Gautama: Nyayasutra
with Vacaspatimisra's Nyayavarttikatatparyatika


Input by members of the SANSKNET-project
(www.sansknet.org)


This GRETIL version has been converted from a custom Devanagari encoding.
Consequently, many word boundaries are not marked by spaces.

These and other irregularities cannot be standardized at present.

In spite of hundreds of corrections, the text is in need of proof-reading!

To give the text some structure, sutras were added, 
and verse numbering was adapted, where necessary.
For these and other purposes, the text was checked 
against the ed. by Anantalal Thakur (New Delhi 1996).



___________________________________________________________________

THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!   
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. 
                                       
Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding:
                                       
description             character  =ASCII   
                                       
long a                  à             224   
long A                  â             226   
long i                  ã             227   
long I                  ä             228   
long u                  å             229   
long U                  æ             230   
vocalic r               ç             231   
vocalic R               è             232   
long vocalic r          é             233   
vocalic l               ë             235   
long vocalic l          í             237   
velar n                 ï             239   
velar N                 ð             240   
palatal n               ¤             164   
palatal N               ¥             165   
retroflex t             ñ             241   
retroflex T             ò             242   
retroflex d             ó             243   
retroflex D             ô             244   
retroflex n             õ             245   
retroflex N             ö             246   
palatal s               ÷             247   
palatal S               ø             248   
retroflex s             ù             249   
retroflex S             ú             250   
anusvara                ü             252   
capital anusvara        ý             253   
visarga                 þ             254   

long e                  ¹             185   
long o                  º             186   
l underbar              ×             215   
r underbar              Ÿ             159   
n underbar              ­             173   
k underbar              É             201   
t underbar              Â             194   
                                       
Other characters of the CSX encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order 
to facilitate word search.             

For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings 
and formats see:
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf
and
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf
___________________________________________________________________






vàcaspatimi÷raviracitàyàü nyàyavàrttikatàtparyañãkàyàü

prathamàdhyàyasya prathamàhnikam

nyàyavàrttikatàtparyañãkà



___________________________________________


vi÷vavyàpã vi÷va÷aktiþ pinàkã vi÷ve÷àno vi÷vakçd vi÷vamårttiþ /
vi÷vaj¤àtà vi÷vasaühàrakàrã vi÷vàràdhyo ràdhayatvãhitaü naþ //

nàmàmi dharmavij¤ànavairàgyai÷varya÷àline /
nidhaye vàgvi÷uddhãnàmakùapàdàya tàyine //

granthavyàkhyàcchalenaiva nirastàkhiladåùaõà /
nyàyavàrttikatàtparyañãkàsmàbhirvidhàsyate //

icchàmi kimapi puõyaü dustarakunibandhapaïkamagnànàm /
uddyotakaragavãnàmatijaratãnàü samuddharaõàt //


____________________________________________________________________


     NyS_1,1.1: pramàõaprameyasaü÷ayaprayojanadçùñàntasiddhàntàvayavatarkanirõayavàdajalpavitaõóàhetvàbhàsacchulajàtinigrahasthànànàü tattvaj¤ànànniþ÷reyasàdhigamaþ//


atha bhagavatàkùapàdena niþ÷reyasahetau ÷àstre praõãte, vyutpàdite ca bhagavatà pakùilasvàminà, kimaparamava÷iùyate yadarthaü vàrttikàrambha iti ÷aïkàü niràcikãrùuþ såtràkàroktà÷àstraprayojanànuvàdapårvakaü vàrttikàrambhaprayojanaü dar÷ayati-yadakùapàda iti //

yadyapi bhàùyakçtà kçtavyutpàdanametat, tathàpi dignàgaprabhçtibhirarvàcãnaiþ kçhetusantamasasamutthàpanenàcchaditaü ÷àstraü na tattvanirõayàya paryàptamiti uddyotakareõa svanibandhoddyotena tadapanãyata iti prayojanavànàrambha iti /
såtroktaprayojanànuvàda÷ca prayojanavacchàstravyutpàdanena svanibandhasya prayojanavattàü prekùàvatpravçttyaïgaü dar÷ayitum, vyutpàdanamàtrasya ca kàkadantaparãkùàgranthasàdhàraõyena prekùàvatpravçttyanaïgatvàt /
atra caikavi÷atiprabhedabhinnasya duþkhasyàtyantikã nivçttiþ ÷amaþ, tasmai /
kasya? jagataþ /
paramakàråõiko hi bhagavàn muniþ jagadeva duþkhapaïkamagnàmuddidhãrùuþ ÷àstraü praõãtavàn /
tatra yadi ka÷cinna pravarteta, kimàyàtaü ÷àstrasya? na cànadhikçtapuruùavyutpàdanenàsya taponidheþ ka÷cidasti doùaþ /
tathà ca vi÷vàmitràstri÷aïkuü yàjayàmàsa, vi÷aùñha÷cadhamayonijàmakùamàlàmupayeme /
tapaþprabhàva eva hi tàdda÷asteùàü yata evaüvidhàþ pàpmàno vilãyanta iti /
na càsmadàdãnàü mandatapasàmayaü prasaïgaþ /
na hi gajànàmudaryaü tejo vañakàùñhama÷itaü pacatãtyasmadàdãnàmapyudaryeõa tejasà tathà bhavitavyam /
kutàrkikairdignàgaprabhutibhiràhitamaj¤ànaü kutàrkikàj¤ànamiti //

avigãta÷iùñàcàraparamparapràptaþ parama÷iùñena vàrttikakàreõa kçto 'pãùñadevatànamaskàro na ÷àstre nive÷itaþ /
na khalvanyadapi maïgalyaü ÷àstre nive÷itam, prasiddhataratayà tu maïgalyàntaravacchiùyà avagabhiùyantãti sarvamavadàtam //

tatra saükùepataþ prathamasåtramanådya tasya tàtparyamàha--pramàõàdipadàrthatattvaj¤ànànniþ- ÷reyasàdhigama ityetacchàstrasyàdisåtram /
tasya ÷àstrasya abhisaübandhavàkyam /
àdigrahaõena kramapràptasyaiva prathamaü vyàkhyànaü yuktam na dvitãyàderiti dar÷itam /
abhimataþ saübandho 'bhisaübandhaþ, ÷àstraniþ÷reyasayorhetuhetumadbhàvaþ /
tasya idaü såtràvàkyamàbhisaübandhavàkyam /
pramàõàdipadàrthatatvaj¤ànàdityatra hi j¤àyate 'neneti j¤ànamiti vyutpatyà tatvaj¤ànaü ÷àstramucyate /
pa¤camyà ca tasya hetutvam /
na hi viùaghnamantravat svaråpamàtreõa tadavivakùitàrthaü niþ÷reyasaheturiti padàrthatatvàvagamakaraõatayà ÷àstramapadi÷ati, na tu svaråpeõa /
tena ÷àstrasya niþ÷reyase kartavye pramàõàditatvàvagamo 'vàntaravyàpàra itayuktaü bhavati /
tathà ca pramàõàdipadàrthatatvaü pratipadyam, pratipàdakaü ca ÷àstramiti ÷àstrapramàõàdipadàrthatatvayorj¤àpyaj¤àpakabhàva÷ca pramàõàdipadàrthatatvaj¤ànaniþ÷reyasayoþ kàryakàraõabhàvalakùaõa÷ca saübandhaþ såcito bhavati /
tadidamabhigheyasaübandhaprayojanapratipàdanàrthatvaü prathamasåtrasya /
patpadàrthatattvaj¤ànasya ca yathà niþ÷reyasàdhigamaü pratyupayogaþ tathàgre nivedayiùyate /
vini÷citàptabhàva÷ca muneràptatvena tadvàkyàt prayojanàdi vini÷cityapravartsyanti /
àptatvàvini÷caye tvarthasaü÷ayàt /
na khalu kçùyàdàvapi viri÷citasasyàdyadhigamànàü pravçttiþ, antaràvagrahàdipratibandhena phalànutpàdasyàpi nyàyapràptatvena tadabhidhànamanarthakamiti sàmpratam, vi÷eùasmçtyanapekùasya saü÷ayasyànutpàdàt /
vàkyàt tu vi÷eùasmçtiriti nànarthakyam //

tadevaü prathamasåtratàtparyamuktvà bhàùyasyàdivàkyatàtparyamàha-pramàõato 'rthapratipattàvityevamàdi tasyànusandhànavàkyam /
tasya ÷àstrasya niþ÷reyasàdhigamena saha såtreõa ghañitasya /
kuta÷cinnimittàd vighañana÷aïkàyàm anu såtraghañanàyàþ pa÷càt sandhasanaü ghañanam anusandhànam, tasya vàkyamanusandhànavàkyamiti //

evaü kilàtra ÷aïkyate -- yada÷akyànuùñhànopàyopade÷akaü tadanarthakam, yathà jvaharatakùakacåóàrantàlaïkàropade÷akaü vacanam /
tàdç÷aü ceda ÷àstramiti /
tathà hi prameyàdãnàü tàvatpadàrthànàü tattvaj¤ànaü pramàõatattvaj¤ànàdhãnam /
na hi pramàõaü tattvenànavadhàritaü bodhakatvamàtraõa svagocaràvadhàraõàyàlaü tàvanmàtrasya tadàbhàsasàdhàraõyàt, api tu bodha katvaikàrtha samavetenàvyabhicàritvena /
tadeva hi pramàõyam /
taccà÷akyàvadhàraõam /
tadanavadhàraõàcca prameyàdayo duravadhàraõàþ /
tathà hi vij¤ànasca tàvatpràmàõyaü svato và ni÷cãyate, parato và? na tàvat pårvaþ kalpaþ /
na khalu vij¤ànamànàtmasaüvedanamàtmànamapi gçhõãyàt, pràgava tatpràmàõaõyam /
nàpi vij¤ànàntaram, tadvij¤ànamityava gçhõãyàt, na punarasyàvyabhicàritvem /
j¤ànatvamàtraü ca tadàbhàsasàdhàraõamiti na svataþ pràmàõyàvadhàraõam /
etena svasaüvedananaye 'pi avyabhicàragrahaõaü pratyuktam /
nàpi parataþ /
paraü hi tadgocaraü và j¤ànamabhyupeyeta, arthakriyànirbhàsaü và j¤ànam, tadgocaranàntarãyakàrthàntaradar÷anaü và /
tacca sarvaü svato 'navadhàritapràmàõyamàkulaü sat kathaü pårvaü pravartakaü j¤ànamanàkulayet? svato vàsya pràmàõye kimaparàddhaü pravatàkaj¤ànena yena tasminnapi tanna syàt /
na ca pràmàõyaü j¤àyate svataþ ityàveditam /
yadà ca saüvedanapràmàõyamaktena krameõa duradhigamaü tadà kaiva kathendriyàdãnàmavyabhicàrisaüvedanakàryavyaïgyapramàõabhàvànàm?
tadeva dçùñàrthàþ pramàõabhçtàü vyavahàrà bhavantu sandehàdapi yathàtathà, adçùñàrthàstu bahuvittavyàyàyàsasàdhyà vaidikà vyavahàrà dattajalà/jalayaþ prasaktàþ /
tasmàt pramàõàdipadàrthatattvaj¤àpanadvàreõa na ÷àstraü niþ÷reyasena saübadhyata iti /
seyamà÷aïkà pràmàõyaj¤ànopàyakathanenàdivàkyena bhàùyakçtà niràkçtà /
tathà hi pramàõamarthavaditi nityayoge matup /
nityatà càvyabhicàrità /
tenàrthàvyabhicàrãtyarthaþ /
iyameva càrthàvyabhicàrità pramàõasya yadde÷akàlanaràvasthàntaràvisaüvàdo 'rthasvaråpaprakàrayostadupadar÷itayoþ /
atra hetuþ pravçttisàmarthyàt samarthapravçttijanakatvàt /
yadi punaretadarthavannàbhaviùyat, na samarthapravçttimakari÷yat, yathà pramàõàbhàsa iti vyatirekã hetuþ /
anvayavyatirekã và /
anumànasya svataþ pramàõatayà anvayasyàpi saübhavàt /
pravçttijanakatvaü tu pramàõasya na sàkùàt, kiü tvarthapratipattijananadvàreõetyàha-- pramàõato 'rthagratipattàviti /
sarvasya càsyopapattiü vàrttikavyàkhyànàvasare nivedayiùyàmaþ //

syàdetat /
bhavantu pramàõàdayaþ padàrthàþ ÷akyaj¤ànàþ, ÷àstreõa tu te nàbhidhãyanta iti na niþ÷reyasena saügatiþ ÷àstrasyetvata àha--÷àstrasya puruùa÷reyo 'bhidhàyakatvàt /
yadyapi ÷reyo duþkhanivçttimàtyantikãü vakùyati, tathàpi sopàyaiva sà atra ÷reyaþ÷abdena vivakùità, tanmàtrasya ÷àstràviùayatvàt /
tadayamarthaþ /
÷àstraü tàvadetat puruùa÷reyaþ sahopàyenàbhidhatta ityanubhavasiddha sada÷akyànuùñhànatayàpavaditavyam /
sà ceda÷akyànuùñhànatàpanãtà pramàõata ityàdinà saühitaü niþ÷reyasena saha ÷àstramiti /
÷àstrasyetyàdi grahaõakavàkyaü vivçõoti--÷àstraü punarityàdinà upabhogàt prakùayeõetyantena /
pramàõàdivàcakapadagrahaõena tallakùaõàni ca tatparãkùà÷vopalakùayati /
tathà ca pa¤càdhyàyã ÷àstramityaïktamityavirodhaþ /
pa¤càdhyàcãtyanena vyåhaþ samåhinàmucitànupårvã /
upalakùakapadasvaråpamàha-- padaü punarita /
emasmçtisamàråóhà varõà ekàrthapratipàdanàvacchinnàþ samåhaþ /
evaü svàrthasmçtyavàntaravyàpàràõàü såtrapadànàü nànàpadàrthavi÷iùñaikapadàrtharåpavàkyàrthapratyàyanakàryàvacchinnànàü samåho veditavyaþ /
evaü ca kvacit kenacidarthenaikena såtravàkyànàmekavàkyatvaü samåhaþ prakaraõam /
prakaraõànàmapi kayàcit svàrthasaügatyà samåha àhnikam /
evaü tatra tatra veditavyam /
età÷ca prakaraõàhnikàdhyàyàrthasaügatãstatra tatra le÷ato dar÷ayiùyàmaþ //

tadevaü ÷àstrasvaråpaü darü÷ayitvà nàntareõa tadarthakathanaü puruùa÷reyo 'bhidhàyakatvamasrå sidhyitãti tadarthaü kathayati-- tatpadàrthà iti /
nanu pramàõàdãnàü pratinaramànantyena durj¤ànatvamiti tadavasthamevànarthakyaü ÷àstrasya prasaktamityata àha -- ùoóa÷àtmànaþ /
àtmà svabhàvaþ pramàõàdãnàü pramàõatvàdisàmànyavi÷eùa iti yàvat /
etaduktaü bhavati /
àntargaõikabhedàdànantye 'pi svasàmànyavi÷eùaiþ saügçhãtà na durj¤ànà iti yato 'sya padàrthàþ pramàõàdayaþ, tat tasmàt ÷àstraü puruùa÷reyo 'bhidhatte //

syàdetat /
pramàõàdayaþ padàrthàþ pràmàõikà apràmàõikà và? apràmàõikatve kalpanàmàtranirmitàþ kathaü niþ÷reyasàya kalpante? na ya ùoóa÷àtmànaþ kalpanàþ ko÷asyànantaprasaratvàt /
pràmàõikatve và pramàõàdeva tatsiddheþ ÷àstrasya vaiyarthyamityata àha--pratyakùeti /
pratyakùànumànàdhigatagrahaõenàpràmàõikatvaü niùiddham /
ata eva vastutattvamiti /
pramàõàdayaþ padàrthà nopamànaviùayà iti nopamànamupanyastam /
yadyapi prameyamàtmàdyapavargàntalakùaõamàgamikaü tathàpyàgamasyàptapraõetçkatayà tatràpi målabhåtamanumànaü pratyakùaü vàstãti pratyakùànumàne eva dar÷ite /
nanåktaü pràmàõikatve ÷àstravaiyarthyamityata àha-- tasya viùaya iti /
vyavaharamàõà api pramàõairlaukikà vainayikabuddhivirahiõo naitàn padàrthàn vivi¤cate /
aviviktà÷cete na niþ÷reyasàya kalpanta iti anadhigatetyaïktam /
àdhyàtmikã ÷aktiþ ÷u÷råùàdiþ /
puruùatyuktam /
tatra vivakùitaü puruùavi÷eùaü grahãtuü saübhavinaþ puruùaprakàràn dar÷ayati--puruùaþ punariti /
heyaü dar÷ayati--tatreti /
upàdeyànàha-- itara iti /
apekùà jij¤àsà /
sà sandigdhasya tàvadasti viùayasya /
vipratipannasya tu sàkùiõàü purato jalpavitaõóàbhyàü viùyamàõasya vigalite 'haïkàre sandigdhasya sa/jàtajij¤àsasya sàpekùasya sataþ /
apratipannasyàpi kenacit prakàreõa sandehamàpàdya sàpekùãkçtasya pratipàdyatà /
tadidamuktak--itare sàpekùàþ santaþ pratipàdyà iti /
asandigdho 'pi tattvapratipàdanàya kàråõikena sandigadhaþ kçtvà pratipàdyata iti /
tat kiü sàpekùamàdhikçtya ÷àstraü pravçttam? tathà ca pramàtaõàü na pramàõàntare pravçttiþ syàdityata àha-- te yadeti /
ka¤cid viùayaü jij¤àsavo yedandriyàdyapekùante, tadà pratyakùeõa pratipàdyàþ /
evamuttaramapi yojyam /
ayamabhisandhiþ, na dçùñaprayojanopayogivastuvij¤àsà ihàpekùàbhimatà, kiü tu niþ÷reyasopayogipadàrthajij¤àsà /
sà càsminneva ÷àstre pravçttihetuþ nànyatra /
tadidamuktam-- yadà punariti /
paramapuruùàrthayasadhanaü tu jij¤àsava iti ÷eùaþ /
ihàbhimataü ÷reyo nirdhàrayituü ÷reyomàtrapramàràn àha--÷reyaþ punaþ sukhamahitanivçtti÷ca /
tatràpyavàntaraprakàrànàha--tacchreyaþ sukhanduþkhanivçtti÷ca bhidyamànaü dvidhà vyavatiùñhate /
tadàha-- dçùñàdçùñabhedena /
na vyàsajya kiü tu pratyekamityàha-- dçùñaü sukha strakcandanavanitàdibhogajanma /
adçùñaü sukhaü svargàdi /
evaü ca duþkhanivçttirapi ÷reyo dçùñàmadçùñaü ceti yojanãyaü cakàralopàt /
ahitanivçtteþ ÷reyasa àtyantikànàtyantikatvena dçùñàdçùñasya bhedamàha--ahitanivçttirapãti /
abhimataü ÷reyo nirdhàrayati--àtyantikãti /
punariti nirdhàraõamavadyotayati /
àtyantikatvaü nirvçtternivçttasya punaranutpàdaþ /
sa ca kàryakàraõatadanuùaïginivçttyà lakùyate /
na hyakàraõaü kàryaü jàyate /
tadidamuktam-- ekaviü÷atiprabhadabhinduþkhahànyeti /
gauõamukhyabhedena caikaviü÷ateþ ÷arãradãnàü duþkhatvaprakàrànàha--evaviü÷atãti /
ùaùñhamindriyaü manaþ /
tasya viùaya icchàdveùaprayatnàþ /
yadyapi viùayaþ ÷arãramapi tathàpyanyathàsya duþkhahetubhàva ityàha ÷arãramiti ÷arãràvacchinna àtmaprade÷o duþkhàyatanamiti ÷arãraü duþkhàyatanamuktam /
indriyaviùayabuddhadãnàü duþkhatvopacàre kàraõamàha--indriyàõãti /
tatrendriyàõi tàvad gandhàdiviùayabodhanàt, viùayà bodhyatvàt /
buddhayastu sàkùàd duþkhasàdhanànãti duþkhatvenopacaryante /
saükhasya duþkhatvopacàrabãjamàha--sukhamiti /
sàdhanapàratantyaü kùayitvaü kàma iti duþkhahetavaþ sakalasukhànasaïginaþ, tasmàt sukhamapi duþkhànuùaïgi /
uktaprakàraduþkhahànasàdhanamàha--tasya hàniriti /
saü÷ayàditattvaj¤ànapari÷odhitaparamanyàyamàrgaþ khalu heyopàdeyabhåtadvàda÷avidhaprameyatattvaparibhàvanabhavà prasaükhyànena nirmçùñanikhilapravçttihetudoùànuùaïgo 'pravartamàno na ÷arãrendriyàdihetumapårvadharmàdharmapracayamàtanoti /
anàdi bhavaparamparopattaü ca dharmàdharmapracayamanantamapyaniyatavipàkasamayamapi prasaükhyànaparipàkaprabhàvàt paritastattadupabhogabhàginaþ kàyàn nirmàya tatttphalopabhàgàt prakùiõoti /
acintyasàmarthyàti÷ayo hi samàdhiþ /
yathàhuratrabhavantaþ,
ko hi yogaprabhàvàdçte agastya ica samudraü pibati, sa iva ca daõóakàraõyaü sçjati?
# yogabhàùye # 8.10
iti /
seyamàtyantikã duþkhanivçttiþ ÷reyaþ /
tadidamuktam--÷àstrasya puruùa÷reyo 'bhidhàyakatvàditi //

syàdetat /
kevalasya duþkhasyàtyantikã nivçttiþ ÷reyaþ puyaùapravçttyaïgam /
iyaü tu duþkhavat sukhasyàpyàtyantikã nivçttiriti kathaü ÷reyaþ, kathaü ca prekùàvatpravçttyaïgamityata àha--puruùà ràgàdimanta iti /
yadyapi ràgàdimatà puthagjanànàmetanna pravçttyaïgam, te hi madhuviùasaüpçktamapyannaü madhuratayà àpàtaramaõãyaü viùaviïgattu màrayatu mà va mãmaradupayu/jmahe tàvadàpàtasukham, ko hi hastagataü pàdagataü karotãti vicintyopabhu/jate /
vivekinastu àyatimàlocayantaþ svargamapi kupitaphaõiphaõàmaõóalacchàyapratima ityapajahati /
tena mà bhådetad ràgàdimatàü pravçttyaïgam, vivekinàü tu bhaviùyati /
avivekinàmapi càpratipannavipratipannànàü vivekàdhànopayaþ pårvamàveditaþ /
÷àstrapravçttyaïgamàtrameva ceha viveko vairàgyamabhimatamiti /
pravçtterdvaividhyam aikaråpyaü dvairåpyaü ca /
puruùabhedo ràgavairàgyàbhyàm, pràptavyasya sarvasya sukhasya duþkhasaübhedenàniùñapakùanikùepàdaniùñapratiùedhàrthaiva pravçttirvivekinàmekaråpaiva /
avivekinàü tu pravçttirdviråpetyuktam //

tadanena prapa¤cena pramàõato 'rthapratipattavityàdivàkyasya tàtparyamabhidhàya tadavayavaü pravçttisàmarthyàditi vivarãtuü bhåmimàracayati--pravçtterapãti /
dçùñaü pravçttisàmarthyaü heturiti ràgàdimatpravçttisàmarthyamupanyastam, na tu vãtaràgànàm/na hi tatpravçtterniþ- ÷reyasàdhgimalakùaõaphalasaübandho dçùño niþ÷reyasasyàlaukikatvàt /
pramàõasyàrthavadanarthakatvàd ityayuktam, pramàõamanarthakamiti hi vipratiùiddhamityata àha-- pramàõaü tàvaditi /
na hyapramàõamapramàõamiti gçhãtaü pravçttyai kalpate /
kiü tarhi? pramàõamiti /
na càpramàõe pramàõàbhimàno vinà pramàõàdisàdharmyàditi tatsàdharmyaü pçcchati--kiü punariti /
uttaram--sàmànyaparicchedakatvam /
tadvivçõeti--pramàõenàpãti /
rajatavij¤ànamapi purovarti ÷uklabhàsvaraü saddravyaü paricchinatti, ÷uktikàj¤ànamapi /
kevalamekasminnava viùaye rajatasamàropàpavàdàbhyàü buddhacorvàdhakabhàva iti bhàvaþ /
tadevamubhayataþ pravçttiþ samarthàt pramàõàdeva, nàpramàõàdarthavyabhicàriõa ityàha--so 'yaü pramàteti /
tata÷ca siddhaþ samarthàyàþ pravçtteranarthavadvacatireka ityabhisandhiþ /
tathà ca samarthà pravçttiranarthavadvacatirekasaüpannapramàõasyàrthavattve heturityàha--tasyàþ samarthàyàþ pravçtterhetoþ punaþ pramàõasyàrthavattvamarthàvyabhicàritvam /
asamarthà tvanantaràpi na saübadhyate yogayatàvirahàt //

saüpratyàdivàkyamàkùeptumanuvadati-- pramàõata iti /
àkùipati--paraspareti /
samàdhatte--neti /
àkùepavàkyaü vibhajate--yadi pramàõata iti /
na tàvadarthapratipattiþ pravçttiheturapi tu tadvini÷cayaþ /
na ca tanmàtram, api tu tadarthajàtãyasya ÷reyohetutàmasakçdupalabhya saüpratyupalabhyamànasyàrthasya tajjàtãyatayà ÷reyohetubhàvànumànasahito vini÷cayaþ pravçttihetuþ /
seyaü ÷reyaþsàdhanatànumànasahità pramàõato 'rthapratipattirvini÷catiþ samarthapravçttinimittamuktà /
na càrthavina÷cayaþ pràmàõyàvadhàraõamantareõa, pràmàõyàvadhàraõaü ca ÷reyohetutànumànanimittavyàptigrahaõaü ca na samarthàü pravçttiü vinà, na ca samarthà pravçttistàbhyàü vivaneti parasparà÷rayatà /
tadidamuktam, cadi pårvaü pramàõato 'rthapratipattiþ rvini÷citirapekùitopayatànumànasahità pravçttisamàrthyamantareõa kimiti pratipadyate ni÷cinoti apekùitopàya eveti ca toyameveti ceti? samàdhànaü vibhajate--tacca naivamiti /
yat tàvaduktam, pramàõasya duravadhàraõatvàdarthavini÷cayàbhàvànna pravçttisàmarthyamiti, tatra bråmaþ--satyam, na svataþ pràmàõyaü ÷akyàvadhàraõam /
paratastu dçùñàrtheùvanabhyàsada÷àpanneùu pravçttisàmathyadiva tad gamyate /
arthapratãtyadhãnà tu pravçttirnàrthàvadhàraõàdhãnà, arthasandehàdapi prekùàvatàü pravçtteþ /
no khalåpàyatàvina÷cayenàpi pravartamànà na anàgataphale sandihate /
tadamã saüdihànà api pravartamànàþ pravçttisamàrthyàt pramàõasya tattvaü vini÷catya tajjàtãyasyànyasyàbhyàsada÷apannasya pravçttisamàrthyàt pràgeva tajjàtãyatvena liïgena pràmàjhayàvadhàraõàt arthavini÷cayena pravartante /
evaü ca dçùñàrthamantràyurvedapràmàõyaü pravçttisàmarthyenàvadhàrya tajjàtãyasyàptoktasyàdçùñàrthasya vedasya vinàpi pravçttisàmarthyaü pràmàõyàvadhàraõamàptoktatvena nivedayiùyate /
na ca phalaj¤ànaü parãkùyate prekùàvaddhiþ, tasya yàdç÷atàdç÷asyàpãùñatvàdiùñalakùaõatvàcca phalasya tatsàdhanatvaü te parãkùante /
tathà hi toyaj¤ànam, pipàsostatra pravçttiþ, pravçttasya tadàptiþ, àptasya pànam, pànena codanyopa÷àntirityetàvataiva pramàtà kçtã bhavati, na punarudanyopa÷amamapi parãkùate, tasya yàdç÷atàdç÷asyàpãùñatvàditi kecit /
vayaü tu bråmaþ, phalaj¤ànamapyabhyàsada÷àpannatayà tajjàtãyatvena liïgenàvadhçtàvyabhicàrameva /
evaü tatpårvaü tatpårvataraü tatpårvatamamiti /
na ca saüpratitanasya phalaj¤ànasya pràmàõyàvadhàraõàyedànãmeva pårvasya phalaj¤ànasya tajjàtãyatvena pramàõyàvadhàraõe satyanavastheti /
vàcyam /
pårvatarasàdharmyeõa pårvameva pårvasyàvadhçtapràmàõyatvàt /
evaü pårvatamasàdharmyeõa pårvatarasya /
evaü tatpårvasàdharmyeõa pårvatamasyetyanàditayaivàtra parihàraþ /
eteùu ca madhye yatphalaj¤ànaü svapnàdyupabhogatulyatayà ÷aïkitavyabhicàraü tadanabhyàsada÷àpannam /
ataþ pravçttisàmarthyaü tatra pràmàõyàvadhàraõàya viniva÷anãyamityarthapratipattipravçttisàmarthyayoranàditvamuktam /
anumànasya tu pravçttisàmarthyaliïgajanmano 'nyasya và nirastasamastavyabhicàra÷aïkasya svata eva pràmàõyamanumeyàvyabhicàriliïgasamutthatvàt /
na hi liïgàkàra j¤ànaü liïgaü vinà, na ca liïgaü liïginaü vineti svata eva gçhãtàvyabhicàliïgasamutthaü niùkampamupapadyate j¤ànam /
pratyakùaj¤ànaü tvarthàdutpadyamànamapi na gçhãtàvyabhicàràt, api tu sattàmàtreõàvasthitàt /
na ca kàraõàntaràõyapãndriyàdãni asyàrthena gçhãtàvyabhicàràõi na càrthenàvyabhicàràõi /
÷àbdaü tu j¤ànu nàrthàdutpadyate,
tadabhàve 'pi sati ÷abde bhàvàt /
nàpi liïgasyeva ÷abdasyàrthàvyabhicàraþ, kiü tu saïketagrahaõamàtràt padàrthapratyàyanena vàkyàrthamadhigamayati ÷abdaþ /
tasmàt pratyakùa÷àbdavij¤ànayorna svato 'vyabhicàragraha iti /
pravçttisàmarthyaü tajjàtãyatvaü và liïgamarthàvyabhicàràyànusaraõãyam, j¤ànagatatajjàtãyatvaliïgagràhiõa÷ca j¤ànasya mànasapratyakùasya tàdç÷asyàdçùñavyabhicàratayà parito nirastasamastavibhramà÷aïkasya svataþ pràmàõyamiti nànavasthà /
aitenopamànaü vyàkhyàtam /
saüvedanasya càrthàvarubhicàritàkathanena tatkàraõànàmindriyàdãnàmapi pramàõatvamaktaü veditavyam /
na hyavyabhicàrivij¤ànajanakatvàdanyadeùàü pràmàõyam /
na càrthavyabhicàriõàmindriyàdãnàü kathamarthàvyabhicàrivij¤ànajanakatvamiti sàüpratam, kàraõasvabhàniyogaparyanuyogayora÷akyatvàt /
tasmàdarthasandehàdanabhyàsada÷àpannàt pramàõatà 'rthapratipattau pravçttisamàrthyasaübhavàt pravçttisamàrthyaj¤ànasya càbhyàsada÷àpannasya tajjàtãyatvena pràmàõyànumànàdanabhyàsada÷àpannasya tu pravçttisàmarthyàntaraj¤ànena pràmàõyànumànàdanàditvànnàrthapratipravçttisàmarthyayoþ parasparà÷rayatvamastãti /
arthasyàpekùitopàyatànumànapravçttisàmarthyayoþ parasparàpekùatvamava÷iùyate /
tatràpyanàditàparihàraþ /
utpannamàtrakasya hi bàlakasya stanaü dçùñvà pràgbhavãyastajjàtãyàpekùitànubhavajanitaþ saüskàra àvirasti /
tata÷ca smaraõam /
tato 'pekùitopàyatànumànam /
tataþ pravçttiþ /
tatastasyàþ sàmarthyam /
evaü pårvasmin pårvasmin janmanãtyanàditayà na bãjàïkuravat parasparàpekùiteti /
arthapratipattiriti /
arthapratipatti÷vàrthasyàpekùitopàyatàpratipatti÷cetyarthaþ /
tasmàt sarvamavadàtam //

tadanenoktena krameõa pramàõato 'rthapratipatàvityasya ÷àstrànusandhànavàkyatva tàtparyaü ca samàhitam /
idànãmasyaiva tàtparyàntaramàha--pramàõapravçtyorveti /
tatredamamà÷àïkyate munirhi pratyakùasaü÷ayàdivyutpàdanadvàreõa sàkùàccànena ÷àstreõànvãkùikpà heyopàdeyabhàvàvasthitadvàda÷avidhaprameyavyutpàdakaü nyàyamanumànaparanàmànaü niþ÷reyasasiddhaye vyutpàdayàübabhåva /
na ca nyàyataþ pramàõàt prameyatattvani÷cayamàtrànniþ÷reyasàdhigamaþ /
api tvàdyantavarjjaü da÷ànàü prameyàõàü duþkhasaüj¤àbhàvanam, àtmana÷ca yàthàtmyabhàvanamityàdibhyaþ pravçttibhya àtmatattvasàkùàtkàravairàgyaparipàkakrameõàpårvayordharmàdharmayoranutpàdenotpannayo÷vopabhogàt /
prakùayeõeti /
tathà ca niþ÷reyasaü pratyantaraïgatvàt pramàõànnyàyàt pravçttireva balãyasã, na nyàyaþ /
tasmàt pravçttireva vyutpàdanãyà na pramàõaü niþ÷reyasaheturapi pravçtterantaraïgatvàt /
tatredabhupatiùñhate pramàõato 'rthapratipattau satyà pravçtteþ samàrthyaü phalenàbhisaübandho, na tu pramàõato 'satyàrthapratipattau /
tasmàdarthavat prayojanavat pramàõamapi pravçttivadeva /
etaduktaü bhavati, yathàntaraïgatayà pravçttirbalãyasã evaü målakàraõatayà pramàõamapi /
na hyapramàõàt pravçttiþ phalenàbhisaübadhyate /
tasmàt tulyamubhayamapi /
tathàpi pramàõavyutpàdanena pravçttirapi vyutpàdità bhavatãti pramàõasya vyutpàdanamakàri ÷àstreõa, na tu pravçtteþ /
sàmànyàbhidhànaü ca paramanyàyaparam, tasyaiva prakçtatvàditi /
pràmàõyaj¤ànopàyapratipàdanaparatayànusandhànavakyatvamasya pårvamuktam /
saüprati paraparyanuyogamukhenàsyànusandhànavàkyatvu pratipàdayati-- lokavçtteti /
yathà hi pramàõapratipattyupàyaü pratyàcakùàõaka evaü praùñàvyo jàyate, kiü bhavàn pramàõena pramàõaj¤ànopàyaü pratyàcaùñe, apramàõena veti? yadi bråyàt pramàõeneti, sa prativaktavyaþ, pramàõaj¤ànopàyamavidvàn kathaü bhavànevamàheti? apramàõeneti cedanuj¤ayà vartitavyam /
atha pramàõenàgçhãtapràmàõyeneti, và/manasayorvisaüvàdaþ /
tasmàdanicchatàpi tvayà lokavçttamanusaraõãyam /
anyathà nàsi laukiko na parãkùaka ityunmattavadupekùaõãyaþ syà iti /
tadidaü lokavçttamàkùeptàraü bodhayitumanena bhàùyeõànådyate pramàõato 'rthapratipatau pravçttisàmarthyàvat pramàõa yato 'taþ sarvaþ pramàtà pramàõenàvagatàrthavattvenàrthamavadhàrya pravartamànaþ phalamupalabhata iti lokavçttam /
tat pramàõata ityàdinà vàkyena kàraõapradar÷anadvàreõànådyate //

asyaiva bhàùyasya tàtparyàntaraü vaktu bhåmimàracayati--heyahàneti /
artho 'rtha÷abdaþ pramàõato 'rthapratipattàvityatra sthitaþ padaü vàyakaü yeùàü tàni tathà /
etadvàttikagranthasyaitàdç÷aüvyàkhyànam, bhàùyagatasya tvanyathà bhaviùyati /
upàyaþ ÷àstramiti /
÷àstra÷abdastadarthaparaþ, arthasyàpi ÷abdavacchàstra÷arãratvàt /
atra ca heyahànàdhigantavyapadaiþ pramàõaprameyayoråpàdànàd gobalãvardanyàyena saü÷ayàdiùu nigrahasthànànteùu ÷àstrapadaü pravartate /
tenopàyapadena saü÷ayàdayo nigrahasthànànto evoktà iti /
grahaõakavàkyaü vivçõeti--heyamiti /
tàtparyamàha--etasmiü÷ceti /
cena pramàõapramàpramàtçprameyaråpaü caturvargàntaramapi såcayati /
tatra heyàdicaturvarge càryamàõatayàrthapadasåcite pramàõàdicaturvarge ca pramàõasya pràdhànyapradar÷anàrthamidaü bhàùyam /
yadyapi caturvargadvayatattvàvagamo niþ÷reyasàdhigamahetuþ, tathàpi pramàõameva pradhànam, tanmålatvàditarasiddheþ /
tadidamuktam, arthavaditi /
atiֈyane matup /
pramàtràdyapekùayà heyàdyepakùayà càti÷ayena prayojanavat pramàõam /
kasmàt? pramàõato 'rthapratipattau satyàü pravçttasya pramàtustaditarapratilambhàt /
pramàyà÷ca tatkàryatvàt /
tadidamuktam--pravçttisàmarthyàditi /
tadetasmàt pràdhànyàd vivakùàbhedena trivargadvayàt pràgudde÷aþ pramàõasyeti /
etena yadàhureke yadi pràdhànyàt pràthamyaü tat prameyasyaiva, athoùàyatvàt tat saü÷ayàdãnàm,
teùàü pramàõopàyatvàt, kasmàcca pramàtràdibhyaþ pràthamyaü pramàõasyeti? tannirastaü bhavati, pramàõopàyànàmapi saü÷ayàdãnàü pramàõàdhãnatvàditi /
nanvavagatam, arthapadatayà heyàdicaturvargo dar÷ita itiþ, pramàõàdicaturvargastu kathaü pradar÷ita iti pçcchati--kathaü punariti /
uttaraü pramàõagrameyàdhigataya iti //

tadevaü tàtparyaü vyàkhyàyàvayavàrthaü vyàkhyàtumupakramate--tadidaü vàkyàmavayava÷a upanyasya varõyate vyàkhyàyate 'vayava÷a iti /
tatràsyàvayaveùu vyàkhyàtavyeùu pràthamyàt pramàõata iti vivçõoti--tatreti /
vibhajate-pramàõata itãyaü nimittapa¤camã /
nimittapa¤camã cet kasmàt pramàõàditi nàbhihitamityata àha-- asyeti /
pramàõata ityevaüråpasyàbhidhànaü vacanavyàptyarthaü vibhaktivyàptyarthaü ceti /
vacanavyàptyarthamiti mç÷yàmahe, na tu vibhaktivyàptyarthamiti, pa¤camãvyatirekeõa taserabhàvàdityàha----kathaü punariti? pariharati--labhyata iti /
vyàpteþ prayojanaü pçcchati-kiü siddhaü bhavatãti /
uttaraü-vacanavyàptyà saüplavo vyavasthà ca /
tadubhayaü vibhajate--pramàõeneti /
yatra dvayorbahånàü và saüpalvaþ pramàõànàü tatraikaikasyàpyasti pratipattisàdhanatvaü pramàõasyeti kathayituü saüplavàvasare 'pi pramàõenetyaïktam /
ata eva vyavasthàyàmevakàraþ pramàõenaiveti /
vibhaktivyàpteþ prayojanamàhavibhaktivayàptyà hetatukaraõabhàvaþ /
gamyate ityanuùajyate /
tadvibhajate-pramàõàdarthàdhigatirbhavatãti hetutvaü gamyate /
pramàõenàrthàdhigatirbhavatãti karaõaråpo 'rtho gamyata iti saübandhaþ /
kasmàt punaþ karaõàrtho gamyata ityata àha--pramàõeneti /
arthamarthàdhigati sàdhayatãti sàdhakatamatvàt /
atra ca karaõabhàvanàntarãyakasya hetubhàvasya pa¤camya abhidhànaü pramàõaphalayostàdàtmyapratiùedhàrtham, bhedàdhiùñhànatvàddhetuphalabhàvasya, na khalu para÷ureva cchideti /
pramàõapràtipadikalabdhakaraõatvànuvàda÷ca pramàkàrakàntarebhyo 'bhyarhitatvenàsya vyutpàdyatvaü ca pràthamyaü ca yuktamiti dar÷ayituü saüplavamàkùipati--saüplaveti /
samàdhatte--neti /
àkùepu vibhajate--syànmatiriti /
vi÷iùño bhinno viùayo yeùàü tàni tathà /
bahuvacanamàntargaõikabhedàbhipràyam /
arthasàmarthyasamutthaü hi pratyakùamarthagocaram /
sa evàrthaþ pratyakùagocaro yo j¤ànapratibhàsamàtmano 'nvayavyatirekàvanukàrayati /
na ca sàmànyaü nirastasamastàrthakriyàsàmarthyamevaü bhavitumarhati /
svalakùaõaü tu syàta /
tadeva hi paramàrthasat, arthakriyàsàmarthyalakùaõatvàd vastunaþ /
etadevàsya svamasàdhàraõaü lakùaõaü yadde÷ato 'nanugamenàde÷àtmakasya paramàõutvam, kàlato 'nanugamena ca kùaõikatvam /
tasmàt svalakùaõaviùayaü pratyakùam /
na ca svalakùaõamanumànasyàpi gocaraþ /
taddhi gçhãtapratibandhaliïgahetukam /
pratibanõa÷ca tàdàtmyatadutpattilakùaõaþ svalakùaõaviùayo '÷akyagraha iti sàmànyadharmàvà÷rayate /
na ca sàmànyamekamanekade÷akàlàvasthàsaüsargi bhavitumarhati /
tadidamanàdivàsanodbhåtavikalpadhiùñhànaü vikalpàkàrasya và alãkasya và bàhyatvamanumànagàcaro 'bhyupeyam /
tacca bhàvàbhàvasàdhàraõyàcca bàhyasàdç÷yacca niyatapratibhàsatvàccànyavyàvçttiniùñham /
yat khalu bhàvàbhàvasàdhàraõam, tadanyavyàvçttiniùñhameva yathà amårtatvam /
tad vij¤ànàdau bhàve ÷a÷aviùàõàdau càbhàve sàdhàraõam /
bhàvàbhàvasàdhàraõa÷ca vikalpagocaro 'sti ghaño nàsti ghaña iti /
yadi punarasàdhàraõo bhàvo bhaved asti÷abdo na prayujyeta, punaruktatvàt /
nàstãyapi na vaktavyaü virodhàt, evamabhàvàsàdhàraõye 'pi vàcyam /
na càlãkasya sarvasàmarthyavirahiõaþ paramàrthasattà svalakùaõena sàdç÷yaü manyate 'nyavyàvçteþ /
na ca gauriti niyatau buddhivyapade÷au vinà÷càdivyàvçttim /
tasmàt sàmànyamanyavyàvçttiråpamabàhyaü bàhyabhedàgrahàd bàhyatvenàvagàhyamànamanumànaü bàhyo pravartayati /
pàramparyeõa ca bàhyapratibandhàd bàhyaü pràpayat saüvàdakaü sad bhràntamapi pramàtrà÷ayava÷àt pramàõam /
tadasya na svalakùaõaü gocaraþ /
pratyakùamapita na sàmànyagocaramityàveditam /
na càbhyàmanyat pramàõamasti, pramàõasya sato 'traivàntarbhàvàt, anantarbhàve và pramàõatvànupapattaþ /
na ca sàmànyavi÷eùàbhyàmanyadasti prameyàntaraü yatraite tat saüploùyete ityarthaþ //

samàdhànavàkyaü vivçõoti--etacca neti /
yathà caitat tathà tatra tatra nivedayiùyate /
vi÷eùo vyavacchedakaþ /
sa ca vakrakoñaràdirantya÷ca /
vyavasthàsaïkarodàharaõànyàha--indriyavaditi /
saüplavamamçùyamàõa àha--adhigatatvàditi /
samàdhattenànyatheti /
àkùepaü vivçõoti--yadãti //

syàdetat /
nàsti vaiyarthyamadhigatãnàmà÷utaravinà÷itayà tadgocaràdhigatyantarotpàdaü prati pramàõàntarasyàrthavattvàdityata àha--adhigataü càrthamadhigamayatà pramàõeneti /
yadyapyadhigataya à÷utaravinà÷inyaþ,
tathàpyekatarapramàõajanitàrthàdhigalibdhajanmanaþ saüskàràdeva sthàyinastadarthasmçtisantatisaübhàvàd adhigamarthamadhigamayatà pramàõena piùñaü piùñaü syàditi /
samàdhivàkyaü vivarãtumanuvadati--nànyatheti /
vivçõoti--na bråma iti /
ayamabhisandhi, na hi pramàõakàraõàni prekùàvantiþ, yenaivamàlocayeyuþ--janitameva pramàõamanyamenàsmàsu, vayamihodàsmaha iti /
nàpi svakàraõabalalabdhajanmàni pramàõàni dir÷ito 'yamartho 'nyatamena càsmàsu pramàõena, kçtamasmàbhiriti virantumarhanti /
pramàtu÷cetanatvàdayamanayoga iti cet--na, priyatamasya vastuno 'nena bhåyo bhåyaþ pramitsitatvàt /
apramitsitasyàpi ca durjanavacanàdeþ prameyasyànena pramãyamàõatvàt /
tasmànna pramàtrabhisandhànàt pramàõasya pravçttirapravçttirvàrthe, kiü tu samàrthyot /
anyathàgnidàhàdiduþkhasyàpratyakùatvaprasaïgaþ //

cattu pramàõaü pramitsàdhãnapravçtti tadyadi pramàtà na vyàpàrayet kimàyàtaü pramàõasya? na hi toyamapi pipàsunà na pãyata iti tasya pipàsopa÷amana÷aktirapãti /
tasmàt pratyutpannakàraõasàmagrãjanità buddhiþ pramà /
tajjanakàni ca pramàõàni samànaviùayàõyapi /
sa eva cànena sàmagrãbhedaþ pradar÷itaþ anyathà pratyakùeõetyàdinà /
yadyapi sàkùàtkàràsàkùàtkàràdirapi prakàrabhedo 'sti, tathàpyasau prakçtànupayogànnoktaþ /
yadi ca dravyaü tvacà gçhãtamiti kçtaü cakùuùà, cakùuùà và gçhãtamiti kçtaü tvacetyucyeta, na råpavij¤ànaü và spar÷avij¤ànaü vopajàyeta /
tadarthaü cakùurvà tvagvàmyupetavyam /
tathà ca saüplavavaiyarthye 'pi vyavasthàyàü na vaiyarthyamityàha--viùayàntara iti /
prakçtamupasaüharatitasmàditi //

vibhaktyarthaü niråpya pràtipadikàrthaniråpaõamavatàrayati--pramàõeti /
atra càvadhàryate 'nenetyavadhàraõaü vicàra iti /
vicàraõàya bhàvabhavitàrau pçcchati-- kiü punariti /
kecidàhuþ, anadhigatàrthagantç pramàõamiti /
viùayasàråpyaü sàkàrasya vij¤ànasyetyante /
vij¤ànasyaivànàkàrasyàtmànàmaprakà÷anasàmarthyamityapare /
upalabdhisàdhanamiti vçddhàþ /
tasmàd viprapitteþ saü÷ayàt pra÷rnaþ /
bhàvapra÷rnavyàkhyànena bhavitç÷no vayàkhyàtaþ /
uttaram--upalabdhihetuþ pramàõam /
na ca saü÷ayaviparyàsaråpopalabdhikàraõayoþ prasagóaþ, arthavadityadhikàrat, tayo÷vepadar÷itàrthavyabhicàreõànarthavattvàt /
no khalu vikalpayamànaü vastvasti, arthakriyàsu vopayujyate //

syàdetat /
smçtihetorapi pràmàõyaprasaïgaþ /
na hyasau nopalabdhihetuþ /
na càrthasahakàri pramàõamiti saüskàrasyàrthasahakàritàvirahàdapràmàõyamiti sàüpratam, nadãpårasya pipãlikàõóasaücaraõasya càtãtànàgatavarùaliïgasya, ÷abdasyàtãtànàgatagocarasyàrthasahakàritàvirahiõa÷capramàõatvaprasaïgàt /
j¤àpakatvena kàryatvena và katha¤cidarthasaübandhe saüskàrasyàpi tat samànamiti tasyàpi smçtiråpopalabdhihetoþ pràmàõyaü prasaktam /
maivam, pramàõa÷abdena tasyàpàstatvàt /
pramàsàdhanaü hi pramàõam na ca smçtiþ pramà /
lokàdhãnàvadhàraõo hi ÷abdàrthasabandhaþ /
loka÷ca saüskàramàtrajanmanaþ smçteranyàmupalabdhim arthàvyabhicàriõãü pramàmàcaùñe /
tasmàt taddhetuþ pramàõamiti na smçtihetau prasaïgaþ /
anadhigatàrthagantçtvaü ca dhàràvàhikavij¤ànànàmadhigatàrthagocaràõàü lokaprasiddhapramàõabhàvànàü pramàõyaü vihantãti nàdriyamahe /
na ca kàlabhedenànadhigagocaratvaü dhàràvàhikànàmiti yuktam, paramasåkùmàõàü kàlakalàbhedànàü pi÷italocanairasmàdç÷airanàkalanàt /
na càdyenaiva vij¤ànenopadar÷itatvàdarthasya pravartitatvàt puruùasya pràptitvàccottateùàm, apràmàõyamameva vij¤ànànàmiti vàcayam /
na hi vij¤ànasyàrthapràpaõaü pravartanàdanyat, na ca pravartanamapyarthapradar÷anàdanyat /
tasmàdarthapradar÷anamàtravyàpàrameva j¤ànaü pravartakaü pràpakaü ca /
pradar÷ana ca pårvavaduttareùàü vij¤ànàmabhinnamiti kathaü pårvameva vij¤ànaü pramàõa nottaràõyapi? puruùàpekùayà tu pràmàõye candratàrakàdivij¤ànasya puruùànapekùitasyàpràmàõyaprasaïgaþ /
na càtidavãstayà tadarthasya heyatayà tadapi puruùasyàpekùitam, tasyopekùaõãyàrthaviùayatvàt /
na copekùaõãyam apyanupàdeyatvàddheyamiti nivedayiùyate /
upalabdhihetuü ca pramàõaü vadatà anadhigatàrthagantçtvaü càrthasàråpyaü càtmànàtmaprakà÷ana÷akti÷ca pramàõamiti nirastàni bhavanti /
upalabdhimàtrasyatvàddheyamiti nivedayiùyate /
upalabdhihetuü ca pramàõaü vadatà anadhigatàrthagantçtvaü càrthasàråpyaü càtmànàtmaprakà÷ana÷akti÷ca pramàõamiti nirastàni bhavanti /
upalabdhimàtrasyàrthàvyabhicàriõa smçteranyasya pramà÷abdenàbhidhànàt /
hetugrahaõena sàråpya÷aktyoþ phalàdabhinnayorapàkaraõàt hetuhetumadbhàvasya tàdàtmaye 'nupapatteriti /
upalabdhihetutve ca pramàõatvam /
bhavitçvyàkhyànena bhàvo vyàkhyàtaþ /
tadevaü j¤ànamaj¤ànaü và upalabdhihetuþ pramàõam /
tasya bhàvastattvamiti sthitam //

tadetadativyàpakatvenàkùipati--samànatvàditi /
samàdhatte ayaü vi÷eùa iti /
ayamarthaþ, sarvaþ karttà karaõagocaravyàpàro na tu sàkùàt phale vyàpriyate /
karaõaü ca dvidhà siddhamàsiddhaü ca /
tatra siddhaü para÷vàdi dàrådvaidhãbhàvàyodyamyodyamya dàråõi nipàtayan dàrå cchinattãtyucyate /
na tu sàkùàt kartçvyàpàragocaro dàrådvaidhãbhàvaþ, kiü tu spar÷avadvegavataþ karaõãbhåtasya para÷oþ saüyogasyodyamananipàtanalakùaõastu kartçvyàpàraþ para÷ugocara eva /
evaü svargakàmo 'pi kartà na sàkùàt svarge vyàpriyate, kiü tu tatkaraõaü yàgamasiddhaü sàdhayati /
svargastu yàgavyàpàràdevàpårvàbhidhànàt cetanà÷rayàd de÷akàlàvasthàbhedàsàditapariõativi÷eùàt sàkùàdutpadyate /
tadvadihàpi pramàtà siddhamindriyàdi, asiddhaü ca tatsannikarùàdi vyàpàrayannutpàdayan và karaõa eva caritàrthaþ /
karaõaü tvindriyàdi tatsannikarùàdi và nànyatra càritàrthamiti sàkùàdupalabdhàveva phale vyàpriyate /
prameyasya tu pratyakùàdanyatropalabdhihetubhàva eva tàvannàsti, tatràpãndriyasaübandhamàtre upayujyate prameyam /
indriyameva tu tattatsannikarùàdi và sàkùàt pramàhetuþ /
tataþ siddhametat na pramàtà sàkùàt pramàhetuþ kartçtvàt /
yo yaþ kartà sa sarvo na sàkùàt phalahetuþ, yathà vra÷canayajamànàdiþ /
tathà càyam /
tasmàt tathà /
tathà pratyakùaü prameyaü na sàkùàt pramàhetuþ, prameyatvàt /
yad yat prameyaü vattat sarvaü na pramàheturanumeyàdivat /
tathà caitat /
tasmàt tatheti /
tadidaü pramàtçprameyayoþ pramàõe caritàrthatvamacaritàrthatvaü ca pramàõasya, tasmàt tadeva phalahetuþ /
pramàtçprameye tu phalodde÷ena pravçtte iti taddhetå katha¤ciditi /
codayati akaraõeti /
nàkaraõaþ kartà pramàõamapi vyàptumarhatãtyarthaþ /
pariharati--na, indriyàrtheti /
yadà j¤ànaü pramàõa tadà j¤ànasya pramàõasyotvattàvityarthaþ /
puna÷codayati--yadi tarhàti /
pariharati--tasminnapãti /
codayati--yadi pramàtçprameyàbhyàü sadbhyàü pramàõamiti /
pramàõamantareõa pramàyà abhàvàt pramàtçprameyayoþ asiddhirityarthaþ /
pçcchati--kathamiti /
uttaram--pramàõamitãti /
artha svaråpamàtrameva kàrakaü kasmànna bhavati, tacca kriyàsaübaddhasya purastàdapyastãtyata
àha-na ca dravyamàtramiti /
astu tarhi tadãyo 'vàntaravyàpàraþ pradhànakriyàyàü sàdhyàyàü kàrakam, tasyàpi pradhànakriyàyàü nimittatvàdityata àha--na ca kriyàmàtramiti /
na hi svaråpeõa devadatto vra÷canaþ, nàpi tadãyo vyàpàra udyamananipàtanàdirloùñhàdyà÷raråþ /
kva tarhi kàraka÷abdaþ pravartata ityata àha--kàraka÷abdo hãti /
pradhànakriyàsàdhane hetau avàntarakriyàvi÷eùayukte kàraka÷abdaþ pravartate /
dvaidhãbhàve hi phale pradhànavyàpàre kartuþ karaõagocara udyamananipàtanàdiþ avàntaravyàpàraþ /
karmaõa÷ca dàråõaþ spar÷avadvegavattãkùõatarakuñhàrasayoga evàvàntaravyàpàtaþ /
tena hi dàrå svàvayavaparispandalabdhajanmano 'vayavavibhàgàd dvaidhãbhàvamanubhavati /
tasmàdavàntarapradhànavyàpàrasaüpannaü kàrakamiti sàmànyataþ prasàdhya prakçte yojayati--pramàtçprameya÷abdau ceti /
tàvanreõa kriyàü pradhànakriyàmityarthaþ /
pariharati--na, pàcakàdi÷abdavaditi /
lokàdhãnàvadhàraõaþ khalvayaü ÷abdàrthasaübandhaþ /
loka÷càtãtànàgatavartamànakriyàsaübandhamàtravivakùayà kàraka÷abdàn prayuïkte, pàcakamànaya pakùyatãti ca, pàcako 'yamapàkùãditi ca, pàcako 'yaü pacatãti ca tulyavat traikàlyaviùayaprayogadar÷anam /
tat kasya hetorapacatyapi pàkasaübandhaü pratyasti svaråp÷aktirdevadattàdàviti? dvayã hi ÷aktiþ kàrakàõàü kàryopajananaü prati svaråpaü ca sahakàrigràmasamavadhànaü ca /
tatràsatyapi sahakàrigràmasamavadhàne kàraka÷abdànàü pravçtteþ, satyapi ca svaråpe trekàlyavyàpini trekàlyayogikàryàsaübhave 'pravçtteþ traikàlyayogikàryopahitamaryàdameva svaråpaü kàraka÷abdànàü pravçtau nimittamiti /
asatyapi pratyutpannapramàhetupramàõasaübandhe pramàtçprameya÷abdayoþ pravçttiriti upapannaü pramàtçprameyàbhyàü pramàõa janyata iti /
tat pramàõamupalabdhisàdhanaü sàkùàt, na pramàtçprameye iti siddham //

satyapi copalabdhisàdhanatve pramàtçprameyayoråpabdhiheturityatràprasaïga, sàdhàkatamàsàdhakatamayoþ sàdhakatame kàryasaüpratyayàt sàti÷ayatvenodbhåtattvàt tasyetyàha--sàdhakatamatvàd veti /
sàdhakatamàrthaü pçcchati--kaþ punariti /
uttaram--pramàõasya bhàvàbhàvayoþ pramàyàþ kàryasya tadvattà bhàvàbhàvavattà sàdhakatamàrthaþ /
lakùyalakùaõayorabhedavivakùayà sàmànadhikaraõyam, na tu pramàtçprameyànvayavyatirekànuvidhànamapyasti pramàyà anvayavyatirekayorityata àha--na pramàtarãti /
pramàtçprameyàbhyàü saha pramotpàdasyànyayogavyavacchedena saübandhaþ /
pramàõena tu saübandhaþ pramotpàdasyàyogànyayogavyavacchedàbhyàmityati÷ayaþ pramàõasya /
pramàtçprameye hi pramàõopakùãõavçttinã na pramàyàü vyàpriyete /
tenàntaràyasaübhavannàva÷yaü pramàtçprameyavyàpàre sati pramà bhavati /
pramàõasya vyàpàre tu pramà bhavatyeveti kalpàntaramàha- yadvàn và pramimãte so 'ti÷ayaþ /
pramimãta iti svatantraü kartàraü da÷ayati pratipàdyàt karaõàd vyavacchettum /
yadvàneveti ca sàvadhàraõàm /
tatra yadvàniti kartrantaraü vyavacchinatti /
na hi kartà kartçmàn, kiü tu pramàõavàn /
svatantro hyà÷rayaþ paratantreõà÷rãyate /
kartradhãnaü hi karaõamityàveditam /
pramàtà prameyavànapi kvacid bhavet tattantratvàt prameyasya /
na tu prameyavàneva, anumànàdiùu prameyasyàtãtatvàdinà tadvattàvihàt /
na tu liïgadij¤ànavàn na kadàcidityavadhàraõaphalam /
so 'yaü vi÷eùaþ pramàtçprameyàbhyàü pramàõasya /
asyaiva ca vi÷eùasyàti÷ayatvamanvayavyatirekàbhyàmàdar÷ayati-- pramàõe satãti /
kalpàntarakàha-- satàrveti /
pårveõa bhàvapradhàno 'ti÷ayo yàdç÷asya dar÷itaþ, tàdç÷asyaiveha vyatirekapradhàno 'ti÷aya iti vi÷eùaþ /
akartçtvamahetutvamityarthaþ /
kalpàntaramàha--saüyogavaccaramabhàvità và /
setikartavyatàkaü hi vyàpriyamàõaü karaõam, na tu cakùuràdisvaråpam /
karaõàdi÷abdapravçttinimittamàtraü tu svaråpaü syàditi pårvamàveditam /
tacca siddhamasiddha và pramàtçprameyavyàpàrasya pa÷càdeva tathàtvena saüpadyata iti caramabhàvãtyucyate /
so 'yamasya caramabhàvitàti÷ayaþ, tathà tantånàü pañe janayitavye 'ntyàþ saüyogabhedà yadanantaraü paña utpadyata eveti /
kalpàntaramàha-- prapipatterànantarya và /
yata eva pramàõaü caramabhàvi, ata eva tadanantaraü pratipatteþ pramàyà bhàvàt /
pratipatterànarnyameva pramàõasyàti÷ayaþ /
sa ceti /
co 'vadhàraõe /
idamapi lakùyalakùaõayorabhedavivakùayoktam /
kalpàntaramàha--asàdhàraõakàraõatà và /
catastraþ khalvimàþ pratyakùàdipramiyo bhinnabuddhivyapade÷abhàjo 'nubhåyante /
na ca pramàtà tadbhedahetuþ, sya sàdhàraõyàt /
na ca prameyamekasyàpi prameyasya saüplave sarvapratipattisàdhàraõyàt /
pramàõàni tu yathàyathaü catasçùvapi pramitiùvasàdhàraõànãti bhinnabuddhivyapade÷anibandhanàni /
tadidamasàdhàraõyamati÷ayaþ /
a÷eùaþ puruùaþ pramàtàtra vivakùitaþ /
kalpàntaramàha-- pramàkàraõeti /
pramàyà asamavàyikàraõa khalvàtmamanaþsaüyogaþ /
sa ca sarvapramàsodhàraõaþ /
nàsau pramàtrà prameyeõa và ÷akyo vi÷eùñum, tayorapi tadvadeva sàdhàraõyàt /
asàdhàraõaü tu pramàõaü yathàyathamàtmamanaþsaüyogamavacchinatti /
eve sukhàdiprameyàõàmapi mana evàsàdhàraõaü vyavacchedaïka draùñavyam /
so 'yamasyàti÷ayaþ /
ati÷ayàti÷ayinorabhedavivakùayà ati÷aya÷abdavàcyam ityuktam //

kramapràptamarthagrahaõaü tàtparyato vyàcaùñe-- arthagrahaõamiti /
kasmàt punarniùidhyate pramàõaviùayà pratipattirityata àha--yato na pramàõaviùayeti /
itikartavyatà anuùñhànam, tasmin /
arthyata ityarthaþ, toyakaõñakàdiþ /
tasya tathàmàvo 'rthanãyatvam /
tacca sukhaduþkhasàdhanatvam /
sukhasàdhanaü khalåpàdeyatvena duþkhasàdhanaü ca heyatvenàrthye /
tàtparyàntaramàha--upekùaõãyeti /
upekùaõãyaviùaye pramàõe pravçttisàmarthyaü nàstãti tatpratiùadhyate /
na ca tadapramàõamiti /
tasyàpi dçùñapramàõasàdharmyeõa liïgena pràmàõyànumànàditi /
codayati--pramàõàgahaõamiti /
samarthapravçttijanikà hi pratipattirnàpramàõàdbhàvatãtyarthàdeva pramàõàditi gamyata ityarthaþ /
pariharati--na pramàõavi÷eùaj¤àpanàrthatvàt /
ayamabhisandhiþ, pravçttisàmarthyena hi kàryeõa pramàõasyàrthavattvamanumàtavyam /
na caitat sàkùàt pramàõasya kàryam, kiü tvarthapratipatteþ /
tadanantaraü hi samarthà pratipattiråpajàyate /
arthapratipattistu pramàõakàryeti samarthà pravçttiþ pramàõakàryà satã pramàõasyàrthavattvamanumàpayati /
tasmàdarthagamyamapi pramàõamarthapratipattikaraõatvena dyotanãyam /
anyathà pramàõamarthavadarthapratipatteþ masarthapravçttijanakatvàditi kiü kena saügatam? pramàõasya vi÷eùaþ pramàõabhàsàd vyàvçttiþ, tasya j¤àpanam /
sa evàrtho yasya pramàõagrahaõasya tat tathoktam /
tasya bhàvastattvam /
tasmàdetaduktaü bhavati--pramàõakàryàyà arthaprapitteþ pravçttisàmarthyaü na tadàbhàsakàryàyàþ /
tasmàt pramàõasyàrthavattvaü gamyata iti /
tadidamuktam--tad yeha pramàõena pratipattiþ sà pravçttisàmarthyaü pratipàdayati pramàõam /
ayamarthaþ /
pramàõa kartç, pravçttisamàrthyaü pratipadyamànaü pràpnuvattat pratipàdayati pràpayati pramàõakàryàrthapratipattiriti /
idamapi pramàõagrahaõasya prayojanamityàha-- na ca pramàõagrahaõamiti /
ekade÷ivyàkhyànamupanyasyati--sukheti /
na kevalaü sukhaduþkhahetutvàdarthyamànatvàt j¤àyamànatvàcca /
dåùayati--neti /
sarvasya sukhaduþkhataddhetutvena heyapakùanikùepàt upàdeyànàü pramàõa÷àstràpavargàõànàmabhàvaprasaïgàd vyàghàtaþ /
avivakùitatvàcceti /
ca÷abdasamuccitama÷akyahànatvaü hetvantaramàdar÷ayati-- na ca pramàõàdihànamiti /
sukhadaþkhataddhetavo hi heyàþ sane hànopàyamapekùante /
na ca pramàõàderanyaþ tadupàyaþ saübhavati /
na ca pramàõàdiþ svocchedàya paryàptaþ /
na càsmàdapavargo nàdhigamyate /
tasmànna ÷akyaü pramàõàdinà pramàõadihànamiti /
na caitanniþ÷reyasahetuü ÷àstraü praõayataþ såtrakàrasya tadanuvartino và bhàùyakàrasya vivikùitamityàha--na ca pramàõàdihànaü vivakùitam /
tasmàdasmadvacàkhyànameva ÷obhanamityàha--kiü tviti /
pravçttisàmarthyàdhànayogyavamamadhikàraþ /
tasmàt sukhaduþkhataddheturåpàrthapratipattireva hi samarthàü pravçttimàdhatte, na tvarthamàtràpratipattirityarthaþ /
na kevalaü vyàghàtà÷akyahànàvivakùitatvairarthapadena na sarvasaügraho '÷akyatvàdapi na sarvasaügraha ityàha--na saüvida iti /
sukhaduþkhataddhetutayà na saüvido grahaõaü saügrahaþ sarvamadhyapatitàyà api /
kutaþ? anadhikàràt, sukhaduþkhataddhetuyogyatàvirahàt /
nàpyarthyamànatvena saügraha ityàha--akarmatvàcca /
na tàvat sarvà eva saüvidaþ saüvidgocarà manoyonayaþ, saüvedyà bhavitumarhanti /
ekanãlaviùayasaüvitparamparàmàtra eva puruùàyuùasahasraparyavasànàt, viùayàntarasaücàràbhàvaprasaïgàcca /
tasmàdanavasthàbhayàdante kasyà÷cit saüvido 'saüvedyatayà phalamàtratvamabhyupeyam /
tathà ca sà nàrthyate /
na ca sukhaduþkhe tatreturiti na sarvasaügrahaþ saüvido 'saügrahàdityarthaþ /
tadevamàdivàkya vyàkhyàya bhàùyavàkyàntaramavatàrya tatraikader÷ivyàkhyànaü dåùayitumupanyasyati--so 'yaü pramàõàrtha iti /
dåùayati--nobhayasyàpi parisaükhyàtatvàt, arthastu sukhamityàdinà bhàùyagranthena /
kàryakàraõàbhyàmubhayatvam /
pràõabhçdbhedasyàparisaükhyeyatvàditi ca hetuþ ÷vetaþ pràsàdaþ kàkasya kàrùõyàditivanna pratij¤àrthena saïgacchate ityàha--pràõabhçdbhedasya ceti /
tadetadekade÷imatadåùaõamasmin vyàkhyàne nàstãtyàha--nàrtha÷abdasyeti /
candranàdiviùayaü pramàõaü sukhaprayojanameva, kaõñakàdiviùayaü ca pramàõaü duþkhotpàdaprayojanamevetyetadubhayaü parisaükhyàtuü niyantuma÷akyamityarthaþ //

evaü kilàtra ÷aïkyate, sukhaduþkhahetubhàvo vastånàü svàbhàviko bhavenna và? svàbhàvikatve nãla iva sarvàn pratyarthaþ sukha iti karabhavanmanuùyàõàmapi kaõñakaþ sukhaþ syàt /
evaü nidàdhe 'pi kuïkumaü sukhaü syàt /
candanaü ca hemantate 'pi sukhaü bhavet /
evaü tçùõaja ivàpàü suhitasyàpaþ sukhàþ prasajyeran /
asvàbhàvikatve tvanàdivàsanàvaicitryalabdhajanmapuruùadharmakalpanànupàtinaþ sukhaduþkhàdayo na pramàõaprayojanaü bhavitumarhantãti /
tatredamupatiùñhate--so 'yaüpramàõàrtha iti /
nivedayiùye hi kùaõabhaïgàdhikàre tathà sthemabhàjàmapi vastunàmakramàõàmapi kramavatsahakàrikàraõasamavadhànava÷àdupajanàpàyadharmàõaþ kramavanto dharmà bhavantãti, tadihàpi /
yadyapi na jàtyà sukhaduþkhahetubhàvo bhàvanàü bhavati, tathàpi jàtide÷akàlàvasthàpuruùabhedasahakàrisamavadhànàdupapatsyatesukhaduþkhahetubhàvo 'vyavasthayeti bhàvaþ //

tat siddhametat, pramàõàrtho 'niyataþ, aniyatapràõabhçdbhedahetukatvàt /
yadyadaniyatakàraõakaü kàryaü tatvasarvamaniyatameva, yathà aniyatakàlameghodayanibandhanaü varùam /
tathà càyam /
tasmàdaniyata iti /
kasmàt punaþ pramàtràdicaturvarge pramàõasyaivàrthavattvamucceta na pramàtràdãnàmapãtyà÷aïkàniràkaraõàrthaü bhàùyamanuvadanneva vyàcaùñe-- arthavati ca samarthe samyagarthe 'rthàvyabhicàriõãti yàvat /
pramàõe 'rthavanti bhavan simarthàni samyagarthàni pramàtràdãni /
arthasya tu samyaktvamidameva yad yàdç÷aþ pramàõenopadar÷istasya tathàtvaü na punaranyathàbhàva iti /
yadà tvàdibhàùyavàkye 'rtha÷abdaþ prayojanavacanaþ, tadaivaü vyàkhyànam-- arthavati ca prayojanavati ca yataþ samarthaü ÷aktaü pramàõa pratipattyàdikrameõa pårvoktena prayojanaü prati, ataþ samarthe pramàõe pramàtràdãnyarthavanti prayojanavanti bhavanti, yatastànyapi pramàõavadeva samarthàni ÷aktàni prayojanaü pratãti, atra hetaþ anyatamàpàya iti /
tasyàrthaü vyàcaùñe--anyatamatvàrtha iti /
nanvanyatama÷abdo bahuùvanirdhànitavi÷eùamekamàha, na tu sàdhakatamamityata àha--pramàraõàditi /
sàdhàraõa÷abdo hi pramaraõàd vi÷eùe vartate /
tad yathà ÷ivikàvahanapakrame puruùamànayeti puruùa÷abdo viùñau /
tadvadihàpi pramàtràdiparihàõyà pramàõasyàrthavattvàbhidhànaniyamaprakrama iti pramàtràdibhyaþ pramàõasya vi÷eùo vàcya iti tatraivànyatama÷abdo vartate /
yadyapyarthapratipattyarthàvyabhicàradvàreõa pramàõasyàvyabhicàro gamyate dçùñe viùaye, tathàpyadçùñe viùaye na tajjanitaprapittayavyabhicàreõàvyabhicàraþ ÷abdasya pramàõasya ÷akyo vij¤àtum, pratãyavyabhicàrasya pramàõàvyabhicàragrahaõamanreõà÷akyaj¤ànavat /
tasmàd dçùñàrthasya mantràyurvedasya pravçttisàmarthyàvadhçtàrthàvyabhicàrasya sàdharmyàdàptapraõãtvàdagnihotràdivàkyànàü pramàõànàmavyabhicàragrahaõapuraþsarameva trivargasyàvyabhicàragrahaõam /
na punaratra trivargasyàvyabhicàraþ ÷akyo 'nyataþ paricchettum /
adçùñàrthaviùayasya ca caturvargasyehàrthavattvena prayojanaü dçùñàrthe sandehàdapi vyavahàra siddheþ /
tadidaü caturvarge pramàõasya pràdhànyamiti //

caturvargavibhàgapare bhàùye pramàtà prathamaü dar÷itaþ /
tatastasya lakùaõamàha--pramàtà svatantra iti /
svàtantryaü pçcchati--kiü punaþ svàtantryam, yasyàbhisaübandhàt svantra iti? bhàùyakçtà pramàtopalakùito na lakùitaþ /
na khalvãpsàjihàsayorvà pravçttau và svàntryaü pramàtçtvam, api tu pramàyàrm /
ipsàdisvàtantryeõa tu taduttarakàlabhàvinà pramàyàü svàtantryaü parvakàlàbhàvyupalakùim /
tena taccarimanuvartamàno vàrtikakçt upalakùaõàntaraü kartçtvottarakàlabhàvyàha--kàrakaphalopabhoktçtvam /
na hi sarvaþ kartà samastakàrakajanyaü svargàdi vaudanàdi và bhuïkte çtvikpàcakàdiùu ca vyabhicàradar÷anàt /
kàrakasya tu sataþ kartçtvottarakàlabhàvinã phalopabhoktçtà kartçvanàntarãyakatayà dupalakùayati, yajamànasya ràj¤a÷ca praiùàdinà tattadvayàpàre kartçtvàt /
yathàhuratrabhavantaþ,
tadabhisandhipårvakaü preùaõamadhyeùaõaü va yuktaü tasarvaü pacyarthaþ /
iti /
svàtantryalakùaõamàha--tatsamavàyo và /
kàrakàbhidhànena sannidhàpitàü kriyaü taditi sarvànàmnà paràmç÷ati /
yasya hi vyàpàraü pràdhànyena dhàturàkhyàtapratyayo vàbhidhatte sa svatantraþ kartà /
tathà hi viklidyantãyatra taõóulàdayaþ kartàraþ, pacantãtyatra devadattàdayaþ /
tat kasya hetoþ? ekatra taõóulàdervyàpàra upàtto 'paratra devadattàderiti /
pràdhànyena cà÷eùakàrakanivarttyatvaü pradhànakriyàyàþ, avàntaravyàpàrabhede 'pi pradhànakriyodde÷ena samastakàrakapravçtteriti /
puruùa iti prakçtakriyàpekùam, pramàyàþ puruùà÷rayatvàditi /
lakùaõàntaramàha--tatprayoktçtvamitaràprayojyatà và /
tasya cetanasya sarvakàrakàõi prati prayoktçtvam, tai÷ca kàrakairaprayojyatà và /
acetanasya tu bhàktava kartçtvaü na svàbhàvikamiti bhàvaþ parisamàptipadàrthaü vyàcaùñe--tattvaparisamàptiriti /
tattvaü hi pramàõavyàpyatvaü pramàõavyàpàraviùayatvam /
tacca hànopàdànopekùàbhiþ paryavasyati /
paryavasànaü parisamàptiþ viniyojyeti vaktavye yogyatàgrahaõamãpsite 'pi dçùñe vastuni kuta÷cit pratibandhàt puruùeõànupàtte mà bhåt tattvàparisamàptiriti /
yadyapi hi tat puruùeõànupàttaü tathàpyupàdànayogyatàpradar÷anàdasti tattvaparisamàptiriti /
tatpratiùedha÷ca ityatra tacchabdena hànopàdànalakùaõaü viniyogaü paràmç÷ati //

kiü punastattvamityàdi bhàùyaü vyàcikhyàsustattvpratyayaprakçtestado 'rthaü pçcchati--kiüpunariti /
uttaram--sadasatã tat /
pra÷naü vibhajate--tasya bhàvastattvamityatreti /
uttaraü vibhajate--sadasatãtat /
atha kasmàt prakçtipuruùau và, pa¤caskandhà và, paraü brahmàdvaitaü và, jãvajãvastravàdayo và sapta, pçthivyàpastejovayuriti và catvàri bhåtànãtyàdãti na tado vàcyàni bhavantãtyata àha-- pramàõaviùayatvenàdhikàràt /
såtrabhàùyavàkyatadvivaraõeùu pramàõa pramàõaviùaya÷càdhikçtaþ na ca saükhyàdisiddhàntabhedànupàtino 'rthàþ pramàõaviùayàþ /
yathà caitat tathàtreva nivedayiùyate /
upasaüharati--tasmàditi //

prakçtyarthaü vyàkhyàya pratyàrthaü vyàcaùñe-tadbhàva iti, sadasatoryathàsaükhyaü vidhàyakaprakàõaviùayatà sato bhàvaþ, tatpratiùedha÷càsato bhàvaþ /
taditi vidhàyakapramàõaviùayatàü paràmç÷ati /
tatpratiùadhena ca pratiùadhakaü pramàõamupasthàpitam /
tena pratiùedhakapramàõaviùayatvameva tatpratiùedha ityanenoktaü bhavati /
etad vibhajate-tayoþ khalviti /
÷aïkate-pramàõaviùayatvàditi /
sarvasàmarthyaviraheõa tvasat sato vyàvartate /
yadi càsadapi pramàõaviùayaþ, tarhi nàsamartham /
tathà ca sadasatorabheda ityarthaþ /
niràkarotina, anaikàntàt /
na vayamasàmarthyenàsato bhedamàcakùmahe yenaivamupàlabhyemahãti bhàvaþ /
÷aïkà vibhajate--tatra bhavediti /
niràkaraõaü vibhajate--tacca neti /
gavàdi cetanam, acetanaü ghañàdãti /
yadi sadasatã samarthe kutastarhi tayormeda ityata àha--svatantreti /
asadupalabdhireva sadupalabdheranyànupalabdhiþ /
nanu saüyogavibhàgàdiùu satsvapi taratantropalabdhikaraõatvamatista, teùàü saüyujyamànavibhajyamànàdyadhãnaniråpaõatvàditya àha--pratiùedhamukhena pratipadyate pratãyate /
satàü keùà¤cit pàratantrye 'pi na niùedhyaniùedhàdhikàraõapàratantryamityarthaþ /
saüprati sadupalambhakasya pramàõasyàsadåpalambhakatvaü pratipipàdayiùatà bhàùyakàreõa pradãpo dçùñànta upanyastaþ /
satu sàdhyasamaþ, tasyàpi pramàõasàmagrãnive÷aditi ÷aïkyamàno 'tyantalokaprasiddhatayàsya dçùñàntatvaü samarthayate--pradãpavaditi /
gopàlàïganà api hi kimatràsti steno 'smaddhanaü và apavarake na veti sandihànà pradãpamupàdàya samantàdavalokyàpavarakamastãhàsmaddhanaü nàsti stena iti samameva ni÷cinvanti, na tu stenàbhàvani÷cayàyopàyantaramupàdadate /
tenàgàpàlàónamà ca paõóitaråpebhyaþ siddhaþ pradãpo dçùñàntaþ /
tadidamuktam-na hyasatpratipattàvupàyàntaramàsthãyate lokena /
anà÷rayaõe hetumàha pradãpena dç÷yamàne hi ghañàdike 'rthe svatantre nànena samànajàtãyaü tulyopalambhayogyataü dç÷yàntaramasti /
nãlapãtau hi parasparàbhàvavantau, tena nalãniùedhe nàva÷yaü pãtavidhiþ /
bhàvàbhàvau tu parasparàbhàvàtmànau, no khalvabhàvàbhàvo nàma ka÷cidanyo bhàvaråpàt /
nàpi bhàvàbhàvo 'nyo 'bhàvàt /
tadevaü pradãpopàyasya pratipattuþ pratãtikramamuktvà parãkùakàõàmupapattikramamàha--yadyabhaviùyaditi /
yadi ka÷cidà÷aïketa dç÷yatàmabhàvaþ /
pradãpena bhàvo 'pi bhaviùyatãti, tatraiùa parãkùakàõàü tarka upatiùñhate--yadyabhaviùayaditi /
tadevaü laukikaparãkùakasaümataü dçùñàntamupapàdya dàrùñàntike yojayati--eve pramàõenàpi indriyàdinà sati pramãyamàõe iti /
pårvavad vyàkhyeyam /
upasaüharati--tadevamiti /
sarvaü caitadupariùñàdupapàdayiùyate /
nanu yadi sadasatã pramàõaviùayau, kasmàt sadbhedà ivàsadbhedà api såtrakçtà nocyanta ityata àha--tatra teùu sadasadbhedeùu madhye svàtantryeõàsadbhedà na prakà÷anta iti nocyante /
niùedhyaniùedhàdhikàraõàdhãnaniråpaõatvàdasadbhedànàü bhàvabhedatantraü pramà÷anamiti bhàvabhedakathanenaivàbhàvabhedà api gamyanta iti noktà ityarthaþ /
atha và kathità eva yeùàü tattvaj¤ànaü niþ÷reyasopayogi, yaü tu na tathà na teùàü prapa¤caþ anupayuktabhàvaprapa¤ca iva vaktavya ityàha--caturvargànantarbhàvàd và bhàvaprapa¤cavad abhàvaprapa¤ca iti /
niþ÷reyasànupayogini bhàvaprapa¤ce yathà caturvargànantarbhàvaþ, evamabhàvaprapa¤ce 'pãti /
atha niþ÷reyasopayogàbhàvaþ kuto 'vagantavya ityata àha--bhàvopade÷àdevàbhàva upadiùño bhavatãti /
dvividhaü pramàõaü bhàvo 'bhàva÷ca, yathà kàraõàbhàvena kàryàbhàvaj¤ànaü yato dvitãyasåtrasamutyànam /
prameyeùu càpavarga eva mårdhàbhiùiktaþ /
eve prayojanàdiùvapãti tatra tatrohanãyamiti /
upasaüharati--ata÷ceti //

tadevaü tàtparyaü vyàkhyàya avayavàrthaü vyàkhyàtuü bhàùyaü pañhati--sacca khalu ùoóa÷adhàvyåóhamupadekùyata iti /
atra prathame kalpe ca÷abdo 'vadhàraõe, khalu ÷abdaþ spaùñàrthe /
tadeva ùoóa÷adhà vyåóhamupadekhyate nàsat, tasya sadadhãnaprakà÷atvàditi /
dvitãye tu kalpe pàramàrthike caþ samucce, khaluþ avadhàraõe, sati ùoóa÷àdhaivopadekùyamàõe 'sadapyupadekùyata ityarthaþ /
prakçtyarthaü vyàcaùñe--vyåha iti /
såtrasya saprapa¤ca tàtparyaü vyàkhyàya avayavàrthaü vyàcikhyàsunà bhàùyakàreõa tàsàü khalvàsàü sadvidhànàmiti bhàùyeõa såtramavatàrya pañhitaü tadasya vàrtikakçt tàtparyamàha--ta ete sadbhedà iti såtram /
ta ete pramàõàdayaþ sadbhedà niþ÷reyasopayogino na gaïgàvàlukàdayaþ /
tasmàt satsupramàõàdayaþ ùoóa÷aivodiyeùñà lakùitàþ parãkùità÷ca /
na gaïgàvàlukàdayaþ santo 'pi niþ÷reyasànupayogàditi bhàvaþ //

dvandvasvaråpamàha--sarvapadeti /
dvandvaparigrahe tàtparyamanvayavyatirekàbhyàmàdar÷ayati--sarva eva iti /
bahuvrãhikarmadhàrayayorasaübhàvàt ùaùñhãsamàsaparigrahe nigrahasthànasyàntyapadàrthasya pràdhànye vivakùitàrthahànaprasaïga ityarthaþ /
nirde÷e yayàvacanaü vigrahaityasta bhàùyasya tàtparyamàha--yathàvacanamiti /
anyonyanirapekùàõàü pratyekaü pramàhetubhàvaþ pramàõànàmiti hi bahuvacanaprayojanam /
prameyeùu tu yadyapi prameyatà vàstavã pratyekamasti tathàpyapavargahetubhàvena prameyatà samudàye samàpyate, na tu pratyekam /
àtmàdãnàmanyamatasyàpyatattvaj¤àne saüsàrànanivçtteriti yadeva hi nirde÷a vacanabhedasya prayojanam, tadeva codde÷e 'pi, tayorekavàkyatvàditi bhàvaþ /
pramàõàdãnàmiti vibhaktyarthavyàkhyànaparaü bhàùyaü pañhitvà pçcchati--kaþ punariti /
uttaram--kàrakàõàmiti /
tadvibhajate--yatreti /
kàrakàrthaþ pradhànakriyà, yadudde÷ena sarvakàrakapravçttiþ /
kàrakagrahaõena ca tannàntarãyakatayà pradhànakriyàpyànãteti vivaraõe sàpi dar÷ità /
yadyapi svasvàmibhàvàdàvapi saübandhe 'ntargataþ kriyàkàrakasaübandho 'sti saübandhamàtrasya kriyàgarbhatvàt tannàntarãyakatvàcca kàrakasya, tathàpyasau na vivakùyate /
saübandhamàtrameva tu vivakùyata ityarthaþ /
tatra codayati--tattvasyeti /
ùaùñhã cànarthikà avyatireke tadanupapatterityapi draùñavyam, tatràniyamavàdyekade÷ã pariharati--na, ubhayathàpãti /
bhàvasya bhavitradhãnaniråpaõatvàd, bhàvaniråpaõameva bhavitçniråpaõamàkùipati /
abhede 'pãti /
iùusthityà yathà tadbhàvapratiùedha iùobhàvo dharmo gatiþ, tasya pratiùadhaþ sthitiþ, tiùñhategratinivçttyarthatvàt /
evamatràpi na pramàõaprameyàdimàtramacyate tattvagrahaõenàpi tvarthàntaraü teùveva yat yat samàropitaü råpamanyathàtvamiti yàvat tat pratiùidhyate /
gatimaditi bhàvapradhàno nirde÷aþ /
yathà dvekayordvivacanaikavacane /
iti dvitvaikatvayoriti /
saükhyevavikùàyàü tu dvyekeùviti syàt /
tena gati mattvamarthàntaramiùornabhavatãtyasminnarthe iùoþ sthitiriti prayujyata ityarthaþ /
tadetad ekade÷imatamarthàntaratvaniyamavàdã dåùayati--tanneti /
pramàõadibhyo 'narthàntarasya tattvasya ca iùoranarthàntarasya gatyabhàvasya càsiddheþ / yathà ca bhàvàtirikto 'bhàvastathà kùaõabhaïgàdhikàre nivedayiùyate /
pramàõàdyatiriktaü ca tattvamanantarameva dar÷ayiùyatãti /
tattvasyaj¤ànamityàdi bhàùyaü vyàpaùñe--tattvaü j¤àyamànamiti /
ubhayaü pçcchati-kiü punariti /
tattvapra÷nasyottram--tattvamiti /
nimittatvaü ÷aktiþ pramàõàdãnàm /
sà ca dvayã svråpalakùaõà sahakàrisàkalyalakùaõà ca, atãndriyasya sàmarthyasya naiyànikairanabhyupetatvàt /
÷akte÷ca bhàvatvena bhavitçniråpaõàdhãnaniråpaõatvàd bhaviturapi niråpaõaü bhavatãtyuktam //

abhimataü niþ÷reyasaü grahãtuü niþ÷reyasadvaividhyamàha--niþ÷reyasaü purariti /
takrij¤adçùñaü niþ÷reyasaü grahãtuü dçùñamatiprasaïgàpàdanena dåùayati--eve ca kçtveti /
såtrakàràbhimataü niþ÷reyasamàha--paraü tviti /
etaduktaü bhavati, yadyapi niþ÷reyasapadamabhimatamàtravàci pramàõàditattvaj¤ànasya ca dçùñamapi niþ÷reyasaü saübhavati, tasyaiva tataþ sàkùàdutpatteþ /
tathàpyàtmàdivàcakaprameyapadasamabhivyàhàràdadçùñameva niþ÷reyasamabhipreta såtrakàrasya /
tatra ca pramàõamàditattvaj¤ànasyàpi pàrarmyeõa hetubhàvo 'styeveti /
codayati--dçùñamiti /
dçùñe dar÷anameva pramàõam /
adçùñaü tu niþ÷reyasamapràmàõikaü dar÷anàbhàvàdityarthaþ /
pariharati--na, nàsti arthasya tathàbhàvàt /
artha àtmàdiþ /
tasya àgamànumànasahakàriõà kàraõàbhàvena kàryàbhàvànumànamevàtràrthe pramàõamiti bhàvaþ /
ye tu vaiyàtyàt manyeran padàrthatattvaj¤ànamàtrameva paraniþ÷reyasaheturiti, yathàhuþ---
eko bhàvastattvato yena dçùñàþ, sarve bhàvàstattvatastena dçùñàþ /
iti, tàn pratyàha-- yadi punariti /
na hi bhàvànàü tattvamanyadataþ pratyakùaviùayãkçtàd råpàditi bhàvaþ /
mokùamàõà iti, sani muco 'karmakasya guõo và iti guõàbhyàsalopau /
na kevalaü vastuvçttiþ, såtrakàrasyàpi saümatamedityata àha--pçthagupade÷àcca prameyasya pramàõàdibhyaþ /
yadi ca yatki¤citprameyatattvaj¤ànànniþ÷reyasasya parasya pràptiþ, kimarthamàtmàdasåtreõa dvàda÷aiva prameyàõi nàdhikàni na nyånàni cetyavadhàryate såtrakàrerõa? tasmàt tadeva sàkùàdupayoti niþ÷reyase na padàrthamàtramityàha--prameyàvadhàraõàrthàyàü cotrarasåtraprikriyàyàmaku÷alaþ såtrakàraþ syàt /
kutaþ? prameyasya vihatatvàdàdyena såtreõeti /
tasmàd yadyupapattiþ yadi ca såtrakàrabhimatasubhayathàpi prameyatattvaparij¤ànaü parasya niþ÷reyasasya hetuþ /
tadanena àtmàderiti bhàùyaü vyàkhyàtam //

atha kiü tattvaj¤ànasyàtmàdiviùayasyàdçùña eva ko 'pi sàmarthyàti÷ayo yataþ paraniþ÷reyasotpàdaþ, maivam /
kiü tarhi? dçùñayaiva dvàretyàha bhàùyakàraþ-- taccaitaditi niþ÷reyasahetubhàvàbhidhànasya anu pa÷càt udyate anådyate /
tattvaj¤ànotpàde hi sàkùàt tadviùayamithyàj¤ànàdinivçttikrameõàpavargotpàda iti dvitãyasåtreõànadyate /
tadetad bhàùyaü taccaitadityàdyadhigacchatãtyantamanådya vyàcaùñe-heyamiti /
mithyàj¤ànamàtmàdiùu prameyeùu avidyà tanmålaü tçùõà /
upalakùaõaü caitat, dveùo 'pi draùñavyaþ /
tanmålau ca dharmàdharmau, tadetaddheyam /
hànaü tattvaj¤ànaü hãyate hyanenaitat sarvam /
tasya pramàõasya /
upàyaþ ÷àstram /
adhigantavyo mokùaþ /
evaümavayavàn vibhajya tàtparyamàha--etànãti /
etàni catvàryarthapadàni puruùàrthasthànàni, na kevalaü heyàdhigantavyabhedena dvàda÷avidra prameyaü dar÷ayataþ tadviùayatattvaj¤ànàya ca sopakaraõanyàyàbhidhànapramàõavyutpàdakaü ÷àstraü praõayataþ såtrakàrasya saümatam, api tu sarveùàmevàdhyàtmavidàmàcàryàõàmiti bhàùyatàtparyamityarthaþ /
tatra saü÷ayàdãnàü pçthagvacanamanarthakam ityàdi codyabhàùyaü vyàcaùñesaü÷ayàdyagrahaõamiti /
satyamiti parihàrabhàùyaü vyàcaùñai--na vidyeti /
codyaü vivçõoti--saü÷ayàdaya iti /
parihàraü vivçõoti--na vidyeti /
prasthànaü vyàpàraþ /
teùàü pçthagvacanamityàdi bhàùyaü vyàcaùña--tasyàþ saü÷ayàdãti /
na ca vàcayamastu vidyàtrayameva, kçtamànvãkùikyà vidyayeti, tasyà eva samastavidyàvadàtãkaraõahetutvàt /
yathà vakùyati--pradãpaþ sarvavidyànàmiti /
sa càyaü kiüsviditi vastuvimar÷amàtramanavadhàraõaj¤ànaü saü÷aya iti bhàùyam /
tad vyàcaùñe-tatra saü÷ayàdiùu,
saü÷ayastàvaditi j¤ànamavadhàraõaü pratyaya iti paryàyà iti manvàna÷càdayati--anavadhàraõàtmaka iti /
na j¤ànamàtraparyàyo 'vadhàraõa÷abdaþ /
api tu tidva÷eùavi÷cayavacanaþ kiüsviditi dolàyamànasyobhayakoñispç÷aþ pratyayasyàrthe 'navadhàraõàtmakasyàpi pratyàtmaü mànasena pratyakùeõàvadhàryamàõatvàditi /
pariharati--na vyàghàta iti /
tat tasmàt abhayamiti /
tatra nànapalabdhe ityàdi bhàùyamavatàrayituü pçcchati-- sa kathaü nyàyasyeti /
yadi nyàyasyàïga saü÷ayo bhavet, so 'pi vyutpàdyeteti bhàvaþ /
uttaram--yasmàditi /
etadàkùipati--upalabdha iti /
pa¤caråpa÷catåråpo và heturnyàyaþ /
pratij¤àdyavayavasamåho và nyàyaþ /
nãyate pràpyate vivakùitàrthasiddhiraneneti /
tasyà÷rayo viùaya upalabdha ucyamàno nirõota eva vaktavyaþ /
sandigdhe hi tasmin hetuþ sandigdhà÷rayatayà asiddhaþ syàt /
yatheha naganiku/je mayåraþ kekàyitàpàtàditi /
tadàpàtasandehe ato na nirõãta÷cennopalabdhaþ /
tata÷copalabdha÷cànirõota÷ceti vyàhatamityarthaþ /
pariharati--nàsti vyàghàta iti /
samàmanyataþ parvatamàtramupalabdhaü nirõotam, tadvi÷eùastu vahnimattvàdiranirõãta iti /
puna÷codayati--evamapãti /
upalabdho nirõota iti hi sàmànàdhikaraõyàt samànaviùayatvaü dar÷ayati /
tathà ca vyàghàtaþ /
sàmànyavi÷eùabhedena tu vyàghàtaü pariharan sàmànàdhikaraõyaü na samarthayasa iti bhàvaþ /
pariharati-na, yathà tatheti vyàpade÷àditi /
sàmànyavi÷eùayoþ sàmànàdhikàraõyàt /
ya eva sàmànyo nirõotaþ, sa eva vi÷eùato 'nirõoto 'pi saübhavatãti na vyàghàta ityarthaþ /
evamartha nyàyapravçttyartham, asandigdhe nyàyapravçtteranupapatteþ /
na hi kariõi dçùñe cãtkàreõa tamanumãme pekùàvanta iti //

prayojanasvaråpapratipàdanapårvakaü prayojanapadaprayojanaprada÷anàrthaü bhàùyamanubhàùe--atha prayojanam /
vyàkhyàtuü pçcchati--kiü punariti /
uttaüraü-- yeneti /
sphuñataramavaitat ityarthaþ /
punaþ pçcchati--keneti /
ekade÷imatenottaramàha--dharmeti /
tatra kàma itãcchàmàtraü vocyate, kàminãviùayo và ràgaþ? pårvasmina kalpe kàma ityevàstu kçtaü dharmàdibhaþ, sarveùàmeva kàmyamànatvàt /
uttarasminnavyàptiþ, sarakamçgayàdãnàü kàmyànàmasaügrahàt /
dharmamokùayorapi nàstikàn pratyapravartakatvam /
tasmàdayuktamediti manvàna àha-- vayaü tu pa÷yàma iti /
sukhasyàptyà duþkhasya hànyà viùayeõa viùayiõaü pratyayamupalakùamati /
asatyorakàraõavàt, satyorvà anarthakatpavàt pravçtteriti /
tathàpi sukhaduþkhàptitahànyoreva kartuþ pravçttiprasaïgo na tatsàdhane, na hyanyadvijànàti icchati ca karoti cànyaditi ghañate, atiprasaïgàt /
na ca phalaü puruùapravçttigocaraþ, tatsàdhanaü tu tadgocaraþ /
tatsàdhanatvavij¤ànàt tatsàdhana eva pravartate /
tannàtipasaïga iti cet? hanta tarhi tatsàdhanatvaj¤ànameva pravartayati, na phalaj¤ànam, j¤ànecchàpravçttãnàü kàryakàraõabhåtànàü sàmànàdhikàraõyena saüpratipattaürityabhipràyeõàha--sukhaduþkhasàdhanabhàvat sarve 'rthà÷cetanaü prayojayantãti /
tu÷abdaþ phalàd vyavacchinatti /
atràpi viùayeõa viùayiõaü pratyayamupalakùayati /
etaduktu bhavati, toyamupalabhya tajjàtãyasyàpekùisàdhanàü dçùñacarãmanusmarati /
atha tajjàtãyatà liïgena dç÷yamànasyàpekùisàõanabhàvamanumimãte /
anumàya ca pipàsuþ pravartate /
tenopàyaj¤ànasya sàkùàt puruùapravçttihetuvam, phalasya tvãpsitamasyodye÷atayeti sarvaü sundaram /
tadà÷raya÷ca nyàyaþ pravartate iti bhàùyaü vyàcaùñe--tadidaü prayojanaü nyàyasyeti /
àkùipati--ka iti /
samàdhatte--upakàrakatvamiti /
yathà ràjà÷ritaþ paõóita iti /
upakàrakatvameva dar÷ayatitanmålatvàditi /
vidhiþ pravçttiþ /
na jàtu niùprayojanà kàkadantàdau parãkùàmàrabhante prekùàvanta ityarthaþ /
àkùipati--kà punariyamiti /
nyàyà÷rayatvaü prayojanasya pratij¤àya parãkùà÷rayatvasamarthanamasaïgatamiti bhàvaþ /
uttaram--nyàyaþ /
tasmànnàsaügatamityarthaþ /
nanvevamapi nãyate pràpyate vivakùitàrthasiddhiraneneti vyupattyà pratyakùàdi pratyekaü nyàyaþ /
na caitat pratyekaü prayojanamà÷rayate /
ajihàsitànupàditsitànàmapyavij¤àsitànàmarthànàü pratyakùàdigocaratvadar÷anàdittyàkùipati--kaþ punarayaü nyàyaþ? samàdhatte--pramàõairiti /
pratyakùàdipramàõamålàþ pratij¤àdayaþ pa¤càvayavàþ pramàõàni /
tairarthasya liïgasya parãkùaõa parãkùà /
parãkùitu tu liïga pancàvayavopapannamanumeyapratyayaphalaü bhàvayatyeva, na tvatumeyàrthaparãkùà /
tasya sandigdhatve 'pi svaråpeõa parãkùànàspadatvàditi /
nanvavayavai÷cedarthaparãkùaõa na tarhi pramàõaiþ, kàryakàraõayorabhedàbhàvàdityata àha--kimuktaü bhavatãti /
na sàkùat pratij¤àdayo 'vayavà arthaparãkùàyàmupayujyante /
api tu svakàraõatatpramàõasåcanena /
tasmàt pramàõànàmavàntaravyàpàraþ pratij¤àdaya ityupapannaü pramàõairarthaparãkùaõam /
tadidamuktam--pramàõavyàpàràditãti /
tasmàt naikaikaü pramàõamiti /
samastapramàõopakaraõatvàdeva càsya paramatvamityàha--so 'yamiti /
pa¤càvayavopapannatayà ca pratyakùàgàmà÷ritatvam, na tadvirodha iti pradar÷anàrthaü bhàùyamanubhàùya tàtparyàü vyàcaùñe--prayakùàgameti /
kathaü punaranena bhàùyeõa taducyata ityata àha--yadihànumàneneti /
yat punaranumànamityàdi bhàùyaü vyàcaùña--catra punariti /
yatra hi virodhastatra pramàõamålànàmavayavànàü pratij¤àdãnàmitaretarapratisandhànamekavàkyatà nàsti /
pramàõavirodhena cogyatàvirahiõàü tatpadàrthànàü pàramàrthikànvayàbhàvàditi /
tãrthaü dar÷anaü tasya pratiråpakaþ /
adar÷anamiva dar÷ayatãti yàvat /
sa khalu tàdç÷aþ pa¤càvayavaprayogo làbhapåjàkhyàtikàmaiþ paõóitavya/janairåpavarõyamànaþ pratyavàyàya, pràgava tvapavargàyetyarthaþ /
tadevaü samudàyato bhaùyaü vyàkhyàyavayavavibhàgàya pañhati-yat punaranumànamiti /
pratyakùaviruddhodàharaõamàha--anuùõo 'giravayavã kçtakatvàd ghañavaditi /
atra codayati--kaþ punariti /
idamàtràkåtam--råpatrayasaüpannametat kçtakatvaü na và? na cet, tata eve tarhi tadanumànàbhàsamiti kçtaü pratyakùavirodhena /
athànvayavyatirekapakùadharmatatàsaüpannamapi bàdhitaviùayatayaitatadapramàõam? tadayuktam,
råpatrayasaüpattyàü khalvetat svàsàdhyenàvinàbhåtaü bhavati /
na ca bàdhàvinàbhàvayoþ saha saübhavaþ /
bàdhàyàmapakùadharmo bhavet, anaikàntika÷ca hetaþ /
vij¤àsitadharmaõo dharmiõaþ pacyamànatvena pakùatvam, na punaþ pratyakùàvadhçtasàdhyaviruddhadharmasya /
tasyàjij¤àsitatvenàpakùatayà taddharmasyàpakùadharmatvànna caikàntikaþ /
sàdhyadharmiõyeva pratyakùopasthàpitasàdhyadharmavati dar÷anena vyabhicàràt /
na ca sapakùàsapakùàvevànvayavyatirekàgamyàvinàbhàvadar÷anaviùayau na pakùa iti sàmpratam /
yadi hi pakùaü vihàya bahireva sapakùàsapakùayoravinàbhàvo gamyeta, tadà bahirvyàptimàtrabalena pakùadharmo 'pi heturna pakùe sàdhyaü sàdhayet /
asiddhà hi tatràsya svasàdhyena vyàptiþ /
tadetat paõóakamudvàhya mugdhàyàþ putrapràrthanamiva /
tasmàdantarbahirvà sarvopasaühàreõàvinàbhàvo 'vagantavyaþ /
evaü ca siddhaþ pakùe 'pi vyabhicàraþ sàdhanadharmasyetyanaikàntikatvam /
tathà ca råpatrayasampanno heturbàdhitaviùaya÷cetyasaübhavaþ /
tasmàt suùñhåkm--kaþ punarasyànumànasya råpatrayasamnnasya virodhaþ? na hyasti saübhavo råpatrayasaüpannaü viruddhaü cetyarthaþ /
atra samàdhimàha--anumànàviùaye prayogaþ /
vakùyati hyanumànàdhikàre yathànaupadhikaþ saübandho hetusàdhyayoranumànàïgam, na tu kàryakàraõabhàvàdiravyàpakatvàdatiprasaïgacceti /
sa caivaü pravartate--yo yaþ kçtakaþ sa sarvo 'nuùõo yathà ghañadiriti /
na ca vahneriva dhåmasaübandhe àrdrendhanasaüyogo gurvantavàsinoþ sàhacarye iva svàdhyàyàdhyayanamupàdhiþ kçtakatvànuùõatvayoþ saübandhe upalabhyate /
so 'yaü ÷aïkitaþ samàropito và prayatnena punaþpunaranviùyamàõo 'nupalabhyamànastatra tatra ghañàdàvupàdhirnàstãti pratyakùeõa, yadyabhaviùyad ghañàdivadeva vyaj¤àsyatra, vij¤ànàbhàvànnàstyeveti tarkasahàyena ni÷vãyate /
so 'yaü råpeõeva rasasya, ÷vastaneneva saviturådayenàdyanasya tadudayasya, samudravçddhaceva candrodayasya samànakàlasya, kçtakatvasyànuùõatvena svàbhàvika autsàrgikaþ saübandhaþ sàmànyena yo yaþ kçkaþ sa sarvo 'nuùõa ityavadhàritaþ, na tu nirvibhajya tejo 'vayavini /
na hi sarvopasaühàravatã vyàptirekade÷aviùayà bhavitumarhati /
ekade÷aviùayatve yatraiva na dar÷ità tenaivànaikàntikatvamà÷aïkyeta /
tathà ca tatra tatraikade÷e pratyekaü vyàptipradar÷anama÷akyam, ànanyàt /
tasmàt sarvopasaühàreõaiva tadupadar÷anam, tadiha kçtakatvamautsargikasàmànyaviùayavyàptismaraõasadhrãcãnaü pakùadharmatàva÷àt vi÷eùe tejovayavini sàdhayitumanuùõatonmukhaü yanna sàdhayet tat kiü pratyakùeõàpahçtaviùayatvàt, àhosvidanaikàntikatvàt? na tàvadanaikànkitvam, pràgevasàmànyato 'naupàdhikasaübandhasyàvadhàraõàt /
uùõe tejovayavini kçtakatvasya dar÷anàd anaikàntikamapakùadharmo và kçtakatvamiti cet-na, anumànena sàmànyato 'vadhçtavyàptinà tasyànauùõyàsàdhanàt /
pratyakùeõa tejo 'vayavina auùõyagraheõa tatra kçtakatvasya hetorvçttàvutpannamapi vyàptivij¤ànaü bàdhyate /
tata÷cànaikànkitvàdapravçttiranumànasyeti cet-na, anumànapravçttiviùaye sàdhyadharmiõi hetorvyabhicàrànudbhàvanàt /
anyathà tadgatasàdhyadharmasandehe tatropalabhyamànaþ sàdhanadharmaþ sandigdhabyatirekivàdanaikàntikaþ syàt /
sandigdhasàdhyadharme dçùñànta iva sàdhanadharmaþ /
tathà cànumànamàtramucchidyeta, pratyakùeõa sàdhyadharmaviparyadar÷anàt /
tejovayavino 'nuùõatvenàsàdhayatvam, tathà cànaikàntikatvam /
tadidamuktam--yasmina viùaye tejaso 'nuùõatve etat prayuktam, sa pratyakùeõàpahçta iti /
evaü cànumàne dåùite kçtamapakùadharmatvavyabhicàràbhyàü tadupajãvibhyàmiti bhàvaþ //

yat punaþ dignàgena pratyakùaviruddhamanumànamudàhçtaü tadupanyasyati- apare punariti /
a÷ràvaõaþ ÷abdaþ kçtakatvàd ghañàdivaditi bruvàõaþ ÷abdasvaråpamevàpalapati /
na hi ÷ravaõendriyàdanyadasti ÷abdagrahaõakàraõam /
na hi ÷ravaõendriyàdanyadastita ÷abdagrahaõakàraõam /
na càgçhyamàõaþ ÷abdaþ sadvyavahàragocaraþ /
tasmàdevaüvàdino 'bhipràyavyàptamasattvaü ÷abdasya /
tathà ca pratyakùavirodha iti bhàvaþ /
dåùayi--taistviti /
savi÷eùaõe hi vidhiniùedhau vi÷eùaõamupasaükràmata ityutsargaþ /
kvacit punarvi÷iùña vidhànamapi bhavatyananyagatitvàt /
tadyathà-
lohitoùõãùà çtvijaþ pracaranti /
sati vibhave na jãrõamalavadvàsàþ stàtakaþ syàt /
iti /
tadvadihàpi a÷ràvaõaþ ÷abda iti ÷rutivàkyayoþ sàmarthyàt ÷ràvaõatvavi÷eùaõopasaükànto niùedho na vi÷eùyeõa ÷abdena saha saübadhyate /
nàpi ÷ràvaõatvaniùadhàdàrthaþ ÷abdaniùedho vàdyabhipràyavyàptaþ /
vacanàrthàvirodhino 'rthasyàrthagamyatvànna tadvirodhinaþ ÷ràvaõatvaniùedhasya càdhikàraõa ÷abda iti na ÷abdàbhàve tanniùedho 'vakalpate /
na càbhàvastuccha iti tçtãya upapàdayiùyate /
na ca ÷ràvaõatvaü pratyakùagocaraþ /
taddhi ÷abda÷rotrayoþ saübandha,
kçttaddhitasamàseùu saübandhàbhidhànaü tvatalbhyàm /
iti kàtyàyanãyavacanàt /
na ca pratyakùàpratyakùavçtti /
saübandhaþ pratyakùaþ /
tasmàt ÷ràvaõatvamapratyakùamiti nàtra pratyakùavirodhaþ /
tadidamuktam--indriyavçttãnàmanãndriyatvàditi /
vçttiþ svàrthe saübandha ityarthaþ //

àgamaviruddhamudàharati-÷ucãti /
manvàdibhirnaràsthispar÷apratiùedhàt, spar÷e ca pràya÷vittopade÷àda÷ucitvaü nara÷iraþkapàlàdãnàmiti /
kàpàlika àkùipati--kathamiti /
nàsmàkaü vedastanmålà và smçtayaþ pramàõamityabhipràyaþ /
uttaram- ÷uci nara÷iraþ- kapàlamiti bruvatà ÷rutismçtãtihàsapuràõànapekùeõànumànamàtrasahàyenàtra vastuni vayà ÷uciråpo 'rtho vaktavyaþ /
kimuktaü bhavati ÷ucãti? yadi ucyeta spraùñuþ pratyavàyàbhàvaþ? siddhàntã pçcchati--sa kasyeti vàcyam /
yadyàtmana iti bråyàt kàpàlikaþ, avigãtà hi vyavahàraparamparàsmàkaü kàpàlikànàü nara÷iraþkapàlakaspar÷atadavasthitànnapànopayogalakùaõà, dàkùiõàtyànàmivàhnenaivukàdilakùaõà kriyà ÷reyaskarã /
tasmàdasmàkamapratyavàyakarayà ÷uci nara÷iraþkapàlamityarthaþ /
tatra sopahàsam uttaramàha-tadàgamànuùñhànatàtparyàvasthànàt kàpàlikasyaivametat /
÷rutismçtãtihàsapuràõalakùaõàgamavihitamarthamàcaratàü tannisiddhaü ca pariharatàü dàkùiõàtyànàmàhnenaivukàdyanuùñhànamanàdi adya yàvadanuvartamànamavigãtamàmnàyamålatàmanumàpayati àtmànaþ ÷reyohetubhàvena, na khalvàgamànapekùaþ sahasreõàpyanumànairimamarthamavagantumarhati /
kàpalikànàü tvàgamavihitamakurvatàü kurvatàü ca tanniùiddhamarthaü prayatnenànàdirapi vyavahàraþ ÷àkyamallakàdãnàmiva na vedànumànamålamiti bhàvaþ /
atha trayãvidàü nara÷iraþkapàlamapratyavàyaheturiti bråyàt, tadà trayyà vakùyamàõena nyàyena pràmàõyopagamàdàgamavirodhaþ, tadãyaspar÷asya trayyàü niùedhena pratyavàyahetuvani÷cayàt /
api càgamànapekùo 'numànena ÷aucaü nara÷iraþkapàlaüvyavasthàpayan praùñavyo jàyate-- ÷uci nara÷iraþkapàlamiti ko 'rthaþ? nanu ca eva vàkyàt pratãyate sa evàrthaþ, tat kiü pçcchacata ityata àha--vi÷eùavidhànaü ca ÷eùapratiùedhaparaü loke dçùñam, yathà dakùiõena cakùuùà pa÷yatãti ukte na vàmeneti gamyate /
tadiha yadi ÷uci nara÷iraþkapàlam, kimanyada÷ucãti vaktavyam /
na hi naroccàràdãnàma÷ucitve pramàõamanyadastyàgamàt /
àgamapramàõyaü ca na manyasa iti bhàvaþ /
atha trayãvidveùàd anumànapakùàpàtinà tvayà sarvameva naraviñkapàlàdi ÷aucapakùe nikùipyata ityàha--atha sarvameva ÷uci /
pariharati--dçùñànto nàsti /
kçtaþ? sarvasya pakùãkçtatvàt /
codayati--athànumànaviruddhra kasmàdanumànaü na bhavatãti /
na khalu pramàõatvena pratyakùàgamàbhyàmanumànasya ka÷cid vi÷eùo yena tau bàdhakàvanumànasya nànumànamiti bhàvaþ /
pariharati--ekasminnanumànadvayasamàve÷àbhàvàt /
ayamabhisandhiþ---yat tàvadanumànaü pårvapravçttaü tena bàdhitaviùayaü tabdalabhàvi pa÷cattanamanumàna na svakàryàya paryàptam, yathoktama÷ràvaõaþ ÷abdaþ kçtakatvàd ghañàdivadiyasyànumànasyànumànavirodha iti /
labdhasvaråpaü hi vastu kvacit ki÷cinniùidhye, na tu j¤ànàkàràlãke bahiriti tçtãye nivradayiùyate /
tadiha ÷ràvaõatvaü ÷abdasya niùedhatàpårvaü ÷ravaõamindriyamatãndriya tadgràhràtvaü ca vastunã anumàtavye ÷abdopalambhalakùaõena kàryeõa /
tathà caitenaivànumànenàpahçtaviùayama÷ràvaõatvànumànaü caramamanvayavyatirekasaüpannamapi na svocitaü kàryà janayati /
eve tanubhuvanàdãnàü na karte÷varo '÷arãritvànmuktasatmavat prayojanàbhàvàdityàdyàpã÷varadharmigràhimålànamànenàpahçtaviùayatayà nyàyàbhàsaü veditavyam /
tasmàt parasparànapekùasamànakàlapravçttisamarthànumànadvayasamàve÷àbhàvàbhipràyametaduktam /
na hyanayoranyatarad bàdhyaü bàdhaka và saübhavati, kiü tu mithaþ satpratipakùatayà na pramàü kurutaþ /
kasmàt punarna samàve÷o 'numànayoþ? asamàve÷e và kutaþ satpratipakùatetyata àha--na hyanvayavyatirekasampanne iti /
ihànvayavyatirekagrahaõena samànabalayoranvayavyatirekapakùadharmatvàsatpratipakùatvànyupalakùitàni /
etaiþ sampannayoryadi samàve÷a ekasmin viùaye bhavet, tata ekatarasya bàdhyatvaü bàdhakatvaü và gamyetàpi /
na tvetadasti, asaprapipakùatàsampatterabhàvàditi /
upasaüharati- -tasmànnànumànavirudvam anumànaü tulyabalam, api tu satpratipakùamityarthaþ /
pratyakùamapyanumeyaviruddhasàdhanàdanumànasya pratipakùa iti satpratipakùatayànvayavyatirekàdisampannasyànumànasya na pratyakùeõa tadviruddhàrthopasaühàriõà samàve÷a iti na bàdhyabàdhakabhàva iyabhipràyeõa codayati--pratyakùavirodhyapãti /
pariharati na neti /
tulyabalau hi mithaþ pratipakùau bhavataþ na tu durbalottamabalau /
na hi bhavati tarakùuþ prapikùo hariõa÷àvakasya, kiü tu samarakaõóånighnaviùàõakoñisamullikhitagaõóa÷ailasya vipinamàhiùasya /
tasmàt /
pårvabhàvi pratyakùamananyathàsiddhaü sadasatpratipakùamanumànaü samànaviùayasamàve÷àd bàdhata iti yuktamityarthaþ //

codayati--athopamànaviruddhamanumànaü kasmànna bhavati? gosadç÷o gavaya ityàraõyakasya vàkyaü ÷rutvà yadà nàgarako vanaü gato gosadç÷aü piõóamupalabhe, tadàsya vàkyàrthànubhavàhitasaüskàraprabodhajanitasmçtyapekùa gosàdç÷yaj¤ànamupamànaü puro 'vasthitasya piõóasya gavaya÷abdavàcyatvaj¤àne pramàõam /
tatra yadi ka÷cit /
pramàõayet naiùa piõóo gavaya÷abdavàcyo gopiõóasàdç÷yàd gopiõóàntaravaditi, tadidamanamànamupamànena bàdhitaviùayamastvityarthaþ /
saüpratipattiruttaram--nopamànaviruddhaü na bhavatãti anuùajyate /
asti cet kasmànnoktamityata
àha--pårvapramàõavirodhànuvidhànànnoktamiti ÷eùaþ /
tad dar÷ayati--upamànavirodha iti /
svaphaladvàrà ÷abdaü pramàõaü dar÷ayati--upamànavirodha iti /
svaphaladvàrà ÷àbdaü pramàõaü dar÷ayati--àgameti /
svaphaladvàraiva pratyakùaü pramàõa dar÷ayati--sàråpyaj¤ànamiti /
upasaüharati--pratyakùàgamayorvirodhàt virodhàbhidhànàd uktaü tad upamànaviruddhamanumànamiti //

bhàùyamanubhàùyàkùipati--tatra vàdajalpàviti /
prayojanasvaråpopayogàbhidhànànantaraü dçùñàntapade vyàkhyàtavye tadullaïghanena vàdajalpayoþ ko 'vasara ityarthaþ /
avasaramàha--tenàneneti /
prayojanavyàkhyànàïgamevedaü na vàdajalpavyàkhyàïgamityastyavasara iti bhàvaþ /
tatra÷abdàrthaü vyàcaùñe--tasminnyàyàbhàse iti /
vàdajalpakathayorhi na dvayorvàdiprativàdinoþ sàdhane samãcãne saübhavataþ, vastuni viruddhadharmadvayasamàve÷àmàvàt /
tasmàd dvayorekasya nyàyaþ, ekasya tu nyàyàbhàsa iti vàdajalpàbhyàü vivicyate /
nyàyàbhàsa iti tu sannidhànàduktam, sannihitàrthatvàt sarvanàmna iti /
vitaõóà tu parãkùyataü, saprayojanà niùprayojanà veti /
tu÷abdaþ prasiddhaprayojanàbhyàü vàdajalpàbhyàü vyavacchinatti /
pratipakùasthàpanàhãnà hi vitaõóocyate /
tatra sthàpanàhãnatvàt pratipakùahãneti pratãyate /
na khalu sthàpanàbhàve sthàpyasaübhavaþ /
tathà vitaõóacate vyàhanyate 'nayà pratipakùasàdhanamiti vyutpattyà parapakùopaghàtena pàri÷eùyàt svapakùasiddhirasyàþ prayojanaü pratãyate /
tadevaü sandigdhaprayojanà satã vitaõóà parãkùyate, prayojanavatã na veti /
tatra yadi niùprayojanà tato na sarvà vidyàþ, sarvàõi karmàõi, tanmukhena ca sarve pràõinaþ prayojanena vyàptàþ, vitaõóàyà eva karmaråpàyà vidyàråpàyà và niùprayojanàtvàt /
atha prayojanavatã, tata upapannà prayojanavyàptiþ /
kiü tàvat pràptam? tatra kecid bruvate niùprayojanà vitaõóeti /
sthàpanàhãnatayà tàvat sthàpayaþ pakùo nàsti /
avayavavyutpattyàpi parasàdhanàvidhàtaþ pratãyate /
na ca tàvanmàtreõa svapakùasiddhirasti /
na hi parvatanitambavartiti dhåme asiddhatvàdinà dåùite vahnestatràbhàvo ni÷cãyate /
tadidamuktam--dåùaõamàtratvàditi /
tamimaü niùprayojanavitaõóàvàdinaü pratyàhatacca naivamiti /
parasàdhanadåùaõenàsya pàri÷eùyàt svapakùaþ sidhyatu, mà và saitsãt, sa tu svapakùaseddhacaiva prayojanena pratipakùasàdhanamàhantãti bhàvaþ /
tadaneva (sa) yadi prayojanamanuyukta ityàdi bhàùyaü vyàkhyàtam /
atha na pratipadyata ityàdi bhàùyaü vyàcaùña--atha pakùamapãti /
athàpãtyàdi bhàùyaü vyàcaùñe--atha parapakùeti /
nàstiko hi sadasadubhayànubhayaråpatayà na vicàraü sahanta iti prameyàõi sarvathà dåùayati /
tadayaü parapakùapratiùedhamàtraprayuktaþ pravartate /
na tvasyàsti pakùo na ca sthàpanà /
tayorapi prameyapakùapàtitayà dåùyatvàdityarthaþ /
etadapãtyàdi bhàùyaü vyàcaùña-- tàdçgevaitat /
edadvibhajate--etasminnapi pakùe caturvarga cet pratãpadyate so 'sya pakùaþ /
pratipattirabhyupagamaþ /
yadyapi sthàpya eva pakùaþ, tathàpi tannàntarãyakatayà abhyupagamamàtreõa caturvargo 'pi pakùa uktaþ /
ka÷caturvarga ityata àha--caturvarga iti /
eùa sàdhanavàdã j¤àpayati--ahaü vaitaõóiko jàne anena pa¤càvayavena sàdhànàvàkyenedaü sàdhyaü j¤àpyata iti caturvargaþ /
tatpratãtyà khalvasya vaitaõóikasya parapakùaniùedhaþ prayojanaü sidhyati /
tathà ca na viùprayojano 'yaü vaitaõóika ityarthaþ /
dvitãyaü kalpaü dåùayati--atha na pratipadyata iti /
caturvarganàntarãyakatvàt dåùaõamapi na pratipadyate ityunmattavadupakùaõãya ityarthaþ /
aparamapi nàstikavaitaõóikaü prati doùamàha--pratipakùeti /
asiddhaviruddhàdidoùo vàkyasya vaitaõóikaprayuktasyàrthaþ /
taü yadi pratipadyate so 'sya pakùaþ /
athàsiddhaviruddhàdãnàü sadbhàvàbhyupagame prameyamadhyapàtinàü prameyamàtravicàràsahatvàbhyupagamo vighañata iti svavàkyàbhihitamevàddhiviruddhàdi na pratipadyate, pårvavaddoùaþ /
nàyaü laukiko na parãkùaka iti /
tasmàd vitaõóàpi prayojanavatãti nàvyàpakaü prayojanamiti siddham /
so 'yaü prasaktànuprasaktivàdaþ prayojanavyàkhyànàïgamityàha--uktaü prayojanamiti //

dçùñàntapadavyàkhyànaparaü bhàùyamanubhàùate--pratyakùaviùaya iti /
àkùipati--kimuktaü bhavatãti /
na tàvad yo yaþ pratyakùaviùayaþ, sa sarvo dçùñàntaþ, adçùñàntasyàpi pratyakùaviùayatvàt /
nàpi yo dçùñàntaþ sa sarvaþ pratyakùa viùayaþ, àgamàdiviùayasyàpi dçùñàntatvàt /
tasmàdayuktametadityàkùepa iti /
tatsamàdhànabhàùyam--yatreti /
tadvacàcaùñe--laukikaparãkùakàõàü dar÷anavighàtaheturiti /
etacca kvacillaukikaparãkùakàõàm, kvacit parãkùakàõàmiti mantavyam /
anyathà yadaprasiddhaü laukikànàü kevalaü paõóitaråpavedanãyaü paramàõvàdi tasyàdçùñàntatà syàt /
atra ca yo dçùñàntaþ sa evam, ta tu ya eve sa dçùñànta iti draùñavyam /
evaübhåtavyàkhyànasya prayojanaü dar÷ayati--evaü ceti /
tad vibhajate--dar÷anàvidhàteti /
na kevalaü prameyavirodhaþ såtravirodha÷cetyata àha--tata÷codàharaõasåtraü vyàhanyate /
yat teùu teùu ÷àstraprade÷eùvatãndriyodàharaõasåtraü siddhànte pårvapakùe và yathà,
mantràyurvedapràmàõyavat (2.1.68),
aõu÷yàmatànityatvavat (5.1.67)
ityevamàdi, tad vyàhanyate /
na tådàharaõalakùaõasåtram /
taddhi pratyakùaviùayadçùñàntatve 'pyupapadyata eva /
tasmàd bhàùye pratyakùavacanaü dçùñàntaviùayapramàõadàóhrayaü lakùayati /
pratyakùamålatvàd và pratyakùo dçùñàntaþ, anyathànavasthàprasaïgàditi /
so 'yaü dçùñàntaþ prameye 'ntarbhavannevamarthaü pçthagukta ityàha--so 'yamiti /
nyàyasya pa¤càvayavàtmakasya vacanasamåhasya dçùñànto målam, atastasya pçthagupade÷aþ /
ata÷càsya pçthagupade÷o yat--sati tasminniti /
anumànanimittatvamàha-- pårva pratyakùeti /
dçùñàntadharmiõi dçóhatarapramàõàvadhàritamityarthaþ /
÷àbdamålatàü drçùñàntasya dar÷ayati--pårva j¤àtaü càrthamiti /
saübandhagrahaõaviùayo 'rtho dçùñàntaþ, saübandhagrahaõaü ca ÷àbdasyàpi j¤ànasya nimittaü prathama÷ràviõaþ ÷abdàdarthaj¤ànàbhàvàt /
tasmàdasti ÷àbde 'pi dçùñàntasyopayoga iti /
aparamapi pçthagupàdànaprayojanamàha--nàstikasyeti /
aprapa¤cane hetumàha--taduktaü bhàùya iti //

siddhànpadavivaraõabhaùyaü vyàcaùñe--abhyupagameti /
tadvibhajate- -abhyupagama idimitthambhåtaü ceti /
tadvibhajate--idamitãti /
idamiti hi dharmiviùayaü siddhàntaü dar÷ayati, dharmo sarvatantrasiddhàntaviùayaþ /
itthamiti pratitantràdhikàraõàbhyupagamasiddhàntaviùayaü dar÷ayati /
vyavasthàyàmupalakùaõatayà pratitantrasiddhàntamàtramudàharati--idaü sàükhyeùveveti /
upalakùaõatàmudàharaõasyàjànàna÷codayati--sarvatantreti /
pariharati--yo 'yamiti /
abhyupagamavyavasthitiranabhyupagamàd vyavacchinatti /
na tu puruùavi÷eùe vyavasthàpayatãti bhàvaþ /
asyàpi prameyàntargratasyàpi sataþ pçthagupàdànaprayojanamàha--tasya prameya iti /
tatra sarvatantrasiddhàntasiddhastàvad vipratipannànàmapi vàdinàü dharmo, tasya sarvatantrasiddhàntasiddhasya vi÷eùeùu pratitantrasiddhàntàþ pravartanta /
tathà hi yadi ghaño nàma na sarvatantrasiddhàntasiddhaþ kimà÷rayà avayavã và paramàõusamåho và j¤ànàkàro và pradhànapariõàmo và brahmapariõàmo và tadvivarto veti pratitantrasiddhàntàþ pravartante? kathaü ca pratitantrasiddhàntà÷rayo vàdajalpavitaõóàþ pravartante? kimà÷raya÷ca nyàyaþ syàt? tathà yadyadhikàraõasiddhànto na bhavet, kathaü sàdhyasàmànyavyàptaü sàdhanasàmànyamiti sàõanavi÷eùat sàdhyavi÷eùo gamyeta? tasmàdasti prameyasyàpi siddhàntasya pçthagupàdanaprayojanam /
abhyupagamasiddhàntaü copariùñàd vicàrayiùyati vàttikakçt iti tatprayojanamihàsmàbhinogktamiti //

kramapràptànavayavànàha--athàvayavàþ /
nanu yathà tantavaþ pañasya samavàcikàraõaü kiü tathaivaite pratij¤àdayo vàkyasya? no khalu ràganaguõà varõàþ samavàyikàraõatàü pratipadyanta ityàha-- vàkyaikade÷à iti /
avayavà ivàvayavàþ, na punaþ samavàyikàraõam, yathà hyavayavàþ samudàyina ekasminnavayavini kàrye dhàrayitavye ca, evamekasmin vivakùitàrthapratipàdane pratij¤àdayo 'vayavà vàkyasya samudàyasya samudàyina iti /
nanu varõànàmà÷utaravinà÷inàü kramavatàmekakàlatvàbhàve samudàyàbhàvàt kutastatsamudàyo vàkyam, kuta÷caikade÷atetyà÷ayavànàkùipati--kiü punarvàkyam? uttaram--pårvapadasmçtyapekùo 'ntyapadapratyayaþ smçtyanugraheõa pratisandhãyamàno vi÷eùapratipattiheturvàkyam /
vi÷iùyata iti vi÷eùaþ padàrtha ekaþ, kriyà và kàrakaü và pràtipadikàrtho và padàrthàntaravi÷iùño vàkyàrthaþ /
yathà somena yajeta godohanena pa÷ukàmasya yasya pità pitàmaho và somaü na pibet sa vràtya iti /
tasya vi÷eùasyaikasya pratipattihetuþ /
tadevaü samåhanibandhanaü padànàmekakàryatvaü såcayati /
ko vi÷eùapratipattiheturityata uktam--antyapadapratyayaþ /
antyaü vi÷eùyaü viroùaõapårvakatvàt /
tasya padam /
na ca tadaviditaü sattàmàtreõa cakùuràdivad vi÷eùyaü pratipàdayatãtyata uktam--pratyaya iti /
pratãyamànaü vi÷eùyavàci padaü vi÷eùyaü bodhayati /
pratãti÷ca nànubhavaþ, api tu smçti /
na hi kramavadvarõasamudàyaþ padaü ÷ravaõendriyànubhavagocaraþ saübhavati, saübhavanti tu pratyekaü varõàþ /
na caite pratyekaü padam /
na ca pårvavarõasmçtinicayasàhito 'ntyavarõànubhavaþ ÷rotraja
iti yuktam, smçtãnàü svakàryasaüskàravirodhinãnàmasahabhàvàt /
vina÷yadavina÷yadavasthayoståpàntyàntyavarõasmçtyanubhavayoþ syàt /
na caitàvatàrthapratyayaþ pårvavarõasmçtãnàü nirobhàvàt /
na ca pårvavarõànubhavanitasaüskàrasahakàriõaþ ÷ravaõàdeva labdhajanmanaþ pratyayasyaikasyàdhyastatatsmçtyanubhavaråpavaicitryasya sadasadvarõàvagàhino viùayabhàvamàpannà varõà arthadhiyamàdadhatãti sàmpratam, saübandhasaüvedanàhitasaüskàrobdodhasamayajanmanà svajanitena saüskàreõa saübandhasmçtyutpattisamaye vinà÷àt padàrthàvabodhakatvànupapatteþ /
tasmàt smçtireva pratyayaþ /
ata evàdhyayanasamaye gurumukhàd gçhãto vedarà÷irvedàïgopàïgaj¤ànasaüskçtena smaryamàõa eva tasyàrthaü bodhayati /
evaü ca yadà padàrthapratyàyana eva padànubhavo na kàraõam, tadà vàkyàrthaj¤àne nànàpadàrthasmaraõàkàïkùàyogyatàsannidhànàvadhàraõàdivyavahite kaiva katheti /
yadi tarhi vi÷eùyapadameva smaryamàõaü vi÷iùñamarthamavagamayati kçtaü padàntaraiþ, tata eva vàkyàrthapratipatterityata uktam--pårvapadasmçtyapekùaþ /
pårvaü vi÷eùaõam, tatpårvakatvàd vi÷eùyapratãteþ /
tasya padava smaryamàõapårvapadàpekùaþ /
yadyapi smaraõàni na saha saübhavanti tathàpyekasmçtisamàråóhàni và padàni nirantarasmçtisaütànasamàråsani và parasparàpekùàõi /
tathà ca smaryamàõaü vi÷eùyapadaü vi÷eùaõapadàpekùaü vi÷iùñamarthamavagamayatãti //

syàdetat /
padamàlà cet smaryamàõà vàkyàrthavodhanã, kçtaü tarhi padàrthavodhanena, kçtaü ca padatadarthasaübandhabodhanenetyata uktam--smçtyanugraheõeti /
pratyekaü padebhyo yàþ padàrthasmçtayastadanugraheõa /
etaduktaü bhavati, yadyapi vàkyàrthavodhanàya padamàlà pravçttà, tathàpi padàrthasmçtiravàntaravyàpàrabhåtà apekùate kàùñhànãva pàkapravçttàni jvalanamavàntaravyàpàram /
na ca padànyagçhãtasaïketàti padàrthàn smàrayantãti upapannà padàrthasmçtisaübandhasaüvedanayorapekùeti /
yadi hi padàrthasmçtyapekùà padamàlà vàkyàrthavodhanarã, hanta da÷adàóimàni ùaóapåpà bhavantãtyevamàdãnàmapi vàkyàrthabodhakatvaü syàdityata àha--pratisandhãyamànaþ /
pratipadaü sandhànaü ghañanaü pratisandhànam /
tacca svàrthadvàreõàkàïkùàyogyatàsattyadhãnam /
na ca da÷adàóimàdivàkyàdiùu tadastãti na tato vàkyàrthàvabodha ityarthaþ /
tadevamekasmçtisamàroheõa emàrthàvacchedena ca padànàü samåho vàkyam /
tasya bhàgà ekade÷à iti /
yàvatãtyàdi bhàùyamavatàrayati--te kiyantaþ? bhàùyavyàkhyànenottaram--yàvabhdiriti /
pçcchati--keti /
na hi samàpterniùpatteranyà siddhirastãtyabhipràyaþ /
uttaram--padàrthasyeti /
dharmiõaþ siùàdhàyiùitadharmavi÷iùñatvaü vàstavamityarthaþ /
samàpti pçcchati--keti /
uttaram--vi÷eùeti /
vàstavo dharmaþ siddhiþ, tadgocarastu vini÷cayaþ puruùadharmo niùpattiriti vi÷eùa ityarthaþ /
kiyadbhiþ kimabhidhànai÷ca vibhàgaiþ siddhiþ parisamàpyata ityà÷aïkya bhàùyakçtoktam--tasya pa¤ceti /
tad vyàcaùñe--samàkhyeti /
bhàùyam anubhàùyàkùipati--tatràgama iti /
na hyagamavat pratij¤àvacanaü ni÷càyakam, hetuvacanàdivaiyarthyàt /
niùpàditakriye karmaõi sàdhanasya sàdhananyàyàtipàtàditi /
samàdhatte--àgamàdhigatasyeti /
àtmàdiprameyapratipàdanodde÷ena hi ÷àstrametat pravçttam /
tannàntarãyakatayà nyàyaü vyutpàdayat tameva vyutpàdayet, ya àtmàdeþ prameyasya sàkùàt ni÷càyakaþ, tatpratipàdakàgamapramàõyani÷càyako và /
tasya ca nyàyavi÷eùasyàdyo 'vayavaþ pratij¤à, àgamàrthaviùayà sàkùàt, tadviùayàgamapramàõyapratipàdakasya ca paramparayà /
tasmàt àgamaþ pratij¤à /
àgamopacàrasya ca prayojanamidaü yadarthasaüvàdenàgamenànugçhyate nyàyaþ saprayojana÷ca bhavati, àgamàrthaj¤ànasya niþ÷reyasahetubhàvena niråóhatvàt /
tasmàd yadyapi na nyàyamàtravartinã pratij¤à àgamaþ, tathàpi prakçtanyàyàbhipràyeõaitad draùñavyam /
tathà càgamàrthasaübandhena pratij¤àyàþ kalpitaviùayatvamapi paràkçtaü veditavyam /
yadàhuþ eke--sarvo 'yamanumànànumeyavyavahàro buddhyàråóhenaiva dharmadharmibhàvena, na bahiþsadasattvamapekùate iti //

tathànumànasya nyàyànugrahàkatvaü hetuvacanasyànumànatvopacàreõa bhàùyakàreõoktam--heturanumànamiti /
tat khalvanumànapratipàdakaü vacanaü viùayatayànumànenànugrahãtavyam /
na ca liïgadar÷anamàtramanumeyapratipattihetuþ, api tu saübandhasmçtisahakàri /
na ca hetuvacanamàtràt sahakàritàvagamyate /
tasmànna liïgavacanamanumànapratipàdakamiti kathamanumànatvopacàra ityata àha--evaü liïgadar÷anamàtre dç÷yamàne liïgaråpe saübandhasmaraõarahite hetåpacàràt anumànatvopacàrat heturanumànamityuktaü bhavaùyakçtà /
tadeva vibhajateyattu dvitãyaü liïgada÷anam /
saübandhagrahaõasamaye liïgadar÷anaü prathamam, tadapekùayà sàdhyadharmiõi liïgadar÷anaü dvitãyam, tatsaübandhasmçtivyaktihetubhàvàt smaryate 'nayeti smçtiþ saüskàraþ /
tasya vyaktiþ kàryàbhimukhãkaraõam, tatra hetubhàvàt /
kvacit pàñhaþ--- saübandhasmçtihetuvyaktihetubhàvàditi /
sa tu sugama eva /
ato heturityucyate /
etaduktaü bhavati, yat tad dvitãyaü liïgadar÷anaü ÷uddhamapyàpàtataþ saübandhasmçtihetubhàvàt saübandhasmçti sahakàryeva /
tathà cànumànam /
evaü ca tatpratipàdakasya vacasa upapanno 'numànatvopacàra iti siddham /
evaü ca vàstavena liïgena saübandhàt tadvacanasya buddhivikàlpitaliïgaviùayatvaü paràstaü veditavyam /
evamanyeùvapyavayaveùu vakùyamàõeùvetadeva prayojanaü yojanãyamiti /
udàharaõaü pratyakùamiti bhàùyam /
tadvyàcaùña--smçtiviùayasyeti /
yatra pratyakùaviùaye pårvaü vyàptirgçhãtà tasya smçtiriti smçtiviùayasya pratyakùataþ punaråpadar÷anàt avipratipattyà punaþ smaraõàt tatsmàrakaü vacanamudàharaõaü pratyakùam, målabhåtapratyakùapramàõasamutthatvàdita //

kaþ punaråpamànàrtha iti /
pratyakùamiva pratyakùamityatrevakàre tatropamàrthaþ ka ityarthaþ /
etadeva vibhajate--yasmàditi /
upamànamupanaya iti bhàùyam /
tadvyàcaùñe--yathà tathetyupamànaikade÷a iti /
upanayo hi tathà caitaditi pravartamàna udàharaõasthaü yathà÷abdàrthamapekùata iti yathà tatheti pravartata iti /
kiü punaråpamànaü yasyàyamekade÷a ityata àha--upamànaü khalu tathà gaustathà gavaya ityupade÷opayoge /
upayogastadarthaviùayo 'nubhavaþ /
tasmin sati pa÷vàd vanaü gato nàgarakaþ pratyekùeõàdçùñapårvaü piõóaü pa÷yati /
smarati copadeֈrtham /
piõóasya ca purovartinaþ smaryamàõena gavà sàdç÷yaü pratyakùeõaiva pa÷yati /
tadevaübhåtaü sàråpyaj¤ànaü gavaya÷abdavàcyo 'yaü piõóa iti pratãtiheturåpamànam /
tadetasyopamànasyopade÷àrthasmaraõagavayapiõóagosàråpyàpratyakùaråpasyaikade÷e saråpye yo yathàtathàbhàvaþ sa upanaye 'pyastãtyetàvatopamànatvopacàra upanaya ityarthaþ /
so 'yaü sarvapramàõavinive÷ena paramo nyàyaþ ståyate /
nigamanavyàkhyànabhàùyamanubhàùyàkùipati--kaþ punariti /
na khalvavayavànàü pramàõànàü và vàkye samavàyaþ saübandhaþ saübhavatãti bhàvaþ /
uttaram--ekavàkyeti /
adhyàropo buddhacà pratisandhànam /
sàmarthyaü pçcchati--kiü punatiti /
uttaram--itaretareti /
sàmarthyaü hi padànàü dharmaþ /
iha tu vibhajyamànànàmavayavànàü nanmålànàü ca pramàõànàü sàkàïkùatvameva dharmaþ samàrthyam /
tadatra samastaråpasampannaliïgapratipàdanamekaü prayojanaü vibhajyamànasàkàïkùatvaü càstãti siddhamekavàkyatvamavayavànàmiti /
nigamanapadaü vyutpàdayati--nigamyanta iti /
so 'yamiti bhàùyamanubhàùya pçcchati--kaþ punaþ parama÷abdasyàrtha iti /
uttaram--vipratipapannapuruùapratipàdakatvaü pa÷càvayavavàkyasya paramatvamiti /
etadeva vyatirekamukhena pratipàdayati--ekaika÷a iti /
yadyapi loke pratyakùàdãnàmekaika÷o 'pi vipratipannapuruùapratipàdakatvaü tatra tatropalabhyate, tathàpi yadetad vedapràmàõyamàtmàdipratipàdanaü ca niþ÷reyasopayoti, na tat pa¤càvayavàkyodatacchàstropadiùñopakaraõàd vinà sidhyatãtyanenàbhipràyeõa draùñavyam /
avayavànàü pçthagabhidhànamàkùeptuü vikalpayati--kiü punaravayavà iti /
vikalpaprayojanaü pçcchati--kiü càtaþ? uttaram--yadi pramàõàntaramiti /
samàdhatte--napramàõàntaramiti /
prayojanàntaramàha--ta eta iti /
yata eva vàdàdipravçttihetavo 'ta eva tattvavyavasthàyà÷cà÷rayà bhavantãti /
pçcchati--ka iti /
na hi kuõóamiva vadaràõi tattvavyavasthàvayavànà÷rayatãtyarthaþ /
uttaram--vi÷eùapratipàdakatvam /
dhamavi÷iùñodharmo vi÷eùaþ /
vi÷iùyata iti vyutpattyà, tatpratipàdakatvamavayavànàü tattvavyavasthà÷rayatvamityarthaþ //

kramapràptatarkapadavyàkhyànàrthaü bhàùyamanubhàùate--tarko na pramàõasaügçhãtaþ /
pramàõapadena hi catvàri pramàõàni saügçhãtàtina /
na caiteùvanyatamastarka ityarthaþ /
astu tarhi pramàõapadasaügçhãtebhyaþ pramàõebhyaþ pramàõàntaramasaügçhãtaü pramàõapadena prameyapadenevàsaügçhãtàþ saü÷ayàdayaþ prameyà ityata àha--na pramàõàntaram /
bhàùyamanubhàùya hetumàha--aparicchedakatvàt ani÷càyakatvàt /
tadeva vyatirekamukhena dar÷ayati--pramàõamiti /
syàdetat /
aparicchedakatvamasiddhaü tarkaj¤ànasya saü÷ayàdivad guõatvenàtmaliïgatvàt /
anyathà tvaki¤citkaravàdupàdànavaiyarthyamityata àha--pramàõaviùayavibhàgàt tviti /
na hi vayaü guõatvenotpattimattvena và råpeõàni÷càyakatvaü tarkasyàcakùmahe, kiü tu pramàõaviùayavibhàgahetutayà /
na caivamasyàki¤citkaratvamityarthaþ /
pçcchati--kaþ punariti /
uttaram--yuktàyukteti /
idaü yuktamidamayuktamiti /
itikàreõa yuktàyuktaviùayaü tarkaj¤ànaü paràmç÷ati /
tadanena tarkasya svaråpaü dar÷itam /
tasya vyàpàramàha--yat tatra yuktaü bhavati, saübhavati tadanujànàti na tvavadhàrayati tarkaþ /
etaduktaü bhavati pramàõaü tattvàvadhàraõàya pravçttaü karaõatayà itikartavyatàmapekùate /
tarka÷ca pramàõaviùayayuktàyuktavicàràtmà pramàõaü yukte tattve pravartamànamanujànan pramàõamanugçhõarati /
tadanugçhãtaü pramàõaü tattvanirõayàya paryàptam /
na ca pramàõaviùaye cet tarkaþ pravartate kçtamasya pramàõànuj¤ayà, nanvayameva ni÷càyakaþ kasmànna bhavatãti sàmpratam, tasya prasaïgatayà pàratantryeõa svayamasàdhanatvàt /
asti hi prasaïgo na prasaïgo hetuþ /
tathà hi pratyakùameva tàvad bhåtale pravartamànaü tadvi÷eùaõatayà ghañàbhàve 'pi pravartamànaü yadyatràbhaviùyad ghaño bhåtalamivàdrakùyata, tena saha tulyadar÷anayogyatvàt /
na ca dç÷yate /
tasmànnàstãti tarkeõànuj¤àyamànaü ghañàbhàvi÷iùñe bhåtale pravartate kevalamevedaü bhåtalaü neha ghaña iti /
evaü svargakàmo yajeta iti ÷abdo 'pi pravartamànaþ paramàptasya bhagavatar i÷varasya niyogo nàsvargaphalàyàü yàgabhàvanàyàmavakalpata iti samànapadenopatto 'pi duþkhatayà dhàtvarthaþ sàdhya iti na yuktam /
bhinnapadopatto 'pi puruùavi÷eùaõamapi svarga eva bhàvanàphalaü yukta iti tarkeõànuj¤àyamànaþ pravartate /
na ca yadyabhaviùyad ghaña iti và yadyabhaviùyad dhàtvarthaþ sàghya iti và kriyàtipattirasti, yadà÷rayàniùñaprasaïgenàyuktatvamitarathà tu yuktatvam, tat tarkeõa ni÷vãyate /
tasmànna pramàõam /
ni÷vayàya tu pravçttaü pramàõaü tadviùayavivecanenànugçhõan itikartavyàtvenopayujyate /
yarthoktam--
mãmàüsàsaüj¤akastarkaþ sarvavedasamudbhàvaþ /
so 'to vedo råmàpràptakàùñhàdilavaõàtmavat //

påjitavicàravacano hi mãmàüsà÷abdaþ /
ayuktapratiùedhena yuktàbhyanuj¤ànaü tarkaþ /
pramàõetikartavyatàtvena ca pramàõàd vedàdbheda uktaþ /
so 'to veda iti aïgàóiganoþ abhedavivakùayà /
itikartavyatàtvaü càsya sàkùad dar÷itam /
dharme pramãyamàõe hi vedena karaõàtmanà /
itikartavyatàbhàgaü mãmàüsà pårayiùyati //

iti sarvamavadàtam /
tasyodàharaõaü bhàùye karmeti /
karmakàraõakamapårvaü dharmàdharmàviti yàvat, kàrye kàraõatvopacàràt /
etadupapàdanàya pçcchati--kathaü punatiti /
nikàyavi÷iùñàbhirapårvàbhiþ ÷arãrendriyabuddhivedanàbhirabhisaübandho janma, tasya kathaü karmanimittatetyarthaþ /
atra pramàõamanumànamàha--bhadavattvàt, vicitratvàdityarthaþ /
pçcchati--kaþ punariti /
bhedamàha--sugatiriti /
pramàõamuktvà tasyetikartavyatàbhåtaü tarkamavatàrayati--so 'yaü bheda iti /
yadyekaü nimittaü syàd vaicitryaü na bhavet /
na hyabhinnàt kàryavaicitryamupapadyate, tasyàkasmikatvaprasaïgàt /
ata uktam--anekamiti /
nanvanekaü yàgàdibrahmahatyàdikriyàråpaü kàraõamastaü kçtamapårvairityata uktam--avasthitam /
yàgàdikà tu kriyà à÷utaravinà÷inã na cirabhàvine svargàya kalpata ityarthaþ /
avasthitaü ced yàgàdyàhitamapårvaü dharmo 'stãti sadaiva sukhinà bhavitavyam /
evamadharmo 'stãti sadaiva duþkhã syàditi sukhaduþkhayoþ kàdàcitkatvaü vyàhanyeta /
na hyavasthitàt kàraõàdanavasthitaü kàryamityata uktam--anityam /
na hyavasthànaü nityatàü bråmaþ, kiü tu tàvadanena sthàtavyaü na yàvadantyasukhaduþkhasaüvij¤ànaü janayati,
atha na÷yatãti /
nanu bhinnàni santvapårvàõi, tathàpi sarvàõi sarvàtmasamavetàti, yathàvayavã svàvayaveùu /
tathà ca sarvasàdhàraõyànnoktavaicitryotpàda ityata uktam--ekadravyam /
ekadravyaü cedastu tarhi sarvasàdhàraõe pçthivyàdau yatra kvacit /
tathàpi vaivitryànupapattirityata uktam--pratyàtmaniyatam /
atha pçthivyàdyeva kàraõa janmavaicitrye kasmànna bhavatãtyà÷ayavàn pçcchati--kiü kàraõamiti kasmàt kàraõàdityarthaþ /
uttaram--pçthivyàpadãnàmiti /
mà bhåt pçthivyàdi, pçthivyàdigataü ki¤cid bhaviùyatãtyata àha-- pçthivyàdigatasyeti /
bhàùyoktaprameyatve tarkasya hetumàha--upalabdhiviùayatvàditi //

tarkànantaraü nirõaya uddiùñastarkahetukatvàt /
tasya svaråpamàha--nirõayastattvaj¤ànamiti /
yadyevamindriyàpàtajanmapratyakùaj¤ànamapi tattvaj¤ànamiti nirõayaþ syàdityata àha--pramàõanàmiti /
anena pa¤càvayavavàkyamupalakùayati /
tatra satarkàõàü pramàõànàü samàvàyàt /
paramàrthatastu tarkapårvakastattvavini÷cayo nirõaya iti pratyakùàdãnàmapi tarkasahàyànàü nirõayaphalatvamiti /
syàdetat /
dhåmàdigocareõa nirõayena vahnyàdàvanumãyamàne pramàõabheva nirõayo na phalamityà÷ayavàn pçcchati--kadà punatiti /
viditàbhipràyasyottaram--yadeti /
saükalayya tarkanirõayavyutpàdanasya prayojanamàha--tàvetàviti /
parãkùako 'tra loko loka÷abdenocyate, taditarasya tarkàsaübhavàt /
buddhveti parãkùya nirõayaü kçtvetyarthaþ /
÷eùaü nigadavyàkhyàtam //

nirõayànantaraü vàdavyàkhyànàrthaü bhàùyam--vàdaþ khalviti /
tadanubhàùyopapattimàhavàda iti /
nànà pravaktàro yasmin sa tathà /
ekasyàpi ÷àstrakartuþ pårvapakùottarapakùasàdhanadåùaõapratipàdako vacanasamåho vàdaþ syàditi nànàpravaktçka ityuktam /
siddhàntabhedànavidhànena hi dvàvapi svasiddhàntànuråpaü sàdhanaü dåùaõaü càhaturityarthaþ /
pratyadhikaraõetyàdi bhàùyamanubhàùyàcaùñe--pratyadhikaraõamasya sàdhanam /
adhikriyata ityadhikaraõaü sàdhyam, tadadhikçtya sàdhanapravçtteþ /
pratyadhikàraõa sàdhanaü yasmin vàde sa tathoktaþ /
asyaivàrthaü niùkarùñuü pçcchati--kimuktaü bhavati? niùkarùati--ubhàbhyàü vàdiprativàdibhyàü svasvasàdhye sàdhanaü vaktavyam /
tathà ca nànàpravaktçkatvena tulyatve 'pi vàdasya vitaõóàyàþ pratyadhikaraõasàdhanatvena bhadeþ siddho bhavati /
vitaõóàyàþ pratipakùasthàpanàhãnatayà pratyadhikàraõasàdhanatvàbhàvàt /
tathàpi jalpàdabhedo vàdasya, asti hi jalpasya pratyadhikaraõasàdhanavatvaü ca nànàpravaktçkatvaü ceti /
ata àha--anyatarasminnadhikaraõe nirõaya iti /
vàde hi tàvad bråte, na yàvadanyatarasmin pakùe nirõayo jàtaþ, tattvabubhutsorvàdinorvàde 'dhikàràt /
jalpe tu puruùa÷aktiparãkùàlakùaõe 'pratibhàdinàpi paràjyopapatternàva÷yaü tattvanirõayaþ /
tasmàdanyataranirõayàvasànatvena jalpàd bhedo vàdasyeti siddham /
yathà caitat, tathopariùñàd upapàdayiùyate ityàha--tacceti /
tasya svaråpaü pçcchati/--so 'yamiti /
uttaram--vàkyeti /
codayati--nanu ceti /
vàkyasamåha÷ca j¤ànaü ceti vipratiùiddhametadityarthaþ /
pariharati--neti /
sàdhanopàlambhagrahaõasya ÷abdaviùayatvàdavidodha ityarthaþ //

yugapadeva jalpavitaõóe vyàcaùñe--tadvi÷eùàviti /
vi÷iùyete bhidyate iti vi÷eùau /
tasmàd vàdàd vi÷eùau bhinnau /
bhàùyamanubhàùya pçcchati--kaþ punarvi÷eùaþ? yadyogàd vi÷iùñe vàdàt jalpavitaõóe ityarthaþ /
uttaram--aïgàdhikyamaïgahàni÷ca yathàsaükhyam /
tadeva dar÷ayati--chaleti /
tat kimidànã saü÷ayàdibhirivàtyantavairåpyaü vàdena jalpavitaõóayoþ? netyàha--etàvatà vi÷eùeõa kathàmàrgabheda iti etàvàneva vi÷eùo na sarvathà, kathàtvena saü÷ayàdivyàvçttenasàmànyavi÷eùeõa trayàõàmapyabhedàdityarthaþ /
aparamapi bhedahetumàha--viùayabhedàcceti /
tad vibhajate--÷iùyàdãti /
÷iùyamàõo 'tyantaviparyastaþ durj¤ànàvalepadurvidagdha iti yàvat /
na tvevaübhåtaþ ÷iùyàdirviparyasto 'pyanavaliptatvàditi bhàvaþ //

kramapràptànàü hetvàbhàsànàü svaråpamàha--anyatameti /
pa¤casu caturùu và liïgaråpeùvanyatamaü liïgaü dharmamekaü dvayaü trayaü vànuvidadhànà ahetavo hetuvadàbhàsànta iti hetvàbhàsà uktàþ /
nigrahasthànebhya iti bhàùyamavatàrayitumàha--te ca nigrahasthànamiti /
avatàrayati--nigrahasthàneti /
avatàrya dåùayitumekade÷imatena vyàcaùñe--yasmàt kilaita iti /
kila÷abdo 'yamarucau /
tadetadekade÷ivyàkhyànaü dåùayati--na, ubhayathàpyasaübandhàt /
kiü ye ye nigrahasthànebhyaþ pçthagupadi÷yante, te sarve vàde codyante? atha ye ye vàde codyante te sarve pçthugupadi÷yante iti? ubhayathàpyanaikàntikatvàt nàvinàbhàvalakùaõaþ saübandha ityarthaþ /
tadetad vibhajate--na vàde codanãyatvamiti /
kasmàd ubhayathàpyavinàbhàvàbhàva ityata àha--yadi tàvaditi /
tasmàt nàyamavinàbhåto heturvàde codanãyatvaü và pçthagupade÷o và bhàùyakàreõokta ityupasaüharati--tasmàditi /
vàde codanãyatvàdityupalakùaõam, pçthagupade÷àditi ca draùñavyam /
tadevamekade÷imataü dåùayitvà svamatena bhàùyaü vyàcaùñe--etadeva tu nyàyyàmiti /
nigrahasthànebhyo hetvàbhàsànàü pçthagupade÷e prayojanaü yad bhàùyàkùarebhyaþ sàkùàt pratãyate /
sàmànyopade÷ena vi÷eùa upadiùñe vi÷eùopade÷aþ prayojanàdhikyaü såcayati /
yathà bràhmaõàn bhojaya kañha  ceti kañhabhojane vi÷eùo gamyate, tadvadihàpi nigrahasthànopade÷enaiva hetvàbhàseùu labdheùu teùàü vi÷eùeõàbhidhànaü prayojanàdhikyaü såcayati /
etàvàneva såtrakçto vyàpàro yat såtraõaü nàma /
tatra nigrahasthànavi÷eùàõàü hetvàbhàsànàü svaråpaü vàdasya ca tattvanirõayàvasànatvamàlocya vàde codanãyà bhaviùyanti nigrahasthànatvena hetvàbhàsà nàpratibhàdaya iti prayojanaü varõayà¤cakàra bhàùyakàraþ /
syàdetat /
bhavantu vàde codanãyà hetvàbhàsàþ, mà ca bhuvannapratibhàdayaþ /
kimevamapãtyàha--vidyàprasthànapramedaj¤àpanàrthatvàt /
vàdajalpavitaõóà vidyàþ paramparayà niþ÷reyasopayogàt /
tàsàü prasthànaü vyàpàraþ, tasya bhedaþ, tajj¤àpanàrthatvàt /
ata eva jalpavitaõóayostu ityàha /
codayati--atha kasmàditi /
yadi vàde hetvàbhàsàþ prayujyeran tato nigrahasthànatvena codyeran, na tu teùàmasti prayogo 'pramàõatvàt pramàõatarkasàdhanopàlambhatvàcca vàdasya /
tasmàt nigrahasthànamàtratvaü hetvàbhàsànàm /
tathà ca na pçthagupade÷aþ, nigrahasthànopade÷enaiva labdhatvàdityarthaþ /
pariharati--pramàõasàmànyàditi /
na khaluhetvàbhàsan tabduddhyà prayu/jàte vàdiprativàdinau, api tu hetubuddhyà /
tathà càsti teùàü vàde prayoga iti vàde nigrahasthànatvena hevàbhàsà÷càdyantàm,
nàpratibhàdãnãtyarthavàn pçthagupade÷aþ /
tadetad vikalpyàkùipati--vàde kàniciditi /
samàdhatte--na, lakùaõaparatantratvàdarthatathàbhàvasyeti bråmaþ /
lakùyata iti lakùaõam, samànàsamànajàtãyavyàvçttaü råpaü vàdasya ca nigrahasthànànàü ca /
tadadhãno hi teùàü tathàbhàvo vyavasthà /
kànicideva nigrahasthànàni vàde na tu sarvàõãti sàmànyato 'bhidhàya tadeva lakùaõaparatantratvamabhimate vi÷eùe yojayati--vàdasyeti /
uktamàkùipati--pramàõapratiråpakatvàditi /
ni÷citau hi vàdaü kuråtaþ /
ni÷caya÷ca pramàõaphalamiti kuto 'pramàõasyàvakà÷a ityarthaþ /
uttaram--bhrànteriti /
na ni÷cayaþ sarvaþ pramàõamålo 'pramàõamålasyàpi tasya dar÷anàt, anyathà viparyàsàdapravçttiprasaïgàt /
vàdino÷càbhràntatve vastuno viruddhadharmadvayasamàliïgitatvamekadà syàditi bhàvaþ /
pçcchati--kaþ punaþ ÷iùyeti /
upàsyopàsakayoþ parasparaü na dhvaüsanaü saübhavatãti bhàvaþ /
uttaram--vivakùitàrthàpratipàdakatvam eva na khalãkàra iti /
hetvàbhàsànàü ca pçthakkaraõaü na vàde tanmàtràvadhàraõàrtham, api tu yasminnanuddhàvite 'pi nigrahasthàne tattvapratipattivyàghàto bhavati, tasya sarvasya saügrahàrtham /
evaü ca nyånàdhikàpasiddhàntà api saügçjãtà bhavanti /
tatra pçcchati--nyånàdhiketi /
uttaram--pramàõeti /
jalpavitaõóayostviti bhàùyamanubhàùyopapàdayati--jalpavitaõóayostviti /
sàhaïkàro vijigãùurapratibhàdibhirapi nigrahasthànaistiraskçto galitàhaïkàrastattvabubhutsutàü nãtaþ pa÷càd vàdena vyutpàdyata ityarthaþ //

chalajàtinigrahasthànànàü pçthagupade÷aprayojanaparaü bhàùyamanubhàùate--chaleti /
upalakùaõàrthamiti bhàùyàvayavaü vyàcaùñe /
parij¤ànàrthameva kevalam, piraj¤ànasya phalamuktam--svavàkye parivarjanam aprayogaþ, paravàkye codbhàvanamiti /
codayati--chalajàtinigrahasthànànãti /
atra hi jàteþ svavàkye parivarjanamuktvà punaþ svayaü prayogo na yuktaþ /
kasmàt? vyàghàtàt /
etad vibhajate--svàkya iti /
pariharati--na vyàghàtaþ /
kutaþ? pra÷nàpàkaraõàrthatvàt /
tad vibhajate--svayaü ca sukaraþ prayoga iti anena bhàùyeõa kimuktaü bhavati? pareõa prativàdinà jàtau prayuktàyàü vàdã prà÷nikàn sabhyàn bravãti jàtiranena prativàdinà prayukteti /
te prà÷nikà enaü paryanuyu/jãran he vàdin kathaü kena prakàreõa jàtiþ catuviü÷atyàü jàtiùu katamà jàtiriti? so 'yaü prà÷nikànàü pra÷naþ /
tadapàkaraõàrthaü svayaü sukaraþ prayoga ityarthaþ /
prakçtamupasaüharati--tasmàdeta iti //

såtrakàreõa ÷àstrasyàtyantikaduþkhoparamaråpaniþ÷reyasàdhigamaþ prayojanamuktam /
bhàùyakàrastu nàstyeva tat prekùàvatàü prayojanam, catrànvãkùikã na nimittaü bhavatãtyàha--seyamànvãkùikãti /
tadetad bhàùyaü vyàcaùñe--seyamànvãkùikã nyàyavidyati /
yadyapãtarà vidyàþ pramàõikamevàrthamabhinivi÷ante tathàpyetadvidyàpratipàdyameva pramàõàdyupajãvya sve sve vyutpàdye tattve pravartantra, na tu pramàõàdyapi vyutpàdayanti /
yathà pratyakùàdyupajãvya pravartamànamanumànaü na pratyakùàdiviùayamapi tadànãmeva gocarayati /
tadanena vidyopakaraõagrahaõena vyàpàra ànvãkùikyà dar÷itaþ /
saüprati vidyànàü yàni karmàõi pratipàdyàni sàmàgrihotrakçùyàdãni tatràpyànvãkùikyupàya ityàha--upàyaþ sarvakarmaõàü vidyàvyutpàdyànàm, na tu hàlikamçgayvàdikarmaõàmapi /
na hi vidyàpadebhyo yàvanmàtràgatiþ, tàvanmàtreõa prekùavatàü paritoùaþ /
mà bhåt
àdityo vai yåpaþ
ityàdibhya àdityàdãnà yåpàdità /
tasmàt saü÷ayaparãkùàpramàõavinive÷a dvàreõa tadarthatattvamavadhàryà tatra trayã vinive÷anãyà /
evaü daõóanãtivàrtayoranugantavyam /
tasmàdànvãkùikãpari÷odhitapramàõapramà÷itaü sàmàdi itarà vidyàþ kurvanti viùayamiti ÷eùaþ /
api ca dravyaguõakarmaõàmabhimatànabhimatopàyatàpraj¤àpanena yathàyatha sarvà vidyàþ prekùàvataþ pravartayanti nirvayanti và /
tatra kimavi÷eùeõa sàdhyasàdhanetikartavyatàsu pravartayantu, àhosvit sàdhanetikartavyatàmàtre? tatra yadi sàdhyàü÷o 'pi pravartanàgocaraþ, tadà ÷yenàdisàdhyàyà hiüsàyà vihitatvena nànarthavatvam /
atha sàdhyàü÷aü ràgataþ pràptamanådya sàdhanetikartavyate eva vidharayete, tataþ ÷yenàdisàdhyàyà hiüsàyà avihitatvena na hiüsyàt sarvà bhåtàni iti pratiùadhàdanarthatvam /
tadiha sàdhyàü÷e 'pravartanamànvãkùikãgamyam /
evamanuùñhànagatàþ prayojakatvàprayojakatvàdaya ànvãkùikãgamyàþ /
evaü vàrtàdiùvapãti /
tadevamànvãkùikãmà÷rayante sarvavidyà ityàha--à÷rayaþ sarvadharmàõàm sarvàsàü vidyànàü puruùapravartanà dharmàþ, teùàmà÷rayaþ /
vàrtikakàrastu dharmadvàreõa vidyànàmeva÷raya iti vyàcaùñe--sarvavidyopakàrakatvàdà÷rayaþ, sarvàsàü vidyànàmiyamupakaroti /
vidyayà pravartanàyàü kartavyàyàmiyaü sahakàritayopakarotãtyarthaþ //

syàdetat /
vyutpàdyà÷cet pramàõàdayaþ sarvavidyopayoginaþ, tarhràtyantikã dukhaþ- nivçttirànvãkùikyàþ phalaü niþ÷reyasapadàdavagamyate /
vyutpàdyasvabhàvàlocanayà hi tad gamyate, sa ca vidyàntarasàdhàraõa iti vidyàntaràdhigamyena niþ÷reyasena saïkaraprasaïga ityata àha--tadidaü tattvaj¤ànaü niþ÷reyasàdhigama÷ca yathàvidyaü veditavyam /
vidyàntaràõi tàvad yat tattvaj¤ànaü kurvanti tatsvabhàvàlocanayà hi tadvidyàsàdhye eva niþ÷reyasabhade upayujyante nànyatra /
iha tu pramàõàdi yadyapi sàdhàraõam, tathàpyasàdhàraõàtmàdiråpapramayasamabhivyàhçtaü sadabhimata eva niþ÷reyaseþvatiùñhata iti /
vi÷uddhenàrjanena homasàdhanasya dravyasya pràptiþ svàgatam /
àdigrahaõena kramaparyantàïgagràmasàkalyaü gçhyate /
÷vamàrjàràdibhiranupaghàtaþ anupahatatvam /
àdigrahaõàd vi÷uddhàbhisandhiriti /
÷eùamatirohitam /
vàdàdãnàü nigrahasthànàntànàmupade÷aþ paràbhibhavopàyatayà madamànàdihetutvena niþ÷reyasaparipanthãti manvàna÷codayati--madamànàdãti /
pariharati--na, såtràrthàparij¤ànàt /
nàyaü såtràrthaþ, sarveùàü tattvaj¤ànaü sàkùànniþ÷reyasopayogãti, kiü tvàtmàditattvaj¤ànam /
taditarat tu pàramparyeõa /
tatra jalpàdãnà paràhaïkàrapra÷amanamavàntaravyàpàra iti na niþ÷reyasaparipanthità, kiü tvànukålyamityarthaþ /
madamànàdinimittatvaü ca heturasiddha ityàha--yaccedamiti /
upasaühàrati-- tasmànna nimittaü vàdàdiparij¤ànaü ràgàdãnàmiti /
iti /
såtrasamàptau // 1 //


____________________________________________________________________


     NyS_1,1.2: duþkhajanmapravçttidoùamithyàj¤ànànàmuttarottaràpàye tadanantaràbhàvàdapavargaþ //


tadevaü prathamasåtreõa ÷àstrasyàbhidheyaprayojanasaübandhàn dar÷ayatà padàrthàþ pramàõàdaya uddhiùñàþ /
teùàü ca lakùaõamuktvà tatparãkùà vartayiùyate, aparãkùya tattvaj¤ànanirõayàyogàt /
na cànirõotaprayojanasaübandhànàü pramàõàdãnàü lakùaõaparãkùayoravasaraþ /
na ca prayojanasaübandhanirõayaþ parãkùàü vineti tatparãkùàrthaü dvitãyaü såtram /
tatra prayojanàbhidhànasya dvaividhyàt saü÷ayaþ /
dvividhaü hi prayojanàbhidhànaü granthakçtàü dçùñaü samãcãnamasamãcãnaü ca, yathà vàtikàdiprayojanàbhidhànam àyurvedàdiprayojanàbhidhànaü ca /
tasmàdabhidhànasàmànyàd ubhayathàdar÷anàcca saü÷ayaþ /
tatrotsåtreõa prayojanàbhisaübandhapratipàdanaparaü pårvapakùabhàùyam--tat khalu vai niþ÷reyasamityàdi /
tad vibhajate--na tattvaparij¤ànàdapavargaþ /
kutaþ? ubhayathàdoùàt /
tadatyantavimokùalakùaõo 'pavargo niþ÷reyasam /
taccet tattvaj¤ànànantaram, sampradàyocchedo vàtaputrãyatà ca ÷àstrasya syàtàm /
tasmànna tattvaj¤ànànantaraü niþ÷reyasam /
tathà sati pramàõàditattvaj¤ànànniþ÷reyasamiti /
mithyà /
na cànyanniþ÷reyasam ityabhimànaþ pårvapakùavàdina iti //

atredaü siddhàntasåtramupatiùñhate--duþkhajanmeti /
tasya tàtparyamabhidhàyàvatàrayati--na prayojanànabhisaübandhaþ /
kutaþ? niþ÷reyasasya paràparabhedàt /
catastro hi pratipattayaþ prameye àtmàdau /
prathamà tàvadàgamàt yàmàcakùate ÷ravaõamiti /
dvitãyà tu ÷rutasya parãkùya nyàyana vyavasthàpanam, yàmàhurmananamiti /
sà cànvãkùikyàmàyatate /
ànvãkùikã ca saü÷ayàditattvaj¤àpanaü pramàõatattvaj¤àpanàyopàdatte /
pramàõatattvaj¤àpanaü ca heyopàdeyabhedavyavasthitaprameyatattvaparij¤àpanàya /
tatràpyàdyantavarjitada÷avargaj¤àpanamàdyantayoþ evàtmàpavargayoråpàdeyayostattvaj¤ànasyopakaroti /
na càyamànvãkùikãvidyàvaghçtaprameyatattvo 'pi parituùyati, pårvavadevàtmàdigataviparyayavàsanànuvçtteþ /
no khalu diïmåóhaþ sahasreõàpyanumàõairviparyayasaüskàramapanayati /
tattvàsàkùàtkàrastu viparyayasaüskàrà nivartayati /
tajjanità ca vàsanà viparyayavàsanàmiti lokasiddham /
tasmàdàtmàdisàkùàtkàravatãü caturthau pratãtima÷eùatadgocaravàsanàviparyàsa÷amanãmarthayamànenàdaranairantararyàbhyàü dhyànacintàdi÷abdavàcyà tçtãyà pratãtiþ sàkùàtkàraphalà dãrghakàlamupàsanãyà /
atha pariniùpannadhyànopàyaþ sàkùàtkàravatãü pratipadya caturthau pratãtiü nirmuktasakalakle÷ajàlaþ apravartamàno dharmàdharmasàdhaneùu niråddhànàgatadharmàdharmaprabandhotpàdo bhåtendriyavijayã praj¤àjyotirjovanneva mukta ityucyate /
na caivamavastho vãtaràgo 'pi sahasaiva dehàdibhiþ viyujyate, pràgupàttasya dharmàdhamapracayasyàbhuktasya bhujyamànasya càprakùãõatvàt /
na ca pràya÷vittenevàtmaj¤ànenàdattaphalànyeva karmàõi kùãyanta iti yuktam,
nàbhuktaü kùãyate karma /
# # iti smçteþ /
atyantasukhaduþkhasaüvij¤ànavirodhasya karmaõàmavadhàraõàt /
autsargikasya kvacit praya÷vittàdau vi÷eùavacanenàpavàdàt /
kùãyante càsya karmàõi /
# muõóaka 2/2/8 # iti ÷ruteþ /
yogarddhiva÷àd yugapadutpàditànekavidhadehopabhogenàpyupapatteþ //

tàvadevàsya ciraü yàvanna vimàkùye 'tha supatsye /
# chàndogya 3/14/2 # iti càbhuktopabhajyamànaphalakarmaprakùayàvaghitvadar÷anam /
yogàrddhiva÷àccàniyatavipàkakàlànyapi dãrghakàlaphalànyapi karmàõi piõóãkçtya bhåtendriyadavijayitayà yugapadeva bhuïkte /
acintyo hi samàdhiprabhàva ityuktam /
na càcintyatvàd vinaivopabhogena karmà÷ayàn prakùayiùyatãti yuktam, dçùñànusàreõa katha¤cidupapattau atyantàdçùñakalpanàyà ayogàt /
tasmàdutpannatattvasàkùàtkàrasya doùàbhàvàt pravçttyuparame yo 'nàgatàpårvànutpàdastadaparaü niþ÷reyasam /
tacca tattvasàkùàtkàrànantaraü bhavati /
tàdç÷a÷ca munistattvaj¤ànavàn ÷àstrasya praõeteti na vàtaputrãyaü ÷àstramiti /
paraü tu riþ÷reyasaü yogarddhiprabhavasampadà yugapadupabhogenopàttakarmà÷ayasya kùayàt sarvaduþkhoparama ityupapannaü niþ÷reyasadvaividhyamiti bhàvaþ //

tadetad dar÷ayati--yattàvaditi /
tattvasàkùàtkàraþ tattvaj¤ànam /
saüharùaþ sukham /
àyàso duþkham /
tatrànàgatàbhyàü tàvat pravçttyabhàvàdanutpàdàdevamucyate /
vidyamànakàraõe api sukhaduþkhe '÷akto 'dviùa÷ca bhu/jano na sukhaduþkhatayà manute /
na hyasti saübhavo na tatra tçpyati tacca tasya sukham, na ca tad dveùñi tacca tasya duþkhamiti /
syàdetat bhavatvetadaparaü niþ÷reyasam /
prakçte tu kimàyàtamityata àha--ayaü ÷àstràrthaþ /
artha÷abdo nimitte /
aparaü niþ÷reyasaü ÷àstrasya nimittam /
atha aparaniþ÷reyasotpàdasamaya eva paraniþ÷reyasotpàdo 'pi kasmànna bhavatãtyàha--paraü tu niþ÷reyasaü tattvaj¤ànàt krameõa bhavati /
no khalåtpannatattvasàkùàtkàraþ samucchinnavàsanàviparyàsaj¤ànastatkàryadoùatatkàryapravçttãnaü nivçttyai prayatate, kàraõanivçttyaivàyatnalabhyatvàt kàryanivçtteþ /
na hi kaphodbhàvajvarapra÷amanàya kaphanivçttau satyàü yatnàntaramàtiùñhate, tata eva tatsiddheþ /
paraü tu niþ÷reyasaü na tàvad bhavati, yàvadupabhogàdupàttakarmà÷ayapracayo na kùãyate /
tasmàt tattvasàkùàtkàràdhànaprayatnàtparastadupabhogaprayatna àstheyaþ /
tathà ca na tulyakàla utpàdaþ paràparayorniþ÷reyasayoþ /
tadidamuktam--krameõeti //

tadevamarthagati pari÷odhya såtramavatàrayati--krimeti /
yadyapyaparasminnapi niþ÷reyase mithyàj¤ànadoùapravçttãnàmapi samucchedakramo 'sti, tathàpi janmaduþkhocchedakramo nàsti, pårvopàttasya karmà÷ayapracayasya tàdavasthyàt /
tasmàt janmaduþkhocchedakramasamabhivyàhçto mithyàj¤ànàdyucchedakramaþ parasyaiva niþ÷reyasasya ÷àstraprayojanasya /
tatpratipàdanamarthaþ prayojanaü yasya tat tathoktam /
idaü càvàntaraprayojanam /
pradhànaprayojanamagre vakùyati //

atra kecit yogavibhàgamicchanti /
kàraõocchedàt kàryocchedo 'bhimataþ /
na càsau duþkhàdãnàü mithyàj¤ànàntànàmapradar÷ite kàryakàraõabhàve sidhyati /
tasmàd duþkhajanmapravçttidoùamithyàj¤ànànàmityako yogaþ /
atra kila samàsàdeteùàmitaretarayogaþ avagamyate /
sa ca yogyatayà kàryakàraõabhàvaþ /
kàryeõa kàraõaü yuktam, kàraõena ca kàryamiti /
ataþ siddhe kàryakàraõabhàve uttarottaràpàye tadanantaràbhàvàdapavarga ityanena yogena kàraõocchedakrameõa kàryocchedakramapratipàdanenàpavargaþ pratipàdyate /
atra cottaratvaü pàñhàpekùayà kàraõasya /
tadanantaratvaü ca kàryasyàvyavahitàdipàñhàpekùayà /
mithyàj¤àne kàraõe tatkàryàþ doùàþ /
eve ÷eùeùvapi yojyam /
tamimaü såtravibhàgamamçùyamàõo vàrttikakçd àha--idaü såtram /
ekavacanena bhedaü vyàvartayati /
na hi samucchedakramapratipàdanenàpavargaparatayaikavàkyatve saübhavati vàkyabhedo nyàyyaþ /
evanivçttyà anyanivçttyaiva kàryakàraõabhàva àkùipta iti nàsau såtre dar÷anãyaþ /
na hyarthàkùiptaü såtrakàrà dar÷ayanti /
tadidaü såtragrahaõaprayojanam /
tathà hi---
svalpàkùaramasandigdhaü sàravad vi÷vatomukham /
astobhamanavadyaü ca såtraü såtravido viduþ //

# viùõudharmottare 3.5.1 # iti /
astobhamanadhikam, arthalabhyapradar÷ane tvadhikaü bhavediti /
tat såcanàt såtraü syàt /
tathà hyahuþ,
laghåni såcitàrthàni svalpàkùarapadàni ca /
sarvataþ sàrabhåtàni såtràõyàhurmanãùiõaþ //

# # iti /
itaretarayogenàpi kàryakàraõabhàvaþ såcanãya eva /
sa varamekanivçttyànyanivçttyaiva såcyatàmekavàkyatànurodhàyeti /
paramatàtparyamasyàha--etatsaübandhenaiva /
÷àstrasya niþ÷reyasàdhigamalakùaõena prayojanena yaþ saübandhaþ pårvamàkùiptaþ, tatsamàdhànenàrthena arthavadetat såtram /
saübandhapadena viùayavàcinà viùacisamàdhànaü lakùayati /
tadevaü såtratàtparyaü vyàkhyàyàvayavavyàkhyànamavatàrayati--padàrthasviti /
yadyapi sàmabhedàdau hala÷akañadau ca mithyàj¤ànamanekaprakàraü saübhavati, tathàpi na tat saüsàraheturapi tvàtmàdidvàda÷avidhaprameyavi÷eùaviùayamiti såtrasthaü mithyàj¤ànaü vi÷eùñumàha--tatreti /
tadetena àtmàdyapavargaparyanta ityàdi bhàùyamavatàritam /
tadetadàkùipati--ko vçttyartha
iti /
na khalu yathà kuõóe vadaraü pañe và ÷auklyam, evaü prameye mithyàj¤ànaü pravartate, tasya j¤àtçsamavetatvàdityarthaþ /
uttaram--viùayàrthaþ /
yàvaduktaü bhavati pramayaviùayaü mithyàj¤ànamiti, tàvaduktaü bhavati prameye vartata iti /
viùayatvaü càgre nivedayiùyate /
anekaprakàram ityuktam /
tadàha--tatràyaü bhedaþ tatràtmani tàvat pradhàne prameye nàstãti /
kathaü punaretanmithyàj¤ànamityata àha--àtmà tàvaditi /
atra ÷aïgate--tasyànupapattiþ /
kutaþ? sadasatoþ sàråpyàbhàvàditi cet? sarvatra hi rajatodakàdivibhrameùu ÷uktirajatayorvà maråmarãcisalilayorvà sàråpyameva nimittaü pratãmaþ na hi jàtu råpaü rasàdiùu hastinaü và ma÷akàdiùu àropayanti /
asadç÷e 'pi ÷vete pãtabhramaþ, madhure ca tiktabhramaþ, pãtaþ ÷aïkhastikto guóa iti ca dç÷yata iti cet--na, tatràpi sàråpyasaübhavàt /
tathà hi bahinirgacchadatyacchanayanara÷misaüpçktapittagataü pãtimànamà÷rayarahitam, ÷aïkhaü ca doùàcchàditasitimànamanubhavan pãtagaõasya ca tadasaübandhamananubhavaüstadasaübandhàgraheõa pãtacãravilvàdisàmànàdhikaraõyena sàråpyàt ÷aïkha pãta iti viparyasyati /
evaü tvagindriyopanãtaü guóadravyamananubhåyamànamàdhuryamanubhavan rasanàgravartina÷ca pittasyàsvabhàvajàtatiktasya tiktatvamanubhavan tadà÷rayaü ca pittamananubhavannasaübandhàgrahasàråpyàt tiktanimbasàmànàdhikaraõyena tikto guóa iti vapiryasyati /
ati÷ãghratayà caiùa kramo na lakùyate /
na ca bråmo yatra sàråpyaü tatra bhrama iti, yenàtiprasakti÷codyeta, api tu yatra bhramastatràva÷yaü katha¤cit sàråpyamiti /
evaü dvicandradiïmohàlàtacakràdiùvapi ki¤cit katha¤cit sàråpyamåhanãyam /
na ca sa dasatoratyantavilakùaõayoþ sàråpyamasti /
tat kathamàtmani nàstitàropa ityàkùepaþ //

samàdhatte--na, pramàõagamyatopapatte /
àkùepaü vibhajate--na hi sadasatã iti /
samàdhànaü vibhajata--tacca naivamiti /
yadi sadasatoþ samànatvaü nàsti, tarhi bhedaþ /
tathà ca kasya kutràropa ityata àha--kriyàguõeti /
so 'yamasaddharmàn kriyàguõarahitatvàdãn satyàtmani samàropya asattayà viparyasyati--nàstyàtmeti, natvàtmànaü sarvato 'bhyarhitatamaü pa÷yan tatràsau snihyati, snehàcca tadupakàràya ghañate /
evaü tatparipanthinaü dveùñi /
dveùàcca tadapakàràya dyañate /
tata÷ca karmà÷ayam àcinoti /
tato janma /
tata÷ca duþkhamiti /
evamàtmanastàdç÷asya mà bhåt tattvàj¤ànam /
astu nàstitàsamàropa eva tàvad yato na pravartate /
yathàhuþ,
sukhã bhaveyaü duþkhã và mà bhåvamiti tçùyataþ /
yaivàhamitidhãþ saiva sahajaü sattvadar÷anam //

# pra.và. 1.202.3 # atrocyate /
yadyapi ràgàdinivçttiheturnairàtmyadar÷anam, tathàpi nàsti karma, nàsti karmaphalamiti dçùñeþ paramaü nidànam /
evaü pretyabhàvàbhàvaj¤ànasya ca /
tathà ca duþkhahetorheyavargasyàbhàvànna taddhànàyànena ghañitavyam /
na càvaïghañamàno heyaü hàtumarhati /
so 'yaü vç÷cikabhiyà palàyamànaþ à÷ãviùamukhenipatitaþ /
secamàstikatvàyàtmàstitopàsanãyà /
abhyarhitatà càtmano 'tyantaduþkhanivçttàvupapadyate /
ayameva càsyopakàro yadàtyantikaduþkha÷amanam, såkhàdhàne tvasya tadanuùaïgiduþkhàdhànàdapakàraprasaïgàt /
na hi jàtu ka÷ciccetanaþ sukhamàpsyàmãti madhuviùasampçktamannamupabhuïkte /
tasmànnairàtmyadçùñiþ prayatnenocchettavyà prekùàvateti siddham //

aparamapi saüsàrahetu mithyàdar÷anamàha--evamanàtmanãti /
pçcchati--ki punariti /
uttaram--ahaïkàreti /
vi÷eùamàha--icchàdãti /
punaþ pçcchati--kathaü punariti /
uttaram--÷arãreti /
upasaüharati--evamiti /
sàmànyadharmo 'haïkàràspadatvam /
vi÷eùadharma icchàdyàdhàratà /
tàü khalvayaü ÷arãràdiùvàropya eta evàhamiti ÷arãràdiùvàtmabhàvamàropayati //

evaü siddhaü kçtvà viparyayaü sarvamuktam /
saüprati sandihàno viparyayasvaråpaü pçcchati--kaþ punarayaü viparyayaþ? parãkùakàõàü vipratipatteþ saü÷ayaþ /
kecit svàkàrabàhyatvaviùayaü j¤ànaü viparyaya ityàcakùate /
anye 'sàdviùayaü j¤ànam /
anye tvanirvacanãyameva j¤ànam /
apare tvagrahaõamevava /
anyathàkhyàti tu vçddhàþ /
uttaram--atasmistaditi pratyayaþ //

idamatràkåtam--na tàvat svàkàraü rajatàdi bàhyatayà àlambante vibhramàþ /
tathà hi j¤ànàkàratvaü rajatàderanubhavàd vyavasthàpyet, anumànàd và? anubhavo 'pi rajatapratyayo và svàd, bàdhakapatyayo và? na tàvad rajatapratyayaþ /
sa hãdamanahaïkàràkàràspadaü rajatamàdar÷ayati, na càntaram /
ahamiti hi tadà syàt, pratipattuþ pratyayàdavyatirekàt /
bhràntaü hi j¤ànaü svàkàrameva bàhyatà àlambate /
tathà cànahaïkàràspadamasya viùayo j¤ànàkàro 'pi, j¤ànàkàratà punarasya bàdhakaj¤ànapravedanãyeti cet? hanta cakùuùã nimãlya vaitàlikapakùapàtaü parityajyàlocayatvàyuùmàn ki purovartidravyàkàratàmàtraü pratiùedhati rajatasya, àhosvit j¤ànàkàratàmapyasyàdar÷ayati bàdhakapratyayaþ? tatra j¤ànàkàratopadar÷anavyàpàraü bàdhakapratyayasya bråvàõaþ ÷làghanãyapraj¤o devànàüpriyaþ /
purovartitvaniùedhàdarthàt j¤ànàkàratàsiddhiriti cet? tanniùedho vaõigvãthyàdàvupalabdhasya rajatasya vyàvasthàpane hetuþ /
àntaratvaü tvasyànupalabdhacaraü kutastyam? na cànumànamatra prabhavatãti caturthenivedayiùyate //

santu tarhi bàdhakapratyayànurodhàd asatprakà÷ana÷ãlà eva mithyàpratyayàþ /
tathà hi bàdhakaü vij¤ànaü nedaü rajatamiti rajataj¤ànagocarasyàsattvaü gçhõàti /
na càsato viùayabhàvo nopapadyate /
na hi viùayatvaü nàma kàraõatvaü yenàsati na syàt, kiü tu svakàraõadhãnaþ sàmarthyàti÷ayaþ /
sa tàdç÷o j¤ànasya, yena santamivàsantamapi gocarayati/na ca viùayasàmarthyamatropayujyate, j¤ànasya sàmarthyàdeva tadbhàvasiddheþ /
ata evàsatprakà÷anasàmarthyameva mithyàj¤ànànàmavidyàtvamanirvacanãyaü kecidàsthiùata /
atredamàlocanãyam--kimetat mithyàj¤ànamasat sadàtmanà gçhõàtãtyasadviùayamupeyate? àhosvit sadeva sadantaràtmanà gahõàti sata÷ca sadantaràtmatvena asattvàdasadviùayamucyate? na tàvat pårvaþ kalpaþ, rajatàtmanà cet asadàlambeta na satã ÷uktikàm, kathaü punarasau rajàtartho ÷uktau pravartate na punà rajatàbhàve /
kaskàccedamiti purovarti dravyamaïgulyà nirdi÷ya tasya rajatatvaü niùedhati nedaü rajatamiti, yadi tatra na prasa¤jitaü rajatatvaü pårvavij¤ànena? atha ÷uktireva rajatàtmanà asatãti tadàkàratayà tàmàlambamànaü mithyàj¤ànamasadàlambanamucyate? tatrànuj¤ayà vartàmahe /
na khalvanyathàkhyàtivàdino 'pi sadantaraü sadantaràtmanà sadabhyupagacchanti /
tathà satyanyathetyeva na syàt /
yathàhuranyathàkhyàtivàdinaþ,
tasmàd yadanyathà santamanyathà pratipadyate /
tanniràlambanaü j¤ànamabhàvàlambana ca tat //

# ÷lo. và. niràlambanavàde 117-8 # iti /
na ca rajatàtmanà purovartino dravyasyànirvacanãyatà, mithyàj¤ànasamaye sattvena bàdhakasamaye càsattvena nirvacanãyatvàt /
na caivaübhåtasyàsataþ prathà nopapadyate, tasya sadasadbhyàmupàkhyeyatvàt /
yaþpunaþ advaitavàdinà prapajco vainà÷ikànàü và sàmànyàdirno bahiþ ki tvalãkam /
tadviùayaü ca j¤ànaü mithyàj¤ànamityapi na saübhavati, tasya sarvopàkhyàrahitasya kenacit sàråpyàbhàvàt, tatkàraõakatvàcca bhrànteþ, kàraõàbhàve kàryàbhàvasya sulabhatvàt /
tasmàt prapa¤ca÷ca sàmànyàdi ca vastusatã nàmamãcãnavij¤ànagocarau /
tabdàdhakaü copariùñàdapàkariùyate /
tasmànnànivacanãyakhyàtirapi //

syàdetata /
anyadanyathà prakà÷ata iti saüvidviruddham/na tàvat sadbhàvamàtreõàlambanatvam /
tanmàtrasya sarvapratyayasàdhàraõyena sarve 'rthàþ savarpratyayaviùayà iti savarsarvaj¤atàpattiþ /
na ca kàraõatvenàlambanatvam, råpàdivij¤ànànàü råpàdivaccakùuràdyapi kàraõamiti cakùuràdyàlambanatvaprasaïgàt /
atãtànàgataviùayatvaü ca vij¤ànasya na syàt, atãtànàgatayorasattvenàkàraõatvàt /
tasmàt pratibhàsamànamàlambanam /
tathà ca rajatapratibhàsaþ ÷uktikàlambanamiti durghañam /
api ca cakùuràdãnàü samãcãnaj¤ànopajananasàmarthyamiti kathamebhyo mithyàj¤ànaü bhavitumarhati? na hi ÷yàmàkabãjaü parikarmasahasreõàpi kalamàïkuràya kalpate /
doùasahàyà locanàdayo mithyàpratyayamàdadhata iti cet--na doùà hi kàraõànàü sàmarthya nighnanti, na punaþ kàryàntaropajananasàmarthyamàdadhati, na khalu bhçùñaü kuñajabãjaü nyagrodhadhànàyai kalpate, kiü tu na karoti kuñajadhànàm /
api ca svagocare vyabhicàre vij¤ànànàü sarvatrànà÷vàsaprasaïgaþ /
tasmàt sarvameva vij¤ànaü samãcãnamàstheyam /
tathà hi rajatamidamiti dve j¤àne smçtyanubhavaråpe /
tatredamiti purovartidravyamàtragrahaõam, doùava÷àt tadgatasya ÷uktikàtvasàmànyavi÷eùasyàgrahaõàt /
tàvanmàtraü ca gçhãtaü sadç÷atayà saüskàrodbodhakrameõa rajate smçti janayati /
sà ca gçhãtagrahaõasvabhàvàpi doùava÷àt gçhãtatàü÷apramoùeõa grahaõamàtramavatiùñhate /
tathà ca rajatasmçteþ purovartimàtragrahaõasya va mithaþ svaråpata÷ca viùayata÷ca bhedàgrahaõàt sannihitarajataviùayavij¤ànasàråpyeõedaü rajatamiti bhinne api grahaõasmaraõe abhedavyavahàraü sàmànàdhikaraõyavyapade÷aü ca pravartayataþ /
kvacit punargrahaõe eva mitho 'gçhãtaprabhede, yathà pãtaþ ÷aïkha iti /
atra hi viniryannayanara÷mivartinaþ pittadravyasya kàyasyevàtisvacchasya pãtattvaü ca gçhyate /
pittaü tu gçhyate /
÷aïkho 'pi doùava÷àt guõarahitaþ svaråpamàtreõa gçhyate /
tadanayorguõaguõinorasaüsargàgrahàt sàråpyàt pãtacirabilvaphalapratyayàvi÷eùeõàbhedavyavahàraþ sàmànàdhikaraõyavyapade÷a÷ca, bhedàgrahaprasa¤jitàbhedavyavahàrabàdhànàcca nedaü rajatamiti vivekapratyayasya bàdhakattvamapyupapadyate /
tadupapattau ca bhràntatvamapi lokaprasiddhaü siddhra bhavati /
tasmàd yathàrthàþ sarve 'pi bhramàþ pratyayatvàt pañapratyayatvayavaditi pràptam //

evaü pràpte 'bhidhãyate--asti tàvad rajatàrthino rajatamiti j¤àne sati purovartidravyapravçttiþ sàmànàdhikaraõyavyapade÷a÷ceti sarvajanãnam /
tat kiü grahaõasmaraõayostadgocarayo÷ca bhedàgrahàd bhavatu, àhosvidabhedagrahàt? na tàvaccetano 'j¤ànàt pravartate, api tu j¤ànàt /
purovartivastugrahaõarajataj¤ànàdagçhãtabhedaü svaråpato viùayato và rajatàrthinaü purovartidravye pravartayatãti cet? hanta bhoþ kimetàvatà purovartivastugocaraü j¤ànaü rajatagocaraü bhavati, àhosvit tanmàtragocarameva? yadi rajatagocaraü purovartirajatatayàgçhõàt, kathaü nànyathàkhyàtiþ? atha tanmàtragocaram, ko bhedàgrahasyopayogaþ? na hi vçkùamàtradar÷anaü ni÷cayena ÷iü÷apàrthinaü pravartayati, na hi tatra ÷iü÷apàj¤ànamasti /
asti tviha rajatavij¤ànam, agçhãtabhedamidamiti j¤àneneti cet? nanu rajatavij¤ànaü purovartini dravye na vartate, purovartij¤ànaü ca na rajata iti tatra purovartidravyamàtràrtho purovartini pravarteta na rajatàrtho /
evaü rajatàrtho yatra kvacana pravarteta na niyamena purovartina dravye /
na hi tatra tena rajatatvamavagatamãti /
athedaü rajatamiti dve j¤àne, bhedàgrahàdidaü rajatamityekaj¤ànasadç÷e, tena taducitaü vyavahàraü pravartayataþ? yadyevaü tadrajatam, iyaü ÷uktiriti bhedàvabhàsivij¤ànavyavahàramapi kasmànna pravartayataþ? yathaiva hi bhedàgrahàdabhinnavij¤ànasàdç÷yam, evamabhedàgrahàd bhinnavij¤ànasàdç÷yamapi /
so 'yamubhayato bhedàbhedagrahasàråpyàt pravçttinivçttibhyàü yugapadàkçùyamàõaþ pratipattà kaùñàü da÷àmàve÷itaþ praj¤à÷àlibhirativyàkhyayà //

syàdetat /
viparyayaj¤ànotpàde 'pi ÷uktirajatayorbhedàgrahe 'sya vyàpàra àstheyaþ, anyathà gçhãtabhedànàmapi viparyayotpàdaprasaïgàt /
tathà ca ÷akyaü tatràpi vaktum--yathà bhedagrahàd viparyayaj¤ànotpàda evamabhedàgrahàt kasmànna samãcãnaj¤ànotpàda iti /
tatra yastava parihàraþ so 'smàkaü vyavahàravyapade÷ayorbhaviùyatãti /
yathàhurakhyàtivàdinaþ---
yeùàmapi viparãtakhyàtisteùàmapyaj¤ànavàsananibandhano bhrama iti /
maivam, j¤ànahetånàm aj¤àtaråpakàryasaübandhànà cukùuràdãnàü dar÷anàt, cetanavyavahàràõàü tvabuddhipårvakàõàmapratãteþ buddhipårvakatve tu vivekàgraha upayujyate, na vyavahàravyapade÷ayoriti yuktamutpa÷yàmaþ /
yadyavivekagraho 'pi tatparipanthã vidyata iti kuto 'nyataranibandhano vyavahàraþ? tasmàt samàropa eva bhedàgraha iti /
tat siddham etadvivàdàdhyàsitaü rajatàdivaj¤ànaü purovartivastuviùayam, rajatàrthinastatra niyamena pravartakatvàt /
yad yadarthina niyamena yatra pravarpayati tadvij¤ànaü tadviùayam, yathobhayasiddhaü samãcãnarajatavij¤ànam /
tathà caitat, tasmàt yathà, yaccoktam--anavabhàsamàmà ÷uktiranàlambanamiti, tatra kiü ÷uktikàtvasya rajatamiti j¤ànaü pratyanàlambanatvaü sàdhyate, àhosvid dravyamàtrasya sitabhàsvarasya purovartinaþ? tatra pårvasmin kalpe siddhasàdhanam /
uttarasminnanavabhàsanamasiddham, idamiti purovartino dravyasyàïgulyà nirde÷àt /
dçùñaü ca duùñànàmapi kàraõànàmautsargikakàryapratibandhena kàryàntarotpàdakatvam /
tad yathà, vetrabãjànàü dàvàgnidagdhànàü kadalãprakàõóajanakatvam, bhasmakaduùñasya caudaryasya tejaso bahutarànnapànapàcakatvam /
nedaü rajatamiti ca pratyakùabàdhakapratyayàdapahçtaviùayam, pratyayatvena vibhramàõàü yathàrthatvànumànaü nodetumarhati /
yathà ca pramàõàbhàsavyabhicàre 'pi pramàõe à÷vàsaþ, tathà pramàõato 'rthapratipattau ityatropapàditam /
diïmàtramatra dar÷itam /
prapa¤castu tattvasamãkùàyàm asmàbhiþ kçta ityuparamyate //

tadevamàtmani mithyàj¤ànaü vyàkhyàya ÷arãràdiùvekàda÷asu mithyàj¤ànaü bhàùya eva dar÷itam /
tattu spaùñatvàt asmàbhirna vyutpàditamityà÷ayavànàha--÷eùamiti /
tatra ÷arãràdiùu manaþparyanteùu yathàyogaü mithyàj¤ànaü duþkhe sukham ityàdinà apratihàtavyam ityantena bhàùyeõoktam /
pravçttyàdiùu ÷çïgagràhikayoktaü pravçttau ityàdinà rocayet ityantena bhàùyeõa /
evaü mithyàj¤ànasya svaråpaü dar÷ayitvà mithyàj¤ànadoùapravçttitajanmaduþkhànàü kàryakàraõabhàvo doùàdãnàü svaråpaü coktam etasmàt ityàdinà tàpa ityantena bhàùyeõa /
saüprati mithyàj¤ànàdyucchedàdapavarga iti vakùyati /
taccàyuktam, satyapi taducchede saüsàratàdavasthyàt /
na hyànyocchede 'nyasyocchedaþ /
tathà ca nàpavarga iti vakùyamàõamarthamupapàdayitumaktaü bhàùyakçtà, ta hame mithyàj¤ànàdaya ityàdi /
tad vàrttikakàro vyàcaùña--ta hame duþkhàdaya iti bhàùyakàroktakramàd viparãtakramàbhidhànaü vàrttikakçtaþ evaü såtrakàroktakramàd viparãtakramàbhidhànaü bhàùyakçtaþ /
tad duþkhàdãnàü mithyàj¤ànapårvakatvena mithyàj¤ànasya duþkhàdipårvakatvenànàditvaü dar÷ayitum /
pçcchati--kaþ punariti /
yadyeta eva saüsàrastarhi såtrakàraþ prameyasåtre kasmàd duþkhàdibhyaþ pçthak pretyabhàvaü saüsàràparanàmànamupàdatte? tasmàdebhyo 'nya eva saüsàra iti bhàvaþ /
uttaram--duþkhàdãnàmiti /
naiùàü svaråpamapi tu kàryakàraõabhàva ityarthaþ /
kramavyatikramatàtparyamàha--sa cànàdiriti /
atra hetumàha--pårvàpareti /
duþkhajanmapravçttidoùàþ viùayatvena tàvanmithyàj¤ànasya kàraõam /
evamasati janmani mithyàj¤ànasyànutpattaraviùayo 'pi janma mithyàj¤ànasya kàraõam /
evaü vinà pravçttiü janmàbhàvàt janmadvàdeõa pravçtterapi mithyàj¤ànakàraõatvam /
pravçttidvàreõa ca doùàõàm, tathà mithyàj¤ànàd deùàþ, doùebhyaþ pravçttiþ, pravçtterjanma, janmano duþkham /
yadyapi pravçttireva sàkùàduþkhahetuþ, tathàpyanàyatanasya tasyànutpatterantarà janma karoti /
atha saiva duþkhamiti? anàditvàcca nànyonyà÷rayaü cakrakaü và bãjàïkurasantànayoriveti /
saüpratibãjàpàya iva tajjànyàïkurapravàhanivçttiþ mithyàj¤ànàpàye tajjanyadoùapravçttijanmaduþkhamithyàj¤ànàdipravàhanivçttiþ, kàraõanivçttau kàryanivçtteriti kathanaparaü bhàùyam anubhàùyàkùipati--yadà tu tattvaj¤ànàditi /
apàyo 'pi tattvaj¤ànànmithyàj¤ànasya svaråpato và, viùayato, và phalato và syàt, na tàvat svaråpataþ, tasyà÷utaravinà÷inaþ saüskàràd và j¤ànàntaràd và apàyasya tattvaj¤ànasàdhàraõyena tasyàpi bàdhyatvaprasaïgàt /
nàpi viùayataþ, na hi ÷uktikàj¤ànaü rajataj¤ànasya rajataviùayatàmapahartumutsahate jàtaü hi tad rajataü viùayãkçtya /
yathàhuþ
gçhãtvàrthaü gatà÷cauràþ kastànàcchettumarhati /
iti /
nàpi phalamapaharati, upadar÷ito hi tenàrthaþ, pravartita÷ca tatra puyaùaþ /
tadidamuktam--kathamapàya iti /
uttaram--samànaviùaya iti /
yasminneva hi purovartini dravye pårveõa rajatatvamàsa¤jitaü tatraivottaraü tadviruddhaü ÷uktikàtvaü dharmamupanayati /
tathà ca pårvasya vij¤ànasya mithyàtvamàdar÷ayattajjanitàü pravçttiü vighañayat phalamasyàpaharatãti bhàvaþ /
na tu samànaviùayatàmàtreõa virodhaþ, mà bhådekasminnàtmani nityatvavibhutvaj¤ànayorvirodha ityata àha--yasmàditi /
tatvamithyàtvakathanena mitho viruddhadharmaprasa/janaü såcayati /
nityatvavibhutvaj¤ànayostu samànaviùayayorapyaviruddhadharmopasthàpakatayà tattvaj¤ànatvàdityarthaþ /
kasmàd virodha ityata àha--vastuna iti /
parasparàbhàvadharmiõorekatra samavàye nedaü svàbhàvikaü nànàtvaü kvacidapãtyadvaitaprasaïga iti bhàvaþ /
upasaüharati--tasmàditi //

atra de÷ayati--kathaü punariti /
prathamamutpannaü mithyàj¤ànamanupajàtavirodhi, tenàpahçtaviùayaü pa÷rvàttanaü tattvaj¤ànamudetumeva notsahate, pràgeva tu mithyàj¤ànaü bàdhitumiti bhàvaþ /
uttaram--mithyàj¤ànasyeti /
tatra hi prathamamupajàtenànupajàtavirodhinà j¤ànenottaraü bàdhyate, yatra pårvàpekùamuttaramupajàyate /
tat khalu pårvavirodhe na jàyeta /
ajàtaü sat kathaü pårvaü bàdheta, yathà pratyakùàdiviruddhamanumànam? iha tu dve api j¤ànedoùopahatànupahatendriyàrthasannikarùajanmanã parasparànapekùe /
tatra pårvamanupajàtavirodhitvàt ki bàdhatàm, anàgatasyàpràptatvena bàdhituma÷akyatvàt, svakàraõabalàdàsàdyamànajanmana÷cotpattivirodhasya cà÷akyàtvàt? tadevamutpannamuttaramupajàtavirodhitayà pårvabàdhàtmakaü sannànupakçdya pårvamutpattumarhatãti bàdhate /
tattu na pårveõa nàpyanyena kenaciditi bhàvatyarthasahàyam /
arthàsahàyaü ca mithyàj¤ànam /
tadanena bàdhyatvàbàdhyatve mithyàj¤ànatattvaj¤ànayoråpalakùyete /
tadidamanyairapyuktam---
pårvàt parabalãyastvaü tatra nàma pratãyatàm /
anyonyanirapekùàõàü yatra janma dhiyàü bhavet //

iti /
tathà cànupajàtavirodhitvamatra bàdhyatve hetuþ, upajàtavirodhitvaü ca bàdhakatva iti /
yadupalakùaõàrthaü sasahàyatvàbhidhànaü tajjij¤àsuþ pçcchati--kasmàt? uttaram--tayàtveneti /
anenàbàdhyatvaü tattvaj¤ànasyoktamiti /
na kevalamabàdhyatvam, dçóhamålatvamapi tattvaj¤ànasyetyàha--pramàõàntarànugrahàcca /
antara÷abdo vi÷eùavacanaþ /
àtmàditattvaj¤ànaü hi phalaü pramàõavi÷eùairàgamànumànapratyakùairanugçhyate /
tasmàd dçóhamålatvàt tadapi tattvaj¤ànaü mithyàj¤ànaü nivartayatãtyarthaþ /
etadeva vibhajate--àgameti /
etadeva sphorayati--yadà hãti /
àgamamayena hi j¤ànena prameyaü gçhãtvà ÷àstrãyeõa ca nyàyavij¤ànenànumànàparanàmnà vyavasthàpya bhàvayato yadàtmamanaþsannikarùàd yogajadharmasahàyàdutpadyate tattvaviùayaþ sàkùàtkàraþ pratyakùaphalam, tatra trayàõàmapi pramàõànàü pratisandhànam astãti dçóhamålatvàt tena mithyàj¤ànaü bàdhyate //

viùayaü bhàvayatãti vyàcaùña--samàhita iti /
samàhitatvena cetaso dhàraõàü dar÷ayati--ananyamanà iti pratyàhàram, cetasaþ tattvaviùayabuddhidhàràvipacyamànatvaü dhyànasya, tattvaj¤ànasya sphuñàbhatvàrambhàvasthà /
dhyànajanitabhàvanà saüskàro dhyànabhàvanà, tasyà viveko mithyaj¤ànavàsanàyàþ /
pårvaü hi mithyàj¤ànavàsanà tattvaj¤ànavàsanàyà balavatyàsãt, athàbhyàsava÷àt tulyabalàbhavat, atheyameva balãyasã tattvaj¤ànavàsanàsaübhinnà mithyàj¤ànavàsanayà sahànuvartate /
saüprati tu tattvaj¤ànavàsanayà atyantabalãyasya samålakàùaü kaùitatvàt mithyàj¤ànavàsanàyà bhavati viviktà tattvaj¤ànavàsanà tasyàmityarthaþ //

nanvanena krameõa nivartatàü mithyàj¤ànam, nivçttaü taü tattvasàkùàtkàrasamaye 'pi kasmàt punaþ svavàsanàva÷ànna jàyate? na khalu mithyàj¤ànavàsanà anàdikàlapravçttà àdimatà tattvaj¤ànena tatsaüskàreõa và ÷akyà nivartayitumityata àha--nivçtte ceti /
tàvadeva puüsàü buddhayo 'sthirà bhràmyanti svocitaü ca saüskàrajàtamàtanvate, na yàvad bhåtamarthaü sàkùàtkurvanti /
atha sàkùàtkçtya tatra sthirapadà bhavanti, kùiõvanti ca savàsanàn mithyàpratyayàn /
bhåtàrthaüpakùapàto hi buddheþ svabhàvaþ /
yadàhurbàhyà api----
niråpaplavabhåtàrthasvabhàvasya viparyayaiþ /
na bàdho yatnavattve 'pi buddhestatpakùapàtataþ //

# pra. và. 212.3 # iti /
tasmàt mithyàj¤ànasya na punaråtpàda iti //

uktamevàrthaü smçtidàóhrayàya pçcchati--kaþ punariti /
uktaü smàrayitumuttaram--saheti /
bhavatu mithyàj¤ànasya nivçttiþ savàsanasya, tato 'pi kimityata àha--mithyàj¤àneti /
atra pçcchati--ye tàvaditi /
uttaram--teùàmapãti /
vairàgyasvaråpaü pçcchati--ki punariti /
ràgàbhàvo hi vairàgyam /
na ca tasmàdeva ràgàdãnàmabhàva iti bhàvaþ /
uttaram--bhogànabhiùvaïgalakùaõamityuktam /
viùayadoùaparibhàvanàparipàkàt khalu viùayaparityàgecchà bhavati /
tayà virodhiguõena viùayatçùõà ca tatparipanthini vidveùa÷ca tadadhikaraõà÷rverùyàdayo nivartante /
asaktirviùayaparityàgecchà, va÷itayà ca svayamupanateùu viùayeùu màdhyasthyadar÷anam /
doùàbhàve kiü bhavatãtyata àha--doùàbhàva iti /
pçcchati--kà punariyamiti /
yadi hi janmanaþ pravçttiþ kàraõaü syàt, tato janmanivçttyai tannivçttirarthyeta /
na punarasau kùaõikà sato àmuùmikàya janmane kalpate /
ataþ kimarthaü nivartyata iti bhàvaþ /
viditàbhipràya uttaramàha--dharmàdharmo /
kasmàt punaråpacàra ityata àha--janmasàdhanatvàt /
etadvibhajate--nàsminniti /
upacàre prayojanaü dar÷ayitvà nimittamàha--dharmàdharmayostviti /
vartamànànàgatayoravi÷eùeõa doùàpàyàt nivçttiråkteti bhràntyà de÷ayati--yau tàvadanàgatàviti /
pariharati--na, anàgatayoriti /
anàgatàbhipràyametadityarthaþ /
yadyevam, vartamànayoþ kutaþ prakùaya
ityata àha--vartamànayoriti /
astu pravçtterabhàvaþ,tataþ kimityata àha--pravçttyabhàva iti /
uktaü vivekamihàpi yojayati--atràpãti /
vartamànanivçttihetu pçcchati--atheti /
uttaram--saüskàreti /
÷rutiþ,
tàvadevàsya ciraü yàvanna vimokùye 'tha saüpatsye /
# chàndogya 6.14.2 # iti /
kiü janmàbhàve sidhyatãtyata àha--janmàbhàva iti /
atraiva vçddhasaümatimàha--etacca tadàhuriti /
tadetacceti yojanà /
pràõanasya kàlabhedàvaccheda àyuþ //

syàdetat, mahàpralaye 'pi mithyàj¤ànàdinà duþkhàntenàsti viyoga iti atràpi muktiprasaïga ityata àha--so 'yaü mithyàj¤ànàdineti /
sarvata iti tçtãyàrthe tasiþ sarveõeti /
na ca pralayàvasthàyàü sarveõa viyogaþ, karmàvidyàvàsanayoranavinà÷àt /
muktau tu tayorapi vinà÷aþ /
karmavàsanà ca sarvakàryàõàmutpàdikà avasthàpikà ca /
tannivçttau ÷arãràdivat tattvaj¤ànasaüskàrasyàpi pralaya itya÷eùavi÷eùaguõavimukto mukta ityucyata iti saddhim //

stàdetat /
tattvaj¤ànàt mithyàj¤ànàpàya ityuktam /
kiü punastattvaj¤ànamityata uktaü bhàùyakçtà--tattvaj¤ànu tviti /
tadanubhàùya sarveùàü j¤ànànàü bhàùyoktànàmanugatamekaü svaråpatastviti /
codayati--kasmàditi /
no khlvayaü prekùàvatàü samàcàro yad duþkhabhiyà sukhaparityàga iti, api tu sukhaü duþkhàd vivicya upàdadate duþkhaü ca varjayanti /
na hi mçgàþ santãti ÷àlayo nopyante, bhikùukàþ santãti sthàlyo nàdhi÷rãyanta iti /
uttaram--vivekahànasyeti /
yadyapi sukhaduþkhe bhinne, tathàpyanityatvakçtakatvavat parasparànuùakte iti na khalu sukhasya kevalasyopàdànaü duþkhasya và kevalasya parivarjanaü ÷akyamityarthaþ /
kaþ punarayamanuùaïgo yato vivekahànama÷akyamityata àha--anuùaïgo 'dhinàbhàvaþ /
tatsvaråpamàha--yatraikaü sukhaü và duþkhaü và, tatretarat duþkhaü và sukhaü và /
tadanenànityatvakçtakatvayoriva sukhaduþkhayoravinàbhàvo dar÷itaþ /
na càvinàbhàvo vinà saübandhàditi tatsiddhaye saübandhavikalpànàha--samànanimittatà và anuùaïgo 'vinàbhàvaþ, và÷abda÷ca vakùyamàõasaübandhàntaràpekùayà, na tu pårvàpekùayà /
atra ca ÷arãràdyapekùayà samànanimittatà, na tu dharmàdharmàpekùayà, na tu pårvàpekùayà /
atra ca ÷arãràdyapekùayà samànanimittatà, na tu dharmàdharmàpekùayà tayorasàdhàraõyàditi /
mantavyam /
tayoravinàbhàvasiddhyarthaü saübandhàntaram àha--samànàdhàratà và /
aparaü saübandhàntaramàha--samànàdhàratà và /
aparaü saübandhàntaramàha--samànopalabhyatà và /
manogocaratvamubhayoþ /
tata÷ca siddho 'navinàbhàvàparanàmà anuùaïga iti /
yatraikaü tatretaraditi và yatra yasminnimitte satãti và yatràdhàra iti và yatropalabdhisàdhane satãti vyàkhyeyam /
itiþ såtrasamàptiü såcayati//2 // 


