Annambhatta: Tarkasamgraha, with auto-commentary (Dipika), Nilakanta's Dipikaprakasika and Balapriya Input by members of the Sansknet project (www.sansknet.org) ATTENTION: Possibly incomplete, but all available at present. This GRETIL version has been converted from a custom Devanagari encoding. Therefore, word boundaries are usually not marked by blanks. THE TEXT IS NOT PROOF-READ! REFERENCE: AnTs_ = Annambhatta, Tarkasaægraha *{...}* = BOLD ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ ______________________________________________________________________ *{oæ}* *{tarkasaægrahadÅpikÃprakÃÓikÃ}* *{nÃvalpÃkkam ÓrÅrÃmÃnujatÃtÃcÃryaviracitayÃ}* *{bÃlapriyÃkhyavyÃkhyayÃ}* *{tiruppukkuli ÓrÅk­«ïatÃtÃcÃryaviracitayÃ}* *{prasÃraïÃkhyavyÃkhyayà ca samullasitÃ}* *{ÓrÅ÷}* *{prastÃvanÃ}* tatra bhavatà annambhaÂÂena viracita÷ tarkasaægraha÷ tatk­tadÅpikÃkhyavyÃkhyÃnasahita÷ nyÃyaÓÃstramadhijigÃæsamÃnai÷ sarvairapi Ãdau paÂhyata iti viÓvaprasiddham/ tarkasaægrahasya dÅpikÃvyatiriktÃni padak­tyam, nyÃyabodhinÅ, vÃkyav­tti÷, nirukti÷, paÂÂÃbhirÃmaÂippaïÅ ityÃdÅni bahÆni vyÃkhyÃnÃni mudritÃnyamudritÃni ca upalabhyante/ tathà dÅpikÃyÃ÷ rÃmarudrÅ, nÅlakaïÂhak­tà prakÃÓikÃ, n­siæhaÓÃstrik­tà prakÃÓikÃ, paÂÂÃbhirÃmak­tà prakÃÓikÃ, ityÃdaya÷ anekà vyÃkhyÃ÷ mudrità amudritÃÓca vartante/ tarkasaægrahavyÃkhyÃsu nyÃyabodhinyÃ÷ dÅpikÃvyakhyÃsu nÅlakaïÂhÅyaprakÃÓikÃyÃÓca paÂhanapÃÂhanapracÃro 'sti/ saæk«iptaÓailyà apek«itasakalÃrthapratipÃdakatvarÆpo viÓe«a eva paÂhanapÃÂhanagocaratÃyÃæ mukhyo hetu÷/ tatrÃpi nÅlakaïÂhaprakÃÓikà laghugÃdÃdharÅti vyapadeÓayogyà chÃtrÃïÃæ vidu«Ãæ ca cittara¤jakatamà cakÃsti/ ye«Ãæ gÃdÃdharyÃdi«u granthe«u gìha÷ paricayo vartate ta eva prakÃÓikÃyÃ÷ tÃtparyaæ rasaæ ca j¤Ãtumanubhavituæ ca Óaknuvanti/ tasyÃ÷ nÅlakaïÂhaprakÃÓikÃyÃ÷ prativÃkyaæ bhÃvÃrthaspa«ÂÅkaraïacaïà kÃcana vyÃkhyà cirÃt nÃvatÅrïÃ/ yadyapi nÅlakaïÂhaputreïa k­tà bhÃskÃrodayanÃmnÅ vyÃkhyà baho÷ kÃlÃt pÆrvaæ nirïayasÃgarayantrÃlayena mudrÃpità upalabhyate, tathÃpi apek«itasthale samucitarÅtyà avyÃkhyÃnÃta anapek«itavistarakaraïÃcca bÃlatÃrkikÃïÃæ nopakÃriïÅ sÃ/ pratyuta bahu«u sthale«u prakÃÓikÃyÃ÷ h­dayamanavagacchantÅ viparÅtatayà vyÃkhyÃntÅ vyÃmohameva janayati/ iyaæ nÅlakaïÂhaputreïa na k­tà syÃdityapi tÃd­ÓasthalÃnÃæ darÓanena mati÷ samupajÃyate/ ata eva mÃd­ÓÃnÃæ bÃlatÃrkikÃïÃæ vidu«Ãæ copakÃrÃya samÅcÅnà kÃcana vyÃkhyà kartavyeti baho÷ kÃlÃt pÆrvaæ nÃvalpÃkÃbhijanÃn paï¬itapravarÃn en. es. rÃmÃnujatÃtÃcÃryÃn prÃrthayam/ te«Ãæ savidhe nyÃyaÓÃstraæ mayÃdhÅtamitÅmaæ sambandhaæ purask­tya prÃrthanÃmakaravam/ te 'pi sadya÷ prÃrthanÃæ svÅk­tya ekavar«Ãbhyantare bÃlapriyÃnÃmnÅæ prakÃÓikÃyÃ÷ vyÃkhyÃæ nirmÃya adu÷/ tasyÃ÷ prakÃÓanasamayo 'dhunà samupanata iti nitarÃæ momudyate ceta÷/ anayà vyÃkhyayà bÃlatÃrkikÃ÷ sarve 'pi mahÃntamupakÃraæ prÃpyasyantÅti niÓcapracam/ atha*{bhÃskarodayÃyÃæ}*vidyamÃnÃnyasÃægatyÃni sthÃlÅpulÃkanyÃyena pradarÓayÃma÷--- *{[ 1 ]}* *{prakÃÓikÃyÃæ}*'tarkasyÃpÃdakÃbhÃvasÃdhakaviparyayapratiyogyÃpÃdyakatvarÆpaviparyaye tatkoÂiparyavasÃyitvaæ darÓayati - darÓanÃbhÃvÃnnÃstÅti' iti paÇkti÷ (p­. 142) d­Óyate/ asyÃ÷ paÇktervÃstavÃrtha÷ ayam - 'yadyatra ghaÂa÷ syÃttarhi bhÆtalamiva ghaÂo 'drak«yata' ityÃkÃrake tarke ÃpÃdako ghaÂa÷ tasyÃbhÃva÷ ghaÂÃbhÃvastasya sÃdhako viparyayadarÓanÃbhÃva÷ tasya pratiyogi darÓanameva ÃpÃdyamiti ÃpÃdakÃbhÃva÷ sÃdhakaviparyayapratiyogyÃpÃdyakatvaæ tarkasyeti/ *{[ 2 ]}* *{bhÃskarodayÃkÃrastu}* imamÃÓayamag­hÅtvà kimapi likhati/ tathà hi*{bhÃskÃrodayÃ}*paÇkti÷- 'ÃpÃdakasya darÓanÃpattisaæpÃdakaghaÂÃstitvasya abhÃvasÃdhako darÓanÃbhÃvo nÃstÅti yo viparyaya÷ tatpratiyogidarÓanÃbhÃvarÆpaviparyayapratiyogi yaddarÓanaæ tasyÃpÃdyatvarÆpaæ viparyaye darÓanÃbhÃvÃnnÃstÅti vyatyÃsarÆpe tatkoÂiparyavasÃyitvaæ nÃstÅtyabhÃvakoÂiparyavasÃyitvaæ tarkasya darÓayatÅti samuditÃrtha÷" (p­. 80) iti/ 'tarkità ÃpÃdità pratiyogino ghaÂÃde÷ sattvasya sattvaprasakte÷' iti*{prakÃÓikÃ}* (p­.142)/ atra tarkità ityasya ÃpÃdanavi«ayabhÆtetyartha÷/ ÃpÃdanÃÓrayabhÆteti bhÃskarodayà (p­.80)/ *{[ 3 ]}* satpratipak«aprakaraïe *{prakÃÓikÃyÃæ}* 'yatsaæbandhi yat sÃdhyaæ tadabhÃvavyÃpyahetvantarasya j¤Ãnaæ pak«e 'sti sa satpratipak«a ityartha÷' iti paÇktird­Óyate (p­. 203)/ tasyà ayamartha÷- yatsaæbandhÅtyasya yaddhetusaæbandhÅtyartha÷/ tathà ca yaddhetusaæbandhi yat sÃdhyaæ tadabhÃvavyÃpyahetvantarasya j¤Ãnaæ tatpak«e 'sti sa satpratipak«a÷/ sa satpratipak«a ityatra tatpadena yatsaæbandhÅtyatra yatpadena g­hÅto heturgrÃhya iti/ bhÃskÃrodayÃyÃæ tu - 'yatpadena prak­tÃbhipretapak«aparigraha÷/ pak«etyatra tadityÃdi÷/ tathà ca yatpak«akaæ yatsÃdhyaæ tadabhÃvavyÃpyahetvantarasya j¤Ãnaæ tatpak«e sa ityanvaya÷' iti vyÃkhyÃnaæ d­Óyate (p­. 116)/ atrÃnanvayÃdikaæ vidu«Ãæ spa«Âam/ *{[ 4 ]}* prÃmÃïyavÃde*{prakÃÓikÃyÃæ}* - 'bhaÂÂamate tu j¤ÃnasyÃtÅndriyatayà j¤ÃtatÃliÇgakÃnumitereva prÃthamikaj¤ÃnagraharÆpatayà tayà prÃmÃïyaæ g­hyate' iti paÇktird­Óyate (p­. 239)/ atra j¤Ãnasya graha÷ j¤Ãnagraha÷ prÃthamikaÓcÃsau j¤ÃnagrahaÓceti karmadhÃraya÷/ tena prÃthamikatvaæ j¤ÃnagrahaviÓe«aïam/ j¤Ãnagrahe prÃthamikatvaviÓe«aïÃt naiyÃyikasaæmataprav­ttyÃdiliÇgakÃnumityÃtmaka÷ dvitÅyo j¤Ãnagraha÷ vyavacchidyata iti prakÃÓikÃÓaya÷/ *{bhÃskÃrodayÃyÃæ}* tu etattattvÃj¤ÃnÃt 'prathame bhavaæ prÃthamikaæ tacca j¤Ãnaæ vyavasÃyÃtmakaæ, tasya graharÆpatayà tadgrÃhakÃnumityÃtmakaj¤ÃnasvarÆpatayeti yÃvat' iti yatkimapi vyÃkhyÃtam (p­. 137)/ *{[ 5 ]}* tathÃ*{tatraiva}* - 'anumÃnaprayogastu idaæ j¤Ãnamapramà visaævÃdiprav­ttijanakatvÃt yannaivaæ tannaivam' iti d­Óyate (p­.288)/ atra visaævÃdiprav­ttÅtyatra visaævÃdinÅ yà prav­tti÷ tajjanakatvÃdityartha÷/ visaævÃdinÅtyasya viphaletyartha÷/*{bhÃskÃrodayÃyÃæ}* tu 'viparÅtaj¤Ãna vatprav­ttijanakatvÃdityartha÷' ityuktam/ anena visaævÃdina÷ prav­ttiriti vigraho 'bhipreta÷/ atrÃnaucityaæ spa«Âameva/ udÃharaïÃrthaæ kÃnicit sthalÃni pradarÓitÃni/ etÃd­Óasthale«u*{bÃlapriyÃyÃæ}* prÃmÃïikarÅtyà vyÃkhyÃnaæ k­tam/ athaitanmudraïasamÃptisamaye tiruppukkulisvÃmÅti vikhyÃtai÷ sÃrdhaÓatasaævatsarebhya÷ pÆrvaæ käcÅmadhyu«itavadbhi÷ catustantrani«ïÃtaiviracitÃnekanyÃyagranthakro¬apatrai÷ ÓrÅk­«ïatÃtÃcÃryai÷ k­tÃyÃ÷ prasÃraïÃ÷ khyÃyÃ÷ prakÃÓikÃvyÃkhyÃyÃ÷ ekà tÃlapatramayÅ granthalipimÃt­kà saæprati käcÅmadhivasatÃæ villiyaæpÃkkaæ ÓrÅsampatkumÃratÃtÃcÃryÃïÃæ sakÃÓÃt labdhÃ/ vyÃkhyeyaæ ÓrÅk­«ïatÃtÃcÃryaiæ÷ mÃt­kÃrÆpeïa vilikhiteti tÃlapatrÃgranthapu«pikÃta÷ avagamyate/ api cÃtratyapramà tvÃnugama÷ tathaiva*{nyÃyasiddhäjanavyÃkhyÃyÃæ ratnapeÂikÃyÃæ}*d­Óyata/ kiæ ca tadÅyagranthÃntaraÓailÅmanukarotÅyaæ prasÃraïÃ/ ato vyÃkhyeyaæ ÓrÅk­«ïatÃtÃcÃryai÷ k­tetyatra na ko 'pi saædeha÷/ asyÃæ prasÃraïÃyÃæ prÃya÷ sarve«Ãæ lak«aïÃnÃmanugamÃ÷ vartante/ tasmÃdiyaæ vyÃkhyà anugamamÃrgajij¤ÃsÆnÃæ mahate upakÃrÃya kalpeteti matvà asyà api prakÃÓanaæ yuktarÆpaæ manvÃnena mayà anubandharÆpeïa vyÃkhyeyaæ mudrÃpitÃ/ yadi pÆrvameveyaæ samupalabdhà abhavi«yat tadà iyamapi tattatsthalasyÃdhasyÃt bÃlapriyayà sÃkaæ mudrÃpità abhavi«yat/ athÃpi anubandharÆpeïa và mudraïÃrthamiyaæ labdheti alabhyalÃbheneva saætu«yatyantaraÇgam/ granthasyÃsya tarkasaæÇgraha-dÅpikÃ-prakÃÓikÃ-bÃlapriyÃ-prasÃraïÃ-gu¤jarÆpasya prakÃÓanam - 'siddhyanti karmasu mahatsvapi yanniyojyÃ÷ sambhÃvanà guïamavehi tamÅÓvaraïÃm/' iti nÅtyà - bÃlyÃt prabh­ti niravagrahÃnugrahagarbheïa kaÂÃk«aviÓe«eïa mÃmujjÅvayatÃæ vedÃdiÓÃstrasaærak«aïÃrthaæ k­tÃvatÃrÃïÃæ ÃjanmaÓuddhÃnÃæ mahar«ipravarÃïÃæ ÃcÃryatallajÃnÃæ bhaktajanab­ndai÷ sevyamÃnÃnÃæ ÓrÅkäcÅkÃmakoÂipÅÂhÃdhÅÓvarÃïÃæ ÓrÅmaccandraÓekharendrasarasvatÅÓrÅcaraïÃnÃæ madguruvaryÃïÃæ karuïÃvilÃsavij­mbhitam/ mama mÃtulapÃdÃnÃæ ÓrÅkäcÅ-ÃcÃryacaraïapÃdapadmabhaktÃgragaïyÃnÃæ dharmarak«aïadhurandharÃïÃæ satkarmaniratÃnÃæ ÓamadamÃdyÃtmaguïasaæpannÃnÃæ samadhigatanyÃyÃdiÓÃstrasÃrÃïÃæ ÓrÅvächinÃthÃryavaryÃïÃæ «a«ÂyabdapÆrtimahotsavasmÃrakacihnatayà granthamenaæ ÓrÅdak«iïÃmÆrtivyÃsaÓaÇkaraÓabditaæ satyaj¤Ãnapadoditaæ ca yajjyoti÷ tatsvarÆpÃïÃæ ÓrÅkÃmako«ÂhavarapÅÂhaju«Ãæ gurÆïÃæ caraïanalinayo÷ praïÃmaÓatÃni vidhÃya nyÃyavedÃntÃdiÓÃstre«u vyutpattyatiÓayaæ prÃrthayamÃna÷ sabhaktiÓraddhaæ samarpayÃmi/ samucitasaralavyÃkhyÃnaviraheïa tarkaÓÃstrÃdhyayanÃt bibhyatÃæ bÃlatÃrkikÃïÃæ grantho 'yaæ mahÃntamupakÃramÃdhÃsyati/ satsvapi bahu«u kÃrye«u matprÃrthanÃmaÇgÅk­tya mahopakÃrakarÅæ bÃlapriyÃæ nirmÃya mÃd­ÓÃn bÃlatÃrkiÇkÃn anug­hÅtavadbhya÷ mama tarkaÓÃstragurubhya÷ nyÃyamÅmÃæsà - vyÃkaraïa - vedÃntaÓiromaïibhya÷ viracitÃnekagranthebhya÷ ÓrÅkäcÅkÃmakoÂipÅÂhà dhÅÓvarÃïÃæ paramÃnugrahapÃtrabhÆtebhya÷ tirupatisthakendrÅyasaæsk­tavidyÃpÅÂhe prÃdhyÃpakapadamalaÇkurvadbhya÷ vidvadvarebhya÷ ÓrÅ. en. es. rÃmÃnujatÃtÃcÃryebhya÷ parÃæ k­taj¤atÃæ prakaÂayÃmi/ asya granthasya Ãmukhalekhanena mÃm anug­hÅtavatÃæ prÃcyapratÅcyavidyÃviÓÃradÃnÃæ vikhyÃtavidu«Ãæ madrapurÅviÓvavidyÃlaye saæsk­tavibhÃgasya prÃdhyÃpakÃnÃmadhyak«ÃïÃæ ca ¬Ã0 ke. ku¤juïïirÃjÃmahodayÃnÃæ hÃrdaæ kÃrtaj¤yamÃvi«karomi/ prasÃraïÃkhyavyÃkhyÃyÃ÷ tÃlakoÓarÆpÃæ pratiæ dattvà upak­tavadbhya÷ käcÅpuranivÃsibhya÷, vidvadbhya÷ ÓrÅvilliyampÃkkaæ sampatkumÃratÃtÃcÃryebhya÷, tasyà eva kÃkadamayapratita÷ chÃyÃcitrarÆpÃæ pratiæ sampÃdyadattvà upak­tavadbhya a¬ayÃrkoÓÃlayÃdhikÃribhyaÓca hÃrdikÅæ k­taj¤atÃæ prakÃÓayÃmi/ etadgranthasya mudraïopayogitayà suspa«ÂarÅtyà devanÃgaralipyà mÃt­kÃæ vilikhitavadbhya÷ nyÃyaÓiromaïibhya÷ ¬Ã0 Å. govindan mahÃÓayebhya÷ k­taj¤atÃæ nivedayÃmi/ samÅcÅnapakkikayà nirdi«Âasamaye mudraïaæ k­tavate iÊaÇgo mudraïÃlayÃdhikÃriïo em. es. maïiyavan mahÃÓayÃya maÇgalÃÓÃsanapÆrvakaæ k­taj¤atà nivedyate/ api ca upoddhÃte dÅpikÃdi«u vivecitavi«ayÃïÃæ madhyemukhyatamatayà pratibhÃtÃn pa¤cadaÓavi«ayÃn adhik­tya prÃcÅnanavÅnanyÃyavaiÓe«ikagranthÃdiparÃmarÓapÆrvakaæ vivecanaæ akaravam/ anusandhÃnamÃrgÃnusÃreïa likhito 'yamupoddhÃta÷ anusandhÃnakutÆhalinÃmupakÃrÃya kalpate/ anavadhÃnata÷ mudraïÃdau jÃtÃ÷ aÓuddhaya÷ vidvadbhi÷ k«antavyÃ÷ ÓodhanÅyÃÓceti prÃrthaye/ iti ÓrÅkÃmako«ÂhavarapÅÂhaju«Ãæ gurÆïÃæ vaiÓÃkhaÓuddhapÆrïimà pÃdÃravindamakarandarasaikajÅvÅ (21-5-1980)*{en. vÅlinÃtha÷}* *{///}* *{/ ÓrÅ÷/}* *{[ 1 ]}* *{maÇgalavÃda÷}* iha khalu prÃya÷ sarve 'pi ganthakÃrÃ÷ granthÃrambhasamaye maÇgalamÃcarantÅti sarvasaæpratipannam/ tatra maÇgalÃcaraïe kiæ pramÃïam? kiæ và prayojanamiti maÇgalavÃde nirÆpyate/ nyÃyabhëyakÃra÷ maÇgalÃcaraïamadhik­tya na kimapyavÃdÅt/ nyÃyavÃrtikakÃro 'pi maÇgalÃcaraïaæ vinaiva prabandhamÃrebhe/ ÂÅkÃkÃrastu vÃcaspatimiÓra÷ maÇgalÃcaraïapÆrvakameva ÂÅkÃmÃrabhata/ tatra paramaÓi«Âo 'pi vÃrtikakÃra÷ kuto và granthÃrambhe maÇgalaæ nÃcacÃretyÃÓaÇkya i«ÂadevatÃnamaskÃrarÆpaæ maÇgalaæ k­tavÃneva/ athÃpi granthe tanna nyaveÓayat/ na hi maÇgalakaraæ yadyatkriyate tatsarvaæ granthe niveÓanÅyamiti nirbandho 'stÅti samÃdhÃnaæ provÃca ÂÅkÃkÃra÷/ tatsandarbhe --- 'avigÅtaÓi«ÂÃcÃraparamparÃprÃpto vÃrtikakÃreïa paramaÓi«Âena k­to 'pÅ«ÂadevatÃnamaskÃro na ÓÃstre niveÓeti÷'1 iti vadan maÇgalÃcaraïe Ói«ÂÃcÃra÷ pramÃïamiti sÆcayati/ tÃtparyaÂÅkÃpariÓuddhau udayanÃcÃryÃ÷- kÃryÃrambhe prÃrabdhasyÃntarÃyaviraheïa parisamÃptiæ kÃmayamÃnÃ÷ abhÅ«ÂadevatÃnamaskÃrapÆrvakaæ prek«Ãvanta÷ pravartante/ paraæ tu d­Óyate tatra tatra bahuÓo vyabhicÃra÷, k­tanamaskÃrasyÃpi samÅhitÃsiddhe÷, ak­tanamaskÃrasyÃpi samÅhitasiddheÓca/ na cÃtra 'v­«ÂikÃma÷ kÃrÅrÅæ nirvapet' itivat 'prÃrabdhaparisamÃptikÃmo devatÃæ namaskuryÃt' iti Órutirasti yena vyabhicÃre 'pi karmakart­sÃdhanavaiguïyaæ kalpayÃma÷/ tasmÃt 'arthakÃma iha vaÂe prativasantaæ vak«aæ pÆjayet' itivat ---------------------------------------- aprÃmÃïikaprasiddhivij­mbhitametanmaÇgalÃcaraïamityabhisandhÃya kimu vÃrtikak­tà maÇgalaæ na k­tam? ityÃkÃÇk«ÃsamÃdhÃnÃrthaæ÷ pÆrvoktaÂÅkÃgantha ityavatÃrikÃæ k­tvÃ, pratyak«amiva avigÅtaÓi«ÂÃcÃro 'pi ÓrutisadbhÃve pramÃïameva, nirmÆlasya Ói«ÂÃcÃrasyÃsaæbhavÃt/ tathà ca kvacinmaÇgale samÃptyabhÃva÷ karmakart­sÃdhanavaiguïyaprayukta÷/ iha janmani asatyapi maÇgale samÃptistu janmÃntarÅyamaÇgalÃdhÅneti samavarïayan/ etena Ói«ÂÃcÃrÃnumità Óruti÷ granthÃrambhe maÇgalakartavyatÃyÃæ pramÃïamiti udayanÃcÃryÃÓayo 'vagamyate, maÇgalaæ samÃptiphalakamiti ca/ *{tatna bhÆ«aïakÃrÃÓaya÷}* nyÃyabhÆ«aïakÃrÃ÷ - praïÃmak­tena hi maÇlenaæ adharmapratibandhakena adharmaæmÆlà vighnavinÃyakÃ÷ protsÃryante/ tata÷ ÓÃstraparisamÃptirityarthavÃn praïÃma÷/ yatra tu na samÃptistatra praïÃmasyÃsamyakatvamanumeyaæ karturadharmabÃhulyaæ vÃ/ yatrÃpyantareïa praïÃmaæ ÓÃstraparisamÃptird­Óyate, tatrÃpi mÃnasa÷ kÃyiko và praïÃmo 'numeya÷, sÃdhanÃntarasÃdhyo và dharma÷/ vÃcikapraïÃme tvanye«ÃmapyupadeÓasiddhiriti viÓe«a÷/ yasya tu vighnaheturadharma eva nÃsti, tenÃpi tadÃÓaÇkyà kartavya eva praïÃma÷/ ÓatrvÃdyÃÓaÇkyà astrÃdisaægrahavaditi nirÆpayanta÷ maÇgalasyÃvaÓyakartavyatÃæ bodhayanti/ maÇgalakartavyatÃyÃæ pramÃïaæ tu te na pratyapÃdayan/ maÇgalasya samÃptiphalakatvameva bhÃsarva¤j¤Ãbhimatam/ *{vaiÓe«ikadarÓanarÅti}*÷ vaiÓe«ikadarÓane 'athÃto dharmaæ vyÃkhyÃsyÃma÷' iti prathamasÆtre Ãdau athaÓabdaæ prayu¤jÃna÷ kaïÃdo maÇgalamÃcarati smeti upaskÃrakÃro vyÃca«Âe/ bhëyakÃra÷ praÓastapÃdÃcÃrya÷ 'praïamya hetumÅÓvaram' ---------------------------------------- itÅÓvarapraïÃmÃtmakaæ maÇgalamanvati«Âhat/ tatra kiraïÃvalyÃm1 - k­tamaÇgalena cÃrabdhaæ karma parisamÃpyate pracÅyate ca/ (pracayo nÃma prÃripsitasya granthasya gurÆïà Ói«yÃya dÃnasyÃviccheda÷/) na cÃnvayavyatirekÃbhyÃæ vyabhicÃrÃt maÇgalasya nirvighnaparisamÃptihetutvaæ na bhavatÅti vÃcyam/ ÃgamamÆlakasya kÃryakÃraïabhÃvasyÃbÃdhyatvÃt/ satyapi maÇgale samÃptyabhÃvastu karmakart­sÃdhanavaiguïyÃditi pratyapÃdi/ nyÃyakandalÅkÃro 'pi 'praïamya hetumÅÓvaram' iti Ólokaæ vyÃcak«Ãïa Ãha2 - karmÃrambhe hi devatà guruÓca namaskriyate iti Ói«ÂÃcÃro 'yam/ phalaæ ca namaskÃrasya vighnadhvaæsa÷/ nanu kiæ namaskÃrÃdeva vighnopaÓama÷ utÃnyasmÃdapi/ na tÃvannamaskÃrÃdevetyasti niyama÷/ asatyapi namaskÃre nyÃyamÅmÃæsÃbhëyayo÷ parisamÃptatvÃt/ yadà cÃnyasmÃdapi tadà niyamena maÇgalÃcaraïam vyartham/ atrocyate/ namaskÃrÃdeva vighnopaÓamo bhavati, Ói«Âai÷ niyamena granthÃrambhe tadanu«ÂhÃnÃt/ na ca nyÃyamÅmÃæsÃbhëyakÃrÃbhyÃæ na k­to namaskÃra÷/ kiæ tu k­to 'pi granthe na nyabandhi/ kathamidaæ j¤Ãyata iti cet - kartu÷ Ói«Âatayaiva/ mleccho 'pi tÃvat gurvÃrambhe karmaïi na pravartate yÃvadi«ÂÃn na namasyati/ tathà ca paramÃstikau vÃtsyÃyanaÓabarasvÃminau maÇgalaæ nÃnvati«ÂhatÃmityetadasaæbhÃvitam *{maÇgalÃcÃre sm­tisaæmati÷}* maÇgalÃcÃre sm­tirapi pramÃïam/ tathà hi manu÷3--- "maÇgalÃcÃrayukta÷ syÃt prayatÃtmà jitendriya/ japecca juhuyÃccaiva nityamagnimatandrita÷// ----------------------------------------- maÇgalÃcÃrayuktÃnÃæ nityaæ ca prayatÃtmanÃm/ japatÃæ juhvatÃæ caiva vinipÃto na vidyate //" iti/ vinipÃta ityasya vighna ityartha÷/ atra dvitÅyaÓloka÷ maïikÃrai÷ maÇgalavÃdÃnte pramÃïatayà udÃh­ta÷/ *{tatra itihÃsasaæmati÷}* itihÃsaÓre«Âhe mahÃbhÃrate1 vyÃsasaæhitÃæ Órotumicchadbhi÷ mahar«ibhi÷ prÃrthita÷ sauti÷ paurÃïika÷ kathÃrambhÃt prÃk--- "Ãdyaæ puru«amÅÓÃnaæ puruhÆtaæ puru«Âutam/ ­tamekÃk«araæ brahma vyaktÃvyaktaæ sanÃtanam// asacca sadasaccaiva yadviÓvaæ sadasatparam/ parÃvarÃïÃæ sra«ÂÃraæ purÃïaæ paramavyayam// maÇgalyaæ maÇgalaæ vi«ïuæ vareïyamanaghaæ Óucim/ namask­tya h­«ÅkeÓaæ carÃcaraguruæ harim// mahar«e÷ pÆjitasyeha sarvalokairmahÃtmana÷/ pravak«yÃmi mataæ puïyaæ vyÃsasyÃdbhutakarmaïa÷//" itÅ«ÂadevatÃnamaskÃrapÆrvakaæ kathÃmÃrabhamÃïa÷ granthÃrambhe maÇgalÃcaraïasyÃvaÓyakartavyatÃæ nivedayati/ evaæ vi«ïupurÃïe 'pi parÃÓara2÷--- "vi«ïuæ grasi«ïuæ viÓvasya sthitau sarge tathà prabhum/ praïamya jagatÃmÅÓamajamak«ayamavyayam// kathayÃmi yathÃpÆrvam.......' iti vi«ïunamaskÃrapÆrvakaæ granthamÃrabhate sma/ ----------------------------------------- *{maïik­nmatam}* maïikÃrÃ÷ Ãdau saæpradÃyamatamanus­tya vistareïa maÇgalasya samÃptiphalakatvaæ sÃdhayÃmÃsu÷/ Ói«ÂÃcÃrÃnumitaÓrutireva maÇgalakartavyatÃyÃæ pramÃïamityapi nyarÆpayan/ tato maÇgalasya vighnadhvaæsa÷ phalamiti svasiddhÃntaæ vistareïa samavarïayan/ *{annambhaÂÂasyÃÓaya÷}* dÅpikÃkÃrà annambhaÂÂÃ÷ Ói«ÂÃcÃreïÃnumità 'samÃptikÃmo maÇgalamÃcaret' iti Óruti÷ granthÃrambhe maÇgalakartavyatÃyÃæ pramÃïam/ maÇgalasya samÃpti÷ phalam/ vighnadhvaæso dvÃram/ vighnasamasaækhyÃkasya maÇgalasya kÃraïatvÃt nÃnvayavyabhicÃra÷/ janmÃntarÅyamaÇgalamÃdÃya na vyatirekavyabhicÃra iti nirÆpayanti/ prakÃÓikÃyÃm maÇgalasya vighnadhvaæsa÷ phalamiti maïik­nmatamapi saæg­hÅtam/ na kevalaæ Óruti÷ maÇgalakartavyatÃyÃæ pramÃïam, api tu 'maÇgalaæ kartavyaæ samÃptiphalakatvÃt' ityanumÃnamapi tatra pramÃïamiti pratipÃdayÃmbabhÆvu÷ prakÃÓikÃk­ta÷/ *{[ 2 ]}* *{tamovÃda÷}* navaiva dravyÃïÅti dravyavibhajanamasaægatam/ p­thivyÃdinavadravyavyatiriktasya tamonÃmakasya dravyasya sadbhÃvÃditi mÅmÃæsakamatarÅtyà Ãk«ipya tamasa÷ tejo 'bhÃve 'ntarbhÃvÃt na tadatiriktaæ dravyamiti dravyamiti dÅpikÃyÃæ nyarÆpyata/ tatra mÅmÃæsakÃnÃmayamÃÓaya÷- tamaso dravyatvaæ tÃvadavaÓyamaÇgÅkaraïÅyam/ 'nÅlaæ tama÷' iti pratÅtyà rÆpavattvasya 'calati tama÷' iti pratÅtyà kriyÃvattvasya cÃvagamena rÆpavattvakriyÃvattvÃbhyÃæ dravyatvavyÃpyÃbhyÃæ dravyatvasiddhe÷/ tathà ca tamo dravyaæ nÅlÃdiprakÃrakÃbÃdhitapratÅtivi«ayatvÃt ghaÂavat ityanumÃnaæ tamaso dravyatve pramÃïam/ na ca yatra yatrÃlokÃbhÃva÷ tatra cÃk«u«apramÃvi«ayatvÃbhÃva÷ iti và yatra yatrÃlokÃbhÃvavadvi«ayakaj¤Ãnatvaæ tatra cÃk«u«apramÃtvÃbhÃva iti và vyÃptisattvÃt 'nÅlaæ tama÷' iti pratyayasya pramÃtvÃsaæbhavÃt uktahetu÷ svarÆpÃsiddha iti vÃcyam/ ÃlokÃdyÃtmake tejasi saæyogasaæbandhÃvacchinnÃlokÃbhÃvasattvena tatra cÃk«a«upramÃvi«ayatvasyaiva sattvena vyabhicÃrÃt uktavyÃpterasaæbhavÃt/ na ca tejobhinnatvaæ niveÓya vyÃptirvaktavyÃ/ tathà ca yatra yatra tejobhinnatve sati ÃlokÃbhÃva÷ tatra tatra cÃk«u«apramÃvi«ayatvÃbhÃva iti vyÃpterna vyabhicÃra iti vÃcyam/ tathÃpi tamastvena bhavadabhimate ÃlokÃbhÃve ÃlokasaæyogarÆpakÃraïÃbhÃve 'pi cÃk«u«apramÃvi«ayatvasyaiva sattvena vyabhicÃrasya durvÃratvÃt/ evaæ ÃlokÃbhÃva÷ tama÷, rÆpapratÅtyabhÃva÷ tama÷, viyadvyÃptaæ pÃrthivaparamÃïugatanailyameva tama iti pak«Ã÷ na saægacchante/ vidhirÆpeïa na¤ullekharahitatayà pratÅyamÃnasya tamasa÷ abhÃvarÆpatvÃsaæbhavÃt/ nailyÃÓrayatayà pratÅyamÃnasya tamasa÷ nailyarÆpatvÃsaæbhavÃcca/ na ca vidhirÆpeïa pratÅyamÃnatvasya bhÃvatvasÃdhakatve pralayavinÃÓÃdipadollikhitapratÅtivi«ayasya pradhvaæsasyÃbhÃvatvÃnupapattiriti vÃcyam/ nailyacalanÃdiguïakriyÃÓrayasya itaraviviktasya vastuna÷ sphuÂopalambhavat bhÆtale ghaÂapralaya ityÃdau viviktatayà bhÃvarÆpavastvantarÃnupalambhÃt pralayasyÃbhÃvarÆpatvÃt/ api ca ghaÂasya pralaya÷ ghaÂasya vinÃÓa ityevaæ sapratiyogikatayà upalambhÃt pralayasyÃbhÃvarÆpatvam/ tamasastu ni«pratiyogikatayà upalambhÃt nÃbhÃvarÆpatvam/ na codbhÆtayapavatpÃrthivasyodbhÆtasparÓavattvaniyamÃt tamasa÷ pÃrthivatve tatra sparÓopalambhaprasaÇgaæ iti vÃcyam/ indranÅlamaïyÃlokÃdÅnÃæ nÅlarÆpavattayà pÃrthivatvÃvaÓyaæbhÃvÃt tatra vyabhicÃreïa uktaniyamÃsaæbhavÃt/ nanu 'tamo na dravyam, ÃlokÃbhÃvavatve sati cÃk«u«apratyak«avi«ayatvÃt ÃlokÃbhÃvavat' ityanumÃnena tamaso dravyatvÃbhÃvasiddhe÷ kathaæ tasya dravyatvam/ ghaÂÃdau vyabhicÃravÃraïÃya ÃlokÃbhÃvavattve satÅti viÓe«aïamiti cet - kimidamanumÃnaæ prÃbhÃkarai÷ prayujyate, uta naitÃyikai÷, Ãhosvit rÆpamÃtraæ tama iti vÃdibhi÷/ nÃdya÷, tanmate atiriktÃbhÃvÃnaÇgÅkÃreïa ÃlokÃbhÃvarÆpad­«ÂÃntasya tadghaÂitahetoÓcÃsiddhe÷/ na dvitÅya÷, naiyÃyikamate ÃlokÃbhÃvasyaiva tamastvÃt pak«ad­«ÂÃntabhedÃbhÃvÃt/ tathà ca ÃlokÃbhÃva eva dravyabhedasÃdhanamiti paryavasÃnÃt siddhasÃdhanaæ do«a÷ iti/ na t­tÅya÷/ divÃbhÅtÃdid­ÓyamÃnairdravyairvyabhicÃrÃt/ mÃnu«acÃk«u«avi«ayatvÃdityuktÃvapi yogid­ÓyamÃnairdravyairvyabhicÃrÃt/ tathà ca tamaso dravyatve siddhe gandhaÓÆnyatvÃt p­thivÅtvÃbhÃve nÅlarÆpavattvÃt jalÃditvÃbhÃve ca siddhe atiriktadravyatvaæ sidhyatÅti/ *{naiyÃyikamatam}* prau¬haæ prakÃÓakaæ ca yatteja÷ tatsÃmÃnyÃbhÃvastama ityetÃvataivopapattau atiriktadravyatvakalpane pramÃïÃbhÃva÷/ tamo na dravyaæ ÃlokÃsahak­tacak«urgrÃhyatvÃt ÃlokÃbhÃvavat ityanumÃnaæ tamaso dravyatvÃbhÃve pramÃïam/ tejassÃmÃnyÃbhÃvarÆpaæ tama÷ pak«a., tejoviÓe«ÃbhÃvo d­«ÂÃnta iti pak«ad­«ÂÃntabhedÃbhÃva iti dÆ«aïasya nÃvakÃÓa÷/ atha và tamaÓÓabdavÃcyaæ pak«a÷ ÃlokÃbhÃvo d­«ÂÃnta iti na do«a÷/ 'nÅlaæ tama÷' 'calati tama÷' iti pratÅtyorbhramatvÃt na tÃbhyÃæ rÆpavattvaæ kriyÃvattvaæ và tamasa÷ sidhyatÅti naiyÃyikamatam/ atrÃhu÷ - rÆpÃdimattÃpratÅterbhramatvaæ na vaktuæ Óakyam/ 'nÅlaæ tama÷' 'calati tama÷' iti pratÅtyanantaraæ 'nedaæ tamo nÅlam' 'nedaæ tamaÓcalati' iti bÃdhakapratÅtyanudayena tasyÃ÷ bhramatvÃyogÃt/ kiæ ca tamasastejobhÃvarÆpatve ki¤jinni«ÂhanÅlarÆpÃropeïa nÅlaæ tama iti pratÅtirÆpapÃdanÅyÃ/ tathà sati ki¤cinni«ÂhapÅtarÆpÃropeïa kadÃcit pÅtaæ tama iti pratÅtirapi syÃt/ maïimayameruÓikharÃdirÆpÃdyÃropeïa nÅlaæ nabha÷ pÅtaæ nabha÷ ityÃdipratÅtivat/ tasmÃdanyadÅyanÅlarÆpÃdarÃropÃsambhavena rÆpavattÃpratÅterbhramatvÃyogena pramÃtvasyaivÃvaÓyakatayà nÅlarÆpavattvÃdinà tamaso 'tiriktadravyatvaæ siddhameva/ nanu niruktayuktibhistamaso 'tiriktarÆpavaddravyatvÃÇgÅkÃre Ãlo kasahak­tacak«urgrÃhyatvaæ syÃt/ dravyav­ttilaukikavi«ayatÃsaæbandhena cÃk«u«atvÃvacchinnaæ prati Ãlokasahak­tacak«u«a÷ kÃraïatvÃvaÓyaæbhÃvÃt tamovi«ayakacÃk«u«asya Ãlokavirahe 'pi jÃyamÃnatvÃnna tamaso 'tiriktadravyatvasiddhi÷/ na ca tamobhinnadravyacÃk«u«atvÃvacchinnaæ pratyevÃlokasya kÃraïatvÃÇgÅkÃrÃt nÃnupapattiriti vÃcyam/ kÃryatÃvacchedake tamobhinnatvaniveÓena gauravÃpatteriti cet - na/ bhavanmate 'pi tejovi«ayaka pratyak«e tejo 'ntarasaænikar«Ãnapek«aïena Ãlokasahak­tacak«u«a÷ kÃraïatve alokÃtmakadravyacÃk«u«Ãnupapattyà tejobhinnadravyacÃk«u«atvÃvacchinnaæ pratyeva Ãlokasahak­tacak«u«a÷ kÃraïatvaæ vÃcyam/ tathà ca tejovi«ayakacÃk«u«aæ prati Ãlokasahak­tacak«u«a÷ kÃraïatvÃbhÃvena andhakÃre sÆvarïÃtmakatejaÓcÃk«u«Ãpattyà tadvÃraïÃya suvarïabhinnaæ yatteja÷ tadbhinnadravyacÃk«u«aæ prati Ãlokasahak­tacak«u«a÷ kÃraïatvaæ vÃcyamiti kÃryatÃvacchedakagauravasya du«pariharatvÃt/ ata÷ tamobhinnaæ suvarïabhinnatejobhinnaæ ca yaddravyaæ tadvi«ayakacÃk«u«aæ pratyeva Ãlokasahak­tacak«urgrÃhyatvÃbhÃve 'pi k«ativirahÃt tamaso 'tiriktadravyatvasiddhirni«pratyÆhaiveti/ *{[ 3 ]}* *{suvarïavicÃra÷}* *{tatra prÃcÅnamatam}* nyÃyasÆtratadbhëyavaiÓe«ikasÆtre«u suvarïasya taijasatvaprastÃvo na d­Óyate/ paraæ tu 'trapusÅsaloharajatasuvarïÃnÃmagnisaæyogÃddravatvamadbhi÷ sÃmÃnyam' (vai. sÆ. 2-1-7) iti sÆtraæ suvarïasya naimittikadravatvaæ bodhayati/ tatra sÆtre 'taijasÃnÃm' iti padamadhikamÃsÅditi j¤Ãyate/ yato vedÃntadeÓikai÷ sarvÃrthaæsiddhau1 -- 'trapusÅsalohasuvarïÃnÃæ taijasÃnÃmagnisaæyogÃt dravatvamadbhi÷ sÃmÃnyam' iti ----------------------------------------- vaiÓe«ikasÆtramuddh­tamasti/ tena ca suvarïasya taijasatvaæ kaïÃdasyÃpi saæmatamiti j¤Ãyate/ praÓastapÃdabhëye1 tejonirÆpaïaprakaraïe vi«ayarÆpaæ teja÷ bhaumadivyodaryÃkarajabhedÃt caturdhà vibhajya 'Ãkarajaæ suvarïÃdi' ityetÃvanmÃtramuktam/ tatra kandalÅkÃra÷2 -- 'Ãkara÷ sthÃnaviÓe«a÷/ tasmin suvarïarajatÃdi taijasaæ dravyaæ jÃyate/ suvarïÃdÅnÃæ taijasatve tÃvadÃgama÷ pramÃïam/ nyÃyaÓcÃbhihita÷/ bhoginÃmad­«ÂavaÓena bhÆyasÃæ pÃrthivÃvayavÃnÃmupa«ÂambhÃt anudbhÆtarÆpasparÓaæ piï¬ÅbhÃvayogyaæ suvarïÃdikamÃrabhyate/ tatra pÃrthivadravyasamavetà rasÃdaya upalabhyante' ityÃha/ atra Ãgamapadena 'agnerapatyaæ prathamaæ hiraïyam' iti ÓrutivÃkyaæ vivak«itam/ 'k«ititejasornaimittikadravatvayoga÷'3 iti bhëyavyÃkhyÃvasare kandalyÃæ suvarïasya taijasatvasÃdhako nyÃyo 'bhihita÷/ sa ca - sÆvarïe dravatvaæ nÃsti/ gurutvamiva p­thivyÃmeva vidyamÃnaæ dravatvaæ dahyamÃne«u suvarïe«u saæyuktasamavÃyÃt pratÅyata iti cet - na/ pÃrthivadravatvasyÃtyantÃgnisaæyogena bhasmÅbhÃvadarÓanÃt suvarïadravatvasya cÃtyantÃgnisaæyoge 'pi bhasmÅbhÃvavirahÃt suvarïaæ na pÃrthivam iti/ kiraïÃvalyÃmapi4 -- 'suvarïÃdikaæ na pÃrthivam atyanatÃnalasaæyoge 'pyaparÃvartamÃnarÆpavattvÃt jalavat' ityanumÃnena suvarïasya p­thivÅbhinnatvaæ prasÃdhya sÃæsiddhikadravatvaÓaityayorabhÃvÃt snehÃvinÃbhÆtadravyÃntarasaægrahÃnupalambhÃcca jalabhinnatvaæ saæsÃdhya, rÆpavattvÃt vÃyuprabh­tyanyatvaæ sÃdhayitvà pariÓe«Ãt taijasatvaæ prasÃdhitam/ ----------------------------------------- *{maïikÃrÃÓaya÷}* maïikÃrà api kandalÅkiraïÃvalyÃd­taæ panthÃnamevÃnus­tyÃnumÃnena suvarïasya taijasatvaæ sÃdhitavanta÷/ tatrÃnuktÃni anyÃnyapi kÃnicidanumÃnÃni maïau pradarÓitÃnÅti viÓe«a÷/ tÃni yathà --- ( 1 ) atyantÃgnisaæyogi pÅtarÆpavaddravyaæ vijÃtÅyarÆpapratibandhakadravardravyasaæyuktam, naktandivamagnisaæyoge 'pi pÅtarÆpÃtiriktarÆpÃnÃÓrayatvÃt, tÃvatparyantamagnisaæyuktajalamadhyasthapÅtaÂavat/ ( 2 ) atyantÃgnisaæyogenÃnucchidyamÃnadravatvÃdhikaraïaæ taijasam jalap­thivÅbhyÃmanyatve sati rÆpavattvÃt vahnivat/ ( 3 ) pÅtaæ dravatvÃdhikaraïaæ dravatvocchedapratibandhakadravadravyasaæyuktam atyantÃgnisaæyoge 'pyanucchidyamÃnadravatvÃdhÃrapÃrthivatvÃt kvathyamÃnajalamadhyasthitagh­tavat/ ( 4 ) vivÃdÃdhyÃsitaæ dravatvÃdhikaraïaæ taijasaæ asati dravadravyasaæyoge atyantÃgnisaæyoge 'pyanucchidyamÃnadravatvÃdhÃratvÃt yannaivaæ tannaivaæ yathà jalaæ gh­taæ vÃ/ ( 5 ) tejastvaæ nÃdravarÆpavanmÃtrav­tti rÆpavadv­ttidravyatvasÃk«ÃdvyÃpyajÃtitvÃt p­thivÅtvavat/ yadvà tejastvaæ drutav­tti rÆpavadv­ttidravyatvasÃk«ÃdvyÃpyajÃtitvÃt jalatvavat/ ( 6 ) suvarïÃrambhakÃ÷ paramÃïava÷ na pÃrthivÃ÷ atyantÃgnisaæyogenÃnucchidyamÃnadravatvÃdhikaraïatvÃt jalaparamÃïuvat/ taijasà và tata eva, yannaivaæ tannaivaæ yathà gh­taparamÃïu÷/ ( 7 ) pÃrthivÃrabdhaæ taijasÃrabdhaæ và suvarïamapÃrthivaæ taijasaæ và atyantÃgnisaæyoge 'pyanucchidyamÃnadravatvÃdhikaraïaparamÃïvÃrabdhatvÃt iti vÃ/ dÅpikÃyÃmapyannambhaÂÂa÷ imÃmeva rÅtimavalambya suvarïasya taijasatvaæ sÃdhayati/ *{ekadeÓimatena suvarïasya pÃrthivatvam}* muktÃvalÅvyÃkhyÃne dinakarÅye1 --- 'navÅnÃstu' ityÃdinà suvarïasya pÃrthivatvasÃdhakaæ matÃntaramupanyastam/ te«ÃmÃÓayastu 'pÅtaæ suvarïaæ drutam' iti pratÅtyà pÅtarÆpavati suvarïe ata eva pÃrthive dravatvavattvamavagamyate/ tathà pratÅyamÃnasya pÃrthivadravatvasya atitÃpe 'pyanucchedÃt tatra vyabhicÃro durvÃra÷/ na ca tÃd­ÓapratÅtirbhramarÆpeti vÃcyam/ bÃdhakÃbhÃvÃt/ na ca tasya pÃrthivatve agnisaæyogÃttadÅyarÆpanÃÓa÷ kuto na bhavatÅti vÃcyam/ anubhavabalena rÆpanÃÓaæ prati tÃdÃtmyena suvarïasya pratibandhakatvÃÇgÅkÃrÃditi/ atredaæ vicÃraïÅyam --- pratibandhakÃbhÃvaviÓi«Âa÷ atyantÃgnisaæyoga÷ pÃrthivadravatvanÃÓaæ prati heturiti kÃryakÃraïabhÃva÷ ÃvaÓyaka÷/ tatra suvarïasthapÃrthivabhÃgamatadravatvanÃÓarÆpakÃryasya abhÃva÷ pratibandhakÃbhÃvaviÓi«ÂÃtyantÃgnisaæyogarÆpakÃraïÃbhÃvaprayukta÷ iti nirvivÃdam/ tatra tÃd­ÓaviÓi«ÂÃbhÃvarÆpa÷ kÃraïÃbhÃva÷ na viÓe«yÃbhÃvÃt, atyantÃgnisaæyogarÆpasya viÓe«yasya yatra sattvÃt/ kiæ tu pratibandhakÃbhÃvarÆpasya viÓe«aïasyà bhÃvÃdeva vaktavya iti pratibandhaka ki¤cit dravadravyÃntaraæ tatrÃstÅti vaktavyam/ tasyÃpi p­thivÅtve taddravatvanÃÓapratibandhakaæ dravyÃntaraæ tasyÃpi tathetyanavasthà syÃt/ ata÷ pratibandhakÃntaraæ vinà avinaÓyaddravatvÃdeva tanna p­thivÅ iti/ ----------------------------------------- dÅpikÃkÃrÃ÷ pÃrthivabhÃgasyÃpi dravatvaæ tejobhÃgasyÃpi dravatvamaÇgÅkurvanti/ 'pÅtadravyadravatvanÃÓa' 'dravadravyÃntara' iti padayo÷ svÃrasyÃt/ muktÃvalyÃæ tu 'jalamadhyasthama«Åk«odavattasyÃdrutatvÃt' iti granthena pÃrthivabhÃgasya dravatvÃbhÃva eva pratipÃdita÷/ ata eva tadanusÃreïa suvarïasya taijasatvasÃdhakamanumÃnÃntaraæ muktÃvalyÃmupanyastamiti bÃlapriyÃkÃrÃ÷ vistareïa nirÆpayanti/ *{[ 4 ]}* *{vÃyupratyak«avicÃra÷}* dÅpikÃkÃrÃ÷ sparÓÃnumeyo vÃyurityÃdinà sparÓaliÇgakÃnumÃnavedyatvaæ vÃyo÷ prasÃdhya rÆparahitatvÃt vÃyu÷ na pratyak«avedya iti nyarÆpayan/ etattattvamadhunà parÅk«yate/ bahidindriyajanyadravyapratyak«asÃmÃnyaæ prati udbhÆtarÆpaæ kÃraïam/ tathà ca vÃyorudbhÆtarÆpavirahÃt na pratyak«agocaratvam, kiæ tvanumÃnaikavedyatÃ/ tathà ca vaiÓe«ikaæ sÆtram --- 'sparÓaÓca vÃyo÷' [vai. sÆ. 2-1-9] iti/ caÓabdena Óabdadh­tikampà g­hyanta/ ata÷ sparÓÃdibhirvÃyuranumeya÷, na tu pratyak«a iti sÆtrÃrtha÷/ tathà ca praÓastapÃdabhëyam1 --- 'vi«ayastÆpalabhyamÃnasparÓÃdhi«ÂhÃnabhÆta÷ sparÓaæÓabdadh­tikampaliÇga÷' iti/ tatra kandalÅkÃra÷2 --- na tÃvadvÃyorastitve pratyak«aæ pramÃïam, sparÓÃdanyasya tvacà agrahaïÃt/ na ca vÃyurvÃtÅti j¤ÃnÃt vÃyu÷ pratyak«a iti vÃcyam/ tasya j¤Ãnasya sparÓaliÇgakÃnumitirÆpatvÃt/ yatra yatra spÃrÓanapratyak«avi«ayatvaæ tatra tatra cÃk«u«apratyak«avi«ayatvamiti vyÃpte÷ ghaÂÃdau darÓanÃt rÆpÃbhÃvena vÃyau cÃk«a«atvarÆpasya vyÃpakasya ----------------------------------------- niv­ttau tadvyÃpyaæ spÃrÓanatvamapi nivartate/ ato vÃyurna pratyak«avi«aya÷, api tvanumeya iti nyarÆpayat/ *{maïikÃramatam}* dravyavi«ayakaspÃrÓanaæ prati nodbhÆtasparÓamÃtraæ prayojakam/ tathà sati udbhÆtasparÓÃÓrayasya nidÃgho«maïa÷ pratyak«atayà tadv­ttisaækhyÃderapi pratyak«atà syÃt/ yogyavyaktiv­tte÷ saækhyÃyÃ÷ yogyatvamiti niyamÃt/ na khalÆ«maïi kareïa parÃm­«Âe 'pi tadgatÃæ saækhyÃæ ko 'pyadhyak«ayati/ nÃpi dravyapratyak«aæ prati udbhÆtarÆpamÃtraæ prayojakam, tathà sati udbhÆtarÆpavata÷ candrÃdyudyotasyÃpi pratyak«atayà tadgatasaækhyÃyà api pratyak«atà prasajyeta/ na hi nipuïamavalokayannapi candraprabhÃdigataæ saækhyÃdikaæ kaÓcit paÓyati/ ata÷ pratyekaæ vyabhicÃrÃt udbhÆtasparÓa÷ udbhÆtarÆpaæ cetyubhayamapi dravyapratyak«atve prayojakamiti vaktavyam/ candrÃdyÃloka÷ udbhÆtarÆpavÃnapi udbhÆtasparÓavÃnna bhavati/ nidÃgho«mà udbhÆtasparÓavÃnapi nodbhÆtarÆpavÃn/ atastayorapratyak«atvÃt tadgatasaækhyÃyÃ÷ pratyak«atà ÃpÃdayituæ na Óakyate/ tathà ca vÃyurudbhÆtasparÓavÃnapi nodbhÆtarÆpavÃniti na pratyak«a÷/ api ca dravyapratyak«aæ prati nodbhÆtasparÓa÷ kÃraïam/ tathà sati pak«ikÃï¬e calati pÆrvadeÓavibhÃgottaradeÓasaæyogayo÷ pratyak«atà na syÃt/ prabhÃmaï¬alÃtmakayo÷ pÆrvottaradeÓayo÷ udbhÆtasparÓaÓÆnyatvÃt/ ata udbhÆtarÆpameva dravyapratyak«atÃyÃæ tantramiti saæpradÃyavida÷/ tanmate 'pi udbhÆtarÆpaÓÆnyo vÃyurapratyak«a eveti maïikÃrÃ÷ pratyapÅpadan/ evaæ ca bahirindriyajanyadravyapratyak«aæ prati udbhÆtarÆpasya kÃraïatve niÓcite 'vÃyu÷ bahirindriyajanyapratyak«avi«aya÷ pratyak«asparÓÃÓrayatvÃ' dityanumÃne pak«adharmadravyatvÃvacchinnasÃdhyavyÃpakamudabhÆtarÆpavattvamupÃdhi÷/ tathà ca vÃyu÷ bahirindriyajanyapratyak«Ãvi«aya÷ rÆpaÓÆnyadravyatvÃt ÃkÃÓavadityanumÃnena vÃyorapratyak«atvaæ sidhyatÅti maïikÃranirÆpaïasya sÃrÃæÓa÷/ dÅpikÃkÃro 'pyamumeva panthÃnamavalalambe/ *{muktÃvalyÃæ vÃyo÷ pratyak«atvopapÃdanam/}* muktÃvalyÃæ1navÅnÃstu ityÃdinà vÃyo÷ pratyak«attvaæ vyavÃsthÃpi/ tathà hi - bahirindriyajanyadravyapratyak«atvÃvacchinnaæ prati na rÆpaæ kÃraïaæ, pramÃïÃbhÃvÃt/ api tu cÃk«u«apratyak«e rÆpaæ, spÃrÓanapratyak«e sparÓa÷ kÃraïam/ tathà ca sparÓÃÓrayasya vÃyo÷ tvÃcapratyak«avi«ayatve na kimapi bÃdhakam/ yathà hi udbhÆtasparÓaÓÆnyÃyà api prabhÃyÃ÷ 'prabhÃæ paÓyÃmi' ityanubhavabalÃt cÃk«u«apratyak«avi«ayatvamupeyate, tathà 'vÃyuæ sp­ÓÃmi' ityanubhavÃt udbhÆtarÆpaÓÆnyasyÃpi vÃyo÷ spÃrÓanapratyak«avi«ayatve ko virodha÷? tarhi yogyavÃyuv­tti÷ saækhyÃpi g­hyeteti maïyuktado«asya ka÷ parihÃra iti cet - ayam/ sajÃtÅyasaævalanarÆpÃddo«Ãt kvacit vÃyo÷ saækhyà na g­hyate/ do«ÃbhÃve tu saækhyÃgrahaïami«Âameveti/ vastutastu pak«ikÃï¬e gacchati pÆrvottarasaæyogavibhÃgau pratyak«au/ tatrÃÓrayasya prabhÃtmakadeÓasyÃpratyak«atve tadÃÓrita saæyogavibhÃgayorapratyak«atà syÃditi yuktyà prabhÃyÃ÷ pratyak«atve 'pi vÃyorna tathÃtvamiti maïikÃrairuktatvÃt prabhÃd­«ÂÃntena vÃyo÷ pratyak«atà sÃdhayituæ na Óakyate/ vÃyau tu naitÃd­ÓÅ yuktirasti/ ato vÃyurapratyak«a eveti dinakaryÃdau2 spa«Âam/ cintÃmaïiprakÃÓakÃra÷ rucidattamiÓra÷ vÃyo÷ pratyak«atvameva samarthaæyate/ udbhÆtarÆpasparÓavati sauratejasi pratyak«e 'pi saækhyÃdikaæ na pratyak«am/ tathà vÃyÃvapyastu/ yadi ca sauratejasi saækhyÃdikaæ pratyak«amevetyaÇgÅkriyate, tathà vÃyÃvapi svÅkriyatÃm/ yadvà saækhyÃpratyak«aæ prati ÃÓraye udbhÆtasparÓavattve sati udbhÆtarÆpavattvameva prayojakam/ ----------------------------------------- ato vÃyau saækhyà na g­hyate/ tathÃpi vÃyo÷ spÃrÓanatve udbhÆtasparÓamÃtraæ prayojakamiti vÃyo÷ spÃrÓaænatvaæ nirÃbÃdhamiti tena nyarÆpi/ *{[ 5 ]}* *{pramÃlak«aïavicÃra÷}* dÅpikÃyÃæ 'tadvati tatprakÃrako 'nubhavo yathÃrtha÷', 'tadabhÃvavati tatprakÃrako 'nubhavo 'yathÃrtha÷' iti maïikÃrani«k­«Âaæ panthÃnamavalambya pramÃyÃ÷ apramÃyÃÓca lak«aïe abhihite/ atra vi«aye prÃktanÃnÃmÃÓayaæ nÆtanalak«aïÃbhidhÃne kÃraïaæ ca vim­ÓÃma÷/ 'tattvaj¤ÃnÃnni÷- ÓreyasÃdhigama÷' (nyÃ. sÆ. 1-1-1) iti prathamasÆtre tattvaj¤ÃnasyÃpavargopÃyatvamuktvà tatprakÃrapratipÃdanapare 'du÷khajanma' ityÃdidvitÅyasÆtre tattvaj¤Ãnaæ mithyÃj¤Ãnasya nivartakamityavadat/ tena tattvaj¤Ãnaæ prameti sÆtrakÃro manyate/ pramÃyà eva bhramarÆpamithyÃj¤ÃnanivartakatvÃt/ tasya bhÃva÷ tattvaæ - viÓe«yav­ttidharma÷ tasya j¤Ãnaæ tattvaj¤Ãnam/ viÓe«yav­ttidharmaprakÃrakaæ j¤Ãnaæ tattvaj¤Ãnamiti yÃvat/ anena viÓe«yav­ttidharmaprakÃrakaj¤Ãnatvaæ pramÃyÃ÷ lak«aïamiti paryavasyati/ atra pak«e yathÃrthasm­tÃvativyÃpti÷ prasajati, tasyà api viÓe«yav­ttidharmaprakÃrakaj¤ÃnatvÃt/ t­tÅyasÆtre bhëye1 --- 'upalabdhisÃdhanÃni pramÃïÃnÅti samÃkhyÃnirvacanasÃmarthyÃt boddhavyamiti vadan bhëyakÃra÷ 'upalabdhi pramÃ' iti sÆcayati/ 'buddhirÆpalabdhirj¤ÃnamityanarthÃntaram' iti (nyÃ. sÆ. 1-1-15) sÆtrÃnusÃreïa upalabdhipadasya j¤Ãnam ityatha÷/ nirvi«ayakaj¤ÃnasyÃsaæbhavÃt arthaævi«ayakaj¤Ãnatvaæ pramÃtvamiti labhyate/ ata eva 'yattat arthavij¤Ãnaæ sà pramiti÷' iti prathamasÆtre bhëyam/ paraæ tvatra lak«aïe sm­tau bhrame cÃtivyÃpti÷, tayorapi arthavi«ayakatvÃt j¤ÃnatvÃcca/ ----------------------------------------- uktÃnupapattimÃlocyaiva ÂÅkÃkÃrÃ÷ vÃcaspatimiÓrÃ÷1 -- 'lokÃdhÅnÃvadhÃraïo hi ÓabdÃrthasaæbandha÷/ lokaÓca sm­teranyÃmupalabdhimarthÃvyabhicÃriïÅæ pramÃmÃca«Âe' ityÃhu÷/ arthÃvyabhicÃri sm­tibhinnaæ j¤Ãnaæ prameti tadartha÷/ j¤ÃnasyÃrthÃvyabhicaritatvaæ yathÃvasthitÃrthavi«ayakatvam/ atra pak«e 'pi yathÃrthasm­tÃvativyÃptido«o vartate/ ata eva nyÃyasÃre2 j¤Ãnapadasya sthÃne anubhavapadaæ niveÓya 'samyaganubhava÷ pramÃ' iti pramÃyÃ÷ lak«aïamuktam/ anubhave samyaktvaæ ca tathÃbhÆtÃrthaniÓcayasvabhÃvatvamiti nyÃyabhÆ«aïe3/ sÆtrasthasya tattvaj¤Ãnasya pramÃttve sm­tÃvativyÃptiriti paryÃlocyaiva 'tattvÃnubhÆti÷ pramÃ' iti lak«aïÃvalyÃmudamanÃcÃryai÷ saptapadÃrthyÃæ ÓivÃdityamiÓraiÓcÃbhyadhÃyi/ idaæ lak«aïaæ bahudhà vikalpya khaï¬ana khaï¬akhÃdye adÆ«yata/ nyÃyakusumäjalau udayanÃcÃryÃ÷--- 'yathÃrthÃnubhavo mÃnamanapek«ataye«yate'4 iti kÃrikÃbhÃgena yathÃrthÃnubhavatvaæ pramÃyÃ÷ lak«aïamiti avadan/ anubhavapadasaæyojanena sm­tÃvativyÃptirnirÃk­tà bhavati/ anubhave yathÃrthatvaæ yatra yadasti tatra tadvi«ayakatvameva/ tathà hi bhrÃntinirvacanÃvasare kusumäjalau5 -- 'yannÃsti tatra tasyÃvagatiriti bhrÃntyarthatvÃt' ityabhÃïi/ tadvyÃkhyÃne prakÃÓe vardhamÃnopÃdhyÃyai÷6--- ----------------------------------------- 'etena yad yatrÃsti tatra tajj¤Ãnaæ prametyapi nirÆktam' ityavÃdi/ evaæ ca tadvati tatprakÃrakÃnubhavatvaæ pramÃtvamiti udayanÃcÃryÃïÃæ ni«k­«Âaæ pramÃlak«aïam/ maïikÃrairapyetallak«aïaæ siddhÃntatvena svÅk­tamiti dÅpikÃkÃro 'pi tadeva lak«aïaæ provÃca/ *{sm­tisÃdhÃraïaæ pramÃtvam}* viÓvanÃthapa¤cÃnanena kÃrikÃvalyÃæ pramÃyÃ÷ lak«aïadvayamuktam --- 'bhramabhinnaæ tu j¤Ãnamatrocyate pramÃ' (kÃrikÃ. 