÃrakatatsaækhyayorapratÅte÷ tatsaægrahÃya dvitÅyaæ lak«aïamÃha / dhÃtvarthamÃtraæ ca kÃlÃbhidhÃnaviÓi«ÂamabhidhÅyataityabhidhÃnam / prayoge«viti / nÃmno vÃkhyÃtasya và tadarthÃdabhidyamÃnarÆpà nipÃtÃ÷ / yathà samuccayavikalpÃdinÃmapadai÷ samuccayÃdaya÷ samuccetavyÃnnÃmÃrthÃdÃkhyÃtÃrthÃdvà bhedenocyante tatra «a«ÂhÅprayogÃt / te«Ãæ samuccayo vikalpo veti naivaæ cÃdaya÷ svÃrthÃnnÃmÃrthÃdÃkhyÃtÃrthÃdvà bhedenÃbhidadhati / rÆpyante pratipÃdyante rÆpÃïi arthÃnnÃmÃrthÃdÃkhyÃtÃrthÃdvà bhidyamÃnaæ rÆpaæ pratipÃdyamÃnaæ ye«Ãæ nipÃtÃnÃæ te tathokta÷ / upasÆjyamÃnÃ÷ samÅpe prÃk prayujyamÃnÃ÷ kriyÃvadyotakà upasargÃ÷ avadyotanaæ copalak«aïam / adhikÃrthà viparÅtÃrthÃÓcopasargà g­hyante / yathà 'bhyÃgacchati prati«ÂhataityÃdi«u tadasya nigrahasthÃnatvaæ vÃrtikakÃra upapÃdayati / abhyupagateti / yathà ca sÃdhanavÃdinor 'thÃntaraæ nigrahasthÃnamevamuttaravÃdino 'pi dra«Âavyam // 7 // _________________________________________________ NyS_5,2.8: varïakramanirdeÓavad nirarthakam // varïakramanirddeÓavaditi vati÷ / atra yadà drÃvi¬a÷ svabhëayà tadbhëÃnabhij¤amÃryaæ prati Óabdanityatvaæ pratipÃdayati tadà tannirarthakaæ nigrahasthÃnaæ sa khalvÃryabhëÃæ jÃnannasÃmarthyapracchÃdanÃya tadbhëÃnabhij¤atayà và svabhëayà sÃdhanaæ prayuktavÃn so 'yaæ pÆrvasminkalpe vipratipattyà nig­hyate uttarasmiæstvapratipattyà / vastuta÷ sÃdhanasÃmarthye 'pi mÆkavadÃryapratipÃdakaÓabdÃpratÅtestatpratipÃdanÃrambhavaiyarthyÃt / atraiva d­«ÂÃntamÃtratayà vatinà atra varïakramo darÓito na punaretadudÃharaïaæ nigrahasthÃnasya yena kapolavÃditrÃdÃvapi prasaÇga÷ / yathà hi drÃvi¬asyÃrthabhedavivak«otthÃpitaæ vacanaæ naivaæ varïakramanirddeÓa÷ kapolavÃditraæ và apratipÃdakatvasÃmÃnyÃdvarïakramanirddeÓavaditi d­«ÂÃnta÷ / ata evÃha bhëyakÃra÷ / evaæprakÃramiti / na punaridamevetyartha÷ / vÃrtikamudÃharaïaæ bhëya iti / (555/3) evaæprakÃrodÃharaïamityartha÷ / sÃdhanÃnupÃdÃnÃditi / parapratipÃdakaæ pa¤cÃvayavaæ vÃkyaæ sÃdhanaæ tattena nopÃttaæ tasya svasamayena pratipÃdakatve 'pyÃryÃn pratyapratipÃdakatvÃdityartha÷ // 8 // _________________________________________________ NyS_5,2.9: pari«atprativÃdibhyÃæ trirabhihitamapyavij¤Ãtam avij¤ÃtÃrtham // yadvÃkyaæ pari«adà prativÃdinà ca na vij¤Ãyate samÃnasaæketena vÃdinà trirabhihitaæ yÃvadbhirvÃrai÷ pari«atprativÃdinorarthapratyayo bhavati sa ca prÃyeïa tribhiriti trirabhihitamityuktam / nanu samÃnasaÇketena vÃdinà trirabhihitamavij¤ÃtÃrthaæ ceti na saæbhavati / sambhave và pari«atprativÃdinai ja¬au na ca ja¬Ãnavabodhe pratipÃdakasya kaÓcidaparÃdha÷ / na hi badhiro gÅtaæ na Ó­ïotÅti gÃyanasya kaÓcidaparÃdha ityata Ãha / Óli«ÂaÓabdamasati prakaraïÃdau niyÃmake yathà Óveto dhÃvatÅti / apratÅtaprayogaæ jarbharÅturpharÅtÆ iti / atidrutoccÃritamityevamÃdinà kÃraïena tadavij¤ÃtÃrtham/asya nigrahasthÃnatvamÃha / asÃmarthyeti / vÃrtikaæ bhëyavyÃkhyayà gatÃrtham // 9 // _________________________________________________ NyS_5,2.10: paurvÃparyÃyogÃdapratisaæbaddhÃrtham apÃrthakam // yatrÃnekasya padasyÃÓli«Âasya pratÅtayogasyÃdrutoccÃritasya vÃkyasya cÃnekasya paurvÃparyeïÃyoga÷ sambandho nÃstÅti tasmÃdasambaddhÃrthatà g­hyate tadapÃrthakaæ nigrahasthÃnaæ ni«prayojanaæ, kasmÃt? / samudÃyÃrthasya vÃkyÃrthasya và 'pÃyÃdvÃkyamahÃvÃkyÃrthapratyÃyanaprayojano hi padÃnÃæ vÃkyÃnÃæ và prayogo 'sati tasminnapÃrthakamityartha÷ / vÃkyasya paurvÃparyÃsambandhaudÃharaïamÃha / yathà