____________________________________________________________________


     NyS_1,1.3: pratyakùànumànopamàna÷abdàþ pramàõàni //


tadevaü pramàõàdipadàrthatattvaj¤ànasya niþ÷reyasasaübandha uktaþ parãkùita÷ca /
tatraitat syàt /
svapadebhyaþ pramàõàdayaþ padàrthàstattvato j¤àtà yathàyathaü mithyàj¤ànàdinivçttikrameõa apavarge upayokùyante, kçtamuparitanena prabandhena iti /
ata uktaü bhàùyakçtà--trivadhà càsyeti /
na nàmadheyamàtràt pramàõàdãnàü tattvaj¤ànaü bhavati, api tu lakùaõaparãkùaõàbhyàm ityasti prabandhasyottarasyopayoga iti bhàùyàrthaþ /
tadetadbhàùyamanubhàùya pçcchati---pravçtteriti /
yadi puruùakalpanà màtràt traividhyam, athànantyameva kasmànna bhavati? sarvatra tasya sulabhatvàditi bhàvaþ /
uttaram---arthasya tathàbhàvàt /
arthasya prayojanasya sàkùàt, ÷àstrakàryasya tattvaj¤ànalakùaõasya tathaiva trividhayaiva ÷àstrapravçttyà bhàvàt /
tathà hi, lakùaõaü nàma vyatirekihetuvacanam /
taddhi samànàsamànajàtãyebhyo vyavacchidya lakùyaü vyavasthàpayati /
na càsya dharmidar÷anamantareõa pakùadharmatà sidhyatãti tadupadar÷anàya nàmadheyamàtreõa dharmiõàmudde÷aþ /
yadyapi ca pratilakùaõamuddiùñà eva dharmiõaþ, tathàpi ÷àstràbhisaübandhaparàdapi vàkyàt samadhigamyanta ityudde÷o 'pyuktaþ /
na càparãkùito heturvyatirekã catåråpo bhavatãti parãkùàpyava÷yaü kartavyà /
tasmàt tattvaj¤ànasyàrthasya tathàbhàvàt traividhyamiti /
tadetad vibhajate--nàmã padàrthà iti /
kiü tviti /
arthaþ tattvaj¤ànaü tathàbhåtam, yenàrthena hetunà ÷àstrasya pravçttistredhà bhavati //

udde÷asvaråpapratipàdanaparaü bhàùyamanubhàùyàkùipati--nàmadheyeneti /
pariharati--màtragrahaõasàmarthyàditi /
yadyapi pramàõaõàdi÷abdà api kàraka÷abdà eva, tathàpyudde÷asamaye tadarthànàü sadapi kàrakatvamavivakùitam, api tu pràtipadikàrthamàtram /
ghràõàdisåtre # 1.1.12 # tu lakùaõapare kàrakatvaü vivakùitam anyathà lakùaõatvàyogàditi adoùaþ /
atra ca yadyapi såtrakàreõa saü÷ayapramàõaprameyeùu parãkùà sàkùàt kçtà na prayojanàdiùu, tathàpi tatkaraõàdeva prayojanàdiparãkùàpi såcità såtrakàreõa iti trividhetyuktam /
ata eva bhàùyakàraþ sarvatra parãkùàmanvavartayaditi //
syàdetat /
vibhàgaparametat såtramiti vakùyati /
na ca vibhàgo nyånàdhikasaükhyàvyavacchedàrthamekaü ki¤cidupasaügràhakamantareõa /
na ca pramàõatvàdanyadatropasaügràhakam /
na cedamalakùitamupasaügçhõàti /
na caitat såtramasya lakùaõam, vibhàgaparatvàditi ÷aïkàniràkaraõaparaü bhàùyam--tatroddiùñasyeti /
tasyàrthaþ--yadyapi vibhàgaparametat såtram, tathàpi pramàõapadasamabhivyàhçtaü sat sàmarthyàt pramàõatvamapi lakùayatãti /
tathà hi, pramãyate 'nenetyasya vàkyasyàrthe pramàõapadaprayogaþ /
pramà ca smçteranyaþ arthàvyabhicàrã svatantraþ paricchedaþ tasmàd vibhàgaparàdapi såtràt pratãyamànaü pramàõasàmànyalakùaõamapekùitaü saügçhãtamiti pramàõatvopagçhãtànàü pratyakùàdãnàü pramàõànàü yukto vibhàgaþ /
tathà ca vibhàgaparatvena sàkùàt sàmànyalakùaõànabhidhànàd vibhaktasya lakùaõamucyata ityuktam tacceha /
vi÷eùalakùaõam indriyàrthasannikarùetyàdi # 1.1.4 # /
tadetad bhàùyaü vyàcaùñe--uddiùñasyeti /
lakùaõàlakùaõamàtravivakùayà lakùitasyàlakùitasya ityuktam /
tacca chale sàmànyataþ, pramàõeùu prameyeùu ca vi÷eùata iti gamayitavyam //

atra bhàùyam--athoddiùñasya vibhàgavacanamiti /
tasyàrtha ucyate 'neneti vacanaü såtraü vibhàgasya /
atheti trividhapravçttivyutpàdanànantaraü viviktànàü pratipàdanaü vibhàgavacanam /
na ca vivekaþ svaråpa upayujyata ityata àha--athoddiùñavibhàgadvàreõeti /
nàtra vibhàgamàtraü vivakùitam, api tu taddvàreõa nyunàdhikasaükhyàvyavacchedastattvaj¤ànàïgamityarthaþ //

avyàkhyàne hetumàha--såtreti /
codayati--uddiùñasya vibhàgànarthakyam vyàghàtàt /
trividhà càsya ÷àstrasya pravçttirityasyànarthakyam /
anarthamarthaviparyayaü kàyati kãrtayatãtyanarthakaþ /
tasya bhàvastattvam /
kasmàt? vyàghàtàt /
vyàghàtam eva sphorayati--trividhà càsya ÷àstryasyeti /
pariharati--noddiùñeti /
parasparaü vibhaktà nàmadheyamàtreõoddi÷yanta ityudde÷entarbhàvaþ /
tenàyamartho bhavati, sàmànyenoddiùñasya vibhàgavacanaü vi÷eùeõodde÷a iti /
vibhàgaprayojanaü pçcchati--kiü punariti /
uttaram--niyamaþ /
tadvibhajate--yadãti /
puna÷codayati--lakùaõata iti /
pramàõalakùaõakaraõapravçtto yat catvàryeva lakùayati tadavagamyate na nyånànyadhikàni và pramàõanãtyarthaþ /
pariharati--lakùaõasyeti /
àkùepaü vibhajte--syàdeùeti /
parihàraü vibhajate--na, lakùaõasyeti /
anyaparamapi vàkyaü tadevàrthalabhyaü svãkaroti /
na ca pratyakùàdãnàü samànàsamànajàtãyasya vyavacchede pa¤camyàdyabhàva upayujyate /
lakùaõakaraõapravçttasya kvacidakaraõaü na tadabhàve pramàõam, sato 'pyanupayogenàkaraõàpatteþ /
tadetadàha--anyàsaübhavasyeti /
vibhàgodde÷asya punarananyaparatvàdanyàbhàvini÷cayo bhavatãti /
upasaüharati--tasmàditi //

akùasyàkùasyeti bhàùyamanubhàùya tàtparyamàha--ayaü ca såtravivakùàyàmiti /
akùamakùaü prati vartata iti vigçhyàvyayãbhàve kçte sarvendriyàvarodho bhavati /
nanu yadir idç÷o vigrahaþ, kasmàt punarbhàùyakàreõa akùasyàkùasyeti vigçhyata ityata àha--anyathà tu vastunirde÷a iti /
arthamàtramanena pratipàdyate, na punaþ samàsa ityarthaþ /
atha kasmàt samàsa eva tena vigraheõa na pratipàdyata ityata àha--samàse hi akùasyeti ùaùñhã na ÷råyeteti /
yadi såtragatasya pratyakùapadasyàvyayãbhàvaþ samàsaþ, anyatra punarasya kaþ samàsa iti pçcchati--kaþ punariti /
uttaram--pràdisamàsa iti /
tathà hi, pràptàpannàlaüpårvagatisamàseùu paravalliïgatàpratiùedhàdabhidhayaliïgopàdànàt pratyakùo 'rthaþ pratyakùàbuddhiþ pratyakùaü j¤ànamityabhidheyaliïgatà siddhà bhavati /
kvacit pàñhaþ samàse hi pratyakùasyeti ùaùñhã na ÷råyeteti /
såtravivakùayàvyayãbhàva ityuktam /
tatra ÷aïkate, kasmàt punaþ såtravivakùayetyucyate, yàvatà sarvatraiva kasmàdavyayãbhàvo na bhavatãti? tatredamupatiùñhate--samàse hi avyayãbhàvasamàse hi, sarvatra pratyakùasyeti ùaùñhã na ÷råyeteti /
vyutpattinimittamàtraü cedaü pratyakùa÷abdasya, na tu pravçttinimittam /
tasmàt nendriyagatairguõasàmànyàdibhirvyabhicàraþ,
pravçttihetustvarthasàkùàtkàrij¤ànajanakatvam /
tannimittaþ khalvayaü pratyakùa÷abdastatra tatra laukikaparãkùakaiþ prayujyate /
yathà mayåra÷abdo mayåratvasàmànyanibandhanaþ kàsucideva patatrivyaktiùu vartamànaþ, mahyàü rautãtyanvàkhyàyate /
tadidaü pratyakùamuddhiùñamapi sat pramàõatadàbhàsasaükãrõamiti tadvivekàya lakùaõamupayujyate /
yadi tådde÷apadaü tadvivecayet, kçtaü tarhi lakùaõapraõayanena //

vigrahavàkyagatà ca vçttirbhàùyakçtà vyàkhyàtà /
vçttistu sannikarùo j¤ànaü và /
vçttiriti hi vyàpàraþ /
sa tu vyàpàra ucyate, yaþ kàrakaiþ phale janayitavye càramabhàvã dharmabhedaþ phalotpàdànukålo 'pekùyate /
yathà pañe janayitavye tantubhi÷caramabhàvinaþ saüyogabhedàþ, svarge và janayitavye yàgenàpårvamàtmadharmaþ, tathehàpi indriyàdinà pramàõena pramàyàü phale pravçttena tadutpàdanànukålaþ sannikarùo j¤ànaü và caramabhàvã dharmabhedo 'pekùyata iti bhavati vyàpàraþ /
sa eva vçttirityàkhyàyate /
vyavasthàü dar÷ayati--yadà sannikarùo vyàpàra indriyàdeþ pramàõasya tadà j¤ànam àlocanaü và savikalpakaü và sàkùàtkàravadvij¤ànaü pramitiþ phalam, ubhayasyàpãndriyavyàpàràt sannikarùàparabhidhànànutpatteþ /
na càntaràlikena nirvikalpakenendriyavyàpàraviccheda iti pratyakùavyàkhyànàvasare nivedayiùyate /
yadà j¤ànam àlocanaü và vikalpo và vyàpàra indriyàdãnàü tadà hànopàdànopekùàbuddhayaþ phalam /
tatropàdeyamidaü salilamiti buddhiranàgatopàdànavi÷iùñaü salilamàlambamànà na sàkùàtkàravatã, salilamàtrasàkùàtkàrastu syàt /
na ca tanmàtramasya phalam, api tåpàdeyatà /
sà ca parokùà, anàgatatvàt /
tasmàdupàdãyate anenetyupàdànam upàdànaü càsau buddhi÷cetyupàdànabuddhiþ /
tatra toyàlocanamatha toyavikaltaþ, atha tajjàtãyasya dçùñacarapipàsopa÷amanahetubhàvasya smçtibãjasaüskàrodbodhaþ, atha tasya smaraõam, atha liïgaparàmar÷aþ tajjàtãyaü cedamiti /
tadidaü liïgaparàmar÷avij¤ànaü sàkùàtkàravat /
liïge vina÷yadavasthavyàptismaraõasahakàridç÷yamànasya salilasya pipàsopa÷amanahetutayà anumànamukhenopàdànabuddhiråcyate /
anumàya khalvayaü tathàbhàvaü tadupàditsarn ihamànastadupàdatte /
na ca vyàptismçtivicchinnamàlocanaü và vikalpo và na liïgaparàmar÷aj¤ànaheturiti vàcyam, tadudbodhitasaüskàradvàreõa vyàpsmiraõe ca paràmar÷e ca tasya tadànãmasato 'pi kàraõatvàt /
na khalu kçùikarma ÷asyàdhigatisamaye samasti, na ca yàgàdikaü svargàdyutpàdasamaye, na ca trivçtkaùàyapànaü virekasamaye /
àntaràlikakàryaparamparayà tu tatsàdhànatvaü sarvatra samànam //

syàdetat /
kà punariyaü pipàsopa÷amana÷aktistoyasya, yà anumànagocaraþ? na tàvat mãmàüsakavadatãndriyà ÷aktiryusmàbhirabhyupeyate, kiü tu kàraõànàü svaråpaü và sahakàrisàkalyaü và /
tatra svaråpaü hetånàü pratyakùameva /
sahakàriõà pratyakùàpratyakùàõàü sàkalyaü kàryasamutpàdaikavya/janãyam, na tu tat toyaråpadar÷anamàtràt ÷akyànumànam /
tat kimaparamava÷iùyate yadanumànasya gocara iti? atrocyate /
na vayamatãndriyaü sàmarthyam àtiùñhàmahe, nàpi sahakàrisàkalyànumànamàcakùmahe, kiü tu svaråpasya kàryasaübadhitàm /
na ceyaü svaråpameva, ihasthasyeva nàrikeladvãpàdàgatasyàpi vahnidar÷anamàtràd gràhakatvàvagamaprasaïgàt /
tasmàt kàryopahitaü svaråpamanumeyam /
idameva càsya kàryopadhànaü yat kàryotpàdàt pårvamava÷yaübhàva ànantaryaniyamaþ /
na ca tajjàtãyasya dçùñacarasya tathàbhàvadar÷ane 'pi dç÷yamànasya toyasya tad dçùñaü bhavati yena tatra smaryeta /
na khalåjjayinyàmupalabdhasya saudhasya pàñaliputre smarantyabhràntàþ /
upàdànena hànaü vyàkhyàtam /
na copekùànupàdànatayà hànapakùe nikùiptà, ahànatayopàdànapakùaniþ÷repaprasaïgàt /
upàdànaprayatnàprasavahetutayà nopàdànamiti cet? kimiyaü hànaprayatnamapi prasåte yato hànaü syàt? tasmàd yà nobhayaprayatnaprasavahetuþ sopekùàbuddhistçtãyà lokaprasiddheti siddham //

pratyakùapadavyutpattiü dar÷ayitvà anumànàdipadeùvavi vyutpattigati di÷ati--evamanumànàdiùvapãti /
tatredamanumànadavyutpattibhàùyam /
mitena liïgena liïgino 'rthasya pa÷cànmànamanumànamiti /
mitirmànam /
tathà ca liïgadar÷anodbodhitasaüskàrajà smçtirvyavacchinnà, tasyà miteranyatvena lokasiddhatvàt /
mitenetyaj¤ànasandehaviparyàsà liïgaviùayà vyudastà bhavanti /
tathàpi mitenàrthasya j¤ànaü ÷àbde 'pyastãtyata uktam--liïgeneti /
apakùadharmato nivartayati--liïgina iti /
tathàpi dharmiõaþ pratyakùagocaratvàt kçtamanumànenetyata uktam--arthasyeti /
arthyate sàdhyata ityarthaþ /
na ca dharmo svaråpeõàrthyate, kiü tu jij¤àsitadharmavi÷iùña ityarthaþ /
pa÷càditi anu÷abdasya vyàkhyà /
tadetadbhàùyamanubhàùyàkùipati--miteneti /
kasmàdayuktamityata àha--phalàbhàvàditi /
etad vibhajate--etasminniti /
anumànaj¤ànasya phalàvasthàyàmevàrtho mita iti meyaü nàva÷iùyate, yatraitat siddhaü sat pramàõaü bhavedityarthaþ /
tatra phalavi÷eùaõapakùamàsthàya yata ityadhyàhçtya sàmadhatte---naiùa doùa iti /
anadhyàhàreõàpyadoùa iti samàdhànàntaramàha---bhavatu veti /
pårvoktaü doùaü smàrayatti---nanu ceti /
pariharati--na doùa iti /
atha kasmàt hànàdiviùayaü pramàõamucyate, na svagocaraü pratãtyata àha--sarva ca pramàõamiti /
yadyapi vahnij¤ànasyànumànasya sato heyatvàdikaü viùayaþ, tatraiva vyàpàràt /
anyathà pramàõaphalayorvibhinnaviùayatvena vipratipattyà pramàõaphalabhàvàyogàt /
na hi panasaviùayeõa para÷unà khadire dvaidhãbhàvo bhavati /
tathàpi phalàntarànapekùamutpattàveva vij¤àne yat prakà÷ate sa tasya viùayaþ /
tatra tu na tat pramàõam, phalàntaràjanakatvàdapi tu phalamevetyarthaþ /
viùayàntaraü prati tu pramàõamityàha--viùayàntaramiti /
codayati--yadãti /
bhàvasàdhana÷cet pramàõa÷abdaþ phalamasyàrtho na tu phalaü svaviùaye karaõam, tadvyàpàrasya tajjanakenaiva kçtatvàt /
na ca svaviùayàdanyad viùayàntaramasya saübhavati, atiprasaïgàditi bhàvaþ /
pariharati--uktaü phalamiti /
yadyapi yatra phalaü so 'syautpattiko viùayaþ, tathàpi yatrànena pramàõena satà hànàdibuddhayo janayitavyàþ, so 'pi vyàpàreõa viùaya iti bhàvaþ /
phalatva eva hetumàha---j¤àta iti /
parokùàrthàvagàhitayà heyàdibuddhayaþ pratyakùaphalaü na bhavanti, bhavanti tvanumànasyeti /
niyamavàdinàü matamapanyasya dåùayati---kecit tviti /
aniyamaü rocyamàna àha--ubhayaü tviti //

anumàna÷abdavat phalena nirvacanãyatvamupamàna÷abdasyeti manvàna àkùipati--sàmãpyeti /
samàdhatte--nàsti vyàghàta iti /
neyamupamàna÷abdasya phalena niråktiþ, api tu pramàõena niråktiriti na vayàghàta ityarthaþ //

÷abdaviùayà pratipattiþ ÷àbdaü pramàõam /
yat khalu caitra, gàü badhàneti vàkyamidamityanusandhànàtmakaü smàrtaü vij¤ànamupajàyate, tat padàrthasmaraõasahakàri vi÷iùñàrthaviùayaü vij¤ànaü prasåte, tacchàbdra pramàõam /
pramàõamuktvà phalamasyàha---phalaü tadeva /
yadà hyetat pramàõaü tadà vàkyàrthavij¤ànaü phalam /
yadànumànavad vàkyàrthavij¤ànaü pramàõaü tadà hànopàdànàdibuddhayaþ phalamityarthaþ //

atra pratyakùàdãnàü kramodde÷aprayojanaü prati ekade÷imatamupanyasyati---kecit tviti /
pratyakùaparà hi pramàõàntarajanyàþ pramitaya iti pratyakùasya pràdhànyam /
yadyapi ki¤cidanumànamanumànàdipårvakamapi, tathàpi pràyeõa pratyakùapårvakam, upamànaü tu pratyakùapårvakamapi ÷abdapårvakamevetyasyànumànàdapakarùaþ /
smaraõasahakàrità cànumànasàdç÷yamupamànasyàstãtyanumànànantaramudde÷aþ /
alpaj¤ànàdhãnaü ca bahuj¤ànamityalpaviùayapratyakùàdyudde÷ebhyaþ paro bahuviùaya÷abdodde÷a iti /
tadetat ekade÷imatam ekade÷yantaramatena dåùayati--taccàyuktamityapara iti /
àkliùño hi prathamaü mahàviùayameva duravadhàraõatvànniråpayati, alpaviùayaü tu kliùño 'pi ÷aknoti niråpayitum /
ato mahàviùayatvaü pràthamya eva heturna caramatva ityarthaþ /
anantaramataü dåùayati--etacceti /
etàvatà kramamàtraü bhavet, na tu tadvi÷eùaniyama ityarthaþ /
//

saüprati vimar÷apårvakaü svàbhibhatakramaniyamahetumavadhàrayanneva pårvaikade÷imatamapàkaroti--tasmàdanya iti /
vimar÷animittaü vipratipattimàha--pratyakùaü pårvaü pràdhànyàt ityekaþ /
mahàviùayatvàccàdau ÷abdopade÷a ityaparaþ /
tatra mahàviùayatvamanaikàntikaü sannàgamasyaiva pårvopade÷aü gamayatãtyàha--ubhayamiti /
pçcchati--kathamiti /
uttaram--pratyakùaiõàpãti /
mahàviùayatvalakùaõasàdhàraõadharmadar÷ananimittaü saüdehamàha---tatreti /
svàbhimatena hetunàü kramavi÷eùaniyamamavadhàrayati--pratyakùasyetãti /
yadyapi pramiteþ pratyakùaparatvena pratyakùasya pràdhànyam, tathàpi ÷àstre vyutpàdyatvenànumànasyàpi tadastãti sàdhàraõatayà na heturiti bhàvaþ //

syàdetat /
vyavasthitaviùayaü pratyakùaü nànumànaviùaye pravartate /
na cànumànam agçhãtasaübandhamudeti /
na ca saübandhagrahaþ saübandhigrahamantareõa /
na cànumànaviùaye sàmànyaråpe saübandhini pratyarkùa pravartate /
anumànàntareõa tu grahaõe 'navasthà /
tasmàt kàraõabhàvànnànumànamasti /
etena ÷abdopamàne api paràste, tayorapi saübandhasaüvedanàdhãnajanmatvàt /
tasmàt nàpratyakùaü pramàõamiti vibhàgavacanamanupapannamiti ÷aïkàmapanetuü vimar÷apårvakaü vicàrayati sma bhàråyakàraþ---kiü punaþ pramàõànãti /
tadetadbhàùyam anubhàùyàvyàkhyàne kàraõamàha--kiü punaretànãti //

sà ceyaü pramitiþ pratyakùapareti bhàùyam /
tadanubhàùya hetumàha--seyamiti /
àkàïkùàbhàvapratipàdanàya pratãtisvaråpaü kramaü càha--yathàyamiti /
àhita utpàditaþ pratyayo ni÷cayo yasya, saüsargopadhànaü varhi prati sa tathà /
sandigdhena hi ni÷cayàya pravartitavyameva /
ni÷citastu vini÷cayàya pramàõàntare pravartamànastadabhyarhitataraü manyate /
dhåmàïgatveneti /
aïgatvaü vyàpakatvam /
vyàpyaü punarvyàptikriyàyàü karmatvena pradhànam /
tadanena dhåmavyàpakatvopadhànena dhåmàd gamyamàno bahniþ parokùa iti dar÷itam /
anupahitaprakà÷asatu pratyakùeõàvyavahitavahnisvaråpaprakà÷aþ /
sa hi sàkùàtkàra iti /
tàvadayaü pramàtà sàkàïkùo yàvadupadhànavyavahitaü svaråpamupalabhate /
upadhànànapekùastu pratyakùeõàvyavahitaü sàkùàd varhina viùayãkçtya niràkàïkùo bhavati /
dhåmàïgatvena dhåmavi÷eùaõatveneti kecit /
tattu prakçtànupayogitayà ayuktamiti /
upasaüharati--ataþ pradhànamiti /
so 'yaü guõapradhànabhàvo bhedà÷rayo vyavasthàyàü nàsti, vyavasthitànàü pratyekamekatvàt /
tasmàd vyavasthàyàü guõapradhànabhàvo na cintya iti /
itiþ såtrasamàptau//3 // 

// iti nyàyatrisåtrãtàtparyañãkà //



____________________________________________________________________


     NyS_1,1.4: indriyàryasannikarùotpannu j¤ànamavyapade÷yamavyabhicàri vyavasàyàtmakaü pratyakùam //

pratyakùàdipramàõavi÷eùalakùaõànàm arthàkùiptasàmànyalakùaõavibhàgodde÷ahetutvena tadanantaràbhidhànamityàha--atha vibhaktànàmiti /
tatra teùu madhye pràthamyàt pratyakùalakùaõam indriyàrthasannikarùotpannam ityàdi såtram /
asya tàtparyamàha--såtràrthaþ såtraprayojanam /
samànàsamànajàtãyavi÷eùakatvam /
samànajàtãyamanumànàdi, asamànajàtãyaü pratyakùàbhàsaprameyàdi /
tebhyo vi÷eùakatvaü vi÷eùaþ /
tadasya såtrasya prayojanam /
yaþ khalu kuta÷cid vyàmohàt samànàsamànajàtãyavyàvçttaü tadråpaü na ÷akroti grahãtum, so 'nena lakùaõena bodhyate /
evaülakùaõakaü pratyakùamiti /
tasmàt sàmànnayataþ siddhaviviktapratyakùamàtrànuvàdena lakùaõavidhànaparamidaü såtram /
itastvavagatalakùaõaþ tenaiva vivicya pratyakùatattvaü gçhõàtãti samànàsamànajàtãyavyavacchedaþ såtràrtha ukta iti /
atra ca yaha ityadhyàhçtya yattadonityàbhisaübandhàt tat pratyakùamiti pramàõavàci pratyakùapadra yojanãyam /
evaü ca j¤ànapramàõyapakùe 'pi yat tadvi÷eùyaj¤ànaü pratyakùaphalaü liïgaparàmar÷o và tadapãndriyàrthasannikarùotvannatvàdyupetatvena bhavati pramàõavi÷eùaõamiti nàvyàpakatvaü lakùaõasyeti //

såtrapadàrthaü pçcchati---atheti /
uttaram--indriyeti /
sannikarùagrahaõalabhyaü prakàrabhedaü parisaücaùñe--sannikarùaþ punariti /
punaþ÷abdena saüyogasamavàyapadopàdànàt vyavacchinatti /
saüyogapadopàdàne hi na samavàyo labhyate, samavàyapadopàdàne và na saüyogaþ /
sannikarùapadopàdàne tvabhimatalàbhaþ /
arthagrahaõenàrthyamàõatayà j¤eyasvaråpyogyatà dar÷ità /
na càsàvaõvàkà÷àdãnàmastãti satyapi saüyogàdau nàsàvarthasannikarùa iti tadvyudàsaþ /
utpannagrahaõena ca sannikarùasyotpàdakatvaü såcitam /
tataþ satyapyarthasvaråpayogyatve saüyuktasaüyogàderanutpàdakasya sannikarùasya vyudàsaþ /
anyathà kuóyàdisaüyuktenendriyeõa kuóyàdivyavahitasya tatsaüyuktasya ghañàdeþ tatsamavetasya ca råpàderapi grahaõaprasaïgaþ /
na caitàvatà trividha eva sannikarùaþ saüyogaþ saüyuktasamavàyaþ samavàya÷ceti sàüpratam /
svatantravyàghàtàdanubhavavyàghàtàcca /
ye hi dravyaguõakarmà÷rayaü sàmànyàtiriktaü sàdç÷sayamarthànataraü rocayante, teùàü kathaü råpàdibhedànàmanyonyasya sàdç÷yaü pratyakùaü bhavet ? na hi tadindriyeõa saüyuktam /
nàpãndriyasaüyuktasamavetam /
tasmàt caturthaþsaüyuktasamavetasamavàyo 'bhyupagantavyaþ /
itarathà svatantravyàghàtaþ, anubhavavyàghàta÷ca /
anubhåyante hi råpagandhatvàdayaþ sàmànyavi÷eùà anugatàþ, tàsu tàsu vyaktiùu parasparavyàvçttimatãùu ete nànubhåyeran asati sannikarùàntare /
yadi tu vaiyàtyàdàhuþ nànubhåyanta eveti, tadà prativaktavyaü kutastyo 'yamanantàsu råpagandhàdivyaktiùu råpamiti và gandha iti và vyapade÷abhedaþ? càkùuùatvàdyupàdhinibandhana iti cet--na, ananusaühitopàdheråpahitapratyayàyogàt /
na khalvananusaühitadaõóa÷rcaitraü daõóãti vyapadi÷ati /
na cendriyàõyatãndriyàõãndriyadar÷anaviùayabhàvamanubhavanti /
tasmàdastãndriyeõa råpatvàdisàmànyànubhavo yannibandhanàþ kàsucideva kecideva vyaktiùu vyapade÷ebhedà iti siddhaü sannikarùàntaram /
vi÷eùaõabhàvena ca saüyuktavi÷eùaõaü samavetavi÷eùaõa ca saügçhãtam //

yasyendriyeõa yàdç÷aþ sannikarùaþ tàdç÷aü tatra dar÷ayati--tatra cakùuriti /
÷abdassya àkà÷aguõatvam /
karõa÷aùkulyavacchinnasya nabhobhàgasya ÷rotratvam /
àdyasyaiva ÷abdasya saüyogavibhàgayonijatvam /
santànena ÷rotre samutpàdaþ samavàya ityàdi dvitãye nipuõataramupapàdayiùyate /
avayavàvayavinau guõaguõinau kriyàkriyàvantau jàtijàtimantau ca mithaþ saübaddhàvanubhåtete /
nànyathà tantuùu paña iti ca, ÷uklaþ paña iti ca, pañaþ spandate iti ca, paño dravyamiti ca buddhivyapade÷au syàtàm /
÷uklaþ paña ityàdi sàmànàdhikaraõyaj¤ànaü na tu saübandhij¤ànamiti cet? kiü punaridaü sàmànàdhikaraõyam? tàdàtmyamiti cet--na, dvitãyabuddhivyapade÷ayoþ paunaruktyàt /
apaunaråktyaü càbhimanyante pratipattàraþ, yadanyataradupalabhyànyad bubhutsante /
na caikaü vastu dvyàtmakamiti yuktam /
bhedàdhiùñhànasya tannàntarãyakasya dvitvasyaikàtmani virodhenàsaübhavàt /
tasmàd bhinne eva vastunã saübaddhe sàmànàdhikaraõyena bhàsete, asaübandhe gaura÷va itivat tadanupapatteþ /
saübandhe 'pi kuõóe dadhãtivadvaiyadhikaraõyaprasaïga iti cet--na, ÷abdavçttibhedena saübandhàbhede 'pi sàmànàdhikaraõyavaiyadhikaraõyavyavasthàpanàt /
na hi jàtu dadhi÷abdaþ kuõóe vartate kuõóa÷abdo và dadhni /
vartante tu surabhimadhara÷uklàdi÷abdàþ svàbhidheyaü nimittãkçtya pañàdiùu, evaü pañàdi÷abdà api jàtyàdi nimittãkçtya dravye pravartante iti sàmànàdhikaraõyam /
tena sàmànàdhikaraõye 'pi pravçttinimittànàü naikàtmyaü parasparam /
nàpi dravyeõa, kiü tu taistainvitamekaü dravyaü pratãyate /
÷abdànàü tu tatraikasmin dravye pravçtteþ tadvàcyànàmaikàtmyabhramaþ /
ayutasiddhyà tu kuõóe dadhãtivat na sphuñataro vivekaprakà÷aþ /
tadevamasti saübaddhànubhavaþ, na càsau saübaddhànubhavaü vineti saübandho 'nubhåyate, sa càyutasiddhyàdisaüpattyà samavàyaþ, na càsyànyaþ samavàyaþ, avasthànàt /
na cendriyeõàsya saüyogaþ adravyatvàt /
na càsaübaddhasya grahaõam, indriyàõàü pràpyakàritvasamarthanàt /
tasmàt vi÷eùaõavi÷eùyabhàvaþ pari÷iùyate /
nanvayaü vi÷eùaõavi÷eùyabhàvo 'nyatra saübandhàntarapåvrako dçùñaþ /
tat kimatra saübandhàntaraü kalpyatàm? tathà cànavasthà ityuktam /
na cendriyàsaüvabaddhasya grahaõam /
tasmàd vinà saübandhàntaraü vi÷eùaõavi÷eùyabhàva eùitavya iti siddham //

evamabhàve 'pi yadindriyasaüyuktaü và yadvendriyasamavetu yathà bhåtale ghaño nàstãti và nàstyakàre 'nudàttasvara iti và tasya saüyuktasya và vi÷eùaõabhàvena, samavetasya vi÷eùaõabhàvena cendriyapratyàsattyà grahaõam /
na ca bhåtalàdiråpameva ghañàbhàvo nàrthàntaramiti sàüpratam, satyapi ghañàdau bhåtalasya bhàvàt /
na ca kaivalyaü tasya dharmo ghañabhàvavirodhã ghañàbhàvàdanyaþ /
na ca dç÷ye ghañàdau bhåtalopalambhaþ kaivalyamabhàvavyavahàraheturiti yuktam /
evaü hi ghañasaüsçùñabhåtalagraho 'pi kaivalyamiti ghañàbhàvavyavahàraü pravartayet /
na hyadç÷yo ghañastadànãü dç÷yamànaþ /
dç÷ye 'nupalabhyamàna iti tu vi÷eùaõe kimaparàddhamupalabhyàbhàvena yena tadapàkaraõàyopalambhàbhàvo 'bhyupeyate? tasmàt sadivàsadapi tattvamabhyupeyam /
tacca pratyakùamakùavyàpàre sati tatpratyayàt /
na ca pratiyogismaraõavyavahita indriyàrthasannikarùo nàlamabhàvadhiyamupajanayitumiti sàüpratamityagra dar÷ayiùyàmaþ /
savikalpakassa pratyakùatvasiddhau yathà ÷abdasmaraõapårvagçhãtapiõóànusandhànàdayo nendriyavyàpàraü vyavadadhatãti, na ca ÷abdasmaraõàdãnàmanuyogità, bhåtalavikalpaü pratyaïgatvàt, svàïgamavyavadhàyakamiti nyàyàt, ghañasya tu pratiyogiteti sàüpratam /
kasya punaþ pratiyogã ghañaþ? tadabhàvasyeti ced bhavatu /
ghañàbhàvànubhavasya tu ghañasmaraõaü heturiti na pratiyogi, kiü tvanuyogyeva /
nanu svaråpamàtraü dçùñaü ve÷màdyarthaü smaranneva bahirnita÷rcaitro yadà pçcchyate kenacit--vayasya, tava gçhe tadà kimàsãt maitra iti ? sa caitraþ pratiyogismaraõavirahàt pårvamapratipannamaitràbhàvo 'pi tatpra÷najanitamaitrasmçtiþ kùaõaü dhyàtva tadabhàvamavagamyàha, mitra, tatra nàsãt maitra iti /
tadãyamasatãndriyàrthasannikarùe 'bhàvabuddhirbhavantã pratyakùàdyatiriktamabhàvàkhyaü pramàõa vyavasthàpayatãti /
naitat, saüyuktavi÷eùaõalakùaõena manaþsannikarùeõa smartavyasya smaraõàbhàvaü maitrasya gçhãtvà tena liïgena tadabhàvasya tadànãmanumànàt /
tathà hi tadgehaü tadà maitràbhàvavat
j¤ànàrhasya maitrasyàj¤àne gehasya j¤àyamànatvàt /
yad yasya j¤ànàrhasyàj¤àne j¤àyate tat tadabhà vavat /
yathà ghañabhàvavad bhåtalam /
tathà ca geham /
tasmàt tathà /
na ca yat kadàcidànumànikaü tenenidrayagamyena na bhavitavyam, pramàõasaüplavavyavasthàpanàt /
tat saddhiü vi÷eùaõabhàvàdabhàvasyendriyaprameyateti /
saüyogasamavàyapadaparihàreõa sannikarùapadopàdànasya prayojanamàha---so 'yaü sannikarùa÷abda iti //

tadanena prabandhena indriyasyàrthena sannikarùàd yadutpadyate j¤ànaü tat pratyakùamiti bhàùyaü vyàkhyàtam /
saüprati na tarhãti codyabhàùyaü vyàcaùñe---yadãndriyàrtheti /
pratyakùaj¤ànakàraõàbhidhànapravçttestadekade÷aü vadannaku÷alaþ såtrakàraþ syàdityarthaþ /
kàraõàntaràõi dar÷ayati--tadyatheti /
viùayasaüyoti cakùuràloka÷ca /
tatsthaü råpam /
àtmãyena hi råpeõàlokacakùuùã dravyaü dar÷ayata iti sthitiþ /
mahattvaü và anekadravyavattvaü và, anekadravyà avayavàþ, tadvattvamavayavino mahata eva na dvyaõukasya, tasmàdanyonyanirapekùatvaü mahattvànekadravyavattvayoriti vikalpa eva nyàyya iti /
satyapyevaülakùaõakatve cukùuravayavinastaijasasya na càkùuùatvamityata uktam--upalabdhikalaþ saüskàra iti /
dharmàdharmanimitta ubhdavasamàkhyàtaþ saüskàraþ upalabdhiphalaþ /
na càsau cakùuùi, tasyàdçùñava÷enànudbhåtaråpaspar÷atvàdityarthaþ /
pariharati--na vaktavyàni iti /
pratyakùalakùaõakaraõapravçtto hi såtrakàraþ tadeva bråyàt yadasyàsàdhàraõaü kàraõam /
na tu sadapi sàdhàraõamasya kàraõam /
na hi tat tasya lakùaõamativyàpterityarthaþ /
tadanena nedam ityàdi bhàùyaü vyàkhyàtam /
asàdhàraõaü kàraõaü cet pratyakùalakùaõàyopàdeyaü hanta, anyadapyasyàsàdhàraõamasti kàraõamiti tadapyupàdeyamiti codayati--indriyamanaþ- saüyogastarhãti /
tadanena manasastarhãtyasya bhàùyasyàrtha ukto veditavyaþ /
pariharati-na, anenaiva indriyàrthasannikarùeõaiva /
tasya---indriyamanaþsannikarùasya uktatvàt /
taduktisàdhyaü yat tat tenaiva kçtam /
tatsàdhyaü tvindriyamanaþsannikarùo na ÷aknoti sàdhayitum /
na ca sukhàdij¤àne mànase astãndriyamanaþsannikarùaþ /
indriyàrthasannikarùastu sarvavyàpakaþ /
vakùyati hi manasa indriyatvam /
sukhàde÷càrthatvaü siddhameveti /
saüprati vyàpakatvamabhyupetya parãhàràntaramàha---indriyàrtheti /
yadyapãndriyamanaþsannikarùe 'pãndriyam asti pratyakùaj¤ànasya vi÷eùakam indriyeõa vyapade÷àdindriyaj¤ànamiti, tathàpi manasà vyapade÷àmàvàt manasastatràvi÷eùakatvam indriyàrthasannikarùe tåbhayamapi vi÷eùakam, ubhàbhyàü pratyakùaj¤ànasya vyapade÷àdityayamasyendriyamanaþsannikarùàdvi÷eùa iti //

codayati--yadà tviti /
tu÷abdaþ pårvapakùaü vyàvartayati /
yu/jànasya hi yogino yadàtmamanaþsayogàdàtmani buddhayo bhavanti tàþ khalvàtmanà vyapadi÷yante àtmabuddhaya iti /
manasà ca vyapadi÷yante manobuddhaya iti /
tasmàdubhàbhyàü vyapade÷àd ubhayorvi÷eùakatvamitãndriyàrthasannikarùavadàtmamanaþsannikarùo vaktavya ityarthaþ /
pariharati--yacceti /
co 'vadhàraõe /
yadevàsàdhàraõaü tad vyapade÷abhàgbhavati, kàraõatvena j¤ànaü vyapadi÷yate ityarthaþ /
etaduktaü bhavati---yathà cukùuùà indriyatvena j¤ànaü vyapadi÷yate càkùuùamiti, tathà manasàpãndriyatvena vyapadi÷yate j¤ànaü mànasamiti /
evaü yathà råpeõàrthena vyapadi÷yate j¤ànaü råpaj¤ànamiti, tathà àtmanàpyarthena vyapadi÷yate àtmaj¤ànamiti, tatra càsàdhàraõatvameva tayoþ /
yatra tvindriyàntaramevàsàdhàraõam, liïgàdi và tatra càtmà nàrtho 'pi tu pramàtaiva /
yathà råpàdij¤àne 'numànàdij¤àne và na tatra j¤ànaü mànasamiti và àtmaj¤ànamiti và vyapade÷aþ sa kasya hetàþ, tayoþ sàdhàraõyàt? àtmamanaþsannikarùastvindriyàrthasannikarùeõa saügçhãto na tvindriyàrthasannikarùasyaiùa saügràhako 'vyàpakatvàditi //

ekade÷inaþ parãhàramupanyasyati--indriyamanaþsaüyogasya và agrahaõaü bhede 'bhedàt /
yadà hi nàgarayoùitaþ kutåhalàt praõihitamanaso vikasitaniþspandanayanotpalàþ saudhamàlàgavàkùakairavanipatiü sabalavàhanamaticiraparàvçttaü gopureõa nivi÷amànamàlokayanti, tadà khlvàsàmekenaivendriyamanaþsaüyogena kramavadanekendriyàrthasannikarùasahakàriõà bhinnàni kramavanti hàstikà÷vãyàdipratyakùaj¤ànàni jàyante /
tadidamàha--yasmàd iti /
codayati--yadãti /
yadà hi mandaü gacchati gavi dårataþ saüyuktasamavàyenendriyàrthasannikarùeõa ÷uklo gaurityaj¤àsãt, atha pratyàsãdan gacchatãtyapi vijànàti tenaiva saüyuktasamavàyena sannikarùeõa, tena pratyakùaj¤ànasya ÷ukla iti ca gacchatãti ca bhede 'pi indriyàrthasannikarùo na bhidyate /
tasmàdindriyàrthasannikarùe tulyatvàdindriyamanaþsaüyogo 'pi tatra vaktavya ityarthaþ /
pariharati--na vaktavyaþ /
kutaþ--uktottaratvàditi /
tadvibhajate--ukteti /
nanu bhavatåktamuttaraü bhede 'bhedàdityasyàkùepaþ samàdhàtavyaþ ityata àha--anabhyupagamàcca /
ekade÷imatametadasmàbhirnàbhyupeyate /
tasmànna samàdheyam ityarthaþ /
tat kimidànãü bhidyamànasya pratyakùaj¤ànasya nàyaü bhidyata iti samànatvànnokta iti bhàùyam anupapannameva? netyàha--indriyamanaþsaüyogasya càgrahaõaü samànatvàt /
pçcchati--keneti /
uttaram"--àtmamana iti /
punaþ pçcchati--kiü punaþ samànatvam, uttaram--vyapade÷àbhàva ityuktam /
tena bhàùyasyàyamarthaþ /
pratyakùaj¤ànasya råpaj¤ànasya råpaj¤ànamiti và cakùurvij¤ànamiti và vyapade÷ena bhidyamànasya àtmamanaþsaüyoga iva ayam indriyamanaþsaüyogo na bhidyate /
evaü hi sa bhidyate, yadi svasaübandhivàcakena vyapade÷ena svamanyato vyàvartyate, na vi÷eùaõena vi÷iùñaü j¤ànamapyanyato vyàvartayet /
na tvasti indriyamanaþsannikarùàdhàràbhyàmindriyamanobhyàü pratyekamasya vyapade÷o yathendriyàrthasannikarùàdhàràbhyàü indriyàrthàbhyàü vyapade÷o råpaj¤ànamiti cakùurj¤ànamiti và /
tasmàd vyapade÷àbhàva àtmamanaþsannikarùeõa sàmyam indriyamanaþsannikarùasya /
tasmàt samànatvàt nokta iti //

pràkaràntaraü samànatve dar÷ayati--atãndriyàdhàratà veti /
lakùaõaü hi prasiddhaü bhavati yathà dhåmo vahneþ na càtãndriyadvayàdhàrasannikarùastathà prasiddho yathendriyàrthasannikarùo 'rthasya saübandhina ekasnaya prasiddhatvàt, indriyamanasostu dvayoratãndriyatvàt /
àtmà tu yadyapi yu/jànasya ÷arãràdyatiriktaþ pratyakùaþ, tathàpyasmadàdãnàü na tathetyatãndriya uktaþ /
tadanenàtãndriyàdhàratvaü svaråpeõoktvà tadevaü viùayàvçttitvamanovçttitvàbhyàm atãndriyàdhàratvaü sàmànyamàha--viùayàvçttitvaü veti /
upasaüharati--tasmàditi samànatvàditi bhàùyokto hetuþ, caritàrthatvàditi svoktaþ //

àkùipati--indriyàrthasannikarùotpannamityayuktamiti /
sàntaragrahaõàditi hetuü vibhajate--viprakçùñeti /
nanu nàrtho viprakçùñaþ, cakùuùastatra pràpterityata àha--na tu cakùuùa iti /
kasmàdityata àha--bhåtavi÷eùasyeti /
bàhyo bhåtavi÷eùa àlokaþ /
tasya prasàda indriyàvyavadhàyakatvam kuóyàdibhyo vi÷eùaþ yaþ khalu kàcàbhrapañalàdiùu svaccheùu samasti /
syàdetat /
asti kçùõasàralakùaõo bhåvi÷eùaþ prasannàndhasyàpi, atastasyàpi råpopalabdhiþ syàditpata àha--tattçùõàpårvaketi /
råpopabhogatçùõà hi tatsàdhanaü kçùõasàramapi viùayãkaroti /
etaduktaü bhavati--bhåtavi÷eùaþ karmàpekùo råpaü caùña iti cakùurityucyate /
karmakùàyàt tu prasannàndhasya na råpaü caùña iti na cakùuþ /
astu golakameva cakùuþ kimetàvatàpãtyàha--na ceti /
vicchinnaü hi golakamarthàdanubhåyata ityarthaþ /
tadevaü vastunaþ sàntarasya grahaõamapràpyakàritve heturuktam //

kecit tu sàntaramiti grahaõavi÷eùaõaü hentu bruvate, tanmatamupanyasyati---apare tviti /
sàdhyaviparyayàdasya vyatirekaü dar÷ayati--na hi pràpyakàriùviti pakùadharmatàmàha--dçùñaü tviti /
yaccoktamapràpyakàritve sàdhanaü pçthutaragrahaõàditi, tadvibhajate--pçthutareti /
dvyà÷rayo hi saüyogo 'lpameva saüyoginamanurudhyate, na mahàntam /
na jàtu rathàdisaüyogà nabho vya÷nuvate, mà bhåt sarvatra rathàdãnàü tatsaüyogàdãnàü copalabdhiþ /
tena yàvanmàtra ràùñravanàdergolakena vyàptaü tàvanmàtrasya grahaõaprasaïgaþ /
hetvantaramàha--digiti /
asyàpi vyatirekamukhena gamakatvaü dar÷ayati---yadi pràpyakàrãti /
aparamapi hetumàha---sannikçùñeti /
yadyapi gatikùaõànàü pratyekaü spà÷rayasya de÷àntaravibhàgasaüyogopajananaü prati kùipratayà na vi÷eùaþ /
svà÷rayapratyàsattau càvi÷eùaþ tathàpyà càpàdànavibhàgàt à ca pràpanãyade÷apràpterantaràlavartã yàvàn gatikùaõapracayaþ pårvàparãbhåto gatiriha vivakùitaþ /
tasya sàntaratvaü mandatvaü vilambaþ nairantaryaü tu pàñavaü kùipratà /
tàmimàü gatimabhindad nairantaryeõa kurvadapi sannikçùñamà÷u pràpnoti /
na viprakçùñena tulyakàlam, kiü tu viprakçùñaü cireõeti /
yathoktaü digràgena--
sàntaragrahaõaü na syàt pràptau j¤àne 'dhikasya ca /
bahirvartitvàdindriyasyopapannaü sàntaragrahaõamiti cet?
ata uktam---
adhiùñhànàd bahirnàkùaü kiü tvadhiùñhànade÷a evendriyam /
kutaþ?
taccikitsàdiyogataþ //

satyapi ca bahirbhàve na ÷aktirviùayekùaõe /
yadi ca syàt tadà pa÷yedapyunmãlya nimãlanàt //

yadi ca syàt unmãlya nimãlitanayano 'pi råpaü pa÷yet, unmãlanàdasti bahirindriyamiti //

tatra vàrttikakàraþ sàntaragrahaõàditi hetuü vikalpya dåùayati--yat tàvaditi /
sàntaratà khalvapràptisàhacaryàt /
apràptiü lakùayati---hetvarthasya pratij¤àrthenàkùipratvàt amedena /
taduktam--na pratij¤àrthàd bhidyata iti /
hetupratij¤àpadavàcyatvena bhedamupacaryàkùepyàkùepakabhàvo draùñavyaþ /
tasya vyavadhàyakatvàditi råpavato 'prasàdasvabhàvasya kuóyàderityarthaþ /
yat tu prasàdasvabhàvaü tejaþ tanna gçhyate, kiü tu tasya råpamàtraü visphàritàkùaõa dç÷yate /
tadà÷rayaü ca dravyaü sàdhayiùyate /
na ca guõo dravyasyàntaram /
mà bhåd gandhàdibhirantaraü dravyasya, mà na bhåtàü ca nirantare dravye, svaguõàbhyàmantaritatvàt /
na càpàtajanmàlocanaü và vikalpo và dravyànumànaü pratãkùate yena råpaj¤ànànumitaü dravyam indriyarthayordravyayorantaraü syàt /
api ca råpamàtramagçhyamàõe dravye svatantraü gandhàdivad gçhyamàõaü kathamantarà svà÷rayamanumàpayet, àkà÷àdãnàmà÷rayàõamagrahaõàt? tasmàd viùaktàvayavatejodravyàpratyakùatvasamàropamàtreõa dåùaõaü vakùyamàõaü tvanyathàsiddhatvadåùaõaü pàramàrthikaü draùñavyam /
athàbhàvo 'ntara÷abdavàcya iti, nàsmàkaü mårtadravyàbhàvàdanyat àkà÷amastãti bhàvaþ /
dåùayati--sa svatantra÷rcakùurviùayo na bhavati indriyaü càrthaü càntarà abhàvo gràhyaþ, tena sahàrthasya grahaõaü sàntaragrahaõam /
na cendriyàrthayormadhyate kasyacit saüyuktasya và samavetasya và grahaõamasti, yattantro 'yamabhàvo gçhyeta iti bhàvaþ //

syàdetat /
mà bhådàntaràlikaü saüyuktaü và samavetaü và vi÷eùyaü gçhyamàõameva tu råpàdivi÷eùyamiti /
tattantro 'yamabhàvaþ tadvi÷eùaõatvena riråpayiùyate /
tata÷rca sàntaragrahaõamupapatsyata ityata àha--tena sahopalabdhàviti /
pratãyate hi tvagàdibhiþ apãndriyaiþ pràpyakàribhirauùõyàbhavavi÷eùaõa ÷iùirataraü pàthaþ /
na cendriyàõàmatràpràpyakàrità,
tasmàdanaikàntikam /
anvayàbhyupagamenaitaduktam /
anvayàbhàve tu viruddhamiti bhàvaþ /
na ca taijasaü råpamantaram, yena sàntaragrahaõaü syàdityàha--na cànyà gatirati /
yathà caitat tathopapàditamadhastàt /
ye tu sàntara iti grahaõamiti hetumàhuþ, tàn prati dåùaõamàha---yairapãti /
anyathàsiddhatve hetumàha--÷arãreti /
÷arãràvacchinnàþ khalvàtmànaþ ÷arãràyatanàþ ÷arãramevàtmànamabhimanyànà arthànanubhavanti /
tatra ya eva ÷arãràsaübaddha ityanubhåyate tameva sàntara iti manyate /
indriyasaübandho bhavatu, mà và bhåt, ÷arãrasaübandhena tasya spar÷àdau na sàntaratvàbhimàna ityarthaþ /
hetvantaraü dåùayati--yadapãti /
saübandhamàtreõeti /
màtragrahaõaü saübandhacatuùñayavyàptyartham /
tad yathà indriyeõàrthasya saübandhaþ, indriyàvayavairarthasya, arthàvayavairindrayasya, indriyàvayavairarthàvayavànàm /
na caitat niryatà vinà pçthvagratàü bhavatãti pçthvagratà såcità /
yathà vartide÷e piõóitamapi tejaþ prasarpat pràsàdodaraü vyàpnoti /
tat kasya hetoþ? pçthvagratvàditi /
svabhàvataþ prasaradapi na svaparimàõànuvidhàyinaü pratyayamàdhatte, kiü tu viùayabhedànuvidhàyinam /
viùayaniråpaõàdhãnaniråpaõà hi pratyayà nendriyaniråpaõàdhãnaniråpaõàþ /
tadidamuktam---viùayabhedànuvidhàyã pratyaya iti //

aparamapi hetuü dåùayati--yat punariti /
dehamarthaü càntaràvasthitasya pçthivyàdeþ saüyuktasaüyogàlpãyastvaü bhåyastvaü càpekùamàõasyeti /
khagànàü coparyupari saücaratàü dåràntikabhàvo bahulatamàlokàvayavabhàgànàü saüyuktasaüyogàlpatvabhåyastvàbhyàmavagantavyaþ /
sa ca tàdçgàlokàvayavã pratyakùo 'nyathà na råpamàtreõa tadanumànaü ÷akyamityuktam /
na ca khagànàmuparyupari saücaratàü dårantikapratyayaþ syàt /
na ca patati patatriõãha pràpto neheti bhavet /
tasmàdanyathàsiddhireva sahàntareõa grahaõàditivadatràpi dåùaõamiti draùñavyam //

aparamapi hetuü dåùayati--yat punariti /
yugapadgrahaõamasiddham, tadabhimànastu anyathàsiddhaþ /
acintyo hi tejaso làdhavàti÷ayena vegàti÷ayo yadudayagiri÷ikharam àrohatyeva màrtaõóamaõóale bhavanodareùvàloka ityabhimàno laukikànàm /
tàdç÷aü càkùuùamapi teja iti krameõàpi gacchad yugapattatra tatra lakùyate /
na caikasmàdeva karmaõo yugapad duràntikasaüyogà bhavantãti yuktam /
taddhi svakàrye janayitavye svà÷rayapratyàsattim apekùate /
anyathà madhuràsthasya devadattasya karma pàñaliputreõa devadattaü yojayet /
vegàkhyasaüskàrajamapi karmana sahasà ÷aramantaràlade÷ena ca lakùyeõa ca yojayati /
tasmàt mithyaiva yaugapadyàbhimàna iti /
codayati--kathaü punariti /
asti hi ÷àkhàcandramasoþ grahaõe yaugapadyàbhimànaþ /
na càyamasati bàdhake mithyeti vaktuü ÷akyaþ /
so 'yamabàdhito bodho 'vabodhayatyapràpyakàritàü cakùuùa ityarthaþ /
pariharati--idamiti /
indriyaü yadyagatvànàgatamarthaü gçhõãyàt, kimasya kuóyakañàdyàvaraõamapakuryàt yena tadàvçtaü na gçhõãyàt /
gatau tu spar÷avatà prasàdarahitena saivàsya pratibaddheti na pràpnoti viùayam, apràptaü ca na gçhõàti /
pràyogastu, cakùuþ÷rotre pràpya svaviùaye kàryaü kurutaþ, janakatve sati tadapràptàvajanakatvàt /
yajjanakaü sad yadapràptau yanna janayati tat tatpràptàveva tajjanayati, yathà kumbhajanakaþ kumbhakàro mçdo 'pràptàvakurvan kumbhaü tatpràptàveva karoti /
tathà caitat /
tasmàt tatheti //

yuktyantaramàha--dåràntikànuvidhànamiti /
dåre nopalabhyate, antike ca upalabhyate /
apràpteravi÷eùeõa dåre 'pyupalambhaþ syàt /
anupalambhe và antike 'pi na syàt /
pràptau tu dåraü gacchat prakùãõaü sat pràptamarthaü na gçhõàti ataijasam, taijasam apyabhibhåtaü na gçhõàti, yatholkàprakà÷aü madhyandine /
anabhibhåtaü tu màrtaõóamaõóalaü gçhõàtyeveti /
codayati--viùayãbhàvàditi /
yogyo hi tàdç÷a indriyakùaõaþ svakàraõàdupajàtaþ pariõato vàrthakùaõa÷rca, yayorapràptayoreva grahaõagràhyabhàvaþ /
vyavahitaviprakçùñau ca na tau tàdç÷au /
tat kimapratãyamànapràptikalpanayetyarthaþ /
pariharati---tacca naivamiti /
niùatsyete hi kùaõabhaïgapariõàmau bhàvànàm /
tena sthemabhàjàü bhàvànàü svaråpayogyatà và mahattvàdirviùayãbhàvaþ sahakàrisàkalyaü và j¤ànopajananaü prati pari÷iùyate /
tatra svaråpayogyatàmàtraü cedàsthãyeta, tadà yadevàvyavahitaü sannihitaü sad ajanayad vij¤ànaü viprakçùñamapi vyavahitamapi tadeveti tathaiva tena j¤ànaü janayitavyam /
asti hi tasya tadàpi svaråpayogyateti, sahakàrisàkalyaü tu pràptireva /
tasmàt na saübandhamantareõa viùayãbhàva iti såktam /
sandigdhaþ pçcchati--atha pràpyakàritva iti /
ayamabhisandhiþ /
kulàlàdau pràpyakàriõi dçùñaü yathà viprakçùño vyavahita÷rca na karotãti, tasmàt apràpyakàriõi càcaskàntàdau dçùñaü yathà viprakçùño vyavahita÷rca lauhaü maõiràkarùati, tasmàt tatra pramàõaü vaktavyamiti uttaram--indriyatvameva pramàõam /
tadeva pa¤càvayavopapannamàha--pràpyakàrãti /
yadi tu ka÷rcit dçùñàntasya sàdhyavikalatvam ubhdàvayet tvagàdãnàmapràpyakàritvàditi, tu pratyàha--atha punarna ki¤ciditi /
pçcchati--atheti /
yogyatayaiva hi kàraõàni svakàryaü kurvanti, pràptistu svaråpyogyatàprayuktàü vyàptimupajãvati, na tvasyàþ svàbhàvikaü vyàpakatvamiti bhàvaþ /
uttaram--so 'pãti /
sahakàrisàkalyaü tàvat na pràpteratiricyata ityuktam /
kevalaü svaråpayogyatà vaktavyà /
sa ca vyastànàmapyastãti yatra tatra vyavasthitebhyo 'pi kàryotpàdaprasaïkaþ /
ayaskàntamaõerapi cakùuùa iva vçttibheda eùitavyaþ,
anyathà vyavadhànaviprakarùayorapi lauhàkarùaõaprasaïgàt /
na ca vyavadhànaviprakarùàbhàvasahito lauhamàkarùati, vyavadhànaviprakarùayostu tadabhàvàbhàvo nàkarùati saüpratam /
pràptereva tatra tatra kàryotpàdaü prati upayogasya viditasvàt /
yogyatàmàtrasya copàdherapàkçtatvàt /
yathà ca dravyàtiriktastaddharmaþ pràptistathàgrenivedayiùyate /
tasmàt sarvamavadàtam /
upasaüharati--tasmàditi /
yadapi kçùõasàrànugrahopaghàtàbhyàü dar÷anàdar÷anàditi tatrocyate, tadadhiùñhànamindriyamityadhiùñhànànugrahopaghàtàbhyàü tasyànugrahopadhàtau, yathà kåùmàõóalatàsecanacchedanàbhyàü tatphalasya anugrahopaghàtau /
ata eva bahirnisçtàpyacchinnamålà dçùñiþ kàryàya samarthà na chinnamåleti siddham //

pçcchati--atha j¤àneti, pratyakùasamàkhyàtalakùaõànuvàdena lakùaõe vidhãyamàne j¤àyata evaitajj¤ànameveti loke sàkùàtkàrij¤ànahetoþ pratyakùatvàditi bhàvaþ /
uttaram---sukhàdivyudàsàrtham /
tadeva hi lakùaõavàyamucyate, yasya lakùyànapekùo 'tivyàptyavyàptivyudàso lakùaõapadebhya eva pratãyate /
lakùyànurodhena tu lakùaõavyavasthàpane anyonyà÷rayatvamagatirveti bhàvaþ /
sukhàdãnàü vij¤ànàbhinnahetujatvena vij¤ànatvàda÷akyaü vyàvartanamiti cet--na, abhinnahetujatvàsiddhaþ /
na khalu yaiva candanaspar÷aj¤ànasyotpattau sàmagrã saiva sukhasyàpãti /
asti hi ÷ãtàrtasyàpi candanendriyasaüyogàt ÷ãtaspar÷aj¤ànam iti tadvadevàsya sukhamapi bhavet /
avàntarasàmagrãbhede 'pãndriyàrthamanaskàrajatvàt j¤ànajàtãyatvamiti cet---na, ki¤citkàraõàbhede 'pi kàryabhedasyànàkasmikatvopapatteþ /
tadarthatvàcca kàraõabhedànusaraõaprayàsasya /
na copàdànàbhedàdabheda iti yuktam /
bhinnànàmapi j¤ànànàmekasamanantarapratyayopàdànatvasya bhavabhdirabhyupagatatvàt /
api copàdànàbheda÷rca kuta÷rcit kàraõabhedàt kàryabheda÷ceti ko virodhaþ? ata evàsmàkamabhede apyupàdànasya piñharasyauùõyàparàkhyasya ca vahinasaüyogasya pårvaråpàdipradhvaüsànàü kàraõànàü bhedàd bhinnajàtãyà jàyante gandharåparasaspar÷à iti siddhàntaþ /
tasmàdarthapravaõebhyo j¤ànebhyastadapravaõatayà bhinnajàtãyàþ sukhàdayo yathàsvamunakålavedanãyatvàdibhirlakùaõairanyonyamapi bhedavantastãvrasaüvegatayà pramitsànapekùamànasapratyakùapravedanãyà iti ramaõãyam //

syàdetat /
asatyapãndriyàrthasannikarùe j¤ànamàtràdeva sukhaduþkhayoþ svapnàntike dar÷anàt
yatràpãndriyàrthasannikarùastatràpi j¤ànamastãti tadeva sukhaduþkhayoþ kàraõaü kluptasàmarthyàt /
indriyàrthasannikarùasya tu j¤ànamàtropayogàdanyathàsiddhau bhàvàbhàvàviti /
tadayuktam, svapnàntike sukhaduþkhotpàdasyàsiddhestajj¤ànasyàrthaj¤ànasyeva mithyàtvàt /
yathà hi tatra kàminãsmçtiviùaryàsa eva mupalabdhacaratajjanmasukhasmaraõaviparyàsaþ /
sukhaduþkhabuddhyutpàda eva càtra dharmàdharmopayogo na tu susaduþkhotpàde /
na càsatãndriyàrthasannikarùe j¤ànamanyanmanorathàdi và tàdç÷aü sukhabhedaü vidhatte yàdç÷o viùayopabhogajanmà /
satãndriyàrthasannikarùe j¤ànamàtrameva tasya hetuþ /
j¤ànahetustu sukhabhedasyànutpàdàdityapyuktameva /
viùayasàkùàtkàrastadutpàdaheturna viùayaj¤ànamàtramiti cet? hantar, i÷varasyàpyasti tatrabhavato yogarddhisaüpannànàü ca mahàdhiyàü samastavastusàkùàtmàra iti teùàmapi sukhaduþkhotpàdapracayaþ prasajyet, asatyàü pratipakùadhàraõàyàm /
tasmàdindriyàrthasannikarùo 'pi sukhaduþkhotpàdahetureùitavyaþ /
sa ca satyapyarthasàkùàtkàre nàsti siddhànàmiti na teùàü sukhaduþkhotpàdaþ /
api ca caramabhàvi kàraõaü gçhãtvà pårvabhàvinàmakaraõatvàpàdane tantvàdãnàmapi pañàdãn pratyakàraõatvaprasaïgaþ /
saüyogabhedàdeva tàdç÷apañàtpatteþ tantvàdãnàü ca saüyogabheda evopayogàt /
tatsahitasya tu tatkàraõatvaü sannikarùasyàpyàlocanasahitasyeti samànam /
yathàhuþ padàrthavidaþ stragàdyabhiprataviùayasànnidhye satãùñopalabdhãndriyàrthasannikarùadharmàdyapekùàdàtmamanasoþ saüyogàt yadanugrahàbhiùvaïganayanàdiprasàdajanakamatpadyate tatsukham iti /
tasmàt suùñhåktaü sukhàdinivçttyarthaü j¤ànagrahaõamiti //

iha dvayã pratyakùajàtiravikalpikà savikalpikà ceti /
tatrobhayyapi indriyàrthasannikarùotpannaü j¤ànamavyabhicàrãti lakùaõena saügçhãtàpi sva÷abdenopàttà, tatra vipratipatteþ /
tatràvikalpikàyàþ padam avyapade÷yamiti, savikalpikàyà÷rca vyavasàyàtmakamiti /
tatra vyapade÷o vi÷eùaõamupalakùaõaü và nàmajàtyàdi, tat karma vyapade÷yaü vi÷eùyamiti yàvat /
tadyathà óittho 'yaü gaurayaü ÷uklo 'yaü kamaõóalumànayaü gacchatyayamiti sarvaü hi savikalpakaü vi÷eùaõavi÷eùyabhàvena vastuùu pravartate /
avidyamànaü vyapade÷yaü yasmistadavyapade÷yaü jàtyàdisvaråpàvagàhi, na tu jàtyàdãnàü mitho vi÷eùaõavi÷eùyabhàvàvagàhãti yàvat //

tatra nàmarahitamavikalpakaü nàstãti ye vipratipadyante tanmatamapacikãrùuråpanyasyati bhàùyakàraþ yàvadarthaü vai nàmadheya÷abdàþ /
sarve 'rthàþ sarvathà sarvadà sarvatra nàmadhayànvitàþ /
nàsti so 'rtho yaþ kadàcit kvacit katha¤cit nàmadheyena viyujyate /
tadanena nàmadheyatàdàtmyamarthànàü pratijànãte /
atra hetumàha--tairarthasaüpratyaya iti /
arthà hi pratãyamànàü nàmadheyairåpetàstatsàmànàdhikaraõyenàvagamyante gaurityartho '÷va ityartha iti /
na copàyatayà sàmànàdhikaraõyaü ghañate /
na hi cakùuràdisàmànàdhikaraõyaü råpàdyanubhavati /
nàpi j¤àyamàna upàya upeyasàmànàdhikaraõmanubhavati /
na hi bhavati dhåmo 'yaü vahinariti kiü tu dhåmo 'yaü dhåmatvàt vahinamàniti /
api cà÷abdopàye 'numeyàdau na ÷abdasaübhedenàdhigamo bhavet, asti tu /
tasmàt tairnàmadheyaiþ saha samànàdhikaraõasyàrthasya pratyayo yata iti /
tasmàt nàmadheyàtmànaþ arthàþ /
kiü ca gavàdiùu ùaójàdiùu ca ÷abdàpakarùe 'rthapratyayàpakarùàt tadutkarùe tvarthapratyayotkarùàt pratyayasya ca pratyetavyotkarùàdhãnotkarùatvàt nàmadheyotkarùeõàrthasyotkarùaþ arthasya tàdatmyaü gamayati /
tadidaü samaþ prayojanaü saüpratyaya iti samadhikaþ pratyaya ityarthaþ /
astyarthasaüpratyayo nàmadheyasàmànàdhikaraõyena, na tvetàvatà nàmadheyàtmatà sidhyati /
asti hi purovartidravyasàmànàdhikaraõyena rajatapratyayo na caitàvatà ÷uktã rajatàtmikà bhavatãtyata àha---arthasaüpratyayàcca vyavahàraþ /
tata÷rcavisaüvàdàt pramàõaü sannàmadheya tàdatmyaü sàdhayatyarthànàmityarthaþ //

tadevaü sàmànyato 'rthànàü nàmadheyatàdàtmyaü vyutpàdya prakçte yojanayati---tatredamindriyàrthasannikarùàdutpannaü viùayaj¤ànaü råpamiti và rasa iti và evaü råpàdyarthasàmànàdhikaraõyena bhavati /
bhavatu, kimetàvatàpãtyata àha---råparasa÷abdà÷rca viùayanàmadheyam /
kimetàvatàpãtyata àha--tena vyapadi÷yate j¤ànam /
uktamapi vyapade÷aü savyàkhyànamàha--råpamiti jànãte rasa iti jànãte iti /
tathà càrthànàü nàmadheyàtmakatvàt tadgocaramàlocanamapi nàmadheyagocaramityarthavat nàmadheyena vyapadi÷yamànaü ÷àbdaü prasajyata iti /
na ÷abdapramàõakatayà ÷àbdam, api tu ÷abde jàtaü ÷àbdam /
÷abda÷rcàtra viùayatvena janako 'rthatàdàtmyàt /
tathà ca nàvikalpakaü ÷abdarahitamastãti tàtparyàrthaþ /
tathà càhuþ,
na so 'sti pratyayo loke yaþ ÷abdànugamàdçte /
anuviddhamiva j¤ànaü sarvaü ÷abdena gamyate //

bàlakamåkàdãnàmapi j¤ànaü ÷abdànuvyàdhavadevànàdi÷abdabhàvanàva÷àt /
yadavocat,
àdyaþ karaõavinyàsaþ pràõasyordhvaü samãraõam /
sthànànàmabhighàta÷rca na vinà ÷abdabhàvanàm //

iti /
tadasya niràkaraõaü lakùaõagatenàlocanaj¤ànàvarodhàrthenàvyapade÷yapadena såcitam iti parãkùàparvaõi vacanàrhamapi subhàùitarucitayà tadvilambamasahamàno bhàùyakàro lakùaõàvasara evàha /
ata evàha---avyapade÷yamitãti /
tena såcite 'pyarthe avyapade÷yapadaü cojayati---yadidamanumayukte ÷abdàrthasaübandhe 'rthaj¤ànam, na tat nàmadheya÷abdena vyapadi÷yate //

ayamabhisandhiþ /
sàmànàdhikaraõyena ÷abdàtmakatvaü råpàdãnàmabhidhãyànaü ÷abdabrahmàtmakatvaü vocyeta ÷reyamàõagaurityàdipadabhedàtmakatvaü và? na tàvadàdya /
kalpaþ /
na salvasmadàdisamastadar÷anapathàtivçttena ÷abdabrahmaõà råpàdãnàmasti sàmànàdhikaraõyapratãtiþ laukikànàm /
÷råyamàõa÷abdasàmànàdhikaraõyena tu tàdàtmyaprasàdhane anupayukta÷abdasaübandhasya bàlamåkàdeþ råpàdij¤àneùu nàsti ÷råyamàõa÷abdagandho 'pi, pràgeva tu tatsàmànàdhikaraõyam /
na ca teùàmapi pràgbhavãya÷abdabhàvanànugamena tatsàmànàdhikaraõyamiti sàüpratam /
na khalu råpàdyàtmanaþ ÷abdasya råpàdivai÷adyainàvai÷adyaü saübhavati /
yugapad vai÷adyàvai÷adyaråpaviruddhadharmayogena bhedaprasaïgàt /
ve÷adye tu vyutpannavadavyutpanno 'pi ÷abdaiþ vyavaharet, na tu saübandhagrahaõapekùeta /
na ca tàdàtmyàdanyad vàcakatvaü ÷abdànàü yatra saübandhagrahàpekùà bhavet /
na ca tàdàtmye 'pi kalpitabhedànàü vàcyavàcakabhàvaþ /
tathà sati na sàmànàdhikaraõyaü syàt /
na hyasti saübhavo bhedakalpanà ca sàmànàdhikaraõyaprathà ceti /
tasmàdavyutpannànàmasti ÷abdarahitaü råpàdiùu nirvikalpakaü pratyakùamiti /
na kevalamabyutpannànàm, vyutpannànàmapyastãtyàha--gçhãte 'pi ca ÷abdàrthasaübandhe iti /
àrddhekta eva sàmànàdhikaraõyaniràsàya saübandhagrahaõasvaråpamàha--asthàrthasya sàsnàdimadråpasya ayaü gakaràdyokàro nàmadheyamiti /
itikaraõo j¤ànaparàmar÷apradhànaþ /
tathà ca yo óittho nànàde÷akàlàvasthàsaüsçùñaþ piõóabhedaþ so 'yamiti sannihitade÷akàla ityarthaþ /
na tvayaü piõóo óittha÷abda iti pratyayaþ /
autsargikaü hi ÷abdànàmarthaparatvaü kvacit punarityàdibhiþ ÷abdaistadapodyate /
yatràpi saübandhapratipàdanamabhedena ayaü óittha iti, tatràpi ÷abdo vàcyatvaparo na svaråpaparaþ yathà gaurvàhãka iti lakùyamàõaguõayogaparaþ /
na ca tanmàtreõa vàhãkasya gotvaü bhavati /
tasmàd bhinnayoreva ÷abdàrthayoþ saübandhagrahàt tanmålatvàcca ÷abdavyavahàrasya na ÷abdapuraþsaramapi j¤ànaü ÷abdasàmànàdhikaraõyamàtmano 'rthasyàvagamayati /
yattu ÷abdànupàye 'pi j¤àne ÷abdaþ pårvaü bhavati tadgçhãtasaïketasya prathamamindriyàrthasannikarùàdàlocanena ÷abdasaüsargarahitenàlocite 'rthamàtretasyàrthabhedasya ÷abdabhedena saübandhàt ÷abdaviùayaþ saüskàraþ prabodhyate /
prabuddhaþ ÷abdasmçtiü janayati /
tena vyutpannasya nirvikalpakàt parà¤caþ pratyayàþ ÷abdànupàyà api ÷abdapuraþsarà jàyante /
yathàhuþ,
yat saüj¤àsmaraõaü tatra na tadapyanyahetukam /
piõóa eva hi dçùñaþ san saüj¤àü smàrayituü kùamaþ //

tasmàd vyutpannasyàpi nàmadheyasmaraõàya pårvameùitavyo vinaiva nàmadheyamarthapratyayaþ /
tadidam uktam--gçhãte 'pi ÷abdàrthasaübandhe asyàrthasyàyaü ÷abdo nàmadheyamiti /
yadà tu so 'rtho gçhyate nàmadheyarahito nàmadheyasmaraõàt pårvamavikalpena tadà pårvasmàd avyutpannàvasthàyàm arthaj¤ànàt na vi÷iùyate iti /
yato na vi÷iùyate tasmàt tadarthaj¤ànaü tàdçgeva bhavati /
nanu parapratipàdanàdilakùaõavyavahàràya svaråpeõa j¤àne vyapadeùñavye yadarthavyapade÷ena vyapadi÷yate tadavagacchàmo 'rthavyapade÷àkàramiti /
kathaü càrthàkàraü bhavati? yadyarthavyapade÷ayornàbhedaþ, tasmàt punarapi tàdàtmyaü prasaktamityata àha--tasya tviti /
arthàkàrameva tu j¤ànamarthavyapade÷ena vyapadi÷yate anyathà a÷akyatvàdityarthaþ /
pratãyamànaü pareõa /
upasaüharati--tasmàditi //

tadevamarthaj¤ànakàle # sa # na samàkhyà÷abdo vyàpriyate pratãyamànatayà, vyavahàrakàle tu parapratyàyanakàle tu vyàpriyate kàraõatayà /
tadanena gopàlàvipàlàdãnàü saüj¤ànive÷anaü tàsu tàsu vyaktiùu vyavahàrotkarùahetuþ
nàrthotkarùaheturityapi såcitaü bhavati /
tasmàd avikalpakapratyakùàvarodhàrthenàvyapade÷yapadenàsyaivàvikalpakasya ÷abdànuvyàdharahitatà såcità ityà÷ayavàn upasaüharati---tatmàditi //

tadetad bhàùyaü vàrttikakàraþ tàtparyato vyàcaùñe---taccendriyàrtheti /
viùayabhedànuvidhàyi j¤ànamiti ÷abdàtmatàmapàroti /
càkùuùaü hi råpaj¤ànaü råpa eva niyataü na ÷abde pravartate /
evaü ÷rautramapi ÷abda eva niyataü na råpàdau pravartate /
yadi punaridaü ÷abdàtmakaü råpàdi bhavet, ÷rotrajaü j¤ànaü ÷abdagràhãti råpàdàvapi pravarteta /
apravartamànaü và vidhurayati råpàdãnàü ÷abdàtmatàm /
api ca ÷råyamàõa÷abdàtmatve råpàdãnàm, teùàmapi ÷ravaõagràhyatvamityandho 'pi råpu gçhõãyàt /
asti hi tasya ÷rotraü ca ÷abdaj¤ànaü ca /
evaü badhiro 'pi ÷abdaü gçhõãyàt /
asti hi tasya locanaü ca råpaj¤ànaü ca /
a÷abdo 'bhàva iti ca vivakùitaviparãtàpattiþ ÷abdàbhàvasyàrthasya ÷abdatvàt, a÷abdatve và sa evàsyàrthaþ ÷abdàd bhinnaþ prasajyate /
evamabhàvo 'pyartha iti ÷abdaþ syàt /
tathà ca nàbhàvaþ, ÷abdasya sattvàt /
tathà càrthànuvidhàyi vij¤ànaü na bhavet /
asti ca /
tasmàt na ÷abdàtmàno 'rthà iti /
tadutpattikàla iti pràthamyena ÷abdànuvyàdhaü vyàvartayati //

ekade÷ivyàkhyànamàha---apare tviti /
indriyàrthasannikarùeõa hi liïgena yadindriyagàtij¤ànaü tadapi pratyakùalakùaõopetamiti pratyakùaü prasajyata iti tannivàraõàya avyapade÷yapadam /
apade÷o hetuvacanam /
tadeva tadàbhàsebhyo vi÷iùñaü vyapade÷aþ /
tasya kàryaü hetupratyàyanadvàrà anumeyaj¤ànaü vyapade÷yam /
na vyapade÷yamavyapade÷yamaliïgobhdavam ityanumànaü vyàvartitamityarthaþ /
tadekade÷imataü dåùayati---tacca naivamiti /
nanvindriyagatij¤ànamapi indriyàrthasannikarùàlliïgàdutpannamityata àha---na hyanumeyasyeti naitadindrayàrthasannikàrùàdupajàyate, kiü tu tajj¤ànàt /
ata evàtãte 'pi dhåmàdau liïge tatsmaraõamàtràdevànumeyaj¤àna bhavati /
na ca sannikarùapadasya mukhyatve saübhavati j¤ànalakùaõà yuktetti bhàvaþ /
upasaüharati--ata iti /
imaü ca vàrttikagranthamabudhyamànà indriyagatij¤ànanivçttyarthamindriyaviùayeùviti padaü såtre 'dhyàharantãti //

kramapràptasyàvyabhicàripadasya tàtparyaü bråvàõo bhàùyasyàpi tàtparyamàha--grãùme marãcaya itãti /
yadyapi sàmànyalakùaõenaiva vyabhicàriõo nirastàþ pratyayàþ tadapekùaü ca vi÷eùalakùaõam, anyathà anumànàdipadeùvapyabhicàdipadamupàdeyaü syàt, tathàpi siddhe satyàrambho niyamàrthaþ /
dvayã hi pramàõànàü gatiþ /
ki¤cit sattàmàtreõapramàsàdhanaü yathà pratyakùam /
na hi cakùuràdãnàü grahaõamupayujyate, api tu sattaiva /
anumànàdãna tu svaj¤ànena pramàsàdhanàni /
na khalvagçhãtaü liïgaü và ÷abdo và àgamasahitaü sàdç÷yaü và yathàviùayam àdadhàti pramàm /
tatrànumànasya pramopajananàt pràgeva arthàvyabhicàragrahaõamapekùate nànyathà /
tataþ pramà sidhyatãti /
÷abdàdau tu yadyapi pramopajananaü prati nàrthàvyabhicàragrahàpekùà, tathàpi ÷akyamatirohitàrthamantramadhyapatitasya dràgityeva pratãyamànàrthasyàpi,
sçõyeva jarbharã turpharãtå //

ityevamàdermantrasyàptapraõetçkatayà sàmànyato 'rthàvyabhicàritvaü grahãtum /
autsargikaü hi ÷abdànàmarthaparatvam /
ata eva nigamaniruktavyàkaraõasahàyàstato 'rthamavadhàrayanti /
evaü yathà mudgastambastathà mudgaparõãti àptavàkya÷ravaõàdeva mudgastambasàdç÷yaj¤ànasyànupajanitaphalasyàpi ÷akyaü tadarthàvyabhicàritvaü ni÷rcetum /
pratyakùasya tu pramàõasyàtyantaparokùasvaråpolambha eva tàvat pramopajananàt pràg durlabhaþ, pràgeta tu tasyàrthàvyabhicàritvam /
yadyapi ca saüvedanapràmàõyapakùe 'pi tatsaüvedanaü manasà sulabham, tathàpi na tanmàtraü pramàõam /
api tu asàdhàraõendriyàrthasannikarùasahàyamiti tatsahàyasya tasya parokùatvameva /
tena pratyakùasya pramàõasya phalàvyabhicàreõaivàvyabhicàraj¤ànam, na svaråpataþ ityetat pramàõàntarebhyo vyàvçttamasàdhàraõaü pratyakùasya råpamàdar÷ayitumavyabhicàripadopàdànam /
atha và pratyakùàvyabhicàra evànumànàdyavyabhicàre kàraõam /
na hyasti saübhavo 'vyabhicaritapratyakùagçhãtapakùadharmatàkaü tarkasahàyapratyakùagçhãtàvinàbhàvaü cànumànaü vyabhicàratãti /
yattu bàdhitaviùayaü satpratipakùitaü cànumànam, tadapi yadyapi prathamaü vyàptigrahaõadoùeõa na khaõóitam, tathàpi khaõóanottarakàlaü so 'pi pratãyate /
tathà ca vyàptigràhi pratyakùaü tatràpi vyabhicàrãti /
evamàgamo 'pi sàkùàt kvacit pàramparyeõa pratyakùapårvakastadvyabhicàreõaiva vyabhicarati /
àgamavyabhicàreõaivopamànavyabhicàro vyàkhyàtaþ /
tadevaü pratyakùàvyabhicàre pramàõànàmavyabhicàro 'stãti pratyakùasyaiva vi÷eùaõamavyabhicàripadaü cakàra, netareùàü pramàõànàm /
na hyasti saübhavastanmålaü pratyakùam avyabhicàri, tàni ca vyabhicàrãõãti /
so 'yaü vi÷eùaþ pramàõàntarebhyaþ pratyakùasya /
yathàha mãmàüsàvàrttikakàraþ,
pratyakùàvyabhicàreõa svalakùaõabalena ca /
prasiddhàvyabhicàritvànnànumànaü parãkùyate //

iti /
tasmàt suùñhåkaü grãùme marãcaya iti bhàùyam, tatpratiùedhàrthamidamucyate---avyabhicàrãti //

pçcchati--kimidamiti /
uttaram--yadatasminniti /
etaccopapàditaü dvitãyasåtre /
punaþ dåùayati--tacca naivamiti /
pçcchati--kasmàt? uttaram--arthasyeti /
tadeva sphorayati--yattaditi /
atra ca na nirvikalmakaü bhràntam, kiü tu savikalpakamityàha--tàüstu marãcãniti /
indriyeõàlocya marãcãn uccàvacamuccalato nirvikalpakena gçhãtvà pa÷rcàt tatropaghàtadoùàd viparyeti, savikalpako 'sya pratyayo bhrànto jàyate iti /
tasmàd vij¤ànasya vyabhicàro nàrthasyeti /
yathàhuþ niruktakàràþ, naiùa sthàõoraparàdho yadenamandhe na pa÷yati /
puruùàparàdhaþ sa bhavatãti //

avyabhicàripadenaiva saü÷ayaj¤ànamapi vyudastam /
no khalu saü÷ayaj¤ànaü vikalpyamànavastugocaraü tadråpaü vastu pràpayati /
apràpayaccopadar÷itaü kathaü saüvàdam, asaüvàdakaü ca kathamavyabhicàri? tasmàdavyabhicàripadenaiva saü÷ayaj¤àne niraste savikalpakapratyakùàvadodhàrthamupàdãyamànaü vyavasàyàtmakapadaü saü÷ayaj¤ànapratyakùatàpàkaraõamanvàcinoti /
tadyathà edhànàhartumaraõyaü gaccha, ÷àkamapyàneùyasãti ÷àkànayanamanvàcãyate /
na ca tadevàsya preùiturvi dhitsitam, tathehàpi /
vyavasàyàtmakapadaü sàkùàtsavikalpakasya vàcakam /
tathà hi vyavasàyo vini÷rcayo vikalpa ityanarthàntaram /
sa evàtmà råpaü yasya tat savikalpakaü pratyakùam /
tadetadatisphañatvàt ÷iùyairgamyata eveti bhàùyavàrttikakàràbhyàm avyàkhyàtamapi asmàbhiþ,
trilocanagurunnãtamàrgànugamanonmukhaiþ /
yathànyàyaü yathàvastu vyàkhyàtamidamãdç÷am //

syàdetat /
na vyavasàyàtmakaü pratayakùaü bhavitumarhati /
abhilàpasaüsargayogyapratibhàsaü hi tat /
na cendriyàrthàbhyàü labdhajanma vij¤ànamarthàvabhàsaü ÷akyamabhilàpena yojanayitum /
na hyarthe ÷abdàþ santi, arthàtmano và, tathà satyavyutpannasyàpi vyutpannavad vyavahàraþ syàdityuktam /
na càbhilàpo 'rthàsaüspar÷o saüvedanadharmaþ, artheùu tanniyojanàt /
tasmàdarthàdupajàyamànaü j¤ànamarthamevàdar÷ayet nàbhilàpam /
na hi råpàt jàyamànaü pratyakùaü rasasahitametadàdar÷ayati /
tasmàdabhilàpasaüsargànapekùamabhilàpasaüsargiõamàdar÷ayad vikalpavij¤ànaü vikalpavàsanotthàpitamaniyatàrthagràhi mànasamàtmãyamutprekùàlakùaõaü vyàpàraü tiraskçtyànubhavaprabhavatayà anubhavavyàpàraü dar÷anu puraskçtya pravartamànamanubhavatayà abhimanyante pratipattàraþ /
tat siddhametat, yadarthasàmarthyalabdhajanma, na tat ÷abdakalpanànugatam, yathà nirvikalpakam /
arthasàmarthyalabdhajanmàra÷rca vivàdàdhyàsità vikalpà iti prasaïgasàdhanaviruddhavyàptopalabdhiþ /
÷abdakalpanànugatatvasya hi pratiùedhyasya viruddhaü tadananugatatvam, tenàrthasàmarthyajatvaü vyàptam /
tasyopalabdhistadananugatatvamutthàpayantã tadanugatatvaü viråõaddhãti /
athaiùàü pratyayànàü pratyakùamabhi làpànugatatvama÷akyàpahnavam, hanta bhoþ, nàrthasàmarthyajatvamiti prasaïgaviparyayaþ /
tathà hi yadabhilàpakalpanànugataü na tadarthasàmarthyajaü yathe÷varapradhànàdivikalpavij¤ànam /
tathà caite vivàdàdhyàsità vikalpà iti vyàpakaviruddhopalabdhiþ /
niùedhyamarthasàmarthyajatvaü tadabhilàpakalpanànanugatatvena vyàptaü tadviruddhaü ca sadanugatatvamiti /
na ca sandigdhavyatirekità, arthasàmarthyena hi tadutpadyamànamartharåpam anukuryàd na ÷abdaråpam /
na hyarthe ÷abdàþ santi tadàtmàno vetyuktam /
asaübaddharåpànukàre tu vij¤ànasya sarvaråpànukàreõa sarvasarvaj¤àtàpattirati /
saïketava÷àt ÷abdànàmarthasaübandhenàrthopalabdhau tatsmaraõàt tatsaüsçùñavedanamiti cet? yatra tarhi te kçtasaïketàþ tadeva smàrayedetàn /
tatraiva ca te kçtasaïketà yadanugataü sàmànyam /
na ca taddçùñam, kiü tu svalakùaõaü dar÷anagocaraþ /
tadeva hi paramàrthasadvij¤ànasya kàraõam, na tu sàmànyam /
sarvasàmàrthyayahitaü hi tat alãkatvàt /
tasmàd yad dùñaü na tena ÷abdànàü saübandhaþ, yena ca saübandho na taddçùñam /
api ca dçùñasya ÷abdavàcyatve dar÷anàdiva vahinaruùõa iti vàkyàdapi pratãyeta /
tathà ca ÷abdàdapi tasmin pratãte ÷ãtàpanopanaprasaïgaþ /
sàmànyaviùayauliïga÷abdau vastubhåtasàmànyavacca svalakùaõam /
tàdç÷aü ca taddar÷anasya kàraõamiti nirvikalpakena prathamàkùatannipàtajanmanà jàtimadvastuvedanàt tatropalabdhacarasaübandhasya ÷abdasya smaraõam /
tathà ca tacchabdàbhidheyajàtivi÷iùñadravyàvagàhãndriyàrthasannikarùajanmà vikalpapratyayo gaurayamityevamàkàro jàyata iti cet? yathàhuþ,
nirvikalpakabodhena dvyàtmakasyàpi vastunaþ /
grahaõam # ÷lo. và. pratyakùa. 118 #
tathà tataþ paraü punarvastu dharmairjàtyàdibhiryayà /
buddhyàvasãyate sàpi pratyakùatvena saümatà //

# ÷lo. và. pratyakùa. 120 # iti /
tanna, piõóavivekena jàtyàderavikalpakenàgrahaõàt /
na hi jàtijàtibhantau và kriyàkriyàvantau va guõaguõinau và tatsamavàyo và vivekena cakàsati /
na ca vivekenàpratibhàsamànaþ ÷akyà mitho yojayituü kùãrodakavadatadvedinà /
tasmàdekamavibhàgaü svalakùaõamanàdivikalpavàsanàsamàropitajàtyàdibhedaü tathà vikalpyata iti yuktamutpa÷yàmaþ /
api ca paramàrthasadvastudvayavedane 'pi kuto vi÷eùaõavi÷eùyabhàvaþ? na hyaïgulyàvekavij¤ànaviùayau mitho vi÷eùaõavi÷eùyabhàvamàpadyete //

vi÷eùaõa khalåpakàrakam, upakàryaü ca vi÷eùyam /
nànyathà tayostabhdàvaþ /
na caikavij¤ànasamàråóhayorj¤àpyaj¤àpakabhàvo và kàryakàraõabhàvo và saübhavã, samànakàlayoþ tayoråbhayorapi paurvàparyaniyamàt /
api ca vastunive÷e jàtyàdãnàmupàdhãnàmekasya vastunaþ sattvaü ca dravyatvaü ca pàrthivatvaü ca vçkùatvaü ca ÷iü÷apàtvaü copàdhaya iti dåràdekopàdhivi÷iùñasya grahe sarvopàdhivi÷iùñagrahaprasaïgaþ /
tathà hyàdhàràdheyabhàva upakàragarbho bhavati /
patanadharmaõo hi badarasyottarasya kuõóamadharaü pratayàsannamapatanadharmakaü badaraü vidadhadàdhàraþ /
tadvadihàpi dravyeõa jàtyàdãnàmupàdhãnàmupakartavyam /
na ca ÷aktyantarairåpakaroti /
÷aktyantarapakàre 'pi ÷aktyantaraukalpanàyàm anavasthàpàtàt /
tasmàt svabhàva eva svakàraõàdhãnajanmà dravyasya sa tàdç÷o yena bahånàmupàdhãnàmupakarotãti vàcyam /
tathà ca sattvopakàrasamartheü tasmin dravye gçhyamàõe dravyatvàdyupakàrasamartho 'pi sa evàsya svabhàva iti tatsvabhàvàvacchinnàþ sattvavikalpakena paramàrthasaddravyàvagàhinà sarva eva dravyatvapàrthivatvavçkùatva÷i÷apàtvàdayo viùayãkçtà iti vikalpàntaràõàmànarthakyam /
yadàha,
yasyàpi nànopàdherdhãgràhikàrthasya bhedinaþ /
nànopàdhyupakàràïga÷akyabhinnàtmano grahe /
sarvàtmanopakàryasya ko bhedaþ syàdani÷rcitaþ //

ekopakàrake gràhye nopakàràstato 'pare /
dçùñe tasmannadçùñà ye tadgrahe sakalagrahaþ //

iti /
asmàkaü tu anàdivikalpavàsanopàdànà vikalpà yacca gçhõanti, yacca adhyavasyanita tayoråbhayorapyanyanivçttiråpatayà avastutvàt matàgapi na paramàrthasad vastu gàhante, pàramparyeõa tu vastupratibandhàt tatra pravartayantaþ pràpayanta÷ca na visaüvàdayanti lokam /
ato vastusabhdàvàvinive÷àd vikalpànàü na paunaråktyamasti /
api càlocite vastunãndriyeõa tadanantarotpannaü ÷abdasmaraõavyavahitavyàpàramindriyamartha÷rca na savikalpikàmapi dhiyamupajanayitumarhataþ /
yathàha,
arthopayoge 'pi punaþ smàrtaü ÷abdànuyojanam /
akùadhãryadyapekùeta so 'rtho vyavahito bhavet //

na ca yadevàlocanamajãjanadindriyaü tadeva smaraõasahakàri vikalpapratyayamàdhatte /
na ca smçtirvyavadhàyikà, svàïgamavyavadhàyakamiti nyàyàt /
yato yaþ pràgajanako buddheråpayogàvi÷eùataþ /
sa pa÷rcàdapi /
iti no khalvatãtaü bhavati gocaro 'kùasya /
na càgocare sahasreõàpyupàyairetat pravartitumarhati /
na ca smçtiratãtaviùayànanubhåtapårvaü vartamànaü gocarayitumarhati /
tadgocaratve càndhànàmapi råpasàkùàtkàraprasaïgaþ yathàha,
tena syàdakùàpàye 'pi netradhãþ //

iti /
tadevaü nàmajàtiguõakarmakalpanàþ pratyakùatvena paràstàþ /
dravyakalpanàpi daõóãti,
vi÷eùaõaü vi÷eùyaü ca saübandhaü laukikãü sthitim /
gçhãtvà saïkalayyaitat tathà pratyeti nànyathà //

na caitàvantaü vyàpàrakalàpaü vicàrakanivartanãyamindriyaj¤ànaü sahate, tasya sannihitaviùayabalenotpatteravicàrakatvàt /
jàtiguõakriyàvatàü caitanna saübhavatyeva råpavivekasaübandhayorapratibhàsanena ghañanàyogàt kùãrodakavadatadvedinetyuktam /
tasmàt na tadvikalpaü pratyakùamiti //

atrocyate /
yat tàvaduktam---arthasàmarthyajatvàbhilàpasaüsargayogyapratibhàsattvayoþ virodha iti, tatra bråmaþ /
syàd virodho yadi svalakùaõamevàrthaþ, na tvetadasti /
upapàdayiùyati hi paramàrthasantaü jàtyàdimantamarthaü sthemabhàjamabhilàpasaüsargayogyam /
tena tajjanitaü j¤ànamarthasàmarthyajaü càbhilàpasaüsargayogyapratibhàsaü ceti na virodhaþ /
tathà ca prasaïgasàdhanasya sandigdhavyatirekità /
na ca dravyàdyabhinnaü jàtyàdi bhinnaü kalpayanto vikalpà nàrthasàmarthyajanmàna iti sàüpratat /
dravyàdapi hi bhedaþ sàdhayiùyate teùàm /
yathà ca bhede 'pi teùàü tadvàcakànàü sàmànàdhikaraõyaü tathopapàditamadhastàt /
na ca bhinnena ÷abdena óittho 'yamityabhedakalpanàdarthasya vikalpànàmanarthajatvamiti yuktam /
uktametad avyapade÷yapadavyàkhyànàvasare yathà na ÷abdàbhedenàrthayorekendriyaj¤ànasaüsargità kiü tu prathamamàlocito 'rthaþ sàmànyavi÷eùavàn saïketagrahaõsamayavartinãmàtmano 'vasthàü smàrayan tatkàlabhàvinaü ÷abdamapi smàrayatyavarjanãyatayà /
na tvindriyajavikalpotpàdaü pratyastyupayogaþ ka÷cit ÷abdasmaraõasya /
anyathà bàlamåkàdãnàü nendriyajaþ syàdvikalpaþ ÷abdasmaraõàbhàvàt /
saïketasamayavartyavasthàsmaraõaü tåpayujyate, vastunastadànãntanedànãntanàvasthàbhedavata ekasyendriyajena vikalpenàkalanàt /
÷abdastu saüpàtàyàto na nive÷ayatyàtmànam indriyaje vikalpe /
yathàha,
devadattàdi÷abdana hçdayasthena yaþ smçtaþ /
cakùuùàpi sa evàyaü piõóaþ saüprati dç÷yate //

anena hi piõóasya pårvàparàvasthàvartinãmekatàmindiyajavikalpagocaratvena dar÷ayati, na tu ÷abdanive÷anamapi /
tathà,
saüj¤à hi smaryamàõàpi pratyakùatvaü na bàdhate /
saüj¤inaþ /
kutaþ?
sà tañàvasthà na råpàcchàdanakùamà //

nàrthendriyavyàpàraü vyavadhatte ityarthaþ /
na ca pràgavasthàsmaraõasàpekùatayà nendriyàrthasannikarùaþ kàraõaü vikalpasyeti sàüpratam /
yato,
na ki¤cidekamekasmàt sàmagryàþ sarvaüsaübhavaþ /
# pra. và. 3.53 # iti bhavanto 'pyàhuþ /
anyathàlokamanaskàrasàpekùamarthendriyaü nirvikalpakamapi na janayet /
yattu prathamaü nàjãjanat tat smaraõasahakàrivirahàt /
na hi nàjãjanat ku÷ålasthaü bãjamaïkuramiti na samavahitakùityàdisahakàrigràmamapyasyàjanakaü bhavati /
na ca janakatvàjanakatvalakùaõo viruddhadharmasaüsargo bhedaheturityupapàdayiùyate kùaõabhaïgabhaïge //

syàdetat /
atãtàvasthà nendriyagocarastasya vartamànàrthe niyamàt /
na ca vartamàno 'rthaþ smaraõagocaraþ smaraõasyànubhavajanitasaüskàrodbodhajanmanaþ pårvànubhavagocaraü prati niyamàt /
tasmàt bhinnaviùayatayà nendriyasahakàrità smaraõasya /
na hi råpaviùayàþ sahasramapi nayanapradãpàdayaþ ÷abdaviùayasya ÷ravasaþ sahakàritàmàpadyanta iti /
tat kiü bhavatàü yatra gandhaj¤ànànantaraü càkùuùaü råpaj¤ànaü jàyate tatra gandhaj¤ànam na samanantarapratyayaþ? tatràpi hi cakùåråpaviùayaü na gandhaviùayasya j¤ànasya sahakàri bhavitumarhati, bhinnaviùayatvàdeva /
athànvayavyatirekanibandhanaþ kàryakàraõabhàvo na samànaviùayatvamanuvidhãyate ityucyetra, tadasmàkamapi samànam /
nanvatãtàvasthàvi÷iùñatvam asya nendriyasannikçùñamiti kathaü pratyakùam? tat kiü yadindriyasaübaddhaü tat pratyakùam? tathà satyàkà÷aparamàõvàdayo 'pi tatsaüyuktà iti te 'pi pratyakùàþ prasajyeran /
tasmàd yadevendriyajasya j¤ànasya gocarastat pratyakùam /
na tvindriyasaübaddham /
nanvasaübaddhamindriyaü kathaü tatra j¤ànaü janayati? tacca j¤ànaü kathaü pratyakùam?
pratyakùaü cet, kathamindriyàrthasannikarùotpannamiti lakùaõaü pratyakùaü vyàpnoti, asyaiva pratyakùasya lakùaõenàvyànàt? mà bhådarthasya pårvakàlavartità indriyagocaraþ, tathàpi smaraõasahakàriõà saüskàrasahakàriõendriyàrthasannikarùeõopajanitaü tadindriyàrthasannikarùotpannaü na bhavati /
tathà ca nàvyàpakamasya lakùaõam //

nanu pårvàparàvasthàparàmar÷ij¤ànaü kathamekam, viùayabhedàt pàrokùyàpàrokùyalakùaõaviruddhadharmasaüsargàcca? tathà hi taditi pàrokùyam, idamiti ca sàkùàtkàraþ /
na ca viruddhadharmasaüsarge 'pyekatvam, trailàkyasyaikatvaprasaïgàt /
viùayabheda÷rca pårvade÷akàlàparade÷akàlasaübandhayorekasya virodhàt /
yathà hyekasmin padmaràgamaõau gçhyamàõe tadabhàvo vyavacchidyate, yadi punarnaü vyavacchidyeta tadà bhàvo na paricchidyeta, tasya svàbhàvavyavacchedaråpatvàt /
tadabhàvàvinàbhàvina÷rca puùparàgàdaya iti te 'pi sarve vayavacchinna bhavanti /
yadi punarna vyavacchidyaran, sa eva puùparàgàdyatmeti tadavinàbhàvã padmaràgàbhàvaþ padmaràga÷rca syàditi durghañamàpadyeta /
evaü tasyaiva pårvade÷akàlasaübandhe gçhyamàõe tadabhàvavyavacchedakrameõàparade÷akàlasaübandho vyavacchinnaþ /
pårvade÷akàlasaübandhàbhàvàvyabhicàrã /
tathà ca na padade÷akàlasaübandhasvabhàvaþ /
tathàpi yadyasau tadde÷akàlasaübandhàdanyasvabhàvo bhavet, tathà sati sa eva bhavet, na bhavecceti durghañamàpadyeta /
tasmàt pårvade÷akàlasaübandhàdanyo 'parade÷akàlasaübandha iti siddho viùayabheda iti //

atrocyate /
yadi parokùyàpàrokùyadharmabhedàt pårvàparàvasthàparàmar÷ij¤ànaü bhidyeta, hanta bhoþ, tadityapi vikalpo bhidyeta /
so 'pi hi parokùa÷càparokùa÷rca vikalpa÷càvikalpa÷rca /
arthe parokùo vikalpa÷rca svàtmani tvavikalpo 'parokùa÷rca /
tasmàd viùayabhodàt virodha iti cet---na tvihàpi tadekaü j¤ànaü tasyaivaikasya vastunaþ pårvade÷akàlasaübandhe parokùamaparokùaü và parade÷akàlasaübandha iti ko virodhaþ? yo 'pi kàlade÷asaübandhabhedena viùayabheda uktaþ, so 'pi ayuktaþ /
yato yuktaü yat padmaràgasvaråpagrahe tadabhàvo vyavacchidyata iti, svàbhàvavyavacchedàtmakatvena bhàvànàü tadavyavacchede svaråpàgrahaõaprasaïgàt /
kasmàt punaþ puùparàgàdayo vyavacchidyante, padmaràgàbhàvàvinàbhàvàditi cet? athaitadabhàvàvinàbhàvaj¤ànaü kutastyam? tayoþ kadàcidapi tàdà tmyenànupalambhàditi cet---yatra tarhi tàdàtmyamupalabhyate na tatra tadabhàvàvinàbhàvaþ, tathà ca pårvàparade÷akàlasaübaddhastàdàtmyenànubhåyamàna indriyajena vikalpena padmaràgo na bhinno bhavitumarhati /
tasmàt parvàparade÷akàlau tatsaündhau và kàmaü bhidyeyàtàü parasparàbhàvàvinàbhàvàt, tayorekadàpi tàdàtmyenàpratibhàsanàt /
na tu tadàliórigatasvabhàvaþ padmaràgamaõi/, tasya tàbhyàmanyatvàt /
na cànyasya bhedo 'nyasya bhedamàpàdayati, atiprasaïgàt /
na cendriyàrthasannikarùàbhàve 'pi pårvàparàvasthàparàmar÷àtmano vikalpasya bhàvàdanindriyajayatvamiti sàüpratam, tathà satyavikalpakamapi kàmàturasya kàminãü bhàvayataþ tadviùayamindriyàrthasannikarùaü vinàpi dçùñamiti nãlàdyanubhàvàtmàno 'pi avikalpakà anindriyajàþ prasajyeran /
yadi tu nãlàdyanubhavànàü kàminyanubhavàt katha¤cid vi÷eùaü bråyàta, tadà asmàkamapi anindriyajebhyo vikalpebhya utprekùàvyàpàrebhyo 'stãndriyajànàü dar÷anavyàpàràõàü bhedaþ /
na ca vikalpagato dar÷anavyàpàro 'nubhåyamànaþ sati saübhave nirvikalpakopàdhiriti yuktam /
sarvà eva hãndriyajà buddhayo vikalpikà avikalpikà và dhàràvàhinyo 'mahamikayà parasparànapekùà ekamarthamavagàhamànà udayante vyayante ca /
na tvamåùàmanyonyamanugamyànugantçtàmãkùàmahe /
tasmàt indriyàrthasannikarùalabdhajanmàno vikalpà dar÷anavyàpàrà nànya iti yuktamutpa÷yamaþ /
na ca ÷abdapratyakùayorvastugocaratve satyapi pratyayàbhedaþ kàraõabhedena pàrokùyàpàrokùyabhedopapatteþ /
na ca vahinasaüyogajanmà ÷ãtàpanodo vahinaj¤ànàd
bhavitumarhati /
na caikopàdhinà sattvena vi÷iùñe tasmin gçhãte upàdhyantaravi÷iùñatadgrahaprasaïgaþ /
svabhàvo hi dravyasyopàdhibhirvi÷iùyate, na tåpàdhayo va tairvi÷iùñatvaü và tasya svabhàvaþ /
na ca yat svabhàvasaübandhi sa svabhàvaþ /
tathà satyasaübandhitvameva /
na hi tadeva tena saübadhyate /
api ca råpaj¤ànaü viùayagrahaõadharma nànàparamàõuviùayaü na paramàõusvabhàvaþ /
tatsvabhàvatve và teùàü sarvàn pratyavi÷eùàt sarvaireva te paramàõavo viditàþ syuþ /
na càsaübaddhà eva svaj¤ànena råpaparamàõavo viùayàstasyeti vàcyam, asaübaddhasya viùayatve 'tiprasaïgàt /
svabhàva evàrthaj¤ànabhedayoþ saübandho yadartho viùayo j¤ànaü ca viùayãti cet? hantopàdhyupàdhimatorapi svabhàva eva saübandho 'stu tathàpi vij¤ànàrthavanna svaråpàbhedaþ /
kùaõabhaïgapariõàmaniràkaraõe tu svabhàvàtiriktaü saübandhamupapàdayiùyàmaþ /
tasmàt naikopàdhyanvitagrahaõe sakalopàdhyanvitapratyayaprasaïgaþ //

yaccaikavij¤ànagocarayorna vi÷eùyavi÷eùaõabhàva iti, tatra bråmaþ /
bhinnaj¤ànagocaratve 'pi nàsau saübhãti /
na hi vi÷eùaõaj¤ànaü vi÷eùyàviùayaü vi÷eùyamavacchettumarhati /
evaü vi÷eùyaj¤ànamapi vi÷eùaõàviùayaü kena svaviùayamavacchindyàt, tayoþ parasparavàrtànabhij¤atvàt? tàbhyàü vàsanà, tato mànasapratyayo vi÷eùaõavi÷eùyabhàvàkara utpadyate /
na tvasti vi÷eùaõavi÷eùyabhàvo vàstava iti cet? astu tàvad vàstavàvàstavacintà /
kariùyate hãyamupariùñàt /
yastu bhavatàmasya mànasatve prayàsaþ, sa varamindriyajatva eva bhavatu, tathà sati dar÷anavyàpàratvamasya sàkùàt samarthitaü bhavati /
itarathà hi nirvikalpakopadhànaü kalpyeta //

nanvavicàrakamindriyaj¤ànaü kathaü vi÷eùaõavi÷eùyàdi sakalaü saükalayet? hanta bhoþ kiü mànasamapi j¤ànaü saükalayitumarhati? saükalayati manasastatkàraõasya sarvaviùayatvàt iti cet? yadi pårvakaü vij¤ànaü manaþ, kathaü tasya sarvaviùayatà? asmàkaü tu manaþ sarvaviùayamapi acetanatayà na vicàrakam /
tasmàdàtmaiva sakalaj¤ànatajjanitavàsanàdhàraþ smartà ca pratisandhàtà ca /
yathàha,
àtmanyeva sthitaü j¤ànaü sa hi boddhàtra gamyate /
smaraõe càsya sàmarthyaü sandhànàdau ca vidyate //

# ÷lo. và. pratyakùa. 122 # sa salvindriyàrthasannikarùàdàlocya jàtimantaü saümugdhamartham udbuddhasaüskàrasamupajàtapårvapiõóànusmçtisahàyaþ pràgeva cakùuùà vikalpayati, gaurayamiti /
yathàha,
karaõaü cendriyaü buddheþ kartà càtma sacetanaþ /
sa ca smçtisamarthatvàt sarvàrthàn kalpayiùyati //

tenaikavij¤ànavedyatve yadyapi j¤àpyaj¤àpakabhàvaråpa upakàryopakàrakabhàvo nàsti, tathàpi, tadarthàlocanànugatasmaraõayorvi÷eùaõavi÷eùyabhàvàvagàhi vij¤ànaü pratyutpàdakatvamevopakàrakatvamasti /
arthau hi råparåpibhàvena sthitàvapi nàpàtajanmanà j¤ànena tathà gçhãtau, api tu svaråpamàtreõa /
na hi yàvadasti tàvad grahãtavyam, tena tadekade÷agrahe 'pi nàpramàõatà /
savikalpakaü tåktasàmagrãjanma jàtyàdiråpatayà dravyaü ca råpitayà kalpayat pa÷càjjàyamànamapãndriyàrthasannikarùaprabhavatayà pratyakùaü bhavatyeva /
akramasyàpi ca kramavatsahakàribhedasamavadhànava÷àt krameõa kàryakaraõamupapàdayiùyate /
tat siddhametad vivàdàdhyàsità vikalpàþ svagocare pratyakùà avyabhicàritve sati indriyàrthasannikarùajatvàt /
yo ya evaübhåtaþ sa sarpaþ pratyakùo yathàlocanam, tathà caitat /
tasmàt tatheti //

tasmàt savikalpakapratyakùàvarodhàrthaü vyavasàyàtmakapadamiti siddham /
tadasya savikalpakapratyakùàvarodhàrthasyànvàcãyamàno vyavacchedaþ /
tadvyavacchedyapratipàdanàrthaü bhàùyamanubhàùyànvàcãyamànameva vyavasàyàtmakapadasyàrthamàha--dåràccakùuùeti /
na caitanmantavyamiti bhàùyaü vyàcikhyàsu÷rcodayati--na saü÷ayasyeti /
nanu satãndriyàrthasannikarùe purovartini dravye dhåma iti và reõuriti và j¤ànamutpadyamànaü kathamanindriyajamityata àha--na hãti /
kasmànmànasa ityata àha--saü÷ãtiriti /
saüpårvo hi ÷ãó bhàvapratyayànto vi÷eùàpekùe vimar÷e vartate sa caikàdhikaraõau smaryamàõau mitho viruddhau dharmàvàropayan anyatarannàvadhàrayati /
tathà càdhikaraõamàtrasamarpaõamindriyajavyàpàraþ /
manasà tu smaraõasahakàriõaiva puruùaþ saü÷ete /
ata eva visphàritàkùàþ saudàminãsaüpàtàt sakçdàlocya ka¤cit samànadharmavantaü dharmiõaü samandhakàre sandigdhe, tasmànmànasa evaiùa saü÷ayo na tvindriyaja ityarthaþ /
tadetat pariharan na caitadityàdi bhàùyaü vcàcaùñe---tacca naivam /
kasmàt saü÷ayasyeti--ubhayaü tviti /
tu ÷abdo manomàtranimittatvaü vyavacchinatti /
tadanena cakùuùà hãtyàdi bhàùyaü vyàkhyàtam /
pa÷yan samànadharmàõaü dharmiõaü nàvadhàrayati /
vi÷eùataþ sandigdhe tasminnityarthaþ /
indriyeõopalabdhaü sannikçùñaü sannikarùapårvakatvàduparladheþ manasopalabhate jànãte cakùuþsahàyenetyarthaþ /
atra bhàùyaü yacca tadindrayànavadhàraõapårvakaü manasànavadhàraõaü tadvi÷eùapekùaü vimar÷amàtraü saü÷ayaþ, na parvamiti /
anavadhàraõa÷abdo 'yaü saü÷ayaj¤ànavàcakaþ svakàraõendriyàrthasannikarùe prayukta upacàreõa /
uparatendriyavyàpàrasya hi saü÷ayaj¤ànadar÷anàt /
satyapãndriyavyàpàre saü÷ayo nendriyaja iti codako 'bhimanyate /
tadanayoþ saü÷ayaj¤ànayormadhye yat tadindriyàvadhàraõapårvakamindriyàrthasannikarùapårvakaü manasànavadharaõaü saü÷ayaj¤ànamityarthaþ /
na pårvam /
yaduparatendriyavyàpàrasya saü÷ayaj¤ànaü dçùñàntatayà hçdi sthitaü ÷aïkiturityarthaþ /
tadetad bhàùyaü vyàcaùñe--tatra yadindriyàrtheti /
indriyàrthasannikarùa÷càsàvanavadhàraõaü ceti karmadhàrayaþ /
tatpårvakaü manasànavadhàraõaü saü÷ayaj¤ànamityarthaþ //

nanu smaraõavyavahitavyàpàramasya kàraõaü nendriyamityata àha--tasya hãti /
upapàditametadadhastàt yathà smaraõaü nendriyavyàpàraü vyavadhatta iti /
pårvaü tviti /
dçùñantatayà pårvatvam /
syàdetat, mana evendriyànapekùaü bàhye pravartate ityabhyupeyam, anyathà ghañamahaü jànàmãti j¤ànaü nirnimittaü syàt /
na tàvadindriyajam, àntare j¤àne cakùuràdãnàmapravçtteþ /
nàpyanumànàdiùvantarbhavati, liïgàdyabhàvàt /
tasmànmànasabhevedam /
yadi ca ghañàdau bàhye na manaþ pravartena, kathaü ghañamiti bhavet? jànàmãtyeva syàt /
na càrthanirupaõamantareõa j¤ànaråpaniråpaõam, tasmàd bàhyàbhyantaraviùayaü manaþ, tathà ca sarva eva saü÷ayo mànasa ityà÷aïkyàha bhàùyakàraþ, sarvatra ca pratyakùaviùaye iti /
yadyapyayamãdç÷o 'nuvyavasàyo mànasastathàpyandhabadhiràdãnàmabhàvàt tatpårvaü vyavasàyotpattau cakùuràdyapekùaõãyam, anyathà andhabadhiràdyabhàvaprasaïgaþ /
tathà ca saü÷ayaj¤ànotpàde apãndriyàrthasannikarùo 'pekùaõãya iti bhàvaþ /
tadidaü tasya hãtyàdinà vàrttikena vyàkhyàtam //

avyàpakatvena lakùaõàkùepaparaü bhàùyam àtmàdiùu ityàti /
tad vyàcaùñe--indriyàrtheti /
codayati--kathaü punariti /
pariharati--indriyeti /
mà bhådindriyasåtre pàñhaþ /
taddhi bàhyendriyalakùaõam, àntaraü ca mana ityata àha--pçthak ceti /
na ca sukhàdau pramàõàntaramasti /
tasmàt pàri÷eùyàt saddhiü pratyakùatvamityàha---pratyakùà÷rceti /
nanu naite prameyàþ svasaüvedanasiddhatvàt, tat kimatra prameyàrthena pramàõena ityata àha---na ca teùàmiti nanåktaü svasaüvedanatayà na pramàkarmabhàva eùàmityata àha--na cànyà gatiriti /
saüvedanatvena hi teùàü svasaüvedanatà, na caite saüvedanamiti uktamadhastàditi bhàvaþ /
àkùepanupasaüharati--tasmàditi /
bhàùye càtmàdiùu sukhàdiùviti nityànityàbhipràyaü vargadvayam /
àtmasukhaduþkhatvàdayo nityàþ anityà÷ca sukhaduþkhàdaya iti /
tadidamuktaü dignàgena,
na sukhàdi prameyaü và mano vàstvindriyàntaram /
na ca tat saübhavati, ghràõàdisåtreõa vibhàgapareõa niùedhàditi bhàvaþ /
samàdhibhàùyam indriyasya vai sataþ iti /
tadvyàcikhyàsurgåóhàbhipràyaþ pçcchati--ka÷caivam iti /
àkùepturuttaram--indriyàrtheti /
samàdhàtà àha--naiùa doùa iti /
àkùeptuþ anu÷ayabãjamudghàñya dåùayati--yattu såtre iti /
nedaü vibhàgaparaü ghràõàdisåtram, api tu lakùaõaparam /
tatra cendriyamapi mano na lakùitam, vaidharmyàdityarthaþ /
vaidharmyamàha--vaidharmyamiti /
tatra pramàõayati--sarvaviùayaü tviti /
vaidharmyàntaraü dåùayati---bhautiketi /
kàryasya hi vi÷eùau bhautikatvàbhautikatve, bhåtakàryaü bhautikam /
yad bhåtakàryaü na bhavati tadabhautikam /
bhåtakàryatvapratiùedha÷rca tadanyakàryatvaü gamayati, vi÷eùaniùedhasya vi÷eùàntaràbhyanuj¤ànahetutvàt /
itarathà tu akàryamevocyeta, na tvabhautikamiti /
tasmàdakàryasya manaso 'bhautikatvaü kàryadharmo viruddhamityarthaþ /
api ca vaidharmyàt manovat ÷rotramapi na vaktavyamityàha--÷rotre ceti /
÷aïkate--svàrtha iti /
bhåtàni hi ghràõàdãni ÷rotràntàni, manastu na bhåtamiti vaidharmyamityarthaþ /
niràkaroti--tacca neti /
dar÷ayiùyati hi vàrttikakàro yathà svàrthiko na ka÷rcidapi pratyaya ityarthaþ /
àkùepahetumanubhàùate--yat purariti /
dåùayati--na nàstãti /
tadadena sati cendriyàrthasannikarùe ityàdi bhàùyaü vyàkhyàtam /
yaccàparaü vaidharmyaü ghràõàdibhyo manasa uktaü bhàùyakàreõa tadapi siühàvalokanena dåùayati---saguõànàmiti /
ghràõàdãni yathà svasvaguõena gandhàdinà bàhyaü gandhàdi bodhayanti , naivaü svaguõena ÷abdena ÷rotraü bàhyaü ÷abdaü bodhayati, tanmanovat ÷rotramapi ghràõàdisåtre na pañhitavyamityarthaþ /
bhàùyokteùu madhya abhimataü vaidhamyamupasaüharati--tasmàditi /
bhåtatvàbhåtatvalakùaõaü vaidharmyaü na bhautikatvàbhautikatvagrahaõena ÷akyaü vaktumityavadhàraõàbhipràyaþ /
nanu yugapajj¤ànànutpatterj¤ànakàraõaü manoþ astãtyavagamyate, na punarasyendriyatvamapi, tabhdàvànavagame ca nendriyàrthasannikarùajaü sukhàdij¤ànaü ÷akyaü vaktumityata àha--tantràntareti /
tantryate vyutpàdyate anena tattvamiti tantraü ÷àstram /
tadanena manasa÷rcetyàdi bhàùyaü vyàkhyàtam /
etad dåùitaü dignàgena
aniùedhàdupàttaü cedanyendriyarutaü vçthà /
iti /
taddåùayitumupanyasyati----na ÷eùeti /
taddåùayati--na tantrayuktãti /
sarvasya tantràntare loke ca siddhatvàdavaktavyatàyàü svamatamiti nàsti /
vacanaliïgaü hi matàj¤ànaü na cànanumate niùedhamàtraü ÷akyaü vaktum, abhàvasya bhàvaniråpaõàdhãnaniråpaõatvàditi bhàvaþ /
siddhamarthamupasaüharati--tasmàditi /
prakçtamusaüharati--taditi //

tadevaü lakùaõapadàni vyàkhyàya vimç÷ati--samastamiti /
abhimatamàha--samastamityàha bhàùyakàraþ /
hetumàha--yasmàditi /
indriyàrthasannikarùotvannaü j¤ànamavyabhicàrãti hi pratayakùalakùaõamanavayavena samànàsamànajàtãyebhyo vyàvçttaü ÷akyameva lakùayitum /
na khalvayamasàva÷va iti j¤ànamindriyajaü ÷abdajaü saübhavati /
taddhi dravyagocaraü và ucyeta, vàcyatvagocaraü và, vàcyatvavi÷iùñadravyagocaraü và /
tatra dravyamaindriyakameva na ÷àbdamitya÷akyaü hi j¤ànaü vyavacchettum, anabhimataü ca /
vàcyatvagocaraü tu j¤ànaü ÷àbdam eva, anyathà hya÷ruta÷abdo 'pyàraõyako '÷vamevendriyasannikarùàda÷va÷abdavàcya iti gçhõãyàt /
vàcyatvavi÷iùñadravyaj¤ànamapi ÷àbdameva, vahnivi÷iùñadhåmaj¤ànamivànumànikam, anyathà tadapyaindriyakamiti na tanniràkaraõàya yatnàntaramàstheyam /
atha na vàcyatvaü nàma mãmàüsakànàmiva ki¤cidatãndriyam, api tu saïketamàtrametadasmàdidaü pratyetavyamiti /
tathàpi ÷abda eva /
athàyamapyaindriyaka eva, tatra gurupadiùñà gàthà pañhitavyà,
÷abdajatvena ÷àbdaü cet pratyakùaü càkùajanmataþ /
spaùñagrahaõaråpatvàd yuktamaindriyakaü hi tata //

iti /
tasmàt nobhayajaj¤ànanivàraõàyàvyapade÷yapadam /
vyavasàyàtmakapadena tu savikalpake j¤àne 'varuddhe nirvikalpakasyàpratyakùatà mà prasàükùãditi tadavarodhàrthenàvyapade÷yapadena nirvikalpake 'pi ÷abdasaübhedaniràkaraõamanvàcitamiti ÷àbdetyuktam /
evam avyapade÷yapadena nirvikalpake 'varuddhe savikalpakasyendriyajasyàpratyakùatvaü mà prasàükùãditi tadavarodhàrthena vyavasàyàtmakapadena saü÷ayaj¤ànapratyakùatvaniràkaraõamanvàcitamiti saü÷ayetyuktam //

anvayaü dar÷ayitvà vyatirekamàha--yadãti /
upasaüharati--tasmàditi /
heyàstri÷atkoñãrgaõayati--tatreti /
dvipadaparigraheõa da÷a--indriyàrthasannikarùotpannapadaü dhravaü kçtvà j¤ànàdyekaikapadasaübandhena carastraþ koñayaþ, j¤ànaü ca ghavaü kçtvà avyapade÷yàdi ekaikapadasaübandhena tistraþ, evamavyapade÷yapadaü dhruvaü kçtvà avyabhicàryàdyekaikapadasaübandhena dve koñã, avyabhicàrivyavasàyatmakasaübandhe da÷amãti /
tripadaparigraheõàpi da÷aiva /
indriyàrthasannikarùotpannaü j¤ànamiti dhruvaü kçtvà avyapade÷yàdyekaikapadasaübandhe tistraþ koñayaþ, j¤ànamavyapade÷yamiti dhruvaü kçtvà avyabhicàryàdipadasaübandhena dve koñã, avyabhicàryavyapade÷yapadayostu vyavasàyàtmakapadasaübandhe koñirekà indriyàrthasannikarùàvyapade÷yapadadhrauvye avyabhicàryàdyekaikapadasaübandhe koñidvayam, avyabhicàrivyavasàyàtmakapadayostu dhruvayorindriyàrthasannikarùotpanna padena j¤ànapadena ca pratyekaü saübandhe koñidvayam, iti tripadaparigraheõa da÷a koñayaþ /
catuùpadaparigraheõa pa¤ca /
indriyàrthasannikarùotpannaü j¤ànamavyapade÷yamiti dhruvaü kçtvà avyabhicàryàdyekaikasaübandhe dve koñã, avyapade÷yapadaü tyakatvà parakoñiþ, j¤ànapadaü tyaktvà càparà, indriyàrthasannikarùotpannapadaü tyaktvà tu pa¤camã /
pçcchati--kasmàt pa¤capadaparigraheõaikatri÷attamakoñiparigraheõetaràþ koñayo vyavacchidyante? na hyatra tadvyavacchedavàcakaþ ka÷rcidasti ÷abda ityarthaþ /
uttaram--vi÷eùeti /
vi÷eùapratividhànaprastàve ÷eùaniùedhopanyàso dçùñàntalàbhàya /
ekade÷àbhyupagama ekatri÷atkoñiùu ekatriü÷attamã koñirekade÷a ityarthaþ /
÷eùavidhànaü veti /
và÷abda ivàrthaþ //

tadevaü pratyakùalakùaõaü samarthya vàsubandhavaü tàvat pratyakùalakùaõaü dåùayitum upanyasyati--apare punariti /
lakùaõaü vyàcaùñe tato 'rthàditi /
yattadornityasaübandhàd yasyàrthasya yadvij¤ànaü vyapadi÷yate, yadi tata eva tabhdavati nàrthàntaràd vyapade÷àsaübandhinaþ tat pratyakùam /
ata eva vyapade÷àsaübandhino 'rthàntaràt ÷uktiråpàt rajatena vyapadi÷yàmànaü ÷uktij¤ànaü na pratyakùam, vyapade÷akànutpatteþ, vyapade÷akasya rajatasya tatràsaübhavàt /
etasya pratyakùàbhàsasya vyàvçttiþ suprasiddheti tàmupekùyànumànavyàvçttim àha--eteneti /
kutaþ? na hi tata eva vyapade÷akàdeva vahneþ tad vij¤ànamanumànaü bhavati, kiü tu yatra vahnirasti tatra /
tata÷ca yatra tu dçùñamàtra eva vahneråparamàduparato dhåmaþ tatrànyata÷rca tabhdavati smaryamàõàd dhåmàdasati vyapade÷ake vahnau /
tato 'rthàt ityatra hi arthavi÷eùaõaü tata iti /
tatsaügata÷rca evakàro 'yogavyavacchede vartate, yathà caitra dhanardhara eveti /
tena yatraiva tadayogaþ tadapratyakùamityarthaþ /
tadetallakùaõaü dåùayati---atràrthagrahaõamanarthakam /
na hi j¤ànavyapade÷a àtmanà và indriyeõa và saübhavati /
÷aïkate---avadhàraõàrtha iti /
ayogavyavacchedenaitadavadhàraõam, vi÷eùaõa ca tata iti /
vi÷eùaõasaügata÷cevakàro 'yogaü vyavacchinatti /
asati càrthapade kasyedaü vi÷eùaõam iti vi÷eùaõasaügato naivakàro 'yogaü vyavacchindàditi bhàvaþ /
niràkaroti--tanneti /
tata iti sarvanàmnaþ sannihãtavi÷eùyàpekùatvàt /
anyathà abhidhànàparyavasànàd yasya tad vyapadiùyata iti vyapade÷asaübandhã vi÷eùyaþ pràpyata eveti sidhyatyeva vi÷eùaõatvam /
abhyupetya tvadavadhàraõamàtre 'pyadoùa iti manyamànenàbbhakùa inyudàhçtam /
anyavyavacchede apihi tadevànyadvyavacchidyeta yadvirodhi, na punaranyamàtram /
yathàhuþ,
niyamastadvirodhàcca kalpate nàvirodhinaþ /
iti //

syadetat /
tata ityucyamàne yatastataþ syàt, tathà cànumànàdyapi liïgaj¤ànàdestata upajàyate iti pratyakùaü prasajyeteti tannivçttyarthamarthàditi vaktavyam /
na hi tad arthàt jàyate /
api tu pratyakùameva, ityata àha---etaneni /
yasya tad vyapadi÷yate ityapekùya tataþ÷abdasàmarthyenànumànàdivyudàso 'pi pratyuktaþ /
yacca tataþ÷abdasya vyàvartyàntaramuktam, tadapi dåùayati--yatpunaretaditi /
yadi yasya vyàpadi÷yate j¤ànaü, tat pratyakùaü tato ghaña ityapi j¤ànaü pratyakùaü prasajyeta, tadapi hi ghañasya vyapadi÷yate, na tu tato ghañàd bhavati /
tasya vicàràsahatayà paramàrthasattvàbhàvena saüvçtisato vij¤ànaü prati kàraõabhàvàbhàvàt /
tena tanniràkaraõàya tata ityuktam /
tadetat na budhyàmahe kathamapakùiptamiti /
÷aïkate---yadãti /
råpàdiparamàõava eva nirantarotpàdàþ paramàrthasanto bhinnàþ svavij¤ànasyàvikalpakasya janakàþ /
teùàü tu nànàtvaü svena råpeõa saüvçõvatã nirvikalpakapçùñhabhàvinã ghaña iti vikalpikà buddhiþ tàneva råpàdãn ekodakàharaõàdikriyàkàriõo bhedina iva dar÷ayantã saüvçtirityucyate /
niràkaroti--na hi råpàdibhya iti /
anu÷ayabãjamudghàñayati--athàpãti /
niràkaroti--manomodaketi bhavantu vyatiriktàþ kimetàvatàpãtyata àha--sarvaü ceti /
yatsaüvçtitvena bhavatàmabhimataü yaccàvikalpakaü tatsarvaü svaviùayàd bhavati /
tasmàt tatograhaõam saüvçtinivçttyartham anarthakam /
mà bhåt saüvçtinivçttyartham, mithyàj¤ànanivçttyarthaü bhaviùyatãti codayati---nanu ca mithyàj¤ànamatasmàdapi bhavati /
yathà purovarti dravyamidamiti vyapadi÷yate rajatamiti na, na tu ÷uktiriti, tena yadyapi sàmànyaråpeõa tasya vyapadi÷yate j¤ànam, tata÷rca tabhdavati, tathàpi yena vi÷eùaõaråpeõa tasya vayapadi÷yate na tatastabhdavati iti atasmàdapãtyuktam /
tasmàt tata eva yabhdavati tat pratyakùam, na caivaü mithyàj¤ànam /
taddhi tata÷rcatata÷rca bhavatãtyarthaþ /
pariharati--na hyatasmàt àropitàdråpàt tatràsataþ tat mithyaj¤ànaü bhavati, kiü tu tato bhavati /
yasya sàmànyaråpasya vyapadi÷yata idamiti tata eva /
samàropitaü tu tajatamasya viùayo dç÷yamànàkàratayà /
tadidam uktam--atasmistad bhavatãti /
evaü ca lakùyapadamàtràva÷eùàt lakùaõàbhàva ityàha--tatograhaõamiti /
tathà càtivyàptirityàha--tathà ceti /
abhyupetyata dåùaõàntaramàha--yadyapyetaditi /
yato bhavati j¤ànaü sa gràhyo 'rthaþ kàraõam, gràhakaü ca vij¤ànaü kàryam /
tayorayugapabhdàvàt vartamànàbhaü j¤ànamatãte mithyeti na pratyakùaü syàt /
tatsamànakàlayostu kàryakàraõabhàvàbhàvàt /
tato 'rthàditi nàstãti bhàvaþ /
÷aïkate--nà÷otpàdàviti /
kùaõikatvàd bhàvànàü kàraõasaya nà÷aþ kàryasyotpàda ityekaþ kàlaþ, tathàpi kàraõasya gràhyatà bhinnakàlasyàpi, svasadç÷aj¤ànajanakameva tasya tajànaü gràhyatvam,
nànyat, yathàha,
bhinnakàlaü kathaü gràhyamiti ced gràhyatàü viduþ /
hetutvameva yuktij¤àþ j¤ànàkàràrpaõakùamam //

# pra. và. 2.2.47 # iti /
na caitàvatà mithyàtvam, arthàhitasya nãlàkàrasya vartamànatvàditi bhàvaþ /
niràkaroti--tacca neti /
pårvàparakàlakalàvikalalakùaõà kùaõikatà na kvacidapi /
vidyujjàlàderapyà÷uvinà÷ino dvitràdikùaõàvasthànàdityarthaþ /
pårvokta÷cànuyogastadavastha evetyàha--vinaùña÷rceti /
anahaïkàràspadamasàtàdiråpaü vij¤ànàd bhinnaü nãlàdyanubhåyate, na tu vij¤ànàtmakam /
tathà ca yadi vicchedagraho mithyà, tathà sati j¤ànametasmin mithyeti kathaü pratyakùam, samyagj¤ànabhedasya tathàbhàvàt? na càrthà hitàkàravedanamarthavedanam, bhàktatvaprasaïgàt /
na ca gauõamukhyalakùaõà giràü gatayo j¤àneùu÷akyà niyojayitum bhinnaprasthànatvàt /
tasmàt niràkàraü j¤ànamàtmano bhinnaü gocarayatãti vàcyam /
sa cet kàraõaü vinaùñasya pratyakùateti tathà ca vartamànàbhamavartamànaü gocarayati mithyàtvamapratyakùatvaü ca syàditi bhàvaþ /
yaugapadye 'pi nàstyudàharaõam, sarvasya kùaõikatvapakùanikùepàditi codayati--tulyamiti cet /
niràkaroti--tacceti //

saüprati dignàgasya lakùaõamupanyasyati--apara iti /
dåùayituü kalpanàsvaråpaü pçcchati--atha keyamiti /
lakùaõavàdina uttaram--nàmeti /
yadçcchà÷abdeùu hi nàmnà vi÷iùño 'rtha ucyate óittha iti /
jàti÷abdeùu jàtyà gaurayamiti /
guõa÷abdeùu guõena ÷ukla iti /
kriyà÷abdeùu kriyayà pàcaka iti /
dravya÷abdeùu dravyeõa daõóã viùàõãti /
seyaü kalpanà yatra j¤àne nàstyarthataþ svaråpato và tatkalpanayà apoóhaü pratyakùam /
tadidamàha--yat kila na nàmnà abhidhãyate arthataþ svaråpata÷rca na jàtyàdibhirvyapadi÷yate /
avyabhicàràya viùayakàraõatvamàha--viùayasvaråpànuvidhàyãti /
pramàõatvamàha--paricchedakaü vyavasthàpakam /
j¤ànatàmasya dar÷ayati--àtmasaüvedya svasaüvedanàdeva tasya kalpanàrahitatvamapi /
yathàha,
pratyakùaü kalpanàpoóhaü pratyakùenaiva sidhyati /
iti /
tat pratyakùamiti /
tadellakùyalakùaõapadatatsamudàyavyàpàraniråpaõena dåùayati--ta idamiti /
atha neti /
vikalpayonayo hi ÷abdàstadgocaramabhinivi÷anate /
yad vikalpà gçhõànti, yaccàdhyavasyati tadubhayamapyanyavyàvçttiråpamavastu, tasmànna avikalpakaü j¤ànaü tadgocaraü và paramàrthasad gocarayanti vikalpàþ ÷abdà÷cetyayamabhisandhiþ /
api càsyàvàcyatve bhavadabhyupagatapràmàõyàgamavirodha ityàha-- anityàdãti /
÷aïkate-- atheti /
svamasàdharaõaü råpaü vyàvçttamiti yàvat /
tato niràkaroti--sarve 'rthà iti /
na hi yathà samyagj¤ànam adhikçtya pratyakùàdilakùaõaü kçtaü kãrtinà tathà dignàgena yenàdhikàràt j¤àne vyavatiùñheta kalpanàpoóhamiti bhàvaþ /
nanu yadi svaråpato nàbhidhãyetànabhidheyaü tarhi vastu prasajyeta /
tathà càvàstavaþ syàt ÷àbdo vyavahàra ityata àha--sarvasya ceti /
sàmànyavi÷eùatadvabhdedàd vastutrayam /
tatra tadvadvastvadhikçtyoktam--dvàvàkàràviti /
sàmànyenaivàkàreõàbhidhãyate sàmànyànvitamityarthaþ /
bràhmaõa iti /
manuùyatvajàtimànityarthaþ /
vi÷eùamàkàramabhipretya svaråpato na vyapade÷yamityuktam, na tu sarvatheti bhàvaþ /
prakçte yojayati--evamiti /
à÷aïkya pårvoktamatiprasaïgaü samàrayati--yadi ceti /
athà÷cakarõàdivadavyutpannaþ kalpanàpoóha÷abdaþ pratyakùasvaråpasya vàcaka iti ÷aïkate--atheti /
niràkaroti--evamapãti /
bhavatu kalpanàpoóha÷abdaþ avyutpanno mà và bhåt, avàcyaü tu pratyakùameùitavyam, anyathà vikalpasya pratyakùatvaprasaïgàt /
tathà ca vyàghàta ityarthaþ //

jaiminipratyakùalakùaõaü dåùayati--satsaüprayoga iti /
yathà÷rutasyàtivyàptiþ saü÷abdenàpi prayogasya samãcãnatà pratipàdyate /
sà ca mithyàpratyaye 'pi tulyà, vyatyaye 'pi buddhyà boddhasyopasthàpanàt /
tad iti bodhyaü paràmç÷ati /
asti ca mithyàj¤àne 'pi bodhyena saübandha indriyàõàm, bodhyaü hi purovarti dravyam /
atha yathà bodhyaü tàdç÷o nàsti saübandha indriyàõàm, rajatatvasya prakàrasyàsannidhànàt /
hantàvyàpakatvaü lakùaõadoùaþ /
pratyabhij¤àyàü tattàprakàrasya
indriyeõàsaübandhàt /
api ca pràbhàkare dar÷ane anumànàdij¤ànamàtmani pratyakùaü na bhavet, na hi tat satsaüprayogajam /
tasmàdetadapi paribhàvanãyaü såribhiriti //

vàrùagaõyasyàpi lakùaõamayuktamityàha--÷rotràdivçttiriti /
pa¤cànàü khalvindriyàõàmarthàkàreõa pariõatànàmàlocanamàtraü vçttiriùyate, sà ca saü÷ayàdivyàpakatvàdalakùaõamiti /
tat siddhamindriyàrthasannikarùotpannamityetadeva lakùaõamiti pratyakùalakùaõaü samàptam//4 // 


____________________________________________________________________


     NyS_1,1.5: atha tatpårvakaü trividham anumànaü pårvavaccheùavatsàmànyato dçùñaü ca //


pratyakùalakùaõànantaramanumànalakùaõaparaü såtraü pañhati---atha tatpårvakaü trividhamanumànamiti /
atrànumànamiti sidvavat pramàõàvi÷eùaråpalakùyànuvàda eva nàpratyakùaü pramàõamityapràmàõyamanumànasya sudådaü pratikùipati /
dçùñapràmàõyàpràmàõyavij¤ànavyaktisàdharmyeõa hi kàsàücid vyaktãnàü pràmàõyamapràmàõyaü và vidadhãta /
dçùñasàdharmyaü cànumànam eveti kathaü tenaiva tasyàpràmàõyam? api cànumànamapramàõamiti vàkyaprayogo 'j¤aü vipratipannaü sandigdhaü và puruùaü pratyarthaüvàn /
na ca parapuruùavartino dehadharmà api sandehàj¤ànaviparyàsà gauratvàdivat pratyakùamãkùante /
na ca tadvavacanàt prattãyante, vacanasyàpi pratyakùàdanyasyàpràmàõyopagamàt /
puruùavi÷eùamanadhikçtya tu vacanamanarthaïkaü prayu/jàno nàyaü laukiko na parãkùaka ityunmattavadanavadheyavacanaþ syàt /
pari÷iùñaü tu parãkùàparvaõi nivedayiùyate /
tasmàdakàmenàpi pramàõamanumànamupetavyamiti /
lakùyaü pramàõabhedamanumànamanådya tatpårvakamiti lakùaõaü vidhatte /
athetyànantarye uktaü pratyakùam anumànasya hetuþ /
athedànãmanumànaü hetumadvyutpàdyate ityarthaþ /
lakùaõasåtratàtparyamàha---anumàneti /
tadeva sphuñayati---aneneti /
samànajàtãyàni pramàõatayà pratyakùàdãni, asamànajàtãyàni cànumànàbhàsàdãni, yathà kùaõikatvàdiùu sàdhyeùu sattvàdãni /
syàdetadativyàpakametat tatpårvakatvam /
taditi hi pratyakùaü paràmç÷atyànantaryàt /
tathà ca pratyakùapårvakatvamanumànasyevàgamasmçtisaü÷ayaviparyàsànàmapyastãti tànyapyanumànaü prasajyeran /
anumànàdipårvakaü cànumànaü na pratyakùapårvakamiti nànumànaü syàt, anumànalakùaõenàvyàtatvàt /
tasmàdavyàptyativyàptibhyàmalakùaõametadityata àha---tatpårvakamiti /
tatpårvakamityàvçtyà vigrahatrayapradar÷anam /
tatra prathame vigrahe tànãtyanantaraü såtram uvallaïghya vibhàgasåtragatàþ pratyakùàdayaþ saübandhanãyàþ yogyatvàt /
yathàhuþ,
yasya yenàrthasaübandho dårasthasyàpi tasya saþ /
iti tadanena lakùaõasyàvyàptiþ parihçtà /
tadidamàha---yadà tànãti /
nanvedaü pratyakùapårvakamiti bhàùyavirodha ityata àha---pàramparyeõeti /
pàramparyeõa hi pratyakùapårvakatvamuktaü bhàùyakçtà, tasmànna virodha iti /
ativyàptiniràsàya dvitãyaü vigrahaü vivçõoti---yadàpãti /
te iti vigrahe anantarasåtragatameva pratyakùapadaü saübadhyate /
yathà ca dve pratyakùe pårve yasya pratyakùasya liïgaparàmar÷aj¤ànasya pratyakùaphalasya /
tadidaü tatpårvakaü pratyakùam, taddhi svaviùaye pratyakùamapyanumeyàrthapratyayaü kurvadanumànam /
tadidaü tadityucyate /
pratyakùagrahaõamupalakùaõàrtham, anumàne ityàdyapi draùñavyam /
syàdetat /
saübandhagrahaõasamaye padatadarthagocaraü pratyakùaü prathamam /
atha tadarthaviùaye dvitãye pratyakùe sati yà tatpadaviùayà smçtirutpadyate sàpi pratyakùadvayapårvà /
evaü liïgalliïgsiübandhasmçtirapi pratyakùadvayapårveti tadavasthaivàtivyàptirityà÷ayavàn pçcchati--- katare dve iti /
uttaram---liïgeti /
sarvasandeheùvidamupatiùñhate /
vyàkhyànato vi÷eùapratipattirna hi saündehàdalakùaõamiti bhàvaþ /
na ca dvitãyaliïgadar÷anaü vyaptismaraõasamaye vina÷yadavasthamapyasti, vyàptisaüskàrobdodha samayajanmanà svajanitena saüskàreõàsya vyàptismaraõasamaye vinà÷àt /
vina÷yadavasthasya dvitãyaliïgadar÷anasya vyàptismaraõena saha yaugapadye 'pi tayoþ parasparavàrtànabhij¤atayà mitho ghañanàyogaþ /
na càtmà te ghañayatãti yuktam /
vçttyà khalvayaü ghañayet, na svaråpataþ / tasmàd ubhàbhyàmutpannaü paràmar÷aj¤ànamindriyàrthasannikarùajaü tçtãyaü pratyakùam eùitavyam /
bubhutsàvato dvitãyàditi /
bubhutsàpyanumànaj¤ànotpattau kàraõamiti dar÷ayituü bubhutsàvata ityuktam /
liïgaliïgisaübandhadar÷anamàdyaü pratyakùam ityatra saübandhapadenànumànàïga saübandhaü vivakùan paroktàn saübandhavikalpàn anumànànaïgabhåtàn pratikùipati---pratyakùamiti ca tasya pramàõamàha /
tathà hi kecidavinàbhàvaü tàdàtmyatadutpattinibandhanamanumànàïgamàhuþ /
dvividho hyarthaþ, pratyakùa÷ca parokùa÷ca /
tatra yo buddhau sàkùàdàtmãyaü råpaü nive÷ayati sa pratyakùaþ /
sa hi svaviùayàyà buddheþ janaka iti tamantareõa buddhiràtmànamanàsàdayantã tasya sattà ni÷càyayatãti yuktam /
parokùastu buddhau sàkùàt svaråpopadhànasàmarthyarahito 'yuktapratipattireva /
na cànyadar÷ane anyakalpanà yuktà, atiprasaïgàt /
nàntarãyakatayà tvanyo 'pyanyaü gamayet /
sa hi pratibaddhasvabhàvo yathàvidhaþ siddhaþ tathàvidhasannidhànaü såcayati /
sa ca pratibandho na dar÷anàdar÷anamàtràdavaseyaþ, tathà sati sa ÷yàmo maitanayatvàt paridç÷yamànamaitratanayastomavadityapyanumànaü syàt /
ihàpi hi sto dar÷anàdar÷ane /
tasmàt tàdàtmyatadutpattinibandhana eva pratibandhaþ /
yathàha kàryakàraõabhàvàd và svabhàvàd và niyàmakàt /
avinàbhàvaniyamo dar÷anànna na dar÷anàt //

tathà ca liïgavikalpaü vinà na liïgivikalpaþ /
na liïgavikalpo liïgànubhavaü vinà /
na liïgànubhavo liïgaü vinà /
na càvinàbhåtaü liïgaü vinà liïginamiti liïgisvalakùaõàpratibhàsyapi pàramparyeõa tatpratibandhàt tatràvisaüvàdako 'numànavikalpa iti /
kàryakàraõabhàva÷cedam /
asmin sati bhavati satsvapi tadanyeùvasminnasati na bhavati evamàkàro nànvayavyatirekàbhyàmatiricyate /
tau ca pratyakùapçùñhabhàvinà vikalpenàvasãyete /
tathà hi satyagnau dhåma iti pratyakùameva vikalpànugatavyàpàramadhyavasyati /
asati càgnau na dhåma ityapi pratyakùameva, na hyagnidhåmànupalambhàvànyau /
atastadviviktavaståpalabhbhàt nàpyanayorvyatireko 'nyastadviviktàd vastunaþ /
evaü tàdàtmyamapi viparyaye bàdhakapramàõopapattyà ni÷cetavyam, yathà sattvasya kùaõikatayà saha tàdàtmyaü vipakùai'kùaõike kramàkramayorvyàpakayoranupalambhanni÷cãyate /
tasmàt tàdàtmyatadutpattibhyàmeva pratibandho nànyata iti //

atrocyate /
satyaü yat ki¤cit kvacid dçùñam, tasya yatra pratibandhaþ tadvidastasya tadgamakaü tatretyanujànãmaþ /
sa eva tu pratibandho na tàvat tadutpattyà saübhavati /
kà punariyaü tadutpattirdhåmasya? kiü vahnyanantaraü bhàvaþ? sa tàdç÷o 'sti ràsabhasyàpãti tatpratibaddho 'pi dhåmaþ syàt /
atha tadanantarameva bhàvaþ, na ca ràsabhànantaraü bhavannapi tadanantarameva bhavati, tasmin satyapyasatyagnau tadabhàvàt /
asatyapi tasmin sati àdrendhanavati vahnau tadbhàvàt /
atha yadyapi dhåmasya vahnibhàvàbhàvànuvidhànaü tatropalabdhaü tathàpi de÷àntaràdiùu tadbhàvo 'sya kutastyaþ? tathà hi bhåyo bhåyo ràsabhe dçùñe dhåmo dçùñaþ, tadabhàve càdçùñaþ /
na ca sa tatkàryaþ /
tajjàtãyasyaiva dhåmasya ràsabhaü vinà sati vahnau bhàvàt /
evaü satyapyagnau pi÷àcena janito dhåmaþ kvacit de÷àdau tajjàtãya eva ràsabhavad vahnyabhàve 'pi pi÷àcàdeva bhaviùyatãti,
ava÷yaü ÷aïkayà bhàvyaü niyàmakamapa÷yatàm /
na ca sati bhàvamàtraü niyàmakam, tasya ràsabhàdiùvaùyavi÷eùàt /
tadanantarameveti càvadhàraõasya ÷aïkàpanayanamantareõàsaübhavàt /
avadhàraõena tu ÷aïkàpanaye parasparà÷rayaprasaïgaþ //

syàdetat /
yo yo dhåmo dçùñaþ sa sarvastàvadàrdrendhanasahitavahnyanantarameva na pi÷àcànantaram /
sa ca kàdàcitkatayà nimittamapekùamàõo yadanantarameva gamyate tadevàpratãtavyabhicàraü nimittãkaroti, na tu pratãvyabhicàraü ràsabhàdi /
nàpi sarvathà anupalabdhapårvapi÷àcàdi /
yadi na tannimittaü kasmàt vinàpi vahni kvacid dhåmo nopalabhyate? athàsau sarvathà vahnisahitaþ, tathà satyàdrendhanavat kathaü vahnirapi na kàraõam? kàraõaü cet kathaü tadantareõa dhåmabhàva÷aïkà? akàraõasya hi kàryasya nityaü sattvamasattvaü và syàt, anapekùatvàt, na kàdàcitkatvam /
nàpyanekakàraõakam, akàraõakatvaprasaïgàdeva /
vahnyanantarameva bhàva iti hi dhåmasya vahnikàryatvam /
sa cet avahnerapyanantaraü naivakàràrthaþ syàditi na vahneþ kàryam /
evamanyasyàpi na kàryam /
na hi anyànantarameva bhavati, vahnerapyanantaraü bhàvàt /
tata÷càhetuko dhåmaþ syàt /
tathà ca kàdàcitkatvavyàhatiþ //

satyam, tatkàryatvasiddhau syàdevam /
tadeva tu tadanantarameva bhàva ityevaüråpaü nàsti /
yadyapi ca vinà vahni nopalabdho dhåmo yadyapi ca pi÷àcànantaraü nopalabhyate teùàmanupalabdheþ, tathàpi pi÷àcakàrya eva dhåmasyatra tatra vahniþ kuta÷cit svahetoråpanipatito ràsabha iva na tu dhåmasya janamaþ /
tena tadabhàve 'pi tajjàtãya eva kàraõabhedajanmà kadàcit kàdàcitko dhåmaþ syàditi anivçttireva ÷aïkàyàþ /
na dçùñasaübhave nàdçùñaü kalpayituü yuktamiti ÷akyaü bhavadbhirvaktum, anupalabdhilakùaõapràptasya a÷akyaniràkaraõatvàt /
na cànupalabdhantaràõyapi tanniùedhe prabhavanti /
tasmàt anantaramevetyavadhàraõàbhàvàt naivaüråpaü kàryakàraõabhàvàvadhàraõaü yuktam /
na ca yad yadanyasahitànantaram mupalabdhaü tat tadanyarahitàt tasmàd bhavad bhinnajàtãyaü bhavati /
uktaü hi ràsabhasahitàd vahneryàdç÷o dhåmaþ tàdç÷a eva tadvirahitàd vahneriti /
tasmàdevaüvidhà ÷aïkàpi÷àcã svanivàrakaü tadutpattini÷cayamàskandantã na ÷akyà nivàrayitum /
api càstu tadutpattini÷cayaþ, tathàpi kasmàt kàraõamantareõa na kàryaü bhavati? tathà ca satyanapekùatayà kàdàcitkatvavihatiriti cet---yathàha,
nityaü sattvamasattvaü và hetoranyànapekùaõàt /
apekùàto hi bhàvànàü kàdàcitkatvasaübhavaþ //

iti /
astu tarhi saübandhaþ svàbhàvikatayà anyànapekùo 'vyabhicàrã gamakàïgam /
sa ca yo và sa và bhavatu, kçtaü kàryakàraõabhàvàvadhàraõàyàsena /
yathà caitat tathàtraiva pradar÷ayiùyàmaþ //

api ca kàryàt kàraõamanumãyamànaü tataþ pårvamevànumãyeta, na tu vartamànakàlam /
na hi hetusattà kàryakàlà kàryotpàdàïgam, api tu tatpårvakàlà /
na hi nadãpårabhedaþ svasattàsamayavarti varùaü gamayatyapi tu tatpårvakàlam /
tatkàlaü tu na tasya kàraõam /
ata eva sàdhakabàdhakapramàõàbhàvena tatkàlavartina varùe sandihànà na tadarthinaþ pravartante /
evaü dhåmàdapyagniþ tatpårvakàla evànumãyeta, na tu vartamànakàlaþ /
tathà ca sati na tadarthinaþ tatra niþ÷aïkaü pravarteran /
api ca rasàdanyadråpaü rasasamànakàlamanumimate 'numàtàraþ /
na cànayorasti kà kàraõabhàvaþ tàdàtmyaü và /
yadyucyeta tatpårvebhyo råparasagandhaspar÷akùaõebhyo rasakùaõo jàyate, sa svakàraõaü pårvaråpakùaõamanumàpayan yàdç÷à tena janitaþ, tàdç÷amevànumàpayati /
sa cànumàpakarasakùaõasamànakàlaråpakùaõàntarajanaka eva svakàraõam iti tàdç÷ameva gamayati /
tathà ca kàryasamànakàlaråpànumànasiddhiþ /
etena dhåmànumànaü vyàkhyàtam /
yathàha,
ekasàmagryadhãnasya råpàderasato gatiþ /
hetudharmànumànena dhåmendhanavikàravat //

iti //

atrocyate /
yo 'yu gamakarasasamànakàlo råpakùaõaþ, sa kiü tajjanakasya råpakùaõasya svabhàva ata tatsvabhàvàvacchedako 'svabhàvabhåtaþ? na tàvat svabhàvaþ, ekasminnabhinne janyajanakabhàvànupapatteþ, tasya bhedà÷rayàt /
tadasvabhàvabhåtaþ kathaü tadanumànanive÷ã? tadavacchedakatvàdita cet? nanu naitàvatàpyasya tulyakàlasya råpasya kàraõabhàva iti kathaü kàryaü hetorgamyeta? vi÷iùñena kàraõasvabhàvenàsvabhàvo 'pi asàvàkùipyate vi÷eùaõatayeti cet? nanvàkùipyate j¤àpyata ityanarthàntaram /
sa kiü kàraõànumiteþ pràgathànumitisamaye pa÷càd và? na tàvat pràk na hi sattàmàtreõa kàraõaü tad gamayatyatiprasaïgàt, kiü tu svaj¤ànena /
na ca kàryamasya gamakam, akàraõatvàdityuktam /
ata evànumitisamaye 'pyagamakam, svaj¤ànena gamakatvàt /
ubhayo÷ca j¤ànayoþ sahabhavatoþ savyetaraviùàõavat kàryakàraõabhàvàbhàvàt /
tathà ca rasàt kàryàt tatkàraõaü råpamanumàtavyam /
tathà ca kàraõàt kàryànumànaü tàdàtmyatadutpattibhyàmanyata iti nàbhyàmeva pratibandhasiddhiþ /
laukikànàü cedaü rasàd råpànumànam, na caite pi÷itacakùuùaþ kùaõànàmanyonyabhedamadhyavasyanti /
na cànadhyavasyantaþ pravçttaråpotpàdanasàmarthyaü rasahetuü råpamanumàtumutsahante /
na ca lakùaõànurodhena lakùyasyànyathàkaraõaü yuktaü parãkùakàraõam /
atipatitalokamaryàdànàü teùàü tattvànupapatteþ /
yathàhuþ,
siddhànugamamàtraü ca kartuü yuktaü parãkùakaiþ /
na sarvalokasiddhasya lakùaõena nivartanam //

iti /
api càdyatanasya saviturådayasya hyastanena saviturådayena, candrodayasya ca samànakàlasya samudravçddhyà, madhyanakùatradçùñyà càùñamàstamayodayasya, na kàryakàraõabhàvaþ tàdàtmyaü và, atha ca dçùño gamyagamakabhàvaþ /
api ca tàdàtmye 'pi kathaü gamyagamakabhàvaþ? na hi tadeva karma ca kartç ceti yuktam /
tasya bhedà÷rayatvàt /
yadyapi ca vçkùatva÷iü÷apàtve paramàrthato na bhinne tathàpi bhedàntarapratikùepàpratikùepàbhyàü kalpitabhedayorgamyagamakabhàva iti cet---na, vàstavameva vçkùatva÷iü÷apàtvayorbhedamupapàdayiùyàmaþ /
api ca kàlpanikamapi råpaü vicàryamàõaü na yathà bhinnamevamabhinnamapi na bhavati, vastuno 'pi tucchatvaprasaïgàt /
kàlpanikasyàvàstavatvena tattvànupapatteþ /
tasmàt kalpanàråóhayornavastutàdàtmyam, nàpi parasparam /
tathà sati saddravyapàrthivavçkùa÷i÷apàdivikalpànàü ca paryàyatvaprasaïgàt //

syàdetat /
kalpanàbhedavirahiõàü bhedamullikhantyapi parasparameùàmabhedamapyavagàhate sàmànàdhikaraõyàkàratvàt, abhedànullekhe tadanupapatteþ /
tathà ca tàdàtmyaü siddhamiti /
tadayuktam /
uktaü hi yathà sàmànàdhikaraõyaü na bhàvànàmabhedasàdhakam /
jàtyàdi÷abdà hi jàtyàdãn nimittãkçtya dravye vartante /
taccàdhikaraõamekamiti sàmànàdhikaraõyam a÷nuvate, na punarjàtyàdãnapi mitho mi÷rayanti /
÷abdasamànaviùayàõàü vikalpànàm apãyameva gati /
tasmàd yatra gamyagamakabhàvo na tatra tàdàtmyam, yatra tàdàtmyaü na tatra gamyagamakabhàva iti saddhim /
yattu vidita÷iü÷apàvyavahàramaviditavçkùavyavahàramuccàyàü hi ÷iü÷apàyàü vçkùa÷abdaþ prayuktaþ, tasmàduccatvameva vçkùa÷abdapravçttinimittamiti manyamànaü måóhaü prati ÷iü÷apàtvena vçkùavyavahàramàtraü sàdhyate /
vàmanàyàmapi ÷i÷apàyàü vçkùa iti vyavahartavyam, ÷iü÷apàmàtrànubandhitvàd vçkùatvasyeti /
tatràpi ced vyavahàraþ sàdhyaþ sa ÷iü÷apàyà bhinna iti, na tàdàtmyam /
vyavahàrayogyatà cet? sà ÷iü÷apàyà abhinneti na gamyagamakabhàvaþ /
vyàvçttibhede coktam /
tasmàt tàdàtmyatadutpattibhyàü pratibandha iti manorathamàtram //

ya÷ca vaiùe÷ikaiþ catuùprakàraþ saübandha ucyate, asyedaü kàryaü kàraõaü saübandhyekàryasamavàyi virodhi ceti laiïgikam # vai. så. 9/2/1 # //

iti, atràpi saübandhipadenaiva sarvàpasaügrahàt ÷eùàbhighànaü vyartham /
na ca saübandhipadopàttasyàtiprasaktiþ ÷eùapadairnivàryate /
tathà sati ÷eùapadànyeva santu kçtaü saübandhipadena, tebhya eva saübandhibhedànàmadhigateþ /
na caivaü càturvidhyaü saübandhasyànumànaïgasya /
tacceùyate /
tathà ca saübandhipadasya saübandhimàtràvarodhe 'tivyàptiþ /
api ca bhåtaü varùam abhåtasya vàyvabhrasaüyogasya kathaü virodhi? taddhi tadanukålameva evam abhåtam varùaü bhåtasya vàyyabhrasaüyogasyàpratikålam /
evaü bhåto nakulajayo na bhåtasya sarpaparàjayasya virodhã /
nàpi abhåto 'sau abhåtasya virodhã /
yeùàü punarvirodhaþ, teùàmanyatamadanyatamasya na liïgamapi tu pratikùepakameva //

etenaiva,
màtrànimittasaüyogivirodhisahacàribhiþ /
svasvàmivadhyaghàtàdyaiþ sàükhyànàü saptadhànumà //

ityapi paràkçtaü veditavyam //

tasmàd yo và sa vàstu saübandhaþ kevalaü yasyàsau svàbhàviko niyataþ, sa eva gamako gamya÷cetaraþ saübandhãti yujyate /
tathà hi dhåmàdãnàü vahnyàdisaübandhaþ svàbhàvikaþ, na tu vahnyadãnàü dhåmàdibhiþ /
te hi vinàpi dhamàdibhiråpalabhyante /
yadà tvàdrendhanàdisaübandhamanubhavanti, tadà dhåmàdibhiþ saha saübadhyante /
tasmàdvahnyàdãnàmàdrendhànàdyupàdhikçtaþ saübandho na svàbhàvikaþ, tato na niyataþ svàbhàvikastu dhåmàdãnà vahnyàdisaübandhaþ, tadupàdheranupalabhyamànatvàt /
kvacid vyabhicàrasyàdar÷anàt màno 'pi dar÷anànarhatayà sàdhakabàdhakapramàõàbhovana sandihyamàna upàdhiþ saübandhasya svàbhàvikatva pratibadhnàtãti sàüpratam //

ava÷yaü ÷aïkayà bhàvyaü niyàmakamapa÷yatàm /
iti dattàvakà÷à khalviyaü laukikapramàõàmaryàdàtikrameõa ÷aïkà÷icã labdhrapasarà na kvacit nàstãti nàyaü kvacit pravarteta /
sarvatraiva kasyacit katha¤cidanarthasya ÷aïkàspadatvàt /
anartha÷aïkàyà÷ca prekùàvatàü nivçttyaïgatvàt /
antataþ snigdhànnapànopayoge 'pi maraõàdidar÷anàt /
tasmàt pràmàõikalokayàtràmanupàlayatà yathàdar÷anaü ÷aïkanãyam /
na tbadçùñapårvamapi /
na tvadçùñapårvamapi /
vi÷eùasmçtyapekùo hi saü÷ayo nàsmçterbhavati /
na ca smçtirananubhåtacare bhavitumarhati /
tasmàdupàdhi prayatnenànviùyanto 'nupalabhyamànà nàstãtyavagamya svàbhàvikatvaü saübandhasya ni÷cinumaþ //

syàdetat /
anyenànyasya sahakàreõa cet svàbhàvikaþ saübandho bhavet, sarvaü sarveõa svabhàvataþ saübadhyeta /
tathà ca sarvaü sarvasmàd gamyeta /
athànyasya cedanyat kàryam, kasmàt sarvaü sarvasya na bhavati, anyatvàvi÷iùàt /
tata÷ca sa evàtiprasaïgaþ /
yadyucyeta, na bhàvasvabhàvàþ paryanuyojyàþ, tasmàdanyatvàvi÷eùe 'pi ki¤cideva kàraõaü kàrya¤ca ki¤ciditi /
nanveùa svabhàvànàmanuyogo bhinnànàmakàryakàraõabhåtànàmapi svabhàvapratibandhe tulya eva /
tasmàd yatki¤cidetat /
kaþ punaþ pramàõena svàbhàvikaþ saübandho gçhyate? pratyakùasaübandhiùu pratyakùeõa, yathàha---liïgaliïgisaübandhadar÷anamàdyamiti /
yadà tàvat prathamaü vahnidhåmayoþ sahàdrendhanayoþ saübandhaü pa÷yati tadà dvayorapi kiü svàbhàvikaþ saübandha aupàdhiko và? atha dhåmasyaupàdhiko vahneþ svàbhàvikaþ, vahnervaupàdhiko dhåmasya tu svàbhàvika iti na ÷akyaü nirdhàrayitum /
tatra vahneranàrdrendhanasya vinàdhåmamayogolakàdau dar÷anàd àdrendhanopàdhirasya dhåmena saübandho, na tu svabhàvika iti ni÷cãyate /
dhåmavi÷eùasya tu vinà vahnimanupalabhbhàd upàdhibhedasya càdç÷yamànasya kalpanàyàü pramàõàbhàvàd vi÷eùasmçtyapekùasya ca saü÷ayasyànupalabdhapårve anutpàdàt, utpàde và atiprasaïgàt prekùàvatàü pravçttyucchedàt svàbhàvikaþ saübandhaþ avadhàryate /
tadidamavadhàraõaü na mànasam, anapekùasya manaso bàhye pravçttàvandhabadhiràdyabhàvaprasaïgàt /
bhåyodar÷anasàpekùasya ca pravçttau pramàõàntaràpàtàt, na hi mano nimittam ityeva mànasaü pratyakùaü bhavati /
tathà sati na ki¤cinmànasam, pratyayamàtrasya manonimittatvàt /
tattadasàdhàraõakàraõàpekùayo tu tatpramàõavyapade÷e atràpi bhåyodar÷anam asàdhàraõamiti pramàõàntaraü jàtam /
tasmàdabhijàtamaõibhedatattvavadbhåyodar÷anajanitasaüskàrasahàyamindriyameva dhåmàdãnàü vahnyàdibhiþ svàbhàvikasaübandhagràhãti yuktamutpa÷yàmaþ //

evaü mànàntaraviditasaübandhiùu mànàntaràõyeva yathàsvaü bhåyodar÷anasahàyàni svàbhàvikasaübandhagrahaõe pramàõamunnetavyàni /
svabhàvata÷ca pratibaddhà hetavaþ svasàdhyena yadi sàdhyamantareõa bhaveyuþ, svabhàvàdeva pracyaveranniti tarkasahàyà nirastasàdhyavyatirekavçttisandehà yatra dçùñàþ tatra svasàdhyamupasthàpayantyeva /
na ca ÷yàmàdiùu maitratanayàdãnàü svàbhàvikapratibandhasaübhavaþ, annapànapariõatibhedasyopàdheþ ÷yàmatàyà maitratanayasaübandhaü prati vidyamànatvena maitratanayatvasyàgamakatvàt /
etena pakvànyasya vçkùasyàgravartãni phalàni etadvçkùaprabhavatvàt patitaphalavadityàdayo 'pyaupàdhikasaübandhà vyàkhyàtàþ /
tasmàt sarvamavadàtam //

nanvantimapratyakùamatãtàbhyàü pratyakùàbhyàü kathamanugçhyate ityata àha---smçtyà ceti /
co hetvarthe /
yadyapi svaråpato liïgadar÷ane atãte, tathàpi tajjanità smçtiþ anugçhõàti yasmàdatastàbhyàmanugçhyate /
anugraha÷ca karaõameva /
saübandhasamçtisahakàriõà indriyeõa svasàdhyàvinàbhåtaliïgavij¤ànaü yadupajanyate tat paràmar÷a
ityàkhyàyate /
tathàbhåtaliïgagocara eva caturtho vàkyàvayava upanaya ityàkhyàyate /
atra pçcchati---kaþ punariti /
anumàna÷abdasyàrtho na tàvadanumitiþ /
na khalu liïgaparàmar÷o 'numitiþ, pratyakùaphalatvàt /
tasmàdanumãyate aneneti karaõàrtho vaktavyaþ /
sa ca liïgaviùayaþ kriyà ca liïgiviùayeti viùayavaiùamyàt na kriyàkaraõabhàva iti bhàvaþ /
uttaram---anumãyata iti /
tenaivàbhipràyeõa pçcchati---kiü punariti /
uttaram---agnãti /
praùñà svàbhipràyamudghàñayati---kathaü punaranyaviùayamiti /
ekade÷ina uttaram---nàniyamàditi /
vçkùodde÷ena pravartitaþ para÷uþ kartrà na tadavayavodde÷ena, tasmàd vçkùaviùayaþ para÷urna tadavayavaviùayaþ /
dvaidhãbhàva÷càvayaveùu na vçkùe, tasya tato vinà÷àt iti bhàvaþ /
kvacit punaryadviùayamiti /
auùõyàpekùo vahnisaüyogaþ karaõaü taõóuleùu /
råpàdiparàvçttiråpaþ pàkaþ teppeva /
taõóulena piñharaü lakùayati /
na kevalaü samànaviùayatvàniyamaþ kartuþ karaõaü bhinnamityapi niyamo nàstãtyaniyamàbhidhànaprasaïgenàha-kvacit punariti /
sthitiþ sàvayaveùu samavàyo và prade÷avi÷eùe saüyogo và /
evamaniyamaü dçùñànta uktvà dàrùñàntike yojayati---evamanyaviùayasyeti dhåmaviùayasya pramàõasyàgniviùayà kriyà pramitiþ /
yadà agniviùayameva j¤ànaü pramàõaü tatràha---kvacit punariti /
àkùipati---kiü punariti /
atra hetumàha---pramitatvàt /
uttaram---pramãyate /
tadvibhajate---heyatveneti /
aniyamavàdina ekade÷ino mataü niyamavàdã dåùayati---tanneti /
hetumàha---pramàõaphalayoriti /
yadi anyaviùayaü karaõamanyaviùayà kriyà bhavet tata÷chedane khadiraü pràpte panasàdàvapi cchidà syàdityatiprasaïgaþ syàt /
yadyapi vçkùodde÷ena kartrà para÷uþ prayuktastathàpyayaü vçkùamiva tadavayavànapi pràpta iti tadviùayo bhavati /
tena tadavayavadvaidhãbhàvamukhena vçkùaviùayàmapi dvaidhãbhàvakriyàü janayatãti na vaiyadhikaraõyaü karaõaphalayoþ /
evaü yadyapi liïgaviùayaü pratyakùaphalatayà liïgaj¤ànam, tadanubaddhasya tasya mànasapratyakùagocaratvàt, liïganiråpaõamantareõa tadaniråpaõàt /
na tu liïgaj¤ànaü liïginaü vinà na niråpyate /
tasmàt pratipattayanubandhitayà viùayo na liïgaj¤ànasya liïgã, kiü tu liïgameva /
tathapi liïgiviùayapratipattijanakatvàt liïgaj¤ànaü bhavati liïgiviùayam /
na càtiprasaïgaþ, svàbhàvikasaübandha÷àlitvàt liósya liïgini /
tasmàd dvividho viùayabhàvaþ pratipattyanubandhitayà, pratipàdyatayà ca /
tatra pårvaþ phalasya, uttarastu pràmàõyasyeti vivekaþ /
tasmàt suùñhuktam---pramàõaphalayorviùayabhadànabhyupagamàditi /
sthitau tu bhedo dar÷ayiùyate kartuþ karaõasya ceti /
tadevaü tàni te iti vigrahadvayaü parasparàpekùamupapàdya tàni taditi vigrahadvayaü parasparàpekùamupapàdayati---yadà punariti /
liïgaliïgisaübandhadar÷anaü ca anantaraliïgadar÷anaü ca tatsmçti÷ceti vigrahaþ /
atràpi sarvasandeheùvidamupatiùñhate, vyàkhyànato vi÷aiùapratipattirna hi sandehàdalakùaõamiti bhàvaþ //

nanu yadi pramàõaphalayorekaviùayatvaü tarhi paràmar÷aj¤ànaviùayãkçta evàrtho viùayãkartavyo nànyaþ /
sa ca pratyakùapramàõaviùaya eveti kçtamanumànenetyà÷ayavàn pçcchati---kiü punariti /
tairvi÷iùñena liïgaparàmar÷enetyarthaþ /
uttaram---÷eùo 'rthaþ /
pratyakùapramitàt liïgàdanyo liïgã tadviùayatvaü ca liïgaparàmar÷asyoktamiti /
pçcchati---anumànamityatra kiü kàrakam? anumãyate 'neneti karaõakàrakameva yuktaü, tasyaiva liïgadar÷anadvayasmçtipårvakatvàt, na tvanumitiranumànaü pramàõavyàpàratvenàtannimittatvàt karaõakàrakàdanyatvàd atatpårvakatvàcceti bhàvaþ /
uttaram---bhàvaþ karaõaü và /
nanåktaü na bhàvaþ kàrakamityata àha---yadeti /
na dravyàdãnàmeva kàrakatvam, api tu vyàpàrasyàpi /
anyathà karmanàmadheyeùådbhidàdi÷abdeùu na kàraõavibhaktiþ ÷råyeta, udbhidà yajeta dar÷amaurõamàsàbhyàü yajetetyàdi /
saübhavati hi tasyàpi siddhasya phalabhàvanàyàü nimittatvam /
evaü vahnipramàyàþ siddhàyàþ saübhavati hànàdibuddhinimittabhàvaþ /
etasmi÷ca kalpe tatpårvakamityatra tadà hànàdisaübandhàvadhàraõasamaye prathamaü vahnitvasya liïgasya dar÷anam, athànumànikaü dvitãyam, atha saübandhasya smçtiriti trayamekãkçtya paràmarùñavyam /
tatpårvako hi tathà càyamanumãyamàno vahniriti liïgaparàmar÷aþ /
tasmàd dàhapàkàdikàritvàdupàdeyo vahniriti j¤ànamanumànasya phalam /
tata÷ca tatpårvakatvamapi siddhaü bhavatãti bhàvaþ /
karaõakàrakapakùe phalamàha---yadà karaõamiti /
atra vimç÷ati-liïgeti /
tatpårvakatvànumitinimittatvasamànadharmadar÷anàt saü÷ayaþ /
atra àcàryade÷ãyamatamàha---eke tàvaditi /
satsvapãtareùu smçterabhàvàdanumiteranutpàdanena smçtireva anumànam, itare tu tadanugràhakà ityarthaþ /
matàntaramàha---apara iti /
satsvapãtareùu liïgaparàmar÷aü vinà anumityanutpàdàt, liïgaparàmar÷a evànumànamitarairanugçhãta ityarthaþ /
svamatamàha---vayaü tviti /
anvayavyatirekàbhyàma÷akyo guõapradhànabhàvo vivektum, tayoþ sarvatra tulyatvàditi bhàvaþ /
tat kimidànãü nàstyeva guõapradhànabhàva ityata àha---pradhàneti /
nànvayavyatirekàvatra prabhavato na tu nyàyàntaramiti bhàvaþ /
pçcchati---kaþ punaratreti /
uttaramàha---ànantaryeti /
nehàsti tirohitaü ki¤cit //

ativyàpti codayati---yadãti /
nanu bhavatu pratyakùadvayapårvakaþ saüskàro 'numànam, tenàpi ÷eùo 'rtho 'numàsyata ityata àha---smçtihetuþ nànumitiheturityarthaþ /
pariharati---naiùa doùa iti /
vi÷iùñaj¤ànaü vij¤ànam vi÷aùa÷ca smçteranyatvam, na hãndriyàrthasannikarùotpannaü j¤ànaü smçtiþ /
tasyàþ saüskàramàtraprabhavatayà anyasmàdanutpatteþ /
tena ca j¤ànena svakàraõaü vi÷eùitam, pratyakùasåtre yata ityadhyàhàràt /
tasmàdihàpi svakàraõavi÷eùakaü smçteranyad vij¤ànamadhikçtam /
na ca saüskàraþ pratyakùapårvo 'pi tàdç÷aj¤ànakàraõamiti na tasya prasaïga ityarthaþ /
nirõaye 'nupajanitaphale prasaïga nivàrayati-nirõaya iti /
vibhàgasåtràkùiptapramàõasàmànyalakùaõapårvakaü vi÷eùapramàõalakùaõaü tadapekùaü pravartamànaü nànupajanitaphale 'pramàõe nirõayamàtre pravartitumarhati, janitaphalastu nirõayaþ pramàõameveti bhàvaþ /
svaviùayaparicchedakatvàt phalaü pariccheda eva paricchedakaþ /
svàrthikaþ pratyayaþ //

trividhamiti såtràvayavamarthagauravàdaràd vàrttikakàra udbhàùyaü vyàcaùñe---trividhamitãti /
anvayavyatirekiõaü lakùayati---tatreti /
vivakùitopapattiþ pakùadharmatà /
tajjàtãyopapattiþ anvayaþ /
vipakùàvçttiþ vyatirekaþ /
anvayimàtràt vyatirekimàtràcca vyàvçtto 'nvayavyatirekã dar÷anãya iti hetutrayasàdhàraõe abàdhitaviùayatvàtsatpratipakùatve satã api heturåpe na dar÷ite /
vivakùitapratyayamantareõa cànvayavyatirakayoþ tajjàtãyàtajjàtãyavçttivyàvçttyora÷akyapratãtitvàd vivakùitopàdànam /
tatprasaïgena ca taddharmatà hetutrayasamànapi dar÷ità /
tasyodàharaõamàha---yatheti /
pratyakùatvàditi heturàtmani nitye 'stãtyata uktam---bàhyakaraõeti /
tathàpi sàmànyavi÷eùairghañatvàdibhirvyabhicàra ityata uktam--sàmànyavi÷eùavattva iti /
tathàpi paramàõubhirbàhyakaraõapratyakùairyoginàü vyabhicàra ityata uktam--asmadàdãti /
tathà càyaü nityebhya àkà÷àdibhyo ghañàdiùu cànityeùvanvita iti bhavatyanvayavyatirekã /
anvayinaü lakùayati--anvayãti, vipakùahãna iti /
vipakùàbhàvena tato vyatirekàbhàvaü dar÷ayati /
sadbhyàmabhàvo niråpyate naikena satetyuktam /
tena hetoryato vipakùànnivçttiþ sa eva nàstãti kuto nivartatàm, pakùàdanyasya sarvasyaiva sapakùatvàt? na nivartata iti cet? astu tarhi hetostatra vçttiþ, nivçttiniùedharåpatvàd vçtteriti cet? yasyàbhàvàdhikaraõatvamapi na saübhavati niråpàkhyasya tasya bhàvàdhikaraõatva÷aïketi subhàùitam /
na khalu mumurùosatoyàbhyavahàre 'pyasamarthasya ÷aùkulãbhakùaõaü ÷aïkate cetanaþ /
tat kimidànãü bhàvàbhàvau na parasparàbhàvàtmànau yadekaniùedhenànyavidhiþ syàt? satyam, yatraikatara etayorniùidhyate vidhãyate và tatra taditaravidharniùedho vàva÷yaü bhavet /
na tviha paramàrthataþ kasyacit niùedhaþ /
na càtra niråpàkhyo hetorvyatireko niùidhyate /
nanu niråpàkhyo niùedhàdhikaraõamiti ca vacaþ svacaritaviruddham /
na caitat tattvato niråpàkhye hetorvyatirekaü và hetuü và vyàsedhàmo nàpyanvayaü vidadhmaþ /
no khalvayaü sakalapratipattyabhàjanaü kvacidapyupayujyate /
upayoge và niråpàkhyo na bhavet /
kastarhi na niråpàkhye hetorvyatireka ityasyavacanasyàrthaþ? atha niråpàkhye hetorvyatireka ityasya bhavadbhàùitasya ko 'rthaþ? ahçdayavàcàü khalayahçdayà eva prativàco bhavanti bhavanti /
yakùànuråpo baliriti hi laukikànàm àbhàõakaþ /
na càtyantàdçùñapårvàõàü kalpanàjàlagocaratvamiti copapàditamanyathàkhyàti /
niråpaõavàsare /
kalpitagocara÷ca vyatireko 'pi kàlpanika iti nànumànàïgam /
svàbhàvikaråpasaüpannaü hi pramàõaü tattvaj¤ànaråphalàya kalpate na kalpitaråpasaüpadà, tasyàþ sarvatra sulabhatvàditi /
tattvaviùayatvaü cànumànasyopapàdayiùyate /
tasmàdanupàkhye vipakùe hetorvyatirekanivçttau và vyatireke và hetupravçttau và sahçdayànàü måkataivocità /
na caitàvatà hetoragamakatvam /
na hi vyatireko 'stãtyeva gamako bhavati /
mà bhådasàdhàraõasyàpi gamakatvam, kiü tu svasàdhyena saha svàbhàvikasaübandha÷àlitayà /
sà cànvayavyatirekàbhyàmivànvayamàtreõapyupàdhirahitena ÷akyà j¤àtumiti kçtamatra vyatirekeõa /
vipakùasaübhave tu tatràpi hetuvçtti÷aïkàniràkaraõàya vyatirekagrahaõam upàsanãyamiti sarvamavadàtam //

udàharaõamàha---yatheti /
svamate tvabhidheyo vi÷eùaþ prameyatvàt sàmànyavat /
paramàõvàkà÷àdayaþ kasyacit pratyakùàþ prameyatvàt ghañavadityàdayo draùñavyàþ, vi÷vasyaiva sadasatprabhedabhinnasya yathàsvaü pakùasapakùayorantarbhàvena vipakùàbhàvàditi /
vyatirekiõaü lakùayati---vyatirekãti /
tamimaü vyatirekiõaü hetvavayavalakùaõavyàkhyànàvasare vàrttikakçd upapàdayiùyatãti nehopapàditaþ /
tadevaü trividhamityavacchidya vyutpàdya saüprati pårvavadityàdinà ekavàkyatayà vyàcaùña---atha và trividhamiti /
tisçùvapi vidhàsu sàdhyavacanasya pårvamapapàdanàt pårvaü sàdhyaü tad yasyàstyadhikaraõatayà tatpårvavat /
tathàpyanityàþ paramàõavo gandhavattvàd ghañavadityapi hetuþ syàt /
asti hi sàdhyaü tasyàpi, pàrthivànàmapyaõånàmanityatvena siùàdhayiùitatvàdityata àha---vyàptyeti /
asti gandhavattvasya sàdhyaü na tu vyàptyà, pçthivãmàtravçttitatayà caturùu paramàõuùu tadabhàvàt /
sàdhyasyopayuktatvàt tato 'nyastajjàtãyaþ ÷eùaþ, sàdhyasàmànyena samàna iti yàvat /
tadidamàha---sàdhyatajjàtãya iti //

padàni vibhajyàrthamàha---pårvavannàmeti /
sàmànyato 'dçùñamiti na/mantarbhàvya vyàcaùña---sàmànyata÷ceti /
tathà ca bàdhitaviùayaü prakaraõasamaü cànumànaü syàdityata àha---ca÷abdàditi /
vàrttike ca÷abdenàsatpratipakùatvamati såcitam /
tena såtrasthena ca÷abdenàbàdhitaviùayatvamasatpratipakùatvamapi råpadvayaü samuccitamityuktaü bhavati /
nanvevaü trividho 'pi hetuþ pa¤calakùaõaþ syàdityata àha---evamiti /
etaduktaü bhavati abàdhitaviùayamasatpratipakùaü pårvavaditi ca dhruvaü kçtvà ÷eùavadityekà vidhà, sàmànyatodçùñamiti dvitãyà, ÷eùavatsàmànyatodçùñaü ceti tçtãyà /
trividhamanumànam /
tatra caturlatraõa dvayam /
ekaü pa¤calakùaõamiti /
tadevaü svamatena såtraü vyàkhyàya bhàùyakçnmatena vyàcaùña---atha veti /
àkùeptuü svaråpato vyàcaùñe---tatreti /
pårvaü kàraõaü kàryàt /
tad yasyàsti viùayatayà paràmar÷aj¤ànasyànumànasya tat pårvavadityarthaþ /
vikalpyà àkùipati---yadi tàvaditi sarvatrànumànaprasaïgàditi bhàvaþ /
atiprasaóbhiyà kalpàntaramàtiùñhate---atha punariti /
dåùayati---etadapãti /
dåùaõàntaraü samuccinoti---kàraõadar÷anàcceti /
nàsiddhà÷rayo heturgamaka iti bhàvaþ /
pariharati--neti /
dvayamapi nàbhyupeyata ityarthaþ /
kiü tarhi abhyupeyate ityata àha--kàryaü tviti /
enaü prakàramanyatràpyatidi÷ati--evamiti /
pçcchati--kathamiti /
uttaram--dvayoriti /
pårva÷abdena kàraõabhighàyinà pratisaübandhitayà kàryamapyupakùiptam /
ato dvayorapyupakùiptayoþ kàraõasyopayogàdanumànabhàveneti yocanà /
udàharaõamàha--udàharaõamiti /
yadyapi kàraõamàtraü vyabhicàrati kàryotpàdam, tathàpi yàdç÷aü na vyabhicarati tatra nipuõena pratipatrà bhavitavyam /
anyathà dhåmamàtramapi vahnisattàü vyabhicaratãti na dhåmavi÷eùo gamako bhavet /
rasàdråpànumàne tu vainà÷ikànàmàpàditaü kàraõàt kàryànumànamasmàbhiþ /
api càntyatantusaüyogànantaraü paño jàyate tatràpi ÷akyaü kàraõàt kàryànumànam /
yadà khalvayamanyata evodbuddhasaüskàro vyàptismçtimàn aviraleùvitareùu tantuùu antyatantàvutpannàyàü kriyàyàmindriyasannikarùàt prathamameva paràmç÷ati tathà ceyamiti, tadaiva kriyàto vibhàga ityekaþ kàlaþ /
atha yadà vibhàgàt pårvasaüyogavinà÷aþ, tadà paràmar÷àt tasmàdava÷yaübhàvipañavi÷iùñeyaü kriyetyanumànotpàda ityekaþ kàlaþ /
athàntyasya tantostantusaüyogaþ, atha pañotpàdaþ, tatra råpàdyutpàdaþ, atha pratyakùadar÷anam ityanumànotpàdasya parastàccaturthe kùaõe pratyakùam /
yadi tu kriyotpàdànantaramàlocanamiùyate, tathàpi tçtãye kùaõe pratyakùasya utpàda iti nànavasaramanumànam /
api ca badhiro murajamukhamabhihatya svapàõinàbhighàtàdeva ÷abdakàraõàt tatkàryaü ÷abdaü niþ÷aïkamanumimãte /
evamanyànyapi kàraõàt kàryànumànàni åhanãyanãti //

÷eùavadudàharaõamàha--nadyà iti /
codayati--kathaü punariti /
pariharati--neti /
anumãyate 'neneti anumànaü nadãpåraþ /
na tu vçùñiranumãyamànà påravi÷eùàt nàtãtà ÷akyànumàtum, anumànasamaye tadatyayasyà÷akyani÷cayatvàt /
nàpi vartamànà tadatyayasyàpi tadànãü saübhavàt /
evaü bhaviùyantyapi sàdhakabàdhakapramàõàbhàvena sandigdhaiva /
tasmàt trekàlyasyà÷akyani÷cayatvàt anupapannamanumànamityata àha--bhaviùyatãti /
kàraõasya hi kàryàt pårvakàlatà ÷akyà ni÷cetum kàryeõa liïgena /
tena atãtàdisandehaþ kùatimàvahati /
yaþ ka÷ciditi yogyàbhipràyam /
sa ca kàryasya purastàt tato ni÷cayavyàpta ityarthaþ //

sàmànyatodçùñodàharaõaü bhàùyakàrãyaü duþkhabodham, ÷eùavadudàharaõàntargataü ca /
atràpi kàryeõa saviturde÷àntarapràptyà tatkàraõasya vrajyàyà anumànàt /
na caitàvatà anumànasya traividhyaü bhavati, udàharaõamàtrasyànantyenànantyaprasaïgàt /
tasmàd bhàùyakàravyàkhyànamarocayamàno vàrttikakçt anyathàvyàkhyàyodàharaõàntaramàha--sàmànyatodçùñaü nàmeti /
sàdhyadharmàvinàbhàvinà vi÷eùaõena sàdhanadharmeõa vi÷iùyamàõo dharmo gamyate gamakatvena /
hetuvi÷iùño hi dharmo gamakaþ, jij¤àsitadharmavi÷iùña÷ca gamyaþ /
yathàhuþ,
sa eva cobhayàtmàùa gamyo gamaka iùyate /
asiddhenaikade÷ena gamyaþ siddhena bodhakaþ //

iti /
avinàbhàvitvaü svabhàvapratibaddhatvaü sarveùàmeva hetånàü sàmànyam /
tatra dharmadharmiõorabhedavivakùayà hetureva sàmànyamuktaþ /
sàmànyenàvinàbhàvinà hetunà avacchinnaü dçùñaü dharmiråpamanumànaü sàmànyato dçùñamanumànam /
tçtãyàyàstasiþ /
tadetat pårvavaccheùavatorapi pràpakamapi tatpadasannidhànàt gobalãvardanyàyena te parityajyànyatra nivi÷ate /
tadidamuktam--akàryakàraõabhçteneti /
udàharaõamàha--yathà balàkayeti //

bhàùyakàrãyamudàharaõamupanyasyàkùipati--apare punariti /
taditi gatimàniti /
paràmç÷ati--upalabdhilakùaõapràptatvàditi /
karmaõo hi mahattvaråpavi÷eùaikàrthasamavàya upalabdhilakùaõapràptiþ pratyakùopalabdhiyogyatà /
samàdhatte--naivedamiti /
de÷àntarapràptimànàdityaþ dravyatve sati kùayavçddhipratyayàviùayatve ca pràïmukhopalabhyatve ca tadabhimukhade÷asaübandhàd anutpannapàdavihàrasya parivçtya tatpratyayaviùayatvàt maõyàdivat, tatpratyayaviùayatvàd ityucyamàne puraþsthitena sthàõunà vyabhicàraþ, so 'pi hi pratyabhij¤àviùayo bhavati tatraiva sthitaþ /
tannivçttyarthaü parivçtyetyuktam /
tathàpi guõàdibhirvyabhicàraþ /
tannivçttyarthaü dravyatve satãti vi÷eùaõam /
tathàpi pradãpàdibhirà÷utaravinà÷ibhirvyabhicàraþ, tannivçttyarthaü kùayavçddhipratyayàviùayatve satãti vi÷eùaõam /
tathàpi pçùñhato 'vasthitayà sthåõayà vyabhicàraþ, tannivçttyarthaü pràïmukhopalabhyatve satãti vi÷eùaõam /
upalabhyatà ca upalabdhikarmatà /
sà cehàtãtà vivakùità, anyathà pårvàparajaladhivelàvagàhinà tuhina÷ailena vyabhicàraþ /
yadyapyayamapi parivçtya tatpratyayavato 'tipatitopalambhakarmabhàvaþ, tathàpi tadà naràntarasyopalabhyaþ /
màrtaõóamaõóalaü tvastàcalacåóàvalambi na pràcyàü kasyacidupalambhagocara iti vaiùamyam, tathàpi yadi draùñaiva puro 'vasthitasya pa÷cimàbhimukhasaya pràsàdasya svayumupanipatya pçùñato bhavati, tadoktalakùaõasya hetorasti vyabhicàraþ /
tannivçttyarthamanutpannapàdavihàrasyeti vi÷eùaõam /
tadabhimukhade÷asaübandhàditi lyablope pa¤camã /
svàbhimukhade÷amuddi÷yànutpannaþ pàdavihàro yasya sa tathoktaþ /
tamuddi÷ya khalvayaü padbhyàü saücaramàõaþ pràsàdasya pçùñato bhavatãti bhàvaþ /
de÷àntarapràptau sàdhanàntaramàha---de÷àntareti /
satyavinà÷a iti ca draùñavyam /
ye tvimàmanumànaparamparàm amçùyamàõà di÷aþ pratyakùatàmicchanti, vipratipannaü cànumànena bodhayanti, tanmatamupanyasyati---eke tviti /
dåùayati--tacca neti /
aråpamàtmasukhàdyapi pratyakùamiti ÷aïkamànena bàhyakaraõenetyuktam /
pçcchati--kathaü tarhãti /
uttaram--digde÷eti /
anyathàsiddhatayà aïgulyà nirde÷asya dikpratyakùatvena na svàbhàvikaþ pratibandha ityarthaþ //

syàdetat /
apratyakùàyàü di÷i digde÷asaübandhiùvityetadeva kuta ityata àha---àdityeneti /
tadvibhajane---pràcãtyayamiti /
tat punaridaü pratyakùam à codayàt à càstamayàd de÷àntaraü sa¤caraõaü màrtaõóamaõóalasya anàkalitadravyatve satãtyàdidaõóakànumànànàmindriyavyàpàràntaramupajàyamànatvàt /
tatra mà bhåvannàkà÷adigàdayaþ pratyakùàþ, tathàpi parito viniùpatadativi÷adamayukhajàlamadhyavartino helimaõóalasya ta eva mayukhabhàgabhedàþ pratyakùade÷à iti teùàü pratyakùàõàü pratyakùeõa savitçmaõóalena saüyogavibhàgàþ pratyakùà bhaviùyantãti yuktam /
idaü tvatisphuñatayà nàbhidhàya ÷iùyavyutpàdanàyàkùuõõaü màrgàntaraü dar÷itamiti mantavyam /
tadevaü råpeõa spar÷ànumànam, ÷iü÷apàtvena ÷rutena vçkùatvànu mànamityàdi sàmànyatodçùñena saügçhãtaü veditavyam //

svamatena vyàkhyàntaramàha--athavà trividhamiti /
taddhibhajate--prasiddhamiti /
pakùaikade÷e sadapi siddham, pakùavyàpakaü tu prakarùeõa siddhamityarthaþ /
yadyapi avinàbhàvaþ pa¤casu caturùu và råpeùu liïgasya samàpyate ityavinàbhàvenaiva sarvàõiliïgaråpàõi saügçhyante, tathàpãha prasiddhasacchabdàbhyàü dvayoþ saügrahe gobalãvardanyàyena tat parityajya vipakùavyatirekàsatpratipakùatvàbàdhitaviùayatvàni saügçhõàti /
atràpi yathàsaübhavaü caturõàü pa¤cànàü và råpàõàü liïgeùu saübandhaþ /
tadanena prabandhenànumànavàdinàü svaråpasaükhyàphalavipratipattayo niràkçtàþ /
tatra tatpårvakamiti svaråpavipratipattiþ /
anumànamiti samàkhyànirvacanasàmarthyàt phalavipratipattiþ /
trividhamiti nyånàdhikasaükhyàvyavacchedena saükhyàvipratipattirniràkçtà //

saüpratyàntargaõikabhedànantyenànantyàd anumànasyà÷akyalakùaõamiti yadi ka÷cidanumanyeta, tanniràkaraõàya traividhyamanumànasya ucyate iti trividhapadasyatàtparyàntaramàha--atha veti /
trividhatvena yato niyatamataþ ÷akyalakùaõamityarthaþ /
anityaþ ÷abdaþ kçtakatvàditi sapakùe sadeva /
anitya ÷abdo 'smadàdipratnanàntarãyakatvàditi sapakùe sadasat /
tadetadanvayavyatireki dvividham /
evamanvayyapi dvedhà /
tatra sapakùe sadeva, yathà paramàõvàdayaþ kasyacit pratyakùàþ prameyatvàd ghañàdivaditi /
tathà sapakùe sadasad yathà tatraiva sàdhye sattvàd ghañàdivaditi /
kàlabhedaþ traikàlyam /
pratipanno 'pratipannaþ sandigdho viparyasta÷ceti puruùabhedaþ /
pårvaü siddhavat pårvavadityanådya tasyodàharaõamuktam /
saüprati pra÷napårvakaü tadarthàbhàsaniràkaraõena tàttvikamasyàrthamàha---pårvavadityuktamiti /
bhàùyavyàghàta ityarthaþ /
pårvavadityasya vyàkhyànaü ÷eùavadityatràpi yojayati /
sàmànyatodçùñaü ca j¤ànamatidi÷ati---evaü ÷eùavadàdiùviti /
athavà pårvavaditi bhàùyam /
tasyàrthaþ, pårveõa tulyaü vartate iti pårvavat /
kriyàtulyatàyàü ca vatiriti kriyàtulyatà dar÷ità /
yatreti /
pårvamanyataradar÷anena sahànyataradar÷anaü dçùñàntadharmiõi, yathàpårvaü pratyakùabhåtayoriti pramàõamàtropalakùaõam /
evaü sàdhyadharmiõi anyataradharmadar÷anena sàdhanadharmadar÷anenànyatarasya sàdhyadharmasyànumànamanumiti dar÷anamiti bhavati kriyàtulyatà /
tadetat bhàùyamanubhàùya vyàcaùñe---atha veti //

atra dignàgena dhåmàdagniråpadharmàntarànumànam agnide÷ayoþ saübandhànumànaü ca dåùayitvà agnivi÷iùñade÷ànumànaü samarthitam /
tathà càha---
kecid dharmàntaraü meyaü liïgasyàvyabhicàrataþ /
saübandhaü kecidicchanti siddhatvàd dharmadharmiõoþ //

liïga dharme prasiddhaü cet kimanyat tena mãyate /
atha dharmiõi tasyaiva kimarthaü nànumeyatà //

saübandhe 'pi dvayaü nàsti ùaùñhã ÷råyeta tadvati /
avàcyo 'nugçhãtatvànna càsau liïgasaügataþ //

na hi saübandhadharmatayà liïgaü pratãyate, api tu de÷asaügatamityarthaþ, iti /
tatra liïgasyàvyabhicàrastu dharmeõànyatra dç÷yate /
tatra prasiddhaü tadyuktaü dharmiõaü gamayiùyati //iti /
tatra dignàgadåùitàn kalpàn anyàü÷ca vikalpàn dignàgasamarthitaü ca kalpamupanyasya dåùayati---anye punariti dharmadharmibhàvànupapatteriti /
dharmeõa hi dharmipratipattavyaþ, anyathà atiprasakteriti bhàvaþ /
de÷asya ca svaråpeõetyarthaþ /
÷aïkate---athàpãdamiti /
niràkaroti---tacca naivamiti /
yaþ ka÷cid và de÷o 'gnimàn sàdhyo, dhåmavàn và de÷abhedaþ? tatra pårvasvin kalpe niràkaraõamàha---ataddharmàditi /
yaþ ka÷cidagnimattayà de÷aþ sàdhyate na tasyàva÷yaü dhåmo dharma ityarthaþ /
na caitat sàdhyaü siddhatvàdityàha---na càgneriti /
dvitãyaü kalpamà÷aóte---ayamiti /
niràkaroti---na, tasyeti, ÷aïkàü vibhajate---de÷eti /
niràkaraõaü vibhajate---na hyayamiti /
na hyayamevaüvàdã dignàgo dhåmàdhàraü de÷avi÷eùaü pa÷yati /
na hyasya mate parvato nàma ka÷cidavayavã yadàdhàro dhåma upalabhyeta, kiü tu paramàõavaþ paramasåkùmà atãndriyàþ parvataþ /
evaü dhåmo 'pi tàdç÷a eva /
yathà vakùyati---sarvàgahaõam mavayavyasiddheþ # 2/1/34 # iti /
yeùàmapi de÷abhedo 'vayavã dar÷anàrhaþ, teùàmapi viyadvartinãü dhåmalekhàmabhraülihàmupalabhyànupalabdhade÷ànàü nànumànasaübhava iti bhàvaþ /
÷aïkate---avinàbhàveneti /
tadeva vibhajate---athàpãti /
niràkaroti---tanneti /
vikalpayati---agnidhåmayoriti /
kàryakàraõabhàvamàlambate---astviti /
dåùayati---tanneti /
dhåmena hi vahniranumãyate, na ca kàryasattà nimittakàraõasattàyà vyàptà /
na hi yadà yatra và pañaþ, tadà tatra và kuvindaþ /
nàpyasamavàyikàraõasattayà, na hi yadà yadà saüyogastadà karma /
tasmàt samavàyikàraõàvinàbhàvaþ kàryasya vaktavyaþ /
tatredaü dåùaõam--atadvçttitvàditi /
ekàrthasamavàyamavinàbhàvaü dåùayati--naiketi /
ekàrthasamavàya iti hi dvedhà, ekasyàrthasya samavàyaþ, ekasmin vàrthe samavàya iti /
tatra prathamaü kalpaü dåùayati---tàbhyàmiti /
yadi hi vahnimàbhyàmeko 'rthaþ ka÷cit àrabhyeta tato 'sau tayoþ samaveyàt, na tvetadastãtyarthaþ /
dvitãyaü kalpaü dåùayati---na ca tàviti /
tat kimasaübaddhàveva vahnidhåmau, tathà ca pratãtivirodha
ityata àha---saübandhamàtramiti /
saüyoga ityarthaþ /
tadeva tahra //

yavadhàryatàmityata àha---tadapãti /
pçcchati--kathamiti /
uttaram--yadi tàvaditi /
kurute prayogam /
asti saübandho 'gnidhåmayordhåmàditi /
dåùayati--tannàpratãtatvàt /
tadanenànaikàntikatvaü dar÷ayati /
saübandhàntaram à÷aïkate--råpaspar÷avaditi /
na hi bauddharàddhànte dravyaü nàma ki¤cidasti yatra råpaspar÷ai samavetau, kiü tvekasàmagryadhãnatayà niyatasàhacaryau, tathà vahnidhåmàvapi ityarthaþ /
dåùayati--nobhayoriti /
ubhayasahàcaryaniràkaraõena yatra dhåmastatràgnirityapi paràkçtam, tasyàpi sàhacaryavi÷eùatvàdityàha--yatra dhåma iti /
gatyantaràbhàvàdupasaüharati--na ceti /
÷aïkate--loka iti /
niràkaroti-- nàstãti /
yatra tàvat parvatanitambavartinã dhåmalekhà santatamudgacchantã dç÷yate, tatràsau de÷a eva tadvi÷iùño 'numãyate iti lokaprasiddhameveti kimatra vaktavyam /
yatra tu bhåyiùñhatàyà tasya dhåmasya dåratvena de÷o na dç÷yate, dhåma eva tvamraüliho limpanniva abhramaõóalamavalokyate, tatra de÷ànumànaprayàsàlasatayà dç÷yamàno dhåmavi÷eùa evàgnimattayà sàdhyate dhåmatvaikàrthasamavàyibhiþ tadgataiþ saütatyerdhvagamanàdibhirityàha--dhåmavi÷eùeõa iti /
vi÷iùyate teneti vi÷eùaþ saütatyårdhvagamanàdiþ /
tena dhåmamàtràd vahnivyabhicàriõo vahnyavinàbhàvã dhåmo vi÷eùyata ityarthaþ /
÷eùamatirohitàrtham //

÷eùavannàma pari÷eùaþ /
dravyatvakarmatvayoþ ÷abde niràkàryatvena upayuktatvàt tàbhyàmanyad guõatvaü ÷eùaþ /
sa yasyàstyanumànasya pratipàdyatayà, taccheùavat /
tatra na dravyaü ÷abdaþ ekadravyatvàt /
dvividhameva hi dravyam, adravyamanekadravyaü ca /
adravyaü paramàõvàdi, anekadravyaü ca ghañàdi /
÷abdastvekadravyaþ /
tasmàt na dravyaü råpàdivat /
na karma, ÷abdàntarahetutvàditi /
tadetad bhàùyamàkùipati---karmeti /
pariharati---neti /
anyamasyàrthaü dar÷ayati---samànajàtãyàrambhakatvàditi /
yat samànajàtãyàrambhakaü na tat karma, yathà råpàdaya iti /
kàryatvàt tàvat ÷abdaþ samavàyikàraõavàn /
tatra ca pçthivyàdiniùedhàt nabho 'sya samavàyikàraõam /
na caiùa nabhovyàpakaþ sarvatra upalambhaprasaïgàt /
tasmàdavyàpakaþ /
karõa÷aùkulyupasannihitaü ca nabhaþ ÷rotram /
tàlvàdisaüyogopadhànena ca nabhaþprade÷e ÷abdaþ samavetaþ /
pràpyakàri ca ÷rotram /
na ca vaktçvaktràvaruddhaü nabhaþprade÷aü tat pràpnoti /
na càdravyaü ÷abdo gatvà ÷rotreõa saübadhyate /
tasmàd vãcãtaraïgarãtyà svade÷ànantarade÷e ÷abdàntaràrambhaõaparamparayà ÷rotrade÷otpannaü ÷abdaü gçhõàtãti siddhaü sajàtãyàrambhakatvàditi /
idaü tu pari÷eùasya udàharaõaü nàdaraõãyam /
vyatirekiõo hi nàmàntaramidaü pari÷eùa iti /
eùa punaranvayavyatirekã dravyakarmànyatve sati sadàdyabhedasya sapakùe råpàdau sattvàd, vipakùe sàmànyàdàvabhàvàt /
tasmàd àtmatantratàsàdhanamicchàdãnàü pari÷eùodàharaõaü draùñavayam /
taccànantarameva vakùyatãti //

sàmànyatodçùñaü nàmetyàdi bhàùyam anubhàùyàkùipati--sàmànyata iti /
kathaü tarhi anumànamatra pravartate iti /
nityaparokùeõa saha kasyacit liïgasaya saübandhàdar÷anàdityarthaþ /
vyàhataü ceti /
sa khalvatyantàparidçùñaþ svaråpato và sàdhyeta, dçùñadharmivi÷eùaõatayà và? tatra pårvasmin kalpe nànupalabdha iti vyàghàtaþ /
uttarasmin sandigdha iti, vi÷eùasmçtyapekùo hi saü÷ayo nàtyantànupalabdhapårvadharmavattayà kvacid bhavitum arhati /
na khalu saptamarasavattayà kecid dravye saü÷erata iti bhàvaþ /
samàdhatte--na vi÷eùaõabhåtasyeti /
na tàvat svaråpeõànumãyate yena nànupalabdha iti vyàhanyeta, kiü tu dçùñasya dharmiõo vi÷eùaõatayà /
na caivaü sarvànumànàvi÷eùaþ /
sàdhyadharmiõyasyàsmadàdibhiþ kadàcidapi pratyakùeõànupalambhàt /
tajjàtãyena tu dçùñàntadharmiõordçùñena pratyakùato và mànàntaràd và sàdhanadharmasya svàbhàvikapratibandhagrahasaübhàdityarthaþ /
udàharaõamàha--yathecchàdibhiràtmà /
tadevaü vibhajate--icchàdayaþ khalu dharmiõo bhavanti mànasapratyakùadçùñàþ, teùàm àtmà vi÷eùaõam /
kutaþ? guõabhåto 'vacchedakatayà yataþ, tasmàdàtmavi÷iùñà icchàdayaþ sàdhyà ityuktaü bhavati /
sàdhanadharmaü tadvartinaü dar÷ayati--icchàdãnàü guõatvamiti /
nanåktamanupalabdhacareõa sàdhyadharmeõa na saüdehaviùayatvam, anupalabdhacara÷càtmeti kathaü tadvi÷iùñà icchàdayo nyàyaviùayà iti ÷aïkàmurãkçtyata prayogaü såcayati--paratantrà iti /
mà tatra saitsãdàtmapàratantryam, pàratantryamàtraü tu siddham ityarthaþ /
tena sàmànyatodçùñasya pàratantryamàtraviùayatà, na pàratantryamicchàdãnàm anumeyàtmavàdãnàü kadàcidapyasmadàdipratyakùagocaraþ /
parasya tadà÷rayasya nityaparokùatvàditi //

tadevaü sàmànyatodçùñamudàhçtya pari÷epodàharaõaü pàramàrthikaü pra÷napårvakamàdar÷ayati--pàratantryeti /
icchàdãno hi bàdhakairapanãte dravyàùñakaguõatve guõatvameva vyatirekã hetuþ àtmapàratantrye pramàõam /
yadyapi càyaü svaråpeõàtmà na prasiddhaþ, tathàpi dravyàùñakavyatirekàdi÷abdairadåraviprakarùeõa paràmçùñaþ ÷aknoti vi÷eùñuü dharmiõi ca nyàyapravçttyaïgaþ saü÷ayam àpàdayitumiti niravadyam //

atra bhàùyaü vibhàgavacanàdeva trividhamiti saddhi iti, tasyàrthaþ, trividham iti vibhàgavacanàdeva trividhe pårvavadàdau siddhe kimarthaü pårvavadàdyupàdànaü såtreõeti /
tatra samàdhànaü trividhavacanaü trividhasya pårvavadàdervacanamuktiþ /
mahataþ trividhasya mahàviùayasya atãtànàgatavartamànaviùayasya laghãyasà såtreõa tatpårvakamityetàvataivopade÷e paraü vàkyalàghavaü manyamànasyànyasmin vàkyalàghave 'nàdaraþ såtrakàrasyeti ÷iùyàn vyutpipàdayiùoþ atraiva nidar÷anam--tathà càyam /
asya samàcàraþ---itthaübhåtena vakyavikalpena vaicitryeõa pravçtta iti yojanà //

evaü tàvat lakùaõabhedànumànaü bhinnaü pratyakùàd dar÷itam /
bhàùyakàrastu viùayabhedàdapi bhedamàha---sadviùayaü ca pratyakùaü sadasadviùayaü cànumànam /
co viùayabhedaü samuccinoti /
saditi vartamànam /
asadityatãtànàgate /
pratyakùaü hi laukikaü vartamànaviùayameva /
anumànaü tu traikàlyaviùayam /
yadyapi pratyakùamapyatãtànàgatayoþ saüprati niùedhyaniùedhayorniùedhe pravartamànamasadviùayaü tathàpi na pratiùedhyayoþ pravartate ityetàvatà sadviùayamuktam /
anumànaü tu tayorapi pravartate ityetàvatà asadviùayamuktam /
tadetadàkùipati---sadviùayaü ceti /
na hyanupalabdhasàmànye iti sàmànyata upalabdho vi÷eùata÷cànirõãto dharmo nyàyapravçttàvadhikriyate /
na tvanupalabdhasàmànya ityarthaþ /
na càsataþ svatantrasya sàmànyena dar÷anamastãti /
dvitãyaü kalpamà÷aïkate---atheti /
etaddåùayituü dharmatraividhyamàha---dharmà iti /
tadvibhajate---tatreti /
pçcchati---kathaü punariti /
yadi hi svatantraþ samavàyaþ, na tarhi kasyacid vi÷eùaõam, tathà ca na vi÷eùaõatayà gçhyeteti bhàvaþ /
uttaram---samavàyàntaràbhàvàt /
na vi÷eùaõatvaü svàtantryeõa niràkurmaþ, kiü tu vçttimasyetyarthaþ /
kasmàt punarasya na samavàyàntaramabhyupeyata ityata àha---atheti /
pçcchati--kimidamiti /
anavasthàprasaïgo hi nàma tarkaþ /
naiùa pramàõamantareõa nirõayàya paryàpta ityarthaþ /
uttaram--na saüdehaþ, kiü tvastyeva nyàyaþ /
tamàha--pa¤ceti /
ayaü pa¤capadàrthavçtti÷abdo bahuvrãhiõà paramàõau vartate, ùaùñhãsamàsena tu samavàye /
na ca katha¤cit ÷abdàbhedamàtramanumànàïgam, mà bhåd go÷abdasàmyena vàgàdãnàm api viùàõitvamityaparitoùàt nyàyàntaramàha--anà÷ritaþ samavàya iti /
iha buddhinimittatvaü kàraõatvam /
saüyogenànaikànto mà bhådityata uktam---vyàpakatve satãti /
satyupalabdhikàraõàntarasamavadhàne sarvatropalabhyatà vyàpakatvam /
tacceha pratyayakàraõe àtmàni ca samavàye càvilakùaõamiti /
nyàyetikartavyatàbhåtaü tarkaü pçcchati---yadi punariti uttaram---kàryamiti /
uktamanavasthàprasaïgamavatàrayitumanàdhàratvaprasaïga uktaþ //

syàdetat /
bhavatu vçtteþ pràganà÷ritaü kàryaü pa÷càt samavaiùyati, turãsaüyuktebhya iva tantubhya utpadya pañaþ pa÷càt turyà ityata àha--samavàya÷ceti /
anavasthàprasaïgaþ pårvokta ityarthaþ /
÷aïkate--pràptitvàditi /
pramàõavattvàt pràptà samavàyasya vçttirna ÷akyà anavasthàbhiyà parityaktumityarthaþ /
vimar÷apårvakaü ÷aïkàü niràkaroti--kimiyamiti /
saüyoge pràptitvasya nivçttyà svàbhàvikaþ saübandhaþ kàryatvasyopàdheþ tatprayojakasya vidyamànatvàdityarthaþ /
atha pràptidharmo 'pi kasmàt na bhavatãtyata àha---yadi punariyamiti /
nanviyamanavasthà kasmàd bãjàïguràdiùvivehàpi nàbhyupeyate ityata àha---na cainàmanavasthàmiti /
anidaüprathameùvanàditvàt ÷akyà pratipàdayitumanavasthà pramàõena, na tvidaüprathameùvàdimattvena tasyà÷akyani÷cayatvàt /
tadidam uktam---pramàõàbhàvàditi /
÷àstravirodha÷ca samavàyàntaràbhyupagama ityàha---samavàya÷ceti /
tattvamekatvaü samavàyasya bhàvena sattvayà vyàkhyàtamiti ÷àstramàha, tadanekatvamupapàdayatà bàdhyetetyarthaþ /
codayati---saübandhinivçttàviti /
tathà ca vina÷yati, vinaùñe ca tasmin yo dç÷yate sa tato 'nya utpanna iti siddhaü samavàyasya nànàtvamityarthaþ /
pariharati---na nàstãti /
khyàtiråpalabdhiþ /
kasmàt? akçtakatvàt /
akçtakatvameva kuta ityata àha---akçtaka iti /
kàrya svàpàdànena akçtakasaübandhavad àdhàravattvàditi vyatirekã hetuþ /
vyatirekàvyabhicàramàha---yadyayamiti /
utpadyamànaþ khalvayaü samavàyaþ sahakàryeõa, na kàryasya /
na hi sahotpannau råpaspar÷au mithaþ saübadhyete /
ekàrthasamavàyastu tayoþ /
so 'pi samavàye nàsti /
sannapyasau na kàryamàdhàravat karoti /
tasmàt sahotpàde kàryamanàdhàraü syàditi /
÷aïkate---atheti /
kàryàt pårvamutpannaþ samavàyaþ pa÷càdutpadyamànaü kàryamupàdànàdhàrakaü kariùyati kàryahetubalàdityarthaþ /
niràkaroti--tathàpãti /
tribhyo hi kàraõebhyaþ kàryaü bhàvaråpaü jàyate /
kàryakàraõasamavàyasya ca kàryakàraõe samavàyikàraõe vaktavye, kàryàt pràg jàtasya ca samavàyasya na kàryaü kàraõam /
na ca nimittakàraõamàtràdasya janmeti sàüpratam, bhàvotpàdasya sarvatra kàraõatrayapårvakatvaniyamàt /
tasmàt samavàyasya samavàyyasamavàyikàraõàbhàvat na kàryàt pràg utpàda iti suùñhåktam--tathàpi kasyeti vàcyamiti /
÷aïkate--atheti /
dåùayati--kàryeti /
na ca pañaturãsaüyogavat samavàyasya pa÷càt kàryakàraõasamavàya iti yuktam /
saüyogajasya saüyogasya kàraõatrayasaübhavàd asya tu samavàyàntaramantareõa kàraõatrayàyogàt /
anyathànavasthàprasaïgàditi bhàvaþ /
upasaüharati--tasmàditi /
tata÷ca na j¤àyate kimabhipretyata asadviùayamityuktamityàkùepa iti /
samàdhatte--tatra pratiùidhyamàneti /
atãtànàgate saüprati pratiùidhyamàne tadviùayamanumànam asadviùayamuktam /
tanniùedhastu bhavatu pratyakùagocaraþ, tathàpi siddho viùayabheda ityarthaþ /
atra caiùa dharmatraividhyakramo dvedhà tàvat, vidhãyamànaþ pratiùi÷yamàna÷ca /
vidhãyamàno 'pi dvedhà, paratantraþ svatantra÷ceti /
svatantrasya ca dharmatvaü vi÷eùaõatvamàtravivakùayà draùñavyam /
nanu vidhãyamàno 'pyasan pratyakùa÷ca kvacit /
yathà vyàpriyamàõe kulàle jàyamàno ghañaþ /
visphàritàkùo hi tadà ghaño bhavatãti pratyeti /
na càsau tadà san, sato bhavanaü pratyakartçkatvàt, gamanavaditi ÷aïkate---bhavatãti /
niràkaroti---na, jàyamàneti /
jàyamànasyàrthasya vidhiviùayasya sattayàsattayà vànabhyupagamàt /
niùedhaviùayatayà tu tasyàsattvamabhyupeyata eveti /
kastarhi bhavati÷abdasyàrtha ityata àha---bhavatãti /
dhaño jàyata iti tu laukikaþ prayogo ghaña÷abdaü ghañàrtheùu tadavayaveùåpacarya teùàü ca siddhatayà kartçtvàdupapàdanãya iti /
upasaüharati---evaü tàvaditi //

svalakùaõaü samàdhàya pareùàmanumànalakùaõaü dåùayitumupanyasyati---apare tviti /
tasyàrthamàha---asyàrtha iti /
dåùayati---atreti /
yathàsaübhavaü samàsaü vikalpya dåùyati--nàntarãyakàrtha iti ceti /
sattvaü vidhiviùayaj¤ànagamyatvam, na tu sàmànyam /
sattvàdibhiranityatvànàntarãyakaiþ tannàntarãyakakçtakatvadharmairanityatvànumànaü syàt, na ca ÷akyam, teùàmàkà÷àdiùu nityeùu vyabhicàràdityarthaþ /
tathàpyasamarthaþ samàsa iti /
pårvamarthàtirekamàtraü dåùaõamuktam /
saüprati tvarthàtirekeõa hetunà vi÷eùaõasamàsànupapattirityapaunaråktyam /
vi÷eùaõaü vi÷eùyeõa bahulam //

ityatra vi÷eùaõapadopàdàdamàtreõa và vi÷eùyapadopàdànamàtreõa và anyatarasyàrthàt pràpteråbhayapadopàdànasyaitat prayojanam---yatrobhayoþ pratyekaü vyabhicàraþ samudàye tvavyabhicàraþ, tatra samàso yathà syàditi /
sa càtra nàstãti samàsànupapattirityarthaþ /
sàmarthyaü prayojanàbhisaübandhaþ /
codayati---ekapadeti /
pariharati---atràpãti /
pradhànaü vyaktirvi÷eùyatvàt aïgaü jàtirvi÷eùaõatvàt /
pçthivãtyukte bhavati saü÷ayaþ, kiü pçthivãtvaü sàmànyamasya vivakùitaü yathà pa÷unà yajeta iti, kiü và tadvi÷eùyaü dravyam, grahaü saümàrùñãti /
atredamupatiùñhate--dravyamiti /
taddhi pçthivãtvàt sàmànyavi÷eùàt pçthivã vyavacchinatti /
evaü dravyamityapyukte dravyatvaü và sàmànyaü vyaktirveti vimar÷e pçthivãtyetadupatiùñhate /
na dravyatvaü sàmànyaü kiü tu pçthivã /
na ca dravyatvapçthivãtvayoþ sàmànàdhikaraõyamasti /
na hi bhavati pçthivãtvaü dravyatvamiti /
tasmàt sàmànàdhikaraõyasaübhavàt pradhànaikavyaktilàbhaþ /
iha tvartho nàntarãyakatvaü vyabhicarati /
nàntarãyakatvaü tu nàrtham /
na hyasti saübhavo nàntarãyaka÷ca syàt na càrtha iti, nàntarãyaka÷abdavàcyasyànabhidheyatvàsaübhavàt /
vastuvacanatve 'pyartha÷abdasya lakùyàsaübhavàd aviùayaü lakùaõam, na hi dignàgasya mate ki¤cidasti vastu yannàntarãyakaü saddheturbhavati /
yathàha---
sarvo 'yamanumànànumeyabhàvo buddhyàråóhena dharmadharmibhàvena na bahiþ sadasattvamapekùate iti /
avyàpakaü ca, na hi vastveva nàntarãyakamasato 'pi nàntarãyakatvàditi bhàvaþ //

dåùaõàntaramàha---tadvida iti ceti /
nàntarãyakadar÷anamityucyamàne ÷abdasàmarthyàdeva labhyate nàntarãyakatvavi÷iùñàrthadar÷anamiti, sati saübhave ÷abdàrthaparityàgàbhàvàt /
atastriråpaliïgadar÷anasya siddheþ kimaparamava÷iùyate yadavarodhàya tadvida ityupàdãyate ityarthaþ /
etadeva vyatirekamukhena niråpayati--na hãti /
etallakùaõadåùaõaü lakùaõàntare apyatidi÷ati--eteneti /
pçcchati--ka iti /
na hyasmin lakùaõe tadvida ityasti, tena tadatiricyate iti bhàvaþ /
uttaram--yatheti /
teùàmudàharaõaü dåùayati--udàharaõamiti /
tadanena dignàgasya lakùaõaü dåùayitvà anyeùàü lakùaõaü dåùitam //

saüprati dignàgasya svakãyalakùaõaprapa¤càrthaü vàkyam anumeye 'tha tattulya ityàdyupanyasya dåùayati--apare tviti /
anantaralakùaõakàramapekùyàpara ityuktam /
codayati--anumeya iti /
na hi yo 'numeye saü÷càsaü÷ca sa ÷akyaþ sanniti vaktum
ityarthaþ /
samàdhatte--nàprasaïga iti /
yadyevaü syàtad yo vipakùe dvedhà sa vipakùàvçttiriti hetureva syàt na savyabhicàra ityarthaþ /
puna÷codayati--na kartavya iti /
kutaþ? avadhàraõàt nivçtteþ /
anumeye sadbhàva evetyavadhàraõenànumeye sadbhàvasya niyatatvàt kutaþ pakùaikade÷avçtteþ prasaïga iti bhàvaþ /
evanniràkartuü yathàsaübhavaü vikalpayati---anumeye iti /
tatra pårvakalpasya tàtparyaü vikalpayati--kiü punaraneneti /
asaübhavaþ atyantàsaübhavo niràkriyate, yathà nãlaü sarojaü bhavatyeva nàtyantaü na bhavatãti gamyate, na tu nãlameva sarojaü nànãlamiti, nàpi sarojameva nãlaü nànyaditi /
atha saübhava iti /
anvayaparo na vyatirekapara ityarthaþ /
etadvikalpadvayaü dåùayati---ubhayathà ceti /
dåùaõàntaraü càha---na caikade÷avçttiriti /
na hyatyantàyogavyavacchedenàyogo vyavacchinno bhavati, nàpi saübhavamàtravidhànenàsaübhavo vyavacchinno bhavati /
tata÷cayogàvyavacchedàdekade÷avçttiranumànàbhàso na vyavacchinna ityarthaþ //

syàdetat /
vi÷eùyasaügato 'yamevakàro 'numeya eva saübhavati /
yathà pàrtha eva dhanurdhara iti /
na càyamanyayogavyavacchedo vinaivakàraü labhyate /
tasmàt na vyarthamavadhàraõamityata àha---uttarapadabàdhà ca /
na hyasti saübhavo 'numeya evàsti tattulye ceti /
tasmàt tattulya ityasya bàdhà /
cakàro naikade÷avçttirniràkçta iti dåùaõaü samuccinoti //

anumeya eva sadbhàva iti pakùaü yathàsaübhavaü dåùayitvà anumeye sadbhàva eveti dvitãyaü pakùaü dåùayitumupanyasyati---athottaramiti /
tasya prayojanaü da÷ayati---tasya vayàptirityarthaþ /
sadbhàva eveti kila vi÷eùaõasaügatamavadhàraõamayogam avyàpti vyavacchindat vyàpti dar÷ayati /
tathà ca vyàptirasyàrtha ityarthaþ /
dåùayati---tathàpyanumeyamavadhàritaü saübhavasya vyàptyà na dharmaþ sadbhàvaþ /
hetumàha--yata evakàrakaraõaü tato 'nyatràvadhàraõamiti /
mà vadhàri sadbhàvo 'vadhàryatàü cànumeyam /
kimetàvatàpãtyata àha---saübhavavyàptyà ceti /
anumeyaü khalvavadhàritaü saddhetusaübhavaü parityajya nànyatra vartate, tata÷cànumeyaü hetusaübhavavyàptyàvadhàritaü bhavati /
hetusaübhavastvanavadhàritaþ sarvatraiva tattulye ca vipakùe ca prasçtaþ /
sa ca ka÷cit tattulyavipakùau vyàpnoti, ka÷cit tadekade÷avçttiþ /
tadasya hetusaübhavasya vipakùe 'pi prasaktasya pratiùedhàya yuktamasati nàstãti /
tattulye tu prasaktamapratiùiddhamanumatameveti tattulye sadbhàva iti vyarthamityarthaþ //

syàdetat /
tulyahetu sadbhàvasiddhàvapi tattulye vyàptyà hotoþ sadbhàvo bhavatvityetadarthaü tattulye sadbhàva
iti vacanam ityata àha--tattulye ceti /
yadi punarvyàptirvivakùyeta kçtakatve sàdhye prayatnànantarãyakatvaü na hetuþ syàt /
na hyayaü sapakùavyàpaka iti bhàvaþ /
de÷ayati--atha tattulye iti /
dåùayituü vikalpayati--kiü punaratreti /
pårvasya virodhàd bàdhanam, uttarasya paunaråktyàditi /
pårvapadena saha virodhe nidar÷anamàha---na hi bhavatãti /
anumeye sadbhàva ityanenànumeye vçttau hetàrlabdhàyàü tattulya eva sadbhàva iti samuccãyamànàvadhàraõaü vipakùamàtràd vçtti vyavacchinatti, na tvanumeyàt,
naraü ca nàràyaõameva càdau svataþ sutau dvau janayàü babhåva /
iti yatheti ced ata àha---tathehàpãti /
samuccãyamànàvadhàraõe hi tattulyena yathànyayogavyavacchedenaivakàraþ saübadhyate tathànumeyenàpi saübadhyeta /
tathà cànumeyaikade÷avçttirapi hetuþ syàt /
na khalu naraü ca nàràyaõameveti nipàto nàràyaõena sahànyayogavyavacchedena saübadhyate, nareõa càyogavyavacchedeneti bhàvaþ /
athàvadhàraõasyàvaicitryeõa saübandhamicchatà anumeye yathàyogavyavacchedaþ, tathà tattulye 'yogavyavacchedena saübandha ucyeteti ÷aïkate---atha tattulya iti /
niràkaroti---tattulya iti /
tad eva vistàrayati---sa iti /
te tava dar÷ane ityarthaþ /
na ca yasyànumeye sadbhàva evetyanådya tattulya eva sattvamiti vidhàtuü ÷akyam /
na hyanumànaü ÷akyaü vi÷eùñum, tathà sati tadvi÷eùaõàya prayatnàntaràsthàne sati vàkyabhedaprasaïgàt /
yathà,
yasyobhayaü haviràrttimàrcchedaindraü pa¤ca÷aràvamodanaü nirvapet /
ityatra hi yadyapi svaråpeõàrtera÷akyapratipattitvena haviùà vi÷eùaõaü mçgyate, tathàpi na ÷akyaü haviråbhayatvena vi÷eùñuü vinà prayatnàntaràditi vàkyabhedabhiyà pratãyamànamapi ubhayatvamavivakùitam, evamàtràpyanumeya ityavivakùitam /
atha tadvivakùayaiva vàkyabhedamabhyupetya pa÷càd vàkyaikavàkyatayà abhimatàrthasiddhiràsthãyate /
na ca virodhàd vàkyayorekavàkyatà virahaþ /
tattulya evetyanyayogavyavacchedasya vipakùamàtraviùayatvenàpyupapattau virodhàsiddheþ /
tasmàt anyàpohàrthatvàt padànàü virodho vaktavyaþ /
tathà hi anumeye sadbhàva ityatrànumeya eva nànanumeye, sadbhàva eva nàsadbhàva iti padàrthaþ /
tathà ca tattulyavipakùayorhetvabhàvo dar÷itaþ /
evaü tattulye sadbhàva ityatràpi tattulya eva nàtattulye, sadbhàva eva nàsadbhàva iti padàrthaþ /
tathà cànumeye 'sadbhàva ityuktaü bhavati /
na cànumeyatattulyapadàrthayoþ parasparaparihàravatoþ samuccayasaübhavaþ /
dvayorapi vipakùavyàvçttimàtraparatvàt parasparasamuccayasadbhàva iti cet---na, vçkùo gaurityanayorapi hastyàdinivçttimàtraparatvenàbhinnàrthayoþ sàmànàdhikaraõyaprasaïgàt, tasmàd virodhàt samuccãyamànàvadhàraõaü na yuktamiti /
na ca samuccãyamànàvadhàraõaü dignàgo mene, yadevamåce vai÷eùikalakùaõadåùaõàvasare---
yadi råpameva càkùuùaü tato na dravyaü càkùuùaü syàt /
tathà ca mahadanekradravyasamavàyàd råpàccopalabdhiþ
# vai. så. 8/1/6 # iti dravyacàkùuùatvàbhidhànaü vyàhanyeteti //

atra hi råpavaddravyasahitaü råpameva càkùuùaü na gandharasàdãti ÷akyaü samuccãyamànàvadhàraõam /
tasmàt samuccãyamànàvadhàraõàbhidhànaü kãrteþ svàtantryeõa /
taccàyuktamiti kçtaü vistareõa //

asati nàstiteti dåùayati---asatãti /
kasmàt? yadasat tattucchaü svayameva nàsti, tanna saditi ÷akyaü vyavahartum asaditi và /
bhavatu, tathàpi kasmàt tasmànna hetoþ vyàvçttirbhavatãtyata àha---na hyasaditi /
yathà caitat tathà anvayihetåpapàdanàvasare 'smàbhiråktam /
svaråpeõa dåùayitvà etadgatamavadhàraõaü dåùayiùyannanådya vikalpayati--kimavadhàryata iti /
prathamaü kalpaü dåùayati--yadi tàvaditi /
tattulya eva sadbhàva ityanena gamyata ityarthaþ /
dvitãyaü kalpaü dåùayati--yadi tàvaditi /
tattulya eva sadbhàva ityanena gamyata ityarthaþ /
dvitãyaü kalpaü dåùayati---atha punariti /
gaurayaü viùàõãtvàdityayaü heturvipakùa eva nàsti, pakùasapakùavyàpakatvàt /
na tu nàstyeva, vipakùaikade÷e mahiùàdau vçtteþ /
ato vipakùa eva nàsti ityayamapi hetuþ syàditi /
tadevamavayavàrthaü dåùayitvà samudàryàrthaü dåùayitumupanyasyati--yadapyekadvipadaparyudàseneti /
tatraikapadaparyudàsena trayaþ pakùàþ, dvipadaparyudàsenàpi traya iti pañkam /
tatparyudàsena saptikàparigrahaþ /
yathànumeye sadbhàva ityucyamàne yasya tattulye nàstità vipakùe ca vçttiþ so 'pi hetuþ syàt yathà nityaþ ÷abdaþ kçtakatvàditi /
tattulye astãtyucyamàne vipakùavçtterapakùadharmasya ca hetutvaü syàt, yathà nityaþ ÷abdaþ càkùuùatvàt sàmànyavaditi /
nàstitàsatãtyucyamàne yo 'pakùadharmastattulye ca nàsti sa hetuþ syàt yathà nityaþ ÷abdo 'sattvàt /
anumeye tattulye cetyucyamàne, anityaþ ÷abdaþ prameyatvàditi vipakùavçttirhetuþ syàt /
anumeye 'styasati ca nàstãtyetàvatyucyamàne nityaþ ÷abdo jàtimattve sati ÷ràvaõatvàdityayaü tattulyavçttihãno 'pi hetuþ syàt /
tattulye 'sti asati ca nàstãtyetàvatyucyamàne anityàþ paramàõavaþ kçtakatvàdityayam apakùadharmo hetuþ syàt /
tadetatsarvaü mà bhåditi samudàyopàdànaprayojanam /
tadetad dåùayati--etadapãti /
sapakùavyàptyavyàptibhyàü dviråpayuktasyànvayino dvitvam //

saüprati sàükhyãyamanumànalàõaü dåùayati--eteneti /
saübandho 'vinàbhàvaþ sàdhanasya sàdhyena /
tasmàt pratyakùàd dçóhatarapramàõàvadhàritàt /
tathàpi yatràvinàbhåte liïge bhavata ekasmin dharmiõi viråddhàvyabhicàriõã, tayorapi hetutvaü prasajyetetyata uktam---ekasmàditi /
÷eùasya anumeyasya siddhiþ /
anupapannatvamàtrasàmyenoktam metena na prayuktamiti /
anupapatti pçcchati---kathamiti /
yathàsaübhavamanupapattimàha---na hãti /
yadi pratyakùa÷abdo j¤ànavacanaþ j¤ànaü caikatvena vi÷iùyate, tadaitad dåùaõam /
atha saübandhavi÷eùaõamekasmàditi, pratyakùa÷abda÷ca j¤àye na tu j¤àne, tadetadupanyasya dåùayati--athàpi saübandhàditi /
÷aïkate--atheti /
saübandhasya pratyakùatoktà pårvam, na tvanumànakàla ityarthaþ /
dåùayati--tathàpyupalabdhasaübandhasya pårvamanumànakàle cànupalabdhaliïgasyànumànaü prasajyeteti /
syàdetat /
saübadhyate iti vyutpattyà saübandho liïgam /
tenàvinàbhåtàddhetoþ pratyakùàdekasmàd anumeyasiddhiriti /
tathà ca gçhãtàvinàbhàvàt liïgàt saüprati pratyakùàdityupapannamityata àha---na cànyà gatirasti /
atràpi vyàkhyàne ekasmàditi vyartham /
tathà hi anvayavyatirekamàtrasaüpattiravinàbhàva ityucyate, sarvaråpasaüpattirvà? tatra prathame kalpe mà bhåd viruddhàvyabhicàrã, bàdhitaviùayastu hetuþ syàt /
dvitãye tu kalpe na sarvaråpasaüpanno heturviruddhàvyabhicàrã saübhavatãtyekasmàditi atiricyate /
tasmàt suùñhåktam--na cànyà gatirastãti /
avyàpakatvaü lakùaõadoùam àha--råpeõa ceti /
na tàvadanayoþ tàdàtmyam, bhinnendriyagràhyatvàd minnabuddhibodhyatvàcca /
na càtadàtmanoranayoþ saübandhaþ ka÷cidupalabhyate /
na ca pratikùaõapariõàmavàde kuõóavadaràdãnàmapi ka÷cidasti saübandha ityapi draùñavyam /
÷aïkate---atheti /
niràkaroti--so 'pãti /
na hi sàükhyànàü bauddhànàü và ràddhànte 'sti saübandhaþ samavàyo nàm /
nàpi tadà÷rayo dravyam /
nàpi tadà÷rayo dravyam /
ataþ svadar÷anavyàghàta ityarthaþ /
yadyucyeta pràdhànikatvàd råpàdãnàü pradhànamekamà÷rayaþ, tathà ca yatra råpaü tatra spar÷a ityata àha--yatra råpamiti /
kutaþ? na kvacidati /
na hi pradhànamàdhàraþ kàryàõàm, api tu pradhànàtmakatvameùàmiùyate, tathà ca yatra tatretyanupapattiþ /
na ca tàdàtmyamityapyuktam /
na ca bhedàbhedàvekatra saübhavato virodhàditi bhàvaþ /
÷aïkate--paraspareti /
yathà hyàsandikàïgàni bhinnànyanauttaràdharyavyavasthitànyapi parasparà÷rayatayà na patanti, evaü råpaspar÷àvapi parasparà÷rayàvityarthaþ /
niràkaroti--parasparàdhàrabhàve 'pi anyatràsandikàïgàdau, nàsau råpaspar÷ayoþ /
kutaþ? na råpaü spar÷o råpe iti /
parasparasaüyogabhedapratibaddhagurutvàni àsandikàïgàni apatanti sthitàni parasparàdhàratvenàpadi÷yante /
råpaspar÷àdãnàü tu sthitirna parasparahetukà, api tu bhogàpavargalakùaõapuruùàrthahetuketi bhàvaþ /
etena sàïkhànàü saptavidhaþ saübandhaþ pratyuktaþ /
÷eùaü subodham//5 // 


