Udayana: Nyayavarttikatatparyaparisuddhi, Adhyaya 1,1


Input by members of the Sansknet Project
(www.sansknet.org)

This GRETIL version has been converted from a custom Devanagari encoding.
Consequently, word boundaries are not marked by spaces.
The text is not proof-read.



___________________________________________________________________

THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!   
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. 
                                       
Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding:
                                       
description             character  =ASCII   
                                       
long a                  à             224   
long A                  â             226   
long i                  ã             227   
long I                  ä             228   
long u                  å             229   
long U                  æ             230   
vocalic r               ç             231   
vocalic R               è             232   
long vocalic r          é             233   
vocalic l               ë             235   
long vocalic l          í             237   
velar n                 ï             239   
velar N                 ð             240   
palatal n               ¤             164   
palatal N               ¥             165   
retroflex t             ñ             241   
retroflex T             ò             242   
retroflex d             ó             243   
retroflex D             ô             244   
retroflex n             õ             245   
retroflex N             ö             246   
palatal s               ÷             247   
palatal S               ø             248   
retroflex s             ù             249   
retroflex S             ú             250   
anusvara                ü             252   
capital anusvara        ý             253   
visarga                 þ             254   

long e                  ¹             185   
long o                  º             186   
l underbar              ×             215   
r underbar              Ÿ             159   
n underbar              ­             173   
k underbar              É             201   
t underbar              Â             194   
                                       
Other characters of the CSX encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order 
to facilitate word search.             

For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings 
and formats see:
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf
and
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf
___________________________________________________________________





// nyàyavàrttikatàtparyapari÷uddhiþ //



màtaþ sarasvati punaþ punaraùa natvà


baddhà¤jaliþ kimapi vij¤apayàmyavaihi /

vàkcetasormama tathà bhava sàvadhànà

vàcaspatervacasi na skhalato yathaite //


vi÷vàràdhya ityatra vi÷va÷abdena saüsàricetanavargo vivakùitaþ, tasyaiva tadàràdhakatvàt /
vi÷ve÷àna ityatra samãhitaphalasaüdohaþ, tasya bhagavadekàdhãnatvàt /
vi÷vakçdityatropàdànasamåhaþ, tasyaiva tatkçtivyàpyatvàt /
vi÷vasaühàrakàrãtyatra yàvadanityanivahaþ, tasyaiva tadvinà÷yatvàt /
vi÷va÷aktirityatra yàvatkàryàstomaþ, tasyaiva tacchaktiviùayatvàt /
vi÷vaj¤àtetyatra yàva¤j¤eyaprapa¤caþ, tasyaiva pajj¤ànaviùayatvàt /
vi÷vavyàpãyatra yàvanmårttimaddravyarà÷iþ, tasyaiva vi÷eùatastadvyàpyatvàt /
itarasya tu taddvàrà /
vi÷vamårtirityatra yàvatkàrakagràmaþ, tasyaiva sàkùàt tatprayatnàdhiùñheyatayà asmadàdi÷arãrasamànatvàt /
ata eva na tatra ÷arãràntaràpekùà, sàkùàtprayantànadhiùñheyeùu hi sà syàt daõóàdivat /
na tu sàkùàtprayatnàdhiùñheyeùu ÷arãravat /
pinàkãti tu vi÷iùña÷astradhàradhamittaka nàmasaükortanena pràrabdhavighnasya protsàraõameva samãhitamiti såcayati /
hetuhetumadbhàvena ÷aókottaràbhyàü yojanà jyàyasã /
yathàvasthitayojanàyàü tu arthapaunaråktyaprasarktà stutitvameva samàdhànamadhyavaseyam iti //


namàmãtyàdi /
dharmo nivartakaþ /
vij¤ànaü ÷arãràdiviviktàtmasàkùàtkàraþ /
vairàgyaü ràgàbhàvaþ /
ai÷varyaü bhåtendriyajayaþ /
tacchànipe, ata eva nidhaye vàgvi÷addhãnàm /
adharmahetuko hyavivekaþ /
avivekahetukamavairàgyam, avairàgyamålamanai÷varyam /
tanmålà÷ca vacasàmavi÷uddhayaþ /
tisraþ khalvetàþ /
tatra prathamà nirabhidhayatà /
dvitãyà viparãtàmidheyatà /
tçtãyà niùprayojanàmigheyatà /
tà etàþ kathaü bhåtendriyajayino mahàmunerbhaviùyanti? ajitabhåtasya hi vivakùostathàvidhaprayatnàniùpatternirabhidheyà vàk bhavati /
ajitendriyasya ca viparyàsavipralipsàhetuko viparãtàrtho vacanasandarbhaþ /
ajitamanasa÷ca pramàdonmàdavato niùprayojanaþ /
età÷ca vacasàmavi÷uddhãþ chalajàtinigrahasthàneùu såtrakàra eva prapa¤cayiùyati /
so 'yaü na tatheti bhavati vàgvi÷uddhãnàü nidhiþ /
ata eva tàyã tattvàdhyavasàyasaürakùaõakùamasaüpradàyapravartakaþ //


evaü paràparagurån natvà ÷iùyabuddhisamàdhànàya samàhitavai÷iùñyaü dar÷ayati--grantheti /
nanu tàtparyañãketi vadatà pravçttipàñavàrthaü granthasaükùepo dar÷itaþ, na ca ÷iùyàõàü kathantàsaüboghavidhuràõàü ràddhàntamàtraparigrahaþ saükùepato vivakùitaþ /
tathàtve và upaniùada eva santu /
santu và ÷avamuùñinyàyenàcàryopade÷àþ /
kimanenetyata àha--nirastàkhiladåùaõeti /
nanvevaü granthatàtparyàü vyàkhyeyam, dåùaõàni ca nirasyànãti punarapi granthagauravamityata àha--granthavyàkhyàcchalenaiveti //


nanu cirantare 'smin nibandhe mahàjanaparigçhãte bahavo nibandhàstathàvidhàþ santãti kçtamanene ityata àha-- icchàmãti /
nanu yadi granthakàrasaüpradàyavicchedena te nibandhàþ, kathaü kunibandhàþ? atha saüpradàyo vicchinnaþ, kathaü tavàpãyaü vicchinnasaüpradàyà tàtparyañãkà sunibandha ityata àha--atijaratãnàmiti /
uddyotakarasaüpradàyo hyamåùàü yauvanam /
tacca kàlaparipàkava÷àd galitamiva /
kiü nàmàtra trilocanaguroþ sakà÷àdupade÷arasàyanamàsàditamamåùàü punarnavãbhàvàya dãyata iti yujyate /
na ca kunibandhapaïkamagnànàü taddàtumucitamatastasmàdutkçùya svanibandhasthale sannive÷anaråpasamuddharaõameva sàüpratamityarthaþ //


tatra bhagavato 'kùapàdasya muniùu madhye pravaratvaü ÷rutyàdibhya eva suprasiddham kimanena saükãrtanena? na caitadati÷ayena sàüpratamupayujyate /
jagadupa÷amanidàna÷àstrapraõetçtvaü ca tasya tatpraõayanameva prakañayadasti /
tenàpi kiü prakañitena? svanibandhasya tadviùayatàpi tadvyàkhyànàdeva labhyata iti /
kiü tayàpi kathitayà? na càsya nyàyamahodadheråttànatàpratibhàsa evàgrataþ kartumucitaþ /
tasmàd bhavitavyamatra tàtparyeõa /
tadàha--atheti /
tadapanãyata iti /
taditi digràgàdisamutthàpitaü ÷àstràcchàdakaü kuhetusaütamasamapaneyatvena paràmç÷atà ÷àstrasyaivàyaü nibandha iti dar÷itam /
bhàùyasya ca tadvivaraõaråpasya ÷àstra÷arãraråpatayà na ÷àstràdàdhikyaü manyate, mãmàüsàyà iva vedàt /
ata eva nàtratyañãkàyàþ vàttikàntena virodhaþ /
etena ÷àstrasya yo nibandho bhàùyagranthaþ sa kutàrkikàj¤ànanivçttihetuþ kariùyata iti vyàkhyànaü ñãkàvirodhenopekùaõãyam /
nanu såtroktaprayojanànuvàdaþ punaþ kimartham? na hãdamanådya ki¤cid vidheyaü pratiùedhyaü veha vidyate ityata àha--såtreti /
atha svanibandhasya prayojanavattàpradar÷anena kiü siddhyatãtyata àha--prekùàvaditi /
nanu vyutpitsavo vyutpattimaghikçtya pravartante /
ato vyutpàdanapravçttau vyutpattirevàmãùàü prayojanamiti kimapareõa prayojanenetyata àha--vyutpàdamàtrasyeti /

dvividhaü hi prayojanaü mukhyaü gauõa ca /
tatra mukhyaü puruùàrtha eva /
itarat tu tadaïgamiti /
tatra mukhyàrthinaþ tatsàdhànamabhyarthayamànàþ tatra pravartanta iti tadapi prayojanamevati /
ato mukhye prayojane sati gauõaü prayojanam,

tasmistvasati tadapi na syàditi niùprayojanataivàvatiùñhate /
na ca svàtantryeõaivàsya mukhyaü prayojanamastãtyato yasyedamaïga tasya mukhyaü prayojanamastãti dar÷ite prekùàvàn pravarttito bhavatãtyabhisandhiþ vàrttikakçta ityarthaþ /
ito 'pi ñãkàkhaõóalakàdantarbhàvitaphalavatsannidhàvaphalaü tadaïgamiti nyàyàt /
÷àstràïgàmevedaü na bhàùyàïgamiti mantavyam /
na hi bhàùyasya svàtantryeõa mukhyaü prayojanamasti yena vàrttikaü tadaïgatàmiyàt /
tasmàd yathà÷ruti sundaramiti //


nanu karmendriyaniyamaþ ÷ama iti suprasiddhaü ÷ànto dànta ityàdi upaniùatsu, na càsau puruùàrthaþ /
ato na mukhyaü prayojanamityata àha--atra ceti /
nanu jagataþ ÷amàyeti durghañam, asaübhàvitàtvàda÷akyàtvàcca /
na tàvat ka÷cit jagadupacikãrùuþ kvacit pravartate yato munerapi tathàtvaü saübhàvayàmaþ /
pañhanti ca--munerapi vanasthasyetyàdi /
na ca ÷akyametat, bubhukùåõàü pravartayituma÷akyatvàt /
na ca jagadeva mumukùati /
tasmàdanuùñhàtaiva vyutpàdyaþ ÷àstràntaralabdhabràhmaõatvadiråpaþ ÷iùyaþ /
tasya ca råpàõi ÷amadamàdisaüpattiþ nityànityavivekaþ aihikàmuùmikabhàgavairàgyaü mumukùutà ceti /
yastu anadhikàryeva pravartate karmakàõóa iva brahmakàõóe sa na phalabhàg bhavati /
tatraitat syàt /
na tàvadupeyaviùayeyamadhikàracintà, tasya puruùaprayatnàviùayatvàt, iùyamàõatàmàtrasya càniùadhàt /
kiü nàma upàyaviùayà, tasyaiva ÷àstraviùayatvàt, puruùapravçttiviùayatvàcca /
iha càpavarga iva tadarthatayà tattvaj¤ànamapyupeyameva, asiddhatvàt /
upàyastu pramàõam, na ca vedàdhyayanavadanumànasya pratyakùasya copàdànaü ÷ådràdikaü prati niùiddham, yena tatràpyetasyànadhikàraþ syàt /
tathà sati dhåmàdapi vahimadhigacchan pratyakùàd và pratyavàyã syàt, adhãyàna iva vedam /
na càtmagocare pratyakùànumàne ÷ådràdervi÷eùato niùiddhe snàtasya caõóàladar÷anamiva bràhmaõàdeþ pràya÷cittànupade÷àt pratyuta

striyo vai÷yàstathà ÷ådrà ye cànye pàpayonayaþ /

ityàdismçteradhikàra evàvasãyate /
tasmàd yathà sa eva vi÷iùñaþ svargo vaidikayàgàdyanadhikçtenàpi upàyàntareõa traivarõika÷u÷råùàdinà sàdhyate, tathopàyànteõànumànàdinà yadyàtmàdhigamaþ kriyate ÷ådreõàpi, tadà kãdç÷o doùaþ? satyam, kiü tvanumànamapyàgamàvirodhenànusandhãyamànamathani÷càyakam, natu tadviruddhamapi /
yadàha--yattu pratyakùàgamaviruddhaü nyàyàbhàsaþ saþ iti /
sa càgamàvirodhàdavirodhani÷cayaþ tadarthani÷cayàdhãnaþ /
tatra cànadhikçta evàyaü ÷ådràti /
tannirapekùastu anumànamàtra÷araõo nara÷iraþpàvitryàdivadanarthameva samàsàdayet /
tasmàdàgamaikavàkyatayà pravçtte ÷àstre tadadhikàryevàdhikàrãti ÷ådràdayo 'nadhikçtà iva /
ato yàvadadhikàriparo 'yaü jagacchabda iti kecit /
tatràha--paramakàråõiko hãti /
santyeva hi kecit karuõàmçdumanaso yeùàü jagadeva mitram /
anyathà bhåtevo 'bhayaü dattveti vidhivaiyarthyaprasaïgaþ /
niùkàraõameva paraduþkhaprahàõecchà kàruõyam /
sà ca yathaikaü duþkhita pa÷yato bhavati, tathà jagadeva duþkhita pa÷yataþ kiü na syàt? bhavati cet--tatprahàõopàyapravçttau kà nàmànupapattiþ? nanu

karuõàrdrahçdayo 'pyaü vyutpisumeva vyutpàdayenna tu viparãtam, na hi badhireùu gàyano gàyatãtyata àha--tatra yadi na ka÷ciditi /
na hi rogã mandabhàgyatayà carakàdyupade÷e na pravartata iti tadarthatà tasya nivartata ityarthaþ //

nanvanadhikçtavyutpàdane pratyavàyamàtrakamapa÷yannayaü kathamavadheyavacanaþ syàt, pa÷yan và na pravarteta? kàruõikatayà pa÷yannapi pravartate cet, pramàdã syàt /
tathà ca paralokàdabibhyato 'sya vacane kaþ ÷raddhàsyatãtyata àha--na ceti /
yadyapi prahãnamohatvàdevàsya pàpapuõyayorutpattireva nàsti, vakùyati hi

na pravçttiþ pratisandhànàya hãnakle÷asyeti /

tathàpi kle÷ahànerduråhatvàt pratyavàyotpattimabhyupagamya tadabhàvàya tapaþprabhàva uktaþ /
nanvevamapi prakùàlanàddhi païkasya dåràdaspar÷anaü varam /

ityata àha--tathà ceti /
na hi gàþ païkamagnàþ païkapralepabhayàdanukampàparava÷àþ samarthà noddharanti /
api tåddhçtya paókaü prakùàlayantãtyarthaþ /
nanu yadyanadhikçtaþ kathaü phalabhàgã, tathà cet kathamanadhikçta ityabhisandhàyoktaü prapa¤cayati--tapaþprabhàva eva hãti /
yathà hi teùàü tapaþprabhàvàdevaüvidhàþ pàpmàno vilãyante, tathà tapaþprabhàvàdeva satyasaükalpatayà anadhikàriõo 'pi phalabhàgina iti na ka÷cid virodhaþ /
na ca phalàpekùayà teùàmanadhikàraþ /
kiü tarhi? karmàpekùayà /
anadhikçtena tu kçtaü karma viguõaü sanna phalàüya paryàptamityapi na, vi÷iùñayàjakasàdguõyàdeva tasya paripårõatvàt /
yàjaka eva tvayàjyaü yàjayan pratyavàyamàsàdayet, ràj¤aþ pratigçhõanniva vidvàn /
sa ca tãvratadeõa tapasaiva vilãyata ityarthaþ /
tarhi mahàjano yena gataþ sa panthàþ /

iti nyàyena vayamapyanadhikçtàn vyutpàdayàma ityata àha--na ceti /
nanu kutàrkikàõàmaj¤ànaü nivartayatà kimanena ÷àstrasyopakçtaü syàdityàha--kutàrkikairiti /
aj¤ànamasamyagj¤ànam //


iha karmàrambhe pràrabdhasyàntaràyaviraheõa parisamàpti kàmayamànà abhãùñadevatà namaskàrapårvakaü prekùàvantaþ pravartante /
dç÷yate ca tatra tatra bahu÷oü vyabhicàraþ kçtanamaskàrasyàpi samãhitàsiddheþ, viparãtasyàpi samãhitasiddhaþ,

viparãtasyàpi samãhitàsiddheþ /
na càtra vçùñikàmaþ kàrãrã nirvapet /

itivat pràrabdhaparisamàptikàmo devatàü namaskuryàditi ÷rutirasti, yena vyabhicore 'pi karmakartçsàdhanavaiguõyaü kalpayàmaþ /
tasmàdar thakàma iha vañe prativasantaü yakùaü påjayeditiva dapràmàõikaprasiddhivijçmbhitametadityabhisandhàya kimu na kçto vàttikakçtà iùñadevatànamaskàra ityata àha--avigãteti /
pratyakùamivàvigãta÷iùñàcàro 'pi ÷rutisadbhàve pramàõameva, nirmålasya ca ÷iùñàcàrasyàsambhavàt /
apramàõamålakasya ca pràmàõikavigànavirahànupapatteþ /
tathà ca satyabhàvaþ karmakartçsàdhanavaiguõyamavalambate /
asati ca bhàvo janmàntarãyasukçtasaüpattim /
anvayavyatirekàbhàvadar÷anaü tvàgametarapramàõagocaraü kàryakàraõabhàvamapàkarotãtyarthaþ /
yadyavaü kimanena na kçta ityata àha--parameti /
yadi kçtaþ tat kimindraluptena gataþ, yena na dç÷yata ityata àha--na nive÷ita iti /
atraiva dçùñànto na khalviti /
na khalviùñadevatànamaskàravat tannive÷anamapi kvacidupayujyata ityarthaþ /
nanvevaübhåtaü ÷iùñàcàraü ÷iùyà api gràhayitavyàþ /
na ca tannive÷anavyatirekeõa te gràhitàþ syurityata àha--maïgalyàntara vaditi //


tatreti /
÷àstre vyàkhyàtavye /
nanu daõóakasåtrasyànuvàdo nàstãtyata uktaü saükùepata iti /
nanvàdisåtratvamasya suprasiddhameva, abhisaübandhavàkyatvàt, tatkimanena udãritenetyata àha--àdigrahaõeneti /
nanu ÷àstraniþ÷reyasayoranena saübandho varõyate, tataþ saübandhavàkyamidamiti yuktam, abhistu kimarthamityata àha--abhimata iti /
asti hi ÷àstraniþ÷reyasayorvàcyavàyakabhàvalakùaõo 'pi saübandhaþ, na càsàvihàbhimtaþ, prekùàvatpravçttyanaïgatvàt /
na hi vàcakàd vàcyapratãtervàcyasya niùpattiþ, yato mumukùurvàcake pravartatàm /
upàye tåpeyàrtho pravartate /
tena hetuhetumadbhàva eva vivakùita ityarthaþ /
nanu nàtra ÷àstram, tasya niþ÷reyasahetutvaü và ÷råyata ityata àha--pramàõàdãti /
råóhapadàtikrame kiü tàtparyamityata àha--na hãti /
yadyapi ÷iùyate anu÷iùyate pramàõàdikamaneneti ÷àstramiti vyutpattyà atràpi kàraõatà gamyate, tathàpi ÷àsakasaübaddhavyàpàravattayà, na tu ÷iùyasaübaddhavyàpàravattayà /
sà ceha vivakùità /
anyathà pramàõàdãni tattvato j¤àtvàpi tàvanna mucyate

yàvannànu÷iùyàditi /
tadidamuktam--padàrthatattvàvagamakaraõatayeti na svaråpeõeti ca /
nanu hetutvakaraõatve na viùayabhedena bhavitumarhata ityata àha--teneti //


ubhayorapi hetuþ ÷àstraü karaõaü ca /
kiü tu padàrthatattve j¤àpakatayà niþ÷reyase tadvyàpàravataþ karaõatayetyarthaþ /
tadidamuktam--tathà ceti /
evaü ca sati ÷àstrasya niþ÷reyase karttavye padàrthatattvaj¤ànasya niråktibalena vyàpàratve dar÷ite vyàpàravyàpàriõoþ kàryakàraõabhàvaþ /
tathà vyàpàravatà ÷àstreõa vyàpàraviùayasya pramàõàdeþ pratipàdyapratipàdakabhàvaþ /
tathà vyàpàraviùayeõa pramàõàdinà vyàpàrasya tattvaj¤ànasya viùayaviùayãbhàvaþ /
tathà vyàpàreõa tattvaj¤ànena vyàpàrulasya niþ÷reyasasya kàryakàraõabhàvaþ /
tathà vyàpàraviùayaphalayorhetuhetumadbhàvaþ saübandha såcito nàntarãyakatvàt /
na hyataddhetukastadvacàpàro nàma, nàpyatatkarma tadvacàpàraviùayaþ, nàpi tatphalànanuguõastadvacàpàraþ, tadvacàpàraviùayo veti pajcasu vaktavyeùu upalakùaõàrthaü dvayamàha--÷àstrapramàõàditi /
enameva vyutpattilabhyaü vyàpàramabhipretya tattvasya j¤ànamiti karmaõi ùaùñhã

bhàùyakàreõa dar÷iteti na karaõavyutpattirviråddhà //


nanu ÷iùyàcàrya÷àstratadvyàkhyànànàmapi saübandhàþ kai÷cit samànatàntrikaiþ pradar÷itàþ /
te kasmànna pradar÷yante ityata àha--tadidamabhidheyeti /
na hràstãtyetàvanmàtreõaiva pradar÷anãyam /
kiü nàma? yàvatyapratipàdite prekùàvatpravçttirna syàt, tàvat pradar÷yate /
na ca ÷iùyàcàryàdisaübandhàþ prekùàvatpravçttyaïgam, teùàü pravçttiphalatvàt /
pravçttyuttarakàlaü hi ÷iùyaþ pratipàdyaþ, pratipàdaka÷càcàryaþ, ÷àstraü vyàkhyeyam, vyàkhyàtà ca sa ityàdi sidhyati /
na ca ÷àstràcàryàdãnàü svaråpapratipàdanamapyupayujyate, pramàõàntarasiddhatvàt /
tasmàt prayojanamabhidhayaü tayoþ saübandho 'bhidheyastaddvàrà ÷àstrasya prayojanena saübandha ityetadarthatveme prathamasåtrasya nyàyyamityarthaþ /
nanu yasya mithyàj¤ànaü saüsàraü pratanoti tasyaiva tattvaj¤ànaü niþ÷reyasahetuþ, àtmà ca tathà, tadanyeùàü tu ÷àstràbhidheyànàmapi na niþ÷reyasahetutvam /
tathà ca na niþ÷reyasasaübandhaþ ityata àha--yatpadàrtheti //


nanu pramàõàdipadàrthatattvaj¤ànasya yadi niþ÷reyasahetutà ÷àstrapravçtteþ pårvameva pramàõasiddhà niùprayojanaü ÷àstre prayojanàbhidhànam, mànàntarasiddhe upade÷ànapekùaõàt /
atheta eva tanni÷cayo dusttaramitaretarà÷rayatvam /
pravçtto hi prayojanaü ni÷cinuyàt /
ni÷citaprayojana÷ca pravarteta /
na ca pravçtteþ pràgeva munivacanànni÷cinoti, prathamasåtra eva prayojanàni÷cayena pravçttyanupapatteþ /
tatràpi ca pravçttyarthaü prayojanàntaràbhidhàne 'navasthà /
tadani÷vaye 'pyàdyà pravçtti÷cet, uttarottarapravçttàvapi tathàtvaprasaïgaþ /
tasmàt prayojanàdyabhidhànamanarthakamiti kecit /
tadanupapannam /
tridhà hi puüsàü cittavçttayaþ, anubhava icchà prayatna÷ceti /
tatrànubhavo necchàmanuvidhatte, aniùñasyàpyupalabdheþ /
icchà tu puruùàrthe svarasotthità, tatsàdhane ca tathàtvànumànotthàpyà /
prayatnastu sàdhanaviùaya eva /
tatra sàdhanagocaràvicchaprayatnau /
àdyà pravçttirityucyate, na tvanubhavaþ /
phalagocarà và icchà pravçttiþ, cena tayorapi prayojanani÷cayàpekùà syàt /
na

hyupekùaõãyaü niùprayojanamiti nànubhåyate /
nàpi sukhaü prayojanàntara÷ånyakiti neùyate /
nàpi mumukùuõànapekùite svarge yàgàdikaü tatsàdhanatayà nànubhåyate /
puruùàrthasàdhane tvicchàlakùaõà và prayatnalakùaõà và pravçttirna svarasasiddhà /
na hi ka÷cit kùudhã duþkhaprahàõaü tçptisauhityasukha và ananusaüdhàyànnamattumicchati prayatate và /
tasmàd yatra yaþ pravartayitavyaþ sa tatsàdhyamarthaü da÷ayitvà, yata÷ca yo nivartayitavyaþ sa tatsàdhyamanarthaü dar÷ayitveti /
uktaü pracojanàdikam /
tattu ÷rotà kathaü ÷raddhàsyati, a÷raddadhàno và kathaü pravartsyatãtyava÷iùyate /
tatràha--vini÷citeti /
yadyapi muneràptatvàvadhàraõe prayojanànabhidhàne 'pi prayojanasàmànyani÷cayo bhavatyeva prayojanavadidaü ÷àstramàptoktatvàditi , tathàpi nàsau pravçttyaïgam /
na hi prayojanavadityeva pravartate /
kiü tarhi? asmadapekùitaprayojanavadidamiti kçtvà /
sa ca prayojanavi÷eùo vacanàdevàvasãyata iti sàrthakametadabhidhànam /
tadidamuktam--prayojanàdi vini÷citya /
vi÷eùata iti ÷eùaþ /
vini÷caya÷ca ÷àstropàyakamevedaü niþ÷reyasamityàkàro na tvava÷yaübhàviprayojanàkàraþ, kçùyàdàvavagrahàdivadatràpyantaràyasaübhavàt /
tadidaü prayojanasya pravartakatvamudde÷yatayà, na tu pravçttiviùayatayà /
tena neùñàbhyupàyatàvidhivirodhaþ //


nanu muneràptatvàni÷caye kiü tadvacane pravçttirnàstyeva? tathà sati tasyàptatvani÷cayo 'pi kathamityata

àha--àptatvàni÷caye tvarthasaü÷ayàt /
÷àstrasàdhyatayeti ÷eùaþ /
nanu saü÷ayànasya kathaü prekùàvataþ pravçttiritya àha--na khalviti /
yadyapi ca sasyàdhigamasya kçùyàdisàdhyatayà saü÷ayo nàsti, tathàpi bhaviùyattayà astyeva /
tathàpi

tamuddi÷ya prekùàvantaþ pravartante /
yathà ca tatra ÷ataikàü÷ikaþ phalàbhàvaþ phalakoñiståtkañà tathàtràpi /
na hãndriyàpàtajo 'yaü saü÷ayaþ /
kiü nàma? àptatvàvini÷cayahetukàpràmàõya÷aókyà samàkçùñaþ /
vastutastu såtràt prayojanàdini÷cayàkàrameva vij¤ànamityarthaþ /
nanu saü÷ayaþ prayojanàdivàkyàbhàve 'pi sulabhaþ, vi÷eùasmçtistu arthitvavi÷eùàt bhaviùyatãtyàha--na ceti /
yadvacanena hi yaþ pravartate sa tadvacanàdeva vi÷eùasmçtimapekùate, na svàtantryeõa /
na hi rogàrto mamedaü roganivçttisàdhanaü bhavenna veti yatra tatrocchçókhalaþ svayamutprekùya pravartate /
kiü nàma? anavadhçtàptatvasyàpi vaidyasyaiva vacanàt /
anyathà tvayaü prayojanàbhidhànamanadhigacchan anarthamapyà÷aïketa, kiü niùprayojanamidaü kàkadantaparãkùàgranthavat, utà÷akyasàdhanaprayojanaü mçtyuharahimamahãdharottarasànusiddhasaüjãvanãkathanavat, athànabhimataprayojanamàryàvartanivàsinaü prati dàkùiõàtyasya màtulakanyakàpariõayaprakramopade÷avat, athàbhimatasyàpi ÷akyasyàpi prayojanasya laghãyasyupàyàntare satyapi gururayamupàyaþ pipàsuü prati gãrvàõataraógiõãtãrasamãpakåpakhananopade÷avat /
etàsu cànarthasaübhàvanàsu na pravartate /
na ca prayojanàbhidhàne 'pyetàsàmavakà÷aþ, lokavyavahàrocchedaprasaïgàt /
na hi ka÷cid vaidyavacanàdeva mà÷aókya nivartate yathà

svayamutprekùyeti bhàvaþ /
tadanarthakaü niùprayojanamityarthaþ /
a÷akyànuùñhànatvamupàyasyàsiddhamityata àha--tathà hãti /
iha dvividhaþ pramàõa÷abdasyàrthaþ--pramãyate 'neneti ca pramàõam, pramitiþ pramàõamiti /
ca  /
tatra prathamamadhikçtyoktam--prameyàdãnàü tattvaj¤ànaü pramàõatattvaj¤ànàdhãnamiti //


nanvidindrayàdãnàmaj¤àyamànànàmeva svaviùayaparicchedajanakatvaü pa÷yannapi kathamevaü bråyàdityata àha--na hãti /
pramàõatvenàj¤àyamànaü pramàõaü svaviùayaü paricchinatti, na tvavadhàrayati /
tacceha vivakùitamityarthaþ /
kimiti nàvadhàrayati? na hindriyamaj¤àyamànamani÷cayàkàrameva j¤ànaü janayatãtyata àha--tàvanmàtrasyeti /
yadyapi ni÷cayàkàrameva j¤ànamàdhatte tathàpi tathàbhåtasyaiva bhåyo bhåyaþ prameyaviraholabdhervi÷eùànupalabdhe÷ca saüdehastadavaskandatãtyarthaþ /
tatkiü kvacidapyavadhàraõaü nàstyeva? tathà sati toyamevedamityàdiko laukikaþ pratyayaþ, tathà pårvapakùiõaþ kvacidapi vini÷cayo nàstyevetyàdika÷càbhimàno viruddhyetetyata àha--api tviti /
yadi kvacit prameyatattvàvadhàraõaü paramàrthaþ, tadà pramàõatattvàvadhàraõadvàreõaiva /
pramàràntareõa tu bhavanna pàramàrthikamityarthaþ /
bodhakatvaü bodhajanakatvaü bodhajananàvacchinnà satteti yàvat /
avyabhicàritvamaviparãtànubhavajanakatvamaviparãtànubhavajananàvacchi nnà satteti yàvat /
evaü copadhidvayàvacchinnàyàþ sattàyà upàdhibhedàd bhinnàyà ivaikasminnarthe samavàyaþ kçtakatvànityatvayoriva na viruddhaþ /
tenàvyabhicàritvena j¤àyamàneneti ÷eùaþ /
pramàõyàvadhàraõaü tarhi kkopayujyata ityata àha--tadeva hãti //


pramàõaü hi pramàkaraõam /
na ca karaõatvàdayaþ sàmànyavi÷eùàþ santi /
sàmànyasaükaraprasaïgàt /
kiü nàma? sàdhakatamatvameva karaõatvam /
tadvi÷eùakastu kriyàvi÷eùa eva /
sa càtra pramàlakùaõaþ /
pramà càviparãtopalabdhiþ /
ato 'viparãtànubhavajanakatvalakùaõamavyabhicàritvameva pràmàõyamityarthaþ /
yadyevaü tadavadhàraõapårvakameva prameyàdyavadhàraõamastvityata àha--tacceti /
pramàkaraõatvaü hi nànavadhàritàyàü pramàyàmavadhàrayituü ÷akyamityarthaþ /
tarhi pramàtvamevàvadhàryatàm, na hi tadapyaupàdhikaü yenopàdhyanavadhàraõe naivàvadhàryetetyata àha--tathà hãti /
vij¤ànasya pramàyàþ /
pràmàõyaü pramàtvam /
svato vetyasya svàtmanà và svagràhakeõa vetyarthaþ /
tatra prathamaü dåùayati--na khalviti /
dharmadharmiõorabhedapakùe anàtmasaüvedanamityetadeva dåùaõam /
ànàtmasaüvedanatà copapàdayiùyata iti hçdayam /
bhedapakùe pràgeveti /
yo hi yad gçhõàti sa taddharmamapi gçhõãyàditi saübhàvyetàpi /
yastu dharmiõameva nàkalayati, tasya dharmagrahaõavàrtàpi kva? yadyapi ca ÷abdagandhàdayo vyomabhåmyàdyagrahe 'pi gçhyante, tathàpi na taddharmatayetyarthaþ /
svagràhakeõa veti dåùayati--nàpãti /
taddhi mànasaü và syàt laiógikaü và? ubhayamapi manaso j¤àtatàlakùaõàt liïgàd và avi÷iùñàt jàyamànaü kathamiva tadàbhàsavi÷iùñaü gçhõãyat? viùayavi÷eùàt tu tathàtve apramàõyasyàpi svata eva grahaõaprasaïgàt, tatràpi viùayavai÷iùñacasya sattvàt /
pramàyàþ pràyikatayà tadvàsanàyàþ samutkañatvàdapramàpi samutkañatvàdapramàpi prametyeva gçhyate /
tato bàdhakàdhãnamevàpràmàõyamàsaüjitarajatatàyàmiva

÷uktikàyàü ÷uktikàtvamiti yadi tathàpyàsaüjakasyàpi yadyàsaüjakatvamavagataü kathaü na svato 'pràmàõyagrahaõaprasaïgaþ? tatràpi pràmàõyàrope tu kathaü nànavasthà? na ca kçtrimaü råpamaparibhåya grahaõaü grahaõàmityucyate, saü÷ayenàbhibhåtatvàt

màyàliógini jhañiti parivràjakabuddhivat /
tasmàt j¤ànaü gçhyata evetyeva na /
yadi tu daivàd gçhyate, tadà j¤ànamityeva; na tu pramàõamapramàõaü vetyarthaþ //


nanu yadi svãyàt svata iti na nirvahati, vakùyamàõena ca nyàyena nàpi parataþ, asti càyaü pramàõàpramàõapravibhàgavyavahàro niþ÷aïkaþ /
tataþ svasaüvedananaya evàstu /
tena hyayaü nirvahet /
na hi tatra ki¤cidanavasthàdikaü pa÷yàma ityata àha--eteneti /
svasaüvedananayo hi na tàvat pramàõasiddhaþ /
kadàcit pramàõavyavahàrasauùñhavàt svãkriyetàpi yadyayaü tena nirvahet, na tvetadasti /
yathà hi pramàõaü svàtmànaü gçhõat pràmàõyamapi gçhõàti tathà tadàbhàsamapi tadàbhàsatva gçhõãyàt /
tathà ca sarvamithyàj¤ànàt apravçttiprasaïgastadavasthaþ /
na ca tatràpi pramàõyàropàt pravçttiþ, svàtmabhåtasyàpramàõyasya svasavedanatayà grahaõe samàropàsaübhàvàt /
agrahaõe và svasaüvedananayànupapatteþ /
dharmadharmiõorbhedàt svaråpagrahaõe 'pi nàpràmàõyaråpadharmagrahaõamiti yadi, tadà pràmàõyasyàpyagrahaõaü syàt /
tasmàt svasaüvedananaye 'pi svaråpavedanamàtraü syàt /
na tu pràmàõyàdivedanamityarthaþ //


parato veti dåùayati--nàpãti /
tadgocaraü tadgocaragocaraü madhyapadalopàt /
pràtyakùike ca vahnij¤àne pràtyakùikameva vahnij¤ànàntaramiti yàvat /
tacca dvividham, samànendriyajamindriyàntarajaü ca /
evamanumàne 'pi anumànaj¤ànàntaraü talliïgajaü

liïgàntarajaü ca /
evaü ÷àbde 'pi ÷àbdaj¤ànànantaraü tadàpta÷abdajamàptàntara÷abdajaü ceti samànajàtãyasaüvàdo dar÷itaþ /
arthakriyetyàdinà kàryaliïgakaü tadgocaretyàdinà càkàryakàraõaliïgakamanumànatrayaü vijàjãyasaüvàdaråpaü dar÷itam, upalakùaõaü caitat /
àptopade÷ajamapi saüvàdakaü j¤ànaü bhavatyeva j¤ànaü bhavatyeva /
so 'yaü pramàõye ni÷cetavye saüvàdo yadyapi vyadhikaraõastathapyarthatathàtvamava dhàrayannarthavattvaü pravartakasyàpyavadhàrayatãtyetàvatà tathaivopavarõitaþ /

dåùayati--tacca sarvamiti /
evaü pramàtvasya duradhigamatvamàpàdya tadàyattàvadhàraõe pramàõànàü pramàõatve yojayati--yadà ceti /
nanu yadi pràmàõyàvadhàraõenaivapravçttiþ, tadà saiva sàrvalaukikã svata ityàdivikalpàn phalgåkariùyati /
atha tadavadhàraõavyatirekeõàpi pravçttirapratyåhà tadà màvadhàri pràmàõyam, kiü na÷chinnamityata àha--tadevamiti /
vaidikaü vyavahàramadhikçtya cedaü ÷àstraü pravçttam, na laukikamityabhisandhiþ /
prakçte yojayati--tasmàditi /
nanu nityayoge matubiti durghañam, pramàõàrthayorevànityatvàt, parasparasamavàyabhàvàccetyata àha--nityatà ceti /
nanvavyabhicàro 'pi vyàpyavyàpakabhàvalakùaõaþ pramàõaprameyayornàstãtyata àha--iyameva ceti /
so 'yamavisaüvadàdo visaüvàdàbhàvo 'vyabhicàralakùaõam /
avyabhicàrasvaråpaü tu lakùyabhåtaü bhåtàrthaparicchedakatvam, lakùyalakùaõayorabhinnà÷rayatvàt /
avyabhicàrasvaråpaü tu lakùyabhåtaü bhåtàrthaparicchedakatvam, lakùyalakùaõayorabhinnà÷rayatvàt

sàmànàdhikaraõyamiti mantavyam /
yadyapi de÷àvasthàbhede kàlabhedo 'pyarthasiddhastathàpi yathàkatha¤cit kàlabhedamàtraü vivakùitamatreti j¤àpanàrthaü tadgrahaõam /
tathà hi dårasthe sthàõau puruùarpatyayasya kàlàntare 'pi visaüvàdo nàsti yàvat

na pratipattà nikañastho bhavati /
pratyetavya eva và yàvanna nediùñhaþ syàt /
evaü svapnàvasthàyàm arthapratyayasya kàlabhede 'pi tàvanna visaüvàdo yàvanna jàgaràvasthànubhavaþ /
na ca vàcyamevaü sati kiü kàlabhedagrahaõeneti, de÷àvasthayorabhede 'pi kàlakrameõàpi kvacid visaüvàdadar÷anàd yathà sunipuõanibhàlanàdàpàtajàtasya kàmàturakàminãj¤ànasya bhede 'pi kvacit kàlàntare visaüvàdàt tadupagrahaþ /
tadanenendriyàdãnàü kàlakramabhàvinaþ sahakàribhedàþ sphuñatarapratãtihetavaþ sarva eva saügçhãtàþ /
yadyapi ca pramàraviùayàveva visaüvàdàvisaüvàdau saübhavavyabhicàralakùaõau tathàpyavisaüvàdasya dhruvaviùayatvapratipàdanàrthaü svaråpagrahaõaü sarvasya j¤ànasya dharmiõyavisaüvàdàditi //


pravçttisàmarthyàditi vyadhikàraõo heturatastadarthamàha--samarthapravçttijanakatvàditi /
yadyapi samarthapravçtti tvàdityuktesama¤jasaü tathàpi pravçttiryasyeti sambandhe ùaùñhã /
sa ca pramàõapravçttyorjanyajanakabhàva eveti sa eva

dar÷itaþ /
nanu na tàvat pramàõyasamarthapravçtti janakatvayoravinàbhàvaþ pratyakùeõa ÷akyagrahaþ, tayorevàpratyakùatvàt /
pràmàõyaü hi samarthapravçttijanakatvànumeyam /
taccànvayavyatirekànumeyameveti /
nàpyanumànenànvayagrahaþ /
pràmàõyasya

kvacidapyasiddheþ /
siddhau và kimanumànena, anumànantarasiddhatve tvanavasthaivetyata àha--yadi punariti //


atra copekùàj¤ànànàü pakùatvenànupàdànànna bhàgàsiddhiþ /
vyatirekã ca sarvatra sapakùàbhàvamabhyupetya pravartata iti

nàsàdharaõànaikàntikatà /
na ca vàcyam etasyaivànumànasyàrthavattvànavadhàraõe kathaü pramàõànàmarthavattvasiddhiþ? tadavadhàraõe và kathaü kevalavyatirekitvamiti? dvividhaü hyanumànasyàrthavattvam, avinàbhàvalakùaõaü pramàjananalakùaõaü ca /
tatra svaviùayaparicchede kartavye avinàbhàvàvadhàraõamevàpekùate na pramàkaraõatvàvadhàraõamityanavaghçtapràmàõyenaivànena pramàõànàü pramàõaphalatvalakùaõaü pràmàõyaü sàdhyata iti sarvaü sundaram //


etenaitadapi nirastam yat pràmàõyànavadhàraõe apràmàõyànavadhàraõamapi katham? pràmàõyani÷cayena hi tat ni÷cãyate /
tadanavadhàraõe tu vyatirekani÷cayo 'pi katham, vipakùasya tathàtvàni÷cayàditi? svaråpato dharmata÷cànavadhàritenaiva satà pramàõena svaviùayani÷cayasiddheþ /
nanu nàstyevàsau vàdã yaþ pràmàõyàni÷caye 'pi vipratipadyeta /
na hi pràmàõyaü svãkçtya tanni÷caye vipratipattiþ, svãkàrasya ni÷cayamålatvàt /
na càsvãkçtya, pramàõa÷ånyavipratipatteþ sarvatra sulabhatayà sarvavàdavidhiniùedhavyavahàravilopaprasaïgàt /
ani÷cite ca pràmàõye tadatadråpasaüdeho 'pi kvacid durlabhaþ, vi÷eùasmçterabhàvàt tatpårvakatvàcca sarvasaü÷ayànàm /
nàpi sarvatràpràmàõyàsa¤janam, pràmàõyagrahaõopàyaniràkaraõasyàpràmàõye 'pi tulyatvàt /
vikalpanirmitamavicàramanoharaü pràmàõyàdikamàdàyàpi nàsya durvicàrasya nirvàhaþ /
pràmàõyànabhyupagame vikalpanirmàõasyàpyasiddheþ /
na ca vikalpanirmite na saü÷ayàdivyavahàraþ samasti /
nahi vàjiviùàõaü veti ka÷cit sandigdhe, nàpi naraviùàõamiti kasyacid viparyayaþ /
tasmàdasti pràmàõyàdikaü tanni÷caya÷ca /
tadupàyastu cintàmarhati /
evaü cànvayo 'styeva /
tat kathaü kevalavyatirekyanumànam ityà÷aókya saüpratipattiråttaram--anvayavyatirekã veti /

kevalavyatirekivàdastu anvayànabhyupagamena kçta ityabhisandhiþ /
anumànasyetyupalakùaõam /
svata iti ca taditarasyàpi, svataþ parata÷ca pràmàõyasiddheriti //


nanu samarthapravçttijanakatvàdityetàvataiva sàdhyasiddheþ pramàõator'thapratipattàvityasamarthavi÷eùaõaü vayadhikaraõa cetyata àha--pravçttijanakatvaü tviti /
pràmàõyàdyabhidhànadvàrà hi ÷àstrasya niþ÷reyasena saügatiþ, na tu svaråpeõa /
tato yathà pramàõàditattvaj¤ànaü sàdhyatayà prayojanaü pratij¤àyate tathà pramàõàdyabhidheyatayàpi pratij¤eyaü bhavati /
yathà athàto dharma vyàkhyàsyàmaþ (vai.så.1.1.1) iti dharmasya vyàkhyeyatvenaiva pratij¤à samànatantre na ca tadabhidheyatàpratij¤ànamatra /
tasmàdabhidheyattvàpratij¤ànànna pramàõàdayaþ ÷àstreõàbhidhãyanta iti ÷rotçbuddhacanurodhenà÷aókya såtrakàrahçdayànurodhena vàrttikamuttarayatisyàdetaditi //


÷iùyàkàïkùàkrameõa hi ÷àstramidaü pravçttam, anapekùitàbhidhàne anavadheyatvaprasaïgàt /
na ca ÷iùyàkàïkùà kiü vakùyati bhavàniti /
kiü tu niþ÷reyasaü kuto 'dhigamyata iti /
tatrottaram--pramàõàditattvaj¤ànànniþ÷reyasàdhigama iti /
tataþ kathamiti? tataþ ke, kati, kiülakùaõàþ pramàõàdayaþ iti /
tatrodde÷avibhàgalakùaõànãti /
tataþ kathamiti? tatra dvitãyàdhyàyàdãti /
etacca sarvamanubhavasiddham /
nàtràpi vacanàpekùà /
uktàboddhàraü prati tu vyàkhyàtàro bhavanti, yata

evamayamàheti /
tadanubhavasiddhamapi pramàõàdyabhidhàyakatvaü yaþ kuta÷cid vyàmohànna pratipadyate taü prati vyàkhyàtà ÷àstrasya puruùa÷reyo 'bhidhàyakatvàdityàhetyarthaþ //


nanu ÷reyo 'bhidhànamàtreõàpi na pramàõàdyabhidhànaü sidhyati /
na hi pramàõàdipadàrthà eva ÷reyaþ /
atha svayameva vivarãùyati--tatpadàrthàþ pramàõàdaya iti /
tathàpi tacchàstraü ÷reyo 'bhidhatta ityanene kim? atha ÷reyaþ÷abdasya pramàõàdaya evàrthaþ, tarhi ÷reyaþ punaþ sukhamahitanivçttiriti kimityata àha--yadyapãti /
yadyapi ÷àstra punaþ puruùaþ punaþ ÷reyaþ punariti pratipadaü gçhãtvà vivaraõaü prakùayeõetyantena sphuñàvabhàsam /
na ca puruùà ràgàdimanta ityàdàvapi

vivaraõatvà÷aókà, prakçtenàsaübandhàt /
na hi ràgàdimantaü prati ÷àstraü na sasàdhanaü ÷reyo 'bhidhatte /
na ca taü prati na tat ÷reyo yena vãtaràgo vivicya gçhyatàm /
tathàpi, tasmàt tat ÷àstraü puruùa÷reyo 'bhidhatta iti madhyapatitopasaühàra eva vivaraõavicchedabhramo mà bhådityetadarthamavacchinatti--upabhogàt prakùayeõetyanteneti //

nanu samåho vyåhavi÷iùña ityasaügatam, paryàyatvàdityata àha--vyåha iti /
te khalvamã samåhàþ praõetçpuruùecchànurodhinaþ svàrthànurodhino vetyata àha--eka-smçtãti /
yadyapyekàrthapratipàdanàvacchinnà varõàþ

padamityetàvadeva lakùaõaü tathàpyetadeva lakùaõaü kùaõabhaóguràõàü kathamityetaduktam--ekasmçtisamàråóhà iti /
samåhaþ padamiti vàrttike ÷eùaþ /
padasamåhaþ såtramiti vàrttikam /
taccànupapannam /
vàkyavi÷eùo hi såtram /
na ca vàkyasàmànyamapi padasamåhamàtram, gaura÷caþ puruùo hastãtyàderapi vàkyatvaprasaïgàdityata àha--evaü svàrtheti samåho veditavyaþ såtratveneti ÷eùaþ /
såtrasamåhaþ prakaraõamiti vàrttikam /
tatra càvàntarasamåhabhede kàraõàbhàvàt, ÷àstrameva såtrasamåharåpaü prakaraõamiti pràptamityata àha--evaü kvaciditi /
tadyathà prayojanàbhidheyasaübandhapratipàdanamekamarthamadhikçtya prathamadvitãyasåtrayoþ samåhaþ prakaraõam /
evaü pramàõaprakaraõam, prameyaprakaraõam, nyàyapårvàïgaprakaraõam, nyàyà÷rayaprakaraõam, nyàyà÷rayaprakaraõam, nyàyasvaråpaprakaraõam, nyàyottaràïgaprakaraõamityàdyåhyam //


prakaraõasamåha÷càhnikamiti vàrttikam /
tadidaü prakaraõànàmavàntaraikavàkyatàyàmasatyàü na sidhyatãtyata àha--prakaraõànàmiti /
asti hyamãùàü prakaraõànàü saparikaranyàyalakùakatvamekamiti /
tatsamåha àhnikam /
uttarasmi÷càhnike nyàyanyàyàbhàsavivekopàyalakùaõamekam /
tatràpi kathàprakaraõam, hetvàbhàsaprakaraõam, chalaprakaraõam, puruùà÷aktiliïgaprakaraõamityevaü prathame lakùaõamadhyàyàrthaþ /
dvitãye pramàõaparãkùà /
tçtãye kàraõaråpaprameyaùañkaparãkùà /
caturthe kàryaråpaprameyaùañkaparãkùà /
pa¤came puruùà÷aktiliïgavi÷eùalakùaõamiti /
evaü dvitãyàdhyàyàdàvàhnikaprakaraõasaügatãstatraiva dar÷ayiùyàmaþ /
tadidamuktam--evaü tatra tatra veditavyamiti /
tatra tatretyàhikàdàvityarthaþ /
nanu ca tatra ekaprakàro 'pi na dar÷itaþ, kathaü tatra tatra veditavyamityata àha--età÷ceti //


nanu ÷àstrasya sasàdhanapuruùa÷reyo 'bhidhàyakatvaü pratij¤àya ÷àstrasvaråpadar÷anaü kkopayujyata ityata àha--tadevamiti /
÷àstrasvaråpàkhyànapårvakaü tadarthakathanaü sugamaü bhavatãtyabhipràyaþ //


nanu pratãtisiddhaü pramàõàdãnàü ùoóa÷atvaü kimityanådyata ityatastanniràkaraõãyàm à÷aókàmàha--nanviti /

sàmànyavi÷eùaþ sàdharmyavi÷eùaþ /
yato 'syeti padasamåhasya ÷àstrasya /
padàrthàþ padànàü samåhinàm arthàþ pramàõàdayaþ /

tasmàt ÷àstraü vàkyaråpaü puruùa÷reyo vàkyàrtharåpamabhidhatte /
samàdhànamiti ÷eùaþ /
kathaü niþ÷reyasàya kalpanta ityàpàtataþ /
paramàrthato teùàü kàlpanikatve niþ÷reyasamapi kàlpanikam /
tatastadarthaü prayàso viphalaþ tasyàyatnasiddhatvàdityà÷ayaþ /
kalpanàko÷asyànantaprasaratvàdanantàtmàna ityàpàtataþ /
parakàrthato niràtmàna ityà÷ayaþ /
pratyakùànumàneti pramàõadvayopanyàsaþ svasiddhàntaviruddho vàttikakçta ityàha--pramàõàdaya iti /
nopamànaviùayà iti /
yadyapyupamànasya saüj¤àsaüj¤isaübandhaparicchedaphalasya ÷abde pramàõe 'styevopayogaþ, agçhãtasamayasya ÷abdasyàpramàpakatvàt /
samayasya ca pràya÷a upamànenàkalanàt /
tathàpi na tena te sàkùàd viùayãkriyante pramàõàdaya ityarthaþ /
nanu yadi sàkùàdupamànasya prakçtànupayogàdanabhidhànam, tarhi ÷abdo 'bhidhãyatàm /
sa hi sàkùàdupayogãtyata àha--yadyapãti /
tatràpãtyàgamaviùayaparàmar÷aþ /
àgamo hi yatra pravartate tadviùayameva pratyakùamanumànaü và apekùate /
te tu samåle api na sviùayapravçttaü pramàõamapekùete /
tato målàsaüplutaviùayatvàt te eva dar÷ite ityarthaþ /
vainayiketi vi÷iùño nayaþ ÷àstraü nyàya÷àstram, tajjanyabuddhivirahiõa ityarthaþ /
naitàna vivi¤cate samàropitàd råpàditi ÷eùaþ /
÷u÷råùàdirityàdigrahaõena ÷ravaõàdau pàñavam /
saüdigdhasyàpi jij¤àsà na bhavatyevànabhimatàpavargasyetyata uktam"--÷iùyasyeti /
÷iùyatayà mumukùutàdisaüpattimupalakùayati /
vipratipanno 'pi kathàmàrabhamàõo 'pyamumukùurgalite 'haïkàre na sàpekùo bhavatãtyato niùphalo jalpavitaõóàrambha ityata àha-- ÷iùyamàõasyeti /
mohàdapi mokùamicchata ityarthaþ /
jalpavitaõóàbhyàü vigalite 'haïkàre iti yojanà /
sàpekùasya sataþ pratipàdyateti vàkya÷eùàgre /
kenacit pramàreõeti /
prathamasåtrapàñhaprakàreõetyarthaþ //


nanvasaüdigdhasyàpi saüdigdhãkaraõe kimasya prayojanamityata àha--asaüdigdho 'pãti /
tathà ca pramàtaõàü

sàpekùàõàmiti ÷eùaþ /
te 'bhã durlalitàþ ÷iùyà yadi mokùàdàvapi indriyàdyapekùante, tadà kathaü pratipàdyà ityato

vàrtikaü pårayati--ka¤ciditi /
dçùñaprayojanopayoginaü pratyakùopalabhyamànamityarthaþ /
dçùñaprayojanopayoginamevànumeyaü

jij¤àsava ityuttaratràpi påraõãyamityàha--evamuttaramapãti /
nanvetàvatàpi jij¤àsava ityuttaratràpi påraõãyamityàha--evamuttaramapãti /
nanvetàvatàpi sàpekùà anenaiva ÷àstreõa pratipàdyàþ pratyakùànumànàbhyàü ceti

parasparavyàhatamityata àha--ayamabhisandhiriti /
paramapuruùàrthasàdhanaü tu jij¤àsava iti ÷eùe nyàyeneti ÷eùaþ /
iha yadyapi sukhaü dçùñameva vidhàyakapramàõagocara eva ahitanivçttiradçùñaiva niùedhakapramàõagocara eveti yathàsaükhyamapi saübhavati /
tathàpi ÷reyaþ punaþ sukhamahitanivçtti÷ceti ato na ki¤cidadhikamuktaü bhavatãti pramàõàvi÷eùasaübandhakathanameva param /
na ca tenedànãmasti prayojanam /
na càbhimata÷reyovi÷eùanirdhàraõe kartavye vidhiniùedhagocaratvopavarõanamupayujyata ityabhisaüdhàyànyathà vyàcaùñe--tatràpãti /
tacchreyaþ sukhamahitanivçtti÷ceti tacchabdena dvayamapi ÷reyastvena paràmç÷yata ityarthaþ /
yathàsaükhyaü ÷aókàü nivàrayati--na vyàsajyeti /
dçùñaü sukhamityatra

drçùñàdçùña÷abdayorarthamudàharaõamukhena spaùñayati--srakcandaneti /
aihikamityarthaþ /
svargàdãti àmuùmikamityarthaþ /
uktamanyatràpãti di÷ati--evamiti /
ahitanivçttirapyaihikyàmuùmikã cetyarthaþ //


naivaü vàttike råyata ityata àha--cakàralopàditi /
cakàrayorloparadityarthaþ /
tena dçùñaü sukhamadçùñaü ca /
tathà

ahitanivçtti÷ceti vàttikàrthaþ /
tadayaü saükùepaþ dçùñaü ÷reyaþ /
tacca sukhamahitanivçtti÷ca /
sukhamapyaihikamàmuùmikaü ca /
duþkhanivçttirapyaihikyàmuùmikã ceti /
tatra sukhalakùaõaü ÷reyo dçùñamadçùñaü và /
naitacchàstrasàdhyam, tasya sragàdiyàgàdisàdhyatvàt /
àtyantikasya ca tasyàbhàvàt /
ahitanivçttirapyanàtyantikã dçùñàdçùñabhinnà naitacchàstrasàdhyà, tasyàþ prasaktakaõñakàdihisàdiparihàrasàdhyatvàt, tadaprasaktau tvasàdhyatvàt /
ata

àtyantikãmahitanivçtti nirdhàrayituü punarbhinattãtyàha--ahitanivçtteriti /
nanu yadi nivçttiriti nanu yadi nivçttiþ pràgabhàvo duþkhasya, sa kathamàtyantikaþ? uttaràntànavacchedo hi àtyantikatvam /
pràgàbhàvasya ca tathàtve pràgityeva na syàt /
atha nivçttiþ pradhvaüsaþ, sa ca sarva evàtyantika iti kuto nivçtteràtyantikatvavyutpàdanamityata àha--àtyantikatvamiti /
nivçttasya nivçttajàtãyasya punaranutpàdaþ /
tatraivàtmanãti ÷eùaþ //


nanvekaviü÷atiprabhedabhinnaduþkùahànireva àtyantikã duþkhanivçttiþ, tatkathaü hànyeti vàttikamityata àha--sa ceti /
nivçttyà nivçttisvaråpeõa lakùyate /
atra ca kàrya÷abdena duþkhamuktam /
kàraõa÷abdena ÷arãrendriyaviùayabuddhayaþ /
anuùaógi sukhaü duþkhenaikakàraõatvàt /
atha ÷arãràdiùu nivçtteùvapi dukhaü kiü na bhavet? mà bhåd duþkham, sukhaü kiü na bhavet? na

hyanyasminnatyantanivçtte anyanna bhavati /
tathà cànuùaógàsukhinivçttiþ kimupavarõyaya ityata àha--na hãti /
kàraõa vinà bhavatkàryaü kàryatàmava jahyàt /
atþ ÷arãràdiùvasatsu duþkhavat sukhamapi na bhavati, tasyàpi tatkàryatvàt /
bhavadvà ÷arãràdiùu satsveva bhavet /
tathà ca duþkhamapi bhavet kàraõasadbhàvàdityarthaþ /
atraivàrthe vàttikaü yojanayati--tadidamuktamiti /
anenaiva kàraõamavidyàtçùõe, kàryàpravçttiranuùaógiõau dharmàdharmàviti ñãkàvyàkhyànam apahastitam, ÷arãràdãnàü duþkhatvamanubhavabàdhitamityata àha-- gauõeti //


nuna ghràõàdisåtre(1.1.12) pa¤cendriyàõi prasiddhàni /
na ca prade÷àntare 'pi ùaóityata àha--ùaùñhamiti /
tantrayuktyeti bhàvaþ /
nanu viùayà apyanitaretarasàdhanasàdhyàþ pajcaiva vibhàge parãkùàyàü ca siddhàþ, na tu ùaóityata àha--tasyeti /
yadyapi buddhisukhaduþkhànyapi manaso viùayaþ, tathàpi, tasyaiva viùayatvena duþkhatvopacàro cadviùayãkriyamàõaü duþkhamupajanayati /
vakùyati hi--viùayà bodhyatvàditi /
na ca buddhirbudhyamànà duþkhahetuþ /
vakùyati hi--buddhayastu sàkùàditi /
sukhaduþkhayostu duþkhahetutvameva nàsti, sukhasya vijàtãyàrambhakatve 'pi ràgamàtràmbhakatvàt /
duþkhasya tu vijàtãyàrambhakatvàdeva /
icchàdveùaprayatnàstu pratãyamànà eva sàkùàd duþkha janayanti /
tathà hi, mumukùustàvadicchàmi dveùmi yogàbhyàsàdanyatra prayata iti pratãtyaiva duþkhã bhavati, ahitasàdhanatvenecchàdveùaprayatnànàü tenàvadhàritatvàt /
anyo 'pãùyamàõàlàbhe bubhukùito 'smi pipàsito 'smãti pratãtya duþkhã bhavati /
hitamevàhitamupalabhya dviùato nivçttabhramasya hitameva dveùmi, dhió màmiti duþkham /
evamaniùña evàrthe iùñabuddhyà prayatamànasya nivçtte bhrame tathà alasasya prayatnamupalabhyaiva duþkhamityetàvataita eva manaso viùayatvena nirdiùñàþ //


nanu jaràkuùñàdyupahatadehasyopalabhyamànameva ÷arãraü duþkhahetuþ, tatràpi viùayatvenaiva duþkhatvopacàraþ syàdityata àha--yadyapãti /
anyathàsya duþkhahetubhàvo 'sàdhàraõa iti ÷eùaþ /
viùayatvena puraridaü na ùaóbhyo bhidyate /

asàdhàraõendriyasaübandhàttu bhidyate /
na tu svaråpeõa, viùayàõàmanantatvàdityarthaþ /
iha yadyapi anuùaógo 'vinàbhàva iti vakùyati vàttikakàraþ, tadupapattaye ca samànanimittatàsàmànàdhàratàsamànopalabhyatàþ, tathàpi na

tàvanmàtreõàvinàbhàvo nirvahati /
sàdhàraõanimittàyàmapi hyanyataràsàdhàraõanimittanivçttàvekataranivçttau itarànavçttisaübhavàt /
ata eva àdhàrasyopalabdhisàdhanasya ca sàmye 'pyekatarasya kàraõàbhàvenàbhàve 'pyanyatarasabhdàvenàvinàbhàva ityà÷aókya sukhasya duþkhànuùaógopapattaye duþkhahetvanuùaïgamevàha--sàdhaneti /
ato na dvitãyasåtravàrtikañãkàbhyàü virodhaþ /
sàdhanapàratantryaü kàryàtvàt /
akàryasya ca sukhasyàbhàvàt /
pàratantryaü ca daüþkhahetuþ /
yadàha--

sarva parava÷aü duþkham /

iti /
kùayitvaü ca sukhasya samavàyikàraõavattvàt /
tadapi duþkhahetuþ, iùñaviyogo hi duþkhaü janayatãti /
kùayitvaü kàme satãti tu vyàkhyànaü duþkhahetava iti bahuvacanaviruddham, ataþ svatantramevedaü hetutrayam //


kàma icchà /
sàca sukhatatsàdhanayorvyàpikà /
na hi sukha tatsàdhanaü và anicchataþ sukhaü nàma sukhasàdhanaü ca /
tadapi sulabhaü durlabhaü ca /
tatra durlabhecchà duþkhaikaphalaiva /
sulabhecchàtvaniùiddhasàdhanagocarà niùiddhasàdhanagocarà ca /
tatra niùaddhasàdhànagocaràpi svaråpataþ kàryata÷càdharmajananadvàreõàva÷yaü duþkhaphaleti /
aniùiddhasulabhasàdhànagocaràpi ÷arãrapàñave satsati và /
tatràsati duþkhahetureva /
÷arãràdipàñave 'pi savighnà nirvighnà ca /
tatra savighnà duþkhameva prasåte /
nirvighnàpyaniùñasaübhinnaviùayà tadviparãtà ca /
tatra prathamà ava÷yaü

duþkhahetuþ /
dvitãyà tu viphalà saphalà ca /
tatra prathamà duþkhahetureva /
dvitãyà tu savilambaphalà avilambphalà ca /
tatra prathamà ava÷yameva duþkhahetuþ /
dvitãyàpyanàyativi÷uddhà tadviparãtà ca /
tatra prathamà duþkhahetureva /
dvitãyà tu viùayasya piriõativirasatvàd duþkhameva prasåte, ativyàmohàd viùayeùveva magnasyecchàntarameva và, ubhayathàpyanarthamålamiti /
evaü sukhànuùaktaþ kàmo 'pi duþkhaheturiti /
iha yadyapi ràgadveùamohapravçttayo 'pi duþkhatadanuógisàdhanabhàvàdindriyàdivat duþkhatvena parisaükhyàtumucitàstathàpi na ÷arãrendriyàdivyatirekeõàmåùàmàtmalàbho duþkhaü prati vyàpàro và, indriyàdãnàü punardeùapravçttyabhàve 'pi duþkhaü prati vyàpàro jãvanmuktasyàstyeva /
pravçttiphalaü tu dharmàdharmau yadyapi sukhaduþkhahetå, tathàpyekaviü÷atividha duþkhamayasaüsàrançtya÷àlà målastambhatvàdanayornàtra parisaükhyànam /
na hi bhàvini janmàntare ÷arãrendriyàviùayabuddhisukhaduþkhànyàhatya vyàpriyante yathà dharmàdharmau //


etadevàbhisaüdhàya kàraõaråpadharmàdharmocchedakrameõa kàryaråpaikaviü÷atividhaduþkhasyocchedovàrttikakçtà dar÷ita iti tathaiva vàttikamavatàrayati--uktaprakàreti /
iha càgàmidharmàdharmanivçttàvupàyastatsàdhanapravçttiparityàgaþ, utpannanivçtau tåpabhoga iti

dar÷itam /
tadubhayamapyanupapannam, vàgbuddhi÷arãràmbhaü parityajya jãvituma÷aktayatvàt /
mçte 'pi ÷adãràdyantarajralepasya dupaneyatvàt, upabhàga÷cà÷akyaþ, aniyatavipàkasamayatvàt, anantatvàdanantaphalatvàcca /
bhogàvasthàyàmapyanantakarmàntarotpàdanatàyà avaràmàt /
atha katha¤cidupabhogànutpàdàbhyàmutpannànutpannayoþ ÷akyaþ prakùayaþ, tarhi ÷àstravaiyarthyaprasaïgaþ, tata eva tatsiddherityà÷aókya vàrttikasyopaskuråte--saü÷ayàdãti /
saü÷ayàdãtyàdipadena caturda÷àpi nyàyaparikaratvena saügçhãtàþ /
paramanyàyetyanene målamålãbhàvavyavasthitàni catvàryapi pramàõàni /
nyàyo màrga iva nyàyamàrgaþ, niþreyasabhåmeþ pràptihetutvàt /
dvàda÷avidhetyàtmàdi prameyam /
tadanena ÷àstrasyàvasaropayogau dar÷itau /
tattvaparibhàvanetyanenàbhyàsasya /
tadevaü pårvoktena nyàyena mokùamàõasya ÷àstre pravçttiþ /
tataþ parikaraparij¤ànam /
tato nyàyamàrgapari÷odhanam /
tatastena dvàda÷avidhaprameyàsàdanam, tato 'bhyàsaþ, tataþ prasaükhyànam /
tataþ samåladoùànuùaïganirmokùaþ /
tato 'pravçttiþ /
tata àgàminordharmàdharmayorasaücayaþ /
ityevamanàgataþ pravàho nivàritaþ //


yadyapi ca yàvaccharãràdibhàvinã pravçttistathàpi doùànuùaïgasahakàrivirahànnàsau pravçttiþ

tatkàryàsamarthatvàditi /
utpannabhogamupapàdayati--anàdãti /
yadyapi yathànàdau bhàvaparamparàyàü karmàõi pracãyante tathàpacãcante 'pi /
na hyàrambhe paraü bhavasyànàdità /
nanåpabhoge karmàrambho hyadhikàriõi ÷arãre /
tacca ÷arãrakoñimadhyapatitamekaü ÷arãraü

kadàcit ki¤cit kvacideva /
bhogastu nàstyeva taccharãraü yatra nàsti, bhogasya tadàyatanatvàt /
tasmàdàyavyayaparyàlocanayà parimitameva karma /
ata eva niyavipàkasamayamapi /
tasya ca kramabhàvibhirapi kiyadbhiþ

kai÷cideva ÷arãrairåpabhogàt prakùayo 'pi na duråpapàdaþ /
tathàpyàgamapràmàõyàt kàyayaugapadyasyàpi prasaükhyànaphalatayà siddhatvàdanantàmaniyatavipàkasamayatàü càbhyupagamyaiva parihçtam /
vibhåtimatà anekakàlopabhogyamapyekadà bhujyata ityatra samudrapànamudàharaõam /
yogardhiprabhàvasampanno vividhaphalabhogino vicitrasvabhàvànekadaiva bahån kàyàn icchàmàtreõaiva nirmimãta ityatra daõóakàraõyasçùñirådàhaõamiti //


iha kecid àhuþ, duþkhanivçtti puruùàrtha eva svaråpato na bhavati sopàdhitvàt /
sukhaü duþkhàbhàve satyeva bhavatãti sukhasàdhanàntaravat duþkhàbhàvo 'pi mçtyate /
na nu sa eva puruùasya samãhita iti /
taduktam,

varaü vçndàvane 'raõye kroùñatvamabhivà¤chitum /

na tu vai÷eùikã muktiü gautamo gantumicchati //


iti /
tadanupapannam, viparyàsasyàpi saübhavàt, bhojanàdisukhe satyeva hi bubhukùàdiduþkhaü nivartata iti duþkhanivçttyarthameva bhojanàdisukhaü mçgyate /
na punastadeva tasya samãhitamiti kiü na kalpayate /
kvacid duþkhabhàve 'pi sukhasyeùyamàõatvà diti cet--na, duþkhanivçtterapi kvacit sukhàbhàve 'pãùyamàõatvàdeva /
duþkhanivçttau satyàü sukhameva bhaviùyatãtyabhisandhistàvadastãti cet-na, sukhàvasthàyàü niyamato duþkhaviraho bhaviùyatãtyabhisandhestatràpi saübhavàt /
tasmàd yadyapi duþkhahànau sukham, sukhe ca duþkhahànirniyatà, tathàpi

parasparanirapekùameva puruùàrthatvamanayoricchayoþ apyasaükãrõaviùayatvàt //


anyastvàha--bhavatyeva hi duþkhahàniþ puruùàrthaþ, kiü tvanubhåyamànatayà /
na hi viùàdijanyamohàvasthàyàü duþkhanivçttiriti tadarthaü prekùàvantaþ pravartante /
tasmàt mokùe duþkhahànerananubhåyamànatvànna puruùàrthatvamiti /
taduktam,

duþkhàbhàvo 'pi nàvedyaþ puruùàrthatayeùyate /

na hi mårcchàdyavasthàrthaü pravçtto dç÷yate sudhãþ //


iti /
tadapyanupapannam, putràdiviyogajanyaduþkhahànimicchato keùà¤cid viùa÷astrodåndhanadàvapi pravçttidar÷anàt /
prekùàvanto naivaü kurvantãti cet--na, puruùàrthatvàvirodhàt /
na hi paradàreùu ÷àstraniùedhàóku÷anivàritàþ prekùàvanto na pravartanta iti /
na tatra kàmaþ puruùàrthaþ, api tvalpãyaþ sukhaü mahànanartha iti nivçttiþ /
tathà viùàdàvapi pravçttasya ÷àstragarhitatvàdalpãyànanartho nivartate /
mahãyàn pravartata iti na te pravartanta iti /
iyameva hi prekùà yat puruùàrthatve 'pi loka÷àstravirodhaparàmar÷aþ, na tu apuruùàrthatvàdeva svaråpeõeùyamàõatàmàtranibandhanatvàt puruùarthatàyàþ /
ataeva na yatra loka÷àstravirodhaþ, tatra vyàdhyàdiparipãóitàþ prayàgavañaprapàtàna÷anàdinàpi dehaü tyajantaþ prekùàvanto dç÷yante /
na hi ka÷cid duþkhanivçttimanubhaviùyàmãti tatsàdhane pravartate, api tu duþkha hàsyàmãti /
api ca duþkhanivçtteranubhåyamànatàmàtraü vivakùitam,

duþkhanivçttisattàvadhirvà? àdya÷cet, tuùyatu durjanaþ carame janmanyanubhåyata eva samàdhiprabhàvàt /
àtyantikã duþkhanivçttiranàgatà vartamànàpyaciramanubhåyata eva /
dvitãye tu prasaktakaõñakàdihetukadaþkhanivçtterapuruùàrthatvaprasaïgaþ, sarvadànanubhåyamànatvàt /
tathàtve và viùayàntarasaücàràbhàvaprasaïgàt, nivçtteþ sarvadà tàdavasthyàditi /
tasmàt sarvadànanubhåyamànàpi yathà kaõñakàdijanyaduþkhanivçttiþ puruùàrthatayà puruùaü prayojayati, tathà ÷àstràrthabhåtàpi /
tadidaü duþkhanivçtterapuruùàrthatvamananubhåyamànatayaiva càpuruùàrthatvamiti pakùadvayamatinirvalamityetadityupekùya tçtãyaü ÷aïkate--syàdetaditi /
taduktam,

asatyàni durantàni samavyayaphalàni ca /

a÷akyàni ca vaståni nàrabheta vicakùaõaþ /

iti /
siddhàntavàrttikamuddãpayati--yadyapãti /
tadanena madhuviùasaüpçktànnabhojanadçùñàntena samavyayaphalatvamapavargasya niràkçtam /
yathà hyatrànarthasya bhåyastvamarthasya tu kùudratvam, na tathàpavarge 'pãti /

etenaitadapi nirastaü yaduktam, yathà duþkha÷abalaü saüsàrasukhamanàdeyam, tathà sukha÷abalatayà duþkhamapyupàdeyaü kiü na syàt? dç÷yante hi sukhàrthino yagàdiduþkhamanubhavanta iti /

yasya duþkhamupàdeyaü heyaü tasya kimucyatàm /

heyahãnasya kà muktiþ kena vàpyupadi÷yate //


iti /
yastu ghanataraduþkhatimiranirantaràt saüsàrakàntàràt sukhakhadyotikàsu dyotamànàsvapi bibheti taü prati ayaü nirastatamaskatayà sugamo màrga upadi÷yata iti /
tadidamuktam-tena mà bhådatadityàdi /
nanvevaü sati nàsya sarvàrthatà /
tathà ca jagataþ ÷amàyetyanena virodha ityata àha--avivekinàmapãti /
yadyapi kasyacidapravçttàvapi na sarvàrthatà asya hãyata iti prapa¤citamadhastàt, tathàpi heyaü heyatvenàgçhõanto mandàþ kàruõikeõa gràhayitavyà ityarthaþ //


nanu ÷àstreõa tattvaj¤ànàd vairàgyam, vairàgyàcca ÷àstre pravçttiriti duråttaramitaretarà÷rayatvamityata àha--÷àstre pravçttãti /
duþkhàdudvijato bhogavaimukhyamàtramiha vairàgyaü vivakùitam, na tu ràgàbhàva evetyarthaþ /
iùñàniùñapràptiparihàràrthatayà dvaividhya÷aókàmapanayati--aikaråpyaü dvairåpyaü ceti /
nanu puruùabhede 'pi pravçtteþ dvaividhyameva /
na hi ka÷cit sukhaü pràptumiva duþkhamapyàptuü pravartate /
nàpi ka÷cit duþkhahànàyeva sukhahànàyàpãtyata àha--puruùabhedo ràgavairàgyàbhyàmiti /
nanu sukhasya heyatvameva kuta ityata àha--pràptavyasyeti /
avivekinàü tu pravçttirdviråpetyuktam /
vàrttikakçtà iti ÷eùaþ //


prakçtamupasaüharannevàprakçtopanipàta÷aókàmapyapanetuü vçttavartiùyamàõe anukãrtayati--tadaneneti /
tadavayavaü vivarãtumuktatàtparyasphoraõàrthamiti ÷eùaþ /
alaukikatvàt /
lokasyàsmadàdernityaparokùatvàt /
ayuktam apràmàõikam /
vipratiùiddhaü mitho vyàpakaviruddham /
pravçttyai niùkampapravçttyai /
kiü tarhi? pramàõamiti /
gçhãtamityanuvartate /
rajataj¤ànamidaü ÷uklabhàsvararåpavad dravyaü rajatamityevaü j¤ànamityarthaþ /
paricchinatti uktamarthamàlambya paricchittiråpaü jàyata ityarthaþ /
÷uktikàj¤ànamapãti /
idaü ÷uklabhàsvararåpaü ÷uktikàdravyaü na rajatamiti j¤ànamityarthaþ /
yadyevaü kathamanayorbàdhyabàdhakabhàva ityata àha--kevalamiti /
rajatasamàropàpavàdàbhyàmiti /

samàropàpavàdasvabhàvatayetyarthaþ //


tadevaü paricchedadvàreõa paricchedakamunnãyata iti paricchedasyaiva sàmànyavi÷eùayoþ paricchedatvàparicchedatve dar÷ite /
na caikasyaiva j¤ànasya viruddhadharmasaüsargaþ /
jàtyà hi buddhiranubhavaþ smçti÷ca /
tatra smutirapramaiva /
anubhavastu svaråpànubhavo 'svaråpànubhava÷ca /
so 'yaü viùayakçto vi÷eùaþ /
nànàviùayà caikà buddhirbhavatyeva /
tata÷ca saiva buddhiþ svaråpàvasthitenàrthena niråpyamàõà pramà /
asvaråpàvasthitena niråpyamàõà tvaprameti tathàbhåtàvacchinnànubhavatvameva pramàõatvam /
atathàbhåtena tvavacchinnamapramàõatvamiti bhavati apramàõasyàpi sàmànyaparicchedakatvamiti /
racità bhåmiþ /
kimetàvatetyàha --asti tàvadasàdhàraõaü kàraõamasamarthàyàþ pravçttestathaivonnãyamànam /
tasya ca vyàpàro viparãtàrthapariccheda evàsàdhàraõaþ /
taccaivaübhåtavyàpàropakaraõamapramàõamiti vyavahniyate /
evaü ca pravçttisàmarthyàsàmarthyasaüdehe 'pi yadi tajjanakamapramàõamasamarthaiva sà /
atha na tadapramàõam, tajjanyà pravçttirapi nàsamarthetyapramàõànniyataþ samarthapravçttivyatirekaþ /
pramàõaü càtrobhayavyatirekagràhakaü viruddhakàryatvaü liïgam /
prakçtakàryasya tadvyatirekagràhi ca pratyakùamadhyavaseyamiti nàpramàõàdarthavyabhicàriõor'thavyabhicàrij¤ànavyàpàràdityarthaþ //


siddho vyatirekaþ, ki càta ityata àha--tathà ceti /
arthavattvamarthàvyabhicàritvam, arthàvyabhicàryanubhavajanakatvamityarthaþ /
nanu tasyà ityatra kathamanantaratvena prakçtàmasamarthàü vihàya vyavahitvenàprakçtàpi samarthaiva pravçtti /
paràmç÷yata ityata àha--asamarthà tviti /
pårvaprakàntaü yogyameva prakçtamucyate, na tvanantaroktamityarthaþ /
nanvanuditasyànuvàdaþ kkopayujyata ityata àha--saüpratãti /
pårvaü vyàkhyàtumidànãmàkùeptumityarthaþ /
àkùepasamàdhànayoþ sphuñàvabhàsitve 'pi saügrahavivaraõayoþ paunaråktyaü pariharannàha--àkùipatãti /

saüdehàdapi pravçttestatra tatra dar÷anàt niråcchvàsamàkùepamujjãvayati--na tàvaditi /
amumevàrthaü bhàùyeõa saüvadati--seyamiti /
uktà bhàùyakuteti ÷eùaþ /
kimato yadyevamityata àha--na ceti /
arthavini÷caya uktaråpaþ ÷reyohetutànumànasahita iti yàvat /
pràmàõyàvadhàraõaü ÷reyohetutàliïgaparàmar÷aprasavocitamantareõetyarthaþ /
evaüråpatà ca

pràmàõyàvadhàraõasya vyàptismaraõasàhityameveti tasyàpi bãjaü samuccinoti--÷reyohetutànumànanimittavyàptigrahaõaü ceti /
tàbhyàü vineti /
svaråpani÷caya÷reyohetutànumànàbhyàü vinetyarthaþ /
vyàptigrahaõànantarye 'pi tatphalasyaivànumànasya yogyatayà prakràntatvàt /
imameva vàrtikàrthaü pari÷odhayan sphuñayati--tadidamuktamiti /
ni÷cayànumàne na pràmàõyàvadhàraõànumànabãjabhåtavyàptigrahaõàbhyàü vinà /
te ca na pravçttyà vinà /
pravçtti÷ca na ni÷cayànumànàbhyàü vinetyàkùepasaükùapaþ /
iha ca dvidhà pravçttiþ, aihikaphalà àmuùmikaphalà ca /
tatràmuùmikaphalà pràmàõyàvadhàraõapårvikaiva /
aihikaphalà tu apekùitopàyatàj¤ànamàtràdhãnà arthani÷cayamapi nàpekùate, pràgeva pramàõasråpaj¤ànam /
kutastaràü tadvini÷cayam? yatràpi pravçtteþ pràgeva pramàõatattvavini÷cayaþ, tatràpyasau svahetubalàdàyato na pravçttiü prati prayojakaþ, anyathaikàntikavijayàni÷caye pràmàõyàkùepaka eva vijigãùuþ kathàyàü na pravarteta //


na hi jalpato vitaõóayato và ava÷yamaikàntiko vijayaþ /
tasmàdarthàni÷caye 'pi pravçttirityubhayavàdisiddhaü hçdi nidhàya siddhàntamupakramate--tatra bråma iti /
dçùñàrtheùviti adçùñàrthàgamàdivyudàsaþ, tatra pravçtteþ phalàbhisaübandhàni÷cayàt /
anabhyàsada÷àpanneùvityabhyàsada÷àpannàpitçvacanàdivyudàsaþ /
te hi pramàõatayà pravçtteþ pràgava ni÷cãyante /
abhyàsa÷vàviparãto vivakùitaþ /
tena svàtmanyabhyàse 'pi pravçttisàmarthyàdeva tanni÷cayo viparãtàbhyàsavirahàt /
sa ca viùayagocarastannàntarãyakàrthagocaro và tajjàtãyatvàvadhàraõopàyo yatra svaråpato 'pi nàsti tatra pravçttisàmarthyàdeva tadgocarasya pràmàõyàvadhàraõam, yathà vaidyavacanàdanarthanivçtti saübhàvayato 'saüstutaprade÷asthiteùu måleùu /
yatra tu svaråpàbhyàso 'styeva tadgataü tu ÷reyaþsàdhanamabhyastam, tatra pravçttisàmarthyena tatsàdhanatvagràhiõaþ pràmàõyam /
yathà angiþ pàkàdisamartha iti saübhàvitàptatvasya vacanàdupalabhya svayaü pacataþ /
yatràpi ÷reyaþsàdhanatve 'bhyàsaþ svaråpe tvanabhyàsastatràpi svaråpagocarasyaiva pràmàõyaü pravçttisàmarthyàdavasãyate /
yathà agniþ pàkàdisamartha eveti ni÷citavato 'pari÷ãlitavanavahnau /
sarvatraivàrthabhåyastvam, viparyaye tvanarthamàndyaü saübhàvayataþ pravçttiþ /
svaråpa÷reyaþsàdhanatvani÷caye 'pi phalasaüdeha ivetyàha--no khalviti //


tadamã saü÷ayànà apipravartamànàþ phala iva svaråpa÷reyaþsàdhanatvayoriti ÷eùaþ /
pramàõasya svaråpagràhiõaþ ÷reyaþsàdhanatvagràhiõa÷cetyarthaþ /
tattvaü pramàõatvam, arthàvyabhicàripramàsàdhanatvamiti yàvat /
vini÷cityàrthàvyabhicàripramàvini÷cayadvàreõeti ÷eùaþ /
tajjàtãyasyànyasyaitàvataiva samarthatve abhyàsada÷àpannasyeti dçùñàrthapramàõasaügrahàrtham /
pravçttisàmarthyàt pràgeva samarthàyàþ pravçtteþ pårvameveti /
tenàyamarthaþ, yadyapi dçùñàrtheùu abhyàsada÷àpanneùvapi pravçttisàmarthyamasti, tenàpi ca pràmàõyamavadhàrayituü tatra ÷akyate, tathàpi tajjàtãyatvalakùaõenaiva liógena pravçtteþ pràgevàvadhàrite pràmàõye tatpramàturåttarakàlaü pramitsaiva nàsti /
tannibandhanatvàcca anumànapravçtteþ /
yadi punaþ pramitsànapekùameva samarthapravçttijanakatvaü paràmç÷yate, tadà kà kùatiþ? tenàpyanumãyatàü pràmàõyam /
pramàõasaüplavasyàpi vyavasthàpanàditi //


nanu kimidaü tajjàtãyatvam? na tàvat pramàõajàtãyatvam, sàdhyàvi÷iùñatvaprasaïgàt /
nàpi samarthapravçttijanakajàtãyatvam /
taddhi samarthapravçttisaübandho và syàt? tadupahito và niyatapràgabhàvaþ? na tàvadàdyaþ, pravçtteþ pràgeveti vacanàt /
nàpyuttaraþ, tasyàtãndriyasya liógaü vinà pratyetuma÷akyatvàt /
liógaü ca tasya pràmàõyaikaniyatasya yadyasti tadà pràmàõyameva tenànumãyatàm, kiü tajjàtãyatvànumànena? pràmàõyàniyatasya tu tasyànumànena kim? nàpi pratyakùasiddha eva ka÷ciddharmastajjàtãyatvam /
pratyakùatve tu tasyànabhyàsada÷àpananagocare 'pipramàõe pratãtiprasaïgàt /
tathà ca

tatràpi pravçtteþ pràgeva pràmàõyàvadhàraõaü syàt, vyàpterapi pràgeva pratãtatvàt /
na hyayaü kvacidapi tajjàtãyatvena pràmàõyaü nànumitavàt /
tatra nàstyeva tajjàtãyatvam, kiü pratyakùeõa pratãyatàmiti cet--na, abhyàsada÷àpanneùu tajjàtãyatvena pràmàõye 'numãyamàne pravçttisàmarthyànumitapràmàõyasya sàdhanavikalatayà dçùñàntàbhàsatvaprasaïgàt /
tasmàt tajjàtãyatvamatiriktaü na pa÷yàma iti //


satyam, tathàpi j¤ànasya viùyanibandhanatvàt tattadviùayopàdhaya eva te te j¤ànopàdhayastaistairåpàdhibhiråpàdhãyamànaü j¤ànameva tajjàtãyaü tasya bhàvastattvaü bhavati /
te copàdhayaþ pratibhedaü svasaüj¤àbhirabhidhàtuma÷akyà iti tajjàtãyatvamityanayà vàcobhaógyà dar÷itàþ /
ata evàtra vãpsà draùñavyà

tattajjàtãyatvamiti /
tathà hi, anubhavastàvat svaråpaprakàràvàlambate /
tatra dharmisvaråpeõopadhãyamàno 'nubhavaþ pramaiveti tena råpeõànubhåte tasmin pramàtvamevànubhåtaü bhavatãtyagre sphuñãbhaviùyati /
prakàraviùayastvanubhava ubhayathà /
ka÷cit svaråpaprakàreõopàdhãyate, ka÷cidasvaråpaprakàreõàpãtyataþ kvacit saü÷ayaþ /
tatra svaråpaprakàreõopahitamanubhava vivektuü vi÷iùñàþ prakàropàdhayo bhavanti /
te ca niyamena vibhramaviùayavirodhitayà nirdhàritasvabhàvabhedà guõàdaya eva /
tadidaü sàmànyatastàvallakùaõasahacaritalakùyaviùayaj¤ànatvameva j¤ànagataü tajjàtãyatvamiti pratyakùe gatiþ /
yadà tvapratyakùe lakùye lakùaõena j¤ànaü janyate tadànumànaü taditi tasyànyathaiva gatirbhaviùyatãti /
tatra dravye gandhavati pçthivãj¤ànamityàdi sàmànyataþ /
karacaraõàdimati ÷arãraj¤ànam ityàdi vi÷eùataþ /
guõeùu ketakyàdau saurabhaj¤ànam, ÷aókhàdau ÷vetaj¤ànamityàdi /
karmaõi tu avàtulena tiùñhatà tãvravegàsaüskçtena calajjalàdisvacchavilokanàdivirahiõà yad dravyaü calatãtyupalabhyate tat tatheti /
evaü teùu teùu vi÷eùeùu te te vi÷eùà vyabhicàravirodhino na pratipadamanukramituü ÷akyante /
tadevaü tattadupàdhivi÷iùñatattadviùayànubhavatvameva tajjàtãyatvamiti mantavyam /
tadevaübhåtasya j¤ànasya viùayanàntarãyakatvenopàdhyabhyàsa evàbhyàsada÷àpannatvam /
yatra tu sa evàrtho bhåyo bhåyo 'bhyastaþ, tatra saüvàdakatvameva tajjàtãyatvam /
evaü tàvad bàhyapratyakùaü samarthitam //


pratyakùasamànanyàyatayà àgamasya pràmàõyaü samarthayati--evaü ceti /
atràpi tajjàtãyatvamàptapraõetçkatvam /
abhyàsada÷àpannatvaü punaretasya bhåyodar÷anena mantràyurvede tajjàtãyatvàya pràmàõyàvinàbhàvasiddhiþ /
mantràyurvedasyànabhyàsada÷àpannatvaü tadasiddhaþ nivedayiùyate såtrakàreõa dvitãyàdhyàye /
yathà ca pràmàõyaü pravçttisàmarthyenàvadhàryate anabhyàsada÷àpanneùu tathàpràmàõyamapi pravçttiviparyayeõa /
yathà ca pravçtteþ pràgevàbhyàsada÷àpanneùu

tajjàtãyatayà pràmàõyamavadhàryate, tathàpràmàõyamapãti mantavyam /
upàdhivirodha÷ca tajjàtãyatvam /
tadabhyàsa evàbhyàsada÷àpannatvam /
yathà candramasi candradvayaj¤ànam /
÷aókhe pãtaj¤ànam /
guóe tiktaj¤ànamityàdi /
tasmàt sandigdhe pravçttisàmarthyamavadhàraõãyamiti //


syàdetat /
sàmarthya punarasyàþ phalenàbhisaübandhaþ /
atha phalaj¤ànasyaiva pràmàõyaü kathamavadhàraõãyamityatra keùà¤cinmatamàha--na ceti /
na punarådanyopa÷amamapi parãkùyata iti udanyopa÷amanamapãtyarthaþ /
tadetadanupapannam /
phalaj¤ànaü hi phalasya siddhàvasthasya sàdhanànarhatayà niùprayojanãbhåtatvàd và na parãkùyet tattajjàtãyaj¤ànasya sarvàsvavasthàsu arthàvyabhicàritayà niþ÷aïkatvàd veti? na tàvadàdyaþ, phalasya siddhàvasthatve tadvat tatsàdhanãbhåtasyàpi niùprayojanãbhåtatvàdaparãkùyatvaprasaïgàt /
uttarottarulàbhisaüdhànena tatsàdhanaü parãkùyata iti ceta?

phale 'pyevamastu /
siddha eva hi phale parãkùite tatsàdhanasya tathàtvasiddhàvuttarottarulàbhisandhiþ syàt /
nàpi dvitãyaþ, phalaj¤ànasyàpi bhåyo bhåyaþ spapnàdyavasthàsu vyabhicàra dar÷anàt /
svasthàvasthasya phalaj¤ànaü na vyabhicaratãti cet--evaü tarhi pirãkùitameva phalaj¤ànaü syàt /
tathà hi yat svasthàvasthasya phalaj¤ànaü tadavyabhicàrãti vyàptisiddhau yatraiva tathàbhåtaj¤ànatvaü pa÷yati, tatraivàvyabhicàramavadhàrayatãtyanenàbhipràyeõàha--vayaü tviti /
asyàpyabhyàsada÷àpannatvaü pràmàõyàvinàmåtaliógopalambhastathà tajjàtãyatvaü punaþ svasthàvasthasya phalaj¤ànatvameva /
etenecchàdveùaprayatnaj¤ànaü vyàkhyàtam //


nanu yadvij¤àna dçùñàntayitavyaü tasyàpi pràmàõyaü kathaü sàdhanãyam? evaü tattatsàdhanasyàpi dçùñàntaparamparàyàþ kathamityata àha--na ceti /
phalaj¤ànasyetyupalakùaõam /
tajjàtãyatvena liógena pràmàõye sàdhiyitavye yadyad dçùñàntãkriyate tasya tasyeti mantavyam //


yadyavam, pravçttisàmarthyamanavakà÷ameva, na hyasti tadvij¤ànaü yat sarvathaivàpårvaviùayam /
tathà ca pramàõator'thapratipattipravçttisàmarthyayoþ kathamanàditvamàha--vàrttikakàra ityata àha--eteùu ca madhya iti /
÷aókitavyabhicàraü tajjàtãyatvàparàmar÷àditi ÷eùaþ /
yadyapi phalaü na pravçttiviùayastathàpi tatsàdhanagocaràyàþ tatsaütànagocaràyà eva và pravçtteþ tajjàtãyaphalàntarasaübandhastannàntarãyakavijàtãyaphalasaübandho và svasya naràntarasya và pravçttisàmarthyaü phalaj¤ànasya draùñàvyam //


tadevaü samànanyàyatayà råpàdibàhyarthapratyakùapràmàõyasamarthanànantaraü ÷abdrapràmàõyaü samarthya tadubhayopapattaye samànanyàyatayaiva àntarapratyakùaj¤àneùu madhye phalaj¤ànapràmàõyaü samarthitam /
samànanyàyatayaivecchàdveùaprayatnagocarasyàpi

j¤ànasya pràmàõyasamarthanaü såcitamityanaüvyavasàyo 'va÷iùyate /
tasya cànumànasamànanyàyatayà anumànapràmàõyasamarthanànantarameva samarthanaü kariùyata ityabhipràyavànàha--anumànasyeti /
dvidhà hi vyabhicàra÷aókà kàraõataþ svaråpata÷ca /
sà ca vyàptipakùadharmatàgràhakaireva pramàõairapanãyata iti bhavati nirastasamastavyabhicàra÷aïkamanumitij¤ànam /
tasyaivaübhåtasya svata eva pràmàõyaü ni÷cãyata iti ÷eùaþ //


nanu pramàõatvàvi÷eùe 'pi kathamanumitereva svataþ, na pratyakùàderityata àha--anumeyeti /
anumitij¤ànaü hyarthasya tathàtvaü vyavacchindadevotpadyate vahnimànevàyamiti /
tathà cànuvyavasànenànuvyavasãyamànamidaü svasvàrthàvadhàraõàtmakamevàvasãyate /
na càviparãtàrthakatvamanubhavasyànadhyavasyatà avadhàraõàtmakatvamasyàvasitaü bhavati /
tathà ca tad ava÷yamavaseyam /
tadeva ca pràmàõyam /
kadàcidevaübhåtànuvyavasàye 'pi viparyayatva÷aókà tadavaskandatãtyava÷iùyate /
sà ca liïgasamutthatvàdeva nàsti /
na hi vi÷eùadar÷anagrastotpattau ÷aókàvakà÷aþ /
tadetadàha--na hãti /
liïgàkàraü vij¤ànaü ni÷citàvyabhicàramiti ÷eùaþ /
pratyakùa÷àbdaj¤àne tu nàyogavyavacchedàtmake, api tvàropànàràpasàdhàraõaviùayamàtràvabhàsinã /
tathà cànuvyavasàyenàpi tathaivànubhåyete /
na tvavadhàraõàtmakatayeti na tayoþ svataþ pràmàõyagrahaþ /
atha daivàdayogavyavacchedàtmake evotpadyete anuvyavasãyete ca, tadà ca niyàmakamantarbhàvyaiva /
tadabhàve tvavi÷eùàdavadhàraõàtmakatvaü paribhåya tadatadråpasàdhàraõamevàvatiùñheta ityà÷ayavàn niyàmakàbhàvamevàha--pratyakùaj¤ànaü tviti //


dhåmàdiyuktadhåmadhvajàdij¤àne hi yadyapyarthasyàpyarthenàvyabhicàro 'sti, yadyapi càrthàdapi tathàbhåtàdeva tajj¤ànaü jàyate, tathàpyavyabhicàro và, tadgraho và? pràktanaþ tatràki÷citkara eva, indriyàpàtamàtràdeva yugapadubhayorapyekaj¤ànàvabhàsitayà paràmar÷akàlànapekùaõàt /
aparàmçùñasya càniyàmakatvàt /
tadidamuktam--api tu sattàmàtreõàvasthitàditi /
avyabhicàriõo 'pãti ÷eùaþ /
etena ÷aókàmàtramapanãyate j¤ànàntarairiti yaduktaü kai÷cit tannirastam /
÷aókà hi saü÷aya evàbhidhãyate /
sa ca tattvanirõayavyatirekeõàpanetuma÷akya eveti tattvanirõayopàyo 'nusartavyaþ /
tathà ca j¤ànasvaråpagràhiõaþ kauõñhye pratyakùàdyantaràbhàve cànumànamevopàya iti tadàha--pravçttisàmarthyamiti //


syàdetat, yadi pratyakùa÷àbdaj¤ànayoþ parataþ pràmàõyam, tat kimidànãmanuvyavasàyasyàpi parata eva? tathà ca liógaü ni÷citameva ni÷càyakamityanena nyàyena liïgàntaraparamparàj¤ànamanavasthàmavatàrayatãtyata àha--j¤ànagateti /
atràpi saiva yuktiþ /
atadråpavyudàsenaiva svaviùayamàlambyaivotpattestathaivànubhavaþ /
utpatterevàrabhya viùayavi÷eùagrahaõagrastatvàcca na ÷aókàvakà÷aþ /
vi÷eùa÷cànuvyavasàyatvameva /
na hyajànannàpi ka÷cit jànàmãtyanuvyavasyati /
na ca ÷uktikàkàre j¤àne rajataü jànàmãti syàditi tadidamuktam--tàdç÷asyeti /
upalakùaõaü caitat /
sabàhyabhyantaraü dharmi màtragocaramapi pratyakùaü svata eva pramàõam, vibhramasyàpi niràlambanasye kvacidanupapatteriti /
uktuyuktiü hçdi nidhàyàtidi÷ati--eteneti /
upamànamupamitirityarthaþ /
vyàkhyàtam /
svato 'vadhàrya pràmàõyatayeti ÷eùaþ /
na hyatide÷avàkyàrthaj¤ànasàdç÷yaj¤ànayoþ pràmàõye ni÷vite upamitiràbhàsãbhavati /
yadyapi cànumànopamànànuvyavasàyadharmij¤ànànàmapi pràmàõyaü parato 'pi ÷akyagrahameva, santi hi tatràpi yathàyogaü liïgasàdç÷yaj¤ànasamutthatvàdãni tajjàtãyatvaliïgàni tathàpi koùñhagatyà svata eva pràmàõyagraho 'tra na svayamiti sa eva dar÷itaþ /
vipratipannaü prati tu parata eva sàdhanãyaü taditi paramàrthaþ /
ataþ svata evetyavadhàraõaü nàyogavyavacchede nàpyanyayogavyavacchede /
kiü tarhi? atyantàyogavyavaccheda iti //


nanvetàvatàpi vij¤ànakaraõànamindriyàdãnàü pràmàõyasya kutaþ siddhiþ? na hi phalayathàrthatvamevàmãùàü pràmàõyamityata àha--sevadanasya ceti /
nanvindriyàdayo yadyarthavyàmicàriõaþ kathamarthadhiyamavyabhicàriõã janayeyuþ, tathàtve và ràsabho 'pi vahnadhiyamavyabhicàriõã janacet, avi÷eùàdityata àha--na ceti /
yathàrdrendhanaü dahanavyamicàryapi dahanasaübandhàt

dahanàvyabhicàriõaü dhåmaü janayanna niyogaparyanuyogàvarhati kàraõasvàbhàvyàt, tathendriyàdyapyarthavyabhicàriõaü tathàvidhasahakàryupabçühitaü tenàrthena saübandhàt tadarthàvyabhicàri j¤ànaü janayedityarthaþ /
tadetatpràmàõyaü nàva÷yaü sarvatràvadhàryate, tadà ÷rayasyaiva saüvedanasya sarvatrànavadhàraõàt /
tathà sati cànavasthàyà viùayasaücàro na syàt /
tasmàt tãvrasaüvegitayà yattu saüvedanamava÷yaü saüvedanãyam, yatra yatra càparo vi÷aùataþ

sàmànyato và vipratipadyate jij¤àsate và tatra tatra pràmàõyamuktenàpàyenàvadhàraõãyamityato nànavasthetyà÷ayavànupasaühàravyàjenoktamarthaü saükalayya àha--tasmàdathasaüdehàditi //


nanvarthàni÷vayenàpi pravartamàno na hi tatsàdhanatàmanumàya pravartitumarhati arthitvàbhàvàt, na hi tatsàdhanatvànumànaü vyàptigrahaõaü vinà /
na ca so 'pi pravçtti vineti tadavasthamevetaretarà÷rayatvamityata àha--arthasyeti /
yadyapi pràmàõyàni÷cayavadapekùitopàyatvàni÷cayenàpi tatra tatra pravartate tathàpyapekùitopàyatàü pàkùikãmapyurarãkçtya pravçttiþ /
na ca tatsaü÷ayastasyàmapyanupalabdhàyàmanyatràpi syàt /
ataþ punarapyupalabdhiràyàteti /

ato 'nàditàmàdàyaiva parihçtam /
arthapratipattiriti vàrttike yadyapyartha÷abdo 'pekùitopàyamevàha tasyaiva pravçttiviùayatvàt,

aryamànatvàcca, tathàpi dharmimàtrapratipattyanumeyapratipattyorbhinnakàlatvàdapekùitatvàcca tathaiva vyàcaùñe--arthapratipattiriti //


nanu pramàõasya prayojanavattvamàkùiptaü và samàdhãyeta jij¤àsitaü và j¤àpyeta? na tàvadàdyaþ /
na hyasti puruùo yaþ pramàõaü niùprayojanamiti bråyàt, tanmålatvàt sarvapuruùàrthasiddheþ /
yasya tu puruùàrtho nàsti sa niråcchvàsa eva ÷ãryeta /
nàpi dvitãyaþ, tasya saü÷ayàdivat såtrapàñhànantarameva j¤àpayitumucitatvàdityata àha--tatredamiti /
neyaü pramàõaprayojanajij¤àsà /
kiü nàma? ÷àstràrthaubhåtasya paramanyàyasya niþ÷reyasaü prati gurupàyatve manyamànena laghãyati pravçttyupàyaü vidyamàne ÷àstràrambha evàkùipyate /
sa ca samàdhàtumàrabdha ityarthaþ /
da÷ànàü duþkhasaüj¤àbhàvanaü mumukùutàdàóhrayàrtham /
àtmano yàthàtmyaü sakalopàdhivinirmuktatvam /
tasya bhàvanaü dhyànam /
àdigrahaõena tu tadupàyabhåtàþ pravçttayo yamaniyamàsanapràõàyàmadhàraõàlakùaõa gçhyante /
àtmatattvasàkùàtkàra iti samàdhiþ /
vairàgyaü

paramà va÷ãkàraþ /
paripàkaþ savàsanakle÷anirmokùaþ /
etena sàógopàógo yogo dar÷itaþ /
÷aókàmukvà bhàùyamuttarayati--tatredamupaniùñhata iti tathàpi nyàyasya gurupàyatve na parihçtam, nyàyanirõotàrthasyàpi pravçttyapekùàõàt /
pravçttasya nyàyànapekùaõàdityata àha--etaduktaü bhavatãti /
nanu ubhayorapi tulyatve kuto vi÷eùàt pramàõameva vyutpàdyate na pravçttiparãtyata àha--tathàpãti /
÷ravaõamanananididhyàsanasàkùàtkàralakùaõàyà pravçtteþ svaråpataþ phalata÷ca pramàõàntarbhåtatvàt tadvyutpàdanameva pravçttivyutpàdanam /
na ca pravçttivyutpàdanena pramàõaü vyutpàditaü bhavati /
na hi pravçtteþ phalaü pramàõaü tatsvaråpaü vetyarthaþ /
nanu ÷àstràrthasya prayojanavyutpàdanàvasare pramàõamarthavaditi kutaþ? na hi pramàõaü ÷àstrarthaþ, api tu nyàya ityata àha--sàmànyàbhidhànaü ceti //


tadanena prabandhena niùprayojanatvà÷akyaprayojanatvànabhimataprayojanatvopàyagaurava÷aókàþ parihçtàþ /
tat kimaparamava÷iùyate yadarthaü lokavçttamanådyata ityataþ prathama tàtparyamanusmàrayanneva vàrttikamavatàrayati--pràmàõyeti /
apramàõenetyatràpi yadyapi và¤manasavisaüvàdaþ niùedhavidhyupàya eva hi pramàõam /
tasmànniùedhopàyatàü jànato 'pyapramàõena niùedhàmãti vacanaü manovisaüvàdyava /
tathàpi vyàmohàdapyupapatterevaübhåtàbhipràyasthairye 'pi nàsmàkaü kàcit kùatirityetàvatà anuj¤aivàttaraü dattam--vàómanasayorvisaüvàda iti /
pràmàõyàgrahe pramàõenetyevaü vaktuü na ÷akyate /

tataþ pramàõenetyevaü vadato 'va÷yaü pràmàõyaü manasi viparivartate /
tathà càgçhãtapràmàõyeneti vacanaü manovisaüvàdãtyarthaþ /
lokavçttamabàdhito vyavahàra ityarthaþ //


nanu pramàõena khalvayaü j¤àtetyàdi, bhàùyaü lokavçttànuvàdo 'stu /
pramàõata ityàdi punaþ kathamityata àha--kàraõapradar÷anadvàreõeti /
na hi lokavçttaü svaråpeõopayujyate /
kiü tarhi? tasyàva÷yàbhyupeyatayà tadupàyo 'pyava÷yàbhyupeya ityanenàbhisandhinà sopàyameva tadanådyata ityarthaþ //


àgàmibhàùye heyàdãnàü sphuñatvàt tasyedànãmakùaràrtho vyàkriyata iti mà ÷aókiùñhà ityàha--asyaiveti /
vàrttikasaübaddho granthor'thapadànãtyàkàro vàrttikagranthastasya /
tàdç÷a eva bhàùyagato bhàùyasaübaddho granthastasyetyarthaþ /
amidheyànàü paurvàparyaniyamàya guõapradhànabhàve jij¤àsyamàne abhidhànaråpasya ÷àstrasya kaþ prastàva ityata àha--÷àstra÷abda iti /
evaü tarhi heyàdãnàü ÷àstràrtharåpatayà na pçthakkoñitvam /
tathà caikakoñikatayà kimapekùya guõapradhànabhàvacintetyata àha-atra ceti /

kathaü punaranena pramàõàdicaturvargo 'tra labhyate iti vàrttikamanuktopàlabhbho mà bhådityata àha--teneti /
tanmålatvàd itarasiddheriti /
siddhiþ pratãtirniùpatti÷ca /
tatra heyopàyayoþ pratãtireva /

adhigantavyasya tu pratãtirniùpatti÷ca /
yadyapi ca hànasyàpi pramàõaråpasya pratãtirastyeva, tathàpi pramàõàdeveti taditaretyuktam /
niùpattistu hànasyàj¤ànàdeva yasmàt kiü tajj¤ànena? j¤ànàt tu yasmàt tasya pramàõàyattatvameveti bhàvaþ /
pramàtràdicaturvarge tu pramàtçprameyayoþ siddhiþ pratãtireva /
pramàyà÷ca niùpattirapãti /
tadidamuktam--pramàyà÷ca tatkàryatvàditi /
nanu pramàtràdãnàmapi prayojanavattvàdarthavadityanena kiü pramàõasyàdhikyamàhitamityata àha--ati÷àyane matuciti //


nanvasya caturvargadvayasya niþ÷reyasàdhigamaü prati vikalpaþ, samuccayo và? ubhayamàpyanupapannamabhinnatvàt tathà hi ya evàrthaþ pramàtà prameyaü pramitiriti sa eva heyo 'dhigantavya iti ya evàrtho hànopàyàviti sa eva pramàõamiti /
saü÷ayàdãnàmapi nyàyaparikaratayà nyàya÷arãratvàt tasya ca pramàõatvàditi /
tasmàt abhinnatvàt na vacanabhaógibhedamàtreõa vikalpaþ /
nàpi samuccayaþ /
na hi bhavati taråõà và vçkùeõa vedaü sàdhanãyaü taråvçkùàbhyàü vetyata àha--vivakùàbhedenati /
tadanupapatterityata anena nimittabhedamabhipraiti /
tenàyamarthaþ yadyapyubhayatràpi ùoóa÷aiva padàrthàþ saügçhãtàþ, tathàpi yathà pramàõtvena pramàõaü j¤eyaü tathà hànatvenàpi /
anyathà hànàntaramanu÷riyeta /
nirarthakaü ca pramàõaüsyàt /
pramàõatve càj¤àte hànatà na nirvahet /
yathà ca svaråpeõa saü÷ayàdayo j¤eyàþ pramàõaparikaratayà tathà hànopàyatayàpi /
anyathopàyàntaramanu÷riyeta /
nirarthakà÷caite syuþ /
parikaratve càj¤àte upàyatà na nirvahet /
yathà ca ÷arãràdayo da÷a prameyatayà j¤eyàþ tathà heyatayàpi, anyathà aheyàþ syuþ /
heyàntaraü cànu÷riyeta /
prameyatve càj¤àte heyatà na nirvahet /
yathà càpavargaþ prameyatayà j¤eyaþ, tathà adhigantavyatayàpi /
anyathà adhigamyàntaramanu÷riyeta /
anupàdeya÷ca syàt /
prameyatayà càj¤àte 'dhigantavyatà na nirvaheta /
yathà càtmà prameyatayà adhigantavyaþ, tathà pramàtçtayàpi /
anyathà pramàtrantaramanu÷riyeta, anavasthà ca syàt /
prameyatve càj¤àte sopàdhiniråpàdhiråpatayà

heyopàdeyate na nirvahecàtàm /
yathà ca buddhirbuddhitvena tathà tabhdedaþ pramititayàpi /
anyathà pramityantaramanu÷riyeta, niùphalaü và pramàõaü syàt /
prameyatve càj¤àte heyatà na nirvahediti /
tasmàt ta eva pramàõàdayaþ ubhayathà j¤àyantàmiti vivakùitvobhayacaturvargopàdànaü kçtamityarthaþ //


yadapyuktaü kai÷cit--heyahànopàyàdhigantavyeùveva caturùu puruùàrthaþ parisamàpyate /
yathà loke heyaþ kaõñakaþ /
hànamupànat /
tadupàyastu pàdukàkçdàtiþ adhigantavyo duþkhàbhàvaþ /
÷àstre ca heyo rogaþ /
cikitsà hànam /
tadupàyo nidànaj¤ànam /
adhigantavyamàrogyamityata÷caturùu vaktavyeùu ùoóa÷apadàrthavarõanaü kkopayujyata iti tadàpi nirastam, caturvargasyaiva vivakùàbhedàt ùoóa÷adhà bhedenàbhidhànàt /
vivakùàbhedasya copapatti pratipadaü bhàùyakàra eva dar÷ayiùyati /
etadavagamyaiva yenàdhikaü coditaü tanmatamapàkaroti--eteneti //


vyàkhyàyate avayava÷a iti vi÷eùaõe kriyàyàstàtparyam /
na tu vi÷eùye ityarthaþ /
etadevàttaratra sphuñayati--tatràsyàvayaveùviti /
kasmàt pramàõàditi nàbhihitam? evaü hyasaüdigdhaiva pa¤camã syàdityarthaþ /
asyeti prakçtapa¤camãparàmar÷e liïgàsaügati rityata àha--asyeti /
pa¤camyàþ taseþ prayogaü dar÷ayitvà pa¤camãvyatirekeõa taseþ àkùepasamàdhàne asaügate ityàkùepaü vyàkhyàyàvatàrayati--vacanavyàptyarthamiti /
nanu pramàõàbhyàü pramàõairiti bhavataü saüplavaþ, pramàõeneti tu kathamityata àha--yatra dvayoditi /
viùayaikatàmàtra saüplavaþ, na tu kàraõànàü samuccayaþ /
tathà sati phalabhedo na syàt /
nàpi samuccitànàü karaõatvam /
tathà sati vyàpàrabhedo na syàditi j¤àpanàrthamityarthaþ /
ata eveti /
evakàraþ sàdhakatamàntaraü vyavacchindan tasya vyàpàraü phalaü ca vyavacchinatti, na tvasya svavyàpàrulayoritaretaranairapekùyaü dar÷ayati, tasya saüplave 'pi saübhavàdityarthaþ //


kasmàt punaþ karaõàrtho gamyate? prakçtipratyayayoþ katarasmàdityarthaþ /
ayamà÷ayaþ /
yadi tçtãyayà karaõatvamabhidhãyate kiü prakçtisthena lyuñpratyayena? atha tenaiva, kiü tçtãyayeti? j¤àpakasya kàrakatva÷aókà mà bhådityata àha--arthamarthàdhigatimiti /
nanu hetukaraõabhàvo 'vagamyatàmityetadarthaü vibhaktivyàptiràsthãyate pramàõamiti, pràtipadikàdeva sàkùàtkaraõatvamarthato hetutvaü gamyata iti kiü vibhaktivyàptyetyata àha--atra ceti /
na ca vàcyaü karaõabhàvenàpi pramàõaphalayostàdàtmyaü pratiùedddhuü ÷akyam, tat ki tannàntarãyakahetutabhdàvàmidhànàrthaü pa¤camyeti, sàdhàkatvamàtrasyaiva sàmarthye tamabarthasyàsamarthatvàt /
tatra vipratipatte÷ca /
kasmàditi pra÷nàrthamabhipretyàha--pramàõapratipadiketi /
tadevamanuvàdakatvaü

samarthayatà lyuñtçtãyayoþ paunaråktyaü samàhitam /
na

cànuvàdakatvaü ÷abdàbhyàsasya prayojanavattàvyatirekeõa sidhyatãtyataþ prayojanaü dar÷ayati--pramàkàrakàntarebhya iti /
laukike tu prayoge saükhyàbhidhànàdvibhakteþ sàrthakatvaü draùñavyamiti /
vi÷iùñaviùayatvena saüplavàkùepo 'saügata eva, agnyàdivi÷iùñe parvatàdau pratyakùànumànayoþ saüplavàdityata àha--vi÷iùño bhinna iti /
viùayatvasàmànyàbhipràyamekavacanam /
arthasamàrthyasamutthaü pratyakùaü yato 'tor'thagocaram /
tat kiü hetutvameva viùayalakùaõam? netyàha--sa eva càrtha iti /
kimato cadyevamityata àha--na ca sàmànyamiti //


nanu ca sàüvyavahàrikaü svalakùaõamapyevamevetyata àha--svalakùaõamiti /
de÷akàlànanugataü vicàrasahamityarthaþ /
nanu yadyapi pratyakùaü na sàmànyaråpamavagàhate tathàpi yadyanumànamapi svalakùaõamavagàheta tata eva tàvatàpi saüplavaþ syàdityata àha--na ceti /
nanu bhavatvanumànaü sàmànyamàtraniyatam, pratyakùamapi hyatra pravartsyati /
bhaviùyati ca sàmànyamapi sattvàdàkàràdhàyakamato 'pi saüplavasiddhirityata àha--na ceti /
bhavitumarhati paramàrthasaditi ÷eùaþ /
vicàràsahatvàdityabhipràyaþ /
tat kiü sàmànyasyàsattvàt svalakùaõe ca pratibandhagrahàsaübhavàdanumànaü nirviùayamevetyata àha--tadidamiti /
tat kimanumànamapramàõameva aparamàrthagocaratvàt? yadyevaü kathaü tadanyadullikhyànyatra pravartayati /
kathaü ca tadavisaüvàdakam? kathaü ca bàdhitàkàraü pramàõatayà vyavahiyata ityata àha-tasmàditi //


nanu pramàõàntareõa saha saüplavo bhaviùyatyanayorityata àha--na ceti /
nanvasti ÷abdàdikamityata àha--pramàõasyeti /
nanu nàntarbhavatyevàsvalakùaõaviùayatvàd viùayàpratibaddhatvàccetyata àha--anantarbhàve ceti /
nanu svalakùaõasàmànyalakùaõayorvyavasthàyàmapi pratyakùànumànayorviùayàntare saüplavo bhaviùyatyanayoþ /
asti hi viùayàntaraü tadvadityàha--na ceti /
na hyasatà sàmànyena paramàrthasat svalakùaõaü tadvad bhavitumarhati, sadasatoþ saübandhàbhàvàdityarthaþ /
so 'yaü gahanaþ panthà ityà÷ayavàn àha--yathà caitaditi /
vi÷eùa ityatra yadi karmakàrakaü na ca

tatastadvannàmàparo 'stãtyata àha--vi÷eùa iti saüplavamamçùyamàõa idamàha mãmàüsaha iti ÷eùaþ /
adhigataü càrthamityàdivàrttikasyàdhigatatvàdivàrttikàdadhikàrthatàü vivakùatràha--syàdetàdityàdi /
adhigater'the pramàõàntarasya na tàvadarthàdhigamaü pratyupayogaþ, tasya pràgave pramàõàntarasiddhatvàt /
nàpyanttarottaravyavahàrapravàhanirvàha prati, tasyàpi tajjanyasaüskàraprabhavasmçtisaütati siddhatvàt /
na ca vàcyaü smçtisaütatiradhigatisaütatirvà astu vyavahàrapravartinã na ka÷cidvi÷eùa iti, smçtivadupadar÷itàrthamàtraviùayatayà tàsàmapramàtvena tatsàdhànasyàpramàõatvaprasaügàt /
tàsàü ca tata eva smçtitvaprasaügàt /
smçtisaütate÷càva÷yaübhàvitayà tata eva vyavahàrisiddhàvadhigatisaütatikalpanàyàü kalpanàgauravaprasaügàdityà÷ayavàn piùñapeùaõamevopasaüharati--adhigatamiti //


nanu anyatheti vàrttike yadi kàraõagatamanyaprakàratvaü vivakùitaü tadà kàraõagataprakàrabhede 'pi na ka÷cid viùayagato vi÷eùaþ piùñapeùaõaparihàropayogã dar÷itaþ syàt /
atha viùayagata eva pramàrabhado dar÷itaþ, tadà anadhigatàrthagantçtayà kutaþ saüplavaþ? na ca viùayàbhede 'pi pramàõabhedàt ka÷cit phalaprakàrabhedaþ prakçtopayogavànastãtyata àha--ayamabhisandhiriti /
piùñapeùaõe niùphalatvaü và syàt, avi÷iùñaphalatvaü và, anapekùitaphalatvaü và, adhigate 'pyarthe kimityadhigatisàdhanamadhigati karotãti pra÷namàtraü và, sàdhanàsaübhava eva veti /

tatra sàdhanàsaübhavaü dåùayati--na hãti /
svakàraõapratibandhe hi pramàõaü na syàt /
na ca viùayàdhigamaþ pramàkàraõavirodhã, yena tasmin, satceva pramàkàraõamakàraõaü bhavet /
tasmàdàlocya svayameva nivarterat yadi cetayeran, na caitadastãtyarthaþ /
pra÷namàtraü dåùayati--nàpãti /
anapekùitaphalatvamutthàpya niràkaroti--pramàturiti /
niùphalatvaü niràkaroti--tasmàditi /
pratyutpannakàraõasàmagrãjanitatvaü tàtkàlikàsàdhàraõakàraõavi÷iùñasàmagrãjanitatvam /
etenànubhavatvaü dar÷itam /
smçterhyasàdhàraõaü kàraõaü saüskàraþ, àtmàntaþkaraõàdãnàü j¤ànàntarasàdhàraõyàt /
sa ca cirakàlotpanno na pratyutpannaþ /
yattu pratyutpannamudbodhàparanàma sahakàri na tadàdhàraõam /
anubhavasya tu catuùñayasannikàrùàdyasàdhàraõam /
tacca pratyutpannaü pratyagramutpannam /
tathàbhåtà buddhirabàdhiteti ÷eùaþ //


avi÷aùñaphalatvamabhyupetya paràbhipràyaü niràkaroti--tajjanakànãti /
prathamapramàõaphalato 'pyavi÷iùñaphalatayà yadyànarthakyam, dvitãyavat prathamapramàõasyàpi dvitãyàvi÷iùñaphalatayà ànarthakyaü syàt /
anapekùatvat sàrthakamiti

cet? evaü tarhi dvitãyasyàpi svaphale 'napekùatvameva /
tatphalaü pramàråpameva na bhavati /
gçhãtamàtragocaratvàt smçtivadityapi na

yuktam, yathàrthànubhavatvaniùedhe sàdhye kàlàtãtatvàt /
anadhikàrthatve ca siddhasàdhànàt, sàdhyasamatvàcca /
vyavahàraniùedhe ca tannimittavirahopàdhikatvàt, bàdhitatvàcca /
pramàvyavahàranimittaü ca vakùyàma ityarthaþ /
eve tarhi vàrttikàrthaþ ka ityata àha--sa eva ceti /
nanu phalasyàpi sàkùàtkàràsàkùàtkàraråpaþ prakàrabhedo 'styeva, sa evànena kiü na pradar÷yata ityata àha--yadyapãti /
àdigrahaõena kàraõagato 'pãndriyaliïgàdiråpaþ prakàrabhedaþ saügçhãtaþ /
kàraõabhedasaüplavaniràsàrthameva hi paraþ pratyavasthitaþ /
sa kathaü tenaiva pratibodhanãyaþ? parapratibodha÷ca prakçtaþ /
tadidamuktam--prakçtànupayogàditi //


evaü siddhaü pramàõaü hçdi kçtvà saüplavavyavasthe vicàrite /
saüprati pramàõasvaråpaü niråpyata ityàha--vibhaktyarthamiti /
avadhàraõamiti /
yadi ni÷cayo 'bhimataþ syàt tasya nàva÷yaü saü÷ayapårvakatvamiti sandigdhasya pra÷na upapannaþ syàdata àha--avadhàryata iti /
tathà ca vicàrasya parãkùàyà ava÷yaü saü÷ayapårvakatvàdagre

saüdigdhasya pra÷no yukta iti bhàvaþ /
saüdehakàraõatvana vipratipattimàha--keciditi /
pramàõaü hi karaõavi÷eùaþ /
karaõaü ca sàdhakatamam /
na ca sàdhyasiddhau tajjàtãyasya sàdhakatamatvamasti, chinne vçkùe para÷oriva /
tasmàd yathaivàcchinnaviùayatayà vyàpriyamàõaþ para÷uþ chedanaü tathà pramite viùaye vyàpriyamàõamindriyàdikaü pramàõamiti momàüsakàþ //


matàntaramàha--viùayasàråpyamiti /
phalaü tàvat pramàõasyàrthapratãtireva pramàråpatvàt /
na hi pramàõasyàrthe pramàtiriktamapi ki¤cit kartavyamasti /
pràptirapi pravçttireva /
pravçttirapi pravçttiyogyàrthopalambhanameva /
tasmàt pramàõasyàrthapramãtyatiriktaü na /
ki¤cit phalamiti, yadàha--tadeva pratyakùaj¤ànaü pramàõaphalamarthapratãtiråpatvàditi /
pramàõamapi tadeva yadarthaü vyavasthàpayati /
arthamapi tadeva vyavasthàpayati yadarthapratãtiü tadãyatayà niyamayati /

tathàtvenàniyatàyàü tu tasyàü na kasyacit sà pratãtiþ /
sarvasya veti nàrthena niyatà pratãtiþ syàt /
aniyatàrthapratãtijanakaü ca kathaü pramàõa nàma? na cendriyàdibhirj¤ànakaraõairj¤ànaü tadãyatà niyamyate /
na hi cakùuùà janitatvàdeva nãlasya nãlavij¤ànam, pãtaj¤ànasyàpi tathàtprasaïgàt /
api tu nãlàkàratvàdeva nãlaj¤ànaü nãlasya /

tasmàdarthàkàra evabuddhigato buddhiü tadãyatà vyavasthàpannarthamapi tathà vyavasthàpayati /
tata÷càrthavyavasthàpanahetutvàt sa eva pramàõaü yadàha--arthasàråpyamasya pramàõam, tadva÷enàrthapratãtisiddheriti /
arthapratãtisiddheþ arthapratãtivyavasthiteþ, tathà càrthavyavasthiteriti yàvat /
na càbhinnàtmani karaõaphalabhàvo virudhyate, tatra kàraõabhavasyaiva virodhàt /
sa hi vyàpàravyàpàribhàvo và, gamyagamakabhàvo và svãkriyate eva /
vçkùàdibhiþ saüyujyamàna eva hi para÷uþ saüyogena vyàpàreõa karaõamiti vyavahniyate loke /
na ca saüyogo nàma vigrahavànanyaþ saüyujyamànàt para÷orasti /
gamyagamakabhàvo 'pi svaprakà÷e vij¤àne bàhye ca vçkùe ÷i÷apayà gamyamàne dçùña eva /
na hi ÷iü÷apàtaþ ka÷cidanyo vçkùo nà vçkùàd và ÷iü÷àpà /
vaikalpike tu vyavahàre yathàtra vyàvçttibhedastathà àkàratadvatorapãti na ka÷cid vi÷eùa iti sautràntikàþ //


matàntaramàha--vij¤ànasyaiveti /
arthaprakà÷ane hi yasya vyàpàrastadeva pramàõam /
prakà÷anaü ca caitanyaråpaü tasyaiva ya÷cetayate /
na cendriyàdãni karaõànyapi tathà, jaóaråpatvàt /
na hi j¤ànàniriktaþ ka÷ciccetano nàma /
tasmàd vij¤ànameva cetanatayà dar÷anavyàpàram /
tathà ca pramàõam /
vyàpàravyàpàriõo÷càbheda evaü saüyujyamànapara÷uvaditi niràkàravàdino vaibhàùikàdayaþ //


matàntaramàha--upalabdhãti /
vçddhàþ pramàõavçddhàþ /
etena pårveùàü bàlatvaü såcayati /
bhàvapra÷navyàkhyànena bhavitçpra÷no vyàkhyàta iti tu sahetya÷yàhçtya kecid vyàcakùate /
kecit tu bhàvapra÷navyàkhyà boddhavyà anena bhavitçpra÷no vyàkhyàta iti /
anye tu bhavàpra÷navyàkhyànena hetunà bhavitçpra÷no vyàkhyàto bhàvapra÷naü vyàkhyàtuü bhavitçpra÷no vyàkhyàtaþ, tadantareõa tadanupapatteriti /
lipipramàdo 'yamiti saüpradàyavidaþ /
vyabhicàro visaüvàdaþ /
anarthavattvaü viparãtarthatvam /
ato na sàdhyàvi÷iùñatà /
nanu sthàõurvà puruùo vetyatropadar÷itayorantaraþ pràpyata eva, tat kathaü visaüvàdakatvam? kathaü càrthavattvamitya àha--no khalviti /
yato na pràpyate, ata eva nàrthakriyàsåpayujyate,

apràpteranupayogàcca nàstãtyarthaþ /
yadyapyanubhàvàbhipràyeõopalabdhau vyàkhyàyamànàyàü smçtihetau nàsti prasaïgaþ /

smçterananubhavatvàt, tathàpi--

buddhiråpalabdhirj¤ànamityanarthàntaram /

iti såtrayopalabdhi÷abdo j¤ànaparyàyaþ svãkçtaþ /
asti ca smçterapi j¤ànatvamityanenàbhipràyeõoktam--na hyasàviti /
atãtàrthe paramparayà tatkàryatayàpi ÷abdaliïgàderarthasambandho 'sti, anàgate tu so 'pi nàstãtyata à÷aókitaü j¤àpakatayeti /

saüskàrasyàpãti /
tasyàpi taramparayà arthakàryatvamarthaj¤àpakatvaü ca sàkùàt samànamityarthaþ /
smçtiråpopalabdhihetoþ smçtiråpaj¤ànahetorityarthaþ /
pariharati--naivamiti //


nanu na smçti /
prametyatraiva vivàda ityata àha--loketi /
anena pramà÷abdapravçttinimittgràhakaü pramàõamapalakùayati /
tathà hi, na tàvad asya smçtitvameva pravçttinamittam, anubhavasyàpramàtvaprasaïgàt /
nàpi tadekàrthamasavetaü j¤ànatvàdikaü tannimittam, yena smçtirapi pramà syàt, viparyayasyàpi tathàtvaprasaïgàt /
nàpi pramàtvaü nàma sàmànyavi÷eùaþ samasti j¤ànagatasya sàmànyavi÷eùasya manomàtragràhyatvàt /
pramàtvasya cànumeyatayà pràgeva pratipàditatvàt /
kiü ca yadi pramàtvaü sàmànyavi÷eùaþ syàt, tadà tadabhàvavati tadviruddhasàmànyavati và viparyayaj¤àne na samaveyàt /
tathà ca viparyayaj¤ànaü dharmiõyapi na pramàõaü syàt /
evaü ca tat niràlambanamàpadyeta /
sàmànyaü ca sàmànyàntareõa saha paràparabhàvena ekasyàü vyaktau samàvi÷et /
tatrànubhatvaü và paraü pramàtvaü và? àdye smçti kathaü pramà? dvitãye tvanubhavaþ pramàtvaü na vyabhicaret /
tathà ca viparyàyo 'pi dattajalà¤jaliþ syàt /
sàkùàtkàritve ca yadi paraü tadà asàkùàtkàravatyo 'numitiprabhçtayo na pramàþ syuþ /
athàparam, viparyayabuddhirna sàkùàtkàravatã syàt apramàtvàditi /
tasmàt na pramàõatvaü sàmànyavi÷eùaþ /
yathàrthatvamàyàtamiti cet--na, smaràmãtyatràpi pramiõomãti buddhivyapade÷aprasaïgàt /
iùña evàyamiti cet--na, ri÷varetarecchàmàtreõa laukikaprayogàprayogayorniyantuma÷akyatvàt /
tenaivàyaü pramàõa÷abdo yathàrthaj¤ànamàtre niyataþ kçta iti cet--na,

maharùibhistadabhiyuktaiþ smçtiphalasya pramàõatvenàparisaükhyàt /
ukteùvantarbhàvàdaparisaükhyànamiti cet--na, pratyakùasyàsàkùàtkàriphalatvànupapatteþ /
liïga÷abdàde÷ca sattàmàtreõa pratãtyasàdhanatvàditi //


kiü ca smçteryàthàrthyamapi kçtaþ? na hi yàdç÷or'thaþ smaryate yadà tàdç÷a evàsau tadà, pårvàvasthàyà vartamàne nivçttatvàt /
anavçttau hi pårvataiva na syàt /
na ca nivçttapårvàvasthatayaiva tamarthaü smçtiràlambate, pårvàvasthànivçtterananubhåtatvàt /
ananubhåte càrthe ananubhåtaü saüskàràbhàvàt /
nanu samànaviùayatvepi smçtyanubhavayoranubhavo yathàrtho, na tç smçtiriti kçta etat? anubhavakàle tasyàrthasya tàdavasthyat, smçtikàle tvatàdavasthyàt /
nanu pårvaü tàvattadavastha evàsàvàsãt, etàvataiva j¤ànamastu yathàrtham /
na, pramàrakte 'pi ÷yàmatàpratyasya yathàrthatvaprasaïgàt /
nanvatãtaþ ÷yàma iti pratyayaþ tatra yathàrtha eva /
satyam, tadviùayasya tadànãmeva tadavasthatvàt /
na tu smaryamàõàrthaþ tadànã tadavasthaþ /
tasmàt smçtirayathàrthaiva /
yathànubhava tu bhavet /
tatrànubhavasya yathàrthatvàt tadekaviùayà smçtirapi yathorthetyucyate /
ata evànubhavasyàyathàrthatve smçtiþ avapirãtàpyayathàrthaiva /
yathà rajjuü bhujaïgatayà anubhåya vidrutasya tathaiva smçtiþ /
tasmàt smçteryàthàrthyaü yàcitakamaõóanapràyam, nàjànikam /
idameva pàratantryapadavàcyaü kai÷cinniruktikuõñhairanyathàpaplåta iti /
tasmàdubhayathàpi smçteranyasyànubhavatvaikaniyataü yathàrthatvameva pramàpadasya pravçttinimittaü loko 'vadhàritavàn /
kathamanyathà tatraiva pramà÷abdaü prayuókte nànyatreti yadyapi, tathàpi dharmiõyapi smçteþ pramàõyaü màbhådityà÷ayavàn pràguktayuktikaü lokaprayogamavà÷ritavàn /
tadidamuktam--loka÷ceti /
evaü tàvadyathàrtho 'nubhavaþ pramà /
tatsàdhanaü ca pramàõamiti svalakùaõamà÷aókitàtivyàptiniràkaraõenàduùñamiti samàhitam //


na caitanmãmàüsakasyàpyanabhimatam /
na hi tenàpyatràvyàptyativyàptã prasaüjayituü ÷akyete /
na hyasti saübhavo mãmàüsakasyàpi yathàrthànubhavo na ca prameti /
tallakùaõe tvasmàkaü kuto vipratipattirityata àha--anadhigatàrthagantçtvaü ceti /
upalakùaõaü caitat /
nityapadàrtheùu anadhigatatvaü nàma nàstyeva /
yadi neha janmani janmàntare 'pyadhigamàt /
yadi na pratyakùeõànumànopade÷àbhyàmapi anityeùvapi pràya÷aþ upalabdhànàmevopalambhàcca /
anyathà ca pratyabhij¤ànaü dattajalà¤jali syàt /
tata÷ca svaråpato 'pyanadhigatatvaü bahvàkulayet /
prakàrato 'pi bhåyo

bhåyastaümàdiùvanubhåyamàneùu na ka÷cid guõaprakàraþ pratikùaõalabdhajanmàpavargaþ paribhàvyate /
karmakçto 'pyà÷utaravinà÷ã
na pratikùaõamapårvaþ /
na ca catuþpa¤cakùaõàvasthàyinyapi tasminnekamevaj¤ànaü janayitvendriyàdikamudàsãnam anàgatakarmàdijanma pratãkùate /
tata÷ca sarvajanmàntaropalambhàdanye taduttarakàlapratyayà dhàrayà vicchedena và bhavanto na pramàõaü syurityarthaþ //


÷aïkate--naceti /
yadyapi svaråpasya prakàrasya và tathàvidhasya tàdavasthyam, tathàpi pratyakùaj¤ànadhàràyàü vartamàna evàrthaþ parisphurati /
na ca kramabhàvinàmeka eva vartamànaþ kàlo viùayaþ, nànàpramàtçvajj¤ànayaugapadyaprasaïgàt /
pratyabhij¤ànànupapatti÷ca, j¤ànànekatve 'pi ekakàlàvasthànàkalanàt /
tasmàt pårvapårvaj¤ànairanàkalita eva vartamànor'tha uttarottarairavasãyata ityanadhigatàrthatvameva tatràpãtyarthaþ /
pariharati--parameti /
na tàvat pratikùaõavartamànatvaü saugatavad vastunaþ eva svaråpotpàdaþ /
nàpi saükhyavad vasturåpasthairye 'pi pariõatibheda eva mãmàüsakaiþ svãkriyate /
nàpi dharmabheda eva ka÷cit

pratikùaõàpårvo vartamànatvàparanàmà samasti /
na ca tairabhyupetaþ /
na ca kàlaþ pratyakùagocaraþ, nàpi bhinnasvabhàvaþ /
tasmàt kàlakalàbhedakà upàdhaya eva kàlabhedaþ /
tatpratkùameva kàlabhedapratyakùamiti paramàrthaþ //


tatra na tàvat pratãyamànastaümàdisaüsçùñà upàdhayaþ saübhavantãtyuktam /
j¤àtatàyà÷ca niràkariùyamàõatvàt, dhàravahanabuddhiùu tadabhàsànàcca /
pratãyamànetarasaüsçùñàståpàdhayaþ tajj¤ànasaüsargiõo và syuranyathà và? na tàvat stambhàdiùu taditarasaüsargiõaþ kùaõabhaóguràþ kecanàva÷yaü tajj¤ànasaüsargabhàjo bhavanti /
kvacid bhavantyapãti cet, tatraiva taddhiyàü pramàõatà syàt /
yatra tu tadekaj¤ànasaüsargiõa upàdhayo na santi tatra dhàràvàhikabuddhãnàmapramàõatvameva syàt /
tathàvidhà eva ca vicàraviùayatvenàbhipretà j¤ànàntaragocarà viùayàntarasaüsargiõa upàdhayo bhaviùyantãti cet--evaü tarhi dhàràvahanabuddhayo na syureva iti làbhàya gato målamapi hàritavàt /
na khalu pramàõàntareõa indriyàntareõa tenaiva và taddharmiparityàgàddharmyantare anubhåyamàne vivakùitaikaviùayabuddhidhàrasaübhavaþ /
iùña evàyamarthaü iti cet--na, apårvàpårvopàdhyupanipàtaniyame pramàõàbhàvàt /
anupanipàtinàü ca j¤ànàntareõàùyanàkalanàt /
ata eva ghaño 'yaü ghaño 'yamiti buddhisahasrasyàpi na viùayakçtaü vi÷eùamåpalabhàmahe /
anupalabhyamànasya tu viùayatvakalpanàyàü sarvasarvaj¤atàpattiriti //


tasmàt stambhàdireva pràgabhàvanivçttipradhvaüsàbhàvànutpattiråpo vartamànaþ /
tadavacchinnaþ kàlo 'pi vartamànaþ /
saca tathàvidho 'nekaj¤ànasàdhàraõa eva /
na caitàvatà j¤ànayaugapadyàpattiþ, såkùmakàlàpekùayà kramasaübhavàt /
na ca såkùmopàdhãnàmapratãti÷cedato 'saübhava eva, kàryakrameõaivonnãyamànatvàt /
nàpi pratyabhij¤ànànupapattiþ /
pårvaj¤ànaviùayànusaüdhànameva hi pratyabhij¤ànam /
tacca j¤ànakramàdevopapannam /
tasmàt kàlatadupàdhipratyakùatve 'pi na sarvatra såkùmopàdhisaüsargaþ, nàpi tatpratãtiþ /
tadidamuktam--paramasåkùmàõàmiti //


etenaitannirastam--siddhe sàdhakatamatvàbhàvàditi /
na hi sàdhakatamasya tathàtvaü sàdhàkatamàntaràpekùayà, kiü tu pradhànakriyàkàrakàntaràpekùayà /
anyathà yatra karaõànàü samuccayastatra parasparàpekùayà anati÷ayitatvàdakaraõatvàpatteþ karaõànàü samuccayaþ kvacidapi na syàt /
itarakàrakàpekùayà tu dhàràvàhikabuddhiùvapi pramàõasyàti÷ayitvamastyeva /
yattu chinne kuñhàrasyàkàraõatvamiti, tacchidà lakùaõaphalàbhàvàt /
na ca chinne chidàntaràbhàvavàn /
na ca j¤àte 'pi j¤ànàntaràsaübhavo yenàtràpyaphalatvàdevàkaraõatvaü bhavet, dhàràvàhikaj¤ànotpatteþ /
tasmàd yo 'nàdhigatàrthabodhanaü pramàõamicchati, tasya dhàràvàhikabuddhayo 'pramàþ prasajyerannityarthaþ /
÷aïkate--na ceti /
pravçttiü pràptiü ca janayadeva vij¤ànaü pramà, tadarthameva pramàõànusaraõàt /
àdyaü ca tathà /
tatastadeva pramà /
dvitãyàdãnàü ca na pravçttipràptihetutvam /
ato naitàni pramàråpàõi /
tatastajjanakànyapi na pramàõànãti tadetadiùyata evetyarthaþ /
pariharati--nahãti /
na hyapravartayadeva vij¤ànamarthaü pràpayati /
nàpi hañhàdeva pravartayati /
kiü tvarthopadçùñiråpatayà /
sà ca sarvasamànetyarthaþ /
tadidamuktam--pradar÷anaü ceti /
nanu tathàpi prathamàdevàpekùitasiddhaþ puruùasya kiü dvitãyàdinetyata àha--puruùeti //


syàdetat /
vàdivipratipattayo vàrttikakçtà na niràkçtà /
nàpi vi÷eùavidhànasya ÷eùapratiùedhaviùayavàditi nyàyo nàvirodhàt /
na hyanadhigatàrthagantari sàråpyevàrthavyavasthàpayitari ÷aktau và

àtmànàtmaprakà÷ayitryàmupalabdhihetutvaü virudhayate ityata àha--upalabdhãti /

vyàpakasyàvyàpakaviruddhatvàdanadhigatàrthagantustena råpeõa pramàõatvamevàrthànniùiddhamityarthaþ /
sàråpya÷aktã niràkaroti--hetviti /
tadãyatayà hyarthapritãtiü vyavasthàpayannàkàraþ pramàõamiti kor'thaþ? na tàvat tadãyatayà niyatàü pratãtaü janayan, svàtmani kriyàvirodhàt /
nàpi j¤àpayan, svàtmãmåtapratãtiü prati j¤ànàntaràjanakatvàt /
nàpi ni÷càyayan, àkàratadvatorekatvena vyàvçttyo÷caikani÷cayagocaratvena ni÷ceyani÷càyakatvaniyamànupapatteþ /
nãlamahaü jànamãti hyakàrani÷cayaþ /
na càto 'paraþ tadãyatàni÷cayo nàma /
nãlamidamityàkàravyavasàyaþ prarthamam, atha nãlamahaü jànàmãtyarthakarmakapratãtyanuvyavasàya iti cet--tat kiü buddhàvani÷citàyàmevàkàro ni÷citaþ? na caitat saübhavati, sàmànyàni÷caye vi÷eùàni÷cayàt /
ni÷rvãyata eva, paraü na tadãyatayeti cet--atha keyamarthàkàràdanyà tadãyatà nàma? tadudbhàvatvamiti cet--nanvevamanumitiü bhàvàyannàkàraþ pramàõam /
omiti cet--hanta, hataü tarhi pàmarapratyakùamatiriktamarthamanumàpayatà àkàreõa vyavasthàpitatvàt /
api ca yà kriyà yatkaraõaphalatvena vivakùità, janayadeva tàü tatkaraõamiti lokasiddham /
na hi chidàmajanayanto 'pi cakùuràdayastanni÷càyakatàmàtreõa chedanatayà vayavahniyante /
api tu ani÷càyayanto 'pi janayanta eva kuñhàràdayaþ /
tadatràpi pramàü janayadevàni÷càyakamapi pramàõamiti vyavahniyatàm /
na tu tàmajanayanni÷càyako 'pyàkàraþ, evaü ca loke 'nukålatà /

anyathà tu piribhàùàü kurvatà loko 'pratipàditaþ syàt /
na ca janyajanakayostàdàtmyagandho 'pãti //


etena ÷aktiþ pramàõamiti pratyuktam, ÷akteþ ÷akayaniùñhatvàt /
÷akayaü ca kàryamucyate /
prakà÷anaü càtmabhåtatvàt na tasyàþ kàryamiti /
tadidamuktam--hetuhetumadbhàvasyeti /
nanu yadi pramàõa siddham, kiü tatra pramàtràdinà kartavyam? na hi siddhena siddhameva sàdhyate /
na cànyatra caritàrthasyànyatra kàrakatvamasti /
athàsiddham, kathaü pramàõam? na hyasiddhaü kàrakaü nàma /
nàpyakàrakaü karaõam /
nàpyakaraõaü pramàõamityata àha--ayamartha iti /
karaõãbhåtasya para÷oþ saüyogasya vyàpàrãbhårasyeti ÷eùaþ /
pariõativi÷eùaþ sahakàrisamavadhànam /
karaõaü vyàpàryotpàdya

và phalàrthaü kartavyàntaràbhàvàt kartu÷caritàrthatà /
karaõasya tu phalena vinà aparyavasànamacaritàrthatetyarthaþ //


atha prameyasya kathaü pramàõe caritàrthatvam? na hi pramàtçvat tenàpi pramàkaraõamutpàdyate vyàpàryate vetyata àha--prameyasya tviti /
ayamà÷ayaþ /
sarvatra hi karmakàrakakaraõaphalatadvyàpàrayorviùayatayà vyavatiùñhate /
tatra phalaviùayatvamasya na karmatvaü prati prayojakam, asattvenàkàrakasyàpi phalaviùayatvàt, yadàha---kevalamityàdi /
karaõavyàpàraviùayatvàt tu karmatvam, na hyasti saübhavaþ karma ca, na ca karaõavyàpàraviùaya iti /
tatra karaõasya vyàpàraviùayatvàbhàvàt vyàpàra eva na nirvahediti tannirvàha evàsya caritàrthatvamiti /
tadidamuktam--tatràpãndriyasaübandhamàtra iti /
na ca karaõamapi kartçvyàpàraviùayastàvanmàtreõaiva caritàrthamadhikavyàpàravattvàt /
nàpi karmavyàpàraviùayaþ karaõam /
nàpi phalaviùayaþ, tadudde÷ena karmaõaþ kartrà avyàpàritatvàt /
phalasya tanniråpaõàdhãnaniråpaõatvàt, yena karmavadasya caritàrthatvaü kalpyeta /
tasmàt /
kartçkarmaõo÷caritàrthatve 'pyacaritàrthameva karaõamiti /
samavàyitvaviùayatvakçtàü saünipatyopakàrakabhrànti prayogàmyàü niràkaroti--tat siddhametaditi //


yadyapyanumeyàdyatãtàdyahetureva, tathàpi sàmànyaniùedho vi÷eùaprakàramapyà÷rayetetyetàvataiva dçùñàntatvam /
tasmàt

tadeva phalahetuþ /
saünipatyeti ÷eùaþ /
katha¤ciditi /
anàhatya ityarthaþ /
tadanena kàrakàntare 'caritàrthasya hetutvameva karaõatvamiti karaõalakùaõaü dar÷ayatà kartçvyàpàragocaraþ karaõamityapi karaõalakùaõaü såcitam /
tathaiva ñãkàkçtà vyàkhyàtam /
etacca yadvàniti vàrttike sphuñãbhaviùyati /
akaraõà pramàõotpattiþ prasajyeta kartuþ karaõe caritàrthatvàditi kiü kena saügatamityata àha--nàkaraõa iti /
vastusaddhipradhànakriyàsaübandhanibandhanaprabhçtayaþ kàraka÷abdà ityà÷ayavataþ codyaü yadãtyàdinà buddhisiddhapradhànakriyàsaübandhanibandhanapravçttayaþ kàraka÷abdà ityà÷ayavataþ samàdhànam--na pàcaka÷abdàdivadityàdinà iti ñãkàyàü vikùiptasya vàrttikatàtparyasya saükùepaþ /
tulyavaditi tulayà saümitamiva na nyånaü nàtiriktaü vetyarthaþ /
tadanena prapajcena pramàü pramàtçprameyayorakàraõatvameva dar÷itamati bhramo mà bhådityupasaühàravyàjenàha--tatpramàõamiti /
satyapi copalabdhisàdhanatve sàkùàditi ÷eùaþ /

saüpratyayo jhañitisphuñapratyayaþ /
atra hetuþ---sàti÷ayatveti //


sàdhakatamàrtha pçcchatãti--na tàvat sàdhakànàü phalakçtàvati÷ayànati÷ayau, tasyaikasya sarvàn pratyavi÷eùàt /
nàpi vyàpàrakçtau, parasparavyàpàravilakùaõavyàpàravattàmàtrasya sarvasàdhàraõyàt /
phalànuguõatvaü tu vyàpàrasyàvi÷iùñamevetyà÷ayavàniti hçdaya÷eùaþ /
yadyapyayogavyavaccheda evàti÷ayaþ, tathàpi tulyatve satyapyati÷ayànati÷ayau tasyaiva cintyete /
na tu vaidharmyamàtramati÷aya ityabhisaüdhàyànyayogavyavacchedo 'pi dar÷itaþ ayogànyayogavyavacchedàbhyàmiti /
amuü càrthamanantarameva vibhàvayiùyati /
nanu yathà kartràdau sati phalaü nàva÷yakam, tathà karaõe 'pi sati kadàcinna bhavet, kàrakatvàvi÷eùàt /
dç÷yate ca /
na hi para÷au sati chidà bhavetyevetyata àha--pramàtçprameye hãti /
upakùãõavçttinã iti vyàpàravataþ kàrakatvamabhipraiti /
tena para÷urapi vyàpàravàneva san karaõam /
tathàbhåtena ca phalasyàyogavyavaccheda eva, na tu vyàpàravatàpi kartràdinà, tadvyàpàreõa karaõavyàpàrasya saüpàdanavilambanàt /
vyàpàravatastu karaõasya nànyat saüpàdanãyamastãtyarthaþ /
tadidamuktam--pramàõavyàpàre sati tu bhavatyeveti /
tadanena vyàpàravataþ phalàvyabhicàritvaü sàdhakatamatvamiti dar÷itam //


kalpàntaram--yadvàniti /
paratantreõeti /
paravyàpàryeõà÷rãyate apekùata ityarthaþ /
etadeva pårvamuktamiti smàrayati--kartradhãnaü ceti /
yadyapi kartçvyàpàryatvaü karaõatvamiti na vyabhicaratyeva, tathàpi paramparàvyàpàryeõàpi karmaõà vyabhiyàro mà bhådityà÷aókya prakçte 'vadhàraõaü saübhavapràcuryàt kçtam /
àgàmivàrttikasya kalpàntaratvaü nivàrayati--asyaiveti /
kalpàntaramiti /
pårvakalpavivaraõena paunaråktyabhiyà kalpàntaraü gçhãtaü katha¤cit

samarthayati--pårveõeti /
karmaõaþ svàtantryamasaübhavi, tato vi÷eùaniùedho 'nupapanna ityata àha--akatçtvamiti /
kalpàntaram--saüyogavaditi /
atràpi kàrakàntarebhyaþ caramavyàpàraü karaõamiti lakùaõam /
kalpàntaram--pratipatteriti /
atràpyanantaraü phalaü karaõamiti lakùaõam, vikalpasamuccayàbhàvàt--co 'vadhàraõe /
asmin pakùe sa etàti÷aya ityarthaþ /
kalpàntaram--asàdhàraõeti /
sarvakaraõeùvasàdhàraõatvopapàdanànupayogàt prakçte pramàõe ghañayati--catatra iti /
atràpi pramàvivakùitajàtibhedavyapade÷akaü pramàõamiti lakùaõam /
pramàü prati kàraõànà sàdhàraõatvàsàdhàraõatve niråpyamàõe puruùaviùayasya sàdhàraõyasya kimàyàtamityata àha--a÷eùa iti /
kalpàntaram--pramàkàraõeti /
atràpi

vivakùitapramàjàtibhedaupayikatvena pramityasamavàyikàraõavi÷eùakaü pramàõamiti lakùaõam //


svaråpàt kàryàtaþ karturarvàk pràk kartçkàryayoþ /

pramàjàteþ pramàhetuvi÷eùànmànalakùaõam //


iti saügraha÷lokaþ //


tadebhirnimittaiþ karaõavyavahàre vyavasthàpyamàne yadi karmàdivyavahàranimittasamàve÷àt tadvyavahàro 'pi bhavati, bhavatu tasyeùyamàõatvàt /
ebhirnimittaistu karmàdivyavahàro neùyate /
sa tu nàstyeva /
tathà hi--sarvatra karmavyavahàraþ karaõavyàpàraviùayatvàdibhiþ, karaõavyavahàra÷ca kartçvyàpàraviùayatvàdibhiþ /
teùàü ca nimittànàü bheda eveti nàtiprasaügaþ /

tàtparyato vyàcaùñe--vàkye 'sphuñatvàdityarthaþ /
evaü ca satyagre arthyata iti vyutpattirapi tàtparyaparatayaiveti manatavyam /
kasmàt punariti /
na hi pramàõaviùayasya pramàõasyàrthavattvamavyutpàdanãyameveti ÷aókàbãjam /
tàtparyàntaramiti /
katha¤cid bhàgàsiddhatàparihàrasya phalasyaikatvàt /
tat kiü pravçttisàmarthyàbhàvàdapramàõameva tadityata àha--na ceti /
kathaü tarhi tatpràmàõyamavaseyamityata àha--tsyàpãti /
na tàvat sarvo viùayaþ sarvatra sarvasya sarvadopakùaõãyaþ, nirmàõavaiyarthyaprasaïgàt /
tathà cànupekùaõãyatàda÷àyàü pravçttisàmarthyena tadviùayasya j¤ànasya pràmàõyamavadhàrya gçhãtena tajjàtãyatvenopekùaõãyatàda÷àyamapi pràmàõyaü sugrahameva /
yatràpyàhatya pravçttirna bhåtà tatràpyasaübhavadvàdhasaüvàditvaü pràtyakùikamànumànikamaupade÷ikaü và tajjàtãyatvamavaseyamityakùaràrthaþ //


÷aókànivartane manda ityata àha--ayamabhisandhiriti /
sàkùàt janakatvaü gçhãtvà vyadhikàraõatva÷aókà mà bhådityava÷yaü dar÷anãyam /
tacca pramàõasya pratãtijanakatvakathanamantareõà÷akyamityarthaþ /
kathamayamartho vàrttikàllabhyate ityata àha--pramàõasya vi÷eùa iti /
etàvatàpi kimuktamityata àha--etaduktaü bhavatãti /
nanu tavàyamà÷ayo na tu vàrttikakçta ityata àha--tadidamuktamiti /
tadidamaparam anarthasåtram /
na hi pratipattipravçttisàmarthyayoþ

pratipàdyapratipàdakabhàva ityata àha--ayamartha iti /
nanu arthagrahaõena sarvasaügraho 'yukta eva kimityà÷aókyate?

tathàvidha÷aókàyàmanavasthànàdityata àha--ekade÷ãti /
vyàghàta iti /
yadyapyapavargasya sukhaduþkhataddhetubhàvo nàsti, ata eva tathàtvenàryamàõatayàrthapadena sarvasaügraho 'pya÷akyaþ, tathàpi tadabhyupagame vyàghàta eva sphuña iti sa evoktaþ /
sa ca ÷àstràvatàreõa yadi hyapavargaþ sukhaduþkhataddhetutayà heyaþ svãkçtaþ, tarhi ÷àstramapi viparãtaprayojanatvàdanàrambhaõãyam /
÷àstrapramàõayostu sàmànyato yadyapi duþkhahetutvam, tathàpi vivakùitaparamapuruùàrthaviùayayostaddhetutayà duþkhahetutàü paribhåyopàdeyatvameva /
anyathà punarapi sa eva vyàghàtaþ /
itaraddheyaü tàvat pramàõena hãyate /
pramàõaü tu pramàõàntareõa heyaü sadanavasthàü sàvakà÷ayati /
tata÷ca saiva pramàõavyaktiþ tenaiva pramàõena hàtavyà /
taccà÷akyam //


nanva÷akyatvenàheyatve sukhataddhetutvenopàdeyetvamapi kathamityata àha--na càsmàditi /
tasmàdubhayathàpi svàtmani kriyàvirodhena paramapuruùàrthahetutvena ca pramàõaü na ÷akayahànam /
na caive satyahànirevàsya syàt, svocchedakakàraõava÷enopàdeyasya puruùaprayatnenà÷akyahànasyàpi sukhavaducchedàdityarthaþ /
adhikàràdanuvçtte rityanupapannam, àdivàkyatvàdityata àha--pravçttisàmarthyeti /
adhikàro yogyatà /
sà càtra prakçtatvàt pravçtti pratãtyarthaþ /
iha hi prakaraõe samarthapravçttijanakatvaü heturabhipretaþ /
sa ca sukhaduþkhataddheturåpàrthaviùayàyà eva pratipatterasti /
tator'tha÷abdena viùayo 'bhidhãyamànaþ tathàvidha eva vaktavyo 'taþ prakaraõavi÷eùaniyama evàdhikàra itayarthaþ /
ekade÷yupàlambhe pårvahetubhiþ saha hetvantarasya samuccayaü dar÷ayannàha--na kevalamiti /
a÷akyatvàdapiü saüvidi hetvorasiddheriti ÷eùaþ /
nanu asaüvedyamànàyàþ saüvidaþ pramàõasadbhàve kathamasaüvedyatvam, tadabhàve và kathaü sattvavyavahàra ityata àha--na tàvaditi //


anavasthàprasaïgalakùaõaü tarkaü dar÷ayatà tadviparyaye mànasameva pratyakùaü pramàõamàdar÷itaü bhavati /
aj¤àtoparataj¤ànavyavahàre

tu kàlàntare tadviùayaü smaraõameva nimittam /
evaü ca sàmànyàkàreõa jij¤àsànurodhàt jajj¤ànamastyeva, aj¤àtasya vidhiniùedhavyavahàràviùayatvàt, tata÷ca sàmànyàkàreõa siddhamàdàya vicàraõà /
yadi j¤ànaviùayaü j¤ànamava÷yaü j¤àyeta, ava÷yaü và vij¤àsyeta tadà j¤ànaparamparàlakùaõà anasthà syàt /
sà

cànupalambhavàdhitetyarthaþ /
tadidamuktam--kasyà÷ciditi /
bhàùyagrantheneti vadatà na kevalamarthavirodhaþ granthavirodha÷cetyapi pratipàditaü draùñavyam //


catuùñayasyomayatvavirodhaü pariharannàha--kàryakàraõàbhyàmiti /
nanvartha÷abdasya prayojanavattave 'pi virodhavyadhikaraõatve tadavasthe evetyata àha--candanàdãti /
parisaükhyàtuü niyantumiti vadatà gaõanãyartho 'nabhyupagamena parihçtaþ /
atha kimabhipretyàprastutameva bhàùyakçto idaü praståyata ityata àha--evaü kileti /
na pramàõaprayojanaü bhavitumarhantãti pramàõasya bhåtàrthatvàdita bhàvaþ /
tathà ca pramàõadãnàü ÷akyàj¤ànatve 'pi tadvyutpàdakaü ÷àstramanàrambhaõãyameva, paramàrthikaprayojanavirahàditi nigarvaþ /
tatredamupatiùñhate niràkaraõabhàùyamiti ÷eùaþ /
sarvasàdhàraõanãlàdivaidharmyeõa hi kàlpanikatvaü kàryakàraõabhàvasya vyutpàdayatà nãlàdi paramàrthikameva svãkartavyam /

tadapàramàrthikatve tvabhimatasiddhireva na syàt /
na ca kàryakàraõabhàvasyàpàramàrthikatve nãlàdi pàramàrthikaü bhavitumarhati, nityatvaprasaïgàt /
tasmàd yo nãlàdi paramàrthikamicchati, tena kàryakàraõabhàvo 'pi paramàrthika eva eùñavyaþ /
na cobhayamapi /
tathà ca tatràpi tulyametat /
idaü tvava÷iùyate--kathamekamanekaü parasparaviruddhaü kàryaü kuryàt? tatsvabhàvatvàditi yadi tadotpatteràrabhya kuryàdavi÷eùat tatràha--nivedayiùyate hãti //


na jàtyà janmaprabhçtisahakàrinirapekùatayetyarthaþ /
jàtide÷eti /
svabhàvaniyàmikà jàtiþ /
avyavasthayeti sahakàrivyavasthàvaicitryeõetyarthaþ /
pramàõàrthaþ sukhaduþkhalakùaõaþ /
aniyataþ candanàt sukhameva kaõñakàd duþkhameveti niyamarahitaþ, aniyata hetukatvàt /
aniyatacandanàdisahakàrikàraõakatvàdityarthaþ /
pràõabhçditi sahakàrivaicitryasåcanàya /
ata evodàharaõam--aniyatakàlamiti /
yathà aniyatakàletyupalakùaõam, de÷ovasthàsahakàriõàmapi aniyamo draùñavyaþ /
etaduktaü bhavati, yathà keùucit kàlade÷àvasthàsahakàriùu satsu meghàþ salilamudvamanti, keùucit tu satsu ta eva salilaü pibanti, tathà candanàdayo 'pi keùucit satsu sukhamupajanayanti keùucicca duþkhamiti /
viùñiþ daõóàkçùñaþ karmakaraþ /
nanvarthavati ca pramàõe pramàtràdãnyarthavanti bhavanti j¤àyanta

ityabhipretam, na tu jàyanta iti /
na caivamasti, pramityavyabhicàreõaivetareùàmavyabhicàràvadhàõàdityata àha--yadpãti /

na ca vàcyam, vaidikã pratipattirarthàvyabhicàriõã àptopade÷ajapratipettitvàditi ÷akayata eveti /
na hyàptopade÷o 'vyabhicàriõãmevàrthadhiyamàdhatta ityanavadhàrya ÷akyamidam /
na càvyabhicàripratipattijanakatvàdanyadeva pramàõànàmarthavattvamityuktameveti /
tathàpi loke tàvadevamastãti cet? ata àha--adçùñàrtheti //


yadyapi tatsamavàyaþ pramàsamavàyaþ pramàtçtvamiti prakçtopayogi syàdeva, tathàpi vàrttikakçtà pra÷nopalakùaõàbhyàü khàtantryamupakràntam--sàmànyanyàyena vi÷eùo 'pi labhyata ityabhisandhàyàtastathaivavyàcaùñai--kàrakàmidhàneneti /
pràdhànyena dhàtupratyayàbhidhãyamànavyàpàrasaübandha eva tatsamavàyaþ /
pràdhànyaü ca kàrakàntaràttaira÷cãnyamàtramabhipretam /
tena pacatãtyàdau sarvatràtira÷cãnapàkàdivyàpàravato devadattàdereva kartçtvaü siddhaü bhavati /
pàcayatãtyàdau tu prayojyavyàpàrapratãtàvapi tasyànyatira÷cãnatvàt na tadvataþ kartçtvam /
kiü nàma? prayojakasyaiva, tadvyàpàrasyàtira÷cãnatvàt /
evaü tarhi,

svavyàpàre hi kartçtvaü sarvatraivàsti kàrake /

iti nyàyena karaõàdivyavahàravilopaprasaïga ityata àha--pràdhànyeneti /
svavyàpàràpekùayà na karaõàdivyavahàraþ, kiü tu pradhànakriyàpekùayetyabhipràyaþ //


nanu ca kàrakasàdhyatvàvi÷eùe 'pi (karaõàdivyavahàraþ) pradhànakriyàpekùayà ityetadeva kuta ityata àha-- avàntareti /
avàntareti /
asti hi kà¤cit kriyàmudde÷ya pravartamànànàü kàrakàõàmavàntaravyàpàrayogaþ /
, na tvavàntaravyàpàràrthameva teùàü pravçttirityarthaþ /
nanu na sarvo vyàpàraþ pradhànakriyà và puruùamà÷rayate, tat kathamàha--puruùa itãtyata àha--puruùa iti prakçtàpekùam /
tadetad vaiyàkaraõànàü lakùaõam /
taccànupapannam, ÷abdaprayogamàtrasyàvyavasthàpakatvàt /
vyavasthàheto÷ca lakùaõatvàt /
abhidhànayogyatàlakùaõamiti cet--na, tasyà eva vicàryamàõatvàt /
vivakùàmàtramiti cet--na, tasyà api nimittamantareõàvyavasthiterityà÷ayavànàha--lakùaõàntaramiti /
puruùa iti vartate /
tathà ca tatprayoktçtvamityatra tasya prayokteti

vigraha÷aókà mà bhådityà÷àyavànàha---tasya cetanasyeti /
etena sa càsau prayoktà ceti và tasya cetanasya

prayoktçtvaü dharma iti và vigraha ityarthaþ /
atra ca savrakàraõànãti svetaraparasparavisadç÷ànekakàrakàmipràyam /
tenàdçùñamanadhitiùñhato 'pi kulàlasva kartçtvamakùatameveti //


etàvataiva lakùaõe parisamàpte itaràprayojyatvamityanena cetanaprayukti prati svàtantryamitareùàü vyavacchindatà parasparaprayojanakatvamapi vyavacchinnam /
cetanasyàpi tàni vyàpàrayata eva kartçtvamityuktam /
tathà ca yathà kàryaü kartradhãnaü tathà kàrakàntaràdhãnamityubhayavyàptàt kàryàdekataràpàye 'pyanyataràpàya iti dar÷itam /
ato lakùaõasya nàtivyàpakatvam /
acetaneùu tu kartçvyavahàraþ kathamityava÷iùyate tatràha--acetanasya tviti /
svàbhàvikaü mukhyam /
tattvaü hi pramàõavyàpyatvaü pramàõavyàpàraviùayatvamiti vadataþ karaõavyàpàraviùayaþ karmeti karmalakùaõa saümatam /
tatra lakùaõe 'vàntaravyàpàro gràhyaþ /
prakçte ca pradhànavyàpàraþ pramitilakùaõa iti vibhàgaþ /
viniyojyateti /
anena vàrttikasthasya viniyogasya viùayaniùñhatvaü dar÷ayatà yogyatàpi viùayagataiva draùñavyetyapi dar÷itam /
tena viniyogàya yogyatà viùayagataivetyarthaþ /
j¤ànaparaü caitat /
tenàyamarthaþ viniyogo vàrthagatastadyogyatàj¤ànaü và caturvargasya paryavasànamiti //


pa¤ceti /
råpaü saüj¤à saüskàro vedanà vij¤ànamiti /
tatra råparasagandhaspar÷a÷abdàþ råpaskandhaþ /
savikalpakaü vij¤ànaü saüj¤àskandhaþ /
samanantarapratyayaþ saüskàraskandhaþ /
sukhaduþkhe vedanàskandhaþ /
nirvikalpakaü j¤ànaü vij¤ànaskandhaþ /
jãveti /
jãva÷cetanaþ /
taditaro 'jãvaþ /
àstravantãtyàstravàþ /
srotàüsãndriyàõi /
srotobhiriva tairayaü jãvo dharmàdharmàbhyàmàpåryata ityarthaþ /
saüvaraõaü saüvaraþ, jãvàjãvaviùayo 'bhedàbhimànaþ /
tena saüvçtohyayaü jãvo 'sarvaj¤a iti /
nirjaraõaü nirjaraþ tapa÷caraõam, nigaóakañakàbhyàmivàyaü baddho 'svatanatro jãva ityarthaþ /
mokùaþ sakalàvaraõavigama ityarthaþ /
sarvatra niyamo 'pràmàõikaþ //


nanu na vidhàyakapramàõanivçttimàrgeõàsattvamityata àha--taditi /
pramàõaviùayatvena sadasatorekatvamavilakùaõavyavahàraviùayatvamabhimatameva, tato nirdalà ÷aóketyata àha--sarvasàmarthyeti /

arthakriyàsàmarththaü hi sallakùaõam /
tacced bhavadabhimate abhàve 'pyasti so 'pi sadvyavahàravi÷ayaþ prasakta iti

ñãkàrthaþ /
na ca vayamityàdinà abhàvasya sàmàrthyamaógãkçtam, na tu sàmarthyena sadvyavahàraþ, ananusaühitasàmarthyasyàpi sadvyavahàraviùayatvàt /
api tvastinàstipratãtiviùayatvena /
na hyasti saübhavaþ saditi vyavahniyate, na càstipratyayaviùaya iti /
asaditi và vyavahniyate na ca nàstipratyayaviùayaþ iti prakàraõàrthaþ //


syàdetat /
prameyavailakùaõyavat pramàõavailakùaõyenàpi sàkùàtkàràdivat pratãtibhedo ghañate /
tataþ sadantara eveyaü nàstãti pratãti /
kadàcid bhavedityà÷aókyàha---saüpratãti /
abàdhite prasiddhatare vipratipattirna kà¤cit kùatimàvahatãtyarthaþ /
nanu niùidhyatàü bhàvàntaram /
tathàpyabhàvidhau kimàyàtam? na hi nãlaniùadhe pãtàdividhirava÷yamityata àha--nãlapãtau hãti /
nanu sarva÷aókàniràkaraõapañãyasi pratyakùe 'pi pravçtte kutastarkasyàvakàr÷aþ? tataþ kimatropapattyetyata àha--yadi ka÷ciditi /
santyeva hi kecid vàdino ye vipakùadaõóamapa÷yantaþ pratyakùaparikalitamapahnutya ÷aóakàmutthàpayanti, tàn sàükhyàdãn prati ayaü prakàra ityarthaþ /
pårvavad vyàkhyeyam /
tulyopalambhayogyatàtarkàntarbhàvenetyarthaþ /
nanvabhàve tatpratyakùatàyàü ca bahuvipratipattibãjamastãtyàha--sarva caitaditi //


nanu yadyasadbhedàþ prakçtànupayoginaþ, tadà anupayogàdeva nocyanta ityucyatàm /
athopayoginastadà ava÷yaü vaktavyà eva /
pàratantryeõa pratibhàsanàt nocyanta iti kkopayujyata ityata àha--niùedhyeti /
pratipàdanàya hi te vaktavyàþ /
tacca pratiyogyadhikaraõapratipàdanàdevàrthato bhåtamiti kiü tadarthaprayàsenetyarthaþ /
tadidamuktaü gamyanta iti nàktà ityartha iti /
nanu yadyupàyapratipàdanenaiva pratipàdità iti noktàþ, tarhi prameyàdayo 'pi pramàõapratipàdanenaiva pratipàdità iti kiü tatkathanenàpi? atha pratãtà api prayojanavi÷eùàdabhyarhitatayà pratipàdyante, hanatàsadbhedà api upayuktàstathà kiü netyata àha--atha veti //


nanu bhàvaprapa¤cavadabhàvaprapa¤ce 'pyuddiùño veditavya iti pratij¤àter'the caturvargànantarbhàvàditi heturbhàgàsiddho viruddha÷cetyata àha-niþ÷reyaseti /
tena niþ÷reyasànapayogyabhàvaprapa¤cadhikaraõatayà caturvargànantarbhàvo hetuþ /
tadadhikàraõatayà tathàbhåta eva bhàvaprapa¤co dçùñànto nocyata iti sàdhyam /
niþ÷reyasopayogã tåddiùño veditavyaþ,

catuvargàntarbhàvàt /
upayuktabhàvaprapa¤cavaditi vàrttikàrtha ityarthaþ /
ata evoddiùño veditavya iti anupalabdhibàdhitaü manyamàna uttaragranthamavatàrayati--atheti /
kàraõànupalabdhyà sarva evànupalabdhiprabhedà upalakùitàþ /
apavarga eva mardhàbhiùiktaþ pradhànatayà ràjakalpaþ /
etadapyupalakùaõam /
artho 'pi ÷atruputràdyabhàvàdiþ, pravçttirapyahiüsàdiþ, pretyabhàvo 'pi pårva÷arãraparityàgàdiþ,

phalamapyutpannarogapradhvaüsàdyasadbheda iti mantavyam /
saü÷ayasya j¤ànaråpatvàdasadråpatà na saübhavatãti tamullaóghyàtidi÷ati--evaü prayojaneti /
tathà hi sandhyàvandanapràya÷cittàdàvahitanivçttireva prayojanam /
dçùñànto 'pi ka÷cidabhàvaråpo yathà suùuptyavasthànamapavarge dçùñàntayiùyati /
siddhànto 'pi nairàtmyàdiþ pareùàm /
asmàkaü ca yathà bhàbhàvastamaþ [vai. så. 5.2.19] ityevamàdiþ /
sarveùàmapavargo duþkhàbhàva iti /
avayavatarkanirõayavàdajalpaviõóàstu sadbhedà eva /
hetvàbhàsà dvividhàþ /
yathà, anityaþ ÷abdaþ sattàrahitatvàta, càkùuùatvàdityevamàdiþ /
chalaü jàtaya÷ca sadbhedà eva /
nigrahasthàneùu vipratipattividhàþ sadbhedàþ /
apratipattividhà asadbhedàþ /
tadidamuktam--evaü tatra tatrohanãyamiti /
nanu bhàùye asadbhedakathanavàrtàpi nàstãtyata àha--atreti /
parasparaviruddhayorabhidhànànabhidhànayoþ paramàrthikatvaü na saübhavati /
tat kataradatra pàramàrthikamityata àha--dvitãye tu kalpe pàramàrthikaü iti /
såtrasya saprapa¤ca tàtparyam--pramàõata ityàdiprapa¤caþ, sacca khalu ùàóa÷adhà vyåóhamupadekùyata iti tàtparyam /
tasya tàtparyamiti /
tàsàü khalvàsàmityavatàrabhàùyasya, na tu såtra pàñhasya /
avayavàrthaü vyàcikhyàsunetyanenaiva tàtparyasya sphoritatvàt //


// avatàraõàbhàùyàdivyàkhyànam //


dvandvasvaråpamàha tattàtparyàbhidhànàyeti ÷eùaþ /
dvigvavyayãbhàvau prayogamàtraniràkçtatvàt nopanyastau /
saübhàvitaprayogàn bahuvrãhikarmadhàrayatatpuruùàn niràkaroti--bahuvrãhãti asaübhavàdarthàsaübhavàt /
ùaùñhãsamàsa iti saübhàvitatatpuruùopalakùaõaparam /
iti hi ityàdi hãtyarthaþ /
tenàrthanirde÷aü samupàdàya saü÷aye 'pi bahuvacanaü draùñavyam /
tatràpi sàdharmyavaidharmyavipratipattijanyànàü saü÷ayànàü parasparanirapekùàõàmeva nyàyapravartakatvamiti tàtparyam /

dçùñànte 'pi vi÷eùalakùaõakaraõàvasare dvivacanameva /
tasyàpi parasparanirapekùodàharaõasaüpratipattiþ prayojanam /
evaü

siddhàntànàmapi svaprayojane parasparànapekùatvemeva /
tacca bahuvacanasamànàrthena saükhyàvacanena pratipàditam /
avayavànàü tu yadyapyekasmin vàkyàrthe pratipàdayitavye mithaþ sàpekùatvam, tathàpi parasparàsaüpratyayitamarthamabhidadhatàmeveti bahuvacanaprayojanam /
hetvàbhàseùvapi bahuvacanasya svavyàpàre parasparanirapekùatvapratipàdanameva tàtparyam /
tathà chalajàtinigrahasthàneùvapi /
yatra tu nirde÷o nàsti tatra lakùaõe yathàvacanaü vigrahaþ, sàmànyamàtrasyaiva prayojakatvàditi bhàvaþ //


kàrakasyàrtharåpatvànna tasyàbhidheyamastãtyata àha--kàrakàrthaþ pradhànakriyeti /
artha÷abdaþ pradhànakriyàvacano na kvacid dçùña itya àha--yadudde÷eneti /
kàrakàõàmavivakùetyetàvataiva susthe pradhànakriyàyà avivakùà kimarthamityata àha--kàrakagrahaõeti //


nanu kàrakàõàmavivakùà ÷eùalakùaõa tadà syàd yadi tatra kàrakatvaü saübhavet, tadeva tu nàstãtyata àha--yadyapãti /
atra codayati ÷aiùikyàü ùaùñhyàm /
ùaùñhã cànarthikà niùprayojanà /
avyatireke tadanupapatteþ ùaùñyarthasya saübandhasyànupapatteþ /
ekade÷itve bãjam--aniyamavàdãti /
tasyàsvatantratvàt pramàõàdayo gamyanta iti kiü kena saügatamata àha--bhàvasyeti /
na pramàõàdimàtramucyate tattva÷abdena atha ca nàrthàntaraü tattvamiti parasparavyàhatamityata ekade÷inaü ki¤ciduddãpayati--abhede 'pãtãti /
anàropitaråpeõa svaråpataþ pratãyantàü pramàõàdaya ityetadarthamanatiriktàrthamapi tattvagrahaõaü kçtamityarthaþ /
dçùñàntamasiddhaü mattvà sopapatti vyàcaùñe--dvitvaikatvayoriti /
vyavahàragativastugatyoþ samànayogakùematvaü manyamàno hyabhàvamapahnotuü na ÷aknotyeva, abhàvavyavahàragateþ sarvavàdisiddhatvàt /
yastu vastunirapekùo 'pi vyavahàro 'stãti manyate, tanmatamava÷iùña ityà÷ayavànàha--kùaõabhaïgabhaógeti /
nivedayiùyate vàttikakçteti ÷eùaþ //


yathàrthaj¤ànotpatti prati svaråpalakùaõà ÷aktiràropahitattvameva sahakàrilakùaõadoùavirahãndriyàdiþ //


nanu dçùñàniþ÷reyasadåùaõe kiü tàtparyam? na hi tadasmànna siddhyatãtyata àha--etaduktaü bhavatãti /
adçùñameva niþ÷reyasamabhiprataü ÷àstraphalatveneti ÷eùaþ /
anyathà àtmàdiprameyavi÷eùapratipàdanaü na kuryàt, tattattvaj¤ànamantareõàpi dçùñaniþ- ÷reyasasiddheriti bhàvaþ /
apràmàõikaü dar÷anàbhàvàditi dar÷anaphalaikonneyaü pramàõa kathaü

tadabhàve 'pyastãti bhàvaþ /
àgamànumànayoþ sahakàrità pakùàdya1panàkatvena /
tatràtmalakùaõadharmisiddhàvàgamaþ,

ayamàtmà [bçha 4.4.3], apahatapàpmà [chàndogya 1.2.9], ajaro 'maraþ [bçha 4.4.25], sa eùa neti netyàdi [bçha 3.9.26] /
anumànaü cecchàdi [såtra-1.1.10] samuttham /
janmàbhàvaråpaliïgasiddhau tu,

a÷arãraü vàva santam

[chàndogya 8.12.1] ityàdyàgamaþ /
anumànaü tu pravçttyabhàvaþ /
pravçttyabhàve 'pi,

yastvàtmatireva syàdàtmatçpta÷ca mànavaþ /

àtmanyeva ca santuùñastasya kàryaü na vidyate //


[gãtà 3.1.7] ityevamàdi /
anumànaü tu doùàbhàvaþ /
doùàbhàve 'pi,

raso 'pyasya paraü dçùñvà nivartate /

[gãtà 2.49] ityevamàdi /
anumànaü tu mithyàj¤ànàbhàvaþ /
atràpi

bhidyate hçdayagranthi÷chidyante sarvasaü÷ayàþ /

[muõóaka 2.2.8] ityàdi /
anumànaü tu tattvaj¤ànasadbhàvaþ /
àtmatattvaj¤àne 'pi

àtmà và are dçùñavyaþ /

[bçha 4.5.8] ityevamàdi /
anumànaü tåpàyàbhyàsaprakarùa ityevamàdi /
upalakùaõaü tvàgamànumànagrahaõam /
pratyakùamapi draùñavyam, evaü ÷arãràdiùvapyåhyam, anumànamevàtràrthe pramàõamiti vipratipannaü pratipipàdayiùatàmiti ÷eùaþ upaniùadàpi

tameva viditvàtimçtyumeti /

[÷vetà 3.8] ityàdãnàü pràmàõyàt /
santànànumànasya ca pçthagupade÷àcca prameyasya pramàõàdibhyaþ prathamasåtre etadvivaraõàdvacavacchetturagranthamevàvatàrayati--yadi ceti /
vihitatvàdàdyena såtreõeti /
÷rutyarthàbhyàmiti ÷eùaþ /
tadiyatà

prabandhena vàrttikakçtà kiü kçtamityata àha--tadaneneti //


uttaravàrttikaviùayãbhåtabhàùyaü tàvad vyàcaùña--atha kimiti /
nanu dvitãyasåtràrtho nàtroditaþ, tat kathaü tatrànådyata ityata àha-- niþ÷reyaseti /
atra ca hetvàdyanuvàdatràrttikaü nàstyevetyanà÷aïkanãyam, ñãkàkçtà siddhavadutthàpitatvàt /
kvacillipyabhàvasya lekhakadoùeõàpyupapatteþ /
anyathà bhàùyatàtparyàrthànuvàdakatvàt /
vyàcaùña iti tu yad vyàkhyàtam, tadabhipràyaü tena taccaitaduttarasåtreõànådyate ityasyànuvàdànantaramavyàkhyàne 'pi na doùaþ /
evaü càrthaü dvitãyasåtra ityàdinà pårvameva vyàkhyàtatvàt tu nehedaü vyàkhyàtamityarthaþ //


nanu dveùaþ kiheya eva na và pravçttiheturityata àha--upalakùaõamiti /
nanu hànapadamàtyantikapadasamabhivyàhàràdapavarge vartate, tat kathaü tattvaj¤ànamityucyata ityata àha--hãyate hãti /
karaõavyutpattimà÷rityànena tattvaj¤ànaü vivakùitam /
bhàvavyutpattyà tvàtyantikapadasamabhivyàhàràdapavarga ityarthaþ /
tattvaj¤ànapadasya vyutpattisaüdehamapanayannevàha-- tasya pramàõasyeti /
etenàdivàkyavirodhaþ parihçtaþ /
arthapadànãti bhàùyagatasyàrthapadasya tvanyathàrtho bhaviùyatãti yaduktaü tadàha--puruùàrthasthànànãti /
tàtparyamityarthaþ /
vàrttikasyeti ÷eùaþ //


prasthànaü prakàra itthambhàvaþ tathà cetthambhåtatvàdànvãkùikyà iti yadyapyabhimatameva, tathàpi niråpapattika itthambhàvaþ syàdityata àha--prasthànaü vyàpàraþ /
tadanena bhàùyagatasya prasthànapadasya prakçtyartho 'bhihitaþ, pratyayàrthastu saü÷ayàdibhiþ padàrthaiþ pçthak prasthàpyate iti vadatà bhàùyakàreõaiva dar÷itaþ /
tadetaduktaü bhavati, nyàvyutpàdane vyàpàravattayà hi iyamànvãkùikã vidyàntaràd bhidyate /
sa ca saü÷ayàdyaógopàïgavyutpàdanenaiva vyutpàdito bhavati /

tato 'syàþ saü÷ayàdayo 'pi viùayabhåtàþ tànantareõa nirviùayatayà vidyaiva na syàt /
viùayàntaravattayà vidyàntarameva và syàditi /
atreva ÷aïkate--na ca vàcyamiti /
na hyanyà vidyàþ svaü svamarthaü pratipàdayantyo 'pi kathametaditya÷raddhàmalamapanetumã÷ate vinainàmànvãkùikãmityà÷ayavàn pariharati--etasyà eveti /
vàrttikàntaraviùayaü bhàùyaü dar÷ayati--sa càcamityàdibhàùyamiti /
nirdalaü de÷yaü dãpayati j¤ànamiti /
upalabdho 'nirõota÷ceti vyàghàto 'nupapanna eva upalabdhernirõayaparyàyatvasyànantarameva niràkçtatvàt /
nàpi pramàõapravçttiviùaya upalabdho bhavannirõota eva bhavedityata àkùepturabhipràyantaraü dar÷ayati--pa¤caråpa iti /
yathà pratyakùamàgamo và aj¤àte 'pyavatarati, tathà asandigadhe 'pi /
anumànaü tu yathà nàj¤àte tathà asaüdigdhe 'pi tasmàdasyànyaiva rãtirityarthaþ /
samànaviùayatvam ekaviùayatvam /
samàmànàdhikàraõyaü na samarthayasa iti, na tàdàtmyamiti bhàvaþ /
parasparasamànenàdhikaraõena saübandhamàtra sàmànàdhikaraõyam /
na tu tàdàtmyamityabhipretya parihàraü vivçõoti--sàmànya vi÷eùayoriti /
saüdigdhe pravartave ityasya yogyatàparatàü dar÷ayati-asaüdigdha iti /
saü÷ayànarha÷ca prakàradvayena, sarvathà aj¤àto vi÷eùato và nirõàtaþ, tadviparãtastu saüdigdhaþ saü÷ayàrhaþ /
tatra nyàyaþ pravartata iti tàtparyam /
ata eva vyatirekapradhànàmupalakùaõatayaikàü vidhàmudàharati--nahãti //


nanu kiü punaþ prayojanamiti pra÷ne yena prayuktaþ pravartata ityuttaraü vaiyàtyàdityata àha--sphuñataramevaitaditi /
nanu vayaü

nviti svàbhimatapradar÷anamekade÷imate aparitoùaü såcayitum, na càparitoùabãjamupalabhàmaha ityatastadvãjaü pra÷napårvakameva tàvad dar÷ayati--tatreti /
sarveùàmeva kàmyatvàt dharmàdãnàmiti /
tathà ca dharmàdiviùayastàtsàdhanaviùayo và kàmastatràpi pravartaka ityarthaþ /
na ca tadviùayatvenàpi dharmàdãnàmupàdànam, srakcandanàdãnàmapyupàdànaprasaïgàditi /
sarakaþ pànam /
nanu tathàpi naiteùàü prayojanatvakùatirityata àha--dharmamokùayoriti /
upalakùaõa caitat /
kàkàrthayorapi viraktàn pratyaprayojakatvamiti draùñavyam /
tenaitaduktaü bhavati, na hi dharmàdiùu dharmatvàdikameva pravçttiü prati prayojakam /
kiü nàma? iùyamàõatvam /
anyathà avi÷eùeõa sarvasya sarvatra pravçttiprasaïgàditi /
nanu yathà÷rute ko doùo yena viùayeõa viùayiõaü pratyayamupalakùayatãti vyàkhyetyata àha--asatyoriti /
satyorveti saptamã /
uttaravàrttikaü grahãtumetat /
yathà÷rutaü dåùayati--tathàpãti /
iha phalaj¤ànamanyatra pravartavat tatsàdhana eva pravartayatãti ato nàtiprasaïga ityevaü yadyapi ÷aïkitumucitam, tathàpi

tatsadhanatvenàj¤àne pravçttireva nàsti ityatastajj¤ànamantarbhàvya à÷aïkate--tatsàdhanatvaj¤ànàditi /
sàmànàdhikaraõyena ekaviùayatayà, saüpratipatteravirodhataþ kàryakàraõabhàvasiddherityarthaþ /
evaü tarhi

sukhaduþkhàptihànibhyàmiti vàrttikamasaïgatameva kimityata àha--etaduktaü bhavatãti /
vivakùitu prasthalãkarotiteneti /

pravçttiviùayatayeùyamàõatvamupàdeyatà, svaråpeõeùyamàõatvamudde÷yatà, ubhayorapi j¤ànaü prayojayatãti ubhayamapi prayojanam /
iyàüstu vi÷eùo yadupàdeyaj¤ànaü sàkùàt pravartaüyati /
etadeva ca tasya sàkùàtpravartakatvaü yat sàkùàt prayatnajananasamarthàmicchàü prasåte /
saivàdyà pravçttirityucyate /
udde÷yaj¤ànaü tu tadviùayàmicchàü janayat tathàbhåtatatsàdhanaj¤ànajananadvàreõa ityarthaþ //


nyàyaparãkùà÷abdayorekàrthatvamapa÷yata àkùepa ityàha--nyàyeti /
nanu parãkùà÷abdasya vicàraõàrthatve prayojanàpekùitvaü kadàcid yujyate, sa cet nyàyàrthastasya ca vyutpattibalena pramàõamàtramarthaþ, tasya ca na prayojanàpakùeti sarvaü samàkulamityàkùepàvatàrañãkàrthàþ /
nanvetàvatàpi codyaü tadavasthamevetyata samàdhànaü vibhajate--pratyakùàdãti /
nanu avayavairarthasya parãkùaõamadhigatiryadi nyàyaþ, tarhi kiü tasya phalamityata àha--arthasya

liïgasyeti /
atha yadi parãkùàparanàmà nyàyo nànumeyaviùayaþ, kutastadadhigamo bhaviùyatãtyata àha--parãkùitaü tviti /
atha yathà pramàõamålairavayavairliógàü pratipàdyate tathànumeyameva kiü netyata àha--na tviti /
nanu saüdigdhatvàvi÷eùe 'pi kuta etadityata àha--tasyeti /
parãkùànàspadatvàlliïgapratipàdanamantareõa tadapekùiõa pratyàhatya pratipàdayituma÷akyatvàdityarthaþ /
na tarhi pramàõairiti /
tathà càrthasya liïgasya parãkùàdhigatirna pramàõphalaü syàt /
atha pramàõaireva, niùphalàstarhi avayavà ityà÷ayaþ /
na sàkùàdityàdinà liïgàdhigatàvavayavànàü svàtantryaü niràkurvatà adhigaterapramàõaphalatvamapàstam, avàntaravyàparatvaü càvedayatà avayavànàmànarthakyamapàstamiti /
pramàõatvàvi÷eùai'pi tasyaiva vipratipannapuruùapratipàdakatvaü nànyasyetyatràpi hetuü paraþ prakùyatãtyatastathaivàha--samasteti /
tadayaü vàrtikàrthaþ so 'yamitthaübhåtasamastapramàõopakaraõàtmà yatastasmàda vipratipannapuruùapratipàdakaþ tata÷rva parama iti

vyavahriyata ityarthaþ /

nanu nàviruddhatvamevà÷ritatvamà÷ritasyàpi aviruddhatvàd viruddhasyàpyà÷ritatvàt, ata eva nàvinàbhàvo 'pyanayoþ, tatkathamàha--à÷ritatvamityavirodhãti? na caiva tatprakçtamityata àha--pajcàvayave iti /

nyàyamålaphalayorekaviùayatvaü vastutaþ, taccàvirodhe sati nirvahati nànyatheti /
tadetadbhàùyakàreõàrthataþ kathintaü vàrttikakàreõàkùaraireva vivçtamityarthaþ /
yadyapi agni÷abdastejovi÷eùavacanaþ såryàlokàdàvagnivyavahàràdar÷anàt, tathàpi tejàmàtre 'pi kvacit prayujyaje /
tadabhipràyeõa paramàõunà bhàgàsiddhatàpi mà bhådityà÷ayavànàha"--agniravayavãti //


nanu viruddhàrthaüpariccheda eva pramàõavirodhaþ, sa càtra pratyakùeõa sphuñatara eveti kimartha pra÷naþ kaþ punarityata àha--idamatreti /
tata eva råpatrayàsaüpattereva /
tadanumànamàbhàsamiti vyavahartavyamiti ÷eùaþ /
na ca råpatrayasaüpannamevedam, sàdhyasiddhiprasaïgàditi /
atra ÷aïgate--atheti /
nanu yadi råpatrayasaüpattireva avinàbhàvaþ tadà kathaü bàdhayà saha saübhavaþ? ihaiva saübhavàdityata àha--bàdhàyàmiti /
pakùadharmatvaü svãkçtyànaikàntikatvavyupàdanam /
ato na ca sapakùetyàdi÷aókà na niravakà÷à bhavati /
yatredaü tatredamityàkàreõa pakùasyàpi sàdhanavataþ sàdharmyavattàpratãtiþ sarvopasaühàraþ /
ayaü ca yatra nedaü sàdhyamasti tatràpyetat sàdhanamabhimatamastãtyetàvanmàtreõaiva bhajyate /
eùa ca vyabhicàraprakàraþ pakùe 'pi na nivàrayituü ÷akya ityarthaþ /
na bàdhasya svàtantryeõa dåùaõatvaü vyabhicàràt pakùadharmatàvirahiõi tadabhàvàt /
yatra ca bàdhasaübhavastatra tayorevànyatràvagatasvàtantryayorvidyamànatvàdanumànamàbhàsatàü gatam, vyabhicàràdyutthàpanena tu viroghaþ caritàrtha iti

pårvapakùàrthaüþ //


anumànàviùaye prayoga iti yathà÷rute vàrttike paràbhimatamapakùadharmatvameva sphuñamapakùasyaivànumànàviùayatvàt, ato 'nyathà vyàcikhyàsurbhåmimàracayati--vakùyate hãti /
atiprasaïgàdativyàpterityanumànàdhikàre vakùyate hãti yojanà /
kimato yadyevamityata àha--sa ceti /
àrdrendhanamekopàdhirekavyabhicàràt,

adhyayanamubhayopàdhiråbhayavyabhicàràt /
so 'yamityàdinà nàstãtyantena pratyakùasyàkàro dar÷itaþ /
yadyabhaviùyaditi tarkasya /
nàstyevati phalabhåtasya ni÷rvayasya //


nanu kçtakasya tejaso baddhau viparivartànatve yo yaþ kçtakaþ sarvo 'nuùõa iti sarvopasaühàro na saübhavatyeva /
aparisphurati ca tasmin na taràm /
na hi yadyatra na sphurati tadapi tasya viùaya ityata àha--sàmànyena yo yaþ kçtaka iti /
anenàkàreõa so 'pi buddhau viparivartata eva, na tu vi÷eùàkàreõa vyàptigrahaõaviùayatàmagniragàdityata àha--na tu nirvimajya vi÷eùato j¤àtvà tejo 'vayavini eva saübandho 'vadhàrita ityarthaþ /
atha sàmànyàkàreõàpi tejo 'vayavinaþ kimityavakà÷o deyo yàvatà pçthivyàdàveva vyàptiravadhàryatàmityata àha--na hãti /
na hi samànyàkàreõa vyàptaugçhyamàõàyàü pratyakùabàdhàt pràgeva tejo 'vayaviparityàge kàcidupapattirasti, anyatràdar÷anàt /
tathà ca na kevalaü sa eva na dçùñaþ, pçthivyàdayo 'pi kecinna dçùñà eveti te 'pi parityàjyàþ /
evaü ca gçhãtvà gçhãtvà vyàptirgrahãtavyà /
adçùñeùu vyabhicàrà÷aïkayà na vetyubhayathàpi sarvànumànocchedaprasaïga ityarthaþ /
svayameva paraþ pakùaü gçhõàtvityabhisandhinà sukumàraprakàramàha--na tàvaditi /
na hi vyàptyanapavàde vyabhicàràvakà÷aþ samastãti hçdayam /
tarhi tadapavàde satyeva hetoranaikàntikatvamastvityà÷ayavànà÷aïkate--pratyakùeõeti /
iha vyàpterapavàdaþ pakùatàmaparibhåya, tatparibhave và? tatràdyaü tàvad dåùayati--neti /
pravçttànumànàpratirodhe vyàpterapavàda iti kutaþ? tatpratirodhaü tu viparãtapratyakùaü na cet karoti, ko 'paraþ kariùyatãtyà÷ayaþ /
nanu yadi pakùe 'pi vyabhicàraþ saübhavati, sa nodbhàvya iti kasyàyaü daõóa ityata àha--anyatheti /
na na pakùadharmatàmaparibhåya pratyakùeõa vyabhicàraþ ÷akyagrahaþ, na hyasti saübhavaþ saüdigdhasàdhyadharmà dharmo tadviraheõa nirõota÷ceti ÷ånyahçdayaü prati tu pratibandirityarthaþ /
pratyakùeõa pakùadharmatàparibhavàd vyabhicàro bhaviùyatãtyà÷aïgate--pratyakùeõeti /
niràkaroti--tarhãti /
yathà hi sàdhyaviparãtapravçttireva sàdhyanivçttiþ, tathà viparãtapramàõapravçttireva sàdhananivçttiþ /
anyathà viparãtapramàõapravçttàvapi yadi sàdhakaü na nivartate tadà tadàyattaü sàdhyamapi na nivarteta, tadanivçttau tu na pakùatvakùatiriti na vyabhicàràvakà÷a

ityarthaþ //


siddhamarthaü vàrttike samarpayati--tadidamuktamiti /
nanu yadi nàmànumànanivçtteþ pårvamapakùadharmatvaü vyabhicàro boddhàrayituü na ÷akyastathàpi taduttarakàlaü tàvacchàkyata eva, tatastàveva stàm, kçtamapahçtaviùayatvenetyata àha--evaü ceti /
yàvaddhi pratyakùavirodhenànumànaü na dåùyate, tàvad vyabhicàràdyavakà÷o nàstyeva /
tataþ sàvakà÷àvetau

pratyakùavirodhamupajãvataþ /
tena ced dåùitamanumànam, kimàbhyàm? na hi mçto 'pi màryata iti siddhàntasaükùepaþ //


nanva÷ràvaõaþ ÷abda ityevaü bruvàõaþ kathaü ÷abdàsattvamabhipreyàt, yàvatendriyàntaragràhyameva kimiti nàmipraiti?
atha tatra virodho 'sti, tat kiü svaråpàpalàpe sa nàsti? tasmàdabhipràyaþ parasya niyantuü na ÷akyata ityata àha--na hãti /
indriyàntaravyàpàravyabhicàràt tadagràhyatvavini÷cayapakùe svaråpàpalàpa evàbhipretaþ /
tatraivedamudàharaõamityarthaþ /
balitapårvapakùàdalanàdalagnakaü vàrttikaü nive÷ayituü pãñhamàracayati--savi÷eùaõe hãti /
vi÷iùñavidhànapi ityupalakùaõaü vi÷iùñaniùedho 'pi draùñavaya iti /
agatiþ pramàõàntaràdalàbhaþ /
lauhityavi÷iùñamuùõãùaü

vidhãyate /
jãrõatàmalavattàvi÷iùñaü vàsaþ pratiùidhyate /
na samasita÷ràvaõapada÷ravaõaü ÷rutiþ /
vi÷eùaõàvi÷eùyabhàvàvasthitapadasamåho vàkyam, tayoþ sàmarthyàt /
etaduktaü bhavati, samàse na uttarapadàrthaniùedhàrthaþ,

tatraivàsya sàmarthyaü vàcakatvaü yataþ /
asamàsapakùe 'pi samànàdhikàraõayorvi÷eùaõavi÷eùyayormadhye vi÷eùaõenaiva na saübadhyate, tatraivàsya sàmarthyamanvayayogyatà yataþ /
tadihobhayathàpi saóketabalàdanvayayogyatàbalàd và na naþ ÷abdapadena saübandha iti //


syàdetat /
÷råyamàõasya naþ ÷ràvaõapadenaivàstu saübandhaþ, ÷abdaniùedhastvarthàdàpadyata ityata àha--nàpãti /