daÓa dìimÃni «a¬apÆ«Ã iti / padÃnÃæ paurvÃparyÃsambandhe udÃharaïamÃha / kuï¬amajÃjinam iti / raurukaæ rarusambandhi / pÃryya pÃyayitavyam / apratiÓÅno v­ddha÷ / vÃrtikakÃra÷ ÓaÇkate / nirarthakÃpÃrthakayoriti / parapratyÃyanaprayojanaæ hi vacanoccÃraïaæ tatra nirarthakenevÃpÃrthakenÃpi na para÷ pratipÃdyata iti ubhayorabheda÷ / na ca varïakramamÃtramekatrÃnyatra ca padÃnÅtyetÃvatà bhedenopÃdanaæ yuktam / ekatra vÃkyopÃdÃnamanyatra padopÃdÃnamityapÃrthakayorapyavÃntarabhedena bhedopÃdÃnaprasaÇgÃditi ÓaÇkÃrtha÷ / nirÃkaroti / bhidyata iti / p­cchati / katham / uttaram / tatrÃnarthake varïamÃtram abhidheyaÓÆnyam iha tvapÃrthake padÃni padyate gamyate 'bhidheyamebhiriti padÃni vÃkyÃni cÃbhidheyavanti asambaddhÃni nirabhidheyani«prayojanayornirarthakÃpÃrthakayormahÃnviÓe«a÷ / na tvÅd­Óo vÃkyapadayorni«prayojanayorviÓe«o yenÃvÃntarabhedamÃdriyÃmahe / parapratyÃyanaprayojanÃbhÃvÃmÃtravivak«ayà tvaviÓe«e sarvanigrahasthÃnÃviÓe«a÷ sarvatra parapratyÃyanÃbhÃvÃt / bhÃve và nigrahasthÃnÃnupapatte÷ // 10 // _________________________________________________ NyS_5,2.11 // avayavaviparyÃsavacanamaprÃptakÃlam (sÆ. 11) // vyÃca«Âe pratij¤ÃdÅnÃmavayavÃnÃæ yathÃlak«aïamarthavaÓÃt krama÷ lak«aïÃnatikrameïa krama÷ uktametadasmÃbhi÷ prathamÃdhyÃye / yadapek«itÃbhidhÃyino vacanÃtpare pratipadyante nÃnyasya / tatra prathamaæ sÃdhyanirddeÓo 'pek«ita÷ parairna tu sÃdhananirddeÓa÷ tatra yadyayaæ prathamaæ sÃdhanameva prayu¤jÅta kathamapok«itaæ brÆyÃd, anapek«itÃbhidhÃyÅ ca kathaæ pratipÃdako nÃma / tadevaæ sarvÃïyeva hetuvacanÃdÅni api kramavanti nÃkramÃïi pratipÃdayitumarhantÅti viparÅtakramebhyo 'pyÃrthakramÃnusaraïÃdevÃrthapratipatte÷ / so 'yaæ pratij¤ÃdÅnÃmartha etÃd­Óo ya e«Ãæ kramamantareïa na Óakyo j¤Ãtumiti / avayavaviparyÃse tavÃkÃÇk«ÃbhÃvÃt tatpÆrvakatvÃcca padÃrthasambandhasyÃsambandhaæ nigrahasthÃnamityartha÷ / vÃrtikaæ naivamapiva siddherityeke / yathÃhuratrÃpi na kaÓcit kramaniyama i«ÂÃrthapasiddherubhayatrÃviÓe«Ãt / yadyucyeta arthaÓabdavadayamasmÃkaæ samayo yadanena kramaviÓe«eïÃrtha÷ pratyetavyo nÃnyeneti atastatheva pratÅyate na kramÃntareïetyata Ãha / samayÃnabhyupagamÃcca / pade«veva samayapÆrvaka÷ pratyayo na vÃkye«u abhinavakaviracitatatsamayÃnapek«Ãdeva vÃkyÃdarthapratÅte÷ / syÃdetad vÃkye«vapi kramaniyamo d­«Âa÷ yathà pÃcayÃæ babhÆveti na punarvabhÆvapÃcayÃmiti ata Ãha prayogÃcceti / tatra laukika÷ prayogo niyata iha tvavayavavyatyayasyÃpi d­«Âa÷ prayoga ityartha÷ / tadetaddÆ«ayati / yattÃvannaivamapi siddheriti / tatrottaraæ prayogo petaÓabdavadetat / etadeva viv­ïoti / yathà gaurityasyaiva padasyÃrtheæ gÃvÅti prayujyamÃnaæ padaæ kakudÃdimantamarthaæ pratyÃyayati / (556/1) yadyapi ÓabdÃnÃmarthapratyÃyanaæ na svÃbhÃvikaæ tathà 'pi parameÓvarasaÇketapÆrvakamadya yÃvadanuvarttate 'ta eva sÃdhavor 'thabhede Óabdabhedà ye«Ãæ pÃrameÓvarasaÇketa÷ tadasaÇketÃttu pravarttamÃnà apyarthe 'sÃdhava÷ Óabdà apabhraæÓà bhavanti / tadapek«ÃÓca sÃdhubhirbhëitavyamityÃdayo vidhayo dharme«u nindÃrthavÃdÃÓca mantro hÅna÷ svarato varïata ityÃdaya÷ vedÃnÃæ ca prÃmÃïyaæ pratipÃditaæ dvitÅye 'dhyÃye / na cÃyamartho ye ye sÃdhavaste sarve dharmahetava iti, kiæ tu dharmÃnu«ÂhÃnaæ tadanurÆpabhëaïe prÃpte sÃdhubhirevati niyamyate / tadevaæ vyavasthite aviÓe«eïa gogÃvyÃdiÓabdà Ãryeïa prayujyamÃnà d­Óyante tatraite kimaviÓe«eïaivasÃdhava uta kaÓcideka÷ sÃdhu÷ tatpÆrviketarebhya÷ pratÅti÷ tatraikaÓabdasya sÃdhutvakalpanÃyÃmitarasmÃt tanmÆlatayà 'rthapratipattyupapattau na sarvatra sÃdhutvakalpanÃyuktà / yathÃha smÃtrabhavÃn jaiminiranyÃyaÓcÃnekaÓabdatvamiti / tatrÃpi katamasyÃsÃdhutvamekasyaito«viti jij¤ÃsÃyÃæ tatra tattvamabhiyogaviÓe«ÃtsyÃditi yo 'bhiyuktatamairindrapÃïiniprabh­tibhi÷ sÃdhutvenÃvigÃnata÷ smaryate sa sÃdhuritaro 'sÃdhuriti niÓcÅyate / tena yadyapi laukikà gÃvyÃdiÓabdebhya eva gavÃdyarthamadhigacchantÅti d­«ÂÃrthamÃtravyavahÃriïa÷ pratipattistathà 'pi parÅk«akÃïÃæ vicÃrayatÃmevaæ vicÃrakramo yadv­ddhatamena goÓabde prayoktavye pramÃdÃdgÃvÅÓabda÷ prayukta÷ tataÓca v­ddhatareïa goÓabdamunnÅya gotvaæ pratÅtam / yathÃhu÷ / 'ambÃmbeti yadà bÃla÷ Óik«amÃïa÷ prabhëate / avyakte tadvidÃæ tena vyakte bhavati nirïaya÷ // evaæ sÃdhau prayoktavye yo 'pabhraæÓa÷ prayujyate / tena sÃdhuvyavahita÷ kaÓcidartho 'bhidhÅyate/' pÃrÓvasthÃÓcÃto 'nena mÆlaÓabdamunnÅyÃrtha÷ pratÅta ityag­hÅtvaiva gÃvÅÓabdÃdevÃyamamumarthaæ pratÅtavÃniti tameva gotvasya vÃcakamavagamyÃnye«Ãæ v­ddho babhÆva / tata÷ prabh­tyananus­tamÆlaÓabdÃnÃmayaæ vÃcakatvabhramo 'pabhraæÓe vartate na v­ddhatarasyobhayavedino mÆlaÓabdÃnusÃriïasÅ padarthapratipattiridÃnÅntanÃnÃæ tvapabhraæÓÃdeva ata evÃnavÃkhyÃnamapi prayojanavat / asatyasmin vÃcakÃpabhraæÓavibhÃge j¤ÃnÃnabhÃvÃtsÃdhubhirbhëitavyamiti niyamavidherna mlecchitavai nÃpabhëitavai iti ni«edhasya ca vi«ayasaæÓayena duradhigamatvena dharmÃnu«ÂhÃnasyÃÓakyatvaprasaÇgÃt / yatrÃrthe yasya Óabdasya bhagavateÓvareïa saÇketa÷ k­ta÷ sa tatra sÃdhurasÃdhuranyatra yathà ya evÃsvaÓabdo daridre sÃdhu÷ sa evÃsÃdhurvÃjini prayujyamÃna÷ yathà nakuladaæ«ÂÃgrasp­«Âà yà kà cido«adhirasau sarpavi«aæ hanti evamÅÓvareïa k­tasaÇketa÷ Óabda÷ sÃdhurdharmaupayujyate nÃnya iti / yavavarÃhÃdiÓabdÃnÃmÃryamlecchayorarthavivÃde vaidikÃdvÃkyaÓe«ÃdÃryasaæmator 'tho grahÅtavyo na mlecchasaæmata÷ tatra vaidikavÃkyaÓe«avirodhÃt / ye«Ãæ tu ÓabdÃnÃmÃrye«u na d­«Âacara÷ prayoga÷ kevalairmlecchairevÃrthabhede prayujyante yathà pikanematÃmarasÃdaya÷ vede tu prayuktÃste«Ãæ mlecchavyavahÃrÃdevÃrtho 'vadhÃraïÅya÷ tatra te«ÃmabhiyopagÃditi ÃryavyavahÃrÃparipanthitvÃcceti / tadevaæ vyavasthite nyÃyamÅmÃæsÃpariÓÅlanavikalÃnÃæ bÃhyatarÃ÷ pralÃpà upek«aïÅyÃ÷ tasmÃtsu«ÂhÆktaæ prayogÃpetaÓabdavaditi / na ca ÓabdÃnvÃkhyÃnaæ vyarthamiti ceti / pratij¤ÃdÅnÃæ kramaniyamakÃraïaæ praÓnapÆrvakaæ darÓayati / tadetatkathaæ pÆrvaæ tÃvaditi / dvitÅyaæ deÓyamanubhëya pariharati / yatpunaretatsamayÃnabhyupagamÃditi / so 'yamarthasyÃnurvÅæ pratitibalaprav­ttÃmanvÃcak«Ãïo nÃbhyÃkhyeya iti--- nopÃlabhya÷ / ÓÃstre vÃkyÃnyarthasaægrahÃrthamupÃdÅyanta iti / na hiÓÃstre k­tsnÃsadivÃdarabhÆtadivetyarthasaÇgraho yathà kathaæ cit kriyata iti vÃde 'pi tathà kriyatÃmiti yuktaæ vÃdÃdi«u pak«apratipak«avadvakrorapi parÅk«yamÃïatvÃt parÅk«itasya ca ÓÃstritatvÃt // 11 // _________________________________________________ NyS_5,2.12: hÅnamanyatamenÃpyavayavena nyÆnam // pratij¤ÃdÅnÃæ pa¤cÃvayavÃnÃæ militÃnÃæ sÃdhanatvamupapÃditam / nyÆnatve sÃdhanatvaæ nÃsti tadabhÃve na sÃdhyasiddhi÷ na hi sÃmagrÅni«pÃdyaæ kÃryaæ sÃmagryekadeÓÃdbhavatÅtyartha÷ / pare«Ãæ matamupanyasti eke tviti / eke tu pratij¤ÃnyÆnaæ nÃmanigrasthÃnaæ nÃstÅti bravate/dÆ«ayati etattu na yuktamiti / kiæ pratij¤ÃnyÆnaæ nigrahasthÃnÃntaraæ na bhavati atha nigrahasthÃnameva na bhavati / etadevÃha kimasau nig­hyate na veti / prathamakalpe do«amÃha yadÅti / dvitÅyakalpe do«amÃha atha na nigraha iti / pratij¤ÃyÃ÷ sÃdhanÃÇgatvamuktamityartha÷ / yacca bravÅ«i diÇnÃgasiddhÃntaparigraha eveti / etatu dÆ«aprati / etadapÅti / (557/1) siddhasÃdhyÃrthayo÷ siddhÃntapratij¤ayormahÃn bheda ityartha÷ // 12 // _________________________________________________ NyS_5,2.13: hetÆdÃharaïÃdhikamadhikam // tadetanniyamÃbhyupagama iti bhëyam / tatra kathametatsÃdhyaæ sidhyatÅti jij¤Ãsà tatraikenaiva sÃdhanena sÃdhyasiddhe÷ sÃdhanÃntarÃbhidhÃnamanarthakamiti / ni«pÃditakriye karmaïi aviÓe«ÃbhidhÃyina÷ sÃdhanasya sÃdhananyÃyÃtipÃtÃt / yatra tu prativÃdina÷ pari«ado và jij¤Ãsà bhavati kati sÃdhanÃnisaæbhavantyasminsÃdhya iti tatra yÃvanti sÃdhanÃni tÃvanti sarvÃïyeva vÃcyÃni anyatarÃbhidhÃne nigrahaprasaÇgÃditi, nÃdhikaæ nigrahasthÃnamiti ya Ãhustanmatamupanyasyati / tacca na dÃr¬hyÃditi / dÆ«ayati na dÃr¬hyÃrtheti / yadi niÓcayo dÃr¬hyaæ tadekasmÃdeva pramÃïÃdbhavati aniÓcÃyakasyÃpramÃïatvÃt / atha sphuÂhatvaæ tadapi cenniÓcaya÷ sa dattottara÷ / atha sÃmÃnyaviÓe«atadvatÃæ grahaïaæ na tadanumÃnasahasrairapi te«Ãæ sÃmÃnyavaddravyamÃtravi«ayatvÃt / ÓaÇkate atha bravÅ«i dve api j¤Ãpake iti / nÃsmÃkamanadhigatÃrthagant­tvaæ pramÃïatvaæ yenaikenÃdhigate pramÃïÃntaramapramÃïaæ syÃt / api tu gant­mÃtraæ pramÃïaæ tacca dvitÅyasyÃpyaviÓi«Âamiti ÓaÇkÃrtha÷ / nirÃkaroti satyaæ dve api j¤Ãpate iti / puru«o 'trÃparÃdhyate yo j¤Ãtamarthamajij¤Ãsitaæ j¤Ãpayati na tu pramÃïaæ taddhi sÃmarthyena mene pravartata eva / yadi jij¤ÃsÃyÃæ sityÃæ pravartate pratipÃdayati j¤eyaæ nÃsya kaÓcidaparÃdha iti / na hi dhÃnye«valÆne«u dÃtramavraÓcanaæ bhavati tasmÃdanapek«itakÃraïÃdanavasthÃprasaÇgÃcca puru«asya nigraha iti sthitam // 13 // _________________________________________________ NyS_5,2.14: ÓabdÃrthayo÷ punarvacanaæ puruktamanyatrÃnuvÃdÃt // NyS_5,2.15: arthÃdÃpannasya syaÓabdena punarvacanaæ punaruktam // tadanena sÆtradvayena punaruktamekameva nigrahasthÃnaæ kathaæ cidavÃntarabhedavivak«ayÃtrividhamuktaæ prÃpa¤cÃrtham / tadeva punaruktaæ kva cicchabdÃbhyÃsÃt kva citparyÃyÃntarÃt kva cidarthÃditi / Ãk«ipati nÃbÃdhanÃditi / samÃdhatte satyamiti / jalpavitaï¬ayorvakturnaipuïyaæ cintyate / punaruktaprayoge tvanipuïa÷ syÃd anapek«itÃbhidhÃnÃtsÃdhanasya vi«aya÷ sÃdhyo 'rtho na siddha÷ tasyÃparij¤anÃnnig­hyate / vaiyarthyaæ cÃnarthakyaæ viruddhaprayojanatvaæ vÃbhimatam / tathà hi punaruktaprayoge tatprayojanÃnusaraïasamÃkulacitta÷ prathamÃbhidhÃnÃdÃpÃtata÷ pratÅtamapyarthamapratÅtamiva manyamÃno na niÓcetumarhatÅti tataÓca pratipÃdanÃya prav­tto na pratipÃdayiteti viruddhaprayojanavattvavaiyarthyaæ syÃdityupapannaæ nigrahasthÃnamiti // 15 // _________________________________________________ NyS_5,2.16: vij¤Ãtasya pari«adà trirabhihita«yÃpyapratyuccÃraïamananubhëaïam // vyÃca«Âe vij¤Ãtasya vÃkyÃrthasyeti / nigrahasthÃnatve 'syopapattimÃha / apratyuccÃrayan kimÃÓrayaæ prati«edhaæ brÆyÃditi / vÃrttikaæ nedaæ nigrahasthÃnamiti ke cit / (555/9) uttareïa uttaraguïado«anirÆpaïena prativÃdino mƬhatvÃmƬhatvÃvasthÃpanÃt / etadvibhajate uttareïa guïado«avatetÅti / tasmÃtkiæ punaruccÃritenoccÃraïenÃsti prayojanamiti Óe«a÷ / asti hi kaÓciditi kva citpÃÂha÷ / tatrÃsti hÅti nipÃtadvayaæ vÃkyÃvatÃre dra«Âavyam / puæsÃæ vicitrasvabhÃvatvÃt kaÓciduttare samartho na pratyuccÃraïe nÃsau saduttaparamabhidadhÃna÷ tÃvatÃnanubhëaïamÃtreïa nigrahamarhati / nanu yadyananubhëaïaæ na nigrahasthÃnaæ tadà 'nubhëitumupakramya sarvamananubhëamÃïo na nig­hyetetyata Ãha / yastvÃrabhya na nirvÃhayet saduttaraæ tu brÆyÃt tasya syÃt khalÅkÃramÃtrasamÃmarthyak­taæ na tu tattvavÃditvavihatirityartha÷ / tamevaæ bhadantÃk«epaæ samÃdhatte nottaravi«ayÃparij¤ÃnÃditi / dÆ«yavi«ayaæ hi dÆ«aïam asati dÆ«yÃbhidhÃne na Óakyaæ vaktum / na khalu pratij¤ÃhetÆdÃharaïopanayanigamanado«ÃstatsvarÆpamanabhidhÃya Óakyà do«atvenÃvasthÃpayitumityanuccÃrayanna do«amabhidhÃtumarhatÅti / tadidamuktaæ tadidaæ vyÃhatamucyate noccÃrayati uttaraæ ca bravÅtÅti / syÃdetad na prativÃdinà sarvaæ dÆ«aïÅyam anyatamÃvayavadÆ«aïenaiva sÃdhanasya dÆ«itatvena do«ÃntarÃbhidhÃnavaiyarthyÃt / na khalu m­to m­tyunà rak«ito mÃrayituæ Óakya÷ evaæ dÆ«itamapi dÆ«ayituæ, tasmÃt satyapi dÆ«yabÃhulye 'nyatamaæ dÆ«yaæ tathà ca sarvÃnubhëaïe sarvasyÃdÆ«yatvÃd yaddÆ«aïÅyaæ tatpunaranuvÃdyamiti sarvÃnuvÃde dviranuvÃdo 'dÆ«yÃnuvÃdaÓceti dÆ«akanigrahasthÃnadvayaæ tasmÃdanubhëaïameva nigrahasthÃnamiti viparÅtamÃpatitamityata Ãha apratij¤ÃnÃcceti / etadvibhajate na cedaæ pratij¤Ãyate / pÆrvamekagranthena sarvamuccÃrayitavyaæ paÓcÃduttaraæ yaddÆ«yaæ tadanuvÃdenÃbhidheyaæ yena dÆ«yÃnuvÃdo dviranuvÃdaÓca do«au syÃtÃm api tu yathÃkathaæ ciduttaraævaktavyam / uttaravÃdaparasyottaramÃÓrayÃbhÃve na yuktamiti tadÃÓrayamÃtramanuvaditavyaæ tadantareïÃÓakyÃbhidhÃnatvÃduttarasyeti / tasmÃdyuktaæ tanmÃtrasyÃpratyuccÃraïamananubhëaïaæ na sarvasyÃpratyuccÃraïamananubhëaïamityartha÷ / nanvapratibhÃyà nigrahasthÃnatvavidhÃnenÃnanubhëaïasyÃpi viditaæ tasya tadviÓe«atvÃt / na khalu nÃnubhëataityetÃvataiva nig­hyate api tvananubhëamÃïo dÆ«yaæ na budhyate abudhyamÃnaÓca tatrottaraæ na pratipadyate tato 'pratibhayà nig­hyate / tadevamananubhëaïamapratibhÃviÓe«a iti apratibhÃyà vihitaæ nigrahasthÃnatvaæ tadviÓe«e 'pi vihitaæ bhavati / yathà gavi sÃsnÃdimattvaæ vihitaæ ÓÃbaleye 'pi vihitaæ bhavati na punastatra sÃsnÃdimatvavidhÃnÃya p­thag yatnÃntaramÃrabhante / atra brÆma÷, na tÃvaduttarÃpratipattisÃmÃnyaviÓe«o 'nanubhëaïaæ puæsÃæ sÃmaryyavaicitryÃt / kaÓciddÆna«yaæ dÆ«aïaæ ca vidannapi nÃnubhëituæ pÃrayati bahuvacanakuïÂhatvÃt / tasmÃdasatyÃmapratibhÃyÃmananubhëaïasambhavÃnnÃpratibhÃyà viÓe«o 'nanubhëaïamiti / kaÓciddÆ«aïavi«ayaæ vedÃnubhëate ca uttarapratipattivikalastu syÃtso 'yamapratibhayà nig­hyate nÃnanubhëaïena tatra sÃmarthyÃt / kaÓcitpunardÆ«yameva na jÃnÃti so 'j¤Ãnena nig­hyate na cÃj¤Ãne 'nanubhëaïamavaÓyaæbhÃvi dhÃraïÃvator 'yÃnirÆpaïe vÃdyudÅritÃk«arasvarÆpamÃtrapÃÂhasambhavenÃnubhëaïopapatte÷ / apratibhà tvavaÓyaæ bhevad na hyasti sambhavo dÆ«yaæ na vedÃsya dÆ«aïaæ tu vedeti / tathÃpi svarÆpatastÃvadbheda÷ na hi yadeva dÆ«aïavi«ayamaj¤Ãnamapratibhà tadeva dÆ«yavi«ayamaj¤Ãnaæ tasmÃtsatyapyananubhëaïÃpratibhÃj¤ÃnÃnÃnÃmuttarÃnabhidhÃnaphalatve tulye avÃntarabhedavivak«ayà bhedenopanyÃsa÷ / trirabhihitasyeti / trirabhidhÃnamevamapyapratipadyamÃnasyÃtija¬atayà na vÃde 'dhikÃra ityabhisaædhimata iti // 16 // _________________________________________________ NyS_5,2.17: avij¤Ãtaæ cÃj¤Ãnam // tadvyÃca«Âe vij¤ÃtÃrthasya pari«adeti / nigrahasthÃnasÃmanyalak«aïamatra yojayati vÃrtikakÃra÷ / apratipattito nigrahasthÃnamiti // 17 // _________________________________________________ NyS_5,2.18: uttarasyÃpratipattirapratibhà // tadvyÃca«Âe / parapak«eti / vÃrtikaæ ÓlokapÃÂhÃdibhiravaj¤Ãæ darÓayanniti / arthÃntare hi nigrahasthÃne prasaktÃnuprasaktaæ tatsiddhyarthatÃvyÃjenÃvatÃrayatà na prak­tÃvaj¤Ãnaæ kriyate iha tvavaj¤ÃnametÃvatà bhedenopanyÃsa iti / iyaæ cÃpratibhà samyaksÃdhanopanyÃse dra«Âavyà sÃdhanÃbhÃsopanyÃse tu paryanuyojyopek«aïam // 18 // _________________________________________________ NyS_5,2.19: kÃryaprasaÇgÃt kathÃvicchedo vik«epa÷ // sÃdhanasya dÆ«aïasya copanyÃsamabhyupagamya tadavastha÷ pratÅyamÃna eva prativÃdino dÃr¬hyaæ sabhyÃnÃæ và kaÂhoratvamavagamyÃkasmÃtkÃryaæ vyÃsajyÃbhyupagatÃæ kathÃæ vyavacchinatti tatra vik«epo nÃma nigrahasthÃnam / tadanenÃpratibhayà tÆ«ïÅæbhÃvo 'pi saæg­hÅto veditavya÷ / kÃryavyÃsaÇgasyÃbhyupagatakathÃvicchedamÃtropalak«aïatvÃt / na cedamarthÃntaraæ tatra prak­tameva sÃdhayÃmÅti vyÃjena prasaktÃnuprasaktÃvatÃreïa kathÃvicchedÃbhÃvÃd iha tu kathÃvicchedÃt / na cÃsya hetvÃbhÃse«vantarbhÃva÷ / na hi vik«epasyÃnyatamaliÇgadharmÃnuvidhÃnaæ nÃpi prak­tasÃdhyasiddhaye prayogo yena hetvÃbhÃsa÷ syÃt / na ca vÃdino vik«epo hetvÃbhÃsa÷ / anantaraæ kathÃmamyupatyaiva hetumanabhidhÃyÃpasÃraïÃt / yadi cÃyaæ samya¤caæ hetumabhidhÃya tatsamarthanÃsamartho 'pasaret kimetÃvatà na nig­hyeta hetvÃbhÃsena và nig­hyeta kiæ tu vyÃsaÇgÃdeva / anarthakÃpÃrthakÃmyÃæ tu bhede 'sya sphuÂa eva / na hyatrÃsamÃnasaæketa÷ pratipÃdako yenÃnarthaka÷ syÃt / nÃpÅha padÃni vÃkyÃni và paurvÃparyeïÃsambandhÃni yenÃpÃrthaka÷ syÃt / na cÃvaj¤Ãnaæ yenÃpratibhà bhavet / tasmÃdvik«epa÷ p­thaÇ nigrahasthÃnamiti siddham // 19 // _________________________________________________ NyS_5,2.20: svapak«ado«ÃbhyupagamÃt parapak«e do«aprasaÇgo matÃnuj¤Ã // vyÃca«Âe ya÷ pareïa deÓita do«aæ svapak«e 'bhyupagamya / kathaæ j¤Ãyate abhyupagamyataityata Ãha / anuddh­tyeti / anabhyupagame 'sÃbuddharediti bhÃva÷ / vÃrtikaæ kiæ tu parasvenÃnatis­«ÂenÃdattenetyartha÷ / (559/13) prasaÇgavidhÃnÃnna nigrahasthÃnamityanya iti / yadi puru«atvÃccoro 'haæ tato bhavÃnapi cora÷ syÃt / na ca bhavata evami«Âaæ tasmÃttvayaivÃnaikÃntikatvÃnnÃyaæ heturiti prasaÇgaviparyaya÷ tasmÃnnÃtmanaÓcoratvamanenÃbhyupagatamiti matÃnuj¤Ã nÃsau nigrahasthÃnamityartha÷ / nirÃkaroti etattu na, kasmÃt ata eva / kuta÷ ? yata evÃsau uttare kartavye prasaÇgaæ karoti ata eva nig­hyate / yadi hi vÃdÅ prativÃdinaæ brÆyÃtsatyamahaæ cora eveti tadà kimanaikÃntikatvaæ ÓaknuyÃtkartum / tasmÃtpuru«atvaæ na coratvahetu÷ api tu parasvenÃdattena sambandha ityuttare kartavye yaduttarÃbhÃsamÃha tena j¤Ãpayati nÆnamayaæ sabhyaguttaraæ na jÃnÃti samyaguttarÃj¤ÃnÃnnig­hyate, taccottarÃparij¤Ãnaæ matÃnuj¤ÃdvÃpareïodbhÃvyamÃnaæ matÃnuj¤etyucyate // 20 // _________________________________________________ NyS_5,2.21: nigrahasthÃnaprÃptasyÃnigraha÷ paryanuyojyopek«aïam // vyÃca«Âe paryanuyojyo nÃmeti / nigrahasyopapatti÷ pramÃïata÷ siddhistayetyartha÷ / etattu na tÃvadvÃdinodbhÃvanÅyaæ na hyasau svasvasÃdhanÃvadyamanunmatta udbhÃvayati, nÃpi prativÃdinà na hyanunmatta ÃtmÃnamÃtmanà nig­hïÃti / api tu paryanuyojyaæ jÃnÃna÷ kasmÃdupek«atetasmÃtsabhÃpanità vÃdiprativÃdibhyÃmanuyuktayà và pari«adà tannigrahasthÃnamudbhÃvanÅyam / atra ca tattvanirïayÃvasÃne vÃde dvayorapi nigrahÃtpari«adeva vijayate jalpavitaï¬ayoÓca tattvÃnapek«aæ puru«asÃmarthyaparÅk«aïaprav­ttayo÷ prativÃdÅ nig­hyate / sÃdhanÃbhÃsavÃdinà 'pi vÃdinà sphuratà prativÃdÅ stambhito yata÷ samyaksÃdhanopanyÃso vihita÷ / prativÃdina