134) 'athavà tatprakÃraæ yajj¤Ãnaæ tadviÓe«yakam/ tatpramÃ' (kÃrikà 135) iti/ tatra prathamaæ lak«aïaæ bhramabhinnatve sati j¤Ãnatvamiti/ atra lak«aïe Óuktirajatayo÷ 'hame rajate' iti j¤Ãnaæ rajate rajatavi«ayakatvÃæÓe pramà itÅ«yate/ tatra bhramabhinnatvaæ nÃstÅti avyÃptiæ paryÃlocya dvitÅyaæ lak«aïamanus­tam/ tacca tadvadviÓe«yakatve sati tatprakÃrakaæ j¤Ãnaæ prameti/ atra lak«aïadvaye 'pi anubhavapadamaniveÓva j¤Ãnapadasyaiva niveÓÃt sm­tÃvativyÃpti÷ pramÃlak«aïasyeti ÓaÇkÃyÃ÷ itthaæ samÃdhÃnamuktaæ muktÃvalyÃm - sm­te÷ pramÃtvami«yata eva/ atastasyà api pramÃlak«aïalak«yatvÃnnÃtivyÃpti÷/ yadi sm­te÷ pramÃtvamabhyupagamyate tarhitatkÃraïasya pa¤camapramÃïatvamÃpadyata iti cet - maivam/ pramÃïalak«aïasyÃnubhavaghaÂitatvÃt/ yathÃrthÃnubhavakaraïaæ pramÃïamiti pramÃïalak«aïam/ sm­tikaraïasyÃnubhavakaraïatve nÃsti, sm­teranubhavatvÃbhÃvÃt iti na pramÃïatvaprasakti÷ iti/ viÓvanÃthasyedamupapÃdanaæ yuktarÆpaæ pratibhÃti/ nyÃyasÆtrakÃreïa mithyÃj¤Ãnavirodhini pramÃj¤Ãne 'tattvaj¤Ãnam' iti sm­tisÃdhÃraïaj¤Ãnapadasyaiva prayogÃt sm­terapi pramÃtvaæ tadabhimatam/ tenaiva 'pratyak«ÃnumÃnopamÃnaÓabdÃ÷ pramÃïÃni' (nyÃ. sÆ. 1-1-3) iti sÆtre sm­tikaraïasya pramÃïamadhye 'parigaïanÃt anubhavaghaÂitameva pramÃïalak«aïaæ kartavyamiti sÆcitamiti/ *{prakÃÓikÃkÃrani«kar«a÷}* 'tadvati tatprakÃrakÃnubhavo yathÃrtha÷' ityuktÃvapi raÇgarajatayo÷ 'ime rajataraÇge' iti bhrame 'tivyÃpti÷/ tasyÃpi rajatatvavadrajataviÓe«yakatve sati rajatatvaprakÃrakatvÃt raÇgatvavadraÇgaviÓe«yakatve sati raÇgatvaprakÃrakatvÃcca/ ato viÓe«yatÃprakÃratayornirÆpyanirÆpakabhÃvaæ niveÓya tadvanni«ÂhÃviÓe«yatÃnirÆpitatanni«ÂhaprakÃratÃÓÃlyanubhavatvaæ pramÃlak«aïaæ vÃcyamiti prakÃÓikÃyÃæ ni«kar«a÷ k­ta÷/ ayamatrÃnugama÷ --- prakÃratÃviÓi«ÂaviÓe«yatÃnirÆpakÃnubhava÷ pramÃ/ vaiÓi«Âyaæ ca svÃvacchedakasambandhena svÃÓrayavanni«ÂhatvasavanirÆpitatvobhayasambandhena/ yadvà prakÃritÃviÓi«ÂaviÓe«yitÃvadanubhava÷ pramÃ/ vaiÓi«Âyaæ ca svÃvacchinnatvasvanirÆpitaprakÃratÃviÓi«ÂaviÓe«yatÃnirÆpitatvobhayasaæbandhena/ prakÃratÃvaiÓi«Âyaæ ca svÃvacchedakasambandhena svÃÓrayavanni«Âhatvasambandheneti/ adhikaæ prasÃraïÃkhyavyÃkhyÃyÃæ dra«Âavyam/ paraæ tvevaæ ni«k­«Âalak«aïasyÃpi nirvikalpakÃvyÃpti÷/ ni«prakÃrake nirvikalpakapadÃbhidheyaj¤Ãne tatprakÃrakatvaghaÂitapramÃlak«aïavirahÃt/ ata÷ tadabhÃvavati tatprakÃrakÃnubhava÷ apramÃ, tadbhinno 'nubhava÷ pramà iti lak«aïaæ vÃcyam/ muktÃvalÅk­tastu nirvikalpakaæ bhramapramÃbahirbhÆntamiti manyante/ *{[ 6 ]}* *{kÃraïatraividhyavicÃra÷}* tarkasaægraha-dÅpikÃ-kÃrikÃvalÅ-muktÃvalÅprabh­ti«u nyÃyavaiÓe«ikÃnusÃri«u prakaraïagranthe«u samavÃyikÃraïam asamavÃyikÃraïaæ nimittakÃraïaæ ceti kÃraïaæ tredhà vibhajya tasya pratyekaæ lak«aïamapi ni«k­«ya pratipÃditamasti/ paraæ tvÃdhunikavimarÓakÃ÷ kecana itthaæ kÃraïasya tredhà vibhÃga÷ na sÆtrÃdi«u prÃcÅne«u granthe«Ællikhita÷ kevalaæ navÅnanaiyÃyikai÷ pratipÃdita iti manyante/ etattattvamadhunà paryÃlocyate/ 'kriyÃguïavat samavÃyikÃraïamiti dravyalak«aïam' (vai.sÆ. 1-1-15), ' kÃraïaæ tvasamavÃyino guïÃ÷' (vai.sÆ.5-2-24) 'kÃraïena kÃla÷' (vai.sÆ.5-2-26) ityÃdivaiÓe«ikasÆtrÃïÃmavalokanena kÃraïatrayamapi sÆtrÃkÃrasaæmatamiti j¤Ãyate/ praÓastapÃdabhëye 'pi kÃraïatrayaæ svÅk­tam/ 'yugapat trayÃïÃæ samavÃyyasamavÃyinimittakÃraïÃnÃæ vinÃÓÃt paratvasya vinÃÓa÷' ityÃdayo bhëyagranthÃ÷ dra«ÂavyÃ÷/ yadyapi nyÃsasÆtre«u kÃraïatrayaprastÃvo na d­Óyate, tathÃpi vÃtsyÃyanabhëye tatsÆcanaæ vartate/ tathà hi nyÃyadarÓaæne caturthÃdhyÃne prathamÃhnike a«ÂÃdaÓaæ sÆtram --- 'kramanirdeÓÃdaprati«edha÷' iti/ sÆtramidaæ ÓÆnyameva jagadupÃdÃnakÃraïamiti matanirÃkaraïasaædarbhe/ vidyate/ tatra ca bhëyam --- 'bÅjÃvayavÃ÷ kutaÓcinnimittÃt prÃdurbhÆtakriyÃ÷ pÆrvavyÆhaæ jahati vyÆhÃntaraæ cÃpadyante/ vyÆhÃntarÃt aÇkura utpadyate/ d­Óyante khalvavayavÃ÷ tatsaæyogÃÓca aÇkurotpattihetava÷' iti/ atra 'kutaÓcinnimittÃt' ityanena ad­«ÂÃdirÆpaæ nimittakÃraïaæ sÆcitam/ 'avayavÃstatsaæyogÃÓcÃÇkurotpattihetava÷' ityanena avayavarÆpaæ samavÃyikÃraïam avayavasaæyogarÆpamasamavÃyikÃraïaæ ca sÆcitam/ nyÃyavÃrtikakÃro 'pi trÅïi kÃraïÃni tatra tatra kaïÂharaveïa nirdiÓati/ 'tatkÃritatvÃdahetu÷' (nyÃ.sÆ.4-1-21) iti sÆtrasthaæ 'tatkÃritatvÃdityevaæ bruvatà nimittakÃraïamÅÓvara÷ ityupagataæ bhavati/ yacca nimittaæ tat itarayo÷ samavÃyikÃraïÃsamavÃyikÃraïayoranugrÃhakaæ yathà turyÃdi tantÆnÃæ tatsaæyogÃnÃæ ca' iti vÃrtikam, 'ghrÃïarasanacak«ustvakÓrotrÃïÅndriyÃïi bhÆtebhya÷' (nyÃ.sÆ. 1-1-12) iti sÆtrasthaæ 'na ki¤cidapyekakÃraïakaæ kÃryaæ d­«Âam/ sarvaæ hi kÃryaæ prÃdurbhavat samavÃyyasamavÃyinimittakÃraïebhyo bhavati' iti vÃrtikaæ cÃtrÃnusandhÃnamarhata÷/ tathà ca samavÃyikÃraïÃsamavÃyikÃraïanimittakÃraïarÆpeïa kÃraïaæ trividhamiti vibhÃga÷ prÃcÅnagranthÃrƬha iti siddham/ navyagranthe«u te«Ãæ kÃraïÃnÃæ lak«aïÃnyeva pari«k­tya pratipÃditÃni/ *{kÃraïatrayasvÅkÃre upapattaya÷}* atra kÃcidÃÓaÇkà --- yathà vedÃntiprabh­taya÷ upÃdÃnakÃraïaæ nimittakÃraïaæ ceti kÃraïaæ dvividhamaÇgÅkurvanti, tathà kuto naiyÃyikà nÃÇgÅkurvantÅti/ tatrocyate/ naiyÃyikà avayavÃtiriktamavayavinaæ svÅkurvanti/ vedÃntinastu tantÆnÃæ saæyogaviÓe«a eva paÂo na tadatirikta iti prÃhu÷/ vedÃntinÃæ mate tantuseyÃÇga÷ kÃryakoÂau niviÓate/ naiyÃyikÃnÃæ mate tu paÂanÃmako 'vayavÅ kÃryabhÆta÷/ sa ca tantusaæyogaviÓe«Ãdutpadyate/ atastantusaæyogo 'pi kÃraïamiti svÅkartavyam/ tasya samavÃyikÃraïatvÃsaæbhavena asamavÃyikÃraïatvaæ pratipÃditamiti/ tarhi samavÃyikÃraïaæ nimittakÃraïaæ ceti dvedhà vibhÃgo 'stu, tantusaæyogasyÃpi nimittakÃraïatvamevÃstu iti cet --- atrocyate/ nimittakÃraïabhÆtatantuvÃyanÃÓe 'pi paÂarÆpaæ kÃryaæ ti«Âhati/ tantusaæyoganÃÓe tu na paÂasti«Âhati, api tu naÓyati/ ato nimittakÃraïasya vaidharmyÃt samavÃyikÃraïavaidharmyÃcca tantusaæyoga÷ asamavÃyikÃraïatvena svÅk­ta iti/ kiæ cÃsamavÃyikÃraïÃnabhyupagame dravyanÃÓaæ prati kiæ kÃraïamiti vaktavyam/ na tÃvannimittakÃraïanÃÓa÷, kulÃlÃdisadbhÃve 'pi ghaÂanÃÓadarÓanÃt kulÃlÃdinÃÓe 'pi ghaÂasadbhÃvadarÓanÃcca/ nÃpi samavÃyikÃraïanÃÓa÷ kÃraïam/ dvyaïukanÃÓÃnupapatte÷/ dvyaïukasya hi paramÃïu÷ samavÃyikÃraïam/ na hi tasya nÃÓa÷ saæbhavati, nityatvÃt/ ato dvyaïukasya samavÃyikÃraïanÃÓÃnnÃÓo na saæbhavatÅti asamavÃyikÃraïabhÆtasya paramÃïudvayasaæyogasya nÃÓÃdeva nÃÓo vaktavya÷/ tathà ca dvyaïukanÃÓasya asamavÃyikÃraïanÃÓo hetu÷, itarakÃryadravyanÃÓasya samavÃyikÃraïanÃÓo heturiti kalpanÃmapek«yÃnugatatayà kÃryadravyasÃmÃnyanÃÓaæ prati asamavÃyikÃraïasvÅkÃra ÃvaÓyaka÷/ tarhi samavÃyikÃraïaæ asamavÃyikÃraïaæ ceti dvedhà vibhÃgo 'stu, nimittakÃraïaæ mÃstu iti ceta - na/ yadi samavÃyikÃraïabhinnaæ sarvaæ kÃraïamasamavÃyikÃraïamiti varge 'ntarbhÃvyate, tarhi asamavÃyikÃraïanÃÓasya pÆrvoktarÅtyà dravyanÃÓahetutvÃt kulÃlÃdinÃÓe 'pi ghaÂanÃÓÃpatti÷ syÃt/ ato nimittakÃraïamatiriktatayà svÅkaraïÅyamiti/ tathà ca yuktiyuktatvÃt kÃraïatrayamapi svÅkaraïÅyamiti tredhà kÃraïavibhÃga÷ prÃcÅnagranthÃrƬhaÓceti siddham/ *{( 7 ) nirvikalpakasavikalpakavicÃra÷}* pratyak«aæ dvividhaæ nirvikalpakaæ savikalpakam ca/ ni«prakÃrakaæ j¤Ãnaæ nirvikalpakam, saprakÃrakaæ j¤Ãnaæ savikalpakam iti tarkasaægrahe uktam/ viÓe«aïaviÓe«yasaæbandhÃnavagÃhi j¤Ãnaæ nirvikalpakam, nÃmajÃtyÃdiviÓe«aïaviÓe«yasaæbandhÃvagÃhi j¤Ãnaæ savikalpakam iti dÅpikÃyÃm/ viÓe«yatÃÓÆnyatvaæ prakÃratÃÓÆnyatvaæ saæsargatÃÓÆnyatve ca nirvikalpakatvam, viÓe«yatÃnirÆpakatvaæ prakÃratÃnirÆpakatvaæ saæsargatÃnirÆpakatvam ca savikalpakatvamiti prakÃÓikÃyÃm/ etattattvamidÃrnÅæ prÃktanagranthÃlo¬anapÆrvakaæ vicÃryate/ nyÃyasetre na kvÃpi nirvikalpakasavikalpakaÓabdÃbhyÃæ pratyak«avibhÃga÷ k­ta÷/ 'indriyÃrthasaænikar«otpannam' iti pratyak«alak«aïapratipÃdakasÆtrasthÃbhyÃæ 'avyapadeÓyam' 'vyavasÃyÃtmakam' iti padÃbhyÃæ nirvikalpakasavikalpake vivak«ite iti tÃtparyaÂÅkÃkÃrÃ÷ nirÆpayanti/ paraæ tu bhëye vÃrtike và naivaævidhaæ nirÆpaïamupalabhÃmahe/ nyÃyama¤jaryÃæ nyÃyasÃre ca nirvikalpakaæ savikalpakaæ ceti pratyak«advayaæ yadyapi sayuktikaæ prasÃdhitam, tathÃpi sÆtrÃt tÃd­ÓavibhÃgasya lÃbhaprakÃrastatra na pradarÓita÷/ nyÃyabhÆ«aïe tu avyapadeÓyapadena nirvikalpakasya vyavasÃyÃtmakapadena savikalpakasya grahaïamiti sayuktikaæ pratyapÃdi/ praÓastapÃdabhëye1 --- 'dravye tÃvadvividhe mahatyanekadravyavattvodbhÆtarÆpaprakÃÓa -- catu«Âayasaænikar«Ãt dharmÃdisÃmagrye ca svarÆpÃlocanamÃtram' iti granthena nirvikalpakapratyak«aæ pradarÓitam/ svarÆpÃlocanamÃtramityasya svarÆpamÃtrasya grahaïamityartha÷/ mÃtrapadena jÃtyÃdisaæbandhavi«ayakatvavyavaccheda÷/ tata÷ --- 'sÃmÃnyaviÓe«adravyaguïakarmaviÓe«aïÃpek«Ãt Ãtmamana÷ - saænikar«Ãt pratyak«amutpadyate sat dravyaæ p­thivÅ vi«ÃïÅ Óuklo gaurgacchati' ----------------------------------------- iti granthena savikalpakapratyak«aæ sodÃharaïamupadarÓitam/ paraæ tu nirvikalpakasavikalpakaÓabdau na prayuktau/ kumÃrilabhaÂÂa api1 --- 'asti hyÃlocanÃj¤Ãnaæ prathamaæ nirvikalpakam/ bÃlamÆkÃdivij¤Ãnasad­Óaæ Óuddhavastujam//' iti Ólokena nirvikalpakaæ, 'tata÷ paraæ ca tadvastu dharmairjÃtyÃdibhiryathÃ/ buddhyÃvasÅyate sÃpi pratyak«atvena saæmatÃ//' iti Ólokena savikalpakaæ ca lak«ayÃæbabhÆvu÷/ prakaraïapa¤cikÃyÃæ ca --- 'savikalpÃvikalpà ca dvividhà buddhiri«yate/ Ãdyà viÓi«Âavi«ayà svarÆpavi«ayetarÃ//' iti pratyak«asya nirvikalpakasavikalpakabhedena dvaividhyaæ prÃdarÓayan/ tattvacintÃmaïau2 --- 'nÃmajÃtyÃdiyojanÃrahitaæ vaiÓi«ÂyÃnavagÃhi ni«prakÃrakaæ nirvikalpakam' iti nirvikalpakalak«aïaæ prÃdarÓi/ vaiÓi«ÂyÃnavagÃhÅtyasyaiva vivaraïaæ ni«prakÃrakamiti/ nirvikalpake prakÃratÃkhyavi«ayatÃÓÆnyatvamiva viÓe«yatÃkhyavi«ayatÃÓÆnyatvamapi vartate/ tathà ca nirviÓe«yakaæ j¤Ãnaæ nirvikalpakamityapi Óakyate vaktum/ tathà anuktvà ni«prakÃrakamiti vadatÃæ maïikÃrÃïÃmayamÃÓaya÷--- yathà savikalpakasya viÓi«Âaj¤ÃnatvÃt tata÷ pÆrvaæ viÓe«aïaj¤Ãnaæ kalpyate, tathà nirvikalpakahetutayà j¤ÃnÃntaraæ nÃpek«itamiti/ etÃd­ÓanirvikalpakasadbhÃve pramÃïaæ tu - etajjanmani prÃthamikaæ gauriti pratyak«aæ janyaviÓe«aïaj¤Ãnajanyaæ janyaviÓi«Âaj¤ÃnatvÃt anumitivat ityanumÃnam/ yathà 'parvato vahnimÃn' ityanumiti÷ vahniviÓi«Âaparvatavi«iyaïÅ ----------------------------------------- vahnarÆpaviÓe«aïaj¤ÃnÃtmakasÃdhyaprasiddhijanyà tathà prÃthamikaæ gauriti viÓi«Âapratyak«amapi gotvÃtmakaviÓe«aïaj¤ÃnÃdevodetÅti vaktavyam/ tadeva vaiÓi«ÂyÃvi«ayakaæ nirvikalpakam/ na ca tatra prÃthamikaviÓi«Âapratyak«aæ prati gotvarÆpaviÓe«aïasmaraïameva hetu÷, tathà ca na nirvikalpakapratyak«aæ sidhyatÅti vÃcyam/ etajjanmani pÆrvaæ gotvasyÃnanubhavena tatsmaraïÃsaæbhavÃt/ na ca gotvarÆpaviÓe«aïÃnubhava÷ savikalpaka eva san 'ayaæ gau÷' iti viÓi«Âapratyak«aæ janayatu/ tathà ca gataæ nirvikalpakeneti vÃcyam/ tathÃtve tasyÃpi viÓi«Âaj¤Ãnatvena viÓe«aïaj¤Ãnajanyatvaæ tasyÃpi tathetyanavasthÃprasaÇgÃt/ tathà ca gotvavi«ayakaæ nirvikalpakamarthÃtsidhyati/ atredamÃÓaÇkyate - yaduktaæ viÓi«ÂabuddherviÓe«aïaj¤ÃnapÆrvakatvÃnnirvikalpakaæ sidhyatÅti/ tanna/ gauriti viÓi«Âaj¤Ãnaæ viÓe«aïaj¤Ãnajanyaæ viÓi«Âaj¤ÃnatvÃt ityanumÃne bhinnasÃmagrÅvedyavi«ayakatvasyopÃdhitvÃt/ yatra viÓe«aïaæ viÓe«yaæ ca bhinnasÃmagrÅvedyaæ tatraiva viÓi«Âaj¤Ãnaæ viÓe«aïaj¤ÃnapÆrvakaæ d­«Âam, yathà sÆrabhi candanamiti viÓi«Âapratyak«am/ tatra hi viÓe«aïaæ saurabhaæ ghrÃïendriyavedyaæ viÓe«yaæ candanaæ cak«urvedyamiti bhinnasÃmÃgrÅvedyavi«ayakatvÃt viÓi«Âapratyak«asya Ãdau saurabharÆpaviÓe«aïaj¤Ãnaæ, tena surabhi candanamiti viÓi«Âapratyak«aæ bhavati/ ekendriyavedyayorgotvayorekakÃla viÓi«Âaj¤ÃnasaæbhavÃt gotvaj¤Ãnaæ tato gotvaviÓi«Âagoj¤Ãnamiti kalpanaæ na yujyate/ nanu viÓe«aïaviÓe«yayo÷ gotvagovyaktyo÷ ekendriyayogyatvena ekaj¤Ãnavi«ayatve 'pi tayo÷ saæbandhasyÃtathÃtvÃt prathamaj¤Ãne tayo÷ saæbandho na bhÃsate/ tadeva nirvikalpakam/ viÓe«aïaviÓe«yasaæbandhÃnavagÃhij¤ÃnasyaivÃsmÃbhirnivikalpakaÓabdavÃcyatvÃÇgÅkÃrÃditi cet-na/ saæbandhapadena kiæ svarÆpaæ vivak«itam? ata samavÃya÷? Ãdye viÓe«aïaviÓe«yasvarÆpagrahaïe saæbandho 'pi g­hÅta eveti kva nirvikalpakam/ dvitÅye cak«u«Ã saæyuktaviÓe«aïatÃkhyasaænikar«eïa samavÃyo g­hyata iti bhavatsiddhÃntÃt gogotvasamavÃyÃnÃmekendriyayogyatvÃt ekakÃla eva trayÃïÃæ grahaïaæ bhaviturmahati/ anyathà yogyasyÃpi samavÃyasya prathamamagrahaïe paÓcÃdapi grahaïaæ na syÃt/ tathà ca saæsargÃnavagÃhi nirvikalpakaj¤Ãnaæ na yuktisahamiti/ atretthaæ samÃdhÅyate --- nirvikalpakaj¤Ãne jÃtyÃdirÆpaæ viÓe«aïaæ vyaktirÆpaæ viÓe«yaæ ca bhÃsate/ saæbandhastu na bhÃsate/ saæbandhaj¤Ãnaæ prati saæbandhij¤Ãnasya kÃraïatayà pÆrvaæ tadabhÃvÃt/ tathà ca pÆrvaæ viÓe«aïaviÓe«yarÆpasaæbandhinorj¤Ãnaæ nirvikalpÃtmakaæ jÃyate, tatastayo÷ saæbandhÃvagÃhi savikalpakaæ j¤Ãnaæ jÃyate/ taduktamudayanÃcÃryai÷ --- 'sahakÃrivaikalyÃttu nirvikalpake samavÃyÃgrahaïam' iti/ sahakÃrivaikalyÃdityasya saæbandhij¤ÃnavirahÃdityartha÷/ tathà ca saæbandho 'pi kuto nirvikalpake na bhÃsata iti codyasya nÃvasara÷/ yadapi bhinnasÃmagrÅvedyavi«ayakatvamupÃdhiriti - tatradaæ vaktavyam/ anumitiÓÃbdÃdau sÃdhyaprasiddhyÃde÷ kÃraïatayà yadviÓe«ayoriti nyÃyena viÓi«Âaj¤ÃnatvÃvacchinnaæ prati viÓe«aïaj¤ÃnatvÃvacchinnaæ kÃraïamiti sÃmÃnyakÃryaÇkÃraïabhÃvasya siddhau ekasÃmagrÅvedye«vapi viÓe«aïaj¤Ãnakalpanena tajjanyaiva viÓi«Âabuddhi÷/ tathà ca bhinnasÃmagrÅvedyavi«ayakatvasya sÃdhyavyÃpakatvabhaÇgÃt upÃdhitvaæ na saæbhavatÅti/ sarvamidaæ manasik­tyaiva dÅpikÃyÃmuktam --- 'nanu nirvikalpake kiæ pramÃïamiti cet-na/ gau÷ iti viÓi«Âaj¤Ãnaæ viÓe«aïaj¤Ãnajanyaæ viÓi«Âaj¤ÃnatvÃt daï¬Åti j¤Ãnavat ityanumÃnasya pramÃïatvÃt/ viÓe«aïaj¤ÃnasyÃpi savikalpakatve anavasthÃprasaÇgÃt nirvikalpakasiddhi÷' iti/ *{[ 8 ]}* *{saænikar«avicÃra÷}* tarkasaægrahe dÅpikÃyÃæ ca pratyak«ahetu÷ saænikar«a÷ saæyogÃdibhedena «a¬vidha iti sodÃharaïaæ pradarÓitam/ prakÃÓikÃyÃæ pratyak«aæ dvividhaæ laukikam alaukikaæ ceti/ laukikapratyak«ahetu÷ saænikar«a÷ saæyogÃdibhedena «aÇvidha÷/ alaukikapratyak«ahetu÷ saænikar«a÷ sÃmÃnyalak«aïa÷ j¤Ãnalak«aïa÷ yogajadharma iti trividha iti pratyapÃdi/ «o¬hà saænikar«astu nyÃyavÃrtike prastuta÷, sÆtre bhëye và na d­Óyate kvÃpi/ etaæ vi«ayamadhik­tya nyÃyabhÆ«aïakÃrÃ÷1 itthaæ ki¤cidvicÃrayanti --- ÃcÃryÃdhyayanapÃdanÃmà nyÃyasÆtrabhëyakÃra÷ nikar«aÓabdenaiva saæbandha ityarthe labdhe 'sam' ityupasargabalÃt saæbhavÅ saæbandha÷ saænikar«aÓabdenocyate/ saæbhavÅ ca saæbandha÷ «a¬vidha eveti pratyapÃdayat/ tanna/ tathà sati 'ni' ityupasargasya vyarthatvÃt/ kar«aÓabdenaiva dhÃtÆnÃmanekÃrthatvÃt saæbandha ityarthe labdhe 'saæ' Óabdamahimnà «a¬vidhatvalÃbhe niÓabdo vyartha iti/ kar«aÓabdasya saæbandhÃrthakatvena lokaprasiddhirnÃstÅti cet nika«aÓabdasya saæbandhavÃcakatvena kutra prasiddhiriti bhavatà vaktavyam/ nik­«ÂatvavÃcakatayà hi nikar«aÓabdo loke prasiddho na sambandhavÃcakatayÃ/ tasmÃt 'sam' 'ni' ityupasargadvayayukta eva k­«adhÃtu÷ saæbandhamabhidhatte yathà 'sam' 'ava' ityupasargadvayapÆrvaka÷ iïdhÃtu÷ samavÃyam/ tasmÃt k­«adhÃto÷ sambandhÃrthakatvadyotakatayà sÃrthaka÷ 'sam' Óabda÷ «aÇvidhatvapratipÃdanÃya nÃlamiti 'sam' Óabdamahimnà «a¬vidhatvalÃbha iti vyÃkhyÃnaæ na samÅcÅnam/ tasmÃdyathà ÃlokÃdaya÷ sÆtrÃnuktà api anvayavyatirekabalÃt pratyak«ahetutayà anumanyante tathà «a¬vidhÃnÃæ saænikar«ÃïÃmapi pratyak«aæ pratyanvayavyatirekabalÃddhetutvaæ sidhyati/ nyÃyasiddho 'yamartho yata÷ sÆtrakÃrairna nirÃk­ta÷ ----------------------------------------- atastatsaæmata ityunnÅyate/ 'paramatamaprati«iddhamanumatamiti hi tantrayukti÷' iti nyÃyÃt iti/ vaiÓe«ikadarÓane tu saænikar«aprabhedavi«aye nyÃyasÆtrÃpek«ayà ki¤cit spa«Âatayà sÆcanamasti/ tathà hi --- 'Ãtmamanaso÷ saæyogÃdÃtmapratyak«am' (vai.sÆ.9-1-11) iti sÆtreïa Ãtmavi«ayakapratyak«aæ prati manassaæyoga÷ kÃraïamityuktam/ tena dravyavi«ayakapratyak«aæ prati indriyasaæyoga÷ kÃraïamiti sÆcitam/ tata÷-- 'ÃtmasamavÃyÃdÃtmaguïe«u' (vai.sÆ.9-1-15) iti sÆtreïa Ãtmasamavetaj¤ÃnÃdiguïavi«ayakapratyak«e manassaæyuktasamavÃya÷ kÃraïamiti spa«ÂÅk­tam/ tathà -- 'anekadravyasamavÃyÃdrÆpaviÓe«Ãcca rÆpopalabdhi÷' (vai.sÆ.4.1.7) 'saækhyÃ÷ parimÃïaæ karma ca rÆpidravyasamavÃyÃccÃk«u«Ãïi' (vai.sÆ.4-1-11) iti sÆtrÃbhyÃæ dravyagataguïakriyÃvi«ayakapratyak«e cak«ussaæyuktasamavÃya÷ kÃraïamiti spa«Âamuktam/ 'etena guïatve bhÃve ca sarvendriyaæ j¤Ãnaæ vyÃkhyÃtam' (vai.sÆ.4.1.13) iti sÆtreïa yathà guïapratyak«e dravyasamavÃyo hetustathà guïagatajÃtipratyak«e 'pi saæyuktasamavetasamavÃyo heturiti vya¤jitam/ tathÃ- 'Órotragrahaïo yor'tha÷ sa Óabda÷' (vai.sÆ.2-2-21) iti sÆtreïa Óabdasya Órotrajanyapratyak«avi«ayatvaæ lak«aïamuktvÃ, 'ekadravyatvÃnna dravyam' (vai.sÆ.2-2-23) iti sÆtreïa ÓabdasyÃdravyatve ÃkÃÓÃtmakaikadravyasamavÃyasyaæ het karaïÃt, 'bhÆyasttvÃt gandhavattvÃcca p­thivÅ gandhaj¤Ãne prak­ti÷' (vai.sÆ.8-2-5) 'tathÃpastejo vÃyuÓca rasarÆpasparÓÃviÓe«Ãt' (vai.sÆ.8-2-6) ityëÂamikasÆtrÃbhyÃæ ghrÃïarasanacak«usttvacÃæ caturïÃmindriyÃïÃæ bhÆtaprak­tikatvamupanyasyatà Órotrasya prak­tiviÓe«ÃnirdeÓena nityatvasÆcanadvÃrà ÃkÃÓasya ÓrotratvasÆcanÃcca ÓrotrasamavÃya÷ Óabdapratyak«e heturiti dhvanitam/ 'etena guïatve bhÃve ca' (vai.sÆ.4-1-13) iti sÆtroktanyÃyena Óabdatvapratyak«e samavetasamavÃyÃkhya÷ saænikar«o 'pi sÆcita eva/ tathà --- 'asaditi bhÆtapratyak«ÃbhÃvÃt bhÆtasm­tervirodhipratyak«avat' (vai.sÆ.9-1-6) iti sÆtraæ d­Óyate/ tasyÃyamartha÷ --- asan ghaÂa ityadyÃkÃrakamabhÃvapratyak«aæ virodhipratyak«avat pratiyogighaÂapratyak«atulyam/ pratiyogino ghaÂasya pratyak«aæ yathÃnubhavasiddhaæ laukikasaænikar«ajanyaæ ca tathà abhÃvapratyak«amapi nÃpalÃpÃrhaæ saænikar«ajanyaæ cetyartha÷/ abhÃvapratyak«e tu pratiyogino yogyÃnupalabdhi÷ smaraïaæ ceti sahakÃrikÃriïadvayamapek«itamiti vaÓe«a÷/ tadÃha --- bhÆtapratyak«ÃbhÃvÃt bhÆtasm­teriti/ bhÆtasya utpadya vina«Âasya ghaÂÃde÷ pratiyogina÷ upalabdhyabhÃvÃt smaraïÃccetyartha÷/ evaæ cÃbhÃvapratyak«asya saænikar«ajanyatvaæ sÆcayan sÆtrakÃra÷ saæyogasamavÃyÃdyasaæbhavÃt viÓe«yaviÓe«aïabhÃvÃtmakaæ saænikar«amapi samasÆcayat/ tathà ca «a¬vidha iti Óabdena avibhakto 'pi «aÂsaækhyÃka÷ saænikar«a÷ vaiÓe«ikatantrasÆcita iti niÓcinumahe/ praÓastapÃdabhëye pratyak«anirÆpaïÃvasare viÓe«aïaviÓe«yabhÃvaæ vinà anye pa¤ca saænikar«Ã÷ nirdi«ÂÃ÷/ abhÃvapadÃrthamadhik­tya praÓastapÃdabhëye yato nirÆpaïaæ nÃsti ato viÓe«aïatÃkhyasaænikar«asya tatra prastÃvo na vidyate/ kandalÅkÃrÃstu «a¬vidhamapi saænikar«aæ sodÃharaïaæ pradarÓayÃmÃsa/ pratyak«asÆtre nyÃyavÃrtikakÃrÃ÷1 'saænikar«a÷ puna÷ «o¬hà bhidyate, ityÃdinà granthena pÆrvoktÃn «a¬vidhÃn saænikar«Ãn sodÃharaïaæ prÃdarÓayan/ sÆtrÃdayaæ vibhÃga÷ kathaæ labhya iti ÓaÇkÃyÃm --- 'so 'yaæ saænikar«aÓabda÷ saæyogasamavÃya- viÓe«aïaviÓe«yabhÃvavyÃpakatvÃdupÃtta÷' iti granthena2 saæyogasamavÃyÃdisÃdhÃraïaæ saænikar«aÓabdaæ prayuktavatà sÆtrakÃreïa saæbhÃvitÃ÷ saænikar«Ã grahÅtavyà iti sÆcitamiti samÃhitam/ *{viÓe«aïaviÓe«yabhÃva÷}* nyÃyavÃrtike viÓe«aïaviÓe«yabhÃva÷ «a«Âha÷ saænikar«a÷ prokta÷/ sa ca samavÃyavi«ayakapratyak«aæ prati abhÃvavi«ayakapratyak«aæ prati ca heturiti prasÃdhitam/ tatra ÂÅkÃyÃm3 -- 'viÓe«aïabhÃvena saæyuktaviÓe«aïaæ samavetaviÓe«aïaæ ca saæg­hÅtam' iti vyÃkhyÃnaæ d­Óyate/ tasyÃyamÃÓaya÷/ bhÆtalÃdiviÓe«yakÃbhÃvapratyak«aæ prati saæyuktaviÓe«aïatvaæ saænikar«aæ÷/ akÃre 'nudÃttasvaro nÃstÅtyÃdiÓabdaviÓe«yakÃbhÃvapratyak«aæ prati samavetaviÓe«aïatvaæ saænikar«a iti/ nyÃyasÃre4 tu --- 'etapa¤cavidhasambandhasaæbaddhaviÓe«aïaviÓe«yabhÃvÃt d­ÓyÃbhÃvasamavÃyayorgrahaïam' ityabhihitam/ viÓe«aïatvaæ pa¤cavidhaæ saæyuktaviÓe«aïatvam, saæyuktasamavetaviÓe«aïatvam, saæyuktasamavetasamavetaviÓe«aïatvam, samavetaviÓe«aïatvam, samavetasamavetaviÓe«aïatvam ceti tadÃÓaya÷/ ----------------------------------------- dÅpikÃyÃæ prakÃÓikÃyÃæ ca viÓe«aïatvaviÓe«yatvayorubhayorapi saænikar«atvam sayuktikaæ pratyapÃdi/ tadvistaro bÃlapriyÃyÃæ dra«Âavya÷/ trividha÷ alaukikasaænikar«astu prÃcÅnagranthe«u na d­Óyate/ maïikÃraistatra tatra vyavah­ta÷ muktÃvalÅkÃrÃdibhi÷ prapa¤cita÷/ anumÃnakhaï¬e maïau sÃmÃnyalak«aïà pratyÃsatti÷ paraæ vistareïa sthÃpitetyÃstÃmiyatÃ/ *{( 9 ) anupalabdhivicÃra÷}* anupalabdhisahak­tendriyeïaivÃbhÃvaj¤Ãnopapattau anupalabdhi÷ na pramÃïÃntaram/ adhikaraïaj¤ÃnÃrthamapek«itasyendriyasyaiva karaïatvopapattau anupalabdhe÷ karaïatvÃyogÃditi dÅpikÃkÃrÃ÷/ etattattvamidÃnÅæ vicÃrya nirdhÃryate/ nyÃyadarÓane --- 'na catu«ÂvamaittihyÃrthÃpattisaæbhavÃbhÃvaprÃmÃïyÃt' (nyÃ. sÆ. 2-2-1) iti sÆtreïa catvÃryeva pramÃïÃnÅtyetanna saægacchate/ aitihyam arthÃpatti÷ saæbhava÷ abhÃvaÓceti caturïÃæ pramÃïÃnÃæ saæbhavÃt ityÃÓaÇkya, 'Óabde aitihyÃnarthÃntarabhÃvÃt anumÃner'thÃpattisaæbhavÃbhÃvÃnÃmanarthÃntarabhÃvÃccÃprati«edha÷' (nyÃ. sÆ. 2-2-2) iti sÆtreïa aitihyasya Óabde arthÃpattisaæbhavÃbhÃvÃnÃæ trayÃïÃmanumÃne 'ntarbhÃvÃt catvÃryeva pramÃïÃnÅti siddhÃntitam/ tatrÃbhÃvapadena kiæ vivak«itam? tasya kathamanumÃne 'ntarbhÃva÷? iti vi«aye nyÃyasÆtrata÷ kimapi nÃvagamyate/ nyÃyabhëyakÃra÷ tatsÆtravyÃkhyÃnÃvasare --- 'abhÃvo virodhÅ abhÆtaæ bhÆtasaya÷ avidyamÃnaæ var«akarma vidyamÃnasya vÃyvabhrasaæyogasya pratipÃdakama/ vidhÃrake hi vÃyvabhrasaæyoge gurutvÃdapÃæ patanakama na bhavati' iti abhëata/ tasyÃyamÃÓaya÷ - abhÃvo 'pi kasyacidarthasya pramiti-he turbhavati, yathà toyapÃtarÆpav­«ÂyabhÃva÷ vÃyumeghasaæyogasya/ ata÷ abhÃvenÃpyarthÃntarapramityutpattyà abhÃvo 'pi pramÃïamiti pÆrvapak«a÷/ siddhÃntastu - satyamabhÃva÷ pramÃïam, na tvatiriktaæ pramÃïam/ abhÃvasya liÇgavidhayà arthÃntarapramitijanakatvenÃnumÃne 'ntarbhÃvÃt iti/ vÃrtikatÃtparyaÂÅkayorapyevamevopapÃditam/ paraæ tvete«u mÆlagranthe«u mÅmÃæsakai÷ abhÃvaÓabdena vyavahniyamÃïaæ yat atupalabdhyÃkhyaæ pramÃïaæ tasya prastÃva eva nÃsti/ yadyapyanupalabdherapyupalabdhyabhÃvarÆpatayà tasyÃpi ghaÂÃbhÃvÃdipratyÃyakasya pramÃïatvaÓaÇkà tasyÃnumÃne 'ntarbhÃvaÓca pÆrvottarapak«asÆtrÃbhyÃæ sÆcyata ityasti saæbhÃvayitumavakÃÓa÷ tathapi bhëyavÃrtikÃdito 'syÃÓayasya sÆcakaæ kimapi nopalabhyate/ kaïÃdamuni÷ abhÃvapramÃïamadhik­tya viÓi«ya na ki¤cidabhyadhÃt/ tathÃpi 'asaditi bhÆtapratyak«ÃbhÃvÃt bhÆtasm­te÷' [vai.sÆ.9-1-6] iti sÆtreïa abhÃvapratyak«aæ pratiyogyupalambhÃbhÃvajanyamiti kathanena pratiyogyupalambhÃbhÃvasahak­tamindriyamabhÃvapratyak«aheturiti sÆcitavÃt/ kandalÅkÃra÷1 ---- 'api cendriyÃrthasaænikar«ÃdupalabhyamÃne bhÆtale abhÃvaj¤Ãnamapi bhavati aghaÂaæ bhÆtalamiti / tatra bhÆtalasyevÃbhÃvasyÃpi pratyak«atà kiæ ne«yate' iti granthena abhÃvabuddhi÷ pratyak«epyantarbhÃvayituæ Óakyate, ato na tatsÃdhanaæ pramÃïÃntaramanve«Âavyamiti pratyapÃdayat/ ÓabarasvÃmina÷ abhÃvÃkhyapramÃïamadhik­tya2 --- 'abhÃvo 'pi pramÃïÃbhÃva÷ nÃstÅtyasyÃrthasyÃsaænik­«Âasya' ----------------------------------------- ityabhëanta/ 'bhÆtale ghaÂo nÃsti' ityevaæ pratÅyamÃno yo na¤artho 'bhÃva÷ indriyÃsaænik­«Âa÷ tasya bodhakaæ pramÃïam abhÃva ityucyate/ abhÃvo nÃma pramÃïÃbhÃva÷, pratyak«ÃdipramÃïapa¤cakÃbhÃva ityartha÷/ ayamevÃnupalabdhipadena paÓcÃtkÃlikairvyavahriyate/ udayanÃcÃryÃ÷1 anupalabdhe÷ pratyak«ÃnumÃnayorantarbhÃvaæ sÃdhayanti sma/ tathà hi - anupalabdhi÷ kadÃcit j¤ÃyamÃnà abhÃvapramÃæ prati kÃraïam, kadÃciccÃj¤ÃyamÃnÃ/ tatra j¤ÃtÃnupalabdhe÷ anumÃne, aj¤ÃtÃnupalabdhe÷ pratyak«e 'ntarbhÃva÷/ j¤ÃtakÃraïasya parok«aj¤ÃnajanakatÃyÃ÷ aj¤ÃtakÃraïasya pratyak«aj¤ÃnajanakatÃyÃÓca liÇgendriyÃdau darÓanÃt/ j¤ÃtÃnupalabdherudÃharaïaæ yathà - mandirÃccaitramÃnetumÃj¤apta÷ pre«ya÷ svÃminaæ kathayati - 'nipuïataramanvi«Âo mayà mandire caitra÷, evamapi nopalabdha÷' iti/ asmÃcca mandire caitrasya yogyÃnupalabdhiæ j¤Ãtvà svÃmÅ anuminoti 'pre«yapraveÓasamaye caitro mandire nÃsÅt' iti/ atra parakÅyÃnupalabdhi÷ Óabdato j¤ÃyamÃnà anumityÃtmakaæ parok«aj¤Ãnaæ janayatÅti/ evameva prÃta÷kÃlikÃbhÃvapratÅtirapi vyÃkhyÃtavyÃ/ tathà hi caitro mandire prÃtarÃsÅt kim? iti madhyÃhne kenacit p­«Âe kaÓcidevaæ manyate - nipuïataraæ prÃtaÓcaitrÃnve«aïÃya mandiraæ pravi«ÂavatÃpi mayà yasmÃccaitro nopalabdha÷, tasmÃttadà sa tatra nÃsÅditi/ atra svayameva svakÅyÃnupalabdhiæ kÃlÃntare j¤Ãtvà abhÃvamanuminoti/ tasmÃtprÃta÷kÃlikasyÃbhÃvasya pratÅtirmadhyÃhne j¤ÃyamÃnà j¤ÃtÃnupalabdhijanyatvÃdanumitirÆpeti/ aj¤ÃtÃnupalabdhijanyaæ tu j¤Ãnaæ pratyak«am/ tatra catvÃro hetava upanyastÃ÷--- 'pratipatterapÃrok«yÃdindriyasyÃnupak«ayÃt/ aj¤ÃtakÃraïatvÃcca bhÃvÃveÓÃcca cetasa÷//' iti/ ----------------------------------------- indriyabhÆtalasaæyogÃnantarabhavà 'aghaÂaæ bhÆtalaæ' ityabhÃvapratÅti÷ indriyakaraïikà aparok«arÆpatvÃt kÃryÃntarÃnupak«ÅïendriyasÃpek«atvÃt aj¤ÃyamÃnakaraïakatvÃt manaso bhÃvarÆpaæ kÃraïÃntaramapek«yaiva bÃhyÃnubhavajanakatvaniyamasiddhÃt manassahakÃribhÃvabhÆtakaraïasÃpek«atvÃcceti uktaÓlokasyÃrtha÷/ ete ca hetava÷ kusumäjalau tattvacintÃmaïau savistaramupapÃditÃstatraiva dra«ÂavyÃ÷/ api ca prÃcÅne«u sarve«u granthe«u yogyasyÃnupalabdhi÷ iti «a«ÂhÅtatpuru«amabhipretya yogyapratiyogiprakÃrakayogyÃdhikaraïaviÓe«yakopalambhÃbhÃvo yogyÃnupalabdhiriti vyavahriyate sma/ yogyapratiyogiprakÃrakatvaviÓe«aïÃt stambhe piÓÃcÃbhÃvasya na pratyak«atÃ/ yogyÃdhikaraïaviÓe«yakatvaniveÓÃt jalaparamÃïau p­thivÅtvÃbhÃvasya na pratyak«atÃ/ maïikÃrÃstu yogyà cÃsÃvanupalabdhiÓca yogyÃnupalabdhiriti karmandhÃrayamabhipretya pratiyogisattvaprasa¤janaprasa¤jitapratiyogikatvaæ yogyatvamiti pari«kÃraæ cakru÷/ dÅpikÃdau maïik­nmatÃnusÃreïaiva nirvacanaæ k­tam/ prÃcÅnamate 'pi na kÃcidastyanupapattiriti dinakarÅvyÃkhyÃyÃæ rÃmarudryÃæ spa«Âam/ *{[ 10 ]}* *{vyÃptivicÃra÷}* tattvacintÃmaïau anumÃnakhaï¬e prÃcÅnoktÃni bahÆni vyÃptilak«aïÃni anÆdya dÆ«ayitvà svayaæ nirde«ÃïyanekÃni vyÃptilak«aïÃni gaÇgeÓopÃdhyÃyÃ÷ pradarÓayÃmÃsu÷/ tatra pratiyogyasamÃnÃdhikaraïayatsamÃnÃdhikaraïÃtyantÃbhÃvapratiyogitÃvacchedakÃvacchinnaæ yanna bhavati tena samaæ tasya sÃmÃnÃdhikaraïyamiti prÃthamikÅ siddhÃntavyÃpti÷/ iyameva dÅpikÃyÃæ prakÃÓikÃyÃæ ca anÆditÃ/ taddhaÂakadalÃnÃæ prayojanÃni ca vivecitÃni/ atredaæ vicÃryate --- sarve«vapi maïikÃrapradarÓite«u vyÃptilak«aïe«u sÃdhyahetvo÷ sÃmÃnÃdhikaraïyasya praveÓÃt vyadhikaraïasÃdhyasÃdhanayorapi vyÃpteri«ÂatvÃt tatra kathaæ samanvaya÷/ tathÃhi - adhodeÓe nadÅpÆrtyà ÆrdhvadeÓe v­«ÂiranumÅyate, padmasya vikÃsena sÆryasyodayo 'numÅyate, samudrasya v­ddhyà candrasyodayanumÅyate/ tathà bhÆmi«ÂhenÃlokena upari«Âha÷ savitÃ, cakrasya bhramaïena bhrÃmakasya kulÃlasya saænihitatvam, k­ttikodayena rohiïyudayÃsatti÷ ÆrdhvabhÃgasthadhÆmenÃdhobhÃgasthavahniÓcÃnumÅyate/ etÃd­Óasthale«u sÃmÃnÃdhikaraïyagarbhavyÃpterabhÃvÃt lak«aïÃvyÃpti÷ iti/ idamatra samÃdhÃnam --- vyadhikaraïatayà udÃh­tasthale«vapi nadÅ v­«ÂimadÆrdhvadeÓasaæbaddhà pÆravadadhodeÓasaæbaddhatvÃt, ayaæ kÃla÷ sÆryodayavÃn padmavikÃsavatkÃlatvÃt, ayaæ pradeÓa÷ kulÃlÃsattimÃn bhramaccakrÃdhikaraïatvÃt ityÃdyanumÃnÃnÃæ vivak«itatvÃt tatra sÃmÃnÃdhikaraïyasyopapatti÷/ deÓata÷ vyadhikaraïeæ«Æktasthale«u kÃlata÷ sÃmÃnÃdhikaraïyasadbhÃvÃt kÃlikasaæbandhasya sÃdhyahetutÃvacchedakatvaæ svÅk­tya vyÃpti÷ saæpÃdanÅyeti/ *{( 11 ) padaÓaktivicÃra÷}* dÅpikÃyÃæ Óabdaparicchede gavÃdipadÃnÃæ gotvÃdijÃtÃveva Óaktiriti mÅmÃæsakamatena pÆrvapak«aæ k­tvà v­ddhavyavahÃrabalena jÃtiviÓi«ÂavyaktÃveva Óaktiriti sthÃpitam/ etattattvaæ prÃcyanavyagranthavivecanapÆrvakaæ spa«ÂÅkriyate/ tatrÃdau nyÃyasÆtrakÃrÃdyÃÓaya÷ cintyate/ gavÃdiprÃtipadikasyÃrtha÷ ka÷? kiæ vyakti÷? kiæ và avayavasaæyogaviÓe«arÆpà Ãk­ti÷? atha và jÃtiriti sandeha÷/ saædehasya kÃraïaæ tu avinÃbhÃvena vartamÃnÃsu vyaktyÃk­tijÃti«u gauriti Óabda÷ prayujyate/ tatra na j¤Ãyate kiæ tÃsÃmanyatama÷ ÓabdÃrtha÷? atha và tÃ÷ tisro 'pÅti/ tatra vyaktivÃdÅ ÃhaÓabdaprayogasÃmarthyÃddhi padÃrtho niÓcetavya÷/ ÓabdaprayogaÓyaÓca vyaktimuddiÓyaiva bhavati/ tathà hi 'yà gausti«Âhati' 'yà gaurni«ïÃ' iti goÓabdÃrthasya sthityÃdÅni viÓe«aïÃni dÅyante/ jÃte÷ ÓabdÃrthatve tasyÃ÷ ekatvÃt viÓe«aïamanupapannam, vyÃvartanÅyÃntarÃbhÃvÃt/ vyakte÷ padÃrthatve tu yà govyaktirna ti«Âhati tadvyÃvartanÃrthaæ ti«ÂhatÅti viÓe«aïaæ saægacchate/ evaæ gau÷ upacÅyate, apacÅyate, gÃæ dadÃti pratig­hïÃti ityÃdau v­ddhidÃnÃdikriyÃsaæbandha÷ vyaktereva bhavati na jÃte÷/ gau÷ Óuklà kapiletyÃdau ÓuklÃdiguïasaæbandha÷ vyakterevopapadyate/ evaæ gotvajÃterekatvÃt ekatvÃtiriktasaækhyÃvattvaæ tasyÃ÷ nÃstÅti jÃte÷ padÃrthatve viæÓatirgÃva ityÃdivÃkyÃrthabodho 'nupapanna÷/ evaæ gosukhamityÃdisamÃse sukhÃdyanvayo govyaktereva Óli«yate/ gairÇgÃæ janayatÅtyÃdau janmÃnvaya÷ govyakterna gotvajÃte÷/ tasmÃt vyaktireva padÃrtha iti/ Ãk­tivÃdÅ tu prÃha --- na vyakti÷ padÃrtha÷/ ayaæ gau÷ ayamaÓva iti prÃïinÃæ yà vyavasthà sà avayavasaæyogarÆpÃk­timapek«ya hi bhavati/ tasmÃt Ãk­ti÷ padÃrtha iti/ jÃtivÃdÅ tu - na vyakti÷ nÃpyÃk­ti÷ padÃrtha÷/ tÃsÃmÃnantyena tatra ÓaktigrahÃsaæbhavÃt/ api ca m­dgavake vyakterÃk­teÓca sadbhÃve 'pi 'gÃæ prok«aya' 'gÃmÃnaya' ityÃdivÃkyoktaprok«aïÃnayanÃdikaæ na kriyate/ vyaktivÃde Ãk­tivÃde ca tatrÃpi tatprasaÇga÷/ jÃte÷ padÃrthatve tu m­dgavake gotvajÃtyabhÃvÃt na prok«aïÃdikamiti/ paraæ tu jÃtipak«e 'pi ag­hyamÃïÃyÃæ vyaktau Ãk­tau ca jÃteragrahÃt jÃtij¤Ãnasya vyaktyÃk­tivi«ayakatvaniyamÃt jÃtimÃtraæ na padavÃcyaæ bhavitumarhantÅtyÃk«epo vartate/ ata÷ ka÷ padÃrtha iti jij¤ÃsÃyÃmuktaæ sÆtrakÃreïa --- 'jÃtyÃk­tivyaktayastu padÃrtha÷' (nyÃ.sÆ. 2-2-67) iti/ asyaivaæ vyÃkhyÃnam -- tri«vekà Óaktiriti sÆcanÃyapadÃrtha ityekavacanam/ kadÃcit vyakte÷ prÃdhÃnyam, kadÃcidÃk­te÷ kadÃcijjÃte÷ iti prÃdhÃnyÃnusÃreïa padÃrthatvamiti viÓe«asÆcanÃya tuÓabda÷/ yadà bhedavivak«Ã vyaktiviÓe«ÃvagatiÓca gausti«Âhati gaurni«aïïeti tadà vyakti÷ padÃrtha÷ aÇge jÃtyÃk­tÅ/ yadà tu bhedo 'vivak«ita÷ sÃmÃnyÃvagatiÓca tadà jÃti÷ padÃrtha÷ yathà gaurna padà spra«ÂavyetyÃdau/ pi«Âakamayyo gÃva÷ kriyantÃmityÃdau Ãk­ti÷ padÃrtha iti/ evamapi lÃghavÃt jÃtÃveva Óaktirastu, itarayorlak«aïayaiva bodho bhavatu iti ÓaÇkà jÃyate/ atroktaæ tÃtparyaÂÅkÃyÃm - goÓabdaÓravaïÃnantaraæ viditasaægate÷ puru«asya ekakÃle vyaktyÃk­tijÃtÅnÃæ bodho bhavati, na punaryathà 'gaÇgÃyÃæ gho«a÷ prativasati' ityatra và 'gaurvÃhÅka÷' ityatra và gaÇgÃtvagotvÃvagamottaraæ vÃkyÃrthe tatsambandhÃnupapatte÷ tadavinÃbhÃvena và lak«yamÃïaguïayogena và tÅraæ vÃhÅko vÃvagamyate tathehÃvagati÷/ api tu yugapadevÃvagati÷/ ato 'vagatirÆpeïa kÃryeïa kalpanÅyà padaÓaktistri«u padÃrtheæ«u viÓrÃmyati, trayÃïÃmekakÃle 'vagatyÃviÓe«Ãditi/*{iyaæ prÃcÅnanyÃyagrantharÅti÷/}* *{navyanaiyÃyikÃstu}* ghaÂÃdipadÃt ghaÂatvaghaÂak­tiprakÃrakavyaktiviÓe«yakabodhodayÃt jÃtyÃk­tiviÓi«Âavyaktau ghaÂÃdipadÃnÃæ Óakti÷/ ÃtmÃdÃvÃk­tyabhÃvÃt jÃtiviÓi«Âavyaktau Óakti÷/ ÃkÃÓÃdipadÃnÃmupÃdhiviÓi«Âe Óakti÷, ÃkÃÓajÃtyabhÃvÃt/ tatrÃpi ghaÂatvÃde÷ Óakyatve sati ÓakyatÃvacchedakatvamapyaÇgÅkriyate/ avayavasaæyogaviÓe«arÆpÃk­te÷ Óakyatve 'pi ÓakyatÃvacchedakatvaæ nÃÇgÅkriyate, jÃteriva sÃk«Ãtsaæbandhena Óakyavyaktyav­ttitvÃt, svÃÓrayasamavetatvarÆpaparamparÃsaæbandhenaiva ÓakyatÃvacchedakatvaæ vÃcyamiti gauravÃt ityÃhu÷/ anye tu saæsthÃnÃnupasthitÃvapi gotvÃdinà gavÃdyanvayabodhÃt jÃtiviÓi«ÂavyaktÃveva gavÃdipadÃnÃæ Óakti÷/ saæsthÃne ca p­thageva ÓaktirityÃhu÷/ paraæ tvasmin pak«e sÆtrasthamekavacanamasvarasaæ bhavati/ *{mÅmÃæsakamatapariÓÅlanam}* yattu mÅmÃæsakai÷ prathamopasthitatvÃjjÃtÃveva Óaktirityuktam, tadviparÅtam/ ÃÓrayapratÅtimantarà jÃtiguïayorevÃpratÅte÷/ vyaktirhi prathamato j¤Ãyate/ tato vyaktigatavya¤jakÃk­tiviÓe«adarÓanÃnantaraæ vyaÇgyÃyÃ÷ jÃte÷ pratÅtirityanubhavasiddham/ kiæ ca saæyuktasamavetavi«ayakacÃk«u«aæ prati cak«ussaæyuktasamavÃya÷ kÃraïam/ tasya ca saæyogapÆrvakatvÃt dravyacÃk«u«atvÃvacchinnaæ prati cak«ussaæyogasya kÃraïatayà jÃtyÃdipratyayÃt prÃk sÃmagrÅvaÓÃjjÃyamÃnaæ dravyapratyak«aæ nÃpalapituæ Óakyam/ nanu ayaæ daï¬Åti j¤Ãnavat ayaæ ghaÂa iti j¤Ãnamapi viÓi«Âaj¤ÃnatvÃt viÓe«aïaj¤ÃnapÆrvakamÃstheyam/ viÓe«aïaj¤Ãnaæ ca na viÓi«ÂÃrthavi«ayakam, anavasthÃprasaÇgÃt/ ato jÃtimÃtravi«ayakaæ tadityavaÓyamaÇgÅkaraïÅyamiti jÃtyÃde÷ prathamopasthitatvaæ vaktavyamiti cet -- satyaæ viÓi«Âaj¤Ãnaæ viÓe«aïaj¤Ãnajanyamiti/ tadeva ca viÓe«aïaj¤Ãnaæ na jÃtimÃtravi«ayakam/ jÃtibhÃsakasaænikar«asya saæyuktasamavÃyarÆpasya tadÃÓrayavyaktibhÃsakasaæyogakhyasaænikar«aghaÂitatayà tajjanyaj¤Ãnasya jÃtivi«ayakatvavat tadÃÓrayavyaktivi«ayakatvasyÃpi durvÃratvÃt/ na caivamanavasthÃ, viÓe«aïaj¤Ãnasya jÃtivyaktyubhayavi«ayakasyÃpi vaiÓi«ÂyÃvi«ayakatayà viÓi«Âaj¤ÃnatvÃbhÃvana tatra viÓe«aïaj¤ÃnÃntarasyÃnapek«aïÃt/ ato viÓe«aïaj¤ÃnakÃraïatvabalÃt jÃte÷ prathamopasthitatvaæ bhavediti pratyÃÓà na kÃryÃ/ evaæ lÃghavÃjjÃtimÃtre Óaktirityanupapannam/ vyaktiparaprayogasyaiva bÃhulyena bahutra vyaklik«aïÃyÃ÷ kalpanÅyatayà gauravÃt/ tadapek«ayà viÓi«Âavyaktau Óaktiæ svÅk­tya kvÃcitkajÃtiparaprayogasya lÃk«aïikatÃyà eva yuktatvÃt/ 'vrÅhibhiryajeta' ityÃdividhivÃkye«u sarvatra vrÅhyÃdipadÃnÃæ vyaktilÃk«aïikatve sati 'na vidhau para÷ ÓabdÃrtha÷' iti nyÃyavirodhaÓca syÃt/ api ca ÓaktigrÃhake«u vyÃkaraïÃdi«u gavÃdipadÃnÃæ jÃtimÃtraÓaktau na kimapi pramÃïaæ paÓyÃma÷/ vyaktivÃcakatvamupajÅvya prav­tte«u sarÆpÃdisÆtre«u vyaktyÃkhyÃyÃmityanabhidhÃnÃt jÃtivÃcakatvamupajÅvya prav­tte«u 'jÃtyÃkhyÃyÃmekasmin' (pÃ.sÆ. 1-2-58) ityÃdisutre«u kvacideva jÃtyÃkhyÃyÃmityÃdinirdeÓÃcca sarvatra vyakterabhidheyatvaæ gamyate/ 'cÃdayo 'sattve' (pÃ.sÆ.1-4-57) ityÃdiparyudÃsÃcca dravyavÃcitvaæ gamyate/ sÃd­ÓyapratÅtimupajÅvya pravartamÃnamupamÃnaæ ca na vyaktivÃcakatÃmantareïa ghaÂate/ 'gosad­Óo gavaya÷' ityatideÓavÃkyagatagavayapadÃrthavyaktau sÃd­ÓyagrahÃddhi gavayo gavayapadavÃcya iti Óaktigraha÷/ liÇgaviÓe«anirïayapuraskÃreïa prav­tta÷ koÓo 'pi tadyogyavyaktivÃcakatvameva kalpayati/ ÃptavÃkyaæ ca 'gÃmÃnaya' 'na surÃæpiba' ityÃdikaæ prav­ttiniv­ttyanvayipadÃrthagocaraæ vyaktiÓaktiæ vyanakti/ vyavahÃro 'pi gavÃnayanaprav­ttyÃdirvyaktivÃcakatva evopapadyate/ vÃkyaÓe«Ãæ'pi 'yatrÃnyà o«adhayo mlÃyanta' ityÃdi÷ modamÃnatvÃdiviÓe«aïÃrhavyaktivÃcakatÃmeva dra¬hayati/ vivaraïamapi pÃkaæ karotÅtyÃdi kriyÃdivyaktivÃcakatÃpak«asvarasam/ prasiddhapadasÃænidhyamapi 'iha sahakÃratarau madhuraæ piko rauti' ityÃdikaæ dravyavÃcakatva eva saægatam/ ato gavÃdiÓabdÃnÃæ jÃtiÓaktatve na kimapi pramÃïaæ svÃrasikam/ bÃdhakÃni ca bhÆyÃæsi liÇgasaæÇkhyÃnanvayÃdÅni pÆrvamevÃpapÃditÃni/ kiæ ca jÃtireva yadi gavÃdiÓabdÃrthaæstarhi gotvaæ vyaktini«Âhamitivat gauvaryaktini«Âhetyapi prayoga÷ prasajyate/ gavÃdipadÃnÃæ jÃtimÃtravivak«ayà prayoge tvatalÃdyapek«Ã ca na syÃt/ kiæ ca khaï¬o gau÷ Óuklo gau÷ ityÃdisÃmÃnÃdhikaraïyaæ na ghaÂate/ khaï¬atvÃderjÃtÃvananvayÃt/ yattvatrocyate mÅmÃæsakai÷ lak«yÃrthavyaktau tadanvaya iti/ tadapi na/ kutrÃpi vÃkye lak«yÃrthÃnvayiviÓe«aïÃprayogÃt/ na hi gaÇgÃyÃæ gho«a ityÃdau gaÇgÃpadalak«yÃrthatÅrÃsÃdhÃraïaæ viÓe«aïaæ kenÃpi vÃkye prayujyate/ pratyuta gabhÅrÃyÃæ nadyÃæ gho«a ityÃdau ÓakyÃrthanvayyeva viÓe«aïaæ prayujyate/ tasmà jjÃtiviÓi«Âavyaktau padÃnÃæ Óaktirityeva yuktam iti naiyÃyikÃ÷/ *{[ 12 ]}* *{prÃmÃïyavicÃra÷}* dÅpikÃyÃæ prÃmÃïyasya j¤aptÃvutpattau ca svatastvaæ paratastvaæ ca nirucya mÅmÃæsakamatanirÃkaraïapÆrvakamubhayatra paratastvaæ sthÃpitaæ prÃmÃïyavÃdaprakaraïe/ etattattvaæ prÃcyanavyagranthavimarÓapÆrvakamadhunà vivriyate/ kasmiæÓcidvi«aye j¤Ãte sati jÃte j¤Ãne prÃmÃïyabuddhimantarà vi«aye prav­ttirna bhavatÅti j¤ÃnagataprÃmÃïyaj¤Ãnamapi prav­ttiheturiti vaktavyam/ na cedaæ j¤Ãnaæ prameti j¤Ãnaæ vinÃpi prav­tterutpattyà vyatirekavyabhicÃrÃt prÃmÃïyaj¤Ãnasya prav­ttihetutvaæ nÃstÅti vÃcyam/ bahuvittavyayÃyÃsasÃdhye yÃgÃdau prav­tte÷ prÃmÃïyaniÓcayaæ vinà asaæbhavÃt/ na ca tatrÃpyÃvaÓyakÃrthaniÓyÃdeva prav­ttiriti vÃcyam/ yatsaæÓaya÷ yadvyatirekaniÓcayaÓca yatpratibandhakau tanniÓcayastaddheturityavaÓyaæ svÅkaraïÅyam/ yathà vyÃptisaæÓaye và vyÃptivyatirekaniÓcaye và satyanumitirna jÃyata iti vyÃptiniÓcayo 'numitiæ prati heturiti aÇgÅkriyate, tathà prÃmÃïyasaæÓaye và prÃmÃïyavyatirekaniÓcaye và sati prav­ttirna jÃyata iti prav­ttiæ prati prÃmÃïyaniÓcaya÷ kÃraïamiti sidhyati/ tathà ca j¤ÃnapramÃtyaniÓcayaæ vinà prav­ttyasaæbhava iti/ na ca j¤Ãne prÃmÃïyasaædehe satyarthasaædehÃt arthaniÓcayarÆpakÃraïÃbhÃvÃdeva prav­ttyabhÃvopapattau prav­ttiæ prati prÃmÃïyasaædehasya pratibandhakatvÃbhÃvenoktaniyamÃprav­ttyà prÃmÃïyaniÓcayasya prav­ttiæ prati hetutvÃbhÃvÃt prÃmÃïyasvatastvaparatastvavicÃro 'navasara iti vÃcyam/ yatra j¤ÃnaviÓe«e pramÃtvasaædeho tatra ni«kampaprav­tti÷ idamitthamevetyavadhÃraïÃdeva saæpÃdanÅyÃ/ taccÃvadhÃraïaæ j¤Ãnasya pramÃtvaniÓcayaæ vinà na saæbhavatÅti prav­ttihetubhÆtÃrthaniÓcayahetutayà prÃmÃïyaniÓcayasya prav­ttiæ prati prayojakatvÃt prÃmÃïyaniÓcayo 'pi saæpÃdanÅya÷/ sa ca svata÷ parato veti vicÃro yukta eva/ tatra prÃmÃïyaj¤aptau svatastvaæ paratastvaæ ca maïau pa¤cadhà niruktam/ tatra prathamaniruktimÃtraæ dÅpikÃyÃmanÆditam/ j¤Ãnaæ yayà sÃmagyà j¤Ãyate tayaiva j¤Ãnagataæ pramÃtvamapi j¤Ãyata iti j¤ÃnagrÃhakasÃmagrÅgnÃhyatvÃtmakaæ prathamaæ svatastvam/ tatra*{prÃbhÃkarÃ}*÷ - ghaÂamahaæ jÃnÃmÅtyeva j¤ÃnÃkÃra÷/ tasya j¤Ãnasya svayaæprakÃÓatvÃt j¤ÃnagrÃhakamapi svayameveti tadgrÃhyatvaæ prÃmÃïyasyeti vadanti/ *{bhÃÂÂÃ÷}*--- j¤Ãnaæ j¤ÃtatayÃnumÅyata iti j¤ÃtatÃliÇgakÃnumiti÷ j¤ÃnagrÃhakasÃmagrÅjanyagraha÷ tadvi«ayatvaæ prÃmÃïyasyetyÃcak«ate/*{murÃrimiÓrÃ÷}*--- 'ayaæ ghaÂa÷' iti j¤ÃnÃnantaraæ 'ghaÂamahaæ j¤ÃnÃmi' ityanuvyavasÃyo jÃyate/ tena j¤Ãne vi«ayÅkriyamÃïe tadgataæ pramÃtvamapi vi«ayÅkriyate/ tathà ca j¤ÃnagrÃhakÃnuvyavasÃyagrÃhyatvÃt prÃmÃïyasya svatastvamityupavarïayanti/ matatraye 'pi j¤ÃnagrÃhakasÃmagrayÃ÷bhinnatve 'pi j¤ÃnagrÃhakasÃmagrÅgrÃhyatvÃtmakaæ svatastvaæ sÃdhÃraïam/ atra yatprÃmÃïyÃÓraye j¤Ãne do«avaÓÃdaprÃmÃïyagrÃhikà kÃcana sÃmagrÅ tayà tatprÃmÃïyasyÃgrahÃt svatastvabÃdha÷ syÃditi aprÃmÃïyagrÃhaketi sÃmagrÅviÓe«aïaæ deyam/ evamapi idaæ j¤Ãnamaprameti j¤Ãnani«Âhasya aprÃmÃïyavati aprÃmÃïyaprakÃrakatvarÆpasya prÃmÃïyasya aprÃmÃïyagrÃhakasÃmagryaivaæ grahaïÃt aprÃmÃïyagrÃhakasÃmagrÅgrÃhyatvÃtmakasvatastvasya tatra bÃdha÷ syÃditi tadvÃraïÃya tadaprÃmÃïyÃgrÃhaketi vaktavyam/ tasmin aprÃmÃïgrÃhaketi tadarthaæ÷/ yÃd­ÓaprÃmÃïye svatastvami«yate tÃd­ÓaprÃmÃïyÃÓrayaviÓe«yakÃprÃmÃïyaprakÃrakaj¤Ãnajanaketi yÃvat/ idaæ j¤ÃnamapremetyÃkÃrakaj¤Ãnani«ÂhaprÃmÃïyagrÃhakasÃmagryÃ÷/ ida¤j¤ÃnaviÓe«yakÃprÃmÃïyagrÃhakatve 'pi prak­taprÃmÃïyÃÓrayabhÆtaæ yat idaæ j¤ÃnamaprametyÃkÃrakaæ j¤Ãnaæ tadviÓe«yakÃprÃmÃïyaj¤ÃnÃjanakatvÃnna do«a÷/ naiyÃyikairapi j¤ÃnagrÃhakaæ yat idaæ j¤Ãnaæ pramà samarthaprav­ttijanakatvÃt ityanumÃnaæ tadgrÃhyatvasya pramÃtve 'ÇgÅkÃrÃt svatastvÃpattivÃraïÃya yÃvajj¤ÃnagrÃhakasÃmagrÅti yÃvattvaviÓe«aïamapi deyam/ tacca sÃmÃgryÃæ na viÓe«aïam/ sarvÃbhirj¤ÃnasÃmagrÅbhirekasya j¤ÃnasyÃjananena yÃvatsÃmagrÅjanyagrahÃprasiddhaæ÷/ api tu j¤ÃnaviÓe«aïam/ tathà ca j¤ÃnagrÃhakasÃmagrÅjanyayÃvadgrahavi«ayatvamiti phalitam/ tÃd­ÓayÃvadgrahÃntargatÃnuvyavasÃyagrÃhyatvasya prÃmÃïye naiyÃyikairanaÇgÅkÃrÃnna do«a÷/ yÃvattvasya ca vyÃpakatvarÆpatvÃt tadaprÃmÃïyagrÃhakatattaddharmaprakÃrakaj¤ÃnagrÃhakasÃmagrÅjanyagrahatvavyÃpakavi«ayitÃnirÆpakatvaæ svatastvamiti dÅdhitikÃrairni«kar«a÷ k­ta÷/ sa ni«kar«a÷ prakÃÓikÃyÃmanÆdita÷/ *{atha prÃmÃïyavÃdasya tulanÃtmakad­«Âyà vicÃra÷}* pramÃtmakaj¤Ãnagataæ prÃmÃïyaæ apramÃtmakaj¤ÃnagatamaprÃmÃïyaæ ca kiæ svata÷ uta parata ityatra tÅrthakarà vipratipadyante/ tatra prÃmÃïyamaprÃmÃïyaæ cetyubhayaæ svata iti sÃækhyÃ÷/ ubhayaæ parata iti vaiÓe«ikÃdaya÷/ aprÃmÃïyaæ parata iti bauddhÃ÷/ prÃmÃïyaæ svata÷ aprÃmÃïyaæ parata iti mÅmÃæsakÃ÷ vedÃntinaÓceti catvÃra÷ pak«Ã÷/ *{sÃækhyamatam}* j¤Ãne pÆrvamavidyamÃnaæ prÃmÃïyamaprÃmÃïyaæ và paÓcÃt kÃraïabalÃdutpadyata ityaÇgÅkÃre asatkÃryavÃdo bhavediti bhÅtÃ÷ sÃækhyÃ÷ prÃmÃïyamaprÃmÃïyaæ cetyubhayamapi svÃbhÃvikamiti/ paraæ tu ubhayamapi hetuviÓe«aæ vinà yadi svabhÃvato bhavetÃm, tadà 'idaæ j¤Ãnaæ pramÃïaæ' 'idaæ j¤ÃnamapramÃïam' iti vyavasthà na syÃt iti asvÃrasyamasmin mate 'sti/ *{bauddhamatam}* aprÃmÃïyaæ svata÷ prÃmÃïyaæ parata iti manyante bauddhÃ÷/ tathà hi --- yadi prÃmÃïyaæ svata eva niÓcÅyate, tarhi prÃmÃïyarÆpaikatarakoÂe÷ niÓcayÃt idaæ j¤Ãnaæ pramà apramà veti saæÓayo na syÃt/ ata÷ kÃraïabhÆtasya guïasaya j¤ÃnÃt prav­ttisaævÃdÃcca prÃmÃïyaæ niÓcÅyate/ taduktam --- 'tasmin sadapi mÃnatvaæ viniÓcetuæ na Óakyate/ uttarÃrthakriyÃj¤ÃnÃt kevalaæ tat pratÅyate//' iti/ aprÃmÃïyaæ tu svata evÃvasÅyate/ ata eva vedÃdutpannaæ j¤Ãnaæ viparyayarÆpam/ ata÷ svato 'pramÃïaæ vedÃ÷ iti bauddhÃnÃmÃkÆtam/ idamatra dÆ«aïam/ aprÃmÃïyaæ svÃbhÃvikamiti vÃdinÃæ mate 'pi bhramaj¤Ãne 'dhi«ÂhÃnÃæÓe prÃmÃïyasya svÃbhÃvikatvaæ vaktavyam/ anyathà niradhi«ÂhÃnabhramaprasaÇgÃt/ kiæ ca 'pramÃïÃt prameyasiddhi÷' 'yuktiyuktaæ vaco grÃhyam' ityÃdikaæ vacanaæ sarvairapi vÃdibhi÷ svata÷ pramÃïamiti vaktavyam/ tathà nirvikalpakasya vÃsanopaplavaÓÆnyasya svata eva prÃmÃïyamupagacchanti/ savikalpakasyÃpi svÃæÓe prÃmÃïyaæ vi«ayÃæÓe 'prÃmÃïyaæ ca vadanti/ tathà ca kutracit prÃmÃïyasvatastvaæ te«ÃmapyavarjanÅyam/ api ca sarve«vapi j¤Ãne«u ki¤cidaæÓe prÃmÃïyasya sattvÃt aprÃmÃïyasyaiva kvÃcitkatvÃt tadeva kiæÓukÃdyupÃdhikÃruïyavat sahetukaæ, prÃmÃïyameva nirhetukamiti vyavasthÃpanÃt iti mÅmÃæsakÃ÷/ naiyÃyikÃstu do«ata÷ aprÃmÃïyaæ guïata÷ prÃmÃïyamityÃhu÷/ sarvathà aprÃmÃïyasvatastvaæ na ghaÂate/ *{mÅmÃæsakamatam/}* prÃmÃïyaæ svata evotpadyate j¤Ãyate ca/ aprÃmÃïyaæ tu parata utpadyate j¤Ãyate ceti mÅmÃæsakÃ÷/ prÃmÃïyaæ svata utpadyata ityasya prÃmÃïyÃÓrayaj¤Ãnasya yà sÃmagrÅ utpÃdikà tayaiva j¤Ãnagataæ prÃmÃïyamapyutpadyate, na tu guïÃdityartha÷/ tena ca vedÃdutpannasya j¤Ãnasya yat prÃmÃïyaæ tatra vakt­yathÃrthaj¤ÃnarÆpaguïÃpek«ÃvirahÃt vedasyÃpauru«eyatvaæ sthiraæ bhavatÅti te«ÃmÃÓaya÷/ prÃmÃïyaæ svato j¤Ãyata ityasya prÃmÃïyÃÓrayasya j¤Ãnasya yayà sÃmagryà j¤Ãnaæ bhavati tayaiva tadgataprÃmÃïyasyÃpi j¤Ãnaæ bhavati/ paÓcÃttu bÃdhakaj¤ÃnakÃraïado«aj¤ÃnÃbhyÃæ prÃmÃïyaæ bÃdhyate/ evaæ ca apauru«eye vede anÃptapuru«asaæbandhak­tado«ÃïÃmabhÃvÃt bÃdhakaj¤ÃnÃbhÃvÃcca j¤Ãtaæ prÃmÃïyaæ tathaivÃvati«Âhate/ tathà ca vedaprÃmÃïyasthirÅkaraïameva j¤aptau svatastvasÃdhanasya prayojanamiti/ *{prÃmÃïyaniÓcaye nyÃyadarÓanÃbhiprÃya÷}* yadyapi nyÃyasÆtre prÃmÃïyÃprÃmÃïyasvatastvaparatastvavicÃra÷ na k­ta÷, tathÃpi 'mantrÃyurvedaprÃmÃïyavacca tatprÃmÃïyamÃptaprÃmÃïyÃt' (nyÃ0.sÆ0. 