÷råyamàõo hyartho yena vinà nopapadyate sa tenàkùipyamàõor'thàd àpadyata ityucyate /
na copapàdako virodhã nàma /
sa hyanupapàdaka evetyarthaþ /
virodha meva dyotayati--÷ràvaõatveti /
nanu kalpitenàpyadhikaraõena niùedhaniråpaõamupapadyate, tasya

tucchatvàt /
tathà ca nàsattvàdhikaraõatvayorvirodha ityata àha--na ceti /
evaü vyavasthite vàrttikàrtha

dyotayati--na ca ÷ràvaõatvamiti /
÷abda÷rotrayoþ saübandha ÷abdagrahaõopàyabhåtaþ //


nanu yadi saübandhaþ, kathaü vàrttikakàro vçttirityàhetyata àha--vçttiriti /
nanu na sàkùàd vede nara÷iraþ

kapàlà÷aucaü ÷råyate /
pratyuta,

rudro ha và mahàvrataü cacàra /
sa eva nara÷ãrùamaüpasaüdadhàra iti viparitaiva ÷rutiþ /
ataþ kathamàgamavirodha ityata àha--manvàdimiriti /
yadyapyasminnarthe na sàkùàt ÷rutiþ pratãyate, tathàpi tanmålà smçtireva sphuñatarà pramàõam /
rudro havetyàdi tvarthavàdamàtraü naramedhàdau prà÷astyapratipàdanàrtham, nàsya ÷ucitàyàü pramàõaü bhavatãtyarthaþ /

nanåpadar÷itamàgamaü dçùñvàpi kutaþ pçcchatãtyata àha--nàsmàkamiti /
atra vastuti ÷abdetarapramàõagocare àgamàntaràõàmapramàõyàdityarthaþ /
kutaþ punarasya nirghçõasya kapàla÷aucàbhimàna ityata àha--avigãtà hãti /
na hyàgamàdeva dharmàdivini÷cayo 'pi tvavigãtàd vyavahàràdapi /
sa càsmàkamapyasti /
na ca vàcyaü sàrvatriko vyavahàraþ pramàõam /
yathà kanyàpariõayanavidhau purandhrãõàmàcàraþ /
pràde÷ikastvayamityà÷aókyodàharaõaü kçtam--dàkùiõàtyànàmiveti //


upahàse bãjamàha--÷rutismutãti /
àhnenaivukàdikriyà àmnàyamålà avigãtavedàrthànuùñhàtçvyavahàratvàdagnihotràdivaditi prayogaþ /
atha ÷reyohetutaivàsyàþ kuto nàvasãyata ityata àha--na khalviti /
yadyapi ÷akyata evaitadàpàtataþ, tathàpi nirmålatva÷aókàlakaókitatvenànuùñhànaparyantatàü na yàyàt /
ato målànumànameva sàdhãya ityarthaþ /
na vedànumàne målaü liïgamityarthaþ /
kimuktaü bhavati ÷ucãtyanena punaruktatàü pariharannàha--api ceti /
atha trayãvidveùàditi /
na ca vàcyam, yàvati vivàdastàvànevàrthaþ pakùaþ /
gomayàdestu ÷ucitvamubhayavàdisiddhamatastàvadeva dçùñàntayiùyata iti /
tasyàpi ÷ucitvaü nàgamapràmàõyamanabhyupagamya ÷akyamabhyupagantumiti codayati--atheti /
vyutthitàbhisandheþ pra÷na ityarthaþ /
abhisandhimàha--na khalviti /
nanvekasminnanumànadvayasamàve÷o virodha÷carastyeva tat kathamabhàvàdityata àha--ayamabhisandhiriti /
na hi pårvapravçttena yadeva tadeva bàdhyate, aniyamaprasaïgàt, ata uktam--tabdalabhàvãti /
svasiddhyarthaü svà÷rayasiddhyarthaü svasyàpakasiddhyarthaü ca tadapekùamityarthaþ /
svavyàpakasàdhakena bàdhitamudàharati--evamiti /
svasàdhakena bàdhitaü tu yathaikasantatipatitàni j¤ànàni ekapratipattçvirahe 'pi pratisandhànayogyàni kàryakàraõabhàvàdityapi draùñavyam //


na hyatra kàryakàraõabhàva ekapratipatrabhàve siddhyati /
kva tarhi asamàve÷o yadabhisandhàyàha--samàve÷àbhàvàdityata àha--tasmàditi /
samastaråpopapattiþ sàmarthyam /
samàve÷apakùe 'va÷yamantata ekatarasyànyatararåpahànyà bhavitavyam /
anyathà tadekaü vaståbhayàtmakamanubhayàtmakaü và syàt /
tasmàd

vastutastulyabalayorviruddhayoþ samàve÷o nàsti /
samàviùñayo÷ca na vàstavã tulyabalatetyarthaþ //


tat kimidànãü satpratipakùatà nàstyevetyata àha--na hãti /
evametad vastutaþ satpratipakùatà nàstyeva, kiü tvagçhyamàõavi÷eùavasthàyàü pramànutpàdakatvaü parasparapratikùepeõa /
ataþ sa eva doùatvenopanibaddho muninetyarthaþ /
etadeva vàrttikamukhena dar÷ayati--kasmàt punariti /
anumànayoruktaråpayoranvayavyatirekasaüpannayorapi samàve÷adar÷anàt yathà÷rutavàrttikamasaügatamityata àha--iheti /
abàdhitaviùayeõa saha pratyakùàdãnàmapi samàve÷o nàsti /
tatastebhyo na

ka÷cidanumànasya vi÷eùa uktaþ syàt /
atastadråpaparihàreõopalakùaõam //


nanu yathà agçhyamàõavi÷eùàvasthàyàmanumànayoþ satpratipakùatvaü tathà pratyakùànumànayorapyastu tataþ kva bàdhyabàdhakabhàvaþ? atha vi÷eùeõa gçhãte pratyakùamanumànasya bàdhakamiùyate, anumànamapyevamiùyatàm /
tathà ca parasparanirapekùayoranumànayorapi bàdhyabàdhakabhàvo 'stvityà÷ayavàn codyàbhipràyamàha--pratyakùamapãti /
parihàràbhiprayamàha--tulyabalau hãti /
pratyakùaü hi nànumànasyànyathàsiddhyananyathàsiddhã pratãkùate /
kiü tu svayamananyathàsiddhaü sadanumànamàskandatyeva, yathoùõatvagràhiõànanyathàsiddhena pratyakùeõànuùõatvànumànamanaupàdhikatayà bàdhakaj¤ànàt pårvamananyathàsiddhamapyàskanditam /
tadetadanayorhenàdhikabalatvam /
anumànaü tu svayamananyathàsiddhamapi satpratipakùànumànasyànyathàsiddhiü pratãkùate /
na hyananyathàsiddhaü tattvena bàdhituü ÷akyate avi÷eùàt /
tadetadanayostulyabalatvam /
na cànanyathàsiddhenàpyanyathàsiddhaü bàdhyatàmiti yuktam, tasyànyathàsiddhatvenaiva dåùitatvàt /
na ca yatra pratyakùamanyathàsiddhaü tatrànumànenàva÷yamanyathàsiddhena bhavitavyam, ubhayorananyàsiddhau vastu

dustaraü vyasanamàsàdayet, tatastadapi tenaiva paribhåtam, kiü tatra pratyakùabàdhayeti vàcyam /
tadanyathàsiddheþ pratyakùabàdhotthàpyatvàditi vi÷eùaþ /
tasmàd yàvat pratyakùasyànanyathàsiddhatvaü nàvadhàryate, tàvatkàlameva tatra

nirõayànudayaþ satpratipakùaråpatàü pratiråpayati /
taduttarakàlaü tu kiü varàkamanumànamityarthaþ /
tadidamuktam-- pratyakùamananyathàsiddhamiti /
upadar÷itaprakàràdanyena prakàreõa vyavasthàpayituma÷akyam ityarthaþ /
anyaprakàravyavasthàpanaü ca viùayasekocamàtreõa na bàdhakaü vinà bhràntatvenàpi /
tathà satyatiprasaügàditi //


athopamànetyàdi codyaü saübhàvayati gosadç÷a iti /
nanu nopamànaviruddhamiti vipratipattireva saüpratipattirnàgarikalokasaüpradàyenetyata àha--na bhavatãtyanuùajyate /
yodyavàrttikasthamiti ÷eùaþ /
anyathàsiddhapratyakùàgamasamutthàpitamupamànamanumànena yadi vàdhyate satpratipakùyate và, tadà tathàbhåtau pratyakùàgamàvevàbàdhitau satpratipakùitau và syàtàm /
tathà ca sati sarvaü samàkulamàpadyeta /
tasamàd yathà tàbhyàmanumànamapanudyate tathà tadutthàpitaphala÷arãreõopamànenàpãti ñãko pabçühitasya vàrttikasyàrthaþ //


prayojanasvaråpeti bhràntasyàkùepa iti vivaraõaphalam prayojanavyàkhyànàïgamiti /
vàdajalpau saprayojanàvityàdibhàùye yadyapi prayojanamaïgatayà ÷råyate tathàpyaógi pratyetavyam /
tenàyamartho bhàùyasya, prayojanaü tàvad vàdajalpau vyàpnoti, vitaõóàü tu vyàpnoti na veti cintyata iti vivaraõàrthaþ /

nanu vàdajalpayoþ prayojanavattvasiddhau vitaõóàyàstaccintyetàpi, tayoreva tu prayojanavattvaü kena bhàùyeõa pratipàditamityata àha--tatra ÷abdàrthamiti /
vakùyati hi pçthagupadiùña upalàkùaõàrtham, upalakùitena vyavahàrastattvaj¤ànàrthaü bhaviùyatãti /
sa ca vyavahàro hetvàbhàsebhyo hetovivecanalakùaõo 'vàntaraprayojanamapi asàdhàraõatayeha tatra÷abdena bhàùyakàrasya vivakùitamatastadeva vàrttikakçtà vyàkhyàtamityarthaþ /
nanu tathàpi tatra nyàye vivecayitavye iti yuktaü , na hi nyàyàbhàsa eva viveka pradhànamityata àha--nyàyàmàsa iti tu sannidhànàditi //


tadanena vicàraviùayo vivicya dar÷itaþ /
parãkùapårvaråpaü saü÷ayaü dar÷ayituntatkàraõatayà vyàkhyàtçvipratipattimàha--pratipakùeti //
parãkùàyà3 prayojanamàha--tatra yadãti /
pårvapakùaþþ---tatra keciditi /
siddhàntaþ---parapakùasàdhaneti /
yadyapi parapakùadåùaõenàpi prayojanena vitaõóàyàþ saprayojanatva siddhacati,

yamarthamadhikçtya pravartate tatprayojanam /

iti vacanàt, yadi ca parapakùadåùaõamapi nàdhikuryàt tadà vaitaõóika eva na syàt /
tathàpyetadeva svayaü ki¤cidapyanabhyupagacchato na syàdityataþ pàri÷eùyàdapi svapakùasiddhim abhisaüdadhànasyaiva pravçttiryuktetyà÷ayaþ /
nanu

nàstyevàsau vàdã yaþ ki¤cidapi nàbhyupagacchet, antato narthasyaivàbhyupagamàt /
tadanabhayupagame tu ki¤cidapi

nàbhyupagacchàmãtyetadapi na bråyàt /
tasmàt kimanenàsadudbhàvanenetyata àha--nàstiko hãti /
nàstiko màdhyamikàdiþ /
anena hi parapakùo nàmyupagamyate na punaþ parapakùapratiùedho 'bhyupagamyata ityarthaþ /
tadidamuktaü parapakùapratiùadhamàtraprayuktaþ pravartata iti /
tathà hi nedaü jagadasti, bàdhyamànatvàt /
nàpi nàsti, pratãyamànatvàt /
nàpi sadasadråpam, virodhàt /
nàpyanubhayaråpam, virodhàdevàpratãte÷ceti /
nanu na hi yadeva pratyeti, tadevàbhyupagacchati /
tathà sati prativàdivacanàrthaþ pratãta÷cedabhyupagataþ syàdita matànuj¤à nigrahasthànam /
apratãta÷cedaj¤ànaü nigrahasthànam ityàyàtamityata àha--pratipattirabhyupagamaþ /
iha vivakùita iti ÷eùaþ /
tathàpyabhyupagamaviùayatvàdeva na pakùastasya j¤àpyatvàdityata àha--yadyapãti /
tannàntarãyakatvàditi abhyupagamanàntarãyakatvàt /
j¤àpyatàyàþ pakùa÷abdena siddhànto 'tra vivakùita ityarthaþ /
asiddhaviruddhatvàdidoùo vàdyuktasàdhanaviùaya iti ÷eùaþ //


adçùñàntasyàpi sàdhanavikalàdeþ pratyakùaviùayatvàdityativyàptiþ /
àgamàdiviùayasyàpi vyàptigrahaõagocarasya dçùñàntatvàdityavyàptiþ /
nanu tathàpyativyàptirevetyata àha--atra ceti /
saümugdhaü vàrtikaü vivecayati--yatteùu teùviti /
atha lakùaõasåtravyàghàta eva kasmànna bhavati, yàvatà tadapi pratyakùàpratyakùasàdhàraõamityata

àha--na tådàharaõeti /
sàdhàraõaü vi÷eùaviùayatayàpi ÷akyaü vyàkhyàtumityarthaþ //


tat kimidànã bhàùyamalagnamevetyata àha--tasmàditi /
nanvanumànàt ko 'paro nyàyo yenànumànà÷rayatàmuktvàpi nyàyà÷rayatàü dçùñàntasya pçthagàha bhàùyakàraþ, vàrtikakàro 'pi tathaivànumanyata ityata

àha--nyàyasya pa¤càvayavàtmakasyeti /
tathàpyà÷rayatvaü saüyogasamavàyàbhyàü dçùñàntasya na ghañate,

vàkyasyàkà÷à÷rayatvàdityatta uktaü--målamiti /
tathàpyanumànà÷rayatvaü dçùñàntasyàsaügataü liïgasya pakùà÷rayatvàt

tajj¤ànasya càmà÷rayatvàt /
ata uktam--anumànaü nimittatvamàheti /
pårvapratyakùadçùñamiti yathà÷rutaü bahvàkulayatãtyata àha--dçùñànteti /
evaü ca satyanumànanimittatvàt pakùasyàpi pçthagabhidhànaü syàditi na codyam /
siddhàntàbhidhànenaiva gatàrthatvàditi /
nanu ÷abde dçùñàntàpekùà nàstyeva,

agniùñomena yajeta svargakàmaþ

ityàdau tamantareõaiva vàkyàrthapratãterityata àha--saübandhagrahaõaviùaya iti /
saübandhagrahaõaviùayatàmàtreõa dçùñàntatvaü vivakùitvedamuktam, na punarvyàptilakùaõasaübandhavi÷eùagrahaõaviùayatayetyabhipràyaþ /
yattu tatpramàõye tadviùayagocarànumànàbhipràyeõa dçùñàntàpekùà àgamasyàpyastãti kai÷cid vyàkhyàtaü tat pårvaü j¤àtaü càrthaü parasmà àcaùña iti vadatà vàrtikakçtaiva apàstam /
atastadupekùitavàniti //


atràrthàmyupagamayorguõapradhànabhàvasya vivakùàtantratvàdarthàbhyupagamo 'bhyupagamyamàno vàrthaþ siddhàntaþ /
tena såtrabhàùyavàrttikañãkàsu mitho na virodhaþ /
idamitthaübhåta÷abdayorvi÷eùaõavi÷eùyamàvabhramaü nivàrayati--idamitãti /
na tu

puruùavi÷eùe vyavasthàpayatãti /
vyavasthà÷abdo na puruùavi÷eùe abhyupagamaniyamamàha--kiü tarhyanabhyupagamasamuccayaü niràkurvan svaråpaniyamamityarthaþ /
nanu vàdàdipravçttyarthaü pratitantrasiddhànta evopayujyate, tat kimaparairityata àha--tatheti /
nanu yata eva sarvatantrasiddhànta na vipratipattiviùayaþ, ata eva na vàdàdipravçttiheturityata àha--tathà

hãti /
yadyapi svaråpeõa sarvatantrasiddhànto na vàdàdipravçttyaïgam, tathàpi pratitantràdisiddhàntotthàpanadvàrà nyàyà÷rayatayà copayujyeta ityarthaþ /
etenaiva pratitantrasiddhàntaprayojanaü chalataþ prakañãkçtam /
kimà÷raya÷rva nyàyaþ syàt? asati sarvatantrasiddhànta iti ÷eùaþ /
adhikaraõasiddhàntaprayojanamàha--tatheti /
sàdhyasàmànyavyàptaü sàdhànasàmànyamiti sàdhanavi÷eùàt sàdhyavi÷eùaþ kathaü gamyeteti yojanà /
ayamarthaþ /
adhikaraõasiddhàntena hi phalena viùayeõa và pakùadharmatà phalavatã viùayavatã và syàt /
tadabhàve tu sà niùphalà nirviùayà và, tathà ca vyàptirapi sàmànyaviùayà satã kevalà sàmànyamàtramupanãya pakùe kathaü vyavasthàpayet? avyavasthàpya ca kathaü kçtàrthà syàt? tathà cànumànamàtram ucchidyeta /
evaü ca kva nyàyaþ? kva và vàdàyata iti? tasmàdadhikaraõasiddhànto 'pi pakùadharmatàphalaviùayatayà ava÷yaü vyutpàdanãyo yena vyàptirapi tatsahàyà satã phalavatã syàditi //


mukhyamartha gçhãtvà ÷aïkate--nanviti /
bhaktyà ca vçttyà pariharati--avayavà iveti /
bhaktimàha--yathà hãti, kriyodàharaõaü--someneti, somapadasya karmanàmadheyatvàt /
dhàtvarthamàtravivakùayà ca karakapadàt pçthagamidhànam,

vastutastu somasyàpi kàrakatvameva /
godohaneneti kàrakodàharaõam, apaþ praõayanasya vàkyàntarapràptatvàt /
pràtipadikàrthodàharaõam--yasyeti vràtya÷abdasyàrthavato 'dhàtvapratyayaråpatvàt /
tathàpi na samåho vyutpàdita ityata àha--tadaneneti /
nanu vi÷eùapratyayahetavo 'vàkyabhåtà api santãti anenàbhipràyeõa pçcchati--ka iti /
pratyayasya pràdhànyaü niràkurvanneva pratyayapadopàdànaprayojanamàha--na ca taditi /
vi÷eùaõàsiddhiü parihàrannàhapratãti÷ceti //


athànubhava eva kasmànna bhavati? na hyantyapadaü nànubhåyata eva /
tathà sati smaryetàpi kathamityata àha--na hãti /
tathàpyevaübhåtasyàpi tadasya smçtiranubhåtimantareõa na syàdityata àha--saübhavanti tviti /
astu tarhi tadanubhava evàrthapratãtyaïgamityata àha--na caita iti /
tadanenànubhava evàrthapratyàyanàïgamiti nirastam /
anubhavasmçtisamuccayaü niràkaroti--na ca pårveti /
smçtyunabhavayostu syàt sahabhàva ityanuùa¤janãyam /
etacca upàntyàntyavarõànubhavàntaràle smçtyabhyupagamena draùñavyam /
yadi tu varõànàü nirantarotpàdavatàü nirantarà evànubhavàstadà vina÷yadavina÷yadavasthayoþ upàntyàntyànubhavayoreva sahabhàvaþ ÷aïganãyaþ, niràkaraõãya÷coktayuktyà /
ato na pçthagà÷aókitaþ ñãkàkçtà /
kàraõasamuccayava÷àd viùayàsamuccayavataþ pratyayasya svaråpasamuccayaü parasvãkçtaü ÷aïkate--na ca pårveti /
niràkaroti--saübandheti //


yadyapi sahakàrilàbhàdaparaþ saüskàrasyodbodho nàma nàsti, tathàpi na yaþ ka÷cit pratyayaþ tasya sahakàrã, sarvadà sarvasaüskàrodvodhe sarvasmçtiprasaïgàt /
nàpi saóketavi÷eùasmaraõe padaikade÷avarõànubhavastatsaüskàrasya sahakàrã, tathà satyatiprasaïgàt /
tasmàt padatvena pratisandhànameva samayasmçtihetusaüskàrasya

sahakàrãtyupagantavyam /
tathà caikapraghaññakenàpi vicitraj¤ànena viùayãkçto varõàþ khaõóa÷aþ padabhàvena pratisandheyàþ,

arthasaübaddhatvena smartavyà iti kuto 'nubhavàvakàr÷aþ ityarthaþ /
prakriyà ta, antyavarõànubhavasyotpàdaþ,

tatsaüskàrapadatvapratisandhànayoråtpadyamànatetyekaþ kàlaþ /
atha tayoråtpàdaþ, sa eva padapratisandhànotpàdàtmà samayasaüskàrodbodhaþ saübandhasmaraõasyotpadyamànatà saüskàrodbodhàd vicitrapratyayasya vina÷yattetyekaþ kàlaþ /
atha saübandhasmaraõotpàdaþ vicitrapratyayasya vinà÷aþ padatvànusaüdhànasya vina÷yattetyekaþ kàlaþ /
na caitadadçùñaü kalpanamityàha--ata eveti //


nanvekapraghaññakena vicitrapratyaya evànusaüghànàtmà bhaviùyati, kariùyati ca samayasmçtiü tathàvidhàm /
athàpi

pårvasmçtira÷eùapadàvagàhinyekaiva svãkartavyà ityata àha--evaü ceti /
anubhåtaü hi pratisaüdhãyate, na taü prathamata eva, tathà ca pårvavarõàõàmunabhåtatvena padatvànusaüdhànasaübhave 'pi antyavarõasyànanubhåtatayà nàntyapadapratisaüdhànasaübhavaþ /
na cànubhavànusaüdhànayorekakàlatà, kàryakàraõabhàvàt /
tasmàt tadanantarameva padatvànusaüdhànamiti suùñhåktaü, yadà padàrthapratyàyane 'nubhavo na kàraõamiti tadaupayikasmçtyutpattau tu kàraõameveti /
avadhàraõàdãtyatràdi÷abdena taùàü smaraõaü vivakùitam /
prakaraõàdayastu yogyatàvi÷eùatvàt tatraivàntarbhåtà iti tata eva vàkyàrthapratãteråpapatteþ, anupapattau tvasiddhirlakùaõasya doùa ityà÷ayaþ //


nanu kramànubhåtànàmapyekasmçtisamàrohaþ saübhavatyeva, kiü tu padàni krameõàpi nànubhåtànãtyata uktam--nirantareti, nirantarasmçtibhirviùayãkçtàni tata ekasmçtisaïkalitànityarthaþ /
nairantaryaü ca smçtãnàü sannikarùàd boddhavyam /
nanvetàvatàpi asiddhameva lakùaõam /
na hyevaübhåtamapyantyapadaü vi÷eùapratipattiheturityà÷ayavànàha--syàdetaditi /
nanu pratyekaü vyabhicàre hi parasparànugrahaþ syàt /
na ca padakadambakapratisaüdhànavat tadarthasmçtirapi tathàvidhàü vàkyàrthapratyayotpatti prati vyabhicaratãtyata àha--etaduktaü bhavatãti /
ayamà÷ayaþ, na tàvat tadàrthà eva vàkyàrthe pramàõam, sarvadàtatpratãtiprasaïgàt /
nàpi ta eva smçtàþ, prakàràntareõàpi smçtànàü tathàbhàvaprasaïgàt /
nàpi ta eva padaiþ smàritàþ, padànàü padàrthasmaraõamàtropayoge pårvavat pratãtiprasaïgàt /
vàkyàrthapratãtyupayoge tu teùàü kathaü na taddhetutvam /
tathàpi guõapradhànabhàvavinagimanàyàü ko heturiti

cet? asàdhàraõakàraõatvaü padànàm /
tadarthànàü tu atãtànàgatàdiråpatayà kàraõatvameva nàsti, kuto 'sàdhàraõatm? ata eva na smçtisteùàü vyàpàraþ, kiü tu kàraõãbhåtànàü padànàmeva /
tathà ca vyàpàràvyabhicàramàdàya nirvyàpàràvasthàyà vyabhicàravatàmakàraõatvàbhyupagamo bahuvyàkulayatãti //


pratisandhãyamàna iti vàrttikaniràkaraõãyamativyàpakatvaü dar÷ayati--yadãti /
niùpatterbhedaü dar÷ayituü punaþ

siddhirvyàkhyànamanuvadati--vàstava iti /
na hi pratij¤àvacanaü ni÷vàyakaü vi÷iùñasyeti ÷eùaþ /
hetuvacanàdivaiyarthyàt

vaiyarthyaprasaïgàt /
sàdhanasya nyàyaþ pravçttiprakàraþ /
sa ca nànupalabdha ityàdibhàùye dar÷itaþ /
tasyàtipàto 'bhàva eva /

tameva vyutpàdayet pradhànatayeti ÷eùaþ /
tasya ca nyàyaviùeùasya àtmàdiviùayasyetyarthaþ /
alaukikopacàratvàt prayojanamàha--àgamopacàrasyeti /
arthasaüvàdeneti karaõe tçtãyà /
àgamavirodha÷aïgànivçttiranugrahaþ /
dçóhabhåmi÷ca saüskàra àgamaikaviùayatvàt /
saprayojana÷ca bhavati niþ÷reyasena prayojanena prayojanavàü÷ca j¤àto bhavatãtyarthaþ /
kutaþ?

àgamàrthaj¤ànasyeti /
niråóhatvàt prasiddhatvàdityarthaþ /
tat khalu hetuvacanamanumànapratipàdakaü paràmç÷yamànaliïgapratipàdakaü yadi syàt, tadà viùayatayànumànena paràmç÷yamànena liógenànugrahãtavyam /
na ca tasya paràmç÷yamànaü liïga viùaya iti bhàvaþ //


nanu yadeva dç÷yamànaü liógaü hetuvacanasya viùayaþ, tadevànumitibhàvakamityata àha--na ca liïgadar÷anamàtramiti /
dç÷yamànaliïgamàtramiti /
api tu saübandhasmçtisahakàrãti paràmç÷yamànaü liïgamityarthaþ /
tadidamuktam--tasmànna liïgavacanamanumànapratipàdakamiti /
dvitãyada÷anaviùayaliógaü pratipàdakaü na paràmç÷yamànaü liógaü pratipàdakamityarthaþ /
vyàkhyànaü granthànurodhàdasphuñamityà÷ayavànàha--etaduktaü bhavatãti /
evaü ca tatpratipàdakasya tadviùayapratipàdakasyetyarthaþ /
liïgaparàmar÷astàvadanumànam /
tasya ca

vyàptismçtisahakàritànumitau, dvitãyàliïgadar÷anasyàpi vyàptismçtisahakàrità paràmar÷aj¤ànajanana evetyubhayorapi saübandhasmçtisahakàritàsàmyàdanumànatvam /
tatastadviùayaliïgasyàpi, tatastadanugçhãtasya tadvacanasyàpãtyarthaþ /

kimasyopacàrasya phalamityata àha--evaü ceti //


nanu pratyakùaviùayasya smçtitaþ punaråpadar÷anàditi vaktavye kuto viparãtamabhihitamityata àha--yatreti /
yadyapi pårvapratyakùaviùayo dçùñàntaþ, tathàpyudàharaõakàle tayàsmçtyàråóha eva vyàpriyata ityetàvatà tathaivoktamityarthaþ /

na kevalaü pratyakùeõa sahaikaviùayatvamupacàre bãjam, api tu samànavyàpàratvamapãtyàha--punaråpadar÷anàt panuþ smaraõàt /
pratyakùamapi hi vipratipatti paribhåya vyàptiviùayatayà dçùñàntaü smàrayati--tadvacanamapãti /
aparamapi bãjamàha--målabhåteti //


nanu yathà ÷abdatadarthayoråpanaye vàrtàpi nàsti, tat kathamàha---yathà tatheti? ata àha---upanayo hãti /
yadyapi nigamane 'pi pramàõavi÷eùasamàve÷o 'styeva, tathàpi jàtyabhipràyeõàyaü vivakùitaþ, na ca tatra catuùñavijàtãyaü pramàõamastãtyatastadvyàkhyànàt pårvameva paramatvopapàdanàya samastapramàõavinive÷anamàha---so 'yamiti //


målasamavàyàbhàvàdaupacàrikaþ samavàyo bhaviùyatãtyata uktam--pramàõànàü veti /
adhyàropo vinive÷anaü và bhràntirvà na saübhavatãtyata àha--adhyàropa iti /
samàrthya hãti /
dharmaþ kàraõatvalakùaõaþ /
tadanena kiü punaþ samarthyamiti pçcchato 'bhisandhiþ dar÷itaþ /
uttaràbhisandhimàha--iha tviti /
sàmarthyàkàïkùayoþ parasparavyàpteràkàïkùaiva sàmarthya÷abdeneha vivakùitetyarthaþ /
tadevaråpayoþ samavàyasàmarthyayoþ pradar÷anena phalaü dar÷ayati--tadatreti /
prayojanàbhede 'pyàkàïkùàvirahitatvàt vàkyaikavàkyatvaü na bhavati /
yathà---

bhago vàü vibhajatu, påùà vàü vibhajata, aryamà vàü vibhajatu ityàdi /
ata uktaü vibhajyamàneti /
àkàókùàyàmapi prayojanànakatve vàkyaikavàkyatvaü na bhavati  //
yathà---

syonaü te sadanaü kçõomi ghutasya dhàrayà su÷evaü kalpayàmi ityàdi /
ata uktamekaü prayojanamiti /
tadenena,

arthaikatvàdekaü vàkyaü sàkàókùaü cedvibhàge syàt

iti jaiminãya vàkyaikavàkyatàlakùaõamabhimatam /
nanu yadi vipratipannaþ vàkyenaiva paraþ pratibodhayituü ÷akyate, atha vàkye tadarthe và vipratipadyamànaþ kenopàyena bodhanãyaþ? vàkyàntareõa cedanavasthetyata àha--yadyapãti /
ananyathàsiddhapratyakùàgamàgocaràbhipràyametadityarthaþ /
vikalpaþ anuvàdavi÷eùaþ /
tasya prayojanaü vidhiþ pratiùedho và? atra càkùepàvasare pratiùadha eva, vi÷eùapratipàdakatvamiti vadatà tattvavyavasthà÷rayatvaü vivçtam, tatra tattvaü vi÷eùaþ /
tasya pratipattirvyavasthà /
taddhetutvam à÷rayatvam /
tatra vi÷eùaþ ka ityata uktama--dharmavi÷iùño dharmoti /
vàkyàddhi sàdhanadharmavi÷iùño dharmo sàkùàt pratãyate sàdhyaråpadharmavi÷iùñastu taddvàretyubhayamapi vivakùitvà saümugdhamuktamiti //


nanu pramàõàntaratve 'pi tarkasya pramàõapadena saügraha eva sàmànyena vi÷eùasya saükalanàt, tat kimityàha--na

pramàõàntaramiti? ata àha--pramàõapadena hãti dçùño hi sàmànya÷abdenàpi kasyacidasaügrahaþ kuta÷cit kàraõàdityabhisandhiþ /
ata eva pramàõàntaratva÷aókàyàü saügçhãtebhyo vi÷eùebhyo 'nyatvamuktvà prameyaü dçùñàntatvenopàttam /
ani÷rvàyakatvàt /
svàtantryeõeti ÷eùaþ /
kiü tu pramàõaviùayavibhàgahetutayeti /
yasya

pramàõasyeyamitikartavyatà tadãyaviùaye tadapekùatvàdityarthaþ /
etaduktaü bhavati, tarko hi pramàråpaü và pramàõaü syàt liïgadar÷anavat, apramàråpaü và indriyàdivat /
na tàvadàdyaþ, tasyàhàryàroparåpatvàt /
ata eva na tatkaraõasyàpi pràmàõyamapramàphalatvàt /
nàpi dvitãyaþ, svaviùayavyàpyaviùaryaye hyasya pràmàõyamà÷àórikatam /
tena ca nàsya niyàmakaþ saübandhaþ /
asaübaddhasya gamakatve 'tiprasaïgaþ /
tadviparyayasya tu tena saha svàbhàvikaþ saübandho 'sti /
tena tatsaüvalitasya pravçttestaditikartavyatàtvameva /
na hi viparyayàparyavasitaü kvacidapi kçtàrthaü prasaïgamãkùàmahe //


nanvevaü tarhi pramàõasyàpi kevalasya na kvacidapi kçtàrthatvam /
tathà ca sati prasaïgatadviparyayapiõóa eva pramàõyaü paryavasyet /
evametat, setikartavyatàkasyaiva sarvatra karaõatvàt /
itikartavyatàtadvadbhàvakalpanàyàü tvayaü vibhàgaþ /
tadidaü vakùyati--tasya prasaïgaråpatayà pàratantryeõa svayamasàdhàkatvàditi /
prasaüjanãyasya pramàõaviruddhatvenàniùñatvamayuktatvam /
sàdhanãyasya pramàõàviruddhatveneùñatvaü yuktatvam, tenàyamartho vàrttikasya, yadyevaü nàbhaviùyat tadaivaü yuktatvamahàsyat, idaü càyuktatvamupàdàsyatetyata àha--itikàreõeti /
tataþ

prasaïgàråpavyutpàdanasaya vàrttikena avirodhaþ /
bhàùyaü tu prasaüge sphuñameva /
nanu bhavatãti pramàõavyàpàràt pràgeva yadi ni÷citam, tadà tarkaþ pramàõameva syàdityata àha-- saübhavatãti /
saübhàvanà cehàvirodhamàtram, na tu saü÷ayaþ,

ayuktàü÷asyàpi saü÷ayàspadatvàt /
anuj¤à ceyameva yat pravartamànapramàõànukålatvenàvasthànam /
tadàha--etaduktaü bhavatãti /
anujànan tadviruddhadharmavyudàsaråpeõàvirodhayannityarthaþ /
anugçhõàti savyàpàrãkarotãtyarthaþ /
tadviùayapramàõànukålyena tarkasyàpi tadviùayatvamiti bhràntimà÷aókya niràkaroti--na ceti /
pàratantryeõa viparyayaparatantratayetyarthaþ /
àroparåpatàmupadar÷amanneva svaviùayadvàràpyasya pràmàõyaü niràcaùñe--asti hãti /
na prasaógo heturna prasajyamàno

heturliïgamasiddhatvàdityarthaþ /
nanu na hi yadeva vidyate tadeva dç÷yata ityasti niyama ityata àha--tena saheti /
tasmàt nàstãti phaladvàreõa tarkasyànugràhyaü pramàõaü dar÷itam /
tenànuj¤àyamànaü pramàõaü pravartate phalaü sàdhayati /
phalamàha-kevalamevedamiti /
kaivalyasvaråpavipratipattestad vivçõoti--neheti //


tadevamabhàvaviùaye pratyakùe 'pi tarkaü dar÷ayatà anupalabdhiliïgakànumànasya sàdhyo 'bhàva iti saugatamatamapàstam /
anupalabdherapi niùedharåpatayà anumànàntarasàdhyatàyàm anavasthànàt, asiddhàyà÷càgamakatvàt, pratyakùatastatsiddhau tvanumànànavakà÷àt, vyavahàrasyàpi vikalpànugatavyàpàràt pratyakùata eva saddhitvàt /
anyathà vidhivyavahàràrthamapyupalabdhiliïgakamanumànamàstheyam /
evaü ca punarapyanavasthaiva /
na hi liïgamapyavyavahniyamàõamevànumitiü bhàvayet /
tasmàd vidhivyavahàravanniùedhavyavahàro 'pi pratyakùasiddha eva /
vipratipannaü prati tu parãkùakaistarkaþ sahàyatvenopaneya iti ramaõãyam /
àgamasahàyaü tarkamàha--evaü svargeti /
yajetetyatra samànapadopàttatvàd bhàvyatvàcca dhàtvarthaþ sàdhyo bhavatu, bhavatu, và puruùàrthatvàt svarga iti saü÷aye tarkasyàvatàraþ /
yadi sàdhyo dhàtvarthaþ syàt, tadopadeùñuràptatvaü vidhe÷ceùñopàyatvaü vàkyasya tadabhidhàyakatvaü prekùàvatà ca pravçttirna syàt /
asti caitat sarvaü pramàõataþ siddhamityarthaþ /
anuj¤àyamànaü pramàõamàha--samànapadeti /
na hi yàgabhàvanàyàþ svargaphalatve dhàtvarthasyàtatphalatve samànapadopàttattvabhàvyatvayoþ ka÷cid vidodhaþ /
tasmàt tadavirodhena svargaphalatvaü yuktam /
dhàtvarthasya ca sàdhyatvaü viruddhatayà ayuktamityarthaþ //


nanu pramàõànugrahàya yuktatvàyuktatve vivecayati tarko na tu ni÷cinoti iti kuto vi÷eùàdityata àha--na ceti /
kriyàtipattiriti, kriyàtipattiþ pratyayopasthàpite ghañasattvadhàtvarthasàdhyatve eva kriyàtipatti÷abdena vivakùite, na hyevaübhåtapratyayàviùayo ghaño và sàdhyatayà dhàtvartho vàstãtyarthaþ /
kimato yadyevamityata àha--yadà÷rayeti /
yasminnà÷raye tulyopalambhayogyatvena duþkhatvena và aniùñaprasaüjakena hetunà upapannastarko yuktàyuktaviùayavi÷cayasàdhanaü

bhaviùyati sa eva nàstãtyarthaþ /
tadanena prasajyamànasyà÷rayàsiddhisàdhanàsiddhã dir÷ite, pårvaü tu svaråpàsiddhirdar÷ità /
tasmàdàropatvànna svaviùaye pramàõaü svaviùayavyàpyaviparyaye niyàmakàbhàvàcca /
niyatasaübaddhasvaviùaye viparyayàpekùitve tu pàratantryàt na pramàõamityarthaþ /
tarhi kvàsyopayoga ityata àha--ni÷rayàya tviti //


nanu tarkapramàõayorabhimataü bhedaü mãmàüsàyà vedàdabhedavàdo viråõaddhãtyata àha--pramàõeti /
atha yathà÷ruta eva

vàrttikàrthaþ kàsmànna bhavatãtyata àha--itikarttavyatàtvaü cetyàdinà /
nikàyavi÷iùñàbhiþ rityasya vyàkhyànasya

÷arãrendriyàõàü ÷ukra÷oõitàderàhàràdibhåtakàryatvàt, tatkàryatvàcca buddhivedanayornimittàntare pramàõaü nàstãti tàtparyam /
vicitranimittatve sàdhye bhedavatvàditi hetuþ svaråpàbhipràyeõànaikàntikaþ syàt svaråpabhedavatàmapi ghañàdãnàmavicitranimittatvàdataþ prakàrabhipràyeõa vyàcaùñe---vicitratvàdityartha iti /
vaicitryeõotpàdàdityarthaþ //


nanu nimittavaicitryamàtraprasàdhane siddhasàdhanam, na hi nimittaü ki÷cid vicitram astãtyetàvataiva dharmàdharmasiddhiþ, dharmàdharmalakùaõavicitranimittasàdhanena tu nànvayo na vyatireka ityata àha--pramàõamuktveti /
nimittasya vaicitrye janmano vaivitryagrasaïgaþ nimittasyàvaicitrye janmano 'vaicitryaprasaïgaþ /
yàgàdãnàmeva nimittatve niranvayapradhvastàt kàryotpattiprasaügaþ /
nimittasya nityatve kàryasya sadàtanatvaprasaügaþ /
anekadravyatve 'bhyudayasàdhàraõatvaprasaügaþ /
sàdhàraõaikadravyatve 'pi eva doùaþ /
emistarkaiþ pakùadharmatàmupajãvya pravçttairanugçhyamàõaü sàmànyavyàptibalapravçttaü vaicitryànumànaü vi÷eùavirodhaü paribhåyàbhimataü vi÷eùaü sàdhayatãtyarthaþ //


nanu jàtyà kiü phalanirõayo nàstyeva, yena kàlavi÷eùaü pçcchati kadà punarityato 'bhipràyamàha--syàdetaditi /

nanu nirõayopàdànaprayojane vaktavye nirõãtaprayojanasya tarkasya punaràvçttau kiü tàtparyamityata àha--saükalayyeti /

saükalanayà ubhayoravinàbhàvo vivakùita ityarthaþ //


svasiddhàntànuråpaü sàdhanaü dåpaõaü càhaturiti svàdhyaparasàdhyayoryathàsaükhyam /
nanu yadyapi sarvatra jalpe nirõayàvasànatvameva nàsti kvacidanirõaye 'pi puruùàparàdhataþ kathàvicchedàt, tathàpi yatra nirõayàvasànatvamasti, na tato jalpàdanyataràdhikaraõanirõayàvasànatvena vàdo vyavacchetuü ÷akyate /
na ca sarvavàdavyàptiþ, nirõayasya vàdaphalatvàt /
phalasya copàyàvyàpakatvàdityata àha--vàde hãti /
nirõayà vasànatà hi tadyogyatà abhipretà /
sà ca vivadamànayoþ tattvabubhutsutayà tamuddhi÷ya pravçttiþ /
tadidamuktam, tatvabubhutsorvàdinorvàde 'dhikàràditi /
tadayamarthaþ, tattvanirõayamuddhi÷ya tayoþ sàdhanadåùaõavacanasaüdarbho vàda iti /
evaü ca nàvyàptirna và atiprasaïgaþ //


jalpaþ punaþ kãdç÷a ityata àha--jalpe tviti /
puruùa÷aktãtyudde÷yamàha /
tadayamarthaþ, bhavatu nàma kvacita jalpato 'pi tattvanirõayaþ /
tathàpi nàsàvadde÷yo na ca ÷raddheyaþ /
sva÷aktiparà÷aktikhyàpanamàtramudde÷yamiti /
tasmàdanyataranirõayàvasànatveneti /
nirõayàvasànàbhipràyeõetyarthaþ //


nanu jalpavitaõóayorvàdavi÷eùatve kathaü sàmànyavi÷eùayoþ parisaükhyàsamabhivyàhàraþ, kathaü ca parasparaviruddhayoþ sàmànyavi÷eùabhàvo 'pãtyata àha--vi÷iùyete iti /
aparamapi bhedahetumàha--vàdàt jalpavitaõóayoriti ÷eùaþ /
pårvaü vàdavyàkhyànàvasare bhede heturudde÷yavi÷eùàbhisandhiruktaþ tadapekùayà aparamapãti /
yau tau vàdajalpayoþ prayoktàtau tàvekatràvijigãùayà anyatra vijigãùayà vi÷eùitau vàdajalpau parasparato vyavacchindàte ityarthaþ //


dåùayitum ekade÷ivyàkhyànaü tanmatena vyàcaùñe iti yojyam /
ubhayathàpyanaikàntikatvàditi /
yadyapi vyabhicàràdar÷ane 'pi avinàbhàvo na sidhyati pçthagabhidhànasya puruùecchàdhãnatvàt, vàde codanãyatvasya cànudbhàvane tattvapratipattivyàghàtahetutvaprayuktatvàt, tathàpi vyabhicàrasya sphuñatvàt sa eva dar÷itaþ /
tasmàd vàde codanãyà bhaviùyantãtyanena pçthagabhidhànaprayojanamàtraü pratipàditam /
hetutvaü punaravivarkùitameva tàrkikaümanyenaikade÷inà àropitàmityarthaþ /
nanvevaüråpaprayojanalàbho 'pi katham? na hi pçthagabhidhànamàtramatrapramàõayituü ÷akyamityata àha---sàmànyeneti /
sàmànyo 'bhihitaü vi÷eùato 'bhidadhatà såtrakçtà prayojanavi÷eùaþ såcitaþ /
sa eva bhàùyakçtà dar÷ita ityarthaþ /
atha yadyetadeva vivakùitamasya såtrakçtaþ, tadà kimiti na kvacit ÷àstraprade÷e svayameva dar÷itavànityata àha--etàvàneveti /
atha bhàùyakàreõa kathamidamunnãtamityata àha--tatreti /
kimevamapãti /
kimanena pratipàditena phalamityarthaþ /
nanvagrevàde codanãyatvameva pratipàdayati, iha tu vidyàprasthànabhedaj¤àpanàrthatvaü varõayati /
tat kuto na virodha ityata àha--vàdajalpavitaõóà ityàdi /
atraivàrthe såcakaü vàrttikamàha--ata eveti /
ayamarthaþ /
yadi vidyà÷abdenàsya vàdàdayo na vivakùitàþ kathamagre vàdavyàpàraü dar÷ayitvà jalpavitaõóayoþ sarvàõyeva nigrahasthànàni vyàpàratvenàha? tad yadayameva bråte nånamayamasyàrtho vivakùita iti /
tadayaü tàtparyasaükùapaüþ, na tàvadaj¤àtasvaråpa vadaj¤àtavyàpàraphalabhedà vàdàdaya÷cetanenàdhiùñàtuü ÷akyante /
na cànadhiùñhibhyaþ phalasiddhiþ /
tasmàt svaråpavad vyàpàraphalabheda apyamãùàü pratipàdanãyà bhavanti /
ata eva caturthe phalamapi dar÷ayiùyati

såtrakàraþ //


prayujyeran saübhàvyeranniti /
na tu teùàmasti saübhavati prayoga iti /
nanu lakùaõena padàrthasvaråpaü na vyavasthàpyate, api tu vyavasthitaü j¤àpyate, tat kuto lakùaõatantrtvamityata àha--lakùyata iti lakùaõamiti /
nanu yadi pçthagabhidhànenaiva vàde codanãyatvaü pratipàdyate, kathaü nyånàdhikàpasiddhàntànàü pçthaganabhidhàne tatra codanãyatvapratipattiþ? athànyathàpi teùàü tad gamyata eva tadà hetvàbhàseùvapi sa eva prakàro 'sta, kçtaü pçthagabhidhànenetyata àha--hetvàbhàsànàü ceti /
ayamà÷ayaþ /
na hi hetvàbhàsàþ pçthagabhihità ityeva vàde codanãyatvaü teùàü gamyate /
api tu vàdasya tattvapratipitsukathàtvàt, hetvàbhàsànàü cànudbhàvane tattvapratipattivyàghàtàt tattvabubhutsunà ava÷yamudbhàvanãyàste /
anyathà vàdo vàdatvaü jahyàt /
hetvàbhàsànàü cànudbhàvanaü tattvapratipattivyàghàtakamiti /
ayameva ca nyàyo vi÷eùataþ pçthagabhidhànena såcitaþ såtrakàreõa /
sa ca nyånàdiùu

samàna iti /
evaü ca vyavasthite vàrtikakçto 'pi pra÷no nàpràstàvika ityàha--tatra pçcchatãti /
nanu yadi jalpavitaõóayostattvapratipàdanàrthamavatàraþ kim apratibhàdyudbhàvanena? atha na tadarthatvaü tayoþ, kiü tadavatàreõa? na cànyàrthatve tayoretacchàstravyutpàdyatvamityata àha--sàhaïkàro hãti /
ahaïkçtasya tasya

tattvapratipatterayogàdahaïkàra÷àtanamevànayostattvapratipàdanàrthatvam, taccàpratibhàdyudbhàvanaü vinà na syàditi tattvaü pratipipàdayiùatà kartavyamevedamityarthaþ //


nanuc chalàdãnàü parij¤ànaü na sàkùànniþ÷reyasa upayujyate àtmàdivat /
nàpi tadvyavasthànadvàrà pramàõavat /
nàpi nyàyàïgatayà saü÷ayàdivat /
na ca parij¤ànameva phalam, apuruùàrthatvàdityata àha--parij¤ànasya ca phalamuktamiti /
tattvapratipatyupàyabhåtakathàtrayaparikara÷uddhidvàrà tatparij¤ànaü niþ÷reyasopayogãtyarthaþ /
svayaü ca sukaraþ prayoga iti granthasya pratyakùasiddhatvàt kimuktaü bhavatãti tatsvaråpapra÷no 'saügata ityataþ pårayati--anena bhàùyeõeti //


bhàùye prayojanàntaràbhidhànaü na såtrakçdabhihitaprayojanavirodhi, kiü tu tadanuguõam evetyà÷ayavàn sautraü prayojanamanuvadati--såtrakàreõeti /
anuguõatvaü tu vyàptipradar÷anena /
na hyasti saübhavaþ, puruùàrtha÷càpramàõahetuka÷ceti /

tenàyamartho bhàùyasya, yataþ sarvaü prekùàvatprayojanamànvãkùikãvyutpàdyapramàõamålam, ato niþ÷reyasasya paramapuruùàrthasya tanmålatàyàü viparyaya÷aókaiva nàsti, atanmålatve puruùàrthatvahàniprasaügàditi /
tadidamuktaü nàstyeva taditi /
nanu na

tàvaditaràsu pramàõavyavahàro nàstyeva, taditaravyavahàrasyàpyucchedaprasaügàt, pramàõavyavahàra sadbhàve tu kimànvãkùikyà tatra prakà÷ayitavyam? tatpramàõaireva prakà÷itattvàdityata àha--yadyapãti /
vyutpàditena pramàõàdãnà tatra vyavahàrastadvyutpattistvita eva, na tu tata ityarthaþ //


nanu praõetç÷rotrapramàõopajãvanamànvãkùikyàmapi samànamato na vidyàntaràd vi÷eùa ityata àha--na tu pramàõàdãti /
pramàõopajãvane samàne 'pi yathaitadvyutpàdyamupajãvanti tàþ, naivaü tadvyutpàdyamiyamapãtyarthaþ /
nanu upajãvakatàsàmye 'pi parasparopajãvyopajãvakabhàvaþ kva nàma dçùña ityata àha--yatheti /
pratyakùàdyapi hi svapràmàõyavyavasthitaye pramàõàntaramapekùate /
anumànamapi svotpattaye /
tathàpi pratyakùàdyevàpekùyànumànaü svaviùayu pravartate /
na tåpajãvakànumànamapekùya pratyakùàdi, anumànàntaraü tu svapràmàõyavyutpàdakamapekùate /
tadapi na tadaiva, kiü tu pràgeva ityabhipràyeõa vyutpàdyasajàtãyàpekùàniràkaraõàyoktam--na pratyakùàdiviùayamapi tadànãmeveti /
pratyakùàdiråpo viùayaþ pratyakùàdiviùaya iti /
vidyopakaraõaü pramàõàdi /
tasya grahaõaü pramàõàdigrakà÷itamarthamitarà vidyàþ pratipàdyante iti vàrttikena /
etaduktaü bhavati, vàrttike pramàõàdigrahaõaü bhàùyoktavidyàprakà÷akatvanirvàhàya /
na tu svàtantryeõa /
ato na virodhaþ /
tadevaü svaråpeõàpekùàü dar÷ayitvà viùayagatà apekùà bhàùyakçtà dar÷ità--upàya iti /
tadvàrttikaü yojayituü vyàcaùña--saüpratãti /

nanu vidyàntaràõàü ÷abdàtmakatayà pramàõatvàt tasya ca svapratipàdye 'napekùatvàt, kiü tatrànvãkùikã kariùyatãtyata àha--na hãti /
pramàõasya sataþ svapratipàdye pramàõàntaràpekùà nàsti, na tu svetikartavyatàbhåtatarkàpekùàpi /
sa cànvãkùikãlabhya ityarthaþ //


atha tarkamanapekùamàõasya kiü syàdityata àha--mà bhåditi /
àdigrahaõena

yajamànaþ prastaraþ

ityàdi gràhyam /
tarka÷ca saü÷ayamantareõa nàvataratãtyupasaühàre so 'pi dar÷itaþ /
yadyapi satarkapramàõapravçttireva parãkùà, tathàpãha gobalãvardanyàyena pramàõasya svapadopàttatvàt prayojanajij¤àsàtarkà eva vivakùitàþ /
pramàõasya niva÷aþ pravattiþ /
tasya dvàramavirodhaþ /
arthatattvaü padàrthatattvaü vàkyàrthatattvaü và, avadhàrya pramàõàntaràdarthavàdàdeva và /

tatra trayã vidhiniùedharåpà nive÷anãyetyarthaþ /
evaü ca daõóanãtyàü yathà yamo ràjà kubero và ràjatyàdi, vàrttàyàü màghe parikarùità bhåmiþ suvarõamayaü phalamàdhatta ityàdi tarkànapekùayà viphalàyate /
tasmàt tatràpi tadapekùà astãtyatidi÷ati--evamiti /
viùayamiti ÷eùa ityatràpi vidheyatayà niùedhyatayeti ÷eùaþ //


idànãü vyàpàragatàmapekùàmàha bhàùyamatena--api ceti /
dravyasya yathà

dadhnà juhoti

ityàdi /
guõasya yathà

aråõayà somaü krãõàti

ityàdi /
karmaõo yathà

vrãhãnavahanti

ityàdi /
daõóanãtyàmapi yathà dravyasya

svàmyamàtya-

ityàdi /
guõasya yathà

sàmabheda-

ityàdi /
karmaõo yathà

÷astra÷ikùà gajavàjivàhanam

ityàdi /
vàrttàyàmapi dravyasya yathà

yathartu bãjaü saügçhõãyàt /

ityàdi /
guõasya yathà

bhåmiü plàvayecchoùayet /

ityàdi /
karmaõo yathà

syànàntaraü ninãùannanokahamabhimantrayet /

ityàdi /
viùayaü dar÷ayitvà saü÷ayamàha--tatra kimiti /
saü÷ayakàraõaü ca vidhipadasamabhivyàhàrastatpadasya /
vidhipadasamabhivyàhçtasvapado hyadhikàrã na vidhiviùayaþ /
tathàbhåtameva càgnihotraü tadviùayaþ /
ataþ sàdhye saü÷ayaþ kiü vidhipadasamabhivyàhçtapadatvàdagnihotràdivadvidhiviùayo bhavatu svargo 'dhikàrivad và neti pårvapakùamàdar÷ayanneva tatràniùñaprasaügamàha--tatra yadãti /
na ca ÷yenàdisàdhyàyà hiüsàyà vihitatvenàrthatvameva bhavatu kà kùatiriti vàcyam /
vidhirhi pravartakaþ svaj¤ànena icchàmantarà kçtvà prayatyanotpàdakaü iti yàvat /
sa ca prayatno na sàdhyaviùayaþ kartuü ÷akyate /
upayo hi prayatnaviùayo na tu phalam /
tasmàt prayatnaviùayatvàt sàdhanetikartavyate eva vidhãyete na tu sàdhyam, tadaviùayatvàt /
na hi j¤àpakatvamàtraü vidhitvam, api tvicchàprayatnaviùayaj¤àpakatvamiti /
tasmàt ÷yenàdisàdhyà hiüsà anarthabhåtaivàrthaþ syàd yadi vidhiviùayaþ syàditi sàdhåktam /
siddhànte pramàõamàdar÷ayanneva sàdhyapadasamabhivyàhàrastarhi kvopayujyate ityà÷aókàmapanayati--atha sàdhyàü÷amiti /
iùñàbhyupàyatà hi neùñamapratãtya pratyetuü ÷akyà /
na càpravçttaiva sà pravartayati /
atastàü vi÷eùñumiùñasyànuvàdo 'yamityarthaþ //


tat kimidànãmavihitamityetàvataivànarthaþ? netyàha--na hiüsyàditi /
nanu bhavatvevaü tàvat tathàpyànvãkùikyà kimàyàtamityata àha--tadiheti /
viùayàntaramàha--evamiti /
yathà àbhikhyàyàþ prayojakatvaü kùãrahomasthàne tadvinive÷anàd rasàdisàmyàt, vàjinasyàprayojakatvamavarjanãyotpattikatvàt /
àdigrahaõena ÷eùabhàgahomavilopàdayo gçhyante /
sarvà vidyà iti vidya÷abdena taddharmàn lakùayatãti na bhàùyavyàkhyàvirodhaþ /
vàrttikakàrastu dharmàõàü vidyàpàratantryaü vivakùanniti ÷eùaþ /
saïkaraprasaïga iti phalasya /
tathà ca vidyàntarulenaivàsya phalavattvaü na

punarasàdhàraõaü phalamasyà astãtyarthaþ /
asàïkaryaü dar÷ayituü tàsàmeva tàvadasàdhàraõaü phalamàha--vidyàntaràõãti /
etasyà asàdhàraõaü phalamàha--iha tviti /
anyatràsyàþ pratipàditopayogavirodho mà bhådità÷ayavatoktam--pramàõàdi

yadyapi sàdhàraõamiti /
etenaitaduktaü bhavati, vidyàntarulànyapi yadànvãkùikyàmàyatante seyamåùmasiddhirasyàþ /
yattu pradhànamasyàþ phalaü tadasaükãrõameva vidyàntareùvasaübhavàditi //


vàdàdãnàmiti atadguõasaüvij¤àno bahuvrãhiþ, vàdasya paràbhibhavàrthamapravçtteþ /
jalpàdayo hi madàdihetavaþ paràbhibhavopàyatvàt dravya÷arãrasaüpattivaditi prayogaþ /
tatràsya viruddhatvaü tàvadàha--tatra jalpàdãnàmiti /
ayamà÷ayaþ /
na tàvat pratipàdyasya jalpavitaõóayoradhikàraþ /
kiü tu pratipannasya tattvapratipattipàlanàrthaü duravaliptapratipàdanàrthaü ca tayoradhikàraþ /
paràhaïgàra÷àtanaü ca madamànàdiviruddhameva, teùàü doùavi÷eùatvàt /

ahaókàra÷àtanasya ca tannirodharåpatvàt /
na ca paràbhibhàvopàyabhåta÷abdavàcyatàmàtreõànumànam, vàgàdãnàmapi viùàõitvaprasaügàditi //


syàdetat /
paràbhibhavopàyatvena hetunà madamànàdihetutvaü mà saitsãt, anvayavyatirekàbhyàmeva tu siddhacatvityata àha--madamànàdihetutvaü ca heturasiddha iti /
sati ca tattvavidàü na saübhavantãti vadatà yathà÷rutasya

paràbhibhavopàyatvasyànaikàntikatvamapi såcitam /
ato jalpàditattvaj¤ànavatàmapi yadi mànàdayo dç÷yante, na te taddhetukàþ, kiü tu balavanmithyàj¤ànahetukà eveti sanakàdyudàharaõaphalamiti /
etacca sphuñamityabhipràyeõàha--upasaüharatãti //1 //


______________________________________________________________________

// pari÷uddhiþ //


apratãtasvaråpasya prayojanàmisaübandhasya parãkùà na yujyate, rirà÷rayatvàt /
prathamasåtraü tådde÷aparamevetyata àha--tadevamiti /
abhidheyasaübandhaprayojanaparàdeva tasmàdudde÷o 'pyavagataþ /
sa càpekùitatvàd gçhãta ityarthaþ /
etena parãkùàviùayo dar÷itaþ /
ucitaü dar÷ayanneva tadatikrame hetumàha--teùàmiti /
aitena chalataþ saübandhaparãkùàyàþ prayojanamapi

dar÷itam /
abhidhànasya dvaividhyam-ubhayakoñisaüspar÷aþ /
samãcãnamityàdyanurodhena yathà vàrttikàdityàdàvàrthaþ kramo gràhyaþ /
tasmàdamidhànasàmànyàt abhidhànasàdhargyamàtràt nirõàyakarahitàt dç÷yamànàditi yàvat /
ubhayathà dar÷anàcceti /
tatsahacaritobhayakoñidar÷anajasaüskàrabhuvaþ smaraõàditi yàvat /
etacca såtrakàrasyàptatvàvadhàraõàt pràgiti mantavyam /
yadyapi

càtra vacana eva sàkùàt saü÷ayaü dar÷ayati, tathàpi taddvàrà artha eva draùñavya iti /
saübandhini ca prayojane tattvaj¤ànakàryatayà parãkùyamàõe saübandha eva kàryakàraõabhàvalakùaõaþ parokùito bhavatãti tadeva parãkùyatayà nirdi÷yate--tat khalu vai niþ÷reyasamiti /
vastutastu saübandhaparãkùaiveyamityato na pratij¤àsaü÷ayaparãkùàõàü vaiyadhikaraõyamiti /
tatreti /
såtre vyàkhyàtavye /
utsåtreõeti /
pårvapakùaü vinà siddhàntasåtrasyàvatàràbhàvàt ityà÷ayaþ //


nanu jãvanmuktipakùe tadvatàmavasthànaü na syàditi codyamànamanavakà÷amityata àha--tadatyanteti /
nanu mà bhåt

tattvaj¤ànànantarameva niþ÷reyasam, kà no hàniþ /
na hyevaü pratij¤àtamasmàbhirityata àha--tathà satãti /
yadyapi sàkùàdevaü na pratij¤àtam, tathàpi tattvaj¤ànani÷reyasayoþ kàryakàraõabhàvaþ såtrakçtà dar÷itaþ, sa cànanantaryaniyama eva syàt, nàto 'nyatheti pårvapakùã manyata ityarthaþ /
tadidamuktam--mithyeti //


nanu tathàpi, tadatyantavimokùo 'pavargaþ /
[1.1.22] ityatàvadeva niþ÷reyasamiti kena pratij¤ànaü yàvatà jãvanmuktirapi riþ÷reyasaü bhavatyevetyata àha--na cànyaditi /
abhisandhau bãjaü tattvaj¤ànasyotpannasyàpavarge

kartavye 'pekùaõãyàbhàvaþ /
bhàve và tadevàpavargasàdhanam, na tattvaj¤ànamiti /
tadidakukta vàrttikakçtà--satyapi tattvaj¤àne

yasyàbhàvànnàpavçjyate so 'nyor'thaþ iti sphuñaü vàrttikamiti ñãkàrthaþ /
såtrasamutthatàü siddhàntavàrttikasya dar÷ayituü såtramavatàrayati--atredamiti /
yathà÷rutaü vàrttikaü na pårvàpakùàcchàdakaü na hyaparamapi niþ÷reyasaü ÷àstrãyàt tattvaj¤ànàt sàkùàdbhavatãti, yasmàcca sàkùàdbhavati na tacchàstrãyamityato bhåmimaracayati--catasro hãti /
sà cànvãkùikyàmàyatate àyattà bhavati /
tatparikaropayogamàha--ànvãkùikã ceti //


nanu ÷ravaõasya tàvadàkàïkùotthàpanenopayogo, mananasyàpyevamevetyavadhàraõena, tat kimaparamava÷iùyate yadarthaü pratipattyantaropàsanam? na hi ni÷cayàtiriktaü kasyacit pramàõasya phalamityata àha--na càyamiti /
àyamà÷ayaþ /
na hi ni÷cayo mohaþ aupade÷ikenànumànikena và tattvani÷cayena niràkartuü pàryate, tadupàyànuùñhànena tu tayoråpyogaþ /
tasmàd ye vedàntino vàkyàrthaj¤ànàdeva muktimicchanti, te praùñavyàþ, kiü bhavatàü vastusantamupàyopeyabhàvasaübandhamabhyupagamya pravçttiþ, savçtisantaü và? àdye 'dvaitasiddhàntakùatiþ, kàryakàraõabhàvasya bhedàdhiùñhànatayà tayoþ paramàrthikatve bhedasyàpi pàramàrthikatvaprasaügàt, dvitãye tu kimavi÷eùeõa pravçttiþ, yathàsaüvçtivyavasthaü và? àdye bhogino 'pyapavçjyeran /
dvitãye tu na ÷àbdàdànumànikàd và tattvaj¤ànàdaindriyakavyàmohavigamaþ /
kiü tarhi, sàkùàtkàràdeva dçùña iti tathaiva tadarthinaþ pravçttiryuktà /
na ca vàcyaü vàkyàdevàtmasàkùàtkàrodaya iti, tasya kevalasya sàmarthyànupalambhàt /
yadi tu svasaüviditasvaråpatayà kiü tatra dhyànàdikamapårvamàdhàsråtãtyucyate, tadà ÷ruterapi vaiphalyamanenaiva nyàyena /
yadapi bhautada÷akanadãsaütaraõamudàhçtaü, tatràpi na kevalenaiva vàkyena sàkùàtkàraþ kiü tu cakùuràdinaiva /
ihàpi manasà sahakçtena bhaviùyatãti cet--na, anekadhà ÷ruta÷ruterapi satyapi ca pañãyasi manasi brahmasàkùàtkàràbhàvàt /
tat kasya hotoþ? bhautànàmiva sva÷arãre càkùuùasya dçóhataràbhyàsasya mumukùormànasasyàtmanyabhàvàt /
tasmàt tadarthamabhyàsa eva ÷araõam /
tadidamuktaü lokasiddhamiti /
lokasiddhaþ kàryakàraõabhàvastàttviko bhavatu mà và bhavatu sarvasya puruùàrthapravçttasya tàvat sa eva ÷araõam /
tadanàdare tu puruùàrtho 'pi nàdaraõãyastulyayogakùematvàditi //


yadi nàma catasraþ pratipattaya àtmàdau prameye, prakçte tu kimàyàtamityata àha--atheti /
etaduktaü bhavati--yadi ÷rautamànumànikaü và tattvaj¤ànamàdàya pårvapakùaþ, tadà anabhyupagama evottaram /
na hi tasya sàkùànniþ÷reyasahetutvamàcakùmahe /
kiü tarhi? paramparayà saiva catasro hãtyàdinà dar÷ità /
tasmàt sàkùàtkàramàdàya pårvapakùaþ /
tasya hi sàkùàdeva niþ÷reyasahetutà abhyupagamyate /
tatràbhayanodyaparihàràrthaü niþ÷reyasadvevidhyapratipàdanamupasthàpyata iti bhàvaþ /
atha idyucyata ityantena pårvapakùaþ /
pårvaþ pårvo heturuttara uttarastadvàniti //


nanu sàkùàtkàravàü÷ca dehàdimà÷ceti durghañamidam /
na hi ÷ravaõàderiva pare niþ÷reyase kartavye sàkùàtkàrasyàpi ki¤cit kartavyàntaramastãtyata àha--na caivamiti /
codyasaübhàvanàya dçùñàntaþ--na ca pràya÷citteneveti /
na tàvat pràya÷cittasyàdhikàràpattiþ phalam, àgamamantareõàdçùñakarmaõàü phalavi÷eùakalpanàyàü pramàõàbhàvàt ÷råyamàõaphalaparityàgaprasaügàcca /
balavati bàdhake sati nedamaniùñamiti cet--na, ananyathàsiddhasyàgamasya bàdhakasahasreõàpyapanetuma÷akyatvàt /
÷akyatve và suràpayetvànumànamapi durnivàramiti haitukànàü dattaþ svahastaþ syàt /
ata eva na pràya÷cittàcaraõaduþkhameva bràhmahatyàdãnàü phalam, tatphalatvenà÷ruteþ, pràya÷cittavidhivaiphalyaprasaügàcca

avi÷eùàdhànàcca /
aniccheto 'pi karmabalàdeva tatsiddhe÷ca /
tasmàdadattaphalànyeva karmàõi pràya÷cittena kùãyanta ityeva sàdhu /
tathà tadvadeva tattvasàkùàtkàro 'pi kariùyatãtyarthaþ //


atra càgamabalapravçttà àgamenaiva bodhayituü yujyanta ityà÷ayavànàha,

nàbhuktaü kùãyate

[]iti  /
nanu

j¤ànàgniþ sarvakarmàõi...bhasmasàt kuråte tathà /

[gãtà 4.37] ityevaü vipakùe 'pi smçtirasti /
tat kathaü nirõayo bhaviùyatãtyata àha--antyasukheti /
syàdapyevaü yadi nàbhuktamityàdismçteranugràhako nyàyo na syàt, asti ca tathà /
tathà ca prayogaþ, vivàdàdhyàsitàni karmàõi

bhogàdeva kùãyante acãrõapraya÷cittakarmatvàdàrabdha÷arãrakarmavat /
na càtràgamavirordhaþ, tasyàgamàntaravirodhenànirõàyakatvàdityarthaþ /
na cotsargasiddhàyàþ smçterasati bàdhake 'nyathàmàvo yujyata ityà÷ayavànàha--autsargikasyeti /
nanu,

midyate hçdayagranthi÷chidyante sarvasaü÷ayàþ /

kùãyante càsya karmàõi tasmin dçùñe paràvare //


[muõóaka. 2.2.8] iti ÷rutau paripanthinyàü kathamucyate 'sati bàdhaka iti, kathaü ca tadvirodhena smçternirõàyakatvamanumànànugraho 'pãtyata àha--kùãyanta iti /
na hãyaü ÷rutiradattaphalànàmeva karmaõàü tattvaj¤ànàt kùayamàha, kiü tu kùayamàtram /
taccopabhogenàpi bhavannaki¤cid viråõaddhãti bhàvaþ /

deheùåpabhogo dehopabhogaþ /
api ca viparãtàpi ÷rutirvidyata ityàha--tàvadeveti /
asya tattvasàkùàtkàravataþ tàvadeva ciraü vilambaþ /
yàvanna vimokùa upàttakarmarà÷eþ sakà÷àt phalopayogena /
atha tasmin sati saüpatsyate kaivalyenetyarthaþ /

bhogena tvitare kùapayitvà

[]iti vàkya÷eùàt //


nanu bhogena prakùayo 'nupapanna eva, karmarà÷eranantatayà aniyatavipàkakàlatayà cetyata àha--yogarddhãti /
uktam àdivàkye /
÷aïkate--na ceti /
ayamà÷ayaþ--yadi tàvat karmaõàmevàyaü mahimà, yadekadaiva nànàvidhadehàdyavàntaravyàpàraistaistairåpabhogaþ sàdhyaþ, kiü yogaprabhàvaparikalpanayà? atha naiùa mahimà neùàm, tathàpi kva yogaprabhàvasyopayogaþ? na hã÷varo 'pi karmaõàü svabhàvaü viparyàsayitumarhati /
tasmàt svapratibhayà kalpanãyametat /
evaü ced varamadattaphalànyeva yogaprabhàvàt kùãyanta iti kalpyatàü làghavàyeti /
pariharati--dçùñànusàreõeti /
pramàõànusàreõa //


yathà hyupabhogàdeva karmaõàü kùayaþ, dehàdiùu satsveva copabhogaþ, labdhavçttibhireva karmabhirdehàdisambhavaþ, sahakàrilàbha eva teùàü vçttilàbhaþ, te ca sahakàriõaþ kvacitphalonneyàþ yathà yugapadanekendriyopagrahe, kvacidàgamagamyà yathà vàsudevasaubhariprabhçtãnàü kàyayaugapadya iti sarvatra pramàõamasti, naivamanupabhuktakarmakùaye /
yathà ca mahàpralaye sarvakarmaõàmekadaiva vçttinirodha àgamapràmàõyàdàsthãyate, tathà yogarddhikàle 'pi sarveùàü vçttilàbha àstheya àgamapràmàõyàdeveti na ki¤cit svapratibhàmàtreõa kalpitamityarthaþ tàdç÷a÷ca muniraparaniþ÷reyasavànityarthaþ /
kimato yadyevamityata àha--iti na vàtaputrãyamiti /

atha paraü niþ÷reyasaü kãdç÷amityata àha--paraü tviti /
ityupapannaü niþ÷reyasadvaividhyamiti /
pårvapakùaniràkaraõàyeti ÷eùaþ /
na sukhaduþkhatayà manute ràgadveùaprasavahetutvàbhàvàdityarthaþ /
na hyasti sambhavo na tatra tçùyati tacca tasya sukhu yàdç÷amaj¤àninaþ tçùõàjanakam, na tad dveùñi tacca tasya duþkhamiti yàdç÷amaj¤ànino dveùajanakamityarthaþ /
uktaü tàtparyamakùaràrthãkartuü samarthitameva ÷aïkate--syàdetaditi /
upabhogaprayatna àstheyo mokùàya tvaramàõenàpi kàyavyåhàdàviti ÷eùaþ /
yastu ta tvarate yadà bhavità karmakùayastadà bhavità mokùo 'pi kiü tvarayà? pràptà tàvannirapàyà bhåmiriti samarthitahçdayaþ, tasya tu niþ÷reyasadvayayaugapadya÷aókàpi nàstãti bhàvaþ //


nanvetàvataiva sarvaü susthaü kimuttaraprabandhenetyata àha--tadevamarthagatimiti /
mithyàj¤ànadoùapravçttãnàü pravàharåpàõàmiti boddhavyam /
pravçtti÷càtra kàraõaråpà gràhyà, kàryaråpàyà anucchedàt /
janmaduþkhayoþ pravàharåpayoråcchedakramo nàsti /
kutaþ? pårvopàttasyeti /
målànucchedàdityarthaþ /
àgàmivàrttikavirodhaü pariharannàha--idaü ceti //


yadyapi duþkhàdãnàmekàrthasamavàyalakùaõo 'pi yogaþ saübhavati tathàpi ÷arãràderjanmanaþ sa nàsti /
kàryakàraõabhàvastu tasyàpi sa eva gràhya ityàha--yogyatayeti /
kàraõasya hi pårvavartitvaü yujyata ityata àha--atra

ceti /
uttarasyànantaraü ca pårvameva syàt, na ca pårvaü kàryamityata àha--tadanantaratvaü ceti /
avyavahitamavyavadhànaü

tenàdau pàñho 'vyavahitàdipàñhaþ /
mithyàj¤àne kàraõe tatkàryà doùàþ avyavadhànenaiva àdau pañhità iti ÷eùaþ /
yathaitat tathànyatràpãtyata àha--evamiti /
tenàyamarthaþ /
duþkhàdãnàü kàryakàraõabhàvaþ /
teùàmevottarottaràpàye

tadanantaràbhàvàdapavargaü iti /
dåùayati--na hãti /
apavarga ekor'thaüþ /
uttarottaràpàye tadanantaràbhàvàditi ca padadvayam /
keùàmiti duþkhàdãnàmiti ca padaü kiü bhavatãti sàkàókùam /
tasmàdekavàkyatvalakùaõayogàdekamevedaü vàkyamityarthaþ /
yadapi vàkyabhedena prayojanàdhikyamabhihitam, tadapi nàstãtyàha--ekanivçttyeti //


vi÷vatomukhatve 'pyasaüdigdhatvaü prakaraõànuvçttyàdibhirityavirodhaþ /
sàravat prayojanavat /
anavadyaü ÷iùñànàmaduþkhapratãtikaram /
prakçtatvenàstobhamiti vyàcaùñe--astobhamiti /
yathàvyàkhyàte vipratipadyamànaü lakùaõàntareõa bodhayati--tathà hyàhuriti /
làghavaü vàkyeùu padakçtam, padeùu svalpatvamakùarakçtamityapaunaråktyam /
etacca kàryakàraõabhàvasya yogavibhàgenàbhidhãyamànatvamabhyupagamyoktam /
vastutastu tenàpyasau såcanãya eva /
na hi yogavibhàgasya etatsàmarthyam /
api tvarthàdhikyasåcanamàtram /
etacca vibhàge 'pi labhyata ityàha--itaretaretyàdi /
nanu såtre mithyàj¤ànamàtrameva ÷råyate, tat kathamàha tatràtmàdàvityata àha--yadyani sàmeti /
bhàùyaviùayatàü vàrttikasya dar÷ayati--tadeteneti /
na khalu yathà kuõóe badaraü saüyogena pañe và ÷auklyaü samavàyenetyarthaþ /
nanu na tàvat sattàmàtreõa sàråpyaü bhràntàvupayujyate japàkusumàdisannidhànaparibhåtasitimni sphañhikàdàvanupalabhyamànavi÷eùasmaraõe 'pi rajatàdiviparyàsàbhàvàt /
tasmàdupalabhyamànameva sàråpyaü taddheturityàstheyam /
tadapyasaügatam, sàråpyasya bhedàdhiùñhànatayà tatpratibhàsane bhedasyàpi pratibhànàbhedàropànavakà÷àt /
tasmàt sadasatoþ sàråpyàbhàvàdityà÷aókaiveyamanupapannetyata àha--sarvatra hãti /
na hãdamane, sadç÷amiti kçtvà sàråpyagrahaõamiti bråmaþ /
kiü tarhi? rajatàdau yo dharma÷cakacikyàdiþ upalabdhapårvaþ sa eva tajjàtãyo và purovartinyupalabhyate yadi tadà bhrànti, nàto 'nyathetyarthaþ //


anvayaü dar÷ayitvà vyatirekamàha--na hãti /
yadyapi hastima÷akàdàvapi yathà katha¤cit sàråpyamastyeva, tathàpi vyavacdedakadharmeõànabhibhåtaü sàråpyamihàbhipratam /
vyavacchedakànabhibhåtatvaü ca tatra nàstãtyataþ sarvàtmanà và sàråpyamekade÷ena vetyevamàdi paràstaü veditavyam /
÷aïkate--asadç÷e 'pãti /
idamatra vivakùitam, sàråpyaü hyàropyasyàropaviùayeõa cintyate, anyathà và? anantare 'tiprasaügaþ /
prathame tu na tàvata pãtaguõã ÷uklaguõini ÷aókhe àropyate, pãtaü ciravilvamidamiti pratyayànudayàt /
nàpi ÷uklaguõe pãtaguõaþ, ÷uklaguõasyàpratibhàsanàt /
nàpi ÷uklatvasàmànyàdhàre råpasvalakùaõe pãtaguõaþ, càkùuùapratãtau ÷uklatvasàmànyànavabhàse tadàdhàrasya råpasvalakùaõasya bhàsanàyogàt /
bhàsane 'pi và dravyatvasàmànàdhikaraõyaü na syàt /
nàpi pãtatvaü sàmànyaü ÷uklatvasàmànyàdhàre /
taddhi tadàtmatayà và àropyet, tatsaüsargitayà và? àdye ÷uklatvasàmànyàdhàrà vyaktiþ pãtatvasàmànyàtmanà prathamànà na de÷akàlaniyatà syàt /
vyaktirhi de÷akàlaniyatà na sàmànyam /
sà càprathitaiva /
na ca pãtatvasàmànyameva ÷uklaguõavyaktiråpeõaropyata iti sàmpratam /
tathà sati pãtatvaü na pratãyeta /
nàpi ÷uklatvasàmànyameva pãtatvasàmànyatadàtmatayà àropyeta, tathà sati ÷uklatvena ÷uklatvaü pratãyeta /
na hi tasyànyat ki¤cid råpamasti, yena pratãtipathamavataret /
sarvathà apratãtaü ca nàropaviùaya ityasaügatirevàsya kalpasya, saüsargitayà tu sàmànye àropyamàõe ÷uklaguõasya ÷uklatvenaiva pratãtiþ syàt /
na ca pãtimapratãtervinayatàratamyaü syàt, sàmànyasyaikaråpatvàt /
tasmàt pãtaguõa ÷aïkhe samàropyata iti vàcyam /
tathà ca guõaguõinoþ kva sàdç÷yavàrtàpãtyarthaþ //


samàdhatte--na tatràpãti, na hyatra pãtaguõa àropyo 'pi tu pãtaguõa÷ca ÷aókha÷ca àropaviùayau, saüsçùñasvabhàvatvaü tvàropyam /
tathà ca saüsçùñasvabhàvàbhyàü guõaguõibhyàmanayoþ asaüsçùñasvabhàvayoþ sàråpyamiha prayojakam /
upadar÷itaü ca taditi kimaprayojakena guõisàråpyeõa guõasàråpyeõa và, satà asatà vetyarthaþ /
asaübandhàgraho vaiyadhikaraõyàgraho viùayiõa viùayamupalakùayati /
tena vyàdhikaraõagrahaõàviùayãkçtatvaü sàråpyaü tayoþ, yathà pãtimàcirabilvayoþ tathaiva pãtima÷aókhayorityuktaü bhavati /
ekendriyopanatasaübandhidvayaviùayaü sàråpyamupapàdyandriyadvayopanãtasaübandhidvayaviùayaü sàråpyamupapàdayati--evaü tvagindriyeti /
na caivaü sati

tàdàtmyabhrame 'pi bhedàgraha eva sàråpyamastu, kçtaü càkacikyàdineti vàcyam, tadantareõa saüskàrànudbodhàt, tena ca

vinà rajatàropaniyamànupapatteþ /
iha tu saüsçùñatvànubhavajanitasaüskàrodbodho yàvanmàtreõa tàvadevopayuktam, saüsargasya ca saüsçjyamànàveva viùayaþ /
tau cànubhåyamànàveveti, kiü tadupanàyakasàdç÷yàntaràpekùayeti sarvamavadàtam /

nanvayamanubhavakramo 'nubhavabàdhita evetyata àha--ati÷ãghratayeti //


nanu sàdç÷yaü ced bhràntibãjamupapàditam, tarhi sarvaü sarvatràropyet, asti hi kenacit kasyacit katha¤cit sàråpyamityata àha--neti /
evaü dvicandreti /
tathàvidhàpekùàbuddhiviùayatvaü dvicandrabhrame, bhedamàtràrope tu nànàdigde÷àvayavasaübandhaþ /
pràcyàü pratãcãbhrame dakùiõottarànyatve sati diktvameva /
evamanyatràpi alàtacakrabhrame madhyàsaübandhe sati sarvadiksaübandhaþ /
àdigrahaõàdagacchati gativibhrame vibhàgavaiparãtyam /
asthåleùu ke÷eùu sthålavibhrame

tàvadde÷àcchàdakatvam /
apsu daõóasya vakratàbhrame taraïgavakrimadaõóayorasaüsargagraha ityevaü neyam /
sarvatra ca tattvàgrahaþ

saüplavata iti //


ihàtmano duþkhahetutvena ÷arãrendriyàdivad heyatvameva bauddhairàpàditam /
yathà hi, indriyàdinà vinà nàtmà duþkhaü janayitumalam, evaü nendriyàdikamapi tamantareõa /
na hi nirà÷rayaü duþkha nàma /
ata àtmàpi heyaþ /
taduktam dharmakãrtinà---

na tairvinà duþkhaheturàtmà cet te 'pi tàdç÷àþ /

nirdeùaü dvayamapyevaü vairàgyaü ca dvayostataþ //


[pra.và.1.227] iti taccaitadasàdhãyaþ tathà hi, na tàvadàtmano hànaü rogàdivadvinà÷alakùaõam, nityatvàt /
nàpi danda÷åkadaùñàógulãvad viprayogàdilakùaõam, nàpi sutamaraõàdivat pratipattinirodhalakùaõam, svasaüvedanatvàditi vedàntinaþ //


vayaü tu bråmaþ---taddhi tadà syàt, yadi j¤àtasya sato duþkhaü pratyàtmano hetutvaü sutamaraõàderiva /
na tvetadasti /
kiü nàma? sattàmàtreõa /
tasmàdàtmano heyatvavyutpàdanaü vaiyàtyamàtravijçmbhitametat /
àtmadçùñestu heyatvavyutpàdanaü manàk sadalamityà÷aókya niràkaroti--na tviti /
abhyarhitatamam upakàryatamam /
sattvam àtma /
yadyapi ràgàdinivçttiheturnairàtmadar÷anamiti guóajihvikà, vastutastu na tàvannityàtmàbhàvadar÷anamàtraü ràgàdinivçttihetuþ, càrvàkàdãnàmeva vãtaràgatvaprasaügàt /
ahaïkàranivçttiheturnairàtmyadar÷anam, tata eva ràgàdinivçttiriti cet? sàpi kiü ÷arãràdau, cetane và? àdye siddhasàdhanam, ÷arãràdavahaïkàrasya mithyàtvàt /
tanmålatvàcca ràgadveùayoþ, tannivçttau tayorapi nivçttiriti ko nàma nàbhyupaiti /
na ca ÷arãràdàvahaïkàranivçtternityàtmadar÷anaü virodhi, kiü tvanukålameva, na hi ÷uktikàto rajataü bhedenàvyavasthàpayatastasya rajatabuddhiþnivartate /
atha cetanaviùayaivàhaïkàranivçttã ràgàdãnapanayatãti vivakùitam? hantaivaü svàkàre 'pãdantàvyavahàriõàü pçthagjanànàü vãtaràgatvaprasaügaþ /
na hi te ÷arãràdiviviktam ahamiti pratiyanti //


atha bàhyàbhyantaraviùayatayàhaïkàranivçttirabhipretà? sàpi kiü sarvathà j¤ànàbhàvàdeva, cetanasyàpãdantàspadatvàdeva và, tasminneva nàstitvàdhyàropàd và? na tàvadàdyaþ, adçùñitvaprasaïgàt /
na caitat prayatna÷atenàpi sidhyati /
yathà yathà dçùñinirodhàya prayatnaþ, tathà tathà dçùñeþ pratyàpatteþ /
na càdçùñereva ràgàdayo vinivartante, yugasahàstramapi suptasya punarjàgaràvasthàyàü ràgàdidar÷anàt, nàpi dvitãyaþ, ahamabhàve satãdamo 'pyabhàvàt, àtmàni sati parasaüj¤eti tvayaivoktaü yataþ /
nàpi tçtãyaþ, grahaõàgrahaõayoråbhayorapi asaübhavàt /
yadi hyahamàspadaü cetano gçhãtaþ, kathaü nàstitàdhyàropaþ? na gçhãta÷cet kutra nàstitàdhyàropaþ? na ca prathamaü grahaþ

pa÷càdàropa iti tvayà vaktuü ÷akyate /
na càparispharati niùedhye niùedhasaübhavaþ /
svapratipaùñhaj¤ànamàtreõeti cet--na, j¤ànasya svapratiùñhatàdhrauvye 'pi ràgàdidar÷anàt /
tattabdahiråpaplavavirahe satãti cet? tarhi bahiråpaplavavirahe svàtmapratiùñhaü j¤ànaü ràgàdinivçttiheturityevaübhåtayàtdçùñyà kimaparàddham, yena tàü nirasya nairàtmyadçùñiråpàdãyate? audàsãnyadçùñireva nairàtmyadçùñiriti cet? kimidamaudàsãnyam? ÷ånyatvamiti cet? evaü tarhi svàtmadçùñirapi dçùñirna syàdityadçùñitvaprasaügaþ /
anàlambanatayà niþsaübandhitvamaudàsãnyamiti cet? tarhi niràtmãyatàdçùñiü vadan kuto nairàtmyadçùñiü supta iva pralapasãti /
evaü pretyabhàvàbhàvaj¤ànasyeti paramaü nidànamiti anuùajyate /
tathà ca

ityapi guóajihvikà /
vastutastu nàsti karma, nàsti karmaphalam, nàsti pretyabhàva iti /

yàvajjãvet sukhaü jãvennàsti mçtyoragocaraþ

iti nyàyamàlambamànena pràõivadhàdattàdànàdàveva ghañitavyam /
sàdhãya÷caivamasya kaivalyamiti /
na ca

santànamàdàya pretyabhàvàdidçùñiråpapatsyata iti vàcyam, tadà hi tamàdàya sopapadyeta, yadi taddçùñiranarthànnivartayet

arthàcca pravartayet pravçttinivçttã ca saiva dçùñiþ karoti yà ràgadveùau prasåte, tanmålatvàt tayoþ /
tathà ca tàdç÷ã saütànadçùñirapi heyaiva /
na tàdç÷ã cennàstikatvameva nirvàhayet /
tadidamuktam--so 'yaü vç÷cikabhiyeti /
tasmàd yaþ paralokàrtho tasya paralokinamàtmànamaógãkçtyaiva svarge 'paparge và prayatnaþ, yastu nityamàtmànaü nàbhyupaiti tasya càrvàkasya iva svargàpavargàveva na staþ, kutastadarthà pravçttirityà÷ayavànàha--seyamiti //


yattåktam--àtmànamabhyarhitaü pa÷yanniti so 'yaü kasya prasaïgaþ? kiü sarvaduþkhopa÷amamupakàramapa÷yataþ, pa÷yato

và? àdya÷cedevametat /
na hyevaübhåtasya nairàtmyadçùñirabhyupapadyate /
na hyàtmocchedameva ka÷cidupakàratvena manute, api tu duþkhaü jihàsamàna àtmànaü jahàti, àtmànamanapahàya duþkhasya hàtuma÷akyatvàditi manyamànastasmàd duþkhamajihàsataþ sukhaü copàdàtumicchato nairàtmyadçùñerasaübhava eva /
tathà ca tathàbhåtasya nairàtmyadar÷ino nityàtmadar÷ino và tulyaþ saüsàraþ /
dvitãyastu kalpo 'saügata eva /
na hi sarvaduþkhocchedam evopakàraü pa÷yati sukhàya tadupakàràya ca ghañata iti /
sarvaduþkhoccheda÷ca sukhaü ceti vipratiùiddhametat /
evaü sarvaduþkhocchedamicchati paraü càpakarotãtyetadapyasaügatam, na hi paràpakàraþ sarvaduþkhocchedanidànamiti hçdi nidhàyàha--abhyarhitatà ceti //


sàmànyadharmo 'haïkàràspadatvam /
ahamiti kartçpadaviùayatvam, anena tatpravçttinimittasya kartçtvasyaikade÷amupalakùayati /
tenàyamarthaþ, itarakàrakaprayoktçtvam bàhyakàrakaprayojyatàü ca dçùñvà bhedàgrahe sati ÷arãràdau kartçtvamàropyàtmatvena viparyasyatãti tadidamuktam--tàü khalviti /
evaü siddhaü kçtvà viparyayam anyathàkhyàtiråpamiti ÷eùaþ /
saüprati sandihàno vi÷eùata iti ÷eùaþ /
nanu sthàõàvevàyaü mama corapratyayo vçtta ityàgàpàlàïganaü prasiddhamiti tadatra saü÷aya eva nàstãtyata àha--parãkùakàõàmiti /
pratipattuþ pratyayàt pratyetavyàt /
avyatirekàt abhedàdityarthaþ /
nanvidaü rajatamityatra dvayaü pratibhàti, j¤ànasyàtmà, purovarti dravyaü ca /
tatra purovartino rajatatve pratiùiddhe, arthàdàpadyate j¤ànasyeti, tadanyeùàü tu pratipattyanàrohàdeva nàvakàr÷aþ /
tat kathamucyate vaõigvãthyàdàviti, ata àha--àntaratvaü tvasyànupalabdhacaraü katastyam? yaddhi yasya kadàcidavagatam, tadanyatra pratiùedhe pàri÷eùyàt tatra gamyate, na tu pratãtipathamavatãrõayoranyataratra pratiùedhe pàri÷eùyàditaratràsaübhàvitamapi, tathà sati nedaü rajatamiti ÷uktikàyàü rajatatvapratiùedhe tadekaj¤ànasaüsargiõo bhåtakàderapi rajatatvaü vidadhyàt /
na caivam /
tat kasya hetoþ? tasya rajatatvaü kadàcidapi nopalabdhacaraü /
yataþ, tathà

svàtmàno 'pi rajatàtmatvaü na kasyacidupalabdhigocaraþ kadàcit svapne 'pi /
atha dçùñameva satyarajataj¤àne rajatàkàratvamàtmana ityà÷ayaþ? so 'yaü svapnàyate, tatràpi hi purovartini rajate anubhåyamàne svàtmano rajatàkàratvaü

kasya pramàõasya gocara iti /
tadanena svàkàrasya bàhyatve sàdhakapramàõàbhàvo dar÷itaþ /
bàdhakamapi såcitam /
yathà hi nedaü rajatamiti bàdhakabalena purovartino rajatatvapratiùedhaþ, tathà nàhaü rajatamityapi bàdhakaü sphuñameva /
ayameva bhrama iti cet? evaü tarhi na rajatatvamàropyate bàhye, kiü tu tasminnevàhamàspade bàhyatvamàropyate ityà÷ayaþ /
tathà sati bàdhakapratyayena tadevàpaneyam, tasmi÷càpanãte 'haü rajatamiti syàt /
evaü ca satãdaü rajatamiti kor'thaþ? nàhaü rajatamiti /
nedaü rajatamiti kor'thaþ? ahaü rajatamiti /
tata÷ca yathedaü nedamahaü nàhamityanayorvirodhàt samuccayàbhimàno 'pi nàsti, tathà nedaü rajataü nàhaü rajatamityanayorapi virodhàt samuccayàbhimàno 'pi na syàt /
asti ca, tasmàdubhayorapi rajatatvapratiùedho 'nyasya rajatatvaü vyavasthàpayatãti pàùàõarekheyaü na duråttarapàüsupåraõamàtreõàpanetuü ÷akyate //


sàmarthyàti÷ayaþ svabhàvàti÷ayaþ /
ati÷ayastu viùayajanyaj¤ànàpekùayà /
santamiveti satyaj¤ànàbhipràyaü svaråpàbhipràyaü và /
viùayasàmarthyamiti sàmarthyaü kàraõatvam, tabhdàvasiddheþ /
ata eveti kçtvà vedàntyekade÷inaþ api

niràkàrabauddhamatànumatirdar÷ità /
sadasattvena gçhõàtãti na vikalpitamatinirdalatvàt /
pravçttyaupayiko hyarthaþ prakçte prakà÷ate, na tu sadasattvena gçhãtvà pravçttiråpapadyate /
asadeva rajataü prakà÷ate /
purovartibhedagrahàcca ÷ukto

pravçttirnànyatretyàdi nà÷aókitam, pràbhàkarapakùeõa tulyayogakùematvàdapohe niràkariùyamàtvàcca //


anirvacanãyakhyàtimanubhavavirodhena niràkaroti---na ceti /
ta thàhi kimidam anirvacanãyatvam, kiü niråktiviraha eva, àhosvinniråktinimittaviraha eva? na tàvadàdyaþ, idaü rajataü nedaü rajatamiti

niråkteranubhåyamànatvàt /
nàpi dvitãyaþ, niråktinimittaü j¤ànaü và syàt viùayo và? na tàvadàdyasya virahaþ, khyàteþ svayamavàbhyupagamàt /
nàpi dvitãyaþ, viùayo 'pi kiü bhàvaråpo 'bhàvaråpo và? àdye asatkhyàtyabhyupagamaprasaïgaþ /
dvitãye tu satkhyàtireva /
ubhau na sta iti cet? atha bhàvàbhàva÷abdena lokapratãtisiddhàvevobhàvabhipretau, viparãtau và? àdye tàvad

yathàbhayorvidhirnàsti, tathà pratiùedho 'pi, parasparavidhiniùedhayovi dhiniùedhanàntarãyakatvàt /
dvitãye tu na kàcit kùatiþ /
na hyalaukikaviùayasahasranivçttàvapi satyaj¤ànaviùayanivçttistanniråktinivçttirveti /
athàpi niþsvabhàvatvamanirvacanãyatvam? atràpi nisaþpratiùedhàrthatvena svabhàva÷abdasyàpi bhàvàbhàvayoranyataràrthatve pårvavat prasaügaþ /
pratãtyagocaratvaü niþsvabhàvatvamiti cet? atra tu svavacanavirodhaþ, pratãtyagocara÷ca pratãyate ceti /
yad yathà pratãyate tat tathà neti cet? atra na vipratipadyàmahe /
tasmàt àkàràsadanirvacanãyakhyàtivàdibhirapyanyathàkhyàtirava÷yàbhyupagantavyet i //


nanu yadyathàsatprakà÷ate prapa¤co 'pi tarhi tathaivàstu jàtyàdikaü cetyata àha---yaþ punariti /
asaccet? asatteyaiva prakà÷eta, na pravçttigocaraþ syàt /
sattayà cet? nånaü sàdç÷yamapyapekùyam /
na ca tadasti /
asadç÷asyàpi sattayà prakà÷ane càtiprasaïga ityarthaþ //


saüvidviruddham vicàryasaüvidviruddham /
sarvasarvaj¤atàpattiratãtànàgatàbhij¤atàpatti÷cetyapi draùñavyam /
pratibhàsamànaü yudallikhadvij¤ànaü jàyata ityarthaþ /
autsargikakàryànukålasahakàryabhipràyeõa ÷yàmàkavãjam udàhçtam /
tatpratirodhikàraõàntarasàhityàbhipràyeõa kçñajabãjamiti /
vivàdadhyàsite vibhrame pravçttikàraõamagraho và syàt, idamiti j¤ànaü và, rajatamiti j¤ànasahitaü và, bhedàgrahasahitaü và ubhayamiti? tatràdye na tàvadityàdi dåpaõam /
dvitãye tu hanta bhoþ ityàdi /
tçtãye tu nanu rajatavij¤ànam ityàdi /
caturthe tu sàmyàpàdane sati j¤ànadharmo và agraho vi÷eùaõam, vastudharmo và? àdye sàmyaü nàsti, ubhayaj¤ànasyàgçhãtabhedasya bhràntihetutvenànabhayupagamàt /
dvitãye tu viùayadharmàõàmaj¤àtànàü pravçttàvaki¤citkaratvam /
j¤aptau punarastyeva /
tatra dçùñàntamàha--maivaü j¤ànahetånàmityàdi //


athavà dç÷yakàraõasàmye 'pyadç÷yahetuvi÷eùava÷àd bhràntisaübhavaþ, kàryonneyatvàt sàmagryàþ /
tadidamuktam--maivamityàdi /
màmàpyevamiti cet---na, tasya kàraõavi÷eùasya svàtantryeõàpravartakatvàt /
tadidamuktam--cetaneti /
j¤ànadvàreõeti cet--na, tasya pavçttinivçttisàdhàraõyàt /
tadidamuktam--buddhipårvakatve tviti /
ato na sàmyam /
tatsiddhamityàdiprayogo vipratipannaü prati /
niyamena ni÷cayeneti sàmànyaj¤ànasya vi÷eùapravartakatvavyudàsàvadyotanàrtham /
na ca phalaj¤ànenànaikàntikatvaü tasyàpravartakatvàdeva /
tatsàdhanaj¤ànaü tu pravartakam /
tacca tadviùayameveti /
kàryatvabodhastu pravartaka iti niràkariùyate /
anavabhàsamànatvàditi hetupakùe 'siddhatvaü siddhasàdhanaü và dåùaõam /
pratyakùopavarõane tu ÷uktikàtvenànàlambanatvamasmàkamapyanumatam /
sitabhàsvaratayà tvanavabhàsamànatvamanubhavaviruddhamiti paramàrthaþ /
doùavattvàditi hetupakùe 'naikàntikodbhàvanam dçùñàntamàtrodbhàvane tuvetrabãjàdiþ /
nedaü rajatamiti upalakùaõam /
÷uktiriyamityàdyapi draùñavyam //


anà÷vàsastu yathàrthatvàj¤ànaü và syàt, yathàrthatvàyathàrthatvasandeho và? àdyaþ pràmàõyopàyakathanenaiva nirastaþ /
dvitãyastu vi÷eùopalabdhaiþ pràgiùyata evetyàha--yathà ceti //


nanu kramavyatikramo 'nàditàü pratipàdayitumuktaþ /
anàditàpratipàdanaü punaþ kimarthamityata àha--anàditvàcceti /
tasyàpi bàdhyatvagrasaïgàditi /
tathà ca sartyàgathyàj¤ànayoravi÷eùaprasaüga iti bhàvaþ /
pårvaj¤ànasya mithyàtvamàdar÷ayat iti /
tadupadar÷itaprakàràsahanatayà jàyamànamityarthaþ /
tajjanitàü pravçttiü vighañayaditi taducitavyapade÷àbhipràyam, viparãtamabhipràyaü kurvadityarthaþ /
phalamasyàpaharatãti viùayadàrabhya phalaparyantamityarthaþ /
ayameva viùayàpahàro yattadviùayàdhikùepasya svabhàvasya samutpàdaþ /
sa ca tatphalapravàhapratikùepaparyanta iti samudàyàrthaþ /
parasparàbhàvadharmiõoriti /
yayàrdharmiõoryau dharmau

parasparàbhàvavantàvupalabdhau tayorityarthaþ /
bàdhyatve heturiti /
heturvyatirekaliïgalakùaõamiti yàvat /

tattvaviùayabuddhidhàràmiti dhyànam ityarthaþ /
anugatamekaü svaråpaü samànàsamànajàtãyavyacchedako dharmo lakùaõamiti yàvat //2 //



______________________________________________________________________



// pari÷uddhiþ //


sarvatra tasya sulabhatvàditi /
svàbhàvikaü tu ÷àstrasya traividhyaü nàstyeva tasya puruùàyattatvàdityapi draùñavyam /
prayojanasyeti /
avàntarasyetyarthaþ /
catåråpobhavatãti pratãtiviùaya iti ÷eùaþ /
arthaviparyayakãrtatena vyàghàtàditi /
pratyakùapramàõànuvàdaþ /
ato na sàdhyàvi÷iùñatvaü vyadhikaraõatvaü và? avadyamàne ÷a÷aviùàõàdàvalakùaõam, vidyamàne tvanupayogini gaïgàvàlukàdàvalakùaõam /
ataþ samànadharmadar÷anàt asati nibhàge saü÷ayaþ, tannivçttyartho vibhàgàrambhaþ //


nanu sadanupayogisaü÷ayànucchede kiü syàt? kathamanupayuktaü taditi jij¤àsàyà anivçttiþ? api

càrthàpattyàdãnàmupayogavatàmapi parairådghuùyamàõànàmapi lakùaõàkaraõàt syàt sandehaþ-- kiü lakùaõàkaraõàdasanti, anupayogãni veti? tatraivàntarbhåtàni và? atasttadapanuttaye vibhàgaþ //


tathà bauddhàpekùayà mãmàüsakànàmadhikapramàõalakùaõàbhidhànaü vinaiva pramàõànàm àdhikyàt /
sàükhyasya tu tadapekùayaiva adhikapramàõalakùaõàbhidhànaü satyàdhikye /
tad ihàpi sàükhyàpekùayà adhikàbhidhàne bhavati sandehaþ, kiü satyàdhikye athàsatãti? tadapanodanàya vibhàgavacanam /
ata evàdhikyamà÷aókya vibhàgaparãkùàmavartayat såtrakàraþ /
pårvàparagranthasaügati÷càtra sphuñetyetadapi mantavyam //


÷akteranabhyupagame pramàõàbhàvo målam, asatpratipakùebhyo dçùñakàraõebhya eva kàryotpattàvarthàpatteþ kùãõatvàt /
pratipakùatà ca mantràdãnàü sahakàriviraharåpatvàt /
tadvirahasya ca vyatirekamukhena sahakàritvàvadhàraõàt /
trayo hi

bhàvà bhavanti kàryànukelàþ, tatpratikålàstadudàsãnà÷ca /
tatrànukålà dahanàdeþ pavanàdayaþ /
tatpratikålà api

dvividhàþ svaråpataþ sahakàrita÷ca /
svaråpato jalàvasekàdayaþ /
sahakàrito mantràdiprayoktàraþ /
te hi mantràdãn

prayu¤jànàstadvirahalakùaõaü sahakàriõaü virundhanti /
udàsãnàstu tatraiva ràsabhàdayaþ /
tatrànukålatvamanvayavyatirekaramyam /
pratikålatvaü ca tadanvaye kàryavyatirekagamyam /
tacca tadviparyaryànvaye paryavasyati /

udàsãnatvaü ca vyabhicàragamyam /
evaü ca sati yatra yadà yasya yathànukålatve pratikålatve và pramàõamasti, tatra tadà tasya tathaiva svãkartavyam /
kimadhikasàmarthyakalpanayà? sarva÷ca pareùàü vimar÷asaübhavo 'tãndriyasàmarthye 'pi samàna ityarthàpattim upekùyànyadevàtãndriya÷aktisvãkàrabãjamà÷aókya vimç÷ati--syàdetaditi //


svaråpasya pratyakùatve sàkalyasya ca kàryaikavyaógyatve 'numeyamatãndriyaü sàmarthyam ava÷iùyata iti pårvapakùàrthaþ /
kàryasaübandhitàü kàryopalakùitatàmityarthaþ /
yadàha-- kàryopahitaü råpamiti /
nanvanyakàryeõopadhànaü tatkàryeõaiva và? àdye ahetureva hetuþ syàt /
dvitãye tvitaretarà÷rayatvam, tasya tatkàraõatve siddhe sati tatkàryatvaü siddhaü syàt /
tatkàryatve sati ca tadupalakùitaü kàraõatvaü bhavedityata àha--idameva càsya tadupadhànaü yat tatkàryotpàdàt pårvamava÷yaübhàvaþ /
yudatpàdàt pårva yasyàva÷yaübhàvaþ tat kàraõamitarat kàryamityarthaþ //


nanvevaüråpaü kàraõatvaü tajjàtãyasya samàmanyato 'numãyeta prativyakti và? na tàvat prativyakti, taduttarakàryàbhàve 'pi kàsà¤cid vinà÷adar÷anàt /
tajjàtãyasya tu pràgeva sàmànyato 'vadhàritam /
tadiha smaryata ityà÷aókyàha--na ca tajjàtãyasyeti /
yathà yo yo dhåmaþ so 'gnimàniti sàmànyato 'vadhàraõe 'pi eùa dhåmo 'gnimàniti navàdhàritam /
tathedamudakaü pipàsopa÷amananimittamityanavadhçtabhevàvadhàryata ityarthaþ /
na ca kvacit kàryamakçtvaiva vinaùñe vyabhicàraþ, sati sahakàrisàkalye kuryàditi sàdhyatvàt, tasya ca sahakàryasàkalyaprayuktakàryàbhàvavattvaråpasya tatràpi bhàvàditi /
tasmàd yà nobhayaprayatnaprasavahetuþ sopekùàbuddhiþ tçtãyeti viùayabhedàd buddhibhedaþ /
sa ca sukhaheturduþkhaheturataddhetu÷ceti trividha iti suvyaktamityarthaþ //


anumànapadaü vyutpàdayatà bhàùyakçtà prasaügàt lakùaõamapyabhihitamiti ñãkàkçd api smçtyàdivyavacchedyaü dar÷ayati--tathà cetyàdinà /
yato bhàùye lakùaõamapyuktam, ato vàrttike tadàkùepo nànuktopàlambha ityàha--tadetadbhàùyamanubhàùyeti /
phalavataþ pramàõatvàt, tadvi÷eùatvàccànumànasya nàphalatvaü yujyate /
katha¤cit phalàntarasaübhave 'pyetasya pratyakùaphalaü liïgaparàmar÷aþ, suprasiddhamanumànamanena vyàpyata ityapi pårvapakùe draùñavyam /
evaü ca sati tatretyàdinobhasamàdhànasaügatiþ /
samàdhànàntaramàheti /
kasminnàkùepa ityata àha--pårvoktamiti //


nanu hànàdiviùayaü pràmàõyamucyamànamanumànasya svagocaraü pratyevoktaü bhavati, hànàdàveva tasya vyàpàrànubandhàt /
ata à÷aókaiveyamanupapannà kimatra samàdhànenetyà÷aókya vyàpàrànubandhitayà hànàdirasya gocaraþ, pratãpatyanubandhitayà tu vahinaj¤ànasya vahinareva viùayaþ, tadabhipràyeõa ca ÷aókàsamàdhàne ityabhipràyavànàha--yadpãti /
vij¤àne yat prakà÷ate yena vij¤ànaü niråpyat ityarthaþ //


na ca svaviùayàdanyad viùayàntaramasya saübhavati, atiprasaügàditi bhàvaþ /
pårvapakùiõa iti ÷eùaþ /
autpattika iti svabhàvàpratibaddhaþ /
nanu heyàdibuddhayaþ kena vi÷eùeõa dvitãyànumànasya phalam, na tu dvitãyasya pratyakùasyetyàha--parokùàrthàvagàhitayeti //


nanu sàmãpyasya sàdç÷yasya mànaü mitiþ saüj¤àsaüj¤iparicchede pramàõamityukte kuto vyàghàtàvakà÷a ityata

àha--anumàna÷abdavadityàdi //


nanu svaviùayaparicchittau tàvat svaråpataþ pramàõam, vyàpàravataþ kàraõavi÷eùasya pramàõatvàt /
nàpi vàkyàrthapratipattirasyàþ phalam, tadànãü tasyà vinaùñatvàt /
naca smçtiråpàyà api ÷abdapravçttestatphalatvam, anupayuktasamayànàmasmaryamàõapadàrthànàü ÷abdasmaraõe 'pi tadabhàvàdityata àha--yat khalu caitreti //


nanu svaviùayaparicchittau pradhànyamanumànàderapi, tat kutaþ pratyakùasya pradhànatvàd iti ekade÷ã vaktãtyata àha--pratyakùaparà hãti /
pràyeõa pratyakùamàtrapårvakamiti sàkùàt, paraüparayà tu sarvamevànumànaü tathetyarthaþ /
upamànaü tu pratyakùapårvakamapi ÷abdapårvakameveti /
÷abdapårvakatve satyeva pratyakùapårvakatvaü tasya, kevalà tu pratyakùapårvakatà anumànamàtra evetyarthaþ //


nanvevaü sati ÷abdànantaramupamànamabhidhãyatàmityata àha--smaraõasahakàriteti /
yadyapi ÷abdasyapi pramàõasya vàkyaråpasya smçtisthasya padàrthasmçti padàrthasmçtisahakçtasyaiva vàkyàrthabodhakatvam, tathàpi na

kvacidapyanubhåyamànasya liógaü tvanubhåyamànamapi ÷abdasya vi÷eùàbhidhàne nyàyasiddhe 'pyekade÷yabhimataprayojanàbhidhànaü

tadakau÷alakhyàpanàya yadyapi prathamamekade÷imataü duùyatvenàbhimatameva, tathàpi dåùaõàbhàsena ta tad duùayituü ÷akyamiti ÷ikùayituü vàrttikakçtamanara¤jayannevottaragranthamavatàrayati--tadetadekade÷imatamiti /
pratyakùaü pårva pràdhànyàdityeke /
uktamupapàdayituü mahàviùayatvàccàdau ÷abdopade÷a ityapara÷cedyaca¤cuþ /
tatra mahàviùayatvamanaikàntikàmiti ÷abdasya mahàviùayatvàt àdyatvamàpàdayatà pratyakùasyànàdyatvamicchatà anya eva dçùñànta udàharaõãyaþ /
tathà ca citràdau vipakùabhåte pratyakùa'pi gatatvena mahàviùayatvamanaikàntikatvamityarthaþ //


tadetat prasaïgàvasthàyàm, svatantrasàdhanapakùe tu kàlàtyayàpadiùñatvam /
÷abdacaramatàyàþ pratyakùapràthamyasya ca pratyakùasiddhatvàdeva /
vyatirekipakùe ca viruddhatvamityapi draùñavyam /

mahàviùayatveti /
pårvamupadi÷yamànaü pramàõaü dharmi, mahàviùayatvàditi sàdhàraõo dharmaþ pratyakùaü và ÷abdo veti saüdehaþ /
sàgharaõatayà na heturiti bhàva iti /
pràdhànyakhyàpanaü prayojanaü yadi pràthamyaü vinà na siddhyet tadànumànasyàpi pràdhànyàt pràthamyaü syàdityarthaþ //


nanvasati ca saüplave kà no hàniþ? sati và kiü bhevad yena bhàùyakàro vicàrayati smetyata àha--syàdetaditi /
vyavasthitaviùayatvàt pratyakùasyànumànaviùaye pravçttistadà na syàta, yadyanumànamapi vyavasthitaviùayaü bhavedityata àha---na cànumànaviùaye sàmànyaråpa iti /
ato na punaråktam /
avyàkhyàne kàraõamiti kimiti na vyàkhyàtamiti ÷aïgànivçttikàraõamityarthaþ /
sandigdhena hãti upade÷apràmàõye taddvàra vahnàvapyuttarakàlamiti mantavyam, ato vahinaü pratyàhita utpàditaþ pratyayo ni÷cayo yasyetyanena na virodhaþ /
abhyarhitatamaü manyata ityekade÷otkãrtanena pårvoktasaüplavopapàdanaü smàrayati //


nanu ca ni÷cavaphalatvàvi÷eùe 'pi pratyakùata eva àkàkùànivçttiriti kuta etadityata àha--tàvadayamiti /
pratyakùaphalasàkùàtkàrasyaivaüsvabhàvatvàdityarthaþ //


nanvaógaü vi÷eùaõamityekor'thaþ, tat kuto vyàpakatveneti vyàkhyàyate? kuta÷ca pårvàcàryaprada÷itaþ panthàþ parihnãyata ityata àha--tatta prakçtànupayogitayeti /
niråpadhànalakùaõaü sàkùàtkàraõamàkàkùànivartanayogyaü pratyakùadharmo 'numànàdiùu nàsti, tena nànumànàdiparicchinner'the àkàkùànivçttiriti hi prakçtam, na ca vi÷iùñàrthagràhakatvopadar÷anenànumànàdiùu tadabhàvo dar÷itã bhavati /
vi÷iùñàrthagràhakatve 'pi pratyakùasya tabhdàvàdityarthaþ /
vyavasthitànàü pratyekamekatvàditi dvitãyàsaüsçùñaviùayatvàdityarthaþ //


// tàtparyapari÷uddhauprathamàdhyàye

trisåtrã samàptà //


// pramàõaprakaraõam //



______________________________________________________________________



// pari÷uddhiþ //


pratyakùàdipramàõavi÷eùalakùaõànàmiti svaråpakathanàrtham /
lakùaõa hãtyàdi, arthàkùipteti ca

prakçtasvaråpasaügatikathanàrtham /
lakùaõa hi jij¤àsupratipàdanàya, sà cànirj¤àtasàmànyasya vi÷eùe nàsti /
sàmànyaj¤ànaü ca tallakùaõàdhãnamatastallakùaõam /
vi÷eùavibhàgaü ca kçtvà ÷iùyasya jij¤àsàmutthàpya vi÷eùalakùaõàvatàraþ /
tathà ca sàmànyalakùaõavibhàgodde÷aj¤ànasya jij¤àsadijananadvàrà vi÷eùalakùaõaj¤ànaü prati hetutvàt tadgocarayorapi hetuhetumabhdàvaü vivakùitvoktam--hetutveneti //


vyavacchedo nàsyàmidheya ityata àha--prayojanamiti samànajàtãyamanumànàdi pramàõatvena, apratyakùeõa tu tadapi vijàtãyameva /
ato nàsàdhàraõyaü lakùaõasya /
vi÷eùakatvaü lakùaõadharmaþ /
tatprayojanamityasaügatam /
ataþ kàrakàt phalabhåtàü kriyàü niùkçùya dar÷ayati--vi÷eùakatvaü vi÷eùa iti /
vipakùavyàvçttapratyakùapratipàdanam ityarthaþ /
kaþ punaranena lakùaõena pratipàdayiùyata ityata àha--yaþ khalviti /
na ca sarve vyàmåóhàþ, yena pratipàdyapratipàdakavyavasthà na syàt /
na ca sarvatra vyàmoho yenànavasthà syàt, na ca sarve vyàmohahetavo yenàpratipattiþ syàt /
na ca sarvàpratipattiþ, yenà÷rayàsiddhiþ syàditi bhàvaþ //


nanu lakùyamaprasiddhatvàt kathaü dharmi? prasiddhatve và kiü lakùaõena? kiü càsyàbhidheyam, yadibhidadhat tatparaü syàdityata àha--tasmàditi /
nanu lakùaõaü yadi prasiddhaü kiü vidheyam, tasyàprasiddhatvàt /
vidheyaü cet kathaü lakùaõam, tasyàprasiddhatvàdityata àha--itastvavagatalakùaõa iti /
pratipàdyàprasiddhatvàd vidheyatvamagnihotràdivat, na tu pratipàdakàprasiddhatvàt /
pratipàdya÷ca vidheþ pratãtyaiva lakùaõaü yàgamiva pa÷càt sàdhyaü sàdhayatãtyarthaþ /
vi÷eùyaj¤ànaü savikalpakamityarthaþ //


nanvindriyàrthasannikarùaþ pratyakùakàraõameva na bhavati, satyapi tasmin paramàõvàdiùu indriyasaüyuktavyavaghàyakasaüyukteùu ca ghañàdiùu tadanupapatteþ /
ato 'siddhamidaü lakùaõamityata àha--arthagrahaõeneti //


nanu råpatvàdisàmànyaü nàstyeva, tat kimarthaü saüyuktasamavetasamavàyàbhyupagama ityata àha--na ceti //


nanu sàdç÷yamarthàntaraü rocayamànànàmapi kuto vyàghàtaþ, na hi tadviparãtamiha ki¤cidabhyupetamityata àha--taùàmiti //


nanvasannikçùñasyaiva sannikçùñà÷rayasya và grahaõamagrahaõameva và bhaviùyati, tat kuto vyàghàta ityata àha--itaratheti /
asannikçùñasya hi grahaõe indriyapràpyakàritàbhyupagamavyàghàtaþ /
sannikçùñà÷rayasya tu grahaõe saüyuktasamavàyàbhyupagamavyàghàtaþ /
agrahaõe ca tadabhyupagamavyàghàtaþ, pramàõàbhàvàdityarthaþ /
caturthasannikarùànanubhavàt kutastadvyàghàta ityata àha--anubhåyante hãti /
råpatvàdyanubhavasya caturthasannikarùakàryatayà tamabhyupagamayaüstadanabhyupagamaü vyàhantãtyarthaþ /
upahitapratyayàyogàt /
tanmålasya copahitavyapade÷asya tadabhàve 'nupapatterityarthaþ //


na ca råpatvàdisàmànyavi÷eùavi÷iùñaråpàdyupalabdhimantareõa pramàõamasti parasparavyàvçtteùu cakùuràdiùu vi÷iùñopalabdhereva pramàõatve parasparà÷rayatvam /
na càvi÷iùñopalabdhimàtropanãtamavi÷iùñamindriyamàtramupadhirviùñavyapade÷e rasàdiùvapi råpàdivyapade÷aprasaógàd ityà÷ayavànàha--na cendriyàõãti so 'yaü càkùuùatvàdyupadhinibandhanatvamimànaþ parasya råpàdivyapade÷àbheda iti sa

evodàhçtya niràkçtaþ /
paramàrthatastu nãlamadhuràdivyapade÷àbhede so 'pi nàsti /
tàvatàpyasmàkamabhimatalàbha iti /
÷abdatvàsiddhau tu tàtparyàü, tataþ sàdhàraõavacasopasaüharati--tasmàditi //


nanu nendriyavi÷eùaõatayà kasyacid grahaõamasti, anyavi÷eùaõatayà tadgrahaõe kimàyàtamindriyasannikaùasyetyata àha--vi÷eùaõabhàvena ceti /
na ca vi÷eùaõabhàvapadenobhayasaügrahe samavàyapadenàpi catuùñayasaügraho 'stviti vàcyam, vi÷eùaõabhàvasya ÷uddhasya pratyakùànaïgasvena tadaïgaprastàva vi÷iùñasya sulabhatvàt, samavàyasya ÷aphaddhasyàpi pratyakùàïgatvena prastutatayà tatpadasya tàvanmàtràbhidhànenaiva paryavasitatvàditi //


samavàye càbhàve ca vi÷eùaõavi÷eùyabhàvàditi vàrttikam /
taccànupapannam, samavàyasya tatpratyakùatàyà÷vàsiddhatvàdityata àha--avayavetyàdi //


nanvavayava÷vàvayavã cetyàdyevàpalabhyate, na tu tayoþ sambandho 'pãtyata àha--nànyatheti /
evaübhåtà hi

pratipattiþ parasparàsambaddhebhyo vyàvartamànà parasparasambaddheùu vi÷ràmyatãti bhàvaþ //

nanu sàmànàdhikaraõyaü samànenàdhikaraõena sambandha iti paryàyau, tat kimanenoktam ityà÷ayavàn pçcchati--kiü

punariti /
na hyatra kuõóamiva dravyamadhikaraõatvena parispharati /
nàpi badaràõãva ÷uklatvapañatve àdheyatvena, api tu ya eva ÷uklaþ sa eva paña ityabhedenaiva pratãtirityà÷ayavànà÷aóte--tàdàtmyamiti cediti /
buddheþ paunaråktyaü pårvàpekùayà anyånànatiriktàrthatvam /
yadi hi guõaguõinorabheda eva syàt tadà tadvàcakayorekàrthatvàt taråvçkùa÷abdavat sahaprayogo na syàt /
pañamànayetyukte yatmi¤cit ÷uklmànayet, tasyaiva pañatvàt /
apañaþ paña itivada÷uklaþ paña ityapi virudhyeti /
andhasyàpi paño 'yamitivat ÷uklo 'yamityapi pratipattiþ syàt /
÷uklàpratipattivad và pañapratipattirapi na syàt /
mahàrajanàdisaüyukte ÷uklatvavat paño 'pi tirohita iti na pratãyetetyevamàditarkasahàyaü pratyakùameva paña÷uklatvayorbhedamàkalayatãti parihàràrthaþ //


syàdetat /
ekàntàbhede hi sarvametad dåùaõam /
vayaü tvanekàntavàdinaþ /
tathà hi bhedamàdàyàpaunaråktyam, abhedamàdàya ca sàmànàdhikaraõyamityata àha--na caikaü vastviti /
bhedàbhedayoþ parasparavirodhàdityarthaþ /
bhedo hi laukikaparãkùakaprasiddhaþ /
abhede tu sàmànàdhikaraõyapratipattiþ pramàõamityàha paraþ /
sà càbhedaü nollikhatãti cintitamadhastàdityato lokaprasiddhayorbhedàbhedayorasaükãrõatayà virodha eva, laukikabhedàbhedàtiriktastu bhedàbhedanàmà samavàyo và syàt, vàj¤màtraü và, ubhayathàpi na no dar÷anahànirityà÷ayavànupasaüharati--tasmàditi //


nanu yadyapi sàmànàdhikaraõyapratipattina tàdàtmyamullikhati, tathàpi bhedasambandhàbhyàü vyàvartamànà abhedaü và abhedasambandhaü và sàdhayet /
tathà hi prayogaþ, paña÷uklatve na bhinne sambaddhe, sàmànàdhikaraõyàt /
ye punarbhinne sambaddhe na te samànàdhikaraõe yathà dadhikuõóe /
na ca tatheme /
tasmànna tathetyà÷ayavànà÷aïkate---sambandhe 'pãti //


bhavedevam, yadi bhedasanbandhàbhyàmasya vyatirekaþ svàbhàvikaþ syàt /
kiü tu raktaþ pañaþ, agnirmàõavaka itivat ÷abdavçttibhedopàdhikaþ /
÷abdavçttibhedastu saóketopàdhika ityàha---na ÷abdeti /
sàmànàdhikaraõyàditi /
ca heturyathà bhedasambandhàbhyàü vyàvartate tathà abhedasambandhàbhyàmapãtyasàdhàraõaþ /
abhinnaü ca tatsambandhi ceti sàdhyam, na caivaübhåtamubhayavàdisaüpratipannaü ki¤cidasti yato vyàvçtterasàdhàraõo hetuþ syàditi cet na, ubhayavyavacchedaparyavasànasya manorathenàpyasiddheþ //


yo hyabhinnaþ sa kathaü sambaddhaþ, sambandhasya bhedàdhiùñhànatvàt /
yaþ sambaddhaþ sa kathamabhinnaþ, tenaiva tasyàsambandhàt /
bhinno 'pãti cet? tathàpi bhedamàdàyaiva sambandho na punarabhedamàdàya /
tathà ca sambandho bhedenaiva vyàptaþ /
abhedastvasambandhenaiveti katham abhinne sambandhe iti pratij¤à na vyàhatà? prakàrabhedamàdàyeti cet---na, tasyàbhàvàt, na hi dravyasya guõatvamapyasti, guõasya và dravyatvamapi, yenàbhedaþ syàt //


uktaprakàreõa ca bheda eva /
sattvenàbheda iti cet? kimidaü sattvaü sattà và, svaråpaü và? svaråpaü tàvad

guõo guõa eva, dravyaü dravyameva /
sattà tu tàbhyàmasàdhàraõàbhyàü sàdhàraõã bhinnà kathamiva tayoþ svabhàvaþ? kenacidàkàreõa tatheti cet? na vaidravyaguõakarmasàdhàraõàdàkàràdasàdhàraõamàkàraü sattàyàþ pa÷yàmo yena sà tathà syàt /
evaü teùàmapi dravyaguõakarmaõàü parasparàsaókãrõàt råpànna svabhàvàntaraü pa÷yàmaþ pratãyamànaråpamevàbhinnamityucyamàne sattà và na syàt, tàni và na syurityuktapràyam /
tasmàt dravyaguõayoþ sattaiva

sàdhàraõaü svaråpaü svabhàvo dharmo vi÷eùaõamityarthaþ /
dravyatvaguõayordravyameva svabhàvo dharmã vi÷eùyamityarthaþ vi÷eùyasyaikasyaiva vi÷eùaõadvayadvàrobhaya÷abdabuddhiviùayatvàd guõaguõyàdãnàmevàbhedaü bhedàbhedau và pare menire iti yadyupanibandhenàha--÷abdànàü tviti //


nanvekàntabhinnànàü kàlato de÷ato và vivekakhyàtiråpalabdhà /
sà guõaguõibhyàü vyàvartamànà svavyàpyamaikàntikaü bhedamapi vyàvartayatãti ata àha--ayutasiddhyeti /
astyevàsau, na tu sphuñataro nirluñhitagarbhatayà /
na ca tannivçttimàtreõa bhedanivçttiþ, lohadahanayorabhedaprasaógàdityarthaþ //


syàdetat /
bhinnasaümbandhyanubhave 'pi kutaþ sambandhànubhava ityata àha---na càsàviti /
na hyagçhyàmàõe vi÷eùaõe vi÷iùñapratipattiþ /
na ca buddhyà bodhyamanumãyate pratyakùocchedaprasaógàdityarthaþ /
yo vi÷eùaõavi÷eùyabhàvaþ sarvaþ saündhàntarapårvakaü iti vyàptirihaiva bhajyata iti pareõàpi svãkaraõãyameva /
na hyasau samavàyamabhàvaü và abhyupagacchan vi÷eùaõatàmasya na svãkaroti /
anyathà samavàyàbhàvavi÷iùñapratãtimeva na svãkuryàt /
kiü tu

sambandhàntararahito vi÷eùaõavi÷eùyabhàvaþ pratyakùàógaü na bhavatãti kadàcid bråyàt /
atastaü samànanyàyena nivàrayati--tat

kimatreti /
yathà vinaiva sambandhàntareõa tadvi÷iùñapratipattiþ, tathà tasyà evaindriyakatvanàntarãyakaþ sàkùàtkàraþ pratãyate, vipakùe tvanavasthàprasaïgalakùaõastarkaþ samàna ityarthaþ //


na ca guõakarmasàmànyeùvapi vi÷eùaõatvamàtreõaiva grahaõamastu, kçtaü samavàyàdineti vàcyam /
÷abdasya svà÷rayàvi÷eùaõasyàpi samavàyena grahaõàt /
so 'pi tçtãyo 'stviti cet---na, gandharasayoratathàbhåtayorapi saüyuktasamavàyena grahaõàt /
so 'pi caturtho 'stviti cet---na, ÷abdaråpatvayorapi pratãyamànatvàt /
vi÷eùaõabhàvenaiveti cet---na, dravyaguõakarmasàmànyànàü sambandhàbhàve vi÷eùaõabhàvasyaivànupapatteþ /
sambandha÷ca prasàdhitaþ /
ato na samavàyàbhàvavat pratyakùabàdhaþ, nàpyanavasthà, sambandhàntaranirapekùasambandha eva vi÷rànteþ iti //


syàdetat /
bhåtalameva ghañàbhàvastacca saüyogàdeva pratãyate /
ataþ kiü tadarthena vi÷eùaõabhàvenetyata àha---na ceti /
satyapi ghañàdau bhåtarasya bhàvàt /
bhåtalavyavahàravat ghañàbhàvavyavahàraprasaógàditi ÷eùaþ //


na ca kevalyamiti /
kevalyaü hi bhåtaladharmo ghañàdyavirodhã yudyucyeta na ghañàdinà saha saübhavet, tathà ca sa doùastadavastha eva, virodhã cet? sa tàvannobhayavàdisiddhadravyàdiùvanyatamaþ, teùàü ghañena saha saübhavàt, abhàvavyavahàrakàle 'pi ca keùà¤cidasaübhavàt, bhåtaladharmàõàü ca teùàü ghañainàvinà÷àdanàvçte÷ca /
tadatiriktaü tu da÷amaü dravyam, pa¤cavi÷atitamo và guõaþ, ùaùñhaü và karma, sàmànyavi÷eùasamavàyà na saübhavantyeva, tasya dravyàdyanyatamatvena tadavinàbhàvidharmàpatteþ /
anàpattau và tattvànupapatteþ //


sa khalvayaü saptamaþ padàrtho bhavet? tatràpyasau bhàvaniùedhàkàro và syàt, anyathà và? na tàvadanyathà /
tathà sati avirodhitvaprasaügàt /
niùedhàkàro 'pi yadyanutpanno 'pi na nivartate, tadà ghañàdivyavahàraþ kadàcidapi na syàt /
utpanno và yadi nivarteta, tadà vinaùño 'pi ghañaþ kadàcidupalabhyeta /
ataþ padàrthànàü saptamo niùedharåpo 'nutpannapradhvaüsã ca utpannavinà÷ã ca bhåtalàdidharmaþ kaivalyamabhàva iti ekor'tha iti /
tadidamuktam--na ghañàbhàvàdanyo ghañàbhàva evetyarthaþ //


syàdetat yadyapi j¤eyaråpaü tattvàntaraü nàsti, tathàpi j¤ànaråpaü bhaviùyati /
viùaya÷ca tasya dç÷ye pratiyogini bhåtalamevetyata àha--na ceti, yathà bhåtalapakùe ghañavatyapi prasaógo bhavati, tathà bhåtalaj¤ànapakùe ghañavabhdåtalaj¤àne 'pi prasaïga ityarthaþ //


nanu dç÷ye pratiyoginãtyuktaü ghañavabhdåtalaj¤àne tu ghaño na dç÷yaþ kiü tu dç÷yamàna ityata àha---nahãti /
na hi dar÷anànarhe dç÷yata ityarthaþ /
dar÷anàrhe hi ghañaþ tatra yadi na nàsti tadà bhåtalavadakàmenàpyupalabhyetaiva, bhåtalamapi và nopalabhyeta, tulyayogakùematvàt /
tasmàd bhåtalopalabdhàvapi tadanupalambhastadabhàvamàdàyaivopapadyata iti /
yadyapyupalabhyàbhàvamaógãkàrayituü ÷akyate tarkagatyà paraþ, tathàpi svavacanavirodhamapyapa÷yantaü prati kiü tenàpãtyà÷ayavànàha---dç÷ye 'nupalabhyamàna iti //


anupalambho hyupalambhàbhàvàka và syàt, dç÷ye smaryamàõe bhålopalambha eva và, ghañopalambhe và smaryamàõe kevalàtmopalambhaþ? na tàvad dvitãyatçtãyau, smaryamàõe dç÷yamàne ghañe bhåtalopalambhe sati ghañavatyapi prasaïgasya

durnivàratvàt /
tasmàdupalambhàbhàva evànupalambhaþ //


nanvnenaiva sarvavyavahàropapatto kimupalabhyàbhàvenetyata àha--kimaparàddhamupalabhyàbhàveneti /
tathà hi yathopalambhaniùedhakàt pramàõàdupalambhàbhàvasiddhistathopalabhyaniùedhakàt pramàõabalàdevopalabhyàbhàvasiddhirapi bhavati /
bhavati hi ghañaü nopalabhaitivat ghaño nàstãti pratãtiþ /
na caikaviùayatvamanayoþ, nimãlitalocanasya hyupalambhàbhàvani÷caya upalabhyàbhàve ca sandeho jij¤àsà ca katha¤cid bhåtalani÷caye 'pi /
na caitadekatraikadà saübhavatãtyà÷ayavànupasaüharati---tasmàditi /
asaditi sanniùedha ityarthaþ //


sa ca dç÷yànupalabdharevàvagamyate, akùavyàpàrasyàdhikaraõagrahaõopakùãõatvàditi kecit /
tadanupapannam, andhasyàpi tvagindriyopanãte ghañàdau råpavi÷eùàbhàvapratãtiprasaógàt /
asti hi tasyàdhikaraõasya grahaõam, asti ca pratiyogismaraõam, asti ca nãle ÷uklatvasya yogyasyàbhàvo 'nupalabdhi÷ca //


adhikaraõagràhakeõendriyeõa gràhyàbhàvavàdino 'pi samànametaditi cet---na, pratiyogigràhakeõendriyeõa

tadabhàvo gçhyate bhàvàyattatvàt tasyeti siddhàntamarmatvàt /
mamàpi yadabhàvo 'nupalabdhyà bodhyaþ tadgràhakeõendriyeõàdhikaraõagrahaõe sa gçhyata iti siddhàntasàramiti cet---na, vàyau tvagindriyopanãte

råpàbhàvapratãtyanudayaprasaógàt /
na hi råpagràhakeõa tatràdhikaraõamupanãtam /
tatràpi tàvaccakùurindriyaü saübaddhamiti cet? evaü tarhi tasya nàdhikaraõagrahaõe vyàpàraþ, nàpi pratiyogismaraõe råpàbhàvapratãtyà ca niyamena apekùata ityàyàtam, ananyathàsiddhamaindriyakatvamabhàvasyetyanyathàsiddhatvapralàpaü gajanimãlanenàvadhãrya viddhavadàha---indriyavyàpàre sati tatpratyayàditi /
àntaràlikameva vyàpàraü vyavadhàyakamiti bhràntaü pratibodhayannàha---na ca pratiyogãti //


pratiyogismaraõamityatra vàkchalavàdinamutthàpya bodhayati---na ca ÷abdasmaraõàdãnàmiti /
abhàvaj¤ànotpattàvindriyàrthasannikarùo na kàraõaü vyabhicàràditi vàdinam utthàpayati---nanu svaråpeti /
tadiyamiti /
pramàõàntaraü tu tena saübhavatãtyabhimànaþ parasyetyarthaþ /
seyamanupalabdhiþ sattàmàtraiõàbhàvaü gamayeta, svaj¤ànena và? na tàvadàdyaþ, tadànãü gehasya viprakçùñasya vyavahitatvena yogyànupalabdherasattvàt /
na dvitãyaþ, anavasthàprasaógàt, anupalabdherapyabhàvaråpatayà anupalabdhyantarasàdhanãyatvàt //


yogyasya smaraõàbhàvastàvadastãti cet---na, abhàve viparyayasaü÷ayàbhàvaprasaügàt /
bhavati hi kadàcit pratiyogyadhikaraõayoþ smaraõe 'pyasato 'pi sabhdàvapratãtiþ, sato 'bhàvapratyayaþ, kathamanyathà nàstãtyuktvà jhañiti saüjàtavàdhaþ pràha, na hi na hi bhrànto 'smi, dçùña evàsau tatra mayeti, astãti và prathamamuktvà pa÷cànnàstãti /
kimàsãnnaveti nàvadhàrayàmãti veti /
na hi pratiyoginamadhikaraõaü vànupalabdhamevànyathàkàraü smarati /
na ca svarasasiddhasya smaraõasyànupalabhyamànasyaiva viparyayaþ saübhavati /
iyatã ca sàmàgrã yaduta pratiyogyadhikaraõasmaraõaü tattàsmaraõaü ceti /
na và sàdhàraõaü pramàkaraõamadåùayanta eva doùà viparyayahetavaþ, sarvatrànà÷vàsaprasaógàt /
tvayàpyetat samarthanãyamiti cet---na, yogyàsmaraõasya mayà liïgatveneùñatvàt /
liïgaviparyayasaü÷ayàbhyàü ca tallaiógikasaü÷ayaviparyayayoþ sulabhatvàt /
yadà tu sunipuõaikaj¤ànagrahaõayogyasya caitrasya gehasmaraõai'pyasmaraõalakùaõaü liïgamavadhàryate, tadà liógipratãtiraviparãtà bhavatyeva /
ata eva kùaõaü dhyàtvetyàha /
anyathà dhyànamapyanupapannam /
asmaraõamàtrasya hi vyabhicàram upalabhya tadanàdçtya vi÷iùñàsmaraõaü j¤àtukàmasya praõidhànamupapadyate /
tasmàt liïgatvenaiva asmaraõamupayujyate /
kiü tu tadapi kathaü j¤àtavyamityava÷iùyate? tatràha---naitaditi /
vyadhikaraõatàü parihartuü prayogaü dar÷ayati---tathà hãti //


na càvacchedyàvacchedakayorvaiyadhikaraõyaü doùaþ, vi÷eùaõa eva tanniyamàt, atra tåpalakùaõatvàt, vaiyadhikaraõye 'pyupalakùaõatvàvirodhàt, na[?]atàvanmàtreõaivopayogàt /
upalakùitaü tu sàdhyasamànàdhikaraõameva /
ata evànutpannapàdavihàrasya acalacakùuùa ityàdi vyadhikaraõameva dar÷ayati sma vàrttikakàraþ /
ñãkàkàro 'pi tathà anumene, yato nànyathàkçtavàn /
parairapi yadyadà yajjànanasamarthamiti vadabhdiþ svãkçtamevaitat /
tat kasya hetoþ? tathaiva pratibandhasiddheþ //


nanvindriyàrthasannikarùavyabhicàrastadavastha ityata àha---na ca yaditi /
sàkùàtkàriõã hi

pratãtirasmadàdãnàmindriyàrthasannikarùaü na vyabhicarati, iyaü tvànumànikã pàrokùyavatã tasmànna kvacid vyabhicàra÷aókà /
yadyanumànagamyo 'bhàvaþ, kathaü pratyakùasya tatra pravçtti? anayorasaókãrõaviùayatvàditi tu kadàcid bråyàt /
tacca saüplavavyavasthàpanayaiva samàhitamityarthaþ //


na tarhi ityàdibhàùyeõa kaþ såtràvayavo vyàkhyàta iti ÷aókàmapanayanneva vàrttikamavatàrayati---saüpratãti /

nanu lakùaõaü tathàpyaduùñamityata àha---pratyakùakàraõeti /
kàraõàvadhàraõàbhimànina÷codyamityarthaþ /
viùayasaüyogicakùuràloka÷ceti vadatà viùayasaüyogenaivàlokavyàpàro na tvagindriyàdhiùñhànasaüyogenetyuktam //


etaccàndhakàramadhyavartinàpyàlokamadhyavartiviùayopalabdheràlokamadhyavartinàpi càndhakàramadhyasthànupalabdherånneyam /
nanu mahattvànekadravyavattvayoþ parasparàvinàbhåtayoragçhyamàõavi÷eùatvenobhayorapi càkùaùatvaü prati kàraõatvàt samuccaya eva /
vi÷eùe và ekasyaiva kàraõatvam, kuto vikalpaþ? parasparavyabhicàriõo hyarthakriyàyàü vikalpasambhavo na tvime tathà /
tasmàccàkùuùadravyalakùaõe kartavye 'nayorvikalpopanyàsaþ kartavyaþ /

ubhayopàdàne càsamarthavi÷eùaõaü lakùaõaü bhavedityarthaþ /
ata evàgre satyapyevaü lakùaõakatva ityàha uktasàmagrãsambhave 'pi cakùuravayavino na pratyakùatà, ata uktaü vàrttikakçtà upalabdhiphalaþ saüskàra iti /
sa ca durniråpaþ /
tathàhi guõidharmo vàsau syàt, guõadharmo và syàt? tatra guõidharmatve tabdale råpaspar÷ayoravi÷eùeõa grahaõam, na tu kvacid grahaõam agrahaõaü ca kvaciditi /
tadekàrthasamavetayorgrahaõameveti cet---na, ni÷i nidàghasamaye tejaþ-spar÷agrahe 'pi råpàgrahàt, candràtaparåpagrahe 'pi spar÷àgrahàt, guõadharmastvanityo na bhavatyeva, nityastu sàmànyaråpo na saüskàra÷abdavàcyo nàpyupalabdhiphalaþ, tasya

svepalabdheranyatrànimittatvàdityata àha--dharmàdharmanimitta ubhdavasamàkhyàta iti /
råpàdãnà svakàraõava÷àdeva sa svabhàvabhedo jàyate keùà¤cit, yatrobhdavatvaü nàma sàmànyavi÷eùaþ samavaiti /
sa ca dharmàdharmajanyatayà saüskàra ityucyate, upalabdhiphala÷ca bhavatãtyarthaþ /
pratyakùalakùaõatayà tatkàraõamuktam, na tu kàraõatayaiva /
na ca kàraõaü lakùaõamityekam /
utpattivyavasthàpakaü hi lakùaõamalakùaõaü và, kàraõasvaråpavyavasthàpakaü tu kàrakamakàrakaü và lakùaõam /
na caivamàlokàdayaþ, teùàmativyàpakatayà avyàpakatayà ca pratyakùasvaråpàvyavasthàpakatvàt /
utpattivyavasthàpakàþ punarete bhavanti /
teùàmanyatamàpàye 'pi pratyakùànupapatterityà÷ayavàn parihàraü vyàcaùñe---pratyakùalakùaõeti //


nanu yadyapi svaråpataþ santànato và indriyàbhedàdindriyamanaþsannikarùàbhedo yathàyathaü saübhavati, tathàpi vij¤ànàbhedo vyaktikçto jàtikçto và syàt /
pårvasminnindriyàrthasannikarùàbhede 'pi dhàràvàhikavij¤ànàni bhidyante /
uttaratra tu indriyàrthasannikarùabhede pyabheda eva, sarveùàü sàkùàtkàrijàtãyatvàditi /
tat ekade÷iparihàro garbhastràveõaiva gata upanyàsayogyo 'pi na bhavatãtyà÷ayavànàha---yadà hãti //


asti hi svaråpajàtikçtabhedàtirikto viùayakçto vi÷eùo buddhãnàm /
sa cendriyàrthasannikarùabhedàdeva dçùñaþ, nendriyamanaþsannikarùabhedàt /
yatra tu dhàràvàhij¤àne nendriyàrthasannikarùo bhidyate, tatra j¤ànasyàpi na viùayakçto bheda ityarthaþ /
tadidamuktam---kramavanti hàstikà÷vãyàdivij¤ànànãti /
niràkaraõe 'pyetadanuråpamudàharati---yadà iti /
tasyaiva go÷cakùuùà saüyogena tatraiva gavi samavàyena prathamaü ÷uklaguõaj¤ànaü pa÷càd gamanakarmaj¤ànamiti bhede 'bhedàditi /
samànamityarthaþ //


yadyapyaprasiddhatvamavyapade÷akatvavyàpakatvàt tadabhidhànenaiva labdham, tathàpyàlokaviùayasannikarùo 'vyapade÷akatve 'pi prasiddhaþ, indriyamanaþsannikarùastvavyapade÷ako 'prasiddha÷ca ityetàvatà prakàràntaratvam //


nanvanyataràtãndriyàdhàratvamindriyàrthasannikarùasyàpyasti, ubhayàtãndriyàdhàratà tu àtmamanaþsannikarùasyàpi nàstãtyata àha--àtmà tu yadyapãti //

nanu vi÷iùñakarmàbhinirvartitatvena prasannàndhànandhakçùõasàràõàü na ka÷cidvi÷eùaþ, na hi råpopabhogànarthinaþ kçùõasàre tçùõà tatkarmasaübhavaþ /
asaübhave ca kathamasyotpattiriti? ataþ kàrye 'pi karmaõaþ sahakàritàmàha--etaduktaü bhavatãti /
karmakùayàt ityupalakùaõam, pratibandhàt, sahakàrivirahàccetyapi draùñavyam /
yadi hi rathàdisaüyogànàü nabhovyàpakatvaü bhavet tadà tatkàryasyapi ÷abdasya sarvatrotpàdaprasaógeþ /
asamavàyikàraõapràde÷ikatvànurodhena hi

vyàpakaguõàþ prade÷àvacchedena jàyante /
iha tu tadabhàvàdanavacchinnade÷ataiva syàt /
tata÷ca taddvàreõopalamyamànà rathàdayastatsaüyogà÷ca na niyatade÷atayà pratãyerannityà÷ayavànàha---mà bhåtasarvatreti //


nanvàkà÷apratyakùatàpakùaþ kimiti nà÷aókita iti pariharatnàha--nàsmàkamiti /
tvagàdibhiriti tatra tvagudàhaõamuktam /
rasanodàharaõaü tu tiktatvàbhàvavi÷iùño madhurataro guóaþ /
tathà ghràõodàharaõaü påtigrandhàbhàvavi÷iùñà surabhitarà kaståriketyato bahuvacanàvirodhaþ /
bauddhasiddhànte ca guõaguõinorabhedàd guõimårtatvameva guõamårtatvam /
guõagràhakamevendriyaü guõigràhakam /
guõàbhàva eva ca guõyabhàvaþ /
ato mårtàbhàvavi÷iùñagrahe udàharaõãye

alpàbhàvavi÷iùñagrahamàheti //


nanu mà bhåt sahàntareõa grahaõaü sàntara iti và grahaõaü hetvarthaþ, ÷arãrendriyàdhiùñhànàsambandhasya grahaõamartho bhaviùyati /
na hyayamanyathàsiddhaþ, etasyaivottaropàdhitvena prayojakatvàdityata àha---indriyasambandho bhavatu mà veti /
yaccharãrasambddhaü tadava÷yamindriyasambaddhamiti /
yadindriyasambaddhaü tadava÷yaü ÷arãrasambaddhamiti và na pramàõamasti,

tayorvibhinnatvàt, vibhinnà÷rayatvàcca /
na hyasti niyamo yat pradãpena sambaõsate tadava÷yaü mallimayàpi yad và mallimayà tadava÷yaü pradãpenàpi /
tasmàt tatra sàdhàkabàdhakapramàõàbhàvàt sandeha evetyarthaþ /
tasmàt tadanyathàsiddhirevetyasiddhivyavacchedàrthaü sajalasatejaþpañàdigràhiõà pràpyakàriõà tvagindriyeõa viruddhamapi sahàntareõa grahaõaü draùñavyam //


àvaraõànupapattiråpasya tarkasyopaskurvàõaþ prayogeõa pramàõamàha--prayogastviti //


iha dvividhaþ sambandhaþ pràptilakùaõo yathà, àlokàdãnàü ghañàdibhiþ /
tadviparãta÷ca yathà, abhidhànaj¤ànàdãnàmabhidhayaj¤eyàdibhaþ /
tatra svaviùayaü pràpyeti siddhasàdhanavyudàsàrtham /
janakatvàdityukte ÷abdàdibhirapràptasvaviùayapratipattyàdijanakairanaikàntikamatastadapràptàvajanakatvàditi /
etàvanmàtreõa tu sarvathà

ajanakairanaikàntikamato janakatve satãti /
yuktyantaram tarkàntaram, dåràntikànanuvidhànaprasaïgaþ /
asyàpi viparyayeõa prayogo draùñavyaþ //


nanu pràptatvàvi÷eùe såryamaõóalavanmeråpçùñhamadhyandinolkàprakà÷àvapi gçhõãyàt /
athànubhdåtàbhibhåtatayà na sårasadanàdãnàü grahaõam, ubhdåtànabhibhåtatvàt såryamaõóalaü gçhyata iti, evaü tarhi viùaya eva sa ka÷cit tàdç÷o yo gçhyate netara ityabhyupeyatàm, kiü vyabhicàripràptiparigrahegotyata àha---pràptau tviti /
viùayamàhàtmyaü hi pràptisahakàri, na tu svatantram /
na hi spar÷arasàdayo grahaõayogyà ityapràptaireva tvagàdibhirgçhyante, pràpyakàritvàd và tairanubhdåtàbhibhåtà api te pràptatvamàtreõa gçhyanta ityarthaþ //


yadyapi kùaõabhaïgapariõàmanaye 'pi pràptànàmeva parasparaü kartçkaraõakarmaõàü kàryajananam, na tvapràptànàmapi, na hi parasparamapratyàsãdantaþ sahakàripratyayà bhàvànati÷àyayanto dç÷yante /
pratyàsattistu nirantarotpàda eva teùàm /
saiva ca svaråpyogyatà /
tathà ca svaråpayogyatàmindriyàrthayobruvatà nirantarotpàda eva vaktavyaþ, na punarvyavahitaviprakçùñotpannànàü kvacidapi svaråpayogyatà nàma /
tasmàt pràptau svaråpàtiriktàyàü vipratipadyeta, na tu nirantarotpàde 'pi tatràdhikàpràptiþ sàdhanamarhatãtyà÷ayavànàha---niùetsyete hãti //
evaü nivàritàbhimànaþ paradar÷ane 'pi pramàõamapa÷yan sandigdha iti //


nanu janakatve satãti nirõayahetuü pa÷yan kathaü nàma sandigdha ityata àha---ayamabhisandhiriti /
adç÷yamànapràptàvayaskànte 'pi dçùñatvàdanaikàntikasyàbhimanyate para ityarthaþ /
tvagàdãnàü daõóàdãnàü ca pràptànàmeva kàryajanakatvaü pa÷yan kathamiva sarvatra vipratipadyata ityato vipratipattibãjamàha---yogyatayaiveti /
nanvayaskàntasyàpràpyakàritve hetvantare 'pi kaþ pratãkàra ityata àha---ayaskàntamaõeriti /
nanu tasya vçttibhedaþ anupalambhabàdhita ityata uktam---cakùuùa iveti /
tulyayogakùematvàdityarthaþ //


vyavadhànaviprakarùau hi anirantarotpàdo và syàdapràptirvà, svaråpayogyatà và? tatrànirantarotpàdàbhàvo

nirantarotpàdaþ syàt /
na ca kçùpàsàrasyàrthena maõervà lohena nirantarotpàdaþ saübhavati /
apràptyabhàvastu pràptireva, tathà ca kaþ pratikålo 'nukålamàcarati? ayogyatàbhàvastu yogyataiva /
sa ca bauddhanaye kàraõajàtãyasya nirantarotpàdànna bhidyata ityuktam /
tasmàt sthiranaye kàryaü janayanti kàraõàni parasparapràptiü và vyabhicaranti,

pràptirvà svaråpayogyatàprayuktàü vyàptimupajãvatãtyava÷iùyate /
tatràha---pràptereveti //


nanu lakùaõàntareõa vyavasthite lakùye kathamanyonyà÷rayatvamityata àha---agatirveti /
taddhi lakùyasàpekùamanapekùaü và? àdye anyonyà÷rayatvadoùàdevàgatiþ /
uttaratra tu avagate lakùye tatsàpekùeõa lakùaõena kiü gamayitavyamityagatirevetyarthaþ /
asti hãti /
yadi vij¤ànàbhinnahetujatvàt sukhaü vij¤ànajàtãyaü syàt sukhàbhinnahetujatvàt tadapi sukhajàtãyaü bhavet /
vij¤ànaü na sukhenàbhinnahetujamiti cet? evaü tarhi kathaü sukhamapi vij¤ànenàbhinnahetujamityarthaþ /
nanu j¤ànahetvanugamaþ sukhe 'pyasti, na tu sukhahetvanugamo j¤àne, ato yatkàraõànugamo

yatra tajjàtãyatvaü tatràstu /
yathàókuramàtrakàraõànugame yavàókurasyàpyaókurajàtãyatvam /
na tu sarvasya yavàókuratvam tatkàraõànugamàbhàvàdityà÷ayavàn à÷aïkate---avàntareti /
na hyasti niyamo yajjàtãyakàryahetucakrànagamo yatra tatra tajjàtãyatvamiti /
bãjajàtãyakàryahetucakrànugame 'pyaókurasya bãjàjàtãyatvàditi sàmànyopasaühàre 'naikàntikatvam, vi÷eùopasaühàre tu

sandigdhànaikàntikatvamàha---na ki¤ciditi //


àkasmikatvaprasaïgabhayàddhi kàryabhedopapattaye sakalakàraõabhedamanusaran prayasyati bhavàn, sa ca kàryabhedaþ ki¤citkàraõabhedenaiva bãjàókuràdivat j¤ànasukhàdàvapyanàkasmika ityarthaþ /
tadidamuktaü tadarthatvàcceti /
nanu råparasagandhaspar÷ànàü hi upàdànabhedàbhedamàtrànuviddhaü tajjàtãyàtajjàtãyatvam /
na hyasti saübhavo råpàdyupàdànaü càråpàdikaü ceti /
ato j¤ànopàdànatve sukhaü j¤ànajàtãyameva syàt /
aj¤ànatve và na j¤ànopàdànatvamiti yadi pratyavatiùñhate tatràha---na ceti /
yadi hyekajàtãyopàdànatayaikajàtãyatvaü bhavet, avàntaraikajàtãyamapi kiü na syàt? tathà caikasmàt samanantarapratyayàdanekàvàntarajàtãnayànutpàdaprasaïgaþ /
dç÷yate ca råpaj¤ànàd råpaj¤ànaü rasaj¤ànàdijàtãyaü ca /
sàkùàtkàriõaþ sàkùàtkàra÷càsàkùàtkara÷cetyàdi //


atha vilakùaõànekasahakàriprave÷àdanekàvàntarajàtãyakàryakaraõasvabhàvasya kasyanacidevotpàdaniyama upapàdya /

evamavàntarajàtibhedopapàdanavadvivakùitaikajàtãyopàdànatve 'pi vilakùaõànekasahakàriprave÷àd vivakùitànekajàtãyakàryakaraõasvabhàvasya kasyacidevotpàdaniyama upapatsyata ityarthaþ //


so 'yamekopàdànakatve 'pyavàntarajàtibhedàbhyupagamaþ pareùàü dçùñàntàrthamubhdàvitaþ api cetyàdyubhdàvitaü sandigdhavyàvçttikatvaü sphuñhayitumato nàsaïgatamiti /
tadetat sakalaü bauddhasiddhàntàbhyupagamenoktam /
paramàrthatastu yadupàdànavat tatsajàtãyaü yadvyàpakopàdànavat tadguõajàtãyamiti niyamaþ /
ataþ paramaniyamaþ /
tadyadi sattayà guõatvena và sukhaj¤ànayorekajàtãyatvaü sàdhyate, tadà siddhasàdhanam /
anyatràniyame 'saókãrõamudàharaõam àha---ata eveti /
ekopàdànatve 'pi råpàdãnàü na vyaktikçto bhedaþ, nàpyavàntara jàtikçtaþ nàpi guõatayà piñharopàdànatve 'pi karmaõo 'guõatvàt /
atropàdànamàtrabalena yathà dravyaguõakarmaõàmasatàmeva sattvaü bahiþ, tathà àntaramapi j¤ànasukhàdãnàm /
yathà ca teùàbhavàntarakàraõabhedàd dravyatvaü pçthivyàdãnàm, guõtvaü råpàdãnàm, karmatvamutkùepaõàdãnàm, tathàvàntarakàraõabhedàd dar÷anaspar÷anasmaraõàdãnàü j¤ànatvaü niråpàdhyanukålànåkålataràdãnàü sukhatvamityàdi /
ekamavàntaràsàdhàraõanimittàdibhedàd yathà pçthivyà ghañàdibhedo, råpasya ÷uklàdibhedaþ, utkùepaõasya ca pàñavàdibhedastathà j¤ànasyàpi dar÷anàdibhedaþ sukhasyàpi tàratamyàdibhedo bhaviùyatãtyarthaþ //


syàdetat, aj¤ànaråpatàyàü punaþ kiü pramàõamityata upasaühàravyàjenàha---tasmàditi /
yadyapi vij¤ànasukhàdãnàü bhinnajàtãyatvamanubhavasiddham /
na hi candanamahaü jànàmãtyatra sukhaü parisphurati tadàhaü sukhãti syàt /
nàpi sukhyahamityatra j¤ànaü parisphurati tadà jànàmãti syàt, na caitadasti /
j¤ànavi÷eùaþ sukhaü tathàvidhe ca sukhabuddhirbhavatyeveti cet---hanta bhostasya j¤ànavi÷eùasya viùayavi÷eùo 'pyasti na và? nàsti cet? nirviùayaj¤ànaü sukhamiti pràptam /
na caitad dçùñamiùñaü ÷akayaü và sàdhayitum /
asti cet? bàhya àbhyantaro và? na tàvad bàhyaþ ka÷cid viùayabhedo 'sti /
yadeva hi ràgavatà gãtamanubhåyate tadeva vãtaràgeõàpi /
tadeva gãtam, paraü ràgavatà anukålatayà, vãtaràgeõa tu tadviparãtatayeti cet? kimanukålatvamasya niråpàdhikam, sopàdhikaü và? kathaü ka¤cit prati, sopàdhikatve sa evocyatàm /
icchaivopàdhiriti cet---na, itaretarà÷rayatvaprasaógàt /
iùyamàõatvàdanukålatvam, tena ceùyamàõatvamiti //


tasmàt tasya j¤ànavi÷eùasya sukhatvenàbhimatasyàbhyantara eva viùayavi÷eùo nisargànukålasvabhàva eùñavyaþ, yaddhetutayà bàhyo viùayo 'nukålatayàbhimatatveneùyamàõo bhavati sa evoktaråpo viùayaþ sukhamityucyate /
tathàpi måóhadhiyàü vyavahàràrthaü samànàsamànajàtãyavyavacchedakà dharmà j¤ànàdãnàmuktàþ /
tatràrthapravaõatvaü j¤ànasyàrthaniråpaõàdhãnaniråpaõatvamityarthaþ /
tadapravaõatvamaj¤ànalakùaõam /
tatràpyanukålavedanãyatvaü sukhalakùaõam, pratikålavedanãyatvaü duþkhasyetyevamàdi samànatantrànusàdeõa boddhavyamityarthaþ //


nanvaj¤ànàtmakatve ghañàdivadava÷yasaüvedyàþ sukhàdayo na bhaveyuþ /
ava÷yasaüvedyà÷ca te /
na hyasaüvidite

sukhe pramàõamanyadasti /
tadetad j¤ànàtmatve paramupapadyate svasaüvedanatvàdityata àha---tãvrasaüvegitayeti /
santi hi padàrthàþ svakarmopàrjitatvàvi÷eùe 'pi kecidadhyakùà eva, yathà sva÷arãràdayaþ /
kecit tu parokùà eva, yathà tadantargatanàóãsaüsthànàdayaþ /
evamaj¤ànatvàvi÷eùe 'pi kàraõalabdhasvabhàvabhedàþ kecit ava÷yasaüvedyàþ sukhàdayaþ kecidanyathetyarthaþ //


sagotramutthàpayati---syàdetaditi /
tathàpi jàgaràvasthàyàü tàvadanubhavajananadvàrà sukhotpattàvindriyàrthasannikarùa upayujyate /
anyathà sukhavadanubhavo 'pi tena vinaiva syàt /
na ca sàkùàtkàraõameva kàraõam, tathà sati vyàpàriõa udàsãnàþ prasajyeran /
vyàpàràvyavadhàyakatvavàdastvatràpi tulya ityata àha---indriyàrthasannikarùasya tviti /
j¤ànamàtramavyàpàrãbhåtaü tatra upayogàdityarthaþ //


ayamà÷ayaþ /
bhavedevaü yadãndriyàrthasannikarùasya j¤ànaü vyàpàraþ syàt /
sahi kàryàsavàno vyàpàryavyabhicàrã bhavati /
j¤ànaü punaþ kàryàvasànamapi indriyàrthasannikarùam atipatatyeva svapnàntike /
anyathà tu vyàpàrakalpanàyàmaniyamaprasaïgaþ iti /
pariharati---tadayuktamiti asiddherapratãteþ /
pramàõàbhàvàditi ÷eùaþ /
nanu mànasaþ atrànubhavaþ pramàõamityata àha---tadj¤ànasyeti /
kuto mithyàtvàvagatirityata àha---yathà hãti /
àlambnaü tvasya viparyàsasya yathà pårvànubhåtà smaraõàrhà kàminãtyevaü tajjànmapårvànubhåtaü smaraõàrhaü sukhameva /
viparyàsatvaü punaretàvataivàsya yat viprakçùñade÷akàlayoþ kàminãtajjanyasukhayoþ sannikçùñade÷akàlatayàvabhàsaþ /
na punarakàminyasukhayoþ kàminãsukhatvena pratibhànam /
tathà sati kàminãtvasukhatvaniùedhenànyasya kasyacit pratibhàsanaü bàdhakaü bhavet /
na ca vàcyam yadi na svapnàntike sukhamutpadyate na

nasmai ghirahã spçhayediti, mohàdasàdhane 'pi pravçttidar÷anàt /
÷ãtàpanuttaye gu¤jàpu¤ja iva markañànàm /
tadidamuktam---smaraõaviparyàsa iti /
smaraõe pràpte viparyàsaþ smaraõaviparyàsaþ anubhavalakùaõastadviùaya evetyarthaþ //


nanu sukhaduþkhotpàdaprayojanau dharmàdharmau yadasukhaduþkhàråpàn dehàdãn utpàdayataþ tattadarthatayaiva, evaü tayoþ sarvotpattimatàü nimittatvaü nirvahati /
idaü tu svapnaj¤ànaü na sukharåpam, saükhasàdhanamapi yadi na syàt, na tarhi dharmanimittakam /
nàpyadharmanimittakamaduþkhatvàdataddhetukatvàcca /
tata÷càdçùñanirapekùotpattirasya ca bahvàkulayedityata àha---sukheti /
sukhàdyupabhogo hyadçùñasya pradhànaü prayojanam /
na ca sukhàdi svaråpataþ upabhogaþ, kiü tu tadanubhavaþ /
sa ca pratyutpannasukhàdyanàlambanatve 'pi pårvotpannam àlambya jàyamànaþ sarvaü sama¤jasayati /
na ca sarvatraivamastu sàmagrãvaicitryàt, satyamithyàpratyayavibhàgavyavasthàpanàt //


na hyekadopalabdharajataviùayasaüskàrava÷àdarajate 'pi rajatapratyayaþ iti sarvadaivamevàstviti vaktumucitam /
yastu manyate svapne tàvatsukhàdikamanubhåyata ityavivàdam /
tatra tu bàdhakaü bhavad dviråpaü bhavet---asukhametaditi và, nàsãt sukhamiti và /
na caitadasti /
jàgaràvasthàyàü tu nàsãt kàminãti yujyate bàdhakaü sthiratvàt /
sahasàpasaraõasyàpyasaübhavàt /
tatkàryàõàü ca da÷ananakhakùatàdãnàmananuvçtteþ /
caramadhàtuvisargàdãnàü cànuvçttàvapyatatkàryatvàt /
tatkàryatvena tadanuvçttàvanyeùàmapi tatkàryàõàm anuvçttiprasaógàt /
nàstãdànãü sukhamiti tvidànãntarasukhasya bàdho na pràktanasya, kùaõikatvàt tasya /
tatkàryàõàü ca harùà÷rupulakàdãnàmanuvartamànànàmupalambhàdanyathà à÷utaravinà÷inàü kùaõàntare 'dar÷anàt tadanubhavànàmapràmàõikatvameva syàt /
tasmàtabàdhitànubhavasiddhatvàdasti svapnàntike sukhamiti taü pratyàha---na càsatãti /
yadyapi svapnàntikasukhasya jàgaràvasthàyàmàhatya bàdhakaü nàsti, tathàpi svapnàntika eva tatkàraõatvena pratãtànàü candanavanitàdãnàmasti bàdhakam /
kàraõe ca bàdhite kàryaü bàdhitameva yathà svapnàntikadçùñapayodapañalabàdhe

tadà÷rayo vidyududyotaþ /
harùà÷ruprabhçtayastu na sukhakàryàþ kiü tu sukhaj¤ànakàryà iti na tàvanmàtreõa tatsaübhavopapattiþ /
tasmàt svapnàntikodàharaõabalena j¤ànamàtrakàryato sukhasya sidhyatãti manorathàdyudàhçtya parihçtam //


caturdhà khalu saüsàriõàü sukhamutpadyate /
ki¤cidabhyàsàd yathà mçgayàdiùu ; ki¤cidabhimànàd yathà candanàdiùu ; ki¤cita viùayasaübhogàd yathà surabhimadhuragauragàndhàràdiùu ; ki¤cinmanorathàdisaüpratyayamàtràd yathà bhaviùyatputràdijanmadinamahotsavànucintanàdiùu /
te càmã svaråpabhedavanto 'nubhåyante /
na hi yathà manoratheùu sukhaü tathà viùayasaübhoge /
tathà sati tatparityàgenànyopàdànavaiyarthyàt /
tàvadeva hi bubhukùito modakàn manorathayati

yàvadamã nàsya paramàrthataþ sannidhãyante /
atha manorathavyasanamapahàya tatraiva niyamataþ pravartate, tadekajàtãyatve sarvamasama¤jasaü syàt /
jàtibhede tu kàraõabhedo 'va÷yàbhyupetavya ityarthaþ //


tadatrendriyàrthasannikarùasya sattvamanuvidhatve sukhotpattiriti siddhàntino vivakùitam /
taccànyathàsiddhamiti manvànaþ punaþ pårvoktaü smàrayati---j¤ànamàtrameveti /
nàtra tatsattvànuvidhànamàtraü vivakùitam /
kiü nàma? jàtibhedaþ

kàraõabhedamàkùipati /
sa ca kàraõabhedo 'nuvihitabhàvàbhàva eva sidhyatãtyatra vivakùitamiti pratipipàdayiùuruktam evànubhàùate /
na, viùayàsannidhàna iti /
tadidamuktam---tàdç÷asya sukhabhedasya anutpàdàditi /
yàdç÷a indriyàrthasannikarùàdutpadyata iti ÷eùaþ //


÷aïkate--viùayeti /
j¤ànàbhede hi bhinnajàtãyaü sukhaü kàraõàntaraü bhinnamàkùipet /
iha tu j¤ànameva bhinnajàtãyamityarthaþ /
pariharati--hante÷varasyàpãti /
nanu viùayasàkùàtkàro 'pãùñopalabdhilakùaõaþ sukhahetuþ /
sa ca tàdç÷o nàstã÷vare tasya bubhukùàvirahàt , kathaü tasya sukhotpàdaprasaïga ityata àha--yogarddhisampannànàmiti /
nanu te 'pyalaüpratyayavantaþ kathamiva sukhabhàjo bhaveyurityata àha--asatyàmiti /

na hi te sarvadaiva pratipakùadhàraõàvanto mà bhådamãùàü sarvadà bhogavirahàd dharmàdharmapracayatàdavasthyam /
tasmàd yadà pratipakùadhàraõà nàsti tadà viùayasàkùàtkàramàtràdeva teùàü sukhaü prasajyetetyarthaþ //


na ca vàcyam, yadi bhavedevaü kãdç÷o doùa iti /
kàyavyåhe ÷arãrendriyanirmàõavaiyarthyaprasaógàt /
iùñàniùñasàkùàtkàrasya ekasminneva ÷arãre manasaiva siddhatvàt /
na cendriyàõàmarthànàü ca parasparamasannikçùñànàmeva sattàmàtraiõa kvacidàtmadharmasamutpàde sàmarthyamadhigatam, tasmàd yogarddhimatàü satyapi viùayasàkùàtkàre indriyàrthasannikarùàbhàvàt sukhaü nàstãtyabhipretyopasaüharati--tasmàditi /

tadayaü pramàõàrthaþ, yogarddhãnãndriyàõi sukhaduþkhasamutpàdaprayojanàni, sukhaduþkhatabdodhànyatve satyanyatràcàritàrthatvàt,

iùñàniùñopalabdhivat /
na càyamasiddhaþ /
anyatra hi caritàrthatvaü sàkùàtkàre saübhàvyeta, sa tu yogajadharmasahakçtena manasaiva janitaþ /
te ca sukhaduþkhe sannikçùñairevendriyairjanyete, bàhyendriyajanyatve satyàtmagharmatvàt, asmàdàdiviùayasàkùàtkàravaditi /
so 'yaü sannikarùo yadà nàsti tadà teùàmapi na sukhàdikamiti /
tadidamuktam--sa ceti //


nanvindriyàrthasannikarùajanmà viùayasàkùàtkàraþ sukhàdihetuþ, na ca tathà siddhànàmasti, ato na teùàü sukhotpàdaprasaïga ityata àha--api ceti /
na tàvadindriyajanyàjanyayoþ sàkùàtkàrayoþ ka÷cidàjànato vi÷eùaþ, kiü tu indriyàrthasannikarùaråpakàraõasambandha eva vi÷eùaþ /
sa ca yadi kàrye vivakùitaþ, kathaü na tasya kàraõatà sukhàdikaü prati? avivakùita÷cet, siddhànàmapi tadutpàdaprasaógo durvàraþ, tulyayogakùematvàt /
tasmàt caramabhàvinyeva sàkùàtkàre sati kimindriyeõetyahçdayasyàbhipràyaþ ava÷iùyate /
tatra càtiprasaïga ityarthaþ /
atraivàrthe vçddhasaümatimàha--sragàdãti /
atra sragàdãti kàraõacakrakathanam /
yadutpadyata ityanukålapravedanãyaü svaråpam /
anugrahàdãti kàryam /
anugraho bhogàparanàmà sukhapratyayaþ /
abhiùvaïgaþ punaþ punaþ sukhapravàhasyàvicchedecchà /
prasàdaþ sukhaviùayagrahaõapàñavamiti //


nanvavyapade÷yavyavasàyàtmakapadayoþ saügràhyaü vyavacchedyaü và na pa÷yàmþ pratyuta parasparaviruddhayoranayorekasmin pratyakùe 'samàve÷a evetyata àha--iha dvayãti /
saügçhãtàpi sva÷abdenopàttà kimiti cediti ÷aókà÷eùaþ /
uttaram--tatra vipratipatteþ /
yatastatra vipratipattistatastàü niùeddhumityarthaþ /
vyapadi÷yate vyavacchidyate 'neneti vyapade÷aþ, sà ca vyavacchittirvyàvçttipratãtiråbhàbhyàü kriyata iti tadubhayamàha--vi÷eùaõamiti //


tatra samànàdhikaraõaü vyavacchedakaü vi÷eùaõam /
vyadhikaraõaü tåpalakùaõam /
yathà daõóã devadatto jañàbhistàtasa iti /
na tu sedava vi÷eùaõam, ativyàpakatayà alakùaõatvàt /
lakùaõavi÷eùaõametaditi cet? atha lakùaõaü kim? svoparaktapratãtijanakatvamiti cet? etadeva kimuktaü syàt avacchedakatvamanyadvà? na tàvadàdyaþ, upalakùaõasyàpyavacchedakatvàt /
ata eva saditi vi÷eùaõamiti cet--na, sato 'pi kasyacidupalakùaõatveneùñatvàt /
anyuttu samànàdhikaraõavyavacchedakatvànnànyat /
tasmàt sad và asad và samànàdhikaraõaü vyavacchedakaü vi÷eùaõaü viparãtamupalakùaõamiti /
ata eva vi÷eùaõamàtramudàharannopalakùaõam, tat kasya hotoþ? tadeva vyàdhikaraõatayopalakùaõa

yataþ /
vyapade÷yaü vi÷eùyamiti yàvaditi /
vyavacchedyamiti yàvadityarthaþ /
evamuttaratràpi /
nàmadheyànvitàþ nàmadheyàtmàna ityarthaþ /
etadeva vyatirekato dar÷ayati--nàstãti /
nàmadheyena saha viyujyate vibhidyata ityarthaþ /
tairityatra kàraõatàbhramo mà bhådityetadarthamupetadenàpårya vyàcaùñe--arthà hãti /
tadayaü samudàyàrthaþ /
nàmadheyàtmànor'thàstatsàmànàdhikaraõyena pratãyamànatvàt /
yat punaryadàtmakaü na bhavati na tat tatsàmànàdhikaraõyena

pratãyate /
yathà gora÷vasàmànàdhikaraõyena /
pratãyante càrthàþ ÷abdasàmànàdhikaraõyena tasmàt tadàtmàna iti //


nanu gavà÷vàdãnàü sàmànàdhikaraõyavyàvçtti kimabhedavyàvçtteråta tatpratãtyoråpàyopeyabhàvavyàvçtteriti saüdihyata ityata àha--na ceti /
api ca yadi ÷abdàrthayoþ sàmànàdhikaraõye upàyopeyabhàva upàdhiþ syàt, upàyatvanivçttàveva tadapi nivarteta, na ca nivartata ityata àha--api ceti //


hetvantaramàha--kiü ceti /
utkarùaþ prà÷astyam /
upakarùo 'prà÷astyam /
na cedaü vyavahàramàtram /
÷abdanibandhano

hyutkarùàpakarùavyavahàraþ tathàbhåtavastupratyayàdeva bhaviùyati /
yathà ùaójàdyutkarùàpakarùavyavahàranibandhano mayåràdyutkarùàpakarùavyavahàra iti dçùñàntàrthaü ùaójàdiùvityuktam /
anyathà nàmadheyatàdàtmyaprasàdhanaprastàve kimanena /
ata eva siddhànte saüj¤ànive÷anamityàha /
prayogastu nàmadheyàtmànor'thà tadutkarùàpakarùànuvidhàyitvàt /
yat punaryadàtmakaü na bhavati na tat tadutkarùàdyanuvidhàyi, yathà gaura÷vasyeti //


nanu yadyarthapratyayo nàmadheyotkàrùàdyavidhatte tat tasyaiva tàdàtmyamastu, kimàyàtamarthasyetyata àha--pratyayasyeti /
sàkùàdanabhidhàne 'pi guõaguõyàderapi yogyatayà sapakùatvena tadgatasàmànàdhikaraõyena virodha ubhdàvayituü na ÷akyata iti tadupekùyànyathà ÷aïkate--astãti /
asti hi ÷uklabhàsvaratvàdibhiþ yuktikàgatai rajatatvasya sàmànàdhikaraõyapratyayo natu tàdàtmyaü parasparaü dharmiõorityarthaþ /
punaruktabhramo mà bhådityetadartham àha--uktamapi vyapade÷amiti /
vyàkhyànasya caitat prayojanam, yaddhetvantarasåcanam, tathà ca prayogaþ, råpàdyarthaviùayaü j¤ànaü råpàdi÷abdaviùayam, niyamatastena vyapadi÷yamànatvàt, yat tu yadviùayaü na bhavati, na tanniyamatastena vyapadi÷yate yathà råpavij¤ànaü raseneti /
anuviddhatà saü÷leùalakùaõàrthenaiva vij¤ànasya nàsti, kutastaràü tadàtmanàpi ÷abdena bhaviùyatãtyata uktamiveti /
yathà hyartho j¤ànàntarniviùña iva viùayatayà

parisphurati, tathà ÷abdo 'pãtyarthaþ /
÷abdànuvyàdhavadeva ÷abdasaübhinnaviùayamevetyarthaþ /
na cedamapràmàõikaü, yadavocat pramàõamityàdi÷eùau /
÷abdasyànubhavaþ, saüskàraþ, smaraõaü, samuccàraõecchà, prayatnaþ, sthànàbhighàtaþ, ÷abdàbhivyaktiriti svàtmànyeva kramàvagamaþ /
tadato bàle 'pi prathamataþ ÷abdamuccàrayati eùa eva krama unnãyata ityarthaþ //


prathame pakùe 'siddho hetuþ aprasiddhavi÷eùaõa÷ca pakùaþ ÷abdabrahmaõa eva vàjiviùàõàyamànatvàt /
dç÷yatvàdç÷yatvalakùaõaviruddhadharmàdhyàsasya bhedàpàdakatvàt viparãtapramàõopapatti÷cetyapi draùñavyam /
dvitãye tu bhàgàsiddho heturityarthaþ /
na hi avi÷ade 'pi bàlamåkàdi÷abde pramàõamasti /
na hi bhàvanà và tajjanità smçtirvà pårvànubhåtasya sattàyàm idànãmanubhåyamànasaübhede và pramàõamasti /
tathà sati vinaùño ghañaþ smaryamàõatvàt sanneva syàt /
anubhåyamànaü na bhåtalaü ghañasaübhinnaü bhavedevaü cocchinnamaghañaü bhåtalamiti /
tasmàdabhyupetya viruddhadharmàdhyàsavàdo mantavyaþ //


nanu bàlenànubhåyamànaü råpaü tàvad vi÷adameva /
tata÷ca tadàtmà råpa÷abdo 'pi kathamavi÷adaþ syàt, kathaü càpràmàõiko råpasya pràmàõikatvàt, kevalamavyutpanno 'pi ÷abdena vyavaharediti prasajyeta, tadasaübaddham /
na hi ÷abdàtmatàpratyayaü vyavahàràïgam àcakùmahe, kiü tu sambandhagrahaõamityata àha--na ceti //


ayamapyabhyupagamavàda eva /
÷abdo hi vaktçvaktràvaruddhanabhobhàgàvacchinnatayà ÷rotreõa pratãyate 'pratãyamàne 'pyarthe /
artho 'pi purovartitayà cakùuùà pratãyate 'navagate 'pi ÷abde /
tadayaü bàlo yad råpaü pa÷yati sa eva råpa÷abda iti loùñalaóóukadçùñàntamanuharatãti /
so 'yaü bhedapratyayo bhrànata iti yadi ÷aïkate tatràha--na ceti /
ayamapyabhyupagamavàda eva, na hyasti bhràntatve 'sya pramàõam //


syàdetat, bàlamåkàdij¤ànànàü ÷abdasaübhedastàvat sàndehika evàstu, vyutpannànàü punaþ savikalpà dhiyaþ ÷abdasàmànàdhikaraõyena jàyamànàþ ÷abdàtmakatvamarthasya vyavasthàpayantu /
tathà sati bàlamåkàdivij¤ànànàü

tadviùayatvàt ÷abdasaübhinnaviùayatvamarthataþ siddhaü bhavatãtyata àha--sàmànàdhikaraõyaniràsàyeti /
sàsnàdimadråpasyeti /
na tu gakàràdiråpasyeti tàtparyam /
ayaü ÷abdo gakàràdyàkàro na tu sàsnàdyàkàra iti tàtparyam /
nanu yo óittha iti óittha÷abdamevoccàrayasi, na tvayaü óittha÷abda iti tameva niùedhasi ceti kimidamityata àha--autsargikaü hãti /
arthaparatà hyasya svaparatàniùedhenaivàvirodhataþ siddhyatãtyarthaþ /
tat kiü sarvatraivameva? netyata àha--kvacit punariti //


yatra tarhi asaübhadena saüketagrahe nityàdipadàni santi, tatràsaüketitatvànna tàvadarthaparaþ, svaparo 'pi yadi na syàd vyarthaþ prayogaþ syàdityata àha--yatràpãti /
yathà hi gaurvàhãka ityatra gotvaü goguõayogalakùakatvena vàhikopàdhirna tatsamavàyàt, tàdàtmyàd và, tathà hi óittho 'yamityatràpi óittha÷abdo vàcyatvopalakùakatayà piõóopàdhirna tu tatsamavàyàt tàdàtmyàd veti /
yathà càtra vàhãke gauriti pratyayàbhàvaþ pramàõam, tathàtràpi vçkùavi÷aiùe óittho 'yamiti pratyayàbhàvaþ pramàõamiti samudàyàrthaþ //


nanu ÷abdapuraþsaratvaniyamàd vikalpasya tadupàyatà và tadviùayatvaü và syàt, tatpuraþsaratvaniyamasyàtadupàyàdatadviùayatvànniyamato vyàvçtteþ tatra yadyarthavikalpastacchabdavipayastadà siddhaü naþ samãhitam /
athopàyastadà j¤àto 'j¤àto và? aj¤àtatve nirvikalpakatvànupapattireva, tasmàt ÷abda upàyo bhavan j¤àta eva vaktavyaþ /
na càsannihite j¤ànamasti /
tasmàdarthatàdàtmyàt ÷abdasyàrthasannidhànameva tatsannidhiþ ityarthàlocanameva tadàlocanamityanicchatàpi svãkartavyamityata àha--yattviti //


na tàvat ÷abdaþ pårvaü niyamato bhavati vikalpasya /
kiü nàma? vyutpannasya ÷abdasmaraõapuraþsaratvaü niyamavad dçùñam /
na caitàvataiva ghañaj¤ànasya ghaña÷abdaviùayatvam /
tathà sati ghañàbhàvaj¤ànasyàpi ghañaviùayatà syàt, tatsmaraõapuraþsaratvàt /
tasmàd ghañe vikalpayitatavye anupàyo viùaya÷ca ghaña÷abdaþ kimiti niyamataþ smaryata ityava÷iùyate /
tatreyaü smaraõaparipàñã kathiteti /
÷abdapuraþsarà ÷abdasmaraõapuraþsarà ityarthaþ //


atraiva vçddhasaümatimàha--yadàhuriti /
pratisambandhipiõóadar÷anasahakçtastatsaüskàraþ smçtiü janayati, dhåmànubhavasahakçta iva mahànasasthadahanànubhavaprabhavaþ saüskàraþ tatsmçtim /
na caitàvatà niyameva ÷abdasmaraõapiõóavikalpayoråpàyopeyabhàvaþ, ÷abdasya và vikalpaviùayatvaü sidhyati, yena tayostàdàtmyamà÷aókyeta /
tathà sati vahnismaraõadhåmavikalpayorapi tathàbhàvaþ syàt, vahnerapi và dhåmavikalpaviùayatà bhavediti vàrttikàrthaþ //


syàdetat /
sarva eva vyavahàraþ svàrthaþ paràrtho và vikalpasàdhyo na tvàlocanenàpi ka÷cidarthaþ sàdhayitavyo 'sti /

ato niùprayojanamidaü kathamutpadyata ityata àha--tasmàditi /
na tàvat sarvasyaivotpattimataþ prayojanaü pi÷itacakùuùaþ sàkùàtkurmaþ /
na ca prayojanàpratipattimàtreõa pañutarapratyakùaparikalitamapi kàryaü nànumanyàmahe /
tadetat prayojanàpratipattilakùaõamalãkamuttaram /
tathàpi sphuñaü savikalpakotpattirevàsya prayojanam iti sàdar÷iteti //


nàmadheyasmaraõàyeti /
nàmàvacchinne vikalpe kartavye yato na vi÷iùyate vi÷eùeõa na gçhyate, ato vaidharmyasya yogyapramàõabàdhitatvàt tadarthaj¤ànaü tàdçgeva bhavati tatsamànajàtãyameva bhavatãtyarthaþ /
ato bhàùyapaunaråktyaü pariharato na sàdhyàvi÷iùño heturiti //


vyapade÷avyàkhyayà bhàùyakàreõa såcitaü hetuü sphuñayati--nanviti /
arthavyapade÷àkàram arthavyapade÷aviùayam /
viùayiråpaj¤ànasya tàvadråpaviùayatobhayavàdisiddhà /
tasya ca tadvyapade÷aviùayatà tadà syàt yadi råpatadvyapade÷ayorabhedaþ syàdityarthaþ //


anyenànyasya vyapade÷e atiprasaógo vyavahàravilopa÷ca vipralambhàdityatra tannàmadheyatvàdeva niyama iti sphuñaü bhàùya eva /
svaråpeõaiva viùayeõaiva và kimiti j¤ànaü na vyapadi÷yata ityetad vivçõvan pariharati--arthàkàrameveti /

àtmànaü prati tàvat svaråpeõaiva j¤ànamaj¤ànàd vyavacchidyate, j¤ànàntaràt tu viùayeõàpãtyetat ko nàma nàbhyupaiti? parasya tu nityaparokùaü paraj¤ànam /
ata eva tadviùayo 'pi tat kathaü svaråpaviùayàbhyàü paro bodhyatàm? kathaü và abodhito vyavaharatàm? tasmàt tajj¤ànavàcakena j¤ànamarthavàcakena càryamasau pratipàdyaþ /
na càj¤àtena

vàcakena vàcyamadhigattumarhatãtyavarjanãyatayà pratipàdako vàcakamuccàrayati /
nacaitàvatà artha÷abdayorabhedasiddhiþ /
na hi pramàõavyatirekeõa prameyamadhigantuü na ÷akyate ityetàvataiva tayorabhedaþ syàditi tadidamuktam--anyathà a÷akyatvàditi //


nanu kadàcidarthaj¤ànakàle 'pi ÷abdo vyàpriyata eva, yadà prayojakavçddhàt prayojyavçddhor'thamadhigacchatãtya àha--pratãyamànatayà viùayatayetyarthaþ //


syàdetat /
utkarùàpakarùàdyanuvidhàyitvaü hetuþ kãdçgityata àha--tadaneneti /
na tàvat tàratamatvàderåtkarùànmayåràderiva gavàderapyutkarùaþ pratãyate /
na hi go÷abde karõajapite 'pabhraùñe và aõãyàn gauþ kç÷a upahatàkçtirvikçto và pratãyate, viparãte và viparãtaþ /
nàpi sàdhutvàdibhedavato go÷abdasya prà÷astyamaprà÷astyaü ca ki¤cidasti /
nandàbhadretyàdimaïgalasaüj¤ànive÷asya tvarthamaïgalyàdivyabhicàraþ sphuñatara eva, abhadràdàvapi bhadràdivyapade÷àt /
tasmàd vyavahàrotkarùàpakarùamàtreõa nobhadasiddhiratiprasaógàdityarthaþ //


asyaiva sàkùàdavyapade÷yapadàt pratãyamànasyaiva /
÷abdànuvyàdharahitatà ÷abdàrthànuvyàdharahitatopapattirityato 'sya niràkaraõaü såcitamiti pårvoktena na virodhaþ //


nanu vàrttikatàtparyavyàkhyànamupakramya bhàùyavyàkhyà akàõóakåùmàõóapatanavçttàntamanuharatãtyata àha--tadetabhdàùyamiti /
tadetad vàrttikaü vyàkhyàtumayamasmàkaü bhàùyavyàkhyàpari÷rama ityarthaþ /
÷abdo hi yatkàryo yatkàraõaü yadgràhyo yatpramàõaü yadvirodhi yaddharmà yadråpo yadviùayaþ, tadakàryastadakàraõaü tadagràhyastadapramàõaü tadavirodhyataddharmàtadråpo 'tadviùayor'thaþ pratyakùata evàvasãyate /
tadetadasyàrthaj¤ànasya viùayabhedànuvidhàyitvaü ÷abdàbhdedagràhakatvam /
yadi punareùà pratãtirbhedamullikhantyapyavadhãryate, tadoktadharmàõàmavirodhe dharmiparivartenàpyupalambhàþ syuþ //


tatrodàharaõàrthaü kàü÷cidàha--càkùuùaü hãti /
càkùuùaü hi cakùuùaiva janyate, råpa eva niyatam råpeõeva niråpyate; na ÷abde pravartate, na ÷abdenaiva niråpyata ityarthaþ /
evamuttaratràpi /
viùayiviùayàniyamaprasaógàmuktvà karmakaraõàniyamaprasaïgamàha--api ceti /
nanu ÷rotramevàsya kadàcinnàstãtyata àha--asti hãti /
kimatra pramàõamata àha"--÷abdaj¤ànaü ceti /
nanu locanàbhàve 'pyagrahaõamupapadyata ityata àha--asti hãti /
kimatra pramàõamata àha--råpaj¤ànaü ceti /
upalakùaõaü caitat /
arthasàmànyasya sarvendriyagràhyatvàt ÷abdasàmànyamapi sarvendriyairgçhyeta, ÷abdasàmànyasya và ÷rotrendriyaikavedyatvàt arthasàmànyamapi ÷rotrendriyaikavedyaü bhavet /
tathà cendriyàntaràõàü vaiyarthyamityapi draùñavyamiti //


itaretaràbhàvavattàvyavahàràbhàvaprasaïgamàha--a÷abda iti /
upalakùaõaü caitat /
anutpanno vinaùño 'tyantàsannityatràpyabhàvatraye vivakùitaviparãtamàpadyata iti mantavyam /
itaretaràbhàvavyapade÷e virodhaprasaïgamàha--abhàva iti /
atràpyanutpàdo vinà÷o 'tyantàbhàva iti viruddhaü syàditi mantavyam /
iha hyartha÷abdenendriyagràhya evàbhipretor'yamàõatayeti vyàkhyànàt /
indriyasya ca gràhyaþ sa eva yastajjanyaj¤ànaviùayaþ /
tadamã cakùuràdisannikçùñà apyanyaviùayaj¤ànàpekùàyà

atadarthà eva /
evaü cendriyagatij¤àne kaþ pratyakùatàyàþ prasaïgaþ?

na hi tadapekùayà dhañàdayastadarthàþ /
tasmàdaprasakte 'pyartha÷abdasya padàrthamàtraparatvamabhyupagamya parihàre gatyantaraü vàrttikakçtà dar÷itam /
tacca duþkhabodhamiti vyàcaùñe--naitaditi /
naitadindriyàrthasannikarùàdupajàyate sattàmàtravyavasthitàt /
indriyàrthasannikarùo hyaj¤àyamàna eva sattàmàtravyavasthitaþ pratyakùe vivakùitaþ /
anumàne tu liïgasya j¤àyamànatvameva vivakùitam, na tu sattetyarthaþ //


nanvanumàne 'pi liógàsattaiva ki na vivakùitetyata àha--ata eveti /
tatsmaraõamàtràdeveti /
màtragrahaõaü sattàmamipretya natvanumeyaj¤ànaü prati kàraõatàmamipretya, dhåmasyaiva j¤àyamànasya tatkàraõatvàt /
anyathà tatkàlànanuvidhànaprasaógàt /
catra hi viùayànapekùaü j¤ànameva kàraõaü tatra na viùayakàlànuvidhànam /
yathà abhàvaj¤àne pratiyogij¤ànajanye pratiyoginaþ /
api ca liógànapekùasya liïgaj¤ànasya liógij¤ànajanakatve pramàõàdãnàü gatidvayavàdo 'pi tatra tatra na syàt //


tadayamarthaþ /
indriyàrthasannikarùàt sattàmàtravyavasthitàdutpadyate j¤ànaü tatsàdhakatamaü pratyakùam /
liógàt tu

pa¤caråpasampannàdapi j¤àyamànàdevàsato 'pi yadutpadyate j¤ànaü tadanumànamiti //


nanvindriyaviùayeùvityadhyàhàrastarhi såtre pårveùàü kiü målam ityata àha--imaü ceti /
na hyanumeyasyendriyeõa sannikarùàditi vadatà hyevamuktaü yasyendriyeõa sannikarùàt tajj¤ànamutpadyate nàsau tasya viùayaþ, yastu viùayo na tasyendriyeõa sannikarùàt idaü jàyate /
tasmàdindriyàrthasannikarùàdupajàtaü vij¤ànaü yadi tadarthaviùayameva bhavati, tadà tatpratyakùam /
na caitat såtràt labhyate /
tasmàd vàrttikakçtà eva kçto 'yamadhyàhàra iti ke÷cid buddham /
sa

càyamasaïgato bodhaþ, adhyàhàrasyobhayathàpyanupapatteþ, tadvyàvartyasyànyathaiva vyàvartitatvàdaprasakte÷catyarthaþ //


indriyàrthasannikarùàdutpannasya hi j¤ànasya vyabhicàrasaübhàdavyabhicàrãti vi÷eùaõaü yadyapi nànupapannam, tathàpyetadvyàvarttyasya sàmànyalakùaõenaiva vyàvçttatvàt niùprayojanamidam /
ava÷yaü ca tadanuvartanãyam /
na hi yata ityadhyàhçtapadena karaõamàtraü paràmç÷yate tasyàprakçtatvàt, kiü tu pramàkaraõam /
tathà càyamarthaþ, indriyàrthasannikarùotpannaü j¤ànaü yataþ pramàõàd bhavati tatpratyakùam /
evaü ca vyabhicàriõi kaþ prasaïga ityata àha--yadyapãti //


nanvavyabhicàripadakaraõaü pramàõapadànuvartanaü veti ka÷cid vi÷eùa ityata àha--anyatheti /
avyabhicàripadaü pramàõaparamityarthaþ, pramàõasyaivàvyabhicàritvàt /
yadyapi tatra tatpårvakamiti lakùaõapadaparyàlocanayaiva vyabhicàriniràsaþ,

na hyuktaråpe dve pratyakùe pårvaü yasya j¤ànasya tadvyabhicàriõãmapi pramàü janayet /
ata eva tadarthaü tatra sàmànyalakùaõànuvartanamasàrameva /
tathàpyevaübhåtapratyakùadvayajanite saüskàre nirõaye ca anumànatvaprasaïgastadavastha eva /
tasmàt tannivçttyarthaü pramàõapadaü na kçtaü cedava÷yamanuvartanãyamityarthaþ /
yadyevaü kimavyabhicàripadaprayojanamityata àha--tathàpãti nopayujyate na ca ÷akyate parasparà÷rayaprasaógàdityapi draùñavyam /
tathàpi niyamo na sphuñãbhåta ityata àha--tatreti //


nanvanumànavadavyabhicàrasiddhyà phalasiddhirna pratyakùe yathà, tathà ÷abde 'pi /
tatastadavabodhanàrtha tatràpyavyabhicàripadàvatàraprasaïga ityata àha--÷abdàdau tviti /
pratyakùe phalàvyabhicàranirõayenaivàvyabhicàrani÷caya

iti niyamo nànyatretyarthaþ /
avyabhicàripadopàdànaü phalavi÷eùaõatayeti ÷eùaþ /
ayaü ca niyamaþ svaråpato 'pi phaladvàraiva pratyakùamunnãyate, na tvanyatheti /
anumànàdikaü tu pratãtaü satphalàya kalpate, na tvanyatheti niyame sati syàditi /
ayamapyarthàkùiptatayà pràgeva dar÷ito dvayãti /
aparamapyutpattij¤aptibhyàü niyamadvayaü ÷liùñamàha--athaveti //


kàraõamutpàdakaü pratyàyakaü ca ubhayaü sàdhayati---na hãti /
upàdhi÷aókànivçttyarthaü tarkasahàyatvopavarõanam //