____________________________________________________________________


     NyS_1,1.6: prasiddhasàdharmyàtsàdhyasàdhanamupamànam //


vibhàgasåtre anumànànantaramupamànasyodde÷àd yathodde÷aü ca lakùaõàdanumànalakùaõànantaramupamànalakùaõamàha---athopamànamiti bhàùyam /
såtraü pañhati---prasiddhasàdharmyàt sàdhyasàdhanamupamànam /
atràpi yata ityadhyàhàryam /
siddhiþ sàdhanam /
tadetad bhàùyakàreõa vyàkhyàtam /
praj¤àtena prasiddhena /
gavà sàdharmyàt sàmànyàd gavayasya /
sàdharmyaü ca sàmànyamabhidadhatà na sàmànyàtiriktaü sàdç÷yaü nàma padàrthàntaramastãtyuktaü bhavati /
sàdharmyaü càprasiddhaü na sàdhyasàghanàyàlamiti sàdharmyaprasiddhirapi draùñavyà /
sà ca yathà gaustathà gavaya ityàptavàkyàt /
tadidamuktam---yathà gauriti /
sàdhyasàdhanapadavyàkhyànam---praj¤àpanãyasya gavaya÷abdavàcyatayà pratyakùadç÷yamànagosàdç÷yasya gavayatvasàmànyavi÷eùavataþ piõóasya praj¤àpanamupamànam /
piõóasya hi gavaya÷abdavàcyatàü puruùo 'tide÷avàkyasmaraõasahakàriõaþ pratayakùàd gavayagatàd gosàdç÷yàt prajànan tena praj¤àpyata iti pramàõasya vyàpàraþ praj¤àpanamuktamiti /
tatra vàrttikakàraþ prathamaü tàvat såtratàtparyamàha---såtràrthaþ pårvavat /
samànàsamànajàtãyavyavaccheda ityarthaþ /
sàdhyasàdhanamityucyamàne pratyakùàdisàdhaneùu sukhaduþkhasàdhaneùu prasaïgaþ /
ata uktaü prasiddhasàdharmyàditi /
yadyapi prasiddhasàrmyamupamànamityucyamàne pramàõavi÷eùàbhidhàyyupamànapadasàmànàdhikaraõyàt karaõatvalàbhaþ, tathàpi tadàbhàsaniràkaraõàya sàdhyasàdhanapadopàdànam /
tenopamànàbhàsamapàkçtaü bhavatãti //

avayavàrthaü vibhajate---prasiddheti /
vàrttikakàreõa bahuvrãhidvayasaübhavo dar÷itaþ, na tu tçtãyàsamàso bhàùyakàrãyo nirastaþ /
bhàùyakàreõa hi saüj¤itayà gavayapratipattiþ phalaü sàdhyasàdhanapadavàcyamuktà, àkùiptaprayojyavyàpàratvàt /
prayojakavyàpàrasya praj¤àpanasya pa÷càt niùkçùyàbhidhànaü kçtam---samàkhyàsaübandhapratipattipattiråpamànàrtha iti /
etadeva sàdhyasàdhanapadàrthatayà vàrttikakàro vyàcaùñe---samàkhyàsaübandhapratipattiråpamànàrthaþ phalam /
sàdhya÷abdena samàkhyàsaübandha ucyate /
tasya sàdhanaü siddhiþ pratipattiriti /
nanu pratipadyatàmayaü gosàdç÷yayuktaü gavayam /
samàkhyàsaübandhapratipattistu kutastyà? na hi yo yatsadç÷aü yaü pratipadyate, sa tasya samàkhyàmapyavagacchati ityà÷ayavàn pçcchati---kimuktaü bhavati /
uttaram---àgameti /
àgamànubhavàhitàt saüskàràt smçtiþ /
etaduktaü bhavati, na kevalaü sàråpyaj¤ànaü samàkhyàsaübandhapratipattihetuþ, api tvàgamàrthasmçtyapekùamiti /
nanvasatyàgamànubhave kutaþ smçtirityata àha---yadà hyaneneti /
prasiddhasàdharmyàdityatra prasiddhiråbhayã ÷rutamayã pratyakùamayã ca /
÷rutamayã yathà gaurevaü gavaya iti /
pratyakùamayã ca yathà gosàdç÷yavi÷iùño 'yamãdç÷aþ piõóa iti /
tatra pratyakùamayã prasiddhiràgamàhitasmçtyapekùà samàkhyàsaübandhapratipattihetuþ /
yadyapi yathà gaurevaü gavaya ityetasmàdapi gosadç÷asya gavaya÷abdaþ samàkhyeti ÷akyamavagantum, na khalu pratyakùa eva saüj¤àkarma, samànajàtãyavyavacchinne hi tadbhàvati /
tacca yadi mànàntareõàpi tathàvagamyate, kastatra saüj¤àkarma nivàrayet? gosàdç÷yena copalakùitaþ piõóo ya iti sarvanàmnà paràmçùñaþ ÷akyo ghañàdibhyo 'samànajàtiyebhyo mahiùàdibhya÷ca samànajàtãyebhyo vyavacchinno 'vagantuü gavayaþ, tathàpi yàvadayamasau gavaya iti sàkùàt pratãte saübandhini saüj¤àü na nive÷ayati, tàvadayaü pariplutamatiþ pramàtà kaccit khalu drakùyàmi tàdç÷aü piõóaü yatra gavayasaüj¤à pratipatsya iti pramotsuka evodãkùate /
na càsau vàkyamàtrasahàyo 'pratyakùãkçtagosadç÷agavayatvajàtimatpiõóo 'sau gavayàkhya iti pratipattumarhati /
na ca vàkyaü vinà pratyakùàtràt /
tasmàdàgamapratyakùàbhyàmanyadevedam àgamasmçtisahitaü sàdç÷yaj¤ànamupamànàkhyaü pramàõamàstheyam //

nanu yadodãcyena kramelakaü nindratoktam, dhik karabhamatidãrghavakragrãvaü pralamboùñhaü kañhoratãkùõakaõñakà÷inaü kutsitàvayavasannive÷amapasadaü pa÷ånàmiti, tadupa÷rutya dàkùiõàtya uttaràpathaü gatastàdç÷aü vaståpalabhya nånamasau karabha iti pratyeti, tat katamadeteùu pramàõam? na tàvadupamànaü sàdharmyàbhàvàt /
nàpi pa¤camaü pramàõamupagamyate /
yadyucyeta nindàparaü vàkyaü karabhasya tàdç÷atve na pramàõam, na hyanyaparàt ÷abdàdanyasyàvagama iti /
yatra tarhi tàdçktve paryavasyati vàkyaü tatra kà gatiþ? atha tatràpi tàdçk karabha àgamàvagataþ pratyakùeõa pratyabhij¤àyate, karabha÷abdavàcyatà tu tasya tatpårvaü tàdçkvarabhaparatve apyàgamasya prayogamàtràdavagatà anumànàt /
yo hi yatra prayujyate ÷abdo 'sati vçttyantare sa tasya vàcakaþ, yathà go÷abdo gotve /
prayukta÷càyaü tàdç÷i /
tasmàt tasya vàcaka iti /
tadidaü pràgeva prayogànumitaü vàcakatvamasya pratyakùasamaye kevalaü smaryate iti /
samànametat
upamànavàkye 'pi tatràpi vàkyàdavagataþ sàdharmyavàn piõóaþ pratyakùeõa pratyabhij¤àyate /
prayogànumitaü ca gavayapadasya vàcakatvaü smaryate iti na phalàntaramava÷iùyate yatropamànaü pramàõamiti //

atrocyate /
na tàvadàkà÷àdi÷abdavadeùa gavaya÷abdaþ sàkùàt piõóasya vàcakaþ, kintu gavayatvaü nimittãkçtya piõóe vartate iti paramàrthaþ /
na ca yathà gaurevaü gavaya iti vàkyàd gavayatvamavagatam, na hyanavagatasaübadhaü gavayapadametadavabodhayati /
tatastadavagamàt tu saübandhavedane parasparà÷rayaprasaïgaþ /
na ca gosàdç÷yenopalakùyate gavayatvam /
na khalvanupalabdhacareõa gavayatvena gosàdç÷yaü saübaddhaü dçùñam /
na càdçùñasaübandham upalakùakam /
na hi puruùeõàdçùñasaübandho daõóaþ puruùamupalakùayitumarhati /
tasmàt saübandhino gavayatvasya sarvathànupalabdheþ kuto vàkyàd và anumànàd và vàcyavàcakasaübandhàvasàyaþ? kutastaràü ca saübandhasmçti? gavayatvasàmànyavi÷eùavati tu piõóe pratyakùe yuktaþ saübandhàvagamaþ, saübandhino gavayatvasya pratyakùatvàt vàkyàrthasya ca smaryàõatvàt /
tathàpi kiü gavayatvajàtimàn piõóo vàcyaþ, uta gosàdç÷yavàniti kuto vinigamaneti cet? vàkyàrthasmaraõasahakàri gavayatvajàtimataþ piõóasya gàsàdç÷yadar÷anameva tarkasahàyaü gavayatvàbhidhàne pramàõam /
tarka÷ca gosàdç÷yavi÷iùñapiõóàbhidhàne kalpanàgauravaprasaïgaþ tathà hi sàdç÷yavi÷iùña piõóàbhidhàne, nàpratãtaü sàdç÷yaü piõóaü vi÷inaùñãti tatpratipattavyam /
na ca ÷abdàdanyatastadavagama iti ÷abda÷ya tatra vàcakatvaü kalpanãyam /
na càvi÷iùñaü sàdç÷yamapi piõóavi÷eùe gavayapadam avasthàpayitumarhati, yasya kasyacid yena kenacit saha sàdç÷yàditi tadapi gavà vi÷eùaõãyam /
na cànyato gotvasyàpi pratipattiriti tadapi gavayapadenàbhidhàtavyam iti kalpanàgauravam /
gavayatvajàtimatpiõóàbhidhàne tu làghavamiti tadanujànàti /
sàdharmyagrahaõaü ca dharmamàtropalakùaõamiti karabhasaüj¤àpratãtiphalamapyupamànameveti nàvyàptiþ /
nàpi pa¤camapramàõàbhyupagamaþ /
ata eva bahunyudàhaõànyuktvàpyàha sma bhagavàn bhàùyakàraþ, evamanyo 'pyupamànasya loke viùayo bubhutsitavya iti /
tasmàt sarvaü caturasram //

tadãdç÷amupamànaphalamavidvàn sàdç÷yavi÷iùñavastuj¤ànaü copamànaphalamiti bhrànto bhadanto dignàga àkùipati---pratyakùeti /
pçcchati---kathamiti /
uttaram---yadà tàviti /
upalakùaõaü caitat, ubhau pratyakùeõa pa÷yatãti /
yadà tu gavayamekaü pratyakùeõa pa÷yati, smarati ca gàm, tadàpi gosàdç÷yaü gavayasthaü pratyakùameva /
gagosthamapratyakùam, apratyakùatvàd goriti cet? hanta bhoþ kimabhimataü sàdç÷yamàyuùmato yadapratyakùàyàü gavi na pratyakùam? sàmànyabàhulyaü jàtyantaravarti jàtyantarasya /
yathàhuþ,
sàmànyànyeva bhåyàüsi guõàvayavakarmaõàm /
bhinnapradhànasàmànyavçtti sàdç÷yamucyate //

iti cet? tat kimidànãü karõatvàdisàmànyaü gogavayagatakarõàdibhedena bhinnamityapi vaktumadhyavasito 'si? tasmàd
yathà kàlàkùyàü gavi gotvamãkùitavataþ svastimatyàü pratyabhij¤àyamànaü tadevedamiti, etadeva tadityavagataü bhavati, tathehàpãti na phalàtirekaþ /
tasmàt na sàdç÷yapratãtiphalamupamànaü pratyakùàd vàkyàd và vyatiricyate iti såktam /
bhadantabhràntimudghàñayati---gaveti /
gavayasattàü sàdç÷yavi÷iùñam ityarthaþ /
arthatattvamuktaü smàrayati---gavayeti /
upasaüharati---tasmàditi /
prayogastu, pratyakùàdibhyaþ pramàõàntaramupamànam, tajjanyapramàvilakùaõapramàjanakatvàt /
yadi tu na tebhyo vilakùaõamabhaviùyad na tadvilakùaõàü pramàmakariùyat, tathà tànyeva /
na caitat tathà /
tasmàt tathàti //6 // 


____________________________________________________________________


     NyS_1,1.7: àptopade÷aþ ÷abdaþ //


atha ÷abda iti bhàùyam /
upamànànantaraü ÷abdodde÷àt upamànalakùaõànantaraü ÷abdasya lakùaõamityarthaþ /
lakùaõasåtraü pañhati---àptopade÷aþ ÷abdaþ /
atra ÷abda iti lakùyapadam /
àptopade÷a iti lakùaõam /
upadi÷yate 'neneti upade÷o vàkyaj¤ànaü và tadarthaj¤ànaü và abhighãyate /
tatra vàkyaj¤ànapramàõyapakùe tadarthaj¤ànaü phalam, padàrthasmçtyàdayastvàntaràlikà itikartavyatàþ /
tadarthaj¤ànapràmàõyapakùe tu hànàdibuddhiþ phalam /
yadyapi vidhiråpade÷aþ pravartanamityanarthàntaram, yadyapi càyaü niyojyaprayojane pravçttinivçttã vidadhadàj¤àdhyeùaõàbhyàmatiricyate, te hi niyoktçprayojane pravçttinivçttã vidhattaþ, tathàpi bhåtàrthaparopaniùadàdi÷abdavyàpakatvàt paraprayojanavadvacanamàtravivakùayopade÷apadaü vyàkhyeyam /
yadyapi sadeva somyedamagra àsãd
ityàdi vacanaü kvacit na pravartayati, kuta÷cid và nivartayati puruùam, tathàpi puruùa÷reyo 'bhidhatte ityupade÷a ityucyate /
tathàpyativyàptiþ, caityavandanàdivàkyànàmapyevaü lakùaõatvàt /
ata uktam---àpteti /
àptànàü çùyàryamlecchànàmupade÷aþ ÷abdo na tvanàptànàü màyàmohanirmitànàü buddharùabhàdãnàü pramàõaviruddhakùaõikasarvadharmanairàtmyavàdinàmiti /
tadevàha---vàrttikakàraþ na ÷abdamàtramiti såtràrthaþ //

såtrasthàptalakùaõaparaü bhàùyam---àptaþ khalu sàkùàtkçtadharmà /
sudçóhena pramàõenàvadhàritàþ sàkùàtkçtà dharmàþ padàrthà hitàhitapràptiparihàraprayojanà yena sa tathoktaþ /
tathàpi tattvaü vidvàn akàråõikatayà và alasatayà và anupadi÷an, matsaritayà và viparãtamupadi÷an nàptaþ syàdityata àha---yathàdçùñasyàrthasya cikhyàpayiùayà prayuktaþ /
yathàdçùñasyeti matsaritayà viparãtopade÷o nivàritaþ /
cikhyàpayiùayeti akçpàsvàrthakàmatve niràkçte /
prayuktaþ utpàditaprayatnaþ ityalasatvam /
tathàpi sthànakaraõapàñavàbhàvena varõaniùpàdanàsàmarthyenàptaþ prasajyeta, ityata àha---upadeùñà /
sthànakaraõapàñavànityarthaþ //

àpta iti prakçtipratyayasamudàyàt prakçti niùkçùya tadarthamàha--sàkùàtkaraõamiti /
anena yathoktaråpasaüpadupalakùità /
pratyayàrthamàha--tayeti /
àptalakùaõasya vayàpakatvamàha--çùãti /
dar÷anàt çùiþ /
karatalàmalakaphalavat sàkùàtkçtatraikàlyavarttiprameyamàtraþ, àràd yàtaþ pàtakebhya ityàryo madhyamo lokaþ, mlecchaþ prasiddhaþ /
mlecchà api hi paripathamavasthitàþ pànthànàmapahçtasarvasvànàü màrgàkhyàne hetudar÷ana÷ånyà avantyàptà iti pareùàmàptalakùaõamavyàpakamityuktaü bhavati //

tadetad bhàùyam àkùeptumanubhàùate---àptaþ khalviti /
àkùipati---svargeti /
àkùeptà bhàùyam àkùipya såtraü samàdhatte tasmàditi /
àptaþ pràpto yukta iti yàvat /
apauruùeyo vaidika upade÷aþ svargàpårvadevatàdiviùayaþ svataþpràmàõye siddhe nirdeùatayà yukta upapannaþ /
laukika÷càryamlecchànàü pramàõàntaramålo yuktaþ /
mànàntaràbhàve tvanàpto 'yuktaþ /
samàdhatte---na bråma iti /
pauruùeyatvaü vedànàü dvitãyàdhyàya upapàdayiùyate /
tasmàt puruùasyaivàptasyopade÷a àptopade÷a iti sàdhu vyàkhyànaü bhàùyakàrãyamiti bhàvaþ //

pçcchati--kaþ punariti /
asti hi svargàdãnàmapratyakùatve nyàyaþ, yogipratyakùaü na svargàdiviùayaþ pratyakùatvàt asmadàdipratyakùavaditi bhàvaþ /
uttaram--bråmo nyàyam /
tamàha--samànyavi÷eùavattvàt kasyacit pratyakùà iti /
atra yàvati pakùe yo hetuþ siddhaþ, tasya tanmàtre pakùãkàryam /
yogaje ca pratyakùe siddhe tatsàdhakàdeva pramàõàt tasya svargàdiviùayatvamapi siddhamiti dharmigràhakapramàõaviruddhaü mãmàüsakànàm anumànaü nodetumapyutsahate pràgeva tad bàdhitum /
asiddhe tu yogaje pratyakùa à÷rayàsiddho heturàbhàsaþ /
asmàkaü tu samya¤co bahava÷ca nyàyà iti bhàvaþ /
anityatvaü hetumàkùipati--asiddhamiti /
pariharati--neti /
nitye càpårva iti /
atra trayaþ kalpàþ, kimekamapårvaü sarvapuruùasàdhàraõam, àho asàdhàraõam? yadàpi asàdhàraõaü tadàpi kiü pratipuruùamekaikamapårvam, àho pratipuruùamanekamiti? tatra prathamaü kalpaü dåùayati--yadi sàdhàraõateti /
na hi kadàcidapyayamapårvaü pa÷yati laukikaþ puruùaþ /
yoginastvanabhivyaktamapi pa÷yantãti bhàvaþ /
dvitãyaü kalpaü dåùayati--etena pratipuruùamiti /
utkarùa àdhikyamavayavopacaya iti yàvat /
÷aïkate--vya/jaketi /
ekamapi vya/jakabhedàt utkarùanikarùavad dçùñam /
tad yathà mahati darpaõatale mahanmukham, tadeva kanãnikàyàm aõviti bhàvaþ /
vakùyamàõenàbhipràyeõa niràkaroti--na hyekamiti /
÷aïkità svàbhipràyamuddhàñayati--nanu ceti /
svàbhipràyeõa niràkaroti---na dçùña iti bråma iti /
÷aïkità pçcchati--kiü punastat yadi na dçùñam? tatra yadi bhedena na dçùñam, dçùñirnàsti /
kiü punastat, yad bhedena bhedadar÷anamiti bhàsate? samàghàtà svàbhipràyamàha--mithyàpratyaya iti /
na bhedadar÷anamapajànãmahe, kiü tu pàramàrthikaü bhedam /
na ca kalpito 'pårvabhadaþ pàramàrthikàya kàryàyàlamiti bhàvaþ /
utkarùàpakarùakartçtvaü veti karmaõa iti ÷eùaþ /
tçtãyaü kalpamàtiùñhate---pratipuruùamaneka iti /
dåùayati---anivçtta iti /
athottarakàlamiti /
a÷vamedhakriyayà tàvat tadapårvaü svakàla evàbhivyaktaü phaladànàbhimukhãkçtam, abhivya/jakasamànakàlatvàdabhivyakteþ, pradãpàdiùu dar÷anàt /
tathàpi phalaü tàvat na datte, yàvat kriyà na nivartate /
nivçttàyàü tu phalaü datte ityarthaþ /
dåùayati---asatãti /
tat khalu pårvaü sadapi phalaü nàkàrùãt caramabhàvinyàþ kriyàyàþ tajjanyàyà àbhivyakteranutpàdàt /
utpannàyàü tu kriyàyàmabhivyaktau và kasmàt na karoti? na hi kriyàyà vinà÷asya ka÷cidupayogaþ /
tasmàdakàmenàpi tvayà asatyà eva kriyàyà vya/jakatvamanugràhakatvaü càïgãkartavyam /
taccaitadubhayamapi citramityarthaþ /
api ca sàsatã cet kriyàbhivyanakti, tathà sati asattàyàþ sarvatra sulabhatvàt na ki¤cidapårvaü nàbhivyaktamiti /
kriyàvilopaþ prayatnavilopa ityarthaþ //

atra ÷abdaü pramàõàntaramasahamàno dignàgaþ tallakùaõaü vikalpyàkùipati---àptopade÷a iti /
anyasmàdanyasya ni÷cayo na tàvadasaübandhàdatiprasaïgàt /
na ca ÷abdaþ arthàtmà, nàpyarthakàryaþ /
vinàpyarthaü puruùavivakùàmàtràdeva tadutpàdàt /
tasmàt na sàkùàt ÷abdàdarthani÷cayaþ, vivakùàkàryantayà tu vivakùàü gamayet /
sà càrthàbhipràyapårvà /
abhipràya÷ca ka÷cinmanomàtrayoniþ, aparastu pramàõamålaþ /
tatra yaþ pramàõani÷citamarthaü vivakùati, yathàvivakùaü coccàrayati sa àptaþ /
tasya vacanàt kàryàt kàraõaü vivakùà anumãyate /
tasyà÷ca kàraõamarthaj¤ànam /
tata÷càrthaj¤ànasyàrthakàryatvàditi pramàõagatiþ /
tatràptopade÷a ityatropade÷akriyayà upadeùñàra upasthàpitàþ /
te ca pràyeõa visaüvàdakà dçùñà ityàptagrahaõena teùàmavisaüvàditvam /
tata÷ca upade÷àdarthavini÷cayo bhavatvityetadarthaü yadyucyeta ityàha---yadyàptànàmiti /
upadeùñaõàmityarthaþ /
imaü kalpaü dåùayati---tadanumànàt /
avisaüvàditvamupadeùñurànumànikam, tàdç÷asya vacanamarthavini÷caye anumànameva /
tathà hi yad yannirdeùasattvãyaü vacanaü tatsarvamarthavat, yathà buddhasya kùaõikanairàtmyàdiviùaya upade÷aþ, tathà càyaü vivàdàdhyàsita upade÷a iti /
yathoktaü bhadantena
àptavàkyàvisaüvàdasàmànyàdanumànatà //

iti /
dvitãyaü kalpamàtiùñhate---athàrthasya tathàbhàvaþ /
atra hi upadi÷yata ityupade÷a iti vyutpattyà artha ucyate /
àptaþ pràpta upade÷o yasmàt sa tathoktaþ /
etaduktaü bhavati yasmàt ÷abdàdavagamyàrthaü pravartamànaþ pràpnoti tamevàrtha sa àptopade÷aþ ÷abdaþ pramàõam /
evaü ca yathà ÷abdena yo 'rtho dar÷itaþ, tasyàptyà tathàtà dar÷ità bhavati /
tadidamuktam--athàrthasya tathàbhàva iti /
dåùayati--so 'pãti /
tadeva sphuñayati--yadà hãti /
àptyà hi tathàtvaü vini÷canvan arthasya nàpratipannatayà ni÷cetumarhati /
pratipatti÷ca pràyeõa pratyakùeõeti pratyakùata ityuktam /
tamimamàkùemapàkaroti--tanneti /
nàptatvasahàyaþ ÷abdo 'rthaü bodhayatãti såtràrthaþ /
nàpi ÷abdàrthapràptyà ÷abdàrthatathàtvamiti /
kastarhi ityata àha--api tviti /
indriyasaübaddhàsaübaddheùviti dçråñadçùñeùvityarthaþ /
yathoktaü sa dvividho dçùñàdçùñabhedàditi /
etaduktaü bhavati, nàptatvahetukamavisaüvàditvamanena såtreõàgamàrthatayà pratipàdyate /
nàpyarthatathàtvam àgamàrthatayà pratipàdyate /
nàpyàgamaþ pratyakùànumànàbhyàü na bhidyate, kiü tu upade÷aþ ÷abda ityuktam /
upade÷a iti ca kàrakapadam, upadi÷yate j¤àpyate prayojanavànartho 'neneti /
tathàpi vàtikàdyupade÷o 'pi ÷abdaþ syàdityata uktam---àpteti /
tenopade÷apadàdevàgamasya vàkyàrthapratipattiþ phalamuktam /
tadidamuktam---yà ÷abdollekhena padàrthasmaraõàvàntaravyàpàràt ÷abdàdevàrthaü pratyemãtyanenollekhena pratipattiþ sàgamasyàrthaþ phalamiti /
àptatvaü ca na vàkyàrthaü pratyàyayati api tvàgamasyàvyabhicàritàm /
na ca yataþ pràmàõyamavagamyate tataþ prameyamapi /
tathà ca sati pràmàõyaj¤ànahetoranumànàdeva pratyakùàdiprameyàvagatiriti pratyakùàdãnàmapramàõyaprasaïgaþ /
tathàsati kasyànumànamapi pràmàõyamavadhàrayet /
na càptavàkyaü kàryaü sad vaktçj¤ànànumànadvàreõàrthe 'pyanumànameva, na tvarthasya pratyàyakamiti sàüpratam /
yadi hi nàrthaü pratyàyayet j¤ànamàtramanumàpayet, tathà ca nàrthavi÷eùasiddhiþ /
na ca j¤ànasyàrthàdanyo 'sti ka÷cid vi÷eùaþ /
tasmàt vaktçj¤ànavi÷eùaõàya pårvaü ÷abdàdeva kevalàd vàkyàrthaj¤ànam eùitavyam /
evaü ca kçtaü vaktçj¤ànànumànenàrthapratipattyarthena kevalaü pràmàõyaj¤ànàya tadupayoga iti /
na càvinàbhàva eva saübandho yena ÷abdàrthayorasaübandhena gamyagamakatvaü na syàt /
asti hi sàïketikaþ saübandho 'nayoriti vakùyate /
na càvinàbhàvaþ eva pratyàyanàïgam, cakùuràdayo nãlàdibhedavyabhicàriõo 'pi dçùñàþ tatpratipàdakà ityuktam /
tasmàt padàni kçtasaüketàni svàrthàn smàrayanti, àkàïkùàyogyatàsattisadhrãcãnàni adçùñapårvaü vàkyàrthaü bodhayanti, na saügatigrahaõamapi pratãkùanta iti dåre 'numànàd bhavanti /
yathà caitat, tathodde÷e le÷ata uktam /
upapàditaü ca tattvabindau /
tasmàt sarvamavadàtam//7 // 


____________________________________________________________________


     NyS_1,1.8: sa dvividho dçùñàdçùñàrthatvàt //


sa dvividho dçùñàdçùñàrthatvàt iti såtrasya tàtparyamàha---niyamàrtham /
tadvibhajate---anekadheti /
dçùñàdçùñàrthatvàditi bhàùyamatena vyàcaùñe---pratyakùeti /
àptapraõãtatvaliïgànumitapràmàõya÷abdaikaviùayasvargayàgàdisaübandhàdãnàmanumànaviùayatà /
yathàha bhàùyakàraþ, yasyàmutra pratãyate so 'dçùñàrtha iti /
adçùñàrtho 'pi pramàõamarthasyànumànàditi /
tena dçùño 'rtho yasyàgamasya sa tathà /
evamitaro 'pãti /
tadevaü bhàùyamatena vyàkhyàya svamatena vyàcaùñe---vaktçbhedenati /
dçùño 'rtho yena saü dçùñàrthaþ pravaktà, evamadçùño 'rthonumito yena sa tathà /
tatra dçùñàrthà çùayo 'smadàdaya÷ca /
anumitàrthà asmadàdaya eveti /
evamapi ÷abdadvaividhyasàdhane mà bhådapakùadhargateti pravaktçpadena pårayati---dçùñàdçùñàrthapravaktçkatvàditi /
adçùñàrthaþ pravaktà yasyàgamasya sa tathoktaþ /
asyàrthamàha na vigrahaü karoti pratyakùata iti /
÷eùaü subodham /
sa na manyeta dçùñànàü vàkyànàü pràmàõyam /
sa iti /
viprakçùño nàstikaþ paràmçùyata iti bhàùyayojanikà /
pari÷iùñaü tu parãkùàparvaõi nivedayiùyate //8 // 


____________________________________________________________________



     NyS_1,1.9: àtmà÷arãrendriyàrthabuddhimanaþvçttidoùapretyabhàvaphaladuþkhàpavargàsatu prameyam //


iha prameyaü heyopàdeyabhàvenàvasthitaü mumukùuõà pratipitsitam /
tacca parãkùitasvapramàõavi÷eùàdhãnapratipatti /
lakùaõaü càsya pramàõavi÷eùaþ /
na càvàntarapramàõasàmànyapratyakùàdilakùaõamantareõàtmàdipramàõàvatàraþ kartuü ÷akyaþ, tasya pratyakùàdisàmànyavi÷eùatvàt /
ataþ pratyakùàdilakùaõànantaraü tadavatàraþ /
aparãkùitaü ca na tattvanirõayàya paryàptamiti parãkùà vidhàyiùyate /
tatparikara÷ca saü÷ayàdaya iti yuktaü teùàü pa÷càllakùaõam /
tadiha prameyalakùaõàya tadvibhàgodde÷asåtramavatàrayituü bhàùyakàraþ pçcchati sma---kiü punaranena pramàõeneti /
jàtyabhipràyamekavacanam, prakçte prameye yathàyathaü pramàõànàmupayogàt /
tadetad bhàùyam anådya vàrttikakàra àkùipati---kiü punariti /
prameyanàntarãyakatvaü pramàõànàü sàmarthyam /
samàdhatte--neti /
pratyakùàdilakùaõasàmarthyàt prameyamàtraü sidvam, si÷iùñaü tu prameyamadyàpi na sidhyatãti tadarthaü pra÷naþ /
sa ca vi÷eùo yathàvaditi na dar÷ita iti /
ayameva ca såtràrtha iti /
yeùàü tattvàtattvaj¤ànàbhyàm apavargasaüsàrau bhavataþ, ta etàvanta eva /
na nyånà nàdhikà ityarthaþ /
prathamasåtravyavasthàm atidi÷ati---atràpãti /
uktamarthamanàkalayannàkùipati---ubhayeti /
digàdãnàmiti /
dravyeùu dikkàlaparamàõånàmanabhidhànàt /
vçkùastiùñhatãti /
iti÷abda àdyarthe tena vçkùaü pa÷yati, vçkùeõa candramasaü pa÷yatãtyàdayo veditavyàþ /
samàdhatte---na såtràrthàparij¤ànàditi, na prameyapadaü prameyamàtre pravartate, kiü tu yat tattvato j¤àyamànamapavargasàdhanaü tasmin, taccàtmàdyeva nànyaditi yukto 'nyayogavyavaccheda ityarthaþ /
ayogavyavacchede 'pi na doùa ityàha---prameyameveti /
nanvasmin pakùe na kadàcidapi pramàõatà syàdityasti doùa ityata àha---kimuktaü bhavatãti /
nàsya puruùamàtraü prati prameyatvaü vidhãyate, api tu mokùamàõa÷iùñaü prati vidhãyate /
anådyata iti pramàõàntaramålakatvena vidhànasya dàróhyaü dar÷ayati /
upasaüharati---tasmàditi /
kau÷alamàtramàtmanaþ khyàpayitumabhyupetya samàdhànàntaramàha--upetyeti /
pravçttisaüskàrakatvamasti dikkàlayoþ,
pràïmukho 'nnàni bhu/jãta //

pràcãnapravaõe vai÷vadevena yajeta //

paurõamàsyàü paurõamàsyà yajeta //

amàvàsyàyàmamàvàsyayà yajeta //

ityevamàdi ÷ravaõàt /
kau÷alamàtramidaü na tu samàdhànamityàha---na punaridamiti /
vihitavidhànàditi /
pramàõavidhànasàmarthyena vihitamityarthaþ /
na kevalaü pramàõavidhànàkùiptam, api tvàdyasåtragamaprameyapadàdapi labdhamityàha---àdyena ceti /
etasmi÷càrthe såtrakàrasya anumatimàha---enaü càrthamiti /
bhàùyam---sarvasya sukhaduþkhasàdhanasya, draùñà sarvasya sukhaduþkhasya bhoktà, yataþ sukhaduþkhasàdhanaü sarvam, sarvaü ca sukhaduþkhaü jànàti, ataþ sarvaj¤aþ /
na càpràptànyetàni jànàtãtyata àha---sarvànubhàvã /
anubhavaþ pràptiþ /
tadetad vairàgyotpàdàyoktam, evamuttaratràpi boddhavyam /
àtmanyayaü vi÷eùo yadanena råpeõa heyaþ, kaivalyena copàdeyaþ /
÷arãràdãni tu heyànyeva /
apavargaståpàdeya eveti /
avidyamànaü pårvaü ÷arãraü yasya tadapårvaü ÷arãram /
tanniùedhati---nàsyedamiti /
prameyatattvamaviduùa àtmana avidyamànamuttaraü ÷arãraü yasya tad anuttaram /
tadapi niùiddhaü cena, netyanukarùaõàt /
nanu yathà pårveùàü ÷arãràõàm anàdità evamuttareùàmapyanantatà, tathà ca mokùamàõànàü pravçttaya÷ca tadarthàni ÷àstràõi cànarthakàni prasajyerannityata àha---uttareùàmiti /
prameyatattvàvagamàdityarthaþ /
nanu såkhe 'pyuddeùñavye duþkhamàtrodde÷aþ kiü sukhaü pratyàcaùñe? tathà cànubhavavirodha ityata àha--nedamiti /
tadetad bhàùyaü vàrttikakàra àkùepasamàdhànàbhyàü vyàcaùñe---sukhaü punariti na cànyata àtmàdipadàt, upalabdhiþ, asmàdeva àtmàdibhyo bhedena pratyàtmamupalabhyamànatvàdeva, nirvidyate ityasya vyàkhyànam---tàü copàsãnasya tayaiva virodhiguõena tçùõà vicchidyate, sukhànabhidhànena duþkhapakùanikùepaü såcayati /
tathà ca sukhe 'sya vairàgyaü bhavatãti tàtparyàrthaþ //9 // 


____________________________________________________________________


     NyS_1,1.10: icchàdveùaprayatnasukhaduþkhaj¤ànànyàtmano liïgam //


apavargasyàpyàtmàrthatvena prameyeùvàtmanaþ pràdhànyàt prathamamàtmalakùaõasåtram icchetyàdi /
tadavatàràrthaü bhàùyam---tatràtmeti /
ahamiti j¤ànaü gauràdyàkàraü ÷arãràvabhàsaü na ÷akyaü ghañàdij¤ànavad dràgàtmani pramàõayitumityabhipràyaþ, paradehavartyàtmàbhipràyaü và /
tadatra vàrttikàraþ såtratàtparyamàha---samàneti /
samànajàtãyaü ÷arãràdi, asamànajàtãyaü pramàõasaü÷ayàdi /
satyevàsmin prayojane prayojanamanvàcinoti---àgamasyeti /
tata÷càtpoktatvànumànasiddhamapi pràmàõyaü ÷abdasya anena tadarthasaüvàdakenànumànena dçóhataraü bhavatãtyarthaþ /
prayojanàntaraü cànvàcinoti---pramàõasaüplavasyeti /
dvàvapi và÷abdau càrthe 'nvàcaye draùñavyau /
tadanena vàrttikena anumànàcca pratipattavya iti bhàùyaü vyàkhyàtam icchàyà àtmaliïgatvakathanaparaü bhàùyaü yajjàtãyasyeti /
yajjàtãyasyeti vyaptismçtikathanam /
tajjàtãyaü pa÷yanniti pakùadharmopanayaþ /
tasmàdayaü sukhaheturityanumàyàdàtumicchati /
seyamicchedç÷ã vyàptigrahaõatatsmaraõapakùadharmatàgrahaõànumànecchàdãnàmekakartçtvaü såcayati, bhede pratisandhànàbhàvena tadanupapatteþ /
tadidamuktam---ekasyeti /
ya÷càsàveko 'nubhavità ca smartà cànumàtà caiùità ca sa àtmà /
na ca ÷arãrameva bhavitumarhati, tasyàpi bàlyakaumàrayauvanavàrddhakabhedenànyatvàt /
nendriyam, indriyàntaragçhãta indriyàntareõàpratisandhànaprasaïgàt yamaham aspràkùaü ta pa÷yàmãti /
nàpi manaþ, manasaþ, karaõatvenaivànumànàt /
vakùyati hyetat sarvaü j¤àturj¤ànasàdhanopapatteþ //

# 3/1/17 # ityatra såtre //

syàdetat /
asatyapi àtmani j¤àtari satyapi ca buddhyàdãnàü bhede, tatsantànàbhedena pratisandhànavyavasthopapatsyata ityata àha---niyataviùaye iti /
niyataviùaya iti buddhibhedasya pratisandhànamapàkaroti /
màtragrahaõena ca saütànaü saütànivyatiriktamapàkaroti /
tadabhyupagame và sa evàtmeti siddhaü naþ samãhitam /
tadetad bhàùyam anubhàùya vàrttikakàrastàtparyamasyàha---yajjàtãyasyeti /
tatra vicàramàrabhate---tatreti /
pårvapakùamàha---kathamicchàdãti /
pariharati---smçtyeti /
nanvekaviùayàõàü smçtyàdãnàü nànàkartçkatve ko virodha ityata àha---na hãti /
nànàviùayatva udàharaõamàha---na hi bhavati yadråpamiti /
nànànimittatva udàharaõamàha---nàpi bhavatãti, yad yasmàt nimittàt tvagindriyàt spar÷amahamasparkùaü tat tasmàt nimittàt cakùuùo råpaü pa÷yàmãti /
nànàkartçtva udàharaõamàha---na hi bhavati devadatta iti /
tadetat kila pratisandhànaü kartçbhedàd devadattayaj¤adattàdervyatirekabalenaikakartçkatvaü sàdhayatãtyuktam //

tadetadanupapannam, bhinnakartçkatvàd vyatirekasyopàdhisaübhavena svàbhàvikapratibandhavij¤ànavaikalyàt, asti hi devadattayaj¤adattavij¤ànànàü bhinnakartçkatvamakàryakàraõabhàva÷ca, tatra kimakàryakàraõabhàvàt pratisandhànasya vyatireka uta bhinnakartçkatvàditi sandigdhavyatirekatvàdasàdhanàïgaü pratisandhànamityà÷ayavàü÷codayati---kàryakàraõabhàvàditi /
tadidamuktam---tadidaü pratisandhànamanyathà bhavaditi /
gåóhàbhipràyaþ pariharati---na nànàtvasyeti /
codaka àha---akàryeti /
gåóhàbhipràya eva parihàravàdyàha---tadayuktamiti, anaikàntikatvaü sandigdhavyatirekità /
codaka àha---tulyaü bhavato 'pãti /
siddhàntã gåóhàbhipràya evàha--abhyupagamàditi /
codaka àha--nàsàdhanàditi /
asiddhàrthatà anyathàsiddhàrthatà /
hetoþ hetuvacanasyetyarthaþ /
saüprati samàdhàtà svàbhipràyamàviùkaroti--na, hetvarthàparij¤ànàt /
tadeva vibhajate---na bhavateti /
kaþ punarasau hetuvi÷eùa ityata àha---vi÷eùitaü caitatpratisaüdhànam /
tat kathayati--- smçtyà saha pårvàparapratyayayorekaviùayatvena pratisaündhànam yajjàtãyaü candanavanitàdi sukhahetuü pratãtaü smaràmi tajjàtãyamimu pratyemãti pratisandhànam /
tadanena ÷àlibãjàïgurasya paramparayà ÷àlibãjàntarajananalakùaõàt pratisaüdhànàt kàryakàraõabhàvaniyamàd vyavacchinatti //

nanviyaü pårvàparapratyayasaühità smçtirapi kàryakàraõabhàvàdevopapatsyate, kçtamekena kartretyata àha---sà ca smçtirbhavatpakùe 'nupapannà /
pçcchati---kasmàt? uttaram---anyena nimittena anubhåtasya anyena nimittena asmaraõàt /
na hi bhavati yenaiva cakùuùà ghañamadràkùam, tenaiva tvagindriyeõa taü spç÷àmãti /
nimittabhede pratisaüdhànàbhàvamuktvà viùayabhede 'pyàha---na hyanyena svabhàvena ghañatvàdinànubhåtasya anyena vçkùatvàdinà smaraõam /
na hi bhavati yamahaü ghañamadràkùaü so 'yaü vçkùa iti /
kartçbhede pratisaüdhànàbhàvamàha---na hyanyena devadattena anubhåtamanyo yaj¤adattaþ smarati /
na hi bhavati yo 'haü devadatto 'dràkùaü so 'haü yaj¤adattaþ pa÷yàmãti /
na cedaü satyapi bhede kàryakàraõabhàvàt pratisaüdhànaü bhavitumarhati /
na hi yatra sphuñataraþ kàryakàraõabhàvaþ tantupañayorghañakapàlayorvà dç÷yate tatra pratisaüdhànaü bhavati, ye tantavaþ sa eva paña iti và yo ghañàkùaõaþ sa eva kapàlakùaõa iti và /
vastutaþ kàryakàraõabhåtànàmagçhãtabhedànàü pratisaüdhànahetubhàvaþ sabhàgeùu kùaõeùu tathà dar÷anàditi cet? tanna, àmalakaphalasyaikasyàpanayane tatraiva sthàne àmalakàntaràvasthàpane bhavati pratisaüdhànam /
na ca tayoràmalakayorasti kàryakàraõabhàvaþ /
pårvàparapratyayayoþ smçtyà sahaikaviùayatvaü kartari kàryakàraõabhàvanibandhanaü na karmaõãti cet? hanta, nairàtmyasàkùàtkàrasàtmãbhàve 'pyasti vij¤ànànàü kàryakàraõabhàva iti tannibandhanaü pratisaüdhànaü pårvavadeva prasajyeta /
saiva càtmadçùñirdeùàõàü nidànaü paramiti vyartho nairàtmyasàkùàtkàrasàtmãbhàvaprayàsaþ /
athàsadapi pratisaüdhànaü kàryava÷àdàharati tathàgato naña iva ràmatvamàtmanaþ, yadi tat kàryakàraõabhàvanibandhanam, kathamasat, kathamàhàryam? atha kàryakàraõabhàvo 'pyavastusan kalpanàmàtranibandhanaþ, sa tarhi tàdç÷aþ ÷àlibãjasyotpàdaü vàstavaü na niyantumarhati, na jàtu kalpitavahnibhàvo màõavako dahanapàkayoråpayujyate /
na ca pratyayànàü bhedàgrahàt pratisaüdhànamiti sàüpratam, pravçttivij¤ànànàü råpàdiviùayàõàü bhedena pçthagjanairapi pratiyamànatvàt, àlayavij¤ànasya ca pravçttivij¤ànàtiriktasyànupalabdheþ /
ahamiti ca sattvadçùñeþ kùaõikatvaniràkçtàvasati bàdhake sthiravastuviùayatvàt /
tasmàt smçtyà saha pårvàparapratyayayoþ ekaviùayatvalakùaõasya pratisandhànasyànekakartçkatvàd vyatireko niråpàdhirekakartçkatvaü sàdhayati /
sa caikaþ kartà ÷arãrendriyabuddhibhyo bhinna àtmeti siddham //

tadanenà÷ayenàktam---asti ca smçtiþ uktaråpa /
tasmàd yasmin pakùe smçtiþ saübhavati tatra pratisaüdhànaü nyàyyamiti /
sa ca kartrekatvapakùa iti bhàvaþ /
à÷ayamavidvàn punaþ paraþ pratyavatiùñhate---bhavàniti /
para evaikagranthenàha---kathamiti /
kathaü na saübhavatãtyarthaþ /
syàdetat, yogicittamapi sarvaj¤asya cetasa àlambanapratyaya iti /
tasyàpi yogicittena pratisandhànaü syàdityata àha---yatkàyeti /
etaduktaü bhavati, upàdànopàdeyabhàvenàvasthitaþ cittapravàhaþ santànaþ /
na ca yogicittamupàdànaü sarvaj¤asya cetasaþ /
àlambanapratyayo hi taditi /
kàyagrahaõaü ca ekasantànopalakùaõaparam /
tena janmàntare 'pi smçtiråpapanneti /
tamimamasmadabhipràyànabhij¤aü paramanyathàpi bodhayituü vibhavàma iti siddhàntã anyathà smçtyanupapattimàha---na, asthiratvàt buddhãnàm /
na hyajàtànanvayadhyastayorasti ka÷cid vi÷eùa iti pårvotpanno 'nubhavaþ kà¤cana vàsanàmàdhàya dhvaüsate, yayà kàlàntare smçtiràdhãyate ityabhyupagantavyam /
na càsthirà buddhiþ ÷akyà vàsayitumityàtmà sthiro 'bhyupeya ityarthaþ /
yuktyantaramàha---asaübandhàcceti /
na ca buddhãnàmasamànakàlànàmasti saübandha ityarthaþ /
punaþ paraþ pratyavatiùñhate---÷aktãti /
nàsmàkaü kùaõikavastuvàdinàmasti tajjagati yadavasthitaü vàsakena vàsyamànaü dçùñamiti bhàvaþ nanu tathàpyasamànakàlayatà saübandharahitama÷akyaü vàsayitumiti grahaõakavàkyavivaraõavyàjenàpàkaroti---athàpãti /
pårvacittaü pravçttivij¤ànaü yattat ùaóvidham, pa¤ca råpàdij¤ànànyavikalpakàni, ùaùñhaü ca vikalpavij¤ànam /
tena saha jàtaþ samànakàlaþ cenàvi÷eùaþ tadàlayavij¤ànamityucyate /
ahaïkàràspadaü smçti÷aktiþ /
sà ca na ÷aktàt tajj¤ànàdatiricyate /
tena katha¤cid
bhedavivakùayà ÷aktivi÷iùñamityucyate /
siddhàntavàdyàha---atroktamiti /
upapàdayiùyate hi bhàvànàü sarvajanapratãtisiddhà stharatà kùaõabhaïganiràkaraõena /
tathà ca sthirasya saübaddhasya ca vastràdeþ mçgamadàdinà vàsyatvaü dçùñamiti nàsthire 'saübaddhe ca bhavitumarhatãtyarthaþ //

syàdetat /
asthirayorapi j¤ànayoþ samànakàlatayà asti saübandha iti kasmàt anyataracittavàsitamanyataraccittaü smçtiü nàdhatte ityata àha---ya÷càsàviti /
vakùyamàõàpekùo 'pi÷abdaþ /
nanu vartamàne cetasi mà kàrùodupakàram, anàgate tu kariùyati ityata àha---nàpãti /
pçcchati---kathamiti /
uttaram---vartamànaü tàvaditi /
prakçtamupasaüharati---tasmàditi /
ito 'pyasatyàtmani vij¤ànamàtràt kàryakàraõabhàvena smçtirnotpadyate ityàha---ita÷ceti /
kasmàt? bhàvasya bhavitrapekùatvàt /
bhàva utpattimàn dharmaþ /
bhavità dharmo /
pàko viklittiþ saüyogabhedaþ /
sa ca taõóulàvayavasamaveto 'pyavayavàvayavinorabhedopacàràt taõóulànàmityuktam /
gatiþ parispando devadatte kartarãti /
siddhàntã kùaõikavàdinamutthàpyàkùaõikatvàbhripàyeõa dåùayati---anàdhàraiveti /
pårvapakùã kùaõikatvàbhipràyeõàha---kàryeti /
siddhàntavàdyakùaõikatvàbhipràyeõa pariharati---tacca neti /
samànakàlayoràdhàràdheyabhàvo dçùñaþ, yathà kuõóavadarayoþ /
sthirameva hi kuõóaü sthirasyaiva vadarasya gurutvena patato gurutvaü pratibadhnadadhaþpatanaü nivàrayadàdhàro bhavati /
yadyucyeta na smçtirbhàvaþ, kiü tu bhavitrã utpattirasyà bhàvaþ /
na tu bhaviturbhavitrantaràpekùà yuktà anavasthàpàtàditi à÷aïkate---athàpãdamiti /
niràkaroti---tacca neti /
virodhàditi vivçõoti---yadãti /
kasmàd vyàhatamityata àha---svaråpaü ceti /
co hetvartha /
svaråpamutpatteråcyamànaü svatantraü bàdhate yataþ, tasmàd virodha ityarthaþ /
anabhyupagamàditi vivçõoti-na hi bhavanta iti /
virodhàditi sphorayati---vyatiriktàü ceti /
tantraü ÷àstram /
÷aïkate---atheti /
tathà ca na virodho nàpyanabhyupaga ityarthaþ /
niràkaroti---kiü kveti /
abhidhànasvaråpamàha-utpattitirati /
api cotpatterbhàvatve 'pi na smçtirna bhàvaþ, bhàvatvasya kàryamàtrànubandhitvàt smçte÷ca kàryatvàt /
na cànavasthà, nitye vyavasthànàt /
tathà ca smçteþ bhàvasya bhavità àtmaika nityaþ pari÷iùyate ityà÷ayavànàha---yadà cotpattiriti /
prakçtamupasaüharati---tasmàditi /
tat siddhametat---smçtiþ pårvàparapratyayàbhyàmekakartçkà, tàbhyàü sahaikaviùayatvena pratisandhãyamànatvàt /
yà punarnàbhyàmekakartçkà sà nàbhyàü tathà pratisandhãyate, yathà devadattasya smçtirna yaj¤adattapratyayàbhyàm /
na ceyaü tathà /
tasmàt tatheti //

tadevaü vyatirekisamarthanaü kçtvà anvayavyatirekiõamatràrthe pramàõayati---atha veti /
anekagrahaõamanekanibhittapratiùedha÷aïkànivçttyarthaü yena mayà råpàdayo 'nåbhåtàþ tenaiva gandha upalabhyate iti khalu mayeti smçtyà saha pratisandhànaü tasmàd bharatamatàbhyàsenàbhinaye ye kçtasaïketàþ, teùàm /
yaccoktaü paraiþ,
nartakãbhrålatàkùepo na hyekaþ paramàrthikaþ /
paramàõusamåhatvàdekatvaü tasya kalpitam //

iti /
tatràha---bhråkùepasyaikatvàt /
na bhråþ paramàõusamåho 'pi tu avayavidravyamekam, tadgataü ca recitakamapi kriyaikaiva /
bhavatu và paramàõusamåha eva bhråkùepaþ, tathàpi samåhasya samåhibhyo 'nanyatvàt paramàõava eva, teùàü ca pratyekamekatà cànekabharatamatanipuõapratipattçsàdhàraõatà ca /
asti ca teùàmapi svagocaràvikalpotpàdanadvàreõa paraüparayà mayeti pratisandhànahetubhàva iti yatki¤cidetadekatvaü tasya kalpitamiti /
tadevaü pratisandhànadvàreõecchàdãnàmàtmaliïgatvamuktvà saüprati guõatayà liïgatà vàrttikakçd àha---atha veti /
guõatvenecchàdãnàü pàratantryaü råpàdivat sàdhanãyam /
taccànityatvenaiva sàmànyavi÷eùasamavàyebhyo vyàvartakena siddham /
na hyanityo bhàvo dravyàt svatantro bhavati /
tasmàd guõatvaprasàdhakàdeva hetoþ pàratantryasiddheþ kçtaü guõatvena pàratantryasàdhakeneti hçdi nidhàya vàrttikakàraþ tadapi pårvamuktamiti siddhena pàratantryeõa guõatvamapi sàdhayati /
na caitadanityasya pàratantryaü dravyeõa sidhyati, dravyavakarmaõorapyanityayoþ pàratantryàt /
tasmàdanityatvasiddhena dravyapàratantryeõa dravyakarmabhyàü vyatirecayati---na dravyaü karma và icchàdayaþ,
vyàpakadravyasamavàyàt ÷abdavad ityàdi /
yadyapyanityatvena dravyasamavàyamàtraü sidhyati, tathàpi dravyakalpanamàtreõaivopapattau tadavayayavakalpanàyàü pramàõàbhàvena tad dravyamanavayavaü tàvat siddham /
anavayavaü ca dravyaü dvedhà, vyàpakam aõu ca /
na tàvadaõu, tatrecchàdãnàmupalabdheþ /
kvacidanyatarakarmaõà kvacit svabhàvataþ tatsaüyogopapattau tadgatikalpanàyàü pramàõàbhàvàt siddhamasya vyàpakatvam /
tadetadàdigrahaõavyàkhyànam /
tadanayà vakroktyà nityatvaü paramamahattvaü càtmano dar÷itaü bhavati /
etacca sàmànyatodçùñamanumànaü såtrayatà sarvaü dar÷itamityàha---sàmànyata iti /
yat tatpårvaü hçdi sthitamicchàdãnàü dravyapàratantrye sàdhye 'nityatvahetukànumànam taduddhàñayati, kàryatvamapi hetuü samuccinoti---eteneti /
nanvastu dravyapàratantryaü tathàpi ÷arãrapàratantryamastu, kçtamanupalabdhacareõàtmanà ityata àha---ayàvaditi /
sarvapuruùasàdhàraõyaprasaïgàcca na pçthivyàdiguõàþ /
tadutpattau karaõatvena kalpanàcca nàkarturmanasaþ /
tasmàd aùñadravyàtiriktaü dravyàntaram, tatrecchàdayaþ, sa càtmeti siddhamityàha---tatpratiùedhàditi //10 // 


____________________________________________________________________


     NyS_1,1.11: ceùñendriyàrthà÷rayaþ ÷arãram //


àtmànaü lakùayitvàtmano duþkhanidànànàmindriyàdãnàü sarveùàü sàkùàt pàramparyeõa ca ÷arãramà÷ritya tannidànatvamiti tadevàsya duþkhamålakàraõamityanantaraü ÷arãraü lakùayituü såtram---ceùñetyàdi /
tadavatàràya bhàùyam---tasyeti /
tasyetyàmànaü paràmç÷ati /
bhogaþ sukhaduþkhasaüvit /
tadadhiùñhànaü ÷arãram /
tadanena sarvasyànarthasaübhàrasya paramanidànaü ÷arãram /
atastadevendriyàdibhyaþ pårvaü lakùaõãyamityuktam /
atra ceùñà÷rayatvenendriyà÷rayatvenàrthà÷rayatvena ca pratyekaü samànajàtãyebhya àtmendriyàdibhyo 'samànajàtãyebhyaþ pramàõasaü÷ayàdibhyaþ ÷arãraü vyavacchidyate //

kathaü ceùñà÷rayaþ iti bhàùyam /
tasyàrthaü vyàcaùñe---kà punariti /
ceùñà vyàpàraþ /
sa càtivyàpakatayà avyàpakatayà ca na lakùaõam, vçkùàdiùu bhàvàt, abhàvàcca pàùàõamadhyavartimaõóåkàdi÷arãre iti bhàvaþ /
atrottarabhàùyarm---ipsitamityàdita /
tad vyàcaùñe---hitàhiteti /
prayuktasya utpàditaprayatnasya /
na ca vyàpàramàtraü ceùñà abhimatà, api tu vi÷iùño vyàpàraþ /
sa ca na vçkùàdiùvastãti nàtivyàpakatà /
yadyapi ca dàråyantràdiùur idç÷o vyàpàro 'sti, tathàpi mårtàntaràprayoge satãti vi÷eùaõàt na vyabhicàraþ, teùàü ÷arãreõa mårtena prayogàt /
÷arãrasya tu mårtàntaràprayuktasyar idç÷avyàpàrà÷rayatvam, pàùàõamadhyavartina÷ca maõóåkadehasya tadvyàpàràyoge 'pi tadyàgyatvàt, pàñite pàùàõe tàdç÷asya tadvyàpàrasya dar÷anàditi bhàvaþ //

kathamindriyà÷raya iti bhàùyaü vyàcaùñe---kathamiti /
saüyogitayà tvindriyà÷rayatve ghañàdãnàmapi ÷arãratvaprasaïgaþ, teùàmapãndriyasaüyogitvàditi bhàvaþ /
yasyetyàdi parihàrabhàùyaü vyàcaùñe---÷arãreti //

eteneti /
tadvçttitvenànupapattyà arthànàmapyànyàdç÷a à÷rayàrtho vyàkhyeyaþ /
yadyapi gandhàdayo viùayà na svaråpeõa ÷arãramà÷rayante tathàpi yadeùàü sukhàdyupalambhahetutvaü kàryaü prayojanaü tadarthamà÷rayante ityarthaþ /
tadanena yasminnityàdi bhàùyaü vyàkhyàtam /
codayati---kathaü punariti /
pariharati---sàmànyeti /
vi÷eùeõa bubhukùitatvàdinàprakaraõàpannaü niyantriyaü sàmarthyam /
prakaraõàdãtyatràdipadasaügçhãtamaparamapi sàmarthya÷abdàrthamàha---sàmarthyaü ceti /
aparamàpyàha---pramàõeti /
atra prathame pakùe ceùñà÷abdo vyàpàravi÷eùe spandàdivanmukhyàrthaþ /
tadetat---lokastàvadityàdinà tathà càyaü ceùñà÷abda ityantena dar÷itam /
pramàõàsaübhavo veti dvitãyaü pakùaü vivçõoti---sàmànyavàcyapãti /
apirabhyupagame /
pramàõàsaübhavo/nupapattiþ /
sà ca na kriyàmàtra ityanena dar÷ità /
evaü ceùñàpadavyàkhyàne na ghañàdiùu ÷arãratvaprasaïgaþ //

evaü bhàùyànusàreõa svamatena ca pratyekaü ceùñà÷rayatvàdi ÷arãrasya lakùaõamiti varõayitvà samastamevedaü ÷arãralakùaõamiti ye varõayàübabhåvuþ, tanmataü niràkaroti---yairapãti /
yadyàdyaü padaü lakùaõaü ceùñà÷raya iti, tadà ghañena vyabhicàraþ /
tadarthaü dvitãyapadopàdànam indriyà÷raya iti, indriyasaüyogãtyarthaþ /
tathàpi tenaiva ghañàdinà vyabhicàraþ, pràpyakàritvenendriyàõàü ghañàdãnàmapi indriyasaüyogitvàt /
ata àha---arthà÷raya iti /
evamapi vyabhicàrastadavastha
eva, ghañàdãnàmapi råpàdyarthasamavàyenàrthà÷rayatvàt /
atha samavàyàbhipràyeõà÷rayatvam, tathàpi na samavàya indriyàõàü ÷arãre /
ghràõasya pàrthivatvena samavàyo na viruddha iti cet---na, tasya ÷arãràvayavasamavàyitvena ÷arãràsamavàyàt /
yadi nàsikàgrameva ghràõam, atha tadàdhàramatãndriyam, tathàpi na tatsamavetaü ÷arãram, pratyakùàpratyakùavçttervàyuvanaspatisaüyogavadapratyakùatvaprasaïgàd dehasya /
api ca yadà ceùñendriyàrthasya samavàyena ÷arãratvam, hanta bho indriyasamavàyikàraõeùu paramàõuùu samastam etadastãti teùàmapi ÷arãratvaprasaïga ityàha---samasteti /
syàdetat /
bhavanmate 'pi cukùuràdibhirindriyairvyabhicàraþ, teùàmapi yathoktavyàpàràdhàratvàdityata àha---yathà tviti /
mårtàntaràprayoge satãti vi÷eùitam /
cakùuràdayastu unmãlanànmårtena ÷arãreõa prayujyante iti na prasaïgaþ /
÷rotraü tu ceùñàdhàra eva na bhavati /
tadetadupalakùaõaü ÷arãraü bhàvayannirvidyate iti siddham //11 // 


____________________________________________________________________


     NyS_1,1.12: ghràõarasanacakùustvak÷rotràõãndriyàõi bhåtebhyaþ //


indriyasyopanàyakatvenàrthàdibhyo vi÷eùàdindriyàõàmarthàdibhyaþ pårvaü lakùaõam /
na ca vi÷eùalakùaõamakçte sàmànyalakùaõe ÷akyamiti bhàùyakàraþ prathamamindriyàõàü sàmànyalakùaõaü nirvedopayuktamàha---bhogasàdhanànãti /
anena yaccharãrasaüyuktaü satkàrakadoùavyatiriktaü sàkùàtpratãtisàdhanaü tadindriyamiti sàmànyalakùaõaü såcitam /
sàkùàtpratãtisàdhanamindriyamiti vaktavye bhogasàdhanàbhidhànaü nirvedopayogãti /
pàramparyeõa ca bhogasàdhanatvaü ghràõàdãnàm sàkùànmanasa eva tatsàdhanatvàt, sukhaduþkhasàkùàtkàrasya bhogatvàt //

ghràõa---bhyaþ //12// atrendriyàõãti lakùyanirde÷aþ ghràõàdãnãtyarthaþ /
teùàü pa¤cànàü pa¤caiva lakùaõànãti kathayati---lakùaõasåtràõãti /
àpàtataþ såtram, vicàryamàõàni tu såtràõãtyarthaþ /
samànajàtãyaü ghràõàde rasanàdi pratiniyataviùayatvàt /
asamànajàtãyaü tu mana àdi sarvaviùayamiti /
jighratãtyàdibhàùyaniràkaraõãya÷aïkàmàha---udde÷eti /
pramàõàdyudde÷ena sàmànyàdityarthaþ /
lakùaõaü hi vidheyam /
lakùyaü codde÷yam /
j¤àtaü coddi÷yate, aj¤àtaü ca vidhãyate iti /
na caikasya yugapajj¤àtàj¤àtatve saübhavataþ /
nàpi lakùyalakùaõatve iti bhàvaþ /
pariharati---nedaü tathà yathodde÷a ityarthaþ /
kasmàt? karaõabhàvàt svaviùayagrahaõalakùaõatvaü yato ghràõàdãnàm /
etaduktaü bhavati, indriyàõàmatãndriyatvàt sarvadà svasvaviùayopalabdhikaraõatvenaivànumàtavyàni /
tasmàt svasvaviùayopalabdhisàdhanatvameva samànàsamànajàtãyavyavacchedakatayà lakùaõam /
tadekàrthasamavàyi tu ghràõatvàdi lakùyam /
atra ca ghràõàdi÷abdàþ païkajàdipadavadavayavàrthaü nimittãkçtya kvacit, kvacit sàmànyavi÷eùe vartante, avayavàrthasaübandhasya pratãyamànasyàsati bàdhake parityàgàyogàt /
a÷vakarõàdau vçkùavi÷eùavàcake vàjikarõàyogena bàdhakenàvayavàrthaparityàgàt /
avayavàrthage 'pi ca gandhàdyupalabdhisàdhane sannikarùàdau ghràõàdi÷abdàprayogàt avayavàrthànvitaü ghràõatvàdyeva ghràõàdi÷abdapravçttinimittam /
tathà ca ghràõàdipadameva ghràõatvàdiparaü lakùayanirde÷aþ /
tacca indriyàõi ityanena såcitam /
tadeva tvavayavàrthaparaü lakùaõanirde÷o ghràõetyàdi /
na ca sannikarùeõa gandhopalabdhisàdhanena ca vyabhicàraþ, indriyasàmànyalakùaõayuktasya gandhopalabdhisàdhanatvaü na sannikarùasyàsti /
tadanena jighratãtyàdi svaviùayagrahaõalakùaõàni ityantaü bhàùyaü vyàkhyàtam /
nirvacanagrahaõena padapravçttinimittamàtramucyate /
tena tvakpadamapi saügçhãtaü bhavati /
tasyàpi tvaksthàne indriye spar÷opalabdhisàdhane eva upacàra iti //

bhåtebhya iti såtràvayavatàtparyavyàkhyànaparaü bhàùyaü bhåtebhya itãti /
nànàprakçtãnàmityàdi /
tad vàrttikakàro vyàcaùñe---bhåtebhya iti /
pçcchati---kaþ punariti /
uttaram---bhåtaguõavi÷eùagrahaõasàdhanatvam ghràõenaiva hi pçthivyà yo guõavi÷eùo gandhaþ sa gçhyate, na rasanàdinà /
evaü rasanenaivàpàü yo màdhuryaü guõavi÷eùaþ sa gçhyate, na ghràõàdinà /
evaü cakùuùaiva ÷uklabhàsvaraü råpaü tejasaþ /
evaü tvacaivànuùõà÷ãtaspar÷o 'pàkajo vàyoþ /
evaü ÷rotreõaiva ÷abdo nabhasa iti hi niyamaþ //

atra ca prayogaþ, gandhopalabdhiþ karaõasàdhyà kriyàtvàt chidikriyàvaditi /
evaü sà tadanyakriyàkàraõàtiriktakaraõaniùpàdyà, tadanvayavyatirekànanuvidhàne sati kàryatvàt /
yà yatkriyàkaraõànvayatirekànanuvidhàne sati kàryà, sa sarvà takriyàkaraõàtiriktakaraõaniùpàdyà, yathà pañàdikriyà ghañadikriyàkaraõacakradaõóàdyatiriktavemàdikaraõaniùpàdyà /
tathà ceyam /
tasmàt tatheti /
tacca karaõaü cakùuràdyatiriktaü ghràõam /
tad dravyam, saüyogàdhàratvàd ghañadivat /
tacca pàrthivam, dravyatve sati råpàdiùu madhye gandhasyaiva vya/jakatvàt, pàrthivàntaravat /
evaü rasanàdiùvapi yojyam /
tadidamuktam---yajjàtãyamindriyaü pàrthivaü pàrthasãyaü và bhavati, tasya pçthivyàþ pàthaso và yo guõavi÷eùo gandho và madhura eva và rasabhedaþ, tena hi pçthivã abàdibhyaþ, àpo và pçthivyàdibhyo vyavacchidyante iti /
itaretarabhåtavyavacchedahetuþ sa tenaivendriyeõa gçhyate nànyeneti /
na caive rasanà apàmiva pçthivyà api rasabhedaü gçhõàtãti pàrthivã bhavati /
tathàtve tayà gandho 'pyupalabhyeta /
tena tenaivendriyeõeti niyamo guõavi÷eùamavadhàrayati, na tvindriyamimi /
atra ca karõa÷aùkulãsaüyogopàdhinà ÷rotrasya nabhasaþ katha¤cid bhedaü vivakùitvà bhåtebhya iti pa/yamyartho vyàkhyeyaþ //

anena khalvàhaïkàrikàõãndriyàõi iti yadàhuþ sàükhyàþ, tat niràkçtam /
niràkaraõahetumàha---aikàtmya iti ÷liùñaü padam /
sàükhyànàü kila ràddhànte kàraõàtmakaü kàryam /
tacca kàraõamindriyàõàmahaïkàra eva ityaikàtmyamekakàraõakatvam /
tathà caikàtmyamekatvaü ghràõàdãnàmityaniyamaþ syàditi /
tadetad vibhajate---yadi punariti /
÷aïkate---eketi /
vibhajate---atheti /
ekaþ pàkya eko 'gnisaüyogaþ ekaü coùõyamityarthaþ /
niràkaroti---na bråma iti /
yadyapyauùõyaü nimittaü sàdhàraõam, tathàpi gandhàdyutpattau pårvagandhàdidhvaüsànàü nimittànàü bhedàdutpannaü bhedàdutpannaü kàryanànàtvamiti /
tadidamuktaü ye pårve råpàdayaþ teùàü svagato vi÷eùaþ pradhvaüsa ityarthaþ /
atha råpatvàdisàmànyameva kasmàt svagato vi÷eùo na bhavatãtyata àha---evaü ca kçtveti /
råpatvàdisàmànyànàü tàdavasthye na pakvataratamàdibhedaþ /
pradhvaüsànàü tu stokabhåyastvaü niþ÷eùatve nopadyate iti bhàvaþ /
punarà÷aïkate---ekaü karmeti /
niràkaroti---neti /
samavàyikàraõaü svà÷rayapratyàsatti vàpekùata iti bhàvaþ /
÷aïkate---yadi tarhãti /
lakùaõahàniþ tathà ca lakùaõahànirityarthaþ /
niràkaroti---neti /
caramabhàvinimittàntaraü bhàvaråpamityarthaþ /
saüyogàbhàvaü tåttarasaüyogajananàyàpekùata eva /
upasaüharati---tasmàditi //12 // 


____________________________________________________________________


     NyS_1,1.13: pçthivyàpastejo vàyuràkà÷amiti bhåtàni //


indriyaprakçtitvaü tu bhåtalakùaõaü veditavyam //13 // 


____________________________________________________________________


     NyS_1,1.14: gandharasaråpaspar÷a÷abdàþ pçthivyàdiguõàstadarthàþ //


kramapràptamarthalakùaõamavatàrayati bhàùyakàraþ---hame tviti /
tu÷abdenàrthamàtràd vayavacchinatti /
yeùàmindriyaviùayatvena bhàvyamànànàü niþ÷reyasasàdhakatvam, mithyàj¤ànaviùayãkçtànàü tu saüsàranimittatà, ta ime ityarthaþ //

gandhar---thàþ //14// atra codde÷akramasmàrità arthà lakùyatayà pratipattavyàþ, teùàü lakùaõaü tadarthà iti /
tadityanantaralakùitànãndriyàõi paràmç÷ati, teùàmindriyàõàm arthàþ /
indriyairaryamàõatvamarthànàü lakùaõam /
etàvataiva lakùaõe paryavasite suhçdbhàvena pravibhàgàbhidhànaü pçthivyàdiguõà iti /
pçthivyaptejàüsi ca guõà÷ca dharmàþ saükhyàkarmàdayaþ /
pravibhàge 'pyetàvatàvagate ganadhàdyabhidhànaü suhçdbhàvenendriyaviùayaniyamaj¤àpanàrtham /
pçthivyàdãnàmiti bhàùyaü na ùaùñhãsamàsaj¤àpanàrtham, api tvarthàbhidhànamàtram /
yathàviniyogamiti /
yathàkramaü pçthivyàdiùvanilànteùu gandhàdayaþ spar÷àntàþ catustridvyekaniyamena viniyuktàþ /
÷abda÷càkà÷a evetyarthaþ /
tadarthà iti lakùaõapadaü vyàcaùñe---indriyàõàmiti /
yena krameõa ghràõàdaya indriyasåtre pañhitàþ yena ceha gandhàdaya, tadanatikrameõetyarthaþ /
atra vàrttikakàraþ pçthivyàdiguõà ityatrànekasamàsapratibhàsanàt saü÷ayaü kçtvà dvandvasamàsamavadhàrayati---pçthivyàdiguõà iti /
ùaùñhãsamàsenàbhinnàrthatvàt saptamãsamàsasyetyasau na dar÷itaþ /
nanu kaõñhekàla itivad vaiyadhikaraõyena bahuvrãhirbhaviùyati pçthivyàdãnàü guõà yebhyo gandhàdibhyaþ, te tathà /
tathà hi paramàõugatà gandhàdayo 'vayavini gandhàdyàrabhante, nabhogata÷ca ÷abdo nabhasi samànajàtãyaü ÷abdamityata àha---na cànyatheti /
j¤àpakava÷àt kvacid vyadhikaraõànàü bahuvrãhiþ /
j¤àpakakçtaü ca na sarvatra /
na ca gandhàdãnàü pçthivyàdiguõahetutvapratipàdanaü kvacit nirvedàdàvupayujyata iti bhàvaþ /
anyasamàsaþ karmadhàrayàdiþ /
dvandvamavadhàritamàkùipati---na dvandva iti /
samàdhatte---na, ubhayasyàpãti /
pçthivyàdigrahaõeneti /
yadyàdi÷abdena vàyvàdayo gçhyeran, tadarthà iti lakùaõamavyàpakaü syàt, teùàü bàhyendriyàrthatvàbhàvàdityarthaþ /
guõagrahaõena sarva iti à÷ritànà÷ritatvàbhipràyam, guõa÷abdasya dharmavacanatvàt /
vi÷eùastu rekhoparekhàdiþ na tvantyaþ, tasyàtãndriyatvàt /
eteùàü ca yathàyogaü mithyàj¤ànasamyagj¤ànaviùayàõàü ràgavairàgyahetutvamåhanãyam /
codayati---gandheti /
pariharati---na kartavyaü laghusåtram /
gandhàdãnàü pçthagabhidhànaü kartavyamityarthaþ /
niyamamàha---indriyàõãti /
tatretyaniyateùu madhye, pçthivyaptejàüsi dvãndriyagràhyàõi, ÷eùa÷ca guõarà÷iþ saükhyàdirvi÷eùànto dvãndriyàgràhya ityarthaþ /
tathà sarvendriyagràhyaityarthaþ //

atra bauddhamutthàpayati---dar÷anaspar÷anàbhyàmiti /
tasya paryanuyogamàha---sa iti /
svasaüvedanena và mànasena và j¤ànena råpàddhàlambanaþ, pratyayo råpàdivi÷iùño yathànubhåyate, evaü råpàdyatiriktaghañàdivi÷iùño 'nubhåyata ityarthaþ /
atra para àha---råpàdibhyastathà sanniviùñebhya iti /
tathetyàkàraü nirdi÷ati /
sannive÷o vyavasthànam /
råpàdiparamàõava eva tena tenàkàreõa utpannà ekayodakàharaõakriyayà vyavacchinnà ghaña ityucyante /
anura/janàdikayà tu råpàdivyapade÷aþ /
yathàha ghaña ityapi ca råpàdaya evaikàrthakriyàkàriõastathà vyapadi÷yante iti /
niràkaroti---na, àkàràrtheti /
tathàrthasya yathàpadàrthena nityàbhisambandhàt yathà ghañaþ, tathà sanniviùñà råpàdaya ityartho gamyate /
tena ghañàkàreõa ghañasàdç÷yenetyayamarthaþ /
tathà ca dåùaõamiti /
dåùaõàntaramàha---råpàdimàtre ceti /
na tàvad råpàdikùaõa eko ghañaþ, kùaõàntare tatprayogàbhàvaprasaïgàt /
tasmàd
råpàdimàtramavivakùitabhedam tathà satyetaddåùaõamityarthaþ /
÷aïkate---saüsthànabhedàditi /
yathàsaüsthànàü råpàdayo 'rthà anubhåyante, tathà sanniviùñebhyo ghañàdipratyayà ityarthaþ /
niràkaroti---naitaditi /
anyatve tadevàvayavãti saüj¤àbhedamàtram /
ananyatve vyarthàbhidhànam /
÷aïkate---ghañàdipratyayà iti /
ekànekavicàràsahatvàd asanta eva ghañàdayo 'nàdivikalpavàsanàjanitavikalpapratyayapratibhàsinaþ /
÷abda÷abdena vikalpamupalakùayati---÷abdavàsanàva÷àditi /
niràkaroti---tadayuktamiti /
bãjaü mithyàpratyayasya samyakpratyayaviùayo 'rthaþ /
tasya kvacidabhyupagame 'bhimatàrthahànamityarthaþ /
yastu bhinnalokamaryàdatayà bråte àdimàn mithyàpratyayaþ samyagj¤ànaü nimittãkaroti, ayaü punaranàdi /
pårvapårvamithyàpratyayajanmà mithyàpratyayapravàhaþ, kçtamatra samyagj¤àneneti, taü pratyàha---mityàpratyayà÷caita iti /
råpàdyavyatireke avayavina ityarthaþ /
parastvavyatireke pramàõamàha---na nàstãti /
na hi màüsatoyàtiriktaþ kaü÷cidyåùo nàma /
nàpi tçõaràjataråyatiriktà païktirnàma //

dåùayati---nàyaü heturiti /
ye ghañàdibhàvamàpannà bhavatàü dar÷ane iti /
kàme 'ùñadravyako 'õura÷abdaþ råpadhàturaråpadhàtuþ kàmadhàturiti traidhàtukaü jagat /
tatra kàmadhàtusvaråpamuktam /
kàme kàmadhàtau /
aùñadravyako 'õuþ /
råparasagandhaspar÷à iti catvàri dravyàõi, pçthivyaptejovàyava iti catvàri /
dravya÷abdo vastuvacanaþ /
tenàùñadravyako 'õurityàgamaþ /
so 'yaü råpàdyatiriktapçthivyàdyanabhyupagame bàdhyeta /
atha vaiyàtyàducyate---pçthivyàdãnàmiti /
tata÷ca sàüvçtatvenàùñasaükhyàsiddhernàgamavirodha iti bhàvaþ /
uttaram---tathàpãti /
mà bhåvan vastutaþ, ubhaye 'pi sàüvçtà bhaviùyantãtyata àha---saühanyamànasyeti /
yo hi yattantraþ sa tadabhàvamabhyupagamyà÷akyàbhyupagamaþ, na khalu saüyujyamànànàmabhàve saüyogaþ ÷akyàbhyupagama ityarthaþ /
na ca saüvçtiþ, sà hi pararåpaü svaråpeõa saüvçõoti, saühanyamànàbhàve ca na saüghàtaþ, nàpi saühanyamànà iti kimanayà svaråpeõàvriyeteti bhàvaþ //

tadevaü tadagrahe tadbuddhyabhàvàd ityasya vyàghàtadoùaü dar÷ayitvà svasàmarthyàlocane na vivakùitaliïgàbhidhàyità, kiü tvasaübaddhàrthatà hetuvacanasyetyàha---tadagrahe iti /
evaü kilàtràbhimatam, pçthivyàdayo råpàdibhyo 'bhinnà, råpàdyagrahe pçthivyàdibuddhyabhàvàditi /
tannç tadettatadagrahe tadbuddhyabhàvàdityanena na ÷akyaü vaktum /
tadagraha ityatra tacchabdaþ pradhànaparàmar÷ã , pçthivyàdaya÷ca dharmitayà pradhànamiti ta eva paràmarùñavyàþ /
tathà ca pçthivyàdyagrahe pçthivyàdibuddhyabhàvàditi syàt /
tathà ca pratij¤àtasteùàü råpàdyabhedo na sidhyedityasaübaddham /
atha råpàdayaþ pakùãkriyante, tathàpi råpàdyagrahe råpàdibuddhyayabhàvàditi syàt /
tathàpi na pratij¤àtàrthasiddhirityasaübaddhàrthamityarthaþ /
evaü ÷abdàntareõàpi pratij¤àprayoge tulyaþ prasaïga ityàha---evaü råpàdimàtramiti /
pratij¤àdoùamàha---sarvatra ceti /
nànàtvaikàrthasaübandhaniyatàyà bahutvasaükhyàyà abhedaikàrthaniyataikatvasaükhyayà sàmànàdhikaraõyavirodha ityarthaþ /
tadetadanaikàntikamiti codayati---nanviti /
niràkaroti---tanna, anabhyupagamàditi /
samànaü dharmasàdhanam /
yamàþ pa¤ca /
niyamà÷ca pa¤ca /
brahmacàrigçhasthavànaprasthayatãnàmavi÷eùeõaiva da÷a dharmasàdhanam /
teùàü dharmasàdhanatvamekaü càturà÷ramyamiti prakçtigatà vibhaktiràha /
à÷ramaprakçtigatà tu vibhaktiþ prakçtyarthasamavetàmeva bahutvasaükhyàmàha, samànàrthànàmapi prakçtãnàü råpabhedena tatparasya pratyayasya sàmarthyabhedàt /
yathàptoya÷abdayostulyàrthatve 'pi toya÷abdàt parà vibhaktistoyànãti toyasamavetàmeva bahutvasaükhyàmàha /
àpa iti na toyagatàm, api tu tatsaübaddhagatàm /
tatsaübaddhà÷ca tadavayavàþ,
tadgataråpàdayo và bahava ityekasyàmapi pàthaþkaõikàyàü bahuvacanopapattiràpa iti /
na ca sorastàóaü krandato 'pi lokasyàvinivçtternaivamiti sàmpratam /
loko hi dçùñavyavahàramàtraprayojano na vivecayati, parãkùakàstu tadanusàriõo vivecayantyeva /
anyathà hi pratyakùàdilakùaõapraõayanavaiyarthyaprasaïgaþ /
etena dàràþ ùaõõagarãtyàdayo 'pi vyàkhyàtàþ /
ùàïguõyamiti ùaõõàü guõànàmekaü ràjaprayayojanasàdhakatvam /
vai÷eùikamityatràpi vi÷eùàõàü samànàsamànajàtãyavyavacchedakatvamekamacyate iti gamayitavyam /
hetudeùamàha---asiddho 'pãti /
sphañikasya dhavalaü råpam /
tacca nãlãdravyànuùaïgàdabhibhåtaü na pratãyate /
sphañika÷ca pratãyate /
na ca nãlasya sphañikalakùaõasyotpattiriti tçtãye nivedayiùyate /
tasmàdasiddho heturityarthaþ //

dçùñànta÷ca sàdhyavikala ityàha---yo 'pyayamiti /
utpannapàkajànàü taile sartiùi và bhçùñamàüsapiõóàvayavànàm, dravyàntareõa toyena saüpçktànàü pàkajotpattau satyàm /
na càsau sahaseti /
ata uktam---kàlavi÷eùànugrahe satãti /
sa ca saüyogabheda eva toyamàüsayoþ, na tvavayavã vijàtãyayoranàmbhakatvàt /
nàpi yåùajàtãyaü toyasaüyogi dravyaü kùãrajàtãyamiveti yuktam /
toyavirahe kàñhinyapi kùãrabuddhivyapade÷ayostàdavasthyat /
iha tu kàñhinye na yåùabuddhivyapade÷àviti saüyogabheda eva toyamàüsayoryåùa iti nyàyyam /
sa cànubhavasiddhaþ saüyogivyatiriktaþ /
evaü bahutvasaükhyà saükhyeyàtiriktànubhavasiddhaiveti /
evaü tatra tatra vyàkhyeyam /
anàdyanteùu anàravdhàvayaviùviti draùñavyam /
na ca parakãya sàdhanadoùodabhàvanamàtràt svapakùasiddhiriti siddhàntinaü sàdhanaü pçcchati---atha råpàdibhyo 'rthàntare dravye kiü pramàõamiti /
yato 'yaü paro råpàdibhyo 'rthàntaraü dravyaü pratyakùeõa vidvànapi svasiddhàntàbhyàsàhitavyàmohàpasmàro na tathà vyavaharati, ato 'nenànumànena sa vyavahàryate /
asti hi sarveùàmeva laukikaparãkùakàõàü bràhyaõasya kamaõóaluritivat candanasya råpàdaya iti vyapade÷aþ /
tatra ca paro råpàdyupalambhamabhyupagacchati candanopalambhamapi /
anyathà tadbuddhyabhàvàdityetàvanmàtre vaktavye kathamàha tadagraha iti? tenàvagacchàmo råpàdigrahe 'sya candanabuddhirabhimateti /
na càsau manomàtrayoniþ smàrtãti nyàyyam /
upapàditametasyàþ savikalpikàyà indriyajanyatvaü vyavasàyàtmakapadavyàkhyànàvasare /
dravyabàdhakapramàõàni ca parãkùàparvaõi niràkariùyante /
tasmàt siddhamupalabhyatvaü candanasya /
so 'yaü candano vivàdagocarebhyo råpàdibhyo bhinnaþ, svayamupalabhyasya ca samastairåpalabhyairvyapadi÷yamànatvàt /
pradhànamapi sàükhyairvyapadi÷yate, pradhànasya råpàdaya iti /
tannivçttyartham upalabhyasyeti /
pradhànaü tu kàlpanikaü nopalabhyam, tathàpi råpàdãnàü målakàraõaü pradhànamityasti sàükhyànàü vyapade÷aþ /
ata uktam---upalabhyairiti /
tathàpi råpàdãnàü parasparabhinnànàmanyonyaü vyapade÷yavyapade÷akabhàva upapatsyata ityuktam---samastairiti /
ataþ samastebhyo vyapade÷akebhya÷candanaü bhinnaü bhavati /
upalabhyasyopalabhyeneti vaktavye pratyakùsya pratyakùeõeti vacanaü råpàvagamasamaye 'numeyebhyo rasàdibhya ekàntato vyapade÷aü vyàvartayitum, na tvasyànumàna upayoga iti /
asyànaikàntikatvamudbhàvya niràkaroti---senàvanàdibhiriti /
saükhyàyàmasattvamà÷aïkya niràkaroti---tadasattvamiti cediti /
vidhãyamànaü pratiùidhyamànamiti yathàsaükhyaü niùedhasya vidhyadhãnaniråpaõatayà niùedhyamekatvam aïgãkàryam, tacca saükhyetyarthaþ /
nanu santvamã pratyayàþ, te tu dravyamàtranibandhanà bhaviùyanti, kçtaü saükhyetyata àha---vi÷iùñà÷ceti /
na dravyàtiriktanimittapratyàkhyànena ityarthaþ /
prayogàntaramàha---tatpratyayaviùayanimittapratyayavyatirekeõeti /
ghañapratyayasya viùaya÷ca, nimittaü ca, ghañapratyaya÷ca tadvyatirekeõeti, tadvi÷iùñasaükhyàdipratyayasya nimittàntaràkàïkùitvàt /
tat kimarthamat uktam---utpattàviti /
carmaõi dvãpinaü hanti itivad ghañàdiviùayanimittavyatirekabhàja ityatràpi pratyayagrahaõaü kartavyam /
codayati---mahatpuùpiteti /
na saükhyàyà guõasya parimàõapuùpayogasambhava ityarthaþ /
pariharati---naiùa deùa iti /
sthàna÷abdena tiùñhatãti vyutpattyà saükhyocyate /
sà yeùàmasti te gajavàjipadàtiprabhåtayaþ sthàninaþ pratyekaü mahàntaþ /
tatra te kvacicchatameva, kvacit punaþ svajàtãyasthànyaïgàntarasannidhàne satyupacitàþ sahasraü bhavanti /
tena bahutvasaükhyopacayopakaraõà tadekàrthasamavetamahattvopacàràt mahatã senetyucyate /
na caitàvatà yatra ÷ataü gajàdayaþ yatra ca sahasraü tayoþ senayormahattvàvi÷eùaþ, upacayàpacayopakaraõatvena vi÷eùitatvàt /
evaü puùpitavanàdayo 'pi draùñavyàþ /
pratyayabhedàd dravyàdibhyaþ saükhyàyà bhedamuktvà vyapade÷àdabhedàdapyàha---ata eveti //

sthaõu÷abdenàpãti /
mårtànàü samànade÷atvàbhàvàt na parvasu khadira÷ca sthàõu÷ca samavetau /
na càvasthitasaüyogebhyastaråvinà÷àpekùebhyaþ sthàõoråtpattiriti yuktam /
yasya dravyasya yàvàn saüyogapracayo 'samavàyikàraõaü sa tàvànutpannamàtra eva tajjanakaþ, tasya kùepàyogàt /
tasmàt parvaõàü saüsthànavi÷eùa eva sthàõuriti gamayitavyam /
athàvasthitasaüyogànàü dravyavinà÷àpekùàõàü janakatvam, tataþ saüyogapracayapadena sthaõutvasàmànyavi÷eùavad dravyamupalakùaõãyam /
tacca khàdiratarorbhinnamiti /
pratimàyà mahàrajatamayyà avayavinyàþ ÷arãraü saüsthànameva, evaü ÷ilàputrakasya avayavinaþ saüsthànameva ÷arãram /
÷aïkate---guõasamudàyeti /
atàdàtmyenàgrahaõaü vyatirekeõàgrahaõam pçthak ÷abdo 'pyatàdàtmyameva bråte /
dåùayati---agrahaõasyeti /
satàmapi vastånàmanupalambho yathà målakãlodakàdãnàü pramàõàbhàvena, ÷a÷aviùàõàdãnàü cànupalambho gràhyàbhàvena /
tasmàd vyatirekàgrahaõamàtraü heturanekànta iti /
÷aïkate---gràhyàbhàvàditi cet? gràhyàbhàve satyagrahaõàditi hetuþ, na tvagrahaõamàtramityarthaþ /
dåùayati---pratij¤àrtheneti /
pratij¤àrthasyàsattvena /
tadvi÷iùño heturasiddha ityarthaþ /
÷aïkate---grahaõeti /
grahaõaü pramàõam /
niràkaroti---na pramàõàbhàvamàtràd vyatirekapratiùedhaþ, yastu yogyapramàõàbhàvàditi vi÷eùayet taü pratyàha---ya÷ca tadagraha iti /
asiddhatà hetordeùaþ /
dar÷anaspar÷anàbhyàmekàrthapratisandhànameva råpàdivyatiriktadravyagrahaõam /
ato guõasamudàyavyatirekeõàgrahaõàdityasiddho heturiti /
ekatra anyatve /
pramàõànàmupapatteþ /
ekatra ananyatve cànupapatteriti /
prakçtamupasaüharati---tasmàditi //14 // 


____________________________________________________________________


     NyS_1,1.15: buddhiråpalabdhirj¤ànamityanarthàntaram //


àtmàdãnàü buddhihetånàü lakùaõasyànantaraü hetumatã buddhirlakùaõãyetyàha vàrttikakàraþ---atha buddheravasarapràptàyà iti /
lakùaõaü tàvat prakçtatvàdapadeùñavyameva, tadapade÷advàreõànyadapi ki¤cit såcanãyam /
ata evoktam---såtramiti /
anyacca sàükhyamataniràkaraõam /
yathoktaü bhàùyakàreõa---acetanasya karaõasya buddheriti /
ivakàreõa nedaü pratyàkhyànaparam, api tu lakùaõaparàdayamapyarthaþ pratãyamàno 'pekùita÷ca nopekùaõãya ityuktaü bhavati //

buddhi---ram //15// såtratàtparyamàha---etairiti /
pçcchati---kathamiti /
samànàsamànajàtãyavyavacchedakaü hi lakùaõamavyabhicàritayà /
paryàya÷abdà÷ca saüketamàtràdhãnapravçttayaþ kva nàma na sambhavanti? tasmàt naite lakùaõamiti bhàvaþ /
uttaram---vyavacchedeti /
nanu vyabhicàrasambhavena vyavacchedakatvamayuktamityata àha---etai÷ceti /
saüketo hi dvedhà, sarvajanãno yathà gauriti gojàtãyasya vàyakaþ, pràde÷ika÷ca yathà caitra iti puruùabhedasya /
tatra sarvajanãnaþ ÷aknoti vyavacchedabuddhi bhàvayitum, tadvivakùayaivoktam---etai÷ceti /
upapattisàmarthyàditi bhàùyàvayavaü vyàcaùñe---paryàyeti /
acetanasyetyàdi bhàùyam /
tad vyàcaùñe---ya àhurbuddheriti /
buddhiþ kilatraiguõyavikàraþ /
traiguõyaü càcenamityacetanà kevalamindriyapraõàlikayà arthàkàreõa pariõamate /
citi÷àkti÷càpariõàminã nityacaitanyasvabhàvà /
tasyàþ sannidhànàd ayaskàntamaõikalpà buddhistatpratibimbodgràhitayà caitanyaråpatàmàpannevàrthàkàrapariõatàrthaü cetayate /
tena yo 'sau nãlàkàraþ pariõàmo buddheþ, sa j¤ànalakùaõà vçttirityucyate /
àtmapratibimbasya tu buddhisaükràntasya yo buddhyàkàranãlasambandhaþ, sa àtmano vyàpàra ivàrthopalabdhiràtmano vçttirityàkhyàyate /
tadidaü buddhitattvaü jaóaprakçtitayà indumaõóalam iva svayamaprakà÷aü caitanyamàrtaõóamaõóalacchàyàpattyà prakà÷ate, prakà÷ayati càrthàniti /
tanniràkaraõàya paryàyopanyàsaþ /
nàtmavçtteråpabdheranyàsti buddhiþ /
nàpi buddhivçttirj¤ànam anyaditi /
ayamabhisandhiþ /
na tàvad buddheràtmàcchàyàpattirindàviva màrtaõóamaõóalatejaþsaükràntiþ pàramàrthikã, citerapariõàmitayà saükramàyogàt /
tasmàd bhràntiþ /
sà ca na tàvad buddheþ, tasyà acaitanyàt /
nàpyàtmanaþ, tasyàvçttikatvàt, tathàtve và pariõàmàpatteþ /
tasmàt kçpaõadhanamivàtmacaitanyaü na svaparopakàrãti buddheþ svàbhàvikaü caitanyamàstheyam /
tathà ca ubhayacaitanye dåùaõamuktam /
pratyayavyavasthayà yadekakartçtvànumàna tanna syàdityarthaþ /
atha dvayo÷cetanayorekà vçttirbhedàgraho và, tenaikakartçkatvàbhimàna ityata àha---buddhivçttyavi÷iùñàyàmiti /
buddhirj¤ànasàdhanamiti /
budhyate 'neneti vyutpattyà mana ucyate /
gandhàdiviùayatayà sukhaduþkhaviùayatayà ceyaü buddhirbhàvyamànà nirvedàya kalpata iti //15 // 


____________________________________________________________________


     NyS_1,1.16: yugapajj¤ànànutpattirmanaso liïgam //


bhàùyakàraþ kramapràptaü manolakùaõasåtramavatàrayan utsåtramanyànyapi lakùaõàni àha---smçtãtyàdi /
sukhàdipratyakùamityàdi÷abdena viùayatayecchàdayaþ saügçhãtàþ /
icchàdaya ityatràdi÷abdena kàryatayà sukhàdayaþ saügçhãtàþ //

yuga---ïgam //16// anindriyanimittà abàhyendriyanimittà ityarthaþ /
smçtãtyàdibhàùyasya vàrttikakàraþ tàtparyamàha---smçtãti /
anindriyetyàdibhàùyaü vyàcaùñe---yasmàditi /
indriyagataråpàdinivçttyarthayuktam indriyasaüyogãti /
tathàpi àkà÷àdãnàmapi manastvaü màü bhådityata uktam---sahakàrãti /
tathàpyàlokasya mà bhådityata uktam---nimittàntaramiti /
tathàpyàtmano mà bhådityata uktam---avyàpãti //

àkùipya bhàùyaü samàdhatte---kathaü punariti /
cakùuràdibhyo 'nutpattau satyàü kriyàtvàt /
atra ca ya àtmano vi÷eùaguõàste sarve indriyajanmàno yathà gandhàdipratyayàþ, tathà ca vivàdàdhyàsitàþ smçtyàdayaþ /
tasmàt te 'pãndriyajanmànaþ /
evaü ca saüskàràdiùu na karaõatvaprasaïga iti /
sautraü hetumàkùipya samàdhatte---athàyugapaditi /
sambandhibhedàditi /
yadà tasyaiva manaþsaüyuktasyendriyasya krameõa nãlàdayo 'rthàþ sambadhyante tadà tatkramàt krama
ityarthaþ /
bubhutsàkramaü gçhãtvà siddhànte 'pi manaþparityàgo mà bhåditi bhiyà uktam---satyàü bubhutsàyàmayugapadgrahaõa iti /
na hi ki¤citkaraõaü sambaddhamapi saditi syàt /
yadyevaü dhàràvàhikaj¤ànotvattirna syàt, dvitãyàdij¤àneùvapi saiva sàmagrãti sakçdeva yàvat kartavayakaraõàt samarthasya kùepàyogàt /
kùepayoge và pa÷càdapi na janayet, avi÷eùàt /
na ca karturapyayaü kramakàritàdharmaþ sa hyanekakaraõàdhiùñhànena yugapannànàkàryàõi karoti /
yathà yugapanmàõavako gacchati, pañhati, panthànaü vãkùate, vahati càcàryasya kamaõóalumiti /
tasmàt sarvamavadàtam /
tadidamapimanaþ smçtyàdisàdhanatayà bhàvyamànaü nirvedàya kalpata iti saddhim//26 // 


____________________________________________________________________


     NyS_1,1.17: pravçttirvàgbuddhi÷arãràrambhaþ //


kramapràptà tviti bhàùyam pravçttilakùaõabhavatàrayitum /
manaso 'pi pravçttirdar÷anãyà /
na càpratipàdite manasi ÷akyà dar÷ayitumiti manaso 'nantaratvaü pravçtterityarthaþ //

pravç---mbhaþ //17// àrambha pravçttiþ /
sà ca dvividhà j¤ànahetuþ kriyàhetu÷ca /
tatra yà j¤ànotpàdadvàreõa puõyapàpahetuþ sà vàkpravçttiþ /
vàgiti ca j¤àpakahetåpalakùaõam /
tena manasà iùñadevatàdyanucintanaü cakùuràdibhi÷ca sàdhvasàdhudar÷anàdi såcitaü bhavati /
kriyàheturdvayã kàyanimittà manonimittà ceti /
tadetad vàrttikakàro vibhajate---÷arãreõeti /
nanu pravçtterjanmahetutvamuktaü dvitãyasåtre /
na ceyaü kùaõikà satã àmuùmikaü janma sàdhayitumarhati /
tasmàd dvitãyasåtravyàghàta iti codayati---kùaõikatvàditi /
pariharati---neti //17 // 


____________________________________________________________________


     NyS_1,1.18: pravartanàlakùaõà doùàþ //

prayojyavyàpàrapårvakatvena prayojakavyàpàraniråpaõàt pravçttyanantaraü doùalakùaõam //

prava---ùàþ //18// ràgadveùau mohaprabhavau puruùaü pravartamànaü pravartayataþ /
tayordharmaþ pravartanà /
sà ca mohaikàrthasamavàyaþ /
tàvaddhi ayaü ràgàdiva÷aþ spandate, yàvadasya moho vartate iti /
pratyàtmavedanãyà ityàdi codyabhàùyam /
tasyàrthaþ /
lakùaõaü khalvanumànam /
na pratyàtmavedanãyeùu samànàsamànajàtãyavyàvçtteùu sphuñatareùu tad yuktamiti bhàvaþ /
parihàrabhàùyam---karmalakùaõà ityàdi /
tasyàrthaþ /
svaråpataþ sphuñatve 'pi na nirvedaviùayatayà sphuñatà /
tathà ceha prayojanam /
pravartanàvattvena caite nirvedaviùayàþ /
sà ca pravçttyà kàryeõa lakùyata iti karmalakùaõà ityuktam /
yataþ karmaõà pravçttyà pravartakaràgàdiyuktàþ puruùà lakùyante, ato ràgàdãnàü pravartanàvatvattmapi lakùitaü bhavati /
bahu noktaü bhavatãti /
svaråpamàtraü ràgàdãnàmuktaü bhavati, na tu pravartanàvatvamapi teùàmityarthaþ /
tadetat sarvaü vàrttikakàraþ pra÷napårvakaü vyàcaùñe---kà punariti /
ava÷o 'svatantraþ /
sà punariyaü pravartanà pravartakànàü doùàõàü vyàpàraþ kathaü gamyate? doùà hi gamyante, na tu teùàü pravçttihetutvamityarthaþ /
uttaram---pratyàtmamiti /
svaparàtmanoryathàsaükhyaü pratyakùànumànàbhyam /
mauhaikàrthasamavàyo hi ràgàdãnàü mànasa pratyakùavedanãya ityarthaþ //18 // 


____________________________________________________________________


     NyS_1,1.19: punar utpattiþ pretyabhàvaþ //


udde÷akramapràptaü pretyabhàvaü lakùayani---punaþ---vaþ//19 // 
satvanikàyaþ pràõinikàyaþ /
nanvàtmano notpattiþ saübhavati nityatvàdityata àha bhàùyakàraþ---utpannasya saübaddhasyeti /
tadetad vàrttikakàro vyàcaùñe---pårveti /
punargrahaõamiti /
punarityabhyàsamàha, tathà cànàdità såcità bhavati /
tadetad vàrttikajàtaü dvitãyasåtre kçtavyàkhyànam /
pårvàbhyastasåtre càyamartha upapàdayiùyate /
àjara/jarãbhàva ityàyamabhàùayà asyàrthasyàgamikatvaü såcayati /
kriyàmiti upasarpaõamapasarpaõaü cetyarthaþ//19 // 


____________________________________________________________________


     NyS_1,1.20: pravçttidoùajanito 'rthaþ phalam //


yadyapi ÷arãrendriyabuddhisukhaduþkhopabhogàtiriktaü gauõamukhyaphalaü bhinnaü nàsti, te ca yathàyogaü pårvaü lakùitàþ, tenàpi ca råpeõa te nirvedopayoginaþ, tathàpi pravçttidoùajanitatvenàpi råpeõàmã nirvedopayogina iti tena råpeõa lakùyante //

pravç---lam //

atra ca pravçttijanita iti vaktavye doùagrahaõaü na kevalaü pravçtti prati doùàõàü hetubhàvaþ,
api tu pravçttikàrye såkhaduþkhe api prati iti dar÷anàrtham /
doùasalilàvasiktàyàü khalvàtmabhåmau dharmàdharmabãje sukhaduþkhe janayataþ, nànyathà /
na càsti sambhavo na tatra tçùyati tacca tasya sukham, na ca tad dveùñi tacca tasya duþkhamiti /
såtre arthagrahaõaü gauõamukhyaphalàvarodhàrtham /
bhàùye ca niùñhà samàptiþ /
sà ca mahàpralaye 'ùyastãtyata uktam---paryavasànamiti /
avasànamàtramasti, na tu paritaþ punarapi sargahànopàdànayorbhàvàdityarthaþ /
subodhaü vàrttikam//20 // 


____________________________________________________________________


     NyS_1,1.21: bàdhanàlakùaõaü duþkham //


nànukte ÷arãràdau teùàü duþkhatvaü ÷akyaü lakùayitumiti tallakùaõebhyaþ paramidanduþkhalakùaõam ---
bàdha---kham //21// atra ca bàdhaneti bàdhanàviùayàü buddhimupalakùayati /
tena bàdhanà ca tadanuùaïgiõa÷ca ÷arãràdayo gauõamukhyabhàvena lakùità bhavanti /
saiva hi bàdhanà buddhirduþkhe mukhyà, ÷arãràdau gauõãti /
alamebhiriti pratyayo nirvedaþ, va÷itayà yoginaþ svayamupalabhante svayamupanãteùvapi viùayeùu audàsãnyamupekùàbuddhirvairàgyam /
lakùaõa÷abda iti vàrttikam /
anuùaïga÷ca sambandhaþ /
sa ca bàdhanàyàü viùayaviùayãbhàvaþ /
÷arãràdiùu uktaþ /
kecid
viraktaümànyà mànyante na sukhaü nàmàsti svaråpata iti /
tànniràcikãrùuràha---svaråpatastu duþkhamiti /
vikalpo vi÷eùaþ /
abhàvaphalatvaprasaïgàditi /
yadyapyupàttaduritakùayahetavo 'pi dharmàþ santi, tathàpyadhikàdhikotkarùaphalànàü dar÷apaurõamàsàdãnàü sahasrasaüvatsaraparyantànàü vidhàyakebhyo vacanebhyo bhàvaphala eva dharmo gamyate bhàvasyaibotkarùa÷àlitvàditi //21 // 


____________________________________________________________________


     NyS_1,1.22: tadatyantavimokùo 'pavargaþ //


kramapràptamapavargalakùaõamavatàrayati bhàùyakàraþ---yatra tviti //

tadar---gaþ //22// tadityanantaraü gauõamukhyabhedabhinnaü duþkhaü paràmç÷atãtyàha bhàùyakàraþ---tena duþkheneti /
mukhyameva duþkhamiti bhramo mà bhådata àha---janmaneti /
anena jàyamànà duþkha÷abdena sarve ÷arãràdaya ucyanate ityuktaü bhavati /
abhayamiti punaþ saüsàrabhayàbhàvamàha,
abhayaü vai brahma
ityasakçdabhaya÷ruteþ /
ye tu brahmaiva nàmaråpaprapa¤càtmanà pariõamata ityàhuþ, tàn pratyàha---ajaramiti /
sarvàtmanà và pariõàma, ekade÷ena và? pårvasmin kalpe sarvàtmanà brahmaõo 'nyathàtvàd vinà÷aprasaïgaþ /
ekade÷apariõàme tu sàvayavatvàt ghañadivadanityatvaprasaïgaþ iti såktam---ajaramiti /
vainà÷ikàþ pràhuþ
iti /
tàn pratyàha---amçtyapadamiti /
etadupapàdayiùyatyagre vàrttikakàraþ /
tadetad bhàùyaü vàrttikakàro vyàcaùñe---teneti /
àtyantikagrahaõaü mahàpralayàvasthànivçttyartham //

atra bhàùyaü nityaü sukhamàtmana ityàdi /
asyàrthaþ---
vij¤ànamànandaü brahma
iti sàmànàdhikaraõya÷ruteþ brahmasvabhàvaü sukham, tayà ca brahmaõo nityatvàt tadapi nityamityarthaþ /
àtmana iti ca ùaùñhã ràhoþ ÷ira itivat mantavyà /
tadetad bhàùyaü vyàcaùñe---àtyantikãti /
teùàmityàdi bhàùyaü vyàcaùñe---tanneti /
atrànumànamupanyasyàtiprasaïgena niràkaroti---na, neti /
athàtmani duþkhàdikaü nityaü necchati, tatràha---anaikàntikatà và /
nityasyàbhivyaktirityàdibhàùyàrthamàha---nityamiti /
ayamabhisandhiþ /
sukhaü tàvadàtmano guõo nàtmà /
upapàdito hi guõaguõinorbhedaþ /
evaü vij¤ànamapyàtmaguõaþ,na hyudayavyayavatãbhyo vij¤ànavyaktibhyo 'nudayavyayadharmà bhavitumarhatyabhinna àtmà /
na càtmaiva vij¤ànasvabhàvaþ tattadviùayopadhànenodayavyayadharmeva bhavatãti sàüpratam /
ghañamahaü jànàmãti mànasyàü buddhau trayàõàmapi j¤ànaj¤eyaj¤àtaõàü bhedenànuvyavasàyàt /
viùayatajj¤ànabhede 'pi ca j¤àturekasya pratisandhãyamànatvàt /
na caitadasati bàdhake bhedaj¤ànaü bhràntamiti yuktam /
na càgantukaj¤ànàtiriktaü svàbhàvikamàtmani caitanyamanubhåyate /
na càtmaiva tatsvabhàvaþ, suùuptatvànupapatteþ /
acetayanneva hi suùupata ityucyate /
na ca tadà viùaya÷ånyaü svaniùñhamàtmacaitanyamiti yuktam /
tadavasthàbhedasya suùuptotthitena svapnàntikasyeva smaraõaprasaïgàt /
sukhaü ca na j¤ànajàtãyamityupapàditaü pratyakùasåtre /
na ca ki¤cidapi sava prakà÷amastãti caturthe vij¤àna vàdaü niràkurvan vakùyati //

tadevaü vyavasthite dåùaõa bhàùyavàrttikoktaü draùñavyaü yathàyamàtmamanaþsaüyoga iti /
saüsàràvasthàyàü tàvadayamàtmamanaþsaüyogo dharmaü nimittamapekùamàõaþ sukhaj¤ànam àkàrùãt /
yadi tu muktyavasthàyàü tadanapekùa eva sukhaj¤ànaü karoti, hanta råpàdij¤àneùu indriyàntaràõyapi nàpekùeteti bhàvaþ /
÷aïkate---yogajeti /
na vayaü viùayamàtràpekùàü bråmo yena råpàdiùvapi j¤ànamutpàdayet, api tu saüsàràvasthàyàü yat sukhaj¤ànàyànenàpekùitaü tadapekùate /
dharma÷ca tadà tenàpekùita iti muktyavasthàyàmapi dharmamevàpekùate /
etàvàn vi÷eùo yadayaü yogaja iti /
tathà ca na råpàdivij¤àna prasaïga iti /
÷aïkate---nityo 'sàviti /
niràkaroti---yogeti /
nanu tvanmate yathà sukhasaüvedanaü jihàsitam, evamasmanmate 'pi sukhasaüvedanahànàya ghañiùyata ityata àha---na càyaü sukhamiti /
asmanmate hi duþkhahànàyaiva tadanuùaktaü sukhaü jihàsitam /
nityaü tu sukhaü sarvaduþkhavinirmuktaü sanna duþkhahànàya jihàsitaü saübhavati ityarthaþ /
na kevalamànukålyàt pratibandhakatvaü nàsti ÷arãràdãnàm, pratyuta muktyavasthàyàmapi kalpanãyatà ityàha---nityaü ÷arãràdi iti /
siddhàntino vacanamanubhàùya de÷ayeti---pramàõàbhàvàdityuktaü tacca neti /
÷àstreõa hi mokùasàdhane lokaþ pravartanãyaþ /
apravartamàna÷ca pravartanãyaþ /
iùñàrthã ca pravartate tatsàdhane /
sukhaü ceùñam /
sukhàtmako mokùa ityarthaþ /
seyaü lokapravçttiranaikàntikatvena saü÷ayaheturiti pariharati---na, pravçttãti //

syàdetat /
mukhyàsaübhave gauõamarãyate /
sukha÷abda÷ca sukhe mukhyaþ, bhàktastu duþkhanivçttau /
tasmàt nityànanda eva mokùa ityata àha---yadi punariti /
saücakùàõakaþ saükhyànapravçtto yogã /
dharmàdharmau tàvadàtmani pàramàrthikau, na tvavidyàkalpitau /
tau ca vãtaràgeõàsaktena satà ÷akyau bhogena kùetum, na tu ÷aktane /
sa hi saktasteùu teùu viùayeùu upàttamupàttaü bhu/jànaþ tyaktaü tyaktaü copàdadànaþ saüsàràt na mucyeta /
tasmàdayaü ràgo bandhanamiti samàj¤àtaþ /
tannibandhanà ca pravçttiþ parihartavyà /
anyathà tu nityasukhàvadhàraõalàliteyaü tçùõàpi÷àcã labdhaprasarà viùayasukheùvapi pratyàsanneùu puråùaü pravartayantã mokùamasya sådåraü pratikùipediti manàgapi prasaro 'syà na dàtavyaþ /
tasmàt nityànandapratipàdaka÷rutiràtyantike duþkhaviyoge bhàktãti yuktamiti bhàvaþ /
codayati---yadyapãti /
ràgavad dveùasyàpi prasaro na dàtavyaþ /
tasya ca tvayà prasaro datta iti tulayo doùa iti /
pariharati---na, apratikålatvàt /
yathà nityasukhopàdànaü mokùam apratikålayà saktyà sapratikålaü naivamàtyantikaduþkhahànaü duþkhadveùànuùaktam /
dveùaþ krodho manyurityanarthàntaram /
jvalanàtmako hi sa bhavati /
naivaü vairàgyam /
alaü pratyayo hi sa ityapratikålaü duþkhahànamityarthaþ /
tadanena nityaü sukhamàtmano mokùe 'bhivyajyate ityàdi tasmin prahãõe nàsya nityasukharàgaþ pratikålo bhavatãtyevamantaü bhàùyajàtaü vyàkhyàtaü veditavyam /
yadyevamityàderbhàùyasyàyamarthaþ /
evaü vairàgyeõa mokùamàõasya pravçtto satyàm, muktasya yadi nityaü sukhaü bhavati kàmaü bhavatu mà và bhåt, ubhayorapi pakùayoþ vãtaràgasya pravçttau na mokùàdhigamo vikalpyate, na sandigdho bhavatãtyarthaþ //

vainà÷ikànàü mokùamupanyasyati---cittaü vimucyata iti /
saüsàrã hi mucyate /
ràgàdayastaddhetavaþ /
na càtmani nitye ràgàdayaþ saüsàraü kartumutsahante, nityasyàvikàryatvena tàdavasthyàdupaneyàpaneyàbhàvàt /
yathàhuþ,
varùàtapàbhyàü kiü vyomna÷carmaõyasti tayoþ phalam /
carmopama÷cet so 'nityaþ khatulya÷cedasatphalaþ //

iti /
cittaü tu kàryaü ràgàdiva÷àt saüsàrã, tadviyogàcca mucyate iti yuktamityarthaþ /
devamanuùyàdijàtiþ gatiþ tatrotpattiþ /
tadetad dåùayati---na, ayatnata iti /
kùaõikatvàt cittasya, janmavinà÷aprayojanameva /
janmàntaraü hi vinà÷a iti kùaõasyàbhedyatvenopaneyàpaneyàbhàvàt /
svarasabhaïgitvàcca vaiyarthyamityarthaþ /
÷aïkate---santateriti /
anàdiþ khalu kàryakàraõapravàharåpà buddhãnàü santatiþ /
sà càtmasàkùàtkàronmålitasavàsanakle÷ajàlasya nivartate /
nivçtti÷ceyameva tasyà yat tatsantànavartina÷cetaso 'nàgatasyànutpàda iti bhàvaþ /
niràkaroti---na, tasyà÷akyatvàt /
utpannasyànutpàdo na ÷akyaþ, nàpi santànanivçttiþ ÷akyà kartum, antyakùaõànupapatteþ /
sa hi antyaþ kùaõaþ ki¤cidàrabhate na và? àrambhe nàntya iti na kàryakàraõapravàhanivçttiþ, pravàha÷ca santàna iti na santànanivçttiþ /
anàrambhe tasyàsàmarthyenàsattvam /
tataþ pårve sarve 'pi kùaõà asantaþ syuriti kasyoccheda iti bhàvaþ /
÷aïkate---anàgatànutpàda iti /
tathà satyanàgatànutpàdalakùaõàrthakriyàkàritvàdantyakùaõopapattiriti bhàvaþ /
niràkaroti---anàgateti /
pràgabhàvasyànàditvàdityarthaþ /
pçcchati---tarhi kasyeti /
nityasyànupakàryatvàdapaneyàbhàva iti bhàvaþ /
uttaram---ya iti /
yathà càkùaõikasyopakàryatvaü tathà kùaõabhaïgabhaïge upapàdayiùyata iti saddhim //22 // 


____________________________________________________________________


     NyS_1,1.23: samànànekadharmopapattervipratipatteråpalabdhyanupalabdhyavyavasthàta÷ca vi÷eùàpekùo vimar÷aþ saü÷ayaþ //

saü÷ayalakùaõàvatàraõaparaü bhàùyaü sthànavata etarhi iti /
tasyàrthaþ /
sthànaü kramaþ /
tadvataþ /
etarhi idànãmiti /
kkacit pàñhaþ sthànavata eva tarhãti /
tarhi tadànãmudde÷asamaye, kramavataþ saü÷ayasya prameyànantaramuddiùñasya, prameyalakùaõànantaraü sthànaü kramo lakùaõasyetyarthaþ /
tadetad vàrttikakàro vyàcaùñe---prameyeti /
etadeva sphuñayani---yati /
sthànaü kramagrahaõena vyàkhyàtam, matubartha÷ca pràptigrahaõena //

samà---yaþ //

atra ca vimar÷aþ saü÷aya iti saü÷ayasàmànyalakùaõam /
tatra saü÷aya iti lakùyanirde÷aþ, vimar÷a iti lakùaõapadam /
ekasmin dharmiõi virodhinànàrthàvamar÷o vimar÷aþ, kiü sviditi j¤ànam /
tadanenàsamànajàtãyebhyaþ pramàõàdibhyaþ samànajàtãyebhya÷ca viparyayàdibhyaþ saü÷ayo nivartito bhavati /
samànetyàdãni tu trãõi vi÷eùalakùaõàni /
teùu ca vimar÷aþ saü÷aya ityetadanuvartanãyam /
atra vi÷iùño 'vamar÷o vimar÷avi÷iùñaþ saü÷aya iti lakùyapadam /
samànadharmopapatteranekadharmopapattervipratipatteriti trãõi pratyekaü ÷eùaiþ padairåpetàni lakùaõànãti /
tadetadàha vàrttikakàraþ---tatra samàneti /
trividha eveti ye pa¤cavidhamàcakùate te niràkçtàþ /
tadanavadhàraõaj¤ànaü sa saü÷aya iti saü÷ayasàmànyalakùaõaparaü bhàùyaü vyàcaùñe---tatra viùayasvaråpeti /
pratyayo 'navadhàraõàtmaka÷ceti /
àkùepaparihàrau prathamasåtra eva vyàkhyàtau /
pratyaya÷abdasya ni÷cayavacanatvamabhyupetya vyàkhyànaü pratãyata iti /
paramàrthatastu pratyaya÷abdo j¤ànaparyàyaþ /
j¤ànatvaü ca sàmànyaü saü÷ayàdiùvapyastãti na virodha iti //

samànadharmopapatteriti vyàcaùñe---samàneti /
vikalpyàkùipati---kiü punariti /
kasmàditi /
mà kàrùãd dravye saü÷ayam, guõa eva kasmàt na karotãti pra÷nàrthaþ /
samàdhatte---na, sàdhàraõeti /
yàdç÷aü saükhyàpracayaparimàõabhadayoni parimàõaü sthàõupuråùayoþ, tàdç÷amàsyàpi purovartino dravyasya parimàõam /
tasmàt sadç÷aparimàõadharmasya dharmiõa upapatterityarthaþ /
mahatvadãrghatvasàmànyadharmayogastu sannapi na saü÷ayakàraõam, asàdç÷ye tadyoge 'pi saü÷ayàbhàvàditi bhàvaþ /
syàdetat /
upapattiþ sattà /
na ca sadç÷o dharmaþ sattàmàtreõa saü÷aye hetuþ, api tåpalabdhaþ /
na copalabdhivàcakamatràsti padamityata àha---tasyopapattiradhyavasàya iti /
yadyapyayamupapatti÷abdaþ sattàvacanastatpara÷ca, tathàpi padàntarasamabhivyàhàràdavagamyate sattàmàtràbhidhàne 'pi tadupalabdhirvivakùiteti /
viùayaviùayiõorabhedavivakùayà sàmànàdhikaraõyamupapattiråpalabdhiriti /
pçcchati---kasmàditi /
asmadàyatte hi ÷abdaprayoge kimityavàcakaü prayokùyàmaha ityarthaþ /
uttaram---anuktamapãti /
vi÷eùàpekùà iti vacanena vi÷eùasyàpekùà ucyate /
apekùà÷abda÷ca yadyapãcchàyàü vartate, tathàpãha jighçkùàyàü vàkyasàmarthyàt /
na ca sà saü÷ayasya hetuþ, tasyàþ saü÷aye sati bhàvàt /
tasmàd vi÷eùàpekùayà vighçkùàlakùaõayeha vi÷eùayoþ purovartivastusàdç÷yàt smaraõe satyagrahaõaü lakùaõãyam, yathà gaïgà÷abdastãraü saübaddhameva lakùayati, na tu tãramàtram /
anenaivàbhipràyeõa vakùyati bhàùyakàraþ vi÷eùasmçtyapekùa iti /
tasmàd vi÷eùagrahaõapratiùedhàt sàmànya grahaõamabhyanuj¤àtaü bhavatãtyarthaþ /
parihàràntaramàha---atha veti /
syàdetat, upapatti÷abdaþ sattàvacana÷copalabdhivacana÷ca /
tathà ca vinigamanàyàü ko heturityata àha---yaþ punariti /
nanvabhàvaþ pramàõàlambanamuktaþ, tat kuto na virodha ityata uktam---svatantramiti /
atha và sattàvàcako 'pyayamupapatti÷abdaþ svàbhidheyaviùayàmupalabdhi lakùayatãtyàha---viùaya÷abdeneti /
na ceyam alaukikã lakùaõetyàha---laukikamiti /
yathà ca dhåmo na sattàmàtreõa hetustathoktaü pràgiti //

ekade÷inàmupasaükhyànamupanyasyati---avyavacchedeti /
te kila manyante vyavacchedaheturapi dharmaþ samàno bhavati /
yathà kçtakatvaü sàdhyadharmiõi ÷abde dçùñànta dharmiõi ca ghañàdau samànam, na càsau nityànityatvasaü÷ayahetuþ, api tvanityatvasyàyogaü sàdhyadharmiõi vyavacchinatti /
ato 'vyavacchedahetoriti vaktavyamityarthaþ /
tadetad vaktavyaü dåùayati---na samàneti /
samàno hi dharmaþ pratisaübandhinamapekùate---keneti /
saü÷ayapadena ca svaviùayopasthàpakena parasparavirodhinau tàvupasthitau /
tena tàbhyàü samàna iti gamyate /
tena vivakùitatajjàtãyavçttitve satyanyajàtãyavçttireva gamyate /
na caiva kçtakatvam /
tasmàt na vaktavyamavyavacchedahetoriti /
samàna÷abdàrthaþ sàdç÷yaü tatra nàstãtyarthaþ /
atraivopalabdhãtyàdipadadvayaü ÷aïkàpårvakaü yojayati---so 'yaü sàdhàraõa iti /
upalabdhyanupalabdhã na vyavatiùñhete iti /
÷iraþpàõyàderanupalabdhirvakrakoñaràderålabdhiþ puråùasya bàdhakaü pramàõam, taddhi puråùa evàyaü và, idantayà vyavatiùñhate, idantàniùedhena và /
nàyaü puråùa ityanidantayà vyavatiùñhate /
tadabhàvo 'vyavasthà /
tadanena sàdhakabàdhakapramàõàbhàvo dar÷itaþ /
vi÷eùàkàïkùàyàü ceti vi÷eùasmçtirdar÷ità //

vimar÷apårvakaü samastamityavadhàrayati---kimidamiti /
tatraikapadaparigrahe doùamàha---yadi samàneti /
vi÷eùaþ ÷iraþpàõyàdiþ /
vi÷iùyate hyanena puråùaþ sthàõoriti anupalabdhasàmànyasyàpi kvacidupalabdhyanupalabdhyavyavasthàstãti /
yathà saptame rase, da÷ame và dravye /
na hi tatra sàdhakaü bàdhakaü vàsti pramàõam /
na ca saü÷ayaþ /
vi÷eùàpekùa ityetàvatãti /
tad yathà hastinaü dçùñvà tatsaübandhino sthåõàhastipakau smarati na ca tatra saündigdhe //

dvipadaparigrahe doùamàha---evaü samàneti /
naudolàråóho hi gacchan vidåre àrohapariõàvadvastudar÷ane 'pi satyapi ca sàdhakabàdhakapramàõàbhàve vi÷eùasmçtyamàvàt naga iti và nàga iti và na sandigdhe /
evamupalabdhyanupalabdhyavyavasthàto vi÷eùàpekùa iti padadvaye vidhãyamàna'nyataþ smaryamàõàd vi÷eùàt sadç÷adharmavati dharmiõyanupalabhyamàne saü÷ayaþ syàt /
asti hi tadà vi÷eùasmçtiþ sàdhakabàdhakapramàõàbhàva÷ca, no khalvanupalabhyamàne samànadharme dharmiõi tadgatà vakrakoñaràdayo và ÷iraþ pàõyàdayo và ÷akyagrahà iti /
yadàyaü draùñeti /
yadà khalvayaü draùñà pratiparåraóakurodbhedapukakitàbhirmandamalayamàråtàndolanalalitalàsya÷àlinãbhiþ ÷àkhàbhirmadhumadamuditamadhupamàlà÷i¤jitavallakãvàdyamanoharàbhirmattapuüskokilakulavipa¤cyamànapa¤camàbhiràrabdha-
saüïgãtakaü sahakàrataråmanubhåyàtha vidåravartã ku/jarasadç÷adharmavantamanubhavati, tadàsyàsti samànadharmolabdhiþ /
asti ca karitaruråpavi÷eùasmçtiþ, na tu sàdhakabàdhakapramàõàbhàva iti na saü÷ete /
katipayavyaktyà÷rayatvaü sahakàratvàdervi÷eùasyàlpaviùayatvam /
àrohapariõàhàdestu bahuvyàpitvaü mahàviùayatvam /
nànàrthàvamar÷anaü ca viråddhàrthàvamar÷anaü draùñavyam /
tadanena sthàõupuråùayorityàdi bhàùyaü vyàkhyàtam /
pa÷yan ityupapattivivaraõam /
vi÷eùaü bubhutsamàna iti vi÷eùàpekùa ityasya vivaraõam /
kiü sviditi vimar÷avivaraõam /
syàdetat /
saü÷ayottarakàlà bubhutseti, kathaü bubhutsamànaþ saü÷eta ityata uktaü bhàùyakçtà, samànamanayoriti /
vi÷eùàpekùà÷abdenecchàvàcinà agçhyamàõavi÷eùasmaraõaü lakùitamiti bhàvaþ /
seyaü sàdhakabàdhakapramàõànupapattau satyà samànadharmopalabdhirvina÷yadavasthà vi÷eùasmçtyà sahàvina÷yadavasthà ekasmin kùaõe satã saü÷ayaj¤ànasya heturiti siddham /
tripadaparigrahamanekadharmopapattervipratipatterityatràpi yojayati---eteneti /
dve dvitvenaikãkçtyàdyànantarayoriti draùñavyam //

anekadharmopapatterityatra bhàùyakçto vyàkhyàü grahãtum ekade÷ivyàkhyànamupanyasya dåùayati---aneketi /
÷abdo hi saüyogajaþ /
saüyogajatvaü hi kàrye dravye guõe ca råpàdau ÷arãràdikriyàyàü càstãti dravyaguõakarmaõàü samànam /
tasmàdanekasya dharmaþ caritàrthaþ /
evaü ÷abdagato 'neko 'pi dharmaþ samànatayaiva dravyatvàdisandehahetuþ triùu, saüyogajatvaü sàdhàraõaü sattvàdinà nirbhaksya, nirguõatvaü guõakarmaõàþ /
evaü kùaõikatvaü dravyaguõakarmaõàmiti samànadharmopapattyà gatàrthaümityarthaþ /
pçcchati---atheti /
bhàùyakçdvyàkhyayottaram---asàdhàraõa iti /
punaþ pçcchati---kathamiti /
samàsapada÷abdena tadekade÷o 'neka÷abdo lakùyate samàsagatenàneka÷abdenetyarthaþ /
uttaram---samàneti //

etaduktaü bhavati /
yato 'nekasmàt samànàsamànajàtãyàdeùa svà÷rayaü vyàvartayati, ato 'nekàpàdànakavyàvçttihetukatvàt lakùaõayànena ityucyate /
tadanena samànajàtãyam asamànajàtãyaü cànekamiti bhàùyaü tasmàd vi÷eùa ityadhyàhçtya vyàkhyàtam /
adhyàhçtavi÷eùapadavivaraõaü vi÷eùako dharma iti /
saübandhasàmànyavivakùayà tu ùaùñhã tasyànekasyeti /
lakùaõàbãjàntaramàha---tasya cànekasyeti /
nivartyanivartakasaübandhenàneka÷abdena dharmoþ lakùyata ityarthaþ /
tadanena vinaivàdhyàhàraü samànajàtãyamasamànajàtãyaü cànekam /
tasya dharme nivartakatayeti vyàkhyàtam /
na tvatra samàsabhràntiþ kartavyà /
dar÷ayiùyati hi bahuvrãhimihaiva vàrttikakàraþ /
tadevaü lakùaõàbãjadvayopanyàsena asàdhàraõo dharma iti grahaõakavàkyaü vyàkhyàtam /
prakàràntareõànekadharmapadaüvyàcaùñe---ekàüneketi /
ekaü càneka ca tadubhayamanekaü tasyànekasya pratyayaheturdharmo 'nekadharmaþ bhedàbhedapratyayaheturityarthaþ /
vibhàgajatvaü vibhàgajànàü ÷abdànàmanyonyasyàbhedapratyayahetuþ, taditarebhya÷ca bhedapratyayahetuþ /
tadidamàha---yato vibhàgajatvàt eùa pratyayo bhavatãdaü vibhàgajaü ÷abdajàtam ekam /
idaü ca tato 'nyad anekaü bhinnam /
tatra ya eva ekapratyayahetuþ dharmo 'bhedaþ sa eva anekapratyayaheturvi÷eùaþ /
jàtyabhipràyaü caikavacanam, sadàdirhi dharmo duvyaguõakarmaõàmabhedapratyayahetuþ, sàmànyàdibhya÷ca ÷abdaü nirbhajati /
tadidamàha---yataþ sadàdereùa pratyayo bhavatãdamekaü yata÷ca vibhàgajatvàdepa pratyayo bhavatãdamanekamiti, tasmàt siddhamekaü cànekaü ca /
anekamiti tatpratyayaheturupacàreõàneka iti /
taddimudbhàùyaü vyàkhyànam /
atrodàharaõamàha---yatheti /
dravyatvàdikoñitrayaviùayasaü÷ayapradar÷anàrthamuktaü sàmànyavi÷eùasamavàyebhya iti //

sadanityaü dravyavatkàryàü kàraõaü sàmànyavi÷eùavaditi dravyaguõakarmaõàmavi÷eùaþ //

tenànena sadàdinà nirbhaktasya pçthakkçtasyetyarthaþ //

syàdetat /
yad yena sahacaritaü dçùñaü tat kkacid dç÷yamànaü tat smàrayat tadviyaruddhenàpi ca saübandhànani÷càyayat saü÷ayaheturbhavati, yathà samàno dharmaþ /
asàdhàraõastu dharmo vibhàgajatvaü narte ÷abdàt kkacit pçthivyàdau và utkùepaõàdau và gandhàdau và dçùña iti kathra smàrayet, asmàrayad và kathaü tatra saü÷ayaü janayet? tasmàt ko 'yaü bhavedityayo dharmàditi jij¤àsàmàtramutpàdayet na tvayaü vàyaü veti saü÷ayamityata àha---na hãti /
kasmàt na dçùñamityata àha---sarvatràsaübhavàt /
na hi dravyàdervibhàgato janma saübhavati, tadanvayavyatirekànanuvidhànàdityarthaþ /
nanvata evoktaü na saü÷ayaheturityataþ àha---vibhàgajatvaü saü÷arye karoti sarvato vyàvçtteriti /
ayamarthaþ, yadyapi vibhàgajatvaü na dravyàdau kvacid dçùñam, tathàpi tadvyatirekaþ pratyekaü dravyàdau dçùña iti vibhàgajatvena sadàdyavi÷eùavàn ÷abdo dravyakarmabhyà vyàvartamànaþ kiü guõaþ, guõakarmabhyàü vyàvartamànaþ kiü dravyam, guõadravyàbhyàü vyàvartamànaþ kiü karmeti vyatirekamukhena tattat smàrayan asàdhàraõo dharmo bhavati saü÷ayakàraõamiti /
de÷ayati---nanu ceti //

ayamabhisandhiþ /
vaü÷e pàñyamàne vaü÷adalayoþ kriyà, tatastayormitho vibhàgaþ, tato vaü÷adalàvaruddhanabhobhàgavibhàgaþ /
so 'yaü vibhàgajo vibhàgo na vaü÷adalakarmajaþ /
avayavakriyà hi tadavayavàvaruddhanabhobhàgavibhàgajanikà dravyàrambhakasaüyogàpratidvandvivibhàgajanakatvena vyàptà vikasatkamalakuïmaladaleùu dçùñà /
na hi tatra tatra mukulitàd vikàsi kamalamanyat, àku¤citaprasàritàïgulikaratalavat tattvena pratyabhij¤àyamànatvàt /
vaü÷adalakriyàpi cet tàdç÷ã, nånamanayàpi dravyàrambhakasaüyogàpratidvandvivibhàgajanikayà bhavitavyam /
tathà ca dravyaü kàryamapi na na÷yet /
tasmàt nànayà vaü÷adalàkà÷avibhàgo janayitavyaþ /
na cànyadasya kàraõaü saübhavati /
tasmàd vaü÷adalakriyàjanito dalayorvibhàgaþ kàryaikàrthasamavetaþ tadavaruddhàkà÷aprade÷avibhàgasyàsamavàyikàraõameùitavyaþ /
heturiti siddhaü bhavatãti /
pariharati---anabhyupagatavibhàgajavibhàgasyaitad vibhàgajatvam evaü saü÷ayakàraõaü bhavati /
anabhyupagamabãjaü ca kutaþ punarevadevamavagataü padmapatràvayavakriyà vibhàgadvayajaniketi, vibhàgadvayakramakalpanàyàü pramàõàbhàvàditi cet? hanta, vaü÷adalavibhàgayorapi tulyam /
nanåktaü dravyàrambhakasaüyogàpratidvandvivibhàgajanakaü syàt karma, tata÷ca dravyanà÷o na bhavediti /
athaü viparyayaþ kasmàt na bhavatãti vaü÷adaladvayakriyaiva vibhàgadvayajanikà, padmapatravayavakriyà tvavayavavibhàgajanikà, tadavayavàkà÷avibhàgastvavayavavibhàgajanmà /
yadi tu padmapatràvayavakriyà ubhayajanikà bhavet, vaü÷adalakriyaiva dravyàrambhakasaüyogapratidvandvinaü vibhàgaü janayediti /
na cànyataratra vibhàgadvayayaugapadyani÷cayaþ kramapramàõàbhàva÷ca tulyaþ /
tasmàt padmapatràvayavakriyàvibhàgajanakatvasaüdehàda÷akyavini÷cayo vyàpyavyàpakabhàvaþ /
kriyàvailakùaõyàt tu svahetuvailakùaõyajanmanaþ kàryasya vibhàgasya vailakùaõyaü syàt, yadeko dravyàrambhakasaüyogapratidvandvã apratidvandvã cetaraþ, tathàpi caitadvailakùaõyaü kriyàyà abhyupetavyam yadekà vibhàgamekaü janayati /
anyà tu vibhàgadvayamiti /
tasmàdetadudàharaõabalena na vibhàgajavibhàgasiddhiþ //

yastvaïgulikarmànantaramaïgulitaruvibhàgo hastataruvibhàgaþ, ÷arãrataruvibhagà÷ca da÷yate, tatràïgulitaruvibhàgamaïgulyà÷rayà kriyà karotu, hastataruvibhàgaü tu na ÷aktà janayitum, tasyàþ svà÷rayasamavàyàt, svà÷rayasamavetakàryajanane ca kriyàyàþ sàmarthyàvadhàraõàt /
tasmàt hastàditaruvibhàgaþ kriyato 'saübhavannaïgulyàditaruvibhàgameva kàryaikàrthasamavàyalakùaõayà pratyàsattyà nimittãkarotãti vibhàgajavibhàgasiddhiü manyate, taü pratyàha---yaþ punariti /
astu và vibhàgajo vibhàgaþ, tathàpi vibhàgajatvamãdç÷amasàdhàraõamevetyata àha---astu và tasya abhyupagatavibhàgasya api vibhàgajatvamasàdhàraõaü vi÷iùñam /
tadeva de÷ayati---vibhàgajeti /
pàñyamàne hi vaü÷e ÷abdotpattau vaü÷adalayormitho vibhàgo nimittakàraõam /
vaü÷adalàvaruddhàkà÷avibhàgastvasyàsamavàyikàraõam, na tu bheryàkà÷asaüyogavat vaü÷adalàkà÷asaüyogo 'samavàyikàraõaü bhavitumarhati /
tathà hi prayogaþ, yo 'yaü vaü÷adalavibhàganimittaþ ÷abdaþ, sa nimittasamànajàtãyàsamavàyikàraõajanyaþ, tadasàdhàraõanimittajanya÷abdatvàt /
yo yaþ ÷abdo yadasàdhàraõanimittajanmà, sa sarvastajjàtãyàsamavàyikàraõajanyaþ, yathà bherãdaõóasaüyoganimittaþ ÷abdo bheryàkà÷asaüyogàsamavàyikàraõakaþ /
tathà càyam /
tasmàt tatheti /
tadevaü vaü÷adalavibhàgalabdhajanmanà vaü÷adalàkà÷avibhàgenàsamavàyikàraõena janitaþ ÷abdaþ /
tadevaü vibhàgajavibhàgàsamavàyikàraõakatvaü ÷abdasya, tadapi yadyapyaïgulyàkà÷avibhàgajahastàkà÷avibhàgàsamavàyikàraõe kàyàkà÷avibhàge 'sti, tathàpi kàraõamàtravibhàgajavibhàgàsamavàyikàraõakatvàditi hetuþ bhàùyakàreõa vibhàgajatvàt ityanena såcitaþ /
na càïgulyàkà÷avibhàgapårvakaþ kàyàkà÷avibhàga evam /
sa hi kàraõàkàraõavibhàgapårvako, na tu kàraõamàtravibhàgapårvakaþ /
tadidamuktam---vibhàgajavibhàgàsamavàyikàraõakaþ ÷abdo nànyaþ padàrtha iti //

nanu sahacarito dçùñaþ smàrayan vi÷eùasaü÷ayaheturbhavati, na tu yo vyàvçttaþ tena sahàsyàsàhacaryàditi ÷aïakàmapanetuü bhàùyakàrãyamuttaramàha---tulyajàtãyeùvitiü /
yadyapi vyatirekamukhenàsàdhàraõaþ ÷aktaþ smàrayitum,
tathàpi bhàùyoktamapyuktam /
yat khalu sadàdiråpasaüpannaü vi÷eùavat tatsamànajàtãyebhyo 'samànajàtãyabhya÷ca vyàvçttam, yathà pçthivãdravyam /
abàdibhya÷ca dravyàntarebhyàü guõakarmabhya÷ca vijàtãyebhyo gandhavattvena vyàvçttaü dravyajàtãyam /
evaü råpatvena råpaü guõaþ /
utkùepaõatvenotkùepaõaü karma /
tathàvidhaþ ÷abdaþ sadàdiråpasaüpanno vibhàgajatvena samànàsamànajàtãyebhyo vi÷iùyate /
tasmàd bhavati dravyaü guõaþ karma veti saü÷aya iti /
pårvavyàkhyànato 'neka÷abdenàsàdhàraõadharmo lakùyata ityuktam /
saüprati samàna÷abdaparyàlocanayàpyanekapadamasàdhàraõe vartate lakùaõayaivetyàha---samànadharmasya saü÷ayakàraõatvena upayogàd veti /
samànaü hi pratigogitayà asamànaü buddhau sannidhàpayati /
tatra dvayasyàpi samàna÷abdena ÷rutyarthàbhyàmupàttasya samànasya dharmasyàsamànasya ca, samànasya saü÷ayakàraõatvenopayogàditi yojanà /
pçcchati---kasmàditi /
asmadàyatte ÷abdaprayoge kimityavàcakaü prayokùyàmaha iti bhàvaþ /
uttaram---naivamiti /
asàdhàraõo hi dharmo vyatirekamukhena saü÷ayahetuþ /
sa cànekasmàd vyàvçttyà sidhyati /
sà ca làkùaõikànekapadàdhãnà nàsamànapadàt labhyata iti prayojanavallàkùaõikapadopàdànam /
lakùaõaiva ceyam anekasmàdvyàvçtto dharmo 'nekadharma iti vigraheõa nirvarõyate iti /
abhyuccayamàtramàha---làghavaü veti /
asàdhàraõasya saü÷ayakàraõatve vyàvçttiþ prayojiketi manvàna÷codayati---yadyaneketi /
pariharati---naiùa doùa iti /
vyabhicàràvyabhicàrau hi saü÷ayanirõayayoþ prayojakau, nànvayavyatirekamàtramityarthaþ /
codayati---yadi tarhãti /
sapakùàsapakùasàdhàraõyaü hi hetorvyabhicàraþ /
sa cet saü÷ayasya kàraõam, hanta, samànadharmopapattireva sarvatra saü÷ayakàraõamiti kçtam anekagrahaõenetyarthaþ /
pariharati---satyamiti /
sapakùàsapakùasàdhàraõyaü hi hetorvyabhicàraþ /
sa ca saü÷ayasya prayojakaþ /
tathàpyekasyànvayaþ sàdhàraõo 'parasya vyatireka ityetàvatobhayopàdànamityarthaþ //

evamanekadharmopapatteriti svamate vyàkhyàya paramatavyàkhyànaü dåùayitumupanyasyati---na /
iti /
nityaþ ÷abdaþ ÷ràvaõatvàt ÷abdatvavadityekaþ pa¤caråpopapanno 'vyabhicàrã hetuþ1 anityaþ ÷abdaþ kçtakatvàd ghañavaditi càyamaparaþ pa¤caråpopapanno 'vyabhicàrã heturiti /
tadetad dåùayati---tadayuktamiti /
na hyavyabhicàriõau pa¤caråpopapannàvityarthaþ /
na càyaü prativàdinaþ prayogo 'pi yuktaþ iti /
viruddha÷abdasyàrtho viruddhàrtha iti, svaråpamanayorviruddhaü parasparàbhàvavadityarthaþ /
vi÷eùadar÷anàdupajàta iti /
saü÷ayasya hi vi÷eùàdar÷anaü janakam, vi÷eùadar÷anaü ca nivartakamiti /
sa cet tvanmate nivartakàdutpadyata, avyabhicàrihetujanitàdvi÷eùadar÷anàt nàsya nivçttiþ syàdityarthaþ /
na ca yadà nivartakatvamasyàsti tadà janakamapãtyàha---na hi vi÷eùadar÷ane satãti //

syàdetat /
pratyakùameva sa evàyaü gakàra ityevamàkàraü pratyabhij¤àsamàj¤àtaü ÷abdasya sthemànamàkalayat,
tàvatkàlaü sthiraü cainaü kaþ pa÷cànnà÷ayiùyati //

iti nityatvaü paricchetsyatãtyata àha---nàyamarthaþ pratyakùasya viùayaþ /
tadeva hi pratyakùaü saü÷ayasya nivartakaü yadananyathàsiddham, yathauùõyagràhi vahneþ /
idaü tu sàdç÷yenàpi saübhavàt svayaü sandigdhaü sanna saü÷ayocchedàyàlamityarthaþ /
mà bhåt pratyakùasya viùayaþ, bhavati tvàgamasya /
no khalu kùaõikaþ ÷abdo 'rthapratyàyane samarthaþ, tasyànvayavyatirekakàlànavasthàyino '÷akyasamayatvenàrthapratipatteranupapatteþ /
tasmàd yadyapi sàkùànnityo 'ham ityàgamo nàbhidhatte, tathàpi viditasaügaterarthapratyayaü kurvannàtmano nityatàmàkùipannityatàviùayo bhavati /
yathàhuþ
nityastu syàd dar÷anasya paràrthatvàt //

ityata àha---nàgamaviùayaþ /
yadyapi varõavyaktayaþ kùaõikàþ, tathàpi svasvasàmànyavi÷eùagatvàdyupahità gavàdivyaktaya iva gotvàdyupadhànàþ ÷akyasaüketà iti na nityatàmàkùipatyàgama ityarthaþ /
bhavatu kiü no bàdhyata iti /
na khalu candramasaþ parabhàge hariõasadasadbhàvasandehaþ ÷akyaþ kadàcidapyucchettumasmadàdãnàmityarthaþ /
kathaü na bàdhyata iti /
sandigdhanityànityabhàve ÷abde kçtakatvaü dçùñamiti nànityatvena svabhàvataþ pratibaddham /
tathà ca na buddhyàdãnàmanityatvaü sàdhayitumarhatãtyarthaþ /
sarvamiti /
kçtakatvaprayatnanàntarãyakatvapratyayabhedabheditvàdãtyarthaþ /
sarvaü cànumànamiti /
yadi ca pa¤caråpo 'pi hetuþ, saü÷ayakàraõaü sarvamevànumànamiti sarvamapramàõaü syàdityarthaþ /
vainà÷ikàþ pràhuþ nityàsaübhavàditi /
na, bàdhàparij¤ànàditi /
bàdhàviùayàparij¤ànàdityarthaþ /
svade÷e parotpattipratibandhakatvaü sapratidhatvam /
sautràntikamate hi råpaü sapratighamiùyate mårtaü ca, nitya eveti và anitya eveti và abhilàpo nopapadyeta, sthàõureveti và puruùa eveti và abhilàpaþ /
codayati---naivaü bhaviùyatãti /
mà bhådabhilàpa ityarthaþ /
pariharati---vyàhatamiti /
sa evaikagranthenàha---nanu ceti //

tadevaü pa¤caråpayorhetvorekatra samavàyàbhàvaþ uktaþ /
yadi punarasatpratipakùaråparahitayorekatra saübhavo 'ïgãkriyate, tathà ca saü÷ayahetutvamityabhipràyeõa ÷aïkate---atha kçtakatveti, niràkaroti---tathàpãti /
pratyekaü satpratipakùatvam, militayostvasàdhàraõatvam, tàdç÷aþ anyatràdar÷anàdityarthaþ /
tat kimidànãü satpratipakùatayà kçtakatvamasàdhanameva ÷abdànityatve, tathà ca bahu vyàhataü bhavatãtyà÷ayavàn pçcchati---yadà punarevaübhåtàviti /
uttaram---tadà tayoriti /
nanu kçtakatvasya sàdhyatvàt ÷ràvaõatvasya ca siddhatvàt prathamabhàvinà nityatvànumànena siddhàïgakenàpahçtaviùayaü caramabhàvisàdhyaïgakamanityatvànumànameva bàdhyatàm ityata àha---yatna÷ca kriyamàõa iti /
siddhamapi ÷ravaõatvamanumànasikatàdyanityadharmasàdhàraõatayà savyabhicàraü sannityatvasya sàdhanaü na bhavitumarhatoti /
kçtakatvasya tu pà¤carupyam /
nityatvasya ca pramàõabàdhanamupapàdayiùyata ityarthaþ //

vipratipatterityasya vyàkhyànam---vipratipatteriti /
yadyapi viruddhà pratipattirj¤ànaü vipratipattiþ, tathàpi tasyà vàdiprativàdigatàyà atyantaparokùatvàt saü÷ayakàraõatvànupapatteþ svakàryaü pravàdaü lakùayatãtyarthaþ /
atra bhàùyakàraþ upalabdhyavyavasthàyà anupalabdhavyavasthàyà÷ca pçthak saü÷ayakàraõatvaü matvà samànadharmopapatterityanena gatàrthatàü pariharannàha sma---purvaþ samàno 'neka÷cetyàdi /
tadupanyasya vàrttikakàro dåùayati---tatreti /
no khalu samànànekadharmopalabdhau satyàm, satyàü ca vi÷eùasmçtau sàdhakabàdhakapramàõàsadbhàve saü÷ayo bhavatãtyuktam /
tasmàt nopalabdhyanupalabdhyavyavasthe pçthak saü÷ayakàraõe iti /
vi÷eùamapi dåùayati---samàna iti /
nanu yadi nàsita bhedaþ, tat kimidànã sarveùàü j¤àtçsthatvàvi÷eùaõa trayàõàmapi saü÷ayakàraõànàü samànànekavipratipattãnàmabhedaþ, tathà ca pçthagupàdànavaiyarthyamityata àha---samànànekadharmayoriti /
puna÷codayati---samànadharmaþ sarva evàyamiti /
ayamabhisandhiþ /
asàdhàraõo hyadçùñapårvaþ kvacidapi na saü÷ayaü kartumutsahate, yat punarasàdhàraõavattvaü saü÷ayahetutvenopavarõitaü bhàùyakçtà tat samànameva, na tvasàdhàraõam /
yathàhuþ,
anyo 'sàdhàraõo dharmastadvattànyà ca dç÷yate /
sarvasàdhàraõã sà cediùñà saü÷ayakàraõam /
tataþ sàdhàraõasyaiva siddhà saü÷ayahetutà //

yacca vàrttikakàreõa sarvato vyàvçttyà asàdhàraõasya saü÷ayakàraõatvamuktam, tatràpi tadabhàvasya sàdhàraõasya saü÷ayahetutve kimàyàtamasàdhàraõasya? yathàhuþ,
sarvato 'sya nivçttatvàdabhàvàt saü÷ayo yadi /
ananyavçttiråpasya tato 'sàdhàraõasya kim //

iti //

vipratipattirapi viruddhahetudvayasamutthà ekasmin saü÷ayakàraõam, viruddhahetusamavàya÷càsàdhàraõa eva /
sa ca sàdhàraõe nivi÷ate iti såktam sarva evàyaü samànadharma evàbhidhãyata iti /
pariharati---na, såtràrthàparij¤ànaditi /
na vayaü sarvatra sàdhàraõamapajànãmahe anvayavyatirekavyabhicàravaktçgatatvabhedamàtramàdriyamàõàþ kàraõabhedena trividhaü saü÷ayamàcakùmahe ityarthaþ //

vàrttikakàro bhàùyakàramatamupanyasya dåùayati---apare punariti /
sàdhakabàdhakapramàõàbhàvarahitaü trayamapi na saü÷ayakàraõamityuktamityarthaþ /
api caitayoþ pçthak saü÷ayakàraõatve 'tiprasaïgàt ni÷cayapårvaü na pravarteta lokaþ, tathà ca lokavirodha iti dar÷ayati---upalabdhyanupalabdhyordvaividhyàcceti /
na càsya kvacidà÷vàso niþ÷aïkatà,
na cànabhyàsada÷ànne upalabdhyanupalabdhyavyavasthayàü saü÷aya iti vàcyam, anabhyàsada÷àpanne hi dåràd vahnij¤àne upalabdhyavyavasthàyà api na nàgo và nago veti saü÷erate, kiü tu kiü÷ukakusumanicayo và uùarbudho veti, tatra samànadharmopapattireva kàraõamitarasahità /
evamayogyànupalabdhimàtràdapi na saü÷ayo vinà samànadharmàdidar÷anamityuktam /
vikalpya dåùaõàntaramàha---yeùàü ceti /
sàmagrãbhedena bhede trevidhyaü saü÷ayasya sàmagrãnive÷ikàraõabhedena tu pa¤cavidhaþ, api tvanekavidha etyarthaþ //

samànànekadharmopapatterityatra ùaùñhatatpuruùaü matvà àkùipati---na samànadharmagrahaõàditi /
bahuvrãhiü mattvà samàdhatte---ayaü parihàra iti /
atheti /
ka÷càsau vi÷eùa÷ceti kiüvi÷eùaþ anupalabdhapårvo vi÷eùo 'syetyarthaþ /
upalabdhapårvàyàü vyaktau saü÷aye tadgatà vi÷eùàþ susmårùitàþ tajjàtãyavyaktyantarasaü÷aye tvanyagatàste sàmànyadvàreõopalabdhà eveti---sàmànyapratyakùàditi /
samànyavàneva sàmànyaþ /
yathà sàmànyo 'yaü dharmaseturnçpàõàm
iti sàmànya÷càsau pratyakùa÷ceti dharmã tathoktaþ /
avyavasthitavi÷eùatvaü sàdhakabàdhakapramàõàbhàva ityarthaþ //

bauddhàbhimataü saü÷ayalakùaõamupanyasyati---anye tviti /
nigåóhàbhipràyo dåùayati---tairapãti /
aviditàbhipràyaþ ÷aïkate---dharmã cediti /
dåùaõavàdã svàbhipràyamuddhàñayati---yadi tàvaditi /
bauddhànàü hi ràddhànte na råpàdidharmà÷rayaþ ka÷cidasti dharmã /
tata÷ca siddhàntavyàkopaþ /
yadi tvàha bhavatu ràddhàntavyàkopo na hi ÷àstrà÷rayo vàda iti, tatràpi doùàntaramàha---dharmadharmiõo÷ceti /
athàpyasmaddi÷eti /
samànànekadharmapadavad bahuvrãhirityarthaþ /
sàmànya÷abdastu bhavitari dçùño yathà,
sàmànyàrthasamutthàne vibhàgastu samaþ smçtaþ /
iti bhàvaþ /
vyarthaü càbhidhànamiti /
sàmànyavi÷eùatadvadabhyupagame 'pi tadvato '÷ravaõàt sàdharmyasya sàmànyasya vi÷eùà iti gamyeta, na ca sàmànyasya vi÷eùà iti viruddhàrthamabhidhànaü syàdityarthaþ /
vai÷eùikalakùaõe hi vi÷eùàpratyakùàdityanena sàdhakabàdhakapramàõàbhàvo dar÷itaþ /
iha tvasau vaktavyaþ /
tasmàt nyånaü bauddhalakùaõamityàha---upalabdhãtyàdi /
yadi ca sàdharmyadar÷anàdityanenànvayamàtravyabhicàro 'bhimato bauddhena tato 'nekadharmadar÷anàditi vaktavyamiti /
tadevaü sàmànyalakùaõamekaü, trãõi ca vi÷eùalakùaõànãti sthitam //

tadetàni catvàri lakùaõàni pu/jãkçtya vicàrayati---samàneti /
yadi tàvat saü÷ayasàmànyalakùaõe sthite trãõi vi÷eùalakùaõàni tataþ saü÷ayatvenopagçhãtànàü trayàõàü parasparavyavacchedakamàtraü lakùaõaü vaktavyam /
tataþ samànànekadharmopapattervipratipatterityetàvanmàtraü vaktavyam /
kçtamatra ÷eùeõa, tanmàtràdeva parasparavyavacchedasiddheþ /
tasmàt parasparavyavacchedamanaprekùya saü÷ayakàraõakathanaparametat såtram /
tathà cànyànyapi saü÷ayakàraõàni santãti tànyapi vaktavyàni /
yadà khalvayamàtmanaþ ÷amàdau saü÷ete, kimahaü candanavanitàdisannidhàne rajye virajye veti, so 'yamasyàtmanaþ sannikarùajanmà saü÷ayaþ àntarasya ÷amàderviùayasyeti samàdhatte---astu tàvaditi /
yadyapi tàvanmàtreõa samànajàtãyavyavacchedasiddhiþ, tathàpi vijàtãyanirõayàdivyavacchedàya sàmànyalakùaõamanuvartanãyam /
tathà ca pratipattigauravaü syàditi tallàghavàya ÷eùàpekùà yuktà /
àtmamanaþ---sannikarùàdayastvatyantasàdhàraõà vijàtãyavyavacchedàyàpi nàlamiti nopattà iti bhàvaþ /
evaü saü÷ayakàraõàvadhàraõàdarthàt saü÷ayabhedàvadhàraõamityuktam /
saüprati kàraõavi÷eùaõatvena saü÷ayasvaråpamevocyata ityaha---svaråpanirde÷o veti /
vipratipanno 'pi puruùaþ saüdigdhavat pratipàdya evati manvàna÷codayati---saü÷ayavaditi /
vipratipanno na ÷iùyaþ, kiü tu jalpavitaõóàbhyàü ÷iùyato nãtvà sandigdha eva pratipàdya ityabhipràyeõa pariharati---satyamiti //23 // 


____________________________________________________________________


     NyS_1,1.24: yamarthamadhikçtya pravartate tatprayojanam //

udde÷akramapràptasya prayojanasya lakùaõam---yama---nam//2// atràrtha÷abdo gauõamukhyaprayojanàvarodhàrthaþ /
tatra mukhyaü sukhaduþkhàpitaparihàrau, gauõaü tu tatsàdhanam /
atra bhàùyaü---yamartham ityàdi /
atràdhikçtyetyasya vyàkhyànam---vyavasàya nini÷cityetyarthaþ /
samàdhanau ca sukhaduþkhàptiparihàràvarthaþ /
na ca sukhaduþkhapràptiparihàrau svaråpeõa pravçtti nivçttigocaràviti tadupàyapravçttyaiva cetanapravçttigocaràviti dar÷ayati---tadàptihànopàyamanutiùñhatãti /
pravçttihetutvàditi /
yadyapi sukhaduþkhàptihàne tadupàyà÷ca santi, tathàpi sàmànyena j¤àyamànànãcchàdyupahàramukhena pravçttihetavaþ /
nanu såtre 'dhikçtyetyasti, bhàùye ca vyavasàyeti, tat kuto na virodha ityata àha---vyavasàyo 'rthasyàdhikàra ityàdi /
tadetad vàrttikakàro vyàcaùñe---yamarthamadhikçtyeti, vyavasàyeti /
pçcchati---kasyeti sukhadaþkhàptiparihàrayorvyavasàyastatraiva pravartayet /
na cànayoþ pravçttiyogyatà /
na cànyani÷cayo 'nyatra pravartayati, atiprasaïgàditi bhàvaþ /
uttaram---sukhaduþkhasàdhanànàmiti /
tata÷ca pratãtipravçttyoþ saüpratipattirityarthaþ /
sarvavyàpitàmasya dar÷ayati---anena prayojaneneti /
vitaõóàyà api prayojanamuktaü prathamasåtre /
codyamànasya pravarttamànasyetyarthaþ /
÷aïkate---yadãti /
lokyate 'neneti lokaþ pramàõam /
tadanvitaþ tadutpannaþ /
na ca pramàõamãdç÷am, anavasthàprasaïgàditi bhàvaþ /
niràrakaroti---atidoùo 'yamiti /
yathà ca pramàõasya pramàõopapannatà na cànavasthà, tathà dvitãye nivedayiùyate /
na ca prasiddhataratayà na prayojanaü lakùaõãyam iti yuktam, kathamasya prayuktau sàdhanatvam, kva ca prayojayati, kathaü ca vyàpakamiti sarvasya parãkùakapravedanãyatvàt /
athànya iti /
apràmàõiko laukika iti /
yathà vañe vañe vai÷ravaõaþ
iti /
niràkaroti---tanna budhyàmaha iti /
prayojanasya pràmàõikatvàdityarthaþ /
yadapyuktaü nyàyasyàïgaü prayojanaü na bhavati, tasmàt na vaktavyamiti, tanna yuktam /
yà khalu niùprayojaneti na bråmaþ prayojanaü nyàyasyàïgamityapi, mukhyaü prayojanameva hi tanna syàd yadçte puruùàdanyàrthamiti /
prayojanavàüstu nyàyo niùprayojanàü tadgatàü cintàmaïgã karoti, phalavatsannidhàvaphalaü tadaïgamiti nyàyàt /
tasmàdanaïgamapi prayojanaü parãkùàyà målaü svarga iva setikartavyatàkasya yàgàdyanuùñhànasyeti siddham //24 // 


____________________________________________________________________


     NyS_1,1.25: laukikaparãkùadàõàü yasminn arthe buddhisàmyaü sa dçùñàntaþ //


kramapràptaü dçùñàntaü lakùayati---lauki---ntaþ//25// dçùñànta iti lakùyanirde÷aþ, ÷eùaü lakùaõam /
sàdhyasàdharmyàt taddharmabhàvitvenàryate tathà sàdhyavaidharmyàdataddharmabhàvitvenàryate yaþ so 'rthastasmin /
tathà ca nàtivyàptiþ /
udàharaõasåtràccedç÷avi÷eùapratilambhaþ /
lokasàmànyam kiü tadityata àha---naisargikamiti /
÷àstrapari÷ãlanalabdhajanmà buddhyati÷ayo vainayikaþ /
tadrahità laukikàþ pratipàdyà iti tàvat /
tadviparãtàþ tadubhayaüsapannà÷ca parãkùakàþ pratipàdakà iti yàvat kathàbahutvàcca bahuvayanam /
tadanena vàdiprativàdinau dar÷itau, tayorbuddhisàmyaü vyàcaùñe---yathà yamarthamiti /
lakùaõaprayojanamàha---dçùñàntavirodheneti /
dçùñàntasya virodho viruddhatvaü sàdhyavikalatvàdi /
pratipakùà iti pratipakùàsàdhanàni /
samàdhiþ abhåtado÷àropasya pratiùedhaþ /
lakùita÷ca dçùñànta udàharaõalakùaõàya kalpate ghañate iti bhàùyam /
atra vàrttikakàro laukikaparãkùakasvaråpamavivakùitamiti manvàna àha---buddhisàmyeti /
avivakùàyàþ prayojanamanvayavyatirekàbhyàmàha---evaü ceti /
pareùà dçùñàntalakùaõakùepamupanyasya dåùayati---so 'yaü dçùñànta iti /
dçùñàntasya prayojanamàha---dçùñàntaþ sàråpyavyutpattyarthaþ /
yathà àkùeptroktaü tattadakùaramanådya dåùayati---asiddhasàdhanàrtho veti /
na khalvasiddhaþ sàdhyena sàdhanasyàvinàbhàvo dçùñàntena sàdhyate ityarthaþ//25 // 


____________________________________________________________________


     NyS_1,1.26: tantràdhikaraõàbhyupagasaüsasthitiþ siddhàntaþ //


atra bhàùyakàraþ siddhàntasàmànyalakùaõamapañhitvaiva tàtparyaü vyàcaùñe---atha siddhàntaþ ityàdinà /
tatra idamitthaübhåtamiti vàrttikakàro vyàcaùñe---idamiti sàmànyata iti /
bhàùye ca saüsthitiritthaübhàvavyastheti sàmànyopakramasya abhyupagamasya pramàõato vi÷eùaparyantatàparisamàptiþ saüsthitirityarthaþ /
atraivàrthe såtram ityàha vàrttikakàraþ---asyàrthasyeti //

tantrà---ntaþ//26// såtràrthamàkùipati---kiü punariti /
lakùaõàrtha ceti /
sàmànyalakùaõàrtham, na khalu sàmànyalakùaõamantareõa ÷akyo vibhàga ityuktam//26 // 


____________________________________________________________________


     NyS_1,1.27: sarvatantrapratitantràdhikaraõàbhyupagamasaüsthityarthàntarabhàvàt //


samàdhatte---nànàrùamiti /
lakùaõàrthatvaü sàmànyalakùaõàrthatvam /
tantryante vyutpàdyante prameyàõyaneneti tantraü pramàõam /
tadevàdhikaraõam à÷rayo j¤àpakatvena yeùàmarthànàü te tathoktàþ /
a÷àstritaþ apramàõika ityarthaþ /
àbhimànikaü ca pràmàõikatvam, tena siddhàntabhedinàmarthànàü sarveùàü na pràmàõikatvaprasaïgaþ /
tadevaü bhàùyakàreõa vyàkhyàya sàmànyalakùaõaü pañhitam /
evaü vyàkhyànapårvakameva vibhàgasåtraü pañhati---tantràrthasaüsthitiriti /
tantragrahanena ca sarvatantrapratitantrayorupàdànam /
ubhayorapi tantratvàt /
tadidamuktam---tantrabhedàt tviti /
anavadhàritàrthaparigraha iti /
sàkùàcchàstre nopàtto yathà manasa indriyabhàva iti //27 // 


____________________________________________________________________


     NyS_1,1.28: sarvatantràviruddhastantre 'dhikçto 'rthaþ sarvatantrasiddhàntaþ //


sarva---ntaþ //27// yadyapi ghràõàdiùu bhautikatvàbhautikatvàdayo vipratipattayaþ, tathàpi indriyatve nàsti vipratipattiriti /
tadetad vàrttikakàro vyàcaùñe---sarveùàmiti /
atra codayati---na dçùñàntàditi /
pariharati---bhidyata iti /
na caivaü sarvatantrasiddhàntaþ, tasya sarvaireva ni÷citatvàditi, anumànàgamayoriti /
saübandhagrahaõà÷rayàvanumànàgamau, yatra ca saübandhagrahaþ sa dçùñànta ityarthaþ //28 // 
samànatantrasiddhaþ paratantràsiddhaþ pratitantrasiddhàntaþ//29 // 


____________________________________________________________________


     NyS_1,1.29: samànatantrasiddhaþ paratantràsiddhaþ pratitantrasiddhàntaþ //


samà---ntaþ //29// samàna÷abda ekaparyàyaþ /
naiyàyikànàü hi samànaü tantraü nyàya÷àstram, paratantraü ca sàükhyàdi÷àstram /
cetanà àtmanaþ nirati÷ayà apariõàmino na kenacid dharmeõopajanàpàyadharmeõa yujyante /
pràkçteùu ca dehàdiùu tatkàraõeùu mahadahaïkàrapa¤catanmàtrabhåtasåkùmeùu vi÷eùo 'ti÷aya ityarthaþ /
tadetat såtraü vàrttikakçd vyàcaùñe---sàmànyeneti /
yogànàm eva, sàükhyànàm eveti niyamaþ //29 // 


____________________________________________________________________


     NyS_1,1.30: yatsiddhàv anyaprakaraõasiddhiþ saþ adhikaraõasiddhàntaþ //


yat---ntaþ//30// yasyàrthasya sàdhyasya và hetorvà siddhau iti viùayasaptamã, na tu nimittasaptamã, dvayorj¤àyamànayornimittanaimittikabhàvàyogàt /
tena yasminnarthe j¤àyamàne tadanuùaïgiõo 'rthàstadantarbhàvino gamyante, so 'rthaþ sàkùàdadhikriyamàõastadanuùaïgiõàü càdhàraþ tadà÷rayatvàt tatsiddheþ, sa pakùo và bhavatu heturvà anena råpeõa adhikaraõasiddhàntaþ /
pakùastàvad yathà vivàdàdhyàsitamupalabdhimatkàraõamutpattimattvàd tastràdivaditi /
atra hi pçthivyàdigatenotpattimattena upalabdhimatpårvakatvaü tadgataü sàdhyamànaü svasiddhyantargatànuùaïgisarvaj¤atvàdyupetameva sidhyati, nànyathehopalabdhimatpårvakatvasya siddhiriti /
bhàùye hetupratisandhànaü sidhyat anuùaïgyarthàntarànvitaü sidhyatãtpudàhlatam /
tadetatsarvàvarodhàrthaü vàrttikakçd àha---vàkyàrtheti /
heturãdç÷aþ pakùa÷ca vàkyàrtha ityarthaþ /
pårvo 'rtho yaþ sàkùàddhikçtaþ tasya siddhàvantargata iti bhàùyàrthaþ//30 // 


____________________________________________________________________


     NyS_1,1.31: aparãkùitàbhyupagamàt tadvi÷eùaparãkùaõamabhyupagasiddhàntaþ //


athàbhyupagamasiddhàntasåtram---apa-ntaþ//31// tad vàrttikakàro vyàcaùñe---aparãkùito 'såtrita iti, såtritasya pràyeõa parãkùàsaübandhàt, manaso hãndritvenàsåtritasyàpi indriyatvàbhyupagamaþ pramàõàdhikaraõo yataþ, tasmàdayamabhyupagamasiddhàntaþ /
såtraü caivaü cojanãyam, asåtritàbhyupagamàt hetoryatastadvi÷eùaparãkùaõaü kriyate, tasmàd vi÷eùaparãkùaõàt j¤àyate asåtritamapyabhyupagataü såtrakàreõa /
so 'yamasyàbhyupagamo 'bhyupagamasiddhànta iti //

evaü svamatena såtraü vyàkhyàya bhàùyakàravyàkhyànaü dåùayati---÷àstrànabhyupagata iti /
pramàõãkçtena ÷àstreõànanuj¤àtaþ pramàõànadhãna ityarthaþ /
pramàõatàntràbhyupagamasaüsthitiriti hi siddhàntasàmànyalakùaõam, na ca pramàõànadhãnàbhyupagamastadanvetãti nàyamãdç÷o 'bhyupagamasiddhànto bhavitumarhatãti hçdi nidhàyàyuktàpi dar÷ità /
aj¤aü pratyasadàcàratvàt pramàõikaü ca puruùaü pratya÷akyatvàt buddhimato 'vaj¤ànasyàyuktatvàt a÷akyatvàdityarthaþ /
sarva evàyaü pakùa iti /
sarvatantrapratitantrasiddhàntau tàvat sàkùàdabhyupagamyamànau svamukhenaiva pakùatayàbhidhãyete /
adhikaraõàbhyupagamau ca sàkùàt anabhyupagamyamànàvapyarthàdabhyupagantavyàviti arthàpattyà pakùàvityarthaþ /
nanu yadyupapannaþ pramàõatayà abhyupagamaþ siddhàntaþ, tarhi siddhàntabhedinàmarthànàü pràmàõikatvena viruddhadharmasamàliïgità bhàvàþ prasajyerannityata àha---tatpratyayàt /
tasya pramàõopapannakarmatvasya pratyayàdabhimànàdityarthaþ /
pakùa iti /
paci vyaktãkaraõe ityasmàd vyutpannam /
karmatayà vyajyamànatayà và upàdànaü svàrthasya pakùa iti padam /
upàdãyate 'neneti vyutpattyà /
kriyàsàdhana iti pradhànakriyàsàdhane /
kriyàvi÷eùayukta iti avàntaravyàpàrayukte tena hi pradhànakriyàyàü kàrakàõàü vaicitryaü bhavatãti /
ya÷càsau nyàyasyàbhyupagama iti /
yàvadabhyupagataü nyàyyasya sàdhanaü nyàya iti, tàvabhyupagataü bhavati prameyasàdhanaü pramàõamiti /
na ca dharmiõi anabhyupagate tadà÷rayo 'bhyupagato bhavati /
tasmàdubhayathàpi sarvatantrasiddhàntànapahnava ityarthaþ /
atha saügrahaþ pakùa÷abdeneti, yathà daõói÷abdena daõóasaübandhopahitasãmànaþ samànàsamànajàtãyàþ sarve saügçhyante, tathà pakùa÷abdenàpãtyarthaþ ayaü tu kalpaþ sarvatantrasiddhàntàvyàpakatvakathanenaivàrthàdapàkçta iti na pçthak niràkçtaþ /
pakùa÷abdo hi vyajyamànatvopàdhinibandhanapravçttiþ, na ca vyajyamànatvamasti nisargavyakte sarvatantrasiddhànta iti bhàva /
vàkyàrthapratipattàviti /
pãno devadatto divà na bhuïkte iti vàkyasya divàbhojananiùedho 'rthaþ /
tasmàt tadviparãtaràtribhojanavidhirarthàpattirlokasiddhà /
sà ca na yathà pramàõàntarulaü tathà dvitãye nivedayiùyate /
tadanena prabandhena bhadantadignàgoditàni dåùaõàni niràkçtàni//31 // 


____________________________________________________________________


     NyS_1,1.32: pratij¤àhetådàharaõopanayanigamanànyavayavàþ //

prati---vàþ //32// vàrttikakàraþ såtratàtparyamàha---avayavànàmiti /
nanvavayavasàmànyalakùaõam antareõà÷akyo vibhàgodde÷aþ, tadvi÷eùalakùaõaü ca /
na cedaü sàmànyalakùaõaü vibhàgaparatvàdityata àha---såtram, vibhàgaparamapyetadarthàdavayavasàmànya lakùaõaü såcayatãti såtram /
anyaparàdapi vàkyàt pratãyamàno 'rtho 'pekùita svãkriyata eveti ÷àbdàþ /
tatràvayavapadàdeva sàmànyalakùaõamavagamyate /
avayavatvenaikavàkyatà dar÷ità /
sà ca padànàü parasparamasaüpratyàyitàpekùitasaübandhayogyàrthapratyayena bhavati /
tasmàt tathàvidhàrthapratyàyanameva pratij¤àdãnàmavayavasàmànyalakùaõaü siddhamiti såtramityanena dar÷itaü vàrttikakçtà iti /
vibhàgodde÷atàtparyamàha---vibhàgeti /
tryavayavagrahaõam upalakùaõàrtham, dvyavayavamityapi draùñavyam /
atra bhàùyaü tatràpratãyamàna iti /
sàmànyenàvagatadharmiõi vi÷eùaõàgnimattvàdinà sandigdhe, agnimattvàditattvàvadhàraõaü pratyayaþ /
tasyàrthaþ prayojanaü hànopàdànopekùabuddhayaþ /
tasya pravarttikà utpàdikà jij¤àsà pratyayasàdhanànusaraõadvàreõa pratyàsattiþ saü÷ayatattvaj¤ànayorvi÷eùagatà na tu svaråpagatà, saü÷ayànantarayà jij¤àsayà saü÷ayasya vyavadhànàt /
÷akyaü prameyam /
tasmin pràptiþ ÷aktatà pramàõànàü pramàtu÷ca /
sà ca svaråpasahakàribhyàü dvedhà /
tàmimàü bhàùyakàro 'nayà vacobhaïgyà dar÷ayati---prakàtaþ pramàõànãti /
pratij¤àdivaditi /
vaidharmyadçùñàntàþ /
pratipakùepavarõanamiti /
yadi ÷abdo nityaþ syàt, na syàt kçtaka iti anityatvasya nityatvaü pratipakùaþ /
tasmin hetvabhàvopavarõanaü na càyamakçtaka iti /
tadupavarõanapratiùedhe sati tattvaj¤ànàbhyanuj¤ànàrtham /
tattvaü j¤àyate 'neneti tattvaj¤ànaü pramàõam /
tadabhyanuj¤ànàrthaü saü÷ayavyudàsaþ tarkàparanàmà /
vyudasyate hi tena pramàõàbhyanuj¤ànadvàreõa itikartavyatàbhåtena saü÷aüya iti /
tadetad bhàùyajàtaü pra÷napårvakaü vàrttikakçd vyàcaùñe---kathaü punariti /
na punarjij¤àsàdayaþ parapratipàdakàþ ÷abdàdavagatàþ santaþ /
atha mà bhåvan parapratipàdakàþ, svapratipàdakà eva kasmàt na bhavantãtyata àha---ni÷citatvàcceti /
sàdhanàdeva gamyate pràpyate, pràptaü ca j¤àyata ityarthaþ /
÷akyapràpti÷ca pràthate j¤àyata ityarthaþ /
tat kiü sarvathaivànaïgaü jij¤àsàdaya ityata uktaü bhàùyakatà, prakaraõe tu jij¤àsàdayaþ samarthà iti /
tadanubhàùya vyàcaùñe---prakaraõe tviti /
prakaraõaü kathàpravçttiþ /
tadutthàpakà jij¤àsàdayo 'vayavà aïgan ityarthaþ /
te ca jij¤àsàdaya utpannàþ prakaraõasyotthàpakàþ svaråpeõa, na punaþ svaj¤ànena yena ÷abdapratipàdyàþ santaþ prakaraõe 'pyaïgaü bhaveyuþ, yathà pratij¤àdayaþ svaj¤ànena svàrthàn pratipàdayantaþ /
tasmàt sarvathaiva vij¤àsàdivàcakapadaprayogo 'narthaka iti bhàvaþ /
ata eva àha---parapratipàdakatvàditi /
tu÷abdo jij¤àsàdibhyo vyavacchinatti /
tryavayamapi ityapinà dvyavayavaniùedhaü samuccinoti /
upanayanigamanayoþ ityatra pratij¤àyà apãti draùñavyam//32 // 


____________________________________________________________________


     NyS_1,1.33: sàdhyanirde÷aþ pratij¤à //


sàdhya---j¤à //33// parigçhyate 'neneti parigrahaþ /
sa ca vacanaü ceti parigrahavacanam /
udàharaõam anityaþ ÷abdaþ iti /
tadàkùipya vàrttikakàraþ samàdhatte---siddhatvàditi /
agnimàneva nàtadvàn nàsyàgninedànãmayogaþ /
sa ca parvate 'gnimati sàdhyamàne vi÷eùaõavi÷eùyayoþ parasparasaübandhalakùaõo niyamo 'rthàt sidhyati /
na tu sàkùàdayogavyavaccheda eva sàdhyaþ, liïgasyànyàpohaviùayatvànabhyupagamàt /
tasya nirde÷a nirdi÷yate 'neti pratij¤àvàkyamucyate //

atrànyayogavyavacchedaü vàkyàrthaü manvàno bhadantaþ pratij¤àlakùaõamativyàptyavyàptibhyàm àkùipati---ubhayeti /
ubhayoravadhàraõayoþ pràptau saü÷ayena kimidamavadhàryate kiü cedamiti prasaktàvityarthaþ /
pratij¤àvadhçteti /
yata evakaraõaü na tato 'nyatràvadhàraõam iti hi ÷àbdà iti bhàvaþ /
vyatirekitvàditi vyabhicàràdityarthaþ /
samàdhatte---sarvasmin vàkye iti /
saüsargo vàkyàrtha ityutsargaþ /
kvacit punaranyayogavyavacchedo 'pãti /
sàmànya÷rutau niyamaþ iti /
yathendriyàrthasannikarùotpannamityukte j¤ànaü sukhàdi ca sàmanyena pràptam /
tatra j¤ànagrahaõaü na vidhàyakam, pràptatvàt /
ataþ sukhàdivyavacchedaphalaü vij¤àyate /
yadi tvasmaddar÷anamatikramya sarvatràvadhàõaü karoti, tato 'sya lokavirodha ityàha---sarvatra ceti /
tat kri loke na kpacidavadhàraõam ityata àha---yatra ceti /
codayati---nanu ceti /
siddhapratipakùaþ sàdhya÷abdasyàrtha ityabhipràyaþ /
pariharati---na såtràrtheti /
sarvasandeheùvidamupatiùñhate vyàkhyànato 'rthapratipattiriti bhàvaþ /
codakaþ svàbhipràyamudghàñayati---atha punariti /
asàdhyanirde÷aþ siddhànirde÷aþ /
tasya nivçttiþ sàdhya÷abdàdavagamyate, na tu praj¤àpanãyo 'rtha ityarthaþ /
pariharati---asàdhyaü ceti /
bhavedetad yadi siddhamàtramasàdhyaü syàt /
api tvanupapadyamànaü sàdhana siddhiryasya tadapyasàdhyam /
tathà càsiddhasya càkùuùatvàdernivçttirityarthaþ /
puna÷codayati---atha punariti /
na kçtakatvàdi siddhaü nàpyanupapadyamànasàdhanam /
nàpi kçtakatvàdi paràïgatvenopàttaü yenàpraj¤àpanãyaü syàdityarthaþ /
pariharati---naiùa doùa iti /
praj¤àpanãyena dharmaiõa dharmiõo vi÷iùñasya parigrahavacanam iti såtràrthaþ, na punardharmamàtraparigrahavacanamiti /
abhyupagamya vyavacchedaü ÷abdàrthametaduktam, paramàrthatastvaniyamaþ kvacit saüsargaþ, kvacid vyavaccheda ityata àha---yaccedamiti /
ito 'pi nàsiddhayorhetudçùñàntayoþ prasaïga ityàha---sàdhyanirde÷a iti ca pratij¤àyàmiti /
pramàõatantra khalvabhyupagamaþ siddhàntaþ /
na ca càkùuùatvàdiùu pramàõamålatà, tadabhimàno 'pi bàdhakàdapàkçta iti /
nanu yadi sarvatantrasiddhàntàtiriktànàü siddhàntàntaràõàü sàdhyatvaü tarhi sàdhyenaiva caritàrthatvàd apàrthakaü pçthagabhidhànameteùàmiti, ata uktam---avasthàyàmiti /
vimatyavasthàyàm, sarvatantre tu vimatira÷akyetyuktam /
parihàràntaramàha---jij¤àsàdãti /
dhibhàgasåtreõa prakaraõotthànahetavo vàkyàvayavatayà niràkàryatvena jij¤àsàdayo buddhisthãkçtàþ /
tena yatra jij¤àsàdayaþ sa sàdhyaþ /
na ca càkùuùatvàdiùu pramàõabàdhiteùu santi ta ityarthaþ /
parihàràntaramàha---arhatyartha iti //

aparamapi parihàramàha---karmakaraõayorveti /
evaü tàvad vyutpattyàdyàlocanayà sàdhya÷abdasya na hetudçùñàntayoþ prasaïgaþ ityuktam /
saüprati loka evàtisphuñàstisrovidhà arthànàm, kçtamatra såkùmànusaraõenetyàha---sàdhyàsiddhasiddhabhedàditi /
anyataràsiddhayorhetudçùñàntayoþ prasaïgo mà bhåditi karmatayà te upàdãyanta ityuktam /
ubhayapakùeti pakùa÷abdo vargavacanaþ /
saüpratipannamubhayorvargayorityarthaþ /
parihàràntaramàha atha veti /
avayavànàmetat prakaraõam /
teùàü ca pradhànaikàrthapratyàyanenaikavàkyatàm àpannànàmavayavabhàvaþ /
yatpratyàyanodde÷ena te pravartante tatpradhànam /
dharmã ca sisàdhayiùitadharmavi÷iùñaþ /
tathà ca na sàkùàt tatpratyàyanàya te vibhavantãti tadarthaü sàdhane vyàpriyante /
tena siùàdhayiùitadharmavi÷iùño dharmã teùàü pradhànaü viùaya÷ca /
pradhànaü ca prathamaü buddhau viparivartate iti sàdhya÷abdena sa evocyate, na tu hetudçùñàntàvapradhàne ityarthaþ //

tadevamaduùñamasmallakùaõamiti yadasmallakùaõamanena doùeõa bhaïktvà bhadantena anyathà lakùaõaü praõãtam, tadeva duùñamityàha---na cedayamiti /
nanu yatra sàdhyapadam asti bhavatu tatreùñagrahaõamanarthakam, na tvasmistadastãti kathamiùñagrahaõamanarthakatamityata àha---karmagrahaõàcceti /
mà bhåt sàdhyapadam /
asti tu pakùapadam /
tadapi hi pacyamànaü vyajyamànaü sàdhyamevàha---tacca karma, karma cepsitamiti pràptumiùñamityarthaþ /
codayati---athàpyaniùñeti, nanvaniùñaþ pakùa iti vipratiùiddhamityata uktam---arthataþ kileti /
vastuvyavasthàpanàya pravçttasya tàdç÷aü neùñamityarthaþ //

bauddhapakùamupanyasyanneva madhye tadabhimataü ki¤cinniràkaroti---a÷ràvaõa iti /
kçtavyàkhyànametat prathamasåtre /
api tvanumànaþ kàraõato vikàràt //

ityevamàdeþ /
na hi vyavaïgayaü vya/jakaü kàraõamanuvidhãyate /
no khalu mahatã pradãpe ghaño mahàn alpe và alpa iti /
mahati tu kàraõe mahàn ÷abda iti /
tasmàt kàraõato vikàràt kàryaþ ÷abdaþ, yathà mahadbhiþ sthålapiõóairàrabdho 'vayavã mahàniti /
tadanena pratyayabhedabheditvaü heturupalakùito bhavati, àdi÷abdena ca sataþ ÷abdasya
abhivyaktau doùàt //

ityevamàdayo gràhyàþ /
doùa÷ca darbhedhyàdivadupayuktànàmçcàü niriùñikatvena punaranupayogaþ, kàryatve punaranyatvena na niriùñikatvàmityarthaþ /
yadyapyàgamo 'pi ÷abdànityatve 'sti yathà somaü ràjànamasçjata tatastreyo vedà asçjyanta //

iti /
tathàpi nàsadàsãnno sadàsãdàmnàya eva khalvayamagra àsãt //

iti nityatve 'pyàgamadar÷anàt ani÷cayàdanumànasyaivàtra pràmàõyam /
tathà cànumànavirodha iti /
prasiddhivirodhaü tu na budhyamàhe pramàõavirodhàd bhedena /
abodhamàha---ko 'yaü prasiddhivirodha iti /
ekagranthenàha---prasiddhiþ pratyakùàdãnàmiti /
acandraþ ÷a÷ãti /
yadi candre ÷a÷i÷abdavàcyatvaü niùidhyate, tadà lokavyavahàràvagatànvayavyatirekaprabhavànumànavirodhaþ /
atha vikalpaj¤ànagocaratvaniùedhaþ, tato bhavatàü svasaüvedanapratyakùavirodhaþ /
asmàkaü tu mànasapratyakùavirodha iti sarvathà na pramàõàdanyà prasiddhiriti /
tadevaü bauddhapakùamupanyasya taduktànyudàharaõàni dåùayitvà bauddhapakùamupasaüharati---etadartheti //

tadetad dåùayati---etacceti /
vastu hi yàdç÷aü svakàraõàdutpannaü tàdç÷ameva tat /
na tasyànyathàbhàva iti na tatra doùo nivi÷ate /
tadviùayàõi padànyapi pratyekam aduùñànyeva /
yà punaþ ùauruùeyã dçùñamanyatràrthamanyatra samàropya bhràntyà và paravipralambhàya và pratij¤àdiråpeõa vàkyakriyà, sà svavacanavirodhàdi÷àlinã duùñà /
taddvàreõa puruùo nigçhyate, nàrtho na padànãti /
svàrthàpavàdaþ svavacanavirodhaþ kartçdoùo bhramo và vipralambho và kriyàyàmupacaryate /
na ca kriyàyàü bhramo và vipralambho và, tayorabhipràyabhedatayà puruùadharmatvàt kriyàyà vastubàdhanàt puruùàbhipràyàvagatiriti kriyàdvàreõetyuktam //

codayati---atha pratij¤àyà iti /
tadetadatiprasaïgena dåùayati---naitad yuktaü hetvàdãti /
na punardåùaõàni nyånatàvayavàttaradoùàkùepabhàvodbhàvanànãti /
trairåpyasaüpanno hetuþ pårõaþ /
sa triùu råpeùvanyatamena råpeõa rahito nyåno 'siddho và viruddho và anaikàntiko và bhavatãti so 'yaü nyånatàdoùo hetoþ /
avayavadoùa÷ca pratij¤àdoùaþ svavacanavirodhàdiþ /
hetudoùo 'siddhàtvàdiþ evamudàharaõaraõadoùaþ sàdhyavikalatvàdiþ /
uttaradoùo jàtiþ pràptyapràptisamàdiþ /
tasyàkùepa upàdànaü svãkàra iti yàvat /
bhàvo 'pratibhàdiþ /
sa hi vàdino và prativàdino vàbhipràyaþ /
tasyodbhàvanàni dåùaõanãti /
na hi saübhave satyupacàra iti /
pratij¤àgatà hi doùà yadi tadgatatvena udbhàvyamànà na vàdino nigrahamàpàdayeyuþ, tatastatra niùprayojanatvenàsaübhavàt pakùa evopacaryeran, pàrayanti tu pratij¤àgatàni dåùaõàni nigrahituü vàdinamiti /
so 'yaü pratij¤àdoùàõàü pratij¤àyàü saübhava iti /
kasmàt punarma¤casthà ityevaü na prayu/jate ityata uktam---laukikaprayuktavàkyànvàkhyànam /
na, anàdirlokaprayogo niyojyaþ paryanuyojyo vetyarthaþ //

syàdetat /
iùñagrahaõamanakùaràråóhamapyabhipràyavyàptaü sàdhyaü tathà syàdityevamarthaü yathà paràrthà÷cakùuràdaya iti /
atra hi pàràrthyamàtramakùaràråóham /
na ca tanmàtramasya sàdhyam, api tvàtmapàràrthyam /
tacca noccàrayati mà bhådananvayo hetuþ saüghàtatvàditi /
tasmàt tadavarodhàyeùñagrahaõamityàha---atheùñagrahaõeneti /
pariharati---ayamapyarthaþ sàdhanàdevagamyate /
pratij¤àprayogàdeva gamyate /
ayamabhisandhiþ /
vacanaliïgàþ hi vaktrabhipràyà bhavanti /
yatparaü ca vacanaü sa vacanàrthaþ /
tàtparyaü càsya kvacid vàcye kvacillakùya iti sarva evàsau vacanàrthaþ /
yastu naivaüvidhaþ kathamasau vacanàrthaþ? kathamasau vàdyabhipràyavyàpta ityavagantavyam? na ca kvacidapi pakùaþ pratij¤àpadavàcyaþ, tasya vàkyàrthatvena lakùyatvàd eveti /
aniùñanivçttiriùñeti /
tatsàdhanamanviùyamàõamapi tadànãmiùñameva /
tatra prayatnànupapattericchàpårvakatvàt tasyeti /
atha saü÷ayo vicàraõeti /
tata÷ca saü÷ayaviùaya iùyamàõo jij¤àsyamàna÷ca sàdhya eva bhavati, na sàdhanàdirityarthaþ //

sthànàntarãyaü ca bhadantasya lakùaõam,
sàdhyatvenepsitaþ pakùo viruddhàrthàniràkçtaþ //

iti dåùayati---eveneti /
atràpi hi sàdhyapadàdårdhvaü vçthàkùaracatuùñayamiti /
tathà pakùo yaþ sàdhayitumiùñaþ
ityatràpi vasubandhulakùaõe viruddhàrthàniràkçtagrahaõaü na kartavyam /
etaduktaü bhavati---na kevalamasmàkrametad viruddhàrthàniràkçtapadamanarthakaü pratibhàti, samànatãrthànàmapi tathà vibhàti, yatastairnopàttamiti /
ata evaü vaktavyaü pakùo yaþ sàdhayitumiùña iti /
yadyapyatràpi prayojyaprayojakavyàpàrayoþ sàdhayitumiti samànam, tathàpi tumunà ya eva sàdhayità vàdã sa evaiùitetyuktaü bhavati /
na punarvàdino niyoktà sàdhayità vàdã caiùiteti /
eùitçtvaü ca vàdino dhruvaü kçtvaitaducyate, yadà panureùitçtvamapi prayojake saücàryate, tadà svayaïgrahaõenàpyapratãkàra ityabhipràyaþ tattvabhàktayo÷ceti /
siddhaþ sàdhyasya prayojakaþ kartà /
sa hi sidhyantaü sàdhyaü vàdã tasminniyaü sàdhanà samavetà /
yastu tasyàpi prayojakastçtãyasthànapatito na tasmin sàdhanà samavaitãti /
yaþ kàrayati sa karotyeveti katha¤cidasya bhaktyà kartçtvam, taccàyuktaü sati mukhye kartarãtyabhipràyaþ /
à/jasatvaü mukhyatvam /
påvàbhipràyasthitamarthamudghàñayati---tumuna÷ceti /
atroktaü bhàùyakàrãyàbhyupagamasiddhàntaniràkaraõàvasare 'pramàõakamarthamiti /
yastàvat ÷àstràviruddho 'rthaþ pramàõasiddhaþ sa ÷àstrãya eva ÷àstràbhyupetapramàõasiddhatvàt, taü vyutpàdayan na ÷àstraü bàdhate /
yastu pramàõãkçtavai÷aùikatantraþ ÷abdanityatvaü sàdhayati so 'navadheyavacanaþ na hetvabhidhànaü yàvat pariùatprativàdibhyàü nãyate, api tu pratij¤occàraõànantarameva nigçhyate /
yastu vai÷eùikatantràdhyayanamàtràd vai÷eùikatvamàtmano dar÷ayitvà ÷abdanityatàü pratijànãte nàsau pramàõãkçtavai÷eùikatantra iti na nigçhyate iti /
ya÷càpramàõako 'bhyupagama iti /
abhyupagamyata ityabhyupagamaþ /
tadabhidhànaü pratij¤eti vaktavyamiti /
sàdhyagrahaõàt tadgrahaõasya làghavàdityarthaþ /
yastu tatrabhavatà naiyàyikena iti pukçtamupasaüharati---tasmàdapeteti //33 // 


____________________________________________________________________


     NyS_1,1.34: udàharaõasàdharmyàtsàdhyasàdhanaü hetuþ //


avàntarasaügati pradar÷ayan pratij¤àvacanasya sàdhanàïgatvamapi dar÷ayati---hetoravasarapràptasyeti /
pratij¤ànantaraü hetuvacanasyàvasaraþ /
tathà hi parapratyàyanàya vacanam uccàrayanti prekùàvantaþ /
tadeva ca pare bodhayitavyà yad bubhutsante /
tathà satyanenàpekùitàbhidhàyinà paro bodhito bhavati /
no khalvàmràn pçùñaþ kovidàrànàcakùàõaþ praùñuravadheyavacano bhavati /
anavadheyavacana÷ca kathaü pratipàdako nàma? yathà ca màñhara samidhamàhareti guruõà preùita eùohamàharàmãtyanuktvà tadarthaü tadaryaü yadàyaü dàtràya gçhaü pravi÷ati, tadàsmai kupyati guraþ àþ ÷iùyàpasada chàndasavacara màñhara màmavadhãrayasãti bruvàõaþ /
evamanityaü ÷abdaü bubhutsamànàyànityaþ ÷abda ityanuktvà yadeva ki÷ciducyate kçtakatvàditi và, yat kçtakaü tadanityamiti và, kçtaka÷ca ÷abda iti và tat sarvamasyànapekùitam àpàtato 'saübaddhàbhidhànabuddhyà, tathà cànavahito na boddhumarhatãti /
yat kçtakaü tat sarvamanityaü yathà ghañaþ, kçtaka÷ca ÷abdaþ iti vacanamarthasàmarthyenaivàpekùita÷abdànityatvani÷càyakamityavadhànamatreti cet---na, parasparà÷rayatvaprasaïgàt /
avadhàne hi sati ato 'rthe ni÷cayaþ /
tasmàccàvadhànamiti /
na ca pariùatprativàdinau pramàõãkçtavàdinau yadetad vacanaü saübandhàya pratãkùete, tathà ca sati na hetvàdyapyapekùetàm, tadvacanàdeva tadarthani÷cayàt /
anityaþ ÷abda iti tvapekùita ukte kuta ityapekùàyàü kçtakatvàditi heturupa tiùñhate /
so 'yaü pa¤càvayavaprayoge ca tallakùaõe ca pratij¤ànantarakàla evàvasaro hetoþ /
tadevaü hetoravasarapràptasya sàmànyalakùaõàpade÷advàreõa tadvi÷eùalakùaõasåtram---
udà-tuþ//34// ÷rutyarthàbhyàmubhayalakùaõasåcanàt såtrama /
atra heturiti lakùyanirde÷aþ /
sa ca vibhàgodde÷e vàkyàvayava iti vacanaråpaþ /
tasya sàmànyalakùaõaü sàdhyasàdhanamiti sàdhyate 'neneti vyutpattyà yadyapi pàràrthyàpannaü kçtakatvàdikamartham àha, tathàpi tasya vacanàtmakahetusàmànadhikaraõyànupapatterviùayi kçtakatvàdityàdikaü vacanamupalakùayati /
yadi ca vacanaü heturityucyeta tatsàdhyena samabhivyàhçtaü pratij¤à syàt /
atha vacanamityetàvaducyeta, tadàtivyàptiþ syàt /
upacàre tu na kvacit prasaïgaþ /
upanayàdapi sàdhanaü na paràïgatayà gamyate, kiü tu pràtipadikàrthapradhànatayà svaniùñhamiti na tatràpi prasaïgaþ /
hetvàbhàsà÷ca na sàdhanamiti sàdhanapadenaiva niràkçtàþ /
nyàyavàkyàvayavatvàdeva ca na ÷abde prasaïgaþ /
tadevaü samànàsamànajàtãyavyavacchedakatvaü siddhaü sàmànyalakùaõasya /
idaü càrtham /
÷rautaü tu vi÷eùalakùaõam /
heturiti yadyapi sàmànyapadam, tathàpi prakaraõàdanvayavyatirekihetuvi÷eùaparaü draùñavyam /
tena heturiti lakùyanirde÷aþ /
pari÷iùñaü tu lakùaõam //

tadetad bhàùyakçdç vyàcaùñe---udàharaõeneti /
sàdharmyapadavyàkhyànaü sàmànyàditi /
sàdhyasàdhanapadavyàkhyànaü sàdhyasya dharmasyeti /
sàdhyasyeti dharmimàtre buddhirmà bhådityata uktaü dharmasyeti /
dharmasahitasya dharmiõa ityarthaþ /
etadeva sphuñayati---sàdhye pratisandhàyeti /
udàharaõasàdharmyàt sàdhyasyetyanenànvayapakùadharmatve anvayavyatirekapakùadharmatvàni ca dar÷itàni /
sàdhyasàdhanamityatra ca sàdhyagrahaõenàbàdhitaviùayatvàsatpratipakùatve såcite, tadviparãtasya sàdhanànarhatvàditi //

tadetad vàrttikakàro vyàcaùñe---udàharaõeneti /
yo dharmo dhåmàdi---sàdhye bhavati sa tathàbhåta evodàharaõe 'pãti /
udàhniyata ityudàharaõaü dçùñàntadharmã tasmin na punaþ sa eva /
kutaþ? anyadharmasyeti /
yadi tarhi nànyasya dharmo 'nyatra vartate, kathaü tarhi samànatà? sà hi tattvànyatvavirodhinãtyata àha---kiü tu tattulyaþ sa evetyucyate, yathà tàneva ÷alãn upayuïkte tàneva tittirãnãti tadanena sàmànyàd iti bhàùyaü vyàkhyàtam //

udàharaõagrahaõaprayojanamàha---yadi punariti /
sàdharmyamàtratvaü hi viruddhe càsàdhàraõe savyabhicàre càstãti teùàmapi vacanaü hetuþ syàt /
teùàmapi yathàsvaü sàdhàraõatvàdityaniùñamityarthaþ /
nanu tathàpi savyabhicàre 'pyudàraõasàdharmyamiti kathaü nivartyate ityata àha---udàharaõeti /
vi÷iùñavidhànasya ÷eùaniùedho 'rthasiddha ityarthaþ /
pakùàntaramàha---avadhàraõena veti /
sàdharmyàdityato vi÷eùeõa sarvasàdharmyapràptau udàharaõasàdharmyamapi pràptameveti vidhànànarthakyaü parisaükhyàyakaü sadavadhàraõàrthameva bhavati /
tadavadyotanàya ca evakàraþ sàdharmyameva ityatra sàdhyapadaü yojanãyam /
tena sàdhyaikade÷àsiddhimapàkariùyati /
pçcchati---kasya punariti /
uttaram---kasyànyasyeti /
atraiva hetudvayayàha---prakçtatvàt pratyàsatte÷ca /
sàdhyaü khalvatra prakçtaü pradhànam, tadudde÷ena avayavànàü pravçtteþ /
sàdhyasàdhanamiti ca padena sannidhàpitamiti tadeva dvitãyam avadhàraõaü sphuñãkaroti---atràpi ceti /
sàdhye pratisandhàya iti bhàùyàrthamàha---sàdhyodàharaõàbhyàmiti /
dvàviti /
sapakùavyàpakàvyàpakàvityarthaþ /
anaikàntikasya ceti /
sàdhàraõasya asàdhàraõasya cetyarthaþ /
evaü bhàvyamàneneti /
paribhàvyamànena /
nàtiprasaktasyeti, parisakhyàyakaü hetvàbhàsalakùaõaü na vidhàyakamityarthaþ //

etat kila hetulakùaõa bhadanto dåùayàübabhåva sàdhanaü yadi sàrdhmyaü na vàkyàü÷aþ,
na hyarthaþ pa¤càvayavavàkyasyàvayavaþ /
yadi sàdhanasàdharmyayoratyantàbhedo yadi và sàmànyavi÷eùabhàvena katha¤cid bhedaþ ubhayathàpi na pa¤camã, sàdhanasàmànàdhikaraõyena prathamàprasaïgàt /
atyantàbhede caikatarapadàprayogàt /
vàkyaü cet tataþ pa¤camyupapadyate /
sàdhanaü hi vàkyaråpu sàdharmyàdarthàdutthitaü yataþ /
tadvi÷eùyaü syàt
na hi vàkyamevàrthàdutthitam, api tu vivakùàdyapãti /
na vi÷eùyam, kutaþ?
sàdhanatvàdasaübhavaþ //

arthasamutthànàmapi j¤ànavivakùàdãnàmaprasaïgaþ, asàdhanatvàditi /
na tatràpi dvidhà doùàt sàkùàd và sàdhanaü pàramparyeõa và? yadi pàramparyeõa, vaktçj¤ànaü tarhi sàkùàt sàdharmyasamutthaü pàramparyeõa ca ÷rotuþ sàdhyavij¤ànasàdhanaü hetuþ syàt /
atha sàkùàt sàdhanam, tarhi ÷rotçj¤ànaü pàramparyeõa sàdharmyasamutthaü sàkùàt sàdhanaü hetuþ syàt /
prakçte tvanyasaübhavanaþ /
yadi tu pa¤càvayavavàkyasya prakçtatvàt j¤ànàdivyavacchedaþ, tathàpyanyasaübhavaþ, upanayasyàpi sàdharmyasamutthàtvàt /
svalakùaõena bàdhà cenna vikalpàdisaübhavàt //

tasmàt ùaùñhyastu tatràpi vi÷eùaõamanarthakam /
sàdharmyasya heturityetàvanmàtraü vaktavyamiti //

tadedat dignàgadåùaõamupanyasyati---udàharaõasàdharmyàcceti /
yadyarthàtmakaü sàdharmyameva sàdhanamucyate tadaitad dåùaõamityarthaþ /
yadi punararthàtmakasya sàdharmyasyàrthàtmakameva sàdhanaü sàmànyamucyate, tatràha---atha punariti /
tadidamuktaü bhadantena---na pa¤camã //

anye tvetadanyathà vyàcakùata ityàha---anye tviti /
vi÷eùàtiriktaü na sàmànyaü nàma ki¤cidasti, tasya kalpanàmàtratvàd bhedasya ca vastvadhiùñhànatvàdityabhipràyaþ /
doùàntaramàha---sàdhyasàdhaneti /
yadà hi sàdhyasàdhanaü nàmodàharaõasàdharmyàdatiriktaü nàsti kiü tu ÷abdamàtramava÷iùyate, tadodàharaõasàdharmyanenàbhidheyatvena vi÷eùaõãyam /
tathà ca sàdhyanirde÷aþ pratij¤à ityanena virodhaþ /
anena hyavayavaþ ÷abdàtmakaþ pratij¤à lakùyate /
hetvàdisamudàyàpekùayà càvayavo bhavati /
na càbhidhànàbhidheyàtmakaþ samudàyo dçùña iti /
tasmàt samudàyàbhàvàt
nobhayeùàmavayavatvam /
tadidamuktam---na vàkyàü÷a iti /
tadetallakùaõaü vyàcakùàõairasmàbhiþ parihçtamiti na parihàràntaraü prayojayatãtyàha---tatra tviti /
uktaü yathà hetupadasannidhau sàdhanapadaü hetupade pravartate, na copanayaprasaïgaþ, tasya pràtipadikàrthamàtrapradhànatvena hetubhàvàprakà÷akatvàditi //

atra codayati---sàdharmyasyeti /
sàdharmyasya liïsya kçtakatvàdihetupadavàcyasya vyabhicàritvàdiyogàdudàharaõavi÷eùaõayogo na punaþ sàdhyasàdhanapadavàcyasya kçtakatvàdityàderhetuvacanasyetyarthaþ /
taduktaü bhadantena---tatràpi vi÷eùaõamanarthakaü vacane apãtyarthaþ /
tadetad dåùayati---vacasa iti /
vacanamapi dar÷anabhedena ubhayathàpi bhavati, yathà mãmàüsakànàü nityaü vacanam, vai÷aiùikàõàmanityamiti /
keùà¤cidamårtaþ ÷abdaþ, keùà¤cit mårta iti /
yathàhuþ
vàyuràpadyate ÷abdatàm
iti /
tathà pràtisvikamapi bhedaü sarveùàmeva ÷abdànàmitikaraõo dar÷ayatãtyàha---dçùña÷ceti /
svacaritavirodhamàha---svayamiti /
anåbhyupagateti /
anabhyupagato 'rthàntaraü vipakùo yasya hetoranityatve sàdhye kçtakatvàdeþ sa tathoktaþ /
yadabhyupagataü bhadantena tasmàt ùaùñyastviti tad dåùayati---yadapãti /
vivakùàtaþ kàraka÷abdaprayogàditi /
kàrakatvena saübandhitvaü lakùaõãyam, kriyàkàrakabhàvagarbhatvàt saübandhitvasya /
na tu ùaùñhã và hetupa¤camã và kàrakavibhaktiriti /
atra bhàùyakàreõa ÷uddhaü hetuvacanamudàhçtam---utpattidharmakatvàditi tasya codàharaõasàdharmyasamutthatvaj¤àpanàyodàharaõamapi dar÷itam utpattidharmakamanityaü dçùñamiti //

tatra bhàùyakàreõa ÷uddhaü hetuvacanamudàhçtam /
tatpratij¤àpadena pårayitvà bàrttikakçd àha---udàharaõamiti /
atra pçcchati---kiü punariti /
sato vinà÷o và anityatvam, tadyogo và? taccebhayamayuktam, na hi sadasatoþ ka÷cidasti saübandhaþ, asamànakàlatvàt /
tata÷cànityaþ ÷abda iti samànàdhikaraõyaü na syàt /
api ca ÷abdasya bhåtvà yadabhavanam, na tadeva piñharasya /
na hyabhavanatvaü nàmàsti sàmànyam, yena dçùñànto na sàdhyavikalaþ syàt /
na ca sàmànyàtiriktaü sàdç÷yaü vastvantaraü dçùñamiùñaü và /
tasmàt mçùñà÷eyamanityatvaü sàdhyamiti bhàvaþ /
gåóhadhiya uttaram---yasyànityatvamasti tadanityam /
svàbhipràyeõa pçcchati---atheti /
uttaravàdyabhipràyamudghàñayati---ubhayànteti /
aparànteti vaktavye ubhayàntagrahaõena pårvàntanive÷anaü hetorutpattimattvasyàtyantiïkãü pratyàsattimavinàbhàvopayoginãü dar÷ayitumiti /
avacchedakatvaü copalakùaõatvam, na tu vi÷eùaõatvam /
taccàparàntasya bhinnakàlasya saübaddhasyàpi virodhitayà buddhisthasya saübhavati /
tathà ca yaivàparàntàvacchinnasya sattà piñharasya saivàparàntàvacchinnasya ÷abdasyàpi /
evaü sattàsamavàyo 'pi tadvidhayoþ piñhara÷abdayoþ samànaþ /
viroghibhàvaþ pa÷càdbhàva÷càbhàvamàtràt pradhvaüsasya vi÷eùaþ /
pçcchati---athotpattãti /
na tàvadutpannasyotpattirdhamaþ, tadàpyutpadyata iti pratpayaprasaïgàt /
nàpyanutpannasya asato dharmitvàyogàditi bhàvaþ /
gåóhadhiya uttarama---utpattiriti /
uktàbhipràyavàn punaþ pçcchati---kà punariyamiti /
uttaram---asadvi÷eùaõasya sato 'tyantamabhàvabhàvapratiùedhaþ asaditi pràgabhàvamàha, vi÷eùaõatvaü ca pràgabhàvasya upalakùaõatvam /
tacca bhinnakàlasyàpi buddhisathatàmàtreõoktam /
tenàsadvi÷eùaõasya sata ityetàvataiva pårvàntaparicchinnasya sattàsaübandhaþ sattà và tadvi÷eùaõotpattirdar÷ità /
pa÷cedç÷astasya gaganavat nàtyantaü saübhavaþ, nàpi gaganakusumavadatyantàbhàva iti svaråpamuktamutpattimuparlakùayitum /
upalakùaõopalakùyayo÷càbhedavivakùayà sàmànàdhikaraõyam /
na caivaü labdhotpattini vastuni utpadyata iti pratyayaprasaïgaþ /
labhyamànotpattini tadavayaveùu tadutpàdanànukålavyàpàràve÷alabdhapårvàparãbhàveùu tatprayogasaya loke dar÷anàt /
tasmàt pårvàntàvacchinnavastusattayà tatsaübandhena và tasyaiva vastuno 'paràntàvacchinnà sattà và tatsaübandho và j¤àpyate iti sarvaü ramaõãyam //

nanu bhàùyakçd abhåtvà bhavatãtyasya vàkyàsyàrthamutpattiü vakùyati, tvaü punarasadvi÷eùaõasya sato 'tyantamabhàvabhàvapratiùedha ityasya vàkyasyàrthamutpattim /
ataþ kuto na virodha ityata àha---vàkyàrtheti /
ya
evàrtho bhàùyakàreõa utpatti÷abdàrthatayàbhyanuj¤àto 'ïgãkçtaþ, sa evàsmàbhirapi /
nàtyantamabhàvabhàvapratiùedha utpattiþ, api svasadvi÷eùaõasya sataþ sattà và tatsaübandho vetyuktamityarthaþ//34 // 


____________________________________________________________________


     NyS_1,1.35: tathà vaidharmyàt //


såtràntaramavatàrayati---kimetàvaditi /
tathà---t //35// atra yadi vedharmyàdityucyate tataþ sakalakesaràdimatpadàrthapakùãkaraõenà÷vatvaü yadà viùàõitvena sàdhyate tasyàsti pakùavaidharmyamiti hetuþ syàdityata àha---udàharaõena vaidharmyamiti /
vipakùeõetyarthaþ /
tathàpi yadà ÷arãramàtraü pakùãkçtya sàtmakatvaü sàdhyate pràmàdimattvena, tadàsti tasyodàharaõena vaidharmyamiti so 'pi hetuþ syàdityata àha---eveti /
na caitàvatà sapakùe sattvaprasaïgaþ, sapakùasyàbhàvàt /
avadhàraõasya ca vyàptyà pakùasattvenopapatteriti /
tathàpi anvayavyatirekiõo hetàranaikàntikasya vipekùaikade÷avyàpinaþ saügrahaþ syàt /
yathà anityaþ ÷abdaþ, utpattidharmakatvàd anityo mårtatvàdityata àha---vaidharmyameva codàharaõeneti vipakùodàharaõenetyarthaþ /
bhàùyakàrãyamudàharaõaü nigadenopanyasyati---anityaþ ÷abdaþ /
iti /
nityamanutpattidharmakaü dçùñamiti yojanà /
tadetad dåùayati---etacceti /
mà bhåt prayogamàtrabhedàd bhedaþ, udàharaõabhedàd bhedo bhaviùyatãtyata àha---udàharaõamàtrabhedàcceti //

tadetad bhàùyakàrãyamudàharaõaü dåùayitvà svakãyamudàharaõamàha---udàharaõaü tviti /
pràõàdinà ca svakàraõaü prayatnecchàdyupalakùayati---yadubhayapakùasaüpratipannaü niràtmakaü ghañàdi tatsarvamapràõàdimad dçùñam iti vyatyàsena yojanà /
pràõàdikàraõecchàdikàraõarahitaü yadityarthaþ /
tatmàt nedamiti /
necchàdisamavàyikàraõarahitam /
ya÷càsau icchàdisamavàyikàraõaü pçthivyàdivilakùaõo dravyàõàü navamaþ, sa àtmetyucyate ityarthaþ /
anvayivyatirekiõastadvivekasya ca tantràntaraprasiddhena nàmnà tantràntaraprasiddhatàü dar÷ayati---so 'yamavãta iti /
vividhena prakàreõa itaþ pràpto vãtaþ, pakùavyàpakatve sati sapakùavyàptyà avyàptyà ca, tasmàdanyo 'vãta iti //

gåóhàbhisandhiþ pçcchati---kathaü punariti /
gåóhàbhisandheruttaram---atha yo 'bhyanuj¤àta iti /
yathà vãtasyàrthaparicchedakatvaü tathaivàvãtasyetyarthaþ /
praùñà svàbhipràyam udghàñayati---anvayàditi /
gçhãtàvinàbhàvo hi hetuþ sàdhyena tasya paricchedakaþ, sa ca dçùñàntadharmiõi hetusàdhyadharmayordar÷ane satyavinàbhàvo dçùño bhavati /
na ca sàtmakatvaü kvacid dçùñam, tat kathaü tenàvinàbhàvadar÷anaü pràõàdimattvasya, dar÷ane và nàvãtaþ kiü tu vãta evetyarthaþ /
uttaravàdã praùñàraü pçcchati---atha prameyatvamiti /
praùñà àha---vyabhicàràditi /
uttaravàdyàha---na tarhyanvaya iti /
sa evaikagranthenàha---yadi ceti /
tadevamuttaravàdinà svàbhipràya udghàñitaþ /
pçcchati---katham /
avyabhicàritvaü vyatirekiõa iti /
avyabhicàramàha---yàvaditi /
atràpi yàvanniràtmakaü tat sarvam apràõàdimad dçùñamiti vyatyàsena yojanà, sàdhyaviparyayasya vyàptatvàt /
vyàpakanivçttau ca vyàpyaü nivartate, yathà vçkùatvanivçttau ÷iü÷apàtvam àràdupalabhyamànàdeka÷ilàmayàdacalaprade÷àdityarthaþ /
yadi punarevamucyate nivartatàmapràmàõàdimattvaü jãvaccharãràt pràõàdimattvasya pramàõata upalabdhermà nivartiùña nairàtmyam, tasmàd
vyabhicàràdaheturiti ÷aïkate---atha punariti /
niràroti---na yuktamevamiti /
kiü jãvaccharãre sàdhye nairàtmyani÷cayàd vyabhicàra uta tatsandehàt? yadi ni÷cayàt, kçta vyabhicàreõa, bàdhitaviùayatvenaiva hetorapàkaraõàt /
atha sandehàt, tathà satyanvayino 'pyahetutve sarvànumànocchedaprasaïga ityarthaþ //