uttarÃpratipattirapratibhà sÃdhanÃbhÃsopanyÃse ca uttarÃpratipatti÷ paryanuyojyopek«aïamiti viÓe«a÷ / vÃrtikaæ nÃnyavacanÃdityeke / yatra prativÃdÅ tÆ«ïÅæbhavati tatra tÆ«ïÅmbhÃvenaiva vÃdina uttarÃnarhatÃæ darÓaya nnasya sÃdhanÃbhÃsavÃditÃæ sÆcayati yatrÃsya do«odbhÃvanaæ samyagdo«amanuktvà karoti tatrÃpyasau du«Âamuttaraæ dadattatsÃdhanado«ameva sÆcayati / upadiÓanti hi v­ddhÃ÷ du«Âe hi sÃdhane d­«Âottaraæ deyamiti / tasmÃdavacane 'nyavacane và na paryanuyojyopek«aïaæ nigrahasthÃnamubhayathà 'pyanupek«aïÃdityartha÷ / dÆ«ayati tacca neti / (560/1) sÃdhanasya hi samya¤caæ do«aæ jÃnan tameva brÆyÃt / so 'yaæ prÃptÃvasaro 'bruvan vibruvan và nÆnaæ na samya¤jaæ do«a jÃnÃti / niÓcitapramÃïabhÃvasya puru«asyeÇgitÃdibhirabhiprÃya÷pa sÆcyate na tvaniÓcitapramÃïabhÃvasya / yathÃ'hu÷ / Órutism­tyatirekeïa yuktajalpÃkabhëitam / tadyathÃÓrati du«Âaæ ced du«ÂamevÃvadhÃryatÃm // iti su«ÂhÆktaæ jÃnÃno 'pyayaæ kimarthamanyad bravÅtÅti// 21 // _________________________________________________ NyS_5,2.22: anigrahasthÃne nigrahasthÃnÃbhiyogo niranuyojyÃnuyoga÷ // na cÃyamapratibhÃto na bhidyate / sà hyunarÃpratipattiriyaæ tvanuttarasyaivottaratvena (vi) pratipattiriti mahÃn viÓe«a÷ / anenaiva sarvà jÃtayo nigrahasthÃnatvena saæg­hÅtà bhavanti / na ca hetvÃbhÃsÃnÃmito na bheda÷ te hi vÃdino nigrahasthÃnamayaæ tu prativÃdina iti mahÃnviÓe«a÷ / ata eva bhavatÃmapi gÃthà / 'asÃdhanÃÇgaæ vacanamado«odbhÃvanaæ tayo÷ / nigrahasthÃnamanyattu na yuktamiti ne«yate iti / apratibhÃyà eva prasajyaprati«edhÃtmikÃyà asyà niranuyojyÃnuyogasya bhede darÓayati bhëyakÃra÷ / nigrahasthÃnalak«aïasya mithyÃdhyavasÃyà tsamÃropÃdityartha÷ / sugamaæ vÃrtikam // 22 // _________________________________________________ NyS_5,2.23: siddhÃntamabhyupetyÃniyamÃtmakathÃprasaÇgo 'pasiddhÃnta÷ // abhyupetpayetyasya vyÃkhyÃnaæ kasya cidarthasya tathÃbhÃvaæ pratij¤Ãyeti / pratij¤ÃtÃrthavipayaryÃditi / abhyupetÃrthaviparyayÃtsiddhÃntaviparyayÃdityartha÷ / tadetadaniyamÃdityasya vyÃkhyÃnam / tatra sÃækhyÅyaæ siddhÃntamÃha / yathà na saditi / tasya paryÃyÃntareïa kathanaæ na sata ita¤ nÃsidÃtmÃnamityasya paryÃyÃntareïa vivaraïaæ nÃsadutpadyata iti / so 'yaæ siddhÃnta÷ sÃækhyÃnÃæ tamabhyupetya tadviparyayÃtkathÃprasaÇgamÃha svapak«aæ vyavasthÃpayati / pak«ÃvasthÃnaæ darÓayati / ekà prak­tirvyaktasyopalabhyamÃnasyÃrthajÃtasya yukteti pratij¤Ã / vikÃrÃïÃmiti vyaktasyaivÃnuvÃda÷ / anvayadarÓanÃditi hetu÷ / m­danvitÃnÃmiti sÃdharmyodÃharaïaæ tathà yaæ 'vyaktabheda÷ sukhadu÷khamohasamanvito g­hyate ityupanaya÷ / nigamanamÃha tasmÃtsamanvayadarÓanÃdviÓvavyaktasya kairityapek«ÃyÃmuttaraæ sukhÃdibhiriti / ekaprak­ti÷ sarvo vikÃra iti seyaæ kathà / siddhÃntamabhyupettyaivamuktavÃn sÃækhyo naiyÃyikena paryanuyujyate / dÆ«aïÃya p­cchyate / atha prak­tirvikÃpara iti kathaæ lak«itavyamiti / sa evaæ naiyÃyikena p­«Âa÷ sÃækhya uttaramÃha yasyÃvasthitasya m­dÃderdharmÃntaraniv­ttau ÓarÃvavinÃÓe yaddharmÃntaraæ maïimÃdi pravartate asadeva jÃyate sà prak­tirm­dÃdi / yaddharmÃntaraæ nivartate pravartate và sa vikÃra iti / etÃsminnudÃharaïe 'pasiddhÃntaæ yojayati / soyaæ pratij¤ÃtÃrthasya siddhÃntÃrthasya vÃdÅ viparyayÃdaniyamÃtkathÃæ prasa¤jayati pratij¤Ãta÷ siddhÃnta÷ khalvanena nÃsadÃvirbhavatÅti utpadyate na sattiro bhavatÅti na vinaÓyatÅti / tathà 'pi kasmÃdanena siddhÃnto bÃdhyate atha siddhÃntenaiva kasmÃnna bÃdhyataityata Ãha / sadasatoÓceti / idaæ hi laukikaæ pramÃïasiddhaæ siddhÃntastvabhyupagamamÃtrasiddho 'prÃmÃïika÷ tasmÃdanena siddhÃnto balavatà bÃdhyate / tadetanm­ddharmÃïÃmapi na syÃditi / na kevalaæ prek«ÃvatÃæ kartÌïÃmapi tu saddharmÃïÃmapyutpÃdavinÃÓau prav­ttyunaparamau d­ÓyamÃnau na syÃtÃmityartha÷ / evaæ pratyavasthita÷ sÃækhyonaiyÃyikena p­«Âo yadyasata ÃtmalÃbhaæ sataÓcÃtmahÃnamabhyupa iti tato 'syÃpasiddhÃnto bhavati / atha nÃbhyupaiti pak«o 'sya na siddhyati / vikÃro hyanena pak«Åk­ta ekaprak­titvena tatra vikÃrÃïÃmanirÆpaïÃt tadabhÃve na pratij¤Ãrtho na ca hetvartha÷ ÃÓrayÃsiddhatvÃt / nanvevaæ pratij¤ÃtÃrthavirodhitvÃtsato nirodhasyÃsataÓcotpÃdasya hetvÃbhÃsa eva nigrahasthÃnaæ bhavet / pratij¤Ãvirodho vetyÃÓaÇkya vÃrtikakÃra Ãha / pratij¤ÃtÃrthavyatirekeïeti / na hyatraikaprak­tayo vikÃrÃ÷ ekaprak­tikatvÃdityayaæ hetu÷ sÃdhyaviruddhena vyÃpta udbhÃvito yena viruddho bhavet / nÃpyekaprak­tikatvaæ vikÃrÃïÃæ Óabdato viruddhaæ samanvayena hetunà yena pratij¤Ãvirodho bhavet / vaibhavamÃtreïa ca pratij¤Ãhetvorvirodha ityatroktaæ vÃrtikak­tà svasiddhÃntaspaya gotvÃrdernityatvavirodhÃdvirodha iti / api ca tatra balavatà siddhÃntenÃnaikÃntikadeÓanà bÃdhyate iha tu siddhÃnta eva bÃdhyate / durbala ityudÃharaïapaunaruktyamapi nÃsti / tasmÃdyatra pratij¤Ãrthena virodha÷ tatra viruddho hetvÃbhÃsa÷ pratij¤Ãvirodho và iha tu pratij¤ÃrthavyatirekeïÃbhyupagamÃntareïa virodha iti puru«asya pÆrvÃparaviruddhÃrthÃbhidhÃyino 'sÃmarthyÃnnigrahasthÃnaæ jalpavitaï¬ayoriti siddham // 23 // _________________________________________________ NyS_5,2.24: hetvÃbhÃsÃÓca yathokta // vyÃca«Âe hetvÃbhÃmÃÓceti / yadyanuktamapi kiæ cidavaÓi«yate nigrahasthÃnaæ taccakÃreïa samucceyam / yathoktà iti sÆtrÃvayavanirÃkaraïÅyÃmÃÓaÇkÃmÃha / kiæ punarlak«aïÃntarayogÃddhetvÃbhÃsÃnigrahasthÃnatÃmÃpadyante yathà pramÃïÃni prameyatvaæ te«Ãmeva pratyak«ÃdÅnÃmupalabdhisÃdhanatvena lak«yamÃïÃnÃæ pramÃïatvaæ pramÃvyÃpyatayà prameyatvaæ lak«aïÃntareïa pramÃïÃni prameyatvamÃpadyanta iti ÓaÇkÃyÃ÷ sambhavÃdata Ãha bhagavÃn sÆtrakÃra÷ yathoktà iti / sakalaÓÃstrÃrthamupasaæharati / ta ime pramÃïÃdaya uddi«Âà lak«itÃ÷ parÅk«itÃÓceti / iti÷ ÓÃstrapaparisamÃptau / vÃrtikakÃra÷ saæg­hïÃti jÃtÅnÃæ saprapa¤cÃnÃmiti / nigrahasthÃnalak«aïamiti / samÃsena jÃtÅnÃmapi prativÃdinigrahasthÃne 'sti niveÓa iti sÆcayati / ÓÃstrasya copasaæhÃra iti / ta ime pramÃïÃdaya uddi«Âà ityanena k­ta ityartha÷ // yadalambhi kimapi puïyaæ dustarakunibandhapaÇkamagnÃnÃm / uddyotakaragavÅnÃmatijaratÅnÃæ samuddharaïÃt // 1 // saæsÃrajaladhisetau v­«aketau sakaladu÷khaÓamahetau / tasya phalamakhilamarpitametena prÅyatÃmÅÓa÷ // 2 // tattvaj¤ÃnaprasavasurabhirgƬhabahvarthajÃtà seyaæ mok«Ãm­tamayaphalà sÆktima¤jupravÃlà / pratyak«ÃptÃgamamayamahÃnyÃyamÆlà manoj¤Ã ÂÅkÃvÅrudbhavatu k­tinÃæ nandrinÅ «aÂhpadÃnÃm // 3 // krÆrÃ÷ k­to '¤jalirayaæ balire«a datta÷ kÃyo mayà praharatÃtra yathÃbhilëam / abhyarthaye vitathavÃÇmayapÃæÓuvar«air- mà mÃvilÅkuruta kÅrtinadÅ÷ pare«Ãm // 3 // iti miÓraÓrÅvÃcaspativiracitÃyÃæ nyÃyavÃrtikatÃtparyaÂÅkÃyÃæ pa¤camodhyÃya÷ samÃpta÷ // samÃptaÓcÃyaæ grantha÷ // ÓubhambhÆyÃt // 5 adhyÃye 1 Ãhnike 43 sÆtrÃïi 17 prakaraïÃni 2 Ãhnike 24 sÆtrÃïi 7 prakaraïÃni militvà 67 sÆtrÃïi 24 prakaraïÃni / asmina nyÃyaÓÃstre 'dhyÃyÃ÷ 5 ÃhnikÃni 10 prakaraïÃni 84 sÆtrÃïi 528 padÃni 196 ak«arÃïi 8385 nyÃyasÆcÅnibandhÃnusÃreïa nirdi«ÂÃni /