2-1-68) iti sÆtreïa parata÷ prÃmÃïyaæ sÆcitameva/ nyÃyabhëyakÃra÷ ÃrambhavÃkyameva prÃmÃïyaparatastvakhyÃpakaæ vinyÃsthat - 'pramÃïator'thapratipattau prav­ttisÃmarthyÃdarthavatpramÃïam' iti/ idaæ ca bhëyavÃkyaæ vÃcaspatimiÓrai÷ evamavatÃritam - nanu yacchÃstramanu«ÂhÃtumaÓakyamupÃyaæ pratipÃdayati tadanarthakam, yathà jvaraharatak«akacƬÃratnÃharaïopadeÓakaæ ÓÃstram/ idaæ nyÃyaÓÃstramapi tÃd­Óameva/ tathà hi, «o¬aÓapadÃrthatvaj¤ÃnÃddhi ni÷ÓreyasayupadiÓyate 'smin ÓÃstre/ tadeva durlabham/ prameyÃdÅnÃæ padÃrthÃnÃæ tattvaj¤Ãnaæ pramÃïatattvaj¤ÃnÃndhÅnam/ na hi pramÃïaæ tattvenÃnirïÅtaæ san svavi«ayaæ avadhÃrayitumalam/ pramÃïatattvÃvadhÃraïaæ ca pramÃtattvÃvadhÃraïÃdhÅnam/ na hi pramÃæ tattvenÃnavadhÃrayan pramÃjanakasya tattvamavadhÃrayituæ Óaknoti/ pramÃyÃÓca tattvamavyabhicÃritvarÆpaæ svata÷ parato và niÓcetumaÓakyam/ ghaÂÃdivi«ayagocaraæ j¤ÃnamÃtmÃnamapi vi«ayÅkartumaÓaknuvat kathaæ hi nÃma svagataæ pramÃtvaæ grahÅ«yatÅti svata÷ pak«a÷ tÃvanna yukta÷/ j¤Ãnaæ svayaæprakÃÓam iti pak«e 'pi katha¤cit j¤Ãnasya svavi«ayakatvasambhave 'pi svagatÃvyabhicÃritvarÆpapramÃtvavi«ayakatvaæ durÆpapÃdam/ parata÷ pramÃtvaæ j¤Ãyata iti pak«e 'pi paraÓabdena j¤Ãnavi«ayakaj¤ÃnÃntarasya và arthakriyÃvi«ayakaj¤Ãnasya và anyasya và vivak«ÃyÃæ te«Ãmapi svasmin pramÃtvÃnavadhÃraïe pÆrvaj¤Ãne prÃmÃïyaæ kathaæ j¤Ãtum Óakyeta/ ataste«Ãæ prÃmÃïyaæ j¤ÃnÃntarebhyaÓcet te«Ãmapi tathetyanavasthÃ/ te«Ãæ pramÃtvaæ svata iti tu pÆrvoktarÅtyÃnupapannam/ tathà ca svata÷ parato và pramÃtattvÃnavadhÃraïÃt pramÃïatattvÃvadhÃraïaæ na sambhavati/ tadasaæbhavÃcca prameyÃditattvaj¤Ãnamapi na saæbhavati/ tasmÃt pramÃïÃdi«o¬aÓapadÃrthatattvaj¤ÃnÃnni÷ÓreyasÃdhigama ityupadiÓacchastramanarthakamityÃÓaÇkÃyÃ÷ nirÃkaraïÃrthaæ"pramÃïato arthapratipattau" ityÃdibhëyaæ prav­ttamiti/ asya bhëyasyÃyamartha÷ - prÃmÃïamarthavaditi pratij¤Ã/ prav­ttisÃmarthyÃditi hetu÷/ pramÃïamiti karaïÃrthakalyu¬anta÷ Óabda÷/ arthavaditi nityayoge matup/ nityatà cÃrthÃvyabhicÃritÃ/ arthÃvyabhicÃritvaæ ca tadvati tatprakÃrakatvam/ tacca pramÃïasya j¤ÃnadvÃrakam/ tathà ca pramÃïaæ tadvati tatprakÃrakaj¤Ãnajanakamiti pratij¤Ãrtha÷/ samaprav­ttijanakatvamiti tadartha÷/ yadi pramÃïamarthÃvyabhicÃri nÃbhavi«yat samarthÃæ prav­ttiæ nÃkari«yat yathà arthavyabhicÃrÅ pramÃïÃbhÃsa iti vyatirekyanumÃnamatra vivak«itam/ pramÃïasya prav­ttijanakatvaæ na sÃk«Ãt, kiæ tu arthapratipattijananadvÃreïetyÃÓayena pramÃïator'thapratipattÃvityuktam/ tathà ca vipratipannaæ j¤Ãnaæ tadvati tatprakÃrakaæ saphalaprav­ttijanakatvÃdityanumÃna eva paryaævasÃnam/ itthaæ ca saphalaprav­ttijanakatvahetukÃnumityà j¤Ãnagataæ pramÃtvaæ g­hyata iti bhëyakÃrÃÓaya÷/ nanvanumitirÆpaj¤Ãnani«Âhaæ pramÃtvaæ kena g­hyate? anumityantareïeti yadi, tadÃnavastheti cet---na/ anumitivi«ayakÃnuvyavasÃyena anumitau g­hyamÃïÃyo tanni«ÂhaprÃmÃïyasyÃpi grahÃt anumitiprÃmÃïyasya svatogrÃhyatvÃÇgÅkÃrÃt/ tarhi 'ghaÂamahaæ jÃnÃmi' ityanuvyavasÃyena ghaÂaj¤Ãne g­hyamÃïe tatprÃmÃïyamapi g­hyatÃm, kimarthaæ tatra prav­ttisÃmarthyaliÇgakÃnumityanudhÃvanamiticet--idaæ j¤Ãnaæ pramà na veti saæÓayÃnurodhena pramÃtvaniÓcayÃya prav­ttisÃmarthyarÆpahetuparÃmarÓÃt prak­te tadabhÃvÃditi tÃtparyaÂÅkÃkÃrÃ÷ nirÆpayanti1/ prÃmÃïyasyÃvaÓyavedyatvÃnabhyupagamÃnnÃnavastheti kusumäjalikÃrÃ÷ upapÃdayanti2/ 'mantrÃyurvedaprÃmÃyyavacca tatprÃmÃïyamÃptaprÃmÃïyÃt' (nyÃ.sÆ. 2---1---68) iti sÆtreïa, 'kiÇk­tametat? ÃptaprÃmÃïyak­tam/ kiæ punarÃptÃnÃæ prÃmÃïyam? sÃk«Ãtk­tadharmatà bhÆtadayà yathÃbhÆtÃrtha- cikhyÃpayi«Ã' ityÃditatsÆtrasthabhëyeïa ca prÃmÃïyasyotpattau guïajanyatvÃkhyaæ paratastvaæ sÆcitameva/ kusumäjalau j¤aptau utpattau ca paratÃstvaæ vistareïopapÃditam/ tadapek«ayÃpi vistareïa maïau dodhitau gÃdÃdharÅye ca vivecitam/ dÅpikÃyÃæ prakÃÓikÃyÃæ ca tatratyamevopapÃdanaæ puna÷ saæg­hÅtamiti/ *{[ 13 ]}* *{anyathÃkhyÃtivicÃra÷}* bhramÃtmakaj¤Ãnasya khyÃtiriti vyapadeÓa÷ ÓÃstragranthe«u vartate/ tatra vi«aye vÃdino bahudhà vadanti/ loke yasya yasya yadyat j¤Ãnaæ bhavati tatsarvaæ prameti vaktuæ na Óakyate/ tathà sati prativÃdino j¤Ãnamapi pramà syÃt/ tathà ca prativÃdyapi vijayeta/ tathÃsarvaæ j¤Ãnamaprametyapi vaktuæ na pÃryate/ tathà sati vÃdino yat j¤Ãnaæ tadapyapramà syÃt/ ----------------------------------------- tathà ca vÃdi parÃjito bhavet/ tasmÃt ki¤cit j¤Ãnaæ pramà ki¤cit j¤Ãnamapramà iti vibhÃga÷ sarvairabhyupagantavya÷/ tatra apramÃtmake j¤Ãne anyasya anyathÃbhÃnÃtmikÃmanyathÃkhyÃtiæ naiyÃyikà jainà bhÃÂÂÃÓca urarÅkurvanti/ anyathÃkhyÃte÷ yà sÃmagrÅ bhedÃj¤ÃnarÆpa akhyÃti÷ tathaiva vyavahÃropapatte÷ akhyÃtipak«a eva yukta iti prÃbhÃkarÃ÷/ k«aïikavij¤ÃnarÆpa÷ Ãtmaiva bÃhyavastvÃkÃreïa pratÅyata ityÃtmakhyÃtivÃdina÷/ bauddhÃ÷/ bhramasthale asadeva pratÅyata iti asatkhyÃtivÃdina÷ mÃdhyamikÃ÷/ bhrame sadasadanirva¤canÅyaæ vastÆtpadyate pratÅyate cetyadvaitina÷/ etanmate anirvacanÅyakhyÃti÷/ tatra naiyÃyikà anyathÃkhyÃtivÃdina iti prasiddhi÷/ nyÃyadarÓane prathamasÆtreïa tattvaj¤ÃnÃnni÷ÓreyasaprÃptimabhidhÃya 'du÷khajanme' tyÃdidvitÅyasÆtreïa mithyÃj¤Ãnaæ paramparayà saæsÃraheturiti pratipÃditam/ tatra 'mithyÃj¤ÃnamanekaprakÃrakaæ vartate Ãtmani tÃvannÃstÅti anÃtmanyÃtmeti du÷khe sukhamiti' ityÃdi bhëamÃïa÷ vÃtsyÃyana÷ atasmiæstaditi j¤Ãnaæ mithyÃj¤Ãnamiti manyate/ vÃrttikakÃro 'pi --- 'ka÷ punarayaæ viparyaya÷/ atasmiæstaditi pratyaya÷' iti kathayati/ asya viparyasya anyathÃkhyÃtiriti saæj¤Ã tu paÓcÃtkÃlikÅæ/ tÃtparyadÅkÃyÃm1--- 'saæprati saædihÃno viparyayasvarÆpaæ p­cchati ka÷ punarayaæ viparyaya iti/ parÅk«akÃïÃæ vipratipatte÷ saæÓaya÷/ kecit svÃkÃrabÃhyatvavi«ayaæ j¤Ãnaæ viparyaya ityÃcak«ate/ anye 'sadvi«ayaæ j¤Ãnaæ ....... anyathÃkhyÃtiæ tu v­ddhÃ÷/' iti kathanÃt anyathÃkhyÃtipak«a÷ naiyÃyikÃnÃmiti j¤Ãyate/ ayamatra ni«kar«a÷ --- Ãdau Óuktyà indriyasaænikar«Ãnantaram ayaæ ÓuklabhÃsvara ityÃkÃrakaæ j¤Ãnaæ, tata÷ udbuddhasaæskÃrÃt rajatasmaraïam, purovarti-rajatayorbhedÃgraha inyetÃvatparyantam akhyÃtyanyathÃkhyÃtivÃdino÷ ----------------------------------------- samÃnam/ tata÷ 'idaæ rajatam' ityÃkÃrakaæ rajatatvÃbhÃvavadviÓe«yakarajatatvaprakÃrakaæ viÓi«Âaj¤Ãnamutpadyate, tata eva prav­ttiriti naiyÃyikÃ÷ tÃd­ÓaviÓi«Âaj¤ÃnakÃraïatvenÃbhimatÃbhyÃæ bhedÃgrahasahitÃbhyÃæ purovartivastupratyak«arajatasmaraïÃbhyÃmeva prav­ttyÃdinirvÃhe madhye viÓi«Âaj¤ÃnamanÃvaÓyakamiti prÃbhÃkarÃ÷ iti/ *{viÓi«Âaj¤ÃnasyÃvaÓyakatÃ}* satyasthale prav­tiæ prati viÓi«Âaj¤Ãnasya hetutvÃt asatyasthale 'pi viÓi«Âaj¤Ãnameva pravartakaæ vÃcyam/ tathà ca 'visaævÃdiprav­tti÷ viÓi«Âaj¤Ãnajanyà prav­ttitvÃt satyaprav­ttivat' ityanumÃnamanyathÃkhyÃtau pramÃïam/ tathà 'rajatecchÃjanyaÓuktivi«ayakaprav­ttijanakarajatatvaprakÃrakaæ j¤Ãnaæ ÓuktiviÓe«yakaæ Óuktiprav­ttiprayojakaj¤ÃnatvÃt Óuktau Óuktyarthaprav­ttiprayojakaj¤Ãnavat' ityÃdÅnyanumÃnÃnyapi anyathÃkhyÃtisÃdhakatayà maïÃvupanyastÃni/ evamanuvyavasÃyÃtmakapratyak«amapyanyathÃkhyÃtau mÃnam/ tathà hi - Óuktau idaæ rajatamiti bhramÃnantaram idaæ rajatatayà jÃnÃmi ityanuvyavasÃyo jÃyate/ idaæviÓe«yakarajatatvaprakÃrakaj¤ÃnavÃhanam iti hi tadartha÷/ tatra vyavasÃyasya idaæviÓe«yakarajatatvaprakÃrakatvÃbhÃve uktÃnuvyavasÃya÷ kathaæ ghaÂeta? j¤Ãnadvayapak«e 'idaæ jÃnÃmi' 'rajataæ jÃnÃmi' ityÃkÃrako hyanuvyavasÃya÷ syÃt, na tu idaæ rajataæ jÃnÃmi iti/ *{anyathÃkhyÃtiÓabdÃrthavicÃra÷}* anyatraiva satà ÃkÃreïa purovartino viÓi«ÂatÃj¤ÃnamanyathÃkhyÃti÷/ anyatraiva sattvaæ tu prav­ttivÃdhasahak­tÃt nÃstÅti bÃdhakapratyayÃnniÓcÅyate/ ato bhrÃntij¤ÃnabÃdhitasya satyarajatasyÃtrÃsattvamÃpÃdayituæ na Óakyate, praæv­ttibÃdhavirahÃt/ na và mantrÃdipratibaddhasyÃgne÷ sphoÂajananÃdipravattibÃdhÃt mithyÃtvaniÓcayaprasaÇga÷/ tatra nÃstÅti bÃdhakapratyayasyÃbhÃvÃt/ khyÃtyantaravÃdibhirapyantato gatvà anyathÃkhyÃtiravaÓyÃÓrayaïÅyÃ/ tathà hi---asatkhyÃtimate kimasat asaditi pratÅyate saditi vÃ? asaditi cet bhramatvÃsaæbhava÷/ asata÷ asattvena bhÃnasya pramÃtvÃt bÃdhaprav­ttÅ ca na ghaÂetÃm/ saditi pratÅyate cet, asata÷ sattvena bhÃnÃt anyathÃkhyÃtireva syÃt/ ÃtmakhyÃtipak«e ÃtmaÓabditaæ j¤Ãnaæ kiæ j¤Ãnamiti pratÅyate? utÃrthaæ iti? Ãdyena bhramatvabÃdhaprav­ttÅnÃmasaæbhava÷/ dvitÅye j¤ÃnasyÃrthÃtmanà bhÃnÃdanyathÃkhyÃtireva svÅk­tà syÃt/ prÃbhÃkaramate 'pi grahaïasmaraïÃtmakaj¤ÃnadvayÃÇgÅkÃrÃt tat j¤Ãnadvayaæ kiæ j¤Ãnadvayamiti pratÅyate kiæ và ekatvena? Ãdye bÃdhaprav­ttyorasaæbhava÷/ dvitÅye dvayasyaikatvena bhÃnÃt anyathÃkhyÃti÷/ j¤Ãnamasti vi«ayo nÃstÅti pak«e vi«aya÷ kimavidyamÃnatvena pratÅyate uta vidyamÃnatvena? Ãdye prav­ttyÃdyasaæbhava÷/ na jÃtu kaÓcit avidyamÃnatvena pratÅte vastuni pravartate/ dvitÅye avidyamÃnasya vidyamÃnatvena bhÃnÃdanyathÃkhyÃti÷ iti/ *{( 14 ) abhÃvavicÃra÷}* tarkasaægrahe dÅpikÃyÃæ ca abhÃvasya caturdhà vibhÃga÷ atiriktapadÃrthatvaæ ca prÃdarÓi«ÃtÃm/ idaæ ki¤cidvicÃryate/ 'prÃgutpatterabhÃvopapatteÓce' (nyÃ.sÆ.2-2-12) iti sÆtre bhëyam --- 'abhÃvadvaitaæ khalu bhavati prÃk cotpatteravidyamÃnatà utpannasya cÃtmano hÃnÃdavidyamÃnatÃ' iti/ vÃrtikepyevameva pratipÃdyate/ tena prÃgabhÃva÷ pradhvaæsaÓceti dvividha evÃbhÃvo bhëyavÃrttikakÃrayo÷ saæmata iti pratÅyate/ tatraiva tÃtparyaÂÅkÃkÃra÷ --- 'abhÃvadvaitamiti prak­tÃpek«am/ prak­taæ pradhvaæsamÃtra- vÃdinaæ prati prÃgabhÃvapratipÃdanam/ paramÃrthatastu prathamamabhÃve dvaitam--tÃdÃtmyÃbhÃva÷ saæsargÃ- bhÃvaÓceti/ saæsargÃbhÃvo 'pi prÃkpradhvaæsÃtyantÃbhÃvena trividha iti catasro vidhà abhÃvasya' ityabhÃvacatu«Âayamapi nyÃyadarÓanasaæmatamiti pratyapÃdayat/ bhÃvavadabhÃvo 'pi pramÃïavedya÷/ yat pramÃïaæ bhÃvaæ j¤Ãpayati tadeva pramÃïaæ pratiyogyanupalabdhisahak­tamabhÃvaæ j¤Ãpayati ityÃÓayavÃta bhëyakÃreïa --- 'kathaæ punaruttarasya pramÃïenopalabdhi÷/ satyupalabhyamÃne tadvadanupalabdhe÷ pradÅpavat/ tadevaæ sata÷ prakÃÓakaæ pramÃïamasadapi prakÃÓayati/' iti prathamasÆtre 'bhëi/ tatrÃbhÃvasyÃpi pramÃïasiddhatve tasya bhÃvavat upadeÓa÷ kuto na k­ta÷ ityÃÓaÇkÃyÃmÃha vÃrtikakÃra÷ --- 'sat khalu pramÃïasyÃlambanaæ svatantraæ bhavati/ asattu paratantraæ prati«edhamukhena pratipadyate/' iti ni«edhyaæ ni«edhÃdhikaraïam ityubhayaj¤ÃnÃdhÅnatvÃt abhÃvasya, bhÃve j¤Ãte abhÃvo 'pi j¤ÃtaprÃya ityÃÓayena sÆtrak­tà abhÃvo na nirdi«Âa iti tadÃÓaya÷/ vaiÓe«ikasÆtre«vapi abhÃvacatu«ÂayÃbhyupagama÷ sÆcito vartate/ 'kriyÃguïavyapadeÓÃbhÃvÃt prÃgasat' (vai.sÆ.9-1-1) iti sÆtraæ ghaÂÃdirÆpakÃryasya utpatte÷ prÃgavidyamÃnatÃæ pratipÃdayat prÃgabhÃvamanumanyate/ utpatte÷ prÃgavidyamÃnatà hi prÃgabhÃvo nÃma/ tathà 'sadasat' (vai.sÆ.9-1-2) iti sÆtraæ sato ghaÂÃde÷ mudgarapÃtÃdyanantaramabhÃvaæ pratipÃdayat dhvaæsÃkhyamabhÃvaæ sÆcayati/ tata÷ 'saccÃsat' (vai.sÆ.9-1-3) iti sÆtraæ satà ghaÂÃde÷ paÂÃdyÃtmanà abhÃvaæ bodhayatdhtt tÃdÃtmyÃbhÃvarÆpamanyonyÃbhÃvaæ vya¤jayati/ tata÷ 'yaccÃnyadasadatastadasat' (vai.sÆ.9-1-5) iti sÆtram/ tatra asacchabdadvayaæ bhÃvavapradhÃno nirdeæÓa÷/ yat ata÷ asata÷ anyat asat tat asat ityanvaya÷/ pÆrvoktÃbhÃvatrayÃt anyo yo 'bhÃva÷ so 'tyantÃbhÃve iti/ evaæ sthite abhÃvasya p­thaganupadeÓa÷ bhÃvapÃratantryÃt na tvabhÃvÃditi sidhyati/ nyÃyama¤jarÅkÃrÃstu ---- 'na prÃgabhÃvÃdanye tu bhidyante paramÃrthata÷/ sa hi vastvantaropÃdhiranyonyÃbhÃva ucyate// sa evÃvadhiÓÆnyatvÃdatyantÃbhÃvatÃæ gata÷/ utpannasya vinÃÓo và tadanutpÃda eva vÃ/ abhÃvastattvato 'nye tu bhedÃstvaupÃdhikà matÃ÷//'1 iti granthena prÃgabhÃvapradhvaæsabhedenÃbhÃvo dvividha÷/ anyonyÃtyantÃbhÃvau prÃgabhÃva evÃntarbhavata÷/ prÃgabhÃva eva vastvantarapratiyogikaÓcet anyonyÃbhÃva ityucyate/ sa evÃvadhiÓÆnyaÓcet atyantÃbhÃva iti kathyate iti nyarÆpayan/ prÃbhÃkÃrÃ÷ atiriktamabhÃvaæ nÃÇgÅkurvanti/ abhÃva÷ buddhiviÓe«asvarÆpa÷, adhikaraïasvarÆpa÷ kÃlaviÓe«asvarÆpa÷ iti pak«atrayaæ pradarÓayanti/ etatpak«atrayamapi maïau vistareïa dÆ«itam, tadanusÃreïa muktÃvalyÃæ ca/ dÅpikÃyÃæ tvadhikaraïÃtmakatvapak«a÷ anÆdya dÆ«ita iti viÓe«a÷/ atra vicÃryate/ abhÃvÃdhikaraïako 'bhÃva÷ adhikaraïÅbhÆtÃbhÃvasvarÆpa iti naiyÃyikà api svÅkurvanti/ tatra ----------------------------------------- 'ghaÂÃbhÃve na paÂa÷' ityÃdhÃrÃdheyabhÃva÷ pratÅyate/ sa cÃdhÃrÃdheyayorabhede 'pi ÃdhÃratÃvacchedakayorghaÂÃbhÃvatvapaÂÃbhÃvatvayorbhedÃnniruhyate/ tathà 'bhÆtale ghaÂÃbhÃva' iti pratÅtirapi bhÆtalatvaghaÂÃbhÃvatvayorbhedÃt nirƬhà bhavi«yati/ ata÷ adhikaraïÃtmakatvamevÃbhÃvasyÃstu/ ÓabdÃbhÃvasya g­hasvarÆpasya g­hatvena rÆpeïa ÓrotrendriyavedyatvÃbhÃve 'pi ÓabdÃbhÃvatvena rÆpeïa tadvedyatvaæ bhavi«yati/ yathà naiyÃyikamate 'pi rÆpÃbhÃvÃdhikaraïakarasÃbhÃvasya rÆpÃbhÃvÃtmakatve 'pi rÆpÃbhÃvatvenaiva cÃk«u«avi«ayatà na rasÃbhÃvatvenetyaÇgÅkriyate, tadvat/ tathà ca ÓabdÃdyabhÃvÃnÃæ pratyak«atvÃnupapattirapi nÃsti/ tathà j¤ÃnaviÓe«atvena kÃlaviÓe«atvena cÃpratyak«atve 'pi tattadabhÃvatvena j¤ÃnaviÓe«akÃlaviÓe«ayo÷ pratyak«atà saæbhavatyeva/ ato 'bhÃvasyÃnatiriktatve 'pi na ko 'pi do«a iti/ atra samÃdhÅyate/ prÃyaÓo loke bhinnayorevÃdhÃrÃdheyabhÃva÷ prasiddha÷/ sa cÃbhÃvÃtiriktatvavÃdinaiyÃyikamate sÆpapÃda÷/ abhÃvÃdhikaraïakÃbhÃvasthale gatyantaravirahÃdÃdhÃrÃdheyabhÃvapratÅtergauïatayà nirvÃhe 'pi gatyantarasattve tathà nirvÃhasyÃnucitatvÃt/ ato 'dhikaraïÃtmakatvapak«o na yukta÷/ j¤ÃnaviÓe«arÆpatvapak«e kÃlaviÓe«arÆpatvapak«e ca ÓabdÃdyabhÃvÃnÃæ pratyak«atvÃnupapattido«o duruddhara÷/ tatra yaduktaæ j¤Ãnatvena kÃlatvena ca rÆpeïa tayorbahirindriyagrÃhyatvÃbhÃve 'pi ÓabdÃdyabhÃvatvena tattvamak«atamiti, tatrocyate/ rÆpÃntareïÃpi tayo÷ tÃd­Óapratyak«avi«ayatvaæ na saæbhavati/ tathà hi gehe Óabdo nÃstÅti pratÅtau ÓabdÃbhÃvatvena rÆpeïa kiæ svÃtmakaj¤Ãnaæ vi«aya÷? puru«ÃntarÅyaj¤Ãnaæ vÃ? nÃdya÷, pratyak«e vi«ayasya kÃraïakatvÃt pÆrvak«aïe svÃtmakaj¤ÃnasyÃbhÃvÃt pÆrvak«aïe 'sata÷ kÃraïatvÃsaæbhavÃt/ na dvitÅya÷, ekasmin abhÃvaj¤Ãne bhÆyasÅnÃæ puru«ÃntarÅyaj¤ÃnavyaktÅnÃæ vi«ayatvakalpane gauravÃt/ evaæ kÃlaviÓe«asyÃpi na tÃd­Óapratyak«avi«ayatvaæ saæbhavati, tÃd­Óaj¤Ãnotpattik«aïÃtmakakÃlasya pÆrvap­ttitvÃbhÃvÃt/ pÆrvak«aïÃtmakakÃlasya ca tatkÃle 'bhÃvÃt/ na ca j¤Ãnotpattik«aïatatpÆrvak«aïobhayÃvasthÃyisthÆlakÃlasya 'gehe Óabdo nÃsti' ityÃdipratyak«avi«ayatvamastu, tathà ca noktado«a iti vÃcyam/ tathÃpi tÃd­Óak«aïadvayÃvasthÃyinÃnÃpadÃrtharÆpasthÆlakÃlasya ekaikatÃd­Óaj¤Ãnavi«ayatvakalpane gauravÃditi nirÆpayÃmÃsu÷ muktÃvalÅma¤jÆ«ÃkÃrÃ÷/ *{[ 14 ]}* *{ÃkhyÃtÃrthavicÃra÷ Óabdabodhaprakriyà ca}* dÅpikÃyÃæ prakÃÓikÃyÃæ ca vidhyarthanirÆpaïaprasaÇgena ÃkhyÃtasya k­tyarthakatvaæ prasÃdhya devadatta÷ taï¬ulaæ pacatÅti vÃkyasya taï¬ulakarmakapÃkÃnukÆlak­timÃn devadatta ityartha iti nirÆpitam/ etattatvaæ ki¤cidvicÃryate/ ÓÃbdabodho nÃma Óabdajanyaæ j¤Ãnam/ Óabdo nÃma parasparÃnvitÃrthaæpratipÃdakapadasamÆhÃtmakaæ vÃkyam/ padasamÆho vÃkyaæ ityetÃvanmÃtroktau 'gauraÓva÷ puru«o hastÅ' ityÃde÷ ananvitÃrthakapadasamÆhasyÃpi vÃkyatvaæ syÃt/ ata÷ parasparÃnvitÃrthaketyuktam/ gaurgacchati, aÓvodhÃvati ityanayo÷ pratyekaæ vÃkyatve 'pi tayordvayormilitvà ekavÃkyatvaæ na bhavati, dvayorvÃkyÃrthayo÷ parasparamananvayÃt/ tasmÃt sÃk«Ãdvà paraæparayà và svÃrthaviÓe«aïÅbhÆtÃrthapratipÃdakayÃvatpadaviÓi«Âaæ viÓe«yabhÆtÃrthapratipÃdakaæ padamekavÃkyamiti paryaævasyati/ idameva 'athaikatvà dekaæ vÃkyaæ sÃkÃÇk«a cedvibhÃge syÃt' iti pÆrvamÅmÃæsÃsÆtre [3-1-46] uktam/ ekasminnarthe anye«Ãæ viÓe«aïatayÃnvaya÷ iti sÆcanÃyaiva 'sÃkÃÇk«aæ cedvibhÃge syÃt' ityuktam/ tatra pade«u bahu«u prayujyamÃne«u kasya padÃrthasya kiæ viÓe«aïam? kiæ kimavÃntaraviÓe«yam? kiæ mukhyaviÓe«yamiti vicÃraïÅyaæ bhavati/ tatra vaiyÃkaraïÃ÷ mÅmÃæsakÃ÷ naiyÃyikÃÓca bhinnabhinnaæ panthÃnamÃÓrayante/ *{vaiyÃkaraïamatam}* tathà hi vaiyÃkaraïÃstÃvadevaæ manyante --- kÃrakÃïÃæ kriyÃyÃmanvaya÷ ityanubhavÃt kriyÃpade prÃya÷ subantÃnÃmanvaya iti pratÅyate/ nÅlotpalamÃnayatÅtyatra samÃsÃrthasya nÅlatvaviÓi«Âotpalasya dvitÅyÃrthe karmaïi tasya dhÃtvarthe Ãnayane 'nvaya iti nÅlatvaviÓi«ÂotpalakarmakamÃnayanamiti bodho bhavati/ nÅlamutpalamÃnayeti vyÃsasthale 'pi nÅlakarmakamÃnayanam utpalakarmakÃnayanamiti p­thak p­thak bodhasyÃnanubhavÃt dvi÷ karmatvabhÃnaæ vihÃya samÃnÃdhikaraïayornÅlotpalapadayo÷ nÅlatvaviÓi«ÂotpalarÆpaikÃrthaparatvamaÇgÅk­tya tasya dhÃtvarthe Ãnayane dvitÅyÃrthakarmatvadvÃrà anvayasvÅkÃrÃt nÅlatvaviÓi«ÂotpalakarmakamÃnayanamityeva bodha÷/ evaæ ca saviÓe«aïÃnÃæ viÓe«aïarahitÃnÃæ và kartratiriktÃnÃæ sarve«Ãæ kÃrakÃïÃæ dhÃtvarthakriyÃnvayasya naiyÃyikÃdibhirapi svÅk­tatvÃt prathamÃntÃrthasya kart­kÃrakasyÃpi tathaivÃnvaya ucita÷, samÃnanyÃyÃt/ tathà ca devadatta÷ nÅlotpalamÃnayatÅtyatra ditÅyÃrtha÷ karma, tatra prak­tyarthasya nÅlatvaviÓi«ÂotpalasyÃbhedasaæbandhenÃnvaya÷/ karmaæïa÷ dhÃtvarthe 'nvaya÷/ tiÇa÷ kartà artha÷/ tatrÃbhedasaæbandhena prathamÃntapadÃrthasya devadattasyÃnvaya÷/ kartuærapi dhÃtvarthe Ãnayana'nvaya÷/ tathà ca nÅlatvaviÓi«ÂotpalÃbhinnakarmakaæ devadattÃbhinnakart­kaæ cÃnayanamiti dhÃtvarthamukhyaviÓe«yako bodha÷/ atra pramÃïaæ tu 'bhÃvapradhÃnamÃkhyÃtam' iti niruktavacanaæ 'kriyÃpradhÃnamÃkhyÃtam' iti mahÃbhëyavacanaæ cetyÃhu÷/ *{mÅmÃæsakamatam}* mÅmÃæsakÃstu -- tiÇarthabhÃvanÃmukhyaviÓe«yakaæ bodhaæ varïayanti/ tathà hi taï¬ulamityÃdÅni dvitÅyÃntÃni padÃni kriyÃpadaæ vinà nirÃkÃÇk«aæ bodhaæ na janayantÅtyanubhavasiddham/ tena tiÇantapadaæ viÓe«yasamarpakamiti labhyate/ tatrÃpi 'prak­tipratyayau pratyayÃrthaæ saha brÆtastayostu pratyaya÷ prÃdhÃnyena' iti vyutpattibalÃt pratyayÃrthasyaiva prÃdhÃnyaæ vaktavyamiti tiÇartha÷ bhÃvanÃparaparyÃyà k­tireva ÓÃbdabodhe mukhyaviÓe«yabhÆtÃ/ 'evaæ ca caitrastaï¬ulaæ pacati' iti vÃkye dvitÅyÃyÃ÷ karmatvamartha÷/ tatra taï¬ulasya ÃdheyatÃsambandhenÃnvaya÷/ karmatvasya nirÆpakatÃsaæbandhena (svanirÆpakadhÃtvarthÃnukÆlatvaparyavasitena) tiÇarthakak­tÃvanvaya÷/ dhÃtvarthasya pÃkasya svakaraïakaudanoddeÓyakatvasambandhena k­tÃvanvaya÷/ caitrapadottaraprathamÃyÃ÷ prÃtipadikÃrtha÷ caitro 'tha÷/ caitrapadaæ tÃtparyagrÃhakam/ prathamÃrthasya caitrasya ÃdheyatÃsaæbandhena bhÃvanÃyÃmanvaya÷/ ÃkhyÃtÃrthakÃlasaækhyayo 'pi bhÃvanÃyÃmevÃnvaya÷/ saækhyÃyÃ÷ sÃmÃnÃdhikaraïyasambandhenÃnvaya÷, kÃlasya ÃdheyatÃsaæbandhenÃnvaya iti viÓe«a/ evaæ ca caitrani«Âhà taï¬ulakarmakapÃkakaraïakaudanoddeÓyikà vartamÃnà ekà bhÃvaneti bodha÷/ 'bhÃvapradhÃnamÃkhyÃtam' iti nirukte ÃkhyÃtaÓabda÷ tiÇpara÷/ bhÃvayatÅti vyutpattyà ïijantÃt bhÆdhÃtoracpratyayÃntatvena ni«panna÷ bhÃvaÓabda÷ bhÃvanÃvÃcÅ/ tiÇÓca saækhyà kÃla÷ bhÃvanà iti trayor'thÃ÷/ te«u bhÃvanà pradhÃnabhÆtà iti bhÃvanÃmukhyaviÓe«yakabodhameva niruktakÃro manyata iti nirÆpayanti/ *{naiyÃyikamatam}* 'paï¬itaÓcaitra÷' iti vÃkyam paï¬itÃbhinnaÓcaitra iti bodho 'nubhÆyate/ tatra tiÇantapadÃbhÃvÃt dhÃtvarthasya và tiÇarthabhÃvanÃyà và mukhyaviÓe«yatayà bhÃnaæ na saæbhavati/ tathà ca kvacit prathamÃntÃrthamukhyaviÓe«yakabodhasya svÅkaraïÅyatayà niÇntasamabhivyÃhÃrasthalepi tathaiva bodhavarïanaæ yuktam/ na ca tatrÃpi yogyakriyÃdhyÃhÃreïaiva ÓÃbdabodha iti vÃcyam/ anadhyÃhÃreïaiva nirvÃhe adhyÃhÃrasyÃyuktatvÃt/ api ca vaiyÃkaraïabhÆ«aïe -- 'prÃyaÓo vÃkyasya suptiÇantasamudÃyatvÃt' iti vadanta÷ kauï¬abhaÂÂÃ÷ tiÇantaÓÆnyamapi vÃkyamabhyupagacchanti/ tathà ÃkhyÃtÃrthavyÃpÃrÃÓrayatvarÆpasya kart­tvasya nirÃkaraïÃvasare 'ÃkhyÃtaÓÆnye devadatta÷ paktetyÃdau devadattasyÃkart­tvÃpatte÷' iti bhÆ«aïasÃre 'pi tiÇantarahitavÃkyaprÃmÃïyÃÇgÅkÃra÷ pratÅyate/ evaæ ca tiÇantÃsamabhivyÃhÃrasthale prathamÃntÃrthaviÓe«yakabodhasya svÅkÃryatvÃt caitra÷ pacatÅtyÃdÃvapi tathaiva bodhavarïanaæ yuktam/ tathà ca 'caitra÷ taï¬ulaæ pacati' iti vÃkye taï¬ulapadottaradvitÅyÃyÃ÷ karmatvamartha÷/ karmatve prak­tyarthasya taï¬ulasyÃdheyatÃsaæbandhenÃnvaya÷/ karmatvasya nirÆpakatÃsambandhena dhÃtvarthe pÃke 'nvaya÷/ ÃkhyÃtÃrtha÷ k­ti÷/ tatrÃnukÆlatÃsaæbandhena dhÃtvarthapÃkasyÃnvaya÷/ k­teÓca ÃÓrayatÃsaæbandhena prathamÃntÃrthecaitre 'nvaya÷/ ÃkhyÃtÃrthasya vartamÃnakÃlasya k­tÃvevÃnvaya÷/ ÃkhyÃtaikavacanasya tu naikatvasaækhyà artha÷/ subekavacanenaiva ekatvalÃbhÃt/ tathà ca taï¬ulani«ÂhakarmatÃnirÆpakapÃkÃnukÆlavartamÃnak­timÃn ekatvÃÓrayaÓcaitra ityanvayabodha÷/ kiæ ca 'sarvanÃmnÃmutsargata÷ pradhÃnaparÃmarÓitvam' iti nyÃyÃt pÆrvavÃkyÃrthe ya÷ pradhÃna÷ tasyaiva tacchabdena parÃmarÓo vaktavya÷/ dhÃtvarthamukhyaviÓe«yakasya ÃkhyÃtÃrthak­timukhyaviÓe«yakasya và bodhasyÃÇgÅkÃre 'puru«a÷ prayÃti, tasya pÃdayorabhivÃdaya' ityatrÃnupapatti÷/ puru«a÷ prayÃti iti vÃkye pradhÃnasya gamanasya k­tervà tacchabdena parÃmarÓe pÃdayorabhivÃdayetyanenÃnvayasyÃsaægate÷/ naiyÃyikamate tu puru«asyaiva pradhÃnatayà tasya tacchabdena parÃmarÓeæ pÃdayorabhivÃdayetyanenÃnvaya÷ sÃdhu÷ saægata÷/ kiæ ca pratyak«Ãnubhave yasya yena saæbandha÷ pratÅtasyasya tena saæbandhaæ tathaiva j¤Ãpayituæ vÃkyaæ prayujyate/ pratyak«eïa ca kÃrakÃïÃæ kriyÃnvaya evÃvagamyate, na tu k­tyaparaparyÃyabhÃvanÃnvaya÷/ ato mÅmÃæsakamataæ nocitam/ nÃpi vaiyÃkaraïamatam/ pratyak«e dharmasya prakÃratÃyÃ÷ dharmiïo kÓi«yatÃyÃÓcÃnubhavasiddhatayà dharmabhÆtadhÃtvarthÃpek«ayà dharmiïa÷ prathamÃntÃrthaæsyaiva viÓe«yatvaucityÃt/ tatrÃpi prak­tipratyayÃrthayormadhye pratyayÃrthasya pradhÃnatvÃt tiÇvÃcyÃyÃ÷ k­te÷ dhÃtvarthaæ prati viÓe«yatvÃt tÃd­Óak­tyÃÓrayasya devadattÃderviÓe«yatvamucitam/ sakalakarmÃdikÃrakaprerakasya kriyÃkartu÷ sarvÃpek«ayà prÃdhÃnyaæ hi Ãnubhavikam/ api ca pÃïini÷ 'prÃtipadikÃrtha' ityÃdinà sÆtreïa prathamÃyÃ÷ prÃtipadikÃrtha evÃrtha iti vadan kÃrakÃrthakatvaæ nÃnumanyate/ tena ca prathamÃntÃrthasya kriyÃyÃmanvaya÷ tasyà nÃnumata iti spa«Âam/ kÃrakÃrthakatve hi kriyÃnvayamÆlaka÷ kriyÃpradhÃnakatvanirbandha÷/ tasmÃt prathamÃntÃrthaviÓe«yakabodha evÃsati bÃdhake ucita÷/ sati tu bÃdhake bhÃvÃkhyÃtasthale caitreïa supyate ityÃdau, paÓya m­go dhÃvatÅtyÃdau ca dhÃtvarthÃdimukhyaviÓe«yako 'pi bodha÷ svÅkriyate iti naiyÃyikasiddhÃntasÃra÷/ *{vi«ayÃnukramaïikÃ}* *{vi«aya÷}* *{puÂasaækhyÃ}* *{pratyak«apariccheda÷ ___________________________________________________________________________ *{ÓrÅ÷}* *{ÓrÅgurucaraïÃravindÃbhyÃæ nama÷}* *{tarkasaÇgraha÷}* *{dÅpikÃ-prakÃÓikÃ-bÃlapriyÃsamanvita÷}* ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{maÇgalavÃda÷}* *{AnTs_1ab nidhÃya h­di viÓveÓaæ vidhÃya guruvandanam /}* *{AnTs_1cd bÃlÃnÃæ sukhabodhÃya kriyate tarkasaægraha÷ //}* *{dÅpikÃ}* viÓveÓvaraæ sÃmbamÆrtiæ praïipatya girÃæ gurum/ ÂÅkÃæ ÓiÓuhitÃæ kurve tarkasaÇgrahadÅpikÃm// cikÅr«itasya granthasya nirvighnaparisamÃptyarthaæ Ói«ÂÃcÃrÃnumitaÓrutibodhitakartavyatÃkam i«ÂadevatÃnamaskÃrÃtmakaæ maÇgalaæ Ói«yaÓik«Ãyai granthato nibadhnan cikÅr«itaæ pratijÃnÅte -*{nidhÃye}*ti/ nanu maÇgalasya samÃptisÃdhanatvaæ nÃsti/ maÇgale k­te 'pi kiraïÃvalyÃdau samÃptyadarÓanÃt, maÇgalÃbhÃve 'pi kÃdambaryÃdau samÃptidarÓanÃcca anvayavyatirekÃbhyÃæ vyabhicÃrÃt iti cet - na/ kiraïÃvalyÃdau vighnabÃhulyÃt samÃptyabhÃva÷/ kÃdambaryÃdau granthÃdbahireva maÇgalaæ k­tam, ato na vyabhicÃra÷/ nanu maÇgalasya kartavyatve kiæ pramÃïamiti cet - na/ Ói«ÂÃcÃrÃnumitaÓrutereva pramÃïatvÃt/ tathà hi - maÇgalaæ vedabodhitakartavyatÃkam, alaukikÃvigÅtaÓi«ÂÃcÃravi«ayatvÃt, darÓÃdivat/ bhojanÃdau vyabhicÃravÃraïÃya alaukiketi/ rÃtriÓrÃddhÃdau vyabhicÃravÃraïÃya avigÅteti/ Ói«Âapadaæ spa«ÂÃrtham/"na kuryÃt ni«phalaæ karma"iti jalatìavanÃderapi ni«iddhatvÃt/ tarkyante - pratipÃdyante iti tarkÃ÷ - dravyÃdipadÃrthÃ÷, te«Ãæ saÇgraha÷ - saÇk«apeïa svarÆpakathanaæ kriyate ityartha÷/ kasmai prayojanÃya iti, ata Ãha --*{sukhabodhÃye}*ti/ sukhena - anÃyÃsena yo bodha÷ padÃrthatattvaj¤Ãnaæ tasmà ityartha÷/ nanu bahu«u tarkagranthe«u satsu kimarthamapÆrvo 'yaæ grantha÷ kriyata iti, ata Ãha*{bÃlÃnÃm}*iti/ te«Ãmativist­tatvÃt bÃlÃnÃæ bodho na jÃyata ityartha÷/ grahaïadhÃraïapaÂurbÃla÷ na tu stanandhaya÷/ kiæ k­tvà kriyata iti, ata Ãha --*{nidhÃye}*ti/*{veÓveÓam}* - jaganniyantÃram/*{h­di nidhÃya}* - nitarÃæ sthÃpayitvÃ/ sadà taddhyÃnaparo bhÆtvà ityartha÷/ gurÆïÃm - vidyà - gÆrÆïÃm, vandanam - namaskÃram,*{vidhÃya}* - k­tvà ityartha÷// *{prakÃÓikÃ}* vande guruæ Óivaæ sÃmbaæ dak«iïÃmÆrtimavyayam/ yadvandanena mando 'pi vindedgurusamÃnatÃm// prÃriptisatagranthasya nirvighnparisamÃptaye samÃcaritaæ maÇgalam ÅÓvaranatyÃtmakaæ Ói«yaÓik«Ãyai nibadhnan cikÅr«itaæ pratijÃnÅte --*{viÓveÓvaram}*iti/*{girÃæ gurum}* - nikhilavidyÃnÃmupade«ÂÃram/ idamapi viÓveÓvare viÓe«aïam/ 'giraæ gurum' iti pÃÂhe tu sarasvatÅæ vidyÃguruæ ca praïipatya ityartho bodhya÷/ svagranthasya itaragranathairagatÃrthatÃæ darÓayati - *{ÓiÓuhitÃm}*iti/*{tarkasaÇgrahadÅpikÃm}* - tarkasaÇgrahÃrthaprakÃÓikÃm/ Ãcaritasya maÇgalasya tannibandhanasya ca phalaæ darÓayati ---*{cikÅr«itasya}* ityÃdinÃ/ nanu samÃptiæ prati maÇgalasya kÃraïatà syÃt cet tadà tadÃcÃraïaæ yujyate/ saiva na sambhavatÅtyaÓaÇkate--nanviti/*{vyabhicÃrÃd}*iti/ anvayavyatirekavyabhicÃraj¤ÃnarÆpapratibandhakasattvÃt niyatÃnvayavyatirekasahacÃraniÓcayarÆpakÃraïÃsambhavena na kÃraïatvaniÓcaya ityabhisandhi÷/*{samÃptyabhÃva}* iti/ ato na vyabhicÃra ityanenÃnvaya÷/ vighnÃnyÆnasaÇkhyÃkasya balavattarasya và maÇgalasya vighnanirasanadvÃrà samÃptisÃdhanatvena tÃd­ÓamaÇgalÃbhÃvÃt nÃnvayavyabhicÃra iti bhÃva÷/*{bahireve}*ti/ janmÃntara evetyartha÷/ ata÷ kutracit granthakarturnÃstikatve 'pi na k«ati÷/*{ata}*iti/ tÃd­ÓamaÇgalasya vighnadhvaæsadvÃrà satvÃt na vyatirekavyabhicÃra ityartha÷/ evaæ ca kÃraïatvaæ siddhyatÅti bhÃva÷/ pare tu*{'ata÷-}* uktahetudvayÃt*{na vyabhicÃra÷-}*nÃnvayavyatirekavyabhicÃra÷ *{'}*iti vyÃcakhyu÷/*{maïik­tastu}* 'maÇgalasya vighnadhvaæsa eva phalam/ samÃptistu svasÃmagrÅvaÓÃdeva' ityÃhu÷/ etattattvamasmadÅya*{cintÃmaïivyÃkhyÃyÃm}*anusandheyam/ maÇgalasya ÓrutibodhitakartavyatÃkatvaæ vyavasthÃpayituæ ÓaÇkate --- nanvitati/*{anumitaÓrutereve}*ti/ atrÃyamÃÓaya÷- Órute÷ vedabodhitakartavyatÃkatvarÆpavak«yamÃïavidheyakoÂipravi«Âatve 'pi tadantarbhÃveïa vidheyatvamabhyupagamyate/ tacchrute÷ anumite÷ pÆrvamasiddhatvÃt etena 'vahnyÃdisÃdhyakÃnumitivi«ayatÃmÃdÃya vahnitvÃdikamanumitam' iti vyavahÃrÃbhÃvena ÓrutÃvanumitatvavyavahÃra÷ kathamiti ÓaÇkà nirastÃ/ Órutau vidheyatvÃbhyupagamena tÃd­ÓavyavahÃre bÃdhakÃbhÃvÃt/ evakÃro 'pyarthaka÷/ tena 'maÇgalaæ kartavyam samÃptiphalakatvÃt' ityanumÃnarÆpapramÃïÃntarasattve 'pi na k«ati÷/ anye tu --'svabodhitakartavyatÃkatvasambandhena Órutereva sÃdhyatÃ/ agrimagranthasyÃtraiva tÃtparyam/ evaæ ca Óruteranumitatvopapatti÷' ityÃhu÷/ *{alaukike}*vidhimantarà rÃgÃdiprÃptabhinnetyartha÷/ *{avigÅte}*ti dharmaÓÃstÃviruddhetyartha÷/*{Ói«Âe}*ti vedoktatattvaj¤Ãnena vedavihitakarmakÃrÅtyartha÷/ vedoktÃhiæsÃdikartari bauddhe 'tivyÃptivÃraïÃya t­tÅyÃntam/*{ÃcÃravi«ayatvÃd}*iti/*{ÃcÃra÷-}* k­ti÷/ tasyÃ÷ v­ttyaniyÃmakavi«ayatÃsambandhena hetutà vivÃdagrastà iti tadvi«ayatvasya hetutvÃnudhÃvanam/ yathÃkra*{maæ}*hetuviÓe«aïaprayojanamÃha --- *{bhojanÃdau}*ityÃdinÃ/ alaukikÃvigÅtÃcÃravi«ayatvasyaiva hetutÃstu/ aÓi«ÂÃcÃravi«aye tÃd­Óahetorasattvena vyabhicÃrÃsambhavÃt ityÃÓaÇkÃmi«ÂÃpattyà pariharati ---*{Ói«Âapadam}*iti/ jalatìanÃdau aÓi«ÂÃcÃravi«aye tÃd­Óahetorasattvaæ sphaÂayati---*{na kuryÃditi}*/ svargÃdiphale vyabhicÃravÃraïÃya*{ÃcÃravi«ayatve}*ti/ vidheyatayà ÃcÃravi«ayatvÃrthakamiti saÇk«epa÷/ tarkapadasyÃropÃrthakatvabhramaæ vÃrayituæ dravyÃdisÃdhÃraïatarkatvaæ nirvakti---*{tarkyanta}*iti/ upÃdÃnarÆpasaÇgrahasyÃsambhavÃdÃha--- *{saÇk«epeïe}*ti/*{svarÆpakathanam}*--svarÆpaj¤ÃnÃnukÆlaÓabda÷/ etÃvatà dravyÃdipadÃrthà vi«ayÃ÷, padÃrthatattvÃvadhÃraïaæ prayojanam, sambandhaÓcapratipÃdyapratipÃdakabhÃva÷, padÃrthatattvÃvadhÃraïakÃmo 'dhikÃrÅtyanubandhacatu«Âayaæ prek«Ãvatprav­ttyaÇgaæ sÆcitam/ «a«ÂhÅtatpuru«abhramavÃraïÃyÃha--*{sukhene}*ti/ sukhabodharÆpaprayojanasyÃnyata÷ siddhatvena etadgranthakaraïe prayojanÃkÃÇk«Ã na ÓÃmyatÅtyÃÓayenÃvatÃrayati--*{nanv}*iti/*{te«Ãm-}*-bhëyÃdigranthÃnam// *{bÃlapriyÃ}* nissamÃbhyadhikasadguïÃkaraæ bhaktarak«aïarataæ dayÃnidhim/ nityasÆribhiranÃrataæ stutaæ vandi«Åya v­«aÓailanÃyakam // 1 // ÓrÅÓelavaæÓanavamauktikatulyabhÃsaæ vedÃntalak«maïamunÅndrapadÃbjabh­Çgam/ sattarkatantranigamÃntanitÃntatÃntaæ ÓrÅmann­siæhaguruvaryamahaæ namÃmi // .2 // . n­tyatkalaæ sakaladik«u vibhÃtakÅrtiæ ÓÃstre«u ni«Âhitadhiyaæ bahuÓi«yayuktam/ ÃcÃrapÆtamanavadyaguïÃbhirÃmaæ ÓrÅdevanÃthagurumanvahamÃnato 'smi // .3 // . nyÃyÃdiÓÃstravidamÃtmaguïojjvalaæ taæ sambhÃvanÃdiparipanthinamÃtmavantam/ mattÃtapÃdamanaghaæ k«amayà sametaæ ÓrÅk­«ïatÃtaguruvaryamahaæ prapadye // .4 // . prau¬hagambhÅrasaæk«iptavacovinyÃsabhÃsurÃ/ nÅlakaïÂhena racità dÅpikÃyÃ÷ prakÃÓikà // .5 // . gadÃdharÃdigranthe«u ye«Ãæ paricayo d­¬ha÷/ prakÃÓikÃÓayaæ gƬhaæ taæ samyagj¤ÃtumÅÓate // .6 // . bÃlÃnÃmupakÃrÃya yathÃÓakti yathÃmati/ viÓadÃæ saralÃæ bÃlapriyÃæ vyÃkhyÃæ karomyaham // .7 // . mÆlÃrthaj¤ÃnamÃtraæ hi mamoddeÓyaæ matastata÷/ anapek«itavistÃravicÃrÃvatra nÃd­tau // .8 // . atha tatrÃbhavÃn tarkakarkaÓavicÃracÃturÅdhurÅïa÷ nÅlakaïÂhabhaÂÂÃcÃrya÷ tarkasaÇgrahadÅpikÃæ prakÃÓikÃbhidhayà svakÅyavyÃkhyayà prakÃÓayitumicchan cikÅr«itÃyÃ÷ vyÃkhyÃyÃ÷ nirvighnaparisamÃptimuddiÓyaÓi«ÂÃcÃraparamparÃprÃptaæ maÇgalamÃtanoti---*{vande gurum}*iti/ nanu tarkasaÇgrahadÅpikÃmityasya padÃrthavi«ayakaj¤ÃnajanakasaÇk«iptaÓabdÃtmakagranthaprakÃÓikÃmityartha÷/ yathÃÓrutalabhya÷/ tatra ÓabdÃtmakadÅpikÃgranthasya ÓabdÃtmakatarkasaÇgrahaprakÃÓakatvaæ nopapadyate, dÅpikÃgranthena tarkasaÇgrahagranthÃrthasyaiva prakÃÓanÃt ityato vyÃca«Âe---*{tarkasaæÇgrahÃthaprakÃÓikÃm}*iti/ yathà apavarake Ãropito dÅpa÷ apavarakÃntarnihitÃni vastÆni prakÃÓayati, tathà dÅpikÃkhyo grantho 'pi tarkasaÇgrahÃntarnigƬhÃnarthÃn prakÃÓayatÅti bhÃva÷/ tathà ca tarkasaÇgrahadÅpikÃmityatra tarkasaÇgrahaÓabda÷ tarkasaæÇgrahagranthapratipÃdyÃrthapara iti tÃtparyam/ cikÅr«itasyetyÃdidÅpikÃgranthÃt maÇgalasya nirvighnaparisamÃpti÷ prayojanam, tannibandhanasya Ói«yaÓik«Ã prayojanamiti labhyate/ tatra maÇgala-granthasamÃptyo÷ kÃryakÃraïabhÃvo na sambhavati, anvayavyabhicÃrÃt vyatirekavyabhicÃrÃcceti ÓaÇkitaæ "nanu maÇgalasya"ityÃdinà dÅpikÃyÃm/ tatra vyabhicÃrasya katha kÃryakÃraïabhÃvÃbhÃvaprayojakatvamityÃÓaÇkÃyÃmÃha prakÃÓikÃyÃm*{anvayavyatireketyÃdinÃm}*/ ayaæ bhÃva÷- kÃraïatÃniÓcayaæ prati niyatÃnvayasahacÃraniÓcaya÷ niyatavyatirekasahacÃraniÓcayaÓca kÃraïam/ niyatÃnvayasahacÃro nÃma 1kÃraïavyÃpakakÃryakatvam/ niyatavyatirekasahacÃro nÃma 2kÃraïÃbhÃvavyÃpakakÃryÃbhÃvakatvam/ anvayavyabhicÃro nÃma kÃraïasattve 'pi kÃryÃbhÃva÷, kÃraïÃvyÃpakakÃryakatvamiti yÃvat/ vyatirekavyabhicÃro nÃma kÃraïÃbhÃve 'pi kÃryasattvam, kÃraïÃbhÃvÃvyÃpakakÃryÃbhÃvakatvamiti yÃvat/ tatra niyatÃnvayasahacÃraj¤Ãnaæ prati anvayavyabhicÃraj¤Ãnaæ pratibandhakam/ niyatavyatirekasahacÃraj¤Ãnaæ prati vyatirekavyabhicÃraj¤Ãnaæ pratibandhakam/ prak­te maÇgalarÆpakÃraïe satyapi kiraïÃvalyÃdau samÃptirÆpakÃryÃdarÓanÃt maÇgalaæ savÃvyÃpakasamÃptikamiti ---------------------------------------------------------------- oæ // ÓrÅ÷ // praïamÃmi dak«iïÃmrtivyÃsaÓaÇkararÆpiïam/ jyotirmayaæ guruæ candraÓekharendrasarasvatom// 1. kÃraïavyÃpakakÃryakatvamiti/ yatra yatra cakrÃdisahak­tadaï¬arÆpaæ kÃraïaæ tatra ghaÂarÆpaæ kÃryamiti vyÃptyà daï¬avyÃpakaghaÂÃtmakakÃryakatvasya daï¬e sattvÃt daï¬a÷ niyatÃnvayasahacÃravÃniti bhÃva÷/ 2. kÃraïÃbhÃvavyÃpakakÃryÃbhÃvakatvamiti/ yatra yatra cakrÃdisahak­tadaï¬ÃbhÃva÷ tatra ghaÂÃbhÃva iti taï¬ÃbhÃvavyÃpako ghaÂÃbhÃva÷/ tathà ca svÃbhÃvavyÃpakakÃryÃbhÃvakatvÃt daï¬a÷ niyatavyatirekasahacÃravÃniti bhÃva÷/ ------------------------------------------------------------------ niÓcayarÆpapratibandhakasattvÃt maÇgalaæ svavyÃpakasamÃptikamityÃkÃrakaniyatÃnvayasahacÃraniÓcayo na bhavati/ evaæ maÇgalarÆpakÃraïÃbhÃve 'pi kÃdambaryÃdau samÃptirÆpakÃryadarÓanÃt maÇgalÃbhÃvavyÃpakatvaæ samÃptyabhÃve nÃsti, maÇgalÃbhÃvavati 1samÃpte÷ sattvÃt/ tathà ca maÇgalaæ svÃbhÃvÃvyÃpakasamÃptyabhÃvakamiti niÓcayarÆpapratibandhakasattvÃt maÇgalaæ svÃbhÃvÃvyÃpakasamÃptyabhÃvakamiti niÓcayarÆpapratibandhakasattvÃt maÇgalaæ svÃbhÃvavyÃpakasamÃptyabhÃvakamityÃkÃrakaniyatavyatirekasahacÃraniÓcayo na bhavati/ tathà ca niyatÃnvayavyatirekasahacÃraniÓcayarÆpasya kÃraïasyÃbhÃvÃt maÇgalaæ samÃptikÃraïamityÃkÃraka÷ maÇgale samÃptinirÆpitakÃraïatvÃvagÃhÅ niÓcayo na bhavatÅti/ nanu kiraïÃvalyÃdau maÇgale satyapi samÃptyabhÃvÃt anvayavyabhicÃra iti ÓaÇkÃyÃ÷ samÃdhÃnÃrthaæ hi 'kiraïÃvalyÃdau vighnabÃhulyÃt samÃptyabhÃva÷' iti grantha÷ prÃvartata/ tena tu granthenÃnvayavyabhicÃra eva d­¬hÅk­ta÷, kÃraïe maÇgale satyapi samÃptyabhÃvasya pratipÃdanÃt ityÃÓaÇkya yathà tasmÃt granthÃt anvayavyabhicÃrasya parihÃro labhyeta tathà tÃtparthaæ kathayati-- *{vighnÃnyÆnasaÇkhyÃkasye}*ti/ maÇgalaæ hi na sÃk«Ãt samÃptikÃraïam, kiæ tu vighnadhvaæsadvÃrÃ/ vighnadhvaæsaÓca vighnÃnyÆnasaÇkhyÃkÃt balavattarÃdvà maÇgalÃt bhavati/ tathà ca vighnÃnyÆnasaÇkhyÃkaæ balavattaraæ và maÇgalaæ samÃptikÃraïam/ kiraïÃvalyÃdau ca vighnÃnÃæ bahutvÃt tÃd­Óaæ maÇlaæ nÃstÅti samÃptirÆpaæ kÃryaæ nÃbhÆt/ ata÷ kÃraïe sati kÃryÃbhÃvÃtmaka÷ anvayavyabhicÃro nÃstÅti bhÃva÷/ nighnasamasaÇkhyÃkasyetyuktau vighnÃdhikasaÇkhyÃkasya maÇgalasya kÃraïatvami«Âaæ nopapadyetetyata uktaæ- *{vighnÃnyunasaÇkhyÃkasye}*ti/ vighnÃpek«ayÃnyÆnasaÇkhyÃkamapi maÇgalaæ balavattaraæ cet tasya ----------------------------------------- 1. samÃpte÷ satvÃditi/ tathà ca maÇgalÃbhÃvavati samÃptyabhÃvÃbhÃvarÆpasamÃpte÷ sattvÃt tatpratiyogitvameva samÃptyabhÃvasyeti maÇgalÃbhÃvavanni«ÂhÃtyantÃbhÃvÃpratiyogitvarÆpaæ maÇgalÃbhÃvavyÃpakatvaæ samÃptyabhÃvasya nÃstÅti bhÃva÷/ ----------------------------------------- vighnanÃÓakatvami«yate/ vighnÃnyenasaÇkhyÃkasyetyuktau tatsaÇgraho na syÃdityÃlocyoktam -*{balavattarasya ve}*ti/ nanu kÃdambaryÃdau nÃstikak­te granthe maÇgalÃbhÃve 'pi samÃptidarÓanÃt vyatirekavyabhicÃra iti ÓaÇkÃyÃ÷ parihÃrÃrthaæ hi 'kÃdambaryÃdau granthÃdbahireva maÇgalaæ k­tamato na vyabhicÃra÷' iti dÅpikÃgrantha÷ prav­tta÷/ tena ca*{bahireva}* granthÃrambhe maÇgalanibandhanamak­tvÃ, maÇgalaæ k­tam, maÇgalanibandhanamave na k­tam, maÇgalaæ tu k­temevetyartho labhyate/ sa tu na yukta÷; nÃstikena kÃdambaryÃdigranthapraïetrà ÅÓvaranamaskÃrÃdirÆpamaÇgalakaraïÃsambhavÃdityÃÓaÇkya vyÃca«Âe-*{bahireve}*ti/*{janmÃntaraæ evetyartha}*iti/ tathà ca tÃd­Óagranthakartu÷ etajjnamani nÃstikatve 'pi janmÃntare ÃstikatvÃt tadÃnÅæ k­tÃt maÇgalÃt asmin janmani samÃpti÷/ ata÷ kÃraïÃbhÃve 'pi kÃryarÆpa÷ vyatirekavyabhicÃro durvaca ityÃÓaya÷/ nanu janmÃntarÅyamaÇgalasya tadÃnÅmeva na«ÂatvÃt etajjanmÅyasamÃptyavyavahitapÆrvamasatastasya 1kathaæ kÃraïatvaæ, kathaæ và vyatirekavyabhicÃraparihÃra ityÃÓaÇkya svajanyavighnadhvaæsavattvasambandhena maÇgalasya kÃraïatvÃt maÇgalÃbhÃve1pi tajjanyavighnadhvaæsarÆpadvÃrasattvÃt kÃraïatvamupapadyate, yathà yÃgasya nÃÓe 'pi tajjanyÃpÆrvarÆpadvÃrasya svargÃvyavahitapÆrvaæ sattvÃt yÃgasya svargakÃraïatvaæ tadvadityÃÓayena samÃdhatte---*{tÃd­ÓamaÇgalasya vighnadhvaæsadvÃre}*ti/*{evaæ ca kÃraïatvaæ sidhyatÅti}*/ pÆrvoktarÅtyà anvayavyatirekavyabhicÃrayo÷ parih­tatvÃt anvayavyatirekavyabhicÃraniÓcayarÆpapratibandhakÃbhÃvÃt niyatÃnvayavyatirekasahacÃraniÓcayarÆpakÃraïasattvÃt maÇgalasya samÃptikÃraïatvaniÓcayo bhavatÅtyartha÷/ athavà evaæ ca - janmÃntarÅyamaÇgalasya vighnadhvaæsadvÃrà sattvÃt janmÃntarÅyamaÇgalasya 2samÃptayavyavahitapÆrvavÆttitvarÆpaæ kÃraïatvaæ sidhyatÅti bhÃva÷/ ----------------------------------------- 1. kathaæ kÃraïatvamiti/ kÃryÃvyavahitaprÃkk«aïav­ttitvasyaiva kÃraïatvapadÃrthatvÃditi bhÃva÷/ 2. samÃptyavyavahitetyÃdi/ tathà ca sÃk«Ãtsambandhena samavÃyena samÃpte÷ pÆrvaæ maÇgalasyÃbhÃve 'pi svajanyavighnadhvaæsavattvasambandhena sattvÃt samÃptyavyavahitapÆrvak«aïav­ttitvamastÅti bhÃva÷/ ----------------------------------------- *{uktahetudvayÃdi}* ti - 'kiraïÃvalyÃdau vighnabÃhulyÃt samÃptyabhÃva÷, kÃdambaryÃdau granthÃt bahireva maÇgalaæ k­tam' iti pÆrvagranthoktahetudvayÃdityartha÷/*{svasÃmagrÅvaÓÃd}*iti/ svasyÃ÷- samÃpte÷ sÃmagrÅ - buddhipratibhÃdikÃraïakalÃpÃ÷ tadvaÓÃt-tadadhÅnatayetyartha÷/ satyapi maÇgale buddhipratibhÃdikÃraïakalÃpÃbhÃve granthasamÃpterasambhavÃt buddhipratibhÃdikameva samÃptiæ prati kÃraïam/ maÇgalaæ tu samÃptipratibandhakavighnotsÃraïe kÃraïam iti maïikÃrÃÓaya÷/ maÇgalaæ kartavyamiti j¤Ãnamantarà maÇgalaæ na ko 'pi kuryÃt/ 1tadvi«ayakak­tiæ prati tadviÓe«yakak­tisÃdhyatÃj¤Ãnasya kÃraïatvÃt/ kartavyatvaæ ca k­tisÃdhyatvam/ maÇgalaæ kartavyamiti j¤Ãnaæ ca Ói«ÂÃnÃæ granthÃrambhe maÇgalÃnu«ÂhÃnarÆpeïa ÃcÃreïa anumità yà 'samÃptikÃmo maÇgalamÃcareta' iti Óruti÷ tayà bhavati ityÃÓayena pÆrvaæ 'Ói«ÂÃcÃrÃnumitaÓrutibodhitakartavyatÃkami«ÂadevatÃnamaskÃrÃtmakaæ maÇgalam' iti*{dÅpikÃyÃmu}*ktam/ tena maÇgalasya kartavyatve Ói«ÂÃcÃrÃnumità Óruti÷ pramÃïamiti labhyate/ tadave ÓrutipramÃïakakartaævyatÃkatvaæ maÇgalasya ÓaÇkÃsamÃdhÃnarÆpeïa sthÃpayati 'nanu maÇgalasya kartavyatve kiæ pramÃïam' ityÃdinà dÅpikÃgranthena/ tadetadÃha *{prakÃÓikÃyÃæ---maÇgalasya ÓrutibodhitakartavyatÃkatvaæ vyavasthÃpayitum}*iti/ nanu maÇgalasya kartavyatve 'samÃptikÃmo maÇgalamÃcareta' iti Órutirna pramÃïam/ tÃd­ÓaÓrute÷ paÂhyamÃnavede kutrÃpyadarÓanÃt ityÃÓaÇkÃyÃæ Ói«ÂÃcÃrÃnumiteti ÓruterviÓe«aïamupÃttaæ*{dÅpikÃyÃm/}* yadyapi Óruti÷ na pratyak«Ã tathÃpi ÃcÃreïa liÇgena tÃd­ÓÅ ÓrutiranumÅyate/ tathà ca ÃcÃrÃnumità Óruti÷ maÇgalakartavyatve pramÃïamiti ----------------------------------------- 1. tadvi«ayakak­ti pratÅti/ yathà yÃgavi«ayakaprayatnaæ prati 'yÃga÷ matk­tisÃdhya÷' ityÃkÃrakaæ yÃgaviÓe«yakaæ k­tisÃdhyatvaprakÃrakaæ j¤Ãnaæ kÃraïamiti bhÃva÷/ ----------------------------------------- tadÃÓaya÷/ anumÃnaprakÃraÓca 'maÇgalaæ vedabodhitakartavyatÃkam' ityÃdigranthena pradarÓita÷/ tasmin anumÃne vedabodhitakartavyatÃkatvaæ hi sÃdhyam, na tu veda÷/ yat anumÃnasÃdhyaæ - anumitividheyaæ tadevÃnumintamityucyate/ tathà ca vedabodhitakartavyatÃkatvaæ Ói«ÂÃcÃrÃnumitaæ na tu veda iti kathaæ Órute÷ Ói«ÂÃcÃrÃnumitatvamupapadyate? anumitividheyatÃvacchedakasyÃpi anumitivi«ayatvamÃtreïa anumitividheyatvamaÇgÅk­tyÃnumitamiti vyavahÃropapÃdane vahnitvamanumitamityapi vyavahÃrÃpatterityÃÓaÇkÃyÃm ÃÓayamÃvi«karoti-- *{atrÃyamÃÓaya}*iti/ *{vedavodhite}*tyÃdi/ vedabodhitakartavyatÃkatvarÆpaæ yat vak«yamÃïaæ vidheyaæ sÃdhyaæ tatkoÂipravi«Âatve 'pi tadavacchedakatve 'pÅtyartha÷/*{apinÃ}* vidheyatÃvacchedakasya vidheyatvÃsambhavarÆpo virodho dyotyate/*{tadantarbhÃveïa}*--vidheyatÃvacchedakÃntarbhÃveïa/*{tacchrute÷}*--- 'sÃmÃptikÃmo maÇgalamÃcareta' iti Órute÷/*{anumite÷}**{pÆrvamasiddhatvÃditi/}* tathà ca anumite÷ pÆrvamasiddhatvameva anumitividheyatÃyÃæ prayojakam/ maÇgalasya kartavyatà anumite÷ pÆrvamasiddhete tatra yathà anumitividheyatà asti, tathà anumite÷ pÆrvamasiddhatvÃta vidheyatÃvacchedakabhÆtÃyÃæ ÓrutÃvapi vidheyatÃkhyavi«ayatà aÇgÅkriyate/ tataÓca ÓruteranumitividheyatvÃt anumitatvamupapadyata iti ÓrutiÓÓi«ÂÃcÃrÃnumità iti vyavahÃre na kimapi bÃdhakamiti bhÃva÷/ nanu anumitividheyatÃvacchedakasyÃpyanumitividheyatvÃÇgÅkÃre 'parvato vahnimÃn' iti anumitividheyatÃvacchedakasya vahnitvasyÃpi tÃd­ÓÃnumitividheyatvaæ syÃt/ tathà ca vahnirdhÆmÃnuminta iti vyavahÃravat vahnitvaæ dhÆmÃnumitamiti vyavahÃro 'pi prÃmÃïika÷ syÃt ityÃÓaÇkÃæ samÃdhatte-*{etene}*ti/ anuminte÷ pÆrvamasiddhasyaiva vidheyatÃvacchedakasya anumitividheyatvÃÇgÅkÃreïetyartha÷/ tathà ca vahnitvasyÃnamite÷ pÆrvaæ siddhatayà nÃnumitividheyatvaprasaÇga iti bhÃva÷/*{anumitivi«ayatÃm}*iti/ vidheyatÃvacchedakatÃrÆpÃæ vi«ayatÃmityartha÷/ viÓe«yatayà viÓe«aïatayà và anumitivi«ayatvameva anumitatvavyavahÃre prayojakamiti svÅkÃreïetyartha÷/ *{Órutau}**{vidheyatvÃbhyupagamene}*ti/ anumite÷ pÆrvamasiddhatvÃditi Óe«a÷/*{tÃd­ÓavyavahÃra}* iti/ Óruti÷ anumità iti vyavahÃra ityartha÷/*{bÃdhakÃbhÃvÃd}*iti/ anumitamiti vyavahÃre anumite÷ pÆrvaæ siddhatvaæ bÃdhakam, tadabhÃvÃt ityartha÷/ nanu 'Órutereva pramÃïatvÃt' ityatra evakÃrasya anyayogavyavacchedÃrthakatayà Órutyatiriktasya pramÃïatvaæ vyavacchidyata iti pratÅyate/ tanna saÇgacchate, maÇgalakartavyatÃyÃæ 'maÇgalaæ kartavyam samÃptiphalakatvÃt' ityanumÃnasyÃpi pramÃïatvÃdityÃÓaÇkÃyÃmÃha-- *{evakÃro 'pyarthaka}*iti/ aperartho yasya sa÷ apyarthaka÷, apyarthasuccayÃrthaka