àgamasyàpi ca vaktç÷rotçgatatvena pratyakùàpekùà utpattau j¤aptau ca cato 'taþ saümugdhamàha--evamiti /
tathàpyayamarthaþ kathamavyabhicàripadopàdànamàtrat labhyata ityata àha--na hãti /
tadayaü saükùepaþ /
so 'yaü såtrakàrasyeha vi÷eùataþ prayatno j¤àpayati yadetasminnavyabhicàriõyanyatra vyabhicàra÷aókaiva nàsti, ata ihaiva tadgrahàya vi÷eùato yatitavyamiti /
yadyapi j¤àptipakùe laukikavacasàü pravçttisàmarthyàdinà vyabhicàràbhàvagrahaþ, tathàpi pàralaukikàgamàvyabhicàrani÷caya àptoktatvenaiva /
tacca målabhåtapratyakùa÷uddhereveti //


nanu bhàùyavàrttikàyoþ kà gatiþ? na hyayamarthastataþ pratãyate /
kiü nàma? vyabhicàrivyàvçttimàtramityata àha--tasmàt suùñhåktamiti /
sa evàrthaþ, kiü tu niyamyatayà, na tu vidheyatayetyà÷ayaþ /
uccàvacamuccalata iti jalasàdç÷ya saükãrtanaü bhràntibãjatayà /
upaghàtadoùànnayanasyàtapàdinà /
etaduktaü bhavati /
upadar÷itàrthàpràpakatvaü vyabhicàraþ /
na càrthena ka÷cidartha upadar÷ito yamapràpayannartho vyabhicaret /
anyathàrthopadar÷anasvabhàvasya cotpattiþ, na

càrthopadar÷anasvabhàvo na cànyathotpannaþ /
tasmàdevaübhåto vyabhicàro j¤ànasyaiva na càrthasya /
tadidamuktam--pratyayo bhrànto jàyata iti /
vçddhasaümatimàha--yathàhuriti /
andha iti yamyagdar÷anopàyarahitatvamàtraparam /
na pa÷yatãtyapi samyagj¤ànàbhàvamàtropalakùaõaparam /
tena puruùàparàdhaþ sa bhavatãti /
atràdar÷anaü viparãtadar÷anaü vetyaparàdha ityarthaþ /
yathà hi sthàõuradç÷yamànastathaiva puruùatvenàpi da÷yamàna iti tàtparyam //


yadyani saü÷ayo 'pi sàmànyalakùaõànuvçttyaiva nirastastasyàpramàõaphalatvàt, tathàpyavyabhicàripadaü niyamaj¤àpanàrthamava÷yaü kartavyam /
tena ca vyabhicàrivyudàsamukhenaiva niyamaþ pradar÷ayitavyaþ /
saü÷ayo 'pi

vyabhicàrijàtãyaþ, atastenaivàsya vyudàso yukta ityà÷ayavàn àha--avyabhicàripadenaiveti //


nanu vyabhicàritvamevàsya katham? viparyàj¤ànaü hi ni÷cayàkaram, ayaü tu na tathetyata àha--no khalviti /
na hi ni÷cayatvaü prayojakamatra, kiü tu visaüvàdaþ /
sa ca pràptyayogaþ /
na ca pràptiyogo dviråpasya vastunaþ, kvacit kadàcit kenacid apràpterityarthaþ //


na ca vàcyaü bhrànterabhràntipratiyogitvàdaniyatasya càrthasya kvacidapi

pramàõàgocaratvàdasatkhyàteranabhyupagamàcca sarvamidamasama¤jasamiti /
no khalu dolàyamànaþ sthàõupuruùavyatiriktaþ

ka÷cidaniyato nàmàrthaþ parisphurati yatràsama¤jasaü syàt //


nanu sthàõupuruùàvubhàvapi yadyàropitau tadobhayopamardàtmanà bàdhakena bhavitavyam /
athànyatadasyàropastadà aparasya pàramàrthikatvàttatpratipatterabàdhyatvameva syàt /
yathà yuktau rajatàü÷asya mithyàtve ÷uklabhàsvaratvàdini÷cayasya satyatvam, tathà ca sthàõvaü÷e ni÷cayaþ puruùàü÷e tvekakoñisannive÷avàneva vibhrama iti saü÷ayo dattajalà¤jaliþ prasaktaþ /
tasmàd ubhayasmaraõamàtràtmako 'yamiti syàt /
na syàt, yatra tàvadubhayoranubhayàtmake pàùàõastambhàdau samàropastatrobhayopamardàtmaka eva bàdhaka iti kimatra vaktavyam? yatràpyekataràropastatràpi nàparàü÷e ni÷cayaþ, parasparapratikùepopasthitivyàhatyà ani÷cayàtmakasyaiva j¤ànasyotpàdàt /
yatra hi rajatatvàrope 'pi ÷uklatvàdau ni÷cayastatràropitànànopitayormitho virodhàbhàvaþ /
tasmàdàropitànàropitatvàvi÷eùe 'pi yatràropitànàropitau parasparàviruddhau sa viparyayaþ /
yatra tu parasparaviruddhau sa saü÷aya iti sarvamavadàtam /
yadyevaü saü÷ayo 'pi viparyayàntarbhåtastadapàkaraõenaivàpàkçta÷ca /
kimarthaü tarhi vyavasàyàtmakapadaü såtràkàra÷cakàra? san và sa udàràrtho vyàkhyàtçbhiþ kimityupekùitaþ? tathàbhåtor'vàcãnaiþ kathamunnãyata ityata àha--tasmàditi //


syàdetaditi /
syàt tadavabodhàrthaü, yadi tatpratyakùaü syàt, na tvetadastãtyarthaþ /
hetumàha--abhilàpeti /
abhidhànàkàrasaüsargayogyàbhidheyàkàraü hi tadityarthaþ /
vipakùàd vyatirekamàha--na ceti /
abhidhànàbhidheyasaüsarge hi tadàkàrayoþ saüsarganiyamaþ /
sa ca saüyogasamavàyakàryakàraõabhàvaråpastàvanna saübhavatãtyàha--na hyarthe ÷abdàþ santãti /
saüyogena samavàyena kàryatayà veti ÷eùaþ /
tadàtmàno veti /
na hãtyanuùajyate /
upapattimàha---tathà satãti /
na ceti //


sa hi saüvedanadharmo gràhyàkàraråpo và syàt? tannirapekùagràhakàkàraråpo và? na tàvadàdyaþ, arthàsaüspar÷ã yataþ, arthàsaüspar÷a÷càsyàtadvçttitvàdatadutpatte÷ceti pårvaiva yuktirityà÷ayaþ /
nàpi dvitãyaþ, artheùu tanniyojanàt /
aryamàneùu bàhyeùvartheùveva tasyàmilàpasya niyojanàt /
niyogato bàhyasàmànàdhikaraõyena pratãterityarthaþ //


etaduktaü bhavati saüvedanàkàro hi j¤àtçtvàdistatsàmànàdhikaraõyena pratãyate /
abhilàpastu bàhyasanniyuktastatsàmànàdhiraõyenetyato na saüvedanadharmaþ /
tasmàd viùayataþ svaråpata÷ca yato 'sya nàbhibhalàpasaüsargayogyatàsambhavastasmàdidamarthàt saråpakàdupajàyamànaü j¤ànaü vikalparåpamarthamevàdar÷ayediti prasaïgaþ /
nàmilàpamarthasaüsargitayeti ÷eùaþ //


syàdetat /
svakàraõadupajàtasya kàraõamakàraõaü và ka÷cideva viùayaþ /
evaü càrthàdupajàtasyàpyaneko 'bhilàpo 'pyasya viùayo yadi syàt ko doùa ityata àha---na hãti /
råpàccakùuùo viùayàdupajàyamànaü càkùuùaü vij¤ànaü nayanàviùayarasasahitamatad råpamiti //


etaduktaü bhavati /
sàkàravàdasiddhau tàvadanupaplutamàkàramàdadhadevàrtho viùayaþ /
na ca ÷abdasaüsargayogyatà

arthasyàsti yena tadàkàraü j¤ànaü bhavet /
na cendriyavij¤ànaü ÷abdaþ svatantra evàkàràdhàyako, vikalpakàle tadabhàvàt /
bhàve 'pi và svatantraþ pratibhàseta nàrthasaüsargitayetyuktam /
niràkàrapakùe 'pyàtmànàtmaprakà÷ana÷aktervij¤ànasya sa eva viùayo yatrendriyaü

niyatasàmarthyam, anyathàtiprasaógàt /
na ca cakùurindriyàntaraviùaye samartham /
na ca cakùurviùayasyaiva ÷abdasaüsargo 'stãti cintitamiti //


prasaïgamuktvà viparyayàrthamàha--tasmàditi /
amilàpasaüsargànapekùamarthaü tatsaüsargiõamàdar÷ayadadhyavasyad vikalpavàsanotthàpitaü nàrthasàmarthyasamutthamiti bhàvaþ //


viparyaye kiü bàdhakamityata àha--aniyatàrthagràhi yataþ, vikalpagatamarthàkàraü pratyaniyàmakatvàt tasyetyarthaþ //


etaduktaü bhavati, yadi hi pratibhàsamànor'thopi vikalpasya janako bhavet, tadà tadàkàraü niyamayet, na tu niyamayati, tadasannidhàvapi vikalpavàsanàva÷àt tasya tathàvidhàkàropasthiteþ /
nanvindriyamasya janakamastu, na hi tasyàkàraniyàmakatayà kàrakatvamityata àha--mànasamiti /
manomàtraprabhavamityarthaþ //


indriyamapi hi j¤ànajanakaü bhavadàkàraniyàmakàrthasannikarùeõaiva, na tu tannirapekùam /
na càsya tathàvidhàrthasannikarùo 'stãtyuktamiti bhàvaþ //


nanu vivàdàdhyàsite vikalpe dç÷yatayaivàrthàkàraþ parisphurati /
na caivamubhayavàdisiddhàrthasannidhinipekùavikalpeùvaparokùatayàrthaþ prakà÷ate, tadvi÷eùo vikalpor'thasannidhisàpekùaþ /
tathà càrthasya tadàkàraniyàmakatvàt tajjanakatvamanicchatàpyabhyupeyam /
anyathotprekùàvyàpàratvàd vikalpasya pravartakatvamapi na nirvahedityata àha--àtmãyamiti //


utprekùà asadàropaõaü yato bhavatyava÷yamato 'pyevamutprekùàmaha iti vyàhàraþ /
tiraskàro 'nadhyavasàyaþ /
dar÷anaü sàkùàtkaraõam /
puraskàro bhedàgraho và, taddhetuka àropo và /
tatsiddhamiti /
prasaógàdyupanibandhena /
yadi vivàdàdhyàsità vikalpà arthasàmarthyalabdhajanmànaþ, tadà na ÷abdakalpanànugatà ityarthaþ /
tadanugatatvamiti /
÷abdakalpanànugatatvam /
tasyopalabdhirabhilàpànugatatvaü niràkurvatã arthasàmarthyajatvaü viråõaddhãti ÷eùaþ //


asiddhaviruddhayorasambhavàdiha sambhàvitatayà pårvoktasmàraõapuraþsaraü sandigdhànaikàntikatvà÷aókàmevàpanayati--na ceti /
artharåpamanukuryàdartharåpasadç÷àkàraü bhavedityarthaþ /
tàdàtmyatadutpattibhyàmasaübaddharåpànukàre niyàmakàbhàvàt sarvaråpànukàreõa sarveùàü sarvaj¤atàpattiþ /
sadråpànukàramàtratvàt tadviùayatàyà iti bhàvaþ /
na hi tàdàtmyatadutpattilakùaõaþ sambandhaþ svaråpeõopapujyate /
ki nàma? niyàmakatayà, tadatra saóketa eva niyàmako yadi syàt ko doùa ityà÷ayavànà÷aïkate--saóketeti /
tadeva dçùñaü sat smàrayedetànniyameneti ÷eùaþ /
kimetàvapãtyata àha--tatraiva ceti /
anugatamanugamagocaraþ /
ata eva sàmànyaü de÷akàlànugatam, tatraiva saóketasya sukaratvàditi bhàvaþ //


kimetàvatàpãtyata àha--na ca tattat dçùñaü sàkùàtkçtaü kiü tu svalakùaõaü dar÷anagocaraþ /
saråpakatvàditi ÷eùaþ /
saråpakatvamevàsya kuta ityata àha--tadeva hãti /
paramàrtho 'kçtrimamanàropitaü råpaü tenàstãti paramàrthasat /
etadeva kuta ityata àha--vij¤ànasya kàraõam /
vij¤ànasyeti prakçtopayogàt kàraõamarthakriyàsamarthaü yata ityarthaþ //


nanu sàmànyamapi kiü na dar÷anagocara ityata àha--na tu sàmànyamiti /
kutaþ? sarvasàmarthyarahitaü hi tat /
sarvaþ puruùàrtho heyopàdeyaråpastasya sàmarthyaü ÷aktiþ, tadrahitaü yasmàt tat /
na hi ki¤cit puruùaprayojanaü sàmànyasàdhyamasti /
ator'thakriyàyàma÷aktatvàt na tat paramàrthasat asattvànnatadvij¤ànajanakam /
ajanakatvànna saråpakam /
asaråpakatvànna dar÷anagocara ityarthaþ //


nanu sàmànyasya tàvadarthakriyàvirahàd dar÷anagocaratvaü mà bhåt, dar÷anagocarasyaiva tu vàcyatàstu /
saóketo 'pi tatra kenàpyupàyena bhaviùyati /
tannirvicikitsameva tarhyarthakriyàsamarthavaspupratipàdanàbhipràyavantaþ prayojakavçddhàþ prayojyavçddhà÷ca tathàvidhàrthapratipattimantaþ ÷àbde vyavahàre upalabhyanta ityata àha--api ceti /
na hyaupõyàt atirikto vahnirnàmàsti bauddharàddhànte /
na cobhayavàdisaüpratipattiviùayaþ pratãtamauùõyaü ÷ãtàpanodanaü karotãtyapi kadàcit /
akurvaddhi sarvathà apratãtaü na kuryàdàropitaü và /
na ca vahni÷abdàt sarvathà vahnerapratãtiþ /
tasmàt

÷abdakalpanollikhitamavastveva vastvàbhàsamityabhipràyaþ //


jàtyàdãn paramàrthikànabhyupetyàha--tanneti /
vivekena de÷abhedenetyarthaþ /
avacchedyàvacchedakabhàvena hi mitho yojanà vi÷eùaõavi÷eùyabhàvaþ /
sa ca viviktade÷atàpratãtyà vyàptaþ /
sà càto nivarttamànà svavyàpyaü vi÷eùaõavi÷eùyabhàvamàdàyaiva nivartate /
tata÷ca jàtyàdãnàü parasparamasambandhànna svatanatreùu teùu ÷abdo 'pi sukarasaóketeþ /
tathà ca na saüsçùñavedanamityarthaþ //


etena ÷abdasya vivekagrahasaübhave 'pi tadyojanà nirasto boddhavyà /
ekamasamuditam /
avibhàgamanaü÷am /
svalakùaõaü

trailokyavilakùaõam /
tathàtatheti /
guõakarmàdisamuditatvena sàdhàraõatvena vikalpyate /
na tu da÷yata ityarthaþ //


api ca paramàrthasadvastutrayavedane 'pi vivekeneti ÷eùaþ //


nanu na hyekaj¤ànaviùayau samànakàle 'ógulyau na kàryakàraõabhåte iti niyatapårvàparatve 'pi te sarvaj¤aikavij¤ànagocarau na tatheti yuktaü vaktum /
yadyucyeta ko doùaþ? na hyupalabdhibhedàbhedaprayukte kàraõàkaraõatve /
kiü tarhi? yadanapekùaü tat kàraõam sàpekùaü ca kàryamiti, tadatràpi samànam /
ekaj¤ànagocaratve 'pi yadavacchedakaü

tadvi÷eùaõam, avacchedyaü ca vi÷eùyamiti /
yattu naivaü na tat yathetyata àha--vi÷eùaõaü khalviti /
nànyatheti /
atiprasaógàditi ÷eùaþ /
tarhi upakàro 'pi ka÷cidastvityata àha--na caiketi /
kimiti na syàdityata àha--tayoriti /
prasaógàditi ÷eùaþ /
svaråpataþ paurvàparyaniyamaþ kàryakàraõabhàvaþ /
j¤àptitastu j¤àpyaj¤àpakabhàvaþ /
sa càyamekaj¤ànagocarayorekakàlayo÷ca dviråpo 'pi niyato nàsti yasmàdityarthaþ //


syàdetat /
yadyapyuktasvaråpamupakàradvayaü na saübhavati tathàpyàdhàràdheyabhàvo bhavet, sa hi samànakàlayoreva kuõóabadarayordçùñaþ /
kùaõabhaïgastu tvayàpyupapàdanãyo mayàpibha¤janãya ityata àha--api ceti /
yadyapi tãrthikaiþ kuõóàdhàva÷ànna badarasyaiva apatanadharmakasyotpàdaþ svãkriyate sthaima÷raddhàjaóatvàt, tathàpi gatinivçttilakùaõàü gurutvapratibandhakasaüyogalakùaõàü và sthitiü taddharmabhåtà vidadhadeva badarasya kuõóamàdhàratayà abhyupetaü taiþ /
kiü càto 'ta àha--tadvadihàpãti /
etàvatàpi kimityata àha--na ca ÷aktyantarairiti //


yadyapi badaravajjàtyàdãnàü dharmasya kasyacidupajanàpàyaråpamupakàraü nàbhyupagacchatyeva paraþ, tathàpyabhyupagamavàdo 'yaü saugatasyeti mantavyam //


tathà ceti /
sannityanena hi vikalpena sattvopakàrasamartho viùayãkçtaþ na ca tato 'nyaþ ka÷cid dravyatvàdyupakàrasamartho 'sattvopakàrasamartho 'sti, yatra dravyàdivikalpàþ sàrthakàþ syuþ /
tasmàdete dravyavatvàdyupakàrasamarther'the sattvopakàrasamarthàbhedini pravartamànàstadadhikaraõamarthamaspç÷anto 'narthakàþ prasaktà iti samudàyàrthaþ //


bauddhasyàtiparàmar÷aku÷alatàü codyasya càtitucchatàmàlakùyàsmàkameva matilàghavaü saübhàvayiùyatãtyà÷aókya tadgranthaü likhati--yadàheti /

ayaü vàrttikàrthaþ /
yasya dar÷ane nànopàdherapyarthasya dhãþ vikalpadhãrgràhikà bhedino vi÷iùñasya /
nànopàdhyupakàràógaü yà ÷aktistadekàtmanastasya /
sarvàtmanà sarvaiþ upàdhibhirekasvabhàvasyaivopakàryasya vi÷eùyasya grahe sati ko bhedo bhidyata iti bhedo vi÷iùyata iti yàvat /
ani÷citaþ syàt? api tu sarvopàdhimirvi÷iùño ni÷cita eva syàdityarthaþ /
emasyopàdheþ upakàrakasvabhàve gràhye gçhyamàõe sati nopakàrà upakàrakàþ svabhàvà upàdhyantaràõàü tato 'pare bhinna vidyante ye tasminnekopakàrakasvabhàve dçùñe 'pi na dçùñàþ syuþ /
kiü nàma? sa ervekasvabhàvaþ sarveùàmupakàrakaþ tatasadgrahe tadekopàdhivi÷iùñagrahe /
sakalagrahaþ sakalopàdhivi÷iùñagrahaþ prasakta ityarthaþ //


nanu varaü vastusvabhàvavàdamàsthàyànupakàryànupakàrakayorapi vi÷eùaõavi÷eùyabhàvaü spaùñadçùñamupapàdayituü ÷aktàþ pare /
upàdhupàdhimabhdedàccàpaunaråktyam /
na punaþ saugatàþ sattvàdãnàmupàdhãnàü vastutvànabhyupagamàt /
evaü ca tvaccharàstvayyeva nipatità ityata àha--asmàkaü tviti /
yacca gçhõanti sàmànyamàtram, yaccàdhyavasyanti santànam /
na manàgapi sàmànyenàpi råpeõa /
gàhante gocaranti /
tasyàlãkatayà vastudharmatvàbhàvàdityarthaþ /
tarhi kathamavisaüvàdakàþ pravartakà vetyata àha--pàramparyeõeti /
tataþ kimityata àha--ata iti /
yatra viùayàdhãnà dhãþ tatra

tadàyattau vi÷eùàvi÷eùau, atra tu viparyayo viùayasyaiva pratibhàsasattayà buddhyadhãnatvàt /
tadiha vikalpasya viùayo vi÷eùyaþ /
tattadvadvi÷eùaõavi÷iùñatayàpi kiü bhinno 'bhinno vetyatra vikalpa eva sàkùã, na vicàra ityarthaþ //


nanu paramàrthasannartho mà bhådvikalpasya viùayaþ, janakastu bhaviùyatãtyata àha--api ceti /
na vikalpikàmapãti /
apirbhinnakramaþ /
artho vikalpasya na gocaro janako 'pi netyarthaþ //


arthopayogaþ sannikarùaþ /
na ca yadevetyàdi /
nyàyàditi /
vàcyamiti ÷eùaþ /
no khalviti /
smaraõendriyayorekaviùayasàmarthyàbhàvàt na parasparàpekùatvam /
tata÷ca sa evàrthopayogã'vi÷iùña ityarthaþ /

ekagocaratvamevànayoþ kuto netyata àha--tadgocaratve ceti /
ananubhåtapårvàõàmapyarthànàü cakùuùorvyàpàramàtreõa

pårvàvasthàsmaraõaprasaïga ityapi draùñavyam /
tena syàt /
tathà sati prasajyetetyarthaþ /
akùàpàye 'pi netradhãrityupalakùaõam /
vàsanàbhàve smçtidhãrityapi draùñavyam /
sahate pratãkùata ityarthaþ //


siddhàntamupakramate--atreti /
gaurayamityàdervikalpasya tàvadabhilàpasaüsargayogyapratibhàsavadarthasàkùàtkàro 'pyanubhavasiddhaþ /
asti cosyendriyàrthànvayavyatirekànuvidhànam,

tadanyathàsiddham, tayoràlocanamàtra eva caritàrthatvàditi cet? tat kimidànãmàlocanasyàyaü mahimà vikalpopajananaü prati? tathà sati tasmànna kadàcit apyàlocanaü jàyeta /
vàsanàparipàkavirahànna tatheti cet? sa khalu vàsanàparipàko yadi niyamàdindriyàrthamadhyamadhi÷ete kathaü na tadapekùà kàryasya? kàkatàlãya÷cet? sannidhisannihiteùvapãndriyàrtheùu kadàcid vi÷iùñàd vàsanàparipàkàt sàkùàtkàravàn vikalpa utpadyata /
na vai sàkùàtkàvàn vikalpaþ ka÷cit, kiü tu nirvikalpakabhedàgrahàt tadvànivàvabhàsata iti cet--na, pramàõàbhàvàt /
na

hi vivàdàdhyàsitavikalpagato dar÷anavyàpàro 'yamaupàdhika ityasti pratyakùam /
nàpyanumànam /
dar÷anavyàpàratà kalpanàpoóhatvena vyàptà, taccàto nivartamànaü tàmapi nivartayatãti cet--na, viparyayasyàpi vaktuü sukaratvàt /
tathàhi

dar÷anavyàpàratvaü kalpanànugatatvena vyàptam /
tacca tadanugatatvamàlocanànnivartamànaü svavyàpyaü dar÷anavyàpàratvamapi nivartayati /
tathà ca vikalpasànnidhyàdaupàdhiko dar÷anavyàpàro 'yamàlocanamiti kiü na syàt? anubhavaståpàdhi÷aïkayà tvayaivàsàkùãkçtaþ /
anàgate vikalpe kathamiva taddharmo nirvikalpake pratibhàseteti cet--na, kàlabhedasyobhayatràpi tulyatvàt /
upàdànopàdeyabhàva÷ca niyamahetuþ samànaþ //


nanåpàdàdharmà upàdeyamanugacchanti /
na tåpàdeyadharmà upàdànamiti cet--na, vastuto 'vastudharmàõàmapratisaükramàt /
àbhimànike tu pratisaükrame 'niyamaþ /
upàdànapratyayabalàdupàdeyapratyayastathotpadyata iti cet? hanta yadi sàkùàtkàraþ sàkùàtkàravànutpadyate kathamasya tathàtvamaupàdhikam /
tàvanmàtràdevendriyàdinirapekùàdupajàtamityetàvataiva tadaupàdhikamityucyata iti cet--na, samanantarapratyayasàkùàtkàramahimnà sàkùàtkàrotpattàvasàkùàtkàrànutpàdaprasaógàt /
na càsàkùàtkàriõaþ sàkùàtkàraþ kadàcidupapadyeta /
sahakàrivi÷eùàdevamapi syàditi cet? tarhi yàdç÷i kàrye yàdçganvayavyatirekànuvidhànaü dçùñam, tàdç÷asya tatra sahakàritvamàstheyam /
dçùñaü cobhayavàdisaüpratipannanirvikalpake sàkùàtkàraü pratãndriyàrthayoþ sàmarthyam, na vikalpasya ityuktapràyam //


evaü tàvadarthaüsàkùàtkaraõaü svàbhàvikam /
tannàntarãyakatayà indriyàrthasàmarthyasamutthatvamasya sthitam /
avisaüvàditvamapyasyànopàdhikam /
tathàhi, yadyasya pàramàrthiko visaüvàdaþ syàt, tadà pratãyamàno 'pyaupàdhiko 'yamavisaüvàda iti saübhàvyeta, sa ca de÷akàlàkàrakçtastàvanna bhavati /
ananugatamevànugatatayà dar÷ayatãti cet--na, asàdhàraõasya svalakùaõasya vikalpenàsaüspar÷àt /
saüspar÷e và tajjanyatvaprasaïgaþ /
ajanakasyaiva tu vastusato viùayatve pratyakùatvamarthasàmarthyasamutthatvena vyàptamiti suptapralàpaþ /
vikalpastàvat sàdhàraõaü svaråpamullikhanneva pravartayati /
tacca sarvasàmarthyarahitam /
na càrthakriyàrthã tadasamarthaü dçùñvà pravartate, tato 'samarthameva samàropitasàmarthyaü vikalpyate //


tathà ca kathamasya viparãtàroparåpasya saüvàdo nàmeti cet--na, yadi hi sàmarthyamevàropayet, asàdhàraõamevollikhet /
na hyanyadasàdhàraõàdråpàt samarthaü nàma tava dar÷ane /
tasmàt samarthamiva taddar÷ayati vikalpaþ /
ivàrtha÷ca na tatràropyaþ, vikalpàrthasya samarthenàsàdç÷atvàt //


nanvasàmarthyavyàvçttimàtrameva sàmarthyaü na tu tattvàntaram, tasya ca na sàdhàraõaråpavirodhaþ /
tathà caikàtmyaprathanaü na viruddhamiti cet--na, avirodhe sati samàropànupapatteþ /
na hi yad yatràviruddhaü sat prathate tat tatràropitaü nàma /
tasmàd bhedàgrahàt pravçttiþ /
na ca sa eva visaüvàdaþ /
tathà ca satyàlocanamapi visaüvàdi syàt, kalpanàlocanayorbhedànullekhàt /
etena svapratibhàse 'narthe arthàdhyavasàyena pravçtteriti paràstam //


anarthatvaü hi vikalpàdabhedo vikalpyasya syàt, àlocanãyàd bhedo và? na tàvat kalpanàgocarasyàlãkasya kalpanayà abhedaþ saübhavati, yena bhedollikhanamàropaþ syàt /
àlocanãyàd bhede 'pi

nàbhedapratheti nàropaþ /
svapratibhàse 'nartha iti vacanàt naiùa doùaþ /
sa khalvàkàro vikalpàdabhinno 'pi bhinna àropyata iti cet? yadi tàvat vij¤ànanayamàlambyaitaducyate, tadàlocanasyàpyeùaiva gatiriti tasyàpyàroparåpatvàt /
gràhyàkàre 'pràmàõyaü vikalpasyàpi svàtmani ca saüvedanatvàdubhayorapi pràmàõyameveti na ka÷cid vi÷eùaþ //


atha bàhyamarthamadhikçtya prastuteyaü kathà? tathàpi yàdç÷àkàro vikalpastàdç÷àkàra eva bàhyatayà pratibhàseta? na càsau sàdhàraõàkàraþ samasti /
tato yedatat sàdhàraõaü råpamàbhàti tanna vikalpàkàramabhinivi÷ate

iti bahirevàvatiùñhate /
bàhyatvavat sàdhàraõatvamapyasyàropyata iti cet--na, asàdhàraõyasya pàramàrthikasya kvacidapyanupalabdheràropayituma÷akyatvàt /
asadullekhe tvalãkàlambanatvameva vikalpasyàbhyupagataü syàt /
tatra càropasaübhàvanaiva nàstãtyuktam //


pårvàparayorvikalpàkàrayorabhedànusandhànameva sàdhàraõyamiti cet--na, àkàriõàü bhedapratãtàvàkàràõàmekatvena pratisandhàtuma÷akyatvàt, tayostàdàtmyàmyupagamàt /
vikalpasyàtmàpyàkàro bhinno bàhyatayàropitaþ /
tato vikalpàtmànàü bhedàvasàye 'pi nàkàràõàü bhedàvasàyaþ /
tatastadekatayànusandhànamiti cet? hanta, yadyayamàkàro vikalpàtmà tatheti pratãyeta, kathaü bàhyatvenàropyeta? tàdàtmyàpratãtiståbhayathàpi syàt, asvasaüvedyatvàd vikalpasya, svasaüvedanatvena và, tato bhinnàtvàt tàdàtmyasya /
àdyaþ tàvat saugatairanabhyupagamàdeva duþsthaþ /
dvitãyastu sarvairevàvagataþ /
avagataü na tu ni÷citamiti cet--na, ni÷cayàni÷cayalakùaõaviruddhadharmasaüsarïgeõa bhedàpatteþ /
vyàvçttyorbheda eva na tu vastunãti cet? atha keyaü vyàvçttirnàma? na ki÷ciditi cet? evamastu /
tathà ca nàropavàrtàpi /
tato nàsyopadar÷itàrthavisaüvàdagandho 'pi /
asadarthaprakà÷anameva visaüvàdanamiti cet? àstàü tàvadevat, yathàviùayamàtramatra vivakùitam, prakçtopayogàt /
evaü càviparãtàrthatvàt pràmàõyam /
pramàõasya sataþ sàkùàtkàritvàt pratyakùatvam /
asmadàdipratyakùatvàcca indriyàrthasàmarthyasamutthatvam /
evaü sati sarva eva saugatenaprayujyamànàþ kàlàtyayàpadiùñatayà pratipakùahetavaþ padamadhyàropayitumasamarthàþ pràgeva vikalpasyàpratyakùatàü sàdhayitum /
tathàpãdamava÷iùyate, yadetàvatàpi na paramàrthasad viùayasya pràmàõyaü sàdhitam /
tatra càvayorvivàda iti tatràha--syàdvirodha iti //


nanu paramàrthasato 'bhilàpasaüsargayogyatà a÷akyavyutpàdanaiva kùaõikatvàt jagata ityata uktam--sthemabhàjamiti /
nanu sthairyasiddhàvapi jàtyàdãnàü duråpapàdatvàt kathaü paramàrthasato 'bhilàpasaüsargayogyatetyata uktam--jàtyàdimantam /
tathà ceti //


yadyapyuktaråpàrthavyavasthàpane sati kàlàtyayàpadiùño 'yaü prasaïgahetuþ, taddar÷anecàpakùadharmaþ,na hyasti saübhavo vikalpasyàrthasàmarthyasamutthatvaü ni÷citamani÷citaü ca tadarthasya paramàrthasattvam, tathàpi paro 'pi tanniràkaraõasiddhyaiva pratyavasthito na ràjàj¤ayà niràkaraõãyaþ /
tasmàdàpàtatastatsandehe sandigdhavipakùavçttitvamevàstvityarthaþ /
etena viparyayo 'pi niràkçto boddhavyaþ //


namu santu jàtyàdayaþ paramàrthabhåtàstathàpi yadi te 'pi piõóàtmabhåtàþ kathaü bhedena pratibhàsaren? tathà apratibhàsamànà÷ca kathaü vi÷eùyatayà vi÷eùyamavacchindyuþ, anàtmabhåtà÷cet kathaü sàmànàdhikaraõyama÷nuvãrannityata àha--na ceti /
tathàpi ÷abdo bhinnàtmà atadvçttiþ kathamavacchedakaþ syàt, yadi tadgatastadàtmà và na pratãyeta /
evameva tvavacchede 'tiprasaïgaþ /
avacchedapratãtau tu bhràntirityà÷aïkate--na ceti //


abhedakalpanamavacchedakalpanam /
tacca tadàtmatayà tatsaüsargitayà và? uktametat iti na hi tadvçttitayaiva tatsaüsarga iti niyamaþ, api tu tañasthenàpi j¤àneneva j¤eyasya vàcakena vàcyasya na viruddha ityarthaþ //

nanu tañastho 'pyayamavacchedako na sattàmàtreõa, api tu j¤àtaþ /
na tu ÷abdaj¤àne tadànãü ÷ravaõasya vyàpàraþ, viùayasya viprayogàt /
savyàpàre cakùuùi manasastatra vyàsaógàcca /
tasmàdyathà svpnàvasthàyàmindriyoparame 'pi pårvasaüskàrapàñavànmanasaivaikena avidyamànà apyarthà viùayãkriyante, tathà a÷abdavyàvçttivikalpajanitavàsanàpañunà cakùuùaiva manasà và ÷abdo 'pi viùayãkriyata ityavidyamàna÷abdàlambanatvàd bhràntirevetyata àha--na ca ÷abdàrthayoriti /
ekendriyagràhyatetyatra prasaïga iti ÷eùaþ //


ayamarthaþ, yadi mano 'bhipràyeõaikendriyagràhyatà prasajyate na ki¤cidaniùñam, tasya sarvaviùayatvàt /
atha

bàhyendriyamabhipretya, tatràpi kiü nàma yojanàtmake vikalpe, kiü và jàtyàdiyojanàtmake? tatra nàmno vi÷eùaõatvapakùastàvadanabhyupagamenaiva parihçtaþ /
upalakùaõatvaü tu tañasthasyaiveti pratipàditameva /
taccendriyàntaropanãtasyapi nirvahatãti naindriyake vikalpe nàmasphuraõamupayujyate /
jàtyàdiyojanàyàü tu ÷abdasmaraõasyàpi nàstyupayogaþ, pràgeva tadgrahaõasya, tasyànavacchedakatvàt /
kevalaü kimiti niyamataþ smaryate ÷abda ityava÷iùyate /
tatredamuktam--kiü tviti //


tatkimidànãü ÷abdasmaraõasya na ka÷cidastyupayoga ityata àha--indriyajavikalpotpàdaü prati /
vyavahàraü prati

tvastyevopayoga ityarthaþ /
saóketasamayeti /
pårvàvasthàsmaraõagrahaõayoranyataropalakùaõaparam /
÷abdastu na nive÷ayatyàtmànaü gçhãtaþ smçto 'pãti ÷eùaþ /
cakùuùàpi sa evàyaü dç÷yate, na tu pårvahçdayasthaþ ÷abdo 'pãtyarthaþ /
etadeva vyàkhyàya ÷lokàntareõa draóhayati--ananena hãtyàdi /
na tu ÷abdanive÷anamapãti /
÷abdaråpamapi viùayamityarthaþ //


yadyapi saüj¤à hãtyàdi ÷loke sà tañasthetyetàvadeva prakçtopayogi, tathàpyanàgataü pratividhitsuravayavàntaraü vyàcaùñe--nàrthendriyeti /
arthasahitamindrayamarthendriyam /
yadyapi kùaõamaïgapakùe 'pi,

pratyekamasamartheùu yeùu saübhàvyate guõaþ /

saühatau hetutà teùàm

iti nyàyenàti÷ayaparamparotpàdena pårvàvasthàsmaraõàdisahakàrimadhyamadhyàsãnaü yadevendriyaü tadeva vikalpajanakaü netaraditi nàsti ka÷cid virodhaþ /
tathàpi vikalpasya sthiraviùayatvàt kùaõikatvasvãkàre nirviùayatvamàpàdyeteti nisphalaþ prayàsaþ syàditi manyamànaþ sthairyamàlambyaiva pariharati--na ca janakatveti /
syàdetaditi /
syàdetatsahakàritvaü saüskàrasyendriyaü prati, yadyanayorviùayabhedo na syàdityarthaþ /
tatkimiti /
indriyasaüskàrayoþ parasparàdhipatyaü viùayabhedàt kãdç÷ànna bhavati kiü pratipattyanubandhino, vyàpàrànubandhino và? na tàvadàdyaþ, tathàvidhaviùayabhede 'pi gandhaj¤ànacakùuùoþ parasparàdhipatyena råpaj¤ànotpattidar÷anàt /
dvitãyastvasiddhaþ, tasya kàryeõànuvidhãyamànatàmàtronneyatvàt /
etaccomayamapyubhayavàdisiddhamityarthaþ //


nanu vyàpàranubandhitayà saüskàrasya yadi purovartã viùayaþ, tadà atãtàvasthàsphuraõaü na syàdeva /
na hyanyaviùayo vyàpàraþ, anyatra kriyetyabhyupagamaþ /
tasmàdatãtaviùayatvàt kriyàyàþ vyàpàrànubandhitayàpi saüskàrasya sa eva viùayaþ, na tu purovartã /
evamindriyasyàpi yadyatãtàvasthasyaiva vyàpàravato viùayaþ, tadà purovartiviùayasphuraõaü na syàt /
tasmàt tasyàpi vyàpàravataþ purovartyeva viùaya iti vyàpàrato 'pi kathamekaviùayateti? samanantarapratyayastu pratipattito gandhaviùayo 'pi vyàpàrato råpaviùayaþ /
råpaviùayavyàpàrameva cakùurapekùate /
na hi cakùuùyapi sahakàriõi gandhaj¤ànàd gamdhaj¤ànam, api tu råpaj¤ànameveti //


naitatsàdhãyaþ, sahakàrãbhedàdeva vyàpàrabhedasyàpi niyamàt /
na hi cakùuràdisahakàrivirahe 'pi gandhaj¤ànasya råpaviùayavyàpàraniyamaþ /
tathà sati gandhaj¤ànàd rasanàdisahakàriõo 'pi råpaj¤ànameva syàt, na rasàdij¤ànam /
tasmàt kevalasya cakùuùo yadyapi råpameva vyàpàraviùayaþ, tathàpi pårvàvasthàsaüskàrasahakàrimatastadvàneva purovartã vyàpàraviùaya iti na ka÷cid virodhaþ /
pårvàvasthà cakùuùà asannikçùñà kathaü tadvyàpàraviùaya iti /
ava÷iùñaü tu ÷aïkate--nanvatãteti /
atra tatsaübandhameva tadvyàpàraviùayatvaü syàt, saübandhasya tadvyàpakatvaü và? àdyaü niràkàroti--tatkimiti /
dvitãyaü ÷aïkate--nanvasaübaddhamiti //


pradhànavyàpàraviùayatà hyavàntaravyàpàraviùayatayà vyàptà, sà càtãtàvasthàto nivartamànà tàmapi nivartayati /

atha savikalpake janayitavye pårvàvasthàsmaraõamevàvàntaravyàpàro na tu viùayasambandhaþ, tadà lakùaõavirodho dåùaõamityarthaþ /
mà bhåditi /
indriyàgocaraþ indriyasannikarùagocara ityarthaþ /
na ceti /
ayamà÷ayaþ, na tàvat sarvathaivàtãtàvasthà nendriyasannikçùña, saüyuktavi÷eùaõatàyàþ saübhavàt /
asyàpi saüyuktasamavàyavat pratyakùaj¤ànotpàdakatayà sannikarùapadena saügrahàt /
yadyapi samavàyetarabhàvaråpadharmeùu saübandhàntaragarbha eva vi÷eùaõavi÷aùyabhàvaþ, tathàpi vidyamànadharmaviùayaiva sà vyavasthitiriti na ka÷cit såtravirodha iti yadyapi rahasyam, tathàpi atãtàvasthàyàþ saübandhànabhyupagame 'pi na kàcillakùaõakùatiþ /
na hi yàvatpratyetavyagocara indriyasannikarùa

iti såtram /
kiü tarhi? indriyàrthasannikarùajanitaü vij¤ànaü pratyakùaphalam /
tathàvidhaphalaviùayor'thaþ pratyakùaþ /
tathàvidhaphalasàdhanaü pratyakùaü pramàõamiti //


syàdetat /
kàryamekamadhikçtyendriyasannikarùasaüskàrayoþ parasparasahakàrità, tadeva tvekamanayoþ kuta ityà÷ayavàn codayati--nanu pårvàpareti /
såcãkañàhanyàyena pa÷càduktamapi prathamaü vivçõoti--tathà hãti /
yadyapi tadityullekho na sarvavikalpavyàpã, tathàpi pratisandhànaj¤àne tàvadasti /
tasya ca pràmàõyaü sthiravàdibhiravaùyàbhyupetavyam /
anyathà sarvamàlånavi÷ãrõamàpadyate /
pareõàpi tadeva vi÷eùato niràkartavyam /

tanniràkaraõenaiva hi jàtyàdyabhàve apratisandhànàtmakasyàpi vikalpasya pratyàkhyànamayatnasiddhamityabhisandhiþ //


nanu viruddhadharmasaüsargo 'pi syàt, na ca bheda ityata àha--trailokyasyaikatvaprasaógàt /
tathà ca

bhedavyavahàrasyàkasmikatvaprasaïga ityarthaþ /
viùayabheda÷ceti /
yadyapi viùayabhedavato 'pi sarvaj¤avij¤ànasyaikatvamakùatameva, tathàpi kùaõikànekakàlãna (?) nãlàlambanatvamava yadi pratisandhànasya paro 'bhyupagacchet, na tasya kàcidiùñasiddhiþ /
nàpyasmàkamidamaniùñaü kiü tu tadaparispharaõameva vikalpe /
tasmàdàropitaikatvaviùayatvamasya pàramàrthikaikatvaviùayatvaü và? tatra prathamaü yadi paro 'bhyupagacchedanukålayedevàsmàn tasmàt nànàvasthàvi÷iùñapàramàrthikaikaviùayatayàstyekatvaü paràbhipràyagocaraþ /
tacca viùayabhedàpàdanenaiva nirasyata ityamisandhiþ //


atrocyata iti /
yadyapi tadidamitij¤ànaü pårvàvasthàyàmapyaparokùameva /
na hi tadityullekhàdeva parokùatvam /
tathà sati ÷àbdalaiógikavikalpànàü tadityullekhavirahiõàm aparokùatvaprasaógàt /
nàpãdamàspadatvàdeva sàkùàtkàra iti bauddhasyàbhyupagamo 'pasiddhàntaprasaógàt /
kiü tu sannihitaviùayamasannihitaviùayaü và yadeva liógàdinirapekùeõa indriyeõa vij¤ànaü janyate, tadevàparokùaråpaü samutpadyate /
anindriyajaü tu parokùamiti vibhàgaþ /
tatra parokùamaparokùaü vànubhåtàvasthàvi÷iùñaviùayatayà tadityullikhyate /
sannihitaviùayatayedamiti /
so 'yaü viùayakçto vi÷eùaþ /
tathàpyabhyupagamavàde 'pi na ka÷cid virodha iti pratibandigraha iti mantavyam /
tasmàd viùayabhedàdavirodha iti tvayà samàdhàtavyamiti cet? nanvihàpãti //


tat kimidànãü vikalpavikalpanãyayoryathà bhedastathaiva tadidantàspadayorapãti? nanvevaü sati dattaþ svahasto bauddhànàmityata àha--sambandheti /
vi÷eùaõe uttaratràpyevam, vi÷eùyaü tvekameva /
tatra càparokùatvamevàsyetyà÷ayaþ /
yo 'pãti /
atràpinànàdigde÷asambandhaþ pratibandãkartavyaþ //


nanu pratyabhij¤ànànnànàkàlasabaddhaikatvasiddhau parasparàvinàbhàvabhaïgaprasaïgaþ, tacca lånapunarjàtakadalãkàõóàdau vyabhicàradar÷anàdapramàõameva /
na ca kadalãkàõóapratyabhij¤ànataþ padmaràgapratyabhij¤ànasya ka¤cid vi÷eùamupalabhàmahe /
nanu nànàdigde÷asaübaddhasyàpi tava kadàcidekatvamupalabhyate, tat kathaü tasyàpyekatvani÷cayaþ? atha nànàdigde÷asaüsargaþ svà÷rayaü bhedayitvà na nivartata iti niþsvabhàvatà vàpàdayet, anaikàntiko và syàt /
ato nàyaü viruddhaþ /
siddhàstarhi saüyogàvayavyàdayaþ /
tulyaü caitat kàlabhede 'pi /
tathà hi yadi pårvàparakàlasaübandho vastuni virudhyeta, vij¤àne 'pi virudhyeta /
tathà ca vij¤ànamapyekamatãtavartamànaviùayaü na syàt //


evaü ca buddhãnàü niyatàrthatayà pratisandhànagandho 'pi na syàt /
tathà ca målàbhàvànnirãhaü jagajjàyeta /
sarvaj¤a÷ca dattajalà¤jaliþ prasaktaþ /
atãtavartamànaviùayatve 'pi naikaü j¤ànamatãtaü vartamànaü ca svãkriyata iti cet? atha kimidra ca vartamànatvam sattvaü sadantarasaübandho và? evaü càtãtatvamapi naùñatvaü naùñàntarasaübandho và /
tatra sadantaranaùñàntarasaübandhaþ pratisandhàne sarvaj¤avij¤àne càstyeva naùñànaùñaviùayatvàt /
tadaviùayatve

pratisandhànatvasarvaj¤atvànupapatteþ /
sattvanaùñatve parasparaü virudhyete, te caikatra pratisandhàne na sta iti cet? evaü tarhi padràgamaõirapyutpatteràrabhya svàvayavavibhàgaparyantaü satsvaråpaþ /
nàsya naùñatvasaüsargaþ /
sa eva tu satà kenacit saüsçùñaþ kenacidasatà pratisandhànamiva sadasabhdyàü viùayàbhyàmiti /
tannàsti viruddhadharmasaüsargaþ /
tataþ parimàõabhedàdayo viruddhadharmasaüsargà vaktavyàþ /
te yatra padmaràgàdau na santi tatrautsargikamekatvameveti samaþ samàdhirityabhipràyeõa de÷amantarbhàvyopasaüharati--tasmàditi /
na cànyasya saübandhinaþ kàlasya bhedo viruddhadharmasaüsargaþ anyasya padmaràgamaõerbhedaü nànàtvam /
na cendriyeti /
yadi vikalpajàtãyaü pratãndriyàrthasannikarùo na kàraõaü

vyabhicàràditi parasyàbhipràyastadànuj¤aivottaram /
na hi vayamapi vikalpamàtraü prati tasya kàraõatvaü bråmaþ, kiü tu sàkùàtkàrivij¤ànaü prati /
na càsau indriyàrthasannikarùamantareõàpi bhavatãti sàram /
nirvikalpakapratibandigrahastvimamarthaü sukhena gràhayitum //


syàdetat /
vikalpasyobhayathàsaübhave hi sàmànyavyabhicàràdvi÷eùamàdàya kàryakàraõatàvadhàraõaü syàt /
na tu sàkùàtkàràdirasya vi÷eùo 'sti, aupàdhikatvàt tasyeti à÷aókya niràkaroti---na ca vikalpagata iti /
vikalpagataþ sàkùàtkàralakùaõo dharmastàvadanubhåyata ityavivàdam, tasyaupàdhikatvaü na tàvadànubhavikamityàha---sarvà

eva hãtyàdi /
tasmàd dar÷anavyàpàrà vikalpà indriyàrthasannikarùajanmàna iti yojanà /
nàpyaupapattikam, upapatteþ pràgeva niràkçtatvàdityà÷ayaþ /
nanvindriyaviùaya eva yadi ÷abdo 'pi pravarteta, so 'pi sàkùàtkàriõameva vikalpamàdadhyàt, indriyamapicotprekùàvyàpàriõam, viùayavi÷eùamantareõa j¤àne vi÷eùàbhàvàt /
tasmàd ÷abdaikaviùayatayà pravartamàno vikalpo nendriyavi÷ayaü spç÷ati, tadaspar÷e ca na svàbhàvikamasya sàkùàtkàritvamityà÷anayavànà÷aókya niràkaroti---na ca ÷abdeti /

ekatràrthe indriyaü kàraõam anyatra tannirapekùaþ ÷abdàdirityarthaþ /
tucchatayopekùaõãyamapi ÷iùyahitatayà dåùayati---na ca vahnãti /
vahnij¤ànàduùõaj¤ànàdityarthaþ /
÷ãtadravyàpagamaþ, tadapagame và tadanupalambhaþ, taddhetukaduþkhàbhàvo và ÷ãtàpanoda ityucyate, sa coùõadravyopagamasàdhyo na tu tadupalambhasàdhyaþ /
anyathà sannipàtamåóhasya svedane 'pi doùàpagamo na syàt, uùõadravyànupalambhàt /
tuhinàcalaguhàmadhyavartini ca sarvaj¤e vaóavànalasàkùàtkàravati tuhinàcalavilayaþ syàdityarthaþ //


yasyàpãtyàdivàrttikàrthaü dåùayati---na caikeneti /
upàdhayaþ sattvàdayastaiþ vi÷iùñatvaü tairvi÷eùaõaiþ sambandhaþ /
ayamarthaþ /
ekenaiva svabhàvena tàvadupakaroti sarvopàdhãnàmiti paramàrthaþ //


tatropakàrakasyaikasvabhàvatayà upakàràõàmavacchedànàmupakàryàõàü copàdhãnàü tadaikatvaü syàt, yadyupakàrasvabhàvàntarbhåtatvaü teùàmabhyupeyeta, na caivamàtiùñhàmahe /
tvayàpyevameva samarthanãyaü kiü tvalãkaviùayatayeti vi÷eùaþ /
sa eùa nyàyo yadi paramàrthasatyapi syàt, kãdç÷o doùaþ? na kevalaü kàlpanike vyavahàre tavedaü samarthanamapi tu pàramàrthike 'pãtyàha---api ceti /
paramàõusvabhàva iti ùaùñhatatpuruùaþ /
paramàõavo j¤ànasya svabhàva ityapi draùñavyam /
paramàõusvabhàvatve j¤ànasyàpi nànàtvaprasaógàt /
tathà caikekaparamàõuniyame sthålapratibhàso bhrànto 'pi na syàt /
j¤ànasvabhàvatve 'pi ca paramàõunàmapyekatvaprasaógàdamårtatvàdiprasaógàcceti sa eva doùa ityàdyuttànaü dåùaõamutsçjya anyamàha---teùàü sarvàn pratãti /
paramàõånàmekaj¤ànasvabhàvatve và na te dvitãyena vidità syurityapi draùñavyam /
yadyapi tàdàtmyàbhàve 'pi j¤ànaj¤eyayoþ kàryakàraõabhàvaþ saübandho viùayaviùayiniyamàrthaü bauddhena svãkçtastathàpi kàryakàraõabhàve 'pi ko niyanteti tulyo 'nuyogaþ /
ataþ svabhàvenaivottarayati---svabhàva eveti //


bhàvàbhàvayoþ samavàyatadvatorviùayaviùayiõo÷ca vayamapi svabhàvenaiva parasparopahitaü sambandhamàtiùñhàmahe /
dravyaguõakarmajàtitadvatàü yadyapi svabhàvenaivopàdhyupàdhimabhdàvaþ, tathàpi sambandho 'pyanubhåyamàno vinà bàdhakaü nopekùituü yujyate /
yathà svabhàvike viùayaviùayãbhàve kàryakàraõabhàvastvayà nopekùitaþ, tasmàdatiriktasambandhe kùaõabhaïgasàdhanaü bàdhakamava÷iùyata ityarthaþ //


na tàvadvi÷iùñavyavahàra eva nàsti, tasya spaùñatayà nihnotuma÷akyatvàt tadabhàve sarvavyavahàràbhàvaprasaógàcca /
tasmàdasmaduktaprakàrerùyayà prakàràntareõàyamupapàdanãyaþ /
tatràha---bhinnaj¤ànàgocaratve 'pãti /
api÷abchaþ codyàbhàsatulyatàmàtreõa /
nanvasti vyavahàro na tu vàstavaþ, sa ca

yathàkatha¤cidvàsanàdvàreõàpi nirvahet, yeùàü tvayaü vàstavaþ, tairarthadvàraivàsya nirvàha÷cintanãya inyà÷aïkate--tàbhayàmiti //


tvaduktameva vàsanàdvàramupàdàya yeti vàstava evàyaü vyavahàraþ syàt, tadà kãdç÷o doùa ityà÷ayavànàha--astu tàvaditi /
tathàpi vàstava evàyamityatra kiü pramàõamityata àha---tathà satãti /
asyendriyàrthasannikarùajatve svàbhàvikaü sàkùàtkàritvameva pramàõamityarthaþ /
nirvikalpakopadhànaü kalpeta vinàpramàõamiti ÷eùaþ /
yadi hi svakàraõabalena notpatteravicàrakatvaü mànasasyàpyavicàrakatvaprasaïga

ityà÷ayavànà---hanteti /
manasaþ sarvaviùayatvaü na tàvad vyàpàrànubandhitayà parasya vivakùitam, indriyàrthasannikarùasyàpi saüskàrasahitasya tathàbhàvavyavasthàpanàt /
tasmàt pratipattyanubandhitayà và syàt, sarvavàsanàdhàratayà và? àdyaü dåùayati--yadi pårvakamiti /
asmàkaü tu manaþ sarvaviùayakamapi na pratipattyanubandhitayà asarvaviùayamapratipattiråpatvàt iti bhàvaþ /
na ca sakalasaüskàràdhàratayetyàha--acetanatayà na vicàrakam iti /
vicàraupayikasakalavàsanànàdhàratvàdityarthaþ /
tvadabhipretasya ca manasaþ sakalavàsanàdhàrakatvaü niùetsyata ityanenàbhipràyeõàha--tasmàdàtmaiveti /
sthitaü j¤ànaü j¤ànavàsanetyarthaþ /
atra hetuþ--sa hi bauddheti /
atra

pramàõam--gamyata iti /
ataþ smaraõe 'sya sàmarthyam /
co hetau //


nanu yadyevaübhåtacetanàdhiùñhitamindriyam, tarhi nirvikalpakotpattikàla eva labdhasaskàrasacivatayà vikalpameva janayedityata àha--sa khalviti /
pràgàlocya udbuddhasaüskàrasamupajàtasmçtisahàyaþ pa÷càd vikalpayatãti yojanà /
evaü tarhãndriyàrthasannikarùàdàlocanam, saüskàrodbodhaþ, tataþ smçtiþ, tatsahàya÷ca vikalpayatãti na cakùuùaþ ka÷cidupayoga ityata àha--cakùuùeti //


nanvevaübhåtà sàmagrã militàpi yadi cakùurvyàpàravirahe na vikalpikàü dhiyam upajanayet, tatastasyàpi kàraõatvaü kalpyeta, natvetadastãtyata àha--gaurayamiti /
etena sàkùàtkàraü prati tasyànvayavyàtirekau sta iti dar÷itam /

etadevàbhipretyottara÷lokamàha--yathàheti /
saha cetanayà vartata iti sacetanaþ //


tathàpi ka upakàraþ samarthita ityata àha--teneti /
j¤àpyaj¤àpakabhàva ityupalakùaõam, kàryakàraõabhàvo 'pi na sarvatràstãti draùñavyam /
kvacittu dravyaguõakarmaõàm astãti nodàhçtaþ /
tadarthàlocanànugataü smaraõaü yayoste vi÷eùaõavi÷eùye tathokte tayoþ /
atadadhikaraõavyavacchedapratãtijananameva vi÷eùaõena vi÷eùyasyopakàra ityarthaþ /
yadyapi svàbhàviko vi÷eùaõavi÷eùyabhàvo nopakàramapekùata iti tatra tatra vakùyati /
na copakàryopakàrakabhàvo 'pyupakàràntarapràptaþ, tathà satyanavasthàpàtàt /
tathàpãha saübhavapràcuryeõàbhidhãyata iti mantavyam //


nanu yadi svàbhàvikamanayorvi÷eùaõavi÷eùyatvam, prathamataþ svabhàve gçhyamàõe kiü na gçhãtam, na ca svabhàvastadànãü na gçhãta ityata àha--arthau hãti /
na khalu råpaparamàõuùu spar÷àdiparamàõavo 'pi svabhàvataþ sthità ityetàvataiva pratãtipathamavataranti /
sàmagryabhàvànna tatheti cet? sa ihàpi samàna ityarthaþ /
ata eva pramàõaü kçtsnavçttãti matvà yadàpàditam, tadapi nàstãtyata àha--teneti //


svaråpàbhipràyeõa kçtsnavçttitvaü pramàõasyànumanyàmahe eva, svàbhàvikasamastasambandhàbhipràyeõa tu sarvaj¤etaradhiyàmapràmàõyamàpàdayatãti upasaühàraü sthàne saükalayyàhà---savikalpakaü tviti /
pa÷càdapi jàyamànamiti yojanà àlocanàditi ÷eùaþ /
tasmàt sarvaü tulyam /
kùaõabhaóge paraü vivàdo 'va÷iùyata ityà÷ayavànàha---akramasyàpãti /
vivàdàdhyàsità iti /
sàkùàtkàriõa ityarthaþ /
tena taditaravyudàsaþ /
sidvasàdhyatàvyudàsàrthaü svagocara iti /
pãtaþ ÷aókha ityàdinà vyabhicàranivçttyartham avyabhicàritve satãti /
atra ca kçtaþ prayatnaþ //


na caitanmantavyamiti bhàùyamiti indriyàrthasannikarùamantareõàpi saü÷ayotpattidar÷anàt atatkàraõatayà prasaïga evàsya nàsti /
kuto 'nvàcãyamàne 'pi vyudàsa iti pårvaþ pakùaþ /
yadyapi na savaþ saü÷ayaþ indriyàrthasannikarùajastathàpi sàkùàtkàravànava÷ya tajjanyaþ /
tasmàd vyudàso 'nvàcãyata iti prakàraõàrthaþ //


syàdetadityàdi /
mana eva kevalamindrayanirapekùaü bahirvyàpriyamàõaü sàkùàtkàrisaü÷ayàdi janayati, dçùño

hyasyànuvyavasãyamànaj¤ànavi÷eùaõe ghañadau vyàpàraþ, indriyavyàpàravigame 'pi saudàminãsaüpàtàdau sakçdupajàtasyàrthani÷cayasya samandhakàre 'pyanuvyavasãyamànatvàt, tasya cànuvyavasàyasya sàkùàtkàrijàtãyatvàt /
tasmàt aprasaïga eva punaràpatita iti /
manasà hyanuvyavasãyamànaj¤ànalakùaõavi÷eùyasannikçùñena asannikç÷ño ghañàdiravacchedakatayà vyavasãyate /
cakùuùeva ghañasannikçùñena pràgupalabdhà tadavasthà /
saü÷ayaj¤ànaü tu nordhvàrthopalabdhiviùayam, nàpi sthàõupuruùasmçtiviùayam, kiü tvanirdhàritasthàõupuruùatvordhvapadàrthaviùayam /
na ca tatsannikçùñaü manaþ /
bàhyena vi÷eùyeõàpyasannikçùñaü manaþ kathamiva j¤ànamutpàdayet? utpàdane

vàndhabadhiràderapyutpàdayet iti siddhàntaþ //


tatpårvaü vyavasàyotpattau /
svaviùayapràptisampattaya iti ÷eùaþ /
tathà ca saü÷ayaj¤ànotpàde 'pãti sahakàritayeti ÷eùaþ /
avyàpakatvenetyàdi codayati pàr÷vasthaþ /
pariharati pårvapakùã /
punaþ pàr÷vasthasya ÷aókà mà bhåditi /
ata àheti /
pårvapakùã /
na ca sukhàdau pramàõàntaramasti /
pratyakùaü vihàyeti ÷eùaþ /
saüvedanatve hi teùàü svasaüvedanatà ÷aókàspadamapi syàditi ÷eùaþ /
nanvindriyasya vai sata iti vadato bhàùyakçto manasa indriyatvamiùñamevetyata àha---na ca taditi /
manasa indriyatvàbhyupagamo vàtsyàyanãye gautamãyasåtra viruddha ityarthaþ /

mà bhåd vibhàgaparamidaü såtram, tathàpi såtràkàrasya mana indriyaü yadyabhimatamindriyaprakaraõa eva lakùayedityata àha---tatra ceti /
indriyatvena tatprakaraõa evàbhighàne pràpte yadanyatra karoti tenàdhikamasya ki¤cid råpaü vij¤eyamiti såcayati, na tvindriyatvameva na sahata ityarthaþ /
dar÷ayiùyati hi vàtikakàra ityàgàmikà phakkikà bhramaniràsàrthaü bhåtàbhåteti /
÷abdo 'tra duùño, na tvabhipràya iti /
upalakùaõaü caitat /
saguõànàü cakùuràdãnàmindriyabhàvo, manastu na saguõamindrayamityatràpi yo vi÷eùaguõo yenendriyeõa gçhyate tajjàtãyena guõena saha vçttiþ saguõatvam /
gràhyavi÷eùaguõajàtãyaviraha÷ca manasa iti yadyabhipretaü bhàùyakçtà tadaitadapi vaidharmyameva, kiü tvebhirakùarairetadapyabhidhàtuü na ÷akyate /
vibhaktivipariõàmena tu bhàùyaü sugamam /
tathà hi, indriyabhåtànàmeùàü saguõatvaü gràhyairguõaiþ saha saübandha÷cakùuràdãnàm /
manasastvindriyamåtasyaiva na saguõatvam, na gràhyena guõena saha saübandha iti /
tasmàdatràpi ÷abdadoùaþ, na tvabhripàyadoùa iti mantavyam //


nanvanabhimataniùedhena matasunneùyata iti ÷aïkate---na ceti /
niràcaùñe--abhàvasyeti /

yàvadanabhimataniùedhenàbhimatalàbhe garãyo gauravamàpadyeta, tattanniùedhyam anupanãya niùedhasya pratipàdayituma÷akyatvàt /
vi÷eùavidhau tu ÷eùaniùedho laghãyàniti bhàvaþ //


satràkàravacanasya vivàdàspadatvàt kathaü tenaiva nirõaya ityata àheti pårayati bhàùyakàra iti /
÷àbdetyanena ÷abdendriyasamàhàrajamayamasàva÷va iti j¤ànaü vyavacchedyamabhimataü vàrttikakçta iti keùà¤cinmatamapanayati---na khalviti //


vàcyatvena hi vi÷eùaõatayà gçhãtena ni÷eùyaniùñhena bhavitvayamataþ kevalavàcyatvaprastàve 'pi tathaivodàhçtam /
indriyavyatirekavyabhicàràcca tadvyatireko na ÷aókitaþ /
gçhãte hya÷vatve tadasannikarùe 'pi yo 'yaü piõóastvayà dçùño 'yamasàva÷va ityupade÷àt kevalàdeva vàcyatvapratãtidar÷anàt /
nasmàdindriyasya saübandhisamarpaõa eva vyàpàraþ /
evamuttaratràpi tavyàrthaþ saóketayiturabhipràyavi÷eùaþ /
yadyapi paràbhipràyastadupahito vàrtho nendriyagocaraþ, tathàpyabhyupagamyà÷aïkate---athàyamapãti /
idamaindriyakamidam atãndriyamiti hi sàkùàtkàràsàkùàtkàronneyo 'yamarthaþ //


tatra spaùñagrahaõaråpatvàt sàkùàtkàràparavyapade÷àdaindriyakametaditi yuktaü syàt, na tvasàkùàtkàràdapi /
tayo÷ca ko 'tra manasà vedyata iti bhavàneva paribhàvayatu /
tatra sàkùàtkàritvapakùe pratyakùamevedamato na vyavacchedanãyam, asàkùàtkàritvapakùe ca nedam aindriyakamiti prathamapadeneva vyudastam /
nàvyapade÷yapadasyàvakà÷a iti gàthàpàñhasyàrthaþ //


kimarthaü tarhyavyavade÷yapadam, ka÷càsya vàrttikasyàrtha ityata àha---vyavasàyàtmakapadena tviti /
ekapadaparigrahaü sphuñaü manvàno 'pi dvipadaparigrahaü vyàcaùña---dvipadeti //


uttaraprabandhopayogaü dar÷ayannàha--tadevamiti /
lakùaõamidamanumànam /
tacca tadàbhàsàd vivekena sugamaü bhavati /
sa ca tadàbhàseùu àviùkçteùu bhavatãtyà÷ayavataþ ayamàrambha ityarthaþ /
tator'thàdityatra hi pa¤camyà hetutvamarthasya vij¤ànaü pratidar÷itam /
tatpara÷ca evakàraþ evaü saübadhyate--sa vyapade÷akor'tho hetureva yasya na punaraheturapi tadvij¤ànaü pratyakùamiti /
evaü càyogavyavaccheda eva /
tathàpyanyayogavyavacchedo 'pi vàrttikakçtà niràkartavya iti vyàkhyàyàmubhayaü dar÷itavàn /
yadi tata eva tabhdavati, nàrthàntaràdityavyapade÷akàdityato na virodhaþ //


nanvanumànavi÷eùastàvat ka÷cidavyapade÷akàdevotpadyate /
tato na tasya vyudàsaþ kçta ityata àha--tator'thàdityatra hãti /
pratyakùajàteridaü lakùaõam /
tasyà÷ca pratiyoginyanumànàdijàtireva, tathà ca tasyà eva

jàtervyavacchedo vivakùitaþ /
sa caitàvataiva siddha ityarthaþ //


yatraiva yajjàtãya eva /
tadayogastasya vyapade÷akasya hetutvenàyogastadapratyakùamiti /
tena vyapade÷o hi tadupàdhikaü niråpaõami vivakùitam /
na ca j¤ànaü kartrà karaõena và niråpyate, api tu karmaõaivetyarthaþ /
abhidhànàparyavasànàt ÷abdavyàpàràparyavasànàt /
tacchabdasya pårvaprakrànta evàrthe saóketitatvàt, tadanabhidhàne 'vàcakatvaprasaógàditi bhàvaþ /
pårvaprakrànta÷ca vyapade÷aka eva /
sa càrtha eveti vi÷eùyaþ pràpyate, nàntarãyakatvàdityarthaþ /
naivaü vàrttikamityata àha---abhyupetya tviti /
anumànàdivyudàsàrthaü hyayogavyavacchedaþ /
sa

cànyayogavyavacchede 'pi sidhyatãtyarthaþ //


nanvanyogavyavacchedo '÷akya eva, indriyàderavyapade÷akasyàpi tatkàraõatvàdata àha--anyavyavacchede 'pãti /
indriyàdayo hyavyapade÷akà api vyapade÷akàdhipatyenaiva j¤ànajanakà ityavirodhitayà na te vyavacchedyàþ /
liógàdayastu vyapade÷akàdhipatyanirapekùatayà tadvirodhina iti ta evànye vyavacchettavyà ityarthaþ //


nanu sarvaü ca svaviùayàditi vàrttikamasaïgatameva, smçtyanumitibhràntãnàü svaviùayàpanutpatterata àha--yatsaüvçtitveneti /
nanu bhràntij¤ànamapi na vyapade÷akam antareõa bhavati, tat kuta÷codyamatasmàdapãtyata àha--purovartãti /
atasmàdapãtyatra yadyapi na ÷råyate, tathàpi vyapade÷akàdapi na bhavatãti boddhavyamityarthaþ /
tadidamuktam--yena vi÷eùaråpeõa tasya vyapadi÷yate na tatastabhdavatãti /
tasmàd yattata eva bhavati tato bhavatyevetyarthaþ /
atata÷ca na tata÷cetyarthaþ //


nanu vyapade÷akàdanutpatterityavyapade÷akàdutpatteriti và codyamupakràbhyà÷akte rajatàt notpadyata iti vàkchalamàtràmityata àha--na hyatasmàdàropitàd råpàditi /
ayamarthaþ /
mithyàj¤ànaniràso hyanyayogavyavacchedena và, ayogavyavacchedena và? na tàvadàdyaþ, anyayogavyavacchedasya tatràpi bhàvàt /
tadà hi sa na syàt /
yadyavyapade÷akasyaiva, vaõigvãthyàü svatantrasya rajatasya hetutvaü syàt /
na caitadasti /
tadidamuktam--na hyatasmàdàropitàt tatràsatastanmithyàj¤ànaü bhavati /
nàpi dvitãyaþ, vyapade÷akasya hetutvàdeva /
rajataü vyapade÷akaü na heturiti cet? kathaü punà rajataü vyapade÷akaü svàtantryeõa purovartyàtmanà và? na tàvadàdyaþ,

sàmànàdhikaraõyànupapatteþ, svamithyàtvaprasaógàcca /
purovartyàtmanà ca pratyantare tad bhavati vyapade÷akam /
sa ca purovartyàtmà heturevetyayogavyavaccheda eva /
tadidamukam--àropitaü tu rajatamasya viùayo dç÷yamànàkàratayeti /
ayaü tvabhipràyaþ syàt, yàdç÷àkàreõa vyapade÷akor'thaþ tàdç÷àdutpannaü j¤ànaü pratyakùamiti /
na tvayaü lakùaõapadànàmarthaþ /
na càbhipràyavi÷uddhimàtreõa paraþ pratipàdayituü ÷akyate, pratyabhij¤àsvasaüvedanàvyàpakatvàcca /
etacca jaiminãye sphuñãbhaviùyati //


tadetallakùaõamàbhipràyikamapyasmannaye kadàcit saübhàvyeta, tvannate tu viruddhamasiddhaü cedamuktaü vàrttikakçtà /
tadetad vyutpàdayati--yadyapyetaditi /
vyapade÷ako hyartho vartamànatayà sarvatra pratyakùasya viùayaþ /
sa ceddheturevaivamatãtaþ syàt /
tathà ca pratyakùatve sàdhye 'pratyakùatvameva sidhyatãti bhavati viruddhatvamityarthaþ /
atha vartamàna eva vyapade÷akastadà samànakàlatayà tator'thàdityasiddhamàha--tatsamàneti //


yattu kenacit pralapitam--aparokùaj¤ànàvabhàsitaiva vartamànateti, tat tucchamityupekùitavàn /
tathà hyaparokùaikasarvaj¤avij¤ànàvabhàsitayà sarveùàmarthànàmekakàlatvàt savyetaragoviùàõavat kàryakàraõabhàvavàrtaivocchidyeta /
pårvokta÷cànuyogastadavastha eveti //


bhinnakàlaü kathaü gràhyam

ityàdinà kàryakàraõabhàvavi÷eùa eva gràhyagràhakabhàvaþ /
sa ca bhinnakàlayoreva bhavatãti svabhàùayà samarthitaü pareõa /
na ca vayaü bhinnakàlayoþ kàryakàraõabhàvavi÷eùam avajànãmahe; kiü tvatãtasya vartamànatayàvabhàsanaü tasya và satyatvam /
na ca tadanena samarthitamityarthaþ //


nanu j¤ànàkàràrpaõakùamamiti vadataiva samarthitametat /
anene hi na pratibhàsamànatayàrtho gràhya iti vyavahniyate /
kiü nàma? àkàràrpakatayeti dar÷itam /
àkàra eva tvavabhàsamamànatayà gràhyaþ, sa ca j¤ànàtmabhåtatayà vartamàna eveti na ka÷cid virodha ityata àha--anahaókàreti /
vij¤ànàd bhinnasya nãlàderanubhavo

yadi satyo, na j¤ànagatàkàravedanam /
asatya÷cenna pratayakùaü pramàõamiti seyamubhayataþ pà÷à rajjurityarthaþ //


api ca bhavatvàkàravedanam, bhavatu vàrthasyàkàràrpakatvaü và , tathàpi

tator'thàdvij¤ànaü pratyakùam

ityasiddhaü lakùaõam /
tathà hi pratibhàsamànasyaiva j¤ànaü vyapadi÷yate, na tvapratibhàsamànasya /
àkàra÷ca pratibhàsane na tu janako 'pyarthaþ /
tasmàd vyapade÷akona janakaþ, janaka÷ca na vyapade÷aka iti //


atra ÷aïkate---na ceti /
pratibhàsamànàkàradvàràrtho vyapade÷ako janaka÷cetyapi na cetyarthaþ /
kutaþ?

bhàktatvaprasaógàt /
kimato yadyevamityata àha---na ca gauõamukhyeti /
yathà hyavinàbhàvamantarbhàvyaiva gaógà÷abdastãre, lakùyamàõaguõayogamantarbhàvyasiha÷abdo màõavake vartate, na tathà dhåmapratyakùamagnau siühapratyakùaü màõavake, pramàõàntarocchedaprasaógàdityarthaþ /
tadidamuktam--bhinnaprasthànatvàditi //


etenaitadapi nirastam, yadàhuþ--pratyakùasiddhenàkàreõa artho 'numãyata iti phalataþ pratyakùor'tha iti /
anumãyata iti kor'thaþ? anumitau parisphuratãti, tacca bauddhanaye svapne 'pi durlabham, anumiterapi svàkàràlãkayorevànyatarasmin paryavasitatvàt /
ya÷ca sarvathaiva j¤ànàgocaraþ sa vyavahniyata iti kutaþ? tasmàdàkàravàdapakùebàhyor'tho heyaþ, tadabhyupagame và àkàravàda ityanenàbhipràyeõàha--tasmànniràkàramiti //


÷aïkata iti /
na hi ki¤cid vastubhåtaü vàcyaü nàma saugatànàü samasti, lakùaõavàkyena tu vyavahàramàtraü prasàdhyate, sa càtadvyàvçttiniùñha ityarthaþ /
j¤ànasya kalpanàpoóhasya pratyakùatayà vyutpàdyamànasya kathaü sarver'thà pratyakùatayà prasajyerannityata àha--na hãti /
dignàgasyàtivyàpakatayà alakùaõam, kãrtestvavyàpakatayà vikalpapratyakùànavarodhàt, tasya ca pratyakùatayà vyutpàdanàt, aniùñamàtrasyàtiprasa¤jakatvàditi siddhàntaþ /
svadar÷anasamàdhitsayà vàrttikamiti dar÷ayituü codayati--nanu yadãti /
sàmànyànvitam, abhidhãyata iti vàrttika÷eùaþ /
manuùyatvajàtimànityartha iti /
manuùya÷abdasya bràhmaõo bràhmaõatvàdijàtimattayà avàcyo 'pi manuùyatvajàtimattayà vàcya evetyarthaþ //
paunaruktyaü pariharannàha--athà÷cakarõeti //


nanu vyatyaye 'pi satsaüprayoga iti syàt, na tu tattacchabdasya prakçtatayà viùayaþ ka÷cidastãtyàha--buddhyeti /
yadyapi pratyakùaj¤ànamapyanena lakùaõena svàtmani pratyakùaü na syàdeva, tathàpãndriyàrthasannikarùajanyatvamàtraü tàvat tatràpyastãti kadàcit paro bråyàdityata àha--anumànàdãti /
etena tator'thàdityasyàbhipràya÷eùo dåùitaþ, pratyabhij¤ànasvasaüvedanayoravyàpakatvàditi

// 4 //


atha tatpårvakaü trividhamanumànaü pårvavaccheùavatsàmànyatodçùñaü ca  //1.1.5 //



______________________________________________________________________



//  pari÷uddhiþ //


såtraü pañhati /
vyàkhyàtumiti ÷eùaþ /
såtràvatàramàtramasahamànaü pratyàha---atreti /
sàdharmyeõa hi niyamavateti

÷eùaþ /
upalakùaõaü caitat /
vaidharmyeõetyapi draùñavyam /
apràmàõyavidhànaü pràmàõyaniùedha eva /
nàpratyakùaü pramàõamityanena hi vi÷eùaniùedhena kaõñhataþ anumànapràmàõyaniùedhor'thataþ pratyakùapràmàõyavidhi÷ca vivakùitaþ /
na caitadubhayamapi pramàõam antareõa sidhyati /
na càtra pratyakùameva prabhavatãti cintitamàdivàkye /
nàpi ÷abdopamàne, svapratyaye tayoranavakà÷àt, parapratyaye 'pi dharmyasiddheþ /
siddhàvapi parasyàptatvàni÷cayàt /
tasmàdatãndriyavidhiniùedhayoranumànamanaógãkçtyà÷akyatvàda÷akyàpahnavamanumànamityarthaþ /
dçùñasàdharmyaü ca niyatamiti ÷eùaþ /
kathaü tenaiva tasyàpràmàõyamiti vyàghàtamàtraü vivakùitam? tenàyamarthaþ---yadyanu mànamapramàõam, kathaü tenaiva vidhiniùedhasiddhiþ? atha tena vidhiniùedhasiddhiþ, kathaü tasyàpràmàõyamiti? kiü cànumànamanaógãkçtya parapratyàyanàya ÷abdaprayogo 'pyayama÷akyaþ---paravedanapratipatterava tadantareõà÷akyatvàt /
na cet parapratyàyanam, nånamaunmattyamàviùkaroti vakturityàha---api ceti //


såtre vibhàgo 'pyastãti vyavacchidyàha--lakùaõasåtratàtparyamàheti /
syàdetadativyàpakamiti /
atràvyàpakaü cetyapi draùñavyam, ata ubhayavyutpàdanopasaühàravirodhaþ /
vigrahatrayapradar÷anaü vigrahatrayaü draùñavyamityarthaþ /
vyàptismçtisahàyàd dvitãyaliïgadar÷anàdevànumitisiddheralaü tçtãyaliïgadar÷anakalpanayeti yathà÷rutabhàùyànusàriõaþ tàn risyati na ceti //


sa eùa saüskàrodbodhamadhikamabhyupagacchato doùa uktaþ /
yastu sahakàrilàbhàdanyo na ka÷cidudbodho nàmeti manyate, taü pratyàha--vina÷yadavasthasyeti /
na hi vyàptismaraõamàtràdanumitiþ, nàpi liïgadar÷anamàtràt /
kiü tarhi?

vyàptivi÷iùñaliïgadar÷anàt /
na ca vyàptivi÷iùñaü liïgamekaikasyobhayasya và gocaraþ, kiü tu svatantramubhayamubhayasya /
na ca svatantrobhayaj¤àne 'pi vi÷iùñaj¤ànaü bhavati /
tadidamuktam--parasparavàrtànabhij¤atayà svatantrasvasvaviùayaparyavasitatayà /
mitho ghañanàyogo vi÷iùñapratyayayoga ityarthaþ /
na ca svatantrametadubhayamekàtmasamavàyamàtreõànumiti bhàvayiùyatãti vàcyam /
dvitãyaliïgadar÷anaü hi vasatugatyà liïgaviùayamityetàvataiva vyàptismçteþ sahakàriliïgatvaråpollekhitayà và? na tàvadàdyaþ, dåràd dhåmaviùayavastutvaj¤ànasyàpi prakàràntaràyàtavyàptismçtiü prati sahakàritvaprasaógàt /
dvitãyastu dvitãyaliïgadar÷ane

nàstyeva /
tadidamuktam--vçttyà salvayaü ghañayet, vyàpàreõa na råpato nobhayasamavàyitàmàtreõàtiprasaógàditi //


tasmàt liïgatvollekhi tçtãyaü liïgadar÷anamàstheyamittyàha--tasmàditi /
iha tàdàtmyatadutpattisvaråpàdini÷caye pratibandhani÷cayastadà na syàt yadi te eva pratibandhaþ, tàbhyàü samànopàyo và pratibandhaþ, tayoreva và pratibandhaparyavasànam, te eva và pratibandhani÷cayopàyaþ /
tatropàyatvaü sahacàràvasàye và, vyabhicàra÷aókàniràse và, vyabhicàra÷aókàpyupàdhidar÷anàd và, upàdhi÷aïkayà và, bhåyo bhåyaþ sahacaritayoþ apyulabdhayoþ kayo÷cidarthayorvyabhicàrànusandhànamàtreõa veti? tatra ca sahacàràvasàyaþ tàvadindriyasannikarùàdhãnotpattiþ tadutpattyani÷caye 'pi vahnidhåmayoþ sidhyati, vyabhicàra÷aókàpi dar÷anayogyopàdhyadhãnà yogyànupalambhabàdhàdeva nirastà /
atãndriyàstu upàdhayaþ anyatra pramàõaparidçùñàþ ÷aókità api yathà nivartante, tathà vakùyàmaþ /
pramàõapathànavatãrõopàdhi÷aókà tu tadutpattini÷cayamapyàskandatãti kathaü sà

tena nivartanãyetyàha--atrocyata iti /
sahacaritayorvyabhicàradar÷anamàtreõa tu vyabhicàra÷aókà kàryakàraõayorapi samànà, tadutpattilakùaõavi÷eùasiddhau vipakùe bàdhakapramàõavçttyà ÷aógànivçttiriti yadi, tadàsmàkamapi svàbhàvikasaübandhasiddhau vipakùe bàdhakapramàõavçttyaiva ÷aókànivçttiriti samaþ samàdhiþ /
vi÷eùastu svàbhàvikasaübandhasya vyàpakatvam, avyàpakatvaü tu tadutpattyàderityàha--api ceti /
tadidamuktam--sa ca yo và sa veti /
na ca samànopàyatvàdubhayoranyataràni÷caye nànyatarani÷caya iti sàmpratam, pratibandhàni÷caye 'pi hutà÷abhasmanoþ kàryakàraõabhàvàvadhàraõàt /
kàryakàraõabhàvàni÷caye 'pi dhàmadhåmayoþ pratibandhàvabodhàt /
yadanatãtameva vahnimanumimata ityàha--api ca kàryàditi /
tayoreva pratibandhaþ paryavasyatãti pakùaü niràcaùñe--api ca rasàditi //


yattu bhede sati vyàpyavyàpakàbhàva eva kàryakàraõabhàva eva kàryakàraõabhàva iti vyudapàdi praj¤àkareõa tat pàpàdapi pàpãyaþ /
tathà hi niyàmakavirahe bhinnàyoravyabhicàraþ ÷aókàkalaókàókitatvàt duravadhàraõa iti tàmapanetuü kàryakàraõabhàvo 'nenopanãtaþ, sa ced råpa eva kathaü tanni÷cayenaivàvyabhicàrani÷cayaþ?

na caitat kãrteranumataü yad rasena råpànumàne 'nyathàbhyupàyamàha--yadi ca sarvalokasiddhamativàhya svayaïkçtalakùaõairvyavahàraþ, tadà bhede satãtyetadapi parihãyatàm /
avyabhicàramàtraü tadutpattirityevàstu /
laghu caivaü sati lakùaõaü syàt /
tadàtmano 'pi etadastãti cet? astu ÷i÷apàpi vçkùakàryam /
kathaü tenaiva tatkartavyamiti cet? ko doùaþ? asiddhaü siddhena sàdhyate, natu tadeva siddhamasiddhaü ceti cet? hantaivamanàgatamapi kathaü vyàpakatàmàtreõa kàraõamasiddhatvàt? vartamànamapi kathaü vyàpyatàmàtreõa kàryaü siddhatvàt? evaü samànakàle 'pi kathamavinàbhàvamàtreõa kàryakàraõabhåte, asiddhàvasthàyàmubhayorapyasàdhakatvàvi÷eùàt, siddhàvasthàyàmubhayorapyasàdhyatvàvi÷eùàt? tasmàt pårvakàlabhàvaniyamaþ kàraõatvaü ka÷càdbhàvitàniyamaþ kàryatvam /
avinàbhàvastu niyamamàtramityeva jyàyaþ //


api ca rasaråpayoþ kàryakàraõabhàvani÷cayo vahnidhåmayoriva pratyakùànupalambhasàdhyo và syàt, kùaõabhaïgasiddhau pu¤jàt pu¤jàntarotpàttiriti nyàyena và? àdyastàvat kùaõayora÷akya eva, tayoreva pratyakùànàrohàt /
tatra tasyàni÷càyakatvàt, santànayorapi duravabodhaþ /
na hi vahneriva råpasya pårvakàlatàniyamaü dhåmasyeva rasasya pra÷càdbhàvitàniyamaü laukikàþ pratipadyante /
kùaõabhaïgasiddhinyàyastu na laukika iti vastuto laukikànàü rasato råpànumànaü na syàdityàha---laukikànàü cedamiti //


api ca ityanena te eva pratibandha iti nirastam /
tàdàtmyaü tu gamyagamakabhàve pratyuta viruddhamityàha--api ceti /
na hi tadeva karma ni÷ceyam, kartç ca svani÷cayena ni÷càyakaü ca, ni÷citàni÷citayoþ parasparavirodhàdityarthaþ /
bhavatvabhede 'pi gamyagamakabhàvaþ, tathàpi na ÷i÷apàtvena vçkùatvànumànamanavasaradusthàtvàt /
na hyasti saübhavaþ sàmànyamani÷citaü ni÷citastu vi÷eùa ityà÷aókya kenacit samarthitam utthàpya dåùayati---yatviti /
bhinnayoreva vyàvçttyorgamyagamakabhàvaþ kiü tvabhinnàdhyavaseyasaübandhàt tayorapi tàdàtmyaü vyavahniyata iti /
sa yadyabhinnadevadattasaübandhàt, chatrakuõóalayorapyabhedaü vyavaharati ko vàrayità? kevalaü pramàõaprayojanayorvyàvçttirlaukikavirodha÷cetyanenàbhipràyeõopasaüharati---tasmàdita //


asyedaü kàryaü kàraõamityekaþ saübandhaþ /
svàbhàvikaü saübandhamupasaühçtya tasya svaråpamàha---tathà hãti /
svàbhàviko niråpàdhirityarthaþ /
yadyapi vyabhicàràvyabhicàravyàpte aupàdhikatvànaupàdhikatve, tàbhyàü ca

vyabhicàràvyabhicàràviti niyamaþ /
tau hi na tàvannirnimittau sàrvatrikatvaprasaógàt, niyataviùayau copalabhyete /
nàpyanimittau /
sopàdherapyavyabhicàre niråpàdherapi vyabhicàre aniyamaprasaógàt, , tathà sati kàryàtmanorapi kàraõàtmavyabhicàraþ prasajyeta /
tasmàdupàdhàvava÷yaü vyabhicàro 'nupàdhau ava÷yamavyabhicàraþ /
vyabhicàre 'va÷yamupàdhiravyabhicàre 'va÷yamupàdhyabhàvaþ /
tathàpi yatra sphuño vyabhicàrastatra niùphalamupàdhyanusaraõaü tadarthatvàt tasya /
asphuñe tu vyabhicàre tasyopayogaþ /
na tåpàdhitadamàvasiddhaye vyabhicàràvyabhicàraparyeùaõamupayujyate /
vyabhicàràdisiddhau satyàmupàdhitadabhàvaparãkùàyà niùphalatvàt /
tasmàdanyonyavyàptipradar÷anamàtraprayukto vyabhicàramudbhàvyàpyupàdhimàha--yadà tviti /
yato na svàbhàviko na niråpàdhikaþ, tato na niyato nàvyabhicàrãtyarthaþ //


atha dhåmàdãnàmapi vahnyàdibhiþ kathaü svàbhàvika ityata àha---svàbhàvikastviti /
nanvasphuñe vyabhicàre

saphalamupàdhyanusaraõam /
tat kimatra nàsau sphuña ityata àha---kvacidvyabhicàrasyàdar÷anàditi /
nanu kvacit kadàcid vyabhicàro 'pi syàdayogyatvàcca na dç÷yetàpãtyata àha---anupalabhyamànasyàpi kalpanànupatteþ, anupalabhyamànavyabhicàrakalpanàdvàrãbhåtopàdhyabhàvàdityarthaþ /
ato niyataþ avyabhicàrãtyarthaþ //


nanåpàdhyabhàve 'nupalabhyamànavyabhicàrakalpanànavakà÷aþ, sa eva tåpàdhyabhàvaþ kutastya ityà÷aïkate---na ceti /
pariharati---ava÷yamiti /
upàdhirhi pramàõapadavãmavatãrõa eva vaktavyaþ /
anyathà sarvaiþ pramàõaiþ sarvadà sarvatra sarveùàü jàtyà ka÷cit anupalabhyamàno 'pi syàdupàdhiriti ÷aókà tadutpattàvapi brahmaõàpyapanetuma÷akyà /
nànàpramàõagocaràrthasàkùàtkàravataþ sarvaj¤asyàpi svabhàvata evànupalabhyaþ ka÷cidartho bhavet, bhavecca sarvapramàõàpoóhamapi kadàcidadvaitam, prakçtipuruùau và, niþsvabhàvatà và jagataþ, vedànàü vàpràmàõyam /
tat kathaü caityavandanàdàvapi bhikùuþ pravarteta? arthasandehàt pravçttiriti cet? yatra pramàõàni paribhåya ÷aókàpi÷àcã prasarati kutastatràrthasaübhàvanàpi? àstàü tàvat paralokapravçttiþ, ihalokapravçttirapi na

syàt ityàha---antata iti //


yadyapi vi÷iùñàhàrànantaraü bhåyo bhåyaþ puùñidhàtusàmyàdi da÷yate, maraõaü taü rogàdyanantarameva, tathàpi àhàravi÷eùo maraõasyaiva hetuþ kadàcid bhavet, kathamanyathànte tadantaramasyopalambhaþ /
yattviyantaü kàlaü na màritavàn

tanmantrapratibaddhavahnivat, kenacit pratibaddhatvàt /
sa eva pratibandhakaþ puùñyàdiheturityapi saübhàvyeta /
rogàdikameva ca puùñyàdihetuþ, tattu puùñyàdikàle adç÷yatvàdeva nàpalabhyate /
na hi puùñyàdikàraõairdç÷yaireva bhavitavyamityapi kadàcit syàt, yathà càpràmàõikopàdhi÷aókyà vyabhicàritva÷aïkayà và anumànanivçttiþ, tathàpràmàõikànartha÷aïkayaiva vi÷iùñàhàrabhojanàdinivçttirityarthaþ /
tasmàdutprekùitàrthani÷cayavat tacchaókàpi bandhyaiva, pramitasyaiva tu ni÷cayavat ÷aókàpi samãhopayoginãtyàha---tasmàditi //


tadayaü saükùepaþ /
vyabhicàra eva pratibandhàbhàvaþ /
upàdhereva vyabhicàrà÷aókà /
pramàõani÷cita evopàdhitvena ÷aïkanãyaþ /
sàdhane sopàdhiþ sàdhye niråpàdhireva upàdhitvena ni÷ceyaþ /
ato 'nya÷cànyathàtveneti /
pramàõaparidçùñeùveva ka÷cidupàdhirbhaviùyatãtyata àha---prayatneneti //


ayaü prayatnàrthaþ /
pratyakùopalabhyàstàvad yogyànupalabdhereva nirastàþ /
pramàõàntaraparidçùñànàmapi vyàpakànàmupàdhitve vahneþ sàrvatrikatvaprasaïgaþ /
avyàpakànamapi nityànàm upàdhitve bahneþ sadànuvçttiprasaïgaþ /
anityàstu trividhàþ ubhayàvyabhicàriõaþ, ubhayavyabhicàriõaþ, anyataràvyabhicàriõa÷ceti /
tatra prathamadvitãyà upàdhilakùaõàbhàvàdeva nopàdhayaþ /
anyataràvyabhicàriõa÷ca dvividhàþ---dhåmamàtràvyabhicàriõo vahnimàtràvyabhicàriõa÷ceti /
pårve lakùaõàbhàvàdeva nopàdhayaþ /
vahnimàtràvyabhicàriõo 'pi dvividhàþ, vyàpyamàtraråpà ubhayaråpà÷ceti /
pårvavadeva pårve /
ubhayaråpàstu sàmagrãtaþ /
nàpi pare vidyante /
sà ca na kvacidupàdhiþ, dhåmasya vahnineva tayàpi svabhàvasaübandhàt /
vahnijananasàmagryàü vahnerapyantarbhàvàcca /
na ca kçtakatvànuùõatvayoþ saübandhe tejojàtãyetaratvavadihàpi sàdhyadharmajàtãyetaratvamupàdhiþ, tasya pramàõabàdhaikamàtraniyatatvàt //


ata eva upàdhimapa÷yanto 'pi virodhipramàõasadasadbhàvani÷cayavyagratayà muhårtam anumitau vilambàmahe /
tadevaü sarvathopàdhyanupalambhàt tadabhàvani÷cayo yathà dhåmasaübandhe tathànyatràpi draùñavyaþ /
tarka÷ca sarva÷aókàniràkaraõapañãyàn vijayata iti //


nanu pramàõasiddhe vastuni svabhàvo 'valambanam, na tu svabhàvàvalambanenaiva vastuvyavasthetyà÷ayavàn pçcchati---kena punariti /
prathamadar÷anenaiva vahnidhåmayoþ avyabhicàragrahaõam, dvitãyàdibhistu ÷aókàmàtramapanãyata iti keùà¤cinmatamapanayanneva prakçtaü prapa¤cayati---yadà tàvaditi /
atra caiùa paramàrthaþ /
yo 'yamupàdhimàdàya yena saha saübadhyate sa niråpàdhyavasthàyàü tasyàgamako yathà vahnirdhåmasya /
sopàdhyavasthàyàmapyupàdheþ, kevalasyaiva sàmarthye sa eva gamako na tåpahitaþ /
yathàhàrapariõatibhedasyaiva gamakatve maitratanayatvam /
yatra tåpàdhiþ kevalo vyabhicàrã tatra sopàdhirapi gamaka eva /
yathàrdrendhanavàn vahnirdhåmasyeti /
tat kasya hetoþ? vi÷iùñasya niråpàdhitvàditi bhåyodar÷anamiti /
tajjanitasaüskàrasahitamindriyamityarthaþ //


agre caitadeva sphuñãkçtamityavirodhaþ /
maõibhedatattvavaditi /
yathà maõiryairyairvi÷eùaiþ tattadvyavahàraviùayo bhavati, dhàrayitu÷ca tattatphalabhedasaüpàdaka÷connãyate, te te såkùmà vi÷eùàþ parãkùakairbhåyobhirdar÷anairånnãyante, tathàtràpãti /
tathà

hi, prathamatastàvad bhåyodar÷anaü kàkatàlãyanyàyavyudàsàya /
tataþ sàtatyordhvagatyàdivi÷eùàvasàyàya /
tata upàdhi÷aókànirà÷àya /
atra ca na vàraüsakhyàniyame 'bhyupayogaþ, mçdumadhyàdhimàtrabuddhibhedena puüsàü vicitra÷aktitvàt /
na caivaü sati lakùaõa÷àstravaiyarthyam, aniyatavàravi÷iùñatattvasàkùàtkàràvadhiyogàbhyàsopade÷avadihàpi niråpàdhisaübandhabodhàvadhiniyamàt /
kàryakàraõabhàvàvagame 'pyayameva màrgo, na tu pa¤capratyakùànupalambhàþ /
anyato 'nàgatasya tatràsatastadanantaram upalambhe 'pi tato 'nyasmàdanutpatteþ bhàvamàtreõa ni÷cetuma÷akyatvàt ; kàkatàlãyanyàyenàpi saübhavàt /
bhåyaþpravçttau tu yadi na vyabhicàropalambhaþ, upàdhyupalambho 'pi na syàt, dvayopagame tu tanniyataþ saübandha iti //


syàdetat /
dhåmàdãnàü maitratanayatvàdãnàü ca bhåyodar÷anatvàvi÷eùe 'pi kuto vi÷eùàdekasya gamakatvamaparasya natyata àha---na ceti /
yat tvatroktam, yathà hyanàrdendhane vahnau na dhåma iti vahnestatsaübandhe tathàvidhamindhanamupàdhiþ /
tathà yadi maitràjjàtasyàpi kasyacid vivakùitàhàrapariõativiraheõa ÷yàmatopàlapsyata sa

upàdhirniraceùyata  //
na tvetadasti /
tathà satyapi copàdhivàdo vyarthaþ, vyabhicàràdeva maitratanayasyàhetutvàditi /

tadidamanavadhàritopàdhilakùaõasya sàdharmyavaidharmyàbhyàü pratyavasthànaü na ki¤cideva //


tathà hi nopahitasya ni÷cita eva sàdhyavyabhicàraþ, upàdherlakùaõaü kiü nàma? sàdhanàvyàpakatve sati sàdhyavyàpakatvam /
tacca sàdhyàbhimatadhåma÷yàmatve prati vyàpakatvem àrdrendhanànnapànapariõatibhedayoravi÷iùñam, avi÷iùñaü ca sàdhanàbhimatadahanamaitratanayatve prati tayoravyàpakatvam /
iyàüstu vi÷eùaþ, vahnerdhåmenevàrdrendhanenàpi sàkùàdeva vinàbhàva upalabhyate /
maitratanayasya tu ÷yàmatvenevànnapànapariõàmenàpyupàdherevonnãyata iti /
nanu vajre lohalekhyatvaü prati pàrthivatvahetoþ ka upàdhiþ? pra÷ithilàvayavatvam /
tarhi tannivçttau paveriva sphañikàdàvapi lohalekhyatvanivçttiprasaïgaþ /
na khalu nibióàvayavatvena ubhayoþ ka÷cid vi÷eùaþ /
na mçdàdibhyo nibióàvayavatve 'pi sphañikasya pra÷ithilàvayavatvàdeva /
na hyadbhyo medinã nibióeti na pra÷ithilàvayavà /
iyàüstu vi÷eùaþ /
yathà yathà ÷aithilyàpakarùastathà tathà lekhituþ prayatnaprakarùaþ /
yadi tu ÷aithilyamaprayojakaü tadà mçtkàùñhapàùàõàdiùu prayatnaprakarùo 'pi viphalaþ, pàrthivatvasya sarvatràvi÷eùàt /
sphañike kathameùà pratipattiriti cet? lohalekhyatvàdeva /
lohalekhyatvapra÷ithilàvayavatvayoþ samavyàptikatvàt /
ata evànayorekatarapravçttinivçttyorevànyatarapravçttinivçttã, na tu pàrthivatvapravçttinivçttyoreva lohalekhyatvapravçttinivçttã, vajre 'dar÷anàt ; jalàdau dar÷anàcca /
vahnàvanuùõatvasàdhanasya tu kçtakatvasya tajjàtãyetaratvalakùaõamupàdhiþ, sa ca bàdhaikaniyataviùaya iti nàtiprasaïga ityuktam /
tadetatsarvaü hçdi nidhàyàha---ityàdaya iti //


yadyapi dvitãyaliïgadar÷anasya smçtyà saha vina÷yadavasthasyaiva paràmar÷ajanakatvaü kvacit, tathàpi yatra dçùñamàtra eva vahninivçttau nivçtto dhåmaþ kàlàntare jij¤àsàva÷àt paràmç÷yate, tatra dvayorapi liïgadar÷anayoratãtatvamityà÷ayavatoktam---yadyapãtyàdi //


yena ca paràmar÷o neùyate tena vàkyasya caturtho 'vayava apanayo 'pi neùitavyaþ /
pakùadharmatàpratipàdanena tasyopayogaþ paràrthànumàne /
svàrthànumàne tu sà dvitãyaliïga dar÷anàdevàvagateti kiü paràmar÷eneti cet---na, pakùadharmatà hi vyàptyà saha pratisaühitànumànopayoginã, tàdç÷ã copanayena pradar÷yate, na tu dvitãyaliïgadar÷anena /

tasya tu vyàptyanusandhànarahitaü pakùadharmatàmàtrameva gocaraþ /
na ca tadanumànopayogi /
tasmàdupanayàrtho na dvitãyaliïgadar÷anaviùayaþ /
tataþ svàrthànumàne yadyasti tasyopayogaþ, nånaü paràmar÷o 'pi tçtãyaþ svãkartavyaþ /
nàsti cet, paràrthànumàne 'pi liïgaparàmar÷aikàrthaþ upanayo 'pi nàdaraõãyaþ, tulyaviùayatvàdityà÷ayavàn saükalayyànayoþ samànaviùayatvamàha---saübandheti //


nanu vyàpàrànubandhitayà viùayatvam, viùayatve ca vyàpàrànubandha iti parasparà÷rayatvam /
atha vyàpàrànubandhitayaiva viùayatvam? tathàpyasaübaddhatvàvi÷eùàt kathaü tasyaiva vyàpàrànubandhitetyà÷aókya pariharati--na càtiprasaïga iti /
na dhåmaj¤ànasyàgniþ svatantrasya vyàpàraviùayo yenàsaübaddhatvàvi÷eùàdatiprasaïgaþ syàt, kiü tu j¤eyavi÷eùaõasya, tasya ca j¤àyamànasya dhåmasyàgninà saha niyàmakaþ svabhàvasaübandha eva, ato nàtiprasaïgaþ ityarthaþ //


pårvaü lakùyapadàrthapra÷nàvasare anumãyate 'neneti kàraõàrtha ityuttaraü dattam /
idànãmanumitiþ kasyà¤cidavasthàyàmanumànaü pramàõaü bhavena veti vij¤àsàpra÷ne bhàvaþ karaõaü vetyuttaram /
ato na virodho '÷ataþ, paunaråktyaü và /
ataþ ñãkàkçd api vyàpàratvenàpramàõyaü pårvapakùayitvà phalàntarahetutvena pràmàõyaü samarthayati sma /
iha yadyapi vij¤ànapramàõayoranyataràdhikàreõa saüskàranirõayayorvyudàsaþ, vij¤ànàdhikàre hi tatpårvakam anubhavakàraõamanumànamiti såtrasaübandhaþ /
na caivaübhåtau saüskàranirõayavi÷eùau, tayoranubhavaü pratyahetutvàt /
pramàõàdhikàra'pi phalataþ sa evàrthaþ, tatpårvakaü pramàkaraõamanumànamiti såtrasaübandhàt /
tathàpi vivakùàbhedàt vikalpenobhayamubhayatra saübhantsyata iti vivakùitvà ekaikakaniùñhatayaikaikaü dar÷itamiti tathaiva vyàkhyàtavàn /
vastutastu ubhayamubhayatra saübaddham iti nigarvaþ /
vipakùàvçttiriti vàrttike bahuvrãhisamàsasthito vi÷eùaõatayà vyatireko niùkçùya svapradhànatayà tatpuruùapadena pradar÷ito vipakùàvçttirvyatireka iti /
ato na vàrttike hetusàmànàdhikaraõyavirodhaþ /
vyatirekàbhàvaü vyatirekaniråpaõàbhàvam ityarthaþ /
ihàvastuno vidhiniùedhavyavahàraviùayatvaü laukikasamãhànurodhàd và,

