Udayana: Nyayavarttikatatparyaparisuddhi, Adhyaya 1,1 Input by members of the Sansknet Project (www.sansknet.org) This GRETIL version has been converted from a custom Devanagari encoding. Consequently, word boundaries are not marked by spaces. The text is not proof-read. ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ // nyÃyavÃrttikatÃtparyapariÓuddhi÷ // mÃta÷ sarasvati puna÷ punara«a natvà baddhäjali÷ kimapi vij¤apayÃmyavaihi / vÃkcetasormama tathà bhava sÃvadhÃnà vÃcaspatervacasi na skhalato yathaite // viÓvÃrÃdhya ityatra viÓvaÓabdena saæsÃricetanavargo vivak«ita÷, tasyaiva tadÃrÃdhakatvÃt / viÓveÓÃna ityatra samÅhitaphalasaædoha÷, tasya bhagavadekÃdhÅnatvÃt / viÓvak­dityatropÃdÃnasamÆha÷, tasyaiva tatk­tivyÃpyatvÃt / viÓvasaæhÃrakÃrÅtyatra yÃvadanityanivaha÷, tasyaiva tadvinÃÓyatvÃt / viÓvaÓaktirityatra yÃvatkÃryÃstoma÷, tasyaiva tacchaktivi«ayatvÃt / viÓvaj¤Ãtetyatra yÃva¤j¤eyaprapa¤ca÷, tasyaiva pajj¤Ãnavi«ayatvÃt / viÓvavyÃpÅyatra yÃvanmÆrttimaddravyarÃÓi÷, tasyaiva viÓe«atastadvyÃpyatvÃt / itarasya tu taddvÃrà / viÓvamÆrtirityatra yÃvatkÃrakagrÃma÷, tasyaiva sÃk«Ãt tatprayatnÃdhi«Âheyatayà asmadÃdiÓarÅrasamÃnatvÃt / ata eva na tatra ÓarÅrÃntarÃpek«Ã, sÃk«ÃtprayantÃnadhi«Âheye«u hi sà syÃt daï¬Ãdivat / na tu sÃk«ÃtprayatnÃdhi«Âheye«u ÓarÅravat / pinÃkÅti tu viÓi«ÂaÓastradhÃradhamittaka nÃmasaækortanena prÃrabdhavighnasya protsÃraïameva samÅhitamiti sÆcayati / hetuhetumadbhÃvena Óa¬kottarÃbhyÃæ yojanà jyÃyasÅ / yathÃvasthitayojanÃyÃæ tu arthapaunarÆktyaprasarktà stutitvameva samÃdhÃnamadhyavaseyam iti // namÃmÅtyÃdi / dharmo nivartaka÷ / vij¤Ãnaæ ÓarÅrÃdiviviktÃtmasÃk«ÃtkÃra÷ / vairÃgyaæ rÃgÃbhÃva÷ / aiÓvaryaæ bhÆtendriyajaya÷ / tacchÃnipe, ata eva nidhaye vÃgviÓaddhÅnÃm / adharmahetuko hyaviveka÷ / avivekahetukamavairÃgyam, avairÃgyamÆlamanaiÓvaryam / tanmÆlÃÓca vacasÃmaviÓuddhaya÷ / tisra÷ khalvetÃ÷ / tatra prathamà nirabhidhayatà / dvitÅyà viparÅtÃmidheyatà / t­tÅyà ni«prayojanÃmigheyatà / tà etÃ÷ kathaæ bhÆtendriyajayino mahÃmunerbhavi«yanti? ajitabhÆtasya hi vivak«ostathÃvidhaprayatnÃni«patternirabhidheyà vÃk bhavati / ajitendriyasya ca viparyÃsavipralipsÃhetuko viparÅtÃrtho vacanasandarbha÷ / ajitamanasaÓca pramÃdonmÃdavato ni«prayojana÷ / etÃÓca vacasÃmaviÓuddhÅ÷ chalajÃtinigrahasthÃne«u sÆtrakÃra eva prapa¤cayi«yati / so 'yaæ na tatheti bhavati vÃgviÓuddhÅnÃæ nidhi÷ / ata eva tÃyÅ tattvÃdhyavasÃyasaærak«aïak«amasaæpradÃyapravartaka÷ // evaæ parÃparagurÆn natvà Ói«yabuddhisamÃdhÃnÃya samÃhitavaiÓi«Âyaæ darÓayati--grantheti / nanu tÃtparyaÂÅketi vadatà prav­ttipÃÂavÃrthaæ granthasaæk«epo darÓita÷, na ca Ói«yÃïÃæ kathantÃsaæboghavidhurÃïÃæ rÃddhÃntamÃtraparigraha÷ saæk«epato vivak«ita÷ / tathÃtve và upani«ada eva santu / santu và Óavamu«ÂinyÃyenÃcÃryopadeÓÃ÷ / kimanenetyata Ãha--nirastÃkhiladÆ«aïeti / nanvevaæ granthatÃtparyÃæ vyÃkhyeyam, dÆ«aïÃni ca nirasyÃnÅti punarapi granthagauravamityata Ãha--granthavyÃkhyÃcchalenaiveti // nanu cirantare 'smin nibandhe mahÃjanaparig­hÅte bahavo nibandhÃstathÃvidhÃ÷ santÅti k­tamanene ityata Ãha-- icchÃmÅti / nanu yadi granthakÃrasaæpradÃyavicchedena te nibandhÃ÷, kathaæ kunibandhÃ÷? atha saæpradÃyo vicchinna÷, kathaæ tavÃpÅyaæ vicchinnasaæpradÃyà tÃtparyaÂÅkà sunibandha ityata Ãha--atijaratÅnÃmiti / uddyotakarasaæpradÃyo hyamÆ«Ãæ yauvanam / tacca kÃlaparipÃkavaÓÃd galitamiva / kiæ nÃmÃtra trilocanaguro÷ sakÃÓÃdupadeÓarasÃyanamÃsÃditamamÆ«Ãæ punarnavÅbhÃvÃya dÅyata iti yujyate / na ca kunibandhapaÇkamagnÃnÃæ taddÃtumucitamatastasmÃdutk­«ya svanibandhasthale sanniveÓanarÆpasamuddharaïameva sÃæpratamityartha÷ // tatra bhagavato 'k«apÃdasya muni«u madhye pravaratvaæ ÓrutyÃdibhya eva suprasiddham kimanena saækÅrtanena? na caitadatiÓayena sÃæpratamupayujyate / jagadupaÓamanidÃnaÓÃstrapraïet­tvaæ ca tasya tatpraïayanameva prakaÂayadasti / tenÃpi kiæ prakaÂitena? svanibandhasya tadvi«ayatÃpi tadvyÃkhyÃnÃdeva labhyata iti / kiæ tayÃpi kathitayÃ? na cÃsya nyÃyamahodadherÆttÃnatÃpratibhÃsa evÃgrata÷ kartumucita÷ / tasmÃd bhavitavyamatra tÃtparyeïa / tadÃha--atheti / tadapanÅyata iti / taditi digrÃgÃdisamutthÃpitaæ ÓÃstrÃcchÃdakaæ kuhetusaætamasamapaneyatvena parÃm­Óatà ÓÃstrasyaivÃyaæ nibandha iti darÓitam / bhëyasya ca tadvivaraïarÆpasya ÓÃstraÓarÅrarÆpatayà na ÓÃstrÃdÃdhikyaæ manyate, mÅmÃæsÃyà iva vedÃt / ata eva nÃtratyaÂÅkÃyÃ÷ vÃttikÃntena virodha÷ / etena ÓÃstrasya yo nibandho bhëyagrantha÷ sa kutÃrkikÃj¤Ãnaniv­ttihetu÷ kari«yata iti vyÃkhyÃnaæ ÂÅkÃvirodhenopek«aïÅyam / nanu sÆtroktaprayojanÃnuvÃda÷ puna÷ kimartham? na hÅdamanÆdya ki¤cid vidheyaæ prati«edhyaæ veha vidyate ityata Ãha--sÆtreti / atha svanibandhasya prayojanavattÃpradarÓanena kiæ siddhyatÅtyata Ãha--prek«Ãvaditi / nanu vyutpitsavo vyutpattimaghik­tya pravartante / ato vyutpÃdanaprav­ttau vyutpattirevÃmÅ«Ãæ prayojanamiti kimapareïa prayojanenetyata Ãha--vyutpÃdamÃtrasyeti / dvividhaæ hi prayojanaæ mukhyaæ gauïa ca / tatra mukhyaæ puru«Ãrtha eva / itarat tu tadaÇgamiti / tatra mukhyÃrthina÷ tatsÃdhÃnamabhyarthayamÃnÃ÷ tatra pravartanta iti tadapi prayojanamevati / ato mukhye prayojane sati gauïaæ prayojanam, tasmistvasati tadapi na syÃditi ni«prayojanataivÃvati«Âhate / na ca svÃtantryeïaivÃsya mukhyaæ prayojanamastÅtyato yasyedamaÇga tasya mukhyaæ prayojanamastÅti darÓite prek«ÃvÃn pravarttito bhavatÅtyabhisandhi÷ vÃrttikak­ta ityartha÷ / ito 'pi ÂÅkÃkhaï¬alakÃdantarbhÃvitaphalavatsannidhÃvaphalaæ tadaÇgamiti nyÃyÃt / ÓÃstrÃÇgÃmevedaæ na bhëyÃÇgamiti mantavyam / na hi bhëyasya svÃtantryeïa mukhyaæ prayojanamasti yena vÃrttikaæ tadaÇgatÃmiyÃt / tasmÃd yathÃÓruti sundaramiti // nanu karmendriyaniyama÷ Óama iti suprasiddhaæ ÓÃnto dÃnta ityÃdi upani«atsu, na cÃsau puru«Ãrtha÷ / ato na mukhyaæ prayojanamityata Ãha--atra ceti / nanu jagata÷ ÓamÃyeti durghaÂam, asaæbhÃvitÃtvÃdaÓakyÃtvÃcca / na tÃvat kaÓcit jagadupacikÅr«u÷ kvacit pravartate yato munerapi tathÃtvaæ saæbhÃvayÃma÷ / paÂhanti ca--munerapi vanasthasyetyÃdi / na ca Óakyametat, bubhuk«ÆïÃæ pravartayitumaÓakyatvÃt / na ca jagadeva mumuk«ati / tasmÃdanu«ÂhÃtaiva vyutpÃdya÷ ÓÃstrÃntaralabdhabrÃhmaïatvadirÆpa÷ Ói«ya÷ / tasya ca rÆpÃïi ÓamadamÃdisaæpatti÷ nityÃnityaviveka÷ aihikÃmu«mikabhÃgavairÃgyaæ mumuk«utà ceti / yastu anadhikÃryeva pravartate karmakÃï¬a iva brahmakÃï¬e sa na phalabhÃg bhavati / tatraitat syÃt / na tÃvadupeyavi«ayeyamadhikÃracintÃ, tasya puru«aprayatnÃvi«ayatvÃt, i«yamÃïatÃmÃtrasya cÃni«adhÃt / kiæ nÃma upÃyavi«ayÃ, tasyaiva ÓÃstravi«ayatvÃt, puru«aprav­ttivi«ayatvÃcca / iha cÃpavarga iva tadarthatayà tattvaj¤Ãnamapyupeyameva, asiddhatvÃt / upÃyastu pramÃïam, na ca vedÃdhyayanavadanumÃnasya pratyak«asya copÃdÃnaæ ÓÆdrÃdikaæ prati ni«iddham, yena tatrÃpyetasyÃnadhikÃra÷ syÃt / tathà sati dhÆmÃdapi vahimadhigacchan pratyak«Ãd và pratyavÃyÅ syÃt, adhÅyÃna iva vedam / na cÃtmagocare pratyak«ÃnumÃne ÓÆdrÃderviÓe«ato ni«iddhe snÃtasya caï¬ÃladarÓanamiva brÃhmaïÃde÷ prÃyaÓcittÃnupadeÓÃt pratyuta striyo vaiÓyÃstathà ÓÆdrà ye cÃnye pÃpayonaya÷ / ityÃdism­teradhikÃra evÃvasÅyate / tasmÃd yathà sa eva viÓi«Âa÷ svargo vaidikayÃgÃdyanadhik­tenÃpi upÃyÃntareïa traivarïikaÓuÓrÆ«Ãdinà sÃdhyate, tathopÃyÃnteïÃnumÃnÃdinà yadyÃtmÃdhigama÷ kriyate ÓÆdreïÃpi, tadà kÅd­Óo do«a÷? satyam, kiæ tvanumÃnamapyÃgamÃvirodhenÃnusandhÅyamÃnamathaniÓcÃyakam, natu tadviruddhamapi / yadÃha--yattu pratyak«Ãgamaviruddhaæ nyÃyÃbhÃsa÷ sa÷ iti / sa cÃgamÃvirodhÃdavirodhaniÓcaya÷ tadarthaniÓcayÃdhÅna÷ / tatra cÃnadhik­ta evÃyaæ ÓÆdrÃti / tannirapek«astu anumÃnamÃtraÓaraïo naraÓira÷pÃvitryÃdivadanarthameva samÃsÃdayet / tasmÃdÃgamaikavÃkyatayà prav­tte ÓÃstre tadadhikÃryevÃdhikÃrÅti ÓÆdrÃdayo 'nadhik­tà iva / ato yÃvadadhikÃriparo 'yaæ jagacchabda iti kecit / tatrÃha--paramakÃrÆïiko hÅti / santyeva hi kecit karuïÃm­dumanaso ye«Ãæ jagadeva mitram / anyathà bhÆtevo 'bhayaæ dattveti vidhivaiyarthyaprasaÇga÷ / ni«kÃraïameva paradu÷khaprahÃïecchà kÃruïyam / sà ca yathaikaæ du÷khita paÓyato bhavati, tathà jagadeva du÷khita paÓyata÷ kiæ na syÃt? bhavati cet--tatprahÃïopÃyaprav­ttau kà nÃmÃnupapatti÷? nanu karuïÃrdrah­dayo 'pyaæ vyutpisumeva vyutpÃdayenna tu viparÅtam, na hi badhire«u gÃyano gÃyatÅtyata Ãha--tatra yadi na kaÓciditi / na hi rogÅ mandabhÃgyatayà carakÃdyupadeÓe na pravartata iti tadarthatà tasya nivartata ityartha÷ // nanvanadhik­tavyutpÃdane pratyavÃyamÃtrakamapaÓyannayaæ kathamavadheyavacana÷ syÃt, paÓyan và na pravarteta? kÃruïikatayà paÓyannapi pravartate cet, pramÃdÅ syÃt / tathà ca paralokÃdabibhyato 'sya vacane ka÷ ÓraddhÃsyatÅtyata Ãha--na ceti / yadyapi prahÅnamohatvÃdevÃsya pÃpapuïyayorutpattireva nÃsti, vak«yati hi na prav­tti÷ pratisandhÃnÃya hÅnakleÓasyeti / tathÃpi kleÓahÃnerdurÆhatvÃt pratyavÃyotpattimabhyupagamya tadabhÃvÃya tapa÷prabhÃva ukta÷ / nanvevamapi prak«ÃlanÃddhi paÇkasya dÆrÃdasparÓanaæ varam / ityata Ãha--tathà ceti / na hi gÃ÷ paÇkamagnÃ÷ paÇkapralepabhayÃdanukampÃparavaÓÃ÷ samarthà noddharanti / api tÆddh­tya pa¬kaæ prak«ÃlayantÅtyartha÷ / nanu yadyanadhik­ta÷ kathaæ phalabhÃgÅ, tathà cet kathamanadhik­ta ityabhisandhÃyoktaæ prapa¤cayati--tapa÷prabhÃva eva hÅti / yathà hi te«Ãæ tapa÷prabhÃvÃdevaævidhÃ÷ pÃpmÃno vilÅyante, tathà tapa÷prabhÃvÃdeva satyasaækalpatayà anadhikÃriïo 'pi phalabhÃgina iti na kaÓcid virodha÷ / na ca phalÃpek«ayà te«ÃmanadhikÃra÷ / kiæ tarhi? karmÃpek«ayà / anadhik­tena tu k­taæ karma viguïaæ sanna phalÃæya paryÃptamityapi na, viÓi«ÂayÃjakasÃdguïyÃdeva tasya paripÆrïatvÃt / yÃjaka eva tvayÃjyaæ yÃjayan pratyavÃyamÃsÃdayet, rÃj¤a÷ pratig­hïanniva vidvÃn / sa ca tÅvratadeïa tapasaiva vilÅyata ityartha÷ / tarhi mahÃjano yena gata÷ sa panthÃ÷ / iti nyÃyena vayamapyanadhik­tÃn vyutpÃdayÃma ityata Ãha--na ceti / nanu kutÃrkikÃïÃmaj¤Ãnaæ nivartayatà kimanena ÓÃstrasyopak­taæ syÃdityÃha--kutÃrkikairiti / aj¤Ãnamasamyagj¤Ãnam // iha karmÃrambhe prÃrabdhasyÃntarÃyaviraheïa parisamÃpti kÃmayamÃnà abhÅ«Âadevatà namaskÃrapÆrvakaæ prek«Ãvanta÷ pravartante / d­Óyate ca tatra tatra bahuÓoæ vyabhicÃra÷ k­tanamaskÃrasyÃpi samÅhitÃsiddhe÷, viparÅtasyÃpi samÅhitasiddha÷, viparÅtasyÃpi samÅhitÃsiddhe÷ / na cÃtra v­«ÂikÃma÷ kÃrÅrÅ nirvapet / itivat prÃrabdhaparisamÃptikÃmo devatÃæ namaskuryÃditi Órutirasti, yena vyabhicore 'pi karmakart­sÃdhanavaiguïyaæ kalpayÃma÷ / tasmÃdar thakÃma iha vaÂe prativasantaæ yak«aæ pÆjayeditiva daprÃmÃïikaprasiddhivij­mbhitametadityabhisandhÃya kimu na k­to vÃttikak­tà i«ÂadevatÃnamaskÃra ityata Ãha--avigÅteti / pratyak«amivÃvigÅtaÓi«ÂÃcÃro 'pi ÓrutisadbhÃve pramÃïameva, nirmÆlasya ca Ói«ÂÃcÃrasyÃsambhavÃt / apramÃïamÆlakasya ca prÃmÃïikavigÃnavirahÃnupapatte÷ / tathà ca satyabhÃva÷ karmakart­sÃdhanavaiguïyamavalambate / asati ca bhÃvo janmÃntarÅyasuk­tasaæpattim / anvayavyatirekÃbhÃvadarÓanaæ tvÃgametarapramÃïagocaraæ kÃryakÃraïabhÃvamapÃkarotÅtyartha÷ / yadyavaæ kimanena na k­ta ityata Ãha--parameti / yadi k­ta÷ tat kimindraluptena gata÷, yena na d­Óyata ityata Ãha--na niveÓita iti / atraiva d­«ÂÃnto na khalviti / na khalvi«ÂadevatÃnamaskÃravat tanniveÓanamapi kvacidupayujyata ityartha÷ / nanvevaæbhÆtaæ Ói«ÂÃcÃraæ Ói«yà api grÃhayitavyÃ÷ / na ca tanniveÓanavyatirekeïa te grÃhitÃ÷ syurityata Ãha--maÇgalyÃntara vaditi // tatreti / ÓÃstre vyÃkhyÃtavye / nanu daï¬akasÆtrasyÃnuvÃdo nÃstÅtyata uktaæ saæk«epata iti / nanvÃdisÆtratvamasya suprasiddhameva, abhisaæbandhavÃkyatvÃt, tatkimanena udÅritenetyata Ãha--Ãdigrahaïeneti / nanu ÓÃstrani÷Óreyasayoranena saæbandho varïyate, tata÷ saæbandhavÃkyamidamiti yuktam, abhistu kimarthamityata Ãha--abhimata iti / asti hi ÓÃstrani÷ÓreyasayorvÃcyavÃyakabhÃvalak«aïo 'pi saæbandha÷, na cÃsÃvihÃbhimta÷, prek«Ãvatprav­ttyanaÇgatvÃt / na hi vÃcakÃd vÃcyapratÅtervÃcyasya ni«patti÷, yato mumuk«urvÃcake pravartatÃm / upÃye tÆpeyÃrtho pravartate / tena hetuhetumadbhÃva eva vivak«ita ityartha÷ / nanu nÃtra ÓÃstram, tasya ni÷Óreyasahetutvaæ và ÓrÆyata ityata Ãha--pramÃïÃdÅti / rƬhapadÃtikrame kiæ tÃtparyamityata Ãha--na hÅti / yadyapi Ói«yate anuÓi«yate pramÃïÃdikamaneneti ÓÃstramiti vyutpattyà atrÃpi kÃraïatà gamyate, tathÃpi ÓÃsakasaæbaddhavyÃpÃravattayÃ, na tu Ói«yasaæbaddhavyÃpÃravattayà / sà ceha vivak«ità / anyathà pramÃïÃdÅni tattvato j¤ÃtvÃpi tÃvanna mucyate yÃvannÃnuÓi«yÃditi / tadidamuktam--padÃrthatattvÃvagamakaraïatayeti na svarÆpeïeti ca / nanu hetutvakaraïatve na vi«ayabhedena bhavitumarhata ityata Ãha--teneti // ubhayorapi hetu÷ ÓÃstraæ karaïaæ ca / kiæ tu padÃrthatattve j¤Ãpakatayà ni÷Óreyase tadvyÃpÃravata÷ karaïatayetyartha÷ / tadidamuktam--tathà ceti / evaæ ca sati ÓÃstrasya ni÷Óreyase karttavye padÃrthatattvaj¤Ãnasya nirÆktibalena vyÃpÃratve darÓite vyÃpÃravyÃpÃriïo÷ kÃryakÃraïabhÃva÷ / tathà vyÃpÃravatà ÓÃstreïa vyÃpÃravi«ayasya pramÃïÃde÷ pratipÃdyapratipÃdakabhÃva÷ / tathà vyÃpÃravi«ayeïa pramÃïÃdinà vyÃpÃrasya tattvaj¤Ãnasya vi«ayavi«ayÅbhÃva÷ / tathà vyÃpÃreïa tattvaj¤Ãnena vyÃpÃrulasya ni÷Óreyasasya kÃryakÃraïabhÃva÷ / tathà vyÃpÃravi«ayaphalayorhetuhetumadbhÃva÷ saæbandha sÆcito nÃntarÅyakatvÃt / na hyataddhetukastadvacÃpÃro nÃma, nÃpyatatkarma tadvacÃpÃravi«aya÷, nÃpi tatphalÃnanuguïastadvacÃpÃra÷, tadvacÃpÃravi«ayo veti pajcasu vaktavye«u upalak«aïÃrthaæ dvayamÃha--ÓÃstrapramÃïÃditi / enameva vyutpattilabhyaæ vyÃpÃramabhipretya tattvasya j¤Ãnamiti karmaïi «a«ÂhÅ bhëyakÃreïa darÓiteti na karaïavyutpattirvirÆddhà // nanu Ói«yÃcÃryaÓÃstratadvyÃkhyÃnÃnÃmapi saæbandhÃ÷ kaiÓcit samÃnatÃntrikai÷ pradarÓitÃ÷ / te kasmÃnna pradarÓyante ityata Ãha--tadidamabhidheyeti / na hrÃstÅtyetÃvanmÃtreïaiva pradarÓanÅyam / kiæ nÃma? yÃvatyapratipÃdite prek«Ãvatprav­ttirna syÃt, tÃvat pradarÓyate / na ca Ói«yÃcÃryÃdisaæbandhÃ÷ prek«Ãvatprav­ttyaÇgam, te«Ãæ prav­ttiphalatvÃt / prav­ttyuttarakÃlaæ hi Ói«ya÷ pratipÃdya÷, pratipÃdakaÓcÃcÃrya÷, ÓÃstraæ vyÃkhyeyam, vyÃkhyÃtà ca sa ityÃdi sidhyati / na ca ÓÃstrÃcÃryÃdÅnÃæ svarÆpapratipÃdanamapyupayujyate, pramÃïÃntarasiddhatvÃt / tasmÃt prayojanamabhidhayaæ tayo÷ saæbandho 'bhidheyastaddvÃrà ÓÃstrasya prayojanena saæbandha ityetadarthatveme prathamasÆtrasya nyÃyyamityartha÷ / nanu yasya mithyÃj¤Ãnaæ saæsÃraæ pratanoti tasyaiva tattvaj¤Ãnaæ ni÷Óreyasahetu÷, Ãtmà ca tathÃ, tadanye«Ãæ tu ÓÃstrÃbhidheyÃnÃmapi na ni÷Óreyasahetutvam / tathà ca na ni÷Óreyasasaæbandha÷ ityata Ãha--yatpadÃrtheti // nanu pramÃïÃdipadÃrthatattvaj¤Ãnasya yadi ni÷Óreyasahetutà ÓÃstraprav­tte÷ pÆrvameva pramÃïasiddhà ni«prayojanaæ ÓÃstre prayojanÃbhidhÃnam, mÃnÃntarasiddhe upadeÓÃnapek«aïÃt / atheta eva tanniÓcayo dusttaramitaretarÃÓrayatvam / prav­tto hi prayojanaæ niÓcinuyÃt / niÓcitaprayojanaÓca pravarteta / na ca prav­tte÷ prÃgeva munivacanÃnniÓcinoti, prathamasÆtra eva prayojanÃniÓcayena prav­ttyanupapatte÷ / tatrÃpi ca prav­ttyarthaæ prayojanÃntarÃbhidhÃne 'navasthà / tadaniÓvaye 'pyÃdyà prav­ttiÓcet, uttarottaraprav­ttÃvapi tathÃtvaprasaÇga÷ / tasmÃt prayojanÃdyabhidhÃnamanarthakamiti kecit / tadanupapannam / tridhà hi puæsÃæ cittav­ttaya÷, anubhava icchà prayatnaÓceti / tatrÃnubhavo necchÃmanuvidhatte, ani«ÂasyÃpyupalabdhe÷ / icchà tu puru«Ãrthe svarasotthitÃ, tatsÃdhane ca tathÃtvÃnumÃnotthÃpyà / prayatnastu sÃdhanavi«aya eva / tatra sÃdhanagocarÃvicchaprayatnau / Ãdyà prav­ttirityucyate, na tvanubhava÷ / phalagocarà và icchà prav­tti÷, cena tayorapi prayojananiÓcayÃpek«Ã syÃt / na hyupek«aïÅyaæ ni«prayojanamiti nÃnubhÆyate / nÃpi sukhaæ prayojanÃntaraÓÆnyakiti ne«yate / nÃpi mumuk«uïÃnapek«ite svarge yÃgÃdikaæ tatsÃdhanatayà nÃnubhÆyate / puru«ÃrthasÃdhane tvicchÃlak«aïà và prayatnalak«aïà và prav­ttirna svarasasiddhà / na hi kaÓcit k«udhÅ du÷khaprahÃïaæ t­ptisauhityasukha và ananusaædhÃyÃnnamattumicchati prayatate và / tasmÃd yatra ya÷ pravartayitavya÷ sa tatsÃdhyamarthaæ daÓayitvÃ, yataÓca yo nivartayitavya÷ sa tatsÃdhyamanarthaæ darÓayitveti / uktaæ pracojanÃdikam / tattu Órotà kathaæ ÓraddhÃsyati, aÓraddadhÃno và kathaæ pravartsyatÅtyavaÓi«yate / tatrÃha--viniÓciteti / yadyapi munerÃptatvÃvadhÃraïe prayojanÃnabhidhÃne 'pi prayojanasÃmÃnyaniÓcayo bhavatyeva prayojanavadidaæ ÓÃstramÃptoktatvÃditi , tathÃpi nÃsau prav­ttyaÇgam / na hi prayojanavadityeva pravartate / kiæ tarhi? asmadapek«itaprayojanavadidamiti k­tvà / sa ca prayojanaviÓe«o vacanÃdevÃvasÅyata iti sÃrthakametadabhidhÃnam / tadidamuktam--prayojanÃdi viniÓcitya / viÓe«ata iti Óe«a÷ / viniÓcayaÓca ÓÃstropÃyakamevedaæ ni÷ÓreyasamityÃkÃro na tvavaÓyaæbhÃviprayojanÃkÃra÷, k­«yÃdÃvavagrahÃdivadatrÃpyantarÃyasaæbhavÃt / tadidaæ prayojanasya pravartakatvamuddeÓyatayÃ, na tu prav­ttivi«ayatayà / tena ne«ÂÃbhyupÃyatÃvidhivirodha÷ // nanu munerÃptatvÃniÓcaye kiæ tadvacane prav­ttirnÃstyeva? tathà sati tasyÃptatvaniÓcayo 'pi kathamityata Ãha--ÃptatvÃniÓcaye tvarthasaæÓayÃt / ÓÃstrasÃdhyatayeti Óe«a÷ / nanu saæÓayÃnasya kathaæ prek«Ãvata÷ prav­ttiritya Ãha--na khalviti / yadyapi ca sasyÃdhigamasya k­«yÃdisÃdhyatayà saæÓayo nÃsti, tathÃpi bhavi«yattayà astyeva / tathÃpi tamuddiÓya prek«Ãvanta÷ pravartante / yathà ca tatra ÓataikÃæÓika÷ phalÃbhÃva÷ phalakoÂistÆtkaÂà tathÃtrÃpi / na hÅndriyÃpÃtajo 'yaæ saæÓaya÷ / kiæ nÃma? ÃptatvÃviniÓcayahetukÃprÃmÃïyaÓa¬kyà samÃk­«Âa÷ / vastutastu sÆtrÃt prayojanÃdiniÓcayÃkÃrameva vij¤Ãnamityartha÷ / nanu saæÓaya÷ prayojanÃdivÃkyÃbhÃve 'pi sulabha÷, viÓe«asm­tistu arthitvaviÓe«Ãt bhavi«yatÅtyÃha--na ceti / yadvacanena hi ya÷ pravartate sa tadvacanÃdeva viÓe«asm­timapek«ate, na svÃtantryeïa / na hi rogÃrto mamedaæ roganiv­ttisÃdhanaæ bhavenna veti yatra tatrocch­¬khala÷ svayamutprek«ya pravartate / kiæ nÃma? anavadh­tÃptatvasyÃpi vaidyasyaiva vacanÃt / anyathà tvayaæ prayojanÃbhidhÃnamanadhigacchan anarthamapyÃÓaÇketa, kiæ ni«prayojanamidaæ kÃkadantaparÅk«Ãgranthavat, utÃÓakyasÃdhanaprayojanaæ m­tyuharahimamahÅdharottarasÃnusiddhasaæjÅvanÅkathanavat, athÃnabhimataprayojanamÃryÃvartanivÃsinaæ prati dÃk«iïÃtyasya mÃtulakanyakÃpariïayaprakramopadeÓavat, athÃbhimatasyÃpi ÓakyasyÃpi prayojanasya laghÅyasyupÃyÃntare satyapi gururayamupÃya÷ pipÃsuæ prati gÅrvÃïatara¬giïÅtÅrasamÅpakÆpakhananopadeÓavat / etÃsu cÃnarthasaæbhÃvanÃsu na pravartate / na ca prayojanÃbhidhÃne 'pyetÃsÃmavakÃÓa÷, lokavyavahÃrocchedaprasaÇgÃt / na hi kaÓcid vaidyavacanÃdeva mÃÓa¬kya nivartate yathà svayamutprek«yeti bhÃva÷ / tadanarthakaæ ni«prayojanamityartha÷ / aÓakyÃnu«ÂhÃnatvamupÃyasyÃsiddhamityata Ãha--tathà hÅti / iha dvividha÷ pramÃïaÓabdasyÃrtha÷--pramÅyate 'neneti ca pramÃïam, pramiti÷ pramÃïamiti / ca / tatra prathamamadhik­tyoktam--prameyÃdÅnÃæ tattvaj¤Ãnaæ pramÃïatattvaj¤ÃnÃdhÅnamiti // nanvidindrayÃdÅnÃmaj¤ÃyamÃnÃnÃmeva svavi«ayaparicchedajanakatvaæ paÓyannapi kathamevaæ brÆyÃdityata Ãha--na hÅti / pramÃïatvenÃj¤ÃyamÃnaæ pramÃïaæ svavi«ayaæ paricchinatti, na tvavadhÃrayati / tacceha vivak«itamityartha÷ / kimiti nÃvadhÃrayati? na hindriyamaj¤ÃyamÃnamaniÓcayÃkÃrameva j¤Ãnaæ janayatÅtyata Ãha--tÃvanmÃtrasyeti / yadyapi niÓcayÃkÃrameva j¤ÃnamÃdhatte tathÃpi tathÃbhÆtasyaiva bhÆyo bhÆya÷ prameyaviraholabdherviÓe«ÃnupalabdheÓca saædehastadavaskandatÅtyartha÷ / tatkiæ kvacidapyavadhÃraïaæ nÃstyeva? tathà sati toyamevedamityÃdiko laukika÷ pratyaya÷, tathà pÆrvapak«iïa÷ kvacidapi viniÓcayo nÃstyevetyÃdikaÓcÃbhimÃno viruddhyetetyata Ãha--api tviti / yadi kvacit prameyatattvÃvadhÃraïaæ paramÃrtha÷, tadà pramÃïatattvÃvadhÃraïadvÃreïaiva / pramÃrÃntareïa tu bhavanna pÃramÃrthikamityartha÷ / bodhakatvaæ bodhajanakatvaæ bodhajananÃvacchinnà satteti yÃvat / avyabhicÃritvamaviparÅtÃnubhavajanakatvamaviparÅtÃnubhavajananÃvacchi nnà satteti yÃvat / evaæ copadhidvayÃvacchinnÃyÃ÷ sattÃyà upÃdhibhedÃd bhinnÃyà ivaikasminnarthe samavÃya÷ k­takatvÃnityatvayoriva na viruddha÷ / tenÃvyabhicÃritvena j¤ÃyamÃneneti Óe«a÷ / pramÃïyÃvadhÃraïaæ tarhi kkopayujyata ityata Ãha--tadeva hÅti // pramÃïaæ hi pramÃkaraïam / na ca karaïatvÃdaya÷ sÃmÃnyaviÓe«Ã÷ santi / sÃmÃnyasaækaraprasaÇgÃt / kiæ nÃma? sÃdhakatamatvameva karaïatvam / tadviÓe«akastu kriyÃviÓe«a eva / sa cÃtra pramÃlak«aïa÷ / pramà cÃviparÅtopalabdhi÷ / ato 'viparÅtÃnubhavajanakatvalak«aïamavyabhicÃritvameva prÃmÃïyamityartha÷ / yadyevaæ tadavadhÃraïapÆrvakameva prameyÃdyavadhÃraïamastvityata Ãha--tacceti / pramÃkaraïatvaæ hi nÃnavadhÃritÃyÃæ pramÃyÃmavadhÃrayituæ Óakyamityartha÷ / tarhi pramÃtvamevÃvadhÃryatÃm, na hi tadapyaupÃdhikaæ yenopÃdhyanavadhÃraïe naivÃvadhÃryetetyata Ãha--tathà hÅti / vij¤Ãnasya pramÃyÃ÷ / prÃmÃïyaæ pramÃtvam / svato vetyasya svÃtmanà và svagrÃhakeïa vetyartha÷ / tatra prathamaæ dÆ«ayati--na khalviti / dharmadharmiïorabhedapak«e anÃtmasaævedanamityetadeva dÆ«aïam / ÃnÃtmasaævedanatà copapÃdayi«yata iti h­dayam / bhedapak«e prÃgeveti / yo hi yad g­hïÃti sa taddharmamapi g­hïÅyÃditi saæbhÃvyetÃpi / yastu dharmiïameva nÃkalayati, tasya dharmagrahaïavÃrtÃpi kva? yadyapi ca ÓabdagandhÃdayo vyomabhÆmyÃdyagrahe 'pi g­hyante, tathÃpi na taddharmatayetyartha÷ / svagrÃhakeïa veti dÆ«ayati--nÃpÅti / taddhi mÃnasaæ và syÃt lai¬gikaæ vÃ? ubhayamapi manaso j¤ÃtatÃlak«aïÃt liÇgÃd và aviÓi«ÂÃt jÃyamÃnaæ kathamiva tadÃbhÃsaviÓi«Âaæ g­hïÅyat? vi«ayaviÓe«Ãt tu tathÃtve apramÃïyasyÃpi svata eva grahaïaprasaÇgÃt, tatrÃpi vi«ayavaiÓi«Âacasya sattvÃt / pramÃyÃ÷ prÃyikatayà tadvÃsanÃyÃ÷ samutkaÂatvÃdapramÃpi samutkaÂatvÃdapramÃpi prametyeva g­hyate / tato bÃdhakÃdhÅnamevÃprÃmÃïyamÃsaæjitarajatatÃyÃmiva ÓuktikÃyÃæ ÓuktikÃtvamiti yadi tathÃpyÃsaæjakasyÃpi yadyÃsaæjakatvamavagataæ kathaæ na svato 'prÃmÃïyagrahaïaprasaÇga÷? tatrÃpi prÃmÃïyÃrope tu kathaæ nÃnavasthÃ? na ca k­trimaæ rÆpamaparibhÆya grahaïaæ grahaïÃmityucyate, saæÓayenÃbhibhÆtatvÃt mÃyÃli¬gini jhaÂiti parivrÃjakabuddhivat / tasmÃt j¤Ãnaæ g­hyata evetyeva na / yadi tu daivÃd g­hyate, tadà j¤Ãnamityeva; na tu pramÃïamapramÃïaæ vetyartha÷ // nanu yadi svÅyÃt svata iti na nirvahati, vak«yamÃïena ca nyÃyena nÃpi parata÷, asti cÃyaæ pramÃïÃpramÃïapravibhÃgavyavahÃro ni÷ÓaÇka÷ / tata÷ svasaævedananaya evÃstu / tena hyayaæ nirvahet / na hi tatra ki¤cidanavasthÃdikaæ paÓyÃma ityata Ãha--eteneti / svasaævedananayo hi na tÃvat pramÃïasiddha÷ / kadÃcit pramÃïavyavahÃrasau«ÂhavÃt svÅkriyetÃpi yadyayaæ tena nirvahet, na tvetadasti / yathà hi pramÃïaæ svÃtmÃnaæ g­hïat prÃmÃïyamapi g­hïÃti tathà tadÃbhÃsamapi tadÃbhÃsatva g­hïÅyÃt / tathà ca sarvamithyÃj¤ÃnÃt aprav­ttiprasaÇgastadavastha÷ / na ca tatrÃpi pramÃïyÃropÃt prav­tti÷, svÃtmabhÆtasyÃpramÃïyasya svasavedanatayà grahaïe samÃropÃsaæbhÃvÃt / agrahaïe và svasaævedananayÃnupapatte÷ / dharmadharmiïorbhedÃt svarÆpagrahaïe 'pi nÃprÃmÃïyarÆpadharmagrahaïamiti yadi, tadà prÃmÃïyasyÃpyagrahaïaæ syÃt / tasmÃt svasaævedananaye 'pi svarÆpavedanamÃtraæ syÃt / na tu prÃmÃïyÃdivedanamityartha÷ // parato veti dÆ«ayati--nÃpÅti / tadgocaraæ tadgocaragocaraæ madhyapadalopÃt / prÃtyak«ike ca vahnij¤Ãne prÃtyak«ikameva vahnij¤ÃnÃntaramiti yÃvat / tacca dvividham, samÃnendriyajamindriyÃntarajaæ ca / evamanumÃne 'pi anumÃnaj¤ÃnÃntaraæ talliÇgajaæ liÇgÃntarajaæ ca / evaæ ÓÃbde 'pi ÓÃbdaj¤ÃnÃnantaraæ tadÃptaÓabdajamÃptÃntaraÓabdajaæ ceti samÃnajÃtÅyasaævÃdo darÓita÷ / arthakriyetyÃdinà kÃryaliÇgakaæ tadgocaretyÃdinà cÃkÃryakÃraïaliÇgakamanumÃnatrayaæ vijÃjÅyasaævÃdarÆpaæ darÓitam, upalak«aïaæ caitat / ÃptopadeÓajamapi saævÃdakaæ j¤Ãnaæ bhavatyeva j¤Ãnaæ bhavatyeva / so 'yaæ pramÃïye niÓcetavye saævÃdo yadyapi vyadhikaraïastathapyarthatathÃtvamava dhÃrayannarthavattvaæ pravartakasyÃpyavadhÃrayatÅtyetÃvatà tathaivopavarïita÷ / dÆ«ayati--tacca sarvamiti / evaæ pramÃtvasya duradhigamatvamÃpÃdya tadÃyattÃvadhÃraïe pramÃïÃnÃæ pramÃïatve yojayati--yadà ceti / nanu yadi prÃmÃïyÃvadhÃraïenaivaprav­tti÷, tadà saiva sÃrvalaukikÅ svata ityÃdivikalpÃn phalgÆkari«yati / atha tadavadhÃraïavyatirekeïÃpi prav­ttirapratyÆhà tadà mÃvadhÃri prÃmÃïyam, kiæ naÓchinnamityata Ãha--tadevamiti / vaidikaæ vyavahÃramadhik­tya cedaæ ÓÃstraæ prav­ttam, na laukikamityabhisandhi÷ / prak­te yojayati--tasmÃditi / nanu nityayoge matubiti durghaÂam, pramÃïÃrthayorevÃnityatvÃt, parasparasamavÃyabhÃvÃccetyata Ãha--nityatà ceti / nanvavyabhicÃro 'pi vyÃpyavyÃpakabhÃvalak«aïa÷ pramÃïaprameyayornÃstÅtyata Ãha--iyameva ceti / so 'yamavisaævadÃdo visaævÃdÃbhÃvo 'vyabhicÃralak«aïam / avyabhicÃrasvarÆpaæ tu lak«yabhÆtaæ bhÆtÃrthaparicchedakatvam, lak«yalak«aïayorabhinnÃÓrayatvÃt / avyabhicÃrasvarÆpaæ tu lak«yabhÆtaæ bhÆtÃrthaparicchedakatvam, lak«yalak«aïayorabhinnÃÓrayatvÃt sÃmÃnÃdhikaraïyamiti mantavyam / yadyapi deÓÃvasthÃbhede kÃlabhedo 'pyarthasiddhastathÃpi yathÃkatha¤cit kÃlabhedamÃtraæ vivak«itamatreti j¤ÃpanÃrthaæ tadgrahaïam / tathà hi dÆrasthe sthÃïau puru«arpatyayasya kÃlÃntare 'pi visaævÃdo nÃsti yÃvat na pratipattà nikaÂastho bhavati / pratyetavya eva và yÃvanna nedi«Âha÷ syÃt / evaæ svapnÃvasthÃyÃm arthapratyayasya kÃlabhede 'pi tÃvanna visaævÃdo yÃvanna jÃgarÃvasthÃnubhava÷ / na ca vÃcyamevaæ sati kiæ kÃlabhedagrahaïeneti, deÓÃvasthayorabhede 'pi kÃlakrameïÃpi kvacid visaævÃdadarÓanÃd yathà sunipuïanibhÃlanÃdÃpÃtajÃtasya kÃmÃturakÃminÅj¤Ãnasya bhede 'pi kvacit kÃlÃntare visaævÃdÃt tadupagraha÷ / tadanenendriyÃdÅnÃæ kÃlakramabhÃvina÷ sahakÃribhedÃ÷ sphuÂatarapratÅtihetava÷ sarva eva saæg­hÅtÃ÷ / yadyapi ca pramÃravi«ayÃveva visaævÃdÃvisaævÃdau saæbhavavyabhicÃralak«aïau tathÃpyavisaævÃdasya dhruvavi«ayatvapratipÃdanÃrthaæ svarÆpagrahaïaæ sarvasya j¤Ãnasya dharmiïyavisaævÃdÃditi // prav­ttisÃmarthyÃditi vyadhikÃraïo heturatastadarthamÃha--samarthaprav­ttijanakatvÃditi / yadyapi samarthaprav­tti tvÃdityuktesama¤jasaæ tathÃpi prav­ttiryasyeti sambandhe «a«ÂhÅ / sa ca pramÃïaprav­ttyorjanyajanakabhÃva eveti sa eva darÓita÷ / nanu na tÃvat pramÃïyasamarthaprav­tti janakatvayoravinÃbhÃva÷ pratyak«eïa Óakyagraha÷, tayorevÃpratyak«atvÃt / prÃmÃïyaæ hi samarthaprav­ttijanakatvÃnumeyam / taccÃnvayavyatirekÃnumeyameveti / nÃpyanumÃnenÃnvayagraha÷ / prÃmÃïyasya kvacidapyasiddhe÷ / siddhau và kimanumÃnena, anumÃnantarasiddhatve tvanavasthaivetyata Ãha--yadi punariti // atra copek«Ãj¤ÃnÃnÃæ pak«atvenÃnupÃdÃnÃnna bhÃgÃsiddhi÷ / vyatirekÅ ca sarvatra sapak«ÃbhÃvamabhyupetya pravartata iti nÃsÃdharaïÃnaikÃntikatà / na ca vÃcyam etasyaivÃnumÃnasyÃrthavattvÃnavadhÃraïe kathaæ pramÃïÃnÃmarthavattvasiddhi÷? tadavadhÃraïe và kathaæ kevalavyatirekitvamiti? dvividhaæ hyanumÃnasyÃrthavattvam, avinÃbhÃvalak«aïaæ pramÃjananalak«aïaæ ca / tatra svavi«ayaparicchede kartavye avinÃbhÃvÃvadhÃraïamevÃpek«ate na pramÃkaraïatvÃvadhÃraïamityanavagh­taprÃmÃïyenaivÃnena pramÃïÃnÃæ pramÃïaphalatvalak«aïaæ prÃmÃïyaæ sÃdhyata iti sarvaæ sundaram // etenaitadapi nirastam yat prÃmÃïyÃnavadhÃraïe aprÃmÃïyÃnavadhÃraïamapi katham? prÃmÃïyaniÓcayena hi tat niÓcÅyate / tadanavadhÃraïe tu vyatirekaniÓcayo 'pi katham, vipak«asya tathÃtvÃniÓcayÃditi? svarÆpato dharmataÓcÃnavadhÃritenaiva satà pramÃïena svavi«ayaniÓcayasiddhe÷ / nanu nÃstyevÃsau vÃdÅ ya÷ prÃmÃïyÃniÓcaye 'pi vipratipadyeta / na hi prÃmÃïyaæ svÅk­tya tanniÓcaye vipratipatti÷, svÅkÃrasya niÓcayamÆlatvÃt / na cÃsvÅk­tya, pramÃïaÓÆnyavipratipatte÷ sarvatra sulabhatayà sarvavÃdavidhini«edhavyavahÃravilopaprasaÇgÃt / aniÓcite ca prÃmÃïye tadatadrÆpasaædeho 'pi kvacid durlabha÷, viÓe«asm­terabhÃvÃt tatpÆrvakatvÃcca sarvasaæÓayÃnÃm / nÃpi sarvatrÃprÃmÃïyÃsa¤janam, prÃmÃïyagrahaïopÃyanirÃkaraïasyÃprÃmÃïye 'pi tulyatvÃt / vikalpanirmitamavicÃramanoharaæ prÃmÃïyÃdikamÃdÃyÃpi nÃsya durvicÃrasya nirvÃha÷ / prÃmÃïyÃnabhyupagame vikalpanirmÃïasyÃpyasiddhe÷ / na ca vikalpanirmite na saæÓayÃdivyavahÃra÷ samasti / nahi vÃjivi«Ãïaæ veti kaÓcit sandigdhe, nÃpi naravi«Ãïamiti kasyacid viparyaya÷ / tasmÃdasti prÃmÃïyÃdikaæ tanniÓcayaÓca / tadupÃyastu cintÃmarhati / evaæ cÃnvayo 'styeva / tat kathaæ kevalavyatirekyanumÃnam ityÃÓa¬kya saæpratipattirÆttaram--anvayavyatirekÅ veti / kevalavyatirekivÃdastu anvayÃnabhyupagamena k­ta ityabhisandhi÷ / anumÃnasyetyupalak«aïam / svata iti ca taditarasyÃpi, svata÷ parataÓca prÃmÃïyasiddheriti // nanu samarthaprav­ttijanakatvÃdityetÃvataiva sÃdhyasiddhe÷ pramÃïator'thapratipattÃvityasamarthaviÓe«aïaæ vayadhikaraïa cetyata Ãha--prav­ttijanakatvaæ tviti / prÃmÃïyÃdyabhidhÃnadvÃrà hi ÓÃstrasya ni÷Óreyasena saægati÷, na tu svarÆpeïa / tato yathà pramÃïÃditattvaj¤Ãnaæ sÃdhyatayà prayojanaæ pratij¤Ãyate tathà pramÃïÃdyabhidheyatayÃpi pratij¤eyaæ bhavati / yathà athÃto dharma vyÃkhyÃsyÃma÷ (vai.sÆ.1.1.1) iti dharmasya vyÃkhyeyatvenaiva pratij¤Ã samÃnatantre na ca tadabhidheyatÃpratij¤Ãnamatra / tasmÃdabhidheyattvÃpratij¤ÃnÃnna pramÃïÃdaya÷ ÓÃstreïÃbhidhÅyanta iti Órot­buddhacanurodhenÃÓa¬kya sÆtrakÃrah­dayÃnurodhena vÃrttikamuttarayatisyÃdetaditi // Ói«yÃkÃÇk«Ãkrameïa hi ÓÃstramidaæ prav­ttam, anapek«itÃbhidhÃne anavadheyatvaprasaÇgÃt / na ca Ói«yÃkÃÇk«Ã kiæ vak«yati bhavÃniti / kiæ tu ni÷Óreyasaæ kuto 'dhigamyata iti / tatrottaram--pramÃïÃditattvaj¤ÃnÃnni÷ÓreyasÃdhigama iti / tata÷ kathamiti? tata÷ ke, kati, kiælak«aïÃ÷ pramÃïÃdaya÷ iti / tatroddeÓavibhÃgalak«aïÃnÅti / tata÷ kathamiti? tatra dvitÅyÃdhyÃyÃdÅti / etacca sarvamanubhavasiddham / nÃtrÃpi vacanÃpek«Ã / uktÃboddhÃraæ prati tu vyÃkhyÃtÃro bhavanti, yata evamayamÃheti / tadanubhavasiddhamapi pramÃïÃdyabhidhÃyakatvaæ ya÷ kutaÓcid vyÃmohÃnna pratipadyate taæ prati vyÃkhyÃtà ÓÃstrasya puru«aÓreyo 'bhidhÃyakatvÃdityÃhetyartha÷ // nanu Óreyo 'bhidhÃnamÃtreïÃpi na pramÃïÃdyabhidhÃnaæ sidhyati / na hi pramÃïÃdipadÃrthà eva Óreya÷ / atha svayameva vivarÅ«yati--tatpadÃrthÃ÷ pramÃïÃdaya iti / tathÃpi tacchÃstraæ Óreyo 'bhidhatta ityanene kim? atha Óreya÷Óabdasya pramÃïÃdaya evÃrtha÷, tarhi Óreya÷ puna÷ sukhamahitaniv­ttiriti kimityata Ãha--yadyapÅti / yadyapi ÓÃstra puna÷ puru«a÷ puna÷ Óreya÷ punariti pratipadaæ g­hÅtvà vivaraïaæ prak«ayeïetyantena sphuÂÃvabhÃsam / na ca puru«Ã rÃgÃdimanta ityÃdÃvapi vivaraïatvÃÓa¬kÃ, prak­tenÃsaæbandhÃt / na hi rÃgÃdimantaæ prati ÓÃstraæ na sasÃdhanaæ Óreyo 'bhidhatte / na ca taæ prati na tat Óreyo yena vÅtarÃgo vivicya g­hyatÃm / tathÃpi, tasmÃt tat ÓÃstraæ puru«aÓreyo 'bhidhatta iti madhyapatitopasaæhÃra eva vivaraïavicchedabhramo mà bhÆdityetadarthamavacchinatti--upabhogÃt prak«ayeïetyanteneti // nanu samÆho vyÆhaviÓi«Âa ityasaægatam, paryÃyatvÃdityata Ãha--vyÆha iti / te khalvamÅ samÆhÃ÷ praïet­puru«ecchÃnurodhina÷ svÃrthÃnurodhino vetyata Ãha--eka-sm­tÅti / yadyapyekÃrthapratipÃdanÃvacchinnà varïÃ÷ padamityetÃvadeva lak«aïaæ tathÃpyetadeva lak«aïaæ k«aïabha¬gurÃïÃæ kathamityetaduktam--ekasm­tisamÃrƬhà iti / samÆha÷ padamiti vÃrttike Óe«a÷ / padasamÆha÷ sÆtramiti vÃrttikam / taccÃnupapannam / vÃkyaviÓe«o hi sÆtram / na ca vÃkyasÃmÃnyamapi padasamÆhamÃtram, gauraÓca÷ puru«o hastÅtyÃderapi vÃkyatvaprasaÇgÃdityata Ãha--evaæ svÃrtheti samÆho veditavya÷ sÆtratveneti Óe«a÷ / sÆtrasamÆha÷ prakaraïamiti vÃrttikam / tatra cÃvÃntarasamÆhabhede kÃraïÃbhÃvÃt, ÓÃstrameva sÆtrasamÆharÆpaæ prakaraïamiti prÃptamityata Ãha--evaæ kvaciditi / tadyathà prayojanÃbhidheyasaæbandhapratipÃdanamekamarthamadhik­tya prathamadvitÅyasÆtrayo÷ samÆha÷ prakaraïam / evaæ pramÃïaprakaraïam, prameyaprakaraïam, nyÃyapÆrvÃÇgaprakaraïam, nyÃyÃÓrayaprakaraïam, nyÃyÃÓrayaprakaraïam, nyÃyasvarÆpaprakaraïam, nyÃyottarÃÇgaprakaraïamityÃdyÆhyam // prakaraïasamÆhaÓcÃhnikamiti vÃrttikam / tadidaæ prakaraïÃnÃmavÃntaraikavÃkyatÃyÃmasatyÃæ na sidhyatÅtyata Ãha--prakaraïÃnÃmiti / asti hyamÅ«Ãæ prakaraïÃnÃæ saparikaranyÃyalak«akatvamekamiti / tatsamÆha Ãhnikam / uttarasmiÓcÃhnike nyÃyanyÃyÃbhÃsavivekopÃyalak«aïamekam / tatrÃpi kathÃprakaraïam, hetvÃbhÃsaprakaraïam, chalaprakaraïam, puru«ÃÓaktiliÇgaprakaraïamityevaæ prathame lak«aïamadhyÃyÃrtha÷ / dvitÅye pramÃïaparÅk«Ã / t­tÅye kÃraïarÆpaprameya«aÂkaparÅk«Ã / caturthe kÃryarÆpaprameya«aÂkaparÅk«Ã / pa¤came puru«ÃÓaktiliÇgaviÓe«alak«aïamiti / evaæ dvitÅyÃdhyÃyÃdÃvÃhnikaprakaraïasaægatÅstatraiva darÓayi«yÃma÷ / tadidamuktam--evaæ tatra tatra veditavyamiti / tatra tatretyÃhikÃdÃvityartha÷ / nanu ca tatra ekaprakÃro 'pi na darÓita÷, kathaæ tatra tatra veditavyamityata Ãha--etÃÓceti // nanu ÓÃstrasya sasÃdhanapuru«aÓreyo 'bhidhÃyakatvaæ pratij¤Ãya ÓÃstrasvarÆpadarÓanaæ kkopayujyata ityata Ãha--tadevamiti / ÓÃstrasvarÆpÃkhyÃnapÆrvakaæ tadarthakathanaæ sugamaæ bhavatÅtyabhiprÃya÷ // nanu pratÅtisiddhaæ pramÃïÃdÅnÃæ «o¬aÓatvaæ kimityanÆdyata ityatastannirÃkaraïÅyÃm ÃÓa¬kÃmÃha--nanviti / sÃmÃnyaviÓe«a÷ sÃdharmyaviÓe«a÷ / yato 'syeti padasamÆhasya ÓÃstrasya / padÃrthÃ÷ padÃnÃæ samÆhinÃm arthÃ÷ pramÃïÃdaya÷ / tasmÃt ÓÃstraæ vÃkyarÆpaæ puru«aÓreyo vÃkyÃrtharÆpamabhidhatte / samÃdhÃnamiti Óe«a÷ / kathaæ ni÷ÓreyasÃya kalpanta ityÃpÃtata÷ / paramÃrthato te«Ãæ kÃlpanikatve ni÷Óreyasamapi kÃlpanikam / tatastadarthaæ prayÃso viphala÷ tasyÃyatnasiddhatvÃdityÃÓaya÷ / kalpanÃkoÓasyÃnantaprasaratvÃdanantÃtmÃna ityÃpÃtata÷ / parakÃrthato nirÃtmÃna ityÃÓaya÷ / pratyak«ÃnumÃneti pramÃïadvayopanyÃsa÷ svasiddhÃntaviruddho vÃttikak­ta ityÃha--pramÃïÃdaya iti / nopamÃnavi«ayà iti / yadyapyupamÃnasya saæj¤Ãsaæj¤isaæbandhaparicchedaphalasya Óabde pramÃïe 'styevopayoga÷, ag­hÅtasamayasya ÓabdasyÃpramÃpakatvÃt / samayasya ca prÃyaÓa upamÃnenÃkalanÃt / tathÃpi na tena te sÃk«Ãd vi«ayÅkriyante pramÃïÃdaya ityartha÷ / nanu yadi sÃk«ÃdupamÃnasya prak­tÃnupayogÃdanabhidhÃnam, tarhi Óabdo 'bhidhÅyatÃm / sa hi sÃk«ÃdupayogÅtyata Ãha--yadyapÅti / tatrÃpÅtyÃgamavi«ayaparÃmarÓa÷ / Ãgamo hi yatra pravartate tadvi«ayameva pratyak«amanumÃnaæ và apek«ate / te tu samÆle api na svi«ayaprav­ttaæ pramÃïamapek«ete / tato mÆlÃsaæplutavi«ayatvÃt te eva darÓite ityartha÷ / vainayiketi viÓi«Âo naya÷ ÓÃstraæ nyÃyaÓÃstram, tajjanyabuddhivirahiïa ityartha÷ / naitÃna vivi¤cate samÃropitÃd rÆpÃditi Óe«a÷ / ÓuÓrÆ«ÃdirityÃdigrahaïena ÓravaïÃdau pÃÂavam / saædigdhasyÃpi jij¤Ãsà na bhavatyevÃnabhimatÃpavargasyetyata uktam"--Ói«yasyeti / Ói«yatayà mumuk«utÃdisaæpattimupalak«ayati / vipratipanno 'pi kathÃmÃrabhamÃïo 'pyamumuk«urgalite 'haÇkÃre na sÃpek«o bhavatÅtyato ni«phalo jalpavitaï¬Ãrambha ityata Ãha-- Ói«yamÃïasyeti / mohÃdapi mok«amicchata ityartha÷ / jalpavitaï¬ÃbhyÃæ vigalite 'haÇkÃre iti yojanà / sÃpek«asya sata÷ pratipÃdyateti vÃkyaÓe«Ãgre / kenacit pramÃreïeti / prathamasÆtrapÃÂhaprakÃreïetyartha÷ // nanvasaædigdhasyÃpi saædigdhÅkaraïe kimasya prayojanamityata Ãha--asaædigdho 'pÅti / tathà ca pramÃtaïÃæ sÃpek«ÃïÃmiti Óe«a÷ / te 'bhÅ durlalitÃ÷ Ói«yà yadi mok«ÃdÃvapi indriyÃdyapek«ante, tadà kathaæ pratipÃdyà ityato vÃrtikaæ pÆrayati--ka¤ciditi / d­«Âaprayojanopayoginaæ pratyak«opalabhyamÃnamityartha÷ / d­«ÂaprayojanopayoginamevÃnumeyaæ jij¤Ãsava ityuttaratrÃpi pÆraïÅyamityÃha--evamuttaramapÅti / nanvetÃvatÃpi jij¤Ãsava ityuttaratrÃpi pÆraïÅyamityÃha--evamuttaramapÅti / nanvetÃvatÃpi sÃpek«Ã anenaiva ÓÃstreïa pratipÃdyÃ÷ pratyak«ÃnumÃnÃbhyÃæ ceti parasparavyÃhatamityata Ãha--ayamabhisandhiriti / paramapuru«ÃrthasÃdhanaæ tu jij¤Ãsava iti Óe«e nyÃyeneti Óe«a÷ / iha yadyapi sukhaæ d­«Âameva vidhÃyakapramÃïagocara eva ahitaniv­ttirad­«Âaiva ni«edhakapramÃïagocara eveti yathÃsaækhyamapi saæbhavati / tathÃpi Óreya÷ puna÷ sukhamahitaniv­ttiÓceti ato na ki¤cidadhikamuktaæ bhavatÅti pramÃïÃviÓe«asaæbandhakathanameva param / na ca tenedÃnÅmasti prayojanam / na cÃbhimataÓreyoviÓe«anirdhÃraïe kartavye vidhini«edhagocaratvopavarïanamupayujyata ityabhisaædhÃyÃnyathà vyÃca«Âe--tatrÃpÅti / tacchreya÷ sukhamahitaniv­ttiÓceti tacchabdena dvayamapi Óreyastvena parÃm­Óyata ityartha÷ / yathÃsaækhyaæ Óa¬kÃæ nivÃrayati--na vyÃsajyeti / d­«Âaæ sukhamityatra dr­«ÂÃd­«ÂaÓabdayorarthamudÃharaïamukhena spa«Âayati--srakcandaneti / aihikamityartha÷ / svargÃdÅti Ãmu«mikamityartha÷ / uktamanyatrÃpÅti diÓati--evamiti / ahitaniv­ttirapyaihikyÃmu«mikÅ cetyartha÷ // naivaæ vÃttike rÆyata ityata Ãha--cakÃralopÃditi / cakÃrayorloparadityartha÷ / tena d­«Âaæ sukhamad­«Âaæ ca / tathà ahitaniv­ttiÓceti vÃttikÃrtha÷ / tadayaæ saæk«epa÷ d­«Âaæ Óreya÷ / tacca sukhamahitaniv­ttiÓca / sukhamapyaihikamÃmu«mikaæ ca / du÷khaniv­ttirapyaihikyÃmu«mikÅ ceti / tatra sukhalak«aïaæ Óreyo d­«Âamad­«Âaæ và / naitacchÃstrasÃdhyam, tasya sragÃdiyÃgÃdisÃdhyatvÃt / Ãtyantikasya ca tasyÃbhÃvÃt / ahitaniv­ttirapyanÃtyantikÅ d­«ÂÃd­«Âabhinnà naitacchÃstrasÃdhyÃ, tasyÃ÷ prasaktakaïÂakÃdihisÃdiparihÃrasÃdhyatvÃt, tadaprasaktau tvasÃdhyatvÃt / ata ÃtyantikÅmahitaniv­tti nirdhÃrayituæ punarbhinattÅtyÃha--ahitaniv­tteriti / nanu yadi niv­ttiriti nanu yadi niv­tti÷ prÃgabhÃvo du÷khasya, sa kathamÃtyantika÷? uttarÃntÃnavacchedo hi Ãtyantikatvam / prÃgÃbhÃvasya ca tathÃtve prÃgityeva na syÃt / atha niv­tti÷ pradhvaæsa÷, sa ca sarva evÃtyantika iti kuto niv­tterÃtyantikatvavyutpÃdanamityata Ãha--Ãtyantikatvamiti / niv­ttasya niv­ttajÃtÅyasya punaranutpÃda÷ / tatraivÃtmanÅti Óe«a÷ // nanvekaviæÓatiprabhedabhinnadu÷k«ahÃnireva ÃtyantikÅ du÷khaniv­tti÷, tatkathaæ hÃnyeti vÃttikamityata Ãha--sa ceti / niv­ttyà niv­ttisvarÆpeïa lak«yate / atra ca kÃryaÓabdena du÷khamuktam / kÃraïaÓabdena ÓarÅrendriyavi«ayabuddhaya÷ / anu«a¬gi sukhaæ du÷khenaikakÃraïatvÃt / atha ÓarÅrÃdi«u niv­tte«vapi dukhaæ kiæ na bhavet? mà bhÆd du÷kham, sukhaæ kiæ na bhavet? na hyanyasminnatyantaniv­tte anyanna bhavati / tathà cÃnu«a¬gÃsukhiniv­tti÷ kimupavarïyaya ityata Ãha--na hÅti / kÃraïa vinà bhavatkÃryaæ kÃryatÃmava jahyÃt / at÷ ÓarÅrÃdi«vasatsu du÷khavat sukhamapi na bhavati, tasyÃpi tatkÃryatvÃt / bhavadvà ÓarÅrÃdi«u satsveva bhavet / tathà ca du÷khamapi bhavet kÃraïasadbhÃvÃdityartha÷ / atraivÃrthe vÃttikaæ yojanayati--tadidamuktamiti / anenaiva kÃraïamavidyÃt­«ïe, kÃryÃprav­ttiranu«a¬giïau dharmÃdharmÃviti ÂÅkÃvyÃkhyÃnam apahastitam, ÓarÅrÃdÅnÃæ du÷khatvamanubhavabÃdhitamityata Ãha-- gauïeti // nuna ghrÃïÃdisÆtre(1.1.12) pa¤cendriyÃïi prasiddhÃni / na ca pradeÓÃntare 'pi «a¬ityata Ãha--«a«Âhamiti / tantrayuktyeti bhÃva÷ / nanu vi«ayà apyanitaretarasÃdhanasÃdhyÃ÷ pajcaiva vibhÃge parÅk«ÃyÃæ ca siddhÃ÷, na tu «a¬ityata Ãha--tasyeti / yadyapi buddhisukhadu÷khÃnyapi manaso vi«aya÷, tathÃpi, tasyaiva vi«ayatvena du÷khatvopacÃro cadvi«ayÅkriyamÃïaæ du÷khamupajanayati / vak«yati hi--vi«ayà bodhyatvÃditi / na ca buddhirbudhyamÃnà du÷khahetu÷ / vak«yati hi--buddhayastu sÃk«Ãditi / sukhadu÷khayostu du÷khahetutvameva nÃsti, sukhasya vijÃtÅyÃrambhakatve 'pi rÃgamÃtrÃmbhakatvÃt / du÷khasya tu vijÃtÅyÃrambhakatvÃdeva / icchÃdve«aprayatnÃstu pratÅyamÃnà eva sÃk«Ãd du÷kha janayanti / tathà hi, mumuk«ustÃvadicchÃmi dve«mi yogÃbhyÃsÃdanyatra prayata iti pratÅtyaiva du÷khÅ bhavati, ahitasÃdhanatvenecchÃdve«aprayatnÃnÃæ tenÃvadhÃritatvÃt / anyo 'pÅ«yamÃïÃlÃbhe bubhuk«ito 'smi pipÃsito 'smÅti pratÅtya du÷khÅ bhavati / hitamevÃhitamupalabhya dvi«ato niv­ttabhramasya hitameva dve«mi, dhi¬ mÃmiti du÷kham / evamani«Âa evÃrthe i«Âabuddhyà prayatamÃnasya niv­tte bhrame tathà alasasya prayatnamupalabhyaiva du÷khamityetÃvataita eva manaso vi«ayatvena nirdi«ÂÃ÷ // nanu jarÃku«ÂÃdyupahatadehasyopalabhyamÃnameva ÓarÅraæ du÷khahetu÷, tatrÃpi vi«ayatvenaiva du÷khatvopacÃra÷ syÃdityata Ãha--yadyapÅti / anyathÃsya du÷khahetubhÃvo 'sÃdhÃraïa iti Óe«a÷ / vi«ayatvena puraridaæ na «a¬bhyo bhidyate / asÃdhÃraïendriyasaæbandhÃttu bhidyate / na tu svarÆpeïa, vi«ayÃïÃmanantatvÃdityartha÷ / iha yadyapi anu«a¬go 'vinÃbhÃva iti vak«yati vÃttikakÃra÷, tadupapattaye ca samÃnanimittatÃsÃmÃnÃdhÃratÃsamÃnopalabhyatÃ÷, tathÃpi na tÃvanmÃtreïÃvinÃbhÃvo nirvahati / sÃdhÃraïanimittÃyÃmapi hyanyatarÃsÃdhÃraïanimittaniv­ttÃvekataraniv­ttau itarÃnav­ttisaæbhavÃt / ata eva ÃdhÃrasyopalabdhisÃdhanasya ca sÃmye 'pyekatarasya kÃraïÃbhÃvenÃbhÃve 'pyanyatarasabhdÃvenÃvinÃbhÃva ityÃÓa¬kya sukhasya du÷khÃnu«a¬gopapattaye du÷khahetvanu«aÇgamevÃha--sÃdhaneti / ato na dvitÅyasÆtravÃrtikaÂÅkÃbhyÃæ virodha÷ / sÃdhanapÃratantryaæ kÃryÃtvÃt / akÃryasya ca sukhasyÃbhÃvÃt / pÃratantryaæ ca daæ÷khahetu÷ / yadÃha-- sarva paravaÓaæ du÷kham / iti / k«ayitvaæ ca sukhasya samavÃyikÃraïavattvÃt / tadapi du÷khahetu÷, i«Âaviyogo hi du÷khaæ janayatÅti / k«ayitvaæ kÃme satÅti tu vyÃkhyÃnaæ du÷khahetava iti bahuvacanaviruddham, ata÷ svatantramevedaæ hetutrayam // kÃma icchà / sÃca sukhatatsÃdhanayorvyÃpikà / na hi sukha tatsÃdhanaæ và anicchata÷ sukhaæ nÃma sukhasÃdhanaæ ca / tadapi sulabhaæ durlabhaæ ca / tatra durlabhecchà du÷khaikaphalaiva / sulabhecchÃtvani«iddhasÃdhanagocarà ni«iddhasÃdhanagocarà ca / tatra ni«addhasÃdhÃnagocarÃpi svarÆpata÷ kÃryataÓcÃdharmajananadvÃreïÃvaÓyaæ du÷khaphaleti / ani«iddhasulabhasÃdhÃnagocarÃpi ÓarÅrapÃÂave satsati và / tatrÃsati du÷khahetureva / ÓarÅrÃdipÃÂave 'pi savighnà nirvighnà ca / tatra savighnà du÷khameva prasÆte / nirvighnÃpyani«Âasaæbhinnavi«ayà tadviparÅtà ca / tatra prathamà avaÓyaæ du÷khahetu÷ / dvitÅyà tu viphalà saphalà ca / tatra prathamà du÷khahetureva / dvitÅyà tu savilambaphalà avilambphalà ca / tatra prathamà avaÓyameva du÷khahetu÷ / dvitÅyÃpyanÃyativiÓuddhà tadviparÅtà ca / tatra prathamà du÷khahetureva / dvitÅyà tu vi«ayasya piriïativirasatvÃd du÷khameva prasÆte, ativyÃmohÃd vi«aye«veva magnasyecchÃntarameva vÃ, ubhayathÃpyanarthamÆlamiti / evaæ sukhÃnu«akta÷ kÃmo 'pi du÷khaheturiti / iha yadyapi rÃgadve«amohaprav­ttayo 'pi du÷khatadanu¬gisÃdhanabhÃvÃdindriyÃdivat du÷khatvena parisaækhyÃtumucitÃstathÃpi na ÓarÅrendriyÃdivyatirekeïÃmÆ«ÃmÃtmalÃbho du÷khaæ prati vyÃpÃro vÃ, indriyÃdÅnÃæ punarde«aprav­ttyabhÃve 'pi du÷khaæ prati vyÃpÃro jÅvanmuktasyÃstyeva / prav­ttiphalaæ tu dharmÃdharmau yadyapi sukhadu÷khahetÆ, tathÃpyekaviæÓatividha du÷khamayasaæsÃran­tyaÓÃlà mÆlastambhatvÃdanayornÃtra parisaækhyÃnam / na hi bhÃvini janmÃntare ÓarÅrendriyÃvi«ayabuddhisukhadu÷khÃnyÃhatya vyÃpriyante yathà dharmÃdharmau // etadevÃbhisaædhÃya kÃraïarÆpadharmÃdharmocchedakrameïa kÃryarÆpaikaviæÓatividhadu÷khasyocchedovÃrttikak­tà darÓita iti tathaiva vÃttikamavatÃrayati--uktaprakÃreti / iha cÃgÃmidharmÃdharmaniv­ttÃvupÃyastatsÃdhanaprav­ttiparityÃga÷, utpannaniv­tau tÆpabhoga iti darÓitam / tadubhayamapyanupapannam, vÃgbuddhiÓarÅrÃmbhaæ parityajya jÅvitumaÓaktayatvÃt / m­te 'pi ÓadÅrÃdyantarajralepasya dupaneyatvÃt, upabhÃgaÓcÃÓakya÷, aniyatavipÃkasamayatvÃt, anantatvÃdanantaphalatvÃcca / bhogÃvasthÃyÃmapyanantakarmÃntarotpÃdanatÃyà avarÃmÃt / atha katha¤cidupabhogÃnutpÃdÃbhyÃmutpannÃnutpannayo÷ Óakya÷ prak«aya÷, tarhi ÓÃstravaiyarthyaprasaÇga÷, tata eva tatsiddherityÃÓa¬kya vÃrttikasyopaskurÆte--saæÓayÃdÅti / saæÓayÃdÅtyÃdipadena caturdaÓÃpi nyÃyaparikaratvena saæg­hÅtÃ÷ / paramanyÃyetyanene mÆlamÆlÅbhÃvavyavasthitÃni catvÃryapi pramÃïÃni / nyÃyo mÃrga iva nyÃyamÃrga÷, ni÷reyasabhÆme÷ prÃptihetutvÃt / dvÃdaÓavidhetyÃtmÃdi prameyam / tadanena ÓÃstrasyÃvasaropayogau darÓitau / tattvaparibhÃvanetyanenÃbhyÃsasya / tadevaæ pÆrvoktena nyÃyena mok«amÃïasya ÓÃstre prav­tti÷ / tata÷ parikaraparij¤Ãnam / tato nyÃyamÃrgapariÓodhanam / tatastena dvÃdaÓavidhaprameyÃsÃdanam, tato 'bhyÃsa÷, tata÷ prasaækhyÃnam / tata÷ samÆlado«Ãnu«aÇganirmok«a÷ / tato 'prav­tti÷ / tata ÃgÃminordharmÃdharmayorasaæcaya÷ / ityevamanÃgata÷ pravÃho nivÃrita÷ // yadyapi ca yÃvaccharÅrÃdibhÃvinÅ prav­ttistathÃpi do«Ãnu«aÇgasahakÃrivirahÃnnÃsau prav­tti÷ tatkÃryÃsamarthatvÃditi / utpannabhogamupapÃdayati--anÃdÅti / yadyapi yathÃnÃdau bhÃvaparamparÃyÃæ karmÃïi pracÅyante tathÃpacÅcante 'pi / na hyÃrambhe paraæ bhavasyÃnÃdità / nanÆpabhoge karmÃrambho hyadhikÃriïi ÓarÅre / tacca ÓarÅrakoÂimadhyapatitamekaæ ÓarÅraæ kadÃcit ki¤cit kvacideva / bhogastu nÃstyeva taccharÅraæ yatra nÃsti, bhogasya tadÃyatanatvÃt / tasmÃdÃyavyayaparyÃlocanayà parimitameva karma / ata eva niyavipÃkasamayamapi / tasya ca kramabhÃvibhirapi kiyadbhi÷ kaiÓcideva ÓarÅrairÆpabhogÃt prak«ayo 'pi na durÆpapÃda÷ / tathÃpyÃgamaprÃmÃïyÃt kÃyayaugapadyasyÃpi prasaækhyÃnaphalatayà siddhatvÃdanantÃmaniyatavipÃkasamayatÃæ cÃbhyupagamyaiva parih­tam / vibhÆtimatà anekakÃlopabhogyamapyekadà bhujyata ityatra samudrapÃnamudÃharaïam / yogardhiprabhÃvasampanno vividhaphalabhogino vicitrasvabhÃvÃnekadaiva bahÆn kÃyÃn icchÃmÃtreïaiva nirmimÅta ityatra daï¬akÃraïyas­«ÂirÆdÃhaïamiti // iha kecid Ãhu÷, du÷khaniv­tti puru«Ãrtha eva svarÆpato na bhavati sopÃdhitvÃt / sukhaæ du÷khÃbhÃve satyeva bhavatÅti sukhasÃdhanÃntaravat du÷khÃbhÃvo 'pi m­tyate / na nu sa eva puru«asya samÅhita iti / taduktam, varaæ v­ndÃvane 'raïye kro«Âatvamabhivächitum / na tu vaiÓe«ikÅ muktiæ gautamo gantumicchati // iti / tadanupapannam, viparyÃsasyÃpi saæbhavÃt, bhojanÃdisukhe satyeva hi bubhuk«Ãdidu÷khaæ nivartata iti du÷khaniv­ttyarthameva bhojanÃdisukhaæ m­gyate / na punastadeva tasya samÅhitamiti kiæ na kalpayate / kvacid du÷khabhÃve 'pi sukhasye«yamÃïatvà diti cet--na, du÷khaniv­tterapi kvacit sukhÃbhÃve 'pÅ«yamÃïatvÃdeva / du÷khaniv­ttau satyÃæ sukhameva bhavi«yatÅtyabhisandhistÃvadastÅti cet-na, sukhÃvasthÃyÃæ niyamato du÷khaviraho bhavi«yatÅtyabhisandhestatrÃpi saæbhavÃt / tasmÃd yadyapi du÷khahÃnau sukham, sukhe ca du÷khahÃnirniyatÃ, tathÃpi parasparanirapek«ameva puru«Ãrthatvamanayoricchayo÷ apyasaækÅrïavi«ayatvÃt // anyastvÃha--bhavatyeva hi du÷khahÃni÷ puru«Ãrtha÷, kiæ tvanubhÆyamÃnatayà / na hi vi«ÃdijanyamohÃvasthÃyÃæ du÷khaniv­ttiriti tadarthaæ prek«Ãvanta÷ pravartante / tasmÃt mok«e du÷khahÃnerananubhÆyamÃnatvÃnna puru«Ãrthatvamiti / taduktam, du÷khÃbhÃvo 'pi nÃvedya÷ puru«Ãrthataye«yate / na hi mÆrcchÃdyavasthÃrthaæ prav­tto d­Óyate sudhÅ÷ // iti / tadapyanupapannam, putrÃdiviyogajanyadu÷khahÃnimicchato ke«Ã¤cid vi«aÓastrodÆndhanadÃvapi prav­ttidarÓanÃt / prek«Ãvanto naivaæ kurvantÅti cet--na, puru«ÃrthatvÃvirodhÃt / na hi paradÃre«u ÓÃstrani«edhìkuÓanivÃritÃ÷ prek«Ãvanto na pravartanta iti / na tatra kÃma÷ puru«Ãrtha÷, api tvalpÅya÷ sukhaæ mahÃnanartha iti niv­tti÷ / tathà vi«ÃdÃvapi prav­ttasya ÓÃstragarhitatvÃdalpÅyÃnanartho nivartate / mahÅyÃn pravartata iti na te pravartanta iti / iyameva hi prek«Ã yat puru«Ãrthatve 'pi lokaÓÃstravirodhaparÃmarÓa÷, na tu apuru«ÃrthatvÃdeva svarÆpeïe«yamÃïatÃmÃtranibandhanatvÃt puru«arthatÃyÃ÷ / ataeva na yatra lokaÓÃstravirodha÷, tatra vyÃdhyÃdiparipŬitÃ÷ prayÃgavaÂaprapÃtÃnaÓanÃdinÃpi dehaæ tyajanta÷ prek«Ãvanto d­Óyante / na hi kaÓcid du÷khaniv­ttimanubhavi«yÃmÅti tatsÃdhane pravartate, api tu du÷kha hÃsyÃmÅti / api ca du÷khaniv­tteranubhÆyamÃnatÃmÃtraæ vivak«itam, du÷khaniv­ttisattÃvadhirvÃ? ÃdyaÓcet, tu«yatu durjana÷ carame janmanyanubhÆyata eva samÃdhiprabhÃvÃt / ÃtyantikÅ du÷khaniv­ttiranÃgatà vartamÃnÃpyaciramanubhÆyata eva / dvitÅye tu prasaktakaïÂakÃdihetukada÷khaniv­tterapuru«ÃrthatvaprasaÇga÷, sarvadÃnanubhÆyamÃnatvÃt / tathÃtve và vi«ayÃntarasaæcÃrÃbhÃvaprasaÇgÃt, niv­tte÷ sarvadà tÃdavasthyÃditi / tasmÃt sarvadÃnanubhÆyamÃnÃpi yathà kaïÂakÃdijanyadu÷khaniv­tti÷ puru«Ãrthatayà puru«aæ prayojayati, tathà ÓÃstrÃrthabhÆtÃpi / tadidaæ du÷khaniv­tterapuru«ÃrthatvamananubhÆyamÃnatayaiva cÃpuru«Ãrthatvamiti pak«advayamatinirvalamityetadityupek«ya t­tÅyaæ ÓaÇkate--syÃdetaditi / taduktam, asatyÃni durantÃni samavyayaphalÃni ca / aÓakyÃni ca vastÆni nÃrabheta vicak«aïa÷ / iti / siddhÃntavÃrttikamuddÅpayati--yadyapÅti / tadanena madhuvi«asaæp­ktÃnnabhojanad­«ÂÃntena samavyayaphalatvamapavargasya nirÃk­tam / yathà hyatrÃnarthasya bhÆyastvamarthasya tu k«udratvam, na tathÃpavarge 'pÅti / etenaitadapi nirastaæ yaduktam, yathà du÷khaÓabalaæ saæsÃrasukhamanÃdeyam, tathà sukhaÓabalatayà du÷khamapyupÃdeyaæ kiæ na syÃt? d­Óyante hi sukhÃrthino yagÃdidu÷khamanubhavanta iti / yasya du÷khamupÃdeyaæ heyaæ tasya kimucyatÃm / heyahÅnasya kà mukti÷ kena vÃpyupadiÓyate // iti / yastu ghanataradu÷khatimiranirantarÃt saæsÃrakÃntÃrÃt sukhakhadyotikÃsu dyotamÃnÃsvapi bibheti taæ prati ayaæ nirastatamaskatayà sugamo mÃrga upadiÓyata iti / tadidamuktam-tena mà bhÆdatadityÃdi / nanvevaæ sati nÃsya sarvÃrthatà / tathà ca jagata÷ ÓamÃyetyanena virodha ityata Ãha--avivekinÃmapÅti / yadyapi kasyacidaprav­ttÃvapi na sarvÃrthatà asya hÅyata iti prapa¤citamadhastÃt, tathÃpi heyaæ heyatvenÃg­hïanto mandÃ÷ kÃruïikeïa grÃhayitavyà ityartha÷ // nanu ÓÃstreïa tattvaj¤ÃnÃd vairÃgyam, vairÃgyÃcca ÓÃstre prav­ttiriti durÆttaramitaretarÃÓrayatvamityata Ãha--ÓÃstre prav­ttÅti / du÷khÃdudvijato bhogavaimukhyamÃtramiha vairÃgyaæ vivak«itam, na tu rÃgÃbhÃva evetyartha÷ / i«ÂÃni«ÂaprÃptiparihÃrÃrthatayà dvaividhyaÓa¬kÃmapanayati--aikarÆpyaæ dvairÆpyaæ ceti / nanu puru«abhede 'pi prav­tte÷ dvaividhyameva / na hi kaÓcit sukhaæ prÃptumiva du÷khamapyÃptuæ pravartate / nÃpi kaÓcit du÷khahÃnÃyeva sukhahÃnÃyÃpÅtyata Ãha--puru«abhedo rÃgavairÃgyÃbhyÃmiti / nanu sukhasya heyatvameva kuta ityata Ãha--prÃptavyasyeti / avivekinÃæ tu prav­ttirdvirÆpetyuktam / vÃrttikak­tà iti Óe«a÷ // prak­tamupasaæharannevÃprak­topanipÃtaÓa¬kÃmapyapanetuæ v­ttavarti«yamÃïe anukÅrtayati--tadaneneti / tadavayavaæ vivarÅtumuktatÃtparyasphoraïÃrthamiti Óe«a÷ / alaukikatvÃt / lokasyÃsmadÃdernityaparok«atvÃt / ayuktam aprÃmÃïikam / viprati«iddhaæ mitho vyÃpakaviruddham / prav­ttyai ni«kampaprav­ttyai / kiæ tarhi? pramÃïamiti / g­hÅtamityanuvartate / rajataj¤Ãnamidaæ ÓuklabhÃsvararÆpavad dravyaæ rajatamityevaæ j¤Ãnamityartha÷ / paricchinatti uktamarthamÃlambya paricchittirÆpaæ jÃyata ityartha÷ / ÓuktikÃj¤ÃnamapÅti / idaæ ÓuklabhÃsvararÆpaæ ÓuktikÃdravyaæ na rajatamiti j¤Ãnamityartha÷ / yadyevaæ kathamanayorbÃdhyabÃdhakabhÃva ityata Ãha--kevalamiti / rajatasamÃropÃpavÃdÃbhyÃmiti / samÃropÃpavÃdasvabhÃvatayetyartha÷ // tadevaæ paricchedadvÃreïa paricchedakamunnÅyata iti paricchedasyaiva sÃmÃnyaviÓe«ayo÷ paricchedatvÃparicchedatve darÓite / na caikasyaiva j¤Ãnasya viruddhadharmasaæsarga÷ / jÃtyà hi buddhiranubhava÷ sm­tiÓca / tatra smutirapramaiva / anubhavastu svarÆpÃnubhavo 'svarÆpÃnubhavaÓca / so 'yaæ vi«ayak­to viÓe«a÷ / nÃnÃvi«ayà caikà buddhirbhavatyeva / tataÓca saiva buddhi÷ svarÆpÃvasthitenÃrthena nirÆpyamÃïà pramà / asvarÆpÃvasthitena nirÆpyamÃïà tvaprameti tathÃbhÆtÃvacchinnÃnubhavatvameva pramÃïatvam / atathÃbhÆtena tvavacchinnamapramÃïatvamiti bhavati apramÃïasyÃpi sÃmÃnyaparicchedakatvamiti / racità bhÆmi÷ / kimetÃvatetyÃha --asti tÃvadasÃdhÃraïaæ kÃraïamasamarthÃyÃ÷ prav­ttestathaivonnÅyamÃnam / tasya ca vyÃpÃro viparÅtÃrthapariccheda evÃsÃdhÃraïa÷ / taccaivaæbhÆtavyÃpÃropakaraïamapramÃïamiti vyavahniyate / evaæ ca prav­ttisÃmarthyÃsÃmarthyasaædehe 'pi yadi tajjanakamapramÃïamasamarthaiva sà / atha na tadapramÃïam, tajjanyà prav­ttirapi nÃsamarthetyapramÃïÃnniyata÷ samarthaprav­ttivyatireka÷ / pramÃïaæ cÃtrobhayavyatirekagrÃhakaæ viruddhakÃryatvaæ liÇgam / prak­takÃryasya tadvyatirekagrÃhi ca pratyak«amadhyavaseyamiti nÃpramÃïÃdarthavyabhicÃriïor'thavyabhicÃrij¤ÃnavyÃpÃrÃdityartha÷ // siddho vyatireka÷, ki cÃta ityata Ãha--tathà ceti / arthavattvamarthÃvyabhicÃritvam, arthÃvyabhicÃryanubhavajanakatvamityartha÷ / nanu tasyà ityatra kathamanantaratvena prak­tÃmasamarthÃæ vihÃya vyavahitvenÃprak­tÃpi samarthaiva prav­tti / parÃm­Óyata ityata Ãha--asamarthà tviti / pÆrvaprakÃntaæ yogyameva prak­tamucyate, na tvanantaroktamityartha÷ / nanvanuditasyÃnuvÃda÷ kkopayujyata ityata Ãha--saæpratÅti / pÆrvaæ vyÃkhyÃtumidÃnÅmÃk«eptumityartha÷ / Ãk«epasamÃdhÃnayo÷ sphuÂÃvabhÃsitve 'pi saægrahavivaraïayo÷ paunarÆktyaæ pariharannÃha--Ãk«ipatÅti / saædehÃdapi prav­ttestatra tatra darÓanÃt nirÆcchvÃsamÃk«epamujjÅvayati--na tÃvaditi / amumevÃrthaæ bhëyeïa saævadati--seyamiti / uktà bhëyakuteti Óe«a÷ / kimato yadyevamityata Ãha--na ceti / arthaviniÓcaya uktarÆpa÷ ÓreyohetutÃnumÃnasahita iti yÃvat / prÃmÃïyÃvadhÃraïaæ ÓreyohetutÃliÇgaparÃmarÓaprasavocitamantareïetyartha÷ / evaærÆpatà ca prÃmÃïyÃvadhÃraïasya vyÃptismaraïasÃhityameveti tasyÃpi bÅjaæ samuccinoti--ÓreyohetutÃnumÃnanimittavyÃptigrahaïaæ ceti / tÃbhyÃæ vineti / svarÆpaniÓcayaÓreyohetutÃnumÃnÃbhyÃæ vinetyartha÷ / vyÃptigrahaïÃnantarye 'pi tatphalasyaivÃnumÃnasya yogyatayà prakrÃntatvÃt / imameva vÃrtikÃrthaæ pariÓodhayan sphuÂayati--tadidamuktamiti / niÓcayÃnumÃne na prÃmÃïyÃvadhÃraïÃnumÃnabÅjabhÆtavyÃptigrahaïÃbhyÃæ vinà / te ca na prav­ttyà vinà / prav­ttiÓca na niÓcayÃnumÃnÃbhyÃæ vinetyÃk«epasaæk«apa÷ / iha ca dvidhà prav­tti÷, aihikaphalà Ãmu«mikaphalà ca / tatrÃmu«mikaphalà prÃmÃïyÃvadhÃraïapÆrvikaiva / aihikaphalà tu apek«itopÃyatÃj¤ÃnamÃtrÃdhÅnà arthaniÓcayamapi nÃpek«ate, prÃgeva pramÃïasrÆpaj¤Ãnam / kutastarÃæ tadviniÓcayam? yatrÃpi prav­tte÷ prÃgeva pramÃïatattvaviniÓcaya÷, tatrÃpyasau svahetubalÃdÃyato na prav­ttiæ prati prayojaka÷, anyathaikÃntikavijayÃniÓcaye prÃmÃïyÃk«epaka eva vijigÅ«u÷ kathÃyÃæ na pravarteta // na hi jalpato vitaï¬ayato và avaÓyamaikÃntiko vijaya÷ / tasmÃdarthÃniÓcaye 'pi prav­ttirityubhayavÃdisiddhaæ h­di nidhÃya siddhÃntamupakramate--tatra brÆma iti / d­«ÂÃrthe«viti ad­«ÂÃrthÃgamÃdivyudÃsa÷, tatra prav­tte÷ phalÃbhisaæbandhÃniÓcayÃt / anabhyÃsadaÓÃpanne«vityabhyÃsadaÓÃpannÃpit­vacanÃdivyudÃsa÷ / te hi pramÃïatayà prav­tte÷ prÃgava niÓcÅyante / abhyÃsaÓvÃviparÅto vivak«ita÷ / tena svÃtmanyabhyÃse 'pi prav­ttisÃmarthyÃdeva tanniÓcayo viparÅtÃbhyÃsavirahÃt / sa ca vi«ayagocarastannÃntarÅyakÃrthagocaro và tajjÃtÅyatvÃvadhÃraïopÃyo yatra svarÆpato 'pi nÃsti tatra prav­ttisÃmarthyÃdeva tadgocarasya prÃmÃïyÃvadhÃraïam, yathà vaidyavacanÃdanarthaniv­tti saæbhÃvayato 'saæstutapradeÓasthite«u mÆle«u / yatra tu svarÆpÃbhyÃso 'styeva tadgataæ tu Óreya÷sÃdhanamabhyastam, tatra prav­ttisÃmarthyena tatsÃdhanatvagrÃhiïa÷ prÃmÃïyam / yathà angi÷ pÃkÃdisamartha iti saæbhÃvitÃptatvasya vacanÃdupalabhya svayaæ pacata÷ / yatrÃpi Óreya÷sÃdhanatve 'bhyÃsa÷ svarÆpe tvanabhyÃsastatrÃpi svarÆpagocarasyaiva prÃmÃïyaæ prav­ttisÃmarthyÃdavasÅyate / yathà agni÷ pÃkÃdisamartha eveti niÓcitavato 'pariÓÅlitavanavahnau / sarvatraivÃrthabhÆyastvam, viparyaye tvanarthamÃndyaæ saæbhÃvayata÷ prav­tti÷ / svarÆpaÓreya÷sÃdhanatvaniÓcaye 'pi phalasaædeha ivetyÃha--no khalviti // tadamÅ saæÓayÃnà apipravartamÃnÃ÷ phala iva svarÆpaÓreya÷sÃdhanatvayoriti Óe«a÷ / pramÃïasya svarÆpagrÃhiïa÷ Óreya÷sÃdhanatvagrÃhiïaÓcetyartha÷ / tattvaæ pramÃïatvam, arthÃvyabhicÃripramÃsÃdhanatvamiti yÃvat / viniÓcityÃrthÃvyabhicÃripramÃviniÓcayadvÃreïeti Óe«a÷ / tajjÃtÅyasyÃnyasyaitÃvataiva samarthatve abhyÃsadaÓÃpannasyeti d­«ÂÃrthapramÃïasaægrahÃrtham / prav­ttisÃmarthyÃt prÃgeva samarthÃyÃ÷ prav­tte÷ pÆrvameveti / tenÃyamartha÷, yadyapi d­«ÂÃrthe«u abhyÃsadaÓÃpanne«vapi prav­ttisÃmarthyamasti, tenÃpi ca prÃmÃïyamavadhÃrayituæ tatra Óakyate, tathÃpi tajjÃtÅyatvalak«aïenaiva li¬gena prav­tte÷ prÃgevÃvadhÃrite prÃmÃïye tatpramÃturÆttarakÃlaæ pramitsaiva nÃsti / tannibandhanatvÃcca anumÃnaprav­tte÷ / yadi puna÷ pramitsÃnapek«ameva samarthaprav­ttijanakatvaæ parÃm­Óyate, tadà kà k«ati÷? tenÃpyanumÅyatÃæ prÃmÃïyam / pramÃïasaæplavasyÃpi vyavasthÃpanÃditi // nanu kimidaæ tajjÃtÅyatvam? na tÃvat pramÃïajÃtÅyatvam, sÃdhyÃviÓi«ÂatvaprasaÇgÃt / nÃpi samarthaprav­ttijanakajÃtÅyatvam / taddhi samarthaprav­ttisaæbandho và syÃt? tadupahito và niyataprÃgabhÃva÷? na tÃvadÃdya÷, prav­tte÷ prÃgeveti vacanÃt / nÃpyuttara÷, tasyÃtÅndriyasya li¬gaæ vinà pratyetumaÓakyatvÃt / li¬gaæ ca tasya prÃmÃïyaikaniyatasya yadyasti tadà prÃmÃïyameva tenÃnumÅyatÃm, kiæ tajjÃtÅyatvÃnumÃnena? prÃmÃïyÃniyatasya tu tasyÃnumÃnena kim? nÃpi pratyak«asiddha eva kaÓciddharmastajjÃtÅyatvam / pratyak«atve tu tasyÃnabhyÃsadaÓÃpananagocare 'pipramÃïe pratÅtiprasaÇgÃt / tathà ca tatrÃpi prav­tte÷ prÃgeva prÃmÃïyÃvadhÃraïaæ syÃt, vyÃpterapi prÃgeva pratÅtatvÃt / na hyayaæ kvacidapi tajjÃtÅyatvena prÃmÃïyaæ nÃnumitavÃt / tatra nÃstyeva tajjÃtÅyatvam, kiæ pratyak«eïa pratÅyatÃmiti cet--na, abhyÃsadaÓÃpanne«u tajjÃtÅyatvena prÃmÃïye 'numÅyamÃne prav­ttisÃmarthyÃnumitaprÃmÃïyasya sÃdhanavikalatayà d­«ÂÃntÃbhÃsatvaprasaÇgÃt / tasmÃt tajjÃtÅyatvamatiriktaæ na paÓyÃma iti // satyam, tathÃpi j¤Ãnasya vi«yanibandhanatvÃt tattadvi«ayopÃdhaya eva te te j¤ÃnopÃdhayastaistairÆpÃdhibhirÆpÃdhÅyamÃnaæ j¤Ãnameva tajjÃtÅyaæ tasya bhÃvastattvaæ bhavati / te copÃdhaya÷ pratibhedaæ svasaæj¤ÃbhirabhidhÃtumaÓakyà iti tajjÃtÅyatvamityanayà vÃcobha¬gyà darÓitÃ÷ / ata evÃtra vÅpsà dra«Âavyà tattajjÃtÅyatvamiti / tathà hi, anubhavastÃvat svarÆpaprakÃrÃvÃlambate / tatra dharmisvarÆpeïopadhÅyamÃno 'nubhava÷ pramaiveti tena rÆpeïÃnubhÆte tasmin pramÃtvamevÃnubhÆtaæ bhavatÅtyagre sphuÂÅbhavi«yati / prakÃravi«ayastvanubhava ubhayathà / kaÓcit svarÆpaprakÃreïopÃdhÅyate, kaÓcidasvarÆpaprakÃreïÃpÅtyata÷ kvacit saæÓaya÷ / tatra svarÆpaprakÃreïopahitamanubhava vivektuæ viÓi«ÂÃ÷ prakÃropÃdhayo bhavanti / te ca niyamena vibhramavi«ayavirodhitayà nirdhÃritasvabhÃvabhedà guïÃdaya eva / tadidaæ sÃmÃnyatastÃvallak«aïasahacaritalak«yavi«ayaj¤Ãnatvameva j¤Ãnagataæ tajjÃtÅyatvamiti pratyak«e gati÷ / yadà tvapratyak«e lak«ye lak«aïena j¤Ãnaæ janyate tadÃnumÃnaæ taditi tasyÃnyathaiva gatirbhavi«yatÅti / tatra dravye gandhavati p­thivÅj¤ÃnamityÃdi sÃmÃnyata÷ / karacaraïÃdimati ÓarÅraj¤Ãnam ityÃdi viÓe«ata÷ / guïe«u ketakyÃdau saurabhaj¤Ãnam, Óa¬khÃdau Óvetaj¤ÃnamityÃdi / karmaïi tu avÃtulena ti«Âhatà tÅvravegÃsaæsk­tena calajjalÃdisvacchavilokanÃdivirahiïà yad dravyaæ calatÅtyupalabhyate tat tatheti / evaæ te«u te«u viÓe«e«u te te viÓe«Ã vyabhicÃravirodhino na pratipadamanukramituæ Óakyante / tadevaæ tattadupÃdhiviÓi«Âatattadvi«ayÃnubhavatvameva tajjÃtÅyatvamiti mantavyam / tadevaæbhÆtasya j¤Ãnasya vi«ayanÃntarÅyakatvenopÃdhyabhyÃsa evÃbhyÃsadaÓÃpannatvam / yatra tu sa evÃrtho bhÆyo bhÆyo 'bhyasta÷, tatra saævÃdakatvameva tajjÃtÅyatvam / evaæ tÃvad bÃhyapratyak«aæ samarthitam // pratyak«asamÃnanyÃyatayà Ãgamasya prÃmÃïyaæ samarthayati--evaæ ceti / atrÃpi tajjÃtÅyatvamÃptapraïet­katvam / abhyÃsadaÓÃpannatvaæ punaretasya bhÆyodarÓanena mantrÃyurvede tajjÃtÅyatvÃya prÃmÃïyÃvinÃbhÃvasiddhi÷ / mantrÃyurvedasyÃnabhyÃsadaÓÃpannatvaæ tadasiddha÷ nivedayi«yate sÆtrakÃreïa dvitÅyÃdhyÃye / yathà ca prÃmÃïyaæ prav­ttisÃmarthyenÃvadhÃryate anabhyÃsadaÓÃpanne«u tathÃprÃmÃïyamapi prav­ttiviparyayeïa / yathà ca prav­tte÷ prÃgevÃbhyÃsadaÓÃpanne«u tajjÃtÅyatayà prÃmÃïyamavadhÃryate, tathÃprÃmÃïyamapÅti mantavyam / upÃdhivirodhaÓca tajjÃtÅyatvam / tadabhyÃsa evÃbhyÃsadaÓÃpannatvam / yathà candramasi candradvayaj¤Ãnam / Óa¬khe pÅtaj¤Ãnam / gu¬e tiktaj¤ÃnamityÃdi / tasmÃt sandigdhe prav­ttisÃmarthyamavadhÃraïÅyamiti // syÃdetat / sÃmarthya punarasyÃ÷ phalenÃbhisaæbandha÷ / atha phalaj¤Ãnasyaiva prÃmÃïyaæ kathamavadhÃraïÅyamityatra ke«Ã¤cinmatamÃha--na ceti / na punarÆdanyopaÓamamapi parÅk«yata iti udanyopaÓamanamapÅtyartha÷ / tadetadanupapannam / phalaj¤Ãnaæ hi phalasya siddhÃvasthasya sÃdhanÃnarhatayà ni«prayojanÅbhÆtatvÃd và na parÅk«yet tattajjÃtÅyaj¤Ãnasya sarvÃsvavasthÃsu arthÃvyabhicÃritayà ni÷ÓaÇkatvÃd veti? na tÃvadÃdya÷, phalasya siddhÃvasthatve tadvat tatsÃdhanÅbhÆtasyÃpi ni«prayojanÅbhÆtatvÃdaparÅk«yatvaprasaÇgÃt / uttarottarulÃbhisaædhÃnena tatsÃdhanaæ parÅk«yata iti ceta? phale 'pyevamastu / siddha eva hi phale parÅk«ite tatsÃdhanasya tathÃtvasiddhÃvuttarottarulÃbhisandhi÷ syÃt / nÃpi dvitÅya÷, phalaj¤ÃnasyÃpi bhÆyo bhÆya÷ spapnÃdyavasthÃsu vyabhicÃra darÓanÃt / svasthÃvasthasya phalaj¤Ãnaæ na vyabhicaratÅti cet--evaæ tarhi pirÅk«itameva phalaj¤Ãnaæ syÃt / tathà hi yat svasthÃvasthasya phalaj¤Ãnaæ tadavyabhicÃrÅti vyÃptisiddhau yatraiva tathÃbhÆtaj¤Ãnatvaæ paÓyati, tatraivÃvyabhicÃramavadhÃrayatÅtyanenÃbhiprÃyeïÃha--vayaæ tviti / asyÃpyabhyÃsadaÓÃpannatvaæ prÃmÃïyÃvinÃmÆtali¬gopalambhastathà tajjÃtÅyatvaæ puna÷ svasthÃvasthasya phalaj¤Ãnatvameva / etenecchÃdve«aprayatnaj¤Ãnaæ vyÃkhyÃtam // nanu yadvij¤Ãna d­«ÂÃntayitavyaæ tasyÃpi prÃmÃïyaæ kathaæ sÃdhanÅyam? evaæ tattatsÃdhanasyÃpi d­«ÂÃntaparamparÃyÃ÷ kathamityata Ãha--na ceti / phalaj¤Ãnasyetyupalak«aïam / tajjÃtÅyatvena li¬gena prÃmÃïye sÃdhiyitavye yadyad d­«ÂÃntÅkriyate tasya tasyeti mantavyam // yadyavam, prav­ttisÃmarthyamanavakÃÓameva, na hyasti tadvij¤Ãnaæ yat sarvathaivÃpÆrvavi«ayam / tathà ca pramÃïator'thapratipattiprav­ttisÃmarthyayo÷ kathamanÃditvamÃha--vÃrttikakÃra ityata Ãha--ete«u ca madhya iti / Óa¬kitavyabhicÃraæ tajjÃtÅyatvÃparÃmarÓÃditi Óe«a÷ / yadyapi phalaæ na prav­ttivi«ayastathÃpi tatsÃdhanagocarÃyÃ÷ tatsaætÃnagocarÃyà eva và prav­tte÷ tajjÃtÅyaphalÃntarasaæbandhastannÃntarÅyakavijÃtÅyaphalasaæbandho và svasya narÃntarasya và prav­ttisÃmarthyaæ phalaj¤Ãnasya dra«ÂÃvyam // tadevaæ samÃnanyÃyatayà rÆpÃdibÃhyarthapratyak«aprÃmÃïyasamarthanÃnantaraæ ÓabdraprÃmÃïyaæ samarthya tadubhayopapattaye samÃnanyÃyatayaiva Ãntarapratyak«aj¤Ãne«u madhye phalaj¤ÃnaprÃmÃïyaæ samarthitam / samÃnanyÃyatayaivecchÃdve«aprayatnagocarasyÃpi j¤Ãnasya prÃmÃïyasamarthanaæ sÆcitamityanaævyavasÃyo 'vaÓi«yate / tasya cÃnumÃnasamÃnanyÃyatayà anumÃnaprÃmÃïyasamarthanÃnantarameva samarthanaæ kari«yata ityabhiprÃyavÃnÃha--anumÃnasyeti / dvidhà hi vyabhicÃraÓa¬kà kÃraïata÷ svarÆpataÓca / sà ca vyÃptipak«adharmatÃgrÃhakaireva pramÃïairapanÅyata iti bhavati nirastasamastavyabhicÃraÓaÇkamanumitij¤Ãnam / tasyaivaæbhÆtasya svata eva prÃmÃïyaæ niÓcÅyata iti Óe«a÷ // nanu pramÃïatvÃviÓe«e 'pi kathamanumitereva svata÷, na pratyak«Ãderityata Ãha--anumeyeti / anumitij¤Ãnaæ hyarthasya tathÃtvaæ vyavacchindadevotpadyate vahnimÃnevÃyamiti / tathà cÃnuvyavasÃnenÃnuvyavasÅyamÃnamidaæ svasvÃrthÃvadhÃraïÃtmakamevÃvasÅyate / na cÃviparÅtÃrthakatvamanubhavasyÃnadhyavasyatà avadhÃraïÃtmakatvamasyÃvasitaæ bhavati / tathà ca tad avaÓyamavaseyam / tadeva ca prÃmÃïyam / kadÃcidevaæbhÆtÃnuvyavasÃye 'pi viparyayatvaÓa¬kà tadavaskandatÅtyavaÓi«yate / sà ca liÇgasamutthatvÃdeva nÃsti / na hi viÓe«adarÓanagrastotpattau Óa¬kÃvakÃÓa÷ / tadetadÃha--na hÅti / liÇgÃkÃraæ vij¤Ãnaæ niÓcitÃvyabhicÃramiti Óe«a÷ / pratyak«aÓÃbdaj¤Ãne tu nÃyogavyavacchedÃtmake, api tvÃropÃnÃrÃpasÃdhÃraïavi«ayamÃtrÃvabhÃsinÅ / tathà cÃnuvyavasÃyenÃpi tathaivÃnubhÆyete / na tvavadhÃraïÃtmakatayeti na tayo÷ svata÷ prÃmÃïyagraha÷ / atha daivÃdayogavyavacchedÃtmake evotpadyete anuvyavasÅyete ca, tadà ca niyÃmakamantarbhÃvyaiva / tadabhÃve tvaviÓe«ÃdavadhÃraïÃtmakatvaæ paribhÆya tadatadrÆpasÃdhÃraïamevÃvati«Âheta ityÃÓayavÃn niyÃmakÃbhÃvamevÃha--pratyak«aj¤Ãnaæ tviti // dhÆmÃdiyuktadhÆmadhvajÃdij¤Ãne hi yadyapyarthasyÃpyarthenÃvyabhicÃro 'sti, yadyapi cÃrthÃdapi tathÃbhÆtÃdeva tajj¤Ãnaæ jÃyate, tathÃpyavyabhicÃro vÃ, tadgraho vÃ? prÃktana÷ tatrÃkiÓcitkara eva, indriyÃpÃtamÃtrÃdeva yugapadubhayorapyekaj¤ÃnÃvabhÃsitayà parÃmarÓakÃlÃnapek«aïÃt / aparÃm­«Âasya cÃniyÃmakatvÃt / tadidamuktam--api tu sattÃmÃtreïÃvasthitÃditi / avyabhicÃriïo 'pÅti Óe«a÷ / etena Óa¬kÃmÃtramapanÅyate j¤ÃnÃntarairiti yaduktaæ kaiÓcit tannirastam / Óa¬kà hi saæÓaya evÃbhidhÅyate / sa ca tattvanirïayavyatirekeïÃpanetumaÓakya eveti tattvanirïayopÃyo 'nusartavya÷ / tathà ca j¤ÃnasvarÆpagrÃhiïa÷ kauïÂhye pratyak«ÃdyantarÃbhÃve cÃnumÃnamevopÃya iti tadÃha--prav­ttisÃmarthyamiti // syÃdetat, yadi pratyak«aÓÃbdaj¤Ãnayo÷ parata÷ prÃmÃïyam, tat kimidÃnÅmanuvyavasÃyasyÃpi parata eva? tathà ca li¬gaæ niÓcitameva niÓcÃyakamityanena nyÃyena liÇgÃntaraparamparÃj¤ÃnamanavasthÃmavatÃrayatÅtyata Ãha--j¤Ãnagateti / atrÃpi saiva yukti÷ / atadrÆpavyudÃsenaiva svavi«ayamÃlambyaivotpattestathaivÃnubhava÷ / utpatterevÃrabhya vi«ayaviÓe«agrahaïagrastatvÃcca na Óa¬kÃvakÃÓa÷ / viÓe«aÓcÃnuvyavasÃyatvameva / na hyajÃnannÃpi kaÓcit jÃnÃmÅtyanuvyavasyati / na ca ÓuktikÃkÃre j¤Ãne rajataæ jÃnÃmÅti syÃditi tadidamuktam--tÃd­Óasyeti / upalak«aïaæ caitat / sabÃhyabhyantaraæ dharmi mÃtragocaramapi pratyak«aæ svata eva pramÃïam, vibhramasyÃpi nirÃlambanasye kvacidanupapatteriti / uktuyuktiæ h­di nidhÃyÃtidiÓati--eteneti / upamÃnamupamitirityartha÷ / vyÃkhyÃtam / svato 'vadhÃrya prÃmÃïyatayeti Óe«a÷ / na hyatideÓavÃkyÃrthaj¤ÃnasÃd­Óyaj¤Ãnayo÷ prÃmÃïye niÓvite upamitirÃbhÃsÅbhavati / yadyapi cÃnumÃnopamÃnÃnuvyavasÃyadharmij¤ÃnÃnÃmapi prÃmÃïyaæ parato 'pi Óakyagrahameva, santi hi tatrÃpi yathÃyogaæ liÇgasÃd­Óyaj¤ÃnasamutthatvÃdÅni tajjÃtÅyatvaliÇgÃni tathÃpi ko«Âhagatyà svata eva prÃmÃïyagraho 'tra na svayamiti sa eva darÓita÷ / vipratipannaæ prati tu parata eva sÃdhanÅyaæ taditi paramÃrtha÷ / ata÷ svata evetyavadhÃraïaæ nÃyogavyavacchede nÃpyanyayogavyavacchede / kiæ tarhi? atyantÃyogavyavaccheda iti // nanvetÃvatÃpi vij¤ÃnakaraïÃnamindriyÃdÅnÃæ prÃmÃïyasya kuta÷ siddhi÷? na hi phalayathÃrthatvamevÃmÅ«Ãæ prÃmÃïyamityata Ãha--sevadanasya ceti / nanvindriyÃdayo yadyarthavyÃmicÃriïa÷ kathamarthadhiyamavyabhicÃriïÅ janayeyu÷, tathÃtve và rÃsabho 'pi vahnadhiyamavyabhicÃriïÅ janacet, aviÓe«Ãdityata Ãha--na ceti / yathÃrdrendhanaæ dahanavyamicÃryapi dahanasaæbandhÃt dahanÃvyabhicÃriïaæ dhÆmaæ janayanna niyogaparyanuyogÃvarhati kÃraïasvÃbhÃvyÃt, tathendriyÃdyapyarthavyabhicÃriïaæ tathÃvidhasahakÃryupab­æhitaæ tenÃrthena saæbandhÃt tadarthÃvyabhicÃri j¤Ãnaæ janayedityartha÷ / tadetatprÃmÃïyaæ nÃvaÓyaæ sarvatrÃvadhÃryate, tadà Órayasyaiva saævedanasya sarvatrÃnavadhÃraïÃt / tathà sati cÃnavasthÃyà vi«ayasaæcÃro na syÃt / tasmÃt tÅvrasaævegitayà yattu saævedanamavaÓyaæ saævedanÅyam, yatra yatra cÃparo viÓa«ata÷ sÃmÃnyato và vipratipadyate jij¤Ãsate và tatra tatra prÃmÃïyamuktenÃpÃyenÃvadhÃraïÅyamityato nÃnavasthetyÃÓayavÃnupasaæhÃravyÃjenoktamarthaæ saækalayya Ãha--tasmÃdathasaædehÃditi // nanvarthÃniÓvayenÃpi pravartamÃno na hi tatsÃdhanatÃmanumÃya pravartitumarhati arthitvÃbhÃvÃt, na hi tatsÃdhanatvÃnumÃnaæ vyÃptigrahaïaæ vinà / na ca so 'pi prav­tti vineti tadavasthamevetaretarÃÓrayatvamityata Ãha--arthasyeti / yadyapi prÃmÃïyÃniÓcayavadapek«itopÃyatvÃniÓcayenÃpi tatra tatra pravartate tathÃpyapek«itopÃyatÃæ pÃk«ikÅmapyurarÅk­tya prav­tti÷ / na ca tatsaæÓayastasyÃmapyanupalabdhÃyÃmanyatrÃpi syÃt / ata÷ punarapyupalabdhirÃyÃteti / ato 'nÃditÃmÃdÃyaiva parih­tam / arthapratipattiriti vÃrttike yadyapyarthaÓabdo 'pek«itopÃyamevÃha tasyaiva prav­ttivi«ayatvÃt, aryamÃnatvÃcca, tathÃpi dharmimÃtrapratipattyanumeyapratipattyorbhinnakÃlatvÃdapek«itatvÃcca tathaiva vyÃca«Âe--arthapratipattiriti // nanu pramÃïasya prayojanavattvamÃk«iptaæ và samÃdhÅyeta jij¤Ãsitaæ và j¤Ãpyeta? na tÃvadÃdya÷ / na hyasti puru«o ya÷ pramÃïaæ ni«prayojanamiti brÆyÃt, tanmÆlatvÃt sarvapuru«Ãrthasiddhe÷ / yasya tu puru«Ãrtho nÃsti sa nirÆcchvÃsa eva ÓÅryeta / nÃpi dvitÅya÷, tasya saæÓayÃdivat sÆtrapÃÂhÃnantarameva j¤ÃpayitumucitatvÃdityata Ãha--tatredamiti / neyaæ pramÃïaprayojanajij¤Ãsà / kiæ nÃma? ÓÃstrÃrthaubhÆtasya paramanyÃyasya ni÷Óreyasaæ prati gurupÃyatve manyamÃnena laghÅyati prav­ttyupÃyaæ vidyamÃne ÓÃstrÃrambha evÃk«ipyate / sa ca samÃdhÃtumÃrabdha ityartha÷ / daÓÃnÃæ du÷khasaæj¤ÃbhÃvanaæ mumuk«utÃdìhrayÃrtham / Ãtmano yÃthÃtmyaæ sakalopÃdhivinirmuktatvam / tasya bhÃvanaæ dhyÃnam / Ãdigrahaïena tu tadupÃyabhÆtÃ÷ prav­ttayo yamaniyamÃsanaprÃïÃyÃmadhÃraïÃlak«aïa g­hyante / ÃtmatattvasÃk«ÃtkÃra iti samÃdhi÷ / vairÃgyaæ paramà vaÓÅkÃra÷ / paripÃka÷ savÃsanakleÓanirmok«a÷ / etena sìgopìgo yogo darÓita÷ / Óa¬kÃmukvà bhëyamuttarayati--tatredamupani«Âhata iti tathÃpi nyÃyasya gurupÃyatve na parih­tam, nyÃyanirïotÃrthasyÃpi prav­ttyapek«ÃïÃt / prav­ttasya nyÃyÃnapek«aïÃdityata Ãha--etaduktaæ bhavatÅti / nanu ubhayorapi tulyatve kuto viÓe«Ãt pramÃïameva vyutpÃdyate na prav­ttiparÅtyata Ãha--tathÃpÅti / ÓravaïamanananididhyÃsanasÃk«ÃtkÃralak«aïÃyà prav­tte÷ svarÆpata÷ phalataÓca pramÃïÃntarbhÆtatvÃt tadvyutpÃdanameva prav­ttivyutpÃdanam / na ca prav­ttivyutpÃdanena pramÃïaæ vyutpÃditaæ bhavati / na hi prav­tte÷ phalaæ pramÃïaæ tatsvarÆpaæ vetyartha÷ / nanu ÓÃstrÃrthasya prayojanavyutpÃdanÃvasare pramÃïamarthavaditi kuta÷? na hi pramÃïaæ ÓÃstrartha÷, api tu nyÃya ityata Ãha--sÃmÃnyÃbhidhÃnaæ ceti // tadanena prabandhena ni«prayojanatvÃÓakyaprayojanatvÃnabhimataprayojanatvopÃyagauravaÓa¬kÃ÷ parih­tÃ÷ / tat kimaparamavaÓi«yate yadarthaæ lokav­ttamanÆdyata ityata÷ prathama tÃtparyamanusmÃrayanneva vÃrttikamavatÃrayati--prÃmÃïyeti / apramÃïenetyatrÃpi yadyapi vämanasavisaævÃda÷ ni«edhavidhyupÃya eva hi pramÃïam / tasmÃnni«edhopÃyatÃæ jÃnato 'pyapramÃïena ni«edhÃmÅti vacanaæ manovisaævÃdyava / tathÃpi vyÃmohÃdapyupapatterevaæbhÆtÃbhiprÃyasthairye 'pi nÃsmÃkaæ kÃcit k«atirityetÃvatà anuj¤aivÃttaraæ dattam--vìmanasayorvisaævÃda iti / prÃmÃïyÃgrahe pramÃïenetyevaæ vaktuæ na Óakyate / tata÷ pramÃïenetyevaæ vadato 'vaÓyaæ prÃmÃïyaæ manasi viparivartate / tathà cÃg­hÅtaprÃmÃïyeneti vacanaæ manovisaævÃdÅtyartha÷ / lokav­ttamabÃdhito vyavahÃra ityartha÷ // nanu pramÃïena khalvayaæ j¤ÃtetyÃdi, bhëyaæ lokav­ttÃnuvÃdo 'stu / pramÃïata ityÃdi puna÷ kathamityata Ãha--kÃraïapradarÓanadvÃreïeti / na hi lokav­ttaæ svarÆpeïopayujyate / kiæ tarhi? tasyÃvaÓyÃbhyupeyatayà tadupÃyo 'pyavaÓyÃbhyupeya ityanenÃbhisandhinà sopÃyameva tadanÆdyata ityartha÷ // ÃgÃmibhëye heyÃdÅnÃæ sphuÂatvÃt tasyedÃnÅmak«arÃrtho vyÃkriyata iti mà Óa¬ki«Âhà ityÃha--asyaiveti / vÃrttikasaæbaddho granthor'thapadÃnÅtyÃkÃro vÃrttikagranthastasya / tÃd­Óa eva bhëyagato bhëyasaæbaddho granthastasyetyartha÷ / amidheyÃnÃæ paurvÃparyaniyamÃya guïapradhÃnabhÃve jij¤ÃsyamÃne abhidhÃnarÆpasya ÓÃstrasya ka÷ prastÃva ityata Ãha--ÓÃstraÓabda iti / evaæ tarhi heyÃdÅnÃæ ÓÃstrÃrtharÆpatayà na p­thakkoÂitvam / tathà caikakoÂikatayà kimapek«ya guïapradhÃnabhÃvacintetyata Ãha-atra ceti / kathaæ punaranena pramÃïÃdicaturvargo 'tra labhyate iti vÃrttikamanuktopÃlabhbho mà bhÆdityata Ãha--teneti / tanmÆlatvÃd itarasiddheriti / siddhi÷ pratÅtirni«pattiÓca / tatra heyopÃyayo÷ pratÅtireva / adhigantavyasya tu pratÅtirni«pattiÓca / yadyapi ca hÃnasyÃpi pramÃïarÆpasya pratÅtirastyeva, tathÃpi pramÃïÃdeveti taditaretyuktam / ni«pattistu hÃnasyÃj¤ÃnÃdeva yasmÃt kiæ tajj¤Ãnena? j¤ÃnÃt tu yasmÃt tasya pramÃïÃyattatvameveti bhÃva÷ / pramÃtrÃdicaturvarge tu pramÃt­prameyayo÷ siddhi÷ pratÅtireva / pramÃyÃÓca ni«pattirapÅti / tadidamuktam--pramÃyÃÓca tatkÃryatvÃditi / nanu pramÃtrÃdÅnÃmapi prayojanavattvÃdarthavadityanena kiæ pramÃïasyÃdhikyamÃhitamityata Ãha--atiÓÃyane matuciti // nanvasya caturvargadvayasya ni÷ÓreyasÃdhigamaæ prati vikalpa÷, samuccayo vÃ? ubhayamÃpyanupapannamabhinnatvÃt tathà hi ya evÃrtha÷ pramÃtà prameyaæ pramitiriti sa eva heyo 'dhigantavya iti ya evÃrtho hÃnopÃyÃviti sa eva pramÃïamiti / saæÓayÃdÅnÃmapi nyÃyaparikaratayà nyÃyaÓarÅratvÃt tasya ca pramÃïatvÃditi / tasmÃt abhinnatvÃt na vacanabha¬gibhedamÃtreïa vikalpa÷ / nÃpi samuccaya÷ / na hi bhavati tarÆïà và v­k«eïa vedaæ sÃdhanÅyaæ tarÆv­k«ÃbhyÃæ vetyata Ãha--vivak«Ãbhedenati / tadanupapatterityata anena nimittabhedamabhipraiti / tenÃyamartha÷ yadyapyubhayatrÃpi «o¬aÓaiva padÃrthÃ÷ saæg­hÅtÃ÷, tathÃpi yathà pramÃïtvena pramÃïaæ j¤eyaæ tathà hÃnatvenÃpi / anyathà hÃnÃntaramanuÓriyeta / nirarthakaæ ca pramÃïaæsyÃt / pramÃïatve cÃj¤Ãte hÃnatà na nirvahet / yathà ca svarÆpeïa saæÓayÃdayo j¤eyÃ÷ pramÃïaparikaratayà tathà hÃnopÃyatayÃpi / anyathopÃyÃntaramanuÓriyeta / nirarthakÃÓcaite syu÷ / parikaratve cÃj¤Ãte upÃyatà na nirvahet / yathà ca ÓarÅrÃdayo daÓa prameyatayà j¤eyÃ÷ tathà heyatayÃpi, anyathà aheyÃ÷ syu÷ / heyÃntaraæ cÃnuÓriyeta / prameyatve cÃj¤Ãte heyatà na nirvahet / yathà cÃpavarga÷ prameyatayà j¤eya÷, tathà adhigantavyatayÃpi / anyathà adhigamyÃntaramanuÓriyeta / anupÃdeyaÓca syÃt / prameyatayà cÃj¤Ãte 'dhigantavyatà na nirvaheta / yathà cÃtmà prameyatayà adhigantavya÷, tathà pramÃt­tayÃpi / anyathà pramÃtrantaramanuÓriyeta, anavasthà ca syÃt / prameyatve cÃj¤Ãte sopÃdhinirÆpÃdhirÆpatayà heyopÃdeyate na nirvahecÃtÃm / yathà ca buddhirbuddhitvena tathà tabhdeda÷ pramititayÃpi / anyathà pramityantaramanuÓriyeta, ni«phalaæ và pramÃïaæ syÃt / prameyatve cÃj¤Ãte heyatà na nirvahediti / tasmÃt ta eva pramÃïÃdaya÷ ubhayathà j¤ÃyantÃmiti vivak«itvobhayacaturvargopÃdÃnaæ k­tamityartha÷ // yadapyuktaæ kaiÓcit--heyahÃnopÃyÃdhigantavye«veva catur«u puru«Ãrtha÷ parisamÃpyate / yathà loke heya÷ kaïÂaka÷ / hÃnamupÃnat / tadupÃyastu pÃdukÃk­dÃti÷ adhigantavyo du÷khÃbhÃva÷ / ÓÃstre ca heyo roga÷ / cikitsà hÃnam / tadupÃyo nidÃnaj¤Ãnam / adhigantavyamÃrogyamityataÓcatur«u vaktavye«u «o¬aÓapadÃrthavarïanaæ kkopayujyata iti tadÃpi nirastam, caturvargasyaiva vivak«ÃbhedÃt «o¬aÓadhà bhedenÃbhidhÃnÃt / vivak«Ãbhedasya copapatti pratipadaæ bhëyakÃra eva darÓayi«yati / etadavagamyaiva yenÃdhikaæ coditaæ tanmatamapÃkaroti--eteneti // vyÃkhyÃyate avayavaÓa iti viÓe«aïe kriyÃyÃstÃtparyam / na tu viÓe«ye ityartha÷ / etadevÃttaratra sphuÂayati--tatrÃsyÃvayave«viti / kasmÃt pramÃïÃditi nÃbhihitam? evaæ hyasaædigdhaiva pa¤camÅ syÃdityartha÷ / asyeti prak­tapa¤camÅparÃmarÓe liÇgÃsaægati rityata Ãha--asyeti / pa¤camyÃ÷ tase÷ prayogaæ darÓayitvà pa¤camÅvyatirekeïa tase÷ Ãk«epasamÃdhÃne asaægate ityÃk«epaæ vyÃkhyÃyÃvatÃrayati--vacanavyÃptyarthamiti / nanu pramÃïÃbhyÃæ pramÃïairiti bhavataæ saæplava÷, pramÃïeneti tu kathamityata Ãha--yatra dvayoditi / vi«ayaikatÃmÃtra saæplava÷, na tu kÃraïÃnÃæ samuccaya÷ / tathà sati phalabhedo na syÃt / nÃpi samuccitÃnÃæ karaïatvam / tathà sati vyÃpÃrabhedo na syÃditi j¤ÃpanÃrthamityartha÷ / ata eveti / evakÃra÷ sÃdhakatamÃntaraæ vyavacchindan tasya vyÃpÃraæ phalaæ ca vyavacchinatti, na tvasya svavyÃpÃrulayoritaretaranairapek«yaæ darÓayati, tasya saæplave 'pi saæbhavÃdityartha÷ // kasmÃt puna÷ karaïÃrtho gamyate? prak­tipratyayayo÷ katarasmÃdityartha÷ / ayamÃÓaya÷ / yadi t­tÅyayà karaïatvamabhidhÅyate kiæ prak­tisthena lyuÂpratyayena? atha tenaiva, kiæ t­tÅyayeti? j¤Ãpakasya kÃrakatvaÓa¬kà mà bhÆdityata Ãha--arthamarthÃdhigatimiti / nanu hetukaraïabhÃvo 'vagamyatÃmityetadarthaæ vibhaktivyÃptirÃsthÅyate pramÃïamiti, prÃtipadikÃdeva sÃk«Ãtkaraïatvamarthato hetutvaæ gamyata iti kiæ vibhaktivyÃptyetyata Ãha--atra ceti / na ca vÃcyaæ karaïabhÃvenÃpi pramÃïaphalayostÃdÃtmyaæ prati«edddhuæ Óakyam, tat ki tannÃntarÅyakahetutabhdÃvÃmidhÃnÃrthaæ pa¤camyeti, sÃdhÃkatvamÃtrasyaiva sÃmarthye tamabarthasyÃsamarthatvÃt / tatra vipratipatteÓca / kasmÃditi praÓnÃrthamabhipretyÃha--pramÃïapratipadiketi / tadevamanuvÃdakatvaæ samarthayatà lyuÂt­tÅyayo÷ paunarÆktyaæ samÃhitam / na cÃnuvÃdakatvaæ ÓabdÃbhyÃsasya prayojanavattÃvyatirekeïa sidhyatÅtyata÷ prayojanaæ darÓayati--pramÃkÃrakÃntarebhya iti / laukike tu prayoge saækhyÃbhidhÃnÃdvibhakte÷ sÃrthakatvaæ dra«Âavyamiti / viÓi«Âavi«ayatvena saæplavÃk«epo 'saægata eva, agnyÃdiviÓi«Âe parvatÃdau pratyak«ÃnumÃnayo÷ saæplavÃdityata Ãha--viÓi«Âo bhinna iti / vi«ayatvasÃmÃnyÃbhiprÃyamekavacanam / arthasamÃrthyasamutthaæ pratyak«aæ yato 'tor'thagocaram / tat kiæ hetutvameva vi«ayalak«aïam? netyÃha--sa eva cÃrtha iti / kimato cadyevamityata Ãha--na ca sÃmÃnyamiti // nanu ca sÃævyavahÃrikaæ svalak«aïamapyevamevetyata Ãha--svalak«aïamiti / deÓakÃlÃnanugataæ vicÃrasahamityartha÷ / nanu yadyapi pratyak«aæ na sÃmÃnyarÆpamavagÃhate tathÃpi yadyanumÃnamapi svalak«aïamavagÃheta tata eva tÃvatÃpi saæplava÷ syÃdityata Ãha--na ceti / nanu bhavatvanumÃnaæ sÃmÃnyamÃtraniyatam, pratyak«amapi hyatra pravartsyati / bhavi«yati ca sÃmÃnyamapi sattvÃdÃkÃrÃdhÃyakamato 'pi saæplavasiddhirityata Ãha--na ceti / bhavitumarhati paramÃrthasaditi Óe«a÷ / vicÃrÃsahatvÃdityabhiprÃya÷ / tat kiæ sÃmÃnyasyÃsattvÃt svalak«aïe ca pratibandhagrahÃsaæbhavÃdanumÃnaæ nirvi«ayamevetyata Ãha--tadidamiti / tat kimanumÃnamapramÃïameva aparamÃrthagocaratvÃt? yadyevaæ kathaæ tadanyadullikhyÃnyatra pravartayati / kathaæ ca tadavisaævÃdakam? kathaæ ca bÃdhitÃkÃraæ pramÃïatayà vyavahiyata ityata Ãha-tasmÃditi // nanu pramÃïÃntareïa saha saæplavo bhavi«yatyanayorityata Ãha--na ceti / nanvasti ÓabdÃdikamityata Ãha--pramÃïasyeti / nanu nÃntarbhavatyevÃsvalak«aïavi«ayatvÃd vi«ayÃpratibaddhatvÃccetyata Ãha--anantarbhÃve ceti / nanu svalak«aïasÃmÃnyalak«aïayorvyavasthÃyÃmapi pratyak«ÃnumÃnayorvi«ayÃntare saæplavo bhavi«yatyanayo÷ / asti hi vi«ayÃntaraæ tadvadityÃha--na ceti / na hyasatà sÃmÃnyena paramÃrthasat svalak«aïaæ tadvad bhavitumarhati, sadasato÷ saæbandhÃbhÃvÃdityartha÷ / so 'yaæ gahana÷ panthà ityÃÓayavÃn Ãha--yathà caitaditi / viÓe«a ityatra yadi karmakÃrakaæ na ca tatastadvannÃmÃparo 'stÅtyata Ãha--viÓe«a iti saæplavamam­«yamÃïa idamÃha mÅmÃæsaha iti Óe«a÷ / adhigataæ cÃrthamityÃdivÃrttikasyÃdhigatatvÃdivÃrttikÃdadhikÃrthatÃæ vivak«atrÃha--syÃdetÃdityÃdi / adhigater'the pramÃïÃntarasya na tÃvadarthÃdhigamaæ pratyupayoga÷, tasya prÃgave pramÃïÃntarasiddhatvÃt / nÃpyanttarottaravyavahÃrapravÃhanirvÃha prati, tasyÃpi tajjanyasaæskÃraprabhavasm­tisaætati siddhatvÃt / na ca vÃcyaæ sm­tisaætatiradhigatisaætatirvà astu vyavahÃrapravartinÅ na kaÓcidviÓe«a iti, sm­tivadupadarÓitÃrthamÃtravi«ayatayà tÃsÃmapramÃtvena tatsÃdhÃnasyÃpramÃïatvaprasaægÃt / tÃsÃæ ca tata eva sm­titvaprasaægÃt / sm­tisaætateÓcÃvaÓyaæbhÃvitayà tata eva vyavahÃrisiddhÃvadhigatisaætatikalpanÃyÃæ kalpanÃgauravaprasaægÃdityÃÓayavÃn pi«Âape«aïamevopasaæharati--adhigatamiti // nanu anyatheti vÃrttike yadi kÃraïagatamanyaprakÃratvaæ vivak«itaæ tadà kÃraïagataprakÃrabhede 'pi na kaÓcid vi«ayagato viÓe«a÷ pi«Âape«aïaparihÃropayogÅ darÓita÷ syÃt / atha vi«ayagata eva pramÃrabhado darÓita÷, tadà anadhigatÃrthagant­tayà kuta÷ saæplava÷? na ca vi«ayÃbhede 'pi pramÃïabhedÃt kaÓcit phalaprakÃrabheda÷ prak­topayogavÃnastÅtyata Ãha--ayamabhisandhiriti / pi«Âape«aïe ni«phalatvaæ và syÃt, aviÓi«Âaphalatvaæ vÃ, anapek«itaphalatvaæ vÃ, adhigate 'pyarthe kimityadhigatisÃdhanamadhigati karotÅti praÓnamÃtraæ vÃ, sÃdhanÃsaæbhava eva veti / tatra sÃdhanÃsaæbhavaæ dÆ«ayati--na hÅti / svakÃraïapratibandhe hi pramÃïaæ na syÃt / na ca vi«ayÃdhigama÷ pramÃkÃraïavirodhÅ, yena tasmin, satceva pramÃkÃraïamakÃraïaæ bhavet / tasmÃdÃlocya svayameva nivarterat yadi cetayeran, na caitadastÅtyartha÷ / praÓnamÃtraæ dÆ«ayati--nÃpÅti / anapek«itaphalatvamutthÃpya nirÃkaroti--pramÃturiti / ni«phalatvaæ nirÃkaroti--tasmÃditi / pratyutpannakÃraïasÃmagrÅjanitatvaæ tÃtkÃlikÃsÃdhÃraïakÃraïaviÓi«ÂasÃmagrÅjanitatvam / etenÃnubhavatvaæ darÓitam / sm­terhyasÃdhÃraïaæ kÃraïaæ saæskÃra÷, ÃtmÃnta÷karaïÃdÅnÃæ j¤ÃnÃntarasÃdhÃraïyÃt / sa ca cirakÃlotpanno na pratyutpanna÷ / yattu pratyutpannamudbodhÃparanÃma sahakÃri na tadÃdhÃraïam / anubhavasya tu catu«ÂayasannikÃr«ÃdyasÃdhÃraïam / tacca pratyutpannaæ pratyagramutpannam / tathÃbhÆtà buddhirabÃdhiteti Óe«a÷ // aviÓa«Âaphalatvamabhyupetya parÃbhiprÃyaæ nirÃkaroti--tajjanakÃnÅti / prathamapramÃïaphalato 'pyaviÓi«Âaphalatayà yadyÃnarthakyam, dvitÅyavat prathamapramÃïasyÃpi dvitÅyÃviÓi«Âaphalatayà Ãnarthakyaæ syÃt / anapek«atvat sÃrthakamiti cet? evaæ tarhi dvitÅyasyÃpi svaphale 'napek«atvameva / tatphalaæ pramÃrÆpameva na bhavati / g­hÅtamÃtragocaratvÃt sm­tivadityapi na yuktam, yathÃrthÃnubhavatvani«edhe sÃdhye kÃlÃtÅtatvÃt / anadhikÃrthatve ca siddhasÃdhÃnÃt, sÃdhyasamatvÃcca / vyavahÃrani«edhe ca tannimittavirahopÃdhikatvÃt, bÃdhitatvÃcca / pramÃvyavahÃranimittaæ ca vak«yÃma ityartha÷ / eve tarhi vÃrttikÃrtha÷ ka ityata Ãha--sa eva ceti / nanu phalasyÃpi sÃk«ÃtkÃrÃsÃk«ÃtkÃrarÆpa÷ prakÃrabhedo 'styeva, sa evÃnena kiæ na pradarÓyata ityata Ãha--yadyapÅti / Ãdigrahaïena kÃraïagato 'pÅndriyaliÇgÃdirÆpa÷ prakÃrabheda÷ saæg­hÅta÷ / kÃraïabhedasaæplavanirÃsÃrthameva hi para÷ pratyavasthita÷ / sa kathaæ tenaiva pratibodhanÅya÷? parapratibodhaÓca prak­ta÷ / tadidamuktam--prak­tÃnupayogÃditi // evaæ siddhaæ pramÃïaæ h­di k­tvà saæplavavyavasthe vicÃrite / saæprati pramÃïasvarÆpaæ nirÆpyata ityÃha--vibhaktyarthamiti / avadhÃraïamiti / yadi niÓcayo 'bhimata÷ syÃt tasya nÃvaÓyaæ saæÓayapÆrvakatvamiti sandigdhasya praÓna upapanna÷ syÃdata Ãha--avadhÃryata iti / tathà ca vicÃrasya parÅk«Ãyà avaÓyaæ saæÓayapÆrvakatvÃdagre saædigdhasya praÓno yukta iti bhÃva÷ / saædehakÃraïatvana vipratipattimÃha--keciditi / pramÃïaæ hi karaïaviÓe«a÷ / karaïaæ ca sÃdhakatamam / na ca sÃdhyasiddhau tajjÃtÅyasya sÃdhakatamatvamasti, chinne v­k«e paraÓoriva / tasmÃd yathaivÃcchinnavi«ayatayà vyÃpriyamÃïa÷ paraÓu÷ chedanaæ tathà pramite vi«aye vyÃpriyamÃïamindriyÃdikaæ pramÃïamiti momÃæsakÃ÷ // matÃntaramÃha--vi«ayasÃrÆpyamiti / phalaæ tÃvat pramÃïasyÃrthapratÅtireva pramÃrÆpatvÃt / na hi pramÃïasyÃrthe pramÃtiriktamapi ki¤cit kartavyamasti / prÃptirapi prav­ttireva / prav­ttirapi prav­ttiyogyÃrthopalambhanameva / tasmÃt pramÃïasyÃrthapramÅtyatiriktaæ na / ki¤cit phalamiti, yadÃha--tadeva pratyak«aj¤Ãnaæ pramÃïaphalamarthapratÅtirÆpatvÃditi / pramÃïamapi tadeva yadarthaæ vyavasthÃpayati / arthamapi tadeva vyavasthÃpayati yadarthapratÅtiæ tadÅyatayà niyamayati / tathÃtvenÃniyatÃyÃæ tu tasyÃæ na kasyacit sà pratÅti÷ / sarvasya veti nÃrthena niyatà pratÅti÷ syÃt / aniyatÃrthapratÅtijanakaæ ca kathaæ pramÃïa nÃma? na cendriyÃdibhirj¤Ãnakaraïairj¤Ãnaæ tadÅyatà niyamyate / na hi cak«u«Ã janitatvÃdeva nÅlasya nÅlavij¤Ãnam, pÅtaj¤ÃnasyÃpi tathÃtprasaÇgÃt / api tu nÅlÃkÃratvÃdeva nÅlaj¤Ãnaæ nÅlasya / tasmÃdarthÃkÃra evabuddhigato buddhiæ tadÅyatà vyavasthÃpannarthamapi tathà vyavasthÃpayati / tataÓcÃrthavyavasthÃpanahetutvÃt sa eva pramÃïaæ yadÃha--arthasÃrÆpyamasya pramÃïam, tadvaÓenÃrthapratÅtisiddheriti / arthapratÅtisiddhe÷ arthapratÅtivyavasthite÷, tathà cÃrthavyavasthiteriti yÃvat / na cÃbhinnÃtmani karaïaphalabhÃvo virudhyate, tatra kÃraïabhavasyaiva virodhÃt / sa hi vyÃpÃravyÃpÃribhÃvo vÃ, gamyagamakabhÃvo và svÅkriyate eva / v­k«Ãdibhi÷ saæyujyamÃna eva hi paraÓu÷ saæyogena vyÃpÃreïa karaïamiti vyavahniyate loke / na ca saæyogo nÃma vigrahavÃnanya÷ saæyujyamÃnÃt paraÓorasti / gamyagamakabhÃvo 'pi svaprakÃÓe vij¤Ãne bÃhye ca v­k«e ÓiÓapayà gamyamÃne d­«Âa eva / na hi ÓiæÓapÃta÷ kaÓcidanyo v­k«o nà v­k«Ãd và ÓiæÓÃpà / vaikalpike tu vyavahÃre yathÃtra vyÃv­ttibhedastathà ÃkÃratadvatorapÅti na kaÓcid viÓe«a iti sautrÃntikÃ÷ // matÃntaramÃha--vij¤Ãnasyaiveti / arthaprakÃÓane hi yasya vyÃpÃrastadeva pramÃïam / prakÃÓanaæ ca caitanyarÆpaæ tasyaiva yaÓcetayate / na cendriyÃdÅni karaïÃnyapi tathÃ, ja¬arÆpatvÃt / na hi j¤ÃnÃnirikta÷ kaÓciccetano nÃma / tasmÃd vij¤Ãnameva cetanatayà darÓanavyÃpÃram / tathà ca pramÃïam / vyÃpÃravyÃpÃriïoÓcÃbheda evaæ saæyujyamÃnaparaÓuvaditi nirÃkÃravÃdino vaibhëikÃdaya÷ // matÃntaramÃha--upalabdhÅti / v­ddhÃ÷ pramÃïav­ddhÃ÷ / etena pÆrve«Ãæ bÃlatvaæ sÆcayati / bhÃvapraÓnavyÃkhyÃnena bhavit­praÓno vyÃkhyÃta iti tu sahetyaÓyÃh­tya kecid vyÃcak«ate / kecit tu bhÃvapraÓnavyÃkhyà boddhavyà anena bhavit­praÓno vyÃkhyÃta iti / anye tu bhavÃpraÓnavyÃkhyÃnena hetunà bhavit­praÓno vyÃkhyÃto bhÃvapraÓnaæ vyÃkhyÃtuæ bhavit­praÓno vyÃkhyÃta÷, tadantareïa tadanupapatteriti / lipipramÃdo 'yamiti saæpradÃyavida÷ / vyabhicÃro visaævÃda÷ / anarthavattvaæ viparÅtarthatvam / ato na sÃdhyÃviÓi«Âatà / nanu sthÃïurvà puru«o vetyatropadarÓitayorantara÷ prÃpyata eva, tat kathaæ visaævÃdakatvam? kathaæ cÃrthavattvamitya Ãha--no khalviti / yato na prÃpyate, ata eva nÃrthakriyÃsÆpayujyate, aprÃpteranupayogÃcca nÃstÅtyartha÷ / yadyapyanubhÃvÃbhiprÃyeïopalabdhau vyÃkhyÃyamÃnÃyÃæ sm­tihetau nÃsti prasaÇga÷ / sm­terananubhavatvÃt, tathÃpi-- buddhirÆpalabdhirj¤ÃnamityanarthÃntaram / iti sÆtrayopalabdhiÓabdo j¤ÃnaparyÃya÷ svÅk­ta÷ / asti ca sm­terapi j¤ÃnatvamityanenÃbhiprÃyeïoktam--na hyasÃviti / atÅtÃrthe paramparayà tatkÃryatayÃpi ÓabdaliÇgÃderarthasambandho 'sti, anÃgate tu so 'pi nÃstÅtyata ÃÓa¬kitaæ j¤Ãpakatayeti / saæskÃrasyÃpÅti / tasyÃpi taramparayà arthakÃryatvamarthaj¤Ãpakatvaæ ca sÃk«Ãt samÃnamityartha÷ / sm­tirÆpopalabdhiheto÷ sm­tirÆpaj¤Ãnahetorityartha÷ / pariharati--naivamiti // nanu na sm­ti / prametyatraiva vivÃda ityata Ãha--loketi / anena pramÃÓabdaprav­ttinimittgrÃhakaæ pramÃïamapalak«ayati / tathà hi, na tÃvad asya sm­titvameva prav­ttinamittam, anubhavasyÃpramÃtvaprasaÇgÃt / nÃpi tadekÃrthamasavetaæ j¤ÃnatvÃdikaæ tannimittam, yena sm­tirapi pramà syÃt, viparyayasyÃpi tathÃtvaprasaÇgÃt / nÃpi pramÃtvaæ nÃma sÃmÃnyaviÓe«a÷ samasti j¤Ãnagatasya sÃmÃnyaviÓe«asya manomÃtragrÃhyatvÃt / pramÃtvasya cÃnumeyatayà prÃgeva pratipÃditatvÃt / kiæ ca yadi pramÃtvaæ sÃmÃnyaviÓe«a÷ syÃt, tadà tadabhÃvavati tadviruddhasÃmÃnyavati và viparyayaj¤Ãne na samaveyÃt / tathà ca viparyayaj¤Ãnaæ dharmiïyapi na pramÃïaæ syÃt / evaæ ca tat nirÃlambanamÃpadyeta / sÃmÃnyaæ ca sÃmÃnyÃntareïa saha parÃparabhÃvena ekasyÃæ vyaktau samÃviÓet / tatrÃnubhatvaæ và paraæ pramÃtvaæ vÃ? Ãdye sm­ti kathaæ pramÃ? dvitÅye tvanubhava÷ pramÃtvaæ na vyabhicaret / tathà ca viparyÃyo 'pi dattajaläjali÷ syÃt / sÃk«ÃtkÃritve ca yadi paraæ tadà asÃk«ÃtkÃravatyo 'numitiprabh­tayo na pramÃ÷ syu÷ / athÃparam, viparyayabuddhirna sÃk«ÃtkÃravatÅ syÃt apramÃtvÃditi / tasmÃt na pramÃïatvaæ sÃmÃnyaviÓe«a÷ / yathÃrthatvamÃyÃtamiti cet--na, smarÃmÅtyatrÃpi pramiïomÅti buddhivyapadeÓaprasaÇgÃt / i«Âa evÃyamiti cet--na, riÓvaretarecchÃmÃtreïa laukikaprayogÃprayogayorniyantumaÓakyatvÃt / tenaivÃyaæ pramÃïaÓabdo yathÃrthaj¤ÃnamÃtre niyata÷ k­ta iti cet--na, mahar«ibhistadabhiyuktai÷ sm­tiphalasya pramÃïatvenÃparisaækhyÃt / ukte«vantarbhÃvÃdaparisaækhyÃnamiti cet--na, pratyak«asyÃsÃk«ÃtkÃriphalatvÃnupapatte÷ / liÇgaÓabdÃdeÓca sattÃmÃtreïa pratÅtyasÃdhanatvÃditi // kiæ ca sm­teryÃthÃrthyamapi k­ta÷? na hi yÃd­Óor'tha÷ smaryate yadà tÃd­Óa evÃsau tadÃ, pÆrvÃvasthÃyà vartamÃne niv­ttatvÃt / anav­ttau hi pÆrvataiva na syÃt / na ca niv­ttapÆrvÃvasthatayaiva tamarthaæ sm­tirÃlambate, pÆrvÃvasthÃniv­tterananubhÆtatvÃt / ananubhÆte cÃrthe ananubhÆtaæ saæskÃrÃbhÃvÃt / nanu samÃnavi«ayatvepi sm­tyanubhavayoranubhavo yathÃrtho, na t­ sm­tiriti k­ta etat? anubhavakÃle tasyÃrthasya tÃdavasthyat, sm­tikÃle tvatÃdavasthyÃt / nanu pÆrvaæ tÃvattadavastha evÃsÃvÃsÅt, etÃvataiva j¤Ãnamastu yathÃrtham / na, pramÃrakte 'pi ÓyÃmatÃpratyasya yathÃrthatvaprasaÇgÃt / nanvatÅta÷ ÓyÃma iti pratyaya÷ tatra yathÃrtha eva / satyam, tadvi«ayasya tadÃnÅmeva tadavasthatvÃt / na tu smaryamÃïÃrtha÷ tadÃnÅ tadavastha÷ / tasmÃt sm­tirayathÃrthaiva / yathÃnubhava tu bhavet / tatrÃnubhavasya yathÃrthatvÃt tadekavi«ayà sm­tirapi yathorthetyucyate / ata evÃnubhavasyÃyathÃrthatve sm­ti÷ avapirÅtÃpyayathÃrthaiva / yathà rajjuæ bhujaÇgatayà anubhÆya vidrutasya tathaiva sm­ti÷ / tasmÃt sm­teryÃthÃrthyaæ yÃcitakamaï¬anaprÃyam, nÃjÃnikam / idameva pÃratantryapadavÃcyaæ kaiÓcinniruktikuïÂhairanyathÃpaplÆta iti / tasmÃdubhayathÃpi sm­teranyasyÃnubhavatvaikaniyataæ yathÃrthatvameva pramÃpadasya prav­ttinimittaæ loko 'vadhÃritavÃn / kathamanyathà tatraiva pramÃÓabdaæ prayu¬kte nÃnyatreti yadyapi, tathÃpi dharmiïyapi sm­te÷ pramÃïyaæ mÃbhÆdityÃÓayavÃn prÃguktayuktikaæ lokaprayogamavÃÓritavÃn / tadidamuktam--lokaÓceti / evaæ tÃvadyathÃrtho 'nubhava÷ pramà / tatsÃdhanaæ ca pramÃïamiti svalak«aïamÃÓa¬kitÃtivyÃptinirÃkaraïenÃdu«Âamiti samÃhitam // na caitanmÅmÃæsakasyÃpyanabhimatam / na hi tenÃpyatrÃvyÃptyativyÃptÅ prasaæjayituæ Óakyete / na hyasti saæbhavo mÅmÃæsakasyÃpi yathÃrthÃnubhavo na ca prameti / tallak«aïe tvasmÃkaæ kuto vipratipattirityata Ãha--anadhigatÃrthagant­tvaæ ceti / upalak«aïaæ caitat / nityapadÃrthe«u anadhigatatvaæ nÃma nÃstyeva / yadi neha janmani janmÃntare 'pyadhigamÃt / yadi na pratyak«eïÃnumÃnopadeÓÃbhyÃmapi anitye«vapi prÃyaÓa÷ upalabdhÃnÃmevopalambhÃcca / anyathà ca pratyabhij¤Ãnaæ dattajaläjali syÃt / tataÓca svarÆpato 'pyanadhigatatvaæ bahvÃkulayet / prakÃrato 'pi bhÆyo bhÆyastaæmÃdi«vanubhÆyamÃne«u na kaÓcid guïaprakÃra÷ pratik«aïalabdhajanmÃpavarga÷ paribhÃvyate / karmak­to 'pyÃÓutaravinÃÓÅ na pratik«aïamapÆrva÷ / na ca catu÷pa¤cak«aïÃvasthÃyinyapi tasminnekamevaj¤Ãnaæ janayitvendriyÃdikamudÃsÅnam anÃgatakarmÃdijanma pratÅk«ate / tataÓca sarvajanmÃntaropalambhÃdanye taduttarakÃlapratyayà dhÃrayà vicchedena và bhavanto na pramÃïaæ syurityartha÷ // ÓaÇkate--naceti / yadyapi svarÆpasya prakÃrasya và tathÃvidhasya tÃdavasthyam, tathÃpi pratyak«aj¤ÃnadhÃrÃyÃæ vartamÃna evÃrtha÷ parisphurati / na ca kramabhÃvinÃmeka eva vartamÃna÷ kÃlo vi«aya÷, nÃnÃpramÃt­vajj¤ÃnayaugapadyaprasaÇgÃt / pratyabhij¤ÃnÃnupapattiÓca, j¤ÃnÃnekatve 'pi ekakÃlÃvasthÃnÃkalanÃt / tasmÃt pÆrvapÆrvaj¤ÃnairanÃkalita eva vartamÃnor'tha uttarottarairavasÅyata ityanadhigatÃrthatvameva tatrÃpÅtyartha÷ / pariharati--parameti / na tÃvat pratik«aïavartamÃnatvaæ saugatavad vastuna÷ eva svarÆpotpÃda÷ / nÃpi saækhyavad vasturÆpasthairye 'pi pariïatibheda eva mÅmÃæsakai÷ svÅkriyate / nÃpi dharmabheda eva kaÓcit pratik«aïÃpÆrvo vartamÃnatvÃparanÃmà samasti / na ca tairabhyupeta÷ / na ca kÃla÷ pratyak«agocara÷, nÃpi bhinnasvabhÃva÷ / tasmÃt kÃlakalÃbhedakà upÃdhaya eva kÃlabheda÷ / tatpratk«ameva kÃlabhedapratyak«amiti paramÃrtha÷ // tatra na tÃvat pratÅyamÃnastaæmÃdisaæs­«Âà upÃdhaya÷ saæbhavantÅtyuktam / j¤ÃtatÃyÃÓca nirÃkari«yamÃïatvÃt, dhÃravahanabuddhi«u tadabhÃsÃnÃcca / pratÅyamÃnetarasaæs­«ÂÃstÆpÃdhaya÷ tajj¤Ãnasaæsargiïo và syuranyathà vÃ? na tÃvat stambhÃdi«u taditarasaæsargiïa÷ k«aïabha¬gurÃ÷ kecanÃvaÓyaæ tajj¤ÃnasaæsargabhÃjo bhavanti / kvacid bhavantyapÅti cet, tatraiva taddhiyÃæ pramÃïatà syÃt / yatra tu tadekaj¤Ãnasaæsargiïa upÃdhayo na santi tatra dhÃrÃvÃhikabuddhÅnÃmapramÃïatvameva syÃt / tathÃvidhà eva ca vicÃravi«ayatvenÃbhipretà j¤ÃnÃntaragocarà vi«ayÃntarasaæsargiïa upÃdhayo bhavi«yantÅti cet--evaæ tarhi dhÃrÃvahanabuddhayo na syureva iti lÃbhÃya gato mÆlamapi hÃritavÃt / na khalu pramÃïÃntareïa indriyÃntareïa tenaiva và taddharmiparityÃgÃddharmyantare anubhÆyamÃne vivak«itaikavi«ayabuddhidhÃrasaæbhava÷ / i«Âa evÃyamarthaæ iti cet--na, apÆrvÃpÆrvopÃdhyupanipÃtaniyame pramÃïÃbhÃvÃt / anupanipÃtinÃæ ca j¤ÃnÃntareïëyanÃkalanÃt / ata eva ghaÂo 'yaæ ghaÂo 'yamiti buddhisahasrasyÃpi na vi«ayak­taæ viÓe«amÆpalabhÃmahe / anupalabhyamÃnasya tu vi«ayatvakalpanÃyÃæ sarvasarvaj¤atÃpattiriti // tasmÃt stambhÃdireva prÃgabhÃvaniv­ttipradhvaæsÃbhÃvÃnutpattirÆpo vartamÃna÷ / tadavacchinna÷ kÃlo 'pi vartamÃna÷ / saca tathÃvidho 'nekaj¤ÃnasÃdhÃraïa eva / na caitÃvatà j¤ÃnayaugapadyÃpatti÷, sÆk«makÃlÃpek«ayà kramasaæbhavÃt / na ca sÆk«mopÃdhÅnÃmapratÅtiÓcedato 'saæbhava eva, kÃryakrameïaivonnÅyamÃnatvÃt / nÃpi pratyabhij¤ÃnÃnupapatti÷ / pÆrvaj¤Ãnavi«ayÃnusaædhÃnameva hi pratyabhij¤Ãnam / tacca j¤ÃnakramÃdevopapannam / tasmÃt kÃlatadupÃdhipratyak«atve 'pi na sarvatra sÆk«mopÃdhisaæsarga÷, nÃpi tatpratÅti÷ / tadidamuktam--paramasÆk«mÃïÃmiti // etenaitannirastam--siddhe sÃdhakatamatvÃbhÃvÃditi / na hi sÃdhakatamasya tathÃtvaæ sÃdhÃkatamÃntarÃpek«ayÃ, kiæ tu pradhÃnakriyÃkÃrakÃntarÃpek«ayà / anyathà yatra karaïÃnÃæ samuccayastatra parasparÃpek«ayà anatiÓayitatvÃdakaraïatvÃpatte÷ karaïÃnÃæ samuccaya÷ kvacidapi na syÃt / itarakÃrakÃpek«ayà tu dhÃrÃvÃhikabuddhi«vapi pramÃïasyÃtiÓayitvamastyeva / yattu chinne kuÂhÃrasyÃkÃraïatvamiti, tacchidà lak«aïaphalÃbhÃvÃt / na ca chinne chidÃntarÃbhÃvavÃn / na ca j¤Ãte 'pi j¤ÃnÃntarÃsaæbhavo yenÃtrÃpyaphalatvÃdevÃkaraïatvaæ bhavet, dhÃrÃvÃhikaj¤Ãnotpatte÷ / tasmÃd yo 'nÃdhigatÃrthabodhanaæ pramÃïamicchati, tasya dhÃrÃvÃhikabuddhayo 'pramÃ÷ prasajyerannityartha÷ / ÓaÇkate--na ceti / prav­ttiæ prÃptiæ ca janayadeva vij¤Ãnaæ pramÃ, tadarthameva pramÃïÃnusaraïÃt / Ãdyaæ ca tathà / tatastadeva pramà / dvitÅyÃdÅnÃæ ca na prav­ttiprÃptihetutvam / ato naitÃni pramÃrÆpÃïi / tatastajjanakÃnyapi na pramÃïÃnÅti tadetadi«yata evetyartha÷ / pariharati--nahÅti / na hyapravartayadeva vij¤Ãnamarthaæ prÃpayati / nÃpi haÂhÃdeva pravartayati / kiæ tvarthopad­«ÂirÆpatayà / sà ca sarvasamÃnetyartha÷ / tadidamuktam--pradarÓanaæ ceti / nanu tathÃpi prathamÃdevÃpek«itasiddha÷ puru«asya kiæ dvitÅyÃdinetyata Ãha--puru«eti // syÃdetat / vÃdivipratipattayo vÃrttikak­tà na nirÃk­tà / nÃpi viÓe«avidhÃnasya Óe«aprati«edhavi«ayavÃditi nyÃyo nÃvirodhÃt / na hyanadhigatÃrthagantari sÃrÆpyevÃrthavyavasthÃpayitari Óaktau và ÃtmÃnÃtmaprakÃÓayitryÃmupalabdhihetutvaæ virudhayate ityata Ãha--upalabdhÅti / vyÃpakasyÃvyÃpakaviruddhatvÃdanadhigatÃrthagantustena rÆpeïa pramÃïatvamevÃrthÃnni«iddhamityartha÷ / sÃrÆpyaÓaktÅ nirÃkaroti--hetviti / tadÅyatayà hyarthapritÅtiæ vyavasthÃpayannÃkÃra÷ pramÃïamiti kor'tha÷? na tÃvat tadÅyatayà niyatÃæ pratÅtaæ janayan, svÃtmani kriyÃvirodhÃt / nÃpi j¤Ãpayan, svÃtmÅmÆtapratÅtiæ prati j¤ÃnÃntarÃjanakatvÃt / nÃpi niÓcÃyayan, ÃkÃratadvatorekatvena vyÃv­ttyoÓcaikaniÓcayagocaratvena niÓceyaniÓcÃyakatvaniyamÃnupapatte÷ / nÅlamahaæ jÃnamÅti hyakÃraniÓcaya÷ / na cÃto 'para÷ tadÅyatÃniÓcayo nÃma / nÅlamidamityÃkÃravyavasÃya÷ prarthamam, atha nÅlamahaæ jÃnÃmÅtyarthakarmakapratÅtyanuvyavasÃya iti cet--tat kiæ buddhÃvaniÓcitÃyÃmevÃkÃro niÓcita÷? na caitat saæbhavati, sÃmÃnyÃniÓcaye viÓe«ÃniÓcayÃt / niÓrvÅyata eva, paraæ na tadÅyatayeti cet--atha keyamarthÃkÃrÃdanyà tadÅyatà nÃma? tadudbhÃvatvamiti cet--nanvevamanumitiæ bhÃvÃyannÃkÃra÷ pramÃïam / omiti cet--hanta, hataæ tarhi pÃmarapratyak«amatiriktamarthamanumÃpayatà ÃkÃreïa vyavasthÃpitatvÃt / api ca yà kriyà yatkaraïaphalatvena vivak«itÃ, janayadeva tÃæ tatkaraïamiti lokasiddham / na hi chidÃmajanayanto 'pi cak«urÃdayastanniÓcÃyakatÃmÃtreïa chedanatayà vayavahniyante / api tu aniÓcÃyayanto 'pi janayanta eva kuÂhÃrÃdaya÷ / tadatrÃpi pramÃæ janayadevÃniÓcÃyakamapi pramÃïamiti vyavahniyatÃm / na tu tÃmajanayanniÓcÃyako 'pyÃkÃra÷, evaæ ca loke 'nukÆlatà / anyathà tu piribhëÃæ kurvatà loko 'pratipÃdita÷ syÃt / na ca janyajanakayostÃdÃtmyagandho 'pÅti // etena Óakti÷ pramÃïamiti pratyuktam, Óakte÷ Óakayani«ÂhatvÃt / Óakayaæ ca kÃryamucyate / prakÃÓanaæ cÃtmabhÆtatvÃt na tasyÃ÷ kÃryamiti / tadidamuktam--hetuhetumadbhÃvasyeti / nanu yadi pramÃïa siddham, kiæ tatra pramÃtrÃdinà kartavyam? na hi siddhena siddhameva sÃdhyate / na cÃnyatra caritÃrthasyÃnyatra kÃrakatvamasti / athÃsiddham, kathaæ pramÃïam? na hyasiddhaæ kÃrakaæ nÃma / nÃpyakÃrakaæ karaïam / nÃpyakaraïaæ pramÃïamityata Ãha--ayamartha iti / karaïÅbhÆtasya paraÓo÷ saæyogasya vyÃpÃrÅbhÆrasyeti Óe«a÷ / pariïativiÓe«a÷ sahakÃrisamavadhÃnam / karaïaæ vyÃpÃryotpÃdya và phalÃrthaæ kartavyÃntarÃbhÃvÃt kartuÓcaritÃrthatà / karaïasya tu phalena vinà aparyavasÃnamacaritÃrthatetyartha÷ // atha prameyasya kathaæ pramÃïe caritÃrthatvam? na hi pramÃt­vat tenÃpi pramÃkaraïamutpÃdyate vyÃpÃryate vetyata Ãha--prameyasya tviti / ayamÃÓaya÷ / sarvatra hi karmakÃrakakaraïaphalatadvyÃpÃrayorvi«ayatayà vyavati«Âhate / tatra phalavi«ayatvamasya na karmatvaæ prati prayojakam, asattvenÃkÃrakasyÃpi phalavi«ayatvÃt, yadÃha---kevalamityÃdi / karaïavyÃpÃravi«ayatvÃt tu karmatvam, na hyasti saæbhava÷ karma ca, na ca karaïavyÃpÃravi«aya iti / tatra karaïasya vyÃpÃravi«ayatvÃbhÃvÃt vyÃpÃra eva na nirvahediti tannirvÃha evÃsya caritÃrthatvamiti / tadidamuktam--tatrÃpÅndriyasaæbandhamÃtra iti / na ca karaïamapi kart­vyÃpÃravi«ayastÃvanmÃtreïaiva caritÃrthamadhikavyÃpÃravattvÃt / nÃpi karmavyÃpÃravi«aya÷ karaïam / nÃpi phalavi«aya÷, taduddeÓena karmaïa÷ kartrà avyÃpÃritatvÃt / phalasya tannirÆpaïÃdhÅnanirÆpaïatvÃt, yena karmavadasya caritÃrthatvaæ kalpyeta / tasmÃt / kart­karmaïoÓcaritÃrthatve 'pyacaritÃrthameva karaïamiti / samavÃyitvavi«ayatvak­tÃæ saænipatyopakÃrakabhrÃnti prayogÃmyÃæ nirÃkaroti--tat siddhametaditi // yadyapyanumeyÃdyatÅtÃdyahetureva, tathÃpi sÃmÃnyani«edho viÓe«aprakÃramapyÃÓrayetetyetÃvataiva d­«ÂÃntatvam / tasmÃt tadeva phalahetu÷ / saænipatyeti Óe«a÷ / katha¤ciditi / anÃhatya ityartha÷ / tadanena kÃrakÃntare 'caritÃrthasya hetutvameva karaïatvamiti karaïalak«aïaæ darÓayatà kart­vyÃpÃragocara÷ karaïamityapi karaïalak«aïaæ sÆcitam / tathaiva ÂÅkÃk­tà vyÃkhyÃtam / etacca yadvÃniti vÃrttike sphuÂÅbhavi«yati / akaraïà pramÃïotpatti÷ prasajyeta kartu÷ karaïe caritÃrthatvÃditi kiæ kena saægatamityata Ãha--nÃkaraïa iti / vastusaddhipradhÃnakriyÃsaæbandhanibandhanaprabh­taya÷ kÃrakaÓabdà ityÃÓayavata÷ codyaæ yadÅtyÃdinà buddhisiddhapradhÃnakriyÃsaæbandhanibandhanaprav­ttaya÷ kÃrakaÓabdà ityÃÓayavata÷ samÃdhÃnam--na pÃcakaÓabdÃdivadityÃdinà iti ÂÅkÃyÃæ vik«iptasya vÃrttikatÃtparyasya saæk«epa÷ / tulyavaditi tulayà saæmitamiva na nyÆnaæ nÃtiriktaæ vetyartha÷ / tadanena prapajcena pramÃæ pramÃt­prameyayorakÃraïatvameva darÓitamati bhramo mà bhÆdityupasaæhÃravyÃjenÃha--tatpramÃïamiti / satyapi copalabdhisÃdhanatve sÃk«Ãditi Óe«a÷ / saæpratyayo jhaÂitisphuÂapratyaya÷ / atra hetu÷---sÃtiÓayatveti // sÃdhakatamÃrtha p­cchatÅti--na tÃvat sÃdhakÃnÃæ phalak­tÃvatiÓayÃnatiÓayau, tasyaikasya sarvÃn pratyaviÓe«Ãt / nÃpi vyÃpÃrak­tau, parasparavyÃpÃravilak«aïavyÃpÃravattÃmÃtrasya sarvasÃdhÃraïyÃt / phalÃnuguïatvaæ tu vyÃpÃrasyÃviÓi«ÂamevetyÃÓayavÃniti h­dayaÓe«a÷ / yadyapyayogavyavaccheda evÃtiÓaya÷, tathÃpi tulyatve satyapyatiÓayÃnatiÓayau tasyaiva cintyete / na tu vaidharmyamÃtramatiÓaya ityabhisaædhÃyÃnyayogavyavacchedo 'pi darÓita÷ ayogÃnyayogavyavacchedÃbhyÃmiti / amuæ cÃrthamanantarameva vibhÃvayi«yati / nanu yathà kartrÃdau sati phalaæ nÃvaÓyakam, tathà karaïe 'pi sati kadÃcinna bhavet, kÃrakatvÃviÓe«Ãt / d­Óyate ca / na hi paraÓau sati chidà bhavetyevetyata Ãha--pramÃt­prameye hÅti / upak«Åïav­ttinÅ iti vyÃpÃravata÷ kÃrakatvamabhipraiti / tena paraÓurapi vyÃpÃravÃneva san karaïam / tathÃbhÆtena ca phalasyÃyogavyavaccheda eva, na tu vyÃpÃravatÃpi kartrÃdinÃ, tadvyÃpÃreïa karaïavyÃpÃrasya saæpÃdanavilambanÃt / vyÃpÃravatastu karaïasya nÃnyat saæpÃdanÅyamastÅtyartha÷ / tadidamuktam--pramÃïavyÃpÃre sati tu bhavatyeveti / tadanena vyÃpÃravata÷ phalÃvyabhicÃritvaæ sÃdhakatamatvamiti darÓitam // kalpÃntaram--yadvÃniti / paratantreïeti / paravyÃpÃryeïÃÓrÅyate apek«ata ityartha÷ / etadeva pÆrvamuktamiti smÃrayati--kartradhÅnaæ ceti / yadyapi kart­vyÃpÃryatvaæ karaïatvamiti na vyabhicaratyeva, tathÃpi paramparÃvyÃpÃryeïÃpi karmaïà vyabhiyÃro mà bhÆdityÃÓa¬kya prak­te 'vadhÃraïaæ saæbhavaprÃcuryÃt k­tam / ÃgÃmivÃrttikasya kalpÃntaratvaæ nivÃrayati--asyaiveti / kalpÃntaramiti / pÆrvakalpavivaraïena paunarÆktyabhiyà kalpÃntaraæ g­hÅtaæ katha¤cit samarthayati--pÆrveïeti / karmaïa÷ svÃtantryamasaæbhavi, tato viÓe«ani«edho 'nupapanna ityata Ãha--akat­tvamiti / kalpÃntaram--saæyogavaditi / atrÃpi kÃrakÃntarebhya÷ caramavyÃpÃraæ karaïamiti lak«aïam / kalpÃntaram--pratipatteriti / atrÃpyanantaraæ phalaæ karaïamiti lak«aïam, vikalpasamuccayÃbhÃvÃt--co 'vadhÃraïe / asmin pak«e sa etÃtiÓaya ityartha÷ / kalpÃntaram--asÃdhÃraïeti / sarvakaraïe«vasÃdhÃraïatvopapÃdanÃnupayogÃt prak­te pramÃïe ghaÂayati--catatra iti / atrÃpi pramÃvivak«itajÃtibhedavyapadeÓakaæ pramÃïamiti lak«aïam / pramÃæ prati kÃraïÃnà sÃdhÃraïatvÃsÃdhÃraïatve nirÆpyamÃïe puru«avi«ayasya sÃdhÃraïyasya kimÃyÃtamityata Ãha--aÓe«a iti / kalpÃntaram--pramÃkÃraïeti / atrÃpi vivak«itapramÃjÃtibhedaupayikatvena pramityasamavÃyikÃraïaviÓe«akaæ pramÃïamiti lak«aïam // svarÆpÃt kÃryÃta÷ karturarvÃk prÃk kart­kÃryayo÷ / pramÃjÃte÷ pramÃhetuviÓe«ÃnmÃnalak«aïam // iti saægrahaÓloka÷ // tadebhirnimittai÷ karaïavyavahÃre vyavasthÃpyamÃne yadi karmÃdivyavahÃranimittasamÃveÓÃt tadvyavahÃro 'pi bhavati, bhavatu tasye«yamÃïatvÃt / ebhirnimittaistu karmÃdivyavahÃro ne«yate / sa tu nÃstyeva / tathà hi--sarvatra karmavyavahÃra÷ karaïavyÃpÃravi«ayatvÃdibhi÷, karaïavyavahÃraÓca kart­vyÃpÃravi«ayatvÃdibhi÷ / te«Ãæ ca nimittÃnÃæ bheda eveti nÃtiprasaæga÷ / tÃtparyato vyÃca«Âe--vÃkye 'sphuÂatvÃdityartha÷ / evaæ ca satyagre arthyata iti vyutpattirapi tÃtparyaparatayaiveti manatavyam / kasmÃt punariti / na hi pramÃïavi«ayasya pramÃïasyÃrthavattvamavyutpÃdanÅyameveti Óa¬kÃbÅjam / tÃtparyÃntaramiti / katha¤cid bhÃgÃsiddhatÃparihÃrasya phalasyaikatvÃt / tat kiæ prav­ttisÃmarthyÃbhÃvÃdapramÃïameva tadityata Ãha--na ceti / kathaæ tarhi tatprÃmÃïyamavaseyamityata Ãha--tsyÃpÅti / na tÃvat sarvo vi«aya÷ sarvatra sarvasya sarvadopak«aïÅya÷, nirmÃïavaiyarthyaprasaÇgÃt / tathà cÃnupek«aïÅyatÃdaÓÃyÃæ prav­ttisÃmarthyena tadvi«ayasya j¤Ãnasya prÃmÃïyamavadhÃrya g­hÅtena tajjÃtÅyatvenopek«aïÅyatÃdaÓÃyamapi prÃmÃïyaæ sugrahameva / yatrÃpyÃhatya prav­ttirna bhÆtà tatrÃpyasaæbhavadvÃdhasaævÃditvaæ prÃtyak«ikamÃnumÃnikamaupadeÓikaæ và tajjÃtÅyatvamavaseyamityak«arÃrtha÷ // Óa¬kÃnivartane manda ityata Ãha--ayamabhisandhiriti / sÃk«Ãt janakatvaæ g­hÅtvà vyadhikÃraïatvaÓa¬kà mà bhÆdityavaÓyaæ darÓanÅyam / tacca pramÃïasya pratÅtijanakatvakathanamantareïÃÓakyamityartha÷ / kathamayamartho vÃrttikÃllabhyate ityata Ãha--pramÃïasya viÓe«a iti / etÃvatÃpi kimuktamityata Ãha--etaduktaæ bhavatÅti / nanu tavÃyamÃÓayo na tu vÃrttikak­ta ityata Ãha--tadidamuktamiti / tadidamaparam anarthasÆtram / na hi pratipattiprav­ttisÃmarthyayo÷ pratipÃdyapratipÃdakabhÃva ityata Ãha--ayamartha iti / nanu arthagrahaïena sarvasaægraho 'yukta eva kimityÃÓa¬kyate? tathÃvidhaÓa¬kÃyÃmanavasthÃnÃdityata Ãha--ekadeÓÅti / vyÃghÃta iti / yadyapyapavargasya sukhadu÷khataddhetubhÃvo nÃsti, ata eva tathÃtvenÃryamÃïatayÃrthapadena sarvasaægraho 'pyaÓakya÷, tathÃpi tadabhyupagame vyÃghÃta eva sphuÂa iti sa evokta÷ / sa ca ÓÃstrÃvatÃreïa yadi hyapavarga÷ sukhadu÷khataddhetutayà heya÷ svÅk­ta÷, tarhi ÓÃstramapi viparÅtaprayojanatvÃdanÃrambhaïÅyam / ÓÃstrapramÃïayostu sÃmÃnyato yadyapi du÷khahetutvam, tathÃpi vivak«itaparamapuru«Ãrthavi«ayayostaddhetutayà du÷khahetutÃæ paribhÆyopÃdeyatvameva / anyathà punarapi sa eva vyÃghÃta÷ / itaraddheyaæ tÃvat pramÃïena hÅyate / pramÃïaæ tu pramÃïÃntareïa heyaæ sadanavasthÃæ sÃvakÃÓayati / tataÓca saiva pramÃïavyakti÷ tenaiva pramÃïena hÃtavyà / taccÃÓakyam // nanvaÓakyatvenÃheyatve sukhataddhetutvenopÃdeyetvamapi kathamityata Ãha--na cÃsmÃditi / tasmÃdubhayathÃpi svÃtmani kriyÃvirodhena paramapuru«Ãrthahetutvena ca pramÃïaæ na ÓakayahÃnam / na caive satyahÃnirevÃsya syÃt, svocchedakakÃraïavaÓenopÃdeyasya puru«aprayatnenÃÓakyahÃnasyÃpi sukhavaducchedÃdityartha÷ / adhikÃrÃdanuv­tte rityanupapannam, ÃdivÃkyatvÃdityata Ãha--prav­ttisÃmarthyeti / adhikÃro yogyatà / sà cÃtra prak­tatvÃt prav­tti pratÅtyartha÷ / iha hi prakaraïe samarthaprav­ttijanakatvaæ heturabhipreta÷ / sa ca sukhadu÷khataddheturÆpÃrthavi«ayÃyà eva pratipatterasti / tator'thaÓabdena vi«ayo 'bhidhÅyamÃna÷ tathÃvidha eva vaktavyo 'ta÷ prakaraïaviÓe«aniyama evÃdhikÃra itayartha÷ / ekadeÓyupÃlambhe pÆrvahetubhi÷ saha hetvantarasya samuccayaæ darÓayannÃha--na kevalamiti / aÓakyatvÃdapiæ saævidi hetvorasiddheriti Óe«a÷ / nanu asaævedyamÃnÃyÃ÷ saævida÷ pramÃïasadbhÃve kathamasaævedyatvam, tadabhÃve và kathaæ sattvavyavahÃra ityata Ãha--na tÃvaditi // anavasthÃprasaÇgalak«aïaæ tarkaæ darÓayatà tadviparyaye mÃnasameva pratyak«aæ pramÃïamÃdarÓitaæ bhavati / aj¤Ãtoparataj¤ÃnavyavahÃre tu kÃlÃntare tadvi«ayaæ smaraïameva nimittam / evaæ ca sÃmÃnyÃkÃreïa jij¤ÃsÃnurodhÃt jajj¤Ãnamastyeva, aj¤Ãtasya vidhini«edhavyavahÃrÃvi«ayatvÃt, tataÓca sÃmÃnyÃkÃreïa siddhamÃdÃya vicÃraïà / yadi j¤Ãnavi«ayaæ j¤ÃnamavaÓyaæ j¤Ãyeta, avaÓyaæ và vij¤Ãsyeta tadà j¤ÃnaparamparÃlak«aïà anasthà syÃt / sà cÃnupalambhavÃdhitetyartha÷ / tadidamuktam--kasyÃÓciditi / bhëyagrantheneti vadatà na kevalamarthavirodha÷ granthavirodhaÓcetyapi pratipÃditaæ dra«Âavyam // catu«Âayasyomayatvavirodhaæ pariharannÃha--kÃryakÃraïÃbhyÃmiti / nanvarthaÓabdasya prayojanavattave 'pi virodhavyadhikaraïatve tadavasthe evetyata Ãha--candanÃdÅti / parisaækhyÃtuæ niyantumiti vadatà gaïanÅyartho 'nabhyupagamena parih­ta÷ / atha kimabhipretyÃprastutameva bhëyak­to idaæ prastÆyata ityata Ãha--evaæ kileti / na pramÃïaprayojanaæ bhavitumarhantÅti pramÃïasya bhÆtÃrthatvÃdita bhÃva÷ / tathà ca pramÃïadÅnÃæ ÓakyÃj¤Ãnatve 'pi tadvyutpÃdakaæ ÓÃstramanÃrambhaïÅyameva, paramÃrthikaprayojanavirahÃditi nigarva÷ / tatredamupati«Âhate nirÃkaraïabhëyamiti Óe«a÷ / sarvasÃdhÃraïanÅlÃdivaidharmyeïa hi kÃlpanikatvaæ kÃryakÃraïabhÃvasya vyutpÃdayatà nÅlÃdi paramÃrthikameva svÅkartavyam / tadapÃramÃrthikatve tvabhimatasiddhireva na syÃt / na ca kÃryakÃraïabhÃvasyÃpÃramÃrthikatve nÅlÃdi pÃramÃrthikaæ bhavitumarhati, nityatvaprasaÇgÃt / tasmÃd yo nÅlÃdi paramÃrthikamicchati, tena kÃryakÃraïabhÃvo 'pi paramÃrthika eva e«Âavya÷ / na cobhayamapi / tathà ca tatrÃpi tulyametat / idaæ tvavaÓi«yate--kathamekamanekaæ parasparaviruddhaæ kÃryaæ kuryÃt? tatsvabhÃvatvÃditi yadi tadotpatterÃrabhya kuryÃdaviÓe«at tatrÃha--nivedayi«yate hÅti // na jÃtyà janmaprabh­tisahakÃrinirapek«atayetyartha÷ / jÃtideÓeti / svabhÃvaniyÃmikà jÃti÷ / avyavasthayeti sahakÃrivyavasthÃvaicitryeïetyartha÷ / pramÃïÃrtha÷ sukhadu÷khalak«aïa÷ / aniyata÷ candanÃt sukhameva kaïÂakÃd du÷khameveti niyamarahita÷, aniyata hetukatvÃt / aniyatacandanÃdisahakÃrikÃraïakatvÃdityartha÷ / prÃïabh­diti sahakÃrivaicitryasÆcanÃya / ata evodÃharaïam--aniyatakÃlamiti / yathà aniyatakÃletyupalak«aïam, deÓovasthÃsahakÃriïÃmapi aniyamo dra«Âavya÷ / etaduktaæ bhavati, yathà ke«ucit kÃladeÓÃvasthÃsahakÃri«u satsu meghÃ÷ salilamudvamanti, ke«ucit tu satsu ta eva salilaæ pibanti, tathà candanÃdayo 'pi ke«ucit satsu sukhamupajanayanti ke«ucicca du÷khamiti / vi«Âi÷ daï¬Ãk­«Âa÷ karmakara÷ / nanvarthavati ca pramÃïe pramÃtrÃdÅnyarthavanti bhavanti j¤Ãyanta ityabhipretam, na tu jÃyanta iti / na caivamasti, pramityavyabhicÃreïaivetare«ÃmavyabhicÃrÃvadhÃïÃdityata Ãha--yadpÅti / na ca vÃcyam, vaidikÅ pratipattirarthÃvyabhicÃriïÅ ÃptopadeÓajapratipettitvÃditi Óakayata eveti / na hyÃptopadeÓo 'vyabhicÃriïÅmevÃrthadhiyamÃdhatta ityanavadhÃrya Óakyamidam / na cÃvyabhicÃripratipattijanakatvÃdanyadeva pramÃïÃnÃmarthavattvamityuktameveti / tathÃpi loke tÃvadevamastÅti cet? ata Ãha--ad­«ÂÃrtheti // yadyapi tatsamavÃya÷ pramÃsamavÃya÷ pramÃt­tvamiti prak­topayogi syÃdeva, tathÃpi vÃrttikak­tà praÓnopalak«aïÃbhyÃæ khÃtantryamupakrÃntam--sÃmÃnyanyÃyena viÓe«o 'pi labhyata ityabhisandhÃyÃtastathaivavyÃca«Âai--kÃrakÃmidhÃneneti / prÃdhÃnyena dhÃtupratyayÃbhidhÅyamÃnavyÃpÃrasaæbandha eva tatsamavÃya÷ / prÃdhÃnyaæ ca kÃrakÃntarÃttairaÓcÅnyamÃtramabhipretam / tena pacatÅtyÃdau sarvatrÃtiraÓcÅnapÃkÃdivyÃpÃravato devadattÃdereva kart­tvaæ siddhaæ bhavati / pÃcayatÅtyÃdau tu prayojyavyÃpÃrapratÅtÃvapi tasyÃnyatiraÓcÅnatvÃt na tadvata÷ kart­tvam / kiæ nÃma? prayojakasyaiva, tadvyÃpÃrasyÃtiraÓcÅnatvÃt / evaæ tarhi, svavyÃpÃre hi kart­tvaæ sarvatraivÃsti kÃrake / iti nyÃyena karaïÃdivyavahÃravilopaprasaÇga ityata Ãha--prÃdhÃnyeneti / svavyÃpÃrÃpek«ayà na karaïÃdivyavahÃra÷, kiæ tu pradhÃnakriyÃpek«ayetyabhiprÃya÷ // nanu ca kÃrakasÃdhyatvÃviÓe«e 'pi (karaïÃdivyavahÃra÷) pradhÃnakriyÃpek«ayà ityetadeva kuta ityata Ãha-- avÃntareti / avÃntareti / asti hi käcit kriyÃmuddeÓya pravartamÃnÃnÃæ kÃrakÃïÃmavÃntaravyÃpÃrayoga÷ / , na tvavÃntaravyÃpÃrÃrthameva te«Ãæ prav­ttirityartha÷ / nanu na sarvo vyÃpÃra÷ pradhÃnakriyà và puru«amÃÓrayate, tat kathamÃha--puru«a itÅtyata Ãha--puru«a iti prak­tÃpek«am / tadetad vaiyÃkaraïÃnÃæ lak«aïam / taccÃnupapannam, ÓabdaprayogamÃtrasyÃvyavasthÃpakatvÃt / vyavasthÃhetoÓca lak«aïatvÃt / abhidhÃnayogyatÃlak«aïamiti cet--na, tasyà eva vicÃryamÃïatvÃt / vivak«ÃmÃtramiti cet--na, tasyà api nimittamantareïÃvyavasthiterityÃÓayavÃnÃha--lak«aïÃntaramiti / puru«a iti vartate / tathà ca tatprayokt­tvamityatra tasya prayokteti vigrahaÓa¬kà mà bhÆdityÃÓÃyavÃnÃha---tasya cetanasyeti / etena sa cÃsau prayoktà ceti và tasya cetanasya prayokt­tvaæ dharma iti và vigraha ityartha÷ / atra ca savrakÃraïÃnÅti svetaraparasparavisad­ÓÃnekakÃrakÃmiprÃyam / tenÃd­«Âamanadhiti«Âhato 'pi kulÃlasva kart­tvamak«atameveti // etÃvataiva lak«aïe parisamÃpte itarÃprayojyatvamityanena cetanaprayukti prati svÃtantryamitare«Ãæ vyavacchindatà parasparaprayojanakatvamapi vyavacchinnam / cetanasyÃpi tÃni vyÃpÃrayata eva kart­tvamityuktam / tathà ca yathà kÃryaæ kartradhÅnaæ tathà kÃrakÃntarÃdhÅnamityubhayavyÃptÃt kÃryÃdekatarÃpÃye 'pyanyatarÃpÃya iti darÓitam / ato lak«aïasya nÃtivyÃpakatvam / acetane«u tu kart­vyavahÃra÷ kathamityavaÓi«yate tatrÃha--acetanasya tviti / svÃbhÃvikaæ mukhyam / tattvaæ hi pramÃïavyÃpyatvaæ pramÃïavyÃpÃravi«ayatvamiti vadata÷ karaïavyÃpÃravi«aya÷ karmeti karmalak«aïa saæmatam / tatra lak«aïe 'vÃntaravyÃpÃro grÃhya÷ / prak­te ca pradhÃnavyÃpÃra÷ pramitilak«aïa iti vibhÃga÷ / viniyojyateti / anena vÃrttikasthasya viniyogasya vi«ayani«Âhatvaæ darÓayatà yogyatÃpi vi«ayagataiva dra«Âavyetyapi darÓitam / tena viniyogÃya yogyatà vi«ayagataivetyartha÷ / j¤Ãnaparaæ caitat / tenÃyamartha÷ viniyogo vÃrthagatastadyogyatÃj¤Ãnaæ và caturvargasya paryavasÃnamiti // pa¤ceti / rÆpaæ saæj¤Ã saæskÃro vedanà vij¤Ãnamiti / tatra rÆparasagandhasparÓaÓabdÃ÷ rÆpaskandha÷ / savikalpakaæ vij¤Ãnaæ saæj¤Ãskandha÷ / samanantarapratyaya÷ saæskÃraskandha÷ / sukhadu÷khe vedanÃskandha÷ / nirvikalpakaæ j¤Ãnaæ vij¤Ãnaskandha÷ / jÅveti / jÅvaÓcetana÷ / taditaro 'jÅva÷ / ÃstravantÅtyÃstravÃ÷ / srotÃæsÅndriyÃïi / srotobhiriva tairayaæ jÅvo dharmÃdharmÃbhyÃmÃpÆryata ityartha÷ / saævaraïaæ saævara÷, jÅvÃjÅvavi«ayo 'bhedÃbhimÃna÷ / tena saæv­tohyayaæ jÅvo 'sarvaj¤a iti / nirjaraïaæ nirjara÷ tapaÓcaraïam, niga¬akaÂakÃbhyÃmivÃyaæ baddho 'svatanatro jÅva ityartha÷ / mok«a÷ sakalÃvaraïavigama ityartha÷ / sarvatra niyamo 'prÃmÃïika÷ // nanu na vidhÃyakapramÃïaniv­ttimÃrgeïÃsattvamityata Ãha--taditi / pramÃïavi«ayatvena sadasatorekatvamavilak«aïavyavahÃravi«ayatvamabhimatameva, tato nirdalà Óa¬ketyata Ãha--sarvasÃmarthyeti / arthakriyÃsÃmarththaæ hi sallak«aïam / tacced bhavadabhimate abhÃve 'pyasti so 'pi sadvyavahÃraviÓaya÷ prasakta iti ÂÅkÃrtha÷ / na ca vayamityÃdinà abhÃvasya sÃmÃrthyama¬gÅk­tam, na tu sÃmarthyena sadvyavahÃra÷, ananusaæhitasÃmarthyasyÃpi sadvyavahÃravi«ayatvÃt / api tvastinÃstipratÅtivi«ayatvena / na hyasti saæbhava÷ saditi vyavahniyate, na cÃstipratyayavi«aya iti / asaditi và vyavahniyate na ca nÃstipratyayavi«aya÷ iti prakÃraïÃrtha÷ // syÃdetat / prameyavailak«aïyavat pramÃïavailak«aïyenÃpi sÃk«ÃtkÃrÃdivat pratÅtibhedo ghaÂate / tata÷ sadantara eveyaæ nÃstÅti pratÅti / kadÃcid bhavedityÃÓa¬kyÃha---saæpratÅti / abÃdhite prasiddhatare vipratipattirna käcit k«atimÃvahatÅtyartha÷ / nanu ni«idhyatÃæ bhÃvÃntaram / tathÃpyabhÃvidhau kimÃyÃtam? na hi nÅlani«adhe pÅtÃdividhiravaÓyamityata Ãha--nÅlapÅtau hÅti / nanu sarvaÓa¬kÃnirÃkaraïapaÂÅyasi pratyak«e 'pi prav­tte kutastarkasyÃvakÃrÓa÷? tata÷ kimatropapattyetyata Ãha--yadi kaÓciditi / santyeva hi kecid vÃdino ye vipak«adaï¬amapaÓyanta÷ pratyak«aparikalitamapahnutya Óa¬akÃmutthÃpayanti, tÃn sÃækhyÃdÅn prati ayaæ prakÃra ityartha÷ / pÆrvavad vyÃkhyeyam / tulyopalambhayogyatÃtarkÃntarbhÃvenetyartha÷ / nanvabhÃve tatpratyak«atÃyÃæ ca bahuvipratipattibÅjamastÅtyÃha--sarva caitaditi // nanu yadyasadbhedÃ÷ prak­tÃnupayogina÷, tadà anupayogÃdeva nocyanta ityucyatÃm / athopayoginastadà avaÓyaæ vaktavyà eva / pÃratantryeïa pratibhÃsanÃt nocyanta iti kkopayujyata ityata Ãha--ni«edhyeti / pratipÃdanÃya hi te vaktavyÃ÷ / tacca pratiyogyadhikaraïapratipÃdanÃdevÃrthato bhÆtamiti kiæ tadarthaprayÃsenetyartha÷ / tadidamuktaæ gamyanta iti nÃktà ityartha iti / nanu yadyupÃyapratipÃdanenaiva pratipÃdità iti noktÃ÷, tarhi prameyÃdayo 'pi pramÃïapratipÃdanenaiva pratipÃdità iti kiæ tatkathanenÃpi? atha pratÅtà api prayojanaviÓe«Ãdabhyarhitatayà pratipÃdyante, hanatÃsadbhedà api upayuktÃstathà kiæ netyata Ãha--atha veti // nanu bhÃvaprapa¤cavadabhÃvaprapa¤ce 'pyuddi«Âo veditavya iti pratij¤Ãter'the caturvargÃnantarbhÃvÃditi heturbhÃgÃsiddho viruddhaÓcetyata Ãha-ni÷Óreyaseti / tena ni÷ÓreyasÃnapayogyabhÃvaprapa¤cadhikaraïatayà caturvargÃnantarbhÃvo hetu÷ / tadadhikÃraïatayà tathÃbhÆta eva bhÃvaprapa¤co d­«ÂÃnto nocyata iti sÃdhyam / ni÷ÓreyasopayogÅ tÆddi«Âo veditavya÷, catuvargÃntarbhÃvÃt / upayuktabhÃvaprapa¤cavaditi vÃrttikÃrtha ityartha÷ / ata evoddi«Âo veditavya iti anupalabdhibÃdhitaæ manyamÃna uttaragranthamavatÃrayati--atheti / kÃraïÃnupalabdhyà sarva evÃnupalabdhiprabhedà upalak«itÃ÷ / apavarga eva mardhÃbhi«ikta÷ pradhÃnatayà rÃjakalpa÷ / etadapyupalak«aïam / artho 'pi ÓatruputrÃdyabhÃvÃdi÷, prav­ttirapyahiæsÃdi÷, pretyabhÃvo 'pi pÆrvaÓarÅraparityÃgÃdi÷, phalamapyutpannarogapradhvaæsÃdyasadbheda iti mantavyam / saæÓayasya j¤ÃnarÆpatvÃdasadrÆpatà na saæbhavatÅti tamulla¬ghyÃtidiÓati--evaæ prayojaneti / tathà hi sandhyÃvandanaprÃyaÓcittÃdÃvahitaniv­ttireva prayojanam / d­«ÂÃnto 'pi kaÓcidabhÃvarÆpo yathà su«uptyavasthÃnamapavarge d­«ÂÃntayi«yati / siddhÃnto 'pi nairÃtmyÃdi÷ pare«Ãm / asmÃkaæ ca yathà bhÃbhÃvastama÷ [vai. sÆ. 5.2.19] ityevamÃdi÷ / sarve«Ãmapavargo du÷khÃbhÃva iti / avayavatarkanirïayavÃdajalpaviï¬Ãstu sadbhedà eva / hetvÃbhÃsà dvividhÃ÷ / yathÃ, anitya÷ Óabda÷ sattÃrahitatvÃta, cÃk«u«atvÃdityevamÃdi÷ / chalaæ jÃtayaÓca sadbhedà eva / nigrahasthÃne«u vipratipattividhÃ÷ sadbhedÃ÷ / apratipattividhà asadbhedÃ÷ / tadidamuktam--evaæ tatra tatrohanÅyamiti / nanu bhëye asadbhedakathanavÃrtÃpi nÃstÅtyata Ãha--atreti / parasparaviruddhayorabhidhÃnÃnabhidhÃnayo÷ paramÃrthikatvaæ na saæbhavati / tat kataradatra pÃramÃrthikamityata Ãha--dvitÅye tu kalpe pÃramÃrthikaæ iti / sÆtrasya saprapa¤ca tÃtparyam--pramÃïata ityÃdiprapa¤ca÷, sacca khalu «Ã¬aÓadhà vyƬhamupadek«yata iti tÃtparyam / tasya tÃtparyamiti / tÃsÃæ khalvÃsÃmityavatÃrabhëyasya, na tu sÆtra pÃÂhasya / avayavÃrthaæ vyÃcikhyÃsunetyanenaiva tÃtparyasya sphoritatvÃt // // avatÃraïÃbhëyÃdivyÃkhyÃnam // dvandvasvarÆpamÃha tattÃtparyÃbhidhÃnÃyeti Óe«a÷ / dvigvavyayÅbhÃvau prayogamÃtranirÃk­tatvÃt nopanyastau / saæbhÃvitaprayogÃn bahuvrÅhikarmadhÃrayatatpuru«Ãn nirÃkaroti--bahuvrÅhÅti asaæbhavÃdarthÃsaæbhavÃt / «a«ÂhÅsamÃsa iti saæbhÃvitatatpuru«opalak«aïaparam / iti hi ityÃdi hÅtyartha÷ / tenÃrthanirdeÓaæ samupÃdÃya saæÓaye 'pi bahuvacanaæ dra«Âavyam / tatrÃpi sÃdharmyavaidharmyavipratipattijanyÃnÃæ saæÓayÃnÃæ parasparanirapek«ÃïÃmeva nyÃyapravartakatvamiti tÃtparyam / d­«ÂÃnte 'pi viÓe«alak«aïakaraïÃvasare dvivacanameva / tasyÃpi parasparanirapek«odÃharaïasaæpratipatti÷ prayojanam / evaæ siddhÃntÃnÃmapi svaprayojane parasparÃnapek«atvemeva / tacca bahuvacanasamÃnÃrthena saækhyÃvacanena pratipÃditam / avayavÃnÃæ tu yadyapyekasmin vÃkyÃrthe pratipÃdayitavye mitha÷ sÃpek«atvam, tathÃpi parasparÃsaæpratyayitamarthamabhidadhatÃmeveti bahuvacanaprayojanam / hetvÃbhÃse«vapi bahuvacanasya svavyÃpÃre parasparanirapek«atvapratipÃdanameva tÃtparyam / tathà chalajÃtinigrahasthÃne«vapi / yatra tu nirdeÓo nÃsti tatra lak«aïe yathÃvacanaæ vigraha÷, sÃmÃnyamÃtrasyaiva prayojakatvÃditi bhÃva÷ // kÃrakasyÃrtharÆpatvÃnna tasyÃbhidheyamastÅtyata Ãha--kÃrakÃrtha÷ pradhÃnakriyeti / arthaÓabda÷ pradhÃnakriyÃvacano na kvacid d­«Âa itya Ãha--yaduddeÓeneti / kÃrakÃïÃmavivak«etyetÃvataiva susthe pradhÃnakriyÃyà avivak«Ã kimarthamityata Ãha--kÃrakagrahaïeti // nanu kÃrakÃïÃmavivak«Ã Óe«alak«aïa tadà syÃd yadi tatra kÃrakatvaæ saæbhavet, tadeva tu nÃstÅtyata Ãha--yadyapÅti / atra codayati Óai«ikyÃæ «a«ÂhyÃm / «a«ÂhÅ cÃnarthikà ni«prayojanà / avyatireke tadanupapatte÷ «a«Âyarthasya saæbandhasyÃnupapatte÷ / ekadeÓitve bÅjam--aniyamavÃdÅti / tasyÃsvatantratvÃt pramÃïÃdayo gamyanta iti kiæ kena saægatamata Ãha--bhÃvasyeti / na pramÃïÃdimÃtramucyate tattvaÓabdena atha ca nÃrthÃntaraæ tattvamiti parasparavyÃhatamityata ekadeÓinaæ ki¤ciduddÅpayati--abhede 'pÅtÅti / anÃropitarÆpeïa svarÆpata÷ pratÅyantÃæ pramÃïÃdaya ityetadarthamanatiriktÃrthamapi tattvagrahaïaæ k­tamityartha÷ / d­«ÂÃntamasiddhaæ mattvà sopapatti vyÃca«Âe--dvitvaikatvayoriti / vyavahÃragativastugatyo÷ samÃnayogak«ematvaæ manyamÃno hyabhÃvamapahnotuæ na Óaknotyeva, abhÃvavyavahÃragate÷ sarvavÃdisiddhatvÃt / yastu vastunirapek«o 'pi vyavahÃro 'stÅti manyate, tanmatamavaÓi«Âa ityÃÓayavÃnÃha--k«aïabhaÇgabha¬geti / nivedayi«yate vÃttikak­teti Óe«a÷ // yathÃrthaj¤Ãnotpatti prati svarÆpalak«aïà ÓaktirÃropahitattvameva sahakÃrilak«aïado«avirahÅndriyÃdi÷ // nanu d­«ÂÃni÷ÓreyasadÆ«aïe kiæ tÃtparyam? na hi tadasmÃnna siddhyatÅtyata Ãha--etaduktaæ bhavatÅti / ad­«Âameva ni÷Óreyasamabhiprataæ ÓÃstraphalatveneti Óe«a÷ / anyathà ÃtmÃdiprameyaviÓe«apratipÃdanaæ na kuryÃt, tattattvaj¤ÃnamantareïÃpi d­«Âani÷- Óreyasasiddheriti bhÃva÷ / aprÃmÃïikaæ darÓanÃbhÃvÃditi darÓanaphalaikonneyaæ pramÃïa kathaæ tadabhÃve 'pyastÅti bhÃva÷ / ÃgamÃnumÃnayo÷ sahakÃrità pak«Ãdya1panÃkatvena / tatrÃtmalak«aïadharmisiddhÃvÃgama÷, ayamÃtmà [b­ha 4.4.3], apahatapÃpmà [chÃndogya 1.2.9], ajaro 'mara÷ [b­ha 4.4.25], sa e«a neti netyÃdi [b­ha 3.9.26] / anumÃnaæ cecchÃdi [sÆtra-1.1.10] samuttham / janmÃbhÃvarÆpaliÇgasiddhau tu, aÓarÅraæ vÃva santam [chÃndogya 8.12.1] ityÃdyÃgama÷ / anumÃnaæ tu prav­ttyabhÃva÷ / prav­ttyabhÃve 'pi, yastvÃtmatireva syÃdÃtmat­ptaÓca mÃnava÷ / Ãtmanyeva ca santu«Âastasya kÃryaæ na vidyate // [gÅtà 3.1.7] ityevamÃdi / anumÃnaæ tu do«ÃbhÃva÷ / do«ÃbhÃve 'pi, raso 'pyasya paraæ d­«Âvà nivartate / [gÅtà 2.49] ityevamÃdi / anumÃnaæ tu mithyÃj¤ÃnÃbhÃva÷ / atrÃpi bhidyate h­dayagranthiÓchidyante sarvasaæÓayÃ÷ / [muï¬aka 2.2.8] ityÃdi / anumÃnaæ tu tattvaj¤ÃnasadbhÃva÷ / Ãtmatattvaj¤Ãne 'pi Ãtmà và are d­«Âavya÷ / [b­ha 4.5.8] ityevamÃdi / anumÃnaæ tÆpÃyÃbhyÃsaprakar«a ityevamÃdi / upalak«aïaæ tvÃgamÃnumÃnagrahaïam / pratyak«amapi dra«Âavyam, evaæ ÓarÅrÃdi«vapyÆhyam, anumÃnamevÃtrÃrthe pramÃïamiti vipratipannaæ pratipipÃdayi«atÃmiti Óe«a÷ upani«adÃpi tameva viditvÃtim­tyumeti / [Óvetà 3.8] ityÃdÅnÃæ prÃmÃïyÃt / santÃnÃnumÃnasya ca p­thagupadeÓÃcca prameyasya pramÃïÃdibhya÷ prathamasÆtre etadvivaraïÃdvacavacchetturagranthamevÃvatÃrayati--yadi ceti / vihitatvÃdÃdyena sÆtreïeti / ÓrutyarthÃbhyÃmiti Óe«a÷ / tadiyatà prabandhena vÃrttikak­tà kiæ k­tamityata Ãha--tadaneneti // uttaravÃrttikavi«ayÅbhÆtabhëyaæ tÃvad vyÃca«Âa--atha kimiti / nanu dvitÅyasÆtrÃrtho nÃtrodita÷, tat kathaæ tatrÃnÆdyata ityata Ãha-- ni÷Óreyaseti / atra ca hetvÃdyanuvÃdatrÃrttikaæ nÃstyevetyanÃÓaÇkanÅyam, ÂÅkÃk­tà siddhavadutthÃpitatvÃt / kvacillipyabhÃvasya lekhakado«eïÃpyupapatte÷ / anyathà bhëyatÃtparyÃrthÃnuvÃdakatvÃt / vyÃca«Âa iti tu yad vyÃkhyÃtam, tadabhiprÃyaæ tena taccaitaduttarasÆtreïÃnÆdyate ityasyÃnuvÃdÃnantaramavyÃkhyÃne 'pi na do«a÷ / evaæ cÃrthaæ dvitÅyasÆtra ityÃdinà pÆrvameva vyÃkhyÃtatvÃt tu nehedaæ vyÃkhyÃtamityartha÷ // nanu dve«a÷ kiheya eva na và prav­ttiheturityata Ãha--upalak«aïamiti / nanu hÃnapadamÃtyantikapadasamabhivyÃhÃrÃdapavarge vartate, tat kathaæ tattvaj¤Ãnamityucyata ityata Ãha--hÅyate hÅti / karaïavyutpattimÃÓrityÃnena tattvaj¤Ãnaæ vivak«itam / bhÃvavyutpattyà tvÃtyantikapadasamabhivyÃhÃrÃdapavarga ityartha÷ / tattvaj¤Ãnapadasya vyutpattisaædehamapanayannevÃha-- tasya pramÃïasyeti / etenÃdivÃkyavirodha÷ parih­ta÷ / arthapadÃnÅti bhëyagatasyÃrthapadasya tvanyathÃrtho bhavi«yatÅti yaduktaæ tadÃha--puru«ÃrthasthÃnÃnÅti / tÃtparyamityartha÷ / vÃrttikasyeti Óe«a÷ // prasthÃnaæ prakÃra itthambhÃva÷ tathà cetthambhÆtatvÃdÃnvÅk«ikyà iti yadyapyabhimatameva, tathÃpi nirÆpapattika itthambhÃva÷ syÃdityata Ãha--prasthÃnaæ vyÃpÃra÷ / tadanena bhëyagatasya prasthÃnapadasya prak­tyartho 'bhihita÷, pratyayÃrthastu saæÓayÃdibhi÷ padÃrthai÷ p­thak prasthÃpyate iti vadatà bhëyakÃreïaiva darÓita÷ / tadetaduktaæ bhavati, nyÃvyutpÃdane vyÃpÃravattayà hi iyamÃnvÅk«ikÅ vidyÃntarÃd bhidyate / sa ca saæÓayÃdya¬gopÃÇgavyutpÃdanenaiva vyutpÃdito bhavati / tato 'syÃ÷ saæÓayÃdayo 'pi vi«ayabhÆtÃ÷ tÃnantareïa nirvi«ayatayà vidyaiva na syÃt / vi«ayÃntaravattayà vidyÃntarameva và syÃditi / atreva ÓaÇkate--na ca vÃcyamiti / na hyanyà vidyÃ÷ svaæ svamarthaæ pratipÃdayantyo 'pi kathametadityaÓraddhÃmalamapanetumÅÓate vinainÃmÃnvÅk«ikÅmityÃÓayavÃn pariharati--etasyà eveti / vÃrttikÃntaravi«ayaæ bhëyaæ darÓayati--sa cÃcamityÃdibhëyamiti / nirdalaæ deÓyaæ dÅpayati j¤Ãnamiti / upalabdho 'nirïotaÓceti vyÃghÃto 'nupapanna eva upalabdhernirïayaparyÃyatvasyÃnantarameva nirÃk­tatvÃt / nÃpi pramÃïaprav­ttivi«aya upalabdho bhavannirïota eva bhavedityata Ãk«epturabhiprÃyantaraæ darÓayati--pa¤carÆpa iti / yathà pratyak«amÃgamo và aj¤Ãte 'pyavatarati, tathà asandigadhe 'pi / anumÃnaæ tu yathà nÃj¤Ãte tathà asaædigdhe 'pi tasmÃdasyÃnyaiva rÅtirityartha÷ / samÃnavi«ayatvam ekavi«ayatvam / samÃmÃnÃdhikÃraïyaæ na samarthayasa iti, na tÃdÃtmyamiti bhÃva÷ / parasparasamÃnenÃdhikaraïena saæbandhamÃtra sÃmÃnÃdhikaraïyam / na tu tÃdÃtmyamityabhipretya parihÃraæ viv­ïoti--sÃmÃnya viÓe«ayoriti / saædigdhe pravartave ityasya yogyatÃparatÃæ darÓayati-asaædigdha iti / saæÓayÃnarhaÓca prakÃradvayena, sarvathà aj¤Ãto viÓe«ato và nirïÃta÷, tadviparÅtastu saædigdha÷ saæÓayÃrha÷ / tatra nyÃya÷ pravartata iti tÃtparyam / ata eva vyatirekapradhÃnÃmupalak«aïatayaikÃæ vidhÃmudÃharati--nahÅti // nanu kiæ puna÷ prayojanamiti praÓne yena prayukta÷ pravartata ityuttaraæ vaiyÃtyÃdityata Ãha--sphuÂataramevaitaditi / nanu vayaæ nviti svÃbhimatapradarÓanamekadeÓimate aparito«aæ sÆcayitum, na cÃparito«abÅjamupalabhÃmaha ityatastadvÅjaæ praÓnapÆrvakameva tÃvad darÓayati--tatreti / sarve«Ãmeva kÃmyatvÃt dharmÃdÅnÃmiti / tathà ca dharmÃdivi«ayastÃtsÃdhanavi«ayo và kÃmastatrÃpi pravartaka ityartha÷ / na ca tadvi«ayatvenÃpi dharmÃdÅnÃmupÃdÃnam, srakcandanÃdÅnÃmapyupÃdÃnaprasaÇgÃditi / saraka÷ pÃnam / nanu tathÃpi naite«Ãæ prayojanatvak«atirityata Ãha--dharmamok«ayoriti / upalak«aïa caitat / kÃkÃrthayorapi viraktÃn pratyaprayojakatvamiti dra«Âavyam / tenaitaduktaæ bhavati, na hi dharmÃdi«u dharmatvÃdikameva prav­ttiæ prati prayojakam / kiæ nÃma? i«yamÃïatvam / anyathà aviÓe«eïa sarvasya sarvatra prav­ttiprasaÇgÃditi / nanu yathÃÓrute ko do«o yena vi«ayeïa vi«ayiïaæ pratyayamupalak«ayatÅti vyÃkhyetyata Ãha--asatyoriti / satyorveti saptamÅ / uttaravÃrttikaæ grahÅtumetat / yathÃÓrutaæ dÆ«ayati--tathÃpÅti / iha phalaj¤Ãnamanyatra pravartavat tatsÃdhana eva pravartayatÅti ato nÃtiprasaÇga ityevaæ yadyapi ÓaÇkitumucitam, tathÃpi tatsadhanatvenÃj¤Ãne prav­ttireva nÃsti ityatastajj¤ÃnamantarbhÃvya ÃÓaÇkate--tatsÃdhanatvaj¤ÃnÃditi / sÃmÃnÃdhikaraïyena ekavi«ayatayÃ, saæpratipatteravirodhata÷ kÃryakÃraïabhÃvasiddherityartha÷ / evaæ tarhi sukhadu÷khÃptihÃnibhyÃmiti vÃrttikamasaÇgatameva kimityata Ãha--etaduktaæ bhavatÅti / vivak«itu prasthalÅkarotiteneti / prav­ttivi«ayataye«yamÃïatvamupÃdeyatÃ, svarÆpeïe«yamÃïatvamuddeÓyatÃ, ubhayorapi j¤Ãnaæ prayojayatÅti ubhayamapi prayojanam / iyÃæstu viÓe«o yadupÃdeyaj¤Ãnaæ sÃk«Ãt pravartaæyati / etadeva ca tasya sÃk«Ãtpravartakatvaæ yat sÃk«Ãt prayatnajananasamarthÃmicchÃæ prasÆte / saivÃdyà prav­ttirityucyate / uddeÓyaj¤Ãnaæ tu tadvi«ayÃmicchÃæ janayat tathÃbhÆtatatsÃdhanaj¤ÃnajananadvÃreïa ityartha÷ // nyÃyaparÅk«ÃÓabdayorekÃrthatvamapaÓyata Ãk«epa ityÃha--nyÃyeti / nanu parÅk«ÃÓabdasya vicÃraïÃrthatve prayojanÃpek«itvaæ kadÃcid yujyate, sa cet nyÃyÃrthastasya ca vyutpattibalena pramÃïamÃtramartha÷, tasya ca na prayojanÃpak«eti sarvaæ samÃkulamityÃk«epÃvatÃraÂÅkÃrthÃ÷ / nanvetÃvatÃpi codyaæ tadavasthamevetyata samÃdhÃnaæ vibhajate--pratyak«ÃdÅti / nanu avayavairarthasya parÅk«aïamadhigatiryadi nyÃya÷, tarhi kiæ tasya phalamityata Ãha--arthasya liÇgasyeti / atha yadi parÅk«ÃparanÃmà nyÃyo nÃnumeyavi«aya÷, kutastadadhigamo bhavi«yatÅtyata Ãha--parÅk«itaæ tviti / atha yathà pramÃïamÆlairavayavairli¬gÃæ pratipÃdyate tathÃnumeyameva kiæ netyata Ãha--na tviti / nanu saædigdhatvÃviÓe«e 'pi kuta etadityata Ãha--tasyeti / parÅk«ÃnÃspadatvÃlliÇgapratipÃdanamantareïa tadapek«iïa pratyÃhatya pratipÃdayitumaÓakyatvÃdityartha÷ / na tarhi pramÃïairiti / tathà cÃrthasya liÇgasya parÅk«Ãdhigatirna pramÃïphalaæ syÃt / atha pramÃïaireva, ni«phalÃstarhi avayavà ityÃÓaya÷ / na sÃk«ÃdityÃdinà liÇgÃdhigatÃvavayavÃnÃæ svÃtantryaæ nirÃkurvatà adhigaterapramÃïaphalatvamapÃstam, avÃntaravyÃparatvaæ cÃvedayatà avayavÃnÃmÃnarthakyamapÃstamiti / pramÃïatvÃviÓe«ai'pi tasyaiva vipratipannapuru«apratipÃdakatvaæ nÃnyasyetyatrÃpi hetuæ para÷ prak«yatÅtyatastathaivÃha--samasteti / tadayaæ vÃrtikÃrtha÷ so 'yamitthaæbhÆtasamastapramÃïopakaraïÃtmà yatastasmÃda vipratipannapuru«apratipÃdaka÷ tataÓrva parama iti vyavahriyata ityartha÷ / nanu nÃviruddhatvamevÃÓritatvamÃÓritasyÃpi aviruddhatvÃd viruddhasyÃpyÃÓritatvÃt, ata eva nÃvinÃbhÃvo 'pyanayo÷, tatkathamÃha--ÃÓritatvamityavirodhÅti? na caiva tatprak­tamityata Ãha--pajcÃvayave iti / nyÃyamÆlaphalayorekavi«ayatvaæ vastuta÷, taccÃvirodhe sati nirvahati nÃnyatheti / tadetadbhëyakÃreïÃrthata÷ kathintaæ vÃrttikakÃreïÃk«araireva viv­tamityartha÷ / yadyapi agniÓabdastejoviÓe«avacana÷ sÆryÃlokÃdÃvagnivyavahÃrÃdarÓanÃt, tathÃpi tejÃmÃtre 'pi kvacit prayujyaje / tadabhiprÃyeïa paramÃïunà bhÃgÃsiddhatÃpi mà bhÆdityÃÓayavÃnÃha"--agniravayavÅti // nanu viruddhÃrthaæpariccheda eva pramÃïavirodha÷, sa cÃtra pratyak«eïa sphuÂatara eveti kimartha praÓna÷ ka÷ punarityata Ãha--idamatreti / tata eva rÆpatrayÃsaæpattereva / tadanumÃnamÃbhÃsamiti vyavahartavyamiti Óe«a÷ / na ca rÆpatrayasaæpannamevedam, sÃdhyasiddhiprasaÇgÃditi / atra ÓaÇgate--atheti / nanu yadi rÆpatrayasaæpattireva avinÃbhÃva÷ tadà kathaæ bÃdhayà saha saæbhava÷? ihaiva saæbhavÃdityata Ãha--bÃdhÃyÃmiti / pak«adharmatvaæ svÅk­tyÃnaikÃntikatvavyupÃdanam / ato na ca sapak«etyÃdiÓa¬kà na niravakÃÓà bhavati / yatredaæ tatredamityÃkÃreïa pak«asyÃpi sÃdhanavata÷ sÃdharmyavattÃpratÅti÷ sarvopasaæhÃra÷ / ayaæ ca yatra nedaæ sÃdhyamasti tatrÃpyetat sÃdhanamabhimatamastÅtyetÃvanmÃtreïaiva bhajyate / e«a ca vyabhicÃraprakÃra÷ pak«e 'pi na nivÃrayituæ Óakya ityartha÷ / na bÃdhasya svÃtantryeïa dÆ«aïatvaæ vyabhicÃrÃt pak«adharmatÃvirahiïi tadabhÃvÃt / yatra ca bÃdhasaæbhavastatra tayorevÃnyatrÃvagatasvÃtantryayorvidyamÃnatvÃdanumÃnamÃbhÃsatÃæ gatam, vyabhicÃrÃdyutthÃpanena tu virogha÷ caritÃrtha iti pÆrvapak«Ãrthaæ÷ // anumÃnÃvi«aye prayoga iti yathÃÓrute vÃrttike parÃbhimatamapak«adharmatvameva sphuÂamapak«asyaivÃnumÃnÃvi«ayatvÃt, ato 'nyathà vyÃcikhyÃsurbhÆmimÃracayati--vak«yate hÅti / atiprasaÇgÃdativyÃpterityanumÃnÃdhikÃre vak«yate hÅti yojanà / kimato yadyevamityata Ãha--sa ceti / ÃrdrendhanamekopÃdhirekavyabhicÃrÃt, adhyayanamubhayopÃdhirÆbhayavyabhicÃrÃt / so 'yamityÃdinà nÃstÅtyantena pratyak«asyÃkÃro darÓita÷ / yadyabhavi«yaditi tarkasya / nÃstyevati phalabhÆtasya niÓrvayasya // nanu k­takasya tejaso baddhau viparivartÃnatve yo ya÷ k­taka÷ sarvo 'nu«ïa iti sarvopasaæhÃro na saæbhavatyeva / aparisphurati ca tasmin na tarÃm / na hi yadyatra na sphurati tadapi tasya vi«aya ityata Ãha--sÃmÃnyena yo ya÷ k­taka iti / anenÃkÃreïa so 'pi buddhau viparivartata eva, na tu viÓe«ÃkÃreïa vyÃptigrahaïavi«ayatÃmagniragÃdityata Ãha--na tu nirvimajya viÓe«ato j¤Ãtvà tejo 'vayavini eva saæbandho 'vadhÃrita ityartha÷ / atha sÃmÃnyÃkÃreïÃpi tejo 'vayavina÷ kimityavakÃÓo deyo yÃvatà p­thivyÃdÃveva vyÃptiravadhÃryatÃmityata Ãha--na hÅti / na hi samÃnyÃkÃreïa vyÃptaug­hyamÃïÃyÃæ pratyak«abÃdhÃt prÃgeva tejo 'vayaviparityÃge kÃcidupapattirasti, anyatrÃdarÓanÃt / tathà ca na kevalaæ sa eva na d­«Âa÷, p­thivyÃdayo 'pi kecinna d­«Âà eveti te 'pi parityÃjyÃ÷ / evaæ ca g­hÅtvà g­hÅtvà vyÃptirgrahÅtavyà / ad­«Âe«u vyabhicÃrÃÓaÇkayà na vetyubhayathÃpi sarvÃnumÃnocchedaprasaÇga ityartha÷ / svayameva para÷ pak«aæ g­hïÃtvityabhisandhinà sukumÃraprakÃramÃha--na tÃvaditi / na hi vyÃptyanapavÃde vyabhicÃrÃvakÃÓa÷ samastÅti h­dayam / tarhi tadapavÃde satyeva hetoranaikÃntikatvamastvityÃÓayavÃnÃÓaÇkate--pratyak«eïeti / iha vyÃpterapavÃda÷ pak«atÃmaparibhÆya, tatparibhave vÃ? tatrÃdyaæ tÃvad dÆ«ayati--neti / prav­ttÃnumÃnÃpratirodhe vyÃpterapavÃda iti kuta÷? tatpratirodhaæ tu viparÅtapratyak«aæ na cet karoti, ko 'para÷ kari«yatÅtyÃÓaya÷ / nanu yadi pak«e 'pi vyabhicÃra÷ saæbhavati, sa nodbhÃvya iti kasyÃyaæ daï¬a ityata Ãha--anyatheti / na na pak«adharmatÃmaparibhÆya pratyak«eïa vyabhicÃra÷ Óakyagraha÷, na hyasti saæbhava÷ saædigdhasÃdhyadharmà dharmo tadviraheïa nirïotaÓceti ÓÆnyah­dayaæ prati tu pratibandirityartha÷ / pratyak«eïa pak«adharmatÃparibhavÃd vyabhicÃro bhavi«yatÅtyÃÓaÇgate--pratyak«eïeti / nirÃkaroti--tarhÅti / yathà hi sÃdhyaviparÅtaprav­ttireva sÃdhyaniv­tti÷, tathà viparÅtapramÃïaprav­ttireva sÃdhananiv­tti÷ / anyathà viparÅtapramÃïaprav­ttÃvapi yadi sÃdhakaæ na nivartate tadà tadÃyattaæ sÃdhyamapi na nivarteta, tadaniv­ttau tu na pak«atvak«atiriti na vyabhicÃrÃvakÃÓa ityartha÷ // siddhamarthaæ vÃrttike samarpayati--tadidamuktamiti / nanu yadi nÃmÃnumÃnaniv­tte÷ pÆrvamapak«adharmatvaæ vyabhicÃro boddhÃrayituæ na ÓakyastathÃpi taduttarakÃlaæ tÃvacchÃkyata eva, tatastÃveva stÃm, k­tamapah­tavi«ayatvenetyata Ãha--evaæ ceti / yÃvaddhi pratyak«avirodhenÃnumÃnaæ na dÆ«yate, tÃvad vyabhicÃrÃdyavakÃÓo nÃstyeva / tata÷ sÃvakÃÓÃvetau pratyak«avirodhamupajÅvata÷ / tena ced dÆ«itamanumÃnam, kimÃbhyÃm? na hi m­to 'pi mÃryata iti siddhÃntasaæk«epa÷ // nanvaÓrÃvaïa÷ Óabda ityevaæ bruvÃïa÷ kathaæ ÓabdÃsattvamabhipreyÃt, yÃvatendriyÃntaragrÃhyameva kimiti nÃmipraiti? atha tatra virodho 'sti, tat kiæ svarÆpÃpalÃpe sa nÃsti? tasmÃdabhiprÃya÷ parasya niyantuæ na Óakyata ityata Ãha--na hÅti / indriyÃntaravyÃpÃravyabhicÃrÃt tadagrÃhyatvaviniÓcayapak«e svarÆpÃpalÃpa evÃbhipreta÷ / tatraivedamudÃharaïamityartha÷ / balitapÆrvapak«ÃdalanÃdalagnakaæ vÃrttikaæ niveÓayituæ pÅÂhamÃracayati--saviÓe«aïe hÅti / viÓi«ÂavidhÃnapi ityupalak«aïaæ viÓi«Âani«edho 'pi dra«Âavaya iti / agati÷ pramÃïÃntarÃdalÃbha÷ / lauhityaviÓi«Âamu«ïÅ«aæ vidhÅyate / jÅrïatÃmalavattÃviÓi«Âaæ vÃsa÷ prati«idhyate / na samasitaÓrÃvaïapadaÓravaïaæ Óruti÷ / viÓe«aïÃviÓe«yabhÃvÃvasthitapadasamÆho vÃkyam, tayo÷ sÃmarthyÃt / etaduktaæ bhavati, samÃse na uttarapadÃrthani«edhÃrtha÷, tatraivÃsya sÃmarthyaæ vÃcakatvaæ yata÷ / asamÃsapak«e 'pi samÃnÃdhikÃraïayorviÓe«aïaviÓe«yayormadhye viÓe«aïenaiva na saæbadhyate, tatraivÃsya sÃmarthyamanvayayogyatà yata÷ / tadihobhayathÃpi sa¬ketabalÃdanvayayogyatÃbalÃd và na na÷ Óabdapadena saæbandha iti // syÃdetat / ÓrÆyamÃïasya na÷ ÓrÃvaïapadenaivÃstu saæbandha÷, Óabdani«edhastvarthÃdÃpadyata ityata Ãha--nÃpÅti / ÓrÆyamÃïo hyartho yena vinà nopapadyate sa tenÃk«ipyamÃïor'thÃd Ãpadyata ityucyate / na copapÃdako virodhÅ nÃma / sa hyanupapÃdaka evetyartha÷ / virodha meva dyotayati--ÓrÃvaïatveti / nanu kalpitenÃpyadhikaraïena ni«edhanirÆpaïamupapadyate, tasya tucchatvÃt / tathà ca nÃsattvÃdhikaraïatvayorvirodha ityata Ãha--na ceti / evaæ vyavasthite vÃrttikÃrtha dyotayati--na ca ÓrÃvaïatvamiti / ÓabdaÓrotrayo÷ saæbandha ÓabdagrahaïopÃyabhÆta÷ // nanu yadi saæbandha÷, kathaæ vÃrttikakÃro v­ttirityÃhetyata Ãha--v­ttiriti / nanu na sÃk«Ãd vede naraÓira÷ kapÃlÃÓaucaæ ÓrÆyate / pratyuta, rudro ha và mahÃvrataæ cacÃra / sa eva naraÓÅr«amaæpasaædadhÃra iti viparitaiva Óruti÷ / ata÷ kathamÃgamavirodha ityata Ãha--manvÃdimiriti / yadyapyasminnarthe na sÃk«Ãt Óruti÷ pratÅyate, tathÃpi tanmÆlà sm­tireva sphuÂatarà pramÃïam / rudro havetyÃdi tvarthavÃdamÃtraæ naramedhÃdau prÃÓastyapratipÃdanÃrtham, nÃsya ÓucitÃyÃæ pramÃïaæ bhavatÅtyartha÷ / nanÆpadarÓitamÃgamaæ d­«ÂvÃpi kuta÷ p­cchatÅtyata Ãha--nÃsmÃkamiti / atra vastuti ÓabdetarapramÃïagocare ÃgamÃntarÃïÃmapramÃïyÃdityartha÷ / kuta÷ punarasya nirgh­ïasya kapÃlaÓaucÃbhimÃna ityata Ãha--avigÅtà hÅti / na hyÃgamÃdeva dharmÃdiviniÓcayo 'pi tvavigÅtÃd vyavahÃrÃdapi / sa cÃsmÃkamapyasti / na ca vÃcyaæ sÃrvatriko vyavahÃra÷ pramÃïam / yathà