÷aïkate---sarvàtmakatvaprasaïga iti cet? niràkaroti---na, vikalpànupapatteþ /
÷aïkàvàkyaü vibhajate---yadãti /
na tàvadayumàtmà nàma pramàõena kvacidupalabdhaþ, yasya pratiùedho nairàtmyamavagamyeta, tadupalambhe và kçtamanayà kusçùñyà /
tasmàt kalpayitvàtmànamapràmàõikaü tatpratiùedhasya ghañàdàvapràõàdimattvena vyàptiü gçhãtvà jãvaccharãre vyàpakasyàpràõàdimattvasya nivçttyà nairàtmyasya vyàpyasya nivçtteràtmà avagantavyaþ /
evaü ca sati kalpanàkoùasyàparimeyatvàt yad yadeva kalpyate tattadabhàvasyadhañàdau sulabhatvàd apràõàdimattvena vyàpterjãccharãre 'pràõàdimuttvasya vyàpakasya nivçtteràtmasadbhàvavat sakalakàlpanikaóitthàdimattvaprasaïga ityarthaþ //

niràkaraõavàkyaü vibhajate---tacca naivam /
kasmàtç---vikalpànupapatteþ /
vikalpayati---kimiti /
ayamarthaþ /
pràõàdayo hicchàdyanvayavyatirekànuvidhàyibhàvàbhàvatayà icchàdikàryàþ, akùaõikatve ca vyavasthite kàryaü samavàyikàraõàpekùamitãcchàdãnàü samavàyikàraõena bhavitavyam, kàryatvàd ghañàdivat, ÷arãrendriyàdãnàü ca samavàyikàraõatvaniùedhe sati yad icchàdãnàü samavàyikàraõaü pari÷iùyate, tad dravyamàtmeti ca kùetraj¤a iti ca jãva iti càkhyàyate /
tadasya vi÷eùato 'navagatasyàpãcchàdisamavàyikàraõatayà sàmànyaråpeõàvadhàritasya ÷akyaþ pràõàdirahiteùu ghañàdiùvabhàvaþ pratipattum /
niràtmaka÷abdenàpi càyamevàrtha ucyate /
anena pràõàdilakùaõakàryàbhàvena ghañàdau nairàtmyalakùaõakàraõàbhàvasya vyàptiravadhàrità /
so 'yaü jãvaccharãre kàryasyàbhàvo vyàpako nivartamànaþ svavyàpyaü tatkàraõàbhàvamàdàya nivartate iti siddhaü jãvaccharãre pràõakàraõam, sa càtmeti /
yadi ca óitthàdayo 'pi tàdç÷àþ, tadà àtmano nàmàntaràõi nàrthàntaràõi /
nàmàni ca lokatantràõi, na tvicchàtantràõãti /
avadhàritaü kàryaü pràõàdyupalakùitamicchàdi yasya so 'vadhàritakàryaþ, sa eva svabhàvo yasya sa tathoktaþ /
etaduktaü bhavati /
sàmànyatastàvadicchàdãnà kàryatvenànvayavyatirekiõà hetunà samavàyikàraõavattvamunamitam /
ubhayasiddha÷ca ghañàdàvicchàdikàraõàbhàvaþ /
ye 'pi hi nairàtmyavàdino buddhiü và bhåtapatiõàmabhedaü và icchàdikàraõamàcakùate, te 'pi ghañàdau na tadàtiùñhante /
tasmàdubhayasiddhanairàtmyà ghañàdayaþ /
teùu cecchàdikàryàbhàvena nairàtmyaü vyàptam /
so 'yaü jãvaccharãre kàryàbhàvo vyàvartamànaþ kàraõàbhàvaü vyàvartayati /
na ca kàryeõaiva kàraõamanumãyatàü jãvaccharãre, kiü vyatirekiõà,
çjumàrgeõa sidhyantaü ko nu vakreõa sàdhayet
iti vàcyam, kàraõamàtrasya tataþ siddherityuktam /
pari÷eùàd vi÷eùasiddhiriti cet? sa eva vyatirekãtyuktam //

yadi hi pçthivyàdisamavàyikàraõà icchàdayo bhaveyuþ, ghañàdiùvapi prasajyeran /
tasmàd ghañàdiùvicchàdikàryanivçttyà dravyàùñakàtiriktakàraõanivçttirvyàptà dçùñetãcchàdayaþ ÷arãre dç÷yamànà vyàpikàü svanivçttiü nivartayanto vyàpyadravyàùñakàtiriktakàraõàbhàvanivçttimukhena navamaü dravyaü sàdhayanti /
na caiùàü buddhireva samavàyikàraõam, dravyasyaiva samavàyikàraõatvaniyamàd buddhe÷càdravyatvàt /
yathà ca bhåtànàü pariõatibhedo na kàraõaü tathà hi tçtãye upapàdayiùyate /
vyatirekamukhenàpi pràmàdeþ sàtmakatvenànvayasiddhau na kevalavyatirekãti cet? na svàbhàvavikaü sàdhyena pratibandhamanvayavyatirekiõi vyàsedhàmaþ, kiü tu sapakùàbhàvena vidhimukhenàsya pratibandhaü niràkurmaþ /
etàvataiva cànvayino bhidyate /
na ca pakùa eva sapakùaþ, jij¤àsitavi÷eùasya j¤àtavi÷eùàdanyatvàt /
÷arãràdiùu ca satsu nairàtmyaniùedha evàtmasadbhàvaþ, asanniùedhasya sadbhàvalakùaõatvàt /
sapakùàbhàvastu nairàtmyenàpyavyapade÷ya iti kathaü nairàtmyaniùedhena vyapadi÷yatàm? asato 'dhikaraõatvàyogàdityuktam //

etena paraiþ yaduktam,
sapakùàvyatirekã ced bhaveddheturato 'nvayã /
nànvayavyatirekã cedanairàtmyaü na sàtmakam //

iti, tadanena niràkçtam /
etaccàsmàbhiranvayihetusamarthanena sphuñãkçtam /
tasmàt sarvamavadàtam //

vipakùavyatirekamàtreõa vyatirekiõo gamakatvaü matvà codayati---yadi tarhãti /
pariharati---na, hetvarthàparij¤ànàditi /
na vaidharmyamàtreõa gamakatvam, api tvavyabhicàriõà /
sa càtràvyabhicàro nàstãtyarthaþ /
nanu mà bhåd gandhavattvaü heturvyatireka vyabhicàràd anityàdivannityàdapyasya vyatirekàt, tasya tu pakùa eva kevalaü na tu sapakùavipakùau, na tasaya vyatirekavyabhicàro 'stãti sa kasmàt na heturiti codayati---yaþ punariti /
pariharati---satyamiti/vyatirekadharmo 'vyabhicàro nàsati vyatireke saübhavati, asato 'dhikaraõatvàyogàdityuktatvàditi /
pratyudàharaõàntaraü dar÷ayati---eteneti /
etena vipakùàbhàvàt tato vyàvçttyabhàvenetyarthaþ /
codayati---yaþ pakùaikade÷a iti /
yadi hi pakùaikade÷avçttirapi vipakùàbhàvàt na vyatirekã hetuþ, tarhi tasya pakùaikade÷avçtterapi sato vipakùanivçttirasti sa hetuþ prasajyeta /
asti khalvasyodàharaõavaidharmyameveti vyatirekihetulakùaõamityabhipràyaþ /
pariharati---ayamapi na hetuþ, kasmàt? såtràrthenàpoditatvàt /
taü såtrapàñhapårvakaü dar÷ayati---såtràrtha iti /
atra ca yena pakùaikade÷avçttervyatirekyàbhàsasya niràkaraõaü tadavadhàraõaü prathamaü dar÷itam /
udàharaõenaiva vaidharmyaü nànudàharaõena pakùeõàpi /
asya tu pakùeõàpãti vyatirekyapi na hetuþ, na punarvaidharmyameveti såtràrthaþ /
tathà sati savyabhicàramàtrasya nivçttiþ syàt, na tu pakùaikade÷avçtterityarthaþ //

saüprati vàsubandhavaü hetulakùaõaü dåùayitumupanyasyati---heturvipakùàdvi÷eùa ityanye /
etad vyàcaùñe---anye tviti /
sàdharmyamàtraniràkaraõa iti /
yasya kasyacit sàdharmyasya niràkaraõe /
vipakùasàdharmyaniràkaraõe tàvadiùñasya saügrahaþ /
yadà tu sapakùàdisàdharmyaniràkaraõam, tadà aniùñasya viruddhàdeþ saügrahaþ /
upalakùaõaü caitat /
iùñàniùñasaügraha iti, iùñaparityàga ityapi draùñavyam /
sa cànekabheda iti /
sapakùàdapi vi÷eùe sati vipakùàd vi÷eùaþ, pakùàdapi vi÷eùe sati vipakùàd vi÷eùaþ, vipakùamàtràd và vi÷eùaþ iti prakàràþ /
tatra pårvayoþ prakàrayoryathàkramamasàdhàraõasya càsiddhasya ca hetutvaprasaïga iti /
tannivçttyartha vipakùàdeva ityavadhàryate /
dvitãyamavadhàraõamavatàrayitumàha---avadhàraõe ceti /
vipakùàdevetyanenàvadhàraõena vi÷eùo 'vadhàritaþ, na vipakùaþ /
sa càyaü vi÷eùe càvi÷eùe ca prasçta iti vipakùekade÷avçtterapi pakùasapakùasàdhàraõasya hetutvaprasaïgaþ /
tannivçttyarthaü dvitãyamavadhàraõaü vi÷eùa eveti /
upasaüharati---tadevamiti //

tadevadavyàpakatvena dåùayati---satyameka iti /
atra codayati---vipakùaikade÷avçttipratiùedhàditi /
vi÷eùa evetyavadhàraõena vipakùaikade÷avçttiþ gaurayaü viùàõitvàditi hetutvena pratiùiddhaþ /
tasmàdetasminnavadhàraõe satyeva vipakùàdevetyavadhàraõãyam /
tathà ca vipakùàdeva yo vi÷eùa eva sa hetuþ /
sapakùàttu yo vi÷eùa eva sa na heturityuktaü bhavati /
yathà ca a÷vo 'yaü viùàõitvàt iti sapakùàd vi÷eùa eveti hetutvena pratiùiddho bhavati /
yastu sapakùaikade÷avçttiþ prayatnanàntarãyakatvàdiþ sa sapakùàd vi÷eùa eva na bhavati, api tu sàmànyamapãti /
na tasyàhetutvamavadhàritamiti heturevàsàvityarthaþ /
pariharati---yadyevamiti /
yadi sapakùàdapi yo vi÷eùaþ sa sapakùaikade÷avçttiþ prayatnànantarãyakatvàdirhetuþ, evaü sati vipakùàdeveti avadhàraõaü bàdhitaü bhavati /
÷aïkate---atheti /
na vipakùàdevetyetanmàtramavadhàryate yena sapakùaikade÷avçttiþ prayatnàntarãyakatvàdinarna hetuþ syàt, api tu yo vi÷eùa eva sa heturiti pràpte vipakùàdeveti niyamyate, tena sàvadhàraõasya vi÷eùasya vipakùavçtterhetutvaü pratiùiddhaü bhavati yathà a÷vo 'yaü viùàõãtvàditi /
yaþ punarvi÷eùa÷càvi÷eùa÷ca sapakùe hetuþ, tasya hetutve 'pi na vipakùàdeveti bàdhitaü bhavati /
yadyapi caivaü satyapi sapakùaikade÷avçtterhetutvaü na ÷rutam, tathàpi vipakùàdevetyanenàvadhàraõenàniùiddhamityanumatameva /
tena cà÷rutenàrthenàrthavatã avadhàraõe ityarthaþ //

niràkaroti---evaü ceti /
yathà tattulyaikade÷avçtteravihitamapi hetutvamaniùedhànumatam, evaü pakùaikade÷avçtterapãti so 'pi hetuþ syàdityarthaþ /
punaþ pratyavatiùñhate---naiùa doùa iti /
pakùadharmatve sati vi÷eùa eva vipakùàdeveti niyame kutaþ pakùaikade÷avçtteþ pràptiþ, apakùadharmatvàt tasyetyarthaþ /
pariharati---yo dharmaþ pakùasyetyaneneti /
para àha---na kartavyata iti /
dåùayitumavadhàraõaü vikalpayati---kiü punariti /
prathamaü kalpaü gçhõàti---astu tàvaditi /
etamapi dåùayitu vikalpayati---kiü punarasyeti /
sàmarthya prayojanàbhisaübandhaþ saübhavaj¤àpanapakùe 'j¤àpananivçttiþ prayojanam, asaübhavanivçttipakùe tu atyantàyogavyàvçttiþ phalam /
yathà nãlaü sarojaü bhavatyeveti /
vikalpya dåùayati---ubhayathàpãti /
yuktyantaramàha---na ceti /
atyantàyogo niùiddho bhavati, na tvayoga ityarthaþ /
÷aïkate---atheti /
vi÷eùaõasaügato hyevakàro 'yogaü vyavacchinatti /
yathà caitro dhanurdhara eveti /
heturvi÷eùaõaü cet apakùadharma eveti /
tasmàt siddhaü pakùaikade÷e vçtterniràkaraõamityarthaþ /
niràkaroti---satyamiti /
÷eùamanumànasåtre vyàkhyàtapràyamiti neha vyàkhyàtam //

heturvipakùàd vi÷eùa iti ca yadà sautràntikapakùamiti /
yadà tvanityatvahetau lakùye lakùaõaü vicàryate iti vipakùa÷abdàrtho vàcyaþ /
nanu ca nityo vipakùa ityata àha---na hyasatãti /
na hi nirupàkhyamàkhyàyata ityarthaþ /
na càsyàpàdànatvaü nàpyadhikaraõatvaü yena pa¤camã và saptamã và prayujyeteti àha---na càsatãti /
na càsato vipakùàd vyàvçttyabhàvena vi÷eùo 'pãtyàha---vipakùàsaübhave ceti /
pakùasyaiveti /
atra caivakàràstraya padàntarànapekùatvaü såcayanti /
pakùasyaiva dharma iti hetulakùaõe asàdhàraõa eva hetuþ syàt /
samàna eva siddha iti tu hetulakùaõe a÷vasya viùàõitve sàdhye gotvàdirhetuþ syàt /
tasmàt trayaþ pakùàþ heyàþ /
tathà ca pakùasya dharmaþ samàne ca siddhaþ ityatra savyabhicàro hetuþ syàt /
pakùasya dharmo vipakùe ca nàstãtyatràsàdhàraõo hetuþ syàt /
samàne ca siddho vipakùe ca nàstãtyatra anityaþ paramàõuþ kçtakatvàditi hetuþ syàditi trayaþ /
saptamamabhimataü pakùamàha---pakùasyeti /
÷eùaü subodham //

atra dignàgena sapakùe sannasan dvedhà pakùadharmaþ punastridhà /
pratyekamasapakùe ca sadasaddvividhatvataþ //

iti nava pakùadharmàn hetutadàbhàsàn dar÷ayitvà tatra yaþ san sajàtãye dvedhà càsaüstadatyaye /
sa heturviparãto 'smàd viruddho 'nyatvani÷citaþ //

ityanena hetutadàbhàsaviveko dar÷itaþ /
tasyàrthaþ /
yaþ pakùadharmaþ sa sapakùe san asan dvedhà iti trividhaþ, sa punarasapakùe sadasaddvividhatvataþ pratyekaü tridhà bhavatãti /
pakùadharmaþ sapakùe san vipakùe sadasaddvividhatvatastridhà /
pakùadharmaþ sapakùe 'san vipakùe sadasaddvividhatvatastridhà, pakùadharmaþ sapakùe dvedhà vipakùe sadasaddvidhatvatastridheti /
atrodàharaõam,
prameyakçtakànityakçta÷ràvaõayatnajàþ /
anityayatnajàspar÷à nityatvàdiùu te nava //

nityatvàdiùu sàdhyeùu prameyatvàdayo nava hetutadàbhàsàþ /
teùàü yathàsaükhyaü nityatvàdãni sàdhyànyudàharanti,
nityànityaprayatnotthamadhyamatrika÷à÷vatàþ /
ayatnànityanityà÷ca prameyatvàdisàdhanàþ //

tadeteùu hetutadàbhàseùu heturnirdhàrito yena tadupanyasya vàrttikakàro vyàcaùñe---tatra ya iti /
tadetaddåùayati---yathà÷rutãti /
tatra yaþ san sajàtãye dvedhà càsaüstadatyaye ityetàvanmàtràt na labhyate ityarthaþ /
codayati---nanu coktamiti uktaü dignàgena,
sàdhyadharmo yato hetustadàbhàsà÷ca bhåyasà /
iti /
tadetat pariharati---uktametaditi /
na punaþ pakùadharma evetyarthaþ, avadhàraõam abuddhvà ÷aïkate---athàpãti /
avadhàraõàrthàlàbhenottaramàha---satyamarthàditi /
nanu apakùadharmatvanivçttyaiva pakùavyàpakatvaü gamyate, na hyavyàpako bhavatyapakùadharmatvanivçttimànityata àha---apakùadharmanivçttimàtratvena ceti /
atyantanivçttiniùedhena vçttimàtraü syàt naikàntikã vçttirityarthaþ /
codayati---na pràpta iti /
pariharati---nàvadhàraõasyeti /
hetuhetvàbhàsàveva pakùadharmau nànya iti niyamaj¤àpanàrthamavadhàraõamiùñaü bhavadbhirityarthaþ //

÷aïkate---athobhayeti /
niràkaroti---tathàpi san sajàtãya iti /
tadetat pårvameva vyàkhyàtapràyam /
dvedhà ceti sarvathà na vaktavyamãti /
san sajàtãya ityasyopàdàne 'nupàdàne cetyarthaþ, /
san sajàtãya iti nopàdàtavyamiti yaduktam, tatra ÷aïkate---atha manyeteti /
niràkaroti---avadhàraõeti /
yadyavadhàraõaü yujyeta avadhàraõàrtho yukta àrambhaþ syàt, tadeva tvayuktamityarthaþ /
àdye pada iti /
pakùasya dharma eva ityetasmin pada ityarthaþ /
anyapade iti /
anye pade yayoþ pakùadharmatvavipakùàsattvayoste tathokte /
tatra dvevidhyaü niràkriyata iti /
san sajàtãyeti sarvatheti /
sajàtãye dvedhà ceti padopàdàne cànupàdàne cetyarthaþ /
sajàtãya eva dvidhetyanenaiveti hetutadàbhàsayorautsargike pakùadharmatve sthita ityarthaþ /
÷aïkate---atha mà bhåditi sajàtãya eva dvidheti nàvadhàraõamityarthaþ /
niràkaroti---tathàpãti /
san sajàtãye dvidheti madhyamapade ityarthaþ /
tadevaü sajàtãye eva dvidhetyavadhàraõaü dåùitam /
saüprati dvitãyamavadhàraõaü ÷aïkate---atha punariti /
niràkaroti---tathàpãti /
tathàpi pakùaikade÷avçttirapi hetuþ prasaktaþ /
yadi ca tadatyaya eveti nàvadhàryeta tato 'naikàntiko 'pi hetuþ syàditi doùaþ //

dignàgasyaiva prade÷àntarahetulakùaõam---gràhyadharmaþ pakùadharmaþ /
tadaü÷ena tasyaiva pakùasyàü÷ena sàdhyadharmasàmànyena, vyàpto heturiti /
tadetaddhetulakùaõamupanyasyàsmin pårvoktaü doùamatidi÷ati---eteneti /
atide÷ameva sphuñayati---avyàpakàdiriti /
yathà÷rutalakùaõe pakùàvyàpakasya hetutvam, tadaü÷ena vyàpta ityasya vivaraõàlocanena sapakùe sattvaü vipakùàcca vyàvçttirityarthaþ /
tathà ca pårvoktadoùànuùàïga ityarthaþ /
siühàvalokitanyàyena dåùayati---asaüstadatyaya itãti //

anyeùàü hetulakùaõaü dåùayitumupanyasyati-tàdçgiti /
tadetadvyàcaùñe-tàdç÷eti /
kilakàro 'rucau /
pakùadharma iti ca hetorabhidhànam /
tena trilakùaõapravibhàvitàtmà heturityarthaþ /
dåùayati---tat tàvaditi /
÷ràvaõatvàdyapãti /
tadukto 'sàdhàraõa ityarthaþ /
yastu tàdç÷avinàbhàvãti vipakùe sattàpratiùedhàt sapakùe sattvaü gamyate eva, vi÷eùaniùedhasya ÷eùàbhyanuj¤àviùayatvàditi manyeta, taü pratyàha---bhavatu tàvaditi /
ekade÷àbhyanuj¤àne 'pi vi÷eùaniùedhasyopapatterna samastà÷eùàbhyanuj¤àne pramàõamastãtyabhipràyaþ /
codayati---nanåpadar÷anagrahaõàditi /
pariharati---na tallabhyata iti /
na hi càkùuùatvamiti /
vauddhànàü råpatvàdijàternityàyà abhàvàd na càkùuùatvamanityatvena vinà bhavatãtyarthaþ /
yastu manyeta vi÷eùaniùadhasya ÷eùamàtrabhyanuj¤àhetutvenàgçhyamàõavi÷eùatvàt pakùasattàbhyanuj¤ànam, tathà copadar÷anapadena pakùe hetoþ sattopadar÷anaü bhavatãti taü pratyupetyàha---upetya veti /
subodham //

tadevaü lakùaõaü dåùayitvà tadudàharaõaü dåùayati---yattvidamiti /
etasmin hetulakùaõe ityarthaþ /
prayatnanàntarãyakatvaü prayatnakàraõakatvaü tat sàkùàt pàramparyeõa và? tatra prathame kalpe dåùaõamàha---prayatnànantarãyakatvasyeti /
dvitãyakalpamà÷aïkya dåùayati---atheti /
prayatnagrahaõamapàrthakamityarthaþ /
bhàvapratyayavàcyaü vikalpya dåùayati---yaccedamiti /
evamapyupalabdhereveti /
na hi boddharàddhànte ki÷cidupalabhyamànaü nityamasti, yenopalabdhirvi÷eùyeta ityabhipràyaþ /
prayatnànantaramanyathà ceti /
yat tàvadupalabdhikarma tatsarvaü prayatnàdeva puruùavyàpàdàdevopalabhyate nànyathetyarthaþ /
÷aïkate---atheti /
asmàkaü naiyàyikànàmiti bhàvaþ /
uttaram---tvayaiveti /
asmaddar÷anaü cedàsthàya tvayà bauddhenocyate, tat prayatnagrahaõenàpyanaikàntikatvaü tadavasthamevetyarthaþ /
avyàpakaü ceti /
na hi davadahanàbhighàtaprasphuñadveõudalavibhàgajanmà ñhàtkàro 'smadàdiprayatnakàrya ityarthaþ /
÷aïkate---atheti /
varõàtmakamityarthaþ niràkaroti---tatràpãti /
pàramparyeõàpi prathama eva varõaþ prayatnànantarãyakaþ, na dvitãyàdayaþ /
atipàramparyà÷rayaõe tvatiprasaïgaþ, pràyeõa tasya tatra tatra sulabhatvàditi bhàvaþ /
÷aïkate---atha ya iti /
vi÷eùaþ prayatnànantarãyakatvaü dharmivi÷eùaõam, prayatnànantarãyakatvaü sàmànyaü ca heturityarthaþ /
niràkaroti---tathàpyanya iti /
na hi bhavatàmasmàkamiva vi÷eùàtiriktamasti sàmànyaü vastu sad yo hetuþ syàt /
na ca kalpanàropitaü hetuþ samyagj¤ànasya bhavitumarhati, na càtyantàsataþ kalpanàpi saübhavatãti bhàvaþ //

tadevamudàharaõaü dåùayitvà prasaïgena pareùàmudàharaõavicàraü dåùayati---yadapyuktamiti /
tat khalvasat sarvasàmarthyarahitaü tadà÷ritànà÷ritabhàvàbhàvadharmavanna bhavatãtyarthaþ /
nityaü tu ki÷cid bhavatãti /
tasya dharmayogaþ saübhavatyeva, na tvasyàpyaprayatnànantarãyakatvaü tvapratyayàbhidheyaü hi janma, tat prayatnenada prayatnàdanyena và vi÷eùaõãyam, yasya tu janmaiva nàsti tasya tadvi÷eùaõaü dårotsàritamityarthaþ /
etenàbhàva iti /
naiyàyikàbhimato 'pyabhàvo vyàkhyàtaþ /
tasyàpi hi pràgasataþ savakàraõena samavàya iti janma nàstãti na tadvi÷eùaõayoga ityarthaþ /
prakçtamupasaüharati---tadevamiti //35 // 


____________________________________________________________________


     NyS_1,1.36: sàdhyasàdharmyàt taddharmabhàvã dçùñàntaþ udàharaõam //


hetàvukte nàvyàpto 'sau sàdhyadharmeõa hetubhàve vyavatiùñhate, na ca vyàptipradar÷anamudàharaõamantareõeti hetulakùaõànantaraü kramapràptamudàharaõalakùaõamàha---sàdhya---raõam //36// såtramityudàharaõasàmànyalakùaõamapyanena såcitamiti dar÷itam /
asya tàtparyamàha---asyeti, dçùñànto 'rtharåpo nodàharaõasya vacanàtmakasya svaråpato lakùaõaü saübhavati /
tasmàt svàbhidhàyakavacanopalakùakatvena lakùaõatvaü sàmànàdhikaraõyaü ca bhajata ityabhisandhinoktam---udàharaõopalakùaõamiti /
anena ca samànajàtãyebhyaþ pratij¤àdibhyaþ asamànajàtãyebhya÷ca pramàõàdibhya udàharaõaü vyavacchinnaü bhavati /
sàdhyena sàdharmyam ityàdi bhàùyam /
tasyàrthaþ, sàdhyena dharmiõà ÷abdena, sàdharmyaü dçùñàntasya sthàlyàdeþ, kçtakatvaü hetuþ /
kaddhyanityatvena sàdhye ca ÷abde dçùñànte ca sthàlpàdau samànam /
tasmàt kàraõat prayojakàt, taddharmabhàvã tasyaiva sàdhyasya ÷abdasya yo dharmo dharmàntaram, yena vi÷iùñaþ ÷abdaþ siùàdhayiùito 'nityatvena, tadanityatvaü taddharmaþ /
sa eva bhàvastadbhàvaþ /
so 'syàstãti taddharmabhàvã, sthàlyàdiranityatvadharmavàniti yàvat /
tena tàdç÷à dçùñàntenopalakùitaü tadviùayaü vacanamudàharaõamiti //

tatra vàrttikakàraþ såtrapadaü vyàcakùàõa eva phalato bhàùyaü vyàcaùñe---sàdhyeti /
udàharaõasàdharmyàdityasya vyàkhyànaü sàdhyasàdharmyàdityatràpi yojayati---atràpãti /
sàdhya÷abdenaiva kçtakatvaü sàdharmyaü dçùñàntasya, nàsàdhyena vipakùeõàkà÷àdinà nityena, tato hi kçtakatvaü vyàvçttamiti /
tathà ca savyabhicàro vyavacchinno bhavati /
sàdharmyameveti bhàgàsiddho vyavacchinnaþ /
yasmàt sàdhyasàdharmyàt saddharmabhàvã bhavati, so 'yaü dçùñànta udàharaõamiti,
yàvad vàkyaü na samàpyate, tàvadardhokta eva pçcchati---kiü kuta÷ciditi /
avadhàraõadvayayoginaþ sàdhyasàdharmyàd dçùñànto 'va÷yameva taddharmabhàvã bhavatãti gatàrthaü taddharmabhàvãtyetaditi bhàvaþ /
uttaram---na bhavatyapãti /
yathà nitye ÷abde sàdhye amårtatvàdeþ sàdhyena ÷abdena karmaõaþ sàdharmyàt karma na taddharmabhàvi bhavati, nityaü na bhavatãtyarthaþ /
sàdhyenaivetyavadhàraõenaiva etadudàharaõaü pratyuktamiti /
÷iùyopàdhyàya÷ya÷yàmatvamaitratanayatvàdayo 'traupàdhikasaübandhà udàhàryàþ /
hetulakùaõe tu sàmànyalakùaõàpekùaü vi÷eùalakùaõamiti nàtivyàptiþ /
atra ca sàdhyasàdharmyagrahaõena sàdhanavikalamanudàharaõaü bhavatãtyuktaü bhavati /
yathà nityaþ ÷abdaþ amårtatvàt paramàõuvaditi /
taddharmabhàvãtyanena ca sàdhyavikalaü paràstam /
yathà nityaþ ÷abdo mårtatvàt karmavaditi /
etenobhayavikalamapi paràkçtam /
yathà nityaþ ÷abdaþ amårtatvàd ghañavaditi /
pa¤camyupàdànena ca sàdhyasàdharmyaprayuktaü taddharmabhàvitvaü yatra vacane pradar÷yate tadevodàharaõaü nànyaditi dar÷itaü bhavati /
prayojakatvaü ca sàdhyasàdharmyasya hetoþ svàbhàvikaþ saübandho vyàpyatvamiti yàvat /
prayojyatvaü ca sàdhyasàdharmyasya vyàpakatvameva /
tenàpradar÷itànvayaviparãtapradar÷itànvayayoranudàharaõatvamuktaü bhavatãti /
tadyathà anityaþ ÷abdaþ utpattimattvàt, pañavaditi /
yo yo 'nityaþ sa sarva utpattimàn yathà ghaña iti /
samàkhyànirvacanasàmarthyàt sàmànyalakùaõamapyanena såcitamityà÷ayavatà bhàùyakçtà samàkhyàyà niruktiþ kçtà /
tàü vàrttikakàro dar÷ayati---udàhriyate 'neneti //

codayati---nanu ceti /
pariharati---naiùa doùa iti /
vacanasya vi÷eùaõatvenopalakùaõatvenetyarthaþ /
abhidhãyamàna iti ca abhidhànopalakùaõaparam, nàbhidheyaparam, asàmànàdhikaraõyadoùasya tàvadavasthyàt /
taddharmabhàvãti såtràvayavavyàkhyànaparaü bhàùyam---tasya dharma ityàdi /
atra cottaramiti guóhàbhipràyam /
tadetad bhàùyam anubhàùya vyàcaùñe---tasya dharma iti /
tasya dharmastaddharma iti hi dharmasya saübandhitvena pçthagvacanam /
na ca dharma eva dharmasya, nàpi dharmàntaraü dharmasya, kiü tu dharmiõa ityarthaþ /
anena bhàùyakàrãyàmanupapattimuktvà vàrttikakàraþ svakãyàmapyàha---dharme ca sàdhya iti /
anena hetådàharaõopanayalakùaõairvyàghàta uktaþ /
bhàùyam---sàdhyasàdharmyàdutpattidharmakatvàditi, tad vyàcaùñe---tasya dharmiõa iti /
taddharmabhàvã bhavatãti, tadanupapannam, na hi kçtakatvàt sthàlyàderanityatvaü bhavati, jàyate bãjàdivàïkura ityata uktam---bhavati vidyate//36 // 


____________________________________________________________________


     NyS_1,1.37: tadviparyayàt và viparãtam //


vaidharmyodàharaõasya lakùaõam---tadvi---tam //37// anuvçttena pårayitvà savyàkhyànaü såtraü pañhati---sàdhyavaidharmyàdataddharmabhàvã ca dçùñànta udàharaõamiti /
sàtmakatayà sàdhyena jãvaccharãreõa vaidhamyàd ghañàderdçùñàntasya sàtmakatvasàdharmyavirahàditi yàvat /
yasya sàdhyasya jãvaccharãrasya dharmaþ pràõàdimattvaü taddharmaþ /
sa eva bhàvastaddharmabhàvaþ /
so 'syàstãti taddharmabhàvã /
na taddharmabhàvã ataddharmabhàvã, pràõàdirahito ghañàdiriti yàvat /
etaduktaü bhavati, yatra ghañàdau sàdhyadharmàbhàvaprayuktaþ sàdhanadharmàbhàvaþ, sa ghañàdirvaidharmyadçùñàntaþ /
tadviùayaþ ÷abda udàharaõamiti /
såtrastha÷ca và÷abdaþ samucceye veditavyaþ, vyatirekaviùayatvàd vaidharmyodàharaõasyeti /
atra bhàùyakàreõa anvayavyatirekã pårvasatrodàhçto 'tràpyudàhçtaþ /
sàdhanadharmàbhàvaprayuktatvaü ca sàdhyadharmàbhàvasyoktam, taccàyuktam /
anvayavyatirekiõihetau satyapi vaidharmye sàdharmyodàharaõamevocitam, tatra tatpårvakatvàd vaidharmyapratãteþ çjumàrgeõa sidhyato 'rthasya vakreõa sàdhanàyogàt /
vyàpyavyàpakabhàva÷ca yàdç÷o bhàvayoþ, tadabhàvayostadviparãto bodhyavyaþ /
anyathà sapakùaikade÷avartã na hetuþ syàditi manyamàno vàrtikakàra àha---udàharaõamavãtahetàviti /
taccàsmàbhiþ såtraü yojayadbhiþ uktamiti //

atra àcàryade÷ãyàõàm anàrùasåtrapàñhadåùaõaü nàsmàkamàrùasåtrapàñhe 'stiti pratipipàdayiùuràcàryade÷ãyànàü pàñhamabhipràyaü càha---anye tviti /
àrùe hi pàñhe sàmànàdhikaraõyàd dçùñàntasyàrtharåpasya, ÷abdaråpeõodàharaõenaikyaü syàt /
yadà tu dçùñàntasyodàharaõamiti pàñhaþ, tadà nàyaü doùaþ /
dåùaõaü càpareùàm, yathà na dçùñàntasya udàharaõena sàmànàdhikaraõyam, evaü taddharmabhàvitvasyàrtharåpasya, svaviùayavacanopalakùaõatvena tu sàmànàdhikaraõyaü dçùñànte 'pi tulyam /
tasmàdàrùamevàstviti /
àrùe 'pi pàñhe paroktaü dåùaõamupanyasyati---etasminnapãti /
upahàse kilakàraþ /
õyantàd bhavatestàcchãlye õininà bhàvãti vyutpannam /
tathà ca taddharmakàritvamarthaþ /
na ca j¤àpanàdanyà kriyà saübhavatãti gamakatvam /
tacca sarveùàmavayavànàmabhinnamiti sàdhàraõatvàt na vaktavyamityarthaþ /
tadetadabhyupagamenaiva pariharati---nàyamiti //

anye tu taddharmabhàvãtyetad vikalpya dåùayantãtyàha---anye tviti /
tatra prathamakalpe dåùaõamàhuþ---tad yadãti /
nàyaü såtràrthaþ sarvàvayavasàdhàraõyàditi /
tasmàt na ki¤cidetat taddharmaü bhàvayituü ÷ãlamasyeti /
dvitãyakalpe dåùaõamàhuþ---daõóinyàyastu iti /
saübhave vyabhicàre ca syàd vi÷eùaõamarthavat,
na saübhavamàtre ityarthaþ /
tadidaü pareùàü dåùaõaü daõóinyàyamàlambya pariharati---na vaktavyamiti /
saübhavavyabhicàràbhyàü samarthaü vi÷eùaõamityarthaþ /
na bahuvrãhàviti /
anyapadàrthavivakùayaivenirà÷rãyate /
sà ca bahuvrãhiõai labhyata iti kçtamatreninetyarthaþ /
suhçdbhàvena ced, ata evàha---athàva÷yamiti prayojanàntaraü bhàvãgrahaõasyànvàcinoti---santãti //

atra ca vasubandhunà pratij¤àdayastrayo 'vayavà durvihità akùapàdalakùaõenetyuktam, tad dåùayati---tadetasminniti //

tadevamudàharaõalakùaõamupapàdya pareùàü lakùaõaü dåùayitumupanyasya vyàcaùñe---yathà siddha iti /
yathà ca sa eva sàdhyo vi÷iùñaþ pratyayabhedabheditveneti, pratyayaþ kàraõam, tadetat sàdhyasàdhanavattvaü dçùñàntasya bauddharàddhànte 'vyàpakam, sthàlyàdau dçùñànte kçtakatvànityatvaråpasàdhyasàdhanavattvavaikalyàt /
pràgabhàvo hi sthàlyàþ kçtakatvaü pradhvaüsàbhàva÷cànityatà ràddhànte bauddhànàm /
na caivamubhayaü sthàlyàmasti, tasyàþ svàbhàvavirodhitvàditi dåùayati---atra visphårjatàpãti /
eteneti, avyàpakatvena nidar÷yate 'sminnanena veti nidar÷anam //
sàdhyenànugamo hetoþ sàdhyàbhàve ca nàstità /
iti ca pratyuktam kçtakatvànityatvayoþ sthàlyàmasaübhavadar÷anàdavyàpakatvena /
asmadràddhànte tu yathà tayoþ sthàlyàdau saübhavaþ tathoktaü hetulakùaõasåtra iti /
bhàùye paõóitaråpavedanãyamiti pra÷astapaõóitavedanãyamityarthaþ //37 // 


____________________________________________________________________


     NyS_1,1.38: udàharaõàpekùaþ tathà iti upasaühàraþ na tathà iti và sàdhyasya upanayaþ //


svapratipattau vyàptismaraõànantaraü tathà càyaü na tatheti và paràmar÷aj¤ànotpàdàdudàharaõavacanasya ca vyàptipratipàdakatvàt paràmar÷aj¤àne hetorupanayasyodàharaõapårvakatvaniyamàt /
udàharaõànantaramupanayaü lakùayati---udà---yaþ //38// apekùàpadaü bhàùyakçd vyàcaùñe---udàharaõatantra iti /
udàharaõava÷aþ /
va÷yata iti va÷aþ, va÷ina udàharaõasya va÷ya ityarthaþ /
etadeva karmaõo bhàvaü niùkçùya vivçõotti---va÷aþ, sàmarthyam /
va÷yena udàharaõasya phalena upanayenàbhisaübandha ityarthaþ /
tathàtvàtathàtvayorviùayaü vibhajate---sàdhyasàdharmyayukta iti /
nanu hetorupasaühàra apanayo na sàdhyasya /
tathà cànupapannaþ sàdhyasyopasaühàra ityata uktam---sàdhyasya ÷abdasyotpattidharmakatvamiti /
udàharaõasiddhavyàptikahetumattayà sàdhyamupasaühriyate na svaråpeõetyarthaþ /
atràpyudàharaõàpekùa upasaühàra upanaya iti sàmànyalakùaõam /
tathà na tatheti sàmànyalakùaõàpekùe vi÷eùalakùaõe iti bodhyavyam //

atra kecit àhuþ hetuvacanàdeva sodàharaõàt sàdhyasiddherasàdhanàïgamupanaya iti /
tanniràkartumàha vàrttikakàraþ---yathà tatheti pratibimbanàrtham /
tadetat pra÷napårvakaü vibhajate---kiü punariti /
tadanena vyutpannàvyutpannatayà pareùàmaniyatapratipattisàdhanatvàt svapratipattyanusàreõa pare bodhayitavyàþ /
vyàptismaraõànantarotpannaliïgaparàmar÷apårvaka÷ca svayamanumeyàrthapratyaya iti tathaiva pare bodhyante /
tathà ca paràmar÷aj¤ànahetorupanayasya siddhamarthavattvam /
na ca yathà liïgaparàmar÷aj¤ànànvayavyatirekànuvidhànam anumeyaj¤ànasya, tathà dadhibhakùaõàdyanuvidhànamapi, yenatiprasaïga÷codyeteti /
prayojanàntaram upanayasyàha---sàdhye và saübhava iti /
codayati---nanu ceti /
yadyapi sàdhanatayà kçtakatvamuktam, pratij¤ànantaraü pratipattra sàdhanasyaivàpekùitatvat, tathàpi tannàsiddhaü tatra sàdhanatvena vyavatiùñhata iti svasiddhimàkùipati sàmarthyàditi bhàva /
pariharati---nokta iti /
yatparaþ ÷abdaþ sa ÷abdàrtha iti ÷àbdàþ /
sàdhanatvapara÷ca kçtakatvàditi sàmarthyàt /
àkùepe tådàharaõamapi na prayoktavyam /
asyàpi sàdhanasàmarthyàdàkùepàt avyàptasya sàdhanatvàyogàt tadvidhasyàpi prameyatvàdeþ ÷abdanityatvàdau sàdhanatvabhrameõa prayogo 'siddhepi tulya iti vyàptipradar÷anàrthodàharaõaprayogavaddhetoþ siddhatvapratipàdanàya upanayasyapi prayoga iti ramaõãyam //38 // 


____________________________________________________________________


     NyS_1,1.39: hetvapade÷àtpratij¤àyàþ punarvacanaü nigamanam //


nigamanalakùaõàvatàraparaü bhàùyaü dvividhasya punariti /
sàdharmyeõa vaidharmyeõa dvividhànàmapi hetådàharaõopanayànàü samànaü nigamanalakùaõamityarthaþ /
hetva---nam //39// tasmàditi /
hetvapade÷àt taddhetukam anityaþ ÷abda iti pratij¤àyà punarvacanam /
yadyapi ca siddhanirde÷o nigamanam, sàdhyanirde÷a÷ca pratij¤à, tathàpi yasyaiva pratij¤àyàü sàdhyatvamàsãt, tasyaiva nigamane siddhatvamityavasthàvantamekamà÷ritya samànaviùayatayà nigamanaü pratij¤etyupacaryate /
tathà ca punarvacanamapyupapannam /
tadetad bhàùyakàro vyàcaùñe---sàdharmyokta iti /
vyutpàdayati---nigamyante iti /
sàdharmyavaidharmyayoþ pratij¤àtaþ prabhçti nigamanàntaü prayogamàha---tatreti /
atra prathamasåtravadeva yathàsvamavayaveùu pramàõànàü paramanyàyaü stotuü saübhavamàha---avayavasamudàye ceti /
àptopade÷asyeti /
sedava somyedamagra àsãt /
ityàderàptopade÷asya pratyakùànumànàbhyàü pratisandhànàt /
nanu kasmàt pratij¤aivàptopade÷o na bhavati, kçtamasyà àgamàntaraviùayatvenetyata àha---ançùe÷ceti /
anumànaü hetuþ /
syàdetat /
dvitãyaü liïgadar÷anaü hetuþ /
na ca tadanumànam /
tçtãyasyopanayaviùayasya liïgadar÷anasya tathàbhàvàdityata àha---udàharaõa iti /
udàharaõe dçùñàntadharmiõi /
sàdhyasàdhanayoþ pratibandhaü saüdç÷ya samyag dçùñvà liïgasya pratãteþ //

etaduktaü bhavati---yadyapi trayàõàmapi liïgadar÷anànàü sasmçtãnàmanumànatvam, tathàpi tadekade÷e madhyame 'pi liïgadar÷ane samudàyopacàràdanumànavyapade÷a iti /
pratyakùaviùayam udàharaõam /
kasmàt? dçùñena udàharaõe pratibandhena adçùñasya sàdhyadharmiõyanumeyasya siddheþ /
yadi punarna målaü pratyakùamàsthãyeta, avyavasthayà nàdçùñaü sidhyediti bhàvaþ /
nigamaprayojanaü pratipàdayati---sarveùàmiti /
pratij¤àdãnàmupanayàntànàmeko 'rthaþ svabhàvapratibaddhaü liïgaü và anumeyaü và, tasya pratipattiþ, tasyàü sàmarthyapradar÷anaü nigamanamiti /
tadanenaikàrthatvaü dar÷itam /
dvividhaü ca prayojanam /
tatràvàntaraü svabhàvapratibaddhaliïpratãtiþ /
paramaü ca sàdhyapratãtiriti //

saüprati vibhàge sàkàïkùatvaü dar÷ayati---itaretaràbhisaübandha iti /
abhisaübandhena phalenàkàïkùàmupalakùayati---asatyàmiti /
pradhànaü hi pratij¤àpadam /
taduttarakàlaü hi sàdhanàkàïkùàyàü pratij¤àmà÷ritya hetupadaü pravartate /
na punaþ prathamameva hetvepekùeti hetulakùaõe 'smàbhirupapàditamiti /
hetupadavirahe àkàïkùàü dar÷ayati---asati hetàviti /
udàharaõàbhàve 'pekùàmàha---asatyudàharaõa iti /
upanayàbhàve 'pyapekùàmàha---upanayaü càntareõeti /
nigamanàbhàve 'pyapekùàmàha---nigamanàbhàve ceti /
avayavànàü pràtisvikaü prayojanamuktamapi ÷iùyahitatayà bhàùyakàraþ pratipàdayati---atheti /
pa¤càvayavapratipàdanaprayatnasya prayojanaü dar÷ayati---na caitasyàmiti /
kathaü punaþ prakramata ityàha---avyavasthàpyeti /
vyavasthàpite tu na jàteravasara ityàha---vyavasthite hãti //

atra kecit àhuþ nigamanamasàdhanàïgam /
katham? pratij¤ayà gatàrthatvàditi /
tanmatam apàkartuü vàrttikakàraþ saprayojanaü nigamanaü dar÷ayati---pratij¤àviùayasyàrthasyeti /
caturbhiþ khalvavayavairhetostrãõi råpàõi dve và pratipàdite, na tvabàdhitaviùayatvàsatpratipakùitatve /
pa¤casaü và caturùu và råpeùu hetoravinàbhàvaþ parisamàpyate /
tasmàdabàdhitaviùayatvàsatpratipakùitatvaråpadvayasaüsåcanàya nigamanam /
tadidamuktam---viparãtaprasaïgapratiùedhàrthamiti /
bàdhane pratipakùe và sàdhyaviparãtaprasaïgaþ syàditi /
so 'yaü pratij¤àviùayàrthasya a÷eùapramàõamålàvayavopapattau satyàü pratij¤eyasyàrthasya siddhatayà punarvacanena nigamanena pratiùidhyate /
na ca pratij¤àvacanàdeva tatsiddhiþ, tasya sàdhyaparatvàt /
na cànyaparàdapyàkùepàt siddhiþ hetvàdipadàprayogavaiyarthyaprasaïgàt, pratij¤àta eva sarvàkùepasaübhavàt /
tasmàd råpadvayapratipàdanàrthaü nigamanam /
yathà ca trairåpyàtiriktametadråpadvayaü tathopapàditam asmàbhiþ prathamasåtre /
hetvàbhàseùu ca ÷eùaü dar÷ayiùyata iti /
etasmin såtràrthe parasya pratij¤àyàü nigamanaü gatàrthaü manyamànasya avakà÷o nàstãti //

yastu manyeta na hetoravinàbhàvasiddhimantareõa siddhanirde÷o nigamanaü bhavati, na ca pà¤caråpyaü vinà avinàbhàvasiddhiþ /
nigamanàttu tatsiddhau na siddhanirde÷o nigamanam, api tu tadapi sàdhyanirde÷a eveti, taü pratyupetya taddoùaniràcikãrùayà pareùàü vàkyamupakùipyate /
pareùàü vàkyaü pañhati---upanayanigamane tviti /
dåùayati---idaü tàvaditi /
yathà÷ruti hi nigamanopanayayorabhedaü sàdhayati, arthagataü càvi÷eùaü hetumàha---taccaitadàlokatamasoraikyaü kàkasya kàrùyàdivadàpatitam /
÷aïkate---atha hetåpanayàviti /
upalakùaõa caitat, pratij¤ànigamane ityapi draùñavyam /
arthàvi÷eùàditi càvi÷iùñàrthatvàdityunnetavyam /
tathà ca saübandha iti ÷aïkiturabhipràyaþ /
atràpi doùamàha---sa vipakùeti /
punaþ ÷aïkate---athaikaprayojanatveneti /
niràkaroti---tathàpãti /
sidhyatyekaprayojanatve sàdhye hetoravirodhaþ, hetustu na pratij¤àrthàdatiticyate ityarthaþ /
tad varõitamiti /
anya÷ca hetvartho 'nya÷copanayàrtha ityetad varõitamityarthaþ /
etenopanayanigamanaprayojanàbhidhànena ye tryavayavaü vàkyamàhuþ, tanmatamapi paràstamityàha---pakùadharmatveti //

yacca paraiþ upanaye dåùaõaü vikalpyàbhyadhàyi tat tàvadupanyasyati---yadapi yathà tatheti /
sarvasàmànyayoge hi tadeva syàt, na tu tatheti /
anyathà ÷abdasya kçtakatvàditi /
na hi yathà ghañaþ kçtakaþ, tathà ÷abdo 'pi kçtakaþ, ghaña÷abdayorabhedaprasaïgàdityarthaþ /
tasmàt sàmànyapratiùedhe vi÷eùapratiùedhe ca kçtakatvaü sàmànyaü pari÷iùyate /
tasya ca yathàtathàbhàvayorabhàvàt kçtakatvàdityeva syàt /
tathà ca na hetorvyatireka upanayaþ syàdityàha---pari÷eùàditi /
tadetat pareùàü dåùaõaü niràkaroti---tadapyayuktamiti /
yathà tatheti vàkyamupamànaikade÷amupamànamupacàràt /
upamànamartho yasya so 'yamupamànàrtha upanayaþ /
tasya bhàvastattvaü tasmàt /
taccopamànaü na sarvathà sàdhyasàdhanabhàvamà÷ritya pravartate /
sàdhye ÷abde sàdhanasya kçtakatvasya sthàlãgatasya yaþ sarvathàbhàvaþ sthàlãtvàdyekàrthasamavàyaþ tamà÷ritya na pravartate /
tathà ca ÷abdasthàlyoþ abhedaprasaïgàd yathà tathetyeva na syàt /
tasmàt sthàlãsthaprakàràntaravyudàsena kçtakatvasàmànyamàtrasàdhàraõyena yathà tathetyupamànopapattirityarthaþ /
nanvevamapi kçtakatvasàmànyamàtraü ÷abde syàt, na tu yathà tathàbhàvaþ, tathà ca na hetoratireka ityuktamityata àha---kçtakatvasàmànyaü tviti /
na hi jàtu ÷àvaleyasannidhau gotvasàmànyamàtraü bhavati, api tu vi÷eùasahitam /
tathà ca yathàtathàbhàva upapanna ityarthaþ //

etena yat parairupanayasya dçùñàntàdabhinnatvaü varõitam, tadapi paràstamityàha---gatàrthatvàditi /
anenopamànasamànatvavarõanena /
etadeva vibhajate---yadapyuktamiti /
vyàptipradar÷anaviùayo dçùñàntaþ dçùñàvyàptikasya hetoþ sàdhyadharmiõyupasaühàra upanaya iti mahàn bheda ityarthaþ /
etena nigamanaü pratij¤àyàþ samànàbhidheyatve 'pi pratij¤àrthatvena pratyuktam, pratij¤àyàþ sàdhyaparatvàt nigamanasya ca viparãta÷aïkànivçttiparatvàditi /
prayojanabhedasàmànyamàtravivakùayà etenetyuktam /
atra bhàùyakàreõa ekasminnanvayavyatirekiõyeva vãtàvãtavàkye pa¤càvayave udàhçte /
tatra kadàcid bhràntiþ syàdekodàharaõatayà dve api vàkye parasparàpekùe eveti, tanniràkaraõàyàha---te ete iti /
na punaranvayi vyatireki cetyekaü vàkyamityarthaþ//39 // 


____________________________________________________________________


     NyS_1,1.40: avij¤àtatattve 'rthe kàraõopapattitastattvaj¤ànàrthamåhastarkaþ //


atra bhàùyaü tarkalakùaõàvatàraparam---ata årdhvamiti /
udde÷akramànusàreõa /
avitarkaþ /
//40// tarkapravçttikramamàha---avij¤àyamànatattve 'rthe iti yadyapi saü÷ayasya pa÷càdeva jij¤àsà bhavati, tathàpi jij¤àsàyàþ parastàdapi saü÷ayo bhavati /
sa càtra vivakùitaþ, tarkapravçttyaïgatvàt /
tarkeõa hi prasaïgàparanàmnà dvayoþ pakùayorekataraniùedhenaikataraþ pramàõaviùayatayà abhyanuj¤àtavya iti viùayapratyàsattyà tarkapravçttiü pratyaïgatà saü÷ayasyeti /
kàraõopapattyeti vyàcaùñe---saübhavatyasmin kàraõaü pramàõamiti /
atra ca kàraõamityasya vyàkhyànaü pramàõamiti /
upapattivyàkhyànaü saübhavatãti /
anuj¤àvyàkhyànam /
---evavametat, netaraditi /
etaduktaü bhavati, yasmin viùaye pramàõaü pravartitumudyataü tadviparyayà÷aïkàyàü na tàvat pramàõaü pravartate, na yàvadaniùñyàpattyà viparyayà÷aïkà apanãyate /
tadapanaya eva ca svaviùaye pramàõasaübhava iti copapattiriti vyàkhyàyate /
tayà pramàõasyopapattyà itikartavyatayà pramàõaviùayamabhyanujànatyà vi÷odhite viùaye pramàõàmapratyåhaü pravartate /
na copapattirevàstu ni÷cayahetuþ kçtaü pramàõeneti vaktavyam /
upapatteþ svatantràyà à÷rayàsiddhatayà svato ni÷cayàyogàt /
tadupapàditaü prathamasåtre iti //

udàharaõamàha---nidar÷anamiti /
svakçtasya karmaõa ityàdinà pårvasya kàraõamityantena saüsàro dar÷itaþ /
uttaretyàdinà upavarga ityantenàpavargaþ /
tena saüsàràpavargàvicchantau vàdiprativàdinau prati àtmanityatvaviùayaü pramàõaü pravartamànamanena tarkeõànugçhyata iti pramàõaviùayaviparyayànanuj¤aiva ca pramàõaviùayàbhyanuj¤à, aniùñaprasaktyà viparyayasyaiva sàkùàt nivartanàt /
ata evànte bhàùyakàra upasaüjahàra---yatra kàraõam anupapadyamànaü pa÷yati, tat nànujànàtãti //

nanu yadi tarka evametat, netaradityevamàkàraþ, kathaü punarayaü tattvaj¤ànàrtho na tu tattvaj¤ànameveteti de÷ayati---kathaü punariti /
pariharati---anavadhàraõàditi /
paryàyairni÷cayàdatyantabheda uktaþ /
bhàvitàt cintitàt, ata eva prasannàt nirmalànditi /
pramàõasàmarthyàditi tarkattya svàtantryamapàkaroti /
syàdetat---yadi na tarkastattvani÷cayasàdhanamapi tu pramàõameva, hanta bhoþ kimarthaü tarhi vàde pramàõatarkasàdhanetyuktamityata àha---so 'yaü tarka iti /
vyaktyabhipràyeõa pramàõànãti /
pramàõaviùayaviparyaüyà÷aïkàvighañitàni pramàõàni pratisaüdadhàna ityarthaþ //

vàrttikakàraþ /
såtratàtparyamàha---asyeti /
samànajàtãyàt saü÷ayàderasamànajàtãyàt cecchàdervyavacchidyate /
yadyapi saü÷ayajij¤àse apyavij¤àtatattve 'rthe pravartete, tathàpi na kàraõopapattita iti tayorvyavaccheda iti /
tattvaü vyàcaùñe---yatheti /
samànàsamànajàtãyavyavacchinnamaviparãtaü råpaü tattvamityarthaþ /
codayati---kutaþ punariti /
na hi sàmànyaj¤ànavidhàyakaü padamatràstãtyarthaþ /
pariharati---avij¤àteti /
vi÷eùaniùedhaþ ÷eùàbhyanuj¤àheturityarthaþ /
vimç÷ati---avij¤àtatattva iti samàso 'yamiti /
avadhàrayati---ùaùñhãvigraheõeti /
yuktam upapannam /
tçtãyàvigraheõa tvunapapannamityarthaþ /
saü÷ayavàdyàha---vi÷eùahetvabhàvàditi /
yuktamiti pratij¤àmàtreõocyate, na tvatra hetuþ abhidhãyata iti bhàvaþ /
yuktatve hetumàha---yuktamarthagrahaõasàmarthyàditi /
anya÷codayati---arthagrahaõamantareõàpãti /
j¤eyena hi j¤ànaü niråpyate na j¤àtrà, tasya sàdhàraõyàditi sàmarthyamityarthaþ /
nigåóhàbhisandhiþ pariharati---evamapãti /
tasyàbhisandhibhedamurarãkçtya codayati---mà bhåt samàsa iti /
uttaravàdyàha---bhavatyevamiti /
nàdyàpi anena svàbhipràyo dar÷ita iti mattvà puna÷codayati---anukte 'pãti /
uktaparihàrapårvaü svàbhipràyamudghàñayati---atroktamiti samastànabhidhànaprasaïgàcceti svàbhipràyodghàñanam /
etaduktaü bhavati, sàmarthyapràptasyànabhidhàne 'tiprasaïga iti na sàmarthyamà÷ritya lakùaõe saü÷ayo niràkaraõãya iti tanniràkaraõàrthamarthagrahaõaü kartavyamiti //

atra codayati---avij¤àtatatva iti na vaktavyamiti /
na hi tattve j¤àte tattvaj¤ànàrthità bhavati /
tasmàd gamyate avij¤àtatattva iti bhàvaþ /
guóhàbhisandhiruktaü parihàraü smàrayati---atra tàvaduktamiti /
aviditàbhipràya÷codaka àha---mà bhåditi /
aståhastarka ityetàvadevetyarthaþ /
uttaravàdã svàbhipràyamudghàñayati-na buddhirdheti /
yadyapi nàsmàkaü ràddhànte ÷u÷råùàdayo buddhidharmà buddhitattvasyaivàbhàvàt, tathàpyàtmaguõà api sàükhyàbhipràyeõa buddhiguõà uktàþ /
etaduktaü bhavati, yadyåhastarka ityetàvaducyeta, yadi và tattvaj¤ànàrthamåhastarka ityetàvanmàtram, tato vij¤àte 'pi tattve ya åhaþ pårvànubhåtaparicchedàtmà jàyate punastattvaj¤ànàrthaü so 'pi tarkaþ syàt /
tasmàt avij¤àtatattva iti vaktavyamityarthaþ /
yadyapi kàraõopapattita ityetasmàdayamartho 'pi gamyata eva, tathàpi kàraõopapatterevaivaüråpatvaü nàvij¤àtatattvagrahaõamantareõa bhavati /
tathà hi adhigataparicchedàtmàpyåhaþ kàraõasyopapattyà saübhavena jàyate, kàraõasaübhave kàryasya abhàvàt /
na tvasàvavij¤àtatattva iti tato vyavacchedaþ /
tathà ca sati pramàõamapi tarkaþ syàt /
ata uktaü kàraõopapattita iti /
ukte sati prayojanànusaraõam, na tviha làghavàdaraþ såtrakàrasyeti mantavyam //

codayati---ùaùñhyabhidhànamiti /
pariharati---na vibhaktivyatyayàditi /
yathànyatra kaõabhujaþ såtre /
vipratipannaþ pçcchati---kasmàt? praùñaivaikagranthenàha---yadi vyatyayeneti /
pariharati---na na yukta iti /
sàmànyenàdhigatasya vi÷eùeõa j¤àpanàrtham /
nityatvàdayo vi÷eùàþ samavàyino vahnyàdaya÷ca dhåmàdisaüyogina iti /
÷eùaü sugamam //

de÷ayati---åhaþ saü÷ayanirõayàbhyàmiti /
kecit siddhàntaikade÷inaþ anumànaü tarka ityàhuþ /
anye tvanumànameva yuktyapekùaü viparyaye 'niùñaprasaïgàpekùaü tarka iti varõayanti /
tatra prathamaü codakaü pratyàha---yat tàvaditi /
àkùipta àkùiptahçdayaþ, na tu tarkapratyayasvaråpaü cetayata ityarthaþ /
vi÷eùadar÷anàditi vi÷eùadar÷anàt ni÷cayaþ pramàõena bhavati na tarkeõa, tadanuj¤ànamàtratvàt tarkasyetyarthaþ /
codakaü niràkçtya siddhàntaikade÷inaü niràkaroti---eteneti /
yadi saü÷ayàt pracyuto nirõayaü càpràptaþ, tarhi tasya svaråpaü vaktavyamiti pçcchati---kiü punariti /
uttaram---bhavediti, pramàõaviùayàbhyanuj¤etyarthaþ /
dvitãyamekade÷inaü niràkaroti---yairapãti /
yuktiriha pramàõopapattiþ /
tajjanmà ca pratyayastarka eva /
sa cànumànamiti tvayocyate /
asmàbhistu tarka iti saüj¤àbhedamàtramityarthaþ /
÷aïkate---atheti /
niràkaroti---anumànamiti /
prasaïgopapattyatiriktàyà yukteraniråpaõàd apekùàrtho vaktavyaþ /
na hyapekùaõãyamantareõàpekùà ÷akyà niråpayitumiti bhàvaþ /
nanu yadeva ki÷cit svaviùayàdhigame anumànamapekùate saivàpekùaõãyà yuktiranumànasya bhaviùyatãtyata àha---svaviùayadhigame ceti //

÷aïkate---atheti /
niràkaroti---evamapãti /
yadyutpattau pratyakùàgamàpekùam anumànam, na vaktavyaü yuktyapekùamiti, sarvasyànumànasya tathàbhàvenàvyabhicàreõa vi÷eùaõàyogàditi bhàvaþ /
punaþ ÷aïkate---athànumànasyeti /
niràkaroti---tatràpãti /
evamapi tarko nàrthàntaraü sthàt /
anumànabhedasya cedç÷asya pramàõa evàntarbhàva iti bhàvaþ /
uktamartha pramàõayati---bhavediti /
bhaveditipratyayo 'vadhàraõapratyaya÷cetyarthaþ /
codayati---anumànamiti /
viparyayo 'niùñaprasaïgo vyatireki liïgam /
taccàgçhãtasaübandhe liïgiti na pravartata iti liïgaliïgisaübandhasmçtyapekùatvàdapràõàdimattvaprasaïgàditivadanumànamevetyarthaþ /
pariharati na tarketi /
yuktaü vyatirekiõi jãvaccharãre dharmiõi pràõàdimattvasya sàdhanadharmasya dar÷anàt, na tu yadyutpattimàn àtmà abhaviùyat, na saüsàràpavargàvupapatsyetàmityatràtmani dharmiõi sàdhanadharma utpattirasti yaddar÷anataþ saüskàrodbodhe sati liïgaliïgisaübandhasmçtirbhavedityarthaþ /
na kevalaü prasaïgasàdhanaü sàdhyadharmiõyasiddham, api tvanyagatameva prasaïgahetuþ /
na tvanumànamanyagatàd dharmàt pravartate, tasmàdanumànàdasya sphuño bheda ityàha---anumànaü ceti /
bhàùyavyàkhyànaü so 'yamiti //40 // 


____________________________________________________________________


     NyS_1,1.41: vimç÷ya pakùapratipakùàbhyàmarthàvadhàraõa nirõayaþ //


naitannirõayamàtrasya lakùaõam, api tu parãkùàprayojanasya /
sa ca nirõayabhedo vimar÷ànantarotpannatarkasahàyapramàõanibandhanastarkaviùaya eveti nirõayabhedalakùaõamiti nàvyàpakaü tatra tallakùaõamiti dar÷ayituü bhàùyakàro nirõayalakùaõamavatàrayati---etasmi÷ca tarkaviùaye //

vimç---yaþ //42// atra pakùapratipakùayoþ karmatayà na nirõayasàdhanatvamityanupapattyà sàdhanopàlambhau vàdasåtragatau lakùaõãyaviti tàveva tàvad bhàùyakçd vibhajate---sthàpanà sàdhanam, pratiùedhaþ sàdhanasya upàlambhaþ /
lakùaõànibandhanaü saübandhamàha---tau sàdhanopàlambhàviti /
yadyapyupàlambho na pratipakùà÷ritaþ, tathàpi tadudde÷ena pravçttastadà÷rita ityucyate /
mukhyapadopàdànollaïghanena làkùaõikapadopàdànalabhyaü prayojanamàha---vyatiùaktàviti /
arthagrahaõasàmarthyalabhyamekataranirõayàvasànatvam àha---anubandhena pravartamànàviti /
etacca vàrttike sphuñãbhaviùyati /
tameva sàdhanopàlambhayoþ parasparànubandhaü dar÷ayati---tayoranyatarasyeti /
yasya sàdhanasya và upàlambhasya vàvasthànam, tasya sàdhanasya và upàlambhasya và yo 'rthaþ pakùaþ pratipakùo và tasyàvadhàraõamityarthaþ //

atra pakùapratipakùaprayogàd vàde saü÷ayo 'stãti vàdabhràntyà codayati---nedamiti /
eka iti vàdã /
pratij¤àtamarthaü hetutaþ sthàpayati /
dvitãyasya prativàdinaþ pratiùiddhaü pratiùedhaü vàdyuktasya hetordåùaõamiti yàvat /
uddharati dåùaõàbhàsãkaroti /
dvitãyena tu prativàdinà vàdyuktasya hetoþ sthàpanàhetutvaü pratiùidhyate /
tasyaiva vàdinaþ prativàdyuktadåùaõapratiùedhahetu÷ca prativàdinaivoddhriyate /
sa vàdino và prativàdino và heturvopàlambho và nivartate /
tasmin nivçtte yo 'vatiùñhate ekaþ, tenàrthanirõayaþ, na dvàbhyàm /
tasmàdayuktaü pakùapratipakùàbhyàmiti /
na tàvat saü÷ayaviùaye nirõaye vàdiprativàdinau staþ, tayorni÷citayoreva pravçtteþ //

abhyupetya tu pariharati---ubhàbhyàmiti /
vàdinaþ sàdhanasya saübhavaþ prativàdina upàlambhasya asaübhavaþ /
evaü prativàdinaþ sàdhanasya saübhavo vàdina upàlambhasyàsaübhava iti /
vimç÷yeti vimar÷a kçtveti /
anupàdeyo 'pi vimar÷aþ kàryatvàt kçtivyàpya uktaþ /
vimç÷yetipadopàdànasya prayojanamàha---so 'yamiti /
avadyotya niyamena viùayayãkçtyetyarthaþ /
ekadharmisthayorityasya vyatirekamàha---yathà kriyàvaditi /
viruddhayorityasya kàlabhedena vyatirekamàha---ekadharmisthayo÷ceti /
na nirõayamàtrasyedaü lakùaõamapi tu parãkùàviùayasyetyàha---na càyaü nirõaya iti /
arthàvadhàraõaü nirõaya ityetàvanmàtraü lakùaõamindriyàrthasannikarùotpannapratyakùe bhavatãti yojanà /
hçdi vyavasthitamabhyupagamamudghàñayati---÷àstre vàde ceti /
na hi jyotiùñomàdãnàü svargàdisaübandhanirõaye àgamena kartavye vimar÷o 'sti, nàpi vàdajalpavitaõóàsu vimar÷aþ, ni÷citayoreva vàdiprativàdinostatra pravçtterityarthaþ //

vàrttikam---saübandho 'rtha÷ca pårvavat /
saübandha udde÷akrameõa tarkànantaryalakùaõaþ /
artha÷ca prayojanam /
samànàsamànajàtãyavyavçttirityarthaþ /
÷eùaü bhàùyavyàkhyànena gatam /
nanu bhavatu pakùa÷abdalakùitasya sàdhanasya nirõayaü prati karaõatvam, pratipakùalakùitasya tu taddåùaõasya na sàkùàtsàdhakatvamityata àha---pratipakùàcceti hetutvaü pàramparyeõetyarthaþ /
pakùapratipakùàbhyàmiti /
sàdhanadåùaõàbhyàmityarthaþ //

lakùaõamàcikùipsurvikalpayati---kva punarayamiti /
atra pakùapratipakùàbhyàmeveti prathamaþ kalpaþ, tadà hi yata evakàraþ tato 'nyatràvadhàraõamiti nirõaye niyamo bhavet /
nirõaya eveti dvitãyaþ kalpaþ, tadà hi pakùapratipakùàbhyàmityatra niyamaþ /
vimç÷yaiveti ca tçtãyaþ, tadàpi nirõaye niyamaþ /
tatra prathamaü kalpamàkùipati---yadi vimç÷yeti /
tasmin vikalpe nirõayaþ pakùapratipakùavimar÷àtilaïghanenànyatra na pravartata iti pratyakùaü pramàõaü nirõayaphalaü na syàt /
na hi tatra pakùapratipakùau, nàpi vimar÷a iti pratyakùalakùaõaü bàdhyate ityarthaþ /
tçtãyakalpamàkùipati---eteneti /
vyàghàtenetyarthaþ /
dvitãye kalpe dåùaõamàha---atha pakùeti /
tadà nirõayasyàniyamàt pakùapratipakùau ca tadabhàva÷ceti tadubhayam, tadà÷rayaþ nirõayaþ pràptoti /
tathà càvyàpakaü lakùaõam ityarthaþ /
prathamaü kalpamàlambya samàdhatte---tarkaviùaya iti /
na nirõayamàtrasyedaü lakùaõam, api tu nirõayavi÷eùasyetyarthaþ /
na nirõaya iti na nirõayamàtra ityarthaþ /
atha nirõayasya kimiti nirõayamàtrasyetyarthaþ /
eka÷a÷ca pramàõairiti pratyakùàdibhiþ /
saühatya ca pramàõairiti sàdhanadåùaõasamàdhànairityarthaþ /
pakùapratipakùàbhyàmeva vàde nirõayo na tu vimar÷aþ /
÷àstre tu nirõaya eva na tu tatra ÷àstràtiriktaü sàdhanàntaramà÷rãyata ityarthaþ //

pakùapratipakùàbhyàmiti /
lakùaõàyàü hi yena yat lakùyate tadavacchedakatayà tadapi buddhau sannidhãyate /
tata÷ca tena niyamo bhavati lakùyamàõasya, yathà gaïgàyàü dhoùa iti /
gaïgàsaübandhyeva tãraü ghoùeõànvãyate, na tvakåpàratãramapãti /
codayati---artheti /
pariharati---na neti /
arthagrahaõe kriyamàõe kàlpanikatvaü pratiùidhyate, na càkalpitaü viruddhadharmavadityekataranirõayaþ /
nedaü pakùapratipakùàbhyàmityàdi codyabhàùyaü vyàcaùñepakùapratipakùàbhyàmiti /
ubhàbhyàmityàdi parihàrabhàùyaü vyàcaùñe---ubhàbhyàmevetyàheti /
pçcchati--etasminniti, prathamaü sàdhanam, dvitãyaü dåùaõam, tçtãyaü samàdhànam /
uttaram---sarvatra /
kadàcit prathame kadàcid dvitãye kadàcit tçtãye ityarthaþ /
ava÷yaü tu tçtãya ityàha---atha veti /
ubhayatra kalpe pra÷naþ---kathamiti /
uttaram---ekastàvaditi /
taü nivartyaü vàdinaþ sàdhanaü dåùaõena nivartya prativàdã svapakùe sàdhanaü bravãti /
prathama iti vàdã //

nirõayo 'numànameveti kecit /
tathà hi tçtãyaliïgadar÷anaü pratyakùaphalaü nirõayaþ /
tadeva cànumànamato nirõayo nànumànàdatiricyate ityarthaþ /
pariharati---na liïgaliïgiti /
yadi nirõayamàtramanumànamucyeta, tadà na tasya sarvasya liïgaliïgisaübandhasmçtyapekùatvamiti /
yadi tu liïgaparàmar÷o nirõayaþ, tasya càsti liïgaliïgisaübandhàpekùeti tatràha--pramàõaphalatvàt /
sàmànyavyàpto vi÷eùaþ sàmànyanivçttyà nivartate, ÷iü÷apàtvamiva vçkùatvanivçttyà /
na ca phale pramitiråpe nirõaye pramàkaraõatvaü phalatve nàstãti nànumànatvaü tadvi÷eùa
ityarthaþ /
ita÷cànumànàt nirõayo bhidyate ityàha--nirõayaþ svaviùaya eveti na hi nirõayo nirõayatvena pratipattyanubandhibhåtàd viùayàdanyatra, anumànaü tu tatra cànyatra ca /
yadànumeyo 'gnireva heyatvàdibhiþ paricchidyate 'gnij¤ànenànumànena, yadà tu dhåmaj¤ànenàgniranumãyate tadànyatra ceti gamayitavyam /
÷eùamatirohitam//41 // 


// iti vàcaspatimi÷raviracitàyàü nyàyavàrttikatàtparyañãkàyàü prathamàdhyàyasya prathamàhnikam //





****************************************************************************





     NyS_1,2.1: pramàõatarkasàdhanopàlambhaþ siddhàntàviruddhaþ pa¤càvayavopapannaþ pakùapratipakùaparigraho vàdaþ //


nitàntadakùiõa÷lakùõadhiyo gçhõantvamatsaràþ /
vàcaspatigiràmarthatattvàni vibudhà iva //

udde÷akramapràptaü vàdalakùaõaparaü såtram avatàrayituü bhàùyam---tisraþ kathà bhavantãti /
tadayuktam, bçhatkathàdãnàü tisçùu kathàsu anantarthàvàt /
na ca sàmànyalakùaõàbhidhànamantareõa vi÷eùalakùaõàvasaro 'sti, vàdàdaya÷ca kathàvi÷eùà ityata àha vàrttikakàraþ---tisraþ kathà bhavantãti /
nàyaü kathàmàtraniyamo yena bçhatkathàdãnàm
akathàtvaü syàt, api tu yannànàpravaktçke vicàre vasati tad vicàravastu /
vicàraviùayà vàkyasaüdçbdhiþ katheti yàvat /
tasyàþ kathàyà eùa niyamaþ tisra eveti /
tathà ca nànàpravaktçkavicàraviùayà vàkyasaüdçbdhiþ katheti sàmànyalakùaõaü pakùapratipakùaparigraha
iti såtràvayavena såcitamityetadapyarthàduktaü bhavatãti draùñavyam /
yad vastu vicàryate ityarthàbhidhànamàtram, na tu vicàravastvityasya vivaraõam /
vàdàdiùvadhikàriõaþ puruùànàha---tatra gurvàdibhiriti /
vàdalakùaõasyànantarye hetumàha---tatra yathodde÷amiti //



såtramiti /
sàmànyalakùaõamapyanena såcyata ityuktaü bhavati /
ekàdhikaraõasthasavityàdi bhàùyaü pra÷napårvakaü vyàcaùñe---kàviti /
vastudharmàviti vibhajate---vastudharmàvitãti /
dharma÷abdo vi÷eùe /
tadanavasàyàd vastunaþ sàmànyato 'vasàya ukto bhavati /
tadidamàha---vastunaþ sàmànyeneti /
aviruddhàvapyevaü na vicàraü prayojayata ityarthaþ /
pramàõatarkasàdhanolambhapadasya tàtparyamàha---asyeti /
anena tasya vi÷eùaõam
ityàdi bhàùyaü vyàkhyàtam /
yadyapi vitaõóàyàmapi pakùapratipakùaparigraho 'sti, tathàpi pratipakùasàdhanaü nàsti tasyàþ sthàpanàhãnatvàt /
yadyapi ca jalpe 'pi pakùapratipakùasàdhanamasti, tathàpi na pramàõamålairavayavaistarkeõa ca sàdhanopàlambhàviti jalpavitaõóabhyàü pramàõatarkasàdhanopàlambhagrahaõena vyavacchedaþ /
yathà caitat tathopariùñàdupapàdayiùyate //



àkùipati---kathaü punastarkeõeti /
samàdhatte---na bråma iti /
tarkasyetikarttavyatàråpasya pramàõànugràhakatayà pramàõamålà avayavàstarkamålà api bhavanti /
tathà ca tarkasyàpi sàdhanopàlambhahetubhàvaþ siddho bhavatãtyarthaþ /
vikalpyàkùipati---sàdhanam
upàlambha÷càsminniti /
paraü prati hi siddhayupàlabdhã vivakùite /
na ca te pramàõatarkàbhyàm, tayoþ svapratipattihetutvàt /
avayavàrthasya avayava÷abdàrthasyetyarthaþ /
ubhayathàbhimatatve 'pi

karaõasàdhanapakùaü kakùãkçtya tàvat samàdhatte---na, anyàrthatvàditi /
anyaprayojanatvàdityarthaþ /
yadà tu bhàvasàdhanau tadà pçcchati---athaitàviti /
vipratipannasya pra÷naþ /
na pratipakùaviùaya upàlambho nàpi tatsàdhanaviùayaþ, tayorvastunoþ svakàraõàdutpannayoþ sadà tadråpatvena puruùadharmopàlambhànàspadatvàdityàkùepàrthaþ /
samàdhatte---evametaditi /
dharmã dharmavi÷iùñaþ pakùaþ pratipakùo và karma, tasya viùayaþ /
tasya dharmiõo vàstavaü tàdç÷atvamatàdç÷atvaü và karaõasya tu karmaiva viùayaþ /
tatra ca karmakaraõe samarthe eva, nàsamarthe /
anyaviùaye tu puruùaste niyu/jàno 'samarthãkarotãti /
so 'yaü puruùasyàparàdho na karmakaraõayoþ /
yathà àkà÷e ni÷àtamasiü vyàpàrayataþ puruùasyàparàdho nàkà÷asya ÷abde samarthasya, aservà ni÷àtasya dàruõi samarthasya /
tasmàdaupacàrikaþ sàdhanasyopàlambho na mukhyaþ /
mukhyastu puruùasyaiva /
vacanadvàreõa tådbhàvyate puruùasyeti /
vacana upacaryate na tu pakùe pakùadvàreõànudbhàvanàditi siddham /
yathàyamarthaþ såtrapadebhyo labhyate tathà pra÷napårvakaü dar÷ayati---kathaü punariti //

yaduktaü pramàõatarkasàdhanopàlambhagrahaõaü vàdasya jalpavitaõóàbhyàü vi÷eùaõàrthamiti,
tatra prakàraü pçcchati---atheti /
praùñaivàha--nanvidamapãti /
uttaram---na samànamiti /
niyamamàha--pramàõatarkasàdhanopàlambha
eva vàdaþ /
evakàreõa 

chalàdisàdhanopàlambhatvaü vàdasya vyavacchidyate, tathà ca jalpavitaõóàbhyàü vyavacchedaþ /
etaduktaü bhavati, tarkànugçhãtapramàõamålà avayavàþ paramàrthato bhavantu mà bhåvan,
vàdiprativàdinostvabhipràyo bhavatu pramàõamålà avayavà iti /
etàvataiva pramàõatarkasàdhanopàlambhatà vàdasya vãtaràgakathàtvena tattvanirõayàvasànatvàt /
jalpavitaõóayostvapramàõamålatvaü viduùàpi prativàdinà chalàdibhiþ pratyavastheyam, ekàntaparàjayàd
varaü saü÷ayo 'stvitãcchatà vijigãùuõà /
yathà càsya ÷àstre vyutpàdanaü nàsadç÷aü yathà caiùa satàmàcàraþ, tathà jalpalakùaõe vakùyàmaþ //

jalpe nigrahatthànaviniyogàd
ityàdi bhàùyam /
tadanupapannam /
upàlambhagrahaõàdeva vàde 'pi nigrahasthànasya labdhatvàdityata àha vàrttikakàraþ---chalajàtãti /
asatyupàlambhagrahaõa
ityabhipràyaþ /
codayati---samasteti /
yadyupàlambhagrahaõasya nigrahasthànavidhànaü prayojanam, hanta bho na jalpàd vàdasya vi÷eùaþ, kçtaü cottaràbhyàü padàbhyàmityarthaþ /
pariharati---nottarayoriti /
niyamaþ parisaükhyà /
tadanena kasyacidabhyanuj¤ànàrthamiti bhàùyaü


vyàkhyàtam /
siddhàntàviruddha
ityatra bhàùyavyàkhyànamupanyasya dåùayati---siddhàntàviruddha
ityanena kileti /
bhàùyamate dåùite pçùñvà svamatena vyàcaùñe---atha kimidaü padamiti /
pçcchati---kasmàt punariti /
uttaram---gurvàdibhiriti /
na khalvapratibhàdyudbhàvanà tatvapratipattàvapa---yujyate,
adhikaü tu na yadyapi tattvapratipattiü sàkùàd
vyàhanti, tathàpi tatprayojanànusaraõe paraþ pratipattà samàkulitabuddhirna tattvaü pratipattumarhatãtyadhikasyàpi tattvapratipattividhàtahetutvamiti /
tattvabubhutsuriti jigãùutàü niràkaroti, na hi gurvàdiùu jigãùàsaübhavaþ, trividhaü phalamiti /
anadhigatatattvàvabodhaþ saü÷ayanivçttiradhyavasitàbhyanuj¤ànamiti phalàni trãõi /
pratidvandvini tu na vàdaþ, api tu jalpavitaõóe /
codayati---pramàõatarketi /
pàramàrthikàt tarkasahitàt pramàõàdekasmin viùaye sàdhanopàlambhayoþ saübhave viruddhadharmasamàliïgitamekadà vastu prasajyata
ityarthaþ /
pariharati---naiùa doùa iti /
vàde 'bhipràyo niyamyate vàdiprativàdinoþ pràmàõikadhiyà sàdhanopàlambhau tàbhyàü prayoktavyau, nàpràmàõikadhiyà jalpavitaõóayoriva /
na punarvastu niyamyata
iti /
tathà ca vàde abuddhipårvaü chalàdiprayoge tadudbhàvanamapi saübhavati, tàvadevacodbhàvyaü yàvatyanudbhàvite tattvapratipattivyàghàtaþ,
yasmistvanudbhàvite 'pi na tattvapratipattervyàghàtaþ,
tatprayuktamapi nodbhàvanãyam /
etacca pa¤came 'dhyàye nipuõataramupapàdayiùyate //


sàdhanoktaü prakàraü dåùaõe 'pyatidi÷ati---dåùaõamapyevam /
pårvasmin prayojane sthite bhàùyakàraþ prayojanàntaramanvàcinoti---avayaveùviti /
na hi pa¤càvayavopapannatvaü pramàõaü ca tadanugràhakaü ca tarkamantareõa bhavatãti pa¤càvayavopapannatvàdeva pramàõatarkapratilambhe sàdhanopàlambhayorvyatiùaïgaj¤àpanàyàva÷yaü sàdhanopàlambhagrahaõaü tàvat kartavyam,
anyathaikaþ svasthànasthita eva ÷abdasyànityatvaü prati pa¤càvayavopapannaü vàkyaü prayuïkte,
aparo 'pi tàdç÷aþ ÷abdanityatà prati tàdç÷ameva vàkyaü prayuïkte iti so 'pi vàdaþ prasajyeta /


sàdhanopàlambhavi÷eùaõàya ca pramàõatarkagrahaõaü kçtamiti bhàvaþ /
prayojanàntaram
anvàcinoti---antareõàpi ceti vàdaþ pa¤càvayavopapanna
ityekaþ kalpaþ /
pramàõatarkasàdhanopàlambha
iti ca dvitãya ityarthaþ /
prayojanàntaramanvàcinoti---chalajàtãti /
vinigraho jalpo mà vij¤àyi /
vàdagatanigrahasthànarahito mà vij¤àyityarthaþ /
tadvij¤àne kãdç÷o 'rtho bhavatãtyata àha---chalajàtinigahasthàneti /
vàdagato nigraho na jalpe, jalpagata÷ca nigraho na vàda iti sa mà vij¤àyati /
iùyate hi vàdagato 'pi nigraho jalpe /
so 'yamiùño 'rtho granthàdhikyàt pramàõatarkagrahaõàt labhyata
ityarthaþ //



tadevaü svàbhimataü vàdalakùaõaü vyàkhyàya vàsubandhavaü lakùaõa dåùayitumupanyasyati---apare tviti svapakùasya siddhiþ parapakùasya càsiddhiþ,
tadarthaü vacanaü vàda ityarthaþ /
dåùayati---atra ceti /
prathamaü hetuü vibhajate---etàviti /
pårvaþ pakùo 'yuktaþ, pakùa uttarastu yukta ityarthaþ /
ekasya và ÷abdasya dharmino 'nekanityànityavi÷eùaõàbhisaübandhinaþ puruùàbhisandhibhedàt aneka÷abdàbhidhànam,
svapara÷abdàbhidhànamityarthaþ /
etadeva cintyate kiü tatsvãkaraõamiti /
na 

tàvad bhåmidhanàdiùviva svocitàsu arthakriyàsu yatheùñaviniyogayogyatvaü svatvamarjanàpàditamanityatvàdinà pratij¤àte ÷abdàdau saübhavatãtyarthaþ /
codayati---mameti pratyayotpattikàraõattvaü svatvam, akàraõatvam
asvatvamiti /
dåùayati---nirdiùña iti /
yatheùñaviniyogayogyatvameva mameti pratyayakàraõatvam, nànyat /
na caitannityatvàdinà pratij¤àte ÷abde 'sti ÷àstrakàrasyetyarthaþ /
api copakàrakatvena vyàptaü satvaü goghañàdiùu tathà dar÷anàt, pakùàt nivartamànamupakàrakatvaü svatvamapi svavpàpyaü nivartayati vçkùatvamiva ÷iü÷apàtvamityàha---yacca yasyeti /
dvitãyaü kalpam à÷aïkate--sàdhanãyeti /
niràkaroti---aho ÷abdàrtheti /


vi÷eùyapadàt anatiriktàrthaü vi÷eùaõapadamityarthaþ /
api cedaü vi÷eùaõapadaü vi÷eùyaü sàmànyataþ prasçtaü vi÷eùe 'vasthàpayati na và? avasthàpayatãti cet? na sàdhanãyamàtràrthatà svapakùa÷abdasya, na ced vi÷eùaõaü vyarthamityàha---vyavacchedàrthaü cedamiti /
nanu ca vi÷eùya÷abdo vi÷eùaõayogàt
vi÷eùe vartamàno 'pi sàmànya÷abda eva,
tata÷ca ÷aknoti samànamarthaü vaktumiti codayati---sàmànya÷abdà apãti /
pariharati---na te sàmànya÷abdà iti /
api ca sàdhanãyaþ pakùa iti /
varuddhopadar÷anena sphuñà pratãtirbhavatãti ayuktapratipàdanàrthaü yuktasyàpyupanyàsa iti /
yadi na pakùeõa dåùaõaü saübadhyate kastarhi tasya viùaya iti ÷aïkate---atha dåùaõasyeti /
uttaram---kasyaciditi /
uttaradoùaþ
jàtyudbhàvanam /
àkùipyanta ityàkùepàþ /
ke te bhàvàþ? apratibhàvikùepàdayaþ /
naite svaparapakùàbhyàü saübadhyante nàpi sthàpanayeti /


codayati---satyamiti /
pariharati---upayariteti /


narte prayojanàdiùñaü mukhya÷abdàrthalaïghanam


iti hi gàthà bhavatàmityarthaþ /
api copacàra÷cet /
lakùaõe tato varamevaü kriyatàü lakùaõaü làghavàyetyàha---yadi ceti /
÷aïkate---atheti /
niràkaroti---svaråpata
iti /
mukhyata ityarthaþ /
codayati---sthàpanayàpãti /
pariharati---na doùeti /
nanu na dåùaõamàtraü saübadhyate, asiddhyarthamiti ca dåùaõamàtràbhidhànam,
tat kuto vi÷eùapratilambha ityata àha---sàmànyàbhidhàne 'pãti /
tçtãyaü kalpaü dåùayitumupanyasyati---svapara÷abdàviti /
etadapi /
såtràntaravirodhena dåùayati---na yukta metadapãti /


te sàdhanadåùaõaiþ svapara÷abdàþ saübadhyante

iti såtre hi niyameva svapakùe sàdhanaü parapakùe dåùaõamuktam, tathà cottarapakùe dåùaõãya
eveti uttarapakùavàdinàpi dåùaõãyaþ /
evaü pårvapakùo 'ti sàdhanãya eveti, uttarapakùavàdino 'pi sàdhanãyo na dåùaõãyaþ syàdityarthaþ /
api càyuktasya pårvapakùasya sàdhaõaü yuktasya cottarapakùasya dåùaõamiti viparãtaprasaïga
ityàha---svapakùa÷cottarapakùavàdinaþ pårvapakùàt
ayuktapakùàt anyaþ yukta ityarthaþ /
na padàrthaþ
nàvayavàrthaþ /
etena såtràntaraniyamàbhidhànavyàghàtenetyarthaþ /
vyàkhyàtà niràkàryatvena /
ùaùñhaü kalpaü dåùayitumupanyasyati---eka evàyamiti /
dåùayati---yuktametat ekasyànekaü vi÷eùaõam //



dvitãyaü hetumupanyastaü vyàkhàtuü smàrayati---samàseti /
na kevalaü vi÷eùyàt pçthak svàrtho vi÷eùaõaü nàvadhàryate, api tvanyasmàdapi na bhidyate ityà÷ayavànàha---bhedàcceti /
codayati---asatyapi bheda iti /
na kevalaü patyurvi÷eùyàt senà na bhidyate 'pi tu tato 'nyebhyo 'pi hàstikà÷vãyarathapadàtibhya iti /
evaü pànakamapi

na kevalaü tadaïgebhyo jãrakàdibhyaþ, api tvanyebhyo 'pi phalasalilàdibhya iti /
pariharati---tacca neti /
uktaü nismçtya ÷aïkatã---atha manyase svàrtha iti /
uktasmàraõena niràkaroti---tanneti /
etenaiva ca karmadhàrayabahuvrãhã

apãtyàha---eteneti /
api ca svaþ pakùo yasya sàdhayituþ sa tathoktaþ /
tathà ca sàdhayitçviùayaü smàdityàha---sàdhayitçviùayaü ceti //



nanu mà bhåd
yatheùñaviniyogayogyàrthatà sva÷abdasya,
sàdhanãyàrthatà tu bhaviùyati, yathà ca samàsopapattiriti codayati---nanu ceti /
ùaùñhãsamàsapakùoktaü doùaü smàrayati---na saübhavatãti /
api ca pakùàt svapakùabhede såtràntaravyàghàto 'bhede và etasya vyàghàta
ityàha---virodhàcceti //



api ca vàkyasamàsayoþ samàso jyàyàn làghavàdityàha---àstàü tàvaditi /
na hyaü samarthaþ samàsa iti /
siddhyasiddhyarthamityayaü samàsaþ svaparapakùayoþ pratyekaü na saübandhàrtha ityarthàt kasyacit siddhiþ kasyacidasiddhirityarthaþ /
pariharati---yadyasàmarthyàt na samàsaþ siddhyasiddhyarthamiti /
samàse 'pi tarhiti /
svapakùaparapakùasiddhyasiddhyayarthamiti samàse 'pãtyarthaþ //



ekavacanabahuvacanaprasaïgo 'pi nàstyasàmarthyàditi codyasamàdhànàbhyàü dar÷ayati--- ekavacaneti /
anityatve 'pi samàsavidheþ samàsa eva vigrahàt jyàyàniti codyasamàdhànàbhyàü dar÷ayati---anitya iti /
bhavatu goravamevamapi ko doùa ityata
àha---arthaïgatyarthaü ceti /
laghunopàyenà÷usiddhau gurvabhidhànamanarthakam /
yathàhuþ,


akke cenmadhu vindeta kimarthaü parvataü vrajet /


iùñasyàrthasya saüsiddhau ko vidvàn yatnamàcaret //



iti atarthakaprayoga÷cànapekùitaþ ÷iùyairiti teùàma÷àsanàt na ÷àstraü syàt, tadidam uktam---÷àstratveneti //



siddhyasiddhyarthamityetadapi dåùayati--siddhyasiddhyarthamityetadapi na yuktamiti /
tanna tàvaditi---taditi tayormadhya ityarthaþ /
adhikàraõapratyàyanamiti prà÷nikapratyàyanamityarthaþ /
kuto vyàhatamityata àha---ye caite iti /
co yasmàdarthe,
adhikaraõe vartate pakùasyeti vyàhatamityarthaþ /
codayati---nàyamiti /
siddhirj¤ànaü tasya pakùo viùayaþ, à÷rayàstu prà÷nikà ityarthaþ /
vikalpya dåùayati---na yuktametaditi /
na tàvat j¤ànaü pakùaviùayaü prà÷nikàdhikaraõaü ceti bauddharàddhànte saübhavati,
j¤ànasyànàdhàratvàt
viùayiviùayabhàvasya càtàttvikatvàt /
tasmàdanyà siddhiþ /
tatredamupatiùñhate---kiü tarhãti /
siddhiyogàt siddhaþ pakùo bhavati /
pramàõayogasya siddhiþ /
saivàrthasya tathàtà /


tasyàstu prà÷nikànàü pratãtirbhavati /
tasmàt na prà÷nikapratãtiþ pakùasyàsiddhiriti virodhaþ /
yasmàt so 'rthastathà bhavati tasmàt tathàbhàvàdadhikaraõapratyàyanaü bhavatãti dvitãyaü kalpamà÷aïkate---athàsiddha iti /
yàvat pakùaviùayaü sàdhanaü na prayujyate tàvadyadyadhikaraõapratyàyanaü tataþ sàdhanaprayogàt pràgadhikaraõapratyàyanamastãti vàdavaiyarthaü sàdhanadåùaõaprayogo 'narthakaþ /
dåùaõàntaramàha---pakùasyeti /
na prayojanamantareõedànãntanànàmasmadàdãnàü mukhyàrtha÷abdasyàtikramo 'vàcakapadaprayogeõa labhyate ityarthaþ /
yathàhuþ,


asmàdàyatte ÷abdaprayoga kimityavàyakaü prayokùyàmahe iti //



syàdetat /
ma¤casthàþ kro÷antãti vaktavye vinàpi prayojanaü ma¤càþ kro÷antãtyupacàro dçùña ityata
àha---api tu pramàõàsaübhaveneti /
pramàõàsaübhavenàpi tviti yojanà /
nanvihàpi vinàpi prayojanaü pramàõàsaübhavamàtreõopacàro ma¤càþ kro÷antãtivadbhaviùyatãtyata àda---lokaprayukteti lokaprayukta÷abdàrthavat /
upacàro 'pi laukiko na prayojanàbhàvena ÷akyo 'pavadituü na lokaþ paryanuyojyo yataþ /
idànãntanastu asmadàdiprayogaþ prayojanàbhàve na ÷akyaþ paryanuyoktumityà÷ayenàha---na cedaü laukikamiti //


apare tviti /
na dåùaõaviùayatvamasiddhiryena na pakùeõa saübadhyeta,
api tvaj¤ànam /
tacca pakùaviùayameveti na mukhyàrthalaïghanamityarthaþ /
atràpi pårvoktaü prasaïgamàha--tad yadãti /
tasmàt pakùasyetãcchatà siddhyasiddhij¤ànàj¤àne pakùadharmàvevàbhyupagantavye /
yataþ tayoþ pakùadharmatvàt etadbhavati siddhaþ pakùo 'siddha÷ceti /
astu tarhyevamityata
àha---evaü satãti /
naiva draùñràdhàratà j¤ànasya viùayatà ca bauddharàddhànte saübhavatãti bhàvaþ /
÷aïkate atha mà bhåditi /
asti khalvàlayaj¤ànaü yadupà÷ritya ùaóapi pravçttij¤ànàni jàyante /
tasmàdàlayapratyayo draùñà /
tatsthe eva siddhyasiddhã /
na pakùasya tadviùayatvàt tasyàpãti cet, kaþ punarayaü viùayabhàvaþ?


tatkàraõatvamiti cet? cakùuràdãnàmapi j¤ànakàraõànàü viùayatvaprasaïgaþ /
asata÷càkàraõasya
aviùayatvaprasaïgaþ /
j¤ànaprakà÷yatvaü viùayatvamiti cet---na, j¤ànenàrthe prakà÷àjananàt tasmàt j¤ànasya tadasamavàyinaþ
tadaviùayasya ca draùñçsthataiveti siddham /
niràkaroti---tathàpãti /
punaþ ÷aïkate---atha tathàtathàne iti pramàõayoga ityarthaþ /
niràkaroti---tathàpãti /
tattvaü jij¤àsuþ pçcchati---ke punarete iti /
suhçdbhàvenottaramàha---vastudharmàviti /
yadyapi pramàõayogàyogau prameyasya ca pramàtu÷ca,
sàdhanàsaübandhe kartçtvànupapatteþ, tathàpi prameyasya pràdhànyàt tatraivàbhidhànapratyayàviti prameyadharmàvucyete vyaktyavyaktã, na tu pramàtçdharmàviti /
siddhyasiddhyarthamiti artha÷abdànupapattiþ /
kasmàt? vikalpànupapatteþ /
vikalpamàha---artha÷abdaþ khalviti /
iha såtre dhananimittàdivacanatàrtha÷abdasya na saübhavatãti trayamava÷iùyata iti tredhà pravartata ityuktam /
sàdhanaü sàdhanàbhàso dåùaõaü dåùaõàbhàsa iti caturvidhaü vàkyam /
prathamakalpamapàkaroti---tanna tàvaditi /
taditi teùu madhya ityarthaþ //



granthàntare yuktàyuktatvena vi÷eùaõàt caturvidhavàkyasaügrahàrtho hyudde÷e artha÷abdo vyàkhyàtaþ /
na ca yuktàyuktatvavi÷eùaõe caturvidhavàkyasaügraho bhavati sàdhanàbhàsasaübandhinaþ pakùasya yuktatvàbhàvàt dåùaõàbhàsaübandhina÷ca pratipakùasyàyuktatvàbhàvàdityarthaþ /
atha na sàdhanàdiyogo 'pi tu sàdhyadharma eva sàdhanànapekùo yuktàyuktatvamiti ÷aïkate---atha punariti /
niràkaroti---tathàpãti /
kuto vyàghàta
ityata àha---na hãti /
yadi pratyàyanaü siddhiþ pratãtiþ, tathàpi sà pratyàyyà na saübhavati /
atha karaõam? tathàpi karma karaõaü na saübhavatãti vyàghàta ityarthaþ /
dvitãyaü kalpamà÷aïkya niràkaroti---atha prayojana iti /
prayojanaü kàryam /
tanna kàraõàbhàsàd
bhavitumarhati /
na hi vahniriti gçhãtaþ khadyoto dahati pacati vetyarthaþ /
tçtãyaü kalpamà÷aïkya niràkaroti---athàbhidheya
iti /
granthakàraþ såtrakàraþ /
evaü tviti /
evaü sati siddhi÷abdo 'siddhi÷abda÷ca vàdaþ syàt /
nanu dhananimittàdayaþ apyartha÷abdavàcyàþ santi,
te kasmàdiha na gçhyante ityata 

àha---tatra såtre /
na cànyo 'rtha÷abdasya viùayaþ saübhavati, na hi siddhirdhanaü và svaparapakùayoþ sàdhanaü và nivçttirvà saübhavatãtyarthaþ /
api ca vacanavi÷eùaõapakùe sva÷àtravyàghàta
ityàha---siddhyasiddhyarthaü vacanaü vàda
iti bruvàõeneti /
naiyàyikahetudåùaõaü pårvamidaü såtram
uttaram /
upasaüharati---tadevamiti /
tantraü ÷àstram /
lokaü ca bàdhanta iti /
avàcakapadaprayogàt sàdhanadåùaõàbhàsavàdina÷ca vàditvena lokasiddhasyàvàditvàpàdanàt siddhyasiddhi÷abdayo÷ca vàdatvàpàdanàrthatvàdityarthaþ //



såtraü dåùayitvà vçttiü dåùayati---yathà ceti /
svasya pakùasyeti /
svasyàtmãyasya pakùasya /
na hi

pakùavyatirekeõaü pakùàdhàraü sàdhyaü j¤ànamanyad và siddhi÷abdàbhidheyaü saübhavati, j¤ànasya puruùàdhàratayà anàdhàratayà và pakùàdhàratvànupapatteþ, pakùasya tu bhavet kenacit saübandhena yàdç÷atàdç÷enetyarthaþ /
te sàdhanadåùaõaiþ ityatra pçthagukte sàdhanadåùaõe /
yuktàyuktatvàbhyàü te yuktàyuktatve /
sàdhanadåùaõairiti /
na hi karma karaõaü bhavatãtyarthaþ /
api ca yuktàyuktàrthàbhyàmabhede sàdhanadåùaõapadamanarthakaü te ityanenaiva yuktàyuktatvàvamarùiõà gatàrthatvàdityàha---yuktàyuktatva÷abdàbhyàü ceti /
atha na paryàyatà, api tu sàmànyavi÷eùabhàvaþ
yuktàyuktatve sàmànyam, sàdhanadåùaõe ca vi÷eùa iti ÷aïkate---atha manyase iti /
niràkaroti---na prathameti /
ubhayavyabhicàre vi÷eùaõàvi÷eùyabhàve kàmacàràdutpalairityuktam /
dvitãyaü kalpamà÷aïkya dåùayati---yoga iti cediti /
na khalu yogo nàma bauddhànàü sàdhyasàdhanavçttirdåùyadåùaõavçttirvà ka÷cidastãtyarthaþ /
api ca sàüvçto 'pi yogaþ sàdhyasàdhanaj¤ànàdhãnaniråpaõatayà nàniråpite sàdhye niråpito bhavati, niråpaõaü ca nirõaya iti yoganiråpaõàt pràk sàdhyanirõayàt kçtaü yoganiråpaõena sàdhyanirõayàrtheneti /
yuktàyuktatvena karaõenàdhikaraõapratyàyanamiti vyàghàta
ityàha---sàdhaneneti /
bhavati j¤àyate /
tçtãyaü kalpamà÷aïkya niràkaroti---atha padàrthasyeti /
yuktàyuktatvenàdhikaraõapratyàyanamiti yuktàyuktatvayoþ karaõatvaü dar÷itam tat tathàtvàtathàtvapakùe na saübhavati,
karmatvàt /
tadidamuktam---te vyavacchedye paricchedye,
na tu vyavacchedasya paricchedasya sàdhane iti //



adhikaraõapratyàyanamiti dåùayati---adhikaraõeti /
÷àstrasaübandhaþ prayojaneneti /
codayati---prà÷nikapratyàyanàditi /
ka÷cit
codakaü pçcchati---kiü kàraõam?
tatpratyàyanàditi /


codakasyottaram---prativàdi kileti /
siddhàntyàha---santamapyarthaü na pratipadyata
iti /
na khalvàdhyàtmika÷aktisaüpannaþ samàhitaþ samagre sàdhanaprayoge sati santamarthaü na pratipadyata iti saübhavatãtyarthaþ /
tathàvidhenàpi cet pratipattrà so 'rtho 'nyathà pratipannaþ, kathamasau tathà sinnatyabhidhãyate ityàha---kathaü ceti /
÷aïkate---atha jigãùutayà pratipadyamàno 'pãti /
kàmakàro 'nuj¤à /
niràkaroti---tathàpãti /
na pratipadyate pratipadyamàna
iti vyàhatam /
na càyamunaj¤àniùedho na pratipadyate iti vàde vãtaràgakathàtvena jigãùàyà abhàvàditi bhàvaþ /
yacca prà÷nikapratyàyanàditi /
anyadãyena karaõenànyaþ pratipadyata iti subhàùitam /
anyaviùayasyeti anyà÷ritasyetyarthaþ /
na càyaü niyama iti /
na vàde prà÷nikànàmupàdànam,
daivàgatànàü tu na varjanamityarthaþ /
vàdasya jalpavitaõóàbhyàmabhedam abhipretya codayati---yadà tu nàyamiti /
à÷ayasthitamarthamanabhyupagacchan pariharati---satyamiti /
svàbhipràyaü dar÷ayati--na traividhyeti /
dåùayati--na bhavadbhireva pratiùedhàditi /
traividhyànabhyupagamàditi dåùayati--yadapãti //



yaccoktaü vçttau pakùasiddhiviùayam, etadapi dåùayitumupanyasyati--yaccoktamiti /
na kàmataþ vinà prayojanamiti /
vinàpi prayojanaü pramàõàsaübhavenàpãti yojanà /
såtroktaü dåùaõaü vçttau àha---tadarthaü vacanaü siddhyasiddhyarthamityarthaþ /
adhikaraõaü dåùayati---adhikaraõamiti /
na hi vàde prà÷nikàdhàramiti /
prà÷nikà eva tàvad vàde na santi, abhyupetya
uktamiti /
÷aïkate--pratyàyanàdhàratvàditi /
siddhiþ pratyàyanaü tadàdhàràþ prà÷nikà ityarthaþ /
niràkaroti--neti /
÷aïkate--tasminniti /
daivamilite prà÷nike satãtyarthaþ /
niràkaroti---neti /
na hi daivamilitaü kàraõam, mà bhåd gardabho 'pi dhåmasya kàraõamiti bhàvaþ /
codayati, yadi prà÷nikà na santi tadvàda iti /
tayorvàdiprativàdinorvàdasya parãkùà kà kasya ca tayorvàdasya kva ca, asau parãkùà prà÷nikàbhàve hi vàdatatparãkùàtadadhikaraõànàmaj¤ànamityarthaþ /
pariharati---sàdhaneti /
vãtaràgau hi vàdiprativàdinàveva vàdasvaråpaj¤ànaü ca tatparãkùàü ca kartuü ÷aknutaþ,
tat kimatra prà÷nikaiþ? sàdhanaprayogaþ pakùaviùayaþ, dåùaõaprayogaþ sthàpanàviùayaþ iti vàdasvaråpam /
sàdhanadåùaõatadàbhàsànàü parito j¤ànaü parãkùà /
tadarthaü parãkùàrthaü tasmin vàde 'dhikàro vãtaràgayoreva vàdiprativàdinoþ /
tadidaü kveti vipra÷nasyottaram /
tasmàt saptamyartho 'dhikaraõàrthaþ paràbhimataþ prà÷nika iti yàvat /
sa nàsti vàdiprativàdinoreva vãtaràgayoþ kathàsamàpterityarthaþ //



yadapi vçttau coditaü yadi siddhyasiddhyarthaü vacanaü vàdaþ, tataþ prà÷nikaprativàdinoþ priyàpriyavacasi rathyàvàde prasaïga iti tadapyatinirbãjamityàha---yadapãti /
na hi priyàpriyavacasaþ sàkùàt pàramparyeõa và siddhyasiddhyarthatà, nàpi sàdhanadåùaõayuktàyuktatvavi÷eùaõasaübandhaþ
tasmàdevaüvàdã nottaràrhaþ /
na hyunmattàya 

ka÷cidanunmatta
uttaramàha, bruvàõo và so 'pyunmattaþ syàt /
tadidamuktam---dattaþ svahasta iti /
pårvaü siddhyasiddhyarthamiti, aparaü yuktàyuktatvamiti,
ubhayorapyanena codyenàsaübandhàt /
yadi tvava÷yam uttaraü vàcyam, tato varamevaü vaktavyamityàha---yadi tviti /
seyaü såkùmekùikà parairiha kçteti tadanubandhena vàrttikakçtàpi kçteti//1 // 




______________________________________________________


     NyS_1,2.2: yathoktopapannaþ chalajàtinigrahasthànasàdhanopàlambhaþ jalpaþ //


udde÷akramànurodhena vàdalakùaõànantaraü jalpaü lakùayati---yatho---lpaþ // 2 //
atràpi samànajàtãyàbhyàü vàdavitaõóàbhyàmasamànajàtãyebhyaþ pramàõàdibhyo vyavacchedo jalpasya såtràrthaþ /
yathoktopapannapadàrthaü vyàcaùñe---samastamiti /
codayati---yathoktopapanna iti na yuktamiti /
nigrahasthànaniyamasya pramàõatarkasàdhanopàlambhàbhipràyaniyamasya ca jalpe 'bhàvàt, bhàve và vàdajalpayorabhedaprasaïgàt,
vàdalakùaõasya ca jalpavyàpakatvena vyabhicàraprasaïgàd
yathoktopapanna ityetadanupapannamityarthaþ /
pariharati---naiùa doùa iti /
uktamàtramiha saübhavàt yogyatàsaübhavàd
gçhyate, na tvanukto 'rthalabhyo niyamaþ /
na hyasau såtrapada÷ravaõamàtràt pratãyate, api tu tadarthe pratãte tasyànyataþ siddhau satyàü gamyata iti pramàõatarkasàdhanopàlambha ityetadatidi÷yata
iti uktamàtropalakùaõaparam /
tena pramàõatarkasàdhanopàlambha pa¤càvayavopapannaþ siddhàntàviruddhaþ pakùapratipakùaparigraha ityetasya vàdapadavarjaü samastasya lakùaõasyàtide÷aþ /
niyamastvàrtho na saübadhyata iti siddham /
lakùaõamàtrasyeti uktamàtrasya, nàrthasya nàpi lakùyapadasyetyarthaþ /
atraiva dçùñàntamàha---yathànyatra vai÷e÷ikatantre /
na niyamàrthe pade ityupalakùaõam, na pramàõatarkasàdhanopàlambhapadalabhyo 'bhipràyaniyama
ityapi draùñavyam //



pakùàntaramàha---atha veti /
yathà gobhiryukto ratho goratha iti yuktapadalopa
iti /
na hi niyamàrthayoriti etadapyupalakùaõa pårvavadeva /
iha vàdalakùaõaü pañhatà bhàùyakàreõa niyamo 'pyatidiùña iti manvàna÷codayati---bhàùyam
idànãmiti /
pariharati---na setreti /
jalpalakùaõànukålo yaþ pàñhakramaþ, tato 'rthasvaråpamàtraü pratãyate na tvàrtho 'rtha ityarthaþ /
yadupapannam uktamàtramityarthaþ /
atra bhàùyakàreõa chalàdãnàü niùedhàrthatayà sàdhanàïgabhàvamàkùipya parapakùavighàtena svapakùarakùaõàdaïgabhàva
iti dar÷itam /
tadetad vàrttikakàra àkùipati---chalajàtinigrahasthànairiti /
tat kiü nigrahasthànànyapyayuktàni, ca caitacchakyamityata àha---chalaü tàvaditi /
chalajàtyoràkùeptavyayoþ saüpàtàyàtàni nigrahasthànànãtyabhipràyaþ /
bhàùyoktaü samàdhimà÷aïkate---aïgabhàva
iti cet iti /
niràkaroti---etadapãti /
na hi sahasreõàpyandhaiþ pàñaccarebhyo gçhaü rakùyata ityarthaþ //



evamàkùipte pàr÷vasthaþ pçcchati---kimartha tarhãti /
siddhàntina uttaraü sàdhaneti /
vàde tàvad yadyapi na sàdhanavidhàtasamarthàni,
tathàpi teùàü tattvam avidvàn ebhirahaü sàdhanaü vihaniùyàmãtyanayà buddhyà upahçtaþ vyàmohitaþ pravartate /
tasmàd vàde bhrameõopàdànameteùàmityarthaþ /
yatra tveùàü tattvaü vidvàn pravartate, na sa vàdaþ,
kiü tu jalpo

vitaõóà vetyàha---yatra caitànãti /
nanu jalpavitaõóayoþ prayogàt sàdhanamaïgaü và syàdata
àha---na punariti /
nanu yadi na sàdhanamaïgaü và, kasmàt tarhi jalpavitaõóayoreùàü prayoga
ityata àha---sàdhusàdhanopàdàne ceti /
sàdhusàdhanopàdàne ca vàdinà kçte pareõa prativàdinà jigãùuõàkulitabuddhirdràk pàramàrthikamuttaramapratipadyamàna÷cchalàdãni prayuïkte /
kimarthamityata
àha---kadàciditi /
yathàkatha¤cit prayogeõa /
tadanena prakàreõa tattvasaürakùaõàrthatvàt
nàsadàcàraþ /
na ca ÷àstrakràràõàü chalàdivyutpàdanamasadç÷am,
na ca khañacapeñàdyabhidhànaprasaïgaþ, vàgyuddhe teùàmaprasaïgàditi /
na bàdheti /
naikenàparaü tadaivàpodyata ityarthaþ /
roùaü sugamam //2 // 


______________________________________________________



     NyS_1,2.3: sa pratipakùasthàpanàhãnaþ vitaõóà //


udde÷akramànurodhena jalpànantaraü vitaõóàlakùaõamàha---sa---õóà //3 // 


pårvavàdipakùàpekùayà prativàdina àtmãya eva pakùaþ pratipakùaþ /
tasya sthàpanà sàdhanam /
tayà hãnaþ /
tadanena jalpàd
vyavacchinatti /
tadetadàha bhàùyakàraþ---sa jalpa
iti /
tayorekataraü prativàdã àtmãyaü pakùaü na sthàyapatãti /


parapakùapratiùedheneti /
tatsthàpanàpratiùedhenetyarthaþ /
syàdetat /
yathà prativàdinaþ pakùo vàdipakùàpekùayà

pratipakùaþ, evaü vàdipakùo 'pi prativàdipakùàpekùayà pratipakùa
ityubhayapakùasthàpanàhãnà vitaõóeti syàt,
ita àha---vàrttikakàraþ---pratipakùasthàpanàhãna
iti, dvitãyapakùasthàpanàhãna iti /
prathamapakùavàdino hi sthàpanàyà abhàve kiü vaitaõóika
àhanti? na ca pakùaþ ÷akya àhantum /
tasmàt prathamapakùavàdino 'sti sthàpaneti dvitãya eva pakùaþ sthàpanàhãna iti samàrthyàd yuktamiti /
atra codyabhàùyam
astu tarhiti /
sthàpanàyà abhàve sthàpyaþ pakùo 'pi nàsti /
na hyanyathà pakùasya pakùatvamiti bhàvaþ /
pariharati---yad vai khalu taditi /
vaitaõóiko 'pi hi vàdã pàri÷eùyàt matpakùaþ setsyatãti buddhyà svapakùamasthàpayan parapakùasthàpanàmàhanti /
tasmàt parapakùapratiùedhalakùaõaü vàkyam asya pakùaþ parapakùaniùedhena pàri÷eùyàt pakùasiddhihetutvàdupacàrataþ /
tasmàdasti vaitaõóikasya pakùaþ /
na tu parapakùapratiùedhàdanyà sthàpanà /
tenàsya pakùo 'sti,
nàsti ca pakùasthàpanà /
tadidamuktam---na ka¤cidaryaü pratij¤àya sthàpayatãti /
pakùatvaü tu yogyatàmàtreõa,
na tu sthàpyamànatayeti //



astu tarhiti bhàùyàrthamàha--vàrttikakàraþ apare tviti /
tasmàt pratipakùahãno vitaõóeti vaktavyamityarthaþ /


pariharati---ayuktaü caitaditi /
na tàvadasthàpyamànasyàpi sthàpanàrhatàlakùaõà pakùatà na yujyate,
tasmàt na vaitaõóiko dåùaõàdanyat ki¤cidabhyupagacchatãti /
anabhyupagamàt pakùo 'sya nàstãti vaktavyam /
tathà ca caturvargàbhyupagame virodho 'nabhyupagame và nàyaü laukiko na parãkùaka iti prasaïga iti bhàvaþ /
pratipàdayiturayathàrthàvabodhaü pratipattàraü càtmànamityarthaþ /
yastu manyate caturvargàbhyupagame 'pi dåùaõamàtraü vitaõóetyeva vaktavyaü làghavàyeti,
tanmatamupanyasyàtiprasaïgàpàdanena dåùayati---dåùaõamàtreti /
samàkhyànirvacanasàmarthyàdeva gamyata ityarthaþ /
upasaüharati---tasmàditi /
tadanenàrthato yad vai khalvityàdi bhàùyaü vyàkhyàtam //3 // 


______________________________________________________



     NyS_1,2.4: savyabhicàraviruddhaprakaraõasamasàdhyasamakàlàtãtà hetvàbhàsàþ //


udde÷akramànurodhena vitaõóànantaraü hetvàbhàsesu lakùayitavyeùu arthàkùiptasàmànyalakùaõameùàü vibhàgodde÷aparaü såtram---savya--sàþ // 4 // 


tadvyàkhyànaparaü bhàùyaü samàkhyàniruktiva÷ena sàmànyalakùaõaü pratipàdayan vàrttikàraþ pañhati---hetulakùaõàbhàvàditi /
pçcchati---kiü punariti /
na hyanyasyànyatvamàtreõa sàdç÷yam, mà bhåt sarvasya sarveõa sàdç÷yamiti bhàvaþ /
uttaram---pratij¤eti /
prayogagataü sàmànyamuktvà prayojyagatamàha---anyatameti /
abàdhitaviùayatàsatpratipakùatve satã apyavivakùitvà trailakùaõyadvailakùaõyàbhidhànaü draùñavyam /
÷eùamatirohitam //



ùañsaüptaü ÷ataü gaõayati---tatra sàdhyavyàpaketi /
etasyàü triùoóa÷yàü sàdhyavyàpakasàdhyaikade÷avçttidharmabhedàt
ùoóa÷ãdvayaü vi÷eùaõavi÷eùyàsiddhibhedàt
catuþùaùñiþ /
evaü samarthàsamarthavi÷eùaõavi÷eùyabhodàt
catuþùaùñi /
tadetat
catuþùaùñidvitayamaùñàviü÷aü ÷ataü pårvayà triùoóa÷yà saha ùañsaptaü ÷atam /
sàdhyavyàpakànàü dharmavi÷eùàõàmudàharaõànyàha---tatreti /
vipakùavyàptyavyàptibhyàü prathamadvitãyau sàdhàraõau, tçtãyo 'nvayavyatirekã sàdhyatajjàtãyavyàpako hetureva /
vipakùavyàptyavyàptibhyàü caturthapa¤camau viruddhau hetvàbhàsau /
yatra vipakùe na vçttistaü dar÷ayati---dvyaõukavaditi /
ùaùñho 'vidyamànasapakùavipakùo 'sàdhàraõaþ, ata
evàha---ghañàdivaditi /
saptamàùñamau vipakùavyàptyavyàptibhyàü sàdhàraõau /
navamastu sapakùaikade÷avçttiranvayavyatirekã hetureva /
da÷amaikàda÷au sapakùavyàptyavyàptibhyàmanvayinau hetå /
dvàda÷astu avidyamànavipakùaþ asàdhàraõaþ /
trayoda÷acaturda÷au tvavidyamànasapakùo vipakùavyàptyavyàptibhyàü viruddhau /
pa¤cada÷o 'pi vyatirekã hetureva /
ùoóa÷astu avidyamànasapakùavipakùo 'sàdhàraõaþ //



yadi bàhyakaraõapratyakùe vàïmanase iti sàdhyeta tadà nànityatvaü sapakùavyàpakaü syàt, sàmànye

bàhyakaraõapratyakùe 'bhàvàt /
ataþ sàdhyadharmaü vi÷inaùñi---sàmànyavi÷eùavaditi /
anitye råpavij¤àne amårtatvàditi /
råpavij¤ànaskandhàtiriktànàü vedanàsaüj¤àsaüskàraskandhànàmanityatayà sapakùàõàü vyàpakamamårtatvamiti /
tajjàtãyaikade÷avçttitvamamårtatvasya dar÷ayituü yatra na vartate tatpuraþsaramudàharaõaü råpàdivaditi //



anityaþ ÷abdo '÷ràvaõatvàt
iti nitye ÷abdatve na vartate /
arthaþ ÷abda
iti, ÷abdo dharmã /
artha iti sàdhyo dharmaþ,
dravyaguõakarmaõàmanyatama ityarthaþ /
yadya÷rotragràhyatvàdityucyeta,
tataþ sàmànyàdiùvanartheùu vipakùeùvapi varteta /
ata uktam---a÷rotragràhyasàmànyavattvàditi /
a÷rotragràhyaü ca tat sàmànyavacceti vigrahaþ /
nanu càkùuùatvaü vipakùavçtti

samavàyasyànà÷ritasya càkùuùatvàdityata uktam---aulåkyapakùe iti /
siddhàntabheda iti, sotràntikànàm ityarthaþ /
asamarthavi÷eùyasyodàharaõam---kçtakatve sati prameyatvàditi /
asamarthavi÷eùaõasyodàharaõam---prameyatve sati kçtakatvàditi /
nirapekùaü khalu kçtakatvamanityatve sàdhye samartham, prameyatvaü tvanyàpekùam asamarthamityarthaþ /
tadevaü triùoóa÷yà prakçtyàùñacatvàriü÷adç bhavanti hetuhetvàbhàsàþ /
vyàpakàvyàpakabhedena tu dviùoóa÷ã yadà vi÷eùaõavi÷eùyàsiddhyà cobhayasaüpratipannayà asamarthavi÷eùaõavi÷eùyatayà sandigdhavi÷eùaõavi÷eùyatayà cobhayasaüpratipannayà vikriyate tadà catuþùaùñhitrayeõa dvànavataü ÷ataü bhavati /
vàdyasiddhaprativàdyasiddhatayà ubhayànyatarasandigdhatayà ca catuþùaùñhidvayenàùñàvi÷akaü ÷atamaparam /
tadidam anyataràsiddhà ityanena vàrttikakçtà såcitam, dvàbhyàmånà triü÷ad dvàtriü÷aditi katha¤cid vyutpattyà /
te punarvyàpakàvyàpakà vyadhikaraõavi÷eùaõavi÷eùyavyadhikaraõasandigdadhavi÷eùaõavi÷eùyavyadhikaraõàsamarthavi÷e ùaõavi÷eùyabhedena catuþùaùñitrayeõa dvànavataü ÷atamaparam //



evamaprasiddhà÷rayavi÷eùaõavi÷eùyà ubhayànyatarapakùàprasiddhyà aùñàviü÷akaü ÷atam /
atràpi dvàtriü÷akamiti pårvavad vyàkhyeyam /
anyataramàtramatra vivakùitaü na tu vàdiprativàdibhedaþ /
te punaraprasiddhà÷rayàþ pårvavadbhedena vyadhikaraõavi÷eùaõavi÷eùyasandigdhavi÷eùaõavi÷eùyasamarthavi÷eùaõavi÷eùyabhedena catuþùaùñitraye sati dvànavataü ÷atam /
tadevamanantaràbhyàü dvànavata÷atàbhyàü ÷atatrayaü catura÷ãtaü yat tadevàùñàviü÷aka÷atàbhyàü dvànavatena ca ÷atena saüpiõóitaü dvàtriü÷aduttaràùña÷atã vikàrabhåtà bhavati /
aùñàcatvàri÷at prakçtayaþ pa÷càt nive÷anãyà iti /


ubhayàprasiddhà÷rayavi÷eùyam
udàharati---yathà agnimàn de÷o dhåmavattvàt /
uktaü hi pràg yathà na de÷o 'gnimattayà sàdhyo 'pi tu dhåmavi÷eùa eveti /
anyataràsiddhà÷rayodàharaõamàha---asti càtmà icchàdiguõatvàditi /
à÷rayàsiddhavi÷eùaõàdayo 'pyuhanãyàþ /
asamarthàvyàpakàsiddhavi÷eùaõànàmudàharaõam /
asamarthà÷ca te 'vyàpakà÷ca, vyadhikaraõatayà asiddhà÷ceti vigradaþ /
anityaþ ÷abdaþ prayatnànantarãyakatve sati kçtakatvàditi kçtakatvasyaiva vi÷eùyasya sàmarthyàdasamarthamanityatve prayatnànantarãyakatvam,
avyàpakaü ca stanayitnu÷abdànàmavyàpakatvàt /
vyadhikaraõatayà asiddhaü ca koùñhavàyutàlvàdikriyàyàü eva prayatnànantarãyakatvam,
na tvàdyasyàpi ÷abdasya, pràgeva tu ÷rotrasamavàyina
iti /
kçtakatve sati prayatnànantarãyakatvàditi càsamarthàvyàpakàsiddhavi÷eùyàõàmudàharaõaü draùñavnayam //



vaibhavena tvasiddhatàvarjamudàharati---avyàpakàsamarthavi÷eùyàõàmudàharaõam---anityaþ ÷abdaþ pratyayabhedabheditvenopalabhyamànatvàt /
upalabhyamànatvaü hi nitye 'pyastãti vyabhicàràdasamartham /
kàraõabhedabheditvameva tu vi÷eùaõaü samarthamavyabhicàràditi /
kevalavyadhikaraõavi÷eùyàõàmudàharaõam
asti pradhànaü bhedànàü goghañàdãnàü sukhaduþkhamohàtmakatvenànvayadar÷anàditi /
anvayadar÷anaü hi bhedàdhikaraõatayà na pradhànadhikaraõamiti,
vyadhikaraõamiti vyadhikaraõaü vi÷eùyam /
kevalavyadhikaraõavi÷eùaõànàmudàharam---råparasagandhaspar÷a÷abdàþ
candana÷abdàdatyantaü vibhinnàrthàþ samudàyasamudàyyasaübhave sati råpàdãnàmarthànàü råpàdi÷abdànàü ca tena candana÷abdena vyapadi÷yamànatvàt /
candanasya råpàdaya iti samudàyasamudàyyasaübhavo råpàdiùu vyapade÷a÷ca råpàdi÷abdeùviti vyadhikaraõaü vi÷eùaõamityarthaþ /
tadanena prapa¤cena dvàtriü÷aduttaràùña÷atã dar÷ità //



saüprati dvànavata÷atayugmàntaraü dar÷ayitumudàharaõamàha---anyathàsiddhodàharaõaü nityaþ ÷abdo 'bhyàsàt /
seyaü kriyàbhyàvçttiryathà ÷abdànityatve 'pyupapadyate tathà dvitãye dar÷ayiùyate /
siühàvalokitanyàyena vyadhikaraõavi÷eùyaü sandigdhavi÷eùaõamudàharati---sandigdhàpratiddheti /
vi÷eùaõa÷abdaþ tantreõa vi÷eùaõe vi÷eùye ca karmakaraõasàdhanatayà prayukto vartate /
tena sandigdhaü vi÷eùaõam aprasiddhaü vyadhikaraõatayà vi÷eùyaü yeùàü teùàmudàharaõamityarthaþ /
yathà sandihyamàne dhåmàdibhàve 'gnimàn de÷o dhåmavattve sati prakà÷akatvàt, dhåmavattvaü vi÷eùaõaü sandigdadham /
prakà÷akatvaü ca vi÷eùyaü vyadhikaraõam /
tat khalu vahnerdharmo na de÷asyeti /
aprasiddhavi÷eùaõasandigdhavi÷eùyàõàmudàharaõaü dar÷ayati---viparyayeõeti /
aprasiddhetyapi draùñavyam /
agnimàn de÷aþ prakà÷akatve sati dhåmavattvàditi //



saüprati dvànavata÷atayugmàntaraü dar÷ayituü bhåmiracanàü karoti---evamiti /
ye ye sandigdhàsiddhà vyàpakàvyàpakabhedena dvàtriü÷at ta
evobhayànyataràsiddhyà catuþùaùñirbhavanti tataþ kimityata àha--te catuþùaùñitàmàpannàþ pårvavadbhedena vyadhikaraõavi÷eùaõavi÷eùyasandigdhavi÷eùaõavi÷eùyàsamarthavi÷eùaõavi÷eùyabhedena tàvaccatuþùaùñitrayamityekaü dvànavataü ÷atam /
apare cà÷rayàsiddhavyadhikaraõavi÷eùaõavi÷eùyasandigdhavi÷eùaõavi÷eùyàsamarthavi÷eùaõavi÷eùyabhedena dvànavataü ÷atam /
tadidaü


catura÷ãtaü ÷atatrayaü sandigdhàsiddhamà÷ritya /
aparamapi dvànavata÷atayugmàntaramanyathàsiddhamà÷rityàha---evamanyathàsiddhabhedo draùñavyaþ //



anyathàsiddhabhedo 'pi hi vyadhikaraõavi÷eùaõavi÷eùyasandigdhàsamarthavi÷eùaõavi÷eùyabhedàt
catuþùaùñitrayamiti /
puna÷ca sa
evànyathàsiddha
à÷rayàsiddhavyadhikaraõavi÷eùaõavi÷eùyasandigdhàsamarthavi÷eùaõavi÷eùyabhedàt
catuþùaùñitrayamiti dvànavata÷atayugmeva ÷atatrayaü catura÷ãtam /
aparamapi dvànavata÷atayugmakamàha--evaü viruddhavi÷eùaõà viruddhavi÷eùyà÷ceti /
viruddhavi÷eùaõavi÷eùyà api hi vyadhikaraõavi÷eùaõavi÷eùyasandigdhàsamarthavi÷eùaõavi÷eùyabhedàccà÷rayàsiddhavyadhi-


karaõavi÷eùaõavi÷eùyasandigdhàsamarthavi÷eùaõavi÷eùyabhedàcca ÷atatrayaü catura÷ãtam /
tadevamebhistribhi÷catura÷ãtaiþ ÷atatrayairdvipa¤cà÷acchatottaraü sahasramekam, dvàtriü÷aduttarayà aùña÷atyà sahasramekaü catura÷ãtisahità ca nava÷atã /
tadevaü prakçtibhåtàùñà catvàriü÷atprakùepeõa saüpiõóitaü dvàtriü÷e dve sahasre bhavata iti //



tanna asatvàditi /
pa¤cànàü caturõàü và råpàõàü saüpattiravyabhicàraþ /
sa caikasmin viùaye viruddhayorna saübhavati,
antato 'satpratipakùasyaiva råpasyàbhàvàdityarthaþ /
pa¤cànàü hetånàmiti /
sapakùavyàptyavyàptibhyàmanvayã dvedhà,


vyatirekyekaþ, anvayavyatirekyapi sapakùavyàptpavyàptibhyàü dvedheti pa¤ca hetavaþ /
pa¤cànàü hetånàü saråpàsaråpapratibandhàt pa¤ca pa¤cakà bhavanti /
saråpaþ anvayino 'nvayã,
vyatirekiõo vyatirekã, anvayavyatirekiõo 'nvayavyatirekã /
asaråpa÷cànvayyàdervyatirekyàdiþ, tena pratibandhaþ, etaduktaü bhavati, anvayyàdàvekaikasmin saråpàsaråpàþ pa¤ca hetavaþ pratibandhakà iti pa¤cabhiþ pa¤cakaiþ pa¤caviü÷atirviruddhàvyabhicàriõa
iti /
codayati---lakùaõata eveti /
pariharati---nànarthakamiti /
yatparo hi ÷abdastatràsau pramàõam, samànàsamànajàtãyavyavacchedakaü ca lakùaõasåtramiti tatraiva pramàõam na tviyattàyàmatatparatvàt /
na càsàvàrthã sato 'pyanupayogàdalakùyamàõatvopapatteþ prameyàntaravaditi // 4 // 


______________________________________________________


     NyS_1,2.5: anaikàntikaþ savyabhicàraþ //


tadevamarthàkùiptasàmànyalakùaõaü vibhàgaü dar÷ayitvà vi÷eùalakùaõamavatàrayati bhàùyakàraþ, teùàü hetvàbhàsànàü madhye anai---raþ // 5 // 


atra cànaikàntikasavyabhicàra÷abdau paryàyau puruùabhedàpekùayà lakùyalakùaõatvenàvasthitau /
yasyànaikàntikapadàrtho 'prasiddhaþ prasiddha÷ca savyabhicàrapadàrthaþ, taü pratyanaikàntika iti lakùyatirde÷aþ, savyabhicàra iti lakùaõam /
yasya tu savyabhicàrapadàrtho 'prasiddhaþ prasiddha÷cànaikàntikapadàrthastaü prati savyabhicàra iti lakùyanirde÷aþ, anaikàntika
iti lakùaõam /
tatra savyabhicàra iti lakùaõapadaü kakùãkçtyàha bhàùyakàraþ vyabhicàra
ekatràvyavasthitiþ /
etaduktaü bhavati /
savyabhicàrapadaü nirvacanasàmarthyàt lakùaõapadamiti /
anaikàntikapadalakùaõapakùe bhàùyakàroktam anityatvamapyeko 'nta ityàdi /
tad vàrttikakàraþ paryudàsàbhipràyeõa vyàcaùñe---ekasminnante niyata aikàntika iti /
na heturaikàntiko yena tadanyatvena hetvàbhàsamàtrasaügrahàdekajàtãyatvena hetvàbhàsànàü vibhàgasåtravirodhaþ syàt,
kiü tvekasminnante yo niyataþ sa aikàntikaþ,
tadviparyayàdanaikàntiko 'niyato 'nityatve ca nityatve cànvayena ca vyatirekeõa cobhayapakùagàmãti yàvat /
na caivaübhåtà viruddhàdayo hetvàbhàsà ityabhipràyaþ /
tadevam anaikàntikaþ savyabhicàraþ iti sthite pçcchati---kaþ punariti /
uttaram---sàdhyatajjàtãyeti /
avagata eùa vyabhicàra iti, anaikàntikapadavàcyatàsya kathamityata àha--anyatra sarvo 'yamiti /
prameyapadàrthasya tu sarvavyàpino nànto vyatireko 'stãtyata
uktam--anyatra prameyàditi //


atra bauddhaiþ yad vikalpya dåùaõamuktam, tadupanyasyati--anaikàntika
iti /
kiü punarayamiti /
aikàntiko hetuþ /
tato 'nyaþ sarva eva hetvàbhàsa ityarthaþ /
dvitãyaü kalpaü dåùayati---atha prasajyeti /
tathàpi hetorabhàvo 'naikàntikaþ /
na càsau savyabhicàraþ /
bhàvadharmau hi vyabhicàràvyabhicàrau nàbhàve sarvopàkhyàvirahiõi yujyete ityarthaþ /
tadetat ÷àkyadåùaõaü niràkaroti---nàyaü paryudàsapakùa iti /
paryudàsapakùastàvadasmàkamabhimata upapannatara÷ca,
kevalamayaü prasajyapratiùedhavallabhastamàsthàya sarvaü dåùayatãti tamevàïgãkçtya sarvatra bråma 

ityà÷ayavataþ samàdhànam /
na punarabràhmaõàdàvapi vàrtikakàrasya prasajyapratiùedho 'bhimataþ, kiü tu paryudàsa
eveti /
abhyupetya tu tatràpi prasajyapratiùedhàbhidhànam /
na hi prasajyapratiùedho 'pi tucchaþ, api tu kasyacid vastuno 'bhàvena vi÷iùñaü ki¤cideva vastvityarthaþ //


atra bhàùyam---nidar÷anaü nityaþ ÷abdo 'spar÷atvàt iti /
vaidharmye dçùñàntam àha---spar÷avàniti /
anityaþ 

kumbhaþ spar÷avàn dçùña iti yojanà /
vaidharmye vyàpyavyàpakabhàvasya vaiparãtyàditi vaidharmyavyabhicàramàha---dçùñànte spar÷avattvamanityatvaü ca dharmau na sàdhyasàdhanabhåtau gçhyete /
na hi yadanityaü tat sarvaü spar÷avad buddhyàdibhirvyabhicàràt /
sàdharmye 'pi caibhireva vyabhicàro vakùyata
itãha noktaþ /
nanu mà bhånnityatvaü sàdhyam,
aspar÷atvamevàstu nityatvasya sàdhyamityata
àha---spar÷avàü÷càõurnitya÷ceti /
tathàpi yadaspar÷avanna bhavati tannityamapi na bhavatãti vaidharmyaü vyabhicarati, spar÷avato 'pyaõornityatvàdityarthaþ /
sàdharmyavyabhicàramàha---àtmàdau ceti //



atra vàrttikakàro 'spar÷avattvasya hetoþ pra÷napårvakaü svaråpaü niùkarùati---kiü punastat aspar÷atvaü ÷abdàd
bhinnatvamityarthaþ /
sattàvi÷eùaõo và samavàyaþ,
samavàyavi÷eùaõà và sattà, anvayavyatirekàbhyàmityarthaþ /
vàkyàrthe ca padaprayogo 'spar÷a iti ÷rotriyapadavadityàha---vàkyàrtheti /
anaikàntika
iti lakùaõamiti pakùe codayati---atide÷eti /
yadi hi kvacit ÷àstraprade÷e anaikàntikaþ kathitaþ, tadde÷àtilaïghanena atràtidi÷yamàno viditaråpa iha savyabhicàraü lakùayet,
na tvasya ÷àstraprade÷e kvacidapi kãrtanamastãtyarthaþ /
pariharati---nedamiti /
lokaprasiddhatvenoktapràyamityarthaþ /
anvayenaivobhayàntasanniyato 'naikàntika
iti manvànaþ ÷aïte---avyàpakatvàditi /
pariharati---neti /
vyàvçttãti /
kvacidanvayasyobhayàntasaüniyatatà,
kvacid vyatirekasyetyarthaþ /
ekeùàü matamupanyasyati---apare tviti /
dåùayati---taistviti /
nodàharaõe vyabhicàràllakùaõavyabhicàro bhavatyanyatvàt /
no khalådàharaõamàdriyante parãkùakàþ kiü tu lakùaõamityarthaþ// 5 // 


______________________________________________________


     NyS_1,2.6: siddhàntam abhyupetya tadvirodhã viruddhaþ //


siddhà---ddhaþ // 6 // pçcchati---ko 'sya såtrasyeti /
na khalu heturacetanaþ siddhàntamabhyupagacchati, ya÷càbhyupagacchati cetano nàsàvanyatamena hetulakùaõena yujyate iti na hetvàbhàsaþ /
na ca pakùaþ siddhànta iti tadvirodhã na viruddhaþ syàditi bhàvaþ /
uttaram---abhyupagatàrthavirodhã viruddhaþ hetudvàreõa puruùasyàbhyupagamo hetàvupacaritaþ /
abhyupagamaviùayamàtravivakùayà ca siddhànta÷abdaþ prayukto na punaþ siddhànta
eveha vivakùitaþ /
tena pekùo 'bhyupagamaviùaya iti tadvirodhã hetvàbhàsaþ saügçhãto bhavati vi÷eùaviruddhasya ca na hetvàbhàsatetyuktaü bhavati /
na hi vi÷eùo 'bhyupagamasya viùayaþ, na khalvayaü pratij¤àpadagocaraþ, kiü tu pratij¤àrthasya siddhyanuùaïgãti nàbhyupagamagocara
iti bhàvaþ /
ãdç÷asya såtravyàkhyànasya phalamàha---evaü ceti /
ãdç÷aü vyàkhyànamantareõànuktasya viruddhasyetyarthaþ /
abhyupagatena và bàdhyata
iti, svaråpeõa hetutvena vetyarthaþ /
tadanena taü viruõaddhãtyàdi bhàùyaü vyàkhyàtam /
codayati---nanvevamiti /
yadi hetutvabàdhàd
viruddha ityuktaþ, hanta, savyabhicàràdayo 'pi viruddhàþ /
teùàmapi hi hetutvaü bàdhitam /
abàdhe và na hetvàbhàsà iti bhàvaþ /
pariharati---satyameka eveti /
ãdç÷àviruddhatvena tulyatve 'pyavàntarabhedavivakùayà pa¤catvam /
yathà pramàõàdãnàü prameyatvena tulyatve 'pi pramàõaprameyàdãnàmavàntarabhedavivakùayà ùoóa÷atvam, yathà và tçõavi÷eùa
evàsàdhàraõatayà tçõolapa ityàkhyàyate,


evaü viruddhavi÷eùa
evàsàvanaikàntikàdirviruddhànaikàntikàdipadavàcya
ityarthaþ //



atrodàharaõabhàùyam---yathà so 'yaü vikàra iti /
mahadahaïkàrapa¤catanmàtraikàde÷endriyabhåtasåkùmamahàbhåtàni vikàraþ /
tasya vyaktiþ dharmalakùaõàvasthàpariõàmaþ,
tasmàdapàya iti /
atra hetuþ
nityatvapratiùedhàditi /
tasya vyàkhyànam---na nityo vikàra upapadyata iti /
apeto 'pi vikàro 'sti vinà÷apratiùedhàt /
so 'yaü nityatvapratiùedhàditi heturvyakterapeto 'pi vikàro 'stãtyanena svasiddhàntena virudhyate /
etadeva pra÷napårvakaü vibhajate---kathamityàdinà /
virodhasya dvyà÷rayatvàt siddhàntena virudhyate ityabhisaüghàya siddhàntaü vyàhantãtyuktamityarthaþ /
tadetad bhàùyaü vyàcaùñe---udàharaõamiti /
nanu nityatvapratiùedhàditi heturvinà÷apratiùedhena siddhàntena viruddha iti bruvàõaþ ÷àstravirodhamàpàdayati /
tathà ca kàlàtyayàpadiùño hetvàbhàso na viruddha ityata àha---ete te vàkye parasparàrthabàdhite iti /
dçóhatarapramàõabàdhito hi hetuþ kàlàtyayàpadiùño bhavati, yathà bràhmaõena surà peyà dravadravyatvàt kùãravadityayaü hetuþ 

gauóã paiùñã ca màdhvã ca vij¤eyà trividhà surà /


yathaibaikà tathà sarvà na peyà brahmavàdibhiþ //



ityàdibhiràgamairatidçóhairbàdhitaþ kàlàtyayàpadiùñatayà hetvàbhàso bhavati /
prakçte tu vàkye parasparaviruddhàrthatayà na pratiùñhàü labhete, na punaranyataradanyatareõa ÷akyaü bàdhituü dvayostulyabalatvàt tasmàt nàyaü kàlàtyayàpadiùña ityarthaþ //



vyàkhyànàntaramàha---pratij¤àhetvorvà virodha iti /
so 'yaü vikàro vyakterapaitãti pratij¤à nityatvapratiùedhàditi hetunà virudhyate /
vyaktimàtràdapaiti, na tu vina÷yatãti hi pratij¤àrthaþ apeto 'pyasti vinà÷apratiùedhàdityanena vyàkhyàtaþ /
tathà ca vyakterapaitãtyenana vikàrasya nityatvaü pratij¤àtaü nityatvapratiùedhàdityanena hetunà viruddhaü bhavati /
khasiddhànteneti svapakùeõetyarthaþ /
atra càrthe sugamaü bhàùyam /
atra vàrttikakàra-
codayati---nanu pratij¤àvirodha iti /
pratij¤àhetvorvirodhaþ pratij¤àvirodha
ityarthaþ /
pariharati---naiùa doùa iti /
pratij¤à÷ritatvaü virodhasya vivakùitvà nigrahasthàneùu pratij¤àvirodhasyopàdànam,
hetvà÷ritatvaü tu tasyaiva virodhasya vivakùitvà hetvàbhàse 'ntarbhàva iti /
yadà

pratij¤ayà hetuvirodha iti hetorapyanyataràsiddhatayà pratij¤àyà tulyabalatvàbhipràyam /
yadà tu heturubhayasiddho bhavati, tadà hetorvà pratij¤àvirodhakatvamiti /
upasaüharati---ata iti /
hetorvirodhodàharaõam /
virodhakatvaü virodhaþ /
÷abdasyotpattidharmakatvaü pramàõavini÷citaü nityatvapratij¤àü bàdhata
ityarthaþ /
prasaïgàt
hetvàbhàsàtiriktasya pratij¤àpadayorvirodhasya nigrahasthànasyodàharaõamàha---pratij¤àvirodhasyeti /
tçtãye 'dhyàye caiùa virodha
upapàdayiùyate /
hetoranyataràsiddhatayà samànabalayoþ pratij¤àhetvorvirodhodàraõaü guõeti /
hetuvirodhodàharaõaü nàstyeko bhàva
iti /
utpattimattvaü hyanyataràsiddhamapi ÷akyasàdhanamiti pratij¤àrthaü vyàhanti, samåhe bhàva÷abdaprayogàditi tu ubhayasiddhameva pratij¤àrthaü vyàhantãtyetàvatà bheda ityarthaþ// 6 // 


______________________________________________________


     NyS_1,2.7: yasmàt prakaraõacintà saþ nirõayàrthamapadiùñaþ prakaraõasamaþ //


yasmà---maþ // 7// prakaraõa÷abdàrthamàha bhàùyakàraþ vimar÷àdhiùñhànàviti /
vimar÷aþ saü÷ayaþ /
tasya viùayau /
anavasitau anirõãtau, tàdç÷ayoreva pakùapratipakùa÷abdavàcyatvàt,
prakriyate sàdhyatvenàdhikriyata ityanayà vyutpatyà prakaraõam /
cintàparaü vyàcaùñe---tasya prakaraõasya cintà vimar÷àt prabhçti pràg nirõayàt samãkùaõam àlocanaü jij¤àsà /
sà khalu tattvànupalabdhyà kçtà /
no khalvayaü nityadharmàn nityatvàvinàbhàvino 'nityadharmàn và anityatvàvinàbhàvina upalabhamànastatra sandigdhe tad và jij¤àsate /
saiva nityadharmànupalabdhiranityadharmànupalabdhirvà vicitràbhisandhitayà vàdinà nirõayàyàpadi÷yamànà prakaraõasamo hetvàbhàsaþ /
kutaþ? ubhayapakùasàbhyàt yathà nityatvapakùe 'nityadharmànupalabdhirevamanityatvapakùe 'pi nityadharmànupalabdhiþ /
seyaü tattvànupalabdhimàtravivakùayobhayapakùasamà,
prakaraõasamà tu yathàprakaraõamani÷càyakam
evamiyamapãtyarthaþ /
vyutpattinimittamàtraü caitat prakaraõasamapadasya, pravçttinimittaü tu satpratipakùatvam, anyathànaikàntikasyàpi prakaraõasamatvaprasaïgàditi /
praj¤àpanaü praj¤àpyate aneneti vyutpattyà nidar÷anamuktam //


anaikàntikatva÷aïkà satpratipakùasyàsya vyavacchinatti---yatra samàna iti, saü÷ayena samaþ ani÷càyakatvàditi /
etaduktaü bhavati,
na hi nityadharmànupalabdhirubhayasiddhe nitye 'sti yena savyabhicàro bhavet,
nàpyanityadharmànupalabdhirubhayasaümate 'nitye 'sti yena savyabhicàro bhavet /
api tu parasparamanayoþ satpratipakùatayaiva 

hetvàbhàsatvamiti /
yasmàt prakaraõacintetyuktaü såtrakçtà,
tatra yasmàdarthaü pra÷tapårvakaü dar÷ayati vàrttikakàraþ---kasmàditi /
kàraõatvaü tattvànupalabdhervyatirekeõa de÷ayati---yasmàditi /
ata eveti tattvànupalabdherityarthaþ /
codayati---nanvayamiti /
pakùapratipakùau hi prakaraõam /
tau ca sàdhyau /
tàbhyàü ca samaþ sàdhyasamaþ /
tathà ca sàdhyasamàt hetvàbhàsàt na pçthag
nirde÷yaþ prakaraõasama ityarthaþ /
pariharati---nàvi÷iùña iti /
yadyapi prakaraõasama÷abdo vyutpattyà sàdhyàvi÷iùñena samànàrthaþ,
tathàpi pravçttinimittamasya satpratipakùatvam /
na ca tattvànupalabdhiþ svayamasiddhà, sà hyupalambhanàbhàvena sulabheti bhàva //



paramatamanubhàùyàtiprasaïgàpàdanena dåùayati---ye tu saü÷ayahetutvàditi /
codayati---samåha iti /
yasmin sati bhavatyeva tat kàraõam, samåhe sati ca bhavatyeva naikaikasmin, tattmàt naikaikaü kàraõamiti bhàvaþ /
pariharati---samåhaþ kàraõamitãti /
na hyakàraõànàü samåhaþ kàraõaü bhavitumarhati, atiprasaïgàt /
na ca samåhivailakùaõyamantareõàjànataþ samåhasya vailakùaõyam /
tasmàt samåhina evànyonyasamavadhànavantaþ kàraõam /
tathà ca pratyakùasyopapannaü saü÷ayakàraõatvam /
na ca yasmin sati bhavatyeva tat kàraõam, api tu yasmin satyeva na tvasatãti lakùaõabhaïgabhaïge vakùyàma iti //



nanåbhayadharmànupalabdhirubhayapakùasàdhàraõãti savyabhicàra evetyata àha---ubhayadharmànupalabdhàviti /
nobhayadharmànupalabdhiratra hetuþ, api tu ekadharmànupalabdhiþ /
na càsau sàdhàraõã,
kiü tu tatpratipakùetyarthaþ /
ubhayavi÷eùànupalabdheþ prakaraõasamatvena abhidhànà÷akyatvàt prakaraõasamasyodàharaõàntaraü dåùayati---÷arãràdanyatvaü tviti /
pareùàü kilodàharaõaü nitya 

àtmà ÷arãràdanyatvàd
àkà÷avaditi /
tatra ÷arãràdanyatvam upalabhamàno yadà tattvaü nityatvamàtmanaþ pratyeti, na hi tadà jij¤àsituü nityatvaü pravartate /
yadà tu tattvaü nityattvaü nopalabhate ÷arãràdanyatvamupalabhamàno 'pi tadà pravartate /
tasmàdanvayavyatirekàbhyàü tattvànupalabdhireva prakaraõacintàpravartikà na ÷arãràdanyatvam /
tasmàt naitat prakaraõasamasyodàharaõam /
api tu tattvànupalabdhireva /
ita÷caitanna prakaraõasamasyodàharaõamityàha---÷arãràdanyatvaü cànaikàntikam /
upasaüharati---ata÷ca na såtràrthaþ
na såtraviùayaþ /
evamanyànyapi satpratipakùodàharaõànyåhanãyàni // 7 // 


______________________________________________________



     NyS_1,2.8: sàdhyàvi÷iùñaþ sàdhyatvàt sàdhyasamaþ //


sàdhyà---maþ // 7// atra sàdhyasama
iti lakùyanirde÷aþ /
sàdhyàvi÷iùña iti lakùaõam /
tadanena svaråpàsiddhaikade÷àsiddhà÷rayàsiddhànyathàsiddhànàü saügrahaþ, teùàmasiddhatvena sàdhyàvi÷iùñatvàt /
atra càsiddhaþ sàdhyasama iti vaktavye sàdhyàvi÷iùñagrahaõamanyataràsiddhasyàpi siddheþ pràgahetutvaj¤àpanàrtham /
anyathàtyantàsiddha
eva sàdhyasamo nànyataràsiddhaþ tasya kadàcit siddheriti bhràntiþ syàt /
sàdhyàvi÷iùñena tu so 'pi saügçhãta iti /
nanvevaü sàdhyàvi÷iùñatvenànyataràsiddha
eva syàt netare, neùàmasiddhatvena sàdhyàvi÷eùàbhàvàdityata
uktaü såtrakçtà sàdhyatvàditi /
yadi hi sàdhyaü nàsiddhaü bhavet sàdhyatvàdeva cyaveta, na khalu siddhaü sàdhyate /
tasmàt sàdhyatvàdasiddhatà /
sà ca kasyacit sarvadà, kàdàcitkã ka÷ciditi sarveùàmavi÷iùñatvamiti nàvyàptiþ /
nàpi sàdhyatvasyàtiprasaktyàtivyàptiþ
hetvàbhàsasàmànyalakùaõàpekùatvàt tadvi÷eùalakùaõasyeti såtràrthaþ /
sàdhnãyatvàditi bhàùyagataü na sàdhyatvàdityasya vyàkhyànam,
api tu gatimattvasyàsiddhatvaparam //



atra vàrttikakàraþ såtràrthaü vyàcaùñe---sàdhyenàvi÷iùño ya iti /
sàdhyena vyabhicàro mà bhådityata
àha---sàdhanadharma iti hetvàbhàsasàmànyalakùaõayoge sati etallakùaõamiti na vyabhicàra iti bhàvaþ /
atra bhàùyakàreõa svaråpàsiddhà÷rayàsiddhànyathàsiddhànàü sàdhàraõamudàharaõamuktam---dravyaü chàyà gatimattvàditi /
tadvibhajate vàrttikakàraþ
dravyaü chàyeti /
atra svaråpàsiddhatàü tàvadàha---yathaiveti /
à÷rayàsiddhatàmavatàrayituü gatimattaü chàyàyàþ pa¤càvayavena vàkyena sàdhyati---gatimattvamiti /
à÷rayàsiddhatàmàha---nà÷rayàsiddhatvàditi /
satyà eva chàyàyà de÷àntare dar÷anàd yo 'syà gatimattvamanubhinoti taü pratyà÷rayàsiddhaü de÷àntare dar÷anam,
tadà÷rayasyàsiddhatvàt /
tadidamuktam---sati dravyàbhàva iti, sati sattva ityarthaþ, na tàvat chàyà sàmànyavi÷eùasamavàyàntarbhåtà tasyà nityatàbhàvàt /
nàpi karma, saüyogavibhàgàsamavàyikàraõatvàbhàvàt /
na guõo dravyàsamavàyàt /
na manodikkàlaguõaþ,
tadguõànàmapratyakùatvàt /
nàpyàtmaguõo bàhyendriyapratyakùatvàt /
nàpi nabhonabhasvatoþ,
tadguõànàmacàkùuùatvàt /
nàpi tejasaþ,
tadvirodhitvàt tatsahacaritaguõàntarànupalabdhe÷ca /
ata eva na pçthivãpàthasorapi /
api ca tadguõa÷càkùuùo nàlokamantareõa ÷akyagrahaþ /
chàyà tu tamantareõa gçhyate,


tasmiüstu sati na gçhyate iti durghañam /
nàpi dravyam, taddhi pçthivyàdãnàmamanyatamad bhaved anyad
và da÷amam /
na 

tàvadanyatamam,
tadguõànàmanupalabdadheþ, nàpyanyad råpavaditi yujyate, tasyàdravyasya pratyakùatvànupapatteþ,
aspar÷avatvàdanàmbhakatvenànekadravyatvàbhàvàt /
tasmàd bhàbhàva eva chàyà na tu satãti siddham //



yastu manyate mà bhåt
chàyà satã, bhavatu bhàbhàvaþ tathàpi nà÷rayàsiddhatà de÷àntaradar÷anasya bhàbhàvà÷rayatvàdeveti taü pratyabhyupetyànyathàsiddhatayà sàdhyasamatvamàpàdayati---abhyupetyeti /
svàbhàviko hi saübandho hetoþ sàdhyena sahànumànàïgaü naupàdhika iti vivecitamanumànalakùaõe /
tadayamanyathàsiddha aupàdhikasaübandho bhavati hetvàbhàsaþ /
seyaü hetorasiddhirdvidhà svaråpato hetutvena ca /
svaråpato 'pi dvedhà, svata à÷rayàsiddhyà ca /
na caitàvatà savyabhicàràdãnàmapi hetutvàsiddherasiddha evàntarbhàvaþ savyabhicàratvàdivi÷eùaõena teùàmato bhedàt /
anyathàsiddhasya tu tadvi÷eùaõatvàyogino hetutvàsiddhimàtreõa sàdhyasame 'ntarbhàva
iti sarvamavadàtam /
saükalayati---so 'yamiti /
ta ete 'siddhabhedà udàharaõabhedeùvapi draùñavyàþ, yathà nityaþ ÷abdaþ
càkùuùatvàditi svayamasiddhaþ /
tanubhuvanàdãnàü na kartà ã÷varo '÷arãratvàdityà÷rayàsiddhaþ /
sa ÷yàmo maitratanayatvàt paridç÷yamànamaitratanayastomavadityanyathàsiddhaþ,
annapànapariõatibhedanibandhanatvàt råpabhedasyànyathàsiddhatvamiti /
ayamapyasiddhatvàt iti bhàùye api÷abdena
à÷rayasya chàyàyà api sattvenàsiddhiþ såcità //



atra bhadantena idaü sàdhyasamalakùaõamudàharaõàntaraü kalpayitvà dåùitam /
idaü kilàsyodàharaõam,
nityaþ 

÷abdo 'spar÷atvàd buddhivaditi /
tadetat tridhàpyasiddhaü na bhavatãti dåùayitvà bhadantena ÷aïkitam, atha sàdhyenàvi÷iùño dçùñànto yasmin sa sàdhyàvi÷iùño hetvàbhàsa iti buddherdçùñàntasya nityatvenàsiddhatvàt 

ityà÷aïkya bahuvrãhyabhàvena dåùitam /
tadetat sarvamanabhyupagamena vàrttikakàro dåùayati---nityaþ ÷abda iti /
yadyetat nodàharaõaü kimudàharaõaü ko và såtràrtha ityata àha---yathà tvasmàbhiriti /
ayaü bhadantokto doùa ityarthaþ /
kasmàdityata àha---bhadantena såtràrtho na vij¤àtaþ, na hi savyabhicàro 'nena lakùyate yena savyabhicàramaspar÷avattvamasyodàharaõaü syàt, kiü tu sàdhyasamaþ /
nàpi vyadhikaraõabahuvrãhidåùaõenàkùaràrtho j¤àtaþ /
nàpi buddhivaditi dçùñàntàbhàsameva hetvàbhàsaü kurvatà hetvàbhàsadçùñàntàbhàsau j¤àtau bhadantenetyarthaþ
//  8 // 


______________________________________________________



     NyS_1,2.9: kàlàtyayàpadiùñaþ kàlàtãtaþ //



kàlà---taþ // 9 // atra kàlàtãta iti lakùyanirde÷aþ,
kàlàtyayàpadiùña iti lakùaõam /
hetorapade÷asya hi sàdhyasandehavi÷iùñaþ kàlaþ /
yathàhuþ---


nànupalabdhe na nirõãte nyàyaþ pravartate,
api tu sandigdhe iti /
pare 'pyàhuþ 

sandigdhe hetuvacanàt 

iti /
yatra ca pratkùànumànàgamavirodhaþ,
anuùõo 'gnirdravyatvàditi ca a÷ràvaõaþ ÷abdo guõatvàditi ca, ÷uci nara÷iraþkapàlaü pràõyaïgatvàditi ca, sa sarvaþ pramàõato viparãtanirõayena sandehavi÷iùñaü kàlamatipatatãti so 'yaü kàlasyàtyayenàpadi÷yamànaþ kàlàtãta
iti /
tathà codàhçtaü


yattu pratyakùàgamaviruddhaü nyàyàbhàsaþ saþ /


ityatra vàrttikakçtà bàdhàvinàbhàvayoþ sahàsaübhava iti càtra bauddhànàmàkùepo 'smàbhiþ samàhitaþ /
evaü vyavasthite bhàùyakàraþ såtraü svaparamata÷liùñaü vyàcaùñe---kàlàtyayena saü÷ayakàlàtyayena yukto yasya hetorapadi÷yamànasyàthaiïkade÷aþ /
dharmavi÷iùño hi dharmã hetorapadi÷yamànasyàrthaþ /
sar hyati hetunà, tasyaikade÷aþ sàdhyadharmaþ /
sa hi dharmiõi balabalà pramàõena tadviparotadharmanirõayaü kurvatà saü÷ayakàlamatipàtitaþ /
sa tàdç÷o hetuþ kàlàtyayàpadiùñaþ kàlàtãta
iti svamatenàsyàrthaþ /
atra ca pårvamevodàhçtamiti paunaruktyàt
nodàhçtam /


paramate ca kàlàtyayena yukto yasya hetorartharåpa ekade÷o hetuvi÷eùaõamiti yàvat, sa kàlàtyayàpadiùña
iti yojanà /
paramatenaiva nidar÷anamàha---nidar÷anamiti /
nityatvaü càtràvasthànamàtramabhimatamiti,
na 

ghañàdibhiràlokasaüyogavyaïgyairvyabhicàraþ /
tadetat pa¤càvayavaü vàkyamupanyasya saüyogavyaïgyatvasya hetorekade÷asya vi÷eùaõasya saüyogasya vyaktikàlàtyayena hetvàbhàsatàmàha---ayamaheturiti /
sa punarayamasiddhavi÷eùaõatayà hetvàbhàsaþ sàdhyasama eveti na pçgvàcya
iti sthålatayà eùa doùo bhàùyakàreõa nodbhàvitaþ //



yat punaþ bhadantena kàlàtãtasaya vyàkhyànaü kçtaü pratij¤ànantaraü hi hetoþ kàlaþ /
tamatãtya hetuþ pa÷càdapadi÷yamànaþ kàlàtãto bhavati /
tad yathà, anityaþ ÷abdaþ
ghañàdivadityukte kasmàdityanuyukto hetuü bråte kçtakatvàditi sa kàlàtãta
iti /
taccaivaü tena dåùitam---kiü niràkàïkùe vàdini eùa prativàdinaþ pra÷naþ,
àho sàkàïkùe? yadi niràkàïkùe tadà nyånamevàsya nigrahasthànam, na hetvàbhàsastasyàprayogàt /
prayukto hi hetustadàbhàso và syàt
nàprayuktaþ /
atha sàkàïkùa eva vàdini prativàdinaþ pra÷naþ, tathàpi pa÷càdapyasau hetuþ prayukto hetureva, na hyasau tadà na svasàdhyàvinàbhåtaþ,
apakùadharmo veti /
tasmàt na kàlatãto nàmàsti hetvàbhàsa 

iti /
tadetad bhadantadåùaõam
etadvyàkhyànànabhyupagamena pariharati---avayavaviparyàsavacanaü tviti /
anabhyupagamahetu pçcchati---kasmàditi /
uttaram---yasyeti /
arthena sàmarthyena saübandho 'rthasaübandhaþ /
api ca paunaruktyàdapi nàbhyupagamyata
ityàha---avayaveti //



yasyàpadi÷yamànasya ityàdi punarucyata
ityantaü vàrttikaü bhàùyavyàkhyànenaiva vyàkhyàtam /
÷aïkate---samãkçte 'bhidhànàditi /
ayamarthaþ
naitadapràptakàlena nigrahasathànena punaruktam,
api tu hetvàbhàsa eva /
sa hyavayavaviparyàsa ucyate yatraikagranthenaiva vàdã pratij¤odàharaõàdi prayujya pa÷càt
hetuü prayuïkte, eùa tu pratij¤odàharaõe prayujya virataþ prativàdinànuyuktaþ pa÷càt
hetuü prayuïkte /
tasmàt
nyånatàdåùaõena pakùe samãkçte

pakùamàtratàü nãte siddhàvasthàtaþ pracyàvite pa÷càdabhidhànàt hetàreùa kàlàtãto hetvàbhàsaþ, na punarapràptakàlam /
nigrahasthànamiti cediti /
niràkaroti---keneti /
yadi hetvabhidhànena nyånatayà samãkçtaþ pakùaþ kimatrahetorasàmarthyam? na hyanyadoùeõànyo yujyata ityarthaþ /
÷aïkità bråte---etadasyeti /
niràkaroti---naitaditi /
nyånatayà nigçhãto yadi pa÷càdabhidhànena nigrahãtavyaþ tato vàdyeva nigçhyatàü na tvayaü pa÷càdabhihita iti samarthaþ ÷akyo heturnigrahãtumiti nàyaü samãkçtàbhihitatvenàpi hetvàbhàsa
ityarthaþ /
ubhayaniràkaraõamupasaüharati---tasmàditi // 9 // 

______________________________________________________


     NyS_1,2.10: vacanavidhàto 'rthavikalpopatyà chalam //


udde÷akramànurodhena lakùaõakramasya hetvàbhàsànantaraü chalasyodde÷àt chalalakùaõasyàpi hetvàbhàsalakùaõànantaryamàha bhàùyakàraþ---atha chalam //



vaca---lam // 10 // yathà vakturabhimato 'rthaþ
tato viruddhaþ arthaþ tasya kalpaþ kalpanà, saivopapattiþ
tayà /
atha lakùaõàntara iva chalasya sàmànyalakùaõe kasmàdudàharaõaü na dãyata ityata àha---na sàmànyalakùaõe iti /
sàmànyavi÷eùavat sarvamudàharaõam, nirvi÷eùasya sàmànyasyàsattvena kevalasya sàmànyasyodàharaõama÷akyamityarthaþ /
vibhàge tviti /
vibhajyata iti vibhàgo vi÷eùalakùaõam, tasmin udàharaõàni// 10 // 


______________________________________________________



     NyS_1,2.11: tat trividhaü vàkchalaü sàmànyacchalamupacàracchalaü ca //


chalasàmànyalakùaõamabhidhàya tadvi÷eùalakùaõànyabhidhàtuü prathamaü tàvat
nyånàdhikasaükhyàvyavacchedàrthaü vibhàga lakùaõasåtramavattàrayati---vibhàga÷ceti /
vibhajyate 'neti vibhàgaþ såtramucyate /
tat tri---ca // 11 // 


______________________________________________________


     NyS_1,2.12: avi÷eùàbhihite 'rthe vakturabhipràyàdarthànatarakalpanà vàkchalam //


tatra ca vi÷eùalakùaõamavatàrayati /
teùàü chalànàü madhye vàkchalaü lakùyate---avi---lam
//  12 // navaþ kambalo 'syeti ekatra vigrahaþ,
nava kambalà asyeti aparatra iti vigrahe vi÷eùaþ /
vàkchalamiti ÷abdàrthaü vyutpàdayati---vàci nimitte chalaü vàkchalamiti /
navakambala ityubhayatràpi samànàyàü vàci nimittabhåtàyàmityarthaþ /
tadetacchalaü paràjayàvasthàyàü jalpe prayoktavyamityuktam /
paravàkye paryanuyogo 'syeti coktam /
tadatra yathà paryanuyogaþ, tathà dar÷ayati ÷iùyahitatayà bhàùyakàraþ---asya pratyavasthànamiti /
ubhayàrthapratibhàne saübhavatpadàrthaparityàgenàsaübhavatpadàrthakalpanam
ayuktamityarthaþ //


atha prayoktàpi kathaü sàdhàraõena ÷abdenàrthavi÷eùaü bodhayati? abodhayaü÷ca kathaü pratipàdako nàma ityata àha---prasiddha÷ceti /
saübandhasvaråpamàha---abhidhànàmidheyayoryo niyamaþ, ayameva ÷abdo 'syaivàrthasyeti /
tatra yaþ puruùasya niyogaþ asmàdayameva boddhavya
ityevamàkàraþ, kimato yadyevamityata
àha---prayuktapårvà÷ceti /
tathàpi kimityata àha---prayoga÷ceti /
tàmimàü bhåmiracanàü prakçte yojayati---tatraivamarthagatyartha iti /
etaduktaü bhavati, na saïketakaraõàvasthàyàü vçddhavyavahàre và ka÷cit ÷abdaþ ka¤cidartha ÷çïgagràhikayà bodhayati, api tu

sàmànyadvàreõàrthaprakaraõàdisahakàrã vi÷eùe vartate /
tasmàt naiùa pratipàdayituraparàdho yadeùa vi÷eùa÷abdairvi÷eùaü na pratipàdayati,
kiü tu saïketasyàparàdho yo vi÷eùamapahàya sàmànye ÷abdànàü vartate /
tasmàd yathàsaïketaü bodhayan nàparàdhyaþ prayokteti siddham /
sàmarthyameva dar÷ayati---yatràrthe kriyà codaneti //



syàdetat /
avi÷eùàbhihite 'rthe iti na yuktam na hi navakambala iti padaü prakaraõàdinirapekùaü ka¤cidarthamavi÷eùeõàbhidhatte gavàdi÷abdavat /
na hi saükhyàvi÷eùe ca navãnatve càsti ka÷cit sàmànyavi÷eùo bàhuleyàdiùviva gotvaü yamabhidadhãtetyata
àha vàrttikakàraþ---sàmànya÷rutãti /
abhihitiþ abhihitam åccàraõamiti

yàvat /
samànaþ ÷abdo nàrthe sàmànyamityarthaþ /
a÷va iti nàmapadama÷vatvasya vàcakam, àkhyàtapadaü yadà kasyacidabhimukhaü prayujyate a÷va iti,
tadà vçddhiü gato 'sãti pratãyate /
codayati---avi÷eùeti /
samàno hi ÷abdo 'bhidheye saü÷ayamàdhatte na tvarthamabhidhatta ityarthaþ /
pariharati---na prakaraõàdãn iti /
÷veto dhàvatãti itaþ sàrameyo drutataraü yàti,
÷vitrã prakùàlayatãtyarthasandeha ityarthaþ /
artha
ityasya prayojanamàha---arthagrahaõamiti /
avi÷eùa÷rutau ÷abde sati arthe arthàntarakalpanà,


na ÷abda ityarthaþ /
asya 

pratyavasthànamityàdi bhàùyaü vyàcaùñe---tasyeti /
sugamam // 12 // 


______________________________________________________



     NyS_1,2.13: sambhavato 'rthasyàtisàmànyayogàd asambhåtàrthakalpanà sàmànyacchalam //



saübhava---lam // 13 // saübhavato 'rthasya bràhmaõavi÷eùasya vidyàcaraõasaüpadviùayatvena vidyàcaraõasaüpadamatyeti yat sàmànyaü bràhmaõatvaü vràtye bràhmaõe, tasya bràhmaõatvasyàtisàmànyasya yogàdasaübhåtàrthakalpanayà yaþ pratiùedhaþ
tat sàmànyacchalam /
aho na khalvayaü bràhmaõo vidyàcaraõasaüpanna iti hi stutyarthaü vàkyamabhyanujànatoktaü saübhavati bràhmaõe vidyàcaraõasaüpaditi tadetadapi vàkyaü stutyarthameva, na tvasya bràhmaõatvàt hetorvidyàcaraõasaüpad
vivakùiteti /
tatra paro hetvarthamasyà vivakùitamàropya vacanaü vihantãti tadidaü sàmànyacchalam /
viùayànuvàda
iti /
saüpadviùayasya bràhmaõatvasyànuvàda
ityarthaþ /
kasya? avivakùitahetukasya puüsaþ /
tadetad vàrttikakàro vyàcaùñe---sàmànyasyeti /
vivakùitàrthamadhigataü sàmànyamityarthaþ /
÷eùaü subodham//13 // 


______________________________________________________



     NyS_1,2.14: dharmavikalpanirde÷e arthasadbhàvapratiùedhaþ upacàracchalam //


dharma---lam //14// ÷abdasya dharmaþ prayogaþ
tasya vikalpo dvaividhyam /
dvividhaþ prayogaþ,
pradhàno bhàkta÷ca /


tatràpi pradhàna autsargikaþ, tasya tu kuta÷cidapavàdàd
bhàkto bhavati /
tadetadàha bhàùyakàraþ---abhidhànasya ÷abdasya yathàrthaü prayogo dharmaþ autsargikaþ /
tat kimayameva? netyàha---vikalpo dvevidhyam /
ko 'sau dvitãya ityata àha---utsargasya tu kuta÷cidapavàdàd anyatra dçùñasyànyatra prayogaþ /
tadevaü vyavasthitena dharmavikalpena nirde÷e vàkye, nirdi÷yate 'neneti vyutpattyà /
tatra bhàktavivakùàyàü ma¤càþ kro÷antãti, atràrthasadbhàvena pratiùedhaþ /
tamevàrthasadbhàvamàha---ma¤casthàþ puruùàþ kro÷anti, na tu ma¤càþ kro÷antãti /
vàrttikamate tvarthasadbhàvasyaiva pratiùedha iti vyàkhyeyam /
nanu yadyanyatra dçùñasyànyatra prayogaþ, hanta sarvaü sarvatra prayujyetetyata àha---upacàro nãtàrthaþ pràpitàrthaþ /
sahacaraõàdinà nimitteneti, anyatra dçùñasyàpyanyatra prayogaþ saübandhàdeva bhavatãti /
nàtiprasaïga ityarthaþ /
na chandataþ na chadmanetyarthaþ /
nanu yadi bhàktatayàpyupapattiþ,
na ki¤cit
jalpàkabhàùitaü duùñaü syàt /
sarvasyaiva yathàkatha¤cid
bhàktatvenopapatterityata àha---pradhànabhåtasyeti /
bhàktasyetyetàvati vaktavye pradhànagrahaõaü siddhatayà dçùñàntalàbhàya /
lokasiddha
evopacàraþ kartavyo nàpårvo vinà prayojanam,
lokasiddha÷càyamupacàro ma¤càþ kro÷antãtyarthaþ //



såtratryàkhyànaparaü vàrttikaü dharmavikalpanirde÷a÷abdena såtrasthena /
abhidhànaü prayogaþ ÷abdasya dharmo bhavan dvidhàbhidhãyate dvaividhyamàha---pradhànamiti so 'yam
abhidhànàbhidheyavyavahàra iti, abhidhànaü ÷abdaþ /
abhidheyo gamyaþ /
sa ca kvacid vàcyaþ,
kvacid bhàkta ityarthaþ // 14 // 


______________________________________________________



     NyS_1,2.15: vàkchalam evopacàracchalaü tad avi÷eùàt //


parãkùàparvaõaþ sannidhànàt tadarthaü lakùaõaparvaõyapi yogyàyai såtrakàraþ channalakùaõaü parãkùate---vàkcha--t//15 // 
sthànyartho guõa÷abdo yo vastutaþ sa eva pradhàna÷abdaþ sthànàrtha iti kalpayitveti yojanà /
yathà hi vàkchavale navãnàrtho nava÷abdaþ saükhyà bhede kalpitaþ, tathehàpãti pårvaþ pakùaþ // 15 // 


______________________________________________________



     NyS_1,2.16: na tadarthàntarabhàvàt //


siddhàntasåtram---na ta--t // 16 // tasya upacàracchale arthasadbhàvapratiùedhasya arthàntarakalpanàto vàkchalàdityarthaþ /
såtra tàtparyamàha---vàrttikakàraþ---avi÷eùàdityasyeti /
vidheyaü vastu, ma¤càþ kro÷antãtyatra kro÷anaü vidhãyate, ma¤cà iti tvanådyate /
ata eva 

guõe tvanyàrthakalpanà

iti ma¤cà ityetadapradhànamanådyatayà bhàktam /
na tu kro÷antãti

na vidhau paraþ ÷abdàrthaþ 

iti nyàyàt /
tadiha vidhãyamànaü kro÷anameva vastu pratiùidhyate, naiva ma¤càþ kro÷antãti chalavàkyena /
navakambalo devadatta iti vàkye tu devadattamanådya navatvavi÷iùñaþ kambalo vidhãyate /
tatra na vidheyasya vastunaþ kambalasya sadbhàvaþ pratiùidhyate, kiü tu tadekade÷asyànekatàyà iti mahàn bheda iti siddhàntaþ // 16 // 


______________________________________________________


     NyS_1,2.17: avi÷eùe và ki¤citsàdharmyàt ekacchalaprasaïgaþ //


avi---ïgaþ // 17 // ki¤citsàdharmyàt tritvàbhàve dvitvasyàpyabhyupagatasyàbhàva prasaïgaþ /
omiti bråvato vastutvena samastabhedocchedaprasaïgaþ /
bhàùyavàrttike atirohitàrthe // 17 // 


______________________________________________________


     NyS_1,2.18: sàdharmyavaidharmyàbhyàü pratyavasthànaü jàtiþ //


udde÷akramànurodhena jàtilakùaõakramamàha bhàùyakàraþ---ataþ chalalakùaõàd--årdhvam /
sàdha--tiþ // 18 // pratãpamavasthànaü pratyavasthànam, tathà sati chalasya samyagdåùaõasya ca jàtitvaprasaïgaþ /
ata uktam---sàdharmyavaidharmyàbhyàmiti /
na ca cchale sàdharmyavaidharmye staþ /
na ca samyagdåùaõaü sàdharmyavaidharmyamàtràt, api tu prayogàditi /
prayukte hetau tadàbhàse và yaþ prasaïgo jàyate sa jàtiriti /
jalpe hi vedapràmàõyaü vidvàüsaü prati kuhetunà yadà nàstikairadhikùipyate, saduttaraü càsya yadà sahasà na pratibhàti tade÷varàõàü janàdhàràõàü mà bhåd vedàpràmàõyabuddhiriti jàtyàpi pratyavastheyam /
anyathe÷varacaritànuvarttinãnàü prajànàü viplavo bhavediti /
kvacit punarabuddhipårvameva hetau hetvàbhàse và jàtiprayogaþ saübhavati /
jàyamàno 'rthaþ iti jàtipadavyutpattinimitataü dar÷itam /
tadetad vàrttikakàro vyàcaùñe---sàdharmyeõeti /
yathà pakùe sati pratipakùaþ,
evaü sthàpanàyàü satyàü pratyavasthànamiti /
såtràrthastu yathà÷ruti, na punarudàharaõasàdharmyeõa yathàbhàùyaü bodhyavyaþ /
yadyevam, bhàùyaü tarhi kathamityata
àha---udàharaõàrthamiti /
evaü vaidharmyeõa vetyetadapi /
yathà÷ruti na punaryathàbhàùyam
udàharaõàrthaü tadityarthaþ /
asya vyàkhyànasya guõàbhidhànena pra÷napårvakaü prapa¤camàha---kimarthamidamiti // 18 // 

______________________________________________________


     NyS_1,2.19: vipratipattiþ apratipattiþ ca nigrahasthànam //


vipra---nam // 19 // såkùmaviùayà pratipattirviparãtà /
sthålaviùayà ca kutsità, kathamasau nigrahasthànamityata àha---vipratipadyamàna iti /
apratipattimàha---àrambhaviùaya iti làghavàya vipratipattyapratipattã iti vaktavye kasmàdasamàsakaraõamityata àha---asamàsàcceti /
vipratipatyapratipattibhyàmànyadapi hetådàharaõàdhikaü nàma jalpe nigrahasthànamasti, tadapi granthàdhikyenàvarudhyata ityarthaþ /
àrambhaviùaye 'nàrambha ityàdi bhàùyam, tad
vyàcaùñe---svaparàrthottaràsaüvittiriti /
dvedhà khalvàrambhaviùaye 'nàrambho bhavati,
dåùyaü và paroktaü sàdhanaü vipratiùedhahetuü và na pratipadyate /
seyaü paràrthottaràsaüpratipattiþ uttaragrahaõaü sàdhanamapyupalakùayati /
svàrthottaràpratipattisatu sàdhanapratiùedhahetå parakãyau pratipadya tat pratiùeddhuü svakãyamuttaraü na pratipadyata
ityarthaþ /
codayati---svayaü prayukte vastutaþ samarthe sàdhane katham


apratipattirvipratipattirveti draùñavyam /
pariharati---tadàpãti /
samarthasàdhanaj¤ànaü sàdhanapratipattirna sàdhanamàtraj¤ànamityarthaþ
//  19 // 


______________________________________________________



     NyS_1,2.20: tadvikalpà¤jàtinigrahasthànabahutvam //


såtràntaramavatàrayituü bhàùyakàra
àha---kiü punariti /
yadyapi sàdharmyavaidharmyàbhyàü dçùñàntasyàpi bhedaþ, tathàpi lakùaõàbhedàbhipràyeõàbheda
uktaþ /
tadvi---tvam // 20// nànà kalpa iti svaråpataþ,
vividha iti prakàrataþ /
yathàlakùaõamiti yathàsvaråpamityarthaþ //


adhyàyàrthaü saükùipyàha vàrttikakàraþ---tantrapratij¤eti /
tantrasya ÷àstrasya pratij¤à pramàõàditattvaj¤ànànniþ÷reyasàdhigama
iti såtram /
÷àstremeva hi tattvaj¤ànamiti /
saüsàraþ
duþkhajanmapravçttidoùamithyàj¤ànàmiti /
tannivçtti÷ca saüvidà uttarottaràpàye tadanantaràbhàvàd apavarga iti /
tasmàt
yaþ pramàõàdisåtreõodde÷aþ, tatparikaro dvitãyaü såtram, dvàbhyàmudde÷aþ /
÷eùaü subodhamiti // 20 // 


//  iti vàcaspatimi÷raviracitàyàü nyàyavàrttikatàtparyañãkàyàü prathamàdhyàyasya dvitãyàhnikam //

//  samàptaþ prathamàdhyàyaþ //




****************************************************************************





oü

nyàyavàrtikatàtparyyañãkàyàü

dvitãyo 'dhyàyaþ /

_________________________________________________


ata årdhvaü pramàõàdiparãkùetyàdibhàùyaniràkaraõãyàmà÷aïkàmàha vàrtikakàraþ trividhà càsyeti /


(181/4) sthànavatàü kramavatàü parãkùàvacanamiti pramàõameva parãkùyata
iti yuktamiti /
kimatràdau pramàõaü na parãkùitaü,
kiü tu saü÷ya eva parãkùyata ityàha /
tàni vilaïghyeti /
so 'yaü kramabhedaþ kuta iti bhàùyàrthamàha /
parãkùàïgatvàditi /
udde÷akramànurodhena hi pramàõaü pårvaü lakùitaü, na tu lakùaõe saü÷ayasyàsti ka÷cidupayogaþ /
parãkùà tu sarvà vimarùakaraõiketi parãkùàparvaõi sarvathà àrthakrameõa saü÷ayasya pårvabhàvaþ /
yathàgnihotraü juhoti
yavàgåü pacatãtyatràgnihotràtpràgbhàvo yavàgåpàkasya, tasyàgnihotrasàdhanatvàt /
saü÷ayalakùaõaü càtra parãkùyate na saü÷aya iti nànabasthàpi /
de÷ayati /
nanu coktamiti /
÷àstragatà tviyaü parãkùà, sà ca na vimar÷apårvetyàrthakramàbhàvànnodde÷akramo bàdhanãya ityarthaþ /
pariharati satyaü na nirõaye niyama iti /
na nirõayaþ sarvaþ saü÷ayapårvaü,
vicàraþ sarva eva saü÷ayapårvaþ, ÷àstravàdayo÷càsti vicàra iti tenàpi saü÷ayapårveõa bhavitavyam /
÷iùñayo÷ca vàdiprativàdinoþ ÷àstre vimar÷àbhàvo na ÷iùyamàõayoþ, tasmàdasti ÷àsre 'pi vimar÷apårvo vicàraiti siddham /
saü÷ãtiriti saü÷ayasya niruktam /
(182/2) nàvadhàrayatãtyarthaþ /


     NyS_2,1.1: samànànekadharmàdhyavasàyàdanyataradharmàdhyavasàyàdvà na saü÷aya //


nanu yathà lakùaõàrthaþ pårvaniråpitastathà nirbãjaþ pårvapakùa ityata àha /
tasya yathà÷rutãti /
parãkùàsàdhyo hyarthastatra vyàkhyànena lakùaõapadebhyaþ sàkùàdeva gamyata ityarthaþ /
samànamanayoriti sàkùàtkàraü dar÷ayati /
na hi sàkùàt sthàõupuruùàvupalabhamànaþ samànaü cànayordharma ka÷citsandigdha ityarthaþ /
vyavacchedàtmakatvàditi /
na ni÷cayo 'ni÷cayasya janakaþ, kàraõànuråpatvàtkàryasyerthaþ /
na samànadharmàdhyavasàyàdeveti saü÷ayalakùaõoktakàraõamàtropalakùaõaparam /
ekavçttitvàcceti /
na hi yàvevàrohapariõàhau sthàõostàveva puruùasyetyarthaþ // 1 // 

_________________________________________________


     NyS_2,1.2: vipratipattyavyavasthàdhyavasàyàcca //

     NyS_2,1.3: vipratipattau ca saüpratipatteþ //

     NyS_2,1.4: avyavasthàtmani vyavasthitatvàccàvyavasthàyàþ //

vipratipattau ca sampratipatteriti na svaråpavirodhàdvipratipattirastãtyarthaþ // 2-4 // 


_________________________________________________


     NyS_2,1.5: tathàtyantasaü÷ayas taddharmasàtatyopapatteþ //


tathàtyantasaü÷aya iti tatpadàntareõa samànadharmopapattyàdervi÷eùaõamapa÷yataþ pårvapakùaþ // 5 // 

_________________________________________________


     NyS_2,1.6: yathoktàdhyavasàyàdeva tadvi÷eùàpekùàt saü÷aye nàsaü÷ayo nàtyantasaü÷ayo và //


siddhàntamàha asyottaramiti / ( 183 / 13 ) yatho-và (så. 6) //

yadi nirvi÷eùaõaü samànadharmopapattyàdi saü÷ayakàraõamucyeta tataþ pa÷càdakaraõàtpårvamapi na kuryàdityasaü÷ayaþ pårvaü và karaõàttpa÷càdapi kuryàdityatyantasaü÷ayaþ, na tvasau nirvi÷eùaõaþ saü÷ayakàraõamiti nàsaü÷ayo nàtyantasaü÷aya
ityarthaþ /
eteneti samànapadaprayogeõa /
sadç÷àrtho hi samàna÷abda iti pårvaü vyàkhyàtam /
yadapyetat sàråpyàbhàvàda (184/7)dhyavasàyasaü÷ayayoþ kàryakàraõayoriti /
vi÷eùànavadhàraõamubhayoþ samànamityarthaþ /
bhàùyakàreõa tu yatsàråpyamuktaü tattathà na boddhavyam /
yadi hi kàryakàraõayorutpattiþ sàråpyaü tadativyàpakaü càvyàpakaü ca /
nityànàmapi kàraõatvàt /
tasmàtsàråpya÷abdo na sàråpyasya nirdde÷aþ /
api tu kàryakàraõadharmànvayavyatirekapara
ityàha /
kàraõasadbhàvàditi /
anavadhàraõenaiva tattvànupalabdheriti pratyuktam /
satpratipakùayorapi militayoranyatràdar÷anenàsàdhàraõa evàntarbhàvàt,
ekaikavivakùayà tu hetvàbhàsàntaratvamiti bhàvaþ /
na càvyavasthàtaþ saü÷aya iti /
(185/2) nàsau pçthakkàraõamapi tu samànadharmopapattyàdiparikaratayetyarthaþ /
yatpunaretadvipratipattàviti /
viùayàpekùayà vipratipattiþ svaråpàpekùayà sampratipattiriti /
evamavyavasthàyàmapi draùñavyam // 6 // 

_________________________________________________


     NyS_2,1.7: yatra saü÷ayastatraivamuttarottaraprasaïgaþ //


ko 'sya såtrasyeti tàtparyapra÷naþ /

uttaraü svayamiti /
saü÷ayapårvakatvàtsarvaparãkùàõàü paricikùiùamàõena saü÷ayàkùepahetubhirna pratiùeddhavyo 'pi tu parairevamàkùiptaþ saü÷aya
uktaiþ samàdhànahatubhaþ samàdheyaþ /
vathohitveti bhàùye yadapyuktamityathaþ /
÷àstrakathàyàü vàdalakùaõàyàmityarthaþ
//  7 // 

_________________________________________________


     NyS_2,1.8: pratyakùàdãnàmapràmàõyam-- traikàlyàsiddheþ //

     NyS_2,1.9: pårvaü hi pramàõasiddhau nendriyàrthasaünikarùàt pratyakùotpattiþ //


atha pramàõaparãkùetyàdibhàùyam /

àrthena hi krameõa saü÷ayaparãkùàyàmuktenodde÷akramo bàdhitaþ, pramàõàdiùu tu tadbàdhakàraõàbhàvàd
udde÷akramànurodhena prameyàdibhyaþ pràk
pramàõànyeva parãkùitàni, tatràpi prathamaü pramàõasàmànyalakùaõaparãkùà,
tatpårvakatvàdvi÷eùalakùaõànàm /
tatra sàmànyalakùaõamupalabdhisàdhanaü pramàõamiti, taccopalabdhisàdhanatvaü pratyakùàdãnàmeveti pratyakùàdãnàmityuktam /
tadetadàha vàrtikakàraþ /
athedànãmiti /
(186 / 1) parãkùaõãyaü pçcchati /
kiü punareùàmiti /
sarvaireva vàdibhiþ svasiddhàntavyavasthàpanàya pramàõànyabhyupagantavyàni,
tadabhàve tadvyavasthànupapatteþ /
yasya tu svapakùa
eva nàsti, nàsau laukiko na parãkùaka ityunmattavadupekùaõãyaþ /
tasmàtsarvapràõabhçtsiddherna pramàõasàmànyaü parãkùaõãyamiti bhàvaþ /
uttaram, àdau tàvatsaübhava
iti /
na parãkùà saü÷ayamantareõeti saü÷ayabãjamàha /
sadasatoriti /
pårvapakùamàha /
vyudasyasaü÷ayamiti /
ayamatra pårvapakùiõo màdhyamikasyàbhisandhiþ /
yadyapi mama vi÷vavicàràsahatvavàdinaþpramàõaü nàma na ki¤cidasti vicàrasahaü, tathàpi lokasiddhànyeva pramàõàni taireva pramàõaiþ paryàlocyamànàni vicàraü na sahante, so 'yaü pramàõànàmaparàdho yàni svavirodhena vilãyante na mamàparàdha
iti /
j¤ànaü hi pramàõaü tadyogàtprameyamiti càrtha iti ca bhavati /
tadyadi pramàõaü pårvaü prameyàdarthàdutpadyate tataþ pramàõàtpårvaü nàsàvartha iti indriyàrthetyàdisåtravyàdhàtaþ
//  8-9 // 

_________________________________________________



     NyS_2,1.10: pa÷càtsiddhau na pramàõebhyaþ prameyasiddhiþ // 10 //


atha pårva prameyaü pa÷càtpramàõaü tatràha /

pa÷càditi /
yadyapi svaråpaü na pramàõàdhãnaü, tathàpi tasya prameyatvaü tadadhãnaü, tadapi cetpramàõàtpårvaü na pramàõayoganibandhanaü syàdityarthaþ /
tadidasuktaü prameyasaüj¤eti // 10 // 

_________________________________________________


     NyS_2,1.11: yugapatsiddhau pratyarthaniyatatvàt kramavçttitvàbhàvo buddhãnàm //


yaugapadye dçùñavyàghàtaþ,
såtravyàghàta÷ca /
prayogastupratyakùàdayo na pramàõatvena vyavaharttavyàþ kàlatraye 'pyarthàpratipàdakatvàt /
yadevaü na tatpramàõatvena vyavahriyate, yathà ÷a÷aviùàõaü, tathà caitattasmàttatheti /
evaü pårvapakùite siddhàntamàha /
atra samàdhiriti /
upalabdhihetorityàdibhàùyasya kàlatraye 'pyarthàpratipàdakatvàditi hetorasiddhatodbhàvanamarthaþ /
svayaü vàrttikakàro 'syànumànasya dåùaõamàha /
pratyakùàdãnàmapràmàõyamiti ceti /
(187/2)
labdhàtmakaü khalvanumànaü pratyakùàdãnàü pramàõànàmapràmàõyamàpàdayet,
na tvalabdhàtmakaü, tasya tu pratij¤àvirodhenàtmalàbha
eva nàstãti kathaü teùàmapràmàõyamàpàdayitumarhatãti bhàvaþ /
yadi pramàõàni nàrthaü sàdhayanti, pratyakùàdãnãtyeva na syàt /
na khalu tàni pramàõato 'siddhàni pratyakùàdãnãtyeva bhavantãtyarthaþ /
na caiteùàmarthasàüdhanatvaü sàmànyavi÷eùàbhidhàyipratyakùàdipadagocaratàpãtyàha /
kathaü cànyatheti /
api ca pràmàõyaniùedhe na pramàõànàü pratyakùàdãnàmasattvam /
na hyakamaõóalurmàõavaka
ityanena màõavakaþ pratiùidhyate, kiü tarhi ?
tasya kamaõóaluyogo dharmaþ, tata÷ca pramàõànàmasattvaü pårvapakùiõo 'bhimataü na syàdityàha /
dharmapratiùedhàcceti /
÷aïkate /
atha bhàvasyàsvatantratvàditi /
niràkaroti /
evamapãti /
pratiùidhyamàna (188/3) iti màtre vaktavpaye vidhãyamàna iti dçùñàntàrtham /
etena taddhitàrtha iti /
pràmàõyapadàrtha ityarthaþ /
yathà÷ruta÷ca heturvyadhikaraõa ityàha /
ya÷càyaü heturiti /
yatpunarityàdi bhàùyaü vyàcaùñe /
yatpunaretatpramàõeneti /
saübhavaþ pratyakùàdãnàü nivartyata iti /
pratyakùàdãnàmabhàve kàrakahetuvacanamityarthaþ /
asambhavaü pratyakùàdãnàü siddhameva j¤àpayatãtyàha /
athàsambhavo j¤àpyate /
na hyasato nivçttiriti (189/3) nàsanå ghaño mudgaraprahàreõa nivarttyata ityarthaþ // 11 // 

_________________________________________________


     NyS_2,1.12: traikàlyàsiddheþ pratiùedhànupapattiþ //


de÷ayati /
traikàlyàsiddheþ pratiùedhànupapattirityevamabhidhàneneti /
pariharati /
naiùa doùa iti /
tvadvacanaü tvadabhyupagamaviruddhamasmàkaü tu naitadvacanaü nàbhyupagamaviruddhamityarthaþ /
na ca dharmiõàü pratiùedhe ka÷cinnyàya iti /
(190/1) nànumànaü dharmipratiùedhe prabhavati, à÷rayàsiddhatvàddhetorityarthaþ /
api ca pramàõamàtramadhikùipataþ pratyakùàdãnàmapràmàõyamiti pratyakùàdãnàü pràmàõyamiti ca vàkyayorarthabhedàbhedau vicàraü na sahete ityàha /
pratyakùàdãnàmapràmàõyamiti /
evameva vaktavyamiti /
na¤oraprayogeõa làghavàt /
so 'sàdharmye vetiti /
yadà satyeva ghañe tasyàsàmarthyaü vivakùitvocyate nàsti ghaña
iti nodakàharaõasamartha iti tadà gamyate /
tantràntaràbhyupagatànàü pratiùedha iti /
tantràntare yàdç÷aü pramàõamagyupeyate tàdç÷asyàbhyupagamo bhavati /
yathà pradhànaü nàstãti jagatkàraõasya sukhaduþkhamohàtmakatvaü pradhànatvaü tatpratiùidhyate,
na yunarjagatkàraõaü, tasyànyàdç÷asyàbhyupagamàditi /
kathamiti pramàõàkùepaþ /
kasyeti pratipàdyàkùepaþ /
ka÷ceti pratipàdakàkùepaþ /
pratipàdyàkùepaü vibhajate /
apratipanna iti /
pratipàdakàkùepaü vibhajate /
pratipanna÷ceti /
kva ( 191 / 1 ) pratipàdye /
kiü pratipàdyata iti  // 12 // 


_________________________________________________


     NyS_2,1.13: sarvapramàõapratiùedhàcca pratiùedhànupapattiþ //



yadyupàdãyate udàharaõaü tatpramàõenànavadhàritaü na ÷akyamupàdàtumiti bhàvaþ /
na kevalama÷akyaü vyarthaü cetyàha /
pratyakùàdãnàü ceti /
sarvaiþ pramàõairiti /
uhàharaõàdiviùayaiþ pramàõairvipratiùiddho viruddho bhavati, bàdhitaviùayatayà pramàõàbhàso bhavatãtyarthaþ /
viruddhaü cetyàha /
siddhàntamabhyupetyeti /
pramàõànàmityavayavàbhipràyam /
avarjayanniti varjanaviruddhamupàdànamucyate, upàdadàna
ityarthaþ // 13 // 

_________________________________________________


     NyS_2,1.14: tatpràmàõye và na sarvapramàõavipratiùedhaþ //


tatpràmàõyeveti /
asyàrthaþ /
yadi màdhyamiko bråyàt pratyakùàdãnàmapràmàõyaü traikàlyàsiddheriti svavàkyàvayavà÷ritàni pramàõàni yathàlokapratãtisiddhàni, tairavicàritasiddhairitareùàü pràmàõyaü pratiùidhyata iti /
tatredamucyate /
tatpramàõye và avayavà÷ritapratayakùàdipràmàõye na sarvapramàõavipratiùedho 'vayavà÷ritànàmeva pràmàõyàbhyupagamàt /
kiü punaridamavicàritasiddhatvaü,
kiü vicàràsahatvam, àho sarvajanasiddhatayà sandehànàspadatvam /
tatra pårvasminkalpe vicàràsahatvena svayaü dusthitenànyeùàü pràmàõyaü bàdhyata iti subhàùitam /
tasmàduttaraþ kalpaþ, tathà ca na sarvapràmàõyaü tasyaiva pràmàõyàt /
atra bhàùyaü, vãtyayamupasargaþ sampratipattyarthe pratiùedha÷abdàrthamanujànàti vi÷eùamabhidadhàtu na tu tadvyatiriktàrtho na vyàghàtavacana ityarthaþ /
tadidamuktaü na vyàghàte /
kasmàdarthàbhàvàt /
svavàkyàvayavà÷ritànàü hi pramàõànàü pràmàõye sarvapramàõapratiùedhavyàghàtaþ pårvamuktastatpratiùedhaþ pårveõavirudhyate /
a÷akya÷ceti arthàbhàva
ityarthaþ /
tadetadvàrttikakàro vyàcaùñe /
vãtyayamupasargovi÷eùapratiùedhe /
( 192 / 1 ) yàvaduktaü bhavati vi÷eùeõa sarveùu pramàõeùu pratiùedha iti, tàvaduktaü bhavati vipratiùedha iti, pratiùedha÷abdàrthàbhyanuj¤ànatvàdvi÷abdasya /
tena na sarvapramàõavipratiùedha ityanena vipadasahitena kimuktaü bhavati /
idamuktaü bhavati kàniciditi /
avayavà÷ritàni pramàõàni vicàrya samudàyaü vicàrayati /
cacceti // 14 // 

_________________________________________________


     NyS_2,1.15: traikàlyàpratiùedha÷ca-- ÷abdàdàtodyasiddhivattatsiddheþ //


tadidaü såtrakàreõa traikàlyàsiddherityanuyàgasyapratiùedhe 'pi sàmyàdapramàõavirodha÷càpàditaþ, sampratyasiddhatodbhàvanaparaü såtraü pañhati /
traikà-ddheþ så. 15 tatpàñhamàkùipati /
kimarthamiti /
svàtantryeõa cedasya såtrasyàrthaþ pårvamuktaþ, kçtaü såtrapàñhenetyarthaþ /
pariharati /
pårvokteti /
na tadasmàbhirutsåtramuktamapi tu såtràrtha eveti j¤àpanàrthaü såtrapàñho 'smàkamityarthaþ /
niyamena yaþ pratiùedhaþ pårvameva và pa÷càdeva và sahaiva veti taü pratiùedhati /
aniyameti /
khalu÷abdo 'yaü yasmàdarthe /
yasmàdaniyamadar÷oüçùiþ /
vàrtikaü tadutthànaj¤àpanàrthaþ såtrapàñha iti dar÷ayati /
pàñhakramamatilaïghya kasmàttatraivedamiti /
atraiva tadbhàùyaü kasmànnoktamiti ca draùñavyam /
pariharati /
avi÷eùàditi /
atha ÷abdaþ ÷rotravivare samavetaþ kathamàtodyamasaübaddhaü gamayatãtyata
àha /
yo 'sau vãõàveõu÷abdayoriti /
ayaü ÷abdo dharmã vãõàïgulisaüyogaja÷abdapårva
iti sàdhyo dharmaþ, tannimittàsàdhàraõadharmavattvàt,
pårvopalabdhavãõànimittadhvanivaditi /
tadidamuktaü vãõànimittakatvamiti /
dhåmadar÷anàditi /
saüyoginà hi vahninà vi÷iùño dhåmo 'numãyate na kàraõena, astãti varttamànàvabhàsànupapatteriti // 15 // 

_________________________________________________


     NyS_2,1.16: prameyatà ca tulàpràmàõyavat //

yatpunaràkùipyate yadaniyataü na tatparamàrthasat--yathà rajjvàmàropitaü sarpatvaü, tàmeva hi rajjuü tadaiva ka÷citsarpa
iti kalpayati ka÷ciddhàreti /
sa eva kadàcitsarpa
iti kalpayitvà pa÷càddhàreti kalpayati, tathà ca pramàõaprameyabhàvastasmànna paramàrthasanniti /
atredamuttarasåtram /
prameyà ca tulà pràmàõyavaditi (så. 16) /
tadyojanikàü karoti /
pramàõaü prameyamiti ceyamiti /
ayamabhisandhiþ /
kùaõabhaïgapariõàmaniràse sati svakàraõàdutpannaü sthiraü vastu tattadvastvantarasannidhànàttattaddharmayoge sati tattadabuddhivyapade÷amanubhavati /
samàve÷aü dar÷ayituüpçcchati /
yadà punariti /
( 193 / 1 )
uttaram, tadà nimitteti /
asvaya càrthasya j¤àpanàrthaü såtraü prameyà ca tulàpràmàõyavaditi /
na kevalaü pramàõaü samàhàragurutve tulà, yadà punarasyàü sanderhe bhavati pràmàõyaü prati tadà siddhapramàõabhàvena tulàntareõa yatparãkùitaü suvarõàdi tena prameyà ca tulà, pràmàõyavat /
yathà pràmàõye tulà prameyà ca tathànyadapi sarvaü pramàõaü pràmàõye prameyamityarthaþ /
tadetadbhàùyakçdàha,
evamanavayavena kàrtsnyena /
tantràrthaþ /
÷àstràrtha
iti /
kvacitpramàtçtvaprameyatvapramàõatvàdãnàü samàve÷o yathà'tmani /
sa hi pramàtà pramãyamàõa÷ca prameyaü, tena tu pramitena tadgataguõànatarànumàne pramàõam /
kvacitpunaþ pramàõatvaprameyatvaphalatvànàü samàve÷o yathà buddhau, kvacitpunaþ pramàõatvaprameyatvayoþ,--yathà saü÷athàdau /
seyaü samàve÷asya tantràrthavyàptiriti /
tathà ca kàraka÷abdà iti /
atra pårayitvà vyàcaùñe vàrtikakàraþ /
yathà ca pramàõeti /
yàvanti /
yatra nimittàni tàvatàü tatra naimittikànàü pravçtterava÷yaübhàvo niyamaþ /
khasthitau vçkùaþ svàtantryàtkarteti bhàùyam /
tatra svàtantryaü pçcchati vàrttikakàraþ, kiü punaþ svàtantryamiti /
itarakàrakàprayojyatvaü, (saþ prayojako 'yaü na kàrakàntaràõàü) prayojakatvaü ca kàrakàntaràõàü kartuþ svàtantryamuktama /
iha tu kàrakàntaràõàmabhàvàttàdç÷aü svàtantryaü nàstãti bhàvaþ /
uttaraü kàrakàntarànapekùatvaü,
kàrakàntaràpekùasya hi prayojakatayà katha¤citsvàtantryaü vivakùyate tadanapekùasya nitaràü svàtantryamityarthaþ /
yadàyaü sthiti÷abdo gatipratiùedhavacana
iti /
yàvaduktaü bhavati na gacchatãti, tàvaduktaü bhavati tiùñhatãti /
atra ca niùedhasya niùedhyàdhãnaniråpaõatayà tadupàdhiþ pårvàparãbhàvo na tu svaråpeõa niùedhasya pårvàparãbhàvasambhava iti /
yadàpyasterabhidhàyaka iti /
sattàsàmànyàbhidhàyaka
ityarthaþ /
asti vyanaktãti /
vçkùasya hi mahattve sati råpavattve sati sattàsamavàya eva sattàvya¤jakatvam,
tatra cànapekùa ityarthaþ /
gehasambandhànubhàvo ( 194 / 2 ) gehasambandhapràptiþ samavàyaþ /
tadviùayà kriyà gatividhàrakaþ prayatnastena hi sa tiùñhati /
ghaño gçhestãti tvaupacàrikaþ prayogaþ /
yadàpyayamabhagnavacana iti /
atràpi niùedhyasya pårvàparãbhàvopàdhireva niùedhasya tathàbhàvaþ /
atha và tiùñhatãtyatràpi kayà cidvivakùayà kàrakàntaràpekùàstu,
tathàpi tatprayojakatvenaiva svàtantryamityàha /
samudàyeti /
avayavànàü samåhaþ samudàyastadekade÷o 'vayava
iti /
dhriyata iti karttari lakàraþ /
pratyabhij¤ànaviùayatà và sthitiþ /
tasyàü satyàmapi kàrakàntaràpekùàyàü prayojakatayà svàtantryamityàha /
pårvàpareti /
aneke paryàyavantaþ pratyayàþ pràganu tattà÷rayasya dharmiõaþ punaranubhavaþ /
atha smçtiratha pratisandhànamiti /
vainà÷iko de÷ayati /
cakreti /
yadeva daõóasaüyogena cakrabhramaõaü tadevedamuparate 'pi daõóasaüyoge ityarthaþ /
pariharati na pramàõeti /
nàsati balavati bàdhake pramàõe pratyabhij¤ànasya ÷akyaü mithyàtvaü, jvàlàdiùu tu tadastãtyarthaþ /
na ca samastapratisandhànapratyayamithyàtve mithyàpratisaüdhànapratyayo bhavitumarhati bãjà (bhàvà) dityàha /
mithyàpratyayà÷ceti /
vainà÷ikaþ pçcchati /
atha bhavata iti /
evaü bruvàõaþ pratyakùamapramàõayanna ÷akyastena bodhayitumityanumànaü pramàõamàha /
uktaü pramàõamàtmalakùaõe /
råpeti /
(195/4) anumànàntaramàha /
kàrayisyeti /
kàryakàlànubhavanaü kàryakàlapràptiþ /
vainà÷ikaþ ÷aïkate /
anàghàramiti /
pratãtya pårvabhàvaü vikçtyetyarthaþ /
dåùayati /
tanneti /
odhayasyàdhàrasamànakàlatvamanubhavasiddhaü tenàdhàreõa kàraõenu kàryakàlaü sthàtavyam /
anàdhàratvaü tu kàryasya nànubhavagocaraþ,
api tu yuktyà sàdhyaü, sà ca dçùñàntàbhàvàdanupapannà /
na ca vipratipattimàtràdanubhavaþ ÷akyo 'pavadituü,
kùaõabhaïgasàdhanàni ca niràkariùyante /
yadi hi råpàdãnàmàdhàravattvaü niùidhyate tato 'syàbhyupagamavirodhobhavati,
bhåtàni påthivyàdãni bhautikà råpàdaya
iti /
abhyugamàntaravirodhamàha /
yaccektaü bhavadbhiriti /
na kevalaü råpàdãnàmà÷ritatvaü bhavadbhirabhyupagatamupapannaü cetyàha /
anà÷ritatvàcceti /
pçcchati /
karmaõi kaþ kàrakàrthaþ /
(196/3) kàraka÷abdàrthaþ /
kriyànimittaü hi kàrakaü yatpunaþ kriyàyà eva vyàpyaü na tatkriyànimittamiti na kàrakam /
akàrakaü ca kathaü karma /
kàrakàdhikàritvàt karmasaüj¤àyà iti bhàvaþ /
uttaraü kriyàviùayatvamiti /
anàtmasamavetakriyàphala÷àlitvaü kriyàviùayatvaü karmatvaü, devadattasamavetayà hi kriyayà dar÷analakùaõayà vçkùaviùayo 'nubhavojanyate,
idameva cànubhavasyàrthaviùayatvaü yadarthàdhãnaniråpaõatvamityuktaü pramàõalakùaõa iti /
tena kriyàüviùayasya kriyàtaþ pràgbhàvàdyuktaü kàrakatvam /
evaü ca vikàryapràpyayorupapannaþ karmabhàvaþ nirvartyasya tu padàderyadyapi kriyàyàþ pràgbhàvo nàsti, tathàpi tadavacavànàü tantåna pràgbhàvasteùàü tàdarthyena pañatve upacàràtpañaü karotãti yuktaþ prayogaþ /
tathà hi sahacaraõàdisåtre vakùyati kañàrtheùu vãraõeùviti /
etena karmalakùaõenàrhi laïghayati, gràmaü gacchan vçkùamålànyupasarpatãtyàdayo 'pi saïgçhãtà veditavyàþ /
nagaraü gacchati caitra
ityatra yathà pràptirnagarasamavetà, evaü caitrasamavetàpãti caitrasyàpi kriyàjanikaphala÷àlino mà bhåtkarmatvamityata uktamanàtmamaveteti /
àtmaviùaye 'pi ca mànasapratyakùe yadyapyàtmano na karmatà, tathàpi j¤ànakriyà sakarmikaivàtmadharmasyàtmavyatiriktasya kasyacitkarmaõo þvabhàsanàditi sarvamavadàtam /
vçkùaþ sampradànaü bhavatãti /
pàõinãyalakùaõànurodhena laukikaprayogànurodhàcca sampradànamiti neyamanvarthasaüj¤eti bhàvaþ /
gurutvapratibandhe kàraõamiti prakçtodàharaõàbhipràyam /
tathà ca guõàdãnàmapyodheyatvàdhigaterdravyàdibhiràdheyabhàvaþ siddho bhavati /
tena na dravyasvabhàvaþ kàrakamiti yaduktaü màdhyamikena tadasmàkamabhimatameva,
kàlpanikaü tç kàrakaü na mçùyàmaha ityanenàbhisandhinà bhàùyakàreõoktam /
evaü ca satãti /
na kriyàmàtramiti(1) /
nàvàntarakriyàmàtram /
yatpradhànakriyàsàdhanamavàntarakriyàvi÷eùayuktamiti /
tadetadanubhàùya vàrtikakàro vyàcaùñe /
evaü ca satãti /
tadanena kàrakasàmànyamuktam /
vi÷eùalakùaõaparaü bhàùyaü yat kriyàsàdhanaü svatantramiti, tadvyàcaùñe yadà tu vi÷eùa
iti /
(397/2) syàdetat /
kriyàsàdhanakityetàvadevàstu,
kriyàvi÷eùayuktamiti và kçtabhubhayopàdànenetyata
àha /
sarvasya ca kàrakasyeti /
yadyavàntarakriyàmàtramucyate tatastasmin sarvasya karttçtvàtkàrakavaicitryaü na syàt, pradhànakriyàmàtropàdàne ca tatra sarveùàmavàntaravyàpàramanteraõa vaicitryàyogàdata
ubhayopàdànaü prayojanavaditi /
evaü lakùaõata
iti bhàùyaü vyàcaùñe /
evaü ca ÷àstramiti /
de÷ayati /
yadãti /
pariharati /
na ÷akteriti /
punarde÷ayati /
÷akteriti /
pariharati /
naiùa doùa iti /
nanu budhdyàdayo 'pi ÷aktivyaktihetavo na caite kriyàråpàþ, kintu guõaråpà ityata
uktaü kriyetyaneneti /
sàmarthyaübalam /
durbalo hi jànannapyupàyaü na vyàpàrayati, yathà pàõinà kuõñhaþ kuñhàraü, tena ÷aktikriyàsambandhayoþ kàraka÷abdo mukhyaþ, ÷aktimàtre tu gauõa
iti /
prakçte yojayati /
kàraka÷abdà÷càyamiti / (198/5) 


____________________________________________________________________


     NyS_2,1.17: pramàõataþ siddheþ pramàõànàü pramàõàntarasiddhiprasaïgaþ //


samprati prakàràntareõa pramàõànyàkùipya samàdhãyante /
asti bhoþ kàraka÷abdànàmiti /
(198/7) atraite kalpà upaplavante /
kiü pratyakùàdãnàmupalabdhiþ samàdhanà niþsàdhanà và /
yadàpi sasàdhanà tadàpi kimebhireva pratyakùàdibhiràho pramàõàntareõa /
yadàpyebhistadàpi kiü tayaiva pratyakùavyaktyà /
athaikà vyaktirvyaktyantareõeti /
tatra pramàõàntaràbhyupagame vibhàgasåtravyàvàtaþ,
anavasthàpàta÷ca /
tatra pratyakùàdibhiþ pratyakùàdyantaràõàü grahaõe anavasthàpàtaþ /
tayaiva vyaktyà tu grahaõe àtmani vçttivirodhaþ /
na hi tayaivàsidhàrayà saivàsidhàrà chidyate /
tasmàdasàdhanà pramàõopalabdhiþ,
evaü cet kçtaü prameyasàdhanaiþ pramàõaiþ, pramàõavadasàdhanaivàstu prameyopalabdhiriti pårvaþ pakùaþ /
nàsàdhanà pramàõasiddhirnàpi pratyakùàdivyatiriktapramàõàbhyupagamo yena vibhàgasåtravyàghàtaþ syàt /
nàpi ca tayaiva vyaktyà tasyà eva grahaõamupeyate,
yenàtmani vçttivirodhà bhavet /
api tu pratyakùàdijàtãyena pratyakùàdijàtãyasya grahaõamàtiùñhàmahe /
na cànavasthà asti kiü citpramàõaü yastvaj¤ànenànyadhãhetuþ,
yathà dhåmàdiþ /
kiü¤citpunaraj¤àtameva buddhisàdhanaü yathà cakùuràdi, tatra pårvaü svaj¤àne cakùuràdyapekùaü cakùuràdi tu j¤ànànapekùameva j¤ànasàdhanamitikvànavasthà,
bubhutsapà ca tadapi ÷akyaj¤ànaü sàca kadàcidevakvaciditi tadarthaü pramàõàntarapekùàyàmanavasthetivàcyam /
dçùñàrthe saü÷ayàdapi pravçttau satyàü pravçttisàmarthyena tasya suj¤ànatvàt, adçùñàrtheùu pravçttisàmarthyàvaghçtamàmàõyapramàõasàdharmyeõa tasya÷akyaj¤ànatvàditi dar÷itaü prathame såtre /
tasmàpratyakùàdibhiþ pratyakùàdãnàmupalabdhirnacànavastheti siddhàntaþ /
bhàùyaü--bho ikhàmantraõe /
kutaþ punarupalabdhihetutvamata àha /
saüvedyàniceti, cohetau /
upalabdhiviùayatvaü kuta ityata àha /
pratyakùaü me j¤ànamiti //17 // 

_________________________________________________


     NyS_2,1.18: tadvinivçttarvà pramàõasiddhivat prameyasiddhi //


_________________________________________________


     NyS_2,1.19: na pradãpaprakà÷asiddhivat tatsiddheþ //


pradãpabhàvàbhàvayordar÷anasya tathàbhàvàt /
j¤àtçmanaso÷ca dar÷anàditi (100/1) bhàùyaü, tadvyàcaùñe vàrtikakàraþ /
na càyamekànta
iti /
j¤àtà j¤eya iti sakarmàbhipràyaü, na hyanyaspavaya samavetà j¤ànakriyà yenàtmanaþ karmatà syàt api tu j¤àtçsthaiva, parasamavetakriyàphala÷àli hi karmetyuktaü, tasmàtsukhàdãnàmàtmadharmàõàmatra karmatà, àtmanastu prakà÷amànatà, tatra vivakùayà j¤eyatvàbhidhànaü, manastu yadyapi svaj¤ànaü prati karaõaü karma ca, tathàpi na svàtmàna vçttivirodhaþ /
yadi hi j¤àtaü karaõaü bhavettadà'tmà÷rayadoùaprasaïgaþ /
svasattayà ca j¤ànaü prati karaõam, anyaccàsya j¤ànamanyà sattà, na ca tatsamavetà j¤ànakriyà,
kiü tvàtmasamavetà, tasmàj j¤eyatvaü j¤ànasàdhanatvaü ca manaso na doùamarhatãti /
yetu pradãpaprakà÷o yathà na prakà÷àntaramapekùate, evaü pramàõàntaramanapekùamàõànyapi santi bhaviùyantãtyàcàryade÷ãyà manyante,
tàn pratyàha /


____________________________________________________________________


     NyS_2,1.19[a]: kvacin nivçttidar÷anàd anivçttidar÷anàc ca kvacid anekàntaþ //


kvaci-ntaþ (så. 19) //
yathàyaü prasaïgaþ pramàõànàmanapekùatvaprasaïgaþ, pradãpe pradãpàntarànapekùayà prakà÷akatvadar÷anàtpramàõàntarànapekùàõyevàlokavatpramàõàni setsyanti, evamarthamupàdãyate prasaïga, prameyàõyapyanapekùàõyeva setsyantãtyevamarthamapyupàdeyaþ, tathà ca pramàõabhàva ityarthaþ /
tadevaü pradãpadçùñàntà÷rayaõena pramàõàbhàvaprasaïgamuktvà sthàlyàdidçùñàntopàdàne tu pramàõasyàpi pramàõàntaràpekùetpayàha /
yathà ca sthàlyàdiråpagrahaõa iti /
tadetadbhàùyaü vyàcaùñe vàrtikakàraþ, yathà pradãpaprakà÷aþ sajàtãyànapekùastathà pramàõàni sajàtãyànapekùàõi na punaryathà sthàlyàdiråpaü pramàõàpekùaü tathà pramàõànyapi pramàõàpekùàõãti /
kasmàtpunaþ sthàlyàdiråpaü pramàõàpekùamityata àha /
sthàlyàdiråpaprakà÷ane ceti /
200 / 18 pradãpaprakà÷astatra pramàõamiti lokasiddhamityarthaþ /
kasmàdevaü sthàlãråpavanna pramàõàni, tànyapi pramàõàntareõa prakà÷yantàmityarthaþ /
tadanena pradãpadçùñàntena nirapekùatvaü na tu sthàlyàdidçùñàntena sàpekùatvamityatra niyamaheturnàstãtyuktaü,
niyamàntarahetvabhàvamàha /
ayaü ca pradãpaprakà÷adçùñànta
iti /
yathà hi pramàõàni pradãpadçùñàntena nirapekùàõi, evaü tenaiva dçùñàntena kasmànnapa prameyàõyapi, tata÷ca pramàõàbhàvaprasaïgaþ /
na hi pramàõànàmeva pradãpo dçùñànto na prameyàõàmiti niyamaheturasti /
tadanena yathà prasaïga iti bhàùyaü vyàkhyàtam /
pradãpaprakà÷o dçùñànto bhavatvi tyanenàyameva dçùñànto nàyamiti niyamo niràkçtaþ, pårveõa tu pradãpadçùñàntena nirapekùatvameva na tu sthàlãdçùñàntena sàpekùatvamityayaü niyamo niràkçta iti na punaruktam /
prakà÷akatvàdinà tu hetunà saügçhãtaþ pradãpadçùñànto bhavatãti niyamaþ ÷akyo vaktum /
kevalaü prakà÷akatvaü sajàtãyàntarànapekùatve sàdhye vikalpanãyaü, kimatyantasajàtãyamàho sajàtãyamàtraü, yadyatyantasajàtãyaü tataþ siddhasàdhanaü,
na hi cakùuràdi pramàõaü svagrahaõe cakùuràdyantaramapekùate,
atha katha¤citsajàtãyaü, tadapekùatvamàlokasyàpyasti,
tasyàpi cakùuràdyapekùatvàttata÷ca sàdhyahãno dçùñàntaþ, viruddha÷ca heturviùayaj¤ànamapi viùayaj¤ànena na gçhyate kintu j¤ànaviùayeõa j¤àneneti nàtyantasajàtãyamiti, tadanenàbhipràyeõa vàrtikakçtoktamanekànta ityayaü doùo na bhavati /
(201/3) doùàntaraü tu bhavatãtyarthaþ /
itaragranthastu siddhàntaü dar÷ayadbhirasmàbhirupapàditàrtha
iti na vyàkhyàtaþ /
yenànavasthàmupàdadãteti sopahàsam // 19 // 

_________________________________________________



     NyS_2,1.20: pratyakùalakùaõànupapattir asamagravacanàt //


pratya-t (så. 20) //

pratyakùalakùaõaü cànena såtreõocyate pratyakùasvaråpaü và, na tàvatpratyakùakàraõamityàha /
yadidaü bhavatà pratyakùalakùaõamucyata iti /
pratyakùakàraõàmityarthaþ /
kàraõe sati kàryaü lakùyate j¤ànamiti /
dvitãyaü kalpaü ÷aïkate atheti /
(202/1)siddhàntavàdyàha /
nobhayathàpãti /
lakùaõapakùa eva siddhànto 'bhimataþ, kàraõapakùàbhyupagamaþ prauóhivàdena draùñavyaþ /
sakalapratyakùavyàpakamasàdhàraõaü kàraõamavadhàryate /
na hãdç÷amanyatkàraõamàtmamanaþ saüyogo và indriyamanaþ- saüyogo và pratyakùasyàsti, pårvasya sàdhàraõatvàd uttarasya càvyàpakatvàditi /
samàdhànàntaramàha, arthato vetyàdinà manaþsannikarùo 'pi kàraõamityantena
//  20 // 

_________________________________________________



     NyS_2,1.21: nàtmamanasoþ saünikarùàbhàve pratyakùotpattiþ //


tadevaü siddhàntasàramuktaü nàtmamanasorityàdisåtramapañhitvaiva bhàùyakàro vyàcaùñe /
na càsaüyukte dravya
iti /
sarvaü hi kàraõajàtaü kàryopajananàya parasparasamavadhànamapekùate, anyathàpa yatra tatra sthitebhyo 'pi kàraõebhyaþ kàryamupajàyeta /
tadàtmanàpi manaþ- saübaddhena kàrya¤janayitavyaü,
sambandha÷càtmamanasoþ saüyoga eva /
bhavatu và saüyogajaü j¤ànam, arthendriyàtmasaüyogajaü kasmànna bhavati, kçtaü manaþsaüyogenetyata
àha /
manaþsannikarùe iti /
tasmàdàtmamanaþsannikarùo 'pi vaktavya iti pårvapakùaþ /
tadidaü nàtmamanasoþ sannikarùetpàdisåtraü pàñhasya purastàtkçtabhàùyam /
tadetadvàrtikakàro bhàùyamanubhàùya pårvapakùasåtraü pañhati /
nàtma-ttiþ (så. 21) // såtràrthamàha /
àtmamanasoriti /
pårvapakùasya kùaõamapyavasthànamasahamàno vàrtikakàraþ pratiùedhamasyoktaü smàrayati /
nokteti /
(203/2) // 21 // 

_________________________________________________


     NyS_2,1.22: digde÷akàlàkà÷eùvapyevaü prasaïgaþ //


tadevaü dvàbhyàü såtràbhyàü pårvapakùite sati bhàvamàtreõa
indriyàrthasannikarùàdãnàmanena kàraõatvamuktamiti manyamànaþ pàr÷vasthaþ pratyavatiùñhate /
sati cendriyàrtheti (1) /
na sati bhàvamàtreõa kàraõatvamàkà÷àdãnàmapi kàraõatvamataïgàt /
tàdç÷a÷càtmamanaþ- saüyoga
indriyàtmasaüyoga÷ceti na kàraõaü yuktamityarthaþ /
dåùayati /
akàraõabhàve 'pãti /
nànvayamàtràtkàraõatvani÷cayaþ,
apitvanvayavyatirekàbhyàü, na ca digàdàvasti vyatirekaþ, nityatvavibhutvàbhyàmavarjanãyaþ sannidhiþ, sendriya÷arãravartyàtmamanaþ- saüyogastvanvayavyatirekàvadhçtasàmarthyaþ,
suptasya j¤ànànutpàdàt /
indriyàrthasaünikarùe tvamati viprakçùñe vyavahrite ca j¤ànaü na jàyate,
indriyamanaþsannikarùàbhàve tu nàyugapajj¤ànàni bhavanti, tasmànnàkà÷àdãbhiratiprasaïga
iti /
tadetadvàrtikakàro vyàcaùñe /
yeca sati bhàvàt kàraõabhàvaü varõayanti pårvapakùiõa÷ca siddhàntino và asati na bhavatãti daivàd àgato vyatireko /
na tu prayojakastàn prati pàr÷vastho bråte /
teùàü digde÷eti /
yathà càndramasaü råpamiti /
yadyapi tatràpi tejasyauùõyamasti tathàpyatyantàbhibhavena svocitàrthakriyànupayogàdasatkalpatvamityarthaþ
//  22 // 