÷uktirajatavadrajjusarpavacca pramàõànurodhàd, và gandhaü prati pçthivãvadudakavad và, vacanamàtrànurodhàd và pradhànavat ÷a÷aviùàõavacca, måóhapra÷nànurodhàd và dharmàntaraü prati pårvavadeva svavacanavirodhabhayàd veti //


tatra prathamastàvadavastunyasaübhavã, laukikapravçttinivçttyorvastumàtraviùayatvàt dvitãyàdiùveva ca paramparayà pravi÷atãti na

pçthak niràkriyate /
dvitãyaniràkaraõàya pràmàõikaniùedhavyavahàrarãtimàha---sadbhyàmiti /
yadi tadviviktetarasvabhàvo 'bhàvo yadi comayathàtiriktasvabhàvaþ, ubhayathàpi niùedhyaniùedhàdhikaraõàbhyàmeva niråpyate, na tvekena satà niùedhyena niùedhàdhikaraõena vetyarthaþ //


nanu sata eva kuta÷cit pramàõapratãtànnivartsyatãtyata àha---pakùàdanyasyeti /
tadanenàsatyadhikaraõe nivçttiniråpaõaü pratiùiddham, nivçttau tu måkataivociteti hçdayam /
nivçttireva pratiùiddheti /
bhràntastu codayati---na nivartate cediti /
niråpaõam àdàyaiva pariharati---yasyeti /
yatra khalu bhàvaþ sarvathaiva na niråpitaþ tadadhikaraõatayà

tasyànyatropalabdhasyàbhàvo niråpyata iti dçùñam, yathà gavi dçùñasya ÷ruïgasya ÷a÷e /
yatra tu ÷çógàbhàvo 'pi gaganakamalàdau niråpayituü na ÷akyate, tatra ÷çïgameva niråpyata ityalaukikamityarthaþ /
punarbhràntaþ ÷aïkate--tat kimidànãmiti /
svavacanavirodhabhayamà÷aïkate--nanu ceti //


taduktaü j¤àna÷riyà

dharmasya kasyacidavastuni mànasiddhà

bàdhàvidhivyavahçtiþ kimihàsti no và /

kkàpyasti cet kathamiyanti na óhåùaõàni

nàstyeva cet svavacanapratirodhasiddhiþ //


iti /

yadyapi svavacanavirodhabhiyàpi sarvathàvicàràsahor'thaþ svãkartuü na ÷akyate, vacanàd vicàro garãyàniti nyàyàt, anyathà vikalpa÷abdau na vastugocaràviti svavacanavirodhàdeva parihartavyam /
tathà hi svalakùaõasyàsàdhàraõyenà÷akyasamayagocaratayà, ÷abdasya ca samayàdhãnapravçttikatayà vikalpasya ca tadekaviùayatayà

na tayorvastugocaratvamiti vicàre,

÷abdasya kàcidapi vastuni mànasiddhà

bàdhàvidhivyavahçtiþ kimàhàsti no và /

astyeva cet kathamiyanti na dåùaõàni

nàstyeva cet svavacanapratirodhasiddhiþ //


iti tulyà vibhãùikà /
tathàpi tattvaü niråpayan pariharati---na vai tattvata iti //


nanu yadi naikataraniùedho vidhirvà tat kimubhayavidhiþ niùedho và? tathà sati atitarà durghañamàpadyetetyata àha---no khalviti /
nanu sarvavyavahàràbhàjanamityapi niùedhavyavahàrabhàjanatvenaiva nirvahet, anyathà punarapi svavacanapratirodha ityata àha---upayoge veti /
svavacanapratirodhabhayàddhi tadà niùedhavyavahàragocaratvasvãkàraþ syàd

yadi tathà sati bhayaü nivarteta /
na tvetadasti /
no khalu sakalavyavahàràbhàjanaü ca tanniùedhavyavahàrabhàjanaü ceti vacanaü

parasparamavirodhi /
vidhivyavahàramàtràbhipràyeõàbhàjanatvavyavahàre kuto virodha iti cet? hanta ! sakalavidhiniùedhavyavahàràbhàjanatvena ki¤cid vyavahniyate na và? ubhayathàpi svavacanavirodhaþ /
ubhayathàpyavastunaiva tena bhavitavyam, vastunaþ sarvavyavahàravirahànupapatteþ /
neti pakùe sakalavidhiniùedhavyavahàràbhàjanamityanenaiva vyavahàreõa virodhàt, avyavahçtasya niùeddhuma÷akyatvàt /
vyavahniyata iti pakùe tu viùayasvaråpaparyàlocanenaiva virodhàt /
na hi sarvavyavahàràbhàjanaü ca vyavahniyate ceti ca //


api ca yadyavastuno niùedhavyavahàragocaratvam, vidhivyavahàraviùayatàpi kiü na syàt? pramàõàbhàvasyobhayatràpi tulyatvàt /
bandhyàsutasyàvaktçtve 'cetanatvàdikameva pramàõam, vaktçtve tu na ki¤ciditi---cet---na, tatràpi sutatvasya vidyamànatvàt, na hi bandhyàyàþ suto na sutaþ /
tathà sati svavacanavirodhàt /
vacanamàtrametanna tu paramàrthataþ suta evàsàviti cet? acetanasyàpyevaüråpatvàt, cetanàdanyat

svabhàvàntaram evàcetanamityucyate /
caitanyanivçttimàtrameva vivakùitamiha, tacca saübhavatyeveti cet---na tatràpyasutatvanivçttimàtrasyaiva vivakùitatvàt /

asutatvanivçttimàtrasya svaråpataþ kçtij¤aptyorasàmarthye samarthamarthàntaramavaseyam anantarbhàvya kuto hetutvamiti

cet---na, acaitanye 'pyasya nyàyasya samànatvàt /
vyàvçttiråpamapi ca tadeva gamakaü yadatasmàdeva, yathà ÷iü÷apàtvam /
bandhyàsutastvasutàdiva ghañàdeþ, sutàdapi devadattàdeþ vyàvartate, ato na heturiti cet? nanvacaitanyamapyasyaivaü råpameva /
na hi bandhyàsuta÷cetanàdiva devadattàderacetanàdapi kàùñhàderna vyàvartate /
ato na heturiti /
vaktçtvaü vastvekaniyato dharmaþ sa kathamavastuni sàdhyo virodhàditi cet? sa punarayaü virodhaþ kutaþ pramàõàt siddhaþ, kiü vaktçtvaviviktasyàvastuno niyamenopalambhàt, àhosvit vastuviviktasya vaktçtvasyànupàlambhàditi? na tàvadavastu kenacit pramàõenopalambhagocaraþ /
tathàtve và nàvastu /
nàpyuttaraþ samànatvàt /
na hyavaktçtvamapi vastuviviktaü kasyacit pramàõasya viùayaþ /
tadviviktavikalpanamàtraü tàvadastãti cet?

tatsaüsçùñivikalpane 'pi ko vàràyità?

nanu vaktçtvaü vacanaü prati kartçtvam, tat kathamavastuni, tasya sàmàrthyavirahalakùaõatvàditi cet? athàvaktçtvamapi kathaü tatra, tasya vacanetarakartçtvalakùaõatvàt /
sarvasàmarthyavirahe vacanasàmarthyaviraho na viruddha iti cet? atha sarvasàmarthyaviraho bandhyàsutasya kutaþ pramàõàt siddhaþ? avastutvàdeveti cet? nanvetadapi katham? sarvasàmarthyavirahàdeveti cet? soyaü kevalairvacanairitastato nirdhanàdhamarõika iva sàdhån bhràmayan parasparà÷rayadoùamapi na pa÷yati //


kramayaugapadyavirahàditi cet na, tadvirahasiddhàvapi pramàõànuyogasyànuvçtteþ /
sutatve ca paràmçùyamàõe tadavinàbhåtasakalavaktçtvàdidharmaprasaktau kutaþ kramayaugapadyavirahasàdhanasyàvakà÷aþ? kutastaràü càvastusàdhanasya? kutastamàü càvaktçtvàdisàdhanànàm? tata÷ca pramàõameva sãmà vyavahàraniyamasya, tadatikrame tvaniyama evetyanenàbhipràyeõedamuktam /
upayoge và niùedhavyavahàropayoge và /
na niråpàkhyo na vidhivyavahàràviùayaþ /
yasmin ki¤cinniùidhyate pramàõena, tasmin ki¤cid vidhãra'pãti niyamàdityarthaþ /
tatra praùñuråttare vaktavye na

viruddhamanarthakaü và vaktumucitamityà÷ayavànàha---kasatarhãti /
uttaram---atheti /
anuttaraviùaye ahçdayairyadevottarãkriyate, tadeva viruddhamityarthaþ //


na ca kevalamatrottaradaþ, praùñàpyahçdaya eva /
na hyapratãte devadattàdau sa kiü gaurakçùõo veti vaiyàtyaü vinà pra÷naþ /
tatràpi yadyeko 'pratãtaparamàrthaviùaya evottaraü dadàti na gaura iti, aparo 'pi kiü na dadyàd gaura iti? na caivaü sati kàcidarthasiddhiþ, pramàõàbhàvavirodhayoråbhayatràpi tulyatvàt /
tadidamuktam---ahçdayavàcàmiti /
nanvapratãte vyahàràbhàva iti yuktam, kårmaromàdayastu pratãyanta eva /
na hyete vikalpàþ ka¤cidarthabhedamanullikhanta evotpadyante /
na ca pramàõàspadameva vyavahàràspadamityasti niyama ityata àha---na càtyanteti /
yadyapi sarvathàpratãte vyavahàràbhàva iti vadato bauddhasyàpi svavacanavirodha eva, tathàpyayaü virodhaþ pràgevodbhàvitapràya ityenamupekùya ÷aókàmàtraü samarthitam //


tathà hi ÷a÷aviùàõamiti j¤ànamanyathàkhyàtiþ syàdasatkhyàtirvà? na tàvadàdyaste rocate, tathà sati ki¤cidàropyaü ki¤cidàropaviùaya iti syàt /
tathà càropaviùayastatraivàstyàropaõãyaü tvanyatreti jitaü naiyàyikaiþ /
nàpi dvitãyaþ, kàraõànupapatteþ /
indriyasya j¤ànajanane svaviùayàdhipatyenaiva vyàpàràt, liïga÷abdàbhàsayorapyanyathàkhyàtijanakatvàt /
apahastitasvàrthayo÷càsatkhyàtijanakatve ÷a÷aviùàõa÷abdàt kårmaromàdivikalpànàmapyutpattiprasaïgaþ, niyàmakàbhàvàt //


sa hi saóketo và syàt, ÷abdasvàbhàvyaü và? na tàvadàdyaþ, saóketaviùayàpratãterniràkçtatvàt /
ata eva pratãteritaretarà÷rayatvam /
padasaóketabalena tu pravçttau svàrthàparityàgàt /
tathà cànanvitàþ padàrthà evànvitatayà parisphurantãti viparãtakhyàtirevàvartate /
svàrthaparityàge tu punarapyaniyamaþ, asàmayikàrthapratyàyanàt /
÷abdasvàbhàvyàt tu niyame vyutpannavadavyutpannasyapi tathàvidhavikalpodayaprasaïgaþ /
vàsanàvi÷eùàditi cet? athàsadullekhinaþ pratyayasya vàsanaiva kàraõamuta vàsanàpi? na tàvadàdyaþ, ÷a÷aviùàõàdipratyayànàü

sadàtanatvaprasaógàt /
kadàcid vàsanàyàþ, prabodhàt kadàciditi cet---na, prabodho 'pi sahakàryantaraü và, ati÷ayaparamparàparipàko và? àdye vàsanaiveti pakùànupapatti /
dvitãyo 'pi yadàrthàntarapratyàsattestadà pårvavat /
svasantatimàtràdhãnatve tu bàhyavàdavyàghàtaþ, nãlàdibuddhãnàmapi vàsanàparipàkàdeva utpàdàt /
vàsanàpãti pakùe tu

tadanyo 'pi ka÷caddheturvaktavyaþ /
sa vicàryamàõaþ pårvaü nyàyaü nàtivartata iti //


na ca ÷a÷aviùàõàdi÷abdànàmasadarthaiþ saha sambandhàvagamo 'pi /
tathà hi parabuddhãnàmanullekhàt tadviùayasyàpyanullekha eva /
na càrthakriyàvi÷eùo 'pyasti yato viùayavi÷eùamunnãya tatra saóketo gçhyatàm /
na ca

saóketayitureva vacanàt tadavagamaþ /
tadviùayàõàü vacanànàü sarveùàmevàpratãtaviùayatvenàgçhãtasamayatayà apratipàdakatvàt /
na ca ÷a÷aviùàõa÷abdamuccàrayataþ ka÷cidabhipràyo vçttaþ, tadviùayo 'sya vàcya iti sugrahaþ samaya iti vàcyam /
na hyevamàkàraþ samayagrahaþ /
gàü badhànetyukte apratãta÷abdàrthasya abhipràyamàtrapratãtau samayagrahaprasaógàt /
na ca vi÷eùàntaravinàkçtaþ kalpanàmàtraviùayo 'sya vàcya iti sàmpratam, ghañakårmaromàdãnàpi tadarthatvaprasaógàt /
na ca sarve pratipattàraþ svavàsanayà asadartha÷abdasambandhapratipattibhàja iti sàmpratam /
parasparavàrtànabhij¤atayà aparàrthatvaprasaógàt /
na hi svayaïkçtaü saóketamagràhayitvà paro vyavahàrayituü ÷akyate /
na ca vyavahàropade÷àvantareõa gràhayitumapi /
na ca gàü badhànetivat ÷a÷aviùàõàpadàrthe vçddhavyavahàraþ /
na càyamasàva÷ca itivadupade÷aþ /
na ca yathà gaustathà gavaya iti vadupalakùaõàtide÷aþ /
na ceha prabhinnakamalodare madhåni madhukaraþ pibatãtivat prasiddhapadasàmànàdhikaraõyam /
tadamåþ ÷a÷aviùàõàdikalpanà nàsatkhyàtiråpàþ, tathàtve kàraõàbhàvàt bhåkasvapnavadasàvyavahàrikatvaprasaógàcca /
tasmàdanyathàkhyàtiråpà eveti naitadanurodhenàpyavastuno niùedhavyavahàragocaratvamityarthaþ //


bhavatu tathàpi nàsau siddhyupàlambhayogãtyàha---kalpitagocara÷ceti /
tathà hi ko 'yaü vyatireko nàma? yadyato vyatiricyate tasya tatràbhàvo và, tadabhàvasvabhàvatvaü và? tatra na tàvat kramayaugapadyayoþ ÷a÷aviùàõe 'bhàvaþ pramàõagocaraþ, vçkùarahitabhåbhçtkañakavat kramayaugapadyarahitasya ÷a÷aviùàõasya pramàõàviùayatvàt /
nàpi kramayaugapadyàbhàvaråpatvaü ÷a÷aviùàõasya pràmàõikam, ghañàbhàvavat ÷a÷aviùàõasya pramàõeõa anupalambhàt /

ghañàbhàvo 'pi na pramàõagocara iti cet--na, tasya tadviviktetarasvabhàvasyàpi pramàõata eva siddheþ /
asiddhau và tatràpyavyavahàra eva /
ghañastàvat svàbhàvavirahasvabhàvaþ pramàõasiddhaþ tàdråpyeõa kadàcidapyanupalambhàt /
etàvataiva tadabhàvo 'pi ghañavirahasvabhàvaþ siddha iti cet---na, ghañàbhàvasya tadvirahasvabhàvatvànabhyupagamàt /
na cànyasya svabhàve pramàõagocare tadanyo 'pi siddhaþ syàt, atiprasaógàt /
evaübhåtàveva ghañatadabhàvau yadekasya paricchittirevàparasya vyavasthitiriti cet---na, ghañavad ghañàbhàvasyàpi pràmàõikatvànabhyupagame svabhàvavàdànabhyupagamàt /
pramàõasiddhe hi vastuni svabhàvavàdàlambanam /
na tu svabhàvavàdàlambanenaiva vastuparicchittiriti hi bhavatàmeva tatra tatra jayadundubhiþ /
yaduktaü vàrtikàlaókàre,

yakti¤cidàtmàbhimataü vidhàya

niråttarastatra kçtaþ padeõa /

vastusvabhàvairiti vàcayamitthaü

tadottaraü syàd vijayã samastaþ //


tat kimidànãü svàbhàvavirahasvabhàvo ghañaþ pramàõànaiva siddhaþ? tava dçùñyà evametat /
ghaño hi yàdçktàdçksvabhàvastàvat pramàõapathamavatãrõaþ tasya yadi paramàrthataþ abhàvo 'pi ka÷cit syàt, paramàrthataþ so 'pi tadvirahasvabhàva iti tathaiva pramàõàveditaþ syàt /
na caitadabhyupagamyate bhavatà /
tasmàd ghañavat tadabhàvasyàpi pràmàõikatvenaivànayoþ parasparavirahalakùaõavyatirekasiddhiþ /
apràmàõikatve và anayorapi na tathàbhàva iti ÷a÷aviùàõàdiùvapãyameva gatiþ //


nanu kàlpanikaråpasaüpattirevàstvanumànàïgamityata àha---tasyàþ sarvatra sulabhatvàdita /
dahanavattvàdisàdhane prameyatvàdau ÷abdànityatvàdisàdhane càkùuùatvàdau nityatvàdisàdhane kçtakatvàdàvityarthaþ /
nanu pakùasapakùavipakùàstàvad vastvavastubhedena dviråpàþ /
tatra ye kalpanopanãtàþ, tatra kàlpanikà eva

pakùadharmatvànvayavyatirekàþ /
pramàõopanãteùu tu pràmàõikà eveti vibhàgaþ /
tadiha kàlpanikànniragneryadyapi prameyatvàdervyàvçttiþ kàlpanikã siddhà, tathàpi pràmàõikàt jalahnadàdeþ pràmàõikyevaiùitavyà, sà ca na siddheti kutastasya hetutvam? evaü pràmàõikàt ÷abde 'pi pakùãkçte pràmàõika eva hetusadbhàvo /
vaktavyaþ na càsau càkùuùatvasyàstãti so 'pi kathaü hetuþ? evaü kçtakatvasyàpi vastvekaniyatasya dharmasya vàstava evànvayo vaktavyaþ /
vastuno vipakùàcca vàstava eva vyatireko vaktavyaþ /
na ca tasya tau staþ /
tat kathamasàvapi heturiti /
? pralapitametat /
na hi niyàmakamantareõa saüpadaü prati kalpanà tvarate, vipadaü prati tu vilambata iti ÷akyaü vaktum /
tathà ca niragnikamapi kårmaroma sadhåmamiti kalpanàmàtreõa vipakùavçttitvàd dhåmo nàgni gamayet /
vàstavyàü råpasaüpattau kimamena kàlpanikadoùeõeti cet? tarhi vàstavyàmasaüpattau kiü kàlpanikyà tayeti samànam /
virodhàvirodhau vi÷eùa iti cet? kuta etat? ubhayorekatra vastvavastutvàdanyatràvastuvaditi cet? tat kiü kàlpaniko 'pi

dhåmo vastubhåto yena kårmaromõastena saha virodhaþ syàt?

kvacid vastubhåta iti cet? nirdhåmatvamapi kvacid vastubhåtamiti tenàpi virodha eva /
tasmàd yathà kàlpanikã vipattirna doùàya, tathà kàlpanikã saüpattirapi na guõàyeti tasyà÷ca sarvatra sulabhatvàditi ñãkàrthaþ /
etaccàbhyupetyoktam---vastutastu na na niråpàkhyaü kasyacid vyavahàrasya bhàjanamiti //


nanu yadyàvayoraku÷alatayà svavacanavirodhaþ, atha praùñuþ kimuttaraü vaktavyamityava÷iùñamupasaüharan pariharati---tasmàditi /
yatra vacane sarvathaiva virodhasatatràvacanameva ÷reya ityarthaþ /
etena måkatàhetuvikalpàþ parihçtà boddhavyà iti //


nanvekaråpamavikalamidaü kathaü gamakam? gamakatve và vyatirekavikalavad råpàntaravikalamapi tathà kiü na syàdavi÷eùàdityà÷aókyàha---na caitàvateti /
råpàntaravaikalyavanna vyatirekavaikalyamavinàbhàvakùatimàvahatãtyarthaþ /
evaü tarhi satyapi vipakùe vyatireko na paryeùaõãya ityata àha---vipakùasambhave tviti /
vipakùe sati tatra vçtti÷aókà, tatastannivçttyarthaü tadupayogaþ /
vipakùàbhàve tu ÷aókaiva nàsti, yathoktaü pràk /
na hi tàyàbhyavaharaõe 'pyasamarthasya mumårùoþ ÷aùkulãbhakùaõaü ÷aïkate cetana ityarthaþ //


svamate tviti /
asya tu kàlpaniko 'pi vipakùaþ pareõàbhidhàtuü na ÷akyate, abhidhàne sapakùatvàpatteþ asapakùatve 'nabhidhànaprasaógàt, tata÷càbhidheyatve sàdhye yaþ ka÷ciddheturåpàdãyate, tasya kiü vipakùe vçttiravçttirveti pra÷ne anenottarakovidena kiü vaktavyam? måkãbhåya tiùñhàsostu na ka÷cit pratimalla iti svayamevollapitamanena /
na tvevaübhåto 'hetureva doùàbhàvàt, aråcimàtrasya sarvatra sulabhatvàditi bhàgàsiddhiniràkàraõàya vyàptyeti vadataþ //


pårvavadityati÷àyane matupo vidhànam /
ati÷aya÷ca vyàptirevetyà÷ayaþ /
tadidam uktaü ñãkàkçtà---asti gandhavatvasya sàdhyaü na tu vyàptyeti /
nanu sàdhyasajàtãye ÷eùa÷abdasya na kàcid vçttirityata àha---sàdhyasyopayuktatvàditi /
paunaråktyabhramamapàkaroti---padàni vibhajyeti /
na mantarbhàvya vyàkhyàne sàmànyatodçùñapadamevaü yojanãyam, uktavi÷eùarahitatvena vipakùa eva sàmànya ityucyate /
tatràdçùñam /
saptamyàstasiþ /
yogyadar÷ananivçttyà ca dç÷yanivçttirvivakùità, tena vipakùe asadityarthaþ /
ataþ siddhavat

triråpasaüpattimabhyupetya råpadvayasaüpade cakàramavatàrayati---tathà ceti //


tadevaü tatpårvakamityanena liïgaparàmar÷o 'numànamiti lakùaõàrthe vyàkhyàte, atha kiü liïkam, katividhaü veti jij¤àsàyàü trividhamityavacchedena vyàkhyàya, kiü lakùaõam iti jij¤àsàyàü pårvavadityàdyekavàkyatayà vyàkhyànena paràmar÷aviùayaþ saüj¤ito vibhakto lakùita÷ca /
viùayaviùayiõorabhedavivakùayà ca sàmànàdhikaraõyamiti mantavyam /
evam anyànyapãti /
tadyathà, manoj¤amattakà÷inãsaüdar÷anena saüsàriràgànumànam, ÷atrudar÷anena krodhànumànam, viùayabhogena sukhànumànam, rogàdinà duþkhànumànam, avikalendriyasya yogyaviùayàvadhànena j¤ànànumànam, ÷raddhàvatàü yathàvidhi yàgàdyanuùñhànena dharmànumànam, niùiddhàcaraõenàdharmànumànam, pañvabhyàsàdarapratyayaiþ saüskàrànumànam, mithyàpratyayena bhaviùyatsaüsàrapravàhànumànamityadhyàtmam /
bàhye ca jvalantaü tçõarà÷imupalabhya bhaviùyadbhasmànumànam, tathàvidhavçùñyà bhaviùyannadãpåràdij¤ànam, prakàràntaràvagatena vàyunà tvaràvatà vçkùàdisaükùobhànumànamityàdi neyam //


duravabodhamiti /
sàmànyatodçùñasvaråpasyaivàvivecanàdityarthaþ /
udàharaõadvàreõa tadvivecanaü

bhaviùyatãtyàha---÷eùavadudàharaõànatargataü ceti /
÷eùavallakùaõayoge 'pi tadudàharaõàntaravailakùaõyenedameva sàmànyatodçùñapadàrthe bhaviùyatãtyata àhà---na caitàvateti /
na tàvada÷vakarõàdi÷abdavadayaü såryavrajyànumàne vartate, anyatràpi vçddhaprayogàt /
nàpi såtrakàrasyaiva paribhàùeyam, niùprayojanatvàt /
tasmàdudàharaõavailakùaõyamàtravivakùayedamucyate /
tathà càtiprasaïga ityarthaþ /
tasmàd bhàùyakàravyàkhyànaviruddhodàharaõamàtràkhyànamarocayamànaþ sàmànyatodçùñapadaü vyàkhyàyànyathodàharaõamàheti yojanà /
kùayavçddhipratyayàviùayatve satãti spaùñàrtham, pràómukhopalabhyatve parivçttya tatpratyayaviùayatvàditi paryàlocanayaivàvinà÷asya pràptatvàt //


na hyupalabdhavinà÷e upalabdhaü pratyabhij¤àyate bhràntàvapyanupalabdhamevopalabdhatayeti /
pràómukhopalabhyatve cetyasya ñãkayà sphoritasya pràómukhopalabdhasya pràómukhenànupalambhe satãtyarthaþ /
naràntarasya tatsamànade÷asthasyeti mantavyam /
anyathà màrtaõóamaõóalasyàpi lokàntaravartipuruùàpekùayà pràómukhopalabhyatà durvàretyasiddhaü vi÷eùaõaü syàt /
tadetat narapadena såcitam /

tadabhimukhade÷asaübandhàditi ÷iùyahitatayà vyabhicàraupayikapàdaviharaõaj¤àpanàya /
na hi yathàtathà pàdavihàraõamàtramasya hetoþ kùatimàvahatãti /
satyavinà÷e iti ca draùñavyam sati draùñavyatva iti veti ÷eùaþ //


iha yadyapi di÷aþ pratyakùatve sàdhye 'ógulyà nirde÷o vyadhikaraõaþ, tarånagaràdiùu evàógulyà vyapade÷àt /
di÷aþ sàmànàdhikaraõyaü tvaógulãvyapade÷asya na tadadhikaraõatàsàdhanamanyathàsiddhatvàt /
tathàpi yasyàü di÷i ete taravaþ sà pràcãti tarvàdibhedena apyaógulyà vyapade÷o 'stãti na vyadhikaraõatvamàhatyàbhidhàtuü ÷akyata ityanenàbhipràyeõa anyathàsiddhimeva vàrtikàrthamàha---anyathàsiddhatayeti /
upalakùaõaü caitat, calantãü patàkàmupalabhyàyaü vàyurvàtãti aóagulãnirde÷asyàcàkùuùe vàyàvapi gatatvena vyabhicàrasya api saübhavàt /
råpeõa spar÷ànumànamityàdàvàdigrahaõena rasena råpànumànam, gandhena rasànumànamityàdi /
vçkùàdar÷ane sandehe và na ÷i÷apàdar÷ana ni÷cayo và tato 'navasaraparàhatamevànumànam /
vçkùa÷abdaprayogalakùaõavyavahàrànumànaü tu na svàrtham, aviditasamayenà÷akyatvàt ; viditasamayasya ca vyarthatvàt /
paro 'pi yadi vyutpanno, yadi vidita÷abdapravçttinimittaþ,

tadà svayameva vyavaharet /
viparãtastu ÷i÷apàtvamapi na pratãyàt /
avyutpanna÷cet, samayamagràhayitvà vyavahàrayituma÷akya eva /
na càyaü samayagrahaprakàraþ /
tathà sati ÷i÷apàtvàdayaü vçkùo vyavahartavyaþ iti ÷i÷apàtvameva vçkùa÷abdapravçttinimittamàkalayet /
na ca ÷i÷apàtvàdayaü vçkùa÷abdapravçttinimittavàniti vàkyàrthaþ, viditatannimittaü prati vyarthatvàt ; viparãtaü pratyapraddhivi÷eùaõatvaprasaógàt, sàmànyopakrame samayagrahànupapatteþ ; puruùecchàmàtràdhãnatvàcaca samayasya pakùadharmatayà niyantuma÷akyatvàt ; aviditasamayaü prati cànvayopakramasyàyuktatvàdityata àha---÷ruteneti /
tadanena ye cànye sàdhyasamànakàlàþ, te sarve sàmànyatodçùñànumànasaügràhyatvena upalakùità iti //


svamatena vyàkhyànàntaram, na tu tàtparyàntaramityarthaþ, pårvaü sàdhyaü tadyasya vyàptyetyanenaikatàtparyatvàt /
anenaivàbhipràyeõàha---atràpi yathàsaübhavamiti /
nànantarbhàvacakàranirapekùate càsmin vyàkhyàne pårvasmàd vi÷eùaþ /
sàmànyena kàryaü và kàraõaü và anubhayàtmakaü và avinàbhàvitayà dçùñaü ni÷citaü sàmànyatodçùñameva ca yojanà /

tadidamuktam---asandigdhatàmàheti /
tatra tatpårvakamiti /
svaråpavipratipattinivçttiþ svalakùaõasàmarthyena nyånàdhikasaükhyatvà÷aókànivçttiþ prathamaü tàtparyam /
niyamaj¤àpane tva÷akyalakùaõatva÷aókànivçttistàtparyamiti na paunaråktyamiti vçttavartiùyamàõànukãrtana phalam //


yadyapi pratipannaü pratyanumànasya na saü÷ayaviparyayanivçttiraj¤àtaj¤ànaü vopayogaþ, tathàpyadhyavasitàbhyanuj¤ànaü vastubalàyàtamapekùite viùaye 'nupekùaõãyameveti tasyàpyanumànapratipàdyeùu gaõanà /
tenàdivàkye pratipannaþ pratipàdayiteti pratipanna eva pratipàdayità, na tu pratipannaþ pratipàdayitaiveti boddhavyam //


punaþ paunaråktyaparihàràrthaü vçttavartiùyamàõe anukãrtayati---pårvaü siddhavaditi /
sàkùàtkçtyanumityoþ kriyayostulyatà viùayagatà draùñavyà /
tenàyamarthaþ /
vyàptigràhakapramàõayogyo dharmo yatrànumãyate tat pårvavadanumànam /
tadayogyastu yatra tat sàmànyatodçùñamiti /
dhåmatvaikàrthasamavàyibhiriti /
satàtparyaü vi÷eùaõam /
na hi saütatamårdhvagamanamàtreõàgniranumàtuü ÷akyate, dhålãpañalàdau vyabhicàràt /
ekadravyatvàdityasya sapakùe råpàdàvanvayasya

spaùñatvàt vipakùavyatireka evoktaþ /
dvividhameva hãti /
na tvatrànvayàbhidhànamàtreõa kevalavyatireki÷aókà kartavyà /
samànajàtãyàrambhakatvaü ÷abdasya asiddhamataþ sàdhayati---kàryatvàditi /
kàryatvaü punarasyànupalabdhikàraõabhàve sati anupalabdhasyopalabhyamànatvàd và pratyakùàd veti /
sarvatropalabdhiprasaógàdityasya viparyayeõa hetuþ /
prayogastvevam---avyàpyavçttiþ ÷abdaþ, à÷rayàpràptàvapi kvacidanupalabhyamànatve sati kvacidupalabhyamànatvàt saüyogavaditi //


yadyapi caitàvanmàtreõa guõatvaü sidhyati, tathàpi bhàùyakàrãyo heturåpekùitaþ syàdityato 'vyàpakatàmàtraü prasàdhyaiva prakçte lagayati---karõeti /
atràpi prayogaþ, ÷abdo vãcãtaraïganyàyena karõa÷aùkulãmantamàkà÷ade÷amàsàdayati, prakàràntaràsaübhave satyupalabhyamànatvàditi vyatirekã /
udàharaõàrthaü vivecayati---idaü tviti /
sadàdyabhedaþ sattàyogaþ, anityatvam, kàraõavattvam, sàmànyavi÷eùavattvamiti /
sàdhyadharmiõyasmadàdibhiþ kadàcit pratyakùeõànupalambhàdityarthaþ //


àbhipràyiko hyarthaþ pakùadharmatàyà viùayaþ /
sa evàbhipràyeõa vyàpyate, yena vinà pratij¤àtor'tho nopapadyate /
ubhayathà saübhàvanàyàkekataratra bàdhakopapattàvanyataraþ pramàõàntaragocaraþ, tatra vidhàyakapramàõàbhàve kevalavyatirekiõo 'vatàraþ /
tathà hi

kùityàdikaü sakartçkaü kàryatvàdityatra sarvaj¤atvamantareõa kùityàdãnàü kartçtvameva nopapadyate, paramàõvadçùñàdãnàmaj¤àne tadadhiùñhànànupapatteþ /
tadadhiùñhàne và asarvaj¤atvànupapatteþ /
tasmàt sarvaj¤atvamantareõa pratij¤àtàrthànupapattau tadabhipràyavyàptam /
àbhipràyikatvàcca pakùadharmatàgocaraþ /
icchàdayaþ paratantrà guõatvàdityatra punaràtmà nàbhipràyavyàptaþ /
na hãcchàdãnàü kùityàdipàratantryamasaübhàvit, api tu mànasapratyakùavedyatvàdibhaþ bàdhitam /
dhåmagatanãlatveneva dhåmasyàpàlàlatvam /
tasmàdubhayathàpi saübhavàdàtmà naivàbhipràyavyàptaþ, tadavyàptatvàcca na pakùadharmatà tamaïkamàropayitumarhati, api tvicchàsaübaddhaparamàtramàdàyaiva nivartate /
etaduttarakàlaü kùityàdau bàdhite tadanyàsiddhau vidhàyakapramàõàbhàvànniùedhamukhena vyatirekã pravartate /
tamimaü vi÷eùaü hçdi nidhàyoktam---bàdhakairapanãte dravyàùñakaguõatva iti //


nanu sàmànyatodçùñàd yadråpaü siddham, na tat kevalavyatirekiõà sàdhyam /
yàdç÷aü ca tena sàdhyam, tàdç÷aü

na kvacit siddham /
tathà càprasiddhavi÷eùaõaþ pakùaþ /
na ca tathàbhåte sandeho 'pi kàraõàbhàvàt /
samànàsamànadharmavipratipattãnàmanupalabdhacaràviùayatvàdityata àha---yadyapi càyamiti /
svaråpeõa asàdhàraõaråpeõetyarthaþ //


na hi vàkyàrthasayàpårvatayà padàrthànàü vi÷eùaõavi÷eùyabhàvo vihanyate /
tathà sati, anvayinopyanutthànamiti pralãnamanumànena /
na ca dravyàùñakàtiriktàdipadàrthà evàpårve, yenàprasiddhavi÷eùaõatà syàt pakùasya /
na caivaü sati ÷a÷a÷çïgadhanurdharàdàvapi prasaïgaþ, tatràpi tadàrthamàtràprasiddheþ sarvatra sulabhatvàditi vàcyam /
sàmànyatodçùñapårvakatvaniyamasãmàyàþ durlaóghyatvàt /
anyathà sàmànyato 'pyasiddhaþ kathaü niùpramàõaka÷abdasàmarthyamàtramà÷ritya paràmç÷yeta /
aparàmçùña÷ca kathaü pramàõavyavahàramavatàrayet /
tadidam uktam---adåraviprakarùeõa paràmçùña iti /
vi÷eùasiddheþ sàmànyasidbhiradåraviprakarùaþ, tadasiddhistu tadviparyaya

ityarthaþ //


evaü ca saü÷ayo 'pyatra vàdivipratipattereva sugamaþ, icchàdãnàmubhayavàdisiddhe sàmànyato 'dhikaraõe dravyàùñakàtiriktànatirekakoñyoråbhàbhyàü samutthàpanàt /
athavà pratyekotthitaþ saü÷ayaþ samudàye vi÷ràmyatãti nyàyaþ /
tathà hi guõatvaü pçthivyà÷rite gandhàdau, tadatiriktà÷rite snehàdau ca dçùñam, icchàdiùu ca dç÷yate /
tat kimicchàdayaþ pçthivyà÷rità, uta tadatiriktà÷rità ityanenàkàreõa sarvadravyeùu bhavan sandehaþ samànadharmadar÷anàdeva dravyàùñakatadatiriktakoñyoreva paryavasito bhavati /
tadidamuktam---dharmiõi cetyàdi //


vibhàgavacanàdevetyàdibhàùyavakravyàkhyàyàþ ÷aókàpoùaõe tàtparyam /
nanu sadasatã tattvamityatra sadasacchabdàbhyàü bhàvàbhàvàvuktau /
tadiha vartamànàvartamànàrthatvavyàkhyànaü tadviruddhamapi kuta upàdãya ityata àha---pratyakùaü hãti /
atha tathaiva kiü na syàdityata àha---yadyapãti /
na vi÷eùaõtvaü svàtantryeõa svàtantryàbhidhànenetyarthaþ /
àho nyàyopyastãtyasyàkùaràrthena naþ saübandhànupapatteþ, tàtparyàrthenasaübandhamàha---na sandeha

iti /
nyàyàbhàvena hi tarkasya ni÷cayàparyàptau sandehastadavastha ityà÷aókitam, atastanniùedha evottaraü yuktamiti /
astyeva nyàyaþ, sandehavirodhini÷cayasamartho yata iti ÷eùaþ /
nimittatvaü yadi viùayatvaü tannàtmani dçùñànte /
athopàdànatvam, na tatsàdhye samavàya ityata àha---nimittatvaü kàraõatvamiti //


nanu vyàpakatvaü paramamahatparimàõayogaþ, sarvasaüyogisamànade÷atà và /
tadubhayamapi samavàye na saübhavatãtyata

àha---satyupalabdhãti /
upalabhyatetyucyamàne ghañàderapi vyàpakatvaprasaïgaþ /
ata uktaü sarvatreti /
de÷asyàvacchedakatàmàtreõa saptamyà nirde÷o vane sihanàda itivat /
tathàpyasiddhaü lakùaõam, na hyàtmàdayaþ sarvatropalabhyante ityata uktam---satyupalabdhikàraõa iti /
tathàpi viùayasyàpyupalabdhikàraõatvàd yatra yatra ghañàdiparamàõvantàþ svopalabdhisàmagrãsahitàþ, tatra tatropalabhyanta eveti taireva vyabhicàra ityata uktam---antareti /
etacca dravyaråpakàraõàntaràbhipràyeõa draùñavyam /
anyathà yatra ghañàdayo na santi, tatra tato 'nyasya tadupalabdhikàraõasya tadindriyasaüyogasyàbhàvàdeva teùàmanupalambhaþ, tatsadbhàve tu sarvatropalambha eva ityetadapyà÷aókyeta /
tathàpi paramàõvàdiguõaireva yàvaddravyabhàvibhirà÷rayàdhãnaniråpaõairvyabhicàraþ, tannivçttyarthamanekasaübandhitve satãti draùñavyam /
etacca sarvatretyanena ñãkàkçtà såcitam /
yadyapi ca sarvatràstitvaü vyàpakatvam, tathàpi lakùaõamantareõa tad duravabodhamiti tadevoktamiti /
nyàyetikartavyatàbhåtaü tarkaü pçcchati /
kartrà avyàpàryamàõasya karaõasya svayaü vyàpàràyogàdityà÷ayavàniti bhàvaþ //


athoktamanavasthànaprasaïgamavatàrayituü kimityanàdhàratvaprasaïga ucyate, yàvatà svatantra evàyaü prasaïgaþ kiü

na syàt? na hi kàryasyànàdhàratvamasyeùñamevetyata àha---syàdetaditi /
pa÷càt turyà saüyukta iti ÷eùaþ /
na hyutpanno 'pyasaüyukta eva turyà prathamekùaõe paña iti kasyacinni÷cayaþ, atha ca pramàõabalàdiùña evàyamarthaþ, tathotpanne 'pi prathame kùaõe tantuùvasamaveta eveùyata iti pàdau prasàrya tiùñhato nedamuttaramityarthaþ /
tasmàdanavasthàprasaógàvatàraõàyaivedamuktamityàha---samavàya÷cetãti /
yadyapyupàdhikathanenaiva vçttimattvasya pràptidharmatvaü niràkçtam, tathàpi pràptitvasyànaikàntikatvasåcanàya punarapyanavasthàprasaïgamavatàrayati---atheti /
anavasthàbhiyà ava÷yamantataþ kàcit pràpti÷ca na ca vçttimatãti svãkartavyam, tata÷ca tathaiva pràptimattvamanaikàntikamityarthaþ //


athànavasthàsvãkàre ko doùa ityà÷aókya niràkaroti---nanviyamiti /
anàditàyàü hyaókurotpàdànuguõasamayasaübhavinà bãjena janite 'ókureõa janite bãje vartamànaü bãjatvaü tasyàókurapårvakatàmavagamayatãti yujyate, avikalasya hetoþ pramàõasya vidyamànatvàt /
idaüprathamatàyàü tu kàryotpàdànuguõasamaye bhaviùyatpravàhasyàsattvàt prathamasyànutpàde tadà÷rayasya hetostasminnasatyà÷rayàsiddhatayà sarvasyàgamakatve pramàõàbhàva ityarthaþ //


abhyupetakaõàdàptatvasya ÷àstravirodha÷cetyàdi /
kàryamakçtakasaübandhavaditi pratij¤àyàü ghañàderbhåtalàdinàpyakçtaka eva saübandhaþ syàt, sa càniùña iti pratij¤àü vi÷inaùñi---svopàdàneneti /
svasamavàyinetyarthaþ /
kàryamiti ca samavetamàtropalakùaõaparam, anyathà jàtyàdiùu vipakùeùu saübhave hetorvirodhaþ syàt /
athavà pratij¤à yathà÷rutaiva, àdhàravattvàdityatràdhàra÷abdena nà÷rayamàtraü vivakùitam, kiü tvadhikaraõaü kàrakam /

tenàdhikaraõakàrakavattvàd ityarthaþ /
na ca vàcyam---kàrakavattvamàtreõaiva paryàptau kimadhikaraõagrahaõeneti, pradhvaüsena virodhaprasaógàt /
na kàryasya kàryaþ saübandha ityarthaþ /
mithaþ saübadhyete /
àdhàryàdhàrabhàvenàvatiùñhete ityarthaþ /
so 'pi samavàye nàsti samavàyàntaràbhàvàdityarthaþ /
sannapyasau na kàryamàdhàravat karoti, svasamavàyenaiva tasyàdhàravattvàt, tadabhàve tvekàrthasamavàyo 'pi na syàdityarthaþ /
sahotpàde kàryamanàdhàraü syàt /
sarvadeti ÷eùaþ /
samavàyikàraõàbhàve 'samavàyikàraõa÷aókàpi nàsti, tatpratyàsannasvabhàvatvàt tasyetyabhipràyavatà tadupekùya nimittamàtràdutpattirà÷aókya niràkçtà //


nanu vidhãyamànaniùidhyamànavyatirekeõa jagati na svatantro nàma /
tat kathaü dharmatraividhyamityata àha---atra ceti /
vidhãyamàno vartamàna ityarthaþ /
pratiùidhyamànaþ avartamàna ityarthaþ /
tatra ye vartamànàþ, teùàü ka÷cit paratantro vçttimànityarthaþ /
ka÷cit svatantro vçttirahita ityarthaþ /
pratiùidhyamànàstu paratantrà na santi, asattvàdeva iti /
tadevaü vidhãyamànaþ svatantro vidhãyamànaþ paratantraþ pratiùidhyamànaþ svatantra÷ceti tisro vidhà ityarthaþ /

tadevamavartamàno gharmaþ pratiùidhyamànatayaiva vyavahriyate, na càsau pratyakùaviùayaþ, kiü tvanumànaviùaya iti dar÷itam /
taccànupapannamiti ÷aókàvàrttikàrtham àha---nanviti /
asannityudde÷yam /
tenàyamarthaþ, asannavartamàno na kevalaü pratiùedhavyavahàraviùayaþ, kiü tu vidhãyamàno 'pi, vidhivyavahàraviùayo 'pi /
evamasau na kevalam anumànaviùayaþ, pratyakùa÷ca /
kvacit pratyakùaviùaya÷cetyarthaþ /
kketyata àha---yatheti /
kathamasau vidhãyamàna ityata àha---jàyamàna iti /
kathamasau pratyakùaviùaya ityata àha---visphàriteti /
kathamasàvavartamàna ityata àha---na càsàviti /
asattayà sattayà vànabhyupagamàditi sattàyà jàyamànatayà virodhàt, asattayà vidhiviùayatayeti bhàvaþ /
kathaü nàbhyupagamyate na hi sattàsattàbhyàmanyaþ prakàro 'stãtyata àha---niùedhaviùayatayà tviti /
vidhãyamànatàpakùe hi jàyamànatàbhyupagame ubhayathàpi virodho, na tu pratiùidhyamànatàpakùe 'pãtyarthaþ //


tasmàt jàyamàne ghañe na vidhàyakapratyakùapravçttiþ, virodhàt /
niùedhakaü taü pratyakùaü pravartamànamapi tanniùedhameva gocarayet, na tu niùedhyaü ghañam /
tataþ siddho viùayabheda iti sàram /
upapàdanãya iti satkàryavàdamapanãya /
apare tviti /
arthàtirekamàtram /
arthapadàtirekamàtram /
evamuttaratràpi //


nanu kenaitaduktam, yadubhayapadavyabhicàra eva vi÷eùaõasamàso bhavatãtyata àha---vi÷eùaõamiti /
nanu tathàpyubhayorapi pçthivãdravya÷abdayoråbhayavàcitvàt kathaü vi÷eùapratipattirityata àha---na ceti /
na hi bhavati pçthivãtvaü dravyatvamityupalakùaõam /
pçthivãtvaü dravyam, dravyatvaü ca pçthivãtyapi na bhavatãtyapi draùñavyam /
na ca nàntarãyakàrtha÷abdayorapãyameva gatirastviti vàcyam, aniyamaprasaógàt /
nàntarãyakatvàrthayorapi sàmànàdhikaraõyàdarthatvanàntarãkayorapãti /
tatastadvyavacchedàrthaü punarapi prayatnàntaramàstheyam //


tasmàdanekàrthatve 'pi vi÷eùapara evàyaü nàntarãyaka÷abda ityakàmenàpyabhyupeyam /
tathà ca pårvadåùaõànivçttiriti /
nanu aniyataprasareõàsati nàstãti sahiteneùñalàbho yadyapi tathàpi sarvathà sapakùàvçttirasàdhàraõo 'pi nivartayitavyaþ, na hi pakùavyàpako vipakùe ca nàstyevaitàvataiva tasya niràkaraõam, tasyàpyevaübhåtatvàt /
tasmàt tattulye sadbhàva iti kartavyamevetyà÷aókyàha---prasaktamapratiùiddhamanumatameveti /
prasaktasya pratiùedhàdupàdàne tadviparãtasya hànamarthàyàtamityarthaþ /
na càsaübhavo 'pi prasakto, yenàniùedhàt

tasyàpyupàdàne tadviparãtahànaü saübhàvyeta /
prathame pade saübhavasya vidheyatvena ivàsaübhavasya niùedhyatvenànupàdànàditi /
samuccãyamànetyàdi vaicitryeõa hi nipàtasaübandhe vàkyabhedaprasaïgaþ, athaikavàkyatvamicchannavaicitryeõaiva nipàtasaübandhamicchedityarthaþ /
etadevànådyamànasamuccayamà÷aókyamànaþ sphuñayati---na ceti /
uditaü hyanådyate, natvanuditam na cobhayatvavi÷iùñaü haviråditam /
kiü tu havirmàtram /
tathà cànuvàdapakùe ubhayatvamavivakùitam /
ubhayatvavivakùàyàü tu nàyamanuvàdaþ, kiü tu vàda eva /
tathà ca vàkyabhedaþ /
evaü dàrùñàntike 'pi yadi sàdhyàyogavyacchedavi÷iùño heturåditaþ, yuktamidànãü yattathàsàvanådyate, na tvetadasti /
hetumàtraü tvavi÷iùñamuddiùñam /
vi÷iùñasya tu tasyàyameva prathamo vàdàvatàraþ /
tadyadi yasyetyayamanuvàdo, nånamanumeye sadbhàva evetyavivakùitaü vi÷eùaõam, vivakùite tasminnanenaiva vàkyena vi÷iùño vàdaþ kartavyaþ /
pa÷càdidamevàvçttyànuvàda iti vàkyabheda ityarthaþ /
so 'yaü prayatnàntarãyasthàna÷abdasyàrthaþ //


nanu yadyanådyamànama÷akyaü vi÷eùñum, athàrtirapi kathaü haviùà vi÷eùyata ityata àha---atra hi yadyapãti /
ananyagatikatvàt pràptena haviùà vi÷eùaõamàrteþ /
ubhayatvasya tu na pårvapràptatvam, nàpi tadantareõàrtira÷akyapratipattiþ, sàdhyàyomavyavacchedaþ api hetorãdç÷a ityarthaþ /
yadyevamubhayavacanaü kimarthamityata àha---pratãyamànamapi ubhayatvamavivakùitam /
vi÷eùaõatayeti ÷eùaþ //


ayaü vàkyàrthaþ /
àrtivi÷eùaõatayà havistàvadupàdàtavyam, tasya càjyapuroóà÷àdyanekaråpatvàdubhayatvamapyastãti pràyikatayà tadapyupàttam /
tenedaü siddhaü bhavati, ekamanekaü và haviryasyàrtimàrcchedityàdi /
ubhayatvavivakùàpakùe tu naikaikahaviràrtau pràya÷cittavidhiþ syàditi doùaþ //


na caivamastviti vàcyam, vàkyabhedaprasaïgasya tàdavasthyàditi /
na cànumeye sadbhàva eva, tattulya eva sadbhàva iti vàkyadvayamevedamubhayavidhàyakamastu, ko doùa iti vàcyam, triråpasaüpannasya heturåpasyaikasyàrthasyàlàbhaprasaógàt /
vàkyabhede hyava÷yamarthabheda iti nyàyàt /
÷aïkate---atheti /

avàntaravàkyabhede 'pi mahàvàkyasyaikatvàt, vivakùitaikàrthapratilambha iti ÷aókàrthaþ //


atra naiyàyikasamàdhànamà÷aókya bauddhaþ svabhàùayà niràkaroti---na ceti /
yadyapi tattulya evetyanyayogavyavacchedasya vipakùamàtraviùayatvaü tadà syàd yadi viùayàntarasaükocaþ syàt, sa ca tadekavàkyatayeti parasparà÷rayadoùaþ /
anyathobhayorapi tattulyànyatvàvi÷eùe vipakùayogasya vyavacchedo na tvanumeyayogasyeti kutaþ? vihitatvàt tasyeti cet? ata eva virodhàdekavàkyatvàsaïgatirityucyate, yasmàt tadekavàkyatàyàmeva satyàü vipakùamàtraviùayatvamasya vaktuü ÷akyate /
sàpi tasmin satyeveti duråttaradoùàpattiþ /
tathàpi bauddhanaye ÷àbddhaü vyavahàramà÷ritya samuccaya eva na nirvahet, kçtamanayà virodhe såkùmekùikayetyà÷ayavànàha---anyàpoheti /
so 'yaü sàdhàraõo 'pi nyàyo 'prastutatvabhiyà vi÷eùaniùñhatayàvatàrita iti  //5 //



______________________________________________________________________



// pari÷uddhiþ //


yathodde÷aü ca lakùaõàditi bhàvapadam /
lakùaõamàha ityanayormadhye itiþ påraõãyaþ /
atràpãtyapi÷abdaþ pratyakùalakùaõopakùayà /
nanu sàdhyate 'neneti sàdhanamityevàstu, saübhavati càyamartho j¤ànasya karaõatàyàm, tasya prasiddhasàdharmyasamutthatvàdityata àha---tadetaditi /
na sàmànyàtiriktaü sàdç÷yam, anà÷ritasyànyà÷rayatve dravyatvaprasaógàt, ananyà÷ritasyàpyayutasiddhobhayavyaógyatve samavàyatvaprasaógàt, gogavayàdiyutasiddhaniùñhàbhivyaktyanupapatte÷ca /
yutasiddhàbhivyaógyatve 'bhàvatvaprasaógàt, ayutasiddhàvayavyavayavàdiniùñhàbhivyaktyanupapatte÷ca /
nityasyànekà÷rayatve jàtitvaprasaógàt ekà÷rayatve tasya nà÷e anà÷rayasyàvasthànànupapatteþ nityatve pramàõàbhàvaprasaógàcca /
sàmànyaü hyekà÷rayanà÷e 'pi à÷rayàntare tàdråpyeõaiva

pratyabhij¤ànàt nityamiti vyavasthàpyate /
idaü tu na tatheti kathaü nityamiti j¤àtavyam?

pratyutànityaikà÷rayatvàdevànityatvamevànumãyate, nityaikavçttitve tu svaråpasato vi÷eùatvaprasaügàt /
sattàsato guõatvàpatteþ /
anityeùu ca sadç÷avyavahàrahànaprasaógàt, anityasya tvanekà÷rayatve guõavato dravyatvaprasaógàt ; nirguõatve guõatvaprasaógàt /
ekà÷rayatve saüyogavibhàgayoranapekùakàraõasya karmatvaprasaógàt /
tadviparãtasya tu guõatvaprasaógàt /
guõeùu ca karmasu ca sàdç÷yavyavahàro na syàt, teùàü samavàyikàraõatvàbhàvenànityadharmàyogàt /
à÷rayasàdç÷yena tadvyavahàropapattau visadç÷à÷rayàõàü guõakarmaõàü tadvyavahàrànupapatteþ, kàraõatrayavicàrànupapatte÷cetyarthaþ /
sàdharmyaprasiddhirapi draùñavyeti /
såtre sà ca karmadhàrayasamà÷rayeõa /
ityàptavàkyàditi vàkyàdàrabhyaü pratyakùaparyanteneti hçdayam //


praj¤àpanãyasya gavaya÷abdavàcyatayeti vadatà atide÷avàkyasyàkçtasamayasaüj¤àsamabhivyàhàro dar÷itaþ /
tathàpi karaõavyutpattyà sàdhanapadavyàkhyànasya parityàge na kàcidupapattirdar÷ità, praj¤àpanapadasyàpi karaõavyutpattisaübhavàdata

àha--piõóasya hãti /
pratyakùàt sàdç÷yàt prajànan tena praj¤àpyata iti vadan sàdç÷yasyaiva praj¤àyamànasya kàraõatvamabhipraiti /
tathà ca tena saha sàdhyasàdhanapadasya vyadhikaraõatvàdanyasya ca karaõasyàbhàvàt sàdhyasàdhanapadamanarthakamàpadyeta, yadi bhàvasàdhanaü na syàt /
na ca tajj¤ànamevàstu karaõamiti vàcyam, avàntaravyàpàravirahiõaþ karaõatvàyogàt /
asamãcãne 'pi sàdç÷yaj¤àne tathàbhàvaprasaógàcca /
tadapi hi sàdç÷yaj¤ànameva /
pramàõànuvçttyà tannivçttirityapi na vàcyam, vçttaireva padaiþ samãhitasiddhàvanuvçtteranavakà÷àt /
sàpi hi granthavaicitryamàpàdayantã padàntaravçttireva /
tathàpi praj¤ànaü prasiddhipadàrthona tu praj¤àpanamityata àha---ityetadarthe /
pramàõasya vyàpàro 'vyavadhànena phaloparaktà pràtisvikã kriyà /
j¤àyamànasya sàdç÷yasya karaõatvamàviùkartuü tasyànyatra acaritàrthaþ phalànuguõo vyàpàro dar÷ita iti tàtparyàr'thaþ //


tatreti /
tàtparyàrthàkùaràrthayoþ /
lakùyapadaü hi lakùaõavyavasthàpakaü na bhavati parasparà÷rayatvamagatirveti doùàt /
nanu upasthàpakamapãtyà÷ayavànà÷aókya dvitãyapadopàdànatàtparyamàha--yadyapãti /
nanvevaü sati prathamaivàstu, na ceyama÷okavanikà, tasyàþ prathamatvàdeva prathamaü buddhàvupanipàtàt /
na sàdhyasàdhanapadena phalavàcinà sàmànàdhikaraõyànupapatteþ /
astu tarhi tadapi karaõasàdhanam /
evaü yata ityadhyàhàrakaùñasçùñirapi na syàt /
satyamevaitat, kintu phalàbhàvenaiva hetunopamànasya pràmàõyamapanãyate pareõa /
tasmàt tadavabodhàya niùkçùya phalamasya dar÷anãyamiti tathaiva såcitavàn /
etaccàgre sphuñamiti neha ñãkàkçtà dar÷itam //


bhàùyavàrttikayoþ virodhamà÷aókyàha---vàrtikakàreõeti, tçtãyàsamàsa ityupalakùaõam arthasiddhaþ

karmadhàrayasamàso 'pi na nirasta iti draùñavyam, aviruddhatvàt /
prasiddhaü sàdharmyaü yasyeti bahuvrãhàvapi karmadhàrayàrthasya praviùñatvàt /
evaü prasiddhena sàdharmyamityatra tçtãyàtatpuruùasya prave÷àd virodhàntaramà÷aókyàha---bhàùyakàreõa hãti /
nàyamartho bhàùyàkùarebhyaþ ÷råyata ityata àha---àkùipreti /
pra÷cànniùkçùyàbhidhànaü kçtam, samayapratipatteþ phalasya /
tadàha---samàkhyeti /
tathàpi kimàyàtaü vàrttikavirodhasyetyata

àha---etadeveti /
pratipadyatàmayamityàdi÷aókottaràrtha såtroktaü karoti---prasiddhasàdharmyàdityatreti //


atropamànasya phale vipratipadyamànàn prati sà÷aókaü jarannaiyàyikajayanta prabhçtãnàü parihàramàha--yadyapãti /
saüj¤àkarma saüj¤àkaraõam /
mànàntaraü ÷abdo và ÷abdàrtho và liïgabhåtaþ /
tatra liïgapakùe, upalakùitaþ pratipàditaþ /
÷abdàdavagatena gosàdç÷yena pratipàdyamànaþ piõóa samànàsamànajàtãyebhyo vyavacchinnaþ ÷akyamavaganatumiti saübandhaþ /
÷abdapakùe, tu gosàdç÷yenopalakùito vi÷iùñaþ ÷abdàdavagamyamànaþ piõóaþ samànàsamànajàtãyebhyo vyavacchinnaþ ÷akyo 'vagantum, guõakarmàdivat sàdç÷yasyàpi samànasamànajãtãyavyavacchedakatvàditi sugamam /
gosadç÷o gavaya÷abdavàcya iti tàvadastu /
atha gosadç÷a eva ka ityà÷aókànivartanàsàmarthyamateþ pariplavaþ /
enamevàrthaü ka÷cidityàdinà dar÷itavàn /
tatreti /
tarhi vi÷iùñaiva pratipattirvàkyàdastu ityata àha---na ceti /
pratyakùamàtràd bhaviùyatãtyata àha---na ceti //


etena vàkyapratyakùasamàhàro 'pi nirastaþ /
sa hi pramàõasamàhàro và syàt, phalasamàhàro và? àdye 'pi pramàõatve sati samàhàraþ, samàhçtayorvà pràmàõyamiti? na tàvat prathamaþ, phalànekatve sati samàhàrànupapatteþ,

tasyaikaphalaü prati parasparàdhipatyaråpatvàt /
nàpi dvitãyaþ, vàkyapratyakùayorbhinnakàlatvàt /
vàkyatadarthayoþ smçtidvàropanãtàvapi gavayapiõóasaübaddhenàpãndriyàdinà tadgatasàdç÷yànupanaye samayaparicchedàsiddheþ /
phalasamàhàre tu tadantarbhàve 'numàna÷abdayorapi pratyakùatvaprasaïgaþ /
tat kiü tatphalasya tatpramàõabahirbhàva eva, antarbhàve và kiyatã sãmà? tattadasàdhàraõendriyàdisàhityam /
asti tarhi sàdç÷yàdij¤ànakàle 'pi vistàritasya cakùuùo vyàpàraþ? na, tasmin sati

tasyànupayogàt /
upalabdhagosàdç÷yavi÷iùñagavayapiõóasya vàkyasmçtimataþ kàlàntare 'pyanusandhànabalàt samayaparicchedopapattiriti /
tadetat jarannaiyàyikamatamàskandati---nanviti /
pårve hi yathà gaustathetyeva vàkyaü gavayapadenàpratãtasamayenàpi prayogamàtropayoginà sahitaü saübandhapratipattihetuþ, pratisaübandhinastu ÷abdàd vopalakùaõàd vopasthàpanamityàhuþ /
àdhunikàstu pratisaübandhyupasthitiþ pårvavadeva, samayaparicchedastu prayogànumànàdityàhuþ //


avàcakaprayogasya vàkyànaïgatayeti tadvirahiõa÷ca saübandhyupalakùaõaparyavasànàditi manyamànà etadeva

prayogamàropya dar÷ayanti---yo hãti /
etenaiva pariplavo nirastaþ /
yadi hi saübandho viditaþ, kaþ pariplavàrthaþ? atha na vidita iti tatràkàókùànuvçtterevamucyata iti cet--tadapyayuktam /
na hi vi÷eùaniùñhaþ samayaþ, tathà satya÷akyagrahatvàt, api tu ki¤cit nimittãkçtya de÷akàlàdivi÷eùavinàkçtavyaktimàtraniùñhaþ /
tadeva nimittaü nàvagatamiti cet? avagatireva tarhi saündhasya saübandhino 'navagamàditi kiü pariplutaü pramàtuþ? na caiùa paramàrthaþ, sàdç÷yavi÷iùñapiõóopakùepe nimittasyàpyupakùepàt /
anyathà piõóopakùepe 'pi nimittànupakùepe manodharmàdi÷abdànàü jàti÷abdatvaü na syàt, avàcakatvameva và syàt, tajjàtãyànàü nityaparokùatvàditi //


atrocyate abhinavanaiyàyikaiþ, pa¤cadhà hi vàcyavàcakabhàvavyavasthà /
nimittopalakùaõarahite ÷çïgagràhikayà caitramaitravat /
nirnimitte 'ntarbhåtopalakùaõe nirvacanikayà pàcakàdi÷abdavat /
nirnimitta eva tañasthopalakùaõe paribhàùaõikayà àkà÷àdi÷abdavat /
sanimitte tañasthopalakùaõa evaüprakàrikayà pçthivyàdivat /
vi÷eùavannimitte nimittasaüókocanikayà svargàdivaditi /
tatra prathamadvitãyayorasaübhàvitatvàdiha viditavçttàntatayà tçtãyaü prakàraü nirasya pa¤cama÷caturthamupayàtãti caturthaü vyavasthàpayati---na tàvaditi /
aviditagavaya÷abdavçttàntasya tu yad bhaviùyati, tadanantarameva vakùyati /
tadidamuktamiti /
paramàrtho vastugatiþ /
tata÷ca tathàbhåta eva piõóe saübandho gràhyo,

na tu sàdç÷yopalakùaõopanãte piõóamàtra ityarthaþ //


nanu nimittamapyavagatamityata àha---na ceti /
na ca gosàdç÷yenopalakùyata iti upalakùaõamanumàpanam, smàraõaü và /
ubhayamapyadçùñasaübandhe 'nupapannam /
smaraõamàtràpekùayà daõóapuruùodàharaõam /
etàvadeva ca syàt /
yaduta

gavaya÷abdo và gavayatvaü gamayet, yathà gauþ tathà gavaya iti /
÷abdàrtho vànumàpayet avyabhicàrapakùe /
vyabhicàrapakùe tu smàrayediti /
nanu sàdç÷yameva jàtibhedamanantarbhàvya pratyetuü na ÷akyam, tasya bhinnapradhànasàmànyavyaktiguõàvayavakarmasàmànyabàhulyaråpatvàt /
tasmàt sàdç÷ayathàtathàdi÷abdà eva tasya pratyàyakàþ /
kevalaü prasiddhàprasiddhasandeho 'và÷iùyate /
tatra hastitvàdikaü go÷abdena nirastam /
mahiùatvàdikaü tu anucitaviùayatayà, anyathopamànasvãkàre 'pyapratãkàràt //


tadayaü gosadç÷a ityasyàrthaþ /
goto bhinnajàtãyaþ, tadgataguõàvayavàdisàmànyabàhulyavàniti /
naitadapi sàdhãyaþ, darpaõa iva candraþ, candra iva mukham mukhamivàravindam, ado 'ravindamivedamaravindamiti caturdhà sàdç÷yagatau bhinnapradhànasàmànyaniyamàyogena tadanantarbhàvyaiva sàdç÷yapratipattyupapatteþ /
kvacid dçùñamiha smaryeta tàvaditi cet? smaryatàü tàvadatràvagatam, na tviha tadavagatamiti bråmaþ /
tasmàd gosàmànyenopalakùyamàõaþ piõóaþ kiü tadvàneva gavaya÷abdasya vàcyo bhavatu? pacikriyayopalakùyamàõaþ karteva pàcaka÷abdasya, àhosvit tañasthameva gosàdç÷yam, tadupalakùita eva piõóa àkà÷avat tasya vàcyo bhavet? kiü vopalakùaõaü vihàya gandhàpalakùitapçthivãtvajàtimàniva gosàdç÷yopalakùitajàtivi÷eùavàneva piõóo 'sya vàcyo bhaviùyatãtaraniyatakoñisaü÷ayatiraskàreõa koñitrayàvalambã sandeha eva jarannaiyàyikairåpaplutaþ saübandhapariccheda ityucyate, etàsvava÷yamanyatamà koñirgavayapadàrtho bhaviùyatãti nirdhàraõasaübhàvanàü hçdi nidhàya /
aitena manodharmàdipratibandigrahaþ pratyuktaþ /
tatràpyanumànenonnãyamànànàü manovyaktãnàü samànaguõatayà samànàrthakriyàkàritayà

samànajàtãyatvànumànàt /
sàmànyànavagatau tu tatràpya÷akya eva samayagrahaþ /
sàmànyaü và na tasya pravçttinimittamiti //


tadidamuktam--sarvathànupalabdheriti /
yadyapi gavayatvàvagame 'pi saüj¤àsaüj¤isaübandhànavagame tatra prayujyamànatvàditi heturasiddha eva /
na hyasati vçttyantare tadviùayatayà prayogaþ saïgatimavij¤àya j¤àtuü ÷akayate, pràgeva pramàõàntaràt tadavagame tu kimanumànena sàdhanãyam? ata eva pratyakùe 'pi gavaye anumànamanavakà÷ameva /
tathàpi saübandhyavagame gavayapadasamabhivyàhçtaü vàkyameva saübandhaü bodhayiùyati /
avàcakasyàpi ca samabhivyàhàra upayokùyate upamànapakùa iva /
tadapi hyatide÷avàkyaü

vàkyameveti matvà tanniràsàrthaü saübandhina evàpratipattiråpapàdità //


ata evàha---kuto vàkyàd veti /
ata eva vàkyasya vyàptiparatàpi niràkçtà, saübandhino 'navagamàt /
na ca vyatireke tàtparyam, saüketayiturabhipràyopàdhikatvàt, satpratipakùatvàcceti /
yadyapi vinigamanàyàü hetvabhàve 'pi nopamànasya kàcit kùatiþ, ubhayorapi vàcyatve saübandhasya tadànãmavadhàraõàt, tathàpi vastugati vivecayati---tathàpi

kim ityàdi tadanujànàti ityantaü karabhavçttàntam /
pariharati---sàdhyarmyagrahaõaü ceti /
upalakùaõapadaprayoga÷càvàntarabhedasaüsåcanàya teneyaü såtragatiþ /
prasiddhasàdharmyàt sàdhyasàdhanamupamànam /
sa ca prasiddho dharmaþ samànaþ pratiyogitayà tadupakùipto 'samàna÷ceti /
bahuvrãhipakùe tu prasiddhadharmaõa iti /
÷eùaü pårvavat //


jaranmãmàüsakamataü gosàdç÷yaü gavayasthaü pratyakùameveti vadatà nirastam /
÷àbaramatamà÷aókya niràcaùñe--gosthàmiti /
jàtyantaravarti jàtyantarasyeti pràyovàdaþ /
tathàpi gavayavyaktyavacchinnasya na govyaktyavacchedo 'vagataþ, tatropamànamavatariùyatãtyata àha--tasmàd yatheti /
dçùñànte tàtparyam /
prayogastvityàdi /
akçtasamayasaüj¤àsamànàdhikaraõavàkyàrthopadhànaü pramàõavailakùaõyamiha draùñavyam /
viùayasvaråpavailakùaõyayorasiddhatvàdati //6 //



______________________________________________________________________



// pari÷uddhi //


iha ÷abde trividhà vipratipattiþ---pràmàõyato, bhedato, lakùaõata÷ceti /
tatra prathamaþ kalpo vacanavirodhàdeva nirastaþ, tatpràmàõyamanabhyupagamya vivakùitàrthasya pratipàdayituma÷akyatvàt ; pratipàdane và tata eva tatpràmàõyasiddheriti /
bhedastu parãkùàparvaõi niråpaõãyaþ, le÷atastvihàpi /
vyàvartakadharmayogàdeva bhedavyavahàro 'pi /
lakùaõaü ca tathà /
tataþ tadeva vivecanãyam /
tatra vipratipadyamànaü prati tu parãkùàvatàra ityà÷ayavàn siddhavat saïgatibhàùyaü vyàkhyàya lakùaõamavatàrayati---atheti //


tatra samayabalena samyakparokùànubhavasàdhanaü ÷abda iti eke /
iha càdyena padenànumànam, dvitãyena ÷abdàbhàsaþ, tçtãyena savikalpakapratyakùam, caturthena padàrthasmaraõam, pa¤camena kartçkarmaõã nirasyete /
apare tu

ceùñàyàmapi gatametadityativyàpakaü mattvà ÷abdatvasamavàye satãtyàhuþ //


atra pràcayànàmayamà÷ayaþ /
yadi ceùñà na pràmàõam, aprasaïga eva tasyàþ, kiü ÷abdatvasamavàye satãtyanena nirvartanãyam? pramàõaü cet tasyàþ pratyakùàdyanantarbhàve pa¤camapramàõàbhyupagamaprasaïgaþ /
tasmàt ÷abda eva ceùñàyàþ prave÷aþ samayabalapravçtteþ /
÷abda eva tu ÷abdavyavahàro laukikaþ pràyikatvàt, càkùuùe j¤ànadar÷anavyavahàravaditi /
te 'pi sthåladç÷vànaþ /
ceùñà hyabhipràyastha÷abdasmaraõamàtropayoginã lipivat /
÷abda eva tu ceùñotpàditasmaraõasamàråóhaþ pramàõam /
arthena ca smçtyutpàdanàt ÷abdaviùayam evàsyàþ pràmàõyam, pramàõaphalasya pramàõatvàt /
na ca smçtirasyàþ avàntaravyàpàraþ /
yadi ceùñopadhànamantareõàvagato 'pi ÷abdo nàrthaü gamayedevamapi saübhavet, na caitadasti //


nanvevaü sati ceùñayà eóamåkavyavahàrànupapattiþ, na hyasau tataþ ÷abdasmçtimàn, agçhãtasamayatvàditi cet? ---ata eva taü prati samayabalena ÷abdavadarthe 'pi ceùñàyàþ kuõñhatvameva /
vyavahàrastu anvayavyatirekàbhyàü niyataviùayàvinàbhàvagrahe pravçttinimittaupayikaþ, abhipràyànumànàdeva eóamåkasya, karituragayoþ

ka÷àóku÷àbhighàtàdiva /
atha kçtasamayàpi ceùñaiva kiü na syàt, avinàbhàvàbhàvàt? smàrayatu và padàrthàn, tathàpi na pramàõam //


dvividhà hi sà samayapramàrabhedàt---kçtyanvayinã, j¤aptyanvayinã ca /
tatra kçtyanvayinã prayojakàbhipràyaü smàrayantã pravartayati, na tu ki¤cit pramàõayati ÷aókhadhvanivat /
ato 'pramàõameva /
j¤aptyanvayinã tu kàrakeùu pratipadikàrthapradhànà, kriyàsu vartamànàrthapradhànà /
tathà ca gaura÷vaþ puruùa ityàdipadairiva svatantreùu padàrtheùu smàriteùu parasparànvayayogaþ /
padaikade÷avibhaktivi÷eùavat ceùñaikade÷avi÷eùàt prakaraõàdivi÷eùàd và kàrakàdismçtiniyama iti cet---ceùñaikade÷avi÷eùàbhàvàt /
na hyatãtànàgatavartamànapàkàdipratipàdakaü ceùñaikade÷avi÷eùaü pa÷yàmaþ /
prakaraõàdayastu viùayavi÷eùe ÷abdàn niyamayanti, na tu kàrakakàlavi÷eùeùu pravartayanti /
tathàtve và gaura÷vaþ puruùo hastãtyàdàvapi karmatvàdãnyunnãya vivakùitàrthàvasàyaþ syàt /
na hi ceùñàkalàpe prakaraõàdayaþ

kàrakavi÷eùàdãnàkùeptumalam, na tu padakadambka ityasti niyamaþ /
tathà ca kàlasaükhyàkàrakavi÷eùapratipàdakavibhaktisamabhivyàhàravaiyarthyaprasaïgaþ //


kathaü tarhi tato vyavahàravi÷eùàþ? saü÷ayapratibhayoranyatarasmàd vi÷eùànupalambhe vidåravartini samànadharmiõi sthàõvarthina iveti /
tasmàdubhayathàpi ceùñà na pramàõam /
ataþ kasya caturùu prave÷àprave÷au cintanãyau? etacca saübhàvitapràmàõyam aitihyàdyantarbhàvayatà ceùñàpabhraü÷alipidhvanipadaikade÷àn sàvyavahàrikànapyakãrtayatà såtrakçtà såcitamapi mandamatayo na gçhõantãti tadanukampayà lakùaõaü vyàcakùàõa eva ki¤cidudbhàvayati //


vàkyaj¤ànaü tadarthaj¤ànaü veti /
àkàókùàyogyatàsattimatpadakadambakaü vàkyam /
tasya j¤ànaü j¤ànamànaü tadityarthaþ /
yathà÷rutamuttaratra /
kiü tu tatràpi vàkyameva pradhànam, asàdhàraõatvàdindriyàdivat /
sannidhitàratamyavivecane tu sarvasminnayaü nyàyaþ /
hànàdibuddhiþ paràmar÷alakùaõà, itarasyà anumànaphalatvàt /
tadanena niràkàókùàyogyànàsannàni padàni nirasyàtà ceùñàdayo 'pi nirastà bhavantãti vijàtãyavyudàsaþ /
svàrthadvàrakaü càkàókùàdikamiti saügatigrahapadapratisandhànatadarthasmaraõayogyatàdyanusandhànaprakaraõàdikamuktaü bhavati /
anenaivàbhipràyeõoktam---padàrthasmçtyàdayastviti /
tadanena pratyakùàdeþ samànajàtãyasya vyudàsaþ /
anàptavacasàü càptagrahaõena niràkaraõamiti sàmànyalakùaõalàbhaþ //


nanu nàyamupade÷a÷abdasyàrtho yathà÷ruti càvyàpakatà siddhàrthàsaügrahàdivadityata àha---yadyapãti /
na kevalaü bhåtàrthàsaügrahaþ sàdhyàrthamapi na ki¤cit saügçhõàtãtyàha---yadyapi ceti /
nanu pravartakatvena vidheràj¤àdhyeùaõayoþ ko vi÷eùaþ, yenànayoråpade÷apadenàsaügraha ityatastàbhyàü vidhervaidharmyaü pratipàdya tayorapi tato vaidharmyamuktam---te hãti /
tat kimàj¤àdhyeùaõàsaügrahe 'pi prayatnaþ kartavyaþ? netyàha---tathàpãti //


ayamà÷ayaþ /
yadyapi lakùaõayà te api saügrahãtuü ÷akyete parasthàne prayoktçpadaü prakùipya, tathàpi nàstyasmàkaü tadasaügrahe 'pi kàcit prayojanakùatiþ, svargàpavargopàyaviùayasya ÷abdavi÷eùasya lakùaõàrambhàt ÷àstrasya tadadhikàreõa pravçtteþ /
sàmànyalakùaõe tvakçte vi÷eùalakùaõànavatàra ityataþ prathamaü tathaiva vyàkhyàtam /
vakùyati ca

dignàganiràkaraõaprastàve /
parapadamapahàya prayojanavànityeva vàkyàrthapratipattiþ phalamiti ca làkùaõikapadaprayogasya càyamevopayogo yadubhayalakùaõalàbhaþ /
prayojanamarthagatamasàdhàraõaü gràhyaü ca /
sàdhàraõaü tu ÷abdasya svàrthapratipàdakatvam /
tacca parasyaiva /
tataþ tadapekùayà pareti vi÷eùaõamanarthakaü syàt //


nanu yadi upaniùadaþ prayojanavatyaþ, nånaü ka¤cidarthaü pratipàdayantyaþ kvacit paraü pravartayeyuþ pravçttyaókitatvàt prayojanasadbhàvasya /
na cet paraü pravartayeyuþ kathaü paraprayojanavattyaþ pravçttivirahàókitatvàt prayojanàbhàvasyetyata àha---yadyapãti /
na kvacidityàdau sàkùàditi ÷eùaþ /
buddharùabhàdãnàmanàptatve kàrako heturmàyàmohanimittatvam /
j¤àpakastu pramàõàviruddhasarvadharmakùaõikanairàtmyàdivacanam /
yathà÷rutaü bhàùyamavyàpakaü manvàna àha---sudçóheneti /
sudçóhaü parito nirastavibhramà÷aïkam pramàõaü pramà /
tathàvadhàrità viùayãkçtà iti /
neyaü nityànityavyàptimabhisandhàya //


nanu kàraõamadhitiùñhata eve÷varasyàpi kartçtvam /
tathà ca sthànakaraõàdãnàmanvayavyatirekàbhyàü varõanipatti prati sàmarthyàvagamàt, tadadhiùñhàna÷ånyatayà tasya nàgamakartçtvaü bhavet /
na ca ÷arãramantareõa tasya

sthànakaraõàdisaübhavaþ, teùàü tàlvàdivivçtàdiråpatvàdityà÷ayavànà÷aïkate---tathàpãti /
bhàùyamuttarayati---ata àha upadeùñeti //


na vayamasya bhagavataþ kàryavi÷eùeõànuvihitabhàvàbhàvatayopakaraõaü ÷arãraü niràkurmaþ, tryaõukàdiniùpattaye dvyaõukàdivaccharãrànvayavyatirekànuvidhàyikàryaniùpattaye tadupagrahasyàpãùyamàõatvàt /
api tvàyatanatayà kartçtvanirvàhakatayà vyàpakatayà ca tat tasya neùyate bhogàbhàvàt, kartçtvasya nityatvàt, kàryasya kartrà niråpàdhisaübandhàt, ÷arãrasyavyabhicàràccetyabhipràyavato vivaraõam---sthànakaraõeti /
tadevaü råpa àptaþ kutaþ pramàõàt ni÷cetavyaþ, paracittavçttãnàmapratyakùatvàt? kàyavàgvyàpàrayo÷ca buddhipårvakam, anyathàpi saübhavàdityà÷aókya mlecchà api hãtyàdinà bhàùyatàtparyaü bruvàõaþ tanni÷cayopàyamapi le÷ato dar÷ayati---hetudar÷ana÷ånyà iti //


ayamà÷ayaþ /
dvividho hi puruùo 'sarvaj¤aþ sarvaj¤a÷ceti /
tatra pårvasya tàvat sattvaprasàdhakàdeva pramàõàd ràgadveùamohavirahasiddhàvanàptatvaü nirastam /
uttarasyàpi j¤ànecchàprayatnasthànakaraõapàñavàni tàvadupade÷amàtreõaiva ni÷cãyanta iti

tatra sarveùàmavivàda eva /
j¤ànaü tu yathàrthamayathàrthaü và syàt /
icchàpi pratipipàdayiùà vipralipsà và syàditi sandeho 'va÷iùyate /
tatràpyabhyàsada÷àpanne 'yamartho 'syeti sàmànyato ni÷caye bhavatyeva tajj¤ànasya yathàrthatvani÷cayaþ, yathàbhyàsada÷àpannamidamaraõyamamãùàü mlecchànàmataþ asminnete màrgàmàrgavibhàgaj¤à iti pànthànàmevaü ni÷cayaþ /
vipralipsà ca hetudar÷anena vyàptà hetau sati syàt /
sa ca dviråpaþ, svopakàraþ paropakàro và? tatra tàvat pàntheùu vimàrgeõa pratiùñhamàneùu mlecchàdãnàü na ka÷cit svopakàraþ, svasya gçhãtatvàt ÷arãramàtrasya ca karaõãyàntaràbhàvàt, bhàve và aparityàgàt /
nàpi dvitãyaþ, na hyanunmattà anapakàriõamapakurvate /
nàpi paràpakàramàtraü puruùàrthaþ tathà sati sarvaþ sarvamapakuryàdityevaü vipralipsàpi nivàryate /
anabhyàsada÷àpannaviùaye tu pravçttisàmarthyàt pramàõàntarasaüvàdàd và mohavipralipsayornivçttiriti //


mlecchà apyàptà bhavanti yataþ pratãtigocaràþ, tataþ kaþ sandeho mahàdhiyàm àryàõàü ca tattvàvadhàraõa iti api÷abdàrthaþ /
etena yad yena råpeõa na ni÷citam, na tat tena vyavahriyate, yathà rathyàpuruùaþ sarvaj¤atvena, na pratãyate càbhimataþ puruùa àptatveneti vyàpakànupalabdherasiddhatvamuktam /
pareùàm avyàpakamàptalakùaõam, yathà÷rutasyàryamlecchayoþ abhàvàt /
vi÷eùaõàntaraprakùepe tvasmallakùaõàbhyupagama ityarthaþ /
viparyastasyàyaü pra÷naþ, viparyàsa÷ca pramàõàbhàsamålaþ /
atastamàha---astãti /
bhàgàsiddhatàmà÷aókyàha---atra yàvatãti /
nanu paraprayogamadåùayitvà svàtantryeõa prayogàntaropàdànaü prakaraõasamàjàtiþ, satpratipakùatayà cet svargàdãnàü pratyakùatvaü kutaþ setsyatãtyata àha---yogaje tviti //


hetvabhàve phalàbhàvàt pramàõe 'sati na pramà,

cakùuràdyukta viùayaü paratantraü bahirmanaþ //


iti /
tasmàdàpàtatastàvat satpratipakùà evaite hetava ityata àha---asmàkaü tu sabhya¤ca iti //


ayamà÷ayaþ, dç÷yate hi tàvad bahirandriyoparame 'pyasannihitade÷akàlàrthasàkùàtkàraþ svapne /
na ca vàcyaü smçtirevàsau pañãyasãti /
na hi smaraõànubhavavibhàge api sàkùã praùñavyaþ /
kiü tarhi? idaü smaràmãdamanubhavàmãti pratãtyà svasàkùiko 'yam arthaþ /
na càropitaü tatrànubhavatvam--abàdhànàt, smçtitvànullekhanàt anupalabdhasya sva÷ira÷cchedàderavabhàsanàcca /
smçtiviparyàso 'sàviti cet? yadi smçtiviùaye viparyàsa ityarthaþ, tadànumanyàmahe /
atha smçtàvevàyamanubhavatvaviparyàsa ityarthaþ, tadà pràgeva nirastaþ /
na ca saübhavatyapi, na hyanyenàkàreõa vyavasàyaviùayãbhåto 'yamartho 'nyena j¤ànàvacchedakatayànuvyavasãyate /
tathà ca sa ghaña ityutpannàyàü smçtau bhràmyatastaü ghañamanubhavàmãti syàt, na tvimaü ghañam, na hyayaü ghaña iti smçteràkàraþ /
tasmàdanubhava evàsau svãkartavyaþ //


asti ca svapnànubhavasyàpi kasyacit satyatvam, saüvàdàt /
tacca kàkatàlãyamapi na nirhetukam, sarvasvapnaj¤ànànàmapi tathàtvaprasaógàt /
hetu÷càtra dharma eva /
sa ca karmajavad yogajo 'pi yogavidheravaseyaþ, karmayogavidhyostulyogakùematvàt /
tasmàd yoginàmanubhavo dharmajatvàt pramà, sàkùàtkàripramàtvàt pratyakùaphalam /
dharmàjanakabhàvanàprabhavastu na prameti vibhàga iti /
tatsàmagrãrahitatvàdityasiddho heturiti såktam //


asmàkaü tu sabhya¤ca iti bahava÷ceti anvàcaye cakàraþ /
yadyapi càsmàkaü paramasarvaj¤asiddhàvavàntarasarvaj¤e na sidhyatyapi na kàcit prakçtahàniþ, tathàpi tatsadbhàve api pramàõasadbhàvàt so 'pi nopekùàmarhatãti //


iha dignàgena bhàvasàdhanatvakarmasàdhanatvàbhyàmupade÷apadaü vikalpya dåùitam karaõasàdhanatvapakùastvasmadamito 'pi kuta upekùita ityata àha---anyasmàdanyasyeti /
arthena hi sàkùàt pratibandhaþ pratyakùasyaiva, paramparàpratibandho 'numànasya /
tadasya ÷àbdasya vij¤ànasya sàkùàdarthapratibandhe pratyakùatvaprasaïgaþ, paramparàpratibandhe tvanumànatvàpattiþ /
apratibandhe tvapràmàõyameva ityasaübhava eva karaõavyutpattipakùasyeti manyata ityarthaþ /
atra bhàvavyutpattipakùe àptatvani÷cayaþ ÷abdaphalam, taddvàrà vàkyàrthani÷cayo và /
nanvàptatvena ni÷citànàü kimaparamavisaüvàditvamava÷iùyate, yanni÷ceyamityata àha---upadeùñadçùñññaõàmityartha iti //


arthasya sàkùàtkàraþ pratyakùatvamiti varõayojanà /
tenàyamarthaþ /
àptopade÷aþ tasminnevàpte ni÷cayaü kurvan

÷abdaþ pramàõam, atha và àpte ni÷cayaü kçtvà tatsahàyo vàkyàrthani÷cayaü janayannityubhayaü dåùayatãtyàha--imamiti /
anumànàtkaråõàbhyàsahetudar÷ana÷ånyatvàdeþ karmasàdhanatvapakùamutthàpayati--dvitãyamiti /
atràpyupadar÷itàrthapràptini÷cayaþ, taddvàrà arthatathàtvani÷cayo và ÷abdasya phalam /
tatra prathamaü dar÷ayati---yasmàditi /
dvitãyaü dar÷iyati---evaü ceti /
upadi÷yamànor'thaþ pràptaþ, pràptatvena ni÷cito yasmàditi và /
tathàtvena ni÷cita iti và såtrayojanà, ubhayamapi

dåùayatãtyàha---dåùayatãti //


nanvarthapràptyà arthatathàtvaü ni÷cãyamànaü liïgabhåtayaiva ni÷cãyate /
tat kathamàha pratyekùeõetyata àha---àptyà hãti /
àptini÷caye 'pi ÷abdasya vyàpàro nàstãti dar÷ayitumarthatathàtvani÷cayo 'pi pratyakùeõetyuktam, målabhåtatvàt tasyetyarthaþ //


nanu ÷abdopalabdhasyàrthasya kvacidanumànemàpi pratipattirastãtyata uktam--pràyeõeti /
atra cobhayorapi pakùayoràptoktatvapravçttisàmarthyahetupradhànayoþ ÷abdasya pràmàõyani÷cayaþ phalamiti ÷aókitumucitamapi na ÷aókitam, pràmàõyani÷cayàvinàbhåtatvàt arthani÷cayatattathàtvani÷cayayoþ, tasya tayorevàntarbhåtatvàditi manyamàneneti /
tamimamiti /
nàptatvasahàyo nàptatvani÷cayasahàya ityarthaþ /
pràptyà /
pràptini÷cayenetyarthaþ //


nanvanabhyupagatebhyaþ pakùebhyo na ka¤cidabhyupagatasya vi÷eùaü pa÷yàma ityata àha---etaduktaü bhavatãti /
nàptatvahetukaü nàptatvani÷cayahetukam /
avisaüvàditvam avisaüvàditvani÷cayaþ /
anena såtreõàgamàrthatayà àgamaphalatayà pratipàdyate /
nàpyarthatathàtvamarthatathàtvani÷caya iti neyam /
upalakùaõatayà ca vidhàdvayamudàhçtam /
yathà tu pårvapakùe vyàkhyàtam, tathàtràpi draùñavyam /
kiü tarhi phalamasyetyata àha--kiü tviti /
anenollekhenànuvyavasàyena ya pratipattirviùayãkriyate setyarthaþ //


yadyevaü tarhi kkàptoktatvani÷caya upayujyata ityata àha---àptatvaü ceti /
àptoktatvaü cetyarthaþ /
nanu pràmàõyamarthàvyabhicàraþ /
sa khalu kathamarthamapratyàyya pratyàyayituü ÷akyet? tata÷ca punaràptoktatvenàrthani÷caya àyàta ityata àha---na ca yata iti /
prameyamiti svàtantryeõeti ÷eùaþ /
avacchedakatayà tu tasyàpi sphuraõamiùyata eva,

manasaiva /
ghañasyetyarthaþ //


tadayaü saükùepaþ /
bhåtàrthopade÷akatvaü hi pràmàõyam /
tadeva prameyamanupadar÷ayataþ ÷abdasya na syàt /
tathànàptoktatvenàpi hetunà kiü ni÷cãyeta? tathà ca kasyàvacchedakatayà artho 'pi parisphuret? tasmàd yathà sattàmàtràvasthitairaduùñairindriyaiþ pratyakùaü janyate, jàtàduùñatvaistu pramàõatayà ni÷cãyate, tathà sattàmàtràvasthitenàptena pramàõaü ÷abdo janyate /
j¤àtàptatvena tåpadeùñrà tathàtvena ni÷cãyata iti pratyakùavat svaviùaye vyavastheti j¤ànamàtramanumàpayet /
avyutpannamiva vyutpannamapãti ÷eùaþ //


ayamà÷ayaþ /
asti tàvad vàkyàdarthavi÷eùàvasàya ityavivàdam /
na càyaü laiógikaþ, vacanamàtrasyànaikàntikatvàt, àptoktatvasya pràgevàsiddheþ /
na ca vacanasya liïgatvapakùe sàdhyamapyasti /
tathà hi, na tàvat tàdàtmyatatpràptã saübhavataþ /
nàpi tadutpattiþ, àptavacasàmapyatãtànàgatagocaràõàü paramparayàpyarthàdanutpatteþ /
tasmàdarthaj¤àpakatvameva ÷abdànàmarthavattvam /
na ca tadevànumeyam, tasya svàtantryeõa bhavadbhiranabhyupagamàt /
abhyupagame và vivàdavicchedàt /
na ca liïgasya svàtmano laiógikaj¤ànajanakatvamevànumeyam, tasya liógàntaraviùayatvàt /
tasmàd vacanamàtraliïgapakùe yad vacanaü tad buddhipårvakamityudàharaõãyam /
buddhistu ki¤cidullikhantã jàyata iti svabhàvàdevollekhyamàtrapratilambhaþ, na tu tatràpi bhåtàbhåtavibhàgo, na tu taràü prakàravibhàgaþ /
tasmàt j¤ànamàtramanumàpayediti såktam //


kimato yadyevamityata àha---tathà ceti /
vyavahàrànubhavàbhyàü vyavasthàpitàpi nànurodhità syàt /
vyutpattiprayàsavaiyarthyaprasaïga÷cetyarthaþ /
nanu j¤ànavi÷eùàdevàrthavi÷eùaþ setsyatãtyata àha---na ceti /
j¤ànenàrthaþ sàdhayitavyaþ /
tasya ca na ka÷cid vi÷eùor'thàhitàkàràdilakùaõaþ samasti /
sàkàratve 'pyatãtànàgatàdigocarasya tasyàrthàdanutpatteþ /
tasmàdullekhyatayàrtha eva vi÷eùo vaktavyaþ /
sa cet j¤ànasiddhàvantarbhåtaþ kimaparaü tena sàdhanãyam? na cedantarbhåtaþ punarapyavi÷iùñameva j¤ànamityarthaþ //


syàdetat /
tajj¤ànasiddhyarnbhata evàrtho 'vacchedakatayà sidhyatu /
yadyapi vacanamàtramarthavi÷eùollekhi

j¤ànapårvakatàü vyabhicarati, tathàpi yaþ padakadambakavi÷eùo yatpadàrthajàtaü smàrayati, sa tatsaüsargaj¤ànapårvaka ityasti niyamaþ /
evaü ca samayagrahasyàpyupayoga iti cet---na, gaura÷vaþ puruùa ityàdipadakambakena vyabhicàràt /
vi÷eùaõavi÷eùyabhàvenàvasthitau na vyabhicaratãti cet? so 'yaü vi÷eùaõavi÷eùyabhàvo na tàvat svaråpataþ, padànàü parasparaü svàtantryàt /
nàpyarthataþ, tasyànavagamàt /
avagame và kastato 'paraþ padàrthànàü saüsargo, yo j¤ànàvacchedakatayà anumàtumiùñaþ? àkàïkùàdimattve satãti vi÷eùaõànna vyabhicàra iti cet? atha keyamàkàïkùà? na tàvadavinàbhàvaþ svaråpator'thata÷ca, tasyà abhàve 'pi

vàkyàrthapratipatteþ /
bhàve 'pyapratãteþ, vàkyàrthapratipàdanena vinàparyavasànamàkàïkùeti cet? evaü tarhi vàkyàrthavi÷eùapratipàdakaü yat padakadambakam, tat tatsmàritàrthasaüsargaj¤ànapårvakamiti prayogàrthaþ /
tathà ca pràgeva sàdhyavi÷eùasiddhaye hetuvi÷eùasiddhimicchatà vàkyàdeva vàkyàrthavi÷eùapratyaya eùitavya ityupasaüharannàha---tasmàditi //


syàdetat /
tathàpyasaübaddhasya prakà÷akatve 'tiprasaïga ityata àha---na ceti nanu na hi saübandha ityeva gamako 'tiprasaógàt api tvavinàbhàva eva /
sa ca ÷abdasyàrthena nàstãtyata àha---na càvineti /
yat tvatroktam, cakùurapi råpakàryatvàdeva råpaü prakà÷ayatãti, tadayuktam /
yadi hi tatkçtatvàdeva tad gamayet, råpamiva rasàdãnapi gamayet /
avanàbhàvaj¤ànaü và apekùeta /
na hyavinàbhàvasyaiùa mahimà yadayaü sattàmàtreõaiva gamayati /
tathàtve và dhåmàdapi cakùuùa iva sattàmàtràvasthitàdevàgniþ pratãyeta /
api ca j¤ànasamasamayo vàrthaþ prakà÷ate, anantarasamayo và /
tasmàcca na cakùuùo janma, svakàraõàdevàyamasya svabhàvabhedalàbho yadanàtmànamapyakàraõamapi kàraõatvàvi÷eùe 'pi và råpamevàj¤àtameva satprakà÷ayatãti råpolabdhilakùaõakàryadar÷anabalenaiva tadvyavasthàpyate /
tasyà÷akyàpahnavatvàditi cet? tarhi yasya yatra pratibandho nàsti, na tasya tatra pràmàõyam, yathà dahane 'pratibaddhasya ràsabhasyeti vyàpakànupalabdhistvayaivànaikàntikã kçtà /
kimasmàbhiratra vaktavyam? kiünibandhanastarhi pramàõavyavahàraþ ÷abde, yannibandhana÷cakùuràdiùu /
tatraiva kiü nibandhana iti cet? idaü mahàpàõóityaü yat siddhamàtçkàyàmapyadyàpi sandehaþ /
bhåtàrthànubhavajanananibandhano hi pramàõavyavahàraþ sarvatreti bàlo 'pyàha /
tabdalenaiva ÷abdasyàpi tadanuguõaþ sa

svabhàvabhedaþ svakàraõàdàyàto vyavasthàpyate /
yataþ tattatsaóketopadhànasåtramarthaü pratipàdayatãti, tathàpi samayasya puruùàyattatvàt kimayaü sàüvyavahàrikasaóketàneva ÷abdàn prayuókte? kiü và svayamidànãmarthabhedeùu saóketyeti sandeho na nivartata iti cet---na, ubhayathàpyasaübhavàt /
yadyasau pratipàdakaþ kathaü svahçdayaguhànikùiptasamayàneva ÷abdànuccàrayet? jànàtyeva hyayaü nàviditasamayà ete pratipàdakà iti //


atha vipralambhakaþ, tathàpi samayàntarakaraõe ka upayogaþ, prasiddhasamayaireva vipralambhasaübhavàt /
yatràpi hi guptasamayairvyavahàraþ, tatràpi na pratipàdyaü prati samayo gopyaþ, api tvavi÷vastàn pratãti hçti nighàyàha---tasamàditi  //7 //


na dvividho dçùñàdçùñàrthatvàt  //1.1.8 //



______________________________________________________________________



// pari÷uddhiþ //


svacchàþ svabhàva÷ucayo 'ti÷ayena gurvyo

durbandhadurdharaduràgrahadurvibhàvyàþ /

ñãkàgiro vi÷adapàradavipruùo và

yeùàü va÷e nanu va÷e jagadeva teùàm  //8 //


//  pramàõanibandhaþ samàptaþ //


//  iti pramàõalakùaõaprakaraõam //


//  prameyaprakaraõam //



______________________________________________________________________



// pari÷uddhiþ //


nanu yadi prameyameva mumukùuõà pratipitsitam, tadullaóghya kimiti prathamataþ pramàõamamihitamityata àha---tacceti /
tarhi uktàni pramàõànãdànãü parãkùayantàü kiü prameyalakùaõenetyata àha---lakùaõaü ceti /
tarhi prameyalakùaõamevàmidhãyatàm /
kiü

pratyakùàdilakùaõenetyata àha---na ceti /
nanu pramàõaü tàvat prathamata eva vaktavyam /

taditarasya tadadhãnatvàditi pràgeva saügamitametat /
idànãü tu pa¤cada÷asu prathamaü kimabhidhãyatàmiti jij¤àsà /
abhidhãyamànasaügatiparyàlocane ca saü÷ayàdãnàmanupayogàdanabhidhànameva prasaktam, kutaþ pårvàparabhàvaspardhetyata àha---aparãkùitaü ceti /
etena saü÷ayàdãnàmupayogaü dar÷ayatà vaktavyatà dar÷ità /
etasmàd vi÷eùàt pramàõaprakaraõàt

apakarùaþ saü÷ayàdiprakaraõebhya÷ca utkarùaþ prameyaprakaraõasyeti samudàyàrthaþ /
àrabhyatàü tahi prameyalakùaõam, kimantargaóunà vibhàgenetyata àha---tadiheti /
prameyanàntarãkatvaü prameyàlambnaphalatvam /
kiü tadarthajàtamiti bhàùyakàrãyaþ pra÷naþ ÷liùñaþ, ki lakùaõaü katividhaü ceti /
asminnarthe vibhàgavat sàmànyalakùaõamantareõàpi vi÷eùalakùaõànavatàràt /
tatra dvitãye---såtrapàñhe nottaram /
prathame tu ÷abdavyàkhyàneneti bhàùyagatiþ /
tadatra dvitãyapra÷nàrtho vibhàgodde÷asåtramavatàrayitumityanena dar÷itaþ /
prathamastu vi÷iùñaü prameyamadyàpi na sidhyatãti tadarthaü pra÷na ityanena /
tatra vàrttikakàreõa tu÷abdasåcitaü sàmànyalakùaõaü gçhãtvà vibhàganiùñhaþ pra÷na ityanena /
tatra vàrttikakàreõa tu÷abdasåcitaü sàmànyalakùaõaü gçhãtvà vibhàganiùñhaþ pra÷naþ kçta ityàha---sa ca vi÷eùa iti //


nanvayameva ca såtràrtha iti vibhàga evàsya såtràsyàrtha iti gamyate /
tathà ca na vivakùitavi÷eùalàbhaþ såtràt, evaü ca prameyamàtravibhàgo 'narthako 'satya÷cetyata àha---yeùàmiti /

prakçtopayogiprameyavi÷eùalakùaõakroóãkçtànàmeva vibhàgo 'sya såtrasyàrtha iti vàrttikàrtha ityarthaþ /
yeùàmityàdinà yathàsaükhyaü lakùaõadvayam /
na÷ca tattvapadena saübandhaþ /
sàkùàditi ca påraõãyam /
apavargo mithyàj¤ànanivçttiþ, tadàditvàt /
saüsàro ràgadveùau, tadekade÷atvàditi /
paramàõånàmityupalakùaõam, tenà÷arãrànindriyà tadartharåpàõàü dvyaõukàdãnàü tadguõakarmaõàmapãti //


nanu yadà digàdayo 'bhihità evàrthata iti samàdhànam, tadà tadabhidhàne ka upayoga ityapi samarthanãyamityata àha---kau÷alamàtramiti  //9 //