kanyÃpariïayanavidhau purandhrÅïÃmÃcÃra÷ / prÃdeÓikastvayamityÃÓa¬kyodÃharaïaæ k­tam--dÃk«iïÃtyÃnÃmiveti // upahÃse bÅjamÃha--ÓrutismutÅti / ÃhnenaivukÃdikriyà ÃmnÃyamÆlà avigÅtavedÃrthÃnu«ÂhÃt­vyavahÃratvÃdagnihotrÃdivaditi prayoga÷ / atha ÓreyohetutaivÃsyÃ÷ kuto nÃvasÅyata ityata Ãha--na khalviti / yadyapi Óakyata evaitadÃpÃtata÷, tathÃpi nirmÆlatvaÓa¬kÃlaka¬kitatvenÃnu«ÂhÃnaparyantatÃæ na yÃyÃt / ato mÆlÃnumÃnameva sÃdhÅya ityartha÷ / na vedÃnumÃne mÆlaæ liÇgamityartha÷ / kimuktaæ bhavati ÓucÅtyanena punaruktatÃæ pariharannÃha--api ceti / atha trayÅvidve«Ãditi / na ca vÃcyam, yÃvati vivÃdastÃvÃnevÃrtha÷ pak«a÷ / gomayÃdestu ÓucitvamubhayavÃdisiddhamatastÃvadeva d­«ÂÃntayi«yata iti / tasyÃpi Óucitvaæ nÃgamaprÃmÃïyamanabhyupagamya Óakyamabhyupagantumiti codayati--atheti / vyutthitÃbhisandhe÷ praÓna ityartha÷ / abhisandhimÃha--na khalviti / nanvekasminnanumÃnadvayasamÃveÓo virodhaÓcarastyeva tat kathamabhÃvÃdityata Ãha--ayamabhisandhiriti / na hi pÆrvaprav­ttena yadeva tadeva bÃdhyate, aniyamaprasaÇgÃt, ata uktam--tabdalabhÃvÅti / svasiddhyarthaæ svÃÓrayasiddhyarthaæ svasyÃpakasiddhyarthaæ ca tadapek«amityartha÷ / svavyÃpakasÃdhakena bÃdhitamudÃharati--evamiti / svasÃdhakena bÃdhitaæ tu yathaikasantatipatitÃni j¤ÃnÃni ekapratipatt­virahe 'pi pratisandhÃnayogyÃni kÃryakÃraïabhÃvÃdityapi dra«Âavyam // na hyatra kÃryakÃraïabhÃva ekapratipatrabhÃve siddhyati / kva tarhi asamÃveÓo yadabhisandhÃyÃha--samÃveÓÃbhÃvÃdityata Ãha--tasmÃditi / samastarÆpopapatti÷ sÃmarthyam / samÃveÓapak«e 'vaÓyamantata ekatarasyÃnyatararÆpahÃnyà bhavitavyam / anyathà tadekaæ vastÆbhayÃtmakamanubhayÃtmakaæ và syÃt / tasmÃd vastutastulyabalayorviruddhayo÷ samÃveÓo nÃsti / samÃvi«ÂayoÓca na vÃstavÅ tulyabalatetyartha÷ // tat kimidÃnÅæ satpratipak«atà nÃstyevetyata Ãha--na hÅti / evametad vastuta÷ satpratipak«atà nÃstyeva, kiæ tvag­hyamÃïaviÓe«avasthÃyÃæ pramÃnutpÃdakatvaæ parasparapratik«epeïa / ata÷ sa eva do«atvenopanibaddho muninetyartha÷ / etadeva vÃrttikamukhena darÓayati--kasmÃt punariti / anumÃnayoruktarÆpayoranvayavyatirekasaæpannayorapi samÃveÓadarÓanÃt yathÃÓrutavÃrttikamasaægatamityata Ãha--iheti / abÃdhitavi«ayeïa saha pratyak«ÃdÅnÃmapi samÃveÓo nÃsti / tatastebhyo na kaÓcidanumÃnasya viÓe«a ukta÷ syÃt / atastadrÆpaparihÃreïopalak«aïam // nanu yathà ag­hyamÃïaviÓe«ÃvasthÃyÃmanumÃnayo÷ satpratipak«atvaæ tathà pratyak«ÃnumÃnayorapyastu tata÷ kva bÃdhyabÃdhakabhÃva÷? atha viÓe«eïa g­hÅte pratyak«amanumÃnasya bÃdhakami«yate, anumÃnamapyevami«yatÃm / tathà ca parasparanirapek«ayoranumÃnayorapi bÃdhyabÃdhakabhÃvo 'stvityÃÓayavÃn codyÃbhiprÃyamÃha--pratyak«amapÅti / parihÃrÃbhiprayamÃha--tulyabalau hÅti / pratyak«aæ hi nÃnumÃnasyÃnyathÃsiddhyananyathÃsiddhÅ pratÅk«ate / kiæ tu svayamananyathÃsiddhaæ sadanumÃnamÃskandatyeva, yatho«ïatvagrÃhiïÃnanyathÃsiddhena pratyak«eïÃnu«ïatvÃnumÃnamanaupÃdhikatayà bÃdhakaj¤ÃnÃt pÆrvamananyathÃsiddhamapyÃskanditam / tadetadanayorhenÃdhikabalatvam / anumÃnaæ tu svayamananyathÃsiddhamapi satpratipak«ÃnumÃnasyÃnyathÃsiddhiæ pratÅk«ate / na hyananyathÃsiddhaæ tattvena bÃdhituæ Óakyate aviÓe«Ãt / tadetadanayostulyabalatvam / na cÃnanyathÃsiddhenÃpyanyathÃsiddhaæ bÃdhyatÃmiti yuktam, tasyÃnyathÃsiddhatvenaiva dÆ«itatvÃt / na ca yatra pratyak«amanyathÃsiddhaæ tatrÃnumÃnenÃvaÓyamanyathÃsiddhena bhavitavyam, ubhayorananyÃsiddhau vastu dustaraæ vyasanamÃsÃdayet, tatastadapi tenaiva paribhÆtam, kiæ tatra pratyak«abÃdhayeti vÃcyam / tadanyathÃsiddhe÷ pratyak«abÃdhotthÃpyatvÃditi viÓe«a÷ / tasmÃd yÃvat pratyak«asyÃnanyathÃsiddhatvaæ nÃvadhÃryate, tÃvatkÃlameva tatra nirïayÃnudaya÷ satpratipak«arÆpatÃæ pratirÆpayati / taduttarakÃlaæ tu kiæ varÃkamanumÃnamityartha÷ / tadidamuktam-- pratyak«amananyathÃsiddhamiti / upadarÓitaprakÃrÃdanyena prakÃreïa vyavasthÃpayitumaÓakyam ityartha÷ / anyaprakÃravyavasthÃpanaæ ca vi«ayasekocamÃtreïa na bÃdhakaæ vinà bhrÃntatvenÃpi / tathà satyatiprasaægÃditi // athopamÃnetyÃdi codyaæ saæbhÃvayati gosad­Óa iti / nanu nopamÃnaviruddhamiti vipratipattireva saæpratipattirnÃgarikalokasaæpradÃyenetyata Ãha--na bhavatÅtyanu«ajyate / yodyavÃrttikasthamiti Óe«a÷ / anyathÃsiddhapratyak«ÃgamasamutthÃpitamupamÃnamanumÃnena yadi vÃdhyate satpratipak«yate vÃ, tadà tathÃbhÆtau pratyak«ÃgamÃvevÃbÃdhitau satpratipak«itau và syÃtÃm / tathà ca sati sarvaæ samÃkulamÃpadyeta / tasamÃd yathà tÃbhyÃmanumÃnamapanudyate tathà tadutthÃpitaphalaÓarÅreïopamÃnenÃpÅti ÂÅko pab­æhitasya vÃrttikasyÃrtha÷ // prayojanasvarÆpeti bhrÃntasyÃk«epa iti vivaraïaphalam prayojanavyÃkhyÃnÃÇgamiti / vÃdajalpau saprayojanÃvityÃdibhëye yadyapi prayojanamaÇgatayà ÓrÆyate tathÃpya¬gi pratyetavyam / tenÃyamartho bhëyasya, prayojanaæ tÃvad vÃdajalpau vyÃpnoti, vitaï¬Ãæ tu vyÃpnoti na veti cintyata iti vivaraïÃrtha÷ / nanu vÃdajalpayo÷ prayojanavattvasiddhau vitaï¬ÃyÃstaccintyetÃpi, tayoreva tu prayojanavattvaæ kena bhëyeïa pratipÃditamityata Ãha--tatra ÓabdÃrthamiti / vak«yati hi p­thagupadi«Âa upalÃk«aïÃrtham, upalak«itena vyavahÃrastattvaj¤ÃnÃrthaæ bhavi«yatÅti / sa ca vyavahÃro hetvÃbhÃsebhyo hetovivecanalak«aïo 'vÃntaraprayojanamapi asÃdhÃraïatayeha tatraÓabdena bhëyakÃrasya vivak«itamatastadeva vÃrttikak­tà vyÃkhyÃtamityartha÷ / nanu tathÃpi tatra nyÃye vivecayitavye iti yuktaæ , na hi nyÃyÃbhÃsa eva viveka pradhÃnamityata Ãha--nyÃyÃmÃsa iti tu sannidhÃnÃditi // tadanena vicÃravi«ayo vivicya darÓita÷ / parÅk«apÆrvarÆpaæ saæÓayaæ darÓayituntatkÃraïatayà vyÃkhyÃt­vipratipattimÃha--pratipak«eti // parÅk«ÃyÃ3 prayojanamÃha--tatra yadÅti / pÆrvapak«a÷÷---tatra keciditi / siddhÃnta÷---parapak«asÃdhaneti / yadyapi parapak«adÆ«aïenÃpi prayojanena vitaï¬ÃyÃ÷ saprayojanatva siddhacati, yamarthamadhik­tya pravartate tatprayojanam / iti vacanÃt, yadi ca parapak«adÆ«aïamapi nÃdhikuryÃt tadà vaitaï¬ika eva na syÃt / tathÃpyetadeva svayaæ ki¤cidapyanabhyupagacchato na syÃdityata÷ pÃriÓe«yÃdapi svapak«asiddhim abhisaædadhÃnasyaiva prav­ttiryuktetyÃÓaya÷ / nanu nÃstyevÃsau vÃdÅ ya÷ ki¤cidapi nÃbhyupagacchet, antato narthasyaivÃbhyupagamÃt / tadanabhayupagame tu ki¤cidapi nÃbhyupagacchÃmÅtyetadapi na brÆyÃt / tasmÃt kimanenÃsadudbhÃvanenetyata Ãha--nÃstiko hÅti / nÃstiko mÃdhyamikÃdi÷ / anena hi parapak«o nÃmyupagamyate na puna÷ parapak«aprati«edho 'bhyupagamyata ityartha÷ / tadidamuktaæ parapak«aprati«adhamÃtraprayukta÷ pravartata iti / tathà hi nedaæ jagadasti, bÃdhyamÃnatvÃt / nÃpi nÃsti, pratÅyamÃnatvÃt / nÃpi sadasadrÆpam, virodhÃt / nÃpyanubhayarÆpam, virodhÃdevÃpratÅteÓceti / nanu na hi yadeva pratyeti, tadevÃbhyupagacchati / tathà sati prativÃdivacanÃrtha÷ pratÅtaÓcedabhyupagata÷ syÃdita matÃnuj¤Ã nigrahasthÃnam / apratÅtaÓcedaj¤Ãnaæ nigrahasthÃnam ityÃyÃtamityata Ãha--pratipattirabhyupagama÷ / iha vivak«ita iti Óe«a÷ / tathÃpyabhyupagamavi«ayatvÃdeva na pak«astasya j¤ÃpyatvÃdityata Ãha--yadyapÅti / tannÃntarÅyakatvÃditi abhyupagamanÃntarÅyakatvÃt / j¤ÃpyatÃyÃ÷ pak«aÓabdena siddhÃnto 'tra vivak«ita ityartha÷ / asiddhaviruddhatvÃdido«o vÃdyuktasÃdhanavi«aya iti Óe«a÷ // ad­«ÂÃntasyÃpi sÃdhanavikalÃde÷ pratyak«avi«ayatvÃdityativyÃpti÷ / ÃgamÃdivi«ayasyÃpi vyÃptigrahaïagocarasya d­«ÂÃntatvÃdityavyÃpti÷ / nanu tathÃpyativyÃptirevetyata Ãha--atra ceti / saæmugdhaæ vÃrtikaæ vivecayati--yatte«u te«viti / atha lak«aïasÆtravyÃghÃta eva kasmÃnna bhavati, yÃvatà tadapi pratyak«Ãpratyak«asÃdhÃraïamityata Ãha--na tÆdÃharaïeti / sÃdhÃraïaæ viÓe«avi«ayatayÃpi Óakyaæ vyÃkhyÃtumityartha÷ // tat kimidÃnÅ bhëyamalagnamevetyata Ãha--tasmÃditi / nanvanumÃnÃt ko 'paro nyÃyo yenÃnumÃnÃÓrayatÃmuktvÃpi nyÃyÃÓrayatÃæ d­«ÂÃntasya p­thagÃha bhëyakÃra÷, vÃrtikakÃro 'pi tathaivÃnumanyata ityata Ãha--nyÃyasya pa¤cÃvayavÃtmakasyeti / tathÃpyÃÓrayatvaæ saæyogasamavÃyÃbhyÃæ d­«ÂÃntasya na ghaÂate, vÃkyasyÃkÃÓÃÓrayatvÃdityatta uktaæ--mÆlamiti / tathÃpyanumÃnÃÓrayatvaæ d­«ÂÃntasyÃsaægataæ liÇgasya pak«ÃÓrayatvÃt tajj¤Ãnasya cÃmÃÓrayatvÃt / ata uktam--anumÃnaæ nimittatvamÃheti / pÆrvapratyak«ad­«Âamiti yathÃÓrutaæ bahvÃkulayatÅtyata Ãha--d­«ÂÃnteti / evaæ ca satyanumÃnanimittatvÃt pak«asyÃpi p­thagabhidhÃnaæ syÃditi na codyam / siddhÃntÃbhidhÃnenaiva gatÃrthatvÃditi / nanu Óabde d­«ÂÃntÃpek«Ã nÃstyeva, agni«Âomena yajeta svargakÃma÷ ityÃdau tamantareïaiva vÃkyÃrthapratÅterityata Ãha--saæbandhagrahaïavi«aya iti / saæbandhagrahaïavi«ayatÃmÃtreïa d­«ÂÃntatvaæ vivak«itvedamuktam, na punarvyÃptilak«aïasaæbandhaviÓe«agrahaïavi«ayatayetyabhiprÃya÷ / yattu tatpramÃïye tadvi«ayagocarÃnumÃnÃbhiprÃyeïa d­«ÂÃntÃpek«Ã ÃgamasyÃpyastÅti kaiÓcid vyÃkhyÃtaæ tat pÆrvaæ j¤Ãtaæ cÃrthaæ parasmà Ãca«Âa iti vadatà vÃrtikak­taiva apÃstam / atastadupek«itavÃniti // atrÃrthÃmyupagamayorguïapradhÃnabhÃvasya vivak«ÃtantratvÃdarthÃbhyupagamo 'bhyupagamyamÃno vÃrtha÷ siddhÃnta÷ / tena sÆtrabhëyavÃrttikaÂÅkÃsu mitho na virodha÷ / idamitthaæbhÆtaÓabdayorviÓe«aïaviÓe«yamÃvabhramaæ nivÃrayati--idamitÅti / na tu puru«aviÓe«e vyavasthÃpayatÅti / vyavasthÃÓabdo na puru«aviÓe«e abhyupagamaniyamamÃha--kiæ tarhyanabhyupagamasamuccayaæ nirÃkurvan svarÆpaniyamamityartha÷ / nanu vÃdÃdiprav­ttyarthaæ pratitantrasiddhÃnta evopayujyate, tat kimaparairityata Ãha--tatheti / nanu yata eva sarvatantrasiddhÃnta na vipratipattivi«aya÷, ata eva na vÃdÃdiprav­ttiheturityata Ãha--tathà hÅti / yadyapi svarÆpeïa sarvatantrasiddhÃnto na vÃdÃdiprav­ttyaÇgam, tathÃpi pratitantrÃdisiddhÃntotthÃpanadvÃrà nyÃyÃÓrayatayà copayujyeta ityartha÷ / etenaiva pratitantrasiddhÃntaprayojanaæ chalata÷ prakaÂÅk­tam / kimÃÓrayaÓrva nyÃya÷ syÃt? asati sarvatantrasiddhÃnta iti Óe«a÷ / adhikaraïasiddhÃntaprayojanamÃha--tatheti / sÃdhyasÃmÃnyavyÃptaæ sÃdhÃnasÃmÃnyamiti sÃdhanaviÓe«Ãt sÃdhyaviÓe«a÷ kathaæ gamyeteti yojanà / ayamartha÷ / adhikaraïasiddhÃntena hi phalena vi«ayeïa và pak«adharmatà phalavatÅ vi«ayavatÅ và syÃt / tadabhÃve tu sà ni«phalà nirvi«ayà vÃ, tathà ca vyÃptirapi sÃmÃnyavi«ayà satÅ kevalà sÃmÃnyamÃtramupanÅya pak«e kathaæ vyavasthÃpayet? avyavasthÃpya ca kathaæ k­tÃrthà syÃt? tathà cÃnumÃnamÃtram ucchidyeta / evaæ ca kva nyÃya÷? kva và vÃdÃyata iti? tasmÃdadhikaraïasiddhÃnto 'pi pak«adharmatÃphalavi«ayatayà avaÓyaæ vyutpÃdanÅyo yena vyÃptirapi tatsahÃyà satÅ phalavatÅ syÃditi // mukhyamartha g­hÅtvà ÓaÇkate--nanviti / bhaktyà ca v­ttyà pariharati--avayavà iveti / bhaktimÃha--yathà hÅti, kriyodÃharaïaæ--someneti, somapadasya karmanÃmadheyatvÃt / dhÃtvarthamÃtravivak«ayà ca karakapadÃt p­thagamidhÃnam, vastutastu somasyÃpi kÃrakatvameva / godohaneneti kÃrakodÃharaïam, apa÷ praïayanasya vÃkyÃntaraprÃptatvÃt / prÃtipadikÃrthodÃharaïam--yasyeti vrÃtyaÓabdasyÃrthavato 'dhÃtvapratyayarÆpatvÃt / tathÃpi na samÆho vyutpÃdita ityata Ãha--tadaneneti / nanu viÓe«apratyayahetavo 'vÃkyabhÆtà api santÅti anenÃbhiprÃyeïa p­cchati--ka iti / pratyayasya prÃdhÃnyaæ nirÃkurvanneva pratyayapadopÃdÃnaprayojanamÃha--na ca taditi / viÓe«aïÃsiddhiæ parihÃrannÃhapratÅtiÓceti // athÃnubhava eva kasmÃnna bhavati? na hyantyapadaæ nÃnubhÆyata eva / tathà sati smaryetÃpi kathamityata Ãha--na hÅti / tathÃpyevaæbhÆtasyÃpi tadasya sm­tiranubhÆtimantareïa na syÃdityata Ãha--saæbhavanti tviti / astu tarhi tadanubhava evÃrthapratÅtyaÇgamityata Ãha--na caita iti / tadanenÃnubhava evÃrthapratyÃyanÃÇgamiti nirastam / anubhavasm­tisamuccayaæ nirÃkaroti--na ca pÆrveti / sm­tyunabhavayostu syÃt sahabhÃva ityanu«a¤janÅyam / etacca upÃntyÃntyavarïÃnubhavÃntarÃle sm­tyabhyupagamena dra«Âavyam / yadi tu varïÃnÃæ nirantarotpÃdavatÃæ nirantarà evÃnubhavÃstadà vinaÓyadavinaÓyadavasthayo÷ upÃntyÃntyÃnubhavayoreva sahabhÃva÷ ÓaÇganÅya÷, nirÃkaraïÅyaÓcoktayuktyà / ato na p­thagÃÓa¬kita÷ ÂÅkÃk­tà / kÃraïasamuccayavaÓÃd vi«ayÃsamuccayavata÷ pratyayasya svarÆpasamuccayaæ parasvÅk­taæ ÓaÇkate--na ca pÆrveti / nirÃkaroti--saæbandheti // yadyapi sahakÃrilÃbhÃdapara÷ saæskÃrasyodbodho nÃma nÃsti, tathÃpi na ya÷ kaÓcit pratyaya÷ tasya sahakÃrÅ, sarvadà sarvasaæskÃrodvodhe sarvasm­tiprasaÇgÃt / nÃpi sa¬ketaviÓe«asmaraïe padaikadeÓavarïÃnubhavastatsaæskÃrasya sahakÃrÅ, tathà satyatiprasaÇgÃt / tasmÃt padatvena pratisandhÃnameva samayasm­tihetusaæskÃrasya sahakÃrÅtyupagantavyam / tathà caikapraghaÂÂakenÃpi vicitraj¤Ãnena vi«ayÅk­to varïÃ÷ khaï¬aÓa÷ padabhÃvena pratisandheyÃ÷, arthasaæbaddhatvena smartavyà iti kuto 'nubhavÃvakÃrÓa÷ ityartha÷ / prakriyà ta, antyavarïÃnubhavasyotpÃda÷, tatsaæskÃrapadatvapratisandhÃnayorÆtpadyamÃnatetyeka÷ kÃla÷ / atha tayorÆtpÃda÷, sa eva padapratisandhÃnotpÃdÃtmà samayasaæskÃrodbodha÷ saæbandhasmaraïasyotpadyamÃnatà saæskÃrodbodhÃd vicitrapratyayasya vinaÓyattetyeka÷ kÃla÷ / atha saæbandhasmaraïotpÃda÷ vicitrapratyayasya vinÃÓa÷ padatvÃnusaædhÃnasya vinaÓyattetyeka÷ kÃla÷ / na caitadad­«Âaæ kalpanamityÃha--ata eveti // nanvekapraghaÂÂakena vicitrapratyaya evÃnusaæghÃnÃtmà bhavi«yati, kari«yati ca samayasm­tiæ tathÃvidhÃm / athÃpi pÆrvasm­tiraÓe«apadÃvagÃhinyekaiva svÅkartavyà ityata Ãha--evaæ ceti / anubhÆtaæ hi pratisaædhÅyate, na taæ prathamata eva, tathà ca pÆrvavarïÃïÃmunabhÆtatvena padatvÃnusaædhÃnasaæbhave 'pi antyavarïasyÃnanubhÆtatayà nÃntyapadapratisaædhÃnasaæbhava÷ / na cÃnubhavÃnusaædhÃnayorekakÃlatÃ, kÃryakÃraïabhÃvÃt / tasmÃt tadanantarameva padatvÃnusaædhÃnamiti su«ÂhÆktaæ, yadà padÃrthapratyÃyane 'nubhavo na kÃraïamiti tadaupayikasm­tyutpattau tu kÃraïameveti / avadhÃraïÃdÅtyatrÃdiÓabdena ta«Ãæ smaraïaæ vivak«itam / prakaraïÃdayastu yogyatÃviÓe«atvÃt tatraivÃntarbhÆtà iti tata eva vÃkyÃrthapratÅterÆpapatte÷, anupapattau tvasiddhirlak«aïasya do«a ityÃÓaya÷ // nanu kramÃnubhÆtÃnÃmapyekasm­tisamÃroha÷ saæbhavatyeva, kiæ tu padÃni krameïÃpi nÃnubhÆtÃnÅtyata uktam--nirantareti, nirantarasm­tibhirvi«ayÅk­tÃni tata ekasm­tisaÇkalitÃnityartha÷ / nairantaryaæ ca sm­tÅnÃæ sannikar«Ãd boddhavyam / nanvetÃvatÃpi asiddhameva lak«aïam / na hyevaæbhÆtamapyantyapadaæ viÓe«apratipattiheturityÃÓayavÃnÃha--syÃdetaditi / nanu pratyekaæ vyabhicÃre hi parasparÃnugraha÷ syÃt / na ca padakadambakapratisaædhÃnavat tadarthasm­tirapi tathÃvidhÃæ vÃkyÃrthapratyayotpatti prati vyabhicaratÅtyata Ãha--etaduktaæ bhavatÅti / ayamÃÓaya÷, na tÃvat tadÃrthà eva vÃkyÃrthe pramÃïam, sarvadÃtatpratÅtiprasaÇgÃt / nÃpi ta eva sm­tÃ÷, prakÃrÃntareïÃpi sm­tÃnÃæ tathÃbhÃvaprasaÇgÃt / nÃpi ta eva padai÷ smÃritÃ÷, padÃnÃæ padÃrthasmaraïamÃtropayoge pÆrvavat pratÅtiprasaÇgÃt / vÃkyÃrthapratÅtyupayoge tu te«Ãæ kathaæ na taddhetutvam / tathÃpi guïapradhÃnabhÃvavinagimanÃyÃæ ko heturiti cet? asÃdhÃraïakÃraïatvaæ padÃnÃm / tadarthÃnÃæ tu atÅtÃnÃgatÃdirÆpatayà kÃraïatvameva nÃsti, kuto 'sÃdhÃraïatm? ata eva na sm­tiste«Ãæ vyÃpÃra÷, kiæ tu kÃraïÅbhÆtÃnÃæ padÃnÃmeva / tathà ca vyÃpÃrÃvyabhicÃramÃdÃya nirvyÃpÃrÃvasthÃyà vyabhicÃravatÃmakÃraïatvÃbhyupagamo bahuvyÃkulayatÅti // pratisandhÅyamÃna iti vÃrttikanirÃkaraïÅyamativyÃpakatvaæ darÓayati--yadÅti / ni«patterbhedaæ darÓayituæ puna÷ siddhirvyÃkhyÃnamanuvadati--vÃstava iti / na hi pratij¤Ãvacanaæ niÓvÃyakaæ viÓi«Âasyeti Óe«a÷ / hetuvacanÃdivaiyarthyÃt vaiyarthyaprasaÇgÃt / sÃdhanasya nyÃya÷ prav­ttiprakÃra÷ / sa ca nÃnupalabdha ityÃdibhëye darÓita÷ / tasyÃtipÃto 'bhÃva eva / tameva vyutpÃdayet pradhÃnatayeti Óe«a÷ / tasya ca nyÃyavi«e«asya ÃtmÃdivi«ayasyetyartha÷ / alaukikopacÃratvÃt prayojanamÃha--ÃgamopacÃrasyeti / arthasaævÃdeneti karaïe t­tÅyà / ÃgamavirodhaÓaÇgÃniv­ttiranugraha÷ / d­¬habhÆmiÓca saæskÃra Ãgamaikavi«ayatvÃt / saprayojanaÓca bhavati ni÷Óreyasena prayojanena prayojanavÃæÓca j¤Ãto bhavatÅtyartha÷ / kuta÷? ÃgamÃrthaj¤Ãnasyeti / nirƬhatvÃt prasiddhatvÃdityartha÷ / tat khalu hetuvacanamanumÃnapratipÃdakaæ parÃm­ÓyamÃnaliÇgapratipÃdakaæ yadi syÃt, tadà vi«ayatayÃnumÃnena parÃm­ÓyamÃnena li¬genÃnugrahÅtavyam / na ca tasya parÃm­ÓyamÃnaæ liÇga vi«aya iti bhÃva÷ // nanu yadeva d­ÓyamÃnaæ li¬gaæ hetuvacanasya vi«aya÷, tadevÃnumitibhÃvakamityata Ãha--na ca liÇgadarÓanamÃtramiti / d­ÓyamÃnaliÇgamÃtramiti / api tu saæbandhasm­tisahakÃrÅti parÃm­ÓyamÃnaæ liÇgamityartha÷ / tadidamuktam--tasmÃnna liÇgavacanamanumÃnapratipÃdakamiti / dvitÅyadaÓanavi«ayali¬gaæ pratipÃdakaæ na parÃm­ÓyamÃnaæ li¬gaæ pratipÃdakamityartha÷ / vyÃkhyÃnaæ granthÃnurodhÃdasphuÂamityÃÓayavÃnÃha--etaduktaæ bhavatÅti / evaæ ca tatpratipÃdakasya tadvi«ayapratipÃdakasyetyartha÷ / liÇgaparÃmarÓastÃvadanumÃnam / tasya ca vyÃptism­tisahakÃritÃnumitau, dvitÅyÃliÇgadarÓanasyÃpi vyÃptism­tisahakÃrità parÃmarÓaj¤Ãnajanana evetyubhayorapi saæbandhasm­tisahakÃritÃsÃmyÃdanumÃnatvam / tatastadvi«ayaliÇgasyÃpi, tatastadanug­hÅtasya tadvacanasyÃpÅtyartha÷ / kimasyopacÃrasya phalamityata Ãha--evaæ ceti // nanu pratyak«avi«ayasya sm­tita÷ punarÆpadarÓanÃditi vaktavye kuto viparÅtamabhihitamityata Ãha--yatreti / yadyapi pÆrvapratyak«avi«ayo d­«ÂÃnta÷, tathÃpyudÃharaïakÃle tayÃsm­tyÃrƬha eva vyÃpriyata ityetÃvatà tathaivoktamityartha÷ / na kevalaæ pratyak«eïa sahaikavi«ayatvamupacÃre bÅjam, api tu samÃnavyÃpÃratvamapÅtyÃha--punarÆpadarÓanÃt panu÷ smaraïÃt / pratyak«amapi hi vipratipatti paribhÆya vyÃptivi«ayatayà d­«ÂÃntaæ smÃrayati--tadvacanamapÅti / aparamapi bÅjamÃha--mÆlabhÆteti // nanu yathà ÓabdatadarthayorÆpanaye vÃrtÃpi nÃsti, tat kathamÃha---yathà tatheti? ata Ãha---upanayo hÅti / yadyapi nigamane 'pi pramÃïaviÓe«asamÃveÓo 'styeva, tathÃpi jÃtyabhiprÃyeïÃyaæ vivak«ita÷, na ca tatra catu«ÂavijÃtÅyaæ pramÃïamastÅtyatastadvyÃkhyÃnÃt pÆrvameva paramatvopapÃdanÃya samastapramÃïaviniveÓanamÃha---so 'yamiti // mÆlasamavÃyÃbhÃvÃdaupacÃrika÷ samavÃyo bhavi«yatÅtyata uktam--pramÃïÃnÃæ veti / adhyÃropo viniveÓanaæ và bhrÃntirvà na saæbhavatÅtyata Ãha--adhyÃropa iti / samÃrthya hÅti / dharma÷ kÃraïatvalak«aïa÷ / tadanena kiæ puna÷ samarthyamiti p­cchato 'bhisandhi÷ darÓita÷ / uttarÃbhisandhimÃha--iha tviti / sÃmarthyÃkÃÇk«ayo÷ parasparavyÃpterÃkÃÇk«aiva sÃmarthyaÓabdeneha vivak«itetyartha÷ / tadevarÆpayo÷ samavÃyasÃmarthyayo÷ pradarÓanena phalaæ darÓayati--tadatreti / prayojanÃbhede 'pyÃkÃÇk«ÃvirahitatvÃt vÃkyaikavÃkyatvaæ na bhavati / yathÃ--- bhago vÃæ vibhajatu, pÆ«Ã vÃæ vibhajata, aryamà vÃæ vibhajatu ityÃdi / ata uktaæ vibhajyamÃneti / Ãkìk«ÃyÃmapi prayojanÃnakatve vÃkyaikavÃkyatvaæ na bhavati // yathÃ--- syonaæ te sadanaæ k­ïomi ghutasya dhÃrayà suÓevaæ kalpayÃmi ityÃdi / ata uktamekaæ prayojanamiti / tadenena, arthaikatvÃdekaæ vÃkyaæ sÃkìk«aæ cedvibhÃge syÃt iti jaiminÅya vÃkyaikavÃkyatÃlak«aïamabhimatam / nanu yadi vipratipanna÷ vÃkyenaiva para÷ pratibodhayituæ Óakyate, atha vÃkye tadarthe và vipratipadyamÃna÷ kenopÃyena bodhanÅya÷? vÃkyÃntareïa cedanavasthetyata Ãha--yadyapÅti / ananyathÃsiddhapratyak«ÃgamÃgocarÃbhiprÃyametadityartha÷ / vikalpa÷ anuvÃdaviÓe«a÷ / tasya prayojanaæ vidhi÷ prati«edho vÃ? atra cÃk«epÃvasare prati«adha eva, viÓe«apratipÃdakatvamiti vadatà tattvavyavasthÃÓrayatvaæ viv­tam, tatra tattvaæ viÓe«a÷ / tasya pratipattirvyavasthà / taddhetutvam ÃÓrayatvam / tatra viÓe«a÷ ka ityata uktama--dharmaviÓi«Âo dharmoti / vÃkyÃddhi sÃdhanadharmaviÓi«Âo dharmo sÃk«Ãt pratÅyate sÃdhyarÆpadharmaviÓi«Âastu taddvÃretyubhayamapi vivak«itvà saæmugdhamuktamiti // nanu pramÃïÃntaratve 'pi tarkasya pramÃïapadena saægraha eva sÃmÃnyena viÓe«asya saækalanÃt, tat kimityÃha--na pramÃïÃntaramiti? ata Ãha--pramÃïapadena hÅti d­«Âo hi sÃmÃnyaÓabdenÃpi kasyacidasaægraha÷ kutaÓcit kÃraïÃdityabhisandhi÷ / ata eva pramÃïÃntaratvaÓa¬kÃyÃæ saæg­hÅtebhyo viÓe«ebhyo 'nyatvamuktvà prameyaæ d­«ÂÃntatvenopÃttam / aniÓrvÃyakatvÃt / svÃtantryeïeti Óe«a÷ / kiæ tu pramÃïavi«ayavibhÃgahetutayeti / yasya pramÃïasyeyamitikartavyatà tadÅyavi«aye tadapek«atvÃdityartha÷ / etaduktaæ bhavati, tarko hi pramÃrÆpaæ và pramÃïaæ syÃt liÇgadarÓanavat, apramÃrÆpaæ và indriyÃdivat / na tÃvadÃdya÷, tasyÃhÃryÃroparÆpatvÃt / ata eva na tatkaraïasyÃpi prÃmÃïyamapramÃphalatvÃt / nÃpi dvitÅya÷, svavi«ayavyÃpyavi«aryaye hyasya prÃmÃïyamÃÓìrikatam / tena ca nÃsya niyÃmaka÷ saæbandha÷ / asaæbaddhasya gamakatve 'tiprasaÇga÷ / tadviparyayasya tu tena saha svÃbhÃvika÷ saæbandho 'sti / tena tatsaævalitasya prav­ttestaditikartavyatÃtvameva / na hi viparyayÃparyavasitaæ kvacidapi k­tÃrthaæ prasaÇgamÅk«Ãmahe // nanvevaæ tarhi pramÃïasyÃpi kevalasya na kvacidapi k­tÃrthatvam / tathà ca sati prasaÇgatadviparyayapiï¬a eva pramÃïyaæ paryavasyet / evametat, setikartavyatÃkasyaiva sarvatra karaïatvÃt / itikartavyatÃtadvadbhÃvakalpanÃyÃæ tvayaæ vibhÃga÷ / tadidaæ vak«yati--tasya prasaÇgarÆpatayà pÃratantryeïa svayamasÃdhÃkatvÃditi / prasaæjanÅyasya pramÃïaviruddhatvenÃni«Âatvamayuktatvam / sÃdhanÅyasya pramÃïÃviruddhatvene«Âatvaæ yuktatvam, tenÃyamartho vÃrttikasya, yadyevaæ nÃbhavi«yat tadaivaæ yuktatvamahÃsyat, idaæ cÃyuktatvamupÃdÃsyatetyata Ãha--itikÃreïeti / tata÷ prasaÇgÃrÆpavyutpÃdanasaya vÃrttikena avirodha÷ / bhëyaæ tu prasaæge sphuÂameva / nanu bhavatÅti pramÃïavyÃpÃrÃt prÃgeva yadi niÓcitam, tadà tarka÷ pramÃïameva syÃdityata Ãha-- saæbhavatÅti / saæbhÃvanà cehÃvirodhamÃtram, na tu saæÓaya÷, ayuktÃæÓasyÃpi saæÓayÃspadatvÃt / anuj¤Ã ceyameva yat pravartamÃnapramÃïÃnukÆlatvenÃvasthÃnam / tadÃha--etaduktaæ bhavatÅti / anujÃnan tadviruddhadharmavyudÃsarÆpeïÃvirodhayannityartha÷ / anug­hïÃti savyÃpÃrÅkarotÅtyartha÷ / tadvi«ayapramÃïÃnukÆlyena tarkasyÃpi tadvi«ayatvamiti bhrÃntimÃÓa¬kya nirÃkaroti--na ceti / pÃratantryeïa viparyayaparatantratayetyartha÷ / ÃroparÆpatÃmupadarÓamanneva svavi«ayadvÃrÃpyasya prÃmÃïyaæ nirÃca«Âe--asti hÅti / na prasa¬go heturna prasajyamÃno heturliÇgamasiddhatvÃdityartha÷ / nanu na hi yadeva vidyate tadeva d­Óyata ityasti niyama ityata Ãha--tena saheti / tasmÃt nÃstÅti phaladvÃreïa tarkasyÃnugrÃhyaæ pramÃïaæ darÓitam / tenÃnuj¤ÃyamÃnaæ pramÃïaæ pravartate phalaæ sÃdhayati / phalamÃha-kevalamevedamiti / kaivalyasvarÆpavipratipattestad viv­ïoti--neheti // tadevamabhÃvavi«aye pratyak«e 'pi tarkaæ darÓayatà anupalabdhiliÇgakÃnumÃnasya sÃdhyo 'bhÃva iti saugatamatamapÃstam / anupalabdherapi ni«edharÆpatayà anumÃnÃntarasÃdhyatÃyÃm anavasthÃnÃt, asiddhÃyÃÓcÃgamakatvÃt, pratyak«atastatsiddhau tvanumÃnÃnavakÃÓÃt, vyavahÃrasyÃpi vikalpÃnugatavyÃpÃrÃt pratyak«ata eva saddhitvÃt / anyathà vidhivyavahÃrÃrthamapyupalabdhiliÇgakamanumÃnamÃstheyam / evaæ ca punarapyanavasthaiva / na hi liÇgamapyavyavahniyamÃïamevÃnumitiæ bhÃvayet / tasmÃd vidhivyavahÃravanni«edhavyavahÃro 'pi pratyak«asiddha eva / vipratipannaæ prati tu parÅk«akaistarka÷ sahÃyatvenopaneya iti ramaïÅyam / ÃgamasahÃyaæ tarkamÃha--evaæ svargeti / yajetetyatra samÃnapadopÃttatvÃd bhÃvyatvÃcca dhÃtvartha÷ sÃdhyo bhavatu, bhavatu, và puru«ÃrthatvÃt svarga iti saæÓaye tarkasyÃvatÃra÷ / yadi sÃdhyo dhÃtvartha÷ syÃt, tadopade«ÂurÃptatvaæ vidheÓce«ÂopÃyatvaæ vÃkyasya tadabhidhÃyakatvaæ prek«Ãvatà ca prav­ttirna syÃt / asti caitat sarvaæ pramÃïata÷ siddhamityartha÷ / anuj¤ÃyamÃnaæ pramÃïamÃha--samÃnapadeti / na hi yÃgabhÃvanÃyÃ÷ svargaphalatve dhÃtvarthasyÃtatphalatve samÃnapadopÃttattvabhÃvyatvayo÷ kaÓcid vidodha÷ / tasmÃt tadavirodhena svargaphalatvaæ yuktam / dhÃtvarthasya ca sÃdhyatvaæ viruddhatayà ayuktamityartha÷ // nanu pramÃïÃnugrahÃya yuktatvÃyuktatve vivecayati tarko na tu niÓcinoti iti kuto viÓe«Ãdityata Ãha--na ceti / kriyÃtipattiriti, kriyÃtipatti÷ pratyayopasthÃpite ghaÂasattvadhÃtvarthasÃdhyatve eva kriyÃtipattiÓabdena vivak«ite, na hyevaæbhÆtapratyayÃvi«ayo ghaÂo và sÃdhyatayà dhÃtvartho vÃstÅtyartha÷ / kimato yadyevamityata Ãha--yadÃÓrayeti / yasminnÃÓraye tulyopalambhayogyatvena du÷khatvena và ani«Âaprasaæjakena hetunà upapannastarko yuktÃyuktavi«ayaviÓcayasÃdhanaæ bhavi«yati sa eva nÃstÅtyartha÷ / tadanena prasajyamÃnasyÃÓrayÃsiddhisÃdhanÃsiddhÅ dirÓite, pÆrvaæ tu svarÆpÃsiddhirdarÓità / tasmÃdÃropatvÃnna svavi«aye pramÃïaæ svavi«ayavyÃpyaviparyaye niyÃmakÃbhÃvÃcca / niyatasaæbaddhasvavi«aye viparyayÃpek«itve tu pÃratantryÃt na pramÃïamityartha÷ / tarhi kvÃsyopayoga ityata Ãha--niÓrayÃya tviti // nanu tarkapramÃïayorabhimataæ bhedaæ mÅmÃæsÃyà vedÃdabhedavÃdo virÆïaddhÅtyata Ãha--pramÃïeti / atha yathÃÓruta eva vÃrttikÃrtha÷ kÃsmÃnna bhavatÅtyata Ãha--itikarttavyatÃtvaæ cetyÃdinà / nikÃyaviÓi«ÂÃbhi÷ rityasya vyÃkhyÃnasya ÓarÅrendriyÃïÃæ ÓukraÓoïitÃderÃhÃrÃdibhÆtakÃryatvÃt, tatkÃryatvÃcca buddhivedanayornimittÃntare pramÃïaæ nÃstÅti tÃtparyam / vicitranimittatve sÃdhye bhedavatvÃditi hetu÷ svarÆpÃbhiprÃyeïÃnaikÃntika÷ syÃt svarÆpabhedavatÃmapi ghaÂÃdÅnÃmavicitranimittatvÃdata÷ prakÃrabhiprÃyeïa vyÃca«Âe---vicitratvÃdityartha iti / vaicitryeïotpÃdÃdityartha÷ // nanu nimittavaicitryamÃtraprasÃdhane siddhasÃdhanam, na hi nimittaæ kiÓcid vicitram astÅtyetÃvataiva dharmÃdharmasiddhi÷, dharmÃdharmalak«aïavicitranimittasÃdhanena tu nÃnvayo na vyatireka ityata Ãha--pramÃïamuktveti / nimittasya vaicitrye janmano vaivitryagrasaÇga÷ nimittasyÃvaicitrye janmano 'vaicitryaprasaÇga÷ / yÃgÃdÅnÃmeva nimittatve niranvayapradhvastÃt kÃryotpattiprasaæga÷ / nimittasya nityatve kÃryasya sadÃtanatvaprasaæga÷ / anekadravyatve 'bhyudayasÃdhÃraïatvaprasaæga÷ / sÃdhÃraïaikadravyatve 'pi eva do«a÷ / emistarkai÷ pak«adharmatÃmupajÅvya prav­ttairanug­hyamÃïaæ sÃmÃnyavyÃptibalaprav­ttaæ vaicitryÃnumÃnaæ viÓe«avirodhaæ paribhÆyÃbhimataæ viÓe«aæ sÃdhayatÅtyartha÷ // nanu jÃtyà kiæ phalanirïayo nÃstyeva, yena kÃlaviÓe«aæ p­cchati kadà punarityato 'bhiprÃyamÃha--syÃdetaditi / nanu nirïayopÃdÃnaprayojane vaktavye nirïÅtaprayojanasya tarkasya punarÃv­ttau kiæ tÃtparyamityata Ãha--saækalayyeti / saækalanayà ubhayoravinÃbhÃvo vivak«ita ityartha÷ // svasiddhÃntÃnurÆpaæ sÃdhanaæ dÆpaïaæ cÃhaturiti svÃdhyaparasÃdhyayoryathÃsaækhyam / nanu yadyapi sarvatra jalpe nirïayÃvasÃnatvameva nÃsti kvacidanirïaye 'pi puru«ÃparÃdhata÷ kathÃvicchedÃt, tathÃpi yatra nirïayÃvasÃnatvamasti, na tato jalpÃdanyatarÃdhikaraïanirïayÃvasÃnatvena vÃdo vyavacchetuæ Óakyate / na ca sarvavÃdavyÃpti÷, nirïayasya vÃdaphalatvÃt / phalasya copÃyÃvyÃpakatvÃdityata Ãha--vÃde hÅti / nirïayà vasÃnatà hi tadyogyatà abhipretà / sà ca vivadamÃnayo÷ tattvabubhutsutayà tamuddhiÓya prav­tti÷ / tadidamuktam, tatvabubhutsorvÃdinorvÃde 'dhikÃrÃditi / tadayamartha÷, tattvanirïayamuddhiÓya tayo÷ sÃdhanadÆ«aïavacanasaædarbho vÃda iti / evaæ ca nÃvyÃptirna và atiprasaÇga÷ // jalpa÷ puna÷ kÅd­Óa ityata Ãha--jalpe tviti / puru«aÓaktÅtyuddeÓyamÃha / tadayamartha÷, bhavatu nÃma kvacita jalpato 'pi tattvanirïaya÷ / tathÃpi nÃsÃvaddeÓyo na ca Óraddheya÷ / svaÓaktiparÃÓaktikhyÃpanamÃtramuddeÓyamiti / tasmÃdanyataranirïayÃvasÃnatveneti / nirïayÃvasÃnÃbhiprÃyeïetyartha÷ // nanu jalpavitaï¬ayorvÃdaviÓe«atve kathaæ sÃmÃnyaviÓe«ayo÷ parisaækhyÃsamabhivyÃhÃra÷, kathaæ ca parasparaviruddhayo÷ sÃmÃnyaviÓe«abhÃvo 'pÅtyata Ãha--viÓi«yete iti / aparamapi bhedahetumÃha--vÃdÃt jalpavitaï¬ayoriti Óe«a÷ / pÆrvaæ vÃdavyÃkhyÃnÃvasare bhede heturuddeÓyaviÓe«Ãbhisandhirukta÷ tadapek«ayà aparamapÅti / yau tau vÃdajalpayo÷ prayoktÃtau tÃvekatrÃvijigÅ«ayà anyatra vijigÅ«ayà viÓe«itau vÃdajalpau parasparato vyavacchindÃte ityartha÷ // dÆ«ayitum ekadeÓivyÃkhyÃnaæ tanmatena vyÃca«Âe iti yojyam / ubhayathÃpyanaikÃntikatvÃditi / yadyapi vyabhicÃrÃdarÓane 'pi avinÃbhÃvo na sidhyati p­thagabhidhÃnasya puru«ecchÃdhÅnatvÃt, vÃde codanÅyatvasya cÃnudbhÃvane tattvapratipattivyÃghÃtahetutvaprayuktatvÃt, tathÃpi vyabhicÃrasya sphuÂatvÃt sa eva darÓita÷ / tasmÃd vÃde codanÅyà bhavi«yantÅtyanena p­thagabhidhÃnaprayojanamÃtraæ pratipÃditam / hetutvaæ punaravivark«itameva tÃrkikaæmanyenaikadeÓinà ÃropitÃmityartha÷ / nanvevaærÆpaprayojanalÃbho 'pi katham? na hi p­thagabhidhÃnamÃtramatrapramÃïayituæ Óakyamityata Ãha---sÃmÃnyeneti / sÃmÃnyo 'bhihitaæ viÓe«ato 'bhidadhatà sÆtrak­tà prayojanaviÓe«a÷ sÆcita÷ / sa eva bhëyak­tà darÓita ityartha÷ / atha yadyetadeva vivak«itamasya sÆtrak­ta÷, tadà kimiti na kvacit ÓÃstrapradeÓe svayameva darÓitavÃnityata Ãha--etÃvÃneveti / atha bhëyakÃreïa kathamidamunnÅtamityata Ãha--tatreti / kimevamapÅti / kimanena pratipÃditena phalamityartha÷ / nanvagrevÃde codanÅyatvameva pratipÃdayati, iha tu vidyÃprasthÃnabhedaj¤ÃpanÃrthatvaæ varïayati / tat kuto na virodha ityata Ãha--vÃdajalpavitaï¬Ã ityÃdi / atraivÃrthe sÆcakaæ vÃrttikamÃha--ata eveti / ayamartha÷ / yadi vidyÃÓabdenÃsya vÃdÃdayo na vivak«itÃ÷ kathamagre vÃdavyÃpÃraæ darÓayitvà jalpavitaï¬ayo÷ sarvÃïyeva nigrahasthÃnÃni vyÃpÃratvenÃha? tad yadayameva brÆte nÆnamayamasyÃrtho vivak«ita iti / tadayaæ tÃtparyasaæk«apaæ÷, na tÃvadaj¤ÃtasvarÆpa vadaj¤ÃtavyÃpÃraphalabhedà vÃdÃdayaÓcetanenÃdhi«ÂÃtuæ Óakyante / na cÃnadhi«Âhibhya÷ phalasiddhi÷ / tasmÃt svarÆpavad vyÃpÃraphalabheda apyamÅ«Ãæ pratipÃdanÅyà bhavanti / ata eva caturthe phalamapi darÓayi«yati sÆtrakÃra÷ // prayujyeran saæbhÃvyeranniti / na tu te«Ãmasti saæbhavati prayoga iti / nanu lak«aïena padÃrthasvarÆpaæ na vyavasthÃpyate, api tu vyavasthitaæ j¤Ãpyate, tat kuto lak«aïatantrtvamityata Ãha--lak«yata iti lak«aïamiti / nanu yadi p­thagabhidhÃnenaiva vÃde codanÅyatvaæ pratipÃdyate, kathaæ nyÆnÃdhikÃpasiddhÃntÃnÃæ p­thaganabhidhÃne tatra codanÅyatvapratipatti÷? athÃnyathÃpi te«Ãæ tad gamyata eva tadà hetvÃbhÃse«vapi sa eva prakÃro 'sta, k­taæ p­thagabhidhÃnenetyata Ãha--hetvÃbhÃsÃnÃæ ceti / ayamÃÓaya÷ / na hi hetvÃbhÃsÃ÷ p­thagabhihità ityeva vÃde codanÅyatvaæ te«Ãæ gamyate / api tu vÃdasya tattvapratipitsukathÃtvÃt, hetvÃbhÃsÃnÃæ cÃnudbhÃvane tattvapratipattivyÃghÃtÃt tattvabubhutsunà avaÓyamudbhÃvanÅyÃste / anyathà vÃdo vÃdatvaæ jahyÃt / hetvÃbhÃsÃnÃæ cÃnudbhÃvanaæ tattvapratipattivyÃghÃtakamiti / ayameva ca nyÃyo viÓe«ata÷ p­thagabhidhÃnena sÆcita÷ sÆtrakÃreïa / sa ca nyÆnÃdi«u samÃna iti / evaæ ca vyavasthite vÃrtikak­to 'pi praÓno nÃprÃstÃvika ityÃha--tatra p­cchatÅti / nanu yadi jalpavitaï¬ayostattvapratipÃdanÃrthamavatÃra÷ kim apratibhÃdyudbhÃvanena? atha na tadarthatvaæ tayo÷, kiæ tadavatÃreïa? na cÃnyÃrthatve tayoretacchÃstravyutpÃdyatvamityata Ãha--sÃhaÇkÃro hÅti / ahaÇk­tasya tasya tattvapratipatterayogÃdahaÇkÃraÓÃtanamevÃnayostattvapratipÃdanÃrthatvam, taccÃpratibhÃdyudbhÃvanaæ vinà na syÃditi tattvaæ pratipipÃdayi«atà kartavyamevedamityartha÷ // nanuc chalÃdÅnÃæ parij¤Ãnaæ na sÃk«Ãnni÷Óreyasa upayujyate ÃtmÃdivat / nÃpi tadvyavasthÃnadvÃrà pramÃïavat / nÃpi nyÃyÃÇgatayà saæÓayÃdivat / na ca parij¤Ãnameva phalam, apuru«ÃrthatvÃdityata Ãha--parij¤Ãnasya ca phalamuktamiti / tattvapratipatyupÃyabhÆtakathÃtrayaparikaraÓuddhidvÃrà tatparij¤Ãnaæ ni÷ÓreyasopayogÅtyartha÷ / svayaæ ca sukara÷ prayoga iti granthasya pratyak«asiddhatvÃt kimuktaæ bhavatÅti tatsvarÆpapraÓno 'saægata ityata÷ pÆrayati--anena bhëyeïeti // bhëye prayojanÃntarÃbhidhÃnaæ na sÆtrak­dabhihitaprayojanavirodhi, kiæ tu tadanuguïam evetyÃÓayavÃn sautraæ prayojanamanuvadati--sÆtrakÃreïeti / anuguïatvaæ tu vyÃptipradarÓanena / na hyasti saæbhava÷, puru«ÃrthaÓcÃpramÃïahetukaÓceti / tenÃyamartho bhëyasya, yata÷ sarvaæ prek«ÃvatprayojanamÃnvÅk«ikÅvyutpÃdyapramÃïamÆlam, ato ni÷Óreyasasya paramapuru«Ãrthasya tanmÆlatÃyÃæ viparyayaÓa¬kaiva nÃsti, atanmÆlatve puru«ÃrthatvahÃniprasaægÃditi / tadidamuktaæ nÃstyeva taditi / nanu na tÃvaditarÃsu pramÃïavyavahÃro nÃstyeva, taditaravyavahÃrasyÃpyucchedaprasaægÃt, pramÃïavyavahÃra sadbhÃve tu kimÃnvÅk«ikyà tatra prakÃÓayitavyam? tatpramÃïaireva prakÃÓitattvÃdityata Ãha--yadyapÅti / vyutpÃditena pramÃïÃdÅnà tatra vyavahÃrastadvyutpattistvita eva, na tu tata ityartha÷ // nanu praïet­ÓrotrapramÃïopajÅvanamÃnvÅk«ikyÃmapi samÃnamato na vidyÃntarÃd viÓe«a ityata Ãha--na tu pramÃïÃdÅti / pramÃïopajÅvane samÃne 'pi yathaitadvyutpÃdyamupajÅvanti tÃ÷, naivaæ tadvyutpÃdyamiyamapÅtyartha÷ / nanu upajÅvakatÃsÃmye 'pi parasparopajÅvyopajÅvakabhÃva÷ kva nÃma d­«Âa ityata Ãha--yatheti / pratyak«Ãdyapi hi svaprÃmÃïyavyavasthitaye pramÃïÃntaramapek«ate / anumÃnamapi svotpattaye / tathÃpi pratyak«ÃdyevÃpek«yÃnumÃnaæ svavi«ayu pravartate / na tÆpajÅvakÃnumÃnamapek«ya pratyak«Ãdi, anumÃnÃntaraæ tu svaprÃmÃïyavyutpÃdakamapek«ate / tadapi na tadaiva, kiæ tu prÃgeva ityabhiprÃyeïa vyutpÃdyasajÃtÅyÃpek«ÃnirÃkaraïÃyoktam--na pratyak«Ãdivi«ayamapi tadÃnÅmeveti / pratyak«ÃdirÆpo vi«aya÷ pratyak«Ãdivi«aya iti / vidyopakaraïaæ pramÃïÃdi / tasya grahaïaæ pramÃïÃdigrakÃÓitamarthamitarà vidyÃ÷ pratipÃdyante iti vÃrttikena / etaduktaæ bhavati, vÃrttike pramÃïÃdigrahaïaæ bhëyoktavidyÃprakÃÓakatvanirvÃhÃya / na tu svÃtantryeïa / ato na virodha÷ / tadevaæ svarÆpeïÃpek«Ãæ darÓayitvà vi«ayagatà apek«Ã bhëyak­tà darÓitÃ--upÃya iti / tadvÃrttikaæ yojayituæ vyÃca«Âa--saæpratÅti / nanu vidyÃntarÃïÃæ ÓabdÃtmakatayà pramÃïatvÃt tasya ca svapratipÃdye 'napek«atvÃt, kiæ tatrÃnvÅk«ikÅ kari«yatÅtyata Ãha--na hÅti / pramÃïasya sata÷ svapratipÃdye pramÃïÃntarÃpek«Ã nÃsti, na tu svetikartavyatÃbhÆtatarkÃpek«Ãpi / sa cÃnvÅk«ikÅlabhya ityartha÷ // atha tarkamanapek«amÃïasya kiæ syÃdityata Ãha--mà bhÆditi / Ãdigrahaïena yajamÃna÷ prastara÷ ityÃdi grÃhyam / tarkaÓca saæÓayamantareïa nÃvataratÅtyupasaæhÃre so 'pi darÓita÷ / yadyapi satarkapramÃïaprav­ttireva parÅk«Ã, tathÃpÅha gobalÅvardanyÃyena pramÃïasya svapadopÃttatvÃt prayojanajij¤ÃsÃtarkà eva vivak«itÃ÷ / pramÃïasya nivaÓa÷ pravatti÷ / tasya dvÃramavirodha÷ / arthatattvaæ padÃrthatattvaæ vÃkyÃrthatattvaæ vÃ, avadhÃrya pramÃïÃntarÃdarthavÃdÃdeva và / tatra trayÅ vidhini«edharÆpà niveÓanÅyetyartha÷ / evaæ ca daï¬anÅtyÃæ yathà yamo rÃjà kubero và rÃjatyÃdi, vÃrttÃyÃæ mÃghe parikar«ità bhÆmi÷ suvarïamayaæ phalamÃdhatta ityÃdi tarkÃnapek«ayà viphalÃyate / tasmÃt tatrÃpi tadapek«Ã astÅtyatidiÓati--evamiti / vi«ayamiti Óe«a ityatrÃpi vidheyatayà ni«edhyatayeti Óe«a÷ // idÃnÅæ vyÃpÃragatÃmapek«ÃmÃha bhëyamatena--api ceti / dravyasya yathà dadhnà juhoti ityÃdi / guïasya yathà arÆïayà somaæ krÅïÃti ityÃdi / karmaïo yathà vrÅhÅnavahanti ityÃdi / daï¬anÅtyÃmapi yathà dravyasya svÃmyamÃtya- ityÃdi / guïasya yathà sÃmabheda- ityÃdi / karmaïo yathà ÓastraÓik«Ã gajavÃjivÃhanam ityÃdi / vÃrttÃyÃmapi dravyasya yathà yathartu bÅjaæ saæg­hïÅyÃt / ityÃdi / guïasya yathà bhÆmiæ plÃvayeccho«ayet / ityÃdi / karmaïo yathà syÃnÃntaraæ ninÅ«annanokahamabhimantrayet / ityÃdi / vi«ayaæ darÓayitvà saæÓayamÃha--tatra kimiti / saæÓayakÃraïaæ ca vidhipadasamabhivyÃhÃrastatpadasya / vidhipadasamabhivyÃh­tasvapado hyadhikÃrÅ na vidhivi«aya÷ / tathÃbhÆtameva cÃgnihotraæ tadvi«aya÷ / ata÷ sÃdhye saæÓaya÷ kiæ vidhipadasamabhivyÃh­tapadatvÃdagnihotrÃdivadvidhivi«ayo bhavatu svargo 'dhikÃrivad và neti pÆrvapak«amÃdarÓayanneva tatrÃni«ÂaprasaægamÃha--tatra yadÅti / na ca ÓyenÃdisÃdhyÃyà hiæsÃyà vihitatvenÃrthatvameva bhavatu kà k«atiriti vÃcyam / vidhirhi pravartaka÷ svaj¤Ãnena icchÃmantarà k­tvà prayatyanotpÃdakaæ iti yÃvat / sa ca prayatno na sÃdhyavi«aya÷ kartuæ Óakyate / upayo hi prayatnavi«ayo na tu phalam / tasmÃt prayatnavi«ayatvÃt sÃdhanetikartavyate eva vidhÅyete na tu sÃdhyam, tadavi«ayatvÃt / na hi j¤ÃpakatvamÃtraæ vidhitvam, api tvicchÃprayatnavi«ayaj¤Ãpakatvamiti / tasmÃt ÓyenÃdisÃdhyà hiæsà anarthabhÆtaivÃrtha÷ syÃd yadi vidhivi«aya÷ syÃditi sÃdhÆktam / siddhÃnte pramÃïamÃdarÓayanneva sÃdhyapadasamabhivyÃhÃrastarhi kvopayujyate ityÃÓa¬kÃmapanayati--atha sÃdhyÃæÓamiti / i«ÂÃbhyupÃyatà hi ne«ÂamapratÅtya pratyetuæ Óakyà / na cÃprav­ttaiva sà pravartayati / atastÃæ viÓe«Âumi«ÂasyÃnuvÃdo 'yamityartha÷ // tat kimidÃnÅmavihitamityetÃvataivÃnartha÷? netyÃha--na hiæsyÃditi / nanu bhavatvevaæ tÃvat tathÃpyÃnvÅk«ikyà kimÃyÃtamityata Ãha--tadiheti / vi«ayÃntaramÃha--evamiti / yathà ÃbhikhyÃyÃ÷ prayojakatvaæ k«ÅrahomasthÃne tadviniveÓanÃd rasÃdisÃmyÃt, vÃjinasyÃprayojakatvamavarjanÅyotpattikatvÃt / Ãdigrahaïena Óe«abhÃgahomavilopÃdayo g­hyante / sarvà vidyà iti vidyaÓabdena taddharmÃn lak«ayatÅti na bhëyavyÃkhyÃvirodha÷ / vÃrttikakÃrastu dharmÃïÃæ vidyÃpÃratantryaæ vivak«anniti Óe«a÷ / saÇkaraprasaÇga iti phalasya / tathà ca vidyÃntarulenaivÃsya phalavattvaæ na punarasÃdhÃraïaæ phalamasyà astÅtyartha÷ / asÃÇkaryaæ darÓayituæ tÃsÃmeva tÃvadasÃdhÃraïaæ phalamÃha--vidyÃntarÃïÅti / etasyà asÃdhÃraïaæ phalamÃha--iha tviti / anyatrÃsyÃ÷ pratipÃditopayogavirodho mà bhÆditÃÓayavatoktam--pramÃïÃdi yadyapi sÃdhÃraïamiti / etenaitaduktaæ bhavati, vidyÃntarulÃnyapi yadÃnvÅk«ikyÃmÃyatante seyamÆ«masiddhirasyÃ÷ / yattu pradhÃnamasyÃ÷ phalaæ tadasaækÅrïameva vidyÃntare«vasaæbhavÃditi // vÃdÃdÅnÃmiti atadguïasaævij¤Ãno bahuvrÅhi÷, vÃdasya parÃbhibhavÃrthamaprav­tte÷ / jalpÃdayo hi madÃdihetava÷ parÃbhibhavopÃyatvÃt dravyaÓarÅrasaæpattivaditi prayoga÷ / tatrÃsya viruddhatvaæ tÃvadÃha--tatra jalpÃdÅnÃmiti / ayamÃÓaya÷ / na tÃvat pratipÃdyasya jalpavitaï¬ayoradhikÃra÷ / kiæ tu pratipannasya tattvapratipattipÃlanÃrthaæ duravaliptapratipÃdanÃrthaæ ca tayoradhikÃra÷ / parÃhaÇgÃraÓÃtanaæ ca madamÃnÃdiviruddhameva, te«Ãæ do«aviÓe«atvÃt / aha¬kÃraÓÃtanasya ca tannirodharÆpatvÃt / na ca parÃbhibhÃvopÃyabhÆtaÓabdavÃcyatÃmÃtreïÃnumÃnam, vÃgÃdÅnÃmapi vi«ÃïitvaprasaægÃditi // syÃdetat / parÃbhibhavopÃyatvena hetunà madamÃnÃdihetutvaæ mà saitsÅt, anvayavyatirekÃbhyÃmeva tu siddhacatvityata Ãha--madamÃnÃdihetutvaæ ca heturasiddha iti / sati ca tattvavidÃæ na saæbhavantÅti vadatà yathÃÓrutasya parÃbhibhavopÃyatvasyÃnaikÃntikatvamapi sÆcitam / ato jalpÃditattvaj¤ÃnavatÃmapi yadi mÃnÃdayo d­Óyante, na te taddhetukÃ÷, kiæ tu balavanmithyÃj¤Ãnahetukà eveti sanakÃdyudÃharaïaphalamiti / etacca sphuÂamityabhiprÃyeïÃha--upasaæharatÅti //1 // ______________________________________________________________________ // pariÓuddhi÷ // apratÅtasvarÆpasya prayojanÃmisaæbandhasya parÅk«Ã na yujyate, rirÃÓrayatvÃt / prathamasÆtraæ tÆddeÓaparamevetyata Ãha--tadevamiti / abhidheyasaæbandhaprayojanaparÃdeva tasmÃduddeÓo 'pyavagata÷ / sa cÃpek«itatvÃd g­hÅta ityartha÷ / etena parÅk«Ãvi«ayo darÓita÷ / ucitaæ darÓayanneva tadatikrame hetumÃha--te«Ãmiti / aitena chalata÷ saæbandhaparÅk«ÃyÃ÷ prayojanamapi darÓitam / abhidhÃnasya dvaividhyam-ubhayakoÂisaæsparÓa÷ / samÅcÅnamityÃdyanurodhena yathà vÃrttikÃdityÃdÃvÃrtha÷ kramo grÃhya÷ / tasmÃdamidhÃnasÃmÃnyÃt abhidhÃnasÃdhargyamÃtrÃt nirïÃyakarahitÃt d­ÓyamÃnÃditi yÃvat / ubhayathà darÓanÃcceti / tatsahacaritobhayakoÂidarÓanajasaæskÃrabhuva÷ smaraïÃditi yÃvat / etacca sÆtrakÃrasyÃptatvÃvadhÃraïÃt prÃgiti mantavyam / yadyapi cÃtra vacana eva sÃk«Ãt saæÓayaæ darÓayati, tathÃpi taddvÃrà artha eva dra«Âavya iti / saæbandhini ca prayojane tattvaj¤ÃnakÃryatayà parÅk«yamÃïe saæbandha eva kÃryakÃraïabhÃvalak«aïa÷ parok«ito bhavatÅti tadeva parÅk«yatayà nirdiÓyate--tat khalu vai ni÷Óreyasamiti / vastutastu saæbandhaparÅk«aiveyamityato na pratij¤ÃsaæÓayaparÅk«ÃïÃæ vaiyadhikaraïyamiti / tatreti / sÆtre vyÃkhyÃtavye / utsÆtreïeti / pÆrvapak«aæ vinà siddhÃntasÆtrasyÃvatÃrÃbhÃvÃt ityÃÓaya÷ // nanu jÅvanmuktipak«e tadvatÃmavasthÃnaæ na syÃditi codyamÃnamanavakÃÓamityata Ãha--tadatyanteti / nanu mà bhÆt tattvaj¤ÃnÃnantarameva ni÷Óreyasam, kà no hÃni÷ / na hyevaæ pratij¤ÃtamasmÃbhirityata Ãha--tathà satÅti / yadyapi sÃk«Ãdevaæ na pratij¤Ãtam, tathÃpi tattvaj¤ÃnaniÓreyasayo÷ kÃryakÃraïabhÃva÷ sÆtrak­tà darÓita÷, sa cÃnanantaryaniyama eva syÃt, nÃto 'nyatheti pÆrvapak«Å manyata ityartha÷ / tadidamuktam--mithyeti // nanu tathÃpi, tadatyantavimok«o 'pavarga÷ / [1.1.22] ityatÃvadeva ni÷Óreyasamiti kena pratij¤Ãnaæ yÃvatà jÅvanmuktirapi ri÷Óreyasaæ bhavatyevetyata Ãha--na cÃnyaditi / abhisandhau bÅjaæ tattvaj¤ÃnasyotpannasyÃpavarge kartavye 'pek«aïÅyÃbhÃva÷ / bhÃve và tadevÃpavargasÃdhanam, na tattvaj¤Ãnamiti / tadidakukta vÃrttikak­tÃ--satyapi tattvaj¤Ãne yasyÃbhÃvÃnnÃpav­jyate so 'nyor'tha÷ iti sphuÂaæ vÃrttikamiti ÂÅkÃrtha÷ / sÆtrasamutthatÃæ siddhÃntavÃrttikasya darÓayituæ sÆtramavatÃrayati--atredamiti / yathÃÓrutaæ vÃrttikaæ na pÆrvÃpak«ÃcchÃdakaæ na hyaparamapi ni÷Óreyasaæ ÓÃstrÅyÃt tattvaj¤ÃnÃt sÃk«ÃdbhavatÅti, yasmÃcca sÃk«Ãdbhavati na tacchÃstrÅyamityato bhÆmimaracayati--catasro hÅti / sà cÃnvÅk«ikyÃmÃyatate Ãyattà bhavati / tatparikaropayogamÃha--ÃnvÅk«ikÅ ceti // nanu Óravaïasya tÃvadÃkÃÇk«otthÃpanenopayogo, mananasyÃpyevamevetyavadhÃraïena, tat kimaparamavaÓi«yate yadarthaæ pratipattyantaropÃsanam? na hi niÓcayÃtiriktaæ kasyacit pramÃïasya phalamityata Ãha--na cÃyamiti / ÃyamÃÓaya÷ / na hi niÓcayo moha÷ aupadeÓikenÃnumÃnikena và tattvaniÓcayena nirÃkartuæ pÃryate, tadupÃyÃnu«ÂhÃnena tu tayorÆpyoga÷ / tasmÃd ye vedÃntino vÃkyÃrthaj¤ÃnÃdeva muktimicchanti, te pra«ÂavyÃ÷, kiæ bhavatÃæ vastusantamupÃyopeyabhÃvasaæbandhamabhyupagamya prav­tti÷, sav­tisantaæ vÃ? Ãdye 'dvaitasiddhÃntak«ati÷, kÃryakÃraïabhÃvasya bhedÃdhi«ÂhÃnatayà tayo÷ paramÃrthikatve bhedasyÃpi pÃramÃrthikatvaprasaægÃt, dvitÅye tu kimaviÓe«eïa prav­tti÷, yathÃsaæv­tivyavasthaæ vÃ? Ãdye bhogino 'pyapav­jyeran / dvitÅye tu na ÓÃbdÃdÃnumÃnikÃd và tattvaj¤ÃnÃdaindriyakavyÃmohavigama÷ / kiæ tarhi, sÃk«ÃtkÃrÃdeva d­«Âa iti tathaiva tadarthina÷ prav­ttiryuktà / na ca vÃcyaæ vÃkyÃdevÃtmasÃk«ÃtkÃrodaya iti, tasya kevalasya sÃmarthyÃnupalambhÃt / yadi tu svasaæviditasvarÆpatayà kiæ tatra dhyÃnÃdikamapÆrvamÃdhÃsrÆtÅtyucyate, tadà Óruterapi vaiphalyamanenaiva nyÃyena / yadapi bhautadaÓakanadÅsaætaraïamudÃh­taæ, tatrÃpi na kevalenaiva vÃkyena sÃk«ÃtkÃra÷ kiæ tu cak«urÃdinaiva / ihÃpi manasà sahak­tena bhavi«yatÅti cet--na, anekadhà ÓrutaÓruterapi satyapi ca paÂÅyasi manasi brahmasÃk«ÃtkÃrÃbhÃvÃt / tat kasya hoto÷? bhautÃnÃmiva svaÓarÅre cÃk«u«asya d­¬hatarÃbhyÃsasya mumuk«ormÃnasasyÃtmanyabhÃvÃt / tasmÃt tadarthamabhyÃsa eva Óaraïam / tadidamuktaæ lokasiddhamiti / lokasiddha÷ kÃryakÃraïabhÃvastÃttviko bhavatu mà và bhavatu sarvasya puru«Ãrthaprav­ttasya tÃvat sa eva Óaraïam / tadanÃdare tu puru«Ãrtho 'pi nÃdaraïÅyastulyayogak«ematvÃditi // yadi nÃma catasra÷ pratipattaya ÃtmÃdau prameye, prak­te tu kimÃyÃtamityata Ãha--atheti / etaduktaæ bhavati--yadi ÓrautamÃnumÃnikaæ và tattvaj¤ÃnamÃdÃya pÆrvapak«a÷, tadà anabhyupagama evottaram / na hi tasya sÃk«Ãnni÷ÓreyasahetutvamÃcak«mahe / kiæ tarhi? paramparayà saiva catasro hÅtyÃdinà darÓità / tasmÃt sÃk«ÃtkÃramÃdÃya pÆrvapak«a÷ / tasya hi sÃk«Ãdeva ni÷Óreyasahetutà abhyupagamyate / tatrÃbhayanodyaparihÃrÃrthaæ ni÷ÓreyasadvevidhyapratipÃdanamupasthÃpyata iti bhÃva÷ / atha idyucyata ityantena pÆrvapak«a÷ / pÆrva÷ pÆrvo heturuttara uttarastadvÃniti // nanu sÃk«ÃtkÃravÃæÓca dehÃdimÃÓceti durghaÂamidam / na hi ÓravaïÃderiva pare ni÷Óreyase kartavye sÃk«ÃtkÃrasyÃpi ki¤cit kartavyÃntaramastÅtyata Ãha--na caivamiti / codyasaæbhÃvanÃya d­«ÂÃnta÷--na ca prÃyaÓcitteneveti / na tÃvat prÃyaÓcittasyÃdhikÃrÃpatti÷ phalam, ÃgamamantareïÃd­«ÂakarmaïÃæ phalaviÓe«akalpanÃyÃæ pramÃïÃbhÃvÃt ÓrÆyamÃïaphalaparityÃgaprasaægÃcca / balavati bÃdhake sati nedamani«Âamiti cet--na, ananyathÃsiddhasyÃgamasya bÃdhakasahasreïÃpyapanetumaÓakyatvÃt / Óakyatve và surÃpayetvÃnumÃnamapi durnivÃramiti haitukÃnÃæ datta÷ svahasta÷ syÃt / ata eva na prÃyaÓcittÃcaraïadu÷khameva brÃhmahatyÃdÅnÃæ phalam, tatphalatvenÃÓrute÷, prÃyaÓcittavidhivaiphalyaprasaægÃcca aviÓe«ÃdhÃnÃcca / aniccheto 'pi karmabalÃdeva tatsiddheÓca / tasmÃdadattaphalÃnyeva karmÃïi prÃyaÓcittena k«Åyanta ityeva sÃdhu / tathà tadvadeva tattvasÃk«ÃtkÃro 'pi kari«yatÅtyartha÷ // atra cÃgamabalaprav­ttà Ãgamenaiva bodhayituæ yujyanta ityÃÓayavÃnÃha, nÃbhuktaæ k«Åyate []iti / nanu j¤ÃnÃgni÷ sarvakarmÃïi...bhasmasÃt kurÆte tathà / [gÅtà 4.37] ityevaæ vipak«e 'pi sm­tirasti / tat kathaæ nirïayo bhavi«yatÅtyata Ãha--antyasukheti / syÃdapyevaæ yadi nÃbhuktamityÃdism­teranugrÃhako nyÃyo na syÃt, asti ca tathà / tathà ca prayoga÷, vivÃdÃdhyÃsitÃni karmÃïi bhogÃdeva k«Åyante acÅrïaprayaÓcittakarmatvÃdÃrabdhaÓarÅrakarmavat / na cÃtrÃgamavirordha÷, tasyÃgamÃntaravirodhenÃnirïÃyakatvÃdityartha÷ / na cotsargasiddhÃyÃ÷ sm­terasati bÃdhake 'nyathÃmÃvo yujyata ityÃÓayavÃnÃha--autsargikasyeti / nanu, midyate h­dayagranthiÓchidyante sarvasaæÓayÃ÷ / k«Åyante cÃsya karmÃïi tasmin d­«Âe parÃvare // [muï¬aka. 2.2.8] iti Órutau paripanthinyÃæ kathamucyate 'sati bÃdhaka iti, kathaæ ca tadvirodhena sm­ternirïÃyakatvamanumÃnÃnugraho 'pÅtyata Ãha--k«Åyanta iti / na hÅyaæ ÓrutiradattaphalÃnÃmeva karmaïÃæ tattvaj¤ÃnÃt k«ayamÃha, kiæ tu k«ayamÃtram / taccopabhogenÃpi bhavannaki¤cid virÆïaddhÅti bhÃva÷ / dehe«Æpabhogo dehopabhoga÷ / api ca viparÅtÃpi Órutirvidyata ityÃha--tÃvadeveti / asya tattvasÃk«ÃtkÃravata÷ tÃvadeva ciraæ vilamba÷ / yÃvanna vimok«a upÃttakarmarÃÓe÷ sakÃÓÃt phalopayogena / atha tasmin sati saæpatsyate kaivalyenetyartha÷ / bhogena tvitare k«apayitvà []iti vÃkyaÓe«Ãt // nanu bhogena prak«ayo 'nupapanna eva, karmarÃÓeranantatayà aniyatavipÃkakÃlatayà cetyata Ãha--yogarddhÅti / uktam ÃdivÃkye / ÓaÇkate--na ceti / ayamÃÓaya÷--yadi tÃvat karmaïÃmevÃyaæ mahimÃ, yadekadaiva nÃnÃvidhadehÃdyavÃntaravyÃpÃraistaistairÆpabhoga÷ sÃdhya÷, kiæ yogaprabhÃvaparikalpanayÃ? atha nai«a mahimà ne«Ãm, tathÃpi kva yogaprabhÃvasyopayoga÷? na hÅÓvaro 'pi karmaïÃæ svabhÃvaæ viparyÃsayitumarhati / tasmÃt svapratibhayà kalpanÅyametat / evaæ ced varamadattaphalÃnyeva yogaprabhÃvÃt k«Åyanta iti kalpyatÃæ lÃghavÃyeti / pariharati--d­«ÂÃnusÃreïeti / pramÃïÃnusÃreïa // yathà hyupabhogÃdeva karmaïÃæ k«aya÷, dehÃdi«u satsveva copabhoga÷, labdhav­ttibhireva karmabhirdehÃdisambhava÷, sahakÃrilÃbha eva te«Ãæ v­ttilÃbha÷, te ca sahakÃriïa÷ kvacitphalonneyÃ÷ yathà yugapadanekendriyopagrahe, kvacidÃgamagamyà yathà vÃsudevasaubhariprabh­tÅnÃæ kÃyayaugapadya iti sarvatra pramÃïamasti, naivamanupabhuktakarmak«aye / yathà ca mahÃpralaye sarvakarmaïÃmekadaiva v­ttinirodha ÃgamaprÃmÃïyÃdÃsthÅyate, tathà yogarddhikÃle 'pi sarve«Ãæ v­ttilÃbha Ãstheya ÃgamaprÃmÃïyÃdeveti na ki¤cit svapratibhÃmÃtreïa kalpitamityartha÷ tÃd­ÓaÓca muniraparani÷ÓreyasavÃnityartha÷ / kimato yadyevamityata Ãha--iti na vÃtaputrÅyamiti / atha paraæ ni÷Óreyasaæ kÅd­Óamityata Ãha--paraæ tviti / ityupapannaæ ni÷Óreyasadvaividhyamiti / pÆrvapak«anirÃkaraïÃyeti Óe«a÷ / na sukhadu÷khatayà manute rÃgadve«aprasavahetutvÃbhÃvÃdityartha÷ / na hyasti sambhavo na tatra t­«yati tacca tasya sukhu yÃd­Óamaj¤Ãnina÷ t­«ïÃjanakam, na tad dve«Âi tacca tasya du÷khamiti yÃd­Óamaj¤Ãnino dve«ajanakamityartha÷ / uktaæ tÃtparyamak«arÃrthÅkartuæ samarthitameva ÓaÇkate--syÃdetaditi / upabhogaprayatna Ãstheyo mok«Ãya tvaramÃïenÃpi kÃyavyÆhÃdÃviti Óe«a÷ / yastu ta tvarate yadà bhavità karmak«ayastadà bhavità mok«o 'pi kiæ tvarayÃ? prÃptà tÃvannirapÃyà bhÆmiriti samarthitah­daya÷, tasya tu ni÷ÓreyasadvayayaugapadyaÓa¬kÃpi nÃstÅti bhÃva÷ // nanvetÃvataiva sarvaæ susthaæ kimuttaraprabandhenetyata Ãha--tadevamarthagatimiti / mithyÃj¤Ãnado«aprav­ttÅnÃæ pravÃharÆpÃïÃmiti boddhavyam / prav­ttiÓcÃtra kÃraïarÆpà grÃhyÃ, kÃryarÆpÃyà anucchedÃt / janmadu÷khayo÷ pravÃharÆpayorÆcchedakramo nÃsti / kuta÷? pÆrvopÃttasyeti / mÆlÃnucchedÃdityartha÷ / ÃgÃmivÃrttikavirodhaæ pariharannÃha--idaæ ceti // yadyapi du÷khÃdÅnÃmekÃrthasamavÃyalak«aïo 'pi yoga÷ saæbhavati tathÃpi ÓarÅrÃderjanmana÷ sa nÃsti / kÃryakÃraïabhÃvastu tasyÃpi sa eva grÃhya ityÃha--yogyatayeti / kÃraïasya hi pÆrvavartitvaæ yujyata ityata Ãha--atra ceti / uttarasyÃnantaraæ ca pÆrvameva syÃt, na ca pÆrvaæ kÃryamityata Ãha--tadanantaratvaæ ceti / avyavahitamavyavadhÃnaæ tenÃdau pÃÂho 'vyavahitÃdipÃÂha÷ / mithyÃj¤Ãne kÃraïe tatkÃryà do«Ã÷ avyavadhÃnenaiva Ãdau paÂhità iti Óe«a÷ / yathaitat tathÃnyatrÃpÅtyata Ãha--evamiti / tenÃyamartha÷ / du÷khÃdÅnÃæ kÃryakÃraïabhÃva÷ / te«ÃmevottarottarÃpÃye tadanantarÃbhÃvÃdapavargaæ iti / dÆ«ayati--na hÅti / apavarga ekor'thaæ÷ / uttarottarÃpÃye tadanantarÃbhÃvÃditi ca padadvayam / ke«Ãmiti du÷khÃdÅnÃmiti ca padaæ kiæ bhavatÅti sÃkìk«am / tasmÃdekavÃkyatvalak«aïayogÃdekamevedaæ vÃkyamityartha÷ / yadapi vÃkyabhedena prayojanÃdhikyamabhihitam, tadapi nÃstÅtyÃha--ekaniv­ttyeti // viÓvatomukhatve 'pyasaædigdhatvaæ prakaraïÃnuv­ttyÃdibhirityavirodha÷ / sÃravat prayojanavat / anavadyaæ Ói«ÂÃnÃmadu÷khapratÅtikaram / prak­tatvenÃstobhamiti vyÃca«Âe--astobhamiti / yathÃvyÃkhyÃte vipratipadyamÃnaæ lak«aïÃntareïa bodhayati--tathà hyÃhuriti / lÃghavaæ vÃkye«u padak­tam, pade«u svalpatvamak«arak­tamityapaunarÆktyam / etacca kÃryakÃraïabhÃvasya yogavibhÃgenÃbhidhÅyamÃnatvamabhyupagamyoktam / vastutastu tenÃpyasau sÆcanÅya eva / na hi yogavibhÃgasya etatsÃmarthyam / api tvarthÃdhikyasÆcanamÃtram / etacca vibhÃge 'pi labhyata ityÃha--itaretaretyÃdi / nanu sÆtre mithyÃj¤ÃnamÃtrameva ÓrÆyate, tat kathamÃha tatrÃtmÃdÃvityata Ãha--yadyani sÃmeti / bhëyavi«ayatÃæ vÃrttikasya darÓayati--tadeteneti / na khalu yathà kuï¬e badaraæ saæyogena paÂe và Óauklyaæ samavÃyenetyartha÷ / nanu na tÃvat sattÃmÃtreïa sÃrÆpyaæ bhrÃntÃvupayujyate japÃkusumÃdisannidhÃnaparibhÆtasitimni sphaÂhikÃdÃvanupalabhyamÃnaviÓe«asmaraïe 'pi rajatÃdiviparyÃsÃbhÃvÃt / tasmÃdupalabhyamÃnameva sÃrÆpyaæ taddheturityÃstheyam / tadapyasaægatam, sÃrÆpyasya bhedÃdhi«ÂhÃnatayà tatpratibhÃsane bhedasyÃpi pratibhÃnÃbhedÃropÃnavakÃÓÃt / tasmÃt sadasato÷ sÃrÆpyÃbhÃvÃdityÃÓa¬kaiveyamanupapannetyata Ãha--sarvatra hÅti / na hÅdamane, sad­Óamiti k­tvà sÃrÆpyagrahaïamiti brÆma÷ / kiæ tarhi? rajatÃdau yo dharmaÓcakacikyÃdi÷ upalabdhapÆrva÷ sa eva tajjÃtÅyo và purovartinyupalabhyate yadi tadà bhrÃnti, nÃto 'nyathetyartha÷ // anvayaæ darÓayitvà vyatirekamÃha--na hÅti / yadyapi hastimaÓakÃdÃvapi yathà katha¤cit sÃrÆpyamastyeva, tathÃpi vyavacdedakadharmeïÃnabhibhÆtaæ sÃrÆpyamihÃbhipratam / vyavacchedakÃnabhibhÆtatvaæ ca tatra nÃstÅtyata÷ sarvÃtmanà và sÃrÆpyamekadeÓena vetyevamÃdi parÃstaæ veditavyam / ÓaÇkate--asad­Óe 'pÅti / idamatra vivak«itam, sÃrÆpyaæ hyÃropyasyÃropavi«ayeïa cintyate, anyathà vÃ? anantare 'tiprasaæga÷ / prathame tu na tÃvata pÅtaguïÅ Óuklaguïini Óa¬khe Ãropyate, pÅtaæ ciravilvamidamiti pratyayÃnudayÃt / nÃpi Óuklaguïe pÅtaguïa÷, ÓuklaguïasyÃpratibhÃsanÃt / nÃpi ÓuklatvasÃmÃnyÃdhÃre rÆpasvalak«aïe pÅtaguïa÷, cÃk«u«apratÅtau ÓuklatvasÃmÃnyÃnavabhÃse tadÃdhÃrasya rÆpasvalak«aïasya bhÃsanÃyogÃt / bhÃsane 'pi và dravyatvasÃmÃnÃdhikaraïyaæ na syÃt / nÃpi pÅtatvaæ sÃmÃnyaæ ÓuklatvasÃmÃnyÃdhÃre / taddhi tadÃtmatayà và Ãropyet, tatsaæsargitayà vÃ? Ãdye ÓuklatvasÃmÃnyÃdhÃrà vyakti÷ pÅtatvasÃmÃnyÃtmanà prathamÃnà na deÓakÃlaniyatà syÃt / vyaktirhi deÓakÃlaniyatà na sÃmÃnyam / sà cÃprathitaiva / na ca pÅtatvasÃmÃnyameva ÓuklaguïavyaktirÆpeïaropyata iti sÃmpratam / tathà sati pÅtatvaæ na pratÅyeta / nÃpi ÓuklatvasÃmÃnyameva pÅtatvasÃmÃnyatadÃtmatayà Ãropyeta, tathà sati Óuklatvena Óuklatvaæ pratÅyeta / na hi tasyÃnyat ki¤cid rÆpamasti, yena pratÅtipathamavataret / sarvathà apratÅtaæ ca nÃropavi«aya ityasaægatirevÃsya kalpasya, saæsargitayà tu sÃmÃnye ÃropyamÃïe Óuklaguïasya Óuklatvenaiva pratÅti÷ syÃt / na ca pÅtimapratÅtervinayatÃratamyaæ syÃt, sÃmÃnyasyaikarÆpatvÃt / tasmÃt pÅtaguïa ÓaÇkhe samÃropyata iti vÃcyam / tathà ca guïaguïino÷ kva sÃd­ÓyavÃrtÃpÅtyartha÷ // samÃdhatte--na tatrÃpÅti, na hyatra pÅtaguïa Ãropyo 'pi tu pÅtaguïaÓca Óa¬khaÓca Ãropavi«ayau, saæs­«ÂasvabhÃvatvaæ tvÃropyam / tathà ca saæs­«ÂasvabhÃvÃbhyÃæ guïaguïibhyÃmanayo÷ asaæs­«ÂasvabhÃvayo÷ sÃrÆpyamiha prayojakam / upadarÓitaæ ca taditi kimaprayojakena guïisÃrÆpyeïa guïasÃrÆpyeïa vÃ, satà asatà vetyartha÷ / asaæbandhÃgraho vaiyadhikaraïyÃgraho vi«ayiïa vi«ayamupalak«ayati / tena vyÃdhikaraïagrahaïÃvi«ayÅk­tatvaæ sÃrÆpyaæ tayo÷, yathà pÅtimÃcirabilvayo÷ tathaiva pÅtimaÓa¬khayorityuktaæ bhavati / ekendriyopanatasaæbandhidvayavi«ayaæ sÃrÆpyamupapÃdyandriyadvayopanÅtasaæbandhidvayavi«ayaæ sÃrÆpyamupapÃdayati--evaæ tvagindriyeti / na caivaæ sati tÃdÃtmyabhrame 'pi bhedÃgraha eva sÃrÆpyamastu, k­taæ cÃkacikyÃdineti vÃcyam, tadantareïa saæskÃrÃnudbodhÃt, tena ca vinà rajatÃropaniyamÃnupapatte÷ / iha tu saæs­«ÂatvÃnubhavajanitasaæskÃrodbodho yÃvanmÃtreïa tÃvadevopayuktam, saæsargasya ca saæs­jyamÃnÃveva vi«aya÷ / tau cÃnubhÆyamÃnÃveveti, kiæ tadupanÃyakasÃd­ÓyÃntarÃpek«ayeti sarvamavadÃtam / nanvayamanubhavakramo 'nubhavabÃdhita evetyata Ãha--atiÓÅghratayeti // nanu sÃd­Óyaæ ced bhrÃntibÅjamupapÃditam, tarhi sarvaæ sarvatrÃropyet, asti hi kenacit kasyacit katha¤cit sÃrÆpyamityata Ãha--neti / evaæ dvicandreti / tathÃvidhÃpek«Ãbuddhivi«ayatvaæ dvicandrabhrame, bhedamÃtrÃrope tu nÃnÃdigdeÓÃvayavasaæbandha÷ / prÃcyÃæ pratÅcÅbhrame dak«iïottarÃnyatve sati diktvameva / evamanyatrÃpi alÃtacakrabhrame madhyÃsaæbandhe sati sarvadiksaæbandha÷ / ÃdigrahaïÃdagacchati gativibhrame vibhÃgavaiparÅtyam / asthÆle«u keÓe«u sthÆlavibhrame tÃvaddeÓÃcchÃdakatvam / apsu daï¬asya vakratÃbhrame taraÇgavakrimadaï¬ayorasaæsargagraha ityevaæ neyam / sarvatra ca tattvÃgraha÷ saæplavata iti // ihÃtmano du÷khahetutvena ÓarÅrendriyÃdivad heyatvameva bauddhairÃpÃditam / yathà hi, indriyÃdinà vinà nÃtmà du÷khaæ janayitumalam, evaæ nendriyÃdikamapi tamantareïa / na hi nirÃÓrayaæ du÷kha nÃma / ata ÃtmÃpi heya÷ / taduktam dharmakÅrtinÃ--- na tairvinà du÷khaheturÃtmà cet te 'pi tÃd­ÓÃ÷ / nirde«aæ dvayamapyevaæ vairÃgyaæ ca dvayostata÷ // [pra.vÃ.1.227] iti taccaitadasÃdhÅya÷ tathà hi, na tÃvadÃtmano hÃnaæ rogÃdivadvinÃÓalak«aïam, nityatvÃt / nÃpi dandaÓÆkada«ÂìgulÅvad viprayogÃdilak«aïam, nÃpi sutamaraïÃdivat pratipattinirodhalak«aïam, svasaævedanatvÃditi vedÃntina÷ // vayaæ tu brÆma÷---taddhi tadà syÃt, yadi j¤Ãtasya sato du÷khaæ pratyÃtmano hetutvaæ sutamaraïÃderiva / na tvetadasti / kiæ nÃma? sattÃmÃtreïa / tasmÃdÃtmano heyatvavyutpÃdanaæ vaiyÃtyamÃtravij­mbhitametat / Ãtmad­«Âestu heyatvavyutpÃdanaæ manÃk sadalamityÃÓa¬kya nirÃkaroti--na tviti / abhyarhitatamam upakÃryatamam / sattvam Ãtma / yadyapi rÃgÃdiniv­ttiheturnairÃtmadarÓanamiti gu¬ajihvikÃ, vastutastu na tÃvannityÃtmÃbhÃvadarÓanamÃtraæ rÃgÃdiniv­ttihetu÷, cÃrvÃkÃdÅnÃmeva vÅtarÃgatvaprasaægÃt / ahaÇkÃraniv­ttiheturnairÃtmyadarÓanam, tata eva rÃgÃdiniv­ttiriti cet? sÃpi kiæ ÓarÅrÃdau, cetane vÃ? Ãdye siddhasÃdhanam, ÓarÅrÃdavahaÇkÃrasya mithyÃtvÃt / tanmÆlatvÃcca rÃgadve«ayo÷, tanniv­ttau tayorapi niv­ttiriti ko nÃma nÃbhyupaiti / na ca ÓarÅrÃdÃvahaÇkÃraniv­tternityÃtmadarÓanaæ virodhi, kiæ tvanukÆlameva, na hi ÓuktikÃto rajataæ bhedenÃvyavasthÃpayatastasya rajatabuddhi÷nivartate / atha cetanavi«ayaivÃhaÇkÃraniv­ttÅ rÃgÃdÅnapanayatÅti vivak«itam? hantaivaæ svÃkÃre 'pÅdantÃvyavahÃriïÃæ p­thagjanÃnÃæ vÅtarÃgatvaprasaæga÷ / na hi te ÓarÅrÃdiviviktam ahamiti pratiyanti // atha bÃhyÃbhyantaravi«ayatayÃhaÇkÃraniv­ttirabhipretÃ? sÃpi kiæ sarvathà j¤ÃnÃbhÃvÃdeva, cetanasyÃpÅdantÃspadatvÃdeva vÃ, tasminneva nÃstitvÃdhyÃropÃd vÃ? na tÃvadÃdya÷, ad­«ÂitvaprasaÇgÃt / na caitat prayatnaÓatenÃpi sidhyati / yathà yathà d­«ÂinirodhÃya prayatna÷, tathà tathà d­«Âe÷ pratyÃpatte÷ / na cÃd­«Âereva rÃgÃdayo vinivartante, yugasahÃstramapi suptasya punarjÃgarÃvasthÃyÃæ rÃgÃdidarÓanÃt, nÃpi dvitÅya÷, ahamabhÃve satÅdamo 'pyabhÃvÃt, ÃtmÃni sati parasaæj¤eti tvayaivoktaæ yata÷ / nÃpi t­tÅya÷, grahaïÃgrahaïayorÆbhayorapi asaæbhavÃt / yadi hyahamÃspadaæ cetano g­hÅta÷, kathaæ nÃstitÃdhyÃropa÷? na g­hÅtaÓcet kutra nÃstitÃdhyÃropa÷? na ca prathamaæ graha÷ paÓcÃdÃropa iti tvayà vaktuæ Óakyate / na cÃparispharati ni«edhye ni«edhasaæbhava÷ / svapratipa«Âhaj¤ÃnamÃtreïeti cet--na, j¤Ãnasya svaprati«ÂhatÃdhrauvye 'pi rÃgÃdidarÓanÃt / tattabdahirÆpaplavavirahe satÅti cet? tarhi bahirÆpaplavavirahe svÃtmaprati«Âhaæ j¤Ãnaæ rÃgÃdiniv­ttiheturityevaæbhÆtayÃtd­«Âyà kimaparÃddham, yena tÃæ nirasya nairÃtmyad­«ÂirÆpÃdÅyate? audÃsÅnyad­«Âireva nairÃtmyad­«Âiriti cet? kimidamaudÃsÅnyam? ÓÆnyatvamiti cet? evaæ tarhi svÃtmad­«Âirapi d­«Âirna syÃdityad­«Âitvaprasaæga÷ / anÃlambanatayà ni÷saæbandhitvamaudÃsÅnyamiti cet? tarhi nirÃtmÅyatÃd­«Âiæ vadan kuto nairÃtmyad­«Âiæ supta iva pralapasÅti / evaæ pretyabhÃvÃbhÃvaj¤Ãnasyeti paramaæ nidÃnamiti anu«ajyate / tathà ca ityapi gu¬ajihvikà / vastutastu nÃsti karma, nÃsti karmaphalam, nÃsti pretyabhÃva iti / yÃvajjÅvet sukhaæ jÅvennÃsti m­tyoragocara÷ iti nyÃyamÃlambamÃnena prÃïivadhÃdattÃdÃnÃdÃveva ghaÂitavyam / sÃdhÅyaÓcaivamasya kaivalyamiti / na ca santÃnamÃdÃya pretyabhÃvÃdid­«ÂirÆpapatsyata iti vÃcyam, tadà hi tamÃdÃya sopapadyeta, yadi tadd­«ÂiranarthÃnnivartayet arthÃcca pravartayet prav­ttiniv­ttÅ ca saiva d­«Âi÷ karoti yà rÃgadve«au prasÆte, tanmÆlatvÃt tayo÷ / tathà ca tÃd­ÓÅ saætÃnad­«Âirapi heyaiva / na tÃd­ÓÅ cennÃstikatvameva nirvÃhayet / tadidamuktam--so 'yaæ v­Ócikabhiyeti / tasmÃd ya÷ paralokÃrtho tasya paralokinamÃtmÃnama¬gÅk­tyaiva svarge 'paparge và prayatna÷, yastu nityamÃtmÃnaæ nÃbhyupaiti tasya cÃrvÃkasya iva svargÃpavargÃveva na sta÷, kutastadarthà prav­ttirityÃÓayavÃnÃha--seyamiti // yattÆktam--ÃtmÃnamabhyarhitaæ paÓyanniti so 'yaæ kasya prasaÇga÷? kiæ sarvadu÷khopaÓamamupakÃramapaÓyata÷, paÓyato vÃ? ÃdyaÓcedevametat / na hyevaæbhÆtasya nairÃtmyad­«Âirabhyupapadyate / na hyÃtmocchedameva kaÓcidupakÃratvena manute, api tu du÷khaæ jihÃsamÃna ÃtmÃnaæ jahÃti, ÃtmÃnamanapahÃya du÷khasya hÃtumaÓakyatvÃditi manyamÃnastasmÃd du÷khamajihÃsata÷ sukhaæ copÃdÃtumicchato nairÃtmyad­«Âerasaæbhava eva / tathà ca tathÃbhÆtasya nairÃtmyadarÓino nityÃtmadarÓino và tulya÷ saæsÃra÷ / dvitÅyastu kalpo 'saægata eva / na hi sarvadu÷khocchedam evopakÃraæ paÓyati sukhÃya tadupakÃrÃya ca ghaÂata iti / sarvadu÷khocchedaÓca sukhaæ ceti viprati«iddhametat / evaæ sarvadu÷khocchedamicchati paraæ cÃpakarotÅtyetadapyasaægatam, na hi parÃpakÃra÷ sarvadu÷khocchedanidÃnamiti h­di nidhÃyÃha--abhyarhitatà ceti // sÃmÃnyadharmo 'haÇkÃrÃspadatvam / ahamiti kart­padavi«ayatvam, anena tatprav­ttinimittasya kart­tvasyaikadeÓamupalak«ayati / tenÃyamartha÷, itarakÃrakaprayokt­tvam bÃhyakÃrakaprayojyatÃæ ca d­«Âvà bhedÃgrahe sati ÓarÅrÃdau kart­tvamÃropyÃtmatvena viparyasyatÅti tadidamuktam--tÃæ khalviti / evaæ siddhaæ k­tvà viparyayam anyathÃkhyÃtirÆpamiti Óe«a÷ / saæprati sandihÃno viÓe«ata iti Óe«a÷ / nanu sthÃïÃvevÃyaæ mama corapratyayo v­tta ityÃgÃpÃlÃÇganaæ prasiddhamiti tadatra saæÓaya eva nÃstÅtyata Ãha--parÅk«akÃïÃmiti / pratipattu÷ pratyayÃt pratyetavyÃt / avyatirekÃt abhedÃdityartha÷ / nanvidaæ rajatamityatra dvayaæ pratibhÃti, j¤ÃnasyÃtmÃ, purovarti dravyaæ ca / tatra purovartino rajatatve prati«iddhe, arthÃdÃpadyate j¤Ãnasyeti, tadanye«Ãæ tu pratipattyanÃrohÃdeva nÃvakÃrÓa÷ / tat kathamucyate vaïigvÅthyÃdÃviti, ata Ãha--Ãntaratvaæ tvasyÃnupalabdhacaraæ katastyam? yaddhi yasya kadÃcidavagatam, tadanyatra prati«edhe pÃriÓe«yÃt tatra gamyate, na tu pratÅtipathamavatÅrïayoranyataratra prati«edhe pÃriÓe«yÃditaratrÃsaæbhÃvitamapi, tathà sati nedaæ rajatamiti ÓuktikÃyÃæ rajatatvaprati«edhe tadekaj¤Ãnasaæsargiïo bhÆtakÃderapi rajatatvaæ vidadhyÃt / na caivam / tat kasya heto÷? tasya rajatatvaæ kadÃcidapi nopalabdhacaraæ / yata÷, tathà svÃtmÃno 'pi rajatÃtmatvaæ na kasyacidupalabdhigocara÷ kadÃcit svapne 'pi / atha d­«Âameva satyarajataj¤Ãne rajatÃkÃratvamÃtmana ityÃÓaya÷? so 'yaæ svapnÃyate, tatrÃpi hi purovartini rajate anubhÆyamÃne svÃtmano rajatÃkÃratvaæ kasya pramÃïasya gocara iti / tadanena svÃkÃrasya bÃhyatve sÃdhakapramÃïÃbhÃvo darÓita÷ / bÃdhakamapi sÆcitam / yathà hi nedaæ rajatamiti bÃdhakabalena purovartino rajatatvaprati«edha÷, tathà nÃhaæ rajatamityapi bÃdhakaæ sphuÂameva / ayameva bhrama iti cet? evaæ tarhi na rajatatvamÃropyate bÃhye, kiæ tu tasminnevÃhamÃspade bÃhyatvamÃropyate ityÃÓaya÷ / tathà sati bÃdhakapratyayena tadevÃpaneyam, tasmiÓcÃpanÅte 'haæ rajatamiti syÃt / evaæ ca satÅdaæ rajatamiti kor'tha÷? nÃhaæ rajatamiti / nedaæ rajatamiti kor'tha÷? ahaæ rajatamiti / tataÓca yathedaæ nedamahaæ nÃhamityanayorvirodhÃt samuccayÃbhimÃno 'pi nÃsti, tathà nedaæ rajataæ nÃhaæ rajatamityanayorapi virodhÃt samuccayÃbhimÃno 'pi na syÃt / asti ca, tasmÃdubhayorapi rajatatvaprati«edho 'nyasya rajatatvaæ vyavasthÃpayatÅti pëÃïarekheyaæ na durÆttarapÃæsupÆraïamÃtreïÃpanetuæ Óakyate // sÃmarthyÃtiÓaya÷ svabhÃvÃtiÓaya÷ / atiÓayastu vi«ayajanyaj¤ÃnÃpek«ayà / santamiveti satyaj¤ÃnÃbhiprÃyaæ svarÆpÃbhiprÃyaæ và / vi«ayasÃmarthyamiti sÃmarthyaæ kÃraïatvam, tabhdÃvasiddhe÷ / ata eveti k­tvà vedÃntyekadeÓina÷ api nirÃkÃrabauddhamatÃnumatirdarÓità / sadasattvena g­hïÃtÅti na vikalpitamatinirdalatvÃt / prav­ttyaupayiko hyartha÷ prak­te prakÃÓate, na tu sadasattvena g­hÅtvà prav­ttirÆpapadyate / asadeva rajataæ prakÃÓate / purovartibhedagrahÃcca Óukto prav­ttirnÃnyatretyÃdi nÃÓa¬kitam, prÃbhÃkarapak«eïa tulyayogak«ematvÃdapohe nirÃkari«yamÃtvÃcca // anirvacanÅyakhyÃtimanubhavavirodhena nirÃkaroti---na ceti / ta thÃhi kimidam anirvacanÅyatvam, kiæ nirÆktiviraha eva, ÃhosvinnirÆktinimittaviraha eva? na tÃvadÃdya÷, idaæ rajataæ nedaæ rajatamiti nirÆkteranubhÆyamÃnatvÃt / nÃpi dvitÅya÷, nirÆktinimittaæ j¤Ãnaæ và syÃt vi«ayo vÃ? na tÃvadÃdyasya viraha÷, khyÃte÷ svayamavÃbhyupagamÃt / nÃpi dvitÅya÷, vi«ayo 'pi kiæ bhÃvarÆpo 'bhÃvarÆpo vÃ? Ãdye asatkhyÃtyabhyupagamaprasaÇga÷ / dvitÅye tu satkhyÃtireva / ubhau na sta iti cet? atha bhÃvÃbhÃvaÓabdena lokapratÅtisiddhÃvevobhÃvabhipretau, viparÅtau vÃ? Ãdye tÃvad yathÃbhayorvidhirnÃsti, tathà prati«edho 'pi, parasparavidhini«edhayovi dhini«edhanÃntarÅyakatvÃt / dvitÅye tu na kÃcit k«ati÷ / na hyalaukikavi«ayasahasraniv­ttÃvapi satyaj¤Ãnavi«ayaniv­ttistannirÆktiniv­ttirveti / athÃpi ni÷svabhÃvatvamanirvacanÅyatvam? atrÃpi nisa÷prati«edhÃrthatvena svabhÃvaÓabdasyÃpi bhÃvÃbhÃvayoranyatarÃrthatve pÆrvavat prasaæga÷ / pratÅtyagocaratvaæ ni÷svabhÃvatvamiti cet? atra tu svavacanavirodha÷, pratÅtyagocaraÓca pratÅyate ceti / yad yathà pratÅyate tat tathà neti cet? atra na vipratipadyÃmahe / tasmÃt ÃkÃrÃsadanirvacanÅyakhyÃtivÃdibhirapyanyathÃkhyÃtiravaÓyÃbhyupagantavyet i // nanu yadyathÃsatprakÃÓate prapa¤co 'pi tarhi tathaivÃstu jÃtyÃdikaæ cetyata Ãha---ya÷ punariti / asaccet? asatteyaiva prakÃÓeta, na prav­ttigocara÷ syÃt / sattayà cet? nÆnaæ sÃd­Óyamapyapek«yam / na ca tadasti / asad­ÓasyÃpi sattayà prakÃÓane cÃtiprasaÇga ityartha÷ // saævidviruddham vicÃryasaævidviruddham / sarvasarvaj¤atÃpattiratÅtÃnÃgatÃbhij¤atÃpattiÓcetyapi dra«Âavyam / pratibhÃsamÃnaæ yudallikhadvij¤Ãnaæ jÃyata ityartha÷ / autsargikakÃryÃnukÆlasahakÃryabhiprÃyeïa ÓyÃmÃkavÅjam udÃh­tam / tatpratirodhikÃraïÃntarasÃhityÃbhiprÃyeïa k­ÂajabÅjamiti / vivÃdadhyÃsite vibhrame prav­ttikÃraïamagraho và syÃt, idamiti j¤Ãnaæ vÃ, rajatamiti j¤Ãnasahitaæ vÃ, bhedÃgrahasahitaæ và ubhayamiti? tatrÃdye na tÃvadityÃdi dÆpaïam / dvitÅye tu hanta bho÷ ityÃdi / t­tÅye tu nanu rajatavij¤Ãnam ityÃdi / caturthe tu sÃmyÃpÃdane sati j¤Ãnadharmo và agraho viÓe«aïam, vastudharmo vÃ? Ãdye sÃmyaæ nÃsti, ubhayaj¤ÃnasyÃg­hÅtabhedasya bhrÃntihetutvenÃnabhayupagamÃt / dvitÅye tu vi«ayadharmÃïÃmaj¤ÃtÃnÃæ prav­ttÃvaki¤citkaratvam / j¤aptau punarastyeva / tatra d­«ÂÃntamÃha--maivaæ j¤ÃnahetÆnÃmityÃdi // athavà d­ÓyakÃraïasÃmye 'pyad­ÓyahetuviÓe«avaÓÃd bhrÃntisaæbhava÷, kÃryonneyatvÃt sÃmagryÃ÷ / tadidamuktam--maivamityÃdi / mÃmÃpyevamiti cet---na, tasya kÃraïaviÓe«asya svÃtantryeïÃpravartakatvÃt / tadidamuktam--cetaneti / j¤ÃnadvÃreïeti cet--na, tasya pav­ttiniv­ttisÃdhÃraïyÃt / tadidamuktam--buddhipÆrvakatve tviti / ato na sÃmyam / tatsiddhamityÃdiprayogo vipratipannaæ prati / niyamena niÓcayeneti sÃmÃnyaj¤Ãnasya viÓe«apravartakatvavyudÃsÃvadyotanÃrtham / na ca phalaj¤ÃnenÃnaikÃntikatvaæ tasyÃpravartakatvÃdeva / tatsÃdhanaj¤Ãnaæ tu pravartakam / tacca tadvi«ayameveti / kÃryatvabodhastu pravartaka iti nirÃkari«yate / anavabhÃsamÃnatvÃditi hetupak«e 'siddhatvaæ siddhasÃdhanaæ và dÆ«aïam / pratyak«opavarïane tu ÓuktikÃtvenÃnÃlambanatvamasmÃkamapyanumatam / sitabhÃsvaratayà tvanavabhÃsamÃnatvamanubhavaviruddhamiti paramÃrtha÷ / do«avattvÃditi hetupak«e 'naikÃntikodbhÃvanam d­«ÂÃntamÃtrodbhÃvane tuvetrabÅjÃdi÷ / nedaæ rajatamiti upalak«aïam / ÓuktiriyamityÃdyapi dra«Âavyam // anÃÓvÃsastu yathÃrthatvÃj¤Ãnaæ và syÃt, yathÃrthatvÃyathÃrthatvasandeho vÃ? Ãdya÷ prÃmÃïyopÃyakathanenaiva nirasta÷ / dvitÅyastu viÓe«opalabdhai÷ prÃgi«yata evetyÃha--yathà ceti // nanu kramavyatikramo 'nÃditÃæ pratipÃdayitumukta÷ / anÃditÃpratipÃdanaæ puna÷ kimarthamityata Ãha--anÃditvÃcceti / tasyÃpi bÃdhyatvagrasaÇgÃditi / tathà ca sartyÃgathyÃj¤ÃnayoraviÓe«aprasaæga iti bhÃva÷ / pÆrvaj¤Ãnasya mithyÃtvamÃdarÓayat iti / tadupadarÓitaprakÃrÃsahanatayà jÃyamÃnamityartha÷ / tajjanitÃæ prav­ttiæ vighaÂayaditi taducitavyapadeÓÃbhiprÃyam, viparÅtamabhiprÃyaæ kurvadityartha÷ / phalamasyÃpaharatÅti vi«ayadÃrabhya phalaparyantamityartha÷ / ayameva vi«ayÃpahÃro yattadvi«ayÃdhik«epasya svabhÃvasya samutpÃda÷ / sa ca tatphalapravÃhapratik«epaparyanta iti samudÃyÃrtha÷ / parasparÃbhÃvadharmiïoriti / yayÃrdharmiïoryau dharmau parasparÃbhÃvavantÃvupalabdhau tayorityartha÷ / bÃdhyatve heturiti / heturvyatirekaliÇgalak«aïamiti yÃvat / tattvavi«ayabuddhidhÃrÃmiti dhyÃnam ityartha÷ / anugatamekaæ svarÆpaæ samÃnÃsamÃnajÃtÅyavyacchedako dharmo lak«aïamiti yÃvat //2 // ______________________________________________________________________ // pariÓuddhi÷ // sarvatra tasya sulabhatvÃditi / svÃbhÃvikaæ tu ÓÃstrasya traividhyaæ nÃstyeva tasya puru«ÃyattatvÃdityapi dra«Âavyam / prayojanasyeti / avÃntarasyetyartha÷ / catÆrÆpobhavatÅti pratÅtivi«aya iti Óe«a÷ / arthaviparyayakÅrtatena vyÃghÃtÃditi / pratyak«apramÃïÃnuvÃda÷ / ato na sÃdhyÃviÓi«Âatvaæ vyadhikaraïatvaæ vÃ? avadyamÃne ÓaÓavi«ÃïÃdÃvalak«aïam, vidyamÃne tvanupayogini gaÇgÃvÃlukÃdÃvalak«aïam / ata÷ samÃnadharmadarÓanÃt asati nibhÃge saæÓaya÷, tanniv­ttyartho vibhÃgÃrambha÷ // nanu sadanupayogisaæÓayÃnucchede kiæ syÃt? kathamanupayuktaæ taditi jij¤ÃsÃyà aniv­tti÷? api