_________________________________________________


     NyS_2,1.23: j¤ànaliïgatvàdàtmano nànavarodhaþ //


evaü pàr÷vasthe niraste pårvapakùã bråte /
yadyevamiti (204/2) siddhàntyàha /
nopasaïkhyeya iti /
j¤àna-dhaþ (så. 23) // atra j¤ànasyàtmaliïgatvamucyate,
j¤ànaü tàvatkàryamanityatvàd ghañavat /
(tacca)
kva cit samevataü kàryatvàd ghañavat /
na ca tatpçthivyàdyà÷ritaü mànasapratyakùatvàt /
yatpunaþ pçthivyàdyà÷ritaü tat pratyakùàntaravedyamapratyakùameva và /
na ca tathà j¤ànaü dravyàùñakàtiriktà÷ritam /
tadà÷raya÷ca dravyajàtãyaþ, samavàyikàraõatvàdàkà÷avat /
tasya ca vibhutvamàtmalakùaõe 'smàbhiruktam /
ato guõajàtãyaü j¤ànaü, kàryatve mati vibhudravyasamavàyàc ÷abdavat /
evaü vyavasthite pra÷nottare vàrttikagate vyàkhyàtavye /
àtmasamavàyàditi /
kàryatve sati vibhudravyasamavàyàdityarthaþ /
vibhudravyasamavàya evàsiddha iti vadatu àha /
na pçthivyàdiguõaþ svasaüvedyatvàta /
mànasapratyakùavedyatvàdityarthaþ /
svaparasaübaddhaü pratyakùàntaravedyaü draùñavyam /
anyathà pçthivyàdiguõena dvitvàdinà vyabhicàraþ syàditi /
tasmàj j¤ànaliïga àtmà, na tvasàvasaüyukto j¤ànaü janayati /
tasya sadàtanatve sadà j¤ànotpàdaprasaïgàt /
tasmàtsaüyogabhedaü kàdàcitkamapekùata ityarthàtsiddha
àtmamanaþsaüyoga iti na såtrakçtoktaþ /
prauóhivàditayaiùa samàdhiriti dar÷ayitumuktameva paramasamàdhiüsmàrayati /
uktaü càtreti // 23 // 

_________________________________________________



     NyS_2,1.24: tadayaugapadyaliïgatvàcca na manasaþ //


anyàrthamiti /
prameyabhåtamanaþsvaråpapratipàdanàrtham /
anyàrthasyàpipa tadarthaprakà÷akatvam (105/2) upapattiþ /
liïgam /
ãdç÷aü hi talliïgaü yadanyàrthamapi manaso j¤ànakàraõatvaü pratipàdayatãti /
na hi j¤ànaü svatantraü yena svakàraõaü mano nàpekùeta, nàpi cakùuràdi svatantraü j¤ànajanane yena manoj¤ànakaraõaü na syàdityàha /
na cakùuràdãti /
tasmàdarthapràptatvàdàtmanaþsaüyoga
indriyamanaþsaüyoga÷ca noktau såtrakàreõa
//  24 // 

_________________________________________________



     NyS_2,1.25: pratyakùanimittatvàccendriyàrthayoþ saünikarùasya sva÷abdena vacanam //


de÷ayati /
atha kasmàditi /
indriyàrthasannikarùe 'pyarthataþ pràptiravi÷iùñeti bhàvaþ /
pariharati /
pratyakùeti sarvànamidhàne hi pratyakùaü na lakùitaü syàditi tallakùaõàya ki¤cidvaktavyam /
tatrendriyàrthasannikarùa eva vaktavyaþ, samastapratyakùavyàpakatvàt netaràvavyàpakatvàdativyàpakatvàcceti paramaþ samàdhiþ // 25 // 

_________________________________________________


     NyS_2,1.26: suptavyàsaktamanasàü cendriyàrthayoþ saünikarùanimittatvàt //


supta-t (så. 26) // j¤ànotpatteriti såtra÷eùaþ /
praõidhàya saïkalpya /
pradoùe supto 'rddharàtre mayotthàtavyamiti,
so 'rdharàtre evàvabudhyate /
prabodhaj¤ànamiti /
prabodhe nidràvicchede sati dravyaspar÷asya saüj¤ànaü prabodhaj¤ànamityarthaþ /
suptamanasàmitivyàcaùñe /
ekadà khalvayaü viùayàntareti // 26 // 

_________________________________________________


     NyS_2,1.27: tai÷càpade÷o j¤ànavi÷eùàõàm //


pràdhànye ca hetvantaram /
tai÷cà-õàm (så. 27) // indriyairvyapade÷aü vigrahasamàsàbhyàü j¤ànasya dar÷ayati /
ghràõeti /
indriyaviùayasaïkhyànurodhàttajj¤ànasya tadvyapade÷a ityàha /
indriyeti /
vàrttikaü-yaccà-sàdhàraõaü teneti /
digàdirapyupàdhikalpitena pràcãtvàdinà kàryaü vi÷eùayannasàdhàraõamevetyabhipràyaþ
//  27 // 

_________________________________________________


     NyS_2,1.28: vyàhatatvàdahetuþ //


anena prabandhenendriyàrthasannikarùa
eva kàraõaü j¤ànasya, na tvàtmamanaþsannikarùa
indriyamanaþsanikarùo và j¤ànakàraõamanenoktamiti manvàno de÷ayati //

vyàha-tuþ (så. 28) //


_________________________________________________


     NyS_2,1.29: nàrthavi÷eùapràbalyàt //


parihàrasåtram // nàrtha-t (så. 29) // anenendriyàrthasannikarùasya pràdhànyamàtramucyate /
na tvàtmamanaþsaüyogasyendriyamanaþsaüyogasya và 'kàraõatvamucyata iti na vyàghàta ityarthaþ /
pçcchati /
asati saükalpe praõidhàne ceti /
yatnaþ praõidhànam /
saïkalpa icchà /
uttaraü /
yathaiveti /
nanvasya jàtyàyurbhoganimittatvamavagataü,
na tu manaþprerakatvamapãtyata àha /
tena hyapreryamàõe manasãti /
bhogo hyadçùñasya pradhànaü prayojanaü tannàntarãyakatayà janmàyuùã àkùipati /
svasaübandhisukhaduþkhasàkùàtkàra÷ca bhogaþ, tadàyatanaü ca ÷arãram /
apràptaü ca mano na tatra bhogaü ca bhogaviùayau sukhaduþkhe ca tayoþ kàraõaü ca j¤ànaü janayitumarhati,
nånaü tatpràptihetormanaþkarmaõaþ kàraõamadçùñaü vaktavyam /
anyathàsya sarvadravyaguõakarmakàraõatà na syàt /
mà måtsarvàrthatetyata àha /
eùitavyaü càsyeti /
aõånàü vi÷eùaõaü bhåtasåkùmàõàmiti /
vyàhatatvàditi pårvapakùàsåtram /
asya tàtparyamàha vàrttikakàraþ /
aneneti /
(206/7) nanviyaü trisåtrã indripayàrthasannikarùasya pràdhànyamàha, na punaþ saüyogàntarasya kàraõatvaü pratyàcaùña
ityata àha /
iyaü kileti /
kàraõatvaü pratiùidhyata
ityabhimànaþ pårvapakùiõa ityarthaþ /
dçùñavyàghàta
iti /
ayaugapadyaü dçùñaü, tasya vyàghàta ityarthaþ /
÷eùaü tu bhàùyavyàkhyayà vyàkhyàtamiti // 29 // 

_________________________________________________


     NyS_2,1.30: pratyakùamanumànam ekade÷agrahaõàdupalabdheþ //


ataþ paramidànãmiti /
(207/12) na hyavayavãnàma ka÷cidarthàntarabhåto 'vayavebhyo 'sti,
api tvavayavà eva paramàrthasantaþ, teùu ca katipayànavayavàn gçhãtvà tatsahacaritànavayavànanumàya pratisandhànajeyaü vçkùabuddhistànevàvayavànàlambamànànumànamiti pratyakùasyànumàne 'ntarbhàvàdvibhàgasåtreõa nyånàdhikasaïkhyàvyavacchedo nopapadyata
ityarthaþ /
niràkaroti /
na yathàsambhavaü vikalpànupapatteþ /
ekade÷o hyavayavina àdhàra
iti /
(208/14) eka÷càsau de÷a÷cetyekade÷aþ /
de÷a÷càdhàro na càdheyo 'styavayavãti kathamàdhàra ityarthaþ /
àho ÷abdàrthakau÷alamàha /
÷abde 'rthe và kau÷alamityarthaþ /
arthe tàvadakau÷alamàha /
akàryeti /
kàryasyaikasya kàraõànàü tadekaü kàryaü kartu parasparapratyàsattibharvati /
yathà mçddaõóacakrasåtràõàü ghañe janayitavye pratyàsattiþ /
kàryàõàü caikasàmagrãjanmanàü parasparapratyàmattiþ,
yathà råparasagandhaspar÷ànàü, kàryakàraõayorvà,
yathà agnidhåmayoþ, yeùàü tu na kàryakànaparaõabhàvo naikakàryatvaü và naikakàraõatvaü và, teùàü kuto niyamavatã pratyàsattirityarthaþ /
÷abdàkau÷alamàha /
na ca paraspareti /
avayavinaü dadhadavayavàntaramavayavàntaramapekùate /
tata÷càvayavàþ parasparopakàriõo bhavanti /
avayavyabhàve tu na parasparopakàriõaþ kathamavayavà ityarthaþ /
na càvçkùapratisandhànajeti /
svastimatãü hi gàü gçhãtvà kàlàkùyàü gavi gauriti pratisandhànaü dçùñaü, na tva÷vaü gçhãtvà÷vàntare gauriti pratisandhànaü dçùñaü, tatkasya hetoþ,
tayoragotvàt, --evamarvàgbhàgaparabhàgànàmavçkùatvàdvçkùa
iti pratisandhànaü na bhavedityarthaþ /
yadyucyeta mà bhådvçkùaråpadharmigrahaþ, pårvamarvàgbhàgaü dharmiõaü vçkùavi÷eùamanumàya pratisandhàsyatãtyata
àha /
na cànumànam /
( 209 / 6 ) kasmàdityata àha /
anumàna iti /
nàyamanumàtà pårvamanupalabhyàgnimanumànena ca dhåmavi÷eùaõamagniü pratipadya pratisaüdhatte ayaü dhåmo 'yaü càgniriti /
atha pårvaü pratisaüdhànaü pa÷càdanumànamityata àha /
na ca pratisandhàyeti /
pratisandhànasamaya evàgneravagatatvàdbhavitavyamatràgnineti vyarthamanumànaü syàdityarthaþ /
abhyupetyàha /
pratisandhàyàpi ceti /
kiü càrvàgbhàgamayamiti /
sa bhàgavàn bhàgo na bhavati kiü tu bhàgyeva /
kasmànna pa÷yatãtyata àha /
nàrvàgbhàgaparabhàgau saüvaddhau /
( 210 / 4 ) ekàvayavisamavàyena hi parasparasambaddhau syàtàü, na càvayavyasti,
na càpiva saüyuktau, saüyogasyàvayaviniràsamàrgeõa nirastatvàdityarthaþ /
pçcchati /
kathaü punariti /
uttaraü nityamarvàgbhàgeneti /
sambandhastàvannàstãtyuktameva /
tamabhyupagaya tåttaraü-- satyaü sambaddhau satyapi sambandha a÷akyagraho 'sàvityarthaþ /
satyaü sambaddhàvityayamabhyupagamavàda eva /
yaccedamucyate pratisandhànapratyayajeti /
pårvaü satyapi vçkùa
avayavànàmavçkùatvànnàvayave pratisandhànajà vçkùabuddhirityuktaü, samprati tu vçkùasyàsattvena nàvayave vçkùa iti pratisandhànamrityapaunaruktyam /
råpaü ca mayopalabdhaü rasa÷ceti /
ya evopalabdhà rasapratyayopara¤jitaþ sa eva råpapratyayopara¤jita
ityarthaþ /
pramàõasya yathàbhåtàrthaparicchedakatvàditi /
yathà bhràntamapyanumànamarthasambandhena pramàõamiti na bhavati, tathà prathame 'dhyàye dar÷itam /
pradhànànukàreõa
(211/1) bhràntiriti piparãtakhyàtau satyàü,
sà copapàdità prathamàdhyàye /
na tathà ÷abdasyàrthànabhidhànàditi /
kaþ punarayaü tathà÷abdàrthaþ /
paramàõånàü råpaü và nairantaryaü và saüyogabhedo và utpàdabhedo và /
yadi råpamàtraüe tad ghañàdiùvapãti vçkùabuddhiþ syàt /
atha råpabhedaþ, kùaõàntareõàvçkùaþ syàt /
na hi tatpårvaü råpam /
atha nairantarye tad ghañàdiùvapyasti /
na và kvacidapi, gandharasaråpaspar÷aparamàõuvyavadhànàt /
na saüyovago bhavadbhiràsthãyata iti kutastadbhedaþ /
utpàdabhedo 'pi paramàõånàü råpameva /
na hi paramàõuvyatiriktaþ ka÷cidasti teùàmutpàdaþ /
råpaü ca pårvaü vikalpitam /
yadi hi kvacidavayavasannive÷o vàstavaþ pårvàparabhàgàdi÷abdapravçttiheturupalabdhaþ syàt tatastathà÷abdàrthaþ pratãyeta, na tu bhavatàü kvacideùa vàstavaþ, vastusatàü paramàõånàmabhàgatvàdityarthaþ /
sàmànyatodçùñe dharmiviùayakamapi pratyakùaü nàstãti bhrànataþ pçcchati /
sàmànyatodçùñasyeti /
(212/6) uttaram /
ayaü vi÷eùa iti /
dvikasya pratyakùeõa prasiddhau sàmànyatodçùñaü pravarttate /
trikasya tu pratyakùeõa prasiddhau pratyakùatodçùñamiti vi÷eùaþ /
sarvasyàpratyakùatvàd vçkùabuddhirna pratyakùatodçùñàdanumànàdapi sàmànyatodçùñàdityàha /
bhavatpakùe tviti // 30 // 

_________________________________________________


     NyS_2,1.31: na pratyakùeõa yàvat tàvadapyupalambhàt //


na pra-t (så. 31) // na pratyakùasyànumànatà /
kutaþ
yàvadekade÷abhåtasyàrthajàtasya grahaõamekade÷agrahaõàdupalabdherityatra hetàviùyate tàvadapi pratyakùeõa /
anyathaikade÷agrahaõàbhàvenànumànànudayàt /
anumànàntareõa và tadgrahaõe anavasthàpàtàt /
atastàvato 'rthajàtasya pratyakùeõopalambhàttàvatpratyakùamanumànamiti pratij¤à hetunà ekade÷agrahaõànupalabdherityanena bàdhità, ekade÷agrahaõasya pratyakùeõànabhyupagame và pramàõàntarasya tatrànupapatterasiddho hetuþe seyamubhayataspà÷à rajjurityarthaþ /
anumànenaikade÷agrahaõànnàsiddho heturityata
àha bhàùyakàraþ na caikade÷agrahaõamiti /
anumitiranumànam /
bhàvayituü kartum anavasthàprasaïgena hetvabhàvàditi /
tadetatsåtraü vàrttikakàro vyàcaùñe /
viruddha÷càyamiti /
nanvekade÷apratyakùatve 'pi tanmàtraü pratyakùaü, na tu sarvaü pratyakùaü syàdityata
àha /
na caivaü pratij¤àyate sarvamiti /
aprakàravaditi /
anumànasya hi trayaþ prakàrà yàdç÷à na tàdç÷àþ pratyakùasyeti /
trikàlaviùayatvàcceti /
anena parokùàrthatvaü såcayatyanumànasya, pratyakùaü tvaparokùàrthaviùayaü, tasmàdapi bheda ityarthaþ /
liïgaparàmar÷aj¤ànasya pratyakùaphalasyàpi pramàõasya sato liïgaliïgisambandhasmçtyanugraho 'styutpattau,
na tvevaü pratyakùasya pramàõasya, ata utpattau và kàrye và liïgaliïgisambandhasmçtyapekùetyarthaþ /
anyathàpi cetyàdi bhàùyaü vyàcaùñe ita÷ceti /
(213 / 4) na tvetadanumànamityàdibhàùyàrthamàha /
indriyeti /
indriyasambandhàccàrthasya pratyakùamutpadyate,
na tvanumànamevamityarthaþ // 31 // 

_________________________________________________


     NyS_2,1.32: na caikade÷opalabdhir avayavisadbhàvàt //


api càvayavino 'sattvaü manyamànena tvayaikade÷amàtropalabdhyà vçkùabuddheranumànatvamuktaüe na tviyamekade÷amàtropalabdhirapi tu tasya tatsahacaritasya càvayavina upalabdhilakùaõapràptasya siddherityàha /
na caikade÷opalabdhiriti /
tadetadbhàùyamanubhàùya vàrtikakàrovyàcaùñe /
na ceti/atra de÷yabhàùyam /
akçtsnagrahaõàditi cet /
uttarabhàùyaü na kàraõata iti /
de÷yavivaraõam /
na càvayavà iti /
ekade÷agrahaõanivçtyarthaü hi tvayàvayavigrahaõamàsthãyate, na caitàvatà kçtsnagrahaõasambhavo yata ekade÷agrahaõanivçttiþ syàt /
na hyavayavigrahaõe kçtsnà apyavayavà gçhãtà bhavanti /
nàpyavayavã, tasyàrvàgbhàgasya grahaõe 'pi madhyamaparabhàgasthasyàgrahaõàditi de÷yabhàùyàrthaþ /
tadetadbhàùyaü vàrtikàkàro vyàcaùñe /
nàvayavina upalabdhiriti /
yatkhalu bahuùu varttate tatpratyekaü samaùñyà và, yathà kalaüviïkakaõñhaguõaþ /
ekade÷ena và yathà sraksåtraü kusumeùu /
na ca kçtsnaikade÷àbhyàü prakàràntaramasti /
anayoranyataraniùedhasyànyataravidhinàntarãyakatvàt
nityatvànityatvavaditi /
na caikatra kçtsnasamàptàvanyatra tasyaiva sambhava iti, tathà sati kçtsnasamàpterabhàvàt,
tasmàdyo 'bayavàntare dç÷yate nàsàvavayavãü,
tathà càvayavà eveti pràpta mityapi draùñavyam /
na hyasya kàraõavyatirekeõeti /
( 214 / 5 ) yadi hyekade÷àntaràõyasya syuþ, tatasteùvapi vçttavikade÷àntarakalyanàyàmanavasthàprasaïga
ityarthaþ /
pårvapakùavàdyeva pra÷napårvakaü kriyàtipattimàha /
athopalabhyamàna iti /
uttarabhàùyavivaraõaparaü bhàùyaü kçtsnamiti vai khalvityàdi /
tadekagranthatayà aïga tu bhavànityàdisambodhanopakramaü bhàùyaü vyavasthitam /
tadetadvàrtikakàro vyàcaùñe /
ekasminniti /
ayamabhisandhiþ yattàvatkusumeùvekanda÷ena varttamànaü dçùñamiti, tadanupapannaü, yadi kusumeùu såtràvayavà varttante kimàyàtamavayavinaþ såtrasya /
na hyanyasminvarttamàne anyadvarttata ityuktam /
na càvayavino 'bhàve bhavetyetadapi såtramavayavyavayavairvarttata
iti /
atha mà bhåtsåtraü nàmàvayavi, ekade÷àstu kusume varttanta iti bråmaþ /
tathà ca sati naikamanekatraikade÷ena varttatte kiü tvanekamanekatreti /
tathà ca kusumaparamàõàvekasminsåtraparamàõureko varttatta ityuktaü bhavati, na ca vçttirapi paramàõubhyàmatiricyate yato bhavati varttate iti, tasmànnirantarotpàda
eva paramàõvorvçnttiriti vyavaharttavyà,
na punaþ paramàõusvaråpàtiriktà kàcidvçttirasti vastusatã /
eveca kalaviïkakaõñhaguõavatpratyekaü kçtsnaparisamàptirvçttirityapi vyàkhyàtam /
tathà ca vçtterabhàvàdekade÷ena và kàrtsnyena và varttata iti rikta vacaþ /
yathàlokapratyayaü tu vçtterabhyupagame såtraü kusumeùu naikade÷ena varttate, kiü tu tadekade÷àþ såtraü ca kusumeùu varttata iti laukiko 'nubhavaþ /
tatra såtrasya vçttiþ kusumeùu naikade÷ena và nàpi kàrstnyena,
kiü tu svaråpataþ, evamavayaveùvavayavinaþ svaråpata eva /
iyàüstu vi÷eùo yatsåtrasya kusumeùu vçttiü prati santi bhàgà apãti såtraråpaü ca bhàgà÷ca kusumeùu varttanta
iti, avayavinastu svàvayaveùu vçttiü prati nàvayavàntaràõi santãti råpamàtreõa tatra varttate 'vayavãti /
tasmànna ki¤citkvacitkàrtsnyenaikade÷ena và varttamànaü dçùñamiti tayorvçttiü prati vyàpakatvamasiddham /
råpasyaiva vyàpakatvamiti /
taccàvayavinyapyastãti vyàpakànupalabdherasiddhernàvayavino 'vayaveùu vçttinivçttiriti siddham /
yathà ca kçtsnaikade÷a÷abdau nàvayaviråpe varttete tathoktaü vàrttikakçteti /
naikade÷ena varttate na ca kàrtsnyena varttate atha ca varttata iti eùa vàcoyuktiþ yadyathàbhåtaü vastu tattathà nirdi÷yata iheti yojanà /
ubhayena vyàghàtàditi /
( 215 / 4) ekasyànekavçtteþ ekade÷ena kàrtsnyena ca vyàghàtapa ityarthaþ /
sa eva hi dharmo vikalpyate yo vikalpyamàno dharmiõe na bàdhate, yathà ÷abdo nityo 'nityo veti, yo hyadhikaraõaü dharmiõameva bàdhate nàsau dharmavikalponyàyyaþ /
à÷rayàsiddhyà tasyànupapatteriti /
vastu vanyate yatsattatsarvamanavayavaü,
yathà vij¤ànaü, saccerda nãlàdyanunavàvasitamiti svabhàvahetuþ, sattàmàtravyàpitvàdanavayavisvasya /
tathà hyekasya sattvaü viruddhadharmàsaüsargeõa vyàptaü, tadviruddha÷ca viruddhadharmasaüsargo nãlàdãnàü sàvayavatve prasajansvaviruddhaü viruddharmàsaüsargaü nivarttayaüstadvyàptaü sattvamapi nivartayati /
tathàhi pàõyadikampe tatsthàno 'vayavyapi kampata iti tasya jaïghàdiùvapyavayaveùvavi÷eùàvasthànasyàpyavayavinaþ kampata upalabhyeta, na copalabhyate, tasmàtsa
eva tadànãü kampate na kampata iti viruddhadharmasaüsargaþ /
athàvayaveùu kampamàneùvapi nàvayavã tatsamavetaþ kampate, tata÷calàcalayorvastrodakavadyutasiddhiprasaïgaþ /
ekasyàvayavasyàvaraõe tattadavayavasthàno 'vayavyàvçta
iti avayavàntarasthànasyàpyàvaraõaprasaïgaþ,
abhedàt /
na vàsya kvacidapyàvaraõamityavikalo dç÷yeta /
avayavasyàvaraõaü nàvayavinastasyànyatvàt,
na hyanyasyàvaraõe anyadàvçtaü bhavatyatiprasaïgàditi cenna /
ardhàvaraõe 'pyanàvçtatvàdavayavinaþ pràgvadavikalagrahaõaprasaïgaþ /
avayavadar÷anadvàreõàvayavidar÷anàdadçùñàvayavasyàvayavino 'pratipattiriti cenna /
vikalpàsahatvàt /
kiü sarvàvayavadar÷anadvàreõàvayavinaþ pratipattiruta katipayàvayavadar÷anadvàreõa /
pårvasminkalpe nàvayavã kadàcidapi dç÷yeta /
na hyasarvavitsarvàvayavopalambhakùamaþ, arvàgbhàgena madhyaparabhàgayorvyavadhànàt /
katipayàvayavadar÷ane tu tadabhivyaktàvalpàvayavadar÷ane 'pi vahvavayavadar÷anavatsålopalambhaprasaïgaþ /
rakte caikasminnavayave tatsthàno 'vayavyapi rakta iti avayavàntare 'pi tasyàbhedàdràgopalambhaprasaïgaþ /
avayavamàtraràge và tatsthànasyàvayavino råpamaraktaü dç÷yate, so 'yaü viruddhadharmasaüsarga
iti /
tadanenàbhipràyeõa vàrtikakàro grahaõàgrahaõalakùaõena viruddhadharmasaüsargeõa sarvàneva viruddhadharmasaüsargànupalakùayati /
grahaõàgrahaõeti /
niràkaroti /
na bheda iti /
idaü tàvadatra vaktavyam /
yadyanubhåtàvasitaü nãlamanavayavatvena sàdhyate, tataþ siddhasàdhanaü,
no khalu råpavi÷eùo nãlàdirasmàkramapi sàvayavo guõatvàt /
tadà÷rayo ghaña iti cet /
nanu ghaña ityapi ca råpasagandhaspar÷à evàrthakriyàkàriõastathà vyapaddi÷yante, te ca guõatvena niravayavà eva,na tu tadà÷rayo 'sti itthaü nàma /
atha parasiddhaü dravyaü råpàdyà÷rayaü pakùãkçta parasiddhenaiva tasya sattvenànavayavatvaü sàdhayati, so 'yamasiddhaü siddhane sàdhayan mahànaiyàyikatvamàtmano dar÷ayati /
na hi svayamapratãtau sàdhyadharmiõau parapratyàyanàya kalpete /
yathàhuþ /
yo 'pi tàvatparàsiddhaþ svayaüsiddho 'bhidhãyate /
bhavettatra pratãkàraþ svato 'siddhe tu kà kriyà ... 
iti /
na ca prasaïgasàdhane 'pyetadbhavitumarhati /
na ca sàvayavatvena, virodhàbhàvàt /
na caikasya viruddhadharmo bàdhakaü pramàõam /
na tàvadekasyàvayavino grahaõàgrahaõe /
avayavàvaraõe 'pi tasya katipayàvayavàvasthànasya grahaõàdeva /
na ca bahvavayavasthànasya grahaõe iva katipayàvayavasthànasya grahaõe tàdç÷asthaulyànavabhàsàdanavabhàso 'vayavina
iti sàmpratam /
parimàõabhedo hi sthaulyamavayavidharmo na ca tasya tàdç÷asyànavabhàse 'vayavã nàvabhàsito bhavati, tasya tato 'nyatvàt /
tasmàdindriyasannikarùamàtràdavayavino grahaõam /
indriyeõàrthasya indriyàvayavairarthasya
indriyeõàrthàvayavànàü indriyàvayavairarthàvayavànàü sannikarùàtparimàõabhedagrahaõamiti sàmagrãbhedàdavayavitatparimàõabhedayorgrahaõàgrahaõe upapadyete /
etenàrvàgbhàgasahitasya grahaõe 'pi na madhyabhàgasahitasyàgrahaõaü katha¤cidvirodhamàvahatãtyuktaü bhavati /
na vàvayavakampe 'pyavayavinaþ kampo yenàvayavàntare þpi kampaprasaïgaþ, bhinnatvàdavayavàvayavinoþ /
tathà sati yutasiddhiprasaïga iti cet /
kà punariyaü yutasiddhiþ, kiü bhedo 'vayavàvayavinoþ,
àho svidasambaddhasya vidyamànatvam /
yadi bhedaþ, so 'smàbhiriùyata eva /
athàsambaddhasya vidyamànatvaü, tatsatyapi pçthaggatimatve nàvayavino 'sti,
jàtaþ sambaddha÷cetyekaþ kàlaþ /
tathàhi nàvayavyavayavàsambaddho 'sti /
nàhi jàtimàn jàtyasambaddho 'sti /
na guõakarmaõã dravyàsambaddhestaþ /
na ca vi÷eùo dravyàsambaddha
iti /
ye tvapràptisaüyogau yutasiddhimàhustairavayavàvayavinorasaüyoge heturvaktavyaþ /
ayutasiddhiriti cenna /
tasyà evàsaüyogena bubhutsanàditi /
raktàraktatvaü ca nàvayavina ekasya, tasyàraktatvàdeva /
tatsaüyoginastu mahàrajanasya raktatvàt, tasya ca pañàdaraktàdanyatvàt /
paño rakta iti tu bhramaþ, na tvanena vibhrameõa sarvatra bhavitavyam, tasya mahàrajanasaüyoganimittatvàt tasya ca pañavçttitvàt pañasya ca sarvatràvi÷eùàt,
pañasya kva cidasaüyoge saüyuktàsaüyuktabhedaprasaïgaþ /
na hi sa eva tadaiva tatraiva bhavati /
na bhavati ceti yujyate /
tasmàtsaüyuktàtpañàdanyo 'saüyuktaþ paña iti pràptam /
atrocyate /
eùà tàvatprameyagatiþ /
bhàvàbhàvau parasparavirahàtmànau, bhàvanivçttirevàbhàvaþ,
abhàvanivçttireva bhàvaþ /
na ta bhàvàbhàvàbhyàmanyà tayornivçttiþ /
tena naitayoþ kadàcidapi parasparàtmatvaü bhavitumarhati, adar÷anàt /
evamanayorà÷rayaikatvanànàtve api yathàdar÷anaü vyavasthàpanãye, yathà tasyaiva ÷vaivasya yadà pràsàde sadbhàvastadaivàbhàvaþ kàka iti /
evaü ca evaü kumbhaþ ÷yàmaþ sa eva pa÷càdagnisaüyogàda÷yàmaþ,
yaþ punarasya parimàõabhedo na sati kumbhe vina÷yati, tatra kiïkacvatàü parimàõàvasthàpattàvapi na na÷yatãti /
evaü prameyavaicitrye dar÷anavaicitryavyavasthàpitaü yathàbhyupeyate tathà tasyaiva saüyogasya tasminnekadà bhàvàbhàvau vyavasthàpanãyau,
tathaiva dar÷anàditi /
va hi dç÷yamànasya dç÷yamànàntaravaidharmyeõa råpamupalabhyamànaü ÷akvamapàkartum, mà bhåd dç÷yamànavaidharmyeõa dç÷yamànaråpàntaràpàkaraõamaviùeùàt /
tasmàddar÷anànurodhàtprameyavaicitryasiddheråpavannaþ saüyoga÷abdabuddhyàdãnàü tatraiva tadànãmabhàvo bhàva÷ceti /
atra evaiùàmavyàpyavçttitvamàsthãyate /
råpàdãnàü tu na dçùñastatraiva tadànãmabhàvo bhàva÷ceti teùàü vyàpyavçttãnàü bhàvàbhàvau yugapadekatra viruddhàviti siddham-raktàraktayorekatràvirodhaþ sahadar÷anàditi /
yatpunaryadanekavçtti tannànà,
anekavçtti÷càvayavyabhyupagata iti prasaïgasàdhanaü svabhàvahetuþ, nànàtvàbhàvàdanekavçttitvàbhàva
iti prasaïgaviparyayo vyàpakànupalabdhiriti /
tatra bråmaþ /
ekatvànekavçttitvayoravirodhena nànàtvasya vyàpakatvasiddherna prasaïgo nàpi viparyaya iti /
yathaiva nãle paricchidyamàne tadabhàvo vyavacchidyate, anyathà na nãlaü paricchinnaü syàt, evaü tadabhàvàvinàbhàvi pãtamapi nãlaparicchedakaü pratyakùaü vyavacchinatti, tathaikàvayavasaüsarge avayavinaþ paricchidyamàne tadabhàvo vyavacchidyate,
tadabhàvàvinàbhåtà÷càvayavàntarasaüsargà iti tepi vyavacchettavyàþ, tadavyavacchede tadabhàvo na vyavacchidyeteti sa eva tadànãmeva tatra bhavenna bhavedveti durghañamàpadyeta, so 'yamekatvànekavçttitvayorvirodha
iti cet /
hanta bhàvaparicchede tadabhàvo vyavacchidyat iti yuktam /
bhàvaparicchedalakùaõatvàttadabhàvavyavacchedasya /
na hi bhàvàdanyastava bhàvàbhàvo nàma /
bhàvàntaràõi tu kasmàdvyavacchidyante /
tadabhàvàvinàbhàvàditi cet /
kutaþ punarayaü bhàvàntaràõàü bhàvàbhàvàvinàbhàvaþ /
pãtàdibhàvatàdàtmyena kadàcidapi nãlasya bhàvasyànupalambhàditi cet /
yatra tarhyekàvayavavçtterapyekasyàvayavàntareùu varttamànasya tàdàtmyaü dç÷yate na tatraikàvayavasaüsçùñàbhàvàvinàbhàvo 'vayavàntarasaüsçùñasya,
tasmànnaikatvanànàvçttitvayorvirodhaþ /
api ca ekaü vij¤ànamanekai råpacakùuràlokamanaskàraiþ kathaü sambadhyate, sambadhyamànaü và, na vàstavaþ ka÷citkàryakàraõabhàvo nàmàsti sambandhaþ /
pratãtya kathamekam /
samutpàdamàtraü taditi cet /
atha kasmàdråpàdyeva pratãtya råpaj¤ànaü jàyate na punà rasàdyapi /
svabhàva eva tàdç÷o yatastàneva pratãtya jàyate na punà ràsabhàdãniti cet /
hanta bhoþ svabhàvàn bhinnàn pratãtya kathameko bhàvo jàyate /
ko virodho na hi kàryakàraõayostàdàtmyaü yena kàraõasvabhàvànurodhaþkàryasya bhavediti cet /
tatkimavayavàvayavinorapyabhedaþ samavàyasya và tàbhyàü, yenàvayavabhadeþ'vayavino và samavàyasvaya và bhedo bhevaditi samaþ samàdhiþ /
tasmàdyadyadavayavini pramàõaü vakùyàmaþ
tattadasati bàdhake 'pratyåhamavayavinamavasthàpayiùyatãti siddham /
yaþ punarmanyate avayavasamudàya
evàvayavãti taü pratyàha bhàùyakàraþ /
samudàyya÷eùatetyàdi /
sugamam // 32 // 

_________________________________________________


     NyS_2,1.33: sàdhyatvàdavayavini saüdehaþ //


sàdhya-haþ (så. 33) // paraü pratyasiddhatvamevàvayavinaþ sàdhyatvam /
sa khalvevaü mene saüvinniùñhà hi viùayavyavasthitiþ /
sa eva saüvidà vyavasthàpyate yastasyà viùayaþ /
sa eva viùayo ya àkàramasyàmarpayati /
na ca nirantarotpannaråpàdiparamàõvatiriktamavayavyàkàraü bibhratãü saüvidamãkùàmahe, kiü tu nirantarotpannaråpàdiparamàõvàkàràm /
sthaulyaü ca na yadyapi paramàõånàü pratyekamasti,
tathàpi pratibhàsadharmo bahutvàdivanna punaravayavinamekamavasthàpayitumarhati /
yadàhuþ, so 'yamamålyadànakrayãsvàkàraü ca j¤àne samarpayati pratyakùatàü ca svãkartumicchatyavayavãti /
tadevaü paraü pratyavayavino 'siddhervipratipattiþ /
tataþ sàdhakabàdhakapramàõàbhàve sati saü÷aya
ityarthaþ /
na sàdhyatvaü svaråpeõa saü÷ayaheturiti matvà bhàùyakçdàha /
evaü ca satãti /
paràsiddhatve satãtyarthaþ /
sàdhyatvàditi yathà÷rutaü såtraü gçhãtvà vàrttikakàro vikalpyàkùipati /
kiü punaratreti /
( 217 / 1 ) kuta÷ciddhetostasya dharmiõo 'bhyanuj¤ànamaïgãkàramarhati, sarvasyaiva hetorà÷rayàsiddheriti bhàvaþ /
athàvyatireka
iti /
satyeva dharmiõi tasyàvayavebhyo 'bhedo dharmaþpa sàdhya ityarthaþ /
avayavyapekùatvàditi /
pañamapekùya hi tantavo 'vayavà bhavanti, no khalu raõóàkaraõóàvasthitàstantavo 'vayavà ucyanta iti /
na ca ùaùñhãti /
( 218 / 1 ) pañasyàvayavàstantava
iti na ùaùñhã, tathà ca pañasyeti vi÷eùaõàbhàve avayatvamàtraü hetuþ syàt, sa ca viruddha
ityarthaþ /
anarthàntarabhavenàvayavatvamityasyodàharaõam /
na ca tantustantoriti /
ùaùñyarthàbhàve tåttaramudàharaõamiti /
tantånàü tantvakvakatvaü bravãtãti /
tacchabdasya pradhànaparàmar÷akatvàdityarthaþ /
avayava÷abdasya ÷ceti /
pårva kàraõamavivakùityà avayava÷abdasya paràpara÷abdadattsambandhi÷abdatàmàtraü gçhãtvoktaü,
samprati kàraõatvaü vivakùittyocyata ittyayaunaraktyam /
de÷ayati /
naiva hãti asat kriyamàõaü nirvartyaü,
na càsmàkaü satkàryavàdinàü tadastãtyarthaþ /
dåùayati /
etacceti /
na hi pañàkàrapratyayastantumàtràlambano raõóàkaraõóàvasthiteùvapi tantuùu prasaïgàt /
na ca tantuparimàõabhedàlambanaþ, tasvaya pårvamapi sattvàt /
asattve và satkàryavàdavyàhatiprasaïgàt /
tasyaivàsata utpatteþ /
tasmàttantuùvapareùu para ityakàmenàpi mithyàpratyaya iti vaktavyaü,
tathà ca dåùaõamiti /
pratij¤aikade÷a÷ceti /
saüyogamàtrapakùãkaraõa ityarthaþ /
tànyeva tànãti /
( 219 / 13) tànyeva pratyàsannàni kùaõabhaïgapariõàmapratikùeùàdityarthaþ /
yathà daõóàdyanekaü kàraõamiti /
daõóavemàdyanekaü kàraõaü ghañapañàdãnàü kàryàõàm /
saüyogàdinimittàntaràpekùamiti /
saüyoga àdiryeùàü nimittàntaràõàü kumbhakàrakuvindàdãnàü tàni nimittàntaràõi /
atadguõasaüvij¤àno bahuvrãhiþ, yathà citràguriti /
tena sàdhyasyaiva dçùñàntateti na doùaþ /
vimç÷yàvadhàrayati /
vayaü tu bråmo vibhàga utpanna iti /
( 221 / 8 )
saüyogo 'napakùekarmakàraõakaþ, karmakàryatvàdvibhàgavaditi sthite pratibandhakàpagamàtraü vibhàgena kriyata
iti sidhyati /
yathà và saüyogaþ sàdhàraõakàryadravyeti /
yadà hi pañaþ pàñyate tadà yeùàmavayavànàmavasthitànàü saüyogànàü pañàkhyaü sàdhàraõaü kàryaü, tasya sàdhàraõasya kàryadravyasya pañasya ca tadasamavàyikàraõànàü ca saüyogànàü keùàü cidvinà÷ottarakàlamarddhapañàrambhe teùàmanapekùàõàü kàraõatvaü, vibhàgastu karmajanyastatra katipayasaüyogavinà÷advàreõa sàdhàraõapañàdikàryavinà÷amàtre vyàpriyate na tu vibhagàpekùo 'rddhapañe janayitavye saüyogaþ kàraõamityarthaþ /
na hi pramàõamantareõeti /
( 222 / 2 ) mithyàj¤ànamapi pramàõapårvakaü, samyagj¤ànapårvakatvàdviparãtakhyàterityarthaþ /
vçkùasthitiü bhàvayadbhiþ /
pårvàparapratyayaikaviùayasya vçkùasya sthitiü sthiratàü bhàvayadbhirityarthaþ /
bhedàdar÷anamiti ( 224 / 9 ) àkàribhedàdar÷anam /
yathà ghañapañàvàkàriõau bhedena dç÷yete naivamavayavàvayavinau, nàpi samavàyasamavàyinàvityarthaþ /
yasmàdayamupanayo ( 225 / 7 ) 'vayavà÷ca tantavo 'vayavã ca paña iti /
pårvamavayavà÷cetyetàvanmàtraü hetåkçtaü, samprati tvavayavàvayavinàvityapaunaruktyam /
anyo 'vayavàrtha iti /
avayavino 'nyo 'vayava÷abdàrtha
ityarthaþ /
prade÷ino 'nyaþ prade÷a÷abdàrtha ityarthaþ /
tatprade÷a÷abdasya vyapade÷aviùayatvasyeti /
( 226 / 7 ) tantavo hi pakùãkçtàþ pradhànamiti taditi sarvanàmnà hetugatena paràmraùñavyàþ /
tathà ca tantuprade÷asya vyapade÷aviùayatvaü na tantånàmityasiddho heturityarthaþ /
tebhyaståtpatteriti--kalpitasya hetorvivaraõaü tantubhyaståtpadyate paña iti /
ubhayena vyàghàtàditi /
( 22 / 9) abhyupagame nànabhyupagamenetyarthaþ /
dravyàntareti /
dravyàntarotpattide÷àvacchedo vyavacchedaþ /
yathà pañotpattide÷àdanyo ghañotpattide÷a
ityarthaþ vyaktyàdidharmabhedeneti /
àdigrahaõenàvirbhàvasaüsthànàdaya
ucyante te ca kàraõavyàpàràtpårvaü nàsanniti janmàpi teùàmapårvamityarthaþ /
yathà cakràdibhyo ( 228 / 4 ) rathàvayavebhya ityarthaþ /
himavatparamàõukamiti /
( 230 / 1 ) paramàõugrahaõaü måkùmadravyopalakùaõàrtham /
na punaþ paramàõordvyaõukàdanyatràrambhasambhavaþ /
na ca vivàdàdhyàsitaþ paramàõurna mahaddravyamàrabhate paramàõutvàd dvyaõukàrambhakaparamàõuvat /
amahattvàcca na himavatparamàõukaü pratyakùaü syàt /
tasmàddhimavaddhimabindubhyàü saüsargibhyàü saüyogàdavayavidravyamàrabhyate mahattvaü càsyàvayavamahattvàdutpadyate /
tathà ca càkùuùatvamasya bhavati /
evaü toyadavimuktodabinddadhisaüyogàt
dravyàntarotpattiþ pratipattavyà /
bhàvo 'pratyakùaþ syàditi /
bhàvaþ sattà /
nanu yathà saüyogaþ saüyogidvayaniråpaõàdhãnaniråpaõaþ tayorekasyaivàpratyakùatve na pratyakùa evamavayavàpratyakùatve nàvayavã pratyakùaþ syàdityata àha /
na càyaü pakùa iti /
saüsçjyamànaniråpaõàdhãnaniråpaõo hi saüsargo yuktaü yattadaniråpaõe na niråpyata iti /
na tvavayavyavayavaniråpaõàdhãno yatteùvaniråpiteùu na niråpyata iti /
tryaõukasyàvayavàgrahaõe 'pi grahaõàt /
evaü vidravarttino hastivanaspatyàpaderavayavàgrahaõe þpi grahaõàditi bhàvaþ /
na ca tatkçto 'sti bheda
iti /
na grahaõàgrahaõakçto bheda ityarthaþ /
na hãndriyamanyasya sàükhyasyànyathà såkùmatvenàrthaü prakà÷ayati /
anyasya naiyàyikasyànyathà sthaulyena
avikalpatvàdaikaråpyeõàvasthànàditi /
pratyakùapramàõavirodhàditi /
( 232 / 5 ) mahàbhåtànàü hi målakàraõaü paramàõavaþ paramasåkùmàsteùàmapratyakùatve mànasànuvyavasàyagamyaü paramasåkùmaviùayaü me pratyakùamiti tadabhàva÷càtmani saüyuktavi÷eùaõena manaþsannikarùeõa pratyakùavirodha
ityarthaþ /
eke tviti /
yameva hi tryaõukaü dç÷yaü bhavanto dç÷yàvayavamàcakùate tameva vayaü paramàõumàcakùmahe, na hi tadavayavakalpanàyàmasti pramàõamiti bhàvaþ /
kathavagamtaye bhidyate trasareõuriti /
aïgulyagràmyàü mçdyamànasyàsyàdar÷anaü såkùmatayà 'pyupapadyate /
jàlasåryamarãcisthameva tadrajaþ kathaü cidupalabhyate nànyatheti bhàvaþ /
dravyatve satãti sàmànyasamavàyau nivartayati /
bàhyetyàtmànaü nibartayati /
anityatvàcceti /
anantàvayavatvena merusarùapayorabhinnaparimàõattvaprasaïgàt
mahàbhåtamålakàraõamanavayavaü kalpanãyaü na ca dravyamanavayavaü vina÷yati àkà÷àdivaditi nityàþ paramàõavastrasareõavastvanityà iti na paramàõuþ /
anityatvameva kuta ityata àha /
sàmànyavi÷eùavata iti /
saühatànàmiti /
råpàdãnàü saïghàtaþ paramàõuriti /
nacàsaühatapratiùedha
iti /
apratiùedhe vàta evàsaühatàþ paramàõava
iti bhàvaþ /
saüyujyate càyaü vibhajyate càyamavayavyantareõeti na vyatireka iti /
yathà bhinnàtsaüyogàpràptyabhàvo vyàvçtta evamabhinnàdapi, na hi sa eva tantustenaiva tantunàpràpyataityarthaþ /
sattvarajastamàsàü na saüyogaþ kiü tu teùàü svàbhàvikaþ sa ko 'pi paüriõatibhedo yataþ saübhåyakàritvamityarthaþ /
gurutvàntarakàryàgrahaõàditi /
( 233 / 21 ) avayavagurutvàd
gurutvàntaramavayavinastasya yatkàryamavanativi÷eùastasyàgrahaõàdityarthaþ /
satyamupapàditaþ pakùadharma iti /
( 234 / 10 ) kàryàgrahaõena kàryàbhàvastataþ kàraõasya gurutvasyàbhàva
ityarthaþ /
pratiùedhyaü kàryagataråpàdi tadabhyanuj¤àtaü bhavatãti /
tathà 'pi kutaþ pratyakùavirodha ityata
àha kàraõaråpàdaya iti /
cohetau /
etena kàrye råpàdipratipattiþ pratyuktà niùedhyatveneti /
yadà hi kàryameva råpàdi nàsti tadà kasmàttatra råpàdipratipattiþ pratiùidhyate ityarthaþ /
yathà råpàdyantarakàryamiti /
avayavigatànàü råpàdãnàü kàryaü råpasaüskàràdavayavina÷càkùuùatà evaü dç÷yateti /
upanyàsaþ sthàpanam /
yadyapyayamavanamanavi÷eùàbhàvastulàvyadhikaraõaþ
na, tathàpi na ÷àbdã tulàsaübandhitàsya pratãyate,
kiü tvavanamanavi÷eùasaübandhitetyetàvatoktam /
so 'yamiti /
( 235 / 2 ) asiddhastàvadityakade÷ino dåùaõam /
tadetadekade÷idåùaõaü dåùayati /
na tadvattànupalabdheþ /
paramàrthadåùaõamàha /
ayamapãti /
gurutvamàtropahitànàmaõånàmavanamanavi÷eùaü na karoti tulà /
dravyasamàhàra iti ( 236
/ 2 ) kàryakàraõadravyasamàhàro mçtkaõamçccårõa÷arkaràkapàlakumbhasamàhàra
ityarthaþ /
nanu samàhàraþ kumbhasya kàraõaü tacca j¤àteyadgurutvamevetyata àha /
na ceti ( 236 / 3 ) ye tvàhuþ sarvo mçtkçõàdiþ kumbhaparyavasànaþ kàryasamåhaþ paramàõuùveva samavaiti, te hi mçtkaõàdikamàrabhya mçccårõànyàrayanta
iti /
prasaïgàttanmatamapàkartumupanyasyati /
ke cittviti /
niràkaroti /
tànpratãdamiti /
gurutvamenupataditi /
( 337 / 7 ) na ca yathà pradãpàdhãnaprakà÷àghañàdayo na tu pradãpaþ pradãpàrdhànaprakà÷aþ tasya svamahimaniùiddhatamonuùaïgatvàt /
evaü gurutvàdhãnapàtà ghañàdayo, gurutvaü tu svasya cànyeùàü ca gurutvàntarànapekùaü patanaheturiti vaktavyam /
na hi pradãpena svàtmani prakà÷ayitavye kiü cidanyat kriyate, yàdç÷à ghañàdayaþ svaprakà÷opàde tàdç÷aþ pradãpo 'pi /
cakùuùaþ punarayaü svabhàvabhedo yena ghañàdau prakà÷ayitavye pradãpamapekùate na tu pradãpe prakà÷ayitavye pradãpàntaramiti /
tasmànna pradãpasya svàtmani karmakaraõabhàvaþ /
gurutvaü tu dravyagatasya patanakarmaõaþ karaõaü,
tena hi dravyaü pàtyate /
svagatasya tu patanakarmaõaþ karaõatve tadeva karma karaõaü ceti svàtmani vçttivirodhaþ /
àtmanastu svàtmani prakà÷ayitavye kartçtvameva na karmatvamityupapàditàmiti /
tasmàdguõàdayo vivàdàdhikaraõà na patanti adravyajàtãyatvàdgurutvavaditi siddham /
siddhàntyàha /
veda punaritiptaü kàraõaü pramàõam /
råpàdayo na saüyogaråpapràptimantaþ guõatvàt saüyogavadityapràpte råpàdiùu ni÷cayàttadadar÷ananimitto råpàdiùu pràptibhramo dravyeùu pràptipratyayaþ parimàrthika
eveti vini÷cayaþ /
tadanenàbhipràpayeõopasaüharati /
tasmàdvyavasthitamiti /
( 238 / 8 ) ÷eùamatirohitàrtham
//  33 // 

_________________________________________________


     NyS_2,1.34: sarvàgrahaõamavayavyasiddheþ //


sarvà--ddheþ (så. 34)
//  syàdetad yathà 'vayavinaü nàbhyupaiti paraþ evaü guõakarmàdyapi /
tatkathamayaü prasaïgaþ parasya sarvàgrahaõamityata àha tadidaü såtramiti /
( 240 / 9 ) yo 'pi hi tàvad guõakarmàdi necchati so 'pi na tatpratyayamapanhute asti laukikaparãkùakàõàbhavayavidravyaguõakarmàdipratyayaþ so 'yama÷akyàpanhavaþ tasya ca pratyakùatvamupapàditaü pratyakùalakùaõe /
avayavidravyabàdhakàni ca pramàõànyadhastànniràkçtàni /
so 'yamasati bàdhake svayaü ca guõàdibhi÷ca sahopalabhyamàno na ÷akyo niràkarttumityadhikaraõàrthaþ
//  34 // 

_________________________________________________


     NyS_2,1.35: dhàraõàkarùaõopapatte÷ca //


dhàra--÷ca (så. 35) // te ete dhàraõàkarùaõe goghañàdikamupalabhyamànamavayavinaü sàdhayataþ, kuto niravayave vij¤ànàkà÷àdau,
avayave ca paramàõau càdar÷anàt /
idamevaü prayogamàrohati /
yo 'yaü dç÷yamàno goghañàdiravayavã paramàõusamåhabhàvena vivàdàdhyàsitaþ
nàsàvanavayavã dhàraõàkarùaõànupapattiprasaïgàt /
yo yo 'navayavã tatra tatra dhàraõàkarùaõena bhavataþ yathà vij¤ànàdau, na càyaü goghañàdistathà tasmànnànavayavãti /
na virodha iti /
( 241 / 3 ) vyabhicàralakùaõo doùo virodhaþ /
avayavina eva te pratyekamiti /
paramàõusamåhe tu pratyekamapi na paramàõavo 'vayavina ityarthaþ /
vi÷eùahetvabhàvàditi /
evaü hi vi÷eùahetuþ syàd yadyavayavinamantareõa kva cidvij¤ànàkà÷àdau saügraha÷coktalakùaõo dhàraõàkarùaõahetutà và 'sya dçùñà syàt /
na càsau dç÷yate kàùñhatçõopalàdayaþ pratyekamavayavina
evetyarthaþ /
syàdetat /
avayavityena tulyatve 'pi kasmàdekatra dhàraõàkarùaõe nànyatretyata àha /
pàü÷urà÷ãti /
samåhamàtratvena tulyatve 'pi yathà ka÷cidvi÷eùe heturevamavayavitvena tulyatve 'pãti samànamityarthaþ /
tatsahacaritasya sambandhavi÷eùaþ snehadravatvakàrita iti /
tasmàdbhàùyakàrasya såtradåùaõaü paramatena draùñavyam // 35 // 

_________________________________________________


     NyS_2,1.36: senàvanavad grahaõamiticet ? nàtãndriyatvàdaõånàm //


athedànãmanvayipana iti /
anvayavyatirekiõa
iti /
paño 'yamityekaviùayà buddhirekabuddhiþ
tantava iti nànàviùayà buddhiranekabuddhiþ /
samuccitàsamuccitaviùayatvàditi /
asamuccitaviùayatvàdekabuddheþ samuccitaviùayatvàdanekubaddheriti /
prà÷aïkàta
itassåtram /
senà--nàm (så. 36) // tathoktamiti /
( 243 / 9 ) bahuntvaseükhyaiva senà vanaü ceti /
yastu manyate senà vanamiti vyapade÷àya ta¤jjarnitàya và vij¤ànàya bahutvasaükhyàü kathaü citkàraõaü sambhavati yastvayamaindriyakaþ pratyayaþ pratyekamagçhãtaikatveùu vçkùeùànutpannàùekùàbuddherdràgityekaghatavanàvagàhã jàyate tatra kàraõàbhàvena bahutvasyànutpàdànna bahutvasaükhyàlambana iti na parituùyati taü pratyàha /
abhedapratyayasya ceti /
upalabhyamànaråpeùveva kuta÷cinnimittàdanupalabhyamànapçtha(tkve)ùu mithyàbhedabuddhirbhavati /
na punaþ sarvathànupalabhyamàneùviti tàtparyàrthaþ /
yastu nobhayapakùasaüpratipannamasti jagati kiü cidekamiti manyate taü pratyàha
ekaü nàstãti /
syàdetat /
dåràtkàùñhaloùñhatçõapàùàõàdayaþ pratyekaü pçthakkçtà nopalabhyante /
samudàyastu teùàü dç÷yate /
na ca te dravyàntaramàrabhante vijàtãyatvàttathàmà bhåvan paramàõavaþ pratyekaü dç÷yàþ samåhastu teùàü dç÷yate vinaiva kàryàntaràrambhamityata àha /
gçhyamàõàgrahaõasya ceti /
( 243 / 3 ) teùàmevàgçhyamàõànàmapi militànàü dar÷anaü yena råpeõa grahaõayogyatà nimittàntaràttu na gçhyante, paramàõavastu paramasåkùmatayà nasvaråpeõa grahaõàrhà iti milità api na grahãtavyà eva, na jàtu milità api pavanasamåhà bhavanti càkùuùàþ /
råpavanmahattvamapi bhàvànàü svaråpayogyatà grahaõaü pratãti bhàvaþ /
tata÷ca ta evaindriyakà anaindriyakà÷ceti mahànvirodhaþ /
atràntare vàrttikakàra àha sma---ko và virodho bahavaþ saüjàtàti÷ayàþ pçthakbhaveyuþ kàraõaü buddheryadi nànmendriyàdivaditi /
etadapi vàrttikakçtaivàthànupajàtavi÷eùà iti vadatà paràstam /
na khalu sthairyasiddhau bhàvànàmayavavidravyotpàdamantareõàstyanyo 'ti÷ayaþ paraümàõånàm /
na ca yamàgantukamàsàdya paramàõavo 'vayavinaü janayanti tenaiva sthålabuddhiü,
kçtamavayavineti sàüpratam /
yadàbhàsà hi buddhistadasyà àlambanapratyayaþ /
na ceyaü parasparavyàvçttaparamasåkùmaparamàõvàlambanà tathà sati sthålabhedàttadekamiti ca syàt /
na caiùa pratyayo vikalpaþ spaùñapratibhàsatvàt /
na vàvikalpopàdhirasya vi÷adatà nirvikalpakenàpi tasyàgrahaõàt /
na ca pratibhàsadharmaþ sthaunyam /
nànàdigde÷asthitasya nirantarasyaikena vij¤ànena grahaõaü sthaulyam /
tatkhalvãdç÷atvaü paramàõånàü pratibhàsasamayabhàvãti pratibhàsadharma
ityucyate /
tathà caiùa samãcãna evànubhavaþ
na hi te na paramàõavo na ca na nirantarotpannà na ca na digde÷abhinnà na vaikasminvij¤àne na cakàsati /
tasmàt kasyàtrànyathàtvam /
yathàha--- 

na ca taddar÷anaü bhràntaü nànàvastugrahà(dya)tsvataþ /
sàüvçtagrahaõaü nànyanna ca vastugraho bhrama /
iti /

atra tàvattilataõóulavadgandharåparasaspar÷aparamàõubhirantaritatayà nairantaryameùàü nàsti /
tasmàdantaràlàgrahaõe dåràdekaghanavanapratyayavadayaü mithyàpratyayo råpàdiparamàõånàü sàntaratvàdå anekatvàcca /
na càsati bàdhake mithyeti yuktam /
ukta÷ca bàdhakàbhàvaþ, sthemà ca bhàvànàmupapàdayiùyate /
tasmàdayuktametadapãti /
idameva parãkùyata
iti bhàùyam /
sarvatràvayavinamapanhuvànasya
atãndriyaü vàõusaücayamàtramicchataþ senàvanàïgànàmapi karikusumbhàdãnàmatãndriyàõusaücayamàtratvàd
dçùñàntàbhàva iti tàtparyàrthaþ /
÷aïkate dçùñamiti cet /
senàvanàïgàni tàvad
dçùñatayà na ÷akyànyapahnotumiti siddhaü nidar÷anamityarthaþ /
niràkaroti /
tacca naivamiti /
yadi dçùñamapratyàkhyeyamavayavyapi dçùña iti so 'pi na pratyàkhyeyaþ /
athàyaü parãkùya pratyàkhyàyate senàvanàïgànyapi pratyàkhyeyànãti dçùñàntàbhàvaþ sàdhyasamatvàditi bhàùyàrthaþ /
vàrtikaü ya÷càyamanekasminniti /
avidyamàno vi÷eùaþ ÷uktau rajatatvaü tasya dar÷anaü vaõigvãthyàdau tasya dvàraü saüskàraþ tenàndhyàropitaþ ÷uktiviparãtatharmo rajatatvaü yena sàmànyada÷anena tattathoktaü tasya bhàvaþ tattà sàmànyadar÷anasyeti /
tirobhåtabhedamupamànameva bhàktaü bhedollekhena j¤àyamànamaupamikamiti vivekaþ (saüj¤àj¤ànamaupamikãdàharaõam) /
yathà siüho màõavaka iti /
( 244 / 5 ) nanvetadapi tirobhåtabhedatayà bhàktamevetya àha /
siüha iva siühaþ /
ayamarthaþ /
siüha÷abdàdupamànàdàcàre sarvapràtipadikebhyaþ /
kviviti kvibantàtkarttari api kçte siüha÷abda upamànàrtho bhavati /
nànàbhàve càõånàmityàdibhàùyaü vyàcaùñe /
mithyàpratyayà apãti /
tadabhàve tu /
pradhànàbhàve tu ghañàdau mithyàpratyayà iti /
paramàõuùu saüciteùviti /
yeùàmapi ghaño 'vayavã tairapi paramàõusaücayo 'bhyupeyaþ yeùàmapyevayavã nàsti tairapi paramàõusaücaya upayaþ so þyamubhayasaümataþ saücaya ityarthaþ /
te 'pi saücità eveti /
vaibhàvikà khalu vàtsãputrà bhåtabhautikasamåhàt pañàdãnapi ÷abdàdãnicchanti atasteùàü mate ÷abdàdayo na mukhyamekatvaü saïkhyàyà guõasya guõeùu ÷abdàdiùvayàvàt /
api tu bhàktamevetyata
àha /
÷abdàdiùucaikapratpayaya iti /
÷aïkate sarvatreti /
( 245 / 1 ) niràkaroti /
na dve ityatreti /
samuccayanivçttimàtrameva cedekatvaü dvitvaniùedhena samuccàyo nivarttata iti tannivçttipàtramekatvameveti ekamanekaü veti saü÷ayo na syàt /
na ca tatrottaramekameveti viyamàrthaü bhavediti /
gatau /
pràptau /
÷aïkate sarvatreti /
niràkaroti /
naikamityatreti /
ayamabhisaüdhiþ /
dvitvàdãnàmabhàve samuccayamàtraü syàt /
na tu samuccayànàmavàntarabhedaþ tathà ca naikamityasamuccayasahitaikatvasamuccayaþ pràpta eveti na saü÷ayaþ syàt /
idaü tviha vaktavyam /
÷abdàdau dvitvàdyabhàve kathaü dvitvàdiprayogaþ /
bhàkta iti cet /
kiü bhaktinimittaü /
samuccayamàtraü cet kuto dvàviti niyamaþ /
samuccayavi÷eùàditi ced nanvasya nàstyàjànato bheda ityuktam /
na ceha dvitvamasti yadvi÷iüùyàt tathà càkàmenàpi samuccayànàmavàntarabhedaþ svàbhàviko vaktavyaþ /
tathà ca sa evàstu saü÷ayaviùayaþ kçttaü dravye dvitvàdineti /
tasmàtsaüvideva bhagavatã vaståpagame naþ ÷araõaü samuccayàdivilakùaõaü dvitvàdyavagàhamànà vyavasthàpikà dvitvàdãnàü tadanusaraõaprakàra÷ca yuktibahulatayà vàrttikakçtà kçta iti mantavyam /
yaþ punaranubhåyamànamekatvaü dvitvàdãü÷cànubhåyamànànna pratipadyate tasya khalvanubhavamapanhuvànasya nirmaryàdatayaikatvàdhàro 'pi nàstãti kasya samuccayo dvitvàdiþ syàt /
samuccayàbhàve 'pi kasyàbhàva ekatvaü syàdityàha /
yaþ punariti /
api ca ekatvàdãn mukhyànanabhyupagacchato 'yamapi bhàktaþ prayogo ta syàdityàha /
ekattvadvitvàdãü÷ceti /
bhàùyamanubhàùyavyàcaùñe /
teùu caivamiti /
( 246 / 2 ) iyattànavadhàraõàditi /
pratyakùaparimàõaviùayamiyattàvadhàraõaü paramamahatàü tvapratyakùaparimàõànàü satyapãyattànavadhàraõe nàparimàõatà dravyatvenavyomàdãnàü parimàõànumànàditi /
yathà mahatparimàõa iti /
kuvalaparimàõàdàmalakaparimàõaü mahaditi laukikà vyapadi÷anti /
yathà kuvalàdàmalakaü mahaditi /
na ca parimàõasya parimàõayogaþ
anavasthàprasaïgàditi /
tammàdbhàkto 'yaü vyapade÷omahattve mahaditi /
tasmin tac÷abdo bhàktamahacchabdavàn guõatvànmahattvavat guõatvaü ca ÷abdasyànumànalakùaõe prasàdhitam /
bhàktaü ca mukhyapårvakamiti kva cinmukhyena mahatvena bhavitavyaü taccàsati bàdhake dravye mukhyamiti siddham /
na mahatpratyayaviùayatvàditi /
( 247 / 16 ) na tanmàtràd api tvabàdhitàdananyathàsiddhàditi tadevàha /
api tvityàdi /
anenànanyathàsiddhirdravye mahatpratyayasya dar÷ità /
tathaikàdimahatpratyayà iti /
( 248 / 10 ) samudàyamekamà÷rityeti ÷eùaþ /
samudàya÷ca samudàyàntarapràptàviti /
yadà hi bhinnà api samudàyinaþ pràptyà ekãkçtà ekaþ samudàyaþ tadà samudàyàntaramapi samudàyàntareõa pràptamekaþ samudàyo na caikasyàtmanà pràptirasti /
na hi tadevàïgulyagraü tenaivàïgulyagreõa pràpyate tata÷ca dvayoþ samudàyàpràptirityayuktamityarthaþ /
codayati /
naiva jàtirastãti /
ayamabhisaüdhiþ
na sàmànyaü nàma vastusad yasyà÷rayo vastubhåto 'nusriyate /
tathà hi tatpiõóe và varttate sarvatra và, yadi sarvatra sarva eva gàvaþ prasajyeran yathà hi ÷àbaleyàdayo gotvàbhisaübandhàd gàva evaü vi÷vameva tatsambaddhamiti gauþ prasajyeta /
atha keùu cideva piõóeùu vartate tadà vaktavyaü tato yadà kva cidde÷epiõóo jàyate tadà vaktavyaü kutastyaü punarasya gotvamiti /
na tàvattatràpi piõóotpàdàtpårvamàsãnnàpi piõóapàntaràdagataü tasya niùkriyatvàtpiõóàntaratyàgaprasaïgàcca /
na ca piõóe jàyamàne jàyate anityatvàpatteþ piõóàntarasya ca gotvàjjanmàjanmasvaråpaviråddhadharmàdhyàsena bhede satyasàmànyatvaprasaïgaþ /
tadito mahàvyasanàdvibhyatà sàüvçtameva sàmànpayamàstheyaü na pàramàrthikatiti /
pariharati /
jàtivi÷eùasyeti /
( 249 / 2 ) pratyayànuvçttiryadyapi pratyakùà tathà 'pi vipratipannaü prati saiva liïgamucyate /
tyanti hi ke cidbhàvà ye sahàvasthàne 'pi parasparamasambaddhà yathà samànakàlà gandharasaråpaspar÷à vij¤ànàni ca bahåni pareùàü samànakàlànyapyasaüsargãõi /
dikkàlàkà÷àtmàna÷ca sahàva, sthànà api parasparàsaüsargiõo vai÷eùikàõàü tathà sàmànyamapi sarvàsaübaddhamapi sarvaiþ sahàvatiùñhate /
yàstvasya vyaktayastàbhiþ paraü sambadhyante /
tathà ca yatra jàyante vyaktayastatràsambaddhàvapi staþ sàmànyasamavàyàviti /
tàsà janmaivava sàmànyasamavàyàvacchedaþ /
sa ca svakàraõàdananuyojya
iti vastugatiü pràmàõikãü vidvàso nàsmàddåùaõàdbibhyatãti /
bàdhakàntaràõi càsyàvayavivyàkhyànena pratyàkhyàtàni /
tàvadeva tarhyadhikaraõaü jàteþ pràptamiti /
ye ye dçkùatvàdijàtimanarpakùà vya¤jayanti te te parasparaü vçkùàdivyaktitayà bhidyante /
yathà kiü÷ukà÷okacampakàdayo bhinnàstaravastathàr 'vàgbhàgamadhyabhàgàparabhàgà api bhinnastasya syuþ /
avayavini tu jàyamàne nàya doùaþ /
tasya sarvàvayavasàdhàraõyena pratyabhij¤àyamànatvàt /
na caivamavayavino 'pi tàvantaþ syuriti vàcyam /
tasyaikasya sarvàvayavasàdhàraõyena pratyabhij¤àyamànatvàt /
avayavàntarasya tu nàvayavàntare pratyabhij¤àyamànatvàt /
teùàü vçkùavyaktihetutve vçkùànekatvaprasaïga
iti /
sarvàpakçùñaþ saüdhàta÷ceti vyàghàtaþ /
saühanyamànàpekùayànapakarùàdityarthaþ /
sàkhyamavayavebhyo 'narthàntaramavayavinaü manyamànaü prati prayogamàha /
arthàntaramiti /
( 250 / 18 ) pràvaraõasàmarthyaü pañasya tantånàü tu pañotpàdanasàmarthyam /
tantupañaråpe iti /
tantånàü nãlapãtalohitàdiråpaü pañasya tu citraü tatra nãlàdãnàü samavàyikàraõaü tantavaþ citraspavaya tu pañaþ /
evaü tantupañayoþ sàvarõye 'pi ka÷cidvi÷eùa unneyaþ /
vi÷eùavattvaü ca vaiyadhikaraõyena pratãyamàyanatvaü tena ca bhinnakàraõatvaü tena ca bhinnasamavàyikàraõatvaü sàdhyata iti na siddhasàdhanaü nàpyanaikàntikatvamiti /
ye tu pakùahetå anyathàkàre gçhãtvà dùayàübabhåvuþ
tanmatamupanyasya dåùayati /
eke tviti /


____________________________________________________________________


     NyS_2,1.37: rodhopaghàtasàdç÷yebhyo vyabhicàràdanumànamapramàõam //


anumànamidànãmiti bhàùyam /
atredànãpadàrthamàha vàrtikakàraþ /
athedànãmavasarapràptamiti /
( 251 / 5 ) udde÷akrama
eva lakùaõaparãkùayoþ sambandha ityarthaþ /
rodho--õam (så. 37) // apramàõadasya vyàråyànabhàùyamekadàpãti /
pratipàdakaü ni÷càyakam /
lakùyaparatvàllakùaõasya lakùaõayuktasya lakùyasya vyabhicàràdapramàõatvena lakùaõameva dåùitaü bhavatãtyarthaþ /
vàtikam /
pårvavadàderudàharaõànãti /
atra ca nadãpåramayåravà÷ite ÷eùavata udàharaõe pipãlikàõóasa¤caraõaü càciramutpastyamànasya varùasya na kàryaü na hyanàgataü kàraõaü bhavati pårvotpannasya /
na ca nàsàvakratvàdayo 'pyanàgatena maraõena kriyante tathà sati putro 'pi pituþ kàraõaü syàditi sarvamavadàtam /
kàryakàraõabhàvavyavasthàpanaü laukikaü bhavetu /
niyamavàn khalu pràgbhàvaþ kàraõatvasya vyavasthàpako niyamavàü÷ca pa÷càdbhàvaþ kàryatvasya vyavasthàpakaþ nàsàvakratvàdayo maraõasya yatkàraõaü tasya pårvakàryàõãti pratyàsattyà 'nayà maraõamanumàpayanti /
na ca vipãlikàõóasa¤caraõaü varùasya kàraõamanupalabdhasàmarthyàt /
asatyapi tasminvarùasyotpatteþ /
varùamålakàraõasya tu mahàbhåtasaükùobhasya pipãlikàõóasa¤caraõaü pårvakàryaü kvathyamànàþ khalu pipãlikà bhaumenoùmaõà svànyaõóàni bhåmiùñhànyupariùñànnayanti /
tasmàtpipãlikàõóasa¤càreõa varùakàraõamanumàya yadi varùakàraõàtkàryarü vaùamanumimate anumàtàraþ tadà pårvavadudàharaõam /
atha kàryakàraõabhàvamabuddhaiva tadà kàryakàraõabhàvàbhàvena sàmànyatodçùñasyodàharaõamiti mantavyam /
udàharaõavyabhicàradvàrakamiti /
lakùyadåùaõadvàreõa lakùaõasya dåùaõamityarthaþ /
na hi vyabhicàralakùaõasyànumànàpràmàõyapratipàdakasyànumànasya vyabhicàre kiü citpramàõamastãti // 37 // 

_________________________________________________



     NyS_2,1.38: naikade÷atràsasàdç÷yebhyo 'rthàntarabhàvàt //


bhàùye pipãlikàpràyasyeti /
pràya÷abdaþ prabandhàrthaþ // 38 // 

_________________________________________________


     NyS_2,1.39: vartamànàbhàvaþ patataþ patitapatitavyakàlopapatteþ //


tadevamanumànalakùaõaparãkùàdvàreõànumànalakùaõaü parãkùya saüpratyanumànaviùayaparãkùayà 'numànaparãkùàmavatàrayati bhàùyakàraþ /
trikàlaviùayamiti /
tatra vàrttikakàraþ satyàü kàlasya siddhau varttamànatvaü parãkùyate sa evàparãkùito 'dyàpi na sidhyatãti kàlasvaråpaü parãkùate /
tatra tàvaditi /
( 252 / 22 ) trikàraõyemiti /
( 263 / 3 ) kàraõàntaravaikalyaü viùayasyàyogyatvamabhàvo và viùayasyeti trãõyanupalabdhikàraõànãti /
atha dharmo 'pi nàstãti /
bhàvaråpo hi heturabhàvàdhikaraõo na bhavati abhàvaråpasya tvabhàvàdhikaraõatvàvirodha
ityarthaþ /
pariharati /
sàdhanàrtho hãyate /
na hi paràbhimato 'bhàvaþ sarvasàmarthyarahitaþ sàdhanaü kasya cidbhavati asmadabhimatastvabhàvaþ paratantrobhàvàdhikaraõa eva nànadhikaraõo nàpyabhàvàdhikaraõa ityarthaþ /
evaü kàlasya bàdhakapramàõàbhàvamuktvà sàdhakaü pramàõamàha /
paràparàdãti /
svayaü vidyamànayoraniyatadigde÷ayoþ samànadikkayorvà de÷atassannikçùñaviprakçùñayorvà viprakçùñasannikçùñayorvà yuvasthavirayorekasmin
÷arãràvasthàbhedànumitàtãtasåryodayàstamayaråpakriyàpracayabahutvàntaritajanmani sthavire yuvànaü ÷arãràvasthàbhedànumitàtãtasåryodayàstamayaråpakriyàpracayàlpatvàntaritajanmànamavadhiü kçtvà viprakçùñà buddhirutpadyate tàmapekùya bahutarasavitrudayàstamayavi÷iùñena kàlaprade÷ena yogàdvarùãyasi paratvasyotpatiþ evaü varùãyàüsamapadhiü kçtvà yavãyasi sannikçùñà buddhirutdyate tàmapekùyàlpataradinakarodayàstamayàlpatvàntaritajanmànamavadhiü kçtvà viprakçùñapà buddhirutpadyate tàmapekùya bahutarasavitrudayàstamayapracayavi÷iùñena kàlaprade÷ena gogàdyavãyasyaparatvasyotpattiþ /
tayo÷ca kàlapiõóasaüyogayoþ pratyakùatva na lokasiddhaü, te ete paratvàpatve kàlapiõóasaüyogàdutpadyamàne kàlakàraõavi÷iùñamàtmànaü kàryatayà gamayataþ /
såryodayàstamayakriyàpracayàlpattvabahutvavi÷iùñàtpiõóàdeva paratvàparatve bhaviùyataþ kçtamatra dravyàntareõa kàleneti cet /
na savitçsamavetàyàþ kriyàyàþ piõóenàsaübandhàt /
saüyuktasamavàyastvasyàþ sambandhaþ kàlena sarvagatenàsyàsti, na vàkà÷aü sarvagatamapi paràparavyatikaraü pratyavakalpate /
asya svaråpeõàbhedàt /
api càpakà÷àtmànau na paràparavyatikarakàraõam asàdhàraõaguõayogitvàt pçthivyàdivat /
tasmàtparàparavyatikarakàraõe kalpanãye /
te ca dravyamapàratantryàd àkà÷avatte dikkàlà ucyete evaü yaugapadyàpayaugapadyaciràkùiprapratyayà api kàlaliïgaü na hyete kriyàyàü tatkàrakeùu và bhavitumarhanti teùu satsvapi kàdàcitkatvàt /
nanvayaü kàlo 'pi nitya iti tasmin satyapyete kàdàcitkàþ kathaü kàlàkàraõam /
api /
yadyucyeta-- ekasåryaparispandàvacchinnakàlasambandhinyaþ kriyàþ yugapadanekasåryaparispandàvacchinnakàlasambandhinyaþ kriyàþ kramavatyo yaugapapratyagocaraþ /
evaü bahutarànekasåryaparispandàvacchinnakàlasambandhinã kriyà cirapratyayagocaraþ /
alpatarànekasåryaparispandàvacchinnakàlasambandhinã kriyà kùipramatyayagocara iti /
kçtaü tarhi såryaparispandasya kàlàvacchedena /
nanvayaü sàkùàdeva kriyàmavacchetsyatãti /
tathà ca yugapadàdipratyayà bhaviùyantãti /
tannà såryaparispandasya kriyàbhiþ sambandhàbhàvena tadavacchedakatvànupapatteþ na vàkà÷àdisambandhadvàramasya tadavacchedakatvam /
tathà hi nàkà÷àdayaþ kriyàyaugapadyàdipratyayanimittãm,
asàdhàraõaguõayogitvàd ghañavat /
evaü yaugapadyàdipratyayà na dikkàraõakàþ digde÷aniyamànapekùaõàt /
kàlapiõóasaüyogajaparatvàparatvacaditi /
tasmàtsåryaparispandasya devadattàdiparispandasya càsti kàlena sarvagatena saüyuktasamavàyalakùaõaþ sambandhaþ /
etayà ca dvàdà parispandayorapyasti sambandhapa iti /
kàlasambandhànapekùameva ca såryaparispandàvacchinnasya devadattàdiparispandasya grahaõamupadyate /
yathà daõóãti ÷abdàddaõóàvacchinnaü puruùaü pratãtya tadanyathànupapattyà pa÷càddaõóapuruùayoþ saüyogabhedo 'vagamyate na tu sambandhaj¤ànapuraþsaraü daõóivij¤ànam /
evaü paratvàparatve api kàlapiõóasaüyoganibandhane gçhãtvà kàlo 'numãyate na tu kàlaj¤ànapuraþsaraü tajj¤ànaü tatsiddhamaråpatayà kàlo 'pratyakùaþ paratvàparatvàdyanumeya÷ceti /
tasmàtsuùñåktaü paràdipratyayànàü ceti /
kàryakàraõavi÷eùàpekùa
iti /
kàryasya paràparàdeþ pratyayasya ca yaþ kàraõavi÷eùobahutaràlpataràtãtatapanaparispandàvacchinnakàlapiõóasaüyogastadapekùaþ kàla eko 'pi paràparàdipratyayahetuþ paràparatvalakùaõaguõotpàdanadvàreõeti varttate kàraõavyaïgyaþ kàlaþ tasya niùpannatayà vyaktisàdhanatvopapatteþ /
na tu kriyàvyaïnya tasyàþ sàdhyatayà asiddhatvàdvyaktiü prati hetubhàvàbhàvàt /
tathà càtãtànàgatamàtradar÷anàdvarttamànàbhàvena na traikàlyaviùayamanumànaü tayo÷ca pitàputravatparatvàparatvavadådhrasvadãrghavacca parasparàpekùàsiddhirantareõàpi varttamànakàlamiti pårvaþ pakùaþ // 39 // 

_________________________________________________


     NyS_2,1.40: tayorapyabhàvo vartamànàbhàve tadapekùatvàt //


tayo--tvàt (så. 40) // nàtãtàdiråpatà kàlasya kàrakavyaïnyà tayostàdavasthyàt /
api tu kriyàvyaïgyà tàü khalårarãkçtya pravartamànànayamatãtànàgatavartamànàn pratipadyate nànyathà /
yadà khalvayaü puruùaþ phalaü pravartamànapatanakriyàvi÷iùñaü pratipadyate tadà vyapadi÷atipatati phalamiti /
tanmåle càsyàtãtànàgatatve apatat phalaü patiùyatãti /
na ca vartamànapatanamasiddhaü yena na kàlaü vya¤a jyàt (taddvayostàdavasthyàt api tu kriyàvyaïgyatà) tadasattve kasyedaü kàraõaü gurutvaü kasya ca phalaü kàrakaü kasya ca phalaü bhåmisaüyogaþ kàryaþ /
na ca paratvàparatvàdãnàmapi siddhiþ parasparàpekùà /
kiü tarhi ? sannikçùñabuddhyapekùamaparatvaü viprakçùñabuddhyapekùaü paratvaü pårvasaükhyàvacchinnatà ca saüyuktasaüyogànàü sannikarùaþ /
parasaükhyàvacchinnatà ca viprakarùaþ /
evaü hrasvatvadãrghatve api parimàõabhedau na parasparàpekùau pitàputrau ca pramàõaprameyavyàkhyayà vyàkhyàtau /
tasmàdatãtànàgatayorvartamànàpekùatvàdvartamànasya ca tadanapekùatvàdasti traikàlyamiti siddhàntaþ
//  40 // 

_________________________________________________


     NyS_2,1.41: nàtãtànàgatayoritaretaràpekùà siddhiþ //


bhàùyam athàpãti /
kasmàdatãtànàgatàvitarataràpekùau na bhavataþ kçtaü vartamàneneti ÷aüïkà såcayati /
tanniràkaraõànaya såtram--- nàtã--ddhiþ (så. 41) // parasparàpekùasiddherhi vartamànàbhàvaþ saiva tu nàstãti såtràrthaþ /
kayà yuktyeti pra÷naþ /
uttaraü kena kalpena prakàreõàtãtaþ
tadanena vartamànàbhàve 'tãtasvaråpàkùepaþ kçtaþ /
hrasvadãrghatvàdãnàü parasparàpekùasiddhitvamaïgãkçtyàha /
tannopapadyate vi÷eùahetvabhàvàditi /
paramàrthatastu na cetaretarataràpekùà hrasvadãrghatvàdãnàmapi siddhiriti /
svakãyàü yuktiü vàrtikakàra
àha /
na ca vartamànakàlànabhyupagame patata
itãti /
( 255 / 6 ) // 41 // 

_________________________________________________


     NyS_2,1.42: vartamànàbhàve sarvàgrahaõaü pratyakùànupapatteþ //


vakùyamàõasåtràvatàraparaü bhàùyam /
arthasadbhàvavyaïnya÷càyiti /
asyàrthaþ na kevalaü patanàdikriyàvyaïnyo vartamànaþ kàlaþ api tvarthasadbhàvo 'rthasya sattà 'stikriyeti yàvat /
tayà vyaïnyaþ kàlaþ /
etaduktaü bhavati patanàdayaþ kriyàþ 
vartamàneùvapayàntyapayàntica /
asti kriyàtu sarvavartamànavyàpinã /
tadevamastikriyàvi÷iùñasya vartamànasyàbhàve sarvàgrahaõaü pratyakùànupapatteþ /
na càvidyamànaü tasya vivaraõamasaditi /
na ca varttamànàbhàvavàdã vidyamànaü satkiü cidanujànàti /
atra vàrtikakàraþ pçcchati /
kathaü punariti /
( 255 / 17 ) na hi sarvaü pratyakùaü varttamànaviùayamatãtànàgatayorapi yogipratyakùatvàditi bhàvaþ /
utaraü yasmàditi /
nàtãtànàgataviùayatayà pratyakùànupapattiü bråmaþ api tvatãtànàgatàdhàratayetyarthaþ /
bhàùyamapi varttamànàbhàve pratyakùanimittaü sannikarùaþ asmàdipratyakùaviùayo vidyamàno ghañàdiþ pratyakùaü pramàõamanàdhàraü satsarvaü nopapadyata iti draùñavyam // 42 // 

_________________________________________________



     NyS_2,1.43: kçtatàkartavyatopapatteståbhayathà grahaõam //


atra bhàùyamubhayathà vartamàno gçhyata iti tadavatàrya vyàcaùñe vàrtikakàraþ /
upapanna÷ca san dvedhà bhidyate iti /
kva cit kriyàmàtravyaïgyaþ
yathà 'stãti /
kva cit kriyàsantànavyaïgyaþ /
pataticchinattãti ( 256 / 3 ) atra hi pårvaparãbhàvaþ pratãyate /
na ca pratikùaõamapavargavataþ karmaõa
ekasya pàkasya và cchedanasya và pårvoparãbhàva
iti /
karmasaütànastvàstheyaþ so 'pi caikamupasaügràhakamantareõa na bhavatyata uktaü bhàùyakçtà ekàrthà kriyà kriyàsaütàna
iti /
ekaprayojanàvacchinnetyarthaþ /
atra càdhi÷rayaõàdayo bhavantu pacyarthàþ yathàha mahàbhàùyakàraþ
tadabhisandhipårvakaü preùaõamadhyeùaõaü và yuktaü tatsarvaü pacyartha iti /
råpàdiparàvçttimàtràrthatvaü vàsya pace, ràkhyàtàrthaþ /
sarvo 'yamadhyeùaõàdirbhavatu bhàvanàbhidhànaþ nobhayathàpi kà cidasti dar÷anakùatiþ /
anàgatàdvyavacchinatti nànàrambha
iti /
anàrambho 'nanuùñhànaüna vivakùitaü yathà pakùyatãtyatretyarthaþ /
atãtàd vyavacchinatti /
noparamo vivakùita iti yathàpàkùãdityatretyarthaþ /
saütànàrambhavivakùàyàmiti /
àrambho 'tra cikãrùàbhidhãyata iti na virodhaþ /
tadeva vartamànaü kriyàsadbhàvamuktvà tatsambandhavyaïgyàü kàrakasya vartamànatàmàha /
yaccedaü chidyamànamiti /
(na) tatkrikriyamàõaü /
vartamànakriyàsambandhena vartamànaü na tu svaråpata ityarthaþ /
tasya ca kàrakasya vartamànakriyàsambandhamatãtànàgatànapekùamapekùyàtãtànàgatatve /
kriyàyàþ kàrakasyàpi vyaktiþ tadbhàvavyaktiþ /
taddhetukaü ca dvaividhyamiti pratipàdanaparaü såtramavavatàrayati /
tasmin kriyàmàõe /
kçta-õam ( så. 43 ) // bhàùyam /
àrabdho 'bhãùñaphalorãkaraõena kriyàsaütànaþ pacatãti /
vakùyamàõàsaüpçktatopayogitayà kriyàsaütànasvaråpamàha /
tatrati /
kriyàsaütàne /
(no) na (tu) nu vidyata ityatràpi pårvaparãbhàvàvagamàdatãtànàgatàbhyàü saüpçkta evetyata àha vàrtikakàraþ /
atra hi kevala
iti /
÷abdamàhàtmyàtsamparko na vàstavo,
vàstavaü tu vartamànatvamata evàha /
kevalaþ ÷uddha iti /
÷abdamàhàtmyàtsamparko na vàstavo,
vàstavaü tu vartamànatvamata evàha /
kevalaþ ÷uddha iti /
paryàyàbhidhànamàtyantikaü saüparkàbhàvaü dar÷ayati /
yadi kva cinmukhyaüvartamànatvaü nàbhyupeyate tatastatpårvako bhàkto 'pi vartamànaprayogo 'pi na syàdityata àha /
anya÷ca loka iti // 43 // 

_________________________________________________


     NyS_2,1.44: atyantapràyaikade÷asàdharmyàdupamànapàsiddhiþ //


atya--ddhiþ (så. 44) // yathà gaurevaü gavaya ityatide÷avàkyàrthasmçtisahakàri sàråpyadar÷anaü sàdhyasya gavayo 'yamiti saüj¤àsaüj¤isambandhasya sàdhanamupamànaü taccedaü nopapadyate vikalpànupapatteþ /
kiü yathà gaurevaü
iti gavà 'tyantasàdharmyaü vivakùitaü tathà sati gavàntaramevagavayaþ syàt /
tadidamàha bhàùyakàraþ na caivaü bhavati yathà gaurevaü gauriti /
co yasmàdarthe /
tasmàdyathà gaurevaü gavaya iti vàkyasyàrtho bhavati yathà gaurevaü gauriti /
gavà pràyasàdharmyàdapi gavayopamànaü na sidhyati /
mahviùasyàpi gavà pràyasàdharmyasya vidyamànatvena tasyàpi gavayàbhidhànaprasaïgàt /
tadidamàha /
na hi bhavati yathà 'naóvànevaü mahiùa itãti /
yathà 'naóvànevaü gavaya
ityasya vàkyasyàrtho yathànaópavànevaü mahiùa iti yasmànna bhavati /
ekade÷asàdharmyàdupamànaü na bhavati /
ekade÷opamànasyaivànupapatteratiprasaïgàt /
tadidamàha na hi sarveõa sarvamupamãyate tathà sati sumerorapisarùapeõopamànaprasaïgàt
//  44 // 


____________________________________________________________________


     NyS_2,1.45: prasiddhasàdharmyàdupamànasiddheryathoktadoùànupapattiþ //


prasi--ttiþ (så. 45) // prakaraõàdyapekùaü hi vàkyaü svàrthaü pratipàdayati, na kevalam /
tadva÷àcca kva cidatyantasàdharmyaü pratãyate kva cidbhåyaþsàdharmyaü kva cidekade÷asàdharmyaü, tadiha pratãtamahiùàdikaü puruùaü prati yathà gaurevaü gavaya iti vàkyamuccàryate tadà mahiùàdipariharàràya bhåyaþ sàdharmyaü vivakùitamityavagataü vàkyàrthaü smaran mahiùàdiùu vane gosàdharmyaü pa÷yannapi na gavayasaüj¤àü nive÷ayati /
api tu sàdharmyavati gavaya eva tàü nive÷ayati /
yastvapratãtamahiùàdistaü pratyetadvàkyamupamànaü na bhavatyeveti paramàrthaþ /
yathà ca prakaraõàdiva÷àdatyantapràyaikade÷asàdharmyamà÷rityàtide÷avàkyàni pravarttante tathà coktaü vàrttikakçtà /
nasàdharmyasyatyàdi bhàùyaü niyamaü niùedhati na sàdharmyasya kçtsnabhàvameva và 'lpabhàvameva và à÷rityàtide÷avàkyaü pravarttate /
kiü tarhi ? prasiddhasàdharmyàddhetoþ sàdhyasàdhanabhàvamà÷rityoddi÷yeti /
etaduktaü bhavati /
na niyamaþ, kiü tu kva citkiü citsàdharmyamà÷rityàtide÷avàkyaü pravarttate tacca prakaraõàdyunneyamiti /
anabhyupagamàditi ca vàrttikaü niyamàbhipràyameva /
tatkriyayaiva
( 257 / 23 ) tatkriyàntaramityarthaþ // 45 // 

_________________________________________________


     NyS_2,1.46: pratyakùeõàpratyakùasiddheþ //


pratya--ddheþ (så. 46) // yathà gauravaü gavaya iti hi vàkyaü pratyakùeõa gavà gavayapratyakùaü pratipàdayati /
na khalu ÷rutavàkyo 'pi yadà pratyakùeõa gavayaü pa÷yati tadà vàkyàrthàdhigamàdadhikaü kiü citpratipadyate /
saüj¤àsaüj¤isambandho 'pyanena vàcyàdevàvagataþ /
tasmàtpratyakùeõa gavà pratyakùasya gavayasya gavayasaüj¤àvi÷iùñasya pratãterupamànasyànumànaneti pårvaþ pakùaþ // 46 // 

_________________________________________________


     NyS_2,1.47: nàpratyakùe gavaye pramàõàrthamupamànasya pa÷yàma iti //


siddhàntastu--- (så. 47) // gavayatvaü hi saüj¤i, na ca tadyathà gaurevaü gavaya iti vàkyàtpratãyate /
api tu kasya cidgatà sàdç÷yaü, na ca vàkyagatopava gavaya÷abdastasya vàcakaþ /
tathà tadànãmagçhãtasaügatitvàt /
na ca sàdç÷yaü saüj¤i, tasmàtpratyakùa eva gavayatvasya pratyakùatvàtsaüj¤àsaüj¤isambandhaparicchedaþ pramàõàrthaþ /
upapàditaü caitadupamànalakùaõe /
tasmàtpratyakùo gavayaþ apratyakùeõa gavà pratãyayata iti /
siddhamityarthaþ /
pårvapakùavàïmàha /
paràrthamupamànamiti cenmanyase siddhàvàdin,  tannàsti /
kutaþ /
svayamapyadhyavasàyàt /
evaü hi paràrthaü syàdyathà gaurevaü gavaya iti vàkyaü yadi parasyaivàdhyavasàyaü janayet yàvatoccàrayituraõghyavasàyaü janayati tasmàtsvàrthamapãtyarthaþ /
etadeva dar÷ayati bhàùyakàraþ bhavati bhoþ svayamapyuccàrayiturvàkyàdadhyavasàya
iti /
siddhàntavàdyàha /
nàdhyavasàvaya uccàrayituþ pratiùidhyate upamànam uccàrayitàraü prati na bhavati /
kuta ityata àha prasiddhasàdharmyàditi // 47 // 

_________________________________________________


     NyS_2,1.48: tathetyupasaühàràdupamànasiddhernàvi÷eùaþ //


vàrttikaü tu paràrthatvenànumànàdupamànabhedamàha /
paràrthatvàcceti /
( 258 / 19 ) nanu pratyakùaü sàråpyaj¤ànamupamànaü na caitatparàrthamityata àha /
na hi yathàgauriti /
astu tarhi vàkyamevetyata àha /
na hyàgameti /
bhinnayorapyanumànopamànayoretàvanmàtreõa sàdhyamityusaühàravyàjenàha /
tasmàdyatheti /
atirohitamitarat // 48 // 

_________________________________________________


     NyS_2,1.49: ÷abdo 'numànam--arthasyànupalabdheranumeyatvàt //


atra hi såtrakàreõa prathamamanumànàntargatiþ parãkùitàþ, na càparãkùitapramàõabhàvasya sà yukteti vàrttikakàraþ prathamamasya pramàõabhàvameva parãkùate /
tasyàkùepo na ÷abdaþ pramàõamiti ( 259 / 8 ) yasmin sati pramà bhavatyeva na na bhavati tat pramàõaü sàdhakatamasya karaõatvàt /
satyapi tu ÷abdeva pramàva na bhavatãti tasya sàdhakatvaü vighañayati /
viùayàbhàvacceti /
pràmàõyaü hi viùayavattayà vyàptaü sà ÷abdànnivarttamànà pràmàõyamapi nivarttayati vçkùateva nivarttamànà svavyàptaü ÷iü÷apàtvam /
dvividha÷ca viùayaþ pratyakùaþ parokùa÷ca /
tatra pårvaþ pratyakùasya pramàõasya viùayaþ /
apratyakùa÷càvinàbhåtàlliïgàdavagantavyaþ /
tadanapekùaõe asambandhàvi÷eùàtsarvaü sarvasmàdgamyeta /
tathà ca sarvaþ parokùàrthapratyayo 'numànavyàptaþ /
na ca pratyakùaparokùàbhyàmanyo rà÷irasti /
tasmàdviùayàbhàvàdapi na ÷abdapràmàõyamiti/yattàvatsatyapramiteriti /
tanna /
asiddhatvàditi /
na ÷abdamàtraü pramàõamapi tu gçhãtaþ smaryamàõasambandha÷ca /
na cedç÷e ÷abde sati pramà na bhavati /
yàdç÷e tu sati pramà na bhavati nàsau pramàõamityarthaþ /
tanmahatpratyayakartçtvàditi /
( 260 / 3 ) mahvattvaparimàõaü hi mahato vi÷eùaõaü tanna j¤àtaü vi÷eùye mahati pramàõam /
tadevaü siddhapramàõabhàvasya ÷abdasyànumànàdbhedaü parãkùamàõaþ pårvapakùayati /
anumànaü ÷abda
iti /
÷abdo--tvàt (så. 49) //

yaj j¤ànaü pratyakùeõànupalabhyamànàrthaviùayaü pratyakùasya pa÷càdupajàyate tadanumànaü yathà 'gnimaddhåmaj¤ànaü tathà ca ÷abdaj¤ànaü tasmàdanumànamityarthaþ
//  49 // 

_________________________________________________


     NyS_2,1.50: upalabdheradvipravçttitvàt //

     NyS_2,1.51: saübandhàc ca //


advipravçttikatvaü prakàrabhedarahitatvaü pratyakùànumàne tu parokùàparokùàvagàhitayà prakàrabhedavatã ityarthaþ // 50-51 // 


_________________________________________________


     NyS_2,1.52: àptopade÷asàmarthyàt ÷abdàdarthasaüpratyayaþ //


siddhàntasvaråpamupakramate /


yattàvaditi /
etena--saü÷ayàdiùu vyabhicàreõa, te 'pi hi trikàlaviùayà iti /
anvayavyatirekopapattimàtraü pratyakùe 'pyasti /
pratyàyanàïgànvayavyatirakaj¤ànaü tu anyàdç÷aü ÷abde anyàdç÷aü tvanumàne, taddhi pakùadharmatàpekùamanumàne, ÷abde tu tadanapekùamityatra såtraü bhavati /
àpto yaþ (så. 52) // yo hyatyantàdçùñapårvaþ svargàpårvadevatàdiþ sa vàkyàrtharåpaþ tathà hi--- 'yanna duþkhena saübhinnaü na ca grastamanantaram /
abhilàùopanãtaü ca tatsukhaü svaþpadàspada'
miti // svargo vàkyàrthaþ /
evamapårvamapi,
tatkhalu svarganarakàdihetuþ kàlàntarasthàyã puruùavi÷eùaguõaþ svakàryavirodhãti vàkyàrtha, evaü devatà 'pi /
sà 'pi hi såktahavirbhàginã sahasràkùàdyupetadehàdimatã vàkyàrtha eva /
naivaiùa ÷abdàdçte asmadàdipratyakùàdigocaraþ /
na càgçhãtaü liïgamasminpravarttitumarhati /
na càgçhãte sambandhini ÷akyagrahaþ sambandhaþ /
padaü tu yadyapi padàrthasaïgatisaüvedanamapekùate /
yadyapi padàrtha eva padàrthàntaravi÷iùño vàkyàrthaþ /
ye 'pi vàkyàrthe sargàdau padàrthasmaraõadvàreõa pravarttamànaü saïgatigrahànapekùameva svargaråpavàkyàrthaü kurvanti svalokasiddhaü sukhajàtãyamuddi÷ya loke siddhaireve duþkhàdyasaübhedairvi÷iùñaü svargapadavàcyaü pratipàdayanti nàpadàrthaü vàkyàrthaü kurvanti vàkyàrthe ca padavacanaü svarga iti yathà ÷rotriyaü÷chando 'dhãta iti /
yathà cakùuràdayo råpàdiùvagçhãtasaïgatayaþ pravarttante evaü padàrthasaïgatigrahàpekùàõyapi padàni vàkyàrthabodhane na saïgatigrahamapekùante, kàryavyaïnyatvàtpramàõabhàvasya saïgatigrahànapekùebhyo 'pi ca padabhedebhyo vàkyàrthàvabodhakàryadar÷anàt /
tasmànna padaü tadartho và vàkyàrthàvabodhe liïgaü tatra sambandhagrahànapekùatvàda råpàdibodhe cakùuràdivat /
syàdetat /
mà bhåtpratyakùatodçùñamanumànaü vàkyàrthe sàmànyatodçùñaü bhaviùyati /
yadyapi ca vàkyàrthe sàdhye padànàmapakùadharmatvaü yadyapi ca padasmàritàþ padàrthà vyabhicàriõaþ tathà 'pyàkàïkùàyogyatàsattivi÷eùaõàþ padàrthàþ saüsarge liïgaü bhaviùyanti /
tathà hi yanna duþkhenetyàdibhiþ padaiþ smàritàþ padàrthàþ
guõapradhànabhàvenàvasthitàþ saüsargavantaþ àkàïkùàyogyatàsattimattve sati padaiþ smàritatvàd gàmabhyàjeti padasmàritapadàrthavat /
saüsargasya ca saüsçjyamànà eva vi÷eùo na punaràjànato 'stika÷cidvi÷eùaþ /
saüsçjyamànà÷ca padaireva smàrità iti saüsargavi÷eùapratilambhaþ /
sa eva ca vàkyàrtha iti siddhamànumàniko vàkyàrtha iti /
gàmabhyàjetyatra padàrthànàü saüsargavattvaü ca vàkya÷ravaõasamanantaraprayojyavçddhapravçttyanumitapadàrthasaüsargapratyayàdavagatam /
tadetadacaturasram /
padànàmeva padàrthasmaraõàvàntaravyàpàràõàü vàkyàrthapramàü prati karaõatayà pramàõattvàt /
teùàü càpakùadharmatayà liïgattvànupapatteþ /
yadi tu padàni padàrthamàtravaparyavasitavçttãni na vàkyàrthapratyayaparàõi syuþ tato na padàrthànàmàkàïkùà 'stãti vàkyàrthapratyayo na bhavet /
na khalvàkàïkùàü vinà sannidhiyogyatàbhyàmeva padàrthàþ saüsçjyante yathà 'yameti putro ràj¤aþ puruùo 'pasàryatàmityatra putrasambandhena niràkàïkùopava ràjà na puruùeõa sambaddhyate /
na ca padànàü vàkyàrthaprattyayaparatvamantareõa tatsmàritànàü padàrthànàmàkàïkùàsti /
na hi yadyena vinà na bhavati tattadàkàïkùati yena kàrakaü kriyàmapekùeta dravyaü và guõaü tathà sati paño bhavatãti vàkyaü na niràkàïkùaü syàt /
pañasya dravyasya guõàkàïkùitvàta /
tasmàdraktaþ paño bhavatãtyasyaikade÷aþ paño bhavatãti sàkàïkùatvàdapramàõamevaü paño bhavatãti hi vàkyaü yaü kaü cid guõaü gçhãtvànàkàïkùaü pramàõameva, yadà punà raktaþ paño bhavatãtyasyaikade÷o yaü kaü cid
guõamàkùipya niràkàïkùaþ evaü vibhàge sati niràkàïkùatvena vàkyabhedaþ syàt /
rakta
ityapi ca vàkyaü yaü kaü cida guõinaü kriyàü ca kàü cidàkùipya nirvçõuyàt /
na ca vi÷eùadar÷ane sati nàkùepa iti yuktam /
ekavàkyatàyàü sattyàü vi÷eùadar÷ane anàkùepaþ /
anàkùepe ca satyekavàkyatetyanyonyà÷rayàpatteþ /
tasmàdvàkyàrthapratipàdanaparasamabhivyàhçtapadakadambasmàritatvenàparyavasànameva padàrthànàmàkàïkùeti yuktamutpa÷yàmaþ /
tathà ca paño bhavatãtyetàvanmàtraü niràkàïkùaü yaü kaü cid guõamàkùipya nirvçõoti raktaþ paño bhavatãtyatra tu raktapadasyàpi samabhivyàhàràt pañàdisaüsargaparatvamiti pañàdi saüsargamantareõa raktattvamaparyavasyat pañàdaya÷ca raktatvasaüsarga vinta 'paryavasyantaþ parasparasaübandhà bhavantãti sidhyatyekavàkyatà /
tasmàtpadànyeva padàrthasmaraõadvàreõa tatsaüsargaü lakùayanti vàkyàrthe pramàõaü teùàü càpakùadharmatayà na liïgatvam /
syàdetat /
ayaü padakadambakavi÷eùaþ smàritapadàrthasaüsargavàn àkàïkùàdimattve sati padakadambatvàd gàmabhyàjetipadàvalãvàditi nàpakùadharmatà /
maivam /
anyonyà÷rayàpatteþ /
karmakàrakaü hi pañàdanyadvastutaþ siddhaü j¤ànalakùaõàya phalàya kalpate /
yathà 'gnimattà dhåmasya parvatasya và 'gnisaüyogaþ na tvagnij¤ànajanakatvaü tadvattà /
phalavyaïnyaü hi tannànupajàte phale kalpate /
tathà ca phalopajanane satyagnimattà tadvattàyàü tu karmaõi phalopajananamityanyonyà÷rayàpattiþ /
na hi phalakarmaõoraikyam /
na hi vçkùa eva cchidà bhavati /
tadiha saüsargavattvaü padànàü tajj¤ànajanakatvaü nànumànasàdhyaü bhavitumarhati /
na hyagnij¤ànajanakatvaü dhåmasyànumànasàdhyamityuktam /
smçtijanakatvamapyeùàü vàkyàrthapratyàyanàya kalpitaü na saübandhàntaraü vyanaktãti /
tatsiddhametanna padàni vàkyàrthabodhe liïgamapakùadharmatvànmanovaditi /
api ca laukika evàrthaþ parãkùakairanugamyate na tu svakçtalakùaõànurodhenàlaukikamàsthãyate /
na ca kle÷ena kayà citpraõàïyà pakùadharmatàü kalpayitvà lokaþ padebhyo vàkyàrthamavagacchati api tu svatantrebhya eva tebhya iti siddhaþ ÷abdasya pramàõasyànumànàdbhedaþ /
àptoktatvaü tu svargàdipratipàdakaspayàgamasya pràmàõye liïgameva /
na caitàvatà tadartha ànumàniko bhavati /
na hi pravçttisàmarthyànumitapràmàõyasya pratyakùasya viùayopa bhavatyànumànikaþ /
arthaviùayaü hi pramàõaü pràmàõyaviùaye ca pravçttisàmarthyàptoktatve iti /
evaü vyavasthite abhyuccayamàtratayà bhàùyavàrtikakàràbhyàmàptoktatvà÷rayatvànà÷rayatve ÷abdànumànabhedahetutayopanyaste iti mantavyam /
etena pravçttibhedakathanenàdvipravçtikatvaü vyàkhyàtam--niràkàryatayà /
saübadhandhàtpratipatteranumànaü ÷abda iti yaduktaü pårvapakùiõà tadanubhàùya dåùayati /
yatpunaretaditi /
asyedamiti ùaùñhãvi÷iùñasyeti bhàùyaü tasya vyàkhyànaü vàcyavàcakabhàva iti /
svàbhàviko hi ÷abdàrthayoþ saübandhastathà syàt tàdàtmyalakùaõo và pratyàyyapratyàyakabhàvo và pràptilakùaõo và, tatràvyapade÷yapadena pratyakùalakùaõasthena tàdàtmyamapàkçtam /
÷abdàrthayoþpràptiniràkaraõahetunà copariùñàdautpattikaþ pratyàyyapratyàyakabhàvo niràkariùyate /
tena pràptiü niràkaroti bhàùyakàraþ pràptilakùaõastviti /
ekendriyagràhyebhyohi pràptiþ pratyakùà yathà 'ïgulyoþ na tu ÷abdàrthayorekendriyagrapàhyatà tasmà÷ànayoþ pràptiþ pratyakùagamyà vàyuvanaspatyorivetyarthaþ /
nanu ÷abdasyàrthaþ samànendriyagràhya eva tatkathaü nendriyeõa gçhyate ÷abdastasya viùayabhàvamatãtor 'tha ityata àha /
asti càtãndriyaviùayamçto 'pãti /
÷abdagràhakendriyamatipatita indriyamàtramatipati÷càtãndriyaþ sa ca viùayabhåta÷ceti karmadhàrayaþ /
tadetadyasmàcchabdasyeti vàrtikena vyàkhyàtam /


____________________________________________________________________


     NyS_2,1.53: påraõapradàhapàñanànupalabdhe÷ca saübandhàbhàvaþ //


pràptilakùaõe cetyàdi bhàùyaü vyàcaùñe /
nànumànenàpãti /
upasaüpadyate /
pràpnoti gacchatãti yàvat /
àgacchannupalabhyeta modakàdiþ na copalabhyate tasmànnàgacchati ÷abde÷àmarthaþ /
tata÷càsminpakùe ÷abdena lokavyavahàra ucchidyeta /
atha ÷abda iti /
262 / 6
na tàvadpa guõasya ÷abdasya gatirupapadyate tasmàtsaütànavçttyà ÷abdo 'yaü de÷amàgacchatãti vàcyaü tathà ca nityatvavyàhatirityarthaþ /
÷aïkate /
atha nàgacchatãti /
bhavati vidyataityarthaþ /
abhåtvà bhavanaü bhavatyartha
iti matvà nikaroti /
nitya÷ca bhavati cetãti /
÷aïkità svàbhipràyamàha /
atha nàgacchatãti /
niràkaroti /
na sarvàrtheti /
na hi samànade÷àþ samànendriyagràhyàþ pratiniyatavya¤jakavyaïnyà dçùñà ityabhipràyaþ /
sàmànyasyà÷rayopalabdhirvyaktihetuþ
na punaþ ÷abdasyà÷rayopalabdhirasti yataþ ÷abdo vyajyeta /
pratyuta ÷abdenaivà÷rayo vya¤janãyaþ syàt /
tathà càrthà÷ritaþ ÷abdastàlvàdibhirapràptaiþ sarvànrpati vyakta ityuktadoùàpattiþ /
na ca ÷abdasyàrthe vçttiranubhavagocara ityàha /
na ca vàcye vçttiþ /
àgasàtpratipatsyata iti ( 263 / 7 ) niruktàdiràgamaþ /
uttaraü sa evàyamiti /
niruktàdãnàmarthasambandhe pratipàdakatvaü bhavet /
sa eva tu vicàryata ityarthaþ // 53 // 

_________________________________________________


     NyS_2,1.54: ÷abdàrthavyavasthànàdapratiùedhaþ //


pårvapakùavàdyàha /
÷abdàrtheti // 54 // 

_________________________________________________


     NyS_2,1.55: na sàmayikatvàcchabdàrthasaüpratyayasya //


siddhàntavàdyàha /
na sàmayikatvàditi /
abhidhànàbhidheyaniyamaniyoga iti /
abhidhànàbhidheyayorniyamo go÷abdasya sàsnàdimànevàrtha evama÷va÷abdasya kesaràdimàneveti /
tasminniyogoboddhavya
iti bhagavataþ parame÷varasya sargàdau so 'yaü samaya iti arthaþ /
tasminnupayukte j¤àte ÷abdàrthavyavasthà bhavati /
sambandhavàdino ''picàyamavarjanãya
iti /
ye 'pi mãmàüsakà vaiyàkaraõau và svàbhàvikaü ÷abdàrthayoþ sambandhamàsthiùata teùàmapi naiva sattàmàtreõa gamako 'pitu j¤àtaþ san, vij¤àne càyamasya vàcaka iti và 'smàdayaü boddhavya iti và saüketa evopàyaþ /
vçddhavyavahàro 'pi gavàdi÷abdànàü devadattàdi÷abdavatsaüketapårva
eva /
tadvaramastu saüketa eva, kçtamatra svàbhàvikena sambandhena, tanmàtràdeva prayogapratipattivyavahàràõàmupapatterityarthaþ /
nanveyaü samayaþ keùàü cit padànàmasati svàbhàviker 'thaiþ sambandhe na kartuü ÷akyaþ nirddi÷ya hyarthaü bråyàdayamasmàdboddhavyaü iti /
na ca nirde÷o 'sati svàbhàvike sambandhe keùàü cicchabdànàü sidhyati /
saïketàdhãne tu vàcakatve sarveùàmakçtasamayatvàt kiü kena nirddi÷yate /
tasmàtsaüketakaraõameva svàbhàvikasambandhaü pratipàdayati ÷abdànàmityata àha /
prayujyamànagrahaõàcceti /
parame÷vareõa hi yaþ sçùñyàdau gavàdi÷abdànàmarthe saüketaþ kçtaþ so 'dhunà vçddhavyavahàre prayujyamànànàü ÷abdànàmaviditasaügatibhirapi bàlaiþ-
÷akyo gçhãtum /
tathà hi vçddhavacanàntaraü tacchràviõo vçddhàntarasya pravçttinivçttibhaya÷okaharùàdipratipattestaddhetuü pratyayayamanumimãte bàlaþ /
tasya ca satsvapyanyeùvartheùu bhåtasya abhåtasya và ÷ravaõasamanantaraü ca bhavato vàkya÷ravaõahetutàmavagacchati tadavayavànàü ca padànàmàvàpodvàpabhedena tadarthapratyayopajanàpàyadar÷anàtteùu teùvartheùu teùàü teùàü padànàüpa vàcakatvaü kalpayati /
evaü padàvayaveùu prakçtyàdiùvapi draùñavyam /
so 'yaü vçddhavyavahàraþ sàmpratikànàü saüketagrahopàyaþ sargàdibhavàü tu maharùidevatàdãnàü parame÷varànugrahàddharmaj¤ànavairàgyai÷varyàti÷ayasaüpannànàü parame÷vareõa sukara eva saïketaþ kartum /
tadvyavahàràccàsmadàdãnàmapi sugrahaþ saüketaþ
(tadvyavahvàraparamparàgata÷càsmadànãnàmapi)
saüketagraho na sambandhasmçtimapekùate /
àptaparamparàta eva tato niþ ÷aïkavyavahàropapatteþ /
ata evàha bhàùyakàraþ laukikànàmiti /
syàdetat /
yadi ÷abdànàü sàïketikaþ sambandho na svàbhàvikaþ kçtaü tarhi sàdhvasàdhuvibhàgapareõa vyàkaraõena, svàbhàvikaü hi yasya vàcakatvaü sa sàdhurasàdhu÷cetaraþ, sàmayikatvena tu sarva eva sàdhavo 'sàdhavo vetyata àha /
samayaparipàlanàrthaü cedamiti /
pàrame÷varasamayaparipàlanàrthamityarthaþ /
tathà ca yeùàü padànàü yenàrthena parame÷vareõa kçtaþ samayaþ tàni tatra sàdhåni asàdhånãtaratreti vibhàgàya vyàkaraõamarthavaditi siddham /
artharåpastuùole÷o 'rthatuùaþ sa nàsti, kevalaü paraiþ pràptilakùaõaþ sambandhaþ kalpita ityarthaþ /
tathà ca svàbhàvikasambandhàbhàvàdanumànàbhedàyàvinàbhàvàsiddhyarthaü svàbhàvikasambandhàbhidhànamayuktamiti siddham /
vàrtike sa punaþ samayaþ kuta iti /
yadi na ke canàpi ÷abdà na prasiddhasambandhàstato '÷akyapratãtiþ samaya iti bhàvaþ /
uttaraü padaj¤ànàt /
padaü j¤àyate vyutpàdyate aneneti vyutpattyà vyàkaraõàmetyarthaþ /
nanu sarveùàü ÷abdànàmaviditasaïgatiþ kathaü vyàkaraõàdapi ÷abdamàtràtsamayaü pratipadyate ityata àha /
lokata÷ceti /
vçddhavyavahàràvadhçtasamayo vyàkaraõàtsàdhvasàdhuvibhàgaü ca pratipadyaü taityarthaþ /
tadetadvibhajate /
tadidaü ÷àstramiti // 55 // 

_________________________________________________


     NyS_2,1.56: jàtivi÷eùe càniyamàt //


evaü tàvaddçùñenaiva samayenobhayasiddhena ÷abdàrthavyavasthàpanasyopapatternàtyantàparidç÷yamànasvàbhàvikasambandhakalpanà yuktetyuktaü sampratyanupapanno 'pyayaü svàbhàvikaþ sambadha ityàha /
jàti--t (så. 56) // svàbhàviko hi sambandhaþ kasya cicchabdasya kena cidarthenàsti na sarvasya sarveõa /
tathà sati ÷abdàrthavyavasthà na syàt /
evaü ca tarhi na çùyàryamlecchànàü niyamaþ syàt /
tathà hi yava÷abda àryaidãrgha÷åke padàrthe prayujyate, te hi yava÷abdàddãrgha÷åkaü padàrthaü pratipadyante mlecchàstu priyaïguü pratipadyante /
evaü trivçt÷abdamçùayaþ stotrãyànavake prayu¤jate /
àryàstu latàvi÷eùe /
soyamaniyamo na syàtsvàbhàvike sambandhe, na hi svàbhàvikasaübaddha
àloko råpeõa sahasreõàpi ÷ilpibhãrasàdisambaddhaþ ÷akyaþ kartum /
yatastato rasàdayo gamyeran /
nàpi tatra saüketena svàbhàvikaþ sambandho vyajyate /
sadeva hi vyajyate nàsat /
no khalu yatra ghaño nàsti tatra taü pradãpaþ ÷akto vyaïktum /
so 'yamaniyamaþ sàmayakatve upapadyate puruùacchàdhãnatvàt /
tasyà÷càniyamàt /
na tu svàbhàvikena iti /
na ca vàcyaü sarva eva ÷abdàþ sarvairevàrthaiþ svabhàvataþ sambaddhàþ saüketena tu niyamyante iti /
pramàõàbhàvàt /
jàtibhedena càrthabhedapratyayasya saüketabhedàdapyupapatiriti /
nanvàryade÷avarttinàü mlecchànàmàryavyavahàrani÷citasaüketànàü nàniyama ityataü àha vàrttikakàraþ ( 265 / 2 ) jàtivi÷eùa÷abdeneti // 56 // 

_________________________________________________


     NyS_2,1.57: tadapramàõyam-- ançtavyàghàtapunaruktadoùebhyaþ //


tada--bhyaþ ( så. 57 ) // anumànàntarbhàve kadàcidarthàvinàbhàvàdbhavecchabdasya pràmàõyaü tadbahirbhàve tu sulabhamasyàpràmàõyamiti matvànumànabhedàbhidhànànantaramapràmàõyamàha pårvapakùã /
tasyetyàdibhàùyaü tadvàrttikakàro vyàcaùñe /
tadityadhikçta÷abdàbhidhànàdita¤
÷àstre hyisminniþ÷reyasàdhigagamapareva tannàntarãyakatayà vedapràmàõyavyutpàdanamadhikçtamityadhikçtaþ ÷abdo veda ityarthaþ /
syàdetat--ançtatvamapràmàõyamiti paryàyaþ tathà ca pratij¤àrtha eva heturityata
àha /
apràmàõyamarthasyàpratyàyakatvam /
arthasyetyaviparãtasyetyarthaþ /
putrakàmeùñikàrãryàdayo hi aihikaphalà nàmuùmikaphalàþ aihikatvenaiva tatphalasya cetanena kàmyamànatvàt etaccharãropabhogayogyattvàcca /
viruddhàrthopasthàpakatvena sahàsambhavo vàkyayorvà padayorveti /
atra bhàùyakàreõoditahomàdividhivàkyànàü nindàbhirvyàghàta ityuktamadhikavivakùayà vàrtikakàra àha /
agnihotramiti /
homakàlànàmuditàdãnàü nindayà pratiùedhàt /
nanu madhyàhnàparàhvasàyàhnà bhaviùyanti homasya kàlà ityata àha /
na cànya iti /
teùàmapi sarveùàmuditakàlatvàdityarthaþ /
yastådayànantara eva kàla uditakàla itpucyate tathà cànyo 'sti kàla ityuktaü vyàghàte na tuùyati taü pratyanyathà vyàghàtamàha /
uditànuditeti /
agnihotraü juhotãtyutpattivàkyena vihite agnihotranàmani home tadanuvàdenaikaü vàkyamuditaü kàlaü vidhatte, anyaccà 'nuditakàlamaparaü ca samayàdhyuùitakàlaü, na caika eva homastadà tadà ÷akyaþ kartum /
na ca kàlaguõànurodhena pradhànasya homasyàvçttiriti yuktam /
na coditàdivàkye homasyàbhyàsaþ ÷råyate /
tasmàtparasparavyàghàtàdapràmàõyameva sàdhãya
iti /
nanvete 'nçtatvàdayaþ sarvavedavàkyàvyàpina
iti bhàgàsiddhatayà hetvàbhàsatà ityata
àha /
dçùñàntatveneti /
ayamatra prayogaþ /
putrakàmeùñihavanàbhyàsavàkyàni apramàõam ançtatvàdibhyaþ kùaõikavàkyavaditi /
evaü ÷eùàõi vedavàkyàni apramàõaü vedavàkyatvàt putrakàmeùñivàkyavaditi /
paryudàsaü sàdhyamuktvà tenaiva hetunà prasajyapratiùedhasàdhyamàha /
agnihotràdivàkyànàü veti /
tadanyavàkyaü putrakàmetyàdi // 57 // 

_________________________________________________


     NyS_2,1.58: na karmakartçsàdhanavaiguõyàt //


evaü pårvapakùamuktvà siddhàntamupakramamàõaþ prathamaü tàvadançtatvaü dåùayati--- na ka--t ( så. 58 ) // 
phalàdar÷anamanyathà 'pyupapadyamànaü nànçtatvaü sàdhayati tata÷càsiddhamançtatvaü heturityarthaþ /
syàde tat--iùñe÷coditatvàdanapekùeyaü ( sàdhayati ) putrakàraõamiti kimasyàþ karmakartçvaiguõyaü kariùyatãtyata àha /
iùñeþ karaõasàdhanatveneti /
( 366 / 5 ) dçùñasahakàryadçùñaü kàraõaü na kevalaü,
tato dçùñavaiguõyàdupapannamabhavanaü phalasyetyarthaþ /
apekùaõãyaü kartàramàha pitaràviti /
karaõamàha /
iùñyeti /
kriyàmàha /
saüyujyamànàviti /
iùñyàpa÷rayantàvaditi bhàùyam /
samãhà--tadaïgasamidàdikarmànuùñhànaü tasyà--bhreùo bhraü÷o 'nanuùñhànamiti yàvat /
avidvànprayokteti /
viduùo hyadhikàraþ sàmarthyàt /
ata eva strã÷ådratira÷càmasamarthànàmanadhikàraþ
vidvànapi yadidvijàtikarmahànihetuü karma brahmahatyàdi kçtavàn tatkçtamapi karma phalàpavaya na kalpate kartçtve vaiguõyàditi dar÷ayati /
kapåyeti /
kapåyaü ninditaü karma
àcaratãtyàcaraõaþ puruùaþ /
havirasaüskçtamapåtamaprokùitaü và /
upahataü ÷vamàrjàràdibhiþ /
mantrà nyånàþ kramavi÷eùeõa /
dakùiõà duràgatà dautyadyåtotkàcàderduùñàdupàyàdàgatetyarthaþ /
anvàhàryamiti dakùiõà /
sà tato nyånà và dãyate yàvatyà puruùo na tçpyati1 sa ca puruùàhàro jaratvaratvenàpàkyatayà ninditaþ /
mithyàsaüprayogaþ puruùàyitàdirmàtari,
yonivyàpado nànàvidhàþ putrajanapratibandhahetavaþ, /
lohitaretaso bãjasyo pahatatvaü yataþ putrajanma na bhavati /
mithyàbhimanthanaü yato nàgnirjàyate /
karmavaiguõyakartçvaiguõye àha vàrtikakàraþ /
tatheùñeþ sàdhayituriti /
mantràõàmasàmarthyàditi /
mantràdisàdhanànàü putrakàmeùñyàdãnàü karmaõàmityarthaþ /
nanu yadi nirapekùà neùñiþ sàdhanaü stàüstarhyanapekùamàõau pitaràveva samyak saüyujyamànau putrasya janakau, kçtamatra putrakàmeùñhyà, ata eva mlecchàdãnàmapi putrajanmopapadyata ityata àha /
tatsahakàritvàditi /
( 267 / 6 ) nànvayavyatirekagamyamiùñeþ sahakàritvamapi tvàgamagamyaü, mlecchàdãnàü putrajanma janmàntarãyàdçùva÷àdityàgamapràmàõyàdanusaraõãyam /
dçna÷yamànakarmakartçvaiguõye ca phalànutpàdo 'dçùñamapekùaõãyaü såcayati /
tadanena putrakàmeùñyàdãnàmaniyataphalatvamapi såcitaü bhavati /
tathà karmàntarapratibandhena karmakartçsàdhanàvaiguõye 'pi phalànutpapàdaþ samarthito bhavati /
aihikaphaleùu tu kàrãryàdiùu sàdhanavaiguõyaü parihàraþ /
anåtatvàdapramàõamiti cediti /
dharmivi÷eùaõatvenopayuktànàmapi pa÷cànniùkçùyàbhidhànaü na doùàvahamiti bhàvaþ /
uttaraü kimidamiti /
nanvarthàpratipàdakatvaü pratij¤àtametadevànçtatvaü ca heturiti pratij¤àhetvorarthàbheda
ityata àha /
ançtatvaü ceti // 58 // 

_________________________________________________


     NyS_2,1.59: abhyupetya kàlabhede do÷avacanàt //


yatpunaruktamudite hotavyamityàdãnàmeva parasparavyàghàt iti tatràha /
ubhayeti /
( 268 / 1 ) vidhipareùu vàkyeùvekaikenaiva vàkyenobhayavàkyàrthapratiùedhànabhidhànànnànyathà nànàpràmàõyamityarthaþ /
yadyapi caiko homaþ samuccayena tadà tadà na ÷akyaþ kartuü tathà 'pi vikalpena kariùyate bahulaü hi vikalpo loke 'pyupalabhyate /
vastu hi vyavasthitaü na vikalpyate anuùñhàne cànàgatotpàdye vidhipratiùedhavikalpànàmavirodhaþ svaråpàniùpatteriti /
vàkyàrtho na karttavya
iti /
vàkyaü tanna karttavyamityasyàrthaþ /
kàmato và prakalpyeteti /
parasparavyàhatàrthaü prakalpyetetyerthaþ /
abhihitaüveti /
yadanena vàkyena svasàmarthyenàbhihitaü tadvà parãkùakairavadhçyànådyate idamanena vàkyenàbhihitamiti /
nirddhàrayati /
abhihiteti /
vihitànuvàdo veti kva citpàñhaþ /
vihito homastasyànuvàdaþ kàlavi÷eùavidhànàyeti /
vihitànuvàda evanyàyyaþ kàlavi÷eùavidhànàya na tu kàlàntarapratiùedhor 'thaþ kalpyataityarthaþ
//  59 // 

_________________________________________________


     NyS_2,1.60: anuvàdopapatte÷ca //


ekàdar÷a sàmidhenya
utpattau pañhitàstàsàü prathamottamayostrirvacanaü pa¤cada÷àratvaü mantrasya prayojanavataþ sàdhayatsaprayojanamiti // 60 // 

tadevaü vedapràpamàõyahetånuddhçtya pràmàõyasambhavahetuþ såtrakàreõa vaktavya
iti pårvaü vàrttikàraþ svata eva tàvatpramàmàõyasaübhave hetånàha /
påtrakàmeùñãti /


_________________________________________________


     NyS_2,1.61: vàkyavibhàgasya càrthagrahaõàt //

     NyS_2,1.62: vidhyarthavàdànuvàdavacanaviniyogàt //


sautraü hetumavatàrayàti samastànãti // 61-62 // 

_________________________________________________


     NyS_2,1.63: vidhirvidhàyakaþ //


vidhirvidhàyakaþ ( så. 63 ) // tasya vyàkhyànaü yadvàkyamiti /
codakaü pravartakam /
atra càrogyakàmaþ pathyama÷nãyàdityàdityàdyupade÷a÷ravaõasamanantaraü pathyà÷ane pravarttamànamànaü prayojyavçddhamupalabhya bàlastasya pravçttihetuü pratyayamanumimãte asya pravçttiþ pravartakapratyayapårvikà svatantrapravçttitvànmatpravçttivatsacàyamanumàtà vyutpitsuþ smàtmasiddhameva pravartakaj¤ànamanuminoti,
nàdçùñapårvaü,pa na hi svàtmani pårvasiddhe pravçttihetau dçùñe saübhavatyadçùñakalpanà nyàyyà /
na caiùa ÷abdatadvyàpàrapuruùà÷ayanirupàdhipravartakamàtràpårvapratyayànàtmani pravartakànavagatavàn yena teùu pravartakatva÷aïkà 'pyavataret /
stanyapànàdiviùayakakàryapratyayo 'sya pravartaka iti cet ? kiü punaretat kàryamiti /
puruùaprayatnaþ kçtistadvyàpyattvamiti cet /
nanu kçtiriti mànasã pravçttiþ tadupahitaü kàryaü pravçttiviùayaþ pravçttiphalaü và phalodde÷ena puruùapravçtteþ, tadavagamaþ pravçttihetuþ /
pravçttyavagatistarhi pravçttiheturityuktaü bhavati /
( na cànanuvidheyo '÷raddheyaþ ) na vànanuvidheyaniyogeùvasmàkaü vyutpannànàü nàsti pravçttyavagamaþ na càsmàtpravarttemahi /
api ceyaü pravçttiþ prayatnàparanàmà icchàdveùayonirasati kàraõe na svaj¤ànamàtràdudetumarhati /
na cecchàdveùàv eva pravçttihetå liïdigocaràviti sàüpratam /
tatkhalu liïdigocaro 'bhyupeyaþ /
yatsvaj¤ànena pravartayati /
na tu svasattayà ÷abdaspavaya j¤àpakatvàdanutpàdakatvàcca /
na cecchàdveùau svaj¤ànena pravartayato yataþ pravçttiü prati j¤ànàya ÷abdamapekùeyàtàm /
api tu sattayà tasmàttadeva liïgàderj¤àpyam /
satyaü j¤ànamicchàdveùau prasåte tatra phalaü nisargasundaratayà j¤àtamàtmanãcchàü prasåte evaü tadupàyo 'pi tattayà j¤àtaþ phalasambandhàdàtmanãcchàü, tasmàd dvayamava÷iùyate phalaü tadupàyo và, tatra phalasya yadyapi svata
evecchàdiviùayatvaü tathà 'pi tadviùayecchà na tatra pravartayitumarhati tasyàyogyatvena pravçttiviùayatvànupapatteþ /
na ca phalàgocarecchà anyacca tadupàye svakàryaü prayatnaü janayitumarhati iti prayatnayorekaviùayatayà kàryakàraõayoþ sampratipatteþ /
na ca tatsambandhàttadupàyo neùyate yena phalecchàyà evopàyaviùayaprayatnaprasavahetutvaü kalpyeta /
yathàhuþ ... anyadicchatyanyatkarotãti vipratiùiddha ... miti /
tasmàdiùyamàõamapi phalaü pravçttiviùayatvàbhàvànnàtmani svaj¤ànena pravartakaü, tadupàyastu pravçttiviùayatvàdiùyamàõatvàcca svaj¤ànena pravartakaü iti yuktamatpa÷yàmaþ /
bàlànàü tu stanyàdàvapekùitopàyatàj¤ànaü pràgbhavãyavyàptigrahaõajanitasaüskàrànuvçttiva÷àdutpannavyàptismaraõànàü tajjàtãyatvaliïgaj¤ànajamanumànameva /
etacca pårvàbhyàtyastasmçtyanusandhànàdityatropapàdayiùyate /
ata eva prayojanalakùaõaü vyàcakùàõenoktaü vàrttikakçtà  ... idaü sukhasàdhanamiti vuddhà sukhàvàptaye yatate idaü duþkhasàdhana miti càvagamya duþkhahànàyeti ...  //

tasmàdapekùitopàyatà pravartanà svàtmani siddhà vçddhasyàpi pravçttiheturityavagacchati vyutpisurbàlaþ /
sà ca liïgàdi÷ravaõasamanantaramupajàyamànà liïgàdyartha iti ni÷cinoti /
na càpekùitopàyatàmàtraü pravçttihetuþ bhavati hi yajamànanirvartità kàrãrã kçùãvalànàmapekùitopàyo na caite 'syàü pravartante tasyàþ siddhatvàt /
tasmàtkartturapekùitopàyatà pravçttiheturityàstheyam /
na ca siddhe kartçtà 'sti /
yathàha bhagavàn
jaiminiþ /
÷àstraphalaü prayoktari tallakùaõatvàt
iti / 
loke ca kriyaivàpekùitopàyaþ ÷abdàrtha iti tadanusàreõàgnihotraü juhuyàt svarmakàma ityàdayo 'pi vaidikà upade÷àþ kriyàmevàpekùitopàyamabhidadhati /
sà ceyamà÷ataravinà÷inyapyavànataràpårvavyàpàpavarà satã cirabhàvine 'pi phalàya kalpate /
kçùiriva nidàghasamayajanmà hemantasamayabhàvane sisyàyeti /
nàpårvasyàtràpekùitopàyatvaü kalpayitavyam /
bhavatu và tadevàpekùitopàyapravçttihetustathà 'pi kartturapekùitopàyatàlakùaõasamànopàdhirvidhi÷abdastadekopàdhisambandhàtkvacitkriyàyàü kva cidapårve pravartata iti na kà ciddar÷anakùatiþ /
tadevamupade÷e niyojyaprayojanakarmaõi vyutpannastàneva ÷abdàn niyoktuü prayojanakarmaõyàj¤àdau prayujyamànànupalabhyàdhyeùaõànuj¤àvàcakatavamapyavagacchati /
agnihotràdivàkyànàü tu niyojyaprayojanakarmavàcinàmupade÷atvameva /
tasmàdyadyapyàj¤àdhyeùaõàmantraõopade÷àþ sarve vidhayastathà 'pãhopade÷o vidhirabhimataþ
tasmàtsuùñhåktaü yadvàkyaü vidhàyakamiti /
kartrapekùitopàyatàj¤àpakamityarthaþ /
vidhistu niyogo 'nuj¤à ceti bhàùyamanubhàùya vyàcaùñe /
vidhistviti /
( 269 / 11 ) yadetadagnihotraü juhuyàtsvargakàma iti vàkyamapravçttapravarttakalakùaõam
kartrapekùitopàyatàü j¤àpayadvidhiþ tadeva tatsàdhanadravyàdyavàptipravçttimanujànàti /
etaduktaü bhavati -- ye hi dravyàrjananiyamavidhayo bràhmaõasya pratigahàdinetyevamàdayaþ te ca ràgato dhanàrjane pravçttànàü bràhmaõànàü laukikànekopàyaprayuktau satyàü niyamaparàþ puruùàrthà na kratvarthàþ kratuvidhayastu dhanasàdhanàste 'nåditàþ paryavasyantopa 'pi na dhanàrjjaünaü tanniyamaü và prayujjate puruùàrthatvenaiva tasya prayuktatvàt kevalamanujànanti, tasmàttadevàgnihotràdivàkyamapràpte 'gnihotràdau vidhiranyataþ pràpte sàdhdhane 'nuj¤eti siddham /
samuccaye và÷abdaþ // 63 // 

_________________________________________________


     NyS_2,1.64: stutirnindà parakçtiþ puràkalpa ityarthavàda //


stuterupayogadvayaü pravçttyà dharme karttavye vidhinà pravçttau karttavyàyàü ca sahakàrità, pra÷astamiti j¤àtvà pravartamànàþ pumàüsaþ pravartantetaràü sà ca pravçttiþ ÷ràddhasya dharmaü prasåte nà÷ràddhasya /
tathà ca ÷råyate--- ... yadeva vidyayà karoti ÷raddhayopaniùadà tadevàsya vãryavattaraü bhavatãti ...  /
tatra pravçtteþ kàrye sahakàritàmàha /
ståyamànamiti /
vidheþ kàrye sahakàritàmàha /
pravartikà ceti /
kathaü parakçtipuràkalpàvarthavàdàviti /
carakàdhvaryupuruùasambandha÷ravaõàdvapàhomapçùadàjyàbhidhàraõayoþ kramabhedasyàpràptasya puruùavi÷eùadharmatayà vidhàyakaü parakçtivàkyampha tathà bahiùpavamànasomastomamantrasambandhasya pårvakàlapuruùasambandhitayà ÷ravaõàdidànãntanapuruùadharmatayà vidhàyakaü puràkalpavàkyaü kasmànna bhavatãti bhàvaþ /
uttaram /
stutinindàvàkyena kasya cidvidheþ ÷eùabhåtena sambandhàditi /
na tàvadeteùu vàkyeùu siddhàbhidhàyiùu vidhi÷rutirasti /
tatra kima÷råyamàõo vidhiþ kalpyatàmàho pratãtena vidhinaikavàkyateti /
tatra kalpanàlàghavàtpratãtena vidhinaikavàkyataiva jyàyasã--pårvapakùe vidhikalpanà tadekavàkyatàkalpanamiti dvayaü kalpanãyam, uttarasmiüstu ekavàkyatàmàtramiti bhàvaþ /
sphuñatarastutinindàpratãtyabhàvàcca parakçtipuràkalpayoþ stutinindàbhyàü bhedenopanyàsa iti // 64 // 

_________________________________________________


     NyS_2,1.65: vidhivihitasyànuvacanamanuvàdaþ //


vidhi--vàdaþ ( så. 65 ) // vihitamadhikutya stutirvocyate nindàveti /
yathà '÷vamedhena yajeteti vidherarthavàdo yo '÷vamedhena yajete iti /
kimartha ? stotuü, tarati mçtyuü tarati pàpmànamiti stutiþ udite hotavyamityasya vidherarthavàdo yadudite juhotãti /
kimartham? nindituü, ÷yàvo và asyàhutimabhyavaharatãti nindà /
prayojanàntaramàha /
vidhi÷eùo và 'bhidhãyata iti /
yathà ... yadàgneyo 'ùñàkapàlo bhavatã ... tyàdibhirutpattivàkyaiþ ùaóàgneyàdayo yàgàþ paurõamàsyamàvàsyàkàlasambandhà vihistàste ca vidhaya iùñàbhyupàyatàråpàþ svavàkye ceùñamanàsàdayantaþ sàpekùàþ /
evamàghàràdyutpattividhayo 'pi kàlavi÷eùàsambandhà iùñàpekùà eva, tatra
'ya evaü vidvànpaurõamàsãü yajate ya eva vidvànamàvàsyàü yajata'iti kàlavi÷eùasaübandhenotpannànàmàgnenayàdãnàmanuvàdaþ /
kimarthaü ? yadàgneyo 'ùñàkapàla ityàdyutpattividhyapekùiteùñasambandhaniyamàrthaü,
dar÷apaurõamàsàbhyàü svargakàmo yajeteti ùaõõàmevàgneyàdãnàü kàlavi÷eùasambandhotpannànåditànàü phalasambandho yathà syàd mà bhådàghàràdãnàü kàlàsambandhenotpannànàmityevamartham /
ata àdhàràdayaþ 'phalavatsannidhàvaphalaü tadaïga'
miti dar÷apaurõamàsàïgatayàvatiùñhanta iti siddhaü bhavati /
so 'yaü phalasambandhaniyamo vidhi÷eùaþ tadarthamanuvàda ityarthaþ /
evamagnihotraü juhotãti vihito homo 'nådyate /
kimarthaü ? dadhyàdiguõavi÷eùavidhànàrtham /
dadhnà juhoti payasà juhotãtyàdiùu /
so 'yaü guõavidhividhi÷eùaþ iti prayojanàntaramanuvàdasyàha /
vihitànantaràrtha iti /
yathà somo vihito 'dar÷apaurõamàsàbhyàmiùñvà somena yajeteti' /
eva 'madhvaryurgçhapatiü dãkùayitvà brahmàõaü dãkùayatãti' /
vibhàgenà  'rthagrahaõàtpràmàõyaü bhavitumarhatãti /
pràmàõyaü bhavatãtyarthaþ // 65 // 

_________________________________________________


     NyS_2,1.66: nànuvàdapunaruktayorvi÷eùaþ ÷abdàbhyàsepapatteþ //


nànu--tteþ

( så. 66 ) // bhàùyoktamanuvàdasya prayojanamaviduùaþ pårvaþ pakùaþ // 66 // 

_________________________________________________


     NyS_2,1.67: ÷ãghrataragamanopade÷avadabhyàsànnàvi÷eùaþ //


÷ãghra--ùaþ

( så. 67 ) vàrttikaü yatheti /
( 270 / 5 ) yathà ÷ãghraü gamyatàmityukte ÷ãghrataraü gamyatàmiti na punaruktam /
tarapaþ kriyàti÷ayapratãteþ evaü ÷ãghraü ÷ãghraü gamyatàmityabhyàsàtkriyàti÷ayapratãteþ sakçduccàritàccànavagateþ kriyàti÷ayasya prayojanavànabhyàsaþ /
kriyàvi÷eùaõàti÷ayo 'pi kriyàti÷aya evetyarthaþ /
avagataü tàvacchãghraü ÷ãghraü gamyatàmitya tràbhyàsàti÷ayapratãteranuvàdasya vi÷eùaþ /
pacati pacatãtyàdau ko vi÷eùa
ityàha /
kaþ punarasau vi÷eùo yaþ pacati pacatãtyàdau bhavatãti /
na ca vakturanyathà pratyayaþpa ÷rotu÷cànyathà yena vipratipatteþ ÷rotuþ pratyayo bhrànta iti kalpyetetyàha /
yathà ca ÷roturiti /
evamanyova 'pãti /
yathà gràmo gràmo ramaõãya ityàdiriti // 67 // 


____________________________________________________________________


     NyS_2,1.68: mantràyurvedapràmàõyavacca tatpràmàõyam àptapràmàõyàt //


anantarasåtràvatàraõaparaü bhàùyaü kiü punaþ pratiùedheti /
tadanubhàùya vyàcaùñe /
kiü punariti /
uttaraü neti /
pçcchati /
ki kàraõam /
uttaraüva na sàdhanamantareõeti /
punaþ pçcchati, kutaþ tarhãti /
( 271 / 1 ) utaraü pramàõataþ /
pçcchati /
tatkiü pramàõam /
tatra tàvadadvepràmàõyasambhàvanàyàüpa pramàõamàha /
arthavibhàgavattvam /
na tvetadvedapràmàõye pramàõaü buddhàbuddhàpadipraõãtenàgamenàrthavibhàgavàta
anaikàntikatvàt /
vedapràmàõyapramàõaü tu såtroktam--- mantrà--t ( så. 68 ) // ca÷abdaþ pårvahetvanukarùaõàrya
iti /
pårvasya pràmàpaõyasaübhàvanàhetorarthavibhàgavattvasyànukarùaõàrthaþ /
saübhàvito hi pakùo hetunà sàdhyate na tvasaübhàvitaþ /
yathàhuþ ... saübhàvitaþ pratij¤àyàü pakùaþ sàdhyeta hetunà /
na tasya hetubhistràõamutpatanneva yo hata ... 
iti // såtraü vyàcaùñe yathà mantràyurvedavàkyànãti /
puruùasya bhagavato vedakàrakasya vi÷eùaþ pratyakùãkçtaheyopàdeyatà teddhatubhåtà bhåtadayà yathàrthacikhyàpayiùà ca karaõapàñhavaü ceti /
vi÷iùyate hyanenaiva puruùaþ puruùàntarebhyo 'nàptebhya iti /
trividhena vi÷eùaõenetyupalakùaõaü karaõàpàñavamapi draùñavyam /
etadatràkåtam /
anantàntargaõikasukhaduþkhabhedavantaþ pràõabhçdbhedà dç÷yante /
na caiùàü vaicitryaü svàbhàvikamiti tçtãye nivedayiùyate /
na ca dçùñakàraõamàtranibandhanaü tasya dçùñavyabhicàratvàt /
tasmàddçùñasahàyamadçùñamasya vaicitryasya kàraõaü taccàpårvamiti ca dharmàdharmàviti càkhyàyate /
tacca kasya citpratyakùaü manvàderityupapàditam /
tanubhuvanàdilakùaõasya kàryasya kartà tannirmàõasamarthaþ samastavastutattvaj¤aþ kle÷akarmavipàkà÷ayàparàmçùñaþ paramakàruõikastanubhuvanàdereva kàryàdanumãyate iti caturtha upapàdayipyate /
so 'yamàtmãyahitàhitapràptiparihàropàyànaviduùaþ pràõinaþ pa÷yan pratyutànekavidhaduþkhadahanadahyamànànavalokayan kathaü na tapyeta tapyamàno và hitàhitaparihàropàyatattvaü vidvàn kathaü nopadi÷et anyathopadi÷edvà /
tasmàdanena paramakàruõikena pçthivyàdi sçùñvà prajàpa÷caturvidhàstàbhyo hitàhitapràptiparihàropàya
upadeùñavyaþ /
na hyayamanupadi÷ya sthàtumarhati /
prajànàü pitçkalpasya càsyopade÷o devarùimanuùyagocara÷càturvarõyena càturà÷ramyeõa cà'daràdgràhyaþ /
dhàrya÷ca hitàhitapràptiparihàropàyànuùñhànàya /
tasmàdyo varõà÷ramàcàravyavasthàpaka àgamo mahàjanaparigçhãtaþ sa tatpraõãta àptoktatvàtpramàõaü mantràyurvedavàkyavaditi saüprasàdhyate /
katamo 'sàvàgama àptoktaþ kiü ÷àkyabhikùukadigambarasaüsàramocakàdãnàmàgamàþ kiü và vedà iti /
tatra ÷àkyàdyàgamànàü buddharùabhàdayaþ praõetàra iti sphuñataramasti smaraõaü na tåktalakùaõa ã÷varasteùàü kartteti /
na caite ÷auddhodaniprabhçtayaþ tanubhuvanàdãnàü kartàro yena sarvaj¤à iti ni÷cãyeran
tadupàyànuùñhànena tu saübhàvyetaiùàü sarvaj¤atà na ca sambhàvanàmàtreõa tatpraõãteùvàgameùvà÷vàsaþ prekùàvatàü bhavitumarhati /
na caiteùàmàgamà varõà÷ramàcàravyavasthàhetavaþ no khalu niùekàdyàþ kriyàþ ÷ma÷ànàntàþ prajànàmete vidadhati /
na hi pramàõãkçtabauddhàdyàgamà api lokayàtràyàü ÷rutismçtãtihàsapuràõanirapekùàgamamàtreõa pravarttante /
api tu te 'pi sàvçtametaditi bruvàõà lokayàtràyàü ÷rutyàdãnevànusaranti /
tasmàdbhavatu vedeùu jagannirmàtçkartçkatvasmçtiþ
mà và bhåd eta eva tvã÷varapraõãtà iti pa÷yàmaþ /
na hyete caityavandanàdivàkyavadanyakartçkàþ smaryante /
na cànya àgamo lokayàtràmudvahan mahàjanaparigçhãta ã÷varapraõãtatayà smaryamàõo dç÷yate /
na ce÷varo 'nupadi÷annavasthàtumarhatãtyuktaü,
tat pàpari÷eùyàdvedà eva sakalalokayàtràmudvahanto hitàhitapràptiparihàropàyamupadi÷anta
i÷varapraõãtà ityavagacchàmaþ /
tathà hyata eva traivarõikairadyayàvatprayatnena gçhyante dhàryante ca /
tadarthapàlanàyàü ca maharùiparaüparàbhiraïgopàïgetihàsapuràõadharma÷àstràõi praõãtàni /
buddhàdivàkyàni tu na lokayàtràmudvahanti /
na ca tatra laukikànàmavigànaü, na ca vigàyatàü sàüvçttamityuktvà 'pi tadarthànuùñhànam /
tasmàdvigànàtkai÷cideva mlecchàdibhirmanuùyàpasadaiþ pa÷upràyaiþ parigrahànnaiteùàmàptoktatvasaübhavaþ /
na caiteùàü manvàdivàkyavadvedamålakatayà pràmàõyamiti sàüpratam /
adhyetradhyàpayitranuùñhànakartçsàmànyasya vedamålakatvànumànaliïgasya smçtivedayoriva buddhàdivàkyeùvabhàvàt /
tatsarvaj¤atvasaüdehena cànubhavamålakatvàni÷cayàt /
mantràyurvedeùu pravçttisàmarthyànumitapràmàõyeùu vaidika÷àntikapauùñikàdikarmàbhyanuj¤ànàt /
rasàyanàdikriyàrambhe ca vedavihitacàndràyaõàdipràya÷cittopade÷àdàyurvedenàpyàptapraõãtena vedànàü pràmàõyamaprabhyupeyate /
tatsiddhamàptapraõãtà vedàþ pramàõamiti /
abhyuccayamàtraü tu kàrãryàdiùu saüvàda iti /
etadevàbhipretya vàrttikakàra prayogamàha /
asya prayogaþ pramàõaü vedavàkyànãti /
prayogàntaramàha /
ekakartçkatveneti /
mantràyurvedavàkyàni sarvaj¤akartçkàõi mahàjanaparigrahe sati alaukikàrthapratipàdakatvàt /
yàni tu na sarvaj¤apårvakàõi tàni naivaüråpàõi yathà vàtaputrãyavàkyànãti vyatirekã hetuþ /
yathà ca buddhàdivàkyànyalaukikànyapi na mahàjanaparigçhãtàni tathoktamanantarameva /
mantràyurvedavàkyànàü ca satyapi pravçttisàmarthye tàsàü tàsàmauùadhãnàü tatsaüyogabhedànàü ca tattadakùaràvàpoddhàrabhedavasya ca nàsarvaj¤aþ sahasreõàpi puruùàyuùaiþ ÷aktaþ karttuü prathamamanvayavyatirekau /
na cànidaüprathamatà tatparihàraþ sargàdau tadasaübhavàt /
sçùñimahàpralayau cànumànàgamàbhyàmupapàdayiùyete iti sarvaü ramaõãyam /
tadevaü sarvaj¤apårvakatve sati siddhamàptoktatvena mantràyurvedapràmàõyamodanàrthã pacediti laukikavàkyavaditi /
yadi na nityàni kathaü pramàõam /
anityatve hi puruùàõàü vicitràcisaüdhitvena bhrama÷aïkà na ca ÷akyàpàkarttuü,
tasmàdapauruùeyatvameva puruùà÷rayàndoùànapàkurvadvedapràmàõyavasthàpakamiti bhàvaþ /
uttaraü pratipàdakatvàditi /
àptoktatvenànityasyàpi ni÷càyakatvàdityarthaþ /
ke cittviti /
( 272 / 5 )
pramàlakùaõàmarthakriyàü kurvatpramàõaü, na ca nityasyàrthakriyàsti tasmànna pramàõamityarthaþ /
niràkaroti /
tattu na samyagiti pa÷yàma
iti /
yathà ca nityasyàpyarthakriyàsambhavastathà tçtãye vakùyàma iti bhàvaþ /
àtmà ceti pramàhetutàmàtravivakùayà na tu karaõatvàbhipràyam /
pramàõa÷abdasyeti /
atràpi na karaõatvavivakùayà kiü tu pramànahetumàtravivakùayeti draùñavyam /
itaravastusàdhakatveneti /
itarasya paramàõugatasyaiva mårttatvàdeþ sàdhakatvenetyarthaþ /
tadevamekade÷imatamapàkçtya svamatamàha /
tasmàditi /
sa ca saüsàrànàditvàditi /
( 273 / 17 ) yadyapi varõapadavàkyàni pratyuccàraõamanyàni yathà 'pi gatvàdisàmànyàvacchinnànàü gakàràdãnàü tatsamåhànàü ca vàkyànàü ÷akyo gotvàdisàmànyàvacchinnàbhiþ ÷àbaleyàdivyaktibhireva saüketo grahãtumiti bhàvaþ /
manvantareti /
mahàpralaye tvã÷vareõa vedàn praõãya sçùñyàdau sampradàyaþ pravartyata
eveti bhàvaþ /
÷eùaü bhàùyaü vàrttikaü càtirohitàrthamiti // 68 // 



iti mi÷ra÷rãvàcaspativiracitàyàü nyàyavàrtikatàtparyañãkàyàü


dvitãyàdhyàyasyàdyamàhnikam /




****************************************************************************




catuùñvaparãkùà /


     NyS_2,2.1: na catuùñvam aitihyàrthàpattisaübhavàbhàvapràmàõyàt //


ayathàrtha iti bhàùyam /
pramàõànàü nibhàgodde÷o yaþ so 'yathàrthaþ /
tadetadvàrttikakàro vyàcaùñhe pratyakùeti /
( 274 / 3 ) evaü vibhràntasyàkùepa iti bhàùyamatena såtraü vyàkhyàya prakàràntareõàpi vyàcaùñe /
saü÷ayavyudàsàrthaü và prakaraõam /
såtraü tu saü÷ayàrtham /
na catuùñvaü ni÷cetuü ÷akyaü, kasmàt /
aitihyàrthàpattisaübhavàbhàvapràmàõyàt /
parairabhyupagatàdasmàkaü saü÷ayàditi såtràrthaþ /
tàtparyàntaramàha /
vidhãti /
vibhàgodde÷o 'dhikaniùedhapara iti pårvapakùe ayathàrthaþ pramàõodde÷a
iti pårvaü vyàkhyàtaü, samprati tu pratyakùàdividhiparo 'sàvàrambhaþ pratyakùànumànopamàna÷abdàþ pramàõànãti /
adhikaniùethastvarthalabhya iti pakùamabhipretyoktamityapaunaruktyam /
tàtparyàntaramàha doùavatàmiti /
tàtparyàntaramàha pratyakùàdiùviti /
antarbhàvaparàtprakaraõàdarthàdvibhàgodde÷asya yathàrthatà sidhyatãtyarthaþ /
de÷ayati /
siddhatvàditi /
na hi yàvatsåcyate såtrakàreõa tàvadava÷vamupapàdanãyaü bhàùnayakàràdibhirapi tadupapàdanasiddheriti bhàvaþ /
pariharati nàvadhàrapaõaprayojanasya pramàõàntaraniràsasyeti /
yatsåcanamàtràdanuktamapi labhyate tatsåtrakàreõa nocyate yacca såcitamapi tirohitamiva tatsåtrakàreõoddhàñanãyameva,
na hi tatràsti ni÷cayo 'smadabhimatameva vadanti bhàùyakàràdayo nànyaditi bhàvaþ /
kimatràrthàdàpadyata iti pra÷naþ /
uttaraü satsu bhavatãti /
( 275 / 1 ) pratyanãkasya grahaõàditi /
apàü pàtapratyanãkasyopàtasya grahaõàttadvirodhinaþ pàtavirodhino vàyvabhrasaüyogasya grahaõaü tadidaü kilàbhàvàkhyaü pramàõaü pramãyate meghodaye 'pi yatoyapàtàbhàvena vàyvabhrasaüyoga
iti /
siddhàntamàha tànyetànãti /
nanu bhaviùyatyasau viùaya uktalakùaõànàmagocaraþ pramàõànàm pravartsyanti ca tatra itihyàdãni pramàõàntaràõãtyata àha /
viùayàbhàvàcceti /
codayati atha prayojana bhedàditi /
tadetadatiprasaïgàpàdanena dåùayati /
evaü tarhyaùñatvamiti /
na tàvatsanti tàdç÷aþ prayojanasàmànyavi÷eùàþ yaiþ prayojanavanti pramàõàni parasparato vyàvarttayeyuþ api tu bhedamàtràdvyàvarttayantãti vaktavyam /
tathà càtiprasaïgenàùñatvasaükhyàvyàvçttirityarthaþ /
athana viùayasàmànyeti /
råpatvàditi viùayasàmànyaü tasya svasvavyaktiùvavyatireka
ekatvaü tasmàdityarthaþ /
niràkarota¤ ni yuktastarhãti /
nirupàdhànasvaråpamekaü vyàpakatvànvitatvasaüj¤itvopadhànàstraya
iti catvàro viùayasàmànyavi÷eùà iti catuùñvapratiùedho na yuktamityarthaþ // 1 // 


_________________________________________________


     NyS_2,2.2: ÷abda aitihyànarthàntarabhàvàd anumàne 'rthàpattisaübhavàbhàvànarthàntarabhàvàccàpratiùedhaþ //


yadyetànãti /
yadyaitihyàdãni pramàõàni kva pratyakùàdau kimaitihyàdyantarbhavatãti vaktavyam /
apramàõasya /
pramàõàntarbhàvo na bhavatãti pramàõànãtyuktam /
yatkhalvanirddiùñapravaktçkaü pravàdapàramparyamaitihyaü tasya cedàptaþ karttà nàvadhàritaþ tatastatpramàõameva na bhavatãti yadrãtyuktam /
athàkùaraparamparetyavagataü tatràptopade÷a
iti ÷abdalakùaõànnàtivarttate tadidamuktam /
samànalakùaõattvàditi /
pçcchati kathamarthàpattiriti /
( 276 / 1 ) asatsu megheùu vçùñirna bhavati satsuþ
bhavatãti seyamarthàpattiþ kathamanumànena saügçhyate /
uttarandvayoriti /
atrodàharaõamàha /
yatra yatreti /
udàharaõasya sàdhyavikalatvamudàharati /
ekaü tviti /
yadi divaiva na bhuïkta iti kàlavi÷eùapratiùedho ni÷cãyate tato ràtrau bhuïkta iti kàlàntaravidhànaü gamyate na tu kàlavi÷eùani÷cayo 'pi tu divà bhuïkta eva neti /
bhojanàdikriyàyàþ
yà 'nyàsanàdikrayà tanniùedhaniùedhena ràtribhojanàkùepàditi /
divaiva na bhuïktaityasyaikasya pràptau bhavedràtrau bhuïkte iti kriyàntaraniùedhàþ
niùedhasya ca pràptau na vaktavyaü ràtrau bhuïktaityarthaþ /
tadetaddåùayati /
etattu na samyagiti /
pràptipårvikà hi pratiùedhà bhavanti /
na ceha bhu¤jànasyàbhu¤jànasya và kriyàntaràbhàvaþ prasakto yenàsau pratiùadhyate bhuïkta eva neti /
na hi ka÷cidbhuïkta eva na bhu¤jàno na vãkùate /
antato 'styàderapi kriyàyàþ
bhàvàt /
vyàpçtaþ kadà cinna vyàpàràntaraü kuryàdapi kiü punaravyàpçtaþ sa hi vyàpàràntaràõyavyàsaktaþ karotyevetyarthaþ /
upasaüharati tasmàditi /
kàlapratiùedho divaiva bhuïkta ityasya pratiùedha
ityarthaþ /
kriyàntarapratiùedhanivçtterasambhavena niràkçtatvàdapràptatvànna pratiùedha iti bhàvaþ /
kriyàntarapratiùedha iti /
antara÷abdo vi÷eùavacanaþ
tena bhojanakriyàyà yadantaraü vi÷eùaþ kriyàntararahitatvaü bhuïkta evaü tasya pratiùedha ityarthaþ /
sàmànyatodçùñamiti /
yatra na kàryakàraõayorgamyagamakabhàvaþ tatsàmànyatodçùñamiti // 2 // 

_________________________________________________


     NyS_2,2.3:  arthàpattirapramàõam anaikàntikatvàt //


satyametànãti bhàùyam /
tasyàrthaþ /
satyametànyaitihyàdãni pramàõàni na tu pramàõàntaraü naiva pramàõàntaramanumànàdibhya
ityuktam /
na tu pramàõatvamevàmãùàü na mçùyàmaha iti bhàvaþ /
vàrttikam arthàpattimàtrasyeti /
( 277 / 2 ) divyà na bhuïkte ityàderarthàpatteraikàntikatvàditi // 3 // 

_________________________________________________

     NyS_2,2.4: anarthàpattau arthàpattyabhimànàt //


svamatena dåùayitvà sautraü dåùaõamàha /
yàmapi bhavàniti /
na satsu megheùu vçùñirbhavatyevetyartho yena vyabhicàro de÷yetàpi tu asatsu na bhavatãti /
tathà ca na vyabhicàra ityarthaþ // 4 // 

_________________________________________________


     NyS_2,2.5: pratiùedhàpràmàõyaü cànaikàntikatvàt //


yadi tu yatra viùayer 'thàpattiraikàntikã tato viùayàntaraü kalpayitvà 'naikàntikaü de÷yeta tato yaþ pratiùedhaviùayaþ pràmàõyamarthàpatteþ
tato viùayàntaramarthàpatteþ sattvaü pratiùedhaviùayaü kalpayitvà pratiùedhasyàpràmàõyaü ÷aknumo vaktuü tathà ca pratiùedhàpràmàõyànnàrthàpatterapràmàõyamityàha /
prati--t ( så. 5 ) // evaü hyekàntikaþ pratiùedhaþ syàd yadyarthàpatteþ pràmàõyaü sattàü ca pratiùedhati /
na tu sattvaü pratiùeddhumarhatyanaikàntikatvàt /
na hi yadanaikàntikaü tat sarvaü nàsti prameyatvàdãnàü nityatvasàdhane anaikàntikànàü satvàt /
yasmàdarthàùattervi÷eùa iti /
( 278 / 1 ) arthàùattervi÷eùaþ pràmàõyaü na hyarthàpattimàtraü satteti // 5 // 

_________________________________________________


     NyS_2,2.6: tatpràmàõye và nàrthàpattyapràmàõyam //


na cànaikàntikatvaü pramàõatvapratiùedhe 'stãti yadi manyate pårvapakùã, evaü tarhi---
tatpràmà--õyam ( så. 6 ) // vipratipattirapratipattirvà nigrahasthànamiti vadata ityarthaþ /
yà 'pi mãmàüsàbhàùyakçtàr 'thàpattirudàhçtà jãvata÷caitrasya gehàbhàvadar÷anena bahirbhàvasyàdçùñasya kalpaneti /
tadapyanumànameva yadà khalu sannekatra nàsti tadà 'nyatràsti yadà và 'vyàpaka ekatràsti tadà 'nyatra nàsti so 'yaü sva÷arãra eva vyàptigrahaþ sukaraþ /
tathà ca sato gehàbhàvadar÷anena liïgena bahirbhàvadar÷anamanumànam /
na ca tasya satvena gehàbhàvaþ ÷akyo 'pahnotuü yenàsiddho gehàbhàvona và sattvamapanhåyeta yena sattvamevànapapadyamànaü na svàtmànaü bahiravasthàpayet /
tathà hi sattvamàtraü và virudhyate caitrasya gehàbhàvena mehasattvaü và caitrasya /
na tàvadyatra kva cana sattvasyàsti virodho gehe asattayà samànaviùayatvàbhàvàt /
de÷asàmànyena gçhavi÷eùàkùepo 'pi pàkùika
iti samànaviùayatayà virodha iti cet /
na pramàõavini÷citasya sàü÷ayikena pratikùepàyogàt /
nàpi pramàõavini÷cito 'bhàva eva pàkùikaü tasya gçhasatvaü pratikùipansatvamapi pratikùeptuü sàü÷ayikatvaü và 'panetumarhatãti yuktam /
gçhàvacchinnàbhàvena gçhasattvaü viruddhatvàtpratiùidhyate na tu sattvamàtraü tatra tasyaudàsãnyàt /
tasmàdgçhàbhàvena siddhena sato bahirbhàvo 'numãyata iti yuktam /
etena viruddhayoþ pramàõayoravirodhàpàdanaü viùayavyavasthayà arthàpattiviùayaþ paràstaþ /
avacchinnànavacchinnayoravirodhàt /
tasmàd
nànumànàt pramàõàtpramàõàntaramarthàpattiriti sthitam // 6 // 

_________________________________________________


     NyS_2,2.7: nàbhàvapràmàõyam prameyàsiddheþ //


nàbhà--ddheþ
( så. 6 ) // nàbhàvaj¤ànaü pramàõaü, kasmàt prameyasyàbhàvasyàsiddheþ /
no khalu sarvopàkhyàrahitaü pramàõaj¤ànaviùayabhàvamanubhavati /
kevalaü kàlpaniko 'yamabhàvavyavahàro laukikànàmiti pårvapakùaþ // 7 // 

_________________________________________________


     NyS_2,2.8: lakùiteùvalakùaõalakùitatvàdalakùitànàü tatprameyasiddhiþ //


siddhàntamàha /
abhàvasya bhåyasãti /
sarvajanãnàbhàvapratyayavyavahàrau na kàlpanikau bhavitumarhataþ /
na ca kalpanà 'pi sarvopàkhyàrahitaü gocarayitumarhatãtyuktaü viparãtakhyàtisàdhanàvasare /
kùaõabhaïgabhaïgàvasare ca tasyopàkhyeyatvamupapàdaviùyate /
tasmàdasya pràmàõyàdyuktaþ pràmàõàntarbhàvaþ /
tadetatsarvaü vàrtikakàro vyàcaùñe /
nàbhàvaþ pramàõamiti /
yathoktaü dåùayati /
ka÷caivamàheti /
abhàvo hi prameyamucyate na tatsvaråpeõa pramàõamapi tu tadviùayà pratipattiþ /
sà ca pratyakùaphalamupàdànànadibuddhau pramàõaü yathà 'gre tathà vakùyate /
varùàbhàvapratyayastu vàyvabhrasaüyoge 'numànamuktam /
pratipadya cànayatãti /
( 279 / 4 ) lakùaõàbhàvena vi÷eùaõenàvacchinnànyànetavyatvena pratipadyànayati /
etaduktaü bhavati lakùaõàbhàvaj¤ànaü vi÷iùñe vàsasi pratyayaü janayatsàdhakatamatvàtpramàõaü bhavati // 8 // 

_________________________________________________


     NyS_2,2.9: asatyarthe nàbhàva iti cen nànyalakùaõopapatteþ //


asa-tteþ ( så. 9 ) //

bhàvàdhãnaniråpaõatvàtpràptipårvakatvàcca pradhvaüsa evàbhàvaþ /
tasya bhàvapårvakatvàt /
nànyo 'stya bhàva iti manvànasya pårvapakùaþ /
nàparij¤ànàditi /
pratyakùaü hi pramàõaü prameyàbhàvaü vyavasthàpayati /
tacca pradhvaüsavatpràgabhave 'pi tulyam /
pratiyanti hi laukikà dadhni kùãràbhàvamiva kùãre dadhyabhàvam /
nanu såtramanyeùu vàsassu lakùaõàbhàvaråpàõàmupapattiü sadbhàvamàha /
na tvabhàvopalabdhiü bråùe tatkuto na virodha ityata àha /
ata uktàrthaü såtramiti /
vyatirekamukhena såtrasyokto 'thaþ /
ata evàha bhàùyakàraþ /
naivamalakùiteùviti /
lakùaõàdar÷anena hi lakùaõàbhàvadar÷anamupalakùitam // 9 // 

_________________________________________________


     NyS_2,2.10: tatsiddheralakùiteùvahetuþ //


yàni tàni lakùiteùviti /
na kasya cillakùitasya na santi yàni ca santi teùàmabhàvo vyàhataþ /
etaduktaü bhavati yatra lakùaõàni santi tatra teùàmabhàvo vyàhataþ
yatra ca na santi tatràpyabhàvo 'nupapannaþ /
tasya bhàvàdhãnaniråpaõasya tadabhàve '÷akyaniråpaõatvàditi /
pariharati nàparij¤ànàditi /
bhàvaj¤ànàdhãnaniråpaõo bhavatyabhàvo na tu bhàvàdhãnaniråpaõaþ pràgabhàvo 'pi ca ÷akyo bhaviùyadbhàvaj¤ànenànyatràvasthitabhàvaj¤ànena và niråpayitumiti na pràgabhàvàbhàva
ityarthaþ // 10 // 

_________________________________________________


     NyS_2,2.11: na lakùaõàvasthitàpekùàsiddheþ //

     NyS_2,2.12: pràgutpatterabhàvopapatte÷ca //


abhàvadvaitamiti /
prakçtàpekùaü prakçtaü pradhvaüsamàtravàdinaü prati pràgabhàvapratipàdanaü paramàrthatastu prathamamabhàvedvaitaü tàdàtmyàbhàvaþ saüsargàbhàva÷ceti saüsargàbhàvo 'pi pràkpradhvaüsàtyantàbhàvabhedena trividha
iti catasro vidhà abhàvasyeti /
asatyarthenàbhàvaþ /
tatsiddheralakùiteùvaheturiti cobhe apyete chalasåtre iti /
( 280 / 3 ) yo yo 'bhàvaþ sa sarvaþ satyarthe bhavati yathà pradhvaüsaþ na ca tathà lakùaõàbhàva
iti sàmànyacchalam // 10 // tatsiddheriti tu vàkchalaü yàni lakùaõàni bhavanti kathaü tànyeva na bhavantãti hi tasyàrthaþ // 11-12 // 

_________________________________________________


     NyS_2,2.13: àdimattvàdaindriyakatvàt kçtakavadupacàràcca //


tadevaü ÷abdaparãkùàü prastutya tasya pràmàõyaü parãkùya vibhàgodde÷aþ parãkùitaþ saüprati ÷abdaparãkùà÷eùaü varttayannàha /
àptopade÷aþ ÷abda iti /
saü÷ayakàraõaü vipratipattiü dar÷ayan
jaranmãmàïkànàü matamàha /
àkà÷aguõaþ ÷abda iti /
abhighàtapreritena hi vàyunà yàvadvegamabhipratiùñhamànena karõa÷aùkulyavacchinnanabhobhàgasamavetaþ
nityaþ ÷abdo vyajyata iti /
tadetadvàrtikakàro vyàcaùñe /
eke tàvaditi /
avina÷yadàdhàramapi saüyogàdyanityamityata àha /
ekadravyamiti /
tathà 'pi pàrthivàõugatai råpàdibhiranaikàntikamata
àha /
àkà÷aguõa÷ceti /
ekadravyatve satyàkà÷aguõatvàdityetàvatàbhimatasiddheravina÷yadàdhàratvaü tatprapa¤càrthaü veditavyam /
saüyogavibhàganàdà iti /
bherãdaõóasaüyogaprerito vàyuþ karõa÷aùkulãmantamàkà÷aü pràptaþ ÷abdasya vya¤jakaþ evaü vaü÷adalavibhàgaprerito vàyuþ ÷abdasya vya¤jaka iti draùñavyam /
saüyogavibhàgau pàramparyeõa, nàdastu sàkùàditi /
sàükhyãyamatamàha /
gandhàdisahavçttiriti /
pa¤catanmàtrotpannabhåtasåkùmasamudàyàrabdhapçthivyàdivikàro goghañàdivçttiþ ÷abdo yogyade÷asya àhaïkàrikatayà vyàpakaü viùayade÷asya ÷rotrendriyaü vikurvannavasthita
eva gçhyate /
tadetadàha /
apare punariti /
bhåtavi÷eùàbhighàtà iti /
bherãdaõóàbhighàtà ityarthaþ /
vai÷eùikamatamàha /
àkà÷aguõa iti /
bauddharàddhàntamàha /
mahàbhåtasaükùobhaja iti ( 281 / 2 ) nàsambandhàditi /
yadà bhàvo 'sti tadà pràkpradhvaüsàbhàvànnànityatvam /
anutpannavinaùñayo÷ca prasaïgàditi /
na tàvatprakpradhvaüsàbhàvayoþ sahabhàvo 'sti tasmàtpratyekameva tàvadanityatvaü tathà cànutpanne vastuni naùñe và 'nityatvaprasaïgaþ /
na cedaü dçùñamiùñaü và bhàvadharmatvenànityatvasya pratãteranityo ghaña iti /
na kevalamanityatvasya bhàva iti paramasminpakùe na yujyate ùaùñyartha÷ca nàsti /
kasmàd bhàvasyàbhàvo dharmo na bhavatãtyata àha /
na ca dharmakàla iti /
co hetvarthe /
÷aïkate /
atheti /
bhavanneva hi yasmàtpràg
na bhavati pa÷càcca tasmàttasyàbhàva iti ùaùñhayupapattirityarthaþ /
uttaram evamapãti /
satyaü bhavanneva na bhavatãti, na tvenàvatà 'syàbhàvasaübandho bhinnakàlatvàt /
tasmànnàsmaduktaü kiü citpratiùiddhamityarthaþ /
lokavirodhamudbhàvayati ghañasya pràgabhàva iti /
asaübandhe ùaùñhãprayogo 'yaü bhàktaþ bhàvàdhãnaniråpaõatvaü ca bhaktirityarthaþ /
api ca vartamànavastu nityamityucyate tasya bhàvo nityatà /
bhavatu kimetàvatà 'pãtyata àha /
varttamàne ceti /
( 282 / 1 ) vinà÷o 'syàva÷yantayà bhaviùyatãti ava÷yaübhàvino vinà÷asya sannidhànena sambandhamupacarya matupaþ prayoga
ityarthaþ /
upalabdhilakùaõapràptasyeti /
( 283 / 7 ) na hi sato vinà÷o 'sti yenàsaübandho bhàvasya de÷yeta kiü tu yathà satava àvirbhàvo janma
evaü sata evàtyantatirobhàvo vinà÷a iti anityateti càkhyàyate tirobhàvasya ca satà saha samànakàlatayà sambandha upapadyata iti bhàvaþ /
tirobhàva÷ca ghañàdinà 'pi saübhavatãtyupalabdhilakùaõapràptasyetyuktam /
tadetatsàükhyãyaü mataü dåùayati /
etattu÷ånyamabhidhànamiti /
pradhànavikàratvàdvi÷vasya vikàrasya ca prakçterananyatvàtpràdhanikasya kasya (?) cidupalambhànnàstyeva tadvastu yadatyantaü nopalabhyata iti sàükhyasiddhàntastaü bàdhata
ityarthaþ /
api ca yathà sato na vinà÷aþ evamasato 'pi janma nàsti tathà cànupajàtavi÷eùasya vastunastirobhàvo na yuktaþ vi÷eùopajanena ca kathaü sata utpattirvi÷eùasyaiva pràgasattvàt sattve và pràgapyanupalabdhiprasaïga iti /
ye punariti /
anitya evànityatà svàrthikastalpratyaya
ityarthaþ /
dåùayati /
etattu na yuktam1 pàõinerapi smçtiþ pramàõàvirodhinã tattvavyavasthàheturna tadvirodhinyapi, asti ca ñhagàdãnàü svàrthikatve pramàõavirodhaþ /
tathà hi prakçtipratyayoþ samabhivyàhàro na syàd na khalvekàrthayoþ samabhivyàhàro dçùñaþ na hi bharati vçkùaþ ÷iü÷apà itivadvçkùastaruriti prayogaþ /
kathaü tarhyeko dvau bahava iti cet /
na /
liïgavi÷eùavyaktyarthatvàdvibhaktiprayogasya
evaü yàvakàdiùvapi viruddhajàtyantaravyavacchedaþ pratyayàrtho veditavyaþ /
yathà ca vyàcakùate ÷abdàþ yàva eva yàvaka iti /
tadidamuktam /
anupalabhyamànabhedànàmapyanumànato bheda
iti /
kimanumànaü /
ùaùñyà bhedaviùayatvamiti tvatalabhipràpayaü nityatvànityatvayoþ prakçtatvàt /
tasya bhàvastvatalàviti tvataloþ ùaùñãsamarthàdutpatteþ sarvaviùayaü tvanumànamuktamiti /
avadhyapekùànapekùeti /
( 284 / 3 ) sattaivobhayàntàvadhyapekùà bhavatyanityatà saiva ca tadanapekùà nityatà avadhi÷copalakùaõaü na vi÷eùaõam tacca bhinnakàlamapi bhavatyeva yathà mçtàyàü màtari devadattàyàü devadattàputro yaj¤adatta iti bhåtapårvagatvà devadattà svaputramupalakùayati yadà ca kàryatvaü samavàyastadobhayàntàvacchinnà sattà nityatà /
yadà tu pårvàntàvacchinnà sattaivotpattistadà 'paràntàvacchinnà sattà anityateti na hvetulakùaõavyàkhyànàvasaroktena virodha iti /
kàryàtmalàbhahetuþ samavàya
iti /
kàryasyàtmalàbhaþ svakàraõasambandhitvaü tasya hetuþ samavàyaþ /
samavàyo hi samavetatvaü bhavati samavàyaþ kàraõavi÷iùñakàryatvamiti /
nimittakàraõabhedànuvidhànamutpattidharmakatvaü gamyagamakayorabhedavivakùayà // 13 // 

_________________________________________________


     NyS_2,2.14: na ghañàbhàvasàmànyanityatvàd nityeùvapyanityavadupacàràcca //

     NyS_2,2.15: tattvabhàktayornànàtvavibhàgàdavyabhicàraþ //


nimittakàraõàni bherãdaõóasaüyogàdayaþ /
tadbhedàtkhalu ÷abdo bhinno bhavati /
÷aïkate saüyogavibhàgeti /
( 285 / 2 ) yathà hi kàraõabhedena bhedo dç÷yate evaü vya¤jakabhedenàpi maõikçpàõadarpaõàdivyajyamànasya mukhasya bhedo dçùñaþ tasmàt saü÷aya iti /
÷rotraü tàvanna ÷abdade÷aü gacchatyamårttatvàditi /
karõa÷aùkulyavacchinnaü hi nabhaþ ÷rotraü, na ca karõa÷aùkulã mårttà 'pi satã vaktçvakramupasarpati pratyakùaü hi karõa÷aùkulã ÷rotrasthà gçhyate tasmàdgacchadapi karõa÷aùkulyapadhànavirahànna nabhomàtraü ÷rotraü tasmànmà karõa÷aråkulã yàsãt tadupakçtaü tu nabho gacchatãti yo manyate taü pratyetaduktamiti draùñavyam /
kriyàkàraõaguõasamavàyàditi /
nodanàbhidhàtasamavàyàdityarthaþ /
nàyaü nirapekùàrtha iti/yadyapiva samavàyikàraõaü patane kattravye gurutvamapekùate tathà 'pi caramabhàvinimittàntaraü nàpekùata iti nirapekùa÷abdàsyàrthaþ /
yadyapi pratibandhakàpagamo bhavati caraprabhàvã tathà 'pi na nimittàntaraü pratibandhe hi sati gurutvaü na karoti kàryamautsargikaü na punaþ pratibandhakàpagamasyàpi tatra nimittabhàvakalpanà yuktà tadanvayavyatirekasyànyathàsiddheriti bhàvaråpaü và caramabhàvinimittàntaraü nàpekùata
ityanapekùàrthaþ /
viùayàbhàvàcceti /
( 286 / 3 ) kriyotpàdaü prati yogyatà kriyàviùayastàmà÷ritya kriyà bhavati sà mårtiþ na càsàvasarvagatadravyaparimàõalakùaõàtmàkà÷àdau sarvagate samasti tasmànnaite kriyàvanta
ityarthaþ /
tato 'ntyasyàtimàndyàditi /
nàntyaþ ÷abdàntaramàrabhate na kevalamasau svakàraõaü ÷abdaü nà÷ayati, kintu so 'pi svakàraõena ÷abdena nà÷yate tadidamanayoþ kàryakàraõavirodhitvam /
àdyastu kàryeõaiva nà÷yate madhyànàü tvaniyama
iti /
jaranmãmàüsakamatamutthàpayati eva eveti cediti /
eka eva teùàü ÷abdo nabhoguõo nabho vitatyàvasthitaþ parimàõavadityarthaþ /
÷abdasaüskàrapakùaü kakùãkçtya dåùaõamàha /
na sarvairupalabdhiprasaïgàditi /
na kima iti ( 287 / 2 ) pra÷nasyetyarthaþ /
÷abdasyàkà÷avçttitvàditi /
àkà÷asya sarvagatatvena tatra vyaktaþ sarvatraiva vyakta iti sarvatraivopalambhastadavastha evetyarthaþ /
abhyupetyaikade÷amàha /
ekade÷àbhivyaktau càrthapratyayo na syàt /
varõasàdhyasya kàryasyaikade÷enàkaraõàt /
yathà nànàvarõe pade ekavarõàbhivyaktau nàrthapratyaya
iti /
syàdetad ekade÷a eva varõaþ tathà ca varõasàdhyaü kàryamekade÷aþ ÷aktaþ kartumityata àha /
sarva eva vyàpakàpa bhavantãti /
etasminpekùe varõaikade÷avyaktirabhyupagamyate tasmàdvyàpakàdvarõàdavyàpaka ekade÷o 'nyaityarthaþ /
nanvastvekade÷ata evàrthapratyaya ityata àha /
etasmin pakùe varõaikade÷avyaktirabhyupagamyate na ca varõaikade÷aþ ÷akyo niråpayitum /
alpãyasà hi prayatnena varõamuccaritaü matirna gçhõàti gçhõatã và varõameva gçhõàti na tu tadekade÷aü kadà cidapãtyarthaþ /
niråpaõamabhyupetyàha /
na ca niråpitàditi /
bahavastahiü varõà vyajyantàü tanniråpaõàccàrtho gamyata ityata àha /
eteneti /
yastu manyate na vastuto 'styekade÷aþ ÷abdasya kiü tu saüskàrasyàvyàpyavçttitvamevaikade÷aþ /
bhavataþ pakùe ÷abdasyàvyàpyavçttitvameva nabhasa
ekade÷a iti taü prati doùàntaramàha kolàhala÷ca syàditi /
yadyucyate ka÷cideva dhvaniþ kaü cideva ÷abdaü vyanakti tata÷ca na kolàhala iti tatràha /
niyama÷ca na syàditi /
( 288 / 5 ) samànade÷ànàmapi råparasàdãnàü vya¤jakaniyama ityata uktaü samànendriyagràhyàõàmiti /
tathà pi bhinnade÷ànàü samànendriyagràhyàõàmapi na sahasà sarveùàü vyaktirityata uktaü samànade÷ànàmiti /
÷aïkate yadyasya vya¤jakamiti /
na hi vya¤jakànàü vya¤jakatvaü vyakteranyataþ pratãyate sà ca niyateti vya¤jakànàmapi niyamasiddhirityarthaþ /
pariharati tannàdçùñatvàt /
anyeùàmeva bhåtànàü vya¤jakànàü vyaïnyànàü càniyamova dçùña ihàpi niyamaü vighañayati /
kàryàõàü tu samànade÷ànàmapi samànendriyagràhyàõàmapi råpàdãnàü saükhyàdãnàü ca dçùñaþ kàraõaniyama iti ÷abdànàmapi niyatakàraõatayotpattiniyama
upapadyata iti bhàvaþ /
samastavastvavyavadhànena sàmànyànàü sarvasàmànyasaügataü samastaü vastviti manvànaþ ÷aïkate /
sàmànyavaditi /
sarvàrthàvyavadhàne 'pi kiü cideva vastu kena cideva sàmànyena saübaddhaü na sarvaü sarveõetyà÷ayavànniràkaroti /
nànabhyupagamàditi /
yadyapyekade÷asthànàü samànendriyagràhyàõàü sattvanaratvabràhmaõatvànàü svaråpabhedasaüsthànayonivyaïnyànàü pratiniyatavya¤jakavyaïnyatvaü tathà 'pi samànade÷atvàbhàvànna vyabhicàraþ /
sattvasya padàrthatrayasamavàyàdadhikade÷atayà naratvasya bràhmaõavat kùatriyàdiùu sadbhàvàt
bràhmaõatvasya kùatriyàdiparihàràt kañha diùveva bhàvàd nyånàdhikada÷atayà na samànade÷atvamiti /
etena ÷rotrasaüskàre 'pyanimo boddhavyaþ
yathonmãlanasaüskçtamindriyaü samànade÷ànsvagràhyànsakçdeva dar÷ayati na tu kiü cideveti sarvamavadàtam /
api ca sarva÷abdasya tàlvàdisaüyogavyaïnyatve taduparame vidåre ÷abdenopalabdhavyaü na copalabhyate /
vàyusaütànavyaïnyatve tu pràguktaniyamàbhàva eva doùa iti ÷aïkottaràbhyàü dar÷ayati /
yadiceti /
api càyaü nityaþ ÷abdaþ pràde÷iko và syàdvyàpako và ubhayathà 'pi doùa iti ÷aïkottaràbhyàü dar÷ayati /
nimittasannidhàne ceti /
( 289 / 10 ) syàdetat /
mà bhådràyusaütàno vya¤jakaþ santi khalu vàyuguõà nàdàste 'sya ÷abdasya vyaïktàpara ityata àha /
nàdopalabdhau ceti /
na tàvannàdo nàma vàyuguõaþ ka÷cidupalabhyate,
abhyupetyàpi bråmaþ /
nàdopalabdhàvapi yatra vàyustatra tadguõo 'ïgãkartavyaþ na ca viprakçùñenapuruùeõa ÷abdepalabdhau tatra vàyurasti tadguõo và nàdaþ vàyusantànagamanaü càtmin pakùe neùyate yasmàdvimakçùñena puruùeõa ÷abdopalabdhena vya¤jako nàda iti /
syàdetat
mà bhådvàyusaütàno mà ca bhåttadguõo nàdaþ ÷abdasya vya¤jako vàyavãyàstu saüyogavibhàgà vya¤jakà bhavantãtyata àha /
eteneti /
yastu manyate pratyabhij¤aiva bhagavatã ÷abdasyemasàdhinã tadànuguõyàya vyàpinaþ ÷abdasya guõasya dravyasya và prayatnaprerità vàyavo yàvadvegaü pratiùñhamànàþ ÷rotraü ÷rotràvacchinna÷abdavi÷eùaü và saüskurvanto vya¤jakà iti kalpyate /
na ca samànade÷ànàü samànendriyagràhyàõàü niyatavya¤jakavyaïnyatvaü na dçùñamitãmaü prasaïgaü pratyabhij¤à mçùati so 'yamanayà bàdhitaviùayo vilãyata
iti taü pratyàha /
kçtakavadupacàràt /
( 290  / 1 ) atra copacàreõa prayogeõa tatkàraõaü ÷abdabhedapratyayamupalakùayati /
asti hi ÷ukasàrikàmanuùyavakraprabhaveùu gakàràdiùu sphuñatarà råpabhedapratyayàþ puüsàm /
evaü strãpuüsaprabhaveùu strãpuüsabhedaprabhaveùu ca /
na ceyamaupàdhikã na tu svaråpata iti vàcyam /
tathà hyaugàdhikatvamànubhàvikaü vàsyàd yathà kuïkumàruõà taruõãti /
upapattigocaro và yathà kçpàõadhàràyàü jale va pratibimbahetau rociùõutàyàü dãrgha÷yàmatàyàü mukhasya na tàvadànubhàvikaü,
viditopàdheþ khaluþ tadbhavati yathà viditakuïkumasya kuïkumàruõeti /
÷ukàdibhedamaviduùo 'pi ca kàõóapañàdyàvçte ÷ukàdau ÷abdabhedapratyayo bhavati yata etadunnayati ÷ukodãrità ma¤jutamà gàtheti /
nàpyaupàdhikatvamupapattigocaraþ
na hi ÷abdasvaråpasamavàyino bhedasyaupàdhikatve kicidasti pramàõaü mukhasyeva maõidarpaõakçpàõagatasya /
na khalu viruddhaparamàõeùu darpaõàdiùu viruddhaparimàõànàü pratibimbànàmutpàdaþ saübhavati /
÷abdànàü tu saüyogavibhàgayonãnàü yuktastadbhedena råpabhedaþ /
syàdetat /
tãvramandatvàdayo dharmàþ paraü bhidyante na tu tadà÷rayaþ ÷abdaþ na hyanyasya bhenenànyo bhettumarhati atiprasaïgàt /
na hi råparasàdãnàü yugapadbhàvinàü và kramabhàvinàü và saüyogàdãnàü bhede dravyaü bhidyate /
kathamekasyaiva ÷abdasyàparyàyeõa tãvramandatvàdiviruddhadharmasaüsarga iti cet /
ata evaupàdhiko 'stu mukhasyevàbhedino 'paryàyeõa kçpàõàdiùu dãrghaparimaõóalatvàdiþ /
atrocyate, na vayaü dharmabhedamàtreõa dharmiõo bhedamàcakùmahe kiü tu dharmabhedamàtraprathà uta dharmibhedo 'pi prathata iti niråpyatàm, asti hi gaurgauriti prathànugame 'pi ÷uïkakapilakapotikàsu goùu dharmibhedàvagàhinã prathà /
asti ca dharmamàtrabhedàvagàhinã prathà dharmiõamabhinnamàkalayantã yathà ÷àlaprànthuþ
vçthulavi÷àlavakùàþ pralambabhujo nãlotpaladala÷yàmaþ siühàsyo navàmbhodadhvanirgambhãramadhuraghoùa÷cakorekùaõaþ kùatriyayuveti /
seyaü ÷uka÷àrikàmanuùyeùu yugapadgakàrànuccàrayatsu tãvramandrànunàsikàdigakàràvagàhinã prathà kimekameva kùatriyayuvànamiva gakàramanekadharmavantamàlambate eko gakàro nànàdharmeti kiü và yatheyaü ÷uklà gauriyaü kapilà gauriti tathà tãvro 'yaü gakàro mando 'yaü gakàro 'nunàsiko 'yamiti bhavanta eva vidàüpava kurvantu /
seyaü gottvamiva kapilàdiyu govi÷eùeùu gatvaü tãvramandàdi÷abdabhedeùvàlambamànà pratyabhij¤à ca bhedaprathà copapatsyate /
api ca yugapattãvramandatvàdilakùaõaviruddhadharmasaüsargàdapi gakàràõàü parasparatastapanakhadyotavadbhedamanumimãmahe /
na càyaü viruddhadharmasaüsargo na gakàràdinive÷ã kiü tvàpàdhikaþ upàdhaya÷ca bhidyanta eva na gakàra
iti sàüpratam /
gakàparasamavàyinaþ pratãyamànasyàsati bàdhake aupàdhikatvakalpanàyogàt /
pratyabhij¤ànasya ca gatvasàmànyàlambanatvenopaùatteþ /
api caupàdhikatvapakùe tàlvàdisaüyogadharmo và tadabhighàtapreritadhvanidharmo và tãvrànunàsikatvàdiþ ÷abde samàroùyata ityàstheyam /
na càroùyamajànatàmàropaþ saübhavati /
na ca dhvanãnàü tàlvàdisaüyogavibhàgànàü và dharmaþ ÷rotreõa ÷akyo grahãtuü tadanyadharmavat /
na caite tadàrnã pramàõàntareõopanãyante smçtà và yenàropyeran /
na ca dhvanibhedasaüskàrava÷àcchrotrasyaitàdç÷aþ sàmarthyabheda àvirbhavati /
yena àropyàgrahe 'pi bhramo bhavati /
na ca maõóåkavasàktàkùàõàmivànavagatàsmçtoramàõàmapi prathamàkùasannipàtàdvaü÷eùåragàropa iti sàüpratam /
sarvàsàmeva bhràntãnàü pramàõagçhãtàropyàropaviùayagrahaõapuraþsaratvaniyamàt /
tadanusàreõa maõóåkavasàktàkùàõàmapi vaü÷eùåragabhramo vyàkhyeyaþ /
vaü÷ànàü tàvadasti bhåyaþ sàråpyamurageõa tena caite tanmàtreõa råpeõa ÷aknuvanti gçhãtàþ smàrayitumuragam /
evamapi yadanyeùàübhramo na bhavati tatra sarpàkàravyàvçttavaü÷agraho hetuþ maõóåkavasà¤janaü ca vaü÷àkàrapidhànamàtrahetuþ /
na ca prayamàkùasannipàtàdeva bhrama iti pràmàõikaü kùaõabhedasya durjànatvàt /
ca càgçhãtasarpasya bhavatãti yuktaü ÷akyaü vaktum /
tasmin janmani janmàntareva và sarpagrahasambhavàt /
dhvanidharmastvanunàsikatvàdirasminneva janmanijanmàntare 'pya÷akyagraha eva /
tasmàdvarõasamaveto 'nunàsikatvàdiþ pratãyamànàü varõadharma eva naupàdhikaþ tathà ca yugapadviruddhadharmayogàtparasparamanyatvaü gakàràdãnàmiti yuktam /
tadanenàbhisaüdhinoktaü kçtakavadupacàràditi /
tadetadvàrtikakàro vyàcaùñe /
tãvraü mandamiti kçtakamupacaryata
iti /
÷abdaviùayatvena viruddhadharmamupalakùayati /
aparànapi ÷abdànityatvahetånàha /
kçtakavadupacàràdityaneneti /
sàmànyavata ityetàvataiva jàtiniràkaraõe siddhe vi÷eùagrahaõaü sàdharmyaü sàmànyamiti bhramaniràkaraõàrtham /
taddhi prameyatvasattvàdikaü guõa iva jàtyàdàvapyastãti /
vi÷eùapadena tu jàtigrahaõànnivarttitaü bhavati /
upalabhyasyeti tåpariùñàtsphuñãbhaviùyatãti /
÷aïkate tãvra÷abdasyeti /
tãvratvadharmànvayavyatirekànuvidhàyipravçttistãvra÷abado na ÷abdaü dharmiõamabhidhàtumarhatãti yathoktamàtrasyàkùepa
ityarthaþ /
niràkaroti /
na ÷abda÷abdena samànàdhikaraõasyeti /
etacca vyaktyàkçtijàtayaþ padàrtha ityatra pratipàdayiùyate /
÷aïkate vya¤jakasyeti /
svakàraõàtkhalu vya¤jakàcchabdaj¤ànamutpannaü tãvraü mandaü ceti /
tena tãvraj¤ànaj¤eyaþ ÷abdo 'pi tãvra iva mandaj¤ànaj¤eyaþ ÷abdo manda iva bhàsate na tvàjànato 'sya tãvratvaü mandatvaü và yena bhidyata ityarthaþ /
niràkaroti nàbhi÷raveti /
anyatkhalvanyena samànajàtãyenàbhibhåyate na tu tadeva tena, na hi madhyandrinolkàprakà÷asaübandhã pañaþ pañunà sàvitreõa prakà÷ena prakà÷amànamàtmànamàtmanà 'bhibhavati /
evaü gakàro 'pi tãvradhvaniprakà÷yaü gakàramàtmànamabhibhavet /
yadi tvayaü mandadhvaniprakà÷yo gakàrastãvradhvaniprakà÷yàdgakàràdanyo bhavati /
tato madhyadinolkàprakà÷aþ savitçprakà÷ena càlpatvàdabhibhåyate iti yujyate tadidaü ÷eùaü bhàùyauktamiti /
satyamanyadanyenàbhibhåyate tathà 'pi na gakàrasya nànàtvamapi tu tadgrahaõànàü teùàü càbhibhàvyàbhibhàvakabhàvo na gakàrasyetyanenàbhipràyeõa ÷aïkate /
grahaõamiti /
niràkaroti /
na grahaõabhesyeti /
arthabhedàdhãnaniråpaõo grahaõabhedo nàrthabhedamantareõa ÷akyo niråpayituü, na ca bhedenàniråpitaþpa ÷akyo 'bhibhàvyàbhibhàvakabhàvena pratyetumityarthaþ /
nityaü grahaõabhedaþ syàditi /
grahaõabhedadar÷anàbhyupagame niyatamarthabhedo 'bhyupagantavyaþ /
tathà ca sarvameva bhidyata iti nàbhinnaü kiü cidbhavet /
bhedo 'pi na syàdabhedà÷rayatvàdbhedasyetyarthaþ /
abhi÷ravànupapatti÷ceti /
( 291 / 1 ) yasminneva kùaõe pårvaü j¤ànamuttareõotpadyàbhibhavanãyaü tadaiva tena vinà÷yate na càsato 'bhibhava
ityarthaþ /
sàükhyamate 'pi nàbhibhava ityàha /
abhibhaveti /
paràjitaü sàükhyaü dçùñvà nàsmàkamayamastyanuyoga
iti manvàno mãmàïgakaþ punaþ ÷aïkate /
sarvatreti /
niràkaroti neti /
sàïkhya÷codayati /
yadi saütànavçttiriti /
pariharati /
÷abdasaütànasya nimittabhedàbhimukhyenàdau pràpteriti /
( 291 / 8 ) nimittabhedo bherã÷aïkhatàlvàdi÷ca tadàbhimukhyena yaþ karõa÷aùkulyavaruddhasya nabhasaþ ÷rotrasya bhàgaþ sthitastasminnàdau ca
utùannaþ ÷abdastasya pràpteþ pårvàdidigavasthita÷aïkhàdijanmà 'yaü ÷abda ityanumãyate /
etaduktaü bhavati vi÷iùñadigde÷àvasthita÷aïkhàdiprabhava÷abdasaütànajanyasya tas ÷abdasya ko 'pi dharmabhedaþ ÷rotragocaro yasmàttasya vi÷iùñadigde÷àvasthita÷aïkhàdiprabhavatvamanumãyate na càsau sàmànyavi÷eùo 'vyapade÷yatvànnàsti /
na hãkùukùãraguóàdãnàü madhuratvàvàntarasàmànyabhedaþ pratyakùavedanãyàþ ÷akyà avyapade÷yatapayà pratyàkhyàtum /
anubhava÷ca samànaþ /
tasmàdànumànikaþ ÷abde digde÷apratyaya iti /
yaþ ÷abdasaütàna iti /
saütanotãti saütànaþ àdyaþ ÷abdo yo jàyate sa saütànotãti sambandhaþ yasmàttanimittàdabhimukhe neti yojanà /
àdya÷abdeti /
tadabhimukhabhàgayuktaþ ÷abda iti /
tadevaü svamatamutkvà paramatamàha /
eke tviti /
parokùe vaktarãti ÷eùaþ /
yadyapi jàtyandhànàmapi kathaü cidabhimukhapçùñhapàr÷vataþ ÷abdavivekaþ saübhavati tathàpi pårvàparadigvibhàgo nàstãtyata uktaü jàtyandhànàmiti // 13-14 // 


_________________________________________________


     NyS_2,2.16: santànànumànavi÷eùaõàt //



etaccàbhàve nàstãti /
( 293 / 3 ) na sattàüsabandho nobhayàntàvacchinnatvamityarthaþ // 15-16 // 

_________________________________________________


     NyS_2,2.17: kàraõadravyasya prade÷a÷abdenàbhidhànàd nityeùvapyavyabhicàra iti //


nanu yadyanyadvyàpakatvaü nàsti kathaü tarhi bhavadbiþkaüùàü cidvyàpakatvamavyàpakatvaü ca keùàü cidiùyataityata àha /
vayaü tu vyàptimaïguliråpasyeti ( 296 / 6 ) /
yatra yatrà÷rayopalabdhistatra tatra yadvaståpalabdhiyogyaü sadupalabhyate tadvyàpakaü tena balàkàvyàpakamapi ÷auklyaü mandamandàloke balàkàyàmupalabhyamànàyàmapi nopalabhyate yogyatàbhàvàt /
ãdç÷aü saüyogàdãnàü vyàpakatvama÷akyaü guõatvena sàdhayitumanupalabdhivirodhàdityàha /
na punaþ ÷abdàdaya iti /
upalabdhiyogyà iti ÷eùaþ /
sarvavastuviùayaü ca svàbhimattaü vyàpakatvàvyàpakatvaü saükùipyàha /
samuditasthànànàmiti /
samuditasthànà hi sattàdayo gotvàdaya÷ca vyàpakà ekasamudàthyupalambhe 'pyupalabdheþ saüyogàdayastu samuditasthànà avyàpakàþ
na hyete samudàyinyekasminniråpyante, api tu samuditeùveva ekà÷rayàõàü råpàdãnàü vyàpakànàmavyàpakànàü ca ÷abdabuddhyàdãnàmà÷rayopalabdhàtupalabdhyanupalabdhã vyàptyavyàptã iti yojanà /
ekasamudàyãtyatraikagrahaõama÷eùasamudàyinivçttyartham /
na tveko vivakùitastadgrahaõaü và tena katipayàvayavopalabdhau tadanupalabdhau copalabhyamàno 'vayavã vyàpakatvenokto bhavati /
mårtimattvàdibhya ityàdigrahaõena spar÷avattvàvyàpitvàdãni gçhyante /
kàryàkà÷asaüyogo vipratipattiviùaya
iti /
yadi kàryàkà÷asaüyogamàtraü pakùãkriyate tato vina÷yadàthàradravyavartinaþ saüyogasyetyastyata
eva yàvaddravyabhàvityamityapasiddhàntaþ syàdityata uktaü vipratipattiviùaya iti /
tenaivànaikàntikaü syàdata uktamavina÷yadàdhàratva
iti /
tathà 'pi pañasya nãlãdravyasaüyogena yàvaddravyabhàvinà 'naikàntikaü syàdityata
uktaü kriyàvaddravyavçttitve iti /
vivakùitaparasparavibhàgahetukriyàvattvamiha gràhyam /
kva citpañyate vipratipattiviùayà vibhàgina àkà÷àdayaþ kriyàvaddravyasaüyogitvàtparamàõuvaditi,
atra yadyàkà÷àdayo vibhàgina iti sàdhyeta tata àtmàdibhirapi vibhàginaþ syurityapasiddhàntaþ syàdata uktaü vipratiprattiviùayà iti /
tato mårttena vibhàgo na inyabhimataü labhyate /
saüyogasyacàvyàpyavçttitvapiti /
prade÷avatoþ khalvàmalakayoþ saüyogo vyàpyavçttità saüyogasyàkà÷àdàvapi prade÷avaddravyasàmànyaü tenàkà÷àdau prade÷àpacàra ityuktaü, saüprati sàmànyàntaraupacàrabãjamàha ekasya ceti /
( 297 / 4 ) yathà ghaña eko 'nekamårttimaddravyasaüyogã prade÷avànevamàkà÷amityarthaþ /
katamasminnartha iti pra÷naþ /
tasyàrthaþ/ ... tattvabhàktayornànàtvasya vibhàgàdavyabhicàraþ ... 
 ... saütànànumànavi÷eùaõàt ... 
 ... kàraõadravyasya prade÷a÷abdenàbhidhànà ... 
diti såtrairevànaikàntikatvaparihàràdasminnarthe såtraü na ÷råyate ityayuktamiti /
uttaraü niùprade÷amàkà÷amiti /
na hi kàraõadravyasya prade÷a÷abdenàbhidhànàditi såtramàkà÷àdãnàü niùprade÷atvaü sàkùàd
bråtaityarthaþ /
evaü sthite bhàùyakàrãyapra÷ne vàrtikakàraþ svamuttaramàha /
arthato 'dhigateriti /
viùayàntaraü pra÷nottarayoràha ÷abdasaütàneti /
bhàùyakàrãyamuttaramàha dvau pakùau na vyavasthàpayatãti bhàùyasyàrthaþ niùprade÷atvamàtmàdãnàü ÷abdasaütànaü ca sàkùàdàcakùàõaþ såtrakàraþ pakùaü vyavasthàpayenna tu tenedamabhihitamiti anumànataro÷ca pa¤cànàü råpàõàü catarõàü và saüpadaþ ÷àkhà bahava ityarthaþ // 17 // 

_________________________________________________


     NyS_2,2.18: pràguccàraõàdanupalabdheràvaraõàdyanupalabdhe÷ca //

sato 'nupalabdhikàraõàbhàva
iti /
( 298 / 2 ) pràkpradhvaüsàbhàbhyàü vyabhicàro yà måditi sata ityuktam // 18 // 

_________________________________________________


     NyS_2,2.19: tadanupalabdheranupalambhàdàvaraõopapattiþ //


atra jàtivàdinaþ såtradvayaü ... tadanupalabdheranupalambhàdàvaraõopapattiþ ... 
àvaraõànupalabdhestàvadupalabdhirna saübhavati /
anupalabdhisvaråpavirodhàt /
tasmàpadàvaraõànupalabdhirvaktavyà tathà càvaraõànupalabdherabhàve satyàvaraõopalabdhistayà tvàvaraõasadbhàvaþ /
j¤ànasya niràlambanatvàyogàt /


____________________________________________________________________



     NyS_2,2.20: anupalambhàdapyanupalabdhisadbhàvavad nàvaraõànupapattiranupalambhàt //


yadi pårvoktadoùabhayàdanupalabhyamànà 'pyàvaraõànupalabdhirasti tathà satyanupalabdheranaikàntikatvànnàbaraõàbhàvo 'nupalambhàditi /
tadiha dvàbhyàü såtràbhyàmanaikàntikatvaü de÷itam /
asyàvatàrabhàùyam evaü ca sati tattvamiti /
tadeta dvàrtikakàro vyàcaùñe evaü ceti /
såtrayostàtparyaü pra÷napårvakamekatra dar÷ayati ko 'sya vàkyasyeti /
atra siddhàntã kiü matra j¤eyaü pratyàtmavedanãyatvàditi /
siddhàntyàha evaüsatãti /
yadyàvaraõànupalabdhiparupalabhyate mànasena pratyakùeõa tadà nànaikàntikatvaü na càvaraõasadbhàvaþ /
uttaravàkyamiti /
jàtyuttaravàkyamityarthaþ /
nàsyotthànamastãti /
na såtradvayasyàpyutthànamastãtyarthaþ /
nanu pårveõaiva såtreõàvaraõopapattau dar÷itàyàü kçtamanupalambhàdityanena såtreõetyata
aha /
abhyanuj¤àvàdeneti /
pårvasåtreõànupalabdheranupalambhàdabhàva
uktaþ iha tvanupalambhàdapi yadyanupalabdhernàbhàvàditi tadanenàbhyanuj¤àyà anaikàntikatvamucyata
iti nàpàrthakametatsåtramityarthaþ /
såtragato 'pirabhyupagamàü÷amavadyotayati /
etadevàha bhàùyakàraþ /
yadyapyanujànàti bhavàniti /
tadanena såtradvayenànaikàntikatvamuktamiti sthitam // 19-20 // 

_________________________________________________


     NyS_2,2.21: anupalambhàtmakatvàdanupalabdherahetuþ //


asyottarasåtram---
anu--tuþ (så. 21) //

jàtivàdyanupalabdheranupalabdhirnàsti virodhàditi manyate tatra vidhiviùayapramàõagocaratà 'nupalabdhau virudhyeta /
nanu niùedhagocarapramàõaviùayatà 'pi, tata÷copalabdhiü niùedhatà pramàõena manasà 'nupalabdhigrahaõaü na virodhamàvahati tadayaü såtràrthaþ /
anupalabdheràvaraõànupalabdheranupalambhàtmakatvàdàvaraõopalabdhiniùedhàtmakatvàt tadanupalabdheranupalambhàdityayamàvaraõopapattau na hetuþ /
asiddhatvàd
niùedhaviùayeõànupalabdheranupalambhàditi /
tadetadbhàùyakàro vyàcaùñe /
yadupalabhyata iti /
yadupalabhyate vidhiviùayeõa pramàõena tadasti yannopalabhyate yanniùedhaviùayeõa pramàõenopalabhyate tannàstãti /
tasmàdanupalambhàtmakaü niùedhaviùayapramàõàgamyamasaditi sthitam /
upalabdhyabhàva÷cànupalabdhiþ seyamabhàvatvànnopalabhyate vidhiviùayeõa pramàõena /
÷eùaü sugamam /
asya vàrtikakàraþ paramatàtparyamàha /
atathàjàtãyeneti /
anuttaraü jàtyuttaramityarthaþ /
yathàjàtãyaka
iti /
upalabdhasya hi ÷abdasyàsatyanupalabdhikàraõe pràgårddhaü coccàraõàdanupalabhyamànasyànityasya sadharmà nànya àtmàdirdçùño 'nitya iti /
nanu pràgårddhaü coccàraõànmà bhåcchabda iti etàvatà 'pi nityàntaravaidharmyeõa kasmànna nityaþ ÷abdaþ na hyàtmàkà÷àdayo nityàþ sarvathàpa sarveùàü sadharmàõaþ mà bhådeùàmabheda
ityata àha /
uktaü ceti /
anityatvasàdhanamàha /
anitya iti /
pratyakùatvàdityucyamàne gotvàdibhirvyabhicàraþ syàdata uktaü vyàpakadravye samavàye satãti /
tathà 'pyàtmasamavàyinaikatvena vyabhicàraþ syàdata uktam /
avyàpakasyàsamavàye satãti /
tathà 'pyà tmasamavàyitvasyeti amårttatvàdityucyamàne ghañàdibhiþ prade÷avadbhiþ prathame kùaõe vyabhicàro 'ta uktaü sarvadeti /
tathà 'pi kriyàguõàdibhirvyabhicàrasteùàmapi hi samavàyikàraõaü prade÷a ityata uktam /
dravyasya sata iti // 21 // 

_________________________________________________


     NyS_2,2.22: aspar÷atvàt //

     NyS_2,2.23: na karmànityatvàt //

     NyS_2,2.24: nàõunityatvàt //



23 // 24 // tadevaü svapakùasàdhanamutkvà vipratipattinimittaü parapakùasàdhanamupanyasya niràkaroti /
atha ÷abdasyeti /
( 299 / 19 ) aspar÷ena karmaõaivobhayato vyabhicàre labdhe nityenàõunà vyabhicàrodbhàvanaü kçtakatvànityatvavatsamavyàptikatvaniràkaraõàrthaü draùñavyam // 22-24 // 

_________________________________________________


     NyS_2,2.25: saüpradànàt //

     NyS_2,2.26: tadantaràlànupalabdherahetuþ //

     NyS_2,2.27: adhyàpanàdapratiùedhaþ //

     NyS_2,2.28: ubhayoþ pakùayoranyatarasyàdhyàpanàdapratiùedhaþ //

     NyS_2,2.29: abhyàsàt //

     NyS_2,2.30: nànyatvepyabhyàsasyopacàràt //


ayaü tarhi hetuþ sampradànàditi /
saüpradãyamànatvàdityarthaþ /
dàtçpratigrahãtrorantaràle ÷abdo 'sti adhyàpanàda guruõà ÷iùyàpaya dãyamànatvàda dhanårvedavidàcàryeõa ÷iùyàya dãyamàneùvàdivaditi // 25-30 // 

_________________________________________________


     NyS_2,2.31: anyadanyasmàd ananyatvàdananyadityanyatàbhàvaþ //


yadyanyannàma jagati bhavet tato nyatve 'pyabhyàsasyopa càràdityanenànaikàntikatavamudbhàvyeta tadeva nàstãti vàcchalena pratyavatiùñate /
anya--vaþ (så. 31) //


_________________________________________________


     NyS_2,2.32: tadabhàve nàstyananyatà tayoritaretaràpekùasiddheþ //


tasya parihàrasåtram /
tada--ddheþ (så. 32) //

tayoranyànanyayormadhye 'nanyasyànyàpekùasiddherityarthaþ /
na cànyasvaråpàttadananyaditi parasmàdapyananyadbhavitumarhati /
na hi nãlamàtmano 'nanyaditi pãtàdapyananyaditi /
anyadeva hi pãtànnãlamiti paramàrthaþ /
ayaü tàvatpratyayaþ puruùàntare nibarttamàno dçùña iti /
( 302 / 9 ) yadà khalvekasya puruùasya tatpratyayo bhavati tadà 'va÷yaü na puruùàntarasya,
tasmàtpratyayàvyàvçttirasiddhaiveti /
evametaditi /
satyaü vi÷eùadar÷anaü tatpratyayanivçttihetuþ tadabhàve tu vi÷eùàdar÷anasya na ÷akyaü saü÷ayahetutvaü nivàrayitumityarthaþ /
yatpunaretadgo÷abda
iti /
go÷abdo go÷abda ityekàkàraþ pratyayo naikamantareõa bhavitumarhati /
atha bhràntaþ kasmànna bhavatãtyata àha /
na ca go÷abdasyeti /
bhràntatve hi tato go÷abdàdarthapratyayo bhràntaþ yathà samàropitadhåmabhàvayà ma÷akavartyà dhåmadhvajànumànam /
tasmàdabhrànto go÷abdaikatvapratyayaþ sthàyitàmasya såcayatãtyarthaþ /
dåùayati etadapãti /
yuktà tu kàraõasàmànyàttatpratyayasyàvyàvçttiriti go÷abdabuddheþ kàraõamàlambaüna go÷abdastasya sàmànyaü gatvamotvaü go÷abdatvamiti yàvat /
tasmàttatpratyayasya vyàvçttiryuktà go÷abdo go÷abda ityevaüråpà /
kathamiti pra÷naþ
gobuddhau gobuddhipratyayo na vyàvarttate jàtyabhipràyamekavacanaü gobuddhàviti /
yathà hi gobuddhiùubhinnàsvapi parasparaü gobuddhirgobuddhirityanugatàvabhàsinã prathà gobuddhitvasàmànyopadhànà svakàraõabhåtà gobuddhãràlambate evaü go÷abdo go÷abda
iti ùuddhirapi go÷abdatvopadhànà go÷abdavyaktãrna punargo÷abdavyaktimekàmanekade÷akàlavyàpinãm /
na càsyà go÷abdabuddherityatràpi jàtàvekavacanam /
go÷abdo go÷abda iti buddhyanugatiþ--sàmànyanibandhanà anugatitve sati go÷abdabuddhisambandhitvàt /
go÷abdabuddhirgo÷abdabuddhirityanugatabuddhivaditi /
bhinnamabhedena vidvàn ya÷cànupalabdhavi÷eùa
eva nivarttate taü prati tasya vastunaþ kiü vi÷eùo 'sti nàstãti bhavanta eva praùñavyàþ /
ubhayatra doùamàha yadyastãti /
dvyàtmakamiti /
bhinnamabhinnamityarthaþ /
a÷eùapuruùaviùayatayeti /
àdhàratayetyarthaþ
//  32 // 

_________________________________________________


     NyS_2,2.33: vinà÷akàraõànupalabdheþ //

     NyS_2,2.34: a÷ravaõakàraõànupalabdheþ satata÷ravaõaprasaïgaþ //

kàraõadravyavibhàga /
iti /
( 303 / 5 )
vibhàgenàsamavàyikàparaõasaüyogavinà÷o lakùitaþ tatkàryatvàt // 33-34 // 


____________________________________________________________________


     NyS_2,2.35: upalabhyamàne cànupalabdherasattvàd anapade÷aþ //


anapade÷o 'heturityarthaþ /
ubhayamitãti /
yadà kramelakaüviùàõitvàda÷vatvena sàdhayati tadà 'sya na viùàõaü nàpi tatsambandhaþ
yathà viùàõitvaü kramelake 'siddhaü tathà 'numànena vinà÷akàraõopalabdhau tadanupalabdhirasiddheti /
a÷vaviùàõa saübandhasyàbhàvàditi /
a÷vatvaviùàõatvayoryataþ ko 'pi saübandho '÷veùu siddho nàsti tasmàdvirodhàdanumànametada÷àbhanamityarthaþ /
tasmàdyathà viruddhàddhetoranumànamasadevamasiddhàdapãtyarthaþ /
÷aïkate karmatvavaditi cet /
niràkaroti /
tacca na à÷rayasyànityatvàt /
karmatvà÷rayaþ karma tasyànityatvàdityarthaþ /
÷abdasya nityasyà÷ravaõamanupapannam a÷ravaõakàraõànupapatteriti bråmaþ /
tannà÷rayànityatvàditi grahaõakavàkyaü vibhajate /
karmatvasya punariti /
pratighàtidravyasaüyogastvantyasya ÷abdasya nirodhaka iti bhàùyam /
tasyàrthaþ /
pratighàtidravyaü kuóyàdi tatsaüyogo nabhasaþ /
etaduktaü bhavati ghanataradravyasaüyuktaü nabho na ÷abdasamavàyikàraõatàü pratipadyate tata÷ca sannapyasamavàyikàraõaü ÷abdo na ÷abdàntaramàrabhate tasya va svakàraõaü tatkàraõasya tasmàdvinà÷o bhavatãti draùñavyam /
evamanyatràpãdç÷a eva ÷abdavinà÷aheturåhanãya
iti /
ita÷ca ÷abdo 'nitya ityàha /
ghaõñàyàma÷rihanyamànàyàmiti /
yadi ghaõñàsthena vya¤jakenànyavçttinà và 'vasthitena santànavçttinà và nityaþ ÷abdo vyajyeta tatastàratàrataratàratamamandamandataràdi÷rutibhedo na syàt /
nityasya ca ÷abdasya na svàbhàviko bhedo nàpyaupàdhika ityupapàditamadhastàt /
yadi tu tàratamàdayastàvanta eva ÷abdà nityàstatastàvanta eva yugapadeva gamyeran vi÷eùàbhàvàd ekohyeùàü vya¤jakaþ sthira iti /
atha santànavçttistathà 'pi sarva eva tatsantatipatitàþ samarthà ityàdyenaiva sarve vyajyeran na tu samànade÷ànàü samànendriyagràhyàõàü vya¤jakaniyamo yukta ityupapàditamadhastàt /
kàraõatve tu dhaõñàsthasya saütànavçtteryuktaü yattàratamàdibhedena kàraõabhedàtkàryabheda iti /
tàtparyàrthaþ /
yugapadaneka÷abdopalabdhiprasaïga iti /
( 304 / 5 ) anekasya tàratamàdeþ ÷abdasyopalabdhiprasaïga
ityarthaþ /
ghaõñàsthaü càbhivyaktikàraõaü kathamanyatra vattramànamiti /
÷rotre vartamànamityarthaþ /
dvitãyaü kalpamà÷aïkya dåùayati /
athànyagatamiti /
ghaõñàsabandhyeùa ÷abda iti hi tàvallaukikapratyayaþ so 'yamanyagate ÷abdavya¤jake yathaikasyàü dhaõñàyàü bhavati tathà ghaõñàntareùvapi tatpratyàsanneùu bhavedavi÷eùàt /
tasmàdekaghaõñàsthatve niyamaheturvaktavya
iti /
asati ÷abdabhede ÷rutãnàmiti /
÷abdaj¤ànànàmityarthaþ /
nàda iti vàyudharmo 'bhidhãyata iti ÷aïktate vyàmohapratyaya iti /
yathà hi vastutaþ svacchadhavale sphañikamaõau làkùàrasàvasekatiraskçtadhavalimni lohitaþ sphañika iti pratyayaþ evamabhivya¤jakavçttistàratvàdirbhràntyàþ ÷abde pratãyate ityarthaþ /
niràkaroti /
na vi÷eùahetvabhàvàditi /
na hi samãcãnàtpratyayàttàro 'yaü ÷abda iti pratyayasya ka÷cidvi÷eùaheturasti bàdhakapratyayo yenaiùa mithyàpratyayaþ syàdityarthaþ /
na ca nirbãjà bhràntirapi saübhavitumarhati dãrghatvàdibhramàõàüpa tu ÷abde 'sti bãjamityàha /
yadi càyamiti /
yàni khalu dãrghàõi vaü÷aprabhçtãni eùàmavayavo và 'pacayaþ samànajàtãyopacaya
ihàpyaviratabhçtau ÷abdasaütàne vivçtakàraõaniùpanne samasti samànajàtãyopacaya
iti tatsàdharmyàd dãrghatvabhrama eva ÷abdasaütàna
eva tàro mahànityucyate tatràpyasti samànajàtãyopacayo 'sti ca sphuñataratvaü mahànapi sphuñataro 'yamapi tatheti mahànityucyate /
÷aïkate tulyamiti cet /
yathà hyanityavàde ghaõñàsthamavasthitaü saütànavçtti na yugapattàramandànutpàdayati rki tu kramaõaiva evaü nityànapi ÷abdàn krameõa vyaïkùyatãtyarthaþ /
niràkaroti /
na tannimittasya kadà cidbhàvàt /
na tàvannityavàdibhistàratvàdidharmabhedena ÷abdabhedo 'bhyupeyate tathà caikenàvasthitena ghaõñàsthena saütànavçttinà vyajyamàna ekasmin ÷abde nityaü ÷rutibhedaþ kàdàcitko nopapadyate /
÷abde tvanitye 'npayasminnanyasmin kriyamàõe saütànavçttinà kàraõena tadbhedàtkàryatvàtkàdàcitkatvàcca ÷rutibhedopapattiriti vaiùamyamityarthaþ /
tacca kàraõamiti /
( 305 / 8 )
nimittakàraõamityarthaþ /
pàõisaü÷leùamapekùamàõàditi /
spar÷avadvegavaddravyasaüyogàda ghaõñàyàü karma karmavadghaõñàkà÷asaüyogàttàdç÷àcchabda÷cetyekaþ kàlaþ tatkarma pàõyabhidhàtamapekùamàõaü vibhàgasamakàlaü saüskàraü ghegàkhyaü karoti /
sà ghaõñà calantyàdhyàtmikaü vàyumupagçhõàti ghaõñàtadavayavasaüyuktà vàyuparamàõava
evàdhyàtmiko vàyuþ tadupagraho ghaõñànayàþ svavegamapekùamàõàyà vàyusaüyogàdvàyau kriyotpàdakatvaü tata÷cànilakarmaõo ghaõñànilasaüyogo vàyugatavegàpekùo ghaõñàyàü karmàrabhate /
tadidamàha sà ca vàyunà 'bhihatà punaþ karma karoti /
tadevaü vàyughaõñàsaüyogo ghaõñàvegàpekùo ghaõñàkà÷asaüyoga÷ca ÷abdamàrabhata iti draùñavyam /
tata÷ca karmaõà saüskàraþ saüskàreõa punaþ karma ÷abda÷cetyapi draùñavyam /
sugamamanyat // 35 // 

_________________________________________________


     NyS_2,2.36: pàõinimittapra÷leùàcchabdàbhàve nànupalabdhiþ //


de÷ayati atha ghaõñàstha
iti /
na khalu kàraõavinà÷e kàryocchedo, mà bhåtkulàlàdinivçttàvapi ghañàdinivçttirityarthaþ /
pariharati na bråma
iti /
yadyapi nimittanivçttàvapi kàryaü nivarttate yathà 'pekùàbuddhinà÷àd
dvitvàdi tathà 'pi nimittanivçttàvapi tadanivçttimabhyupagamyaiva parihàra iti mantavyam // 36 // 

_________________________________________________


     NyS_2,2.37: vinà÷akàraõànupalabdhe÷càvasthàne tannityatvaprasaïgaþ //


siühàvalokitanyàyena pårvoktaü hetu dåùayati /
vinà÷eti /
( 306 / 3 ) pratyakùeõa ÷abdavinà÷akàraõànupalabdhe÷càvasthàne ÷abdasya ÷abdopalabdherapi nityatvaprasaïgaþ /
na hi tasyà api vinà÷akàraõaü pratyakùeõopalabhyata iti tadanena vinà÷akàraõànupalabdhirityasyànaikàntikatvamudbhàvitam
//  37 // 

_________________________________________________


     NyS_2,2.38: aspar÷atvàdapratiùedhaþ //


saüprati sàükhyaþ pratyavatiùñhate /
kampasamànà÷rayasyeti /
anuvçtto nàdaþ ÷abdo 'nunàda iti /
vaiyadhikaraõye hãti /
dravyapra÷leùàsamànàdhikaraõasyaivava saüskàrasyocchedaþ syàd na vyadhikaraõasya ÷abdasya, vyadhikaraõasya tåcchedàbhyupagame 'tiprasaïgaþ syàt tasmàt kampasaütànasaüskàrasamànà÷rayaþ ÷abdo 'bhyupagantavyaþ /
tadanenàkà÷à÷rayatvaü ÷abdasya pratiùiddhaü tadetadvàrttikakàro vyàcaùñe /
vyadhikaraõatvàdayuktamiti //

asyottarasåtram /
aspa--dhaþ (så. 38) //

pràpyakàritvamindriyàõàü vyavasthitaü pràk /
ghaõñàdyà÷rayaþ ÷abdo na ÷rotraü pràpnoti /
evaü hi pràpnuyàd yadi ghaõñà karõa÷aùkulãmàgacchet karõa÷aùkulã và ghaõñàü, na caitadubhayamasti /
na càhaïkàrikamindiyaü vyàpãtyuktam /
tasmàcchabdàdhàro niþspar÷o vyàpã vàkà÷astadàdhàraþ ÷abdaþ ÷rotramàyàti saütànavçttyeti yuktaü tathà ca ÷ravaõamasyopapannaü nànyatheti /
tadetadvàrttikakçdvibhajate,
aspar÷eti /
yena kena ciditi /
mandatareõa và mandatamenavà kàraõa÷abdenetyarthaþ /
anekaþ saüskàra iti tattvaü ÷abdabhedàditi /
ekasya hi saüskàrasya dharmabhedakalpanàyàü kalpanàgauraprasaïgaþ saüskàrastàvadeko dharmo dharmabhedà÷ceti /
tadiha dharmabhedasthàne 'stu saüskàrabhedaþ kçtamatraikena dharmiõà /
na ca saüskàrabhedeùu dharmabhedàþ kalpanãyàþ saüskàrabhedamàtràdeva kàraõàtkàryabhedopapattau tadgatadharmabhedakalpanàvaiyarthyàditi bhàvaþ/yasya ca vai÷eùikasyaikaþ saüskàrastasyeùoþ pàtaþ pràpnoti saüskàrasya hãùormårtadravyasaüyogo vinà÷ako 'vinà÷ako và, vinà÷aka÷ced
àdyenaiva mårttadravyasaüyogena tasya vinà÷àdagatvaiva yàvadgantavyamiùoþ pàtaprasaïgaþ /
dvitãye tu kalpe kçtakasyàpi saüskàrasya vinà÷akàraõàbhàvenàvinà÷ànna kadà cidapi pàtaþ syàt prayoga÷ca iùvàdivegaþ kùaõikaþ vegatvàt ghañàdigatavegavaditi // 38 // 