______________________________________________________________________


// pari÷uddhiþ //


nanu pratyakùamapyàtmani pramàõameva, ahamiti vikalpasya parairapãùñatvàt /
na càyamavastukaþ saüdigdhavastuko và, a÷àbdatvàdapratikùepàcca /
na càyaü laiógikaþ, ananusaühitaliïgasyàpi svapratyayàt /
nàpi smçtiriyam, ananubhåte smaraõàyogàt /
anàdivàsanàva÷àdanàdirayamavastuko vikalpa ityapi na yuktam, nãlàdivikalpeùvapyevaü vaktuü sukaratvàt /
kàdàcitkatvena tatra vastukalpanamihàpi samànam /
arthakriyàsthiteþ såtrapràmàõyasiddhervastusthitirityapi na yuktam, arthakriyàsthitini÷cayasyàpi vàsanàmàdàyopaplàvayituü ÷akyatvàt /
ata eva pramàõàntarapravçtterityapi gatam /
tasmàd vàsanàvàdamàtraü vihàya àgantukamapi ki¤cit kàraõaü vàcyam /
taccàptànàpta÷abdau và liïgatadàbhàse và pratyakùatadàbhàse và? tatra yathà prathamamadhyamaprakàràbhàvàt nãlavikalpa÷yaramaü kalpamàlambate, tathàhamitti vikalpo 'pi /
tatràyam,

pratyakùapçùñhabhàvitve sàkùàdeva savastukaþ /

tadàbhàse tu måle 'sya pàramparyàt savastutà //


iti /
na ca bàhyapratyakùanivçttàveva nirmålatvam, buddhivikalpasyàpi nirmålatvaprasaógàt /
tatra svasaüvedanaü målam, ihàpi mànasamiti na ka÷cid vi÷eùaþ /
tatkathamàtmani pratyakùapratiùedhakaü bhàùyamityata àha---ahamiti /

yadyapi savastuko 'yaü tathàpi ÷arãrapratyayasàmànàdhikaraõyàt tadvastuka evàyamityapi syàt /
ato na tadatirikte vastuni pramàõayituü ÷akyate tàvad yàvad dehàdibhyo bhinna àtmà pramàõàntareõa na sàdhyata ityarthaþ /
tadidamuktam---dràgiti /
ghañàdij¤ànavaditi vyatirekidçùñàntaþ /
yathà hi ghañàdij¤ànaü ÷arãràdipratyayavaiyadhikaraõyàt
tadatirikte vastuni dràgevapramàõayitu ÷akyate, tathà nedamityarthaþ //


nanu yadi nàma na dràgeva, vicàrakrameõa tu pramàõayiùyate /
tathà hi,

niråpàdhi÷arãrabuddhitatsamudàyàlambanatvena ahaü pratyayasyàtiprasaógàt svasaübandhini ÷arãràdàvayamahaüpratyaya iti vàcyam /

tatràtmavyatirekeõa kaþ svàrtha iti cintanãyam /
ananyatvaü svatvaü sarvabhàvànàm /
tathà ca yadà tenaiva tadanubhåyate tadà pratyetuþ pratyetavyàdananyatvàdahamiti syàt /
ata eva ghañàdayo na kadàcidapyananyànubhavitçkà iti na kadàcidapyahamàspadamiti cet? evaü tarhi tvanmate 'pyayamahamiti pratyayaþ ÷arãràdàvàroparåpa eva, tataþ pratyeturanyatvàt /
buddhau mukhya iti cet---na, tasyàþ kriyàtvenànubhåyamànàyà bhinnasya tatkarturahaü chinadmãtivadahaü jànàmãtyanubhavàt nãlàdipratyetavyàkàravat pratipattràkàro 'pi pratãterevàyamàtmà tathà bhàsata iti cet? tarhi pratyetavyàkàrasamànayogakùematvena pratipatràkàrasyàpi siddhaü naþ samãhitam /
astu svopàdànamàtramiti cet---na, tatpratibhàsane tadgatàrthàkàrasyàpi pratibhàsaprasaógàt /
àkàramantareõàkàriõo 'navabhàsanàt /
pravçttivij¤ànasaütànàdanya evàyaü buddhisaütànaþ pratipattà, yamàlayavij¤ànamàcakùata iti cet? evaü tarhi pravçttivij¤ànopàdànamanàdinidhanaþ siddho 'dhikaþ pratipattà /
sa kiü saütanyamànaj¤ànaråpaþ, tadviparãtaråpo veti cintà pari÷iùyate /
tasyà÷ca raïgabhåmiþ kùaõabhaïgabhaïga ityata àha---pareti /
dçóhataraü vi÷eùaniùñham /
smçtyà saha pårvàparapratyayayorekaviùayatvamåkaj¤ànagocaratvam /
pårvànubhåtitatkàryasmçtitatkàryànubhåtãnàmekenànuvyavasàyena

etena pratisaüdhànaü pratyabhij¤ànaü và syàt, kàryakàraõavi÷eùayorekasaütànaniyamo và? àdye tattvataþ pratyabhij¤ànamasiddham, abhimànato viruddham, avi÷iùñamanaikàntikam /
dvitãye 'pi virodha eveti nirastam /
tadàha---tadaneneti /
tadatra pratisaüdhàne kàryakàraõabhàvaþ pareõopanyastaþ kimupàdhitayà vipakùavyàvçttisaüdehamudbhàvayitum? atha svadar÷ane pratisandhànavyavasthàü pratipàdayitum? pratisandhànasya tu kùaõabhaïgasàdhanameva bàdhanamityà÷ayaþ /
tatra pratyabhij¤ànaü pratisandhànamiti gçhãtvopàdhilakùaõamapaninãùàn kàryakàraõabhàvapratisandhànayoþ paraspareõa vyàpti khaõóayati---na hi yatreti /
punaþ bauddhaþ /
na hi kàryakàraõabhàvamàtraü pratisandhànanibandhanamàcakùmahe /
kiü tarhi? sàdç÷yavi÷iùñamiti ÷aïkate---vastuta iti /
tadidamuktam, sabhàgeùu iti /
etadvyatirekavyabhicàreõa dåùayati---tanneti /
vi÷iùño 'pi kàryakàraõabhàvo na pratisandhànaü prati prayojako yatastannivçttàvapi nedaü nivartata ityarthaþ /
na ca sàdç÷yamàtramevàstu tannibandhanamiti sàmpratam, bhedagrahe tasyàpi vyabhicàràt /
tadagrahapakùastu vàcya iti tamupekùyàsmadabhipretaü pratisandhànamàdàya ÷aïkate---pårvàpareti /
yatra kartari pratisandhànaü tatràva÷yaü pratisandhayànàü buddhãnàü kàryakàraõabhàvaþ /
yatra caiùa evabhåtaþ, tatràva÷yaü kartçpratisandhànamiti na vyabhicaratãtyarthaþ /
dåùayati---hanteti /
nairàtmyasàkùàtkàrasàtmãbhàva iti sarvaj¤opalakùaõaparam //


tadayamarthaþ, sarvaj¤astàvadubhayavàdyavivàdaviùayaþ /
sa kimàtmanaþ pårvàparapratyayànekakartçkatayà pratisaüdhatte na và? àdye tatpratisandhànàdeva pratisandhàturekatvaü siddham /
j¤ànànàü bhedasya dhiyàmasthairyasya sarvaireva pratãteþ /
pratisandhàtuþ kùaõikatàyàþ sarvaj¤enàpyapratãteþ /
atha na pratisandhatte, na tarhi kàryakàraõabhàvanibandhanaü kartaryapi pratisandhànam /
na hyasti saübhavo yadanvaye 'pi yasyànanvayastat tàvanmàtranibandhanamiti /
saiva ca ityàdi sotpràsam /
vyartha iti /
svanibandhanànuvçttau sattvadçùñerdurapahnavatvàt /
ava÷yaü ca tasya pratisaüdhànena bhavitavyam /
kathamanyathopadi÷et? ava÷yaü copadeùñà svãkartavyaþ /
yadi pàralaukiker'the vipralambhakà eva vaktàra iti ni÷cayaþ, saübhàvanayàpi prekùàvanto na pravarteran /
tasmàdubhayathàpi pratisandhàturekatvaü siddham //


atra ÷aïkate---athàsadapãti /
tata÷ca na kàùakàraõabhàvo na tasya nibandhanam avyabhicàràt /
nàpyanupade÷aprasaïgaþ, tannibandhanasya pratisandhànasya bhàvàt /
nàpi doùàvakà÷aþ, svarasavàhinastasya taddhetutvàt /
asya tvàhàryatvàdityarthaþ /
÷aïkate---na ceti /
so 'yaü kàryakàraõàbhàve satyeva draùñavyaþ /
upade÷astu pårvapratisandhànabalopanãtakaråõàbhyàsaprakarùàdeva virodhapratisandhànabalena suptasyeva prabodha iti ÷aókàrthaþ /

uttaram---pravçttãti /
na ca sphañikavad viùayoparàgaparihàreõa buddhiùu bhedagraha iti yuktam, sphañikavadupàdhiparihàreõa buddhãnàü pratyetuma÷akyatvàt /
tathàbhàve buddhimàtreõa bhedàgrahe pàrthivatayà vçkùàt kàùñhaü kàùñhàdaógàraþ, tato bhasmàdibhedena na gçhyeta /
gçhyate ca /
tasmànnimittavyàvçttau pratisandhànaü na syàt, bhavad và nimittàntaramàkùipatãtyarthaþ /
na copade÷aþ pratisandhànamantareõa samarthitaþ syàt /
sa hi vivakùàyoniþ /
sà ca saóketita÷abdasmaraõàdiyoniþ /
tadeva ca pratisandhànam //


nanvàlayavij¤ànabhedàgrahàt pratisandhànaü bhaviùyatãtyata àha---àlayeti /
sa hyàlayasantàno 'hamàspadaü pravçttivij¤ànàdanya eva syàt, tadantaþpàtikàdàcitkànekàhaüpratyayarupo và? na tàvadàdyaþ, na hyahamahamikayà parasparasvatantrasantànadvayamanubhåyate /
satyapi và parasparamanupàdànànupàdeyabhàvànna parasparapratyàkalitàrthànusandhànabandhaþ /
tathàtve và caitramaitràdiùvapi prasaïgaþ /
ubhayorvà ubhayopàdànatve ekamapyanekà÷ritamiti kimaparàddhamavayavisaüyogàdibhiþ? na

càlayavij¤ànopàttaü pravçttivij¤ànaü na ki¤cidupàdatta ityapi yuktam /
tathà sati nimittatàmapi na yàyàt, upàdànatvavyàptatvànnimittatàyàþ /
evaü ca yadi j¤ànàntaramupàdadãta, tadà apårvànantasantànapravçttiprasaïgaþ /
tasmànnàlayasantàna ànubhaviko na caupapattika ityarthaþ /
dvitãye tvàha---ahamiti //


ayamà÷ayaþ /
asya hi bhedàgrahaþ svaråpato và syàt, viùayato và? svaråpato 'pi pårvàhamiti pratyayamàtràd và, pravçttivij¤ànebhyo 'pi và? na tàvadàdyaþ, ahamityaj¤àsiùam, ahamiti jànàmi, ahamiti j¤àsyàmãtyatãtatvàdipratãterbhedani÷cayamantareõànupapatteþ /
katha¤cid bhedàgrahe 'pi tadarthasyaiva pratisandhànamucitam, na pravçttivij¤ànànàm /
na ca tebhyo 'pi bhedàgraha iti coktameva /
nàpi viùayataþ /
sa hi svàkàro và syàt,

vastvantarameva và, alãkaü và? nàdyaþ, pràgdåùaõenaiva gatatvàt /
na hyanena svàkàraþ svàtmano bhedenàropitaþ, api tu svàtmaviùaya eva dar÷itaþ /
tasya ca bhedo ni÷cita iti /
nàpi dvitãyaþ, svayamanabhyupagamàt /
nàpi tçtãyaþ, ahamiti vikalpasya savastukatàyàþ pràgeva prasàdhanàt /
avastukatve 'pi na tatra prakçtopayogibhedàgrahasaübhavaþ /
sa hi vidyamàna eva bhedo na gçhyate, avidyamàna eva và, àropito và, àropitàsattvo và? na tàvadàdyaþ, alãkasya aj¤àyamànabhedasampattàvanalãkatvaprasaógàt /
nàpi dvitãyaþ, pàramàrthikasya bhedàbhàvasya pàramàrthikàbhedaparyavasàyitvàt /
na ca paramàrthata eva nànàvikalpollikhitamalãkamekàtmakam anàtmakatvàt /
tathàtve và kva bhedàgrahasyopayogaþ, ekatvàdevaikatvenànusandhànàt? nàpi tçtãyaþ, virodhaparàhatatvàt /
yadi hi tatra bhedàropaþ, kathaü tadagrahaþ? tadagrahe và kathaü bhedàropaþ? na ca bhedàrope 'bhedàropasyàpyavakà÷aþ /
nàpi caturthaþ, àtmà÷rayaprasaügàt, pàramàrthikabhedaprasaógàcca /
ghañapañayoryo bhedaþ pàramàrthikaþ, ÷a÷aviùàõanaraviùàõayorvà yo bhedaþ kàlpanikaþ, sa iha na gçhyate ityabhedànusaüdhànamiti cet---na, anyaviùayabhedàgrahe anyatràbhedàrope 'tiprasaógàt /
catuùkoñivinirmuktavyapade÷yabhedàgrahe tvabhedàrope trailokyaikatàropaprasaïgaþ //


tatra bhedagraho 'pyastãti cet? tarhi yathàbhåto bhedaþ tatra gçhyate, tadagrahe evàbhedàropa ityeva sàdhu /
na caitadalãkaviùayatvapakùe saübhavatãti sthiravastugocaratvam eva sattvabuddherjyàyaþ /
kùaõabhaïgastu niùetsyata iti bhàvaþ /
tadidamuktaråpaü pratisandhànaü nimittavattayà vyàptaü nirnimittatve niyamànupapatteþ /
taccànekakartçtve nàstãti vyàpakànupalabdhyà vipakùànnivartamànaü nimittavatyekakartçkatve vi÷ràmyatãti pratibandhasiddhiþ ityanenàbhipràyeõopasaüharati---tasmàditi //


tadetatsarvaü buddhãnàmupàdànopàdeyabhàvamabhyupetyoktam /
vastutastu tatraivàyaü vivàdaþ /
tathà hi vyavahitakàlà api pratyayà yadyekakartçkàþ, kva buddhãnàmupàdànopàdeyabhàvaþ? sa cet, kva teùàmekakartçkatà? sà hyekopàdànataiva /
na caikajàtãyatve sati tadutpattiþ evopàdànopàdeyabhàvaþ /
÷iùyo pàdhyàyabuddhyorapi tathàbhàvaprasaïgat /
bhedàgrahe satãtyapi na yuktam, samastopàdhisvãkàraparihàreõa ÷iùyàcàryabuddhyorapi bhedàgrahàt /
sopàdhibhedagrahasya prakçte 'pi bhàvàt /
÷arãrabhedàgrahasya janmàntareõavyabhivacàràt /
anupalabdhapitçkeõa bàlena càti prasaógàt /
ghañakapàlakùaõayoratathàbhàvaprasaógàcc /
ekàdhàratàniyama ityapi na yuktam, tasya vàstavasya kùaõikapakùe viùayasamayànàü kùaõànàmabhàvàt kàlpanikasya tvatiprasaüjakatvàt /
asti hi sarveùàmabhimàno yatraiva ghañe

gandhaþ tatraiva råparasaspar÷à iti, yatraiva ÷arãraü tatraiva j¤ànamiti /
etena càbhràntasamataikàvasàyaþ prakçtivikriye /
tato

hetuphalasyopàdànopàdeyalakùaõamiti nirastam /
kàùñhasya tu prakçtervikçtiraógàra iti kuto ni÷citaü bhavatà? yàvatà vahnerevàsau vikàraþ kiü na syàt, vahnisaübandhe kàùñhàdeva tadutpatteriti cet---na, kàùñhasaübandhe vahnereva tadutpattirityevaü kiü na syàt? pàrthivaü pàrthivopàdànakameveti ni÷cayàditi cet? kuta etat? sabhàgeùu kùaõeùu tathà dar÷anàditi cet? tadapi kutaþ? abhràntasamataikàvasàyàditi cet---na, nãlaparamàõuùu parasparapratyàsanneùu nirantaraü

j¤àyamàneùu parasparopàdànatvaprasaügàt /
asti hi teùàü tadutpattau satyàü mamatà àbhimànikaikatvàvasàya÷ca /
pàramàrthikastu na kvacidapi /
astu piõóitànàü råparasaparamàõånàü sarveùà sarvopàdànatvamityapi na yuktam, anekavçtteþ ekasya svayamanabhyupagamàt, saprasidhànàü samànade÷atvàbhàvàcca /
etena bhràntasaümataikàvasàya iti pàñhàntaramapàstam, laukikànàü bhràntasaümatestatràpi tulyatvàt /
parãkùakàõàü tu prakçte 'pyasattvàt /
tasmàt kàryakàraõabhàvamàtramava÷iùyate /
sa ca nopàdhiratiprasaügàt /
ki¤cideva svakàraõasàmagrãva÷àdutpadyate j¤ànaü yat kàü÷cideva kàraõasàntànikàn pratyayàn pratyavekùate nànyat /
nàparànityetadapyasàdhãyaþ, niyàmakamantareõa ÷iùyasyàpyupàdhyàyacittapratyavekùakaj¤ànotpàdaprasaógàt /
tatra teùàmanabhisaüskàrakatvàt naivamiti cet? kàraõatvaj¤ànatvàvi÷eùe 'pyetadeva kutaþ? vicitrà hi kàraõànàü ÷aktiþ /
tat

kimatinirbandhena? yatra yathà kàryaü dç÷yate tatra tathà kalpyata iti cet? tat kimidànãü kiübhåtasya kutra sàmarthyamityanuyogo 'nuttara eva /
evaü tarhi sarvatra j¤àpakajanakeùvanà÷vasàt nirãhaü jagat jàyeta /
kùaõabhaïgasàdhanabàdhitatvàt pratisandhànahetorevaü kalpyata iti cet? athànenaitat kiü na bàdhayate? tasya nirdeùatvàditi cet? asya tarhi doùàntaraü vacanãyam /
agçhyamàõavi÷eùatvàdaståbhayoþ satpratipakùatvamiti cet? nanvidamapi te vyasanaü nivartayiùyàmo mà tvariùñà

ityupasaühàra÷eùaþ //


yadi hi sarvaj¤asya cetaso 'smadàdicittamàlambanapratyayatvenodàhniyate vaisadç÷yàd daõóaghañavanna pratisaüdhatta ityapi pariharedata uktam---yogicittamapãti /
tasyàpi yogicittena pratisandhànaü syàditi viparyayo hetuviparyàsasyàpi saübhavàt /
tasyàpi yogicittena pratisandhànaü syàditi viparyayo hetuviparyàsasyàpi saübhavàt /
sahàrthe và tçtãtà /
ihànubhavo và kàlàntarabhàvinãü smçtiü janayati, jajjanito và saüskàraþ? so 'pyatãndriyo 'dhyakùasiddho và? atãndriyo 'pi tatkàlasthàyã, saütanyamàno và? adhyakùàsiddho 'pi taduttarabuddhidhàràråpo và, tadanyo và, tadvi÷eùo và? vi÷eùo 'pyanubhavaprasavatvamàtraü và, anubhavitçsantànavaijàtyaü ceti? tatra prathamaü dåùayati---na hyajàteti /
adhyakùasiddhastu taduttarabuddhidhàràråpàt, anyastàvadanupalabdhibàdhitaþ, tairanabhyupagata÷ca /
anubhavaprabhavatàmàtralakùaõastu vi÷eùo 'vi÷eùa eva /
na hi karmakarakaropanãtam eva bãjaü kùitimàsàdyaókuraü kurute /
na tu tathàbhåtamapi pramàdapatitam, tathà nãlàdyanubhavasantànaþ pãtàdyanubhavena vopanãyatàm,

nãlàdyanubhavenaiva veti na ka÷cit svaråpakçto vi÷eùaþ /
evaü cànanubhåte 'pi smaraõaprasaógo na cànubhåte 'pãti vaijàtyaü tu vi÷eùo bhavet /
yathà kùãràvasekàdamlatvaü parihçtya màdhuryamàdàyànuvartamànàmalakã kàlàntare api phale màdhuryamunmãlayati, làkùàrasàvasekàd dhavalatàü parihçtya raktatàmupàdàyànuvartamànaü kàrpàsabãjaü kusumeùu raktatàm, na caivaü prakçte saübhavati /
javàkusumàdyupadhànàt tadråpatàü parihçtya dhavalimànamupàdàyaiva saütanyamànasya sphañikasyeva j¤ànasyàpi viùayoparàgaü parihçtya cidråpatàmàtramupàdàyànuvçtteþ /
sarvàkàratvameva sarvavij¤ànànàü kiü tu ka÷cidàkàra þ

sphuñaþ, anye tvapañava iti tu svadar÷ana÷raddhà, yato viruddhadharmàdhyàsàdapi na bhãþ /
niràkàrapakùe 'pi yàvànartho buddherviùayastatra sphuñaiva sà /
yatra tvasphuñà nàsau tasyà viùayaþ /
tathàtve và viùayetaravyavasthà na syàt /
tasmàdatãndriyaþ saüskàraþ pari÷iùyate /
sa cet kàlàntarasthàyã, nånaü tadupàdànamapi tathaiva sthàyi /
na hyupàdànanivçttàvapi upàdeyamavatiùñhata ityà÷ayavànàha---iti pårvotpanna iti /
saütanyamàna evàtãndriyaþ saüskàro bhaviùyatãtyà÷ayavànà÷aïkate---punaþ para ityàdi /
pçthaksaüskàrasantàno hi na tàvat paràbhyupeto nàpyupapannaþ, àlayasya pràgeva pratiùedhàt /
tato 'pyadhikatve tatraiva smçtyàdiphalaprasaógàt /
tasmàt pravçttisantàne phalànavakà÷àt anyatra saüskàre 'nyatra phale 'tiprasaógàt /
tasmàd pravçttisantàne phalànavakà÷àt anyatra saüskàre 'nyatra phale 'tiprasaógàt /
tasmàd pravçttisantàne phalànavakà÷àt anyatra saüskàre 'nyatra

phale 'tiprasaógàt /
tasmàd yatrànubhavastatra saüskàraþ, yatra ca sa tatra smçtyàdiphalamiti paramupapadyate //


evaü ca kùaõabhaïgasàdhanaü pratirodhakamava÷iùyate /
tatràha---upapàdayiùyate hãti /
etena yo yaþ saüskàraþ kvacit santàna àhitaþ, sa tatraiva phaladànayogyo nànyatretyàdi nirastam, atiriktasya saüskàrasyà÷rayàsiddhatvàt, vi÷eùalakùaõasya ca svaråpàsiddhatvàt, avi÷iùñottarakàryapravàhalakùaõasya ca viruddhatvàditi /
anityatvasya hetorvi÷eùavyàvartakatvotkãrtanaü guõatvasiddhyupayogàt /
ata eva netaretarà÷rayatva÷aïkà,

anityatvena pàratantryaü sàdhayitvà tena guõatvaprasàdhànàt /
guõatvaü tu yadarthaü sàdhitam, tat tatsàdhakenaiva sàdhitamiti vaiyarthyamava÷iùyate /
tadupasaüharati---tasmàditi /
nanu yadi vaiyarthyamasya hçdi nihitameva vàrttikakçtà, tat kimathamamumeva hetumupanyastavànityata àha, tadapi pårvamåktam, na tu prasàdhitam /
na càsiddhaü sàdhanaü nàmeti kçtvà iti garbha÷oùaþ //


ayamarthaþ /
yathà anityatvaü dravyapàratantryàvinàbhåtam, tathà guõatvamapi /
yathà ca tadicchadiùu, tathà guõatvamapãti /
na tàvadanayoþ sàdhanatvaü prati ka÷cid vi÷eùaþ /
kevalamanumànakàlàbhàvo vivakùitaþ /
so 'pi nàsti, ekahetusiddhe 'pi hetvantarajij¤àsuü prati bhàvàt /
ananusaühitànityatvamapi tallakùaõayogana guõatvavyavahàriõaü prati ca /

dç÷yate hãcchàdãnàü sàmànyavatàmacalanàtmakànàü guõàntaràyogaþ /
atra vipratipattau tvanityatvàderåpanyàsaþ /
tadayamaperarthaþ /
anityatvena pàratantryamapi sàdhayati, tatsàdhakaü guõatvamapãti /
uttaraprabandhopayogamàha---na caitaditi /
dravyapàratantryeõa vi÷eùiteneti ÷eùaþ /
tadetad vi÷eùaõaü kutaþ siddhamityata àha---yadyapãti //


ayamà÷ayaþ /
pratyakùagrahaõayogyàstàvadasyàvayavàþ pratyakùànupalambhenaiva nirastàþ /
atãndriyeùvanumànaü pramàõam, tacca dvividhaü samavyàptikamasamavyàptikaü ceti /
tatra yadyapi dvitãyasya nivçttau na sàdhyanivçttiþ, tathàpi prathamasya nivçttàvava÷yaü nivarteta /
tathà hi, kvacidupalabhyamànaspar÷avattayà duvyasyàrambhakatvaü kalpyeta /
àrambhake sati ca tat kàryadravyaü sàvayavaü vyavasthàpyeta, vàyuvat /
na ceha kvacidupalabhyamànaspar÷avattàstãti nàrambhasaübhavaþ, tadabhàve na sàvayavatvamàkà÷avat /
tadidamuktam---tadavayavakalpanàyàü pramàõàbhàveneti /
na tàvadaõviti /
vyàpakamityarthaþ, vi÷eùaniùadhasya ÷eùàbhyanuj¤àviùayatvàt /
kuta itya àha---tatra tatreti /
tathà satyeva hãcchàdãnàü sàrvatrikatvamupapadyate yata ityarthaþ /
tadupapàdayati--kvaciditi /
anyatarat ÷arãràdi /
kvacit svabhàvataþ kàryadravyotpatteràrabhya tatkaraõasaüyogàdeþ /
atha gatereva kiü na taü tamàpnotãtyata àha---gatikalpanàyàü pramàõàbhàvàt /
gatikalpanàpramàõaü hi mårtiþ /
tayà aparidç÷yamànàpi gatiþ kalpyate manasi paramàõuùu ca /
tadabhàva÷càtmani /
tathà hi, na paramàõvà÷rayà icchàdayaþ, anityatve satyasmadàdipratyakùatvàt, ÷abdavat /
niravayavadravyà÷ritatvaü ca sàdhayatà sàvayà÷ritatvaü pràgeva nirastam /
ato 'mårtatvànna gatisaübhavo mårtergatyà samavyàptikatvàditi pårvavanneyam //


nanu naitadekamapi vàrttikasthamityata àha---tadetadàdigrahaõeti /
nanu tathàpi kimanayà kaùñasçùñyà, yàvatà guõatvamanyathàpyamãùàü sàdhayituü ÷akyam? tathà hi icchàdayo guõà anityatve satyekendriyagràhyajàtimattvàt, råpàdivadityàdinà ityata àha---tadanayeti  //10 //



______________________________________________________________________


// pari÷uddhiþ //


yasya kçte 'pavargo mçgyate sa tàvallakùitaþ /
athedànã puruùasyàpekùitatamatvàt apavargo lakùayitumucitaþ /
tat kimantaràle ÷arãràdilakùaõamityata àha---àtmànamityàdi /
apavargasyàbhàvaråpatvàt pratiyogyadhãnaniråpaõatayà duþkhàdapakarùaþ /
tasyàpi hetvadhãnotpattikatayà taddheturåpebhya indriyàdibhyo 'pakarùaþ /
teùàmapi ÷arãramà÷ritya tathàbhàvàt ÷arãràdapakarùa iti saügatisaükùepaþ /
sàkùàt ÷arãramà÷rityeti /
indriyàõàü manasaþ aü÷ator'thàdeþ paramparayà tu ÷arãrà÷ritatvam /
buddherdeùàõàmarthàdyaü÷asya ca /
asminnevàrthe bhàùyam ityàha---tadavatàràyeti //


atra hi ceùñàyàþ ÷arãràvyabhicàrapakùe arthendriyasamuccayo 'nupapannaþ, sambhave vyabhicàre ca vi÷eùaõasyàrthavattvàt /
samuccayapakùe vyabhicàradar÷inaþ kathaü ceùñà÷raya iti pra÷no 'nupapannaþ, pratyekavyabhicàre satyeva hi samuccayasambhavàt /
ato vikalpaü gçhãtvà bhàùyamutthàpayati---atreti /
yadyapi ceùñà kàyavyàpàrastathàpi tasyaiva lakùyatvàditaretarà÷rayabhiyà vyàpàramàtraü vaktavyamityàha---ceùñà vyàpàra iti /
prayuktasya iti satàtparyaü padam /
ato vyàcaùñe---prayuktasyotpàditaprayatnasyeti /
tena kàraõadvàrà ceùñàniråktiþ /
prayatnavadàtmasaüyogàsamavàyikàraõàntyàvayavikriyà ceùñà /
phaladvàrà tu hitàhitapràptiparihàraphaleti /
tadidamubhayaü vivakùatoktam---api tu vi÷iùño vyàpàra iti /
tena phaladvàraniråktau vyabhicàrodàharaõam /
dàråyantràdikàraõadvàraniråktau tu pràõàkhyo vàyuþ /
manaþkaracaraõàdayastu antyàvayavipadenaiva nirastàþ /
tatrobhayavyabhicàramudbhàvayan dàråyantràdãtyahà /
dvayamapi pariharati---mårtàntareti /
atra ca spar÷avaddravyaparimàõaü mårtiriti paralakùaõàbhipràyeõa mårti÷abdaþ prayuktaþ /
tena ca spar÷avaddravyàntaràprayoge satãtyarthaþ /
prayoga÷ca kriyaupayiko guõaþ /
sa ca dàråyantràdau nodanàdiþ /
pràõe tu prayatnaþ /
tena yadyapi ÷arãrasya prayojakaü mano 'styeva, tathàpi na tat spar÷avat /
yadyapi ca ÷arãreõàpi tatra prayatyate, tathàpi na tat tato 'nyat /
tadidam anyaragrahaõaphalam /
ato nàsiddhaü vi÷eùaõamiti /
etacca yathà÷rutaü bhàùyavàrttikànurodhena vi÷eùaõam /
àgàmivàrttikaparyàlocanàyàü tu ceùñà÷abda evàyamevambhåter'thavi÷eùe vartata iti na nyånaü såtramà÷aïkanãyam /

pàùàõetyàdi /
na ca tasyàpi pràõitvenocchvàsaniþ÷vàsànumànàt nayanodaràdyavayavasaükocavikà÷alakùaõà ceùñàstãti vàcyam, ucchvàsaniþ÷vàsàvakà÷àbhàvàt antyàvayavino niùkriyatvàcca /
api ca mçta÷arãràvyàptiparihàràya yogyataiva ÷araõam /
na codàharaõamàdaraõãyamiti //


nanu yadyapãndriyàõi ÷arãre na samavayanti, tathàpi saüyujyante /
tàvataiva à÷rayàrtha upapanna ityato vàrttikakàrasya bhàvamàviùkaroti---saüyogitayà tviti /
yadyapi golakasyàbhidhàte 'pi cakùuråpahanyate tadanugrahe cànugçhyate, tathàpi vi÷eùànupàdànàt sarvendriyàbhipràyametad draùñavyam /
na hi golakamàtrasyopadhàte 'nugrahe và tvagàdãnyupahanyante anugçhyante và /

yathà jaràyauvanàdinà ÷arãropaghàtànugrahàbhyàü sarvàõi vikalàyante pañåni và sampadyanta iti /
tadetad bhàùyavàrttikakàràbhyàmevànugçhyante upahanyanta iti bahuvacanaprayogeõa spaùñaü dar÷itamityupekùitavàn /
na svaråpeõa ÷arãram à÷rayanta iti /
avyàptyativyàptã vihàyeti ÷eùaþ /
nanu sukhàdyupalabdhihetutvamarthànàü kàryopahitaü råpam, na tu tadeva kàryamityata àha---prayojanaü tadadhikàreõa tatra pravçtteriti /
tadayaü lakùaõàrthaþ /
yadavacchinne àtmani arthà bhogaü janayanti taccharãram /
tena nàtmanà vyabhicàraþ /
na

hyàtmàtmanaivàvacchidyate /
nàpi manasà, tasya ÷arãrànavacchedena pravçtterabhàvàt /
nàpãndriyaiþ, tadavacchedena tatra bhogotpattau bahirapi bhogaprasaïgaditi /
tadetat tasya bhogadhiùñhànamiti vadatà bhàùyakçtà eva pràk dar÷itaü sphuñamiti

neha vitanyate /
codayatãti /
arthagatiü samarthya ÷abdagatàviti ÷eùaþ /
ceùñàdayaþ sàmànya÷abdà iti vàrttike bahuvacanaü dçùñàntabrahmaõàdi÷abdàntarbhàvena /
à÷raya÷abdàvçttibhedavivakùayà vetyato mandà÷aïkatvàdupekùitam /
a÷eùabràhmaõabhojanasyà÷akyatvàdityanupapattivarõanaü sampàtàyàtamasya pakùasyàgre varõanãyatvàt /
ata eva tadupekùya prakçtopayuktaü vivçõoti---vi÷eùeõeti /
bubhukùitatvàdinà sannidhãyamànamityanena sambandhaþ /
atrànayoþ prakaraõàdãtyàdipadasaügçhãtayormadhya ityarthaþ /
pramàõàsambhavo 'nupapattirbàdha ityarthaþ /
yasyàpi pramàõena ÷arãratvaü bàdhitaü bhavati, tatràpi vyàpàra÷rayatvaü gatamiti //


atha samavàyàbhipràyeõeti /
atra hãndriyà÷raya iti ùaùñhãtatpuruùo bahuvrãhirvà /
tatra samavàyàbhipràyeõobhayaü dåùayati---tathàpãti /
upalakùaõaü caitat /
÷arãrasyendriyeùvityapi draùñavyam /
prathamapakùe mårtànàü samànade÷atàprasaógàt, ekasya dravyasya anàrambhakatvàt, pçthivyà abàdidravyànàrambhakatvàcca /
dvitãyapakùe tu vijàtãyànàm anàrambhakatvàt /
÷rotramanasordravyànàrambhakatvàdityarthaþ /
indriyavi÷eùaü gçhõàti---ghràõasyeti /
÷liùñaü vàkyam /
atràyamanuyogaþ /
÷arãràvayavàntareõa ghràõasya samavàyo và saüyogo và? prathame 'pi dvayã gatiþ, ghràõasya và ÷arãràvayave samavàyaþ, tasya và ghràõa iti /
tadetadanuyogadvayamabhipretyàha---na tasyeti /
÷arãràvayavasamavàyikàraõatvena ÷arãre 'samavàyàt /
na hi kàraõaü kàryakàrye samavaitãtyarthaþ iti ùaùñhatatpuruùapakùe /
bahuvrãhipakùe 'pi ÷arãrasyàsamavàyàt /
na hi kàraõakàraõe kàryaü samavaitãtyarthaþ /
ghràõasya ÷arãràvayave samavàya iti tu na sambhavatyeva, mårtayorekà÷rayatvànupapatterityatra ñãkà sphuñà /
saüyogapakùaü gçhõàti---atha tadàdhàramiti /
tatra saüyuktamityarthaþ /
atràpi dvayãgatiþ, àrambhakatayà anàrambhakatayà và /
tatra prathamaü dåùayati---tathàpãti /
àrabhyamàõaü hi dravyamaindriyakairevàvayavairàrabhyate yathà ghañaþ /
atãndriyaireva và yathà dvyaõukàdikam /
na tu mi÷rairiti vyàptiþ, tàmupobdalayitumapratyakùatvaprasaïga uktaþ /
anàrambhe tu saüyogidravyamàtra syàt ke÷àdivat /
tathà ca na tatra ÷arãrasamavàyasambhava iti kimanena ÷aókitenàpãtyupekùitavàn /
etena ÷arãrasamavetametaditi nirastam, atãndriyadravyasyaindriyakeõànàrambhàt, ekadravyasya ca dravyasyàbhàvàt /
alpaparimàõasya mahatànàrambhàt /
÷arãravyàpakatve ca tasya sarvatra gandhopalabdhiprasaógàt /
api ceti /
yadyartha÷abdo råpàdimàtravacanaþ, tadaivaü dåùaõam /
yadà tvindriyaviùayavacanaþ, tadà vàyavãya÷arãràvyàptiþ /
yoginastadapi tatheti yadi tadendriyaparamàõubhireva vyabhicàraþ, teùàmapi tathàbhàvàditi /
tadetatsarvaü ÷abdagatimupekùya carcitam /
paramàrthatastu yadi dvandvànantaraü bahuvrãhiþ ka liïgasaïgatirarthasaïgati÷ca? atha prathamata eva bahuvrãhiþ kkaikapadyamiti?  //11 //



______________________________________________________________________


// pari÷uddhiþ //


indriyasyeti /
kenacidupàdhinà ÷arãràdãnàmeva phalatvamiti svabhàvikaråpapratãtyadhãnatvàccaupàdhikaråpapratãteþ tebhyaþ phalasyàpakarùaþ /
÷arãràdãnàmeva dharmaþ pretyabhàvo dharminiråpaõàdhãnatvàcca dharmasya tebhyaþ pretyabhàvasyàpakarùaþ /
arthàdãnàü doùàntànàü ÷arãramà÷ritya duþkhahetutvàvi÷eùe 'pi paramparayà ÷arãrà÷riyatvàdindriyàõàü tu sàkùàt tathàbhàvàdebhyasteùàmapakarùaþ /
manasastvevaüråpatve satyapi bàhyendriyavaidharmyaj¤àpanàrthatvàt buddhikramànumeyatvàcca buddheþ sakà÷àdapakarùaþ /
tadidamuktam---upanàyakatveneti /
sàkùàccharãramà÷ritya pratiniyataviùayàdyupanayadvàrà duþkhahetutvenetyarthaþ /
÷arãrasaüyuktaü saditi ÷eùaþ /
ato nobhayàvadhàraõe bhàgàsiddhamasiddhaü veti doùaþ /
sarpamaõipradãpàdãnàü tu saüskàrapadenaiva niràsaþ /
etàvàüstu vi÷eùo yada¤janàdãnàmindriyasaüskàrakatvam /
pradãpàdãnàü tu viùayasaüskàrakatvamiti //


nanu bhàùyakçd àha---bhogasàdhanànãti, tatkathametat tena såcitamityata àha---sàkùàditi /
yadyapi bhujyeta

iti bhogau sukhaduþkhe iti sàkùàdeva bhogasàdhanatvaü sarveùàü sambhavati, tathàpi bhogo buddhiriti tatra tatra bhàùyadar÷anàt tadanusàreõa vyàcaùñe---pàramparyeõa ceti //


yathà ca sàmànyalakùaõamantareõa na vi÷eùalakùaõàvasaraþ, tathà vibhàgamantareõàpãti so 'pi vaktavyaþ syàt /
tadetadevaülakùaõakamindriyaü bàhyamàbhyantaraü cetãndriprakaraõàt mano 'nyatra nayatà såtrakçtà eva såcitam /

bàhyamapi pa¤cadheti /
gandharasaråpaspar÷a÷abdà iti pratiniyatàrthavibhàgaü kurvatà såtrakçtà eva dar÷itam /
yadi hyaparamapi bàhyam indriyaü syàt, kathaü pa¤caiva pratiniyatà viùayà iti tadeva vyavacchedyaü dar÷ayanneva manàk smàrayati,

rasanàdi pratiniyataviùayam, mana àdi sarvaviùayamiti ca /
àdigrahaõena àtma÷arãre /
na tvàtmàdiprameyodde÷asåtre sàmànyenendriyamàtramuddiùñam /
iha tu ghràõetyàdyucyate /
tat kathaü tato na vi÷eùa ityata àha---pramàõàdyudye÷eneti /
udde÷avi÷eùeõa /
atha vibhàgasåtratve 'pi lakùaõasåtraü kiü na syàt? na hyanayoþ ka÷cid virodha ityata àha---lakùaõaü hãti /
j¤àtaü coddi÷yate vidhiviùayatayà anådyata ityarthaþ /
aj¤àtaü ca vidhãyate j¤àpyata ityarthaþ //


paràrthànumàne virodhamuktvà svàrthànumàne 'pyàha---nàpi lakùyalakùaõatve iti /
lakùyasya pakùaråpatayà sàdhyatvàt, lakùaõasya ca liïgaråpatayà siddhatvàdityarthaþ /
tathàpi kathamebhya eva padebhyo vivakùitobhayalàbha ityata àha---atra ceti /
kvacit kvacit sàmànyavi÷eùa iti /
jàtiråpe sàdharmyaråpe cetyarthaþ /
tena ÷rotrapadamapyavayavàrthaü nimittãkçtya nabhaso vi÷iùñàdçùñopagçhãtakarõa÷aùkulyavacchinnatve vartata iti /
tarhi yoga evàstvityata àha---avayavàrthayoge 'pãti /
tathàpyubhayàbhidhàyakatvàvi÷eùe kathaü lakùya--lakùaõapadavyavasthetyata àha---tathà ceti /
nanu kevalenàvayavàrthena lakùaõe ativyàptiþ, ghràõatvàdisahitena tu itaretarà÷rayatvamityata àha---na ceti /
sàmànyalakùaõayuktasyeti /
yàvatà vyabhicàro nivartate tàvadupalakùaõaparam, na tu samuccitaü padaü niråcyate tvakpadaü tvanavayavaü vçddhikùayavaddravyasahajàvaraõamàtre vartata ityabhipràyavatà bhàùyakçtà lakùaõaü tadbãjaü ca dar÷itam /
tathàpi na prakçtasiddhiþ /
na hyevamapi lakùya-lakùaõavyavasthà sidhyatãtyata àha---nirvacanagrahaõeneti /
kriyàtvàditi kàryatvàd ityarthaþ /
saüyogàdhàratvàditi gràhyasya mçgamadàdigandhasya tatràsamavàyàt mçgamadàdãnàü svàvayavasamavàyena samavetasamavàyàbhàvàt /
svàtantryeõa grahe vi÷eùaõatvàbhàvat apràptasya càgrahaõàt /
itarasannikarùatrayasya saüyogagarbhatvàt saüyogaþ siddha evetyupakramaþ /
atha ko niyamàrthaþ? kiü yajjàtãyaü yadindriyaü tattajjàtãyasyaiva guõavi÷eùaü gçhõàti? atha yajjàtãyaü yadindriyaü tajjàtãyasya tenaiva guõavi÷eùo gçhyate ityata àha---na caivamiti /
yadyapi prathamamapyavadhàraõaü ghràõa÷ravasoþ saübhavati, tathàpi rasanàdiùu vyabhicàràt tadupekùyottaraü grahãtavyamityarthaþ /

tathàpi bhåtebhya iti såtrapadasya kiü tàtparyam ityata àha---anena khalviti /
yadyapi vi÷eùasiddhireva ÷eùaü niùedhati, tathàpi viparyaye bàdhakaü vaktavyamityata àha---niràkaraõahetumàheti /
na tvekaprakçtikatvamàha sàükhyo na tvekasvàbhàvyamindriyàõàmityata àha---÷liùñaü padamiti /
ekaþ pàkyaþ /
sarvasàdhàraõa iti ÷eùaþ /
evamuttaratràpi /
stokabhçyasvaniþ÷eùatvena iti, pràrabdhapàkàpekùayà /
tathà ca lakùyahàniriti---na hyasti saübhavo nirhetuko vyavahàra iti bhàvaþ  //12 //



______________________________________________________________________


// pari÷uddhiþ //


indriyaprakçtitvaü bàhyendriyaprakçtitvamiti  //13 //



______________________________________________________________________


// pari÷uddhiþ //


pravçtterdeùàpakarùe manasa pravçttyapakarùe vakùyate /
buddhermano 'pakarùe coktam /
viùayaniråpaõãyatvàccarthebhyo buddhedapakarùaþ /
tator'thalakùaõameva kramapràptamityàha---kramapràptamiti /
såtre vibhàgabhàgasyàpi vidyamànatvàt /
÷liùñaü tu ÷abdàrthamàha---yeùàmiti /
yeùàm uktalakùaõayogasta hame vibhajyanta ityarthaþ /
yeùàü mithyàj¤ànaviùayãkçtànàü nimittànuvya¤janasaüj¤àviùayãkçtànàü saüsàrahetutvaü ta hame lakùyanta ityarthaþ //


tatra càdye pade vibhàgapare /
tatastadarthà iti lakùaõapadaü cet, lakùyapadaü nàsti /
lakùyapadaü cet, lakùaõaü nàsti ityata

àha---atra ceti /
arthànimittànuvya¤janasaüj¤àviùayatayà saüsàrahetava ityarthaþ /
ke te? ya indriyàõàmarthà viùayà ityarthaþ /
àgàmino vàrttikasya bhàùyeõa virodhaü parijihãrùuràha---na ùaùñhãti /
ghràõàdayaþ ÷abdà iti ÷eùaþ /
vyadhikaraõabahuvrãhau na kevalaü lakùaõàbhàvaþ prayojanàbhàva÷cetyàha---na ceti /
tadarthà iti lakùaõamavyàpakaü syàditi /
yadi vàyvàdayaþ paramàrthator'thà iti ÷eùaþ /
àdigrahaõena vàyvàdisaügrahe lakùaõavibhàgayorvyàghàta ityarthaþ //


eteùàü cetyàdi /
tadyathà, dantauùñhamityanuràgaþ /
asthimàüsamiti vairàgyam /
÷yàmeti harùaþ /
pàkajamidaü màüsapàrthivaråpamiti màdhyastham /
mukhàmoda iti pramodaþ /
aupàdhiko 'yamasya, sahajastu påtiriti vaimukhyam /
aho

madhuramidam etanmukhàvarjitaü tàmbulamiti pravçttiþ /
ucchiùñamidamiti nivçttiþ /
preyasãspar÷a ityutsavaþ /
pàrthivadravyamàtraspar÷a iti na ki¤cit /
bahuke÷ãtyanuràgaþ /
majjadhàtumalà hame bahavaþ ÷ma÷àne taràviva ÷arãre saüyuktà ityudvegaþ /
pãnastanãtyànandaþ /
sphiónirvi÷eùau palalapiõóàvityalaüpratyayaþ /
mçta÷arãràdacetanàt pçthagiyamiti harùaþ /
cetanàdàtmanaþ pçthagiyaü sahaja÷avabhåtàcetanàdapçthagbhàvastu bhrànta ityaratiþ /
divyamàlyàbharaõavasanavatãti prãtiþ /
pàrthivaü pàrthivena saüyuktamiti viratiþ /
hasatãti harùaþ /
asthimàüsavibhàga iti viùàdaþ /
mama priyà paràparà veti harùaviùàdau /
÷arãràpekùayà paràparabhàvo na madapekùayeti na ki¤cit /
nçtyamiti ratiþ /
satpratyayàsatpratyayakarmasantàno màyà÷arãra iveti viratiþ /
gamyajàtãyeti strãti cotsàhaþ /
tvaómàüsa÷oõitasnàyvasthimajja÷ukramåtrapurãùasamudàyo 'yaü caõóàlãsàdhàraõa ityalaübuddhiþ /
vakrabhråþ çjuromaràjã gabhãranàbhirånnatapayodharà pçthunitambà kç÷amadhyeti snehaþ /
annapànapariõatiriyaü bhedomàüsàdyapacayàpacayasaüsthànabhedavatã

acirasthàyinãti nirveda iti nimattasaüj¤ayà saha a÷ubhasaüj¤eti /
anuvya¤janasaüj¤ayàpi saha draùñavyeti //


asti tàvadiha dar÷anaspar÷anàbhyàmekàrthànusandhànam /
tadidamekaikaviùayaü và, samudàyaviùayaü và,

tadatiriktavastuviùayaü và, vastvanurodhàkàraviùayaü và, atãkaviùayaü veti?

na tàvadàdyaþ, na hi bhavati yadeva råpaü sa eva spar÷a iti /
na ca råpaü dvãndriyagràhyam, andhasyàpi nãlapãtàdiprayatyayaprasaógàt /
na caikameva vastu kàraõabhedàdanyathà prathata iti yuktam, anàtmakatvaprasaógàt, bhedàbhedavyavasthànupapatte÷ca //


nàpi dvitãyaþ, sa hyekade÷atayà và, ekakàlatayà và, ekakàryatayà và, ekakàraõatayà veti /
na tàvadupàdànalakùaõaikade÷asaübhavaþ, tayoþ pratiniyatopàdànàt /
saübhave và tadeva dravyamiti paryavasitaü vivàdena /
nàpyadhikaraõãbhåtabhåtalàdyàdhàratayà tatsaübhavaþ /
tathà hi cakùuùopalabhyamàne bhåtale råpavi÷eùe ghaño 'pi cakùuùaivopalabhyamàno råpavi÷eùastadàdhàra iti ÷akyate ni÷cetum, tayoradharottarabhàvena ekaj¤ànasaüsargitvàt /
tadadhikaraõàþ spar÷àdayo 'pãti tu kasya pramàõasya viùayaþ? na hi spar÷àdaya÷càkùuùe cetasi cakàsati, tvaco 'yaü vyàpàra ityapi na yuktam, tayàpi bhåtale ghañaspar÷ayorevàdhàràdheyabhàvapratãteþ /
na ca samudàyayorevàdhàràdheyabhàvànubhavaþ, parasparà÷rayaprasaógàt ekàdhàratayà samudàyànusandhànam, tadanusandhàne caikàdhàratànubhava iti /
anavasthàprasaógàcca, bhålatasyàpi hi samudàyatvaü kiïkçtamityanuyogànivçtteþ /
ata eva naikakàlatayàpi, tayorekakàlatàyàü pramàõàbhàvàt /
bhàve và ràsabhakarabhayorapyekakàlatayà samudàyatvaprasaógàt /
bhedàgrahastvatràsaübhàvita eva /
ata eva naikakàryatayàpi upadeyalakùaõasyaikasya kàryasyàbhàvàt /
ata evaikodakàraõakriyetyàdyapi na yuktam, råpàdyatiriktasyodakasyànabhyupagamàt /
ekaikasyànekàhàryatve pramàõàbhàvàt, samudàyasya càsiddheþ /
ata eva naikakàraõatayàpi, nimittamantareõa samudàyavyavahàre 'tiprasaógàt //


tçtãye tu na vivàdaþ //


nàpi caturthaþ /
sa hi vij¤ànanayamà÷ritya và syàt, dvicandràdivad visaüvàdàd và, sthairyavadbàdhakàd veti? àdye råpàdiùu kaþ pakùapàtaþ? pràpterarthakriyàsthite÷ca na dvitãyo 'pi /
te dve api råpàdãnàmeveti cet? na teùàü kiü tu tasyaivetyeva kiü na syàt? bàdhakàditi cet? sa yadi kramayaugapadyavirodhaþ, kùaõikaü tàvadastu /
raktàraktàdivirodha÷cet? paramàõuråpaü tàvadastu /
saübandhàbhàva iti cet? asaübaddhaü tàvadastu /
kathaü tadvat pratãyeteti cet? taiþ saha tathotpàdàditi parihàro 'stu, bhavatàmeva yathà ÷arãraü cetanàvaditi /
råpàdibhireva samastàrthakriyàsiddheþ kiü tadatiriktavastukalpanayeti cet---na, tàvanmàtreõaiva samastàrthakriyàsiddheþ kiü råpàdikalpanayetyasyàpi vàcàñavacaso 'vakà÷aprasaógàt /
pratãyamànatvàditi cet?

tulyam //


etenaivàlãkaviùayatà nirastà /
abhedasàdhanàni pramàõàni bàdhakamiti tu cintyata ityà÷ayavàn paryanuyogàrthamàha---svasaüvedaneneti /
atra para àha anàkalitasamaya iti ÷eùaþ /
anura¤janàdikayà tviti /
atadråpasya svaråpasaükràntiþ anura¤janam /
yathà nãladravyasamparkàd dhavalo 'pi nãlo mahàrajanasaüparkàdrakta iti /

atra nãlàdayo dravyavyapade÷aü vihàya råpavyapade÷ameva labhante, nãlaråpaþ paño raktaråpaþ paña iti /
àdi÷abdena gandhàdãnàü vàsanàdikàþ vàsanàdikàþ kriyàþ saügçhãtàþ /
÷abdagatidåùaõametaditi vibhàvayanniràkaraõaü

vivçõoti---tathàrthasyeti /
arthagatirapi tridhà /
utpàdamàtraü và, trailokyavilakùaõotpàdo và, sabhàgasantànabhedotpàdo veti /
tatra dvayaü dåùayatãtyàha---dåùaõàntaramiti /
tçtãyamutthàpayatãtyàha---÷aïkata iti /
dçùñisçùñiviùaye hi kasmi÷cid ghaña iti vyavahàraþ /
sa cedanayà vacobhaógyàtiriktaþ samarthitaþ, siddhaü naþ samãhitamityàha---anyatva iti /
ananyatve vyarthàbhidhànamiti /
tathà sati hi råpaparamàõavaþ spar÷aparamàõava÷cetyeva /
te ca kathamapyutpadyantàm, na kadàcidapi dvãndriyagràhyàþ /
samudàya÷ca duråpapàdaþ /
tathà ca dçùñisçùñiviùayo naikaþ samarthitaþ syàt /
ato niùprayojanamuttaràbhidhànamityarthaþ /
÷aïkata ityàdi /
yadyapi kùaõikaparamàõuråpe dravye na ka÷cid vicàravirodhaþ, tathàpi sthiràvayavyabhipràyeõa ÷aókà /
so 'pi hyasmàkaü prasàdhya iti /
ata evàha---ekànekavicàràsahatvàditi /
asanta iti upalakùaõam /
bàhyànanurodhij¤ànàkàraråpà ityapi draùñavyam /
bãjamiti //


atra prayogaþ, ye ghañàdipratyayà na satyàþ, ta evambhåtasamyakpratyayapårvakà mithyàpratyayatvàt, taimirikake÷apratyayavaditi /
atra copàdhimudbhàvayati---yastviti /
yadyapi hi àdimànanàdiriti vibhàgo 'nupapanna eva /
tathà hi keyamanàdità? kimevaüråpamithyàj¤ànapravàhàvicchedaþ, kiü và pårvamapyevaübhåtasya vibhramasya kadàpi

bhàvaþ? na tàvadàdyo 'sambhavàt /
dvitãye tu taimirikake÷aj¤ànamapyanàdyeva /
anàdau saüsàre viplutasya ke÷aj¤ànasyàbhåtacaratvànupapatteþ /
tathà cànàdità nopàdhiþ /
tasyàü satyàmapi ke÷aj¤ànasya satyaj¤ànanimittàpekùaõàt /

na ca viparyaye bàdhakàbhàvàd vibhrama÷ca syàt /
satyapratyayànanukàrã ceti ÷aïkayà bhavitavyamiti vàcyam /
ananyathàsiddhànvayavyatirekànuvidhànasiddhakàraõabhàvaparihàre mithyàpratyayànàmàkasmikatvaprasaógàt /
satyapratyayànanukàre ghañàdipratyayànàmapravartakatvaprasaógàcca /
tathà hi mithyàpratyayà apyàbhimànika pàkùikaü và pràmàõyamupàdàyaiva pravartayeyaþ /
vibhramatvani÷caye tvapravçtteþ /
na ca pramàõànanukàre pràmàõyàbhimànasaü÷ayaþ /
na ca pramàõabhedàgrahamàtreõa tattvàbhimànasaübhavaþ, visadç÷àrthagocaratve tasyàbhàvàt /
sadç÷àrthagocaratve tu satyapratyayànukàro 'kàmenàpi svãkartavya iti /
tathàpi ghañàdipratyayànàü satyatve kiü nibandhanà bauddhasyerùyeti jij¤àsuü pratibubodhayiùuràhetyàha---taü pratãti /
avayavina iti dravyamàtropalakùaõaparam /
yadyasmàditi vàrttikam yattadorvyatyàsena sugamamevetyupekùitavàn /
vyaktyabhipràyeõànaikàntikatve dahanàyogolakamudàharaõam /
vàrttikoktaü tu vyàghàtasphoraõàya /
jàtyabhipràyeõa buddhitadviùayàvudàhàryau /
asti hi viùayàgrahe buddhijàtãyàgraho na càbhedobàhyasthitau satyàü guõaguõivàdàrambhàt /
dvividhàõuþ ÷abdàtmako '÷abdàtmaka÷ca /
tatrànantaro 'ùñadravyaka iti /
kavaóãkàràhàraparyantàþ kàmadhàtavaþ /
dhyànàhàrà råpadhàtavaþ /
ànandàhàrà aråpadhàtava iti vibhàgaþ /
sà hãti /
yatastvayaivoktam,

pararåpaü svaråpeõa dhiyà saüvriyate yayà /

ekàrthapratibhàsinyà tàmàhuþ saüvçtiü kila //


ityarthaþ /
udbhàvanaprakàrasaükalanàrthaü pårvoktaikade÷aü smàrayitvà paramatamavatàrayati---tadevamiti /
tadatrànaikàntikatvena hetvàbhàso nigrahasthànam /
tadabhyupetapràmàõyàgamavyàghàtenàpasiddhàntaþ /
tacchabdaparyàlocanayà niùprayojanatvenàpàrthakam, pratij¤àpadayorvyàghàtena virodha iti /

ànu÷àsanikaü vacanabhedamàdàya virodha udbhàvitaþ /
tato na pàribhàùikeõa vyabhicàra÷aókàsamànàrthànàü prakçtãnàmiti prakçte 'bhyupagamavàdaþ /
utpannataddhitàyàþ prakçteradhikàrthatvàt, spàrthikasya pratyayasya niràkariùyamàõatvàt /
nanvàpa ityapi toyagatàmeva bahutvasaükhyàmàcaùñàm, ko doùa ityata àha---ityekasyàmapãti /
yadyupanibandhena yadi toyaparamàõàvapyàpa iti ÷iùñaprayogastadaivaü neyam /
vastutastu yathaikavacanàttoyamanu÷àsanabalàdasàdhustathaikasaükhyàvacchinne pàthasyapãti na ka÷cid virodhaþ /
dàrà ityatra tveùaiva yuktirityarthaþ /
krandata ityanàdare ùaùñhã /
bhavata iti påraõãyam /

ùaõõagarãtyàdiùu tu sugamameva, samàhàre samàsànu÷àsanàt /
sa ca samàhriyamàõàrthàtirikta evàbhyupagamyate 'smàbhiþ //


yadi yathàlokavyavahàramàdriyase, kimiti savikalpakaü pratyakùaü pariharasi? kuta÷ca na ÷abdàdãni pramàõàni

pçthagevàbhyupagacchasãtyàha---anyatheti /
vàrttikoktodàharaõànurodhenàhnãkaü pratyàha---na ca nãlasyeti /
vastutastu pãta÷aókhavibhrame ayam api na pãtasyaiva ÷aókhasyotpàdamicchati, puruùàntareõàpi tathopalambhaprasaógàt /
tato

dhavalimni pratãte 'pi tadà÷rayaü ÷aókhadravyamabhipretyetyeva /
toyaviraha ityàdi /
na caitad vaidharmyamàtram, upaùñambhakasyàvinirbhàgenaivàvasthànaniyamàt /
yathà hemni pàrthivo bhàgaþ /
taile payasi sarpiùi ca pàthasãyaþ /
na ca saüyogimàtraü yåùe jalam /
tadasaüyoge yåùatvanivçtteriti tairvyapade÷aþ /
tairvi÷eùaõaistasya vyavacchedyasya vyavacchedaþ /
sa càtrànubhaviko vivakùitaþ /
sa hyevaü pravartate, candano 'yaü surabhiþ, tiktaþ, ÷uklaþ, ÷ãtaþ iti /
tàdàtmyabhramaniràsàrthaü tu ÷abdo vyapade÷akatayopàttaþ, candanasya ÷uklaü råpamityàdi /
etaccàgambhãramiti matvà yathà÷rutamevopàdàya tàtparyamahà---asti hãti /
na kevalaü hetusvaråpàlocanena pratij¤àlocanenàpi candanasyopàlambhàbhyupagamo 'vasãyate parasya /
na hyanupalabdhasyaiva råpàdyabhedaü sàdhayati /
tathà satyaprasiddhavi÷eùyaþ pakùaþ syàt /
svàtantryeõa và sattve sàdhye à÷rayàsiddho heturiti tçtãye vyutpàdanãyamiti ihopekùitavàniti /
ekàntato vyapade÷aü vyàvartayitumiti prayogàntarasåcanàya /
tathà hi, ayaü cakùurgocaraþ candano rasàdibhyo bhidyate, tadanupalambhe 'pyetasyopalabhyamànatvàt /
yadyasminnanupalabhyamàne 'pyupalabhyate tat tato bhidyate, yathà råpàdibhyaþ ÷abdaþ /
tathà càyaü candanaþ /
tasmàt tatheti /
spamàtràttu vyavacchedaþ sandigdhaþ tatra vyapade÷o heturiti //


prayogàntaramàheti /
vailakùaõyasya hetorvyaktyapekùayànaikàntikatvàt, jàtyapekùayà asiddhatvàt, viùayavailakùaõyasya ca sàdhyatvàt /
tadàhitàkàralakùaõasyànabhyupagamàdityà÷ayavàniti ÷eùaþ /
atra ca hetutayà vyàpti pradhànãkçtya ùaùñhyanto heturåktaþ /
pa¤camyanta÷ca sàdhyaþ /
parvato 'yamagnimàn /
kasmàt? dhåmavattvàt /
kiü kàraõam? dhåmavato 'gnimattvàditivat /
granthagauravabhiyà tu yathà÷rutaü vyàcaùñe---ghañapratyayasyeti /
viùayo ghaña eva /
nimittaü ghañatvam /
taddhi nimittãkçtya ghañapratyayo ghañe vartate /
ghañapratyayastvanubhavaþ smaraõaü ca /
tadiyaü prayogapari÷uddhiþ /
ghañàdiùvekàdipratyayà uktanimittavyatiriktapravçttinimittàdhãnajanmànaþ, uktanimittam antareõàpi jàyamànatvàt /
teùveva ghañàdiùu nãlàdiùu nãlàdipratyayavaditi /
atra yadi ghañamanatareõàpi jàyamànatvàdityetàvanmàtraü kriyeta tadaikaghañaparityàge ghañàntare jàyamànaghañapratyayena vyabhicàraþ, tathàbhåtasyàpi nimittàntarànapekùatvàt /
tannimittam antareõetyetàvanmàtre tu ghañanirvikalpakena vyabhicàraþ, tasya tannimittanirapekùasyàpi nimittàntarànapekùaõàt /
tatpratyayamantareõetyetàvanmàtre 'pi tenaiva vyabhicàraþ /
prathamadvitãyapadopàdàne 'pi tatsmaraõànuvyavasàyavibhramairvyabhicàraþ /
tatpratyayaviùayanimittavyatirekeõàpi teùàü janma /
na ca pravçttinimittàntaràpekùà /
dvitãyatçtãyayorapi nirvikalpakena vyabhicàraþ /
prathamatçtãyayorapi ghañàntarapratyayena vyabhicàra iti samastopàdànam /
ato yannyånaü tatpårayati---bhàja ityatràpãti /
tadetadghañàdi pratyayavailakùaõyamekàdipratyayànàmiti /
sthàõurdravyamityevaü sàdhu /
na ca jàtisaükaraþ, tatra khadirajàterabhàsàt /
tadguõayogàt tu tadvyavahàro màõavake siühavyavahàravat tadavayavàrabdhatvàt tadãyatàvyavahàraþ kùãrasya dadhãvivat /
sarpeõàntyàvayavinà ekenànàrambhàt tadavayavànàü kàryàvaùñabdhatvàt sarpakuõóalakaü saüsthànameva sphuñam /
pratimàyà iti /
÷arãralakùaõàbhàvàt na tatra mukhyaþ ÷arãra÷abdaþ, tadekàrthasamavesaüsthàne aupacàrika iha prayujyate, tatsàdç÷yàt /
ràhoþ ÷ira ityatra tu saüsthàne ÷iraþ ÷abdopacàramàtram /
suvarõàsyàógurãyakamityatra jàtisaïkaprasaógàt saüsthànamevàógurãyakam, rajatàderapyaógurãyakadar÷anàditi sphuñam /
÷ilàputrakasyetyatroktayukti smàrayannàha---evamiti /
vyatirekopade÷aviveko yadi syàt tadà buddhi÷arãràbhyàmevànaikàntikaü syàdata àha---atàdàtmyeti  //14 //



______________________________________________________________________


// pari÷uddhiþ //


arthakathanapårvakaü saïgativàrttikamavatàrayati---àtmàdãnàmiti /
kàraõatve 'pi manaso 'pakarùe tåktam /

sarvajanãnenàpi samayena go÷abdavad yadyarthàntare 'pyete pravarteran tadà ko virodha ityata àha---tatra sarvajanãnaþ ÷aknotãti /
svàbhidheyadvàreõeti ÷eùaþ /
tenàyamarthaþ /
eteùàü ÷abdànàü vyavahriyamàõànàü yadekaü pravçttinimittaü

tadyogàd itarebhyo buddhirbhidyata iti /
tadidamuktaü såtrakçtà---ityanarthàntaramiti /
tenaitannirastam /
gçhãtasamayairebhirbçddhiþ samànàsamànajàtoyebhyo vyàvartanãyà /
tathàbhåtàyàü ca tasyàmeteùàü samayo gràhya ityanyonyà÷rayatvam /
vyavahàre tu sàdhye

àtmà÷rayatvamiti /
tarhi buddhirj¤ànamityevàstu kimaneka÷abdoccàraõenetyà÷aókya paramatamapàkartçm ityàha---bhàùyakàra eveti sphuñamiti---upapattisàrthyàditi bhàùyàvayayavaü vyàcaùñe---paryàyeti /
tatropapattipadàrthaþ paryàya÷abdàbhidhànamityanene vyàkhyàtaþ /
÷eùeõa sàmarthyapadàrthaþ /
tenàyamarthaþ, paryàya÷abdàbhidhànalakùaõàyà upapatteþ sàmarthyam anekàrthatvapratiùedhàkùepakatvam /
tasmàditi /

tadetanniràkàraõaü såcitam /
yadupapattisàdhyaü tàü pçcchati vàrttikakàraþ---kà punaråpapattiratreti /
nirvikalpakavyàpàràõãndriyàõi /
savikalpakavyàpàraü manaþ /
adhikàràbhimànavyàpàro 'haïkàraþ /
kçtyadhyavasàyavyàpàrà buddhiþ /
nirvyàpàra eva kalpitabuddhivyàpàraþ puruùa iti /
tenàyamarthaþ, akàraõam akàrya÷ca puruùaþ /
àdikàraõaü prakçtiþ /
àdikàryaü buddhiþ /
tato 'haïkàràdisarga iti /
puruùaþ kåñasthacaitanyaråpaþ /
itaradacetanamiti sàkhyàþ /
tatra buddhiraü÷atrayavatã, puruùoparàgo viùayoparàgo vyàpàràve÷a÷cetyaü÷àþ /
bhavati hi mayedaü kartavyamiti /
mayeti hi cetanoparàgo darpaõasyeva mukhoparàgo bhedàgrahàdatàttvikaþ /
idamiti viùayoparàgaþ indriyapraõàlikayà pariõàtibhedo darpaõasyeva malasaübandhaþ pàramàrthikaþ /
tadubhayàyatto vyàpàràve÷o 'pãti /
tatraivaüråpavyàpàralakùaõà buddhiþ /
viùayoparàlakùaõaü j¤ànam /
tena saha yaþ puruùoparàgasyàtàttvikasya saübandho darpaõapratibimbitasya mukhasyeva tadgatamalinimnà sopalabdhiriti teùàü rahasyam /
tadutthàpayati---buddhiþ kileti /
sà ca na tàvad buddheþ, tasyà acaitanyàditi /
yadyapyacetana eva bhràmyatãti sàükhyàbhyupagamo yathàhuþ,

yoga÷cittavçttinirodhaþ /

iti, tàstu

pramàõasaü÷ayaviparyayasvapnasmçtayaþ /

iti, tathàpi vyàptyà pratyavasthànam /
yatra hi cetanàcetanayorasaüsargàgrahe saüsargabhramaþ, tàdàtmyabhramo và, tatra cetanasyaiva, yathà darpaõacaitrayoþ ÷arãra÷arãriõorvà /
na hi tatra darpaõasya ÷arãrasya và bhrama iti /
api ca buddhiràtmànaü cetayamànà bhràmyet, puruùeõa và cetyamànà /
nobhayamapi pràguktayuktereva /
na ca svataþ parato và aprakà÷amànaiva buddhirbhràmyatãti yuktam /
na hyadç÷yamàna eva darpaõaþ timire maitrasannidhànamàtreõa tatpratibimbamudgràhayati /
tasmàdubhayathàpi buddheþ sahajaü caitanyamàpannamityupasaühàravyàjenàha---tasmàt kçpaõeti  //15 //



______________________________________________________________________


// pari÷uddhiþ //


vaidharmyàdindriyaprakaraõàdapasàritasya buddhikramonneyatayà pravçttihetutayà ca tayoþ madhyer'thàdavasaro manasa ityàha---kramapraptamiti //


yasmàdityàdivàrttikaü vàkyabhedena såtrakàroktasvoktahetupapàdakabhàùyavyàkhyànamityàha---anindriyeti /
yadyapi nimittàntaramityanenaivàkà÷o 'pi vyavacchidyate, avyàpãtyanenaiva và, sahakàrãtyanenaivàtmàdi, upàdànàtiriktasyaiva sahakàritvaprasiddheþ, tathàpi yathàvivakùaü gobalãvardanyàyena vyavasthà /
indriyaü pradhànãkçtya và àtmani sahakàrivàda iti /
nanu mano vibhu sarvadà spar÷arahitadravyatvàt, vi÷eùaguõa÷ånyadravyatvàt, nityatve satyanàrambhakadravyatvàt, j¤ànasamavàyikàraõasaüyogàdhàratvàt ityàdeþ /
tatkathamucyate---avyàpãti /
naitadevaü, saveùàmeùàmàpàtataþ svaråpàsiddhatvàt /
tathà hi yadà sukhàdyupalabdhãnàü kriyàtvena karaõatayà mano 'numitam, tadà na dravyatvasiddhiþ, adravyasyàpi karaõatvàt /
athàsàmeva sàkùàtkàritayà indriyatayà tadanumàtavyam, tathàpi ÷arãravayavasyopàdhitvam, tadà tàvanmàtre vçttilàbhaþ /
taddoùe ca vçttinirodhaþ ÷rotravat prasajyeta /
tataþ ÷arãramàtramupàdhirabhidheyaþ /
tathà ca tadavacchedena vçttilàbhe ÷irasi me vedanà, pàde me sukhamityàdyavyàpyavçttitvapratãtivirodhaþ /
asamavàyikàraõànurodhena vibhukàryàõàü de÷aniyamàt /
÷arãratadavayavàvayavaparamàõuparyantopàdhikalpanàyàü ca kalpanàgauravaprasaïgaþ, niyamànupapatti÷ceti /
tato 'nyavaikaü såkùmamatãndriyam upàdhitvena kalpanãyam /
tathàpi tasyaivendriyatve svàbhàvike adhikakalpanàyàü pramàõàbhàvàt dharmigràhakapramàõabàdhaþ /
atha j¤ànakrameõendriyasahakàritayà tadanumànaü tadà sutaràmeva pràguktadoùaþ /
yadi tu manaso vaibhave 'pi adçùñava÷àt krama upapadyate, tadà manaso 'siddherà÷rayàsiddhireva vaibhavahetånàmiti /
atha yatràdçùñasya dçùñakàraõopahàreõopayogaþ, tatra tatpårõatàyàü kàryamutpadyata eva, anyathà antyatantusaüyogebhyo 'pi kadàcitpaño na jàyeta /
jàto 'pi và kadàcinnirguõaþ

syàt /
balavatà kulàlena dçóhadaõóanunnamapi cakraü na bhràmyet /
yatra tu dçùñànusaühàreõa adçùñasya vyàpàraþ tatra tadveguõyàt kàryànudayo yathà paramàõukarmaõàþ /
tadihàpi yadi viùayendriyàtmasamavadhànam eva j¤ànahetuþ, tatsadbhàve sadaiva kàryaü syàt /
na hyetadatiriktamapyadçùñasyopaharaõãyamasti /
na ca sadaiva j¤ànodayaþ /
tato 'tiriktamapekùaõãyamasti /
tacca yadyapi sarvàõyevendriyàõi vyàpnoti, tathàpi karaõadharmatvena kriyàkramaþ saügacchate /
akalpite tu tasmin nàyaü nyàyaþ, pratipatturakaraõatvàt cakùuràdãnàmanekatvàt /
tasmàdantaþkaraõamastãti cet? nanvevamapi yugapajj¤ànàni mà bhuvan /
yugapajj¤ànaü tu kena vàryate? bhavatyeva samåhàlambanamekaü j¤ànamiti cet---na, ekendriyagràhyeùviva nànendriyagràhyeùvapi prasaógàt /
teùvapi bhavatyeveti cet---na, vyàsaïgakàle j¤ànakrameõa vivàdaviùaye kramànumànàt /
bubhutsàvi÷eùeõa vyàsaóge kriyàkrama iti cet---naivam, na hyeùa bubhutsàyà mahimà, yadabubhutsite viùaye j¤ànasàmagryàü satyàmapi na j¤ànamapi tu tatra saüskàravi÷eùàdhàyakaþ pratyayaþ syàt /
yadi tvabubhutsite sàmagrãmeva sà niråndhyàt /
tathà ca ghañàyonmãlitaü cakùuþ pañaü na dar÷ayet /
tasmàd bubhutsàpãndriyàntaràdàkçùya bubhutsitàrthagràhiõãndriye mano nive÷ayantã yugapat j¤ànànutpattàvupayujyate, na tu svaråpata iti yuktamutpa÷yàmaþ /
tasmàt suùñhåktam---avyàpãti /
gandhàdikriyànyatve satãti vàrttikaü yathà÷rutaü dravyakarmàdij¤ànenànaikàntikamato vyàcaùñe---cakùuràdibhya iti /
nanu smçtyàdiùu saüskàràdayaþ /
santi /
tato naite karaõàntarakalpanàyàü prabhavantãtyata àha---atra ceti /
indriyajanmànaþ ÷arãrasaüyuktadravyaråpakaraõajanmàna ityarthaþ /
nanvindriyatvenaiva mano 'pi janakaü smçtyàdãnàü tathàtve sàkùàtkàritvaprasaógàditi /
athetyàdivàrttike pratibhàsamànavyadhikaraõatàmupàdàya codyam /
ekade÷isamàdhànaü ca /

vyàptirvyadhikaraõayora÷akyagraheti vastugatimupàdàya samàdhànaü sphuñamityàha---sautramiti  //16 //



______________________________________________________________________


// pari÷uddhiþ //


pretyabhàvàdutkarùe sati pravçttermano 'pakarùe hetumàha---manaso 'pãti //


pravçtteþ vikalpasamuccayàmyàmavyàpakatayà nedaü sàmànyalakùaõam /
na ca tadantareõa vi÷eùalakùaõàvakà÷a ityà÷aókya såtravàkyaü bhinatti---àrambhaþ pravçttiþ /
janmahetuþ sthiràtmavi÷eùaguõajanakaþ prayatna àrambhaþ /
na caivaü dayàdyavyàptiþ /
tatràpi tadarthaü prayatnasya vidyamànatvàt /
yadi tvayatamànasyaivecchàmàtraü j¤ànamàtraü dveùamàtraü và pravçttiþ

syàt, pravartamànaü prati prayojakatvamamãùàü nivarteta /
tata÷cottarasåtravyàghàta iti /
atra yadyapi vàgityàdiyathà÷rutavi÷eùalakùaõàvasare dayàdyasaügraha iti vuddhipadaü mano 'bhipràyeõa vyàkhyàtaü bhàùyakçtà, tathàpi vi÷iùñadevatàdyanucintanàdyasaügraha ityata àha---sa ca dvividheti /
j¤àtuü j¤àpayituü và prayatnaþ ubhayathàpi j¤ànahetuþ, tena vàggocaro 'pi prayatnaþ saügçhãtaþ /
kartuü kàrayituü và prayatnaþ ubhayathàpi kriyàhetuþ /
tena steyahiüsàdau aj¤ànàdigocaro 'pi prayatnaþ saügçhãtaþ /
etena yat siddhaü tadàha---tatreti /
tadarthaü prayatno j¤ànaü janayan j¤àpakahetuviùayo bhavatãti j¤àpakaikade÷ena vàcopalakùayatà svasamavetaj¤ànamàtraheturityapi bhramo nirastaþ /
kàyanimitteti kàyo nimittaü viùayatayà yasyàþ sà tathoktà /
dànasteyàdyartha yaþ khalu prayatnaþ sa kàyaviùayo bhavati /
evaü manonimittaü dayàdrohàdyarthaü yaþ khalu prayatnaþ, sa manoviùayo bhavatãti neyam /
anyathà nàstyevàsau puruùavyàpàro yatra kàyamanasã na nimittamiti  //17 //


pravarttanàlakùaõà doùàþ  //18 //



______________________________________________________________________


// pari÷uddhiþ //


pretyabhàvàdutkarùe sati doùàõàü pravçttyapakarùe hetumàha---prayojyeti /
puruùaü pravartayataþ utkaråpaprayatnayoginaü kuruta ityarthaþ /
ànantaryàdanayorabhidhànam moho 'pi pravartayatãti draùñavyam /
mohaikàrthasamavàyo mohasaüskàraikàrthasamavavàyaþ /
mohàntareõa và /
etadevàha---tàvaddhi ayamiti /
tasyàrtha iti /
bhàùyasya iti bhàva iti codakasya /
atra ca samavàyo yadyapi na vyàpàraþ tathàpi mohàdeþ pravartakasya svà÷rayasamavetaràgadveùamohajananàvàntaravyàpàrasya pravartakatvamityadåraviprakarùeõa sambandhasambandhinoretad draùñavyam /
tena phalagocarau moharàgau mohadvaiùau và tatsàdhanaviùayau moharàgau mohadveùau và janayantau

puruùaü pravartayataþ /
tataþ phalaviùayà ràgadveùamohàþ pravartakàþ, sàdhanaviùayàstu tadekàrthasamavàyinaþ pravartanà iti vastugatiþ /
vyàpàro 'pi ca kàryànuguõa iti kçtvà ràgàdayaþ pravartayanti pravçttihetutvàd doùà ityucyatante  //18 //


punaråtpattiþ pretyabhàvaþ  //19 //



______________________________________________________________________


// pari÷uddhiþ //


÷arãràdãnàü doùaparyantànàü parityàgapårvakaþ pràptilakùaõo dharmaþ pretyabhàva iti tadanantaramevàsyàvasara ityàha---udde÷akrameti //


nanu pårva÷arãràdiparityàgàditi såtre nàstyeva /
na cotpattimàtraü pretyabhàvaþ, ekasminnapi janmani tathàvyavahàraprasaógàt /
na ca punaþ÷abdasyàyamarthaþ, tasyàbhyàsamàtràrthatvàt /
ata uktaü vàrttikakçtà punariti /
tad vyàcaùñe---punarityabhyàsamàheti /
abhyàsaü vadanneva nàntarãyakatayà pårva÷arãradiparityàgaü pratipàdayatãtyarthaþ /
tathàpi kiü vakrokteþ prayojanamityata àha---tathà ceti /
nanu dvitãyasåtre duþkhàdãnàü kàryakàraõabhàva saüsàra ityuktam, iha tu punaråtpattiriti, tat kuto na virodha ityà÷ayavato vàrttikakçta àkùepaþ, kaþ punariti /
duþkhàndãnàü kàryakàraõabhàve sati pårvadehàdiparityàgàdanyadehàdipràptilakùaõaþ pretyabhàvaþ /
tatasteùàü tathàbhåtapravàhavicchede pretyabhàvàparanàmà saüsàro vicchidyeta iti tulyapravçttinimittatvàt sa eva tatra saüsàra uktaityayo na virodha ityà÷ayavataþ parihàro duþkhàdãnàmiti /
tadetatsmaraõamàtreõa, vyàcaùñai, tadetadvàrttikajàtamiti /
seyamuktaråpà punaråtpattiryadyacetanasya manasaþ saüsàraþ kimiti nivartanãyaþ? athàtmanastadà÷akyanivçttiþ, muktasyàpi saüsàridehàdiparityàgàt tadãyàparadehàdipràptisaübhavàdityà÷ayavatà vàrttikakçtà ÷aókitam---so 'yamiti /
neyaü bhogenavi÷eùità punaråtpattiþ saüsàra ityà÷ayavatà parihçtam---yadãti /
tatràsphuñaü padaü sphuñayati---kriyàmiti //19 //


pravçttidoùajanitor'thaþ phalam  //20 //



______________________________________________________________________


//  pari÷uddhiþ //


÷aókàmapanayanneva saïgati karoti---yadyapãti /
sàmànyena j¤àtà hi vi÷iùñatayà j¤àtuü ÷akyante /
tataþ sàmànyaråpeõa lakùitànàü vi÷iùñalakùaõàvasaraþ /
ubhayo÷càkàrayornirvedopayogàdubhayopàdànamityarthaþ //


atra ca såtre padadvayamatiriktam /
tatra prathamopayogamàha---atra ceti /
yadyapi svaråpato 'pi pravçtteþ kàryabhåtau dharmàdharmau prati doùàõàmati÷ayenopayogo, vakùyati ca, doùatuùàvanaddhà hi karmataõóulà ityàdi, tathàpi pravçttiphale doùàõàmupayogo dar÷anãyaþ såtre prakçtatvàt /
na ca dharmàdharmayoþ phalavyavahàraþ /
tato vyàpàradvàramupàdàyopayogamàha---api tviti /
tadeva dvàraü sphorayati---doùasalileti /
ato dharmàdharma÷rutyà na lakùaõàbhramaþ kartavyaþ /
svaråpatastu pravçtti prati doùàõàü sahakàritvaü såtrakàra eva caturthe vakùyatãti /
tat kiü nirdeùasya sukhaduþkhe na sta ityupàttakarmapracayasya tàdavasthyamadattaphalasyaiva và vinà÷a ityata àha---na càstãti /
na bråmo nirdeùasya upabhoga eva nàsti /
api tu yàdç÷aþ saüsàrahetustàdç÷o nàsti /
doùàntarajanako hi tàdç÷a ityarthaþ /
arthapadasyopayomàha---såtra iti  //20 //



______________________________________________________________________


// pari÷uddhiþ //


mukhyaü duþkhamadhikçtya saïgatiruktà /
gauõàbhipràyeõàha---nànukta iti //


nanu lakùaõa÷abdo yadi svaråpavacanaþ syàt, gauõaduþkhàvyàptiþ syàt àvçttau vàkyabhedaþ /
tata ekavàkyatvaü rocayannayamàha---atra ceti /
evaü càsiddhiþ /
tàü pariharati---saiva hãti /
mukhyà svaråpato, gauõã vidheyaduþkhopàdhinibandhanà /
na caivamitaretarà÷rayaprasaïgaþ /
duþkhatayà tadviùayatvaü tathàtve ca duþkhatvamiti lokasuprasiddhena bàdhanàbuddhiviùayatvena heyatàyàþ prasàdhanàt /
yo hi duþkhaü taddhetuü và ÷arãràdi tadanuùaktaü và sukhaü jànàno 'pi sukhatçùõàpariplutamatirna hàtumicchati, taü pratyucyate ÷arãràdiduþkhàntaü duþkhaü heyamityarthaþ, bàdhanàlakùaõatvàt, yattu na heyaü na tadevam, yathàtmasvaråpàpavargàviti /
va÷ã jitàvidyaþ /
yadyapi ràgàbhàvo vairàgyaü tathàpi suùuptyàdau tasya bhàve mokùànupayuktatayà àtyantiko vivakùitaþ /
sa ca

kàraõayogyatànivçttyà sidhyati /
tataþ saiva dar÷ità /
upanateùvapi viùayeùvaudàsãnyaü kiü tadupekùàbuddhiþ prabalatattvasàkùàtkàrasamunmålitanirava÷eùamavidyàsaüskàre heyopàdeyapakùavyavacchedavatã buddhirityarthaþ /
÷arãràdiùu uktaþ uktaråpa eva gràhya ityarthaþ /
nanvabhàvaphalatvaü dharmasya duþkhàbhàvasukhavàdino nàniùñam /
nàpãdamadçùñamityata

àha---yadyapãti /
yathà ca kàlotkarùaþ sukhasyàgamikaþ, tathà svaråpotkarùo 'pyànubhavika àgamika÷ceti draùñavyam /
na càndhakàravat pratiyogyutkarùàdutkarùopapattiriti vàcyam /
dharmaphalaü hi duþkhàbhàvo bhavan pradhvaüso vaktavyaþ, pràgabhàvàderasàdhyatvàt /
tasya ca kàlenànavaccheda eva /
na ca tajjàtãyàvadhisadbhàvaniyamo 'ndhakàravadeva /
na hi brahmalokopabhogànantaramevàva÷yaü duþkhena bhavitavyamityasti niyàmakam /
yathà ca vi÷iùña÷àlisåpàdinà kulmàùapiõóikayà codarapåraõe kçte duþkhanivçttistulyà, tathendrabràhmapadayorapãti na ka÷cit svaråpato vi÷eùaþ syàt, api ca svargàrthã yàgàdikaü kçtvà kadàcillabdhavçtteradharmànnarakaduþkhamanubhåya svargamanubhavati /
kadàcit tu manuùyadehapàtànantarameva ityaniyamaþ /
so 'yaü na syàt, duþkhapradhvaüsaphalatvàd dharmasya /
na cànutpannasya pradhvaüsaþ tasmàd dharmaü caritvà ava÷yamakàmayamàno 'pi prathamatastàvannarakàdiduþkhamanubhavet /
tatastadabhàvamiti kçtaü dharmeõa,

prakùàlanàddhi païkasya dåràdaspar÷anaü varam /

iti nyàyàt  //21 //



______________________________________________________________________


// pari÷uddhiþ //


÷arãràdiùu pratiyogiùu lakùiteùu tannivçttiråpasyàpavargasya lakùaõàvasara ityàha---krameti //


yadyapi mano na jàyate, tathàpi karmopagrahamantareõa tasyàki¤citkaratvàt sa eva tasya janmeti jàyamànàþ sarva ityuktam /
atra ca pratiyoginàü ÷arãràdãnàmàdhyàtmikatvàt tatpradhvaüso 'pyàdhyàtmika eva /
tadvi÷iùñasya jãvanmuktyuttarakàle duþkhasyàtyanatàbhàvo mokùa iti nàkà÷àdigatena duþkhasyàtyantàbhàvena vyabhicàraþ /
pariõàmo hi pårvadharminivçttau dharmyantarotpàdo và syàt, vainà÷ikànàmiva /
pårvadharmanivçttau dharmàntarotpàdo và syàt sàükhyànàmiva /
tadetat takùadvayaü vikalpayati---sarvàtmanà veti /
pårvasminniti /
àstàü tàvatkauñasthyaü pariõàminityatàpi na syàdityarthaþ /
ekade÷eti /
yadi dharmadharmiõorekàntenàbhedo yadi và bhedàbhedaþ, ubhayathàpi na kåñasthànityatà /
ekàntabhedena tu katham

brahmaivedaü sarvamiti

÷rutivacanamàdriyata ityarthaþ /
sàvayavatvàditi sàü÷atvàt /
svàtmãbhåtopajanàpàyadharmavattvàditi yàvat /
ghañàdivaditi /
yathà ghañàdayo brahmadharmà anityàþ, tathà tadabhinnasvabhàvaü brahmàpyanityaü syàdityarthaþ /
na ca vàcyaü pariõàminityameva brahmàsatu /
anekàntavàdasya niràkçtatvàt /
satkàryavàdasya niràkariùyamàõatvàt /
na caikàntabhinna evàyaü brahmadharmaprapa¤co 'stu iti vàcyam, vyaktàd vyaktasya niùpattiþ pratyakùapramàõyàdityupàdànàdicintàyàþ kariùyamàõatvàt, paramàõånàü nityatàvyavasthàpanàcca /
tatkàryatàmàtratve tu siddhasàdhanàditi /
nityamityàdi bhàùyaü na yathà÷rutaü paramatotthàpanamityata àha---asyàrtha iti /
ityartha iti /
pareùàmabhimata iti /
àtmà nityasukhavàn kàraõàntaràõi parityajyà÷rãyate tattajjàtãyanityaguõavat, yathà varõàtkena ÷adenà÷rãyamàõamàkà÷aü nitya÷abdavaditi mãmàüsànaye /
satkàryanaye tu, àtmà nityasukhavàn /
tenà÷rãyamàõatvàt /
yadyenà÷rãyate tattena nityena tadvat, yathà pañena tantava ityutthàpya dåùayatãtyàha---atra ceti /
anaikàntikatàü draóhayitumatiprasaógo 'vatàritaþ /
nanu sukhatatsaüvedanena brahmayaõo bhinno brahma cànuditànastamitaråpaü ÷uddhabuddhasvabhàvaü svata eva siddham /
kastatra pramàõapra÷nàvakà÷aþ? sarveùàmeva pramàõànàmanubhava eva sãmà /
kuta÷càbhivyaktyàdicintà? muktasaüsàràvasthayoravi÷eùa÷ca prasa¤jito 'pi nàniùña ityata àha---ayamabhisandhiriti /
viùayasukhasaüvedane evàtmà tadatirikto và? àdyaü dåùayati---sukhamiti /
uktopapatti smàrayitvà aparàmàha---na hãti /
nanu sukhasaüvedanayorådayavyayau na tàttvikau /
na ca kalpito viråddhadharmàdhyàso bhedahetuþ sphañikasyàpi javàtàpicchàdisannidhànàpàditàråõimanãlimàdinà bhedaprasaógàdityà÷aókya pariharati---na càtmaiveti /
na hyasti saübhavaþ sphañikaþ svaråpeõa pårvàparakàlaikatayà sphuranneva nãlãdivyàvçttàtmà nãlàdyàtmanàropyata iti bhàvaþ //


syàdetat, svasaüvedanamàtmasvabhàvamapyanàdyavidyàva÷àdanàtmatayà sphurat tattadviùayoparàgeõa bhinnamiva sphuratyàtmanyekatayà pratisandhãyamàne 'pi yathà gaganasaviturekatvenànubhåyamànasyàpi pratibimbamambuni taraógabhedàdityata

àha---na caitadasatãti /
ayamarthaþ, na tàvat sa eva tasminneva tadànãmeva bhrànto 'bhrànta÷ceti saübhavati /
tasmàdavidyàyà durghañatvaü nàmàlaókàra eveti pàdaprasàrikayà pratyavastheyam /
seyaü bhedaj¤àne bàdhakamàlambya syàt /
tacca nàstãti vakùyàmaþ /
pratibimbe tu suvyakta eva bhrama iti /
dvitãyaü dåùayati---na càgantuketi /
nanvàtmani nityaü caitanyamiti ka evamàha? ki tvàtmaiva nityacaitanyasvabhàva ityata àha---na càtmaiveti /
na ca sukhenàhamasvàpsamityastyeva smaraõamiti vàcyam /
ghañamahaü jànàmãti tadaj¤àsiùamitivat sukhenàhaü svapimãti tadaj¤àsiùamityevamapi smaraõaprasaógàt, tarhi kimidaü sukhamahamasvàpsamiti duþkhàbhàvànumànamàtraü supto 'haü na ki¤cidaj¤àsiùamiti j¤ànàbhàvànumànavat /
atha kena liógena smaraõàrhàsamaraõena /
ko dharmã? àtmà anubhåyamànaþ smaryamàõo và pratyabhij¤àyamànaþ /
tathàpi suùuptàvasthà yà

nànubhåtà ata eva na smçtà, kathamiva tacchabdena paràmç÷yata iti cet---na, pårvàparàvasthayorekatvapratyabhij¤ànena madhyàvasthàyà api sàmànyenopanayanàt /
yathà pràgupalabdhaþ pa÷càdupalabhyamàno ghaño madhyàvasthàyàü nàyaü j¤àta iti j¤ànàbhàvavi÷iùño 'numãyata iti na ki¤cidanupapannam, stàmàtmano j¤ànasukhe bhinne na tu mithastathà ca sukhàtmakaü j¤ànamàtmani j¤ànàntareõa yadi nànubhåyata /
evametat, svayamapi na prakà÷ata iti tvasiddhamityata àha---sukhaü ceti /
tadevamàtmani sukhaü nityaü bhinnaü bhinnanaiva j¤ànena prakà÷yamànamàstheyam tatra bhàùyavàrtike ityàha---tadevamiti /
nanu vaiùayikasukhaj¤àne kartavye sukhàtiriktaü kimàtmamanaþsaüyogo 'pekùate, yena tatràpi viùayamàtràpekùàyàü manasaiva råpàdyupalabdhiprasaógo na syàt, atha bahirmanaþsàpekùaü nanvantariti parihàraþ, sa ihàpãti /
ato vàrttikaü sphorayati---saüsàràvasthàyàmiti //


àpàditaprayàsavaiyarthyaparihàraü parasya vàrttikakçto hçdisthaü sphuñãkaroti siddhàntavàrttikaü saügamayitum---nanu tvanmata iti /
yathà hi ÷àstreõa pravartamànaþ pravartayitvayaþ, tathà sa eva ÷akyasàdhane /
na ca nityaü ÷akyam /
taddhi na nirvartyaü nityatvàt /
nàpi vikàryamapariõàmitvàt /
nàpi pràpyam /
na hi tasya saübandhalakùaõà pràptirapratisaükramatvàt nàpi tàdàtmyalakùaõà, tasyàþ pràgeva siddhyasiddhyoråbhayathàpi a÷akyatvàt /
nàpi j¤ànalakùaõà, nityànityavikalpena tasyà apyapàsitatvàt /
nàpi viùayatvalakùaõà, anatirekàt /
tathàtve cotpannatayà vinà÷e punarasaübandhàt /
ùañpadàrthàtirekasyàsiddheþ /
bhàvatve 'va÷yaü tadantarbhàvàt /
abhàvatve pratiyogyanupapatteþ /
nàpi saüskàryaü tat, anàdheyatvàti÷ayatvàditi //


tasmàt nityaü sukhama÷akyatvàt na prayojanam /
prayojanaü tu duþkhàbhàvaþ, tasya nirvartyatvàditi vastugatiþ /

atràhuþ---nanu sasàdhanaü duþkhamapi na pàramàrthikamasti /
tataþ kasyàbhàvaþ ÷akyaþ /
yathàvidyopadar÷anaü tu pravçttiþ sukhe 'pi samàneti, tatràha---dharmàdharmàviti /
tadidaü pårvoktaü hçdi nidhàyoktam---÷akyau bhogena kùetumiti /
na kevalamiyaü nityasukhadçùñirmokùànupayoginã, pratyuta virodhinãtyàha---anyathà tviti /
tasmànmanàgapyasyà avakà÷o na dàtavyaþ paraiþ, apitvavidyànivçttimàtre prayatitavyaü ÷akyatvàt, aviråddhatvàccetyarthaþ /
tasmàdupapannànavadyavàdinaþ parame÷varasyopade÷o nà÷akyaprayojano na viparãtaprayojano na viparãtaprayojano và bhavitumarhatãti bhàktatvamevànanda÷rutãnàü nyàyyamityàha---tasmàditi /
nityaü sukhaü bhavatyasti /
yadyapi ki¤cinnàrabhate nopàdatte tathàpi nimittatayà ki¤citkurvan san bhaviùyatãti cet? naivam, ñãkàrthànavabodhàt /
nimittatà hi upàdànatayàvyàptà /
anyathà råpàderapyanupàdànasyàpi ki¤citpratinimittatàmupagamya nivçttau sarvasantànanivçttiprasaógàt /
evamastviti cet? atra ñãkayottaraü, tadevamasmadabhipretàpavargalakùaõe saüpratipannàvapi làbhahànyoradhikavàdinau nirastau, saükhyàdayastu naivamiti notthàpitàþ /
te hi prakàre paraü vivadante /
sa ca tatra tatra cintanãyaþ  //22 //