cÃrthÃpattyÃdÅnÃmupayogavatÃmapi parairÆdghu«yamÃïÃnÃmapi lak«aïÃkaraïÃt syÃt sandeha÷-- kiæ lak«aïÃkaraïÃdasanti, anupayogÅni veti? tatraivÃntarbhÆtÃni vÃ? atasttadapanuttaye vibhÃga÷ // tathà bauddhÃpek«ayà mÅmÃæsakÃnÃmadhikapramÃïalak«aïÃbhidhÃnaæ vinaiva pramÃïÃnÃm ÃdhikyÃt / sÃækhyasya tu tadapek«ayaiva adhikapramÃïalak«aïÃbhidhÃnaæ satyÃdhikye / tad ihÃpi sÃækhyÃpek«ayà adhikÃbhidhÃne bhavati sandeha÷, kiæ satyÃdhikye athÃsatÅti? tadapanodanÃya vibhÃgavacanam / ata evÃdhikyamÃÓa¬kya vibhÃgaparÅk«Ãmavartayat sÆtrakÃra÷ / pÆrvÃparagranthasaægatiÓcÃtra sphuÂetyetadapi mantavyam // Óakteranabhyupagame pramÃïÃbhÃvo mÆlam, asatpratipak«ebhyo d­«ÂakÃraïebhya eva kÃryotpattÃvarthÃpatte÷ k«ÅïatvÃt / pratipak«atà ca mantrÃdÅnÃæ sahakÃriviraharÆpatvÃt / tadvirahasya ca vyatirekamukhena sahakÃritvÃvadhÃraïÃt / trayo hi bhÃvà bhavanti kÃryÃnukelÃ÷, tatpratikÆlÃstadudÃsÅnÃÓca / tatrÃnukÆlà dahanÃde÷ pavanÃdaya÷ / tatpratikÆlà api dvividhÃ÷ svarÆpata÷ sahakÃritaÓca / svarÆpato jalÃvasekÃdaya÷ / sahakÃrito mantrÃdiprayoktÃra÷ / te hi mantrÃdÅn prayu¤jÃnÃstadvirahalak«aïaæ sahakÃriïaæ virundhanti / udÃsÅnÃstu tatraiva rÃsabhÃdaya÷ / tatrÃnukÆlatvamanvayavyatirekaramyam / pratikÆlatvaæ ca tadanvaye kÃryavyatirekagamyam / tacca tadviparyaryÃnvaye paryavasyati / udÃsÅnatvaæ ca vyabhicÃragamyam / evaæ ca sati yatra yadà yasya yathÃnukÆlatve pratikÆlatve và pramÃïamasti, tatra tadà tasya tathaiva svÅkartavyam / kimadhikasÃmarthyakalpanayÃ? sarvaÓca pare«Ãæ vimarÓasaæbhavo 'tÅndriyasÃmarthye 'pi samÃna ityarthÃpattim upek«yÃnyadevÃtÅndriyaÓaktisvÅkÃrabÅjamÃÓa¬kya vim­Óati--syÃdetaditi // svarÆpasya pratyak«atve sÃkalyasya ca kÃryaikavya¬gyatve 'numeyamatÅndriyaæ sÃmarthyam avaÓi«yata iti pÆrvapak«Ãrtha÷ / kÃryasaæbandhitÃæ kÃryopalak«itatÃmityartha÷ / yadÃha-- kÃryopahitaæ rÆpamiti / nanvanyakÃryeïopadhÃnaæ tatkÃryeïaiva vÃ? Ãdye ahetureva hetu÷ syÃt / dvitÅye tvitaretarÃÓrayatvam, tasya tatkÃraïatve siddhe sati tatkÃryatvaæ siddhaæ syÃt / tatkÃryatve sati ca tadupalak«itaæ kÃraïatvaæ bhavedityata Ãha--idameva cÃsya tadupadhÃnaæ yat tatkÃryotpÃdÃt pÆrvamavaÓyaæbhÃva÷ / yudatpÃdÃt pÆrva yasyÃvaÓyaæbhÃva÷ tat kÃraïamitarat kÃryamityartha÷ // nanvevaærÆpaæ kÃraïatvaæ tajjÃtÅyasya samÃmanyato 'numÅyeta prativyakti vÃ? na tÃvat prativyakti, taduttarakÃryÃbhÃve 'pi kÃsäcid vinÃÓadarÓanÃt / tajjÃtÅyasya tu prÃgeva sÃmÃnyato 'vadhÃritam / tadiha smaryata ityÃÓa¬kyÃha--na ca tajjÃtÅyasyeti / yathà yo yo dhÆma÷ so 'gnimÃniti sÃmÃnyato 'vadhÃraïe 'pi e«a dhÆmo 'gnimÃniti navÃdhÃritam / tathedamudakaæ pipÃsopaÓamananimittamityanavadh­tabhevÃvadhÃryata ityartha÷ / na ca kvacit kÃryamak­tvaiva vina«Âe vyabhicÃra÷, sati sahakÃrisÃkalye kuryÃditi sÃdhyatvÃt, tasya ca sahakÃryasÃkalyaprayuktakÃryÃbhÃvavattvarÆpasya tatrÃpi bhÃvÃditi / tasmÃd yà nobhayaprayatnaprasavahetu÷ sopek«Ãbuddhi÷ t­tÅyeti vi«ayabhedÃd buddhibheda÷ / sa ca sukhaheturdu÷khaheturataddhetuÓceti trividha iti suvyaktamityartha÷ // anumÃnapadaæ vyutpÃdayatà bhëyak­tà prasaægÃt lak«aïamapyabhihitamiti ÂÅkÃk­d api sm­tyÃdivyavacchedyaæ darÓayati--tathà cetyÃdinà / yato bhëye lak«aïamapyuktam, ato vÃrttike tadÃk«epo nÃnuktopÃlambha ityÃha--tadetadbhëyamanubhëyeti / phalavata÷ pramÃïatvÃt, tadviÓe«atvÃccÃnumÃnasya nÃphalatvaæ yujyate / katha¤cit phalÃntarasaæbhave 'pyetasya pratyak«aphalaæ liÇgaparÃmarÓa÷, suprasiddhamanumÃnamanena vyÃpyata ityapi pÆrvapak«e dra«Âavyam / evaæ ca sati tatretyÃdinobhasamÃdhÃnasaægati÷ / samÃdhÃnÃntaramÃheti / kasminnÃk«epa ityata Ãha--pÆrvoktamiti // nanu hÃnÃdivi«ayaæ prÃmÃïyamucyamÃnamanumÃnasya svagocaraæ pratyevoktaæ bhavati, hÃnÃdÃveva tasya vyÃpÃrÃnubandhÃt / ata ÃÓa¬kaiveyamanupapannà kimatra samÃdhÃnenetyÃÓa¬kya vyÃpÃrÃnubandhitayà hÃnÃdirasya gocara÷, pratÅpatyanubandhitayà tu vahinaj¤Ãnasya vahinareva vi«aya÷, tadabhiprÃyeïa ca Óa¬kÃsamÃdhÃne ityabhiprÃyavÃnÃha--yadpÅti / vij¤Ãne yat prakÃÓate yena vij¤Ãnaæ nirÆpyat ityartha÷ // na ca svavi«ayÃdanyad vi«ayÃntaramasya saæbhavati, atiprasaægÃditi bhÃva÷ / pÆrvapak«iïa iti Óe«a÷ / autpattika iti svabhÃvÃpratibaddha÷ / nanu heyÃdibuddhaya÷ kena viÓe«eïa dvitÅyÃnumÃnasya phalam, na tu dvitÅyasya pratyak«asyetyÃha--parok«ÃrthÃvagÃhitayeti // nanu sÃmÅpyasya sÃd­Óyasya mÃnaæ miti÷ saæj¤Ãsaæj¤iparicchede pramÃïamityukte kuto vyÃghÃtÃvakÃÓa ityata Ãha--anumÃnaÓabdavadityÃdi // nanu svavi«ayaparicchittau tÃvat svarÆpata÷ pramÃïam, vyÃpÃravata÷ kÃraïaviÓe«asya pramÃïatvÃt / nÃpi vÃkyÃrthapratipattirasyÃ÷ phalam, tadÃnÅæ tasyà vina«ÂatvÃt / naca sm­tirÆpÃyà api Óabdaprav­ttestatphalatvam, anupayuktasamayÃnÃmasmaryamÃïapadÃrthÃnÃæ Óabdasmaraïe 'pi tadabhÃvÃdityata Ãha--yat khalu caitreti // nanu svavi«ayaparicchittau pradhÃnyamanumÃnÃderapi, tat kuta÷ pratyak«asya pradhÃnatvÃd iti ekadeÓÅ vaktÅtyata Ãha--pratyak«aparà hÅti / prÃyeïa pratyak«amÃtrapÆrvakamiti sÃk«Ãt, paraæparayà tu sarvamevÃnumÃnaæ tathetyartha÷ / upamÃnaæ tu pratyak«apÆrvakamapi ÓabdapÆrvakameveti / ÓabdapÆrvakatve satyeva pratyak«apÆrvakatvaæ tasya, kevalà tu pratyak«apÆrvakatà anumÃnamÃtra evetyartha÷ // nanvevaæ sati ÓabdÃnantaramupamÃnamabhidhÅyatÃmityata Ãha--smaraïasahakÃriteti / yadyapi Óabdasyapi pramÃïasya vÃkyarÆpasya sm­tisthasya padÃrthasm­ti padÃrthasm­tisahak­tasyaiva vÃkyÃrthabodhakatvam, tathÃpi na kvacidapyanubhÆyamÃnasya li¬gaæ tvanubhÆyamÃnamapi Óabdasya viÓe«ÃbhidhÃne nyÃyasiddhe 'pyekadeÓyabhimataprayojanÃbhidhÃnaæ tadakauÓalakhyÃpanÃya yadyapi prathamamekadeÓimataæ du«yatvenÃbhimatameva, tathÃpi dÆ«aïÃbhÃsena ta tad du«ayituæ Óakyamiti Óik«ayituæ vÃrttikak­tamanara¤jayannevottaragranthamavatÃrayati--tadetadekadeÓimatamiti / pratyak«aæ pÆrva prÃdhÃnyÃdityeke / uktamupapÃdayituæ mahÃvi«ayatvÃccÃdau ÓabdopadeÓa ityaparaÓcedyaca¤cu÷ / tatra mahÃvi«ayatvamanaikÃntikÃmiti Óabdasya mahÃvi«ayatvÃt ÃdyatvamÃpÃdayatà pratyak«asyÃnÃdyatvamicchatà anya eva d­«ÂÃnta udÃharaïÅya÷ / tathà ca citrÃdau vipak«abhÆte pratyak«a'pi gatatvena mahÃvi«ayatvamanaikÃntikatvamityartha÷ // tadetat prasaÇgÃvasthÃyÃm, svatantrasÃdhanapak«e tu kÃlÃtyayÃpadi«Âatvam / ÓabdacaramatÃyÃ÷ pratyak«aprÃthamyasya ca pratyak«asiddhatvÃdeva / vyatirekipak«e ca viruddhatvamityapi dra«Âavyam / mahÃvi«ayatveti / pÆrvamupadiÓyamÃnaæ pramÃïaæ dharmi, mahÃvi«ayatvÃditi sÃdhÃraïo dharma÷ pratyak«aæ và Óabdo veti saædeha÷ / sÃgharaïatayà na heturiti bhÃva iti / prÃdhÃnyakhyÃpanaæ prayojanaæ yadi prÃthamyaæ vinà na siddhyet tadÃnumÃnasyÃpi prÃdhÃnyÃt prÃthamyaæ syÃdityartha÷ // nanvasati ca saæplave kà no hÃni÷? sati và kiæ bhevad yena bhëyakÃro vicÃrayati smetyata Ãha--syÃdetaditi / vyavasthitavi«ayatvÃt pratyak«asyÃnumÃnavi«aye prav­ttistadà na syÃta, yadyanumÃnamapi vyavasthitavi«ayaæ bhavedityata Ãha---na cÃnumÃnavi«aye sÃmÃnyarÆpa iti / ato na punarÆktam / avyÃkhyÃne kÃraïamiti kimiti na vyÃkhyÃtamiti ÓaÇgÃniv­ttikÃraïamityartha÷ / sandigdhena hÅti upadeÓaprÃmÃïye taddvÃra vahnÃvapyuttarakÃlamiti mantavyam, ato vahinaæ pratyÃhita utpÃdita÷ pratyayo niÓcayo yasyetyanena na virodha÷ / abhyarhitatamaæ manyata ityekadeÓotkÅrtanena pÆrvoktasaæplavopapÃdanaæ smÃrayati // nanu ca niÓcavaphalatvÃviÓe«e 'pi pratyak«ata eva ÃkÃk«Ãniv­ttiriti kuta etadityata Ãha--tÃvadayamiti / pratyak«aphalasÃk«ÃtkÃrasyaivaæsvabhÃvatvÃdityartha÷ // nanva¬gaæ viÓe«aïamityekor'tha÷, tat kuto vyÃpakatveneti vyÃkhyÃyate? kutaÓca pÆrvÃcÃryapradaÓita÷ panthÃ÷ parihnÅyata ityata Ãha--tatta prak­tÃnupayogitayeti / nirÆpadhÃnalak«aïaæ sÃk«ÃtkÃraïamÃkÃk«Ãnivartanayogyaæ pratyak«adharmo 'numÃnÃdi«u nÃsti, tena nÃnumÃnÃdiparicchinner'the ÃkÃk«Ãniv­ttiriti hi prak­tam, na ca viÓi«ÂÃrthagrÃhakatvopadarÓanenÃnumÃnÃdi«u tadabhÃvo darÓitÅ bhavati / viÓi«ÂÃrthagrÃhakatve 'pi pratyak«asya tabhdÃvÃdityartha÷ / vyavasthitÃnÃæ pratyekamekatvÃditi dvitÅyÃsaæs­«Âavi«ayatvÃdityartha÷ // // tÃtparyapariÓuddhauprathamÃdhyÃye trisÆtrÅ samÃptà // // pramÃïaprakaraïam // ______________________________________________________________________ // pariÓuddhi÷ // pratyak«ÃdipramÃïaviÓe«alak«aïÃnÃmiti svarÆpakathanÃrtham / lak«aïa hÅtyÃdi, arthÃk«ipteti ca prak­tasvarÆpasaægatikathanÃrtham / lak«aïa hi jij¤ÃsupratipÃdanÃya, sà cÃnirj¤ÃtasÃmÃnyasya viÓe«e nÃsti / sÃmÃnyaj¤Ãnaæ ca tallak«aïÃdhÅnamatastallak«aïam / viÓe«avibhÃgaæ ca k­tvà Ói«yasya jij¤ÃsÃmutthÃpya viÓe«alak«aïÃvatÃra÷ / tathà ca sÃmÃnyalak«aïavibhÃgoddeÓaj¤Ãnasya jij¤ÃsadijananadvÃrà viÓe«alak«aïaj¤Ãnaæ prati hetutvÃt tadgocarayorapi hetuhetumabhdÃvaæ vivak«itvoktam--hetutveneti // vyavacchedo nÃsyÃmidheya ityata Ãha--prayojanamiti samÃnajÃtÅyamanumÃnÃdi pramÃïatvena, apratyak«eïa tu tadapi vijÃtÅyameva / ato nÃsÃdhÃraïyaæ lak«aïasya / viÓe«akatvaæ lak«aïadharma÷ / tatprayojanamityasaægatam / ata÷ kÃrakÃt phalabhÆtÃæ kriyÃæ ni«k­«ya darÓayati--viÓe«akatvaæ viÓe«a iti / vipak«avyÃv­ttapratyak«apratipÃdanam ityartha÷ / ka÷ punaranena lak«aïena pratipÃdayi«yata ityata Ãha--ya÷ khalviti / na ca sarve vyÃmƬhÃ÷, yena pratipÃdyapratipÃdakavyavasthà na syÃt / na ca sarvatra vyÃmoho yenÃnavasthà syÃt, na ca sarve vyÃmohahetavo yenÃpratipatti÷ syÃt / na ca sarvÃpratipatti÷, yenÃÓrayÃsiddhi÷ syÃditi bhÃva÷ // nanu lak«yamaprasiddhatvÃt kathaæ dharmi? prasiddhatve và kiæ lak«aïena? kiæ cÃsyÃbhidheyam, yadibhidadhat tatparaæ syÃdityata Ãha--tasmÃditi / nanu lak«aïaæ yadi prasiddhaæ kiæ vidheyam, tasyÃprasiddhatvÃt / vidheyaæ cet kathaæ lak«aïam, tasyÃprasiddhatvÃdityata Ãha--itastvavagatalak«aïa iti / pratipÃdyÃprasiddhatvÃd vidheyatvamagnihotrÃdivat, na tu pratipÃdakÃprasiddhatvÃt / pratipÃdyaÓca vidhe÷ pratÅtyaiva lak«aïaæ yÃgamiva paÓcÃt sÃdhyaæ sÃdhayatÅtyartha÷ / viÓe«yaj¤Ãnaæ savikalpakamityartha÷ // nanvindriyÃrthasannikar«a÷ pratyak«akÃraïameva na bhavati, satyapi tasmin paramÃïvÃdi«u indriyasaæyuktavyavaghÃyakasaæyukte«u ca ghaÂÃdi«u tadanupapatte÷ / ato 'siddhamidaæ lak«aïamityata Ãha--arthagrahaïeneti // nanu rÆpatvÃdisÃmÃnyaæ nÃstyeva, tat kimarthaæ saæyuktasamavetasamavÃyÃbhyupagama ityata Ãha--na ceti // nanu sÃd­ÓyamarthÃntaraæ rocayamÃnÃnÃmapi kuto vyÃghÃta÷, na hi tadviparÅtamiha ki¤cidabhyupetamityata Ãha--ta«Ãmiti // nanvasannik­«Âasyaiva sannik­«ÂÃÓrayasya và grahaïamagrahaïameva và bhavi«yati, tat kuto vyÃghÃta ityata Ãha--itaratheti / asannik­«Âasya hi grahaïe indriyaprÃpyakÃritÃbhyupagamavyÃghÃta÷ / sannik­«ÂÃÓrayasya tu grahaïe saæyuktasamavÃyÃbhyupagamavyÃghÃta÷ / agrahaïe ca tadabhyupagamavyÃghÃta÷, pramÃïÃbhÃvÃdityartha÷ / caturthasannikar«ÃnanubhavÃt kutastadvyÃghÃta ityata Ãha--anubhÆyante hÅti / rÆpatvÃdyanubhavasya caturthasannikar«akÃryatayà tamabhyupagamayaæstadanabhyupagamaæ vyÃhantÅtyartha÷ / upahitapratyayÃyogÃt / tanmÆlasya copahitavyapadeÓasya tadabhÃve 'nupapatterityartha÷ // na ca rÆpatvÃdisÃmÃnyaviÓe«aviÓi«ÂarÆpÃdyupalabdhimantareïa pramÃïamasti parasparavyÃv­tte«u cak«urÃdi«u viÓi«Âopalabdhereva pramÃïatve parasparÃÓrayatvam / na cÃviÓi«ÂopalabdhimÃtropanÅtamaviÓi«ÂamindriyamÃtramupadhirvi«ÂavyapadeÓe rasÃdi«vapi rÆpÃdivyapadeÓaprasa¬gÃd ityÃÓayavÃnÃha--na cendriyÃïÅti so 'yaæ cÃk«u«atvÃdyupadhinibandhanatvamimÃna÷ parasya rÆpÃdivyapadeÓÃbheda iti sa evodÃh­tya nirÃk­ta÷ / paramÃrthatastu nÅlamadhurÃdivyapadeÓÃbhede so 'pi nÃsti / tÃvatÃpyasmÃkamabhimatalÃbha iti / ÓabdatvÃsiddhau tu tÃtparyÃæ, tata÷ sÃdhÃraïavacasopasaæharati--tasmÃditi // nanu nendriyaviÓe«aïatayà kasyacid grahaïamasti, anyaviÓe«aïatayà tadgrahaïe kimÃyÃtamindriyasannika«asyetyata Ãha--viÓe«aïabhÃvena ceti / na ca viÓe«aïabhÃvapadenobhayasaægrahe samavÃyapadenÃpi catu«Âayasaægraho 'stviti vÃcyam, viÓe«aïabhÃvasya Óuddhasya pratyak«ÃnaÇgasvena tadaÇgaprastÃva viÓi«Âasya sulabhatvÃt, samavÃyasya ÓaphaddhasyÃpi pratyak«ÃÇgatvena prastutatayà tatpadasya tÃvanmÃtrÃbhidhÃnenaiva paryavasitatvÃditi // samavÃye cÃbhÃve ca viÓe«aïaviÓe«yabhÃvÃditi vÃrttikam / taccÃnupapannam, samavÃyasya tatpratyak«atÃyÃÓvÃsiddhatvÃdityata Ãha--avayavetyÃdi // nanvavayavaÓvÃvayavÅ cetyÃdyevÃpalabhyate, na tu tayo÷ sambandho 'pÅtyata Ãha--nÃnyatheti / evaæbhÆtà hi pratipatti÷ parasparÃsambaddhebhyo vyÃvartamÃnà parasparasambaddhe«u viÓrÃmyatÅti bhÃva÷ // nanu sÃmÃnÃdhikaraïyaæ samÃnenÃdhikaraïena sambandha iti paryÃyau, tat kimanenoktam ityÃÓayavÃn p­cchati--kiæ punariti / na hyatra kuï¬amiva dravyamadhikaraïatvena parispharati / nÃpi badarÃïÅva ÓuklatvapaÂatve Ãdheyatvena, api tu ya eva Óukla÷ sa eva paÂa ityabhedenaiva pratÅtirityÃÓayavÃnÃÓa¬te--tÃdÃtmyamiti cediti / buddhe÷ paunarÆktyaæ pÆrvÃpek«ayà anyÆnÃnatiriktÃrthatvam / yadi hi guïaguïinorabheda eva syÃt tadà tadvÃcakayorekÃrthatvÃt tarÆv­k«aÓabdavat sahaprayogo na syÃt / paÂamÃnayetyukte yatmi¤cit ÓuklmÃnayet, tasyaiva paÂatvÃt / apaÂa÷ paÂa itivadaÓukla÷ paÂa ityapi virudhyeti / andhasyÃpi paÂo 'yamitivat Óuklo 'yamityapi pratipatti÷ syÃt / ÓuklÃpratipattivad và paÂapratipattirapi na syÃt / mahÃrajanÃdisaæyukte Óuklatvavat paÂo 'pi tirohita iti na pratÅyetetyevamÃditarkasahÃyaæ pratyak«ameva paÂaÓuklatvayorbhedamÃkalayatÅti parihÃrÃrtha÷ // syÃdetat / ekÃntÃbhede hi sarvametad dÆ«aïam / vayaæ tvanekÃntavÃdina÷ / tathà hi bhedamÃdÃyÃpaunarÆktyam, abhedamÃdÃya ca sÃmÃnÃdhikaraïyamityata Ãha--na caikaæ vastviti / bhedÃbhedayo÷ parasparavirodhÃdityartha÷ / bhedo hi laukikaparÅk«akaprasiddha÷ / abhede tu sÃmÃnÃdhikaraïyapratipatti÷ pramÃïamityÃha para÷ / sà cÃbhedaæ nollikhatÅti cintitamadhastÃdityato lokaprasiddhayorbhedÃbhedayorasaækÅrïatayà virodha eva, laukikabhedÃbhedÃtiriktastu bhedÃbhedanÃmà samavÃyo và syÃt, vÃj¤mÃtraæ vÃ, ubhayathÃpi na no darÓanahÃnirityÃÓayavÃnupasaæharati--tasmÃditi // nanu yadyapi sÃmÃnÃdhikaraïyapratipattina tÃdÃtmyamullikhati, tathÃpi bhedasambandhÃbhyÃæ vyÃvartamÃnà abhedaæ và abhedasambandhaæ và sÃdhayet / tathà hi prayoga÷, paÂaÓuklatve na bhinne sambaddhe, sÃmÃnÃdhikaraïyÃt / ye punarbhinne sambaddhe na te samÃnÃdhikaraïe yathà dadhikuï¬e / na ca tatheme / tasmÃnna tathetyÃÓayavÃnÃÓaÇkate---sambandhe 'pÅti // bhavedevam, yadi bhedasanbandhÃbhyÃmasya vyatireka÷ svÃbhÃvika÷ syÃt / kiæ tu rakta÷ paÂa÷, agnirmÃïavaka itivat Óabdav­ttibhedopÃdhika÷ / Óabdav­ttibhedastu sa¬ketopÃdhika ityÃha---na Óabdeti / sÃmÃnÃdhikaraïyÃditi / ca heturyathà bhedasambandhÃbhyÃæ vyÃvartate tathà abhedasambandhÃbhyÃmapÅtyasÃdhÃraïa÷ / abhinnaæ ca tatsambandhi ceti sÃdhyam, na caivaæbhÆtamubhayavÃdisaæpratipannaæ ki¤cidasti yato vyÃv­tterasÃdhÃraïo hetu÷ syÃditi cet na, ubhayavyavacchedaparyavasÃnasya manorathenÃpyasiddhe÷ // yo hyabhinna÷ sa kathaæ sambaddha÷, sambandhasya bhedÃdhi«ÂhÃnatvÃt / ya÷ sambaddha÷ sa kathamabhinna÷, tenaiva tasyÃsambandhÃt / bhinno 'pÅti cet? tathÃpi bhedamÃdÃyaiva sambandho na punarabhedamÃdÃya / tathà ca sambandho bhedenaiva vyÃpta÷ / abhedastvasambandhenaiveti katham abhinne sambandhe iti pratij¤Ã na vyÃhatÃ? prakÃrabhedamÃdÃyeti cet---na, tasyÃbhÃvÃt, na hi dravyasya guïatvamapyasti, guïasya và dravyatvamapi, yenÃbheda÷ syÃt // uktaprakÃreïa ca bheda eva / sattvenÃbheda iti cet? kimidaæ sattvaæ sattà vÃ, svarÆpaæ vÃ? svarÆpaæ tÃvad guïo guïa eva, dravyaæ dravyameva / sattà tu tÃbhyÃmasÃdhÃraïÃbhyÃæ sÃdhÃraïÅ bhinnà kathamiva tayo÷ svabhÃva÷? kenacidÃkÃreïa tatheti cet? na vaidravyaguïakarmasÃdhÃraïÃdÃkÃrÃdasÃdhÃraïamÃkÃraæ sattÃyÃ÷ paÓyÃmo yena sà tathà syÃt / evaæ te«Ãmapi dravyaguïakarmaïÃæ parasparÃsa¬kÅrïÃt rÆpÃnna svabhÃvÃntaraæ paÓyÃma÷ pratÅyamÃnarÆpamevÃbhinnamityucyamÃne sattà và na syÃt, tÃni và na syurityuktaprÃyam / tasmÃt dravyaguïayo÷ sattaiva sÃdhÃraïaæ svarÆpaæ svabhÃvo dharmo viÓe«aïamityartha÷ / dravyatvaguïayordravyameva svabhÃvo dharmÅ viÓe«yamityartha÷ viÓe«yasyaikasyaiva viÓe«aïadvayadvÃrobhayaÓabdabuddhivi«ayatvÃd guïaguïyÃdÅnÃmevÃbhedaæ bhedÃbhedau và pare menire iti yadyupanibandhenÃha--ÓabdÃnÃæ tviti // nanvekÃntabhinnÃnÃæ kÃlato deÓato và vivekakhyÃtirÆpalabdhà / sà guïaguïibhyÃæ vyÃvartamÃnà svavyÃpyamaikÃntikaæ bhedamapi vyÃvartayatÅti ata Ãha--ayutasiddhyeti / astyevÃsau, na tu sphuÂataro nirluÂhitagarbhatayà / na ca tanniv­ttimÃtreïa bhedaniv­tti÷, lohadahanayorabhedaprasa¬gÃdityartha÷ // syÃdetat / bhinnasaæmbandhyanubhave 'pi kuta÷ sambandhÃnubhava ityata Ãha---na cÃsÃviti / na hyag­hyÃmÃïe viÓe«aïe viÓi«Âapratipatti÷ / na ca buddhyà bodhyamanumÅyate pratyak«occhedaprasa¬gÃdityartha÷ / yo viÓe«aïaviÓe«yabhÃva÷ sarva÷ saændhÃntarapÆrvakaæ iti vyÃptirihaiva bhajyata iti pareïÃpi svÅkaraïÅyameva / na hyasau samavÃyamabhÃvaæ và abhyupagacchan viÓe«aïatÃmasya na svÅkaroti / anyathà samavÃyÃbhÃvaviÓi«ÂapratÅtimeva na svÅkuryÃt / kiæ tu sambandhÃntararahito viÓe«aïaviÓe«yabhÃva÷ pratyak«Ã¬gaæ na bhavatÅti kadÃcid brÆyÃt / atastaæ samÃnanyÃyena nivÃrayati--tat kimatreti / yathà vinaiva sambandhÃntareïa tadviÓi«Âapratipatti÷, tathà tasyà evaindriyakatvanÃntarÅyaka÷ sÃk«ÃtkÃra÷ pratÅyate, vipak«e tvanavasthÃprasaÇgalak«aïastarka÷ samÃna ityartha÷ // na ca guïakarmasÃmÃnye«vapi viÓe«aïatvamÃtreïaiva grahaïamastu, k­taæ samavÃyÃdineti vÃcyam / Óabdasya svÃÓrayÃviÓe«aïasyÃpi samavÃyena grahaïÃt / so 'pi t­tÅyo 'stviti cet---na, gandharasayoratathÃbhÆtayorapi saæyuktasamavÃyena grahaïÃt / so 'pi caturtho 'stviti cet---na, ÓabdarÆpatvayorapi pratÅyamÃnatvÃt / viÓe«aïabhÃvenaiveti cet---na, dravyaguïakarmasÃmÃnyÃnÃæ sambandhÃbhÃve viÓe«aïabhÃvasyaivÃnupapatte÷ / sambandhaÓca prasÃdhita÷ / ato na samavÃyÃbhÃvavat pratyak«abÃdha÷, nÃpyanavasthÃ, sambandhÃntaranirapek«asambandha eva viÓrÃnte÷ iti // syÃdetat / bhÆtalameva ghaÂÃbhÃvastacca saæyogÃdeva pratÅyate / ata÷ kiæ tadarthena viÓe«aïabhÃvenetyata Ãha---na ceti / satyapi ghaÂÃdau bhÆtarasya bhÃvÃt / bhÆtalavyavahÃravat ghaÂÃbhÃvavyavahÃraprasa¬gÃditi Óe«a÷ // na ca kevalyamiti / kevalyaæ hi bhÆtaladharmo ghaÂÃdyavirodhÅ yudyucyeta na ghaÂÃdinà saha saæbhavet, tathà ca sa do«astadavastha eva, virodhÅ cet? sa tÃvannobhayavÃdisiddhadravyÃdi«vanyatama÷, te«Ãæ ghaÂena saha saæbhavÃt, abhÃvavyavahÃrakÃle 'pi ca ke«Ã¤cidasaæbhavÃt, bhÆtaladharmÃïÃæ ca te«Ãæ ghaÂainÃvinÃÓÃdanÃv­teÓca / tadatiriktaæ tu daÓamaæ dravyam, pa¤caviÓatitamo và guïa÷, «a«Âhaæ và karma, sÃmÃnyaviÓe«asamavÃyà na saæbhavantyeva, tasya dravyÃdyanyatamatvena tadavinÃbhÃvidharmÃpatte÷ / anÃpattau và tattvÃnupapatte÷ // sa khalvayaæ saptama÷ padÃrtho bhavet? tatrÃpyasau bhÃvani«edhÃkÃro và syÃt, anyathà vÃ? na tÃvadanyathà / tathà sati avirodhitvaprasaægÃt / ni«edhÃkÃro 'pi yadyanutpanno 'pi na nivartate, tadà ghaÂÃdivyavahÃra÷ kadÃcidapi na syÃt / utpanno và yadi nivarteta, tadà vina«Âo 'pi ghaÂa÷ kadÃcidupalabhyeta / ata÷ padÃrthÃnÃæ saptamo ni«edharÆpo 'nutpannapradhvaæsÅ ca utpannavinÃÓÅ ca bhÆtalÃdidharma÷ kaivalyamabhÃva iti ekor'tha iti / tadidamuktam--na ghaÂÃbhÃvÃdanyo ghaÂÃbhÃva evetyartha÷ // syÃdetat yadyapi j¤eyarÆpaæ tattvÃntaraæ nÃsti, tathÃpi j¤ÃnarÆpaæ bhavi«yati / vi«ayaÓca tasya d­Óye pratiyogini bhÆtalamevetyata Ãha--na ceti, yathà bhÆtalapak«e ghaÂavatyapi prasa¬go bhavati, tathà bhÆtalaj¤Ãnapak«e ghaÂavabhdÆtalaj¤Ãne 'pi prasaÇga ityartha÷ // nanu d­Óye pratiyoginÅtyuktaæ ghaÂavabhdÆtalaj¤Ãne tu ghaÂo na d­Óya÷ kiæ tu d­ÓyamÃna ityata Ãha---nahÅti / na hi darÓanÃnarhe d­Óyata ityartha÷ / darÓanÃrhe hi ghaÂa÷ tatra yadi na nÃsti tadà bhÆtalavadakÃmenÃpyupalabhyetaiva, bhÆtalamapi và nopalabhyeta, tulyayogak«ematvÃt / tasmÃd bhÆtalopalabdhÃvapi tadanupalambhastadabhÃvamÃdÃyaivopapadyata iti / yadyapyupalabhyÃbhÃvama¬gÅkÃrayituæ Óakyate tarkagatyà para÷, tathÃpi svavacanavirodhamapyapaÓyantaæ prati kiæ tenÃpÅtyÃÓayavÃnÃha---d­Óye 'nupalabhyamÃna iti // anupalambho hyupalambhÃbhÃvÃka và syÃt, d­Óye smaryamÃïe bhÆlopalambha eva vÃ, ghaÂopalambhe và smaryamÃïe kevalÃtmopalambha÷? na tÃvad dvitÅyat­tÅyau, smaryamÃïe d­ÓyamÃne ghaÂe bhÆtalopalambhe sati ghaÂavatyapi prasaÇgasya durnivÃratvÃt / tasmÃdupalambhÃbhÃva evÃnupalambha÷ // nanvnenaiva sarvavyavahÃropapatto kimupalabhyÃbhÃvenetyata Ãha--kimaparÃddhamupalabhyÃbhÃveneti / tathà hi yathopalambhani«edhakÃt pramÃïÃdupalambhÃbhÃvasiddhistathopalabhyani«edhakÃt pramÃïabalÃdevopalabhyÃbhÃvasiddhirapi bhavati / bhavati hi ghaÂaæ nopalabhaitivat ghaÂo nÃstÅti pratÅti÷ / na caikavi«ayatvamanayo÷, nimÅlitalocanasya hyupalambhÃbhÃvaniÓcaya upalabhyÃbhÃve ca sandeho jij¤Ãsà ca katha¤cid bhÆtalaniÓcaye 'pi / na caitadekatraikadà saæbhavatÅtyÃÓayavÃnupasaæharati---tasmÃditi / asaditi sanni«edha ityartha÷ // sa ca d­ÓyÃnupalabdharevÃvagamyate, ak«avyÃpÃrasyÃdhikaraïagrahaïopak«ÅïatvÃditi kecit / tadanupapannam, andhasyÃpi tvagindriyopanÅte ghaÂÃdau rÆpaviÓe«ÃbhÃvapratÅtiprasa¬gÃt / asti hi tasyÃdhikaraïasya grahaïam, asti ca pratiyogismaraïam, asti ca nÅle Óuklatvasya yogyasyÃbhÃvo 'nupalabdhiÓca // adhikaraïagrÃhakeïendriyeïa grÃhyÃbhÃvavÃdino 'pi samÃnametaditi cet---na, pratiyogigrÃhakeïendriyeïa tadabhÃvo g­hyate bhÃvÃyattatvÃt tasyeti siddhÃntamarmatvÃt / mamÃpi yadabhÃvo 'nupalabdhyà bodhya÷ tadgrÃhakeïendriyeïÃdhikaraïagrahaïe sa g­hyata iti siddhÃntasÃramiti cet---na, vÃyau tvagindriyopanÅte rÆpÃbhÃvapratÅtyanudayaprasa¬gÃt / na hi rÆpagrÃhakeïa tatrÃdhikaraïamupanÅtam / tatrÃpi tÃvaccak«urindriyaæ saæbaddhamiti cet? evaæ tarhi tasya nÃdhikaraïagrahaïe vyÃpÃra÷, nÃpi pratiyogismaraïe rÆpÃbhÃvapratÅtyà ca niyamena apek«ata ityÃyÃtam, ananyathÃsiddhamaindriyakatvamabhÃvasyetyanyathÃsiddhatvapralÃpaæ gajanimÅlanenÃvadhÅrya viddhavadÃha---indriyavyÃpÃre sati tatpratyayÃditi / ÃntarÃlikameva vyÃpÃraæ vyavadhÃyakamiti bhrÃntaæ pratibodhayannÃha---na ca pratiyogÅti // pratiyogismaraïamityatra vÃkchalavÃdinamutthÃpya bodhayati---na ca ÓabdasmaraïÃdÅnÃmiti / abhÃvaj¤ÃnotpattÃvindriyÃrthasannikar«o na kÃraïaæ vyabhicÃrÃditi vÃdinam utthÃpayati---nanu svarÆpeti / tadiyamiti / pramÃïÃntaraæ tu tena saæbhavatÅtyabhimÃna÷ parasyetyartha÷ / seyamanupalabdhi÷ sattÃmÃtraiïÃbhÃvaæ gamayeta, svaj¤Ãnena vÃ? na tÃvadÃdya÷, tadÃnÅæ gehasya viprak­«Âasya vyavahitatvena yogyÃnupalabdherasattvÃt / na dvitÅya÷, anavasthÃprasa¬gÃt, anupalabdherapyabhÃvarÆpatayà anupalabdhyantarasÃdhanÅyatvÃt // yogyasya smaraïÃbhÃvastÃvadastÅti cet---na, abhÃve viparyayasaæÓayÃbhÃvaprasaægÃt / bhavati hi kadÃcit pratiyogyadhikaraïayo÷ smaraïe 'pyasato 'pi sabhdÃvapratÅti÷, sato 'bhÃvapratyaya÷, kathamanyathà nÃstÅtyuktvà jhaÂiti saæjÃtavÃdha÷ prÃha, na hi na hi bhrÃnto 'smi, d­«Âa evÃsau tatra mayeti, astÅti và prathamamuktvà paÓcÃnnÃstÅti / kimÃsÅnnaveti nÃvadhÃrayÃmÅti veti / na hi pratiyoginamadhikaraïaæ vÃnupalabdhamevÃnyathÃkÃraæ smarati / na ca svarasasiddhasya smaraïasyÃnupalabhyamÃnasyaiva viparyaya÷ saæbhavati / iyatÅ ca sÃmÃgrÅ yaduta pratiyogyadhikaraïasmaraïaæ tattÃsmaraïaæ ceti / na và sÃdhÃraïaæ pramÃkaraïamadÆ«ayanta eva do«Ã viparyayahetava÷, sarvatrÃnÃÓvÃsaprasa¬gÃt / tvayÃpyetat samarthanÅyamiti cet---na, yogyÃsmaraïasya mayà liÇgatvene«ÂatvÃt / liÇgaviparyayasaæÓayÃbhyÃæ ca tallai¬gikasaæÓayaviparyayayo÷ sulabhatvÃt / yadà tu sunipuïaikaj¤Ãnagrahaïayogyasya caitrasya gehasmaraïai'pyasmaraïalak«aïaæ liÇgamavadhÃryate, tadà li¬gipratÅtiraviparÅtà bhavatyeva / ata eva k«aïaæ dhyÃtvetyÃha / anyathà dhyÃnamapyanupapannam / asmaraïamÃtrasya hi vyabhicÃram upalabhya tadanÃd­tya viÓi«ÂÃsmaraïaæ j¤ÃtukÃmasya praïidhÃnamupapadyate / tasmÃt liÇgatvenaiva asmaraïamupayujyate / kiæ tu tadapi kathaæ j¤ÃtavyamityavaÓi«yate? tatrÃha---naitaditi / vyadhikaraïatÃæ parihartuæ prayogaæ darÓayati---tathà hÅti // na cÃvacchedyÃvacchedakayorvaiyadhikaraïyaæ do«a÷, viÓe«aïa eva tanniyamÃt, atra tÆpalak«aïatvÃt, vaiyadhikaraïye 'pyupalak«aïatvÃvirodhÃt, na[?]atÃvanmÃtreïaivopayogÃt / upalak«itaæ tu sÃdhyasamÃnÃdhikaraïameva / ata evÃnutpannapÃdavihÃrasya acalacak«u«a ityÃdi vyadhikaraïameva darÓayati sma vÃrttikakÃra÷ / ÂÅkÃkÃro 'pi tathà anumene, yato nÃnyathÃk­tavÃn / parairapi yadyadà yajjÃnanasamarthamiti vadabhdi÷ svÅk­tamevaitat / tat kasya heto÷? tathaiva pratibandhasiddhe÷ // nanvindriyÃrthasannikar«avyabhicÃrastadavastha ityata Ãha---na ca yaditi / sÃk«ÃtkÃriïÅ hi pratÅtirasmadÃdÅnÃmindriyÃrthasannikar«aæ na vyabhicarati, iyaæ tvÃnumÃnikÅ pÃrok«yavatÅ tasmÃnna kvacid vyabhicÃraÓa¬kà / yadyanumÃnagamyo 'bhÃva÷, kathaæ pratyak«asya tatra prav­tti? anayorasa¬kÅrïavi«ayatvÃditi tu kadÃcid brÆyÃt / tacca saæplavavyavasthÃpanayaiva samÃhitamityartha÷ // na tarhi ityÃdibhëyeïa ka÷ sÆtrÃvayavo vyÃkhyÃta iti Óa¬kÃmapanayanneva vÃrttikamavatÃrayati---saæpratÅti / nanu lak«aïaæ tathÃpyadu«Âamityata Ãha---pratyak«akÃraïeti / kÃraïÃvadhÃraïÃbhimÃninaÓcodyamityartha÷ / vi«ayasaæyogicak«urÃlokaÓceti vadatà vi«ayasaæyogenaivÃlokavyÃpÃro na tvagindriyÃdhi«ÂhÃnasaæyogenetyuktam // etaccÃndhakÃramadhyavartinÃpyÃlokamadhyavartivi«ayopalabdherÃlokamadhyavartinÃpi cÃndhakÃramadhyasthÃnupalabdherÆnneyam / nanu mahattvÃnekadravyavattvayo÷ parasparÃvinÃbhÆtayorag­hyamÃïaviÓe«atvenobhayorapi cÃk«a«atvaæ prati kÃraïatvÃt samuccaya eva / viÓe«e và ekasyaiva kÃraïatvam, kuto vikalpa÷? parasparavyabhicÃriïo hyarthakriyÃyÃæ vikalpasambhavo na tvime tathà / tasmÃccÃk«u«adravyalak«aïe kartavye 'nayorvikalpopanyÃsa÷ kartavya÷ / ubhayopÃdÃne cÃsamarthaviÓe«aïaæ lak«aïaæ bhavedityartha÷ / ata evÃgre satyapyevaæ lak«aïakatva ityÃha uktasÃmagrÅsambhave 'pi cak«uravayavino na pratyak«atÃ, ata uktaæ vÃrttikak­tà upalabdhiphala÷ saæskÃra iti / sa ca durnirÆpa÷ / tathÃhi guïidharmo vÃsau syÃt, guïadharmo và syÃt? tatra guïidharmatve tabdale rÆpasparÓayoraviÓe«eïa grahaïam, na tu kvacid grahaïam agrahaïaæ ca kvaciditi / tadekÃrthasamavetayorgrahaïameveti cet---na, niÓi nidÃghasamaye teja÷-sparÓagrahe 'pi rÆpÃgrahÃt, candrÃtaparÆpagrahe 'pi sparÓÃgrahÃt, guïadharmastvanityo na bhavatyeva, nityastu sÃmÃnyarÆpo na saæskÃraÓabdavÃcyo nÃpyupalabdhiphala÷, tasya svepalabdheranyatrÃnimittatvÃdityata Ãha--dharmÃdharmanimitta ubhdavasamÃkhyÃta iti / rÆpÃdÅnà svakÃraïavaÓÃdeva sa svabhÃvabhedo jÃyate ke«Ã¤cit, yatrobhdavatvaæ nÃma sÃmÃnyaviÓe«a÷ samavaiti / sa ca dharmÃdharmajanyatayà saæskÃra ityucyate, upalabdhiphalaÓca bhavatÅtyartha÷ / pratyak«alak«aïatayà tatkÃraïamuktam, na tu kÃraïatayaiva / na ca kÃraïaæ lak«aïamityekam / utpattivyavasthÃpakaæ hi lak«aïamalak«aïaæ vÃ, kÃraïasvarÆpavyavasthÃpakaæ tu kÃrakamakÃrakaæ và lak«aïam / na caivamÃlokÃdaya÷, te«ÃmativyÃpakatayà avyÃpakatayà ca pratyak«asvarÆpÃvyavasthÃpakatvÃt / utpattivyavasthÃpakÃ÷ punarete bhavanti / te«ÃmanyatamÃpÃye 'pi pratyak«ÃnupapatterityÃÓayavÃn parihÃraæ vyÃca«Âe---pratyak«alak«aïeti // nanu yadyapi svarÆpata÷ santÃnato và indriyÃbhedÃdindriyamana÷sannikar«Ãbhedo yathÃyathaæ saæbhavati, tathÃpi vij¤ÃnÃbhedo vyaktik­to jÃtik­to và syÃt / pÆrvasminnindriyÃrthasannikar«Ãbhede 'pi dhÃrÃvÃhikavij¤ÃnÃni bhidyante / uttaratra tu indriyÃrthasannikar«abhede pyabheda eva, sarve«Ãæ sÃk«ÃtkÃrijÃtÅyatvÃditi / tat ekadeÓiparihÃro garbhastrÃveïaiva gata upanyÃsayogyo 'pi na bhavatÅtyÃÓayavÃnÃha---yadà hÅti // asti hi svarÆpajÃtik­tabhedÃtirikto vi«ayak­to viÓe«o buddhÅnÃm / sa cendriyÃrthasannikar«abhedÃdeva d­«Âa÷, nendriyamana÷sannikar«abhedÃt / yatra tu dhÃrÃvÃhij¤Ãne nendriyÃrthasannikar«o bhidyate, tatra j¤ÃnasyÃpi na vi«ayak­to bheda ityartha÷ / tadidamuktam---kramavanti hÃstikÃÓvÅyÃdivij¤ÃnÃnÅti / nirÃkaraïe 'pyetadanurÆpamudÃharati---yadà iti / tasyaiva goÓcak«u«Ã saæyogena tatraiva gavi samavÃyena prathamaæ Óuklaguïaj¤Ãnaæ paÓcÃd gamanakarmaj¤Ãnamiti bhede 'bhedÃditi / samÃnamityartha÷ // yadyapyaprasiddhatvamavyapadeÓakatvavyÃpakatvÃt tadabhidhÃnenaiva labdham, tathÃpyÃlokavi«ayasannikar«o 'vyapadeÓakatve 'pi prasiddha÷, indriyamana÷sannikar«astvavyapadeÓako 'prasiddhaÓca ityetÃvatà prakÃrÃntaratvam // nanvanyatarÃtÅndriyÃdhÃratvamindriyÃrthasannikar«asyÃpyasti, ubhayÃtÅndriyÃdhÃratà tu Ãtmamana÷sannikar«asyÃpi nÃstÅtyata Ãha--Ãtmà tu yadyapÅti // nanu viÓi«ÂakarmÃbhinirvartitatvena prasannÃndhÃnandhak­«ïasÃrÃïÃæ na kaÓcidviÓe«a÷, na hi rÆpopabhogÃnarthina÷ k­«ïasÃre t­«ïà tatkarmasaæbhava÷ / asaæbhave ca kathamasyotpattiriti? ata÷ kÃrye 'pi karmaïa÷ sahakÃritÃmÃha--etaduktaæ bhavatÅti / karmak«ayÃt ityupalak«aïam, pratibandhÃt, sahakÃrivirahÃccetyapi dra«Âavyam / yadi hi rathÃdisaæyogÃnÃæ nabhovyÃpakatvaæ bhavet tadà tatkÃryasyapi Óabdasya sarvatrotpÃdaprasa¬ge÷ / asamavÃyikÃraïaprÃdeÓikatvÃnurodhena hi vyÃpakaguïÃ÷ pradeÓÃvacchedena jÃyante / iha tu tadabhÃvÃdanavacchinnadeÓataiva syÃt / tataÓca taddvÃreïopalamyamÃnà rathÃdayastatsaæyogÃÓca na niyatadeÓatayà pratÅyerannityÃÓayavÃnÃha---mà bhÆtasarvatreti // nanvÃkÃÓapratyak«atÃpak«a÷ kimiti nÃÓa¬kita iti pariharatnÃha--nÃsmÃkamiti / tvagÃdibhiriti tatra tvagudÃhaïamuktam / rasanodÃharaïaæ tu tiktatvÃbhÃvaviÓi«Âo madhurataro gu¬a÷ / tathà ghrÃïodÃharaïaæ pÆtigrandhÃbhÃvaviÓi«Âà surabhitarà kastÆriketyato bahuvacanÃvirodha÷ / bauddhasiddhÃnte ca guïaguïinorabhedÃd guïimÆrtatvameva guïamÆrtatvam / guïagrÃhakamevendriyaæ guïigrÃhakam / guïÃbhÃva eva ca guïyabhÃva÷ / ato mÆrtÃbhÃvaviÓi«Âagrahe udÃharaïÅye alpÃbhÃvaviÓi«ÂagrahamÃheti // nanu mà bhÆt sahÃntareïa grahaïaæ sÃntara iti và grahaïaæ hetvartha÷, ÓarÅrendriyÃdhi«ÂhÃnÃsambandhasya grahaïamartho bhavi«yati / na hyayamanyathÃsiddha÷, etasyaivottaropÃdhitvena prayojakatvÃdityata Ãha---indriyasambandho bhavatu mà veti / yaccharÅrasambddhaæ tadavaÓyamindriyasambaddhamiti / yadindriyasambaddhaæ tadavaÓyaæ ÓarÅrasambaddhamiti và na pramÃïamasti, tayorvibhinnatvÃt, vibhinnÃÓrayatvÃcca / na hyasti niyamo yat pradÅpena sambaïsate tadavaÓyaæ mallimayÃpi yad và mallimayà tadavaÓyaæ pradÅpenÃpi / tasmÃt tatra sÃdhÃkabÃdhakapramÃïÃbhÃvÃt sandeha evetyartha÷ / tasmÃt tadanyathÃsiddhirevetyasiddhivyavacchedÃrthaæ sajalasateja÷paÂÃdigrÃhiïà prÃpyakÃriïà tvagindriyeïa viruddhamapi sahÃntareïa grahaïaæ dra«Âavyam // ÃvaraïÃnupapattirÆpasya tarkasyopaskurvÃïa÷ prayogeïa pramÃïamÃha--prayogastviti // iha dvividha÷ sambandha÷ prÃptilak«aïo yathÃ, ÃlokÃdÅnÃæ ghaÂÃdibhi÷ / tadviparÅtaÓca yathÃ, abhidhÃnaj¤ÃnÃdÅnÃmabhidhayaj¤eyÃdibha÷ / tatra svavi«ayaæ prÃpyeti siddhasÃdhanavyudÃsÃrtham / janakatvÃdityukte ÓabdÃdibhiraprÃptasvavi«ayapratipattyÃdijanakairanaikÃntikamatastadaprÃptÃvajanakatvÃditi / etÃvanmÃtreïa tu sarvathà ajanakairanaikÃntikamato janakatve satÅti / yuktyantaram tarkÃntaram, dÆrÃntikÃnanuvidhÃnaprasaÇga÷ / asyÃpi viparyayeïa prayogo dra«Âavya÷ // nanu prÃptatvÃviÓe«e sÆryamaï¬alavanmerÆp­«ÂhamadhyandinolkÃprakÃÓÃvapi g­hïÅyÃt / athÃnubhdÆtÃbhibhÆtatayà na sÆrasadanÃdÅnÃæ grahaïam, ubhdÆtÃnabhibhÆtatvÃt sÆryamaï¬alaæ g­hyata iti, evaæ tarhi vi«aya eva sa kaÓcit tÃd­Óo yo g­hyate netara ityabhyupeyatÃm, kiæ vyabhicÃriprÃptiparigrahegotyata Ãha---prÃptau tviti / vi«ayamÃhÃtmyaæ hi prÃptisahakÃri, na tu svatantram / na hi sparÓarasÃdayo grahaïayogyà ityaprÃptaireva tvagÃdibhirg­hyante, prÃpyakÃritvÃd và tairanubhdÆtÃbhibhÆtà api te prÃptatvamÃtreïa g­hyanta ityartha÷ // yadyapi k«aïabhaÇgapariïÃmanaye 'pi prÃptÃnÃmeva parasparaæ kart­karaïakarmaïÃæ kÃryajananam, na tvaprÃptÃnÃmapi, na hi parasparamapratyÃsÅdanta÷ sahakÃripratyayà bhÃvÃnatiÓÃyayanto d­Óyante / pratyÃsattistu nirantarotpÃda eva te«Ãm / saiva ca svarÆpyogyatà / tathà ca svarÆpayogyatÃmindriyÃrthayobruvatà nirantarotpÃda eva vaktavya÷, na punarvyavahitaviprak­«ÂotpannÃnÃæ kvacidapi svarÆpayogyatà nÃma / tasmÃt prÃptau svarÆpÃtiriktÃyÃæ vipratipadyeta, na tu nirantarotpÃde 'pi tatrÃdhikÃprÃpti÷ sÃdhanamarhatÅtyÃÓayavÃnÃha---ni«etsyete hÅti // evaæ nivÃritÃbhimÃna÷ paradarÓane 'pi pramÃïamapaÓyan sandigdha iti // nanu janakatve satÅti nirïayahetuæ paÓyan kathaæ nÃma sandigdha ityata Ãha---ayamabhisandhiriti / ad­ÓyamÃnaprÃptÃvayaskÃnte 'pi d­«ÂatvÃdanaikÃntikasyÃbhimanyate para ityartha÷ / tvagÃdÅnÃæ daï¬ÃdÅnÃæ ca prÃptÃnÃmeva kÃryajanakatvaæ paÓyan kathamiva sarvatra vipratipadyata ityato vipratipattibÅjamÃha---yogyatayaiveti / nanvayaskÃntasyÃprÃpyakÃritve hetvantare 'pi ka÷ pratÅkÃra ityata Ãha---ayaskÃntamaïeriti / nanu tasya v­ttibheda÷ anupalambhabÃdhita ityata uktam---cak«u«a iveti / tulyayogak«ematvÃdityartha÷ // vyavadhÃnaviprakar«au hi anirantarotpÃdo và syÃdaprÃptirvÃ, svarÆpayogyatà vÃ? tatrÃnirantarotpÃdÃbhÃvo nirantarotpÃda÷ syÃt / na ca k­«pÃsÃrasyÃrthena maïervà lohena nirantarotpÃda÷ saæbhavati / aprÃptyabhÃvastu prÃptireva, tathà ca ka÷ pratikÆlo 'nukÆlamÃcarati? ayogyatÃbhÃvastu yogyataiva / sa ca bauddhanaye kÃraïajÃtÅyasya nirantarotpÃdÃnna bhidyata ityuktam / tasmÃt sthiranaye kÃryaæ janayanti kÃraïÃni parasparaprÃptiæ và vyabhicaranti, prÃptirvà svarÆpayogyatÃprayuktÃæ vyÃptimupajÅvatÅtyavaÓi«yate / tatrÃha---prÃptereveti // nanu lak«aïÃntareïa vyavasthite lak«ye kathamanyonyÃÓrayatvamityata Ãha---agatirveti / taddhi lak«yasÃpek«amanapek«aæ vÃ? Ãdye anyonyÃÓrayatvado«ÃdevÃgati÷ / uttaratra tu avagate lak«ye tatsÃpek«eïa lak«aïena kiæ gamayitavyamityagatirevetyartha÷ / asti hÅti / yadi vij¤ÃnÃbhinnahetujatvÃt sukhaæ vij¤ÃnajÃtÅyaæ syÃt sukhÃbhinnahetujatvÃt tadapi sukhajÃtÅyaæ bhavet / vij¤Ãnaæ na sukhenÃbhinnahetujamiti cet? evaæ tarhi kathaæ sukhamapi vij¤ÃnenÃbhinnahetujamityartha÷ / nanu j¤Ãnahetvanugama÷ sukhe 'pyasti, na tu sukhahetvanugamo j¤Ãne, ato yatkÃraïÃnugamo yatra tajjÃtÅyatvaæ tatrÃstu / yathìkuramÃtrakÃraïÃnugame yavìkurasyÃpya¬kurajÃtÅyatvam / na tu sarvasya yavìkuratvam tatkÃraïÃnugamÃbhÃvÃdityÃÓayavÃn ÃÓaÇkate---avÃntareti / na hyasti niyamo yajjÃtÅyakÃryahetucakrÃnagamo yatra tatra tajjÃtÅyatvamiti / bÅjajÃtÅyakÃryahetucakrÃnugame 'pya¬kurasya bÅjÃjÃtÅyatvÃditi sÃmÃnyopasaæhÃre 'naikÃntikatvam, viÓe«opasaæhÃre tu sandigdhÃnaikÃntikatvamÃha---na ki¤ciditi // ÃkasmikatvaprasaÇgabhayÃddhi kÃryabhedopapattaye sakalakÃraïabhedamanusaran prayasyati bhavÃn, sa ca kÃryabheda÷ ki¤citkÃraïabhedenaiva bÅjìkurÃdivat j¤ÃnasukhÃdÃvapyanÃkasmika ityartha÷ / tadidamuktaæ tadarthatvÃcceti / nanu rÆparasagandhasparÓÃnÃæ hi upÃdÃnabhedÃbhedamÃtrÃnuviddhaæ tajjÃtÅyÃtajjÃtÅyatvam / na hyasti saæbhavo rÆpÃdyupÃdÃnaæ cÃrÆpÃdikaæ ceti / ato j¤ÃnopÃdÃnatve sukhaæ j¤ÃnajÃtÅyameva syÃt / aj¤Ãnatve và na j¤ÃnopÃdÃnatvamiti yadi pratyavati«Âhate tatrÃha---na ceti / yadi hyekajÃtÅyopÃdÃnatayaikajÃtÅyatvaæ bhavet, avÃntaraikajÃtÅyamapi kiæ na syÃt? tathà caikasmÃt samanantarapratyayÃdanekÃvÃntarajÃtÅnayÃnutpÃdaprasaÇga÷ / d­Óyate ca rÆpaj¤ÃnÃd rÆpaj¤Ãnaæ rasaj¤ÃnÃdijÃtÅyaæ ca / sÃk«ÃtkÃriïa÷ sÃk«ÃtkÃraÓcÃsÃk«ÃtkaraÓcetyÃdi // atha vilak«aïÃnekasahakÃripraveÓÃdanekÃvÃntarajÃtÅyakÃryakaraïasvabhÃvasya kasyanacidevotpÃdaniyama upapÃdya / evamavÃntarajÃtibhedopapÃdanavadvivak«itaikajÃtÅyopÃdÃnatve 'pi vilak«aïÃnekasahakÃripraveÓÃd vivak«itÃnekajÃtÅyakÃryakaraïasvabhÃvasya kasyacidevotpÃdaniyama upapatsyata ityartha÷ // so 'yamekopÃdÃnakatve 'pyavÃntarajÃtibhedÃbhyupagama÷ pare«Ãæ d­«ÂÃntÃrthamubhdÃvita÷ api cetyÃdyubhdÃvitaæ sandigdhavyÃv­ttikatvaæ sphuÂhayitumato nÃsaÇgatamiti / tadetat sakalaæ bauddhasiddhÃntÃbhyupagamenoktam / paramÃrthatastu yadupÃdÃnavat tatsajÃtÅyaæ yadvyÃpakopÃdÃnavat tadguïajÃtÅyamiti niyama÷ / ata÷ paramaniyama÷ / tadyadi sattayà guïatvena và sukhaj¤ÃnayorekajÃtÅyatvaæ sÃdhyate, tadà siddhasÃdhanam / anyatrÃniyame 'sa¬kÅrïamudÃharaïam Ãha---ata eveti / ekopÃdÃnatve 'pi rÆpÃdÅnÃæ na vyaktik­to bheda÷, nÃpyavÃntara jÃtik­ta÷ nÃpi guïatayà piÂharopÃdÃnatve 'pi karmaïo 'guïatvÃt / atropÃdÃnamÃtrabalena yathà dravyaguïakarmaïÃmasatÃmeva sattvaæ bahi÷, tathà Ãntaramapi j¤ÃnasukhÃdÅnÃm / yathà ca te«ÃbhavÃntarakÃraïabhedÃd dravyatvaæ p­thivyÃdÅnÃm, guïtvaæ rÆpÃdÅnÃm, karmatvamutk«epaïÃdÅnÃm, tathÃvÃntarakÃraïabhedÃd darÓanasparÓanasmaraïÃdÅnÃæ j¤Ãnatvaæ nirÆpÃdhyanukÆlÃnÆkÆlatarÃdÅnÃæ sukhatvamityÃdi / ekamavÃntarÃsÃdhÃraïanimittÃdibhedÃd yathà p­thivyà ghaÂÃdibhedo, rÆpasya ÓuklÃdibheda÷, utk«epaïasya ca pÃÂavÃdibhedastathà j¤ÃnasyÃpi darÓanÃdibheda÷ sukhasyÃpi tÃratamyÃdibhedo bhavi«yatÅtyartha÷ // syÃdetat, aj¤ÃnarÆpatÃyÃæ puna÷ kiæ pramÃïamityata upasaæhÃravyÃjenÃha---tasmÃditi / yadyapi vij¤ÃnasukhÃdÅnÃæ bhinnajÃtÅyatvamanubhavasiddham / na hi candanamahaæ jÃnÃmÅtyatra sukhaæ parisphurati tadÃhaæ sukhÅti syÃt / nÃpi sukhyahamityatra j¤Ãnaæ parisphurati tadà jÃnÃmÅti syÃt, na caitadasti / j¤ÃnaviÓe«a÷ sukhaæ tathÃvidhe ca sukhabuddhirbhavatyeveti cet---hanta bhostasya j¤ÃnaviÓe«asya vi«ayaviÓe«o 'pyasti na vÃ? nÃsti cet? nirvi«ayaj¤Ãnaæ sukhamiti prÃptam / na caitad d­«Âami«Âaæ Óakayaæ và sÃdhayitum / asti cet? bÃhya Ãbhyantaro vÃ? na tÃvad bÃhya÷ kaÓcid vi«ayabhedo 'sti / yadeva hi rÃgavatà gÅtamanubhÆyate tadeva vÅtarÃgeïÃpi / tadeva gÅtam, paraæ rÃgavatà anukÆlatayÃ, vÅtarÃgeïa tu tadviparÅtatayeti cet? kimanukÆlatvamasya nirÆpÃdhikam, sopÃdhikaæ vÃ? kathaæ ka¤cit prati, sopÃdhikatve sa evocyatÃm / icchaivopÃdhiriti cet---na, itaretarÃÓrayatvaprasa¬gÃt / i«yamÃïatvÃdanukÆlatvam, tena ce«yamÃïatvamiti // tasmÃt tasya j¤ÃnaviÓe«asya sukhatvenÃbhimatasyÃbhyantara eva vi«ayaviÓe«o nisargÃnukÆlasvabhÃva e«Âavya÷, yaddhetutayà bÃhyo vi«ayo 'nukÆlatayÃbhimatatvene«yamÃïo bhavati sa evoktarÆpo vi«aya÷ sukhamityucyate / tathÃpi mƬhadhiyÃæ vyavahÃrÃrthaæ samÃnÃsamÃnajÃtÅyavyavacchedakà dharmà j¤ÃnÃdÅnÃmuktÃ÷ / tatrÃrthapravaïatvaæ j¤ÃnasyÃrthanirÆpaïÃdhÅnanirÆpaïatvamityartha÷ / tadapravaïatvamaj¤Ãnalak«aïam / tatrÃpyanukÆlavedanÅyatvaæ sukhalak«aïam, pratikÆlavedanÅyatvaæ du÷khasyetyevamÃdi samÃnatantrÃnusÃdeïa boddhavyamityartha÷ // nanvaj¤ÃnÃtmakatve ghaÂÃdivadavaÓyasaævedyÃ÷ sukhÃdayo na bhaveyu÷ / avaÓyasaævedyÃÓca te / na hyasaævidite sukhe pramÃïamanyadasti / tadetad j¤ÃnÃtmatve paramupapadyate svasaævedanatvÃdityata Ãha---tÅvrasaævegitayeti / santi hi padÃrthÃ÷ svakarmopÃrjitatvÃviÓe«e 'pi kecidadhyak«Ã eva, yathà svaÓarÅrÃdaya÷ / kecit tu parok«Ã eva, yathà tadantargatanìÅsaæsthÃnÃdaya÷ / evamaj¤ÃnatvÃviÓe«e 'pi kÃraïalabdhasvabhÃvabhedÃ÷ kecit avaÓyasaævedyÃ÷ sukhÃdaya÷ kecidanyathetyartha÷ // sagotramutthÃpayati---syÃdetaditi / tathÃpi jÃgarÃvasthÃyÃæ tÃvadanubhavajananadvÃrà sukhotpattÃvindriyÃrthasannikar«a upayujyate / anyathà sukhavadanubhavo 'pi tena vinaiva syÃt / na ca sÃk«ÃtkÃraïameva kÃraïam, tathà sati vyÃpÃriïa udÃsÅnÃ÷ prasajyeran / vyÃpÃrÃvyavadhÃyakatvavÃdastvatrÃpi tulya ityata Ãha---indriyÃrthasannikar«asya tviti / j¤ÃnamÃtramavyÃpÃrÅbhÆtaæ tatra upayogÃdityartha÷ // ayamÃÓaya÷ / bhavedevaæ yadÅndriyÃrthasannikar«asya j¤Ãnaæ vyÃpÃra÷ syÃt / sahi kÃryÃsavÃno vyÃpÃryavyabhicÃrÅ bhavati / j¤Ãnaæ puna÷ kÃryÃvasÃnamapi indriyÃrthasannikar«am atipatatyeva svapnÃntike / anyathà tu vyÃpÃrakalpanÃyÃmaniyamaprasaÇga÷ iti / pariharati---tadayuktamiti asiddherapratÅte÷ / pramÃïÃbhÃvÃditi Óe«a÷ / nanu mÃnasa÷ atrÃnubhava÷ pramÃïamityata Ãha---tadj¤Ãnasyeti / kuto mithyÃtvÃvagatirityata Ãha---yathà hÅti / Ãlambnaæ tvasya viparyÃsasya yathà pÆrvÃnubhÆtà smaraïÃrhà kÃminÅtyevaæ tajjÃnmapÆrvÃnubhÆtaæ smaraïÃrhaæ sukhameva / viparyÃsatvaæ punaretÃvataivÃsya yat viprak­«ÂadeÓakÃlayo÷ kÃminÅtajjanyasukhayo÷ sannik­«ÂadeÓakÃlatayÃvabhÃsa÷ / na punarakÃminyasukhayo÷ kÃminÅsukhatvena pratibhÃnam / tathà sati kÃminÅtvasukhatvani«edhenÃnyasya kasyacit pratibhÃsanaæ bÃdhakaæ bhavet / na ca vÃcyam yadi na svapnÃntike sukhamutpadyate na nasmai ghirahÅ sp­hayediti, mohÃdasÃdhane 'pi prav­ttidarÓanÃt / ÓÅtÃpanuttaye gu¤jÃpu¤ja iva markaÂÃnÃm / tadidamuktam---smaraïaviparyÃsa iti / smaraïe prÃpte viparyÃsa÷ smaraïaviparyÃsa÷ anubhavalak«aïastadvi«aya evetyartha÷ // nanu sukhadu÷khotpÃdaprayojanau dharmÃdharmau yadasukhadu÷khÃrÆpÃn dehÃdÅn utpÃdayata÷ tattadarthatayaiva, evaæ tayo÷ sarvotpattimatÃæ nimittatvaæ nirvahati / idaæ tu svapnaj¤Ãnaæ na sukharÆpam, saækhasÃdhanamapi yadi na syÃt, na tarhi dharmanimittakam / nÃpyadharmanimittakamadu÷khatvÃdataddhetukatvÃcca / tataÓcÃd­«Âanirapek«otpattirasya ca bahvÃkulayedityata Ãha---sukheti / sukhÃdyupabhogo hyad­«Âasya pradhÃnaæ prayojanam / na ca sukhÃdi svarÆpata÷ upabhoga÷, kiæ tu tadanubhava÷ / sa ca pratyutpannasukhÃdyanÃlambanatve 'pi pÆrvotpannam Ãlambya jÃyamÃna÷ sarvaæ sama¤jasayati / na ca sarvatraivamastu sÃmagrÅvaicitryÃt, satyamithyÃpratyayavibhÃgavyavasthÃpanÃt // na hyekadopalabdharajatavi«ayasaæskÃravaÓÃdarajate 'pi rajatapratyaya÷ iti sarvadaivamevÃstviti vaktumucitam / yastu manyate svapne tÃvatsukhÃdikamanubhÆyata ityavivÃdam / tatra tu bÃdhakaæ bhavad dvirÆpaæ bhavet---asukhametaditi vÃ, nÃsÅt sukhamiti và / na caitadasti / jÃgarÃvasthÃyÃæ tu nÃsÅt kÃminÅti yujyate bÃdhakaæ sthiratvÃt / sahasÃpasaraïasyÃpyasaæbhavÃt / tatkÃryÃïÃæ ca daÓananakhak«atÃdÅnÃmananuv­tte÷ / caramadhÃtuvisargÃdÅnÃæ cÃnuv­ttÃvapyatatkÃryatvÃt / tatkÃryatvena tadanuv­ttÃvanye«Ãmapi tatkÃryÃïÃm anuv­ttiprasa¬gÃt / nÃstÅdÃnÅæ sukhamiti tvidÃnÅntarasukhasya bÃdho na prÃktanasya, k«aïikatvÃt tasya / tatkÃryÃïÃæ ca har«ÃÓrupulakÃdÅnÃmanuvartamÃnÃnÃmupalambhÃdanyathà ÃÓutaravinÃÓinÃæ k«aïÃntare 'darÓanÃt tadanubhavÃnÃmaprÃmÃïikatvameva syÃt / tasmÃtabÃdhitÃnubhavasiddhatvÃdasti svapnÃntike sukhamiti taæ pratyÃha---na cÃsatÅti / yadyapi svapnÃntikasukhasya jÃgarÃvasthÃyÃmÃhatya bÃdhakaæ nÃsti, tathÃpi svapnÃntika eva tatkÃraïatvena pratÅtÃnÃæ candanavanitÃdÅnÃmasti bÃdhakam / kÃraïe ca bÃdhite kÃryaæ bÃdhitameva yathà svapnÃntikad­«ÂapayodapaÂalabÃdhe tadÃÓrayo vidyududyota÷ / har«ÃÓruprabh­tayastu na sukhakÃryÃ÷ kiæ tu sukhaj¤ÃnakÃryà iti na tÃvanmÃtreïa tatsaæbhavopapatti÷ / tasmÃt svapnÃntikodÃharaïabalena j¤ÃnamÃtrakÃryato sukhasya sidhyatÅti manorathÃdyudÃh­tya parih­tam // caturdhà khalu saæsÃriïÃæ sukhamutpadyate / ki¤cidabhyÃsÃd yathà m­gayÃdi«u ; ki¤cidabhimÃnÃd yathà candanÃdi«u ; ki¤cita vi«ayasaæbhogÃd yathà surabhimadhuragauragÃndhÃrÃdi«u ; ki¤cinmanorathÃdisaæpratyayamÃtrÃd yathà bhavi«yatputrÃdijanmadinamahotsavÃnucintanÃdi«u / te cÃmÅ svarÆpabhedavanto 'nubhÆyante / na hi yathà manorathe«u sukhaæ tathà vi«ayasaæbhoge / tathà sati tatparityÃgenÃnyopÃdÃnavaiyarthyÃt / tÃvadeva hi bubhuk«ito modakÃn manorathayati yÃvadamÅ nÃsya paramÃrthata÷ sannidhÅyante / atha manorathavyasanamapahÃya tatraiva niyamata÷ pravartate, tadekajÃtÅyatve sarvamasama¤jasaæ syÃt / jÃtibhede tu kÃraïabhedo 'vaÓyÃbhyupetavya ityartha÷ // tadatrendriyÃrthasannikar«asya sattvamanuvidhatve sukhotpattiriti siddhÃntino vivak«itam / taccÃnyathÃsiddhamiti manvÃna÷ puna÷ pÆrvoktaæ smÃrayati---j¤ÃnamÃtrameveti / nÃtra tatsattvÃnuvidhÃnamÃtraæ vivak«itam / kiæ nÃma? jÃtibheda÷ kÃraïabhedamÃk«ipati / sa ca kÃraïabhedo 'nuvihitabhÃvÃbhÃva eva sidhyatÅtyatra vivak«itamiti pratipipÃdayi«uruktam evÃnubhëate / na, vi«ayÃsannidhÃna iti / tadidamuktam---tÃd­Óasya sukhabhedasya anutpÃdÃditi / yÃd­Óa indriyÃrthasannikar«Ãdutpadyata iti Óe«a÷ // ÓaÇkate--vi«ayeti / j¤ÃnÃbhede hi bhinnajÃtÅyaæ sukhaæ kÃraïÃntaraæ bhinnamÃk«ipet / iha tu j¤Ãnameva bhinnajÃtÅyamityartha÷ / pariharati--hanteÓvarasyÃpÅti / nanu vi«ayasÃk«ÃtkÃro 'pÅ«Âopalabdhilak«aïa÷ sukhahetu÷ / sa ca tÃd­Óo nÃstÅÓvare tasya bubhuk«ÃvirahÃt , kathaæ tasya sukhotpÃdaprasaÇga ityata Ãha--yogarddhisampannÃnÃmiti / nanu te 'pyalaæpratyayavanta÷ kathamiva sukhabhÃjo bhaveyurityata Ãha--asatyÃmiti / na hi te sarvadaiva pratipak«adhÃraïÃvanto mà bhÆdamÅ«Ãæ sarvadà bhogavirahÃd dharmÃdharmapracayatÃdavasthyam / tasmÃd yadà pratipak«adhÃraïà nÃsti tadà vi«ayasÃk«ÃtkÃramÃtrÃdeva te«Ãæ sukhaæ prasajyetetyartha÷ // na ca vÃcyam, yadi bhavedevaæ kÅd­Óo do«a iti / kÃyavyÆhe ÓarÅrendriyanirmÃïavaiyarthyaprasa¬gÃt / i«ÂÃni«ÂasÃk«ÃtkÃrasya ekasminneva ÓarÅre manasaiva siddhatvÃt / na cendriyÃïÃmarthÃnÃæ ca parasparamasannik­«ÂÃnÃmeva sattÃmÃtraiïa kvacidÃtmadharmasamutpÃde sÃmarthyamadhigatam, tasmÃd yogarddhimatÃæ satyapi vi«ayasÃk«ÃtkÃre indriyÃrthasannikar«ÃbhÃvÃt sukhaæ nÃstÅtyabhipretyopasaæharati--tasmÃditi / tadayaæ pramÃïÃrtha÷, yogarddhÅnÅndriyÃïi sukhadu÷khasamutpÃdaprayojanÃni, sukhadu÷khatabdodhÃnyatve satyanyatrÃcÃritÃrthatvÃt, i«ÂÃni«Âopalabdhivat / na cÃyamasiddha÷ / anyatra hi caritÃrthatvaæ sÃk«ÃtkÃre saæbhÃvyeta, sa tu yogajadharmasahak­tena manasaiva janita÷ / te ca sukhadu÷khe sannik­«Âairevendriyairjanyete, bÃhyendriyajanyatve satyÃtmagharmatvÃt, asmÃdÃdivi«ayasÃk«ÃtkÃravaditi / so 'yaæ sannikar«o yadà nÃsti tadà te«Ãmapi na sukhÃdikamiti / tadidamuktam--sa ceti // nanvindriyÃrthasannikar«ajanmà vi«ayasÃk«ÃtkÃra÷ sukhÃdihetu÷, na ca tathà siddhÃnÃmasti, ato na te«Ãæ sukhotpÃdaprasaÇga ityata Ãha--api ceti / na tÃvadindriyajanyÃjanyayo÷ sÃk«ÃtkÃrayo÷ kaÓcidÃjÃnato viÓe«a÷, kiæ tu indriyÃrthasannikar«arÆpakÃraïasambandha eva viÓe«a÷ / sa ca yadi kÃrye vivak«ita÷, kathaæ na tasya kÃraïatà sukhÃdikaæ prati? avivak«itaÓcet, siddhÃnÃmapi tadutpÃdaprasa¬go durvÃra÷, tulyayogak«ematvÃt / tasmÃt caramabhÃvinyeva sÃk«ÃtkÃre sati kimindriyeïetyah­dayasyÃbhiprÃya÷ avaÓi«yate / tatra cÃtiprasaÇga ityartha÷ / atraivÃrthe v­ddhasaæmatimÃha--sragÃdÅti / atra sragÃdÅti kÃraïacakrakathanam / yadutpadyata ityanukÆlapravedanÅyaæ svarÆpam / anugrahÃdÅti kÃryam / anugraho bhogÃparanÃmà sukhapratyaya÷ / abhi«vaÇga÷ puna÷ puna÷ sukhapravÃhasyÃvicchedecchà / prasÃda÷ sukhavi«ayagrahaïapÃÂavamiti // nanvavyapadeÓyavyavasÃyÃtmakapadayo÷ saægrÃhyaæ vyavacchedyaæ và na paÓyÃm÷ pratyuta parasparaviruddhayoranayorekasmin pratyak«e 'samÃveÓa evetyata Ãha--iha dvayÅti / saæg­hÅtÃpi svaÓabdenopÃttà kimiti cediti Óa¬kÃÓe«a÷ / uttaram--tatra vipratipatte÷ / yatastatra vipratipattistatastÃæ ni«eddhumityartha÷ / vyapadiÓyate vyavacchidyate 'neneti vyapadeÓa÷, sà ca vyavacchittirvyÃv­ttipratÅtirÆbhÃbhyÃæ kriyata iti tadubhayamÃha--viÓe«aïamiti // tatra samÃnÃdhikaraïaæ vyavacchedakaæ viÓe«aïam / vyadhikaraïaæ tÆpalak«aïam / yathà daï¬Å devadatto jaÂÃbhistÃtasa iti / na tu sedava viÓe«aïam, ativyÃpakatayà alak«aïatvÃt / lak«aïaviÓe«aïametaditi cet? atha lak«aïaæ kim? svoparaktapratÅtijanakatvamiti cet? etadeva kimuktaæ syÃt avacchedakatvamanyadvÃ? na tÃvadÃdya÷, upalak«aïasyÃpyavacchedakatvÃt / ata eva saditi viÓe«aïamiti cet--na, sato 'pi kasyacidupalak«aïatvene«ÂatvÃt / anyuttu samÃnÃdhikaraïavyavacchedakatvÃnnÃnyat / tasmÃt sad và asad và samÃnÃdhikaraïaæ vyavacchedakaæ viÓe«aïaæ viparÅtamupalak«aïamiti / ata eva viÓe«aïamÃtramudÃharannopalak«aïam, tat kasya hoto÷? tadeva vyÃdhikaraïatayopalak«aïa yata÷ / vyapadeÓyaæ viÓe«yamiti yÃvaditi / vyavacchedyamiti yÃvadityartha÷ / evamuttaratrÃpi / nÃmadheyÃnvitÃ÷ nÃmadheyÃtmÃna ityartha÷ / etadeva vyatirekato darÓayati--nÃstÅti / nÃmadheyena saha viyujyate vibhidyata ityartha÷ / tairityatra kÃraïatÃbhramo mà bhÆdityetadarthamupetadenÃpÆrya vyÃca«Âe--arthà hÅti / tadayaæ samudÃyÃrtha÷ / nÃmadheyÃtmÃnor'thÃstatsÃmÃnÃdhikaraïyena pratÅyamÃnatvÃt / yat punaryadÃtmakaæ na bhavati na tat tatsÃmÃnÃdhikaraïyena pratÅyate / yathà goraÓvasÃmÃnÃdhikaraïyena / pratÅyante cÃrthÃ÷ ÓabdasÃmÃnÃdhikaraïyena tasmÃt tadÃtmÃna iti // nanu gavÃÓvÃdÅnÃæ sÃmÃnÃdhikaraïyavyÃv­tti kimabhedavyÃv­tterÆta tatpratÅtyorÆpÃyopeyabhÃvavyÃv­tteriti saædihyata ityata Ãha--na ceti / api ca yadi ÓabdÃrthayo÷ sÃmÃnÃdhikaraïye upÃyopeyabhÃva upÃdhi÷ syÃt, upÃyatvaniv­ttÃveva tadapi nivarteta, na ca nivartata ityata Ãha--api ceti // hetvantaramÃha--kiæ ceti / utkar«a÷ prÃÓastyam / upakar«o 'prÃÓastyam / na cedaæ vyavahÃramÃtram / Óabdanibandhano hyutkar«Ãpakar«avyavahÃra÷ tathÃbhÆtavastupratyayÃdeva bhavi«yati / yathà «a¬jÃdyutkar«Ãpakar«avyavahÃranibandhano mayÆrÃdyutkar«Ãpakar«avyavahÃra iti d­«ÂÃntÃrthaæ «a¬jÃdi«vityuktam / anyathà nÃmadheyatÃdÃtmyaprasÃdhanaprastÃve kimanena / ata eva siddhÃnte saæj¤ÃniveÓanamityÃha / prayogastu nÃmadheyÃtmÃnor'thà tadutkar«Ãpakar«ÃnuvidhÃyitvÃt / yat punaryadÃtmakaæ na bhavati na tat tadutkar«ÃdyanuvidhÃyi, yathà gauraÓvasyeti // nanu yadyarthapratyayo nÃmadheyotkÃr«Ãdyavidhatte tat tasyaiva tÃdÃtmyamastu, kimÃyÃtamarthasyetyata Ãha--pratyayasyeti / sÃk«ÃdanabhidhÃne 'pi guïaguïyÃderapi yogyatayà sapak«atvena tadgatasÃmÃnÃdhikaraïyena virodha ubhdÃvayituæ na Óakyata iti tadupek«yÃnyathà ÓaÇkate--astÅti / asti hi ÓuklabhÃsvaratvÃdibhi÷ yuktikÃgatai rajatatvasya sÃmÃnÃdhikaraïyapratyayo natu tÃdÃtmyaæ parasparaæ dharmiïorityartha÷ / punaruktabhramo mà bhÆdityetadartham Ãha--uktamapi vyapadeÓamiti / vyÃkhyÃnasya caitat prayojanam, yaddhetvantarasÆcanam, tathà ca prayoga÷, rÆpÃdyarthavi«ayaæ j¤Ãnaæ rÆpÃdiÓabdavi«ayam, niyamatastena vyapadiÓyamÃnatvÃt, yat tu yadvi«ayaæ na bhavati, na tanniyamatastena vyapadiÓyate yathà rÆpavij¤Ãnaæ raseneti / anuviddhatà saæÓle«alak«aïÃrthenaiva vij¤Ãnasya nÃsti, kutastarÃæ tadÃtmanÃpi Óabdena bhavi«yatÅtyata uktamiveti / yathà hyartho j¤ÃnÃntarnivi«Âa iva vi«ayatayà parisphurati, tathà Óabdo 'pÅtyartha÷ / ÓabdÃnuvyÃdhavadeva Óabdasaæbhinnavi«ayamevetyartha÷ / na cedamaprÃmÃïikaæ, yadavocat pramÃïamityÃdiÓe«au / ÓabdasyÃnubhava÷, saæskÃra÷, smaraïaæ, samuccÃraïecchÃ, prayatna÷, sthÃnÃbhighÃta÷, ÓabdÃbhivyaktiriti svÃtmÃnyeva kramÃvagama÷ / tadato bÃle 'pi prathamata÷ ÓabdamuccÃrayati e«a eva krama unnÅyata ityartha÷ // prathame pak«e 'siddho hetu÷ aprasiddhaviÓe«aïaÓca pak«a÷ Óabdabrahmaïa eva vÃjivi«ÃïÃyamÃnatvÃt / d­ÓyatvÃd­Óyatvalak«aïaviruddhadharmÃdhyÃsasya bhedÃpÃdakatvÃt viparÅtapramÃïopapattiÓcetyapi dra«Âavyam / dvitÅye tu bhÃgÃsiddho heturityartha÷ / na hi aviÓade 'pi bÃlamÆkÃdiÓabde pramÃïamasti / na hi bhÃvanà và tajjanità sm­tirvà pÆrvÃnubhÆtasya sattÃyÃm idÃnÅmanubhÆyamÃnasaæbhede và pramÃïamasti / tathà sati vina«Âo ghaÂa÷ smaryamÃïatvÃt sanneva syÃt / anubhÆyamÃnaæ na bhÆtalaæ ghaÂasaæbhinnaæ bhavedevaæ cocchinnamaghaÂaæ bhÆtalamiti / tasmÃdabhyupetya viruddhadharmÃdhyÃsavÃdo mantavya÷ // nanu bÃlenÃnubhÆyamÃnaæ rÆpaæ tÃvad viÓadameva / tataÓca tadÃtmà rÆpaÓabdo 'pi kathamaviÓada÷ syÃt, kathaæ cÃprÃmÃïiko rÆpasya prÃmÃïikatvÃt, kevalamavyutpanno 'pi Óabdena vyavaharediti prasajyeta, tadasaæbaddham / na hi ÓabdÃtmatÃpratyayaæ vyavahÃrÃÇgam Ãcak«mahe, kiæ tu sambandhagrahaïamityata Ãha--na ceti // ayamapyabhyupagamavÃda eva / Óabdo hi vakt­vaktrÃvaruddhanabhobhÃgÃvacchinnatayà Órotreïa pratÅyate 'pratÅyamÃne 'pyarthe / artho 'pi purovartitayà cak«u«Ã pratÅyate 'navagate 'pi Óabde / tadayaæ bÃlo yad rÆpaæ paÓyati sa eva rÆpaÓabda iti lo«Âala¬¬ukad­«ÂÃntamanuharatÅti / so 'yaæ bhedapratyayo bhrÃnata iti yadi ÓaÇkate tatrÃha--na ceti / ayamapyabhyupagamavÃda eva, na hyasti bhrÃntatve 'sya pramÃïam // syÃdetat, bÃlamÆkÃdij¤ÃnÃnÃæ ÓabdasaæbhedastÃvat sÃndehika evÃstu, vyutpannÃnÃæ puna÷ savikalpà dhiya÷ ÓabdasÃmÃnÃdhikaraïyena jÃyamÃnÃ÷ ÓabdÃtmakatvamarthasya vyavasthÃpayantu / tathà sati bÃlamÆkÃdivij¤ÃnÃnÃæ tadvi«ayatvÃt Óabdasaæbhinnavi«ayatvamarthata÷ siddhaæ bhavatÅtyata Ãha--sÃmÃnÃdhikaraïyanirÃsÃyeti / sÃsnÃdimadrÆpasyeti / na tu gakÃrÃdirÆpasyeti tÃtparyam / ayaæ Óabdo gakÃrÃdyÃkÃro na tu sÃsnÃdyÃkÃra iti tÃtparyam / nanu yo ¬ittha iti ¬itthaÓabdamevoccÃrayasi, na tvayaæ ¬itthaÓabda iti tameva ni«edhasi ceti kimidamityata Ãha--autsargikaæ hÅti / arthaparatà hyasya svaparatÃni«edhenaivÃvirodhata÷ siddhyatÅtyartha÷ / tat kiæ sarvatraivameva? netyata Ãha--kvacit punariti // yatra tarhi asaæbhadena saæketagrahe nityÃdipadÃni santi, tatrÃsaæketitatvÃnna tÃvadarthapara÷, svaparo 'pi yadi na syÃd vyartha÷ prayoga÷ syÃdityata Ãha--yatrÃpÅti / yathà hi gaurvÃhÅka ityatra gotvaæ goguïayogalak«akatvena vÃhikopÃdhirna tatsamavÃyÃt, tÃdÃtmyÃd vÃ, tathà hi ¬ittho 'yamityatrÃpi ¬itthaÓabdo vÃcyatvopalak«akatayà piï¬opÃdhirna tu tatsamavÃyÃt tÃdÃtmyÃd veti / yathà cÃtra vÃhÅke gauriti pratyayÃbhÃva÷ pramÃïam, tathÃtrÃpi v­k«aviÓai«e ¬ittho 'yamiti pratyayÃbhÃva÷ pramÃïamiti samudÃyÃrtha÷ // nanu Óabdapura÷saratvaniyamÃd vikalpasya tadupÃyatà và tadvi«ayatvaæ và syÃt, tatpura÷saratvaniyamasyÃtadupÃyÃdatadvi«ayatvÃnniyamato vyÃv­tte÷ tatra yadyarthavikalpastacchabdavipayastadà siddhaæ na÷ samÅhitam / athopÃyastadà j¤Ãto 'j¤Ãto vÃ? aj¤Ãtatve nirvikalpakatvÃnupapattireva, tasmÃt Óabda upÃyo bhavan j¤Ãta eva vaktavya÷ / na cÃsannihite j¤Ãnamasti / tasmÃdarthatÃdÃtmyÃt ÓabdasyÃrthasannidhÃnameva tatsannidhi÷ ityarthÃlocanameva tadÃlocanamityanicchatÃpi svÅkartavyamityata Ãha--yattviti // na tÃvat Óabda÷ pÆrvaæ niyamato bhavati vikalpasya / kiæ nÃma? vyutpannasya Óabdasmaraïapura÷saratvaæ niyamavad d­«Âam / na caitÃvataiva ghaÂaj¤Ãnasya ghaÂaÓabdavi«ayatvam / tathà sati ghaÂÃbhÃvaj¤ÃnasyÃpi ghaÂavi«ayatà syÃt, tatsmaraïapura÷saratvÃt / tasmÃd ghaÂe vikalpayitatavye anupÃyo vi«ayaÓca ghaÂaÓabda÷ kimiti niyamata÷ smaryata ityavaÓi«yate / tatreyaæ smaraïaparipÃÂÅ kathiteti / Óabdapura÷sarà Óabdasmaraïapura÷sarà ityartha÷ // atraiva v­ddhasaæmatimÃha--yadÃhuriti / pratisambandhipiï¬adarÓanasahak­tastatsaæskÃra÷ sm­tiæ janayati, dhÆmÃnubhavasahak­ta iva mahÃnasasthadahanÃnubhavaprabhava÷ saæskÃra÷ tatsm­tim / na caitÃvatà niyameva Óabdasmaraïapiï¬avikalpayorÆpÃyopeyabhÃva÷, Óabdasya và vikalpavi«ayatvaæ sidhyati, yena tayostÃdÃtmyamÃÓa¬kyeta / tathà sati vahnismaraïadhÆmavikalpayorapi tathÃbhÃva÷ syÃt, vahnerapi và dhÆmavikalpavi«ayatà bhavediti vÃrttikÃrtha÷ // syÃdetat / sarva eva vyavahÃra÷ svÃrtha÷ parÃrtho và vikalpasÃdhyo na tvÃlocanenÃpi kaÓcidartha÷ sÃdhayitavyo 'sti / ato ni«prayojanamidaæ kathamutpadyata ityata Ãha--tasmÃditi / na tÃvat sarvasyaivotpattimata÷ prayojanaæ piÓitacak«u«a÷ sÃk«Ãtkurma÷ / na ca prayojanÃpratipattimÃtreïa paÂutarapratyak«aparikalitamapi kÃryaæ nÃnumanyÃmahe / tadetat prayojanÃpratipattilak«aïamalÅkamuttaram / tathÃpi sphuÂaæ savikalpakotpattirevÃsya prayojanam iti sÃdarÓiteti // nÃmadheyasmaraïÃyeti / nÃmÃvacchinne vikalpe kartavye yato na viÓi«yate viÓe«eïa na g­hyate, ato vaidharmyasya yogyapramÃïabÃdhitatvÃt tadarthaj¤Ãnaæ tÃd­geva bhavati tatsamÃnajÃtÅyameva bhavatÅtyartha÷ / ato bhëyapaunarÆktyaæ pariharato na sÃdhyÃviÓi«Âo heturiti // vyapadeÓavyÃkhyayà bhëyakÃreïa sÆcitaæ hetuæ sphuÂayati--nanviti / arthavyapadeÓÃkÃram arthavyapadeÓavi«ayam / vi«ayirÆpaj¤Ãnasya tÃvadrÆpavi«ayatobhayavÃdisiddhà / tasya ca tadvyapadeÓavi«ayatà tadà syÃt yadi rÆpatadvyapadeÓayorabheda÷ syÃdityartha÷ // anyenÃnyasya vyapadeÓe atiprasa¬go vyavahÃravilopaÓca vipralambhÃdityatra tannÃmadheyatvÃdeva niyama iti sphuÂaæ bhëya eva / svarÆpeïaiva vi«ayeïaiva và kimiti j¤Ãnaæ na vyapadiÓyata ityetad viv­ïvan pariharati--arthÃkÃrameveti / ÃtmÃnaæ prati tÃvat svarÆpeïaiva j¤Ãnamaj¤ÃnÃd vyavacchidyate, j¤ÃnÃntarÃt tu vi«ayeïÃpÅtyetat ko nÃma nÃbhyupaiti? parasya tu nityaparok«aæ paraj¤Ãnam / ata eva tadvi«ayo 'pi tat kathaæ svarÆpavi«ayÃbhyÃæ paro bodhyatÃm? kathaæ và abodhito vyavaharatÃm? tasmÃt tajj¤ÃnavÃcakena j¤ÃnamarthavÃcakena cÃryamasau pratipÃdya÷ / na cÃj¤Ãtena vÃcakena vÃcyamadhigattumarhatÅtyavarjanÅyatayà pratipÃdako vÃcakamuccÃrayati / nacaitÃvatà arthaÓabdayorabhedasiddhi÷ / na hi pramÃïavyatirekeïa prameyamadhigantuæ na Óakyate ityetÃvataiva tayorabheda÷ syÃditi tadidamuktam--anyathà aÓakyatvÃditi // nanu kadÃcidarthaj¤ÃnakÃle 'pi Óabdo vyÃpriyata eva, yadà prayojakav­ddhÃt prayojyav­ddhor'thamadhigacchatÅtya Ãha--pratÅyamÃnatayà vi«ayatayetyartha÷ // syÃdetat / utkar«Ãpakar«ÃdyanuvidhÃyitvaæ hetu÷ kÅd­gityata Ãha--tadaneneti / na tÃvat tÃratamatvÃderÆtkar«ÃnmayÆrÃderiva gavÃderapyutkar«a÷ pratÅyate / na hi goÓabde karïajapite 'pabhra«Âe và aïÅyÃn gau÷ k­Óa upahatÃk­tirvik­to và pratÅyate, viparÅte và viparÅta÷ / nÃpi sÃdhutvÃdibhedavato goÓabdasya prÃÓastyamaprÃÓastyaæ ca ki¤cidasti / nandÃbhadretyÃdimaÇgalasaæj¤ÃniveÓasya tvarthamaÇgalyÃdivyabhicÃra÷ sphuÂatara eva, abhadrÃdÃvapi bhadrÃdivyapadeÓÃt / tasmÃd vyavahÃrotkar«Ãpakar«amÃtreïa nobhadasiddhiratiprasa¬gÃdityartha÷ // asyaiva sÃk«ÃdavyapadeÓyapadÃt pratÅyamÃnasyaiva / ÓabdÃnuvyÃdharahitatà ÓabdÃrthÃnuvyÃdharahitatopapattirityato 'sya nirÃkaraïaæ sÆcitamiti pÆrvoktena na virodha÷ // nanu vÃrttikatÃtparyavyÃkhyÃnamupakramya bhëyavyÃkhyà akÃï¬akÆ«mÃï¬apatanav­ttÃntamanuharatÅtyata Ãha--tadetabhdëyamiti / tadetad vÃrttikaæ vyÃkhyÃtumayamasmÃkaæ bhëyavyÃkhyÃpariÓrama ityartha÷ / Óabdo hi yatkÃryo yatkÃraïaæ yadgrÃhyo yatpramÃïaæ yadvirodhi yaddharmà yadrÆpo yadvi«aya÷, tadakÃryastadakÃraïaæ tadagrÃhyastadapramÃïaæ tadavirodhyataddharmÃtadrÆpo 'tadvi«ayor'tha÷ pratyak«ata evÃvasÅyate / tadetadasyÃrthaj¤Ãnasya vi«ayabhedÃnuvidhÃyitvaæ ÓabdÃbhdedagrÃhakatvam / yadi punare«Ã pratÅtirbhedamullikhantyapyavadhÅryate, tadoktadharmÃïÃmavirodhe dharmiparivartenÃpyupalambhÃ÷ syu÷ // tatrodÃharaïÃrthaæ kÃæÓcidÃha--cÃk«u«aæ hÅti / cÃk«u«aæ hi cak«u«aiva janyate, rÆpa eva niyatam rÆpeïeva nirÆpyate; na Óabde pravartate, na Óabdenaiva nirÆpyata ityartha÷ / evamuttaratrÃpi / vi«ayivi«ayÃniyamaprasa¬gÃmuktvà karmakaraïÃniyamaprasaÇgamÃha--api ceti / nanu ÓrotramevÃsya kadÃcinnÃstÅtyata Ãha--asti hÅti / kimatra pramÃïamata Ãha"--Óabdaj¤Ãnaæ ceti / nanu locanÃbhÃve 'pyagrahaïamupapadyata ityata Ãha--asti hÅti / kimatra pramÃïamata Ãha--rÆpaj¤Ãnaæ ceti / upalak«aïaæ caitat / arthasÃmÃnyasya sarvendriyagrÃhyatvÃt ÓabdasÃmÃnyamapi sarvendriyairg­hyeta, ÓabdasÃmÃnyasya và ÓrotrendriyaikavedyatvÃt arthasÃmÃnyamapi Órotrendriyaikavedyaæ bhavet / tathà cendriyÃntarÃïÃæ vaiyarthyamityapi dra«Âavyamiti // itaretarÃbhÃvavattÃvyavahÃrÃbhÃvaprasaÇgamÃha--aÓabda iti / upalak«aïaæ caitat / anutpanno vina«Âo 'tyantÃsannityatrÃpyabhÃvatraye vivak«itaviparÅtamÃpadyata iti mantavyam / itaretarÃbhÃvavyapadeÓe virodhaprasaÇgamÃha--abhÃva iti / atrÃpyanutpÃdo vinÃÓo 'tyantÃbhÃva iti viruddhaæ syÃditi mantavyam / iha hyarthaÓabdenendriyagrÃhya evÃbhipretor'yamÃïatayeti vyÃkhyÃnÃt / indriyasya ca grÃhya÷ sa eva yastajjanyaj¤Ãnavi«aya÷ / tadamÅ cak«urÃdisannik­«Âà apyanyavi«ayaj¤ÃnÃpek«Ãyà atadarthà eva / evaæ cendriyagatij¤Ãne ka÷ pratyak«atÃyÃ÷ prasaÇga÷? na hi tadapek«ayà dhaÂÃdayastadarthÃ÷ / tasmÃdaprasakte 'pyarthaÓabdasya padÃrthamÃtraparatvamabhyupagamya parihÃre gatyantaraæ vÃrttikak­tà darÓitam / tacca du÷khabodhamiti vyÃca«Âe--naitaditi / naitadindriyÃrthasannikar«ÃdupajÃyate sattÃmÃtravyavasthitÃt / indriyÃrthasannikar«o hyaj¤ÃyamÃna eva sattÃmÃtravyavasthita÷ pratyak«e vivak«ita÷ / anumÃne tu liÇgasya j¤ÃyamÃnatvameva vivak«itam, na tu sattetyartha÷ // nanvanumÃne 'pi li¬gÃsattaiva ki na vivak«itetyata Ãha--ata eveti / tatsmaraïamÃtrÃdeveti / mÃtragrahaïaæ sattÃmamipretya natvanumeyaj¤Ãnaæ prati kÃraïatÃmamipretya, dhÆmasyaiva j¤ÃyamÃnasya tatkÃraïatvÃt / anyathà tatkÃlÃnanuvidhÃnaprasa¬gÃt / catra hi vi«ayÃnapek«aæ j¤Ãnameva kÃraïaæ tatra na vi«ayakÃlÃnuvidhÃnam / yathà abhÃvaj¤Ãne pratiyogij¤Ãnajanye pratiyogina÷ / api ca li¬gÃnapek«asya liÇgaj¤Ãnasya li¬gij¤Ãnajanakatve pramÃïÃdÅnÃæ gatidvayavÃdo 'pi tatra tatra na syÃt // tadayamartha÷ / indriyÃrthasannikar«Ãt sattÃmÃtravyavasthitÃdutpadyate j¤Ãnaæ tatsÃdhakatamaæ pratyak«am / li¬gÃt tu pa¤carÆpasampannÃdapi j¤ÃyamÃnÃdevÃsato 'pi yadutpadyate j¤Ãnaæ tadanumÃnamiti // nanvindriyavi«aye«vityadhyÃhÃrastarhi sÆtre pÆrve«Ãæ kiæ mÆlam ityata Ãha--imaæ ceti / na hyanumeyasyendriyeïa sannikar«Ãditi vadatà hyevamuktaæ yasyendriyeïa sannikar«Ãt tajj¤Ãnamutpadyate nÃsau tasya vi«aya÷, yastu vi«ayo na tasyendriyeïa sannikar«Ãt idaæ jÃyate / tasmÃdindriyÃrthasannikar«ÃdupajÃtaæ vij¤Ãnaæ yadi tadarthavi«ayameva bhavati, tadà tatpratyak«am / na caitat sÆtrÃt labhyate / tasmÃd vÃrttikak­tà eva k­to 'yamadhyÃhÃra iti keÓcid buddham / sa cÃyamasaÇgato bodha÷, adhyÃhÃrasyobhayathÃpyanupapatte÷, tadvyÃvartyasyÃnyathaiva vyÃvartitatvÃdaprasakteÓcatyartha÷ // indriyÃrthasannikar«Ãdutpannasya hi j¤Ãnasya vyabhicÃrasaæbhÃdavyabhicÃrÅti viÓe«aïaæ yadyapi nÃnupapannam, tathÃpyetadvyÃvarttyasya sÃmÃnyalak«aïenaiva vyÃv­ttatvÃt ni«prayojanamidam / avaÓyaæ ca tadanuvartanÅyam / na hi yata ityadhyÃh­tapadena karaïamÃtraæ parÃm­Óyate tasyÃprak­tatvÃt, kiæ tu pramÃkaraïam / tathà cÃyamartha÷, indriyÃrthasannikar«otpannaæ j¤Ãnaæ yata÷ pramÃïÃd bhavati tatpratyak«am / evaæ ca vyabhicÃriïi ka÷ prasaÇga ityata Ãha--yadyapÅti // nanvavyabhicÃripadakaraïaæ pramÃïapadÃnuvartanaæ veti kaÓcid viÓe«a ityata Ãha--anyatheti / avyabhicÃripadaæ pramÃïaparamityartha÷, pramÃïasyaivÃvyabhicÃritvÃt / yadyapi tatra tatpÆrvakamiti lak«aïapadaparyÃlocanayaiva vyabhicÃrinirÃsa÷, na hyuktarÆpe dve pratyak«e pÆrvaæ yasya j¤Ãnasya tadvyabhicÃriïÅmapi pramÃæ janayet / ata eva tadarthaæ tatra sÃmÃnyalak«aïÃnuvartanamasÃrameva / tathÃpyevaæbhÆtapratyak«advayajanite saæskÃre nirïaye ca anumÃnatvaprasaÇgastadavastha eva / tasmÃt tanniv­ttyarthaæ pramÃïapadaæ na k­taæ cedavaÓyamanuvartanÅyamityartha÷ / yadyevaæ kimavyabhicÃripadaprayojanamityata Ãha--tathÃpÅti nopayujyate na ca Óakyate parasparÃÓrayaprasa¬gÃdityapi dra«Âavyam / tathÃpi niyamo na sphuÂÅbhÆta ityata Ãha--tatreti // nanvanumÃnavadavyabhicÃrasiddhyà phalasiddhirna pratyak«e yathÃ, tathà Óabde 'pi / tatastadavabodhanÃrtha tatrÃpyavyabhicÃripadÃvatÃraprasaÇga ityata Ãha--ÓabdÃdau tviti / pratyak«e phalÃvyabhicÃranirïayenaivÃvyabhicÃraniÓcaya iti niyamo nÃnyatretyartha÷ / avyabhicÃripadopÃdÃnaæ phalaviÓe«aïatayeti Óe«a÷ / ayaæ ca niyama÷ svarÆpato 'pi phaladvÃraiva pratyak«amunnÅyate, na tvanyatheti / anumÃnÃdikaæ tu pratÅtaæ satphalÃya kalpate, na tvanyatheti niyame sati syÃditi / ayamapyarthÃk«iptatayà prÃgeva darÓito dvayÅti / aparamapyutpattij¤aptibhyÃæ niyamadvayaæ Óli«ÂamÃha--athaveti // kÃraïamutpÃdakaæ pratyÃyakaæ ca ubhayaæ sÃdhayati---na hÅti / upÃdhiÓa¬kÃniv­ttyarthaæ tarkasahÃyatvopavarïanam // ÃgamasyÃpi ca vakt­Órot­gatatvena pratyak«Ãpek«Ã utpattau j¤aptau ca cato 'ta÷ saæmugdhamÃha--evamiti / tathÃpyayamartha÷ kathamavyabhicÃripadopÃdÃnamÃtrat labhyata ityata Ãha--na hÅti / tadayaæ saæk«epa÷ / so 'yaæ sÆtrakÃrasyeha viÓe«ata÷ prayatno j¤Ãpayati yadetasminnavyabhicÃriïyanyatra vyabhicÃraÓa¬kaiva nÃsti, ata ihaiva tadgrahÃya viÓe«ato yatitavyamiti / yadyapi j¤Ãptipak«e laukikavacasÃæ prav­ttisÃmarthyÃdinà vyabhicÃrÃbhÃvagraha÷, tathÃpi pÃralaukikÃgamÃvyabhicÃraniÓcaya Ãptoktatvenaiva / tacca mÆlabhÆtapratyak«aÓuddhereveti // nanu bhëyavÃrttikÃyo÷ kà gati÷? na hyayamarthastata÷ pratÅyate / kiæ nÃma? vyabhicÃrivyÃv­ttimÃtramityata Ãha--tasmÃt su«ÂhÆktamiti / sa evÃrtha÷, kiæ tu niyamyatayÃ, na tu vidheyatayetyÃÓaya÷ / uccÃvacamuccalata iti jalasÃd­Óya saækÅrtanaæ bhrÃntibÅjatayà / upaghÃtado«ÃnnayanasyÃtapÃdinà / etaduktaæ bhavati / upadarÓitÃrthÃprÃpakatvaæ vyabhicÃra÷ / na cÃrthena kaÓcidartha upadarÓito yamaprÃpayannartho vyabhicaret / anyathÃrthopadarÓanasvabhÃvasya cotpatti÷, na cÃrthopadarÓanasvabhÃvo na cÃnyathotpanna÷ / tasmÃdevaæbhÆto vyabhicÃro j¤Ãnasyaiva na cÃrthasya / tadidamuktam--pratyayo bhrÃnto jÃyata iti / v­ddhasaæmatimÃha--yathÃhuriti / andha iti yamyagdarÓanopÃyarahitatvamÃtraparam / na paÓyatÅtyapi samyagj¤ÃnÃbhÃvamÃtropalak«aïaparam / tena puru«ÃparÃdha÷ sa bhavatÅti / atrÃdarÓanaæ viparÅtadarÓanaæ vetyaparÃdha ityartha÷ / yathà hi sthÃïurad­ÓyamÃnastathaiva puru«atvenÃpi daÓyamÃna iti tÃtparyam // yadyani saæÓayo 'pi sÃmÃnyalak«aïÃnuv­ttyaiva nirastastasyÃpramÃïaphalatvÃt, tathÃpyavyabhicÃripadaæ niyamaj¤ÃpanÃrthamavaÓyaæ kartavyam / tena ca vyabhicÃrivyudÃsamukhenaiva niyama÷ pradarÓayitavya÷ / saæÓayo 'pi vyabhicÃrijÃtÅya÷, atastenaivÃsya vyudÃso yukta ityÃÓayavÃn Ãha--avyabhicÃripadenaiveti // nanu vyabhicÃritvamevÃsya katham? viparyÃj¤Ãnaæ hi niÓcayÃkaram, ayaæ tu na tathetyata Ãha--no khalviti / na hi niÓcayatvaæ prayojakamatra, kiæ tu visaævÃda÷ / sa ca prÃptyayoga÷ / na ca prÃptiyogo dvirÆpasya vastuna÷, kvacit kadÃcit kenacid aprÃpterityartha÷ // na ca vÃcyaæ bhrÃnterabhrÃntipratiyogitvÃdaniyatasya cÃrthasya kvacidapi pramÃïÃgocaratvÃdasatkhyÃteranabhyupagamÃcca sarvamidamasama¤jasamiti / no khalu dolÃyamÃna÷ sthÃïupuru«avyatirikta÷ kaÓcidaniyato nÃmÃrtha÷ parisphurati yatrÃsama¤jasaæ syÃt // nanu sthÃïupuru«ÃvubhÃvapi yadyÃropitau tadobhayopamardÃtmanà bÃdhakena bhavitavyam / athÃnyatadasyÃropastadà aparasya pÃramÃrthikatvÃttatpratipatterabÃdhyatvameva syÃt / yathà yuktau rajatÃæÓasya mithyÃtve ÓuklabhÃsvaratvÃdiniÓcayasya satyatvam, tathà ca sthÃïvaæÓe niÓcaya÷ puru«ÃæÓe tvekakoÂisanniveÓavÃneva vibhrama iti saæÓayo dattajaläjali÷ prasakta÷ / tasmÃd ubhayasmaraïamÃtrÃtmako 'yamiti syÃt / na syÃt, yatra tÃvadubhayoranubhayÃtmake pëÃïastambhÃdau samÃropastatrobhayopamardÃtmaka eva bÃdhaka iti kimatra vaktavyam? yatrÃpyekatarÃropastatrÃpi nÃparÃæÓe niÓcaya÷, parasparapratik«epopasthitivyÃhatyà aniÓcayÃtmakasyaiva j¤ÃnasyotpÃdÃt / yatra hi rajatatvÃrope 'pi ÓuklatvÃdau niÓcayastatrÃropitÃnÃnopitayormitho virodhÃbhÃva÷ / tasmÃdÃropitÃnÃropitatvÃviÓe«e 'pi yatrÃropitÃnÃropitau parasparÃviruddhau sa viparyaya÷ / yatra tu parasparaviruddhau sa saæÓaya iti sarvamavadÃtam / yadyevaæ saæÓayo 'pi viparyayÃntarbhÆtastadapÃkaraïenaivÃpÃk­taÓca / kimarthaæ tarhi vyavasÃyÃtmakapadaæ sÆtrÃkÃraÓcakÃra? san và sa udÃrÃrtho vyÃkhyÃt­bhi÷ kimityupek«ita÷? tathÃbhÆtor'vÃcÅnai÷ kathamunnÅyata ityata Ãha--tasmÃditi // syÃdetaditi / syÃt tadavabodhÃrthaæ, yadi tatpratyak«aæ syÃt, na tvetadastÅtyartha÷ / hetumÃha--abhilÃpeti / abhidhÃnÃkÃrasaæsargayogyÃbhidheyÃkÃraæ hi tadityartha÷ / vipak«Ãd vyatirekamÃha--na ceti / abhidhÃnÃbhidheyasaæsarge hi tadÃkÃrayo÷ saæsarganiyama÷ / sa ca saæyogasamavÃyakÃryakÃraïabhÃvarÆpastÃvanna saæbhavatÅtyÃha--na hyarthe ÓabdÃ÷ santÅti / saæyogena samavÃyena kÃryatayà veti Óe«a÷ / tadÃtmÃno veti / na hÅtyanu«ajyate / upapattimÃha---tathà satÅti / na ceti // sa hi saævedanadharmo grÃhyÃkÃrarÆpo và syÃt? tannirapek«agrÃhakÃkÃrarÆpo vÃ? na tÃvadÃdya÷, arthÃsaæsparÓÅ yata÷, arthÃsaæsparÓaÓcÃsyÃtadv­ttitvÃdatadutpatteÓceti