_________________________________________________


     NyS_2,2.39: vibhaktyantaropapatte÷ca samàse //


vibha--se ( så. 39 ) //

saükhyànàü råparasagandhaspar÷a÷abdasamudàyo vãõàveõu÷aïkùàdidravyaü tatra samàse samudàye sthita eva vyajyata iti dar÷anaü tasminsamudàye sàükhyàbhimate vibhaktyantaropatte÷ca na vyajyeta ÷abdaþ yadi samudàye vyajyeta ÷abdaþ vibhakti÷ca ùaójadhaivatagàndhàràdibhedena vibhàgàntaraü ca ùaójajàtãyasyaiva tàramandràdiråpaü nopapadyate na hi tadgatànàü gandhàdãnàmekasminneva dravye vãõàdau nànàjàtãyànàü ca pratikùaõaü bhedo dç÷yate tasmàdvibhaktyantarotpatterna samàse vyajyate ÷abdaþ api tvàkà÷aguõaþ kriyata iti sàüpratam /
såtravyàkhyayaiva bhàùyavàrttike vyàkhyàte // 39 // 

_________________________________________________


     NyS_2,2.40: vikàràde÷opade÷àt saü÷ayaþ //


tadevaü råpàdisanniviùñaþ ÷abdo vyajyata iti sàükhyamate dåùite sa eva sàükhyo varõeùu prakçtivikàrabhàva÷rutermçtsuvarõàdivatpariõàminityà varõà iti yadi pratyavatiùñhate tatra parãkùàmàrabhatedividha÷càyaü ÷abda iti /
vikàropade÷o 'pi na dhvanimàtre ÷abde 'stãti na tasya pariõàminityatàmàpàdayitumarhati kevalaü varõàtmanyàpàdayed yadyasaüdehaþ syàd, asti tu tatràpi saüdehaþ /
tathà hi iko yaõaci ityàdikaü vikàropade÷amàcakùata eke /
anye tvàda÷opade÷aü, tatra vyàkhyàtçvipratipatteþ saü÷ayaþ /
tannàparãkùya ÷akyamavadhàrayitumityarthaþ /
tatra parãkùàyàmàde÷opade÷astattvamityavadhàrayate /
àde÷opade÷a iti /
suvarõajàtãyàþ khalvavayavà anyatamavyåhaparityàgenànyatamaü vyåhamàpadyamànà rucaka iti và varddhamàna
iti và pariõamante, asti hi teùu sarveùu suvarõajàtãyànàmavayavànàmanugamaþ
na tu yakàre ikàrasya và tadàrambhakasya và avayavasyànugamamãkùàmahe /
tasmàdvikàràbhàbàdàde÷atvamasya ni÷cinuma iti /
upapattyantaraü càvikàre dar÷ayati /
bhinnakàraõayo÷ceti /
yadi hãkàravikàro yakàraþ syàd yakàraprayogàyekàramupàdadànàstatkàraõaü vivçtakaraõaü pårvamupàdadãran /
tannirapekùàstu yakàraü prayokùyamàõà ãùatspçùñakaraõamupàdadate tasmànnekàravikàro yakàra ityutpa÷yàmaþ /
upapattyantaramàha /
avikàre ceti /
kàrakaj¤àpakayorhetvoravi÷eùamàha /
ubhayatreti /
upapattyantaramàha /
prayujyamàneti /
yathà hi kùãraü kàlavipàkàpekùaü dadhi bhavaddç÷yate na tathekàro yakàro bhavannityarthaþ /
yadi na vikàraþ kathaü tarhi ÷abdànvàkhyànamiko yaõarcàtyata àha /
avikàre ceti /
ikaþ prayogaprasaïgeþ saühitàyàü yaõaþ prayogamàha tatsåtre na punarigvikàraü yaõamityarthaþ /
nanu mà bhådvikàraþ pariõàmor 'thàntaraü tu bhaviùyati tato nityàvarõà bhaviùyantãtyata àha /
etàvaccaitaditi /
pariõàmo vetyàpàtataþ kàryakàraõabhàvo veti paramàrthaþ /
na jàtu kùãraü tadavayavà và dadhiråpeõa pariõamante na hyavayavà avayavisvabhàvàþ
tasmàtkàryakàraõabhàva eva tàttvika iti /
sa ca varõeùu nàsti iganapekùasya yaõo niùpatteþ /
tasmàdikprayogaprasaïge saühitàyàü yaõaþ prayoga ityanvàkhyànàrtha iti /
ita÷càyamàde÷opade÷a
ityàha /
varõasamudàyeti /
varõasyaikasya vàstavatvàt kadàcidvikàra upapadyate buddhiþ samàhàramàtrasya tu tatsamudàyasya na vikàrasambhavaþ /
tasmàttatràkàmenàpyàde÷opade÷o vaktavyaþ /
sa varaü këptatvàdekasminnapyastu varõa iti ityarthaþ // 40 // 

_________________________________________________


     NyS_2,2.41: prakçtivivçdvau vikàravçddheþ //


ita÷ca na prakçtivikàrabhàvaþ /
prakçtivivçdvàviti /
mahadbhiþ khalu tålapiõóairàrabdhaþ sthålaþ piõóo 'lpai÷càrabdho mahànalpa iti dçùñaü tadvadihàpi dãrghekàravikàrasya yakàrasyekàravikàràdbhavitavyaü vi÷eùeõa, na càsti vi÷eùaþ tasmànna prakçtivikàrabhàva
ityarthaþ // 41 // 

_________________________________________________


     NyS_2,2.42: nyånasamàdhikopalabdhervikàràõàmahetuþ //


asyàkùepasåtram---
nyåna--tuþ ( så. 41 ) // alpena hi nyagrodhavãjenàrabdho nyagrodhatarurmahàn tato 'timahatà và nàrikelabãjenàrabdho nàrikelataruralpaþ nàrikelabãjaireva parasparàpekùamàõasamairàrabdhaþ sama iti /
asya pratyàcayànasåtram /
dvividhasyàpi hetoriti /
yadi ca nyånasamàdhikopalabdheriti sàdhanaü tadà dvividhasya hetorabhàvàd
dçùñàntamàtrasya càsàdhakatvàt /
pratidçùñàntasya ca saübhavàdityetad dåùaõam // 42 // 

_________________________________________________


     NyS_2,2.43: nàtulyaprakçtãnàü vikàravikalpàt //


yadi ca nyånasamàdhikopalabdherityanenànaikàntikodbhàvanaü prakçtyanuvidhànasya kriyate tadà dåùaõapakùe nàtulyaprakçtãnàü vikàravikalpàditi dåùaõam /
anaikàntikadoùasyàsambandhatvaü nàma nyånasamàdhikatve tu prakçtyanuvidhànaü vikàparàõàmapracyutam /
tathà hyatulyàyàþ prakçterivakàrà vikalpyante prakçtibhedamanuvidhãyante, na jàtu nyagrodhabãjàd
nàrikelapàdapo bhavati bhavati ca nyagrodhabãjànnyagrodhapàdapa
iti /
etaduktaü bhavati prakçtibhedànuvidhànaü vikàrabhedànàü bråmopa na pånastadvivçddhihràsàbhyàü tadvivçddhihràsau yenànaikàntikatvamudbhàvyeta tasmàdanaikàntikodbhàvanamasaübaddhàmityarthaþ /
na tvivarõamanuvidhãyate yakàra iti bhàùyam /
tasyàrtho na tvivarõabhedamanuvidhãyate iti /
tasmàdanudàharaõaü nyånasamàdhikabhàve dravyavikàra iti // 43 // 

_________________________________________________


     NyS_2,2.44: dravyavikàre vaiùamyavad varõavikàravikalpaþ //


asyàkùepasåtram--- dravyavikàra iti /
( 308 / 1 ) na prakçtibhedamava÷yamanuvidhãyante vikàràþ dravyatvena tulyatve 'pi prakçtãnàü vikàravaiùamyaü tathà ca dãrghahrasvàbhyàü vaiùamye vikàravaiùamyaü bhaviùyati prakçtisàmyaiva vikàravaiùamyam iti bhàvaþ // 44 // 

_________________________________________________


     NyS_2,2.45: na vikàradharmànupapatteþ //


tatra pratyàkhyànasåtram /
na vikàradharmeti /
yadyapi prakçterdravyatvamabhedastathà 'pi vikàrabhede prakçtibheda evopayujyate na punaþ prakçterabhedaþ
tadvikàràõàü tu yadabhinnaü råpaü dravyatvaü tatra tasyopayoga iti sthite parihàro 'nvaya
(syàkùepasåtraü dravyevikàra iti/) grahaõaü parihàra uktaþ // 45 // 

_________________________________________________


     NyS_2,2.46: vikàrapràptànàmapunaràpatteþ //


ita÷ca na santi varõavikàrà ityàha /
vikàreti /
no khalu kùãravikàro dadhi punaþ kùãraü dçùñamityarthaþ /
ananumànàditi pramàõàbhàvamupalakùayati // 46 // 

_________________________________________________


     NyS_2,2.47: suvarõàdãnàü punaràpatterahetuþ //


asyàkùepaþ suvarõàdãnàmiti såtram /
sàdhanapakùe dåùaõaü vyabhicàràditi // 47 // 

_________________________________________________


     NyS_2,2.48: na tadvikàràõàü suvarõabhàvàvyatirekàt //


dåùaõapakùe doùamàha /
suvarõodàharaõopapatti÷ceti /
tathà hi /
ye suvarõajàtãya avayavà rucakatvamàpannàsta eva pårvavyåhaparityàgena vardhamànatàmàpannàþ punà rucakatvamàpadyante tadavayavànàü tatra pratyabhij¤àyamànatvàta /
na tvihekàro yakàrànugata ikàrayakàrànugato và 'nyaþ ka÷ciddharmã dç÷yate ya ittvaü parityajya yattvamàpadyate varõatvaü tvanugatamapi na dharmi,
kiü tu dharma eva /
na ca nivartamàna ãkàro yakàrasya dharmo bhavitumarhati dharmadharmiõoþ samànakàlatvàdityarthaþ // 48 // 

_________________________________________________


     NyS_2,2.49: nityatve 'vikàràdanityatve cànavasthànàt //


nanu dadhyatreti prayoge kadekàrasyotpadya nirodhaþ /
tathà dadhi atreti prayoge kadà yakàrasyotpadya nirodha ityata àha /
tadetadavagçhya saüdhàna iti /
avagraho 'saühità dadhi atretyuccàrya dadhyatretyuccàryate dadhyatreti và saüdhàya dadhi atretyavagçhyataityarthaþ /
//  49 // 

_________________________________________________


     NyS_2,2.50: nityànàmatãndriyatvàttaddharmavikalpàcca varõavikàràõàmapratiùedhaþ //


jàtivàdã pratyavatiùñhate /
nityapakùe tàvaditi /
yathà hi satyapi nityatve ke cidatãndriyàþ yathà paramàõvàkà÷àdayaþ ke cidaindriyakàþ yathà gotvàdayaþ evaü satyapi nityatve paramàõvàkà÷àdayo na prakçtivikàrabhåtàþ
varõàstu prakçtivikàrabhàvamàpatsyante /
nityà apatyirthaþ /
seyaü vikalpasamà jàtirityàha /
virodhàditi /
na khalvaindriyakatvànaindriyakatvàbhyàmasmi ka÷cinnityatvasya virodhaþ /
prakçtivikàrabhàvena tvasti, na hi saübhavati kàryaü ca nityaü cetyarthaþ /
//  50 // 

_________________________________________________


     NyS_2,2.51: anavasthàyitve ca varõopalabdhivat tadvikàropalabdhiþ //


anityapakùe jàtivàdyàha /
anavasthàyitve ceti /
yathà satyapyanavasthàyitve varõà indriyeõa sambadhya svaviùayaü j¤ànaü janayanti evaü vikàramapi kariùyantãtyarthaþ /
seyaü sàdharmyasamà jàtirityàha /
asaübandhàditi /
katipayakùaõàvasthànena varõànàü kùaõikànàmapi svaviùayaj¤ànahetubhàvo yujyate avagçhya ciraü sthitvà yadà saüdhãyate saüdhàya và cariü sthitvà yadà vigçhyate tadà varõànàmanityànàü na tàvantaü kàlamavasthànamastãti nopalabdhihetutvena vikàrakçtatvaü varõànàü tulyam /
tasmàdasaübandhàdasamarthà varõopalabdhirvarõavikàrapratipàda ityarthaþ /
màbhådrarõopalabdhirvarüõavikàreõa sàkùàtsaübaddhà oda÷avirodhitayà tu tannivçttyà pàri÷eùyàdvikàraü sàdhayiùyatãtyata àha /
na ca varõopalabdhiriti // 51 // 

_________________________________________________


     NyS_2,2.52: vikàradharmitve nityatvàbhàvàt kàlàntare 'vikàropapatte÷càpratiùedhaþ //


tadevaü jàtyuttaramutthitameva màritaü kçtvà bhàùyakàro 'traivàrthe såtraü pañhati /
vikàradharmitva iti /
vàrtikam upalabhyamànasya cekàrasya yatvànupapatteriti /
( 309 / 17 ) avagçhya ciraü sthitvà saüdhàya yadà yatvaü tadopalabhyamànatekàrasya nàstãtyarthaþ // 52 // 

_________________________________________________


     NyS_2,2.53: prakçtyaniyamàd varõavikàràõàm //


ita÷ca varõavikàrànupapattiþ /
prakçtyaniyamàditi /
kùãrajàtãyasya dadhijàtãyo vikàro na punaþ kadà cidapi dadhijàtãyasya kùãrajàtãyà vikàrà upalabhyante /
iha tu yathekàrajàtãyasya yakàrajàtãyo vikàro dadhyatreti dç÷yate evaü yakàrajàtãyasyàpi vikàra ikàrajàtãyo dç÷yate yathà vyatheþsati prasàraõe yakàrasyekàra
iti /
tasmàdaniyamànna prakçtivikàparabhàva
ityarthaþ // 53 // 

_________________________________________________


     NyS_2,2.54: aniyame niyamàd nàniyamaþ //


atra cchalavàdã pratyavatiùñhate /
aniyame niyamàditi // 54 // 

_________________________________________________


     NyS_2,2.55: niyamàniyamavirodhàdaniyame niyamàccàpratiùedhaþ //


tadetasya vàkchalatvamàpàdayati /
niyamàniyamavirodhàditi /
niyamàniyamasàmànàdhikaraõyaü virudhyate na tvàdhàràdheyabhàva ityarthaþ
//  55 // 

_________________________________________________


     NyS_2,2.56: guõàntaràpattyupamardahràtavçddhile÷a÷leùebhyastu vikàropapattervarõavikàràþ //


tadevaü prakçtivikàrabhàvaü niràkçtya vikàravacanavyaktiü ÷abdànàmàde÷apakùe samarthayati /
na ceyaü varõavikàropapattiriti /
ekasyàprayoge anyasya prayogo vikàra
iti sàmànyalakùaõam /
tasya vi÷eùànàha /
sa bhidyata iti /
upamardde nàmeti /
yathà 'sterbhåriti /
le÷aþ sta ityatràsterakàralope sakàramàtrasya le÷asyaikade÷asya vyavasthàpanam /
÷leùapa
àgamaþ prakçteþ pratyayasya và /
atràpi kevalasyàprayoge vi÷iùñasya prayoga ityetàvatà vikàrasàmànyalakùaõaü lakùaõãyam /
etena vàrttikamapi vyàkhyàtameveti // 56 // 

_________________________________________________


     NyS_2,2.57: te vibhaktyantàþ padam //


tadevamuktena krameõa varõànàmanityatàü pratipàdya ÷abdapràmàõyopayogi padaü niråpayati /
te vi--dam ( så. 57 ) //

evaü kila ke citpa÷yanti na varõàþ pratipàdayantyarthàn
te hi pratyekaü và anvayadhiyamàdadhãran nàgadantà iva ÷ikyàlambanaü milità và gràvàõa
iva piñharadhàraõam /
tatra na tàvatpårvaþ kalpaþ /
pratyekamarthapratyayànutpàdàt /
varõàntaroccàraõànarthakyàcca /
nàpi saühatàþ ekavaktçprayoge kramaniyamena saüghàtànupapatteþ /
anekakartçkaprayoge 'pi satyapi yaugapadye arthapratyayànutpàdanàt /
nàpi kramavatpårvavarõànubhavabhàvitasaüskàrasahito 'ntyavarõapratyayo 'rthapratyayaheturiti sàüpratam /
bhàvanàparanàmnaþ saüskàrasya svotpàdakànubhavaviùayasmçtijananàdanyatra sàmarthyàdar÷anàt /
na hi gavànubhavajanitaþ saüskàraþ karoti smçtiü turaïgame /
api ceyamantyavarõa÷rutiþ svàrthasaüketasmçtyapekùà vàrthapratyayamàdadhãta anapekùà và, tadapekùatve tatkàle antyavarõa÷rutiruparatà kùaõikatveneti kayà saïketasmçtirapekùyate antyavarõa÷rutisamaye ca saüketasmçtiranàgateti kimantyavarõapratyayo 'pekùeta /
saüketasmçtyanapekùatve agçhãtasaüketasyàpi prathama÷ràviõor 'thapratyayaprasaïgaþ /
na hi ciradhyastasyànapekùitasmçteþ saüketagrahasyàsti ka÷cidupayoga iti /
na ca bhàvanàkhyasaüskàrasahito 'ntyavarõaþ pratyàyako 'rthasya /
nàpyanya eva ka÷citpårvavarõànubhavajanitaþ saüskàraþ prokùaõàdibhiriva vrãhyàderantyavarõapratyayasahakàrãti yuktam /
anekàdçùñakalpanàprasaïgàt /
sa eva tàvadadçùñacaraþ kalpanãyastasya cànekatvamiti so 'yaü varõebhyor 'thapratyayo bhavannanupapadyamànastadatiriktaü sphoñànubhavamàyatate /
asti hi bhinnaùvepi varõeùu vàkyamidamekaü padamiti cà sarvajanãno 'nubhavaþ /
na càsau bhinnavarõàlambano bhavitumarhati ekasya nànàtvavirodhàt /
tasmàdvarõàtiriktaü padaü vàkyaü và'lambate /
tacce pratyekameva dhvanayo 'bhivya¤jayanti kevalaü pårve dhvanayaþ svaråpamàbhàsayante caramastu vyaktam /
na ceyamarthe vidhà saübhavinã pratyakùaj¤ànaniyatatvàt
vyaktavyaktàvabhàsitàyàþ pade pratyakùe upapattiþ
arthasya tu padagamyasyàpratyakùasya mànàntareõa grahaõamastãti agrahaõaü và na tu sphuñàsphuñatvàbhyàü yogaþ /
api ca yasminnanuvartamàne yadvyàvartate tattasmàdbhidyate yathà suvarõàkyaveùvanuvartamàneùu kañakamukuñàdayaþ /
anuvartamàneùu tu varõeùu vyàvartante padabhedàstasmàtte 'pi varõebhyo bhinnà iti tànpratyàha /
te vibhaktyantàþ padam /
ta eva varõà eva padaü na tu tadatiriktaü sphoñàkhyamityarthaþ /
idamatràkåtam /
na tàvadvarõàtiriktaþ padàtmà ka÷cidupalabhyate pratyakùeõa, padamiti tu vyapade÷astàneva varõàn bahånapyekasmçtisamàrohitayà và ekàrthadhãhetutayà và abhinnakàrakàvasthàvattayà vàlambate bhàktaþ /
na caivamanyonyasaü÷rayaþ
nartte padàvadhàraõàpadarthàdhigamo na càrthàdhigamantareõa padàvadhàraõamiti /
ekasmçtibuddhisamàrohiõàü varõànàmasatyarthavattayà 'vabodhe suj¤ànatvàt tanmàtrasya ca svàrthena saüketagrahasyàpi sukaratvàt taduttarakàlatvàcca padamiti kàraka÷abdapravçtteþ /
itarathà sarveùu kàraka÷abdeùu durvàramitaretarà÷rayatvaü kàryopahitamaryàdatvàtkàrakàõàü tadanupàtitvàcca tacchabdànàü, tasmàdvyapade÷amàtrànurodhena naikaikavarõamàtràvabhàsinãùu ÷rotrajàsu buddhiùu tadàhitavàsanàlabdhajanmàyàü cànu bhåtavarõasaükalanàtmikàyàü smatibuddhàvaprathamàno varõavibhàgopamardena na ÷akyaþ padàtmà pratyakùa
iti vaktuü, nàpi nirbhàgasya sphuñàsphuñatve và bhàgaviparyàsova và yujyate, no khalu sarvathà 'dç÷yamàno nàma sphuñaþ nàpi samàropaviùayaþ /
na hi sàmànyàtmanà 'pyagçhãtà ÷uktã rajatatvasamàropaviùayaþ /
na ca nirbhàgepadàtmani gçhãte kiü cidasyàgçhãtamava÷iùyate yadagrahaõàdavyaktatvaü và samàropo và bhavet /
na ca tadeva tadaiva tena gçhãtamagçhãtaü ca saübhavati /
tasmànna pratyakùasya tadàbhàsasya và gocaraþ padàtmà /
nàpyanumànasyàrthapratyayaliïgajanmanaþ parasparà÷rayaprasaïgàt /
na tàvatsattàmàtreõa padàtmàr 'thapratyayamàdhatte mà dhànnityatvena nityamenam /
tasmàtsvaj¤ànena /
tacca svaj¤ànamarthapratyayàt tathà ca satyarthapratyaye padapratyayaþ padapratyaye ca satyarthapratyaya iti vyaktamanyonyà÷rayatvam /
na ceyamarthadhãrvarõebhyo nodetumarhati te hi pårvamanubhåtàþ pratyekam anubhåtatàkramopasçùñà ekabuddhisamàrohiõaþ ÷aknuvantyarthadhiyamàdhàtum /
na càkramànukramaviparãtakramàõàmavi÷eùo varõànàm /
pårvànubhavasannive÷ànusàritvàtsmçteþ
tatsannive÷asya ca vi÷eùàdvi÷eùopapattiþ /
abhede 'pi ca varõànàü na hi hinetyàdau padabheda upapatsyate vinà 'pi sphoñakalpanàm /
kramabhedànuvidhàyitvàtpadabhedasya, arthapratyayakàrakatvaü ca na varõamàtràõàmapi tu kramanyånàtiriktatvàdyupahitànàm /
tattadupadhànaü na tulyatve 'pi varõànàmanyadanyaditi padabhedasiddhiþ /
tasmàd dçùñebhya eva varõebhyo dçùñaprakàrànupàtibhyor 'thapratyayotpattirupapadyamànà nàdçùñaü sphoñàtmànaü dç÷yamànavarõabhedàpahnavena kalpayitumarhatãti siddham /
te vibhaktyantàþ padamiti /
yathàdar÷anaü vikçtà iti bhàùyam /
guõàntaràpattyàdibhiràdar÷aråpeõa vikçtàþ yathàdar÷anaü yathàpramàõaü na tu prakçtivikàrabhàvena tasnapavaya pramàõabàdhitatvàdityarthaþ /
vàrttikam
arthapratyayastarhi na pràpnotãti /
sphoñavàdina
ukto 'bhipràyaþ /
uttaram /
antyavarõapratyayàditi /
varõeùu pratyayo varõapratyayaþ /
antya÷càsau varõapratyaya÷ceti antyavarõapratyayaþ sakalavarõàvagàhinã smçtiþ /
sà ca pràcaþ pratyekavarõànubhavànapekùyàntyà bhavati /
yadyevamagçhãtasaüketànàmapyasàvastãti teùàmarthapratyayaprasaïgaþ syàdityata àha /
pårvavarõapratisandhànapratyayàpekùàditi /
saüketagrahaõasamayaþ pårvaþ tadbhàvino varõàþ pårve teùàü pratisaüdhànaü yàvatàü yajjàtãyànàü gçhãtaþ saüketastàdç÷àstàvantastajjàtãyà evaitaityevamàkàraü tadeva pratyayastadapekùàt /
na càsàvagçhãtasaüketànàmastãti sannapyantyavarõapratyayo nàrthasya pratyàyaka ityarthaþ /
abhidheyasya kriyàntarayogàdvi÷iùyamàõaråpaþ ÷abdo nàma,pa antara÷abdo vi÷eùavacanaþ kriyàvi÷eùayogàddhetorityarthaþ /
etaduktaü bhavati /
yasyàbhidheyaü kriyàvi÷eùasabandhena vinàna paryavasyati tannàma àkhyàtàrthastu yadyapi kva cit kriyayà 'pi sambadhyate yathà 'bhikràmaü juhoti bhuktvà vrajatãtyàdiùu tathà 'pi juhoti vrajatãtyàdayo na kriyàsambandhamantareõa na paryavasyanti api tu tatsamabhavyàhçtà api saübadhyante /
nàmàrthastu na pårvàparãbhåtapradhànakriyàpadàrthamantareõa paryavasyati /
ata evàhuþ--yatrànyat kriyàpadaü na ÷råyate tatrastirbhavantãparaþ prayoktavyaþ
tathà ca bràhmaõe 'bhikràmaü bhoktuü bhaktetyàdaya÷ca samuccayàdyapekùàþ kriyàvi÷eùamantareõàparyavasyanto nàmatvena saügçhãtà bhavanti /
asyodàharaõamàha /
yathà bràhmaõa iti /
asyàrthamàha kriyàkàrakasamudàyaþ kàrakasaükhyàvi÷iùñaþ /
atra hi kriyà÷abdena bràhmaõasya bhàvo bràhmaõatvamabhidhãyate bhàva÷abdasya kriyàrthatvàt /
bhavità ca bràhmaõaþ kàrakam /
tayorbràhmaõatvabràhmaõayoþ samudàyaþ sa ca kàrakasya bhaviturbràhmaõasyaikatvasaükhyayà vi÷iùño bràhmaõa ityetasmànnàmapadàdgamyata
ityarthaþ /
àkhyàtalakùaõamàha /
kriyàkàlayogàbhidhàyi kriyàpradhànamàkhyàtaü kriyàyàþ kàlayogaþ pårvàparãbhàvaþ /
kàlayogàddhi saübhavati tadabhidhàyi /
tadanena pàka ityàdernàmapadàd
vyavacchinati /
evamapi bhuktvà bhoktumityàdàvapi nàmni prasaïgaþ /
asti hi tatràpi kàlàvadhipårvàparãbhåtakarmakùaõapracayapratyayo 'nyathà odanamiti karmasambandho na syàd
ata uktaü kriyàpradhànamiti /
svaniùñhà hyàkhyàtàt kriyà pratãyate nànyatantrà /
bhoktumityàdau tu kriyàntaramanteõa na paryavasyantãti kriyà gamyate /
vrajatãtyàdau tu na tathà tadidaü kriyàpràdhànyam /
tadanena pacati paceta pacyate sthãyataityàdi sarvamàkhyàtaü saügçhãtaü bhavati /
na kva cidapi nàmni prasaïgaþ yadapyastyàdi nàmàkhyàtapratiråpakaü tatràpi sannityasyàrthe siddharåpe tadvarttate na punaþ pårvàparãbhåtakriyàrthatvamiti draùñavyam /
yasmànnàmnà sarvaü padaü vyàpyata iti /
( 311  / 6 ) bàhulyaü vyàptyarthaþ /
pràyeõa hi vàkye bahåni nàmapadàni àkhyàtaü punarekamevaikasmin vàkye àkhyàtabhede vàkyabhedàditi /
adhikaraõamàkùipati na padàdarthàdhigatiriti /
padena hi vi÷eùo và 'bhidhãyate sàmànyaü và tatra vi÷eùàbhidhànaü tàvad dåùayati /
vi÷aùa iti /
anavasthànamanavadhàraõamiti /
sàmànyàbhidhànamàsthàyàha na padasyeti /
dåùayati na sàmànyasyeti /
vyavahàràya hi vàkyamuccàrayanti vçddhàþ
na tu vyasanitayà /
na càsti sàmànyasàdhyaþ ka÷cidvyavahàraþ kiü tu sarvo vyavahàro vi÷eùasàdhyaþ /
na càsya padaü vàcakaü tadvàkyameva vàkyàrthasya vàcakamiti ta padàrthacintàvasara
ityàkùepàrthaþ /
samàdhatte na sàmànyaviùayatvesatãti /
na tàvatpadàtiriktamasti vàkyaü nàmetyuktamadhastàt /
na ca varõamàlaiva padàrthapratipàdanàvàntaravyàpàrànapekùà vàkyàrthabodhinãti yuktam /
anapekùintasaüketagrahàyàstadavabodhanaü prathama÷ràviõo 'viditasaüketasya vàkyàrthabodhaprasaïgaþ /
yataþ saüketagrahàpekùatve vàkyàrthena sahànantyavyabhicàràbhyàü vàkyasaüketagrahàsaübhava
ityakàmenàpi padànàü svàrthe saüketo 'bhyupagantavyaþ /
tasmàtpadànàü sàmapànyamarthastatpratipàdanàvàntaravyàpàràõàü ca yathà vàkyàrthapratipàdakatvaü tathà 'smàbhistattvabindau nipuõataramupapàditam /
seyaü padàtsàmànyapratãtirgauriti và a÷va iti và sarvagabãùu sarvà÷veùu vopasarpantã ÷ukla iti kçùõa iti và vi÷eùa÷rutyàpava niyamyataityarthaþ /
pçcchati kathaü punariyamiti /
tiùñhati gacchatãtyàdayo 'pi na padatvena vi÷eùe varttitumarhanti sambandhagrahaõàsambhavàt /
tasmàdete 'pi sàmànyavacanà iti bhàvaþ /
uttaraü naiveyamiti /
tadevaü padasya sàmànyavàcakatvani÷cayàdàkçtivyaktyo ÷ca padàtpratãtervàdinàü vipratipatterbhavati saü÷ayaþ /
kiü tritayamartha àho anyatama iti /
ethaü tàvatsàmànyàvagamàdvàcakatvaü ni÷citya cintàntaràvatàro dar÷itaþ /
saüprati dvitayàvagamàtpadasya vàcakatva÷aïkaiva nàsti tasmàdyukta÷cintàntaràvatàra
ityàha bhavatu veti /
pratãtivasiddhamanujànàti kriyà ca tatsàdhanaü cati /
bhavità gaurityarthaþ
//  57 // 

_________________________________________________


     NyS_2,2.58:: vyaktyàkçtijàtisaünidhàvupacàràt saü÷ayaþ //

kimanyatamaþ padàrtha
utaitatsarvamiti bhàùyam /
tatrànyatamàrthamàha vàrttikakàraþ /
kiü vyaktiriti /
( 312 / 9) // 58 // 

_________________________________________________


     NyS_2,2.59: yà÷abdasamåhatyàgaparigrahasaükhyàvçddhyapacayavarõasamàsànubandhànàü vyaktàvupacàràd vyaktiþ //


atra yà÷abdàdiprayogasàmarthyàdvyaktireva padàrtha ityeke manyante /
syàdetat /
vyaktivadàkçtirapi bhidyataityàkçterapyabhidhàyakaü kasmànna bhavatãtyata
àha /
àkçterapãti /
gotvaü ca jàtirupàdhirmaviùyati tena nàtiprasaïgaþ /
na copàdherabhidhànam /
anabhihitasyàpi tacchabdenopahitàvacchedakatvadar÷anàt /
yathà gàrgikayà ÷làghataityatra ÷làghopàdhivihito vu¤ na ÷làghàmàheti bhàvaþ /


____________________________________________________________________


     NyS_2,2.60: na tadanavasthànàt //


tamimaü vyaktyabhidhànaniyamavàdinamapàkaroti /
nàneneti /


____________________________________________________________________



     NyS_2,2.61: sahacaraõasthànatàdarthyavçttamànadhàraõasàmãpyayogasàdhanàdhipatyebhyo bràhmaõama¤cakañaràjasaktucandanagaïgà÷àkañànnapuruùeùvatadbhàve 'pi tadupacàraþ //


nàpratãta upàdhirupahitàvacchedàya prabhavati /
na ca gàrgikayetyatropàdhirvu¤àbhihito 'pi na pratãyate ÷làghata iti padàntareõa tasyàbhidhànàt /
yatra tu ÷làghata iti na prayujyate na tatra vu¤obhàvàbhidhàyinaþ sàdhutvamasti /
seyaü vyadhikaraõe 'nupàdhau gatiþ /
samànàdhikaraõe tu pa÷vàdàvupàdhau pratyayànta÷abdavàcyatvameva /
yathà dçtihariþ ÷veti /
atra hi dçtiharirityetàvataiva pa÷au labdhe tadvi÷eùaniyamàrtha ÷veti prayujyate /
na ca prayogàdevopàdhergamyamànatvàdanabhidhànaü sàüpratam /
tadupàdhyanabhidhàyinastatra prayoganiyamasya paryanuyojyatvàt /
ananuyojyatve anàderlokaprayogasya sarveùàmeva ÷abdànàmanabhidhàyakatvaprasaïgaþ /
prayoganiyamàdeva hi tebhyo 'pyartho 'vagamyate /
athàpratipàdakasya prayoganiyamo nopapadyata iti yatra prayogastatpratipàdakatvamityabhyupeyate tadupàdhàvapi samànam /
tathà ca smarati bhagavànkàtyàyanaþ
tadantavàcyaþ samàna÷abdo 'yamiti /
samàna÷abdaþ samànàdhikaraõa÷abdo ya upàdhirasau pratyayànta÷abdavàcya
ityarthaþ /
tasmàdvyaktiniyame apratãtà jàtira÷aktà /
na ca go÷abdàdanyadasyàþ pratyàyakamastãti sà 'pi tena pratyàyanãyeti siddhaü na vyaktimàtraü padàrtha iti // 60 // 

kañàrtheùu vãraõeùu vyåhyamàneùviti bhàùyam /
kañaü karotãti nirvartyasya kañasya karmatvamanupapannaü kàrakàdhikàrãyatvàt karmasaüj¤àyàþ,
kriyànimittasya ca kàrakatvàt /
asiddhasya ca kriyàyàþ pårvaü nimittabhàvàyogàt /
tasmàttàdarthyanimittàdeva kaña÷abdaþ kañàrtheùu vãraõeùu vyåhyamàneùu vartate /
vãraõànàü ca và racyamànànàmasti kañakriyàpårvabhàvitvena nimittabhàva iti // 61 // 

_________________________________________________


     NyS_2,2.62: àkçtis tadapekùatvàt sattvavyavasthànasiddheþ //


     yadi na jàtyà vinà vyaktiniyama iti jàtirabhidheyà hanta bhoþ sà 'pyàkçtyà niyantavpayetyàkçtirevàbhidhãyatàmityàha /
yadi tarhãti /
( 314 / 9 ) etadapi dåùayati /
atràpi tadevopasthitaü na tadanavasthànàditi /
saüsthànenàpi vyajyamànàü jàtirekàrthasamavàyàdvyajyate ca vyavasthàpyate ca /
sà tu vyaktisaüsthànàbhyàü vyàvartamànàbhyàmanuvartamànà 'bhinnabuddhyà 'vasãyate /
tàdç÷ã ca vyaktisaüsthànàbhidhànànapekùeõàpi padena ÷akyà bodhayituü, saüsthànaü tu vyaktivadbhinnamànantyavyabhicàràbhyàma÷akyasaüketagrahaõaü jàtyabhidhànamapekùya na ÷akyaü padenabodhayitumiti na saüsthànàparanàmàkçtiþ padàrtha ityarthaþ /
nàpi jàtidvàreõa vyaktivadàkçtiþ padàrtho jàtyà sahàsambandhàdityàha /
yasya ca jàtyà yoga iti // 62 // 

_________________________________________________


     NyS_2,2.63: vyaktyàkçtiyukte 'py aprasaügàt prokùaõàdãnàü mçdgavake jàtiþ //


astu tarhi jàtireva padàrthaþ tatra hi sukaraþ saüketagrahaþ vyabhicàràbhàvàditi /
vyaktyàkçtyostu vyabhicàraþ jàtyabhidhàyino vyaktàvàkçtau caupacàrikaþ prayogo bhaviùyatãtyabhipràyeõàha /
astu tarhãti /
÷eùamasyàtirohitàrtham /
ekamanekatra varttata iti pratijànànopava nànuyoktavyaþ /
ubhayena vyàghàtàditi /
( 318 / 13 ) yadyekamanekatra vartamànaü prativyakti sarvàtmanà vartata iti kiü tvanekamanekatra vartata iti pràptam /
evaü cànuyogàdhikaraõavyàghàtaþ /
athaikamanekatra vartamànaü prativyaktyekade÷ena varttate tathà 'pi naikamanekatra vartate kiü tvanekamanekatreti ekade÷ànàmanekatvàditi /
so 'yamubhayena vyàghàtaþ ukto 'vayavivàde // 63 // 

_________________________________________________


     NyS_2,2.64: nàkçtivyaktyapekùatvàjjàtyabhivyakteþ //

     NyS_2,2.65: vyaktyàkçtijàtayastu padàrthaþ //


tadevamanyatamàbhidhànaniyamaü niràkçtyàniyamàbhidhànaü siddhàntamàha /
vyaktyàr--thaþ ( så. 65 ) //

idamatràkåtam /
go÷abdoccàraõànantaraü viditasaügaterekapade vyaktyà kçtijàtinirbhàsaþ pratyaya udayamàsàdayati na punaryathà gaïgàyàü ghoùaþ prativasatãtyatra gaurvàhãkaü ityatra và gaïgàtvagotvàvagamottarakàlaü vàkyàrthe tatsambandhànupapattestadavinàbhàvena và lakùyamàõaguõayogena và tãraü vàhãko và 'vagamyate tathehàvagatiþ /
prayogapràcuryàdatyantàbhyàsenàti÷ãghratayà sannapi pratyayakramo na lakùyate /
÷ãghratarabàõahetuka÷atapatra÷atavyatibhedavaditi cet /
na asati bàdhake balavati pratyayàbhedaprathàyàmanyathàkaraõàyogàt /
tathàca sati na kva cidapyabhedo 'vatiùñheta tathà ca bhedo 'pi na syàd abheda÷rayatvàdbhedasya /
api ca na råpi÷ånyà råpàvagatiþ råpaü ca dravyasya jàtiþ tena råpyamàõatvàd råpi dravyam /
na ca yena yadråpyate tadanavagame tadavagamaþ /
yathà nàrthamantareõa buddherupalambhanaü,
tasmàjjàtyupalambho dravyopalambhaikade÷o na dravyopalambhamantareõa kevalaþ sambhavati /
tasmàdekãpalambhagocaratvànna jàtijàtimatorlakùyalakùaõabhàvaþ sa copalambhaþ ÷abdaj¤ànànantaraü jàyamànaþ ÷àbdaþ /
na ca vàcyamekopalambhagocaratve 'pi jàtivyaktyorjàtireva vàcyà na vyaktiþ
ekavàcyatve 'pyubhayopalambhopapattàvubhayavàcyatvakalpanànupapatteriti /
kàryavyaïnyaü hikàraõànàü sàmarthyaü kàrya eva nàkàrye /
kàryaü cànubhavaþ sa caika
eveti na sàmarthyabhedakalpanà /
taddvàreõa tu karmaõyapyucyate padamarthe samarthamiti kàryaü ca dvàramekamiti viùayabhede 'pi sàmarthyamekameveti /
api capuruùasaïketàpekùavçttãnàü padànàü na kiü citsàmarthyaü nàma pramàõagocaraþ yadekamanekaü và syàt /
etena niråóhalakùaõàyàü ÷abdasya jàtyabhidhànopakùãõasya na vyaktisàmarthyaü kalpanãyam /
anyatràvyàpçtasya tatràrthasyaiva sàmarthyamiti yadàhustadapi nirastam /
sa khalvarthaþ pratãto và vyaktiü gamayed apratãto và /
apratãtasya gamakatve sarvadaiva vyaktyavagatiprasaïgaþ kàraõasya nityatvàt /
pratãtasya gamakatve duruttaramàtmà÷rayatvaü na hi jàtipratyayàdanyo vyaktipratyaya ityuktam /
tasmàtsàdhu pàramarùaüsåtraü vyaktyàkçtijàyastu padàrtha iti /
saüpratyanyàpohapadàrthavàdinamutthàpayati na vyaktyàkçtijàtayastu padàrtha iti ke ciditi /
( 321 / 3 ) atha dravyàdivçttitvàditi /
gavà÷vasya tu nà÷rayà÷rayibhàva iti bhàvaþ /
jàtimanmàtràbhidhàyako 'pi sacchabdo na bhavati /
kasmàt asvatantratvàditi /
jàtimanto ghañapañàdayaþ, ca caite ghañàdi÷abdàdiva nirapekùàtsacchabdàtpratãyante kiü tu sacchabdàd
ghañàdiùu buddhiþ pariplavate ghañàdi÷abdàpekùastu sacchabdo ghañàdini÷cayahetuþ /
tasmàt
ghañàdi÷abdaparatantratvànna tadvato vàcaka ityarthaþ /
atha veti /
yadyatra praratantraü vartate tattasya na vàcakaü yathà gaïgàgavàdi÷abdàstãravàhãkàdeþ /
tathà ca jàti÷abdà jàtimati /
tasmànna jàtimadvàcakàþ te hi jàtimapekùya jàtimati vartanta iti tàdç÷aü pàratantryamityarthaþ /
atha jàtyanapekùaü kasmànna tadvati vartatataityata
àha /
uktaü càtrati /
( 321 / 3 ) astu tarhyaipacàrika
eva tadvati pratyaya ityata àha tadvati ceti /
yathàdhipatyalakùaõo guõaþ svàmino jitakà÷ini bhçtye 'pyastãti tatra svàmi÷abdaþ prarvatate na tathà jàtiguõayogo vyakterityarthaþ /
api ca anya÷abdo 'nyatra vartamànaþ prathamaü tàvadanyadhiyamutpàdayati athànyatra vartate yathà go÷abdo gavi buddhimutpàdya vàhãke vartate /
na ceha jàti÷abdo jàtau tadvyatikrameõa pravçttaþ na caupacàrikasya vçttiyaugapadyamityàha /
kramavçttyabhàvàt yugapadasaübhavàcca /
guõoparàgaü dåùayati /
ayathàrthaj¤ànotpattiprasaïgàcca /
guõoparàgàdyathà nãlaþ sphañika iti j¤ànamevaü sarvameva ÷àbda¤j¤ànaü vinà bàdhakamayathàrthameva syàdityarthaþ /
ekasvalakùaõàbhidhànaü dåùayati /
asàdhàraõeti /
a÷akyasamayatvàccetyapi draùñavyam /
tadevamanyàpohavàdinamutthàpya dåùayati /
atràsmàbhiriti /
vyaktyàkçtijàtayastistro 'smàkaü padàrthaþ /
guõapradhànabhàvastu kva cideva kasya cit jàtimadvyaktyabhidhàne dvividhamapyasvàtantryaü na saübhavati ÷abdànàm /
na tàvadvyakij¤àne janayitavye tadarthaü jàtij¤ànaü pårvamapekùante ÷abdaþ iti saübhavati /
dvayorapyekaj¤ànavedyatvaniyamena paurvàparyàyogàt /
nàpi vi÷eùavàcakaü padaü vinà jàti÷abdànàü buddhipariplavàttadvini÷cayàya vi÷eùa÷abdàpekùayà svàtantryam /
svaviùaye jàti÷abdàdbuddherapariplavàt /
jàtimadvyaktimàtramasya hi viùayo na càtra buddhipariplavaþ /
vyaktiniyamastu viùaya iti na tatra buddhipariplavo duùyati /
dåràddhi àrohapariõàhavadadravyamàtraü gocaraþ pratyakùasya na tu sthàõuþ puruùo và /
na càtra buddhipariplutiþ pratyakùakùatiü kàü canàvahati /
na càsmin pakùe jàti÷abdo vyaktyàkçtyoþ para÷abdo yenaupacàrikaþ syàt /
na ca sàmànàdhikaraõyaü na kalpate jàtivyaktipadayorekàrthàbhidhàyinorvaiyadhikaraõyàyogàt /
tasmàtsarvamavadàtam /

evamanekàntavàde paroktadoùàprasaïgamabhidhàya dåùaõavàkyaü paroktaü dåùayan doùàbhàvamàha /
na vetai doùà iti /
sattà÷abda iti sattàyàþ ÷abda
iti và vigrahaþ sattàråpaþ ÷abda iti vànapava tatra pårvasminkalpe sattàyà na vàcakaþ sattà÷abda
iti vyàghàtaþ /
uttarasminkalpe na vàcakaþ sattàyà ityanena vyàghàtaþ sattàyà ityanena ÷abdena sattàmabhidhatse atha ca tasya vàcako na sattà÷abda
iti bråùe tato vyàghàtaþ sattà÷abda iti copalakùaõàrthaü sattànayà na vàcaka iti draùñavyam /
÷aïkate bhavadabhipràyeõeti /
niràkaroti /
neti /
yadyasmadabhipràyàrthaü pratipadyase arthapratãtyadhãno 'bhyupagama iti abhyupagamaü bråùe tattathà ca na niùeddhumarhasãti bhàvaþ /
atha niùeddhuü pratyemi na punarabhyupaimãtyà÷aïkyàha yaccedamiti /
( 322 / 4 ) dåùayati tadapi neti /
atathàbhåtasyàpuruùabhåtasya sthàõostathàbhàvibhiþ puruùaiþ sàmànyaü satyadhyàropitaþ puruùatvàdidharmo yasya sa tathetyuktaþ tasya pradhànamarthaþ puruùaþ tadakàràpa pratãtirityarthaþ /
sattàyàþ pradhànasàdhanavàcineti /
pradhànaü sàdhanaü vya¤jakatayà bhavitçdravyaü tadvàcã khalu sacchabdaþ mattà÷abdastu dravyopasarjanabhàvavàcã na tasya dravyavàcinà sàmànàdhikaraõyamityarthaþ /
sàmànàdhikaraõyàsiddhiþ saddravya÷abdayoriti /
siddhiþ pratãtiþ sà bhavanmate na syàditi yaduktaü kai÷cittadapyanena sàmànàdhikaraõyavyavasthàpanena pratyuktam /
vyàkhyàtopa niràkàryatvena /
svayaü prakëptàü vàcoyuktimiti /
( 323 / 3 )
jàti÷abda iti sadàdi÷abdeùu svayaü prakëptà yà vacanavyaktistàü pratiùedhati tatra càsmàkaü siddhasàdhanamityarthaþ /
sacchabdo jàti÷abdastasya bhedavàcakatvaü nàsya saümatamiti bhanvàno de÷ayati /
yadi tarhãti /
sugamaþ parihàraþ /
tathà 'pi nànvayã na vyatirekã ceti /
ye ye anantà na te jàti÷abdavàcyà iti na dçùñàntaþ /
sarvabhedapakùãkaraõàt /
nàpi yo jàti÷abdavàcyo na tatrànantyaü yathà gotvàdikamiti ÷akyaüpa vaktuü jàtereva bhavanmate vyomàravindàyamànatvàditi bhàvaþ /
÷aïkate athàpãti /
tathà satyanvayã dçùñànto lakùyata iti bhàvaþ /
niràkaroti /
ayamapi neti /
vi÷eùaõopàdànavirodhàt /
na hi bhedamantareõa kiü cidasti vastusada yato vi÷eùaõaü vyàvarttayoditi bhàvaþ /
hetubhàvànabhyupagamàditi /
( 324 / 5 ) na ÷abdo 'rthapratyàyane liïga yena vyabhicàreõa duùyati /
na ca pratyàyakamàtraü vyabhicàreõa duùyati cakùuràdãnàmapi nãlàdivyabhicàreõa pãtàdau varttamànatayà vyabhicàriõàmapratyàyakatvaprasaïgàt /
saïketagrahastu satyapi bhedànàü vyabhicàre caikaikajàtikroóãkçtànàü sukara eveti bhàvaþ /
bhedavàcakatvapratiùedhàditi /
bhedavàcakatve niùiddhe dravyavàcakatvaü niùiddhaü bhavati dravyasya bhedatvàt /
tata÷ca dravya÷abda iti vyàghàta
ityarthaþ /
uktottarametat sacchabdadravya÷abdayorekaviùayatvàditi /
vi÷eùamàtraü viùayaþ sadàdi÷abdasya na punarniyato 'yameva nànya iti bhàvaþ //

sattà÷abdena dravyaguõakarmàõi nàkùipyanta
iti /
sàmànàdhikaraõyayogyatayetyarthaþ /
tadantareõa tadanupapatteþ /
àkùepàmàtraü tu ÷akyaü vaktumityàha /
÷akyaü vaktumiti /
pçùñvàsacchabdasya guõapradhànabhàvena trayor 'thà iti såtrakàranyàyenàvadhàrayati /
saditi càyamiti /
arthakçta iti /
arthaþ kàryaü tatkçtaþ /
taduktaü bhavati yasya kàryeõa sambandhastatpradhànaü yasya kàryasambandhàvacchedakatvaü tadaïgamiti /
eteneti /
( 325 / 9 ) arthatrayàbhidhànena /
na hi svàmipratyayo bhavati bhçtye /
api tu tadarthakriyàkàritayà svàmivyapade÷amàtramityarthaþ /
nàtra kramo na yugapatpratyaya iti /
( 326 / 3 ) bhedàdhiùñhàne kramayaugapadye naikasmin vi÷iùñadravyapratyaye sambhavati iti /
eteneti /
÷abdasya sattàvi÷iùñadravyabàcitvàbhidhànenàyathàrthaj¤ànotpattiprasaïgàditi pratyuktam /
paramàrthasvacchadhavale hi sphañike nãlãdravyopadhànànnãlàpratyayo bhavatu bhràntaþ tasya paramàrthato nãlaguõàsamavàyàt /
sattàsamavàyastu dravyàdãnàü pàramàrthika
iti na dravyàdiùu saditi pratyayasya mithyàtvamityarthaþ /
na hi ka÷cicchabda iti /
svalakùaõànàma÷akyasamayatayà na ka÷cidapi ÷abdo bhavatà tadvàcakatvenàbhyupeyataityarthaþ /
na ca jàti÷abdasyeti /
jàterabhàvàditi bhàvaþ /
na jàti÷abdo bhedànàü vàcakaþ kasya tarhãti pårvaü bhedànpradhànãkçtyoktaü samprati tu jàti÷abdànityetàvatà apauruktyam /
nàsti vivàda iti /
( 327 / 20 ) anyàpohajàtyorlakùaõàbhede nàsti vivàda ityarthaþ /
dravyasacchabdayostu sàmànàdhikaraõyaü na ca ÷redavàcakàþ ÷abdà iti vyàhatamiti /
( 328 / 4 ) dravyamiti hi vidhiråpamevaü sadityapi vidhiråpaü tacchabdau tayorvàcakau tayoranyàpohàrthatvaü vyàhataü vidhi÷abdau cànyàpohàrthàviti na sambhavati /
na ca bhedànabhidhàyinoþ sàmànàdhikaraõyamapi yujyate /
bhinnàbhyàü hi nimittàbhyàmekasminnarthe bhedaråpe vartamànau samànàdhikaraõau bhavetàü bhedaü cennàbhidhatto naikatra varteyàtàm /
avarttamànau ca bhinnapravçttinimittaparyavasitau gaura÷va itivanna samànàdhikaraõau bhavitumarhataþ /
so 'yamaparo vyàghàtaþ /
bhedànabhidhànaü ca sàmànàdhikaraõyaü ceti /
tadanena vyàghàtadvayamuktaü tadetadvyàghàtadvayaü niràcikãrùurà÷aïkate /
upacàrato na vyàghàta iti cet /
tadetadvibhajate dravyasacchabdàviti /
tadanena prathamo vyàghàtaþ parihçtaþ /
dvitãyaü vyàghàtaü ÷aïkità pariharati /
tàvetàviti /
bråtaþ pratipàdayato 'dhyavasyata
iti yàvat /
etadatràkåtam /
vikalpayonayo hi ÷abdàstadevàbhinivi÷ante yadvikalpànàü gocaraþ /
kàryakàraõayoþ sàmànàdhikaraõyena pratipatteþ /
catuùñayã ceyaü vikalpànàü sadasaddharmisaddharmàvagàhinàü jàtiþ /
gaurã÷varo nãlaü nittyamityevamàdãnàü na ca vikalpànàü gocaro yo vikalpate de÷akàlàvasthàbhedenaikatvenànusaüdhãyate tadevedamiti /
eva ca sa ÷abdagocaraþ tatra ÷abdànàü ÷akyasaïketatvàt /
na ca svalakùaõàni trailokyavilakùaõànyevamiti na vikalpaviùayaþ /
na ca sàmànyaü nàma kiü cidasti yadviùayaþ syàt /
ata eva na tadvanti svalakùaõànyapi teùàü sàmànyànàmabhàve tadvattàyàþ svalakùaõeùvabhàvàt /
api càstu sàmànyaü vastusat tathà 'pi nityatvàdanupakàryatayà svalakùaõàdhàratvànupapattiþ
àdhàratvamapi hi karaõatvameva /
patanadharmàõo hi badaràdayaþ kuõóàdibhirapatanadharmàõaþ kriyanta /
na ca nityaü kriyata iti nàdheyam /
tathà vçkùatva÷iü÷apàtve svatantre eva sàmànye sva÷abdàbhyàmavagamite na gaura÷vara itivatsàmànàdhikaraõyaü bhajetàm /
api ca bhavatu nityasyàpyupakàryatvenàdheyatvaü tathà 'pyetadvikalpanãyam /
kiü yenaiva svabhàvena tatsvalakùaõaü vçkùatvamupakaroti tenaiva ÷iü÷apàtvamapi atha svabhàvàntareõa /
atha hi svabhàvàntareõapa svabhàvabhedàdanyatsvalakùaõaü ÷iü÷apàtvàdhàro 'nyacca vçkùatvàdhàra
iti punarapi gaura÷va itivatsàmànàdhikaraõyàbhàva
eva /
athaikena svabhàvena svalakùaõaü sarvasàmànyopakàri tathàpipava svabhàvàbhede tadupakàràdhãnasvabhàvànàü sàmànyànàü ca madhye ekasàmànyavataþ svalakùaõasya ekena ÷abdena vikalpena và grahaõe sarveùàü tadekopakàranibaddhasvabhàvànàü sàmànyànàü grahaõàtsad dravyapàrthivavçkùa÷iü÷apàvikalpànàü ÷abdànàü ca paryàyatvaprasaïgaþ /
yathàha/ ... ekopakàrake gràhye nopakàràstato 'pare /
dçùña tasminnadçùñà ye tadgrahe sakalagraha ... 
iti /
tasmànna sàmànyavadbhedagocarà vikalpàþ /
svalakùaõabhedagocaratvaniùedhena j¤ànagràhyàkàragocaratvamapyapàstam /
svàkàramabàhyaü bàhyamadhyavasyan vikalpaþ svàkàrabàhyaviùaya
iti cet /
yathàha ... svapratibhàse 'narthe  'rthàdhyavasàyena pravçtti ... riti /
atha ko 'yamadhyavasàyaþ /
kiü grahaõamàho svitkaraõam /
uta yojanà atha samàropaþ /
tatra svapratibhàsamanarthamarthaü kathaü gçhõãyàt kuryàdvà vikalpaþ na hi pãtaü nãlaü ÷akyaü grahãtuü kartuü và ÷ilpi÷atenàpi /
nàpyagçhãtena svalakùaõena svàkàraü yojayitumarhati vikalpaþ /
na ca svalakùaõaü vikalpagocara iti copapàditam /
na ca svàkàramanarthamartha àropayati /
na tàvadagçhãtaþ svakàraþ ÷akya àropayitumiti tadgrahaõameùitavyam /
tatkiü gçhãtvà àropayati atha yadaiva gçhõàti tadaivàropayati /
na tàvat pårvaþ pakùaþ na hi vikalpaj¤ànaü kùaõikaü kramavantau grahaõasamàropau kartumarhati /
uttarasmiüstu pakùe vikalpasvasamvedanapratyakùà dvikalpàkàràdahaïkàràspadàdanahaïkàràspadaü samàropyamàõo vikalpo nàsvagocaro na ÷akyo 'bhinnaþ pratipattuü nàpi bàhyasvalakùaõaikatvena ÷akyaþ pratipattuü vikalpaj¤ànena svalakùaõasya bàhyasvayàpratibhàsanàt /
tasmàdeùa vikalpaviùayo na j¤ànaüna j¤ànàkàro nàpi bàhya ityalãka
evàstheyaþ /
yathàha bhadantadharmottaraþ/ ... buddhyà kalpikayà viviktamaparair yadråpamullikhyate buddhirno na bahiriti ...  /
tathàpi vikalpaj¤ànàdvàhyàbhimukhã pravçttistadarthinàü na syàt /
tasmàdalãkabàhyameùàü viùayaþ
bàhyabhedàgraha÷càsya bàhyatvaü na punarbàhyàbhedagrahaþ /
vikalpagocareva bàhye tadabhedagrahasyà÷aktvàt /
tasmànnirvikalpakapçùñhabhàvino vikalpàþ
tadupanãtabàhyasvalakùaõabhedaü svagràhyàlãkasyàgçhõantaþ
tadabhimukhaü pravarttayanti vyavaharténarthinaþ pàrarüyeõa tatsambandhàt /
pràpternna visamvàdayanti lokam /
teùàü ca vikalpaviùayàõàü na taireva vikalpaiþ parasparato bhedo gçhyate nàpi vikalpàntarairiti bhedàgrahàdabhedamabhimanyate puruùaþ tadabhedàccàvamarùàõàm abhedaþ
tadabhedàcca taddhetånàmavikalpadhiyàmabhedaþ
tadabhedàcca svalakùaõànàmavikalpadhãviùayàõàmapyabhedaþ /
yathà'ha/ ... ekapratyavamarùasya hetutvàddhãrabhedãnã /
ekadhãhetubhàvena vyaktãnàmapyabhinnateti ... 
//  tat siddhamalãkaü bàhyaü viùayovikalpànàü ÷abdànàü ceti /
taccedamanyavyàvçttiråpaü bhàvàbhàvasàdhàraõyàccàtyantãvalakùaõànãü sàlakùaõyàpàdanàcca tàdråpyànubhavàcca /
tathà hi yadbhàvàbhàvasàdhàraõaü tadanyavyàvçttiråpameva /
yathàpa 'mårttatvaü tat khalu vij¤àne ca ÷a÷aviùàõe ca sàdhàraõam /
tathà ca vivàdàdhyàsità vikalpaviùayàþ ghañapañàdaya
iti svabhàvahetuþ /
gaurasti gaurnàstãti hi bhàvàbhàvasàdhàraõo gàvàdivikalpaviùayo vidhiråpasvalakùaõavadbhàvàsàdhàraõye nàstãtyanena na saübadhyate virodhàt /
astãtyanenàpi na saübadhyate paunaruktyàt /
bhàvàbhàvasàdhàraõagrahaõa¤ca nànimittaü nàpyanyanimittaü na hi vidhiråpaviùayasya tatsvaråpaviùayasya và vidhidharmàpàtinastatra nimittabhàvaþ saübhavati /
tasmànnimittavattayà sàdhàraõagrahaõaü vyàptaü vipakùànnimittavattvasya vyàpakasyànupalabdhyà nivarttamànamanyavyàvçttiviùayatvena vayàpyata iti pratibandhasiddhiþ /
api càtyantavilakùaõànàü sàlakùaõyam anyavyàvçttikçtameva /
yathà gavà÷vamahiùamàtaïgànàmatyantavilakùaõànàmapi siühavyàvçtyà sàlakùaõyam /
tathà ca bàhyasya svalakùaõasya vidhiråpasya paramàrthasato 'paramàrthasatàtyantavilakùaõena sàlakùaõyamiti svabhàvahetuþ /
bàhyaühi vidhiråpamapyagovyàvçttam /
vikalpaviùayo 'pi cedagovyàvçttastataþ sàlakùaõyaü nànyathà tathà ca sàlakùaõyamiti nimittavattayà vyàptaü tadanupalabdhyà vipakùàdvyàvarttamànaü svasàdhyena vyàpyata iti pratibandhasiddhiþ /
api cànubhåyata eva vikalpaviùayo vyàvçttiråpaþ /
tathà hi /
tadapratibhàsane gàü badhàneti de÷ito '÷vaü badhnãyàd gora÷vàdpa bhedenàpratibhàsanàt /
pratibhàse và kathaü nàgovyàvçttipratibhàsaþ /
tasmàdanyàpohagopacarau ÷abdavikalpàviti /
tadetaduktam vàrtikakçtà /
tàvetàvasaddravyavyudàsaråpeõa pravartamànàvekamarthamadhikuruta
iti /
( 328 / 8 ) ekaü svalakùaõamadhyavasyataþ adhyavasàya÷ca svaviùayasya svalakùaõàdbhedenàgraha ityuktam /
atrocyate /
jàtistàvadupapàditasadbhàvà tata eva tadvatãvyaktirapi paramàrthasatã /
svàbhàvika÷ca sambandho vyakterjàtyà saha nopakàramapekùate /
api cànityasyàpyupakàryatà kùaõabhaïgabhaïgaupapàdayiùyate /
yathà caikopàdhigrahe 'pi nopàdhyantaravi÷iùñagrahastathopapàditaü pratyakùalakùaõàvasare /
na càtyantàsataþ kena cidasadåpasya prathopapadyata- iti sàråpyanimittàü bhràntimupapàdayatà vàrtikakçtoktam /
upapàditaü càsmàbhiþ /
tasmàjjàtimatyo vyaktayo vikalpànàü ÷abdànàü ca gocaraþ
tàsàü tadvçttãnàü råpamatajjàtãyavyàvçttamityarthaþ
atastadavagaternna gàü badhàneti codito '÷vàdãn badhnàti /
na ca ÷abdàrthasya jàterbhàvabhàvasàdhàraõyaü nopapadyate /
sà hi svaråpato nityà 'pi de÷akàlavikãrõànantavyaktyà÷rayatayà bhàvàbhàvasàdhàraõã bhavatyastinàstisambandhayogyà /
vartamànavyaktisambandhità hi jàterastità atãtànàgatavyaktisambandhità ca nàstiteti /
saüdigdhavyatirekitvàdanaikàntikaü bhàvàbhàvasàdhàraõyamanyathàsiddhaü ceti /
jàtimatã vyaktirvikalpagocaro nàlãkamiti kasya vastunà saha sàdç÷yàyànyavyàvçtti--
råpatàsthãyate /
api càlãkasya samastasàmarthyavirahiõo 'tyantavisadç÷asya samarthena svalakùaõena vidhiråpeõa kiü sàdç÷yam /
anyavyàvçttiriti cet /
nanvanyavyàvçttirbhàvikã svalakùaõasya svabhàvo và anyo và na tatsvabhàvo vidhiråpeõa virodhàt /
avirodhe và vidhiniùedhayorekatvàdvidhiråpatàniùedhenàlãkasya svalakùaõasàråpyàyànyavyàvçttiråpatopapàdanamanarthakam /
vidhiråpeõànucchena tucchasya sàråpyamanupapannamiti cet /
hanta bhoþ svalakùaõasyàsti kiü tucchamapi råpaü yenàlãkasya tucchasya sàråpyaü syàt /
tathà satyayamekasya svalakùaõasya tucchàtucchaviruddhasvabhàvadvayasamàve÷amabhyupagacchan
÷làghanãyapraj¤o devànàüpriyaþ /
na ca svalakùaõodanyavyàvçttiralãkamanyavyàvçttaü svalakùaõena saråpayati tathà sati hastima÷akàvapi ràsabhaþ saråpayet /
dharmo na ca svalakùaõadharmo vyàvçttirbhavadbhirabhyupeyate /
syàdetat /
adhyavasãyamànamapi svalakùaõaü na paramàrthasat, api tu tadapi kalpitaü, tasmàttasya vidhiniùedharåpatà na virudhyate, vastuni hi viruddhadharmàdhyàso virudhyate nàvastuni tenàsya vidhiråpaparityàgena niùedharåpatàmupàdàyàlãkasya sàråpyamupapadyate /
yathà'ha--- ... yacca gçhyate yaccadhyavamãyate te dve apyanyabyàvçttã na vastuna ... 
iti /
athàlãkasya svalakùaõasyàlãkasàdç÷ye kiü sidhyati /
na tàvat tatra pravçttiþ asataþ pravçttiviùayatvàyogàt /
satastu pravçttivikalpasya na sàdç÷yamasatà sàdç÷ye và vçthà alãkasvalakùaõàbhyupagamaþ /
atha na vayamalãkaü svalakùaõàntaramàtiùñhàmahe kiü tvalãkasyaiva dàhapàkàdikasàmarthayaropam /
na tatsvalakùaõaü tasya sarvato vyàvçttyà abhilàpasaüsargàyogyatvena vikalpaj¤ànapratibhàsàbhàvàt /
abhilàpasaüsargayogyasya cànvayino 'svalakùaõatvàt /
tasmàtsvànvayino 'nyavyàvçttiråpasyàsamarthasyàpi sàmarthyaü samàropya tattadarthino vyavaharttén pravarttante lokavikalpàþ pàramparyeõa sambandhàtsamarthaü vastu pràpayanto na visaüvàdayanti lokamiti yuktamutpa÷yàmaþ /
athàsya atadarthakriyàsàmarthyàropaþ kiü dçùñàrthakriyàsvalakùaõasàlakùaõyenàho svidanàdivàsanàva÷àt /
tatra svalakùaõena sarvato vyàvçttena samarthena samastasàmarthyavirahiõo 'nvayinà na ki¤cidasti sàråpyam /
anyavçttyà tu sàråpye vidhiråpeõàpi prasaïgaþ /
tasyàstato bhedàbhàvàdityuktam /
anàdivàsanàva÷àttu tadàrope prathamadar÷ane 'pi nàlikeradvãpàgatasya vahnau dàhapàkàdisàmarthyaj¤ànaprasaïgaþ /
vahnisvalakùaõàddàhapàkàdikàriõo bhedàgrahàdalãkasya tadråpasamàropa iti cet /
kiü svalakùaõe gçhyamàõe athàgçhyamàõe /
na tàvadgçhmamàõe tasya vikalpaj¤ànagocaratvàbhàvàdityuktam /
tatsamayabhàvi tvavikalpakaü tattvaü gçhõadapi na vikalpe svaviùayaü nive÷ayati /
tasya tato 'nyatvena tadvàrttànabhij¤atvàt /
evaü vikalpaj¤ànamapi samanantarotpannanirvikalpakavyàpàrapàramparye 'pi na svalakùaõaü gocarayitumarhati /
tasyàbhilàpasaüsargayogyapratibhàsaviùayatvàdityuktam /
samanantarapratyayàdavikalpàdutpattestadvyàpàrapàramparyàdatadgocaro 'pi tadgocara ivàbhàsata iti cet /
anubhavavàsanàbhàveùu bhevadapãyaü gatirna tu parokùàbhàvàvagàhiùvavidyàvàsanàprabhaveùu saübhavati /
api cànubhavavàsanàprabhavasyàpi tadgocaratvàbhimànastasminnaprathamàne tadutpattimàtrànna bhavitumarhati /
agçhyamàõe tu vahnisvalakùaõe tato bhedàgraheõa tadråpàrope trailokyaråpàropaprasaïgo niyamahetorabhàvàt /
na hi tadànãmagçhyamàõatayà trailokyàdvahnisvalakùaõasya ka÷cidvi÷eùaþ
vahnisvalakùaõaviùayanirvikalpakaprabhavatvena tasminniyate avidyàvàsanàprabhaveùu pradhàne÷varàdivikalpeùu tadabhàva iti niyamo na syàt /
na càgraheõa tadàropasaübhava ityuktam /
tasmàdalãkasya bàhyatvaü vikalpagocara iti riktaü vacaþ /
api ca j¤ànàkàravatsvalakùaõavaccàlãkagràhyatvamapi na vikalpagocaro bhavitumarhati /
etaddhi kalpanàdhãnamutpannàyàü kalpanàyàmutpannamiva vinaùñàyàü naùñamiva vikalpanàbheda bhinnamiva na ÷akyamekatvena pratikarttum /
bhedànavamarùàditi cet /
kimasyànavamçùñamapi tattvam /
omiti cet /
na tarhiü kalpitam /
nanu nàsya bhedo 'pi svàbhàvikaþ svàbhàviko hi bhedàbhedàbhyàü yujyate na tvalãkam /
mà bhådbhedo 'sya svàbhàvikaþ kalpanàdhãnaü tu tadalãkaü tadbhedàdbhinnaü pratipattavyam /
anyathà tadadhãnattvàpatteþ /
idameva hi tasya vikalpitasya kalpanàdhãnatvaü yatkalpanàbhedàbhedànuvidhànaü nàma tadadhãnatve tu kalpitatvànupapatteranalãkatvaprasaïgàt /
tanmà nàma bhåtàmasya svàbhàvike nànàtvaikatve na tu bhinnakalpanànupàti ÷akyamekatvena pratipattumiti bhinnaü pratipattavyam /
tatsiddhaü vikalpàgocaratvamalãkabàhyasya
abhilàpasaüsargàyogyatvàtsukhàdisvalakùaõavaditi /
abhilàpasaüsargàyogyaü hi tat tenà÷akyasamayatvàt sukhàdilakùaõavaditi /
÷akyasamayatayà khalvabhilàpasaüsargayogyatà vyàptà anyathà 'tiprasaïgàt /
sàlãkabàhyatàyàþ prativikalpaü bhinnàyà vyàvarttamànà 'bhilàpasaüsargayogyatvamapi vyàvarttayatãti pratibandhasiddhiþ /
api cedamalãkamagovyàvçttiråpaü và taddharmo và /
agovyàvçttiråpaü cet /
na tadasiddhaü gavi ÷akyaü grahãtum /
agau÷ca goniùedhàtmeti gosiddhimapekùata iti duruttaramitaretarà÷rayatvaü taddharmatve và gotvamevàstu bhàvikaü taddharmo vidhiråpaþ kçtamalãkenàvidhiråpeõa /
taddharmàõàü tadbhàvikatvasàdhanaü ca niràkçtaü tasya ca bhàvàbhàvasàdhàraõyamupapàditaü tadvistaràdvibhyato 'pi bahutaravistare patitàþ sma ityàstàmetannàstikamànopamarddanamiti /
upacàrato na vyàghàta iti cediti ÷aïkàyàþ parihàravàrttikam /
mukhyàsaübhavàditi /
( 328 / 11 ) sarvatra mukhyapårvaka upacàro và samàropo và dçùñaþ tava tu ràddhànte na vidhiviùayaþ ka÷cidasti mukhyaþ ÷abdo và vikalpo và sarvasya nivçttigocaratvàt /
na càdhyavaseyo vidhiþ saübhavatãtyupapàditamadhastàditi bhàvaþ /
na cànyàpohapakùa upacàro yuktaþ ubhayoþ pradhàna÷abdatvàditi /
na hi siühattvaü nàma kiü cidasti siühavyaktiùu yanmànaõavake na syàt /
api tu prasahyakàritvàdivyudàso màõavake nàstãti siühavyaktiùviva màõavake 'pi siüha÷abdo mukhya eva syàdityarthaþ /
kiü gauragauriti /
( 329 / 5 ) a÷vàdirityarthaþ /
praiùyapratyayapårvikà praiùasya praiùaviùaye pravçttiþ saüpratipattiþ
aïgavyatiriktasya càïginaþ senàvanabahutvasaükhyàdãnàü bhavadbhirabhyupagamàdityarthaþ /
kriyàråpatvàccàpohasya viùayo vaktavya iti /
karma viùayaþ kriyàyàstadvaktavyamityarthaþ kathamanyaviùayàditi /
kathamanyaviùayàdapohadagoviùayàgavi pratipattiriti /
athàgoriti /
( 330 / 2 ) asti hi kà cit kriyà yà 'nyasyànyaviùayà /
yathà vij¤ànamàtmanor 'thaþ viùayaü vetyarthaþ /
niràkaroti /
kena goriti /
kriyà hi cetanànàü prayatnapårvà bhavati /
apohalakùaõà ca kriyà niùedharåpà niùedha÷ca pràptipåvakaþ na hi goragotvaü kena citprasa¤jitaü yatprekùàvatà vyapohyetetyarthaþ /
kathaü càgavãti /
agavãti padena yo 'yaü pratiùedho nàsaupa gopratipattimantareõa bhavatãtyarthaþ /
adhyàsànupapatterarthapratyayo na yukta iti /
apoharåpor 'thapratyayo na yukta
ityarthaþ /
kimapoho vàcyo 'thàvàcya iti /
apohàdi÷abdenetyarthaþ /
yadi vàcya iti /
svaråpeõaivàpoho vàcyo na càpohàpohenetyarthaþ /
syàdetat /
yadyanyàpohena ÷abdo na vartate kathaü tarhi dvyàdivi÷eùeùvaneka÷abda ekàpohena vartate /
na hyatrànekatvaü nàma gotvamiva kiü cidasti sàmànyamityata àha /
anekamiti càsya padasya dvayàdiviùayatvàt /
( 331 / 2 ) sàmànyàdhigatàvekatvavarjitasaükhyàtvasàmànyàdhigatau vi÷eùa à÷rayitavyaþ saükhyàtvasàmànyamevaikatvavarjitaü tatra dvyàdivi÷eùàdhigatiheturna punaranyàpohamàtramityarthaþ /
na hyasati sàmànya÷abdàdekatvavarjitasaükhyàsàmànyavàcakàdaneka÷abdàd
vi÷eùà÷rayaõe anyàpohamàtràdvi÷eùàdhgitiriti yojanãyam /
abràhmaõàdi÷abdànàmapãmeva gatiþ /
tatràpi puüstvasàmànyameva bràhmaõa÷abdàrtha
iti /
nãlotpala÷abdayo÷ca pradhànatvàditi /
anãlànutpalavyudàsau hi pradhànau nãlotpala÷abdàvàhatuþ
na hyetayorasti vi÷eùaõavi÷eùyabhàvaþ parasparàsaübandhàditi bhàvaþ /
etena nãlotpala÷abdayorasminsiddhànte pradhànàrthatvena vyutpàdanena ràjapuruùa÷abdau vyàkhyàtau pradhànatvena atràpyaràjàpuruùavyavacchedayornàvacchedya vacchedakabhàvaþ nàpi svasvàmibhàva ityarthaþ /
samànàdhikaraõayo÷ceti /
÷abdavikalpayoþ paramàrthasadvastusaüspar÷àsambhavàdityarthaþ /
//  65 // 

_________________________________________________


     NyS_2,2.66: vyaktirguõavi÷eùà÷rayo mårtiþ //

yatra hi vyaktyàkçtijàtãnàü samàve÷astatra vyaktinirddhàraõàbhedaü lakùaõam /
tenàkà÷àdyanavarodhe 'pi na doùastatràkçterabhàvàditi bhàùyamatam /
yathàha bhàùyakàraþ na sarvaü dravyaü vyaktiriti /
yadyapi gurutvàdayaþ sàmànyaguõàstathàpi guõàntarebhyovyàvarttamànà guõavi÷eùà ityucyante /
avyàpina iti /
sarvagatasya dravayasya parimàõaü vyavacchinatti /
mårcchitàþ parasparaü saüyuktà avayavà yasya tanmårcchitàvayavam /
kathaü punarityàdibhàùyamàkùipati vàrttikakàraþ /
adhigatatvàditi /
svaråpàgavamapåvarkatvàdvàkyapratipàdanasya svaråpàvagamo 'pi tannàntarãyakatvàtsiddha
ityàkùepàbhipràyaþ /
niràkaroti /
na nimittatraividhye sati tadvi÷eùaviùayaj¤ànapanàrthatvàt /
pra÷nasya ÷abdapravçttinimittànàü traividhye sati tadvi÷eùa
eva viùayaþ tajj¤àpanamarthaþ prayojanaü yasya sa tathoktaþ/etaduktaü bhavati siddhaü kçtvà bhedamabhidheyatvaü brayàõàü pratipàditam /
saüprati sa eva bhedaþ pratipàdyata iti /
såtramiti /
bahånàmarthànàü såcanàditi bhàvaþ /
atrabhàùyavyàkhyànamupanyasyati /
vyajyata iti /
( 332 / 2 ) dåùayati etattuneti /
vyaktiþ padàrtha ityetat prakçtaü tatra yathàvayavino vyakteþ padàrthatvamevam àkà÷àdãnàü cotkùepaõàdãnàü ca tattathà lakùaõaü vyàkhyeyaü yathà sarvaü saügçhyate anyathà såtrakàro 'ku÷analaþ syàtpa tadarthamàha /
vayaü tu brama iti /
atredaü vyàkhyànam /
vyaktiriti lakùyanirdde÷aþ ÷eùaü lakùaõam /
guõavi÷eùà iti dvedhà samàsaþ guõa÷ca vi÷eùa÷ceti prathamo vigrahaþ tenàkçtirniràkçtà saügçhã tà÷ca råpàdayo bhavanti /
tathà 'pyutkùepaõàdivyakterasaügraha
iti dvitãyo vigrahaþ /
guõebhyo vi÷eùà guõavi÷eùàþ guõebhyo vyàvçttà utkùepaõàdaya
iti yàvat /
tathà 'pi na dravyaü saügçhyataityata
àha /
à÷raya iti /
tacchabdàdhyàhàràd guõavi÷eùà÷rayo dravyamityarthaþ /
pratipadamiti /
guõa iti ca vi÷eùa iti cà'÷raya iti ceti padàni /
atha và guõavi÷eùàõàmà÷raya iti ceti padàni /
atha và guõavi÷eùàõàmà÷raya iti guõà råpàdayaþ vi÷eùàþ karmàõi guõebhya ityarthàt /
teùàmà÷raya÷cetidvandva eva teùàmityarthàdgamyate /
tatra mårcchita itimårchanaü saübandha iha càsau samavàya iti // 66 // 

_________________________________________________


     NyS_2,2.67: àkçtirjàtiliïgàkhyà //

jàti÷ca jàtiliïgàni ca jàtiliïgàni tànyàkhyàyante yayà sà àkçtiþ /
÷iraþ pàõyàdivyåha
àkçtirjàtimanuùyatvàdikamàcaùñe /
÷ironàsikàlalàdãnàü vyåho manuùyatvajàtiliïgaü ÷ira àcaùñe /
÷irasà pàdena gàmanuminvantãti bhàùyam /
yadyapi gotvaü pratyakùameva nàkçtivyaïnyaü tathà 'pi vipratipadyamànaü pratyucyate anuminvantãti na punaþ sarvà jàtiràkçtyà liïgyata iti /
mçtsuvarõarajatàdikà hi råpavi÷eùavyaïgyà jàtirnàkçtivyaïnyà bràhmaõatvàdijàtistu yonivyaïgyà àjyatailàdãnàü jàtistu gandhena và rasena và vyajyate /
ata eva na sàrùapàdãnàü tailatvamasti tadvya¤jakayorgandharasayorabhàvàt /
bhàktastu taila÷abdaprayogaþ kùãrajàtirapi rasavyaïgyaiva ata evàmikùàyàþ kùãratvaü na tu vàjinasya tavya¤jakasya rasabhedasya vàjine 'bhàvàd àmikùàyàü ca bhàvàditi // 67 // 

_________________________________________________


     NyS_2,2.68: samànaprasavàtmikà jàtiþ //


prasåta iti prasavaþ samànabuddherbhinneùu pasotrã yà jàtiþ sà 'va÷yaü samànapratyayaü prasåte na punaryà samànapratyayaü prasåte sà jàtiþ /
pàcakàdiùu vyabhicàràditi /
vyaktyàkçtibhyàü bhedakatvamàtreõa caitallakùaõaü na tu sarvathà veditavyam /
yastu vaiyàtyàtpratyakùe 'pi vipratipadyate taü pratyanumànànyàha /
gavàdiùvanuvçttapratyaya
iti /
( 333 / 18 ) vyapade÷a iti sambandhinà sambandhàntarasya vi÷eùaõaü puruùo vyapadi÷yate ràj¤a ityaneneti /
gorgotvànuvçttipratyayà iti /
pårvamanuvçttapratyayamàtraüpakùãkçtam
iha tu gorgotvànuvçttipratyaya ityapaunaruktyam /
kãrtita iti /
yathà liïgaü vivakùitamantaratvàt /
anyatra yathàliïgaü pratyaya iti /
napuüsakamanapuüsakeneti napuüsakatvaü nà÷aïkanãyamiti /
iti mi÷ra÷rãvàcaspativiracitàyàü nyàya-vàrttikatàtparyañãkàyàü dvitãyàdhyàya-sya dvitãyamàhnikam /
dvitãyo 'dhyàyaþ samàptaþ //




****************************************************************************




tçtãyàdhyàyasya prathamamàhnikaü

     NyS_3,1.1: dar÷anaspar÷anàbhyàmekàrthagrahaõàt //

atra bhàùyaü parãkùitàni pramàõàni prameyamidàrnã parãkùya iti /
vçttànukãrtanaü prameyaparãkùàü vartiùyamàõàü prati vçttàyàþ pramàõaparãkùàyàhetubhàvaü dar÷ayitum /
pramàõena hi prameyaü pãkùyate nànyena /
na ca tadaparãkùitaü prameyaparãkùàyai prabhavati /
tasmàtpramàõaparãkùà hetuþ hetumatã prameyaparãkùeti /
dvàda÷avidhaü prameyaü tatkasmàtprathamata
àtmaiva parãkùyate na prameyàntaramityata àha /
taccàtmàdãtyàtmà vicàryata iti /
(335/5) àtmaiva hi prameyeùu prathamamuddiùño lakùita÷ceti tadanurodhàdàtmaiva prathamaü parãkùyate na prameyàntaràõãti /
atra ca yadyapi svaråpeõàtmanyeva parãkùàü pratijànãte tathà 'pi lakùaõaparãkùàdvàreõa lakùyaparãkùaõàl
lakùaõaparãkùaiva draùñavyà /
yathà ceyamàtmalakùaüõaparãkùà tathopariùñàddar÷ayiùyate /
tadetadvàrttikakàro vyàcaùñe /
ànantaryàditi /
kiü punaþ prayojanaü prameyaparãkùàyàþ na hi niùprayojanaü parãkùante prekùàvanta ityata àha /
yadviùayo 'haïkàra
iti /
ahaïkàra ityàtmàdiviùayaü mithyàj¤ànaü nidiü÷ati /
÷arãràdyabhedenàtmadar÷anaü khalu saüsàra pravartayatãtyuktaü dvitãyasåtre /
anena prameyaparãkùàyàþ prayojanavattvaü dar÷itam /
atra bhàùyakàreõa vicàrapårvaråpaþ saü÷ayo dar÷itaþ /
kiü dehendriyamanobuddhisaüghàmàtramàtmeti /
saü÷ayakàraõaü coktaü vyapade÷asyeti /
yadyapi vçkùapràsàdayoravayavisamudàyayoranyayorevàvayavena samudàyinà ca vyapade÷astathàpyavayavyabhàvaü samudàyaü ca samudàyyanatiriktaü manvànasya parasyodàharaõaü draùñavyam /
tadetadvàrtikakàra
àkùeptuü pçcchati /
kiü punarasyeti /
uttaraüva kiü ÷arãreti /
àkùiyati neti /
samànadharmaõo dharmiõo dar÷anàtsaü÷ayo na punaradar÷anàdityarthaþ /
samàdhatteþ /
necchàdisåtreti /
icchàdayo hi kàryatvàlliïgamàtmana iti dar÷itam /
tànyeva tu liïgàni dar÷ayatyeùitàraü parãkùante /
kiü dehendriyavyatirikta eùitaibhyaþ sidhyati àho svidabhinna iti yukto vicàraþ /
api càyamàtma÷abdàbhidheyo dharmã sarvatantrasiddhaþ kevalamasya ÷arãreõaü saha bhedàbhede vàdinàü vivàda ityàha /
avipratipatte÷ceti /
(336/1) nanu càtmàsattve paraiþ pramàõànyajàtatvàdãnyupanyastàni tatra kathaü na tatsattve vipratipattirata àha /
asattvapratipàdakapramàõàbhàvàcceti /
vàdyevàsau na bhavati yo dharmiõi vipratipadyate na hi dharmiõi vipratipadyamànasyàsti kiü citpramàõaü sarvasya tasyà÷rayàsiddherapramàõatvàt /
abhàvasya ca bhàvàdhãnaniråpaõasyàtyantàsadbhàvàniråpaõàt /
tasmàddharmyabhàvavàdã na laukiko na parãkùaka
ityunmattavadupekùaõãyaþ /
dharmyasiddhivàdinàü pramàõamupanyasyati /
na nàstãti /
niràkaroti /
tatra nàstyàtmeti /
yatpunarapare samàdadhuþ
anàdivàsanodbhåtavikalpariniùñhitaþ /
÷abdàrthastrividho dharmã bhàvàbhàvobhayà÷rayaþ
//  bhàvà÷rayo yathà nãlamiti abhàvà÷rayo yathà ÷a÷aviùàõamiti ubhayà÷rayo yathà 'mårtamiti /
amårtaü hi bhavati vij¤ànaü bhavati ca ÷a÷aviùàõam /
tasminbàhyànupàdàne sàdhye 'syànupalambhanam /
tathà heturna tasyaivàbhàvaþ ÷abdaprayogata iti /
so 'yamàtmavikalpo bàhyopàdàno na bhavatãti /
yathà nãlavikalpo bàhyanãlopàdànaþ naivamàtmavikalpo bàhyopàdànaü
ityarthaþ /
tatraivaü bhavànpraùñavyo jàyate /
kimàtmavikalpasya bàhyopàdànatvamàtraü pratiùidhyate kiü bàhyàtmopàdànatvam /
pårvasmin siddhàsàdhanaü mà bhådàtmavikalpo bàhyanãlàdyupàdànaþ kiü naþ chinnam /
uttarasmiüstu kalpe kvàyaü bàhyàtmà siddhaþ yadupàdànatvaü vikalpasya pratiùidhyate /
siddha÷cet kvàpi nàsyàtyantàya pratiùedhaþ /
asiddha÷cet kathamapratãtasya niùedhaþ /
pratãto vikalpe bàhye niùidhyate caitra iva gehe catvaratale niùidhyata iti cet /
evamapi yatra pratãtastatra na niùidhyate yathà bhavadbhirevoktaü na tasyaivàbhàvaþ ÷abdaprayogata iti /
bàhya÷càtmà vikalpena nopadar÷ita iti prasaktyabhàvànna ÷akyo niùeddhum /
apradar÷itopyadhyavasita iti prasakta eveti cet /
nanu vikalpasya ko 'yamadhyavasàyo nàma /
grahaõàdatiriktaþ gràhyasya svàkàrasya vàlãkasya và bàhyàdhyàropa iti cet /
na bàhyàviùayà vikalpà bàhyamàropayantãti citram /
na hi àropaviùayaropye ajànan àropayiturmahatãtyasakçdàveditam /
api ca alãkaü pratãyamànaü yathà na niùeddhuü ÷akyaü pratãyamànatvàdevamasya bàhyatvamapi /
mithyàtvàtpratiùidhyata iti cet tatkimalãkamapi satyaü yattadullaïghya bàhyatvaü pratiùeddhumadhyavasito 'si bàhyabhedagrahamtadadhyavasàyo na prasa¤jaka
iti na niùedhagocaraþ /
na ca j¤ànakàra àtmà paramàrthasan bàhyatvenàropyamàõaþ pratiùidhyata
iti sàüpratam /
vij¤ànamaye hi sarvathà bàhyasyàgraha tatsamàropasaübhavàt /
atyantàsata÷ca bàhyasya vij¤ànàtmano grahe tathàvidhenàsatà vij¤ànànàtmanà vij¤ànagrahyeõa kimaparàddhaü yena tadgràhyo na syàditi vij¤ànanayo dattajalà¤jaliþ prasajyeta /
na càyamàtmà pårvàparakàlàvasthàyã kùaõikavikalpàkàro bhavitumarhati yena tadàkàro bàhyatvena pratiùidhyate /
tasmàdanyatra dçùñamanyatra samàropya pratiùidhyata iti yuktam /
sa ca samàropaþ kva citsvakàraõaprabhavaþ kva citpratiùidhyate yathendriyàdidoùàdutpannarajataj¤ànasya ÷uktikàyàü nedaü rajatamiti /
kvacitpunaràhàryo yathà neha caitra iti /
tasmàdàtmano de÷akàlàntare vastuni vikalpanaü vij¤àne càsaübhavàdatyantàsatto samàropaþ tadabhàvàdàtmanyeva nàsti asti cetkathamatyantàya niùedhaþ /
tasmàdàtmà nàstãti padayorvyàghàtaþ /
yadyapyàtmà nàstãti padàni tathà 'pi nàstãtyaikapadyaü vivakùitvà pade iti dvivacanopapattiþ /
padyate gamyate 'nenàrtha
iti vivakùitvà padasamudàyo 'pi padamucyate /
yadyapi ghañàdãnàü de÷àntaràdau niùedhastathà 'pi àtmano 'tyantàya bhaviùyati na hi pratiùedhàntaradharmamava÷yaü pratiùedhàntaramanubadhnàtãtyata àha /
sarva÷càyamiti /
upapàditametadadhastàd yathà cànanubhåtama÷akyamàropayitumiti na kva cidàtmanyanyàdhàratvamuktaü piõóàdyàdhàrà iti /
pçcchati /
kimayamiti /
(337/2) yanna kva cidasti tadatyantamasad tathà càyaü tasmàdatyantamasanniti bhàvaþ /
uttaraü na nàstãti /
na tàvanna kva cidastãti vàkyamàtmànaü svaråpeõa niùedhati de÷aråpavi÷eùapratiùedhàt /
÷aïkità àha /
keyaü vàcoyuktiriti /
uttaravàdyàha /
eùà vàcoyuktiriti /
eùà vakùyamàõàrthà /
tadarthamàha /
yadyathàbhåtamiti /
na hi padàrthànàü sattà de÷abalena vyàptà yena de÷avattvaü nivarttamànaü tàü nivarttayediti bhàvaþ /
na ca kàlavi÷eùapratiùedho 'pãti /
kàlàntarapratiyogã ekaikaþ kàlaþ kàlavi÷eùaþ tatpratiùedho 'pyàtmanyayuktaþ
na hi yathà ghañàdiùvavacchedàrthaþ kàlaþ tathà nitya àtmani /
pradhvaüsàbhàvavàn ghañaþ khalvàsanni tathàtvà pràgabhàvavàn ghaño bhaviùyati na tathà àtmà /
atãtapràgabhàvo 'nàgatapradhvaüsaþ
ghaño vartamàno na ca tathà àtmà tasmànnàsyàvacchedàrthena traikàlyamupàvartate /
atãtànàgatavyapavçktavarttamànakriyàvyaïnyaþ kàlo 'sti sadà nityànàü yato 'styàtmà vidyate vyometi tasmàdavacchedakatraikàlyàpràpteþ
na traikàlyapratiùedhaþ /
atãtànàgatavyapravçktakriyàvyaïnyasya ca vartamànasyà÷akyaniùedhatvàd nàtmani kàlapratiùedha iti sthitam /
àtmapratiùedhaü ceti àtmeti hi padaü lokasiddhaü padyate hyanena ka÷cidarthaþ yena na ka÷cidarthaþ padyate tadapàrthakaü bhavitumarhati /
kimasataþ satà sàdharmyamiti /
tarhi bhavatàü siddhànte sarvopàkhyàrahitamasaütprameyamapãti bhàvaþ /
atha ÷arãràderàtmatvaü kalpitaü niùidhyate ÷arãràdayo nàtmàna iti tatràha /
àtmasàmànyaü ceti /
atha ÷arãràdãti /
ahaïkàrastàvatparamàrthataþ ÷arãràdiviùayaþ sthålo 'haü goro 'hamiti pratyayàta /
tamimamàtmeti kalpayitvà viparyasyati tadanuråpaü vyapadi÷ati vyavaharati ca /
so 'yaü viparyayaþ pratiùidhyate nàstyàtmeti /
niràkaroti /
evaü ÷arãràdãti /
( 338 / 1 ) na hyahaïkàrasamàropaviùayasattvamanabhyupagacchataþ samàropa upapadyate tasmàttatpratiùedhato vyàghàta
ityarthaþ /
caturõàmupàdànaråpatvàt tamasa
iti /
råparasagandhaspar÷à÷catvàro ghañàdiråpeõa pariõatàsteùàmupàdànaråpaü na bha iti upàdãyataityupàdànam /
upàdeyaråpatvàditi kva citpàñhaþsatu susamaþ /
so 'yaü vàtsãputràõàü vaibhàùikàõàü siddhàntaþ tena virodha ityarthaþ /
sugamamanyat /
athàyaü bhàvapratiùedha iti /
(339/16) na janmàtrapratiùedho 'pi tu àtmàno bhàvaþ sattà pratiùidhyata ityarthaþ /
svatantrasya dharmasya samavàyàdanyasyàdar÷anàditi /
nikàyo devamanuùyatiryagàdãnàmanauttaràdharyeõàvasthitaþ saüghàtaþ tadvi÷iùñàbhirityarthaþ /
kàryaü kàraõaü veti /
( 340 / 14 ) yadi viùàõamavayavastadà kàraõaü yadi tu ke÷anakhàditulyatvenànàrambhakatvànnàvayavastadà kàryaü tasmàttatprabhavatãti /
uktamapyarthaü punarvikalpayan paryanuyogàrthamàha /
idaü ÷a÷aviùàõaü nàstãti bruvàõa iti /
sàmànyapratiùedho viùàõasambandhamàtrapratiùedha iti /
vi÷eùapratiùedhaþ kàryakàraõabhàvalakùaõasambandhapratiùedha iti /
viùayasvabhàvabhedànuvidhàyãti /
ahamiti vij¤ànaü mànasaü viùathasyàtmano yaþ svabhàvabhedaþ kartçtvabhoktçlakùaõo jàne 'haü bhu¤jaityàdistadanuvidhàyi /
etaduktaü bhavati na kevalamàtmasvaråpamàtmaj¤ànasya viùayastathà sati parasamavetakriyà phala÷àlitvàbhàvenàtmanaþ karmatvàbhàvenàkarmatayà tadvyàpyaj¤ànasyàpi nivçttiprasaïgàt /
yadà tu dharmavadàtmaviùayaü j¤ànaü bhavati tadà dharmàõàü parasamavetakiyàphala÷àlitayà tadvyàptasya j¤ànasyàpi nivçttiriti /
jànàti÷càtmadharmakarmà àtmànamapi gocarayatãti såktaü viùayasvabhàvabhedànuvidhàyãti /
ahaïkàràlambaneti /
( 341 / 16) àlambyate anenetyàlabnaü j¤ànamahaïkàreõa ca viùayiõà viùayamupalayati /
de÷ayati /
nanu bhavatyahaü gaura iti /
pariharati na bhavatãti bråma iti /
na vyapade÷amàtraü dehàdyavyatiriktàtmasadbhàvasàdhanamasmàbhiruktaü yenànaikàntikaü bhavet /
api tvanubhavaþ /
sa ca na ÷arãràdiùvidamo viùayeùvasti /
api tsaübhinnedaüviùayo 'haüpratyayaþ ÷arãràdayastu matublopàdabhedopacàràdvà 'hamà viùayãkriyante /
mamàtmeti tu vyapade÷amàtraü na punaþ ÷arãràdiùviva makàrastatra mukhyo bhedenàpratibhàsanàt /
ràhoþ ÷ira itivattu mamakàra àtmani draùñavyaþ /
ata evàha /
mamapratyayeti /
(342/2) na punarmamakàramàtraü tasmàtsarvaü ramaõãyam /
viruddhà pratipattirvipratipattirbàdhiteti yàüvat /
kaþ sàdhanàrtha iti /
kaþ sàdhana÷abdasyàrthaþ /
athànupalabdhirapi nàstãti /
bhàvaråpo dharmo 'sati virudhyate nàsadråpa ubhayoþ samàna÷ãlatvàdityarthaþ /
niràkaroti /
kaþ sàdhanàrtho 'nupalabdheriti /
asatyàstucchàyà anupalabdheþ kaþ sàdhanatvaråpo  'rtha ityarthaþ /
÷aïkate /
atha kalpitasyeti /
(343) nàpalabdhistucchà kiü tu tattvàntaraü sat sà tu kalpità÷rayatayà nà÷rayàsiddhetyarthaþ /
etadvikalpya niràkaroti /
kathaü kalpitasyeti /
na hi tàttvikyanupalabdhiþ paramàrthasadà÷rayà kalpitasattvasya dharmiõo dharmo bhavitumarhatãtyarthaþ /
dvitãyaü kalpamà÷aïkate /
athàsattveneti /
niràkaroti /
sidhyatyanupalabdhiriti /
asattvena kalpitaspaya pàramàrthikaü sattvamanumantavyam /
asatyasattvakalpanàyà ayogàt tathà ca bhàvà÷rayànupalabdhistàtvikã sidhyatyeva /
yadarthaü tvasau tadeva pàramàrthikamasattvamàtmano na sidhyati asattvasya kàlpanikatvàbhyupagamàdbhavadbhirityarthaþ /
api càyamasatvena santamàtmànaü kalpayitvà 'tyantàsatvamanupalabdherasya sàdhayitumadhyavasitaþ /
taccàsya sadharmeõànupalabdhyà na sidhyati /
na jàtu sthàõudharmeõa kalpitena puruùe sthàõuttvaü pàramàrthikaü ÷akyaü sàdhayitumityàha /
kimarthaü càyamàtmeti /
råpàdi÷abdebhyo 'nyatve satãti /
yadi hi padatvàdityucyate råpàdi÷abdairanaikàntikaü syàdata uktam /
råpàdi÷abdebhyo 'nyatve satãti /
yadyekapadatvàdityucyeta råpàdi÷abdairanaikàntikaü syàdata uktaü råpàdi÷abdebhyo 'nyatvesatãti /
tathà 'pi råpavij¤ànavedanàsaüj¤àsaüskàrà ityayaü ÷abdo råpàdivàcako yaþ ÷abdo råpaü vedanà saüj¤à vij¤ànamityàdistato 'nyo 'samastàdanyaþ samasta iti tenànaikàntikatvamata
uktameketi /
tena råpàdivàcakaikapadavyatiriktaü yadekapadaü tadråpàdivyatiriktasya vàcakaü yathà ghañàdipadaü tathà càtmapadaü tasmàttadapi tatheti /
eteneti /
àtma÷abdasàdhyatvenaivàsaübhinnedaüpratyayo 'haüpratyayo vyàkhyàtaþ /
÷aïkate asiddha iti /
ghaña iti råpàdaya evaikodakàharaõàvacchinnà ucyante /
na tu råpàdyatirikto ghaño nàma ka÷cidastãtyarthaþ /
niràkaroti /
atroktamiti /
upàdeyaråpatvàttamasa
iti /
yathà dàya iti deyamucyate evamupàdàyetyanenopàdeyamiti /
saviùayatvaü sadviùayatvaü siddhàntinoktamiti manvàna÷codayati tamaþ ÷abdasya saviùayatva
iti /
yadyapyabhàvaviùayatve 'pi na nirviùayatvaü tathà 'pi de÷akàbhimànamanuvidadhànaþ pariharati na såtràrthe punardçùñànto nàstãti /
(344/10) pårvamàtmànupakàrakatve sàdhye dçùñàntàbhàva uktaþ punarihocyaityarthaþ /
de÷ayati /
athàtma÷abda iti /
yo yovarõàtmakaþ sasarvo 'nityaviùayo yathà ghañàdi÷abdaþ
tathà cànityatve sati tadvij¤ànameva syànnàtmeti phalata àtmapratiùedha ityarthaþ /
etadapi dåùayati /
tathàpãti /
nitya÷abdastàvannityamàcaùñe anyathà na tatpratiùedha ityarthaþ /
÷aïkate atheti /
siddhasàdhananivçttyarthaü ÷arãràdivyatiriktaviùaya iti /
niràkaroti tathàpãti /
råpàdiskandhapa¤cakàtiriktaü nàstãti bhavatàü ràddhàntastadatiriktàbhyupagamena virudhyataityarthaþ /
yadi vivakùitàrthavyatirekeõeti /
(345/8) vàdino hi ÷arãrendriyabuddhivedanàsaüghàtaspaya pàràrthyaü vivakùitaü paràrthà÷cakùuràdaya
iti bruvatopava na saüghàtaparàrthatvaü tacceha pakùadharmatàbalàtsidhyadasyàbhipràyeõa vyàpyate na tu sàkùàdvivakùitaü tadvadihàbhipràyavyàptaü vivakùitamàropya yadyanvayavirodhau de÷yete tataþ sarvànumànocchedaþ etacce÷varasiddhau nipuõataramupapàdayiùyate /
athànumànena bàdhyata--iti /
saüghàtatvànumànamevàbhipretaviparãtasaüghàtaparàrthatvapakùo vyavasthàlakùaõàniùñaprasaïgaråpatarkasahàyamasya bàdhakaü pràõàdisattvànumànaü ceti /
ekade÷ena ca ekade÷àntaràõàmiti bruvato vàrtikakàrasya gçhaprapràsàdàyato nàvayavino vijàtãyànàmanàrambhakatvàdityabhimatam /
akàryakàraõabhåtànàü ceti /
(347/19) yathà hi kàlàkùãü gàmãkùitavataþ svastimatyàü gavi bhavati pratisaüdhànaü na caitayorasti kàryakàraõabhàva
ityarthaþ /
svaü caitanyaü tvàtmanaþ svàtantrye sattyavyavasthànàc cakùuràdivaditi hetuþ pramàõasaü÷ayaviparyayasmçtiùu yo 'nusyåta
eka upalabhyate sa cetanaþ svàtantrye satyavyavasthànàt /
yastvacetano nàsau svàtantrye satyavasthito yathà cakùuràdiriti vyatirakã hetuþ /
yadyavyavasthànàdityetàvanmàtramucyeta tato manasànaikàntikaü syàdata uktaü svàtantrye satãti /
atha và kçtamavyavasthànena svàtantryameva kevalamastu caitanyasàdhanamityàha /
nàcetana
àtmeti /
pramàõaüsa÷ayaviparyayasmçtiùvanusyåtamanubhåtam
upalakùayati /
niràkçtamapyarthaü prakàràntareõa punarupanyasya niràkaroti /
pçthivyàdinityatvasàdhana iti /
bhàùyaü bhinnanimittàviti /
bhinnamindriyaü nimittaü yayoþ, anantakartçkau--àtmaikakartçkau,
samànaviùayau--dravyamekaü viùaya ityarthaþ
//  1 // 

_________________________________________________


     NyS_3,1.2: na viùayavyavasthànàt //


pårvapakùasåtram--- na vi--t (så. 2) // yadbhàvàbhàvànuvidhàyinau j¤ànabhàvàbhàvau taccetanam /
indriyabhàvàbhàvànuvidhàyinau tàviti tadeva cetanamiti bhàvaþ /
siddhàntabhàùyaü saüdigdhatvàdahetuþ ananyathàsiddhàvanvayavyatirekau kàraõatvàmàtre pramàõaü na tu kartà na cetana÷cetanaü karaõamityatretyarthaþ // 2 // 

_________________________________________________


     NyS_3,1.3: tadvyavasthànàdevàtmasadbhàvàdapratiùedhaþ //


viùayavyavasthànaü ca viruddhamindriyàdãnàmacaitanyasya sàdhanàdityàha /
yaccoktamiti /
tadvya--dhaþ (så.3) //

sarvaj¤a ityasya vivaraõaü sarvaviùayagràhã sarveùàmindriyàõàü ca ye viùayàstadgràhã indriyàntaràõi pramàõàntaràõi ca punarvyavasthitaviùayàõi tenàrvàgapi sarvaj¤a iti siddham /
tatredamabhij¤ànamiti /
asàdhàraõaü cinhamabhij¤ànamucyate taccàpratyàkhyeyamanubhavasiddhatvàt /
cetanavçttamabhij¤ànamapratyàkhyeyamudàhriyata
iti yojanà /
aniyataparyàyamaniyatakramamityarthaþ /
anekaviùayamarthajàtamiti /
anekapadàrtho viùayo yasyàrthajàtasya tattathoktam /
kva citpàñho 'nekaviùayamarthajàtamiti sa sugama
eva /
àkçtimàtraü tviti /
sàmànyamàtramityarthaþ /
tadetaccetanavçttaü dehàdibhyo vyàvartamànaü tadatiriktaü cetanaü sàdhayatãti sthitaü necchàdyàdhàratvaü dehàdãnàmiti // 3 // 

_________________________________________________


     NyS_3,1.4: ÷arãradàhe pàtakàbhàvàt //


såtràntaramavatàrayati bhàùyakàraþ ita÷ca dehàdivyatirikta àtmà na dehàdisaüghàtamàtramiti /
÷arãra--vàt (så. 4) //

pràõàtipàte pàtakàbhàvaprasaïgàditi /
ayaü yadyapi bhåtacaitanikànàü nàniùñaprasaïgastathà 'pi ÷àkyànprati draùñavyaþ te hi pràõàtipàtakçtaü pàtakamicchanti /
evaü ca na buddhiràtmeti vaktavye dehàdigrahaõaü vicitràbhisaüdhitvàtpuüsàü,
yadi ka÷cidbhåtacaitanikaþ pràõàtipàtakçtaü pàtakaü necchettaü prati dåùaõaü bhavatvevamarthamiti mantavyam /
vàrtikam /
akçtakçtàbhyàgamanà÷adoùa
iti /
(350/17) yenàkçtaü karma pràõàtipàtaþ tasya pàtakàbhyàgamo yena ca kçtaü tasya nà÷a
ityarthaþ /
÷àstracoditaü phalamanuùñhàtarãtyayamutsargo yatra punaþ ÷àtramanyasya phalamàha yathà ÷ràddhe vai÷vànarãyeùñyàdau tatra bhavatu putrakçtasya ÷ràddhasya pitçgàmi phalaü pitçkçtàyà và jàteùñeþ putragàmi phalamiti /
bhàvanà smçtihetuþ saüskàraþ /
yatkàyeti /
(351/2) yena kàyenopalakùitaþ ka÷ciccitsantànaþ kàyàntaravartyapi phalaü bhuïktityarthaþ /
ekanimittànàü pratyayànàü pratisaüdhànàditi /
uktametad yathà nartakãbhrålatàbhaïge ekasmin bahånàü pratisaüdhànamiti /
sarvàvasthopalabdheriti /
(352/7) sarvàvasthàsu bãjàvayavànàmupalabdheþ paramàõvavasthatve tvanupalambhaþ syàt /
tasmànna bãjàvayavàþ pacyamànà aïkurotpattau paramàõvavasthà bhavanti /
api tvavayavina eva pacyantaityarthaþ /
paramàõvavasthà bãjàvayavà na bãjatvàdijàtivi÷eùavantamàrabdhumarhantãtyuktaü siddhàntineti matvà dar÷ayati /
yadi tarhãti /
pariharati nànenaivoktottaratvàditi /
pratisaüdhànàya bãjatvajàtãyànavayavàn lakùitumasmàbhirbãjàvayavànàü paramàõvanto vibhàgo niùiddhaþ kalpàdau tvàrambhe paramàõånàü na pratisaüdhànamasti na hi pårvasarge ye bãjamàrebhireva sàüpratamapi ta evàrabhante nànya iti pratisandhànaniyamaþ
api tvanyebhyo 'pi bhavantãti bhàvaþ /
pailukaõñhaþ÷aïkate /
àmadhyàtpàkànupapattiriti cet /
pariharati nàpratibandhàditi /
sàntaràõyevàvayavidravyàõãtyarthaþ /
athàyamavayavànuprave÷o dravyasya vinà÷akaþ kasmànna bhavatãtyata àha /
yadi càyamavayavànuprave÷a
iti /
( 353 / 6 ) bhàjanagatànàmapàü bhàjanavinà÷e 'vasthànameva na syàt /
sàntaratve tu tàvatya
evàpo bhàjane spandante yàvatãbhirbahiþ ÷ãtaspar÷opalabdhirbhavati màtrayà ca tatra kàlaparipàkava÷àdanavasthànamapi vinà÷e tu sahasànavasthànamapàü bhàjanagatànàü bhavedityarthaþ /
vyavahite dravye sphañikabhàjane na tulyopalabdhiriti ÷aïkate /
sukhã syàmiti tatkriyeti cet /
yadyapi vi÷aràravaþ skandhàstathà 'pyanàdyavidyàvàsanàva÷o 'yamekamahaïkàràspadaü sattvaü mityabhimanyamànaþ sukhã bhaveyaü duþkhã mà bhåvamiti tçùõak pravarttataityarthaþ /
niràkaroti tannànanubhåtatvàditi /
yathà ca kùaõikànàü vij¤ànànàü parasparavàrttànàbhij¤atayà na pratisaüdhànakùamatvaü tathopapàditamasmàbhiràtmalakùaõàvasara iti /
nànàgatànàmanutpatteþ sattvàditi (354/17) na ca brahmacaryàdiparipàkasahitena j¤ànakùaõenàsamartho j¤ànakùaõo janyate sa ca na j¤ànàntaraü prasåtaityanàgatànutpattirasamarthasya ca kùaõasya svabhàvato vinà÷a iti yuktam /
asamarthakùaõotpàdasyaiva sahakàrisàpekùatvànapekùatvànupapatteþ /
yathà caitattathà kùaõabhaïgabhaïgàvasare upapàdayi÷yate // 4 // 

_________________________________________________


     NyS_3,1.5: tadabhàvaþ sàtmakapradàhepi tannityatvàt //


vainà÷iko naiyàyikapakùavatsàükhyapakùe 'pi hiüsàtatphalànupapattimàpàdayituü hiüsàü tatphalasaübhavaü pårvapakùayati /
iyaü tu hiüseti (355/7) vyakteriti /
sadeva kàryaü kàraõena vyajyate na tvasat kriyataityarthaþ /
pariharati neti /
trividho 'pyayaü dharmalakùaõàvasthàpariõàmo nityàt dharmiõo na bhidyate iti pariõàmànityatvaü dharminityatvena virudhyate /
avirodhàya và dharmiõo 'nityatvàbhyupagame vainà÷ikapakùoktadoùaprasaïga
ityarthaþ /
guõa iti /
çjutvavakratve khalu guõau pracayasaüyogavibhàgavi÷eùau satyeva dravyàrambhakasaüyoge udayavyayavantàvanubhåyete iti tadetad
naiyàyikapakùadåùaõaü sàükhyapakùe 'pthàpàdya naiyàyikaü pçcchati athàtmano nityasyeti /
(356/10) naiyàyika
àha /
sukha duþkhe iti /
nityàdàtmano vyatiriktàbhyàü puõyapàpàbhyàmàtmadharmàbhyàmanityàbhyàmàtmadharmàveva sukhaduþkhe janyete ityarthaþ /
etaduktaü bhavati /
nityasyànityadharmàdhànamevopakàro na tu nityasvaråpakaraõaü yena tadanityaü syàt /
dharma÷ca dharmiõo bhinno na tu dharmisvabhàvaþ /
yathà ca bhedàvi÷eùe satyapi vahnidhåmayoreva kàryakàraõabhàvo na vahnikramelakayorvastusvabhàvaniyamàt /
evaü bhedàvi÷eùe 'pi àtmanaþ puõyapàpayoreva dharmadharmibhàvo nàtmàkà÷ayoþ puõyàkà÷ayorveti le÷amàtramannoktaü vistarastu kùaõabhaïbhaïge bhaviùyatãti /
nànekàntàditi /
vàdyabhimataparamàõunityatvagràhipramàõadàróhyenànaikàntikatvamuktaü na tu bauddharàddhànte nityaþ paramàõuriti /
ata evàparitoùeõànyathàsiddhimàha /
carmaõa÷cànityatvamiti /
tadvatàü copalàdãnàmavasthànàditi /
nàsati vinà÷apratyaye vinà÷e 'sti kiü citpramàõam /
upalàdiùu càvayavavibhàgavinà÷àbhyàü pràg na vinà÷o 'nubhåyate kùaõabhaïgabhaïga÷ca niùetsyata iti bhàvaþ /
àrabdhakàryàõàü dravyàntarànàrambhikà iti /
(357/15) avayavyàrambhakàtsaüyogàdbheda
uktaþ /
vikriyàyàü ca dçùñàntàbhàva iti /
dharmotpàdamantareõàvina÷yato dharmotpàdamantareõàvina÷yato dharmisvaråpasya vikriyàyàmityarthaþ /
÷aïkate yadyevamiti /
yadyevaübhåtopa vikàraþ yàdç÷o ghañàdãnàü ÷yàmatànivçttau lohitotpàde vikàrastàdç÷o nàtmana iti yadi ÷aïkataityarthaþ /
niràkaroti /
àtmanyapãti /
na bàhyendriyagràhya eva vikàro 'pi tu dharmàntarotpàdamàtraü taccàtmanyapyastãti // 5 // 

_________________________________________________


     NyS_3,1.6: na kàryà÷rayakartçvadhàt //


vaikalyaü và pramàpaõaü veti /
( 358 / 8 ) yathà ÷arãramupadhnan hinastyevaü cakùuràdyutyàñayan hinastyeveti /
pçcchati kuta etaditi /
svaråpato hiüsàsambhave bhàktã hiüsà na yukteti vainà÷ikasnayàbhisandhiþ /
uttaraü hiüsàphalopabhogasyeti /
vainà÷ikasyàpi vi÷aràråõàü bhàvànàü na svaråpahiüsà kàraõajanyeti vilakùaõotpàdo hiüseti vaktavyaü tatra kàraõavyàpàrasambhavàt tathà ca tatràpi hiüsàbhàktãti bhàktatvasyobhayatràpyavi÷eùàd
yasminpakùe kçtahànamakçtàbhyàgamadoùo nàsti sa pakùo 'bhyupetavyaþ /
sa ca nityattvapakùaþ
tasmàtpàri÷eùyàttatsiddhiriti /
j¤ànacikãrùàprayatnànàü samavàyaþ kartçtvamiti /
( 359 / 3 ) upàyatadvyapàpàràõàmanabhij¤o hi cikãrùannapi na kartà evamabhij¤o 'ppayacikãrùan
tathà cikãrùannapyalasatayà aprayatamàno na kartteti /
sukhaduþkhasaüvitsamavàya iti /
svasukhaduþkheti draùñavyam /
asti hi parakãyasukhaduþkhasàkùàtkàro yoginàü na caite bhoginaþ // 6 // 

_________________________________________________


     NyS_3,1.7: savyadçùñasyetareõa pratyabhij¤ànàt //

ita÷ca dehàdivyatirikta àtmà kutaþ /
savya--t (så. 7) //

tatra mànasamanuvyavasàyalakùaõaü pratyabhij¤ànaü bhàùyakàro dar÷ayati /
tamevaitarhãti /
vyavasàyaü bàhyenrdiyajaü pratyabhij¤ànamàha /
sa evàyamartha iti /
asyaivapava cànuvyavasàyaþ pårvaþ // 7 // 

_________________________________________________


     NyS_3,1.8: naikasminnàsàsthivyavahite dvitvàbhimànàt //


tadetaccakùuraikyenàkùipati /
naika--t (så. 8) //


_________________________________________________


     NyS_3,1.9: ekavinà÷e dvitãyàvinà÷àd naikatvam //


samàdhatte /
eka--tvam (så. 9) //

vinà÷àvinà÷alakùaõaviruddhadharmàdhyàsànnànàtvamityarthaþ
//  9 // 

_________________________________________________


     NyS_3,1.10: avayavanà÷e 'py avayavyupalabdherahetuþ //


àkùeptàha /
ava tuþ (så. 10) //


_________________________________________________


     NyS_3,1.11: dçùñàntavirodhàdapratiùedhaþ //


samàdhàtà àha /
dçùñà--dhaþ (så. 11) //

tçtãyaü vyàkhyànamàha /
atha và ekavinà÷asyàniyamàditi /
ekatve cakùuùo vinà÷aniyamo na syàt /
savyasyaiva cakùuùo na dakùiõasyeti /
ekatvàtsavyavinà÷e dakùiõasyàpi nà÷aprasaïgàt /
dç÷yate càyaü niyamaþ /
tasmàd
dvàvarthau pçthagàvaraõau pçthagupadhàtau ceti /
api ca yadi cakùurekaü savyena nàsàvaü÷enàvapãóitaü tatoïgulyà 'vapãóitaü yathaikaü bhinnabhivàvabhàsayati /
avapãóanenivartamàne bhinnàvabhàsau tàvarthau saüdadhàtãti /
tathà nàsàvaü÷àvapãóitaü bhinnamiva dar÷ayet tannivçttau sandadhyàdivetyàha /
avapãóavanàccaikasya cakùuùa iti /
ra÷mibhedàdviùayasannikarùasya bheda ityarthaþ /
aïgulyavapãóitena cakùuùàü dçùñàntena virodhàdityarthaþ /
ekavinà÷enetaravinà÷o và dçùñàntaþ /
tena virodhàditi/va sa khalu dç÷yamàna÷caikàntàvadhàraõàdata÷ceti dçùñànta
iti såtràrthaþ /
tadetatprakaraõaü vàrttikakàro dåùayati /
siddhatvàdanàrambha iti /
yukto 'nyaþ samuccayaþ ÷àstre /
ayamabhisandhiþ /
kàõastathà na pa÷yati pihitaikalocano và yathà 'vikalendriyaþ /
tatra yadi savyadakùiõàdhiùñhànabhedabhinnaü cakùurnna caitad dvayamaõunà manasà yugapadadhiùñhàtuü ÷akyamityanyataradadhiùñheyam /
tathà ca sarva
evaikaikena pakùuùà pa÷yatãti pihitaikalocanenàtulyopalambhaþ
avikalàkùasya syàt /
na caivamasti ekatve tu tadubhàbhyàmadhiùñhànàbhyàü viniryatkva cidapi manasà 'dhiùñhitamevetyavikalàkùasya na vikalàkùavadupalambhaprasaïgaþ /
tasmàdekamanekàdhiùñhànaü cakùuriti /
prakaraõavirodha÷cendriyapa¤catvàditi (360) /
na caitadekasmin ÷arãre jàtyabhipràyaü pràõàdãnàü vyaktãnàü catasçõàü vyaktyantareõa samabhivyàhàropapatterna tu jàtyà na hi bhavati bràhmaõayudhiùñhiràvàgatàviti kiü tu bràhmaõaràjanyàviti và va÷iùñhayudhiùñhiràvitivà /
vinaùñe 'pyekasminnadhiùñhàne yo 'vinaùño 'va÷iùyate tena pratyayamàtraü kàraõasyeva bhavati /
na ca nàsàvaü÷àvapãóitena sarveùàü sarvadà sarvatra dvicandravadvibhramaprasaïgaþ /
àgantukàmavapãóanaü bhramaheturnautpattikamiti kàryadar÷anàtkalpyate // 11 // 

_________________________________________________


     NyS_3,1.12: indriyàntaravikàràt //


tadevaü pratisandhànadvàreõàtmani pratyakùaü pramàõayitvà anumànamidànãü pramàõayati /
anumãyate càyamiti /
( 361 / 15 ) vipratipannaü hi prati yatisandhànamuktaü paramàrthatastu anubhavànusàrasàrgo 'yamiti mantavyam //

indri--t (så. 12) //

kasya cidamlacirabilvàderanubhåtasya tena sahacaritaü råpaü và gandhaü và 'nubhavati /
atha tatsahacaritaü rasamanusmarati smçtvà cecchati icchàto rasanendriyavikàro dantodakasaüplavalakùaõaþ pravartate taddar÷anàccàsyecchànumãyate icchayà ca smçtiþ seyaü smçtirasatyàtmani sarvendriyaviùayavedini na bhavitumarhatãti // 12 // 

_________________________________________________


     NyS_3,1.13: na smçteþ smartavyaviùayatvàt //


asyàkùepasåtram /
na smç--t (så. 13) // smçtiràtmànaü kàraõatvenàvagamapet
viùayatveca và /
na tàvatkàraõatvena tasyàþ saüskàrakàraõatvàt /
na viùayatvena smartavyaviùayatvàt /
smçtàcca tasmàdindriyàntaravikàrotpattirityarthaþ
//  13 // 

_________________________________________________


     NyS_3,1.14: tadàtmaguõasadbhàvàdapratiùedhaþ //


samàdhatteþ
tadà--dhaþ (så. 14) //

asatyàtmani smçtyanutpattindar÷ayitvà smartavyàrthaviùayaiva smçtirnàtmaviùayeti pårvapakùiõo 'vathàraõaü khaõóayati /
aparisaükhyànàccasmçtiviùayasyeti (så. 15) //

mànasànuvyavasàyajanitasaüskàrakàraõàsu catasçùvapi smçtiùu nàrthamàtraü viùayo 'pi tu j¤ànaj¤àtçj¤eyàni sarva eva viùayàþ caturùu vàkyeùu ekatra j¤ànaü kriyà kàrakànniùkçùñà yathà amuùmin mama j¤ànamabhåditi agçhyamàõo 'pyarthaþ smçtisannidhàpanàdamuùminnityucyate kàrakàdaniùkçùñàpyekatra pårvàparãbhåtabhàvanàpradhànà j¤ànakriyàgamyate aj¤àsiùamahamamumarthamiti /
anyatra tu j¤ànabhàvane kàrakàdaniùkçùñe katçpradhàne yathà j¤àtavànahamamumarthamiti /
anyatra j¤ànabhàvane kàrakàdaniùkçùñekarmapradhàne yathà 'sàvartho mayà j¤àta iti /
samànàrthamiti /
j¤ànaj¤eyaj¤àtçprakà÷anaü samànamityarthaþ /
evaü tàvadagçhyamàõer 'the smçtiþ pradar÷ità /
ata pratyakùer 'the smçtiþ pradar÷yate /
atha pratyakùer 'tha iti /
smçtiriti pratyabhij¤ànamàha smçticchàyàvàhitvàt /
adràkùamiti /
pårvàrthamarthadar÷anaü paràmçùapi tenàrthadar÷anànubhavaþ kalpyatàmanubhavakalpanà tu kutastyetyata àha /
na khalvasavidite sve dar÷ane iti /
api tvarthadar÷anaü taddar÷anaü ca saüvidite evetyarthaþ /
kuta etadityata àha /
etadadràkùamiti /
yasmàdanubhavapuraskùaraü yadatràdràkùamiti bhavati nånaü tatrànubhavaprathà 'pyabhåditi kalpanãyamityarthaþ /
ito 'pi na ÷arãraguõaþ smçtiþ bàlye anubhåtasya vàrdhake smaraõàt /
anyaddhi bàla÷arãramanyacca vçddha÷arãramiti /
àstàü tàvatpratyabhij¤àtaü,
sàdç÷yamapi durvij¤ànam /
na ca paramàõånàü caitanyaü, te hi pratyekaü và cetayeran milità và /
pårvasmin kalpe anekacaitanye ekasmin ÷arãre naikamityaniyamo bhavet /
na hi nànàcetanànàmaikamatyaniyamo dçùñaþ
militànàü tu caitanye paramàõånàmàvàpodvàpabhedena melakaspaya nànàtvàtsa evànyopalabdhasyànyena smçtyabhàvaprasaïgaþ /
tasmànna ÷arãràdhàrà cetaneti /
pareùàü kàrikàü dåùayati vàrtikakàraþ /
etena na taccakùuùi noråpa iti pratyuktam /
( 263 / 6 ) àtmanaþ pàri÷eùyàtsiddheþ smçtyàdhàratvavyutpàdanenetyarthaþ /
yatràdhikaraõe tajj¤ànaü niùñhitaü bhavenna tadadhikaraõamasti na ca nàstãti vyàhatam /
syàdetad nàyaü vi÷eùapratiùedho na cakùuùi vij¤ànaü na råpa iti, kiü tu ye cakùuràdyà÷rayaü vij¤ànaü manyante tanmataü pratiùidhyate /
àdhàravattaü tu na pratiùiddhamaprasaktatvàdityata àha /
kasya veti /
api caiùà kàrikà àtmàbhàvavivakùayà prayuktà àtmasattvameva pratipàdayanto vivakùitaviruddhetyàha /
ayaü ca vij¤ànasyeti /
tadevaü bhàùyamatenendriyàntaravikàràditi såtraü vyàkhyàya vàrtikakàraþ svamatena vyàcaùñe /
atha vaikasyeti /
uktameva pratisaüdhànaü punanindriyàntaravikàradvàreõa dar÷ayati såtraü yathà ca pratisaüdhànaü dehendriyàdivyatiriktamàtmànaü pratipàdayati tathà 'dha stàdeva vivçtamityàha /
uktanyàyamiti // 12-15 // 

_________________________________________________


     NyS_3,1.15: nàtmapratipattihetånàü manasi saübhavàt //

     NyS_3,1.16: j¤àturj¤ànasàdhanopapatteþ saüj¤àbhedamàtram //


matiþ smçtyanumànàdij¤ànam /
yadyapi cedaü pràtisvikasaüskàràdikàraõakaü tathàpyava÷yametenendriyajena bhavitavyaü j¤ànatvàdråpàdij¤ànavaditi, taccendriyamasati cakùuràdau bhàvànmate÷cakùuràdyatiriktaü mana
ityucyate /
nanu bhavatu karaõàntaraü manaþ tattu kathamindriyàntarasahakàri kathaü càõuparimàõamityata
àha /
tacca j¤ànàyaugapadyaliïgamiti // 15-16 // 

_________________________________________________


     NyS_3,1.17: niyama÷ca niranumànaþ //


vàrtikaü yadi sarvaü vij¤ànaü samàdhanamucyate manasyapãti /
( 364 / 17 ) na ca tatra mana eva karaõamàtmani vçttivirodhàditi tadanyasya karaõatve tajj¤ànàyàpãndriyàntaramupàsanãyamityanavasthà,
anindriyajatve tu matàvapi saüskàràdyeva kàraõamastãti kçtaü manaseti bhàvaþ /
pariharati -- omitãti /
yathà kàraõasattayà kàryaü janitaü kàraõaü j¤àyate evaü manaþsattayà manoliïgaj¤ànaü janitaü mano j¤àpayati /
tacca liïgajaü manoj¤ànaü manaþsattàhetukam /
na ca svàtmani vçtivirodhaþ
na hi manaþsattàyàü manaþkaraõaü manoj¤àne và manoj¤ànaü karaõaü yena svàtmani vçttivirodhaþ syàt /
kevalaü và manaþ svaj¤àne karaõaü yenaikatra karmakaraõatve syàtàm /
api tu manoj¤àne liïgaj¤ànasahitaü manaþ karaõaü tatsvaråpaü tu liïgaj¤ànasàhityàditi na svàtmani vçttivirodhaþ /
nàpyekasyava kevalasya karmakaraõabhàva
iti bhàvaþ /
syàdetad liïgaj¤ànasahitasya manasaþ karaõatve mà bhådekasyaiva karmakaraõabhàvaþ svaråpeõa karmatvàda liïgaj¤ànasàhityena ca karaõatvàt /
yadà tu yoginà pratyakùeõa mano gçhyate tadà kathamekasya karmakaraõabhàva
ityata àha /
yasya tu manaþ pratyakùamiti // 17 // 

_________________________________________________


     NyS_3,1.18: pårvàbhyastasmçtyanubandhàjjàtasya harùabhaya÷okasaüpratipatteþ //


÷àstràrthabhåtàbhyudayaniþ÷reyasopayoginaü paralokaü paricikùiùuþ parãkùàhetu bhåtaü saü÷ayamàha /
kiü punarayamiti /
( 365 / 8) atra vàrttikakàraþ saü÷ayaü dåùayan prakaraõàntaràrambhamàkùipati /
etasminnartha iti /
dehendriyabuddhivedanàbhyo vyatiriktatvàmàtmano dar÷ayatà bàlyakaumàrayauvanavàrddhakabhede 'pi caikàtmapratisaüdhànamarthàdupapàdayatà ÷arãranà÷àdårdhvamàtmasadbhàvo dar÷itaþ /
tàvatà ca naþ prayojanaü tatkimava÷iùyate yatra saü÷ayoyatkçte ca prakaraõotthànamityarthaþ /
samàdhate /
nànàrabhyamiti /
siddhe 'pi dehàdivyatireke bàlyàdiùu cànugame kimayamàtmà à ÷arãrotpatterà ca pràyaõàdyàvaddehasaütànabhàvã àho khiduparate 'pi dehàdisaütàne 'nuvartata
evetyeùa vimarùo 'dyàpi na niràkçta iti tanniràsàyedaü prakaraõamàrabhyata ityarthaþ /
bhàùyaü dehabhedàditi /
lyablope pa¤camã /
bàlyakaumàrayauvanavàrdhakadehabhedamabhisamãkùnaya pratisaüdhànàdasyàvasthànaü siddhamityarthaþ /
vàrttikam /
abhipretaviùayapràrthanapràptàviti /
abhipretaviùayapràptàviti vaktavye pràrthanàgrahaõam iùyamàõatamatvaü såcayati /
neùyamàõapràptau irùo 'pi tviùyamàõatamapràptau tenàbhipretaviùayasya pràrthanàyàü satyàü pràptàvityarthaþ /
hànàna÷akyateti /
(366/1) viùayeõa viùayiõãü buddhimupalakùayati /
aniùño viùayo maraõàdistasya sàdhanamahivnayàghràdistasyopanipàtaþ sannidhànaü tasminsati vyàghràdijihàsora÷akyahànametaditi buddhirbhayaü sà hi kasyàpi janayati /
iùñaviùayaviyoge sati tatpràptya÷akyapràrthano ÷okaþ /
tasyaiva puruùasya yaþ pràptya÷akyaþ tatra pràrthanà ÷okaþ
ya iùño viùayaþ pràptuma÷akyastatra pràrthanà idaü me upapadyatàü bhavatviti itthaübhåtà ceyaü pràrthapanà na svaråpeõa ÷oka ityata àha /
iùñaviùayaviyoge satãti /
anarhaõeneti yàvat /
tadayamarthaþ /
iùñaviyoge tatpràptya÷akyatàj¤ànaü ÷oka iti /
anarhaõena pràptya÷akyatàj¤ànaü ÷ocataþ såcayati /
pratyakùabuddhinirodha iti /
pratyakùagrahaõena grahaõamàtramupalakùayati /
tadanugçhãtaþ smçtyanugçhãtaþ /
tadanusaüdhànaviùaya iti /
anusaüdhãyataityanusaüdhànaü smçte yadanusaüdheyaü tadviùaya ityarthaþ /
tathà 'pi smçtipratyabhij¤ayoravi÷eùa
ityata àha /
vartamànasya viùayasya dç÷yasya tadbhàvaviùaya iti /
dçùño hi niràlambano bàlaþ skhalanmàturaïkàtpatanasyàniùñasàdhanatvamanusmçtyedaü ca patanamiti paràmçùya tasyàniùñasàdhanatvamanupràya rudanmàturmaïgalyabhuraþ- såtraü vikùipya hastau vepamàna upàdadànaþ tasyànayà ceùñavayà bhaya÷okàvanumãyete ityarthaþ // 18 // 

_________________________________________________


     NyS_3,1.19: padmàdiùu prabodhasaümãlanavikàravattadvikàraþ //


dçùñena vi÷eùitatvàditi /
( 367 / 14 ) dçùña÷abdena vi÷eùito vyavasthàpitaþ kàryakàraõabhàvo na ÷akyo vyudasitumityarthaþ /
athàtmana utpattinirodhànumànamiti /
yadvikàri tadutpattinirodhadharmakaü dçùñaü yathà padmaü tathà càtmà tasmàdanitya ityarthaþ /
yadi dharmopajananamàtraü vikàraþ sa àkà÷àdiùvapãtyanekàntaþ dharmmadharmiõo÷ca bhedànna dharmopajananàpàyau dharmiõi yujyete iti nànityatvànumànaü vikàràt /
asmàkaü svàtmanityatve 'numànamastãtyà÷ayena nityatvànumàna màha /
tanna yuktamiti /
sarvadàmårtatvàditi /
ghañàdayo 'pyekasmin kùaõebhavantyamårtàþ parimàõavi÷eùo hi mårttiþ na ca dravyasamànakàlotpattirguõànàmiti tannivçttyartha sarvadetyuktam // 19 // 

_________________________________________________


     NyS_3,1.20: noùõa÷ãtavarùakàlanimittatvàt pa¤càtmakavikàràõàm //


pa¤càtmakànàü padmàdãnàüva vikàràþ pa¤càtmakavikàrà iti // 20 // 

_________________________________________________


     NyS_3,1.21: pretyàhàràbhyàsakçtàt stanyàbhilàùàt //


sàmànyato 'dhigatasya vi÷eùaj¤àpanàrthamiti /
harùàdinà sàmànyata icchàmàtramavagataü tadvi÷eùastu stanyàbhilàùo ràga÷càtrokta
ityarthaþ // 21 // 

_________________________________________________


     NyS_3,1.22: ayaso 'yaskàntàbhigamanavattadupasarpaõam //


aya--õam (så. 22) // na pårvàbhyastanubandha eva pravçttikàraõam /
ayaso 'yaskàntopasapaõe tadabhàvàt /
yadi ca bàlakasya pårvàbhyastasmçtyanubandho bhavejjàtyandhabadhiràdayastajjanmànubhåtàn gandhaspar÷àn jàtyantarànubhåtàn råpaspar÷àdãnapi vyàcakùãrannityabhipràyaþ /
vikalpya dåùayati /
kimidamiti /
( 369 / 2 ) yauvanàdyavasthàyàü cetanasya pravçttiþ kùãràdau pårvàbhyastasmçtyanubandhahetukà pratãteti bàlyàvasthàyàmapi cetanasya taddhetukaiva bhavitumarhati tena hetunà cetanapravçtteþ svàbhàvikasambandhàvagamàd vahnineva dhåmasya /
evaü vyavasthite yatra smçteþ kàryaü dç÷yate tanmàtraviùayaiva bàlaspaya smçtivyamiti nànyatra /
na ca ya eka smarati tenàparamapi smartavyamiti ka÷cinniyamaheturasti yena jàtyandhabadhiràdayo råpàdibhedàn vyàcakùãran adçùñaparipàkodbodhitasya saüskàrasya tanniyamena niyamopapatteþ /
adyatva'pi cànubhåteùu kasya cideva smaratyàtmà na sarvasyeti // 22 // 

_________________________________________________


     NyS_3,1.23: nànyatra pravçttyabhàvàt //


bhàùya na ca stanyàbhilàùaliïgamanyaditi /
stanyàbhilàùo liïgamasya nimittàntarasya tattathoktam /
anyatra loùñàdau loùñàderiti yàvat /
ùaùñhãsaptamyorabhedàrthatvàt /
etaduktaü bhavati loùñàderanyasyàyaskàntapravçttyabhàvàda
ayasa÷ca sanimittamupasarpaõamiti pårvaü vyàkhyàtam /
saüprati tvanyathà vyàcaùñe ayasaþ khalvapãti /
nipàtasamudàyaþ kalpàntaraü dyotayati // 23 // 

_________________________________________________


     NyS_3,1.24: vãtaràgajanmàdar÷anàt //


pårvànubhåtaviùayànucintanamiti /
ekaviùayaþ smçtipravàho vijàtãyapratyayàsaübhinna÷cintanaü,
taccànubhava÷ca pa÷càdbhavatãtyanucintanaü,
na ca tatsmçtimantareõa bhavati, na hi tatra pravàhaþ pravàhiõaü vinàsti tadevànucintanaü pårvànubhåtaviùayapràrthanàrthaþ saïkalpaþ pràrthanà saïkalpaþ sa ca pårvànubhåtaviùaya
ityarthaþ /
athàsminnevajanmani indriyajo viùayànubhavo 'nvayavyatirekàvadhàriteùñopàyatàsahàkarã kasmàd ràgaheturna bhavatãtyata àha vàrtikvakàraþ /
na viùayàvagamàsamartheùviti /
tadanena pårvànubhava÷ca viùayàõàmanyasmin janmanãti bhàùyaü vyàkhyàtam // 25 // atràyamuditànuvàda iti bhàùyam /
tasyàrthaþ uditamidaü codyam ayaskàntadçùñàntena codyena, tathàpi tasyànuvàdo nidar÷anàrthaþ /
pårvamayaskànto nidar÷anamidànãü tu ghañàdãnàmutpadyamànànàü råpàdayo nidar÷anamiti tadarthamityarthaþ /
codyasyoditànuvàdatvàtparihàro 'pyuditànuvàda
eveti /
tanmayatvàdràga iti /
( 370 / 3 ) abhyupetyàdçùñakàraõatvaü ràgàdãnàü parihçtaü paramàrthatastu tanmayatvàdràga
ityarthaþ /
syàdetad yadi pårvàbhyastasmçtyanubandhàdràgàdãnàmutpàdo hanta manuùyajanmànantaraü pràptakarabhabhàvasya manuùyajanmocitànàü bhàvànàmànantaryàttadanuråpà eva ràgàdayo bhaveyurna karabhabhàvànuråpàþ karabhajàterasya vijàtãyajanmasahasravyavahitatvàdata
àha /
jàtivi÷eùàcceti /
karmaõaþ saüskàrodbodhakatvàtkarabhajàtyarthena karmaõà janmasahasravyavahitàpi karabhabhàvanodbodhyate nànantaràpi manuùyabhàvanà pràyaõàbhibhåtetibhàvaþ
//  24 // 

_________________________________________________


     NyS_3,1.25: saguõadravyotpattivattdutpattiþ ? //


nanu saguõadravyotpattivaditi sàdhanapakùe mà bhådanaikàntikàpàdanapakùe tu ko doùa ityata àha vàrtikakàraþ /
anaikàntikapakùe såtraü na kasmàt noktottaratvàt /
uktottarametadyata
iti // 25 // 

_________________________________________________


     NyS_3,1.26: na saükalpanimittatvàdràgàdãnàm //


// api ca manuùyatvena tulyatve 'pi praj¤àmedhàprakarùanikarùabhedadar÷anàt pràgbhavãyàbhyàsakalpanà adyatve 'pi hi ÷àstràbhyàsastadgocarapraj¤àmabhivardhayannanvayavyatirekàbhyàmanubhåyate so 'yamiha janmanyakçta÷àstràbhyàsasya tadviùayaþ praj¤àmedhàti÷ayaþ pràgbhavãyàbhyàsàti÷ayaü svakàraõamavagamayati, janasya tiryagàdijàti÷atavyavadhànaparimlànapràgbhavãyasaüskàrasya praj¤àmedhànikarùa iti kalpanãyaü tasmànnityasyàtmanaþ karmàvidyànibandhano 'nàdireùo ' nekavidha÷arãraparigrahaparityàgapravàho 'pavargànta
iti siddham // 26 // 

_________________________________________________


     NyS_3,1.27: pàrthivaü guõàntaropalabdheþ //


àtmànantaramuddiùñaü ÷arãraü parãcikùiùamàõo 'vàntarasaïgatimàha bhàùyakàraþ anàdi÷cetanasya ÷arãrayoga
ityuktam /
parãkùopayoginirvedasàdhanatvamàha /
svakçtakarmeti /
parãkùàpårvaråpaü saü÷ayamàha /
kiü ghràõàdivaditi /
ekadvitricatuþpa¤caprakçtikatàmàsthiùata ÷arãrasya vàdinaþ so 'yaü saükhyàvikalpaþ /
atra vàrtikakàraþ svàtantrayeõa ÷arãraparãkùàyàü saïgatimàha /
àtmànantaramiti /
bhàùyamatena saïgatimàha /
atha veti /
avàntarasaïgatestàtparyamàha tasmin parãkùyamàõa iti /
mànuùaü ÷arãraü pàrthivaü gandhavattvàt pàrthivaparamàõuvaditi /
na kàraõaü kàryasyàtmà tatkathamekàtmakamityata
àha /
ekàtmakamityekasvabhàvaü svo bhàvo bhavitéõàü jàtiþ ekajàtãyasamavàyikàraõatve hi tattdekajàtãyaü syàd nànyathetyarthaþ /
paroktàn hetånanyathàsiddhayiùyaprathamaü tàvatsuhçdbhàvenàha natvidamabàdibhiriti /
( 371 / 3 ) 

_________________________________________________


     NyS_3,1.28: pàrthivàpyataijasaü tadguõopalabdheþ

     NyS_3,1.29: niþ÷vàsocchvàsopalabdhe÷ càturbhautikam

     NyS_3,1.30: gandhakledapàkavyåhàvakà÷adànebhyaþ pà¤cabhautikam


paroktasàdhanamanyathàsiddhamuktvà bàdhakamuktaü bhàùyakçtà tadanubhàùya vàrtikakàro vyàcaùñe /
tadidamanekaprakçtãti /
pçthivyudakàbhyàmàrabhyamàõamagandhaü kàraõagandhasyaikasyànàrambhakatvàt /
ayamabhisandhiþ pçthivyàpyaparamàõå tàvannaikaü dvyaõukamàrabdhumarhataþ
tayo råparasaspar÷avattvena tadàrambhasambhave 'pi gandhavattvàbhàvaprasaïgàt /
evaü pàrthivàõusamavetasya gandhasyaikatvenànàrambhakatvàt /
nàpi pàrthivaramàõudvayameka÷capàthasãyaþ paramàõurityaõånàmàrambhakatve gandhavattvopapattiriti sàmpratam /
paramàõånàü bahånàmanàrambhakatvàt /
tathà hi trayaþ paramàõavo na kàryadravyamàrabhante paramàõutve sati bahutvasaükhyàyuktatvàd
ghañopagçhãtaparamàõupracayavat /
àrambhakatve teùàü ghañopagçhãtànàü kapàla÷arkaràcårõakramo ghañanà÷e nopalabhyeta dvyaõuke ca vijàtãyànàrambhakatve siddhe tenaiva dçùñàntenànyatràpi vijàtãyenàrambho niùedhyaþ /
etena pàrthivàvayavànàü mahatàü pàthasãyairavayavaiþ ÷arãràrambhaþ pratyuktaþ
vijatãyànàmanàrambhakatvasya dçùñàntadharmiõi vini÷cayàditi /
tadanena vàrtikakçtà ùaóviü÷atikalpà niràkçtà iti /
yadi punarekaikaü kàraõaü syàt tataþ kiü bhavedityata àha /
ekakàraõatve tviti /
( 372 / 6 ) nityaü nirapekùamekaü kàraõamiti satatotpattiþ kàryasya bhavet /
kàraõavinà÷àttadvibhàgàdvà dravyaü vina÷yati na caikasya kàraõasya nityasya vinà÷o 'sti /
na ca bibhàgaþ tasya sadvitãyavastvà÷rayatvàt /
ekasya ca dvitãyàbhàvàt /
vinà÷akàraõàbhàpavàtkçtakanityatvaprasaïgaråpamasahàyamekamavayavini na råpamàrabhata iti nãråpo 'vayavã tathà ca råpasaüskàràbhàvenàvayavã nopalabhyetetyarthaþ  // 28 // 29 // 30 //


_________________________________________________


     NyS_3,1.31: ÷rutipràmàõyàcca //


spçtirutpattirityarthaþ /
nyàyasiddhamarthaü ÷rutiråpodbalayati na punarasya pràpikà sàükhyaràddhàntàbalambanenàpyasyàþ kathaü cidupapatteþ // 31 // 


_________________________________________________


     NyS_3,1.32: kçùõasàre satyupalambhàd vyatiricya copalambhàtsaü÷ayaþ //


udde÷akramànurodhàccharãrànantaramindriyàõàü parãkùàü pratijànãte bhàùyakàraþ /
athedànãmindriyàõi prameyakramaõeti /
tatra parãkùàpårvaråpaü saü÷ayamàha /
kimàvyaktikàni àho svidbhautikànãti /
upalakùaõaü caitat /
yadàpi bhautikàni tadàpi kiü kçùõasàraü yadetadupalabhyate tadevendriyam
àho tadadhiùñhànaü taijasamityapi saü÷ayo draùñavyaþ /
vipratipatteþ saü÷ayaþ /
tatra pårvaþ sàükhyanaiyàyikayorvipratipatteþ /
uttarastu saugatanaiyàyikayoriti /
àvyaktikatvamàhaïkàrikatvaü draùñavyam /
ahaïkàràddhi buddhivikàràdvaikàrikàpadekàda÷endriyàõi jàyanta iti sàükhyàþ /
àvyaktikatvaü tvavyaktasya målakàraõatvàduktam /
vipratipattibãjaü pçcchati /
kutaþ saü÷aya iti vipratipattimàha kàraõe kàryopacàràt /
uttaraü kçùõasàre satãti /
kçùõasàre satyupalambhàt kçùõasàrameva cakùuriti bauddhàþ /
vyatiricya copalambhàt tadatiriktaü taccàhaïkàrikam /
ahaïkàrasyapa vibhutvenàpratidhàtàt /
bhautikatve kàcàbhrapañalàdibhirbhautikaiþ pratighàtaprasaïgàditi sàükhyàþ // 32 // 

na pradãpàdibhiranekàntàditi /
vartide÷asyena piõóitena tejasà pradãpenànekàntàt /
prabhà hi visàriõã tamarvaü pràpya prakà÷ayatiü na tu pradãpa ityarthaþ /
viùayãbhàvàditi cediti /
utpàdavi÷eùa eva sa tàdçk cakùurarthakùaõayoryato 'pràptayorapi viùayaviùayibhàvàdvedyavedakatvaü,
na càyaü vyavahitaviprakçùñayoriti na tayorvedyavedaka bhàva ityarthaþ /
niràkaroti noktottaratvàt /
sa evàrtho viprakaùño na viùayaþ sannikçùña÷ca viùaya ityekasya viùayãbhàvastadabhàva÷càyuktaþ kùaõabhaïga÷ca niùetsyata iti bhàvaþ

_________________________________________________

     NyS_3,1.33: mahadaõugrahaõàt //


tatra sàükhyamutthàpya bauddhapakùaü dåùayati /
abhautikànãti /
kçùõasàràdhikagrahaõe vivakùiter 'thagrahaõaü saüpàtàyàtaü na tu tadatra vivakùitam asàdhakatvàditi /
dhànà aïkuraþ //
abhautikatvaü tu vpayàpakatvàditi /
( 374 / 2 ) tadyathà vij¤ànàdyabhautikaü mahaccàõu ca gçhõàtãtyarthaþ /
ekade÷imatena dåùaõamàha /
na bhaumikeùu pradãpàdiùviti /
nanu buddhiryadi mahadaõvoþ prakà÷anaü tat kimidànãü sarvasyaivàprakà÷anamityata àha /
avadhàparitasyatvarthasyeti /
naca hànopàdànopekùàbuddhayo 'õvyo mahatyo veti bhàvaþ /
pårvapakùyàha nendriye 'pi samànatvàditi /
tadevamekade÷ino 'sàdhàraõatvàpàdane pårvapakùiõàpava dåùite siddhàntyàha /
abhåtàtmakaü vyàpakaü ceti /
sàükhyaþ ÷aïkate /
vçttiriti /
indrayàõàü vçttayo j¤ànahetavaþ pratiùidhyantaityarthaþ /
yugapadanekagrahaõaprasaïgàcceti /
yadyapi sàükhyãyaràddhànte dãrghàü ÷aùkulãü bhakùayato gugapadanekaj¤ànotpattirabhimatà tathà pi kvacit kramo 'pi dç÷yate sa na syàd
vçttimato 'vasthàne tadabhinnà vçttirapyavatiùñhata iti tanmàtràdhãnotpattãnàü vij¤ànànàü kramo na syàditi bhàvaþ /
ubhayaü neùyata iti /
( 376 / 4 ) vçttibhyo 'nanyatvaü vçttimato neùyate nàpi vçttãnàmananyatvaü vçttimata ityarthaþ
//  33 // 

_________________________________________________


     NyS_3,1.34: ra÷myarthasaünikarùavi÷eùàt tadgrahaõam //


naiyàyikaþ sàükhyaü dåùayati // ra÷mya...õam (så. 34) //

àhaïkàrikatve cakùurna pratihanyate yadi tat kàcàbhrapañalàntaritaprakà÷avat kuóyàntaritamapi prakà÷ayet /
na caivamasti,
tasmàtkçùõasàràdhiùñhànaü teja eva bhautikaü pràpya gçhõàti kuóyàntaritaü tvarthamapràptaü na gçhõàti /
kàcàbhrapañalàntarite tu vakùyati /

bhåyo 'vayavasannikarùànugraha
iti /
indriyàvayavànàmarthàvayavaiþ indriyàvayavànàmarthena
arthàvayavànàmindriyeõa indriyasyàrtheneti // 34 // 

_________________________________________________


     NyS_3,1.35: tadanupalabdherahetuþ //


tadanupalabdheriti /
nopalabdhilakùaõapràptamanupalabhyamànaü ÷akyamanumàtuü naraviùàõàdãnàmapyanumànaprasaïgàdityarthaþ //  35 // 

_________________________________________________


     NyS_3,1.36: nànumãyamànasya pratyakùato 'nupalabdhirabhàvahetuþ //


parihàraþ nànumãyamànasyeti /
satyamanupalabdhinalakùaõapràptamanupalabhyamànaü na ÷akyamanumàtuü na tu mahattvàdyevopalakùaõapràpterapi tu råpavi÷eùo 'pi /
na càsau vi÷eùa udbhavasamàkhyàtaþ kçùõasàràdhiùñhànaspaya cakùuùo 'stãtyarthaþ // 36 // 

_________________________________________________


     NyS_3,1.37: dravyaguõadharmabhedàccopalabdhinimayaþ //


yatropalabdhistatraitaditi såtràrthaþ /
tato mahattvàdiùu madhye yatkiü cidekaü vaktavyaü såtrakàreõa yatropalabdhistatraitadityakasmàdeva siddheranekopàdànavaiyarthyaü tasmàtsambhàvanàyogyatàbhidhànapadaü såtram //
nanu yathà÷rutaü mahattvàdyupalabdhikàraõamasti càkùuùasya ra÷meriti kasmàdayaü nopalabhyata ityata àha /
dravyaguõadharmeti // 37 // 

_________________________________________________


     NyS_3,1.38: karmakàrita÷cendriyàõàü vyåhaþ puruùàrthatantraþ //


anekara÷misannidhàne spar÷asyodbhåtau satyàü dravyaü dahyeta råpodbhåtau satyàü vyavahitatvàdàdau nipatitena cakùurantareõa dravyasyànupalabdhyà bhavitavyam /
÷aïkate athàneketi /
( 379 / 9 ) nànànayanàvayavaireko 'sau nayanàvayavyàrabhyataityarthaþ /
niràkaroti evaü satãti /
nànànayanàvayavairàrabdha eko 'sau nayanàvayavã samagràsamagracakùuþpuruùasàdhàraõa
ityupalabdhistulyà syàdityarthaþ //

_________________________________________________


     NyS_3,1.39: madhyandinolkàprakà÷ànupalabdhivattadanupalabdhiþ //

     NyS_3,1.40: na ràtràvapyanupalabdheþ //


na hi yadyasyàbhibhàvakaü tattasya vya¤jakamiti /
( 380 / 17 ) ràtrau yad loùñatejaso 'bhibhàvakaü divà kathaü tadevàsya vya¤jakaü yena tadabhàvàdràtrau loùñatejo nopalabhyeta ityarthaþ /
api÷abdàdgamyata
iti /
na ràtràvapãti såtragatàdityarthaþ // 39-40  // 


_________________________________________________


     NyS_3,1.41: bàhyaprakà÷ànugrahàdra viùayopalabdheranabhivyaktito 'nupalabdhiþ //


so 'yaü cakùuùo ra÷miþ kimabhàvànnopalabhyate kiü và 'nudbhåteratràha bhàùyakàraþ upapannaråpà ceyamanabhivyaktito '
nupalabdhiriti yojanà /
anabhivyaktito 'nudbhåterityarthaþ /
atra heturbàhyaprakà÷ànugrahàdviùayopalabdheþ
viùaya÷ca svaüråpamàtmano 'nyacca /
etaduktaü bhavati yadupalabdhau bàhyaprakà÷amanugràhakamapekùate tasyànudbhåterevànupalabdhirna tvabhibhåteþ
yathà hemante viùaktàvayavasyàpyasya dravyasya /
àpyaü hi dravyaü viùaktàvayavaü svaviùayopalabdhau bàhyaprakà÷ànugrahamapekùamàõaü dçùñaü cakùurapi ca viùayopalabdhau bàhyaprakà÷amapekùate niràloketasyàpravçtteþ /
tasmàdviùayopalabdhau bàhyaprakà÷àpekùatvàttadanudbhåtyà na pratãyate na punarabhibhåtyeti siddhaü prakçtam /
tadetadvàrtikakàro vyàcaùñe /
tasya vidyamànasyeti // 41 // 

_________________________________________________


     NyS_3,1.42: abhivyaktau càbhibhavàt //


kasmàtpunarnàyanasyeti /
asyottaram /
abhibhavanãyasya råpamàha /
yadudbhåtaråpamiti /
( 381 / 7 ) tadvaidharmyamanudbhåtaråpasyàha /
anudbhåtaråpa÷ceti /
anudbhåtaråpasyàbhibhavàbhàve nidar÷anamàha /
yadanudbhåtaråpamiti /
bàhyaprakà÷ànugrahàpekùasya càbhibhavàbhàve nidar÷anamàha /
yacca bàhyaprakà÷ànugrahàpekùamiti /
kçùõasàraü ra÷mimadityucyamàne prasannàndhasyàpi kçùõasàraü ra÷mimatsàdhyeta tathà càpasiddhànta
ityata àha /
vipratipattiviùaya iti /
tena vipratipativiùayaþ kçùõasàraü råpaü ca ra÷mimaditi sàdhyanirdde÷aþ /
upalabdhau nimittattvàdityucyamàne gandhàdibhiranaikàntikaü syàdata uktaü råpolabdhàviti /
råpasàkùàtkàra ityarthaþ /
tathàpi sannikarùàdibhiranaikàntikamata
uktaü dravyatve satãti /
tathàpi manasànaikàntikamata
uktaü niyataspaya sàdhanàïgasyeti /
asàdhàraõasya sàdhanàïgatve satãti /
manasastu sàdhàraõasya sàdhanàïgasya råpopalabdhau nimittatvam /
sàdhanaü samudàyastadaïgamavayavaþ /
atha veti /
dravyatve sati niyatatve càrthaprakà÷akatvàdityucyamàne ghràõàdibhiranaikàntikaü syàdata uktaü sphañikàdivyavahiteti // 42 // 

_________________________________________________


     NyS_3,1.43: nakta¤caranayanara÷midar÷anàcca //


mànuùaü cakùåra÷mimaditi /
råpàdyupalabdhinimittatvàditi sàvadhàraõaü råpàdãnàmeveti /
tena na manasà 'naikàntaþ /
tathàpi sannikarùeõànaikànta ityata uktamapràptisvabhàvatva
iti /
ita÷ca bhautikànãndriyàõi cakùårasanatvagghràõànãtyarthaþ /
tathàpi ÷rotrasya råpaü na j¤àyate kãdç÷aü tadityata
àha /
bhåtaü ÷rotram /
( 382 / 3 ) arthaprakà÷akatvàdityucyamàne manasànaikàntikamata àha pràpteti /
na hi råpàdibhiþ sahàsti manasaþ pràptistathàpi manasyevàyaikàntaþ
àntaraü hi duþkhàdi manaþ pràpya prakà÷ayatyata
àha bàhyeti /
tathàpi sannikarùàdçùñàdibhiranaikànto 'ta
àha /
dravyatve satãti /
÷aïkàbhàùyaü jàtibhedavadandriyabheda
iti cet /
niràkaroti dharmabhedamàtraü cànupapannam /
vçùadaü÷anayanasya ra÷mimatvaü mànuùanayanasya tu na tattvamiti yo 'yaü dharmabhedaþ sa eva màtraü taccànupapannam /
co 'vadhàraõe bhinnakramaþ /
anupapannameveti yojanà /
kuto 'nupapannamityatra hetumàha àvaraõasyeti /
tathà hi dhåmavatvaü parvate rasavatyàü cànyat tathà'pyeùa vi÷eùo 'syàgnimattvànagnitve pratyaprayojakaþ /
evaü bióàlatvamanuùyatve aprayojake ityarthaþ // 43 // 

_________________________________________________


     NyS_3,1.44: apràpyagrahaõaü kàcàbhrapañalasphañikàntaritopalabdheþ //

     NyS_3,1.45: kuóyàntaritànupalabdherapratiùedhaþ //

     NyS_3,1.46: apratãghàtàt saünikarùopapattiþ //


so 'pratihanyamàna
iti /
sa ra÷mirapratihanyamànaþ kàcena kàcaü vyatibhidyàrthena sambadhyate kàcàntargatena // 44-46 // 

_________________________________________________


     NyS_3,1.47: àdityara÷meþ sphañikàntaritepi dàhye 'vighàtàt //


vàrtikam avyåhyamànàvayavadravyànuprave÷a
iti /
( 383/ 10 ) yasya dravyasya bharjanakapàlàderavayavà na vyåhyante pårvotpannadravyàrambhakasaüyoganà÷ena dravyàntarajanakasaüyogotpàdanaü vyåhanaü tanna kriyante tasya dravyasya bharjanakapàlàderavyåhyamànasyàvayavavyåhanamavayavino 'pãti avyåhyamànasyetyuktam /
tasya bharjanakapàlàderantaràvayavairyo 'bhisambandho vahneþ so 'pratighàtaþ /
etaduktaü bhavati sàntaratvàdavayavidravyàõàü tadavinà÷enàgneryo 'nuprave÷aþ so 'pratighàta
iti /
prave÷e 'pratighàtamuktvà niþsaraõai 'pyavighàtamàha /
antarvyavasthitasya và dravyasya madhådakàderbahiravasthitahastàdipràptiþ
tasya kãdç÷asya bahirityata àha /
avyåhyamànàvayavasya ÷alàkàdestasya bahiriti // 47 // 


_________________________________________________


     NyS_3,1.48: netaretaradharmaprasaïgàt //

     NyS_3,1.49: àdar÷odakàyoþ prasàdasvàbhàvyàd råpopalabdhivattadupalabdhiþ //


dravyàntaràsaüpçktadravyasamavàyaþ svacchatetyarthaþ /
prasaïgàtpratibimbabhramotpàdakramamàha /
àdar÷àdiùviti /
( 384 / 10 ) yadabhimukhamagramiti /
draùñuþ puruùasyàbhimukhaü nayanara÷meþ paràvçttasyàgraü tadabhimukhaü mukhàdi pa÷yati /
sàråpyanibandhanatvàdvibhramàõàü sàråpyamihàpyàha /
yathà 'grato 'vasthitasya puruùasya mukhaü locanarocirapra÷misambandhabhimukhamevametaditi /
nanvàdar÷apratihata÷ced nayanara÷miþ paràvçttaþ kathaü pa÷càdabhimukhavibhramahetuþ hanta bhoþ pàtamàtràdàdar÷aj¤ànena bhavitavyaü pa÷càtpratimbivibhrameõa,
na caivamasti yaugapadyapratibhàsàdityata àha /
àdar÷eti /
kutastarhi maõikçpàõàderdarpaõataleùu nànànirbhàsaþ pratibimbàvabhàsa ityata àha
àdar÷aråpànugrahàditi // 48-49 // 

_________________________________________________


     NyS_3,1.50: dçùñànumitànàü niyogapratiùedhànupapattiþ //
 
     NyS_3,1.51: sthànànyatve nànàtvàd avayavinànàsthànatvàcca saü÷ayaþ //

saüprati teùàmevendriyàõàmekànekatve parãcikùiùuþ saüdigdhe /
athàpi khalvekamiti /
pra÷napårvakaü såtramavatàrayati /
kutaþ saü÷ayaþ
//  sthànà--yaþ (så. 51) //

tatra ke cididaü såtraü bhàùyamatànapekùaü yathà÷ruti vyàcakùate /
taddåùaõapuraþsaraü bhàùyavyàkhyànaü gçhãtu yathà÷ruti vyàkhyànaü pareùàü såtrapàñhapårvakamupanyasyati /
eke tviti /
( 385 / 13 ) anupapannaråpa÷càyamiti /
atra hi yathà÷ruti sthànànyatva iti niyittasaptamyà nànàtvasya bãjaü sthànànyattvamuktaü na tvekatvasyeti /
ekatvasya tu bãjaü nànàsthànatvaü yathoktam /
avayavinànàsthànatvàditi /
avayavãtyekatvamupalakùayati /
sthànànyatvaü ca sthànasyànyatvamucyate /
nànàsthànatvaü ca nànàsthànàni yasyetyanyapadàrthaþ sthànànyatvàdanyaþ
na tu dharmadvayaü sàkùàtsaü÷ayakàraõamityekatarasyaikànekasàdhàraõyaü vàcyam /
tatra yadi tàvadevaü kriyate saü÷ayaþ sthànànyatve nànàtvaikatvadar÷anàditi /
yadà såtràrthàlocanenaikatve sthànànyatvasyàdar÷anànna samànadharmaþ såtraü khalvekatve nànàsthànatvamàha na sthànànyatvam /
anekatvamàtre hi taduktaü såtrakàreõa sthànànyatve nànàtvàditi /
atha nànàsthànatve satyekatvànekatvadar÷anàtsaü÷aya
iti etad dåùayati /
tadà dravyaü nànàsthànamanekaü na kiü cid dçùñaü såtram /
avayavinànàsthànatvàditi såtraü nànàsthànatvenaikatvamàha na tu nànàtvamapi yatpunarghañàdyanekaü na tannànàsthànamuktaü såtrakçtà /
api tu sthànànyatvaü såtrakçtoktaü sthànànyatve nànàtvàdityanena dåùaõabhupaüsaharati /
so yaü saü÷aya ubhayathà 'nupapanna indriyeùu yathà÷rutasåtraparigraheõa
ubhayathà sthànànyatvena nànàsthànatvena cetyarthaþ /
tadevaü paravyàkhyànaü daùayitvà bhàùyakàrãyasya vyàkhyànasya yuktatvamàha sthàneùu tu yuktaþ /
sthàneùvitinimittasaptamã nànàsthànatvanimitta
indriyeùvekatvànekatvasaü÷ayo yuktaþ nànàsthànaü khalvekamavayavidravyaü dçùñamanekaü ca bhinnabhàjanagataü phalamiti /
indriyaviùayaü nànàsthànatvanimittakaü saü÷ayamàha /
kiü nànàsthànànãndriyàõi uta nànàsthànamekamindriyamiti /
tadidamuktaü bhàùyakàreõa bahåni dravyàõi nànàsthànàni dç÷yante nànàsthàna÷ca sanneko 'vayavã ca /
tenendriyeùu bhinnasthàneùu saü÷aya iti /
såtre 'pi sthànànyatve ityanena nànàsthànatvamevopalakùaõãyamityavirodhaþ /
yathà÷rutastu na såtràrtha ityàha /
indriyeùu tu na sthànanànàtvàtsambhavati /
na ca nànàsthànatvàditi /
( 386 / 1 ) kiü tvindriyaviùayo nànàsthànatvàdeva saü÷ayo bhàùyakàrãyaþ sàdhãyànityarthaþ /
tadevaü paroktaü saü÷ayabãjaü dåùayitvà bhàùyakàrãyaü saü÷ayabãjaü dar÷ayitvà vàrttikakàraþ svàtantryeõa saü÷ayabãjamàha /
÷arãravyatirekitvàtsattvàcca saü÷aya iti // 50-51 // 

_________________________________________________


     NyS_3,1.52: tvagavyatirekàt //


pårvapakùaü gçhõàti /
tvaga--t (så. 52) //

kaþ punaravyatireka iti /
ghañàdipràptaü cakùastvaco vyatiricyata eveti bhàvaþ /
uttaram /
sarvàdhiùñhànasambandha iti /
sautrasyàvyatireka÷abdasya vyàkhyànàntaramàha /
sati bhàvo veti /
tadanena yasyàü ca satyàmiti bhàùyaü vyàkhyàtam /
co vikalpàrthaþ /
siddhàntabhàùyaü nendriyeti /
lokavirodha iti /
lokyate j¤àyate 'neneti lokaþ pramàõaü tadvirodha
ityarthaþ /
anekena cànindriyeõeti /
÷arãraü pàrthivaü bhåtàntarasampçktaü ca tadindriyàdhiùñhànàni ÷arãràvayavabhåtàni pçthivyàdinà vyàptànãtyanekàntaþ /
na vyàghàtàditi /
paradoùodbhàvanapaüra na punaratvagavayavatvamindriyàntaràõàmabhimatamiti // 52 // 

_________________________________________________


     NyS_3,1.53: na yugapadàrthànupalabdheþ //


evaü bhàùyakàrãyasiddhàntamutatvà sautrasiddhàntamàha /
såtreõa càbhisambandhaþ siddhàntasya // ( 387 / 8 ) na yu--bdheþ (så. 53) //

naitadastyekamindriyamiti /
kasyàd ? yugapadarthànupalabdheriti /
tadetatsåtraü bhàùyadçùñyà vyàcaùñe vàrttikakàraþ /
yasyaikamindriyamiti /
tadvetadvyàkhyànaü dåùayati /
naikendriyagràhyàõàmiti /
bhàùyavyàkhyànaü dåùayitvà såtramanyathà vyàkhyàtuü bhåmiracanàü karoti /
evaü bruvàõa
ekendriyavàdãti // ( 388 / 5 ) sàmi--ardham /
ekamapãndriyamardhaü pràpya gçhõàti apràptaü càrdhamekade÷a iti yàvat /
karaõadharmamatikràmantaü prati yugapadupalabdhiprasaïgo dåùaõamityarthaþ // 53 // 

_________________________________________________


     NyS_3,1.54: vipratiùedhàcca na tvagekà //


ekatvapratiùedhàdeva pàri÷eùyànnànàtvaü setsyatãtyata àha nàsàdhanà kriyeti /
( 389 / 7 ) ekatvaü ca kathamiti /
na ÷akyaþ pakùo dåùayitumityuktam /
pçcchati /
kathaü tarhãti /
uttaram /
pratiùedhàccànantaramiti /
yadyapyanantara÷abdaprayoge pa¤camã na smaryate tathà 'pyanya÷abdasyàdhyàhàreõa pa¤camã vyàkhyeyà /
anantaraü pratiùedhàdanyaþ sthàpanàheturiti yojanà /
atha veti /
vyatirekã heturdvayorviruddhayorekataraniùedhenaikata(nãü)raü vyavasthàpayati /
yathà nairàtmyaniùedhena jãvaccharãraspaya sàtmakatvamiti // 54 // 

_________________________________________________


     NyS_3,1.55: indriyàrthapa¤catvàt //

såtramàkùipati /
idaü tu såtramiti /
eùa nyàyo mayà vàco bhaïgyà såtrita
ityarthaþ // 55 // 

_________________________________________________


     NyS_3,1.56: na tadarthabahutvàt //


pårvapakùiõaþ såtram /
na ta--t (så. 56) //

pårvapakùamàkùipati na virodhàditi /
pårvapakùiõaþ samàdhànaü nàsàdhanàditi // 56 // 

_________________________________________________


     NyS_3,1.57: gandhatvàdyavyatirekàd gandhàdãnàmapratiùedhaþ //


siddhàntaþ--- gandha--dhaþ (så. 57)

_________________________________________________


     NyS_3,1.58: viùayatvàvyatirekàdekatvam //

     NyS_3,1.59: na buddhilakùaõàdhiùñhànagatyàkçtijàtipa¤catvebhyaþ //


yasyàdhiùñhànaü bhinnamiti /
( 391 / 10 ) bhinnaü niyatam /
etaduktaü bhavati råpavya¤jakasya kçùõasàramevàdhiùñànaü na karõa÷aùkulyàdi evamanyatràpi draùñavyam /
yasya punaþ siddhàntino 'dhiùñhànàbhedastathà ca tadadhiùñhànasyendriyasyàpi bhedaþ tasyaikàdhiùñhànavinà÷ena tadgatasyendriyasya vinà÷e 'pyadhiùñhànàntarà÷ritasyendriyàntarasyàvasthànamiti naikàdhiùñhànanà÷e sarvàdhiùñhànanà÷àtsarvendriyanà÷alakùaõaþ
tathaikàdhiùñhànàvasthàne sarvendriyàvasthànalakùaõo doùa iti /
iùñàniùñopekùaõãya iti /
upekùaõãyasyàpi puruùàrthatvaü bhavati kena citprakàreõa, yadi hi tatra puruùaþ pravartate tato niùphale karmaõi pravçttaþ puruùastapyeta /
duþkhaü karmetyanu bhavo lokasya, upekùaõãyatve tu tanna tasya bhavati // 58-59 // 

_________________________________________________



     NyS_3,1.60: bhåtaguõavi÷eùopalabdhestàdàtmyam //


tatra pàrthivaü ghràõaü råparasagandhaspar÷eùu niyamena gandhasya vya¤jakatvàd bàhyapàrthivavaditi /
yathà hi mçgamadagandhavya¤jakàþ kukkuñoccàràdayaþ pàrthivà ityarthaþ /
na càtapenànekàntaþ /
na hyatapo gandhavya¤jako 'pi tu jalàbhibhåto gandho dravyàõàüva nopalabhyate kevalaü jalamàtayo 'panayati na tu gandhaü dravyasyàbhivyanakti tasmànnànekàntaþ /
evaü rasanamindriyamàpyaü gandhàdiùu madhye niyamena rasasya vya¤jakatvàd
dantàntarasyandamànodakavinduvat /
na khalu vi÷uùyadàsyo modakàdirasamanubhavati /
evaü taijasaü cakùuþ gandhàdiùu madhye niyamena råpasya vya¤jakatvàt pradãpàdivat /
evaü vàyavãyaü tvagindriyaü gandhàdiùu madhye spar÷asyava vya¤jakatvàt svedodabindu÷atispar÷avya¤jakavyajanapacanavat /
niyamagrahaõaü manonivçttyartham /
madhya iti càvadhàraõasiddhyartham /
anyathà ghràõàdãnàü gandhatvàdivya¤jakatvenàvadhàraõaü na syàt /
tadetadàha /
evaü ÷eùeùviti /
( 392 / 19 ) evaü cendriyapa¤catvena hastapàyåpasthavàcàmindriyatvaniùedho 'pi såcita indriyalakùaõavirahàt /
yaccharãrasaüyuktaü saüskàra(ka)doùavyatiriktaü sàkùàtpratãtisàdhanaü tadindriyamiti hãndriyalakùaõaü, na caitadasti hastàdiùu /
taj j¤ànendriyàõàü lakùaõamimàni karmendriyàõãti cet /
hantainaùàmindriyatvalakùaõàntaraü vaktavyam /
÷arãrà÷ritamasàdhàraõakàryakàrãndriyamiti lakùaõamiti cet /
vaktavyameùàmasàdhàraõaü kàryam /
uktaü vacanàdànaviharaõotsargànandàþ pa¤cànàmiti /
nanvàdànaviharaõotsargàstàvadvakrahastàdibhirapi ÷akyàþ kartum /
api càsti kaõñhahçdayàmà÷ayapakvà÷ayàdãnàü giraõàditattadasàdha raõaü kàryamiti tànyapãndriyàõi prasajyeranniti tasmàdyatki¤cidetadapãti // 60 // 

_________________________________________________


     NyS_3,1.61: gandharasaråpaspar÷a÷abdànàü spar÷aparyantàþ pçthivyàþ //

     NyS_3,1.62: aptejovàyånàü pårvaü pårvamapohyàkà÷asyottaraþ //


kramapràptamarthalakùaõaü parãcikùiùamàõor 'thalakùaõaü smàrayati /
gandhàdayaþ pçthivyàdiguõà ityuddiùñamiti /
lakùitamiti vaktavye saümugdhàbhidhànaü sàmànyàduddiùñamityuktam /
tatra parãkùàmukhaü saü÷ayamàha /
udde÷a÷ca niyogeti /
niyogàdãnàü råpamàha /
tatra niyoga iti /
tadevaü vimçùya niyogasamuccayau parityajya vikalpamàlambate såtràbhyàmato vi÷eùaõàrthamiti /
( 393 / 2 ) gandha---vyàþ (så. 61) apta---raþ (62) /
vi÷eùaõàrthamiti /
såtrayostàtparyamuktaü tadevaü sphuñayati /
niyamàrthe iti /
uttareùvabàdiùvekaika÷o 'pakarùo gandhàdãnàü spar÷aparyantànàm /
tathà hi caturùu gandhàpakarùopasvapakçùñasya gandhasya punarudbhavo nàstãti adbhya uttare tejasi rasasyàpakarùaþ /
evamapakçùñayo÷ca gantharasayoþ punarudbhàvo nàstãti tejauttare vàyau råpàpakarùa iti /
evamapakçùñànàü gandharasaråpàõàü punarudbhavo nàstãti vàyoruttarasminnàkà÷e spar÷asyàpakarùaþ /
tadidamukta mekaika÷a iti /
avyutpanno 'yasuttara÷abdo 'nantaravacanaþ tena bahånàü nirddhàraõe 'pyupavannàrtha iti /
bhavatu và tarabnirde÷aþ tathà 'pi na doùa ityàha /
bhavatviti /
kva citpàñhastantraü veti yathàbhàùyam
sphuñàrtha eva // 61-62 // 

_________________________________________________


     NyS_3,1.63: na sarvaguõànupalabdheþ //


pårvapakùã niyogapakùamutthàpayati /
na sa--bdheþ (så. 63) //

pçthivyàdiprakçtãnàü ghràõàdãnàü gandhàdiprativyaktiniyama evamupapadyate yadi gandhamàtraguõà pçdhivã rasamàtraguõà àpa
ityàdi na tvanyathà /
anyathà tu pàrthivena ghràõena gandhavadrasaråpaspar÷à api vyajyeran avi÷eùàdityarthaþ // 63 // 

_________________________________________________


     NyS_3,1.64: ekaika÷yenottarottaraguõasadbhàvàduttaràõàü tadanupalabdhiþ //

     NyS_3,1.65: viùñaü hyaparaü pareõa //


viùñaü õa (så. 65) //

saüsargasya dvyà÷rayatve 'pi na dvaye sajànatvaü yathà 'gnidhåmayoþ saübandho nyathà'gneþ sa hi vyàpako dhåme dhåmadhvajasya bhàva eva nàbhàvaþ /
dhåmastu vyàpyaþ taspaya vànhàveva bhàvo nànyatreti /
evamaparaü pçthivyàdi pareõàbàdinà viùñaü vyàptaü nàbàdimantareõàsti pçthivã /
tena pçthivyàmabàdiguõànàü rasàdãnàü niyamenopalambho na tvabàdiùu pçthivãguõànàm,
evamapsvanalàdiguõo vyàkhyàtaþ /
viùñattvaü saüyogavi÷eùo vyàptistyirthaþ /
bhàùyaü taccaitadbhåtasçùñàviti /
bhåtasçùñipratipàdakeùu puràõeùu naitarhãti /
nedànãmananubhavàdityarthaþ
//  64-65 // 

_________________________________________________


     NyS_3,1.66: na pàrthivàpyayoþ pratyakùatvàt //


siddhàntã vikalpavàdyetad
dåùayati /
napà--t (så. 66) //

trividhaü hi dravyaü càkùuùamiùyate pràrthivamàpyaü taijasaü ca /
tatra råpavattvena taijasameva càkùuùaü syàd
netarad råpavattvàt /
na ca råpidravyasaütarmàccàkùuùatvaüpraråpathoccapi pàrthivàpyayoriti vàcyam /
nabhonabhasvatorapi càkùuratvaprasaïgàt /
asti hi råpavatà tejasà tayoþ iti /
atha và pàrthivàpyasaübandhino rasabhedasya råpabhedasya caikànekavidhatvena pratyakùatvàdityàha bhàùyakàraþ /
rasayorvetyàdi nopapadyata ityantena /
punarasyaiva vyàkhyànàntaramàha /
spar÷ayoriti /
pàrthivàpyayorityasyodàharaõamàtràrthatvàt /
pàrthivataijasayoritvapi vyàkhyànamuktam /
vyàkhyànàntaramàha /
atha veti /
kàryasya vyavasthitaguõasya dar÷anàt kàraõamapi vyavasthitaguõamanumapite /
na ca sarvatra saüsargo yenànyasya guõo 'nyatropalabhyate vivekasyàsaüsargasya dar÷anàt /
vyàkhyànàntaramàha /
dçùña÷cati /
co vikalpàrthaþ /
niyogastu niranumànaü ityàha /
niranumànaü tu viùñaü hyaparaüpareõetyetaditi /
niyamo gandha
eva pçthivnayàmityevamàdiþ /
tasya kàraõaü pramàõaü nàsti tadbàdhakasyaiva pramàõasyoktatvàt /
tasmàdbhåtasçùñiþ kathaü cidupacàrato vyàkhyeyeti /
viùñatvaü saüyogaþ sa ca dvayoþca samàna iti /
anyaguõo yadanyatropalabhyate tatkiü saüyogàdoho svidvyàpteþ, yadi vyàpteþ nàyogolake vahnisaüpçkte vahniguõà gçhyeran /
tayorvyàpyavyàpakabhàvàbhàvàt /
dhåme ca gaganatalàvalambini bhåmiùñhena vahninà vyàpteragnerguõàgçhyeran tayorvyàpyavyàpakabhàvàt /
tasmàdanyasaüyogo hetuþ sa cobhayoravi÷iùña
iti tejasà saüyuktasya vàyorapi råpavattvena càkùuùatvaprasaïga iti // 66 // 

_________________________________________________


     NyS_3,1.67: pårvapårvaguõotkarùàt tattatpradhànam //


pårva--nam (så. 67) //
pradhànatàpadàrthaü vyàcaùñe bhàùyakàraþ viùayagràhakatvaü gandhàdirviùayaþ /
tadeva viùayagràhakatvaü kutastatràha /
guõotkarùàttadabhivyaktisàmarthyàt /
viùayagràhakatvaü cetpràdhànyaü tatsarveùàmevendriyàõàü viùayagràhakatvàdityà÷ayavàn vàrttikakaro bhàùyakàrãya vyàkhyànamamçùyamàõaþ pçcchati /
kà pradhànatà ( 395 / 8 ) /
svamatenottaramàha /
caturguõatvàdiriti /
etaduktaü bhavati yasmàccaturguõatvena pàrthivaü ghràõaü rasanàdibhya àpyàdibhyaþ pradhànaü tasmàdasyàgandhavattvaü nàsti yena gandhaü na gçhõãyàt /
na nvevaü rasavattvàndikamapyasti ghràõasyati rasàdikamapi gçhõãyàdata uktaü guõotkarùàditi /
sarveùàü samavàyàvi÷eùe 'pi gandhasyaiva ghràõautkarùa iti gandhameva gçhõàti tenàgandhavattvaniùedhaparaü pradhànyàbhidhànaü na punargandhagrahaõe gandhavattvaü prayojakamapi tu gandhasyotkarùa iti siddham /
tatrotkarùapadàrthaü pçcchati vàrttikàraþ ko guõotkarùaþ /
uttaraü svaguõàbhivyaktisàmarthyaü svo guõo ghràõasya mandhaþ tajjàtãya÷candanàdisamaveto 'pi gandhaþ sva ityucyate /
na punaþ svaguõamevàbhivyanakti ghràõaü ghràõasamavetasya hi gandhasyàdçùñava÷àttàdç÷o nirmàõabhedo yena sajàtãyaü candanàdisamavetaü gandhamabhivyanakti yathà mçgamadàdigandhaü pàrthivadravyàntarasamaveto gandha iti /
ata evàha yena guõena yad dravyamutkçùyate sa tajjàtãyàbhivya¤jakatvàdutkçùño bhavati /
tasmin dravyaiti ÷eùaþ /
yaþ punargandhaguõatvàditi /
gandhamàtraguõatvodeva ghràõaü gandhasya vyajjakaü na tu mandhasyotkarùàdityarthaþ /
tasya vàdinaþ sarveùàmeva pàrthivànàü guõànàmupalabdhiprasaïgaþ
ghràõagràhyatvaprasaïga ityarthaþ // 67 // 

_________________________________________________


     NyS_3,1.68: tavdyavasthànaü tu bhåyastvàt //


nanu bhavato 'pi kuto vyavasthitiriti såtramavatàrayituü pçcchati /
kasmàtpunariti /
tadvya--t ( så. 68 ) //

arthanirvçttãti /
arthaþ puruùàrthaþ /
pravibhaktasyeti /
itarebhyo vi÷iùñasya /
saüskàrakàrita iti /
adçùñakàrita iti // 68 // 

_________________________________________________


     NyS_3,1.69: saguõànàmindriyabhàvàt //


÷aïkate /
yadi punarindriyasya gandha iti ( 396 / 6 ) niràkaroti /
tenaiva tasyeti /


_________________________________________________


     NyS_3,1.70: tenaiva tasyàgrahaõàcca //


tadetadgrahaõakavàkyaü sopaskàraü vyàcaùñe /
yadãnidrayaü svagandhaü gçhõãyàtte tava dar÷anenàsàvindriyagandhaþ, athendriyagandhastato nendriyagràhyaþ syàt /
kasmànnendriyagràhya indriyagandha
ityata àha /
gandhaü ca gçhõaditi /
co hetvarthe /
na càtmasàdhanaü karaõamastãti manastu liïgavadàtmani karaõaü na kevalamityuktam /
tulyatvamàpàdayituü siddhàntã pårvapakùiõamanuyuïkte kasmàtpunaridaü na codyata iti /
pårvapakùyàha na codyata iti /
siddhàntavàdyàha tulye ghràõena svasya gandhasyàgrahaõamiti /
tulyatàmevàpàdayati etadapyade÷anãyamiti // 70 // 


_________________________________________________


     NyS_3,1.71: na ÷abdaguõopalabdheþ //

     NyS_3,1.72: tadupalabdhiritaretaradravyaguõavaidharmyàt //


( 397 / 11 ) ÷abdaguõatvameva dikkàlayoriti ceda nàmni vivàdaþ dikkàlayorhi ÷abdaguõatve satyasàdhàraõayogitvena na paràparavyatikarakàraõatvaü pçthivyàdivadbhavitumarhatãti /
tathà ca ÷abdaguõaü paràparapratyayakàraõaü càkà÷ameveti nàmni vivàdaþ /
dikkàlau tu paràparavyatikarakàraõe kalpanãyau tena vyatiriktàvityarthaþ /
api càkà÷amicchata
àkà÷apratyàkhyànaü ca sàmarthyànupalabdheriti /
råpàdisàkùàtkàre hi indriyàõàmindriyatvameva svaråpasàmarthyaü taccakùuràdidravyasya dçùñaü na guõàdãnàmityarthaþ // 75 // iti mi÷ra÷rãvàcasyativiracitàyàü nyàyavàrtikatàtparyañãkàyàü



tçtãyàdhyàyasya prathamamàhnikaü samàptam //



****************************************************************************




÷rãvàcaspatimi÷raviracitàyàü nyàyavàrtikatàtparyañãkàyàü

tçtãyo 'dhyàyaþ 



     NyS_3,2.1: karmàkà÷asàdharmyàt saü÷ayaþ //


parãkùitànãndriyàõyarthà÷ca buddheridànãü parãkùàkramaþ /
kramaþ sthànaü /
vçttavarttivyamàõànukãrttanaü hetuhetumadbhàvaj¤àpanàrtham /
arthondriyaparãkùà ca buddhiparãkùaõaü ( ca ) yathopayujyate tathà buddhiparãkùàyàmeva sphuñapãbhaviùyati /
saü÷ayamàkùipati /
anupapannaråpa iti /
(398 / 12) yadyupalabhyamànaj¤ànaviùayaþ saü÷ayaþ so 'nupapannaþ sàükhyànàmapi tadanityatvasyàbhyupagamàt /
atha sàükhyàbhimatamahattattvaviùayaþ tasya sattva eva vipratipattiriti kutastadgatadharmavicàraþ sati dharmiõi dharmà÷cintyante na sandigdhasattvà iti bhàvaþ /
samàdhate dçùñipravàdeti /
sàükhyànàü hi dar÷ane pravàdo mahadantaþ karaõaü buddhiriti tadupàlambhàrthaü dåùaõàrthaü prakaraõamiti /
ayamabhipràyaþ
neha nityànityavicàro 'pi tavanayà dvàrà vçttaratiriktà sàükhyàbhimatà buddhirniràkriyate sàmànyato buddhimàtrasya nityànityatvavicàreõa /
yadi hi nityà buddhiþ syàttato vçttibhya
udayavyayavatãbhyo 'tiriktaü mahattatvamantaþkaraõaü syàt /
atha tu nityatvasàdhanàni pratisandhànàdãni na buddhinityatvasye÷ate tato vçttaya eva buddhayo na tu tadatiriktaü buddhitattvaü sidhyatãti sidhyati buddhirupalabdhirj¤ànamityanarthàntaramiti buddherlakùaõaü tathà càspaya lakùaõe saïgatiþ
itarathà tu pradhànato nityànityatvavicàro na lakùaõena saïgacchata iti // 1 // 

_________________________________________________


     NyS_3,2.2: viùayapratyabhij¤ànàt //


sàdhanaü ca pracakùate /
viùayapratyabhij¤ànàditi /
( 399 / 3 ) vçttimàn kila viùayaü pratyabhijànannàtmànamapi pratyabhijànàti /
na ca cetano vçttimàn tasya kåñasthanityatvàt /
anyathà pårvàparàvasthàbhedavàn na kçñasthanityaþ syàt /
pariõàminityà tu buddhirudayavyayavadanekavçttimatã yujyata iti bhàvaþ // 2 // 

_________________________________________________


     NyS_3,2.3: sàdhyasamatvàdahetuþ //


siddhàntyàha sàdhyasamatvàdaheturiti /
vçttayo hi vçttimato bhinnastena tàsàü nityatve 'pi na vçttimàn kauñasthvàc cyavate /
tathà ca pratyabhij¤àtàtmaiva pratyabhij¤ànànnityaþ syànna tvantaþkaraõaü buddhisaüj¤akaü, na hi tatpratyabhij¤àne prakà÷ata
ityarthaþ /
kriyànàdhàratvàcca karaõasyeti /
pradhànakriyànàdhàraþ karaõaü pradhànakriyà ceyamupalabdhiþ svato yadàdhàrà pratãyate sa karttà na karaõaü, tathà ca pratyabhij¤ànàdyupalabdhyà tadàdhàraþ karttàtmà sidhyati nityo na tu karaõamityarthaþ /
kriyàmàtràbhidhànena ÷aïkate /
svakriyeta¤ pridhànakriyàmàlambya niràkaroti /
satyaü bhavatãti /
nanu yadi bhedavivakùayà kartràdi÷abdavçttirabhedavivakùayà ca kàraka÷abdapravçttiþ kathaü tarhi karttà kàrakaü karaõaü kàrakamityàdisàmànàdhikaraõyaü bhedàbhedavivakùayorviruddhàrthatvàdityata
àha /
kàraka÷abdenàpãti ( 440 / 4 ) nàbhedavivakùà vi÷eùàõàü kiü tu sàmànyavivakùà bhidyata iti bhedo na bhedo 'bheda iti sàmànyasyàbhidhànàt /
tathà ca sàmànyavivakùayà pravçttaþ ÷abdastadbhedàbhidhànàdbhedavàcinà sàmànàdhikaraõyaü pratipadyamàna itaretaravyàvçtte vi÷eùe 'pàdànàdau pravarttate anyasya kàrakavi÷eùasya kàraka÷abdena sàmànàdhikaraõyàsaübhavàt /
pårvavaditi /
dvitãyàdhyàyoktaü kàrakavi÷eùasya lakùaõaü smàrayati /
codayati yadyanyakàraketi /
kàrakàõàmupàdànena khalu pravarttitaþ karttà kàrakàõyupàdatte /
tasmàditaràprayojyatvamasyàsiddhamityarthaþ /
pariharati /
na prayujyate phalasya prayojakatvàditi /
nàprayujyamànaü karttàraü bråmo 'pi tu kàrakàprayojyaü,
na ca phalaü kàrakamityarthaþ /
upetya pratyabhij¤ànamantaþ karaõe tasyeti /
pratyakùaü cetpratyabhij¤ànaü naikatve kiü tvanumànaü tato yadyatpratyabhij¤àyate tattadekamiti na nidar÷anamasti, na hi tasyaikatvamanyato ni÷citamataþ pratayabhij¤ànàt /
nàpyanekatvaü dçùñaü tathà càsàdhàraõatayà hetvà bhàsa
ityarthaþ /
pratyabhij¤ànasvaråpàvadhàraõe ca sati viruddho hetvàbhàso buddhyanityatvasàdhanàditi /
÷eùaü nigadenaiva vyàkhyàtam /
cetanàdhyavasàyàbhedo buddhilakùaõe 'smàbhirvicàritaþ // 3 // 

_________________________________________________


     NyS_3,2.4: na yugapadagrahaõàt //


vçttimato 'vasthànàdvçttyavasthànaprasaïga
iti såtràrthaþ // 4 // 

_________________________________________________


     NyS_3,2.5: apratyabhij¤àne ca vinà÷aprasaïgaþ //

     NyS_3,2.6: kramavçttitvàdayugapadgrahaõam //

     NyS_3,2.7: apratyabhij¤ànaü ca viùayàntaravyàsaïgàt //

     NyS_3,2.8: na gatyabhàvàt //


àkùepturvacanaü mamàpyevaü kasmànneti ( 403 / 15 ) samàdhàturvacanaü na kàraõabhede dçùñatvàditi /
kàraõabhedehi sati ekasya karturyugapadanekaü kàryaü dçùñam /
sàïkhyànàü càntaþkaraõaü kartç vyàpakaü ceti sarvavyàpakenàntaþ karaõenàdhiùñhitànãndriyàõi yugapadeva kàryàõi kuryuþ /
asmàkiü tvantaþkaraõasya karaõatvàdekendriyagràhye 'pi na yugapatkàryotpàda
iti vi÷eùaþ /
gatyabhàvàcca pratiùiddhaü vibhuno 'ntaþkaraõasyàyugapadgrahaõaü na liïgàntareõànumãyata iti bhàùyasya gatayabhàvàcca vibhuno 'ntaþkaraõasyeti pratãkamanådya tasyàrthamàha pràptyarthasya gamanasyà bhàvàditi /
na cà 'yugapatpratyayotpattau pramàõamasti yena pramàõena pratiùiddhamapi pratyayàyaugapadyaü pratipadyate /
tasmàdvibhunyantaþkaraõe 'va÷yaübhàvi pratyayayaugapadyaü na caitaddçùñaü tasmàdantaþkaraõamaõvityarthaþ /
nanu dãrghàü ÷aùkulãü bhakùayataþ pa¤cànàmapi j¤ànànàü yugapadutpàdo dçùña iti ko 'yaü prasaïgaþ antaþkaraõasya vibhutve yugapadutpàdaþ prasajyetetyata àha /
na ca yugapatpratyayotpattàviti /
ati÷ãghratayà yugapadutpàdàbhimàno na tu tatra yaugapadyaü bhàvikamityarthaþ /
puruùo jànãte nàntaþ karaõamiti svamatasamàdhànaparaü bhàùyaü vyàcaùñe yasya punarvçttirvçttimatoriti /
( 404 / 12 ) yadapi sàükhyà àcakhyurviùayàntaravyàsakte 'ntaþkaraõe cakùuràdisaübandhasyàpyaj¤ànadantaþkaraõavçttirj¤ànamiti tanniràkaraõaparaü bhàùyam--etena viùayàntaravyàsaïga
iti /
tadanubhàùya vàrttikakàro vyàcaùñe /
eteneti /
tatreti /
netyasyopajãvyamàha puruùo jànãte nàntaþkaraõamiti /
hetunà viùayàntaravyàsaïgo 'ntaþkaraõasya pratyuktaþ /
vyàsakto hi sa bhavati yo jànãte /
na càntaþkaraõaü jànãte kiü tu puruùa iti tasyedç÷avyàsaïgo nàntaþkaraõasya, anyàdç÷astvantaþkaraõasya vyàsaïgo na niùidhyataityarthaþ // 8 // 

_________________________________________________


     NyS_3,2.9: sphañikànyatvàbhimànavat tadanyatvàbhimànaþ //


codyabhàùyam ekamantaþkaraõaü nànàvçttaya iti tadvyàcaùñe /
ekamantaþkaraõaü nànàvçttaya iti /
naitaditi /
samyagàcaùñe jànãte saücakùàõakaþ sàükhyaþ /
saïkhyà hi samãcãnà buddhistayà varttata iti sàükhyaþ /
etaduktaü bhavati--yadyapi vçttayo nànà pratibhànti tathà 'pi bhràntiriyamantaþkaraõàdekasmàdabhinnànàü nànàtvànupapatteþ /
tasmàtsphañikasya yathaikasyàpi tàpicchajapàkarõikàràdikusumopadhànabhedàdbheda
aupàdhika evamantaþkaraõamaõerapi svacchasyendriyapraõàóikayà tattadarthoparaktasyaupàdhikaü nànàtvaü vçttiriti ca pratyaya iti j¤ànamiti càkhyàyataityarthaþ /
tadetad dåùayati /
nànekàntàditi /
( 405 / 4 ) yo 'pi vçtãnàmaupàdhikabhedamàha tenàpyupàdhayo  'rthà àjànato bhinnà vaktavyàþ /
tathà ca bhedasya dvidhà dar÷anàdanekànto dçùñànto naikàrthasya sàdhakaþ /
na hetvabhàvàditi bhàùyaü vyàcaùñe yathà÷rutisåtra iti /
na kevalaü sàdhanàbhàvo bàdhakaü càtràstãtyàha vikalpànupapatte÷ceti /
na parapakùasya pratiùedhamàtreõa svapakùasiddhirastãtyà÷ayavàn pçcchati /
atha bhavatàmiti /
uttaraü j¤ànànàü krameõeti /
syàdetat pratyayanànàtvàbhimàno bhaviùyati heturekatve vçttãnàm, ekatvaü vçttãnàü nànàtvàbhimànaviùayatvàt sphañikavaditi tasmànna hetvabhàva iti ata àha /
ekànekaviùayatvàcca pratyayanànàtvàbhimànasya
ekànekaviùayàdhigatiþ kathamiti /
nànàtvàbhimàno 'pi dçùñàntavadasàdhakaþ naikàntikatvàt /
tadevamantarà parakãyàmà÷aïkàü niràkçtya punarapi vçttibhedaü sàdhayati /
ya÷càyamabhinna iti /
yadyarthopadhànabhedàtprayayeùu bhedo nàjànata stata ekasminnarthe na pratyayabhedaþ pratyayopadhànabhedàbhàvàdityarthaþ /
ka÷cidde÷ayati /
sphañika iti /
pariharati nairantaryadar÷anàditi /
( 406 / 1 ) nãlãdravyalepasyàpi sàntaratvaü nãlaþ sphañika iti sàkùàtkàrànumeyamiti bhàvaþ /
ito 'pi pratyayabheda ityàha /
yasya ca pratyayàbheda
iti /
pramàõasya bhedaþ pratyayalakùaõakàryabhedonneyo nàsati pratyayabhede bhavitumarhati /
÷aïkate viùaya bhedàditi /
etaduktaü bhavati /
pràtisviko 'pi bhedo viùayàõàü yadi pramàõabhedahetuþ
hantaitasyànantyena pramàõànàmananto bhedaþ syàd na tu tritvaü tasmàdavàntarasàmànyaü viùayàõàmàstheyaü na ca tadapi svaråpamàtraniùñhaü viùayàõàü saübhavati ekasminnapi pramàõànàü saüplavàt /
tasmàtpratyayabhedopahitasàmànyà viùayàstritve vyavatiùñhamànàþpa pramàõamapi tritve vyavasthàpayanti /
sàmagrãtrayànvayavyatirekànuvidhàyina÷ca pratyayàstrayo bhavanti /
tathà ca triviùayatvàtpramàõàni trãõi, tadidamuktaü viùayabhedàditi /
niràkaroti /
tanneti /
pramàõàbhede sàmagrãtrayàbhede tadunavidhàyinàü pratyayànàmabhedàt /
na hi pratyayabhedàmantareõa sàmagrãbhedaþ ÷akyo vij¤àtuü, tasmàtpratyayasàmagrayabhede 'pi viùayabhedànadhigaterna viùayabhedastritvàdhigamo và pratyayabhedamantareõeti /
÷aïkate viùayatàdàtmyàditi cet /
pratyayapratyetavayayorabhedàdupapannaþ pratyayabheda ityarthaþ /
niràkaroti /
tanneti /
api ca pratyayàbhede prakàravattvàbhàvàd yathàdhyavasyati buddhistathà cetayate puruùa iti vyàghàtaþ /
kuto 'prakàravattvàd bhinno hi prakàravàn bhavati nàbhinna ityarthaþ /
antaþkàraõasya buddheþ pratyayànàmabhede buddhistaü pratyayamupalabhate iti virodha iti // 9 // 

_________________________________________________


     NyS_3,2.10: sphañikepyaparàparotpatteþ kùaõikatvàd vyaktãnàmahetuþ //


tadevaü svamatena sàükhyapakùaü dåùayitvà bauddhairyatsàükhyaràddhànte dåùaõamuktaü tad
dåùayituü bauddhamatamupanyasyati /
sphañikànyatvàbhimànaitadimamçùyamàõaþ kùaõikavàdyàheti /
sphañiþ--tuþ ( så. 10 ) //

yatsattatsarvaü kùaõikaü yathà ÷arãraü tathà ca sphañika iti jaranto bauddhàþ /
÷arãrasyà ca ca kàlaparipàkava÷ena sthaulyasya hràsasya ca dar÷anàt pratikùaõaü såkùmaþ pariõatibhedo 'numãyate sa càntarà vinà÷a
eveti /
yasyàpi sphañikàdestàdç÷aü sthaulyaühràso vàna dç÷yate tasyàpi sattvena ÷arãravadeva pratikùaõaü vinà÷otpàdàvanumãyete iti /
syàdetad yadaivopacayàpacayau ÷arãrasya dç÷yete tadaivotpàdavinà÷au bhaviùyataþ pårvaü tu tatprabandhakalpanàyàü kiü pramàõamityata
àha /
yaspaya khalu pratikùaõamiti /
( 407 / 9 ) asya prayogaþ pratikùaõamanyaccànyacceti /
pañasya kuïkumàdidravyasaüyoge satyante 'ruõimalakùaõo vi÷eùo dç÷yate na càsyàruõimà pratikùaõabhàvãtyata uktaü bàhyapratyayàbhedesatãti /
abhinno hi ÷arãropacayahetuþ pratidinamupayujyamàno 'nnapànapracathoyathà pàkajotpattàvauùõyàpekùo vahnisaüyogo bàhyaþ pratyayaþ kàraõaü, pañe ttu ràgotpattau kuïkumadravyasaüyogaþ sàüpratiko vi÷iùña ityarthaþ // 10 // 

_________________________________________________


     NyS_3,2.11: niyamahetvabhàvàd yathàdar÷anamabhyanuj¤à //


siddhàntasåtram /
niya--j¤à (så. 11) //

tadetadvyàcaùñe /
tadidamupacayàpacayeti /
na hi dhåmadar÷anànumito vahniþ kvacitpravarttataityadç÷yamàne 'pi dhåme parvatatvamàtreõa parvatàntare 'pi vahnimanuminvate 'numàtàra ityarthaþ /
÷aïkate yatropalabdhiriti /
kùaõikatvaü pårvàparabhàgavikalakàlakalàmàtràbasthàyitvam /
na ca tàdç÷aü kùaõikatvaü naiyàyikàünàü kvacidapi saümatamiti na siddhasàdhanamityarthaþ /
niràkaroti /
satyamiti /
kasmàtpunarasmadabhimataiva kùaõikatà na sidhyatyupacayàpacayaprabandhadar÷anàdityata
àha /
upacayàpacayaprabandhadar÷anaü cànyathà bhavaditi /
co hetvarthaþ /
÷aïkate tulyamiti /
( 408 / 5 )
niràkaroti nàsàdhanàditi /
ekàntani÷cayaü vinà na sàdhanaü, dåùaõaü tu sandehàpàdanenàpãti,
so 'yaü sàdhanadåùaõayorvi÷eùa ityarthaþ
//  11 //

_________________________________________________


     NyS_3,2.12: notpattivinà÷akàraõopalabdheþ //


uttarasåtramavatàrayati /
athàva÷ryaü sàdhanaü vaktavyamiti /
notpa--bdheþ
( så. 12 ) //

utpattivinà÷akàraõaü j¤àpakamavayavopacayàpacayau na kùaõikapakùe yujyete /
niranvayotpàdavinà÷ayorupacayàpacayapratayayàbhàvàditi /
upacayàpacayàtpattivinà÷akàraõopalabdheriti /
upacayàpacayau ca tàvutpattivinà÷akàraõe ceti karmadhàrayaþ /
utpattivinà÷akàraõopalabdherityasya vyàkhyànàntaramàha /
athavà kàraõamiti /
( 409 / 1 ) samavàyikàraõaü hi kàryàtpårvaü ca kàryakàle ceti lokasiddhaü taccaitatkùaõikatve 'nupapannamityarthaþ /
ekakàlànubhàvinã anubhavaþ pràptiþ ekakàlapràpte ityarthaþ /
bhinnalokamaryàdaþ ÷aïkate àdhàràdheyabhàvasyeti/niràkaroti nànekàntàt /
bhavatàmapi ràddhànte råpaü sapratidhaü kàryamàdhàravacca /
yadi tu råpamapyanàdhàraü manuùe tataste svasiddhàntavyàkopa ityàha /
spar÷astadà÷raya iti ca vyàghàta iti /
sarva tadekakàlànubhàvi siddhaü bhavatãti /
÷aïkate siddhaþ kàryakàraõabhàvaþ kùaõikeùvapãti /
kàryasyànàdhàratvaprasaïgena,
na hi kùaõikatve kàryakàraõabhàvo na sidhyati /
satu siddhaþ kùaõikatvapakùe 'pãti kàraõavinà÷asamakàlatvena kàryotpàdasya kàryakàraõayoþ samànakàlatvàdityarthaþ /
niràkaroti /
na hetvarthàparij¤ànàditi /
etàvatà prayàsena tvayà kàryakàraõabhàvaþ kùaõikànàü samarthyate na càyamakùaõikatve heturapi tvàdhàràdheyabhàvaþ sa cà÷akyasàdhanaþ ko nu khalvayaü kàraõavinà÷aþ kàraõàbhàvo và vinà÷akàraõasànnidhyaü và /
pårvasminpakùe kàryakàraõayoþ kutaþ samànakàlatà /
uttarasminnapyutpannasya pa÷càdvinà÷akàraõamànnidhye 'pi kutaþ sataþ kùaõikatà /
na cotpadyamànatàvina÷yattayostulyakàlatvamanubhavavirodhàt /
kàryasya ca tadaivotpadyamànatve kàryakàraõabhàvàbhàvaþ savyadakùiõa÷çïgavaditi bhàvaþ /
api ca dçùñànto 'pi sàdhyavikala ityàha /
tulàdhàrasyeti /
( 410 / 1 ) ye avayavakarmaõã làsollàsau na tayoþpa kàryakàraõabhàvaþ /
yattvavayavikarmana tatra yaugapadyaü nàpi kàryakàraõabhàva ekatvàdityarthaþ /
gurutvàprayatnasaüyogà unnateriti /
vidhàrakaþ prayatnastulàdhàrasya tadapekùaþ saüyogaþ sayuktaüsaüyogo gurutvaü ca tatsaüyuktàvayavàntaravartikàraõamunnatestulàvayavasya
anavaterapi dravyaü gurutvavatsuvarõàdi parimayimàõaü tatsaüyogànugçhãto rajjutulàsaüyogaþ kàraõam // 12 // 