ityartha÷/ tathà ca Óruterevetyasya ÓruterapÅtyartha÷/ apinà anumÃnasya pramÃïatvaæ samuccÅyate/ ato nÃsaÇgatiriti bhÃva÷/ Óruteranumitatvaæ anumitividheyatÃvacchedake 'pi pÆrvamasiddhe vidheyatvÃÇgÅkÃreïa upapÃditaæ prakÃÓikÃkÃrai÷/ etaæ kleÓaæ Óruteranumitatvam upapÃdayatÃæ matamÃha-*{anye tvi}* ti/ 'maÇgalaæ vedabodhitakartavyatÃkam' iti pratij¤ÃyÃ÷ maÇgalaæ svabodhitakartavyatÃkatvasambandhena vedaviÓi«Âam ityartha÷/ tathà ca tÃd­ÓÃnumitau veda eva vidheya iti vedasyÃnumitatvamanÃyÃsenopapadyata iti bhÃva÷/ Åd­ÓaparamparÃyÃ÷ sÃdhyatÃvacchedakasambandhatve mÃnÃbhÃva÷, yathÃÓrutamÆlÃrthatyÃgaÓcÃsvarasa÷*{Ãhu}*rityanena sÆcita÷/ dÅpikÃyÃm*{alaukikÃvigÅtaÓi«ÂÃcÃravi«ayatvÃd}*iti/ Ói«ÂÃnÃmÃcÃra÷ Ói«ÂÃcÃra÷ Ói«ÂÃcÃrasya vi«aya÷ Ói«ÂÃcÃravi«aya÷, avigÅtaÓcÃsau Ói«ÂÃcÃravi«ayaÓca avigÅtaÓi«ÂÃcÃravi«aya÷, alaukikaÓcÃsau avigÅtaÓi«ÂÃcÃravi«ayaÓca alaukikÃvigÅntaÓi«ÂÃcÃravi«aya÷ tasya bhÃvastattvam/ alaukikatve sati avigÅtatve sati Ói«ÂÃcÃravi«ayatvaæ heturiti phalitam/ laukikatvaæ vidhyatiriktapramÃïagamyatvam, tadbhinnatvamalaiÇkikatvam/ hetau alaukikatvÃnupÃdÃne rÃgaprÃpte bhojanÃdau vedabodhitakartavyatÃkatvarÆpasÃdhyÃbhÃvavati avigÅtaÓi«ÂÃcÃravi«ayatvarÆpahetusattvÃt vyabhicÃra÷ syÃt/ tadvÃraïÃya alaiÇkikatvamupÃttam/ avigÅtatvaæ dharmaÓÃstrÃni«iddhatvam/ tadanupÃdÃne vedabodhitakartavyatÃkatvarÆpasÃdhyÃbhÃvavati rÃtriÓrÃddhÃdau 1alaiÇkikaÓi«ÂÃcÃravi«ayatvarÆpahetusattvÃt vyabhicÃra÷ syÃt/ tadvÃraïÃya avigÅtatvamupÃttam/ rÃtriÓrÃddhÃde÷ 'rÃtrau ÓrÃddhaæ na kurvÅta' iti dharmaÓÃstrani«iddhatvÃt na tatra vyabhicÃra÷/ prakÃÓikÃyÃæ*{vidhimantare}*ti/ liÇloÂtavyapratyayaghaÂitaæ vedavÃkyaæ vidhi÷/*{vedoktatattvaj¤Ãnene}*ti/ t­tÅyÃyÃ÷ janyatvamartha÷ karmakÃrÅtyatra k­dhÃtvarthak­tyanvayi/ vedoktaæ yattattvaæ tadvi«ayakaj¤Ãnajanyà yà vedavihitakarmavi«ayakak­ti÷ tadÃÓraya÷ Ói«Âa ityartha÷/*{vedotthatattvaj¤Ãnene}*ti kvacitpÃÂha÷/ vedajanyaæ yattattvaj¤Ãnaæ tenetyartha÷/ sa eva pÃÂhaÓroyÃn/ vedavihitakarmakartà Ói«Âa÷ ityetÃvanmÃtroktau vedavihitÃhiæsÃdikarmakartu÷ bauddhasyÃpi Ói«ÂatvÃpatti÷/ tadvÃraïÃya*{vedotthatattvaj¤Ãnene}*ti/ bauddhasya yat ahiæsÃditattvaj¤Ãnaæ na tat vedajanyamiti nÃtivyÃpti÷/ yadvÃ*{vedoktattvaj¤Ãnene}*ti pÃÂha÷ 2sÃdhÅyÃn/ idaæ vedoktamiti j¤ÃnapÆrvakaæ ya÷ vedavihitaæ karma karoti sa Ói«Âa÷/ bauddhastu vedavihitamahiæsÃdikaæ karma kurvannapi idaæ vedoktamiti buddhyà na karoti, tena vedaprÃmÃïyÃnabhyupagamÃditi na tasya Ói«ÂatvÃpatti÷/ nanu Ói«ÂÃcÃrasyaiva hetutvamastu, kimÃcÃravi«ayatvaparyantasya hetutvÃnudhÃvanena/ na ca ÃcÃra÷ k­ti÷, tasyà ----------------------------------------- 1. alaukiketi/ rÃtriÓrÃddhasya 'ÓrÃddhaæ kurvÅta' iti vidhinaivÃvagamÃt vidhyatiriktapramÃïÃnavagamyatvarÆpamalaukikatvamastÅti bhÃva÷/ 2. sÃdhÅyÃniti/ tathà ca vedoktatvaprakÃrakaj¤ÃnajanyayÃgÃdikarmÃnukÆlak­timattvaæ Ói«Âatvamiti labhyate/ ----------------------------------------- Ãtmani«Âhatvena maÇgalarÆpa pak«ani«ÂhatvÃbhÃvÃt kathaæ hetutvamiti vÃcyam/ k­terviæ«ayatÃsambandhena hetutvasambhavÃt, samavÃyena Ãtmani«ÂhÃyÃ÷ k­te÷ vi«ayatÃsambandhena maÇgalani«Âhatayà hetutvasambhavÃdityÃÓaÇkyÃha*{ÃcÃra÷}* *{k­tiri}*tyÃdinÃ/ v­tti÷ Ãdheyatà tanniyÃmaka÷ sambandha÷ v­ttiniyÃmaka÷ sambandha÷ saæyogasamavÃyÃdi÷/ vi«ayatà tu na v­ttiniyÃmakasambandha÷/ vi«ayatÃsambandhena k­ti÷ maÇgalav­ttiriti pratÅtyabhÃvÃt/ v­ttiniyÃmakasambandha eva ca hetutÃvacdedakasambandha÷ na tu v­ttyaniyÃmako vi«ayatÃdi÷/ tathà ca k­te÷ vi«ayatÃsambandhÃvacchinnahetutvÃsambhavÃt ÃcÃravi«ayatvasya hetutvÃnudhÃvanam/ vi«ayatvaæ tu svarÆpasambandhena hetu÷, svarÆpasambandhastu v­ttiniyÃmaka iti tena sambandhena ÃcÃravi«ayatvasya hetutvaæ sambhavatÅtyÃÓaya÷/ ÃcÃravi«ayatvapadasya prayojanaæ mÆle 'nuktamiti svayaæ tatprayojanaæ kathayati---*{svargÃdiphala}*iti/ tathà ca hetau ÃcÃravi«ayatvapadÃnupÃdÃne alaukikatve sati avigÅtatvaæ hetu÷ syÃt/ svargÃdirÆpe phale 'pi tatsattvÃt vedabodhitakartavyatÃkatvarÆpasÃdhyÃbhÃvÃt vyabhicÃra÷ syÃditi tadvÃraïÃya*{ÃcÃravi«ayatvÃt}* ityupÃttam/ svargÃdestu k­tivi«ayatvaæ nÃstÅti na vyabhicÃra iti bhÃva÷/ nanu k­te÷ uddeÓyaæ vidheyam upÃdÃnamiti vi«ayatrayamasti/ yÃga÷ vidheya÷ svarga uddeÓya÷ prayÃjÃdyaÇgajÃtamupÃdÃnam/ svarge k­tinirÆpitoddeÓyatÃkhyavi«ayatÃyÃ÷ sattvÃt k­tivi«ayatvopÃdÃne 'pi vyabhicÃra ityÃÓaÇkyÃha---*{vidheyatayà ÃcÃravi«ayatvÃrthakami}* ti/ t­tÅyÃyà abhedor'tha÷/ ÃcÃranirÆpitavidheyatvÃbhinnavi«ayatvaæ hetu÷/ svargÃdaiæ k­tinirÆpitavidheyatÃkhyavi«ayatvÃbhÃvÃt na vyabhicÃra iti bhÃva÷/ nanu vyÃpyÃropeïa vyÃpakÃropastarka÷/ tathà ca tarkasaÇgraha ityasya vyÃpyÃropajanyavyÃpakÃropÃtmakatarkapratipÃdakagrantha ityartho bhavati/ sa na yujyate, tarkasaÇgrahagranthena ÃropamÃtrasyÃpratipÃdanÃt, itarapadÃrthÃnÃmapi pratipÃdanÃdityÃÓaÇkya tarkaÓabdena yathà granthapratipÃdyasakalapadÃrtha÷/ pratipÃdyeta tathà tarkaÓabdo vyutpÃdyate dÅpikÃyÃmityÃha--*{tarkapadasye}*tyÃdinÃ/*{ÃropÃrthakatvabhramamiæ}*ti/ vyÃpyÃropeïa vyÃpakÃropÃrthakatvabhramamityartha÷/ saÇgrahaÓabdasyopÃdÃnamityapyartho 'sti/ so 'tra na sambhavati; 1guïÃdipadÃrthÃnÃæ, dravye«vapi ÃkÃÓÃdinÃmupÃdÃnasyÃsambhavÃt/ upÃdÃnaæ hi hastakaraïakavyÃpÃraviÓe«a÷/ tasmÃt saÇgrahapadasyasaÇk«epeïa svarÆpakathanamityartho mÆle varïita ityÃha*{upÃdÃnarÆpe}*ti/ nanu svarÆpakathanamityatra kathanaÓabdasyoccÃraïamartha÷/ uccÃraïaæ nÃma tÃlvo«ÂhapuÂasaæyogÃnukÆlavyÃpÃra÷/ tasya ÓabdamÃtravi«ayakasya dravyÃdipadÃrthasvarÆpavi«ayakatvÃsambhavÃt svarÆpakathanamiti Óabda÷ katha sÃdhurityÃÓaÇkyÃha-*{svarÆpakathanaæ svarÆpaj¤aj¤anÃnukÆla÷}**{Óabda}* iti/ tathà ca prak­te kathanaÓabdasya noccÃraïamartha÷, kintu j¤ÃnÃnukÆla÷ Óabdor'tha÷/ j¤Ãne svarÆpavi«ayakatvÃnvayÃt padÃrthaæsvarÆpavi«ayakaj¤ÃnÃnukÆlaÓabda÷ svarÆpakathanaÓabdÃrtha iti nÃnupapattiriti bhÃva÷/ prek«ÃvatÃæ buddhipÆrvakÃriïÃæ yà granthÃdhyayane prav­tti÷ tatra anubandhacatu«ÂayamaÇgam/ vi«ayaprayojanasambandhÃdhikÃriïa÷ catvÃro 'nubandhÃ÷/ anubadhnanti puru«aæ granthÃdhyayane prerayantÅtyanubandhÃ÷ granthapratipÃdyo vi«aya÷, granthÃdhyayanasya prayojanam, granthasya vi«ayasya ca sambandha÷, ganthÃdhyayane 'dhikÃrÅ ityete«Ãæ caturïÃæ j¤Ãnaæ vinà na ko 'pi granthÃdhyayane pravarteta/ tathà cÃvaÓyavaktavyasyÃnubandhacatu«ÂayasyÃkathanÃt mÆlasya nyÆnatÃmÃÓaÇkya taccatu«Âayaæ kaïÂharaveïÃnuktamapi lena sÆcitamevetyÃha -*{etÃvate}* ti/ tarkasaæÇgrahapadasya vyÃkhyÃnenetyartha÷/ sukhabodhÃya ityatra sukhasya bodha iti «a«ÂhÅtatpuraæ«ÃÇgÅkÃre sukhavi«ayakabodha÷ asya granthasya prayojanamiti labhyeta/ tathà sati nikhilapadÃrthabodhakatvaæ tarkasaæÇgrahapadavyÃkhyÃnena sÆcitaæ virudhyeta/ ata÷ sukhena ----------------------------------------- 1. guïÃdipadÃrthÃnÃmityasya upÃdÃnasyÃsambhavÃdityanenÃnvaya÷/ ----------------------------------------- bodha iti t­tÅyÃtatpuru«atayà vyÃkhyÃtamityÃha - «a«ÂhÅtatpuru«eti/ anyata÷ siddhatveneti/ bhëyÃdigranthÃntarapaÂhanÃdapi siddhatvenetyartha÷// ___________________________________________________________________________ *{tarkasaæÇgraha÷}* *{padÃrthavibhÃga÷}* *{AnTs_2 dravyaguïakarmasÃmÃnyaviÓe«asamavÃyÃbhÃvÃ÷ sapta padÃrthÃ÷ //}* *{dÅpikÃ}* padÃrthÃn vibhajate -*{dravye}*ti/ padasyÃrtha÷ padÃrtha iti vyutpattyà abhidheyatvaæ padÃrthasÃmÃnyalak«aïam/ nanu vibhÃgÃdeva saptatve siddhe saptapadagrahaïaæ vyarthamiti cet - na/ adhikasaÇkhyÃvyavacchedÃrthakatvÃt/ nanu atirikta÷ padÃrtha÷ pramito và na vÃ/ nÃdya÷; pramitasya ni«edhÃyogÃt/ na dvitÅya÷; pratiyogipramitiæ vinà ni«edhÃnupapatteriti cet - na/ padÃrthatvaæ dravyÃdisaptÃnyatamatvavyÃpyamiti/ vyavacchedÃrthakatvÃt/ nanu saptÃnyatamatvaæ saptabhinnabhinnatvam/ saptabhinnasyÃprasiddhyà kathaæ saptÃnyatamatvavyÃptiniÓcaya iti cet - na/ dravyÃdisaptÃnyatamatvaæ nÃma dravyÃdibhedasaptakÃbhÃvavattvam/ ato do«avirahÃt/ evamagre 'pi dra«Âavyam// *{prakÃÓikÃ}* *{mÆlai saptapadÃrthÃ}*iti/ dravyatvÃdirÆpÃye padÃrthavibhÃjakÃ÷ saptopÃdhaya÷ tadanyatamavanta÷ padÃrthà ityartha÷/ tatra saptatvamapek«ÃbuddhiviÓe«avi«ayatvam/ evamagrimagranthasyÃpi atraiva paryavasÃnamavadheyam/ nanu sÃmÃnyadharmaj¤Ãnasya viÓe«avij¤ÃsÃæ prati hetutvÃt sÃmÃnyalak«aïakathanÃnantarameva vibhÃgo yukta÷/ tathà ca mÆle kathamÃdau vibhÃga iti nyÆnatÃæ pariharati--*{padasye}*ti/ padasyÃrtha÷ abhidheya÷ iti vyutpattyà padasambandhyabhidhÃvi«ayatvasya lÃbhe 'pi padasambandhitvÃæÓasyÃvyÃvartakatvÃdÃha---*{abhidheyatvam}*iti/ lak«aïaæ labhyata iti Óe«a÷/ tathà ca na nyÆnateti bhÃva÷/*{vibhÃgÃdeve}*ti/ padÃrthatvÃvÃntaradharmapuraskÃreïa dharmipratipÃdanÃdevetyartha÷/*{adhikasaÇkhyÃvyavacchedÃrthakatvÃd}*iti/ tÃd­ÓasaÇkhyÃni«edhasiddhiphalakatvÃdityartha÷/ uddeÓyavidheyabhÃvasthale uddeÓyatÃvacchedake vidheyavyÃpyatvabhÃnamautsargikamityÃÓayenÃha--*{padÃrthatvam}*iti/*{iti vyavacchedÃrthakatvÃd}*iti/ iti etadrÆpo yo vyavacchedonirïayastadarthakatvÃdityartha÷/*{saptabhinnabhinnatvam}*iti/ dravyÃdayo ye saptapadÃrthÃ÷ tadbhedakÆÂaviÓi«Âabhinnatvaæ vaktavyamityartha÷/*{dravyÃdibhedasaptakÃbhÃvavattvam}*iti/ dravyÃdibhedÃnÃæ pratyekaæ prasiddhÃnÃæ saptÃnÃæ kutrÃpyasattvena tÃd­ÓabhedasaptakatvÃvacchinnÃbhÃvasya sarvatra sattvÃt na do«a iti bhÃva÷/ vastutastu"padÃrthatvaæ dravyÃdisaptÃnyatamatvavyÃpyam" ityasya padÃrthatvaæ dravyatvÃdisaptopÃdhyanyatamavattvavyÃpyamityartha÷/ tena bahu«u pustake«u saptÃnyatamatvÃprasiddhiÓaÇkÃtatsamÃdhÃnaparasya"nanu saptÃnyatamatvam"ityÃdigranthasyÃsattve 'pi na k«atiriti dhyeyam/*{evamagre 'pÃ}*ti/ evaæ rÅtyà dravyÃïÅtyÃdÃvapÅtyartha÷// *{bÃlapriyÃ}* nanu saptapadÃrthà iti yathÃÓrutamÆlÃt padÃrthÃ÷ saptatvasaÇkhyÃvanta iti labhyate/ tanna yuktam/ dravyaguïÃdÅnÃæ pratyekamanekatvÃt Ãhatya saptÃdhikasaÇkhyÃyà eva padÃrthe«u sattvÃt padÃrthe«u saptÃdhikasaÇkhyÃvyavacchedasya saptapadena kartumaÓakyatvÃdityÃÓayena prakÃrÃntareïa mÆlaæ vyÃca«Âe--- *{dravyatvÃdirÆpÃ}**{ityÃdinÃ/}*tathà ca 1bhÃvapradhÃnanirdeÓÃt dravyÃdipadÃni dravyatvÃdiparÃïi/ antimasya abhÃvapadasya ----------------------------------------- 1. bhÃvapradhÃnanirdeÓÃditi/ bhÃva÷ prak­tyarthaprakÃrÅbhÆto dharma÷ pradhÃna÷ tÃtparyavi«ayo yasya Óabdasya sa÷ bhÃvapradhÃnanirdeÓa÷/ tathà ca dravyÃdipadÃnÃæ svÃrthaprakÃrÅbhÆtadravyatvÃdidharmatÃtparyakatvÃt bhÃvapradhÃnanirdeÓatvam/ ----------------------------------------- dravyatvÃdyanyatamavati lak«aïÃ/ dravyatvÃdi«u saptatvÃnvaya÷/ dravyatvÃdirÆpÃ÷ ye padÃrthatvavyÃpyÃ÷ dharmÃ÷ sapta tadanyatamavanta÷ padÃrthà iti sapta padÃrthà iti vÃkyÃt bodha÷/ dravyÃdipadÃrthÃnÃæ 1anekatve 'pi dravyatvÃdaya÷ padÃrthavibhÃjakadharmÃ÷ saptaiveti nÃnupapattiriti bhÃva÷/ nanu saptatvaæ saÇkhyÃrÆpo guïa÷ tadÃÓrayatvaæ dravyatvaguïatvÃdi«u nÃsti, saÇkhyÃyÃ÷ guïasya dravyamÃtrav­ttitvÃt ityÃÓaÇkya prak­te saptatvaæ na saÇkhyÃviÓe«arÆpam, kiæ tu apek«ÃbuddhiviÓe«avi«ayatvamiti vyÃca«Âe -*{atra saptatvam}*iti/ 'idamekam', 'idamekam' iti yà buddhi÷ sà apek«Ãbuddhi÷ tadvi«ayatvamityartha÷/*{agrimagranthasyÃpÅ}*ti/ rÆpÃdaya÷ 'caturviæÓatirguïÃ÷', utk«epaïÃdÅni 'pa¤ca karmÃïi' ityÃdivak«yamÃïagranathasyÃpÅtyartha÷/*{atraiva paryavasÃnamavadheyam}*iti/ caturviæÓatitvÃde÷ apek«ÃbuddhiviÓe«avi«ayatva eva tÃtparyaæ niÓceyamityartha÷/ dravyaguïakarmetyÃdivÃkyaæ padÃrthavibhÃgavÃkyam/ vibhÃgo nÃma 2sÃmÃnyadharmaprakÃrakaj¤ÃnaviÓe«yabhÆtapadÃrthaviÓe«yakapadÃrthatvavyÃpyaparasparÃsamÃnÃdhikaraïadharmaprakÃrakaj¤Ãnajanaka- Óabda÷/ etÃd­ÓaÓabdÃtmakavibhÃgaÓca padÃrtha÷ katividha iti Ói«yasya viÓe«adharmaprakÃrakajij¤ÃsÃyÃæ satyÃmeva kartuæ Óakya÷/ anyathà ajij¤ÃsitÃrthakathanarÆpÃrthÃntarado«Ãpatte÷/ viÓaiÓajij¤ÃsÃæ prati sÃmÃnyadharmaprakÃrakaj¤Ãnaæ kÃraïam/ vibhÃgÃt pÆrvaæ mÆle padÃrthasÃmÃnyalak«aïasyÃkathanÃt sÃmÃnyadharmaprakÃrakaj¤Ãnaæ Ói«yasya na jÃtamiti na padÃrthatvavyÃpyadharmaprakÃrakaj¤ÃnecchÃrÆpaviÓe«ajij¤ÃsÃyÃ÷ anutpatte÷ vibhÃgakaraïamanucitam iti ÓaÇkÃparihÃrÃrtha÷ 'padasyÃrtha÷' ityÃdi*{dÅpikÃ}*grantha ityÃha -*{nanu sÃmÃnyadharmaj¤Ãnasye}*ti/*{hetutvÃd}*iti/ 3sÃmÃnyaj¤Ãnasya viÓe«ajij¤ÃsÃyÃæ svÃtantryeïa, i«ÂasÃdhanatÃj¤ÃnadharmitÃvacchedakaj¤aj¤anasampÃdakatayà và hetutvamiti ----------------------------------------- 1. anekatve 'pÅti/ saptÃdhikasaækhyÃkatve 'pÅtyartha÷/ 2. sÃmÃnyadharma÷ padÃrthatvaæ tatprakÃrakaj¤ÃnaviÓe«ya÷ padÃrtha÷ tadviÓe«yakaæ yat padÃrthatvavyÃpyÃ÷ parasparÃsamÃnÃdhikaraïÃ÷ ye dharmÃ÷ dravyatvaguïatvÃdaya÷ tatprakÃrakaæ j¤Ãnaæ 'padÃrthÃ÷ dravyatvaguïatvÃdimanta÷' ityÃkÃrakaæ tajjanakaÓabda ityartha÷/ 3. sÃmÃnyaj¤Ãnasya - sÃmÃnyadharmaprakÃrakaj¤Ãnasya, viÓe«ajij¤ÃsÃyÃm---viÓe«adharmaprakÃrakaj¤ÃnecchÃæ prati/ ----------------------------------------- *{savyabhicÃragranthe gadÃdharabhaÂÂÃcÃryÃ÷}*prÃhu÷/ sÃmÃnyadharmaj¤Ãnasattve viÓe«ajij¤Ãsà tadabhÃve tadabhÃve iti svatantrÃnvayavyatirekaÓÃlitayà hetutvaæ sÃmÃnyaj¤Ãnasya/ athavà 1svaprakÃrakatvasambandhena viÓe«adharmaviÓi«Âaj¤Ãnavi«ayakecchÃæ prati viÓe«adharmaviÓi«Âaj¤Ãnami«ÂasÃdhanamityÃkÃrakaæ viÓe«adharmaviÓi«Âaj¤Ãnadharmike«ÂasÃdhanatÃprakÃrakaj¤Ãnaæ kÃraïam/ tÃd­Óe«ÂasÃdhanatÃj¤Ãnaæ prati dharmitÃvacchedakÅbhÆtaviÓe«adharmaprakÃrakaæ j¤Ãnaæ kÃraïam/ viÓi«Âe vaiÓi«ÂyÃvagÃhibuddhiæ prati viÓe«yatÃvacchedakaprakÃrakaj¤Ãnasya hetutÃyÃ÷ 2 *{rÃjapuru«avÃde}* vyavasthÃpitatvÃt/ viæÓe«adharmaprakÃrakaj¤Ãne ca sÃmÃnyadharmaj¤Ãnaæ kÃraïamiti paramparayà sÃmÃnyadharmaj¤Ãnasya viÓe«adharmajij¤ÃsÃyÃæ hetutvamiti*{gadÃdharÃ}*Óaya÷/ tathà ca sÃmÃnyadharmaj¤Ãnaæ vinà viÓe«ajij¤Ãsà notpattumarhatÅti bhÃva÷/*{sÃmÃnyalak«aïakathanÃnantaram}*iti/ padÃrthÃnÃæ sÃmÃnyalak«aïe kathite tÃd­Óalak«aïÃtmakasÃmÃnyadharmaj¤ÃnÃt padÃrtha÷ katividha iti viÓe«adharmajij¤Ãsà bhavitumarhatÅti bhÃva÷/*{nyÆnatÃm}*iti/ avaÓyavaktavyÃrthÃkathanaæ labhyate/ katham abhidheyatvaæ labhyata iti mÆloktaæ saÇgacchata ityÃÓaÇkyÃha -*{padasyÃrthe 'bhidheya}*iti/ yadyapi Óabdata÷ padasambandhyabhidhÃvi«ayatvaæ labhyate, tathÃpi samagraæ na lak«aïam, abhidhÃvi«ayatvasyaiva padÃrthasÃmÃnyalak«aïatvasambhavena padasambandhitvÃæÓsya vyarthatvÃt/ ----------------------------------------- 1. svaæ viÓe«adharma÷ dravyatvaguïatvÃdi÷ tatprakÃrakatvasambandhena dravyatvÃdiviÓi«Âaæ yat j¤Ãnaæ tadvi«ayakecchà 'dravyatvÃdiprakÃrakaj¤Ãnaæ mama bhavatu' ityÃkÃrikà tÃæ prati 'dravyatvÃdiprakÃrakaj¤Ãnaæ madi«ÂasÃdhanam' ityÃkÃraka j¤Ãnaæ kÃraïam/ tÃd­Óaj¤Ãnaæ prati dharmitÃvacchedakÃnÃæ dravyatvÃdÅnÃæ j¤Ãnaæ kÃraïam/ dravyatvÃdij¤Ãne padÃrthatvarÆpasÃmÃnyadharmaj¤Ãnaæ kÃraïamityartha÷/ 2. vyutpattivÃde prathamÃkÃrake rÃjapuru«avÃkyÃrthavicÃrÃvasare 'rÃjasvatvÃbhÃvavÃn puru«a÷ sundara÷' ityÃkÃrake rÃjasvatvÃbhÃvaviÓi«Âe puru«e sundaratvavaiÓi«ÂyÃvagÃhij¤Ãne 'rÃjasvatvÃbhÃvavÃn puru«a÷' ityÃkÃrakaæ viÓe«yatÃvacchedakÅbhÆtarÃjasvatvÃbhÃvaprakÃrakaæ j¤Ãnaæ kÃraïamiti nirÆpitam/ tadatra anusaæhitam/ ----------------------------------------- ata÷ padÃrthaÓabdalabhyÃrthaikadeÓabhÆtaæ abhidheyatvameva lak«aïatvena vivak«itamityÃÓaya÷/*{avyÃvartakatvÃd}*iti/ avyÃptyativyÃptyÃdivÃraïarÆpaprayojanaÓÆnyatvÃdityartha÷/ atredaæ cintyam - dÅpikokta÷ vibhÃgavÃkyaghaÂakapadÃrthapadena sÃmÃnyalak«aïalÃbhaprakÃra÷ na Óobhate/ sÃmÃnyalak«aïakathanÃnantaraæ tata÷ Ói«yasya sÃmÃnyadharmaj¤Ãnena padÃrtha÷ katividha iti viÓe«ajij¤ÃsÃyÃæ vibhÃgavÃkyasya prav­tte÷ vibhÃgavÃkyÃghaÂakapadena sÃmÃnyadharmasÆcanasyaivocitatvÃt vibhÃgavÃkyaghaÂakena padena vibhÃgavÃkyaprayojakaviÓe«ajij¤ÃsÃjanakasÃmÃnyadharmaj¤ÃnotpÃdane 'nyonyaÓrayÃdido«eïaucityavirahÃt/ tasmÃt maÇgalaÓlokasthatarkapadena j¤eyatvarÆpaæ sÃmÃnyalak«aïaæ sÆcitam/ tato viÓai«ajij¤ÃsÃyÃæ dravyaguïetyÃdivibhÃgavÃkyamavatÅrïamiti kathanameva yuktam/ tathaiva nirvyƬhaæ ca*{niruktyÃdigrantha}* iti/ *{padÃrthatvÃvÃntaradharmapuraskÃreïa dharmipratipÃdanÃdeve}*ti/ padÃrthatvavyÃpyadravyatvÃdidharmaæviÓi«ÂadravyÃdidharmipratipÃdakadravyÃdiÓabdÃdityartha÷/ nanu dravyaguïetyÃdiÓabdamÃtrÃt dravyatvÃdiviÓi«ÂadravyÃdÅnÃæ bodhe 'pi te«u saptatvasaÇkhyÃyÃ÷ kathaæ bodha iti cet - atrÃhu÷/ vibhÃgÃdeveti mÆlasya dravyaguïetyÃdidvandvasamabhivyÃh­tabahuvacanÃdevetyartha÷/ tathà ca dvandvasamabhivyÃh­bahuvacanasya dvandvapratipÃdyatÃvadarthaparyÃptasaÇkhyÃvÃcakatvaniyama÷ avaÓyamaÇgÅkaraïÅya÷/ anyathà rÃmalak«maïabharataÓatrughnà ityatra bahuvacanena tritvÃdibodhÃpattyà anubhavavirodhÃpatte÷/ evaæ ca prak­te dvandvapratipÃdyadravyÃdyabhÃvÃntasamudÃyaparyÃptasaÇkhyÃvÃcakatÃyÃ÷ tÃd­ÓadvandvasamabhivyÃh­tabahuvacanasyÃvaÓyaæ svÅkaraïÅyatayà tÃd­ÓasaÇkhyà saptatvasaÇkhyaæveti bahuvacanena tatsiddhiriti/*{nÅlakaïÂhaprakÃÓikÃyÃ}*api katha¤cidatraiva tÃtparyaæ bodhyam/ *{mÆle adhikasaÇkhyÃvyavacchedÃrthakatvÃd}*iti/ adhikasaÇkhyÃyÃ÷ saptatvÃdhikëÂatvasaÇkhyÃyÃ÷ vyavaccheda÷ ni«edhanirïaya÷ artha÷ prayojanaæ yasya tattvÃdityartha÷/ tadÃha -*{tÃd­ÓasaÇkhye}*ti/ evaæ ca saptapadena a«ÂamapadÃrthanÃstitvaæ bodhyata iti phalitam/ a«ÂamapadÃrthasya bhrÃntisiddhatve tasya ni«edhasambhavena ni«edhÃyogÃditi khaï¬anaæ na yujyata ityÃÓayena j¤Ãta ityanuktvà pramita iti mÆle uktam/ pramita ityasya pramÃvi«aya ityartha÷/ pramÃvi«ayasya sattÃniyamena ni«edhÃyogÃt iti vaktu Óakyata iti bhÃva÷/*{tatraiva pratiyogipramiti vine}*ti/ yadyapyabhÃvabuddhau pratiyogij¤Ãnameva kÃraïam na tu pratiyogipramÃ, gaganÃdyabhÃvabuddhau pratiyogigaganÃdiprakÃrakapramÃyÃ÷ kÃraïatvÃsambhavÃt, gaganÃderav­ttitayà tatprakÃrikÃyÃ÷ 'idaæ gaganavat' ityÃkÃrakapramÃyÃ÷ asambhavÃt/ tathÃpi prak­te pratiyogipramÃpadena na pratiyogiprakÃrakapramà vivak«ità api tu pratiyogitÃvacchedakaprakÃrakapratiyogiviÓe«yakapramaiva 1vivak«itÃ/ 'idaæ gaganam' ityÃkÃrikà gaganatvaprakÃrakagaganaviÓe«yakapramÃprasiddhaiveti tadbalÃt gaganÃbhÃvabuddhi÷ sambhavati/ prak­te saptapadÃrthÃtiriktapadÃrthaæsya pramà nÃstÅti tanni«edho nopapadyata iti*{dÅpikÃ}*Óaya÷/ dravyaguïetyÃdivÃkyena padÃrthÃnuddiÓya dravyÃdisaptÃnyatamatvaæ vidhÅyate/ uddeÓyavidheyabhÃvasthale ca uddeÓyatÃvacchedake vidheyavyÃpyatvaæ bhÃsata iti sÃmÃnyaniyama÷/ yathà dhanavÃn sukhÅtyatra dhanavanvamuddiÓya sukhasya vidhÃne uddeÓyatÃvacchedake dhane sukhavyÃpyatvaæ bhÃsate yatra yatra dhanaæ tatra sukhamiti, tathà prak­te 'pi uddeÓyatÃvacchedake padÃrthantve dravyÃdisaptÃnyatamatvavyÃpyatvaæ bhÃsate yatra yatra padÃrthatvaæ tatra tatra dravyÃdisaptÃnyatamatvamiti/ tathà ca siddhyasiddhibhyÃæ vyÃghÃto netyartha÷/ tadetadÃha -*{uddeÓyavidheyabhÃvasthala}*iti/*{autsargikami}* ti/ sÃmÃnyanyÃyasiddhamityartha÷/ 'adhikasaÇkhyÃvyavacchedÃrthakatvÃt' iti pÆrvatanamÆlagranthe vyavacchedaÓabdasya yathà ni«edhor'tha÷ tathà 'saptÃnyatamatvavyÃpyamiti vyavacchedÃrthakatvÃt' iti ----------------------------------------- 1. tathà ca 'abhÃvabuddhau pratiyogij¤Ãnaæ kÃraïam' iti pravÃdasyÃpi pratiyogità vacchedakaprakÃrakapratiyogiviÓe«yakaj¤Ãnaæ kÃraïamityevÃrtha÷/ na tu pratiyogiprakÃrakaj¤Ãnamiti bhÃva÷/ ----------------------------------------- prak­ttamÆlasthavyavacchedapadasyÃpi ni«edhor'tha iti na bhramitavyamiti bodhayituæ vyÃca«Âe -*{etadrÆpa}*iti/*{tadarthakatvÃd}*iti/ saptagrahaïasyeti Óe«a÷/ nanu saptÃnyatamatvaæ nÃma saptabhinnabhinnatvam/ saptapadÃrthabhinnasyÃprasiddhyà tadbhinnatvarÆpamanyatamatvamaprasiddhamiti tannirÆpitavyÃpyatvaæ padÃrthe na niÓcetuæ Óakyata iti tÃd­ÓaniÓcayaphalakatvaæ saptagrahaïasya na yujyata ityÃÓaÇkitaæ 'nanu saptÃnyatamatvam' ityÃdinÃ*{dÅpikÃyÃm}*/ tatrÃprasiddhiÓaÇkÃna na yujyate, ye dravyÃdaya÷ saptapadÃrthÃ÷ pratyekaæ tadbhinnabhinnatvasya pratyekaæ sattvÃt/ dravyabhinnaguïÃdibhinnatvasya dravye, guïabhinnadravyÃdibhinnatvasya guïe satatvamiti rÅtyà saptasvapi padÃrthe«u tadbhinnabhinnatvasya sattvÃdityÃÓaÇkya vyÃca«Âe -*{dravyÃdayo ye sapte}*ti/ evaæ ca dravyÃdayo ye sapta padÃrthÃ÷ tadbhedakÆÂaviÓi«Âaæ - tadbhedasaptakaviÓi«Âaæ yat tadbhinnatvaæ saptÃnyatamatvam/*{tatra}* bhedasaptakaviÓi«Âamaprasiddham, dravye guïÃdipratiyogikabheda«aÂkasya sattve 'pi dravyabhedasyÃsattvena tadghaÂitasaptabhedasamudÃyasyÃsambhavÃt, evaæ guïÃdÃvapi/ tathà ca bhedasaptakaviÓi«ÂÃtmakasya saptabhinnasyÃprasiddhatayà tadbhinnatvarÆpaæ saptabhinnabhinnatvamaprasiddhamiti ÓaÇkiturÃÓaya iti bhÃva÷/ dravye guïabheda÷ guïe dravyabheda ityevaæ pratyekaæ prasiddhà ye bhedÃ÷ sapta tatsamudÃyatvÃvacchinnÃbhÃvo 'tra saptÃnyatamatvam/ padÃrthatvaæ yatra yatrÃsti tatra tÃd­ÓasamudÃyatvÃvacchinnÃbhÃvo 'sti ata÷ vyÃptiniÓcaya÷ sukara ityÃÓayamÃha -*{dravyÃdibhedÃnÃm}*iti/ bahu«u granthe«u saptÃnyatametvamaprasiddhamiti ÓaÇkÃtatsamÃdhÃnaparo grantho na d­Óyate/ ata÷ padÃrthatvaæ dravyÃdisaptÃnyatamatvavyÃpyamiti dÅpikÃyÃ÷ yÃd­ÓÃrthavarïane 'prasiddhiÓaÇkà nodiyÃt tÃd­Óamarthaæ kathayati - *{vastutastv}*iti/ yatra yatra padÃrthatvaæ tatra tatra dravyatvÃdaya÷ ye sapta upÃdhaya÷ dharmÃstadanyatamavattvamiti vyÃpti÷ prak­te vivak«itÃ/ padÃrthatvaæ dravye 'sti, tatra dravyatvÃdisaptÃnyatamabhÆtadravyatvavattvamastÅti/ dravyÃdau vyÃpti÷ sugrahÃ/ anyatamatvaæ ca tadbhinnabhinnatvameva/ dravyatvÃdaya÷ ye sapta dharmÃ÷ tadbhinnÃ÷ ghaÂatvÃdaya÷ tadbhinnatvaæ dravyatvÃdi«vastÅti nÃprasiddhiÓaÇkÃvakÃÓa iti bhÃva÷/ evaæ rÅtyeti/ dravyatvaæ p­thivyÃdyanyatamatvavyÃpyamiti nirïayÃrthaæ navagrahaïamiti rÅtyetyartha÷// ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{dravyavibhÃga÷}* *{AnTs_3 tatra dravyÃïi p­thivyaptejovÃyvÃkÃÓakÃladigÃtmamanÃæsi navaiva //}* *{dÅpikÃ}* dravyaæ vibhajate - *{tatre}*ti/*{tatra}*- dravyÃdimadhye/ dravyÃïi navaivetyanvaya÷/ kÃni tÃni ityata Ãha -*{p­thivÅ}*ti// *{prakÃÓikÃ}* *{dravyam}*iti/ jÃtyekavacanam/ *{bÃlapriyÃ}* nanu 'dravyaæ vibhajate tatreti' iti*{dÅpikÃ}*grantho 'nupapanna÷/ tathà hi - dravyapadottaraikavacanasya ekatvamartha÷/ tasya prak­tyarthe dravye 'nvaya÷/ tasya dvitÅyÃrthe viÓe«yatve ÃdheyatÃsambandhenÃnvaya÷/ viÓe«yatÃyÃ÷ nirÆpakatÃsambandhena dhÃtvarthaikadeÓaj¤Ãne anvaya÷/ vipÆrvakabhajadhÃto÷ dravyatvavyÃpyaparasparaviruddhanÃnÃdharmaprakÃrakapramÃtmakaj¤ÃnajanakaÓabdor'tha÷/, tasyÃnukÆlatÃsambandhena ÃkhyÃtÃrthak­tau, tasyÃ÷ ÃÓrayatÃsambandhena annambhaÂÂe anvaya iti ekatvaviÓi«ÂadravyaviÓe«yakadravyatvavyÃpyaparasparÃsamÃnÃdhikaraïa- nÃnÃdharmaprakÃrakapramÃtmakaj¤ÃnajanakaÓabdÃnukÆlak­tyÃÓrayo 'nnambhaÂÂa iti 'dravyaæ vibhajata' iti vÃkyÃt bodha÷/ tatra ekadravyaviÓe«yakaæ dravyatvavyÃpyap­thivÅtvÃdinÃnÃdharmaviÓe«aïakaæ pramÃtmakaæ j¤Ãnaæ na sambhavati/ p­thivyÃdi rÆpaikadravyaviÓe 'tiriktatve anantÃvayavatatprÃgabhÃvÃdikalpanÃgauravam ata ÃvaÓyakatejo 'bhÃvarÆpatvaæ sidhyatÅtyapi bodhyam// *{bÃlapriyÃ}* 'tama÷ daÓamadravyam, kÊptadravyÃnantarbhÆtatve sati dravyatvÃt' iti pariÓe«ÃnumÃnena tamasa÷ daÓamadravyatvaæ si«Ãdhayi«itam/ tatra hetau dravyatvarÆpaviÓe«yÃsiddhiparihÃrÃya 'tama÷ dravyam, rÆpavattvÃt kriyÃvattvÃcca' ityanumÃnena tamaso dravyatvaæ sÃdhanÅyam/ tatrÃpi hetvasiddhiÓaÇkà na kÃryÃ; 'nÅlaæ tama÷,' 'calati tama÷' ityÃkÃrikayà abÃdhitayà pratyak«arÆpayà pratÅtyà tamasa÷ rÆpavattvasya kriyÃvattvasya ca siddhe÷/ tadÃha*{dÅpikÃyÃæ}**{'nÅlaæ tama'}*ityÃdinÃ/*{pratÅtibalÃd}*iti 1pa¤camyantasya rÆpÃdhÃratve kriyÃdhÃratve cÃnvaya÷/ bÃdhitapratÅtervi«ayÃsÃdhakatvÃt abÃdhitetyuktam/ j¤ÃnasÃmÃnyavÃcakapratÅtiÓabda÷ prak­te pratyak«Ãtmakaj¤Ãnapara÷, prathamopasthitaparityÃge mÃnÃbhÃvÃt/ pratyak«Ãsambhavasthala evÃnumÃnaparatvÃt j¤ÃnasÃmÃnyavÃcakapadasyetyÃÓayenÃha -*{prakÃÓikÃyÃæ prÃtyak«ikapratÅtibalÃd}*iti/ nanu 'tamo dravyam, nÅlarÆpÃdhÃratvÃt kriyÃdhÃratvÃcca' ityanumÃnaæ vyabhicÃri, dravyatvÃbhÃvavati 2janyaguïÃdÃvapi kÃlikasambandhana rÆpÃdhÃratvasya kriyÃdhÃratvasya ca sattvÃdityÃÓaÇkyÃha -*{samavÃyena}**{nÅlarÆpavatteyetyartha}*iti/ tathà ca samavÃyasambandhÃvacchinnanÅlarÆpani«ÂhÃdheyatÃnirÆpitÃdhÃratvaæ tÃd­ÓakriyÃni«ÂhÃdheyatÃnirÆpitÃdhikaraïatvaæ ca prak­te hetutayà vivak«itam/ janyaguïÃdau kÃlikasambandhÃvacchinna ----------------------------------------- 1. pratÅtibalÃditi pa¤camyantasya 'tamaso dravyatvaæ siddham' ityanenÃnvaya iti bhramavÃraïÃya rÆpÃdhÃratve kriyÃdhÃratve cÃnvaya ityuktam/ 2. nityapadÃrthe«u kÃlikasambandhena kimapi nÃsti, nitye«u kÃlikÃyogÃditi siddhÃntÃt/ tathà ca nityaguïÃde÷ kÃlikasambandhena rÆpÃdhÃratvaæ na sambhavatÅtyamipretya janyaguïÃdÃvityuktam/ ----------------------------------------- 1rÆpakriyÃni«ÂhÃdheyatÃnirÆpitÃdhÃratvamevÃstÅti na vyabhicÃra iti bhÃva÷/*{kÃlikasambandhena tasye}*ti/ kÃlikasambandhÃvacchinnarÆpakriyÃdhÃratvasyetyartha÷/*{atiprasaktatve 'pi}* - dravyÃtiriktav­ttitve 'pi/*{na k«ati÷}*- navyabhicÃra÷/*{evamagre 'pi bodhyam}*iti/'tamaso nÃkÃÓÃdipa¤cake 'ntarbhÃva÷ rÆpavattvÃt' ityatrÃpi rÆpavattvÃdityasya samavÃyena rÆpavattvÃdityartho bodhya iti bhÃva÷/ etÃvatà 'tamo daÓamadravyam, kÊptadravyÃnantarbhÆtatve sati dravyatvÃt' iti pariÓe«ÃnumÃne hetughaÂakaæ dravyatvaæ sÃdhitam/ atha hetughaÂakaæ kÊptadravyÃnantarbhÆtatvaæ sÃdhyate*{dÅpikÃyÃm tatra tamasa}*ityÃdinÃ/ nanu rÆpavattvahetunaiva tamasa÷ vÃyÃvanantarbhÃve siddhe puna÷ tatsÃdhakatayà sparÓÃbhÃvasyopanyÃso vyartha ityÃÓaÇkyÃha -*{sambandhabhedÃbhiprÃyeïe}*ti/rÆpavattvaæ samavÃyasambandhena hetu÷/ sparÓÃbhÃvastu svarÆpasambandhena hetu÷/ samavÃyasambandhena hetumuktvà svarÆpasambandhena hetumÃhetyartha÷/ yadi tamo vÃyÃvantarbhavet rÆpavat na syÃt sparÓaÓÆnyaæ ca na syÃt/ yata÷ tama÷ rÆpavat sparÓaÓÆnyaæ ca ato vÃyau nÃntarbhavatÅti bhÃva÷/ nanu 'tama÷ vÃyubhinnam, sparÓÃbhÃvÃt' ityanumÃnaæ phalitam/ tatra vÃyubhedarÆpasÃdhyÃbhÃvavati vÃyau sparÓani«ÂhasaæyogasambandhÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃvarÆpasya sparÓÃbhÃvasya sattvÃt vyabhicÃra÷/ na ca sparÓani«ÂhasamavÃyasambandhÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃvo hetutvena vivak«ita÷/ sa ca na vÃyÃvasti, tatra samavÃyena sparÓasya sattvÃt tadabhÃvÃsambhavÃditi vÃcyam/ samavÃyasambandhÃvacchinnasparÓani«ÂhapratiyogitÃkÃbhÃvasya kÃlikasambandhena vÃyau sattvÃt vyabhicÃratÃdavasthyÃt/ na ca samavÃyÃvacchinnasparÓÃbhÃvasya svarÆpasambandhena hetutÃyÃ÷ vivak«itatvÃt na vyabhicÃra iti vÃcyam/ evamapi utpattikÃlÃvacchinnavÃyau 'utpannaæ dravyaæ k«aïamaguïamakriyaæ ca ti«Âhati' iti nyÃyena sparÓasyÃbhÃva÷ ----------------------------------------- 1. rÆpani«Âhà kriyÃni«Âhà ca yà Ãdheyatà tannirÆpitÃdhÃratvamityartha÷/ ----------------------------------------- svarÆpasambandhenÃstÅti vyabhicÃrasya durvÃratvÃdityÃÓaÇkyÃha*{idaæ ca dhvaæsaprÃgabhÃvÃdhikaraïa}*iti/ tathà ca sparÓaprÃgabhÃvavati utpattik«aïÃvacchinnavÃyau sparÓÃtyantÃbhÃvo nÃstÅti heto÷ prÃcÅnamate na vyabhicÃra iti bhÃva÷/*{anyathe}*ti/ dhvaæsaprÃgabhÃvÃdhikaraïe 'tyantÃbhÃvo 'ÇgÅkriyata iti navÅnamata ityartha÷/ navyamate 'pi vyabhicÃraæ vÃrayitumÃha -*{vastutastu}*iti/ tathà ca vÃyau sparÓÃtyantÃbhÃva÷ utpattikÃlÃvacchinnadaiÓikaviÓe«aïatÃsambandhenaiva vartate, na tu niravacchinnadaiÓikaviÓe«aïatÃsambandheneti na vyabhicÃra iti bhÃva÷/ daiÓikaviÓe«aïatÃpadena svarÆpasambandha÷ kÃlikaviÓe«aïatÃpadena kÃlikasambandhaÓca navyanyÃyagranthe«u vyavahriyate/ *{vi«amavyÃptahetum}*iti/ sÃdhyamÃtranirÆpitavyÃptimÃn hetu÷ vi«amavyÃpta iti, hetunirÆpitavyÃptimatsÃdhyanirÆpitavyÃptimÃn hetu÷ samavyÃpta iti cocyate/ 'tama÷ vÃyubhinnam, rÆpavattvÃt' ityanumÃnaprayoge yatra yatra rÆpavattvaæ tatra vÃyubheda iti vÃyubhedanirÆpità vyÃpti÷ hetau rÆpavattve 'sti/ yatra yatra vÃyubheda÷ tatra tatra rÆpavattvamiti rÆpavattvanirÆpità vyÃptistu vÃyubhede na sambhavati, vÃyubhedavatyÃkÃÓÃdau rÆpavattvÃbhÃvena vyabhicÃrÃt/ ato rÆpavattvaæ vi«amavyÃpto hetu÷/ evaæ sparÓÃbhÃvo 'pi/ yatra yatra sparÓÃbhÃva÷ tatra tatra vÃyubheda iti vyÃptisattve 'pi yatra yatra vÃyubheda÷ tatra tatra sparÓÃbhÃva iti vyÃptyabhÃvÃt vÃyubhedavati ghaÂÃdau sparÓasyaiva sattvÃt/ 'tama÷ vÃyubhinnam, sadÃgatimattvÃbhÃvÃt' ityatra sadÃgatimattvÃbhÃvastu samavyÃpto hetu÷/ yatra yatra vÃyubheda÷ tatra tatra sadÃgatimattvÃbhÃva iti sadÃgatimattvÃbhÃvanirÆpitavyÃpte÷ vÃyubhede, yatra yatra sadÃgagimattvÃbhÃva÷ tatra tatra vÃyubheda iti vÃyubhedanirÆpitavyÃpte÷ sadÃgatimattvÃbhÃve ca sattvÃditi/*{vijÃtÅyakriye}*ti/ vÃyumÃtrav­ttirvilak«aïakriyetyartha÷/ *{dÅpikÃyÃæ nÃpi tejasÅ}*ti/ 'tama÷ tejasi nÃntarbhavati (tejobhinnam), bhÃsvararÆpÃbhÃvÃt u«ïasparÓÃbhÃvÃcca' ityanumÃnam/ tatra bhÃsvararÆpÃbhÃva÷ vi«amavyÃpta÷, u«ïasparÓÃbhÃva÷ samavyÃpta÷/ evaæ 'tama÷ jalabhinnam ÓÅtasparÓÃbhÃvÃt nÅlarÆpavattvÃcca' ityanumÃne ÓÅtasparÓÃbhÃva÷ samavyÃpta÷, nÅlarÆpavattvaæ vi«amavyÃptam/ 'tam÷ p­thivÅbhinnam, gandhÃbhÃvÃt sparÓarahitatvÃcca' ityatra gandhÃbhÃva÷ samavyÃpta÷, sparÓarahitatvaæ vi«amavyÃptamiti Æhyam/ tamasa÷ dravyatvameva nÃsti, kuto daÓamadravyatvam/ tamastvabhÃvÃkhye saptamapadÃrtheæ'ntarbhÆtamiti matvÃ*{tamasastejo 'bhÃvarÆpatvÃt}*ityuktaæ*{dÅpikÃyÃm}* / tatra tejo 'bhÃvapadena teja÷pratiyogikÃbhÃvavivak«ÃyÃæ sÆryÃditejasvatyapi deÓe tejo 'ntarapratiæyogikÃbhÃvasattvena tama iti pratÅtiprasaÇga÷/ tejastvÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃvavivak«ÃyÃæ tamasvatyapi deÓe teja÷paramÃïvÃdisattvena tejassÃmÃnyÃbhÃvasyÃsattvena tama iti pratÅtyanupapatti÷/ prakÃÓakaæ yatteja÷ tattvÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃvavivak«aïena teja÷paramÃïvÃdÅnÃæ prakÃÓakatvÃbhÃvÃt pÆrvoktado«avÃraïe 'pi prakÃÓakatejastryaïukakhadyotÃdimati pradeÓe tama÷pratÅtyanupapatti÷/ ata÷ prau¬haæ prÃkaÓakaæ ca yatteja÷ tattvÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃvo vivak«aïÅya÷/ prau¬hatvaæ ca prak­«Âamahatvavattvam/ tryaïukÃdetÃd­Óaprau¬hatvÃbhÃvÃt tatsattve 'pi tama÷pratÅternÃnupapatti÷/ tadetatsarvaæ manasik­tyÃha -*{prau¬haprakÃÓake}*ti/ prakÃÓakapadaprayojanamÃha -*{ata}*iti/ prau¬haprakÃÓakatejastvÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃvastama ityuktau prakÃÓakapadaæ vayartham/ teja÷paramÃïÆnÃæ prak­«ÂamahattvarÆpaprau¬hatvÃbhÃvÃdeva vÃraïasambhavÃt/ ata÷ hiraïyÃditejovÃraïÃya prakÃÓakapadamiti vaktavyam/ evamapi cak«urÃditejasvati pradeÓe tama÷pratÅtyanupapatti÷/ tadvÃraïÃya udbhÆtarÆpavattvamapi tejasi viÓe«aïaæ deyam/ tathà ca prak­«ÂamahattvavatprakÃÓakodbhÆtarÆpavattejastvÃvacchinnapratiyogi tÃkÃbhÃvastama÷/ atha và pau¬hatvaæ mahÃprabhÃvattvam/ tenaiva paramÃïÆnÃæ hiraïyÃdeÓca vÃraïasambhavÃt prakÃÓakapadamanupÃdeyam/ mahÃprabhÃvattvÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃvastama iti phalitam/ tadetadabhisandhÃyÃha -*{digi}* ti/ nanu tamaso rÆpavattvena dravyatvasya pÆrvaæ prasÃdhitatvÃt kathamabhÃvarÆpatvamityÃÓaÇkya*{dÅpikÃyÃæ}*'tama÷ na rÆpidravyam' ityÃdyuktam/ atra tamaso rÆpavattvÃbhÃva÷ dravyatvÃbhÃvaÓca si«Ãdhayi«ita÷/ tamo yadi rÆpavat dravyaæ và bhavet, tadà Ãlokasahak­tenaiva cak«u«Ã g­hyeta, yata÷ ÃlokÃsÃhak­tena cak«u«Ã g­hyate ata÷ tamo na rÆpavat na và dravyamiti/ yatra yatra ÃlokÃsahak­tacak«urgrÃhyatvaæ tatra tatra rÆpavadbhinnatvaæ dravyabhinnatvaæ ca yathà ÃlokÃbhÃve iti vyÃptisadbhÃvÃt/ hetau ÃlokÃsahak­teti viÓe«aïÃnupÃdÃne sÃdhyÃbhÃvavati rÆpavaddravye ghaÂÃdaucak«urgrÃhyatvarÆpahetusattvÃt vyabhicÃra÷ syÃditi tadupÃdÃnam/ ghaÂÃdirÃlokasahak­tacak«urgrÃhya÷ na tadasahak­tacak«urgrÃhya iti na vyabhicÃra÷/ tadÃha -*{ghaÂÃdÃv}*iti/ nanu cak«urgrÃhyatvaæ nÃma cak«urjanyapratyak«avi«ayatvam/ ÃlokÃsahak­tacak«urjanyatamovi«ayakapratyak«e yatra j¤Ãnalak«aïapratyÃsattyà ghaÂo 'pi bhÃta÷, tatpratyak«avi«aye ghaÂÃdau vyabhicÃra iti ÓaÇkÃyÃmÃha*{- cak«urgrÃhyatvaæ cak«urjanyaj¤ÃnÅyalaukikavi«ayatvam}*iti/*{tamasaÓcÃk«u«a}*iti/ tamovi«ayake cak«urjanyapratyak«a ityartha÷/*{upanayamaryÃdaye}* ti/ j¤Ãnalak«aïapratyÃsattyetyartha÷/ ke«ucit koÓe«u"tena tamasaÓcÃk«u«e tamovÃn ghaÂa iti ghaÂÃdinÃmupanayamaryÃdayà bhÃne 'pi na k«ati÷"iti pÃÂho d­Óyate/ tatra 'tamovÃn ghaÂa iti' iti bhÃga÷ aprÃmÃïika÷, upanÅtaæ viÓe«aïatayaiva bhÃsate na tu viÓe«yatayeti siddhÃntavirodhÃt/ atastadbhÃgarahita÷ pÃÂha÷ eva kvacit d­ÓyamÃna÷ sÃdhu÷/ atha và 'ghaÂavattama÷ iti' iti Óodhayitvà paÂhanÅyam/ nanu tejassÃmÃnyÃbhÃvasya pak«atayà tadantargatasya ÃlokÃbhÃvasya d­«ÂÃntatvakathanaæ na yuktam, pak«Ãtiriktasyaiva d­«ÂÃntatvÃt ityata Ãha -*{viÓe«ÃbhÃvam}*iti/ sÃmÃnyadharmÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃva÷ pak«a÷, tadatirikta÷ viÓe«adharmÃvacchinnÃbhÃvo d­«ÂÃnta÷/ ato nÃnupapattiriti bhÃva÷/ nanu ÃlokÃsahak­tacak«urgrÃhyatvarÆpaheturastu rÆpavaddravyabhedarÆpasÃdhyaæ mÃstu ityaprayojakaÓaÇkÃyÃmuktaæ*{dÅpikÃyÃm - rÆpidravyacÃk«u«apramÃyÃmityÃ}*di/ yadi rÆpidravyabhedo na syÃt tarhi ÃlokÃsahak­tacak«urgrÃhyaæ na syÃt/ arthÃt yadi rÆpidravyaæ syÃt tarhi Ãlokasahak­tacak«urgrÃhyaæ syÃditi tarka÷ aprayojakaÓaÇkÃnivÃraka÷ vaktavya÷/ sa ca tarka÷ rÆpavattvaprakÃrakadravyaviÓe«yakacak«urjanyapramÃtmakapratyak«e Ãloka÷ kÃraïamiti kÃryakÃraïabhÃve sati syÃdityÃÓayena kÃryakÃraïabhÃva÷ pradarÓita÷/ tatra pramÃpadasya prayojanamÃha -*{Ãlokaæ vine}*ti/ tathà ca pramÃpadÃnupÃdÃne ÃlokÃbhÃve 'pi rÆpavattvaprakÃrakatamoviÓe«yakabhramÃtmakapratyak«otpattyà vyatirekavyabhicÃra÷ syÃt/ tadvÃraïÃya pramÃpadamiti bhÃva÷/*{anyathe}*ti/*{rÆ}*pidravyacÃk«u«apramÃyÃmÃlokasya kÃraïatvÃbhÃve ityartha÷/ nanu rÆpidravyavi«ayakacÃk«u«apramÃyÃmÃlokasya kÃraïatvaæ na sambhavati, Ãlokaæ vinÃpi rÆpavatastejodravyasya cÃk«u«apramÃyÃ÷ utpattyà vyatirekavyabhi¤cÃrÃt/ na ca tejobhinnaæ yat rÆpidravyaæ tadvi«ayakacÃk«u«apramÃyÃmevÃlokasya kÃraïatvam, ato na vyatirekavyabhicÃra iti vÃcyam/ tejobhinnatvavat tamobhinnatvamityapi viÓe«aïaæ dattvà tamobhinnaæ tejobhinnaæ ca yat dravyaæ tadvi«ayakacÃk«u«apramÃyÃmeva Ãloka÷ kÃraïamiti svÅkÃreïa Ãlokaæ vinÃpi tamasaÓcÃk«u«atvasambhavÃt/ tathà ca ÃlokÃsahak­tacak«urgrÃæhyatve 'pi k«atyabhÃvÃt tamaso 'tiriktadravyatvaæ ni«pratyÆhamevetyata Ãha-digiti/ sarvÃænÆbhÆyamÃno«ïasparÓÃÓrayatayà tejodravyasyÃvaÓyaæ svÅkÃryatayà tatpratyak«anirvÃhÃya kÃryatÃvacchedakakoÂau tejobhinnatvaniveÓe 'pi tamaso 'bhÃvarÆpatve 'pi k«atyabhÃvÃt tadbhinnatvaniveÓo 'nucita÷/ tathà ca tamaso dravyatve ÃlokÃsahak­tacak«urgrÃhyatvÃnupapattyà tamo na rÆpidravyamiti su«ÂhÆktamiti bhÃva÷// *{dÅpikÃ}* *{dravyalak«aïam}* *{dravyatvajÃtimattvaæ guïavattvaæ và dravyasÃmÃnyalak«aïam/}* *{prakÃÓikÃ}* muktisÃdhanÅbhÆtapadÃrthatattvaj¤Ãnaæ lak«aïaj¤Ãnaæ vinà nopapadyata ityata Ãha -*{dravyatve}*ti/ saæyogajanakatÃvacchedakatayà dravyatvajÃtisiddhiriti bhÃva÷/ nanu lak«aïalak«yatÃvacchedakayorabheda ityata Ãha -*{guïavattvam}*iti/*{dravyasÃmÃnyalak«aïami}* ti/ evaæ ca sÃmÃnyadharmÃkathanena na nyÆnateti bhÃva÷/ *{bÃlapriyÃ}* mÆle dravyatvajÃtimattvaæ dravyasya lak«aïamuktam/ tatra dravyatvajÃtau kiæ mÃnamityÃÓaÇkyÃha -*{saæyogajanakatÃvacchedakataye}*ti/ anena dravyatvajÃtau anumÃnaæ pramÃïamuktaæ bhavati/ tathà hi - dravyayoreva saæyoga iti saæyogaæ prati dravyaæ samavÃyikÃraïam/ samavÃyasambandhena saæyogaæ prati tÃdÃtmyasambandhena dravyaæ kÃraïam/ samavÃyasambandhÃvacchinnasaæyogani«ÂhakÃryatÃnirupitatÃdÃtmyasambandhÃvacchinnakÃraïatà dravye vartate/ tÃæ kÃraïatÃæ pak«Åk­tya tatra ki¤ciddharmÃvacchinnatvaæ kÃraïatÃtvena hetunà sÃdhanÅyam/ samavÃyasambandhÃvacchinnasaæyogani«ÂhakÃryatÃnirÆpitÃdÃtmyasambandhÃvacchinnadravyani«ÂhakÃraïatà ki¤ciddharmÃvacchinnà kÃraïatÃtvÃt, yà yà kÃraïatà sà sà kÃraïatà ki¤ciddharmÃvacchinnà yathà ghaÂani«ÂhakÃryatÃnirÆpitadaï¬ani«ÂhakÃraïatà daï¬atvÃvacchinnà tadvat ityanumÃnena dravyani«ÂhoktakÃraïatÃyÃæ dravyatvarÆpaki¤ciddharmÃævacchinnatvasiddhau sidhyato dharmasya jÃtitve lÃghavamiti lÃghavaj¤ÃnasahakÃreïa dravyatvÃkhyajÃtisiddhiriti bhÃva÷/ dravyasya guïavattvaæ lak«aïÃntaramuktaæ mÆle/ tatkathate bÅjamÃha -*{lak«aïalak«yatÃvacchedakayorabhe}*da iti/ dravyasya dravyatvaæ lak«aïamitmukte lak«yaæ dravyam lak«yatÃvacchedakaæ dravyatvam, lak«aïamapi dravyatvameveti lak«aïalak«yatÃvacchedakayorabheda÷ syÃt/ nanvastu nÃma tayorabheda÷, tÃvatà ko do«a iti cet - ÓrÆyatÃm/ lak«aïasya hi lak«ye itarabhedÃnumiti÷ prayojanam/ lak«aïaæ lak«yoddeÓyaketarabhedavidheyakÃnumitijanakamiti yÃvat/ yathà go÷ sÃsnÃvattvaæ lak«aïaæ cet 'gau÷ svetarabhinnÃ, sÃsnÃvattvÃt' ityanumÃnena go÷ itarabhinnatvaæ sidhyati/ tathà prak­te 'pi dravyasya yadi dravyatvaæ lak«aïaæ tadà 'dravyam itarabhinnam, dravyatvÃt' ityanumÃnaæ prayoktavyam/ tatra 'dravyam itarabhinnam' ityanumiti÷/ tÃæ prati itarabhedavyÃpyadravyatvavat dravyamiti parÃmarÓaæ÷ kÃraïam/ vyÃptiÓca hetuvyÃpakasÃdhyasÃmÃnÃdhikaraïyarÆpÃ/ tathà ca dravyatvavyÃpaketarabhedasamÃnÃdhikaraïadravyatvavat dravyamiti parÃmarÓasya ÃkÃra÷ sampanna÷/ tatra dravyatve itarabhedasÃmÃnÃdhikaraïye bhÃsamÃne tulyavittivedyatayà itarabhede dravyatvasÃmÃnÃdhikaraïyamapi bhÃsate/ tulyavittivedyatà nÃma ekaj¤Ãnavi«ayatvam/ anumittau ca pak«av­ttitvÃtmakaæ pak«atÃvacchedakasÃmÃnÃdhikaraïyaæ sÃdhye bhÃsate/ evaæ ca anumitivi«ayasya itarabhededravyav­ttitvasya parÃmarÓena vi«ayÅk­tatayà parÃmarÓasiddhasyaiva vi«ayasya anumityà sÃdhanÃt siddhasÃdhanÃkhyo do«a÷ prasajati/ anumite÷ pÆrvaæ pak«e sÃdhyaniÓcayasattve siddhasÃdhanado«a÷ bhavati/ ato dravyasya yadi dravyatvajÃtimattvaæ lak«aïaæ tadà siddhasÃdhanÃkhyado«a÷ prasajatÅti paryÃlocya lak«aïÃntarÃnudhÃvanaæ k­tamiti bhÃva÷/ sÃmÃnyadharmaj¤Ãnaæ vinà viÓe«adharmavij¤ÃsÃyà anudayÃt vibhÃgakaraïamanucitamiti ÓaÇkÃparihÃrÃyà mÆle dravyasÃmÃnyalak«aïamuktamityÃha -*{eva¤ce}*ti/*{nyÆnate}*ti/ lak«aïÃkathanarÆpà nyÆnatetyartha÷/ *{dÅpikÃ}* *{avyÃptyÃdilak«aïam/}* 1lak«aïasya trÅïi dÆ«aïÃni/ lak«yaikadeÓÃv­ttitvamavyÃpti÷/ yathà go÷ kapilatvam/ alak«ye lak«aïasya vartanamativyÃpti÷/ yathà go÷ Ó­Çgitvam/ lak«yamÃtrÃv­ttitvamasambhava÷/ yathà gorekaÓaphavattvam/ *{prakÃÓikÃ}* dÆ«aïatrayarahitadharmasyaiva lak«aïatvasya vak«yamÃïatayà tajj¤Ãnaæ viÓe«aïÅbhÆtadÆ«aïatrayarahitatvaj¤Ãnaæ vinà na sambhavati/ dÆ«aïatrayarahitatvaj¤Ãnaæ tu viÓi«ya dÆ«aïatrayaj¤ÃnÃdhÅnam/ abhÃvabuddhiæ prati pratiyogitÃvacchedakaviÓi«Âapratiyogij¤Ãnasya tantratvÃdityÃÓayena dÆ«aïatrayaæ darÓayati -*{lak«yaikadeÓÃv­ttitvam}*iti/ lak«aïatÃvacchedakatvÃbhimatasambandhena ki¤cillak«yÃv­ttitvamityartha÷/*{lak«yamÃtre}*ti/ mÃtrapadaæ k­tsnÃrthakaæ sambandhaviÓe«Ãvacchinnalak«yav­ttitvasÃmÃnyÃbhÃvasphorakam/*{ekaÓaphavattvam}*iti/ na cÃtra alak«yav­ttitvarÆpÃtivyÃpterapi sattvÃt saÇkara iti vÃcyam/ du«ÂasaÇkare 'pi do«ÃsaÇkara iti nyÃyÃt/ *{bÃlapriyÃ}* dravyasÃmÃnyalak«aïamiti*{dÅpikÃ}*granthaÓravaïÃnantaraæ lak«aïaÓabdÃrtha÷ ka÷? kiæ nÃma lak«aïasya lak«aïam iti Ói«yasya jij¤Ãsà jÃyate/ tacchÃntaye lak«aïasya lak«aïaæ vaktavyam/ tata÷ prÃk avyÃptyÃdÅnÃæ lak«aïakathanamasaÇgatamityata Ãha -*{dÆ«aïatraye}*tyÃdinÃ/ dÆ«aïatrayarahitadharmatvaæ lak«aïasya lak«aïam/ dÆ«aïatrayarahitatvaæ ca dÆ«aïatrayÃbhÃvavattvam/ tathà ca dÆ«aïatrayÃbhÃvaviÓi«Âadharmatvaæ lak«aïalak«aïamiti paryavasitam/ tatra viÓi«Âabuddhau viÓe«aïaj¤Ãnasya kÃraïatvÃt dÆ«aïatrayÃbhÃvarÆpaviÓe«aïaj¤Ãnaæ kÃraïam/ tÃd­ÓaviÓe«aïaj¤Ãnaæ ca dÆ«aïatrayaj¤Ãnaæ vinà na sambhavati, abhÃvabuddhau pratiyogij¤Ãnasya kÃraïatvÃt/ ata÷ dÆ«aïatrayaæ ----------------------------------------- 1. lak«aïasya trÅïi dÆ«aïÃnÅti n­siæhaprakÃÓikÃnumata÷ pÃÂha÷/ ----------------------------------------- lak«aïato darÓaænÅyam ityÃÓayena*{dÅpikÃyÃæ}*avyÃptyÃdidÆ«aïatrayasya lak«aïamuktamiti bhÃva÷/ *{viÓi«ya dÆ«aïatrayaj¤ÃnÃdhÅnam}*iti/ atrÃyamÃÓaya÷ - dÆ«aïatrayarahitatvaæ nÃma na dÆ«aïatrayatvÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃva÷/ tathà sati avyÃptyÃdyekatamadÆ«aïavati kapilatvÃdidharme ekasattve 'pi trayaæ nÃstÅti nyÃyena dÆ«aïatrayÃbhÃvasattvena tadvata÷ kapilatvÃde÷ dharmasya lak«aïatvÃpatte÷/ kiæ tu avyÃptyativyÃptyasambhavarÆpadÆ«aïÃni avyÃptitvÃdinà viÓi«yopÃdÃya tadavacchinnapratiyogitÃkÃbhÃvatrayaæ dÆ«aïatrayarahitatvamiti vaktavyam/ tathà ca avyÃptitvÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃva - ativyÃptitvÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃva - asambhavatvÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃva - etattrayaviÓi«Âo dharmo lak«aïamiti phalitam/ tatra abhÃvabuddhau pratiyogitÃvacchedakaviÓi«Âapratiyogij¤Ãnasya kÃraïatvÃt avyÃptitvÃdiviÓi«ÂÃvyÃptyÃdij¤Ãnaæ kÃraïamiti tÃd­Óaj¤ÃnotpÃdanÃya Ãdau avyÃptyÃdÅnÃæ svarÆpamÃha*{dÅpikÃyÃm}*iti/ *{lak«yaikadeÓÃv­ttitvamavyÃptir}*iti/ ki¤cillak«yanirÆpitÃdheyatvÃbhÃva÷ lak«yatÃvacchedakÃdhikaraïaki¤cinnirÆpitav­ttitvÃbhÃva÷ avyÃptisvarÆpamityartha÷/ go÷ kapilatvaæ lak«aïam ityukte lak«yà gau÷ lak«yatÃvacchedakaæ gotvam, tadadhikaraïaæ Óvetagau÷ tannirÆpitav­ttitvÃbhÃva÷ kapilatve 'stÅti avyÃpte dharme lak«aïasamanvaya÷/ nanu gotvÃdhikaraïe Óvetagavi kapilatvasya kÃlikasambandhena vartamÃnatayà lak«yatÃvacchedakÃdhikaraïanirÆpitav­ttitvÃbhÃvo nÃstÅti avyÃptadharme avyÃptalak«aïÃsambhava ityÃÓaÇkyÃha -*{lak«aïatÃvacchedakatvÃbhimatasambandhene}*ti/ v­ttitvÃnvayi avacchinnatvaæ t­tÅyÃrtha÷/ tathà ca lak«yatÃvacchedakÃdhikaraïanirÆpita 1lak«aïatÃvacchedakasambanghÃvacchinnav­ttitvÃbhÃva÷ avyÃptasya lak«aïam, avyÃpte÷ svarÆpam/ kapilatvaæ kapilagavi samavÃyena astÅti samavÃyasambandha÷ lak«aïatÃvacchedakasambandha÷/ ----------------------------------------- 1. lak«aïaæ yena sambandhena lak«ye vartate sa sambandha÷ lak«aïatÃvacchedakasambandha÷/ ----------------------------------------- gotvÃdhikaraïaÓvetagonirÆpitakÃlikasambandhÃvacchinnav­ttitvasya kapilatve sattve 'pi tannirÆpitasamavÃyasambandhÃvacchinnav­ttitvÃbhÃvÃt kapilatve lak«aïasamanvaya÷/ lak«yatÃvacchedakÃdhikaraïatvaæ ca lak«yatÃvacchedakani«ÂhÃdheyatÃnirÆpitÃdhiÇkaraïatvam, tatrÃdheyatÃyÃæ 1lak«yatÃvacchedakatÃvacchedakasambandhÃvacchinnatvaæ niveÓanÅyam/ anyathà sallak«aïe sÃsnÃvattvÃdau kÃlikasambandhena lak«yatÃvacchedakagotvÃdhikaraïaæ yat mahi«Ãdi tadv­ttitvÃbhÃvasattvena avyÃptalak«aïasyÃtivyÃpte÷/ evaæ lak«yatÃvacchedakasamÃnÃdhikaraïatve satÅtyapi avyÃptalak«aïe viÓe«aïaæ deyam/ anyathà asambhavagraste ekaÓaphavattvÃdau avyÃptalak«aïasyÃtivyÃpte÷/, gotvÃdhikaraïanirÆpitav­ttitvÃbhÃvasya tatrÃpi sattvÃt/ tasmin viÓe«aïe datte tu ekaÓaphavattvÃdau nÃtivyÃpti÷, tasya gotvÃdhikaraïav­ttitvÃbhÃvÃt/ lak«yatÃvacchedakasamÃnÃdhikaraïatvaæ ca lak«yatÃvacchedakani«ÂhÃdheyatÃnirÆpitÃdhikaraïatÃvannirÆpitav­ttitvam/ tatra lak«yatÃvacchedakani«ÂhÃdheyatÃyÃæ lak«yatÃvacchedakatÃvacchedakasambandhÃvacchinnatvaæ niveÓanÅyam/ anyathà lak«yatÃvacchedakasya gotvasya kÃlikasambandhena adhikaraïe aÓve ekaÓaphavattvasya sattvena asambhavagrastadharme avyÃptalak«aïasyÃtivyÃpte÷/ tanniveÓe tu tÃd­ÓasamavÃyasambandhena gotvÃdhikaraïaræ gaureva, tannirÆpitav­ttitvaæ ekaÓaphavattve nÃstÅti nÃtivyÃptiriti/ evaæ v­ttitve lak«aïatÃvacchedakasambandhÃvacchinnatvaæ niveÓanÅyam/ anyathà ekaÓaphavattvasya kÃlikasambandhena gov­ttitayà pÆrvoktado«Ãpatte÷/ evaæ ca lak«yatÃvacchedakatÃvacchedakasambanghÃvacchinnalak«yatÃvacchedakani«ÂhÃdheyatÃnirÆpitÃdhikaraïatÃvannirÆpitalak«aïatÃvacche- dakasambandhÃvacchinnav­ttitve sati lak«yatÃvacchedakatÃvacchedakasambandhÃvacchinnalak«yatÃvacchedakani«ÂhÃdheyatÃnirÆpitÃ- dhikaraïatÃvanniyapitalak«aïatÃvacchedakasambandhÃvacchinnav­ttitvÃbhÃva÷ avyÃptasya lak«aïamiti phalitam/ adhikaæ *{paÂÂÃbhirÃmaÂippaïyÃ}*dau dra«Âavyam/ ----------------------------------------- 1. lak«yatÃvacchedakadharma÷ yena sambandhena lak«ye vartate sa sambandha÷ lak«yatÃvacchedakatÃvacchedakasambandha÷/ ----------------------------------------- *{dÅpikÃyÃm - alak«ye lak«aïasya vartanamativyÃptir}*iti/ alak«yamityasya lak«yani«ÂhapratiyogitÃkabhedavadityartha÷/ saptamyÃ÷ nirÆpitatatvamartha÷/ tasya vartanaÓabdÃrthe Ãdheyatve 'nvaya÷/ lak«yani«ÂhapratiyogitÃkabhedavannirÆpitav­ttitvamativyÃptirityuktaæ bhavatiæ/ yathà go÷ Ó­Çgitvaæ lak«aïamuktaæ cet idaæ lak«aïamativyÃptidu«Âaæ bhavati, lak«yà gau÷ tanni«ÂhapratiyogitÃnirÆpakabhedavati mahi«Ãdau Ó­Çgitvasya vartanÃt/ atra lak«yani«ÂhapratiyogitÃyÃæ lak«yatÃvacchedakÃvacchinnatvaæ niveÓanÅyam/ anyathà goni«ÂhapratiyogitÃkabheda ityanena ÓvetagobhedasyÃpi grahÅtuæ Óakyatayà tadvati kapilagavi kapilatvasya vartamÃnatayà avyÃptadharme ativyÃptalak«aïasyÃtivyÃpte÷/ tanniveÓe tu lak«yà gau÷, lak«yatÃvacchedakaæ gotvaæ, tadavacchinnagoni«ÂhapratiyogitÃkabheda÷ 'gaurna' iti pratÅtisiddha÷ gosÃmÃnyabheda÷ tadvÃn kapilagaurna bhavati, kiæ tu mahi«Ãdikameva tadv­ttitvaæ kapilatve nÃstÅti nÃtivyÃpti÷/ evaæ v­ttitÃyÃæ lak«ïatÃvacchedakasambandhÃvacchinnatvaæ niveÓanÅyam/ anyathà gobhinne mahi«ÃdÃvapi kÃlikasambandhena kapilatvasya vartamÃnatayà pÆrvoktado«Ãpatte÷/ tanniveÓe tu lak«aïaæ yena sambandhena lak«ye vartate se eva sambandha÷ lak«aïatÃvacchedakasambandha iti prak­te samavÃyasyaiva tÃd­Óatayà mahiÓÃdinirÆpitasamavÃyasambandhÃvacchinnav­ttitvasya kapilatve 'bhÃvÃt na tatrÃtivyÃpti÷/ evamapi asambhavagraste ekaÓaphavattvÃdau lak«yagobhinnÃÓvav­ttitvasattvÃt ativyÃptalak«ïasyÃtivyÃptiriti tadvÃraïÃya lak«yatÃvacchedakasamÃnÃdhikaraïatve satÅti viÓe«aïamatrÃpi deyam/ ekaÓaphavattvasya lak«yatÃvacchedakagotvÃdhikaraïav­ttitvÃbhÃvÃnna do«a÷/ tathà ca lak«yatÃvacchedakatÃvacchedakasambandhÃvacchinnalak«yatÃvacchedakasambandhÃvacchinnalak«yatÃvacchedakani«ÂhÃdheyatÃnirÆpitÃ- dhikaraïatÃvannirÆpitalak«aïatÃvacchedakasambandhÃvacchinnav­ttitve sati lak«yatÃvacchedakÃvacchinnalak«yani«ÂhapratiyogitÃnirÆpakabhedavannirÆpitalak«aïatÃvacchedakasambandhÃvacchinnav­ttitvam ativyÃptasya lak«aïamiti phalitam/ *{lak«yamÃtrÃv­ttitvamasambhava}*iti/ sarvatra lak«ye avartanamasambhava÷/ kvacillak«ye avartanamavyÃptadharme 'pyastÅti sarvatretyuktam/ go÷ ekaÓaphavattvam lak«aïamuktaæ cet tatsarvÃsu govyakti«u nÃstÅti asambhavado«adÆ«itaæ bhavati/ lak«yanirÆpitav­ttitvatvÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃvo 'tra vivak«ita÷, na tu lak«yav­ttitvapratiyogiko 'bhÃva÷/ kapilatvÃdyavyÃpyadharme 'pi yatki¤cillak«yaÓvetagov­ttitvÃbhÃvasya lak«yav­ttitvapratiyogikasya sattvenÃtivyÃptyÃpatte÷/ tadvivak«aïe tu gov­ttitvaæ nÃstÅti pratÅtisiddhasya gov­ttitvasÃmÃnyÃbhÃvasyaiva lak«yanirÆpitav­ttitvatvÃvacchinnapratiyogitÃkatayà tasya kapilatve kapilagov­ttau virahÃt nÃtivyÃptiriti sÆcanÃya k­tsnÃrthakaæ mÃtrapadam/ evaæ lak«yanirÆpitav­ttitve lak«ïatÃvacchedakasambanghÃvacchinnatvamapi niveÓanÅyam/ anyathà ekaÓaphavattvÃderapi kÃlikasambandhena gov­ttitvena tadv­ttitvÃbhÃvavirahÃt asambhavalak«aïe asambhavado«a÷ syÃditi/ tathà ca lak«yanirÆpitalak«ïatÃvacchedakasambandhÃvacchinnav­ttitvatvÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃva÷ asambhava iti phalitam/ sarvamidamabhisandhÃyÃha*{prakÃÓikÃyÃm mÃtrapadaæ k­tsnÃrthakam}*iti/*{sambandhaviÓe«a}*ti/ lak«aïatÃvacchedakasambandhetyartha÷/*{lak«yav­ttitvasÃmÃnyÃbhÃve}*ti/ lak«yav­ttitvatvÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃvetyartha÷/ nanu asambhavagraste ekaÓaphavattve alak«yÃÓv­ttitvasattvena ativyÃptyÃkhyado«asyÃpi sattvÃt ekatra anekado«asÃÇkaryaæ prasajatÅti ÓaÇkate -*{na cÃtretyÃdi}*nÃ/ ÓaÇkeyaæ yathÃÓrutÃtivyÃptilak«aïÃbhiprÃyeïa/ lak«yatÃvacchedakasamÃnÃdhikaraïatve satÅti viÓe«aïaviÓi«Âasya pÆrvoktapari«k­tÃtivyÃptisvarÆpasya ekaÓaphavattve virahÃt/ do«abhedÃt/ du«ÂasyÃpi bhedena bhavitavyamiti ÓaÇkiturbhÃva÷/ samÃdhatte -*{du«ÂasaÇkare 'pÅ}* ti/ du«Âasyaikatve 'pi do«asya ekatvaæ netyartha÷/ ekasmin anekado«ÃïÃæ samÃveÓasambhavena do«abhedÃt tadÃÓrayadu«ÂabhedÃpattirneti samÃdhÃturÃÓaya÷/ 'upadheyasaÇkare 'pyupÃdherasaÇkara÷' iti maïikÃravacanasyÃpyayamevÃrtha÷/ *{dÅpikÃ}* *{lak«aïalak«aïavicÃra÷}* etaddÆ«aïatrayarahitadharmo lak«aïam/ yathà go÷ sÃsnÃdimattvam/ sa evÃsÃdhÃraïadharma ityucyate/ lak«yatÃvacchedakasamaniyatatvamasÃdhÃraïatvam/ vyÃvartakasyaiva lak«aïatve vyÃv­ttÃvabhidheyatvÃdau cÃtivyÃpti÷ ata÷ tadvÃraïÃya tadbhinnatvaæ dharmaviÓe«aïaæ deyam/ vyavahÃrasyÃpi lak«aïaprayojanatve tu tat na deyam/ vyÃv­tterapi vyavahÃrasÃdhanatvÃt/ *{prakÃÓikÃ}* *{etaddÆ«aïatrayarahita}*iti/ uktadÆ«aïÃbhÃvatrayaviÓi«Âa ityartha÷/ nanvasÃdhÃraïadharmo lak«aïamiti hi siddhÃnta÷/ tasmÃt kÃraïÃt kathaæ dÆ«aïatrayarahito dharmo lak«aïamityata Ãha -*{sa eve}*ti/*{ityucyata}*iti/ abhiyuktairiti Óe«a÷/ nanu sÃdhÃraïyasya lak«yÃlak«yav­ttitvarÆpatayà tadabhÃvarÆpÃsÃdhÃraïyasyÃvyÃptyÃdido«agrastadharme 'pi sattvÃt kathaæ do«atrayarahita evÃsÃdhÃraïadharma ityÃÓaÇkÃæ parijihÅr«u÷ asÃdhÃraïatvamanyÃd­Óaæ nirvakti -*{lak«yatÃvacchedakasamaniyatatvam}*iti/ lak«yatÃvacchedakavyÃpakatve sati lak«yatÃvacchedakavyÃpyatvamityartha÷/ avyÃptyasambhavagrastayorvÃraïÃya satyantam/ ativyÃptasya vÃraïÃya viÓe«yam/ dharmapadaæ lak«aïatÃghaÂakasambandhena vyÃpakatvÃditÃtparyagrÃhakamiti bhÃva÷/ atredaæ bodhyam - etaddo«Ã asÃdhÃraïatvasya vighaÂakÃ÷/ ativyÃptau vyÃpyatvasyetarayoÓca vyÃpakatvasya bhaÇgÃt/ ete«Ãæ dÆ«akatÃbÅjaæ lak«aïena lak«aïena itarabhedasÃdhane 'tivyÃptau vyabhicÃra÷, itarayoÓca bhÃgÃsiddhisvarÆpÃsiddhÅ iti/ nanu lak«yatÃvacchedakasamaniyatatvasya lak«aïalak«aïatve lak«aïasya vyÃv­ttireva prayojanamiti mate vyÃvartakasyaiva lak«aïalak«aïalak«yatayà vyÃv­ttyÃdÃvativyaptirityÃÓaÇkÃæ tanmatÃnusÃreïa nirÃkaroti - *{vyÃvartakasyaive}*ti/ itarabhedÃnumitijanakasyaivetyarthaæ÷/ itarabhedavidheyakÃnumitijanaka tÃvacchedakavi«ayatÃviÓe«ÃÓrayasyaivetiyÃvat/ etena vyÃvahÃrikavyavaccheda÷/*{lak«aïatve}*gavÃdilak«aïatve uktalak«aïalak«aïalak«yatva iti yÃvat/*{lak«yatva}*iti pÃÂhe 'pyayamevÃrtho bodhya÷/*{vyÃv­ttÃv}*iti/ gavÃdÅtarabhede gotvÃdirÆpalak«yatÃvacchedakasamaniyatatvasya abhidheyatvaprameyatvÃdau padÃrthatvasamaniyatatvasya ca sattvenÃtivyÃptivÃraïÃya vyÃv­ttibhinnatvamabhidheyatvÃdibhinnatvaæ ca lak«aïalak«aïe niveÓanÅyamityartha÷/ yadyapi vyÃv­tterapi vyÃvahÃrikatvasya vak«yamÃïatayà tenaiva rÆpeïa vyÃvahÃrikatvena sarve«Ãæ saÇgrahasambhavÃt p­thagabhidhÃnamanucitam, tathÃpi hetusÃdhyayoraikye hetumattÃniÓcayakÃle sÃdhyasaæÓayarÆpapak«atÃyà asattvena tÃnumitiriti prÃcÅnamate itarabhedasya vyÃvartakatvÃbhÃvena tatrÃtivyÃpti÷/ si«Ãdhayi«ÃvirahaviÓi«ÂasiddhyabhÃva÷ pak«atà iti siddhÃntimate tu vyÃv­tterapi vyÃvartakatvena lak«yatayà tatra lak«aïasaÇgamanasye«Âatvena nÃtivyÃptirityÃvedayituæ p­thakkathanamiti dhyeyam/ nanu kimidaæ nÃma lak«aïalak«aïalak«yatÃvacchedakaæ vyÃvartakatvam/ na tÃvat sÃmÃnyato bhedÃnumÃpakatvam/ vyÃv­ttyabhidheyatvÃderapi yatki¤cidubhayatvÃvacchinnapratiyogitÃkabhedÃnumÃpakatayà tatrÃtivyÃptikathanÃsaÇgate÷/ sarve«Ãmapi vyatirekadharmÃïÃæ yatki¤cidvyÃvartakatayà asÃdhÃraïyÃdighaÂakavyÃpakatvÃdivairthyÃpÃtÃcca/ nÃpi viÓi«ya tattaddharmÃvacchinnetarabhedÃnumÃpakatvam/ tathà sati gotvÃvacchinnetarabhedÃnumÃpakasya sÃsnÃdimattvasya gotvasamaniyatatvaæ lak«aïam ityevaæ rÅtyà viÓi«ya tattallak«aïasya vaktavyatayà gotvÃdirÆpalak«yatÃvacchedakatattaddharmasamanaiyatyasya gotvÃvacchinnetarabhedÃdirÆpavyÃv­ttau sattvenÃtivyÃpte÷ sambhave 'pyabhidhayatvÃdÃvativyÃptyalagnakatÃpatte÷ duvaritvÃt gotvÃdisamanaiyatyasya tatrÃsattvÃditi cet - maivam - yata÷ sÃsnÃdimattvaæ pak«Åk­tya gotvÃvacchinnetarabhedÃnumÃpakatve sÃdhye viÓe«avyÃptau anvayad­«ÂÃntÃlÃbhena yadyaddharmasamaniyataæ tattandavacchinnavyÃvartakamiti rÅtyà sÃmÃnyamukhena vyÃpterabhyupagantavyatayà tatra siddhasÃdhanÃprasiddhibhyÃmavyÃvartaÇkayorvyÃv­ttyabhidheyatvayo÷ tattaddharmasamanaiyatyarÆpaprak­tahetostattulyasya và heto÷ sattvena prak­tasÃdhyasya tattulyasya và sÃdhyasyÃsattvena vyabhicÃra÷ syÃt/ atastaddo«avÃraïÃya tattaddharmÃvacchinnetarabhedarÆpavyÃv­ttibhinnatvamabhidheyatvÃdibhinnatvaæ ca tÃd­Óalak«aïe niveÓanÅyamityabhiprÃyako 'yaæ grantha iti na pÆrvoktado«Ãvasara÷/ adhikavicÃrastu anyatrÃnusandheya÷/ nanu lak«aïasya vyavahÃro 'pi prayojanam/ tena rÆpeïa vyavahartavyaj¤Ãnaæ vinà tadrÆpÃvacchinnabodhakaÓabdarÆpavyavahÃrÃsambhavÃt/ evaæ ca vyÃvahÃrikalak«aïasyÃpi lak«yatvÃt tadbhinnatvaæ viÓe«aïaæ na deyamityÃha - vyavahÃrasyÃpÅti/ nanu vyÃv­ttÃvativyÃptivÃraïÃya tadbhinnatvamÃvaÓyakam/ vyÃv­ttervyÃvahÃrikatvÃbhÃvÃditi bhramaæ vÃrayati - vyÃv­tterapÅti/ apinà abhidheyatvÃdiparigraho d­«ÂÃntalÃbhÃya/ *{bÃlapriyÃ}* nanvetaddÆ«aïatrayarahitadharmo lak«aïam ityasya avyÃptyativyÃptyasambhavarÆpado«atrayÃbhÃvaviÓi«Âo dharmo lak«aïamityartha÷/ tathà ca 1ekado«avatyapi kapilatvÃdau do«atrayaæ nÃstÅti 2lak«aïatvÃpattirityÃÓaÇkya vyÃcak«Âe - uktadÆ«aïÃbhÃvatrayaviÓi«Âa iti/ pratiyogini tritvaæ na vivak«itam, kiæ tu abhÃve iti bhÃva÷/ ekado«avati itarado«ÃbhÃvadvayasattve 'pi do«ÃbhÃvatrayaæ nÃstÅti na 3pÆrvoktÃpattiriti dhyeyam/ ----------------------------------------- 1. ekado«avatyapÅti/ avyÃptirÆpakaido«aviÓi«Âe 'pÅtyartha÷/ 2. lak«aïatvÃpattiriti/ golak«aïatvaprasaÇga÷ ityartha÷/ 3. pÆrvoktÃpattiriti/ kapiælatvÃdergolak«aïatvÃpattirityartha÷/ ----------------------------------------- nanu na sÃdhÃraïa÷ asÃdhÃraïa iti karmadhÃrayasamÃsÃt asÃdhÃraïa ityasya sÃdhÃraïabhinna ityartha÷/ sÃdhÃraïa ityasya ca lak«yav­ttitve sati alak«yav­ttirityartha÷/ lak«yav­ttitvaviÓi«ÂÃlak«yav­ttitvavÃniti yÃvat/ asÃdhÃraïa ityasya ca lak«yav­ttitvaviÓi«ÂÃlak«yav­ttitvÃbhÃvavÃnityartha÷/ avyÃptigraste kapilatvÃdau alak«yav­ttitvarÆpaviÓe«yÃbhÃvÃt viÓi«ÂÃbhÃvo 'sti/ asambhavagrasta÷ ekaÓaphavattvÃdi÷ lak«yav­ttitvarÆpaviÓe«aïÃbhÃvÃt viÓi«ÂÃbhÃvavÃn/ tatathà ca ubhayo÷ asÃdhÃraïatayà lak«aïatvÃpatti÷, do«avato 'pi asÃdhÃraïatayà do«atrayarahita evÃsÃdhÃraïa ityasaÇgatiÓca ityÃÓaÇkya asÃdhÃraïaÓabdÃrtha÷ prakÃrÃntareïocyate dÅpikÃyÃmityÃha - nanu sÃdhÃraïyasyeti/ anyÃd­Óamiti/ lak«yav­ttitvaviÓi«ÂÃlak«yav­ttitvÃbhÃvÃt anyavidhamityartha÷/ lak«yatÃvacchedakavyÃpakatve satÅti/ lak«yatÃvacchadakaæ yatra yatra vartate tatra sarvatra vartamÃnatvaæ lak«yatÃvacchedakavyÃpakatvam/ lak«yatÃvacchedakaæ yatra nÃsti tatrÃvartamÃnatvaæ lak«yatÃvacchedakavyÃpyatvam/ lak«yà gau÷, lak«yatÃvacchedakaæ gotvam, tatra yatra yatra govyaktau vartate tatra sarvatra sÃsnÃdimattvamasti, gotvaæ yatra nÃsti mahi«Ãdau tatra sÃsnÃdimattvaæ nÃstÅti lak«yatÃvacchedakavyÃpakatve sati lak«yatÃvacchedakavyÃpyatvÃt sÃsnÃdimattvaæ asÃdhÃraïadharmoæ bhavati, atastat go÷ lak«aïamiti bhÃva÷/ tathà ca lak«yatÃvacchedakavyÃpakatve sati lak«yatÃvacchedakavyÃpyatvaæ lak«aïasya lak«aïamityuktaæ bhavati/ satyantasya prayojanamÃha - avyÃptyasambhavagrastayorvÃraïÃyeti/ avyÃptigraste kapilatve lak«aïabhinne lak«yatÃvacchedakagotvaÓÆnyamahi«Ãdyav­ttitvarÆpaæ lak«yatÃvacchedakavyÃpyatvamastÅti tatra lak«aïalak«aïasyÃtivyÃpti÷, tadvÃraïÃya lak«yatÃvacchedakavyÃpakatve satÅtyuktam/ gotvavati ÓvetagavikapilatvÃbhÃvÃt lak«yatÃvacchedakavyÃpakatvaæ tatra nÃstÅti nÃtivyÃpti÷/ nanu uktarÅtyà avyÃptigraste 'tivyÃptivÃraïarÆpaprayojanasambhave 'pi asambhavagraste tadvÃraïarÆpaæ prayojanaæ na sambhavati/ asambhavagrastasya ekaÓaphavattvÃde÷ lak«yatÃvacchedakagotvaÓÆnyÃÓvav­ttitayà lak«yatÃvacchedakavyÃpyatvasyÃbhÃvÃt ativyÃptyaprasakteriti cet - atrÃhu÷/ atrÃsambhavagrastapadaæ gaganarÆpasyÃsambhavagrastasya tÃtparyeïa bodhakam/ go÷ gaganaæ lak«aïamuktaæ cet tadasambhavi/ gaganasya av­ttipadÃrthatayà kutrÃpi gavi asattvÃt/ tathà cÃsambhavagraste gagane av­ttipadÃrthatvÃdeva lak«yatÃvacchedakagotvaÓÆnyamahi«Ãdyav­ttitvamapyastÅti lak«yatÃvacchedakavyÃpyatvamÃtroktau tatrÃtivyÃpti÷ syÃditi tadvÃraïÃya lak«yatÃvacchedakavyÃpakatve satÅtyuktamiti/ ativyÃptasya vÃraïÃya viÓe«yamiti/ lak«yatÃvacchedakavyÃpyatvarÆpaviÓe«yadalÃbhÃve lak«yatÃvacchedakavyÃpakatvaæ lak«aïalak«aïaæ syÃt/ tathà sati ativyÃptidu«Âasya Ó­Çgitvasya gotvavyÃpakatvamastÅti tatrÃtivyÃpti÷ syÃt/ tadvÃraïÃya lak«yatÃvacchedakavyÃpyatvopÃdÃnam/ Ó­Çgitvasya gotvaÓÆnyamahi«Ãdivr­ttitayà lak«yatÃvacchedakavyÃpyatvaæ nÃstÅti nÃtivyÃptiriti bhÃva÷/ atredaæ bodhyam -- lak«yatÃvacchedakavyÃpakatvaæ nÃma lak«yatÃvacchedakani«ÂhÃdheyatÃnirÆpitÃdhikaraïatÃvanni«ÂhÃtyantÃbhÃvÃprat iyogitvam/ tatrÃdheyatÃyÃæ lak«yatÃvacchedakatÃvacchedakasambandhÃvacchinnatvaæ niveÓyam/ anyathà gotvasya kÃlikasambandhena adhikaraïe mahi«Ãdau vartamÃnasya sÃsnÃdimattvÃbhÃvasya pratiyogyeva sÃsnÃdimattvamiti lak«aïe sÃsnÃdimattvÃdau asambhavÃpatte÷/ evaæ pratiyogitÃyÃæ lak«aïatÃvacchedakasambandhÃvacchinnatvaæ niveÓanÅyam/ anyathà samavÃyena gotvavati gavi ya÷ saæyogasambandhÃvacchinnasÃsnÃdimattvÃbhÃva÷ tatpratiyogitvasyaiva sÃsnÃdimattve sattvena asaæbhavÃpatte÷/ evaæ lak«yatÃvacchedakavyÃpyatvaæ na lak«yatÃvacchedakÃbhÃvavadav­ttitvam, padÃrthasya abhidheyatvaæ lak«aïamityÃdau lak«yatÃvacchedakapadÃrthatvÃbhÃvavato 'prasiddhyà abhidheyatvÃdirÆpe lak«aïe avyÃptyÃpatte÷/ kiæ tu svavyÃpakatatkatvam/ svaæ - lak«aïam, tat - lak«yatÃvacchedakam/ lak«yatÃvacchedakasya padÃrthatvasya lak«aïÅbhÆtÃbhidheyatvavyÃpakatvamastÅti na pÆrvoktado«a÷/ anayorvyÃpakatvavyÃpyatvayordvidhà niveÓe gauravÃt sak­nniveÓya svavyÃpakalak«yatÃvacchedakavyÃpakatvaæ lak«yatÃvacchedakasamaniyatatvamiti pari«kÃro yukta÷/ svavyÃpakatvaæ ca svani«ÂhÃdheyatÃnirÆpitÃdhikaraïatÃvanni«ÂhÃtyantÃbhÃvÃpratiyogitvam/ tatrÃdheyatÃyÃæ lak«aïatÃvacchedakasambandhÃvacchinnatvaæ niveÓanÅyam/ anyathà sÃsnÃdimattvasya kÃlikasambandhenÃdhikaraïe mahi«Ãdau vartate yo 'tyantÃbhÃva÷ gotvÃbhÃva÷ tatpratiyogitvasyaiva gotve sattvena asambhavÃpatte÷/ evaæ pratiyogitÃyÃæ lak«yatÃvacchedakatÃvacchedakasambandhÃvacchinnatvaæ niveÓanÅyam/ anyathà samavÃyena sÃsnÃdimati gavi ya÷ saæyogasambandhÃvacchinnagotvÃbhÃva÷ tatpratiyogitvasyaiva gotve sattvena pÆrvoktado«Ãpatte÷/ 1tathà ca lak«aïatÃvacchedakasambandhÃvacchinnasva (lak«aïa) ni«ÂhÃdheyatÃnirÆpitÃdhikaraïatÃvanni«ÂhÃtyantÃbhÃvanirÆpitalak«yatÃvacchedakatÃvacchedakasambandhÃvacchinnapratiyogitvÃ- bhÃvavallak«yatÃvacchedakani«Âhalak«yatÃvacchedakatÃvacchedakasambandhÃvacchinnÃdheyatÃnirÆpitÃdhikaraïatÃvanni«ÂhÃtyantÃ- bhÃvanirÆpitalak«aïatÃvacchedakasambandhÃvacchinnapratiyogitvÃbhÃva÷ lak«yatÃvacchedakasamaniyatatvamiti phalati/ evaæ ca svavyÃpakatatkatvarÆpalak«yatÃvacchedakavyÃpyatvaæ gaganarÆpe 'saæbhavagraste 'pi na bhavati gaganÃdhikaraïasyaivÃprasiddhe÷/ tathà ca avyÃptyÃsambhavagrastayorvÃraïÃyetyatra asambhavagrastapadaæ tacchÆnyÃv­ttitvarÆpavyÃpyatvaniveÓamabhipretyetyavadheyam/ ----------------------------------------- 1. tathà cetyÃdi/ golak«aïe sÃsnÃdimattve evaæ samanvaya÷ - lak«aïatÃvacchedakasambandha÷ samavÃya÷ tadavacchinnà yà sÃsnÃdimattvani«ÂhÃdheyatà tannirÆpitÃdhikaraïatÃvatÅ gau÷ tanni«Âho yo 'bhÃva÷ na samavÃyena gotvÃbhÃva÷ api tu samavÃyena ghaÂatvÃbhÃva÷ tannirÆpitasamavÃyasambandhÃvacchinnapratiyogitvaæ ghaÂe, tÃd­ÓapratiyogitvÃbhÃvavat gotvarÆpaæ lak«yatÃvacchedakaæ tanni«Âhà yà samavÃyasambandhÃvacchinnà Ãdheyatà tinnarÆpitÃdhikaraïatÃvatÅ gau÷ tanni«ÂhÃtyantÃbhÃva÷ na samavÃyena sÃsnÃdyabhÃva÷ api tu ghaÂatvÃbhÃva÷ tannirÆpitasamavÃyÃvacchinnapratiyogitvaæ ghaÂatve tÃd­ÓapratiyogitvÃbhÃva÷ sÃsnÃdimatve 'stÅti/ ----------------------------------------- adhikamanyato 'vaseyamiti/ sarvamidaæ manasik­tyaiva prakÃÓikÃyÃm 'dharmapadaæ lak«aïatÃghaÂakasambandhena vyÃpakatvÃditÃtparyagrÃhakam' ityuktam/ dÆ«aïatrayarahitadharma evÃsÃdhÃraïadharma ityucyata iti kathanÃt anyatamado«avÃn dharma÷ asÃdhÃraïo na bhavatÅti labhyate/ tena ativyÃptyÃdido«ÃïÃmasÃdhÃraïyÃbhÃvaprayojakatvaæ labhyate/ tadevopapÃdayati-atredaæ bodhyamityÃdinÃ/ etaddo«Ã÷-avyÃptyativyÃptyasambhavÃ÷/ asÃdhÃraïatvasya vighaÂakÃ÷-asÃdhÃraïatvÃbhÃvaprayojakÃ÷/ ativyÃptau satyÃmiti Óe«a÷/ itarayoÓca satyoriti Óe«a÷/ tathà ca ativyÃptirÆpado«e sati lak«yatÃvacchedakavyÃpyatvaæ na bhavati, avyÃptirÆpado«e asambhavarÆpado«evÃsati lak«yatÃvacchedakavyÃpakatvaæ na bhavati iti rÅtyÃdo«ÃïÃmasÃdhÃraïyavighaÂakatvamiti bhÃva÷/ do«ÃstÃvat lak«aïaæ dÆ«ayanti/ kathamiti cet - Ãha - ete«Ãæ dÆ«akatÃbÅjaæ tviti/ ayamatrÃÓaya÷ lak«aïaæ tÃvat liÇgavidhayà lak«ye itarabhedavidheyakÃnumitiæ janayati/ yathà go÷ itarabhinnà sÃsnÃdimattvÃditi/ liÇgasya vyÃpti÷ pak«adharmatà ceti rÆpadvayamapek«itam/ kasmiæÓcit lak«aïe ativyÃptirÆpo do«o 'sti cet tena lak«aïena itarabheda÷ nÃnumÃtuæ Óakyatedva vyabhicÃrado«eïa vyÃpterbhaÇgÃt/ tathà hi - gau÷ itarabhinnaæ Ó­ÇgitvÃt ityanumÃnaæ prayoktavyam/ Ó­ÇgitvamativyÃptaæ gobhinnav­tti iti j¤ÃnadaÓÃyÃæ Ó­Çgitvaæ 1gavetarabhedarÆpasÃdhyÃbhÃvavadv­tti iti vyabhicÃraj¤ÃnamÃvaÓyakamiti tena gavetarabhedÃbhÃvavadav­tti Ó­Çgitvaæ iti vyÃptij¤Ãnaæ pratibadhyate, tenÃnumitipratibandha÷ tathà ca 2vyÃptivirodhivyabhicÃrasampÃdakatayà ativyÃptirlak«aïaæ ----------------------------------------- 1. gavetaretyÃdi/ gavetarabhedarÆpaæ yat sÃdhyaæ tadabhÃvavadv­ttÅtyartha÷/ gavetarabhedÃbhÃvaÓca gavetaratvarÆpa÷/ tathà ca gavetarabhedÃbhÃvavavadv­tti ityasya gavetaratvavadv­tti gobhinnav­ttÅtyevÃrtha÷/ tathà cÃtivyÃptatvaj¤Ãnaæ vyabhicÃraj¤ÃnarÆpamiti bhÃva÷/ 2. vyÃptivirodhivyabhicÃreti/ vyÃptij¤Ãnapratibandhakaj¤Ãnavi«ayo yo vyÃbhicÃra÷ tatprayojakatayetyartha÷ ----------------------------------------- dÆ«ayati/ vyabhicÃrÃkhyado«ayuktaæ karotÅti yÃvat/ evaæ lak«aïe kvacillak«yÃv­ttitvarÆpÃvyÃptisattve gau÷ itarabhinnaæ kapilatvÃdityanumÃne heto÷ pak«aikadeÓÃv­ttitvarÆpabhÃgÃsiddhi÷ do«a÷, sarvalak«yÃv­ttitvarÆpÃsaæbhavasattvek­tsnapak«Ãv­ttitvarÆpasvarÆpÃs iddhirde«a÷/ tÃbhyÃæ ca heto÷ pak«adharmatà bhajyate/ tathà ca pak«adharmatÃj¤Ãnapratibandhakaj¤Ãnavi«ayabhÃgÃsiddhisvarÆpÃsiddhisampÃdakatayà avyÃptyasambhavayorlak«aïÆda«akatvamiti/ dÅpikÃyÃm vyÃvartakasyaiva lak«aïatve ityadi/ yat lak«ye itarabhedamanumÃpayati tat vyÃvartakam, tadeva lak«aïamiti kecit/ yat na vyÃvartakam api tu ÓabdaprayogarÆpavyavahÃrasya nimittaæ tadapi lak«aïamityante/ tatra vyÃvartakameva lak«aïamiti mate lak«yatÃvacchedakasamaniyatatvarÆpasya pÆrvoktasya lak«aïalak«aïasya vyÃvartakaæ lak«yaæ bhavati/ vyÃvartakabhinnà vyÃv­tti÷ abhidheyatvÃdikaæ cÃlak«yaæ bhavati/ tatrÃpi lak«yatÃvacchedakasamaniyatatvasattvÃt lak«aïalak«aïasyÃtivyÃptirde«a÷/ tadvÃraïÃya lak«aïalak«aïe vyÃv­ttibhinnatvaæ abhidheyatvÃdibhinnatvaæ ca viÓe«aïaæ deyam/ kathaæ vyÃv­ttau abhidheyatvÃdau ca lak«yatÃvacchedakasamaniyatatvamastÅti cet - ÓrÆ yatÃm - vyÃv­ttirnÃma itarabheda÷, prak­te gavetarabheda÷/ sa÷ lak«yatÃvacchedakagotvavyÃpaka÷ gotvavatÅ«u sarvÃsu go«u gavetarÃpek«ayà bhedasya sattvÃt/ evaæ lak«yatÃvacchedakavyÃpyaÓca; gotvaÓÆnye«u mahi«Ãdi«u gavetare«u gavetarabhedasyÃv­tte÷/ evaæ abhidheyatvÃdikaæ lak«yatÃvacchedakapadÃrthatvavyÃpakam, padÃrthatvavatsu sarve«u padÃrthe«u abhidheyatvÃde÷ sattvÃt/ evaæ padÃrthatvavyÃpyaæ ca/ yadyapi tacchÆnyÃv­ttitvarÆpaæ padÃrthatvavyÃpyatvaæ na sambhavati, padÃrthatvaÓÆnyasyÃprasiddhe÷/ tathÃpi svavyÃpakatatkatvarÆpaæ vyÃpyatvaæ sambhavati/ svam - abhidheyatvam, tadvyÃpakaæ - padÃrthatvaæ tatkatvasyÃbhidheyatve sadbhÃvÃt/ evaæ ca yadi vyÃvartakameva lak«aïalak«aïalak«yaæ syÃt tadà alak«ye«u vyÃv­ttÃvabhidheyatvÃdi«u ca lak«yatÃvacchedakasamaniyatatvasattvÃdativyÃptiriti tadvÃraïÃya tattadbhinnatvaæ lak«aïe niveÓanÅyamiti dÅpikÃgranthasya bhÃva÷/ vyÃvartakasyetyasya sÃmÃnyata÷ itarabhedaj¤Ãnajanakasyetyartho yadi syÃt tadà j¤Ãnapadena pratyak«asya và ÓÃbdabodhasya và vivak«ÃyÃæ tajjanakatvaæ vi«ayÃdividhayà vyÃv­tterapyastÅti tasyÃ÷ alak«yatvaæ na syÃditi paryÃlocya prakÃÓikÃyÃm itarabhedÃnamitijanakasyetyartha ukta÷/ siddhasÃdhanado«eïa vyÃv­tte÷ itarabhedÃnumitijanakatvaæ nÃstÅti paÓcÃdupapÃdayi«yati/ nanu vyÃvartakasyetyasya itarabhedÃnumitijanakasyetyartho na saÇcchete, liÇgaj¤ÃnamevÃnumitijanakam, na tu liÇgam iti mate lak«aïarÆpasya heto÷ anamitijanakatvÃbhÃvÃt/ na ca vyÃvartakasyetyasya itarabhedavidheyakÃnumitijanakaj¤Ãnavi«ayasyetyartha÷, tathà ca noktado«a iti vÃcyam/ anumitijanake 1samÆhÃlambanaparÃmarÓe ghaÂÃdÅnÃmapi vi«ayatayà te«Ãmapi vyÃvartaÇkatvÃpatte÷/ na cetarabhedavidheyakÃnumitijanakatÃvacchedakavi«ayatÃÓrayasyetyartha÷, gavetarabhedavyÃpyasÃsnÃdimÃn ghaÂaÓceti samÆhÃlambanaparÃmarÓe ghaÂÃde÷ vi«ayatve 'pi ghaÂÃdini«Âhavi«ayatÃyà na 2janakatÃvacchedakatvamiti vÃcyam/ itarabhedani«Âhavi«ayatÃnirÆpitavyÃptini«Âhavi«ayatÃnirÆpitasÃsnÃdihetun i«Âhavi«ayatÃnirÆpitagavÃdipak«ani«Âhavi«aya- tÃÓÃlij¤Ãnatvena parÃmarÓasya janakatayà itarabhedani«Âhavi«ayatÃyà api janakatÃvacchedakatayà tadÃÓrayasyetarabhedasyÃpi vyÃvartakatvÃpatte÷/ evaæ pak«ÃdÅnÃmapi vyÃvartakatvÃpatteÓca/ ato ni«k­«ya vyÃca«Âe - itarabhedavidheyaketi/ vi«ayatÃviÓe«apadena hetuni«Âhavi«ayataiva g­hyate, tadÃÓrayatvaæ ca sÃdhyapak«ÃdernÃstÅti na te«Ãæ vyÃvartakatvÃpattiriti h­dayam/ itarabhedavidheyakÃnumitijanakatÃvacchedikà ----------------------------------------- 1. gau÷ gavetarabhedavyÃpyavÃn ghaÂaÓcetyÃkÃrakaparÃmarÓe ityartha÷/ 2. na janakatÃvacchedakatvamiti/ gauritarabhinnetyÃkÃrakÃranumiti prati gavetarabhedani«ÂhaprakÃratÃnirÆpitavyÃptini«Âha- prakÃratÃnirÆpitasÃsnÃdini«ÂhaprakÃratÃnirÆpitagoni«ÂhaviÓe«yatÃÓÃlij¤Ãnatvenaiva kÃraïatayà ghaÂani«Âhavi«ayatÃyà kÃraïatÃvacchedakÃghaÂakatayà na kÃraïatÃvacchedakatvamiti bhÃva÷/ ----------------------------------------- yà parÃmarÓÅyapak«ani«Âhavi«ayatÃnirÆpitatvÃvacchinnà vyÃptini«Âhavi«ayatÃnirÆpità vi«ayatà tadÃÓraya÷ vyÃvartakapadena vivak«ita iti tu tattvam/ vyÃvartakasyaiva gavÃdilak«aïatve 'pi prak­talak«aïalak«aïe nÃnupapattirityato vyÃca«Âe - uktalak«aïalak«aïalak«yatva iti/ uktaæ yat lak«aïasya lak«aïaæ lak«yatÃvacchedakasamaniyatatvarÆpaæ tannirÆpitalak«yatvaæ ityartha÷/ atiyÃptimupapÃdayati - gavÃdÅtarabheda iti/ nanu lak«aïaæ hi vyÃvartakam vyÃvahÃrikam ceti dvividham/ tatra vyÃvartakalak«aïameva lak«yamiti pak«e alak«ye vyÃvahÃrike 'tivyÃpti÷, tadvÃraïÃya vyÃvahÃrikabhinnatvaæ niveÓyamityevocyatÃm/ vyÃvahÃrikapadenaiva vyÃv­tterabhidheyatvÃdeÓca saÇgrahÃt tayo÷ p­thak p­thak abhidhÃnasya vyarthatvÃt ityÃÓaÇkate - yadyapÅti/ vak«yamÃïatayeti/ 'vyÃv­tterapi vyavahÃrasÃdhanatayÃ' iti grantheneti Óe«a÷/ saægrahasaæbhavÃditi/ ekaÓabdabodhyatvasaæbhavÃdityartha÷/ p­thagabhidhÃnam - bhinnabhinnaÓabdairnirdeÓa÷/ samÃdhatte - tathÃpÅti/ ayamatrÃÓaya÷ - lak«yetarabhedarÆpÃyÃ÷ vyÃv­tte÷ lak«yoddeÓyaketarabhedavidheyakÃnumitijanakatvaæ sÃdhyasaæÓaya÷ pak«atà iti prÃcÅnamate na saæbhavati/ tathà hi - itarabheda÷ itarabhedÃnumitijanaka ityukte sÃdhyahetvoraikyaæ bhavati, 'gau÷ itarabhinnà itarabhedÃt' ityevÃnumÃnasya prayoktavyatvÃt/ tatra ca 'gau÷ itarabhinna' ityÃkÃrakÃnumitiæ prati 'gau÷ itarabhedavyÃpyetarabhedavatÅ' ityÃkÃrakaparÃmarÓa÷ kÃraïam/ sa ca parÃmarÓa÷ gavi itarabhedamavagÃhamÃna÷ pak«aviÓe«yakasÃdhyaniÓcayarÆpo bhavati/ tatkÃle ca gau÷ itarabhedavatÅ và na veti sÃdhyasaæÓayarÆpÃæ pak«atà na bhavitumarhati, sÃdhyasaæÓayaæ prati sÃdhyaniÓcayasya pratibandhakatvÃt/ pak«atÃyà abhÃve cÃnumitirna bhavitumarhati/ itthaæ ca itarabhedarÆpavyÃv­tte÷ itarabhedavidheyakÃnumitijanakatvarÆpavyÃvartakatvÃbhÃvÃt alak«yatayà tatra pÆrvoktarÅtyà lak«yatÃvacchedakasamaniyatatvarÆpasya lak«aïalak«aïasya sattvÃdativyÃpti÷ iti/ si«Ãdhayi«ÃvirahaviÓi«ÂasiddhyabhÃva÷ pak«atà iti navÅnamate tu sÃdhyaniÓcayarÆpasiddhisattve 'pi 'pak«e sÃdhyamanuminuyÃm' ityÃkÃrakasi«Ãdhayi«Ãsattve tadviraharÆpaviÓe«aïÃbhÃvÃt viÓi«ÂÃbhÃvarÆpapak«atÃsattvÃt anumitirbhavatyeva/ itthaæ ca 'gavi itarabhedaæ anuminuyÃm' itÅcchÃbalÃt 'gau÷ itarabhedavyÃpyetarabhedavatÅ' iti parÃmarÓÃtmakasÃdhyaniÓcayasattve 'pi 'gauritarabhinna' ityanumiterudayena itarabhedÃnumitijanakatvarÆpavyÃvartakatvaæ itarabhedarÆpavyÃv­tterastÅti tasyÃ÷ lak«yatayà lak«ye lak«aïasattvasye«Âatayà nÃtivyÃpti÷ ityamuæ vyÃv­ttÃvÃbhidheyatvÃpek«ayà vidyamÃnaæ viÓe«aæ sÆcayituæ 'vyÃvahÃrike 'tivyÃpti÷' ityanuktvà vyÃv­ttau abhidheyatvÃdau cÃtivyÃpti÷' ityuktaæ dÅpikÃyÃmiti/ nanu kimidamityÃdi/ ayamatra praghaÂÂakÃrtha÷ - vyÃvartaÇkasyaiva lak«aïasya lak«yatÃvacchedakasamaniyatatvaæ lak«aïamiti pÆrvamuktatvÃt vyÃvartakatvaæ lak«aïalak«aïasya lak«yatÃvacchedakamiti labhyate/ tatra kiæ nÃma vyÃvartakatvam? na tÃvat bhedatvena sÃmÃnyarÆpeïa bhedavidheyakÃnumitijanakatvam/ vyÃv­ttyabhidheyatvÃderapi bhedÃtumitijanakatvena vyÃvartakatvena lak«yatvÃpattyà tatrÃtivyÃptikathanÃsaÇgate÷/ gau÷ goghaÂobhayabhinnà gavetarabhedÃt, padÃrtha÷ ghaÂapaÂobhayabhinna÷ abhidheyatvÃt ityevaæ bhedatvÃkrÃntayatki¤cidubhayabhedavidheyakÃnumitijanakatvasya vyÃv­ttyabhidheyatvÃdÃvapi sattvÃt/ kiæ ca sarve«Ãmapi 1vyatirekiïÃæ atyantÃbhÃvapratiyoginÃæ dharmÃïÃæ yatkicidbhedÃnumÃpakatvÃt avyÃptigrastÃnÃæ kapilatvÃdidharmÃïÃmapi kapilagau÷ Óvetagobhinnà kapilatvÃt ityeva bhedavidheyakÃnumitijanakatvena vyÃvartakatayà lak«yatvena 2tatrÃtivyÃptyaprasaktyà tadvÃrakasya ----------------------------------------- 1. vyatirekiïÃmiti/ ayaæ paÂabhinna÷ ghaÂatvÃdityÃdirÅtyà ghaÂatvÃdÅnÃæ bhedÃnumÃpakatvÃt iti bhÃva÷/ kevalÃnvayinÃæ dharmÃïÃæ tu yadapek«ayà bheda÷ sÃdhayitumi«yate tatrÃpi sattvena bhedÃnumÃpakatvaæ nÃstÅti vaktuæ ÓakyetÃpÅtyÃÓayena vyatirekiïÃmityuktam/ tathà ca kapilatvÃdayo 'pi vyatirekiïa iti bhedÃnumÃpakÃ÷ bhavitumarhantÅti bhÃva÷/ 2. ativyÃptyaprasaktyeti/ alak«ye lak«aïasattvaæ hyativyÃpti÷, na tu lak«ye iti bhÃva÷/ ----------------------------------------- samanaiyatyaghaÂakavyÃpakatvaviÓe«aïasya, ativyÃptasya Ó­ÇgitvÃde÷ 'gau÷ ghaÂabhinnà ӭÇgitvÃt' ityevaæ yatki¤cidbhedÃnumitijanakatvena lak«yatayà tatrÃtivyÃptyaprasaktyà tadvÃrakasya vyÃpyatvaviÓe«aïasya ca vyarthatvaprasaÇgÃt/ na ca tattallak«aïalak«yatÃvacchedakà ye ye dharmÃ÷ tattaddharmÃvacchinnetarabhedatvena viÓi«ya bhedÃnupÃdÃya tadvidheyakalak«yoddeÓyakÃnumitijanakatvameva vyÃvartakatvamiha vivak«itam/ ubhayabhedasya gotvÃvacchinnetarabhedatvÃbhÃvena tadvidheyakÃnumitijanakatvamÃdÃya vyÃv­ttyabhidheyatvÃde÷ 1na vyÃvartakatvÃpatti÷/ kapilatvÃdeÓca gotvÃvacchinnoddeÓyakagotvÃvacchinnetarabhedavidheyakÃnumitijanakatvaæ 2na bhavati, 'gau÷ gavetarabhinnà kapilatvÃt' ityanumÃne bhÃgÃsiddhe÷, 'gau÷ gavetarabhinnà ӭÇgitvÃt' ityanumÃne vyabhicÃrÃcceti vÃvyam/ tathà sati gotvÃvacchinnetarabhedÃnumitijanakasya sÃsnÃdimattvasya gotvasamaniyatatvaæ lak«aïamiti viÓi«ya tattallak«aïalak«aïasya vaktavyatayà sÃsnÃdimattvalak«aïasya gotvasamaniyatatvasya gavetarabhedarÆpavyÃv­ttau sattvena tatrÃtivyÃpte÷ sambhave 'pi abhidheyatvÃdÃvativyÃpterasambhavÃt/ abhidheyatve gotvaÓÆnyamahi«Ãdiv­ttitayà gotvaÓÆnyÃv­ttitvarÆpagotvavyÃpyatvÃbhÃvena gotvasamaniyatatvasya abhÃvÃt/ tathà cÃbhidheyatvÃdÃvativyÃptikathanamasaÇgatamiti pÆrvapak«a÷/ ----------------------------------------- 1. na vyÃvartakatvÃpattiriti/ viÓi«ya niveÓe 'gau÷ gavetarabhinnà gavetarabhedÃt'' 'padÃrtha÷ padÃrthetarabhinna÷ abhidheyatvÃt' ityevÃnumÃnaprayogo vÃcya÷/ tatrÃdye sÃdhyahetvoraikyÃt tÃd­ÓÃnumitirna bhavati/ dvitÅye padÃrthetarasyÃprasiddhyà tÃd­ÓÃnumitirna sambhavati/ ato vyÃv­ttyabhidheyatvÃderna vyÃvartakatvÃpattiæ÷/ tathà cÃlak«yatayà tatrÃtivyÃptikathanaæ yujyata iti viÓi«ya bhedÃnumÃpakatvaæ vyÃvartakatvamiti vakturÃÓaya÷/ 2. na bhavatÅti/ tathà cÃlak«yatayà tatrÃtivyÃptivÃraïÃya samanaiyatyaghaÂakavyÃpakatvÃdidalasÃrthakyamiti bhÃva÷/ ----------------------------------------- siddhÃntastu---lak«aïena lak«ye itarabheda÷ yathà anumÅyate 1tathà lak«yatÃvacchedakamapyanumÅyate/ yathà 'ghaÂa÷ p­thivÅ gandhavattvÃt' iti ghaÂe gandhavattvena lak«aïena p­thivÅtvarÆpaæ lak«yatÃvacchedakamanumÅyata iti/ prak­te sÃsnÃdimattvaæ lak«yam/ gotvasamaniyatatvaæ lak«aïam, gotvÃvacchinnetarabhedÃnumÃpakatvarÆpaæ vyÃvartakatvaæ lak«yatÃvacchedakam, tenaiva rÆpeïa sÃsnÃdimattvasya lak«aïalak«aïalak«yatvÃt/ evaæ ca sÃsnÃdimattvaæ pak«Åk­tya tatra gotvasamaniyatatvena gotvÃvacchinnetarabhedÃnumÃpakatvaæ sÃdhanÅyam 'sÃsnÃdimattvaæ gavetarabhedÃnumÃpakaæ, gotvasamaniyatatvÃt' iti tatra cÃnumÃne 'yatra gotvasamaniyatatvaæ tatra gavetarabhedÃnumÃpakatvam' iti viÓi«ya vyÃptirvaktuæ na Óakyate, sÃdhyahetvo÷ pak«amÃtrav­ttitvena pak«Ãtiriktasya d­«ÂÃntasya daurbhik«yÃt/ ata÷ yatra yaddharmasamaniyatatvaæ yatra taddharmÃvacchinnetarabhedÃnumitijanakatvamiti sÃmÃnyarÆpeïa vyÃptirvaktavyÃ/ p­thivÅtvasamaniyataæ p­thivÅtvÃvacchinnetarabhedÃnumÃpakaæ gandhavattvaæ d­«ÂÃnta÷/ sÃmÃnyamukhavyÃptau ca prak­taheto÷ prak­tahetutulyasya hetorvà sattve prak­tasÃdhyasya prak­tasÃdhyatulyasya và sÃdhsyÃsattve vyabhicÃro do«a÷/ tathà ca gevatarabhedarÆpavyÃv­ttai gavetarabhedÃnumitijanakatvaæ nÃsti, sÃdhyahetvoraikyena pÆrvoktarÅtyà siddhasÃdhanÃt/ tathà ca gotvÃvacchinnetarabhedÃnumÃpakatvarÆpaæ sÃdhyaæ tatra nÃsti/ gotvasamaniyatatvarÆpaheturastÅnti tatra vyabhicÃra÷ syÃt/ abhidheyatvÃdau prak­tahetutulya÷ padÃrthatvasamaniyatatvarÆpo heturasti, prak­tasÃdhyatulyaæ ----------------------------------------- 1. tathà lak«yatÃvacchedakamapyanumÅyata iti/ prakÃÓikÃyÃæ sÃsnÃdimattvaæ pak«Åk­tya gotvÃvacchinnetarabhedÃnumÃpakatve sÃdhye iti kathaæ saægacchate? lak«aïena hÅtarabheda÷ sÃdhyate na tvitarabhedÃnumÃpakatvam ityÃÓaÇkÃæ manasi nidhÃyaivamuktam/ atha và evaæ tÃtparyaæ varïanÅyam lak«aïena lak«ye lak«yatÃvacchedakÃvacchinnetarabheda÷ kila sÃdhanÅya÷/ prak­te gotvasamaniyatatvarÆpasya lak«aïalak«aïasya lak«yatÃvacchedakaæ gotvÃvacchinnaterabhedÃnumÃpakatvam/ tadavacchinnetarabheda÷ gotvasamaniyatatvena hetunà lak«ye sÃsnÃdimatve sÃdhanÅya÷/ tadavacchinnetarabhedaÓca gavetarabhedÃnumÃpakabhinnabheda÷ gavetarabhedÃnumÃpakatve paryavasyanÅtyÃÓayena prakÃÓikÃyÃæ gotvÃvacchinnetarabhedÃnumÃpakatve sÃdhye ityuktagiti/ ----------------------------------------- padÃrthatvÃvacchinnetarabhedÃnumÃpakatvarÆpaæ sÃdhyaæ nÃsti padÃrthetarasyÃprasiddheriti vyabhicÃra÷ syÃt/ tadvÃraïÃya yaddharmasamaniyatatva rÆpahetau vyÃv­ttibhinnatve sati abhidheyatvÃdibhinnatve sati iti viÓe«aïaæ dÃtavyam/ tena yatra vyÃv­ttibhinnatve sati abhidheyatvÃdibhinnatve sati yaddharmaæsamaniyatatvaæ tatra taddharmÃvacchinnetarabhedÃnumitijanakatvamiti sÃmÃnyamukhÅ vyÃpti÷ paryavasyati tatra ca na ko 'pi do«a ityabhiprÃyo dÅpikÃgranthasyeti/ atha kramaÓa÷ paÇktÅnÃmartha ucyate/ sÃmÃnyato bhedÃnumÃpakatvamiti/ pratiyogiviÓe«anirdeÓamantarà bhedatvena bhedaæ niveÓya kevalabhedavidheyakÃnumitijanakatvaæ vyÃvartakatvamiti vaktuæ na Óakyata ityartha÷/ vyÃv­ttyabhidheyatvÃderapÅti/ 'gau÷ goghaÂobhayabhinna gavetarabhedÃt', 'padÃrtha÷ ghaÂapaÂobhayabhinna÷ abhidheyatvÃt' ityanumÃne atra vivak«ite/ ativyÃptikathanÃsaÇgateriti/ lak«ye lak«aïasattvasye«ÂatvÃditi bhÃva÷/ vyatirekidharmÃïÃmiti/ kevalÃnvayidharmÃïÃmabhidheyatvÃdÅnÃæ itarabhedÃnumÃpakatvaæ na sambhavati, abhidheyatvaÓÆnyasya itarasyÃbhÃvÃt 'ghaÂa÷ itarabhinna÷ abhidheyatvÃt' ityapi prayoktuæ na Óakyate, padÃrthetarasyaivÃprasiddheriti bhÃva÷/ asÃdhÃraïyaghaÂaketi/ lak«yatÃvacchedakasamaniyatatvarÆpÃsÃdhÃraïyaghaÂakaæ yat vyÃpakatvaæ vyÃpyatvaæ ca tayorvaiyarthyaprasaÇgÃt ityartha÷/ nÃpi viÓi«yeti/ viÓi«yetyasya bhede 'nvaya÷/ atra lak«yatÃvacchedakagotvÃdyavacchinne ityadhyÃh­tya gotvÃdyavacchinnoddeÓyakagotvÃdyavacchinnetarabhedavidheyakÃnumitijanakatvamiti vyÃkhyÃtavyam/ anyathà 'kapilagau÷ gavetarabhinnà kapilatvÃt' ityanumÃnasambhavena pÆrvoktado«asattvenÃsya pak«ÃntaratvÃnupapatte÷/ tÃd­Óalak«aïe niveÓanÅyamiti/ tÃd­Óalak«aïarÆpe hetau niveÓanÅyamityartha÷/ nanu lak«aïasya vyavahÃro 'pÅtyÃdi/ yathà lak«aïasya itarabhedÃnumiti÷ prayojanaæ tathà ÓabdaprayogarÆpo vyavahÃro 'pi prayojanam/ kathamiti cet- ittham/ purovarti govyaktau 'iyaæ gau÷' ityÃkÃrakagotvÃvacchinnÃvacakaÓabdaprayogaæ prati 'iyaæ gau÷' ityÃkÃrakaæ gotvaprakÃrakaæ goviÓe«yakaæ j¤Ãnaæ kÃraïam/ taddharmÃvacchinnabodhakaÓabdaprayogarÆpavyavahÃraæ prati taddharmaprakÃrakavyavahartavyaviÓe«yakaj¤Ãnasya kÃraïatvÃt/ 'iyaæ gau÷' ityÃkÃrakaæ j¤Ãnaæ ca gotvaparicÃyakalak«aïaj¤Ãnaæ vinà na sambhavatÅti lak«aïasya svavi«ayakaj¤Ãnajanyavyavahartavyavi«ayakaj¤ÃnadvÃrà vyavahÃra÷ prayojanam/ tathà ca lak«aïaæ vyÃvahÃrikamapi bhavatÅti vyÃvahÃrikalak«aïasyÃpi lak«yatÃvacchedakasamaniyatatvaæ lak«aïamiti vyÃvahÃrikamapi lak«yamiti vyÃv­ttyabhidheyatvÃderapi lak«yatvÃt tatra lak«aïasattvasye«Âatayà ativyÃptyabhÃvÃt tadbhinnatvarÆpaæ viÓe«aïaæ na deyamiti bhÃva÷/ tena rÆpeïa vyavahartavyaj¤Ãnamiti/ taddharmaprakÃrakavyavahartavyaviÓe«yakaj¤Ãnamityartha÷/ gotvÃdiprakÃrakagavÃdiviÓe«yakaj¤Ãnamiti yÃvat/ vyÃvahÃrikalak«aïasyÃpi - vyavahÃraprayojanakavyÃv­ttyabhidheyatvÃdirÆpalak«aïasyÃpi/ lak«yatvÃt -- lak«aïalak«aïalak«yatvÃt/ tadbhinnatvam -- vyÃv­ttyabhidheyatvÃdibhinnatvam/ d­«ÂÃntalÃbhÃyeti/ yathà abhidheyatvÃdikaæ vyavahÃrajanakaæ tathà vyÃv­ttirapi vyavahÃrajanikà iti j¤ÃpanÃya iti bhÃva÷// *{dÅpikÃ}* *{guïavattvasya dravyalak«aïatvasthÃpanam}* nanu guïavattvaæ na dravyalak«aïam, Ãdyak«aïÃvacchinnadravye utpannavina«Âadravye cÃvyÃpteriti cet - na/ guïasamÃnÃdhikaraïasattÃbhinnajÃtimattvasya vivak«itatvÃt/ nanvevamapi 'ekaæ rÆpaæ rasÃt p­thak' iti vyavahÃrÃt rÆpÃdÃvativyÃptiriti cet - na/ ekÃrthasamavÃyÃdeva tÃd­ÓavyavahÃropapattau guïe guïÃnaÇgÅkÃrÃt/ *{prakÃÓikÃ}* nanu Ãdyak«aïÃvacchinne dravye guïavattvasyÃsattve 'pi kÃlÃntarÃvacchinne tatra tatsattvamak«atam/ evaæ ca guïÃÓrayatvalak«aïaæ sÃdhvityata Ãha - utpannavina«Âeti/ yÃd­ÓadravyÃrambhakasaæyogajanakakriyotpatte÷ t­tÅyak«aïe 'vayavÃntare tÃd­ÓasaæyoganÃÓikà kriyà jÃtà tÃd­Óadravya ityartha÷/ navÅnÃ÷ puna÷ asamavÃyikÃraïasya kÃryasahabhÃvena kÃraïatÃmavalambyotpannavina«Âaæ nÃÇgÅkurvanti/ guïÃdÃvativyÃptivÃraïÃya guïasamÃnÃdhikaraïeti jÃtiviÓe«aïam/ sattÃmÃdÃyÃtivyÃptivÃraïÃya sattÃbhinneti/ dravyaguïÃnyataratvamÃdÃyÃtivyÃpitavÃraïÃya jÃtÅti/ samavÃyena tÃd­ÓadharmavattvatÃtparyagrÃhakam/ ata÷ kÃlikÃdisambandhena tadvattvamÃdÃya nÃtivyÃptiriti bhÃva÷/ evamapÅti/ uktavivak«ayà avyÃptivÃraïe 'pi ekÃrthasamavÃyÃdeveti/ ekasminnarthe samavÃyena sattvÃdevetyartha÷/ guïÃnaÇgÅkÃraditi/ tathà ca kÊptena samavÃyaghaÂitasÃmÃnÃdhirakaïyenaiva guïavattÃvyavahÃropapattau tatrÃkÊptaguïavattvakalpanaæ na sambhavati gauravÃditi bhÃva÷/ *{bÃlapriyÃ}* dravyatvajÃtimattvaæ guïavattvaæ và dravyalak«aïamiti pÆrvamuktam/ tatra guïavattvaæ lak«aïam na bhavitumarhati, utpattik«aïÃvacchinne ghaÂe 'utpannaæ dravyaæ k«aïamaguïaæ akriyaæ ca ti«Âhati' iti nyÃyena guïavattvÃbhÃvena avyÃptido«Ãt/ evaæ ya÷ ghaÂa÷ prathamak«aïe utpanna÷ dvitÅyak«aïe ca vina«Âa÷, tatra prathamak«aïe 'utpannaæ dravyaæ k«aïamaguïam' iti nyÃyena guïo nÃsti, dvitÅyak«aïe ca guïina÷ ghaÂasyavinÃÓÃt na guïa÷ iti utpannavina«ÂaghaÂe 'vyÃpteÓca ityÃÓaÇkitaæ dÅpikÃyÃm - nanu guïavattvaæ na dravyalak«aïamityÃdinÃ/ tatra dvitÅyasthalÃnudhÃvane bÅjamÃha - nanvÃdyak«aïÃvacchinne dravya iti/ kÃlÃntarÃvacchinna iti/ dvitÅyÃdik«aïavacchinna ityartha÷/ tatra tatsattvam - dravyaguïasattvam/ guïaÓrayatvamiti/ guïÃdhÃratvamityartha÷/ samavÃyena guïa÷ lak«aïamityukte yadyapyavyÃptirasti, tathÃpi