pÆrvaiva yuktirityÃÓaya÷ / nÃpi dvitÅya÷, arthe«u tanniyojanÃt / aryamÃne«u bÃhye«varthe«veva tasyÃmilÃpasya niyojanÃt / niyogato bÃhyasÃmÃnÃdhikaraïyena pratÅterityartha÷ // etaduktaæ bhavati saævedanÃkÃro hi j¤Ãt­tvÃdistatsÃmÃnÃdhikaraïyena pratÅyate / abhilÃpastu bÃhyasanniyuktastatsÃmÃnÃdhiraïyenetyato na saævedanadharma÷ / tasmÃd vi«ayata÷ svarÆpataÓca yato 'sya nÃbhibhalÃpasaæsargayogyatÃsambhavastasmÃdidamarthÃt sarÆpakÃdupajÃyamÃnaæ j¤Ãnaæ vikalparÆpamarthamevÃdarÓayediti prasaÇga÷ / nÃmilÃpamarthasaæsargitayeti Óe«a÷ // syÃdetat / svakÃraïadupajÃtasya kÃraïamakÃraïaæ và kaÓcideva vi«aya÷ / evaæ cÃrthÃdupajÃtasyÃpyaneko 'bhilÃpo 'pyasya vi«ayo yadi syÃt ko do«a ityata Ãha---na hÅti / rÆpÃccak«u«o vi«ayÃdupajÃyamÃnaæ cÃk«u«aæ vij¤Ãnaæ nayanÃvi«ayarasasahitamatad rÆpamiti // etaduktaæ bhavati / sÃkÃravÃdasiddhau tÃvadanupaplutamÃkÃramÃdadhadevÃrtho vi«aya÷ / na ca Óabdasaæsargayogyatà arthasyÃsti yena tadÃkÃraæ j¤Ãnaæ bhavet / na cendriyavij¤Ãnaæ Óabda÷ svatantra evÃkÃrÃdhÃyako, vikalpakÃle tadabhÃvÃt / bhÃve 'pi và svatantra÷ pratibhÃseta nÃrthasaæsargitayetyuktam / nirÃkÃrapak«e 'pyÃtmÃnÃtmaprakÃÓanaÓaktervij¤Ãnasya sa eva vi«ayo yatrendriyaæ niyatasÃmarthyam, anyathÃtiprasa¬gÃt / na ca cak«urindriyÃntaravi«aye samartham / na ca cak«urvi«ayasyaiva Óabdasaæsargo 'stÅti cintitamiti // prasaÇgamuktvà viparyayÃrthamÃha--tasmÃditi / amilÃpasaæsargÃnapek«amarthaæ tatsaæsargiïamÃdarÓayadadhyavasyad vikalpavÃsanotthÃpitaæ nÃrthasÃmarthyasamutthamiti bhÃva÷ // viparyaye kiæ bÃdhakamityata Ãha--aniyatÃrthagrÃhi yata÷, vikalpagatamarthÃkÃraæ pratyaniyÃmakatvÃt tasyetyartha÷ // etaduktaæ bhavati, yadi hi pratibhÃsamÃnor'thopi vikalpasya janako bhavet, tadà tadÃkÃraæ niyamayet, na tu niyamayati, tadasannidhÃvapi vikalpavÃsanÃvaÓÃt tasya tathÃvidhÃkÃropasthite÷ / nanvindriyamasya janakamastu, na hi tasyÃkÃraniyÃmakatayà kÃrakatvamityata Ãha--mÃnasamiti / manomÃtraprabhavamityartha÷ // indriyamapi hi j¤Ãnajanakaæ bhavadÃkÃraniyÃmakÃrthasannikar«eïaiva, na tu tannirapek«am / na cÃsya tathÃvidhÃrthasannikar«o 'stÅtyuktamiti bhÃva÷ // nanu vivÃdÃdhyÃsite vikalpe d­ÓyatayaivÃrthÃkÃra÷ parisphurati / na caivamubhayavÃdisiddhÃrthasannidhinipek«avikalpe«vaparok«atayÃrtha÷ prakÃÓate, tadviÓe«o vikalpor'thasannidhisÃpek«a÷ / tathà cÃrthasya tadÃkÃraniyÃmakatvÃt tajjanakatvamanicchatÃpyabhyupeyam / anyathotprek«ÃvyÃpÃratvÃd vikalpasya pravartakatvamapi na nirvahedityata Ãha--ÃtmÅyamiti // utprek«Ã asadÃropaïaæ yato bhavatyavaÓyamato 'pyevamutprek«Ãmaha iti vyÃhÃra÷ / tiraskÃro 'nadhyavasÃya÷ / darÓanaæ sÃk«Ãtkaraïam / puraskÃro bhedÃgraho vÃ, taddhetuka Ãropo và / tatsiddhamiti / prasa¬gÃdyupanibandhena / yadi vivÃdÃdhyÃsità vikalpà arthasÃmarthyalabdhajanmÃna÷, tadà na ÓabdakalpanÃnugatà ityartha÷ / tadanugatatvamiti / ÓabdakalpanÃnugatatvam / tasyopalabdhirabhilÃpÃnugatatvaæ nirÃkurvatÅ arthasÃmarthyajatvaæ virÆïaddhÅti Óe«a÷ // asiddhaviruddhayorasambhavÃdiha sambhÃvitatayà pÆrvoktasmÃraïapura÷saraæ sandigdhÃnaikÃntikatvÃÓa¬kÃmevÃpanayati--na ceti / artharÆpamanukuryÃdartharÆpasad­ÓÃkÃraæ bhavedityartha÷ / tÃdÃtmyatadutpattibhyÃmasaæbaddharÆpÃnukÃre niyÃmakÃbhÃvÃt sarvarÆpÃnukÃreïa sarve«Ãæ sarvaj¤atÃpatti÷ / sadrÆpÃnukÃramÃtratvÃt tadvi«ayatÃyà iti bhÃva÷ / na hi tÃdÃtmyatadutpattilak«aïa÷ sambandha÷ svarÆpeïopapujyate / ki nÃma? niyÃmakatayÃ, tadatra sa¬keta eva niyÃmako yadi syÃt ko do«a ityÃÓayavÃnÃÓaÇkate--sa¬keteti / tadeva d­«Âaæ sat smÃrayedetÃnniyameneti Óe«a÷ / kimetÃvapÅtyata Ãha--tatraiva ceti / anugatamanugamagocara÷ / ata eva sÃmÃnyaæ deÓakÃlÃnugatam, tatraiva sa¬ketasya sukaratvÃditi bhÃva÷ // kimetÃvatÃpÅtyata Ãha--na ca tattat d­«Âaæ sÃk«Ãtk­taæ kiæ tu svalak«aïaæ darÓanagocara÷ / sarÆpakatvÃditi Óe«a÷ / sarÆpakatvamevÃsya kuta ityata Ãha--tadeva hÅti / paramÃrtho 'k­trimamanÃropitaæ rÆpaæ tenÃstÅti paramÃrthasat / etadeva kuta ityata Ãha--vij¤Ãnasya kÃraïam / vij¤Ãnasyeti prak­topayogÃt kÃraïamarthakriyÃsamarthaæ yata ityartha÷ // nanu sÃmÃnyamapi kiæ na darÓanagocara ityata Ãha--na tu sÃmÃnyamiti / kuta÷? sarvasÃmarthyarahitaæ hi tat / sarva÷ puru«Ãrtho heyopÃdeyarÆpastasya sÃmarthyaæ Óakti÷, tadrahitaæ yasmÃt tat / na hi ki¤cit puru«aprayojanaæ sÃmÃnyasÃdhyamasti / ator'thakriyÃyÃmaÓaktatvÃt na tat paramÃrthasat asattvÃnnatadvij¤Ãnajanakam / ajanakatvÃnna sarÆpakam / asarÆpakatvÃnna darÓanagocara ityartha÷ // nanu sÃmÃnyasya tÃvadarthakriyÃvirahÃd darÓanagocaratvaæ mà bhÆt, darÓanagocarasyaiva tu vÃcyatÃstu / sa¬keto 'pi tatra kenÃpyupÃyena bhavi«yati / tannirvicikitsameva tarhyarthakriyÃsamarthavaspupratipÃdanÃbhiprÃyavanta÷ prayojakav­ddhÃ÷ prayojyav­ddhÃÓca tathÃvidhÃrthapratipattimanta÷ ÓÃbde vyavahÃre upalabhyanta ityata Ãha--api ceti / na hyaupïyÃt atirikto vahnirnÃmÃsti bauddharÃddhÃnte / na cobhayavÃdisaæpratipattivi«aya÷ pratÅtamau«ïyaæ ÓÅtÃpanodanaæ karotÅtyapi kadÃcit / akurvaddhi sarvathà apratÅtaæ na kuryÃdÃropitaæ và / na ca vahniÓabdÃt sarvathà vahnerapratÅti÷ / tasmÃt Óabdakalpanollikhitamavastveva vastvÃbhÃsamityabhiprÃya÷ // jÃtyÃdÅn paramÃrthikÃnabhyupetyÃha--tanneti / vivekena deÓabhedenetyartha÷ / avacchedyÃvacchedakabhÃvena hi mitho yojanà viÓe«aïaviÓe«yabhÃva÷ / sa ca viviktadeÓatÃpratÅtyà vyÃpta÷ / sà cÃto nivarttamÃnà svavyÃpyaæ viÓe«aïaviÓe«yabhÃvamÃdÃyaiva nivartate / tataÓca jÃtyÃdÅnÃæ parasparamasambandhÃnna svatanatre«u te«u Óabdo 'pi sukarasa¬kete÷ / tathà ca na saæs­«Âavedanamityartha÷ // etena Óabdasya vivekagrahasaæbhave 'pi tadyojanà nirasto boddhavyà / ekamasamuditam / avibhÃgamanaæÓam / svalak«aïaæ trailokyavilak«aïam / tathÃtatheti / guïakarmÃdisamuditatvena sÃdhÃraïatvena vikalpyate / na tu daÓyata ityartha÷ // api ca paramÃrthasadvastutrayavedane 'pi vivekeneti Óe«a÷ // nanu na hyekaj¤Ãnavi«ayau samÃnakÃle '¬gulyau na kÃryakÃraïabhÆte iti niyatapÆrvÃparatve 'pi te sarvaj¤aikavij¤Ãnagocarau na tatheti yuktaæ vaktum / yadyucyeta ko do«a÷? na hyupalabdhibhedÃbhedaprayukte kÃraïÃkaraïatve / kiæ tarhi? yadanapek«aæ tat kÃraïam sÃpek«aæ ca kÃryamiti, tadatrÃpi samÃnam / ekaj¤Ãnagocaratve 'pi yadavacchedakaæ tadviÓe«aïam, avacchedyaæ ca viÓe«yamiti / yattu naivaæ na tat yathetyata Ãha--viÓe«aïaæ khalviti / nÃnyatheti / atiprasa¬gÃditi Óe«a÷ / tarhi upakÃro 'pi kaÓcidastvityata Ãha--na caiketi / kimiti na syÃdityata Ãha--tayoriti / prasa¬gÃditi Óe«a÷ / svarÆpata÷ paurvÃparyaniyama÷ kÃryakÃraïabhÃva÷ / j¤Ãptitastu j¤Ãpyaj¤ÃpakabhÃva÷ / sa cÃyamekaj¤ÃnagocarayorekakÃlayoÓca dvirÆpo 'pi niyato nÃsti yasmÃdityartha÷ // syÃdetat / yadyapyuktasvarÆpamupakÃradvayaæ na saæbhavati tathÃpyÃdhÃrÃdheyabhÃvo bhavet, sa hi samÃnakÃlayoreva kuï¬abadarayord­«Âa÷ / k«aïabhaÇgastu tvayÃpyupapÃdanÅyo mayÃpibha¤janÅya ityata Ãha--api ceti / yadyapi tÅrthikai÷ kuï¬ÃdhÃvaÓÃnna badarasyaiva apatanadharmakasyotpÃda÷ svÅkriyate sthaimaÓraddhÃja¬atvÃt, tathÃpi gatiniv­ttilak«aïÃæ gurutvapratibandhakasaæyogalak«aïÃæ và sthitiæ taddharmabhÆtà vidadhadeva badarasya kuï¬amÃdhÃratayà abhyupetaæ tai÷ / kiæ cÃto 'ta Ãha--tadvadihÃpÅti / etÃvatÃpi kimityata Ãha--na ca Óaktyantarairiti // yadyapi badaravajjÃtyÃdÅnÃæ dharmasya kasyacidupajanÃpÃyarÆpamupakÃraæ nÃbhyupagacchatyeva para÷, tathÃpyabhyupagamavÃdo 'yaæ saugatasyeti mantavyam // tathà ceti / sannityanena hi vikalpena sattvopakÃrasamartho vi«ayÅk­ta÷ na ca tato 'nya÷ kaÓcid dravyatvÃdyupakÃrasamartho 'sattvopakÃrasamartho 'sti, yatra dravyÃdivikalpÃ÷ sÃrthakÃ÷ syu÷ / tasmÃdete dravyavatvÃdyupakÃrasamarther'the sattvopakÃrasamarthÃbhedini pravartamÃnÃstadadhikaraïamarthamasp­Óanto 'narthakÃ÷ prasaktà iti samudÃyÃrtha÷ // bauddhasyÃtiparÃmarÓakuÓalatÃæ codyasya cÃtitucchatÃmÃlak«yÃsmÃkameva matilÃghavaæ saæbhÃvayi«yatÅtyÃÓa¬kya tadgranthaæ likhati--yadÃheti / ayaæ vÃrttikÃrtha÷ / yasya darÓane nÃnopÃdherapyarthasya dhÅ÷ vikalpadhÅrgrÃhikà bhedino viÓi«Âasya / nÃnopÃdhyupakÃrìgaæ yà ÓaktistadekÃtmanastasya / sarvÃtmanà sarvai÷ upÃdhibhirekasvabhÃvasyaivopakÃryasya viÓe«yasya grahe sati ko bhedo bhidyata iti bhedo viÓi«yata iti yÃvat / aniÓcita÷ syÃt? api tu sarvopÃdhimirviÓi«Âo niÓcita eva syÃdityartha÷ / emasyopÃdhe÷ upakÃrakasvabhÃve grÃhye g­hyamÃïe sati nopakÃrà upakÃrakÃ÷ svabhÃvà upÃdhyantarÃïÃæ tato 'pare bhinna vidyante ye tasminnekopakÃrakasvabhÃve d­«Âe 'pi na d­«ÂÃ÷ syu÷ / kiæ nÃma? sa ervekasvabhÃva÷ sarve«ÃmupakÃraka÷ tatasadgrahe tadekopÃdhiviÓi«Âagrahe / sakalagraha÷ sakalopÃdhiviÓi«Âagraha÷ prasakta ityartha÷ // nanu varaæ vastusvabhÃvavÃdamÃsthÃyÃnupakÃryÃnupakÃrakayorapi viÓe«aïaviÓe«yabhÃvaæ spa«Âad­«ÂamupapÃdayituæ ÓaktÃ÷ pare / upÃdhupÃdhimabhdedÃccÃpaunarÆktyam / na puna÷ saugatÃ÷ sattvÃdÅnÃmupÃdhÅnÃæ vastutvÃnabhyupagamÃt / evaæ ca tvaccharÃstvayyeva nipatità ityata Ãha--asmÃkaæ tviti / yacca g­hïanti sÃmÃnyamÃtram, yaccÃdhyavasyanti santÃnam / na manÃgapi sÃmÃnyenÃpi rÆpeïa / gÃhante gocaranti / tasyÃlÅkatayà vastudharmatvÃbhÃvÃdityartha÷ / tarhi kathamavisaævÃdakÃ÷ pravartakà vetyata Ãha--pÃramparyeïeti / tata÷ kimityata Ãha--ata iti / yatra vi«ayÃdhÅnà dhÅ÷ tatra tadÃyattau viÓe«ÃviÓe«au, atra tu viparyayo vi«ayasyaiva pratibhÃsasattayà buddhyadhÅnatvÃt / tadiha vikalpasya vi«ayo viÓe«ya÷ / tattadvadviÓe«aïaviÓi«ÂatayÃpi kiæ bhinno 'bhinno vetyatra vikalpa eva sÃk«Å, na vicÃra ityartha÷ // nanu paramÃrthasannartho mà bhÆdvikalpasya vi«aya÷, janakastu bhavi«yatÅtyata Ãha--api ceti / na vikalpikÃmapÅti / apirbhinnakrama÷ / artho vikalpasya na gocaro janako 'pi netyartha÷ // arthopayoga÷ sannikar«a÷ / na ca yadevetyÃdi / nyÃyÃditi / vÃcyamiti Óe«a÷ / no khalviti / smaraïendriyayorekavi«ayasÃmarthyÃbhÃvÃt na parasparÃpek«atvam / tataÓca sa evÃrthopayogÅ'viÓi«Âa ityartha÷ / ekagocaratvamevÃnayo÷ kuto netyata Ãha--tadgocaratve ceti / ananubhÆtapÆrvÃïÃmapyarthÃnÃæ cak«u«orvyÃpÃramÃtreïa pÆrvÃvasthÃsmaraïaprasaÇga ityapi dra«Âavyam / tena syÃt / tathà sati prasajyetetyartha÷ / ak«ÃpÃye 'pi netradhÅrityupalak«aïam / vÃsanÃbhÃve sm­tidhÅrityapi dra«Âavyam / sahate pratÅk«ata ityartha÷ // siddhÃntamupakramate--atreti / gaurayamityÃdervikalpasya tÃvadabhilÃpasaæsargayogyapratibhÃsavadarthasÃk«ÃtkÃro 'pyanubhavasiddha÷ / asti cosyendriyÃrthÃnvayavyatirekÃnuvidhÃnam, tadanyathÃsiddham, tayorÃlocanamÃtra eva caritÃrthatvÃditi cet? tat kimidÃnÅmÃlocanasyÃyaæ mahimà vikalpopajananaæ prati? tathà sati tasmÃnna kadÃcit apyÃlocanaæ jÃyeta / vÃsanÃparipÃkavirahÃnna tatheti cet? sa khalu vÃsanÃparipÃko yadi niyamÃdindriyÃrthamadhyamadhiÓete kathaæ na tadapek«Ã kÃryasya? kÃkatÃlÅyaÓcet? sannidhisannihite«vapÅndriyÃrthe«u kadÃcid viÓi«ÂÃd vÃsanÃparipÃkÃt sÃk«ÃtkÃravÃn vikalpa utpadyata / na vai sÃk«ÃtkÃvÃn vikalpa÷ kaÓcit, kiæ tu nirvikalpakabhedÃgrahÃt tadvÃnivÃvabhÃsata iti cet--na, pramÃïÃbhÃvÃt / na hi vivÃdÃdhyÃsitavikalpagato darÓanavyÃpÃro 'yamaupÃdhika ityasti pratyak«am / nÃpyanumÃnam / darÓanavyÃpÃratà kalpanÃpo¬hatvena vyÃptÃ, taccÃto nivartamÃnaæ tÃmapi nivartayatÅti cet--na, viparyayasyÃpi vaktuæ sukaratvÃt / tathÃhi darÓanavyÃpÃratvaæ kalpanÃnugatatvena vyÃptam / tacca tadanugatatvamÃlocanÃnnivartamÃnaæ svavyÃpyaæ darÓanavyÃpÃratvamapi nivartayati / tathà ca vikalpasÃnnidhyÃdaupÃdhiko darÓanavyÃpÃro 'yamÃlocanamiti kiæ na syÃt? anubhavastÆpÃdhiÓaÇkayà tvayaivÃsÃk«Åk­ta÷ / anÃgate vikalpe kathamiva taddharmo nirvikalpake pratibhÃseteti cet--na, kÃlabhedasyobhayatrÃpi tulyatvÃt / upÃdÃnopÃdeyabhÃvaÓca niyamahetu÷ samÃna÷ // nanÆpÃdÃdharmà upÃdeyamanugacchanti / na tÆpÃdeyadharmà upÃdÃnamiti cet--na, vastuto 'vastudharmÃïÃmapratisaækramÃt / ÃbhimÃnike tu pratisaækrame 'niyama÷ / upÃdÃnapratyayabalÃdupÃdeyapratyayastathotpadyata iti cet? hanta yadi sÃk«ÃtkÃra÷ sÃk«ÃtkÃravÃnutpadyate kathamasya tathÃtvamaupÃdhikam / tÃvanmÃtrÃdevendriyÃdinirapek«ÃdupajÃtamityetÃvataiva tadaupÃdhikamityucyata iti cet--na, samanantarapratyayasÃk«ÃtkÃramahimnà sÃk«ÃtkÃrotpattÃvasÃk«ÃtkÃrÃnutpÃdaprasa¬gÃt / na cÃsÃk«ÃtkÃriïa÷ sÃk«ÃtkÃra÷ kadÃcidupapadyeta / sahakÃriviÓe«Ãdevamapi syÃditi cet? tarhi yÃd­Ói kÃrye yÃd­ganvayavyatirekÃnuvidhÃnaæ d­«Âam, tÃd­Óasya tatra sahakÃritvamÃstheyam / d­«Âaæ cobhayavÃdisaæpratipannanirvikalpake sÃk«ÃtkÃraæ pratÅndriyÃrthayo÷ sÃmarthyam, na vikalpasya ityuktaprÃyam // evaæ tÃvadarthaæsÃk«Ãtkaraïaæ svÃbhÃvikam / tannÃntarÅyakatayà indriyÃrthasÃmarthyasamutthatvamasya sthitam / avisaævÃditvamapyasyÃnopÃdhikam / tathÃhi, yadyasya pÃramÃrthiko visaævÃda÷ syÃt, tadà pratÅyamÃno 'pyaupÃdhiko 'yamavisaævÃda iti saæbhÃvyeta, sa ca deÓakÃlÃkÃrak­tastÃvanna bhavati / ananugatamevÃnugatatayà darÓayatÅti cet--na, asÃdhÃraïasya svalak«aïasya vikalpenÃsaæsparÓÃt / saæsparÓe và tajjanyatvaprasaÇga÷ / ajanakasyaiva tu vastusato vi«ayatve pratyak«atvamarthasÃmarthyasamutthatvena vyÃptamiti suptapralÃpa÷ / vikalpastÃvat sÃdhÃraïaæ svarÆpamullikhanneva pravartayati / tacca sarvasÃmarthyarahitam / na cÃrthakriyÃrthÅ tadasamarthaæ d­«Âvà pravartate, tato 'samarthameva samÃropitasÃmarthyaæ vikalpyate // tathà ca kathamasya viparÅtÃroparÆpasya saævÃdo nÃmeti cet--na, yadi hi sÃmarthyamevÃropayet, asÃdhÃraïamevollikhet / na hyanyadasÃdhÃraïÃdrÆpÃt samarthaæ nÃma tava darÓane / tasmÃt samarthamiva taddarÓayati vikalpa÷ / ivÃrthaÓca na tatrÃropya÷, vikalpÃrthasya samarthenÃsÃd­ÓatvÃt // nanvasÃmarthyavyÃv­ttimÃtrameva sÃmarthyaæ na tu tattvÃntaram, tasya ca na sÃdhÃraïarÆpavirodha÷ / tathà caikÃtmyaprathanaæ na viruddhamiti cet--na, avirodhe sati samÃropÃnupapatte÷ / na hi yad yatrÃviruddhaæ sat prathate tat tatrÃropitaæ nÃma / tasmÃd bhedÃgrahÃt prav­tti÷ / na ca sa eva visaævÃda÷ / tathà ca satyÃlocanamapi visaævÃdi syÃt, kalpanÃlocanayorbhedÃnullekhÃt / etena svapratibhÃse 'narthe arthÃdhyavasÃyena prav­tteriti parÃstam // anarthatvaæ hi vikalpÃdabhedo vikalpyasya syÃt, ÃlocanÅyÃd bhedo vÃ? na tÃvat kalpanÃgocarasyÃlÅkasya kalpanayà abheda÷ saæbhavati, yena bhedollikhanamÃropa÷ syÃt / ÃlocanÅyÃd bhede 'pi nÃbhedapratheti nÃropa÷ / svapratibhÃse 'nartha iti vacanÃt nai«a do«a÷ / sa khalvÃkÃro vikalpÃdabhinno 'pi bhinna Ãropyata iti cet? yadi tÃvat vij¤ÃnanayamÃlambyaitaducyate, tadÃlocanasyÃpye«aiva gatiriti tasyÃpyÃroparÆpatvÃt / grÃhyÃkÃre 'prÃmÃïyaæ vikalpasyÃpi svÃtmani ca saævedanatvÃdubhayorapi prÃmÃïyameveti na kaÓcid viÓe«a÷ // atha bÃhyamarthamadhik­tya prastuteyaæ kathÃ? tathÃpi yÃd­ÓÃkÃro vikalpastÃd­ÓÃkÃra eva bÃhyatayà pratibhÃseta? na cÃsau sÃdhÃraïÃkÃra÷ samasti / tato yedatat sÃdhÃraïaæ rÆpamÃbhÃti tanna vikalpÃkÃramabhiniviÓate iti bahirevÃvati«Âhate / bÃhyatvavat sÃdhÃraïatvamapyasyÃropyata iti cet--na, asÃdhÃraïyasya pÃramÃrthikasya kvacidapyanupalabdherÃropayitumaÓakyatvÃt / asadullekhe tvalÅkÃlambanatvameva vikalpasyÃbhyupagataæ syÃt / tatra cÃropasaæbhÃvanaiva nÃstÅtyuktam // pÆrvÃparayorvikalpÃkÃrayorabhedÃnusandhÃnameva sÃdhÃraïyamiti cet--na, ÃkÃriïÃæ bhedapratÅtÃvÃkÃrÃïÃmekatvena pratisandhÃtumaÓakyatvÃt, tayostÃdÃtmyÃmyupagamÃt / vikalpasyÃtmÃpyÃkÃro bhinno bÃhyatayÃropita÷ / tato vikalpÃtmÃnÃæ bhedÃvasÃye 'pi nÃkÃrÃïÃæ bhedÃvasÃya÷ / tatastadekatayÃnusandhÃnamiti cet? hanta, yadyayamÃkÃro vikalpÃtmà tatheti pratÅyeta, kathaæ bÃhyatvenÃropyeta? tÃdÃtmyÃpratÅtistÆbhayathÃpi syÃt, asvasaævedyatvÃd vikalpasya, svasaævedanatvena vÃ, tato bhinnÃtvÃt tÃdÃtmyasya / Ãdya÷ tÃvat saugatairanabhyupagamÃdeva du÷stha÷ / dvitÅyastu sarvairevÃvagata÷ / avagataæ na tu niÓcitamiti cet--na, niÓcayÃniÓcayalak«aïaviruddhadharmasaæsarÇgeïa bhedÃpatte÷ / vyÃv­ttyorbheda eva na tu vastunÅti cet? atha keyaæ vyÃv­ttirnÃma? na kiÓciditi cet? evamastu / tathà ca nÃropavÃrtÃpi / tato nÃsyopadarÓitÃrthavisaævÃdagandho 'pi / asadarthaprakÃÓanameva visaævÃdanamiti cet? ÃstÃæ tÃvadevat, yathÃvi«ayamÃtramatra vivak«itam, prak­topayogÃt / evaæ cÃviparÅtÃrthatvÃt prÃmÃïyam / pramÃïasya sata÷ sÃk«ÃtkÃritvÃt pratyak«atvam / asmadÃdipratyak«atvÃcca indriyÃrthasÃmarthyasamutthatvam / evaæ sati sarva eva saugatenaprayujyamÃnÃ÷ kÃlÃtyayÃpadi«Âatayà pratipak«ahetava÷ padamadhyÃropayitumasamarthÃ÷ prÃgeva vikalpasyÃpratyak«atÃæ sÃdhayitum / tathÃpÅdamavaÓi«yate, yadetÃvatÃpi na paramÃrthasad vi«ayasya prÃmÃïyaæ sÃdhitam / tatra cÃvayorvivÃda iti tatrÃha--syÃdvirodha iti // nanu paramÃrthasato 'bhilÃpasaæsargayogyatà aÓakyavyutpÃdanaiva k«aïikatvÃt jagata ityata uktam--sthemabhÃjamiti / nanu sthairyasiddhÃvapi jÃtyÃdÅnÃæ durÆpapÃdatvÃt kathaæ paramÃrthasato 'bhilÃpasaæsargayogyatetyata uktam--jÃtyÃdimantam / tathà ceti // yadyapyuktarÆpÃrthavyavasthÃpane sati kÃlÃtyayÃpadi«Âo 'yaæ prasaÇgahetu÷, taddarÓanecÃpak«adharma÷,na hyasti saæbhavo vikalpasyÃrthasÃmarthyasamutthatvaæ niÓcitamaniÓcitaæ ca tadarthasya paramÃrthasattvam, tathÃpi paro 'pi tannirÃkaraïasiddhyaiva pratyavasthito na rÃjÃj¤ayà nirÃkaraïÅya÷ / tasmÃdÃpÃtatastatsandehe sandigdhavipak«av­ttitvamevÃstvityartha÷ / etena viparyayo 'pi nirÃk­to boddhavya÷ // namu santu jÃtyÃdaya÷ paramÃrthabhÆtÃstathÃpi yadi te 'pi piï¬ÃtmabhÆtÃ÷ kathaæ bhedena pratibhÃsaren? tathà apratibhÃsamÃnÃÓca kathaæ viÓe«yatayà viÓe«yamavacchindyu÷, anÃtmabhÆtÃÓcet kathaæ sÃmÃnÃdhikaraïyamaÓnuvÅrannityata Ãha--na ceti / tathÃpi Óabdo bhinnÃtmà atadv­tti÷ kathamavacchedaka÷ syÃt, yadi tadgatastadÃtmà và na pratÅyeta / evameva tvavacchede 'tiprasaÇga÷ / avacchedapratÅtau tu bhrÃntirityÃÓaÇkate--na ceti // abhedakalpanamavacchedakalpanam / tacca tadÃtmatayà tatsaæsargitayà vÃ? uktametat iti na hi tadv­ttitayaiva tatsaæsarga iti niyama÷, api tu taÂasthenÃpi j¤Ãneneva j¤eyasya vÃcakena vÃcyasya na viruddha ityartha÷ // nanu taÂastho 'pyayamavacchedako na sattÃmÃtreïa, api tu j¤Ãta÷ / na tu Óabdaj¤Ãne tadÃnÅæ Óravaïasya vyÃpÃra÷, vi«ayasya viprayogÃt / savyÃpÃre cak«u«i manasastatra vyÃsa¬gÃcca / tasmÃdyathà svpnÃvasthÃyÃmindriyoparame 'pi pÆrvasaæskÃrapÃÂavÃnmanasaivaikena avidyamÃnà apyarthà vi«ayÅkriyante, tathà aÓabdavyÃv­ttivikalpajanitavÃsanÃpaÂunà cak«u«aiva manasà và Óabdo 'pi vi«ayÅkriyata ityavidyamÃnaÓabdÃlambanatvÃd bhrÃntirevetyata Ãha--na ca ÓabdÃrthayoriti / ekendriyagrÃhyatetyatra prasaÇga iti Óe«a÷ // ayamartha÷, yadi mano 'bhiprÃyeïaikendriyagrÃhyatà prasajyate na ki¤cidani«Âam, tasya sarvavi«ayatvÃt / atha bÃhyendriyamabhipretya, tatrÃpi kiæ nÃma yojanÃtmake vikalpe, kiæ và jÃtyÃdiyojanÃtmake? tatra nÃmno viÓe«aïatvapak«astÃvadanabhyupagamenaiva parih­ta÷ / upalak«aïatvaæ tu taÂasthasyaiveti pratipÃditameva / taccendriyÃntaropanÅtasyapi nirvahatÅti naindriyake vikalpe nÃmasphuraïamupayujyate / jÃtyÃdiyojanÃyÃæ tu ÓabdasmaraïasyÃpi nÃstyupayoga÷, prÃgeva tadgrahaïasya, tasyÃnavacchedakatvÃt / kevalaæ kimiti niyamata÷ smaryate Óabda ityavaÓi«yate / tatredamuktam--kiæ tviti // tatkimidÃnÅæ Óabdasmaraïasya na kaÓcidastyupayoga ityata Ãha--indriyajavikalpotpÃdaæ prati / vyavahÃraæ prati tvastyevopayoga ityartha÷ / sa¬ketasamayeti / pÆrvÃvasthÃsmaraïagrahaïayoranyataropalak«aïaparam / Óabdastu na niveÓayatyÃtmÃnaæ g­hÅta÷ sm­to 'pÅti Óe«a÷ / cak«u«Ãpi sa evÃyaæ d­Óyate, na tu pÆrvah­dayastha÷ Óabdo 'pÅtyartha÷ / etadeva vyÃkhyÃya ÓlokÃntareïa dra¬hayati--ananena hÅtyÃdi / na tu ÓabdaniveÓanamapÅti / ÓabdarÆpamapi vi«ayamityartha÷ // yadyapi saæj¤Ã hÅtyÃdi Óloke sà taÂasthetyetÃvadeva prak­topayogi, tathÃpyanÃgataæ pratividhitsuravayavÃntaraæ vyÃca«Âe--nÃrthendriyeti / arthasahitamindrayamarthendriyam / yadyapi k«aïamaÇgapak«e 'pi, pratyekamasamarthe«u ye«u saæbhÃvyate guïa÷ / saæhatau hetutà te«Ãm iti nyÃyenÃtiÓayaparamparotpÃdena pÆrvÃvasthÃsmaraïÃdisahakÃrimadhyamadhyÃsÅnaæ yadevendriyaæ tadeva vikalpajanakaæ netaraditi nÃsti kaÓcid virodha÷ / tathÃpi vikalpasya sthiravi«ayatvÃt k«aïikatvasvÅkÃre nirvi«ayatvamÃpÃdyeteti nisphala÷ prayÃsa÷ syÃditi manyamÃna÷ sthairyamÃlambyaiva pariharati--na ca janakatveti / syÃdetaditi / syÃdetatsahakÃritvaæ saæskÃrasyendriyaæ prati, yadyanayorvi«ayabhedo na syÃdityartha÷ / tatkimiti / indriyasaæskÃrayo÷ parasparÃdhipatyaæ vi«ayabhedÃt kÅd­ÓÃnna bhavati kiæ pratipattyanubandhino, vyÃpÃrÃnubandhino vÃ? na tÃvadÃdya÷, tathÃvidhavi«ayabhede 'pi gandhaj¤Ãnacak«u«o÷ parasparÃdhipatyena rÆpaj¤ÃnotpattidarÓanÃt / dvitÅyastvasiddha÷, tasya kÃryeïÃnuvidhÅyamÃnatÃmÃtronneyatvÃt / etaccomayamapyubhayavÃdisiddhamityartha÷ // nanu vyÃpÃranubandhitayà saæskÃrasya yadi purovartÅ vi«aya÷, tadà atÅtÃvasthÃsphuraïaæ na syÃdeva / na hyanyavi«ayo vyÃpÃra÷, anyatra kriyetyabhyupagama÷ / tasmÃdatÅtavi«ayatvÃt kriyÃyÃ÷ vyÃpÃrÃnubandhitayÃpi saæskÃrasya sa eva vi«aya÷, na tu purovartÅ / evamindriyasyÃpi yadyatÅtÃvasthasyaiva vyÃpÃravato vi«aya÷, tadà purovartivi«ayasphuraïaæ na syÃt / tasmÃt tasyÃpi vyÃpÃravata÷ purovartyeva vi«aya iti vyÃpÃrato 'pi kathamekavi«ayateti? samanantarapratyayastu pratipattito gandhavi«ayo 'pi vyÃpÃrato rÆpavi«aya÷ / rÆpavi«ayavyÃpÃrameva cak«urapek«ate / na hi cak«u«yapi sahakÃriïi gandhaj¤ÃnÃd gamdhaj¤Ãnam, api tu rÆpaj¤Ãnameveti // naitatsÃdhÅya÷, sahakÃrÅbhedÃdeva vyÃpÃrabhedasyÃpi niyamÃt / na hi cak«urÃdisahakÃrivirahe 'pi gandhaj¤Ãnasya rÆpavi«ayavyÃpÃraniyama÷ / tathà sati gandhaj¤ÃnÃd rasanÃdisahakÃriïo 'pi rÆpaj¤Ãnameva syÃt, na rasÃdij¤Ãnam / tasmÃt kevalasya cak«u«o yadyapi rÆpameva vyÃpÃravi«aya÷, tathÃpi pÆrvÃvasthÃsaæskÃrasahakÃrimatastadvÃneva purovartÅ vyÃpÃravi«aya iti na kaÓcid virodha÷ / pÆrvÃvasthà cak«u«Ã asannik­«Âà kathaæ tadvyÃpÃravi«aya iti / avaÓi«Âaæ tu ÓaÇkate--nanvatÅteti / atra tatsaæbandhameva tadvyÃpÃravi«ayatvaæ syÃt, saæbandhasya tadvyÃpakatvaæ vÃ? Ãdyaæ nirÃkÃroti--tatkimiti / dvitÅyaæ ÓaÇkate--nanvasaæbaddhamiti // pradhÃnavyÃpÃravi«ayatà hyavÃntaravyÃpÃravi«ayatayà vyÃptÃ, sà cÃtÅtÃvasthÃto nivartamÃnà tÃmapi nivartayati / atha savikalpake janayitavye pÆrvÃvasthÃsmaraïamevÃvÃntaravyÃpÃro na tu vi«ayasambandha÷, tadà lak«aïavirodho dÆ«aïamityartha÷ / mà bhÆditi / indriyÃgocara÷ indriyasannikar«agocara ityartha÷ / na ceti / ayamÃÓaya÷, na tÃvat sarvathaivÃtÅtÃvasthà nendriyasannik­«Âa, saæyuktaviÓe«aïatÃyÃ÷ saæbhavÃt / asyÃpi saæyuktasamavÃyavat pratyak«aj¤ÃnotpÃdakatayà sannikar«apadena saægrahÃt / yadyapi samavÃyetarabhÃvarÆpadharme«u saæbandhÃntaragarbha eva viÓe«aïaviÓa«yabhÃva÷, tathÃpi vidyamÃnadharmavi«ayaiva sà vyavasthitiriti na kaÓcit sÆtravirodha iti yadyapi rahasyam, tathÃpi atÅtÃvasthÃyÃ÷ saæbandhÃnabhyupagame 'pi na kÃcillak«aïak«ati÷ / na hi yÃvatpratyetavyagocara indriyasannikar«a iti sÆtram / kiæ tarhi? indriyÃrthasannikar«ajanitaæ vij¤Ãnaæ pratyak«aphalam / tathÃvidhaphalavi«ayor'tha÷ pratyak«a÷ / tathÃvidhaphalasÃdhanaæ pratyak«aæ pramÃïamiti // syÃdetat / kÃryamekamadhik­tyendriyasannikar«asaæskÃrayo÷ parasparasahakÃritÃ, tadeva tvekamanayo÷ kuta ityÃÓayavÃn codayati--nanu pÆrvÃpareti / sÆcÅkaÂÃhanyÃyena paÓcÃduktamapi prathamaæ viv­ïoti--tathà hÅti / yadyapi tadityullekho na sarvavikalpavyÃpÅ, tathÃpi pratisandhÃnaj¤Ãne tÃvadasti / tasya ca prÃmÃïyaæ sthiravÃdibhirava«yÃbhyupetavyam / anyathà sarvamÃlÆnaviÓÅrïamÃpadyate / pareïÃpi tadeva viÓe«ato nirÃkartavyam / tannirÃkaraïenaiva hi jÃtyÃdyabhÃve apratisandhÃnÃtmakasyÃpi vikalpasya pratyÃkhyÃnamayatnasiddhamityabhisandhi÷ // nanu viruddhadharmasaæsargo 'pi syÃt, na ca bheda ityata Ãha--trailokyasyaikatvaprasa¬gÃt / tathà ca bhedavyavahÃrasyÃkasmikatvaprasaÇga ityartha÷ / vi«ayabhedaÓceti / yadyapi vi«ayabhedavato 'pi sarvaj¤avij¤Ãnasyaikatvamak«atameva, tathÃpi k«aïikÃnekakÃlÅna (?) nÅlÃlambanatvamava yadi pratisandhÃnasya paro 'bhyupagacchet, na tasya kÃcidi«Âasiddhi÷ / nÃpyasmÃkamidamani«Âaæ kiæ tu tadaparispharaïameva vikalpe / tasmÃdÃropitaikatvavi«ayatvamasya pÃramÃrthikaikatvavi«ayatvaæ vÃ? tatra prathamaæ yadi paro 'bhyupagacchedanukÆlayedevÃsmÃn tasmÃt nÃnÃvasthÃviÓi«ÂapÃramÃrthikaikavi«ayatayÃstyekatvaæ parÃbhiprÃyagocara÷ / tacca vi«ayabhedÃpÃdanenaiva nirasyata ityamisandhi÷ // atrocyata iti / yadyapi tadidamitij¤Ãnaæ pÆrvÃvasthÃyÃmapyaparok«ameva / na hi tadityullekhÃdeva parok«atvam / tathà sati ÓÃbdalai¬gikavikalpÃnÃæ tadityullekhavirahiïÃm aparok«atvaprasa¬gÃt / nÃpÅdamÃspadatvÃdeva sÃk«ÃtkÃra iti bauddhasyÃbhyupagamo 'pasiddhÃntaprasa¬gÃt / kiæ tu sannihitavi«ayamasannihitavi«ayaæ và yadeva li¬gÃdinirapek«eïa indriyeïa vij¤Ãnaæ janyate, tadevÃparok«arÆpaæ samutpadyate / anindriyajaæ tu parok«amiti vibhÃga÷ / tatra parok«amaparok«aæ vÃnubhÆtÃvasthÃviÓi«Âavi«ayatayà tadityullikhyate / sannihitavi«ayatayedamiti / so 'yaæ vi«ayak­to viÓe«a÷ / tathÃpyabhyupagamavÃde 'pi na kaÓcid virodha iti pratibandigraha iti mantavyam / tasmÃd vi«ayabhedÃdavirodha iti tvayà samÃdhÃtavyamiti cet? nanvihÃpÅti // tat kimidÃnÅæ vikalpavikalpanÅyayoryathà bhedastathaiva tadidantÃspadayorapÅti? nanvevaæ sati datta÷ svahasto bauddhÃnÃmityata Ãha--sambandheti / viÓe«aïe uttaratrÃpyevam, viÓe«yaæ tvekameva / tatra cÃparok«atvamevÃsyetyÃÓaya÷ / yo 'pÅti / atrÃpinÃnÃdigdeÓasambandha÷ pratibandÅkartavya÷ // nanu pratyabhij¤ÃnÃnnÃnÃkÃlasabaddhaikatvasiddhau parasparÃvinÃbhÃvabhaÇgaprasaÇga÷, tacca lÆnapunarjÃtakadalÅkÃï¬Ãdau vyabhicÃradarÓanÃdapramÃïameva / na ca kadalÅkÃï¬apratyabhij¤Ãnata÷ padmarÃgapratyabhij¤Ãnasya ka¤cid viÓe«amupalabhÃmahe / nanu nÃnÃdigdeÓasaæbaddhasyÃpi tava kadÃcidekatvamupalabhyate, tat kathaæ tasyÃpyekatvaniÓcaya÷? atha nÃnÃdigdeÓasaæsarga÷ svÃÓrayaæ bhedayitvà na nivartata iti ni÷svabhÃvatà vÃpÃdayet, anaikÃntiko và syÃt / ato nÃyaæ viruddha÷ / siddhÃstarhi saæyogÃvayavyÃdaya÷ / tulyaæ caitat kÃlabhede 'pi / tathà hi yadi pÆrvÃparakÃlasaæbandho vastuni virudhyeta, vij¤Ãne 'pi virudhyeta / tathà ca vij¤ÃnamapyekamatÅtavartamÃnavi«ayaæ na syÃt // evaæ ca buddhÅnÃæ niyatÃrthatayà pratisandhÃnagandho 'pi na syÃt / tathà ca mÆlÃbhÃvÃnnirÅhaæ jagajjÃyeta / sarvaj¤aÓca dattajaläjali÷ prasakta÷ / atÅtavartamÃnavi«ayatve 'pi naikaæ j¤ÃnamatÅtaæ vartamÃnaæ ca svÅkriyata iti cet? atha kimidra ca vartamÃnatvam sattvaæ sadantarasaæbandho vÃ? evaæ cÃtÅtatvamapi na«Âatvaæ na«ÂÃntarasaæbandho và / tatra sadantarana«ÂÃntarasaæbandha÷ pratisandhÃne sarvaj¤avij¤Ãne cÃstyeva na«ÂÃna«Âavi«ayatvÃt / tadavi«ayatve pratisandhÃnatvasarvaj¤atvÃnupapatte÷ / sattvana«Âatve parasparaæ virudhyete, te caikatra pratisandhÃne na sta iti cet? evaæ tarhi padrÃgamaïirapyutpatterÃrabhya svÃvayavavibhÃgaparyantaæ satsvarÆpa÷ / nÃsya na«Âatvasaæsarga÷ / sa eva tu satà kenacit saæs­«Âa÷ kenacidasatà pratisandhÃnamiva sadasabhdyÃæ vi«ayÃbhyÃmiti / tannÃsti viruddhadharmasaæsarga÷ / tata÷ parimÃïabhedÃdayo viruddhadharmasaæsargà vaktavyÃ÷ / te yatra padmarÃgÃdau na santi tatrautsargikamekatvameveti sama÷ samÃdhirityabhiprÃyeïa deÓamantarbhÃvyopasaæharati--tasmÃditi / na cÃnyasya saæbandhina÷ kÃlasya bhedo viruddhadharmasaæsarga÷ anyasya padmarÃgamaïerbhedaæ nÃnÃtvam / na cendriyeti / yadi vikalpajÃtÅyaæ pratÅndriyÃrthasannikar«o na kÃraïaæ vyabhicÃrÃditi parasyÃbhiprÃyastadÃnuj¤aivottaram / na hi vayamapi vikalpamÃtraæ prati tasya kÃraïatvaæ brÆma÷, kiæ tu sÃk«ÃtkÃrivij¤Ãnaæ prati / na cÃsau indriyÃrthasannikar«amantareïÃpi bhavatÅti sÃram / nirvikalpakapratibandigrahastvimamarthaæ sukhena grÃhayitum // syÃdetat / vikalpasyobhayathÃsaæbhave hi sÃmÃnyavyabhicÃrÃdviÓe«amÃdÃya kÃryakÃraïatÃvadhÃraïaæ syÃt / na tu sÃk«ÃtkÃrÃdirasya viÓe«o 'sti, aupÃdhikatvÃt tasyeti ÃÓa¬kya nirÃkaroti---na ca vikalpagata iti / vikalpagata÷ sÃk«ÃtkÃralak«aïo dharmastÃvadanubhÆyata ityavivÃdam, tasyaupÃdhikatvaæ na tÃvadÃnubhavikamityÃha---sarvà eva hÅtyÃdi / tasmÃd darÓanavyÃpÃrà vikalpà indriyÃrthasannikar«ajanmÃna iti yojanà / nÃpyaupapattikam, upapatte÷ prÃgeva nirÃk­tatvÃdityÃÓaya÷ / nanvindriyavi«aya eva yadi Óabdo 'pi pravarteta, so 'pi sÃk«ÃtkÃriïameva vikalpamÃdadhyÃt, indriyamapicotprek«ÃvyÃpÃriïam, vi«ayaviÓe«amantareïa j¤Ãne viÓe«ÃbhÃvÃt / tasmÃd Óabdaikavi«ayatayà pravartamÃno vikalpo nendriyaviÓayaæ sp­Óati, tadasparÓe ca na svÃbhÃvikamasya sÃk«ÃtkÃritvamityÃÓanayavÃnÃÓa¬kya nirÃkaroti---na ca Óabdeti / ekatrÃrthe indriyaæ kÃraïam anyatra tannirapek«a÷ ÓabdÃdirityartha÷ / tucchatayopek«aïÅyamapi Ói«yahitatayà dÆ«ayati---na ca vahnÅti / vahnij¤ÃnÃdu«ïaj¤ÃnÃdityartha÷ / ÓÅtadravyÃpagama÷, tadapagame và tadanupalambha÷, taddhetukadu÷khÃbhÃvo và ÓÅtÃpanoda ityucyate, sa co«ïadravyopagamasÃdhyo na tu tadupalambhasÃdhya÷ / anyathà sannipÃtamƬhasya svedane 'pi do«Ãpagamo na syÃt, u«ïadravyÃnupalambhÃt / tuhinÃcalaguhÃmadhyavartini ca sarvaj¤e va¬avÃnalasÃk«ÃtkÃravati tuhinÃcalavilaya÷ syÃdityartha÷ // yasyÃpÅtyÃdivÃrttikÃrthaæ dÆ«ayati---na caikeneti / upÃdhaya÷ sattvÃdayastai÷ viÓi«Âatvaæ tairviÓe«aïai÷ sambandha÷ / ayamartha÷ / ekenaiva svabhÃvena tÃvadupakaroti sarvopÃdhÅnÃmiti paramÃrtha÷ // tatropakÃrakasyaikasvabhÃvatayà upakÃrÃïÃmavacchedÃnÃmupakÃryÃïÃæ copÃdhÅnÃæ tadaikatvaæ syÃt, yadyupakÃrasvabhÃvÃntarbhÆtatvaæ te«Ãmabhyupeyeta, na caivamÃti«ÂhÃmahe / tvayÃpyevameva samarthanÅyaæ kiæ tvalÅkavi«ayatayeti viÓe«a÷ / sa e«a nyÃyo yadi paramÃrthasatyapi syÃt, kÅd­Óo do«a÷? na kevalaæ kÃlpanike vyavahÃre tavedaæ samarthanamapi tu pÃramÃrthike 'pÅtyÃha---api ceti / paramÃïusvabhÃva iti «a«Âhatatpuru«a÷ / paramÃïavo j¤Ãnasya svabhÃva ityapi dra«Âavyam / paramÃïusvabhÃvatve j¤ÃnasyÃpi nÃnÃtvaprasa¬gÃt / tathà caikekaparamÃïuniyame sthÆlapratibhÃso bhrÃnto 'pi na syÃt / j¤ÃnasvabhÃvatve 'pi ca paramÃïunÃmapyekatvaprasa¬gÃdamÆrtatvÃdiprasa¬gÃcceti sa eva do«a ityÃdyuttÃnaæ dÆ«aïamuts­jya anyamÃha---te«Ãæ sarvÃn pratÅti / paramÃïÆnÃmekaj¤ÃnasvabhÃvatve và na te dvitÅyena vidità syurityapi dra«Âavyam / yadyapi tÃdÃtmyÃbhÃve 'pi j¤Ãnaj¤eyayo÷ kÃryakÃraïabhÃva÷ saæbandho vi«ayavi«ayiniyamÃrthaæ bauddhena svÅk­tastathÃpi kÃryakÃraïabhÃve 'pi ko niyanteti tulyo 'nuyoga÷ / ata÷ svabhÃvenaivottarayati---svabhÃva eveti // bhÃvÃbhÃvayo÷ samavÃyatadvatorvi«ayavi«ayiïoÓca vayamapi svabhÃvenaiva parasparopahitaæ sambandhamÃti«ÂhÃmahe / dravyaguïakarmajÃtitadvatÃæ yadyapi svabhÃvenaivopÃdhyupÃdhimabhdÃva÷, tathÃpi sambandho 'pyanubhÆyamÃno vinà bÃdhakaæ nopek«ituæ yujyate / yathà svabhÃvike vi«ayavi«ayÅbhÃve kÃryakÃraïabhÃvastvayà nopek«ita÷, tasmÃdatiriktasambandhe k«aïabhaÇgasÃdhanaæ bÃdhakamavaÓi«yata ityartha÷ // na tÃvadviÓi«ÂavyavahÃra eva nÃsti, tasya spa«Âatayà nihnotumaÓakyatvÃt tadabhÃve sarvavyavahÃrÃbhÃvaprasa¬gÃcca / tasmÃdasmaduktaprakÃrer«yayà prakÃrÃntareïÃyamupapÃdanÅya÷ / tatrÃha---bhinnaj¤ÃnÃgocaratve 'pÅti / apiÓabcha÷ codyÃbhÃsatulyatÃmÃtreïa / nanvasti vyavahÃro na tu vÃstava÷, sa ca yathÃkatha¤cidvÃsanÃdvÃreïÃpi nirvahet, ye«Ãæ tvayaæ vÃstava÷, tairarthadvÃraivÃsya nirvÃhaÓcintanÅya inyÃÓaÇkate--tÃbhayÃmiti // tvaduktameva vÃsanÃdvÃramupÃdÃya yeti vÃstava evÃyaæ vyavahÃra÷ syÃt, tadà kÅd­Óo do«a ityÃÓayavÃnÃha--astu tÃvaditi / tathÃpi vÃstava evÃyamityatra kiæ pramÃïamityata Ãha---tathà satÅti / asyendriyÃrthasannikar«ajatve svÃbhÃvikaæ sÃk«ÃtkÃritvameva pramÃïamityartha÷ / nirvikalpakopadhÃnaæ kalpeta vinÃpramÃïamiti Óe«a÷ / yadi hi svakÃraïabalena notpatteravicÃrakatvaæ mÃnasasyÃpyavicÃrakatvaprasaÇga ityÃÓayavÃnÃ---hanteti / manasa÷ sarvavi«ayatvaæ na tÃvad vyÃpÃrÃnubandhitayà parasya vivak«itam, indriyÃrthasannikar«asyÃpi saæskÃrasahitasya tathÃbhÃvavyavasthÃpanÃt / tasmÃt pratipattyanubandhitayà và syÃt, sarvavÃsanÃdhÃratayà vÃ? Ãdyaæ dÆ«ayati--yadi pÆrvakamiti / asmÃkaæ tu mana÷ sarvavi«ayakamapi na pratipattyanubandhitayà asarvavi«ayamapratipattirÆpatvÃt iti bhÃva÷ / na ca sakalasaæskÃrÃdhÃratayetyÃha--acetanatayà na vicÃrakam iti / vicÃraupayikasakalavÃsanÃnÃdhÃratvÃdityartha÷ / tvadabhipretasya ca manasa÷ sakalavÃsanÃdhÃrakatvaæ ni«etsyata ityanenÃbhiprÃyeïÃha--tasmÃdÃtmaiveti / sthitaæ j¤Ãnaæ j¤ÃnavÃsanetyartha÷ / atra hetu÷--sa hi bauddheti / atra pramÃïam--gamyata iti / ata÷ smaraïe 'sya sÃmarthyam / co hetau // nanu yadyevaæbhÆtacetanÃdhi«Âhitamindriyam, tarhi nirvikalpakotpattikÃla eva labdhasaskÃrasacivatayà vikalpameva janayedityata Ãha--sa khalviti / prÃgÃlocya udbuddhasaæskÃrasamupajÃtasm­tisahÃya÷ paÓcÃd vikalpayatÅti yojanà / evaæ tarhÅndriyÃrthasannikar«ÃdÃlocanam, saæskÃrodbodha÷, tata÷ sm­ti÷, tatsahÃyaÓca vikalpayatÅti na cak«u«a÷ kaÓcidupayoga ityata Ãha--cak«u«eti // nanvevaæbhÆtà sÃmagrÅ militÃpi yadi cak«urvyÃpÃravirahe na vikalpikÃæ dhiyam upajanayet, tatastasyÃpi kÃraïatvaæ kalpyeta, natvetadastÅtyata Ãha--gaurayamiti / etena sÃk«ÃtkÃraæ prati tasyÃnvayavyÃtirekau sta iti darÓitam / etadevÃbhipretyottaraÓlokamÃha--yathÃheti / saha cetanayà vartata iti sacetana÷ // tathÃpi ka upakÃra÷ samarthita ityata Ãha--teneti / j¤Ãpyaj¤ÃpakabhÃva ityupalak«aïam, kÃryakÃraïabhÃvo 'pi na sarvatrÃstÅti dra«Âavyam / kvacittu dravyaguïakarmaïÃm astÅti nodÃh­ta÷ / tadarthÃlocanÃnugataæ smaraïaæ yayoste viÓe«aïaviÓe«ye tathokte tayo÷ / atadadhikaraïavyavacchedapratÅtijananameva viÓe«aïena viÓe«yasyopakÃra ityartha÷ / yadyapi svÃbhÃviko viÓe«aïaviÓe«yabhÃvo nopakÃramapek«ata iti tatra tatra vak«yati / na copakÃryopakÃrakabhÃvo 'pyupakÃrÃntaraprÃpta÷, tathà satyanavasthÃpÃtÃt / tathÃpÅha saæbhavaprÃcuryeïÃbhidhÅyata iti mantavyam // nanu yadi svÃbhÃvikamanayorviÓe«aïaviÓe«yatvam, prathamata÷ svabhÃve g­hyamÃïe kiæ na g­hÅtam, na ca svabhÃvastadÃnÅæ na g­hÅta ityata Ãha--arthau hÅti / na khalu rÆpaparamÃïu«u sparÓÃdiparamÃïavo 'pi svabhÃvata÷ sthità ityetÃvataiva pratÅtipathamavataranti / sÃmagryabhÃvÃnna tatheti cet? sa ihÃpi samÃna ityartha÷ / ata eva pramÃïaæ k­tsnav­ttÅti matvà yadÃpÃditam, tadapi nÃstÅtyata Ãha--teneti // svarÆpÃbhiprÃyeïa k­tsnav­ttitvaæ pramÃïasyÃnumanyÃmahe eva, svÃbhÃvikasamastasambandhÃbhiprÃyeïa tu sarvaj¤etaradhiyÃmaprÃmÃïyamÃpÃdayatÅti upasaæhÃraæ sthÃne saækalayyÃhÃ---savikalpakaæ tviti / paÓcÃdapi jÃyamÃnamiti yojanà ÃlocanÃditi Óe«a÷ / tasmÃt sarvaæ tulyam / k«aïabha¬ge paraæ vivÃdo 'vaÓi«yata ityÃÓayavÃnÃha---akramasyÃpÅti / vivÃdÃdhyÃsità iti / sÃk«ÃtkÃriïa ityartha÷ / tena taditaravyudÃsa÷ / sidvasÃdhyatÃvyudÃsÃrthaæ svagocara iti / pÅta÷ Óa¬kha ityÃdinà vyabhicÃraniv­ttyartham avyabhicÃritve satÅti / atra ca k­ta÷ prayatna÷ // na caitanmantavyamiti bhëyamiti indriyÃrthasannikar«amantareïÃpi saæÓayotpattidarÓanÃt atatkÃraïatayà prasaÇga evÃsya nÃsti / kuto 'nvÃcÅyamÃne 'pi vyudÃsa iti pÆrva÷ pak«a÷ / yadyapi na sava÷ saæÓaya÷ indriyÃrthasannikar«ajastathÃpi sÃk«ÃtkÃravÃnavaÓya tajjanya÷ / tasmÃd vyudÃso 'nvÃcÅyata iti prakÃraïÃrtha÷ // syÃdetadityÃdi / mana eva kevalamindrayanirapek«aæ bahirvyÃpriyamÃïaæ sÃk«ÃtkÃrisaæÓayÃdi janayati, d­«Âo hyasyÃnuvyavasÅyamÃnaj¤ÃnaviÓe«aïe ghaÂadau vyÃpÃra÷, indriyavyÃpÃravigame 'pi saudÃminÅsaæpÃtÃdau sak­dupajÃtasyÃrthaniÓcayasya samandhakÃre 'pyanuvyavasÅyamÃnatvÃt, tasya cÃnuvyavasÃyasya sÃk«ÃtkÃrijÃtÅyatvÃt / tasmÃt aprasaÇga eva punarÃpatita iti / manasà hyanuvyavasÅyamÃnaj¤Ãnalak«aïaviÓe«yasannik­«Âena asannik­ÓÂo ghaÂÃdiravacchedakatayà vyavasÅyate / cak«u«eva ghaÂasannik­«Âena prÃgupalabdhà tadavasthà / saæÓayaj¤Ãnaæ tu nordhvÃrthopalabdhivi«ayam, nÃpi sthÃïupuru«asm­tivi«ayam, kiæ tvanirdhÃritasthÃïupuru«atvordhvapadÃrthavi«ayam / na ca tatsannik­«Âaæ mana÷ / bÃhyena viÓe«yeïÃpyasannik­«Âaæ mana÷ kathamiva j¤ÃnamutpÃdayet? utpÃdane vÃndhabadhirÃderapyutpÃdayet iti siddhÃnta÷ // tatpÆrvaæ vyavasÃyotpattau / svavi«ayaprÃptisampattaya iti Óe«a÷ / tathà ca saæÓayaj¤ÃnotpÃde 'pÅti sahakÃritayeti Óe«a÷ / avyÃpakatvenetyÃdi codayati pÃrÓvastha÷ / pariharati pÆrvapak«Å / puna÷ pÃrÓvasthasya Óa¬kà mà bhÆditi / ata Ãheti / pÆrvapak«Å / na ca sukhÃdau pramÃïÃntaramasti / pratyak«aæ vihÃyeti Óe«a÷ / saævedanatve hi te«Ãæ svasaævedanatà Óa¬kÃspadamapi syÃditi Óe«a÷ / nanvindriyasya vai sata iti vadato bhëyak­to manasa indriyatvami«Âamevetyata Ãha---na ca taditi / manasa indriyatvÃbhyupagamo vÃtsyÃyanÅye gautamÅyasÆtra viruddha ityartha÷ / mà bhÆd vibhÃgaparamidaæ sÆtram, tathÃpi sÆtrÃkÃrasya mana indriyaæ yadyabhimatamindriyaprakaraïa eva lak«ayedityata Ãha---tatra ceti / indriyatvena tatprakaraïa evÃbhighÃne prÃpte yadanyatra karoti tenÃdhikamasya ki¤cid rÆpaæ vij¤eyamiti sÆcayati, na tvindriyatvameva na sahata ityartha÷ / darÓayi«yati hi vÃtikakÃra ityÃgÃmikà phakkikà bhramanirÃsÃrthaæ bhÆtÃbhÆteti / Óabdo 'tra du«Âo, na tvabhiprÃya iti / upalak«aïaæ caitat / saguïÃnÃæ cak«urÃdÅnÃmindriyabhÃvo, manastu na saguïamindrayamityatrÃpi yo viÓe«aguïo yenendriyeïa g­hyate tajjÃtÅyena guïena saha v­tti÷ saguïatvam / grÃhyaviÓe«aguïajÃtÅyavirahaÓca manasa iti yadyabhipretaæ bhëyak­tà tadaitadapi vaidharmyameva, kiæ tvebhirak«arairetadapyabhidhÃtuæ na Óakyate / vibhaktivipariïÃmena tu bhëyaæ sugamam / tathà hi, indriyabhÆtÃnÃme«Ãæ saguïatvaæ grÃhyairguïai÷ saha saæbandhaÓcak«urÃdÅnÃm / manasastvindriyamÆtasyaiva na saguïatvam, na grÃhyena guïena saha saæbandha iti / tasmÃdatrÃpi Óabdado«a÷, na tvabhripÃyado«a iti mantavyam // nanvanabhimatani«edhena matasunne«yata iti ÓaÇkate---na ceti / nirÃca«Âe--abhÃvasyeti / yÃvadanabhimatani«edhenÃbhimatalÃbhe garÅyo gauravamÃpadyeta, tattanni«edhyam anupanÅya ni«edhasya pratipÃdayitumaÓakyatvÃt / viÓe«avidhau tu Óe«ani«edho laghÅyÃniti bhÃva÷ // satrÃkÃravacanasya vivÃdÃspadatvÃt kathaæ tenaiva nirïaya ityata Ãheti pÆrayati bhëyakÃra iti / ÓÃbdetyanena ÓabdendriyasamÃhÃrajamayamasÃvaÓva iti j¤Ãnaæ vyavacchedyamabhimataæ vÃrttikak­ta iti ke«Ã¤cinmatamapanayati---na khalviti // vÃcyatvena hi viÓe«aïatayà g­hÅtena niÓe«yani«Âhena bhavitvayamata÷ kevalavÃcyatvaprastÃve 'pi tathaivodÃh­tam / indriyavyatirekavyabhicÃrÃcca tadvyatireko na Óa¬kita÷ / g­hÅte hyaÓvatve tadasannikar«e 'pi yo 'yaæ piï¬astvayà d­«Âo 'yamasÃvaÓva ityupadeÓÃt kevalÃdeva vÃcyatvapratÅtidarÓanÃt / nasmÃdindriyasya saæbandhisamarpaïa eva vyÃpÃra÷ / evamuttaratrÃpi tavyÃrtha÷ sa¬ketayiturabhiprÃyaviÓe«a÷ / yadyapi parÃbhiprÃyastadupahito vÃrtho nendriyagocara÷, tathÃpyabhyupagamyÃÓaÇkate---athÃyamapÅti / idamaindriyakamidam atÅndriyamiti hi sÃk«ÃtkÃrÃsÃk«ÃtkÃronneyo 'yamartha÷ // tatra spa«ÂagrahaïarÆpatvÃt sÃk«ÃtkÃrÃparavyapadeÓÃdaindriyakametaditi yuktaæ syÃt, na tvasÃk«ÃtkÃrÃdapi / tayoÓca ko 'tra manasà vedyata iti bhavÃneva paribhÃvayatu / tatra sÃk«ÃtkÃritvapak«e pratyak«amevedamato na vyavacchedanÅyam, asÃk«ÃtkÃritvapak«e ca nedam aindriyakamiti prathamapadeneva vyudastam / nÃvyapadeÓyapadasyÃvakÃÓa iti gÃthÃpÃÂhasyÃrtha÷ // kimarthaæ tarhyavyavadeÓyapadam, kaÓcÃsya vÃrttikasyÃrtha ityata Ãha---vyavasÃyÃtmakapadena tviti / ekapadaparigrahaæ sphuÂaæ manvÃno 'pi dvipadaparigrahaæ vyÃca«Âa---dvipadeti // uttaraprabandhopayogaæ darÓayannÃha--tadevamiti / lak«aïamidamanumÃnam / tacca tadÃbhÃsÃd vivekena sugamaæ bhavati / sa ca tadÃbhÃse«u Ãvi«k­te«u bhavatÅtyÃÓayavata÷ ayamÃrambha ityartha÷ / tator'thÃdityatra hi pa¤camyà hetutvamarthasya vij¤Ãnaæ pratidarÓitam / tatparaÓca evakÃra÷ evaæ saæbadhyate--sa vyapadeÓakor'tho hetureva yasya na punaraheturapi tadvij¤Ãnaæ pratyak«amiti / evaæ cÃyogavyavaccheda eva / tathÃpyanyayogavyavacchedo 'pi vÃrttikak­tà nirÃkartavya iti vyÃkhyÃyÃmubhayaæ darÓitavÃn / yadi tata eva tabhdavati, nÃrthÃntarÃdityavyapadeÓakÃdityato na virodha÷ // nanvanumÃnaviÓe«astÃvat kaÓcidavyapadeÓakÃdevotpadyate / tato na tasya vyudÃsa÷ k­ta ityata Ãha--tator'thÃdityatra hÅti / pratyak«ajÃteridaæ lak«aïam / tasyÃÓca pratiyoginyanumÃnÃdijÃtireva, tathà ca tasyà eva jÃtervyavacchedo vivak«ita÷ / sa caitÃvataiva siddha ityartha÷ // yatraiva yajjÃtÅya eva / tadayogastasya vyapadeÓakasya hetutvenÃyogastadapratyak«amiti / tena vyapadeÓo hi tadupÃdhikaæ nirÆpaïami vivak«itam / na ca j¤Ãnaæ kartrà karaïena và nirÆpyate, api tu karmaïaivetyartha÷ / abhidhÃnÃparyavasÃnÃt ÓabdavyÃpÃrÃparyavasÃnÃt / tacchabdasya pÆrvaprakrÃnta evÃrthe sa¬ketitatvÃt, tadanabhidhÃne 'vÃcakatvaprasa¬gÃditi bhÃva÷ / pÆrvaprakrÃntaÓca vyapadeÓaka eva / sa cÃrtha eveti viÓe«ya÷ prÃpyate, nÃntarÅyakatvÃdityartha÷ / naivaæ vÃrttikamityata Ãha---abhyupetya tviti / anumÃnÃdivyudÃsÃrthaæ hyayogavyavaccheda÷ / sa cÃnyayogavyavacchede 'pi sidhyatÅtyartha÷ // nanvanyogavyavacchedo 'Óakya eva, indriyÃderavyapadeÓakasyÃpi tatkÃraïatvÃdata Ãha--anyavyavacchede 'pÅti / indriyÃdayo hyavyapadeÓakà api vyapadeÓakÃdhipatyenaiva j¤Ãnajanakà ityavirodhitayà na te vyavacchedyÃ÷ / li¬gÃdayastu vyapadeÓakÃdhipatyanirapek«atayà tadvirodhina iti ta evÃnye vyavacchettavyà ityartha÷ // nanu sarvaæ ca svavi«ayÃditi vÃrttikamasaÇgatameva, sm­tyanumitibhrÃntÅnÃæ svavi«ayÃpanutpatterata Ãha--yatsaæv­titveneti / nanu bhrÃntij¤Ãnamapi na vyapadeÓakam antareïa bhavati, tat kutaÓcodyamatasmÃdapÅtyata Ãha--purovartÅti / atasmÃdapÅtyatra yadyapi na ÓrÆyate, tathÃpi vyapadeÓakÃdapi na bhavatÅti boddhavyamityartha÷ / tadidamuktam--yena viÓe«arÆpeïa tasya vyapadiÓyate na tatastabhdavatÅti / tasmÃd yattata eva bhavati tato bhavatyevetyartha÷ / atataÓca na tataÓcetyartha÷ // nanu vyapadeÓakÃdanutpatterityavyapadeÓakÃdutpatteriti và codyamupakrÃbhyÃÓakte rajatÃt notpadyata iti vÃkchalamÃtrÃmityata Ãha--na hyatasmÃdÃropitÃd rÆpÃditi / ayamartha÷ / mithyÃj¤ÃnanirÃso hyanyayogavyavacchedena vÃ, ayogavyavacchedena vÃ? na tÃvadÃdya÷, anyayogavyavacchedasya tatrÃpi bhÃvÃt / tadà hi sa na syÃt / yadyavyapadeÓakasyaiva, vaïigvÅthyÃæ svatantrasya rajatasya hetutvaæ syÃt / na caitadasti / tadidamuktam--na hyatasmÃdÃropitÃt tatrÃsatastanmithyÃj¤Ãnaæ bhavati / nÃpi dvitÅya÷, vyapadeÓakasya hetutvÃdeva / rajataæ vyapadeÓakaæ na heturiti cet? kathaæ punà rajataæ vyapadeÓakaæ svÃtantryeïa purovartyÃtmanà vÃ? na tÃvadÃdya÷, sÃmÃnÃdhikaraïyÃnupapatte÷, svamithyÃtvaprasa¬gÃcca / purovartyÃtmanà ca pratyantare tad bhavati vyapadeÓakam / sa ca purovartyÃtmà heturevetyayogavyavaccheda eva / tadidamukam--Ãropitaæ tu rajatamasya vi«ayo d­ÓyamÃnÃkÃratayeti / ayaæ tvabhiprÃya÷ syÃt, yÃd­ÓÃkÃreïa vyapadeÓakor'tha÷ tÃd­ÓÃdutpannaæ j¤Ãnaæ pratyak«amiti / na tvayaæ lak«aïapadÃnÃmartha÷ / na cÃbhiprÃyaviÓuddhimÃtreïa para÷ pratipÃdayituæ Óakyate, pratyabhij¤ÃsvasaævedanÃvyÃpakatvÃcca / etacca jaiminÅye sphuÂÅbhavi«yati // tadetallak«aïamÃbhiprÃyikamapyasmannaye kadÃcit saæbhÃvyeta, tvannate tu viruddhamasiddhaæ cedamuktaæ vÃrttikak­tà / tadetad vyutpÃdayati--yadyapyetaditi / vyapadeÓako hyartho vartamÃnatayà sarvatra pratyak«asya vi«aya÷ / sa ceddheturevaivamatÅta÷ syÃt / tathà ca pratyak«atve sÃdhye 'pratyak«atvameva sidhyatÅti bhavati viruddhatvamityartha÷ / atha vartamÃna eva vyapadeÓakastadà samÃnakÃlatayà tator'thÃdityasiddhamÃha--tatsamÃneti // yattu kenacit pralapitam--aparok«aj¤ÃnÃvabhÃsitaiva vartamÃnateti, tat tucchamityupek«itavÃn / tathà hyaparok«aikasarvaj¤avij¤ÃnÃvabhÃsitayà sarve«ÃmarthÃnÃmekakÃlatvÃt savyetaragovi«Ãïavat kÃryakÃraïabhÃvavÃrtaivocchidyeta / pÆrvoktaÓcÃnuyogastadavastha eveti // bhinnakÃlaæ kathaæ grÃhyam ityÃdinà kÃryakÃraïabhÃvaviÓe«a eva grÃhyagrÃhakabhÃva÷ / sa ca bhinnakÃlayoreva bhavatÅti svabhëayà samarthitaæ pareïa / na ca vayaæ bhinnakÃlayo÷ kÃryakÃraïabhÃvaviÓe«am avajÃnÅmahe; kiæ tvatÅtasya vartamÃnatayÃvabhÃsanaæ tasya và satyatvam / na ca tadanena samarthitamityartha÷ // nanu j¤ÃnÃkÃrÃrpaïak«amamiti vadataiva samarthitametat / anene hi na pratibhÃsamÃnatayÃrtho grÃhya iti vyavahniyate / kiæ nÃma? ÃkÃrÃrpakatayeti darÓitam / ÃkÃra eva tvavabhÃsamamÃnatayà grÃhya÷, sa ca j¤ÃnÃtmabhÆtatayà vartamÃna eveti na kaÓcid virodha ityata Ãha--anaha¬kÃreti / vij¤ÃnÃd bhinnasya nÅlÃderanubhavo yadi satyo, na j¤ÃnagatÃkÃravedanam / asatyaÓcenna pratayak«aæ pramÃïamiti seyamubhayata÷ pÃÓà rajjurityartha÷ // api ca bhavatvÃkÃravedanam, bhavatu vÃrthasyÃkÃrÃrpakatvaæ và , tathÃpi tator'thÃdvij¤Ãnaæ pratyak«am ityasiddhaæ lak«aïam / tathà hi pratibhÃsamÃnasyaiva j¤Ãnaæ vyapadiÓyate, na tvapratibhÃsamÃnasya / ÃkÃraÓca pratibhÃsane na tu janako 'pyartha÷ / tasmÃd vyapadeÓakona janaka÷, janakaÓca na vyapadeÓaka iti // atra ÓaÇkate---na ceti / pratibhÃsamÃnÃkÃradvÃrÃrtho vyapadeÓako janakaÓcetyapi na cetyartha÷ / kuta÷? bhÃktatvaprasa¬gÃt / kimato yadyevamityata Ãha---na ca gauïamukhyeti / yathà hyavinÃbhÃvamantarbhÃvyaiva ga¬gÃÓabdastÅre, lak«yamÃïaguïayogamantarbhÃvyasihaÓabdo mÃïavake vartate, na tathà dhÆmapratyak«amagnau siæhapratyak«aæ mÃïavake, pramÃïÃntarocchedaprasa¬gÃdityartha÷ / tadidamuktam--bhinnaprasthÃnatvÃditi // etenaitadapi nirastam, yadÃhu÷--pratyak«asiddhenÃkÃreïa artho 'numÅyata iti phalata÷ pratyak«or'tha iti / anumÅyata iti kor'tha÷? anumitau parisphuratÅti, tacca bauddhanaye svapne 'pi durlabham, anumiterapi svÃkÃrÃlÅkayorevÃnyatarasmin paryavasitatvÃt / yaÓca sarvathaiva j¤ÃnÃgocara÷ sa vyavahniyata iti kuta÷? tasmÃdÃkÃravÃdapak«ebÃhyor'tho heya÷, tadabhyupagame và ÃkÃravÃda ityanenÃbhiprÃyeïÃha--tasmÃnnirÃkÃramiti // ÓaÇkata iti / na hi ki¤cid vastubhÆtaæ vÃcyaæ nÃma saugatÃnÃæ samasti, lak«aïavÃkyena tu vyavahÃramÃtraæ prasÃdhyate, sa cÃtadvyÃv­ttini«Âha ityartha÷ / j¤Ãnasya kalpanÃpo¬hasya pratyak«atayà vyutpÃdyamÃnasya kathaæ sarver'thà pratyak«atayà prasajyerannityata Ãha--na hÅti / dignÃgasyÃtivyÃpakatayà alak«aïam, kÅrtestvavyÃpakatayà vikalpapratyak«ÃnavarodhÃt, tasya ca pratyak«atayà vyutpÃdanÃt, ani«ÂamÃtrasyÃtiprasa¤jakatvÃditi siddhÃnta÷ / svadarÓanasamÃdhitsayà vÃrttikamiti darÓayituæ codayati--nanu yadÅti / sÃmÃnyÃnvitam, abhidhÅyata iti vÃrttikaÓe«a÷ / manu«yatvajÃtimÃnityartha iti / manu«yaÓabdasya brÃhmaïo brÃhmaïatvÃdijÃtimattayà avÃcyo 'pi manu«yatvajÃtimattayà vÃcya evetyartha÷ // paunaruktyaæ pariharannÃha--athÃÓcakarïeti // nanu vyatyaye 'pi satsaæprayoga iti syÃt, na tu tattacchabdasya prak­tatayà vi«aya÷ kaÓcidastÅtyÃha--buddhyeti / yadyapi pratyak«aj¤Ãnamapyanena lak«aïena svÃtmani pratyak«aæ na syÃdeva, tathÃpÅndriyÃrthasannikar«ajanyatvamÃtraæ tÃvat tatrÃpyastÅti kadÃcit paro brÆyÃdityata Ãha--anumÃnÃdÅti / etena tator'thÃdityasyÃbhiprÃyaÓe«o dÆ«ita÷, pratyabhij¤ÃnasvasaævedanayoravyÃpakatvÃditi // 4 // atha tatpÆrvakaæ trividhamanumÃnaæ pÆrvavacche«avatsÃmÃnyatod­«Âaæ ca //1.1.5 // ______________________________________________________________________ // pariÓuddhi÷ // sÆtraæ paÂhati / vyÃkhyÃtumiti Óe«a÷ / sÆtrÃvatÃramÃtramasahamÃnaæ pratyÃha---atreti / sÃdharmyeïa hi niyamavateti Óe«a÷ / upalak«aïaæ caitat / vaidharmyeïetyapi dra«Âavyam / aprÃmÃïyavidhÃnaæ prÃmÃïyani«edha eva / nÃpratyak«aæ pramÃïamityanena hi viÓe«ani«edhena kaïÂhata÷ anumÃnaprÃmÃïyani«edhor'thata÷ pratyak«aprÃmÃïyavidhiÓca vivak«ita÷ / na caitadubhayamapi pramÃïam antareïa sidhyati / na cÃtra pratyak«ameva prabhavatÅti cintitamÃdivÃkye / nÃpi ÓabdopamÃne, svapratyaye tayoranavakÃÓÃt, parapratyaye 'pi dharmyasiddhe÷ / siddhÃvapi parasyÃptatvÃniÓcayÃt / tasmÃdatÅndriyavidhini«edhayoranumÃnamana¬gÅk­tyÃÓakyatvÃdaÓakyÃpahnavamanumÃnamityartha÷ / d­«ÂasÃdharmyaæ ca niyatamiti Óe«a÷ / kathaæ tenaiva tasyÃprÃmÃïyamiti vyÃghÃtamÃtraæ vivak«itam? tenÃyamartha÷---yadyanu mÃnamapramÃïam, kathaæ tenaiva vidhini«edhasiddhi÷? atha tena vidhini«edhasiddhi÷, kathaæ tasyÃprÃmÃïyamiti? kiæ cÃnumÃnamana¬gÅk­tya parapratyÃyanÃya Óabdaprayogo 'pyayamaÓakya÷---paravedanapratipatterava tadantareïÃÓakyatvÃt / na cet parapratyÃyanam, nÆnamaunmattyamÃvi«karoti vakturityÃha---api ceti // sÆtre vibhÃgo 'pyastÅti vyavacchidyÃha--lak«aïasÆtratÃtparyamÃheti / syÃdetadativyÃpakamiti / atrÃvyÃpakaæ cetyapi dra«Âavyam, ata ubhayavyutpÃdanopasaæhÃravirodha÷ / vigrahatrayapradarÓanaæ vigrahatrayaæ dra«Âavyamityartha÷ / vyÃptism­tisahÃyÃd dvitÅyaliÇgadarÓanÃdevÃnumitisiddheralaæ t­tÅyaliÇgadarÓanakalpanayeti yathÃÓrutabhëyÃnusÃriïa÷ tÃn risyati na ceti // sa e«a saæskÃrodbodhamadhikamabhyupagacchato do«a ukta÷ / yastu sahakÃrilÃbhÃdanyo na kaÓcidudbodho nÃmeti manyate, taæ pratyÃha--vinaÓyadavasthasyeti / na hi vyÃptismaraïamÃtrÃdanumiti÷, nÃpi liÇgadarÓanamÃtrÃt / kiæ tarhi? vyÃptiviÓi«ÂaliÇgadarÓanÃt / na ca vyÃptiviÓi«Âaæ liÇgamekaikasyobhayasya và gocara÷, kiæ tu svatantramubhayamubhayasya / na ca svatantrobhayaj¤Ãne 'pi viÓi«Âaj¤Ãnaæ bhavati / tadidamuktam--parasparavÃrtÃnabhij¤atayà svatantrasvasvavi«ayaparyavasitatayà / mitho ghaÂanÃyogo viÓi«Âapratyayayoga ityartha÷ / na ca svatantrametadubhayamekÃtmasamavÃyamÃtreïÃnumiti bhÃvayi«yatÅti vÃcyam / dvitÅyaliÇgadarÓanaæ hi vasatugatyà liÇgavi«ayamityetÃvataiva vyÃptism­te÷ sahakÃriliÇgatvarÆpollekhitayà vÃ? na tÃvadÃdya÷, dÆrÃd dhÆmavi«ayavastutvaj¤ÃnasyÃpi prakÃrÃntarÃyÃtavyÃptism­tiæ prati sahakÃritvaprasa¬gÃt / dvitÅyastu dvitÅyaliÇgadarÓane nÃstyeva / tadidamuktam--v­ttyà salvayaæ ghaÂayet, vyÃpÃreïa na rÆpato nobhayasamavÃyitÃmÃtreïÃtiprasa¬gÃditi // tasmÃt liÇgatvollekhi t­tÅyaæ liÇgadarÓanamÃstheyamittyÃha--tasmÃditi / iha tÃdÃtmyatadutpattisvarÆpÃdiniÓcaye pratibandhaniÓcayastadà na syÃt yadi te eva pratibandha÷, tÃbhyÃæ samÃnopÃyo và pratibandha÷, tayoreva và pratibandhaparyavasÃnam, te eva và pratibandhaniÓcayopÃya÷ / tatropÃyatvaæ sahacÃrÃvasÃye vÃ, vyabhicÃraÓa¬kÃnirÃse vÃ, vyabhicÃraÓa¬kÃpyupÃdhidarÓanÃd vÃ, upÃdhiÓaÇkayà vÃ, bhÆyo bhÆya÷ sahacaritayo÷ apyulabdhayo÷ kayoÓcidarthayorvyabhicÃrÃnusandhÃnamÃtreïa veti? tatra ca sahacÃrÃvasÃya÷ tÃvadindriyasannikar«ÃdhÅnotpatti÷ tadutpattyaniÓcaye 'pi vahnidhÆmayo÷ sidhyati, vyabhicÃraÓa¬kÃpi darÓanayogyopÃdhyadhÅnà yogyÃnupalambhabÃdhÃdeva nirastà / atÅndriyÃstu upÃdhaya÷ anyatra pramÃïaparid­«ÂÃ÷ Óa¬kità api yathà nivartante, tathà vak«yÃma÷ / pramÃïapathÃnavatÅrïopÃdhiÓa¬kà tu tadutpattiniÓcayamapyÃskandatÅti kathaæ sà tena nivartanÅyetyÃha--atrocyata iti / sahacaritayorvyabhicÃradarÓanamÃtreïa tu vyabhicÃraÓa¬kà kÃryakÃraïayorapi samÃnÃ, tadutpattilak«aïaviÓe«asiddhau vipak«e bÃdhakapramÃïav­ttyà Óa¬gÃniv­ttiriti yadi, tadÃsmÃkamapi svÃbhÃvikasaæbandhasiddhau vipak«e bÃdhakapramÃïav­ttyaiva Óa¬kÃniv­ttiriti sama÷ samÃdhi÷ / viÓe«astu svÃbhÃvikasaæbandhasya vyÃpakatvam, avyÃpakatvaæ tu tadutpattyÃderityÃha--api ceti / tadidamuktam--sa ca yo và sa veti / na ca samÃnopÃyatvÃdubhayoranyatarÃniÓcaye nÃnyataraniÓcaya iti sÃmpratam, pratibandhÃniÓcaye 'pi hutÃÓabhasmano÷ kÃryakÃraïabhÃvÃvadhÃraïÃt / kÃryakÃraïabhÃvÃniÓcaye 'pi dhÃmadhÆmayo÷ pratibandhÃvabodhÃt / yadanatÅtameva vahnimanumimata ityÃha--api ca kÃryÃditi / tayoreva pratibandha÷ paryavasyatÅti pak«aæ nirÃca«Âe--api ca rasÃditi // yattu bhede sati vyÃpyavyÃpakÃbhÃva eva kÃryakÃraïabhÃva eva kÃryakÃraïabhÃva iti vyudapÃdi praj¤Ãkareïa tat pÃpÃdapi pÃpÅya÷ / tathà hi niyÃmakavirahe bhinnÃyoravyabhicÃra÷ Óa¬kÃkala¬kìkitatvÃt duravadhÃraïa iti tÃmapanetuæ kÃryakÃraïabhÃvo 'nenopanÅta÷, sa ced rÆpa eva kathaæ tanniÓcayenaivÃvyabhicÃraniÓcaya÷? na caitat kÅrteranumataæ yad rasena rÆpÃnumÃne 'nyathÃbhyupÃyamÃha--yadi ca sarvalokasiddhamativÃhya svayaÇk­talak«aïairvyavahÃra÷, tadà bhede satÅtyetadapi parihÅyatÃm / avyabhicÃramÃtraæ tadutpattirityevÃstu / laghu caivaæ sati lak«aïaæ syÃt / tadÃtmano 'pi etadastÅti cet? astu ÓiÓapÃpi v­k«akÃryam / kathaæ tenaiva tatkartavyamiti cet? ko do«a÷? asiddhaæ siddhena sÃdhyate, natu tadeva siddhamasiddhaæ ceti cet? hantaivamanÃgatamapi kathaæ vyÃpakatÃmÃtreïa kÃraïamasiddhatvÃt? vartamÃnamapi kathaæ vyÃpyatÃmÃtreïa kÃryaæ siddhatvÃt? evaæ samÃnakÃle 'pi kathamavinÃbhÃvamÃtreïa kÃryakÃraïabhÆte, asiddhÃvasthÃyÃmubhayorapyasÃdhakatvÃviÓe«Ãt, siddhÃvasthÃyÃmubhayorapyasÃdhyatvÃviÓe«Ãt? tasmÃt pÆrvakÃlabhÃvaniyama÷ kÃraïatvaæ kaÓcÃdbhÃvitÃniyama÷ kÃryatvam / avinÃbhÃvastu niyamamÃtramityeva jyÃya÷ // api ca rasarÆpayo÷ kÃryakÃraïabhÃvaniÓcayo vahnidhÆmayoriva pratyak«ÃnupalambhasÃdhyo và syÃt, k«aïabhaÇgasiddhau pu¤jÃt pu¤jÃntarotpÃttiriti nyÃyena vÃ? ÃdyastÃvat k«aïayoraÓakya eva, tayoreva pratyak«ÃnÃrohÃt / tatra tasyÃniÓcÃyakatvÃt, santÃnayorapi duravabodha÷ / na hi vahneriva rÆpasya pÆrvakÃlatÃniyamaæ dhÆmasyeva rasasya praÓcÃdbhÃvitÃniyamaæ laukikÃ÷ pratipadyante / k«aïabhaÇgasiddhinyÃyastu na laukika iti vastuto laukikÃnÃæ rasato rÆpÃnumÃnaæ na syÃdityÃha---laukikÃnÃæ cedamiti // api ca ityanena te eva pratibandha iti nirastam / tÃdÃtmyaæ tu gamyagamakabhÃve pratyuta viruddhamityÃha--api ceti / na hi tadeva karma niÓceyam, kart­ ca svaniÓcayena niÓcÃyakaæ ca, niÓcitÃniÓcitayo÷ parasparavirodhÃdityartha÷ / bhavatvabhede 'pi gamyagamakabhÃva÷, tathÃpi na ÓiÓapÃtvena v­k«atvÃnumÃnamanavasaradusthÃtvÃt / na hyasti saæbhava÷ sÃmÃnyamaniÓcitaæ niÓcitastu viÓe«a ityÃÓa¬kya kenacit samarthitam utthÃpya dÆ«ayati---yatviti / bhinnayoreva vyÃv­ttyorgamyagamakabhÃva÷ kiæ tvabhinnÃdhyavaseyasaæbandhÃt tayorapi tÃdÃtmyaæ vyavahniyata iti / sa yadyabhinnadevadattasaæbandhÃt, chatrakuï¬alayorapyabhedaæ vyavaharati ko vÃrayitÃ? kevalaæ pramÃïaprayojanayorvyÃv­ttirlaukikavirodhaÓcetyanenÃbhiprÃyeïopasaæharati---tasmÃdita // asyedaæ kÃryaæ kÃraïamityeka÷ saæbandha÷ / svÃbhÃvikaæ saæbandhamupasaæh­tya tasya svarÆpamÃha---tathà hÅti / svÃbhÃviko nirÆpÃdhirityartha÷ / yadyapi vyabhicÃrÃvyabhicÃravyÃpte aupÃdhikatvÃnaupÃdhikatve, tÃbhyÃæ ca vyabhicÃrÃvyabhicÃrÃviti niyama÷ / tau hi na tÃvannirnimittau sÃrvatrikatvaprasa¬gÃt, niyatavi«ayau copalabhyete / nÃpyanimittau / sopÃdherapyavyabhicÃre nirÆpÃdherapi vyabhicÃre aniyamaprasa¬gÃt, , tathà sati kÃryÃtmanorapi kÃraïÃtmavyabhicÃra÷ prasajyeta / tasmÃdupÃdhÃvavaÓyaæ vyabhicÃro 'nupÃdhau avaÓyamavyabhicÃra÷ / vyabhicÃre 'vaÓyamupÃdhiravyabhicÃre 'vaÓyamupÃdhyabhÃva÷ / tathÃpi yatra sphuÂo vyabhicÃrastatra ni«phalamupÃdhyanusaraïaæ tadarthatvÃt tasya / asphuÂe tu vyabhicÃre tasyopayoga÷ / na tÆpÃdhitadamÃvasiddhaye vyabhicÃrÃvyabhicÃraparye«aïamupayujyate / vyabhicÃrÃdisiddhau satyÃmupÃdhitadabhÃvaparÅk«Ãyà ni«phalatvÃt / tasmÃdanyonyavyÃptipradarÓanamÃtraprayukto vyabhicÃramudbhÃvyÃpyupÃdhimÃha--yadà tviti / yato na svÃbhÃviko na nirÆpÃdhika÷, tato na niyato nÃvyabhicÃrÅtyartha÷ // atha dhÆmÃdÅnÃmapi vahnyÃdibhi÷ kathaæ svÃbhÃvika ityata Ãha---svÃbhÃvikastviti / nanvasphuÂe vyabhicÃre saphalamupÃdhyanusaraïam / tat kimatra nÃsau sphuÂa ityata Ãha---kvacidvyabhicÃrasyÃdarÓanÃditi / nanu kvacit kadÃcid vyabhicÃro 'pi syÃdayogyatvÃcca na d­ÓyetÃpÅtyata Ãha---anupalabhyamÃnasyÃpi kalpanÃnupatte÷, anupalabhyamÃnavyabhicÃrakalpanÃdvÃrÅbhÆtopÃdhyabhÃvÃdityartha÷ / ato niyata÷ avyabhicÃrÅtyartha÷ // nanÆpÃdhyabhÃve 'nupalabhyamÃnavyabhicÃrakalpanÃnavakÃÓa÷, sa eva tÆpÃdhyabhÃva÷ kutastya ityÃÓaÇkate---na ceti / pariharati---avaÓyamiti / upÃdhirhi pramÃïapadavÅmavatÅrïa eva vaktavya÷ / anyathà sarvai÷ pramÃïai÷ sarvadà sarvatra sarve«Ãæ jÃtyà kaÓcit anupalabhyamÃno 'pi syÃdupÃdhiriti Óa¬kà tadutpattÃvapi brahmaïÃpyapanetumaÓakyà / nÃnÃpramÃïagocarÃrthasÃk«ÃtkÃravata÷ sarvaj¤asyÃpi svabhÃvata evÃnupalabhya÷ kaÓcidartho bhavet, bhavecca sarvapramÃïÃpo¬hamapi kadÃcidadvaitam, prak­tipuru«au vÃ, ni÷svabhÃvatà và jagata÷, vedÃnÃæ vÃprÃmÃïyam / tat kathaæ caityavandanÃdÃvapi bhik«u÷ pravarteta? arthasandehÃt prav­ttiriti cet? yatra pramÃïÃni paribhÆya Óa¬kÃpiÓÃcÅ prasarati kutastatrÃrthasaæbhÃvanÃpi? ÃstÃæ tÃvat paralokaprav­tti÷, ihalokaprav­ttirapi na syÃt ityÃha---antata iti // yadyapi viÓi«ÂÃhÃrÃnantaraæ bhÆyo bhÆya÷ pu«ÂidhÃtusÃmyÃdi daÓyate, maraïaæ taæ rogÃdyanantarameva, tathÃpi ÃhÃraviÓe«o maraïasyaiva hetu÷ kadÃcid bhavet, kathamanyathÃnte tadantaramasyopalambha÷ / yattviyantaæ kÃlaæ na mÃritavÃn tanmantrapratibaddhavahnivat, kenacit pratibaddhatvÃt / sa eva pratibandhaka÷ pu«ÂyÃdiheturityapi saæbhÃvyeta / rogÃdikameva ca pu«ÂyÃdihetu÷, tattu pu«ÂyÃdikÃle ad­ÓyatvÃdeva nÃpalabhyate / na hi pu«ÂyÃdikÃraïaird­Óyaireva bhavitavyamityapi kadÃcit syÃt, yathà cÃprÃmÃïikopÃdhiÓa¬kyà vyabhicÃritvaÓaÇkayà và anumÃnaniv­tti÷, tathÃprÃmÃïikÃnarthaÓaÇkayaiva viÓi«ÂÃhÃrabhojanÃdiniv­ttirityartha÷ / tasmÃdutprek«itÃrthaniÓcayavat taccha¬kÃpi bandhyaiva, pramitasyaiva tu niÓcayavat Óa¬kÃpi samÅhopayoginÅtyÃha---tasmÃditi // tadayaæ saæk«epa÷ / vyabhicÃra eva pratibandhÃbhÃva÷ / upÃdhereva vyabhicÃrÃÓa¬kà / pramÃïaniÓcita evopÃdhitvena ÓaÇkanÅya÷ / sÃdhane sopÃdhi÷ sÃdhye nirÆpÃdhireva upÃdhitvena niÓceya÷ / ato 'nyaÓcÃnyathÃtveneti / pramÃïaparid­«Âe«veva kaÓcidupÃdhirbhavi«yatÅtyata Ãha---prayatneneti // ayaæ prayatnÃrtha÷ / pratyak«opalabhyÃstÃvad yogyÃnupalabdhereva nirastÃ÷ / pramÃïÃntaraparid­«ÂÃnÃmapi vyÃpakÃnÃmupÃdhitve vahne÷ sÃrvatrikatvaprasaÇga÷ / avyÃpakÃnamapi nityÃnÃm upÃdhitve bahne÷ sadÃnuv­ttiprasaÇga÷ / anityÃstu trividhÃ÷ ubhayÃvyabhicÃriïa÷, ubhayavyabhicÃriïa÷, anyatarÃvyabhicÃriïaÓceti / tatra prathamadvitÅyà upÃdhilak«aïÃbhÃvÃdeva nopÃdhaya÷ / anyatarÃvyabhicÃriïaÓca dvividhÃ÷---dhÆmamÃtrÃvyabhicÃriïo vahnimÃtrÃvyabhicÃriïaÓceti / pÆrve lak«aïÃbhÃvÃdeva nopÃdhaya÷ / vahnimÃtrÃvyabhicÃriïo 'pi dvividhÃ÷, vyÃpyamÃtrarÆpà ubhayarÆpÃÓceti / pÆrvavadeva pÆrve / ubhayarÆpÃstu sÃmagrÅta÷ / nÃpi pare vidyante / sà ca na kvacidupÃdhi÷, dhÆmasya vahnineva tayÃpi svabhÃvasaæbandhÃt / vahnijananasÃmagryÃæ vahnerapyantarbhÃvÃcca / na ca k­takatvÃnu«ïatvayo÷ saæbandhe tejojÃtÅyetaratvavadihÃpi sÃdhyadharmajÃtÅyetaratvamupÃdhi÷, tasya pramÃïabÃdhaikamÃtraniyatatvÃt // ata eva upÃdhimapaÓyanto 'pi virodhipramÃïasadasadbhÃvaniÓcayavyagratayà muhÆrtam anumitau vilambÃmahe / tadevaæ sarvathopÃdhyanupalambhÃt tadabhÃvaniÓcayo yathà dhÆmasaæbandhe tathÃnyatrÃpi dra«Âavya÷ / tarkaÓca sarvaÓa¬kÃnirÃkaraïapaÂÅyÃn vijayata iti // nanu pramÃïasiddhe vastuni svabhÃvo 'valambanam, na tu svabhÃvÃvalambanenaiva vastuvyavasthetyÃÓayavÃn p­cchati---kena punariti / prathamadarÓanenaiva vahnidhÆmayo÷ avyabhicÃragrahaïam, dvitÅyÃdibhistu Óa¬kÃmÃtramapanÅyata iti ke«Ã¤cinmatamapanayanneva prak­taæ prapa¤cayati---yadà tÃvaditi / atra cai«a paramÃrtha÷ / yo 'yamupÃdhimÃdÃya yena saha saæbadhyate sa nirÆpÃdhyavasthÃyÃæ tasyÃgamako yathà vahnirdhÆmasya / sopÃdhyavasthÃyÃmapyupÃdhe÷, kevalasyaiva sÃmarthye sa eva gamako na tÆpahita÷ / yathÃhÃrapariïatibhedasyaiva gamakatve maitratanayatvam / yatra tÆpÃdhi÷ kevalo vyabhicÃrÅ tatra sopÃdhirapi gamaka eva / yathÃrdrendhanavÃn vahnirdhÆmasyeti / tat kasya heto÷? viÓi«Âasya nirÆpÃdhitvÃditi bhÆyodarÓanamiti / tajjanitasaæskÃrasahitamindriyamityartha÷ // agre caitadeva sphuÂÅk­tamityavirodha÷ / maïibhedatattvavaditi / yathà maïiryairyairviÓe«ai÷ tattadvyavahÃravi«ayo bhavati, dhÃrayituÓca tattatphalabhedasaæpÃdakaÓconnÅyate, te te sÆk«mà viÓe«Ã÷ parÅk«akairbhÆyobhirdarÓanairÆnnÅyante, tathÃtrÃpÅti / tathà hi, prathamatastÃvad bhÆyodarÓanaæ kÃkatÃlÅyanyÃyavyudÃsÃya / tata÷ sÃtatyordhvagatyÃdiviÓe«ÃvasÃyÃya / tata upÃdhiÓa¬kÃnirÃÓÃya / atra ca na vÃraæsakhyÃniyame 'bhyupayoga÷, m­dumadhyÃdhimÃtrabuddhibhedena puæsÃæ vicitraÓaktitvÃt / na caivaæ sati lak«aïaÓÃstravaiyarthyam, aniyatavÃraviÓi«ÂatattvasÃk«ÃtkÃrÃvadhiyogÃbhyÃsopadeÓavadihÃpi nirÆpÃdhisaæbandhabodhÃvadhiniyamÃt / kÃryakÃraïabhÃvÃvagame 'pyayameva mÃrgo, na tu pa¤capratyak«ÃnupalambhÃ÷ / anyato 'nÃgatasya tatrÃsatastadanantaram upalambhe 'pi tato 'nyasmÃdanutpatte÷ bhÃvamÃtreïa niÓcetumaÓakyatvÃt ; kÃkatÃlÅyanyÃyenÃpi saæbhavÃt / bhÆya÷prav­ttau tu yadi na vyabhicÃropalambha÷, upÃdhyupalambho 'pi na syÃt, dvayopagame tu tanniyata÷ saæbandha iti // syÃdetat / dhÆmÃdÅnÃæ maitratanayatvÃdÅnÃæ ca bhÆyodarÓanatvÃviÓe«e 'pi kuto viÓe«Ãdekasya gamakatvamaparasya natyata Ãha---na ceti / yat tvatroktam, yathà hyanÃrdendhane vahnau na dhÆma iti vahnestatsaæbandhe tathÃvidhamindhanamupÃdhi÷ / tathà yadi maitrÃjjÃtasyÃpi kasyacid vivak«itÃhÃrapariïativiraheïa ÓyÃmatopÃlapsyata sa upÃdhirnirace«yata // na tvetadasti / tathà satyapi copÃdhivÃdo vyartha÷, vyabhicÃrÃdeva maitratanayasyÃhetutvÃditi / tadidamanavadhÃritopÃdhilak«aïasya sÃdharmyavaidharmyÃbhyÃæ pratyavasthÃnaæ na ki¤cideva // tathà hi nopahitasya niÓcita eva sÃdhyavyabhicÃra÷, upÃdherlak«aïaæ kiæ nÃma? sÃdhanÃvyÃpakatve sati sÃdhyavyÃpakatvam / tacca sÃdhyÃbhimatadhÆmaÓyÃmatve prati vyÃpakatvem ÃrdrendhanÃnnapÃnapariïatibhedayoraviÓi«Âam, aviÓi«Âaæ ca sÃdhanÃbhimatadahanamaitratanayatve prati tayoravyÃpakatvam / iyÃæstu viÓe«a÷, vahnerdhÆmenevÃrdrendhanenÃpi sÃk«Ãdeva vinÃbhÃva upalabhyate / maitratanayasya tu ÓyÃmatvenevÃnnapÃnapariïÃmenÃpyupÃdherevonnÅyata iti / nanu vajre lohalekhyatvaæ prati pÃrthivatvaheto÷ ka upÃdhi÷? praÓithilÃvayavatvam / tarhi tanniv­ttau paveriva sphaÂikÃdÃvapi lohalekhyatvaniv­ttiprasaÇga÷ / na khalu nibi¬Ãvayavatvena ubhayo÷ kaÓcid viÓe«a÷ / na m­dÃdibhyo nibi¬Ãvayavatve 'pi sphaÂikasya praÓithilÃvayavatvÃdeva / na hyadbhyo medinÅ nibi¬eti na praÓithilÃvayavà / iyÃæstu viÓe«a÷ / yathà yathà ÓaithilyÃpakar«astathà tathà lekhitu÷ prayatnaprakar«a÷ / yadi tu Óaithilyamaprayojakaæ tadà m­tkëÂhapëÃïÃdi«u prayatnaprakar«o 'pi viphala÷, pÃrthivatvasya sarvatrÃviÓe«Ãt / sphaÂike kathame«Ã pratipattiriti cet? lohalekhyatvÃdeva / lohalekhyatvapraÓithilÃvayavatvayo÷ samavyÃptikatvÃt / ata evÃnayorekataraprav­ttiniv­ttyorevÃnyataraprav­ttiniv­ttÅ, na tu pÃrthivatvaprav­ttiniv­ttyoreva lohalekhyatvaprav­ttiniv­ttÅ, vajre 'darÓanÃt ; jalÃdau darÓanÃcca / vahnÃvanu«ïatvasÃdhanasya tu k­takatvasya tajjÃtÅyetaratvalak«aïamupÃdhi÷, sa ca bÃdhaikaniyatavi«aya iti nÃtiprasaÇga ityuktam / tadetatsarvaæ h­di nidhÃyÃha---ityÃdaya iti // yadyapi dvitÅyaliÇgadarÓanasya sm­tyà saha vinaÓyadavasthasyaiva parÃmarÓajanakatvaæ kvacit, tathÃpi yatra d­«ÂamÃtra eva vahniniv­ttau niv­tto dhÆma÷ kÃlÃntare jij¤ÃsÃvaÓÃt parÃm­Óyate, tatra dvayorapi liÇgadarÓanayoratÅtatvamityÃÓayavatoktam---yadyapÅtyÃdi // yena ca parÃmarÓo ne«yate tena vÃkyasya caturtho 'vayava apanayo 'pi ne«itavya÷ / pak«adharmatÃpratipÃdanena tasyopayoga÷ parÃrthÃnumÃne / svÃrthÃnumÃne tu sà dvitÅyaliÇga darÓanÃdevÃvagateti kiæ parÃmarÓeneti cet---na, pak«adharmatà hi vyÃptyà saha pratisaæhitÃnumÃnopayoginÅ, tÃd­ÓÅ copanayena pradarÓyate, na tu dvitÅyaliÇgadarÓanena / tasya tu vyÃptyanusandhÃnarahitaæ pak«adharmatÃmÃtrameva gocara÷ / na ca tadanumÃnopayogi / tasmÃdupanayÃrtho na dvitÅyaliÇgadarÓanavi«aya÷ / tata÷ svÃrthÃnumÃne yadyasti tasyopayoga÷, nÆnaæ parÃmarÓo 'pi t­tÅya÷ svÅkartavya÷ / nÃsti cet, parÃrthÃnumÃne 'pi liÇgaparÃmarÓaikÃrtha÷ upanayo 'pi nÃdaraïÅya÷, tulyavi«ayatvÃdityÃÓayavÃn saækalayyÃnayo÷ samÃnavi«ayatvamÃha---saæbandheti // nanu vyÃpÃrÃnubandhitayà vi«ayatvam, vi«ayatve ca vyÃpÃrÃnubandha iti parasparÃÓrayatvam / atha vyÃpÃrÃnubandhitayaiva vi«ayatvam? tathÃpyasaæbaddhatvÃviÓe«Ãt kathaæ tasyaiva vyÃpÃrÃnubandhitetyÃÓa¬kya pariharati--na cÃtiprasaÇga iti / na dhÆmaj¤ÃnasyÃgni÷ svatantrasya vyÃpÃravi«ayo yenÃsaæbaddhatvÃviÓe«ÃdatiprasaÇga÷ syÃt, kiæ tu j¤eyaviÓe«aïasya, tasya ca j¤ÃyamÃnasya dhÆmasyÃgninà saha niyÃmaka÷ svabhÃvasaæbandha eva, ato nÃtiprasaÇga÷ ityartha÷ // pÆrvaæ lak«yapadÃrthapraÓnÃvasare anumÅyate 'neneti kÃraïÃrtha ityuttaraæ dattam / idÃnÅmanumiti÷ kasyäcidavasthÃyÃmanumÃnaæ pramÃïaæ bhavena veti vij¤ÃsÃpraÓne bhÃva÷ karaïaæ vetyuttaram / ato na virodho 'Óata÷, paunarÆktyaæ và / ata÷ ÂÅkÃk­d api vyÃpÃratvenÃpramÃïyaæ pÆrvapak«ayitvà phalÃntarahetutvena prÃmÃïyaæ samarthayati sma / iha yadyapi vij¤ÃnapramÃïayoranyatarÃdhikÃreïa saæskÃranirïayayorvyudÃsa÷, vij¤ÃnÃdhikÃre hi tatpÆrvakam anubhavakÃraïamanumÃnamiti sÆtrasaæbandha÷ / na caivaæbhÆtau saæskÃranirïayaviÓe«au, tayoranubhavaæ pratyahetutvÃt / pramÃïÃdhikÃra'pi phalata÷ sa evÃrtha÷, tatpÆrvakaæ pramÃkaraïamanumÃnamiti sÆtrasaæbandhÃt / tathÃpi vivak«ÃbhedÃt vikalpenobhayamubhayatra saæbhantsyata iti vivak«itvà ekaikakani«Âhatayaikaikaæ darÓitamiti tathaiva vyÃkhyÃtavÃn / vastutastu ubhayamubhayatra saæbaddham iti nigarva÷ / vipak«Ãv­ttiriti vÃrttike bahuvrÅhisamÃsasthito viÓe«aïatayà vyatireko ni«k­«ya svapradhÃnatayà tatpuru«apadena pradarÓito vipak«Ãv­ttirvyatireka iti / ato na vÃrttike hetusÃmÃnÃdhikaraïyavirodha÷ / vyatirekÃbhÃvaæ vyatirekanirÆpaïÃbhÃvam ityartha÷ / ihÃvastuno vidhini«edhavyavahÃravi«ayatvaæ laukikasamÅhÃnurodhÃd vÃ, Óuktirajatavadrajjusarpavacca pramÃïÃnurodhÃd, và gandhaæ prati p­thivÅvadudakavad vÃ, vacanamÃtrÃnurodhÃd và pradhÃnavat ÓaÓavi«Ãïavacca, mƬhapraÓnÃnurodhÃd và dharmÃntaraæ prati pÆrvavadeva svavacanavirodhabhayÃd veti // tatra prathamastÃvadavastunyasaæbhavÅ, laukikaprav­ttiniv­ttyorvastumÃtravi«ayatvÃt dvitÅyÃdi«veva ca paramparayà praviÓatÅti na p­thak nirÃkriyate / dvitÅyanirÃkaraïÃya prÃmÃïikani«edhavyavahÃrarÅtimÃha---sadbhyÃmiti / yadi tadviviktetarasvabhÃvo 'bhÃvo yadi comayathÃtiriktasvabhÃva÷, ubhayathÃpi ni«edhyani«edhÃdhikaraïÃbhyÃmeva nirÆpyate, na tvekena satà ni«edhyena ni«edhÃdhikaraïena vetyartha÷ // nanu sata eva kutaÓcit pramÃïapratÅtÃnnivartsyatÅtyata Ãha---pak«Ãdanyasyeti / tadanenÃsatyadhikaraïe niv­ttinirÆpaïaæ prati«iddham, niv­ttau tu mÆkataivociteti h­dayam / niv­ttireva prati«iddheti / bhrÃntastu codayati---na nivartate cediti / nirÆpaïam ÃdÃyaiva pariharati---yasyeti / yatra khalu bhÃva÷ sarvathaiva na nirÆpita÷ tadadhikaraïatayà tasyÃnyatropalabdhasyÃbhÃvo nirÆpyata iti d­«Âam, yathà gavi d­«Âasya ÓruÇgasya ÓaÓe / yatra tu Ó­¬gÃbhÃvo 'pi gaganakamalÃdau nirÆpayituæ na Óakyate, tatra Ó­Çgameva nirÆpyata ityalaukikamityartha÷ / punarbhrÃnta÷ ÓaÇkate--tat kimidÃnÅmiti / svavacanavirodhabhayamÃÓaÇkate--nanu ceti // taduktaæ j¤ÃnaÓriyà dharmasya kasyacidavastuni mÃnasiddhà bÃdhÃvidhivyavah­ti÷ kimihÃsti no và / kkÃpyasti cet kathamiyanti na ¬hÆ«aïÃni nÃstyeva cet svavacanapratirodhasiddhi÷ // iti / yadyapi svavacanavirodhabhiyÃpi sarvathÃvicÃrÃsahor'tha÷ svÅkartuæ na Óakyate, vacanÃd vicÃro garÅyÃniti nyÃyÃt, anyathà vikalpaÓabdau na vastugocarÃviti svavacanavirodhÃdeva parihartavyam / tathà hi svalak«aïasyÃsÃdhÃraïyenÃÓakyasamayagocaratayÃ, Óabdasya ca samayÃdhÅnaprav­ttikatayà vikalpasya ca tadekavi«ayatayà na tayorvastugocaratvamiti