// iti pramayalakùaõaprakaraõam //


// nyàyapårvàógalakùaõaprakaraõam //



______________________________________________________________________


// pari÷uddhiþ //


sarveùàü pramàõàdhãnatvàt prameyasya tu bubhutsitatamatvàt tàbhyàü saü÷ayàdãnàmapakarùaþ /
sàïgepàïge ca nyàye vyutpàdye pårvàïgatayà prakaraõàntarebhyaþ saü÷ayàdiprakàraõasyotkarùaþ /
tatràpi sandigdhe prayojanàdicintà /
na ca prayojanamanusandhàya saü÷aya iti saü÷ayasya pràthamyamevaülakùaõakrame 'pi nyàyaþ /
udde÷yalakùaõayorekavàkyatvàdityabhisandhinà bhàùyam ityàha---saü÷ayeti /

ata eva dvitãya pàñhaü vyàcaùñe---kvaciditi //


nanu saü÷ayasàmànyalakùaõaü cedidam, vimar÷aþ saü÷aya ityetàvadevàstu /
vi÷eùalakùaõàni cet?nàkçte sàmànyalakùaõe teùàmavasaraþ /
vimar÷asaü÷ayapadayo÷cànyatarat anarthakamityata àha---atra ceti /
lakùaõaü lakùaõavàkyam /
vimar÷a ityanena ca viùayataþ svaråpata÷ca sàmànyalakùaõadvayaü såcitam /
tatra prathamamàha---ekasminniti /
virodhicaturarthàvamar÷a iti tu parisaükhyànamanarthakam /
sthàõurvà puruùo vetyatra dravyàdeþ anantasyàvamar÷àt /
pràdhànyena cet? dvayasyaiva /
na hyayaü niùedhaþ pradhàna iti /
dvitãyamàha---kiüsviditi /
kimityupakrame /
sviditi pakùàntare /
tena kimidamavam utasvidevamityarthaþ /
anuvartanãyamàvartanãyamarthànurodhàt /
saü÷ayapadasannidha÷ca vimar÷apadaü vivakùitamarthamàheti tatsahitamevoktavàniti parasparaniùedhavadubhayavidhipradhàna ekaþ /
parasparavidhimadubhayaniùedhapradhàno 'paraþ /
parasparaviraharåpavidhiniùedhapradhàno 'nya iti yathàsaükhyaü vi÷iùñaþ saü÷ayo lakùya ityàha---atra vi÷iùña iti /
lakùyapadaü lakùyapadàrtha iti /
guõagataü saü÷ayo lakùya ityàha---atra vi÷iùña iti /
lakùyapadaü lakùyapadàrtha iti /
guõagataü sàdç÷yamavàntarasàmànyavi÷eùa eva /
yatastulyàrohapariõàhàvimàviti pratyayo bhavati, tameva vyaktikàraõamukhena dar÷ayati---saükhyàparimàõeti /
mahattvadãrghatvasàmànyadharmayoga iti /
mahattvadãrghatvasàmànyamàtradharmayoga ityarthaþ /
iha vàrtikakàreõa samànadharmopapatterityàdau sattàmàtreõa saü÷ayàhetutayà upalabdhera÷rutyà ca pårvapakùayitvà samàdhànatrayamabhihitaü tadvivecayati---yadyapãti /
prathame 'nupapatti÷abdaþ sattàvàcakaþ tatpara÷ca /
upalabdhistu vi÷eùàpekùa ityanenàkùipyate /
dvitãye tåpapatti÷abdo 'yamanekàrtho 'pãhopalabdhivàcaka upàttaþ /
tçtãye tu sattàvacana eva lakùaõayopalabdhipara iti /
tatra vi÷eùàpekùa iti padaü tadà sàmànyaj¤ànamàkùipet, yadi vi÷eùaj¤ànaü niùedhet /
na tvetadastãtyata àha---vi÷eùeti /
vàkyasàmarthyàdanvayayogyatàsàmarthyàt /
yadyapi vi÷eùàpekùa÷abdaþ sàkùàd vi÷eùopalabdhi na niùedhati, tathàpi lakùaõayà tatparaþ /
sà ca mukhye bàdhakàt, vivakùite saübandhàt avàcakopàdàne prayojanàtt pravartate /
tatra mukhye bàdhakamàha---na ceti /
prayojanànuyogaparihàràya laukikalakùaõàtvaü såcayan dçùñàntapårvakaü saübandhamàha---yatheti /
yathà hi gaógàtãrayoþ saüyogamantarbhàvyàvinàbhàvastathà agçhyamàõasmaraõabubhutsayorekaviùayatayà saü÷ayamantaràkçtvà paurvàparyaniyamenàvinàbhàva eva saübandha ityarthaþ,saukaryavi÷eùàt /
tatprayojanamapyabhidhàtuü ÷akyate /
vi÷eùamapekùata iti hi vi÷eùàpekùaþ saü÷aya uktaþ /
tathà ca vi÷eùe jij¤àsàjanaka ityukte phalamasya dar÷itaü bhavati /
tadidamuktam---tasyàþ saü÷aye sati bhàvàditi /
etena phaladvàrakamapi sàmànyalakùaõamanugantavyam /
dvitãye tu vinigamanàyàü pramàõàbhàva÷codyam /
tadutthàpya vàrttikeõottarayati---syàdetaditi /
tçtãye prayojanàbhà÷codyam, tad vàrttikamukhenaiva pariharati---na ceyamalaukikã lakùaõetyàdi yena prayojanamanurudhyeteti ÷eùaþ /
nanu kçtakatvaü paricchedasya hetuþ, na vyavacchedasyetyata àha---api tvanityatvasyeti /
nanu tathàpi vivakùitatajjàtãyavçttitve satyanyavçttireva dharmaþ samàna÷abdavàcya iti kuto niyama ityata àha---samàno hãti /
atrottaraparasya yàvannàvatàrastàvat parihàraþ /
tasmistvavatãrõe prasaktireva nàsti /
yadi hi samàno dharmo vyavacchedaheturiti kutaþ sàdhakabàdhakapramàõàbhàvaþ, tasyaiva tadabhàvaråpatvàt /
sa cet kathamasau vyavacchedahetuþ? na copalabdhyàdipadaü taditarasya sàdhakabàdhakatvaü pratikùipati //


nanu tasyeti vi÷eùalakùaõamastãti, tasmàt tasminnasatyapi na vaktavyasyàvakà÷a iti dar÷ayitumiyaü yuktirukteti /
paunaruktyaü pariharannàha---vimar÷apurvakamiti /
pårvaü hi karaõàkaraõayorguõadoùau na cintitau, idànãü tau cintyete ityapaunaruktyam /
ata eva pràgàha---yojayatãti /
idànãmàha---avadhàrayatãti /
yathà saptame rasa iti /
tathà hi saptamo rasaþ saü÷ayaj¤àne dharmitayà viùayaþ syàd, dharmatayà và? na kadàcilloka evaü sandigdhe yadayaü saptamo rasaþ sthàõurvà puruùo veti, dravyaü và guõo veti /
nàpyevaü sandigdhe ayamupalabhyamànaþ padàrthaþ saptamo và raso da÷amaü và dravyamiti? saptamo rasaþ kimasti nàsti veti sandeho bhavatyeveti cet na, ananubhåte smaraõàbhàvàt /
asmçtasya ca saü÷ayàviùayatvàt /
naudoleti /
sadç÷adar÷ane 'pyasmaraõaü tu pañvabhyàsàdarapratyayàbhàvàt /
yathà hi tathàvidhapratyayajanyaþ saüskàraþ, tathà tadudbodhyo 'pãti /
dve dvitveneti /
samuditayorànantarya vivakùitamityarthaþ //


anekadharmapadaü lakùaõayà asàdhàraõaü dharmamàha---tatraikade÷ivyàkhyàdåùaõavyàjane mukhye bàdhakamàha

vàrttikakçt ityata àha---aneketi na sarvatra dravyàdau saüyogajatvamato vi÷eùayati---kàryadravya ityàdi /
ato mukhye

bàdhakaü dçùñavà jaghanyàü vçttim àlambya bhàùyakçtà såtraü vyàkhyàtamiti dar÷ayanniva vàrttikam avatàrayati---bhàùyakçdvyàkhyayeti /
punaþ pçcchati /
yadi làkùaõikamidaü padaü kaþ saübandha ityà÷ayavàniti ÷eùaþ /

avadhyavadhimadbhàvaþ saübandhaþ iti saükalayya vàrttikàrthamàha---etaduktaü bhavatãti dharmapadasàmànàdhikaraõyena vi÷eùa÷abdasya bhàvasàdhanatvaü nivartayatãtyàha---etaduktaü bhavatãti dharmapadasàmànàdhikaraõyena vi÷eùa÷abdasya bhàvasàdhanatvaü nivartayatãtyàha---adhyàhçteti /
yadyevamalagnakaü tarhi bhàùyaü tasyànekasyetyata àha---saübandhasàmànyeti /
bãjàntaraü saübandhàntaram /
pårvaü hi vibhàgajatvàdinà svà÷raya eva ÷abdastadviparãtebhyo vyàvartata ityuktam /
idànãü tu svà÷rayàcchabdàntara eveti na nivartyata ityabhisandhiþ /
ato nivartyanivartakabhàvaþ saübandho bhavatãti bãjàntaramiti /
tasyànekasya dharmo nivartakatayà yaþ sa evàneka ityucyate iti vyàkhyàtamityarthaþ //


nanvevaü sati kiü lakùaõayà yàvatà mukhya evàneka÷abdo 'stu /
tathà hi pårvam anekasya dharmo 'nekadharmaþ sàkùàt samavàyàdivçttyà cet samànapadenaiva gatàrtha iti matvà dåùitaþ /
nivartakatayà tvanekasya saübhavatyevetyata àha---na tvatreti /
kutaþ? dar÷ayiùyatãti /
yadi saübandhivacana evàneka÷abdaþ syànna dharma÷abdena samànàdhikaraõaþ syàt /
tathà ca bahuvrãheralàbhe dharmã na labhyetetyarthaþ //


evaü bhàùyànugataü vàrttikamupasaühçtya svatantraü vàrttikamutthàpya lakùaõànurodhena tàvad vyàcaùñe---prakàreti /
ekamekajàtãyam /
aneka naikajàtãyaü, bhinnajàtãyam ityarthaþ /
tena vi÷eùaõavi÷eùyayorvi÷iùñabuddhihetutvenàbhedamupacarya vi÷aiùyavacano 'yam aneka÷abdo vi÷eùaõe dharme prayuktaþ ityà÷ayavànàha---bhedàbhedapratyayaheturityartha iti /
ata evopasaühàre vakùyati---tatpratyayaheturupacàreõàneka iti /
taditarebhya iti /
dravyaguõakarmabhyo na tu ÷abdetarebhya eva, tadvyatirekasya saü÷ayaü pratyanupayogàt /
imamevàrtha vàrttikena saüvadati---tadidamàheti /
yadyapyasàdhàraõe dharme vivakùite ekapratyayaheturiti mandaprayojanam, tathà pyasàdhàraõàt saü÷ayo bhavan tajjàtãyatàyàmeva paryavasyati /
na tu tadvyaktitàyàm tajjàtoyà api hi vidharmàõo dç÷yante /
na tu ta evetyetat såcayitumanekavyaktiniùñhatà dar÷ità /
ata ekavacanaü samarthayati---jàtyeti //


idànãmudàharaõànurodhena vyàcaùñe---sadàdiriti /
atreti vyàkhyàne, anuråpam udàharaõamàhetyarthaþ /
udàharaõaparatàü sphuñayitumasàdhàraõàvasare sàdhàraõamapi sadàdi kimityupanyastamiti ÷aïkàü nivàrayati---dravyatvàdikoñãti /
sat sattàvat /
anityaü pradhvaüsayoti /
dravyavat samavàyikàraõatayà dravyamasyàsti /
kàryaü pràgabhàvavat /
kàraõaü nimittetaratayàpi sàmànyàvi÷eùavat avàntarasàmànyavaditi /
yattadavocàma, parasparavidhimadubhayaniùedhapradhànaþ saü÷ayo lakùyo dvitãyalakùaõa iti, tat siddhàntaprasaïgena niùedhamupakramya vidhiparyavasànena dar÷ayati---dravyakarmabhyàü vyàvartamànaþ kiü guõa ityàdi //


nanu codyamevaitadanupapannam /
na hi vibhàgaje vibhàge pramàõamasti /
yaugapadyenaiva vibhàgasahasrasyàpi samànade÷asya jàyamànatvàdityata àha---ayamamisandhiriti /
yadyapi vaü÷adalayorvibhàgànantaraü saüyoganà÷aþ, tato dravyanà÷aþ, tato dravyanà÷avi÷iùñaü kàlaü svatantraü và avayavamapekùya dalayorvartamàno vibhàga àkà÷àdide÷àd vibhàgaü karotãti vai÷eùikàþ, tathàpyaprakçtatvàt saüyoganà÷adravyanà÷akramo nopanyastaþ /
prakçtasya hi karmaõo vibhàgadvayajanakatvaü krameõa và syàd, yaugapadyena và /
na tàvadàdyaþ, karmaõo vibhàgàrambhe 'napekùayà avilambakàritvani÷cayàt /
apekùàyàü và, àdyamapi vibhàgam anantarameva na kuryàt /
uttarasaüyoge kartavye pårvasaüyogapradhvaüsàpekùeti vilambaþ /
àgantukabhàvamabhisandhàya tu nairapekùyamuktam /
na dvitãyaþ, yadà àkà÷àdide÷àd vibhàgaü karoti karma ta tadàvayavàntaràditi sthitiriti vai÷eùikàþ /
tadetad yathà÷rutamubhayamapyanupapannam /
àdye vibhàge hi kartavye karmaõo nirapekùatvàt sa eva kàlaþ /
dvitãye tu kartavye prathamànantarakàla eva nairapekùyam /
ato na kàlàtipàta ityevamapyupapatteþ /
yadetyàdisthitistu vikasatkamalakuómaleùveva bhagnepyato 'syàrthamàha---avayavakriyà hãti /
kàryaikàryeti---pratyàsattisåcanam //


nanu bhavatvevaü tàvaduktavyàpteranavadhàraõam, tathàpi yà kriyà dravyànàrambhakasaüyogapratidvandvinaü vibhàgamàrabhate, nàsau dravyàrambhakasaüyogapratidvandvinamapi /
tathàtve và yataþ kuta÷cit karmaõo yugapadubhayavibhàgopapattau calatyevàvayave sarvadravyanà÷aprasaïgaþ, na caivam /
tasmàd yadanàrambhakasaüyogapratidvandvijanakaü tannàrambhakasaüyogapratidvandvijanakaü karmeti

siddhe viparyayo 'pi siddha iti tatràha---kriyàvailakùaraõyàtviti /
ayamarthaþ /
vibhàgasya tàvadvailakùaraõyamava÷yamabhyupetavyam, anyathà niyamànupapatteþ /
tadanurodhàt karmaõo 'pi jàtikçtaü sahakàrikçtaü và vailakùaõyamava÷yaü svãkartavyam /
tadetasya vailakùaõyam àrambhakànàrambhakasaüyogapratidvandvivibhàgadvayajanakatayà ekatra, anyatra tvanàrambhakasaüyogapratidvandvivibhàgamàtrajanakatayà paryavasyati, àhosvidàrambhakasaüyogapratidvandvivibhàgamàtrajanakatayaikatra, anyatra tvanàrambhakasaüyogamàtrapratidvandvivibhàgajanakatayeti na niyantuü ÷akyate /
anàrambhakasaüyogapratidvandvinamapi vibhàgaü

kariùyati, ko virodhaþ? yathànàrambhakottarasaüyogajanakatve satyeva kuta÷cit vi÷eùàdàrambhakottarasaüyogajanakatvamapi karmaõaþ, anyathà tatràpyanayaiva di÷à kàraõamàtrasaüyogapårvakàþ kàraõàkàraõasaüyogàþ kalpanãyàþ syuþ /
yathà ca tatra krame pramàõaü nàsti tathehàpãti /
yadekàntavibhàgamekamavayavadvayamàtravartinam, anyà tu vibhàgadvayamavayavadvayavartinamavayavànavayavavartinaü ceti /
yathà caitadvailakùõyaü tathà varamevamasatu yadekànàrambhakasaüyogapratidvandvinamanyà tu àrambhakànàrambhakapratidvandvinaü janayatãtyarthaþ //


tasmàt kàraõamàtravibhàgapårvake kàraõàkàraõavibhàge pramàõaü nàstãti nàbhyupagamyata ityetàvanmàtravyaktãkaraõaphalo 'yamanamyupagama ityàha---tasmàditi /
kàraõàkàraõavibhàgapårvakastu kàryàkàryavibhàgaþ pràmàõika ityabhyupagamyata ityàha---yastviti /
kàryaikàrthasamavàyastarumadhikçtya kvacit pàñhaþ /
kàryakàraõaikàrthasamavàyaþ /
so 'ïgulãmadhikçtyeti /
sa iti /
asàdhàraõãbhåtanimittajàtãyàsamavàyikàraõajanya iti pratij¤àrthaþ àdya÷abdatvàditi hetvarthaþ /
yadyapi vibhàgàpekùavibhàgàsamavàyikàraõam asàdhàraõaü ÷abde tadeva vaktumucitam, tathàpi kàraõamàtravibhàgajavibhàgamabhyupetyoktaü vàrttikakçteti tathaivàha---tadevamiti, etadapi vyabhicàrya samarthayati---tadapãti /
yadyapyevamapi vibhàgajatvàditi heturadoùa eva, na hi vibhàgàd dravyasya janma saübhavati,

kamaõo và /
sa hi dravyànàrambhakasamaveto 'kàraõameva, àrambhakasamavetastu saüyoganà÷advàrà vinà÷aka eva, karmaõo 'pi kàraõaü vibhàgo bhavanna tàvadàdyasya tasminnasati vibhàgasyaivànupapatteþ /
taduttarasyàpi pårvakarmanivçttau janma /
yadà tu tannivçttiruttarasaüyogàt, tadà vibhàgasyàpãti kathamuttarakarmajanma vibhàgàt? tasmàdasandigdhavyàptikaü vibhàgajatvaü ÷abdasya guõatve pramàõameva /
na ca tadavàntaravi÷eùamàdàyàsàdhàraõyaü doùaþ /
tathà sati dhåmo 'pyagamakaþ syàt /
tathàpi bhàùyoktodàharaõavyutpàdanamàtramidamiti mantavyam //


nanu tulyajàtãyeùvityàdivivakùitaviparãtàpàdikeyaü yuktirityata àha---yadyapãti /
pårvaiva yuktiriyaü bhàùyakàragauravàduktetyarthaþ /
pårvasmàraõena prakàràntaratvaü sphuñayan vàrttikamavatàrayati---pårvamiti /
samàno hi dharmaþ pakùe vartamànaþ sapakùavipakùadharmàbhyàmekajàtãyaþ, tadråpapratiùedha÷càyamaneka iti /
tathà ca pakùe vartamànasya sapakùavipakùadharmàbhyàü vijàtãyatvamuktaü bhavati /
ya÷ca pakùagaþ sapakùavipakùadharmàbhyàü vijàtãyo dharmaþ, so 'sàdhàraõa eveti bhavatyabhidheyàvinàbhåtatvàt lakùaõàviùayaþ /
tadidamuktam---lakùaõayaiveti /
vàrttikaü yojayati---samàneti /
samàna÷abdena pratiyogitayà buddhàvasamàne 'pyusthàpite saü÷ayakàraõatve ca tasya pramàõasiddhe tasmin vaktavye yadanekapadamupàdatte såtrakàrastena jànãmo nånamayamevàrtho 'nayà vacobhaïgyà anena dar÷ita iti yojanàrthaþ /
etena sarveùåktaprakàreùu såtrakàrasya saüpratipattirdar÷ità bhavati //


pçtchatãtyàdinà lakùaõaprakàràõàü prayojanaü dar÷itamityanugantavyam /
pratyabhij¤ànaü tàvadvyaktiviùayakaü nàstyeva gakàràdàviti dvitãye vyutpàdanãyam /
yadàpyasti tadàpyasya viùayaþ kiü vyaktirutajàtiriti viùayataþ sandihyate /
yadàpi vyaktirevàsya viùayaþ, tadàpi pramàõamapramàõaü veti sandeha ityabhipràyavàn saümugdhamàha

sàdç÷yenàpi saübhavati, svayaü sandigdhaü saditi /
yadyapi gavàdivyaktaya iva gotvàdyupadhànà iti jàtimàtrapadàrthavàdã na svãkarotyeva, tathàpi svasiddhàntadàróhyena paro 'pyevamaïgãkàrayitavyaþ /
anyathàbhidheyasyàvinàbhàvapratãtireva kathaü vyaktibhiþ? tadabhàve ca kathaü lakùaõàpãti? kathaü netyàdi /
na ca vàcyaü ÷abdasya tathàbhàvasandehe 'pi ghañàdau ni÷citatvena vyàptigraho yadi syàt ko doùa iti /
sarvopasaühàreõa hi vyàptini÷caye yatkçtakaü tadava÷yamanityamiti kçtakatvaü ÷abde ni÷cayameva kuryàt /
satpratipakùatayà ÷abde sàdhyasiddhiü na karoti /
apratihatatayà tu buddhyàdau karotãti cet---na, pratipakùasàdhane vyàptisaddåùayati satyapi sàdhyasiddheravirodhàt /

virodhe 'duùñàdapi na sàdhyasiddhiriti sarvànumànocchadaprasaïgaþ /
imaü càrthamanantarameva vakùyate /
vyàptidoùe tu sarvopasaühàràbhàvàt kathaü tadbalena buddhyàdau sàdhyasiddhiriti sandigdhatattvaü ÷abdaü vihàya vyàptiriti cet? evaü tarhi ÷abdàdanyatve sati kçtakatvàditi vàcyam /
tathà ca yadi daivàt ÷abdo 'pyanitya eva vastutaþ, tadà asamarthavi÷eùaõatvàpattiriti sandigdhàsamarthavi÷eùaõatvamiti /
tasmàt såùñhåktaü sandigdhe nityànityabhàve ÷abde kçtakatvaü gatamiti nànityatvena svabhàvataþ pratibaddhamiti //


pratyayabhedabheditvaü kàraõatãvratvàditàratamyena tãvratãvrataràditvaü pratyekaü satpratipakùatvam ityekaikasyànvayato vyatirekato vobhayakoñyanupanàyakatayà na saü÷ayahetutvam /
nàpi ni÷cayahetutvamasatpratipakùatvaråpavaikalyàdityarthaþ /

militayostvasàdhàraõatvamiti /
tathà ca tenaiva råpeõa saü÷ayakàraõatvaü nànyathetyarthaþ /
anunàsikatvàdayo hi sàmànyavi÷eùàþ pratyakùà bhavantaþ pratyakùavyaktivçttaya eva bhavitumarhanti /
na cànyendriyeõa vyaktiranyena jàtirupalabdhigocaraþ /
tathà cànunàsikatvàdisàmànyà÷rayabhåtàyà eva vyakteþ ÷ràvaõatve 'pyanityatvamubhayavàdisiddham /
kevalaü sa vyaktiràkà÷à÷rayà và, anyà÷rayà veti vipratipattiþ /
seyamàstàü tàvat //


nanu tathàpi naiyàyikànàü mate ÷abdà÷rayà evànunàsikatvàdayo dharmà, na ca pakùeõaitra vyabhicàraþ /
na, avarõàtmakenàpi taddharma÷àlinànaikàntikatopapatteþ /
tasyàpi pakùatvamiti cet---na, taddar÷ane 'naikàntiko 'yamiti virodhamukhenàpyudbhàvanàt, vastutaþ ÷abdadharmatve ca kàlàtyayàpade÷adoùàt /
aprayojakà÷ca råpàdayo nityà÷cakùuràdyekaikendriyagràhyatvàt råpatvàdivadityanena samànayogapekùamatvàditi //


vipratipatterityàdi /
asya ca lakùãbhåtasya saü÷ayasya parasparaviraharåpavidhiniùedhapràdhànyàt /
astyàtmà nàstyàtmetyudàharaõaü tu bhàùyakçtaiva dar÷itaü sphuñamiti na prapa¤citaü vàrtikañãkàkàràbhyàm /
udàharaõamàtraü caitat /
na nvidameva àdaraõãyam /
àtmano 'nupalabdhacaratve smçtyanàråóhasya saü÷ayànàspadatvàt /
upalabdhacaratve và sarvathàpahnavàyogàt /
etacca tçtãye prapa¤canãyamitãhopekùitam, ÷abdo nitya ityeke /
netyapare ityàdi tådàhàraõãyam //


kàraõabhedeneti /
lakùaõabhedaråpeõa trividham, vidhipradhànaü niùedhapradhànaü niùedhavidhipradhànamiti /
na cànabhyàsada÷àpanna iti /
anabhyàsada÷àpannopalabdhau hi pramàõottarabhàvàni÷caye buddhitvasàmànyopalabdheþ satyatvàsatyatvasaüdeha iti yadyabhimatam, prathamapadenaiva gatametat /
tatastaddvàraker'the saüdeha iha vivakùita iti yadi, so 'pi svaråpato de÷akàlataþ prakàrato vati? àdyastàvadvirodhàdevàsaügataþ /
na hãdamidaü na veti saübhavati /
nidràdyupaplavàbhàvani÷cayena tadekakàraõakoñivyudàsàt dvitãyo 'pi nirastaþ /
upaplavasaüdehe tvàdhyàtmika eva saü÷ayaþ /
tçtãye tvàha---na nàgo và nago veti /
evamayogyeti /
etàvàüstu vi÷eùo yat sthàõurvà puruùo vetyatropalabdhyanupalabdhã anutpàdàdevàvyavasthite /
prakçte tådàharaõe jàtameva jalaj¤ànamapràmàõya÷aïkayà na vyavasthitamiti //


evamayogyeti /
yadi vi÷eùasmçtisahitàyà ayogyànupalabdheþ dharmiõamanantarbhàvya saü÷ayaþ syàt sa tàvannàtyantànupalabdhakoñyullekhã, tatra smçterabhàvàt /
nàpyupalabdhakoñyullekhã /
na hi bhavati paramàõurasti naveti astyeva yataþ /
iheti cet? tarhi de÷akàlàdivi÷eùaü dharmiõamupàdàyopapadyate /
tathà ca sa upalabdhaþ sannanvayato vyatirekato vipratipattito và vi÷eùau smàrayet, na svaråpata iti pårvànuprave÷a ityarthaþ //


tadidamuktam---na saü÷ayo vinà samànadharmàdidar÷anamiti /
sàmagrãbhedena bhede traividhyaü viùayakçtamiti /
api

tvanekavidhaþ, pratyekaü kàraõànàü viùayavyavasthàü pratyahetutvàdityarthaþ //23 //



______________________________________________________________________


// pari÷uddhiþ //


pårvàïgatvàvi÷eùe 'pi saü÷aye sati prayojanànusaüdhànàt tataþ prayojanasyàpakarùa ityuktamç /
prayojanamanusaüvàya

ca tatsàdhanãbhåtanyàyamanusandhitsato dçùñàntànusaraõamiti dçùñàntàdasyotkarùa udde÷e /
saiva saügatirihàpãti àha---udde÷eti //


artha÷abdasya lakùaõe 'ki¤citkaratvàdàdhikyaü manvànastàtparyamàha---atreti /
arthapadaü bhàùyakàreõa anådyàpi na vivçtamityata àha---sasàdhanàviti /
nanvevaü satyuttarabhàùyavirodhaþ, tadàptihànopàyamanutiùñhatãtyatra tacchabdenàrthasya paràmar÷àt /
sukhaduþkhàptihànopàyamiti ca prakçtasaügaterityata àha---na ceti /
atra ca ñãkàyàü yadyapi tathàpãti tadacatuùñayamadhyàharanti /
lokyata ityàdi /
tathà ca pràmàõikatvàdeva prayojanaü na vaktavyamiti vàkyàrthaþ /
nanvevaü sati pramàõamapi na vyutpàdyam /
tacca tvayà vyutpàditamityata àha---na ca pramàõamãdç÷amiti /
yathà ceti /
tathà ca pramàõopapannaü na vàcyamiti vadataþ svacaritàvirodha ityarthaþ //


kathamasaya prayuktau sàdhanatvaü sato 'sato và? asato 'pi svaj¤ànadvàrà vyàpàràntareõa và? kva ca prayojayati, svàtmanyeva và svasàdhane và? kathaü ca vyàpakaü svaråpeõa, karmavidyàdvàrà veti parãkùàsàdhyamityarthaþ /
na bråmaþ prayojanaü nyàyasya aïgamupakàrakam, kiü tu prayojanavàn nyàyastadgatàcintàïgãkarotãti /
yàvad vàkyaü na samàpyate tàvadeva /
nanu cintàpi nàïgam /
na hi nyàyànnirõaya÷cànirõaya÷ca /
na ca nirõayàdanyat prayojanaü nyàyasya /
tasmàt kimanena cintiteneti ÷aïkàmapanetumàha---mukhyamityàdi /
gauõaü prayojanaü mukhyasyaiva prayojanasya kçte upàdãyate /
mukhyamapi yadyanyopakàràrthamupàdãyeta,

mukhyatàmeva jahyàt /
etadeva hi mukhyasya mukhyatvam, yadananyàrthatayà puruùàpekùitatvam /
na ca nirõaya evamityarthaþ /
vàkya÷eùamàha---prayojanavàüstviti /
mukhyaprayojanavàneva nyàyo gauõaprayojananirõayakàraõatayopàdeyo yataþ, atastadgatàü mukhyaprayojanagatàü cintàmabhisandhànamaïgãkaroti aïgatayà apekùate /
etaduktaü bhavati, yadyapi na prayojanaü nyàyasyàïgaü sàdhyatvàt, tathàpi tadabhisandhànamaïgam tadantareõa nyàyasyàpravçtteþ /
niùphalasyàpi ca svayaü phalavanyàyapravartakatayà tatsannidheþ /
yathà svargasya yàgànaïgasyàpi abhisandhànaü svayamaphalamapi yàgapravçttiü prati kàraõatayà saünidhãyamànamaïgamiti /
etadevopasaühàravyàjenàha---tasmàditi /
anye tu, kiü tu mukhyamityavacchidya vyàcakùate, pradhànamudde÷yamiti yàvaditi /
tadàpyevamevottaratra neyamiti /
akùaràrthastu vàrttikasya ya khalu niùprayojanà cintà prayojanàbhisandhàna÷ånyaþ saü÷ayo nàsau nyàyasya pravartaka iti sphuñatvànnoktaþ //14 //


laukikaparãkùakàõàü yasminnarthe buddhisàbhyaü sa dçùñàntaþ //15 //



______________________________________________________________________


// pari÷uddhiþ //


saü÷aye prayojane ca sati kva punaretat sàdhyasambaddhaü sàdhanamupalabheya, yadupàdàyaitatsàdhayeyamiti jij¤àsàkramànurodhena prayojanànantaraü dçùñàntasyodde÷aþ /
saiva càtràpi saügatirityàha---krameti //


na ca sàmànyalakùaõamantareõa vi÷eùalakùaõàvatàra iti tatsåcakaü såtraü tathaiva vyàcaùñe---sàdhyasàdharmyàditi /
atrànvayavyatirekavati prakàradvaye 'pi sàdhyasàdhanayoravinàbhàvasiddhireva phalaü pratãyate /
tathà càvinàbhàvaviùayatayà aryyate yaþ, sor'tho dçùñànta iti sàmànyalakùaõalàbhaþ /
vi÷eùe tu ñãkà sphuñaiva /
nanvevaüråpor'tha iti kuta etadityata àha---udàharaõeti /
kùãranãravadavivecitàni sàüvyavahàrikàõi pramàõàni nisargaþ /
tadbhàvo naisargikaþ /
khalitailavad vivecitàni durniråpàrthagocaràõi pramàõàni vinayaþ /
sa eva vainayikaþ /
tamàha---÷àstreti /
sàråpyavyutpattyartha iti vàrttike sàråpyagrahaõamavinàbhàvamàtropalakùaõaparamityabhisaüdhàyàha---dçùñàntasya prayojanamàheti /
na khalviti /
api tu vastusthita eva j¤àpyata iti ÷eùaþ /
tadetacchalena sàmànyalakùaõamàviùkçtam //25 //


// iti nyàyapårvàïgalakùaõaprakaraõam //


// nyàyà÷rayasiddhàntalakùaõaprakaraõam //



______________________________________________________________________


// pari÷uddhiþ //


evaü nyàyapårvàïgaprakaraõaü samarthya parikalitasàmarthyaü sàdhanaü yatropaneyaü sa siddhàntàparanàmà nyàyasyà÷rayo 'vasarapràptatvàducyata iti /
atha siddhànta iti bhàùyaü sphuñàrtham /
såtramapañhitvà vyàkhyànaü tu kuta ityata àha---atreti /
bhàùyakàrasya rãtiriyam, svapratibhayà svatantrasåtravivaraõaü bhàùyamiti lakùaõàditi bhàvaþ /

saüsthitiritthambhàvavyavastheti bhàùyaü dçùñvà idamiti sàmànyàbhyupagame siddhàntabhramaþ syàt, ato vyàcaùñe, bhàùye ceti //


arthàbhyupagamo 'bhyupagato vàrthaþ siddhàntaþ, vi÷eùaõavi÷eùyabhàvaü prati kàmacàràditi ca prathama såtra evoktam, ato na granthacatuùñayasyàpi mitho virodhaþ //26 //



______________________________________________________________________


// pari÷uddhiþ //


nanu yadi tantraü pramàõamabhimatam, kathaü vyatirekamàha---yo 'tho na ÷àstrita ityata àha---a÷àstrito 'pràmàõika iti /
nanvevaü bauddhasiddhàntà na siddhàntàþ syurapràmàõikatvàt, tathà ya vyatikrame 'pi teùàü nàpasiddhànto bhavedityata àha--àbhimànikaü ceti /
etaccàgrato vàrttikakàra eva tatpratyayàdabhyupagama iti vadan sphuñãkariùyatãti //27 //



______________________________________________________________________


// pari÷uddhiþ //


nanu sadç÷atantràsiddho 'ùyarthaþ kvacidabhyupagamyamànaþ siddhànto yathà pràbhàkare niyogo vàkyàrthaþ, nyàye upamànaü pramàõamityata àha---samàna÷abda ekaparyàyaþ /
yathà taruvçkùa÷abdau samànàrthàviti /
tathàpyanekasambandhàpekùayà ekamapi

samàna÷abdavàcyaü bhavatãtyata àha---naiyàyikànàü hãti /
vyatirekapradhànaü

caitat /
ekatra kutracit siddho na sarvatrasiddha ityarthaþ /
etàvatyeva lakùaõe siddhe paratantràsiddhapadamimarthaü sphuñayitum /
anyathà sarvatantrasiddho 'pi samànatantrasiddha eveti bhramaþ syàditi  //29 //


yatsiddhàvanyaprakaraõasiddhiþ so 'dhikaraõasiddhàntaþ  //30 //



______________________________________________________________________


// pari÷uddhiþ //


evaü vàcanikasiddhàntadvayaü lakùayitvà talliïgatvàdabhipràyasyàbhipràyikasiddhàntadvayopakrame nyàyapradhànatvàdasya ÷àstrasya nyàyànuùaógiõaü tàvadàha---yatsiddhàvityàdi såtram  //30 //


etacca bhåùaõaprabhçtayo dvidhà vyàcakùate /
yasyàrthasya sarvaj¤atvàdervi÷eùasya siddhau kùityàdeþ sakartçkatvasya pratikriyamàõasya siddhiþ sa sarvaj¤atvàdirvi÷eùo 'dhikaraõasiddhàntaþ /
atha và yasya sakartçkatvàdeþ siddhàvantarbhåtà anye 'bhipràyaprakàntàþ sarvaj¤atvàdayo 'pi vi÷eùàþ sidhyanti so 'dhikaraõasiddhànta iti /
tadatra pakùadvaye 'pi phalato na ka÷cid vi÷eùa iti manvànaþ ÷liùñaü bhàùyaü vyàcaùñe, sàdhyasya và hetàrveti /
prathamapakùe sàdhyavi÷eùasya hetuvi÷eùasya vetyarthaþ /
dvitãye tu sugamam /
yatsiddhàvityatra nimittaviùayabhàvapratibhàsanàd vyàkhyàtçvipratipatte÷ca saptamyarthe sandehaþ, tamapàkaroti---viùayasaptamãti /
upapattimàha---dvayoriti /
idànãmekaü vyàkhyànamupàdàya sphuñabhàùyànusàreõa tàvadàha---teneti /
nanu ca pakùo và heturvà kaõñhata eva niyatatantràbhyupagamàt pratitantrasiddhàntànna bhidyata ityata àha---anena råpeõeti /
yadyapi svaråpato 'sya vàcanika evàbhyupagamaþ, tathàpyanene råpeõabhipràyika evetyatastato bhidyata ityarthaþ /
udàharati---pakùastàvaditi /
nanu pratãtameva kartçmattvaü kùityàderaparyavasyat sarvaj¤atvàdivi÷eùamàkùipati /
tato na vyàkhyàtaviùayasaptamyudàhaõamidamityata àha---atreti /
nanvetadantarbhàvamantareõa kimupalabdhimatpårvakatvameva pratyetuü na ÷akyata ityata àha---nànyatheti /
na hi yathà tàrõapàrõatvàdisaüdehe 'pi vahnini÷cayasaübhavaþ, tathà paramàõvàdyadçùñàntàbhij¤ànàbhij¤atvasaüdehe tatprayoktçtvavini÷cayasaübhavaþ, j¤ànacikãrùaikaviùayaprayatnavattvameva hi prayoktçtvaü kartçtvamiti vocyate /
tacca j¤ànaü dvyaõukàdyadçùñaparyantapakùãkaraõe yadi sarvaviùayaü na sidhyet, na sidhyedeveti /
tasmàd yathà gaïgàyàü ghoùa ityatra tãralakùaõàmantareõa gaïgàpadàrtho na ghoùapadàrthamanveti yathà sakartçkapadàrtho 'pi

tatkàraõaparamàõvàdyabhij¤amanupasthàpya na kùityàdipadàrthamanvetãti pratãtyaparyavasànamevetyarthaþ /
na caivaü kevalavyatirekividhvaüsaþ, abhipràyàvyàptasya tadviùayatvàdityuktam, vakùyate ceti /
tadevaü prathamaü vyàkhyànaü bhàùyànusàreõa samarthya dvitãye vàrttikaü sphuñamityàha---tadetaditi /
sarvàvarodhàrya sàdhyànuùaïgihetvanuùaïgyavarodhàrtham /
etadeva sphuñayati---heturãdç÷a iti  //30 //



______________________________________________________________________


// pari÷uddhiþ //


vàrttikakàrãyàbhyupagamasiddhàntodàharaõe sàmànyalakùaõaü yojayati---pramàõàdhikaraõo yata iti /
nanu bhàùyamata eva såtraü sphuñàrthamityata àha---såtraü caivamiti /
indriyatvenàsåtritasyàpi manasa indriyatvaü parãkùitaü såtrakamçtà //


j¤àturj¤ànasàdhanopapatteþ saüj¤àbhedàmàtram //


iti //
atra hi yathà råpàdij¤ànavi÷eùasàdhanàni cakùuràdãnyupapadyante, tathà sukhàdij¤ànasàdhanaü mano 'pyupapadyate /
manaþparihàre và sarvendriyavilopaþ prasajyata ityabhihite punaþ såtrakàreõa råpàdij¤ànaü cakùuràdisàdhanamasatu niþsàdhanameva tu sukhàdij¤ànamityà÷aïkya såtritam---

niyama÷ca niranumànaþ

iti /
tadidamasåtritasya vi÷eùasya parãkùaõamabhyupagamàdevopapadyate /
yadi hyanabhimata evàyamartho 'sya, kathaü parãkùyaü vyavasthàpayedityarthaþ /
idaü ca svàbhimatonnayanaprakàràviùkaraõaü såtrakçtaþ ÷iùyahitatayetyato lakùaõàrthamàha---so 'yamiti uktàrthànuùaïgiõaþ arthasyàbhyupagamo 'bhyupagamasiddhànta ityarthaþ /
nanu bhàùyakàràbhimatasyàbhyupagamasiddhàntasya tallakùaõayoge kimayuktatvena?ayoge ca tadevocyatàm /
tathàpi kimayuktatvenetyata àha---pramàõatantreti /
tamimaü vibhàgalakùaõaprapa¤caü sarva evàyaü pakùa iti pårvapakùavàrttikavivaraõavyàjena saükalayyàha---sarvatantretyàdi  //31 //


// iti nyàyà÷rayasiddhàntalakùaõaprakaraõam //


// nyàyalakùaõaprakaraõam //



______________________________________________________________________


// pari÷uddhiþ //


evaü ca yatra nyàyalakùaõaü karaõamupaneyam, tatprakaraõaü samarthya, upaneyanyàyaprakaraõam àrabhyata iti sphuñàrthaü bhàùyam---athàvayavà iti /
ataþ siddhavat såtraü pratyàharati---prati---vàþ //32 //


ekàvàkyatà vi÷iùñaikàrthadharåpakàryasaübandhaþ /
vi÷iùña÷càrtho 'tra prakçtatvàt samastaråpopapannaü liïgam /
saü÷ayaþ kathàsu vipratipattija eva /
sa cànuvidhayastheyagato, yathàyogaü vicàryavastugocarastajj¤ànagocara÷ceti vicàramàtre tu sàrvahetukaþ, svaparaniùñha÷ca /
prayojanaü kathàsu pratãtijayau /
anyatra prakçtopayogino 'j¤àtasya j¤ànaü j¤àpanaü ca /
jij¤àsà kathàsu anuvidheyastheyànàm /
anyatra svagatà ÷akyapràptiþ sarvatra padapadàrthavàkyapramàõatadàbhàsapàñavam /
saü÷ayavyudàsaü tu samyagityabhidhàyaikapakùaparigrahaü kecit manyante /
sa càdau vipratipattyà pa÷càt pratij¤ayà gatàrtha iti matvà tarkàbhipràyeõa vyàcaùñe---yadi ÷abdo nityaþ syàditi /
vyudasyate hi tena saü÷ayaþ phalataþ svaråpata÷ca /
tadàha---pramàõàbhyanuj¤ànadvàreõeti /
saü÷ayo hi dve koñã parispç÷ya vartamànàü jij¤àsàmapi tathàbhåtàmeva janayati /
nyàyastu ÷rotriyavadviruddhadharmasaükaramanicchan kulabadhåmiva ekakoñiniyatàmeva jij¤àsàmanurudhyate /
tadevaü tàvantarà vartamànastarka ekasyàü koñau pramàõabàdhitaü ka¤cidarthamàharan tadgatàmicchàü vicchidya dvitãyakoñau niyamayati /
seyaü j¤eyecchà niyataikakoñikà pramàõàbhyanuj¤etyucyate /
enàü ca janayatà tarkeõa saü÷ayaphalaü prabalecchà tadaiva vyudasyate /
taddvàreõa pramàõaü pravartayatà saü÷ayasvaråpamapãti /
tadetannyàyapravçtterutpatyaïgapa¤cakamutpattimàtreõa, na tu j¤àptimapekùate /
ato naitasya j¤àpakacintà kriyate /
utpatticintaivopayogitvàt tatra tatra kçtà, kariùyate ca /
pratij¤àdyarthàstu j¤àtà eva nyàyamupakurvantastatphalasiddhàvupayujyante /
asteùàü j¤àpakacintà kriyata iti  //32 //



______________________________________________________________________


// pari÷uddhi //


parigçhyate 'neneti svãkriyata ityarthaþ /
tena sàdhyatayà svãkriyamànasyàrthasya vacanaü pratij¤eti såtràrthaþ //


apohya bhedaþ siddhànto jij¤àsà sàdhanàrhatà /

karmadharma÷ca loka÷ca prastàva÷ca niyàmakàþ //


iti atiprasaïgàsamàdhivàrtikasya prapa¤casaükùepaþ /
na hi vyaïgyamityàdi /
yathà ca neyaü bhràntiþ tathà dvitãye nivedayiùyate /
tadàloketi, candra÷abdo 'yaü ÷a÷ivàcakaþ prayojyavçddhaü prati asati vçttyantare tatpratyayajanakatvàt /
tatpratyayajanaka÷càyaü svapratyayena tadgocaravyavahàrahetutvàditi /
hetudoùo 'siddhatvàdireveti /
asiddhatvàdyarthatvamityarthaþ /
evamuttaratra yastu naivaüvidho na vàcyo na lakùya ityarthaþ /
nanu tathàpi vàcyavallakùayo 'pi

pakùa eveti dar÷ayitumiùñagrahaõaü bhaviùyatãtyata àha---na ca kvacidapãti /
bhavedevaü yadi vidhàdvayaü syàt, na tvetadastãtyarthaþ /
etaccànvitàbhidhànaniràkaraõena draùñavyam /
na tva÷akyatvàsadàcàratve avadhãrya ÷àstrànapekùamabhyupagacchanto dç÷yante /
na ca sàmànyalakùaõàyogaþ //


tantràdhikaraõàbhyupagamasaüsthitiþ

ityasya kathàdhikaraõàbhyupagamasaüsthitirityevamapyavirodhàt /
tasmàd yathàbhàùyameva jyàya ityata àha---yastàvaditi /
etena vàrttikakàrãyo 'bhyupagamasiddhàntastàvaducita iti dar÷ayatà chalataþ pa¤camasiddhàntàpattirda÷ità /
na hyayameteùvantarbhavatãti satãrthyànàm /
paràn prati tu doùamàha---yastviti /
yadi hi pramàõãkçta÷àstraviruddho 'pyartho 'bhyupagamyamànaþ siddhàntatàmupayàyàt, na vàdino kadàcidapyapasiddhàntena nigraho bhavet /
yatra yatra pramàdike 'pyarthe ÷àstravirodha÷codyeta tatra tatràbhyupagamasiddhànto 'yaü mametyevamapi nistàràt paràvçttya ca tenaiva niranuyojyànuyogena nigrahe kathàsamàptau tadvyutpàdanaprayàsasyàpyabhàvàt /
na caivamastviti vàcyam /
÷àstrapràmàõyàbhyupagamatadviruddhàrthàbhyupagamayorvirodhasya durvàratvàt /
÷àstrapràmàõyàbhyupagame tadasamànàrthasya svavacanasya

pràmàõyàbhyupagamavirodhàt /
tadanuguõasya pràmàõyàbhyupagame tadvyàhatàbhidhàyinaþ punarapasiddhàntàpàtàt /
tasmàt na hi ÷àstrà÷rayà vàdà bhavantãti svapnavilàpaþ ityarthaþ  //33 //



______________________________________________________________________


// pari÷uddhiþ //


iha pratij¤àrthaþ sarvathaiva kathàsu nopayujyate, arthopalabdhyà yukto 'pyanyathaiva labdhaþ? àdye vipratipattimapi na vibhàvayet /
avibhàvayaü÷ca tàü kathamiva prativadet? aprativadata÷ca vacanaü kathaü kathà÷arãratàmiyàt? tathà ca kathakaþ kathaü nigçhyeta, nigçhnãyàd veti na saüpratãtirnaca vijayo gardabhãkùãramathanavadanarthakaþ prayàsaþ /
nàpi dvitãyaþ, sa hi vivàdàd và avayavàntaràd và? vivàdàdapi vyavahitàd và, avayavàntaraikavàkyatàpannàd và? avayavàntaràdapi sàkùàd và, àkùepato veti? na tàvadàdyaþ, àsatteþ abhàvàdekavàkyatvànàpatteþ /
àpattau và àntaràlikàsàdhanàïgavacanena nigçhyeta /
anigrahe và paraþ paryanuyojyopekùaõamàsàdayet /
dvitãye tvavivàda eva /
vayamapi hi paràbhyupetapakùaviparãtàü koñimupanãya tatsiddhaye 'vayavàntaramabhidadhyàditi bråmaþ /
na hyevaübhåtakoñyupadar÷anavyatirekeõa pratij¤àyàþ ÷çïgamasti /
nàpi tçtãyaþ, na hi hetvàdibhiþ caturbhiþ pratij¤àrtho 'bhidhãyata iti vakùyàmaþ /
nàpi caturthaþ, sa hyapekùàkàle và, anyadà veti /
tatra prathamamurarãkatyàha---tathàhãti /
yad bubhutsante yadeti ÷eùaþ /
pratipannavivàdaviùayà hi tannirõayaheluü

sàdhanamanububhutsàmahe /
na tu tannirõayahetubhåtasàdhanàvabodhavanato vivàdaviùayaü nirõayasya nirõeyaråpamantareõa niråpayituma÷akyatvàt /
tadaniråpaõe tatsàdhanasyàpi tathàtvenà÷akyaniråpaõatvàt /
aniråpitasya caiùituma÷akyatvàt /
tathà ca tasyaiva prathamàbhidhàne pràpte 'nyasyàbhidhànànavakà÷àt àkùepasyàpi kuto 'vakà÷a iti? nanvapekùitànabhidhàne 'pyapekùitaü kurvàõaþ kathamavavadheyavacano nàmetyata àha---yathà ceti /
yatràpekùitamanyathàpi ÷akyasaüpàdanam, tatràpi tadanabhidhàne viparãtabuddhiþ kimaïgaþ yatra vacanenaivàpekùitasiddhirityarthaþ anyadeti pakùamupasthàpayati /
yat kçtakamityàdi /
dåùayanti---na parasparà÷rayaprasaïgàditi /
yo hi yena yat sàdhayitum udyataþ sa tatsàmagrãmapratikålayanneva tathà kartumarhati /
yathàkàlamapekùitàmidhànaü ca vàkyasàmagrã, tadanàdare tådàharaõãyodàharaõakramaniyamamapi nàdriyeta, pratipàdyàpekùàniyamànurodhena tatra tatheti cet? tadihàpi samànam /
tathà ca tatkàlàtikrameõàkùepo 'pi nopayogã, ÷iromuõóanàntaraü nakùatraparãkùàvat /
upayogo và parasparà÷rayaprasaïgaþ ayakùàràdhanasàdhyadhanena yakùàràdhanavadityarthaþ /
katha tarhi,

mantràyurvedapràmàõyavacca tatpràmàõyam /

ityàdau pratij¤àmanabhidhàyaiva udàharaõàdyupàdànamityata àha---na ceti /
tathàpi hetvabhidhànena kiü tatsvaråpasyopanayenaiva sàkùàdabhidhànàdityata àha---anityaþ ÷abda iti tvapekùita ukta iti /
tatràpyàkàïkùaiva vijayate /
na hyanityaþ ÷abda ityukte kçtakatvànityatvavyàptau và kçtakatvasya và ÷abdadharmisaübandhe ÷roturàkàïkùà kiü nàma kuta etatpratipattavyamiti syàt /
iyaü càpekùàsàdhanatvàbhivya¤jakavibhaktyantebhyaþ kçtakatvàdityàdipadebhya eva nivartata ityarthaþ /
ata eva gamakatvàdetasya màrgasya sarva÷àstrakàrà evamevopàdadate /
saugato 'pi hi

mànu tu dvividhaü meyadvaividhyàt //


asanto 'kùaõikàþ tasyàü kramàkramavirodhataþ //


iti pratyakùaraü pratij¤àhetå upàdàya vyavaharati /
kathàyàü tu parava¤canàrthaü tàvupekùate /
÷àstraü tadviti cet /
atha ÷àstre kimanarthakamabhidhãyate? tatràsti và pratij¤àdeþ ki¤cit prayojanamiti? àdye, sàdhu paravyutpàdakatvamasya nirarthakaü pralapataþ /
dvitãye tu ÷abdoccàraõasya nàrthagaterapyadhikaü prayojanaü nàma, prathamopakrame vivaraõa÷aïkàyà apyabhàvàditi //


nanu sàmànyalakùaõamantareõa na vi÷eùalakùaõàvasara ityata àha---÷rutyarthàbhyàmiti /
sàdhyate ni÷cãyate 'neneti /
natvevaü sati liïgamuktaü syàt /
tathà ca kathaü vàkyàvayava ityata àha---yadyapãti /
nanvalamupalakùaõena yàvatà vacanameva sàdhanamastu, sàdhyate pratipàdyate tenàpi hi svàrtha ityata àha---yadi tviti /
evaü hi sàdhyasàdhanaü sàdhyapratipàdakaü vacanamityarthaþ /
tathà ca pratij¤aiva hetuþ syàt /
atha sàdhyapadaü vihàya sàdhanaü pratipàdakaü vacanamityarthaþ, tatràha---atheti /
tadetadarthàntaràvivakùàyàü dåùaõamuktam /
yadi tvevaü kriyeya liïgapratipàdanadvàreõa sàdhyasàdhanaü ni÷càyakaü vacanamiti /
tadà a÷rutàdhyàhàraþ /
udàharaõasàdharmyàditisahitasya tvavyàptiralàbho và sàmànyalakùaõasyeti draùñavyam /
evaü ca vyàkhyàne

vacanapadamasåtrasthameva ñãkàkçtà svayamupanãyavirodhàtivyàptã kutaþ ÷aïkite iti ÷aïkà nivartate /
nanu tathàpyupanaye prasaïga ityata àha---upanayàdapãti /
sàdhyasàdhanavacanamityatra hi sàdhanatvavi÷iùñàrthavacanam ityartho gamyate /
na copanayaþ /
koùñhagatyà tathàbhåtàrthagocaro 'pi tathàbhåtamabhidhatte, sàdhanatvàbhivya¤jakavibhaktivi÷eùa÷ånyatvàt /
ata eva kuta ityàkàïkùà /
tathàcàyaü kçtaka ityasmànna nivartate, api tu kçtakatvàdityasmàdeva /
tarhi kiübhåtamupanayàt pratãyata ityata àha---kiü tviti /
svaniùñhaü sàdhanatvàdidharmarahitam /
kutaþ? pràtipadikàrthapradhànatayà /
tatparatayà tàvanmàtràbhidhàyakavibhaktimataþ prayuktatvàditi ÷eùaþ /
etaduktaü bhavati, na hi hetuvadupanayo 'pi kuta ityàkàïkùàyà pravartate, api tådàharaõena vyàptau pradar÷itàyàm /
bhavatu tàvadetat, tathàpi prakçto vivàdaviùayaþ kiü vyàptadharmavi÷iùño na vetyapekùàyàü sà ca tathà càyaü kçtaka ityanenaiva paraü nivartyate, na tu kçtakatvàdityanena /
tasmànna hetåpanayayorarthato råpataþ prayojanato và saükara ityarthaþ //


nanu ca vacanalakùaõàyàü yadyapi j¤àner'the và na prasaïgaþ, tathàpi sàdhyasàdhanamiti kçtakatvamatra heturityàdau vacana eva prasaïgaþ /
etasyàpi tathàbhåtàrthapratipàdakatvàdityata àha---nyàyavàkyeti /
anenàkàïkùaupayikatà

dar÷ità /
na ca kuta ityàkàïkùàyàü sàdhyasàdhanamiti và kçtakatvaü heturiti và vacanamaupayikam /
ato naivaübhåteùu prasaüga ityarthaþ /
tena vi÷eùaparatvena heturiti lakùyanirde÷o nànupapanna iti ÷eùaþ /
vi÷iùñavidhànasyeti /
na kvacit prade÷o sàdharmyaü hetulakùaõatvena vihitam, yeneha savi÷eùaõatayà vi÷eùaõamàtropasaükrànto vidhiþ syàt /
nàpyatra vi÷eùaõa÷ånyasyaiva sàdharmyasyopàdànam yena tàvanmàtragocaro vidhirbhavet, parasparasvatantrobhayarthatve vàkyabhedàcca /
tasmàt ananyagatikatayà lohitoùõãùavad vi÷iùñavidhirevàyam /
tathà ca alohitoùõãùavadanudàharaõasàdharmyasyàrthasiddhaþ pratiùedha ityarthaþ /
pakùàntaramàheti /
abhyupagamasyàpyavi÷iùñasàdharmyamàtravidhone 'pi na doùa iti bhàvaþ //


nanu yadyavi÷iùñavidhànenaiva prakçtasiddhiþ, kimudàharaõagrahaõena? na cet kimavi÷iùñavidhànenetyata àha---sàdharmyàdityata iti /
parisaükhyà atiprasaktinivartanamapàkariùyati /
tadudàharaõapradar÷anena parisaükhyàyakaü hetvàbhàsalakùaõam /
parisaükhyà parivarjanabuddhiþ /
vi÷eùato j¤àtànàü teùà svavàkye parivarjanàdimukhena bhavatvityetadarthamarthalabdhamapi kaõñhoktyàbhidhãyate /
tallakùaõamityarthaþ /
na vidhàyakaü na sarvathaivàlabdhavidhàyakamityarthaþ /
sugamo dignàgabhaïgaþ /
hetàvudàhartavye pratij¤oktiþ kimarthamityata àha---atreti /
udàhçte hetau lakùaõaü yojayituü hetvarthe ca vivecayitavye prasaïgàt pratij¤àrthaü vivecayitumiti bhàvaþ /
tathàpi pradhvaüsasya nànàtvàt jàtyàderupasaügràhakasya và bhàvàt kathaü vyàptyàdisiddhiþ? upalakùyàbhedamàtreõa ca tatsiddhau kuõóalavatà devadattena sàdhyo vyavahàro daõóavatàpi sàdhyetetyata àha---virodhãti /
yathà hyabhàvamàtrasya bhàvapratiyogitayaivaupàdhikasàmànyasaübandhàdekavyavahàrahetutvaü tathà tadvi÷eùasyàpi pårvàparetarerà÷rayàntarabhàvapratiyogitayà tattadvyavahàràvirodha ityarthaþ /
na caivaü labdhotpattinãti /
sarvatra hi dhàtvarthoparaktà bhàvanà àkhyàtàrthaþ /
bhàvanà ca kàrakavyàpàraþ /
utpadyate ghaña ityatra tu ghaño na kàrakamasattvàt /
tata÷ca akàrakasyaiva kàrakairatyantasannidhestathopacàro và kàrakàõàmeva kàrya÷abdopacàro và /
ubhayathàpi vyàpàràve÷asamaya evàkhyàtaprayogo na tu dhàtvarthamàtràve÷asamaye /
na hi pakve dhàtvarthamàtramupàdàya pacyata iti prayujyate lokaiþ /
tat kasya hetoþ? vyàpàràve÷àbhàvàt /
tathehàpãti  //34 //



______________________________________________________________________


// pari÷uddhiþ //


nanu na sapakùatàbhàvo 'tra såtre ÷råyate, nàpyàrtho 'vadhàraõasya ca vyàptyà /
pakùe sattvenopapatteraikàntikaü sapakùe sattvaü mà prasàükùãt /
pàkùikaü tu prasaktameva /
tathà ca kevalavyatirekilàbhe 'pi nànvayavyatirekã niràkçtaþ /

evaü sapakùàbhàve 'pi pakùavyàpakasya vipakùaikade÷avçttestadavasthaiva prasaktirityàha---tathàpãti /
udàharaõenaivetyavadhàraõasya pakùavyàptiparasya sapakùàbhàvapradar÷anaudàsãnyamàviùkartumanityo mårtatvàdityudàhçtam /
vastutastu, nedaü niràtmakaü jãvacchãrãraü màüsàdimayatvàt ityasaükãrõamudàharaõaü draùñavyam /
etaddvayamapi niràkarta vaidharmyameva codàharaõeneti pårvàvadhàraõena pakùavyàptau labdhàyàü vaidharmyamevetyanena sàdharmyaråpatà niràkçtàvayamarthaþ syàt /
pakùasya vyàpako dharmastaditaravaidharmyaråpa eveti tathà cebhayorapi kaþ prasaügaþ? kevalamasàdhàraõaþ prasajyate /
sa ca vipakùodàharaõeneti vi÷eùayatà sapakùàbhàvapradar÷anena nirastaþ /
yadi hi sati sapakùe anvayo vivakùitaþ tadà tathà vaidharmyàdityanàrabhyameva, pårvalakùaõenaiva gatàrthatvàt /
vyatireka÷ced vivakùito vipakùeõeti vyartham /
tasmàd vaidharmyàvadhitayà upàttaü vipakùapadaü sapakùàbhàvapratipattiphalamevetyarthaþ //


nanu tathàpi vaidharmyàdityatra tathà÷abdàrtha udàharaõeneti /
udàharaõaü ca sapakùo 'pi bhavatãti kathaü vi÷eùalàbha ityà÷aïkya vyàcaùñe---vipakùeti /
vyàkhyànato vi÷eùapratipattirna hi sandehàdalakùaõamiti bhàva iti tatra tatroktamityarthaþ /
nanvavadhàritakàryasvabhàvor'thaþ kevalavyatirekisàdhyo 'nyathàtiprasaïgàditi vakùyati, tathàbhåta÷càtra pràõàdyapekùayà prayatnaþ /
tasmi÷ca sàdhye sidvàsàdhanaü vyatirekyasaübhava÷ca sva÷arãre pràõasya prayatnapårvakatvàvadhàraõena svapakùànvayasyàpi saübhavàdityata àha---pràõàdineti /
tathàpyasmadàyatte ÷abdaprayoge ki÷cityavàcakaü prayokùyàmaha ityata àha---pràõàdikàraõecchàdikàraõarahitamiti /
para÷arãre pakùapraviùñe hetusiddhyarthaü vipakùãbhåte ca ghañàdau sàdhyarahite hetuvyatirekasiddhyarthaü tathoktamityarthaþ /
nanvicchàdisamavàyikàraõavirahaniùedhena tadvatvaü sidhyet /
tathà ca punarapi nàtmasiddhiþ /
na ca kevalavyatirekã tàvanmàtrasyànvayenaiva siddherityata àha---ya÷ceti /
anvayinà hi tatkàraõamàtraü siddham, anena tu tadeva pçthivyàdivilakùaõaü sidhyatãti na niravakà÷o vyatirekã /
na ca nàtmasiddhiþ tathàbhåtasya tasyaivàtma÷abdavàcyatvàdityarthaþ /
gçhãtàvinàbhàvo hãtyàdãnà vyàptyasiddhirdar÷ità /

pakùadharmatàsiddhirapyanayaiva di÷ohanãyà /
jij¤àsitadharmavi÷iùñasya pakùatvàt, sandigdhasya ca jij¤àsyatvàt vi÷eùasmaraõe ca saü÷ayàt, anupalabdhacare ca tadabhàvàditi //


dvidhà hi prakçtavyatirekigatiþ, kàryaü kàryavattà ca /
tatra kàryamanumànalakùaõe dar÷itam /
tad yathà, icchàdayo dravyàùñakàtiriktadravyà÷ritàþ, tadanà÷ritatve sati kàryatvàditi /
iha tu kàryavattà dar÷ità nedaü niràtmakaü jãvaccharãraü necchàdisamavàyikàraõãbhåtadravyavi÷eùarahitamityarthaþ /
icchàdimattvàt icchadiråpakàryavattvàdityarthaþ /
tadetadubhayamatraivàntarbhàvya vyutpàdayan prathamatastàvat kàryaü pradhànãkçtyàha---ayamarthaiti /
icchàdikàryàþ santastàn gamayanti /
te 'pyanityatayà kàryà iti ÷eùaþ /
kiü càta ityàha---akùaõikatva iti /
hetorvi÷eùaõàsiddhiü niràkaroti---÷arãrendriyeti /
na ÷arãrendriyamanaþsvanyatamasminnete samavayanti, mànasaikapratyakùatvàditi niùedhe satãtyarthaþ /
ni÷codya÷caiùa kevalavyàtirekã /
evaü prathamamupapàdya tadãyàprasiddhavi÷aùaõatvasaü÷ayànupapattã sàdhàraõanyàyena niràkurvanneva dvitãyamupapàdayati---tadasyeti /
etacca tatraiva sphuñãkçtam /
nanu yadi nàma sàmànyata icchàdisamavàyikàraõamàtravyàvçttirghañàdau pratipannà kimàyàtaü nairàtmyasyetyata àha---niràtmaka÷abdenàpãti //


evamarthagati pari÷odhya vàrttikaü yojayitvà dvatãyaü pradhànãkçtyàha---etaduktaü bhavatãti /
÷aïkate---na

cetir /
i÷varànumàna iva pakùadharmatàvalenaiva vivakùito vi÷eùaþ setsyatãtyarthaþ /
nanvanvayinà vi÷eùaü sàdhayatà kevalavyatirekiõaþ kiü khaõóitam, yenàyaü tasmin sambhavatyevodàste, khaõóane và, atha tenaiva viparyayasyàpi vaktuü sukaratvàdityata àha---çjumàrgeõeti /
vyàptirhi siddhimàrgaþ /
tasyàparivarta eva çjutvam, parivartastaü vakratetyarthaþ pariharati---kàraõamàtrasyeti /
uktamatra yathàsminnarthe pakùadharmatà na prabhavati /
àbhipràyikohyarthastadgocaraþ /
sa càbhipràyeõa vyàpyate, yatsiddhimanyareõa ÷abdàrthaþ pratyetuü na ÷akyate /
na ca dravyàùñakàtiriktamapratãtya teùàü samavàyikàraõameva pratyetuü na ÷akyate /
na hãcchàdãn prati pçthivyàþ samavàyikàraõatve teùàü tadvattà abhidhãyamànà virudhyate /
yathà dvyaõukàdikàraõaj¤àne teùàü paridçùñasàmarthyakàrakaprayoktçlakùaõakartçpårvakatvaü ÷abdopàttamityarthaþ //


punaþ ÷aïkate---pari÷eùàditi /
à÷ritatvaü tàvadeteùàmanvayina eva siddham /
dravyàùñakà÷ritatvaniùedho 'pyanvayina eva sidhyati /
tatkimaparamava÷iùyate yatkevalavyatirekiõà setsyatãtyarthaþ /
uttaram---sa eveti /
ayamarthaþ /
pårvasmàd à÷ritatvaü siddhaü tadanyasmàdapi dravyàùñakànà÷ritatvam /
tadatiriktàrthà÷ritatvasiddhistu naikasmàdapi /
tadabhàve cànayorapi varodha eva /
tasmàdarthàd aùñàtiriktà÷ritatvasiddhiþ sa càrthastàvannànvayaþ /
na hi dravyàùñakànà÷ritatve sati yadà÷ritam, tadatiriktadravyà÷ritamityastyanvayaþ /
vakroktika÷cànvayã, kevalavyatirekiprapa¤ca e vivakùàbhedàt /
tasmàt vyatireka evàrthaþ, tadvàn pari÷eùo vyatirekãti suùñhåktam //


idànãü vi÷eùaõasiddhaye pramàõaü såcayati---yadi hãti /
viparyayeõa prayogaþ /
÷arãrendriyàõi necchàdisamavàyikàraõàni bhåtatvàd ghañàdivaditi /
nanu yatra dravyàùñakàtiriktadravyà÷rità iti pratij¤à, tatra yuktametat /
yatra tu nedaü niràtmakamiti tatra niràtmaka÷abdenàpi ayamevàrtha ucyata iti vadatà icchàdisamavàyikàraõavirahaniùedha eva pratij¤àrthaþ svãkçtaþ /
tathà ca kathamaùñadravyàtiriktecchàdisamavàyikàraõavattà ÷arãrasya ityà÷aïkàmupasaüharanneva pariharati---tasmàditi /
atràpi pçthivyàdivilakùaõecchàdisamavàyikàraõavat jãvaccharãramiti pratij¤àrthaþ /
tatsamavetecchàdikàryavattvàditi hetvarthaþ /
nanu

tathàpi---bauddhaü prati siddhasàdhanaü bhavatyeva, so 'pi pçthivyàdyatiriktamevecchàdãnàm upàdànamicchatãtyata àha---na caiùàmiti /
sthairye satãti ÷eùaþ //


nanu tathàpi ghañàdibhyo niràtmakebhya icchàdivyatirekaþ kiü tathàbhåtadravyavyàvçttikçtaþ? kiü và bhåtànàmeva pariõatibhedavyàvçttikçta iti sandigdhopàdhikatvàdagamaka evetyata àha---yathà ceti /
vyatirekamukheõàpãti /
yadi sàdhyenàsya kvacidapyanvayo nàsti, tadà viruddha evàyamityarthaþ /
na svàbhàvikamiti /
na vayamasyopeyamanvayaü vyàsedhàmo 'pi tåpàyamityarthaþ /
tathàpi nàsyànvayino bheda upeyabhåtenàpyanvayenànvayitvàdityata àha---etàvataiveti /
nanu vastutaþ sàdhyadharmavàneva dharmã sapakùaþ /
sa ca tathàj¤àto vyavahriyate param /
tata÷ca tadanvito 'pi heturanvayavyatirekyeva /
aj¤aistu tathà na vyavahriyata ityanyadetaditi ÷aïkate---na ca pakùa eveti /
vyavahàreturanvaya÷cintyate, na tu vyavahàrya ityà÷ayavàn pariharati---jij¤àsiteti //


nanu yadyasya sapakùavyatirekàpratiùedhaþ, kathaü nàsàdhàraõyam? tatpratiùedha÷cet kathaü nànvayaþ? atha tatpratiùedhe 'pi tàvanmàtramave nànvayaþ, evaü tarhi sapakùavat pakùe 'pi nairàtmyapratiùedhe 'pi nàtmasadbhàva iti paràkùepaü parihçtya tadgranthaü pañhati ÷arãràdiùviti /
vipakùe hi sati sata eva kasyacid vyatirekaþ pratãta iti pramàõena pratãta iti pratipàditam /
tasya ca pramàõapratãtasya vyatirekasya pakùe 'pi satyeva niùedhaþ pramàõena kriyata iti yuktà niùedhalakùaõà vidhisiddhiþ /
sapakùastu na kenacit pramàõena pratãta iti na tatrànvayavyatirekatanniùedhàþ paramàrthataþ kenacitpramàõena ÷akyate pratyetum /
tatkathaü vidhiniùedhayoranyataraprasaktirityarthaþ //


sapakùàvyatirekã cet sapakùavyatirekaniùedhàvanityarthaþ /
anvayã sapakùànvayã /
athaivamapi nànvayã, api tu vyatirekyeva /
atha sapakùavyatirekaniùedhasyàpi vyatirekaniùedhamàtraparyavasàyitayànvayàparyavasànàditi manyase, tadà pakùe 'pi nairàtmyaniùedhe 'pi tàvanmàtraparyavasàyitayà na sàtmakatvaparyavasànamiti vàrttikàrthaþ /
tadetanniràkçtam

avastuni pàramàrthikavidhiniùedhànabhyupagamàt /
tathàpi svavacanavirodhapratihatametadityata àha---etaccàsmàbhiriti /
na tasya vyatirekavyabhicàro 'pi tasya vyatirekadharmatayà tadabhàve 'nupapatterityarthaþ /
pariharatãtyàdi /
vyabhicàravadavyabhicàro 'pi taddharma eva so 'pi kathaü tadabhàve bhavedityarthaþ /
tato vyàvçttyabhàveneti vyàvçttiniråpaõàbhàvenetyarthaþ /
àgàmivàrttika bhramaniràsàrthaü sphuñamapi vyàcaùñe---atra ceti /
bhramaü nivàrayati---na punariti /
nanvetàvatyeva såtràrthe ko doùaþ syàdityata àha---tathà satãti /
÷eùamanumànalakùaõa iti sapakùe siddha ityàdi vçttipadàntaradåùaõa÷eùam //


sautràntiketi vaibhàsikamatavyudàsàrtham /
tanmate nityasyàpyàkà÷àderakàryasyàpi saübhavàt /
yadàhuþ

àkà÷aü dvau nirodhau ca trayametadasaüskçtam

iti /
sadç÷akùaõa sabhàgasantànalakùaõanirodhabhedena nirodhau dvau vinà÷au yayorapratisaükhyàpratisaükhyànirodhàviti paribhàùà //


atra dignàgena

sapakùe sannityàdinà

hetutadàbhàsàn, tadudàharaõàrthaü

nityànityetyàdinà

sàdhyavargaü

prameyetyàdinà

sàdhanavargaü

sapakùaþ khaü ghaño buddhirviyadgaganamambaram //


taóidvyomnã taóitkumbhau paramàõurviyat tathà //


iti sapakùavargaü

kumbho viyat taóidvyomnã ghañaþ kumbhastaóiddhañau /

kumbho vayad ghaño buddhirvipakùo 'sya yathàkramam //


iti vipakùavargaü prapa¤cya

tatretyàdinà

heturnirdhàritaþ /
tatra prapa¤caü vihàya yàvanmàtreõa heturnirdhàryate tàvadupanyasyati---atreti  //35 //


sàdhyasàdharmyàttaddharmabhàvã dçùñànta udàharaõam  //36 //



______________________________________________________________________


// pari÷uddhiþ //


prayoge kiü sautra eva kramo gràhyaþ, kramàntaraü veti sandehamudàharaõasya prayojanaü dar÷ayan nivàrayati---hetàviti /
yato nàvyàpto nàpratãtavyàptiko hetubhàve vyavatiùñhate sàdhyasiddhàvekàgrãbhavati, ato vyàpterbubhåtsitatvàt saiva pratipàdayituü yujyata iti ÷eùaþ /
tathàpyudàharaõasya ko 'vasara ityata àha---na ceti //


pratãtasàmarthyaü hi sàdhanaü sàdhye upanayanti /
na tåpanãya pa÷càt sàmarthyaü jij¤àsanta iti sarvalokasiddhamiti saügatisaükùepaþ /
tathàpi sàmànyalakùaõavibhàgau vinà nàvasaro vi÷eùalakùaõasyetyata àha---såtramitãti /
nanådàharaõopalakùaõamaprakçtamapi kasmàdupàdãyate? kasmàcca vibhyatà lakùaõaü prakçtamapahãyata

ityata àha---dçùñànta iti /
prakçtalakùaõasiddhyarthamevopalakùaõàbhidhànamiti nobhayadoùa ityarthaþ /
anenetyàdinà vyavacchedyasamànàsamànajàtãyapradar÷anaü såcitasàmànyalakùaõàbhipràyam /
tacca dçùñàntavacanam udàharaõamiti draùñavyam /
vi÷eùalakùaõapakùe tådàharaõavi÷eùo lakùyaþ /
udàharaõaü sapakùodàharaõamityarthaþ /
÷eùaü lakùaõam /
tena hi samànajàtãyàd vipakùodàharaõàd vijàtãyàcca pratij¤àderidaü vyavacchidyata iti boddhavyam /
vi÷eùalakùaõaü ca ÷rautam /
tadvyàkhyànabhàùyamanådya vyàcaùñe---sàdhyeneti /
tena tàdç÷ena dçùñàntena sàdhanadharmaprayuktasàdhyadharmavatà upalakùitaü viùayatayà tadviùayaü vacanamudàharaõaü sapakùodàharaõamityarthaþ //


yasmàdityàdivàrttikaü yadyapi ke 'pi nànumanyante, tathàpi vàkya÷eùabhåtenàpyanena bhavitavyamiti manyamànaþ tadantarbhàvyaiva ÷aïkàmutthàpayati---yasmàditi /
iyaü cà÷aïkà tairàgàmivàvàrttikaü dçùñvà sàdhyenaivetyavadhàraõàkùepiketi buddham /
tacca mandaprayojanam, hetulakùaõarãtimatidi÷ataiva tatprayojanasya dar÷itapràyatvàt /
mà bhåccàvadhàraõasamarthane 'pi taddharmabhàvigrahaõànarthakya÷aïkà÷eùasthitiriti matvà vyàcaùñe---avadhàraõeti /
tathàpi ÷aïkànuråpaü nottaramityata àha---÷iùyopàdhyàyeti /
ayamarthaþ /
sàdhyenaiva

sàdharmyamiti vi÷eùyasaügata evakàro 'nyayogaü vyavacchinatti, na tu sàdharmyasyàprayojakatvamapi /
na ca pakùasapakùàbhyàmanyena maitratanayatvàderyogaþ sandigdho 'pi /
na ca pakùo 'pi vipakùa iti tatra tatra dar÷itameva /
sàdharmyamevetyayamapi vi÷eùaõasaügata evakàro 'yogaü vyavacchindyàt, na tu tasyàprayojakatvamapi /
na hyaprayojakasyàyogavyavacchedo virudhyate /
prayojakatàyàü tu dar÷itàyàü tathàbhåtasyàyogavyavaccheda prakçtasiddhiþ /
evaü ca sati prathamamavadhàraõaü mandaprayojanamapi para÷ucchedyatàü ko và nakhacchedye sahiùyata iti nyàyena dar÷itam /
aprayojake tådàhartavye anaikàntikodàharaõaü dvayorapyubhayakoñispar÷àvi÷eùàditi /
nanvevaü sati hetulakùaõaü nyånamaprayojakàvyudasanàdityata àha---hetulakùaõe tviti /
ubhayavikalapradar÷anenà÷rayavikalamapi pradar÷itapràyam /
yathà, yat kramayaugapadyarahitaü tadasat /
yathà vàjiviùàõamiti /
evamarthadvàrakamudàharaõàbhàsacatuùñayaü dar÷ayitvà ÷abdadvàrakaü dvayaü dar÷ayituü pãñhamàracayati---pa¤camãti  //36 //


tadviparyayàdvà viparãtam  //37 //



______________________________________________________________________


// pari÷uddhiþ //


savyàkhyànaü parivartitapadam /
udàharaõaü vipakùodàharaõam /
yadyapyataddharmabhàvitvàt sàdhyavaidharmyavàn dçùñànta udàharaõamiti vyatyayo yujyate, tathàpyàrjavànurodhàd yathà÷ruti vyàcaùñe---sàtmakatayeti /
ata eva padàni vibhajya saükalitamarthamàha---etaduktaü bhavatãti /
atràpi sàdhyasàdhanobhayàvyàvçttà à÷rayavikala÷ceti /
arthadvàrakamàbhàsacatuùñayaü vyudastam, yathà nityaþ ÷abdaþ ÷ràvaõatvàt /
yat punarna nityaü tada÷ràvaõaü dçùñam, yathàkà÷am, yathà dhvaniþ, yathà ÷abdatvam, yathà ÷a÷aviùàõamiti /
÷abdadvàrakaü ca dvayamanupadar÷itavyàvçttikam, viparyayopadar÷itavyàvçttikaü ceti /
yathà nedaü niràtmakaü jãvaccharãramicchàdimattvàt, ghañavaditi /
yat punaricchàdimanna bhavati, tanniràtmakaü thà ghaña iti ceti /
såtrastha÷ceti /
samuccaye svaråpasamuccaye /
na kevalaü sàdhyasàdharmyàt taddharmabhàvã dçùñànta udàharaõam, api tu tadviparyayàd viparãtaü cetyarthaþ /
na punarviùayasamuccaye /
ekasmin viùaye nirapekùatvasàpekùñvàbhyàü vçttirvikalpasamuccayau /
na caivamatra /
kutaþ vyatirekiviùayatvàd

vaidharmyodàharaõasyeti /
màtreti påraõãyam /
upalakùaõaü caitat, anvayiviùayatvàt sàdharmyodàharaõamàtrasyetyapi draùñavyam /
tathàpyanvayavyatirekiviùayatayà samuccayavikalpau bhaviùyataþ, yathà bhàùyakçdudàharaõamityà÷aïkàniràkaraõavàrttikaü yojayitumàha---atreti /
sarvatra hi anvayapårvikaiva vyatirekapratipattiþ, pratiyoginiråpaõamantareõàbhàvasyàniråpaõàt //


iyàüstu vi÷eùaþ kevalavyatirekiõi sàmànyato 'nvayavyatirekiõi tu vi÷eùato 'pi /
yathà ca kevalavyatirekã satyapi sàmànyànvaye na tenopasaühartuü ÷akyaþ, tathoktam /
anvayavyatirekiõà tu vyatirekopasaühàreõa yàvànarthaþ sàdhyaþ, tàvànanvayopasaühàreõaiva siddhaþ ityadhikaü tàvat tadabhidhànam /
punaruktaü ca /

niyamavatoranvayavyatirekayorekatarasiddhàvanyatarasiddherarthàpannatvàt /
yadyevam, kevalavyatirekiõyapi tarhi vyatirekasiddhàvanvayasiddhiþ apyarthàt /
tathà ca na kevalavyatirekãti /
satyam, sidhyatyanvayo na tu sapakùe, kiü tu pakùa eveti vi÷eùaþ /
sa copeyo nopàya ityuktam /
nanvanvayavyatirekiõo 'pi pakùàdeva vyatirekapratyayo mà bhådityetadarthaü vipakùe niyamo dar÷ayitumucitaþ /
na, tatra hetåpasaühàreõaiva ÷aïkàyà nivartitatvàt /
nanvevaü sati kevalànvayinyapi arthàd vyatirekasiddhiprasaïgaþ /
tathà ca na kevalànvayãti cet---na, avi÷eùavidhitvàt /
yatra hi sapakùataditarau staþ, tatra vi÷eùavidhau ÷eùaniùedho gamyate, yathà nityànityapratãtau /
anitya eva kçtakatvamityukte arthàd gamyate na nitya iti /
na càbhidheyànabhidheyakoñidvayasaübhavo, yato 'bhidheya eva prameyatvamityukte gamyatàü nànabhidheya iti /
ata evànvayavyatirekiõi vyàpyavyàpakayoranyayogàyogavyavacchedena vyàptiniråpaõam /
kevalànvayini tu vyàptikriyàmupàdàyàtyantàyogavyavacchedeneti naivakàràrthacodyàvakà÷aþ //


nanvadhikapunaruktabhiyà mà bhåt samuccayo, vikalpastu bhavedityata àha---çjumàrgeõeti /
na hi kevalavyatirekiõãvànvayavyatirekiõyapyanvayàd vyatirekà vi÷eùaþ /
kiü nàma? sa evàrthaþ /
tathà cànvayaü pratãtya tanniùedho vyatirekaþ pratyetavyaþ /
upalabhya ca tanniùedhaü sa evànvayaþ? so 'yaü pràk yadi pakùa eva pratipannaþ kimadhikaü vyatirekeõa sàdhitam? sapakùe cet /
sa eva pakùe kiü nopasaühçtaþ? na hyayamasàdhako, nàpi prathamaü buddhàvupanipatito, nàpi na çjuriti, sapakùàddhi kçkàñikàbhaïgena vipakùagamanam, vipakùàcca tathaiva pakùàgamanamiti vakro màrgaþ /
pårvastu sapakùàdabhimukhameva pakùasaükràntiritçjuþ /
na ca vakrarucernedamaniùñamiti vàcyam, asàüvyavahàrikatvaprasaïgàt /
na hi ghañamànayeti vaktavye 'naghañaü na mànaiùãriti vaktàro bhavanti /
yathà svayamanvayamapratãtya vyatirekàpratipattiþ, tathà tamapratipàdya tadabhàvapratipàdanama÷akyamityava÷yamanvayoktau tadevàdhikaü punaruktaü ca /
anuktau tu na vyatirekasyàbhidhãyamànasyàpi pratipattirityapàrthakamiti /
evamudàharaõayorvi÷eùavyavasthàü dar÷ayatà và÷abdasya vyavasthitavibhàùàvacanatve 'pi saïgatirityapi dar÷itam //37 //


udàharaõàpekùastathetyupasaühàro na tatheti và sàdhyasyopanayaþ  //38 //



______________________________________________________________________


// pari÷uddhiþ //


saügatiü karoti---udàharaõànantaramiti /
ànantaryamevakuta ityata àha---paràmar÷eti /
etadeva kuta ityata àha---udàharaõeti /
viùayabhåtayorvyàptipakùadharmatayorniyatapaurvàparyapratipattitvena viùayaviùayiõorapyudàharaõopanayayoþ paurvàparyaniyama ityarthaþ /
nanu nàva÷yaü j¤ànakramaniyamaü tadvacanakramaniyamo 'nurudhyate, viparyayeõàpyabhidhànadar÷anàdityata àha---svapratipattàviti /
vyàptipakùadharmatàj¤àne hi anumityupayoginã /
te ca yathà svasyotpadyete tathà parasyàpyutpàdanãye, svapratipattyanusàreõa paràvabodhanàt /
svayaü ca vyàptij¤ànàdindriyàdisahàyàt pakùadharmatàvagamo na tu viparyayaþ /
tataþ parasyàpyudàharaõavacanena vyàptij¤ànumutpàdya tatsahacaritenopanayavacanena pakùadharmatàpratyaya utpàdanãyaþ, kevalasya vyàptismaraõasya

vyàptismaraõasya tadanutpàdakatvàt /
indriyàdisthànãyasya càparasya abhàvàt /
tasmàdarthasiddhaþ paurvàparyaniyama udàharaõopanayayorityartha iti antataþ phakvikà yojyeti //


tathàtvàtathàtvayoriti /
tathàtvenopasaühàrasyàtathàtvenopasaühàrasyetyarthaþ /
hetoþ upasaühàraþ sàdhyadharmiõãti ÷eùaþ /
atràpãti /
yathà÷rutyarthàbhyàmudàharaõasåtram ubhayamupalakùayati, tathedamapi såtram ityarthaþ /
tatràrthaü tàvadàha---udàharaõeti /
sàdhyasya hetumattayeti prakçtam /
÷rautaü vi÷eùalakùaõadvayamàha---tatheti /
udàharaõàtide÷enaiva và÷abdo 'pi sautro vyàkhyàtaþ /
vyutpannàvyutpannatayeti /
yadyapi pà¤caråpyopapannaliïgànusandhànaü vyutpannasyàpi pratipattisàdhanaü niyatameva, tathàpi pratisandhànaü pratyaniyamaþ, saüskàratàratamyenodbodhakasyàniyamàt, tena tasya durunneyatvàt kçtçràsadivàdivad avyutpannaü pratyanaïgatvàcca /
yàvatà yàdç÷à vopàyena svayamarthaþ pratãtaþ, tàvattàdçgupàyapratipàdanena para pratipàdyaþ /
tasya svàtmanyevopàyatayà pramàõasiddhatvàdityarthaþ /
etadeva na ca yathetyàdinà dar÷itam //


nanu vacanena svabodhasaükràntiþ pratipàdanam, sacàrthaþ pratipàdyaþ sva÷abdena yaþ ÷abdàntareõàkùipto 'pi na /
upanayàrthastu hetunaivàkùipta iti codyàrthamàha---yadyapãtyàdi /
etàvadatra syàdupanayàrthaü vyutpannaþ svayaü và åheta, hetuvacanàd và pratipadyeta, tadàkùepato và ni÷cinuyàt? àdyo vyutpannetyàdinà dåùitaþ /
dvitãyaü dåùayati---yatpara iti /
tçtãyaü dåùayati---sàmarthyàditi /
athaivaü manvãthà yadyapi kçtakatvàditi sàdhanaparaü vacanam

tathàpi dvidhà hi tatparatà ÷abdànàm, upapannatayà upapàdanãyatayà ca /
tatra prathama upapannatayà svàrthamavabodhayan tannàntarãyakamarthamàkùipati, yathà jitaü nakuleneti siddhàvasthàyàü sarpaparàjayam /
dvitãyastu upapàdanãyatayà svàrthaü pratipàdayannapi kathaü tannàntarãyakamapyarthamàkùipet, yathà sa eva nakulavijayaþ sàdhanãyàvasthàyàm /
tathàtve và pratij¤aiva sarvamàkùipediti gataü hetunàpi /
tasmàt sàdhanatvenoddiùñe 'pi kçtakatve tàdråpyasyàsiddhatvàt na tena vyàpteràkùepa iti nànarthakam udàharaõam /
nanvetat samànamupanaye 'pãtyà÷ayavànàha---tadvidhasyàpãti /
etena nigamanaü vyàkhyàtam  // 38 //



______________________________________________________________________


// pari÷uddhiþ //


nanu yathà hetvanurodhena tadupasaühàra upanaye dvividhaþ, tathà sàdhyànurodhena tadupasaühàro 'pi dvividha eva pràptaþ /
ava÷yaü ca sàdhyena dvividhenaiva bhàvyam, sàdhanànurodhàt /
na hyanvitàd vyatirekaþ sàkùàt sidhyati, vyatiriktàd vànvayaþ, liïgasyànyàpohaviùayatvànabhyupagamàt /
tasmàt pratij¤ànigamanayorapi dvaividhyaü pràptamiti kuto nàbhihitaü iti såtrakçtà pratij¤àlakùaõe ÷aïkitumucitamapi granthalaghimne sukhapratipattaye và /
iha ÷aïkàbhàùyam---dvividhasyeti /
tad vyàcaùñe---sàdharmyavaigharmyeti /
hetvàdãnàmavayavànàü yeùàü yatsaübandhi nigamanaü tasya samànamekaü lakùaõam //


na hi vidhiniùedhayoþ pratij¤àtayorniùedhavidhyupasaühàre pratij¤àyàþ punarvacanamiti lakùaõaü lagati, yenàtiprasaïgabhiyà såtrakçt tanniyamayedityarthaþ /
etena pratij¤àpi vyàkhyàtà /
na hyanvayivyatirekiõorhetvoþ vyatiriktanvitapratij¤àne sàdhyanirde÷a itilakùaõaü lagati, tayostadasàdhyatvàt /
tasmàd vivakùito 'pyayamartho na såtrito nyàyalabhyatvàt /
ata eva tatra vàrttikam---anityaþ ÷abdo, nedaü niràtmakamiti /
tat kiü kçtakatvàdityàdika eva hetåpade÷aþ kartavyaþ? netyàha---tasmàditi /
na ca vàcyaü tathaiva kiü na syàt, anupasaühàratvaprasaïgàt /
tathà ca pårvoktaråpànusandhànaviparãtaprasaïganivàraõayoralàbhe nigamanànarthakyàt /
sarvanàmno mahimà ca yat pårvoktànusandhànam /
upasaühàrasyaiùa ca guõo yad viparãtakalpanàvilopanaü nàma /
na cànayoranyataràpratãtàvapi sàdhyasiddhiþ /
evaü ca satyava÷yakartavyatayà tasmàditi kçte kçtakatvàditi mandaprayojanam, vivaraõamàtratayà tu bhàùyakàreõoktam, ye tu nipuõaümanyàþ sarvanàmnà hetuvat pratij¤àbhidhànamapi manyante, teùàü tathà÷abdaþ svaråpavacano và syàt, prakàravacano và? àdye tasmàt sa ityarthaþ syàt /
tathà ca nigamanàbhàso 'yaü lakùaõàyogàdarthàyogàcca /
dvitãye tu tàdç÷a ityarthaþ syàt /
tathàpi na tenaiva tàdç÷atvam, anyasàdç÷yaparàmar÷e tu na nigamanalakùaõayogaþ /
atha yathoktaþ tathetyarthaþ, tathàpi kathaü tatheti nityasàpekùatvàdanupasaühàratvam? gamyamànatvàt avacane pratij¤àyàþ punarvacanamiti lakùaõàyogaþ /
pratipàdanamàtraparametaditi cet? nigamanàrthakyam /
omiti cet? tatra vakùyàma ityà÷ayavànàha---anityaþ ÷abda iti pratij¤àyàþ punarvacanamiti /
àrambhopasaühàratayaiva cànayo råpàvi÷eùe sàdhyasiddhanirde÷atà /
pañàrambhopasaühàrayoriva pañàrambhakàstantava eva eta iti /
vacanamiti /
ata eva na paunarutkyavirodhàvityàha---

yadyapãti /
tadidamuktam, yasyaiva sàdhyatvamàsãdityàdi /
na bråmaþ siddhasya nirde÷o nigamanamapi tu siddhatayà nirde÷a iti /
tathaiva tataþ pà¤caråpyapratãteþ na hyupapàdanãyatayà nirde÷aþ sàdhanasya råpàntarasampadamàkùeptumapyalamityuktam /
tadetadabuddhà yastu

manyate ityàdi taü pratyabhyupetyeti  //39 //


// iti nyàyalakùaõaprakaraõam //


// nyàyottaràïgalakùaõaprakaraõam //



______________________________________________________________________


// pari÷uddhiþ //


evaü nyàyasvaråpaprakaraõaü samarthya taduttaràïgaprakaraõasyàvakà÷aþ tatràpãtikartavyatàyatnatvàt phalasyeti tarko 'vasarapràpta iti saügatibhàùyamavatàrya påraõena tadarthamàha---udde÷eti //


abhyanuj¤àtavyo niyatajij¤àsàviùayãkartavyaþ /
viparyayà÷aïketi /
tatphalaü jij¤àsà gràhyà /
ubhayakoñisamasaü÷ayaprabhavasamajij¤àsàmapanãya niyataviùayàü janayatà tarkeõa pramàõaviùayo 'bhyanuj¤àto bhavati /
tenàyaü såtràrthaþ, pramàõàbhyanuj¤àvyàpàreõa phalasiddhau vyàpriyamàõa åhastarka iti /
sa càpàditasandehe sandehàpanne ca pravartata iti j¤àpanàrthamavij¤àtatattva ityuktam /
kàraõepapattiþ pramàõàbhyanuj¤à /
tasyà÷ca tarkavyàpàrabhåtàyàþ svaråpamuktamiti nàtiprasaïgaþ /
evaüvyàpàra÷cohaþ prasaïga ityeveti tathaiva ñãkàkçtà uktam /
sa càhàryahetorutpadyata iti j¤àpanàrthaü kàraõopapattita iti padaü tadarthatayàpi kvacid vyàkhyàtam /
tadasya viùayo 'vij¤àtatattvaþ /
kàraõamàhàryaliïgotthàpyo vyàpàraþ pramàõàbhyanuj¤à /
phalaü pramàõaparatantrasya sataþ phalavatsannidhàvaphalaü tadaïgamiti nyàyena tattvanirõayaþ /
svaråpamaniùñaprasaïgaþ /
sa càtmà÷rayetaretarà÷rayacakrakànavasthàpramàõabàdhitàrthaprasaïgabhedena pa¤cavidhaþ /
ete hi ekatra bhavanto 'nyataram abhyanujànanti /
etatsarvaü pratipipàdayiùorvàkyalàghave 'nàdaraþ såtrakçtaþ /
ata eva vivaraõakàràõàü saükulànãva vacàüsãti tadatra nipuõena pratipattrà bhavitavyam /
tathà hi vyàpàravyàpàriõoraniùñàpattyetyàdinà bhedaü vyutpàdyàbhedaü vivakùannàha---tayà pramàõasyopapatyeti /
tarkakàraõe kàraõopapattipadaü saücàrya tatkàryabhåtatarkàdabhedaü vivakùannàha---na copapattireveti /
prapa¤citaü caitat prathama såtra eva ñãkàkçtà iti kçtaü prapa¤ceneti  //40 //



______________________________________________________________________


// pari÷uddhiþ //


evaü sàdhanasampattau dar÷itàyàü so 'yaü parikarabandhaþ kimavadhikaþ kiüpara÷ceti jij¤àsàyàü nirõayo 'vasarapràptaþ /
tatràrthàvadhàraõaü nirõaya iti vaktavye tarkaikaviùayatàpratipàdanaü bhàùyakçtaþ kvopayujyata ityata àha---naitaditi /
avyàptibhiyaivamuktam ityarthaþ //


mukhyàtikrame bãjamàha---atreti /
yadyapi vàdagatau lakùaõãyàviti prakçtànupayogi, tathàpi yadiha sàdhanopàlambha÷abdau vivçõeti, vàde ca pakùapratipakùa÷abdau vivariùyati, tena jànãmor'thasannidheþ ÷abdàrthasannidheþ supratipadamiti mattvà bhàùyakàrasya tadgatalakùaõaivàbhimateti hçdi nidhàya tadanurodhenoktam---vàdasåtragatàviti /
lakùaõànibandhanaü niyataü bandhanaü niyàmakamityarthaþ /
nanu nàyaü kathànirõayo lakùyate, tatkuto vàdiprativàdyupakrabheõa codyamityata àha--atreti /
vàdeti kathopalakùaõam /
atha kathànirõayalakùaõamevedaü kiü na syàt? yena codyaparihàràvapi saügatau syàtàmityata àha---na tàvaditi /
÷aïkàyàþ ÷aïkitatvàt na tathetyarthaþ /
kçtaü tarhi parihàreõetyata àha---abhyupetya tviti /
ayamarthaþ, yadyapi parãkùàyàü na vàdiprativàdinau staþ, pçcchopakramamàtreõa dvitãyopayogàt, saübhave 'pi tayorviùayamàtràkhyànaparyavasànàt, stheyasyava parãkùakatvam, tathàpi pårvapakùottarapakùaü pratyàkalitaniùkarùabhedena catuùpàdavyavahàrapradar÷anàt phalato na ka÷cid vi÷eùaþ, ekavaktçkatve 'pi tàvata eva vyàpàrakalàpasya vicàre 'pi vidyamànatvàt /
tasmàd yadyapyanipuõa÷codakastathàpi codyaü sàvakà÷ameveti yathà÷rutameva abhyupetya pariharatãti /
nanu kathaü ÷àstre saü÷ayànapekùo nirõayo mãmàüsàyà vaiyarthyaprasaïgàdityata àha---nahãti /
÷àstrameva hi tatra vicàryate /
tatra ca saü÷ayo na pratiùidhyate, tannirõayasya parãkùàsàdhyatvàt /
tadarthanirõaye tu ÷àstreõa kartavye kutaþ saü÷ayaþ? ÷àstràrthasya sarvathànupalabdhacaratayà saü÷ayànàspadatvàdityarthaþ /
atha kathànirõaye saü÷ayaþ kiü na syàt? kathamanyathà caturthe bhàùyakçd eva vàdasya saü÷ayavyudàsaü phalaü vakùyatãtyata àha---ni÷citayoreveti /
vàdàt pårvaü sandigdhàvapi pravçttikàle ni÷citàvevàbhimànàt, nànyathà tayoþ pakùapratipakùaparigrahasaübhava iti bhàvaþ /
nanu bhàùyakàreõa codyopasaühàre yo 'vatiùñhate tena nirõaya iti vadatà tàbhyàmiti tçtãyà dar÷ità /
sà ca pakùàcca pratipakùàcceti vadatà vàrttikakçtà avadhãrità kayà ÷aïkayetyata

àha---nanviti /
tat kiü vàdasamànayogakùematayà ÷àstre 'pi pakùapratipakùàbhyàmeva nirõayaþ? na caitat saübhavatãtyata àha ÷àstre tu nirõaya eveti /
na vimar÷o nàpi pakùapratipakùàvityarthaþ /
tadevàha---na tviti /
yat taduktaü vàrttike sphuñãbhaviùyatãti, tadàha---arthagrahaõa iti /
nanu catuþpa¤càdikakùàpi kvacit kathà bhavati, tat kathaü kakùàtraye niyama ityata àha---prathamaü sàdhanamiti /
kakùàsahasramapyatraivàntarbhavatãti /
anantarbhàve tvarthàntaratvaprasaïgaþ /
na hi sàdhanadåùaõataduddhàrabahirbhàvaþ prakçtopayogãtyarthaþ  //41 //



// ityaudayana tàtparyapari÷uddhau prathamàdhyàye prathamàhnikam //



// iti nyàyottaràïgaprakaraõam //



- - - - - - -