guïÃÓrayatvamityukte nÃvyÃptiriti bhÃva÷/ yÃd­ÓadravyÃrambhaketyÃdi/ kriyÃ, kriyÃto vibhÃga÷, vibhÃgÃt pÆrvadeÓasaæyoganÃÓa÷, tata÷ uttradeÓasaæyoga÷, tata÷ dravyotpattiriti krama÷/ atra vibhÃga÷ saæyogaÓca avayavÃnÃæ pÆrvottaradeÓÃnÃæ ca/ ghaÂotpÃdaka÷ ya÷ caturthak«aïotpanna÷ uttaradeÓasaæyoga÷ tajjanikà kriyà prathamak«aïotpanna tasyÃ÷ t­tÅyak«aïa÷ pÆrvadeÓasaæyoganÃÓak«aïa÷ tadÃnÅæ ÃrambhakasaæyoganÃÓajanakakriyà jÃyate cet utpattyanantarak«aïe dravyasya nÃÓo bhavati/ tathà cÃyaæ krama÷ - prathamak«aïe ghaÂotpÃdakakriyÃ, dvitÅyak«aïe vibhÃga÷, t­tÅyak«aïe pÆrvadeÓÃsaæyoganÃÓa÷ uttaradeÓasaæyoganÃÓakakriyà ca, caturthak«aïe uttaradeÓasaæyoga÷ vibhÃgaÓca, pa¤camak«aïe ghaÂotpatti÷ pÆrvadeÓaseyÃÇganÃÓca, «a«Âhak«aïe ghaÂanÃÓa÷ uttaradeÓasaæyogaÓceti bhÃva÷/ navÅnÃ÷ punariti/ tathà ca etanmate caturthak«aïe eva ghaÂo 'pi uttaradeÓasaæyogÃtmakena asamavÃyikÃraïena saha utpadyate/ ghaÂanÃÓaÓca tatt­tÅyak«aïa eveti ghaÂotpattidvitÅyak«aïe ghaÂanÃÓÃbhÃvÃt utpannavina«ÂaghaÂo 'prÃmÃïika iti bhÃva÷/ dÅpikÃyÃm - guïasamÃnÃdhikaraïeti/ guïasamÃnÃdhikaraïà guïÃdhikaraïav­tti÷ yà sattÃnyà jÃti÷ tadvattvaæ dravyasya lak«aïam/ bhavati hi dravyatvarÆpà jÃti÷ guïÃdhikaraïap­thivyÃdiv­tti÷ sattÃto 'nyà ceti tadvattvamÃdÃya dravye lak«aïasamanvaya÷/ Ãdyak«aïÃvacchinnaghaÂe utpannavina«ÂaghaÂe ca guïÃbhÃve 'pi tatsamÃnÃdhikaraïadravyatvajÃtisattvÃt nÃvyÃpti÷/ jÃtau guïasamÃnÃdhikaraïeti viÓe«aïÃnupÃdÃne sattÃbhinnaguïatvajÃtimattvasya guïe sattvÃt tatrÃtivyÃpti÷/ guïasamÃnÃdhikaraïeti viÓe«aïe upÃtte tu guïe guïÃnaÇgÅkÃrÃt guïÃdhikaraïaæ na guïa÷, kiæ tu dravyameva tadv­ttitvaæ guïatve nÃstÅti jÃtipadena guïatvagrahaïÃsambhavÃt nÃtivyÃpti÷/ guïÃdhikaraïadravyav­tti÷ yà sattÃjÃti÷ tadvattvasya guïe 'pi sattvÃdativyÃpti÷/ tadvÃraïÃya jÃtau sattÃbhinneti viÓe«aïam/ jÃtipadasthÃne dharmapadaæ nik«ipya guïasamÃnÃdhikaraïasattÃbhinnadharmavattvaæ dravyalak«aïamityukte dravyaguïÃnyataratvarÆpo dharmo 'pi guïÃdhikaraïadravyav­tti÷ sattÃbhinnaÓceti tadvattvasya guïe 'pi sattvÃdativyÃpti÷/ tadvÃraïÃya jÃtÅtyuktam/ anyataratvaæ tu na jÃti÷/ nanu jÃtipade upÃtte 'pi kÃlikasambandhena tÃd­ÓadravyatvarÆpajÃtimattvasya guïe 'pi sattvÃdativyÃpti÷/ samavÃyasambandhena tÃd­ÓajÃtimattvavivak«ÃyÃæ tu jÃtipadaæ vyartham/ samavÃyasambandhena guïasamÃnÃdhikaraïasattÃbhinnadharmavattvaæ lak«aïamityuktyaiva sÃma¤jasyÃt/ dravyaguïÃnyataratvarÆpadharmasya svarÆpameva sambandha iti samavÃyena tadvattvasya guïe virahÃditi cet - na/ samavÃyasambandhena tÃd­Óadharmavattvamatravivak«itamiti dyotanÃyaiva jÃtipadopÃdÃnÃditi/ tadÃha prakÃÓikÃyÃm - guïÃdÃvativyÃptivÃraïÃyetyÃdinÃ/ dÅpikÃyÃm - nanvevamapÅti/"ekaæ rÆpam' iti vyavahÃrÃt rÆpe ekatvasaÇkhyÃrÆpo guïo 'stÅtyavagamyate; 'rÆpaæ rasÃt p­thaka' iti vyavahÃrÃt rÆpe p­thaktvaguïo 'stÅtyavagamyate/ tathà ca guïÃdhikaraïaæ rÆpaæ tadv­ttiryà sattÃbhinnà jÃti÷ guïatvaæ tadvattvasya guïe sattvÃt tatra dravyalak«aïasyÃtivyÃptiriti ÓaÇkiturÃÓaya÷/ samÃdhatte - ekÃrthasamavÃyÃditi/ ekasminnarthe samavÃyÃdityartha÷/ ekatvarÆpayo÷ p­thaktvarÆpayoÓca ekasminnarthe ghaÂÃdau samavÃyÃt 'ekaæ rÆpam', 'rÆpaæ rasÃt p­thak' iti vyavahÃra upapadyate/ 'ekaæ rÆpam' ityasya svÃÓrayasamavÃyasambandhena rÆpam ekatvavat ityartha÷, na tu samavÃyasambandhena ekatvavat iti/ evaæ ca uktaparamparÃsambandhena rÆpe ekatvap­thaktvavi«ayakatayaiva tÃd­ÓavyavahÃrasyopapatte÷ guïe samavÃyasambandhena guïo nÃÇgÅkriyate/ guïasamÃnÃdhikaraïetyÃdilak«aïe ca guïÃdhikaraïatvaæ samavÃyasambandhena vivak«itam/ ato rÆpÃdaiæ nÃtivyÃptiriti bhÃva÷/ prakÃÓikÃyÃm - samavÃyaghaÂitasÃmÃnÃdhikaraïyeneti/ svÃÓrayasamavÃyeneti yÃvat/ svani«ÂhasamavÃyasambandhÃvacchinnÃdheyatÃnirÆpitÃdhikaraïatÃnirÆpitasamavÃyasambandhÃvacchinnÃdheyatvaæ samavÃyasambandhaghaÂitasÃmÃnÃdhikaraïyam/ tasya Óodhane svÃÓrayasamavÃya ityeva paryavasyati/ akÊptaguïavattvakalpanamiti/ akÊptasya samavÃyasambandhena guïavattvasya kalpanamityartha÷/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaæÇgraha÷}* *{guïavibhÃga÷}* *{AnTs_4 rÆparasagandhasparÓasaækhyÃparimÃïap­thaktvasaæyogavibhÃgaparatvÃparatvagurutvadravatvasnehaÓabdabuddhisukhadu÷khecchÃdve«aprayatnadharmÃdharmasaæskÃrÃÓ caturviæÓati guïÃ÷ //}* rÆpa-rasa-gandha-sparÓa-saÇkhyÃ-parimÃïa-p­thaktva-saæyoga-vibhÃga-paratva-aparatva-gurutva-dravatva-sneha-Óabda-buddhi -sukha - du÷kha - icchÃ-dve«a - prayatna-dharma-adharma-saæskÃrÃ÷ caturviæÓatirguïÃ÷/ *{dÅpikÃ}* guïÃn vibhajate - rÆpeti/ dravyakarmabhinnatve sati sÃmÃnyavÃn guïa÷/ guïatvajÃtimÃnvÃ/ nanu laghutva-kaÂhinatva-m­dutvÃdÅnÃæ vidyamÃnatvÃt kathaæ catuviæÓatirguæïÃ÷ iti cet - na/ ladhutvasya gurutvÃbhÃvarÆpatvÃt m­dutvakaÂhinatvayo÷ avayavasaæyogaviÓe«arÆpatvÃt/ *{prakÃÓikÃ}* sÃmÃnyavÃniti/ samavÃyena sÃmÃnyavattvaæ bodhyam/ tena kÃlikÃdisambandhena tadvati dhvaæse nÃtivyÃpti÷/ guïa iti lak«yanirdeÓa÷/ lÃghavÃdÃha - guïatvajÃtimÃnveti/ yadyapi lak«aïalak«yatÃvacchedakayorabheda÷ tathÃpi lak«aïenetarabhede sÃdhye hetau sÃdhyasÃmÃnÃdhikaraïyaniÓce 'pi hetudharmitÃvacchedakakasÃdhyaniÓcayasya aniyatatvÃbhiprayeïedaæ lak«aïamiti saÇk«epa÷/ ekamagre 'pi bodhyam/ guïatvajÃtisiddhistu guïapadaÓakyatÃvacchedakatayeti guïadÅdhitau bhaÂÂÃcÃryÃ÷/ na caivaæ vibhupadaÓakyatÃvacchedakatayà vibhutvajÃti÷ sidhyediti vÃcyam/ bhÆtatvasaÇkarasya bÃdhakasya sattvena tasya jÃtitvÃsambhavÃt jÃtitvÃbhimatasaÇkarasyaiva jÃtitvabÃdhakatvÃt/ tathà coktam dravyakiraïÃvalyÃm udayanÃcÃryai÷- "vyakterabhedastulyatvaæ saÇkÃro 'thÃnavasthiti÷/ rÆpahÃnirasambandho jÃtibÃdhakasaÇgraha÷//" iti/ vyakterabheda÷ svÃÓrayavyakteraikyaæ ÃkÃÓatvÃderjÃtitve bÃdhakam/ vyaktestulyatvaæ anyÆnÃnatiriktavyaktikatvaæ ghaÂatvakalaÓatvÃdyorbhinnajÃtitve/ saÇkara÷ parasparÃtyantÃbhÃvasamÃnÃdhikaraïayordharmayorekatra samÃveÓa÷ bhÆtatvamÆrtatvÃderjÃtitve/ anavasthiti÷- anÃvasthà jÃte÷ jÃtimattve/ rÆpahÃni÷ svatÃvyÃvartakatvÃtmakarÆpahÃni viÓe«asya jÃtimattve/ asambandha asamavetatvam abhÃvÃderjÃtimattve iti saæk«epa÷/ laghutvÃdÅnÃæ prÃmÃïikatve 'pi kÊpte«vantarbhÃvo nyÃyya iti samÃdhatte---laghutvasyeti/ *{bÃlapriyÃ}* tadvati dhvaæsa iti/ sÃmÃnyaviÓe«asamavÃyÃnÃæ prÃgabhÃvÃnyonyÃbhÃvÃtyantÃbhÃvÃnÃæ cÃjanyatvÃt janyamÃtrasyaiva kÃlopÃdhitayà te«u kÃlikasambandhena sÃmÃnyavattvÃsambhavÃt ativyÃptirna Óakyate vaktumityÃlocya dhvaæse 'tivyÃptiruktÃ/ yadyapi lak«aïalak«yatÃvacchedakayorabheda iti/ guïasya guïatvajÃtimattvaæ yadi lak«aïaæ tadà guïatvaæ lak«aïam, lak«yatÃvacchedakamapi tadeveti lak«aïalak«yatÃvacchadakayorabhada÷ syÃt/ astu ko do«a iti cet - ucyate/ lak«aïaæ hi vyÃvartakam/ lak«yaviÓe«yakalak«yetarabhedavidheyakÃnumitijanakam/ tathà ca guïatvasya guïalak«aïatve 'guïa÷ itarabhinna÷ guïatvÃt' ityanumÃnaprayoga÷ kartavya÷/ tatra guïatvavyÃpaketarabhedasamÃnÃdhikaraïaguïatvavÃn guïa iti parÃmarÓo vÃcya÷/ tatra guïatve itarabhedasÃmÃnÃdhikaraïye bhÃsamÃne 1tulyavittivedyatayà kadÃcit itarabhede guïatvasÃmÃnÃdhikaraïyamati bhÃsitumarhati/ tathà ca guïatvarÆpapak«atÃvacchedakasÃmÃnÃdhikaraïyasya itarabhedarÆpasÃdhye bhÃnÃt anumitivi«ayasya sÃdhye pak«atÃvacchedakasÃmÃnÃdhikaraïyasya parÃmarÓenaiva vi«ayÅk­tatayà siddhasÃdhanaæ do«a÷ prasajatÅti ÓaÇkiturÃÓaya÷/ samÃdhatte - tathÃpÅti/ hetau sÃdhyasÃmÃnÃdhikaraïye bhÃsamÃne niyamena sÃdhye hetusÃmÃnÃdhikaraïyabhÃnaæ na sambhavati/ ato na siddhasÃdhnaprasaktiriti guïatvajÃtimattvaæ guïalak«aïaæ bhavitumarhatÅti bhÃva÷/ guïapadaÓakyatÃvacchedakatayeti/ 'guïani«Âhà guïapadaÓakyatà ki¤ciddharmÃvacchinnà ÓakyatÃtvÃt ghaÂani«ÂhaghaÂapadaÓakyatÃvat' ityanumÃnena guïatvajÃti÷ sidhyatÅti bhÃva÷/ bhÆtatvasaÇkarasyeti/ bhÆtatvena sÃkamekatra samÃveÓasyetyartha÷/ nanu bhÆtatvasyÃpi jÃtitvÃbhÃvÃt katha tatsaÇkara÷ vibhutvasya jÃtitve bÃdhaka ityÃÓaÇkya na jÃtisaÇkara÷jÃtitvabÃdhaka÷, kiæ tu jÃtitvÃbhimatadharmasaÇkara eva tathÃ/ bhÆtatvasya jÃtitvÃbhÃve 'pi jÃtitvÃbhimÃnavi«ayatvamastÅti tatsaÇkaro jÃtitvabÃdhaka iti samÃdhatte - jÃtitvÃbhimatasaÇkarasyaiveti/ vyakterabhedatulyatvaæ saÇkaraÓca jÃtimattve bÃdhakÃni/ anavasthà rÆpahÃni÷ asambandhaÓca jÃtitve bÃdhakÃ÷/ jÃtibÃdhakasaÇgraha ityasya jÃtitvajÃtimattvÃnyataravi«ayakaj¤Ãnapratibandhakaj¤Ãnavi«ayavi«ayakasaÇk«iptaÓabda÷ ityartha÷/ vyakterabheda÷ ityasya svÃÓrayaikavyaktikatvamityartha÷/ svapratiyogiv­ttitvasvÃnuyogiv­ttitvobhayasambandhena bhedaviÓi«ÂÃnyatvamiti yÃvat/ yasyÃÓrayabhÆtà vyaktaya÷ anekÃ÷ sa uktobhayasambandhena bhedaviÓi«Âo bhavati yathà ghaÂatnavaæ nÅlaghaÂabhedaviÓi«Âam/ svaæ nÅlaghaÂabheda÷, svapratiyogÅ nÅlaghaÂa÷, tadv­ttitvaæ ghaÂatve, eva svaæ nÅlaghaÂabheda÷, ----------------------------------------- 1. tulyavittivedyatayeti/ ekaj¤Ãnavi«ayatayetyartha÷/ ----------------------------------------- tadanuyogÅ raktaghaÂa÷ tadv­ttitvaæ ca ghaÂatve iti ghaÂatvam uktobhayasambandhena nÅlaghaÂabhedaviÓi«Âam/ ÃkÃÓatvaæ tu na tathÃ/ bhedapadena ÃkÃÓabhedopÃdÃne svapratiyogÅ ÃkÃÓa÷, tadv­ttitvaæ yadyapyÃkÃÓe 'sti, tathÃti ÃkÃÓabhedÃnuyogighaÂÃdiv­ttitvaæ nÃsti/ ghaÂabhedopÃdÃne svÃnuyogyÃkÃÓav­ttitvaæ yadyapyakÃÓatve 'sti, tathÃpi spapratiyogighaÂav­ttitvaæ nÃstÅti/ tathà ca ÃkÃÓatvamuktobhayasambandhena bhedaviÓi«ÂÃnyaditi tat svÃÓrayaikavyaktikam, atastat na jÃti÷/ jÃtitvaæ hi nityatve satyanekasamavetatvam/ anekasamavetatvaæ ca uktobhayasambandhena bhedaviÓi«Âatvam/ atra ca ÃkÃÓatvaæ jÃti÷ (uktobhayasambandhena bhedaviÓi«Âam) iti buddhiæ prati ÃkÃÓatvaæ svÃÓrayaikavyaktikam (uktobhayasambandhena bhedaviÓi«ÂÃnyat) iti j¤Ãnasya tadvattÃbuddhiæ prati tadabhÃvavattÃj¤Ãnaæ pratibandhakamiti rÅtyà pratibandhakatvÃt jÃtitvavi«ayakaj¤Ãnapratibandhakaj¤Ãnavi«ayatbasya vyakterabhede sattvÃt jÃtibÃdhakatvamityavadheyam/ vyaktestulyatvam anyÆnÃnatiriktavyaktikatvamiti/ anyÆnÃnatiriktÃÓrayakatvamityartha÷/ ghaÂatvakalaÓatvayorÅd­ÓatulyatvasattvÃt tayorna bhinnajÃtitvam/ vastutastu svabhinnajÃtyÃÓrayavyaktini«ÂhasaÇkhyÃnyÆnÃnatiriktasaÇkhyÃkavyaktikatvaæ svasamÃnÃdhikaraïÃnyonyÃbhÃvapratiyogitÃnavacchekadakasvabhinnajÃtisamÃnÃdhikaraïanyonyÃbhÃvapratiyogitÃnavaccheda- katvarÆpam tulyatvamityartha÷/ idaæ kambugrÅvÃdimattvasya jÃtitve bÃdhakam/ svam - kambugrÅvÃdimattvaæ, tatsamÃnÃdhikaraïÃnyonyÃbhÃvapratiyogitÃvacchedikà svabhinnajÃti÷ ghaÂatvajÃti÷ tatsamÃnÃdhikaraïÃnyonyÃbhÃvapratiyogitÃnavacchedakatvaæ kambugrÅvÃdimattve asti/ yatraitÃd­Óaæ tulyatvamasti 1tatra jÃtitvaæ nÃsti/ evaæ caitÃd­Óatulyatvaj¤Ãnasya jÃtitvÃbhÃvavyÃpyavattÃj¤Ãnavidhayà jÃtitvaj¤Ãnapratibandhakatvam/ ----------------------------------------- 1. tatra jÃtitva nÃstÅti/ yathà p­thivyÃdimano 'ntÃnyatamatve/ svaæ p­thivyÃdimanontÃnyatamatvaæ, tadbhinnà jÃti÷ dravyatvaæ tatsamaniyatatvaæ p­thivyÃdimanontÃnyatamatve 'stÅti tanna jÃti÷/ tathà ca svabhinnajÃtisamaniyatatvaæ tulyatvam/ svabhinnajÃtisamavaniyatatvaæ ca svasamÃnÃdhikaraïÃnyonyÃbhÃvapratiyogitÃnavacchedakasvabhinnajÃtisamÃnÃ- dhikaraïÃnyonyÃbhÃvapratiyogitÃnavacchedakatvamiti bhÃva÷/ ----------------------------------------- saÇkaro nÃma parasparaæ vihÃya vartamÃnayordharmayorekatra v­tti÷/ parasparÃtyantÃbhÃvasamÃnÃdhikaraïayordharmayorekatra v­ttiriti yÃvat ayaæ bhÆtatvamÆrtatvayorjÃtitve bÃdhaka÷, bhÆtatvaæ vihÃya mÆrtatvaæ manasi, mÆrtatvaæ vihÃya bhÆtatvaæ ÃkÃÓe, ubhayo÷ p­thivyÃdicatu«Âaye samÃveÓa iti dvayo÷ saÇkarÃt na jÃtitvam/ 1svÃdhikaraïav­ttitva-svÃbhÃvavadv­ttitva - svÃdhikaraïav­ttyatyantÃbhÃvapratiyogitva-etattritayasambandhena ki¤ciddharmaviÓi«Âatvaæ saÇkara iti phalitam/ etÃd­ÓasÃÇkaryasya kathaæ jÃtitvabÃdhakatvamiti cet - ucyate/ liÇgavidhayaiva tasya jÃtitvabÃdhakatvam/ tathà hi - bhÆtatvaæ na jÃti÷ uktatritayasambandhena mÆrtatvavattvÃt yat uktatritayasambandhena mÆrtatvavat tanna jÃti÷ yathà 2gaganamanassaæyoga ityanumÃnÃt bhÆtatvasya jÃtitvÃbhÃvasiddhau bÃdhaj¤Ãnavidhayà jÃtitvaj¤Ãnapratibandhikà yà niruktÃnumiti÷ tajjanakavyÃptyÃdij¤Ãne niruktasÃÇkaryasya vi«ayatvÃt sÃk«Ãtpratibandhakaj¤Ãnavi«ayasyeva ----------------------------------------- 1. svÃdhikaraïetyÃdi/ svaæ bhÆtatvaæ svÃdhikaraïaæ p­thivyÃdicatu«Âayaæ tadv­ttitvaæ mÆrtatve 'sti/ evaæ svaæ bhÆtatvaæ svÃbhÃva÷ bhÆtatvÃbhÃva÷ tadvat mana÷ tadv­ttitvaæ mÆrtatve 'sti/ evaæ svaæ bhÆtatvaæ tadadhikaraïamÃkÃÓaæ tadv­ttiryo 'tyantÃbhÃva÷ mÆrtatvÃbhÃva÷ tatpratiyogitvaæ mÆrtatve 'sti/ evaæ coktatritayasambandhena bhÆtatvaviÓi«Âatvaæ yat mÆrtatvasya tadeva saækara ityartha÷/ 2. gaganamanassaæyoga iti/ gaganamanassaæyogasya mÆrtatvÃdhikaraïamanov­ttitvÃt mÆrtatvÃbhÃvÃdhikaraïagaganav­ttitvÃt mÆrtatvÃdhikaraïap­thivyÃdicatu«Âayav­tti÷ ya÷ gaganamanassaæyogÃbhÃva÷ tatpratiyogitvÃcca uktatritayasambandhena mÆrtatvavaiÓi«Âyamiti heturasti jÃtitvÃbhÃvarÆpasÃdhyaæ cÃstÅti gaganamanassaæyogasya d­«ÂÃntatvam/ ----------------------------------------- pratibandhakaj¤Ãnajanakaj¤Ãnavi«ayasyÃpi jÃtibÃdhakapadÃrthatvena 1tasya sÃÇkarye 'k«atatvÃt/ atha và 2jÃtitvÃbhÃvÃnumitijanakajÃtitvÃbhÃvavyÃpyaniruktatritayasambandhena mÆrtatvaparÃmarÓasya tadabhÃvavyÃpyavattÃniÓcayatvena jÃtitvaprakÃrakaj¤ÃnapratibandhakatvÃt niruktasÃÇkaryasya tadvi«ayatvena sÃk«ÃjjÃtitvaj¤Ãnapratibandhakaj¤Ãnavi«ayatvamak«atamityÃhu÷/ anavasthà - aprÃmÃïikÃttarottarakalpanÃyÃ÷ viÓrÃntyabhÃva÷/ iyaæ jÃte÷ jÃtimattve bÃdhikÃ/ 3tarkavidhayà bÃdhakatvamasyÃ÷/ rÆpahÃni÷ - 4svatovyÃvartakatvarÆpalak«aïasya bhaÇga÷/ iyaæ viÓe«asya jÃtimattve bÃdhikÃ/ viÓe«o hi svatovyÃvartakatvena lak«ita÷/ viÓe«o yadi jÃmimÃn syÃt tarhi jÃtereva viÓe«asyetaravyÃv­ttihetutvasambhavÃt svatovyÃvartakatvarÆpaæ lak«aïaæ bhagnaæ syÃt/ ato viÓe«o na jÃtimÃn/ evaæ ca rÆpahÃnirapi tarkavidhayaiva jÃtimattvabÃdhikÃ/ asambandha÷ - pratiyogitvÃnuyogitvÃnyatarasambandhena samavÃyaÓÆnyatvam/ ayaæ ca samavÃyÃbhÃvayorjÃtimattve bÃdhaka÷/ yatra yatra jÃtimattvaæ vartate tatra pratiyogitvÃnuyogitvÃnyatarasambandhena 5samavÃyo 'sti/ samavÃye abhÃve ----------------------------------------- 1. tasyeti/ pratibandhakaj¤Ãnajanakaj¤Ãnavi«ayatvasyetyartha÷/ 2. jÃtitvÃbhÃvÃnumitÅti/ bhÆtatvaæ na jÃtirityÃkÃrikà yà jÃtitvÃbhÃvÃnumiti÷ tajjanaka÷ ya parÃmarÓa÷ bhÆtatvaæ jÃtitvÃbhÃvavyÃpyamÆrtatvavat ityÃkÃraka÷ tasyetyartha÷/ tathà coktatritayasambandhena mÆrtatvavattvarÆpasya saækarasya jÃtitvÃnumitipratibandhakaparÃmarÓavi«ayatayà jÃtitvavi«ayakaj¤Ãnapratibandhakaj¤Ãnavi«ayatvarÆpaæ jÃtibÃdhakatvamiti bhÃva÷/ 3. tarkavidhayeti/ yadi jÃtirjÃtimatÅ syÃt tarhi uttarottarajÃtikalpanÃyÃ÷ viÓrÃntirna syÃditi tarko 'tra vivak«ita÷/ 4. svatovyÃvartakatvaæ ca svabhinnaliÇgakasvaviÓe«yakasvasajÃtÅyetarabhedÃnumityavi«ayatvam/ 5. samavÃyo 'stÅti/ yathà ghaÂe jÃtimatvamasti, tatra pratiyogitvasambandhena ghaÂasamavÃyo 'sti kapÃle yo ghaÂasamavÃya÷ tatpratiyogitvÃt ghaÂasya, evam anuyogitÃsambandhena ghaÂatvasamavÃyo 'sti ghaÂe yo ghaÂatvasamavÃya÷ tadanuyogitvÃt ghaÂasyeti/ ----------------------------------------- ca 1tadabhÃvÃt ta jÃtimattvaæ tayo÷/ uktÃnyatarasambandhena samavÃyÃbhÃva÷ jÃtimattvÃbhÃvavyÃpya÷/ ata÷ asambandhaj¤Ãnaæ tadabhÃvavyÃpyavattÃj¤Ãnavidhayà jÃtimattvaj¤Ãnapratibandhakama ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{karmavibhÃga÷}* *{AnTs_5 utk«epaïÃvak«epaïÃku¤canaprasÃraïagamanÃni pa¤ca karmÃïi //}* utk«epaïa - apak«epaïa - Ãku¤cana - prasÃraïa - gamanÃni pa¤cakarmÃïi/ *{dÅpikÃ}* karma vibhajate - utk«epaïeti/ saæyogabhinnatve sati saæyogasamavÃyikÃraïaæ karma karmatvajÃtimadvÃ/ nanu bhramaïÃderapyatiriktasya karmaïa÷ sattvÃt pa¤cetyanupapannamiti cet - na/ bhramaïÃdÅnÃmapigamane 'ntarbhÃvÃt na pa¤catvavirodha÷/ *{prakÃÓikÃ}* saæyogÃsamavÃyikÃraïe saæyoge 'tivyÃptivÃraïÃya saæyogabhinnatve satÅti/ saæyogasamavÃyikÃraïa dravye 'tivyÃptivÃraïÃya asamavÃyÅti/ bhramaïÃdÅnÃm ityÃdinà recanasyandanordhvajvalanatiryaggamanÃnÃæ saægraha÷/ gamane 'ntarbhÃvÃditi/ na cotk«epaïÃdÅnÃmapi gamane 'natarbhÃvo 'stviti ÓaÇkyam/ svatantrecchasya niyogaparyanuyogÃnarhasya munesaæmatatvÃditi bhÃva÷/ ----------------------------------------- 1. tadabhÃvÃditi/ samavÃyo 'bhÃvo vÃnyatra samavÃyasambandhena nÃsti, ata÷ pratiyogitÃsambandhena samavÃyavattvaæ samavÃyÃbhÃvayerna bhavati/ evaæ samavÃye 'bhÃve và anyat kimapi samavÃyasambandhena nÃsti, ata÷ anuyogitÃsambandhena samavÃyavattvaæ tayorna bhavatÅti bhÃva÷/ ------------------------------- *{bÃlapriyÃ}* saæyogabhinnatve sati saæyogÃsamavÃyikÃraïaæ karmeti karmaïo lak«aïamuktam/ saæyogabhinnatve satÅtyanuktau saæyogasya saæyogo 'pyasamavÃyikÃraïam; kÃyapustakasaæyogaæ prati hastapusatakasaæyogasyÃsamavÃyikÃraïatvÃt; ata÷ saæyoge 'tivyÃpti÷/ tadvÃraïÃya saæyogabhinnatve satÅtyuktam/ saæyogakÃraïamityetÃvanmÃtroktau saæyogasamavÃyikÃraïe dravye 'tivyÃpti÷, tadvÃraïÃya kÃraïe asamavÃyÅti viÓe«aïam/ tadÃhasaæyogÃsamavÃyikÃraïa iti/ svatantrecchasyeti/ svatantreccho muni÷ niyogaparyanuyogÃnarha iti sarvasaæmata ityartha÷/ niyoga÷ - Ãj¤Ã/ paryanuyoga÷ - praÓna÷/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaæÇgraha÷}* *{sÃmÃnyavibhÃga÷}* *{AnTs_6 param aparaæ ceti dvividhaæ sÃmÃnyam //}* sÃmÃnyaæ dvividham - param aparam ceti/ *{dÅpikÃ}* sÃmÃnyaæ vibhajate - paramiti/ param - adhikadeÓav­tti/ aparam - nyÆnadeÓav­tti/ sÃmÃnyÃdicatu«Âaye jÃtirnÃsti/ *{prakÃÓikÃ}* paramityÃdi/ sÃmÃnyalak«aïaæ agre mÆlak­taiva vak«yata iti na nyÆnateti dhyeyam/ sattÃyà dravyatvÃdyapek«ayà adhikadeÓav­ttitvena paratvameva/ ghaÂatvÃdÅnÃæ nyÆnadeÓav­ttitvena aparatvameva/ dravyatvÃdÅnÃæ sattÃto 'paratvam ghaÂatvÃdita÷ paratvamiti viveka÷/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{viÓe«avibhÃga÷}* *{AnTs_7 nityadravyav­ttayo viÓe«Ãs tv anantà eva //}* *{dÅpikÃ}* viÓe«aæ vibhajate - nityeti/ p­thivyÃdicatu«ÂayaparamÃïava÷ ÃkÃÓÃdipa¤cakaæ ca nityadravyÃïi/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{samavÃyalak«aïam}* *{AnTs_8 samavÃyas tv eka eva //}* *{dÅpikÃ}* samavÃyasya bhedo nÃstÅtyÃha - samavÃyastu iti/ *{prakÃÓikÃ}* samavÃyasya bhedo nÃstÅti/ na ca samavÃyasyÃbhede sparÓasamavÃyavati vÃyau rÆpavattÃpratÅti÷ syÃditi ÓaÇkyam/ rÆpasamavÃyasattve 'pi rÆpÃbhÃvena tathà pratÅterabhÃvÃditi dik/ *{bÃlapiyÃ}* rÆpavattÃpratÅti÷ syÃditi/ sparÓasamavÃyasattvena tadabhinnasya rÆpasamavÃyasyÃpi sattvÃt rÆpasamavÃyasyaiva rÆpavattÃpratÅtiniyÃmakatvÃditi bhÃva÷/ rÆpasamavÃyo na rÆpavattÃpratÅtiniyÃmaka÷, api tu samavÃyasambandhena rÆpam/ vÃyau tu na rÆpamasti, ato na rÆpavattÃpratÅtiprasaÇga ityÃÓayena samÃdhatte - rÆpasamavÃyasattve 'pÅti/ nanu vÃyau rÆpasamavÃyasattve rÆpaæ nÃstÅti vaktuæ na Óakyate sambandhasattÃyÃ÷ sambandhisattÃvyÃpyatvÃdityÃÓaÇkyÃha - digiti/ ayamÃÓaya÷ - vÃyvanuyogikatvaviÓi«Âa÷ rÆpapratiyogikatvaviÓi«ÂaÓca samavÃya÷ vÃyau rÆpavattÃpratÅtiniyÃmaka÷/ vÃyvanuyogikatvaviÓi«ÂasamavÃye rÆpapratiyogikatvÃbhÃvÃt vÃyÆ rÆpavÃniti pratÅti÷ nÃpÃdayituæ Óakya iti/ adhikaæ muktÃvalÅma¤jÆ«Ãdau dra«Âavyam/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{abhÃvavibhÃga÷}* *{AnTs_9 abhÃvaÓ caturvidha÷ / prÃgabhÃva÷ pradhvaæsÃbhÃvo 'tyantÃbhÃvo 'nyonyÃbhÃvaÓ ceti //}* abhÃva÷ caturvidha÷ - prÃgabhÃva÷, pradhvaæsÃbhÃva÷, atyantÃbhÃva÷, anyonyÃbhÃvaÓceti/ *{dÅpikÃ}* abhÃvaæ vibhajate - abhÃva iti/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{p­thivÅnirÆpaïam}* *{AnTs_10[1] gandhavatÅ p­thivÅ / sà dvividhà nityÃnityà ca / nityà paramÃïurÆpà / anityà kÃryarÆpà / punas trividhà ÓarÅrendriyavi«ayabhedÃt / ÓarÅram asmadÃdÅnÃm / indriyaæ gandhagrÃhakaæ ghrÃïaæ nÃsÃgravarti / vi«ayo m­tpëÃïÃdi÷ //}* tatra gandhavatÅ p­thivÅ/ *{dÅpikÃ}* tatroddeÓakramÃnusÃrÃt prathamaæ p­thivyÃ÷ lak«aïamÃha - tatreti/ nÃmnà padÃrthasaÇkÅrtanamuddeÓa÷/ uddeÓakrame ca sarvatra icchaiva niyÃmikÃ/ nanu surabhyasurabhyavayavÃrabdhe dravye parasparavirodhena gandhÃnutpÃdÃdavyÃpti÷/ na ca tatra gandhapratÅtyanupapattiriti vÃcyam/ avayavagandhasyaiva tatra pratÅtisambhavena citragandhÃnaÇgÅkÃrÃt/ kiæ cotpannavina«ÂaghaÂÃdÃvavyÃptiriti cet - na/ gandhasamÃnÃdhikaraïadravyatvÃparajÃtimattvasya vivak«itatvÃt/ nanu jalÃdÃvapi gandhapratÅterativyÃptiriti cet - na/ anvayavyatirekÃbhyÃæ p­thivÅgandhasyaiva tatra bhÃnÃÇgÅkÃrat/ nanu tathÃpi kÃlasya sarvÃdhÃratayà sarve«Ãæ lak«aïÃnÃæ kÃle 'tivyÃptiriti cet - na/ sarvÃdhÃratÃprayojakasambandhabhinnasambandhena lak«aïasya vivak«itatvÃt/ *{prakÃÓikÃ}* p­thivÅlak«aïasya prÃthamye bÅjamÃha - tatreti/ p­thivyÃdi«u madhya ityartha÷/ gandhasamavÃyikÃraïatÃvacchedakatayà p­thivÅtvajÃtisiddhiriti bodhyam/ nÃmneti/ t­tÅyÃrtha÷ abheda÷/ saÇkÅrtanapadÃrthe pratipÃdakaÓabde 'nveti/ tathà ca vastupratipÃdakanÃmamÃtramuddeÓa iti lak«aïaæ paryavasyati/ atra ghaÂa iti pade 'tivyÃptivÃraïÃya vastupadaæ lak«aïÅyavastuparam/ lak«aïÅyasya p­thivyÃde÷ sÃmÃnyata÷ pratipÃdakaprameyapade 'tivyÃpitavÃraïÃya nÃmapadaæ lak«yatÃvacchedakÃvacchinnaparam/ lak«aïavÃkye nÃmasattvÃt ativyÃptivÃraïÃya mÃtrapadamiti dhyeyam/ Ãrabdhe - janye/ parasparavirodheneti/ surabhigandhaæ prati asurabhigandhasya asurabhigandhaæ prati surabhigandhasya pratibandhakatvenetyartha÷/ pratÅtyanupapattiriti/ ataÓcitragandha evÃpratibadhya÷ svÅkÃrya iti bhÃva÷/ avayavagandhasyaiveti/ svÃÓrayasamavetatvasambandhenetyÃdi÷/ tu«yatu durjana iti nyÃyenÃÇgÅk­tyÃha - kiæ ceti/ jalatvÃdikamÃdÃya ativyÃptivÃraïÃya gandhasamÃnÃdhikaraïeti/ sattÃvÃraïÃya dravyatvÃpareti dravyatvanyÆnav­ttÅtyarthakam/ teda dravyatvavyudÃsa÷/ gandhapratÅteriti/ surabhi jalamityÃdipratÅterityartha÷/ p­thivÅgandhasyaiveti/ svÃÓrayasaæyuktatvasambandhenetyÃdi÷/ tatra - jalÃdau/ yathÃÓrutagrÃhÅ ÓaÇkate - nanviti/ anugatarÆpeïa lak«aïatÃghaÂakasambandhÃn niveÓya kÃlÃdÃvativyÃptiæ vÃrayati - sarvÃdhÃreti/ vassutastu samavÃyÃdÅnÃæ samavÃyatvÃdinaiva saæsargatayà tenaiva rÆpeïa tattatsambandhasya tattallak«aïaghaÂakatvaæ bodhyam/ *{bÃlapriyÃ}* gandhasamavÃyikÃraïatÃvacchedakatayeti/ 'samavÃyasambandhÃvacchinnagandhatvÃvacchinnagandhÃni«ÂhakÃryatÃnirÆpitatÃdÃtmyasambandhÃvacchinnap­thivÅni«ÂhakÃraïatà kiæyiddharmÃvacchinnà kÃraïatÃtvÃt kapÃlani«ÂhaghaÂakÃraïatÃvat' ityanumÃnaprayogo 'tra vivak«ita÷/ nÃmnà padÃrthasaÇkÅrtanamuddeÓa iti mÆlam/ padÃrthasya saÇkÅrtanaæ padÃrthasaÇkÅrtanam/ saÇkÅrtanaÓabdasya pratipÃdakaÓabda ityartha÷/ padÃrthavi«ayakaj¤ÃnakaÓabda÷ padÃrthasaÇkÅrtanamiti yÃvat/ padÃrthaÓabdo vastupara÷/ nÃmneti t­tÅyÃrthasya abhedasya Óabde 'nvayÃt nÃmÃbhinna÷ vastuvi«ayakaj¤ÃnajanakaÓabda÷ uddeÓa÷ iti phalati/ p­thivyaptejovÃyvÃkÃÓakÃladigÃtmamanÃæsÅtyatra p­thivyÃdiÓabdÃnÃæ p­thivyÃdivastupratipÃdakatvÃt nÃmatvÃcca uddeÓalak«aïasamanvaya÷/ ghaÂa iti padasyÃpi vastupratipÃdakatvÃt nÃmatvÃcca tatroddeÓalak«aïasyÃtivyÃpti÷/ tadvÃraïÃya vastupadaæ lak«aïÅyavastuparaæ vaktavyam/ ghaÂÃdipadaæ ca na tÃdaÓamiti nÃtivyÃpti÷/ prameyamiti padasyÃpi lak«aïÅyap­thivyÃdipratipÃdakatvÃt tatrÃtivyÃpti÷/ tadvÃraïÃya vastupadaæ lak«yatÃvacchedakÃvacchinnavastuparaæ vÃcyam/ prameyapadasya prameyatvÃvacchinnap­thivyÃdibodhakatve 'pi lak«yatÃvacchedakap­thivÅtvÃdyavacchinnap­thivyÃdibodhakatvÃbhÃvÃnnÃtivyÃpti÷/ 'tatra gandhavatÅ p­thivÅ' ityÃdilak«aïavÃkyaghaÂakap­thivÅpadasyÃpi p­thivÅtvÃvacchinnabodhakatvÃt nÃmatvÃcca tasyoddeÓatvÃpatti÷/ tadvÃraïÃya nÃmamÃtramityapi vaktavyam/ mÃtrapadena lak«aïÃdivÃcakapadÃsamabhivyÃh­tatvamucyate/ tathà ca lak«yatÃvacchedakaprakÃrakalak«yaviÓe«yakaj¤Ãnajanaka - lak«aïÃdivÃcakapadÃsamabhivyÃh­tanÃmÃbhinna÷ Óabda÷ uddeÓa÷ iti ni«kar«a÷/ tadÃha - t­tÅyÃrtho 'bheda ityÃdinÃ/ saÇkÅrtane ityasya vivaraïaæ pratipÃdakaÓabde iti/ sÃmÃnyata iti/ prameyatvarÆpasÃmÃnyadharmeïetyartha÷/ t­tÅyÃyÃ÷ pratipattyanvayi 1prakÃratvamartha÷/ gandhavattvasya p­thivÅlak«aïatve surabhigandhayuktÃvayavÃsurabhigandhayuktÃvayavÃbhyÃmutpanne dravye kasyÃpi gandhasyÃnutpÃdÃdavyÃpti÷/ na ca avayavagatagandharÆpasyÃsamavÃyikÃraïasya sattvÃt kuto gandho notpadyata iti ÓaÇkanÅyam/ surabhigandhasya asurabhigandhaæ prati asurabhigandhasya surabhigandhaæ prati pratibandhakatvena kasyÃpi gandhasya tatrotpattyasambhavÃt/ na ca yadi tatra gandho notpadyate, tarhi kathaæ tatra gandha÷ pratÅyeta, atastatra parasparaæ pratibandhÃt ----------------------------------------- 1. prakÃratvamarya iti/ tathà ca prameyatvarÆpasÃmÃnyavarmaprakÃrakap­thivyÃdiviÓe«yakaj¤Ãnajanake prameyapade ityartha÷/ ----------------------------------------- surabhigandha÷ asurabhigandho và notpadyatÃm, citragandha utpadyatÃm, tena gandhapratÅtirupadyate, gandhavattÃsattvÃdavyÃptiÓca neti vÃcyam/ avayavagatagandhasyaiva svÃÓrayasamavetatvasambandhena avayavini pratÅtisambhave citragandhasyÃnaÇgÅkÃrÃt/ tathà ca tatrÃvyÃptitÃdavasthyam/ kiæ ca yo ghaÂa÷ prathamak«aïe utpanna÷ atha dvitÅyak«aïe vina«Âa÷ tasmin ghaÂe avyÃpti÷, prathamak«aïe 'utpannaæ dravyaæ k«aïamaguïam' iti nyÃyena gandhavirahÃt/ dvitÅyak«aïe dharmiïa eva nÃÓÃt ityÃÓayena ÓaÇkate - dÅpikÃyÃm nanu surabhyasurabhÅti/ gandhasamÃnÃdhikaraïeti/ gandhÃdhikaraïav­tti÷ dravyatvavyÃpyà ca yà jÃti÷ tadvattvaæ p­thivyÃ÷ lak«aïam/ gandhÃdhikaraïaæ pu«pÃditadv­tti÷ dravyatvavyÃpyà jÃti÷ p­thivÅtvajÃti÷ tadvattvaæ surabhyasurabhyavayavÃrabdhe dravye utpannavina«ÂaghaÂe cÃstÅti nÃvyÃpti÷/ dravyatvavyÃpyajÃtimattvamÃtroktau dravyatvavyÃpyà yà jalatvajÃti÷ tadvattvasya jale sattvÃt tatrÃtivyÃpti÷/ ato gandhasamÃnÃdhikaraïeti/ jalatvasya gandhÃdhikaraïav­ttitvÃbhÃvÃt na do«a÷/ gandhasamÃnÃdhikaraïajÃtimattvamÃtroktau gandhÃdhikaraïap­thivÅv­tti÷ yà sattÃjÃti÷ tadvattvasya jalÃdau sattvÃt ativyÃpti÷/ tadvÃraïÃya dravyatvavyÃpyeti jÃtiviÓe«aïam/ nanu dravyatvavyÃpyeti viÓe«aïe datte 'pi dravyatvajÃtimÃdÃyajalÃdi«vativyÃpti÷ durvÃrÃ/ dravyatvasya gandhÃdhikaraïap­thivÅv­ttitvÃt dravyatvaÓÆnyav­ttitvÃcceti cet - na/ prak­te dravyatvavyÃpyatvaæ na dravyatvaÓÆnayÃv­ttitvam kiæ tu dravyatvanyÆnav­ttitvarÆpam/ dravyatvaæ ca na dravyatvanyÆnav­tti ityÃÓayÃt/ dravyatvanyÆnav­ttitvaæ ca 1dravyatvasamÃnÃdhikaraïabhedapratiyogitÃvacchedakatvam/ tadÃha - prakÃÓikÃyÃm jalatvÃdikamÃdÃyetyÃdi/ ----------------------------------------- 1. dravyatvasamÃnÃdhikaraïeti/ dravyatvÃdhikaraïaæ jalaæ tadv­ttiryo bheda p­thivÅbheda÷ tatpratiyogitÃvacchedakatvÃt p­thivÅtvasya dravyatvanyÆnav­ttitvam/ dravyatvaæ tu na dravyatvÃdhikaraïav­ttibhedapratiyogitÃvacchedakaæ dravyabhedasya dravyatvÃdhikaraïÃv­ttitvÃditi dravyatvaæ na dravyatvanyÆnav­ttÅti bhÃva÷/ ----------------------------------------- dÅpikÃyÃm nanu jalÃdÃvapi gandhapratÅteriti/ tathà ca gandhavattvarÆpasya p­thivÅlak«aïasya jalÃdau ativyÃptiriti bhÃva÷/ anvayavyatirekÃbhyÃmiti/ jalÃdau gandhavatp­thivÅsaæyogasattve gandhapratÅti÷ tadabhÃve tadabhÃva ityanvayavyatirekÃbhyÃmityartha÷/ prakÃÓikÃyÃm svÃÓrayasaæyuktatvasambandheneti/ svaæ p­thivÅgandha÷, svÃÓraya÷ p­thivÅ, tatsaæyuktatvaæ jalÃdau/ yathÃÓrutagrÃhÅ - sambandhaviÓe«Ãnavacchinnaæ gandhavattvameva lak«aïamityabhimÃnavÃn/ anugatarÆpeïasarvÃdhÃratÃprayojakasambandhabhinnasambanghatvenetyartha÷/ kÃlikÃdisambandha÷ sarvÃdhÃratÃprayojaka÷ tadbhinnasambandhatvaæ samavÃyÃdau/ lak«aïatÃghaÂakasambandhÃt lak«aïatÃvacchedakasambandhÃn samavÃyÃdÅn/ samavÃyÃdÅnÃæ samavÃyatvÃdinaiva saæsargatayeti/ spa«Âaæ cedam vyadhikaraïagÃdÃdharyÃm/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{p­thivÅvibhÃga÷}* *{AnTs_10[2] sà dvividhà nityÃnityà ca / nityà paramÃïurÆpà / anityà kÃryarÆpà / punas trividhà ÓarÅrendriyavi«ayabhedÃt / ÓarÅram asmadÃdÅnÃm / indriyaæ gandhagrÃhakaæ ghrÃïaæ nÃsÃgravarti / vi«ayo m­tpëÃïÃdi÷ //}* sà dvividhà - nityà anityà ceti/ nityà paramÃïurÆpÃ/ anityà kÃryarÆpÃ/ punastrividhà - ÓarÅra-indriya-vi«ayabhedÃt/ ÓarÅraæ asmadÃdÅnÃm/ indriyaæ gandhagrÃhakaæ ghrÃïam/ tacca nÃsÃgravarti/ vi«ayo m­tpëÃïÃdi÷/ *{dÅpikÃ}* p­thivÅæ vibhajate - sà dvividheti/ nityatvaæ dhvaæsÃpratiyogitvam/ anityatvam dhvaæsapratiyogitvam/ prakÃrÃntareïa vibhajate - punariti/ Ãtmano bhogÃyatanaæ ÓarÅram/ yadavacchinnÃtmani bhogo jÃyate tadbhogÃyatanam/ sukhadu÷khÃnyatarasÃk«ÃtkÃro bhoga÷/ ÓabdetarodbhÆtaviÓe«aguïÃnÃÓrayatve sati j¤ÃnakÃraïamanassaæyogÃÓrayatvaæ indriyatvam/ ÓarÅrendriyabhinno vi«aya÷/ evaæ ca gandhavaccharÅraæ pÃrthivaÓarÅram, gandhavadindriyaæ pÃrthivendriyam, gandhavÃn vi«aya÷ pÃrthivavi«aya iti tattallak«aïaæ bodhyam/ pÃrthivaÓarÅraæ darÓayati-ÓarÅramiti/ pÃrthivendriyaæ darÓayati - indriyamiti/ gandhagrÃhakamiti prayojanakathanam/ ghrÃïamiti saæj¤Ã/ nÃsogretyÃÓrayokti÷/ evamuttaratra j¤eyam/ pÃrthivavi«ayaæ darÓayati - m­tpëÃïÃdi iti/ *{prakÃÓikÃ}* nityap­thivÅtvÃdirÆpalak«aïagataæ nityatvÃdi darÓayati - nityatvamiti/ prakÃrÃntareïeti/ p­thivÅmityanu«ajyate/ atra nityap­thivyÃ÷ ÓarÅrendriyabhinnatvarÆpavi«ayalak«aïÃkrÃntatvena vi«ayÃntargatatvamiti p­thivyÃstrividhatvam/ ata eva mÆle punastrividhetyukti÷ saÇgacchate iti dhyeyam/ kecittu - anityap­thivyà eva traividhyaæ varïayanti/ uddeÓakramÃnusÃreïa prathamaæ ÓarÅralak«aïamÃha - Ãtmana iti/ Ãyatanaæ avacchedakam/ tathà ca militaæ yÃd­Óaæ lak«aïaæ sampannaæ tÃd­ÓamÃha - yadavacchinneti/ sukhadu÷khÃnyatarasÃk«ÃtkÃrÃvacchedakam iti yÃvat/ atra antyÃvayavitve satÅti viÓe«aïaæ deyam/ tena pÃdÃdÅnÃæ avacchedakatve 'pi tatra na ativyÃpti÷/ yathà ÓarÅratvaæ na jÃti÷, p­thivÅtvÃdinà saÇkarÃt tathà indriyatvaæ na jÃtirityÃÓayenÃha - ÓabdetarodbhÆteti/ ÃtmÃdÃvativyÃptivÃraïÃya satyantam/ Órotre 'vyÃptivÃraïÃya Óabdetareti/ cak«urÃdau viÓe«aguïasyÃnudbhÆtarÆpÃde÷ sattvenÃvyaptivÃraïÃya udbhÆteti/ udbhÆtatvaæ na jÃti÷ ÓuklatvÃdinà sÃækaryÃt/ na ca ÓuklatvÃdivyÃpyaæ nÃnaivodbhÆtatvamiti vÃcyam/ cÃk«u«Ãdau udbhÆtarÆpatvÃdinà kÃraïatvÃnupapatte÷/ kiæ tu ÓuklatvÃdivyÃpyaæ anudbhÆtatvaæ nÃnà tadabhÃvakÆÂavattvamudbhÆtatvam/ tacca saæyogÃdÃvapi/ tathà ca ÓabdetarodbhÆtaguïaæ saæyogamÃdÃya asambhavavÃraïÃya viÓe«eti/ kÃlÃdÃvativyÃptivÃraïÃya viÓe«yadalam; tatraiva ativyÃptivÃraïÃya j¤ÃnakÃraïeti/ prÃcÅnamate vi«ayÃvayavendriyÃvayavasaæyogasya pratyak«akÃraïatayà tadÃÓrayasya indriyÃvayavasya, navÅnamate kÃlÃdau rÆpÃbhÃvapratyak«e sannikar«aghaÂakatayà kÃraïÅbhÆtacak«ussaæyogÃÓrayasya kÃlÃdeÓca vÃraïÃya mana÷ padam/ na ca ÃtmÃnyatve sati ityanenaiva Ãtmani ativyÃptivÃraïasambhave kiæ gurutaraÓabdetarodbhÆtetyÃdiviÓe«aïeneti vÃcyam/ tathà sati carmamanassaæyogasya j¤ÃnamÃtraæ prati hetutvamate tatrÃtivyÃpterityalaæ vistareïa/ evaæ ceti/ tattadarthaæsya ÓarÅrÃdisÃmÃnyalak«aïatve cetyartha÷/ nanu gandhavattvapraveÓenaiva tallak«aïasya sÃma¤jasye gandhagrÃhakatvaniveÓanamanucitam/ evaæ ca indriyaæ gandhagrÃhakam iti mÆlamanucitaæ ityÃÓaÇkÃæ parijihÅr«u÷ tanmÆlaæ tatprayojanakathanaparatayà vyÃca«Âe-gandhagrÃhakamiti/ uttaratra indriyaæ rasagrÃhakam ityÃdau/ *{bÃlapriyÃ}* nanu 'puna÷ trividhà ÓarÅrendriyavi«ayabhedÃt' iti ganthena kiæ p­thivÅsÃmÃnyasya tredhà vibhÃga ucyate kiæ và anityap­thivyÃ÷/ nÃdya÷, p­thivÅsÃmÃnyasya yadyayaæ vibhÃga÷ syÃt tarhi nityap­thivyà api ÓarÅrendriyavi«aye«u kvacidantarbhÃvo vÃcyama÷/ sa ca na sambabhavati/ tathà hi - na tÃvat nityap­thivyÃ÷ ÓarÅre 'ntarbhÃva÷ sambhavati, nÃpi indriye/ tayorubhayorapyanityatvÃt/ nÃpi vi«aye, m­tpëÃïÃdirÆpasya vi«ayasya nityatvÃbhÃvÃt/ na dvitÅya÷, punastrividheti puna÷Óabdena pÆrvaæ vibhaktasyaiva vibhÃgÃntaraæ kriyata iti sÆcanÃt ityÃÓaÇkya Ãha-atra nityap­thivyà ityÃdinÃ/ evaæ ca p­thivÅsÃmÃnyasyaiva punastredhà vibhÃga÷/ nityap­thivyÃ÷ ÓarÅrendriyabhinnatvÃt vi«aye antarbhÃæva iti nÃnupapattiriti bhÃva÷/ nanu katha¤cidatra nirvÃhe 'pi teja÷ prakaraïe punastrividhamiti na saÇgacchate/ nityatejasa÷ paramÃïurÆpasya bhaumadivyodaryÃkaraje«u catur«u vi«aye«vantarbhÃvÃsambhavÃt/ janyatvaghaÂitabhaumatvÃde÷ nityayejasyasaæbhavÃt/ ata÷ anityap­thivyà evÃyaæ vibhÃga÷/ puna÷ÓabdaÓca vÃkyÃlaÇkÃra iti nÃnupapattirityÃÓayÃnÃnÃæ matamÃha - kecittu iti/ kecidityasvarasodbhÃvanam/ tadbÅjaæ tu puna÷ÓabdÃsvÃrasyÃt nÃnityap­thivyà ayaæ vibhÃga÷/ na ca sa vÃkyÃlaÇkÃra iti vÃcyam/ vÃkyÃdau prayuktasya puna÷Óabdasya vÃkyÃlaÇkÃratÃyÃ÷ kutrÃpyad­«ÂacaratvÃt/ yatki¤citpadottaraæ prayujyamÃnasyaiva puna÷Óabdasya vÃkyÃlaÇkÃratÃyÃstatra tatra d­«ÂatvÃt/ kiæ ca punaÓÓabdasya prakÃrÃntaraparatvameva annambhaÂÂasyÃpi saæmatam/ 'prakÃrÃntareïa vibhajate - punastrividheti' ityavataraïikÃdÃnÃt/ na ca p­thivÅsÃmÃnyasyÃtra vibhÃga iti katha¤cit upapÃdane 'pi teja÷prakaraïe 'nupapattiriti vÃcyam/ tatra bhaumÃdiÓabdÃnÃæ bhÆmisambandhi ityÃdyevÃrtha÷, na tu bhÆmijanyamiti/ tathà ca paramÃïurÆpatejaso 'pi bhÆmisambandhitvÃderak«atatayà vi«ayÃntarbhÃvo yujyata iti/ Ãtmano bhogÃyatanaæ ÓarÅramiti ÓarÅralak«aïam/ Ãtmapadottara«a«ÂhyÃ÷ samavetatvamartha÷/ tasya bhoge 'nvaya÷/ bhogo nÃma sukhadu÷khÃnyatarasÃk«ÃtkÃra÷/ Ãyatanamavacchedakam/ tathà ca Ãtmasamavetasukhadu÷khÃnyatarasÃk«atkÃrÃvacchedakaæ ÓarÅramityuktaæ bhavati/ idaæ lak«aïaæ hastapÃdÃdau ÓarÅrÃvayave 'tivyÃptam/ hastapÃdÃdyavacchedenÃpi Ãtmani sukhadu÷khÃnyatarasÃk«ÃtkÃrasyotpÃdÃt/ ata÷ antyÃvayavitve satÅti viÓe«aïaæ deyam/ antyÃvayavitvaæ nÃma dravyÃnÃrambhakatve sati avayavitvam/ hastÃde÷ ÓarÅrÃrambhakatayà satyantÃbhÃvÃt nÃtivyÃpti÷/ tadÃha - sukhadu÷khÃnyatarasÃk«ÃtkÃrÃvacchedakamiti yÃvadityÃdinà p­thivÅtvÃdinà saÇkarÃditi/ ÓarÅratvaæ vihÃya p­thivÅtvaæ ghaÂÃdau, p­thivÅtvaæ vihÃya ÓarÅratvaæ jalÅyÃdiÓarÅre/ ubhayo÷ pÃrthivaÓarÅre samÃveÓÃt saÇkara iti bhÃva÷/ tathà indriyatvaæ na jÃtiriti/ p­thivÅtvaæ vihÃya indriyatvaæ rasanÃdau / indriyatvaæ vihÃya p­thivÅtvaæ ghaÂÃdau, ubhayo÷ samÃveÓa÷ ghrÃïendriyo ityevaæ p­thivÅtvÃdinà saÇkarÃt indriyatvaæ na jÃtiriti bhÃva÷/ ÃtmÃdÃvativyÃptivÃraïÃya satyantamiti/ j¤ÃnakÃraïamanassaæyogÃÓrayatvamindriyatvamityetÃvanmÃtroktau j¤ÃnakÃraïÅbhÆto ya÷ manassaæyoga÷ Ãtmamanassaæyoga÷ tadÃÓrayatvaæ ÃtmanyapyastÅti tatrÃtivyÃpti÷ syÃt/ tadvÃraïÃya satyantam/ tanniveÓe ca Óabdetaro ya÷ udbhÆtaviÓe«aguïa÷ j¤ÃnasukhÃdi÷ tadÃÓrayatvasyaivÃtmani sattvÃt nÃtivyÃpti÷ ityartha÷/ udbhÆtaviÓa«aguïe Óabdetara iti viÓe«aïÃdÃne ÓabdarÆpa÷ ya÷ udbhÆtaviÓe«aguïa÷ tadÃÓrayatvameva Órotrendriye 'sti na tadanÃÓrayatvamityavyÃpti÷/ syÃt/ tadvÃraïÃya Óabdetareti viÓe«aïam/ viÓe«aguïe udbhÆteti viÓe«aïÃdÃne cak«urÃdau Óabdetara÷ ya÷ viÓe«aguïa÷ anudbhÆtarÆpÃdi÷ tadÃÓrayatvamevÃstÅtyavyÃpti÷ syÃt/ tadvÃraïÃya udbhÆteti viÓe«aïam/ viÓe«apadamanupÃdÃya ÓabdetarodbhÆtaguïÃnÃÓrayatvamityetÃvanmÃtroktau Óabdetara÷ ya÷ saæyogÃkhya÷ sÃmÃnyaguïa÷ tadÃÓrayatvasyaiva sattvÃt cak«urÃdÅndriye«vasabhbhava÷ syÃt; tadvÃraïÃya viÓe«apadam/ nanu viÓe«apadÃnupÃdÃne 'pi saæyogo nopÃdÃtu Óakyate/ tasyodbhÆtatvÃbhÃvÃt udbhÆtapadenaiva tadvÃraïÃt ityÃÓaÇkyÃha - udbhÆtatvaæ na jÃtirityÃdinÃ/ udbhÆtatvaæ vihÃya Óuklatvaæ anudbhÆtaÓukle, Óuklatvaæ vihÃya udbhÆtatvaæ udbhÆtanÅle, ubhayo÷ udbhÆtatvaÓuklatvayo÷ udbhÆtaÓukle samÃveÓa iti sÃækaryÃt udbhÆtatvaæ na jÃti÷/ na ca ÓuklatvavyÃpyam udbhÆtatvamanyat nÅlatvavyÃpyamudbhÆtatvamÃnyat ityevaæ ÓuklatvÃdivyÃpyaæ udbhÆtatvaæ nÃnaiva/ tathà ca Óuklatvaæ vihÃya udbhÆtatvaæ nÃstÅti na saækara iti vÃcyam/ udbhÆtatvasya nÃnÃtve cÃk«u«Ãdipratyak«aæ prati udbhÆtarÆpaæ kÃraïamityevamanugatakÃryakÃraïabhÃvasya bhaÇgaprasaÇgÃt/ ata÷ ÓuklÃdibhedena tadv­tti anudbhÆtatvaæ nÃnÃ/ anudbhÆtatvÃbhÃvakÆÂavattvameva codbhÆtatvam/ tadeva ca lak«aïe niveÓitam/ tacca sayoge 'pyasti/ saæyogo hi nÃnudbhÆta iti anudbhÆtatvÃbhÃvakÆÂavattvasya tatra sattvÃt/ tathà ca 1niruktodbhÆtatvÃÓrayasaæyogÃÓrayatvamevendriye«vastÅtyasaæbhavavÃraïÃya viÓe«apadamiti bhÃva÷/ kÃlÃdÃvativyÃptivÃraïÃya viÓe«yadalamiti/ j¤ÃnakÃraïamanassaæyogÃÓrayatvamiti viÓe«yadalasyÃnupÃdÃne kÃle kasyÃpi viÓe«aguïasyÃbhÃvÃt ÓabdetarodbhÆtaviÓe«aguïÃnÃÓrayatvamastÅti ativyÃpti÷ syÃt/ viÓe«yadale upÃtte tu j¤ÃnakÃraïÅbhÆto ya÷ manassaæyoga÷ Ãtmamanassaæyoga÷ manaindriyasaæyogo và tadÃÓrayatvaæ kÃle nÃstÅti nÃtivyÃpti÷ iti bhÃva÷/ manassaæyoge j¤ÃnakÃraïeti viÓe«aïasya prayojanamaha - tatraiveti/ kÃlasya vibhutayà vibhutvasya sarvamÆrtadravyasaæyogitvarÆpatayà manassaæyogÃÓrayatvamastÅti kÃle ativyÃptivÃraïÃya j¤ÃnakÃraïetyuktam/ kÃlÃnuyogikasya manassaæyogasya j¤ÃnakÃraïatvÃbhÃvÃt nÃtivyÃptiriti bhÃva÷/ mana÷padasya matabhedena prayojanamÃha - prÃcÅnamata iti/ mana÷padamanupÃdÃya j¤ÃnakÃraïasaæyogÃÓrayatvamityetÃvanmÃtroktau prÃcÅnamate vi«ayasya indriyÃvayavasya ca ya÷ saæyoga÷ tasyÃpi j¤ÃnakÃraïatayà tadÃÓrayatvasya indriyÃvayave sattvÃt tatra ativyÃpti÷/ navÅnamate vi«ayendriyasaæyogasyaiva j¤ÃnakÃraïatvamiti yadyapi indriyÃvayave 'tivyÃpti÷ na sambhavati/ tathÃpi kÃle rÆpaæ nÃstÅti kÃlaviÓe«aïakarÆpÃbhÃvaviÓe«yakapratyak«e cak«ussaæyuktakÃlanirÆpitaviÓe«yatÃyÃ÷ saænikar«avidhayà kÃraïatvÃt tadghaÂakacak«ussaæyogasyÃpi kÃraïatvÃt j¤ÃnakÃraïÅbhÆto ya÷ cak«ussaæyoga÷ tadÃÓrayatvaæ kÃle 'stÅtyativyÃpti÷ syÃt/ tadvÃraïÃya mana÷padam/ tathà sati vi«ayendriyÃvayavasaæyogasya và kÃlacak«ussaæyogasya và manassaæyogatvaæ nÃstÅti na tÃvÃdÃya pÆrvoktÃtivyÃptiriti bhÃva÷/ pÆrvaæ satyantÃnupÃdÃne Ãtmani ativyÃptirityuktam/ sà ca ----------------------------------------- 1. niruktodbhÆtatveti/ anudbhÆtatvÃbhÃvakÆÂavattvarÆpaæ yat udbhÆtatvaæ tadÃÓrayetyartha÷/ ----------------------------------------- ativyÃpti÷ ÃtmÃnyatve satÅti vaÓe«aïadÃne 'pi vÃrayituæ Óakyeti kimarthaæ ÓabdetaretyÃdigurutaraviÓe«aïamiti ÓaÇkate - na ceti/ samÃdhatte - tathà satÅti/ ÃtmÃnyatve sati j¤ÃnakÃraïamanassaæyogÃÓrayatvamityuktau carmaïa÷ ÃtmÃnyatvÃt j¤ÃnakÃraïÅbhÆta÷ ya÷ carmamanassaæyoga÷ tadÃÓrayatvÃcca carmaïyativyÃpti÷ syÃt/ tadvÃraïÃya ÓabdetaretyÃdigurutaraæ viÓe«aïaæ deyamityartha÷/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{jalanirÆpaïama}* *{AnTs_11 ÓitasparÓavatya Ãpa÷ / tà dvividhÃ÷ nityà anityÃÓ ca / ntyÃ÷ paramÃïurÆpÃ÷ / anityÃ÷ kÃryarÆpÃ÷. / punas trividhÃ÷. ÓarÅrendriyavi«ayabhedÃt / ÓarÅraæ varuïaloke / indriyaæ rasagrÃhakaæ rasanaæ jihvÃgravarti / vi«aya÷ saritsamudrÃdi÷ //}* ÓÅtasparÓavatya Ãpa÷/ tÃÓca dvividhÃ÷/ nityà anityÃÓceti/ nityÃ÷ paramÃïurÆpÃ÷/ anityÃ÷ kÃryarÆpÃ÷/ punastrividhÃ÷ - ÓarÅraindriya - vi«ayabhedÃt/ ÓarÅraæ varuïaloke/ indriyaæ rasagrÃhakaæ rasanam/ tacca jihvÃgravarti/ vi«aya÷ saritsamudrÃdi÷/ *{dÅpikÃ}* apÃæ lak«aïamÃha - ÓÅteti/ utpannavina«Âajale 'vyÃptivÃraïÃya ÓÅtasparÓasamÃnÃdhikaraïadravyatvÃparajÃtimattvaæ vivak«itam/ 'ÓÅtaæ ÓilÃtalam' ityÃdau jalasambandhÃdeva ÓÅtasparÓabhÃnamiti nÃtivyÃpti÷/ anyatsarvaæ pÆrvarÅtyà vyÃkhyeyam/ *{prakÃÓikÃ}* ÓÅtasparÓasamÃnÃdhikaraïeti/ tatra viÓe«aïaprayojanaæ pÆrvoktarÅtyà Æhyam/ jalatvajÃtisiddhistu snehajanakatÃvacchedakatayeti dhyeyam/ anyatsarve pÆrvarÅtyeti/ nityatvÃdikaæ ÓarÅrÃdilak«aïaæ ca gandhavattvasthÃne ÓÅtasparÓavattvaæ niveÓya p­thivÅnirÆpaïoktarÅtyertha÷/ evamagre 'pyÆhyam/ *{bÃlapriyÃ}* pÆrvoktarÅtyà Æhyamiti/ dravyatvavyÃpyajÃtimattvamÃtroktau dravyatvavyÃpyap­thivÅtvajÃtimatyÃæ p­thivyÃmativyÃpti÷/ tadvÃraïÃya ÓÅtasparÓasamÃnÃdhikaraïeti jÃtiviÓe«aïam/ ÓÅtasparÓavajjalav­ttisattÃjatimÃdÃya p­thivyÃdÃvativyÃptivÃraïÃya dravyatvavyÃpyeti/ dravyatvavyÃpyatvaæ ca dravyatvanyÆnav­ttitvam na tu tacchÆnyÃv­ttitvam/ ato dravyatvajÃtimÃdÃya noktado«a iti bhÃva÷/ snehajanakatÃvacchedakatayeti/ 'samavÃyasambandhÃvacchinnasnehatvÃvacchinnasnehani«ÂhakÃryatÃnirÆpitatÃdÃtmyasambandhÃvacchinnajalani«ÂhakÃraïatà ki¤ciddharmÃvacchinnà