vicÃre, Óabdasya kÃcidapi vastuni mÃnasiddhà bÃdhÃvidhivyavah­ti÷ kimÃhÃsti no và / astyeva cet kathamiyanti na dÆ«aïÃni nÃstyeva cet svavacanapratirodhasiddhi÷ // iti tulyà vibhÅ«ikà / tathÃpi tattvaæ nirÆpayan pariharati---na vai tattvata iti // nanu yadi naikatarani«edho vidhirvà tat kimubhayavidhi÷ ni«edho vÃ? tathà sati atitarà durghaÂamÃpadyetetyata Ãha---no khalviti / nanu sarvavyavahÃrÃbhÃjanamityapi ni«edhavyavahÃrabhÃjanatvenaiva nirvahet, anyathà punarapi svavacanapratirodha ityata Ãha---upayoge veti / svavacanapratirodhabhayÃddhi tadà ni«edhavyavahÃragocaratvasvÅkÃra÷ syÃd yadi tathà sati bhayaæ nivarteta / na tvetadasti / no khalu sakalavyavahÃrÃbhÃjanaæ ca tanni«edhavyavahÃrabhÃjanaæ ceti vacanaæ parasparamavirodhi / vidhivyavahÃramÃtrÃbhiprÃyeïÃbhÃjanatvavyavahÃre kuto virodha iti cet? hanta ! sakalavidhini«edhavyavahÃrÃbhÃjanatvena ki¤cid vyavahniyate na vÃ? ubhayathÃpi svavacanavirodha÷ / ubhayathÃpyavastunaiva tena bhavitavyam, vastuna÷ sarvavyavahÃravirahÃnupapatte÷ / neti pak«e sakalavidhini«edhavyavahÃrÃbhÃjanamityanenaiva vyavahÃreïa virodhÃt, avyavah­tasya ni«eddhumaÓakyatvÃt / vyavahniyata iti pak«e tu vi«ayasvarÆpaparyÃlocanenaiva virodhÃt / na hi sarvavyavahÃrÃbhÃjanaæ ca vyavahniyate ceti ca // api ca yadyavastuno ni«edhavyavahÃragocaratvam, vidhivyavahÃravi«ayatÃpi kiæ na syÃt? pramÃïÃbhÃvasyobhayatrÃpi tulyatvÃt / bandhyÃsutasyÃvakt­tve 'cetanatvÃdikameva pramÃïam, vakt­tve tu na ki¤ciditi---cet---na, tatrÃpi sutatvasya vidyamÃnatvÃt, na hi bandhyÃyÃ÷ suto na suta÷ / tathà sati svavacanavirodhÃt / vacanamÃtrametanna tu paramÃrthata÷ suta evÃsÃviti cet? acetanasyÃpyevaærÆpatvÃt, cetanÃdanyat svabhÃvÃntaram evÃcetanamityucyate / caitanyaniv­ttimÃtrameva vivak«itamiha, tacca saæbhavatyeveti cet---na tatrÃpyasutatvaniv­ttimÃtrasyaiva vivak«itatvÃt / asutatvaniv­ttimÃtrasya svarÆpata÷ k­tij¤aptyorasÃmarthye samarthamarthÃntaramavaseyam anantarbhÃvya kuto hetutvamiti cet---na, acaitanye 'pyasya nyÃyasya samÃnatvÃt / vyÃv­ttirÆpamapi ca tadeva gamakaæ yadatasmÃdeva, yathà ÓiæÓapÃtvam / bandhyÃsutastvasutÃdiva ghaÂÃde÷, sutÃdapi devadattÃde÷ vyÃvartate, ato na heturiti cet? nanvacaitanyamapyasyaivaæ rÆpameva / na hi bandhyÃsutaÓcetanÃdiva devadattÃderacetanÃdapi këÂhÃderna vyÃvartate / ato na heturiti / vakt­tvaæ vastvekaniyato dharma÷ sa kathamavastuni sÃdhyo virodhÃditi cet? sa punarayaæ virodha÷ kuta÷ pramÃïÃt siddha÷, kiæ vakt­tvaviviktasyÃvastuno niyamenopalambhÃt, Ãhosvit vastuviviktasya vakt­tvasyÃnupÃlambhÃditi? na tÃvadavastu kenacit pramÃïenopalambhagocara÷ / tathÃtve và nÃvastu / nÃpyuttara÷ samÃnatvÃt / na hyavakt­tvamapi vastuviviktaæ kasyacit pramÃïasya vi«aya÷ / tadviviktavikalpanamÃtraæ tÃvadastÅti cet? tatsaæs­«Âivikalpane 'pi ko vÃrÃyitÃ? nanu vakt­tvaæ vacanaæ prati kart­tvam, tat kathamavastuni, tasya sÃmÃrthyavirahalak«aïatvÃditi cet? athÃvakt­tvamapi kathaæ tatra, tasya vacanetarakart­tvalak«aïatvÃt / sarvasÃmarthyavirahe vacanasÃmarthyaviraho na viruddha iti cet? atha sarvasÃmarthyaviraho bandhyÃsutasya kuta÷ pramÃïÃt siddha÷? avastutvÃdeveti cet? nanvetadapi katham? sarvasÃmarthyavirahÃdeveti cet? soyaæ kevalairvacanairitastato nirdhanÃdhamarïika iva sÃdhÆn bhrÃmayan parasparÃÓrayado«amapi na paÓyati // kramayaugapadyavirahÃditi cet na, tadvirahasiddhÃvapi pramÃïÃnuyogasyÃnuv­tte÷ / sutatve ca parÃm­«yamÃïe tadavinÃbhÆtasakalavakt­tvÃdidharmaprasaktau kuta÷ kramayaugapadyavirahasÃdhanasyÃvakÃÓa÷? kutastarÃæ cÃvastusÃdhanasya? kutastamÃæ cÃvakt­tvÃdisÃdhanÃnÃm? tataÓca pramÃïameva sÅmà vyavahÃraniyamasya, tadatikrame tvaniyama evetyanenÃbhiprÃyeïedamuktam / upayoge và ni«edhavyavahÃropayoge và / na nirÆpÃkhyo na vidhivyavahÃrÃvi«aya÷ / yasmin ki¤cinni«idhyate pramÃïena, tasmin ki¤cid vidhÅra'pÅti niyamÃdityartha÷ / tatra pra«ÂurÆttare vaktavye na viruddhamanarthakaæ và vaktumucitamityÃÓayavÃnÃha---kasatarhÅti / uttaram---atheti / anuttaravi«aye ah­dayairyadevottarÅkriyate, tadeva viruddhamityartha÷ // na ca kevalamatrottarada÷, pra«ÂÃpyah­daya eva / na hyapratÅte devadattÃdau sa kiæ gaurak­«ïo veti vaiyÃtyaæ vinà praÓna÷ / tatrÃpi yadyeko 'pratÅtaparamÃrthavi«aya evottaraæ dadÃti na gaura iti, aparo 'pi kiæ na dadyÃd gaura iti? na caivaæ sati kÃcidarthasiddhi÷, pramÃïÃbhÃvavirodhayorÆbhayatrÃpi tulyatvÃt / tadidamuktam---ah­dayavÃcÃmiti / nanvapratÅte vyahÃrÃbhÃva iti yuktam, kÆrmaromÃdayastu pratÅyanta eva / na hyete vikalpÃ÷ ka¤cidarthabhedamanullikhanta evotpadyante / na ca pramÃïÃspadameva vyavahÃrÃspadamityasti niyama ityata Ãha---na cÃtyanteti / yadyapi sarvathÃpratÅte vyavahÃrÃbhÃva iti vadato bauddhasyÃpi svavacanavirodha eva, tathÃpyayaæ virodha÷ prÃgevodbhÃvitaprÃya ityenamupek«ya Óa¬kÃmÃtraæ samarthitam // tathà hi ÓaÓavi«Ãïamiti j¤ÃnamanyathÃkhyÃti÷ syÃdasatkhyÃtirvÃ? na tÃvadÃdyaste rocate, tathà sati ki¤cidÃropyaæ ki¤cidÃropavi«aya iti syÃt / tathà cÃropavi«ayastatraivÃstyÃropaïÅyaæ tvanyatreti jitaæ naiyÃyikai÷ / nÃpi dvitÅya÷, kÃraïÃnupapatte÷ / indriyasya j¤Ãnajanane svavi«ayÃdhipatyenaiva vyÃpÃrÃt, liÇgaÓabdÃbhÃsayorapyanyathÃkhyÃtijanakatvÃt / apahastitasvÃrthayoÓcÃsatkhyÃtijanakatve ÓaÓavi«ÃïaÓabdÃt kÆrmaromÃdivikalpÃnÃmapyutpattiprasaÇga÷, niyÃmakÃbhÃvÃt // sa hi sa¬keto và syÃt, ÓabdasvÃbhÃvyaæ vÃ? na tÃvadÃdya÷, sa¬ketavi«ayÃpratÅternirÃk­tatvÃt / ata eva pratÅteritaretarÃÓrayatvam / padasa¬ketabalena tu prav­ttau svÃrthÃparityÃgÃt / tathà cÃnanvitÃ÷ padÃrthà evÃnvitatayà parisphurantÅti viparÅtakhyÃtirevÃvartate / svÃrthaparityÃge tu punarapyaniyama÷, asÃmayikÃrthapratyÃyanÃt / ÓabdasvÃbhÃvyÃt tu niyame vyutpannavadavyutpannasyapi tathÃvidhavikalpodayaprasaÇga÷ / vÃsanÃviÓe«Ãditi cet? athÃsadullekhina÷ pratyayasya vÃsanaiva kÃraïamuta vÃsanÃpi? na tÃvadÃdya÷, ÓaÓavi«ÃïÃdipratyayÃnÃæ sadÃtanatvaprasa¬gÃt / kadÃcid vÃsanÃyÃ÷, prabodhÃt kadÃciditi cet---na, prabodho 'pi sahakÃryantaraæ vÃ, atiÓayaparamparÃparipÃko vÃ? Ãdye vÃsanaiveti pak«Ãnupapatti / dvitÅyo 'pi yadÃrthÃntarapratyÃsattestadà pÆrvavat / svasantatimÃtrÃdhÅnatve tu bÃhyavÃdavyÃghÃta÷, nÅlÃdibuddhÅnÃmapi vÃsanÃparipÃkÃdeva utpÃdÃt / vÃsanÃpÅti pak«e tu tadanyo 'pi kaÓcaddheturvaktavya÷ / sa vicÃryamÃïa÷ pÆrvaæ nyÃyaæ nÃtivartata iti // na ca ÓaÓavi«ÃïÃdiÓabdÃnÃmasadarthai÷ saha sambandhÃvagamo 'pi / tathà hi parabuddhÅnÃmanullekhÃt tadvi«ayasyÃpyanullekha eva / na cÃrthakriyÃviÓe«o 'pyasti yato vi«ayaviÓe«amunnÅya tatra sa¬keto g­hyatÃm / na ca sa¬ketayitureva vacanÃt tadavagama÷ / tadvi«ayÃïÃæ vacanÃnÃæ sarve«ÃmevÃpratÅtavi«ayatvenÃg­hÅtasamayatayà apratipÃdakatvÃt / na ca ÓaÓavi«ÃïaÓabdamuccÃrayata÷ kaÓcidabhiprÃyo v­tta÷, tadvi«ayo 'sya vÃcya iti sugraha÷ samaya iti vÃcyam / na hyevamÃkÃra÷ samayagraha÷ / gÃæ badhÃnetyukte apratÅtaÓabdÃrthasya abhiprÃyamÃtrapratÅtau samayagrahaprasa¬gÃt / na ca viÓe«ÃntaravinÃk­ta÷ kalpanÃmÃtravi«ayo 'sya vÃcya iti sÃmpratam, ghaÂakÆrmaromÃdÅnÃpi tadarthatvaprasa¬gÃt / na ca sarve pratipattÃra÷ svavÃsanayà asadarthaÓabdasambandhapratipattibhÃja iti sÃmpratam / parasparavÃrtÃnabhij¤atayà aparÃrthatvaprasa¬gÃt / na hi svayaÇk­taæ sa¬ketamagrÃhayitvà paro vyavahÃrayituæ Óakyate / na ca vyavahÃropadeÓÃvantareïa grÃhayitumapi / na ca gÃæ badhÃnetivat ÓaÓavi«ÃïÃpadÃrthe v­ddhavyavahÃra÷ / na cÃyamasÃvaÓca itivadupadeÓa÷ / na ca yathà gaustathà gavaya iti vadupalak«aïÃtideÓa÷ / na ceha prabhinnakamalodare madhÆni madhukara÷ pibatÅtivat prasiddhapadasÃmÃnÃdhikaraïyam / tadamÆ÷ ÓaÓavi«ÃïÃdikalpanà nÃsatkhyÃtirÆpÃ÷, tathÃtve kÃraïÃbhÃvÃt bhÆkasvapnavadasÃvyavahÃrikatvaprasa¬gÃcca / tasmÃdanyathÃkhyÃtirÆpà eveti naitadanurodhenÃpyavastuno ni«edhavyavahÃragocaratvamityartha÷ // bhavatu tathÃpi nÃsau siddhyupÃlambhayogÅtyÃha---kalpitagocaraÓceti / tathà hi ko 'yaæ vyatireko nÃma? yadyato vyatiricyate tasya tatrÃbhÃvo vÃ, tadabhÃvasvabhÃvatvaæ vÃ? tatra na tÃvat kramayaugapadyayo÷ ÓaÓavi«Ãïe 'bhÃva÷ pramÃïagocara÷, v­k«arahitabhÆbh­tkaÂakavat kramayaugapadyarahitasya ÓaÓavi«Ãïasya pramÃïÃvi«ayatvÃt / nÃpi kramayaugapadyÃbhÃvarÆpatvaæ ÓaÓavi«Ãïasya prÃmÃïikam, ghaÂÃbhÃvavat ÓaÓavi«Ãïasya pramÃïeïa anupalambhÃt / ghaÂÃbhÃvo 'pi na pramÃïagocara iti cet--na, tasya tadviviktetarasvabhÃvasyÃpi pramÃïata eva siddhe÷ / asiddhau và tatrÃpyavyavahÃra eva / ghaÂastÃvat svÃbhÃvavirahasvabhÃva÷ pramÃïasiddha÷ tÃdrÆpyeïa kadÃcidapyanupalambhÃt / etÃvataiva tadabhÃvo 'pi ghaÂavirahasvabhÃva÷ siddha iti cet---na, ghaÂÃbhÃvasya tadvirahasvabhÃvatvÃnabhyupagamÃt / na cÃnyasya svabhÃve pramÃïagocare tadanyo 'pi siddha÷ syÃt, atiprasa¬gÃt / evaæbhÆtÃveva ghaÂatadabhÃvau yadekasya paricchittirevÃparasya vyavasthitiriti cet---na, ghaÂavad ghaÂÃbhÃvasyÃpi prÃmÃïikatvÃnabhyupagame svabhÃvavÃdÃnabhyupagamÃt / pramÃïasiddhe hi vastuni svabhÃvavÃdÃlambanam / na tu svabhÃvavÃdÃlambanenaiva vastuparicchittiriti hi bhavatÃmeva tatra tatra jayadundubhi÷ / yaduktaæ vÃrtikÃla¬kÃre, yakti¤cidÃtmÃbhimataæ vidhÃya nirÆttarastatra k­ta÷ padeïa / vastusvabhÃvairiti vÃcayamitthaæ tadottaraæ syÃd vijayÅ samasta÷ // tat kimidÃnÅæ svÃbhÃvavirahasvabhÃvo ghaÂa÷ pramÃïÃnaiva siddha÷? tava d­«Âyà evametat / ghaÂo hi yÃd­ktÃd­ksvabhÃvastÃvat pramÃïapathamavatÅrïa÷ tasya yadi paramÃrthata÷ abhÃvo 'pi kaÓcit syÃt, paramÃrthata÷ so 'pi tadvirahasvabhÃva iti tathaiva pramÃïÃvedita÷ syÃt / na caitadabhyupagamyate bhavatà / tasmÃd ghaÂavat tadabhÃvasyÃpi prÃmÃïikatvenaivÃnayo÷ parasparavirahalak«aïavyatirekasiddhi÷ / aprÃmÃïikatve và anayorapi na tathÃbhÃva iti ÓaÓavi«ÃïÃdi«vapÅyameva gati÷ // nanu kÃlpanikarÆpasaæpattirevÃstvanumÃnÃÇgamityata Ãha---tasyÃ÷ sarvatra sulabhatvÃdita / dahanavattvÃdisÃdhane prameyatvÃdau ÓabdÃnityatvÃdisÃdhane cÃk«u«atvÃdau nityatvÃdisÃdhane k­takatvÃdÃvityartha÷ / nanu pak«asapak«avipak«ÃstÃvad vastvavastubhedena dvirÆpÃ÷ / tatra ye kalpanopanÅtÃ÷, tatra kÃlpanikà eva pak«adharmatvÃnvayavyatirekÃ÷ / pramÃïopanÅte«u tu prÃmÃïikà eveti vibhÃga÷ / tadiha kÃlpanikÃnniragneryadyapi prameyatvÃdervyÃv­tti÷ kÃlpanikÅ siddhÃ, tathÃpi prÃmÃïikÃt jalahnadÃde÷ prÃmÃïikyevai«itavyÃ, sà ca na siddheti kutastasya hetutvam? evaæ prÃmÃïikÃt Óabde 'pi pak«Åk­te prÃmÃïika eva hetusadbhÃvo / vaktavya÷ na cÃsau cÃk«u«atvasyÃstÅti so 'pi kathaæ hetu÷? evaæ k­takatvasyÃpi vastvekaniyatasya dharmasya vÃstava evÃnvayo vaktavya÷ / vastuno vipak«Ãcca vÃstava eva vyatireko vaktavya÷ / na ca tasya tau sta÷ / tat kathamasÃvapi heturiti / ? pralapitametat / na hi niyÃmakamantareïa saæpadaæ prati kalpanà tvarate, vipadaæ prati tu vilambata iti Óakyaæ vaktum / tathà ca niragnikamapi kÆrmaroma sadhÆmamiti kalpanÃmÃtreïa vipak«av­ttitvÃd dhÆmo nÃgni gamayet / vÃstavyÃæ rÆpasaæpattau kimamena kÃlpanikado«eïeti cet? tarhi vÃstavyÃmasaæpattau kiæ kÃlpanikyà tayeti samÃnam / virodhÃvirodhau viÓe«a iti cet? kuta etat? ubhayorekatra vastvavastutvÃdanyatrÃvastuvaditi cet? tat kiæ kÃlpaniko 'pi dhÆmo vastubhÆto yena kÆrmaromïastena saha virodha÷ syÃt? kvacid vastubhÆta iti cet? nirdhÆmatvamapi kvacid vastubhÆtamiti tenÃpi virodha eva / tasmÃd yathà kÃlpanikÅ vipattirna do«Ãya, tathà kÃlpanikÅ saæpattirapi na guïÃyeti tasyÃÓca sarvatra sulabhatvÃditi ÂÅkÃrtha÷ / etaccÃbhyupetyoktam---vastutastu na na nirÆpÃkhyaæ kasyacid vyavahÃrasya bhÃjanamiti // nanu yadyÃvayorakuÓalatayà svavacanavirodha÷, atha pra«Âu÷ kimuttaraæ vaktavyamityavaÓi«Âamupasaæharan pariharati---tasmÃditi / yatra vacane sarvathaiva virodhasatatrÃvacanameva Óreya ityartha÷ / etena mÆkatÃhetuvikalpÃ÷ parih­tà boddhavyà iti // nanvekarÆpamavikalamidaæ kathaæ gamakam? gamakatve và vyatirekavikalavad rÆpÃntaravikalamapi tathà kiæ na syÃdaviÓe«ÃdityÃÓa¬kyÃha---na caitÃvateti / rÆpÃntaravaikalyavanna vyatirekavaikalyamavinÃbhÃvak«atimÃvahatÅtyartha÷ / evaæ tarhi satyapi vipak«e vyatireko na parye«aïÅya ityata Ãha---vipak«asambhave tviti / vipak«e sati tatra v­ttiÓa¬kÃ, tatastanniv­ttyarthaæ tadupayoga÷ / vipak«ÃbhÃve tu Óa¬kaiva nÃsti, yathoktaæ prÃk / na hi tÃyÃbhyavaharaïe 'pyasamarthasya mumÆr«o÷ Óa«kulÅbhak«aïaæ ÓaÇkate cetana ityartha÷ // svamate tviti / asya tu kÃlpaniko 'pi vipak«a÷ pareïÃbhidhÃtuæ na Óakyate, abhidhÃne sapak«atvÃpatte÷ asapak«atve 'nabhidhÃnaprasa¬gÃt, tataÓcÃbhidheyatve sÃdhye ya÷ kaÓciddheturÆpÃdÅyate, tasya kiæ vipak«e v­ttirav­ttirveti praÓne anenottarakovidena kiæ vaktavyam? mÆkÅbhÆya ti«ÂhÃsostu na kaÓcit pratimalla iti svayamevollapitamanena / na tvevaæbhÆto 'hetureva do«ÃbhÃvÃt, arÆcimÃtrasya sarvatra sulabhatvÃditi bhÃgÃsiddhinirÃkÃraïÃya vyÃptyeti vadata÷ // pÆrvavadityatiÓÃyane matupo vidhÃnam / atiÓayaÓca vyÃptirevetyÃÓaya÷ / tadidam uktaæ ÂÅkÃk­tÃ---asti gandhavatvasya sÃdhyaæ na tu vyÃptyeti / nanu sÃdhyasajÃtÅye Óe«aÓabdasya na kÃcid v­ttirityata Ãha---sÃdhyasyopayuktatvÃditi / paunarÆktyabhramamapÃkaroti---padÃni vibhajyeti / na mantarbhÃvya vyÃkhyÃne sÃmÃnyatod­«Âapadamevaæ yojanÅyam, uktaviÓe«arahitatvena vipak«a eva sÃmÃnya ityucyate / tatrÃd­«Âam / saptamyÃstasi÷ / yogyadarÓananiv­ttyà ca d­Óyaniv­ttirvivak«itÃ, tena vipak«e asadityartha÷ / ata÷ siddhavat trirÆpasaæpattimabhyupetya rÆpadvayasaæpade cakÃramavatÃrayati---tathà ceti // tadevaæ tatpÆrvakamityanena liÇgaparÃmarÓo 'numÃnamiti lak«aïÃrthe vyÃkhyÃte, atha kiæ liÇkam, katividhaæ veti jij¤ÃsÃyÃæ trividhamityavacchedena vyÃkhyÃya, kiæ lak«aïam iti jij¤ÃsÃyÃæ pÆrvavadityÃdyekavÃkyatayà vyÃkhyÃnena parÃmarÓavi«aya÷ saæj¤ito vibhakto lak«itaÓca / vi«ayavi«ayiïorabhedavivak«ayà ca sÃmÃnÃdhikaraïyamiti mantavyam / evam anyÃnyapÅti / tadyathÃ, manoj¤amattakÃÓinÅsaædarÓanena saæsÃrirÃgÃnumÃnam, ÓatrudarÓanena krodhÃnumÃnam, vi«ayabhogena sukhÃnumÃnam, rogÃdinà du÷khÃnumÃnam, avikalendriyasya yogyavi«ayÃvadhÃnena j¤ÃnÃnumÃnam, ÓraddhÃvatÃæ yathÃvidhi yÃgÃdyanu«ÂhÃnena dharmÃnumÃnam, ni«iddhÃcaraïenÃdharmÃnumÃnam, paÂvabhyÃsÃdarapratyayai÷ saæskÃrÃnumÃnam, mithyÃpratyayena bhavi«yatsaæsÃrapravÃhÃnumÃnamityadhyÃtmam / bÃhye ca jvalantaæ t­ïarÃÓimupalabhya bhavi«yadbhasmÃnumÃnam, tathÃvidhav­«Âyà bhavi«yannadÅpÆrÃdij¤Ãnam, prakÃrÃntarÃvagatena vÃyunà tvarÃvatà v­k«Ãdisaæk«obhÃnumÃnamityÃdi neyam // duravabodhamiti / sÃmÃnyatod­«ÂasvarÆpasyaivÃvivecanÃdityartha÷ / udÃharaïadvÃreïa tadvivecanaæ bhavi«yatÅtyÃha---Óe«avadudÃharaïÃnatargataæ ceti / Óe«avallak«aïayoge 'pi tadudÃharaïÃntaravailak«aïyenedameva sÃmÃnyatod­«ÂapadÃrthe bhavi«yatÅtyata ÃhÃ---na caitÃvateti / na tÃvadaÓvakarïÃdiÓabdavadayaæ sÆryavrajyÃnumÃne vartate, anyatrÃpi v­ddhaprayogÃt / nÃpi sÆtrakÃrasyaiva paribhëeyam, ni«prayojanatvÃt / tasmÃdudÃharaïavailak«aïyamÃtravivak«ayedamucyate / tathà cÃtiprasaÇga ityartha÷ / tasmÃd bhëyakÃravyÃkhyÃnaviruddhodÃharaïamÃtrÃkhyÃnamarocayamÃna÷ sÃmÃnyatod­«Âapadaæ vyÃkhyÃyÃnyathodÃharaïamÃheti yojanà / k«ayav­ddhipratyayÃvi«ayatve satÅti spa«ÂÃrtham, prìmukhopalabhyatve pariv­ttya tatpratyayavi«ayatvÃditi paryÃlocanayaivÃvinÃÓasya prÃptatvÃt // na hyupalabdhavinÃÓe upalabdhaæ pratyabhij¤Ãyate bhrÃntÃvapyanupalabdhamevopalabdhatayeti / prìmukhopalabhyatve cetyasya ÂÅkayà sphoritasya prìmukhopalabdhasya prìmukhenÃnupalambhe satÅtyartha÷ / narÃntarasya tatsamÃnadeÓasthasyeti mantavyam / anyathà mÃrtaï¬amaï¬alasyÃpi lokÃntaravartipuru«Ãpek«ayà prìmukhopalabhyatà durvÃretyasiddhaæ viÓe«aïaæ syÃt / tadetat narapadena sÆcitam / tadabhimukhadeÓasaæbandhÃditi Ói«yahitatayà vyabhicÃraupayikapÃdaviharaïaj¤ÃpanÃya / na hi yathÃtathà pÃdavihÃraïamÃtramasya heto÷ k«atimÃvahatÅti / satyavinÃÓe iti ca dra«Âavyam sati dra«Âavyatva iti veti Óe«a÷ // iha yadyapi diÓa÷ pratyak«atve sÃdhye '¬gulyà nirdeÓo vyadhikaraïa÷, tarÆnagarÃdi«u evìgulyà vyapadeÓÃt / diÓa÷ sÃmÃnÃdhikaraïyaæ tva¬gulÅvyapadeÓasya na tadadhikaraïatÃsÃdhanamanyathÃsiddhatvÃt / tathÃpi yasyÃæ diÓi ete tarava÷ sà prÃcÅti tarvÃdibhedena apya¬gulyà vyapadeÓo 'stÅti na vyadhikaraïatvamÃhatyÃbhidhÃtuæ Óakyata ityanenÃbhiprÃyeïa anyathÃsiddhimeva vÃrtikÃrthamÃha---anyathÃsiddhatayeti / upalak«aïaæ caitat, calantÅæ patÃkÃmupalabhyÃyaæ vÃyurvÃtÅti a¬agulÅnirdeÓasyÃcÃk«u«e vÃyÃvapi gatatvena vyabhicÃrasya api saæbhavÃt / rÆpeïa sparÓÃnumÃnamityÃdÃvÃdigrahaïena rasena rÆpÃnumÃnam, gandhena rasÃnumÃnamityÃdi / v­k«ÃdarÓane sandehe và na ÓiÓapÃdarÓana niÓcayo và tato 'navasaraparÃhatamevÃnumÃnam / v­k«aÓabdaprayogalak«aïavyavahÃrÃnumÃnaæ tu na svÃrtham, aviditasamayenÃÓakyatvÃt ; viditasamayasya ca vyarthatvÃt / paro 'pi yadi vyutpanno, yadi viditaÓabdaprav­ttinimitta÷, tadà svayameva vyavaharet / viparÅtastu ÓiÓapÃtvamapi na pratÅyÃt / avyutpannaÓcet, samayamagrÃhayitvà vyavahÃrayitumaÓakya eva / na cÃyaæ samayagrahaprakÃra÷ / tathà sati ÓiÓapÃtvÃdayaæ v­k«o vyavahartavya÷ iti ÓiÓapÃtvameva v­k«aÓabdaprav­ttinimittamÃkalayet / na ca ÓiÓapÃtvÃdayaæ v­k«aÓabdaprav­ttinimittavÃniti vÃkyÃrtha÷, viditatannimittaæ prati vyarthatvÃt ; viparÅtaæ pratyapraddhiviÓe«aïatvaprasa¬gÃt, sÃmÃnyopakrame samayagrahÃnupapatte÷ ; puru«ecchÃmÃtrÃdhÅnatvÃcaca samayasya pak«adharmatayà niyantumaÓakyatvÃt ; aviditasamayaæ prati cÃnvayopakramasyÃyuktatvÃdityata Ãha---Óruteneti / tadanena ye cÃnye sÃdhyasamÃnakÃlÃ÷, te sarve sÃmÃnyatod­«ÂÃnumÃnasaægrÃhyatvena upalak«ità iti // svamatena vyÃkhyÃnÃntaram, na tu tÃtparyÃntaramityartha÷, pÆrvaæ sÃdhyaæ tadyasya vyÃptyetyanenaikatÃtparyatvÃt / anenaivÃbhiprÃyeïÃha---atrÃpi yathÃsaæbhavamiti / nÃnantarbhÃvacakÃranirapek«ate cÃsmin vyÃkhyÃne pÆrvasmÃd viÓe«a÷ / sÃmÃnyena kÃryaæ và kÃraïaæ và anubhayÃtmakaæ và avinÃbhÃvitayà d­«Âaæ niÓcitaæ sÃmÃnyatod­«Âameva ca yojanà / tadidamuktam---asandigdhatÃmÃheti / tatra tatpÆrvakamiti / svarÆpavipratipattiniv­tti÷ svalak«aïasÃmarthyena nyÆnÃdhikasaækhyatvÃÓa¬kÃniv­tti÷ prathamaæ tÃtparyam / niyamaj¤Ãpane tvaÓakyalak«aïatvaÓa¬kÃniv­ttistÃtparyamiti na paunarÆktyamiti v­ttavarti«yamÃïÃnukÅrtana phalam // yadyapi pratipannaæ pratyanumÃnasya na saæÓayaviparyayaniv­ttiraj¤Ãtaj¤Ãnaæ vopayoga÷, tathÃpyadhyavasitÃbhyanuj¤Ãnaæ vastubalÃyÃtamapek«ite vi«aye 'nupek«aïÅyameveti tasyÃpyanumÃnapratipÃdye«u gaïanà / tenÃdivÃkye pratipanna÷ pratipÃdayiteti pratipanna eva pratipÃdayitÃ, na tu pratipanna÷ pratipÃdayitaiveti boddhavyam // puna÷ paunarÆktyaparihÃrÃrthaæ v­ttavarti«yamÃïe anukÅrtayati---pÆrvaæ siddhavaditi / sÃk«Ãtk­tyanumityo÷ kriyayostulyatà vi«ayagatà dra«Âavyà / tenÃyamartha÷ / vyÃptigrÃhakapramÃïayogyo dharmo yatrÃnumÅyate tat pÆrvavadanumÃnam / tadayogyastu yatra tat sÃmÃnyatod­«Âamiti / dhÆmatvaikÃrthasamavÃyibhiriti / satÃtparyaæ viÓe«aïam / na hi saætatamÆrdhvagamanamÃtreïÃgniranumÃtuæ Óakyate, dhÆlÅpaÂalÃdau vyabhicÃrÃt / ekadravyatvÃdityasya sapak«e rÆpÃdÃvanvayasya spa«ÂatvÃt vipak«avyatireka evokta÷ / dvividhameva hÅti / na tvatrÃnvayÃbhidhÃnamÃtreïa kevalavyatirekiÓa¬kà kartavyà / samÃnajÃtÅyÃrambhakatvaæ Óabdasya asiddhamata÷ sÃdhayati---kÃryatvÃditi / kÃryatvaæ punarasyÃnupalabdhikÃraïabhÃve sati anupalabdhasyopalabhyamÃnatvÃd và pratyak«Ãd veti / sarvatropalabdhiprasa¬gÃdityasya viparyayeïa hetu÷ / prayogastvevam---avyÃpyav­tti÷ Óabda÷, ÃÓrayÃprÃptÃvapi kvacidanupalabhyamÃnatve sati kvacidupalabhyamÃnatvÃt saæyogavaditi // yadyapi caitÃvanmÃtreïa guïatvaæ sidhyati, tathÃpi bhëyakÃrÅyo heturÆpek«ita÷ syÃdityato 'vyÃpakatÃmÃtraæ prasÃdhyaiva prak­te lagayati---karïeti / atrÃpi prayoga÷, Óabdo vÅcÅtaraÇganyÃyena karïaÓa«kulÅmantamÃkÃÓadeÓamÃsÃdayati, prakÃrÃntarÃsaæbhave satyupalabhyamÃnatvÃditi vyatirekÅ / udÃharaïÃrthaæ vivecayati---idaæ tviti / sadÃdyabheda÷ sattÃyoga÷, anityatvam, kÃraïavattvam, sÃmÃnyaviÓe«avattvamiti / sÃdhyadharmiïyasmadÃdibhi÷ kadÃcit pratyak«eïÃnupalambhÃdityartha÷ // ÃbhiprÃyiko hyartha÷ pak«adharmatÃyà vi«aya÷ / sa evÃbhiprÃyeïa vyÃpyate, yena vinà pratij¤Ãtor'tho nopapadyate / ubhayathà saæbhÃvanÃyÃkekataratra bÃdhakopapattÃvanyatara÷ pramÃïÃntaragocara÷, tatra vidhÃyakapramÃïÃbhÃve kevalavyatirekiïo 'vatÃra÷ / tathà hi k«ityÃdikaæ sakart­kaæ kÃryatvÃdityatra sarvaj¤atvamantareïa k«ityÃdÅnÃæ kart­tvameva nopapadyate, paramÃïvad­«ÂÃdÅnÃmaj¤Ãne tadadhi«ÂhÃnÃnupapatte÷ / tadadhi«ÂhÃne và asarvaj¤atvÃnupapatte÷ / tasmÃt sarvaj¤atvamantareïa pratij¤ÃtÃrthÃnupapattau tadabhiprÃyavyÃptam / ÃbhiprÃyikatvÃcca pak«adharmatÃgocara÷ / icchÃdaya÷ paratantrà guïatvÃdityatra punarÃtmà nÃbhiprÃyavyÃpta÷ / na hÅcchÃdÅnÃæ k«ityÃdipÃratantryamasaæbhÃvit, api tu mÃnasapratyak«avedyatvÃdibha÷ bÃdhitam / dhÆmagatanÅlatveneva dhÆmasyÃpÃlÃlatvam / tasmÃdubhayathÃpi saæbhavÃdÃtmà naivÃbhiprÃyavyÃpta÷, tadavyÃptatvÃcca na pak«adharmatà tamaÇkamÃropayitumarhati, api tvicchÃsaæbaddhaparamÃtramÃdÃyaiva nivartate / etaduttarakÃlaæ k«ityÃdau bÃdhite tadanyÃsiddhau vidhÃyakapramÃïÃbhÃvÃnni«edhamukhena vyatirekÅ pravartate / tamimaæ viÓe«aæ h­di nidhÃyoktam---bÃdhakairapanÅte dravyëÂakaguïatva iti // nanu sÃmÃnyatod­«ÂÃd yadrÆpaæ siddham, na tat kevalavyatirekiïà sÃdhyam / yÃd­Óaæ ca tena sÃdhyam, tÃd­Óaæ na kvacit siddham / tathà cÃprasiddhaviÓe«aïa÷ pak«a÷ / na ca tathÃbhÆte sandeho 'pi kÃraïÃbhÃvÃt / samÃnÃsamÃnadharmavipratipattÅnÃmanupalabdhacarÃvi«ayatvÃdityata Ãha---yadyapi cÃyamiti / svarÆpeïa asÃdhÃraïarÆpeïetyartha÷ // na hi vÃkyÃrthasayÃpÆrvatayà padÃrthÃnÃæ viÓe«aïaviÓe«yabhÃvo vihanyate / tathà sati, anvayinopyanutthÃnamiti pralÅnamanumÃnena / na ca dravyëÂakÃtiriktÃdipadÃrthà evÃpÆrve, yenÃprasiddhaviÓe«aïatà syÃt pak«asya / na caivaæ sati ÓaÓaÓ­ÇgadhanurdharÃdÃvapi prasaÇga÷, tatrÃpi tadÃrthamÃtrÃprasiddhe÷ sarvatra sulabhatvÃditi vÃcyam / sÃmÃnyatod­«ÂapÆrvakatvaniyamasÅmÃyÃ÷ durla¬ghyatvÃt / anyathà sÃmÃnyato 'pyasiddha÷ kathaæ ni«pramÃïakaÓabdasÃmarthyamÃtramÃÓritya parÃm­Óyeta / aparÃm­«ÂaÓca kathaæ pramÃïavyavahÃramavatÃrayet / tadidam uktam---adÆraviprakar«eïa parÃm­«Âa iti / viÓe«asiddhe÷ sÃmÃnyasidbhiradÆraviprakar«a÷, tadasiddhistu tadviparyaya ityartha÷ // evaæ ca saæÓayo 'pyatra vÃdivipratipattereva sugama÷, icchÃdÅnÃmubhayavÃdisiddhe sÃmÃnyato 'dhikaraïe dravyëÂakÃtiriktÃnatirekakoÂyorÆbhÃbhyÃæ samutthÃpanÃt / athavà pratyekotthita÷ saæÓaya÷ samudÃye viÓrÃmyatÅti nyÃya÷ / tathà hi guïatvaæ p­thivyÃÓrite gandhÃdau, tadatiriktÃÓrite snehÃdau ca d­«Âam, icchÃdi«u ca d­Óyate / tat kimicchÃdaya÷ p­thivyÃÓritÃ, uta tadatiriktÃÓrità ityanenÃkÃreïa sarvadravye«u bhavan sandeha÷ samÃnadharmadarÓanÃdeva dravyëÂakatadatiriktakoÂyoreva paryavasito bhavati / tadidamuktam---dharmiïi cetyÃdi // vibhÃgavacanÃdevetyÃdibhëyavakravyÃkhyÃyÃ÷ Óa¬kÃpo«aïe tÃtparyam / nanu sadasatÅ tattvamityatra sadasacchabdÃbhyÃæ bhÃvÃbhÃvÃvuktau / tadiha vartamÃnÃvartamÃnÃrthatvavyÃkhyÃnaæ tadviruddhamapi kuta upÃdÅya ityata Ãha---pratyak«aæ hÅti / atha tathaiva kiæ na syÃdityata Ãha---yadyapÅti / na viÓe«aïtvaæ svÃtantryeïa svÃtantryÃbhidhÃnenetyartha÷ / Ãho nyÃyopyastÅtyasyÃk«arÃrthena na÷ saæbandhÃnupapatte÷, tÃtparyÃrthenasaæbandhamÃha---na sandeha iti / nyÃyÃbhÃvena hi tarkasya niÓcayÃparyÃptau sandehastadavastha ityÃÓa¬kitam, atastanni«edha evottaraæ yuktamiti / astyeva nyÃya÷, sandehavirodhiniÓcayasamartho yata iti Óe«a÷ / nimittatvaæ yadi vi«ayatvaæ tannÃtmani d­«ÂÃnte / athopÃdÃnatvam, na tatsÃdhye samavÃya ityata Ãha---nimittatvaæ kÃraïatvamiti // nanu vyÃpakatvaæ paramamahatparimÃïayoga÷, sarvasaæyogisamÃnadeÓatà và / tadubhayamapi samavÃye na saæbhavatÅtyata Ãha---satyupalabdhÅti / upalabhyatetyucyamÃne ghaÂÃderapi vyÃpakatvaprasaÇga÷ / ata uktaæ sarvatreti / deÓasyÃvacchedakatÃmÃtreïa saptamyà nirdeÓo vane sihanÃda itivat / tathÃpyasiddhaæ lak«aïam, na hyÃtmÃdaya÷ sarvatropalabhyante ityata uktam---satyupalabdhikÃraïa iti / tathÃpi vi«ayasyÃpyupalabdhikÃraïatvÃd yatra yatra ghaÂÃdiparamÃïvantÃ÷ svopalabdhisÃmagrÅsahitÃ÷, tatra tatropalabhyanta eveti taireva vyabhicÃra ityata uktam---antareti / etacca dravyarÆpakÃraïÃntarÃbhiprÃyeïa dra«Âavyam / anyathà yatra ghaÂÃdayo na santi, tatra tato 'nyasya tadupalabdhikÃraïasya tadindriyasaæyogasyÃbhÃvÃdeva te«Ãmanupalambha÷, tatsadbhÃve tu sarvatropalambha eva ityetadapyÃÓa¬kyeta / tathÃpi paramÃïvÃdiguïaireva yÃvaddravyabhÃvibhirÃÓrayÃdhÅnanirÆpaïairvyabhicÃra÷, tanniv­ttyarthamanekasaæbandhitve satÅti dra«Âavyam / etacca sarvatretyanena ÂÅkÃk­tà sÆcitam / yadyapi ca sarvatrÃstitvaæ vyÃpakatvam, tathÃpi lak«aïamantareïa tad duravabodhamiti tadevoktamiti / nyÃyetikartavyatÃbhÆtaæ tarkaæ p­cchati / kartrà avyÃpÃryamÃïasya karaïasya svayaæ vyÃpÃrÃyogÃdityÃÓayavÃniti bhÃva÷ // athoktamanavasthÃnaprasaÇgamavatÃrayituæ kimityanÃdhÃratvaprasaÇga ucyate, yÃvatà svatantra evÃyaæ prasaÇga÷ kiæ na syÃt? na hi kÃryasyÃnÃdhÃratvamasye«Âamevetyata Ãha---syÃdetaditi / paÓcÃt turyà saæyukta iti Óe«a÷ / na hyutpanno 'pyasaæyukta eva turyà prathamek«aïe paÂa iti kasyacinniÓcaya÷, atha ca pramÃïabalÃdi«Âa evÃyamartha÷, tathotpanne 'pi prathame k«aïe tantu«vasamaveta eve«yata iti pÃdau prasÃrya ti«Âhato nedamuttaramityartha÷ / tasmÃdanavasthÃprasa¬gÃvatÃraïÃyaivedamuktamityÃha---samavÃyaÓcetÅti / yadyapyupÃdhikathanenaiva v­ttimattvasya prÃptidharmatvaæ nirÃk­tam, tathÃpi prÃptitvasyÃnaikÃntikatvasÆcanÃya punarapyanavasthÃprasaÇgamavatÃrayati---atheti / anavasthÃbhiyà avaÓyamantata÷ kÃcit prÃptiÓca na ca v­ttimatÅti svÅkartavyam, tataÓca tathaiva prÃptimattvamanaikÃntikamityartha÷ // athÃnavasthÃsvÅkÃre ko do«a ityÃÓa¬kya nirÃkaroti---nanviyamiti / anÃditÃyÃæ hya¬kurotpÃdÃnuguïasamayasaæbhavinà bÅjena janite '¬kureïa janite bÅje vartamÃnaæ bÅjatvaæ tasyìkurapÆrvakatÃmavagamayatÅti yujyate, avikalasya heto÷ pramÃïasya vidyamÃnatvÃt / idaæprathamatÃyÃæ tu kÃryotpÃdÃnuguïasamaye bhavi«yatpravÃhasyÃsattvÃt prathamasyÃnutpÃde tadÃÓrayasya hetostasminnasatyÃÓrayÃsiddhatayà sarvasyÃgamakatve pramÃïÃbhÃva ityartha÷ // abhyupetakaïÃdÃptatvasya ÓÃstravirodhaÓcetyÃdi / kÃryamak­takasaæbandhavaditi pratij¤ÃyÃæ ghaÂÃderbhÆtalÃdinÃpyak­taka eva saæbandha÷ syÃt, sa cÃni«Âa iti pratij¤Ãæ viÓina«Âi---svopÃdÃneneti / svasamavÃyinetyartha÷ / kÃryamiti ca samavetamÃtropalak«aïaparam, anyathà jÃtyÃdi«u vipak«e«u saæbhave hetorvirodha÷ syÃt / athavà pratij¤Ã yathÃÓrutaiva, ÃdhÃravattvÃdityatrÃdhÃraÓabdena nÃÓrayamÃtraæ vivak«itam, kiæ tvadhikaraïaæ kÃrakam / tenÃdhikaraïakÃrakavattvÃd ityartha÷ / na ca vÃcyam---kÃrakavattvamÃtreïaiva paryÃptau kimadhikaraïagrahaïeneti, pradhvaæsena virodhaprasa¬gÃt / na kÃryasya kÃrya÷ saæbandha ityartha÷ / mitha÷ saæbadhyete / ÃdhÃryÃdhÃrabhÃvenÃvati«Âhete ityartha÷ / so 'pi samavÃye nÃsti samavÃyÃntarÃbhÃvÃdityartha÷ / sannapyasau na kÃryamÃdhÃravat karoti, svasamavÃyenaiva tasyÃdhÃravattvÃt, tadabhÃve tvekÃrthasamavÃyo 'pi na syÃdityartha÷ / sahotpÃde kÃryamanÃdhÃraæ syÃt / sarvadeti Óe«a÷ / samavÃyikÃraïÃbhÃve 'samavÃyikÃraïaÓa¬kÃpi nÃsti, tatpratyÃsannasvabhÃvatvÃt tasyetyabhiprÃyavatà tadupek«ya nimittamÃtrÃdutpattirÃÓa¬kya nirÃk­tà // nanu vidhÅyamÃnani«idhyamÃnavyatirekeïa jagati na svatantro nÃma / tat kathaæ dharmatraividhyamityata Ãha---atra ceti / vidhÅyamÃno vartamÃna ityartha÷ / prati«idhyamÃna÷ avartamÃna ityartha÷ / tatra ye vartamÃnÃ÷, te«Ãæ kaÓcit paratantro v­ttimÃnityartha÷ / kaÓcit svatantro v­ttirahita ityartha÷ / prati«idhyamÃnÃstu paratantrà na santi, asattvÃdeva iti / tadevaæ vidhÅyamÃna÷ svatantro vidhÅyamÃna÷ paratantra÷ prati«idhyamÃna÷ svatantraÓceti tisro vidhà ityartha÷ / tadevamavartamÃno gharma÷ prati«idhyamÃnatayaiva vyavahriyate, na cÃsau pratyak«avi«aya÷, kiæ tvanumÃnavi«aya iti darÓitam / taccÃnupapannamiti Óa¬kÃvÃrttikÃrtham Ãha---nanviti / asannityuddeÓyam / tenÃyamartha÷, asannavartamÃno na kevalaæ prati«edhavyavahÃravi«aya÷, kiæ tu vidhÅyamÃno 'pi, vidhivyavahÃravi«ayo 'pi / evamasau na kevalam anumÃnavi«aya÷, pratyak«aÓca / kvacit pratyak«avi«ayaÓcetyartha÷ / kketyata Ãha---yatheti / kathamasau vidhÅyamÃna ityata Ãha---jÃyamÃna iti / kathamasau pratyak«avi«aya ityata Ãha---visphÃriteti / kathamasÃvavartamÃna ityata Ãha---na cÃsÃviti / asattayà sattayà vÃnabhyupagamÃditi sattÃyà jÃyamÃnatayà virodhÃt, asattayà vidhivi«ayatayeti bhÃva÷ / kathaæ nÃbhyupagamyate na hi sattÃsattÃbhyÃmanya÷ prakÃro 'stÅtyata Ãha---ni«edhavi«ayatayà tviti / vidhÅyamÃnatÃpak«e hi jÃyamÃnatÃbhyupagame ubhayathÃpi virodho, na tu prati«idhyamÃnatÃpak«e 'pÅtyartha÷ // tasmÃt jÃyamÃne ghaÂe na vidhÃyakapratyak«aprav­tti÷, virodhÃt / ni«edhakaæ taæ pratyak«aæ pravartamÃnamapi tanni«edhameva gocarayet, na tu ni«edhyaæ ghaÂam / tata÷ siddho vi«ayabheda iti sÃram / upapÃdanÅya iti satkÃryavÃdamapanÅya / apare tviti / arthÃtirekamÃtram / arthapadÃtirekamÃtram / evamuttaratrÃpi // nanu kenaitaduktam, yadubhayapadavyabhicÃra eva viÓe«aïasamÃso bhavatÅtyata Ãha---viÓe«aïamiti / nanu tathÃpyubhayorapi p­thivÅdravyaÓabdayorÆbhayavÃcitvÃt kathaæ viÓe«apratipattirityata Ãha---na ceti / na hi bhavati p­thivÅtvaæ dravyatvamityupalak«aïam / p­thivÅtvaæ dravyam, dravyatvaæ ca p­thivÅtyapi na bhavatÅtyapi dra«Âavyam / na ca nÃntarÅyakÃrthaÓabdayorapÅyameva gatirastviti vÃcyam, aniyamaprasa¬gÃt / nÃntarÅyakatvÃrthayorapi sÃmÃnÃdhikaraïyÃdarthatvanÃntarÅkayorapÅti / tatastadvyavacchedÃrthaæ punarapi prayatnÃntaramÃstheyam // tasmÃdanekÃrthatve 'pi viÓe«apara evÃyaæ nÃntarÅyakaÓabda ityakÃmenÃpyabhyupeyam / tathà ca pÆrvadÆ«aïÃniv­ttiriti / nanu aniyataprasareïÃsati nÃstÅti sahitene«ÂalÃbho yadyapi tathÃpi sarvathà sapak«Ãv­ttirasÃdhÃraïo 'pi nivartayitavya÷, na hi pak«avyÃpako vipak«e ca nÃstyevaitÃvataiva tasya nirÃkaraïam, tasyÃpyevaæbhÆtatvÃt / tasmÃt tattulye sadbhÃva iti kartavyamevetyÃÓa¬kyÃha---prasaktamaprati«iddhamanumatameveti / prasaktasya prati«edhÃdupÃdÃne tadviparÅtasya hÃnamarthÃyÃtamityartha÷ / na cÃsaæbhavo 'pi prasakto, yenÃni«edhÃt tasyÃpyupÃdÃne tadviparÅtahÃnaæ saæbhÃvyeta / prathame pade saæbhavasya vidheyatvena ivÃsaæbhavasya ni«edhyatvenÃnupÃdÃnÃditi / samuccÅyamÃnetyÃdi vaicitryeïa hi nipÃtasaæbandhe vÃkyabhedaprasaÇga÷, athaikavÃkyatvamicchannavaicitryeïaiva nipÃtasaæbandhamicchedityartha÷ / etadevÃnÆdyamÃnasamuccayamÃÓa¬kyamÃna÷ sphuÂayati---na ceti / uditaæ hyanÆdyate, natvanuditam na cobhayatvaviÓi«Âaæ havirÆditam / kiæ tu havirmÃtram / tathà cÃnuvÃdapak«e ubhayatvamavivak«itam / ubhayatvavivak«ÃyÃæ tu nÃyamanuvÃda÷, kiæ tu vÃda eva / tathà ca vÃkyabheda÷ / evaæ dÃr«ÂÃntike 'pi yadi sÃdhyÃyogavyacchedaviÓi«Âo heturÆdita÷, yuktamidÃnÅæ yattathÃsÃvanÆdyate, na tvetadasti / hetumÃtraæ tvaviÓi«Âamuddi«Âam / viÓi«Âasya tu tasyÃyameva prathamo vÃdÃvatÃra÷ / tadyadi yasyetyayamanuvÃdo, nÆnamanumeye sadbhÃva evetyavivak«itaæ viÓe«aïam, vivak«ite tasminnanenaiva vÃkyena viÓi«Âo vÃda÷ kartavya÷ / paÓcÃdidamevÃv­ttyÃnuvÃda iti vÃkyabheda ityartha÷ / so 'yaæ prayatnÃntarÅyasthÃnaÓabdasyÃrtha÷ // nanu yadyanÆdyamÃnamaÓakyaæ viÓe«Âum, athÃrtirapi kathaæ havi«Ã viÓe«yata ityata Ãha---atra hi yadyapÅti / ananyagatikatvÃt prÃptena havi«Ã viÓe«aïamÃrte÷ / ubhayatvasya tu na pÆrvaprÃptatvam, nÃpi tadantareïÃrtiraÓakyapratipatti÷, sÃdhyÃyomavyavaccheda÷ api hetorÅd­Óa ityartha÷ / yadyevamubhayavacanaæ kimarthamityata Ãha---pratÅyamÃnamapi ubhayatvamavivak«itam / viÓe«aïatayeti Óe«a÷ // ayaæ vÃkyÃrtha÷ / ÃrtiviÓe«aïatayà havistÃvadupÃdÃtavyam, tasya cÃjyapuro¬ÃÓÃdyanekarÆpatvÃdubhayatvamapyastÅti prÃyikatayà tadapyupÃttam / tenedaæ siddhaæ bhavati, ekamanekaæ và haviryasyÃrtimÃrcchedityÃdi / ubhayatvavivak«Ãpak«e tu naikaikahavirÃrtau prÃyaÓcittavidhi÷ syÃditi do«a÷ // na caivamastviti vÃcyam, vÃkyabhedaprasaÇgasya tÃdavasthyÃditi / na cÃnumeye sadbhÃva eva, tattulya eva sadbhÃva iti vÃkyadvayamevedamubhayavidhÃyakamastu, ko do«a iti vÃcyam, trirÆpasaæpannasya heturÆpasyaikasyÃrthasyÃlÃbhaprasa¬gÃt / vÃkyabhede hyavaÓyamarthabheda iti nyÃyÃt / ÓaÇkate---atheti / avÃntaravÃkyabhede 'pi mahÃvÃkyasyaikatvÃt, vivak«itaikÃrthapratilambha iti Óa¬kÃrtha÷ // atra naiyÃyikasamÃdhÃnamÃÓa¬kya bauddha÷ svabhëayà nirÃkaroti---na ceti / yadyapi tattulya evetyanyayogavyavacchedasya vipak«amÃtravi«ayatvaæ tadà syÃd yadi vi«ayÃntarasaækoca÷ syÃt, sa ca tadekavÃkyatayeti parasparÃÓrayado«a÷ / anyathobhayorapi tattulyÃnyatvÃviÓe«e vipak«ayogasya vyavacchedo na tvanumeyayogasyeti kuta÷? vihitatvÃt tasyeti cet? ata eva virodhÃdekavÃkyatvÃsaÇgatirityucyate, yasmÃt tadekavÃkyatÃyÃmeva satyÃæ vipak«amÃtravi«ayatvamasya vaktuæ Óakyate / sÃpi tasmin satyeveti durÆttarado«Ãpatti÷ / tathÃpi bauddhanaye ÓÃbddhaæ vyavahÃramÃÓritya samuccaya eva na nirvahet, k­tamanayà virodhe sÆk«mek«ikayetyÃÓayavÃnÃha---anyÃpoheti / so 'yaæ sÃdhÃraïo 'pi nyÃyo 'prastutatvabhiyà viÓe«ani«ÂhatayÃvatÃrita iti //5 // ______________________________________________________________________ // pariÓuddhi÷ // yathoddeÓaæ ca lak«aïÃditi bhÃvapadam / lak«aïamÃha ityanayormadhye iti÷ pÆraïÅya÷ / atrÃpÅtyapiÓabda÷ pratyak«alak«aïopak«ayà / nanu sÃdhyate 'neneti sÃdhanamityevÃstu, saæbhavati cÃyamartho j¤Ãnasya karaïatÃyÃm, tasya prasiddhasÃdharmyasamutthatvÃdityata Ãha---tadetaditi / na sÃmÃnyÃtiriktaæ sÃd­Óyam, anÃÓritasyÃnyÃÓrayatve dravyatvaprasa¬gÃt, ananyÃÓritasyÃpyayutasiddhobhayavya¬gyatve samavÃyatvaprasa¬gÃt, gogavayÃdiyutasiddhani«ÂhÃbhivyaktyanupapatteÓca / yutasiddhÃbhivya¬gyatve 'bhÃvatvaprasa¬gÃt, ayutasiddhÃvayavyavayavÃdini«ÂhÃbhivyaktyanupapatteÓca / nityasyÃnekÃÓrayatve jÃtitvaprasa¬gÃt ekÃÓrayatve tasya nÃÓe anÃÓrayasyÃvasthÃnÃnupapatte÷ nityatve pramÃïÃbhÃvaprasa¬gÃcca / sÃmÃnyaæ hyekÃÓrayanÃÓe 'pi ÃÓrayÃntare tÃdrÆpyeïaiva pratyabhij¤ÃnÃt nityamiti vyavasthÃpyate / idaæ tu na tatheti kathaæ nityamiti j¤Ãtavyam? pratyutÃnityaikÃÓrayatvÃdevÃnityatvamevÃnumÅyate, nityaikav­ttitve tu svarÆpasato viÓe«atvaprasaægÃt / sattÃsato guïatvÃpatte÷ / anitye«u ca sad­ÓavyavahÃrahÃnaprasa¬gÃt, anityasya tvanekÃÓrayatve guïavato dravyatvaprasa¬gÃt ; nirguïatve guïatvaprasa¬gÃt / ekÃÓrayatve saæyogavibhÃgayoranapek«akÃraïasya karmatvaprasa¬gÃt / tadviparÅtasya tu guïatvaprasa¬gÃt / guïe«u ca karmasu ca sÃd­ÓyavyavahÃro na syÃt, te«Ãæ samavÃyikÃraïatvÃbhÃvenÃnityadharmÃyogÃt / ÃÓrayasÃd­Óyena tadvyavahÃropapattau visad­ÓÃÓrayÃïÃæ guïakarmaïÃæ tadvyavahÃrÃnupapatte÷, kÃraïatrayavicÃrÃnupapatteÓcetyartha÷ / sÃdharmyaprasiddhirapi dra«Âavyeti / sÆtre sà ca karmadhÃrayasamÃÓrayeïa / ityÃptavÃkyÃditi vÃkyÃdÃrabhyaæ pratyak«aparyanteneti h­dayam // praj¤ÃpanÅyasya gavayaÓabdavÃcyatayeti vadatà atideÓavÃkyasyÃk­tasamayasaæj¤ÃsamabhivyÃhÃro darÓita÷ / tathÃpi karaïavyutpattyà sÃdhanapadavyÃkhyÃnasya parityÃge na kÃcidupapattirdarÓitÃ, praj¤ÃpanapadasyÃpi karaïavyutpattisaæbhavÃdata Ãha--piï¬asya hÅti / pratyak«Ãt sÃd­ÓyÃt prajÃnan tena praj¤Ãpyata iti vadan sÃd­Óyasyaiva praj¤ÃyamÃnasya kÃraïatvamabhipraiti / tathà ca tena saha sÃdhyasÃdhanapadasya vyadhikaraïatvÃdanyasya ca karaïasyÃbhÃvÃt sÃdhyasÃdhanapadamanarthakamÃpadyeta, yadi bhÃvasÃdhanaæ na syÃt / na ca tajj¤ÃnamevÃstu karaïamiti vÃcyam, avÃntaravyÃpÃravirahiïa÷ karaïatvÃyogÃt / asamÅcÅne 'pi sÃd­Óyaj¤Ãne tathÃbhÃvaprasa¬gÃcca / tadapi hi sÃd­Óyaj¤Ãnameva / pramÃïÃnuv­ttyà tanniv­ttirityapi na vÃcyam, v­ttaireva padai÷ samÅhitasiddhÃvanuv­tteranavakÃÓÃt / sÃpi hi granthavaicitryamÃpÃdayantÅ padÃntarav­ttireva / tathÃpi praj¤Ãnaæ prasiddhipadÃrthona tu praj¤Ãpanamityata Ãha---ityetadarthe / pramÃïasya vyÃpÃro 'vyavadhÃnena phaloparaktà prÃtisvikÅ kriyà / j¤ÃyamÃnasya sÃd­Óyasya karaïatvamÃvi«kartuæ tasyÃnyatra acaritÃrtha÷ phalÃnuguïo vyÃpÃro darÓita iti tÃtparyÃr'tha÷ // tatreti / tÃtparyÃrthÃk«arÃrthayo÷ / lak«yapadaæ hi lak«aïavyavasthÃpakaæ na bhavati parasparÃÓrayatvamagatirveti do«Ãt / nanu upasthÃpakamapÅtyÃÓayavÃnÃÓa¬kya dvitÅyapadopÃdÃnatÃtparyamÃha--yadyapÅti / nanvevaæ sati prathamaivÃstu, na ceyamaÓokavanikÃ, tasyÃ÷ prathamatvÃdeva prathamaæ buddhÃvupanipÃtÃt / na sÃdhyasÃdhanapadena phalavÃcinà sÃmÃnÃdhikaraïyÃnupapatte÷ / astu tarhi tadapi karaïasÃdhanam / evaæ yata ityadhyÃhÃraka«Âas­«Âirapi na syÃt / satyamevaitat, kintu phalÃbhÃvenaiva hetunopamÃnasya prÃmÃïyamapanÅyate pareïa / tasmÃt tadavabodhÃya ni«k­«ya phalamasya darÓanÅyamiti tathaiva sÆcitavÃn / etaccÃgre sphuÂamiti neha ÂÅkÃk­tà darÓitam // bhëyavÃrttikayo÷ virodhamÃÓa¬kyÃha---vÃrtikakÃreïeti, t­tÅyÃsamÃsa ityupalak«aïam arthasiddha÷ karmadhÃrayasamÃso 'pi na nirasta iti dra«Âavyam, aviruddhatvÃt / prasiddhaæ sÃdharmyaæ yasyeti bahuvrÅhÃvapi karmadhÃrayÃrthasya pravi«ÂatvÃt / evaæ prasiddhena sÃdharmyamityatra t­tÅyÃtatpuru«asya praveÓÃd virodhÃntaramÃÓa¬kyÃha---bhëyakÃreïa hÅti / nÃyamartho bhëyÃk«arebhya÷ ÓrÆyata ityata Ãha---Ãk«ipreti / praÓcÃnni«k­«yÃbhidhÃnaæ k­tam, samayapratipatte÷ phalasya / tadÃha---samÃkhyeti / tathÃpi kimÃyÃtaæ vÃrttikavirodhasyetyata Ãha---etadeveti / pratipadyatÃmayamityÃdiÓa¬kottarÃrtha sÆtroktaæ karoti---prasiddhasÃdharmyÃdityatreti // atropamÃnasya phale vipratipadyamÃnÃn prati sÃÓa¬kaæ jarannaiyÃyikajayanta prabh­tÅnÃæ parihÃramÃha--yadyapÅti / saæj¤Ãkarma saæj¤Ãkaraïam / mÃnÃntaraæ Óabdo và ÓabdÃrtho và liÇgabhÆta÷ / tatra liÇgapak«e, upalak«ita÷ pratipÃdita÷ / ÓabdÃdavagatena gosÃd­Óyena pratipÃdyamÃna÷ piï¬a samÃnÃsamÃnajÃtÅyebhyo vyavacchinna÷ Óakyamavaganatumiti saæbandha÷ / Óabdapak«e, tu gosÃd­Óyenopalak«ito viÓi«Âa÷ ÓabdÃdavagamyamÃna÷ piï¬a÷ samÃnÃsamÃnajÃtÅyebhyo vyavacchinna÷ Óakyo 'vagantum, guïakarmÃdivat sÃd­ÓyasyÃpi samÃnasamÃnajÅtÅyavyavacchedakatvÃditi sugamam / gosad­Óo gavayaÓabdavÃcya iti tÃvadastu / atha gosad­Óa eva ka ityÃÓa¬kÃnivartanÃsÃmarthyamate÷ pariplava÷ / enamevÃrthaæ kaÓcidityÃdinà darÓitavÃn / tatreti / tarhi viÓi«Âaiva pratipattirvÃkyÃdastu ityata Ãha---na ceti / pratyak«amÃtrÃd bhavi«yatÅtyata Ãha---na ceti // etena vÃkyapratyak«asamÃhÃro 'pi nirasta÷ / sa hi pramÃïasamÃhÃro và syÃt, phalasamÃhÃro vÃ? Ãdye 'pi pramÃïatve sati samÃhÃra÷, samÃh­tayorvà prÃmÃïyamiti? na tÃvat prathama÷, phalÃnekatve sati samÃhÃrÃnupapatte÷, tasyaikaphalaæ prati parasparÃdhipatyarÆpatvÃt / nÃpi dvitÅya÷, vÃkyapratyak«ayorbhinnakÃlatvÃt / vÃkyatadarthayo÷ sm­tidvÃropanÅtÃvapi gavayapiï¬asaæbaddhenÃpÅndriyÃdinà tadgatasÃd­ÓyÃnupanaye samayaparicchedÃsiddhe÷ / phalasamÃhÃre tu tadantarbhÃve 'numÃnaÓabdayorapi pratyak«atvaprasaÇga÷ / tat kiæ tatphalasya tatpramÃïabahirbhÃva eva, antarbhÃve và kiyatÅ sÅmÃ? tattadasÃdhÃraïendriyÃdisÃhityam / asti tarhi sÃd­ÓyÃdij¤ÃnakÃle 'pi vistÃritasya cak«u«o vyÃpÃra÷? na, tasmin sati tasyÃnupayogÃt / upalabdhagosÃd­ÓyaviÓi«Âagavayapiï¬asya vÃkyasm­timata÷ kÃlÃntare 'pyanusandhÃnabalÃt samayaparicchedopapattiriti / tadetat jarannaiyÃyikamatamÃskandati---nanviti / pÆrve hi yathà gaustathetyeva vÃkyaæ gavayapadenÃpratÅtasamayenÃpi prayogamÃtropayoginà sahitaæ saæbandhapratipattihetu÷, pratisaæbandhinastu ÓabdÃd vopalak«aïÃd vopasthÃpanamityÃhu÷ / ÃdhunikÃstu pratisaæbandhyupasthiti÷ pÆrvavadeva, samayaparicchedastu prayogÃnumÃnÃdityÃhu÷ // avÃcakaprayogasya vÃkyÃnaÇgatayeti tadvirahiïaÓca saæbandhyupalak«aïaparyavasÃnÃditi manyamÃnà etadeva prayogamÃropya darÓayanti---yo hÅti / etenaiva pariplavo nirasta÷ / yadi hi saæbandho vidita÷, ka÷ pariplavÃrtha÷? atha na vidita iti tatrÃkìk«Ãnuv­tterevamucyata iti cet--tadapyayuktam / na hi viÓe«ani«Âha÷ samaya÷, tathà satyaÓakyagrahatvÃt, api tu ki¤cit nimittÅk­tya deÓakÃlÃdiviÓe«avinÃk­tavyaktimÃtrani«Âha÷ / tadeva nimittaæ nÃvagatamiti cet? avagatireva tarhi saændhasya saæbandhino 'navagamÃditi kiæ pariplutaæ pramÃtu÷? na cai«a paramÃrtha÷, sÃd­ÓyaviÓi«Âapiï¬opak«epe nimittasyÃpyupak«epÃt / anyathà piï¬opak«epe 'pi nimittÃnupak«epe manodharmÃdiÓabdÃnÃæ jÃtiÓabdatvaæ na syÃt, avÃcakatvameva và syÃt, tajjÃtÅyÃnÃæ nityaparok«atvÃditi // atrocyate abhinavanaiyÃyikai÷, pa¤cadhà hi vÃcyavÃcakabhÃvavyavasthà / nimittopalak«aïarahite Ó­ÇgagrÃhikayà caitramaitravat / nirnimitte 'ntarbhÆtopalak«aïe nirvacanikayà pÃcakÃdiÓabdavat / nirnimitta eva taÂasthopalak«aïe paribhëaïikayà ÃkÃÓÃdiÓabdavat / sanimitte taÂasthopalak«aïa evaæprakÃrikayà p­thivyÃdivat / viÓe«avannimitte nimittasaæ¬kocanikayà svargÃdivaditi / tatra prathamadvitÅyayorasaæbhÃvitatvÃdiha viditav­ttÃntatayà t­tÅyaæ prakÃraæ nirasya pa¤camaÓcaturthamupayÃtÅti caturthaæ vyavasthÃpayati---na tÃvaditi / aviditagavayaÓabdav­ttÃntasya tu yad bhavi«yati, tadanantarameva vak«yati / tadidamuktamiti / paramÃrtho vastugati÷ / tataÓca tathÃbhÆta eva piï¬e saæbandho grÃhyo, na tu sÃd­Óyopalak«aïopanÅte piï¬amÃtra ityartha÷ // nanu nimittamapyavagatamityata Ãha---na ceti / na ca gosÃd­Óyenopalak«yata iti upalak«aïamanumÃpanam, smÃraïaæ và / ubhayamapyad­«Âasaæbandhe 'nupapannam / smaraïamÃtrÃpek«ayà daï¬apuru«odÃharaïam / etÃvadeva ca syÃt / yaduta gavayaÓabdo và gavayatvaæ gamayet, yathà gau÷ tathà gavaya iti / ÓabdÃrtho vÃnumÃpayet avyabhicÃrapak«e / vyabhicÃrapak«e tu smÃrayediti / nanu sÃd­Óyameva jÃtibhedamanantarbhÃvya pratyetuæ na Óakyam, tasya bhinnapradhÃnasÃmÃnyavyaktiguïÃvayavakarmasÃmÃnyabÃhulyarÆpatvÃt / tasmÃt sÃd­ÓayathÃtathÃdiÓabdà eva tasya pratyÃyakÃ÷ / kevalaæ prasiddhÃprasiddhasandeho 'vÃÓi«yate / tatra hastitvÃdikaæ goÓabdena nirastam / mahi«atvÃdikaæ tu anucitavi«ayatayÃ, anyathopamÃnasvÅkÃre 'pyapratÅkÃrÃt // tadayaæ gosad­Óa ityasyÃrtha÷ / goto bhinnajÃtÅya÷, tadgataguïÃvayavÃdisÃmÃnyabÃhulyavÃniti / naitadapi sÃdhÅya÷, darpaïa iva candra÷, candra iva mukham mukhamivÃravindam, ado 'ravindamivedamaravindamiti caturdhà sÃd­Óyagatau bhinnapradhÃnasÃmÃnyaniyamÃyogena tadanantarbhÃvyaiva sÃd­Óyapratipattyupapatte÷ / kvacid d­«Âamiha smaryeta tÃvaditi cet? smaryatÃæ tÃvadatrÃvagatam, na tviha tadavagatamiti brÆma÷ / tasmÃd gosÃmÃnyenopalak«yamÃïa÷ piï¬a÷ kiæ tadvÃneva gavayaÓabdasya vÃcyo bhavatu? pacikriyayopalak«yamÃïa÷ karteva pÃcakaÓabdasya, Ãhosvit taÂasthameva gosÃd­Óyam, tadupalak«ita eva piï¬a ÃkÃÓavat tasya vÃcyo bhavet? kiæ vopalak«aïaæ vihÃya gandhÃpalak«itap­thivÅtvajÃtimÃniva gosÃd­Óyopalak«itajÃtiviÓe«avÃneva piï¬o 'sya vÃcyo bhavi«yatÅtaraniyatakoÂisaæÓayatiraskÃreïa koÂitrayÃvalambÅ sandeha eva jarannaiyÃyikairÆpapluta÷ saæbandhapariccheda ityucyate, etÃsvavaÓyamanyatamà koÂirgavayapadÃrtho bhavi«yatÅti nirdhÃraïasaæbhÃvanÃæ h­di nidhÃya / aitena manodharmÃdipratibandigraha÷ pratyukta÷ / tatrÃpyanumÃnenonnÅyamÃnÃnÃæ manovyaktÅnÃæ samÃnaguïatayà samÃnÃrthakriyÃkÃritayà samÃnajÃtÅyatvÃnumÃnÃt / sÃmÃnyÃnavagatau tu tatrÃpyaÓakya eva samayagraha÷ / sÃmÃnyaæ và na tasya prav­ttinimittamiti // tadidamuktam--sarvathÃnupalabdheriti / yadyapi gavayatvÃvagame 'pi saæj¤Ãsaæj¤isaæbandhÃnavagame tatra prayujyamÃnatvÃditi heturasiddha eva / na hyasati v­ttyantare tadvi«ayatayà prayoga÷ saÇgatimavij¤Ãya j¤Ãtuæ Óakayate, prÃgeva pramÃïÃntarÃt tadavagame tu kimanumÃnena sÃdhanÅyam? ata eva pratyak«e 'pi gavaye anumÃnamanavakÃÓameva / tathÃpi saæbandhyavagame gavayapadasamabhivyÃh­taæ vÃkyameva saæbandhaæ bodhayi«yati / avÃcakasyÃpi ca samabhivyÃhÃra upayok«yate upamÃnapak«a iva / tadapi hyatideÓavÃkyaæ vÃkyameveti matvà tannirÃsÃrthaæ saæbandhina evÃpratipattirÆpapÃdità // ata evÃha---kuto vÃkyÃd veti / ata eva vÃkyasya vyÃptiparatÃpi nirÃk­tÃ, saæbandhino 'navagamÃt / na ca vyatireke tÃtparyam, saæketayiturabhiprÃyopÃdhikatvÃt, satpratipak«atvÃcceti / yadyapi vinigamanÃyÃæ hetvabhÃve 'pi nopamÃnasya kÃcit k«ati÷, ubhayorapi vÃcyatve saæbandhasya tadÃnÅmavadhÃraïÃt, tathÃpi vastugati vivecayati---tathÃpi kim ityÃdi tadanujÃnÃti ityantaæ karabhav­ttÃntam / pariharati---sÃdhyarmyagrahaïaæ ceti / upalak«aïapadaprayogaÓcÃvÃntarabhedasaæsÆcanÃya teneyaæ sÆtragati÷ / prasiddhasÃdharmyÃt sÃdhyasÃdhanamupamÃnam / sa ca prasiddho dharma÷ samÃna÷ pratiyogitayà tadupak«ipto 'samÃnaÓceti / bahuvrÅhipak«e tu prasiddhadharmaïa iti / Óe«aæ pÆrvavat // jaranmÅmÃæsakamataæ gosÃd­Óyaæ gavayasthaæ pratyak«ameveti vadatà nirastam / ÓÃbaramatamÃÓa¬kya nirÃca«Âe--gosthÃmiti / jÃtyantaravarti jÃtyantarasyeti prÃyovÃda÷ / tathÃpi gavayavyaktyavacchinnasya na govyaktyavacchedo 'vagata÷, tatropamÃnamavatari«yatÅtyata Ãha--tasmÃd yatheti / d­«ÂÃnte tÃtparyam / prayogastvityÃdi / ak­tasamayasaæj¤ÃsamÃnÃdhikaraïavÃkyÃrthopadhÃnaæ pramÃïavailak«aïyamiha dra«Âavyam / vi«ayasvarÆpavailak«aïyayorasiddhatvÃdati //6 // ______________________________________________________________________ // pariÓuddhi // iha Óabde trividhà vipratipatti÷---prÃmÃïyato, bhedato, lak«aïataÓceti / tatra prathama÷ kalpo vacanavirodhÃdeva nirasta÷, tatprÃmÃïyamanabhyupagamya vivak«itÃrthasya pratipÃdayitumaÓakyatvÃt ; pratipÃdane và tata eva tatprÃmÃïyasiddheriti / bhedastu parÅk«Ãparvaïi nirÆpaïÅya÷, leÓatastvihÃpi / vyÃvartakadharmayogÃdeva bhedavyavahÃro 'pi / lak«aïaæ ca tathà / tata÷ tadeva vivecanÅyam / tatra vipratipadyamÃnaæ prati tu parÅk«ÃvatÃra ityÃÓayavÃn siddhavat saÇgatibhëyaæ vyÃkhyÃya lak«aïamavatÃrayati---atheti // tatra samayabalena samyakparok«ÃnubhavasÃdhanaæ Óabda iti eke / iha cÃdyena padenÃnumÃnam, dvitÅyena ÓabdÃbhÃsa÷, t­tÅyena savikalpakapratyak«am, caturthena padÃrthasmaraïam, pa¤camena kart­karmaïÅ nirasyete / apare tu ce«ÂÃyÃmapi gatametadityativyÃpakaæ mattvà ÓabdatvasamavÃye satÅtyÃhu÷ // atra prÃcayÃnÃmayamÃÓaya÷ / yadi ce«Âà na prÃmÃïam, aprasaÇga eva tasyÃ÷, kiæ ÓabdatvasamavÃye satÅtyanena nirvartanÅyam? pramÃïaæ cet tasyÃ÷ pratyak«ÃdyanantarbhÃve pa¤camapramÃïÃbhyupagamaprasaÇga÷ / tasmÃt Óabda eva ce«ÂÃyÃ÷ praveÓa÷ samayabalaprav­tte÷ / Óabda eva tu ÓabdavyavahÃro laukika÷ prÃyikatvÃt, cÃk«u«e j¤ÃnadarÓanavyavahÃravaditi / te 'pi sthÆlad­ÓvÃna÷ / ce«Âà hyabhiprÃyasthaÓabdasmaraïamÃtropayoginÅ lipivat / Óabda eva tu ce«ÂotpÃditasmaraïasamÃrƬha÷ pramÃïam / arthena ca sm­tyutpÃdanÃt Óabdavi«ayam evÃsyÃ÷ prÃmÃïyam, pramÃïaphalasya pramÃïatvÃt / na ca sm­tirasyÃ÷ avÃntaravyÃpÃra÷ / yadi ce«ÂopadhÃnamantareïÃvagato 'pi Óabdo nÃrthaæ gamayedevamapi saæbhavet, na caitadasti // nanvevaæ sati ce«Âayà e¬amÆkavyavahÃrÃnupapatti÷, na hyasau tata÷ Óabdasm­timÃn, ag­hÅtasamayatvÃditi cet? ---ata eva taæ prati samayabalena Óabdavadarthe 'pi ce«ÂÃyÃ÷ kuïÂhatvameva / vyavahÃrastu anvayavyatirekÃbhyÃæ niyatavi«ayÃvinÃbhÃvagrahe prav­ttinimittaupayika÷, abhiprÃyÃnumÃnÃdeva e¬amÆkasya, karituragayo÷ kaÓìkuÓÃbhighÃtÃdiva / atha k­tasamayÃpi ce«Âaiva kiæ na syÃt, avinÃbhÃvÃbhÃvÃt? smÃrayatu và padÃrthÃn, tathÃpi na pramÃïam // dvividhà hi sà samayapramÃrabhedÃt---k­tyanvayinÅ, j¤aptyanvayinÅ ca / tatra k­tyanvayinÅ prayojakÃbhiprÃyaæ smÃrayantÅ pravartayati, na tu ki¤cit pramÃïayati Óa¬khadhvanivat / ato 'pramÃïameva / j¤aptyanvayinÅ tu kÃrake«u pratipadikÃrthapradhÃnÃ, kriyÃsu vartamÃnÃrthapradhÃnà / tathà ca gauraÓva÷ puru«a ityÃdipadairiva svatantre«u padÃrthe«u smÃrite«u parasparÃnvayayoga÷ / padaikadeÓavibhaktiviÓe«avat ce«ÂaikadeÓaviÓe«Ãt prakaraïÃdiviÓe«Ãd và kÃrakÃdism­tiniyama iti cet---ce«ÂaikadeÓaviÓe«ÃbhÃvÃt / na hyatÅtÃnÃgatavartamÃnapÃkÃdipratipÃdakaæ ce«ÂaikadeÓaviÓe«aæ paÓyÃma÷ / prakaraïÃdayastu vi«ayaviÓe«e ÓabdÃn niyamayanti, na tu kÃrakakÃlaviÓe«e«u pravartayanti / tathÃtve và gauraÓva÷ puru«o hastÅtyÃdÃvapi karmatvÃdÅnyunnÅya vivak«itÃrthÃvasÃya÷ syÃt / na hi ce«ÂÃkalÃpe prakaraïÃdaya÷ kÃrakaviÓe«ÃdÅnÃk«eptumalam, na tu padakadambka ityasti niyama÷ / tathà ca kÃlasaækhyÃkÃrakaviÓe«apratipÃdakavibhaktisamabhivyÃhÃravaiyarthyaprasaÇga÷ // kathaæ tarhi tato vyavahÃraviÓe«Ã÷? saæÓayapratibhayoranyatarasmÃd viÓe«Ãnupalambhe vidÆravartini samÃnadharmiïi sthÃïvarthina iveti / tasmÃdubhayathÃpi ce«Âà na pramÃïam / ata÷ kasya catur«u praveÓÃpraveÓau cintanÅyau? etacca saæbhÃvitaprÃmÃïyam aitihyÃdyantarbhÃvayatà ce«ÂÃpabhraæÓalipidhvanipadaikadeÓÃn sÃvyavahÃrikÃnapyakÅrtayatà sÆtrak­tà sÆcitamapi mandamatayo na g­hïantÅti tadanukampayà lak«aïaæ vyÃcak«Ãïa eva ki¤cidudbhÃvayati // vÃkyaj¤Ãnaæ tadarthaj¤Ãnaæ veti / Ãkìk«ÃyogyatÃsattimatpadakadambakaæ vÃkyam / tasya j¤Ãnaæ j¤ÃnamÃnaæ tadityartha÷ / yathÃÓrutamuttaratra / kiæ tu tatrÃpi vÃkyameva pradhÃnam, asÃdhÃraïatvÃdindriyÃdivat / sannidhitÃratamyavivecane tu sarvasminnayaæ nyÃya÷ / hÃnÃdibuddhi÷ parÃmarÓalak«aïÃ, itarasyà anumÃnaphalatvÃt / tadanena nirÃkìk«ÃyogyÃnÃsannÃni padÃni nirasyÃtà ce«ÂÃdayo 'pi nirastà bhavantÅti vijÃtÅyavyudÃsa÷ / svÃrthadvÃrakaæ cÃkìk«Ãdikamiti saægatigrahapadapratisandhÃnatadarthasmaraïayogyatÃdyanusandhÃnaprakaraïÃdikamuktaæ bhavati / anenaivÃbhiprÃyeïoktam---padÃrthasm­tyÃdayastviti / tadanena pratyak«Ãde÷ samÃnajÃtÅyasya vyudÃsa÷ / anÃptavacasÃæ cÃptagrahaïena nirÃkaraïamiti sÃmÃnyalak«aïalÃbha÷ // nanu nÃyamupadeÓaÓabdasyÃrtho yathÃÓruti cÃvyÃpakatà siddhÃrthÃsaægrahÃdivadityata Ãha---yadyapÅti / na kevalaæ bhÆtÃrthÃsaægraha÷ sÃdhyÃrthamapi na ki¤cit saæg­hïÃtÅtyÃha---yadyapi ceti / nanu pravartakatvena vidherÃj¤Ãdhye«aïayo÷ ko viÓe«a÷, yenÃnayorÆpadeÓapadenÃsaægraha ityatastÃbhyÃæ vidhervaidharmyaæ pratipÃdya tayorapi tato vaidharmyamuktam---te hÅti / tat kimÃj¤Ãdhye«aïÃsaægrahe 'pi prayatna÷ kartavya÷? netyÃha---tathÃpÅti // ayamÃÓaya÷ / yadyapi lak«aïayà te api saægrahÅtuæ Óakyete parasthÃne prayokt­padaæ prak«ipya, tathÃpi nÃstyasmÃkaæ tadasaægrahe 'pi kÃcit prayojanak«ati÷, svargÃpavargopÃyavi«ayasya ÓabdaviÓe«asya lak«aïÃrambhÃt ÓÃstrasya tadadhikÃreïa prav­tte÷ / sÃmÃnyalak«aïe tvak­te viÓe«alak«aïÃnavatÃra ityata÷ prathamaæ tathaiva vyÃkhyÃtam / vak«yati ca dignÃganirÃkaraïaprastÃve / parapadamapahÃya prayojanavÃnityeva vÃkyÃrthapratipatti÷ phalamiti ca lÃk«aïikapadaprayogasya cÃyamevopayogo yadubhayalak«aïalÃbha÷ / prayojanamarthagatamasÃdhÃraïaæ grÃhyaæ ca / sÃdhÃraïaæ tu Óabdasya svÃrthapratipÃdakatvam / tacca parasyaiva / tata÷ tadapek«ayà pareti viÓe«aïamanarthakaæ syÃt // nanu yadi upani«ada÷ prayojanavatya÷, nÆnaæ ka¤cidarthaæ pratipÃdayantya÷ kvacit paraæ pravartayeyu÷ prav­ttya¬kitatvÃt prayojanasadbhÃvasya / na cet paraæ pravartayeyu÷ kathaæ paraprayojanavattya÷ prav­ttivirahìkitatvÃt prayojanÃbhÃvasyetyata Ãha---yadyapÅti / na kvacidityÃdau sÃk«Ãditi Óe«a÷ / buddhar«abhÃdÅnÃmanÃptatve kÃrako heturmÃyÃmohanimittatvam / j¤Ãpakastu pramÃïÃviruddhasarvadharmak«aïikanairÃtmyÃdivacanam / yathÃÓrutaæ bhëyamavyÃpakaæ manvÃna Ãha---sud­¬heneti / sud­¬haæ parito nirastavibhramÃÓaÇkam pramÃïaæ pramà / tathÃvadhÃrità vi«ayÅk­tà iti / neyaæ nityÃnityavyÃptimabhisandhÃya // nanu kÃraïamadhiti«Âhata eveÓvarasyÃpi kart­tvam / tathà ca sthÃnakaraïÃdÅnÃmanvayavyatirekÃbhyÃæ varïanipatti prati sÃmarthyÃvagamÃt, tadadhi«ÂhÃnaÓÆnyatayà tasya nÃgamakart­tvaæ bhavet / na ca ÓarÅramantareïa tasya sthÃnakaraïÃdisaæbhava÷, te«Ãæ tÃlvÃdiviv­tÃdirÆpatvÃdityÃÓayavÃnÃÓaÇkate---tathÃpÅti / bhëyamuttarayati---ata Ãha upade«Âeti // na vayamasya bhagavata÷ kÃryaviÓe«eïÃnuvihitabhÃvÃbhÃvatayopakaraïaæ ÓarÅraæ nirÃkurma÷, tryaïukÃdini«pattaye dvyaïukÃdivaccharÅrÃnvayavyatirekÃnuvidhÃyikÃryani«pattaye tadupagrahasyÃpÅ«yamÃïatvÃt / api tvÃyatanatayà kart­tvanirvÃhakatayà vyÃpakatayà ca tat tasya ne«yate bhogÃbhÃvÃt, kart­tvasya nityatvÃt, kÃryasya kartrà nirÆpÃdhisaæbandhÃt, ÓarÅrasyavyabhicÃrÃccetyabhiprÃyavato vivaraïam---sthÃnakaraïeti / tadevaæ rÆpa Ãpta÷ kuta÷ pramÃïÃt niÓcetavya÷, paracittav­ttÅnÃmapratyak«atvÃt? kÃyavÃgvyÃpÃrayoÓca buddhipÆrvakam, anyathÃpi saæbhavÃdityÃÓa¬kya mlecchà api hÅtyÃdinà bhëyatÃtparyaæ bruvÃïa÷ tanniÓcayopÃyamapi leÓato darÓayati---hetudarÓanaÓÆnyà iti // ayamÃÓaya÷ / dvividho hi puru«o 'sarvaj¤a÷ sarvaj¤aÓceti / tatra pÆrvasya tÃvat sattvaprasÃdhakÃdeva pramÃïÃd rÃgadve«amohavirahasiddhÃvanÃptatvaæ nirastam / uttarasyÃpi j¤ÃnecchÃprayatnasthÃnakaraïapÃÂavÃni tÃvadupadeÓamÃtreïaiva niÓcÅyanta iti tatra sarve«ÃmavivÃda eva / j¤Ãnaæ tu yathÃrthamayathÃrthaæ và syÃt / icchÃpi pratipipÃdayi«Ã vipralipsà và syÃditi sandeho 'vaÓi«yate / tatrÃpyabhyÃsadaÓÃpanne 'yamartho 'syeti sÃmÃnyato niÓcaye bhavatyeva tajj¤Ãnasya yathÃrthatvaniÓcaya÷, yathÃbhyÃsadaÓÃpannamidamaraïyamamÅ«Ãæ mlecchÃnÃmata÷ asminnete mÃrgÃmÃrgavibhÃgaj¤Ã iti pÃnthÃnÃmevaæ niÓcaya÷ / vipralipsà ca hetudarÓanena vyÃptà hetau sati syÃt / sa ca dvirÆpa÷, svopakÃra÷ paropakÃro vÃ? tatra tÃvat pÃnthe«u vimÃrgeïa prati«ÂhamÃne«u mlecchÃdÅnÃæ na kaÓcit svopakÃra÷, svasya g­hÅtatvÃt ÓarÅramÃtrasya ca karaïÅyÃntarÃbhÃvÃt, bhÃve và aparityÃgÃt / nÃpi dvitÅya÷, na hyanunmattà anapakÃriïamapakurvate / nÃpi parÃpakÃramÃtraæ puru«Ãrtha÷ tathà sati sarva÷ sarvamapakuryÃdityevaæ vipralipsÃpi nivÃryate / anabhyÃsadaÓÃpannavi«aye tu prav­ttisÃmarthyÃt pramÃïÃntarasaævÃdÃd và mohavipralipsayorniv­ttiriti // mlecchà apyÃptà bhavanti yata÷ pratÅtigocarÃ÷, tata÷ ka÷ sandeho mahÃdhiyÃm ÃryÃïÃæ ca tattvÃvadhÃraïa iti apiÓabdÃrtha÷ / etena yad yena rÆpeïa na niÓcitam, na tat tena vyavahriyate, yathà rathyÃpuru«a÷ sarvaj¤atvena, na pratÅyate cÃbhimata÷ puru«a Ãptatveneti vyÃpakÃnupalabdherasiddhatvamuktam / pare«Ãm avyÃpakamÃptalak«aïam, yathÃÓrutasyÃryamlecchayo÷ abhÃvÃt / viÓe«aïÃntaraprak«epe tvasmallak«aïÃbhyupagama ityartha÷ / viparyastasyÃyaæ praÓna÷, viparyÃsaÓca pramÃïÃbhÃsamÆla÷ / atastamÃha---astÅti / bhÃgÃsiddhatÃmÃÓa¬kyÃha---atra yÃvatÅti / nanu paraprayogamadÆ«ayitvà svÃtantryeïa prayogÃntaropÃdÃnaæ prakaraïasamÃjÃti÷, satpratipak«atayà cet svargÃdÅnÃæ pratyak«atvaæ kuta÷ setsyatÅtyata Ãha---yogaje tviti // hetvabhÃve phalÃbhÃvÃt pramÃïe 'sati na pramÃ, cak«urÃdyukta vi«ayaæ paratantraæ bahirmana÷ // iti / tasmÃdÃpÃtatastÃvat satpratipak«Ã evaite hetava ityata Ãha---asmÃkaæ tu sabhya¤ca iti // ayamÃÓaya÷, d­Óyate hi tÃvad bahirandriyoparame 'pyasannihitadeÓakÃlÃrthasÃk«ÃtkÃra÷ svapne / na ca vÃcyaæ sm­tirevÃsau paÂÅyasÅti / na hi smaraïÃnubhavavibhÃge api sÃk«Å pra«Âavya÷ / kiæ tarhi? idaæ smarÃmÅdamanubhavÃmÅti pratÅtyà svasÃk«iko 'yam artha÷ / na cÃropitaæ tatrÃnubhavatvam--abÃdhÃnÃt, sm­titvÃnullekhanÃt anupalabdhasya svaÓiraÓcchedÃderavabhÃsanÃcca / sm­tiviparyÃso 'sÃviti cet? yadi sm­tivi«aye viparyÃsa ityartha÷, tadÃnumanyÃmahe / atha sm­tÃvevÃyamanubhavatvaviparyÃsa ityartha÷, tadà prÃgeva nirasta÷ / na ca saæbhavatyapi, na hyanyenÃkÃreïa vyavasÃyavi«ayÅbhÆto 'yamartho 'nyena j¤ÃnÃvacchedakatayÃnuvyavasÅyate / tathà ca sa ghaÂa ityutpannÃyÃæ sm­tau bhrÃmyatastaæ ghaÂamanubhavÃmÅti syÃt, na tvimaæ ghaÂam, na hyayaæ ghaÂa iti sm­terÃkÃra÷ / tasmÃdanubhava evÃsau svÅkartavya÷ // asti ca svapnÃnubhavasyÃpi kasyacit satyatvam, saævÃdÃt / tacca kÃkatÃlÅyamapi na nirhetukam, sarvasvapnaj¤ÃnÃnÃmapi tathÃtvaprasa¬gÃt / hetuÓcÃtra dharma eva / sa ca karmajavad yogajo 'pi yogavidheravaseya÷, karmayogavidhyostulyogak«ematvÃt / tasmÃd yoginÃmanubhavo dharmajatvÃt pramÃ, sÃk«ÃtkÃripramÃtvÃt pratyak«aphalam / dharmÃjanakabhÃvanÃprabhavastu na prameti vibhÃga iti / tatsÃmagrÅrahitatvÃdityasiddho heturiti sÆktam // asmÃkaæ tu sabhya¤ca iti bahavaÓceti anvÃcaye cakÃra÷ / yadyapi cÃsmÃkaæ paramasarvaj¤asiddhÃvavÃntarasarvaj¤e na sidhyatyapi na kÃcit prak­tahÃni÷, tathÃpi tatsadbhÃve api pramÃïasadbhÃvÃt so 'pi nopek«ÃmarhatÅti // iha dignÃgena bhÃvasÃdhanatvakarmasÃdhanatvÃbhyÃmupadeÓapadaæ vikalpya dÆ«itam karaïasÃdhanatvapak«astvasmadamito 'pi kuta upek«ita ityata Ãha---anyasmÃdanyasyeti / arthena hi sÃk«Ãt pratibandha÷ pratyak«asyaiva, paramparÃpratibandho 'numÃnasya / tadasya ÓÃbdasya vij¤Ãnasya sÃk«Ãdarthapratibandhe pratyak«atvaprasaÇga÷, paramparÃpratibandhe tvanumÃnatvÃpatti÷ / apratibandhe tvaprÃmÃïyameva ityasaæbhava eva karaïavyutpattipak«asyeti manyata ityartha÷ / atra bhÃvavyutpattipak«e ÃptatvaniÓcaya÷ Óabdaphalam, taddvÃrà vÃkyÃrthaniÓcayo và / nanvÃptatvena niÓcitÃnÃæ kimaparamavisaævÃditvamavaÓi«yate, yanniÓceyamityata Ãha---upade«Âad­«ÂÂÂaïÃmityartha iti // arthasya sÃk«ÃtkÃra÷ pratyak«atvamiti varïayojanà / tenÃyamartha÷ / ÃptopadeÓa÷ tasminnevÃpte niÓcayaæ kurvan Óabda÷ pramÃïam, atha và Ãpte niÓcayaæ k­tvà tatsahÃyo vÃkyÃrthaniÓcayaæ janayannityubhayaæ dÆ«ayatÅtyÃha--imamiti / anumÃnÃtkarÆïÃbhyÃsahetudarÓanaÓÆnyatvÃde÷ karmasÃdhanatvapak«amutthÃpayati--dvitÅyamiti / atrÃpyupadarÓitÃrthaprÃptiniÓcaya÷, taddvÃrà arthatathÃtvaniÓcayo và Óabdasya phalam / tatra prathamaæ darÓayati---yasmÃditi / dvitÅyaæ darÓiyati---evaæ ceti / upadiÓyamÃnor'tha÷ prÃpta÷, prÃptatvena niÓcito yasmÃditi và / tathÃtvena niÓcita iti và sÆtrayojanÃ, ubhayamapi dÆ«ayatÅtyÃha---dÆ«ayatÅti // nanvarthaprÃptyà arthatathÃtvaæ niÓcÅyamÃnaæ liÇgabhÆtayaiva niÓcÅyate / tat kathamÃha pratyek«eïetyata Ãha---Ãptyà hÅti / ÃptiniÓcaye 'pi Óabdasya vyÃpÃro nÃstÅti darÓayitumarthatathÃtvaniÓcayo 'pi pratyak«eïetyuktam, mÆlabhÆtatvÃt tasyetyartha÷ // nanu ÓabdopalabdhasyÃrthasya kvacidanumÃnemÃpi pratipattirastÅtyata uktam--prÃyeïeti / atra cobhayorapi pak«ayorÃptoktatvaprav­ttisÃmarthyahetupradhÃnayo÷ Óabdasya prÃmÃïyaniÓcaya÷ phalamiti Óa¬kitumucitamapi na Óa¬kitam, prÃmÃïyaniÓcayÃvinÃbhÆtatvÃt arthaniÓcayatattathÃtvaniÓcayayo÷, tasya tayorevÃntarbhÆtatvÃditi manyamÃneneti / tamimamiti / nÃptatvasahÃyo nÃptatvaniÓcayasahÃya ityartha÷ / prÃptyà / prÃptiniÓcayenetyartha÷ // nanvanabhyupagatebhya÷ pak«ebhyo na ka¤cidabhyupagatasya viÓe«aæ paÓyÃma ityata Ãha---etaduktaæ bhavatÅti / nÃptatvahetukaæ nÃptatvaniÓcayahetukam / avisaævÃditvam avisaævÃditvaniÓcaya÷ / anena sÆtreïÃgamÃrthatayà Ãgamaphalatayà pratipÃdyate / nÃpyarthatathÃtvamarthatathÃtvaniÓcaya iti neyam / upalak«aïatayà ca vidhÃdvayamudÃh­tam / yathà tu pÆrvapak«e vyÃkhyÃtam, tathÃtrÃpi dra«Âavyam / kiæ tarhi phalamasyetyata Ãha--kiæ tviti / anenollekhenÃnuvyavasÃyena ya pratipattirvi«ayÅkriyate setyartha÷ // yadyevaæ tarhi kkÃptoktatvaniÓcaya upayujyata ityata Ãha---Ãptatvaæ ceti / Ãptoktatvaæ cetyartha÷ / nanu prÃmÃïyamarthÃvyabhicÃra÷ / sa khalu kathamarthamapratyÃyya pratyÃyayituæ Óakyet? tataÓca punarÃptoktatvenÃrthaniÓcaya ÃyÃta ityata Ãha---na ca yata iti / prameyamiti svÃtantryeïeti Óe«a÷ / avacchedakatayà tu tasyÃpi sphuraïami«yata eva, manasaiva / ghaÂasyetyartha÷ // tadayaæ saæk«epa÷ / bhÆtÃrthopadeÓakatvaæ hi prÃmÃïyam / tadeva prameyamanupadarÓayata÷ Óabdasya na syÃt / tathÃnÃptoktatvenÃpi hetunà kiæ niÓcÅyeta? tathà ca kasyÃvacchedakatayà artho 'pi parisphuret? tasmÃd yathà sattÃmÃtrÃvasthitairadu«Âairindriyai÷ pratyak«aæ janyate, jÃtÃdu«Âatvaistu pramÃïatayà niÓcÅyate, tathà sattÃmÃtrÃvasthitenÃptena pramÃïaæ Óabdo janyate / j¤ÃtÃptatvena tÆpade«Ârà tathÃtvena niÓcÅyata iti pratyak«avat svavi«aye vyavastheti j¤ÃnamÃtramanumÃpayet / avyutpannamiva vyutpannamapÅti Óe«a÷ // ayamÃÓaya÷ / asti tÃvad vÃkyÃdarthaviÓe«ÃvasÃya ityavivÃdam / na cÃyaæ lai¬gika÷, vacanamÃtrasyÃnaikÃntikatvÃt, Ãptoktatvasya prÃgevÃsiddhe÷ / na ca vacanasya liÇgatvapak«e sÃdhyamapyasti / tathà hi, na tÃvat tÃdÃtmyatatprÃptÅ saæbhavata÷ / nÃpi tadutpatti÷, ÃptavacasÃmapyatÅtÃnÃgatagocarÃïÃæ paramparayÃpyarthÃdanutpatte÷ / tasmÃdarthaj¤Ãpakatvameva ÓabdÃnÃmarthavattvam / na ca tadevÃnumeyam, tasya svÃtantryeïa bhavadbhiranabhyupagamÃt / abhyupagame và vivÃdavicchedÃt / na ca liÇgasya svÃtmano lai¬gikaj¤ÃnajanakatvamevÃnumeyam, tasya li¬gÃntaravi«ayatvÃt / tasmÃd vacanamÃtraliÇgapak«e yad vacanaæ tad buddhipÆrvakamityudÃharaïÅyam / buddhistu ki¤cidullikhantÅ jÃyata iti svabhÃvÃdevollekhyamÃtrapratilambha÷, na tu tatrÃpi bhÆtÃbhÆtavibhÃgo, na tu tarÃæ prakÃravibhÃga÷ / tasmÃt j¤ÃnamÃtramanumÃpayediti sÆktam // kimato yadyevamityata Ãha---tathà ceti / vyavahÃrÃnubhavÃbhyÃæ vyavasthÃpitÃpi nÃnurodhità syÃt / vyutpattiprayÃsavaiyarthyaprasaÇgaÓcetyartha÷ / nanu j¤ÃnaviÓe«ÃdevÃrthaviÓe«a÷ setsyatÅtyata Ãha---na ceti / j¤ÃnenÃrtha÷ sÃdhayitavya÷ / tasya ca na kaÓcid viÓe«or'thÃhitÃkÃrÃdilak«aïa÷ samasti / sÃkÃratve 'pyatÅtÃnÃgatÃdigocarasya tasyÃrthÃdanutpatte÷ / tasmÃdullekhyatayÃrtha eva viÓe«o vaktavya÷ / sa cet j¤ÃnasiddhÃvantarbhÆta÷ kimaparaæ tena sÃdhanÅyam? na cedantarbhÆta÷ punarapyaviÓi«Âameva j¤Ãnamityartha÷ // syÃdetat / tajj¤Ãnasiddhyarnbhata evÃrtho 'vacchedakatayà sidhyatu / yadyapi vacanamÃtramarthaviÓe«ollekhi j¤ÃnapÆrvakatÃæ vyabhicarati, tathÃpi ya÷ padakadambakaviÓe«o yatpadÃrthajÃtaæ smÃrayati, sa tatsaæsargaj¤ÃnapÆrvaka ityasti niyama÷ / evaæ ca samayagrahasyÃpyupayoga iti cet---na, gauraÓva÷ puru«a ityÃdipadakambakena vyabhicÃrÃt / viÓe«aïaviÓe«yabhÃvenÃvasthitau na vyabhicaratÅti cet? so 'yaæ viÓe«aïaviÓe«yabhÃvo na tÃvat svarÆpata÷, padÃnÃæ parasparaæ svÃtantryÃt / nÃpyarthata÷, tasyÃnavagamÃt / avagame và kastato 'para÷ padÃrthÃnÃæ saæsargo, yo j¤ÃnÃvacchedakatayà anumÃtumi«Âa÷? ÃkÃÇk«Ãdimattve satÅti viÓe«aïÃnna vyabhicÃra iti cet? atha keyamÃkÃÇk«Ã? na tÃvadavinÃbhÃva÷ svarÆpator'thataÓca, tasyà abhÃve 'pi vÃkyÃrthapratipatte÷ / bhÃve 'pyapratÅte÷, vÃkyÃrthapratipÃdanena vinÃparyavasÃnamÃkÃÇk«eti cet? evaæ tarhi vÃkyÃrthaviÓe«apratipÃdakaæ yat padakadambakam, tat tatsmÃritÃrthasaæsargaj¤ÃnapÆrvakamiti prayogÃrtha÷ / tathà ca prÃgeva sÃdhyaviÓe«asiddhaye hetuviÓe«asiddhimicchatà vÃkyÃdeva vÃkyÃrthaviÓe«apratyaya e«itavya ityupasaæharannÃha---tasmÃditi // syÃdetat / tathÃpyasaæbaddhasya prakÃÓakatve 'tiprasaÇga ityata Ãha---na ceti nanu na hi saæbandha ityeva gamako 'tiprasa¬gÃt api tvavinÃbhÃva eva / sa ca ÓabdasyÃrthena nÃstÅtyata Ãha---na cÃvineti / yat tvatroktam, cak«urapi rÆpakÃryatvÃdeva rÆpaæ prakÃÓayatÅti, tadayuktam / yadi hi tatk­tatvÃdeva tad gamayet, rÆpamiva rasÃdÅnapi gamayet / avanÃbhÃvaj¤Ãnaæ và apek«eta / na hyavinÃbhÃvasyai«a mahimà yadayaæ sattÃmÃtreïaiva gamayati / tathÃtve và dhÆmÃdapi cak«u«a iva sattÃmÃtrÃvasthitÃdevÃgni÷ pratÅyeta / api ca j¤Ãnasamasamayo vÃrtha÷ prakÃÓate, anantarasamayo và / tasmÃcca na cak«u«o janma, svakÃraïÃdevÃyamasya svabhÃvabhedalÃbho yadanÃtmÃnamapyakÃraïamapi kÃraïatvÃviÓe«e 'pi và rÆpamevÃj¤Ãtameva satprakÃÓayatÅti rÆpolabdhilak«aïakÃryadarÓanabalenaiva tadvyavasthÃpyate / tasyÃÓakyÃpahnavatvÃditi cet? tarhi yasya yatra pratibandho nÃsti, na tasya tatra prÃmÃïyam, yathà dahane 'pratibaddhasya rÃsabhasyeti vyÃpakÃnupalabdhistvayaivÃnaikÃntikÅ k­tà / kimasmÃbhiratra vaktavyam? kiænibandhanastarhi pramÃïavyavahÃra÷ Óabde, yannibandhanaÓcak«urÃdi«u / tatraiva kiæ nibandhana iti cet? idaæ mahÃpÃï¬ityaæ yat siddhamÃt­kÃyÃmapyadyÃpi sandeha÷ / bhÆtÃrthÃnubhavajanananibandhano hi pramÃïavyavahÃra÷ sarvatreti bÃlo 'pyÃha / tabdalenaiva ÓabdasyÃpi tadanuguïa÷ sa svabhÃvabheda÷ svakÃraïÃdÃyÃto vyavasthÃpyate / yata÷ tattatsa¬ketopadhÃnasÆtramarthaæ pratipÃdayatÅti, tathÃpi samayasya puru«ÃyattatvÃt kimayaæ sÃævyavahÃrikasa¬ketÃneva ÓabdÃn prayu¬kte? kiæ và svayamidÃnÅmarthabhede«u sa¬ketyeti sandeho na nivartata iti cet---na, ubhayathÃpyasaæbhavÃt / yadyasau pratipÃdaka÷ kathaæ svah­dayaguhÃnik«iptasamayÃneva ÓabdÃnuccÃrayet? jÃnÃtyeva hyayaæ nÃviditasamayà ete pratipÃdakà iti // atha vipralambhaka÷, tathÃpi samayÃntarakaraïe ka upayoga÷, prasiddhasamayaireva vipralambhasaæbhavÃt / yatrÃpi hi guptasamayairvyavahÃra÷, tatrÃpi na pratipÃdyaæ prati samayo gopya÷, api tvaviÓvastÃn pratÅti h­ti nighÃyÃha---tasamÃditi //7 // na dvividho d­«ÂÃd­«ÂÃrthatvÃt //1.1.8 // ______________________________________________________________________ // pariÓuddhi÷ // svacchÃ÷ svabhÃvaÓucayo 'tiÓayena gurvyo durbandhadurdharadurÃgrahadurvibhÃvyÃ÷ / ÂÅkÃgiro viÓadapÃradavipru«o và ye«Ãæ vaÓe nanu vaÓe jagadeva te«Ãm //8 // // pramÃïanibandha÷ samÃpta÷ // // iti pramÃïalak«aïaprakaraïam // // prameyaprakaraïam // ______________________________________________________________________ // pariÓuddhi÷ // nanu yadi prameyameva mumuk«uïà pratipitsitam, tadulla¬ghya kimiti prathamata÷ pramÃïamamihitamityata Ãha---tacceti / tarhi uktÃni pramÃïÃnÅdÃnÅæ parÅk«ayantÃæ kiæ prameyalak«aïenetyata Ãha---lak«aïaæ ceti / tarhi prameyalak«aïamevÃmidhÅyatÃm / kiæ pratyak«Ãdilak«aïenetyata Ãha---na ceti / nanu pramÃïaæ tÃvat prathamata eva vaktavyam / taditarasya tadadhÅnatvÃditi prÃgeva saægamitametat / idÃnÅæ tu pa¤cadaÓasu prathamaæ kimabhidhÅyatÃmiti jij¤Ãsà / abhidhÅyamÃnasaægatiparyÃlocane ca saæÓayÃdÅnÃmanupayogÃdanabhidhÃnameva prasaktam, kuta÷ pÆrvÃparabhÃvaspardhetyata Ãha---aparÅk«itaæ ceti / etena saæÓayÃdÅnÃmupayogaæ darÓayatà vaktavyatà darÓità / etasmÃd viÓe«Ãt pramÃïaprakaraïÃt apakar«a÷ saæÓayÃdiprakaraïebhyaÓca utkar«a÷ prameyaprakaraïasyeti samudÃyÃrtha÷ / ÃrabhyatÃæ tahi prameyalak«aïam, kimantarga¬unà vibhÃgenetyata Ãha---tadiheti / prameyanÃntarÅkatvaæ prameyÃlambnaphalatvam / kiæ tadarthajÃtamiti bhëyakÃrÅya÷ praÓna÷ Óli«Âa÷, ki lak«aïaæ katividhaæ ceti / asminnarthe vibhÃgavat sÃmÃnyalak«aïamantareïÃpi viÓe«alak«aïÃnavatÃrÃt / tatra dvitÅye---sÆtrapÃÂhe nottaram / prathame tu ÓabdavyÃkhyÃneneti bhëyagati÷ / tadatra dvitÅyapraÓnÃrtho vibhÃgoddeÓasÆtramavatÃrayitumityanena darÓita÷ / prathamastu viÓi«Âaæ prameyamadyÃpi na sidhyatÅti tadarthaæ praÓna ityanena / tatra vÃrttikakÃreïa tuÓabdasÆcitaæ sÃmÃnyalak«aïaæ g­hÅtvà vibhÃgani«Âha÷ praÓna ityanena / tatra vÃrttikakÃreïa tuÓabdasÆcitaæ sÃmÃnyalak«aïaæ g­hÅtvà vibhÃgani«Âha÷ praÓna÷ k­ta ityÃha---sa ca viÓe«a iti // nanvayameva ca sÆtrÃrtha iti vibhÃga evÃsya sÆtrÃsyÃrtha iti gamyate / tathà ca na vivak«itaviÓe«alÃbha÷ sÆtrÃt, evaæ ca prameyamÃtravibhÃgo 'narthako 'satyaÓcetyata Ãha---ye«Ãmiti / prak­topayogiprameyaviÓe«alak«aïakro¬Åk­tÃnÃmeva vibhÃgo 'sya sÆtrasyÃrtha iti vÃrttikÃrtha ityartha÷ / ye«ÃmityÃdinà yathÃsaækhyaæ lak«aïadvayam / naÓca tattvapadena saæbandha÷ / sÃk«Ãditi ca pÆraïÅyam / apavargo mithyÃj¤Ãnaniv­tti÷, tadÃditvÃt / saæsÃro rÃgadve«au, tadekadeÓatvÃditi / paramÃïÆnÃmityupalak«aïam, tenÃÓarÅrÃnindriyà tadartharÆpÃïÃæ dvyaïukÃdÅnÃæ tadguïakarmaïÃmapÅti // nanu yadà digÃdayo 'bhihità evÃrthata iti samÃdhÃnam, tadà tadabhidhÃne ka upayoga ityapi samarthanÅyamityata Ãha---kauÓalamÃtramiti //9 // ______________________________________________________________________ // pariÓuddhi÷ // nanu pratyak«amapyÃtmani pramÃïameva, ahamiti vikalpasya parairapÅ«ÂatvÃt / na cÃyamavastuka÷ saædigdhavastuko vÃ, aÓÃbdatvÃdapratik«epÃcca / na cÃyaæ lai¬gika÷, ananusaæhitaliÇgasyÃpi svapratyayÃt / nÃpi sm­tiriyam, ananubhÆte smaraïÃyogÃt / anÃdivÃsanÃvaÓÃdanÃdirayamavastuko vikalpa ityapi na yuktam, nÅlÃdivikalpe«vapyevaæ vaktuæ sukaratvÃt / kÃdÃcitkatvena tatra vastukalpanamihÃpi samÃnam / arthakriyÃsthite÷ sÆtraprÃmÃïyasiddhervastusthitirityapi na yuktam, arthakriyÃsthitiniÓcayasyÃpi vÃsanÃmÃdÃyopaplÃvayituæ ÓakyatvÃt / ata eva pramÃïÃntaraprav­tterityapi gatam / tasmÃd vÃsanÃvÃdamÃtraæ vihÃya Ãgantukamapi ki¤cit kÃraïaæ vÃcyam / taccÃptÃnÃptaÓabdau và liÇgatadÃbhÃse và pratyak«atadÃbhÃse vÃ? tatra yathà prathamamadhyamaprakÃrÃbhÃvÃt nÅlavikalpaÓyaramaæ kalpamÃlambate, tathÃhamitti vikalpo 'pi / tatrÃyam, pratyak«ap­«ÂhabhÃvitve sÃk«Ãdeva savastuka÷ / tadÃbhÃse tu mÆle 'sya pÃramparyÃt savastutà // iti / na ca bÃhyapratyak«aniv­ttÃveva nirmÆlatvam, buddhivikalpasyÃpi nirmÆlatvaprasa¬gÃt / tatra svasaævedanaæ mÆlam, ihÃpi mÃnasamiti na kaÓcid viÓe«a÷ / tatkathamÃtmani pratyak«aprati«edhakaæ bhëyamityata Ãha---ahamiti / yadyapi savastuko 'yaæ tathÃpi ÓarÅrapratyayasÃmÃnÃdhikaraïyÃt tadvastuka evÃyamityapi syÃt / ato na tadatirikte vastuni pramÃïayituæ Óakyate tÃvad yÃvad dehÃdibhyo bhinna Ãtmà pramÃïÃntareïa na sÃdhyata ityartha÷ / tadidamuktam---drÃgiti / ghaÂÃdij¤Ãnavaditi vyatirekid­«ÂÃnta÷ / yathà hi ghaÂÃdij¤Ãnaæ ÓarÅrÃdipratyayavaiyadhikaraïyÃt tadatirikte vastuni drÃgevapramÃïayitu Óakyate, tathà nedamityartha÷ // nanu yadi nÃma na drÃgeva, vicÃrakrameïa tu pramÃïayi«yate / tathà hi, nirÆpÃdhiÓarÅrabuddhitatsamudÃyÃlambanatvena ahaæ pratyayasyÃtiprasa¬gÃt svasaæbandhini ÓarÅrÃdÃvayamahaæpratyaya iti vÃcyam / tatrÃtmavyatirekeïa ka÷ svÃrtha iti cintanÅyam / ananyatvaæ svatvaæ sarvabhÃvÃnÃm / tathà ca yadà tenaiva tadanubhÆyate tadà pratyetu÷ pratyetavyÃdananyatvÃdahamiti syÃt / ata eva ghaÂÃdayo na kadÃcidapyananyÃnubhavit­kà iti na kadÃcidapyahamÃspadamiti cet? evaæ tarhi tvanmate 'pyayamahamiti pratyaya÷ ÓarÅrÃdÃvÃroparÆpa eva, tata÷ pratyeturanyatvÃt / buddhau mukhya iti cet---na, tasyÃ÷ kriyÃtvenÃnubhÆyamÃnÃyà bhinnasya tatkarturahaæ chinadmÅtivadahaæ jÃnÃmÅtyanubhavÃt nÅlÃdipratyetavyÃkÃravat pratipattrÃkÃro 'pi pratÅterevÃyamÃtmà tathà bhÃsata iti cet? tarhi pratyetavyÃkÃrasamÃnayogak«ematvena pratipatrÃkÃrasyÃpi siddhaæ na÷ samÅhitam / astu svopÃdÃnamÃtramiti cet---na, tatpratibhÃsane tadgatÃrthÃkÃrasyÃpi pratibhÃsaprasa¬gÃt / ÃkÃramantareïÃkÃriïo 'navabhÃsanÃt / prav­ttivij¤ÃnasaætÃnÃdanya evÃyaæ buddhisaætÃna÷ pratipattÃ, yamÃlayavij¤ÃnamÃcak«ata iti cet? evaæ tarhi prav­ttivij¤ÃnopÃdÃnamanÃdinidhana÷ siddho 'dhika÷ pratipattà / sa kiæ saætanyamÃnaj¤ÃnarÆpa÷, tadviparÅtarÆpo veti cintà pariÓi«yate / tasyÃÓca raÇgabhÆmi÷ k«aïabhaÇgabhaÇga ityata Ãha---pareti / d­¬hataraæ viÓe«ani«Âham / sm­tyà saha pÆrvÃparapratyayayorekavi«ayatvamÆkaj¤Ãnagocaratvam / pÆrvÃnubhÆtitatkÃryasm­titatkÃryÃnubhÆtÅnÃmekenÃnuvyavasÃyena etena pratisaædhÃnaæ pratyabhij¤Ãnaæ và syÃt, kÃryakÃraïaviÓe«ayorekasaætÃnaniyamo vÃ? Ãdye tattvata÷ pratyabhij¤Ãnamasiddham, abhimÃnato viruddham, aviÓi«ÂamanaikÃntikam / dvitÅye 'pi virodha eveti nirastam / tadÃha---tadaneneti / tadatra pratisaædhÃne kÃryakÃraïabhÃva÷ pareïopanyasta÷ kimupÃdhitayà vipak«avyÃv­ttisaædehamudbhÃvayitum? atha svadarÓane pratisandhÃnavyavasthÃæ pratipÃdayitum? pratisandhÃnasya tu k«aïabhaÇgasÃdhanameva bÃdhanamityÃÓaya÷ / tatra pratyabhij¤Ãnaæ pratisandhÃnamiti g­hÅtvopÃdhilak«aïamapaninÅ«Ãn kÃryakÃraïabhÃvapratisandhÃnayo÷ paraspareïa vyÃpti khaï¬ayati---na hi yatreti / puna÷ bauddha÷ / na hi kÃryakÃraïabhÃvamÃtraæ pratisandhÃnanibandhanamÃcak«mahe / kiæ tarhi? sÃd­ÓyaviÓi«Âamiti ÓaÇkate---vastuta iti / tadidamuktam, sabhÃge«u iti / etadvyatirekavyabhicÃreïa dÆ«ayati---tanneti / viÓi«Âo 'pi kÃryakÃraïabhÃvo na pratisandhÃnaæ prati prayojako yatastanniv­ttÃvapi nedaæ nivartata ityartha÷ / na ca sÃd­ÓyamÃtramevÃstu tannibandhanamiti sÃmpratam, bhedagrahe tasyÃpi vyabhicÃrÃt / tadagrahapak«astu vÃcya iti tamupek«yÃsmadabhipretaæ pratisandhÃnamÃdÃya ÓaÇkate---pÆrvÃpareti / yatra kartari pratisandhÃnaæ tatrÃvaÓyaæ pratisandhayÃnÃæ buddhÅnÃæ kÃryakÃraïabhÃva÷ / yatra cai«a evabhÆta÷, tatrÃvaÓyaæ kart­pratisandhÃnamiti na vyabhicaratÅtyartha÷ / dÆ«ayati---hanteti / nairÃtmyasÃk«ÃtkÃrasÃtmÅbhÃva iti sarvaj¤opalak«aïaparam // tadayamartha÷, sarvaj¤astÃvadubhayavÃdyavivÃdavi«aya÷ / sa kimÃtmana÷ pÆrvÃparapratyayÃnekakart­katayà pratisaædhatte na vÃ? Ãdye tatpratisandhÃnÃdeva pratisandhÃturekatvaæ siddham / j¤ÃnÃnÃæ bhedasya dhiyÃmasthairyasya sarvaireva pratÅte÷ / pratisandhÃtu÷ k«aïikatÃyÃ÷ sarvaj¤enÃpyapratÅte÷ / atha na pratisandhatte, na tarhi kÃryakÃraïabhÃvanibandhanaæ kartaryapi pratisandhÃnam / na hyasti saæbhavo yadanvaye 'pi yasyÃnanvayastat tÃvanmÃtranibandhanamiti / saiva ca ityÃdi sotprÃsam / vyartha iti / svanibandhanÃnuv­ttau sattvad­«ÂerdurapahnavatvÃt / avaÓyaæ ca tasya pratisaædhÃnena bhavitavyam / kathamanyathopadiÓet? avaÓyaæ copade«Âà svÅkartavya÷ / yadi pÃralaukiker'the vipralambhakà eva vaktÃra iti niÓcaya÷, saæbhÃvanayÃpi prek«Ãvanto na pravarteran / tasmÃdubhayathÃpi pratisandhÃturekatvaæ siddham // atra ÓaÇkate---athÃsadapÅti / tataÓca na këakÃraïabhÃvo na tasya nibandhanam avyabhicÃrÃt / nÃpyanupadeÓaprasaÇga÷, tannibandhanasya pratisandhÃnasya bhÃvÃt / nÃpi do«ÃvakÃÓa÷, svarasavÃhinastasya taddhetutvÃt / asya tvÃhÃryatvÃdityartha÷ / ÓaÇkate---na ceti / so 'yaæ kÃryakÃraïÃbhÃve satyeva dra«Âavya÷ / upadeÓastu pÆrvapratisandhÃnabalopanÅtakarÆïÃbhyÃsaprakar«Ãdeva virodhapratisandhÃnabalena suptasyeva prabodha iti Óa¬kÃrtha÷ / uttaram---prav­ttÅti / na ca sphaÂikavad vi«ayoparÃgaparihÃreïa buddhi«u bhedagraha iti yuktam, sphaÂikavadupÃdhiparihÃreïa buddhÅnÃæ pratyetumaÓakyatvÃt / tathÃbhÃve buddhimÃtreïa bhedÃgrahe pÃrthivatayà v­k«Ãt këÂhaæ këÂhÃda¬gÃra÷, tato bhasmÃdibhedena na g­hyeta / g­hyate ca / tasmÃnnimittavyÃv­ttau pratisandhÃnaæ na syÃt, bhavad và nimittÃntaramÃk«ipatÅtyartha÷ / na copadeÓa÷ pratisandhÃnamantareïa samarthita÷ syÃt / sa hi vivak«Ãyoni÷ / sà ca sa¬ketitaÓabdasmaraïÃdiyoni÷ / tadeva ca pratisandhÃnam // nanvÃlayavij¤ÃnabhedÃgrahÃt pratisandhÃnaæ bhavi«yatÅtyata Ãha---Ãlayeti / sa hyÃlayasantÃno 'hamÃspadaæ prav­ttivij¤ÃnÃdanya eva syÃt, tadanta÷pÃtikÃdÃcitkÃnekÃhaæpratyayarupo vÃ? na tÃvadÃdya÷, na hyahamahamikayà parasparasvatantrasantÃnadvayamanubhÆyate / satyapi và parasparamanupÃdÃnÃnupÃdeyabhÃvÃnna parasparapratyÃkalitÃrthÃnusandhÃnabandha÷ / tathÃtve và caitramaitrÃdi«vapi prasaÇga÷ / ubhayorvà ubhayopÃdÃnatve ekamapyanekÃÓritamiti kimaparÃddhamavayavisaæyogÃdibhi÷? na cÃlayavij¤ÃnopÃttaæ prav­ttivij¤Ãnaæ na ki¤cidupÃdatta ityapi yuktam / tathà sati nimittatÃmapi na yÃyÃt, upÃdÃnatvavyÃptatvÃnnimittatÃyÃ÷ / evaæ ca yadi j¤ÃnÃntaramupÃdadÅta, tadà apÆrvÃnantasantÃnaprav­ttiprasaÇga÷ / tasmÃnnÃlayasantÃna Ãnubhaviko na caupapattika ityartha÷ / dvitÅye tvÃha---ahamiti // ayamÃÓaya÷ / asya hi bhedÃgraha÷ svarÆpato và syÃt, vi«ayato vÃ? svarÆpato 'pi pÆrvÃhamiti pratyayamÃtrÃd vÃ, prav­ttivij¤Ãnebhyo 'pi vÃ? na tÃvadÃdya÷, ahamityaj¤Ãsi«am, ahamiti jÃnÃmi, ahamiti j¤ÃsyÃmÅtyatÅtatvÃdipratÅterbhedaniÓcayamantareïÃnupapatte÷ / katha¤cid bhedÃgrahe 'pi tadarthasyaiva pratisandhÃnamucitam, na prav­ttivij¤ÃnÃnÃm / na ca tebhyo 'pi bhedÃgraha iti coktameva / nÃpi vi«ayata÷ / sa hi svÃkÃro và syÃt, vastvantarameva vÃ, alÅkaæ vÃ? nÃdya÷, prÃgdÆ«aïenaiva gatatvÃt / na hyanena svÃkÃra÷ svÃtmano bhedenÃropita÷, api tu svÃtmavi«aya eva darÓita÷ / tasya ca bhedo niÓcita iti / nÃpi dvitÅya÷, svayamanabhyupagamÃt / nÃpi t­tÅya÷, ahamiti vikalpasya savastukatÃyÃ÷ prÃgeva prasÃdhanÃt / avastukatve 'pi na tatra prak­topayogibhedÃgrahasaæbhava÷ / sa hi vidyamÃna eva bhedo na g­hyate, avidyamÃna eva vÃ, Ãropito vÃ, ÃropitÃsattvo vÃ? na tÃvadÃdya÷, alÅkasya aj¤ÃyamÃnabhedasampattÃvanalÅkatvaprasa¬gÃt / nÃpi dvitÅya÷, pÃramÃrthikasya bhedÃbhÃvasya pÃramÃrthikÃbhedaparyavasÃyitvÃt / na ca paramÃrthata eva nÃnÃvikalpollikhitamalÅkamekÃtmakam anÃtmakatvÃt / tathÃtve và kva bhedÃgrahasyopayoga÷, ekatvÃdevaikatvenÃnusandhÃnÃt? nÃpi t­tÅya÷, virodhaparÃhatatvÃt / yadi hi tatra bhedÃropa÷, kathaæ tadagraha÷? tadagrahe và kathaæ bhedÃropa÷? na ca bhedÃrope 'bhedÃropasyÃpyavakÃÓa÷ / nÃpi caturtha÷, ÃtmÃÓrayaprasaægÃt, pÃramÃrthikabhedaprasa¬gÃcca / ghaÂapaÂayoryo bheda÷ pÃramÃrthika÷, ÓaÓavi«Ãïanaravi«Ãïayorvà yo bheda÷ kÃlpanika÷, sa iha na g­hyate ityabhedÃnusaædhÃnamiti cet---na, anyavi«ayabhedÃgrahe anyatrÃbhedÃrope 'tiprasa¬gÃt / catu«koÂivinirmuktavyapadeÓyabhedÃgrahe tvabhedÃrope trailokyaikatÃropaprasaÇga÷ // tatra bhedagraho 'pyastÅti cet? tarhi yathÃbhÆto bheda÷ tatra g­hyate, tadagrahe evÃbhedÃropa ityeva sÃdhu / na caitadalÅkavi«ayatvapak«e saæbhavatÅti sthiravastugocaratvam eva sattvabuddherjyÃya÷ / k«aïabhaÇgastu ni«etsyata iti bhÃva÷ / tadidamuktarÆpaæ pratisandhÃnaæ nimittavattayà vyÃptaæ nirnimittatve niyamÃnupapatte÷ / taccÃnekakart­tve nÃstÅti vyÃpakÃnupalabdhyà vipak«ÃnnivartamÃnaæ nimittavatyekakart­katve viÓrÃmyatÅti pratibandhasiddhi÷ ityanenÃbhiprÃyeïopasaæharati---tasmÃditi // tadetatsarvaæ buddhÅnÃmupÃdÃnopÃdeyabhÃvamabhyupetyoktam / vastutastu tatraivÃyaæ vivÃda÷ / tathà hi vyavahitakÃlà api pratyayà yadyekakart­kÃ÷, kva buddhÅnÃmupÃdÃnopÃdeyabhÃva÷? sa cet, kva te«Ãmekakart­katÃ? sà hyekopÃdÃnataiva / na caikajÃtÅyatve sati tadutpatti÷ evopÃdÃnopÃdeyabhÃva÷ / Ói«yo pÃdhyÃyabuddhyorapi tathÃbhÃvaprasaÇgat / bhedÃgrahe satÅtyapi na yuktam, samastopÃdhisvÅkÃraparihÃreïa Ói«yÃcÃryabuddhyorapi bhedÃgrahÃt / sopÃdhibhedagrahasya prak­te 'pi bhÃvÃt / ÓarÅrabhedÃgrahasya janmÃntareïavyabhivacÃrÃt / anupalabdhapit­keïa bÃlena cÃti prasa¬gÃt / ghaÂakapÃlak«aïayoratathÃbhÃvaprasa¬gÃcc / ekÃdhÃratÃniyama ityapi na yuktam, tasya vÃstavasya k«aïikapak«e vi«ayasamayÃnÃæ k«aïÃnÃmabhÃvÃt kÃlpanikasya tvatiprasaæjakatvÃt / asti hi sarve«ÃmabhimÃno yatraiva ghaÂe gandha÷ tatraiva rÆparasasparÓà iti, yatraiva ÓarÅraæ tatraiva j¤Ãnamiti / etena cÃbhrÃntasamataikÃvasÃya÷ prak­tivikriye / tato hetuphalasyopÃdÃnopÃdeyalak«aïamiti nirastam / këÂhasya tu prak­tervik­tira¬gÃra iti kuto niÓcitaæ bhavatÃ? yÃvatà vahnerevÃsau vikÃra÷ kiæ na syÃt, vahnisaæbandhe këÂhÃdeva tadutpatteriti cet---na, këÂhasaæbandhe vahnereva tadutpattirityevaæ kiæ na syÃt? pÃrthivaæ pÃrthivopÃdÃnakameveti niÓcayÃditi cet? kuta etat? sabhÃge«u k«aïe«u tathà darÓanÃditi cet? tadapi kuta÷? abhrÃntasamataikÃvasÃyÃditi cet---na, nÅlaparamÃïu«u parasparapratyÃsanne«u nirantaraæ j¤ÃyamÃne«u parasparopÃdÃnatvaprasaægÃt / asti hi te«Ãæ tadutpattau satyÃæ mamatà ÃbhimÃnikaikatvÃvasÃyaÓca / pÃramÃrthikastu na kvacidapi / astu piï¬itÃnÃæ rÆparasaparamÃïÆnÃæ sarve«Ã sarvopÃdÃnatvamityapi na yuktam, anekav­tte÷ ekasya svayamanabhyupagamÃt, saprasidhÃnÃæ samÃnadeÓatvÃbhÃvÃcca / etena bhrÃntasaæmataikÃvasÃya iti pÃÂhÃntaramapÃstam, laukikÃnÃæ bhrÃntasaæmatestatrÃpi tulyatvÃt / parÅk«akÃïÃæ tu prak­te 'pyasattvÃt / tasmÃt kÃryakÃraïabhÃvamÃtramavaÓi«yate / sa ca nopÃdhiratiprasaægÃt / ki¤cideva svakÃraïasÃmagrÅvaÓÃdutpadyate j¤Ãnaæ yat kÃæÓcideva kÃraïasÃntÃnikÃn pratyayÃn pratyavek«ate nÃnyat / nÃparÃnityetadapyasÃdhÅya÷, niyÃmakamantareïa Ói«yasyÃpyupÃdhyÃyacittapratyavek«akaj¤ÃnotpÃdaprasa¬gÃt / tatra te«ÃmanabhisaæskÃrakatvÃt naivamiti cet? kÃraïatvaj¤ÃnatvÃviÓe«e 'pyetadeva kuta÷? vicitrà hi kÃraïÃnÃæ Óakti÷ / tat kimatinirbandhena? yatra yathà kÃryaæ d­Óyate tatra tathà kalpyata iti cet? tat kimidÃnÅæ kiæbhÆtasya kutra sÃmarthyamityanuyogo 'nuttara eva / evaæ tarhi sarvatra j¤Ãpakajanake«vanÃÓvasÃt nirÅhaæ jagat jÃyeta / k«aïabhaÇgasÃdhanabÃdhitatvÃt pratisandhÃnahetorevaæ kalpyata iti cet? athÃnenaitat kiæ na bÃdhayate? tasya nirde«atvÃditi cet? asya tarhi do«Ãntaraæ vacanÅyam / ag­hyamÃïaviÓe«atvÃdastÆbhayo÷ satpratipak«atvamiti cet? nanvidamapi te vyasanaæ nivartayi«yÃmo mà tvari«Âà ityupasaæhÃraÓe«a÷ // yadi hi sarvaj¤asya cetaso 'smadÃdicittamÃlambanapratyayatvenodÃhniyate vaisad­ÓyÃd daï¬aghaÂavanna pratisaædhatta ityapi pariharedata uktam---yogicittamapÅti / tasyÃpi yogicittena pratisandhÃnaæ syÃditi viparyayo hetuviparyÃsasyÃpi saæbhavÃt / tasyÃpi yogicittena pratisandhÃnaæ syÃditi viparyayo hetuviparyÃsasyÃpi saæbhavÃt / sahÃrthe và t­tÅtà / ihÃnubhavo và kÃlÃntarabhÃvinÅæ sm­tiæ janayati, jajjanito và saæskÃra÷? so 'pyatÅndriyo 'dhyak«asiddho vÃ? atÅndriyo 'pi tatkÃlasthÃyÅ, saætanyamÃno vÃ? adhyak«Ãsiddho 'pi taduttarabuddhidhÃrÃrÆpo vÃ, tadanyo vÃ, tadviÓe«o vÃ? viÓe«o 'pyanubhavaprasavatvamÃtraæ vÃ, anubhavit­santÃnavaijÃtyaæ ceti? tatra prathamaæ dÆ«ayati---na hyajÃteti / adhyak«asiddhastu taduttarabuddhidhÃrÃrÆpÃt, anyastÃvadanupalabdhibÃdhita÷, tairanabhyupagataÓca / anubhavaprabhavatÃmÃtralak«aïastu viÓe«o 'viÓe«a eva / na hi karmakarakaropanÅtam eva bÅjaæ k«itimÃsÃdya¬kuraæ kurute / na tu tathÃbhÆtamapi pramÃdapatitam, tathà nÅlÃdyanubhavasantÃna÷ pÅtÃdyanubhavena vopanÅyatÃm, nÅlÃdyanubhavenaiva veti na kaÓcit svarÆpak­to viÓe«a÷ / evaæ cÃnanubhÆte 'pi smaraïaprasa¬go na cÃnubhÆte 'pÅti vaijÃtyaæ tu viÓe«o bhavet / yathà k«ÅrÃvasekÃdamlatvaæ parih­tya mÃdhuryamÃdÃyÃnuvartamÃnÃmalakÅ kÃlÃntare api phale mÃdhuryamunmÅlayati, lÃk«ÃrasÃvasekÃd dhavalatÃæ parih­tya raktatÃmupÃdÃyÃnuvartamÃnaæ kÃrpÃsabÅjaæ kusume«u raktatÃm, na caivaæ prak­te saæbhavati / javÃkusumÃdyupadhÃnÃt tadrÆpatÃæ parih­tya dhavalimÃnamupÃdÃyaiva saætanyamÃnasya sphaÂikasyeva j¤ÃnasyÃpi vi«ayoparÃgaæ parih­tya cidrÆpatÃmÃtramupÃdÃyÃnuv­tte÷ / sarvÃkÃratvameva sarvavij¤ÃnÃnÃæ kiæ tu kaÓcidÃkÃra ÷ sphuÂa÷, anye tvapaÂava iti tu svadarÓanaÓraddhÃ, yato viruddhadharmÃdhyÃsÃdapi na bhÅ÷ / nirÃkÃrapak«e 'pi yÃvÃnartho buddhervi«ayastatra sphuÂaiva sà / yatra tvasphuÂà nÃsau tasyà vi«aya÷ / tathÃtve và vi«ayetaravyavasthà na syÃt / tasmÃdatÅndriya÷ saæskÃra÷ pariÓi«yate / sa cet kÃlÃntarasthÃyÅ, nÆnaæ tadupÃdÃnamapi tathaiva sthÃyi / na hyupÃdÃnaniv­ttÃvapi upÃdeyamavati«Âhata ityÃÓayavÃnÃha---iti pÆrvotpanna iti / saætanyamÃna evÃtÅndriya÷ saæskÃro bhavi«yatÅtyÃÓayavÃnÃÓaÇkate---puna÷ para ityÃdi / p­thaksaæskÃrasantÃno hi na tÃvat parÃbhyupeto nÃpyupapanna÷, Ãlayasya prÃgeva prati«edhÃt / tato 'pyadhikatve tatraiva sm­tyÃdiphalaprasa¬gÃt / tasmÃt prav­ttisantÃne phalÃnavakÃÓÃt anyatra saæskÃre 'nyatra phale 'tiprasa¬gÃt / tasmÃd prav­ttisantÃne phalÃnavakÃÓÃt anyatra saæskÃre 'nyatra phale 'tiprasa¬gÃt / tasmÃd prav­ttisantÃne phalÃnavakÃÓÃt anyatra saæskÃre 'nyatra phale 'tiprasa¬gÃt / tasmÃd yatrÃnubhavastatra saæskÃra÷, yatra ca sa tatra sm­tyÃdiphalamiti paramupapadyate // evaæ ca k«aïabhaÇgasÃdhanaæ pratirodhakamavaÓi«yate / tatrÃha---upapÃdayi«yate hÅti / etena yo ya÷ saæskÃra÷ kvacit santÃna Ãhita÷, sa tatraiva phaladÃnayogyo nÃnyatretyÃdi nirastam, atiriktasya saæskÃrasyÃÓrayÃsiddhatvÃt, viÓe«alak«aïasya ca svarÆpÃsiddhatvÃt, aviÓi«ÂottarakÃryapravÃhalak«aïasya ca viruddhatvÃditi / anityatvasya hetorviÓe«avyÃvartakatvotkÅrtanaæ guïatvasiddhyupayogÃt / ata eva netaretarÃÓrayatvaÓaÇkÃ, anityatvena pÃratantryaæ sÃdhayitvà tena guïatvaprasÃdhÃnÃt / guïatvaæ tu yadarthaæ sÃdhitam, tat tatsÃdhakenaiva sÃdhitamiti vaiyarthyamavaÓi«yate / tadupasaæharati---tasmÃditi / nanu yadi vaiyarthyamasya h­di nihitameva vÃrttikak­tÃ, tat kimathamamumeva hetumupanyastavÃnityata Ãha, tadapi pÆrvamÆktam, na tu prasÃdhitam / na cÃsiddhaæ sÃdhanaæ nÃmeti k­tvà iti garbhaÓo«a÷ // ayamartha÷ / yathà anityatvaæ dravyapÃratantryÃvinÃbhÆtam, tathà guïatvamapi / yathà ca tadicchadi«u, tathà guïatvamapÅti / na tÃvadanayo÷ sÃdhanatvaæ prati kaÓcid viÓe«a÷ / kevalamanumÃnakÃlÃbhÃvo vivak«ita÷ / so 'pi nÃsti, ekahetusiddhe 'pi hetvantarajij¤Ãsuæ prati bhÃvÃt / ananusaæhitÃnityatvamapi tallak«aïayogana guïatvavyavahÃriïaæ prati ca / d­Óyate hÅcchÃdÅnÃæ sÃmÃnyavatÃmacalanÃtmakÃnÃæ guïÃntarÃyoga÷ / atra vipratipattau tvanityatvÃderÆpanyÃsa÷ / tadayamaperartha÷ / anityatvena pÃratantryamapi sÃdhayati, tatsÃdhakaæ guïatvamapÅti / uttaraprabandhopayogamÃha---na caitaditi / dravyapÃratantryeïa viÓe«iteneti Óe«a÷ / tadetad viÓe«aïaæ kuta÷ siddhamityata Ãha---yadyapÅti // ayamÃÓaya÷ / pratyak«agrahaïayogyÃstÃvadasyÃvayavÃ÷ pratyak«Ãnupalambhenaiva nirastÃ÷ / atÅndriye«vanumÃnaæ pramÃïam, tacca dvividhaæ samavyÃptikamasamavyÃptikaæ ceti / tatra yadyapi dvitÅyasya niv­ttau na sÃdhyaniv­tti÷, tathÃpi prathamasya niv­ttÃvavaÓyaæ nivarteta / tathà hi, kvacidupalabhyamÃnasparÓavattayà duvyasyÃrambhakatvaæ kalpyeta / Ãrambhake sati ca tat kÃryadravyaæ sÃvayavaæ vyavasthÃpyeta, vÃyuvat / na ceha kvacidupalabhyamÃnasparÓavattÃstÅti nÃrambhasaæbhava÷, tadabhÃve na sÃvayavatvamÃkÃÓavat / tadidamuktam---tadavayavakalpanÃyÃæ pramÃïÃbhÃveneti / na tÃvadaïviti / vyÃpakamityartha÷, viÓe«ani«adhasya Óe«Ãbhyanuj¤Ãvi«ayatvÃt / kuta itya Ãha---tatra tatreti / tathà satyeva hÅcchÃdÅnÃæ sÃrvatrikatvamupapadyate yata ityartha÷ / tadupapÃdayati--kvaciditi / anyatarat ÓarÅrÃdi / kvacit svabhÃvata÷ kÃryadravyotpatterÃrabhya tatkaraïasaæyogÃde÷ / atha gatereva kiæ na taæ tamÃpnotÅtyata Ãha---gatikalpanÃyÃæ pramÃïÃbhÃvÃt / gatikalpanÃpramÃïaæ hi mÆrti÷ / tayà aparid­ÓyamÃnÃpi gati÷ kalpyate manasi paramÃïu«u ca / tadabhÃvaÓcÃtmani / tathà hi, na paramÃïvÃÓrayà icchÃdaya÷, anityatve satyasmadÃdipratyak«atvÃt, Óabdavat / niravayavadravyÃÓritatvaæ ca sÃdhayatà sÃvayÃÓritatvaæ prÃgeva nirastam / ato 'mÆrtatvÃnna gatisaæbhavo mÆrtergatyà samavyÃptikatvÃditi pÆrvavanneyam // nanu naitadekamapi vÃrttikasthamityata Ãha---tadetadÃdigrahaïeti / nanu tathÃpi kimanayà ka«Âas­«ÂyÃ, yÃvatà guïatvamanyathÃpyamÅ«Ãæ sÃdhayituæ Óakyam? tathà hi icchÃdayo guïà anityatve satyekendriyagrÃhyajÃtimattvÃt, rÆpÃdivadityÃdinà ityata Ãha---tadanayeti //10 // ______________________________________________________________________ // pariÓuddhi÷ // yasya k­te 'pavargo m­gyate sa tÃvallak«ita÷ / athedÃnÅ puru«asyÃpek«itatamatvÃt apavargo lak«ayitumucita÷ / tat kimantarÃle ÓarÅrÃdilak«aïamityata Ãha---ÃtmÃnamityÃdi / apavargasyÃbhÃvarÆpatvÃt pratiyogyadhÅnanirÆpaïatayà du÷khÃdapakar«a÷ / tasyÃpi hetvadhÅnotpattikatayà taddheturÆpebhya indriyÃdibhyo 'pakar«a÷ / te«Ãmapi ÓarÅramÃÓritya tathÃbhÃvÃt ÓarÅrÃdapakar«a iti saægatisaæk«epa÷ / sÃk«Ãt ÓarÅramÃÓrityeti / indriyÃïÃæ manasa÷ aæÓator'thÃde÷ paramparayà tu ÓarÅrÃÓritatvam / buddherde«ÃïÃmarthÃdyaæÓasya ca / asminnevÃrthe bhëyam ityÃha---tadavatÃrÃyeti // atra hi ce«ÂÃyÃ÷ ÓarÅrÃvyabhicÃrapak«e arthendriyasamuccayo 'nupapanna÷, sambhave vyabhicÃre ca viÓe«aïasyÃrthavattvÃt / samuccayapak«e vyabhicÃradarÓina÷ kathaæ ce«ÂÃÓraya iti praÓno 'nupapanna÷, pratyekavyabhicÃre satyeva hi samuccayasambhavÃt / ato vikalpaæ g­hÅtvà bhëyamutthÃpayati---atreti / yadyapi ce«Âà kÃyavyÃpÃrastathÃpi tasyaiva lak«yatvÃditaretarÃÓrayabhiyà vyÃpÃramÃtraæ vaktavyamityÃha---ce«Âà vyÃpÃra iti / prayuktasya iti satÃtparyaæ padam / ato vyÃca«Âe---prayuktasyotpÃditaprayatnasyeti / tena kÃraïadvÃrà ce«ÂÃnirÆkti÷ / prayatnavadÃtmasaæyogÃsamavÃyikÃraïÃntyÃvayavikriyà ce«Âà / phaladvÃrà tu hitÃhitaprÃptiparihÃraphaleti / tadidamubhayaæ vivak«atoktam---api tu viÓi«Âo vyÃpÃra iti / tena phaladvÃranirÆktau vyabhicÃrodÃharaïam / dÃrÆyantrÃdikÃraïadvÃranirÆktau tu prÃïÃkhyo vÃyu÷ / mana÷karacaraïÃdayastu antyÃvayavipadenaiva nirastÃ÷ / tatrobhayavyabhicÃramudbhÃvayan dÃrÆyantrÃdÅtyahà / dvayamapi pariharati---mÆrtÃntareti / atra ca sparÓavaddravyaparimÃïaæ mÆrtiriti paralak«aïÃbhiprÃyeïa mÆrtiÓabda÷ prayukta÷ / tena ca sparÓavaddravyÃntarÃprayoge satÅtyartha÷ / prayogaÓca kriyaupayiko guïa÷ / sa ca dÃrÆyantrÃdau nodanÃdi÷ / prÃïe tu prayatna÷ / tena yadyapi ÓarÅrasya prayojakaæ mano 'styeva, tathÃpi na tat sparÓavat / yadyapi ca ÓarÅreïÃpi tatra prayatyate, tathÃpi na tat tato 'nyat / tadidam anyaragrahaïaphalam / ato nÃsiddhaæ viÓe«aïamiti / etacca yathÃÓrutaæ bhëyavÃrttikÃnurodhena viÓe«aïam / ÃgÃmivÃrttikaparyÃlocanÃyÃæ tu ce«ÂÃÓabda evÃyamevambhÆter'thaviÓe«e vartata iti na nyÆnaæ sÆtramÃÓaÇkanÅyam / pëÃïetyÃdi / na ca tasyÃpi prÃïitvenocchvÃsani÷ÓvÃsÃnumÃnÃt nayanodarÃdyavayavasaækocavikÃÓalak«aïà ce«ÂÃstÅti vÃcyam, ucchvÃsani÷ÓvÃsÃvakÃÓÃbhÃvÃt antyÃvayavino ni«kriyatvÃcca / api ca m­taÓarÅrÃvyÃptiparihÃrÃya yogyataiva Óaraïam / na codÃharaïamÃdaraïÅyamiti // nanu yadyapÅndriyÃïi ÓarÅre na samavayanti, tathÃpi saæyujyante / tÃvataiva ÃÓrayÃrtha upapanna ityato vÃrttikakÃrasya bhÃvamÃvi«karoti---saæyogitayà tviti / yadyapi golakasyÃbhidhÃte 'pi cak«urÆpahanyate tadanugrahe cÃnug­hyate, tathÃpi viÓe«ÃnupÃdÃnÃt sarvendriyÃbhiprÃyametad dra«Âavyam / na hi golakamÃtrasyopadhÃte 'nugrahe và tvagÃdÅnyupahanyante anug­hyante và / yathà jarÃyauvanÃdinà ÓarÅropaghÃtÃnugrahÃbhyÃæ sarvÃïi vikalÃyante paÂÆni và sampadyanta iti / tadetad bhëyavÃrttikakÃrÃbhyÃmevÃnug­hyante upahanyanta iti bahuvacanaprayogeïa spa«Âaæ darÓitamityupek«itavÃn / na svarÆpeïa ÓarÅram ÃÓrayanta iti / avyÃptyativyÃptÅ vihÃyeti Óe«a÷ / nanu sukhÃdyupalabdhihetutvamarthÃnÃæ kÃryopahitaæ rÆpam, na tu tadeva kÃryamityata Ãha---prayojanaæ tadadhikÃreïa tatra prav­tteriti / tadayaæ lak«aïÃrtha÷ / yadavacchinne Ãtmani arthà bhogaæ janayanti taccharÅram / tena nÃtmanà vyabhicÃra÷ / na hyÃtmÃtmanaivÃvacchidyate / nÃpi manasÃ, tasya ÓarÅrÃnavacchedena prav­tterabhÃvÃt / nÃpÅndriyai÷, tadavacchedena tatra bhogotpattau bahirapi bhogaprasaÇgaditi / tadetat tasya bhogadhi«ÂhÃnamiti vadatà bhëyak­tà eva prÃk darÓitaæ sphuÂamiti neha vitanyate / codayatÅti / arthagatiæ samarthya ÓabdagatÃviti Óe«a÷ / ce«ÂÃdaya÷ sÃmÃnyaÓabdà iti vÃrttike bahuvacanaæ d­«ÂÃntabrahmaïÃdiÓabdÃntarbhÃvena / ÃÓrayaÓabdÃv­ttibhedavivak«ayà vetyato mandÃÓaÇkatvÃdupek«itam / aÓe«abrÃhmaïabhojanasyÃÓakyatvÃdityanupapattivarïanaæ sampÃtÃyÃtamasya pak«asyÃgre varïanÅyatvÃt / ata eva tadupek«ya prak­topayuktaæ viv­ïoti---viÓe«eïeti / bubhuk«itatvÃdinà sannidhÅyamÃnamityanena sambandha÷ / atrÃnayo÷ prakaraïÃdÅtyÃdipadasaæg­hÅtayormadhya ityartha÷ / pramÃïÃsambhavo 'nupapattirbÃdha ityartha÷ / yasyÃpi pramÃïena ÓarÅratvaæ bÃdhitaæ bhavati, tatrÃpi vyÃpÃraÓrayatvaæ gatamiti // atha samavÃyÃbhiprÃyeïeti / atra hÅndriyÃÓraya iti «a«ÂhÅtatpuru«o bahuvrÅhirvà / tatra samavÃyÃbhiprÃyeïobhayaæ dÆ«ayati---tathÃpÅti / upalak«aïaæ caitat / ÓarÅrasyendriye«vityapi dra«Âavyam / prathamapak«e mÆrtÃnÃæ samÃnadeÓatÃprasa¬gÃt, ekasya dravyasya anÃrambhakatvÃt, p­thivyà abÃdidravyÃnÃrambhakatvÃcca / dvitÅyapak«e tu vijÃtÅyÃnÃm anÃrambhakatvÃt / ÓrotramanasordravyÃnÃrambhakatvÃdityartha÷ / indriyaviÓe«aæ g­hïÃti---ghrÃïasyeti / Óli«Âaæ vÃkyam / atrÃyamanuyoga÷ / ÓarÅrÃvayavÃntareïa ghrÃïasya samavÃyo và saæyogo vÃ? prathame 'pi dvayÅ gati÷, ghrÃïasya và ÓarÅrÃvayave samavÃya÷, tasya và ghrÃïa iti / tadetadanuyogadvayamabhipretyÃha---na tasyeti / ÓarÅrÃvayavasamavÃyikÃraïatvena ÓarÅre 'samavÃyÃt / na hi kÃraïaæ kÃryakÃrye samavaitÅtyartha÷ iti «a«Âhatatpuru«apak«e / bahuvrÅhipak«e 'pi ÓarÅrasyÃsamavÃyÃt / na hi kÃraïakÃraïe kÃryaæ samavaitÅtyartha÷ / ghrÃïasya ÓarÅrÃvayave samavÃya iti tu na sambhavatyeva, mÆrtayorekÃÓrayatvÃnupapatterityatra ÂÅkà sphuÂà / saæyogapak«aæ g­hïÃti---atha tadÃdhÃramiti / tatra saæyuktamityartha÷ / atrÃpi dvayÅgati÷, Ãrambhakatayà anÃrambhakatayà và / tatra prathamaæ dÆ«ayati---tathÃpÅti / ÃrabhyamÃïaæ hi dravyamaindriyakairevÃvayavairÃrabhyate yathà ghaÂa÷ / atÅndriyaireva và yathà dvyaïukÃdikam / na tu miÓrairiti vyÃpti÷, tÃmupobdalayitumapratyak«atvaprasaÇga ukta÷ / anÃrambhe tu saæyogidravyamÃtra syÃt keÓÃdivat / tathà ca na tatra ÓarÅrasamavÃyasambhava iti kimanena Óa¬kitenÃpÅtyupek«itavÃn / etena ÓarÅrasamavetametaditi nirastam, atÅndriyadravyasyaindriyakeïÃnÃrambhÃt, ekadravyasya ca dravyasyÃbhÃvÃt / alpaparimÃïasya mahatÃnÃrambhÃt / ÓarÅravyÃpakatve ca tasya sarvatra gandhopalabdhiprasa¬gÃt / api ceti / yadyarthaÓabdo rÆpÃdimÃtravacana÷, tadaivaæ dÆ«aïam / yadà tvindriyavi«ayavacana÷, tadà vÃyavÅyaÓarÅrÃvyÃpti÷ / yoginastadapi tatheti yadi tadendriyaparamÃïubhireva vyabhicÃra÷, te«Ãmapi tathÃbhÃvÃditi / tadetatsarvaæ Óabdagatimupek«ya carcitam / paramÃrthatastu yadi dvandvÃnantaraæ bahuvrÅhi÷ ka liÇgasaÇgatirarthasaÇgatiÓca? atha prathamata eva bahuvrÅhi÷ kkaikapadyamiti? //11 // ______________________________________________________________________ // pariÓuddhi÷ // indriyasyeti / kenacidupÃdhinà ÓarÅrÃdÅnÃmeva phalatvamiti svabhÃvikarÆpapratÅtyadhÅnatvÃccaupÃdhikarÆpapratÅte÷ tebhya÷ phalasyÃpakar«a÷ / ÓarÅrÃdÅnÃmeva dharma÷ pretyabhÃvo dharminirÆpaïÃdhÅnatvÃcca dharmasya tebhya÷ pretyabhÃvasyÃpakar«a÷ / arthÃdÅnÃæ do«ÃntÃnÃæ ÓarÅramÃÓritya du÷khahetutvÃviÓe«e 'pi paramparayà ÓarÅrÃÓriyatvÃdindriyÃïÃæ tu sÃk«Ãt tathÃbhÃvÃdebhyaste«Ãmapakar«a÷ / manasastvevaærÆpatve satyapi bÃhyendriyavaidharmyaj¤ÃpanÃrthatvÃt buddhikramÃnumeyatvÃcca buddhe÷ sakÃÓÃdapakar«a÷ / tadidamuktam---upanÃyakatveneti / sÃk«ÃccharÅramÃÓritya pratiniyatavi«ayÃdyupanayadvÃrà du÷khahetutvenetyartha÷ / ÓarÅrasaæyuktaæ saditi Óe«a÷ / ato nobhayÃvadhÃraïe bhÃgÃsiddhamasiddhaæ veti do«a÷ / sarpamaïipradÅpÃdÅnÃæ tu saæskÃrapadenaiva nirÃsa÷ / etÃvÃæstu viÓe«o yada¤janÃdÅnÃmindriyasaæskÃrakatvam / pradÅpÃdÅnÃæ tu vi«ayasaæskÃrakatvamiti // nanu bhëyak­d Ãha---bhogasÃdhanÃnÅti, tatkathametat tena sÆcitamityata Ãha---sÃk«Ãditi / yadyapi bhujyeta iti bhogau sukhadu÷khe iti sÃk«Ãdeva bhogasÃdhanatvaæ sarve«Ãæ sambhavati, tathÃpi bhogo buddhiriti tatra tatra bhëyadarÓanÃt tadanusÃreïa vyÃca«Âe---pÃramparyeïa ceti // yathà ca sÃmÃnyalak«aïamantareïa na viÓe«alak«aïÃvasara÷, tathà vibhÃgamantareïÃpÅti so 'pi vaktavya÷ syÃt / tadetadevaælak«aïakamindriyaæ bÃhyamÃbhyantaraæ cetÅndriprakaraïÃt mano 'nyatra nayatà sÆtrak­tà eva sÆcitam / bÃhyamapi pa¤cadheti / gandharasarÆpasparÓaÓabdà iti pratiniyatÃrthavibhÃgaæ kurvatà sÆtrak­tà eva darÓitam / yadi hyaparamapi bÃhyam indriyaæ syÃt, kathaæ pa¤caiva pratiniyatà vi«ayà iti tadeva vyavacchedyaæ darÓayanneva manÃk smÃrayati, rasanÃdi pratiniyatavi«ayam, mana Ãdi sarvavi«ayamiti ca / Ãdigrahaïena ÃtmaÓarÅre / na tvÃtmÃdiprameyoddeÓasÆtre sÃmÃnyenendriyamÃtramuddi«Âam / iha tu ghrÃïetyÃdyucyate / tat kathaæ tato na viÓe«a ityata Ãha---pramÃïÃdyudyeÓeneti / uddeÓaviÓe«eïa / atha vibhÃgasÆtratve 'pi lak«aïasÆtraæ kiæ na syÃt? na hyanayo÷ kaÓcid virodha ityata Ãha---lak«aïaæ hÅti / j¤Ãtaæ coddiÓyate vidhivi«ayatayà anÆdyata ityartha÷ / aj¤Ãtaæ ca vidhÅyate j¤Ãpyata ityartha÷ // parÃrthÃnumÃne virodhamuktvà svÃrthÃnumÃne 'pyÃha---nÃpi lak«yalak«aïatve iti / lak«yasya pak«arÆpatayà sÃdhyatvÃt, lak«aïasya ca liÇgarÆpatayà siddhatvÃdityartha÷ / tathÃpi kathamebhya eva padebhyo vivak«itobhayalÃbha ityata Ãha---atra ceti / kvacit kvacit sÃmÃnyaviÓe«a iti / jÃtirÆpe sÃdharmyarÆpe cetyartha÷ / tena ÓrotrapadamapyavayavÃrthaæ nimittÅk­tya nabhaso viÓi«ÂÃd­«Âopag­hÅtakarïaÓa«kulyavacchinnatve vartata iti / tarhi yoga evÃstvityata Ãha---avayavÃrthayoge 'pÅti / tathÃpyubhayÃbhidhÃyakatvÃviÓe«e kathaæ lak«ya--lak«aïapadavyavasthetyata Ãha---tathà ceti / nanu kevalenÃvayavÃrthena lak«aïe ativyÃpti÷, ghrÃïatvÃdisahitena tu itaretarÃÓrayatvamityata Ãha---na ceti / sÃmÃnyalak«aïayuktasyeti / yÃvatà vyabhicÃro nivartate tÃvadupalak«aïaparam, na tu samuccitaæ padaæ nirÆcyate tvakpadaæ tvanavayavaæ v­ddhik«ayavaddravyasahajÃvaraïamÃtre vartata ityabhiprÃyavatà bhëyak­tà lak«aïaæ tadbÅjaæ ca darÓitam / tathÃpi na prak­tasiddhi÷ / na hyevamapi lak«ya-lak«aïavyavasthà sidhyatÅtyata Ãha---nirvacanagrahaïeneti / kriyÃtvÃditi kÃryatvÃd ityartha÷ / saæyogÃdhÃratvÃditi grÃhyasya m­gamadÃdigandhasya tatrÃsamavÃyÃt m­gamadÃdÅnÃæ svÃvayavasamavÃyena samavetasamavÃyÃbhÃvÃt / svÃtantryeïa grahe viÓe«aïatvÃbhÃvat aprÃptasya cÃgrahaïÃt / itarasannikar«atrayasya saæyogagarbhatvÃt saæyoga÷ siddha evetyupakrama÷ / atha ko niyamÃrtha÷? kiæ yajjÃtÅyaæ yadindriyaæ tattajjÃtÅyasyaiva guïaviÓe«aæ g­hïÃti? atha yajjÃtÅyaæ yadindriyaæ tajjÃtÅyasya tenaiva guïaviÓe«o g­hyate ityata Ãha---na caivamiti / yadyapi prathamamapyavadhÃraïaæ ghrÃïaÓravaso÷ saæbhavati, tathÃpi rasanÃdi«u vyabhicÃrÃt tadupek«yottaraæ grahÅtavyamityartha÷ / tathÃpi bhÆtebhya iti sÆtrapadasya kiæ tÃtparyam ityata Ãha---anena khalviti / yadyapi viÓe«asiddhireva Óe«aæ ni«edhati, tathÃpi viparyaye bÃdhakaæ vaktavyamityata Ãha---nirÃkaraïahetumÃheti / na tvekaprak­tikatvamÃha sÃækhyo na tvekasvÃbhÃvyamindriyÃïÃmityata Ãha---Óli«Âaæ padamiti / eka÷ pÃkya÷ / sarvasÃdhÃraïa iti Óe«a÷ / evamuttaratrÃpi / stokabh­yasvani÷Óe«atvena iti, prÃrabdhapÃkÃpek«ayà / tathà ca lak«yahÃniriti---na hyasti saæbhavo nirhetuko vyavahÃra iti bhÃva÷ //12 // ______________________________________________________________________ // pariÓuddhi÷ // indriyaprak­titvaæ bÃhyendriyaprak­titvamiti //13 // ______________________________________________________________________ // pariÓuddhi÷ // prav­tterde«Ãpakar«e manasa prav­ttyapakar«e vak«yate / buddhermano 'pakar«e coktam / vi«ayanirÆpaïÅyatvÃccarthebhyo buddhedapakar«a÷ / tator'thalak«aïameva kramaprÃptamityÃha---kramaprÃptamiti / sÆtre vibhÃgabhÃgasyÃpi vidyamÃnatvÃt / Óli«Âaæ tu ÓabdÃrthamÃha---ye«Ãmiti / ye«Ãm uktalak«aïayogasta hame vibhajyanta ityartha÷ / ye«Ãæ mithyÃj¤Ãnavi«ayÅk­tÃnÃæ nimittÃnuvya¤janasaæj¤Ãvi«ayÅk­tÃnÃæ saæsÃrahetutvaæ ta hame lak«yanta ityartha÷ // tatra cÃdye pade vibhÃgapare / tatastadarthà iti lak«aïapadaæ cet, lak«yapadaæ nÃsti / lak«yapadaæ cet, lak«aïaæ nÃsti ityata Ãha---atra ceti / arthÃnimittÃnuvya¤janasaæj¤Ãvi«ayatayà saæsÃrahetava ityartha÷ / ke te? ya indriyÃïÃmarthà vi«ayà ityartha÷ / ÃgÃmino vÃrttikasya bhëyeïa virodhaæ parijihÅr«urÃha---na «a«ÂhÅti / ghrÃïÃdaya÷ Óabdà iti Óe«a÷ / vyadhikaraïabahuvrÅhau na kevalaæ lak«aïÃbhÃva÷ prayojanÃbhÃvaÓcetyÃha---na ceti / tadarthà iti lak«aïamavyÃpakaæ syÃditi / yadi vÃyvÃdaya÷ paramÃrthator'thà iti Óe«a÷ / Ãdigrahaïena vÃyvÃdisaægrahe lak«aïavibhÃgayorvyÃghÃta ityartha÷ // ete«Ãæ cetyÃdi / tadyathÃ, dantau«ÂhamityanurÃga÷ / asthimÃæsamiti vairÃgyam / ÓyÃmeti har«a÷ / pÃkajamidaæ mÃæsapÃrthivarÆpamiti mÃdhyastham / mukhÃmoda iti pramoda÷ / aupÃdhiko 'yamasya, sahajastu pÆtiriti vaimukhyam / aho madhuramidam etanmukhÃvarjitaæ tÃmbulamiti prav­tti÷ / ucchi«Âamidamiti niv­tti÷ / preyasÅsparÓa ityutsava÷ / pÃrthivadravyamÃtrasparÓa iti na ki¤cit / bahukeÓÅtyanurÃga÷ / majjadhÃtumalà hame bahava÷ ÓmaÓÃne tarÃviva ÓarÅre saæyuktà ityudvega÷ / pÅnastanÅtyÃnanda÷ / sphi¬nirviÓe«au palalapiï¬Ãvityalaæpratyaya÷ / m­taÓarÅrÃdacetanÃt p­thagiyamiti har«a÷ / cetanÃdÃtmana÷ p­thagiyaæ sahajaÓavabhÆtÃcetanÃdap­thagbhÃvastu bhrÃnta ityarati÷ / divyamÃlyÃbharaïavasanavatÅti prÅti÷ / pÃrthivaæ pÃrthivena saæyuktamiti virati÷ / hasatÅti har«a÷ / asthimÃæsavibhÃga iti vi«Ãda÷ / mama priyà parÃparà veti har«avi«Ãdau / ÓarÅrÃpek«ayà parÃparabhÃvo na madapek«ayeti na ki¤cit / n­tyamiti rati÷ / satpratyayÃsatpratyayakarmasantÃno mÃyÃÓarÅra iveti virati÷ / gamyajÃtÅyeti strÅti cotsÃha÷ / tva¬mÃæsaÓoïitasnÃyvasthimajjaÓukramÆtrapurÅ«asamudÃyo 'yaæ caï¬ÃlÅsÃdhÃraïa ityalaæbuddhi÷ / vakrabhrÆ÷ ­juromarÃjÅ gabhÅranÃbhirÆnnatapayodharà p­thunitambà k­Óamadhyeti sneha÷ / annapÃnapariïatiriyaæ bhedomÃæsÃdyapacayÃpacayasaæsthÃnabhedavatÅ acirasthÃyinÅti nirveda iti nimattasaæj¤ayà saha aÓubhasaæj¤eti / anuvya¤janasaæj¤ayÃpi saha dra«Âavyeti // asti tÃvadiha darÓanasparÓanÃbhyÃmekÃrthÃnusandhÃnam / tadidamekaikavi«ayaæ vÃ, samudÃyavi«ayaæ vÃ, tadatiriktavastuvi«ayaæ vÃ, vastvanurodhÃkÃravi«ayaæ vÃ, atÅkavi«ayaæ veti? na tÃvadÃdya÷, na hi bhavati yadeva rÆpaæ sa eva sparÓa iti / na ca rÆpaæ dvÅndriyagrÃhyam, andhasyÃpi nÅlapÅtÃdiprayatyayaprasa¬gÃt / na caikameva vastu kÃraïabhedÃdanyathà prathata iti yuktam, anÃtmakatvaprasa¬gÃt, bhedÃbhedavyavasthÃnupapatteÓca // nÃpi dvitÅya÷, sa hyekadeÓatayà vÃ, ekakÃlatayà vÃ, ekakÃryatayà vÃ, ekakÃraïatayà veti / na tÃvadupÃdÃnalak«aïaikadeÓasaæbhava÷, tayo÷ pratiniyatopÃdÃnÃt / saæbhave và tadeva dravyamiti paryavasitaæ vivÃdena / nÃpyadhikaraïÅbhÆtabhÆtalÃdyÃdhÃratayà tatsaæbhava÷ / tathà hi cak«u«opalabhyamÃne bhÆtale rÆpaviÓe«e ghaÂo 'pi cak«u«aivopalabhyamÃno rÆpaviÓe«astadÃdhÃra iti Óakyate niÓcetum, tayoradharottarabhÃvena ekaj¤ÃnasaæsargitvÃt / tadadhikaraïÃ÷ sparÓÃdayo 'pÅti tu kasya pramÃïasya vi«aya÷? na hi sparÓÃdayaÓcÃk«u«e cetasi cakÃsati, tvaco 'yaæ vyÃpÃra ityapi na yuktam, tayÃpi bhÆtale ghaÂasparÓayorevÃdhÃrÃdheyabhÃvapratÅte÷ / na ca samudÃyayorevÃdhÃrÃdheyabhÃvÃnubhava÷, parasparÃÓrayaprasa¬gÃt ekÃdhÃratayà samudÃyÃnusandhÃnam, tadanusandhÃne caikÃdhÃratÃnubhava iti / anavasthÃprasa¬gÃcca, bhÆlatasyÃpi hi samudÃyatvaæ kiÇk­tamityanuyogÃniv­tte÷ / ata eva naikakÃlatayÃpi, tayorekakÃlatÃyÃæ pramÃïÃbhÃvÃt / bhÃve và rÃsabhakarabhayorapyekakÃlatayà samudÃyatvaprasa¬gÃt / bhedÃgrahastvatrÃsaæbhÃvita eva / ata eva naikakÃryatayÃpi upadeyalak«aïasyaikasya kÃryasyÃbhÃvÃt / ata evaikodakÃraïakriyetyÃdyapi na yuktam, rÆpÃdyatiriktasyodakasyÃnabhyupagamÃt / ekaikasyÃnekÃhÃryatve pramÃïÃbhÃvÃt, samudÃyasya cÃsiddhe÷ / ata eva naikakÃraïatayÃpi, nimittamantareïa samudÃyavyavahÃre 'tiprasa¬gÃt // t­tÅye tu na vivÃda÷ // nÃpi caturtha÷ / sa hi vij¤ÃnanayamÃÓritya và syÃt, dvicandrÃdivad visaævÃdÃd vÃ, sthairyavadbÃdhakÃd veti? Ãdye rÆpÃdi«u ka÷ pak«apÃta÷? prÃpterarthakriyÃsthiteÓca na dvitÅyo 'pi / te dve api rÆpÃdÅnÃmeveti cet? na te«Ãæ kiæ tu tasyaivetyeva kiæ na syÃt? bÃdhakÃditi cet? sa yadi kramayaugapadyavirodha÷, k«aïikaæ tÃvadastu / raktÃraktÃdivirodhaÓcet? paramÃïurÆpaæ tÃvadastu / saæbandhÃbhÃva iti cet? asaæbaddhaæ tÃvadastu / kathaæ tadvat pratÅyeteti cet? tai÷ saha tathotpÃdÃditi parihÃro 'stu, bhavatÃmeva yathà ÓarÅraæ cetanÃvaditi / rÆpÃdibhireva samastÃrthakriyÃsiddhe÷ kiæ tadatiriktavastukalpanayeti cet---na, tÃvanmÃtreïaiva samastÃrthakriyÃsiddhe÷ kiæ rÆpÃdikalpanayetyasyÃpi vÃcÃÂavacaso 'vakÃÓaprasa¬gÃt / pratÅyamÃnatvÃditi cet? tulyam // etenaivÃlÅkavi«ayatà nirastà / abhedasÃdhanÃni pramÃïÃni bÃdhakamiti tu cintyata ityÃÓayavÃn paryanuyogÃrthamÃha---svasaævedaneneti / atra para Ãha anÃkalitasamaya iti Óe«a÷ / anura¤janÃdikayà tviti / atadrÆpasya svarÆpasaækrÃnti÷ anura¤janam / yathà nÅladravyasamparkÃd dhavalo 'pi nÅlo mahÃrajanasaæparkÃdrakta iti / atra nÅlÃdayo dravyavyapadeÓaæ vihÃya rÆpavyapadeÓameva labhante, nÅlarÆpa÷ paÂo raktarÆpa÷ paÂa iti / ÃdiÓabdena gandhÃdÅnÃæ vÃsanÃdikÃ÷ vÃsanÃdikÃ÷ kriyÃ÷ saæg­hÅtÃ÷ / ÓabdagatidÆ«aïametaditi vibhÃvayannirÃkaraïaæ viv­ïoti---tathÃrthasyeti / arthagatirapi tridhà / utpÃdamÃtraæ vÃ, trailokyavilak«aïotpÃdo vÃ, sabhÃgasantÃnabhedotpÃdo veti / tatra dvayaæ dÆ«ayatÅtyÃha---dÆ«aïÃntaramiti / t­tÅyamutthÃpayatÅtyÃha---ÓaÇkata iti / d­«Âis­«Âivi«aye hi kasmiÓcid ghaÂa iti vyavahÃra÷ / sa cedanayà vacobha¬gyÃtirikta÷ samarthita÷, siddhaæ na÷ samÅhitamityÃha---anyatva iti / ananyatve vyarthÃbhidhÃnamiti / tathà sati hi rÆpaparamÃïava÷ sparÓaparamÃïavaÓcetyeva / te ca kathamapyutpadyantÃm, na kadÃcidapi dvÅndriyagrÃhyÃ÷ / samudÃyaÓca durÆpapÃda÷ / tathà ca d­«Âis­«Âivi«ayo naika÷ samarthita÷ syÃt / ato ni«prayojanamuttarÃbhidhÃnamityartha÷ / ÓaÇkata ityÃdi / yadyapi k«aïikaparamÃïurÆpe dravye na kaÓcid vicÃravirodha÷, tathÃpi sthirÃvayavyabhiprÃyeïa Óa¬kà / so 'pi hyasmÃkaæ prasÃdhya iti / ata evÃha---ekÃnekavicÃrÃsahatvÃditi / asanta iti upalak«aïam / bÃhyÃnanurodhij¤ÃnÃkÃrarÆpà ityapi dra«Âavyam / bÅjamiti // atra prayoga÷, ye ghaÂÃdipratyayà na satyÃ÷, ta evambhÆtasamyakpratyayapÆrvakà mithyÃpratyayatvÃt, taimirikakeÓapratyayavaditi / atra copÃdhimudbhÃvayati---yastviti / yadyapi hi ÃdimÃnanÃdiriti vibhÃgo 'nupapanna eva / tathà hi keyamanÃditÃ? kimevaærÆpamithyÃj¤ÃnapravÃhÃviccheda÷, kiæ và pÆrvamapyevaæbhÆtasya vibhramasya kadÃpi bhÃva÷? na tÃvadÃdyo 'sambhavÃt / dvitÅye tu taimirikakeÓaj¤ÃnamapyanÃdyeva / anÃdau saæsÃre viplutasya keÓaj¤ÃnasyÃbhÆtacaratvÃnupapatte÷ / tathà cÃnÃdità nopÃdhi÷ / tasyÃæ satyÃmapi keÓaj¤Ãnasya satyaj¤ÃnanimittÃpek«aïÃt / na ca viparyaye bÃdhakÃbhÃvÃd vibhramaÓca syÃt / satyapratyayÃnanukÃrÅ ceti ÓaÇkayà bhavitavyamiti vÃcyam / ananyathÃsiddhÃnvayavyatirekÃnuvidhÃnasiddhakÃraïabhÃvaparihÃre mithyÃpratyayÃnÃmÃkasmikatvaprasa¬gÃt / satyapratyayÃnanukÃre ghaÂÃdipratyayÃnÃmapravartakatvaprasa¬gÃcca / tathà hi mithyÃpratyayà apyÃbhimÃnika pÃk«ikaæ và prÃmÃïyamupÃdÃyaiva pravartayeya÷ / vibhramatvaniÓcaye tvaprav­tte÷ / na ca pramÃïÃnanukÃre prÃmÃïyÃbhimÃnasaæÓaya÷ / na ca pramÃïabhedÃgrahamÃtreïa tattvÃbhimÃnasaæbhava÷, visad­ÓÃrthagocaratve tasyÃbhÃvÃt / sad­ÓÃrthagocaratve tu satyapratyayÃnukÃro 'kÃmenÃpi svÅkartavya iti / tathÃpi ghaÂÃdipratyayÃnÃæ satyatve kiæ nibandhanà bauddhasyer«yeti jij¤Ãsuæ pratibubodhayi«urÃhetyÃha---taæ pratÅti / avayavina iti dravyamÃtropalak«aïaparam / yadyasmÃditi vÃrttikam yattadorvyatyÃsena sugamamevetyupek«itavÃn / vyaktyabhiprÃyeïÃnaikÃntikatve dahanÃyogolakamudÃharaïam / vÃrttikoktaæ tu vyÃghÃtasphoraïÃya / jÃtyabhiprÃyeïa buddhitadvi«ayÃvudÃhÃryau / asti hi vi«ayÃgrahe buddhijÃtÅyÃgraho na cÃbhedobÃhyasthitau satyÃæ guïaguïivÃdÃrambhÃt / dvividhÃïu÷ ÓabdÃtmako 'ÓabdÃtmakaÓca / tatrÃnantaro '«Âadravyaka iti / kava¬ÅkÃrÃhÃraparyantÃ÷ kÃmadhÃtava÷ / dhyÃnÃhÃrà rÆpadhÃtava÷ / ÃnandÃhÃrà arÆpadhÃtava iti vibhÃga÷ / sà hÅti / yatastvayaivoktam, pararÆpaæ svarÆpeïa dhiyà saævriyate yayà / ekÃrthapratibhÃsinyà tÃmÃhu÷ saæv­tiæ kila // ityartha÷ / udbhÃvanaprakÃrasaækalanÃrthaæ pÆrvoktaikadeÓaæ smÃrayitvà paramatamavatÃrayati---tadevamiti / tadatrÃnaikÃntikatvena hetvÃbhÃso nigrahasthÃnam / tadabhyupetaprÃmÃïyÃgamavyÃghÃtenÃpasiddhÃnta÷ / tacchabdaparyÃlocanayà ni«prayojanatvenÃpÃrthakam, pratij¤ÃpadayorvyÃghÃtena virodha iti / ÃnuÓÃsanikaæ vacanabhedamÃdÃya virodha udbhÃvita÷ / tato na pÃribhëikeïa vyabhicÃraÓa¬kÃsamÃnÃrthÃnÃæ prak­tÅnÃmiti prak­te 'bhyupagamavÃda÷ / utpannataddhitÃyÃ÷ prak­teradhikÃrthatvÃt, spÃrthikasya pratyayasya nirÃkari«yamÃïatvÃt / nanvÃpa ityapi toyagatÃmeva bahutvasaækhyÃmÃca«ÂÃm, ko do«a ityata Ãha---ityekasyÃmapÅti / yadyupanibandhena yadi toyaparamÃïÃvapyÃpa iti Ói«Âaprayogastadaivaæ neyam / vastutastu yathaikavacanÃttoyamanuÓÃsanabalÃdasÃdhustathaikasaækhyÃvacchinne pÃthasyapÅti na kaÓcid virodha÷ / dÃrà ityatra tve«aiva yuktirityartha÷ / krandata ityanÃdare «a«ÂhÅ / bhavata iti pÆraïÅyam / «aïïagarÅtyÃdi«u tu sugamameva, samÃhÃre samÃsÃnuÓÃsanÃt / sa ca samÃhriyamÃïÃrthÃtirikta evÃbhyupagamyate 'smÃbhi÷ // yadi yathÃlokavyavahÃramÃdriyase, kimiti savikalpakaæ pratyak«aæ pariharasi? kutaÓca na ÓabdÃdÅni pramÃïÃni p­thagevÃbhyupagacchasÅtyÃha---anyatheti / vÃrttikoktodÃharaïÃnurodhenÃhnÅkaæ pratyÃha---na ca nÅlasyeti / vastutastu pÅtaÓa¬khavibhrame ayam api na pÅtasyaiva Óa¬khasyotpÃdamicchati, puru«ÃntareïÃpi tathopalambhaprasa¬gÃt / tato dhavalimni pratÅte 'pi tadÃÓrayaæ Óa¬khadravyamabhipretyetyeva / toyaviraha ityÃdi / na caitad vaidharmyamÃtram, upa«ÂambhakasyÃvinirbhÃgenaivÃvasthÃnaniyamÃt / yathà hemni pÃrthivo bhÃga÷ / taile payasi sarpi«i ca pÃthasÅya÷ / na ca saæyogimÃtraæ yÆ«e jalam / tadasaæyoge yÆ«atvaniv­tteriti tairvyapadeÓa÷ / tairviÓe«aïaistasya vyavacchedyasya vyavaccheda÷ / sa cÃtrÃnubhaviko vivak«ita÷ / sa hyevaæ pravartate, candano 'yaæ surabhi÷, tikta÷, Óukla÷, ÓÅta÷ iti / tÃdÃtmyabhramanirÃsÃrthaæ tu Óabdo vyapadeÓakatayopÃtta÷, candanasya Óuklaæ rÆpamityÃdi / etaccÃgambhÅramiti matvà yathÃÓrutamevopÃdÃya tÃtparyamahÃ---asti hÅti / na kevalaæ hetusvarÆpÃlocanena pratij¤ÃlocanenÃpi candanasyopÃlambhÃbhyupagamo 'vasÅyate parasya / na hyanupalabdhasyaiva rÆpÃdyabhedaæ sÃdhayati / tathà satyaprasiddhaviÓe«ya÷ pak«a÷ syÃt / svÃtantryeïa và sattve sÃdhye ÃÓrayÃsiddho heturiti t­tÅye vyutpÃdanÅyamiti ihopek«itavÃniti / ekÃntato vyapadeÓaæ vyÃvartayitumiti prayogÃntarasÆcanÃya / tathà hi, ayaæ cak«urgocara÷ candano rasÃdibhyo bhidyate, tadanupalambhe 'pyetasyopalabhyamÃnatvÃt / yadyasminnanupalabhyamÃne 'pyupalabhyate tat tato bhidyate, yathà rÆpÃdibhya÷ Óabda÷ / tathà cÃyaæ candana÷ / tasmÃt tatheti / spamÃtrÃttu vyavaccheda÷ sandigdha÷ tatra vyapadeÓo heturiti // prayogÃntaramÃheti / vailak«aïyasya hetorvyaktyapek«ayÃnaikÃntikatvÃt, jÃtyapek«ayà asiddhatvÃt, vi«ayavailak«aïyasya ca sÃdhyatvÃt / tadÃhitÃkÃralak«aïasyÃnabhyupagamÃdityÃÓayavÃniti Óe«a÷ / atra ca hetutayà vyÃpti pradhÃnÅk­tya «a«Âhyanto heturÆkta÷ / pa¤camyantaÓca sÃdhya÷ / parvato 'yamagnimÃn / kasmÃt? dhÆmavattvÃt / kiæ kÃraïam? dhÆmavato 'gnimattvÃditivat / granthagauravabhiyà tu yathÃÓrutaæ vyÃca«Âe---ghaÂapratyayasyeti / vi«ayo ghaÂa eva / nimittaæ ghaÂatvam / taddhi nimittÅk­tya ghaÂapratyayo ghaÂe vartate / ghaÂapratyayastvanubhava÷ smaraïaæ ca / tadiyaæ prayogapariÓuddhi÷ / ghaÂÃdi«vekÃdipratyayà uktanimittavyatiriktaprav­ttinimittÃdhÅnajanmÃna÷, uktanimittam antareïÃpi jÃyamÃnatvÃt / te«veva ghaÂÃdi«u nÅlÃdi«u nÅlÃdipratyayavaditi / atra yadi ghaÂamanatareïÃpi jÃyamÃnatvÃdityetÃvanmÃtraæ kriyeta tadaikaghaÂaparityÃge ghaÂÃntare jÃyamÃnaghaÂapratyayena vyabhicÃra÷, tathÃbhÆtasyÃpi nimittÃntarÃnapek«atvÃt / tannimittam antareïetyetÃvanmÃtre tu ghaÂanirvikalpakena vyabhicÃra÷, tasya tannimittanirapek«asyÃpi nimittÃntarÃnapek«aïÃt / tatpratyayamantareïetyetÃvanmÃtre 'pi tenaiva vyabhicÃra÷ / prathamadvitÅyapadopÃdÃne 'pi tatsmaraïÃnuvyavasÃyavibhramairvyabhicÃra÷ / tatpratyayavi«ayanimittavyatirekeïÃpi te«Ãæ janma / na ca prav­ttinimittÃntarÃpek«Ã / dvitÅyat­tÅyayorapi nirvikalpakena vyabhicÃra÷ / prathamat­tÅyayorapi ghaÂÃntarapratyayena vyabhicÃra iti samastopÃdÃnam / ato yannyÆnaæ tatpÆrayati---bhÃja ityatrÃpÅti / tadetadghaÂÃdi pratyayavailak«aïyamekÃdipratyayÃnÃmiti / sthÃïurdravyamityevaæ sÃdhu / na ca jÃtisaækara÷, tatra khadirajÃterabhÃsÃt / tadguïayogÃt tu tadvyavahÃro mÃïavake siæhavyavahÃravat tadavayavÃrabdhatvÃt tadÅyatÃvyavahÃra÷ k«Årasya dadhÅvivat / sarpeïÃntyÃvayavinà ekenÃnÃrambhÃt tadavayavÃnÃæ kÃryÃva«ÂabdhatvÃt sarpakuï¬alakaæ saæsthÃnameva sphuÂam / pratimÃyà iti / ÓarÅralak«aïÃbhÃvÃt na tatra mukhya÷ ÓarÅraÓabda÷, tadekÃrthasamavesaæsthÃne aupacÃrika iha prayujyate, tatsÃd­ÓyÃt / rÃho÷ Óira ityatra tu saæsthÃne Óira÷ ÓabdopacÃramÃtram / suvarïÃsyìgurÅyakamityatra jÃtisaÇkaprasa¬gÃt saæsthÃnamevìgurÅyakam, rajatÃderapya¬gurÅyakadarÓanÃditi sphuÂam / ÓilÃputrakasyetyatroktayukti smÃrayannÃha---evamiti / vyatirekopadeÓaviveko yadi syÃt tadà buddhiÓarÅrÃbhyÃmevÃnaikÃntikaæ syÃdata Ãha---atÃdÃtmyeti //14 // ______________________________________________________________________ // pariÓuddhi÷ // arthakathanapÆrvakaæ saÇgativÃrttikamavatÃrayati---ÃtmÃdÅnÃmiti / kÃraïatve 'pi manaso 'pakar«e tÆktam / sarvajanÅnenÃpi samayena goÓabdavad yadyarthÃntare 'pyete pravarteran tadà ko virodha ityata Ãha---tatra sarvajanÅna÷ ÓaknotÅti / svÃbhidheyadvÃreïeti Óe«a÷ / tenÃyamartha÷ / ete«Ãæ ÓabdÃnÃæ vyavahriyamÃïÃnÃæ yadekaæ prav­ttinimittaæ tadyogÃd itarebhyo buddhirbhidyata iti / tadidamuktaæ sÆtrak­tÃ---ityanarthÃntaramiti / tenaitannirastam / g­hÅtasamayairebhirb­ddhi÷ samÃnÃsamÃnajÃtoyebhyo vyÃvartanÅyà / tathÃbhÆtÃyÃæ ca tasyÃmete«Ãæ samayo grÃhya ityanyonyÃÓrayatvam / vyavahÃre tu sÃdhye ÃtmÃÓrayatvamiti / tarhi buddhirj¤ÃnamityevÃstu kimanekaÓabdoccÃraïenetyÃÓa¬kya paramatamapÃkart­m ityÃha---bhëyakÃra eveti sphuÂamiti---upapattisÃrthyÃditi bhëyÃvayayavaæ vyÃca«Âe---paryÃyeti / tatropapattipadÃrtha÷ paryÃyaÓabdÃbhidhÃnamityanene vyÃkhyÃta÷ / Óe«eïa sÃmarthyapadÃrtha÷ / tenÃyamartha÷, paryÃyaÓabdÃbhidhÃnalak«aïÃyà upapatte÷ sÃmarthyam anekÃrthatvaprati«edhÃk«epakatvam / tasmÃditi / tadetannirÃkÃraïaæ sÆcitam / yadupapattisÃdhyaæ tÃæ p­cchati vÃrttikakÃra÷---kà punarÆpapattiratreti / nirvikalpakavyÃpÃrÃïÅndriyÃïi / savikalpakavyÃpÃraæ mana÷ / adhikÃrÃbhimÃnavyÃpÃro 'haÇkÃra÷ / k­tyadhyavasÃyavyÃpÃrà buddhi÷ / nirvyÃpÃra eva kalpitabuddhivyÃpÃra÷ puru«a iti / tenÃyamartha÷, akÃraïam akÃryaÓca puru«a÷ / ÃdikÃraïaæ prak­ti÷ / ÃdikÃryaæ buddhi÷ / tato 'haÇkÃrÃdisarga iti / puru«a÷ kÆÂasthacaitanyarÆpa÷ / itaradacetanamiti sÃkhyÃ÷ / tatra buddhiraæÓatrayavatÅ, puru«oparÃgo vi«ayoparÃgo vyÃpÃrÃveÓaÓcetyaæÓÃ÷ / bhavati hi mayedaæ kartavyamiti / mayeti hi cetanoparÃgo darpaïasyeva mukhoparÃgo bhedÃgrahÃdatÃttvika÷ / idamiti vi«ayoparÃga÷ indriyapraïÃlikayà pariïÃtibhedo darpaïasyeva malasaæbandha÷ pÃramÃrthika÷ / tadubhayÃyatto vyÃpÃrÃveÓo 'pÅti / tatraivaærÆpavyÃpÃralak«aïà buddhi÷ / vi«ayoparÃlak«aïaæ j¤Ãnam / tena saha ya÷ puru«oparÃgasyÃtÃttvikasya saæbandho darpaïapratibimbitasya mukhasyeva tadgatamalinimnà sopalabdhiriti te«Ãæ rahasyam / tadutthÃpayati---buddhi÷ kileti / sà ca na tÃvad buddhe÷, tasyà acaitanyÃditi / yadyapyacetana eva bhrÃmyatÅti sÃækhyÃbhyupagamo yathÃhu÷, yogaÓcittav­ttinirodha÷ / iti, tÃstu pramÃïasaæÓayaviparyayasvapnasm­taya÷ / iti, tathÃpi vyÃptyà pratyavasthÃnam / yatra hi cetanÃcetanayorasaæsargÃgrahe saæsargabhrama÷, tÃdÃtmyabhramo vÃ, tatra cetanasyaiva, yathà darpaïacaitrayo÷ ÓarÅraÓarÅriïorvà / na hi tatra darpaïasya ÓarÅrasya và bhrama iti / api ca buddhirÃtmÃnaæ cetayamÃnà bhrÃmyet, puru«eïa và cetyamÃnà / nobhayamapi prÃguktayuktereva / na ca svata÷ parato và aprakÃÓamÃnaiva buddhirbhrÃmyatÅti yuktam / na hyad­ÓyamÃna eva darpaïa÷ timire maitrasannidhÃnamÃtreïa tatpratibimbamudgrÃhayati / tasmÃdubhayathÃpi buddhe÷ sahajaæ caitanyamÃpannamityupasaæhÃravyÃjenÃha---tasmÃt k­païeti //15 // ______________________________________________________________________ // pariÓuddhi÷ // vaidharmyÃdindriyaprakaraïÃdapasÃritasya buddhikramonneyatayà prav­ttihetutayà ca tayo÷ madhyer'thÃdavasaro manasa ityÃha---kramapraptamiti // yasmÃdityÃdivÃrttikaæ vÃkyabhedena sÆtrakÃroktasvoktahetupapÃdakabhëyavyÃkhyÃnamityÃha---anindriyeti / yadyapi nimittÃntaramityanenaivÃkÃÓo 'pi vyavacchidyate, avyÃpÅtyanenaiva vÃ, sahakÃrÅtyanenaivÃtmÃdi, upÃdÃnÃtiriktasyaiva sahakÃritvaprasiddhe÷, tathÃpi yathÃvivak«aæ gobalÅvardanyÃyena vyavasthà / indriyaæ pradhÃnÅk­tya và Ãtmani sahakÃrivÃda iti / nanu mano vibhu sarvadà sparÓarahitadravyatvÃt, viÓe«aguïaÓÆnyadravyatvÃt, nityatve satyanÃrambhakadravyatvÃt, j¤ÃnasamavÃyikÃraïasaæyogÃdhÃratvÃt ityÃde÷ / tatkathamucyate---avyÃpÅti / naitadevaæ, save«Ãme«ÃmÃpÃtata÷ svarÆpÃsiddhatvÃt / tathà hi yadà sukhÃdyupalabdhÅnÃæ kriyÃtvena karaïatayà mano 'numitam, tadà na dravyatvasiddhi÷, adravyasyÃpi karaïatvÃt / athÃsÃmeva sÃk«ÃtkÃritayà indriyatayà tadanumÃtavyam, tathÃpi ÓarÅravayavasyopÃdhitvam, tadà tÃvanmÃtre v­ttilÃbha÷ / taddo«e ca v­ttinirodha÷ Órotravat prasajyeta / tata÷ ÓarÅramÃtramupÃdhirabhidheya÷ / tathà ca tadavacchedena v­ttilÃbhe Óirasi me vedanÃ, pÃde me sukhamityÃdyavyÃpyav­ttitvapratÅtivirodha÷ / asamavÃyikÃraïÃnurodhena vibhukÃryÃïÃæ deÓaniyamÃt / ÓarÅratadavayavÃvayavaparamÃïuparyantopÃdhikalpanÃyÃæ ca kalpanÃgauravaprasaÇga÷, niyamÃnupapattiÓceti / tato 'nyavaikaæ sÆk«mamatÅndriyam upÃdhitvena kalpanÅyam / tathÃpi tasyaivendriyatve svÃbhÃvike adhikakalpanÃyÃæ pramÃïÃbhÃvÃt dharmigrÃhakapramÃïabÃdha÷ / atha j¤ÃnakrameïendriyasahakÃritayà tadanumÃnaæ tadà sutarÃmeva prÃguktado«a÷ / yadi tu manaso vaibhave 'pi ad­«ÂavaÓÃt krama upapadyate, tadà manaso 'siddherÃÓrayÃsiddhireva vaibhavahetÆnÃmiti / atha yatrÃd­«Âasya d­«ÂakÃraïopahÃreïopayoga÷, tatra tatpÆrïatÃyÃæ kÃryamutpadyata eva, anyathà antyatantusaæyogebhyo 'pi kadÃcitpaÂo na jÃyeta / jÃto 'pi và kadÃcinnirguïa÷ syÃt / balavatà kulÃlena d­¬hadaï¬anunnamapi cakraæ na bhrÃmyet / yatra tu d­«ÂÃnusaæhÃreïa ad­«Âasya vyÃpÃra÷ tatra tadveguïyÃt kÃryÃnudayo yathà paramÃïukarmaïÃ÷ / tadihÃpi yadi vi«ayendriyÃtmasamavadhÃnam eva j¤Ãnahetu÷, tatsadbhÃve sadaiva kÃryaæ syÃt / na hyetadatiriktamapyad­«ÂasyopaharaïÅyamasti / na ca sadaiva j¤Ãnodaya÷ / tato 'tiriktamapek«aïÅyamasti / tacca yadyapi sarvÃïyevendriyÃïi vyÃpnoti, tathÃpi karaïadharmatvena kriyÃkrama÷ saægacchate / akalpite tu tasmin nÃyaæ nyÃya÷, pratipatturakaraïatvÃt cak«urÃdÅnÃmanekatvÃt / tasmÃdanta÷karaïamastÅti cet? nanvevamapi yugapajj¤ÃnÃni mà bhuvan / yugapajj¤Ãnaæ tu kena vÃryate? bhavatyeva samÆhÃlambanamekaæ j¤Ãnamiti cet---na, ekendriyagrÃhye«viva nÃnendriyagrÃhye«vapi prasa¬gÃt / te«vapi bhavatyeveti cet---na, vyÃsaÇgakÃle j¤Ãnakrameïa vivÃdavi«aye kramÃnumÃnÃt / bubhutsÃviÓe«eïa vyÃsa¬ge kriyÃkrama iti cet---naivam, na hye«a bubhutsÃyà mahimÃ, yadabubhutsite vi«aye j¤ÃnasÃmagryÃæ satyÃmapi na j¤Ãnamapi tu tatra saæskÃraviÓe«ÃdhÃyaka÷ pratyaya÷ syÃt / yadi tvabubhutsite sÃmagrÅmeva sà nirÆndhyÃt / tathà ca ghaÂÃyonmÅlitaæ cak«u÷ paÂaæ na darÓayet / tasmÃd bubhutsÃpÅndriyÃntarÃdÃk­«ya bubhutsitÃrthagrÃhiïÅndriye mano niveÓayantÅ yugapat j¤ÃnÃnutpattÃvupayujyate, na tu svarÆpata iti yuktamutpaÓyÃma÷ / tasmÃt su«ÂhÆktam---avyÃpÅti / gandhÃdikriyÃnyatve satÅti vÃrttikaæ yathÃÓrutaæ dravyakarmÃdij¤ÃnenÃnaikÃntikamato vyÃca«Âe---cak«urÃdibhya iti / nanu sm­tyÃdi«u saæskÃrÃdaya÷ / santi / tato naite karaïÃntarakalpanÃyÃæ prabhavantÅtyata Ãha---atra ceti / indriyajanmÃna÷ ÓarÅrasaæyuktadravyarÆpakaraïajanmÃna ityartha÷ / nanvindriyatvenaiva mano 'pi janakaæ sm­tyÃdÅnÃæ tathÃtve sÃk«ÃtkÃritvaprasa¬gÃditi / athetyÃdivÃrttike pratibhÃsamÃnavyadhikaraïatÃmupÃdÃya codyam / ekadeÓisamÃdhÃnaæ ca / vyÃptirvyadhikaraïayoraÓakyagraheti vastugatimupÃdÃya samÃdhÃnaæ sphuÂamityÃha---sautramiti //16 // ______________________________________________________________________ // pariÓuddhi÷ // pretyabhÃvÃdutkar«e sati prav­ttermano 'pakar«e hetumÃha---manaso 'pÅti // prav­tte÷ vikalpasamuccayÃmyÃmavyÃpakatayà nedaæ sÃmÃnyalak«aïam / na ca tadantareïa viÓe«alak«aïÃvakÃÓa ityÃÓa¬kya sÆtravÃkyaæ bhinatti---Ãrambha÷ prav­tti÷ / janmahetu÷ sthirÃtmaviÓe«aguïajanaka÷ prayatna Ãrambha÷ / na caivaæ dayÃdyavyÃpti÷ / tatrÃpi tadarthaæ prayatnasya vidyamÃnatvÃt / yadi tvayatamÃnasyaivecchÃmÃtraæ j¤ÃnamÃtraæ dve«amÃtraæ và prav­tti÷ syÃt, pravartamÃnaæ prati prayojakatvamamÅ«Ãæ nivarteta / tataÓcottarasÆtravyÃghÃta iti / atra yadyapi vÃgityÃdiyathÃÓrutaviÓe«alak«aïÃvasare dayÃdyasaægraha iti vuddhipadaæ mano 'bhiprÃyeïa vyÃkhyÃtaæ bhëyak­tÃ, tathÃpi viÓi«ÂadevatÃdyanucintanÃdyasaægraha ityata Ãha---sa ca dvividheti / j¤Ãtuæ j¤Ãpayituæ và prayatna÷ ubhayathÃpi j¤Ãnahetu÷, tena vÃggocaro 'pi prayatna÷ saæg­hÅta÷ / kartuæ kÃrayituæ và prayatna÷ ubhayathÃpi kriyÃhetu÷ / tena steyahiæsÃdau aj¤ÃnÃdigocaro 'pi prayatna÷ saæg­hÅta÷ / etena yat siddhaæ tadÃha---tatreti / tadarthaæ prayatno j¤Ãnaæ janayan j¤Ãpakahetuvi«ayo bhavatÅti j¤ÃpakaikadeÓena vÃcopalak«ayatà svasamavetaj¤ÃnamÃtraheturityapi bhramo nirasta÷ / kÃyanimitteti kÃyo nimittaæ vi«ayatayà yasyÃ÷ sà tathoktà / dÃnasteyÃdyartha ya÷ khalu prayatna÷ sa kÃyavi«ayo bhavati / evaæ manonimittaæ dayÃdrohÃdyarthaæ ya÷ khalu prayatna÷, sa manovi«ayo bhavatÅti neyam / anyathà nÃstyevÃsau puru«avyÃpÃro yatra kÃyamanasÅ na nimittamiti //17 // pravarttanÃlak«aïà do«Ã÷ //18 // ______________________________________________________________________ // pariÓuddhi÷ // pretyabhÃvÃdutkar«e sati do«ÃïÃæ prav­ttyapakar«e hetumÃha---prayojyeti / puru«aæ pravartayata÷ utkarÆpaprayatnayoginaæ kuruta ityartha÷ / ÃnantaryÃdanayorabhidhÃnam moho 'pi pravartayatÅti dra«Âavyam / mohaikÃrthasamavÃyo mohasaæskÃraikÃrthasamavavÃya÷ / mohÃntareïa và / etadevÃha---tÃvaddhi ayamiti / tasyÃrtha iti / bhëyasya iti bhÃva iti codakasya / atra ca samavÃyo yadyapi na vyÃpÃra÷ tathÃpi mohÃde÷ pravartakasya svÃÓrayasamavetarÃgadve«amohajananÃvÃntaravyÃpÃrasya pravartakatvamityadÆraviprakar«eïa sambandhasambandhinoretad dra«Âavyam / tena phalagocarau moharÃgau mohadvai«au và tatsÃdhanavi«ayau moharÃgau mohadve«au và janayantau puru«aæ pravartayata÷ / tata÷ phalavi«ayà rÃgadve«amohÃ÷ pravartakÃ÷, sÃdhanavi«ayÃstu tadekÃrthasamavÃyina÷ pravartanà iti vastugati÷ / vyÃpÃro 'pi ca kÃryÃnuguïa iti k­tvà rÃgÃdaya÷ pravartayanti prav­ttihetutvÃd do«Ã ityucyatante //18 // punarÆtpatti÷ pretyabhÃva÷ //19 // ______________________________________________________________________ // pariÓuddhi÷ // ÓarÅrÃdÅnÃæ do«aparyantÃnÃæ parityÃgapÆrvaka÷ prÃptilak«aïo dharma÷ pretyabhÃva iti tadanantaramevÃsyÃvasara ityÃha---uddeÓakrameti // nanu pÆrvaÓarÅrÃdiparityÃgÃditi sÆtre nÃstyeva / na cotpattimÃtraæ pretyabhÃva÷, ekasminnapi janmani tathÃvyavahÃraprasa¬gÃt / na ca puna÷ÓabdasyÃyamartha÷, tasyÃbhyÃsamÃtrÃrthatvÃt / ata uktaæ vÃrttikak­tà punariti / tad vyÃca«Âe---punarityabhyÃsamÃheti / abhyÃsaæ vadanneva nÃntarÅyakatayà pÆrvaÓarÅradiparityÃgaæ pratipÃdayatÅtyartha÷ / tathÃpi kiæ vakrokte÷ prayojanamityata Ãha---tathà ceti / nanu dvitÅyasÆtre du÷khÃdÅnÃæ kÃryakÃraïabhÃva saæsÃra ityuktam, iha tu punarÆtpattiriti, tat kuto na virodha ityÃÓayavato vÃrttikak­ta Ãk«epa÷, ka÷ punariti / du÷khÃndÅnÃæ kÃryakÃraïabhÃve sati pÆrvadehÃdiparityÃgÃdanyadehÃdiprÃptilak«aïa÷ pretyabhÃva÷ / tataste«Ãæ tathÃbhÆtapravÃhavicchede pretyabhÃvÃparanÃmà saæsÃro vicchidyeta iti tulyaprav­ttinimittatvÃt sa eva tatra saæsÃra uktaityayo na virodha ityÃÓayavata÷ parihÃro du÷khÃdÅnÃmiti / tadetatsmaraïamÃtreïa, vyÃca«Âai, tadetadvÃrttikajÃtamiti / seyamuktarÆpà punarÆtpattiryadyacetanasya manasa÷ saæsÃra÷ kimiti nivartanÅya÷? athÃtmanastadÃÓakyaniv­tti÷, muktasyÃpi saæsÃridehÃdiparityÃgÃt tadÅyÃparadehÃdiprÃptisaæbhavÃdityÃÓayavatà vÃrttikak­tà Óa¬kitam---so 'yamiti / neyaæ bhogenaviÓe«ità punarÆtpatti÷ saæsÃra ityÃÓayavatà parih­tam---yadÅti / tatrÃsphuÂaæ padaæ sphuÂayati---kriyÃmiti //19 // prav­ttido«ajanitor'tha÷ phalam //20 // ______________________________________________________________________ // pariÓuddhi÷ // Óa¬kÃmapanayanneva saÇgati karoti---yadyapÅti / sÃmÃnyena j¤Ãtà hi viÓi«Âatayà j¤Ãtuæ Óakyante / tata÷ sÃmÃnyarÆpeïa lak«itÃnÃæ viÓi«Âalak«aïÃvasara÷ / ubhayoÓcÃkÃrayornirvedopayogÃdubhayopÃdÃnamityartha÷ // atra ca sÆtre padadvayamatiriktam / tatra prathamopayogamÃha---atra ceti / yadyapi svarÆpato 'pi prav­tte÷ kÃryabhÆtau dharmÃdharmau prati do«ÃïÃmatiÓayenopayogo, vak«yati ca, do«atu«Ãvanaddhà hi karmataï¬ulà ityÃdi, tathÃpi prav­ttiphale do«ÃïÃmupayogo darÓanÅya÷ sÆtre prak­tatvÃt / na ca dharmÃdharmayo÷ phalavyavahÃra÷ / tato vyÃpÃradvÃramupÃdÃyopayogamÃha---api tviti / tadeva dvÃraæ sphorayati---do«asalileti / ato dharmÃdharmaÓrutyà na lak«aïÃbhrama÷ kartavya÷ / svarÆpatastu prav­tti prati do«ÃïÃæ sahakÃritvaæ sÆtrakÃra eva caturthe vak«yatÅti / tat kiæ nirde«asya sukhadu÷khe na sta ityupÃttakarmapracayasya tÃdavasthyamadattaphalasyaiva và vinÃÓa ityata Ãha---na cÃstÅti / na brÆmo nirde«asya upabhoga eva nÃsti / api tu yÃd­Óa÷ saæsÃrahetustÃd­Óo nÃsti / do«Ãntarajanako hi tÃd­Óa ityartha÷ / arthapadasyopayomÃha---sÆtra iti //20 // ______________________________________________________________________ // pariÓuddhi÷ // mukhyaæ du÷khamadhik­tya saÇgatiruktà / gauïÃbhiprÃyeïÃha---nÃnukta iti // nanu lak«aïaÓabdo yadi svarÆpavacana÷ syÃt, gauïadu÷khÃvyÃpti÷ syÃt Ãv­ttau vÃkyabheda÷ / tata ekavÃkyatvaæ rocayannayamÃha---atra ceti / evaæ cÃsiddhi÷ / tÃæ pariharati---saiva hÅti / mukhyà svarÆpato, gauïÅ vidheyadu÷khopÃdhinibandhanà / na caivamitaretarÃÓrayaprasaÇga÷ / du÷khatayà tadvi«ayatvaæ tathÃtve ca du÷khatvamiti lokasuprasiddhena bÃdhanÃbuddhivi«ayatvena heyatÃyÃ÷ prasÃdhanÃt / yo hi du÷khaæ taddhetuæ và ÓarÅrÃdi tadanu«aktaæ và sukhaæ jÃnÃno 'pi sukhat­«ïÃpariplutamatirna hÃtumicchati, taæ pratyucyate ÓarÅrÃdidu÷khÃntaæ du÷khaæ heyamityartha÷, bÃdhanÃlak«aïatvÃt, yattu na heyaæ na tadevam, yathÃtmasvarÆpÃpavargÃviti / vaÓÅ jitÃvidya÷ / yadyapi rÃgÃbhÃvo vairÃgyaæ tathÃpi su«uptyÃdau tasya bhÃve mok«Ãnupayuktatayà Ãtyantiko vivak«ita÷ / sa ca kÃraïayogyatÃniv­ttyà sidhyati / tata÷ saiva darÓità / upanate«vapi vi«aye«vaudÃsÅnyaæ kiæ tadupek«Ãbuddhi÷ prabalatattvasÃk«ÃtkÃrasamunmÆlitaniravaÓe«amavidyÃsaæskÃre heyopÃdeyapak«avyavacchedavatÅ buddhirityartha÷ / ÓarÅrÃdi«u ukta÷ uktarÆpa eva grÃhya ityartha÷ / nanvabhÃvaphalatvaæ dharmasya du÷khÃbhÃvasukhavÃdino nÃni«Âam / nÃpÅdamad­«Âamityata Ãha---yadyapÅti / yathà ca kÃlotkar«a÷ sukhasyÃgamika÷, tathà svarÆpotkar«o 'pyÃnubhavika ÃgamikaÓceti dra«Âavyam / na cÃndhakÃravat pratiyogyutkar«Ãdutkar«opapattiriti vÃcyam / dharmaphalaæ hi du÷khÃbhÃvo bhavan pradhvaæso vaktavya÷, prÃgabhÃvÃderasÃdhyatvÃt / tasya ca kÃlenÃnavaccheda eva / na ca tajjÃtÅyÃvadhisadbhÃvaniyamo 'ndhakÃravadeva / na hi brahmalokopabhogÃnantaramevÃvaÓyaæ du÷khena bhavitavyamityasti niyÃmakam / yathà ca viÓi«ÂaÓÃlisÆpÃdinà kulmëapiï¬ikayà codarapÆraïe k­te du÷khaniv­ttistulyÃ, tathendrabrÃhmapadayorapÅti na kaÓcit svarÆpato viÓe«a÷ syÃt, api ca svargÃrthÅ yÃgÃdikaæ k­tvà kadÃcillabdhav­tteradharmÃnnarakadu÷khamanubhÆya svargamanubhavati / kadÃcit tu manu«yadehapÃtÃnantarameva ityaniyama÷ / so 'yaæ na syÃt, du÷khapradhvaæsaphalatvÃd dharmasya / na cÃnutpannasya pradhvaæsa÷ tasmÃd dharmaæ caritvà avaÓyamakÃmayamÃno 'pi prathamatastÃvannarakÃdidu÷khamanubhavet / tatastadabhÃvamiti k­taæ dharmeïa, prak«ÃlanÃddhi paÇkasya dÆrÃdasparÓanaæ varam / iti nyÃyÃt //21 // ______________________________________________________________________ // pariÓuddhi÷ // ÓarÅrÃdi«u pratiyogi«u lak«ite«u tanniv­ttirÆpasyÃpavargasya lak«aïÃvasara ityÃha---krameti // yadyapi mano na jÃyate, tathÃpi karmopagrahamantareïa tasyÃki¤citkaratvÃt sa eva tasya janmeti jÃyamÃnÃ÷ sarva ityuktam / atra ca pratiyoginÃæ ÓarÅrÃdÅnÃmÃdhyÃtmikatvÃt tatpradhvaæso 'pyÃdhyÃtmika eva / tadviÓi«Âasya jÅvanmuktyuttarakÃle du÷khasyÃtyanatÃbhÃvo mok«a iti nÃkÃÓÃdigatena du÷khasyÃtyantÃbhÃvena vyabhicÃra÷ / pariïÃmo hi pÆrvadharminiv­ttau dharmyantarotpÃdo và syÃt, vainÃÓikÃnÃmiva / pÆrvadharmaniv­ttau dharmÃntarotpÃdo và syÃt sÃækhyÃnÃmiva / tadetat tak«advayaæ vikalpayati---sarvÃtmanà veti / pÆrvasminniti / ÃstÃæ tÃvatkauÂasthyaæ pariïÃminityatÃpi na syÃdityartha÷ / ekadeÓeti / yadi dharmadharmiïorekÃntenÃbhedo yadi và bhedÃbheda÷, ubhayathÃpi na kÆÂasthÃnityatà / ekÃntabhedena tu katham brahmaivedaæ sarvamiti ÓrutivacanamÃdriyata ityartha÷ / sÃvayavatvÃditi sÃæÓatvÃt / svÃtmÅbhÆtopajanÃpÃyadharmavattvÃditi yÃvat / ghaÂÃdivaditi / yathà ghaÂÃdayo brahmadharmà anityÃ÷, tathà tadabhinnasvabhÃvaæ brahmÃpyanityaæ syÃdityartha÷ / na ca vÃcyaæ pariïÃminityameva brahmÃsatu / anekÃntavÃdasya nirÃk­tatvÃt / satkÃryavÃdasya nirÃkari«yamÃïatvÃt / na caikÃntabhinna evÃyaæ brahmadharmaprapa¤co 'stu iti vÃcyam, vyaktÃd vyaktasya ni«patti÷ pratyak«apramÃïyÃdityupÃdÃnÃdicintÃyÃ÷ kari«yamÃïatvÃt, paramÃïÆnÃæ nityatÃvyavasthÃpanÃcca / tatkÃryatÃmÃtratve tu siddhasÃdhanÃditi / nityamityÃdi bhëyaæ na yathÃÓrutaæ paramatotthÃpanamityata Ãha---asyÃrtha iti / ityartha iti / pare«Ãmabhimata iti / Ãtmà nityasukhavÃn kÃraïÃntarÃïi parityajyÃÓrÅyate tattajjÃtÅyanityaguïavat, yathà varïÃtkena ÓadenÃÓrÅyamÃïamÃkÃÓaæ nityaÓabdavaditi mÅmÃæsÃnaye / satkÃryanaye tu, Ãtmà nityasukhavÃn / tenÃÓrÅyamÃïatvÃt / yadyenÃÓrÅyate tattena nityena tadvat, yathà paÂena tantava ityutthÃpya dÆ«ayatÅtyÃha---atra ceti / anaikÃntikatÃæ dra¬hayitumatiprasa¬go 'vatÃrita÷ / nanu sukhatatsaævedanena brahmayaïo bhinno brahma cÃnuditÃnastamitarÆpaæ ÓuddhabuddhasvabhÃvaæ svata eva siddham / kastatra pramÃïapraÓnÃvakÃÓa÷? sarve«Ãmeva pramÃïÃnÃmanubhava eva sÅmà / kutaÓcÃbhivyaktyÃdicintÃ? muktasaæsÃrÃvasthayoraviÓe«aÓca prasa¤jito 'pi nÃni«Âa ityata Ãha---ayamabhisandhiriti / vi«ayasukhasaævedane evÃtmà tadatirikto vÃ? Ãdyaæ dÆ«ayati---sukhamiti / uktopapatti smÃrayitvà aparÃmÃha---na hÅti / nanu sukhasaævedanayorÆdayavyayau na tÃttvikau / na ca kalpito virÆddhadharmÃdhyÃso bhedahetu÷ sphaÂikasyÃpi javÃtÃpicchÃdisannidhÃnÃpÃditÃrÆïimanÅlimÃdinà bhedaprasa¬gÃdityÃÓa¬kya pariharati---na cÃtmaiveti / na hyasti saæbhava÷ sphaÂika÷ svarÆpeïa pÆrvÃparakÃlaikatayà sphuranneva nÅlÅdivyÃv­ttÃtmà nÅlÃdyÃtmanÃropyata iti bhÃva÷ // syÃdetat, svasaævedanamÃtmasvabhÃvamapyanÃdyavidyÃvaÓÃdanÃtmatayà sphurat tattadvi«ayoparÃgeïa bhinnamiva sphuratyÃtmanyekatayà pratisandhÅyamÃne 'pi yathà gaganasaviturekatvenÃnubhÆyamÃnasyÃpi pratibimbamambuni tara¬gabhedÃdityata Ãha---na caitadasatÅti / ayamartha÷, na tÃvat sa eva tasminneva tadÃnÅmeva bhrÃnto 'bhrÃntaÓceti saæbhavati / tasmÃdavidyÃyà durghaÂatvaæ nÃmÃla¬kÃra eveti pÃdaprasÃrikayà pratyavastheyam / seyaæ bhedaj¤Ãne bÃdhakamÃlambya syÃt / tacca nÃstÅti vak«yÃma÷ / pratibimbe tu suvyakta eva bhrama iti / dvitÅyaæ dÆ«ayati---na cÃgantuketi / nanvÃtmani nityaæ caitanyamiti ka evamÃha? ki tvÃtmaiva nityacaitanyasvabhÃva ityata Ãha---na cÃtmaiveti / na ca sukhenÃhamasvÃpsamityastyeva smaraïamiti vÃcyam / ghaÂamahaæ jÃnÃmÅti tadaj¤Ãsi«amitivat sukhenÃhaæ svapimÅti tadaj¤Ãsi«amityevamapi smaraïaprasa¬gÃt, tarhi kimidaæ sukhamahamasvÃpsamiti du÷khÃbhÃvÃnumÃnamÃtraæ supto 'haæ na ki¤cidaj¤Ãsi«amiti j¤ÃnÃbhÃvÃnumÃnavat / atha kena li¬gena smaraïÃrhÃsamaraïena / ko dharmÅ? Ãtmà anubhÆyamÃna÷ smaryamÃïo và pratyabhij¤ÃyamÃna÷ / tathÃpi su«uptÃvasthà yà nÃnubhÆtà ata eva na sm­tÃ, kathamiva tacchabdena parÃm­Óyata iti cet---na, pÆrvÃparÃvasthayorekatvapratyabhij¤Ãnena madhyÃvasthÃyà api sÃmÃnyenopanayanÃt / yathà prÃgupalabdha÷ paÓcÃdupalabhyamÃno ghaÂo madhyÃvasthÃyÃæ nÃyaæ j¤Ãta iti j¤ÃnÃbhÃvaviÓi«Âo 'numÅyata iti na ki¤cidanupapannam, stÃmÃtmano j¤Ãnasukhe bhinne na tu mithastathà ca sukhÃtmakaæ j¤ÃnamÃtmani j¤ÃnÃntareïa yadi nÃnubhÆyata / evametat, svayamapi na prakÃÓata iti tvasiddhamityata Ãha---sukhaæ ceti / tadevamÃtmani sukhaæ nityaæ bhinnaæ bhinnanaiva j¤Ãnena prakÃÓyamÃnamÃstheyam tatra bhëyavÃrtike ityÃha---tadevamiti / nanu vai«ayikasukhaj¤Ãne kartavye sukhÃtiriktaæ kimÃtmamana÷saæyogo 'pek«ate, yena tatrÃpi vi«ayamÃtrÃpek«ÃyÃæ manasaiva rÆpÃdyupalabdhiprasa¬go na syÃt, atha bahirmana÷sÃpek«aæ nanvantariti parihÃra÷, sa ihÃpÅti / ato vÃrttikaæ sphorayati---saæsÃrÃvasthÃyÃmiti // ÃpÃditaprayÃsavaiyarthyaparihÃraæ parasya vÃrttikak­to h­disthaæ sphuÂÅkaroti siddhÃntavÃrttikaæ saægamayitum---nanu tvanmata iti / yathà hi ÓÃstreïa pravartamÃna÷ pravartayitvaya÷, tathà sa eva ÓakyasÃdhane / na ca nityaæ Óakyam / taddhi na nirvartyaæ nityatvÃt / nÃpi vikÃryamapariïÃmitvÃt / nÃpi prÃpyam / na hi tasya saæbandhalak«aïà prÃptirapratisaækramatvÃt nÃpi tÃdÃtmyalak«aïÃ, tasyÃ÷ prÃgeva siddhyasiddhyorÆbhayathÃpi aÓakyatvÃt / nÃpi j¤Ãnalak«aïÃ, nityÃnityavikalpena tasyà apyapÃsitatvÃt / nÃpi vi«ayatvalak«aïÃ, anatirekÃt / tathÃtve cotpannatayà vinÃÓe punarasaæbandhÃt / «aÂpadÃrthÃtirekasyÃsiddhe÷ / bhÃvatve 'vaÓyaæ tadantarbhÃvÃt / abhÃvatve pratiyogyanupapatte÷ / nÃpi saæskÃryaæ tat, anÃdheyatvÃtiÓayatvÃditi // tasmÃt nityaæ sukhamaÓakyatvÃt na prayojanam / prayojanaæ tu du÷khÃbhÃva÷, tasya nirvartyatvÃditi vastugati÷ / atrÃhu÷---nanu sasÃdhanaæ du÷khamapi na pÃramÃrthikamasti / tata÷ kasyÃbhÃva÷ Óakya÷ / yathÃvidyopadarÓanaæ tu prav­tti÷ sukhe 'pi samÃneti, tatrÃha---dharmÃdharmÃviti / tadidaæ pÆrvoktaæ h­di nidhÃyoktam---Óakyau bhogena k«etumiti / na kevalamiyaæ nityasukhad­«Âirmok«ÃnupayoginÅ, pratyuta virodhinÅtyÃha---anyathà tviti / tasmÃnmanÃgapyasyà avakÃÓo na dÃtavya÷ parai÷, apitvavidyÃniv­ttimÃtre prayatitavyaæ ÓakyatvÃt, avirÆddhatvÃccetyartha÷ / tasmÃdupapannÃnavadyavÃdina÷ parameÓvarasyopadeÓo nÃÓakyaprayojano na viparÅtaprayojano na viparÅtaprayojano và bhavitumarhatÅti bhÃktatvamevÃnandaÓrutÅnÃæ nyÃyyamityÃha---tasmÃditi / nityaæ sukhaæ bhavatyasti / yadyapi ki¤cinnÃrabhate nopÃdatte tathÃpi nimittatayà ki¤citkurvan san bhavi«yatÅti cet? naivam, ÂÅkÃrthÃnavabodhÃt / nimittatà hi upÃdÃnatayÃvyÃptà / anyathà rÆpÃderapyanupÃdÃnasyÃpi ki¤citpratinimittatÃmupagamya niv­ttau sarvasantÃnaniv­ttiprasa¬gÃt / evamastviti cet? atra ÂÅkayottaraæ, tadevamasmadabhipretÃpavargalak«aïe saæpratipannÃvapi lÃbhahÃnyoradhikavÃdinau nirastau, saækhyÃdayastu naivamiti notthÃpitÃ÷ / te hi prakÃre paraæ vivadante / sa ca tatra tatra cintanÅya÷ //22 // // iti pramayalak«aïaprakaraïam // // nyÃyapÆrvìgalak«aïaprakaraïam // ______________________________________________________________________ // pariÓuddhi÷ // sarve«Ãæ pramÃïÃdhÅnatvÃt prameyasya tu bubhutsitatamatvÃt tÃbhyÃæ saæÓayÃdÅnÃmapakar«a÷ / sÃÇgepÃÇge ca nyÃye vyutpÃdye pÆrvÃÇgatayà prakaraïÃntarebhya÷ saæÓayÃdiprakÃraïasyotkar«a÷ / tatrÃpi sandigdhe prayojanÃdicintà / na ca prayojanamanusandhÃya saæÓaya iti saæÓayasya prÃthamyamevaælak«aïakrame 'pi nyÃya÷ / uddeÓyalak«aïayorekavÃkyatvÃdityabhisandhinà bhëyam ityÃha---saæÓayeti / ata eva dvitÅya pÃÂhaæ vyÃca«Âe---kvaciditi // nanu saæÓayasÃmÃnyalak«aïaæ cedidam, vimarÓa÷ saæÓaya ityetÃvadevÃstu / viÓe«alak«aïÃni cet?nÃk­te sÃmÃnyalak«aïe te«Ãmavasara÷ / vimarÓasaæÓayapadayoÓcÃnyatarat anarthakamityata Ãha---atra ceti / lak«aïaæ lak«aïavÃkyam / vimarÓa ityanena ca vi«ayata÷ svarÆpataÓca sÃmÃnyalak«aïadvayaæ sÆcitam / tatra prathamamÃha---ekasminniti / virodhicaturarthÃvamarÓa iti tu parisaækhyÃnamanarthakam / sthÃïurvà puru«o vetyatra dravyÃde÷ anantasyÃvamarÓÃt / prÃdhÃnyena cet? dvayasyaiva / na hyayaæ ni«edha÷ pradhÃna iti / dvitÅyamÃha---kiæsviditi / kimityupakrame / sviditi pak«Ãntare / tena kimidamavam utasvidevamityartha÷ / anuvartanÅyamÃvartanÅyamarthÃnurodhÃt / saæÓayapadasannidhaÓca