_________________________________________________


     NyS_3,2.13: kùãravinà÷e kàraõànupalabdhivad dadhyutpattivacca tadupapattiþ //

     NyS_3,2.14: liïgato grahaõàd nànupalabdhiþ //


codayati na nàsti ÷ãtoùõaspar÷a bhedasyeti /
( 411 / 5 ) pariharati sa tu nimittàntaràditi /
puna÷codayati /
aptejovayavànuprave÷o na yukta iti /
svagatà mahàbhåtavi÷eùàstadavayavàþ pçthivyàdayaþ
te hi parasparato vi÷iùyanta iti vi÷eùàþ /
pariharati /
na yuktamiti /
yadi pratikùaõamanyatvamàtreõa vi÷eùastataþ kàùñhakùaõànàmapi bhåmya÷malohavadvi÷eùopalambhaþ syàt /
yathà hi kàùñhakùaõàdakasmàllohakùaõà bhidyante evaü kàùñhakùaõàntaràõyapãti /
tasmàtpàrthivatve 'pi svato vi÷eùàvàstheyau yato bhåmya÷màdibhyo vyàvarttante na vyàvarttante ca kàùñhakùaõàntarebhyaþ kàùñhakùaõaþ tasmàdeva vi÷eùàdakùaõikatve 'pi kàùñhabhåmya÷malohànàmupapannauttarettaro vi÷eùa iti vçthà kùaõikatvakalpaneti /
asàdhanaü bhåsvabhàvaþ /
kùaõikatvasiddhàvityarthaþ /
dåùaõàntaramàha /
viruddha÷càyaü hetuþ /
uttarottaravi÷eùadar÷anàditi /
bhavatàü kila bhåtànàmanyonyavyàvarttakaü lakùaõe kharasnehauùõyeraõàtmakàni bhåtànãti /
kharà pçthivã sneha udakam uùõaü tejaþ ãraõaü samãraõo gatimàniti yàvat /
tathotpàde tu kàùñabhåmya÷malohànàmaïgãkriùamàõe ekameva kharoùnne kharoùõeraõàtmakaü syàditi saükãrõatvà dbhåtalakùaõavyàghàta iti /
kañhinamiti kharàü pçthivãmupalakùayati /
asmatpakùe tu na vyàghàta ityàha yasya punariti /
na kevalaü pçthivyàdilakùaõena virudhyate api tu ÷ãtoùõaspar÷abhedena nànàtvasya sàdhanena pårvoktanàpãtyàha /
viruddha÷càyamiti /
( 413 / 1 ) pçcchati katham /
uttaram /
ekasya vi÷eùàbhyupagamàt /
yenaiva vi÷eùeõa pårvasmànnànàtvamabhyupagataü ÷ãtoùõàdinà bhedena, tenaiva sampratyekatvàdityarthaþ /
siddhàntamabhyupetyeti /
pårveõa hetunà yo 'bhyupagato 'rthaþ
tadvirodhitayà viruddhaityarthaþ /
÷aïkate atha manyase na vi÷eùamàtramiti /
mà bhådråpaü sapratighamupàdànamiti råpasyaikasya nànàtvamiti bhàvaþ /
niràkaroti nàbhipràyeti /
yastvavayavànuprave÷e de÷ayeduùõajale vahnispar÷avadråpagrahe 'pi syàdayogolakaiveti taüpratyekade÷imatena parihàramàha /
jale 'gniråpagrahaõaprasaïstviti /
taddåùayati /
tanneti /
yuktaü madhyandine savitçprakà÷enolvaõena manda ulkàprakà÷o 'bhibhåyate sajàtãyatve satyulbaõatvàt /
toyaråpaü tu nolbaõaü na ca sajàtãyamabhàvasvaratvàt /
tejastu bhàsvaraü tasmànnàbhibhava ityarthaþ /
paramàrthaparihàramàha /
api tu tejasa÷càturvidhyàt /
kiü cidudbhåtaråpaspar÷aü tejo bhavati, yathà savitç prakà÷aþ ÷aradi divà, ki¤cidanudbhåtaråpaspar÷aü yathà càkùuùaü tejaþ kiü cidudbhåtaråpamanudbhåtaspar÷aü ca yathà pradãpaprabhàyàü tejaþ kiü cidanudbhåtaråpamanudbhåtaspar÷aü yathà coyagataü tejaþ yathà và ni÷ãthe nidàghasamaye tejo yato medasvinaþ svidyantãti /
pratij¤àrthaü yathàsambhavaü vikalpya dåùayati /
yà ceyaü pratij¤eti /
atha varttamànaü sphañikamabhyupagamya yadatãtaü sphañikàntaraü tatpakùãkçtya vartamànàttadanyaditi sàdhyate /
niràkaroti /
evaü satãti /
( 413 / 5 ) yadi liïgaü svasattàj¤ànàbhyàü namakaü tadà satyapi j¤àne atãtadharmasya sattà nàstãti na gamakamiti bhàvaþ /
yadi punaþ svaj¤ànamàtreõa gamakaü liïgamucyeta tadà dåùaõàntaramàha /
varttamànàcceti /
tadvirodhyà÷rayavinà÷ànuvidhànena vina÷yatãti /
virodhãti guõàbhipràyam /
guõo hi virodhipanà guõàntareõa nà÷yate /
à÷rayanà÷eceti sarvasàdhàraõam /
à÷rayagrahaõaü copalakùaõaü tenàsamavàyikàraõanimittakàraõavinà÷enàpi yathàsambhavamunnetavyamiti /
÷aïkate vina÷yadavastheti /
mà bhåtpradãpo dçùñànto vina÷yadavasthe tu dravye karmotpannamutpattyanantaramevàpavçjyate ata ãdç÷aü karma dçùñànto bhaviùvatãtyarthaþ /
niràkaroti na karmaõa iti /
karmàpalàpanibandhano hyayaü kùaõikabàdastadabhyupagame na bhavitumarhati /
sthiràd dravyàdàgantukakarmasahitàdeva kàryotpàdopapatteriti /
niràkaraõàntaramàha
anabhyupagamàcceti /
tàdç÷asyàpi karmaõaþ kùaõikatvasyàsmàbhiþ,
tathà hi dravyasya vina÷yattà karmotpàda ityekaþ kàlaþ/aya dravyasya vinà÷aþ na ca kàraõotpàdasamaye kàryotpàda iti dravyavinà÷ànantaraü karmanà÷a
iti siddhaü kùaõadvayàvasthànaü karmaõa iti /
÷aïkate /
vinà÷ahetvabhàvàditi cet /
ayamabhisaüdhiþ svakàraõàdayaü bhàvo vina÷varo jàyate 'vina÷varo và ? vina÷vara÷ced vinà÷aü prati na hetumapekùeta na hi nãlaü svakàraõàdutpannaü nãlatve hetumapekùate tasyaiva tàdråpyat /
avina÷vara÷cettathà 'pi nàsya hetu÷atairapi ÷akyo vinà÷aþ kartum /
na hi nãlamutpanne pãtaü ÷ilpi÷atenàpi ÷akyaü kartum /
api càyaü vinà÷o bhàvaspaya kàraõairàthãyamàno bhàvàdbhinno 'bhinno và jàyate /
abhinnatve bhàva evàsàviti vinaùño bhàvaþ pràgvadupalabdhyarthakriye kuryàt /
na ca bhàvàbhàvayoþ kàraõabhede sati sambhavatyabhedaþ /
tantusaüyogabhedebhyo hi po jàyate tantuvibhàgàdvà tantuvinà÷àdvà pañàbhàva iti kàraõabhedaþ /
bhàvàdbhinnatve tu jàyatàmabhàvo bhàvasya kimàyàtaü na hi kramelakotpàdane pãlavo nivartante /
abhàvena bhàvastirodhãyata iticet /
na tirodhànasyàpi bhàvàdabhede pårvavadupalabdhyàdiprasaïgaþ /
bhede 'pi tirodhànasyànyasyotpàde anyasya na kiü cidutpannaü vinaùñaü ceti bhàvatàdavasthyàtpårvavadupalabdhyàdiprasaïgaþ /
api ca yadyeùàü dhruvabhàvi na tatra teùàü hetvantaràpekùà yathà kçpàõasyàyomayatve /
dhruvabhàvã ca kçtakànàü bhàvànàüva vinà÷a iti viruddhavyàptopalabdhiþ /
dhruvabhàvità hi pratiùidhyamànahetvantaràpekùatvaviruddhatannirapekùatvavyàptopalabdhà seha pratãyamànà nirapekùatvamupasthàpayantã hetvantaràpekùatàü pratikùipati /
ye hi hetvantaràpekùo na te dhruvabhàvino yathà vàsasi ràgàdayaþ kusumbhàdisaüyogasàpekùà nàva÷yaü bhàvina iti /
tasmàdabhàvasya sarvopàkhyàrahitasya kalpitasya kriyànupapanneti abhàvaü karotãti karoti kriyàyà abhàvena sambandhànupapatterna¤àsambandho bhàvanaü karotãti /
yathàha ... na tasya kiü cidbhavati na bhavatyeva kevala ... miti /
tasmàdvinà÷akàraõàbhàvàdutpannamàtra evabhàvo vina÷yatãtisiddhaþ kùaõabhaïga iti /
tadetanniràkaroti /
na vikalpànupapatteþ /
ayamabhisandhiþ yattàvadvikalpitaü svahetubhyo bhàvà vina÷varà avina÷varà và jàyanta iti /
tatra bråmaþ kiü punaridaü vina÷varatvaü bhàvànàmabhimatamàyuùmataþ kiü vinà÷asvabhàvatvam àho vinà÷àrhatvaü nityebhyo vyàvçttaüråpam /
na tàvatpårvaþ kalpaþ parasparaparihàravatorbhàvatannà÷ayostàdàtmyànupapatteþ /
tàdàtmye ca vinà÷avadbhàvo 'pi dvitãyàdikùaõeùu varteteti sàdhu kùaõikatvaü samarthitamatrabhavatà bhàvànàü nityatvamupapàdayatà /
bhàvasamaye và vinà÷o 'pi bhàvàtmà 'stãtyatyantàbhàvo bhàvasya bhavediti suùñhavadàtaü tattvaü bhàvànàm /
na ca bhàva ekakùaõasthitidharmà nà÷o dvitãyàdikùaõeùviti sàmpratam /
prathamadvitãyalakùaõàvacchedalakùaõaviruddhadharmasaüsargeõa bhedàt /
dvitãyaü tu kalpamanumanyàmahe /
nanvevaü vinà÷àrhà÷cedbhàvàþ svakàraõàdutpannàþ
hantodayànantaramevàpavçjyeran nàpavçjyante vinà÷àrhà api pañàdayastantuvinà÷àdvà tantuvibhàgàdvà svakàraõàdhãnajanmano vinaïkùyanti /
na hi taõóupalàþ pacelimà iti vinaiva dahanasalilasaüyogapracayabhedaü viklidyanti /
kàùñhàni và bhidelimànãti kuñhàràbhighàtamantareõa dalanti /
yo manyate ta eva taõóulàþ pacelimàþ ye samarthadahanodakapiñharasa habhuvaþ tadanantaraü hi pulàkàþ pràdurbhavanti,
yadanantaraü hi na pràdurbhavanti na te pacelimà iti /
tasyottaramakùaõikàrthakriyàmupapàdayanto vakùyàmaþ /
tasmàdvina÷varàõàmutpatteþ svakàraõànna vinà÷akàraõàpekùà bhàvànàmiti yuktam /
kevalaü bhàvàdanyasyàkàraõattvaü bruvàõaþ paryanuyojyo bhavàn /
kimakàraõatvànnà÷asya nàstitvaü rocayate kiü và nityatàü tatroktaü sàkùàddåùaõaü vàrttikakçtà bhavatàü ÷àkyànàü pakùe akàraõaü dvidhà nityaü vyoma ÷a÷aviùàõàdi và tuccham /
asmàkaü tu nitmayeva bhavadabhimatasya tasya tucchasyàbhàvasyànaïgãkàràdasmadabhimatasya bhavadbhiranaïgãkçtatvena nàstãtyadhyàropya rà÷ireka uktaþ /
utpannasya vinà÷a iti sarvajanãnaü tadviparãtaü bhavatpakùe pràpnoti /
nanvastu bhàvàbhàvayoþ sahàvasthànaü ko doùa ityata àha /
tata÷ca bhàvànàmiti /
( 414 / 5 ) ÷aïkate athàvinà÷itvàditi /
prayojanakùatiriyaü yadakàraõatve vinà÷asyaiùa doùa iti /
na tu doùabhayena sphuñatarapramàõabàdhitaü kàraõatvaü vinà÷asya ÷akyamaïgãkartumiti bhàvaþ /
gåóhàbhisaüdhiþ siddhàntã pçcchati vinà÷o na vina÷yatãti kuta etat /
codaka
àha vinaùñànàmiti /
siddhàntã bauddhamatamàlambyàha /
na hi vinà÷àbhàva iti /
yasya pañàbhàva eva tucchastasya tadabhàve kà kathà tasya tucchàdapi tucchataratvàditi bhàvaþ /
svamatamàsthàyàha /
api ca vinà÷aþ kàraõavàü÷ceti /
÷eùaü subodham /
yadapyakàraõatve kàraõamuktaü bhàvàdbhinna÷cedabhàvo janyetà bhàvatàdavasthyamiti /
tatrocyate /
nàbhàvasyotpàde bhàvasyàparà nivçttiþ kiü tvabhàvotpàda eva tannivçttiþ kathamanyasyotpàde 'nyasya nivçttiþ atra svabhàvabhedairuttaraü vàcyaü ye parasparaparihàràvasthitayaþ te svahetubhyo jàyante /
na hi svato 'nyasyàïkuraspaya vahnirna kàraõamityanyatvàvi÷eùàdbhasmano 'pi na kàraõamiti /
svabhàvabhedena tu kàryakàraõabhàvaniyamasamarthanaü parasparaparihàrasthitiniyame 'pi tulyam /
yathà cotpàdasya purastàdakhilasàmarthyarahitasyàïkurapràgabhàvasyopakàraü kiü cidakurvanto 'pi bãjàdayo 'ïkuramàrabhante tadutpàdasyaiva tatpràgabhàvanivçttiråpatvàt /
evaü tadabhàvahetavo 'pi bhàvaråpe aki¤citkarà api tadabhàvamàdadhati na cedbhàvaråpe kiü citkçtaü tadabhàvahetubhiratha bhàvaþ pràgiva svàbhàvasamaye kasmànna svaråpopalambhàrthakriye karoti /
athotpàdàtpràgivotpanno ''pyaïkuraþ kasmàdupalambhàrthakriye karoti /
utpatteþ pràgaïkuro nàsãttena nàkàrùãdutpannastvasti tasmàtkarotãticet /
hanta bhàvo 'pi yadàsãttadà 'kàrùãttadànãü tu vinaùña iti nàsti tena na karoti /
yathà ca bhàvotpàda eva tatpràgabhàvasya nàstità evamabhàvotpàda eva bhàvasya nàstità /
upajanàpàyadharmatayà bhàvàbhedo vinà÷asya tato na sadasadråpatayà dvairà÷yaü vi÷vasyeti cet ko 'yamupajano yadi svakàraõasamavàyaþ sattàsamavàyo và so 'bhàve nàsti /
atha svaråpapratilambhaþ
tathà 'pi tàvanmàtrasya sàmye 'pi avàntarabhedena dvairà÷yopapattiþ /
tasmàdyathà sattvasya sàmye 'pi dravyaguõakarmàõi tena tattvenànyonyaü bhidyante evaü prameyatvàbhidheyatvakàraõavattvenàvi÷eùe 'pi tadbhiþ sahàsatàü sattàtadviraharåpabhedàdbheda
iti siddham /
yà 'pi dhruvabhàvità vinà÷asya /
tatra bråmaþ dhruvabhàvitvena vinà÷asya hetvantarànapekùatvaü bruvàõo nàhetukatvaü vaktumarhati /
hetvantaraniràkaraõe hetumàtràniràkaraõàt /
vi÷eùaniùedhasya ÷eùàbhyanuj¤àphalakatvàt /
api ca dhruvabhàvitvamasiddhamanaikàntikaü và /
idaü bhàvàn pçùño vyàcaùñàü kiü ghañasantànàtsabhàgàt kapàlasaütatirdhruvabhàvinã na và /
na ced
nna vinà÷o 'pi ghañasya dhruvabhàvã na khalu visabhàgakùaõotpàdamantareõa ghañavinà÷amãkùàmahe màüsacakùuùaþ tathà càsiddhà dhruvabhàvità vinà÷asya /
atha dhruvabhàvinã tasyàmeva tarhi visabhàgasaütatau dhruvabhàvinyàü mudgaràdihetvapekùetyanaikàntikaü dhruvabhàvitvaü nànapekùatvavyàptamiti na hetvantaràpekùitvaü niùeddhumarhatãti /
tadetadya÷càkàraõavinà÷edoùaþ sa càparihàrya ityanena vàrttikena såcitam/evaü tàvadanyatve sàdhye doùa ukta iti /
( 415 / 11 )
yadyapi kùaõikatvamapi pårvamuktaü dåùitaü ca tathà 'pi kùaõikàbhidhànaü tavànyaparamanyatvameva tu tatra pradhànam /
idànãü tu kùaõikatvameva pradhànatayà sàdhyamityetàvatà prakaraõabheda
iti /
vi÷eùaõaü siddhàntavirodhãti /
yadyanà÷uvinà÷ino 'pi ke cana bhàvà bhaveyuþ tato vi÷eùaõamà÷uvinà÷ina
iti kalpeta tathà ca siddhàntavirodha ityarthaþ /
matvarthãya iti /
( 416 / 2 ) kùaõika iti /
ata iniñhanàviti matvarthãyaùñhan /
anantareõa vinà÷ena vi÷iùyamàõa
ityupalakùyamàõaþ /
sarvàntakàlamiti /
pårvàparabhàgavikalakàlakalaikà jyotirvidyàsiddhà sarvàntya kàlamiti saüj¤àmàtraü na tu vàstavaü vàstavã ca kùaõikatà 'bhimateti /
pakùavacanaü dåùayitvà hetuü dåùayati ye 'pãti /
atràdigrehaõena sattvakçtakatvàdayaþ saügçhãtà veditavyàþ /
tatra yatsattatsarvaü kùaõikaü yathà ghañaþ saü÷ca vivàdàdhyàsitaþ ÷abdàdiriti svabhàvahetuþ sattàmàtrànubandhitvàtkùaõikatvasya /
kathaü punaþ sattàmàtrànubandhasiddhiþ kùaõikatàyàþ, /
ucyate sattvaü nàmàrthakriyàkàritvaü bhàvànàü nànyat /
na hyasti sambhavaþ saü÷ca bhàvo na càrthakriyàü karotãti /
tathà hi sa sarvaj¤asya vij¤ànasyàlambanapratyayo bhavenna và /
na ced nàsti sarvaj¤o và na sarvaj¤aþ tasyaivàj¤ànàd /
àlambanapratyaya÷cet kathaü nàrthakriyàü karotãti /
na ca sattàsàmànyaü nàmàsti kiü cana /
nàpi tatsamavàyo yataþ sannityucyate /
tatsadbhàve và na bhàvatàü sàmànyavi÷eùasamavàyàþpa santo bhaveyuþ
teùàü sàmànyàdhàratvànabhyupagamàt /
pramàõagràhyatà 'pi pramàõaviùayatà pramàõaü pratyàlambanapratyayatvameva taccàrthakriyàkàritvànnànyaditi siddhamarthakriyàkàritvameva sattvamiti /
tacca kramàkramàbhyàü vyàptaü tçtãyaprakàravirahàt /
tathà hi bhàvànàü tàsu tàsvarthakriyàsu kramàkramau parasparaparihàravantau cakàstaþ
tathà ca kramàkramàtmakaü prakàràntaramapi yadãdç÷àbhyàmevànubhåtàvasitàbhyàü kramàkramàbhyàü karambitamaïgãkriyate tato dç÷yamànayorapi kramàkramayoþ parasparasaïkaraprasaïgaþ /
karambitàvena hi kramàkramàvimàvapãti dç÷yamànaþ kramo 'kramàtmakaþ akrama÷ca kramàtmakaþ pratibhàseta /
na ca tathà pratibhàsate /
etena pratyakùameva parasparaparihàravantau kramàkramau paricchindatsarvatraivànayoþ saükaraü pratikùipati /
yadi kva cidapyanayostàdàmyaü bhavedihàpi tàveva kramàkramàv iti saükãrõau gçhyeyàtàm /
tasmàdanayoriha saükarànupalambha
eva de÷àntare kàlàntare ca saükaraü niùedhati /
tàdàtmyaniùedhe ca dç÷yatvavi÷eùaõàdanupalabdheþ
dç÷yamànastambhatàdàtmyena svayamadç÷yànàü pi÷àcàdãnàü dç÷yànàü ca plavaïgàdãnàmavi÷eùeõà pratiùedhàt /
yathàha vi÷eùaõaü càvàcyamiti /
anevaübhåtakramayaugapadyavyatirekavatã prakàràntare kramayaugapadye eva na bhavataþ na hi ÷abdàbhedena vastuno 'pyabhedaþ /
mà bhådgo÷abdasàmànàdhikaraõyena vàgàdãnàmapi viùàõitvaprasaïgaþ /
syàdetat /
mà bhåtàü kramayaugapadye astvanya eva kramàkramàbhidhànaþ kramayaugapadyàbhyàmanyaþ prakàro yamàsthàya bhàvàþ sthirà apyarthakriyàyàyàmupayokùyante /
na tveùàü prakàràntaravadarthakriyà 'pi pi÷àcàyamànaiva /
tathà cet kiü naþ chinnaü dç÷yamànàstvanubhåtàvasitàþparasparavyàvçttakramayaugapadyaråpaprakàradvayasamàliïgitaråpà arthakriyà na prakàràntaràdbhavitumã÷ate /
na ca prakàparàntaramapi /
tathà hi yatra yatprakàrapratiùedhena yaditaraprakàravyavasthàniyamastatra na prakàràntarasambhavaþ
yathà nãlaprakàrapratiùedhenànãlaprakàravyavasthàyàü pãte asti catayoranyataraprakàraniùedhe 'nyataravyavasthàniyamo niùidhyamànaprakàràviùayãkçte sarvatra kàryakàraõe iti viruddhopalabdhiþ /
niùidhyamànaprakàràntarasambhavaviruddho hi dvayoranyataraniùadhenànyataravyavasthàniyama
iti prakàràntaràsambhavàdbhàvànàmarthakriyà kramàkramàbhyàü vyàptà tau ca sthirànnivarttamànàvarthakriyàmapi vyàvartayataþ vçkùateva nivartamànà ÷iü÷apàtvamàràddç÷yamànàdeka÷ilàmayàdbhåbhçtkañakàditi pratibandhasiddhiþ /
tathà hi na tàvatàvadakùaõikaþ krameõàrthàkriyàü karttumarhati /
svena hi råpeõa bhàvà arthakriyàyàmupayujyamànà dç÷yante /
yadvastu yatkàryànvayavyatirikànuvihitabhàvàbhàvaü tadvastu tatkàryaprasavasamarthaü råpaü ca tasya kàryeõànukçtànvayavyatirekamiti råpameva samarthaü, tacca dvitãyàdikùaõeùviva prathame 'pi kùaõe saditi dvitãyàdikùaõajanyakàryakalàpaü prathama eva kùaõe niùpàdayet, samarthasya kùepàyogàditi nàkùaõikasya kramavadvyàpàratà prasajyate /
syàdetat samartho 'pi kramavatsahakàriyogàt krameõa karotãti /
tadavuktam /
vikalpàsahatvàt /
kimasya sahakàriõaþ kaü cidupakàramàdadhati na và, àdadhànà và bhàvàdbhinnamabhinnaü và /
tatra bhinnopakàràdhàne bhàve satyanutpattarupakàre ca satyutpatteþ evaü kàryasyopakàra eva janako na janako bhàvaþ /
na copakàrasahakàrã bhàva
eva kàryasya janako nopakàramàtramiti vàcyam /
upakàrasyopakàràntarajanane anavasthànàt /
ajanane tu sahakàribhàvàbhàvàt /
abhinnopakàràdhàne ca bhàva eva janayet sa ca pràgapyàsãditi sahakàrivaiyarthyam /
anupakàrakatve và sahakàriõo na bhàvenàpekùyerannityutpannamàtra
eva bhàvaþ kàryamutpàdayet /
yadi manyate anupakàrakà api bhavanti sahakàriõo yatastaiþ saha bhàvaþ kàryaü karoti /
na cabhàvena nàpekùyante tairvinà kàryasyànutpatteriti /
nanu svaråpeõa cetkàryajanako bhàvaþ na kasmànnemànantareõa janayati tebhyaþ pràgapi svaråpasadbhàvàt /
sahakàriråpeõa và janakatve sahakàriõa eva janakà na janako bhàvaþ /
na cobhayabhàvàbhàvànuvidhànàdarthakriyàbhàvàbhàvayorekasmàcca vyabhicàràdubhayàdhãnateti sàüpratam /
bhàve satyanutpàdàtkàryasya vyabhicàreõa caramabhàvinimittasahakàrisamavadhàne sati bhàvàdeva sahakàrisamavadhànasyaiva caramabhàvino vyabhicàreõa kàraõatvàvadhàraõàt /
etenaitannirastaü yadàhureke ... svahetorvilambakàrã bhàvo jàta iti notpannamàtraþ karotãti ...  /
sà hi bilambakàrità asya svabhàvaþ sahakàrisamavadhànakàle 'pyasti na và, asti cettadàpi na kuryàt /
nàsti cet kathaü svabhàvanà÷e bhàvo na naùñaþ /
athàsya vilambakàrità na svabhàvaþ kathamutpannamàtro na kàryaü kuryàditi /
tasmànna krameõàrthakriyà bhàvanàü, nàpi yaugapadyena,
tasmàdyàvatkàrya tenàkùaõikena prathame kùaõe sampàditaü tàbatsarvaü dvitãyàdikùaõeùu sampàdayet /
tàvatkàryasampàdanasvaråpasya dvitãyàdiùvapi kùaõeùu bhàvàt /
na ca sampàditaü ÷akyasampàdanamiti yada dvitãyàdikùaõeùu sampàdayati tatprathamakùaõe sampàditàdanyaditi kramà evàvarttanta iti tatra cokto doùaþ /
yugapatkçtakçtyasya và dvitãyàdiùu karttavyàbhàvànnàrthakriyàsàmarthyamastãtyasattvena kùaõikatvàpattiþ /
tasmàdakùaõike sattvavyàpakayoþ kramàkramayoranupalambhàdvyàpakànupalabdhyà nivarttamànaü sattvamakùaõikàt kùaõikatvena vyàpyata iti pratibandhasiddhiþ /
nãlameva nànubhåtàvasitaü samàropitàkùaõikabhàvamakùaõikaü tàdç÷anãlasvaråpopalambha eva tatràkùaõike kramayaugapadyànupalambhaþ yathà bhåtalasvaråpolambha
eva samàropitadç÷yattvasya ghañasyànupalambhaþ
bhåtalaü ca tathotpannaü ghañàbhàvo na tvabhàvo nàma ka÷cidvigrahavànasti yaþ pratipattigocaraþ syàt /
api vyavaharttavyaþ param /
syàdetat /
kùaõikobhàvo 'rthakriyàjanakasvabhàvo na và, na cedasanneva, tajjanakasvabhàva÷cetkimasya sahakàribhiþ /
utpannamàtrameva bãjamaïkuraü janayet /
nanåtpanno bãjakùaõaþ samartho janayatyevàïkuraü kutaþ samarthasyotpattiþ samarthasyotpattiþ pårvasmàdbãjakùaõàt /
tarhi tatsantànavartinàü sarveùàü bãjatvàvi÷eùàdaïkurajananasàmarthyamiti kusumànantaralabdhajanmamàtrameva bãjamaïkuraü janayet /
maivam /
pårvapårvakùitibãjapavanàdikùaõasamavadhànotpannàti÷ayavaduttarakùaõaparamparàlabdhajanmà 'ntyobãjakùaõaþ samarthaþ samarthakùityàdilakùaõasahabhåranapekùa
evàïkura¤janayati /
na càsya kùityàdisahabhuvastadanapekùasyàpi tairvinà karaõe tadekasàmagryadhãnasya tadabhàve 'bhàvàt /
na và sahakàrità kùityàdãnàü taireva sahàïkurajananàt /
teùàmapi kàryàtpårvabhàvasya niyamato 'vi÷eùàt /
tanmàtratvàdeva ca kàraõatàyàþ /
na vànapekùàõànamapi pratyekaü kàryàntaràrambhaõaü tanmàtrasya tebhya upalabdhestatraiva sàmarthyaniyamàt /
na ca kçtakaraõatayetareùàmakriyà sahakriyàyàü kçtamityasambhavàt /
na ca svakàraõalabdhasannidhayo bhàvàþ prekùàvantaþ ÷akyamidamasmàsvekenàpi kartuü kçtaü naþ sarveùàü sannidhànenetyàlocya nivartitumã÷ate /
na casvakàraõabhedamàtraü kàryabhedahetuþ api tu sàmagrãbhedaþ tasminsati kàryabhedopalabdheþ
abhinnàbhedasàmagrãti na kàryabhedaprasaïgaþ /
parasparasamavadhànaü copasarpaõapratyayebhyaþ kùityàdãnàmiti /
na ca kùaõikasyàrthakriyàvirodhàdasàdhàraõatà hetoþ /
na ca sàdhyadharmiõi dç÷yamàne ÷abdàdau vyàptisàdhanàdeva sàdhyasiddherasàdhanàïgaü hetuvacanam /
na khalu sarvopasaühàravatã vyàptirdç÷yamàtraviùayà bhavitumarhati /
÷akyaü hi ÷aïkituü pareõàdç÷yamàmanànàü sattvamakùaõikàd na vyàvarttitaü tvayeti sattvamanaikàntikaü kùaõikatvasàdhana iti /
tasmàdyaddç÷yamadç÷yaü và tatsarvaü kùaõikamiti dar÷anãyà vyàptiþ /
nanvevamapi ÷abdàdervivàdàspadã bhåtasya vyàptidar÷anabalàdeva siddhà kùaõikateti tadavasthamevàsàdhanàïgatvaü hetuvacanasya /
maivam /
asatyapi ÷a÷aviùàõàdau yatsaddç÷yamadç÷yaü và tatsarvaü kùaõikamiti yathà sarvopasaühàravatã vyàptiþ na ca ÷a÷aviùàõàdayo 'pi bhavanti kùaõikàþ evaü satyapi vivàdàspadã bhåte ÷abdàdau vyàptisiddhavapi na sidhyati kùaõikatà,
tenàva÷yaü dar÷ayitavyameteùàü kùaõikatvasàdhanàya sattvamiti nàsàdhanàïgatà hetuvacanasyeti /
atrocyate /
na sattvaü kùaõabhaïgasiddhàvaïgamasàdhàraõatvàt saüdigdhavyatirekitvàdvà /
tathà hi kramàkramàbhyàü vyàptaü sattvaü tadanupalambhenàkùaõikàdvyàvarttata evaü tadeva sàpekùatvànapekùatvàbhyàü vyàptaü tadanupalambhena kùaõikàdapi vyàvarttate tasmàdgandhavattvavadasàdhàraõaü sadasàdhanàïgam /
tathà hyantakùaõapràptàni kùitipavanapàthastejobãjàni samarthàni pràgbhàvaniyatàni niyatacaramotpàdànàmavanijalànalàïkuràõàü kàraõaü bhavadbhirabhyupeyante tànyamåni parasparànapekùàõi và janayeyuþ sàpekùàõi và /
nanu nirapekùàõyevàntyakùaõapràptàni kùityàdãnyuttarasminpu¤je janayitavyaityuktam /
tatkimanabhyupagatavikalpena sàpekùàõi /
nirapekùàõi ceti /
tatkimidànãü samarthabãjakùaõajanako 'pi bãjakùaõo 'napekùa
eva /
oümiti cet /
nenvevaü sarva eva bãjakùaõà nirapekùàþ svakàryopajana iti kçtaü sahakàribhiþ /
nanåktaü naite prekùàvantaþ kiü tu svapratyayàdhãnaniyatasaünidhayo na vyavadherã÷ata iti /
tatkimayaü kçùãvalo 'pi na prekùàvàn ?, prekùàvàn yataþ prayatnena kusålàdavatàrya bãjamàvapati bhåmau parikarùitàyàü,
kùityàdisahabhuva eva bãjakùaõasyàti÷ayotpàdaparamparàyà aïkuraprasavasàmarthyàt ku÷ålasthàttu sahasreõàpi varùairaïkurànutpàde tatràvapatãti /
cet /
atha kimayaü na svasaütànamàtraprabhavaþ samartho bãjakùaõaþ tathà cetkathaü saütànàntaraü nàpekùeta svakàrye /
nanvapekùata eva kiü tu tu svotpàde na punaþ svakàrye, tatra tasyànapekùatvamupeyate na tu svotpàde /
nanåtpattàvapyasya jàgarti svasaütànavarttã pårva eva nirapekùaþ kùaõa evaü tasya pårvaþ pårvaþ kùaõaþ svasaütatipatita evànapekùo jàgartyupajanana iti ku÷ålanihitabãja eva syàtpa kçtã kçùãvalaþ kçtamasya kçùikarmaõà duþkhabahulena /
tasmàtparasparàpekùàõàmevàntyakùaõapràptànàü kàryajanakatvamakàmenàpyupeyam /
api càntyakùaõapràptaü bãjamanapekùya aïkuràvanipavanapàthastejàüsi janayetkiü yenaiva råpeõàïkuraü janayati tanaiva taditaràõyapi kiü và råpàntareõa /
na tàvattenaiva kùityàdãnàmaïkurasvàbhàvyàpatteþ /
na khalu bhavatàü kàraõàbhede bhedavatkàrya bhavitumarhati /
kàryabhedasyàkasmikatvaprasaïgàt /
yathoktaü bhavadbhireva ayameva hi bhedo bhedaheturvà yadviruddhadharmàdhyàsaþ kàraõabheda÷ceti /
nàpi sàmagrãbhedaþ tasyà apyabhedàt /
anyathà sahabhàvaniyamàbhàvàt /
svakàraõàdàsàditaþ ka÷cideva svabhàvabheda ekastàdç÷o yasmànnànàkàryàõi jàyante tasmànnàkasmikatvaü kàryanànàtvasya nàpyatiprasaïgaþ tàdç÷asya tasyàsàrvàtrikatvàt /
na ca kàryakàraõayorabhedo yena kàraõabhedàbhedàvanupatetàü kàryabhedàbhedau /
tasmàdyathà kebhyaþ ka÷cideva bahubhyaþ kàryamekaü jàyate tathaikasmàdeva kuta÷cidbahåni janayiùyante kàryàõãti cet /
mudhaiva tarhi nànàde÷avçttireko 'vayavisàmànyasaüyogàdirarthastapasvã bhavatàyàsitaþ na hi nànàtve 'pi de÷ànàü tadà÷ritaþ sàmànyàdirartho nànà bhavitumarhati /
tasya tebhyo 'bhinnatvàt /
råpàntareõa bãjamaïkuràditareùàü kùityàdãnàü janakam tathà hi bãjamaïkurasyopàdànaü tatsàrabhàgavikriyayà 'ïkurasyotpatteþ kùityàdiùu tu janayitavyeùu sahakàri pårve tu kùityàdayaþ kùityàdãnàü yathàsvamupàdànàni tadvikriyayà tadutpattiriti cet /
atha sahakàritopàdànate kimekaü tattvaü nànà và /
ekaü cet kathaü råpàntareõa janakaü nànàtve tayorbãjàdbhedo 'bhedo và bhede kathaü bãjasya janakatvaü tàbhyàmevàïkuràdãnàmutpatteþ /
abhede và kathaü na bhedo bãjasya bhinnatàdàtmyàt /
tayorvaikaråpatvameva tàdàtmyàt /
tasmàdaïkuràdbhinne kùityàdau janayitavye tadupàdànaü pårvameva kùityàdisamasamayabhàvi bãjenàpekùyate /
evaü bãjamapi samasamayabhàvyeva sahakàrikàraõaü kùityàdibhirapekùyate nànyathà kàryabhedasiddhirityanicchatà 'pyabhyupeyam /
na cànupakàrakamapekùàgocara
iti bhavadbhirevopapàditam /
na ca kùaõikasyopakàrakatavasaübhavo 'nyatra jananàt tasyàbhedyatvàt /
na ca samasamayabhàvinorjanyajanakatvamasti savyetaraviùàõayoriva /
tasmàtsvasaütànamàtràdeva kàryotpàdaprasaïgàtkàryabhedànupapatte÷cànupakàriõyapekùàvirahàcca kùaõikasyàpi sàpekùasyànapekùasya và nàrthakriyà saübhavinãtyasàdhàraõasattvaü na kùaõabhaïgasiddhàvaïgam /
atha mà bhådasàdhàraõatà sattvasyetyanupakàrakeùvapi kàryakaraõàyàpekùàbhyupeya te teùàmapi kàryeõànukçtànvayavyatirekatvàt /
na tvanena krameõàkùaõiko 'pi bhàvo 'nupakàrakànapi sahakàriõaþ kramavataþ kramavataiva kàryeõànukçtànvayavyatirekànapekùiùyate /
kariùyate kramavatsahakàriva÷aþ krameõa kàryàõi /
samarthasyàpyapekùaõãyàsannidheþ kàryakùepaupapatsyate /
na caitàvatà sahakàrisamavadhànàdevotpattimataþ kàryasiddhiþ kçtameùàü råpeõeti vàcyam /
tatsahitàdeva tata utpattidar÷anàt /
råpe satyapyanutpàdàt /
samavadhàne (hetu) satyutpàdàdeva kàryasvasamavadhànameva heturna punà råpamapãti cet tatkimidànãü ràsabhàditulyatàbãjaråpasya /
oümiti cet /
atha kasmàdgardabhàdãnantareõeva bãjaråpaü vinàpi nàïkuro jàyate /
tatsamavadhànasya tatkàraõatvàditi cet /
tatsamabadhàne kàraõe kathaü tannive÷i råpamapi na kàraõam /
na càvarjanãyatayà tannive÷aþ /
samavadhànamàtrasya bãjaråpamantareõàpi tatra tatra bhàvàt /
vi÷eùastu samavadhàne råpameva bãjàdãnàm /
tasmàdya thobhayàdhãnaniråpaõà vyàptirayogavyavacchedena vyàpake niråpyate vyàpye bhàva eva vyàpakasya nàbhàva iti vyàpye punaranyayogavyavacchedena vyàpaka
eva bhàvo vyàpyasya nànyatreti evaü kàryakàraõabhàvo 'pyubhayàdhãnaniråpaõo 'pi kàraõe ayogavyavacchedena niråpyate /
kàryotpàdasya purastàdbhàva
eva kàraõasya nàbhàva iti /
kàrye punarayogavyavacchedena /
kàraõa eva sati bhàvo nànyasminniti anubhavànusàrànni÷cãyate /
tathaiva hi laukikaparãkùakàõàü saüpratipatteþ /
na ca kàraõataiva sattà kiü tu svaråpaü nãlàderanubhåtàvasitaü taddhi tenaiva råpeõa svàbhàvavyavacchinnaü tàsu tàsvarthakriyàsåpayujyate na punararthakriyàkàritaivava tvaråpaü mà bhådanekàrthakriyàkàriõo 'paryàyeõa råpabhedaþ /
tasmàdyadyasti sarvaj¤astataþ svaråpeõaiva sanbhàvaþ tajj¤ànasyàlambanapratyayo bhaviùyati /
atha tu nàsti tathàpi tadråpo janitvà àpàtato 'ki¤citkaro 'pi pa÷càtkuta÷cinnimittàdàsàdya sahakàripratyayàn tàsu tàsvarthakriyàsåpayokùyate /
tatsiddhametat kùaõikasyàpi kramàkramàbhyàü yathàyogamarthakriyopapattervyàpakànupalabdherasiddheþ saüdigdhavyatirekamanaikàntikaü sattvaü ÷àkyànàü kùaõikatve sàdhye bhàvànàm /
asmàkaü tvanyathàsiddhamasiddhaprabheda
eveti /
na ca janakatvàjanakatvalakùaõaviruddhadharmasaüsargo nànàtve heturbhavitumarhati /
janakatvaü nàma na vastusvabhàvo 'pi tu taddharmaþ /
dharma÷ca dharmiõo vastuto bhidyate /
na cànyasya bhedo 'nyasya bhedàyàlamatiprasaïgàt /
anyattvàvi÷eùe kathaü tasyaiva dharma iti cet /
atra vastusvabhàvairevottaraü vàcyam /
yathà 'nyatvàviü÷eùe 'pi kàryaü dhåmo hutabhuja eva na bãjasyetyuktam /
na ca kçtakatvamapi kùaõikattve heturanyathàsiddheþ /
sahetuke vinà÷e tadupapatte÷ca /
na cotpattivinà÷ayostàdàtmyaü bhàvasyàtyantàbhàvaprasaïgàdityuktam /
tadidamuktaü vàrtikakçtatà te 'pyasiddhà anyathàsiddhà viruddhà và bhavantãtyahetava iti /
( 416 / 15 )
antyakùaõavi÷eùadar÷anaü pårvakùaõadharmatvenàsiddhatvàdasiddham /
sattvakçtakatve anyathàsiddhe /
viruddhatvaü ca sarvasyaiva hetoþ kùaõikatve sàdhye /
tathà hi sattvaü kçtakattvaü và traipalokyavyàvçttatayà 'nanugataü de÷ataþ kàlato và na sàdhanaü tasyà÷akyàvinàbhàvaj¤ànatayà liïgabhàvàbhàvàt /
anvayamukhena vyatirekamukhena và 'vinàbhàvagrahasyaikasmin kùaõe '÷akyatvàt /
tasmàdde÷akàlànugataü sattvaü kçtakatvamanyadvàhetåkartavyam /
tacca vidhiråpaü và bhavatvanyavyàvçttiråpaü và nànàkàlamekamakùaõikaü kùaõikatvena sàdhyena virudhyataityuktaü viruddhà veti /
ante vi÷eùadar÷anàdityasya tu viruddhatvamanantaraü vakùyati /
upetya vi÷eùavattve siddhatvamanaikàntikatvamàhapa upetya veta¤
hetorisiddhatvaviruddhatve dar÷ayitumàha /
ante vi÷eùeti /
dar÷anàdar÷analaõasya hetoranyathàsiddhatetyàha /
yo 'pyayaü heturiti /
bhàvàbhàvayostadvattvàditi ( 417 / 7 ) saüyogàbhàvàbhàvayorihabuddherbhàvavattvàdityarthaþ /
pradãpasya de÷àntare utpàda ityetadapi na budhyàmaha iti /
kùaõikasya pradãpasya yadi saütànamàtraprabhavatvaü nibaddhaü de÷àntare kàryotpàdakatvaü tataþ sarva eva pradãpakùaõà de÷àntare pradãpamutpàdayeyuþ /
na ke cana pradhanodara eveti /
athoþ pasarpaõapratyayava÷àtpraghanodaràdanyatràpi kàryamutpàdayanti /
nånapasarpaõapratyayaþ pradãpe kaü cidupakàramàdhatte na và, na tàvadàdhatte kùaõasyàbhedyatvenopakçtànupakçtatvàsambhavàt /
anàdhàne ca sahakàribhàvàbhàvàt /
anupakàrakaspaya sahakàritve 'tiprasaïgàditi bhavatàmeva giraþ /
na ca vi÷iùñapradãpakùaõajananamevopakàraþ sahakàriõàü tasya pårvasmàdevopàdànàdupapatteþ sahakàryanapekùaõàt /
na khalu tasyeva tatkàraõasyàpyupakàrakàþ sahakàriõo bhavitumarhanti /
evaü pårveùàmapi pradãpakùaõànàü pårvapårvapradãpamàtrasàmarthyabhuvà na sahakàriõà ki¤cidàdhãyata iti sarva evaikasmin pradhànaü kàryaü kuryuþ de÷àntare và /
yadi punaranupakàriõo 'pi kàryànuvihitabhàvàbhàvatayà kùaõikena pradãpena kàryakriyàü pratyapekùyante tadakùaõikapakùe 'pi tulyamiti saükùepaþ /
vipa¤citaü caitadasmàbhirbrahyatattvasamãkùànyàyakaõikàbhyàmityuparamyate /
na kilàkà÷e patato loùñàderiti /
loùña÷yenàdestulyagurutvavatàü dravyàõàmekasya gurutvaprayatnakùepàþ kàraõam /
tathà hi saudhasyoparisthena puruùeõa bhåmau carantaü pàràvatamuddi÷ya yadà 'dhaþ ÷yenaþ kùipyate tadà ÷yenasya pàràvatajidhçkùàjanitaþ prayatno gurutvaü ca kùepa÷cà÷utarapatanahetavaþ /
akùiptasya tu gurutvaprayatnàvà÷upatanahetå aprayatamànasya gurutvamàtraü patanaheturiti /
aulåkyamate 'pi na doùa ityata àha /
eka÷ca saüskàra iti /
( 418 / 7 ) ayugapatkàlàþ pratyayà ekaviùayà ityucyamàne ghañapañàdipratyayàþ pradãpàdipratyayà÷ca kramavanta ekaviùayàþ prasajyerannityata
àha /
vipratipannà iti /
samàna÷abdavàcyatvàdityanekàntaþ
bhavanti hi samàna÷abdavàcyàþ pratyayàþ akùo 'kùa iti, na ca samànaviùayàþ devanàdãnàü tadvipayàõàü bhedàdata àha /
tatpratyayasàmànàdhikaraõye satãti /
tathà 'pi pradãpapratyayairevànekànta
ityata àha /
avyutthàyãti /
vyutthàtuü bhramituü ÷ãlaprasyeti vyutthàyi bhràntamiti yàvat /
abhràntatvaü càsya kùaõikatvasàdhananiràkaraõena draùñavyam /
avyutthàyitatpratyayasàmànàdhikaraõyenaiva siddhe samàna÷abdavàcyatvaü prapa¤caþ // 13-14 // 

_________________________________________________


     NyS_3,2.15: na payasaþ pariõàmaguõàntarapràdurbhàvàt //


bhàùyaü guõàntarapràdurbhàva
iti /
dravyaü tàvatsadeva guõo 'pi san kevalamanudbhåta
àsãt /
eka÷codbhåto guõaþ tatra ya udbhåtastirobhavati pårvaguõasyanivçttau tirobhåtau guõàntaramutpadyatetadbhavatãtyarthaþ
//  15 // 

_________________________________________________


     NyS_3,2.16: vyåhàntaràd dravyàntarotpattidar÷anaü pårvadravyanivçtteranumànam //


atra tu pratiùedha iti /
kùãràvayavà eva hi kùãravinà÷e satyutpannapàkajà vilakùaõaü dravyamutpàdayanti /
yadi tu sarvaü kàryaü sadeva kàraõavyàpàràtpràgapi vyarthaþ kàraõavyàpàraþ abhivyakterapi kàryàyàþ sattvàt /
asattve và yathà saiva na satã kriyate evaü kàryàntaràõyapãti /
vipa¤citaü caitadasmàbhirnyàyakaõikàyàm
//  16 // 

_________________________________________________


     NyS_3,2.17: kvacidvinà÷akàraõànupalabdheþ kvaciccopalabdheranekàntaþ //

abhyanuj¤àya ca niùkàraõamiti /
vinà÷otpàdavattvàtsamànadharmàtsaü÷ayaþ
dadhikùãrayorvinà÷otpàdàvakàraõau dçùñau kumbhasya cotpàdavinà÷au sakàraõakau, tadiha sphañike vinà÷otpàdau sakàraõau niùkàraõau veti saüdehaþ /
tadyadi sakàraõàveveti pramàõato ni÷cãyate tato vinà÷akàraõànupalabdheþ sphañikasya kumbhavadvinà÷o nàstãti ni÷cãyate /
tadidamuktaü bhàùyakàreõa /
na punaryathà vinà÷akàraõàpràvàditi /
niradhiùñhànaü ceti /
dharmiõamà÷ritya tatsamànadharmà dçñànto bhavati sphañikotpàdavinà÷au ca dharmiõau tatsamànadharmatayà kùãradadhivinà÷otpàdayordçùñàntatvena bhavitavyam /
na punaþ sphañikotpàdavinà÷au dharmiõau gçhyete /
tasmànna tatsamànadharmatayà dçùñàntau bhavata iti /
yadi tu dravyasamavàyàdityucyeta tatastoyàdiparamàõuvisamavetai råpàdibhiranekàntaþ syàdityata àha /
vyàpaketi /
( 420 / 17 ) tathàpyàtmatvasàmànyenànekànto 'ta àha /
guõatve satãti /
tathà 'pyàtmaparimàõenànekànto 'ta àha /
pratyakùatayeti /
asmadàdãnàmiti ÷eùaþ /
guõatvàdivi÷eùaõayogàtpràgvyàpakagrahaõasyopayogaþ /
asmadàdipratyakùatvàdityucyamàne sàmànyasamavàyàbhyàmanekàntaþ syàdata àha jàtimattve satãti /
à÷ritatvàdityatràpijàtimatve sati pratyakùattve cetyanuùa¤janãyam /
anityà buddhiþ pratyakùatvàdityurcyamàne manasà vyabhicàro 'ta àha /
ayogãti /
tathà 'pyàtmanà vyabhicàro 'ta
uktaü karaõabhàve satãti /
hànàdibuddhiþ karaõaü bhavati /
÷abda÷ca pratyaye karaõam /
atrà pi jàtimattve satãtyanuùa¤janãyaü tena na gandhatvàdibhiranekàntaþ
//  17 // 

_________________________________________________


     NyS_3,2.18: nendriyàrthayos tadvinà÷epi j¤ànàvasthànàt //


cintàntaramavatàrayati /
idaü tu cintyata iti /
nanvàtmaparãkùàyàmàtmaguõatvaü buddhervyavasthàpitaü tatkasmàtpunaþ parãkùyata
ityata àha bhàùyakàraþ /
prasiddho 'pãti /
yadyapyayamarthaþ parãkùitastathà 'pyavàntaravi÷eùaparij¤ànàrthaü punaþ parãkùyata ityarthaþ /
codayati vàrtatikakàraþ /
na guõeti /
pariharati /
anitvatve satãti /
vimçùya siddhàntã(ya)pakùaü gçhõàti sannikarùotpattariti /
codayati adràkùamityetanneti /
( 421 / 3 ) pariharati smçtàvapãti // 18 // 

_________________________________________________


     NyS_3,2.19: yugapajj¤eyànupalabdhe÷ca na manasaþ //


de÷ayati astu tarhãti /
pariharati yugapaditi /
yatkaraõatvenànumitaü tatkaraõatvamapodya na kartç bhavitumarhatãtyarthaþ /
yugapaj j¤eyànupalabdhyà yatsamadhigatamiti bhàùyamàkùipati /
vi÷eùaõopàdànàditi /
samàdhatte na sarvasyeti /
punaràkùipati /
evamapãti /
vi÷iùñasya karaõasya j¤ànaguõatvaniùedhaþ karaõàntarasya j¤ànaguõatvamàpàdayati na càtmà karaõamityarthaþ /
samàdhatte anayasyopapatteriti /
etadeva vivçõokti /
anavasthitatvàditi /
pramàtaiva kadà citpramàõaü kadà citprameyamityarthaþ /
puruùàntareõa puruùàntaraü paricchinattãti /
yàdç÷o 'yaü puruùastàdç÷o 'vamapãti puruùàntareõa prasiddhena puruùàntarapariccheda iti /
pçcchati /
yadi na karaõasya kaspaya tarhãti /
uttaraü j¤asya va÷itvàt /
kartuþ svàtantryàdityarthaþ /
kartçkaraõàdisamavadhàne hi caitanyaü kartaryeva dçùñaü na karaõàdau /
yathà mçddaõóacakrasalilasåtrakulàlasamavadhàne kartureva kulàlasya na tu mçdàdãnàmiti /
va÷ã j¤àtà va÷yaü karaõamiti bhàùyaü tadanupannaü j¤àturapi kva cidva÷yatvadar÷anàt /
yathà devadattaü kañaü kàrayati yaj¤adatta ityata àha /
na càyaü j¤àtarãti /
yadi tu ka÷cij j¤ànaguõaü mana
icchettaü prati bhàùyaü j¤ànaguõatve ceti tadvyàcaùñe /
j¤ànaguõatveveti /
( 422 / 3 ) ghràõàdisàdhanasyeti bhàùya vyàcaùñe /
yathà ca j¤àturiti /
tathà ca manturmatisàdhanaü yattanmanaþ karaõam /
atha tadapi kasmàccetanaü na bhavatãtyata àha /
ubhayoriti /
vibhu càntaþkaraõaü j¤ànamantaþkaraõàntararahitamiti÷eùaþ
//  19 // 

_________________________________________________


     NyS_3,2.20: tadàtmaguõatvepi tulyam //


atha mano 'ntaþkaraõamapa÷yaü÷codayati /
tadàtmaguõatve 


_________________________________________________


     NyS_3,2.21: indriyair manasaþ saünikarùàbhàvàt tadanutpattiþ //


pariharati na prasaïga iti /
vikaraõadharmeti bhàùyaü'pãti /
vi÷iùñaü karaõaü dharmo yasya sa vikaraõadharmà asmadàdikaraõavilakùaõakaraõaþ
yena vyavahitaviprakçùñasåkùmàdidar÷ã bhavatãtyarthaþ
//  21 // 

_________________________________________________


     NyS_3,2.22: notpattikàraõànapade÷àt //


yadi punarityàdi bhàùyaü pårayitvà vyàcaùñe /
yadi punariti /
notpattãti /
nàtra pramàõamapadi÷yate /
pratyuta bàdhakaü pramàõamastãtyarthaþ /
vyàkhyànàntaramàha /
ayugapadutpattau veti /
vyàkhyànàntaramàha /
ayugapadutpattau veti /
vyàkhyànàntaramàha /
videheti /
÷arãravçttitve hi manasaþ sarvaü j¤ànaü ÷arãràyatanasyàtmano bhavet /
yadà tu mana eva nàsti tadendriyàrthasannikarùasyàtmana÷ca ÷arãràdbahirapi bhàvàdvidehapratyayotpàdaprasaïga
iti /
antaþkaraõapratyàkhyàne ceti /
yadyapi sarvàõyapi j¤ànàni na yugapadupajàyante tathàpi smçtãnàmava÷yaü yugapadutpàdaprasaïga iti pårvasmàdasya vi÷eùaþ /
vyàkhyànàntaramàha /
yadà cendriyamàtmà càrthena yugapatsaübaddhàviti /
asatãndriyamanaþsannikarùe vyabhicàriõàü kàraõatvakalpanàyàü vinigamanàhetorabhàvàditi bhàvaþ // 22 // 

_________________________________________________


     NyS_3,2.23: vinà÷akàraõànupalabdhe÷càvasthàne tannityatvaprasaïgaþ //


vinà--ïgaþ--(så. 23) //

atra pårvapakùasåtre cakàraþ pårvapårvapakùasåtràpekùayetyàha /
tadàtmaguõatva iti /
ataþ( 423 / 6 ) parasya nigada
eva vyàkhyànam // 23 // 

_________________________________________________


     NyS_3,2.24: anityatvagrahàd buddherbuddhyantaràdvinà÷aþ ÷abdavat //


yadanantaramapavçjyate puruùaþ sà 'ntyà buddhiþ /
sthitihetvabhàvàdvina÷yatãti /
sthitihetå ( 424 / 6 ) dharmàdharmau tayorabhàvàditi /
atha tayorabhàvaþ kasmàdityata àha /
kàlàt /
antyasukhaduþkhopabhogàkalaü pràpyetyarthaþ /
atha và svajanitàtsaüskàràdevàntyàyà buddhervinà÷a
ityàha /
saüskàràdvà /
saüskàrasya tu sthitihetvadçùñàbhàvàdvinà÷o bhavatãti bhàvaþ /
pçcchati /
kathaü kàlàt /
uttaraü yàvantyasya janmana iti caramasya dehasyetyarthaþ
//  24 // 

_________________________________________________


     NyS_3,2.25: j¤ànasamavetàtmaprade÷asaünikarùànmanasaþ smçtyutpatterna yugapadutpattiþ //


de÷ayati yadi kàraõasyeti /
atra tàvadekaþ parihàra iti /
ekaþ pradhànaþ parihàraþ parihàràntaraü tvekade÷imatenàpradhànamityarthaþ /
api ca na smçtayo yuga padutpadyante paricchedakatvàd
gandharasaråpaspar÷a÷abdaj¤ànabadityàha paricchedatvàcceti /
ekade÷iparihàramàha apare tviti // 25 //


_________________________________________________


     NyS_3,2.26: nàntaþ÷arãra vçttitvànmanasaþ //


dåùayati etattu na samyagiti /
na hi manaþ kva cidà÷ritamiti (425/2)na kva citsamavetaü saüyogamàtraü tvatiprasaktamityarthaþ /
nàpi vçttiþ svakàryasàmarthyamiti /
÷arãra eva manaþ svakàryaü karoti nànyatreti ÷arãrà÷ritaü mana ityucyata ityetadapi nàsti /
indriyàrthasannikarùasya manaþkàryasya ÷arãràdbahirbhàvàdi tyarthaþ /
tamimamàkùepaü samàdhatte /
atra bråma iti /
yenàtmanà yaccharãraü karmopàrjitaü tatsaüyuktasya manaso vai÷eùikaj¤ànàdilakùaõakàritve na tadasaüyuktasyeti ÷arãrà÷ritatve manaso nànyadityarthaþ // 26 // 

_________________________________________________


     NyS_3,2.27: sàdhyatvàdahetuþ //


codyam /
sàdhya--tuþ ( så. 27 ) //


_________________________________________________


     NyS_3,2.28: smarataþ ÷arãradhàraõopapatterapratiùedhaþ //


parihàraþ /
smara--dhaþ
( så. 28 ) //


_________________________________________________


     NyS_3,2.29: na tad à÷ugatitvànmanasaþ //


puna÷codyam /
na ta--saþ ( så. 29 ) //


_________________________________________________


     NyS_3,2.30: na smaraõakàlàniyamàt //


parihàraþ /
na smara-t ( så. 30 ) //

bhàùyaü nintàprabandhaþ smçtiprabandhaþ /
kasya cidevàrthasya liïgabhåtasya cihnabhåtasyà sàdhàraõasyeti yàvat /
cintanaü smaraõam /
àràdhitam siddhaü cihnavataþ smçtiheturbhavatãti /
ita÷ca ÷arãrasaüyogàpekùameva manaþ smçtirheturnetarathetyàha /
÷arãrasaüyogànapekùa
iti // 30 // 

_________________________________________________


     NyS_3,2.31: àtmapreraõayadçcchàj¤atàbhi÷ca na saüyogavi÷eùaþ //


àtma--ùaþ ( så. 31 )

_________________________________________________


     NyS_3,2.32: vyàsaktamanasaþ pàdavyathanena saüyogavi÷eùeõa samànam //

     NyS_3,2.33: praõidhànaliïgàdij¤ànànàmayugapadbhàvàdayugapatsmaraõam //


dåùayati /
vyàsa--nam
( så. 32 ) //

pràtibhavaditi smçtyutpàdasva purastàtpraõidhànàdãnàü smçtikàraõànàmasaüvadanàdàtmamanaþ saüyogàtsaüskàràpekùàt smçtãnàü yugapadutpàdaprasaïgaþ // 32-33 // 
pràtibhavadityàkùepaþ /
samàdhànamàha /
sataþ smçtihetoriti /
( 426 / 21 ) adç÷yamànamapi karaõaü tatkrama÷ca kàryotpàdakrameõànumãyate iti pràtibhamapi puruùakarmavi÷eùàpekùàdàtmamanaþsannikarùàdupajàyamànaü nàkàraõaü na càkramavaditi pradhànabhåtàmupapattimavatàrayituü pçcchati bhàùyakàraþ /
pràtibhamidànãmiti /
atrottaramàvilaü datvà ÷aïkate /
hetvabhàvàdayuktamiti cet /
uttarasàramàha /
na karaõasyeti /
yadyavi kva cid vra÷canasya yugapaddàrudvayasaüyoge yugapacchidàdvayaü bhavati tathà 'pi vra÷canàvayavabhedàtkaraõabheda
unneyaþ /
atha và karaõàntaràõi yugapatkàryàõi kurvantu pratyayakaraõantu krameõaiva pratyayànkarotãtyatra na vyabhicàraþ taduktaü pratyayaparyàya iti /
tasmàtkaraõamekaü na kva cidapi yugapatkàryàyàlamiti /
karttà punareko 'pi karaõabhede yugapadbahåni kàryàõi karotãtyàha /
na j¤àturvikaraõadharmaõo dehanànàtve pratyayayaugapadyàditi /
vividhaü karaõaü dharmo yasya sa tathoktaþ tadvyàcaùñe vàrttikakàraþ
na càyaü niyama iti /
( 427 / 5 ) yogã khalu çddhau pràdurbhåtàyàü sendriyàõi ÷arãràõi teùu teùu lokeùu nirmàya muktàtmanàmàdàya manàüsi mokùàya tvaramàõo yugapatkarmopàrjitàn
sukhaduþkhabhedànna dviùanna rakto bhuïkte tadasyaikasyàpi karaõabhedàdyugapaj j¤ànàni bhavantãti /
ayaü ca dvitãyaþ pratiùedhaþ j¤ànasaüskçtàtmaprade÷abhedasyàyugapajj¤ànotpàdakasya /
avasthiteti /
yatràtmaprade÷o 'sya j¤ànàni nànàviùayàõi jàtàni tatsaüskàrà÷ca tatraivàvasthita÷arãrasya /
tadanena ÷arãràntargatasya manasastatra prade÷e saüyoga upapàditaþ /
tadidamàha vàrttikakàraþ /
yadi ca j¤ànasamavetàtmaprade÷ena sannikarùàditi /
ata÷càvyàpakatvàdaparihàraþ /
àcàryade÷ãyànàü tu smçtiyaugapadyaprasaïgamàha /
avasthitasaüskàràþ samànade÷à ityayuktam /
kutaþ àtmapreda÷ànàmadravyàntaratvàtsarvasaüskàràõàü samànade÷atve pratyayaugapadyaprasaïgo 'parihàryaþ /
na hyàtmano ghañasyeva prade÷àstato 'nye sambhavanti kiü nàmàtmaiva sa caika eveti sarva evàtmavarttinaþ samànade÷à ityarthaþ /
tadidamuktaü bhàùyakàreõa
àtmaprade÷ànàmadravyàntaratvàdekàrthasamavàyasyàvi÷eùe sati smçtiyaugapadyaspaya pratiùedhànupapatteriti /
÷abdasaütàne tviti ÷aïkàniràkaraõabhàùyaü tu÷abdaþ ÷aïkàü niràkaroti /
tadetadbhàùyaü vàrtikakàro vyàcaùñe /
saüskàrapratyàsattyeti /
pçcchati /
kà pratyàsattiriti /
uttaraü na bråma
iti /
niùprade÷atve 'pyàtmanaþ saüskàrasyàpyavçttitvamupapàditaü tena ÷abdavatsahakàrikàraõasya sannidhànàsannidhàne kalpete evetyarthaþ // 33 // 

_________________________________________________


     NyS_3,2.34: j¤asyecchàdveùanimittatvàdàrambhanivçttyoþ //


saüprati buddhireva kimicchàdisamànàdhikaraõà na veti vicàryate /
tatra sàkhyadar÷anavainà÷ikànàü vipratipatteþ saü÷ayaþ /
tadvipratipattimàha /
puruùadharmo j¤ànamantaþkaraõasyatviti /
puruùacaitanyamekameva kåñasthanityaü sattattadarthàkàrapariõatabuddhitattvapratibimbavibhramava÷àdbhinnamivopajanàpàyadharmakaü vij¤ànamiti ca vçttiriti càkhyàyate /
icchàdveùàdayastu vastuta upajanàpàyadharmàõo 'ntaþkaraõasyeti dar÷anaü tatpratiùidhyate /
j¤asye--tyoþ
( så. 34 ) //

prativçttya¤catãti sa càtmà ceti pratyagàtmà tasmin /
etaduktaü bhavati /
j¤ànasàmànàdhikaraõyenopalabdheranyadãyànàmicchàdãnàmanyasyàpratyakùãkaraõàttatkaraõe và maitragatànàmapi caitreõa grahaõaprasaïgàda
antaþkaraõavçttãnàü ca guõàntaràõàü nityàpratyakùatvàdàtmà÷rità evecchàdayo nàntaþ-- karaõà÷rayà iti // 34 // 

_________________________________________________


     NyS_3,2.35: talliïgatvàdicchàdveùayoþ pàrthivàdyeùvapratiùedhaþ //


atràntare labdhàvakà÷o bhåtacaitanikaþ pratyavatiùñhate /
talli--dhaþ ( så. 35) //

( 428 / 4 ) yadi yasyàrambhanivçttã tasyecchàdveùau yasya caitau tasya caitanyaü hantàyàtamanena krameõa bhåtacaitanyamasmadabhimataü bhåteùveva kàyàkàrapariõateùu àrambhanivçttidar÷anàdityarthaþ //  35 // 

_________________________________________________


     NyS_3,2.36: para÷vàdiùvàrambhanivçttidar÷anàt //


para÷vàdiùvityasya tàtparyamàha vàrtikakàraþ /
para÷vàdiùviti /
( 428 / 9 ) bhåtacaitanikastalliïgatvàditi hetuü svapakùasidhdyarthamanyathà vyàcaùñe /
ayaü tarhãti /
÷arãreùvavayavavyåhabhedadar÷anàcca loùñàdiùu ( a ) ÷arãràrambhakànàmaõånàü pravçttibhedo 'numãyatetata÷cecchàdveùau tàbhyàü caitanyamiti /
trasaü jaïgamaü vi÷aràru asthiraü kçmiprabhçtãnàü ÷arãraü, sthàvaraü sthiraü ÷arãraü devamanuùyàdãnàü, taddhi cirataraü và vri (dhri) yate /
tadetad dåùayati /
kumbhàdimçdavayavànàmiti /
kumbhàdyàrambhikàõàü mçdàü vyåhabhedàdàrambhadar÷anàdadar÷anàcca sikatànàmàrambhanivçtyoranaikàntatvam
//  36 // 

_________________________________________________


     NyS_3,2.37: niyamàniyamau tu tadvi÷eùakau //


tadevaü bhåtacaitanyasàdhanaü dåùayitvà tebhyo 'nyasya caitanye sàdhanamàha /
niyamàniyamau tu tadvi ÷eùakau (så. 39) //

tayoricchàdveùayorniyamàniyamau vi÷eùakau /
ayameva cecchàdveùayorvi÷eùo yadbhåtà÷rayatvamanayorvyàvartya taditarà÷rayatvavyavasthitiþ /
tatràniyamaü tàvadàha /
j¤asyecchàdveùanimitte pravçttinivçttã--spandàspandau,
na svà÷raye--necchàdveùayorà÷raye, kintarhi prayojye para÷vàdàvà÷raye, tatra prayujyamàneùveva bhåteùu pravçttinivçttã syàtàü na sarveùu prayojakeùvapi ÷araràdiùviti /
seyamaniyamopapattiþ /
sàrvatrikatvamaniyama
iti /
etaduktaü bhavati na ÷arãramicchàj¤ànadveùàdhàraþ
icchàdijanitaspandàdhàratvàt para÷vàdivaditi /
tadevamaniyame bhedakaü vyàkhyàya niyamaü vyàcaùñe /
yasya tu càrvàkasya dar÷ane j¤atvàdbhåtànàmicchàdveùanimitte àrambhanivçttã svà÷raye ÷arãràdau, tasya càrvàkasya /
yathà bhåtànàü gurutvàdiguõàntaranimittà pravçttiþ patanàdilakùaõà,tasyaiva gurutvàderguõàntarasya pratibandha àdhàradravyasaüyogena tasmànnivçttirapatanàdikà,
sà bhåtamàtre bhavantã niyamena vyàptà, na tu ÷arãropagçhãteùveva bhåteùu, evaü bhåtamàtre j¤ànecchàdveùanimitte pravçttinivçttã svà÷raye syàtàm /
etaduktaü bhavati ye ye pçthivyàdidharmàste te yàvatpçthivyàdibhàvino dçùñàþ yathà gurutvàdayaþ j¤ànecchàdayo 'pi cetpçthivyàdidharmàstairapyava÷yaü yàvatpçthivnayàdibhàvibhirbhavitavyaü na tu ghañàdau dç÷yante tasmànna pçthivyàdidharmà j¤ànàdaya iti /
atra ca bhàùyakçtà sàrvatrikatvaprasaïgavivakùayà niyama÷abdaþ prayuktaþ asàrvatrikatvavivakùayà tvaniyama÷abdaþ /
vàrttikakçtà tu prayojya evetyavadhàraõaü vivakùitvà pràde÷ike niyama÷abdaþ prayuktaþ /
sàrvatrike tçktaniyamaråpàvadhàraõàbhàvàdaniyama÷abda
iti vivakùàbhedà÷rayàdavirodha iti /
yastu niyamaü mada÷aktyà vyabhicàrayed yathà kila kiõvàdayaþ pariõàmavi÷eùavanto madiràbhàvamàpannà madayanti evaü kàyàkàreõa pariõatàni pçthivyàdãni cetayante nànyathà tena ghañàdiùvaprasaïga
iti, taü pratyàha eka÷arãre ceti /
yathà madiràvayaveùu pratyekameva mada÷aktirasti na punaþ samudàyamàtrasamavàyinã evaü ÷arãràvayaveùvapi pratyekameva caitanyena bhavitavyam /
na ca vaiyàtyàt kàyasamudàyà÷rayameva caitanyaü nàvayavà÷rapayamiti ÷akyamàsthàtuü tricaturàvayavacchede 'pi caitanyopalambhàt /
tasmàdavayavànàü pratyekaü caitnye ÷arãra
ekasminbahava÷cetanàþ syuþ /
bhavatu kiü no bàdhyata iti cenna /
viruddhàbhipràyatvena svatantràõàü na ki¤cidapi kàryaü jàyeta /
na ca bahånàmekàbhipràyaniyamo dçùñaþ kàkatàlãyanyàyena syàdekàbhipràyatvaü na punarasya niyamo dçùñacara iti prasiddhatvàd
dåùaõametadupekùya pratyayavyavasthànumànaü na bhavediti dåùaõamuktam /
ekasmin ÷arãre pratyayànàü parasparapratisandhànaü pa÷yàmo na ÷arãràntara iti vyavasthà /
seyaü yadyekasmin
÷arãre eka eva cetano na càsau ÷arãràntare tato bhavennànyathetyarthaþ /
kvacitpàñhaþ pratyayavyavasthànànumànaü syàditi sa sugama eva /
niyamàniyamàviti yaduktaü tatrànumànameva såcayati bhàùyakàraþ /
dçùña÷cànyaguõanimittaþ pravçttivi÷eùa iti /
hitàhitapràptiparihàrahetuþparispandaþ pravçttivi÷eùaþ /
so 'yaü prayogaþ trasasthàvara÷arãreùu pravçttiþ svà÷rayavyatiriktà÷rayaguõanimittà pravçttivi÷eùatvàt, para÷vàdigatapravçttivi÷eùavaditi /
na kevalaü ÷arãrasya pravçttivi÷eùo 'nyaguõanimittaþ
bhåtànàmapi tadàrambhakàõàü pravçttivi÷eùo 'nyaguõanibandhana evetyàha /
tadavayavavyåhaliïga
iti /
nendriyàrthayorvinà÷e 'pi j¤ànàvasthànàditi ca samàna iti /
yathà hãndriyàrthayorvinà÷e 'pi j¤ànàvasthànànnendrinayàrthayorguõo j¤ànamevaü bàlyakaumàrayauvanavàrddhakàvasthàsu ÷arãravinà÷e 'pi j¤ànàvasthànànna ÷arãraguõoj¤ànamityarthaþ /
api ca j¤asyecchàdveùanimittatvàdàrambhanivçttyorityatràrambhanivçtti÷abdena na pravçttinivçttitamàtramabhimatamasmàkamapi tu hitàhitapràptiparihàràrthaþ spandavi÷eùaþ /
tamimaü pravçttivi÷eùamavij¤àya tvayà pravçttisàmànyena pratyavasthitamityapratipattiste nigrahasthànamityàha bhàùyakàraþ /
kriyàmàtramiti /
tadvàrtikakàro vyàcaùñe /
anyathà 'bhidhànàccàyuktamiti ÷eùaþ /
syàdetat /
yathoktahetutvàdityàdayo vakùyamàõasåtragatà hetavo bhåtendriyacaitanyapratiùedhe 'pi samànà iti kasmànmanomàtre caitanyaü pratiùidhyate na bhåtendriyama nasamityata àha /
bhåtendriyamanasàmiti ( 429 / 3 ) // 37 // 

_________________________________________________


     NyS_3,2.38: yathoktahetutvàt pàratantryàdakçtàbhyàgamàcca na manasaþ //


yatho--saþ (så. 38) //

yathoktahetutvàditi vyàcaùñe /
icchàdveùaprayatnasukhaduþkhaj¤ànànyàtmano liïgamityata àtmalakùaõàtprabhçti tallakùaõaparãkùàparyavasànaü yàvaduktaü tatsaügçhyate /
atra ca hetu÷abdenecchàdisåtraü susaügçhãtaü bhàvapratyayena hetutvaviùayà parãkùopalakùità /
vàrttikaü yathoktahetutvàditi /
dar÷anaspar÷anàbhyàmekàrthagrahaõàdityevamàdãnàü hetånàmuktahetutvaü tasmàditi yojanà /
tadanena bhàùyagataprabhçtipadàrtho vivçtaþ /
tanvete yathoktà hetavaþ paraiþ pratiùiddhà ityata àha /
apratiùedhàt /
vàïnyàtreõa pratiùiddhà na vastuta ityarthaþ /
dhàraõapreraõavyåhanakriyàsu yathàyogaü ÷arãrendriyàõi paratantràõi bhautikatvàd ghañàdivaditi, mana÷ca paratantraü karaõatvàdvàsyàdivaditi kasyacitprayatnava÷àtpravartante caitanye punaþ svatantràõi syuþ /
tathà ca pàratantryaprasàdhakànumànavirodha
ityarthaþ /
yastu ka÷cidabhyupetavedapràmàõyaþ puruùamacetanaü phalabhàginamabhyupagamya ÷arãràdãnàü caitanyaü rocayate taü prati teùàmacaitanye hetumàha /
akçtàbhyàgamàcca /
upade÷aphalaü hi kartari, kartrapekùitopàyatàbhidhànalakùaõatvàdupade÷asya /
yathà'ha smàtra bhagavठjaiminiþ, ÷àstraphalaü prayoktari tallakùaõatvàditi /
upapàditaü caitadasmàrbhividhirvidhàyaka ityatràntare /
svargakàmo yajeteti ca kartrabhipràyaphalàvagamàd
atraivàtmanepadasmaraõàt ya eva karmaõaþ kartà sa eva tatphalasya bhokteti sarvairàstikapathànusàribhirabhyupeyam /
÷arãràdãnàü caitanye cetanasya svàtantryàtta
eva karmaõaþ kartàraþ, na caiteùàü bhasmasàdbhåtànàmàmuùmikaphala÷àlitàsambhava
ityàtmano 'cetanasya tadbhàgitàbhyupagantavyà,
tathà ca taiþ ÷arãràdibhiþ karma kçtaü puruùeõa bhujyata iti ÷àstrapratikùiptàkçtàbhyàgamakçtanà÷adoùaprasaïgaþ /
acaitanye tu ÷arãràdãnàü dehàdyatiriktasya ca puruùasya caitanye puruùaþ svàtantryàtkartà tatprayojyatayà ÷arãràdãni tatsàdhanànãti tatsàdhanasya svakçtakarmaphalopabhoga iti na ÷àstravyàkopaþ nàpi prekùàvatpravçttivirodha
iti bhàvaþ // 38 // 

_________________________________________________


     NyS_3,2.39: pari÷eùàd yathoktahetåpapatte÷ca //


athàyaü siddhopasaügrahaþ upasaühàra ityarthaþ /
upapattipadàrthavyàkhyànamapratiùedhàditi /
bhàùyaü kàyasyabhedàdvinà÷àditi /
apratisaühitamiti /
pårvedyurarddhakçtànàmaparedyuþ parisamàpanà dçùñà mayàrabdhaü mayaiva parisamàpanãyamiti pratisandhàya, apratisandhàne tu na parisamàpayeyuþ parisamàpane và caitràrabdhamapi maitraþ parisamàpayed
yataþ svayamàrabdhàt paràrabdhamavyàvçttamavi÷iùñaü svasyàpi paratvàdapariniùñhaü ca karmajàtaü syàt /
tathà hi vai÷yastome vai÷ya evàdhikàrã na bràhmaõaràjanyau evaü ràjasåye ràjaiva na bràhmaõavai÷yau evaü somasàdhanake yàge bràhmaõa evàdhikçto na ràjanyavai÷yau ÷ådraka÷cànadhikçta
eveti pariniùñhà sà buddhisaütatimàtre na syàt, kutaþ sallakùaõànàü sarveùàmeva trailokyavailakùaõyena bhedàt anyàpohasàmànyasya ca vyàvartitatvàdityarthaþ /
apratisaühitatve hetumàha /
smaraõàbhàvàditi // 39 // 

_________________________________________________


     NyS_3,2.40: smaraõaü tvàtmano j¤asvàbhàvyàt //


trikàlavyàpinã j¤àna÷aktireva j¤asvàbhàvyaü taccàkà÷àdibhyo vyàvçttaü trikàlavyàpi svaråpamevàtmanaþ // 40 // 

_________________________________________________


     NyS_3,2.41: praõidhànanibandhàbhyàsaliïgalakùaõasàdç÷yaparigrahà÷rayà÷ritasambandhànantaryaviyogaikakàryavirodhàti÷ayapràptivyavadhànasukhaduþkhecchàdveùabhayorthitvakriyàràgadharmàdharmanimittebhyaþ //


smçtihetånàmayaugapadyàdityetatsiühàvalokitanyàyena pçcchatyanantarasåtramavatàrayituü smçtihetånàmiti /
tàtparyàbhidhànapuraþ saraü såtramavatàrayati /
smçtikàraõànàmiti ( 430 / 1 ) /
praõi--bhyaþ (såtra. 41) //

bhàùyaü susmårùayà manaso dhàraõamiti /
teùu teùu viùayeùu prasaktastha manasastato nivàraõamityathaþ /
susmårùitaliïgànucintanaü và sàkùàdvà dhàraõaü talliïge và prayatna
ityarthaþ /
nibandhaþ khalviti /
yathà atraiva pramàõadayo  'rthà ekagranthopàttà anyonyasmçtihetavaþ /
ànupårvyà và /
yathà pramàõapadàrthaü smçtvà prameyaü smarati /
itarathà và /
yathà nigrahasthànànàü pramàõànàü smçtvà prameyaü smarati /
nibandhasya vyàkhyànàntaramàha /
dhàraõeti /
dhàraõà÷àkhaü jaigãùavyàdiproktaü tatkçtà j¤àteùveva vastuùu nàóãcakrahçtpuõóarãkakaõñhakåpanàsàgratà lulalàñabrahmarandhràdiùu smartavyànàü bãja
(råpa) saüsthànàstràbharaõabhçtàü ca devatànàmupavikùepaþ samàropaþ tathà tatra devatàþ samàropitàstàstattadavayavagrahaõàt smaryanta ityarthaþ /
abhyàsajanitaþ saüskàra àtmaguõo 'tràbhyàsa÷abdenocyate /
tena àdarapratyayàvapi saügçhãtau bhavataþ /
tayorapyabhyàsavatsaüskàràdhànadvàreõaiva smçtihetutvàt /
api ca smçtikàraõànàü nàsamàve÷o vivakùitaþ nena saüskàreõa smçtihetånàü sarveùàmeva praõidhànàdãnàü samàve÷a eva /
nibandhàdibhistu yathàyogaü samàve÷àsamàve÷àvåhanãyàviti /
ayatrata
upalabdhaü liïgaü punariti /
saüyogina udàharaõaü dhåmo 'gneriti /
samavàyina udàharaõaü kuóyàdivyavahitàyà goravyavahitapratyakùaü viùàõaü gavà sahàsti viùàõasya samavàye iti samavàyi viùàõamuktam /
na tu tadgavi samavàyi goreva svàvayave viùàõàdau samavàyàt /
ekàrthasamavàyãtyasya ekàrthasya samavàya
ekàrthasamavàyaþ sa yasyàsti sa ekàrthasamavàyãtyarthaþ /
tadetadudàharaõaü yathà pàõiþ pàdasyeti /
ekasya khalvatràvayavinaþ samavàyaþ pàde ca pàõau ca tau pàõipàdàvekàrthasamavàyavantau tatraikenaikàrthasamavàyavatà pratyakùeõàpratyakùa ekaþ smaryata iti /
yadà tvekasminnerthe samavàya ityarthastadà råpaü spar÷asyetyudàharaõam /
khàbhàvikàvinàbhàvayuktaü liïgaü sàïketikaü tu cihnamiti vi÷eùaþ /
gràmaõãrnàyakaþ /
yadyapi sarvatra praõidhànàdau sambandhaþ saüplavate tathà 'pi praõidhànàdiparihàõyà sambandhàntare gobalãvardanyàyena sambandha÷abdo vartate /
na ca sambandha÷abdena sarvasaügrahàdanarthakamitarapadopàdànamiti vàcyam /
uktamatra bhàùyakçtà 'nyatra vàkyalàghavaü nàdriyàte såtrakàra iti /
÷iùyadhãprasàda÷caivaü bhavati vi÷iùyàbhidhànàditi /
ànantaryàditi /
bràhme hi muhårte prabodhànantaramutthànaü tato måtraü tataþ ÷aucaü tato sukhaprakùàlanadantadhàvanàdãni iti /
viyogàditi ÷okamupalakùayati /
tato 'pi ÷okaviùayasya smarati /
ekakàryàditi /
yathà saptada÷àvaràõàmçddhikàmànàmekaü satraü kàryam /
tatraikaü yajamànaü dçùñvà yajamànàntaraü smarati /
ati÷àyàt yathà brahmacàrã upanayanavidyàvinayàti÷ayotpàdakamàcàryaü smarati /
pràptestu yathà pràrthako (?) yato 'nena miùñamannaü pràptaü pràptavyaü và tamabhãkùõaü smarati /
icchà snehaþ /
sa tu bhràtràdiùu dveùaþ pratikåle dàràdau, tàbhyàmapi ca tadviùayaü smarati /
kriyayà kàryeõetyarthaþ /
dharmàdpava devàbhyàsajanitena dharmeõa jàtiü smarati pårvikàm /
evaü jàtamàtrasya sukhàdisàdhanasmaraõaü dharmàdharmàbhyàü draùñavyam /
nanånmàdàdayo 'pi smçtihetavo lokasiddhàstatkiü te 'pi noktà ityata àha /
nidar÷anamàtraü cedaü smçtihetånàmiti // 41 // 

_________________________________________________


     NyS_3,2.42: karmànavasthàyigrahaõàt //


tadevaü siühàvalokitaü samarthya prakçtàthàmeva buddhau vicàramàrabhate /
anityàyàü ca buddhàviti ( 430 / 9 ) dravyà÷ritatvàdityucyamàne 'pi cakùuràdigatai råpàdibhirvyabhicàro 'ta àha /
vyàpakadravyà÷ritatvàditi /
tathàpyàtmatvàdibhiranekànto 'ta àha jàtimattvesatãti /
tathàpi vibhutvena parimàõenà nekànto 'ta àha /
asmadàdipratyakùatve satãti /
karmàdisantànaviùayà buddhaya à÷utaravinà÷inyaþ /
atra yadi prakà÷akatvàdityucyeta tata àtmanà 'nekànto 'ta àha /
karaõatve satãti /
tathàpi manaþ ÷rotràdibhiranekànto 'ta àha pratyartheti /
ekà buddhirekaviùayà na viùayàntaraviùayà evamanyà api buddhayaþ svaviùayamàtre parvavasitàþ na manaþ÷rotràdi tathà nànàviùayatvàttasyeti /
nanu pratyarthaniyatattvamavyàpakaü yugapadanekàrthasannikarùe sati nànàviùayà 'pyekà buddhirupajàyate 'ta àha /
pratikùaõa karmaõo  'rthasyàpårvasyotpattau satyàü tatkàryàtà buddherayugapadutpattau kàraõakramànuvidhànàtkàryakramasya pratyakùabuddherviùayakàraõatvàt /
ekaika÷càsau viùayaþ kramotpàdavànkàraõamiti kramavatãnàü buddhãnàü sarvàsàmeva siddhaü pratyarthaikàniyatatvam /
niyama÷ca tajjàtãyakarmàntaràpekhayà na tu dravyàpekùayà, tena karmabuddherdravyàdiviùayatve 'pi pratyarthaniyamàvirodhaþ /
pratyarthaniyatatvavi÷eùaõayogàcca pràgàtmanà 'naikàntikatvà÷aïkàyàü karaõatvaü vi÷eùaõamiti /
prayogàntaramàha /
atha veti /
sukhatvàdibhiranaikàntikatvaü mà bhåtada uktaü guõatvesatãti ( 431 / 1) /
råpàdibhirvyabhicàranivçttyarthamuktamabàhyeti /
avasthitagrahaõe 'pi pratyakùanivçtterdhvaüsinãti /
yadyapi ÷akyaü vaktuü spar÷àdibuddhirekaiva tàvantaü kàlamavasthità vyavadhànàdinàr 'thasannikarùavinà÷àdvinaïkùyati,
nimittakàraõavinà÷o 'pi kàryavinà÷aheturdçùño 'pekùàbuddhivinà÷àd dvitvavinà÷avaditi tathà 'pi kùaõikatve hetvantaràdeva siddhe buddhãnàmabhyuccayamàtratayaitad
draùñavyam /
tathà hi kùaõavidhvaüsivastuviùayabuddhikùaõikatvasamarthanenaiva sthàyivastuviùayabuddhikùaõikatvasamarthanamapi såcitam /
sthiragocarà buddhayaþ kùaõikàþ
buddhitvàtkarmàdibuddhivaditi /
buddhireva smartrã grahãtrã cetyàtmabhàvaü buddhàvàropya ÷aïktate /
smçteravatiùñhata iti cediti /
niràkaroti /
nàta eveti /
na hi buddhiþ smartrã yena tadabhàve smçtirnotpadyeta, api tvàtmà,
sa ca nityaþ, buddhisadbhàvastu smçtivirodhãtyarthaþ /
atha yadi buddhirnàsti kutastarhi smçtirutpadyate na hyakàraõaü kàryaü bhavati /
na càtmamàtraü kàraõaü mà bhådàtmano nityatvena smçtyutpàdo 'pi nityaþ tasmàtsmçtyutpàdo 'pi liïgaü buddhyavasthàna ityata àha /
anyata÷ca tadbhàvàditi /
syàdetat/buddhijaþ saüskàra÷cetsmçtiheturatha yàvatsaüskàraü smçtiþ syàdata àha /
tata /
praõidhànàdãti /
na saüskàro 'stãtyetàvatà smçtirapi tu tatprabodhàt /
prabodha÷ca kàdàcitkaþ kàdàcitkatvàt praõidhànàderityarthaþ // 42 // 

_________________________________________________


     NyS_3,2.43: avyaktagrahaõamanavasthàyitvàd vidyutsaüpàte råpàvyaktagrahaõavat //


buddhisthairyavàdyàha /
yadyanavasthàyinãti // 43 // 

_________________________________________________


     NyS_3,2.44: hetåpàdànàt pratiùeddhavyàbhyanuj¤à //


dåùayati /
na virodhàditi /
( 432 / 5 ) buddhimàtrasya sthàyitvaü pratij¤àya vidyutsaüpàtajàtàyà ghañàdibuddheranavasthàyitvàbhidhànaü viruddhamityarthaþ /
avyaktagrahaõasyànyathàsiddhatvaü càha /
avyaktagrahaõasyeti /
dharmigrahaõahetorbhedàt /
avyakta÷ca yo dharmigrahaõe hetuþ sàmànyamàtravantaü dharmiõaü gçhõàti tadva÷àdavyaktagrahaõaü yastu sàmànyavi÷eùavantaü tadva÷àdvyaktagrahaõamityarthaþ /
dharmiõaü tvanà÷ritya sve viùaye grahaõànàü tadasambhavàt vyaktatvàdityarthaþ /
dharmiõamanà÷rityetyavidvàn
÷aïkate /
lokavirodha iti cediti /
dharmigrahaõamà÷ritya niràkaroti /
nànyatheti /
doùàntaramàha /
anaikàntikatvàcceti /
vàrttikavyàkhyànenaiva bhàùyavyàkhyà // 44 // 

_________________________________________________


     NyS_3,2.45: na pradãpàrciþsaütatyabhivyaktagrahaõavat tadgrahaõam //

     NyS_3,2.46: dravye svaguõaparaguõopalabdheþ saü÷ayaþ //


÷arãreti(433/9) /
pårvaü hi bhåtendriyamanasàü caitanyaü sàkùànniràkçtamupakùepàttu ÷arãrasya,
saüprati tu ÷arãrasyaiva sàkùàccaitanyaü nirasyata iti tàtparyabhedàdapunaruktam /
vastutastu paunaruktyaparihàraü bhàùyakàraþ prakàràntareõa prakaraõànte vakùyati /
tadguõatvaü tatropalabdhyà sidhyati /
abàdhitayeti ÷eùaþ // 44-45 // 

_________________________________________________


     NyS_3,2.47: yàvaccharãrabhàvitvàdråpàdãnàm //


na kàraõànucchedàt--cetanàyàþ,
÷arãramasyàþ kàraõaü taccànucchinnaü, saüskàrasya tu kàraõasyoccheda iti draùñavyam // 47 // 

_________________________________________________


     NyS_3,2.48: na pàkajaguõàntarotpatteþ //


tacca na, pàkajaguõàntarotpatteriti /
nàtyantikaþ paramàõau và piñhare và råpàbhàva
ityarthaþ // 48 // 

_________________________________________________


     NyS_3,2.49: pratidvandvisiddheþ pàkajànàmapratiùedhaþ //


tadevamàtyantikànàtyantikatvaü vaidharmyamutkvà sapratidvandvitvàsapratidvandvitvaü vaidharmyàntaramàha ita÷ca /
pratidvandvisiddheþ pàkajànàm(435/8) tadvyabhicàrodbhàvanena caitanyasya yàvaccharãrabhàvitvàpratiùedhaþ
//  49 // 

_________________________________________________


     NyS_3,2.50: ÷arãravyàpitvàt //


pratyayavyavasthàprasaïgàt /
(436/3) yathà devadattasya j¤ànaü na yaj¤adattaþ pratisaüdhatte kiü tu devadatta eveti vyavasthà evamekasmin
÷arãre avayavàntaraj¤ànamavayavino và j¤ànaü na pratisaüdhatte ityarthaþ // 50 // 

_________________________________________________


     NyS_3,2.51: na ke÷anakhàdiùvanupalabdheþ //


dçùñàntasåtramiti /
na karacaraõàdaya÷cetanàþ ÷arãràvayavatvàt ke÷anakhàdivàditi dçùñàntàrthaü såtramityarthaþ // 51 // 

_________________________________________________


     NyS_3,2.52: tvakparyantatvàccharãrasya ke÷anakhàdiùvaprasaïgaþ //


tvakparyantatvàditi /
÷arãràvayavatvaü ke÷anakhàdãnàü heturasiddhaþ indriyà÷rayatvaü ÷arãralakùaõaü, tadyatra ÷arãraü samavetaü tenendriyà÷rayeõàva÷yaü bhavitavyam /
tvakparyanta÷càvayavasamåhastathà,
na tu ke÷anakhàdayastàdç÷à iti na ÷arãràvayavà ityarthaþ // 52 // 

_________________________________________________


     NyS_3,2.53: ÷arãraguõavaidharmyàt //

     NyS_3,2.54: na råpàdãnàmitaretaravaidharmyàt // 

     NyS_3,2.55: ainrdiyakatvàd råpàdãnàmapratiùedhaþ //


råpàdãnàü tvitaretaravaidharmyamananusaühitaü ca--÷arãraguõatvenànanvitamityarthaþ /
na hi yeùàü càkùuùatvaràsanatvàdiråpavaidharmyayogaste na ÷arãraguõà iti dçùñam /
avyàvçttaü ca ÷arãraguõànàü tàdç÷avaidharmyadar÷anàt /
tasmàda÷arãraguõatvànvayavyatirekàbhàvàdvaidharmyamàtrametat /
bàhyakaraõapratyakùàpratyakùa÷arãraguõavaidharmyaü mànasapratyakùatvamanvayavyatireki tu cetanàyàþ ÷arãraguõatvasàdhanaü na bhavati /
api tu tadanyaguõatvasàdhanamityarthaþ /
vi÷eùapratiùedhasya ÷eùàbhyanuj¤àhetutvàditi /
ye hetava iti(437/2)bahuvacanaü hetvekade÷avivakùayà /
na ÷arãraguõa÷cetanà ayàvaddravyabhàvitvàdityucyamàne saüskàreõànekànta ityata uktaü nimittàntaràbhàva
iti /
tathà 'pi pàkajena guõenànekànta ityatauktaü virodhiguõàdar÷ane ceti /
÷arãravyàpitvàditi /
na sàdhanamiti /
prasaïgo hi na sàdhanaü hetobhàvàt /
yathàhurasti prasaïgo na prasaïgasàdhanamiti /
bàhyakaraõàpratyakùatvàditi /
na ca gurutvàdibhiranekàntaþ /
teùàü khalvapratyakùatvameva /
na tu bàhyakaraõapratyakùatvamiti bhàvaþ // 55 // 

_________________________________________________


     NyS_3,2.56: j¤ànàyaugapadyàdekaü manaþ //


manaþsvaråpaparãkùàyàü bhàùyavàrttike nigadenaiva vyàkhyàte // 56 // 

_________________________________________________


     NyS_3,2.57: na yugapadanekakriyopalabdheþ //

saüsthàpanaü sthànam 
//  57 // 

_________________________________________________


     NyS_3,2.58: alàtacakradar÷anavat tadupalabdhirà÷usaücàràt //


     NyS_3,2.59: yathoktahetutvàccàõu //


     NyS_3,2.60: pårvakçtaphalànubandhàttadutpattiþ //


manasi vicàryamàõe kaþ sambandhaþ ÷arãrotpattinimittavicàrasyetyata
àha /
manasaþ khalviti /
(438/10)mana evàdhikaraõavicàreõàpi parãkùyata iti nàsambandhaþ ÷arãrotpattinimittavicàrasya /
parita ãkùà parãkùà sà ca svaråpata÷ca sambandhita÷ca, ÷arãraü ca manaþsambandhi tadadhikaraõatvànmanasaþ
tasmànmanasa eva parãkùà yà ÷arãrasyetyarthaþ /
utpattisamakàlamiti /
(439/1) samamiva samam /
utpattyanantaramityarthaþ /
ka evamàha na dadàtãti /
yadi samagraü bhavati tata utpattyanantaraü dàsyatyevatyarthaþ /
vipacyamànaþ karmà÷aya iti /
svaphalaü bhojayannityarthaþ /
yàni và pràõyantaràõi tasya karmaõaþ samànopabhogànãti /
tadyathà kiünaratvanirvarttanãyaü karma strãpuüsabhogyaü strãpuüsayoranyatarakarmapratibandhe phalaü na dadàtãti /
yàni pràõyantaràõi snehaviùayà bhràtràdayastasya karmaõo bhàgãnãti /
karmaphalànàmannàdyà÷vagràmàdãnàü bhàgitvàtkarmabhàgãnãtyucyante teùàü pràõipanàü karmabhirabhàgyàdi÷abdavàcyaiþ pratibandhàditi /
tasya và karmaõaþ sahakàridharmàdharmalakùaõaü nimittaü nàstãti /
ayamarthaþ /
dçùñànàü sevàdikarmaõàü vyabhicàràdgràmàdilàbhe 'dçùñaü kàraõaü kalpanãyam /
yathàhuþ/ ... taccaiva tatra kàraõaü ÷abda÷ceti ... 
dçùñaü sevàdica kàraõam /
÷abda÷ceti viùayiõà tadviùayamadçùñamupalakùayati /
te ca gràmàdayastasmàdadçùñàdupajàyamànà antarà vighnanà÷àya devatànamaskàràdijanitamapi dharmamapekùante, tasmàt pràrabhavãyena dharmeõa svaphalanirvarttanàya dharmàntaraü sahakàryapekùyate,
sahakàriõàü ca vaicitryàtpratibandhàpagamahetorapi sahakàritvàvirodhaþ /
tena karmaõaþ sahakàrinimittàbhàvàtpratibaddhamadçùñaü phalaü na janayatãtyarthaþ /
tasya và karmaõaþ sahakàriõaþ kàraõasya garãyasà karmàntareõa pratibandhàtphalasyànàrambhaþ /
evaü svakarmaõàü sahakàrinimittàbhàvapratibandhàvutkvà samànopabhogasattvàntarakarmaõàmapi sahakàrinimittàbhàvapratibandhau dar÷ayati /
sattvàntarakarmaõàü ceti /
råpàdimattvàdityucyamàneparamàõubhiranekàntaþ syàdata àha /
bàhyakaraõagràhyatve satãti /
indriyagràhyatve satãtyetàvataiva siddhe indriyagràhyarà÷erbàhyakaraõagràhyaü rà÷yantaramityetàvanmàtravivakùayà bàhyakaraõagràhyatve satãtyuktam // 58-60 // 

_________________________________________________


     NyS_3,2.61: bhåtebhyo mårtyupàdànavat tadupàdànam //

     NyS_3,2.62: na sàdhyasamatvàt //


sikatàdidçùñàntasya sàdhyasamatayaiva puruùàrthakriyàpasàmarthyàdityasya hetoranaikàntikatvodbhàvanamapi pratyuktam /
sikatàdãnàmapi kathaü citpuruùàrthahetutvàttatsargaþ puruùaguõapårvaka
ityuktam //  62 // 


_________________________________________________


     NyS_3,2.63: notpattinimittatvànmàtàpitroþ //


mà bhådvà puruùaguõapårvakatvaü sikatàdisargasya, tathà 'pi ÷arãrasyotpattyàdi paribhàvayantaþ sikatàdibhyo vaiùamyaü vãkùamàõàstadvilakùaõkàrakaõatvameva pratiùadyàmahe tathà ca sidhyati puruùaguõanimittatetyàha /
viùama÷càyamupanyàsa iti /
(440/16) nanu màtàpitarau na sàkùàt ÷arãrotpattau kàraõamityata àha màtàpitç÷abdena lohitaretasã iti /
anubhavanãye iti bhavyageyàdipàñhatkartari kçtyaþ // 63 // 

_________________________________________________


     NyS_3,2.64: tathàhàrasya //


ito 'pi vaiùamyamityàha /
tathàhàrasya (så. 64) //

pårvasåtrapratãkena pårayati /
utpattinimittatvàditi prakçtam /
kalalarakaõóamàüsape÷yàdayo lohitaretasoþ ÷arãràrambhakayoþ pariõàmabhedàþ // 64 // 

_________________________________________________


     NyS_3,2.65: pràptau càniyamàt //


pràptau--t (så. 65) //

dampatyoþ saüyogaþ pràptiþ tasyàmaniyamaþ ÷arãrotpàdasya,
tasmàd dçùñasya vyabhicàràdasti tadadçùñaü yataþ ÷arãrasarga ityarthaþ // 65 //


_________________________________________________


     NyS_3,2.66: ÷arãrotpattinimittavat saüyogotpattinimittaü karma //


pàr÷vasthaþ ÷aïkate /
sarvàtmabhiriti /
nanu yadãyenàdçùñena yaccharãramupàttaü tattasyaiva bhogàyatanaü nàniyama ityata àha /
na ca puruùagata iti /
àtmamanaþsannikarùajau hi dharmàdharmau, sannikarùa÷ca manasaþ sarvàtmabhiþ sàdhàraõa iti sarveùàmeva dharmàdharmau,
na punaþ kaspaya cidevàsàdhàraõàvityarthaþ /
asyottaraü ÷arãreti /
uktenaivàbhipràyeõa ÷aïkate tatsthatà ekapuruùasthatà kuta iti cet /
uttaramàn svasaüyogeti /
punaþ pçcchati saüyoge kçto niyama iti /
(442/1) yathaivaikenàtmanà manaþsaüyuktamevamàtmàntarairapi /
evaü yathaikena manasà saüyuktaü evamanontaraipãti nàtmamanaþsannikarùe 'sti vi÷eùa ityarthaþ /
uttaraü na manoniyamahetutvàditi /
adçùña (niyama) nibandhano hi manoniyamaþ
manoniyamanibandhana÷càdçùñaniyamaþ /
anàditvàcca bãjàïkuravadanyonyà÷rayo na kùatimàvahatãtyarthaþ
//  66 // 

_________________________________________________


     NyS_3,2.67: etena niyamaþ pratyuktaþ //

tadevamàtmaguõanibandhane ÷arãrasarge vyàvasthà dar÷ità /
ye tu menire na karmanibandhanaþ ÷arãrasargo 'pi tu prakçtyàdinibandhanaþ /
prakçtayo hi svayameva dharmàdharmaråpanimittànapekùàþ sattvaraja stamastayà pravçtti÷ãlàþ sva sva vikàramàrabhante, pratibandhàpagamamàtre tu dharmàdharmàvapekùante tadyathà kçùavilaþ kedàràdàü pårõàtkedàràntaramapårõamàpiplàvayiùuraùàü setumàtraü kedàramàplàvayanti /
evamàplàvayanti prakçtayo 'pi vikàràniti /
yathàhuþ 'nimittamaprayojakaü prakçtãnàmàvaraõabhedastu tataþ kùetrikavaditi /
tàn pratayàha /
etenàniyamaþ pratyuktaþ (så. 67) /
etena karmasàpekùàõàü bhåtànàü ÷arãrasarge aniyamàbhidhànena tannirapekùàõàü vyatirekamukhenàniyamaþ pratyuktaþ /
niyamo vyàptiþ sàdhàraõavigrahavattvaü sarvàtmanàm /
aniyamastvavyàptiþ kasya cidàtmana kiü ciccharãraü kasyacit kiüciditi /
prakçtinibandhane hi ÷arãrasarge tasyà ekatvàt sarvàtmasàdhàraõyàcca na ÷arãràõàmastyasàdhàraõye hetuþ /
bhåtagrahaõaü tu prakçtyupalakùaõàrthaü na kevalamakarmanimitte ÷arãrasarge sàdhàraõavigrahavattvaü doùaþ
api tu mokùo 'pi na syàditi dar÷ayituü svapakùe mokùamupapàdayati /
upapanna÷ceti /
sàükhyapakùe tu na mokùaþ syàditi dar÷ayati /
karmanirapekùeùviti // 67 // 

_________________________________________________


     NyS_3,2.68: tadadçùñakàritamiticet punastatprasaïgopavarge //


÷aïkate /
tadadçùñakàritamiti cediti upabhogva÷abdàdyadar÷anaü prakçtipuruùabhedàdar÷anaü và 'dçùñamucyate /
tatkàritamityarthaþ /
niràkaroti etasminniti /
(443/4) yathà pràgadar÷anamevaü nirodhasamàdheþ pa÷càdapyadar÷anamityapravçkto 'pi punaþ saüsaredityarthaþ /
÷aïkàmutthàpya dåùayati /
caritàrthaceti /
nanu na ÷abdàdyupabhogaü puruùàrthaü bråmo yena caritàrthatà syàt /
api tu puruùabhedadar÷anaü taccàdyàpi na bhavatãtyàrabhate ÷arãramiti de÷ayati /
puruùàrthena ca hetuneti /
co 'vadhàraõe puruùàrthenaivetyarthaþ /
pariharati /
tasya--càkaraõàditi /
castvarthe /
de÷yanivçttau /
yadarthaü ÷arãràõyàrabhate tanna kçtamanyattu kçtamitikiü kena saügatamityarthaþ /
÷aïkate didçkùàvi÷eùa iti /
dar÷anaü hi na¤à paryudastamatastanmålàü didçkùàü bråte sà càpavarge nàsti tasmànnàpavçktaþ saüsaratãtyarthaþ /
niràkaroti na pràgiti /
etaduktaü bhavati /
didçkùà hi buddhyà÷rayà nàsatyàü buddhàvasti prakçtipariõàma÷ca buddhistathà ca satyàü didçkùàyàü buddhiþ buddhau satyàü didçkùeti parasparà÷rayaprasaïgaþ /
na cànàdità parihàraþ, sçùñyàdau dvayorabhàvàt /
asmàkaü tu pralayasamaye dharmàdharmasaüskçto 'styàtmà mana÷ceti vi÷eùaþ /
satkàryamàdàya ÷aïkate /
sarva÷aktimattvàditi /
niràkaroti /
nàpavargàbhàvaprasaïgàditi /
(444/3) ÷liùñaü vibhajate didçkùàvannànàtvadar÷anamapyastãti /
na tadarthaü prakçte pravçttiþ tathà ca na saüsàrastapradhvaüsa÷càpavargàbhàvànnàstãtyapavargàbhàva
ityarthaþ /
etadeva sphuñayati /
vidyamàne ca nànàtvadar÷ane tadarthaü pradhànasya prayuktirayuktà tataþ saüsàràbhàvàttatpradhvaüso 'pavargo na syàditi bhàvaþ /
tamevàpavargàbhàvaü tadvirodhisaüsàrasattve dar÷ayati /
yadà ca nànàtvadar÷anamiti /
nidànànucchede nidànino noccheda ityarthaþ /
punarvikalpaü dar÷ayati /
aj¤ànamadar÷anamiti ceti /
vivekaj¤ànàbhàvasya tulyatvàdityarthaþ /
÷eùamatirohitàrthamiti /
apare tvàrhatà adçùñaü paramàõuguõaü varõayanti /
pàrthivànàmaõånàü manasa÷ca svaguõaprayuktaü taccharãramàvi÷ati /
tacca svakàdevàdçùñàtpudgalasya sukhaduþkhopabhogaü sàdhayati /
na tu pudgalaspaya dharmo 'dçùñamiti /
sàükhyavatteùàmapi punastatprasaïgo 'pavarge /
etadupapàdayati /
paramàõuguõasyeti // 68 // 

_________________________________________________


     NyS_3,2.69: manaþkarmanimittatvàcca saüyogànucchedaþ //


api càsmin dar÷ane pràyaõaü na syàdityàha /
manaþ karmanimittattvàditi // 69 // asmaddar÷ane tåpapadyate pràyaõamityàha /
vartamàna÷arãràrambhakakarmà÷ayakùaye tu bhaviùyaddehàntaràrambhakakarmà÷ayàntaràdapasarpaõaü manasa iti yuktaü pràyaõam /
ubhayaheturiti /
upasarpaõàpasarpaõaheturityarthaþ // 69 // 

_________________________________________________


     NyS_3,2.70: nityatvaprasaïga÷ca pràyaõànupapatteþ //


nanu bhavatu saüyogànucchedaþ kiü nobàdhyataityata àha /
÷arãrasya nityatvaprasaïga÷ca pràyaõànupapatteþ /
saüyogàvyucchedàdityarthaþ /
nanu sadakàraõaü nityamiti kathaü sakàraõa ÷arãre nityaü bhavedityata àha /
nityatvaprasaïga
iti pràyaõànupattiü bråmaþ /
vinà÷ànupapattirityarthaþ /
yàdçcchike akàraõake /
pràyaõabhedo na syàt /
dçùña÷ca pràyaõabhedaþ ka÷cidgarbhasya eva praiti ka÷cijjàtamàtraþ ka÷citkumàraka ityàdiriti akàraõasya nityaü sattvamasattvaü và syàt /
gaganavattatkusumavadityarthaþ // 70 // 

_________________________________________________


     NyS_3,2.71: aõu÷yàmatànityatvavadetat syàt //


akàraõatvàdityasya hetoranaikàntikatvena pratyavatiùñhate /

aõu÷yàmatàvaditi // 71 // 

_________________________________________________


     NyS_3,2.72: nàkçtàbhyàgamaprasaïgàt //


niràkaroti /

etacca neti (446/2) /
pramàõenàviùayãkçtamakçtam pratyuta pratyakùàgamaviruddhamiti yàvat /
tasyàbhyàgapro 'bhyupagamastatprasaïgàdityarthaþ /
na ca paramàõu÷yàmatàpyakàraõà pàrthivaråpatvàt
lohitàdiråpavadityanumànena tasyàpi pàkajatvàbhyupagamàditi bhàvaþ/yathà ÷ruti và såtràrthaþ /
akçtasya karmaõaþ phalopabhogaprasaïgàditi /
yathà khalu paramàõuguõa eva nityaþ ÷arãràdyàrambhakastathà 'sau nityatvànna kena cit kriyate /
tasyàkçtasyaiva phalaü puruùairupabhujyate tata÷càyamàstikànàü vihitaniùiddhapravçttinivçttinicayo 'narthakaþ ÷àstrapraõayanaü càpyanarthakaü bhavediti bhàvaþ /
etaccàtivistçtaü bhàùye /
tasyàrtho nigadavyàkhyàtaþ
//  72 // 


iti ÷rãvàcaspatimi÷raviracitàyàü nyàyavàrtikatàtparyañãkàyàü


tçtãyo 'dhyàyaþ samàptaþ //


atra tçtãye 'dhyàye prathame ànhike 75 såtràõi, dvitãye ca 73 såtràõi iti àdita àrabhya militavà 148 såtràõi /
3 a0 1 ànhike 9 prakaraõàni, 3 ànhike 9 prakaraõàni /
militvà 16 prakaraõàni /
àditaþ 42 prakaraõàni /




****************************************************************************





caturthàdhyàyasyàdyamàhnikam //

     NyS_4,1.1: pravçttiryathoktà //


atha manaþ parãkùànantaramudde÷alakùaõakramànurodhena pravçttiþ parãkùituü yuktà, sà kasmànna parãkùyata iti ÷aïkàniràkaraõàya såtramityàha /
manaso 'nantaramiti /
( 446/3 ) pravçttiryathoktà (så.1) //

asya ÷eùastathà parãkùità yathà lakùità tathà parãkùitetyarthaþ /
pçcchati kiü punariti /
prameyamàtmàdi manontaü parãkùitaü, na punaþ pravçtteþ svaråpaü và kàryaü và parãkùitàmiti bhàvaþ /
uttaram /
yàvaddharmàdharmà÷rayamiti /
ekadravyetyekasminnevàtmani varttataityarthaþ /
avasthità na tu buddhyàdivadà÷utaravinà÷inãtyarthaþ /
àtmasamavàyàditi /
kàryatve satãti draùñavyaü vi÷eùaõam /
tena na sàmànyavi÷eùàbhyàü vyabhicàraþ /
pràyaõàdãtyàdi÷abdena sukhàdikùayo 'pavarga÷ca gçhyate /
saüsàràpavargahetubhåtàtmasadbhàvàsadbhàvàbhyàmiti ÷eùaþ /
evamàdyuktamiti /
àdigrahaõenàtmasamavetà pravçttirna tu pçthivyàdyà÷rayeti dar÷ayati // 1 // 

_________________________________________________


     NyS_4,1.2: tathà doùàþ //


pravçtteranantaràstarhi doùàþ parãkùyantàmityata àha /
tathà doùàþ
(så. 2) //

uktà iti ÷eùaþ /
pravçttitulyatayà pravçtiparãkùayaiva tàvaddoùàõàü sattvaü parãkùitamityarthaþ /
kàryaråpapravçttitulyatàmàha buddhisamànà÷rayatvàditi /
abhãùñaviùayànucintanaprabhavàþ khalvime doùà nànucintanabuddhivyadhikaraõà bhavitumarhanti, tathà sati caitrasyàbhãùñaviùayànucintane maitrasya ràgaþ pravartteta /
tasmàdbuddhisamànà÷rayatvàdàtmaguõàþ
àtmaguõatvàcca kàryapravçttitulyatayà pravçttiparãkùayaiva ttàvaddoùàþ parãkùità ityarthaþ /
idaü ca pravçttitulyatvamaparaü doùàõàmityàha /
saüsàrasyànàditvàditi /
etaccoktaü vãtaràgajanmàdar÷anàdityanena /
tathodde÷aparãkùàpareõa dvitãyasåtreõa yatteùàü doùàõàü parãkùitaü tadàha /
samyagj¤ànà cceti /
syàdetat /
guõatvesatyàtmaguõà iti siddhyati tadeva tu kuta ityata àha /
kàryatvesatãti /
( 440/1 ) indriyàntaraü mana iti mànasapratyakùai÷càtmatvasukhatvàdibhiranaikàntitvaü mà bhådata uktaü kàryatve satãti vi÷eùaõam /
acàkùuùapratyakùatvàdityatràpi kàryatve satãti vi÷eùaõamanuùa¤janãyam // 2 // 

_________________________________________________


     NyS_4,1.3: tat trairà÷yaü ràgadveùamohàrthàntarabhàvàt //

     NyS_4,1.4: naikapratyanãkabhàvàt //


tadevaü bahu parãkùitaü doùàõàü,
yattu kiü ciddoùàõàmaparãkùitamasti tatparãkùitumupakramate /
prarvatanàlakùaõà ityuktaü tathà ca mànàdaya
iti /
ràgadveùamohà eva doùà na ca mànàdayasteùvantarbhavanti buddhivyapade÷abhedàt /
pravarttanàlakùaõatvaü tu teùàmapyasti tasmàdativyàpakatvànna lakùaõametadyuktaü yuktatve và lakùaõasåtre mànàdayo 'pi doùavatpañhanãyà iti pårvapakùaþ /
siddhàntavàdyàha nopasaükhyàyante saügçhãtatvàditi /
ràgadveùamohànàü sàmànyatrayàõàü kàmàdayo vi÷eùàstathà copapanno buddhivyapade÷abhedaþ saïgraha÷ceti bhàvaþ /
asvavastvàdànecchà svàmidànapårvikà spçhà /
punarbhavapràrthanà tçùõàhetubhåtà pravçttidvàreõa punarbhavapratisaüdhànasyeti /
pramàõaviruddheti/(449/1) anyàyenetyarthaþ /
parasya j¤àtermamàpyetaditi buddhirabhinive÷aþ
tatpratiùedhàbhipràpayo j¤ànipi÷àcasyerùyetyucyate /
amarùalakùaõo dveùa iti /
( 450/1 ) nanu kçtàpakàrasya yà asahiùõutà so 'marùa iti dveùasyaiva vi÷eùa ityuktaü kathaü dveùasàmànyamucyata
ityata àha /
asahiùõutà duþkhasya duþkha sàdhanànàü ceti /
mithyàpratipattilakùaõo moha iti /
saü÷ayopi hi yathàbasthite padàrthe ayathàbhàvapratipatti bhavati, vyavasthitaü hi vastu avayavasthitatayà gçhõàti saü÷ayaþ evaü paõóitamànino mãmàüsakadurduråóhasyàbhimàna iti // 3-4 // 


_________________________________________________


     NyS_4,1.5: vyabhicàràdahetuþ //


ekiyonayo hi råpàdayo na caiùàmekatvaü, yadi punastatra råpàdãnàü parasparabhedasiddhaye ka÷citkàraõabheda àsthãyate sa ràgàdiùvapi samàna iti bhàvaþ /
àryapraj¤eti bhàùyam /
àràttattvàdyàtà àryà /
àryà càsaupraj¤à ceti àryapraj¤à /
samyagbodhaþ sambodhaþ // 5 // 

_________________________________________________



     NyS_4,1.6: teùàü mohaþ pàpãyàn nàmåóhasyetarotpatteþ //


nàsati nidànocchede nidàninàmuccheda iti--ràgadveùayornidàninorucchedàya tannidànatvaü mohasya dar÷ayati sati càrthàntaratva
iti /
teùàü mohaþ pàpãyàn kutaþ nàmåóhasyetarotpatteþ // 6 // amåóhasyetarotpattirna bhavati yata ityatràrthe nàmåóhasyetarotpatterityuktam /
mohàdviùayasya sukhasàdhanatvànusmçtiþ
duþkhasàdhanatànusmçti÷ca saïkalpaþ /
ra¤janãyàþ kopanãyà iti kartari kçtyo bhavyageyàdipàñhàt /
vàrtikaü måóhomuhyatãti /
(451/3) måóha iti mohavàsanàvàn /
bhavatu nidànocchedàducchedo nidàninaþ nidànasya kuta uccheda ityata àha /
tatvaj¤ànàcceti /
pratipakùàbhyàsànnidànoccheda
ityarthaþ // 6 //

_________________________________________________


     NyS_4,1.7: nimittanaimittakabhàvàdarthàntarabhàvo doùebhyaþ //

     NyS_4,1.8 // doùanimittitvàditi hetoraprayojakatvamàha /


na doùalakùaõàvarodhàditi /
tathàbhàvastajjãtàyatvamatathàbhàvo 'tajjàtãyatvam //  7-8 // 

_________________________________________________


     NyS_4,1.9: nimittanaimittakopapatte÷ca tulyajàtãyànàmapratiùedhaþ //


anaikàntikatvamàha /

nimittanaimittikopapatte÷ceti // 9 // 

_________________________________________________


     NyS_4,1.10: àtmanityatve pretyabhàvasiddhiþ //


utpàdocchedau pretyabhàvo na càtmano nityasya tau staþ tasmàdasmin dar÷ane na yuktaþ pretyabhàvaþ /
vainà÷ikànàü tu sattvotpàdanirodhàbhyàü yuktaþ pretyabhàvaþ /
pretyeti lyab mukhaü vyàdàya svapitãtivad draùñavyaþ /
tathà ca bhåtvà pràyaõamiti bhavanapràyaõayoþ samànakartçkatvamapyupapannamiti pårvapakùaþ /
pårvàbhyastasåtre àtmanityatvavyavasthàpanàt sattvotpàdocchede ca kçtahànàkçtàbhyàgamadoùeõàbhyudayaniþ÷reyasàrthamapravçttiþ
çùyupade÷ànarthakyaprasaïga÷ca svadehendriyabuddhisaüvedanàsambandhotpàdavipanà÷au nityasyàtmano janmapràyaõe tathà copapannaþ pretyabhàva iti siddhàntaþ // 10 // 

_________________________________________________


     NyS_4,1.11: vyaktàd vyaktànàü pratyakùapràmàõyàt //

     NyS_4,1.12: na ghañàd ghañàniùpatteþ //

     NyS_4,1.13: vyaktàd ghañaniùpatterapratiùedhaþ //


pretyabhàvavicàraprastàvenedamaparaü vicàrayati /
yeyaü pretayotpattirnàma sà kathamiti cet /
atra hi pràvàdukànàü nànàvidhà vipratipattayaþ santi /
tatràbhimataü tàvatpakùaü gçhõàti /
vyaktàditi /
agre vipratipattãrnivàrayiùyati /
÷arãrendriyaviùayopakaraõàdhàramiti ekavadbhàvena napuüsakatvam /
pratyakùagçhãtasambandhaprabhavamanumànaü pratyakùepyupadi÷ati pratayakùamålakatvàditi /
nanu bhavatu ÷arãraü pçthivyàdi ca vyaktaü mahattvànekadravyavattvaråpavi÷eùebhyaþ tanmålakàraõaü paramàõavaþ kathaü vyaktà ityata àha /
tatsàmànyàditi /
råpàdimatsàmagrãpårvakaü gavàdi ÷arãramityarthaþ // 11-13 // 

_________________________________________________


     NyS_4,1.14: abhàvàd bhàvotpattir nànupamçdya pràdurbhàvàt //


ataþ paraü pràvàdukànàü tairthikànàü ca dar÷anànyupanyastàni kàni citpratiùidhyante tatra kàni cidabhyanuj¤àyanta iti ( 454/3 ) tatra tàvadeke pràhurabhàvàdbhàvotpattiþ kutaþ nànanupamçdya pràdurbhàvo yataþ tasmàdityarthaþ /
vi÷yaü hi ÷ånyatàyà eva jàyate /
evaü kila ÷råyate asadevedasagra àsãditi /
ata evàdyàpyasata
eva janma dç÷yate na sataþ tatkasya hetoþ abhàvastasyà kàraõamiti /
upalakùaõaü cedaü nànupamçdya pràdurbhàvàditidva
asata utpàdàbhityapi draùñavyam /
tasmàdasadupàdànaü vi÷vamiti siddham // 14 // 

_________________________________________________


     NyS_4,1.15: vyàghàtàdaprayogaþ //


tatra siddhàntãpa gåóhàbhisandhiràha upamçdyapràdurbhavatãti vyàghàta iti // 15 // 

_________________________________________________


     NyS_4,1.16: nàtãtànàgatayoþ kàraka÷abdaprayogàt //


tadabhisandhimavidvàn pårvapakùã dåùayati /
na atãtànàgatayoþ kàraka÷abdaprayogàditi /
upamçdya pràdurbhavatãti bhàkta eùa prayogo na mukhya ityarthaþ /
bhinnasya kumbhasya kapàlànãti tu yadyapi na sàkùàtkàraka÷abdastathàpi ùaùñhyà sambandhàbhidhànàt tasya kriyàmarbhatvàtkriyàyà÷ca kàrakanàntarãyakatvàtpàramparyeõa kàraka÷abdatà draùñavyà /
pçcchati kaþ punaraïkureõa bãjopamardàrthaþ /
(445/2) kà punarbhaktiþ yayà yogàdupasaügçhõàti bãjamaïkura iti bhavati prayoga ityarthaþ /
uttaram /
anantarotpattyarthaþ upamardyepamardayorapyànantaryamanayorapãti etatsàmànyamityarthaþ /
punarapi gåóhàbhisandhireva siddhàntã uktaü smàrayati /
atroktamiti /
abhipràyamudghàñayati /
yadapãdamucyata iti /
naupacàrikaü prayogaü vyàsedhàmaþ kàraka÷abdànàü, kintu yathà bhaviùyannaïkuraþ samprati asanna bãjamupamçdgàti evaü bãjàbhàvo 'sannàïkuraü karotãti bråmaþ /
tadidamàha api tvasataþ kàraõàdutpattirna yukteti /
nanåktamupamçdya pràdurbhàvàdityanenànantaryaü bãjavinà÷àïkurotpàdayoþ såcitaü bãjavinà÷ànantaryàccàïkurotpàdasya bãjavinà÷akàryatvamityata àha /
yatpunaretadànantaryasàmarthyàditi /
ananyaprayuktamànantaryaü kàryakàraõabhàvasàdhanam
idantu vyåhànantaryaprayuktamiti nàbhàvasya kàraõatvaü gamayitumarhatãtyarthaþ /
yadi vyåhàntarakàryo 'ïkuro 'tha kasmàdavinaùñe pårvavyåhe na bhavatãtyata àha /
na càvinaùñe iti /
nanu yadi bãjàvayavavyåhàntaramaïkurotpàdaheturna bãjaü kasmàdaïkuràrthinaþ kçùãvalà bãjamupàdadataityata
àha /
evaü ceti /
bãjàvayavopàdàne avarjanãyatayà bãjamàgacchada÷akyapratyàkhyànamityarthaþ // 16 // 

_________________________________________________


     NyS_4,1.17: na vinaùñebhyo 'niùpatteþ //


tadevamarthaü pari÷odhyàtraivàrthe såtraü yojayati /
asya càrthasyeti /
na vinaùñebhyo bãjebhyo 'ïkurasyàniùpatteþ /
bãjavinà÷a÷cedaïkurotpàdaheturatha vinaùñe bãje tadavayaveùu parasparavicchinneùvasati teùàü vyåhàntare kasmàdaïkuro na bhavati bhavati tu sati teùàü vyåhe tasmàdvinaùñebhyo 'ïkurànutpatterasati vyåhe na bãjanà÷aþ kàraõamiti såtràrthaþ // 17 // 

_________________________________________________


     NyS_4,1.18: kramanirde÷àdapratiùedhaþ //


kramanirdde÷àdityasya hetorasmatpakùe 'pyapratiùedhaþ /
tatràpyànantaryasya tulyatvàt /
tathàpi vinigamanàyàü ko heturityata àha /
abhàva÷cedaïkurotpàdakàraõaü syàt /
anupàkhyeya iti ÷eùaþ /
na hyananvayavinaùñayoþ ÷àliyavabãjayoþ ka÷cidvi÷eùo 'sti yenaikasmàcchàlyaïkuro nànyasmàditi /
ko nu khalvabhàvànàmastyàjànato bheda iti /
api ca kàraõànàü ÷aktibhedàtkàryàõi bhinna÷aktiyuktàni /
yadà tu kàraõànàmabhedastadà kutastacchektãnàü bhedaþ tathà ca kàryàõi bhinna÷aktãni na syurityàha /
ananvitaü ca kàryaü sarvàbhiriti /
yadapyasata utpàdàdabhàvasyopàdànatvaü tadapi kàryàõàü bhinnatvena bhinna÷aktikatvena ca prayuktam /
tatpràgabhàvànàü svàbhàvikabhedavirahàt /
api ca pràgabhàvànàmanàditvena kàryotpàdasyàpyanàditvaprasaïgaþ
bhàvaråpakàraõasahakàritvaü tvabhàvasya na niùidhyate asmadabhimatasyopàkhyeyasya /
ata
eva pàkajàdãnàüråpàdãnàü pårvaråpàdidhvaüsanimittatvamapyupeyate /
÷rutistu pårvapakùàbhipràyà, tathà ca siddhànta÷rutyantaraü sadeva somyedamagra àsãditi kathamasataþ sajjàyeteti /
÷ånyatàvivarto vi÷vaprapa¤ca
iti tu dar÷anamasatkhyàtyanirvacanãyakhyàtiniràkaraõenàpàkçtam /
api ca ÷ånyatve khyàturabhàvàtkhyàtarebhàvaþ /
tasmànna ÷ånyatopàdànastadvivarto và vi÷vaprapa¤ca iti siddham // 18 // 

_________________________________________________


     NyS_4,1.19: ã÷varaþ kàraõam-- puruùakarmàphalyadar÷anàt //


athàpara àha--- i÷varaþ kàraõaü puruùakarmàphalyadar÷anàt
(så. 19) mà mådayaü nàmaråpaprapa¤caþ ÷ånyatopàdàno 'pi tu brahmopàdànobhaviùyati, brahmaivahi prapa¤caråpeõa pariõamate mçttikeva ghaña÷aràvoda¤canàdibhàvena /
na caivaü nityatvavyàghàtaþ /
pariõàme 'pi tattvàvighàtàt tallakùaõatvàcca nityatàyàþ /
yadàha 'yasmiüstattvaü na vihanyate tadapi nitya'mityekaü dar÷anam /
aparaü ca brahmaivànirvacanãyànàdyavidyopadhànànnàmaråpaprapa¤cabhedena vivarttate sukhamivaikamanekamaõikçpàõàdibhedànnaikavidhapratibimbabhedeneti,
tadetaddar÷anadvayamanena såcitam /
ã÷varo brahma ã÷anàyogàt /
cetanà÷aktiþ kriyà÷akti÷ce÷anà /
sà càsti brahmaõãti brahma÷varaþ kàraõaü jagataþ /
÷råyate hi tadaikùata bahusyàü prajàyeyetyàdi /
sà ceyaü ÷ruti÷cetanasya jagatkàraõatàmàha /
na càbhàvo và pradhànaü và paramàõavo và cetayante /
nanu jãvà eva cetanàstatkarmanimittonàmaråpaprapa¤co bhaviùyati, kçtamatra bhagavate÷vareõetyata uktaü puruùakarmàphaldar÷anàditi puruùa÷cet
cetayenaivaü niùphalaü karmàrabheda, niùphalaü vidvàn pravarttamànaþ kathaü cetano nàmadva tasmàtpuråùakarmàphalyadar÷anàdã÷varaþ kàraõamityarthaþ // 19 // 

_________________________________________________


     NyS_4,1.20: na puruùakarmàbhàve phalàniùpatteþ //


tadetaddar÷anadvayamapàkaroti /
na puruùakarmàbhàvo phalàniùyateþ (så. 20) //

idamàtràkåtam na tàvanmçttikeva nàmaråpaprapa¤caråpeõa brahma pariõamate /
taddhi sarvàtmanà và pariõamate ekade÷ena và, tatra sarvàtmanà pariõàme tattvavighàtàdanityatvam /
ekede÷ena pariõàme sàvayavatvàttadevànityatvam /
atha tatvenànugatasya pariõàmaþ tacca brahma ? na tarhi brahmaõaþ pariõàmaþ /
na ca nirbhàgasyaikasya svasamvedanapratyakùasya viparãtaj¤ànagocaratvasambhavaþ /
sàmànyato grahe råpavi÷eùàgrahe ca tadanyaråpàropeõa vibhramo dçùñaþ ÷uktikàdau, na tu jàtu ÷uktiråpaü vidvàna rajatamiti viparyasyati /
na ca niraü÷e svasaüvedanapratyakùe brahmaõi tatsvaråpàgrahaþ sàmànyagraho và bhavati /
tasmàdã÷varo jagadbhedena vivartataityayuktam /
nimittaü tu syàdã÷varo jagataþ, sa cedanapekùa eva jagatkàraõamityucyate tatredamupatiùñhate /
napuruùakarmàbhàve phalàniùpatteriti /
asya vyatirekamàha vàrtikakàraþ /
ã÷vara÷cetkàraõaü bhavediti /
( 456/11 ) ekarårpaü kàryaü syàdityàha ã÷varasyeti /
karmaõã÷varo 'nã÷varaþ syàt /
tathà ca tatkàraõàni ne÷vareõa prayujyantaityanekànto vakùyamàõo heturityarthaþ // 20 // 

_________________________________________________


     NyS_4,1.21: tatkàritatvàdahetuþ //


tadevamã÷varopàdànattvaü ca brahmavivartatvaü ca nirapekùe÷varanimittatvaü ca niràkçtpayàbhimataü pakùaü gçhõàti /
tatkàritatvàdahetuþ (så. 21 ) //

paramàõåpàdànasya jagataþ puruùakarmàpekùa
ã÷varo nimittakàraõaü yacca tenàpekùaõãyaü puruùakarma tadapã÷varanimittakameva /
na ca yadapekùyate tasyànimitatvamityupadiùñàtpravedayiùyàmaþ /
tasmàdã÷varakàritatvàtpuruùakàrasya tatsahàya
ã÷varo nimittakàraõaü jagata ityasya pakùasya niràkaraõe puruùakarmàbhàve phalàniùpatterityahetuþ /
nirapekùe÷varanimittakattvaniràkaraõe heturevetyarthaþ /
bhàùyaü guõavi÷iùñamàtmàntaramiti /
guõànã÷varasya j¤ànàdãnupapàdayiùyati vàrttikakàraþ /
àtmakalpàdityatràtmaprakàràdàtmajàtãyàditi yàvat /
saüsàravadbhya àtmabhyo vi÷eùamàha /
adharmeti /
nanvasya karmànuùñhànàbhàvàt kuto dharmaþ tathà càõimàdikamai÷varyaü kàryaråpaü vinaiva karmaõetyakçtàbhyàgamaprasaïga
ityata àha /
saükalpànuvidhàyã càsya dharma
iti /
pravarttayatu kimetàvatetyata àha /
evaü ca svakçtàbhyàgamasyàlopeneti /
mà bhådbàhyànuùñhànaü saükalpalakùaõànuùñhànajanitadharmaphalamasyai÷varyaü jagannirmàõaphalamiti nàkçtàbhyàgamaprasaïga
ityarthaþ /
syàdetat /
prayojanaü vinà na prekùàvatàü pravçttiþ na ca pràptasakalapràptavyasyàsti pràpaõãyaü kiü cidã÷varasya, tasmàt kçtamasya jagannirmàõenetyata
àha /
àptakalpa÷ceti /
màbhådasya bhagavataþ svàrthaþ parànugrahàrthaü jagannirmàõe pravartsyatãtyarthaþ /
atraiva dçùñàntamàha /
ayaü yathà piturapatyànàm /
ayaü pità svàpatyànàü yathà pitetyarthaþ /
dàrùñàntike yojayati tathà pitçbhåta ã÷vara iti /
nanvàtmàntaràõyanittyaj¤ànayogãni dçùñàni tadvailakùaõyàdã÷varonàtmajàtãyo bhavitumarhatãtyata àha na càtmakalpàditi /
yadyapyàtmàntaràõyanityaj¤ànayogãni ayaü ca nityaj¤ànàdiyuktaþ tathàpyàtmajàtãya eva budvyàdiguõayogitvàt /
anyathà toyàdiparamàõånàmatoyatvàdiprasaïgo nityaråpàdiyogàt /
karakàdigatànàü råpàdãnàmanityatvopalabdheriti /
yadi càyaü buddhyàdiguõairnopàkhyàyena pramàõàbhàvànupapanna eva syàdityàha buddhyàdibhi÷ceti /
syàdetat yadi kàruõyàdã÷varo jagannirmàõe pravarttate hanta bhoþ sukhinameva sçjenna tu duþkhinam /
na ca kùetraj¤agatadharmàdhamrasahakàritayà nirmàõavaicitryaü vàcyaü, dharmasya tadanadhiùñhitasya svakàryàkaraõena kàruõikena tadadhiùñànàyogàt--tasmàtsukhiduþkhyàdibhedena jagadvaicitryadar÷anànnànukampàprayukta ã÷varaþ karotãtyata àha /
svakçtàbhyàgamàlopena pravartamànasyeti /
ayamabhisandhiþ /
kàruõiko 'pyayamàtmàntaràti÷àyitamahimàpi na vastånàü sàmarthyamanyathà kartuü pàrayati /
tasmàdadharmeõotpattimatà(pi) ne÷varaprabhàvàdapi nityena bhavituü yuktam /
na ca svaphalavirodhinà phalamapradàya vinaüùñumapi ÷akyam /
ataþ kùetraj¤ànàü niyatimalaïghayatà ã÷vareõa nàdharmaþ ÷akyo 'nadhiùñhàtum,
tasmàtkàruõiko 'pyayaü vastusvabhàvamanuvidhãyamàno dharmàdharmasahakàrã jagadvaicitryaü vidhatte tadidamuktaü svakçtàbhyàgamàlopena pravarttamànasyeti /
puruùairyatkarma kçtaü tatphalàbhyàgamàlo pena pravarttamànasyetyarthaþ /
vàrtika ã÷varaprakriyeti /
( 457/9 ) prakriyà prakaraõaü ã÷varanimittatvavicàra
ityarthaþ /
atha vidyamànaþ pratibandhànna pravarttayatãti /
( 458/12 ) sukhàya puruùàrthena pradhàne pravartayitavye adharmaþ puruùàrthasya pratibandhakaþ-- evaü duþkhàya puruùàrthena pradhàne pravarttayitavye adharmaþ puruùàrthasya pratibandhakaþ evaü duþkhàya puruùàrthena pradhàne pravartayitavye dharma ityarthaþ /
na càyaü hetustasmànnivarttata iti /
(459/14) ayamevàcetanatvalakùaõo hetuþ kùãrànna nivarttata ityarthaþ /
parispandaþkriyà sà mårtyanuvidhàyinã nàmårte sarvagata ã÷vare saübhavinã iti manvànaþ ÷aïkate /
kriyànàve÷àdakàraõamiti cediti /
(460/16) aparispandà api j¤ànacikãrùàprayatnà àkhyàtapadavàcyatayà bhavanti kriyà ã÷varaityabhisaüdhinà parihàraþ /
na vikalpànupapatteþ /
yadà ca yugapadanekàni dravyàõi saühanyate tadàsàdhàraõakàryavyàvçttebhyaþ saüyogebhyaþ iti /
(461/8) asàdhàraõaü kàryam--ekaikasya tantudvayasaüyogasya dvitantukaü tasmàdvyàvçttebhyaþ saüyogebhyaþ saha sàdhàraõasyaiva kàryasya pañalakùaõasyotpàdàdityarthaþ /
na kevalamutpannakriyeùu kriyoparataudravyotpàdaþ kva cidanutpannakriyeùvapi dravyeùvavasthitasaüyogebhyaþ pårvadravyoparatau dravyàntarotpàda ityàha /
ekàvayavavibhàge tviti /
tu÷abdena pårvasmàdutpannoparatakriyàvi÷eùo dar÷itaþ /
kimakriyàvatàmevàrambho netyàha kàni citpunariti /
anyatarakarmajànnodanàtsaüyogànnivçtte karmaõi itarasmin dravye karmanirvçttisamakàlameva dravyaü cotpadyata iti tatsvàbhàvyàtpravarttataityaduùñamiti /
cetano 'pyayaü parànugrahasvabhàvo 'pi vastusvabhàvamanurudhyamànaþ karmà÷ayànurodhena jagadvaicitryaü vidhatte /
na càva÷yaü duùkçte puüsàü pravçttiü vihantãtyarthaþ /
adyatve 'pi cetanànàü vicitrasvabhàvatvaü dçùñraü sadasanmadhyamànàü janànàm /
atha nityamai÷varyaü dharmavaiyarthyaü na taddharmàdbhavatãti /
( 464/3 )
tata÷ce÷varasyai÷varyaü svakçtakarmaphalaü veditavyamityayuktaü bhàùyamirtiü bhàvaþ /
pariharati nityamiti bråmaþ /
tasya hi j¤ànakriyà÷aktã nitye iti ai÷varyaü nityam /
aõimàdikaü tvanityaü tadabhipràyaü ca bhàùyakàrasya dharmaphalatvàbhidhànam /
pratyàtmavçttidharmàdharmasannicayàdhiùñhànaü dhçtyàtmavçttisaükalpànuvidhàyina ã÷varasya dharmasya prayojanamiti /
abhyupetye÷varadharmametaduktaü bhàùyakçtà /
paramàrthatastu ne÷varasya dharmasadbhàve pramàõamasti nityàbhyàmeva j¤ànakriyà÷aktibhyàü sakalakàryotpàdasiddherityà÷ayavànàha /
na ce÷vare dharmo 'stãti /
buddhimattvàttarhyatmàntaramiti /
àtmàntaraü ÷arãryantaramabhipretamiti /
sa ca ÷arãrasaübandho varttamànaþ keùàü cidyathà saüsàriõàü keùàü cidatãto yathà muktànàü ÷ukaprahlàdàdãnàm /
tadanene÷vareõa buddhimatà satàva÷yaü bhàvyaü ÷arãriõeti de÷yàrthaþ /
nàtmàntaraü ÷arãryantaramityarthaþ /
kuto guõabhedàt /
nityà÷cedasya buddhyàdayaþ kçtaü ÷arãragrahaõena tadutpàdàrtheneti bhàvaþ /
nanvidameva buddhimatkàraõàdhiùñhitàþ paramàõavaþ pravarttanta iti /
pakùadharmatàbalàttarkasahàyànnityabuddhimattvamasya siddhyatãtyarthaþ /
pratyarthaniyamàsaübhavàdityàdinà tarkaþ pramàõasahàyo dar÷itaþ /
evaü tàvadguõabhedenà÷arãritvamã÷varasya dar÷itaü na caitasya ÷arãrayogo vikalpamapi sahataityàha /
atha buddhimattayeti /
( 465/4 ) atãtànàgatavarttamànaviùayà pratyakùeti /
sàkùàtkàravatãtyarthaþ /
na punarakùamà÷rità nityatvàt /
upalakùaõaü caitat /
nànumànikã ceti /
naindriyakã naupamànikãtyapi draùñavyam /
akliùñeti /
( 466/4 ) kle÷o 'vidyà tadadåùitetyarthaþ /
mårttimaddravyasambandhitvàditi /
saüyogitvàdityarthaþ /
tathà ca na råpàdibhirvyàbhicàraþ /
tathà ca na råpàdibhirvyabhicàraþ /
etàvadabhipretamàcàryasya trayo hi khalu bhàvà jagati bhavanti prasiddhacetanakartçkàþ
yathà pràsàdàññàlagopuratoraõàdayaþ /
prasiddhatadviparyayàþ /
yathà paramàõvàkà÷àdayaþ /
sandigdhacetanakarttçkà yathà tanugirimahãdharàdayaþ /
tatra prameyatvàdvàdivipratipattervà sàdhakabàdhakapramàõàbhàvecetanakarttçtve saü÷ayaþ /
na ca pratyakùànupalabdhimàtramatra bàdhakaü bhavitumarhati /
svabhàvaviprakarùiõàü satàmapi pratyakùànupalabdheþ paramàõvàdãnàm /
tathà ca vivàdàdhyàsitàstanutarumahãdharàdaya
upàdànàbhij¤akartçkà utpattimatvàt acetanopàdànatvàdvà yudutpattimadacetanopàdànakaü và tatsarvamupàdànàbhij¤apårvakaü yathà pràsàdàdi, tathà ca vivàdàdhyàsitàstanutarumahãdharàdayastasmàttatheti /
na caiùàmutpattimattvamasiddham /
sàvayavatvena và mahattve sati kriyàvattvena và vastràdivattatsiddheþ /
na caitàvatà vainà÷ikànàü karmaõà cetanena mãmàüsakànàü kùetraj¤ena cetanena cetanakarttçtvasiddheþ pçthivyàdãnàü siddhasàdhanaü caitanye 'pi teùàmupàdànànabhij¤atvàt /
tajj¤atve và sa evàsmàkamã÷varaþ ãdç÷amastu siddhasàdhanaü ko he kle÷aü vinà na và¤chitasiddhimicchet /
na ca sàdhyahãno dçùñàntaþ /
pañàdãnàmapyupàdànàbhij¤akuvindàdikarttçkatvàt /
ata eva na viruddhatà hetoþ, evaü hi sà bhavet,
yadyupàdànàbhij¤arttçkàþ pañàdayo bhaveyuþ
na caitatpareùàmapi sammatam /
syàdetad
arthàkùiptasya vi÷eùasya ÷arãràdimattvàdeþ pramàõavirodhàdviruddhatà /
yathà tçõàdivikàrakàritvàdagnimaddhimamityatra vahnimatvàkùiptatçõàdivikàropayuktavahnigatodbhåtoùõaspar÷aviruddha÷ãtaspar÷asya pratayakùeõopalambhàdbàdhito viruddho hetuþ /
tathà hyasya kùityàdyupàdànàdiviùayaü j¤ànamàtmamanaþsannikarùa÷arãràdikàraõakaü nàsati tasmin bhavatãti tadanenàkùiptaü,
taccàtra pramàõabàdhitaü, tannivçttau ca j¤ànamasya nirvatteta uùõatvodbhåtinivçttàviva dàhako vahnirava÷yàya iti /
na /
avyàpakanivçttàvavyàpyanivçttorayogàt /
kàraõaü cedavyàpakaü kàryasya hanta hatà tarhi vyàpyavyàpakasaükathà /
bhavedetadyadi kùityàdyupàdànaj¤ànamapyasya kàryaü syànnityaü tu tadabhyupeyata iti na ÷arãràdinivçttàvapi nivarttitumarhati /
avyàpakanivçtteravyàpyasyànivçtteriti /
anyathà nà÷vavàn maitra iti gomànapi na syàt /
na ca buddhyàdãnàmanityànàü bahulamupalabdhernityà buddhirasambhàvinãti sàüpratam /
na hi pratyakùàþ pàthasãyà himakarakàdayastadgatà råpàdayo 'nityà iti tadàrambhakaiþ paramàõubhistadgatairvà råpàdibhistathà bhavitavyam /
sadakàraõatayà tu nityatobhayatràpi tulyà /
na ca ÷arãràdisahabhàvena j¤ànasya tatra tatropalambhàccharãràdãnàü j¤ànaü vyàpyamiti yuktam /
svàbhàvikasambandha÷àlità hi vyàpyatà sà copàdhivirahe bhavati,
asti ca ÷arãràdisahabhàve j¤ànasyopàdhiþ kàryatvam /
kàryaü j¤ànaü svakàraõaü ÷arãràdinàtivarttate nityaü tu tadativarttamànamapi sàhityopalambhaü na viruõaddhi, tasmàdyathà 'nityaþ ÷abdaþ utpattimatvàt
ghañavaditi prayukte ka÷citsàdhyadçùñàntayordharmavaicitryàtpratyavatiùñheta,
yadi ghañasàdharmyàdutpattimattvàdanityaþ ÷abdaþ hanta tasmàdeva råpàdimatà tena bhàvyam,
na cedayaü ghañasàdharmyeõa råpàdimàn evamanityo 'pi màbhådityevaü ca pratyavatiùñhamàna utkarùasamajàtivàdã paràjãyate evamevevàdyutkarùasamajàtivàditayà paràjetavyaþ sàdharmyamàtreõàprayojakena pratyavasthànàt /
tasya ca sarvànumàneùu sulabhatayà sarvànumànocchedàpàdakatvàt /
syàdetat /
utpattimattvamupàdànàdyabhij¤akartçpårvakatvamàtravyàptaü ghañàdiùu dçùñaü tàvanmàtrameva pçthivyàdãnàü gamayed nityasarvaviùayaj¤ànavatkartçtvaü tu kutastyam /
na hi taddçùñàntadharmiõi dçùñam /
atha råpàdyupalabdheþ kriyàtvena cakùuràdyanumànapi kathaü, na hi cchidàdayaþ kriyà indriyàdisàdhanàþ
tàsàü kuñhàràdisàdhanatvàt /
atha dçùñàntadharmiõyadçùñamapãndriyasàdhanatvaü pakùadharmatàbalàtsidhyati /
råpàdyupalabdhigataü hi kriyàtvaü tadeva karaõaü gamayed yadupalabdhinirvartanasamarthaü,
na ca kuñhàràdayaþ samarthà iti pakùadharmatàbalàtkuñhàràdivilakùaõamadçùñacaramapi cakùuràdyupasthàpayatãti ? taditaratràpi samànam /
na hyayaribheyàniyatadigde÷aindriyakànaindriyakatrasasthàvaràdilakùaõakàryotpàdayaugapadyamasat i sarvaviùayaj¤àne tannityatvevà såddhumarhati,
no khalvãdç÷aü parame÷varavij¤ànaü kàrya÷arãràdikàryaü sambhavati ÷arãràdyutpatteþ pràgasyàcaitanyena tatpràkkàlakàryàntarotpàdàye÷varàntarakalpanàprasaïgàt /
evaü tatpràktatpràgityanekàlaukikakalpanayà varaü buddhinityatvaü kalpitam /
etena ÷arãrendriyanityatvakalpanà 'pi pratyuktà /
etena yadeke bruvate-- 

sannive÷àdimatsarvaü buddhimaddhetu yadyapi /
prasidhyetsannive÷àderekakàraõatà kutaþ /

iti /
tadapi parihçtam /
teùàü prasidhyetsarvaj¤aniràkriyàmanoratho yadi pi÷itacakùuùaþ paramàõån kùetraj¤àn
tatsamavetànvà karmà÷ayàn draùñumã÷ate,
na caitadasti /
tasmàdatãndriyàrthadar÷ino 'smadàdibilakùaõà bahavaþ kalpanãyàþ tadvarameka eva tàdç÷aþ kalpanàlàghavàyeti /
na ca kàdàcitkaparipàkàdçùñavat kùetraj¤aparamàõusaüyogàdeva tanubhuvanàdikàryopapatteþ kçtaü cetanakartçkatveneti vàcyam /
utpattimattvasyopàdànàdyabhij¤akartçkatvenopàdhivirahviõaþ svàbhàvikapratibandhasiddheþ /
na càvij¤àtànàmindriyamanasàü j¤ànotpàdasàdhanànàmanadhiùñhànasya ca vatsavçddhinimittasyàpyecatanasya kùãrasya svàtantryeõa prakçteþ, vane viñapàdãnàü ca vinà prayatnamutpàdasya dar÷anàdvyabhicàra
iti sàüpratam /
sarveùàmeva teùàü vivàdàspadãbhåtatvena pakùanikùepàt /
na ca ÷a÷a÷çïgàstitàvadanupalabdhivirodhàdapakùadharmata /
dharmiõo dar÷anànarhvatayà bhagavatastadvirodhànupapatteþ /
anyathà sarvànumànocchedaprasaïgàt ÷çïgasya tu ÷a÷à÷irovartino vatsàdigatasyeva dar÷anàrhasyànupalabdhiniràkçtasya sàdhanànarhatvàt /
syàdetat /
notpattimàtraü svabhàvapratibaddhaü buddhimaddhetutvena, kiü tu tadvi÷eùaþ, yaddçùñerakriyàdar÷ino 'pi kçtabuddhirutpadyate tasya ca dçùñeþ sopajàyate /
yad buddhimadbhàvànuvidhàyibhàvàbhàvaü dçùñaü ghañàdi ca tathà na tçtpattimanmàtraü tanubhuvanàdyapi tasya sadbhàvàsadbhàvànuvidhànàdar÷anàt /
tadetena vi÷eùeõopàdhinà prayuktàü buddhimaddhetukatvavyàptimupajãvadutpattisàmànyaü na tena svabhàvapratibaddhamiti na tadgamayitumarhatãti,
anyathà dhåmaprayuktàü dhåmadhvajavyàptimupajãvya pàõóutàdeþ kumudakapotakàdigatàdapi dhåmaketunànumànaprasaïgàditi /
atrocyate /
idameva nipuõataraü bhavanto niråpayantu kiü buddhimadanvayavyatirekànuvidhànaü vi÷eùa àho taddar÷anam /
yadi pårvapakùaþ sa buddhimaddhetukatvaü tanubhuvanàdãnàmàtiùñhamànairabhyupeyata eva /
na hi kàraõaü kàryànanuvihitabhàvàbhàvamanyo vaktumarhatyasvãkàt /
atha dar÷anaü natarhyakriyàdar÷inaþ kçtabuddhisaübhavaþ /
ya eva hi paño 'nena buddhimaddhetvenvayavyatirekànuvidhàyã dçùñaþ sa eva tatkàryo na tu vipaõivartã /
tajjàtãyasya tadanvayavyatirekànuvidhànadar÷anàdadçùñànvayavyatirekànuvinadhànamapi tajjàtãyaü tatheti cet /
hantotpattimad ghañàdi buddhimadanvayavyatirekànuvidhàyãtyanyadapi tajjàtãyaü tanubhuvanàdi tathà bhavaddaõóena na paràõudyate /
ghañajàtãyamutpattimad buddhimatpårvamiti cet /
nanu pràsàdàdi na taddhetukaü bhavet /
aghañajàtãyatvàt /
atha yajjàtãyaü buddhimadanvayavyatirekànuvidhàyi dçùñaü tajjàtãyamevàdçùñànvayavyatirekamapi buddhimaddhetukam /
tatki midàrnãü kàryajàtãyaü pràsàdàdi buddhimaddhetukaü na dçùñaü yenotpattimattanubhuvanàdi tathà na syàt /
na khalu tajjàtãyatve ka÷cidvi÷eùa
iti /
yattu mçdvikàratvena valmãkasya ghañàdivatkulàlakàryatvaü na bhavati tatkumbhakàrasya pratyakùànupalambhavirodhàt /
adç÷yacetanapårvakatve tu tasyopeyata eva /
syàdetat /
notpattimàtramupàdànàbhij¤akartçkatvena vyàptam /
api tu yadasmadàdi÷akyaj¤ànopàdànàdi,
na ca tathà tanubhuvanàdyutpattimadapi, tasmàd
vyàptivirahànna tatpårvakamiti /
tadayuktam /
utpattimattvatadupàdànàdyabhij¤akartçkattvayoþ prathamamanvayavyatirekàbhyàü vyàptau siddhàyàü tadupàdànàdi÷akyaj¤ànatvakalpanàyàþ kàryaj¤ànaviùaye vyavasthàpanàt /
vyàptibalena j¤ànasàmànyasiddhaupakùadharmatàbalena tannityatvasiddhirityuktam /
tenopàdheranustriyamàõasyànupalabdheþ svabhàvapratibaddhamutpattimattvaü buddhimaddhetukattvena /
na casvabhàvapratibaddhamutpattimatvaü svasaübandhinamatãtyàpi vartsyatãti ÷akyaü ÷aïkitum /
tathà sati svabhàvahàniprasaïgaþ /
syàdetat /
na sarvaj¤apårvakàþ kùityàdayaþ prameyatvasatvàdibhyaþ ghañàdivadityanumànàni santi pratipakùasàdhanànãti satpratipakùatayà prakçtamanumànàbhàsam /
atrocyate /
kimanena sarvaj¤apårvakatvaü niùidhyate uta j¤àtçmàtrapårvakatvaü sarvagrahaõamupalakùaõàrtham /
yadi pårvaþpakùaþ tadaikade÷adar÷ipårvakatvaü sàdhitaü syàt /
tathà càpasiddhàntaþ, na ca ÷akyamapi,
na hyasmadàdinà 'rvàgdar÷inà÷akyàþ pçthivyàdayaþ kartuü, j¤àtçmàtrapårvakatve tu niùedhye ghañàdibhirvyabhicàraþ /
yacce÷varo nàdhiùñhàtà paramàõvàdãnàma÷arãritvàd
muktàtmavat ai÷varaü j¤ànaü na sarvaviùayam anityaü ca j¤ànatvàt asmadàdij¤ànavadityanumànaü tatpakùadharmatàsiddhyarthamã÷varasiddhiü tadbuddhimattvaü càpekùamàõaü tatsàdhakapramàõaviruddhamàtmànameva tàvannàsàdayitumarhati pràgeva tadviroddhum /
na hyàgamànumàne jagatkartçtvanityasarvaviùayabuddhimattvavyatirekeõa kevalama÷viraü sàdhayataþ tathà ca tàbhyàü viruddhaü bhavadanumànaü notpatumarhatãti siddham /
buddhivadicchàprayatnàvapi tasya nityau sakartçkatvasàdhanàntargatau veditavyau j¤ànacikãrùàprayatnasamavàyalakùaõatvàt kartçtvasya, teùàü ca parasparàvinàbhàvàdanyatarasiddhàvitarayoþ siddheþ /
tadevamutpattimatvàdeva pakùadharmatàsahàyàdevambhåte÷varasiddhirityuktam /
bhavatu và tasmàdupàdànàdyabhij¤akartçkatvamàtrasiddhiþ pari÷eùànumànàttu vyatirekasiddhervi÷eùasiddhiþ /
tathà hi tanubhuvanàdyabhij¤aþ karttà nànityàsarvaviùayabuddhimàn
tatkartustadupàdànàdyanabhij¤atvaprasaïgàt /
na hyevaüvidhastadupàdànàdyabhij¤o dçùñaþ yathàsmadàdiþ
tadupàdànàdyabhij¤a÷càyaü tasmàttatheti /
nokhalu paramàõubhedàn pratikùetraj¤asamavàyina÷ca tasmàttatheti /
nokhalu paramàõubhedàn pratikùetraj¤asamavàyina÷ca karmà÷ayànanyaþ ÷akto j¤àtumçte tàdç÷àdã÷varàditi prapa¤citamadhastàt /
parapuruùasamavetàvapi dharmàdharmàvadhiùñàtuü ÷aknoti sambandhàd
na hi sàkùàtsaüyogasamavàyàveva sambandhau saüyuktasaüyogisamavàyasyàpi tadbhàvàt /
saüyuktàþ khalvã÷veraõa paramàõvàdayaþ tai÷ca kùetraj¤àþ tatsamavetau dharmàdharmàviti saüyuktasamavàyova và kùetraj¤ene÷varasya saüyogàt ajasaüyogasyàpyupapàditatvàt /
dharmàdharmau paramàõånvà svadharmopagrahamantareõàpi ce÷varaþ svakàryàbhimukhàn kariùyati viùavidyàvidiva viùa÷akalaü kriyàrambhàbhimukham /
etena cetanopàdànattmapi vyàkhyàtam /
vàrtikakçtà tåpalakùaõatayà cetatatvaü heturuktaþ /
utpattimatvàdayo 'pi hetava åhanãyàþ imaü ca nyàyamàmnàya
upodbalayati /
'etasya vàkùarasya pra÷àsane gàürgi dyàvàpçthivã vidhçte tiùñhataþ' 'dyàvàpçthivã janayan deva ekaþ' 'tadaikùata bahu syàü prajàyeye'tyàdiþ /
smçti÷ca bhavati /
aj¤o janturanã÷o 'yamàtmanaþ sukhaduþkhayoþ /
ã÷varaprerito gacchetsvargaü và ÷vabhrameva và' akàraõatvena ce÷varaj¤ànanityatàü dar÷ayati ÷rutiþ 'apàõipàdo javano grahãtà pa÷yatyacakùuþ sa ÷çõotyakarõaþ sa vetti vi÷vaü na hi tasya vettà tamàhuragryaü puruùaü puràõa' mityàdikà /
etayaivà÷arãritvaü dar÷itaü bhavati /
pari÷iùñaü tu vàrttikakçtà svayameva prapa¤citamityuparamyate // 21 // 

_________________________________________________


     NyS_4,1.22: animittato bhàvotpattiþ kaõñakataikùõyàdidar÷anàt //


kaõñakàdãnàü saüsthànavi÷eùavatàü nimittàdar÷anenànimittattàü manvànasyenaiva dçùñàntena ÷arãràdãnàmapi saüsthànabhedavatàmanimittatàü manvànaþ pårvapakùayati /
animittata iti /
adç÷yamànanimittànàü ÷arãrakaõñakàkàdãnàü pakùanikùepàt pakùeõa vyabhicàrànudbhàvanàt /
udbhàvane và sarvànumànocchadaprasaïgàt sarvatra tasya sulabhatvàt /
ubhayasiddhena nimittatatpañàdidçùñàntena saüsthàna bhedavattvàtkaõñaka÷arãràdãnàmapi nimittavattvamiti siddhàntaþ // 22 // 

_________________________________________________


     NyS_4,1.23: animittanimittatvàd nànimittataþ //


siddhàntyekade÷imatamudbhàvya dåùayati /
apare tviti ( 468/9 ) // 23 // 
_________________________________________________


     NyS_4,1.24: nimittànimittayorarthàntarabhàvàdapratiùedhaþ //


svayaü vàrtikakàraþ kaõñakàdãnàmanimittatàü vikalpya dåùayati /
kaõñakàdãnàmanimittaü janmeti /
pratipàdyapratipàdakanyàyasyeti /
( 469/2 ) pratipàdyaþ puruùaþ karma, pratipàdaka÷ca puruùaþ kartà, kartçkarmaõã ca kàrake, kàrakaü ca kriyàyà nimittamiti pratipàdyapratipàdakaviùayo nyàyaþ sa càyamanimittaü ÷arãràdãnàü janmeti pratijànànenànenàbhyupeyate /
anyathà temåkataiva syàditi /
tadidamuktaü sarvaü càmimittaü pratipàdayasi ceti vyàhatam /
na kevalaü pratipàdyapratipàdakanyàyàbhyupagamàdito 'pãtyàha /
vàkyopàdànàcceti /
pratipàdananimittaü vàkyamupàdatse abhidhatsecànimittaü sarvamiti vyàghàta ityarthaþ /
tathà 'pyanyataradharmàsiddha
iti /
anyatareõa sàdhyadharmeõànimittatvàkhyenàsiddho 'nimittatvasyaivàsiddheþ /
nanu prativàdino vàïnyàtreõa na siddhamasiddhaü bhavatyatiprasaïgàdityata àha /
saüsthànavi÷eùavattvasya bhàvàt /
pañàdidçùantena kaõñakàdãnàü sanimittakatvasya pràmàõikatvena vàïnyàtràdasiddheriti /
kasmàtpunaþ pårva pakùaþ svayaü såtrakàreõa na niràkçta ityata àha bhàùkàraþ sa khalvayaü vàdo 'karmanimititta iti // 24 // 

_________________________________________________


     NyS_4,1.25: sarvamanityam utpattivinà÷adharmakatvàt //


anye tu manyante /
sarvamanityamutpattivinà÷adharmakatvàditi /
hetorgakatvaü dar÷ayituü pçcchati /
kimanityamiti /
utaraü yasya kadà cidbhàvaþ /
hetvarthaü vivçõoti utpattãti /
yad utpattidharmakarmanutpannaü nàsti tad utpannaü càsti vinà÷adharmakaü ca vinaùñaü nàsti avinaùñaü càsti tasmàtpårvàparayoþ kàlayorabhàvànmadhye ca bhàvàtsiddhaü kadàcidbhàvalakùaõamanityatvamutpattivinà÷adharmakatvàdityarthaþ /
sàdhyadharmiråpaü pçcchati, kiü punariti /
uttaraü bhautikaü ceti /
atra tàvatsvayaü vàrtikakàra
uttaramàha /
sarvamanityamiti såtrasya dçùñàntàrthatvàditi /
( 470/1 ) artha÷abdo nimittavacanaþ dçùñàntanimittatvàt såtrasya pratij¤àhetåpanyàsaparasya /
na dçùñàntaü vinà hetuþ pratij¤àtàrthasya gamako yata
ityarthaþ /
etadeva vibhajate sarvamanityamiti /
niràkaraõàntaramàha utpattivinà÷adharmakatvàditicàyamiti // 25 // 

_________________________________________________


     NyS_4,1.26: nànityatànityatvàt //


siddhàntyekade÷imatamupanyasya dåùayati /
nànityatànityatvàditi // 27-28 // 

_________________________________________________


     NyS_4,1.27: tadanityatvam agnerdàhyaü vinà÷yànuvinà÷avat //

     NyS_4,1.28: nityasyàpratyàkhyànaü yathopalabdhi vyavasthànàt //

paramasiddhàntaü såtroktamàha /
ayaü khalviti /
athoccate na vayaü sarvamanityaü sàdhayàmo 'pi tu yaspaya yasyànityatà nàmàsti dharmastatsarvamanityamiti /
tata÷càkà÷àdãnàü nityatve 'pi nàsmatpakùakùatiriti tadetatsiddhasàdhanena dåùayati /
anityatàbhàvàcca sarvamanityamiti na doùa iti /
( 471/5 ) yasya san dharmãsvaü tadyogàdanityaþ syàtsa eva kadàcinnàstãtyata àha /
anityatvaü nàma dharmaþ so 'sati dharmiõi na bhavatãti /
syàdetad utpattivinà÷adharmakatvàvagatàvanityatàyogàd
ghañàdi bhavatvanityaü tenaiva dçùñàntena sattvàdàkà÷àdayo 'pi bhaviùyantyanityà iti de÷ayati /
atha punariti pariharati /
tasyàpyuttarapadasiddhau tatpadàrthasya nityatvasya siddheriti // 28 // 

_________________________________________________


     NyS_4,1.29: sarvaü nityaü pa¤cabhåtanityatvàt //


ayamapara ekàntaþ--- sarvaü nityaü kasmàtpa¤cabhåtanityatvàt /
pa¤cabhåtàtmakaü khalvetad goghañàdikàryamupalabhyate vyapadi÷anti hi mçd ghaño sçccharãramiti /
bhåtàni ca nityàni teùàmucchedasya naiyàyikairanabhyupagamàt /
tena bhåtànàü goghañàdãnàü nityateti pårvaþ pakùaþ // 29 // 

_________________________________________________


     NyS_4,1.30: notpattivinà÷akàraõopalabdheþ //


bhåtebhyo bhautikàni bhinnàni na hi paramasåkùmàþ paramàõavo goghañàdayaþ /
paramàõuvatteùàmatãndriyatve sarvàgrahaprasaïgàdityuktaü dvitãye 'dhyàye /
tasmàdgrahaõàgrahaõaviruddhadharmàdhyàtayogàdanve bhautikà bhåtebhyaþ /
tathà ca teùàmutpattivinà÷akàraõopalabdherna nityatvaü bhånityatve 'pãti siddhàntamàha /
notpattivinà÷akàraõopalabdheriti // 30 // 

_________________________________________________


     NyS_4,1.31: tallakùaõàvarodhàdapratiùedhaþ //


bhåtasàråpyeõa tàdàtmyaü manyamànaþ punarapi pårvapakùavàdyàha /
tallakùaõàvarodhàdgoghañàdãnàü bhåtanityatvena nityatvàpratiùedhaþ // 31 // 

_________________________________________________


     NyS_4,1.32: notpattitatkàraõopalabdheþ //


bhåtasàmyaü goghañàdãnàü bhåtakàryatve 'pyupapadyamànaü na bhåtàtmakatvamavagamayatãtyà÷ayavànàha /
notpattitatkàraõopalabdheriti /
(32) api ca yadyutpattivinà÷au na bhàvànàü vastusantau katha prekùàvatàmabhimatotvapattikàraõe 'nabhimatavinà÷akàraõe ca tadarthinàü pravçttirityàha /
utpattivinà÷akàraõeti /
api càvyàpako heturityàha ÷abdakarmabuddhyàdãnàü càvyàptiþ /
avyàpaka÷cànaikànta uktaþ /
pakùo hi sarvaü nityamiti /
( 471/ 0 ) tasminsatvàsattvàbhyàmanekàntaþ
naikaþ sattvàsattvalakùaõo 'nto 'syetyanekànta iti /
tadetadvàrttikakàro vakùyatyarthadçùñyà pakùasyàntadvaye 'vasthànàditi /
hetorantadvaye sattvàsattvaråpe pakùasyàvasthànàditi yojanà /
asati bàdhake mithyàtvakalpanàyàmatiprasaïga ityamumarthaü ÷aïkàniràkaraõàbhyàmàha svapnaviùayetyàdi /
bhàùyoktamarthamuktvà svayaü vàrtikakàra
àha /
sarvasya ceti /
yàvadyena pratipàdyata iti /
pratipàdanena kriyata ityarthaþ /
÷eùamatirohitàrtham /


_________________________________________________


     NyS_4,1.33: na vyavasthànupapatteþ //


tadevaü sàükhyànàü matamapàsya svàyambhuvànàü matamapàkartumupanyasyati /
apare sarvaü nityamityanthà varõayanti /
trividhaþ khalvayaü dharmiõaþ pariõàmodharmalakùaõàvasthàråpaþ
tadyathàsuvarõaü dharmi tasya pariõàmo vardhamànarucakàdiþ
dharmasya tu lakùaõapariõàmo 'nàgatàdi /
yadà khalvayaü suvarõakàro vardhamànakaü bhaïktvà rucakaü racayati tadà vardhamànako varttamànalakùaõaü hittvàtãtalakùaõamàpadyete rucakaü tvanàgatalakùaõaü hitvà varttamànatàmàpadyate vattamànatàpanna
eva tu rucako navapuràõabhàvamàpadyamàno 'vasthàpariõàmavàn bhavati /
navapuràõàvasthà÷ca varttamànalakùaõà÷rayà lakùaõapariõàmàþ so 'yaü trividhaþ pariõàmo dharmiõaþ dharmalakùaõàvasthà÷ca dharmiõo bhinnà÷càbhinnà÷ca /
tathà ca te dharmyabhedànnityàþ
bhedàccotpattivinà÷aviùatvamityubhayamupapannam /
nanu yadyupajanàpàyadharmakatvaü dharmiõàü hantotpatteþ pràkteùà masatvàdvinà÷àccorddhamasatvàtkathaü sarvanityatvasiddhirityata àha yaccopajàyate tatpràgapyupajanàdasti /
dharmiråpeõeti ÷eùaþ /
tannivçttamapyastãti /
atràpipa dharmiråpeõeti ÷eùaþ /
niràkaroti /
na vyavasthànupapatteþ (så. 33) //

upajanàpàyayoþ svaråpataþ kàlato vi÷eùataþ sambandhito 'nàgatatvàdivyavasthànupapattirityarthaþ /
etaduktaü bhavati na tàvadbhedàbhedo parasparaparãhàravyavasthitadharmàvekatra samàvi÷ataþ /
tasmàdupajanàpàyavyavasthàyai bhedaü dharmalakùaõàvasthànàü dharmiõa icchatà teùàmatityatvamabhyupetavyaü, sàükhyavatsakàryàbhyupagamena tu nityatvavyavasthàpane vàrttikakàra àha /
yacca nivarttate tannivçttamapyastãti bruvàõa
iti /
sugamam // 33 // 

_________________________________________________


     NyS_4,1.34: sarvaü pçthag bhàvalakùaõapçthaktvàt //


ayamapyanya ekànto bauddhànàü sarvaü pçthak kasmàd bhàvalakùaõapçthaktvàt /
na råpàdyatiriktaü dravyaü nàma kiü cidasti nàpyavayavàtiriktaþ ka÷cidastyavayavãti sautràntikà vaibhàùikà÷ca prapatipedire // 34 // 

_________________________________________________


     NyS_4,1.35: nànekalakùaõairekabhàvaniùpatteþ //


tànniràkaroti /
nànekalakùaõairekabhàvaniùpatteþ (så. 35) //

anekavidhairlakùaõaiþ sambaddhasyaikasya bhàvasya ghañàderavayavino niùpatteriti // 35 // 

_________________________________________________


     NyS_4,1.36: athàpi lakùaõavyavasthànàdevàpratiùedhaþ //


athàpãti /
api cetyarthaþ /
aõusamåhe càgçhyamàõa iti /
paramasåkùmatvenàtãndriyatvàdityarthaþ /
athàpyetadanåktamiti /
api ca bhàvalakùaõapçthatkàditi hetumutkà boddhena pa÷càdetaduktaü, kiü taduktamityata
àha /
nàstyako bhàvo yasmàtsamudàya
iti /
etadanåktaü dåùayati /
ekànupapatternàstyeva samåhaþ /
anåktaü vivçõoti /
nàstyeko bhàvo yasmàt samåhe bhàva÷abdaprayogaþ /
asya dåùaõaü vivçõoti /
ekasyànupapatteriti /
etataprapa¤cayati ekasamuccayo hãti /
nàstyeko bhàva iti yasya bhàvasyaikatvapratiùedhaþ pratij¤àyate samåhe bhàva÷abdaprayoga iti bruvatà sa evàbhyanuj¤àyate /
nanu samåho 'bhyanuj¤àyate na tveko bhàva ityata àha /
ekasamuccayo hi samåha iti /
tadenana pratij¤àyà hetorvyàghàta
uktaþ /
saüprati pratij¤àyà hetunà vyàghàta
ityàha samåhe bhàva÷abdaprayogàditi ceti /
vàrttikam /
asya prayoga iti /
( 475/9 ) kumbha÷abdo 'nekaviùaya iti pàramàrthikànekaviùayaþ kàlpanikaü tu kumbhasyaikatvaü na vàryate tathà caikapadamityekapadena vyabhicàraþ tasyàpi pàramàrthikànekaviùayatvàdityarthaþ /
syàdetad
ghañàdi÷abdebhyo råpàdãnàü budhnàdãnàü ca bahånàmavagamàt kathamekàrthatetyata àha /
àdhàràdheyabhàveti /
yadi nànàrthatà 'pi bhavati ghañàdi÷abdànàü tathà 'pi pratyekamekatvaü tadarthànàma÷akyàpahnavamiti na pårvapakùiõo 'bhimatasiddhiriti /
upetya tåccate anekàrthatvamapyatra na sambhavatãti /
samåhe bhedasya cànavasthàditi /
( 476/ 19) yadi samåhamàtrameva na tvekaü kiü cidasti tathà sati ghañalakùaõe samåhe bhedyamàne nàlpataratamàdibhedaþ pratãyeta ghañàdikapàla÷arkaràcårõaparamàõånàü samåhatvenànantàvayavatvàdayaü mahànayamalpo 'lpatara
iti vibhàgo na syàt /
tasmàdanena tàratamyaü samarthayamànena kva cit samåhanivçttirvàcyàna càsàvasamåhameka mantareõetyeko 'bhyupeyataityarthaþ /
uktamarthamavidvàn ÷aïkate /
atha manyasa iti /
(477/5) råpàdãnàü samudàya iti catvàri vàdravyàõãti càvàntaradar÷anabhedavivakùayà draùñavyam /
uktàrthadar÷anenottaram /
etasmin vai dar÷ana
iti1 athànantaü samudàyaü pratipadyasa iti niràkçtasyàpi punarà÷aïkà àgamavirodhamàpàyitum /
ekànupapattau nànekopapattiriti /
yattadanekamuktametat tyàjyamiti /
÷eùaü bhàùyavyàkhyayà vyàkhyàtam
//  36 // 

_________________________________________________


     NyS_4,1.37: sarvamabhàvo bhàveùvitaretaràbhàvasiddheþ //


samprati ÷ånyatàvàdinamutthàpayati /
ayamapara ekàntaþ /
(478/1) sarvamabhàva iti pratij¤à /
atra heturbhàveùvitaretaràbhàvasiddheriti /
sarvamidaü pramàõaprameyapramitiråpamabhàvastuccham /
bhàveùvitaretaràbhàvasiddheriti /
vàrttikakàro vyàcaùñe asatpratyayabhàvapratiùedhàbhyàü bhàva÷abdasàmànàdhikaraõyàt /
pramàõàdayaþ khalvamã parasparànàtmakatayà asaditi pratyayasya na¤a÷ca gocarà ityanubhåyante atastadvàcinàü ÷abdànàü tatsàmànàdhikaraõyaü tataþ pramàõàdayo 'santaþ anutpannapradhvastapañavat /
api càmã bhàvà nityà anityà và nityatve sarvasàmarthyarahitasyàsattvam /
na hi nityaü kva citkàryaupayujyate kramàkramànupapatterityuktam /
anityatve tu vinà÷asvabhàvà÷ced dvitãyàdikùaõaiva prathamakùaõe 'pi na syuþ /
sattve vànàmã vinà÷asvabhàvàþ
atatsvabhàvattve và kùaõàntare 'pi na vina÷yeyuþ /
no khalu nãlaü svakàraõàdupajàtaü jàtu kàraõasahasrairapi ÷akyaü pãtaü karttumiti vinà÷asvabhàvakatvamakàmenàpi anityànàmeùitatyam /
tasmàdbhàvànàü ÷ånyataiva pàramàrthikã kalpanayà tvavastusatyà santaivàvabhàsanta iti yuktamutpa÷yàmaþ /
tathà ca sarve bhàvà iti /
sarve bhàva÷abdà ityarthaþ /
prayoga÷ca sarvebhàva÷abdà asadviùayàþ asatpratyayapratiùedhàbhyàü sàmànàdhikaraõyàt /
anutpannapradhvastapaña÷abdavat /
atra tàvadutsåtraü bhàùyoktaü dåùaõa vàrttikakàra àha /
pratij¤àpadayoþ pratij¤àhetvo÷ca vyàghàta iti /
abhinnavibhaktikatvamabhinnàrthakavibhaktikatvaü na tvabhinnavibhaktikatvameva, bhinnavibhaktikànàmapi sàmànàdhikaraõyàt /
yathà caitraþ pañhatãti /
yathà ca na tvàü tçõàya manya iti /
nàmati tatpratyayena bhavitumiti /
na hyatyantàsanniråpàkhyaü sarvamiti và bhàva iti và 'bhidhànaspaya gocaraþ upapàditaü hi dvitãyasåtra eva yathà 'sadvà 'nirvacanãyaü và na khyàtigocaro 'pi tu sadeva sadantaràtmanà,
tathà ca kuto 'tyantàsataþ kalpanàgocaratvamapãti /
÷eùaü bhàùya iti /
pratij¤àhetorvyàghàto bhàùye prapa¤cita iti // 37 // 

_________________________________________________


     NyS_4,1.38: na svabhàvasiddherbhàvànàm //


utsåtramutkà bhàùyakàraþ sautraü dåùaõaü vaktumàha /
såtreõa càbhisambandho dåùaõasya /
na svabhàvasiddherbhàvànàm (så. 38) //

sarvamabhàva iti nàsti /
kasmàtsvabhàvasiddherbhàvànàü svabhàvo dharmo dravyàdãnàü sadàdiþ /
atha và svabhàvaþ svaråpaü bhàvànàü yenàmã bhàvàþ svabhàvàdvyàvarttante /
yadvà asanniti pratyayasya gavya÷vàtmaneti vi÷eùaõàt /
agaurityasya gàü parihçtyà÷vàdibhiþ saübandhàdgobhàvasiddherevama÷vàdiùvapãti svabhàvasiddherbhàvànàü nàbhàva ityarthaþ /
na svabhàvasiddheriti såtramanådya vàrttikàraþ svaråpamàtreõa vyàkhyàyaü pra÷napårvakaü tàtparyamasya dar÷ayati /
pårvasåtrasyeti /
( 479/5 ) ka÷casvabhàvaityàdinà siddho bhàva ityantena såtrasya vyàkhyànatrayaü bhàùyakàrãyaü vàrttikakàro dar÷ayati /
sàmànyo dharmaþ samàno nityatvàdirityarthaþ /
pra÷napårvakamasatpratyayapratiùedhasàmànàdhikaraõyaü bhàvasyopapàdayati /
kathaü tarhãti /
( 480/2 ) asacchabdaþ khalva bhàvavi÷eùaõaü sadevàbhidhatte ÷uklaguõavi÷iùñe pañe varttate tathà càsatpratyayàbhidhànayorupapannaü bhàvavàcinà padevana sàmànàdhikaraõyamityarthaþ /
bhàva÷ca ka÷cinnityaþ ka÷cidanityaþ tatra nityasyàrthakriyàkàritvamupapàditaü kùaõabhaïgabhaïga eva /
anityo 'pi na vinà÷asvabhàvo bhàvaþ kiü tu svakàraõàdayaü satsvabhàvo jàtaþ kàraõàntaràttu vina÷yati /
yatåktaü nãlaü ÷akyaü na pãtaü karttumiti /
tatra bråmaþ ÷akya eva nãlaþ pañaþ pãtaþ karttum àma÷yàmo ghaño vahnisaüyogàdraktaþ /
atha nãlatvaü na pãtatvaü ÷akyaü kartuü nanu bhàvo 'pi nàbhàvaþ karttuü ÷akya iti /
yathaiva kumbhàdhikaraõe ÷yàmaraktatve paryàyeõa bhavataþ evaü kapàlàdhikaraõau kumbhabhàvàbhàvàvityadoùaþ
//  38 // 

_________________________________________________


     NyS_4,1.39: na svabhàvasiddhir àpekùikatvàt //


svabhàvasiddheriti yaduktaü tadàkùipati ÷ånyavàdã /
na svabhàvasiddhiràpekùikatvàt (så. 39) //

sarva evaü hi bhàvà bhinnasvabhàvà bhinnatvaü ca teùàmanyàpekùam /
tathà hi nãlaü bhinnaü pãtàdyapekùayà na tu svabhàvataþ evaü hrasvatvadãrghatvaparattvàparatvapitàputratvàdayaþ parasparàpekùà draùñavyàþ /
yacca paràpakùaü tanna svàbhàvikaü yathà japàkusumàpekùaü sphañikasya raktatvamityàkùepàrthaþ // 39 // 

_________________________________________________


     NyS_4,1.40: vyàhatatvàdayuktam //


samàdhatte /
vyàhatatvàdayuktam (så. 40) //
tadvyàcaùñe yadãti /
nanu yadyanena krameõobhayàbhàvo bhavati bhavatu siddhameva naþ samãhitamityata àha /
apekùàyàmanapekùàyàü ceti /
parimàõabhedo hi dãrghatvaü hrasvatvaü ca sa ca bhàvànàmautpattikaþ kevalaü tasyàti÷ayànati÷ayau parasparagrahaõàdhãnau /
tathà hãkùuyaùñerveõuyaùñito hrasvatvaü pårvasaükhyàyogihastaparimitatvamanati÷ayaþ
veõuyaùñerdãrghatvamati÷ayaþ parasaükhyàyogihastaparimitatvaü taccedaü pratiyoginiråpaõàdhãnaniråpaõam,
na tu pratiyogyadhãnotpattãti, na vastudharmo 'yaü paràparàpekùaþ /
bhinnatvaü ca bhedaþ sa ca vastuvi÷eùaõaü notpattau vastvantaramapekùate kiü tu svaniråpaõe /
evaü pitçtvamapi vyavasthità janaka÷aktireva sà janyaniråpaõàdhãnaniråpaõà na tu tadadhãnotpattiþ /
vipa¤citaü caitadasmàbhirbrahmatattvaparãkùàyàm /
paratvàparatvàdayastvapekùàbuddhinimittatayà paràpekùotpattikà api lokayàtràü vahanto na ÷akyàþ pratyàkhyàtum /
na caitàvatà tadadhikaraõaü bhàvo na nirapekùa iti sarvamavadàtam /
syàdetat apekùàmàtrameva dãrghatvàdayo bhaviùyanti kçtameùàü vastusvabhàvenetyata
àha /
svabhàvasiddhau càsatyàmiti /
(481/1) apekùà sàmarthyamapekùàprayojanayogaþ /
svayaüvàrtikakàro dåùaõànyàha sarvathà càyaü vyàhata iti /
nigadavyàkhyàtam // 40 // 

_________________________________________________


     NyS_4,1.41: saükhyaikàntàsiddhiþ kàraõànupapattyupapattibhyàm //


uttarasåtràvatàraparaü bhàùyam /
athaite saükhyaikàntavàdàþ saükhyà ekànto yeùu vàdeùu te tathoktàþ /
atha ÷ånyatàvàdànantaraü te parãkùyantaityarthaþ /
tatra prathamaü brahmàdvaitamutthàpayati /
sarvamekaü kutaþ sadavi÷eùàt /
idamasyàkåtam /
na tàvadayaü nàmaråpaprapa¤caþ prakà÷àdbhinnaþ san prakà÷itumarhati /
jaóasya svayaüprakà÷àsaübhavàt /
na ca prakà÷ayonagàtprakà÷ata iti yuktam /
na khalvàntareõa prakà÷enàsya ka÷cidyogaþ saübhavati /
viùayaviùayibhàvaþ sambandha iti cenna /
tatràki¤citkarasya viùayitvàsambhavàt /
na càrthe j¤ànaü phapavalaü janayatãti sàüpratam /
atãtànàgatayorarthayostadasaübhavàt /
na ca na tayorviùayabhàvaþ /
tasmàt j¤ànàdbhinnasya nàmaråpaprapa¤casya na prakà÷asambhava iti j¤ànasyaivàyaü vivartta iti yuktamutpa÷yàmaþ /
na ca prakà÷àtmano ghañàdaya evodayavyayadharmiõaþ parasparavyàvçttàþ santviti sàüpratam /
tadvyàvçttigrahe pramàõàbhàvàt /
sà hi yadyato vayàvartate tadubhayagrahe gçhyate na ca vij¤ànàni vilakùaõàni svaråpamàtràvasthitàni parasparavàrttànabhij¤àni j¤ànàntaramapi grahãtumutsahante pràgeva svasmàdvyàvartayitum /
na ca niùedhyaniùedhàdhikaraõagrahaõakàraõako vyàvçttigrahaþ svakàraõena samasamayotpàdo bhavitumarhati /
tàdç÷oþ savyetaraviùàõavatkàryakàraõabhàvàbhàvàt /
na caikaü vij¤ànaü kùaõikaü niùedhyaniùedhàdhikaraõe gçhãtvà pa÷cànniùedhaü gçhõàtãti yuktam /
kùaõikasyàkramasya kramavadvyàpàràyogàt /
na caikaü vij¤ànaü niùedhyaniùedhàdhikaraõe gçhõàti atha j¤ànàntaraü niùedhatãti yuktam /
caitragçhãte 'pi tasminyaitrasya niùedhaj¤ànaprasaïgàt /
na ca j¤ànasvaråpagraha evàsya niùedha graha iti sàüpratam /
evaü hi sa bhavedyadi svaråpatadanyavyàvavçttyorekatvaü bhavet /
tatra vyàvçttisvabhàvo và bhàvo bhàvasvabhàva và vyàvçttiþ /
tatra pårvasminkalpe vyàvçttestucchatvàttatsvabhàvà bhavàbhedàstucchàþ syuþ /
tata÷ca vacobhaïnyantareõa ÷ånyabàdaprasaïgaþ /
uttarasmiüstu kalpe vidhiråpo bhàva eva vyàvçttiriti vidhiråpatayà ca te vyàvarttanta iti na vyàvçttà bhàvàþ parasparaü paramàrthataþ tadidamuktaü sadavi÷eùàditi /
(482/1) anàdyanirvacanãyàvidyànibandhanaü tu bhàvànàü bhedaü na vyàsedhàmaþ /
na ca j¤àturapi j¤ànàdbhedagràhakamasti pramàõamuktàdeva vi÷eùàt /
tasmànna j¤eyànàü parasparata÷ca j¤ànàcca bhedaþ /
nàpi j¤àturj¤ànàdasita bhedaþ
nàpi j¤ànànàmanyonyasya, tasmàtprakà÷a eva svayaü prakà÷aþ kåñasthanitya ànadaghano 'nàdyavidyopadar÷itavividhavicitranàmaråpaprapa¤co brahmetyadvaitasiddhiþ /
ata eva ÷rutayo bhavanti /
'ekamevàdvitãyaü brahma neha nànàsti ki¤ca na /
mçtyoþ sa mçtyumàpnoti ya iha nàneva pa÷yati' ityevamàdikàþ /
tadevamaikàntikamekatvamupanyasya dvitvamaikàntikamàha sarvaü dvedhà kutaþ nityànityabhedàt /
na hi nityànityàbhyàmanyo rà÷irasti yamà÷ritya padàrthàstritvàdike vyàvatiùñheranniti /
matàntaramàha sarvaü tredhà /
tadeva dar÷ayati /
j¤àtà j¤eyaü j¤ànamiti /
j¤aptirapi j¤àyamànatvàj
j¤eyànnàtiricyata iti bhàvaþ /
matàntaramàha /
sarvà caturdhà /
dar÷ayati /
pramàtà pramàõaü prameyaü pramitiriti /
yadi pramitirnàma tattvaü pramàõàdibhyo bhinnaü nà÷rãyate pramàyàþ pradhànakriyàyà abhàvàtkathaü pramàtràdayaþ /
kathaü ca pradhàkriyàmantareõaikavàkyatà syàt kàrakavaici÷yaü và /
pramàyàþ phalatvàvasthàyà upari prameyavyapade÷aü na vàrayàmaþ /
na caitàvatà tattvàntaraü na bhavati /
iti /
evaü yathàsambhavamanye 'pãti /
prakçtipuruùàviti và pa¤caskandhà iti và pa÷upà÷ataducchede÷varà iti vetyàdayaþ /
tatra parãkùàü saükhyaikàntatàniràkaraõaråpàntàü dar÷ayati såtreõa //

saükhyaikàntàsiddhiþ kàraõànupapattyupapattibhyàm (så. 41) //

anavayavena sarvaü cedekaü dvedhà tredhà caturdhà ceti pratij¤àrthaþ ? tadatiriktaü sàdhanaü vàcyam /
na hi sàdhyameva sàdhanaü bhavati /
tathà ca sàdhanasya tadatirekànna sekhyaikàntasiddhiþ,
na ca kiü cidapi svasaüvedanamasti, j¤ànapradãpàdãnàmapi parasaüvedyatvàt /
yathà ca j¤ànàtirikto 'pyartho viùayastathà vij¤ànavàdaniràsàvasare vakùyate /
na ca vij¤ànàdarthasya bhedo '÷akyagrahaþ /
tathà hi nãlamupalabha ityanuhaïkàràspadama÷vetàdiråpaü nãlaü pratayàtmamanubhavagocaraþ evaü nãlàdãnàmapi parasparam /
anyathà ghañamànayeti de÷ito nayane nimãlya ÷ayãta, ÷ayãthà iti de÷ite toyamàharet /
kasya cit kuta÷citkathaü cidvivecakàbhàvàt /
na cànirvacanãyànàdyavidyànibandhano 'yaü bhedavyavahàra iti sàüpratam /
anirvacanãyakhyàteþ pårvameva niràkçtatvàt /
tasmàtsarvajanasaüvedanasiddho 'yaü bhedapratyayo na kàraõamukhanirãkùaõena yukto niràkartum /
api tu spaùñadçùñàtkàryàdbhedapratyayalakùaõàttàdç÷aü tatkàraõaü kalpanãyaü yàdç÷ena tatkàraõena prapa¤capratyayo 'pratyåhamutpadyeta /
tacca pratyakùameva /
tathà hi tannãlaü paricchindatpãtàdibhyo 'sya bhedaü paricchinatti saüyuktavi÷eùaõatàlakùaõàdindriyàrthasannikarùàt /
nãlaü hi nãlamityanubhavan pãtàdikaü ca pãtàdikamityanubhavansmaranvà ÷aknoti niùedhyaniùedhàdhikaraõatayà samàkalayituü råpamàtreõàgçhãtaparaspabhedamapi /
na hi tanna bhedena prathataityabhedena pratheta/na yenànayornãlapãtayorgçhãtasvaråpayoravadhyavadhimadbhàvo na syàt /
tathà ca tau gçhãtvà pratyakùeõa ÷akyo 'nayorbhedo grahãtumityasàüpratametat /
'anyonyasaü÷rayàdbhedo na pramàntarasàdhanaþ /
tasminnidaü nàyamayamiti bhedaü vinà nadhãþ' /
etena pramàturapi pramàyà bhedo vyàkhyàtaþ /
pramàtàra÷cànekavidhasukhaduþkhopabhogavyavasthànàdbadhiràndhakàõàdikovidajàlmasaüsàrimuktavibhàgopapatte÷ca bhedavanto 'numãyante /
ekasminnaparyàyeõa viruddhadharmasaüsargàsaübhavàt /
kalpanayà katha¤citsaübhàvyamàno 'pyayaü gomayapàyasãyanyàmàvahati /
tadevaü pratyakùavirodhàdanupapannàrthàþ ÷rutaya
'ekamevàdvitãya' mityàdyàþ prathamàü vçttimullaïghya jadhasyàmavalambante 'yajamànaþ prastara' 'àdityo vai yåpa' ityàdivaditi /
yadàha bhagavàn
jaiminiþ--- 'guõavàdastviti' 'tatsiddhiriti'
ceti, tasmànnàdvaitamiti /


_________________________________________________


     NyS_4,1.42: na kàraõàvayavabhàvàt //


sàdhyàtsàdhanasya bhedena ca saükhyàntaraikàntà apyapahçtàrthà ityuktam // 41 //nyà. så. // 4 // 1 // 42 // atra pårvapakùavàdyàha---
na kàraõàvayavabhàvàt (så. 42) //

tadvyàcaùñe kàraõasya sàdhyàvayavabhàvàt /
ekasya dvayàdãnàü và ka÷cidekade÷aþ sàdhanaü tathà ca na saükhyàntaraü na ca sàdhanabhàva ityarthaþ // 42 // 

_________________________________________________


     NyS_4,1.43: niravayavatvàdahetuþ //


niràkaroti /
niravayavatvàdahetuþ (så. 43) //

avayavabhàvàditi yadi sàdhyasya ka÷cidavayavo bhavenna saükhyaikàntaþ syàditi sarvamekamityetasminpratij¤àrthe na kiü cidapavçjyate vyàvarttate yatastatsàdhanaü syàdityarthaþ /
atha kasmànna sàdhyameva heturityata
àha /
àtmani ceti / (402/20) co hetau /
api caite saükhyaikàntàþ pratyakùàdipramàõavirodhànmithyàvàdà ityàha /
te khalvime saükhyaikàntà iti /
khalu÷abdaþ samuccaye /
prakrakoñarapàõyàdivi÷eùakàrito yor 'thabhedaþ sthàõupuruùàdiþ tatpratyàkhyànenetyarthaþ /
atha vi÷eùakàritàrthabhedàbhyanuj¤ànena vartante tathà 'pyekàntatvaü jahati ekatvàdisaükhyàyà anaikàntikatvamityarthaþ /
atha sàmànyakàrita
iti (483/5) saükhyàmàtramaïgãkriyate na punarasnayà aikàntikatvamityarthaþ /
tadasmàkamabhimatamevetyàha tathà 'pi na kiü cidbàdhyata iti /
ye 'pyàhuþ sattàsàmànyameva tattvaü bhedàstu kàlpanikà iti tàn pratyàha /
na ca bhedamantareõeti /
yadàhuþ /
'nirvi÷eùaü na sàmànyaü bhaveccha÷aviùàõava'
diti /
syàdetat pretyabhàvaparãkùàyàü ka
eùàmavasaro yadete ekàntavàdàþ parãkùyanta
ityata àha /
te iti /
advaitàdiùvekànteùu pretyabhàvo na tàttviko bhavedapi tu kàlpanikaþ
na kevalaü pretyabhàvo 'pi tu ùoóa÷àpi padàrthàþ /
tasmàdeteùàü yattattvaj¤ànaü tasya pravivekàrthaü j¤eyapravivekena j¤ànapraviveka
iti tadarthamete parãkùità iti /
tadanena prabandhena pretyabhàvaþ parãkùitaþ // 43 // 

_________________________________________________


     NyS_4,1.44: sadyaþ kàlàntare ca phalaniùpatteþ saü÷ayaþ //


athodde÷akramànurodhàtphalamidànãü parãkùyate /
tatràgnihotràdãnàü phalamanantarabhàvi kàlàntarabhàvi veti saü÷ayaþ /
etaduktaü bhavati /
karmànantaraü duþkhaü ca lokapaïktyàdi copalabhyate pra÷aüsanti hi laukikà dhàrmiko 'yaü sàdhutama iti,
tatkimetàvadevàsya phalamastu athàmuùmikaü svargàdãti /
kiü pràptaü svargàdiphalatve karmaõaþ svaråpeõàkàraõatvàcciranivçtte tasmiüstadutpatteþ apårvakalpanàyàü ca pradhànàïgàpårvàõi bhåyàüsi kalpanãyàni na ca tànyutpannamàtràõi janayanti phalamiti tatsahakàryantaràõi kalpanãyànãtyadçùñakalpanàgauravàt tadanantaradçùñaphalàbàdhanàcca, nàsyà'bhuùmikaü phalaü svargàdi, api tvanantaradç÷yamànameva /
tatràpi duþkhaphalatve upade÷avyàghàtàl lokapaïktilàbhakhyàtyàdikameva phalaü tacca sukhahetutayà kathaü citsvargàdipadenocyate /
dçùño hi sukhahetau svargapadaprayogo loke yathà candanaü svargaþ såkùmàõivàsàüsi svarga iti pràptam /
evaü pràpte bråmaþ /
svarga padasya tàvadarthavàdato--- 'yanna duþkhena saübhinnaü na ca grastamanantaram /
abhilàùopanãtaü ca tatsukhaü svaþpadàspada'miti sukhaü prati vàcakatvamavadhàritam /
na ca tadvàcakatvenaiva candanàdau tatprayogopapattàvanekàrthatvakalpanàpa yuktà /
yadàhuranyàya÷cànekàrthatvamiti /
tasmànmukhyo 'yaü svarga÷abda uktabhede sukhe /
tathà ca svargakàma ityatra mukhyàrthasaübhave nopacaritàrthatà yuktà /
na cànekàdçùñakalpanàbhayànmukhyàrthaparityàgo nyàyyaþ pramàõasiddhe niyogaparyanuyogànupapatteþ /
yathà 'huþ /
'÷rutisiddhyarthama÷rutopalabdhau yatnavatà bhavitavyaü na tu ÷ruta÷aithilyamàdaraõãya'miti /
tathà--- 'pramàõavantyadçùñàni kalpyàni subahånyapi' /
na cànantaradç÷yamànaü lokapaïktyàdi homàdyanuùñhànaphalamapi tu tadupalambhaphalam /
adàmbhikànàü pracchannamanutiùñhatàmapi lokapaïkyàderabhàvàt /
tasmàtsuùñhåktaü na sadyaþ kàlàntaropabhogyatvàditi bhàùyam /
tathà pravçttyà saüskàro dharmàdharmalakùaõo janyata iti /
naiùa puruùasaüskàraþ snànàdijanya
iva boddhavyo 'pi tu puruùadharmatàmàtreõa saüskàra ityucyate paramàrthatastvayaü dharmaþ puruùà÷rayo 'pi karmaõà phale janayitavye tasyàvàntaravyàpàra iti /
vàrtikaü sadyastàpàdiphaleta¤
(484/1) atidguõasaüvij¤àno 'yaü bahuvrãhistàpàdãti /
tena lokapaïktyàdikamucyate // 44 // 

_________________________________________________


     NyS_4,1.45: na sadyaþ kàlàntaropabhogyatvàt //

     NyS_4,1.46: kàlàntareõàniùpattir hetuvinà÷àt //

     NyS_4,1.47: pràï niùpattervçkùaphalavat tat syàt //


svargaþ phalaü ÷råyate ityayuktam, svargakàma iti svargasya puruùavi÷eùaõatvena ÷ravaõàdasàdhyatvàdata
àha /
de÷itayà ca kriyayà nànarthikayà ÷ravitavyam /
àptopade÷aþ khalvayamupade÷yasya karmaõo 'bhimatopàyatàmàha tatra karmaõo 'bhimatàpekùàyàü puruùavi÷eùaõasyàpyapekùitatvàtsàdhyatvamiti siddham /
evaü hi lokapaïktyàdiragnihotràdyanuùñhànasàdhyà bhaved yadi tatkàmasya svargakàmasyevàgnihotràdyanuùñhànaü de÷yeta, na caitadastãtyàha na ca tàpàdikàma
iti /
lokapaïktyàdikàma ityarthaþ /
÷eùamatirohitàrtham // 45 // 46 // 47 // 

_________________________________________________


     NyS_4,1.48: nàsan na san na sadasat sadasatorvaidharmyàt //


idamidànãü cintyate kimetatphalamutpatteþ pràyasadvà sadvà sadasadvà 'nabhayaü veti /
atra samastapakùàkùepeõa phalàbhàvamabhidhitsuþ pårvapakùayati /
tadidaü phalaü niùpatteþ pràk /
nàsanna sanna sadasat /
sadasat kasmànna bhavatãtyata àha /
sadasatorvairdhmyàt /
parasparaviruddhadharmatvàd dharmaþ svabhàvaþ
virodhàdityarthaþ /
athànubhayaü kasmànna bhavatãtyata
àha /
nàpyubhayaviparãtamiti /
siddhàntyàha /
pràgutpatterutpattidharmakamasadityaddhà // 48 // 

_________________________________________________


     NyS_4,1.49: pràgutpatterutpattidharmakam asad ity addhà, kasmàd utpàdavyayadar÷anàt //


nanu nàsadutapadyate na sanniruddhyataityàcakùate sàükhyàþ tatkathametadityata àha /
utpàdavyayadar÷anàt
(så. 49) //

yathà nityasvaråpàyà÷citi÷akternotpàdo na ca vyaya evaü phalasyàpi nityasya tau na syàtàmityarthaþ /
na hi satpakùa iti /
(486/1) satkàryapakùaityarthaþ /
na kiü cijjàyata iti /
na pratij¤àvàkyàtki¤cittattvaj¤ànaü sambhavati /
kiü cicca saüdehàdi na vina÷yatãti /
aj¤ànatiro bhàvaþ saü÷ayaviparyayatirobhàvaþ /
kàraõasya hi pradhànasya lakùaõaü mahàn lakùyate hi mahatà pradhànamiti /
evaü tasyàpyahaïkàrastasya puùñiþ sthålatetyarthaþ /
pa÷càdbhavatãti kevalakàraõàvasthàyàþ pa÷càditi // 49 // 

_________________________________________________


     NyS_4,1.50: buddhisiddhaü tu tad asat //


yaccoktamupàdànaniyamàditi /
tatra yadi puruùasyopàdànaniyamaþ pañàrthã tantånevopàdatte na vãraõaü, kañàrthã vãraõamiti,
tatastadupàdànànàü tatra tatra kàrye sàmarthyaparij¤ànàt tacca sàmarthyamànumànikaü tadidamucyate /
så. buddhisiddhaü tu tadasaditi // 50 // tadasadbhàvi kàryamanenaiva kàraõena janyate nànyenetyanumànàd
buddhisiddhamevetyarthaþ /
athàsatkàryapakùe tantava
eva pañasyopàdànaü na vãraõàdãtyayaü niyamo na syàditi bråùe tadayuktam, asattvàvi÷eùe 'pi svakàraõàdutpannaü kiü cideva citkàryaü janayituü samarthaü nànyadityayaü svabhàvavi÷eùàdupapadyata iti /
api ca satkàryapakùe pradhànopàdànatvàdvi÷vasya tasya càbhedàpavatkàraõàtmakatvàcca kàryajàtasya sarvaü sarvàtmakamitãdamihanedamidamidànãü nedamidamevaünedamiti niyamo na syàt kasya citkuta÷cidvivekahetorabhàvàt /
tasmàdasti ràsabhe 'pi viùàõa miti tatra tasyàsattvaü bruvàõaþ svasiddhàntaü bàdhataityàha /
asattvàcca kharaviùàõaü notpadyata iti bruvàõa
iti /
sattve càsattve ca samàne yasya kàraõamasti tadutpadyata iti guóajihvikà /
paramàrthatastvasattve kàraõasàmarthyaniyamàdutpattiniyamaþ kalpate,
sarvàtmanà sarvasya sattvave tu na niyamaheturastãtyuktapràpayam /
de÷ayati athàsatkàrye kiü pramàõaü ? na hyanumànamasminnarthe pramàõaü bhavitumarhati à÷rayàsiddheþ /
nàpi pratyakùaü tenàpyasataþ svàtantryeõàniråpaõàditi bhàvaþ /
viditàbhipràya uttaramàha nàsattvave na sattvave 'numànamasti /
yathà 'smàkamà÷rayàsiddhidoùàdasattve kàryasya nànumànam /
evaü bhàve 'pi kàryasya sattve nànumànamà÷rayàsiddhereva /
kva tarhyanumànamityata
àha dharmiõyavipratipatteranumànamastãti yojanà /
tathà satyà÷rayo 'syasiddhyatãtyarthaþ /
punaþ pçcchati kveti /
yadi dharmiõyavipratipattiþ kva tarhi vivàdaþ /
uttaraü yadubhayeti /
dharmyadhikaraõàn
satkàryavàdinàmeva vàdànvibhajate tànpratãti /
tantumàtraü paña iti /
tantubhyo 'bhinna ityarthaþ /
kàryàtmaneti /
kàryaü kàraõàdbhinnàbhinnamityarthaþ /
asatkàryapakùastu svàbhimataþ sphuñatvàdavàntarapratibandyabhàvàcca nopanyastaþ /
upapàdita iti dvitãyàdhyàye /
pràgupalabdhikàlàditi /
kàraõavyàpàràt pràgityarthaþ /
saüsthànavi÷eùa÷ånyatàmàtravivakùayà turyàdidçùñànto na tu pràgabhàvo vivakùitaþ /
÷aktivi÷eùàvasthità iti kàraõavyàpàràt pràgiti ÷eùaþ /
atra siddhasàdhanaü vayamapi bramahe svavyàpàràtpañotpattinimittàtpràk
tantavaþ ÷aktivi÷eùàvacchinnà aiveti /
pareùàü satkàryasàdhanamupanyasyati /
vidyamànàübhivyaktyarthàstantavastadarthinà niyamenopàdànàt khanitràdivat /
(489/1)
yathà hi khanitraü vidyamànamevodakaü mçdapanayanena vyanaktãti /
tadetad dåùayati /
vidyamànasyàbhivyaktirasatãti abhivyaktivatkàrye 'pi prasaïgaþ /
yathàvyakterasatyà evotpàdastathà kàryasyàpyasata patrotpàda
ityarthaþ /
khanitràdivaditi dçùñàntaþ sàdhyavikala
ityàha yadapãti /
sà 'pràptiþ kuto bhavatãti vaktavyamiti /
pràptiþ khalu saüyogaþ sa ca guõaþ
guõa÷ca dravyavinà÷àdvina÷yed virodhiguõàntaràdvà /
tatra tàvadàvaraõadravyamàvriyamàõaü vodakaü na vinaùñaü yena tayoþ saüyogo vina÷yet tatastadvirodhiguõàntarotpàdo vaktavyaþ sa eva ca saüyogavirodhã guõo vibhàga
ityucyataityarthaþ /
pràpterabhàvo 'pràptiriti pakùaü dåùayitvà paryudàsapakùamà÷aïkya dåùayati atha pràpteriti /
punaþ ÷aïkate athabhinnade÷otpattimiti /
na ca vayaü saüyogaü vibhàgaü và guõamupemaþ /
kiü tu bhinnade÷otpanna eva dravye vibhàgo nirantarotpanna eva saüyoga ityarthaþ /
niràkaroti ÷rinnade÷a iti /
vi÷eùaõopàdànànna bhinnade÷otpattirvibhàgaþ kasmàd utpanne utpannamiti bhinnade÷atayà bhinnamiti vi÷eùaõaü hi svànuriktaü pratyayaü vi÷eùye janayati, na tvanyànuraktam /
na khalu nãlaü vi÷eùaõamutpale raktapratyayaü janayatvabhràntasyetyarthaþ /
api ca kùaõabhaïgaü bhàvànàü vyàsedhadbhirasmàbhirbhinnade÷otpatteþ pratiùedhànna bhinnade÷otpattirvimàgaþ /
÷aïkate kùaõikatvàdvibhàgasyeti /
utpadya hãndriyasannikarùàdvibhàgena svaviùayaü j¤ànaü janayitavyam /
na caitàvantaü kàlamasàvasti kùaõikatvenotpannàpavargitvàdityarthaþ /
niràkaroti nasàmànyàbhivyaktãti /
(490/1) etadvibhajate /
pårvaü tàvadutpanno vibhàgaþ sàmànyaü vyanaktãti /
svakàraõasamavàyaþ sattàsamavàyo và utpattiþ /
tadvi÷iùña utpanna
ityucyate /
yeùàü sàmànyagrahapuraþ saraü vi÷eùaj¤ànaü tanmate na sàmànyaü vyanakti taduttarakàlaü ca svapratyayaü janayatãtyuktam /
etaduktaü bhavati na vayaü bauddhà iva pårvàparakàlamàtràvasthitilakùaõàü kùaõikatàü vibhàgàdãnàmàcakùmahe kiü tvà÷utaravinà÷alakùaõàü sà ca dvitràdikùaõasthàyinàü cirasthàyibhyova ghañàdibhyo vyàvçttàtmà ÷akyàvaktumiti // 50 // 

_________________________________________________


     NyS_4,1.51: à÷rayavyatirekàd vçkùaphalotpattivadityahetuþ //


dehàdyatiriktamàtmànaü nityaü paralokinamasantaü manyamàna àha /
à÷rayavyatirekàdvçkùaphalotpattivadityahetuþ
(så. 51) //
målasekaphalotpàdayorekavçkùà÷rayatvam /
karmaõastu homàderà÷rayaþ ÷arãram /
na càmuùmikasya svargàdeþ ÷arãramà÷rayaþ tasminnaùñe 'sya bhàvàt /
tasmàdà÷rayavyatirekàtsvargàdervçkùaphalotpattivadityayaü dçùñàntaþ svargaphalatve homasyàheturityarthaþ
//  51 // 

_________________________________________________


     NyS_4,1.52: prãteràtmà÷rayatvàdapratiùedhaþ //


astyàtmà svagaupabhogasamarthaþ ÷arãràdivyatiriktaþ karttetyuùapàditamityà÷ayavànàha /
prãteràtmà÷rayatvàdapratiùedhaþ (så. 52) 

_________________________________________________


     NyS_4,1.53: na putrapa÷ustrãparicchadahiraõyànnàdiphalanirde÷àt //


astu svargàdyàtmà÷rayaü tathà 'pyavyàpako hetuþ putràdiphalebhyo nivçtteriti de÷ayati /
na putrapa÷ustrãparicchadahiraõyànnàdiphalanirdde÷àt (så. 53) //

_________________________________________________


     NyS_4,1.54: tatsaübandhàt phalaniùpattesteùu phalavadupacàraþ //


pariharati /
tatsambandhàtphalaniùpattesteùu phalavadupacàraþ (så. 54) //

svargo 'pi tàvatsvargatayà na kàmyate kiü tu bhogyatayà /
evaü sati kaiva kathà putràdiùu /
te 'pi bhogyatayaiva kàmyante na tu svaråpaü bhogyamiti tatsàdhyaü sukhaü bhogyam /
tasmàtputràdisambadhàttadutpatteþ sukhotpatteþ teùu yathà phala÷abdaprayogastathà teùu putràdiùvityarthaþ /
såtràrthakathanenaiva bhàùyavàrtikevyàkhyàte // 54 // 

_________________________________________________


     NyS_4,1.55: vividhabàdhanàyogàd duþkhameva janmotpattiþ //


phalànantaraü duþkhaparãkùaõaü, tatreyaü parãkùà bhavatu duþkhaü bàdhanàlakùaõamanubhåyamànaü,
yatpunaridaü sukhaü pratyàtmamanukålavedanãyaü tatkathaü duþkhamanubhavavirodhàt /
÷arãrendriyabuddhaya÷ca yadi duþkhahetutayà duþkhaü kasmàtsukhahetutayà sukhameva na bhavanti /
seyamatibhãrutà sakalalokayàtràvirodhinã /
yathàhuþ 'na hi mçgàþ santãti ÷àlayo nopyante /
na hi bhikùavaþ santãti sthàlyo nàdhi÷rãyanta'iti /
tasmànmàüsàrthãva kaõñakànuddhçttya màüsama÷nannànarthaü kaõñakajanyamàpnotãtyevaü prekùàvàn duþkhamuddhçttyendriyàdisàdhanaü sukhaü bhokùyate, santi ca vividhaduþkhaparivarjanahetavo dçùñàþ paridçùñasàmarthyà anvayavyatirekàbhyàmityabhipràyavàn pårvapakùã guóajivhikayà saü÷ayàna iva pçcchati /
tatkimidamiti /
siddhàntina uttaram
anya ityàha såtrakàra iti /
tenaivàbhipràyeõa pårvapakùã pçcchati katham /
uttaraü na vai sarvalokasàkùikamiti /
ayaü tu duþkhabhàvanopade÷aþ kimarthamityata
àha bhàùyakàraþ duþkhahànàrthaþ /
kiübhåtasya duþkhahànamityata àha /
janmamaraõaprabandhasyànubhavaþ pràptiþ tannimittàd duþkhopade÷apari÷ãlanena nirviõõasyàlaüpratyayavataþ ata eva duþkhaü jihàsata
iti yojanãyam /
svàbhipràyeõa pårvapakùã pçcchati /
kayà yuktyà /
uttaram /
sarve khapalu sattvanikàyà iti /
utpattiþ sukhaduþkhahetubhåtà viùayasaüpattiþ tasyàþ saüsthànàni bhuvanàni /
à satyalokàdà càvãceriti /
etaduktaü bhavati /
yadi duþkhavarjanena ÷akyate sukhamupàdàtuü tatastàdç÷aü sukhamanakålavedanãyaü kaþ praj¤àvàn prajahyàt /
na ca tàdç÷amasti sukhaü kva cidapi sarvasya duþkhàvinàbhàvinaþ kevalasyopàdàtuma÷akyatvàt /
na hi madhuviùasaüpçktamannaü viùamapahçtya ÷akyaü madhumàtramupàdàtumiti /
tasmànnedaü sukhasya pratyàkhyànamapi tu sukha eva duþkhabhàvanamupadi÷yate // 55 // 
atra heturupàdãyate çùiõà / vividhabàdhanàyod duþkhameva janmotpattiþ (så. 55) //

janmana utpattiþ sà dukhameva bhàvayitavyà vividhabàdhanàyogàditi // 55 // 


_________________________________________________


     NyS_4,1.56: na sukhasyàpyantaràlaniùpatteþ //



kasmàtpunarduþkhameva svaråpato na bhavatãtyata àha /
na sukhasyàntaràlaniùpatteþ (så. 56) //

na khalvayaü duþkhodde÷o duþkhakayanaü sukhasya pratyàkhyànam // 56 // 


_________________________________________________


     NyS_4,1.57: bàdhanànivçttervedayataþ paryeùaõadoùàdapratiùedhaþ //


ita÷ca duþkhasaüj¤àbhàvanaü na sukhasya pratyàkhyànaü duþkhodde÷enetyàha /
yasmàdidaü me sukhasàdhanamiti vedayan pràrthayate sukhasàdhanam /
tacca uktàdbahuprakàràdbàdhanàheturiti duþkhabhàvanayopade÷anamiti /
kàmaü kàmyaü kàmayamànasya yadà kàmaþ samçdhyati saüpanno bhavati /
athànantaramenaü puruùamaparaþ kàma
icchà kùipraü bàdhate svargàdipràptàvapi svaràjyàdi kàmayate /
evaü tatpràptau pràjàpatyàdãti asyecchà tadupàyapràrthanàdinà duþkhena prabàdhataityarthaþ /
samantàdudanemi yathà bhavati tathà bhåmiü labhati iti yojanà // 57 // 


_________________________________________________


     NyS_4,1.58: duþkhavikalpe sukhàbhimànàcca //

nanvayaü yadyapyantaràle sukhànyanubhavati tathà 'pi duþkhasaübhedamàkalayan anupadiùño 'pi svayameva nivartsyati kçtamasya duþkhabhàvanopade÷enetyata àha //

duþkhavikalpe sukhàbhimànàcca (så. 58) //

÷àstraniùñhànàü vivekinàü khalu vividhabàdhanànuùaïgàd
anavayavena sukhamàtraü duþkhameveti vini÷cayo 'kùipàtrakalpà hi te /
tadyatheùãkàtålasamparkàdapyakùipàtra dåyate na gàtràvayavàntaràõi tathà mçducittatayà vivekino dåyante avivekinastu praõayakalahakupitakuraïga÷àbalocanàïganàlaktakarasàrdrapodapallavapàtamapi ÷irasi rahasi sukhamabhimanyamànà dhanapulakaka¤cukà¤citatanavaþ sàndrànandà÷ruplutanayanà nirvçõvantãti tàn pratyayamupade÷or 'thavànityarthaþ /
jàyasva mriyasva ceti saüdhàvatãti /
punarjàyate punarmriyate janitvà mriyate mçtvà jàyate tadidaü saüdhàvanavyàpàrapracaya ityarthaþ /
codayati /
kasmàd duþkhaü janmeti nocyata iti /
yadi duþkhabhàvanopade÷o janmani evaü satyevakàraþ kimartha ityarthaþ /
pariharati /
janmavinigrahàrthãya
iti vinigraho vinivçttiþ sa evàrthaþ pravartata
iti janmavinigrahàrthãyaþ /
yathà ca matvarthãya
iti /
etaduktaü bhavati /
janma duþkhameveti bhàvayitavyaü nàtramanàgapi sukhabuddhiþ kartavyà anekànarthaparamparàyàmapavargapratyåhaprasaïgàditi // 58 // 

_________________________________________________


     NyS_4,1.59: çõakle÷apravçttyanubandhàdapavargàbhàvaþ //


duþkhodde÷ànantaramapavarga
uddiùño lakùita÷ceti ÷eùaþ /
sa pratyàkhyàyate /
çõakle÷apravçttyanubandhàdapavargàbhàvaþ (så. 59) //

tadvyàcaùñe bhàùyakàraþ /
çõànubandhàditi /
asti hi /
 ... çõàni trãõyapàkçtya mano mokùe nive÷ayed /
anapàkçtya mohena mokùamicchan vrajatyadhaþ/ ... 
çõatrayàpàkaraõenaiva vayaþsamàptermokùanive÷akùaõo nàstãtyapavargàbhàva ityarthaþ /
kle÷ànubandhànnàstyapavargaþ /
nànucchinnanidànaþ saüsàraþ ÷akya ucchettumityarthaþ /
pravçttyanubandhàdityasyàpãyameva vyàkhyà // 59 // 

_________________________________________________


     NyS_4,1.60: pradhàna÷abdànupapatterguõa÷abdenànubàdo nindàpra÷aüsopapatteþ //


evaü pårvapakùayitvà siddhàntamupakramate /
atràbhidhãyate /
yattàvadçõànubandhàditi /
jàyamàna ityasya pradhànàrthatànupapattyà guõa÷abdatvaü sàdhayituü dçùñàntalàbhàya çõa÷abdasya prathamaü guõa÷abdatvamàha /
pradhàna÷abdànupapatteriti /
tadvyàcaùñe /
çõairiti /
nàyaü pradhàna÷abda iti /
(491/1) çõavànivàsvatantrasteùu teùu karmasu nàdhikàrãti nindà /
tadabhàve tu svatantra
iti pra÷aüsà /
evaü jàyamàna iti guõa÷abdo na mukhya iti /
kasmàt punarna mukhya ityata
àha màtçto jàtamàtrasyaivànadhikàràt /
kasmàdanadhikàra ityata àha /
arthinaþ ÷aktasya càdhikàràt /
kasmàdarthina ityata àha /
karmavidhàvagnihotraü juhuyàtsvargakàma ityàdau kàmasaüyoga÷ruteþ /
na ca bàlakaþ sukhaduþkhapràptiparihàrakàmo 'pi vivekena svargaputrapa÷vannàdi kàmayata iti /
÷aktasya ca pravçttãti /
na hya÷akanãyamarthama÷aktaü prati veda àptopade÷aråpo vidhàtumarhati /
na ca bàlakaþ ÷akto 'vidvattvàdinà /
ata eva tiryagdevarùipaïgu÷ådraùàrùeyàõàmanadhikàraþ sàmarthyàbhàvàt /
na kevalaü vaidiko 'yamãdç÷o vyavahàro 'pi tu laukiko pãtyàha /
na bhidyate càyaü laukikàt /
tadvyàcaùñe laukikastàvaditi /
upapannànavadyavàdãti /
upapannaü pramàõena anavadyaü punaruktadoõa anapekùitamupadeùñavyaü yanna bhavavati tadityarthaþ /
nyàyapràptamimamarthaü liïgadar÷anamupodbalayatãtyàha /
gàrhasthyaliïgaü ca mantrabràhmaõaü karmàbhivadatãti /
gàrhasthyasya liïgaü patnã yasminkarmaõi tattathoktam /
'patnyavekùitamàjyaü bhavati' /
'patnya udgàyanti' /
'kùaume vasànàvagnimàdadhãyàtà' mityevamàdi /
tadanena gàrhasthyàtpårvàvasthà tàvadçõànubaddhà na bhavatãtyuktaü saüpratyuttaràvasthàpi na çõànubaddhetyàha /
yadà càrthino 'dhikàrastadà 'rthitvasyàvipariõàme jaràmaryavàdopapattiþ /
tena yudaktamçõàpàkaraõena vayaþparyavasànànnasti mokùàvasarastadapàkçtaü bhavati /
avipariõàmapadàrthavyàkhyànaü na nivartata iti /
turãyasyetyasya vyàkhyànaü caturthasyeti /
pràyeõa pa¤casaptativarùeùvativàhiteùu arthatçùõà tanåbhavati /
atyantasaüyoge tu jarayà havetyanarthakam /
mçtyunà vetyanenaiva siddheriti ÷eùaþ /
yadyucyate a÷aktatopalakùaõametajjarayà havà mçtyunà veti, tena kasyànarthakyamityata
àha /
a÷akto vimucyataityetadapi nopapadyata iti /
syàdetat /
yadyapi gçhasthasya yaj¤àdividhànàntaràõi santi tathà 'pi jàyamànastribhirçõairiti vàkyaü bàlasyàpi yaj¤àdi vidhàsyatãtyetàü ÷aïkàü vimar÷apårvamapàkaroti /
athàpi vihitaü và 'nådyeta kàmàdvàr 'thaþ prakalpyeteti /
na tàvajjàyamàno havai iti ÷akye vidhivibhaktirasti tena siddhànuvàdaþ svarasataþ pratãyate yadi tu tasyàrthasya siddhirvàkyàntaràdvà pramàõàntaràdvà kathamapi na kalpeta tatova 'vacanàni tvapårvatvà'
diti nyàyàndvidhitvamasya kalpyeta, santi tu ÷ata÷astadarthavidhàyakàni vàkyàni vibhaktimantãti ko jàtvasya svecchàmàtreõa vidhitvaü kalpayet /
tasmàdvihitànuvacanameva nyàyyamiti jàyamàna÷abdo jaghanyavçttiriti yuktamutpa÷yàmaþ /
syàdetat /
jàyamàna÷abdo 'nupacàritàrthaþ svabhàvato màturudaràdvibhàgamàha /
sa kathaü cidanuvàdànurodhapena jaghanyavçttiþ kalpanãyaþ /
tadvaraü mukhyàrthànurodhena vidhànameva kalpyatàm /
evaü sati ÷rutiranurodhità bhavati /
asti ca bàlakasyàpi phalotpàdanayogyatà tadàtmanaþ phalaü prati samavàyikàraõatvàt /
tena yadyapi jàtamàtrasya phalasàdhanànuùñhànayogyatà nàsti tathà 'pi phalotpàdaü prati yogyatà 'sti, phalena ca prayojanaü na tatsàdhanenetyata
àha phalasya sàdhanàni hi prayatnaviùayo na phalamiti /
ayamabhisandhiþ /
vidhirhi svavyàpàre kartçtayà puruùaü niyuïkte prayatna÷càsya vyàpàraþ sambhavati viùaye na ÷akyo nivarttayitumiti svaviùayamapekùate /
na càsya sàkùàtphalaü viùayo bhavitumarhati /
udde÷yatàmàtreõa tu bhavet /
naitàvatà prayatno 'sya nirvçõoti yàvadayaü sàkùàdabhinirvartanãyaü na pràpnoti /
tadupàyasya sàkùàdabhinivarttanãya iti phalodde÷apravçttasya puruùaprayatnasya nirvçõoti yàvadupàyo viùayaþ /
na ca bàlakasya tadupàyamaviduùastatra sàmarthyamasti /
asamartha÷càkartà kathamàtmànaü prayatnena vyàpnuyàt /
avyàpnuvaü÷ca kathamadhikàrãti jàyamàna÷abdo jaghanyavçttireva nyàyya
iti siddham /
vihitaü ca jàyamànamiti çõavàkyàtpràgvidhãyate ca çõavàkyàrddhvamityarthaþ /
yaduktaü tatra hi pravrajyà vidhãyata iti tadamåùyamàõa àha pratyakùavidhànàbhàvàditi cet /
÷aïkàü niràkaroti /
na pratiùedhasyàpi vidhànàbhàvàta /
÷aïkàü vibhajate pratyakùata iti /
paramàpto hi bhagavànã÷varo 'nukampayà bhåtopade÷àyapravçtto yadgàrhasthyamevà÷rayamamupadi÷ati tato 'vagacchàmo na santyà÷ramàntaràõi bhåtebhyo hitànãtyarthaþ /
ata evàhuþ 'aikà÷ramyaü tvàcàryàþ pratyakùavidhànàdgàrhasthyasyeti' /
niràkaraõaü vibhajate na pratiùedhasyeti /
smçtãtihàsapuràõàni tàvadavivàdaü vidadhati càturà÷ramyamupalabhyante yadi pratyakùayà ÷rutyà pratiùidhyante tatastadvirodhenaudumbarãsarvaveùñanavat tatràpramàõàni syuþ, na ca tatpratiùedhaþ ÷ruteþ sàkùàdavagamyate /
tasmàtsmçtyàdivihitaü càturà÷ramyamapratiùiddhaü ÷rutyà na ÷akyaü parityaktumityarthaþ /
na càvidhànena tatpratiùedhànumànamityàha /
adhikàràcceti /
gàrhasthyopade÷asyàdhikàràttasyaiva vidhànaü nà÷ramàntarasya na tvà÷ramàntaràbhàvàt /
na hi vyàkaraõaü ÷abdaü vyutpàdayatpramàõàdyabhàvamàkùipati /
api ca mà bhåtpratyakùavidhànaü ÷rutau sasàdhanàpavargàbhidhànàni càturà÷ramyàbhidhànàni ca pratyakùàõyupalabhyante vacanàni tànyapårvatvàdvidhànàni apavargasya sasàdhanasya càturà÷ramyasya ca bhaviùyantãtyàha /
çgbràhmaõaü càpavargàbhidhàyyabhidhàyata iti /
mçtyumiþ paraü karmabhya iti /
karmaparityàgamapavargasàdhanaü såcayati /
amçtatvamiti càpavargo dar÷itaþ /
såcitaü karmatyàgamapavargasàdhanaü ÷rutyantareõa vi÷adayati /
na karmaõà na prajayeti /
pareõa nàkamiti /
nàkamityavidyàmupalakùayati /
avidyàtaþ paramityarthaþ /
nihitaü guhàyàmiti laukikapramàõàgocaratvaü dar÷ayati /
tamasaþ parastàditi /
avidyà tamaþ tasya parastàt /
àdityavarõamiti /
nityaprakà÷amityarthaþ /
tadanene÷varapraõidhànasyàpavargopàyatavamuktam /
çca udàhåtya bràhmaõamudàharati atha bràhmaõànãti /
yaj¤a ityàdinà gçhasthà÷ramo dar÷itaþ /
tapa
eveti vànaprasthà÷ramaþ /
brahmacàrãti brahmacaryà÷ramaþ /
eùàmabhyudayalakùaõaü phalamàha /
sarva evaita iti /
caturthà÷ramamàha /
brahmasaüstha iti /
tathàkraturiti /
kratuþ saükalpaþ /
kàmayamànova ya àsãt sa evàthàkàmayamàno bhavati /
akàmayamànaþ kàmaü pariharan tatparihàrasiddhau so 'kàmayaüstasya vyàkhyànaü niùkàma iti /
àtmakàma
iti /
kaivalyopetàtmakàmaþ tatpràptyà àptakàmo bhavati /
na tasya pràõa iti ÷à÷vato bhavatãtyarthaþ /
prakçtamupasaüharati tatra yaduktamiti /
aparàmapi càturà÷ramyàbhidhàyinãü ÷rumimàha /
ye catvàca iti /
ita÷ca phalàrthina eùa jaràmaryavàda
ityàha /
phalàrthina÷ceti // 60 // 

_________________________________________________


     NyS_4,1.61: samàropaõàdàtmanyapratiùedhaþ //


pçùñvà /
såtaü pañate katham /
samàropaõàdàtmanyapratiùedhaþ (så. 61) //

àtmayagnãnàü samàropaõàdçõànubandhanàpavargasyàpratiùedhaþ /
tadenana cchalena pratyakùavidhànaü pravrajyàyà api dar÷itam /
eùaõàvyutthitasya viparyastubuddheþ
alamàbhireùaõàbhiranarthahetubhiriti kçtabuddheþ
ata eva nivçtte phalàrthitve samàroùaõamàtmanyagnãnàü vidhãyate iti /
evaü bràhmaõànãti yadaiùaõàbhyo vyutthitasya pravrajyàvidhànaü tadà tadabhidhàyãni bràhmaõànyupapannànãtyarthaþ // 61 // 

_________________________________________________


     NyS_4,1.62: pàtracayàntànupapatte÷ca phalàbhàvaþ //


pramçte khalu yajamàne yaj¤apàtràõi yajamànasya ÷arãre yathàvayasavaü nidhàyàntyeùñiþ kriyate /
tatra jaràmarye karmaõyavi÷eùeõa kalpyamàne sarvasya pàtracayàntàni karmàõãti prasajyeta maraõaparyantàni karmàõãti prasajyetetyarthaþ /
nanviùyata eva pàtracayàntatvaü karmaõàmityata
àha /
tatraiùaõàvyutthànamiti /
tasmànnàvi÷eùeõa kartuþ prayojakaü phalaü bhavatãti /
phalàbhàva
ityasya såtràvapayavasyàvi÷eùeõa phanasya kartçprayojanakatvàbhàva ityarthaþ /
tadanenaiùaõàvyutthàna÷rutivirodhà dar÷itaþ /
tadevaü càturà÷ramyasya ÷rutiruktà /
saüprati smçtyàdayo 'pi càturà÷rayamyasyopade÷akàþ santãtyàha càturà÷ramyavidhànàcceti /
÷aïkate tadapramàõamiti cet /
jagannirmàtuþ paramakàruõikasya sarvaj¤asyàtrabhavataþ parame÷varasyàgamo bhavatu pramàõamàptoktatvàt /
manuvyàsàdãnàü tvàptatvàni÷cayàtkayaü tatpraõãtànàü pràmàõyani÷caya ityarthaþ /
uttaraü pramàõeneti /
syàdetat /
bhavatu vedenàbhyanuj¤ànàditihàsapuràõapràmàõyaü dharma÷àstràõàü tu manvàdipraõãtànàü kutaþ pràmàõyani÷caya ityata àha /
apràmàõye ceti /
sarvajanaparigrahàtteùàmapipràmàõyamityarthaþ /
buddhàdismçtayastu vedaninditairmlecchàdibhiþ parigçhãtà na tvàryairiti na tàþ pramàõaü bhavitumarhantãtyarthaþ /
draùñçpravaktçsàmànyàccàpràmàõyànupapattiþ /
ya eva vedasya draùñràro 'nuùñhàtàra÷ca tadarthasya ta evetihàsàdãnàü pravaktàraþ pràcetasakçùõadvaiyàyanamanuprabhçtayaþ /
api ca vaidikàni karmàõi smàrtãmitikartavyatàmapekùante smàrtani ca vaidikàni mantràdãnãti sarvametadapramàõye dharma÷àstràõàü nopapadyate /
yadyapi ca manvàdayo 'pi dharmaj¤ànavairàgyai÷varya÷àlitayà anubhåyàpyupadi÷antãti saübhavati tathàpi vedamålakatvamevetihàsapuràõàdinàü yuktam /
tathà hi /
'vedo 'khilo dharmamålaü smçti÷ãle ca tadvidàm /
yaþ ka÷citkasya ciddharmomanunà parikãrtitaþ //

sa sarvo 'bhihito vede sarvaj¤ànamayo hi saþ ...  ityàdibhiþ svavacanaprapa¤cairàtmà baddhapà veda evàrpitastairiti /
athàyamitihàsàdigocaror 'thaþ kasmàtpratyakùapratãtena vedena nocyata iti tadanabhidhànàdavagacchamo nånamayamanabhimato vedànàü karturiti /
niràkçto 'pyayaü punarniràkriyate dàróhyàrthaü viùayavyavasthànàccetyanena// 62 // 

_________________________________________________


     NyS_4,1.63: suùuptasya svapnàdar÷ane kle÷àbhàvàdapavargaþ //


yadapyuktaü kpale÷ànubandhasyàvicchedàditi taddåùayati /
suùuptasya svapnàdar÷ane kle÷àbhàvàdapavargaþ (så. 63) tadvyàcaùñe suùuptasya khalviti /
lokasiddhatayà suùuptàvasthodàhçtà /
mahàpralayàvasthàyàmapi kle÷amuktà evàtmànaþ kevalamasau na lokasiddheti nodàhçtà /
etàvàüstu muktàvasthàyàü vi÷eùaþ yadasyàü kle÷avàsanàpi nàsti /
suùuptàvasthàyàü pralayàvasthàyàü ca kle÷avicchede 'pi tadvàsanà 'stãti // 63 // 

_________________________________________________


     NyS_4,1.64: na pravçttiþ pratisaüdhànàya hãnakle÷asya //


yadapi pravçttyanubandhàditi tatràha--- na pravçttiþ pratisaüdhànàya hi hãnakle÷asya (så. 64) //
dehinaþ /
tadvyàcaùñe kùãõeùu ràgadveùamoheùu satyapi na pravçttiþ svapratisaüdhànàya /
upapàditamidamasmàbhiryathà doùatuùàvanaddhàþ karmatandulà janmàïkuràya kalpante, na kevalà ityarthaþ /
÷aïkate karmavaiphalyeti/vaiphalye ÷àstrasya karmaõàü phalasàdhanatàpratipàdakasyàpràmàõyaprasaïga
iti bhàvaþ /
niràkaroti na karmavipàketi /
vipàka phalaü tasya pratisaüvedanaü bhogaþ // 64 // 

_________________________________________________


     NyS_4,1.65: na kle÷asaütateþ svàbhàvikatvàt //


pårvapakùabàdyàha /
na kle÷asaütateþ svàbhàvikatvàt (så. 65) //

siddhàntyekade÷ã bråte /

_________________________________________________


     NyS_4,1.66: pràgutpatterabhàvànityatvavat svàbhàvikepyanityatvam //


pràgu--tvam (så. 66) //

dadhyàderutpatteþ pràk kùãràdiùuyo bhàvastasyànityatvavaditi yojanà // 66 // 

_________________________________________________


     NyS_4,1.67: aõu÷yàmatànityatvavaddha //


aparastvekade÷ã bhàvameva dçùñàntayatãtyàha /
aõu÷yàmatànityatvavadvà (så. 67) //

yadetacchyàmaü råpaü tadannasyetyàgamaþ pàrthivànàü paramàõånàü ÷yàmatàmanàdimàha
annapadena mçdo 'bhidhànàditi bhàvaþ /
atra prathamamekade÷inaü dåùayati sataþ khalviti /
dvitãyamekade÷inaü dåùayati /
anàdiraõu÷yàmateti hetva÷ràvànna yuktam /
aõu÷yàmatà kàryà pçthivãråpatvàt
lohitàdivaditi pratyutànityatàheturasti /
puruùayatnajalohitàpadiråpavailakùaõyena tvaspavayàprayatnapårvakatvamàtreõànàditvàbhidhànamiti nàgamavirodhaþ // 67 // 

_________________________________________________


     NyS_4,1.68: na saükalpanimittatvàcca ràgàdãnàm //


tadevamekade÷inau dåùayitvà paramasamàdhimàha /

ayaü tu samàdhiþ--
na saükalpanimittatvàcca ràgàdãnàm (så. 68) //

cakàramanuktasamuccàyàrthaü vyàcaùñe /
karmanimittatvàditaretaranimittatvàcca /
samuccyo 'nuktasyeti ÷eùaþ /
tatra saükalpanimittatvàditi vibhajate /
mithyàsaükalpebhya iti /
yadyapyanubhåtaviùayapràrthanà saükalpaþ tathà 'pitasya pårvabhàgo 'nubhavo gràhyaþ /
pràrthanàyà ràgatvàt /
tena mithyànubhavaþ saükalpa ityarthaþ /
nanvekasmànmithyàj¤ànàtkutaþ kàryavaicitryamityata àha /
ra¤janãyakopanãyamohanãyebhya
iti /
bhavyageyàdiùu pàñhàtkarttarikçtyaþ /
mohanãyaþ saükalpo mithyàj¤ànasaüskàraþ /
karmanimittatvaü ràgàdãnàü vibhajate /
karma ceti nikàyena jàtirupalakùyate /
itaretaranimittatvaü ràgàdãnàmàha /
itaretareti /
syàdetat /
bhavantyanityàþ kle÷àþ tathàpi yadeùàü nirvarttakaü mithyàj¤ànaü tasya nivçttihotorabhàvatsa
eva kle÷ànubandhàdapavargàbhàva ityata àha /
sarvamityàsaükalpànàmiti /
api cànàdiþ kle÷asaütatirityuktam /
kutaþ sarvaime àdhyàtmikà bhàvà iti /
àtmànamadhikçtya pravartamànàþ ÷arãrendriyàdayo bhavantyàpadhyàtmikà iti /
atha yadyanàdãnàmapi nivçttiþ hantànutpattidharmakàõàmapi nivçttiprasaïga ityata àha /
na caivaü satyanutpattidharmakaü kiü ciditi /
ràgàdãnàmutpattidharmakàõàmeva vyayadharmakatvàbhyupagamàdityarthaþ /
nanu mà bhåvanmithyàj¤ànanimittà ràgàdayo mithyàj¤ànànivçttau,
ye punaramã karmanimittàsteùàü kuto nivçttiþ na ca karmanivçttau ràgàdinivçttiþ
ràgàdimataþ karmanivçtterabhàvàt, tasmànna mokùa ityata àha /
karma ca nikàyanirvartakaü tattvaj¤ànakçtànmithyàj¤ànaråpasaükalpavighàtànna ràgàdyutapattinimittaü bhavati /
sarvaràgàdãnàü mityàj¤ànameva nimittam /
karmàõi tu nikàyaniyamena ràgàdãn pravartayantãti karmanimittatvamuktamiti bhàvaþ /
nanu yathà ràgàdayaþ satyapi karmaõi mithyàj¤ànanivçttyà nivartante evaü satyapi karmaõi mithyàj¤ànanivçttyà phalamapi mà bhådityata àha /
sukhaduþ khasaüvittiþ phalaü tu bhavatãti /
vàrttikam /
yàvajjãvasaüyoge hi jarayà ha vetyanarthakamiti /
(495/9) mçtyunà vetyanenaiva gatàrthatvàdityanuktvà bhàùyoktà dvitãya yuktirabhihità vàrtikakçtà /
yasmàtsvayama÷aktasyetyanena /
yaj¤asàdhanatvàditi /
(496/7) yaj¤akartçtvàdityarthaþ /
etadeva sphañayati /
yasmàdyajamàno yaj¤àïgaü bhavati /
yathàha bhagavàna jaiminiþ puruùa÷ca karmàrthatvàditi /
saükalpàdyapekùaü karma ràgàdikàraõamiti /
(498/20) yajjàtãyasya janmano yatkarma kàraõaü tajjanmocitàmeva mithyàj¤ànavàsanàmabhivyanaktãti taddvàreõa ràgàdãnàü kàraõaü bhavati /
codayati /
sukhàdãnàmiti /
yathà mithyàj¤ànasahàyaü karma ràgàdihetuþ evaü tatsahàyaü phalaheturiti caramadehasya tatvaj¤ànavataþ sadapi karma phalakàraõaü na syàdityarthaþ /
pariharati /
na niraprekùatvàditi /
karmà÷ayaprapa¤camucchettumamåóho 'pyasakto 'pyadviùño 'pi måóha iva sakta iva dviùña iva tatphalaü bhuïkta iti ràgàdyanapekùaü karma svaphalaü janayati tenàsau phaloùabhogo na bandhahetuþ måóhàdãnàü bandhahetuþ måóhàdãnàü bandhahetuphalopabhogaþ sa catàdç÷o ràgàdisahàyaiþ karmabhiþ kriyate na ràgàdinirapekùairityavadàtam // iti mi÷ra÷rãvàcaspativiracitàyàü nyàyavàrtikatàtparyañãkàyàü caturthàdhyàyasyàdyamàhnikam //