vimarÓapadaæ vivak«itamarthamÃheti tatsahitamevoktavÃniti parasparani«edhavadubhayavidhipradhÃna eka÷ / parasparavidhimadubhayani«edhapradhÃno 'para÷ / parasparaviraharÆpavidhini«edhapradhÃno 'nya iti yathÃsaækhyaæ viÓi«Âa÷ saæÓayo lak«ya ityÃha---atra viÓi«Âa iti / lak«yapadaæ lak«yapadÃrtha iti / guïagataæ saæÓayo lak«ya ityÃha---atra viÓi«Âa iti / lak«yapadaæ lak«yapadÃrtha iti / guïagataæ sÃd­ÓyamavÃntarasÃmÃnyaviÓe«a eva / yatastulyÃrohapariïÃhÃvimÃviti pratyayo bhavati, tameva vyaktikÃraïamukhena darÓayati---saækhyÃparimÃïeti / mahattvadÅrghatvasÃmÃnyadharmayoga iti / mahattvadÅrghatvasÃmÃnyamÃtradharmayoga ityartha÷ / iha vÃrtikakÃreïa samÃnadharmopapatterityÃdau sattÃmÃtreïa saæÓayÃhetutayà upalabdheraÓrutyà ca pÆrvapak«ayitvà samÃdhÃnatrayamabhihitaæ tadvivecayati---yadyapÅti / prathame 'nupapattiÓabda÷ sattÃvÃcaka÷ tatparaÓca / upalabdhistu viÓe«Ãpek«a ityanenÃk«ipyate / dvitÅye tÆpapattiÓabdo 'yamanekÃrtho 'pÅhopalabdhivÃcaka upÃtta÷ / t­tÅye tu sattÃvacana eva lak«aïayopalabdhipara iti / tatra viÓe«Ãpek«a iti padaæ tadà sÃmÃnyaj¤ÃnamÃk«ipet, yadi viÓe«aj¤Ãnaæ ni«edhet / na tvetadastÅtyata Ãha---viÓe«eti / vÃkyasÃmarthyÃdanvayayogyatÃsÃmarthyÃt / yadyapi viÓe«Ãpek«aÓabda÷ sÃk«Ãd viÓe«opalabdhi na ni«edhati, tathÃpi lak«aïayà tatpara÷ / sà ca mukhye bÃdhakÃt, vivak«ite saæbandhÃt avÃcakopÃdÃne prayojanÃtt pravartate / tatra mukhye bÃdhakamÃha---na ceti / prayojanÃnuyogaparihÃrÃya laukikalak«aïÃtvaæ sÆcayan d­«ÂÃntapÆrvakaæ saæbandhamÃha---yatheti / yathà hi ga¬gÃtÅrayo÷ saæyogamantarbhÃvyÃvinÃbhÃvastathà ag­hyamÃïasmaraïabubhutsayorekavi«ayatayà saæÓayamantarÃk­tvà paurvÃparyaniyamenÃvinÃbhÃva eva saæbandha ityartha÷,saukaryaviÓe«Ãt / tatprayojanamapyabhidhÃtuæ Óakyate / viÓe«amapek«ata iti hi viÓe«Ãpek«a÷ saæÓaya ukta÷ / tathà ca viÓe«e jij¤ÃsÃjanaka ityukte phalamasya darÓitaæ bhavati / tadidamuktam---tasyÃ÷ saæÓaye sati bhÃvÃditi / etena phaladvÃrakamapi sÃmÃnyalak«aïamanugantavyam / dvitÅye tu vinigamanÃyÃæ pramÃïÃbhÃvaÓcodyam / tadutthÃpya vÃrttikeïottarayati---syÃdetaditi / t­tÅye prayojanÃbhÃÓcodyam, tad vÃrttikamukhenaiva pariharati---na ceyamalaukikÅ lak«aïetyÃdi yena prayojanamanurudhyeteti Óe«a÷ / nanu k­takatvaæ paricchedasya hetu÷, na vyavacchedasyetyata Ãha---api tvanityatvasyeti / nanu tathÃpi vivak«itatajjÃtÅyav­ttitve satyanyav­ttireva dharma÷ samÃnaÓabdavÃcya iti kuto niyama ityata Ãha---samÃno hÅti / atrottaraparasya yÃvannÃvatÃrastÃvat parihÃra÷ / tasmistvavatÅrïe prasaktireva nÃsti / yadi hi samÃno dharmo vyavacchedaheturiti kuta÷ sÃdhakabÃdhakapramÃïÃbhÃva÷, tasyaiva tadabhÃvarÆpatvÃt / sa cet kathamasau vyavacchedahetu÷? na copalabdhyÃdipadaæ taditarasya sÃdhakabÃdhakatvaæ pratik«ipati // nanu tasyeti viÓe«alak«aïamastÅti, tasmÃt tasminnasatyapi na vaktavyasyÃvakÃÓa iti darÓayitumiyaæ yuktirukteti / paunaruktyaæ pariharannÃha---vimarÓapurvakamiti / pÆrvaæ hi karaïÃkaraïayorguïado«au na cintitau, idÃnÅæ tau cintyete ityapaunaruktyam / ata eva prÃgÃha---yojayatÅti / idÃnÅmÃha---avadhÃrayatÅti / yathà saptame rasa iti / tathà hi saptamo rasa÷ saæÓayaj¤Ãne dharmitayà vi«aya÷ syÃd, dharmatayà vÃ? na kadÃcilloka evaæ sandigdhe yadayaæ saptamo rasa÷ sthÃïurvà puru«o veti, dravyaæ và guïo veti / nÃpyevaæ sandigdhe ayamupalabhyamÃna÷ padÃrtha÷ saptamo và raso daÓamaæ và dravyamiti? saptamo rasa÷ kimasti nÃsti veti sandeho bhavatyeveti cet na, ananubhÆte smaraïÃbhÃvÃt / asm­tasya ca saæÓayÃvi«ayatvÃt / naudoleti / sad­ÓadarÓane 'pyasmaraïaæ tu paÂvabhyÃsÃdarapratyayÃbhÃvÃt / yathà hi tathÃvidhapratyayajanya÷ saæskÃra÷, tathà tadudbodhyo 'pÅti / dve dvitveneti / samuditayorÃnantarya vivak«itamityartha÷ // anekadharmapadaæ lak«aïayà asÃdhÃraïaæ dharmamÃha---tatraikadeÓivyÃkhyÃdÆ«aïavyÃjane mukhye bÃdhakamÃha vÃrttikak­t ityata Ãha---aneketi na sarvatra dravyÃdau saæyogajatvamato viÓe«ayati---kÃryadravya ityÃdi / ato mukhye bÃdhakaæ d­«Âavà jaghanyÃæ v­ttim Ãlambya bhëyak­tà sÆtraæ vyÃkhyÃtamiti darÓayanniva vÃrttikam avatÃrayati---bhëyak­dvyÃkhyayeti / puna÷ p­cchati / yadi lÃk«aïikamidaæ padaæ ka÷ saæbandha ityÃÓayavÃniti Óe«a÷ / avadhyavadhimadbhÃva÷ saæbandha÷ iti saækalayya vÃrttikÃrthamÃha---etaduktaæ bhavatÅti dharmapadasÃmÃnÃdhikaraïyena viÓe«aÓabdasya bhÃvasÃdhanatvaæ nivartayatÅtyÃha---etaduktaæ bhavatÅti dharmapadasÃmÃnÃdhikaraïyena viÓe«aÓabdasya bhÃvasÃdhanatvaæ nivartayatÅtyÃha---adhyÃh­teti / yadyevamalagnakaæ tarhi bhëyaæ tasyÃnekasyetyata Ãha---saæbandhasÃmÃnyeti / bÅjÃntaraæ saæbandhÃntaram / pÆrvaæ hi vibhÃgajatvÃdinà svÃÓraya eva ÓabdastadviparÅtebhyo vyÃvartata ityuktam / idÃnÅæ tu svÃÓrayÃcchabdÃntara eveti na nivartyata ityabhisandhi÷ / ato nivartyanivartakabhÃva÷ saæbandho bhavatÅti bÅjÃntaramiti / tasyÃnekasya dharmo nivartakatayà ya÷ sa evÃneka ityucyate iti vyÃkhyÃtamityartha÷ // nanvevaæ sati kiæ lak«aïayà yÃvatà mukhya evÃnekaÓabdo 'stu / tathà hi pÆrvam anekasya dharmo 'nekadharma÷ sÃk«Ãt samavÃyÃdiv­ttyà cet samÃnapadenaiva gatÃrtha iti matvà dÆ«ita÷ / nivartakatayà tvanekasya saæbhavatyevetyata Ãha---na tvatreti / kuta÷? darÓayi«yatÅti / yadi saæbandhivacana evÃnekaÓabda÷ syÃnna dharmaÓabdena samÃnÃdhikaraïa÷ syÃt / tathà ca bahuvrÅheralÃbhe dharmÅ na labhyetetyartha÷ // evaæ bhëyÃnugataæ vÃrttikamupasaæh­tya svatantraæ vÃrttikamutthÃpya lak«aïÃnurodhena tÃvad vyÃca«Âe---prakÃreti / ekamekajÃtÅyam / aneka naikajÃtÅyaæ, bhinnajÃtÅyam ityartha÷ / tena viÓe«aïaviÓe«yayorviÓi«ÂabuddhihetutvenÃbhedamupacarya viÓai«yavacano 'yam anekaÓabdo viÓe«aïe dharme prayukta÷ ityÃÓayavÃnÃha---bhedÃbhedapratyayaheturityartha iti / ata evopasaæhÃre vak«yati---tatpratyayaheturupacÃreïÃneka iti / taditarebhya iti / dravyaguïakarmabhyo na tu Óabdetarebhya eva, tadvyatirekasya saæÓayaæ pratyanupayogÃt / imamevÃrtha vÃrttikena saævadati---tadidamÃheti / yadyapyasÃdhÃraïe dharme vivak«ite ekapratyayaheturiti mandaprayojanam, tathà pyasÃdhÃraïÃt saæÓayo bhavan tajjÃtÅyatÃyÃmeva paryavasyati / na tu tadvyaktitÃyÃm tajjÃtoyà api hi vidharmÃïo d­Óyante / na tu ta evetyetat sÆcayitumanekavyaktini«Âhatà darÓità / ata ekavacanaæ samarthayati---jÃtyeti // idÃnÅmudÃharaïÃnurodhena vyÃca«Âe---sadÃdiriti / atreti vyÃkhyÃne, anurÆpam udÃharaïamÃhetyartha÷ / udÃharaïaparatÃæ sphuÂayitumasÃdhÃraïÃvasare sÃdhÃraïamapi sadÃdi kimityupanyastamiti ÓaÇkÃæ nivÃrayati---dravyatvÃdikoÂÅti / sat sattÃvat / anityaæ pradhvaæsayoti / dravyavat samavÃyikÃraïatayà dravyamasyÃsti / kÃryaæ prÃgabhÃvavat / kÃraïaæ nimittetaratayÃpi sÃmÃnyÃviÓe«avat avÃntarasÃmÃnyavaditi / yattadavocÃma, parasparavidhimadubhayani«edhapradhÃna÷ saæÓayo lak«yo dvitÅyalak«aïa iti, tat siddhÃntaprasaÇgena ni«edhamupakramya vidhiparyavasÃnena darÓayati---dravyakarmabhyÃæ vyÃvartamÃna÷ kiæ guïa ityÃdi // nanu codyamevaitadanupapannam / na hi vibhÃgaje vibhÃge pramÃïamasti / yaugapadyenaiva vibhÃgasahasrasyÃpi samÃnadeÓasya jÃyamÃnatvÃdityata Ãha---ayamamisandhiriti / yadyapi vaæÓadalayorvibhÃgÃnantaraæ saæyoganÃÓa÷, tato dravyanÃÓa÷, tato dravyanÃÓaviÓi«Âaæ kÃlaæ svatantraæ và avayavamapek«ya dalayorvartamÃno vibhÃga ÃkÃÓÃdideÓÃd vibhÃgaæ karotÅti vaiÓe«ikÃ÷, tathÃpyaprak­tatvÃt saæyoganÃÓadravyanÃÓakramo nopanyasta÷ / prak­tasya hi karmaïo vibhÃgadvayajanakatvaæ krameïa và syÃd, yaugapadyena và / na tÃvadÃdya÷, karmaïo vibhÃgÃrambhe 'napek«ayà avilambakÃritvaniÓcayÃt / apek«ÃyÃæ vÃ, Ãdyamapi vibhÃgam anantarameva na kuryÃt / uttarasaæyoge kartavye pÆrvasaæyogapradhvaæsÃpek«eti vilamba÷ / ÃgantukabhÃvamabhisandhÃya tu nairapek«yamuktam / na dvitÅya÷, yadà ÃkÃÓÃdideÓÃd vibhÃgaæ karoti karma ta tadÃvayavÃntarÃditi sthitiriti vaiÓe«ikÃ÷ / tadetad yathÃÓrutamubhayamapyanupapannam / Ãdye vibhÃge hi kartavye karmaïo nirapek«atvÃt sa eva kÃla÷ / dvitÅye tu kartavye prathamÃnantarakÃla eva nairapek«yam / ato na kÃlÃtipÃta ityevamapyupapatte÷ / yadetyÃdisthitistu vikasatkamalaku¬male«veva bhagnepyato 'syÃrthamÃha---avayavakriyà hÅti / kÃryaikÃryeti---pratyÃsattisÆcanam // nanu bhavatvevaæ tÃvaduktavyÃpteranavadhÃraïam, tathÃpi yà kriyà dravyÃnÃrambhakasaæyogapratidvandvinaæ vibhÃgamÃrabhate, nÃsau dravyÃrambhakasaæyogapratidvandvinamapi / tathÃtve và yata÷ kutaÓcit karmaïo yugapadubhayavibhÃgopapattau calatyevÃvayave sarvadravyanÃÓaprasaÇga÷, na caivam / tasmÃd yadanÃrambhakasaæyogapratidvandvijanakaæ tannÃrambhakasaæyogapratidvandvijanakaæ karmeti siddhe viparyayo 'pi siddha iti tatrÃha---kriyÃvailak«araïyÃtviti / ayamartha÷ / vibhÃgasya tÃvadvailak«araïyamavaÓyamabhyupetavyam, anyathà niyamÃnupapatte÷ / tadanurodhÃt karmaïo 'pi jÃtik­taæ sahakÃrik­taæ và vailak«aïyamavaÓyaæ svÅkartavyam / tadetasya vailak«aïyam ÃrambhakÃnÃrambhakasaæyogapratidvandvivibhÃgadvayajanakatayà ekatra, anyatra tvanÃrambhakasaæyogapratidvandvivibhÃgamÃtrajanakatayà paryavasyati, ÃhosvidÃrambhakasaæyogapratidvandvivibhÃgamÃtrajanakatayaikatra, anyatra tvanÃrambhakasaæyogamÃtrapratidvandvivibhÃgajanakatayeti na niyantuæ Óakyate / anÃrambhakasaæyogapratidvandvinamapi vibhÃgaæ kari«yati, ko virodha÷? yathÃnÃrambhakottarasaæyogajanakatve satyeva kutaÓcit viÓe«ÃdÃrambhakottarasaæyogajanakatvamapi karmaïa÷, anyathà tatrÃpyanayaiva diÓà kÃraïamÃtrasaæyogapÆrvakÃ÷ kÃraïÃkÃraïasaæyogÃ÷ kalpanÅyÃ÷ syu÷ / yathà ca tatra krame pramÃïaæ nÃsti tathehÃpÅti / yadekÃntavibhÃgamekamavayavadvayamÃtravartinam, anyà tu vibhÃgadvayamavayavadvayavartinamavayavÃnavayavavartinaæ ceti / yathà caitadvailak«ïyaæ tathà varamevamasatu yadekÃnÃrambhakasaæyogapratidvandvinamanyà tu ÃrambhakÃnÃrambhakapratidvandvinaæ janayatÅtyartha÷ // tasmÃt kÃraïamÃtravibhÃgapÆrvake kÃraïÃkÃraïavibhÃge pramÃïaæ nÃstÅti nÃbhyupagamyata ityetÃvanmÃtravyaktÅkaraïaphalo 'yamanamyupagama ityÃha---tasmÃditi / kÃraïÃkÃraïavibhÃgapÆrvakastu kÃryÃkÃryavibhÃga÷ prÃmÃïika ityabhyupagamyata ityÃha---yastviti / kÃryaikÃrthasamavÃyastarumadhik­tya kvacit pÃÂha÷ / kÃryakÃraïaikÃrthasamavÃya÷ / so 'ÇgulÅmadhik­tyeti / sa iti / asÃdhÃraïÅbhÆtanimittajÃtÅyÃsamavÃyikÃraïajanya iti pratij¤Ãrtha÷ ÃdyaÓabdatvÃditi hetvartha÷ / yadyapi vibhÃgÃpek«avibhÃgÃsamavÃyikÃraïam asÃdhÃraïaæ Óabde tadeva vaktumucitam, tathÃpi kÃraïamÃtravibhÃgajavibhÃgamabhyupetyoktaæ vÃrttikak­teti tathaivÃha---tadevamiti, etadapi vyabhicÃrya samarthayati---tadapÅti / yadyapyevamapi vibhÃgajatvÃditi heturado«a eva, na hi vibhÃgÃd dravyasya janma saæbhavati, kamaïo và / sa hi dravyÃnÃrambhakasamaveto 'kÃraïameva, Ãrambhakasamavetastu saæyoganÃÓadvÃrà vinÃÓaka eva, karmaïo 'pi kÃraïaæ vibhÃgo bhavanna tÃvadÃdyasya tasminnasati vibhÃgasyaivÃnupapatte÷ / taduttarasyÃpi pÆrvakarmaniv­ttau janma / yadà tu tanniv­ttiruttarasaæyogÃt, tadà vibhÃgasyÃpÅti kathamuttarakarmajanma vibhÃgÃt? tasmÃdasandigdhavyÃptikaæ vibhÃgajatvaæ Óabdasya guïatve pramÃïameva / na ca tadavÃntaraviÓe«amÃdÃyÃsÃdhÃraïyaæ do«a÷ / tathà sati dhÆmo 'pyagamaka÷ syÃt / tathÃpi bhëyoktodÃharaïavyutpÃdanamÃtramidamiti mantavyam // nanu tulyajÃtÅye«vityÃdivivak«itaviparÅtÃpÃdikeyaæ yuktirityata Ãha---yadyapÅti / pÆrvaiva yuktiriyaæ bhëyakÃragauravÃduktetyartha÷ / pÆrvasmÃraïena prakÃrÃntaratvaæ sphuÂayan vÃrttikamavatÃrayati---pÆrvamiti / samÃno hi dharma÷ pak«e vartamÃna÷ sapak«avipak«adharmÃbhyÃmekajÃtÅya÷, tadrÆpaprati«edhaÓcÃyamaneka iti / tathà ca pak«e vartamÃnasya sapak«avipak«adharmÃbhyÃæ vijÃtÅyatvamuktaæ bhavati / yaÓca pak«aga÷ sapak«avipak«adharmÃbhyÃæ vijÃtÅyo dharma÷, so 'sÃdhÃraïa eveti bhavatyabhidheyÃvinÃbhÆtatvÃt lak«aïÃvi«aya÷ / tadidamuktam---lak«aïayaiveti / vÃrttikaæ yojayati---samÃneti / samÃnaÓabdena pratiyogitayà buddhÃvasamÃne 'pyusthÃpite saæÓayakÃraïatve ca tasya pramÃïasiddhe tasmin vaktavye yadanekapadamupÃdatte sÆtrakÃrastena jÃnÅmo nÆnamayamevÃrtho 'nayà vacobhaÇgyà anena darÓita iti yojanÃrtha÷ / etena sarve«ÆktaprakÃre«u sÆtrakÃrasya saæpratipattirdarÓità bhavati // p­tchatÅtyÃdinà lak«aïaprakÃrÃïÃæ prayojanaæ darÓitamityanugantavyam / pratyabhij¤Ãnaæ tÃvadvyaktivi«ayakaæ nÃstyeva gakÃrÃdÃviti dvitÅye vyutpÃdanÅyam / yadÃpyasti tadÃpyasya vi«aya÷ kiæ vyaktirutajÃtiriti vi«ayata÷ sandihyate / yadÃpi vyaktirevÃsya vi«aya÷, tadÃpi pramÃïamapramÃïaæ veti sandeha ityabhiprÃyavÃn saæmugdhamÃha sÃd­ÓyenÃpi saæbhavati, svayaæ sandigdhaæ saditi / yadyapi gavÃdivyaktaya iva gotvÃdyupadhÃnà iti jÃtimÃtrapadÃrthavÃdÅ na svÅkarotyeva, tathÃpi svasiddhÃntadÃr¬hyena paro 'pyevamaÇgÅkÃrayitavya÷ / anyathÃbhidheyasyÃvinÃbhÃvapratÅtireva kathaæ vyaktibhi÷? tadabhÃve ca kathaæ lak«aïÃpÅti? kathaæ netyÃdi / na ca vÃcyaæ Óabdasya tathÃbhÃvasandehe 'pi ghaÂÃdau niÓcitatvena vyÃptigraho yadi syÃt ko do«a iti / sarvopasaæhÃreïa hi vyÃptiniÓcaye yatk­takaæ tadavaÓyamanityamiti k­takatvaæ Óabde niÓcayameva kuryÃt / satpratipak«atayà Óabde sÃdhyasiddhiæ na karoti / apratihatatayà tu buddhyÃdau karotÅti cet---na, pratipak«asÃdhane vyÃptisaddÆ«ayati satyapi sÃdhyasiddheravirodhÃt / virodhe 'du«ÂÃdapi na sÃdhyasiddhiriti sarvÃnumÃnocchadaprasaÇga÷ / imaæ cÃrthamanantarameva vak«yate / vyÃptido«e tu sarvopasaæhÃrÃbhÃvÃt kathaæ tadbalena buddhyÃdau sÃdhyasiddhiriti sandigdhatattvaæ Óabdaæ vihÃya vyÃptiriti cet? evaæ tarhi ÓabdÃdanyatve sati k­takatvÃditi vÃcyam / tathà ca yadi daivÃt Óabdo 'pyanitya eva vastuta÷, tadà asamarthaviÓe«aïatvÃpattiriti sandigdhÃsamarthaviÓe«aïatvamiti / tasmÃt sÆ«ÂhÆktaæ sandigdhe nityÃnityabhÃve Óabde k­takatvaæ gatamiti nÃnityatvena svabhÃvata÷ pratibaddhamiti // pratyayabhedabheditvaæ kÃraïatÅvratvÃditÃratamyena tÅvratÅvratarÃditvaæ pratyekaæ satpratipak«atvam ityekaikasyÃnvayato vyatirekato vobhayakoÂyanupanÃyakatayà na saæÓayahetutvam / nÃpi niÓcayahetutvamasatpratipak«atvarÆpavaikalyÃdityartha÷ / militayostvasÃdhÃraïatvamiti / tathà ca tenaiva rÆpeïa saæÓayakÃraïatvaæ nÃnyathetyartha÷ / anunÃsikatvÃdayo hi sÃmÃnyaviÓe«Ã÷ pratyak«Ã bhavanta÷ pratyak«avyaktiv­ttaya eva bhavitumarhanti / na cÃnyendriyeïa vyaktiranyena jÃtirupalabdhigocara÷ / tathà cÃnunÃsikatvÃdisÃmÃnyÃÓrayabhÆtÃyà eva vyakte÷ ÓrÃvaïatve 'pyanityatvamubhayavÃdisiddham / kevalaæ sa vyaktirÃkÃÓÃÓrayà vÃ, anyÃÓrayà veti vipratipatti÷ / seyamÃstÃæ tÃvat // nanu tathÃpi naiyÃyikÃnÃæ mate ÓabdÃÓrayà evÃnunÃsikatvÃdayo dharmÃ, na ca pak«eïaitra vyabhicÃra÷ / na, avarïÃtmakenÃpi taddharmaÓÃlinÃnaikÃntikatopapatte÷ / tasyÃpi pak«atvamiti cet---na, taddarÓane 'naikÃntiko 'yamiti virodhamukhenÃpyudbhÃvanÃt, vastuta÷ Óabdadharmatve ca kÃlÃtyayÃpadeÓado«Ãt / aprayojakÃÓca rÆpÃdayo nityÃÓcak«urÃdyekaikendriyagrÃhyatvÃt rÆpatvÃdivadityanena samÃnayogapek«amatvÃditi // vipratipatterityÃdi / asya ca lak«ÅbhÆtasya saæÓayasya parasparaviraharÆpavidhini«edhaprÃdhÃnyÃt / astyÃtmà nÃstyÃtmetyudÃharaïaæ tu bhëyak­taiva darÓitaæ sphuÂamiti na prapa¤citaæ vÃrtikaÂÅkÃkÃrÃbhyÃm / udÃharaïamÃtraæ caitat / na nvidameva ÃdaraïÅyam / Ãtmano 'nupalabdhacaratve sm­tyanÃrƬhasya saæÓayÃnÃspadatvÃt / upalabdhacaratve và sarvathÃpahnavÃyogÃt / etacca t­tÅye prapa¤canÅyamitÅhopek«itam, Óabdo nitya ityeke / netyapare ityÃdi tÆdÃhÃraïÅyam // kÃraïabhedeneti / lak«aïabhedarÆpeïa trividham, vidhipradhÃnaæ ni«edhapradhÃnaæ ni«edhavidhipradhÃnamiti / na cÃnabhyÃsadaÓÃpanna iti / anabhyÃsadaÓÃpannopalabdhau hi pramÃïottarabhÃvÃniÓcaye buddhitvasÃmÃnyopalabdhe÷ satyatvÃsatyatvasaædeha iti yadyabhimatam, prathamapadenaiva gatametat / tatastaddvÃraker'the saædeha iha vivak«ita iti yadi, so 'pi svarÆpato deÓakÃlata÷ prakÃrato vati? ÃdyastÃvadvirodhÃdevÃsaægata÷ / na hÅdamidaæ na veti saæbhavati / nidrÃdyupaplavÃbhÃvaniÓcayena tadekakÃraïakoÂivyudÃsÃt dvitÅyo 'pi nirasta÷ / upaplavasaædehe tvÃdhyÃtmika eva saæÓaya÷ / t­tÅye tvÃha---na nÃgo và nago veti / evamayogyeti / etÃvÃæstu viÓe«o yat sthÃïurvà puru«o vetyatropalabdhyanupalabdhÅ anutpÃdÃdevÃvyavasthite / prak­te tÆdÃharaïe jÃtameva jalaj¤ÃnamaprÃmÃïyaÓaÇkayà na vyavasthitamiti // evamayogyeti / yadi viÓe«asm­tisahitÃyà ayogyÃnupalabdhe÷ dharmiïamanantarbhÃvya saæÓaya÷ syÃt sa tÃvannÃtyantÃnupalabdhakoÂyullekhÅ, tatra sm­terabhÃvÃt / nÃpyupalabdhakoÂyullekhÅ / na hi bhavati paramÃïurasti naveti astyeva yata÷ / iheti cet? tarhi deÓakÃlÃdiviÓe«aæ dharmiïamupÃdÃyopapadyate / tathà ca sa upalabdha÷ sannanvayato vyatirekato vipratipattito và viÓe«au smÃrayet, na svarÆpata iti pÆrvÃnupraveÓa ityartha÷ // tadidamuktam---na saæÓayo vinà samÃnadharmÃdidarÓanamiti / sÃmagrÅbhedena bhede traividhyaæ vi«ayak­tamiti / api tvanekavidha÷, pratyekaæ kÃraïÃnÃæ vi«ayavyavasthÃæ pratyahetutvÃdityartha÷ //23 // ______________________________________________________________________ // pariÓuddhi÷ // pÆrvÃÇgatvÃviÓe«e 'pi saæÓaye sati prayojanÃnusaædhÃnÃt tata÷ prayojanasyÃpakar«a ityuktam­ / prayojanamanusaævÃya ca tatsÃdhanÅbhÆtanyÃyamanusandhitsato d­«ÂÃntÃnusaraïamiti d­«ÂÃntÃdasyotkar«a uddeÓe / saiva saægatirihÃpÅti Ãha---uddeÓeti // arthaÓabdasya lak«aïe 'ki¤citkaratvÃdÃdhikyaæ manvÃnastÃtparyamÃha---atreti / arthapadaæ bhëyakÃreïa anÆdyÃpi na viv­tamityata Ãha---sasÃdhanÃviti / nanvevaæ satyuttarabhëyavirodha÷, tadÃptihÃnopÃyamanuti«ÂhatÅtyatra tacchabdenÃrthasya parÃmarÓÃt / sukhadu÷khÃptihÃnopÃyamiti ca prak­tasaægaterityata Ãha---na ceti / atra ca ÂÅkÃyÃæ yadyapi tathÃpÅti tadacatu«ÂayamadhyÃharanti / lokyata ityÃdi / tathà ca prÃmÃïikatvÃdeva prayojanaæ na vaktavyamiti vÃkyÃrtha÷ / nanvevaæ sati pramÃïamapi na vyutpÃdyam / tacca tvayà vyutpÃditamityata Ãha---na ca pramÃïamÅd­Óamiti / yathà ceti / tathà ca pramÃïopapannaæ na vÃcyamiti vadata÷ svacaritÃvirodha ityartha÷ // kathamasaya prayuktau sÃdhanatvaæ sato 'sato vÃ? asato 'pi svaj¤ÃnadvÃrà vyÃpÃrÃntareïa vÃ? kva ca prayojayati, svÃtmanyeva và svasÃdhane vÃ? kathaæ ca vyÃpakaæ svarÆpeïa, karmavidyÃdvÃrà veti parÅk«ÃsÃdhyamityartha÷ / na brÆma÷ prayojanaæ nyÃyasya aÇgamupakÃrakam, kiæ tu prayojanavÃn nyÃyastadgatÃcintÃÇgÅkarotÅti / yÃvad vÃkyaæ na samÃpyate tÃvadeva / nanu cintÃpi nÃÇgam / na hi nyÃyÃnnirïayaÓcÃnirïayaÓca / na ca nirïayÃdanyat prayojanaæ nyÃyasya / tasmÃt kimanena cintiteneti ÓaÇkÃmapanetumÃha---mukhyamityÃdi / gauïaæ prayojanaæ mukhyasyaiva prayojanasya k­te upÃdÅyate / mukhyamapi yadyanyopakÃrÃrthamupÃdÅyeta, mukhyatÃmeva jahyÃt / etadeva hi mukhyasya mukhyatvam, yadananyÃrthatayà puru«Ãpek«itatvam / na ca nirïaya evamityartha÷ / vÃkyaÓe«amÃha---prayojanavÃæstviti / mukhyaprayojanavÃneva nyÃyo gauïaprayojananirïayakÃraïatayopÃdeyo yata÷, atastadgatÃæ mukhyaprayojanagatÃæ cintÃmabhisandhÃnamaÇgÅkaroti aÇgatayà apek«ate / etaduktaæ bhavati, yadyapi na prayojanaæ nyÃyasyÃÇgaæ sÃdhyatvÃt, tathÃpi tadabhisandhÃnamaÇgam tadantareïa nyÃyasyÃprav­tte÷ / ni«phalasyÃpi ca svayaæ phalavanyÃyapravartakatayà tatsannidhe÷ / yathà svargasya yÃgÃnaÇgasyÃpi abhisandhÃnaæ svayamaphalamapi yÃgaprav­ttiæ prati kÃraïatayà saænidhÅyamÃnamaÇgamiti / etadevopasaæhÃravyÃjenÃha---tasmÃditi / anye tu, kiæ tu mukhyamityavacchidya vyÃcak«ate, pradhÃnamuddeÓyamiti yÃvaditi / tadÃpyevamevottaratra neyamiti / ak«arÃrthastu vÃrttikasya ya khalu ni«prayojanà cintà prayojanÃbhisandhÃnaÓÆnya÷ saæÓayo nÃsau nyÃyasya pravartaka iti sphuÂatvÃnnokta÷ //14 // laukikaparÅk«akÃïÃæ yasminnarthe buddhisÃbhyaæ sa d­«ÂÃnta÷ //15 // ______________________________________________________________________ // pariÓuddhi÷ // saæÓaye prayojane ca sati kva punaretat sÃdhyasambaddhaæ sÃdhanamupalabheya, yadupÃdÃyaitatsÃdhayeyamiti jij¤ÃsÃkramÃnurodhena prayojanÃnantaraæ d­«ÂÃntasyoddeÓa÷ / saiva cÃtrÃpi saægatirityÃha---krameti // na ca sÃmÃnyalak«aïamantareïa viÓe«alak«aïÃvatÃra iti tatsÆcakaæ sÆtraæ tathaiva vyÃca«Âe---sÃdhyasÃdharmyÃditi / atrÃnvayavyatirekavati prakÃradvaye 'pi sÃdhyasÃdhanayoravinÃbhÃvasiddhireva phalaæ pratÅyate / tathà cÃvinÃbhÃvavi«ayatayà aryyate ya÷, sor'tho d­«ÂÃnta iti sÃmÃnyalak«aïalÃbha÷ / viÓe«e tu ÂÅkà sphuÂaiva / nanvevaærÆpor'tha iti kuta etadityata Ãha---udÃharaïeti / k«ÅranÅravadavivecitÃni sÃævyavahÃrikÃïi pramÃïÃni nisarga÷ / tadbhÃvo naisargika÷ / khalitailavad vivecitÃni durnirÆpÃrthagocarÃïi pramÃïÃni vinaya÷ / sa eva vainayika÷ / tamÃha---ÓÃstreti / sÃrÆpyavyutpattyartha iti vÃrttike sÃrÆpyagrahaïamavinÃbhÃvamÃtropalak«aïaparamityabhisaædhÃyÃha---d­«ÂÃntasya prayojanamÃheti / na khalviti / api tu vastusthita eva j¤Ãpyata iti Óe«a÷ / tadetacchalena sÃmÃnyalak«aïamÃvi«k­tam //25 // // iti nyÃyapÆrvÃÇgalak«aïaprakaraïam // // nyÃyÃÓrayasiddhÃntalak«aïaprakaraïam // ______________________________________________________________________ // pariÓuddhi÷ // evaæ nyÃyapÆrvÃÇgaprakaraïaæ samarthya parikalitasÃmarthyaæ sÃdhanaæ yatropaneyaæ sa siddhÃntÃparanÃmà nyÃyasyÃÓrayo 'vasaraprÃptatvÃducyata iti / atha siddhÃnta iti bhëyaæ sphuÂÃrtham / sÆtramapaÂhitvà vyÃkhyÃnaæ tu kuta ityata Ãha---atreti / bhëyakÃrasya rÅtiriyam, svapratibhayà svatantrasÆtravivaraïaæ bhëyamiti lak«aïÃditi bhÃva÷ / saæsthitiritthambhÃvavyavastheti bhëyaæ d­«Âvà idamiti sÃmÃnyÃbhyupagame siddhÃntabhrama÷ syÃt, ato vyÃca«Âe, bhëye ceti // arthÃbhyupagamo 'bhyupagato vÃrtha÷ siddhÃnta÷, viÓe«aïaviÓe«yabhÃvaæ prati kÃmacÃrÃditi ca prathama sÆtra evoktam, ato na granthacatu«ÂayasyÃpi mitho virodha÷ //26 // ______________________________________________________________________ // pariÓuddhi÷ // nanu yadi tantraæ pramÃïamabhimatam, kathaæ vyatirekamÃha---yo 'tho na ÓÃstrita ityata Ãha---aÓÃstrito 'prÃmÃïika iti / nanvevaæ bauddhasiddhÃntà na siddhÃntÃ÷ syuraprÃmÃïikatvÃt, tathà ya vyatikrame 'pi te«Ãæ nÃpasiddhÃnto bhavedityata Ãha--ÃbhimÃnikaæ ceti / etaccÃgrato vÃrttikakÃra eva tatpratyayÃdabhyupagama iti vadan sphuÂÅkari«yatÅti //27 // ______________________________________________________________________ // pariÓuddhi÷ // nanu sad­ÓatantrÃsiddho '«yartha÷ kvacidabhyupagamyamÃna÷ siddhÃnto yathà prÃbhÃkare niyogo vÃkyÃrtha÷, nyÃye upamÃnaæ pramÃïamityata Ãha---samÃnaÓabda ekaparyÃya÷ / yathà taruv­k«aÓabdau samÃnÃrthÃviti / tathÃpyanekasambandhÃpek«ayà ekamapi samÃnaÓabdavÃcyaæ bhavatÅtyata Ãha---naiyÃyikÃnÃæ hÅti / vyatirekapradhÃnaæ caitat / ekatra kutracit siddho na sarvatrasiddha ityartha÷ / etÃvatyeva lak«aïe siddhe paratantrÃsiddhapadamimarthaæ sphuÂayitum / anyathà sarvatantrasiddho 'pi samÃnatantrasiddha eveti bhrama÷ syÃditi //29 // yatsiddhÃvanyaprakaraïasiddhi÷ so 'dhikaraïasiddhÃnta÷ //30 // ______________________________________________________________________ // pariÓuddhi÷ // evaæ vÃcanikasiddhÃntadvayaæ lak«ayitvà talliÇgatvÃdabhiprÃyasyÃbhiprÃyikasiddhÃntadvayopakrame nyÃyapradhÃnatvÃdasya ÓÃstrasya nyÃyÃnu«a¬giïaæ tÃvadÃha---yatsiddhÃvityÃdi sÆtram //30 // etacca bhÆ«aïaprabh­tayo dvidhà vyÃcak«ate / yasyÃrthasya sarvaj¤atvÃderviÓe«asya siddhau k«ityÃde÷ sakart­katvasya pratikriyamÃïasya siddhi÷ sa sarvaj¤atvÃdirviÓe«o 'dhikaraïasiddhÃnta÷ / atha và yasya sakart­katvÃde÷ siddhÃvantarbhÆtà anye 'bhiprÃyaprakÃntÃ÷ sarvaj¤atvÃdayo 'pi viÓe«Ã÷ sidhyanti so 'dhikaraïasiddhÃnta iti / tadatra pak«advaye 'pi phalato na kaÓcid viÓe«a iti manvÃna÷ Óli«Âaæ bhëyaæ vyÃca«Âe, sÃdhyasya và hetÃrveti / prathamapak«e sÃdhyaviÓe«asya hetuviÓe«asya vetyartha÷ / dvitÅye tu sugamam / yatsiddhÃvityatra nimittavi«ayabhÃvapratibhÃsanÃd vyÃkhyÃt­vipratipatteÓca saptamyarthe sandeha÷, tamapÃkaroti---vi«ayasaptamÅti / upapattimÃha---dvayoriti / idÃnÅmekaæ vyÃkhyÃnamupÃdÃya sphuÂabhëyÃnusÃreïa tÃvadÃha---teneti / nanu ca pak«o và heturvà kaïÂhata eva niyatatantrÃbhyupagamÃt pratitantrasiddhÃntÃnna bhidyata ityata Ãha---anena rÆpeïeti / yadyapi svarÆpato 'sya vÃcanika evÃbhyupagama÷, tathÃpyanene rÆpeïabhiprÃyika evetyatastato bhidyata ityartha÷ / udÃharati---pak«astÃvaditi / nanu pratÅtameva kart­mattvaæ k«ityÃderaparyavasyat sarvaj¤atvÃdiviÓe«amÃk«ipati / tato na vyÃkhyÃtavi«ayasaptamyudÃhaïamidamityata Ãha---atreti / nanvetadantarbhÃvamantareïa kimupalabdhimatpÆrvakatvameva pratyetuæ na Óakyata ityata Ãha---nÃnyatheti / na hi yathà tÃrïapÃrïatvÃdisaædehe 'pi vahniniÓcayasaæbhava÷, tathà paramÃïvÃdyad­«ÂÃntÃbhij¤ÃnÃbhij¤atvasaædehe tatprayokt­tvaviniÓcayasaæbhava÷, j¤ÃnacikÅr«aikavi«ayaprayatnavattvameva hi prayokt­tvaæ kart­tvamiti vocyate / tacca j¤Ãnaæ dvyaïukÃdyad­«Âaparyantapak«Åkaraïe yadi sarvavi«ayaæ na sidhyet, na sidhyedeveti / tasmÃd yathà gaÇgÃyÃæ gho«a ityatra tÅralak«aïÃmantareïa gaÇgÃpadÃrtho na gho«apadÃrthamanveti yathà sakart­kapadÃrtho 'pi tatkÃraïaparamÃïvÃdyabhij¤amanupasthÃpya na k«ityÃdipadÃrthamanvetÅti pratÅtyaparyavasÃnamevetyartha÷ / na caivaæ kevalavyatirekividhvaæsa÷, abhiprÃyÃvyÃptasya tadvi«ayatvÃdityuktam, vak«yate ceti / tadevaæ prathamaæ vyÃkhyÃnaæ bhëyÃnusÃreïa samarthya dvitÅye vÃrttikaæ sphuÂamityÃha---tadetaditi / sarvÃvarodhÃrya sÃdhyÃnu«aÇgihetvanu«aÇgyavarodhÃrtham / etadeva sphuÂayati---heturÅd­Óa iti //30 // ______________________________________________________________________ // pariÓuddhi÷ // vÃrttikakÃrÅyÃbhyupagamasiddhÃntodÃharaïe sÃmÃnyalak«aïaæ yojayati---pramÃïÃdhikaraïo yata iti / nanu bhëyamata eva sÆtraæ sphuÂÃrthamityata Ãha---sÆtraæ caivamiti / indriyatvenÃsÆtritasyÃpi manasa indriyatvaæ parÅk«itaæ sÆtrakam­tà // j¤Ãturj¤ÃnasÃdhanopapatte÷ saæj¤ÃbhedÃmÃtram // iti // atra hi yathà rÆpÃdij¤ÃnaviÓe«asÃdhanÃni cak«urÃdÅnyupapadyante, tathà sukhÃdij¤ÃnasÃdhanaæ mano 'pyupapadyate / mana÷parihÃre và sarvendriyavilopa÷ prasajyata ityabhihite puna÷ sÆtrakÃreïa rÆpÃdij¤Ãnaæ cak«urÃdisÃdhanamasatu ni÷sÃdhanameva tu sukhÃdij¤ÃnamityÃÓaÇkya sÆtritam--- niyamaÓca niranumÃna÷ iti / tadidamasÆtritasya viÓe«asya parÅk«aïamabhyupagamÃdevopapadyate / yadi hyanabhimata evÃyamartho 'sya, kathaæ parÅk«yaæ vyavasthÃpayedityartha÷ / idaæ ca svÃbhimatonnayanaprakÃrÃvi«karaïaæ sÆtrak­ta÷ Ói«yahitatayetyato lak«aïÃrthamÃha---so 'yamiti uktÃrthÃnu«aÇgiïa÷ arthasyÃbhyupagamo 'bhyupagamasiddhÃnta ityartha÷ / nanu bhëyakÃrÃbhimatasyÃbhyupagamasiddhÃntasya tallak«aïayoge kimayuktatvena?ayoge ca tadevocyatÃm / tathÃpi kimayuktatvenetyata Ãha---pramÃïatantreti / tamimaæ vibhÃgalak«aïaprapa¤caæ sarva evÃyaæ pak«a iti pÆrvapak«avÃrttikavivaraïavyÃjena saækalayyÃha---sarvatantretyÃdi //31 // // iti nyÃyÃÓrayasiddhÃntalak«aïaprakaraïam // // nyÃyalak«aïaprakaraïam // ______________________________________________________________________ // pariÓuddhi÷ // evaæ ca yatra nyÃyalak«aïaæ karaïamupaneyam, tatprakaraïaæ samarthya, upaneyanyÃyaprakaraïam Ãrabhyata iti sphuÂÃrthaæ bhëyam---athÃvayavà iti / ata÷ siddhavat sÆtraæ pratyÃharati---prati---vÃ÷ //32 // ekÃvÃkyatà viÓi«ÂaikÃrthadharÆpakÃryasaæbandha÷ / viÓi«ÂaÓcÃrtho 'tra prak­tatvÃt samastarÆpopapannaæ liÇgam / saæÓaya÷ kathÃsu vipratipattija eva / sa cÃnuvidhayastheyagato, yathÃyogaæ vicÃryavastugocarastajj¤ÃnagocaraÓceti vicÃramÃtre tu sÃrvahetuka÷, svaparani«ÂhaÓca / prayojanaæ kathÃsu pratÅtijayau / anyatra prak­topayogino 'j¤Ãtasya j¤Ãnaæ j¤Ãpanaæ ca / jij¤Ãsà kathÃsu anuvidheyastheyÃnÃm / anyatra svagatà ÓakyaprÃpti÷ sarvatra padapadÃrthavÃkyapramÃïatadÃbhÃsapÃÂavam / saæÓayavyudÃsaæ tu samyagityabhidhÃyaikapak«aparigrahaæ kecit manyante / sa cÃdau vipratipattyà paÓcÃt pratij¤ayà gatÃrtha iti matvà tarkÃbhiprÃyeïa vyÃca«Âe---yadi Óabdo nitya÷ syÃditi / vyudasyate hi tena saæÓaya÷ phalata÷ svarÆpataÓca / tadÃha---pramÃïÃbhyanuj¤ÃnadvÃreïeti / saæÓayo hi dve koÂÅ parisp­Óya vartamÃnÃæ jij¤ÃsÃmapi tathÃbhÆtÃmeva janayati / nyÃyastu Órotriyavadviruddhadharmasaækaramanicchan kulabadhÆmiva ekakoÂiniyatÃmeva jij¤ÃsÃmanurudhyate / tadevaæ tÃvantarà vartamÃnastarka ekasyÃæ koÂau pramÃïabÃdhitaæ ka¤cidarthamÃharan tadgatÃmicchÃæ vicchidya dvitÅyakoÂau niyamayati / seyaæ j¤eyecchà niyataikakoÂikà pramÃïÃbhyanuj¤etyucyate / enÃæ ca janayatà tarkeïa saæÓayaphalaæ prabalecchà tadaiva vyudasyate / taddvÃreïa pramÃïaæ pravartayatà saæÓayasvarÆpamapÅti / tadetannyÃyaprav­tterutpatyaÇgapa¤cakamutpattimÃtreïa, na tu j¤Ãptimapek«ate / ato naitasya j¤Ãpakacintà kriyate / utpatticintaivopayogitvÃt tatra tatra k­tÃ, kari«yate ca / pratij¤ÃdyarthÃstu j¤Ãtà eva nyÃyamupakurvantastatphalasiddhÃvupayujyante / aste«Ãæ j¤Ãpakacintà kriyata iti //32 // ______________________________________________________________________ // pariÓuddhi // parig­hyate 'neneti svÅkriyata ityartha÷ / tena sÃdhyatayà svÅkriyamÃnasyÃrthasya vacanaæ pratij¤eti sÆtrÃrtha÷ // apohya bheda÷ siddhÃnto jij¤Ãsà sÃdhanÃrhatà / karmadharmaÓca lokaÓca prastÃvaÓca niyÃmakÃ÷ // iti atiprasaÇgÃsamÃdhivÃrtikasya prapa¤casaæk«epa÷ / na hi vyaÇgyamityÃdi / yathà ca neyaæ bhrÃnti÷ tathà dvitÅye nivedayi«yate / tadÃloketi, candraÓabdo 'yaæ ÓaÓivÃcaka÷ prayojyav­ddhaæ prati asati v­ttyantare tatpratyayajanakatvÃt / tatpratyayajanakaÓcÃyaæ svapratyayena tadgocaravyavahÃrahetutvÃditi / hetudo«o 'siddhatvÃdireveti / asiddhatvÃdyarthatvamityartha÷ / evamuttaratra yastu naivaævidho na vÃcyo na lak«ya ityartha÷ / nanu tathÃpi vÃcyavallak«ayo 'pi pak«a eveti darÓayitumi«Âagrahaïaæ bhavi«yatÅtyata Ãha---na ca kvacidapÅti / bhavedevaæ yadi vidhÃdvayaæ syÃt, na tvetadastÅtyartha÷ / etaccÃnvitÃbhidhÃnanirÃkaraïena dra«Âavyam / na tvaÓakyatvÃsadÃcÃratve avadhÅrya ÓÃstrÃnapek«amabhyupagacchanto d­Óyante / na ca sÃmÃnyalak«aïÃyoga÷ // tantrÃdhikaraïÃbhyupagamasaæsthiti÷ ityasya kathÃdhikaraïÃbhyupagamasaæsthitirityevamapyavirodhÃt / tasmÃd yathÃbhëyameva jyÃya ityata Ãha---yastÃvaditi / etena vÃrttikakÃrÅyo 'bhyupagamasiddhÃntastÃvaducita iti darÓayatà chalata÷ pa¤camasiddhÃntÃpattirdaÓità / na hyayamete«vantarbhavatÅti satÅrthyÃnÃm / parÃn prati tu do«amÃha---yastviti / yadi hi pramÃïÅk­taÓÃstraviruddho 'pyartho 'bhyupagamyamÃna÷ siddhÃntatÃmupayÃyÃt, na vÃdino kadÃcidapyapasiddhÃntena nigraho bhavet / yatra yatra pramÃdike 'pyarthe ÓÃstravirodhaÓcodyeta tatra tatrÃbhyupagamasiddhÃnto 'yaæ mametyevamapi nistÃrÃt parÃv­ttya ca tenaiva niranuyojyÃnuyogena nigrahe kathÃsamÃptau tadvyutpÃdanaprayÃsasyÃpyabhÃvÃt / na caivamastviti vÃcyam / ÓÃstraprÃmÃïyÃbhyupagamatadviruddhÃrthÃbhyupagamayorvirodhasya durvÃratvÃt / ÓÃstraprÃmÃïyÃbhyupagame tadasamÃnÃrthasya svavacanasya prÃmÃïyÃbhyupagamavirodhÃt / tadanuguïasya prÃmÃïyÃbhyupagame tadvyÃhatÃbhidhÃyina÷ punarapasiddhÃntÃpÃtÃt / tasmÃt na hi ÓÃstrÃÓrayà vÃdà bhavantÅti svapnavilÃpa÷ ityartha÷ //33 // ______________________________________________________________________ // pariÓuddhi÷ // iha pratij¤Ãrtha÷ sarvathaiva kathÃsu nopayujyate, arthopalabdhyà yukto 'pyanyathaiva labdha÷? Ãdye vipratipattimapi na vibhÃvayet / avibhÃvayaæÓca tÃæ kathamiva prativadet? aprativadataÓca vacanaæ kathaæ kathÃÓarÅratÃmiyÃt? tathà ca kathaka÷ kathaæ nig­hyeta, nig­hnÅyÃd veti na saæpratÅtirnaca vijayo gardabhÅk«Åramathanavadanarthaka÷ prayÃsa÷ / nÃpi dvitÅya÷, sa hi vivÃdÃd và avayavÃntarÃd vÃ? vivÃdÃdapi vyavahitÃd vÃ, avayavÃntaraikavÃkyatÃpannÃd vÃ? avayavÃntarÃdapi sÃk«Ãd vÃ, Ãk«epato veti? na tÃvadÃdya÷, Ãsatte÷ abhÃvÃdekavÃkyatvÃnÃpatte÷ / Ãpattau và ÃntarÃlikÃsÃdhanÃÇgavacanena nig­hyeta / anigrahe và para÷ paryanuyojyopek«aïamÃsÃdayet / dvitÅye tvavivÃda eva / vayamapi hi parÃbhyupetapak«aviparÅtÃæ koÂimupanÅya tatsiddhaye 'vayavÃntaramabhidadhyÃditi brÆma÷ / na hyevaæbhÆtakoÂyupadarÓanavyatirekeïa pratij¤ÃyÃ÷ Ó­Çgamasti / nÃpi t­tÅya÷, na hi hetvÃdibhi÷ caturbhi÷ pratij¤Ãrtho 'bhidhÅyata iti vak«yÃma÷ / nÃpi caturtha÷, sa hyapek«ÃkÃle vÃ, anyadà veti / tatra prathamamurarÅkatyÃha---tathÃhÅti / yad bubhutsante yadeti Óe«a÷ / pratipannavivÃdavi«ayà hi tannirïayaheluæ sÃdhanamanububhutsÃmahe / na tu tannirïayahetubhÆtasÃdhanÃvabodhavanato vivÃdavi«ayaæ nirïayasya nirïeyarÆpamantareïa nirÆpayitumaÓakyatvÃt / tadanirÆpaïe tatsÃdhanasyÃpi tathÃtvenÃÓakyanirÆpaïatvÃt / anirÆpitasya cai«itumaÓakyatvÃt / tathà ca tasyaiva prathamÃbhidhÃne prÃpte 'nyasyÃbhidhÃnÃnavakÃÓÃt Ãk«epasyÃpi kuto 'vakÃÓa iti? nanvapek«itÃnabhidhÃne 'pyapek«itaæ kurvÃïa÷ kathamavavadheyavacano nÃmetyata Ãha---yathà ceti / yatrÃpek«itamanyathÃpi ÓakyasaæpÃdanam, tatrÃpi tadanabhidhÃne viparÅtabuddhi÷ kimaÇga÷ yatra vacanenaivÃpek«itasiddhirityartha÷ anyadeti pak«amupasthÃpayati / yat k­takamityÃdi / dÆ«ayanti---na parasparÃÓrayaprasaÇgÃditi / yo hi yena yat sÃdhayitum udyata÷ sa tatsÃmagrÅmapratikÆlayanneva tathà kartumarhati / yathÃkÃlamapek«itÃmidhÃnaæ ca vÃkyasÃmagrÅ, tadanÃdare tÆdÃharaïÅyodÃharaïakramaniyamamapi nÃdriyeta, pratipÃdyÃpek«ÃniyamÃnurodhena tatra tatheti cet? tadihÃpi samÃnam / tathà ca tatkÃlÃtikrameïÃk«epo 'pi nopayogÅ, Óiromuï¬anÃntaraæ nak«atraparÅk«Ãvat / upayogo và parasparÃÓrayaprasaÇga÷ ayak«ÃrÃdhanasÃdhyadhanena yak«ÃrÃdhanavadityartha÷ / katha tarhi, mantrÃyurvedaprÃmÃïyavacca tatprÃmÃïyam / ityÃdau pratij¤ÃmanabhidhÃyaiva udÃharaïÃdyupÃdÃnamityata Ãha---na ceti / tathÃpi hetvabhidhÃnena kiæ tatsvarÆpasyopanayenaiva sÃk«ÃdabhidhÃnÃdityata Ãha---anitya÷ Óabda iti tvapek«ita ukta iti / tatrÃpyÃkÃÇk«aiva vijayate / na hyanitya÷ Óabda ityukte k­takatvÃnityatvavyÃptau và k­takatvasya và Óabdadharmisaæbandhe ÓroturÃkÃÇk«Ã kiæ nÃma kuta etatpratipattavyamiti syÃt / iyaæ cÃpek«ÃsÃdhanatvÃbhivya¤jakavibhaktyantebhya÷ k­takatvÃdityÃdipadebhya eva nivartata ityartha÷ / ata eva gamakatvÃdetasya mÃrgasya sarvaÓÃstrakÃrà evamevopÃdadate / saugato 'pi hi mÃnu tu dvividhaæ meyadvaividhyÃt // asanto 'k«aïikÃ÷ tasyÃæ kramÃkramavirodhata÷ // iti pratyak«araæ pratij¤ÃhetÆ upÃdÃya vyavaharati / kathÃyÃæ tu parava¤canÃrthaæ tÃvupek«ate / ÓÃstraæ tadviti cet / atha ÓÃstre kimanarthakamabhidhÅyate? tatrÃsti và pratij¤Ãde÷ ki¤cit prayojanamiti? Ãdye, sÃdhu paravyutpÃdakatvamasya nirarthakaæ pralapata÷ / dvitÅye tu ÓabdoccÃraïasya nÃrthagaterapyadhikaæ prayojanaæ nÃma, prathamopakrame vivaraïaÓaÇkÃyà apyabhÃvÃditi // nanu sÃmÃnyalak«aïamantareïa na viÓe«alak«aïÃvasara ityata Ãha---ÓrutyarthÃbhyÃmiti / sÃdhyate niÓcÅyate 'neneti / natvevaæ sati liÇgamuktaæ syÃt / tathà ca kathaæ vÃkyÃvayava ityata Ãha---yadyapÅti / nanvalamupalak«aïena yÃvatà vacanameva sÃdhanamastu, sÃdhyate pratipÃdyate tenÃpi hi svÃrtha ityata Ãha---yadi tviti / evaæ hi sÃdhyasÃdhanaæ sÃdhyapratipÃdakaæ vacanamityartha÷ / tathà ca pratij¤aiva hetu÷ syÃt / atha sÃdhyapadaæ vihÃya sÃdhanaæ pratipÃdakaæ vacanamityartha÷, tatrÃha---atheti / tadetadarthÃntarÃvivak«ÃyÃæ dÆ«aïamuktam / yadi tvevaæ kriyeya liÇgapratipÃdanadvÃreïa sÃdhyasÃdhanaæ niÓcÃyakaæ vacanamiti / tadà aÓrutÃdhyÃhÃra÷ / udÃharaïasÃdharmyÃditisahitasya tvavyÃptiralÃbho và sÃmÃnyalak«aïasyeti dra«Âavyam / evaæ ca vyÃkhyÃne vacanapadamasÆtrasthameva ÂÅkÃk­tà svayamupanÅyavirodhÃtivyÃptÅ kuta÷ ÓaÇkite iti ÓaÇkà nivartate / nanu tathÃpyupanaye prasaÇga ityata Ãha---upanayÃdapÅti / sÃdhyasÃdhanavacanamityatra hi sÃdhanatvaviÓi«ÂÃrthavacanam ityartho gamyate / na copanaya÷ / ko«Âhagatyà tathÃbhÆtÃrthagocaro 'pi tathÃbhÆtamabhidhatte, sÃdhanatvÃbhivya¤jakavibhaktiviÓe«aÓÆnyatvÃt / ata eva kuta ityÃkÃÇk«Ã / tathÃcÃyaæ k­taka ityasmÃnna nivartate, api tu k­takatvÃdityasmÃdeva / tarhi kiæbhÆtamupanayÃt pratÅyata ityata Ãha---kiæ tviti / svani«Âhaæ sÃdhanatvÃdidharmarahitam / kuta÷? prÃtipadikÃrthapradhÃnatayà / tatparatayà tÃvanmÃtrÃbhidhÃyakavibhaktimata÷ prayuktatvÃditi Óe«a÷ / etaduktaæ bhavati, na hi hetuvadupanayo 'pi kuta ityÃkÃÇk«Ãyà pravartate, api tÆdÃharaïena vyÃptau pradarÓitÃyÃm / bhavatu tÃvadetat, tathÃpi prak­to vivÃdavi«aya÷ kiæ vyÃptadharmaviÓi«Âo na vetyapek«ÃyÃæ sà ca tathà cÃyaæ k­taka ityanenaiva paraæ nivartyate, na tu k­takatvÃdityanena / tasmÃnna hetÆpanayayorarthato rÆpata÷ prayojanato và saækara ityartha÷ // nanu ca vacanalak«aïÃyÃæ yadyapi j¤Ãner'the và na prasaÇga÷, tathÃpi sÃdhyasÃdhanamiti k­takatvamatra heturityÃdau vacana eva prasaÇga÷ / etasyÃpi tathÃbhÆtÃrthapratipÃdakatvÃdityata Ãha---nyÃyavÃkyeti / anenÃkÃÇk«aupayikatà darÓità / na ca kuta ityÃkÃÇk«ÃyÃæ sÃdhyasÃdhanamiti và k­takatvaæ heturiti và vacanamaupayikam / ato naivaæbhÆte«u prasaæga ityartha÷ / tena viÓe«aparatvena heturiti lak«yanirdeÓo nÃnupapanna iti Óe«a÷ / viÓi«ÂavidhÃnasyeti / na kvacit pradeÓo sÃdharmyaæ hetulak«aïatvena vihitam, yeneha saviÓe«aïatayà viÓe«aïamÃtropasaækrÃnto vidhi÷ syÃt / nÃpyatra viÓe«aïaÓÆnyasyaiva sÃdharmyasyopÃdÃnam yena tÃvanmÃtragocaro vidhirbhavet, parasparasvatantrobhayarthatve vÃkyabhedÃcca / tasmÃt ananyagatikatayà lohito«ïÅ«avad viÓi«ÂavidhirevÃyam / tathà ca alohito«ïÅ«avadanudÃharaïasÃdharmyasyÃrthasiddha÷ prati«edha ityartha÷ / pak«ÃntaramÃheti / abhyupagamasyÃpyaviÓi«ÂasÃdharmyamÃtravidhone 'pi na do«a iti bhÃva÷ // nanu yadyaviÓi«ÂavidhÃnenaiva prak­tasiddhi÷, kimudÃharaïagrahaïena? na cet kimaviÓi«ÂavidhÃnenetyata Ãha---sÃdharmyÃdityata iti / parisaækhyà atiprasaktinivartanamapÃkari«yati / tadudÃharaïapradarÓanena parisaækhyÃyakaæ hetvÃbhÃsalak«aïam / parisaækhyà parivarjanabuddhi÷ / viÓe«ato j¤ÃtÃnÃæ te«Ã svavÃkye parivarjanÃdimukhena bhavatvityetadarthamarthalabdhamapi kaïÂhoktyÃbhidhÅyate / tallak«aïamityartha÷ / na vidhÃyakaæ na sarvathaivÃlabdhavidhÃyakamityartha÷ / sugamo dignÃgabhaÇga÷ / hetÃvudÃhartavye pratij¤okti÷ kimarthamityata Ãha---atreti / udÃh­te hetau lak«aïaæ yojayituæ hetvarthe ca vivecayitavye prasaÇgÃt pratij¤Ãrthaæ vivecayitumiti bhÃva÷ / tathÃpi pradhvaæsasya nÃnÃtvÃt jÃtyÃderupasaægrÃhakasya và bhÃvÃt kathaæ vyÃptyÃdisiddhi÷? upalak«yÃbhedamÃtreïa ca tatsiddhau kuï¬alavatà devadattena sÃdhyo vyavahÃro daï¬avatÃpi sÃdhyetetyata Ãha---virodhÅti / yathà hyabhÃvamÃtrasya bhÃvapratiyogitayaivaupÃdhikasÃmÃnyasaæbandhÃdekavyavahÃrahetutvaæ tathà tadviÓe«asyÃpi pÆrvÃparetarerÃÓrayÃntarabhÃvapratiyogitayà tattadvyavahÃrÃvirodha ityartha÷ / na caivaæ labdhotpattinÅti / sarvatra hi dhÃtvarthoparaktà bhÃvanà ÃkhyÃtÃrtha÷ / bhÃvanà ca kÃrakavyÃpÃra÷ / utpadyate ghaÂa ityatra tu ghaÂo na kÃrakamasattvÃt / tataÓca akÃrakasyaiva kÃrakairatyantasannidhestathopacÃro và kÃrakÃïÃmeva kÃryaÓabdopacÃro và / ubhayathÃpi vyÃpÃrÃveÓasamaya evÃkhyÃtaprayogo na tu dhÃtvarthamÃtrÃveÓasamaye / na hi pakve dhÃtvarthamÃtramupÃdÃya pacyata iti prayujyate lokai÷ / tat kasya heto÷? vyÃpÃrÃveÓÃbhÃvÃt / tathehÃpÅti //34 // ______________________________________________________________________ // pariÓuddhi÷ // nanu na sapak«atÃbhÃvo 'tra sÆtre ÓrÆyate, nÃpyÃrtho 'vadhÃraïasya ca vyÃptyà / pak«e sattvenopapatteraikÃntikaæ sapak«e sattvaæ mà prasÃæk«Åt / pÃk«ikaæ tu prasaktameva / tathà ca kevalavyatirekilÃbhe 'pi nÃnvayavyatirekÅ nirÃk­ta÷ / evaæ sapak«ÃbhÃve 'pi pak«avyÃpakasya vipak«aikadeÓav­ttestadavasthaiva prasaktirityÃha---tathÃpÅti / udÃharaïenaivetyavadhÃraïasya pak«avyÃptiparasya sapak«ÃbhÃvapradarÓanaudÃsÅnyamÃvi«kartumanityo mÆrtatvÃdityudÃh­tam / vastutastu, nedaæ nirÃtmakaæ jÅvacchÅrÅraæ mÃæsÃdimayatvÃt ityasaækÅrïamudÃharaïaæ dra«Âavyam / etaddvayamapi nirÃkarta vaidharmyameva codÃharaïeneti pÆrvÃvadhÃraïena pak«avyÃptau labdhÃyÃæ vaidharmyamevetyanena sÃdharmyarÆpatà nirÃk­tÃvayamartha÷ syÃt / pak«asya vyÃpako dharmastaditaravaidharmyarÆpa eveti tathà cebhayorapi ka÷ prasaæga÷? kevalamasÃdhÃraïa÷ prasajyate / sa ca vipak«odÃharaïeneti viÓe«ayatà sapak«ÃbhÃvapradarÓanena nirasta÷ / yadi hi sati sapak«e anvayo vivak«ita÷ tadà tathà vaidharmyÃdityanÃrabhyameva, pÆrvalak«aïenaiva gatÃrthatvÃt / vyatirekaÓced vivak«ito vipak«eïeti vyartham / tasmÃd vaidharmyÃvadhitayà upÃttaæ vipak«apadaæ sapak«ÃbhÃvapratipattiphalamevetyartha÷ // nanu tathÃpi vaidharmyÃdityatra tathÃÓabdÃrtha udÃharaïeneti / udÃharaïaæ ca sapak«o 'pi bhavatÅti kathaæ viÓe«alÃbha ityÃÓaÇkya vyÃca«Âe---vipak«eti / vyÃkhyÃnato viÓe«apratipattirna hi sandehÃdalak«aïamiti bhÃva iti tatra tatroktamityartha÷ / nanvavadhÃritakÃryasvabhÃvor'tha÷ kevalavyatirekisÃdhyo 'nyathÃtiprasaÇgÃditi vak«yati, tathÃbhÆtaÓcÃtra prÃïÃdyapek«ayà prayatna÷ / tasmiÓca sÃdhye sidvÃsÃdhanaæ vyatirekyasaæbhavaÓca svaÓarÅre prÃïasya prayatnapÆrvakatvÃvadhÃraïena svapak«ÃnvayasyÃpi saæbhavÃdityata Ãha---prÃïÃdineti / tathÃpyasmadÃyatte Óabdaprayoge kiÓcityavÃcakaæ prayok«yÃmaha ityata Ãha---prÃïÃdikÃraïecchÃdikÃraïarahitamiti / paraÓarÅre pak«apravi«Âe hetusiddhyarthaæ vipak«ÅbhÆte ca ghaÂÃdau sÃdhyarahite hetuvyatirekasiddhyarthaæ tathoktamityartha÷ / nanvicchÃdisamavÃyikÃraïavirahani«edhena tadvatvaæ sidhyet / tathà ca punarapi nÃtmasiddhi÷ / na ca kevalavyatirekÅ tÃvanmÃtrasyÃnvayenaiva siddherityata Ãha---yaÓceti / anvayinà hi tatkÃraïamÃtraæ siddham, anena tu tadeva p­thivyÃdivilak«aïaæ sidhyatÅti na niravakÃÓo vyatirekÅ / na ca nÃtmasiddhi÷ tathÃbhÆtasya tasyaivÃtmaÓabdavÃcyatvÃdityartha÷ / g­hÅtÃvinÃbhÃvo hÅtyÃdÅnà vyÃptyasiddhirdarÓità / pak«adharmatÃsiddhirapyanayaiva diÓohanÅyà / jij¤ÃsitadharmaviÓi«Âasya pak«atvÃt, sandigdhasya ca jij¤ÃsyatvÃt viÓe«asmaraïe ca saæÓayÃt, anupalabdhacare ca tadabhÃvÃditi // dvidhà hi prak­tavyatirekigati÷, kÃryaæ kÃryavattà ca / tatra kÃryamanumÃnalak«aïe darÓitam / tad yathÃ, icchÃdayo dravyëÂakÃtiriktadravyÃÓritÃ÷, tadanÃÓritatve sati kÃryatvÃditi / iha tu kÃryavattà darÓità nedaæ nirÃtmakaæ jÅvaccharÅraæ necchÃdisamavÃyikÃraïÅbhÆtadravyaviÓe«arahitamityartha÷ / icchÃdimattvÃt icchadirÆpakÃryavattvÃdityartha÷ / tadetadubhayamatraivÃntarbhÃvya vyutpÃdayan prathamatastÃvat kÃryaæ pradhÃnÅk­tyÃha---ayamarthaiti / icchÃdikÃryÃ÷ santastÃn gamayanti / te 'pyanityatayà kÃryà iti Óe«a÷ / kiæ cÃta ityÃha---ak«aïikatva iti / hetorviÓe«aïÃsiddhiæ nirÃkaroti---ÓarÅrendriyeti / na ÓarÅrendriyamana÷svanyatamasminnete samavayanti, mÃnasaikapratyak«atvÃditi ni«edhe satÅtyartha÷ / niÓcodyaÓcai«a kevalavyÃtirekÅ / evaæ prathamamupapÃdya tadÅyÃprasiddhaviÓa«aïatvasaæÓayÃnupapattÅ sÃdhÃraïanyÃyena nirÃkurvanneva dvitÅyamupapÃdayati---tadasyeti / etacca tatraiva sphuÂÅk­tam / nanu yadi nÃma sÃmÃnyata icchÃdisamavÃyikÃraïamÃtravyÃv­ttirghaÂÃdau pratipannà kimÃyÃtaæ nairÃtmyasyetyata Ãha---nirÃtmakaÓabdenÃpÅti // evamarthagati pariÓodhya vÃrttikaæ yojayitvà dvatÅyaæ pradhÃnÅk­tyÃha---etaduktaæ bhavatÅti / ÓaÇkate---na cetir / iÓvarÃnumÃna iva pak«adharmatÃvalenaiva vivak«ito viÓe«a÷ setsyatÅtyartha÷ / nanvanvayinà viÓe«aæ sÃdhayatà kevalavyatirekiïa÷ kiæ khaï¬itam, yenÃyaæ tasmin sambhavatyevodÃste, khaï¬ane vÃ, atha tenaiva viparyayasyÃpi vaktuæ sukaratvÃdityata Ãha---­jumÃrgeïeti / vyÃptirhi siddhimÃrga÷ / tasyÃparivarta eva ­jutvam, parivartastaæ vakratetyartha÷ pariharati---kÃraïamÃtrasyeti / uktamatra yathÃsminnarthe pak«adharmatà na prabhavati / ÃbhiprÃyikohyarthastadgocara÷ / sa cÃbhiprÃyeïa vyÃpyate, yatsiddhimanyareïa ÓabdÃrtha÷ pratyetuæ na Óakyate / na ca dravyëÂakÃtiriktamapratÅtya te«Ãæ samavÃyikÃraïameva pratyetuæ na Óakyate / na hÅcchÃdÅn prati p­thivyÃ÷ samavÃyikÃraïatve te«Ãæ tadvattà abhidhÅyamÃnà virudhyate / yathà dvyaïukÃdikÃraïaj¤Ãne te«Ãæ parid­«ÂasÃmarthyakÃrakaprayokt­lak«aïakart­pÆrvakatvaæ ÓabdopÃttamityartha÷ // puna÷ ÓaÇkate---pariÓe«Ãditi / ÃÓritatvaæ tÃvadete«Ãmanvayina eva siddham / dravyëÂakÃÓritatvani«edho 'pyanvayina eva sidhyati / tatkimaparamavaÓi«yate yatkevalavyatirekiïà setsyatÅtyartha÷ / uttaram---sa eveti / ayamartha÷ / pÆrvasmÃd ÃÓritatvaæ siddhaæ tadanyasmÃdapi dravyëÂakÃnÃÓritatvam / tadatiriktÃrthÃÓritatvasiddhistu naikasmÃdapi / tadabhÃve cÃnayorapi varodha eva / tasmÃdarthÃd a«ÂÃtiriktÃÓritatvasiddhi÷ sa cÃrthastÃvannÃnvaya÷ / na hi dravyëÂakÃnÃÓritatve sati yadÃÓritam, tadatiriktadravyÃÓritamityastyanvaya÷ / vakroktikaÓcÃnvayÅ, kevalavyatirekiprapa¤ca e vivak«ÃbhedÃt / tasmÃt vyatireka evÃrtha÷, tadvÃn pariÓe«o vyatirekÅti su«ÂhÆktam // idÃnÅæ viÓe«aïasiddhaye pramÃïaæ sÆcayati---yadi hÅti / viparyayeïa prayoga÷ / ÓarÅrendriyÃïi necchÃdisamavÃyikÃraïÃni bhÆtatvÃd ghaÂÃdivaditi / nanu yatra dravyëÂakÃtiriktadravyÃÓrità iti pratij¤Ã, tatra yuktametat / yatra tu nedaæ nirÃtmakamiti tatra nirÃtmakaÓabdenÃpi ayamevÃrtha ucyata iti vadatà icchÃdisamavÃyikÃraïavirahani«edha eva pratij¤Ãrtha÷ svÅk­ta÷ / tathà ca kathama«ÂadravyÃtiriktecchÃdisamavÃyikÃraïavattà ÓarÅrasya ityÃÓaÇkÃmupasaæharanneva pariharati---tasmÃditi / atrÃpi p­thivyÃdivilak«aïecchÃdisamavÃyikÃraïavat jÅvaccharÅramiti pratij¤Ãrtha÷ / tatsamavetecchÃdikÃryavattvÃditi hetvartha÷ / nanu tathÃpi---bauddhaæ prati siddhasÃdhanaæ bhavatyeva, so 'pi p­thivyÃdyatiriktamevecchÃdÅnÃm upÃdÃnamicchatÅtyata Ãha---na cai«Ãmiti / sthairye satÅti Óe«a÷ // nanu tathÃpi ghaÂÃdibhyo nirÃtmakebhya icchÃdivyatireka÷ kiæ tathÃbhÆtadravyavyÃv­ttik­ta÷? kiæ và bhÆtÃnÃmeva pariïatibhedavyÃv­ttik­ta iti sandigdhopÃdhikatvÃdagamaka evetyata Ãha---yathà ceti / vyatirekamukheïÃpÅti / yadi sÃdhyenÃsya kvacidapyanvayo nÃsti, tadà viruddha evÃyamityartha÷ / na svÃbhÃvikamiti / na vayamasyopeyamanvayaæ vyÃsedhÃmo 'pi tÆpÃyamityartha÷ / tathÃpi nÃsyÃnvayino bheda upeyabhÆtenÃpyanvayenÃnvayitvÃdityata Ãha---etÃvataiveti / nanu vastuta÷ sÃdhyadharmavÃneva dharmÅ sapak«a÷ / sa ca tathÃj¤Ãto vyavahriyate param / tataÓca tadanvito 'pi heturanvayavyatirekyeva / aj¤aistu tathà na vyavahriyata ityanyadetaditi ÓaÇkate---na ca pak«a eveti / vyavahÃreturanvayaÓcintyate, na tu vyavahÃrya ityÃÓayavÃn pariharati---jij¤Ãsiteti // nanu yadyasya sapak«avyatirekÃprati«edha÷, kathaæ nÃsÃdhÃraïyam? tatprati«edhaÓcet kathaæ nÃnvaya÷? atha tatprati«edhe 'pi tÃvanmÃtramave nÃnvaya÷, evaæ tarhi sapak«avat pak«e 'pi nairÃtmyaprati«edhe 'pi nÃtmasadbhÃva iti parÃk«epaæ parih­tya tadgranthaæ paÂhati ÓarÅrÃdi«viti / vipak«e hi sati sata eva kasyacid vyatireka÷ pratÅta iti pramÃïena pratÅta iti pratipÃditam / tasya ca pramÃïapratÅtasya vyatirekasya pak«e 'pi satyeva ni«edha÷ pramÃïena kriyata iti yuktà ni«edhalak«aïà vidhisiddhi÷ / sapak«astu na kenacit pramÃïena pratÅta iti na tatrÃnvayavyatirekatanni«edhÃ÷ paramÃrthata÷ kenacitpramÃïena Óakyate pratyetum / tatkathaæ vidhini«edhayoranyataraprasaktirityartha÷ // sapak«ÃvyatirekÅ cet sapak«avyatirekani«edhÃvanityartha÷ / anvayÅ sapak«ÃnvayÅ / athaivamapi nÃnvayÅ, api tu vyatirekyeva / atha sapak«avyatirekani«edhasyÃpi vyatirekani«edhamÃtraparyavasÃyitayÃnvayÃparyavasÃnÃditi manyase, tadà pak«e 'pi nairÃtmyani«edhe 'pi tÃvanmÃtraparyavasÃyitayà na sÃtmakatvaparyavasÃnamiti vÃrttikÃrtha÷ / tadetannirÃk­tam avastuni pÃramÃrthikavidhini«edhÃnabhyupagamÃt / tathÃpi svavacanavirodhapratihatametadityata Ãha---etaccÃsmÃbhiriti / na tasya vyatirekavyabhicÃro 'pi tasya vyatirekadharmatayà tadabhÃve 'nupapatterityartha÷ / pariharatÅtyÃdi / vyabhicÃravadavyabhicÃro 'pi taddharma eva so 'pi kathaæ tadabhÃve bhavedityartha÷ / tato vyÃv­ttyabhÃveneti vyÃv­ttinirÆpaïÃbhÃvenetyartha÷ / ÃgÃmivÃrttika bhramanirÃsÃrthaæ sphuÂamapi vyÃca«Âe---atra ceti / bhramaæ nivÃrayati---na punariti / nanvetÃvatyeva sÆtrÃrthe ko do«a÷ syÃdityata Ãha---tathà satÅti / Óe«amanumÃnalak«aïa iti sapak«e siddha ityÃdi v­ttipadÃntaradÆ«aïaÓe«am // sautrÃntiketi vaibhÃsikamatavyudÃsÃrtham / tanmate nityasyÃpyÃkÃÓÃderakÃryasyÃpi saæbhavÃt / yadÃhu÷ ÃkÃÓaæ dvau nirodhau ca trayametadasaæsk­tam iti / sad­Óak«aïa sabhÃgasantÃnalak«aïanirodhabhedena nirodhau dvau vinÃÓau yayorapratisaækhyÃpratisaækhyÃnirodhÃviti paribhëà // atra dignÃgena sapak«e sannityÃdinà hetutadÃbhÃsÃn, tadudÃharaïÃrthaæ nityÃnityetyÃdinà sÃdhyavargaæ prameyetyÃdinà sÃdhanavargaæ sapak«a÷ khaæ ghaÂo buddhirviyadgaganamambaram // ta¬idvyomnÅ ta¬itkumbhau paramÃïurviyat tathà // iti sapak«avargaæ kumbho viyat ta¬idvyomnÅ ghaÂa÷ kumbhasta¬iddhaÂau / kumbho vayad ghaÂo buddhirvipak«o 'sya yathÃkramam // iti vipak«avargaæ prapa¤cya tatretyÃdinà heturnirdhÃrita÷ / tatra prapa¤caæ vihÃya yÃvanmÃtreïa heturnirdhÃryate tÃvadupanyasyati---atreti //35 // sÃdhyasÃdharmyÃttaddharmabhÃvÅ d­«ÂÃnta udÃharaïam //36 // ______________________________________________________________________ // pariÓuddhi÷ // prayoge kiæ sautra eva kramo grÃhya÷, kramÃntaraæ veti sandehamudÃharaïasya prayojanaæ darÓayan nivÃrayati---hetÃviti / yato nÃvyÃpto nÃpratÅtavyÃptiko hetubhÃve vyavati«Âhate sÃdhyasiddhÃvekÃgrÅbhavati, ato vyÃpterbubhÆtsitatvÃt saiva pratipÃdayituæ yujyata iti Óe«a÷ / tathÃpyudÃharaïasya ko 'vasara ityata Ãha---na ceti // pratÅtasÃmarthyaæ hi sÃdhanaæ sÃdhye upanayanti / na tÆpanÅya paÓcÃt sÃmarthyaæ jij¤Ãsanta iti sarvalokasiddhamiti saægatisaæk«epa÷ / tathÃpi sÃmÃnyalak«aïavibhÃgau vinà nÃvasaro viÓe«alak«aïasyetyata Ãha---sÆtramitÅti / nanÆdÃharaïopalak«aïamaprak­tamapi kasmÃdupÃdÅyate? kasmÃcca vibhyatà lak«aïaæ prak­tamapahÅyata ityata Ãha---d­«ÂÃnta iti / prak­talak«aïasiddhyarthamevopalak«aïÃbhidhÃnamiti nobhayado«a ityartha÷ / anenetyÃdinà vyavacchedyasamÃnÃsamÃnajÃtÅyapradarÓanaæ sÆcitasÃmÃnyalak«aïÃbhiprÃyam / tacca d­«ÂÃntavacanam udÃharaïamiti dra«Âavyam / viÓe«alak«aïapak«e tÆdÃharaïaviÓe«o lak«ya÷ / udÃharaïaæ sapak«odÃharaïamityartha÷ / Óe«aæ lak«aïam / tena hi samÃnajÃtÅyÃd vipak«odÃharaïÃd vijÃtÅyÃcca pratij¤Ãderidaæ vyavacchidyata iti boddhavyam / viÓe«alak«aïaæ ca Órautam / tadvyÃkhyÃnabhëyamanÆdya vyÃca«Âe---sÃdhyeneti / tena tÃd­Óena d­«ÂÃntena sÃdhanadharmaprayuktasÃdhyadharmavatà upalak«itaæ vi«ayatayà tadvi«ayaæ vacanamudÃharaïaæ sapak«odÃharaïamityartha÷ // yasmÃdityÃdivÃrttikaæ yadyapi ke 'pi nÃnumanyante, tathÃpi vÃkyaÓe«abhÆtenÃpyanena bhavitavyamiti manyamÃna÷ tadantarbhÃvyaiva ÓaÇkÃmutthÃpayati---yasmÃditi / iyaæ cÃÓaÇkà tairÃgÃmivÃvÃrttikaæ d­«Âvà sÃdhyenaivetyavadhÃraïÃk«epiketi buddham / tacca mandaprayojanam, hetulak«aïarÅtimatidiÓataiva tatprayojanasya darÓitaprÃyatvÃt / mà bhÆccÃvadhÃraïasamarthane 'pi taddharmabhÃvigrahaïÃnarthakyaÓaÇkÃÓe«asthitiriti matvà vyÃca«Âe---avadhÃraïeti / tathÃpi ÓaÇkÃnurÆpaæ nottaramityata Ãha---Ói«yopÃdhyÃyeti / ayamartha÷ / sÃdhyenaiva sÃdharmyamiti viÓe«yasaægata evakÃro 'nyayogaæ vyavacchinatti, na tu sÃdharmyasyÃprayojakatvamapi / na ca pak«asapak«ÃbhyÃmanyena maitratanayatvÃderyoga÷ sandigdho 'pi / na ca pak«o 'pi vipak«a iti tatra tatra darÓitameva / sÃdharmyamevetyayamapi viÓe«aïasaægata evakÃro 'yogaæ vyavacchindyÃt, na tu tasyÃprayojakatvamapi / na hyaprayojakasyÃyogavyavacchedo virudhyate / prayojakatÃyÃæ tu darÓitÃyÃæ tathÃbhÆtasyÃyogavyavaccheda prak­tasiddhi÷ / evaæ ca sati prathamamavadhÃraïaæ mandaprayojanamapi paraÓucchedyatÃæ ko và nakhacchedye sahi«yata iti nyÃyena darÓitam / aprayojake tÆdÃhartavye anaikÃntikodÃharaïaæ dvayorapyubhayakoÂisparÓÃviÓe«Ãditi / nanvevaæ sati hetulak«aïaæ nyÆnamaprayojakÃvyudasanÃdityata Ãha---hetulak«aïe tviti / ubhayavikalapradarÓanenÃÓrayavikalamapi pradarÓitaprÃyam / yathÃ, yat kramayaugapadyarahitaæ tadasat / yathà vÃjivi«Ãïamiti / evamarthadvÃrakamudÃharaïÃbhÃsacatu«Âayaæ darÓayitvà ÓabdadvÃrakaæ dvayaæ darÓayituæ pÅÂhamÃracayati---pa¤camÅti //36 // tadviparyayÃdvà viparÅtam //37 // ______________________________________________________________________ // pariÓuddhi÷ // savyÃkhyÃnaæ parivartitapadam / udÃharaïaæ vipak«odÃharaïam / yadyapyataddharmabhÃvitvÃt sÃdhyavaidharmyavÃn d­«ÂÃnta udÃharaïamiti vyatyayo yujyate, tathÃpyÃrjavÃnurodhÃd yathÃÓruti vyÃca«Âe---sÃtmakatayeti / ata eva padÃni vibhajya saækalitamarthamÃha---etaduktaæ bhavatÅti / atrÃpi sÃdhyasÃdhanobhayÃvyÃv­ttà ÃÓrayavikalaÓceti / arthadvÃrakamÃbhÃsacatu«Âayaæ vyudastam, yathà nitya÷ Óabda÷ ÓrÃvaïatvÃt / yat punarna nityaæ tadaÓrÃvaïaæ d­«Âam, yathÃkÃÓam, yathà dhvani÷, yathà Óabdatvam, yathà ÓaÓavi«Ãïamiti / ÓabdadvÃrakaæ ca dvayamanupadarÓitavyÃv­ttikam, viparyayopadarÓitavyÃv­ttikaæ ceti / yathà nedaæ nirÃtmakaæ jÅvaccharÅramicchÃdimattvÃt, ghaÂavaditi / yat punaricchÃdimanna bhavati, tannirÃtmakaæ thà ghaÂa iti ceti / sÆtrasthaÓceti / samuccaye svarÆpasamuccaye / na kevalaæ sÃdhyasÃdharmyÃt taddharmabhÃvÅ d­«ÂÃnta udÃharaïam, api tu tadviparyayÃd viparÅtaæ cetyartha÷ / na punarvi«ayasamuccaye / ekasmin vi«aye nirapek«atvasÃpek«ÂvÃbhyÃæ v­ttirvikalpasamuccayau / na caivamatra / kuta÷ vyatirekivi«ayatvÃd vaidharmyodÃharaïasyeti / mÃtreti pÆraïÅyam / upalak«aïaæ caitat, anvayivi«ayatvÃt sÃdharmyodÃharaïamÃtrasyetyapi dra«Âavyam / tathÃpyanvayavyatirekivi«ayatayà samuccayavikalpau bhavi«yata÷, yathà bhëyak­dudÃharaïamityÃÓaÇkÃnirÃkaraïavÃrttikaæ yojayitumÃha---atreti / sarvatra hi anvayapÆrvikaiva vyatirekapratipatti÷, pratiyoginirÆpaïamantareïÃbhÃvasyÃnirÆpaïÃt // iyÃæstu viÓe«a÷ kevalavyatirekiïi sÃmÃnyato 'nvayavyatirekiïi tu viÓe«ato 'pi / yathà ca kevalavyatirekÅ satyapi sÃmÃnyÃnvaye na tenopasaæhartuæ Óakya÷, tathoktam / anvayavyatirekiïà tu vyatirekopasaæhÃreïa yÃvÃnartha÷ sÃdhya÷, tÃvÃnanvayopasaæhÃreïaiva siddha÷ ityadhikaæ tÃvat tadabhidhÃnam / punaruktaæ ca / niyamavatoranvayavyatirekayorekatarasiddhÃvanyatarasiddherarthÃpannatvÃt / yadyevam, kevalavyatirekiïyapi tarhi vyatirekasiddhÃvanvayasiddhi÷ apyarthÃt / tathà ca na kevalavyatirekÅti / satyam, sidhyatyanvayo na tu sapak«e, kiæ tu pak«a eveti viÓe«a÷ / sa copeyo nopÃya ityuktam / nanvanvayavyatirekiïo 'pi pak«Ãdeva vyatirekapratyayo mà bhÆdityetadarthaæ vipak«e niyamo darÓayitumucita÷ / na, tatra hetÆpasaæhÃreïaiva ÓaÇkÃyà nivartitatvÃt / nanvevaæ sati kevalÃnvayinyapi arthÃd vyatirekasiddhiprasaÇga÷ / tathà ca na kevalÃnvayÅti cet---na, aviÓe«avidhitvÃt / yatra hi sapak«ataditarau sta÷, tatra viÓe«avidhau Óe«ani«edho gamyate, yathà nityÃnityapratÅtau / anitya eva k­takatvamityukte arthÃd gamyate na nitya iti / na cÃbhidheyÃnabhidheyakoÂidvayasaæbhavo, yato 'bhidheya eva prameyatvamityukte gamyatÃæ nÃnabhidheya iti / ata evÃnvayavyatirekiïi vyÃpyavyÃpakayoranyayogÃyogavyavacchedena vyÃptinirÆpaïam / kevalÃnvayini tu vyÃptikriyÃmupÃdÃyÃtyantÃyogavyavacchedeneti naivakÃrÃrthacodyÃvakÃÓa÷ // nanvadhikapunaruktabhiyà mà bhÆt samuccayo, vikalpastu bhavedityata Ãha---­jumÃrgeïeti / na hi kevalavyatirekiïÅvÃnvayavyatirekiïyapyanvayÃd vyatirekà viÓe«a÷ / kiæ nÃma? sa evÃrtha÷ / tathà cÃnvayaæ pratÅtya tanni«edho vyatireka÷ pratyetavya÷ / upalabhya ca tanni«edhaæ sa evÃnvaya÷? so 'yaæ prÃk yadi pak«a eva pratipanna÷ kimadhikaæ vyatirekeïa sÃdhitam? sapak«e cet / sa eva pak«e kiæ nopasaæh­ta÷? na hyayamasÃdhako, nÃpi prathamaæ buddhÃvupanipatito, nÃpi na ­juriti, sapak«Ãddhi k­kÃÂikÃbhaÇgena vipak«agamanam, vipak«Ãcca tathaiva pak«Ãgamanamiti vakro mÃrga÷ / pÆrvastu sapak«Ãdabhimukhameva pak«asaækrÃntirit­ju÷ / na ca vakrarucernedamani«Âamiti vÃcyam, asÃævyavahÃrikatvaprasaÇgÃt / na hi ghaÂamÃnayeti vaktavye 'naghaÂaæ na mÃnai«Åriti vaktÃro bhavanti / yathà svayamanvayamapratÅtya vyatirekÃpratipatti÷, tathà tamapratipÃdya tadabhÃvapratipÃdanamaÓakyamityavaÓyamanvayoktau tadevÃdhikaæ punaruktaæ ca / anuktau tu na vyatirekasyÃbhidhÅyamÃnasyÃpi pratipattirityapÃrthakamiti / evamudÃharaïayorviÓe«avyavasthÃæ darÓayatà vÃÓabdasya vyavasthitavibhëÃvacanatve 'pi saÇgatirityapi darÓitam //37 // udÃharaïÃpek«astathetyupasaæhÃro na tatheti và sÃdhyasyopanaya÷ //38 // ______________________________________________________________________ // pariÓuddhi÷ // saægatiæ karoti---udÃharaïÃnantaramiti / Ãnantaryamevakuta ityata Ãha---parÃmarÓeti / etadeva kuta ityata Ãha---udÃharaïeti / vi«ayabhÆtayorvyÃptipak«adharmatayorniyatapaurvÃparyapratipattitvena vi«ayavi«ayiïorapyudÃharaïopanayayo÷ paurvÃparyaniyama ityartha÷ / nanu nÃvaÓyaæ j¤Ãnakramaniyamaæ tadvacanakramaniyamo 'nurudhyate, viparyayeïÃpyabhidhÃnadarÓanÃdityata Ãha---svapratipattÃviti / vyÃptipak«adharmatÃj¤Ãne hi anumityupayoginÅ / te ca yathà svasyotpadyete tathà parasyÃpyutpÃdanÅye, svapratipattyanusÃreïa parÃvabodhanÃt / svayaæ ca vyÃptij¤ÃnÃdindriyÃdisahÃyÃt pak«adharmatÃvagamo na tu viparyaya÷ / tata÷ parasyÃpyudÃharaïavacanena vyÃptij¤ÃnumutpÃdya tatsahacaritenopanayavacanena pak«adharmatÃpratyaya utpÃdanÅya÷, kevalasya vyÃptismaraïasya vyÃptismaraïasya tadanutpÃdakatvÃt / indriyÃdisthÃnÅyasya cÃparasya abhÃvÃt / tasmÃdarthasiddha÷ paurvÃparyaniyama udÃharaïopanayayorityartha iti antata÷ phakvikà yojyeti // tathÃtvÃtathÃtvayoriti / tathÃtvenopasaæhÃrasyÃtathÃtvenopasaæhÃrasyetyartha÷ / heto÷ upasaæhÃra÷ sÃdhyadharmiïÅti Óe«a÷ / atrÃpÅti / yathÃÓrutyarthÃbhyÃmudÃharaïasÆtram ubhayamupalak«ayati, tathedamapi sÆtram ityartha÷ / tatrÃrthaæ tÃvadÃha---udÃharaïeti / sÃdhyasya hetumattayeti prak­tam / Órautaæ viÓe«alak«aïadvayamÃha---tatheti / udÃharaïÃtideÓenaiva vÃÓabdo 'pi sautro vyÃkhyÃta÷ / vyutpannÃvyutpannatayeti / yadyapi päcarÆpyopapannaliÇgÃnusandhÃnaæ vyutpannasyÃpi pratipattisÃdhanaæ niyatameva, tathÃpi pratisandhÃnaæ pratyaniyama÷, saæskÃratÃratamyenodbodhakasyÃniyamÃt, tena tasya durunneyatvÃt k­t­rÃsadivÃdivad avyutpannaæ pratyanaÇgatvÃcca / yÃvatà yÃd­Óà vopÃyena svayamartha÷ pratÅta÷, tÃvattÃd­gupÃyapratipÃdanena para pratipÃdya÷ / tasya svÃtmanyevopÃyatayà pramÃïasiddhatvÃdityartha÷ / etadeva na ca yathetyÃdinà darÓitam // nanu vacanena svabodhasaækrÃnti÷ pratipÃdanam, sacÃrtha÷ pratipÃdya÷ svaÓabdena ya÷ ÓabdÃntareïÃk«ipto 'pi na / upanayÃrthastu hetunaivÃk«ipta iti codyÃrthamÃha---yadyapÅtyÃdi / etÃvadatra syÃdupanayÃrthaæ vyutpanna÷ svayaæ và Æheta, hetuvacanÃd và pratipadyeta, tadÃk«epato và niÓcinuyÃt? Ãdyo vyutpannetyÃdinà dÆ«ita÷ / dvitÅyaæ dÆ«ayati---yatpara iti / t­tÅyaæ dÆ«ayati---sÃmarthyÃditi / athaivaæ manvÅthà yadyapi k­takatvÃditi sÃdhanaparaæ vacanam tathÃpi dvidhà hi tatparatà ÓabdÃnÃm, upapannatayà upapÃdanÅyatayà ca / tatra prathama upapannatayà svÃrthamavabodhayan tannÃntarÅyakamarthamÃk«ipati, yathà jitaæ nakuleneti siddhÃvasthÃyÃæ sarpaparÃjayam / dvitÅyastu upapÃdanÅyatayà svÃrthaæ pratipÃdayannapi kathaæ tannÃntarÅyakamapyarthamÃk«ipet, yathà sa eva nakulavijaya÷ sÃdhanÅyÃvasthÃyÃm / tathÃtve và pratij¤aiva sarvamÃk«ipediti gataæ hetunÃpi / tasmÃt sÃdhanatvenoddi«Âe 'pi k­takatve tÃdrÆpyasyÃsiddhatvÃt na tena vyÃpterÃk«epa iti nÃnarthakam udÃharaïam / nanvetat samÃnamupanaye 'pÅtyÃÓayavÃnÃha---tadvidhasyÃpÅti / etena nigamanaæ vyÃkhyÃtam // 38 // ______________________________________________________________________ // pariÓuddhi÷ // nanu yathà hetvanurodhena tadupasaæhÃra upanaye dvividha÷, tathà sÃdhyÃnurodhena tadupasaæhÃro 'pi dvividha eva prÃpta÷ / avaÓyaæ ca sÃdhyena dvividhenaiva bhÃvyam, sÃdhanÃnurodhÃt / na hyanvitÃd vyatireka÷ sÃk«Ãt sidhyati, vyatiriktÃd vÃnvaya÷, liÇgasyÃnyÃpohavi«ayatvÃnabhyupagamÃt / tasmÃt pratij¤Ãnigamanayorapi dvaividhyaæ prÃptamiti kuto nÃbhihitaæ iti sÆtrak­tà pratij¤Ãlak«aïe ÓaÇkitumucitamapi granthalaghimne sukhapratipattaye và / iha ÓaÇkÃbhëyam---dvividhasyeti / tad vyÃca«Âe---sÃdharmyavaigharmyeti / hetvÃdÅnÃmavayavÃnÃæ ye«Ãæ yatsaæbandhi nigamanaæ tasya samÃnamekaæ lak«aïam // na hi vidhini«edhayo÷ pratij¤Ãtayorni«edhavidhyupasaæhÃre pratij¤ÃyÃ÷ punarvacanamiti lak«aïaæ lagati, yenÃtiprasaÇgabhiyà sÆtrak­t tanniyamayedityartha÷ / etena pratij¤Ãpi vyÃkhyÃtà / na hyanvayivyatirekiïorhetvo÷ vyatiriktanvitapratij¤Ãne sÃdhyanirdeÓa itilak«aïaæ lagati, tayostadasÃdhyatvÃt / tasmÃd vivak«ito 'pyayamartho na sÆtrito nyÃyalabhyatvÃt / ata eva tatra vÃrttikam---anitya÷ Óabdo, nedaæ nirÃtmakamiti / tat kiæ k­takatvÃdityÃdika eva hetÆpadeÓa÷ kartavya÷? netyÃha---tasmÃditi / na ca vÃcyaæ tathaiva kiæ na syÃt, anupasaæhÃratvaprasaÇgÃt / tathà ca pÆrvoktarÆpÃnusandhÃnaviparÅtaprasaÇganivÃraïayoralÃbhe nigamanÃnarthakyÃt / sarvanÃmno mahimà ca yat pÆrvoktÃnusandhÃnam / upasaæhÃrasyai«a ca guïo yad viparÅtakalpanÃvilopanaæ nÃma / na cÃnayoranyatarÃpratÅtÃvapi sÃdhyasiddhi÷ / evaæ ca satyavaÓyakartavyatayà tasmÃditi k­te k­takatvÃditi mandaprayojanam, vivaraïamÃtratayà tu bhëyakÃreïoktam, ye tu nipuïaæmanyÃ÷ sarvanÃmnà hetuvat pratij¤ÃbhidhÃnamapi manyante, te«Ãæ tathÃÓabda÷ svarÆpavacano và syÃt, prakÃravacano vÃ? Ãdye tasmÃt sa ityartha÷ syÃt / tathà ca nigamanÃbhÃso 'yaæ lak«aïÃyogÃdarthÃyogÃcca / dvitÅye tu tÃd­Óa ityartha÷ syÃt / tathÃpi na tenaiva tÃd­Óatvam, anyasÃd­ÓyaparÃmarÓe tu na nigamanalak«aïayoga÷ / atha yathokta÷ tathetyartha÷, tathÃpi kathaæ tatheti nityasÃpek«atvÃdanupasaæhÃratvam? gamyamÃnatvÃt avacane pratij¤ÃyÃ÷ punarvacanamiti lak«aïÃyoga÷ / pratipÃdanamÃtraparametaditi cet? nigamanÃrthakyam / omiti cet? tatra vak«yÃma ityÃÓayavÃnÃha---anitya÷ Óabda iti pratij¤ÃyÃ÷ punarvacanamiti / ÃrambhopasaæhÃratayaiva cÃnayo rÆpÃviÓe«e sÃdhyasiddhanirdeÓatà / paÂÃrambhopasaæhÃrayoriva paÂÃrambhakÃstantava eva eta iti / vacanamiti / ata eva na paunarutkyavirodhÃvityÃha--- yadyapÅti / tadidamuktam, yasyaiva sÃdhyatvamÃsÅdityÃdi / na brÆma÷ siddhasya nirdeÓo nigamanamapi tu siddhatayà nirdeÓa iti / tathaiva tata÷ päcarÆpyapratÅte÷ na hyupapÃdanÅyatayà nirdeÓa÷ sÃdhanasya rÆpÃntarasampadamÃk«eptumapyalamityuktam / tadetadabuddhà yastu manyate ityÃdi taæ pratyabhyupetyeti //39 // // iti nyÃyalak«aïaprakaraïam // // nyÃyottarÃÇgalak«aïaprakaraïam // ______________________________________________________________________ // pariÓuddhi÷ // evaæ nyÃyasvarÆpaprakaraïaæ samarthya taduttarÃÇgaprakaraïasyÃvakÃÓa÷ tatrÃpÅtikartavyatÃyatnatvÃt phalasyeti tarko 'vasaraprÃpta iti saægatibhëyamavatÃrya pÆraïena tadarthamÃha---uddeÓeti // abhyanuj¤Ãtavyo niyatajij¤ÃsÃvi«ayÅkartavya÷ / viparyayÃÓaÇketi / tatphalaæ jij¤Ãsà grÃhyà / ubhayakoÂisamasaæÓayaprabhavasamajij¤ÃsÃmapanÅya niyatavi«ayÃæ janayatà tarkeïa pramÃïavi«ayo 'bhyanuj¤Ãto bhavati / tenÃyaæ sÆtrÃrtha÷, pramÃïÃbhyanuj¤ÃvyÃpÃreïa phalasiddhau vyÃpriyamÃïa Æhastarka iti / sa cÃpÃditasandehe sandehÃpanne ca pravartata iti j¤ÃpanÃrthamavij¤Ãtatattva ityuktam / kÃraïepapatti÷ pramÃïÃbhyanuj¤Ã / tasyÃÓca tarkavyÃpÃrabhÆtÃyÃ÷ svarÆpamuktamiti nÃtiprasaÇga÷ / evaævyÃpÃraÓcoha÷ prasaÇga ityeveti tathaiva ÂÅkÃk­tà uktam / sa cÃhÃryahetorutpadyata iti j¤ÃpanÃrthaæ kÃraïopapattita iti padaæ tadarthatayÃpi kvacid vyÃkhyÃtam / tadasya vi«ayo 'vij¤Ãtatattva÷ / kÃraïamÃhÃryaliÇgotthÃpyo vyÃpÃra÷ pramÃïÃbhyanuj¤Ã / phalaæ pramÃïaparatantrasya sata÷ phalavatsannidhÃvaphalaæ tadaÇgamiti nyÃyena tattvanirïaya÷ / svarÆpamani«ÂaprasaÇga÷ / sa cÃtmÃÓrayetaretarÃÓrayacakrakÃnavasthÃpramÃïabÃdhitÃrthaprasaÇgabhedena pa¤cavidha÷ / ete hi ekatra bhavanto 'nyataram abhyanujÃnanti / etatsarvaæ pratipipÃdayi«orvÃkyalÃghave 'nÃdara÷ sÆtrak­ta÷ / ata eva vivaraïakÃrÃïÃæ saækulÃnÅva vacÃæsÅti tadatra nipuïena pratipattrà bhavitavyam / tathà hi vyÃpÃravyÃpÃriïorani«ÂÃpattyetyÃdinà bhedaæ vyutpÃdyÃbhedaæ vivak«annÃha---tayà pramÃïasyopapatyeti / tarkakÃraïe kÃraïopapattipadaæ saæcÃrya tatkÃryabhÆtatarkÃdabhedaæ vivak«annÃha---na copapattireveti / prapa¤citaæ caitat prathama sÆtra eva ÂÅkÃk­tà iti k­taæ prapa¤ceneti //40 // ______________________________________________________________________ // pariÓuddhi÷ // evaæ sÃdhanasampattau darÓitÃyÃæ so 'yaæ parikarabandha÷ kimavadhika÷ kiæparaÓceti jij¤ÃsÃyÃæ nirïayo 'vasaraprÃpta÷ / tatrÃrthÃvadhÃraïaæ nirïaya iti vaktavye tarkaikavi«ayatÃpratipÃdanaæ bhëyak­ta÷ kvopayujyata ityata Ãha---naitaditi / avyÃptibhiyaivamuktam ityartha÷ // mukhyÃtikrame bÅjamÃha---atreti / yadyapi vÃdagatau lak«aïÅyÃviti prak­tÃnupayogi, tathÃpi yadiha sÃdhanopÃlambhaÓabdau viv­ïeti, vÃde ca pak«apratipak«aÓabdau vivari«yati, tena jÃnÅmor'thasannidhe÷ ÓabdÃrthasannidhe÷ supratipadamiti mattvà bhëyakÃrasya tadgatalak«aïaivÃbhimateti h­di nidhÃya tadanurodhenoktam---vÃdasÆtragatÃviti / lak«aïÃnibandhanaæ niyataæ bandhanaæ niyÃmakamityartha÷ / nanu nÃyaæ kathÃnirïayo lak«yate, tatkuto vÃdiprativÃdyupakrabheïa codyamityata Ãha--atreti / vÃdeti kathopalak«aïam / atha kathÃnirïayalak«aïamevedaæ kiæ na syÃt? yena codyaparihÃrÃvapi saægatau syÃtÃmityata Ãha---na tÃvaditi / ÓaÇkÃyÃ÷ ÓaÇkitatvÃt na tathetyartha÷ / k­taæ tarhi parihÃreïetyata Ãha---abhyupetya tviti / ayamartha÷, yadyapi parÅk«ÃyÃæ na vÃdiprativÃdinau sta÷, p­cchopakramamÃtreïa dvitÅyopayogÃt, saæbhave 'pi tayorvi«ayamÃtrÃkhyÃnaparyavasÃnÃt, stheyasyava parÅk«akatvam, tathÃpi pÆrvapak«ottarapak«aæ pratyÃkalitani«kar«abhedena catu«pÃdavyavahÃrapradarÓanÃt phalato na kaÓcid viÓe«a÷, ekavakt­katve 'pi tÃvata eva vyÃpÃrakalÃpasya vicÃre 'pi vidyamÃnatvÃt / tasmÃd yadyapyanipuïaÓcodakastathÃpi codyaæ sÃvakÃÓameveti yathÃÓrutameva abhyupetya pariharatÅti / nanu kathaæ ÓÃstre saæÓayÃnapek«o nirïayo mÅmÃæsÃyà vaiyarthyaprasaÇgÃdityata Ãha---nahÅti / ÓÃstrameva hi tatra vicÃryate / tatra ca saæÓayo na prati«idhyate, tannirïayasya parÅk«ÃsÃdhyatvÃt / tadarthanirïaye tu ÓÃstreïa kartavye kuta÷ saæÓaya÷? ÓÃstrÃrthasya sarvathÃnupalabdhacaratayà saæÓayÃnÃspadatvÃdityartha÷ / atha kathÃnirïaye saæÓaya÷ kiæ na syÃt? kathamanyathà caturthe bhëyak­d eva vÃdasya saæÓayavyudÃsaæ phalaæ vak«yatÅtyata Ãha---niÓcitayoreveti / vÃdÃt pÆrvaæ sandigdhÃvapi prav­ttikÃle niÓcitÃvevÃbhimÃnÃt, nÃnyathà tayo÷ pak«apratipak«aparigrahasaæbhava iti bhÃva÷ / nanu bhëyakÃreïa codyopasaæhÃre yo 'vati«Âhate tena nirïaya iti vadatà tÃbhyÃmiti t­tÅyà darÓità / sà ca pak«Ãcca pratipak«Ãcceti vadatà vÃrttikak­tà avadhÅrità kayà ÓaÇkayetyata Ãha---nanviti / tat kiæ vÃdasamÃnayogak«ematayà ÓÃstre 'pi pak«apratipak«ÃbhyÃmeva nirïaya÷? na caitat saæbhavatÅtyata Ãha ÓÃstre tu nirïaya eveti / na vimarÓo nÃpi pak«apratipak«Ãvityartha÷ / tadevÃha---na tviti / yat taduktaæ vÃrttike sphuÂÅbhavi«yatÅti, tadÃha---arthagrahaïa iti / nanu catu÷pa¤cÃdikak«Ãpi kvacit kathà bhavati, tat kathaæ kak«Ãtraye niyama ityata Ãha---prathamaæ sÃdhanamiti / kak«ÃsahasramapyatraivÃntarbhavatÅti / anantarbhÃve tvarthÃntaratvaprasaÇga÷ / na hi sÃdhanadÆ«aïataduddhÃrabahirbhÃva÷ prak­topayogÅtyartha÷ //41 // // ityaudayana tÃtparyapariÓuddhau prathamÃdhyÃye prathamÃhnikam // // iti nyÃyottarÃÇgaprakaraïam // - - - - - - -