****************************************************************************





caturthe 'dhyàyedvitãyamàhniham /



     NyS_4,2.1: doùanimittànàü tattvaj¤ànàdahaïkàranivçttiþ //


tadevaü saü÷ayapramàõaprameyàõi parãkùitàni /
prayojanàdayo 'pi yatra saü÷ayastatraivamuttarottaraprasaïga
itayatide÷ena parãkùità iti ùoóa÷àpi pramàõàdayaþ parãkùitàþ /
teùàü tattvaj¤ànaü niþ÷reyasàdhigamaheturityuktam /
tatràpi prameyatattvaj¤ànaü sàkùànniþ÷reyasaheturitareùàü tu tattvaj¤ànàïgatayetyuktam1 idamihedànãü parãkùyate kiüpratyekamàtmàdãnàü prameyàõàü tattvaj¤ànaü niþ÷reyasàdhigamaheturutàho kasya cideùàmekade÷asyeti /
tàmimàü parãkùàmavatàrayati bhàùyakàraþ /
kiü nu khavalu bhoþ yàvanto viùayàþ prameyàõi tàvatsu pratyekamiti/pratipràõabhçdbhedaü yàvanta àtmànaþ yàvanti cendriyàõipa cetyarthaþ /
pàr÷vasthaþ pårvapakùiõaü pçcchati ka÷càtra vi÷eùaþ /
pårvapakùiõa uttaraü na tàvadekaikatreti /
samudàyaikade÷àbhyàmanupapatteþ /
pramàõàditattvaj¤ànànniþ÷reyasàdhigama ityayuktamiti pårvaþ pakùaþ /
siddhàntamàha /
mithyàj¤ànaü vai khalu moha iti /
vai÷abdaþ khalu pårvaùakùàkùamàyàü khalu÷abdo hetyarthe /
ayuktaþ pårvapakùo yasmànmithyàj¤ànaü moha iti /
na tattvaj¤ànamaj¤ànanivçttimàtreõa niþ ÷reyasopayogi api tu saüsàranidànocchedadvàreõa dçùñenaiva, na ca tattvàj¤ànaü saüsàraheturapi tu mithyàj¤ànam /
taducchindadvirodhitayà tattvaj¤ànamapavargaheturiti /
bhavatvetattathà 'pi pårvapakùasya kimàyàtamityata àha /
tacca mithyàj¤ànaü yatra viùaye pravartamànamiti /
svasambandhino hyàtmàdayo viparyayeõa paricchinnàþ saüsàrahetava iti tadviùayameva mithyàj¤ànamapaneyaü nàtmàdyantaraviùayaü j¤ànaü tena tatra mithyàj¤ànaü mà nivartiùña nivartatàü và, svàtmàdidçùñàntena,
na tu tasya saüsàranivçttiü pratyupayogaþ /
yasya tåpayogastatra tattvaj¤ànaü duùkaramiti /
pçcchati /
kiü punastanmithyàj¤ànam ? santi khalu vàdinàü nànàvipratipattayaþ /
ke cidàhuþ /
vidhåtavividhanàmaråpaprapa¤copaplavavi÷uddhavidànandaghanàdvaitabrahmasàkùàtkàrastattvaj¤ànamiti /
anye tu sattvapuruùànyatàkhyàtim /
dharmamudgalanairàtmyaj¤ànamityapare /
÷arãrendriyàdyanitvavyatiriktanityàtmadar÷anamiti vçddhàþ /
tadevaü vipratipatteþ pra÷naþ /
uttaram /
anàtmanyàtmagraho 'hamastãti moho 'haïkàraþ /
na tàvadadvaitànandaghanàtmaj¤ànaü tattvaj¤ànam /
bhedasya pratyakùasiddhasyàsati bàdhake 'pahnotuma÷akyatvàt /
na ca prakà÷ànandàvàtmadharmàtiriktàvàtmasvabhàvau bhavitumarhataþ /
satyaü vij¤ànamànandaü brahmeti ÷rutirànandacaitanya÷aktyabhipràpayà bheda eva ca tadvattayà kathaü cit sàmànàdhikaraõyamupapadyate /
abhede tvànandavij¤ànayostatpadayoþ paryàyatayà saha prayogànupapattiþ /
na ca prakçùñaprakà÷aþ savitetyatra prakçùñaprakà÷ayorabhedo 'prakà÷asyàpi prakarùasambhavàt /
aprakçùñasyàpi khadyotàdeþ prakà÷asambhavàt /
tasmàdyatkiü cidetat /
sattvapuruùànyatàkhyàtistu sattvasyaiva prakçterasambhavàdayuktà satkàryavàdamålatvàtpradhànasadbhàvasya tanniràkaraõenaiva niràkaraõam /
dharmapudgalanairàtmye tu kùaõabhaïgabhaïge nityàtmasadbhàvakathanena niràkçte /
tasmàtsuùñhåktamanàtmanyàtmagraho 'hamasmãti moho 'haïkàra iti /
ata eva sarvasyaivamàtmà÷ãþ kçmerapi mà na bhåvaü bhåyàsamiti /
so 'yamãdç÷o 'bhinive÷aþ ÷arãràdãnàmàtmatvenàdhyavasyato bhavati nàtmatattvaviduùaþ sa khalvahinirlvayanãmivàhistato vyatiriktaü ÷arãràdi pa÷yanna tatra snihyati snehavirahànna tapyate nàpyanu÷ocatãti /
atattvaj¤ànavataþ saüsàraü dar÷ayitvà tattvaj¤ànavataþ saüsàranivçttimàha /
yastu duþkhamiti /
tadevamuktena prakàreõa mohatattvaj¤ànayoþ saüsàràpavargahetubhàvo yasmàttasmànmokùamàõaiþ pretyabhàvaphaladuþkhàni ca j¤eyàni vyavasthàpayatãtyàdipårvopasaühàraþ /
àsevamànasyàbhya syato bhàvayata iti paryàyakathanaü bhàvanàdàróhyepadar÷anàrtham /
arthagatiü pari÷odhyàtràrthe såtraü pañhati /
doùanimittànàü tattvaj¤ànàdahaïkàranivçttiþ
(såþ1) //

÷àstràrthasaügraho 'nådyate ÷àstratàtparyasaügraho dvitãyasåveõànådyataityarthaþ /
kiü nu khalu bho iti bhàùyaü tadanupapannaü yato na viùayamàtraj¤ànamapavargaheturapi tu prameyatattvaj¤ànamityata
àha vàrtikakàraþ /
tatra viùayàntaràõàmiti /
(500/8) yàvanto viùayà iti na viùayamàtràbhipràyamapi tu prameyàbhipràyamityarthaþ /
sugamamanyadvàrtikam
//  1 // 

_________________________________________________


     NyS_4,2.2: doùanimittaü råpàdayo viùayàþ saükalpakçtàþ //


÷arãràdiùvanàtmasvàtmabuddhirnivartanãyetyuktaü tatra prathamaü kasminnàtmabuddhirnivartanãyetyapekùàyàmàha /
prasaükhyànànupårvyà tu khalu /
prasaükhyànaü samàdhijaü tattvaj¤ànaü tacca viùaye sukaramiti tatraiva pràthamikasya prathamaü prayatno yuktaþ /
såtram /
doùanimittaü råpàdayo viùayàþ saükalpakçtàþ (så. 2) //

mithyàj¤ànaü saükalpastena viùayãkçtà ityarthaþ /
kàmàþ kàmyàþ // 2 // 

_________________________________________________


     NyS_4,2.3: tannimittaü tv avayavyabhimànaþ //


anye khalu avayavisaüj¤àü nivartayanto 'vayavinameva pratyàcakùate tàn pratyàcakùàõa àha /
ataþ paraü kàciditi (502/2) såtram--- tannimittaü tvavayavyabhimànaþ (så. 3) //

nimittaü dantatvàdi tadvi÷iùñà viùayàþ saüj¤àþ priyàyàþ kàmuko dantoùñhanàsikàdãnavayavànanubhàvayan
tasyàü sakto bhavati /
vya¤janànyavayavino 'vayavàstaiþ sahopalambhàtteùàmanuvya¤janaü tatsàdç÷yaü tena tadàropaþ /
tathà ca straiõànàü vyavahàraþ /
dravatkanakanirmaladyutiranaïgalãlaikabha-
rmahebhakañavibhramastanabharàlasàïgã yadi /
priyà na parirabhyate tulitasiddhaüsaüjãvinã sahemahi kuto 'nyathà viùamabàõabàõavyathàm /
madanasaritamenàü gàhamàno jano 'yaü jaghanapulinanàbhãmaõóalàvartaramyàm /
mukhanalinasanàthàmullasadbhrulatormiü ciravirahahutà÷àyàsamujjhàü cakàra /
vivekinastva÷ubhasaüj¤àü bhàvayantaþ pràhuþ /
majjàmasthnàmatha plãhnàü yakçtàü ÷akçtàmapi /
pårõàþ snàyu÷iràsyåtàþ striya÷carmaprasevikàþ /
çùayo 'pyåcuþ /
sthànàdbãjàdupaùñambhànniùpandànnidhanàdapi /
kàyamàdheya÷aucatvàtpaõóità hya÷uciü viduþ /
a÷ubhasaüj¤àbhàvanàprayojanamàha /
tàmasyabhàvayata
iti /
tatkimidànãmavayavànuvya¤janasaüj¤ayorviùayo nàstya÷ubhasaüj¤àviùaya eva paramastãtyata
àha /
satyeva ca dvividhaviùaya iti /
dvividha
evàsau kàminãlakùaõo viùayastathà 'pi ràgàdiprahàõàrthamavayavàdisaüj¤àgocaratvaü parityajyà÷ubhasaüj¤àgocaratvamasyopàdãyate vairàgyotpàdanàyetyarthaþ /
atraiva dçùñàntamàha /
yathà viùasaüpçkta iti /
na hi viùamadhunã paramàrthato na staþ api tu vairàgyàya viùasaüj¤à tatropàdãyataityarthaþ // 3 // 

_________________________________________________


     NyS_4,2.4: vidyàvidyàdvaividhyàt saü÷ayaþ //


tadevaü svamatena prasaükhyànopade÷amuktvà paràbhimataprasaükhyànaü niràkarttumupanyasyati /
athedànãmarthaü niràkariùyatà vij¤ànavàdinà 'vayaviniràkaraõamupapàdyate /
arthavi÷eùe khalvavayavànuvya¤janasaüj¤e /
tatràrthamàtrasyàbhàvàtkuto 'vayavànuvya¤janasaüj¤e, tanniràkaraõàya prathamamavayavã niràkriyate pa÷càtparamàõuþ, tata÷ca j¤ànamàtramartharahitaü siddhaü bhavatãtyabhipràyaþ /
tatra saü÷ayapårvakatvàdupapàdanasya vicàrasya saü÷ayaü prathamamàha /
vidyàvidyàdvaividhyàtsaü÷ayaþ (så. 4) //

upalabdhirvidyà anupalabdhi÷càvidyà /
saccopalabhyate yathà taóàge toyam /
asaccopalabhyate yathà marumarãcikàyàmudakam /
sacca nopalabhyate yathà ciranikhàtaü bhåmau nidhyàdi /
asacca nopalabhyate yathà bhåtale dç÷yamàne tattulyopalambhanayogyato ghañàdiþ /
tadevaü vidyàvidyàdvaividhyàdavayavini saü÷ayaþ /
yadyavayavyupalabhyate tathàpi saü÷ayaþ
atha nopalabhyate tathà 'pi saü÷aya ityarthaþ /

_________________________________________________


     NyS_4,2.5: tadasaü÷ayaþ pårvahetuprasiddhatvàt //


tatra siddhàntã vakùyamàõamapyavayaviniràkaraõahetuü niràkariùyàmãtyà÷ayavànàha /
tadasaü÷ayaþ pårvahetuprasiddhatvàt (så. 5) //

avayavinaþ /
vàrtikakàrastu svayaü saü÷ayaü niràkaroti /
na vidyàvidyàdvaividhyaü saü÷ayasya kàraõamiti (502/21)// 4-5 // 

_________________________________________________


     NyS_4,2.6: vçttyanupapatterapi tarhi na saü÷ayaþ //


pårvapakùavàdyàha vçttyanupapatteriti // 6 // 

_________________________________________________


     NyS_4,2.7: kçtsnaikade÷àvçttitvàdavayavànàmavayavyabhàvaþ //


vçkùastiùñhati ÷àkhàdiùu ÷àkhàdayo và vçkùa iti laukikãü pratipattimanurudhyamàno vikalpayati vàrttikakàraþ /
avayavà avayavinãti /
(503/10) ekadravya÷càvayavaþ pràpnoti /
kutaþ ekàvayavivçttitvàt /
bhavatu ko doùa ityata àha /
na caikadravyaü dravyamavina÷yadàdhàramasti /
kçtakasya nityatvaprasaïgàditi ÷eùaþ /
avayavyekade÷eneti /
avayavino ya ekade÷àstenàvayavo 'vayavini varttataityarthaþ /
na hyasyàvayavino 'nye avayaveùu ekade÷à avayavàþ santãti 


_________________________________________________


     NyS_4,2.8: teùu càvçtteravayavyabhàvaþ //


ekenàvayavenàrabhyata iti satatotpattiprasaïgaþ /
saüyogàya kila caramabhàvine avayavavyàpàrastannimittàni càpekùyante /
ekadravyasyotpattiü prati na saüyogàpekùeti yàvadavayavamavayavyutpadyetetyavayavyanavaruddho na kadàcidavayavo dç÷yetetyarthaþ // 7-8 // 

_________________________________________________


     NyS_4,2.9: pçthak càvayavebhyo 'vçtteþ //


avayavyatirekeõa varttamàno 'vayavyupalabhyeta na càsyàdhàràntamupalabhyate dç÷yamàna÷càvayavo nàdhikaraõamasyeti bhavataiva vàdinà 'bhyupagatamityabhipràyeõàha /
nitya÷ca syàt // 9 // 

_________________________________________________


     NyS_4,2.10: na càvayavyavayavàþ //


yastu manyate avayavànàü dharmamàtramavayavã na tvavayavebhyo 'tyantaü bhinno 'bhinno và bhinnatve gavà÷vavadvarmadharmibhàvànupapatteþ /
abhede 'pi dharmiråpavattadanupapatte÷ca /
tasmàtkathaü cidbhinno 'bhinna÷ca kathaü ciddharmamàtramavayavànàmamayavãti taü pratyàha /
na càvayavyavayavàþ (så. 10) //

na tàvadbhedàbhedau parasparàbhàvàtmànàvekatra samaveta ityuktam /
nàpyàtyantike 'bhede dharmadharmibhàvaþ tasmàdyathàtyantikabhede 'pi keùà¤cideva kàryakàraõabhàvaþ tathà keùàü cideva dharmadharmibhàva ityeùitavyam /
tathà ca dåùaõamityarthaþ /
avayavã caikade÷enàvayave varttata iti avayavasamåhamàtramavayavã pràpnotãti /
asyàyamaryaþ /
avayave hi varttamàno 'vayavãtyucyate /
avayavyekade÷à÷cedavayaveùu varttante ekade÷a
eva tarhyavayavinaþ /
te ca nànettyavayavasamåhamàtramavayavã pràpnoti /
ekasmiü÷càvayave ekade÷e varttamàno 'vayavãti na tàvadavayavã kvacidavayave varttata iti tadekade÷ànàü tatra tatràvayave vçtteþ tàvanmàtreõa càvayavino grahaõamiti yatraivàsyaikade÷o varttate tatraiva grahãtavyaþ /
tathà caikasmin tantau pañaikade÷o varttata iti tantàvekasmin paño dç÷yetetyarthaþ // 10 // 

_________________________________________________


     NyS_4,2.11: ekasmin bhedàbhàvàd bheda÷abdaprayogànupapatterapra÷naþ //


siddhàntavàdyàha /

_________________________________________________


     NyS_4,2.12: avayavàntaràbhàve 'pyavçtterahetuþ //

ekade÷anena càvayavã na svàvayaveùu varttataityatra pratij¤àrthe avayavàntaràbhàvàdityahetuþ /
kasmàd yadyapyavayavàntaramavayavino bhavati tathàpyavayavàntaràõyavayavino 'vayavàntareùu varttante kimàyàtamavayavivçtteriti /
eka ÷cànekatra varttata iti pratij¤ànànaþ kiü kàrtsnyena kimekade÷eneti nànuyoktavyaþ, kasmàt
ubhayena kàrtsnyena ekade÷ena và nànàtvaikàrthasamavàyinà ekasyàvayavino vyàghàtàt /
etadupajãvyàha yadyavayavã naikade÷ena varttane na kàrtsnyena
atha kathaü varttata iti /
÷aïkate råpàntarànirdde÷àditi cet /
(506/7) sopahàsaü dçùñàntamàha /
yathà acitràstantavaþ pañaü citramàrabhanta iti /
naiyàyikaiþ kilàcitraistantubhi÷citraþ paña àrabhyataityabhyupeyate /
taccaitadayuktam /
na tàvaccitraü råpamekaü pañasamevataü svavacanavirodhàt /
nànà hi citramucyate tatkathamekamiti /
tena yaduktaü bhavati nànaikamiti taduktaü bhavati citramekamiti /
yadàhuþ ... citraü tadekamiti cedidaü citrataraü mahaditi /
na ca nãlapãtàdaya eva bahavo 'vyàpyavçttaya÷citrapadàspadamiti sàüpratam /
råpàdanàü vyàpyavçttitvàt /
te 'mã vivàdàdhyàsità nãlapãtàdayo vyàpanãyà à÷rayavçttayo råpajàtãyatvàt
÷uklapañagataråpavaditi--upapanna upahàso yathà acitràstantavaþ pañaü citramàrabhanta iti /
niràkaroti /
nopalabhyamànaråpàdhàratvàt /
avayavino råpaü nirddi÷yatàmiti bruvàõeneti /
avayavo 'syàstãtyavayavã avayava÷ca kàraõaü tadvànavayavã kàryamiti kàryakàraõabhàvàbhyupagamaþ kuto bhavati /
na ca prasaïgasàdhanaü nàma kiü cidasti pramàõam /
tarkastu bhavet na càyaü pramàõenetikartavyatàü vinà pramàõamarthaü sàdhayitumarhatãtyarthaþ /
yadapi tvayopahàsàbhipràyeõa pañaråpaü citraü dçùñàntãkçtaü tatràbhipràyastàvattava yàdç÷astàdç÷ovà sacanàttàvadayaü dçùñàntaþ pratibhàti /
dçùñànta÷ca vàdiprativàdinoravivàdaviùaya iti tatsàdhanaü vyartham /
tathà 'pyupetya citravàdaü bråmaþ tvàü prati citraü råpaü pañasambandhitayà sàdhayàmastvadabhipràyavyàptopahàsaniràkaraõàyetyarthaþ /
pañasya citraü råpamityanubhava evàtràbàdhitaþ pramàõamiti bhàvaþ /
bauddhaþ svàbhipràyamudghàñayati anekatvaprasaïga iti ÷cediti /
niràkaroti /
citra÷abdasyaikànekaviùayatvàt /
yadi nànaiva citramucyeta tataþ syàdvirodhaþ kiü tvekasminnapi citrapadaü prayujyate /
tasmànnaikatvenàsya virodha ityarthaþ /
de÷aka àha naikasminnadçùñatvàt /
ekasmiü÷citragràhiõo 'nubhavasyàdçùñatvàt /
puruùavivakùàdhãnapravçttayastu ÷abdàþ kva nàma durlabhà iti bhàvaþ /
pariharati nàbhyupetahàneriti /
(507/1) na tàvadanekapadaparyàya÷citra÷abdo 'nekaü citramityaneka pradena sàmànàdhikaraõyaü pratipattumarhvati /
paryàya÷abdànàü sahaprayogànupapatteþ dç÷yate tu prayogo 'nekaü citramiti /
tasmàdyathà ÷uklàni nànà tathà citràõi nànetyabhyupetavyam /
tathà caikaü ÷uklamanabhyupagacchato yathà ÷uklanànàtvàbhyupagamo hãyate evamevaikaü citramanabhyupagacchata÷citranàtvàbhyupagamo hãyatahatyarthaþ /
÷aïkàntaramàha /
athànekamacitramiti /
niràkraroti /
evamapãti /
÷aïkate /
athàcitràõãti /
pariharati evaü ca na kiü ciditi /
iùyata evàsmàbhiryathà 'vayavasamavetaiþ sitaharitalohitàdibhirasamavàyikàraõairavayavini citraü råpamàrabhyata iti /
de÷ayati puñàntara
iti /
puñàntaraü pàr÷vàntaram /
pariharati /
bhavataivedemuktamiti /
eko 'pi guõa àrabhata iti matvà ÷aïkate /
citrapratyayastatreti /
samàdhate na prasakta iti /
nanu yaccitràcitràbhyàmàrabdhamavayavino råpaü tadapi pãtàdivanniddiü÷yatàü na ca ÷akya nirddeùñuü tasmànnàstãtyata àha /
etàvaditi /
anirvàcyamapyanubhåyamànama÷akyàpahåvam /
yathekùukùarãràdãnàü màdharyasyàntaraü mahadityarthaþ /
na tàvadavayavaråpàdayavavino grahaõaü yuktamiti /
na dravyàntararåpeõa dravyàntare càkùuùatvaü dçùñaü na khalu pçthivyàdiråpeõa vàyu÷càkùuùa ityarthaþ /
prakçtamupasaüharati /
tasmàditi /
avikalpità avicàrità ityarthaþ
(508/5) // 12 // 
_________________________________________________


     NyS_4,2.13: ke÷asamåhe taimirikopalabdhivattadupalabdhiþ //

     NyS_4,2.14: svaviùayànatikrameõendriyasya pañumandabhàvàd viùayagrahaõasya tathàbhàvo nàviùaye pravçttiþ //


sarvàgrahaõamavayavyasiddheriti atra pratyavasthitaþ pårvapakùã athedamàheti /
ke÷asamåhe taimirikopalabdhivattadupalabdherityàdisåtrabhàùyavàrtikàni pårvapakùasiddhàntayoratirohitàrthàni // 13-14 // 

_________________________________________________


     NyS_4,2.15: avayavàvayavaprasaïga÷caivam àpralayàt //


api càyaü vçttivikalpaü
à÷rayavyàghàtàdayukta ityàha /
avayavàvayaviprasaïga÷caivamà pralayàt (så. 15) //

atra trayaþ pakùàþ saübhavanti /
yo 'yamavayaveùu avayavivçttivikalpànupapattyà avayavino 'bhàvaprasaïga àpàdyate sa à pralayàdvà nivarttatà paramàõorvà na kva cidapi nivarttate iti /
tatra prathama dvitãyavikalpàvà÷rityedaüsåtram /
yathaiva vçttivikalpaþ sthåle ghañàdàvavayaveùu tadavayaveùviti tadabhàvàtpralaye vyavatiùñheta /
na ca tadà pralayaþ sarvopàkhyàvirahito dar÷anaviùayaþ saübhavatãti dar÷anaviùayàbhàvàdanà÷rayo vikalpa àtmànameva na labhate /
upalakùaõaü caitadà pralayàditi /
à paramàõorityapi draùñavyam /
paramàõånàmapyatãndriyatvena dar÷anaviùayatvàbhàvàdanà÷rayatà vikalpasya tadavasthaiva /
tadidamuktaü niravayavàdvà paramàõuto nivartteteti // 15 // athàpãti /


_________________________________________________


     NyS_4,2.16: na pralayo 'õusadbhàvàt //


api cetyarthaþ /
api ca pralayamabhyupetyedamuktamà pralayàditi /
vastutastu /
na pralayo 'õusadbhàvàt (så. 16) //

niravayavatve pramàõamàha /
niravayavatvaü tu paramàõoriti // 16 // 

_________________________________________________


     NyS_4,2.17: paraü và truñeþ //


athànanta evàyamavayavàkyavivibhàgaþ kasmànna bhavatãtyata àha /
paraü và truñeþ (så. 17) //

truñistrasareõurityanarthàntaram /
jàlasåryamarãcisthaü trasareõa rajaþ smçtam /
yadi truñeþ paraü dvitripadake 'vayavavibhago na vyavatiùñhate tato 'vayavavibhàgasyànavasthànàd
dravyàõàmasaükhyeyatvàt truñitvanivçttiþ
truñirapi sumeruõà tulyaparimàõaþ syàt /
na khalvanantàvayavatve ka÷cidvi÷eùa ityarthaþ /
vàrtikaü yàvadvà pralayo 'nivçttirveti /
pralayaparamàõupakùe vikalpanivçtirnàsti dar÷anaviùayastu nàstãtyanà÷rayo vikalpaþ /
anantàvayavatve sarvasya vikalpàghràtatveva dar÷anaviùayàbhàva ityanà÷rayo vikalpaityarthaþ /
saükhyodàharaõam /
iyanta÷ca te paramàõavaþ saühatàstruñibhàvamàpadyanta iti (510) /
sàvayavatve tu paramàõu÷abdasyàrtho vaktavyaþ /
kimuktaü bhavati paramàõuriti paramatvavi÷iùño hyaõuþ paramàõuþ yataþ kùodãyo nàparamastãti yàvat /
tasmàdapi cet kùodãyo 'nyadasti naiùa paramatvavi÷iùño 'õurityarthaþ /
atha bhinnaparimàõàþ paramàõvavayavàstato nyånaparimàõà iti yàvat /
tato na paramàõuþ pratiùidhyate paramàõvavayavà eva paramàõavaste cànavayavatvàdakàryàþ /
tvayà ca paramàõvàrabdhaü kàryaü paramàõuriti kçtvà àropya vçttitrikalpena pratiùidhyata iti // 17 // 

_________________________________________________


     NyS_4,2.18: àkà÷avyatibhedàt tadanupapattiþ //



athedànãmànupalambhikastasya vyàkhyànaü sarvaü nàstãti manvànaü àha /
àkà÷avyatibhedàttasya paramàõorniravayavasyànupapattiþ /
sàvayatve tu vçttivikalpàttadabhàva iti ÷ånyataiva tattvaü bhàvànàm /
anà÷ritopi vikalpo yathà lokapratãtikalpanàmàtranirmitastàttvikãü ÷ånyatàü gamayati /
mithyàj¤ànànàmapi tattvàvagamahetutvadar÷anàt /
yathà dåràdvanaspatau hastipratyayapravàho vanaspatitattvapratipatterddetuþ /
yathà rekhàgavayo và gavayatvapratipatterityàdi bahåtprekùitavyamiti bhàvaþ /
tedatadvàrttikakàrodåùayati /
àkà÷avyatibhedàdanityaþ paramàõurityabhidhàno vyati÷redàrthaü praùñavya
iti /


_________________________________________________


     NyS_4,2.19: àkà÷àsarvagatatvaü và //

     NyS_4,2.20: antarbahi÷ca kàryadravyasya kàraõàntaravacanàdakàrye tadabhàvaþ //


(511/4) antarbahiriti vacanaü kàryasya kàraõàntaravacanamiti (512/3) kàraõàntaraü kàraõavi÷eùaþ tasya vacanamityarthaþ /
upetya paramàõoravayavànna tadvibhàgasyàkà÷aü kàraõamiti àkà÷avyatibhedàdityàkà÷ahetukaü vyatibhedaü vibhàgamàha /
na càkà÷aü vibhajyamànayordravyàntarayorvibhàgasya kàraõamapi tu karmetyarthaþ /
sarvato 'vyavahitasya yasya madhye avayavà na santãti tatsupiramiti /
sarvato 'vyavahitaspaya nirantarasyàvayavinaþ svàvayavadvàreõa /
etaduktaü bhavati /
yasyàvayavàþ parito nirantaramavasthità madhye ca na santi tatsuùiramiti /
yanmårtimattena sarveõasambadhyate /
mårtimatà sarveõa sambaddhattvaü sarvatatvaü vadato vàrtikakàrasyàjasaüyogasyàbhyupagamaþ prauóhivàdatayeti lakùyate // 19-20 // 

_________________________________________________


     NyS_4,2.21: sarvasaüyoga÷abdavibhavàcca sarvagatam //

     NyS_4,2.22: avyåhàviùñambhavibhutvàni càkà÷adharmàrþ //


syàdetat
àkà÷aü cetsarvagataü tato mårtimatàü dravyàõàü tena pratibandhàdgateràvaraõaü vyåhàntaràpàdanaü ca jalaughasyeva nàvàdinà bhavenna càsti,
tasmànna sarvagatamityata àha /
avyåhàviùñambhavibhutvàni càkà÷adharmàþ (så. 22) //

yata evàvyåhàviùñambhàvata
evàpratyåhaü vibhutvamasyetyarthaþ // 22 // 

_________________________________________________


     NyS_4,2.23: mårtimatàü ca saüsthànopapatteravayavasadbhàvaþ //


punaþ ÷ånyatàvàdã pratyavatiùñhate /
mårttimatàüva ca saüsthànopapatteravayavasadbhàvaþ (så. 23) //

castvarthaþ siddhàntaü nivarttayati /
yadyapi mårtimatàmiti saübandhitvamàtreõopàttaü såtraü tathàpi hetupadatayà vàrtikakàrovyàcaùñe /
sàvayavàþ paramàõavomårttimattvàd ghañàdivaditi /
(513/19) prayogàntaramàha saüsthànavattvàditi // 23 // 

_________________________________________________


     NyS_4,2.24: saüyogopapatte÷ca //


såtràntaramanuvçttisahitaü pañhati /
saüyogopapatte÷ca (så. 24) //
iti /


_________________________________________________


     NyS_4,2.25: anavasthàkàritvàdanavasthànupapatte÷càpratiùedhaþ //


paunaruktyaü de÷ayati /
nanvidamiti (514/4) pariharati /
na caritàrthamiti /
mårtirnàmàvyàpino dravyasya ùaóvidhaü parimàõamiti /
paramahvasvatvaparamàõutve paramasåkùma eva dravye vyavatiùñhete vyàpi tu gçhãtvà paramamahattvaparamadãrghatvàbhyàmaùñavidhaü parimàõaü bhavati /
paramamahattvaparamadãrghatvaü ca sarvagatavyàpinã iti na mårtiþ /
asarvagatadravyaparimàõaü mårttiriti pàramarùaüvacanàt /
saüsthànaü nàma pracayàkhyaþ saüyogo ghañàdivçttirghañatvàdijàtivyaktiheturiti /
saüyogaþ saüyogamàtraü na tvapràptipårvikà pràptiriti /
tasmàdapaunaruktyam /
tadetacchånyatàmatamapàkaroti /
yattàvanmårtimattvàditi /
÷ånyatàvàdã pralayàntatvàbhimànenàha /
atha tàvaditi /
siddhàntyàha anto niravayava
iti /
pralayàntatvamadhastànnikàkçtamiti bhàvaþ /
nanvadhastànniràkaraõànmà bhåtpralayànto vibhàgo vibhàgàntastu bhaviùyati kiü paramàõvantatàgraheõetyà÷aïkate /
athànto vibhàgaþ /
niràkaroti /
sa na yukta
iti /
nàsati guõini guõo 'stãtyarthaþ /
etàvanta÷ca kalpàþ sambhavinaþ /
tatra prathamakalpe anaikàntikatvavyàghàtau dvitãye vibhàgasyànàdhàratvaprasaïgaþ tçtãye truñerameyatvaprasaïga ityàha /
etàvaccaitat (kalpajàtaü) syàditi /
paramàõvantatàü vibhàgasya bruvanniravayavaü mårttimantaü paramàõuü pratipadyasa iti /
anantatve tu truñerameyatvaprasaïgo vyàghàtaþ /
pralayàntatve ca vibhàgasyànàdhàrattvaprasaïgo vyàghàtaþ /
sàvayava÷abdasyàrthaþ samànajàtãyàvayavaü na kevalaü tadàravdhamapi tu tadà÷ritam /
tantvàdyàrabdhaü pañàdi dravyaü tantvàdyà÷ritaü ca /
nanvevamapi kutaþ sàvayavatvamityata àha /
avayavastadàdhàrastasya samànajàtãyàrabdhasya kàryadravyasyàdhàraþ
tasmàtsàvayavatvaü kàryavi÷eùaþ tasmàtsàvayavàþ paramàõava ityatibruvatà kàryavi÷aiùaþ paramàõurityuktaü bhavati /
kàryaviùe÷ca paramàõuriti vyàhatam /
(515/2) ànantye tu truñerameyatvaprasaïgàt /
sà khalvanavayavasya kalpitasya paramasåkùmatayà paramàõvàkhyà tena paramàõuriti kimuktaü bhavati anavayavo 'kàrya÷ceti /
sàvayava iti kimuktaü bhavati sàvayavaþ kàrya÷ceti /
pratij¤àpadayorvyàghàtaityarthaþ /
atha mà bhåttrçñerameyatvamityekaparamàõupårvakatvaü paramàõoþ pratipadyase /
÷eùamatirohitàrtham /
yadi dve dravya adhikçtyàbhidhãyata iti /
madhyasya hi paramàõorupayardhaþ pàr÷vavartibhiþ paramàõubhirye saüyogàstatra madhyasya pårveõa paramàõunà yaþ saüyogo nàsau madhyapa÷cimaparamàõvà÷ritaþ
evaü madhyamaparamàõusaüyogo naiva madhyamapårvaparamàõvà÷raya
iti /
eva manyatràpi draùñavyam /
ùaóapi bhinnade÷à eveti samànade÷atvamaüsiddham /
atha paramàõånàü sambandhinaü paramàõuü madhyamadhikçtyocyate tadà÷rità hi saüyogàþ ùaóapi bhavantãti tatràha /
na kiü cidbàdhyata iti /
(517/2) syàdetat /
saüyogasamànade÷atvena paramàõavo 'pi saüyuktàþ samànade÷à iti piõóasyàõumàtratvaprasaïga
iti paroktamanuvadati /
yatpunaretaditi /
tad dåùayati /
tanneti /
yatra yatsamavetaü sa tasya do÷o yathà råpàdãnàü dravyaü, na ca paramàõavaþ kva citsamavayanti kiü tu tatsaüyogàþ /
tena de÷avatàü saüyogànàmastu samànade÷atà na tu paramàõånàmade÷atvàdityarthaþ /
de÷ayati /
nanu kàryakàraõe iti /
yatheha kuõóe badaramiti yathà badaraü kuõóade÷a evaü tadavayavàstadavayavàþ /
na ca samavàya eva de÷ade÷itvanibandhanamapi tu saüyogo 'pi /
na hãha kuõóe badaramiha pañe ÷uklatvamiti và àdhàryàdhàrapratyayo vi÷iùyate /
tasmàdbahånàü dravyàõàü samànade÷attvadar÷anànnàsiddho dçùñànta ityarthaþ /
tad dåùayati /
etadanabhyupagamena pratyuktam /
dravyàõàmekatra samavàyena samànade÷atàü vyàsedhàmo na tu saüyogena, samavàyena hi samànade÷atà sthaulyaparipanthinã /
yathà gandharasaråpaspar÷àþ samànade÷à na sthaulyamàrabhante tatkasya hetoþ eùàmamårtànàü samànade÷asamavàyàt /
mårtàstu spar÷avantaþ samavàyenàsamànade÷àþ parasparasaüyogino yadi sthaulyamàrabhante kiü bàdhyate tasmàtsaüyogino yadi sthaulyamàrabhante kiü bàdhyate tasmàtsaüyogena samànade÷atà na pratiùadhyate samavàyena tu pratiùidhyate sà hi sthaulyavirodhinãti siddham /
abhyupetyaivamuktaü saüyogàþ samànade÷à iti /
paramàrthatastu kuõóabadarasaüyogasya kuõóabadare à÷rayaþ
tadavayavakuõóabadarasaüyogasya kuõóabadaràvayavà iti siddhaü saüyogànàmapi bhinnade÷atvamityàha /
na ca saüyogà apãti /
upasaüharati /
ùaõõàü samànade÷atvàditi /
vàkyamiti /
yatpunaruktaü digde÷abhedo yasyàsti tasyaikatvaü na yuktamiti /
paramàõoþ kila bhavadabhimatasyaikasya digbhàgàþ ùañ, na caikasya digbhàge bhedo 'stãti ùaóeva paramàõavaþ /
etad dåùayati ka evamàha digde÷abhedo (yasyà) stãti /
svaråpeõaikà dik sarvagatà ca nàsyà bhedo 'stãtyarthaþ /
yadyekaiva dik kva tarhi paramàõàvasmàdayaü paramàõuþ pårvo 'yaü pa÷cima ityàdayo buddhivyapade÷abhedà ityata àha /
digde÷abhedà÷ca di÷aþ saüyogà ekatve 'pi di÷a àdityodayade÷apratyàsannade÷asaüyukto yaþ saitarasmàdviprakçùñade÷asaüyogàtparamàõoþ pårvaþpa evamàdityàstamayade÷apratyàsannade÷asaüyukto yaþ sa itatasmàdviprakçùñade÷asaüyogàtparamàõoþ pa÷cimaþ tau ca pårvapa÷cimau paramàõå apekùya yaþ såryodayàstamayade÷aviprakçùñade÷asaüyogaþ sa madhvavatãü /
evametayoryau tiryagde÷asambandhinau madhyasya àrjavena vyavasthitau pàr÷vavartinau tau dakùiõottarau paramàõå evaü madhyandinavartisåryasannikarùaviprakarùau pårvasaükhyàvacchinnatvaü càlpatvaü parasaükhyàvacchinnatvaü ca bhåyastvam /
tasmàdekasyàpi paramàõoþ paramàõvantarasaüyogà avyàpyavçttaya eva bhàgàþ /
evaü di÷o 'pyekasyà api saüyogà eva bhàgàþ so 'yaü paramàõoþ ùañkena yugapadyogo mårttatvamàtraprayukto na sàvayavatvaprayukta
iti na sàvayavatvaü gamayitumarhatãti /
tena yudacyate prasaïgasàdhanaü paraiþ yannirayavaü tanna ùañkena saüyuktaü yathà vij¤ànaü tathà ca paramàõuriti vyàpakaviruddhopalabdhiriti tannirastam /
mårtatvaprayuktatvena ùañkasaüyogasya sàvayavatvena vyàpterasiddheþ /
chàyàtapayogo 'pi paramàõorekasaüyogasyàvyàpyavçttitvenopapannaþ /
nanvanavasthà nopapadyata ityuktaü tatkuta ityata àha bhàùyakàraþ /
anavasthàyàü pratyadhikaraõaü dravyàvayavànàmànantyàt /
kriyàvattvàdãnahetån sarvathà vikalpya vàrtikakàro dåùayati /
ye tu kriyàvattvàditi /
etenàsiddhatvena /
na hi ghañàdikamavayavinamanabhyupagacchato ghañàdirastãtyarthaþ /
matupa÷càrthàntare dçùñatvàdviruddha iti /
kriyà paramàõorarthàntaramanicchato matupprayogo viruddha ityarthaþ // 25 // 

_________________________________________________


     NyS_4,2.26: buddhyà vivecanàttu bhàvànàü yàthàtmyànupalabdhistantvapakarùaõe pañasadbhàvànupalabdhivattadanupalabdhiþ //


vij¤ànavàdyàha yadidaü bhavàn buddhãriti /
yadi pañastantubhyobhinno bhavettantvatinekeõa gaurivà÷vàtirekeõopalabhyeta /
na copalabhyate tasmàtpaña iti mithyàbuddhiriyam /
tanturityapi mithyàbuddhiraü÷ubhyo bhedenànupalambhàt /
evamaü÷urityapi /
tadanena krameõa paramàõuùvapi buddhyà vivicyamàneùu yàthàtmyànupalabdherna bàhyavastu sthålaü và kùodãyo vàstãti sarvà eva buddhayaþ svàkàramabàhyaü bàhyatayà àlambamànà mithyàbhåtà iti /
nanu pañàdayaþ sàvayavà bhavantvevaü paramàõånàü tvanavayavatvàd
buddhyà vivecanàdbhàvànàü yàthàtmyopalabdhirityata
àha /
paramàõavo 'pi bhàga÷ovibhajyamànàmtàvadyàvatpralaya
iti (519/17) /
bhavantu paramàõavo 'navayavàþ saüyogebhyastu ùaóbhyo buddhyà vivicyamànasya yàthàtmyamupalabhyata iti // 26 // 

_________________________________________________


     NyS_4,2.27: vyàhatatvàdahetuþ //


tadetad dåùayati /
vyàhatatvàdaheturiti /
yasya vivicyàmànasya yàthàtmyànupalabdhistatkuta÷cidvivecanãyam
avadhyabhàve tadanupapatteþ /
tathà ca tenàvadhipanà kva cidavasthàtavyam /
anavasthàyàü truñerameyatvaprasaïgàdityuktam /
tasmàtparamàõuùu và tatsaüyogeùu và tenàvasthàtavyam /
tathà ca yato vivicyate bhàvaþ sa evàspayàvadhiryàthàtmyenopalabhyata iti buddhyà vivicyamànasya sarvabhàvànupapattyàvyàghàta
iti siddham /
dåùaõàntaramàha /
sarvabhàvànupapattiriti /
(250/5) pramàõasyàpi bhàvàt tadgatatvena tadanupapattau sarvabhàvànupapattirityarthaþ // 27 // 

_________________________________________________


     NyS_4,2.28: tadà÷rayatvàdapçthaggrahaõam //


tadà÷rayatvàdapçthaggrahaõam (så. 28) //

apçthaggrahaõàditi bruvàõaþ praùñavyo jàyate /
kiü vilakùaõavyavahàràbhàvaþ uta bhedàbhàvaþ
uta tantuvyatirekeõa de÷àntare 'nupalambha
iti /
na tàvadàdyaþ tantavo hi bhinnàbhabuddhivedyàþ pañastu abhinnàbhabuddhivedya iti /
nàpi dvitãyaþ /
tantånàmaü÷ude÷atvàt pañasya tantude÷atvàt /
tasmàttantubhyo 'nyatràdar÷anamapçthaggrahaõaü tacca bhede 'pi tadà÷ritatvenopapadyamànaü nàbhedaü gamayitumarhatãtyarthaþ /
bhàùyaü buddhyà vivecanàttu bhàvànàü pçthaggrahaõamatãndriyeùvaõuùu /
yatra khalvavayavàvayavinàvaindriyakau tatra pçthaggrahaõamavivecakànàmasphuñataramatãndriyebhyo 'õubhya ànumànikebhyaþ pratyakùadç÷yànàü tadà÷ritànàmavayavinàü pçthaggrhaõamityatisphuñamityarthaþ // 28 // 

_________________________________________________


     NyS_4,2.29: pramàõata÷càthapratipatteþ //


saüpratyaindriyake 'pyavayave 'vayavino vivicyamànasya yàthàtmyena pçthaggrahaõamàha /
pramàõata÷càrthapratipatteriti /
yadasti--pañàdikamavayavi dravyaü yathà ca svàvayavasamavetatvena guõàdhàratayà ca,
yannàsti--÷a÷aviùàõàdi, yathà ca--kàryakàraõabhàvena,
tatsarvaü pramàõata upalabdhyà sidhyati /
sugamaü bhàùyam // 29 // 

_________________________________________________


     NyS_4,2.30: pramàõànupapattyupapattibhyàm //

     NyS_4,2.31: svapnavaviùayàbhimànavadayaü pramàõaprameyàbhimànaþ //


yaduktaü pramàõopapattyanupapattibhyàü na sarvabhàvànupapattiriti /
tatra pratyavatiùñhate vij¤ànavàdã /

svapnaviùayàbhimànavadayaü pramàõaprameyàbhimànaþ (så. 31) //
na khalu vàstavaþ pramàõaprameyabhàvaþ kiü tvanàdivàsanànibandhanakalpanàdhãnaþ /
yathà hi na svapne santi viùayà atha ca pratibhànti kalpanàmatreõa tathà ca sàüvçtenàparamàrthasatà pramàõaprameyabhàvena bàhyàrtha÷ånyatà sidhyati paramàrthasatã pratyayànàü dçùñà mithyàpratyayànàmapi tattvapratipattihetutetyàveditaü purastàdityarthaþ /
tadvyàcaùñe vàrttikakàraþ /
yathà na svapne viùayàþ santãti // 31 // 

_________________________________________________


     NyS_4,2.32: màyàgandharvanagaramçgatçùõikàvadvà //


nanu svapnapratyayànàmastvevandharmakatvaü ye punarabhã jàgratyatprayàþ stambha iti và kumbha iti và kimàyàtaü teùàmatyantavailakùaõyàdityata
àha /
màyàgandharveti /
jàgratpratyayà apyevaüvidhàþ sahasra÷o dç÷yante na caite stambhakumbhàdipratyayàstato vilakùaõà ityarthaþ // 32 // 

_________________________________________________


     NyS_4,2.33: hetvabhàvàdasiddhiþ //

tadetaddåùayati /
hetvabhàvàdasiddhiþ (så. 33) // 


_________________________________________________


     NyS_4,2.34: smçtisaükalpavacca svapnaviùayàbhimànaþ //


tadvyàcaùñe bhàùyakàraþ /
svapnànte viùayàbhimànavaditi /
anta÷abdo 'vayavavacano 'pyà÷ritatvamàtreõàvasthàyàü prayuktaþ /
tena svapnàvasthàyà mityarthaþ /
etaduktaü bhavati svapnaj¤ànasyàyàthàrthyamicchatà vàdhakapantareõa tadanupapatterjàgratpratyayo 'sya bàdhako vaktavyaþ
na càsàvasamãcãnastadbàdhitumutsahata iti samãcãnatvaü jàgratpratyayasyàbhyupagantavyam /
tathà ca jàgaritànte viùayopalabdhivadityanupapannam /
vàrttikaü khyàtiriti cet /
pratyayatvameva svapnodàharaõasahitaü pramàõaprameyàbhimànabhithyàtve heturityarthaþ /
viparyaye ca sàmarthyàbhàvàditi /
pårvaü pratibuddheneti vi÷eùaõaü vivakùitvoktam /
adhunà tvanupalabdheriti vivakùitvocyataityayau naruktyam /
atra vij¤ànavàdã svapakùe pramàõamàha /
na cittavyatirekiõo viùayàþ gràhyatvàd
vedanàvaditi /
idamatràkåtam /
vij¤ànasya hi bàhyor 'tho gràhyo bhavanniràkàrasya sattàmàtreõa và bhavet kàraõatvena và ekasàmagryadhãnatvena và j¤ànàhitaphalàdhàratvena và /
na tàvatsattàmàtreõànyasyànyo viùayaþ sattàmàtrasya viùayàntareùu bhàvàtsarve  'rthàþ sarvaviùayà iti sarvasarvaj¤atàpattiþ /
na ca sattàmàtràmapi viùayatvavyavasthàpakam
asato 'pi viùayatvàt /
ata eva na kàraõatvena viùayabhàvaþ /
api ca cakùuràdayo 'pi vij¤ànasya kàraõamiti viùayà råpavij¤ànasya prasajyeran,
varttamànàvabhàsi ca vij¤ànaü na bhavet /
kùaõikatvenotpàdakasyàrthakùaõasyotpàdyavij¤ànasamaye vinipàtàt /
ekasàmagryadhãnatvena tu viùayatve varttamànàvabhàsitopapadyate /
sà tu nopapadyate asatorapyatãtànàgatayorgrahaõe vyàpakatvàdativyàpakatvàcca indriyàdikùaõasyaikasàmagryadhãnasyàlambanatvaprasaïgàt /
vij¤ànàhitaphalàdhàra àlambanamiti cet kiü punarvij¤ànenàrthe janyate pràkañyaü na caitadarthadharmo 'pi ÷uklàdivatsarvapuruùasàdhàraõam /
j¤ànàhitasyàrthadharmasyàpi j¤ànavantaü pratyasàdhàraõatvadar÷anàt /
yathà yasyàpekùàbuddhijanitaü dvitvamarthadharmaþ so 'pekùàbuddhimantameva puruùaü pratyasàdhàraõa
iti /
tanna avyàpakatvàt /
santi khalvatãtànàgataviùayàõi sahasra÷o vij¤ànàni ÷abdànumànajàni ca,
na caitanyarthe phalamàdhàtumutsahante arthasya tadànãmasambhavàt /
na khalvasti sambhavo 'sannanutpannaråpo dharmã dharmo 'syàvina÷yan pratyutpannaråpa iti /
svakàraõàdàtmànàtmaprakà÷ana÷aktiyuktamutpadyate j¤ànaü tàdç÷aü yena ka÷cidevàsya viùayo na sarvamiti cet /
hanta bhoþ ÷akteþ ÷akyaniùñhatvàtkimasya ÷akyamiti vaktavyam /
artha iti cenna /
na tàvadayamasya nirvartyaþ arthasyaiva j¤ànanirvarttakatvàt /
na càrthàdhàraü phalamàdhattaityuktam /
na càsati ÷akye ÷aktisaübhavaþ tasmàdanàkàraü vij¤ànaü bàhmaü gocarayatãti manorathamàtram /
astu sàkàrameva bàhyagocaram /
tathà hi nãlàdyàkàraü j¤ànaü nãlàdigocaram /
nãlamasya svaråpaü yataþ /
atraivaü vaktavyam /
kiü sarvàtmanà sàråpyabhàvàd viùayabhàva àho kathaü citsàråpyabhàvàt /
na tàvadarthasya jaóàtmano j¤ànena prakà÷àtmanà sarvathà sàråpyaü sàråpye j¤ànamapi jaóaü bhavediti j¤ànatvahàniþ /
ekade÷ena ca sàråpye tat kva nàma nàstãti sarvaü j¤ànaü sarvaü vedayet /
api ca nãlaj¤ànàtsamanantarapratyayàdutpannaü j¤ànaü na tathà nãlàrthasaråpaü yathà nãlaj¤ànasaråpamiti samanantarapratyayatatsàråpyàbhyàü viùayaþ syànana caitadasti, tasmànna sàråpyasamutpattã api viùayalakùaõam /
stàmasya sàråpyasamutpattã manaskàrendriyàdibhistathàpi yamadhyavasyati so 'sya viùayo 'rthaü càdhyavasyatãti artha evàsya viùayo na manaskàràdãticet /
atha ko 'yamadhyavasàyaþ/na tàvadgrahaõaü na khalu dvàvàkàrau gçhyete nãlamityanubhavo na tu nãle iti /
svàkàrasya bàhyasamàropo 'dhyavasàya iti cet /
sa kiü gçhyamàõe bàhye utàgçhyamàõe /
na hi nãladvayaü prakà÷ataityuktam /
na càropaviùayamagçhãtvàropyamàropayitumarhatãti /
na hyananubhavan purovartati ÷uklabhàsvaraü rajatamàropayati tatra /
api càgçhyamàõe bàhye pravçttiniyamo na bhavet /
itareùàmagçhyamàõatvenàvi÷eùàtteùvapi pravçttiprasaïgàt /
na ca sàkàraj¤ànanaye bàhyasadbhàve pramàõamasti agçhyamàõatvàt /
nanu nãlàdyàkàrasya kàdàcitkatvameva pramàõam /
tathàhi yadyasminsatyapi kadà cidbhavettattaditaràpekùam /
yathà satyapi sopàne vicchinnagamanaracanapratibhàsàþ pratyayàþ santànàntaràpekùàstathà ca satyapyàlayasaütàne ùaóapi pravçttipratyayà iti svabhàvahetuþ /
vàsanàparipàkapratyayakàdàcitkatvàt kadà cidutpàda iti cet /
nanvekasantànapatitànàmàlayaj¤ànànàü tattatpravçttivij¤ànajanana÷aktirvàsanà tasyà÷ca kàryajananaü pratyàbhimukhyaü paripàkaþ tasya ca pratyayaþ svasantànavarttã pårvakùaõo hetuþ santànàntaràpekùànabhyupagamàt /
tathà ca sarve àlayasantànapatitàþ paripàkahetavo bhaveyuþ
na và ka÷cidapi avi÷eùàt /
kùaõabhedàcchaktibhedastasya kàdàcitkatvàtkàryakàdàcitkatvamiti cet /
nanvekasyaiva nãlavij¤ànajananasàmarthyaü ÷aktiprabodhajananasàmarthya ca kùaõàntarasya tanna syàt /
sattve và kathaü kùaõabhedàtsàmarthyabheda
ityàlayasantànavatrinaþ sarve samarthà iti samarthahetusadbhàve kàryakùepànupapattiþ /
svasantànamàtràdhãnatve tu niùedhyasya kàdàcitkatvasya viruddhaü sadàtanatvaü tasyopalabdhyà tu kàdàcitkatvaü nivarttamànaü hetvantaràpekùatve vyavatiùñhata iti pratibandhasiddhiþ /
na ca saütànàntaranimittàni pravçttivij¤ànàni santatyantaràõàmapi nityasannidhànàdvij¤ànànàmade÷àtmakatvena dåratvànupapattervyatiriktasyànabhyupagamàt /
nàpi kàlato viprakarùasambhavaþ apårvasattvapràdurbhàvànabhyupagamàt /
tadidamanumànaü sautràntikànàü bàhyàmyupagama
iti /
tadayuktam /
svasantànamàtranimittatve 'pi nãlàdivij¤ànànàü kàdàcitkatvopapattau sandigdhavyatirokitvena hetoranaikàntikatvàt /
nanåktam na kùaõbhedaþ kàryabhedaheturiti kalpitasya santànasya sarvasàmarthyavirahiõo bhedaþ kàryabhedaheturiti na tu paramàrthasataþ kùaõasya kàryabhedahetutvamiti ko 'nyo bhadantàdvaktumarhati /
nanu yadi kùaõabhedaþ ÷aktibhedahetustato bhinànàü kùaõànàü naikà ÷akti syàt tathà caikena kena cinnãlaj¤àne janite tannãlaj¤ànaü kùaõàntarànna syàt /
yadi bhinnànàü naikaü sàmarthyam /
atha bàhyàrthavàdino 'pi kathaü bhinnànàü nãlotpalasantànànàmekanãlotpalàkàraj¤ànadhàràsàmarthyam /
yadyucyate anyadeva nãlavij¤ànaü yannãlotpalasantànàntaràt /
vayamapi bråmahe anyadeva nãlavij¤ànaü yat kùaõàntaràditi /
tasmàtka÷cideva tàdç÷aþ svalakùaõabhedo jàyate yaþ kaü cideva kàryabhedaü janayati na kàryàntaramiti /
tasmàtsàkàrasyàpi j¤ànasyàrtho na gocaro /
na càgocaraþ ÷akyo 'numàtumiti /
na ca pratyakùavadanumànamapyarthagocaraü tasmàtsàdhåktaü vàrttikakçtà na cittavyatirekiõo viùayaþ gràhyatvàdvedanàvaditi /
nãlàdayo hi viùayà ubhayavàdisiddhàsteùàü cittabhedàbhedayorvipratipattiþ /
tatraiùàü cittavyatirekaþ parairabhyupagataþ pratiùidhyate yàvàü÷ca pratiùidhyate sarvo 'nupalabdheriti gràhyatvàdityayaü heturviruddhavyàptopalabdhiþ pratiùedhya÷cittavpayatirekastadviruddhastadavyatirekastena vyàptaü gràhyatvaü tasyopalabdhireva tanniùedhyasyànupalabdhiriti /
atra tàvadetadvaktavyam /
gràhyattvasyàbhedena vyàptau satyàü bhedaü nivartayed na tvabhedenàsya vyàptiþ /
tathà hi yadetannãlaü sthålaü vicchinnamupalabhyate tasyàsya vicchedaþ sthaulyaü ca na j¤ànasyàtmà,
nànàdigde÷avyàpità hi sthaulyam /
na caikamadigde÷àtmakamanavayavaü vij¤ànaü nànàdigde÷avyàpi sambhavati /
yathàha /
tasmànnàrthe na vij¤àne sthålàbhàsastadàtmanaþ /
ekatra pratiùiddhatvàdvahuùvapi na sambhava iti /
evamarthavicchedo 'pi na j¤ànàtmakaþ /
tasya tathàtve paramàrthator 'thàdvicchinnaü j¤ànaü syàt /
tasmàdayamapi na j¤ànamityasannabhyupagantavyaþ /
na ca sadasatorekatvamityanàtmà 'pi vij¤àne prakà÷ataityanicchatà 'pi svãkarttavyam /
tathà ca sadapi prakà÷iùyate /
nanvanàtmnyarthe 'kiü¤citkaraü vij¤ànaü kathamarthaprakà÷akam /
athàki¤citkaraü j¤ànaü sthaulye kathamasya prakà÷akam /
svabhàvàditi cet atràpyasau na daõóavàritaþ /
yaddhi yasya svabhàvaþ tasya nànyàpekùà yathà liïgasya svasàdhyasambandhe /
svabhàvata÷càrthasya j¤ànamiti na tadãyatve anyadapekùate /
asambaddhatvàtkathaü j¤ànamarthasyeti ced atha sambandha eva sambandhinoþ katham /
sambandhàntarakalpanàyàmanavasthà /
tasmàdyathà sambandha eva sambandhàntaramanteraõa sambandhinoþ
evaü j¤ànamapi sambandhàntaramantareõàrthasyeti samànam /
na càtiprasaïgaþ /
svakàraõàdutpannasya kasya cidvij¤ànasya ka÷cideva viùayo nànyaþ /
na svabhàvàþ paryanuyogamarhanti evaü bhavataivaü mà bhavata evaü kasmànna bhavateti /
aki¤citkarasya råpavij¤ànasya kathaü råpaviùayateti cet /
kiü råpavij¤ànaü pramàõaü vivakùitvedamucyate àho phalaü vivakùitvà /
yadi pramàõaü tato na tadaki¤citkaraü tatra hànopàdànopekùàprasavahetutvàt /
atha phalaü tadayuktam /
kva nàma phalaü ki¤citkaraü na hi gatijanyà nagarapràpti÷caitrasya caitranagarasaüyogasamavàyàya kiü citkaroti /
evamarthaviùayatvàya svàbhàvikàya na j¤ànena kiü cidaparaü janayitavyam /
arthapratibaddhatvaü j¤ànasyàrthaviùayatvaü na hi j¤ànimanuvyavasàyaj¤ànena niråpyamàõamarthaniråpaõaü vinà ÷akyaü niråpayitumityuktam /
karmaõyasamavetaü kathaü karmaõaþ /
tatpàratantryàditi cet kimidaü pàratantryam /
tanniråpaõàdhãnaniråpaõatvamiti cet tadihàpi samànamanyatràbhinive÷àt /
tasmàdabhedena gràhyasyàvyàpyatvàdgràhyatvaü viruddhavyàptaü na bhedaü nivartayitumarhatãti dåùaõe sthavãyasi satyeva dåùaõàntaramàha vàrtikakàraþ vedanà sukhaduþkhe cittaü vij¤ànamiti /
abhyupetyàha athàbhinnaüvij¤ànaü vedanàta
iti /
(522/1)yathà 'ïgulyagraü na tenaivàïgulyagreõa spç÷yate evaü j¤ànaü na tenaiva j¤ànena grahãtuü ÷akyate /
nanu na gçhãtirgràhyà na hyasyàþ karmabhàvo vidyate kriyàphala÷àlitayà karma bhavati na càsyàmasti phalàntaram, api tu svayamàvirbhåtasvabhàvà gçhãtiraparàdhãnaprakà÷à gràhyetyucyate /
yadi vaiùà svayaü na prakà÷eta nàrthà api prakà÷eran
tatprakà÷àdhãnaprakà÷à hi te /
tathà hi yadyatprakà÷àdhãnaprakà÷aü tattasmin prakà÷amàne prakà÷ate yathà daõóaprakà÷àdhãnaprakà÷o daõóiprakà÷aþ j¤ànaprakà÷àdhãnaprakà÷a÷ca viùaya iti svabhàvahetuþ na ca j¤ànàdanyatsvasaüvedanaü na dçùñamityetàvatà svasaüvedanaü vij¤ànaü na bhavediti dar÷anàdar÷anàbhyàü na heturgamako 'pi tu svasàdhyàvinàbhàvàt sa ca viparyaye bàdhakapramàõapravçttyà sidhyatãti kçtaü dçùñàntenetyatra
àha /
na karma kriyà caikaü bhavatãti /
idamatràkåtam /
kiü punaridamarthànàü saüvitprakà÷àdhãnatvaprakà÷atvaü nàma na hi saüvitprakà÷enàrthe prakà÷àntaraü janyate /
api ca liïgaprakà÷àdhãnaprakà÷o hi liïgiprakà÷aþ na ca liïge prakà÷amàne prakà÷ate kiü tu liïgaprakà÷e vinaùñe /
yadyucyeta na j¤ànàdatirikto 'rathaprakà÷o j¤ànaprakà÷a÷ca kiü tu j¤ànameva svasaüvedanamarthasya svàtmana÷ceti /
evaü tarhi kimàyàtaü na hyàtmaivàtmàyattaþ /
na ca j¤ànamevàtmanaþ parasya ca prakà÷a iti siddham /
anyo hi j¤ànaprakà÷o mànasa aindriyaka÷càrthaprakà÷aþ /
na ca pramàõaj¤ànaprakà÷àdhãnor 'thaprakà÷aþ kiü tu pramàõaj¤ànasattàdhãnaþ phalàdhãnaü tu na kiü cidityaviditam /
tatsiddhametadvivàdàdhyàsitaü vij¤ànaü svaprakà÷àdbhinnaü prakà÷amànatvàt /
sattvàntaraprakà÷asya sattvàntaraprakà÷avat /
tadanenàbhisaüdhinoktaü na ca karma ca kriyà caikaü bhavatãti /
etena sahopalambhaniyamàdabhedo nãlataddhiyoriti paràstaü veditavyam /
arthaj¤ànopalambhayorekopalambhataiva nàsti kutaþ punarasya niyama iti /
atha yathà÷rutaþ sahopalambho heturityucyate tato viruddhaþ abhede sahàrthàsaübhavàt /
kçtaprapa¤ca÷càyamartho nyàyakàõikàyàmiha tu vistarabhayànna prapa¤cita
ityuparamyate /
so 'pi dçùñaü vij¤ànabhedamanuvayoktavya
iti /
na saütànamàtranibandhano vij¤ànabhedo bhavitumarhati nãlapãtàdiråpaþ nàpi saütànàntaràdhipatyasannidhànanibandhano vij¤ànànàmade÷àtmakànàü svaråpeõa de÷aviprakarùàyogàt /
nàpi kàlaviprakarùo 'pårvasattvapràdurbhàvàbhàvàditi bhàvaþ /
÷aïkate svapnavadvij¤àna÷redamiti /
bàhyàbhàve 'pyàdhyàtmiko vij¤ànabhedaheturastãti bhàvaþ /
niràkaroti so 'pãti /
svapnaj¤ànamapi pàraüparyeõa bàhyanibandhanamityarthaþ /
avàhyanimittakatvaü svapnapratyayasyàbhyupetyàha /
atha svapnapakùe 'pãti /
vargaþ pakùaþ /
na caikaü vij¤ànaü cintanãyamaparaü cintakamiti vàcyam /
vyatiriktàlambanatvànabhyupagamàditi bhàvaþ /
abhyupetya tvabàhyanimittatvaü svapnapratyayànàmetaduktam /
bàhyanimittatvameva tu pàramàrthikaü ityàha /
ye caite svapna pratyayà iti /
samàpãti /
api÷abdaþ saübhàvanàyàü mama pakùe saübhàvyata etat
yatsarva eva pratyayà mithyà bhavantãtyarthaþ /
sugamamitarat /
mithyà nidrà /
viùayamantareõa vij¤ànasphuñatà càvaktavyeti /
sàmànyavi÷eùatadvatàü grahaõaü sphuñatà sàmànyamàtragrahaõamasphuñatà taccaitadasativiùaye duùkaraü tadàkàrotpattera÷akyatvàdityarthaþ /
÷aïkate asatyarthe vij¤àna÷redo dçùña iti cet /
(523/12) svapnamàyàgandharvanagaramçgatçùõàdivij¤àneùvanuvartamàneùu viùayenrdiyamanodoùananimittatvamastu,
ye punaramã pratãnàü sarveùàmanuvçttimantaþ påyapårõanadãpratyayà na te bàhyaviùayà doùavattvàdbhavitumarhanti /
doùanimittatvàdbahunàmanuvçtterabhàvàt /
aduùñendriyàrthasannikarùakatve tu jalaruciràkàravirodhàt /
tasmàdanàdivàsanàvaicitryalabdhajanmatayà  'rthanirapekùà eva vicitràkàrà buddhaya udayante vyayante ceti sàüpratamiti ÷aïkàrthaþ /
na tatra nadyastãti svamatadàróhyenoktam /
na vyàghàtàdita¤
ayimabhisaüdhiþ /
janarudhirayo rasavãryavipàkàdibhedàttoyarasavãryaparipàkàdidar÷anànnadyàstoyapårõatve ni÷cite påyapårõatvani÷cayaþ pretànàü mithyeti ni÷caye tadanuvçtterdeùànuvçttiþ kalpanãyà doùa÷ca pretta÷arãranivarttakaü karmaiva /
yathoktaü tulyakarmavipàkotpannàþ pretà iti /
karmaõo vàsanà 'nyatra phalamanyatra kalpata
iti /
(524/6) phanapalaü putrapa÷vannàdi /
tadyadi vij¤ànaü tadà yatra j¤ànasantàne karmavàsanà tatraiva putràdyàkàraü vij¤ànaü phalamiti sàmànàdhikaraõyamupapadyate /
putrapa÷vannàdau tvartharåpe phale vaiyadhikaraõyaü syàt tathà càtiprasaïga iti bhàva /
niràkaroti tannànabhyupagamàditi /
na putràdi svaråpeõa phalamapi tu tannimittà prãtiþ /
tasyà eva cetanena kàmyamànatvàt tallakùaõatvàcca phalasyeti bhàvaþ /
muktakenàrthaü sàdhayitvà prayogànàha /
madãyàccittàditi /
yadi cittamàtraü pakùãkriyate tadà dçùñànto nàstãtyata uktaü madãyàccitàditi /
madãyàhaïkàrànàspadatve satãti vi÷eùaõànna svacittena vyabhicàraþ /
àropaniràkaraõàrthatvàcca hetånàü nàsamarthavi÷eùyateti /

_________________________________________________


     NyS_4,2.35: mithyopalabdhivinà÷astattvaj¤ànàt svapnaviùayàbhimànapraõà÷avat pratibodhe //


api ca mityopalabdhãnàü bàhyànàlambanatvamàsthàya tattvabuddhãnàü bàhyànàlambanatvaü sàdhanãyam /
tàsàü bàhyànàlambanatvaü bàdhakàdhãnaü bàdhakaü càtra samàropitarajatàdyabhimànaü nivarttayati na tu puro 'vasthitamarthasàmànyaü ÷uklabhàsvaram /
tasmànna bàdhakànurodhàdapi mithyàj¤ànaü bàhyànàlambanamiti svapnavaditi dçùñàntaþ sàdhyavikala ityàha /
evaü sati mithyàj¤ànasya pradhànà÷rayatve mithyopalabdhervinà÷astattvaj¤ànàdbàdhakàt svapnaviùayàbhimànapraõà÷avat pratiùedho na sàmànyasyàpãti ÷eùaþ /
÷eùaü bhàùye /
bhàùyaü subodham // 35 // 

_________________________________________________


     NyS_4,2.36: buddhe÷caivaü nimittasadbhàvopalambhàt //


yastu màdhyamiko mithyàbuddhi dçùñàntena bàhyàpahnavaü kçtvavà tenaiva dçùñàntena vij¤ànàbhàvaü kçtvà vicàràsahatvaü tattvambhàvànàü vyavasthàpayàübabhåva taü pratyàha /
buddhe÷caivaü nimittasadbhàvopalambhàt (så. 36) //

arthe hi niùiddhe bhavedapyetat /
tadvyavasthàpane tadvadevàpratyåhaü buddhisadbhàvo 'pi sidhyati /
na caivaü vàdinaþ pramàõamastyasatà ca pramàõena vicàràsahattvaü bhàvànàü vyavasthàpayan
÷làghanãyapraj¤o devànàüpriya ita¤ ni ca kalpanàmàtrarmita
upàyastattvaj¤ànàya paryàptaþ /
na ca vanaspatyàditattvaj¤ànasya mithyàhastij¤ànaü nibandhanamapi tu praõihitamanasa
indriyàrthasannikarùavi÷eùaþ /
na càsau mithyàj¤ànasamaye àsãt /
na ca mohàbhyàsaþ samãcãnàya j¤ànàya kalpate sa hi màhemeva draóhayatãti sarvamavadàtam /
so 'yaü màdhyamiko 'nubhåyamànàü mithyàbuddhiü nàpahnotumarhati /
tathà ca mithyàbuddhiü pratipadyamànena tasyà nimittaü vaktavyamityuktam
//  36 // 

_________________________________________________


     NyS_4,2.37: tattvapradhànabhedàcca mithyàbuddherdvaividhyopapattiþ //


tattvapradhànabhedàcca mithyàbuddherdvaividhyopapatiþ (så. 37) //

mithyàbuddhyà svanimittaü lakùyate tena mithyàj¤ànanimittasya dvaividhyamityarthaþ /
yatra sthàõau puruùa iti j¤ànaü bhavati tatra tattvaü sthàõuriti pradhànaü puruùa iti yaþ pårvaü puruùo 'bhådityarthaþ /
evaü tàvadråpabuddhãþ pratipàdya gandhàdibuddhãrapi pratipàdayati bhàùyakàraþ /
gandhàdau ca prameya iti /
upasaüharati /
tasmàdayuktametaditi // 37 // 

_________________________________________________


     NyS_4,2.38: samàdhivi÷eùàbhyàsàt //


doùanimittànàü tattvaj¤ànàdahaïkàranivçttirityuktam /
atha tattvaj¤ànaü kathamutpadyata iti /
(525/9) na tàvadàgamata
upapattito và tattvaj¤ànamahaïkàranivçttiü kartu mutsahate /
doùanimitteùåtpannaj¤ànànàmapi pårvavadahaïkàradoùànuvçtteþ sàkùàtkàraståpàyàbhàvàdayukta
iti /
asyottaraü såtram /
samàdhitattvàbhyàsàt (så. 38) //

samàdhipadaü vyàcaùñe bhàùyakàraþ /
sa tu pratyàhçtasyendriyebhyo manasa iti /
anena vikùepaü nivarttayati /
indriyebhyaþ pratãpamàhçtasya manasaþ kva cit hçtpuõóarãkaprade÷e àtmano nijaukasi dhàrakeõa prayatnena dhàryamàõasyàtmanà saüyogo 'yam /
sa khalu suptàvasthàyàmastãtyata
uktaü tattvabubhutsàviùiùña iti /
tadabhyàsa÷ca tadviùayaprayatnotpàdaùaunaþpunyaü tasmàdàdaranairantaryadãrghakàlavi÷iùñàttattvabuddhirutpadyate // 38 // 

_________________________________________________


     NyS_4,2.39: nàrthavi÷eùàpràbalyàt //


etadàkùepasåtramavatàrayati yaduktaü sati hi tasminniti /

_________________________________________________


     NyS_4,2.40: kùudàdibhiþ pravartanàcca //


indriyaviùayairapahçtamanaso dhàraõà /
tathà ca tadabhyàsàbhàvànna sattvasàkùàtkàra
iti såtràrthaþ // 39 // 40 // 

_________________________________________________


     NyS_4,2.41: pårvakçtaphalànubandhàt tadutpattiþ //


samàdhànasåtramavatàrayati /
astvetatsamàdhivyutthànanimittamiti /
såtram /
pårvakçtaphalànubandhàttadutpattiþ (så. 41) //

pårvakçtaþ samàdhiþ tasya phalaü saüskàraþ
tasyànubandhaþ sthemà tasmàditi såtràrthaþ /
tadvyàcaùñe bhàùyakàraþ /
pårvakçta iti /
pravivicyate 'neneti pravivekaþ prakçùñaþ saüskàraþ sa tvàtmadharma
iti /
kasmàtpunaradç÷yamànaþ saüskàraþ kalpyataityata
àha /
niùphale hãti /
prayatnavi÷eùà hi vi÷aràravo bahavo 'pi parasparamasahabhavanto na tattvasàkùàtkàràpaya pàryàptà iti tajjanitàþ saüskàràþ kalpyante teùàü sthemnà sambhavati sambhåyakàritetyarthaþ /

_________________________________________________


     NyS_4,2.42: araõyaguhàpulinàdiùu yogàbhyàsopade÷aþ //

pracayakàùñhà pracayàvadhiþ
yataþ paramaparaþ pracayo nàsti /
tatsahakàri÷àlitayà prakçùñàyàü samàdhibhàvanàyàü samàdhiprayatnaþ samàdhibhàvanà tasyàmityarthaþ // 42 // 

_________________________________________________


     NyS_4,2.43: apavarge 'pyevaü prasaïgaþ //


pårvapakùavàdyàha /
yadyarthavi÷eùapràbalyàditi /
sa khalvayamãdç÷o bàhyàrthasya mahimà yata
indriyàdyanapekùàdevàtmano buddhiü janayivyatãtyabhimànaþ pårvapakùiõaþ // 43 // 

_________________________________________________


     NyS_4,2.44: na niùpannàva÷yambhàvitvàt //


siddhàntasåtram /
na niùpannàva÷yaü bhàvitvàt (så. 44) vyàkhyàtam /
na khalu taõóulà atyantaü phalãkçtà api piñharodakadahanasaüyogapracayamantareõa pulàkà bhavantãti bhàvaþ // 44 // 

_________________________________________________


     NyS_4,2.45: tadabhàva÷càpavarge //

     NyS_4,2.46: tadarthaü yamaniyamàbhyàmàtmasaüskàro yogàccàdhyàtmavidhyupàyaiþ //


kiü samàdhivi÷eùa eva tattvaj¤ànasàdhanam /
maivam /
kiü tu /
tadarthaü yamaniyamàbhyàmàtmasaüskàro yogaccàdhyàtmavidhyupàyaiþ (så. 46) samànamà÷ramiõàü dharmasàdhanam /
ahiüsà satyamasteyaü brahmacaryamaparigraha
iti yamaþ /
niyama iti /
yasyà÷ramiõo 'sàdhàraõo dharmopàyaþ /
yoga iti viùayeõa yoga÷àstraü pàta¤jalaü lakùayati /
yogàcàraþ ekàkità àhàravi÷eùaþ
ekatrànavasthànamityàdi yatidharmoktam /
ete 'pi tattvaj¤ànakramotpàdakrameõàpamargasàdhanamityarthaþ
//  46 // 

_________________________________________________


     NyS_4,2.47: j¤ànagrahaõàbhyàsastadvidyai÷ca saha saüvàdaþ //


nanu yadyete tattvaj¤ànotpàdakrameõàpavargopàyaþ kçtaü tarhyànvãkùikyetyata àha /
j¤ànagrahaõàbhyàsastadvidyai÷ca saha saüvàdaþ (så. 47) //

tadvyàcaùñe tadarthamiti prakçtam /
àtmavidyà'nvãkùikã /
abhyàsaþ satatakriyà tatra prayatna ityarthaþ /
prayojanamàha praj¤àparipàkàrtham /
paripàkastu saü÷ayacchedanam /
kiü dehàdyatirikta
àtmà uta neti saü÷ayaþ /
tasya cchedanaü lokasya tattvaj¤ànamàtmani tadavarodhaþ adhyavasitaü pramàõena /
tasyàbhyanuj¤ànaü tarkeõa // 47 // 

_________________________________________________


     NyS_4,2.48: taü ÷iùyagurusabrahmacàrivi÷iùña÷reyorthibhiranasåyubhirabhyupeyàt //


sabrahmacàrã sahàdhyàyã /

guru÷iùyasahàdhyàyibhyo 'nyaþ ÷àstreõànu÷iùñaþ ÷iùña÷reyorthinaþ ÷reyasi mokùalakùaõe ÷ràddhàþ /
teùàmapavarge ÷raddhàdar÷anàdasti tadupàyàbhyàsaþ pràgabhavãya ityanumãyate /
tena teùàmapi pràgbhavãyasaüskàrava÷àtpratibhopàvasanãyeti /
abhyupeyàdabhimukhamupetya jànãyàt gurvàdibhiþ sahetyarthaþ /
nãtàrtham gatàrtham // 48 // 

_________________________________________________


     NyS_4,2.49: pratipakùahãnamapi và prayojanàrthamarthitve //


tadanena gurvàdibhirvàdaü kçtvà tatvanirõaya uktaþ /

yadi ca manyeta pakùapratipakùaparigrahaþ pratikålaþ parasya gurvàdestasmànna vàdo 'pyucita
iti /
tatredaü såtramupatiùñhate /
pratipakùahãnamapi và prayojanàrthamarthitve (så. 49) //

vyàcaùñe tamabhyupeyàditi varttate /
parato gurvàdeþ praj¤àmupàditsamànastattvabubhutsàprakà÷anenàtmanaþ ÷arãràdibhyo bhedaü bubhutsaityabhidadhànaþ svapakùamanavasthàpayan svadar÷anaü gurvàdikçtàdvicàràtpårvapakùocchedena siddhàntavyavasthàpanalakùaõàt svadar÷anaü pari÷odhayet /
anyonyapratyanãkàniü ca pràvàdukànàü dar÷anànyayuktaparityàgena yuktaparigrahaõena ca pari÷odhayediti saübadhyate // 49 // 

_________________________________________________


     NyS_4,2.50: tattvàdhyavasàyasaürakùaõàrthaü jalpavitaõóe bãjaprarohasaürakùaõàrthaü kaõñaka÷àkhàvaraõavat //


nanu yatra vàdasyaiva da÷eyamãdç÷ã tattvanirõaye dattajalà¤jalã tarhi jalpavitaõóe ityata àha /

svapakùaràgeõa caikai nyàyamativarttante /
tatra /
tattvàdhyavasàyasaürakùaõàrthaü jalpavitaõóe bãjaprarohasaürakùaõàrthaü kaõñaka÷àkhàvaraõavat (så. 50) iti såtram /
tad vyàcaùñe anutpannatattvaj¤ànànàmiti // 50 // 

_________________________________________________


     NyS_4,2.51: tàbhyàü vigçhya kathanam //


na kevalaü tadarthaü ghañamànànàü jalpavitaõóe api tu vidyànirvedàdibhina÷ca pareõàvaj¤àyamànasya /

tàbhyàü vigçhya kathanam (så. 51) iti såtram /
yastu svadar÷anavilasitamithyàj¤ànàvalepadurvidagyatayà sadvidyànavairàgyàdvà làbhapåjàkhyàtyarthitayà kuhetubhirã÷varàõàü janàdhàràõàü purato vedabràhmaõaparalokàdidåùaõapravçttastaü prati vàdã samãcãnadåùaõamapratibhayàpa÷yan
jalpavitaõóe avatàrya vigçhya jalpavitaõóàbhyàü tattvakathanaü karoti vidyàparipàlanàya /
mà bhådã÷varàõàü mativibhrameõa taccaritamanuvartinãnàü prajànàü dharmaviplava iti /
idamapi prayojanaü jalpavitaõóayoþ /
na tu làbhakhyàtyàdi dçùñam /
na hi parahitapravçttaþ paramakàruõiko munirdçùñàrthaü parapàüsulopàyamupadi÷atãti /
÷aïkàvàrttikam /
vyàpakatvàdantaþ karaõasyeti /
(525/13) asya vakùyamàõo 'bhisandhiþ /
niràkaroti /
noktottaratvàd sàükhyaü dåpayadbhirityarthaþ /
÷aïkità svàbhipràyamudghàñayati /
svàïgagatãkùaõeti /
yàvaddhastàvacchinne àtmaprade÷e prayatno na jàyate na tàvattatrakarma na ca tatràtmamanaþ sannikarùaü vinà prayatnaþ /
na ca manasa indriyasaüyogaü vinekùaõam /
na càõunà manasà indriyeõa haste càparyàyeõa sambhavaþ /
tasmàdvyàpakaü mana iti ÷aïkàrthaþ /
niràkaroti na ÷arãràtmamanaþ saüyogayaugapadyàt prayatnadar÷anayoryupagadutpatteþ /
tatràtmanaþ÷arãrasambandhàtsvàïgagatiriti /
pàõicàlanecchàpekùeõàtmamanaþsaüyogena pàõiü càlayàmãtyevamàkàraþ prayatno jàyate tatra prayatnavadàtmamanaþsaüyogàtpàõau kriyà jàyate /
yadyapyàtmanaþ sarvàïge saüyogo na vi÷iùyate tathàpãcchàvi÷eùàdutpannaþ prayatnavi÷eùaþ pàõàveva karma karoti /
nànyatra prayatnavadàtmasayogàccakùuùaþ preraõam /
yadyapi cànayoþ prayatnayorna yugapadutpàdaþ tathàpi tadatyantasaukùmyàtkàlabhedo na lakùyate /
nanvekasminnàtmaprade÷e varttamànasaüyogo và prayatno và kathaü de÷àntare asaüyogityaprayatnavati kàryamàrabhata ityata
àha /
na càtmanaþ prade÷àþ santãti /
pari÷iùñavàrttikaü bhàùyavyàkhyayà vyàkhyàtam // 51 //


iti mi÷ra÷rãvàcaspativiracitàyàü nyàyavàrttikatàtparyañãkàyàü caturthodhyàyaþ samàptaþ //


4 adhyàye 1 àhnike 67 såtràõi 24 prakaraõàni /
2 àhnike 51 såtràõi 6 prakaraõàni /
àdita àrabhyamilitvà 460 såtràõi 60 prakaraõàni /




****************************************************************************




atha pa¤camo 'dhyàyaþ /


     NyS_5,1.1: sàdharmyavaidharmyotkarùàpakarùavarõyàvarõyavikalpasàdhyapràptyapràptiprasaïgapratidçùñàntànutpattisaü÷ayaprakàraõàhetvarthàpattyavi÷eùopapattyupalabdhyanupalabdhinityànityakàryasamàþ //


atha pramàõàdayaþ padàrthà uddiùñà lakùità÷ca tatkimaparamava÷iùyate yadarthaü pa¤camo 'dhyàya
àrabhyataityata àha /
sàdharmyavaidharmyàbhyàü pratyavasthànasya vikalpàjjàtibahutvamiti bhàùyam /
tasyàrthamàha vàrttikakàraþ /
jàteþ saükùepeõoktàyà ityàdi /
(529/1) yadyapi jàtinigrahasthànabhedà jàtinigrahasthànasàmànyalakùaõànantaraü prathame 'dhyàye yuktà lakùayituü tathàpyeùàü bahutvàtprameyaparãkùàyàü vilambhomàbhådapekùità càsau ÷iùyaiþ /
saü÷ayàdiparãkùàü tu vinà prameyaparãkùà na ÷akyate /
tasmànmuniþ ÷iùyànurodhena parãkùàü tàvadvarttayàü babhåva /
tadanantaramava÷iùñaü jàtinigrahasthànavi÷eùalakùaõaü varttayati /
jalpavitaõóàparãkùà cànantaraü pravçttà tadaïgaü ca jàtinigrahasthàne ityavàntarasaüïgatirastãti sarvamadàtam /
vi÷eùopayogi sàmànyalakùaõamàha /
tatra jàtirnàmeti /
pratiùedhabuddhyà prayukta
iti ÷eùaþ /
àhnikàrambhamàkùipati /
jàteþ prayogapratiùedhàditi /
parivarjanaü tu sàmànyaj¤ànàdipa bhavanna vi÷eùaj¤ànamapekùata iti bhàvaþ /
samàdhatte nàrambhaprayojanasyoktatvàt /
etadeva smàrayati svayaü ca sukaraþ prayoga iti /
prà÷nikaiþ katamà jàtirityukte svayaü ca sukaraþ prayoga iti /
atha và sadvidyàvidviùà adhikùipte tatve ahnàya tanniràsahetàvasphurati sàkùiõàü purata ekàntaparàjayàdvaraü saüdeho 'pyastu kathaü citparaparàjayoveti buddhyà pàü÷abhirivàvakiran
jàtiü prayuïkte /
tena hi loke tattvamavasthàpitaü bhavati /
anyathà 'sanmàrgapravçtto lokaþ syàt /
na ca nakhacapeñàdibhirvidyàvidveùiõo niràkaraõe tadutthàpitakuhetuniràkaraõadhãrasti laukikànàm /
tasmànna nakhacapeñàdaya upadeùñavyàþ ÷àstrakçtetyabhipràyavànàha /
sàdhusàdhananiràkaraõàrthaü veti /
atattvaviùayatvena paramàrthato 'sàdhvapi sàdhanamahnàya dåùaõasyàpratibhàsanàtsàdhvityuktam /
làbhapåjàkhyàtikàma÷cetyanvàcaye cakàraþ /
prasiddhaü tàvattatvaparipàlane prayojanaü tasminsatyetadapyanvàcãyataityarthaþ /
matàntaraü niràkartumupanyasyati /
asàdhusàdhaneti (503/2) tattvaviùayamapi sàdhanamasàdhviti viditavàn vàdakàle càpratibhayàsàdhuttvopapàdanaü na sphurati /
asàdhyetaditi smarannevàsau jàtiü prayuïkte tadidamuktamanabhij¤atayà sàdhanado÷asyeti /
atha và jànannapi jàtiü prayuïkto tasya sàdhanasya doùapradar÷anàrthaü prasaïgavyàjena madãyaü tàvaddåùaõàbhàsam evaü tvadãyamapi sàdhanàbhàsaü yadi tvatsàdhanaü samyak tadà madãyamapi samyak syàditiprasaïgaþ tadvyàjena sàdhanaü dåùayatãtyarthaþ /
tadetatparamataü dåùayati /
etattviti /
jàtyabhidhàne hi paryanuyojyopekùaõaü niranuyojyànuyoga÷ceti dvayaü nigrahasthànaü tasmàdbuddhvetyuktam /
atha na budhyate tatkimiti jàtiü prayu¤jãteti /
yo hi samàdar÷anamàtràtpårvàbhyastamapi vismarati tasya kaiva kathà ananusaühitapårvajàtyudbhàvanasyeti bhàvaþ /
etena buddhàbuddhà veti vikalpàsambhavenànaikàntike sàdhane prayukte pa¤cànàü sàdharmyasamavaidharmyasamavikalpasamasàdhyasamasaü÷ayasamànàü jàtãnàü prayogaþ pratyuktaþ /
pårvà parabhàva
iti /
pårvasya yuktasya sàdhanasya yuktamuttaram /
aparasyàyuktasya sàdhanasyàyuktamuttaramiti /
nanu sàdharmyasamàdãtyucyate /
na ca vastutaþ sàdharmyasamàdãnàü sàmyamasti sthàpanayà tathà satyajàtitvaprasaïgàdityata àha /
samãkaraõàrthaü prayoga iti /
àbhimànikaüsàmyaü na vàstavamityarthaþ /
sàdharmyameva samaü yasmin prayoga iti ÷eùaþ /
tadidamuktaü samàrthaþ sàdharmyasamàrthaþ samãkaraõàrthaþ prayogo draùñavya iti /
evaü vaidharmyameva samamityatra vigrahe svaråpeõa sàmyamuktvà vi÷eùahatvabhàvena sàmyamàha vi÷eùahetvabhàvo veti /
ye tvàhuþ sarveùvevàdape÷eùu sarvàsàmeva jàtãnàü prayoga iti tàn pratyàha /
sarvàpade÷avyàptiþ sarvajàtiprayogasya (531/2) /
apade÷o hetuvacanam /
ye punaþ sàdharmyasama ityàdau sama÷abdastasya sàdhanavàdijàtivàdinostulyàrthatvàd
yàdç÷o vàdã tàdç÷aþ prativàdyapi sàdharmyeõa dvau samàviti manyante tànpratyàha na ca vàdiprativàdinostulyatà sumàrthaþ prativàdã jàtivàdã vivakùitaþ
//  1 // 

_________________________________________________


     NyS_5,1.2: sàdharmyavaidharmyàbhyàmupasaühàre taddharmaviparyayopapatteþ sàdharmyavaidharmyasamau //


pratiùedhàviti såtrapåraõena pulliïgaü samarthayate /
anyathà jàteþ prakçtatvàtsamànàdhikaraõyena sàdharmyavaidharmyasame iti syàt /
taddharmaviparyayopapatteþ kçte sàdhyaviparyayopapattyarthamityarthaþ /
bhàùye nidar÷anaü kriyàvànàtmà dravyasya kriyàhetuguõayogàditi /
asti khalvàtmanaþ kriyàheturguõaþ prayatno 'dçùñaü và loùñasyàpi kriyàheturguõaþ spar÷avadvegavaddravyasaüyoga
iti /
evamupasaühçte paraþ sàdharmyeõaiva pratyavatiùñhate niùkriya àtmà vibhutvàdàkà÷avaditi /
atra ca sàdhanamàbhàsamuttaraü ca na jàtiþ vibhutvasyàkriyatvepana svabhàvataþ pratibandhàt /
tenaitadupekùya vàrtikakàra
udàharaõàntaramàha /
yathà 'nityaþ ÷abda utpattidharmakatvàd /
idaü tu samyaksàdhanamuttaraü tvàbhàsamiti /
sàdharmyokte sàdharmyasamaþ vaidharmyokte vaidharmyasamaþ /
evaü sàdharmyokte vaidharmyasamaþ vaidharmyokte sàdharmyasama iti // 2 // 

_________________________________________________


     NyS_5,1.3: gotvàdgosiddhivattatsiddhiþ //


kathaü punariyaü jàtiþ, atha prakaraõasamodbhàvanaü samyaguttarameva kasmànna bhavatãtyata àha /
anayo÷ca sàdharmyavaidharmyasamayoruttaram /
gotvàdgosiddhivattatsiddhiþ (så. 3) //

bhavedevaü yadyanvayavyatirekamàtràddhetorgamakatvaü syàt tato vi÷eùagrahaõàbhàvàtprakaraõasamatvaü bhavet /
na tvevaü bhavati svàbhàvikasambandhabhàjo gamakatvàt /
svabhàvasaübaddhaü ca kçtakatvamanityatvena,
na tvamårttatvasya nityatvena svàbhàvikaþ sambandhaþ buddhikarmàdau vyabhicàràt /
tasmàdgçhyamàõavi÷eùatvànna prakaraõasamaþ /
yathà gotvàdgauþ sidhyati svàbhàvikapratibandhàt /
natu sàsnàdisaübandhàditi bhàùyaü sàsnàdãtyatadguõasaüvij¤ano bahuvrãhiþ /
tena vyabhicàriõaþ ÷çïgàdayo gçhyante /
vàrttikam ekasyànanvayàdekasyàvyàvçtteþ /
(532/11) ekasya sattvasya gavà 'nanvayàd a÷vàdau vyabhicàràdananvayaþ /
ekasyaika÷aphatvàdervaidharmyasya goùvevàvyàvçtteþ mahiùàdàvapi vyàvçtterityarthaþ
//  3 // 

_________________________________________________


     NyS_5,1.4: sàdhyadçùñàntayordharmavikalpàdubhayasàdhyatvàcca utkarùàpakarùavarõyàvarõyavikalpasàdhyasamàþ //


sàdhyadçùñàntayordharmavikalpàdubhayasàdhyatvàccotkarùàpakarùavarõyàvarõyavikalpasàdhyasamàþ (så. 4) //

ubhayasàdhyatvàtsàdhyasamaþ /
pa¤cànàü jàtãnàü sàdhyadçùñàntayordharmavikalpàdityanena pa¤caiva lakùaõàni såcitàni /
tàni ca jàtisamàkhyàbhirmitho vi÷iùyante /
anityaþ ÷abdaþ kçtakatvàd ghañavadityukte yadaivaü prativàdã prasaïgena pratyavatiùñhate yadi ghañasàdharmyàtkçtakatvàdanityaþ ÷abdaþ
tasmàdeva ghañasàdharmyàdråpàdimatà 'pi ÷abdena bhavitavyam /
na cedråpàdimànmà bhåttathà 'nityo 'pi /
na càsti vi÷eùahetuþ kçtakatvàdanityena bhavitavyaü na punà råpàdimateti /
so 'yaü sàdhyadçùñàntayorddharmavikalpàdvaicitryàdyatrotkarùaü prasa¤jayati sa utkarùasamaþ /
evaü tadeva sàdhyadçùñàntayordharmavaicitryamapakarùeõa vi÷iùyamàõamapakarùasamasya lakùaõam /
sàdhyadçùñàntayordharmavaicitryàtsvaråpeõà sàdhyàsàdhanatvaprasaïgajanane varõyàvarõyasamau /
sàdhyadçùñàntadharmavikalpahetukavarõyatvanibandhanaü tu hetvàdyavayavogitvaprasa¤janaü sàdhyasamaþ /
ata evobhayasàdhyattvàditi sàdhyatvaü hetumàhamàdhya samasya såtrakàraþ /
bhàùyakàro 'pi hetvàdyavayavasàmarthyayogãti bruvàõastatprasa¤janaü sàdhyasamaü manyate /
tadetadvàrttikakçdàha /
ghañà và 'nitya ityatra ko heturiti /
(533/9) na ca yadi samàkhyàbhedena vi÷iùyamàõaü lakùaõapadaü bhinnàrthaü tarhi samàkhyàpadànyeva lakùaõàni santu kçtaü lakùaõapadeneti vàcyam /
lakùaõapadasahitànàmeva teùàü lakùyabhedapratipàdakatvàditi // 4 // 

_________________________________________________


     NyS_5,1.5: ki¤citsàdharmyàdupasaühàrasiddhervaidharmyàdapratiùedhaþ //


àsàü ùaõõàü jàtãnàü pratyàkhyànam /
ki¤citsàdharmyàdupasaühàrasiddhervaidharmyàdapratiùedhaþ (så. 5) //

yasya dharmiõaþ sàdhyadharmeõa svàbhàvikasaübandhaþ sàdhako dharma upapadyataupapanno bhavati sa dharmastasya sàdhyadharmasya sàdhanaü sàdhyadharthmaõyupasaühviyate /
tathà ca ÷abdeneti /
upanayapadenetyarthaþ /
yatpunaretadvibhàgajàvibhagajavikalpavannityànityavikalpa
iti tatràha /
yathotpattidhamrakatvamanvayavyatireki naivaü vibhàgajatvam /
ayamarthaþ vikalpasamamuttaraü vadatà hi yathà satyutpattimattve ghaño na vibhàgajaþ iti vyavasthito vikalpaþ evaü satyutpattimattve satyapi vibhàgajavacchabdo 'pi nityo bhaviùyati ghañastvanitya ityuktam /
tatra tàvadutpattidharmakatvaü yathà satyanityatve ghañàdau dçùñam àkà÷àdiùu càsatyanityatve na dçùñaü tenànityatvena svabhàvapratibaddhamavadhàritaü naivamutpattidharmakatvasya vibhàgajatvenàvibhàgajatvena và svàbhàvikasaübandho gçhãto yenotpattimatkiü cidvibhàgajaü kiü cidavibhàgajaü na bhavet /
tasmà dvikalpasamaü jàtyuttaraü vadatà 'tinirbandhena vibhàgajatvena ÷abdasya nityatvaü vaktavyaü tatradamupatiùñhate yathotpattidharmakatvamanvayavyatirekyanityatvaü prati naivaü vibhàgajatvaü ÷abdanityatvaü pratyanvayavyatirekãti /
taddhyasàdhàraõamityarthaþ /
asàdhàraõyamàha /
na hi kiü cicchabdàdanyadvibhàgàjjàyamànaü nityamànatvaü và dçùñam /
(534/1) nanu vibhàgajo vibhàgo 'nityova dçùña ityata àha /
thoktavi÷eùaõamiti /
kàraõamàtravibhàgapårvakaþ ÷abdo vibhàgajastu vibhàgaþ kàraõàkàraõavibhàgapårvakaþ iti siddhaü kàraõamàtravibhàgapårvakatvamasàdhàraõamityarthaþ
//  5 // 

_________________________________________________


     NyS_5,1.6: sàdhyàtide÷àcca dçùñàntopapatteþ //


ùaõõàü jàtãnàü pratyàkhyànamuktvà varõyàvarõyasàdhyasamànàmaparaü pratyàkhyànamàha /
sàdhyàtide÷àcca dçùñàntopapatteþ (så. 6)
iti /
tadvyàcaùñe dçùñàntaþ sàdhya iti bruvateti /
caturda÷avidhajàtivàdinàmiha dåùaõamupanyasyati /
yattvatroktaü jàtãnàü paunaruktyamiti /
lakùaõabhedàbhyàü kila lakùyabhedàbhedau lakùaõaü cedamekamiti na ùaójàtayaþ tasmàdvikalpasamàyàmevotkarùasamàdãnàmantarbhàva
ityarthaþ /
dåùayati /
na paunaruktyam /
tattallakùyapadasahitàni pa¤ca lakùaõàni ubhayasàdhyatvàccetyanena saha lakùaõàni ùaóiti na kevalaü lakùya bhedàtprayogabhedadar÷anàcca /
÷aïkate /
yadi lakùyabhedàjjàtibhedastata ànantyamiti cet /
niràkaroti /
nànavadhàraõàditi /
na lakùyàõàmavadhàraõamastyeùàmànantyàt /
lakùaõopagraheõa caturviü÷atirjàtaya ityarthaþ /
lakùyàõàü lakùaõàbhede 'pi bhede nidar÷anamàha /
tathà hi prakaraõasamaiketi /
sugamamitarat
//  7 // 

_________________________________________________


     NyS_5,1.8: pràpya sàdhyamapràpya và hetoþ pràptyàvi÷iùñatvàd apràptyàsàdhakatvàcca pràptyapràptisamau //


pràptyapràptisamàviti lakùyapadam /
÷eùaü lakùaõam /
asatsàdhyate na tu sat /
pràptaü sat /
asataþ pràptyasaübhavàt /
tasmànna sàdhyam /
api ca yena yasya pràptistena gaïgà sàgaraü pràptà sàgareõasaïgatà sàgareõàbhinnà tadvadevàbhinne /
cetsàdhyasàdhane nàsti sàdhyasàdhanabhàvaþ
tasya bhedàdhiùñhànatvàdityapi draùñavyam /
apràptisamastu sphuña eveti /
nanu pràptyapràptisamayormilitayoþ sàdhanapratiùedhasyaikatvàt kathaü pràptyapràptisamau bhinnàvityata àha /
anayorbhedopade÷o vivakùàta iti (535/9) /
sàdhanapratiùedhasyaikatve 'pi pràpya và 'pràpya veti vikalpabhedàdbhedavivakùetyarthaþ /
abhedavivakùàyàü tvekamevottaram /
yathà vçkùàõàü bahutvaü vivakùitvà bahuvacanaprayogo vçkùà iti tadbahutvasaükhyàyàva ekatvaü vivakùitvaikavacanam ekaü vanamiti /
udàharaõena sàdharmyaüvaidharmyàbhyàü pratyavasthànamiti jàtisàmànyalakùaõaü manvàno de÷ayati /
jàtilakùaõàbhàvàditi pariharati /
na såtràrthàparij¤ànàditi /
såtre nodàharaõasàdharmyaü vivakùitamapi tu yena kena cidvidyamànenàsàdhyena sàdharmyam /
apràptena và hetunà sàdhamaryamiti na sàmànyalakùaõàyoga
iti // 8 // 

_________________________________________________


     NyS_5,1.9: ghañàdiniùpattidar÷anàt pãóane càbhicàràdapratiùedhaþ //


pratyàkhyànam---
ghañàdiniùpattidar÷anàditi såtraü, tadvyàcaùñe mçtpiõóapràptànàü daõóàdãnàü na gaïgàsàgaravadavi÷eùaþ /
mçdavayavàþ pårvavyåhaparityàgeneti /
(536/2) sàdhyaü karma tacca mçdavayavàste ca siddhà evetyavyabhicàraþ /
ghañastu phalaü na sàdhya
iti bhàvaþ /
ko 'pràptyartha iti/apràptasya sàdhakatve 'tiprasaïgaþ iti bhàvaþ /
uttaraü parasparopa÷leùamantareõa sàdhakatvamiti /
anyathà tådde÷enàyaü pràpta
eva /
yadudde÷enàbhicàraþ ÷yenàdinà kriyate tasyaiva pratyavàyo bhavati nànyasyeti niyamaþ /
atràpi hetutvaü kriyàü prati dçùñam /
yathà païkàkhyàyàü bhuvi /
sugamamanyat // 9 // 

_________________________________________________


     NyS_5,1.9: dçùñàntasya kàraõànapade÷àt pratyavasthànàcca pratidçùñàntena prasaïgapratidçùñàntasamau //


dçùñàntasya kàraõànapade÷àtpratyavasthànàcca pratidçùñàntena prasaïgapratidçùñàntasamau (så. 9) //

dçùñàntasya kàraõaü pramàõaü tasyànapade÷àtprasaïgapasamaþ sàdhyasamo hi dçùñànte sàdhyavaddhetvàdyavayavaü prasa¤jayati /
pa¤càvayavaprayogasàdhyatàü dçùñàntasya gatasyànityatvasya prasa¤jayatãtyarthaþ /
prasaïgasamastu dçùñàntagatasyànityatvasya pramàõamàtrasàdhyatàmityapaunaruktyam /
bhàùyaü sàdhanasyàpi /
dçùñàntagatasyànityatvaspaya sàdhanaü pramàõaü vàcyamiti /
vàrttikaü ghaña eva tàvadanitya ityatra ko heturiti /
atra kiü pramàõamityarthaþ /
bhàùyaü pratidçùñànta udàhniyate /
kiüyàhetuguõayuktamàkà÷amakriyaü dçùñaü tasmàdanena pratidçùñàntena kasmàt /
kriyàhetuguõayogo niùkriyatvameva na sàdhayatyàtmana iti ÷eùaþ /
yadi punariyamanaikànitakade÷anà syàt kriyàhetuguõayuktasyàpyakriyatvaü dçùñaü yathàkà÷asyeti tad etatsaduttaraü syàt /
na tvevametaditi jàtiþ /
÷aïkate /
vàyvàkà÷asaüyogasyeti /
niràkaroti /
na tatsamànadharmopapatteþ /
tatsamànadharmaõo dharmiõaþ kriyàvattvopapatteþ /
yadi tathàbhåta evàkà÷e kasmànna karotãtyata àha yastvasàviti /
(537/1) yastu manyate kàryotpàdaikyavyaïnyameva kàraõaü na dçùñakàryakàraõasàdharmyavyaïnyamapãti,
tasya dåùaõànyàha yadi ceti /

_________________________________________________


     NyS_5,1.10: pradãpopàdànaprasaïganivçttivattadvinivçttiþ //


yadi praj¤àpanàrthamuttaraü nàpraj¤àto dçùñàntaþ /
tatra laukikaparãkùakàõàü buddhisàmyàditi ÷eùaþ /


_________________________________________________


     NyS_5,1.11: pratidçùñàntahetutve ca nàheturdçùñàntaþ //


sa ca kathamahertuna syàditi (538/1) kathaü hetuþ syàditi /
abhyupagamàditi /
madãyasya ca dçùñàntasyàbhyupagamànna tvadãyo dçùñànta ityarthaþ /
athaivaü prayuïkte yathà madãyo na dçùñàntastathà tvadãya iti tathàpi vyàghàtànna dçùñànto madãyasyàdçùñàntatve sàdhye pratidçùñàntena hi tena madãyasyà dçùñàntatà sàdhyà, sa cenna dçùñàntaþ madãpasyàdçùñàntatà sàdhyeti vyàhatamityarthaþ // 9 // 10 // 11 // 

_________________________________________________


     NyS_5,1.12: pràgutpatteþ kàraõàbhàvàdanutpattisamaþ //


udàharaõapuraþsaraü bhàùyakàro vyàcaùñe anityaþ ÷abdaþ prayatnànantarãyakatvàd
ghañavadityukta iti /
tada÷ràvàtkàraõàbhàvàdanityatvasya kàryasyàbhàve nityatvaü pràptam /
nityatvànityatvàbhyàü rà÷yantaràbhàvàditi // 12 // 

_________________________________________________


     NyS_5,1.13: tathàbhàvàdutpannasya kàraõopapatterna kàraõapratiùedhaþ //


tasya pratyàkhyànam /
tathà bhàvàpadutpannasya kàraõopapatterna kàraõapratiùedhaþ / (så. 13) //

nityatvena hi ÷abdasya dharmeõànutpattyà pratyavastheyam /
na cànutpannaþ ÷abda iti nitya iti cànutpattidharmaka
iti ca sambhavati /
utpannastçtpattidharmà ca ÷abda÷càni tya÷ceti nànutpattyà ÷akyaü pratyavasthàtumityarthaþ /
kàraõopapatteriti prayatnànantarãyakatvasya pratiùedha ityarthaþ /
yaduktaü kàraõàbhàvàdanityatvasya kàryasyàbhàve nityatvaü pràptamiti tatràha vàrtikakàraþ /
j¤àpaka÷càyaü heturna kàraka
iti /
kàrako hi heturnivartamànaþ svakàryaü nivartayati na tuj¤àpakastadabhàve 'pi bhåmau ciranikhàtànàü nidhyàdãnàmanivçtteriti /
tata÷ca vi÷eùaõa manarthakaü pràgutpatterati /
(539/4) pràgasato hi sattàsambandha utpattiþ pràgapi cedasàvabhyupagataþ pràgiti vi÷eùaõamanarthakam /
utpatterabhàve sadaivànutpattidharmakatvàdityarthaþ /
apare tu pràgutpatteþ kàraõàbhàvàdityukte arthàpattisamaiveyaü jàtiriti matvà 'syà uttaramàhuþ yadaivaümucyeta prayatnànantarãyakatvàdanityaþ ÷abda iti tadarthàdaprayatnànantarãyakatve nityatvamuktaü bhavatãtyarthàpattitaþ pratipakùasiddherarthàpattisamaiveyaü jàtirityabhimànaþ /
evaü kçte ta evàsyàü jàtàvuttaraü bruvate nàyaü niyama iti /
tadetatpareùàü mataü dåùayati /
etattviti /
÷aïkate /
jàtilakùaõàbhàvànneyaü jàtiriti cet /
sàdharmyavaidharmyàbhyàü pratyavasthànaü jàtiþ na cànutpattisamàyàþ sàdharmyaü vaidharmyaü và 'sti kena cidityarthaþ /
niràkaroti /
nànutpannairahetubhiþ sàråpyàditi /
yathà 'nutpannàstantavo na pañasya kàraõaü tathà ÷abdotpatteþ pràganutpannaü prayatnànantarãyakatvaü nànityatvasya kàraõamiti sàdharmyeõa pratyavasthànamityasti sàmànyalakùaõamityarthaþ /
etàvatà càrthàpattisamàyà anutpattisamàto bhedo dar÷itaþ ihànutpannairahetubhiþ sàmyena kàryapratiùedhàt arthàpattisamàyàü vàkyàrthaviparãtàropeõa pratiùedhàditi // 13 // 

_________________________________________________


     NyS_5,1.14: sàmànyadçùñàntayoraindriyakatve samàne nityànityasàdharmyàt saü÷ayasamaþ //



dçùñàntaþ prayatnànantarãyakatvasya hetorghaña iti /
yathà hi vi÷eùadar÷anaü ni÷cayasya kàraõamastãti ni÷cayotpattireva sàdharmyadar÷anamàtramasti saü÷ayasya kàraõamiti saü÷ayenàpi bhavitavyamityarthaþ /
såtràrthaprayojanamàkùepasamàdhànàbhyàü sphuñãkaroti /
saü÷ayasamà sàdharmyasamàyà iti // 14 // 

_________________________________________________


     NyS_5,1.15: sàdharmyàtsaü÷aye na saü÷ayo vaidharmyàd ubhayathà và saü÷aye 'tyantasaü÷ayaprasaïgo nityatvànabhyupagamàcca sàmànyasyàpratiùedhaþ //


asya pratyàkhyànasåtram /
sàdharmyàtsaü÷aye na saü÷ayo vaidharmyàdu÷rayathà và saü÷aye 'tyantasaü÷ayaprasaïgo nityatvànabhyupagamàcca sàmànyasyàpratiùedhaþ (så. 15) /
na sàmànyadar÷anamàtraü saü÷ayasya kàraõamapi tu vi÷eùàdar÷anasahitaü vi÷eùadar÷ane tu tadrahitaü na kàraõamiti såtràrthaþ /
ubhayathà veti /
sàdharmyavi÷eùadar÷anàbhyàmityarthaþ /
nityatvànabhyupagamàcca sàmànyasyeti /
nityaü saü÷ayakàraõatvànabhyupagamàtsàdharmyasyetyarthaþ
//  15 // 

_________________________________________________


     NyS_5,1.16: ubhayasàdharmyàtprakriyàsiddheþ prakaraõasamaþ //


upalakùaõaü caitad ubhayasàdharmyàditi /
ubhayavaidharmyàdityapi draùñavyam /
etadvyàcaùñe bhàùyakàraþ ubhayena nityena cànityena ceti /
dvitãya÷ca nityasàdharmyàtpratipakùaü pravartayati nityaþ ÷abdaþ ÷ràvaõatvàcchabdatvavaditi /
atha dvitãyasàdhanapravçttau prathamasya sàdhanasya kiü bhavatãtyata àha /
evaü ca sati prayatnàünantarãyakatvàditi heturanityasàdharmyeõocyamàno na prakaraõamativartate /
mà 'tivarttiùña prakaraõaü ko doùa ityata àha /
prakaraõànativçtternirõayànativarttanam /
nirõayàniùpattirityarthaþ /
evamànityasàdhanavàdinaü pratyuttaraü dar÷ayitvà nityasàdhanavàdinaü pratyàha /
samànaü caitannityasàdharmyeõocyamàna
iti /
tadevaü sàdharmyeõa prakaraõasamadvayamuktaü tathà vaidharmyeõa prakaraõasamadvayaü nityànityasàdhanavàdinàveva pratyàha /
samànaü caitaditi /
ubhayavaidharmyàditi /
nityàkà÷avaidharmyàtkçtakatvàdanityaghañavaidharmyàccàspar÷avattvàditi /
tadevaü prakaraõasamacatuùñayam /
pårvapakùavàrttikaü saü÷ayasamasàdharmyasamàbhyàmiti (540/13)pariharati /
nobhayapakùasàdharmyàttadbhedopapattiriti /
prakaraõasame hi svapakùani÷cayena mayà vàdipakùasàdhanaü dåùaõãyamiti buddhyà pravarttate /
sàdharmyasamasaü÷ayasamayostu vàdisàdhanena sàmyamàtràpàdanena taddåùaõaü,
na tu pratipakùani÷cayeneti vi÷eùaþ /
iha tu sàmyamàtràpàdanaü na sàdhanena, kiü tu dåùaõairityetàvatà samàrthaþ prayogaþ sama iti boddhavyam // 16 // 

_________________________________________________


     NyS_5,1.17: pratipakùàt prakaraõasiddheþ pratiùedhànupapatiþ pratipakùopapatteþ //


asya pratyàkhyànam /
pratipakùàtprakaraõasiddheþ pratiùedhànupapattiþ pratipakùopapatteþ / (så. 17) //

dvayoþ sàdhanayostadànãmagçhyamàõavi÷eùayoþ ko 'yamabhimànaþ prativàdino yanmayàsvapakùasàdhanenaiva vàdinaþ sàdhanaü dåùaõãyamiti /
samànabalayo÷cedayamàtmãyàtsàdhanàtsvapakùasiddhipamicchati ato 'nicchannapi vàdinàpi sàdhanàtsiddhimabhyupagamayitavyaþ /
anyathà svasàdhanàtsàdhyasiddhimupajãvya vyaktamiyaü ràjaïkulasthitiriti /
evaü vyavasthite såtrabhàùye yojayitavye /
pratipakùàtpratipakùasàdhanàtprakaraõasya prakriyamàõasya sàdhyasyeti yàvat /
siddheþ samànàt svasàdhanàt pratiùedhasya prativàdisàdhanasya svasàdhyasiddhidvàreõa parakãyasàdhanapratiùedhasyànupapattiþ /
kasmàtpratiùedhànupapattirityata uktaü pratipakùopapatteþ /
phalataþ parakãyasàdhanasya samànàtsvasàdhanàtprakriyàsiddhiü svasàdhyasiddhiü bruvatà pratipakùàtprakriyàsiddhiruktà bhavati prativàdinà /
nanvevaü prakaraõasamàvhayo hetvàbhàso nodbhàvanãyaþ prativàdinà jàtyuttaraprasaïgàdityata àha /
tattvànavadhàraõàcca prakriyàsiddhiþ /
svasàdhyanirõayena parasàdhyavighañanabuddhyà prativàdinà sàdhanaü prayujyamànaü prakaraõasamajàtyuttaraü bhavati /
satpratipakùatayà vàdinaþ sàdhanamani÷càyakaü karomãti buddhyà pratipakùasàdhanaü prayu¤jàno na jàtivàdã saduttaravàditvàt /
satpratipakùatàyà hetudoùasyànaikàntikàdivadupapàditatvàt /
tattvànavadhàraõàdityanena prakaraõasamodàharaõaü dar÷itam /
vàrtikaü viruddhàvyabhicàryeùa
uktottara iti /
tulyabalayorekatarasmàtsvasàdhyasiddhimabhyupagacchatordvayorapi phalato vyabhicàraþ sidhyati /
na ca viruddhàvyabhicàrã sambhavati /
avyabhicàro hyavinàbhàvaþ sa ca pa¤caråpasampatti÷catåråpasampattirvà na viruddhàvyabhicàriõi sàstãtyarthaþ // 17 // 

_________________________________________________


     NyS_5,1.18: traikàlyàsiddher hetorahetusamaþ //


såtràbhàùyavàrtikàni pramàõasàmànyaparãkùàvyàkhyànena vyàkhyàtàni // 18 // 


_________________________________________________


     NyS_5,1.19: na hetutaþ sàdhyasiddhestraikàlyàsiddhiþ //

     NyS_5,1.20: pratiùedhànupapatte÷ca pratiùeddhavyàpratiùedhaþ //
 
     NyS_5,1.21: arthàpattitaþ pratipakùasiddherarthàpattisamaþ //


udàharaõapuraþsaraü såtraü yojayati /
anityaþ ÷abda iti /
anityasàdharmyàdanityaü ÷abdaü bruvàõo bhavànanakùaraü nityasàdharmyànnityatvaü ÷abdasya bråtaityarthaþ /
na sàdharmyasamàdau vàdyabhipràyavarõanamityato bhedaþ // 21 // 

_________________________________________________


     NyS_5,1.22: anuktasyàrthàpatteþ pakùahànerupapattiranuktatvàdanaikàntikatvàccàrthàpatteþ //


asya pratyàde÷asåtram /
anuktasyàrthàpatteþ pakùahànerupapattiranuktatvàdanaikàntikattvàccàrthàpatteþ (så. 22) //

tadvyàcaùñe anupapàdya sàmarthyamiti /
tadeva khalvanuktaü vacanàllabhyate yatkalpanamanteraõa vacanàrtho na ghañate yathà pãno devadatto divà na bhuïktaityukte ràtrau bhuïkta iti /
yathà và yàgena svargaü bhàvayedityukte 'ntaràpårvaü kçtveti vàkyàrthopapàdane tasya sàmarthyàt /
na tvavyabhicàriõaþ sàdharmyàtsàdhye sàdhyamàne  'rthàduktaü bhavati vyabhicàriõà 'pi sàdharmyeõa sàdhayitavyamiti /
tasya vàkyàrthopapàdane 'sàmarthyàt /
tadantareõa vàkyàrthopapatteþ /
yadi punaranupalabdhasàmarthyamanuktamapi gamyeta tatastvayà nityatvàpàdane ÷abdasyocyamàne 'nucyamànamanityatvaü pratyetavyam /
tathà ca bhavadabhimatasya nityatvasya vyàvçttiþ /
tadidamàha
anityapakùasyànuktasya siddhàvarthàdàpannaü nityapakùasya hàniriti /
viparyayeõàpi pratyavasthànasambhavàt /
anaikàntikatvamàha ubhayapakùasamà ceyamiti /
vyabhicàràccànaikàntikatvamàha /
na ceyaü vipayaryamàtràditi /
na hi bhojananiùedhàdevàbhojanaviparãtaü sarvatra kalpate /
dhanatvaü hi gràvõaþ patanànukålagurutvàti÷ayasåcanàrthaü na tvitareùàü patanaü vàrayati /
vàrtikaü subodham // 22 // 

_________________________________________________


     NyS_5,1.23: ekadharmopapatteravi÷eùe sarvàvi÷eùaprasaïgàt sadbhàvopapatter avi÷eùasamaþ //


yadi ghañasàdharmyàtyaprayatnànantarãyakatvàd
ghañenàvi÷eùo 'nityatvàkhyaþ ÷abdasya sattvàtsàdharmyàtsarveùàü sarvàvi÷eùaprasaïgaþ /
na tvevaü yathà prayanànantarãyakatvàdapi sàdharmyànna ÷abdaghañayoranityatvamavi÷eùa
iti pratiùedho 'vi÷eùasamaþ /
avi÷eùa
ityasya vivaraõamubhayoranityatva iti /
de÷yaü vàrtikaü sàdharmyasamàto na bhidyate iti (542/6) /
parihàravàrttikaü naikasamasteti // 23 // 

_________________________________________________


     NyS_5,1.24: kvaciddharmànupapatteþ kvaciccopapatteþ pratiùedhàbhàvaþ //


asya pratyàde÷asåtram /
kva cittaddharmànupapatteþ kva ciccopapatteþ pratiùedhàbhàvaþ (så. 24) //

kva citsàdharmye prayatnànantarãyakatvàdau sati ÷abdàderghañàdinà saha taddharmasya ghañadharmasyànityatvasyopapatteþ kva citsàdharmye ÷abdasya bhàvamàtreõa saha sattvàdau bhàvamàtradharmasyànupapatteþ pratiùedhàbhàva
iti yojanà /
etaduktaü bhavati avinàbhàvasampannaü sàdharmyaü gamakaü na tu sàdharmyamàtramiti /
sadbhàvo papattinimittamiti sadbhàvavyàpakamityarthaþ /
atràntare vainà÷ikaþ sattàvyàpakamanityatvaü manvàno de÷ayati /
atha matamanityatvameva dharmàntaramiti /
niràkaroti /
evaü khalu vai kalpyamàna iti /
pårvapakùottarapakùapavanirvàhastçtãye prapa¤citaþ /
api ca santaþ ke cana pramàõàvadhçtanityatvàþ
yathàkà÷àdigàtmaparamàõavaþ, ke citpramàõavini÷citànityabhàvà yathà ghañàdayaþ tasmàtsattvamanaikàntikatvàdasàdhakamityàha sata÷ca nityànityabhàvàditi /
api ca yatpratiùedhàya prasaïgàpàdanaü tadeva pratiùedhyaü sàdhayati,
na tu niùedhatãtyàhasarvabhàvànàü sadbhàvopapatteriti /
vàrtikaü kva citsàdharmyamupalabhyata iti /
vyàpyatayeti ÷eùaþ /
atha ÷abdavarjamucyata
iti tatràha vyarthaüvà sarvabhàvagrahaõam /
ukta÷ca vi÷eùo 'nvayavyatirekasaüpanno heturiti prayatnàntarãyakatvaü na tåttaraþ sadbhàvopapatterityanvayavyatirekasampanna
iti // 24 // 

_________________________________________________


     NyS_5,1.25: ubhayakàraõopapatterupapattisamaþ //


yadyanityatvakàraõaü prayatnànantarãyakatvamupapadyate tadasti ÷abdasyetyanityaþ ÷abda iti /
prakaraõasamàyàü jàtau pakùapratipakùasàdhanayoþ samànabalatve 'pi prativàdi svàsàdhanàsvapakùasiddhpavayà vàdisàdhanadåùaõe pravarttate, upapattisamàyàü tu svasàdhanenaiveti vi÷eùaþ // 25 // 

_________________________________________________


     NyS_5,1.26: upapattikàraõàbhyanuj¤ànàdapratiùedhaþ //


asya pratyàde÷asåtram /
upapattikàraõàbhyanuj¤ànàdapratiùedhaþ (så. 26) //

vàdyabhimatasya sàdhanasyopapattau yatkàraõaü tasvaya prativàdinà 'bhyanuj¤ànàditi bhàvaþ /
prakaraõasamapratyàkhyànavadasyàpi pratayàkhyànaü draùñavyam /
sugame bhàùyavàrttike // 26 // 

_________________________________________________


     NyS_5,1.27: nirdiùñakàraõàbhàvepyupalambhàdupalabdhisamaþ //


anityatvakàraõasyeti /
j¤àpakasyetyarthaþ /
nanu yadvçttayogapràthamyayoþ sàdhanadharmo viùayo na tu sàdhyadharmaþ sa hi tadvçttayogasya viùayaþ evaü prayujyate yo yaþ prayatnànantarãyakaþ sa sarvo 'nityaþ anena hi prayatnànantarãyakatvamanityàdanyato vyàvarttitam /
anityatvaü tvaniyataü sa yadyaprayatnànantarãyake ÷abde 'nyatra và bhavet kaþ prayatnànantarãyakattvasyànityatvaniyamavirodhaþ
evaü hi sa bhaved yadi nityo 'pi prayatnànantarãyako dç÷yeta na tvevamasti, tasmàdupalabdhisamàyà utthànameva nàsti bãjàbhàvàdityata àha vàrtikakàraþ sarvasàdhyàdhyàropeõàvyàpakatvaü sàdhanasyetyupalabdhisamàrthaþ /
(543/7) yadyapi varõàtmakaþ ÷abdo 'ni tyatvena sàdhyatayà vivakùitaþ prakaraõàdanityaþ ÷abdaþ prayatnànantarãyakatvàd ghañavaditi tathà 'pi ÷abdamàtramanena pakùãkçtamityàropya bhàgàsiddhatvàropaõaü sàdhanasyetyupalabdhisamàrthaþ /
samàropamevodàharaõàntareõa dar÷ayati /
sarvamanityamiti /
÷abdonitya iti pratij¤àyàmapi sarvamanityamitnapavayàropyeti yojanà /
bhàùyakàrodàharaõàpatitopa÷codàharaõàntarapradar÷anabãjam /
yastvanityaþ ÷abda iti pratij¤àyàü sarvànityatvàropo nirbãja iti na tuùyati taü pratyàha /
÷råyamàõeti /
yadyapyanityaþ ÷abda iti ÷råyate tathà 'pi sàmarththàdàdya
iti vivakùitaþ /
÷abdàntarotpàdakatvaü sajàtãyotpàdakatvamiti1
evaü ca nàyogavyavacchedena ÷abdànityatvaü heturavyàpakatvàt /
nàpyanyayogavyavacchedena hetvantarasya vidyamànatvàditi jàtivàdino 'bhisaüdhiriti // 27 // 

_________________________________________________


     NyS_5,1.28: kàraõàntaràdapi taddharmopapatterapratiùedhaþ //


asya pratayàkhyànasåtram /
kàraõàntaràdapi taddharmoyapatterapratiùedhaþ (så. 28) tadvyàcaùñe /
prayatnànantarãyakatvàditi bruvateti /
kàraõataþ prayatnàcchabdasyotpattiniyamo vidhãyate varõànàmanityatvaüva sàdhayitum /
na tu kàryasya kàraõaniyamaþ, prayatnàdeva sarvaþ ÷abdo jàyate na tu vàyusaüyogàdvçkùabhaïgàditi niyama ucyate yenàvyàpakatvaü hetoþ syàditi /
såtràrthastu kàraõàntaràdapi j¤àpakàntaràdapi taddharmopapatteþ sàdhyadharmopapatterapratiùedha
iti /
etadeva vàrttikakàro vyàcaùñe anityaþ ÷abda iti bruvatà prayatnànantarãyakatveneti ÷eùaþ /
sàdhyàntaràõàü ÷àkhàbhaïgaja÷abdànàü kàraõamanityatvaj¤àpakaü na pratiùidhyate /
yadyapakùãkçtànàmapi kàraõàntaràdanityatvaü bhavati kàmaü bhavatvityarthaþ /
nàpi ÷abdasya sàdhyasyànityatve kàraõàntaraü pratayayabhedabheditvàdi pratiùidhyate /
ekade÷imatamàha /
apare tu parihàraü bruvate yadeva prayatnànantarãyakamita¤
tidetadpava dåùayati etattu nàvivàdàditi /
ayamabhisaüdhiþ /
prayatnànantarãyakatvaü hi koùñhyasya vàyoþ kriyàyàþ sà hi prayatnavadàtmasaüyogàjjàyate /
vàyoþ punaruraþsthànàdiùu saüyogavibhàgàdayo na prayatnànantarãyakàþ pràgeva tu ÷abdaþ yadà càdya÷abdasyeyaü gatistadà kaiva katha prayatnànantarãyakatve 'ntyasya ÷ravaõavivarasamavàyinaþ ÷råyamàõsya ÷abdasya /
tasmàdyaþ prayatnànantarãyakatvaü ÷abdaspaya vinà pramàõena pratipadyate na taü prati kiü citsàdhyate pramàõena /
pramàõànadhãnasya pratibhàsamàtreõa prameyasiddheþ sarvatra sulabhatavàditi /
tadanenàparitoùabãjamuktam /
abhyupetya ÷abdasya prayatnànantarãyakatvamàha /
yadà tu prayatnànantarãyakatvamiti /
de÷ayati /
jàtãti /
pariharati neti // 28 // 

_________________________________________________


     NyS_5,1.29: tadanupalabdheranupalambhàdabhàvasiddhau tadviparãtopapatter anupalabdhisamaþ //


anupalabdhisamapratiùedhasya lakùaõaü dar÷ayituü tatpratiùedhyaü tàvadàha bhàùyakàraþ /

na pràguccàraõàdvidyamànasyànupalabdhiriti /
tasmàdudakàdivadàvaraõàdirasyànupalambhakàraõaü bhavatãtyata àha /
gçhyeta caitadasyàgrahaõakàraõamiti /
pratiùedhyamutkvà /
pratiùedhasya jàterlakùaõamàha /
tadanupalabdheranupalambhàdabhàvasiddhau tadviparãtopapatteranupalabdhisamaþ (så. 29) //

vyàcaùñe teùàmàvaraõàdãnàmanupalabdhirnopapadyate /
upalabhyamànatve upalabdhiråpatayà anupalabdhitvànupapatteþ /
tathà cànupalabdheranupalambhàdanupalabdhirnàstãtyàvaraõàdyupalabdhisiddhiriti /
àvaraõa ivàvaraõànupalabdhirapyanupalabdhisametyarthaþ
//  29 // 

_________________________________________________


     NyS_5,1.30: anupalambhàtmakatvàdanupalabdherahetuþ //


asya pratyàde÷asåtram anupalambhàtmakatvàdanupalabdherahetuþ (så.30) //

àvaraõàdyanupalabdhiràvaraõàdãnàmabhàvaü gamayati /
na tvàtmano 'bhàvamàvaraõàdyupalabdhiråpaü na hyasàvanupalabdhirapyàtmano yenàtmàbhàvaü gamayet /
upalabdhirapyupalabhyaviùayà nàtmaviùayà kiü punaranupalabdhiþ /
tasmàdanupalabdhirupalabhyàbhàvahetuþ
na heturàtmàbhàvasya tathà sati saiva na syàditi na syàdupalabhyàbhàvo 'pãtyàvaraõaü tadupalabdhina÷ca syàditi /
tadidamàha bhàùyakàraþ /
anupalambhàdityayamaheturiti /
kasmàt /
anupalambhàtmakatvàdanupalabdheþ /
etadvyàcaùñe upalambhàbhàvamàtratvàditi /
màtragrahaõena jàtivàdyabhimatàtmàbhàvaråpatàü vyavacchinatti /
nanviyamanupalabdhirbhavatåpalambhàbhàvo mà ca bhådupalabhyasya kimàyàtamàvaraõàdyabhàvasyetyata
àha /
yadasti tadupalabdherviùaya upalabdhyà tadastãti vij¤àyate /
na punaranupalabdheranupalambhàtmatayà tatpratij¤eyamiti bhàvaþ /
anupalabdheþ praj¤eyamàha /
yaj¤àsti so 'nupalabdheriti /
nanu j¤àyatàü kimetàvatà 'pãtyata àha /
so 'yamàvaraõàdyanupalabdheranupalambha
iti /
tvayà hi jàtivàdinà àvaraõàdyanupalabdheranupalambhenàvaraõopalambhamàvaraõaü ca prasa¤jayatà 'nupalambhasya svaviùayalopena pratayavastheyam /
evaü cedvaramasyàvaraõatadupalambhau viùayau evamanena bhàvàbhàvabuddhivyapade÷avyavahàràþ sakalalokayàtràvàhino 'nukålità bhavanti,
tadidamuktaü so 'yamàvaraõàdyanupalabdheranupalambha
àvaraõopalambhaniùedhaviùayaü pramàõamupalabdhyabhàve 'nupalabdhau svaviùaye pravarttamàno na svaviùaya manupalabdhiü pratiùedhati api tåpalabdhimeva,
jàtivàdinastu niùedhyeta tathà ca sarvalokavyavahàraþ samucchidyeteti bhàvaþ /
apratiùiddhà càvaraõàdyavanupalabdhiràvaõàdãnàmabhàvaü prati hetutvàya kalpate /
nanu ca nànupalambhamàtramabhàvagrahahetuþ
mà bhåccandramasaþ parabhàge hariõasadasadbhàvasaü÷aya
ityata àha /
àvaraõàdãni tviti /
upalabhyaü vopalabdhirvà nànupalambhamàtrànnàstãti sidhyati, api tu dar÷anayogyaü saditi nàtiprasaïga
ityarthaþ /
nanåpalabdheþ svaviùayasya pratipàdikàyà abhàvàdàvaraõàdayo mà nàmopalabhyantàm
abhàvastu teùàü kutastya ityata àha anupalambhàtpratiùedhakàtpramàõàdanupalabdheryo viùayaþ upalabhyàbhàvaþ sa gamyate /
na santyàvaraõàdãni ÷abdasyàgrahakàraõànãti /
tatkimidànãü sàkùàdevopalambhaniùedhakaü pramàõamupalabhyàbhàvaü gamayati netyàha /
anupalambhàt upalabdhiniùedhakàtpramàõàdanupalabdhiràvaraõasya sidhyati /
kasmàdityata àha /
viùayaþ sa tasyopalabdhiniùedhakasya pramàõasyànupalabdhiþ tata÷càvaraõàdyabhàva
iti draùñavyam // 30 // 

_________________________________________________


     NyS_5,1.31: j¤ànavikalpànàü ca bhàvàbhàvasaüvedanàdadhyàtmam //


na kevalaü niùedhaviùayapramàõagamyatànupalabdherupapattigamyà,
api tu sarvajanapratyàtmavedanãyetyàha såtrakàraþ /
j¤ànavikalpànàü ca bhàvàbhàvasaüvenàdadhyàtmam (så. 31) //

vyàcaùñe aheturiti vartate /
÷arãra iti /
pràguccàraõàc ÷abdasyànupalabdherasattve sàdhyamàne 'naikàntikatvaü syàd yadi tu pa÷càdvi÷iùyeta àvaraõàdyasaübhave satãti tato hetvantaraü nàma nigrahasthànaü syàdityà÷aïkya vàrtikakàra àha /
àvaraõàdyasaübhave sattvàbhyupagame ca satyanupalabdheriti prayogaþ /
(544/8) sattvàbhyupagame cetyasyopàdànaprayojanamàha /
àvaraõàdyasaübhave sattvàbhyupagame viparyayasyàvyabhicàrànnàrthàpattisamaþ /
ayamarthaþ /
yadyàvaraõàsaübhave satyanupalabdherityucyamàne ka÷cidarthàpatisamayà jàtyà pratyavatiùñhate àvaraõàdyasaübhave satyanupalabdherityucyamàne arthàdàpatitamàvaraõàdisaübhave satyupalabdheriti /
yadà tu sattvàdyabhyupagama iti /
viùayaviparyayassåcyate tadàvaraõàdyasabhave satyanupalabdherasattvamityasya viparyaya evaü prayoktavyaþ /
sattvopagame càvaraõàdyasaübhave satyupalabhyeteti asya viparyayasyàvyabhicàràd nàrthàpattisama
ityarthaþ // 31 // 

_________________________________________________


     NyS_5,1.32: sàdharmyàttulyadharmopapatteþ sarvànityatvaprasaïgàdanityasamaþ //


asti ghañenànityena sarvabhàvànàü sattvaü sàdharmyamiti // 32 // 

_________________________________________________


     NyS_5,1.33: sàdharmyàdasiddheþ pratiùedhàsiddhiþ pratiùedhyasàdharmyàt //


asya pratyàkhyànasåtram /
sàdharmyàdasiddheþ pratiùedhàsiddhiþ pratiùedhyasàdharmyàcca (så. 33) 

_________________________________________________


     NyS_5,1.34: dçùñànte ca sàdhyasàdhanabhàvena praj¤àtasya dharmasya hetutvàttasya cobhayathà bhàvànnàvi÷eùaþ //


tadidaü jàtivàdinà sàmyamàpàdya paramàrthapratiùedhamàha /
dçùñànte ca sàdhyasàdhanabhàvena praj¤àtasya dharmasya hetutvàttasya cobhayathàbhàvànnàvi÷eùaþ (så. 34) //

sàdharmyàmàtraü cà÷rityasàdhyà vinàbhàvarahitamiti /
de÷yavàrttikamavi÷eùasamàta
iti /
pariharati bhidyata iti /
yaccàvi÷eùasamauttaramiti /
(545/7) sarvànityatvaü hi prasa¤jayatà na ÷abdànityatvaü niùiddhaü bhavatãti tatroktamityarthaþ /
atra ÷aïkate nàsàdhanàditi /
pariharati /
na vi÷eùahetåpapatteriti /
sugamamanyat
//  34 // 

_________________________________________________


     NyS_5,1.35: nityamanityabhàvàdanitye nityatvopapatternityasamaþ //


dharmasya sarvadà bhàvàddharmiõo 'pi sarvadà bhàvaþ
na hyasti saübhavaþ sàmànyasamavàyàtiriktadharmà nityà dharmã cànitya iti // 35 // 

_________________________________________________


     NyS_5,1.36: pratiùedhye nityamanityabhàvàdanitye 'nityatvopapatteþ pratiùedhàbhàvaþ //


asya pratyàde÷asåtram /
pratiùedhye nityamanityabhàvàdanitye nityatvopapatteþ pratiùedhàbhàvaþ (så. 36) nityamanityabhàvàditi hetorabhyupagame 'nabhyupagame ca doùa
ityarthaþ /
utpannasya nirodhàdabhàvaþ ÷abdasyànityatvam /
tatra ca paripra÷nànupapattiþ /
yadi hi nirodhakàdabhàvo 'nityatvaü tathàpi pra÷nànupapattiþ /
athàpyasmanmate samavàyastathà 'pi tadanupapattiþ anityatvaü hi ÷abdasyàparàntàva cchinnasattàsamavàyaþ /
na càsau ÷abdàdheyastasya svatantratvàdevetyarthaþ /
vàrtikam /
pçthagadharmatvenànityatvasyànabhyupagamàditi /
(546/8) anàtyantikasattàsamavàyo hyanityatà na càsau samavàyàtpçgragdharmo na ca samavàyo 'pi dharmo 'nà÷ritatvàtpàratantryeõa tu niråpaõàtkathaü ciddharmãtyucyata iti /
api cànàtyantikasattàyogo 'nityatetyukte na yuktaþ pra÷na iti /
na hi ghañamànayeti preùitaþ parivçtya pçcchati kiü ghaña ànetavya
uta paña iti tàdç÷ametadityarthaþ /
api cànityatà nitnapayà 'nityà veti vikalpo nàvatarati virodhàdityata àha /
àtyantikànàtyantikabhàvayoga÷caikasyeti /
÷aïkate pratiùedhyeti /
evamabhyupagacchato 'yaü doùa ityetatparametad na tu svapakùopavarõanaparametaditi ÷aïkàrthaþ /
niràkaroti na vikalpànupapatteriti /
virodhasya coktottaratvàditi /
paripra÷nànupapatterityuttaraü virodhasyoktamityarthaþ // 36 // 

_________________________________________________


     NyS_5,1.37: prayatnakàryànekatvàt kàryasamaþ //


udàharaõavapårvakamasyàrthaü vyàcaùñe prayatnànantarãyakatvàdanityaþ ÷abda iti /
kàryatvànityatve ca parasparàsaükãrõe prathama evàdhyàyedar÷ite /
udàhçtya jàtimavatàrayati /
evamavasthite prayatnakàryànekatvàditi pratiùedha
ucyata iti /
prayatnànantarãyakatvaü prayatnànantarotpàdo và syàt prayatnànantaropalambho và /
na tàvatpårvaþ kalpo 'siddhatvàt /
tasmàtprayatnànantaropalambha àstheyaþ
tatra kàryasamaü pratiùedhamàha prayatnànantaramupalabhyamànànàü prayatnànantaramàtmalàbha÷ca dçùño yathà ghañàdãnàü vyavadhànàpohàccàbhivyaktirvyavahitànàü målakakãlakàdãnàü, tatkiü prayatnànantaramàtmalàbhaþ ÷abdasyàho svidabhivyaktiriti vi÷eùo nàsti /
tadevaü kàryàvi÷eùeõa pratyavasthànaü kàryasamaþ /
yena tu kàryasamà jàtiranyathaivoktà tadyathà 'nityaþ ÷abdaþ kçtakatvàd ghañavadityukte anyad mçtpiõóàdikàryatvaü ghañasya anyacca vivakùàprayatnavàyupreraõàbhighàtakàryatvaü ÷abdasya tasmàcchabdakçtakatvasya ghañàdikçtakatvàdbhedànna sàdhanaü kçtakattvamanityatvasyeti /
seyaü kàryànyatvena pratyavasthànàtkàryasameti /
tadàha kàryatvànyatvale÷ena yatsàdhyàsiddhidar÷anaü tatkàryasamamiti bhadantenoktam /
kãrtirapyàha /
'sàdhyenànugamàtkàryasàmànyenàpi sàdhane /
sambandhibhedàdbhedoktirdeùaþ kàryasamo mata' iti //

tadanena yadã÷varasàdhananiràlaraõàyoktam---tanugirisàgaràdãnàmanyatkàryatvam
anyacca pràsàdàññàlagopuràdãnà miti tadapi jàtyuttaramenetyuktaü bhavati /
na ca pratyakùadç÷yamànaü buddhimadanvayavyatirekànuvidhànaü saudhàdãnàmiva tanubhuvanàdãnàü tàstãtyetàvatà bhedena kàryabhede ÷abdamàtràbheda iti sàprantam /
abhåtvà bhàvalakùaõasya kçtakatvasya saüsthànavattvasya và vastuna evàbhedàt tasmàdetadapyayuktam /
'vastubhede pravçttepi ÷abdasàmyàdabhedinaþ /
na yuktà 'numitiþ pàõóudravyàdiva hutà÷ane' /
na ceyaü jàtirutkarùàpakarùasamàbhyàü bhidyate sàdhyadçùñàntayordharmavikalpena pravartamànatvàttasmàtsåtrakàrokta
eva kàryasamosaükãrõa iti yuktamutpa÷yàmaþ
//  37 // 

_________________________________________________


     NyS_5,1.38: kàryànyatve prayatnàhetutvam anupalabdhikàraõopapatteþ //


asya pratyàde÷asåtram /
kàryànyatve prayatnàhetutvamanupalabdhikàraõopapatteþ (så. 38) //

kàryasyotpattirna lakùaõasyànyatve 'bhivyaktilakùaõàtkàryàtprayatnasyàbhivyaktiü pratyahetutvaü na bhavatãtyata àha /
anupalabdhikàraõasyàvaraõàderupapatterabhivyaktihetutvaü syàd evaü tu nàstãti vyatirekaparaü draùñavyam /
sati kàryànyatva iti bhàùyaü såtravadyojanãyam /
yatra prayatnànantaramityatra yatratatrayorvyatyàsaþ
tatra prayatnànantaramabhivyaktiryatrànupalabdhikàraõaü vyavadhànamupapadyata iti /
kasmàdanupalabdhikàraõopapatteþ prayatnàbhivyaïgyatvamityata àha /
vyavadhànàyogàcceti /
(505/1) co hetvarthe /
prayatnànantarabhàvina iti /
viùayeõa viùayiõamupalakùayati prayatnànantarabhàvina
ityarthaþ /
anupalabdhikàraõopapatterityasya vyatirekapradhànatàmàha /
na tu ÷abdasyànupalabdhãti /
de÷yavàrtikaü saü÷ayasamàta iti /
(547/7) pariharati ubhayasàdharmyàditi /
vi÷eùànupalabdhau satyàmubhayasàdharmyàtsaü÷ayasamaþ /
idaü tu vi÷eùopalabdhimavivakùitveti vi÷eùaþ /
tadidamuktamayaü tu na tatheti /
de÷ayati sàdharmyasamàta
iti /
niràkaroti na hettvadhyàropaõàditi /
prayatnànantarãyakatvàdityayaü prayatnànantaramupalabdherityadhyàropya pratiùidhyate /
sàdharmyasame tu nàropaõamityarthaþ /
tadevaü jàtyuttaravàdinaü prati sàdhanavàdinà sarvatraiva samyak samàdhànaü svasàdhanasya vaktavyam /
evaü sati tattvanirõaye kathàparyavasànaü bhavati // 38 // 

_________________________________________________


     NyS_5,1.39: pratiùedhe þpi samàno doùaþ //


yadi punarvàdyapi jàtivàdinaü prati sàdhanàbhàsena pratayavatiùñhate tataþ ùañpakùyàü satyàü na tattvanirõayàvasànà kathà bhavediti ÷iùyahitaþ såtrakàraþ samàdhànàbhàsavàdinaü prati ùañpakùãmavatàrayati /
pratiùedhe 'pi samàno doùaþ (så. 39) //

tadetatsånatràvatàraparaü bhàùyaü heto÷cedanaikàntikatvamupapàdyate prativàdine 'naikàntikatvàdasàdhakaþ syàditi /
yadi cànaikàntikatvàdasàdhakaü vàdino vacanaü pratiùedhe 'pi samàno doùaþ /
yo 'yaü prayatnakàryànekatvàditi pratiùedho jàtivàdinanaþ so 'pyanaikàntikaþ /
evaü hyaikàntikaþ syàdyadi sarvameva pratiùedhed
yatastu kiü citpratiùedhati kiü cicca na, tasmàdayamanaikàntikaþ
ato 'sàdhaka ityarthaþ /
vyàkhyàntaramàha /
atha và ÷abdasyeti /
nityapakùo 'bhivyaktirnotpàda
evamanityapakùe utpàdo nàbhivyaktirityayaü vi÷eùo na sidhyatyayaü pratiùedhe 'pi samàno doùa ityarthaþ // 39 // 

_________________________________________________


     NyS_5,1.40: sarvatraivam //


na kevalamasyàü jàtàvayaü samàdhànàbhàso vàdino 'pi tu sarvatraiva jàtàviti ÷iùyàn ÷ikùayati såtrakàraþ /
sarvatraivam (så. 40) // asminsamàdhàne prayukte vàdinà punarjàtivàdã pratyavatiùñhate /

_________________________________________________


     NyS_5,1.41: pratiùedhavipratiùedhe pratiùedhadoùavaddoùaþ //


pratiùedho jàtivàdinastasya vipratiùedho målasàdhanavàdinastasmiüstulyo doùa
iti jàtivàdinaþ pratyavasthànamityarthaþ // 41 // 

_________________________________________________


     NyS_5,1.42: pratiùedhaü sadoùamabhyupetya pratiùedhavipratiùedhe samàno doùaprasaïgo matànuj¤à //


atha pa¤camaü pakùaü sàdhanavàdina÷caturthapakùavàdinaü prati matànuj¤àpàpàdanamàha /
pratiùedhaü sadoùamabhyupetya pratiùedhavipratiùedhe samàno doùaprasaïgo matànuj¤à (så. 42) //

_________________________________________________


     NyS_5,1.43: svapakùalakùaõàpekùopapattyupasaühàre hetunirde÷e parapakùadoùàbhyupagamàt samàno doùaþ //


seyaü matànuj¤à tçtãye pakùe pa¤camapakùavàdino 'pi sàdhana vàdina
iti jàtivàdã ùaùñhapakùasthita àha /

svapakùalakùaõàpekùopapattyupasaühàrahetunirde÷e parapakùadoùàbhyupagamàtsamàno doùaþ (så. 43) //

svapakùaõe lakùyate tadutthànatvàjjàtiþ svapakùalakùaõà anaikàntikatvodbhàvanalakùaõà tàmabhyupetya
anuddhåtya pratiùedhe 'pi jàtilakùaõe samàno 'naikàntikatvadoùa ityupapadyamànaü svapakùe 'pi doùaü parapakùe jàtivàdipakùe sàdhanavàdyupasaüharati /
tatra cànaikàntikaü hetuü bråte tadevaü svapakùalakùaõàpekùopapattyupasaühàre hetunirdde÷e parapakùe yatsvayaü dåùaõaü dattaü tasyàbhyupagamàdvàdino 'pi samànova doùa
iti /
jàtivàdino vacanaü ùaùñhe pakùe sthitasya tadevaü vistãrya saükalayyàha /
tatra khalu sthàpanàhetuvàdina iti /
seyaü ùañpakùã samànadoùàpàdanenànirõàyakatvàtpaunaruktyàcca na tattvanirõayàya paryàptà, tasmàtsamàdhànàbhàsena jàtivàdinaü prati na pratyavastheyaü, kiü tu samyak sàdhanena, tathà ca ùañrapakùã upahatànàvatarati /
tattvanirõayaparyavasànà ca kathà bhavati /
yadi tvasya kadà citsamyaksàdhanavàdino 'pi pratibhàkùayàtsamàdhànaü na sphurati tato 'tyantaparàjayàdvaraü saü÷ayo 'pãti nyàyena samàdhànàbhàsenàpi pratyavastheyamevetyà÷ayavànàha /
teùàü sàdhvasàdhutàyàmiti /
bhàùyavyàkhyayà vàrtikamapi vyàkhyàtam /
etàstu jàtayo na tattvavivekamupakurvanti prayujyamànatayà niràkaraõãyatayà tvàsàmapyupakàra iti // 41 // 


iti mi÷ra÷rãvàcaspativiracitàyàü nyàyavàrtikatàtparyañãkàyàü

pa¤camasyàdhyàyasyàdyamàhnikam //





****************************************************************************




mi÷ra÷rãvàcaspativiracitàyàü nyàyavàrtikatàtparyañãkàyàü

pa¤camodhyàyaþ 


     NyS_5,2.1: pratij¤àhàniþ pratij¤àntaraü pratij¤àvirodhaþ pratij¤àsaünyàso hetvantaramarthàntaraü nirarthakam avij¤àtàrtham apàrthakam apràptakàlaü nyånamadhikaü punaruktam ananubhàùaõam aj¤ànam apratibhà vikùepo matànuj¤à paryanuyojyopekùaõaü niranuyojyànuyogopasiddhànto hetvàbhàsà÷ca nigrahasthànàni //


vipratipattyapratipattyorvikalpàdvaicitryànnigrahasthànabahutvamiti saïkùepeõoktaü tadidànãü vibhajanãyam /
tatra ya evamàhuþ sarvo 'yaü sàdhanadåùaõaprakàro buddhyàråóho na vàstava iti /
tàn pratyàha paràjayavastånãti /
paràjayo vasatyeùviti paràjayasthànànãtyarthaþ /
kàlpanikatve kalpanàyàþ sarvatra sulabhatvàtsàdhanadåùaõavyavasthà na syàditi bhàvaþ /
nigrahasthànàni paryàyàntareõa spaùñayati /
aparàdheti /
ya àhurasàdhanàïgaü vacanamadoùodbhàvanaü dvayornigrahasthànatvamanyattu na yuktamiti tàn pratyàha /
sàmànyato dve nigrahasthàne /
sàmànyavivakùàyàü pratij¤àhànyàdayo dvàrvi÷atirapi na bhidyante tattvasàdhanàïgaü vacanamadoùodbhàvanamiti bhavadbhiþ saügçhãtamçùiõà ca vipratipattyapratipattibhyàmiti na ka÷cidvi÷eùaþ /
atra vicàrayati kartçkarmakaraõànàmiti /
tatraike varõayanti pakùasyeti /
(549/13) yathà pakùodde÷ena sàdhanaü pravartamànaü pakùasya evaü tadudde÷ena dåùaõàni pravartamànàni pakùasyaiveti /
evaü càhurdåùaõànãti /
nyånatàdayo hi sarve pakùodde÷ena pravartamànàþ pakùasyaivetyarthaþ /
dåùayati etattu na samyagiti /
pakùodde÷ena pravçtteþ pakùaviùayatàü nàpajànãmaþ sàkùàttu tadviùayatàü niràkurmaþ /
tasya vastusatastàdavasthyàt /
evaü sàdhanamapi yatràsamarthaü tatra prayujyamànaü na svato duùyati yatra tu samarthaü tatsàdhayatyeva tasmàtkartureva doùa ityàha /
tasmàdasamarthayoriti /
(550/1) na kevalaü svàtantryàtkarturnigraho 'pi tu tadàdhàratvàdvipratipattyapratipattyorityàha /
vipratipattyapratipapattyo÷ceti /
nanu vàkye nyånatàdayo doùà na puruùà÷rayà ityata
àha /
vipratipattyapratipattã ceti /
na svaråpeõa vàkyaü duùñaü tasya tàdavasthyàdityuktaü kiü tu puruùasya vipratipattyapratipattibhyàü tathà pratibhàti tena vàkyagatanyånatàdidar÷anàtpuruùe vipratiprattyapratipatã pratãyete tena dvàreõa puruùo nigçhyate na tu vàkyametàvatà ca pratij¤àdoùa ityucyate /
nacàyamapi niyamo yadvàkyadvàreõa puruùã nigçhyate aj¤ànàdiùu tadabhàvàdi tyàha /
kàni cinnigrahasthànãti /
÷aïkate dvavidhyànupapattiriti /
sàmànyaü vivakùyate vi÷eùo và sàmànyavivakùàyàü nigrahasthànamityevàstu tasya sarvatràvi÷eùàkuto dvaividhyaü vi÷eùavivakùàyàü pratij¤àhànyàdãni bahånãtyayuktaü dvaividhyàbhidhànamubhayathà 'pãtyarthaþ /
niràkaroti na sàmànyabhedavistarasya vivakùàtaþ pravçtteriti /
sàmànyavivakùàyàmapi nigrahasthànamiti noktam udde÷àdavi÷eùaprasaïgàt /
tasmàt lakùaõaü praõayatà 'nyathà tadasambhavàdavàntarasàmànyadvaividhyavivakùayà sàmànyaü lakùitam /
bhedànàü tu vistaravivakùayà pratij¤àhànyà dayo 'pi prapa¤cità ityarthaþ /
àntargaõikànàü tu bhedànàmànantyamityàha /
udàharaõamàtratvàcceti /
dvàviü÷atisaükhyàvacchinno bheda udàharaõamàtram /
àntargaõikabhedavivakùayàü tvànantyamityarthaþ /
bhàùyamanubhàùyàkùivapati pràyeõa pratij¤eti /
samàdhatte kriyàvacanadoùadvàreõeti /
(551/1) vacanadoùadvàreõetyetàvanmàtre vaktavye kriyàdoùàmidhànaü dçùñàntàrtham /
nanvà÷rayàrtho 'pyayuktaþ puruùà÷rayatvàdityata àha /
na càdhàràdheyabhàva
iti /
aparamapi bhàùyamanubhàùyàkùipati tattvavàdinamatattvavàdinaü ceti /
samàdhatte /
na paràpadiùñeti /
samyam
sàdhane jàtyuttare datte tasya jàtitvamanudbhàvayaüstattvavàdyapi nigçhyataityarthaþ // 1 // 

_________________________________________________


     NyS_5,2.2: pratidçùñàntadharmàbhyanuj¤à svadçùñànte pratij¤àhàniþ //


lakùaõaü tu /
pratidçùñàntadharmàbhyanuj¤à svadçùñànte pratij¤àhàniþ (så. 2) //

tadetatsåtraü bhàùyamatena tàvad vyàcaùñe pratidçùñàntasya yodharmastaü yadà svadçùñànte 'bhyanujànàtãti /
tadetadbhàùyavyàkhyànamupanyasya vàrttikakàro dåùayati /
etattu na budhyàmahe kadhamatra pratij¤à hãyata iti /
anityaþ ÷abda aindriyakatvàd
ghañavaditi sàdhane prayukte prativàdinà cànaikàntikatve sàmànyenodbhàvite tçtãyasthànapatito vàdyàha /
astu tarhi sàmànyavad ghañàdirnitya
iti /
tathà satyaindriyakatvamanaikàntikaü na bhavati nityamàtràgàmitvàd ghañàdãnàmapi nityatàbhyupagamàdityà÷ayena yadyapapi tathà 'pi sàkùàdanaikàntikadoùodvàramakùaràråóhamanukvà svadçùñànte nityatàü pratipadyate, nityatàpratipatte÷càsiddhatà dçùñànte doùo bhavati sàdhyavikalatetyarthaþ /
so 'yaü dçùñàntadoùeõa hetudoùeõa và viruddhatvena ghañàdãnàmapi nityatvàbhyupagamenaindrinayakatvasya hetoþ sàdhyànityatvaviruddhena nityatvena vyàptatvàd nigraho vàdino na pratij¤àhàniþ /
na khalvanenàstu ÷abdo nitya itipratij¤à parityaktà kiü tvastu ghaño 'pi nitya ityuktam /
yadi dçùñàntaparityàgena pratij¤àtàrthasyàsiddheþ pratij¤àhànirityucyate tataþ sarva eva doùaþ pratij¤àhàniþ sarvasmàdeva doùàtpratij¤àhànerupapatteþ /
tasmàtkathaü cid dçùñàntaparityàgena pratij¤àhànirupacaritavnayà ca càsau pradhànaü pratij¤àhàniü vinà bhavitumarhatãtyàha /
dçùñàntaü cajahaditi /
(552/3) tadevaü bhàùyakarãyaü vyàkhyànaü dåùayitvà svamatena vyàcikhyàsuþ pçcchati /
kathaü tarhãti /
dçùña÷càsàvante nigamane vyavasthita iti dçùñàntaþ /
dçùñàntapratidçùñàntau pakùapratipakùàvucyete /
etaduktaü bhavati /
pratidçùñàntasya pratipakùasya sàmànyasya yo dharmo nityatvaü taü svapakùe ÷abde 'bhyanujànàti /
udàharaõamàha /
yathànityaþ ÷abda aindriyakatvàditi /
dvitãyapakùavàditi sàmànyena pratayavasthitaidamàha tçtãyapakùe sthito vàdã yadi sàmànyamaindripayakaü nityaü ÷abdo 'pyevaü bhavatviti /
pratij¤àhàniþ /
atra cànaikàntikatvena pratyavasthitaityupalakùaõaü yena kena citgnakàreõa svapratij¤àtàrthànirvàhaü pa÷yan pratij¤àrtha¤jahatpratij¤àhànimàpnotãti paramàrthaþ /
yadapyucyate svayameva ghañamanityamaindriyakamudàhçtya ghañasyaindriyakatvaü pa÷yan kathamanunmataþ san
sàmànyasya nityasyaindriyakatvadar÷anamàtràcchabde nityattvamabhyupagacchetkintåbhayatradar÷anàtsaü÷ayittaþ syàt tatra sarvaü nitya miti sàükhyãyaràddhàntàvaùñambhenàpi svapakùanirvàhaü pa÷yato 'naikàntikatvoddhàràya prekùàvato 'pi pravçttisambhavàt /
na càtyantikaü prekùàvattvamiha gràhyam /
tàdç÷asyanigrahàdhikaraõatvànupapatteþ /
tasmàdyathà jaóaü prati vicàro nàstyevaü pràmàõikamapi prati nigrahàvatàtàro nàstãti madhyamo jano nigràhyaþ /
tasya ca sambhavantyevaü pramàdà iti /
÷aïkate /
prasaïgavidhànàditi cet /
niràkaroti tacca na ata eva tatpràpteþ /
hetudoùamuddidhãrùuþ prasa¤jayannabhyupagacchatyeva na hi sàïkhyãyaü ràddhàntamanabhyupagacchannanaikàntikatvamuddhartumarhatãti bhàvaþ /
tadanena paramataü niràkçtapràyamapi sàkùànniràkarttumupanyasyati /
hetudoùeõànaikàntikatvalakùaõena caritàrthatvànna pratij¤àhàni rnigrahasthànamityanye /
(553/1) yadàha kãrtiþ /
'tasmàdaindriyaka tvasya nityànityapakùavçttervyabhicàràdasàdhanàïgasyopàdànànnigraho na pratipakùadharmasyàbhyanuj¤ànàditi /
niràkaroti /
nànaikàntikadoùaparihàreõa vipratipattestadupapatteþ /
yadà hi sàükhyapakùàvalambanena ÷abdanityatvamabhyupa iti tadà pratij¤àhàniþ na viruddho heturnàpyanaikàntiko vipakùàbhàvàt kevalaü pratij¤àtàrthahànamevàsya paràjayasthànaü, vipratipatteþ svasàdhyaviruddhapratipatteriti sarvamavadàtam // 2 // 

_________________________________________________


     NyS_5,2.3: pratij¤àtàrthapratiùedhe dharmavikalpàttadarthanirde÷aþ pratij¤àntaram //


etadvyàcaùñe pratij¤àto mãmàüsakaü prati vai÷eùikeõànityaþ ÷abdaþ iti tasya sàdhanamainrdiyakatvàddhañavaditi evamuktasya pratiùedho mãmàüsakena kriyate pratidçùñàntena hetuvyabhicàraþ tamàha sàmànyamaindriyakaü nityamiti /
tasminpratiùedhe mãmàüsakena kçte dharmavavikalpàttathà nirddena÷a iti yàvannocayate tàvadardhokta eva dharmavikalpàdityanådya vyàcaùñe /
dçùñàntapratidçùñàntayor dhañasàmànyayoþ sàdharmyamaindriyakatvaü tadyoge taddharmabhedàt sàmànya maindriyakaü sarvagatamaindriyakastvasarvagato ghaña iti dharmavikalpàttadarthaü prati j¤àtàrthasiddhyarthaü ÷abdasyàsarvagatatvaü mãmàüsakànàü pratipàdayituü nirdde÷aþ tasya hi ÷abdasyàsarvagatatvamasiddham /
pra÷napårvakaü nirdde÷asvaråpamàha katham /
yathà ghaño 'sarvagato 'nitya iti evaü ÷abdo 'pyasarvagato 'nitya
iti /
idaü hi pratij¤àvàkyam anityaþ ÷abda itivadasarvagataþ ÷abda iti mãmàüsakaü vipratipannaü prati nirdde÷ànna tu kçtakatvàditivadudàharaõasàdharmyàdasya hetulakùaõamasti sàdhyanirde÷aþ pratij¤eti tu pratij¤àlakùaõayogàtpratij¤àntarameva yadyapyasya manasiviparivartate asarvatatvaü sàdhayitvà mayà asarvagatatve satãti aindriyakatvaü heturvi÷eùaõãya iti tathàpyetadanena na kçtaü kiü tvasarvagataþ ÷abdo ghañavadityuktvaiva virataþ paràrthànumàne ca vacanagatà guõadoùà vicàryante na tu vacanànapekùaü vastu, tadidamàha
asarvagataþ ÷abda iti dvitãyà pratij¤à heturahità /
asya pra÷napårvakaü nigrahasthànatvamàha tatkathamiti /
anarthakaü niùprayojanamiùñàrthasiddherabhàvàditi /
vàrttikaü tatrànityaþ ÷abda iti pratij¤àpa prathamà /
asyàü sàmànyenaindriyakeõa hetoranaikàntikatvàtpratihato vàdã prativàdinà asarvagataþ ÷abdo 'nitya
iti pratij¤àntaraü pårvapratij¤àsiddhyarthaü karotãtyanuùajyate /
pçcchati kathamiti /
uttaram /
sàdhanasàmarthyàpraj¤ànàt /
anityaþ ÷abda 
aindriyakatvàd ghañavadityetàvavaduktvà niràkàïkùo vàdã na tvasarvagatatve satãti sàdhanaü vi÷eùitavàn na càvi÷iùñaü sàdhanamatràrthe 'samarthaü vi÷iùñaü tu samarthaü tasya sàmarthyamaparij¤àyàvi÷iùñe tadàropyàvi÷iùñasàdhanaü prayuktavàn /
tatra niràkàïkùo vàdã savyabhicàrahetuprayogàdeva paràjãyate na tu pratij¤àntaraprayogàt /
yadi tu vàdinyaparyavasitavàda eva madhye prativàdinà hetoranaikàntikatve udbhàvite tamevahetumasarvagatatve satãti vi÷eùñuü mãmàüsake prati ÷abdasyàsarvagatatvaü pratijàtãte /
asarvagataþ ÷abda iti pratij¤àya ca na hetuü bravãti tadànaikàntikatvoddhàràya pratij¤àntarakaraõànnànaikàntikatvena paràjãyate api tu pratij¤àntaràdeva, na hi pratij¤à pratij¤àntaraü sàdhayitumarhatãti /
so 'yaü pratij¤àümàtrasyàsàdhakatvàpratipattyà 'sàdhakasyaiva và sàdhakatvapratipattyà paràjãyate /
tadetadàha na ca pratij¤à pratij¤àntaraü sàdhayati /
tena pratij¤à yatràrthe samàrthà tadaparij¤ànàtpa¤càvayavasàdhye ca sàmarthyàropaõàdaparij¤ànàditi ÷liùñanirdde÷aþ prasajyapratiùedhaparyudàsau vivakùitau tenàj¤ànàdviparãtaj¤ànàcca pratij¤àntaraü nigrahasthànamiti /
yatpunarucyate paraiþ atyantàsambaddhametad yatpratij¤à pratij¤àsàdhanàyeti yo hi pràk pratij¤àmuktvà hetådàharaõàdikaü vaktuü jànàti sa kathaü cidanukramaü sàdhanasya jànàtyeva jànan kathamavi kalàntaþkaraõaþ pratij¤àmeva pratij¤ànasàdhanàyopàdadãteti /
tatra bråmaþ
nàyaü pratij¤ayà pratij¤à sàdhanãyeti buddhyà pravçttaþ kiü tvasarvagatatvaü ÷abdasya mãmàüsakaü prati sàdhayitvà tenaindriyakatvaü vi÷iùyànaikàntikatvamuddharaõãyamiti manorathena pravçttaþ pratij¤àü kçtavàn asarvagataþ ÷abda iti /
athàsya prativàdyavaùñambhàtpariùaddar÷anàdvà stambhitatve sàdhanàpratibhanayà tåùõãü bhavataþ prekùàvato 'pi pratij¤àntaraü bhavati nigrahasthànam /
ayaü ca vikalàntaþkaraõasya nigraho bhavadbhirapyukta
eva tadabhyupagamyàpratibhayà tåùõãübhàvàditi vadadbhiþ so 'yamãdç÷o 'satpralàpo bhavadbhiþ ÷àstre nibandhanãyona tvasmàbhiriti vyaktamiyaü ràjakulasthitiriti sarvaü caturasam // 3 // 

_________________________________________________


     NyS_5,2.4: pratij¤àhetvorvirodhaþ pratij¤àvirodhaþ //


atra pratij¤àhetvoriti pratiyogidvayamàtropalakùaõaparam /
tena dçùñàntàdayo 'pi pratiyogina unneyàþ /
etaduktaü bhavati yeùàü vàkyagatànàü padàrthànàü mitho vyàghàtaþ pratãyate pramàõàntaraü ca virodhakaü sa virodho nàma nigrahasthànam1 lakùyasthitaspaya pratij¤àgrahaõasyàpyupalakùaõàrthatvàt /
nacaivaü bhàõóàlekhyanyàyaþ ekade÷enàvyàpakena samudàyasaügrahe sa hi bhavati, na tu vyàpakena saügrahe vyàpakaü cànavayavena idaüpratiyogimithunayorvirodhaþ
ato yathà÷ruti tàvitsåtraü vyàcaùñe vàrtikakàraþ
yatra pratij¤à hetunà virudhyata iti /
dvayorvirodhe yasya pramàõàntarànugrahastena tadbàdhyata iti tena tadvirudhyataityucyate /
yatra pratij¤ayà heturvirudhyate tadudàharati /
yathà guõavyatiriktaü dravyaü bhedenàgrahaõàditi /
atra hi bhedenàgrahaõàdityanena grahaõapratiùedhena gràhyàbhàva upalakùyate /
tenaivaü hetvartho bhavati guõavyatiriktaü dravyamavyatirekàditi /
so 'yaü pratij¤àhetupadayorvyàptismaraõànapekùa
eva parasparavyàghàto 'stitàstipadayoreva /
na caivaüvidhaþ ÷abde nityatvakçtakatvayoryena kçtakatvavadviruddho 'yaü hetvàbhàsaþ syàt /
tatra hi kçtakatvasya nityatvena vyàptismaraõàpekùa
eva virodhaþ pratãyate na tvayaü tathà astinàstivatsvabhàvavirodhàt /
yadyapyayamasiddho 'pi hetustathà 'pyasyàsiddhirbàdhakaü pramàõàntaramanusçtya pratipattavyà pratij¤àvirodhaståccàraõamàtràdeva prathamata eva gamyata iti /
tenaiva dåùitenàsiddhiþ pa÷càttanã na dåùaõatvàya kalpate bhasmãkçte dahanavat /
pratij¤àhetuvirodhamàtreõa ca nigrahasiddheþ suhçdbhàvamàtreõa pratij¤àyà balavattàsmaraõam /
pratij¤àyà÷càtra balavattvaü pramàõàntarànugrahàt /
tathà hi dar÷anaspar÷anàbhyàmekàrthapratisaüdhànàdråpàdivyatiriktaü dravyaü sidhyatãti tadanugçhãtà pratij¤aiva hetvarthaü bàdhata iti /
etenaiveti /
lakùaõena /
÷ramaõà garbhiüõãti ÷ramaõà brahmacàriõã nàntarvatnã bhavitumarhati jitendrayasyopasthasaüyamo hi brahmacaryaü, na--càsàdhanàïgasya pratij¤àyà vacanàdeva nigçhãta iti kçtaü virodhodbhàvanena niùpàditakriye karmaõi avi÷eùàbhidhàyino dåùaõasya dåùaõanyàyàtipàtàditi sàüpratam /
pratij¤àyàþ sàdhanàïgatvasya prathama evàdhyàye dar÷itatvàt /
hetuvirodho 'pi yatra hetunà pramàõàntareõànugçhãtena pratij¤à bàdhyate /
yathà sarvaü pçthagiti pratij¤à na kiü cidekamityarthaþ /
hetuþ samåhe bhàva÷abdaprayogàditi1 ekasamuccaye ghañàdiprayogàdityarthaþ /
nàstyekamekasamuccaya÷ceti vacanaü mitho virudhyate vinaiva vyàptyanusmaraõamiti /
na ca sarvanàstitvavàdino naikasamuccayova
'stãti vaktavyam asati hetau sàdhyasiddherayogàt /
na ca kalpitasya hetoþ sàdhanàïgateti tatra tatra niveditam /
atra caikasamuccayasya pramàõànugrahànnaikaü kiü ciditi pratij¤à hetunà bàdhyate /
etena lakùaõena pratij¤àyà dçùñàntavirodho 'pi vaktavyaþ /
yathà nityaþ ÷abdaþ prameyatvàd yatprameyaü tannityaü yathàkà÷amiti sàdharmyadçùñàntaþ /
yadyapyatra vastuto heturanaikàntikastathà 'pi dçùñàntasya pratij¤àvirodhenaiva nigçhyate virodhasya vàkye prathamamavagateþ /
anityaü ghañàdyunnãyànaikàntikatvapratipattestajjadhanyatvàditi /
heto÷ca dçùñàntàdibhirvirodha etena vaktavya
ityanuùajyate yathà nityaþ ÷abda aindriyakatvàdanaindriyadvyaõukavaditi /
atràpyaindriyakatvànaindriyakatvayàþ ÷abdato virodhaþ pratãyate sàdhanavaikalyaü tu vastusvabhàvàlocanayeti vi÷eùaþ /
evamupanayena virodho 'naindriyaka÷ca ÷abda iti /
atràpi vastusvabhàvàlocanayà 'naindriyakatvàsiddhiþ pratãyate ÷abdatastu virodha iti /
pramàõavirodha÷ca pratij¤àhetvorvaktavyaþ /
(554/1) yadyapi bàdhitaviùayaü hetvàbhàsàntargataü tathàpãhàpyastãti virodhahetvàbhàsayoratra nigrahasthànayoþ samàve÷o 'stu na kva cidviùaye samàve÷àdànarthakyam /
viùayàntare samàve÷àbhàvàdarthavattvàt /
dar÷itaü cànantarameva bhinnaviùayatvamiti /
tadevaü sàdhanavàdino virodhaü nigrahasthànamabhidhàyottaravàdino 'pi nigrahasthànamanenaiva saügçhãtamityàha parapakùasiddhena gotavàdineti /
yadà hi bauddhena pràbhàkaraü prati sàdhyate anityaþ ÷abdaþ ÷ràvaõatvàditi /
yadyanityatvaü na bhavecchràvaõatvaü na syàditi pràbhàkaro 'naikàntikatvamudbhàvayati ÷ràvaõaü ÷abdatvaü nityaü ceti tadàsyànaikàntikatvodbhàvanaü svakãya÷abdatvaniràkaraõaviruddhamiti /
parapakùasiddhaü gotvàdyapãdç÷a eva viùaye viruddhe draùñavyam /
siddhàntaviruddhaü ca sàdhanaü viruddhamityàha /
svapakùànapekùaü ca /
nanu yadyanaikàntikodbhàvanamapi viruddhaü kastarhyanaikàntikatvàpàdanasya viùaya ityat àha /
ubhayapakùasampratipannastviti /
de÷ayati /
dçùñàntàbhàsà iti /
avayavàntaraü hi pratij¤àhetpavàdibhya udàharaõe tena hetvàbhàsoktyà tasya saïgrahaþ/pàramparyeõa tådàharaõàbhàsasya hetudåùakatvena sarvameva hetudåùakamiti bhàvaþ /
pariharati hetvàbhàsapårvakatvàditi /
hetvàbhàsà ityatra hetu÷abdaþ svàrthamaparityajya dçùñàntamupalakùayati /
upalakùaõe heturuktaþ
hetvàbhàsapårvakatvàddhetvàbhàsapradhànakatvàd
dçùñàntàbhàsenàpi hetureva dåùyate yataþ /
na caitàvatà pratij¤àdidoùopalakùaõaprasaïgaþ /
na hi yatra yatra nimittamasti tatsarvamupalakùaõãyaü,
kiü tu yadupalakùyate tatràva÷yaü nimittaü vaktavyam /
na ca såtrakàrasya sarvatra làghavàdaro dçóha
ityuktam /
tasmàtsarvaü ramaõãyam // 4 // 

_________________________________________________


     NyS_5,2.5: pakùapratiùedhe pratij¤àtàrthàpanayanaü pratij¤àsaünyàsaþ //


aindriyakatvasya hetoranaikàntiïkatvodbhàvanena ÷abdànityatvapakùe pratikùipte vàdã prativàdinaü bråyàdanaikàntikatvamuddidhãrùuþ kaþ punaràhànityaþ ÷abda iti /
yadyahamanityaþ ÷abda iti pratij¤àtamapahvotuü ÷aknoti tadà na sàmànyena nityena me heturanaikàntiko bhavatãti buddhyà 'hnupate so 'yamevaüvàdã na ÷akyo 'naikàntikatvena jetum /
apahvavasyàpahnavatvàvedane 'naikàntikatvoddhàràttasmàdanaikàntikasyànaikàntikatvasthàpanàyàpahnavasyàpahnavatvamudbhàvanãyam /
tatra kimapajnavatvamudbhàvyànaikàntikatvaü vyavasthàpya nigçhyatàmutàpahnavàdeveti saü÷aye 'pahnavatvodbhàvanenaiva pårvàparaparàhate nirgçhyate nànaikàntikatvena tatpårvakatvàdanaikàntikatvasthàpanasya /
tasmàdyaduktaü kãrtinà kimidànãü hetvàbhàsàduttarapratij¤àsaünyàsàpekùayà tasya prativàdino hetvàbhàsa evàdyaü nigrahasthànamiti tadapyapàst /
pratij¤àsaünyàsasyaiva pårvabhàvitvàt /
yadapi tenoktaü pakùapratiùedhe tåùõãübhavataståùõãübhàvo nàma nigrahasthànaü pralapata÷ca pralapitaü nàmetyàdyapi vàcyaü syàditi /
tadapyasàüpratam /
na hi tåùõãmbhàvena pralapitàdibhirvà ÷akyamanaikàntikatvamuddhartuü yathà pratij¤àrthàpahnavena, na caite hetvàbhasodbhàvanasya purastàttanàþ tasmàdetadapyaniråpitàbhidhànàdyatki¤ciditi // 5 // 

_________________________________________________


     NyS_5,2.6: avi÷eùokte hetau pratiùiddhe vi÷eùamicchato hetvantaram //


vyàkhyàtuü nidar÷anamàha nidar÷anamekaprakçtãdaü vyaktaü bhåtabhautikendriyamekaprakçtãnàü vikàràõàü parimàõàt /
tadyathà ekamçtpårvà ghaña÷aràvoda¤janàdayaþ parimità dçùñàþ yàvàn prakçtervyåhaþ saüsthànaü tàvànvikàra iti /
na caitadudàharaõaü sàdhanavikalamityàha dçùñaü ceti /
upanayamàha asti cedamiti /
nigamanamàha tadekaprakçtãnàmiti /
asya parimitatvasya hetorvyabhicàreõa pratyavasthànaü prativàdinaþ /
nànàprakçtãnàü ghañarucakàdãnàmekaprakçtãnàü ca ghaña÷aràvàdãnàü dçùñaü parimàõamiti /
evaü pratyasthite prativàdini vàdã pa÷càtparimitatvaü hetuü vi÷inaùñi ekaprakçtisamanvaye sati ÷aràvàdivikàràõàü parimàõadar÷anàditi /
prakçtiþ svabhàvaþ, ekasvabhàvasamanvaye satãtyarthaþ /
ekaprakçtisamanyavaü sphuñayati /
sukhaduþkhamohasamanvitaü hãdaü sarvaü vyaktaü parimitaü gçhyate /
tathà hi /
metradàreùu narmadàyàü maitrasya sukhabuddhirbhavati tatsapatnãnàü ca duþkhabuddhiþ caitrasya tàmavindato raõaraõakavato moho vibhàdaþ /
narmadayà bhàvàntaràõi vyàkhyàtàni /
tadevaü yatraikasvabhàvasamanvaye sati parimàõaü tatraikaprakçtitvameva tadyathaikamçtpiõóasvabhàveùu ghaña÷aràvoda¤canàdiùu /
ghañarucakàdayastu naikasvabhàvàþ màrdasauvarõàdãnàü svabhàvànàü bhedàt /
nidar÷yàtra såtraü yojayati tadidamavi÷eùokte hetau pratiùiddha iti /
asya nigrahasthànatvamàha /
sati ca hetvantarabhàva iti /
api ca yadi hetvantaravacane vi÷vamekaprakçti sàdhyate tadà nidar÷anaü nàsti sarvasya pakùe nikùepàt /
atha nidar÷anasiddhyarthaü kiü citpakùàdvyatiricyatetatastenaivànaikàntikatvam /
anvitànàü parimitànàü bhinnaprakçtikatvàdityàha /
hetvantaravacane sati yadi hetvarthanidar÷ana
iti /
hetuþ sàdhanam arthaþ sàdhyaþ tau hetvarthau nidar÷ayati vyàpyavyàpakabhàveneti /
nidar÷anaþ
nidar÷anaþ hetvarthayornidar÷ano hetvarthanidar÷ano dçùñàntaþ sa yadyupàdãyate tato nedaü vyaktamekaprakçti bhavati dçùñàntasya prakçtyantaropàdànàt /
vàrttikaü sàdhanàntaropàdàne pårvasyeti /
dattottaràvasara eva vàdini yadi prativàdã hetvarthaü vyabhicàrayati vàdãca tçtãyapadake sthito hetuü vi÷eùayati tadà sàdhanàntaropàdànànnigçhyatàmutànaikàntikasàdhanopàdànàt /
na tàvadanaikàntikasàdhanàdasya nigraho hetuvi÷eùaõenanapava samàhitatvàditi /
tasmàddhetvantaravacanàdeva nigçhyate pårvasya vastuto 'samarthasyàsàmarthyakhyàpanàt /
sàmarthye và hetvantarànarthakyamiti såktam
//  6 // 

_________________________________________________


     NyS_5,2.7: prakçtàdarthàdapratisaübaddhàrtham arthàntaram //


vyàcaùñe yathoktalakùaõe pakùapratipakùaparigrahe sati vàde jalpe vitaõóàyàmityarthaþ /
hetutaþ sàdhyasiddhau prakçtàyàü vàdã sàdhanaü bråyàd nityaþ ÷abdo 'spar÷atvàditi /
atràntare såkhàdibhirvyabhicàreõa hetorasàmarthyaü pa÷yana tatpracchàdanàrthaü prasaktànuprasaktyà taü tamarthamupanyasyannarthàntareõa nigçhyate /
abhidheyasya kriyàntarayogàt kriyàvi÷eùasya yogàdvi÷iùyamàõaråpo bhidyamànaråpaþ ÷abdo nàmeti yathà vçkùastiùñhati vçkùaü chinatti vçkùeõa candramasaü pa÷yati vçkùàyodakamàsi¤catãtyàdi /
tadevamabhidheyasya kriyàvi÷eùayogàdvi÷iùyamàõaråpaþ ÷abdo nàmeti /
àkhyàtasvaråpamàha /
kriyàkàrakasamudàya
iti /
viùayeõa viùayiõamupalakùayati /
pacati pacyataityevamàdayaþ ÷abdàþ kriyàü kartàraü karma càbhivadanti tadetallakùaõamasiddhamativyàpakaü ca, na hi kartà karma và àkhyàtenàbhidhãyate /
kriyàkùepeõaiva tayoþ pratilambhàt /
ananyalabhyasya ca ÷abdàrthatvàt /
kartçkarmaõo÷ca kàrakàntaremyo bhàvanàyàmabhyarhitatamatvena tatsaïkhyàbhidhànaniyamàdasiddhaü kàrakàbhidhànam /
ativyàpakaü ca pàcakaþ pàkya
ityàdernàmno 'pi kriyàkàrakasamudàyàbhidhàyitvàt /
tadasmin lakùaõe 'parituùyan lakùaõàntaradvayenàkhyàtapadànyupasaügçhõàti /
kàrakasaükhyàvi÷iùñakriyàkàlayogàbhidhàyyàkhyàtam /
pacati pacyataityàdau kartuþ karmaõo và saükhyayà kàlena vartamànàdinà vi÷iùñà kriyà pratãyate /
kàla÷ca kva cidastãtyetàvavokto,
na tu vivakùito lakùaõe pacata yajetetyevamàdau tadyogàpratãteþ /
anena lakùaõena sthãyate supyataityàdãnàmàkhyàtànàmasaïghahaþ kàrakatatsaükhyayorapratãteþ tatsaügrahàya dvitãyaü lakùaõamàha /
dhàtvarthamàtraü ca kàlàbhidhànavi÷iùñamabhidhãyataityabhidhànam /
prayogeùviti /
nàmno vàkhyàtasya và tadarthàdabhidyamànaråpà nipàtàþ /
yathà samuccayavikalpàdinàmapadaiþ samuccayàdayaþ samuccetavyànnàmàrthàdàkhyàtàrthàdvà bhedenocyante tatra ùaùñhãprayogàt /
teùàü samuccayo vikalpo veti naivaü càdayaþ svàrthànnàmàrthàdàkhyàtàrthàdvà bhedenàbhidadhati /
råpyante pratipàdyante råpàõi arthànnàmàrthàdàkhyàtàrthàdvà bhidyamànaü råpaü pratipàdyamànaü yeùàü nipàtànàü te tathoktaþ /
upasåjyamànàþ samãpe pràk prayujyamànàþ kriyàvadyotakà upasargàþ avadyotanaü copalakùaõam /
adhikàrthà viparãtàrthà÷copasargà gçhyante /
yathà 'bhyàgacchati pratiùñhataityàdiùu tadasya nigrahasthànatvaü vàrtikakàra upapàdayati /
abhyupagateti /
yathà ca sàdhanavàdinor 'thàntaraü nigrahasthànamevamuttaravàdino 'pi draùñavyam // 7 // 

_________________________________________________


     NyS_5,2.8: varõakramanirde÷avad nirarthakam //


varõakramanirdde÷avaditi vatiþ /
atra yadà dràvióaþ svabhàùayà tadbhàùànabhij¤amàryaü prati ÷abdanityatvaü pratipàdayati tadà tannirarthakaü nigrahasthànaü sa khalvàryabhàùàü jànannasàmarthyapracchàdanàya tadbhàùànabhij¤atayà và svabhàùayà sàdhanaü prayuktavàn so 'yaü pårvasminkalpe vipratipattyà nigçhyate uttarasmiüstvapratipattyà /
vastutaþ sàdhanasàmarthye 'pi måkavadàryapratipàdaka÷abdàpratãtestatpratipàdanàrambhavaiyarthyàt /
atraiva dçùñàntamàtratayà vatinà atra varõakramo dar÷ito na punaretadudàharaõaü nigrahasthànasya yena kapolavàditràdàvapi prasaïgaþ /
yathà hi dràvióasyàrthabhedavivakùotthàpitaü vacanaü naivaü varõakramanirdde÷aþ kapolavàditraü và apratipàdakatvasàmànyàdvarõakramanirdde÷avaditi dçùñàntaþ /
ata evàha bhàùyakàraþ /
evaüprakàramiti /
na punaridamevetyarthaþ /
vàrtikamudàharaõaü bhàùya iti /
(555/3) evaüprakàrodàharaõamityarthaþ /
sàdhanànupàdànàditi /
parapratipàdakaü pa¤càvayavaü vàkyaü sàdhanaü tattena nopàttaü tasya svasamayena pratipàdakatve 'pyàryàn pratyapratipàdakatvàdityarthaþ
//  8 // 

_________________________________________________


     NyS_5,2.9: pariùatprativàdibhyàü trirabhihitamapyavij¤àtam avij¤àtàrtham //


yadvàkyaü pariùadà prativàdinà ca na vij¤àyate samànasaüketena vàdinà trirabhihitaü yàvadbhirvàraiþ pariùatprativàdinorarthapratyayo bhavati sa ca pràyeõa tribhiriti trirabhihitamityuktam /
nanu samànasaïketena vàdinà trirabhihitamavij¤àtàrthaü ceti na saübhavati /
sambhave và pariùatprativàdinai jaóau na ca jaóànavabodhe pratipàdakasya ka÷cidaparàdhaþ /
na hi badhiro gãtaü na ÷çõotãti gàyanasya ka÷cidaparàdha ityata àha /
÷liùña÷abdamasati prakaraõàdau niyàmake yathà ÷veto dhàvatãti /
apratãtaprayogaü jarbharãturpharãtå iti /
atidrutoccàritamityevamàdinà kàraõena tadavij¤àtàrtham/asya nigrahasthànatvamàha /
asàmarthyeti /
vàrtikaü bhàùyavyàkhyayà gatàrtham
//  9 // 

_________________________________________________


     NyS_5,2.10: paurvàparyàyogàdapratisaübaddhàrtham apàrthakam //


yatrànekasya padasyà÷liùñasya pratãtayogasyàdrutoccàritasya vàkyasya cànekasya paurvàparyeõàyogaþ sambandho nàstãti tasmàdasambaddhàrthatà gçhyate tadapàrthakaü nigrahasthànaü niùprayojanaü, kasmàt? /
samudàyàrthasya vàkyàrthasya và 'pàyàdvàkyamahàvàkyàrthapratyàyanaprayojano hi padànàü vàkyànàü và prayogo 'sati tasminnapàrthakamityarthaþ /
vàkyasya paurvàparyàsambandhaudàharaõamàha /
yathà da÷a dàóimàni ùaóapåùà iti /
padànàü paurvàparyàsambandhe udàharaõamàha /
kuõóamajàjinam
iti /
raurukaü rarusambandhi /
pàryya pàyayitavyam /
aprati÷ãno vçddhaþ /
vàrtikakàraþ ÷aïkate /
nirarthakàpàrthakayoriti /
parapratyàyanaprayojanaü hi vacanoccàraõaü tatra nirarthakenevàpàrthakenàpi na paraþ pratipàdyata iti ubhayorabhedaþ /
na ca varõakramamàtramekatrànyatra ca padànãtyetàvatà bhedenopàdanaü yuktam /
ekatra vàkyopàdànamanyatra padopàdànamityapàrthakayorapyavàntarabhedena bhedopàdànaprasaïgàditi ÷aïkàrthaþ /
niràkaroti /
bhidyata iti /
pçcchati /
katham /
uttaram /
tatrànarthake varõamàtram abhidheya÷ånyam iha tvapàrthake padàni padyate gamyate 'bhidheyamebhiriti padàni vàkyàni càbhidheyavanti asambaddhàni nirabhidheyaniùprayojanayornirarthakàpàrthakayormahànvi÷eùaþ /
na tvãdç÷o vàkyapadayorniùprayojanayorvi÷eùo yenàvàntarabhedamàdriyàmahe /
parapratyàyanaprayojanàbhàvàmàtravivakùayà tvavi÷eùe sarvanigrahasthànàvi÷eùaþ sarvatra parapratyàyanàbhàvàt /
bhàve và nigrahasthànànupapatteþ
//  10 // 

_________________________________________________


     NyS_5,2.11 // avayavaviparyàsavacanamapràptakàlam (så. 11) //

vyàcaùñe pratij¤àdãnàmavayavànàü yathàlakùaõamarthava÷àt kramaþ lakùaõànatikrameõa kramaþ uktametadasmàbhiþ prathamàdhyàye /
yadapekùitàbhidhàyino vacanàtpare pratipadyante nànyasya /
tatra prathamaü sàdhyanirdde÷o 'pekùitaþ parairna tu sàdhananirdde÷aþ
tatra yadyayaü prathamaü sàdhanameva prayu¤jãta kathamapokùitaü bråyàd, anapekùitàbhidhàyã ca kathaü pratipàdako nàma /
tadevaü sarvàõyeva hetuvacanàdãni api kramavanti nàkramàõi pratipàdayitumarhantãti viparãtakramebhyo 'pyàrthakramànusaraõàdevàrthapratipatteþ /
so 'yaü pratij¤àdãnàmartha etàdç÷o ya eùàü kramamantareõa na ÷akyo j¤àtumiti /
avayavaviparyàse tavàkàïkùàbhàvàt tatpårvakatvàcca padàrthasambandhasyàsambandhaü nigrahasthànamityarthaþ /
vàrtikaü naivamapiva siddherityeke /
yathàhuratràpi na ka÷cit kramaniyama iùñàrthapasiddherubhayatràvi÷eùàt /
yadyucyeta artha÷abdavadayamasmàkaü samayo yadanena kramavi÷eùeõàrthaþ pratyetavyo nànyeneti atastatheva pratãyate na kramàntareõetyata àha /
samayànabhyupagamàcca /
padeùveva samayapårvakaþ pratyayo na vàkyeùu abhinavakaviracitatatsamayànapekùàdeva vàkyàdarthapratãteþ /
syàdetad vàkyeùvapi kramaniyamo dçùñaþ yathà pàcayàü babhåveti na punarvabhåvapàcayàmiti ata àha prayogàcceti /
tatra laukikaþ prayogo niyata iha tvavayavavyatyayasyàpi dçùñaþ prayoga ityarthaþ /
tadetaddåùayati /
yattàvannaivamapi siddheriti /
tatrottaraü prayogo peta÷abdavadetat /
etadeva vivçõoti /
yathà gaurityasyaiva padasyàrtheü gàvãti prayujyamànaü padaü kakudàdimantamarthaü pratyàyayati /
(556/1) yadyapi ÷abdànàmarthapratyàyanaü na svàbhàvikaü tathà 'pi parame÷varasaïketapårvakamadya yàvadanuvarttate 'ta eva sàdhavor 'thabhede ÷abdabhedà yeùàü pàrame÷varasaïketaþ tadasaïketàttu pravarttamànà apyarthe 'sàdhavaþ ÷abdà apabhraü÷à bhavanti /
tadapekùà÷ca sàdhubhirbhàùitavyamityàdayo vidhayo dharmeùu nindàrthavàdà÷ca mantro hãnaþ svarato varõata ityàdayaþ vedànàü ca pràmàõyaü pratipàditaü dvitãye 'dhyàye /
na càyamartho ye ye sàdhavaste sarve dharmahetava
iti, kiü tu dharmànuùñhànaü tadanuråpabhàùaõe pràpte sàdhubhirevati niyamyate /
tadevaü vyavasthite avi÷eùeõa gogàvyàdi÷abdà àryeõa prayujyamànà dç÷yante tatraite kimavi÷eùeõaivasàdhava
uta ka÷cidekaþ sàdhuþ tatpårviketarebhyaþ pratãtiþ
tatraika÷abdasya sàdhutvakalpanàyàmitarasmàt tanmålatayà 'rthapratipattyupapattau na sarvatra sàdhutvakalpanàyuktà /
yathàha smàtrabhavàn
jaiminiranyàya÷càneka÷abdatvamiti /
tatràpi katamasyàsàdhutvamekasyaitoùviti jij¤àsàyàü tatra tattvamabhiyogavi÷eùàtsyàditi yo 'bhiyuktatamairindrapàõiniprabhçtibhiþ sàdhutvenàvigànataþ smaryate sa sàdhuritaro 'sàdhuriti ni÷cãyate /
tena yadyapi laukikà gàvyàdi÷abdebhya eva gavàdyarthamadhigacchantãti dçùñàrthamàtravyavahàriõaþ pratipattistathà 'pi parãkùakàõàü vicàrayatàmevaü vicàrakramo yadvçddhatamena go÷abde prayoktavye pramàdàdgàvã÷abdaþ prayuktaþ tata÷ca vçddhatareõa go÷abdamunnãya gotvaü pratãtam /
yathàhuþ /
'ambàmbeti yadà bàlaþ ÷ikùamàõaþ prabhàùate /
avyakte tadvidàü tena vyakte bhavati nirõayaþ //

evaü sàdhau prayoktavye yo 'pabhraü÷aþ prayujyate /
tena sàdhuvyavahitaþ ka÷cidartho 'bhidhãyate/'
pàr÷vasthà÷càto 'nena måla÷abdamunnãyàrthaþ pratãta ityagçhãtvaiva gàvã÷abdàdevàyamamumarthaü pratãtavàniti tameva gotvasya vàcakamavagamyànyeùàü vçddho babhåva /
tataþ prabhçtyananusçtamåla÷abdànàmayaü vàcakatvabhramo 'pabhraü÷e vartate na vçddhatarasyobhayavedino måla÷abdànusàriõasã padarthapratipattiridànãntanànàü tvapabhraü÷àdeva ata evànavàkhyànamapi prayojanavat /
asatyasmin vàcakàpabhraü÷avibhàge j¤ànànabhàvàtsàdhubhirbhàùitavyamiti niyamavidherna mlecchitavai nàpabhàùitavai iti niùedhasya ca viùayasaü÷ayena duradhigamatvena dharmànuùñhànasyà÷akyatvaprasaïgàt /
yatràrthe yasya ÷abdasya bhagavate÷vareõa saïketaþ kçtaþ sa tatra sàdhurasàdhuranyatra yathà ya evàsva÷abdo daridre sàdhuþ sa evàsàdhurvàjini prayujyamànaþ
yathà nakuladaüùñàgraspçùñà yà kà cidoùadhirasau sarpaviùaü hanti evamã÷vareõa kçtasaïketaþ ÷abdaþ sàdhurdharmaupayujyate nànya iti /
yavavaràhàdi÷abdànàmàryamlecchayorarthavivàde vaidikàdvàkya÷eùàdàryasaümator 'tho grahãtavyo na mlecchasaümataþ tatra vaidikavàkya÷eùavirodhàt /
yeùàü tu ÷abdànàmàryeùu na dçùñacaraþ prayogaþ kevalairmlecchairevàrthabhede prayujyante yathà pikanematàmarasàdayaþ vede tu prayuktàsteùàü mlecchavyavahàràdevàrtho 'vadhàraõãyaþ
tatra teùàmabhiyopagàditi àryavyavahàràparipanthitvàcceti /
tadevaü vyavasthite nyàyamãmàüsàpari÷ãlanavikalànàü bàhyataràþ pralàpà upekùaõãyàþ tasmàtsuùñhåktaü prayogàpeta÷abdavaditi /
na ca ÷abdànvàkhyànaü vyarthamiti ceti /
pratij¤àdãnàü kramaniyamakàraõaü pra÷napårvakaü dar÷ayati /
tadetatkathaü pårvaü tàvaditi /
dvitãyaü de÷yamanubhàùya pariharati /
yatpunaretatsamayànabhyupagamàditi /
so 'yamarthasyànurvãü pratitibalapravçttàmanvàcakùàõo nàbhyàkhyeya iti--- nopàlabhyaþ /
÷àstre vàkyànyarthasaügrahàrthamupàdãyanta iti /
na hi÷àstre kçtsnàsadivàdarabhåtadivetyarthasaïgraho yathà kathaü cit kriyata iti vàde 'pi tathà kriyatàmiti yuktaü vàdàdiùu pakùapratipakùavadvakrorapi parãkùyamàõatvàt parãkùitasya ca ÷àstritatvàt
//  11 // 

_________________________________________________


     NyS_5,2.12: hãnamanyatamenàpyavayavena nyånam //

pratij¤àdãnàü pa¤càvayavànàü militànàü sàdhanatvamupapàditam /
nyånatve sàdhanatvaü nàsti tadabhàve na sàdhyasiddhiþ
na hi sàmagrãniùpàdyaü kàryaü sàmagryekade÷àdbhavatãtyarthaþ /
pareùàü matamupanyasti eke tviti /
eke tu pratij¤ànyånaü nàmanigrasthànaü nàstãti bravate/dåùayati etattu na yuktamiti /
kiü pratij¤ànyånaü nigrahasthànàntaraü na bhavati atha nigrahasthànameva na bhavati /
etadevàha kimasau nigçhyate na veti /
prathamakalpe doùamàha yadãti /
dvitãyakalpe doùamàha atha na nigraha
iti /
pratij¤àyàþ sàdhanàïgatvamuktamityarthaþ /
yacca bravãùi diïnàgasiddhàntaparigraha eveti /
etatu dåùaprati /
etadapãti /
(557/1) siddhasàdhyàrthayoþ siddhàntapratij¤ayormahàn bheda ityarthaþ // 12 // 

_________________________________________________


     NyS_5,2.13: hetådàharaõàdhikamadhikam //


tadetanniyamàbhyupagama iti bhàùyam /
tatra kathametatsàdhyaü sidhyatãti jij¤àsà tatraikenaiva sàdhanena sàdhyasiddheþ sàdhanàntaràbhidhànamanarthakamiti /
niùpàditakriye karmaõi avi÷eùàbhidhàyinaþ sàdhanasya sàdhananyàyàtipàtàt /
yatra tu prativàdinaþ pariùado và jij¤àsà bhavati kati sàdhanànisaübhavantyasminsàdhya
iti tatra yàvanti sàdhanàni tàvanti sarvàõyeva vàcyàni anyataràbhidhàne nigrahaprasaïgàditi,
nàdhikaü nigrahasthànamiti ya àhustanmatamupanyasyati /
tacca na dàróhyàditi /
dåùayati na dàróhyàrtheti /
yadi ni÷cayo dàróhyaü tadekasmàdeva pramàõàdbhavati ani÷càyakasyàpramàõatvàt /
atha sphuñhatvaü tadapi cenni÷cayaþ sa dattottaraþ /
atha sàmànyavi÷eùatadvatàü grahaõaü na tadanumànasahasrairapi teùàü sàmànyavaddravyamàtraviùayatvàt /
÷aïkate atha bravãùi dve api j¤àpake iti /
nàsmàkamanadhigatàrthagantçtvaü pramàõatvaü yenaikenàdhigate pramàõàntaramapramàõaü syàt /
api tu gantçmàtraü pramàõaü tacca dvitãyasyàpyavi÷iùñamiti ÷aïkàrthaþ /
niràkaroti satyaü dve api j¤àpate iti /
puruùo 'tràparàdhyate yo j¤àtamarthamajij¤àsitaü j¤àpayati na tu pramàõaü taddhi sàmarthyena mene pravartata eva /
yadi jij¤àsàyàü sityàü pravartate pratipàdayati j¤eyaü nàsya ka÷cidaparàdha iti /
na hi dhànyeùvalåneùu dàtramavra÷canaü bhavati tasmàdanapekùitakàraõàdanavasthàprasaïgàcca puruùasya nigraha iti sthitam // 13 // 

_________________________________________________


     NyS_5,2.14: ÷abdàrthayoþ punarvacanaü puruktamanyatrànuvàdàt //


     NyS_5,2.15: arthàdàpannasya sya÷abdena punarvacanaü punaruktam //


tadanena såtradvayena punaruktamekameva nigrahasthànaü kathaü cidavàntarabhedavivakùayàtrividhamuktaü pràpa¤càrtham /
tadeva punaruktaü kva cicchabdàbhyàsàt kva citparyàyàntaràt kva cidarthàditi /
àkùipati nàbàdhanàditi /
samàdhatte satyamiti /
jalpavitaõóayorvakturnaipuõyaü cintyate /
punaruktaprayoge tvanipuõaþ syàd
anapekùitàbhidhànàtsàdhanasya viùayaþ sàdhyo 'rtho na siddhaþ tasyàparij¤anànnigçhyate /
vaiyarthyaü cànarthakyaü viruddhaprayojanatvaü vàbhimatam /
tathà hi punaruktaprayoge tatprayojanànusaraõasamàkulacittaþ prathamàbhidhànàdàpàtataþ pratãtamapyarthamapratãtamiva manyamàno na ni÷cetumarhatãti tata÷ca pratipàdanàya pravçtto na pratipàdayiteti viruddhaprayojanavattvavaiyarthyaü syàdityupapannaü nigrahasthànamiti // 15 // 

_________________________________________________


     NyS_5,2.16: vij¤àtasya pariùadà trirabhihitaùyàpyapratyuccàraõamananubhàùaõam //


vyàcaùñe vij¤àtasya vàkyàrthasyeti /
nigrahasthànatve 'syopapattimàha /
apratyuccàrayan kimà÷rayaü pratiùedhaü bråyàditi /
vàrttikaü nedaü nigrahasthànamiti ke cit /
(555/9) uttareõa
uttaraguõadoùaniråpaõena prativàdino måóhatvàmåóhatvàvasthàpanàt /
etadvibhajate uttareõa guõadoùavatetãti /
tasmàtkiü punaruccàritenoccàraõenàsti prayojanamiti ÷eùaþ /
asti hi ka÷ciditi kva citpàñhaþ /
tatràsti hãti nipàtadvayaü vàkyàvatàre draùñavyam /
puüsàü vicitrasvabhàvatvàt ka÷ciduttare samartho na pratyuccàraõe nàsau saduttaparamabhidadhànaþ
tàvatànanubhàùaõamàtreõa nigrahamarhati /
nanu yadyananubhàùaõaü na nigrahasthànaü tadà 'nubhàùitumupakramya sarvamananubhàùamàõo na nigçhyetetyata àha /
yastvàrabhya na nirvàhayet saduttaraü tu bråyàt tasya syàt khalãkàramàtrasamàmarthyakçtaü na tu tattvavàditvavihatirityarthaþ /
tamevaü bhadantàkùepaü samàdhatte nottaraviùayàparij¤ànàditi /
dåùyaviùayaü hi dåùaõam asati dåùyàbhidhàne na ÷akyaü vaktum /
na khalu pratij¤àhetådàharaõopanayanigamanadoùàstatsvaråpamanabhidhàya ÷akyà doùatvenàvasthàpayitumityanuccàrayanna doùamabhidhàtumarhatãti /
tadidamuktaü tadidaü vyàhatamucyate noccàrayati uttaraü ca bravãtãti /
syàdetad na prativàdinà sarvaü dåùaõãyam
anyatamàvayavadåùaõenaiva sàdhanasya dåùitatvena doùàntaràbhidhànavaiyarthyàt /
na khalu mçto mçtyunà rakùito màrayituü ÷akyaþ evaü dåùitamapi dåùayituü, tasmàt satyapi dåùyabàhulye 'nyatamaü dåùyaü tathà ca sarvànubhàùaõe sarvasyàdåùyatvàd yaddåùaõãyaü tatpunaranuvàdyamiti sarvànuvàde dviranuvàdo 'dåùyànuvàda÷ceti dåùakanigrahasthànadvayaü tasmàdanubhàùaõameva nigrahasthànamiti viparãtamàpatitamityata
àha apratij¤ànàcceti /
etadvibhajate na cedaü pratij¤àyate /
pårvamekagranthena sarvamuccàrayitavyaü pa÷càduttaraü yaddåùyaü tadanuvàdenàbhidheyaü yena dåùyànuvàdo dviranuvàda÷ca doùau syàtàm api tu yathàkathaü ciduttaraüvaktavyam /
uttaravàdaparasyottaramà÷rayàbhàve na yuktamiti tadà÷rayamàtramanuvaditavyaü tadantareõà÷akyàbhidhànatvàduttarasyeti /
tasmàdyuktaü tanmàtrasyàpratyuccàraõamananubhàùaõaü na sarvasyàpratyuccàraõamananubhàùaõamityarthaþ /
nanvapratibhàyà nigrahasthànatvavidhànenànanubhàùaõasyàpi viditaü tasya tadvi÷eùatvàt /
na khalu nànubhàùataityetàvataiva nigçhyate api tvananubhàùamàõo dåùyaü na budhyate abudhyamàna÷ca tatrottaraü na pratipadyate tato 'pratibhayà nigçhyate /
tadevamananubhàùaõamapratibhàvi÷eùa iti apratibhàyà vihitaü nigrahasthànatvaü tadvi÷eùe 'pi vihitaü bhavati /
yathà gavi sàsnàdimattvaü vihitaü ÷àbaleye 'pi vihitaü bhavati na punastatra sàsnàdimatvavidhànàya pçthag yatnàntaramàrabhante /
atra bråmaþ, na tàvaduttaràpratipattisàmànyavi÷eùo 'nanubhàùaõaü puüsàü sàmaryyavaicitryàt /
ka÷ciddånaùyaü dåùaõaü ca vidannapi nànubhàùituü pàrayati bahuvacanakuõñhatvàt /
tasmàdasatyàmapratibhàyàmananubhàùaõasambhavànnàpratibhàyà vi÷eùo 'nanubhàùaõamiti /
ka÷ciddåùaõaviùayaü vedànubhàùate ca uttarapratipattivikalastu syàtso 'yamapratibhayà nigçhyate nànanubhàùaõena tatra sàmarthyàt /
ka÷citpunardåùyameva na jànàti so 'j¤ànena nigçhyate na càj¤àne 'nanubhàùaõamava÷yaübhàvi dhàraõàvator 'yàniråpaõe vàdyudãritàkùarasvaråpamàtrapàñhasambhavenànubhàùaõopapatteþ /
apratibhà tvava÷yaü bhevad na hyasti sambhavo dåùyaü na vedàsya dåùaõaü tu vedeti /
tathàpi svaråpatastàvadbhedaþ na hi yadeva dåùaõaviùayamaj¤ànamapratibhà tadeva dåùyaviùayamaj¤ànaü tasmàtsatyapyananubhàùaõàpratibhàj¤ànànànàmuttarànabhidhànaphalatve tulye avàntarabhedavivakùayà bhedenopanyàsaþ /
trirabhihitasyeti /
trirabhidhànamevamapyapratipadyamànasyàtijaóatayà na vàde 'dhikàra ityabhisaüdhimata iti // 16 // 

_________________________________________________


     NyS_5,2.17: avij¤àtaü càj¤ànam //


tadvyàcaùñe vij¤àtàrthasya pariùadeti /
nigrahasthànasàmanyalakùaõamatra yojayati vàrtikakàraþ /
apratipattito nigrahasthànamiti // 17 // 

_________________________________________________


     NyS_5,2.18: uttarasyàpratipattirapratibhà //


tadvyàcaùñe /
parapakùeti /
vàrtikaü ÷lokapàñhàdibhiravaj¤àü dar÷ayanniti /
arthàntare hi nigrahasthàne prasaktànuprasaktaü tatsiddhyarthatàvyàjenàvatàrayatà na prakçtàvaj¤ànaü kriyate iha tvavaj¤ànametàvatà bhedenopanyàsa
iti /
iyaü càpratibhà samyaksàdhanopanyàse draùñavyà sàdhanàbhàsopanyàse tu paryanuyojyopekùaõam //  18 //


_________________________________________________


     NyS_5,2.19: kàryaprasaïgàt kathàvicchedo vikùepaþ //


sàdhanasya dåùaõasya copanyàsamabhyupagamya tadavasthaþ pratãyamàna eva prativàdino dàróhyaü sabhyànàü và kañhoratvamavagamyàkasmàtkàryaü vyàsajyàbhyupagatàü kathàü vyavacchinatti tatra vikùepo nàma nigrahasthànam /
tadanenàpratibhayà tåùõãübhàvo 'pi saügçhãto veditavyaþ /
kàryavyàsaïgasyàbhyupagatakathàvicchedamàtropalakùaõatvàt /
na cedamarthàntaraü tatra prakçtameva sàdhayàmãti vyàjena prasaktànuprasaktàvatàreõa kathàvicchedàbhàvàd
iha tu kathàvicchedàt /
na càsya hetvàbhàseùvantarbhàvaþ /
na hi vikùepasyànyatamaliïgadharmànuvidhànaü nàpi prakçtasàdhyasiddhaye prayogo yena hetvàbhàsaþ syàt /
na ca vàdino vikùepo hetvàbhàsaþ /
anantaraü kathàmamyupatyaiva hetumanabhidhàyàpasàraõàt /
yadi càyaü samya¤caü hetumabhidhàya tatsamarthanàsamartho 'pasaret kimetàvatà na nigçhyeta hetvàbhàsena và nigçhyeta kiü tu vyàsaïgàdeva /
anarthakàpàrthakàmyàü tu bhede 'sya sphuña eva /
na hyatràsamànasaüketaþ pratipàdako yenànarthakaþ syàt /
nàpãha padàni vàkyàni và paurvàparyeõàsambandhàni yenàpàrthakaþ syàt /
na càvaj¤ànaü yenàpratibhà bhavet /
tasmàdvikùepaþ pçthaï nigrahasthànamiti siddham
//  19 // 

_________________________________________________


     NyS_5,2.20: svapakùadoùàbhyupagamàt parapakùe doùaprasaïgo matànuj¤à //


vyàcaùñe yaþ pareõa de÷ita doùaü svapakùe 'bhyupagamya /
kathaü j¤àyate abhyupagamyataityata
àha /
anuddhçtyeti /
anabhyupagame 'sàbuddharediti bhàvaþ /
vàrtikaü kiü tu parasvenànatisçùñenàdattenetyarthaþ /
(559/13) prasaïgavidhànànna nigrahasthànamityanya
iti /
yadi puruùatvàccoro 'haü tato bhavànapi coraþ syàt /
na ca bhavata evamiùñaü tasmàttvayaivànaikàntikatvànnàyaü heturiti prasaïgaviparyayaþ tasmànnàtmana÷coratvamanenàbhyupagatamiti matànuj¤à nàsau nigrahasthànamityarthaþ /
niràkaroti etattu na, kasmàt ata eva /
kutaþ ? yata evàsau uttare kartavye prasaïgaü karoti ata eva nigçhyate /
yadi hi vàdã prativàdinaü bråyàtsatyamahaü cora eveti tadà kimanaikàntikatvaü ÷aknuyàtkartum /
tasmàtpuruùatvaü na coratvahetuþ api tu parasvenàdattena sambandha ityuttare kartavye yaduttaràbhàsamàha tena j¤àpayati nånamayaü sabhyaguttaraü na jànàti samyaguttaràj¤ànànnigçhyate, taccottaràparij¤ànaü matànuj¤àdvàpareõodbhàvyamànaü matànuj¤etyucyate // 20 // 

_________________________________________________


     NyS_5,2.21: nigrahasthànapràptasyànigrahaþ paryanuyojyopekùaõam //


vyàcaùñe paryanuyojyo nàmeti /
nigrahasyopapattiþ pramàõataþ siddhistayetyarthaþ /
etattu na tàvadvàdinodbhàvanãyaü na hyasau svasvasàdhanàvadyamanunmatta udbhàvayati,
nàpi prativàdinà na hyanunmatta àtmànamàtmanà nigçhõàti /
api tu paryanuyojyaü jànànaþ kasmàdupekùatetasmàtsabhàpanità vàdiprativàdibhyàmanuyuktayà và pariùadà tannigrahasthànamudbhàvanãyam /
atra ca tattvanirõayàvasàne vàde dvayorapi nigrahàtpariùadeva vijayate jalpavitaõóayo÷ca tattvànapekùaü puruùasàmarthyaparãkùaõapravçttayoþ prativàdã nigçhyate /
sàdhanàbhàsavàdinà 'pi vàdinà sphuratà prativàdã stambhito yataþ samyaksàdhanopanyàso vihitaþ /
prativàdina
uttaràpratipattirapratibhà sàdhanàbhàsopanyàse ca uttaràpratipattiþ paryanuyojyopekùaõamiti vi÷eùaþ /
vàrtikaü nànyavacanàdityeke /
yatra prativàdã tåùõãübhavati tatra tåùõãmbhàvenaiva vàdina uttarànarhatàü dar÷aya nnasya sàdhanàbhàsavàditàü såcayati yatràsya doùodbhàvanaü samyagdoùamanuktvà karoti tatràpyasau duùñamuttaraü dadattatsàdhanadoùameva såcayati /
upadi÷anti hi vçddhàþ duùñe hi sàdhane dçùñottaraü deyamiti /
tasmàdavacane 'nyavacane và na paryanuyojyopekùaõaü nigrahasthànamubhayathà 'pyanupekùaõàdityarthaþ /
dåùayati tacca neti /
(560/1) sàdhanasya hi samya¤caü doùaü jànan tameva bråyàt /
so 'yaü pràptàvasaro 'bruvan vibruvan và nånaü na samya¤jaü doùa jànàti /
ni÷citapramàõabhàvasya puruùasyeïgitàdibhirabhipràyaþpa såcyate na tvani÷citapramàõabhàvasya /
yathà'huþ /
÷rutismçtyatirekeõa yuktajalpàkabhàùitam /
tadyathà÷rati duùñaü ced duùñamevàvadhàryatàm
//  iti suùñhåktaü jànàno 'pyayaü kimarthamanyad bravãtãti// 21 // 

_________________________________________________


     NyS_5,2.22: anigrahasthàne nigrahasthànàbhiyogo niranuyojyànuyogaþ //


na càyamapratibhàto na bhidyate /
sà hyunaràpratipattiriyaü tvanuttarasyaivottaratvena
(vi) pratipattiriti mahàn vi÷eùaþ /
anenaiva sarvà jàtayo nigrahasthànatvena saügçhãtà bhavanti /
na ca hetvàbhàsànàmito na bhedaþ
te hi vàdino nigrahasthànamayaü tu prativàdina
iti mahànvi÷eùaþ /
ata eva bhavatàmapi gàthà /
'asàdhanàïgaü vacanamadoùodbhàvanaü tayoþ /
nigrahasthànamanyattu na yuktamiti neùyate iti /
apratibhàyà eva prasajyapratiùedhàtmikàyà asyà niranuyojyànuyogasya bhede dar÷ayati bhàùyakàraþ /
nigrahasthànalakùaõasya mithyàdhyavasàyà tsamàropàdityarthaþ /
sugamaü vàrtikam
//  22 // 

_________________________________________________


     NyS_5,2.23: siddhàntamabhyupetyàniyamàtmakathàprasaïgo 'pasiddhàntaþ //


abhyupetpayetyasya vyàkhyànaü kasya cidarthasya tathàbhàvaü pratij¤àyeti /
pratij¤àtàrthavipayaryàditi /
abhyupetàrthaviparyayàtsiddhàntaviparyayàdityarthaþ /
tadetadaniyamàdityasya vyàkhyànam /
tatra sàükhyãyaü siddhàntamàha /
yathà na saditi /
tasya paryàyàntareõa kathanaü na sata ita¤ nàsidàtmànamityasya paryàyàntareõa vivaraõaü nàsadutpadyata iti /
so 'yaü siddhàntaþ sàükhyànàü tamabhyupetya tadviparyayàtkathàprasaïgamàha svapakùaü vyavasthàpayati /
pakùàvasthànaü dar÷ayati /
ekà prakçtirvyaktasyopalabhyamànasyàrthajàtasya yukteti pratij¤à /
vikàràõàmiti vyaktasyaivànuvàdaþ /
anvayadar÷anàditi hetuþ /
mçdanvitànàmiti sàdharmyodàharaõaü tathà yaü 'vyaktabhedaþ sukhaduþkhamohasamanvito gçhyate ityupanayaþ /
nigamanamàha tasmàtsamanvayadar÷anàdvi÷vavyaktasya kairityapekùàyàmuttaraü sukhàdibhiriti /
ekaprakçtiþ sarvo vikàra iti seyaü kathà /
siddhàntamabhyupettyaivamuktavàn sàükhyo naiyàyikena paryanuyujyate /
dåùaõàya pçcchyate /
atha prakçtirvikàpara iti kathaü lakùitavyamiti /
sa evaü naiyàyikena pçùñaþ sàükhya uttaramàha yasyàvasthitasya mçdàderdharmàntaranivçttau ÷aràvavinà÷e yaddharmàntaraü maõimàdi pravartate asadeva jàyate sà prakçtirmçdàdi /
yaddharmàntaraü nivartate pravartate và sa vikàra iti /
etàsminnudàharaõe 'pasiddhàntaü yojayati /
soyaü pratij¤àtàrthasya siddhàntàrthasya vàdã viparyayàdaniyamàtkathàü prasa¤jayati pratij¤àtaþ siddhàntaþ khalvanena nàsadàvirbhavatãti utpadyate na sattiro bhavatãti na vina÷yatãti /
tathà 'pi kasmàdanena siddhànto bàdhyate atha siddhàntenaiva kasmànna bàdhyataityata àha /
sadasato÷ceti /
idaü hi laukikaü pramàõasiddhaü siddhàntastvabhyupagamamàtrasiddho 'pràmàõikaþ
tasmàdanena siddhànto balavatà bàdhyate /
tadetanmçddharmàõàmapi na syàditi /
na kevalaü prekùàvatàü kartéõàmapi tu saddharmàõàmapyutpàdavinà÷au pravçttyunaparamau dç÷yamànau na syàtàmityarthaþ /
evaü pratyavasthitaþ sàükhyonaiyàyikena pçùño yadyasata àtmalàbhaü sata÷càtmahànamabhyupa iti tato 'syàpasiddhànto bhavati /
atha nàbhyupaiti pakùo 'sya na siddhyati /
vikàro hyanena pakùãkçta ekaprakçtitvena tatra vikàràõàmaniråpaõàt tadabhàve na pratij¤àrtho na ca hetvarthaþ à÷rayàsiddhatvàt /
nanvevaü pratij¤àtàrthavirodhitvàtsato nirodhasyàsata÷cotpàdasya hetvàbhàsa
eva nigrahasthànaü bhavet /
pratij¤àvirodho vetyà÷aïkya vàrtikakàra àha /
pratij¤àtàrthavyatirekeõeti /
na hyatraikaprakçtayo vikàràþ ekaprakçtikatvàdityayaü hetuþ sàdhyaviruddhena vyàpta udbhàvito yena viruddho bhavet /
nàpyekaprakçtikatvaü vikàràõàü ÷abdato viruddhaü samanvayena hetunà yena pratij¤àvirodho bhavet /
vaibhavamàtreõa ca pratij¤àhetvorvirodha
ityatroktaü vàrtikakçtà svasiddhàntaspaya gotvàrdernityatvavirodhàdvirodha
iti /
api ca tatra balavatà siddhàntenànaikàntikade÷anà bàdhyate iha tu siddhànta eva bàdhyate /
durbala ityudàharaõapaunaruktyamapi nàsti /
tasmàdyatra pratij¤àrthena virodhaþ tatra viruddho hetvàbhàsaþ pratij¤àvirodho và iha tu pratij¤àrthavyatirekeõàbhyupagamàntareõa virodha iti puruùasya pårvàparaviruddhàrthàbhidhàyino 'sàmarthyànnigrahasthànaü jalpavitaõóayoriti siddham // 23 // 

_________________________________________________


     NyS_5,2.24: hetvàbhàsà÷ca yathokta //


vyàcaùñe hetvàbhàmà÷ceti /
yadyanuktamapi kiü cidava÷iùyate nigrahasthànaü taccakàreõa samucceyam /
yathoktà iti såtràvayavaniràkaraõãyàmà÷aïkàmàha /
kiü punarlakùaõàntarayogàddhetvàbhàsànigrahasthànatàmàpadyante yathà pramàõàni prameyatvaü teùàmeva pratyakùàdãnàmupalabdhisàdhanatvena lakùyamàõànàü pramàõatvaü pramàvyàpyatayà prameyatvaü lakùaõàntareõa pramàõàni prameyatvamàpadyanta iti ÷aïkàyàþ sambhavàdata àha bhagavàn såtrakàraþ
yathoktà iti /
sakala÷àstràrthamupasaüharati /
ta ime pramàõàdaya uddiùñà lakùitàþ parãkùità÷ceti /
itiþ ÷àstrapaparisamàptau /
vàrtikakàraþ saügçhõàti jàtãnàü saprapa¤cànàmiti /
nigrahasthànalakùaõamiti /
samàsena jàtãnàmapi prativàdinigrahasthàne 'sti nive÷a iti såcayati /
÷àstrasya copasaühàra iti /
ta ime pramàõàdaya uddiùñà ityanena kçta ityarthaþ //

yadalambhi kimapi puõyaü dustarakunibandhapaïkamagnànàm /
uddyotakaragavãnàmatijaratãnàü samuddharaõàt
//  1 // saüsàrajaladhisetau vçùaketau sakaladuþkha÷amahetau /
tasya phalamakhilamarpitametena prãyatàmã÷aþ
//  2 // tattvaj¤ànaprasavasurabhirgåóhabahvarthajàtà seyaü mokùàmçtamayaphalà såktima¤jupravàlà /
pratyakùàptàgamamayamahànyàyamålà manoj¤à ñãkàvãrudbhavatu kçtinàü nandrinã ùañhpadànàm
//  3 // kråràþ kçto '¤jalirayaü balireùa dattaþ kàyo mayà praharatàtra yathàbhilàùam /
abhyarthaye vitathavàïmayapàü÷uvarùair- mà màvilãkuruta kãrtinadãþ pareùàm // 3 // iti mi÷ra÷rãvàcaspativiracitàyàü nyàyavàrtikatàtparyañãkàyàü pa¤camodhyàyaþ samàptaþ //

samàpta÷càyaü granthaþ //

÷ubhambhåyàt //



5 adhyàye 1 àhnike 43 såtràõi 17 prakaraõàni 2 àhnike 24 såtràõi 7 prakaraõàni militvà 67 såtràõi 24 prakaraõàni /
asmina nyàya÷àstre 'dhyàyàþ 5
àhnikàni 10 prakaraõàni 84 såtràõi 528 padàni 196 akùaràõi 8385 nyàyasåcãnibandhànusàreõa nirdiùñàni /