kÃraïatÃtvÃt' ityanumÃnena jalatvajÃtisiddhirityartha÷/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{tejonirÆpaïam}* *{AnTs_12 u«ïasparÓavat teja÷ / tad dvividhaæ nityam anityaæ ca / niyyaæ paramÃïurÆpam / anityaæ kÃryarÆpam / punas trividhaæ ÓarÅrendriyavi«ayabhedÃt / ÓarÅram Ãdityaloke / indriyaæ rÆpagrÃhakaæ cak«u÷ k­«ïatÃrÃgravarti / vi«ayaÓ caturvidha÷ / bhaumadivyaudaryÃkarajabhedÃt / bhaumaæ vahnyÃdikam / abindhanaæ divyaæ vidyudÃdi / bhuktasya pariïÃmahetur audaryam. Ãkarajaæ suvarïÃdi //}* u«ïasparÓavat teja÷/ tat dvividham - nityam anityam ceti/ nityaæ paramÃïurÆpam/ anityaæ kÃryarÆpam/ punastrividham - ÓarÅraindriya - vi«ayabhedÃt/ ÓarÅramÃdityaloke/ indriyaæ rÆpagrÃhakaæ cak«u÷/ tacca k­«ïatÃrÃgravarti/ vi«ayaÓcaturvidha÷ - bhauma-divya-udarya-Ãkaraja-bhedÃt/ bhaumaæ vahnyÃdi/ divyamabindhanaæ vidyudÃdi/ bhuktasya pariïÃmaheturudaryam/ Ãkarajaæ suvarïÃdi/ *{dÅpikÃ}* tejaso lak«aïamÃha - u«ïasparÓavaditi/ 'u«ïaæ jalam' ityÃdipratÅte÷ tejassaæyogÃnuvidhÃyitvÃt nÃtivyÃpti÷/ vi«ayaæ vibhajate - bhaumeti/ *{suvarïataijasatvavÃda÷}* nanu suvarïaæ pÃrthivaæ pÅtatvÃt gurutvÃt haridrÃvat iti cet - na/ atyantÃnalasaæyoge sati gh­tÃdau dravatvanÃÓadarÓanena, jalamadhyasthagh­tÃdau tannÃÓÃdarÓanena ca asati pratibandhake pÃrthivadravatvanà ÓÃgnisaæyogayo÷ kÃryakÃraïabhÃvÃvadhÃraïÃt suvarïasya atyantÃnalasaæyoge sati anucchidyamÃnadravatvÃdhikaraïatvena pÃrthivatvÃnupapatte÷ pÅtadravyadravatvanÃÓapratibandhakatayà dravadravyÃntarasiddhau naimittikadravatvÃdhikaraïatayà jalatvÃnupapatte÷ rÆpavattayà vÃyvÃdi«u anantarbhÃvÃt taijasatvasiddhi÷/ tasyo«ïasparÓabhÃsvararÆpayo÷ upa«ÂambhakapÃrthivarÆpasparÓÃbhyÃæ pratibandhÃdanupalabdhi÷/ tasmÃt suvarïaæ taijasamiti siddham/ *{prakÃÓikÃ}* mÆle abindhanamiti/ adbhi÷ indhanaæ dÅpanaæ yasya tadityartha÷/ bhuktasyeti/ bhuktasyaudanÃde÷ pariïÃma÷ paripÃka÷, tatra heturityartha÷/ Ãkarajamiti/ Ãkara÷ khani÷ tatra jÃtamityartha÷/ suvarïasya taijasatvaæ vyavasthÃpayituæ ÓaÇkate - dÅpikÃyÃm nanviti/ pÃrthivatvasÃdhakaæ pÅtatvahetumuktvà taijasatvÃbhÃvasÃdhakaæ hetumÃha - gurutvÃditi/ etena suvarïarÆpatejasi vijÃtÅyapÅtarÆpaæ svÅkriyate/ 'pÅtaæ suvarïaæ' ityabÃdhitapratyak«apratÅtibalÃt/ evaæ ca taijasatvasya nirbÃdhatayà p­thivÅtvaæ na sidhyatÅti kasyacit bhrÃntirnirastÃ/ gurutvasyÃpratyak«atvena tathà vaktumaÓakyatvÃditi dik/ suvarïasya pÅtimagurutvÃÓrayato 'tiriktatvaæ vyavasthÃpayituæ anumÃne aprayojakaÓaÇkÃvÃraïÃya kÃryakÃraïabhÃvamanukÆlatarkaæ vyavasthÃpayati - atyantÃnaleti/ suvarïasyetyÃdi÷/ anumÃnaprayogastu itthamavaseya÷ - suvarïaæ apÃrthivam asati pratibandhake atyantÃnalasaæyoge sati anucchidyamÃnadravatvÃdhikaraïatvÃt yannaivaæ tannaivam/ yathà p­thivÅ/ jalamadhyasthagh­tÃdau vyabhicÃravÃraïÃya asati pratibandhaka iti/ agnisaæyogÃsamÃnÃdhikaraïadravatvavatigh­tÃdau vyabhicÃravÃraïÃya atyantÃnalasaæyoge sati iti/ dravadravyÃntarasiddhÃviti/ 'atyantÃnalasaæyogÅ pÅtimÃÓraya÷ dravatvanÃÓapratibandhakadravadravyÃntarasaæyukta÷ atyantÃnalasaæyoge 'pi anucchidyamÃnadravatvÃdhikaraïatve sati gurutvÃta jalamadhyasthagh­tÃdivat' ityanumÃnena tatsiddhirdra«ÂavyÃ/ jalÃdikamÃdÃyÃnumÃnaparyavasÃnaæ vÃrayati - naimittiketi/ nanu u«ïasparÓabhÃsvararÆpayo÷ upalabdhyabhÃvena suvarïasya taijasatvaæ anupapannaæ ityata Ãha - tasyeti/ pratibandhÃditi/ do«avidhayetyÃdi÷/ *{bÃlapriyÃ}* suvarïaæ pÃrthivaæ pÅtatvÃt gurutvÃt haridrÃvat iti mÆle pÅtatvagurutvÃbhyÃæ dvÃbhyÃæ hetubhyÃæ suvarïasya pÃrthivatvaæ pÆrvapak«iïà sÃdhitam/ tatra pÅtatvarÆpeïa aikena hetunaiva p­thivÅtvasÃdhanasambhavÃt gurutvarÆpadvitÅyahetÆpanyÃso vyartha ityÃÓaÇkyÃha - pÃrthivatvasÃdhakamiti/ tathà ca pÅtatvaæ pÃrthivatvasÃdhakam/ gurutvaæ tu tejobhinnatvasÃdhakam/ na ca dvitÅyÃnumÃnaæ vyarthamiti vÃcyam/ paramatanirÃkaraïapÆrvakaæ svasiddhÃntasya kathanÅyatayà parÃbhimatataijasatvanirÃkaraïÃya dvitÅyÃnumÃnasya ÃvaÓyakatvÃditi bhÃva÷/ nanu suvarïasya pÃrthivatvasÃdhananaiva arthÃt taijasatvÃbhÃvanirïaye anumÃnÃntarapraïayanavaiyarthyam/ ekenaiva pÅtatvahetunà pÃrthivatvataijasabhinnatvayo÷ sÃdhanasambhavÃditi cet - atrÃhu÷/ 'suvarïaæ pÃrthivam' ityÃdyanumÃne suvarïatvaæ na pak«atÃvacchedakam/ tathà sati rajatasya pak«atÃvacchedakÃnÃkrÃntatayà tatra pÃrthivatvÃsiddhiprasaÇgÃt/ tadarthamanumÃnÃntarapraïayane gauravÃcca/ nÃpi rajatasÃdhÃraïaæ hiraïyatvaæ pak«atÃvacchedakam/ tathà sati pak«atÃvacchedakÃÓrayarajate pÅtatvarÆpahetvabhÃvena bhÃgÃsiddhiprasaÇgÃt/ tasmÃt gurutvahetvanusaraïam/ gurutvaæ tu rajate 'pyastÅti na bhÃgÃsiddhiriti/ vastutastu atra pÆrvapak«iïa÷ suvarïasya pÃrthivatvasÃdhane na nirbhara÷/ suvarïe pÃrthivatvÃbhÃvasya kenÃpyanuktatayà tadabhÃvarÆpap­thivÅtvamevÃstu iti pÆrvapak«asyÃprasarÃt/ 'Ãkarajaæ suvarïÃdi' iti granthak­tà pÆrvasuvarïasya tejastvakathanÃt tadupari suvarïaæ tejo na bhavatÅti pÆrvapak«asyaiva yuktatvÃt/ ata eva 'tasmÃt suvarïaæ taijasam' iti siddhÃnte upasaæhÃro 'pi saÇgacchate/ evaæ ca suvarïasya tejobhinnatvamapyatra pÆrvapak«iïà si«Ãdhayi«itam/ suvarïasya tejobhinnatvaæ tu pÅtatvena hetunà na sÃdhayituæ Óakyate 'suvarïaæ pÅtam' ityÃkÃrakÃbÃdhitapratyak«abalÃt suvarïasya tejastve 'pi tatra pÅtatvasyopapatte÷/ ato gurutvÃditi dvitÅyahetÆpanyÃsa÷/ 'suvarïaæ guru' iti pratyak«ÃbhÃvena suvarïasya tejastve 'pi gurutvamupapadyata iti vaktumaÓakyam/ ato gurutvaæ tejobhinnatvasÃdhane samarthamiti bhÃvo 'tra pratÅyate/ spa«ÂÅk­taÓca ayaæ bhÃva÷ 'etane' ityÃdigrantheneti/ dÅpikÃyÃm - atyantÃnalasaæyoge satÅtyÃdi/ ayamartha÷ - gh­tÃdip­thivyÃæ yat dravatvaæ tasyÃtyantÃgnisaæyoge sati nÃÓo bhavati/ tena pÃrthivagatadravatvanÃÓaæ prati atyantÃgnisaæyoga÷ kÃraïamiti kÃryakÃraïabhÃvo labhyate/ paraæ tu tulamadhyasthagh­tadravatvasya atyantÃgnisaæyoge satyapi nÃÓo na bhavatÅtyanvayavyabhicÃraÓaÇgÃvÃraïÃya uktakÃryakÃraïabhÃve 'asati pratibandhake' iti viÓe«aïaæ deyam/ tena pratibandhakÃsamavadhÃnakÃlÅna÷ atyantÃgnisaæyoga÷ pÃrthivadravatvanÃÓasya hetu÷ iti kÃryakÃraïabhÃva÷ phalati/ jalamadhyasthagh­te tu jalasya pratibandhakatvÃt na dravatvanÃÓa÷/ tathà ca pratibandhakÃsamavahitÃgnisaæyogarÆpakÃraïÃbhÃvÃt tatra dravatvanÃÓarÆpakÃryÃbhÃva iti na pÆrvoktÃnvayavyabhicÃra÷/ suvarïe tu atyantÃgnisaæyoge satyapi tatra vidyamÃnapÃrthivabhÃgasya yat dravatvaæ tannÃÓo na bhavati/ ata÷ taddravatvanÃÓapratibandhakaæ ki¤cit dravyaæ suvarïe 'stÅti vaktavyam/ tadeva teja÷/ tathà ca suvarïe p­thivyasÃdhÃraïÃnubhÆyamÃnapÅtarÆpagurutvayorÃÓrayabhÆta÷ pÃrthivabhÃga÷ tadgatadravatvapratibandhakatejobhÃga iti bhÃgadvayamaÇgÅkÃryam/ tathà anaÇgÅkÃre suvarïasya k­tsnasyÃpi pÃrthivatve tadgatadravatvaæ naÓyet/ evaæ ca atyantÃgnisaæyoge pÅtimÃÓrayabhÃga÷ duvatvanÃÓapratibandhakadravadravyÃntarasaæyukta÷ atyantÃnalasaæyoge satyapi avinÃÓidravatvavattvÃt jalamadhyasthagh­tavat ityanumÃnena pratibandhakadravadravyÃntarasiddhau 'tat dravyam na pÃrthivam asati pratibandhake 'tyantÃgnisaæyoge sati anucchidyamÃnadravatvavattvÃt yannaivaæ tannaivaæ yathà p­thivÅ' ityanumÃnena tÃd­ÓadravyÃntarasya p­thivÅbhinnatve siddhe tasya 'tÃd­ÓadravyÃntaraæ na jalam taimitikadravatvavattvÃt' ityanumÃnena jalatvÃbhÃve siddhe 'tÃd­ÓadravyÃntaraæ na vÃyvÃdikam rÆpavattvÃt' ityanumÃnena vÃyvÃditvÃbhÃve ca sati tÃd­Óadravyaæ taijasaæ p­thivyÃdya«ÂakÃnyatve sati dravyatvÃt iti pariÓe«ÃnumÃnena tasya taijasatvaæ sidhyatÅti/ na ca tÃd­Óadravyasya rÆpavattvamasiddhamiti kathaæ tena hetunà vÃyvÃdibheda÷ sÃdhya iti vÃcyam/ tasya rÆpaÓÆnyatve vÃyvÃdivat dravatvanÃÓapratibandhakatvÃnupapattyà rÆpavattvasvÅkÃrasya ÃvaÓyakatvÃt ityÃÓayÃt/ vastuto naimittikadravatvavattvenaiva hetunà vÃyvÃdibhedo 'pi Óakya÷ sÃdhayitum/ tathà ca tejastvena nirïÅtaæ pratibandhakaæ dravyameva suvarïaæ hiraïyamityÃdibhi÷ viÓe«aÓabdai÷ sÃmÃnyaÓabdaiÓca vyavahriyata iti sidhyati/ atredaæ tattvam - pratibandhakÃbhÃvaviÓi«Âa÷ atyantÃgnisaæyoga÷ pÃrthivadravatvanÃÓaæ iti heturiti kÃryakÃraïabhÃva÷ ÃvaÓyaka÷/ tatra suvarïasthapÃrthivabhÃgagatadravatvanÃÓarÆpakÃryÃbhÃva÷ pratibandhakÃbhÃvaviÓi«ÂÃtyantÃgnisaæyogarÆpakÃraïÃbhÃvaprayukta iti nirvivÃdam/ tatra tÃd­ÓaviÓi«ÂÃbhÃvarÆpa÷ kÃraïÃbhÃva÷ na viÓe«yÃbhÃvÃt, atyantÃgnisaæyogarÆpasya viÓe«yasya tatra sattvÃt/ kiæ tu pratibandhakÃbhÃvarÆpasya viÓe«aïasyÃbhÃvÃdeva vaktavya iti pratibandhakaæ ki¤cit dravadravyÃntaraæ tatrÃstÅti vaktavyam/ tasyÃpi p­thivÅtve taddravatvanÃÓapratibandhakaæ dravyÃntaraæ tasyÃpi tathetyanavasthà syÃt/ ata÷ pratibandhakÃntaraæ vinà avinaÓyaddravatvÃdeva tanna p­thivÅ iti/ ayaæ dÅpikÃgrantha÷ pÃrthivabhÃgasyÃpi dravatvaæ tejobhÃgasyÃpi dravatvamityaÇgÅk­tya prav­tta iti pratÅyate 'pÅtadravyadravatvanÃÓa' 'dravadravyÃntara' iti padayo÷ svÃrasyÃt/ muktÃvalyÃæ tu 'jalamadhyasthama«Åk«odavat tasyÃdrutatvÃta' iti granthena pÃrthivabhÃgasya dravatvÃbhÃva eva pratipÃdita÷/ tanmate suvarïasya taijasatvasÃdhakÃnumÃnamanyadeveti/ prakÃÓikÃyÃm - suvarïasya pÅtimagurutvÃÓrayato 'tiriktatvamiti/ suvarïaÓabdavÃcyasya bhÃgaviÓe«asya p­thivÅbhÃgÃdatiriktatvamityartha÷/ anumÃne 'prayojakaÓaÇkÃvÃraïÃyeti/ suvarïaÓabdavÃcyasya bhÃgaviÓe«asya p­thivyatiriktatvasÃdhake 'suvarïam apÃrthivam atyantÃgnisaæyoga sati anucchidyamÃnadravatvÃdhikaraïatvÃt' ityanumÃne atyantÃgnisaæyoge sati anucchidyamÃnadravatvÃdhikaraïatvarÆpaheturastu apÃrthivatvarÆpasÃdhyaæ mÃstu ityaprayojakaÓaÇkÃyÃæ tadvÃraïÃya yadi suvarïasya pÃrthivatvaæ syÃt tarhi atyantÃgnisaæyoge sati ucchidyamÃnadravatvÃdhikaraïameva syÃt; pÃrthivadravatvanÃÓaæ prati atyantÃgnisaæyogasya kÃraïatvÃt ityevaærÆpamanukÆlatarkamÃhetyartha÷/ asati pratibandhake ityasya pratibandhakÃbhÃvaviÓi«Âamityartha÷/ tasya dravatve 'nvaya÷/ vaiÓi«Âyaæ ca saæyogasamavÃyaghaÂita ekakÃlÃvacchinnaikÃdhikaraïav­ttitvarÆpasÃmÃnÃdhi karaïyasambandhena/ atyantÃnalasaæyoge sati ityasyÃpi samavÃyaghaÂitoktasÃmÃnÃdhikaraïyasambandhena atyantÃgnisaæyogaviÓi«Âamityartha÷/ anvayaÓca tasya dravatve eva/ jalamadhyasthagh­tÃdau vyabhicÃravÃraïÃyeti/ apÃrthivatvarÆpasÃdhyÃbhÃvavati tatra anucchidyamÃnadravatvarÆpahetusattvÃditi bhÃva÷/ agnisaæyogÃsamÃnÃdhikaraïadravatvavati gh­tÃdÃviti/ Óikyasthagh­tÃdau ityartha÷/ atyantÃnalasaæyogÅtyÃdi/ pÅtimÃÓrayatvamÃtrasya pak«atÃvacchedakatve tadavacchedena ca anumiteruddeÓyatve agnisaæyogarahitasyÃpi pÅtimÃÓrayasya pak«atÃvacchedakÃkrÃntatayà tatrÃgnisaæyogaghaÂitasya hetorabhÃvÃt bhÃgÃsiddhi÷ syÃt iti tadvÃraïÃya atyantÃnalasaæyogÅti pak«aviÓe«aïam/ atyantÃnalasaæyogina÷ taijasabhÃgasya sÃdhyaÓÆnyatvÃt bÃdha÷ syÃt iti tadvÃraïÃya pÅtimÃÓraya iti/ dravadravyÃntarasya apratibandhakatve tatkalpane 'pi prak­te nopayoga iti sÆcanÃya dravatvanÃÓapratibandhaketi sÃdhyaviÓe«aïam/ jalamadhyasthagh­tÃdau pÃrthivadravatvanÃÓaæ prati dravadravyasyaiva pratibandhakatvadarÓanÃt prak­te 'pi pratibandhakaæ dravyaæ dravameva syÃdityabhipretya draveti viÓe«aïam/ anumÃnaparyavasÃnamiti/ ajij¤ÃsitÃrthaæsiddhirÆpamarthÃntaraæ vÃrayitumityartha÷/ nanu yadi suvarïaæ taijasaæ bhavet tarhi tejoguïayo÷ u«ïasparÓabhÃsvaraÓuklarÆpayo÷ suvarïe upalabdhi÷ syÃt/ yata÷ na tayo÷ suvarïe upalabdhi÷ ata÷ suvarïaæ na taijasamiti ÓaÇkÃnirÃsÃrtha÷ tasyeti grantha ityÃha---nanu u«ïasparÓeti/ vastuta÷ suvarïe vidyamÃnayorapi u«ïasparÓaÓuklarÆpayo÷ pratyak«aæ prati pÃrthivagatasparÓarÆpe pratibandhake iti dÅpikÃyÃmuktam/ tacca pratibandhakatvaæ do«avidhayà na tu tadvattÃbuddhiæ prati tadabhÃvavattÃj¤ÃnavidhayetyabhipretyÃha --- do«avidhayetyÃdiriti/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{vÃyunirÆpaïam}* *{AnTs_13 rÆparahitasparÓavÃn vÃyu÷ / sa dvividho nityo 'nityaÓ ca / nitya÷ paramÃïurÆpa÷ / anitya÷ kÃryarÆpa÷ / punas trividha÷ ÓarÅrendriyavi«ayabhedÃt / ÓarÅraæ vÃyuloke / indriyaæ sparÓagrÃhakaæ tvaksarvaÓarÅravarti / vi«ayo v­k«Ãdikampanahetu÷ // ÓarÅrÃnta÷saæcÃrÅ vÃyu÷ prÃïa÷ / sa caiko 'py upÃdhibhedÃt prÃïÃpÃnÃdisaæj¤Ã labhate //}* rÆparahitasparÓavÃn vÃyu÷/ sa÷ dvividha÷/ nitya÷ anityaÓca iti/ nitya÷ paramÃïurÆpa÷/ anitya÷ kÃryarÆpa÷/ punastrividha÷ --- ÓarÅra - indriya - vi«ayabhedÃt/ ÓarÅram vÃyuloke/ indriyaæ sparÓagrÃhakaæ tvak/ sarvaÓarÅrav­tti÷/ vi«ayo v­k«Ãdikampanahetu÷ vÃyu÷/ ÓarÅrÃntassa¤cÃrÅ vÃyu÷ prÃïa÷/ sa caiko 'pi upÃdhibhedÃt prÃïÃpÃnÃdisaæj¤Ãæ labhate/ *{dÅpikÃ}* vÃyuæ lak«ayati - rÆparahiteti/ ÃkÃÓÃdau ativyÃptivÃraïÃya sparÓavÃniti/ p­thivyÃdau ativyÃptivÃraïÃya rÆparahiteti/ prÃïasya kutrÃntarbhÃva ityata Ãha - ÓarÅreti/ sa ceti/ eka eva prÃïa÷ sthÃnabhedÃt prÃïÃpÃnÃdiÓabdai÷ vyavahriyata ityartha÷/ sparÓÃnumeyo vÃyu÷/ tathà hi - yo 'yaæ vÃyaiæ vÃti sati anu«ïÃÓÅtasparÓaæ upalabhyate sa kvacidÃÓrita÷ guïatvÃt rÆpavat/ na cÃsya ÃÓraya÷ p­thivÅ, udbhÆtasparÓaævatpÃrthivasya udbhÆtarÆpavattvaniyamÃt/ na jalatejasÅ, anu«ïÃÓÅtasparÓavattvÃt/ na vibhucatu«Âayam, sarvatropalabdhiprasaÇgÃt/ na mana÷, paramÃïusparÓasya atÅndriyatvÃt/ tasmÃt ya. pratÅyamÃnasparÓÃÓraya÷ sa vÃyu÷ (eva)/ nanu vÃyu÷ pratyak«a÷ pratyak«asparÓÃÓrayatvÃt ghaÂavat iti cet - na/ udbhÆtarÆpavattvasyopÃdhitvÃt/ 'yatra dravyatve sati bahirindriyajanyapratyak«atvam, tatra udbhÆtarÆpavattvam' iti sÃdhyavyÃpakatvam/ pak«e sÃdhanÃvyÃpakatvam/ na caivaæ taptavÃristhatejaso 'pi apratyak«atvÃpatti÷ i«ÂatvÃt/ tasmÃt rÆparahitatvÃt vÃyu÷ apratyak«a÷/ *{prakÃÓikÃ}* ÓarÅreti iti/ tathà ca prÃïasya vi«aye antarbhÃva iti bhÃva÷/ sthÃnabhedÃditi/ 'h­di prÃïa' ityÃdikoÓoktasthÃnabhedÃdityartha÷/ mukhanÃsikÃbhyÃæ ni«kramaïapraveÓanÃt prÃïa÷/ malÃdÅnÃmadhonayanÃt apÃna÷/ ÃhÃre«u pÃkÃrthaæ vahne÷ samunnayanÃt samÃna÷/ ÆrdhvanayanÃt udÃna÷/ nìÅmukhe«u vitananÃt vyÃna÷/ svamataæ darÓaæyati - sparÓÃnumeya iti/ asya - upalabhyamÃnasparÓasya ÃÓraya÷ p­thivÅ na ca ityanvaya÷/ catu«Âayamiti/ idaæ ÃkÃÓÃdipratyekabhedasÃdhanÃbhiprÃyeïa/ sarvatropalabdhiprasaÇgÃditi/ sparÓasyetyÃdi÷/ ÃkÃÓÃdÅnÃæ vibhutvÃditi bhÃva÷/ pratyak«a÷ - bahirindriyajanyapratyak«avi«aya÷/ anudbhÆtasparÓÃÓraye tvagindriye vyabhicÃravÃraïÃya pratyak«eti/ upÃdhitvÃditi/ tathà ca hetau upÃdhivyabhicÃreïa sÃdhyavyabhicÃronnayanasambhavÃt na pratyak«atvasiddhiriti bhÃva÷/ nanu tÃd­Óapratyak«atvasya guïÃdÃvapi sattvena tatrodbhÆtarÆpÃbhÃvena sÃdhyÃvyÃpakatvÃt kathaæ tasyopÃdhikatvamityata Ãha - yatreti/ tathà ca pak«adharmÃvacchinnasÃdhyavyÃpako 'yaæ upÃdhiriti bhÃva÷/ evaæ-pratyak«asparÓÃÓrayasyÃpi udbhetarÆpÃbhÃvena pratyak«atvÃnaÇgÅkÃre ' apratyak«atvÃpattiriti/ udbhÆtarÆpÃbhÃvÃditi bhÃva÷/ *{bÃlapriyÃ}* na vibhucatu«Âayam ityasya vibhucatu«ÂayatvÃvacchinnapratiyogitÃkabhedavÃniti nÃrtha÷; vibhÃvapi pratyekaæ taccatu«ÂayabhedasambhavenÃbhimatÃsiddhe÷/ api tu upalabhyamÃnasparÓÃÓraya÷ ÃkÃÓÃdyÃtmÃntÃnyatamabhinna iti artho vivak«ita ityÃÓayenÃha - idamÃkÃÓÃdipratyekabhedasÃdhanÃbhiprÃyeïeti/ tathà ca hetÃviti/ 'pratyak«asparÓÃÓrayatvaæ pratyak«atvavyabhicÃri pratyak«atvavyÃpakodbhÆtarÆpavyabhicÃritvÃt; yat yadvyÃpakavyabhicÃri tat tadvyabhicÃri' iti prayogo 'tra vivak«ita÷/ nanu 'vÃyu÷ bahirindriyajanyapratyak«avi«aya÷ pratyak«asparÓÃÓrayatvÃt' ityanumÃne udbhÆtarÆpasya upÃdhitvaæ na sambhavati/ upÃdhe÷ udbhÆtarÆpasya sÃdhyavyÃpakatvÃbhÃvÃt bahirindriyajanyapratyak«avi«ayatvavati guïÃdau udbhÆtarÆpÃbhÃvÃt ityÃÓaÇkate - nanu tÃd­Óapratyak«atvasyetyÃdinÃ/ bahirindriyajanyapratyak«avi«ayatvasyetyartha÷/ tathà ceti/ pak«a÷ vÃyu÷ tadgatadharma÷ dravyatvam tadavacchinnaæ sÃmÃnÃdhikaraïyasambandhena tadviÓi«Âaæ sÃdhyaæ bahirindriyajanyapratyak«avi«ayatvaæ tadvyÃpaka ityartha÷/ evaæ ca dravyatvaviÓi«Âabahirindriyajanyapratyak«avi«ayatvaæ guïÃdau nÃsti tatra dravyatvarÆpaviÓe«aïÃbhÃvÃt/ api tu dravye ghaÂÃdÃvevÃsti/ tatra ca udbhÆtarÆpamastÅti udbhÆtarÆpasya pak«adharmÃvacchinnasÃdhyavyÃpakatvÃdupÃdhitvamupapadyata iti/ upÃdhirhi kevalasÃdhyavyÃpaka÷, pak«adharmÃvacchinnasÃdhyavyÃpaka÷, sÃdhanÃvacchinnasÃdhyavyÃpaka iti trividha÷/ tatra madhyamo 'yamupÃdhiriti bhÃva÷/ evamiti vyÃkhyeyaæ padam/ tasya vyÃkhyÃnaæ pratyak«asparÓÃÓrayasyÃpyudbhÆtarÆpÃbhÃvena pratyak«atvÃnaÇgÅkÃra iti/ udbhÆtarÆpasya sÃdhyavyÃpakasya vÃyÃvabhÃvena vyÃpakÃbhÃvÃt vyÃpyÃbhÃva iti rÅtyà pratyak«atvÃbhÃvasya siddheriti bhÃva÷/ *{dÅpikÃ}* *{s­«ÂisaæhÃraprakriyÃ}* idÃnÅæ kÃryarÆpap­thivyÃdicatu«Âayasya utpattivinÃÓakrama÷ kathyate/ ÅÓvarasya cikÅr«ÃvaÓÃt paramÃïu«u kriyà jÃyate/ tata÷ paramÃïudvayasaæyoge sati dvyaïukamutpadyate/ tribhireva dvyaïukai÷ tryaïukaæ utpadyate/ evaæ caturaïukÃdikrameïa mahatÅ p­thivÅ, mahatya Ãpa÷, mahatteja÷, mahÃvÃyu÷ utpadyate/ evamutpannasya kÃryadravyasya saæjihÅr«ÃvaÓÃt kriyayà paramÃïudvayavibhÃge dvyaïukanÃÓa ityevaæ p­thivyÃdinÃÓa÷/ asamavÃyikÃraïanÃÓÃt dvyaïukanÃÓa÷/ samavÃyikÃraïanÃÓÃt tryaïukÃnÃÓa iti saæpradÃya÷/ sarvatrÃsamavÃyikÃraïanÃÓÃt dravyanÃÓa iti navÅnÃ÷/ kiæ puna÷ paramÃïusadbhÃve pramÃïam? ucyate - jÃlasÆryamarÅcisthaæ sarvata÷ sÆk«matamaæ yat dravyaæ upalabhyate tatsÃvayavam cÃk«u«adravyatvÃt ghaÂavat/ tryaïukÃvayavo 'pi sÃvayava÷ mahadÃrambhakatvÃt kapÃlavat/ ya÷ dvyaïukÃvayava÷ sa eva paramÃïu÷/ sa ca nitya÷, tasyÃpi kÃryatve anavasthÃprasaÇgÃt/ s­«ÂipralayasadbhÃve 'dhÃtà yathÃpÆrvaæ akalpayat' ityÃdi Órutireva pramÃïam/ 'sarvakÃryadravyadhvaæso 'vÃntarapralaya÷, sarvabhÃvakÃryadhvaæso mahÃpralaya÷' iti viveka÷/ *{prakÃÓikÃ}* nanu paramÃïupu¤jasyaiva ghaÂÃdirÆpatvena atiriktÃvayavina÷ asattvÃt p­thivyÃdicatu«Âayasya nityatvÃnityatvÃbhyÃæ vibhÃgakathanamanupapannaæ ityÃÓaÇkÃæ vÃrayati -- idÃnÅmiti/ p­thivyÃdicatu«ÂayanirÆpaïÃnantaram ityartha÷/ vdyaïukanÃÓa ityasya paramÃïudvayasaæyoganÃÓÃdityÃdi÷/ sarvatreti/ janyadravyasÃmÃnya ityartha÷/ sarvatra ekarÅtirevocità iti bhÃva÷/ cÃk«u«adravyatvÃditi/ cÃk«u«atve sati dravyatvÃdityartha÷/ rÆpÃdau Ãtmani ca vyabhicÃravÃraïÃya viÓe«yaviÓe«aïe/ na ca idaæ aprayojakamiti ÓaÇkyam/ cÃk«u«aæ prati kÃraïasya mahattvasya truÂÃvapek«itatayà sÃvayavatvaæ vinà avayavasaÇkhyÃjanyasya tasya svÅkartumaÓakyatvÃdinti saÇk«epa÷/ yatkici¤jjanyadravyadhvaæsasya idÃnÅmapi sattvÃt sarveti/ nityadravyÃïÃæ dhvaæsÃsambhavÃt kÃryeti/ paramÃïuni«ÂharÆpÃdÅnÃæ tadÃnÅmapi sattvÃt dravyeti/ dhvaæsÃnÃæ dhvaæsÃæsaæbhavena mahÃpralaye 'pi sattvÃt bhÃvetÅti dik/ *{bÃlapriyÃ}* paramÃïupu¤jasyaiveti/ paramÃïusamÆhasyaivetyartha÷/ atiriktÃvayavina iti/ paramÃïubhinnasya avayavina ityartha÷/ vibhÃgakathanamanupapannamiti/ anityasya p­thivyÃdicatu«ÂayasyÃbhÃvÃt iti bhÃva÷/ mÆle cikÅr«ÃvaÓÃditi/ sis­k«ÃvaÓÃdityartha÷/ tribhireva vdyaïukairiti/ dvÃbhyÃæ dvyaïukÃbhyÃæ tryaïukotpatti÷ na bhavati/ tryaïukamiti 1tritvasaÇkhyÃkÃïvavayavakatvaprav­ttinimittakatryaïukaÓabdÃnupapatteriti matvà evamuktam/ kÃryadravyasya saæjihÅr«ÃvaÓÃditi/ kÃryandravyavi«ayakeÓvarakart­kasaæhÃrecchÃvaÓÃdityartha÷/ asamavÃyikÃraïanÃÓÃditi/ dvyaïukasya asamavÃyikÃraïaæ ya÷ paramÃïudvayasaæyoga÷ tasya nÃÓÃt dvyaïukasya nÃÓa ityartha÷/ samavÃyikÃraïanÃÓÃt tryaïukanÃÓa iti tryaïukasya yat samavÃyikÃraïaæ dvyaïukaæ tasya nÃÓÃt tryaïukanÃÓa ityartha÷/ dvyaïukasya tu samavÃyikÃraïanÃÓÃt nÃÓo na vaktuæ Óakyate/ samavÃyikÃraïasya paramÃïo÷ nÃÓÃsambhavÃditi bhÃva÷/ jÃlasÆryetyÃdi/ prathamÃnumÃnaæ dvyaïukasÃdhakam, dvitÅyÃnumÃnaæ paramÃïusÃdhakamiti viveka÷/ cÃk«u«adravyatvÃdityasya cÃk«u«aæ ca tat dravyatvaæ ceti samÃse ghaÂÃdau cÃk«u«aæ yat dravyatvaæ tasyaiva Ãtmani sattvena sÃvayavatvÃbhÃvavati tatra heto÷ vyabhicÃra÷ syÃt/ ata÷ cÃk«u«aæ ca tat dravyaæ ca cÃk«u«adravyaæ tasya bhÃva÷ iti ------------------------------------------------------- 1. tritvasaækhyÃketi/ trÅïi aïÆni yasya tat tryaïukamiti vigraha÷/ tathà ca tritvaæsaækhyÃviÓi«ÂÃïvavayavakatvaæ tryaïukaÓabdasya prav­ttinimittam/ tatra tribhirdvyaïukai÷ tryaïukotpattÃveva saægacchata iti bhÃva÷/ ---------------------------------------- cÃk«u«adravyaæ tasya bhÃva÷ iti samÃso 'tra vivak«ita÷/ tena cÃk«u«atvaviÓi«Âadravyatvaæ heturiti phalati/ vaiÓi«Âyaæ ca sÃmÃnÃdhikaraïyasambandhena/ Ãtmani cÃk«u«atvarÆpaviÓe«aïÃbhÃvÃt viÓi«ÂadravyatvarÆpo hetu÷ nÃstÅti na vyabhicÃra ityÃÓayenÃha - cÃk«u«atve sati dravyatvÃdityartha iti/ cÃk«u«atvamÃtroktau sÃvayavatvarÆpasÃdhyÃbhÃvavati rÆpÃdau cÃk«u«atvasattvÃt vyabhicÃra iti tadvÃraïÃya dravyatvopÃdÃnam/ dravyatvamÃtroktau Ãtmani vyabhicÃra iti tadvÃraïÃya dravyatvopÃdÃnam/ dravyatvamÃtroktau Ãtmani vyabhicÃra iti tadvÃraïÃya cak«urindriyajanyapratyak«avi«ayatvarÆpacÃk«u«atvopÃdÃnam/ viÓe«yaviÓe«aïe iti/ viÓe«yaæ dravyatvam/ viÓe«aïaæ cÃk«u«atvam/ na cedamaprayojakamiti/ cÃk«u«adravyatvarÆpaheturastu, sÃvayavatvarÆpasÃdhyaæ mÃstu ityÃÓaÇkÃyÃæ tadvÃrakatarkÃbhÃvÃdityartha÷/ aprayojakam ityasya vyabhicÃraÓaÇkÃnivartakatarkaæÓÆnyamityartha÷/ tryaïukarÆpe pak«e sÃvayavatvaæ nÃsti cet cÃk«u«adravyatvarÆpaheturapi na syÃt/ cÃk«u«apratyak«aæ prati mahattvasya kÃraïatayà tryaïuke mahattvaæ yadi syÃt tadaiva cÃk«u«atvaæ tasya bhavet/ tryaïuke mahattvaæ tu avayavagatabahutvasaÇkhyÃjanyamiti tryaïukaæ sÃvayavamiti aÇgÅkÃryam/ tathà ca sÃvayavatvasya mahattvadvÃrà tryaïukacÃk«u«atvaprayojakatvÃt sÃvayavatvacÃk«u«atvayo÷ prayojyaprayojakabhÃvarÆpÃnukÆlatarkasadbhÃvÃt nedamanumÃnaæ aprayojakam ityÃÓaya÷/ nanu tryaïukagatamahattvasya nityatvasvÅkÃreïa avayavasaÇkhyÃjanyatvasya anÃvaÓyakatvÃt sÃvayavatvaæ vinÃpi cÃk«u«atvopapatte÷ aprayojakameva dvyaïukasÃdhakatvenopanyastamanumÃnam ityÃÓaÇkyÃha - saÇk«epa iti/ aïuvyavahÃrasyÃïuparimÃïanibandhanatayà tadÃÓrayadvyaïukÃkhyÃïuvastuna÷ avaÓyÃÇgÅkaraïÅyatvÃditi bhÃva÷/ sarvabhÃvakÃryadhvaæsa÷ mahÃpralaya iti/ mahÃpralayÃnantaraæ puna÷ s­«Âyanabhyupagamenedam/ tadabhyupagame tu puna÷ s­«ÂyupayogidharmÃdharmayorÃvaÓyakatvÃt sarvaæbhÃvakÃryadhvaæsarÆpo mahÃpralaya eva na syÃt ityavadheyam/ 'dhÃtà yathÃpÆrvamakalpayat' iti Órutistu avÃntarapralayÃnantaras­«Âivi«ayeti te«ÃmÃÓaya÷/ mahÃpralaye 'pi sattvÃditi/ tathà ca sarvakÃryÃntargatadhvaæsasya dhvaæsÃbhÃvÃt sarvakÃryadhvaæsarÆpalak«aïÃsambhava÷ syÃt iti tadvÃraïÃya bhÃvapadamiti bhÃva÷/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{ÃkÃÓanirÆpaïam}* *{AnTs_14 Óabdaguïam ÃkÃÓam / tac caikaæ vibhu nityaæ ca //}* ÓabdaguïakamÃkÃÓam/ tacca ekam, vibhu, nityam ca/ *{dÅpikÃ}* ÃkÃÓaæ lak«ayati - Óabdaguïakamiti/ nanu ÃkÃÓamapi p­thivyÃdivannÃnà kiæ? netyÃha - taccaikamiti/ bhede pramÃïÃbhÃvÃt ityartha÷/ ekatvÃdeva sarvatra Óabdopalabdhe÷ vibhutvaæ aÇgÅkartavyamityÃha- vibhviti/ sarvamÆrtadravyasaæyogitvam vibhutvam/ mÆrtatvam paricchinnaparimÃïavattvaæ, kriyÃvattvam vÃ/ vibhutvÃdeva Ãtmavat nityaæ ityÃha - nityaæ ceti/ *{prakÃÓikÃ}* Óabdaguïakamityatra Óabdavaditi vaktavye tathÃkathanaæ 'ÃkÃÓe Óabda eva viÓe«aguïa' iti dyotanÃya/ ghaÂÃkÃÓo maÂhÃkÃÓa ityÃdivyavahÃrasyopÃdhik­tatvena asÃdhakatvÃt ÃkÃÓasya anekatve pramÃïaæ netyÃha - bheda iti/ ekatvÃditi/ ÃkÃÓasyetyÃdi÷/ nanvekatve 'pi avibhutvaæmastu ityata Ãha - sarvatreti/ sarvadigavacchedenetyartha÷/ paricchinnaparimÃïavattvamiti/ yadi paricchinnasya apakar«ÃÓrayatvÃtmakatayà paramaïoraïutaratvena dvyaïukaparimÃïÃpek«ayà paramÃïuparimÃïasya apak­«ÂatvÃbhÃvÃt paramÃïu«u avyÃptamidaæ lak«aïamityucyate tadÃpyÃhakriyÃvattvamiti/ vastutastu lÃghavamevottarakalpÃnusaraïe bÅjam iti dhyeyam/ *{bÃlapriyÃ}* nanu ghaÂÃkÃÓa÷ maÂhÃkÃÓa ityÃdivyavahÃrÃt ÃkÃÓe 'pi bhedo 'stÅtyavagamyate/ tathà ca bhede pramÃïÃbhÃvÃditi dÅpikokti÷ na saÇgacchate/ uktavyavahÃrasyaiva ÃkÃÓasyÃnekatve pramÃïatvÃt ityÃÓaÇkya ghaÂamaÂhÃdirÆpo ya ÃkÃÓasya avacchedaka÷ padÃrtha÷ tadgataæ bhedamÃÓritya ghaÂÃkÃÓo maÂhÃkÃÓa ityÃdivyavahÃra÷, na tu ÃkÃÓagataæ bhedam/ ata÷ sa na bhede pramÃïamiti samÃdhÃnaæ abhiprayan Ãha - ghaÂÃkÃÓa iti/ upÃdhik­tatveneti/ ghaÂamaÂhaj¤adirÆpÃvacchedakagatabhedÃnimittakatvenetyartha÷/ asÃdhakatvÃditi/ ÃkÃÓabhedÃsÃdhakatvÃdityartha÷/ aïutaratveneti/ utkar«ÃÓrayÃïuparimÃïavattvenetyartha÷/ nanu paricchinnatvaæ nÃpakar«ÃÓrayatvam/ api tu paramamahatparimÃïabhinnatvam, ÃkÃÓÃdicatu«ÂayÃnyatamÃsamavetatvaæ vÃ/ tathà ca paramamahatparimÃïÃnyaparimÃïavattvaæ ÃkÃÓÃdicatu«ÂayÃnyatamÃsamavetaparimÃïavattvaæ và mÆrtatvam, tacca paramÃïu«vapi vartata iti na tatrÃvyÃpti÷/ ato dvitÅyalak«aïÃnusaraïe nÃvyÃptirheturityÃÓaÇkyÃha - vastutasatu iti/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{kÃlanirÆpaïam}* *{AnTs_15 atÅtÃdivyavahÃrahetu÷ kÃla÷ / sa caiko vibhur nityaÓ ca //}* atÅtÃdivyavahÃrahetu÷ kÃla÷/ sa ca eka÷ vibhu÷ nityaÓca/ *{dÅpikÃ}* kÃlaæ lak«ayati - atÅteti/ sarvÃdhÃra÷ kÃla÷ sarvaÇkÃryanimittakÃraïam/ *{prakÃÓikÃ}* atÅtÃdivyavahÃrahetu÷ kÃla iti mÆle Ãdinà anÃgatÃdiparigraha÷/ atÅtatvaæ ca vartamÃnadhvaæsapratiyogitvam/ varnamÃnatvam iha ÓabdaprayogÃdhikaraïakÃlav­ttivam/ bhavi«yatvaæ ca vartamÃnaprÃgabhÃvapratiyogitvaæ/ atra sarvatra kÃlasya ghaÂakatayà ÓabdaprayogarÆpÃtÅtÃdivyavahÃre hetutvaæ tasya iti dhyeyam/ na ca tÃd­ÓavyavahÃra÷ sÆryaparispandopÃdhimÃdÃya sambhavatÅti vÃcyam/ anugatasya vyavahÃrasya anugatavi«ayaæ vinà asambhavena atiriktakÃlasvÅkÃrÃditi dik/ sarvÃdhÃra iti/ kÃlikasambandhenetyÃdi÷/ atra vibhinnakÃlikayo÷ ÃdhÃrÃdheyabhÃvavirahÃt kriyÃde÷ sarvÃdhÃratvaÓaÇkaiva nÃvataratÅti bhÃva÷/ *{bÃlapriyÃ}* nanu ghaÂa÷ atÅta÷ vartamÃna÷ bhavi«yan ityÃdiÓabdaprayoga÷ kÃlasya ya÷ upÃdhi÷ avacchedaka÷ sÆryaparispanda÷ taddhetuka÷/ tathà ca atÅta ityasya ÓabdaprayogÃdhikaraïasÆryaparispandav­ttidhvaæsapratiyogÅtyartha÷/ vartamÃna ityasya ÓabdaprayogÃdhikaraïasÆryaparispandav­ttirityartha÷/ bhavi«yannityasya ÓabdaprayogÃdhikaraïasÆryaparispandav­ttiprÃgabhÃvapratiyogÅtyartha÷/ tathà ca na kÃla÷ sidhyati ityÃÓaÇkate - na ca tÃd­ÓavyavahÃra iti/ samÃdhatte - anugatasyeti/ ekarÆpa÷ atÅta÷ ityÃdi÷ vyavahÃra÷ ekarÆpaæ vi«ayaæ vinà na sambhavati iti eka÷ kÃla÷ svÅkaraïÅya÷/ sÆryaparispandastu aneka÷/ ata÷ kÃlaghaÂanayaiva atÅtatvÃdikaæ nirvÃcyaæ iti bhÃva÷/ api ca sÆryaparispanda÷ atÅtÃdivi«aye«u sÃk«Ãtsambandhena nÃsti/ ata÷ 1svÃÓrayatapanasaæyogisaæyogÃdirÆpaparamparÃsambandhenaiva sÆryaparispandav­ttitvaæ ghaÂÃdervaktavyam/ tadapek«atà lÃghavÃt sÃk«ÃtsambandhaÓÃlikÃlasvÅkaraïamevocitamityÃÓayenÃha - digiti/ vi«ayatÃsambandhena sarvÃdhÃratvaæ j¤ÃnasyÃpyasti ityÃÓaÇkya kÃlikasambandhenetyÃdiriti kathitam/ sarvapadÃrthani«ÂhakÃlikasambandhÃvacchinnÃdheyatÃnirÆpitÃdhikaraïatvaæ sarvÃdhÃratvamatra vivak«itamiti bhÃva÷/ ---------------------------------------- 1. svÃÓrayeti/ svaæ sÆryaparispanda÷ tadÃÓraya÷ sÆrya÷ tatsaæyogÅ kÃla÷ tatsaæyogÅ ghaÂasya/ ---------------------------------------- nanu kriyÃmÃtraæ kÃlopÃdhiriti siddhÃntÃt kriyÃyÃ÷ kÃlikasambandhena sarvÃdhÃratvasattvÃt tatrÃtivyÃptirityata Ãha - atra vibhinnakÃlikayoriti/ kriyÃyÃ÷ tatsamakÃlavartisakalapadÃrthÃdhÃratve 'pi tadasamakÃlavartipadÃrthÃdhÃratvaæ na saæbhavati, bhinnakÃlikayorÃdhÃrÃdheyabhÃvavirahÃt/ sarvÃdhÃratvamityatra sarvapadaæ tu sakalakÃlavartisarvapadÃrthaparam, ato na kriyÃyÃmativyÃptiriti bhÃva÷/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{diÇnirÆpaïam}* *{AnTs_16 prÃcyÃdivyavahÃrahetur dik / sà caikà vibhvÅ nityà ca //}* prÃcyÃdivyavahÃrahetu÷ dik/ sà ca ekà vibhvÅ nityà ca/ *{dÅpikÃ}* diÓo lak«aïamÃha - prÃcÅti/ digapi kÃryamÃtranimittakÃraïam/ *{prakÃÓikÃ}* prÃcyÃdivyavahÃrahetu÷ iti mÆle Ãdinà pratÅcyÃdiparigraha÷/ udayÃcalasannihitamÆrtÃvacchinnà dik prÃcÅ/ astÃcalasannihitamÆrtÃvacchinna dik pratÅcÅ/ merusannihitamÆrtÃvacchinna dik udÅcÅ/ tadvyavahitamÆrtÃvacchinnà tu dak«iïÃ/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{ÃtmanirÆpaïam}* *{AnTs_17[1] j¤ÃnÃdhikaraïam Ãtmà / sa dvividha÷ paramÃtmà jÅvÃtmà ca / tatreÓvara÷ sarvaj¤a÷ paramÃtmaika eva / jÅvÃtmà pratiÓarÅraæ bhinno vibhur nityaÓ ca //}* j¤ÃnÃdhikaraïam ÃtmÃ/ sa÷ dvividha÷ jÅvÃtmà paramÃtmà ceti/ *{ÅÓvarasÃdhanam}* tatreÓvara÷ sarvaj¤a÷ paramÃtmà eka eva/ *{jÅvÃtmanirÆpaïam}* jÅvastu pratiÓarÅraæ bhinna÷/ vibhu÷ nityaÓca/ *{dÅpikÃ}* Ãtmano lak«aïamÃha - j¤Ãneti/ ÃtmÃnaæ vibhajate - sa dvividha iti/ paramÃtmano lak«aïamÃha - tatreti/ nityaj¤ÃnÃdhikaraïatvam ÅÓvaratvam/ nanu ÅÓvarasadbhÃve kiæ pramÃïam? na tÃvat pratyak«am/ taddhi bÃhyaæ Ãntaraæ vÃ/ nÃdya÷, arÆpidravyatvÃt/ na dvitÅya÷, Ãtmasukhadu÷khÃdivyatiriktatvÃt/ nÃpyanumÃnam, liÇgÃbhÃvÃt/ nÃpyÃgama÷, tathÃvidhÃgamÃbhÃvÃt iti cet - na/ 'aÇkurÃdikaæ sakart­kaæ kÃryatvÃte ghaÂavat' ityanumÃnasyaiva pramÃïatvÃt/ upÃdÃnagocarÃparok«aj¤ÃnacikÅr«Ãk­timattvaæ kart­tvam/ upÃdÃnaæ samavÃyikÃraïam/ sakalaparamÃïvÃdisÆk«madarÓitvÃt sarvaj¤atvam/ 'ya÷ sarvaj¤a÷ sarvaævit' ityÃdyÃgamo 'pi tatra pramÃïam/ jÅvasya lak«aïamÃha - jÅva iti/ sukhÃdyÃÓrayatvaæ jÅvalak«aïam/ nanu 'manu«yo 'ham', 'brÃhmaïo 'ham' ityÃdau sarvatra ahaæpratyaye ÓarÅrasyaiva vi«ayatvÃt ÓarÅrameva Ãtmà iti cet - na/ ÓarÅrasya Ãtmatve karapÃdÃdinÃÓe ÓarÅranÃÓÃt Ãtmano 'pi nÃÓaprasaÇgÃt/ nÃpi indriyÃïÃæ Ãtmatvam 'yo 'haæ ghaÂaæ adrÃk«am so 'haæ idÃnÅæ sp­ÓÃmi' ityanusandhÃnÃbhÃvaprasaÇgÃt/ anyÃnubhÆter'the anyasyÃnusandhÃnÃyogÃt/ tasmÃt dehendriyavyatirikta÷ jÅva÷ sukhadu÷khÃdivaicitryÃt pratiÓarÅraæ bhinna÷/ sa ca na paramÃïu÷/ sarvaÓarÅravyÃpisukhÃdyanupalabdhiprasaÇgÃt/ na madhyamaparimÃïavÃn/ tathà sati anityatvaprasaÇgena k­tahÃna - ak­tÃbhyÃgamaprasaÇgÃt/ tasmÃt nitya÷ vibhu÷ jÅva÷/ *{prakÃÓikÃ}* mÆle j¤ÃnÃdhikaraïamiti/ samavÃyena j¤Ãnavadityartha÷/ tatra - tayormadhye/ dÅpikÃyÃm nityaj¤ÃnÃdhikaraïatvamiti/ na ca '(nityaæ) vij¤Ãnaæ Ãnandaæ brahma' iti Órutvà virodha iti vÃcyam/ Ãnandapadasya ÃnandavadarthakatÃyà iva vij¤ÃnapadasyÃpi vij¤ÃnavadarthakatÃsvÅkÃreïa avirodhÃt/ na ca Ãnandapadasyaiva tÃd­ÓÃrthakatvamasiddhamiti vÃcyam/ arÓa ÃdyajantatvÃÇgÅkÃreïa tÃd­ÓÃrthasiddhe÷/ anyathà napuæsakatvÃnupapatte÷/ atra Ãnanda÷ 'bhÃrÃpagame sukhÅ saæv­tto 'ham' itivat du÷khÃbhÃve upacaryate/ navÅnÃstu nityasukhamÅÓvarasyÃÇgÅkurvanti ityalamadhikajalpanena/ arÆpidravyatvÃditi/ bÃhyapratyak«aæ prati udbhÆtarÆpasya hetutvÃditi bhÃva÷/ Ãtmasukhadu÷khÃdÅti/ vijÃtÅyÃtmamanassaæyogasya mÃnasapratyak«aheto÷ ÅÓvare 'bhÃvÃditi bhÃva÷/ pramÃïatvÃditi/ na cedaæ aprayojakamiti ÓaÇyam/ aprayojakamiti ÓaÇkyam/ kÃryatvÃvacchinnaæ prati k­titvÃvacchinnasya hetutvena aprayojakatvÃbhÃvÃditi dik/ upÃdÃneti/ yadyapi kart­tvaæ k­timattvameva saæbhavati tathÃpi aparok«aj¤ÃnÃde÷ cikÅr«Ãdikaæ prati kÃraïatvapradarÓanÃya tathoktiriti dhyeyam/ sarvaviditi/ vidadhÃtvartho viÓe«arÆpeïa j¤Ãnam/ lak«aïamÃheti/ svarÆpamÃhetyartha÷/ mÆle pratiÓarÅraæ bhinna iti/ na cÃvayavopacayÃbhyÃæ tattaccaitrÃdiÓarÅrÃïÃæ vibhinnatve 'pi jÅvabhedÃbhÃvÃt idamasaÇgatam/ evaæ kÃyavyÆhasthale 'pÅti vÃcyam/ samÃnakÃlikÃyogajadharmÃjanyaÓarÅrabhedena jÅvabhedasyaiva vivak«itatayà ado«Ãt/ evaæ ca etaccharÅrÃvacchinnabhogavÃn samÃnakÃlikayogajadharmÃjanyataccharÅrÃvacchinnabhogavadbhinna iti rÅtyà pratiÓarÅraæ jÅvabheda÷ sÃdhya ityalam/ ÓarÅrasyaiveti/ anyathà manu«yatvÃdÅnÃæ ÓarÅradharmatvena tathà pratyayasyaiva asaÇgatirityabhimÃna÷ nÃÓaprasaÇgÃditi/ samavÃyikÃraïanÃÓasya dravyanÃÓakatvÃditi bhÃva÷/ yo 'hamiti/ bhÆtakÃlikadarÓanavati vartamÃnakÃlikaspÃrÓanavattvaæ pratyÃyyate tacca bhavatÃæ mate na sambhavati cÃk«u«aspÃrÓanavatorbhedÃditi bhÃva÷/ anusandhÃnÃyogÃditi/ anyathà caitreïÃnubhÆtasya vastuna÷ maitreïa smaraïÃpatteriti bhÃva÷/ nanu sarvaÓarÅrÃvacchedena Ãtmani sukhÃdisÃk«ÃtkÃropapattaye sarvaÓarÅravyÃpitvaæ Ãtmano 'stu/ tathÃpi vibhutvÃÇgÅkÃre prayojanÃbhÃva ityata Ãha - na madhyameti/ anityatvaprasaÇgeneti/ yanmadhyamaparimÃïaæ tadanityam iti vyÃpteriti bhÃva÷/ k­teti/ k­tasya yÃgÃdinà sampÃditasya dharmÃderhÃnaæ nÃÓa÷, ak­tasyÃbhyÃgama÷ prÃpti÷ tatprasaÇgÃdityartha÷/ kartu÷ Ãtmana uttarajanmani asattvÃt, akartuÓca sattvÃditi bhÃva÷/ nanu jÅvasya aïutvameva ÃstÃm, tÃvatà noktado«a÷/ sÆk«madÅpasya sarvag­hÃvacchedeneva aïurÆpasyÃpi jÅvasya prabhÃprasaraïaÇgÅkÃrÃt iti cet - na/ tathà sati kÃyavyÆhasthale sukhÃdisÃk«ÃtkÃrÃnupapatteriti dik/ *{bÃlapriyÃ}* samavÃyena j¤Ãnavaditi/ kÃlikasambandhena j¤Ãnavati kÃle 'tivyÃptivÃraïÃya samavÃyeneti/ sambandhaviÓe«ÃvacchinnÃdhÃratÃsÆcanÃyaiva adhikaraïapadam/ anyathà j¤ÃnavÃn Ãtmà ityeva vadet iti bhÃva÷/ dÅpikÃyÃm - bÃhmam - bahirindriyajanyam/ Ãntaram - manojanyam/ arÆpidravyatvÃditi/ rÆpavato dravyasyaiva bahirindriyajanyapratyak«avi«ayatvÃditi bhÃva÷/ Ãtmasukhadu÷khÃdivyatiriktatvÃditi/ yasya jÅvÃtmana÷ svÅyamanasà saæyogo 'sti sa tasyaiva jÅvÃtmana÷ tatsamavetasukhÃdervà mÃnasapratyak«aæ janayet/ tajjÅvÃtmatadÅyasukhÃdivyatiriktaæ tadÅyamanassaæyogajanyapratyak«avi«ayo na bhavati/ ata÷ ÅÓvara÷ jÅvÃtmatatsukhÃtirikta÷ tadÅyamÃnasapratyak«avi«ayo na bhavatÅtyÃÓaya÷ liÇgÃbhÃvÃditi/ ÅÓvaravyÃpyasya liÇgasyÃbhÃvÃdÅÓvare nÃnumÃnaæ pramÃïamiti bhÃva÷/ nanu '(nityaæ) vij¤ÃnamÃnandaæ brahma' iti Órutyà Ãtmana÷ j¤ÃnasvarÆpatvamÃtrÃvagamÃt j¤ÃnÃdhikaraïatvaæ na sambhavatÅti ÓaÇkate - na ca nityamiti/ samÃdhatte - Ãnandapadasyeti/ ÃnandÃrthakasya ÃnandaÓabdasya nityapuælliÇgatvÃt Ãnandamiti napuæsakatvÃnupapatte÷ Ãnando 'syÃstÅtyarthe ÃnandaÓabdÃt 'arÓa Ãdibhyo 'c' ityacpratyaye napuæsaka ÃnandaÓabda÷ sampadyate/ tathà ca Ãnandamityasya Ãnandavadityartha eva vaktavya÷/ tatsamabhivyÃh­ta÷ vij¤ÃnaÓabda÷ vij¤Ãnavadarthaka eva yukta÷/ tathà ca j¤ÃnÃdhikaraïatvameva tayà Órutyà ÅÓvarasya bodhyata iti bhÃva÷/ upacaryate - lak«aïayà prayujyate/ vijÃtÅyÃtmamanassaæyogasyeti/ parÃtmavyÃv­ttasya svÃtmamÃtrav­tte÷ manassaæyogasyetyartha÷/ na cedamaprayojakamiti/ kÃryatvamastu kart­janyatvaæ mÃstu iti ÓaÇkÃyÃ÷ nivartakastarko nÃstÅti bhÃva÷/ na cedamaprayojakamiti/ kÃryatvarÆpaheturastu sakart­katvarÆpasÃdhyaæ mÃstu iti ÓaÇkÃyà nivÃrako yastarka÷ tacchÆnyamityartha÷/ kÃryatvÃvacchinnaæ pratÅti/ nanu sakart­katvaæ hi kart­janyatvam/ pak«e tadabhÃvo 'stu iti ÓaÇkÃyÃæ yadi kart­janyatvaæ na syÃt tarhi kÃryatvamapi na syÃt, kÃryasÃmÃnyaæ prati kartu÷ kÃraïatvÃdityevaæ kÃryatvÃvacchinnaæ prati kartà kÃraïamiti kÃryakÃraïabhÃvÃkhyo 'nukÆlatarka eva vaktavya÷ na tu kÃryatvÃvacchinnasya k­titvÃvacchinnaæ kÃraïaæ ityetÃd­Óa iti kathametaditi cet - na/ sÃdhyaæ sakart­katvaæ na kart­jayatvarÆpam/ tathà sati kart­tvasyaiva janakatÃvacchedakatvaæ syÃt/ kart­tvaæ ca k­timattvarÆpaæ k­tyÃtmakamiti anantÃnÃæ k­tÅnÃæ kÃraïatÃvacchedakatve gauravaæ syÃt/ ata÷ k­tijanyatvameva sakart­katvam/ k­titvameva janakatÃvacchedakam k­titvaæ tu jÃtirÆpatayà ekamityÃÓayena kÃryatvÃvacchinne k­titvÃvacchinnaæ kÃraïam ityetÃd­ÓakÃryakÃraïabhÃvÃÓyatarkÃbhidhÃnÃt/ nanu ghaÂatvÃvacchinnaæ prati kulÃlak­titvÃvacchinnà hetu÷ iti viÓi«yaiva kÃryakÃraïabhÃvÃdetÃd­ÓasÃmÃnyakÃryakÃraïabhÃve pramÃïÃbhÃve ityatrÃha - digiti/ ghaÂatvapaÂatvÃdibhedenÃnantakÃryakÃraïabhÃvakalpanÃpek«ayà kÃryatvÃvacchinnaæ prati k­titvena ekahetuhetumadbhÃvakalpanameva ucitamiti bhÃva÷/ dÅpikÃyÃm upÃdÃnagocareti/ upÃdÃnaæ samavÃyikÃraïaæ kapÃlÃdi tadvi«ayakaæ yat aparok«aj¤Ãnaæ, evaæ samavÃyikÃraïavi«ayiïÅ yà cikÅr«Ã kapÃlena ghaÂaæ kuryÃm ityÃkÃrikà icchÃ, evaæ samavÃyikÃraïavi«ayiïÅ yà k­ti÷ tadvattvaæ kart­tvamityartha÷/ upÃdÃnagocaretyasya tri«vapyanvayÃt/ yadyapÅtyÃdi/ 'jÃnÃti', 'icchati', 'yatate', 'karoti' iti kramÃt kÃryasÃmÃnyaæ prati yatna÷ kÃraïam, yatne cikÅr«Ã kÃraïam, cikÅr«Ãæ prati j¤Ãnaæ kÃraïamiti j¤ÃpanÃya dÅpikÃyÃæ tritayamuktam/ sÃdhyaæ tu k­tijanyatvameveti bhÃva÷/ nanu 'ya÷ sarvaj¤a÷ sarvavit' iti Órutau sarvaj¤aÓabdasamÃnÃrthakatvÃt sarvavitpadasya punaruktirityÃÓaÇkyÃha - vidadhÃtvartha iti/ tathà ca sarvaj¤aÓabdena sÃmÃnyata÷ prameyatvÃdinà sarvavi«ayakaj¤Ãnamucyate/ sarvavitpadena ghaÂatvapaÂatvÃdinà viÓe«arÆpeïa sarvavi«ayakaj¤Ãnamucyate/ ato na punaruktiriti bhÃva÷/ nanu jÅvastu 'pratiÓarÅraæ bhinna' iti mÆle jÅvasya pratiÓarÅraæ bheda evocyate na lak«aïam/ tathà ca tasya mlasya 'jÅvasya lak«aïamÃha' ityavataraïaæ na yuktam ityata Ãha - svarÆpamÃhetyartha iti/ ÓaÇkate - na ceti/ caitraÓarÅrasya avayavopacayÃbhyÃæ bhedasyÃvaÓyakatayà caitrÅyabÃlaÓarÅrÃpek«ayà tadÅyayuvaÓarÅrav­ddhaÓarÅrÃdÅnÃæ bhedo vaktavya÷/ tathà ca bÃlayuvÃdiÓarÅrabhede satyapi tadavacchinna Ãtmà eka eva/ evaæ saubhariprabh­tÅnÃæ Ãtmana ekatve 'pi ÓarÅrÃsamÆhÃÇgÅkÃrÃt pratiÓarÅraæ jÅvabhedÃbhÃvÃt pratiÓarÅraæ jÅvo bhinna iti kathaæ saÇgacchata iti ÓaÇkÃgranthasyÃrtha÷/ kÃyavyÆhasthala iti/ ekena jÅvena anekaÓarÅrÃdhi«ÂhÃnasthala ityartha÷/ samÃdhatte - samÃnakÃliketi/ samÃnakÃlikÃnÃæ yogajadharmÃjanyÃnÃæ ÓarÅrÃïÃæ bhedo yatra tatra jÅvabheda ityeva mÆle vivak«itam/ caitrÅyabÃlayuvÃdiÓarÅrÃïÃæ samÃnakÃlikatvÃbhÃvÃt saubhariprabh­tibhi÷ ekakÃle adhi«ÂhitÃnÃæ ÓarÅrÃïÃæ yogajadharmajanyatvena tadajanyatvÃbhÃvÃt tÃd­ÓaÓarÅrÃïÃæ bheda÷ nÃtmabhedavyÃpyatayà mÆlÃbhipreta iti nÃnupapatti÷/ tathà ca samÃnakÃlikayogajadharmÃjanyaÓarÅrabhedavyÃpakabhedapratiyogÅ jÅva iti 'jÅvastu pratiÓarÅraæ bhinna÷' iti mÆlÃrtha÷/ tÃd­Óa÷ ÓarÅrabheda÷ caitramaitrÃdiÓarÅre«u tatrÃtmabhedo 'stÅti bhÃva÷/ evaæ cetyÃdi/ avacchedyatÃsambandhena taccharÅrabhinnaÓarÅravattvÃditi hetu÷ pÆraïÅya÷/ anyathetyÃdi/ 'ahaæ manu«ya' ityÃdipratÅtyà ahamarthe Ãtmani muna«yatvÃdidharmÃ÷ prakÃratayà bhÃsante/ ÓarÅra eva manu«yatvÃdaya÷ bhavanti/ tasmÃt ahamarthÃtmaviÓe«yakamanu«yatvÃdidehadharmaprakÃrakapratÅtiriyaæ ÓarÅramevÃtmà ityavagamayati/ yadi tu ÓarÅrÃtirikta÷ Ãtmà tarhi manu«yatvÃdirahite Ãtmani manu«yatvÃdiprakÃrikà iyaæ pratÅti÷ bhramarÆpà syÃt na pramÃtmiketi bhÃva÷/ anyathà - ÓarÅrÃtiriktasyÃtmana÷ ahamarthatve/ pratyayasyaivÃsaÇgatiriti/ tathà pratÅte÷ pramÃtvÃnupapattirityartha÷/ manu«yaÓabdasya manu«yaÓarÅrÃvacchinna ityarthÃt 'ahaæ manu«ya' iti pratÅti÷ ahamarthe manu«yaÓarÅrÃvacchinnatvamavagÃhate/ ata÷ ÓarÅrÃtmatvasÃdhikà iyaæ pratÅtirna bhavatÅti siddhÃntaæ manasik­tya 'ityabhimÃna' ityuktam/ bhÆtakÃliketi/ 'yo 'hamadrÃk«aæ so 'hamidÃnÅæ sp­ÓÃmi' iti pratÅtyà bhÆtakÃlikacÃk«u«apratyak«ÃÓrayavartamÃnakÃlikaspÃrÓanapratyak«ÃÓrayayoraikyamavagamyate/ indriyÃtmavÃde cÃk«u«apratyak«ÃÓraya÷ cak«u÷ spÃrÓanapratyak«ÃÓraya÷ tvak iti tayorbhedÃt tayoraikyÃvagÃhinÅ pratyabhij¤Ãpratitirna ghaÂata iti bhÃva÷/ dÅpikÃyÃm anyÃnubhÆta iti/ nanu cak«ustvacorbhedÃt tayorabhedÃvagÃhÅ pratyabhij¤Ãpratyayo nopapadyata ityeva vaktavyam/ na tvevamiti kathame«a grantho yojanÅya iti cet - ÓrÆyatÃm/ uktapratyabhij¤Ã yathà và cÃk«u«aspÃrÓanapratyak«ÃÓrayayoraikyamavagÃhate tathà cÃk«u«apratyak«avi«ayasyaiva spÃrÓanapratyak«avi«ayatvamapyavagÃhate/ tatra cak«u÷kart­kacÃk«u«apratyak«avi«ayasya ghaÂasya tvakkart­kasmaraïavi«ayatvÃsambhavÃt tatsmaraïapÆrvakaæ tatra spÃrÓanapratyak«avi«ayatvÃvagÃhinÅtvakkart­kapratyabhij¤Ã na syÃt/ ata indriyÃtirikta÷ cÃk«u«aspÃrÓanapratyak«ayorÃÓraya÷ eko 'ÇgÅkÃrya÷/ sa ca svÃtmana÷ abheda svÃnubhÆtamarthaæ ca anusandhÃtumarhatÅtyÃÓayena dÅpikÃyÃ÷ prav­tteriti/ prakÃÓikÃyÃæ hÃnaæ nÃÓa iti/ k­tsa karmaïo nÃÓo nÃma ni«phalatvam/ karmakartu÷ phalÃnubhavaæ vinaiva nÃÓÃt/ ak­tasya karmaïa÷ - karmaïyak­ta'pi abhyÃgama÷ - phalaprÃpti÷/ phalÃnubhavità karmakarturanya eveti tasya karmÃnu«ÂhÃnaæ vinaiva tatphaprÃptiriti bhÃva÷/ tadÃha - kartu÷à mana iti/ prabhÃprasaraïÃÇgÅkÃrÃditi/ j¤ÃnarÆpaprabhÃyÃ÷ sarvaÓarÅravyÃptyaÇgÅkÃrÃt ityartha÷/ kÃyavyÆhasthale iti/ ekena jÅvena yugapadadhi«ÂhitÃneka ÓarÅsthale yasmin ÓarÅre 'ïurjÅva÷ vartate taccharÅre jÅvaprabhÃyÃ÷ j¤Ãnasya prasare 'pi ÓarÅrÃntare«u tataprasarÃbhÃvÃt tadavacchedyasukhÃdyanusandhÃnamÃtmano na syÃditi bhÃva÷/ nanu kÃyavyÆhasthale 'pi yÃvanti ÓarÅrÃïi jÅvenÃdhi«ÂhitÃni tÃvatsu tatprabhÃprasaro 'ÇgÅkriyate/ ato nÃktÃnupapatti rityaÓaÇkyÃhadigiti/ yathà ekag­hÃntarÃropitadÅpasya prabhà g­hÃntare na prasarati, tathà ekaÓarÅrÃnta÷sthajÅvasya prabhà ÓarÅrÃntare na prasarediti bhÃva÷/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{manonirÆpaïam}* *{AnTs_18 sukhÃdyupalabdhisÃdhanam indriyaæ mana÷ / tac ca pratyÃtmaniyatatvÃd anantaæ paramÃïurÆpaæ nityaæ ca //}* sukhÃdyupalabdhisÃdhanam indriyaæ mana÷/ tacca pratyÃtmaniyatatvÃt anantaæ paramÃïurÆpaæ nityaæ ca/ *{dipikÃ}* manaso lak«aïamÃha - sukheti/ sparÓarahitatve sati kriyÃyattvaæ manaso lak«aïam/ tadvibhajate - tacceti/ ekaikasyÃtmana ekaikaæ mana ÃvaÓyakam ityÃtmanÃæ anekatvÃt manaso 'pyanekatvamityartha÷/ paramÃïurÆpamiti/ madhyamaparimÃïavattve anityatvaprasaÇgÃdityartha÷/ nanu 'mano vibhu sparÓarahitatve sati dravyatvÃt, ÃkÃÓÃdivat' iti cet - na/ manaso vibhutve Ãtmamanassaæyogasya asamavÃyikÃraïasya abhÃvÃt j¤ÃnÃnutpattiprasaÇga÷/ na ca vibhudvayasaæyoga÷ asttviti vÃcyam/ tatsaæyogasya nityatvena su«uptyabhÃvaprasaÇgÃt, purÅtadvyatiriktasthale Ãtmamanassaæyogasya sarvadà vidyamÃnatvÃt/ aïutve tu yadà mana÷ purÅtati praviÓati tadà su«upti÷, yadà nissarati tadà j¤Ãnotpattirityaïutvasiddhi÷/ *{prakÃÓikÃ}* manassaæyogÃdyativyÃptivÃrakendriyatvaghaÂitamÆloktalak«aïÃpek«ayà laghulak«aïamÃha - sparÓarahitatve satÅti/ ekaikaæ mana iti/ sarvÃtmanÃæ ekasya manasa÷ svÅkÃre ekasya j¤ÃnadaÓÃyÃæ aparasya tadanupapatti÷, tasyÃïutvena sakalendriyairekadà saæyogÃbhÃvÃditi bhÃva÷/ vibhviti/ tathà ca tasya paramamahatparimÃïavattvena pÆrvoktado«ÃnavakÃÓa iti bhÃva÷/ abhÃvÃditi/ vibhudvayasaæyogÃnabhyupagamÃditi bhÃva÷/ vibhviti/ tathà ca tasya paramamahatparimÃïavattvena pÆrvoktado«ÃnavakÃÓa iti bhÃva÷/ abhÃvÃditi/ vibhudvayasaæyogÃnabhyupagamÃditi bhÃva÷/ j¤ÃnÃnutpattÅti/ bhÃvakÃryasyÃsamavÃyikÃraïajanyatvaniyamÃditi bhÃva÷/ vibhudvayasaæyogo 'stviti/ tasya nityatvena asamavÃyikÃraïakriyÃdyasattve 'pi na k«atiriti bhÃva÷/ *{bÃlapriyÃ}* tarkasaÇgrahoktaæ manolak«aïa parityajya dÅpikÃyÃæ anyasya manolak«aïasya kathane bÅjamÃha - manassaæyogÃdÅti/ 'sukhÃdisÃk«ÃtkÃrasÃdhanatvaæ manaso lak«aïam' ityetÃvanmÃtroktau Ãtmamanassaæyoge 'tivyÃpti÷, tasyÃpi sukhÃdisÃk«ÃtkÃrasÃdhanatvÃt/ tadvÃraïÃya indriyatvaæ niveÓitam/ indriyatvaæ va 'Óabdetare' tyÃdirÆpamiti tadghaÂitaæ manolak«aïaæ atiguru iti paryÃlocya laghulak«aïaæ dÅpikÃyÃæ uktamiti bhÃva÷/ "sÃdhanamityasya karaïamityartha÷/ etallÃbhÃyaiva indriyapadamupÃttam, na tu tena rÆpeïa praveÓa÷ gauravÃt"iti tu n­siæhaÓÃstriïa÷ prÃhu÷/ te«Ãæ pak«e sabhbhavato lak«aïÃntarasyÃkathane nyÆnatà syÃditi tadvÃraïÃyaiva dÅpikÃyÃæ lak«aïÃntarakaraïam/ uktaæ ca taireva -"nyÆnatÃparihÃrÃya svayaæ manolak«aïamÃha"iti/ nanu vibhadvayasaæyoga÷ katha bhavet? saæyogaæ prati kriyÃyÃ÷ saæyogasya ca hetutvÃt/ vibhunoÓca kriyÃÓÆnyatvÃt kriyÃjanya÷ saæyogo na sambhavati/ avayavaÓÆnyatvÃt hastapusatakasÃæyogÃt kÃyapustakasaæyogavat saæyogajasaæyogo 'pi na saæbhavatÅtyatrÃha - tasya nityatvenati/ kriyÃdÅtyatra ÃdiÓabdena saæyogo g­hyate/ tathà ca janyasaæyogaæ pratyeva kriyÃde÷ hetutvaæ na tvasaæyoge ajatvavirodhÃditi bhÃva÷/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{rÆpanirÆpaïam}* *{AnTs_19 cak«urmÃtragrÃhyo guïo rÆpam / tac ca ÓuklanÅlapÅtaraktaharitakapiÓacitrabhedÃt saptavidhaæ p­thivÅjalatejov­tti / tatra p­thivyÃæ saptavidham / abhÃsvaraÓuklaæ jale / bhÃsvaraÓuklaæ tejasi //}* cak«urmÃtragrÃhyo guïo rÆpam/ tacca Óukla - nÅla-pÅta - raktahirata - kapiÓa - citrabhedÃt saptavidham/ p­thivÅjalatejÃv­tti/ tatra p­thivyÃæ saptavidham/ abhÃsvaraÓuklaæ jale/ bhÃsvaraÓuklaæ tejasi/ *{dÅpikÃ}* rÆpaæ lak«ayati - cak«uriti/ saÇkhyÃdÃvativyÃptivÃraïÃya mÃtrapadam/ rÆpatve ativyÃptivÃraïÃya guïapadam/ rÆpaæ vibhajate - tacceti/ nanu avyÃpyav­ttinÅlÃdisamudÃya eva citrarÆpam iti cet - na/ rÆpasya vyÃpyav­ttitvaniyamÃt/ nanu citrapaÂe avayavarÆpasyaiva pratÅtirastviti cet - na/ rÆparahitatvena paÂasyÃpratyak«atvaprasaÇgÃt/ na ca rÆpavatsamavetatvaæ pratyak«atvaprayojakam, gauravÃt/ tasmÃt paÂasya pratyak«atvÃnupapattyà citrarÆpasiddhi÷/ rÆpasyÃÓrayamÃha - p­thivÅti/ ÃÓrayaæ vibhajya darÓayati - tatreti/ *{prakÃÓikÃ}* mÃtrapadamiti/ yadyapi cak«urmÃtragrÃhyatvaæ cak«uritarÃgrÃhyatve sati cak«urgrÃhyatvam, tacca na rÆpe saæbhavati; tathÃpi tvagindriyÃgrÃhyatve sati cak«urgrÃhyatvaæ taditi dhyeyam/ guïapadamiti/ na caivamapi prabhÃbhittisaæyoge 'tivyÃptiriti vÃcyam, tvagagrÃhyacak«urgrÃhyaguïavibhÃjakadharmavattve paryavasÃnena ado«Ãt/ ata eva paramÃïurÆpÃdau nÃvayÃptiriti bodhyam/ samudÃya eveti/ evakÃreïÃtiriktacitrarÆpavyavaccheda÷/ vyÃpyav­ttiveti/ daiÓikavyÃpyav­ttitvetyartha÷/ idamupalak«aïam - ekaikacitrarÆpasthale anekarÆpÃïÃæ ekaikatattatprÃgabhÃvÃdisthale ca anekaprÃgabhÃvÃdÅnÃæ kalpanena anekarÆpe«u citra÷ ityÃkÃrakapratÅtivi«ayatvakalpanena ca gauravamiti/ rÆparahitatveneti/ samavÃyenetyÃdi÷/ prasaÇgÃditi/ dravyacÃk«u«aæ prati samavÃyena rÆpasya kÃraïatvÃditi bhÃva÷/ rÆpavatsamavetatvamiti/ spÃÓrayasamavetatvasambandhena rÆpam/ pratyak«atvaprayojakamiti/ pratyak«avi«ayatvaprayojakamastu ityartha÷/ gauravÃditi/ sÃk«Ãtsambandhena kÃraïatvÃpek«ayà gauravÃdityartha÷/ citrÃvayavakÃvayavakapÃlai÷ ÃrabdhapaÂasya cÃk«u«atvÃnurodhena svasamavÃyisamavetasamavetasamavetatvasambandhena rÆpasya tatprayojakatvamaÇgÅkartavyam/ evaæ ca truÂe÷ cÃk«u«atvÃnupapattirapi dra«ÂavyÃ/ pratyak«atvÃnupapattyeti/ etena citrarÆpavat citraraso 'pi sidhyediti ÓaÇkÃnirastÃr/ davayalaukikarÃsanasya aprasiddhyà tadanupapattyabhÃvena na citrarasÃÇgÅkÃra iti saÇk«epa÷/ *{bÃlapriyÃ}* nanu cak«urmÃtragrÃhyatvaæ rÆpe asambhavi/ cak«uritarÃgrÃhyatve sati cak«urgrÃhyatvaæ hi cak«urmÃtragrÃhyatvam/ j¤ÃnasÃmÃnye manasa÷ kÃraïatvÃt cak«uritaramanojanyapratyak«avi«ayatvasyaiva rÆpe sattvena cak«uritarÃgrÃhyatvasya rÆpe abhÃvÃditi ÓaÇkate - yadyapÅti/ cak«uritarÃgrÃhyatvaæ cak«uritarajanyapratyak«Ãvi«ayatvam/ cak«urgrÃhyatvaæ cak«urindriyajanyapratyak«avi«ayatvam/ samÃdhatte - tathÃpÅti/ cak«uritarapadena tvagindriyaæ vivak«itam/ tathà ca tvagindriyajanyapratyak«Ãvi«ayatve sati cak«urindriyajanyapratyak«avi«ayatvaæ cak«urmÃtragrÃhyatvam/ asti cedaæ rÆpe iti nÃsambhava iti bhÃva÷/ satyantÃnupÃdÃne ekatvÃdisaÇkhyÃyÃmativyÃpti÷, tasyà api cak«urindriyajanyapratyak«avi«ayatvÃt/ tadupÃdÃne tu saÇkhyÃyÃ÷ tvagindriyoïÃpi grÃhyatayà tvagindriyajanyapratyak«Ãvi«ayatvaæ nÃstÅti nÃtivyÃpti÷/ atÅndriye dharmÃdÃvativyÃptivÃraïÃya viÓe«yam/ na caivamapÅti/ prabhÃbhittisaæyogasya tvagindriyÃgrÃhyatvÃt cak«urgrÃhyatvÃcceti bhÃva÷/ tvagagrÃhyeti/ tvagindriyajanyapratyak«Ãvi«aya÷ cak«urindriyajanyapratyak«avi«ayaÓca ya÷ guïavibhÃjakadharma÷ tadvattvaæ rÆpasya lak«aïam/ guïavibhÃjakadharma÷ rÆpatvajÃti÷/ sà ca tvagagrÃhyà cak«urgrÃhyà ca, yo guïa÷ yadindriyagrÃhya÷ tanni«Âhà jÃti÷ tadabhÃvaÓca tadindriyagrÃhyau iti nyÃyÃt/ rÆpatvavattvaæ ca rÆpe astÅti lak«aïasamanvaya÷/ prabhÃbhittisaæyoge vighamÃna÷ guïavibhÃjakadharma÷ saæyogatvam/ sa ca na tvagagrÃhyo bhavati ghaÂapaÂasaæyogÃdau saæyogatvasya tvagindriyeïa grahaïÃt iti prabhÃbhittisaæyoge nÃtivyÃptiriti bhÃva÷/ etÃd­ÓajÃtighaÂitalak«aïakaraïe prabhÃbhittisaæyoge ativyÃpitavÃraïavat paramÃïurÆpe 'vyÃptivÃraïamiti prayojanamitsayÃha - ata eveti/ paramÃïugatarÆpasya atÅndriyatayà tatra cak«ÆrgrÃhyatvÃbhÃvÃt/ yathÃÓrutalak«aïe avyÃpti÷/ yathoktajÃtighaÂitalak«aïe tu paramÃïurÆpe vidyamÃna÷ guïavibhÃjakadharma÷ rÆpatvam/ sa tu ghaÂarÆpe cak«urgrÃhya eva/ tathà ca cak«argrÃhyarÆpatvavattayà paramÃïurÆpe lak«aïasamanvayÃt nÃvyÃptiriti bhÃva÷/ nanu utpattik«aïe ghaÂÃdau rÆpÃbhÃvena rÆpasya kÃlikÃvyÃpyav­ttitayà 'rÆpasya vyÃpyav­ttitvaniyamÃt' ityasaÇgatamityata Ãha - daiÓikavyÃpyav­ttitveti/ nanu svÃÓrayasamavetatvasambandhena paÂe tantugatarÆpÃïÃæ sattvÃt rÆparahitatvena ityasaÇgatam ityata Ãha - samavÃyenetayÃditi/ vi«ayatÃsambandhena pratyak«aæ prati samavÃyasambandhena rÆpasya kÃraïatvÃt paÂe samavÃyena rÆpaæ nÃsti cet paÂasya pratyak«avi«ayatvaæ na syÃditi bhÃva÷/ nanu pratyak«atvaæ pratyak«aj¤Ãnav­tti/ pratyak«aj¤Ãne ca rÆpavatsamavetatvÃbhÃvÃt 'rÆpavatsamavetatvaæ pratyak«atvaprayojakam' iti grantha÷ asaÇgata ityÃÓaÇkyÃha - pratyak«avi«ayatvaprayojakamiti/ pratyak«atvapadamatra pratyak«avi«ayatvÃrthakamiti bhÃva÷/ vi«ayatÃsambandhena dravyapratyak«aæ prati svÃÓrayasamavetatvasambandhena rÆpaæ kÃraïam/ paÂe samavÃyena rÆpÃbhÃve 'pi 1svÃÓrayasamavetatvasambandhena tanturÆpaæ tatra vartate/ ata÷ tasya pratyak«avi«ayatvaæ bhavati/ tasmÃt citrarÆpaæ mÃstu ityÃÓaya÷/ svasamavÃyisamavetasamevatasamavatatvasambandheneti/ svaæ citrarÆpam/ svasamavÃyina÷ ye avayavÃ÷ kapÃlÃvayavÃvayavÃ÷, tatra samavetÃ÷ kapÃlÃvayavÃ÷, tatsamavetatvaæ kapÃle tatsamavetatvaæ ghaÂe/ truÂe÷ cÃk«u«atvÃnupapattiriti/ paramÃïugatarÆpasya tryaïuke svasamavÃyiparamÃïusamavetadvyaïukasamavetatvasambandhena sattve 'pi svasamavÃyisamavetasamavetasamavetatvasambandhena asattvÃt, paramÃïoravayave satyeva tadrÆpasya uktasambandhena tryaïuke sambhavÃt/ tathà coktasambandhena tryaïuke rÆpÃbhÃvena tryaïukasya cÃk«u«apratyak«avi«ayatvaæ na syÃditi bhÃva÷/ nanu citro rasa iti pratÅtyà atiriktacitrarasiddhirityata Ãha - saÇk«epa iti/ tÃd­ÓapratÅte÷ avayavagatanÃnÃsairupapatte÷ atiriktacitrarasatatprÃgabhÃvadhvaæsÃdikalpane gauravÃditi bhÃva÷/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{rasanirÆpaïam}* *{AnTs_20 rasanagrÃhyo guïo rasa÷ / sa ca madhurÃmlalavaïakaÂuka«ÃyatiktabhedÃt «a¬vidha÷ / p­thivyÃæ «a¬vidha÷ / jale madhura eva //}* rasanagrÃhyo guïo rasa÷/ sa ca madhura - amla - lavaïa - kaÂu - ka«Ãya - tiktabhedÃt «a¬vidha÷/ p­thivÅjalav­tti÷/ tatra p­thivyÃæ «a¬vidha÷/ jale madhura eva/ ---------------------------------------- 1. svÃÓrayeti/ svaæ tanturÆpaæ tasyÃÓraya÷ tantu÷ tatsamavetatvaæ paÂasya/ ---------------------------------------- *{dÅpikÃ}* rasaæ lak«ayati - rasaneti/ rasatve 'tivyÃptivÃraïÃya guïapadam/ rasasyÃÓrayamÃha p­thivÅti/ ÃÓrayaæ vibhajya darÓayati - tatreti/ *{prakÃÓikÃ}* rasatva iti/ rasanagrÃhyaguïavibhÃjakopÃdhimattve tÃtparyam/ evaæ gandhalak«aïe 'pi/ *{bÃlapriyÃ}* nanu rasanÃgrÃhyatve sati guïatvaæ rasasya lak«aïam ityuktÃvapi paramÃïurase avyÃpti÷, tasya rasanendriyajanyapratyak«avi«ayatvÃbhÃvÃt ityÃÓaÇkyÃha - rasanagrÃhyeti/ rasanendriyajanyapratyak«avi«ayo ya÷ guïavibhÃjako dharma÷ tadvattvaæ rasalak«aïam/ phalÃdirase rasatvajÃti÷ 'yo guïa÷' ityÃdinyÃyena rasanendriyajanyapratyak«avi«ayo bhavati tÃd­ÓarasatvajÃtimattvasya paramÃïurase 'pi sattvÃt nÃvyÃptiriti bhÃva÷/ evaæ gandhalak«aïe 'pÅti/ ghrÃïagrÃhyaguïavibhÃjakopÃdhimattvaæ gandhalak«aïamiti bhÃva÷/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{gandhanirÆpaïam}* *{AnTs_21 ghrÃïagrÃhyo guïo gandha÷ / sa ca dvividha÷ surabhirasurabhiÓ ca / p­thivÅmÃtrav­tti÷ /}* ghrÃïagrÃhyo guïo gandha÷/ sa dvividha÷ - surabhi÷ asurabhiÓceti/ p­thivÅmÃtrav­tti/ *{dÅpikÃ}* gandhaæ lak«ayati - ghrÃïeti/ gandhatve ativyÃptivÃraïÃya guïapadam/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{sparÓanirÆpaïam}* *{AnTs_22 tvagindriyamÃtragrÃhyo guïo saparÓa÷ / sa ca trividha÷ Óito«ïÃnu«ïÃÓÅtabhedÃt / p­thivyaptejovÃyuv­tti÷ / tatra ÓÅto jale / u«ïas tejasi / anu«ïÃÓÅta÷ p­thivÅvÃyvo÷ //}* tvagindriyamÃtragrÃhyo guïa÷ sparÓa÷/ sa÷ trividha÷ - ÓÅta-u«ïa-anu«ïÃÓÅtabhedÃt/ p­thivyaptejovÃyuv­tti÷/ tatra ÓÅtalaæ jale/ u«ïa÷ tejasi/ anu«ïÃÓÅta÷ p­thivÅvÃyyo÷/ *{dÅpikÃ}* sparÓaæ lak«ayati - tvagiti/ sparÓatve ativyÃptivÃraïÃya guïapadam/ saæyogÃdÃvativyÃptivÃraïÃya mÃtrapadam/ *{prakÃÓikÃ}* mÃtrapadamiti/ cak«uragrÃhyatvagindriyagrÃhyaguïavibhÃjakopÃdhimattvamiti phalitor'tha÷/ *{bÃlapriyÃ}* nanu tvagindriyamÃtragrÃhyatve sati guïatvaæ sparÓasya lak«aïamityuktÃvapi paramÃïugatasparÓe 'vyÃpti÷/ tasyÃtÅndriyatayà tvagindriyagrÃhyatvÃbhÃvÃdityÃÓaÇkyÃha - cak«uragrÃhyeti/ cak«urindriyajanyapratyak«Ãvi«aya÷ tvagindriyajanyapratyak«avi«ayaÓca yo guïavibhÃjako dharma÷ tadvattvaæ sparÓasya lak«aïam/ ghaÂÃdisparÓe«u sparÓatvajÃti÷ cak«uragrÃhyà tvaggrÃhya ca bhavati tadvattvaæ paramÃïugatasparÓe 'pyastÅti samanvaya÷/ tvagindriyagrÃhyaæ saÇkhyÃtvamÃdÃya saÇkhyÃyÃæ ativyÃptivÃraïÃya cak«uragrÃhyetyuktam/ cak«uragrÃhyaæ atÅndriyaæ dharmatvÃdharmatvÃdikamÃdÃya dharmÃdharmÃdi«vativyÃptivÃraïÃya tvagindriyagrÃhyetyuktam/ sparÓani«Âhatayà g­hyamÃïaæ guïatvaæ cak«uragrÃhyaæ tvaggrahyaæ ca bhavatÅti tadbattvamÃdÃya sa¬khyÃdau ativyÃptivÃraïÃya guïavibhÃjaketyupÃdhiviÓe«aïam/ guïatvaæ tu na guïavibhÃjakamiti bhÃva÷/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{pÃkaprakriyÃnirÆpaïam}* *{AnTs_23 rÆpÃdicatu«Âayaæ p­thivyÃæ pÃkajam anityaæ ca / anyatrÃpÃkajaæ nityam antyaæ ca / nityagataæ nityam / anityagatam anityam //}* rÆpÃdicatu«Âayaæ p­thivyÃæ pÃkajaæ anityam/ anyatra apÃkajaæ nityamanityaæ ca/ nityagataæ nityam/ anityagatamanityam/ *{dÅpikÃ}* pÃkajamiti/ pÃka÷ tejassaæyoga÷/ tena pÆrvayapaæ naÓyati rÆpÃntaramutpadyata ityartha÷/ tatra paramÃïu«veva pÃka÷ na dvyaïukÃdau/ Ãmanik«ipte dhaÂe paramÃïu«u rÆpÃntarotpattau ÓyÃmaghaÂanÃÓe puna÷ dvyaïukÃdikrameïa raktaghaÂotpatti÷/ tatra paramÃïava÷ samavÃyikÃraïam/ tejassaæyoga÷ asamavÃyikÃraïam/ ad­«ÂÃdikaæ nimittakÃraïam/ dvyaïukÃdirÆpe kÃraïarÆpaæ asamavÃyikÃraïamiti pÅlupÃkavÃdino vaiÓe«ikÃ÷/ pÆrvaghaÂasya nÃÓaæ vinaiva avayavini avayave«u ca paramÃïuparyante«u yugapat rÆpÃntarotpatti÷ iti piÂharapÃkavÃdino naiyÃyikÃ÷/ ata eva pÃrthivaparamÃïurÆpÃdikaæ anityamityartha÷/ anyatreti/ jalÃdÃvityartha÷/ nityagatamiti/ paramÃïugatamityartha÷/ anityagatamiti/ dvyaïukÃdigatamityartha÷/ rÆpÃdicatu«Âayaæ udbhÆtaæ pratyak«am/ anudbhÆtamapratyak«am/ udbhÆtatvaæ pratyak«atvaprayojako dharma÷/ tadabhÃva÷ anudbhÆtatvam/ *{prakÃÓikÃ}* paramÃïu«veva pÃka iti/ paramÃïu«veva pÆrvarÆpaparÃv­ttyÃdijanakatejassaæyoga ityartha÷/ evakÃravyavacchedyaæ spa«Âayati - na vdyaïukÃdÃviti/ Ãmanik«ipte ghaÂa iti/ ghaÂe Ãmanik«ipte sati ÓyÃmaghaÂanÃÓe paramÃïu«u rÆpÃntarotpattÃvityanvaya÷/ tatra paramÃïurÆpe/ avayavinipÃkÃnaÇgÅkÃrÃdÃha - kÃraïarÆpamiti/ paramÃïu«veva pÃkaæ vadatÃæ vaiÓe«ikÃïÃmayamÃÓaya÷ - vegÃtiÓayavatà tejasà paramÃïÆnÃmabhighÃtasaæyoge sati avaÓyaæ te«u kriyà jÃyate/ tatayo vibhÃga÷, tata ÃrambhakasaæyoganÃÓe sati avaÓyaæ yÃvadavayavinÃÓa÷ tata÷ svatantre«u paramÃïu«u rÆpÃntarotpattau punarad­«ÂÃdidhaÂitasÃmagrÅvaÓÃt paramÃïu«u kriyÃvibhÃgÃdikrameïa yathÃsthitaæ aparÃvayaviparyantamutpattiriti/ avayavinyapi pÃkaæ vadatÃæ naiyÃyikÃnÃæ tu avamÃÓaya÷ - tejasà paramÃïÆnÃmabhighÃtasaæyoge 'pi tasya niyamata ÃrambhakasaæyogapratidvandvivibhÃgajanakakriyÃjanakatve mÃnÃbhÃvena avayavinyapi pÃkasvÅkÃra ucita÷/ ata eva 'so 'yaæ ghaÂa÷' iti pratyÃbhij¤Ãpi saÇgacchate/ anantÃvayavinÃÓÃdyakalpanena lÃghavaæ ceti/ na cÃvayavirÆpaæ prati avayavarÆpasya, tannÃÓaæ prati ÃÓrayanÃÓasya ca hetutÃyÃæ vyabhicÃra iti vÃcyam/ kÃryatÃvacchedakakoÂau vaijÃtyaniveÓanena vyabhicÃravÃraïasambhavÃt/ anyatreti - jalÃdÃvityartha iti/ yadyapi rÆpÃdicatu«Âayaæ jalÃdau bÃdhitam, tathÃpi yathÃyogyamanvaye tÃtparyam/ udbhÆtatvamiti/ udbhÆtatvaæ jÃti÷/ na ca ÓuklatvÃdinà sÃÇkaryam/ guïasÃÇkaryaæ na do«a iti navÅnamatÃbhiprÃyako 'yaæ grantha iti na do«a÷/ kecittu - ÓuklatvÃdivyÃpyamanudbhÆtatvaæ nÃnÃ/ tadabhÃvakÆÂavattvameva udbhÆtatvamityÃhu÷/ *{bÃlapriyÃ}* pÆrvarÆpaparÃv­ttyÃdÅti/ parÃv­tti÷ - nÃÓa÷/ Ãdipadena rÆpÃntarotpatti÷ g­hyate/ tatreti vyÃkhyeyaæ padam/ tasya vyÃkhyÃnaæ paramÃïurÆpa iti/ paramÃïugate rÆpe ityartha÷/ nanu dvyaïukÃdigatarÆpe vijÃtÅyatejassaæyogÃtmakapÃkasyaiva asamavÃyikÃraïatvasambhavÃt kÃraïarÆpaæ asamavÃyikÃraïamityasaÇgatamityÃÓaÇkyÃha - avayavini pÃkÃnaÇgÅkÃrÃditi/ pÅlupÃkavÃdivaiÓe«ikamate avayavini pÃkavaÓÃt pÆrvarÆpÃdiparÃv­ttiyapÃntarotpattyo÷ anaÇgÅkÃrÃt tatra rÆpÃntaraæ prati pÃkasyÃsamavÃyikÃraïatvaæ na sambhavatÅti bhÃva÷/ yÃvadavayavinÃÓa iti/ antyÃvayaviparyantaæ nÃÓa ityartha÷/ ÃrambhakasaæyogetyÃdi/ dvyaïukÃdyÃrambhako ya÷ paramÃïusaæyoga÷ tatpratidvandvÅ tasya saæyogasya vinÃÓako yo vibhÃga÷ tajjanikà yà kriyà tajjanakatva ityartha÷/ vaijÃtyaniveÓaneneti/ pÃkajanyarÆpatadvinÃÓayorav­tti yadvaijÃtyaæ tadavacchinnaæ prati avayavarÆpaæ ÃÓrayanÃÓaÓca heturiti bhÃva÷/ 'anyatra apÃkajaæ nityamanityaæ ca' iti paramamÆlam/ anyatra ityasya jalÃdÃvityartha÷/ pÆrvavÃkyÃt rÆpÃdicatu«Âayamityanuvartane/ tathà ca jalÃdau vidyamÃnaæ rÆpÃdicatu«Âayaæ apÃkajamityartho labhyate/ tadetadasaÇgatam/ jalÃdau rÆpÃdicatu«ÂayÃbhÃvÃt/ jale gandharahitasya rÆpÃditrayasyaiva, tejasi gandharasarahitasya rÆpasparÓadvikasyaiva vÃyau sparÓasyaiva sattvÃt ityata Ãha - yadyapÅtyÃdinÃ/ yathÃyogyamanvaya iti/ rÆpÃdicatu«Âayamityasya rÆpÃdicatu«ÂayaghaÂakamityartha÷/ tadghaÂakaæ ca trikaæ dvayaæ ekaæ ca bhavatÅti nÃnupapattiriti bhÃva÷/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{saÇkhyÃnirÆpaïam}* *{AnTs_24 ekatvÃdivyavahÃrahetu÷ saækhyà / navadravyav­ttir ekatvÃdiparÃrdhaparyantà / ekatvaæ nityam anityaæ ca / nityagataæ nityam anityagatam anityam / dvitvÃdikaæ tu sarvatrÃnityam eva //}* ekatvÃdivyavahÃrahetu÷ saÇkhyÃ/ navadravyav­tti÷/ ekatvÃdiparÃrdhaparyantÃ/ ekatvaæ nityagataæ nityam/ anityagatamanityam/ dvitvÃdikaæ tu sarvatrÃnityameva/ *{dÅpikÃ}* saÇkhyÃæ lak«ayati - eketi/ *{prakÃÓikÃ}* mÆle dvitvÃdikaæ tu sarvatrÃnityameveti/ hetubhÆtÃpek«ÃbuddhinÃÓena dvitvÃdinÃÓÃditi bhÃva÷/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{parimÃïanirÆpaïam}* *{AnTs_25 mÃnavyavahÃrakÃraïaæ parimÃïaæ / navadravyav­tti / tac caturvidham / aïu mahad dÅrghaæ hrasvaæ ceti //}* mÃnavyavahÃrÃsÃdhÃraïaæ kÃraïaæ parimÃïam/ navadravyav­tti/ taccaturvidham - aïu-mahat-dÅrghaæ-hrasvaæ ceti/ *{dÅpikÃ}* parimÃïaæ lak«ayati - mÃneti/ parimÃïaæ vibhajate - tacceti/ bhÃvapradhÃno nirdeÓa÷/ aïutvaæ mahatvaæ dÅrghatvaæ hrasvatvaæ cetyartha÷/ *{prakÃÓikÃ}* parimÃïasya guïibodhakaÓabdai÷ vibhajanamasaÇgatam/ ata÷ dÅpikÃyÃm bhÃvapradhÃna iti/ *{bÃlapriyÃ}* nanu parimÃïasya guïatvÃt tadvibhÃgo 'pi guïabodhakai÷ aïutvamahatvÃdiÓabdaireva kartavya÷, na tu parimÃïaviÓe«arÆpaguïaviÓi«ÂavÃcakai÷ aïumahadÃdiÓabdai÷ iti ÓaÇkÃyÃæ samÃdhÃnaæ uktam - dÅpikÃyÃæ bhÃvapradhÃno nirdeÓa iti/ aïumahadÃdaya÷ ÓabdÃ÷ mÆle dharmapradhÃnakÃ÷/ tathà ca te«Ãæ ÓabdÃnÃæ aïutvaæ mahattvamityÃdiparimÃïarÆpaguïà evÃrtha iti nÃnupapatti÷/ tadÃha - parimÃïasyeti/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{p­thaktvanirÆpaïam}* *{AnTs_26 p­thagvyavahÃrakÃraïaæ p­thagtvaæ / sarvadravyav­tti //}* p­thagvyavahÃrÃsÃdhÃraïaæ kÃraïaæ p­thaktvam/ sarvadravyav­tti/ *{dÅpikÃ}* p­thaktvaæ lak«ayati - p­thagiti/ 'idaæ asmÃt p­thak' iti vyavahÃrakÃraïaæ p­thaktvamityartha÷/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{saæyoganirÆpaïam}* *{AnTs_27 saæyuktavyavahÃrahetu÷ saæyoga÷ / sarvadravyav­tti÷ //}* saæyuktavyavahÃrahetu÷ saæyoga÷/ sarvadravyav­tti÷/ *{dÅpikÃ}* saæyogaæ lak«ayati - saæyukteti/ 'imau saæyuktau' iti vyavahÃraheturityartha÷/ saÇkhyÃdilak«aïe sarvatra/ dikkÃlÃdau ativyÃptivÃraïÃya asÃdhÃraïeti viÓe«aïÅyam/ saæyogo dvividha÷ - karmaja÷ saæyogajaÓceti/ Ãdyo hastakriyayà hastapustakasaæyoga÷/ dvitÅyo hastapustaka saæyogÃt kÃyapusatakasaæyoga÷/ avyÃpyav­tti÷ saæyoga÷/ svÃtyantÃbhÃvasamÃnÃdhikaraïatvaæ avyÃpyav­ttitvam/ *{prakÃÓikÃ}* asÃdhÃraïetÅti/ kÃlÃde÷ sÃdhÃraïakÃraïatvena tatra nÃtivyÃptiriti bhÃva÷/ svÃtyantÃbhÃveti/ svapratiyogitva - svasÃmÃnÃdhikaraïyobhayasambandhena abhÃvavattvamiti ni«kar«a÷/ *{bÃlapriyÃ}* svapratiyogitveti/ svaæ kapisaæyogÃbhÃva÷, tatpratiyogitvaæ kapisaæyoge, tathà svaæ kapisaæyogÃbhÃva÷, tadadhikaraïav­k«av­ttitvaæ ca kapisaæyoge/ tathà ca svapratiyogitvasvÃdhikaraïav­ttitvobhayasambandhena kapisaæyogÃbhÃvaviÓi«Âatvaæ kapisaæyoge astÅti tasyÃvyÃpyav­ttitvam/ svapratiyogitvasambandhena ghaÂÃbhÃvaviÓi«Âasya ghaÂasyÃvyÃpyav­ttitvavÃraïÃya svasÃmÃnÃdhikaraïyaniveÓa÷/ ghaÂasya ghaÂÃtyantÃbhÃva sÃmÃnÃdhikaraïyaæ nÃstÅti na do«a÷/ svÃdhikaraïav­ttitvasambandhena ghaÂÃtyantÃbhÃvaviÓi«Âasya paÂasyÃvyÃpyav­ttitvavÃraïÃya svapratiyogitvaniveÓa÷/ paÂasya ghaÂÃbhÃvapratiyogitvÃt na do«a÷/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{vibhÃganirÆpaïam}* *{AnTs_28 saæyoganÃÓako guïo vibhÃga÷ / sarvadravyav­tti÷ //}* saæyoganÃÓako guïa÷ vibhÃga÷/ sarvadravyav­tti÷/ *{dÅpikÃ}* vibhÃgaæ lak«ayati - saæyogeti/ kÃlÃdau ativyÃptivÃraïÃya guïa iti/ rÆpÃdau ativyÃptivÃraïÃya saæyoganÃÓaka iti/ vibhÃgo 'ti dvividha÷ - karmaja÷, vibhÃgajaÓceti/ Ãdya÷ hastakriyatà hastapustakÃvibhÃga÷/ dvitÅya÷ hastapusatakavibhÃgÃt kÃyapustakavibhagÃ÷/ *{prakÃÓikÃ}* saæyoganÃÓaka itÅti/ na ca tathÃpi saæyoge ativyÃpti÷/ tasya pratiyogividhayà nÃÓaæ prati kÃraïatvÃditi vÃcyam/ pratiyogitÃsambandhÃnavacchinnanÃÓani«ÂhajanyatÃnirÆpitajanakatvavivak«aïenÃdo«Ãditi kecit/ pare tu saæyoganÃÓatvÃvacchinnakÃryatÃnirÆpitasamavÃyasambandhÃvacchinnakÃraïatvam iti ni«kar«a÷/ etattatparyagrÃhakaæ guïapadamityÃhu÷/ vibhÃga iti/ ayamapyavyÃpyav­ttiriti bodhyam/ Ãdyeti/ Ãdyatvamiha svasamÃnÃdhikaraïapatanapratiyogikadhvaæsÃsamÃnakÃlikatvam/ dvitÅyapatanÃdÅnÃæ prÃthamikapatanadhvaæsasamÃnakÃlikatvÃt nirÃsa iti bhÃva÷/ *{bÃlapriyÃ}* na ca tathÃpi saæyÃga iti/ saæyoganÃÓakatvaæ hi saæyoganÃÓajanakatvam/ dhvaæsaæ prati pratiyogina÷ kÃraïatvÃt saæyoganÃÓaæ prati saæyogo 'pi kÃraïam/ tathà ca saæyoganÃÓajanakatvaæ saæyoge 'stÅti ativyÃptirityartha÷/ pratiyogividhayeti/ pratiyogitvenetyartha÷/ pratiyogitÃsambandhÃnavacchinneti/ pratiyogitÃsambandhena nÃÓaæ prati tÃdÃtmyasambandhena pratiyogÅ kÃraïamiti kÃryakÃraïabhÃvÃt saæyoganÃÓani«Âhà yà pratiyogitÃsambandhÃvacchinna kÃryatà tannirÆpitatÃdÃtmyasambandhÃvacchinnakÃraïatÃyÃ÷ saæyoge sattve 'pi pratiyogitÃsambandhÃnavacchinnasaæyoganÃÓani«ÂhajanyatÃnirÆpitajanakatà nÃstÅti na saæyoge 'tivyÃptiriti bhÃva÷/ pare tviti/ svarÆpasambandhena saæyoganÃÓaæ prati samavÃyasambandhena vibhÃga÷ kÃraïamiti kÃryakÃraïabhÃvÃt tadanusÃdeïa svarÆpasambandhÃvacchinna - saæyoganÃÓatvÃvacchinna - kÃryatÃnirÆpitasamavÃyasambandhÃvacchinnakÃraïatvaæ vibhÃgalak«aïaæ atra vivak«itam/ saæyoge tu saæyoganÃÓani«ÂhapratiyogitÃsambandhÃvacchinnakÃryatÃnirÆpitatÃdÃtmyasambandhÃvacchinnakÃraïatÃyÃ÷ sattve 'pi uktavidhakÃraïatvÃbhÃvÃt nÃtivyÃptiriti bhÃva÷/ etattÃtparyagrÃhakamiti/ samavÃyasambandhÃvacchinnakÃraïatÃtÃtparyadyotakamityartha÷/ Ãdyatvamiheti/ svasamÃnÃdhikaraïapatanapratiyogikadhvaæsasamÃnakÃlikaæ yat yat tadbhinnatvaæ Ãdyatvamityartha÷/ svaæ dvitÅyapatanÃdi tatsamÃnÃdhikaraïaæ yat Ãdyapatanaæ taddhvaæsasamÃnakÃlikameva dvitÅyapatanÃdi tadbhinnatvaæ cÃdyapatane astÅti lak«aïasamanvaya÷/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{paratvÃparatvanirÆpaïam}* *{AnTs_29 parÃparavyavahÃrÃsÃdhÃraïakÃraïe paratvÃparatve / p­thivyÃdicatu«Âayamanov­ttÅti / te dvividhe dikk­te kÃlak­te ca / dÆrasthe dikk­taæ paratvam / samÅpasthe dikk­tam aparatvam / jye«Âhe kÃlak­thaæ paratvam / kani«Âhe kÃlak­tam aparatvam //}* parÃparavyavahÃrÃsÃdhÃraïakÃraïe paratvÃparatve/ te dvividhe - dikk­te kÃlak­te ceti/ dÆrasthe dikk­taæ paratvam/ samÅpasthe dikk­taæ aparatvam/ jye«Âhe kÃlak­taæ paratvam/ kani«Âhe kÃlak­taæ aparatvam/ *{dÅpikÃ}* paratvÃparatvayo÷ lak«aïamÃha - parÃpareti/ paravyavahÃrÃsÃdhÃraïakÃraïaæ paratvam/ aparavyavahÃrÃsÃdhÃraïakÃraïaæ apanaratvam ityartha÷/ te vibhajate - te dvividhe iti/ dikk­tayorudÃharaïamÃha - dÆrastha iti/ kÃlak­te udÃharati - jye«Âha iti/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{gurutvanirÆpaïam}* *{AnTs_30 ÃdyapatanÃsamavÃyikÃraïaæ gurutvaæ / p­thivÅjalav­tti //}* ÃdyapatanÃsamavÃyikÃraïaæ gurutvam/ p­thivÅjalav­tti/ ___________________________________________________________________________ *{dravatvanirÆpaïam}* *{AnTs_31 ÃdyasyandanÃsamavÃyikÃraïaæ dravatvaæ p­thivyaptejov­tti / tad dvividhaæ sÃæsiddhikaæ naimittikaæ ca / sÃæsiddhikaæ jale naimittikaæ p­thivÅtejaso÷ / p­thivyÃæ gh­tÃdÃvagnisaæyogajanyaæ daravatvam / tejasi suvarïÃdau //}* ÃdyasyandanÃsamavÃyikÃraïaæ dravatvam/ p­thivÅjalatejov­tti/ tat dvividham - sÃæsiddhikaæ naimittikaæ ceti/ sÃæsidvikaæ jale/ naikittikaæ p­thivÅtejaso÷/ p­thivyÃæ gh­tÃdau agnisaæyogajaæ dravatvam/ tejasi suvarïÃdau/ ___________________________________________________________________________ *{snehanirÆpaïam}* *{AnTs_32 cÆrïÃdipiï¬ÅbhÃvahetur guïa÷ sneha÷ / jalamÃtrav­tti÷ //}* cÆrïÃdipiï¬ÅbhÃvahetu÷ guïa÷ sneha÷/ jalamÃtrav­tti÷/ *{dÅpikÃ}* gurutvaæ lak«ayati - Ãdyeti/ dvitÅyÃdipatanasya vegÃsamavÃyikÃraïatvÃt vege ativyÃptivÃraïÃya Ãdyeti/ dravatvaæ lak«ayati - Ãdyeti/ syandanam - prasravaïam/ teja÷saæyogajaæ naimittikam/ tadbhinnaæ sÃæsiddhikam/ p­thivyÃæ naimittikamudÃharati - gh­tÃdÃviti/ tejasi tadÃha - suvarïÃdÃviti/ snehaæ lak«ayati - cÆrïeti/ kÃlÃdau ativyÃptivÃraïÃya guïapadam/ rÆpÃdÃvativyÃptivÃraïÃya cÆrïÃdipiï¬ÅbhÃveti/ *{prakÃÓikÃ}* tadÃheti - naimittikamÃha ityartha÷/ piï¬ÅbhÃveti - piï¬ÅbhÃva÷ saæyogaviÓe«a÷/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{ÓabdanirÆpaïam}* *{AnTs_33 ÓrotragrÃhyo guïa÷ Óabda÷ / ÃkÃÓamÃtrav­tti÷ / sa dvividho dvanyÃtmako varïÃtmakaÓ ceti / dvanyÃtmako bheryÃdau / varïÃtmaka÷ saæsk­tabhëÃdirÆpa÷ //}* ÓrotragrÃhyo guïa÷ Óabda÷/ ÃkÃÓamÃtrav­tti÷/ sa÷ dvividha÷ dhvanyÃtmaka÷ varïÃtmakaÓceti/ dhvanyÃtmako bheryÃdau/ varïÃtmaka÷ saæsk­tabhëÃdirÆpa÷/ *{dÅpikÃ}* Óabdaæ lak«ayati - Órotreti/ Óabdatve ativyÃptivÃraïÃya guïapadam/ rÆpÃdÃvativyÃptivÃraïÃya Órotreti/ Óabda÷ trividha÷ - saæyogaja÷ vibhÃgaja÷ ÓabdajaÓceti/ tatra Ãdya÷ bherÅdaï¬asaæyogajanya÷/ dvitÅyo vaæÓe pÃÂyamÃne daladvayavibhÃgajanya÷ caÂacaÂaÓabda÷/ bheryÃdideÓamÃrabhya ÓrotradeÓaparyantaæ dvitÅyÃdiÓabdÃ÷ ÓabdajÃ÷/ *{prakÃÓikÃ}* bherÅdaï¬asaæyogajanya iti/ Ãdye asamavÃyikÃraïaæ bheryÃkÃÓasaæyoga÷, nimittakÃraïaæ bherÅdaï¬asaæyoga÷/ dvitÅye vaæÓadalÃkÃÓavibhÃgo 'samavÃyikÃraïam, daladvayavibhÃgo nimittakÃraïam/ t­tÅye tu pÆrvaparv­Óabda÷ asamavÃyikÃraïam/ pavanÃdi nimittakÃraïamiti viveka÷/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{buddhinirÆpaïam}* *{AnTs_34 sarvavyavahÃrahetur buddhir j¤Ãnam / sà dvividhà sm­tiranubhavaÓ ca / saæskÃramÃtrajanyaæ j¤Ãnaæ sm­ti÷ / tadbhinnaæ j¤Ãnam anubhava÷ //}* sarvavyavahÃrahetu÷ guïa÷ j¤Ãnaæ buddhi÷/ *{buddhivibhÃga÷}* sà dvividhà - sm­ti÷ anubhavaÓceti/ saæskÃramÃtrajanyaæ j¤Ãnaæ sm­ti÷/ tadbhinnaæ j¤Ãnaæ anubhava÷/ ___________________________________________________________________________ *{AnTs_35[1] sa dvividho yathÃrtho 'yathÃrthaÓ ca /}* sa÷ dvividha÷ - yathÃrtha÷ ayathÃrthaÓceti *{dÅpikÃ}* buddhe÷ lak«aïamÃha - sarvavyavahÃreti/ kÃlÃdau ativyÃptivÃraïÃya guïa iti/ rÆpÃdau ativyÃptivÃraïÃya sarvavyavahÃra iti/ 'jÃnÃmi' ityanuvyavasÃyagamyaæ j¤Ãnatvameva lak«aïaæ iti bhÃva÷/ buddhiæ vibhajate - seti/ sm­te÷ lak«aïamÃha - saæskÃreti/ bhÃvanÃkhya÷ saæskÃra÷/ saæskÃradhvaæse ativyÃptivÃraïÃya j¤Ãnamiti/ anubhave ativyÃptivÃraïÃya saæskÃrajanyamiti/ pratyabhij¤ÃyÃæ ativyÃptivÃraïÃya mÃtrapadam/ anubhavaæ lak«ayati/ tadbhinnamiti/ sm­tibhinnaæ j¤Ãnaæ anubhava ityartha÷/ anubhavaæ vibhajate - sa dvividha iti/ *{prakÃÓikÃ}* jÃnÃmÅtÅti/ j¤ÃnatvamÃtraæ lak«aïam/ 'jÃnÃmi' ityanuvyavasÃyagamyatvaæ tu j¤Ãnatvasya pramÃïasiddhatvasÆcanÃya/ tathà hi - 'ghaÂaæ jÃnÃmi' ityÃdyanugatÃnuvyavasÃyasyÃnugatadharmamantarÃnupapannetvena tasya svÅkartavyatvena lÃghavÃt jÃtitvasiddhi÷/ itthaæ ca mÆle sarvavyavahÃrahetu÷ iti buddhe÷ svarÆpakathanamiti bhÃva÷/ saæskÃrasya trividhatvÃdÃha - bhÃvanÃkhya iti/ pratyabhij¤ÃyÃæ ativyÃptÅti/ 'so 'yaæ devadatta÷' iti pratyabhij¤ÃyÃæ taddeÓakÃlav­ttitvarÆpatattÃsaæskÃrajanyatvasya sattvena tatrÃtivyaptiriti bhÃva÷/ mÃtrÅtÅti/ yadyapi saæskÃramÃtrajanyatvaæ saæskÃretarÃjanyatve sati saæskÃrajanyatvam/ tacca sm­tau asambhavi/ tatra saæskÃretarÃtmÃdijanyatvasya sattvÃt/ tathÃpi cak«urÃdyajanyatve sati saæskÃrajanyatve tÃtparyamavaseyam/ *{bÃlapriyÃ}* nanu j¤ÃnatvajÃtimattvasyaiva j¤Ãnalak«aïtve mÆle sarvavyavahÃrahetu÷ iti gurulak«aïaæ kuta÷ proktamityÃÓaÇkya mÆlaæ na lak«aïaparam, kiæ tu svarÆpaparam/ ato nÃnupapattirityÃha - itthaæ ceti/ j¤Ãnatvasyaiva j¤Ãnalak«aïatva ityartha÷/ taddeÓakÃlav­ttitveti/ taddeÓakÃlav­ttitvarÆpà yà tattà tadvi«ayakasaæskÃrajanyatvasyetyartha÷/ tathÃpi cak«urÃdyajanyatvaæ iti/ pratyabhij¤Ã tu saæskÃrasahak­tacak«uradijanyeti cak«urÃdyajanyatvÃbhÃvÃt na tatra ativyÃptiriti bhÃva÷/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{yathÃrthÃnubhavalak«aïam}* *{AnTs_35[2] tadvati tatprakÃrako 'nubhavo yathÃrtha÷ / yathà rajata idaæ rajatam iti j¤Ãnam / sa eva pramety ucyate /}* tadvati tatprakÃrakÃnubhavo yathÃrtha÷/ saiva prametyucyate/ *{dÅpikÃ}* yathÃrthÃnubhavasya lak«aïamÃha - tadvatÅti/ nanu 'ghaÂe ghaÂatvam' iti pramÃyÃæ avyÃpti÷/ ghaÂatve ghaÂÃbhÃvÃditi cet - na/ yatra yatsambandho 'sti tatra tatsambandhÃnubhava÷ ityarthÃt ghaÂatve ghaÂasambandho 'stÅti nÃvyÃpti÷/ saiveti/ yathÃrthÃnubhava eva ÓÃstre pramà ityucyata ityartha÷/ *{prakÃÓikÃ}* mÆle tadvati tatprakÃrakÃnubhava iti/ saptamyartho viÓe«yitvaæ ÃÓrayatÃsambandhenÃnubhavÃnvayÅ/ tathà ca tadvadviÓe«yaka - tatprakÃrakÃnubhavatvaæ yathÃrthÃnubhavasya lak«aïam/ tatpadÃrtha÷ prakÃra÷, tadvattavaæ prakÃratÃvacchedakasambandhena grÃhyam/ tena kÃlikasambandhena ÓuktyÃdau rajatatvasattve 'pi 'idam rajatam' iti bhrame nÃtivyÃpti÷/ na ca tathÃpi raÇgatvena rajatÃvagÃhini, rajatatvena ca raÇgÃvagÃhini 'hame raÇgarajate' ityÃkÃrakasamÆhÃlambanabhrame 'tivyÃpti÷/ tatra raÇgaviÓe«yakatva-raÇgatvaprakÃrakatvayo÷ rajataviÓe«yakatva-rajatatvaprakÃranakatvayoÓca sattvÃditi vÃcyam/ tadvadviÓe«yakatvÃvacchinnatatprakÃrakatvaviÓi«ÂÃnubhavatvarÆpÃrthavi vak«aïena ado«Ãt/ tathà hi - yayo÷ vi«ayatayo÷ nirÆpyanirÆpakabhÃva÷ tannirÆpitavi«ayitayo÷ avacchedyÃvacchedakabhÃva iti siddhÃnta÷/ darÓitabhrameraÇgatvaprakÃratÃyÃæ rÃÇgaviÓe«yatÃnirÆpitatvasya, rajatatvaprakÃratÃyÃæ rajataviÓe«yatÃnirÆpitatvasya ca abhÃvena raÇgaviÓe«yakatvÃvacchinnaraÇgatvaprakÃrakatva - rajataviÓe«yakatvÃvacchinnarajatatvaprakÃrakatvayoÓca asattvÃt nÃtivyÃpti÷/ sm­tivyÃv­ttaye anubhavatvaniveÓa÷/ etatphalaæ anupadameva sphaÂÅbhavi«yati/ nanu 'tadvati' ityasya 'adhikaraïe' ityarthakatayà 'ghaÂe ghaÂatvam' iti pramÃyÃmavyÃpti÷/ ÃdheyatÃyà v­ttyaniyÃmakatayà tena sambandhena ghaÂarÆpaprakÃrÃdhikaraïÃprasiddhe÷ ityÃÓayena ÓaÇkate - nanu ghaÂe ghaÂatvÃmiti iti/ 'tadvati' ityasya tatsambandhinÅtyartha÷/ evaæ ca ghaÂatvasyÃpi ghaÂasambandhitayà tÃd­ÓapramÃyÃæ Ãdheyatayà ghaÂasambandhighaÂatvaviÓe«yakatvÃvacchinnaghaÂaprakÃrakatvasya sattvÃt nÃvyÃptiriti samÃdhatte-yatreti/ yathÃrthÃnubhava eveti/ evakÃreïa yathÃrthasm­tivyavaccheda÷/ yathÃrthaj¤ÃnabhÃtrasya pramÃtve sm­tikaraïasya pramÃïÃntaratÃpatte÷ iti bhÃva÷/ *{bÃlapriyÃ}* saptamyartho viÓe«yitvamiti/ 'tadvati' ityatra tacchabda÷ prakÃrÅbhÆtadharmapara÷/ saptamyartho viÓe«yitvam/ tatra prak­tyarthasya tadvatpadÃrthasya nirÆpitatvasambandhena anvaya÷/ viÓe«yitvasya ÃÓrayatÃsambandhena anubhave anvaya÷/ tathà ca tadvannirÆpitaviÓe«yitvÃÓraya÷ tanni«ÂhaprakÃratÃnirÆpaka÷ anubhava÷ yathÃrtha÷/ tadvanni«ÂhaviÓe«yatÃnirÆpakatve sati tanni«ÂhaprakÃratÃpanirÆpakatve sati anubhavatvaæ yathÃrthÃnubhavasya lak«aïam/ 'ayaæ ghaÂa' iti pramÃyÃæ ghaÂatvavadghaÂani«ÂhaviÓe«yatÃnirÆpakatvaæ ghaÂatvani«ÂhaprakÃratÃnirÆpakatvam anubhavatvaæ ca astÅti lak«aïasamanvaya÷/ sm­tau ativyÃptivÃraïÃya anubhavatvaniveÓa÷/ Óuktirajatabhrame rajatatvani«ÂhaprakÃratÃnirÆpakatve sati anubhavatvasya sattvÃt ativyÃpti÷ syÃt iti tadvÃraïÃya tadvanni«ÂhaviÓe«yatÃnirÆpakatvaniveÓa÷/ Óuktirajatabhrame tu rajatatvÃbhÃvavacchuktini«ÂhaviÓe«yatÃkatvaniveÓa÷/ Óuktirajatabhrame tu rajatatvÃbhÃvavacchaktini«ÂhÃviÓe«yatÃkatvamevÃsti, na tu rajatatvavadrajataviÓe«yakatvamiti nÃtivyÃpti÷/ tadvadviÓe«yakatve sati anubhavatvamÃtroktau Óuktau 'idaæ rajatam' ityayathÃrthÃnubhave ativyÃpti÷/ tatprakÃrakatvadalÃbhÃve tatpadena prakÃra eva grÃhya iti niyamÃlÃbhena tacchabdena Óuktitve g­hÅte ÓuktitvavadviÓe«yakatvÃnubhavatvayo÷ tatra sattvÃt/ tadvÃraïÃya tatprakÃrakatvapadam/ tanniveÓe ca ekatra uccaritayo÷ tacchabdayo÷ ekÃrthabodhakatvamiti niyamena prathamag­hÅtatatpadÃrthasyaiva dvitÅyatatpadenÃpi grÃhyatayà prathamatatpadag­hÅtaÓuktitvaprakÃrakatvasya niruktÃnubhave abhÃvÃt na ativyÃpti÷ iti kecit/ vastutastu rajata eva dravyaæ iti j¤Ãne 1rajatatvapramÃtvÃpatti÷, ata÷ tatprakÃrakatvaniveÓa÷ spa«Âaæ cedaæ dinakaryÃdau/ nanu Óukte 'pi kÃlikasambandhena rajatatvavattvÃt rajatatvavacchuktiviÓa«yakatvarajatvaprakÃrakatvayo÷ 'idaæ rajatam' iti bhrame 'pi sattvÃt tatrÃtivyÃptirityata Ãha - tadvattvaæ prakÃratÃvacchedakasambandhena grÃhyamiti/ prak­te samavÃyasambandha÷ prakÃratÃvacchedakasambandha÷/ tena sambandhena rajatatvavat rajatameva, na tu Óukti÷/ rajataviÓe«yakatvaæ ca rajatabhrame nÃstÅti nÃtivyÃptiriti bhÃva÷/ -------------------------------------------- 1.rajatatvapramÃtvÃpattiriti/ rajatatvavadviÓe«yakatvÃditi bhÃva÷/ -------------------------------------------- na ca tathÃpÅtyÃdi/ purata÷ avasthitayo÷ rajataraÇgayo÷ indriyasannik­«Âayo÷ sato÷ rajate raÇgatvaæ raÇge rajatatvaæ cÃvagÃhamÃna÷ 'ime raÇgarajate' ityÃkÃraka÷ ya÷ samÆhÃlambanabhrama÷ tatrÃtivyÃpti÷/ tasmin bhrame raÇgaæ rajataæ ca ubhayaæ viÓe«yam/ raÇgatvaæ rajatatvaæ ca ubhayaæ prakÃra÷/ tathà ca raÇgatvavadraÇgaviÓe«yakatvasya rajatatvavadrajataviÓe«yakatvasya raÇgatvaprakÃrakatvasya rajatatvaprakÃrakatvasya ca sattvÃt iti ÓaÇkiturÃÓaya÷/ nÃnÃmukhyaviÓe«yakaæ j¤Ãnaæ samÆhÃlambanamityucyate/ samÃdhatte - tadvadviÓe«yakatvÃvacchinnetyÃdinÃ/ tadvadviÓe«yakatvÃvacchinnaæ yat tatprakÃrakatvaæ tadÃÓrayÃnubhavatvaæ yathÃrthÃnubhavatvam/ viÓe«yatÃprakÃratayo÷ nirÆpyanirÆpakabhÃve satyeva viÓe«yitvaprakÃritvayo÷ avacchedyÃvacchedakabhÃvo bhavati/ uktasamÆhÃlambanabhrame yadyapi raÇgatvaæ rajatatvaæ ubhayaæ prakÃra÷, yathÃpi raÇgatvaæ rajatÃæÓe prakÃra÷ rajatatvaæ raÇgÃæÓe prakÃra iti raÇgatvani«ÂhaprakÃratà rajatani«ÂhaviÓe«yatÃnirÆpità na tu raÇgatvavadraÇgani«ÂhaviÓe«yatÃnirÆpitÃ/ evaæ rajatatvani«ÂhaprakÃratà raÇgani«ÂhaviÓe«yatÃnirÆpità na tu rajatatvavadrajatani«ÂhaviÓe«yatÃnirÆpitÃ/ tathà ca raÇgatvani«ÂhaprakÃratÃraÇgani«ÂhaviÓe«yatayo÷ nirÆpyanirÆpakÃbhÃvÃt, rajatatvani«ÂhaprakÃratÃrajatani«ÂhaviÓe«yatayo÷ tadabhÃvÃcca raÇgatvanirÆpitaprakÃritva - raÇganirÆpitaviÓe«yitayo÷ rajatatvanirÆpitaprakÃritvarajatanirÆpitaviÓe«yitvayoÓca avacchedyÃvacchedakabhÃvÃbhÃvÃt raÇgatvaprakÃrakatvÃvacchinnaraÇgaviÓe«yakatvasya rajatatvaprakÃrakatvÃvacchinnarajataviÓe«yakatvasya ca uktasamÆhÃlambanabhrame abhÃvÃt nÃtivyÃptiriti bhÃva÷/ anupadameva sphaÂÅbhavi«yatÅti/ 'yathÃrthÃnubhava eva ÓÃstre pramà ityucyata' iti dÅpikÃgranthavyÃkhyÃnÃvasara ityartha÷/ adhikaraïe ityarthakatayeti/ tathà ca prakÃratÃvacchedakasambandhena prakÃrÃdhikaraïaviÓe«yakÃnubhava÷ yathÃrtha iti labhyate/ 'ghaÂe ghaÂatvam' iti pramÃyÃæ ghaÂatvaæ viÓe«yam, tatra ÃdheyatÃsambandhena ghaÂa÷ prakÃra÷/ prakÃratÃvacchedakasambandha÷ ÃdheyatÃ/ Ãdheyatvaæ v­ttyaniyÃmakam (ÃdheyatvÃniyÃmakam)/ ata÷ ÃdheyatÃsambandhena prakÃrÅbhÆtaghaÂÃdhikaraïÃprasiddhyà pramÃlak«aïasya tÃd­ÓapramÃyÃmavyÃptiriti ÓaÇkiturÃÓaya÷/ tadvatÅtyasya tatsambandhinÅtyartha iti/ tatpratiyogikaprakÃratÃvacchedakasambandhÃnuyoginÅtyartha iti bhÃva÷/ tathà ca 'tadvati' ityasya yadi tanni«ÂhaprakÃratÃvacchedakasambandhÃvacchinnÃdheyatÃnirÆpitÃdhikaraïatÃvÃnityartha÷ syÃt, tadà ÃdheyatÃyà v­ttyaniyÃmakatayà ghaÂani«ÂhÃdheyatÃsambandhÃvacchinnÃdheyatÃnirÆpitÃdhikaraïatvÃprasiddhyà avyÃpti÷ syÃt/ sor'thastu prak­te na vivak«ita÷/ ÃdheyatÃsambandhena ghaÂasambandhi ghaÂatvaæ bhavatÅti 1ghaÂasambandhighaÂatvaviÓe«yakatvÃvacchinnaghaÂaprakÃrakatvasya 'ghaÂe ghaÂatvam' iti pramÃyÃæ sattvÃt nÃvyÃptiriti samÃdhÃturÃÓaya÷/ yathÃrthaj¤ÃnamÃtrasya pramÃtva iti/ yadi anubhavatvamaniveÓya yathÃrthaj¤Ãnatvaæ pramÃtvaæ ityucyate tarhi sm­terapi yathÃrthaj¤ÃnatvÃt prakÃtvaæ prasajyeta/ na ce«ÂÃpatti÷/ pratyak«Ãdipramitivilak«aïasm­tirÆpapramÃkaraïasya vilak«aïasya pa¤camapramÃïasya ÃvaÓyakatayà pramÃïÃni catvÃrÅti sÆtrakÃroktyasÃægatyÃpatteriti bhÃva÷/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{ayathÃrthÃnubhavalak«aïam}* *{AnTs_35[3] tadabhÃvavati tatprakÃrako 'nubhavo 'yathÃrtha÷ / yathà ÓuktÃv idaæ rajatam iti j¤Ãnam //}* tadabhÃvavati tatprakÃrakÃnubhavo 'yathÃrtha÷/ saiva apramà ityucyate/ (sa eva bhrama ityucyate)/ *{dÅpikÃ}* ayathÃrthÃnubhavaæ lak«ayati - tadabhÃvavatÅti/ nanu 'idaæ saæyogÅ' ti pramÃyÃmativyÃptiriti cet - na/ yadavacchedena yatsambandhÃbhÃva÷ tadavacchedena tatsambandhaj¤Ãnasya vivak«itatvÃt/ saæyogÃbhÃvÃvacchedena saæyogaj¤Ãnasya --------------------------------------- 1. ghaÂasambandhÅti/ ghaÂaprattiyogikÃdheyatÃsambandhÃnuyogÅtyar÷tha/ --------------------------------------- *{prakÃÓikÃ}* ativyÃptiriti/ saæyogÃbhÃvavati saæyogaprakÃrakatvasya sattvÃditi bhÃva÷/ yadavacchedeneti/ yadavacchedena yatsambadhÃvacchinnapratiyogitÃkayadabhÃva÷ tadavacchedena tatsambandhena tatprakÃrakÃnubhavasya vivak«itatvÃdityartha÷/ saæyogÃbhÃvÃvacchedeneti/ saæyogÃbhÃvÃvacchedakÃvacchedenetyartha÷/ saæyogÃvacchedeneti/ saæyogÃvacchedakÃvacchedenetyartha÷/ saæyogasambandhasyeti/ samavÃyasambandhena saæyogasyetyartha÷/ atredamavadheyam - idaæ avyÃpyav­ttisaæyogÃdiprakÃrakabhramÃnurodhena/ vyÃpyav­ttirajatatvÃdiprakÃrakabhramalak«aïaæ tu - tatsambandhÃvacchinnapratiyogitÃkatadabhÃvavÃn ya÷ tadviÓe«yakatvÃvacchinna-tatsambandhÃvacchinna - tatprakÃrakatvaviÓi«ÂÃnubhavatvam/ pratiyogitÃyÃæ prakÃratÃvacchedaka - sambandhÃvacchinnatvaniveÓÃt 'parvato vahnimÃn' iti pramÃyÃæ samavÃyÃvacchinnavahnyabhÃvavatparvataviÓe«yakatvasya sattve 'pi nÃtivyÃpti÷/ viÓe«yitvaprakÃritvayoravacchedyÃvacchedakabhÃvavivak«aïena 'ime raÇgarajate' ityÃkÃrakapramÃyÃæ raÇgatvÃdyabhÃvavadrajatÃdiviÓe«yakatvaraÇgatvÃdiprakÃrakayo÷ sattve 'pi nÃtivyÃpti÷ ityalaæ ativistareïa// *{bÃlapriyÃ}* saæyogÃbhÃvavatÅti/ saæyogasyÃvyÃpyav­ttitvÃt saæyogavatyapi saæyogÃbhÃvasya sattvÃt 'idaæ saæyogi' iti pramÃyÃæ saæyogÃbhÃvavati saæyogaprakÃrakatvasattvÃt tadabhÃvavati tatprakÃrakatvarÆpabhramalak«aïÃtivyÃptiriti bhÃva÷/ yadavacchedenetyÃdi/ mÆlÃvacchedena samavÃyasambandhÃvacchinnakapisaæyogÃbhÃva÷ v­k«e vartate tadavacchedena cet kapisaæyogÃvagÃhi j¤Ãnaæ bhavati tarhi tajj¤Ãnaæ bhrama÷/ agrÃvacchedena kapisaæyogaj¤Ãnaæ tu pramaiva, tadavacchedena kapisaæyogÃbhÃvavirahÃt/ agrÃvacchedena kapisaæyogavati v­k«e tadavacchedenaiva samavÃyÃtiriktasambandhÃvacchinnakapisaæyogÃbhÃvasattvÃt agre v­k«a÷ kapisaæyogÅti pramÃyÃ÷ bhramatvÃpatti÷/ tadvÃraïÃya yatsambandhÃvacchinneti/ mÆlÃvacchedena ramavÃyasambandhÃvacchinna - kapisaæyogÃbhÃvavati v­k«e kÃlikasambandhena kapisaæyogaprakÃrakapramÃyÃmativyÃptivÃraïÃya tatsambandhenetyuktam nanu 'saæyogÃbhÃvÃvacchedena saæyogaj¤Ãnasya' iti dÅpikoktirayuktÃ; mÆle v­k«a÷ kapisaæyogÅti bhramÃtmakaj¤Ãnasya mÆlÃvacchedena kapisaæyogÃvagÃhitve 'pi saæyogÃbhÃvÃvacchedena saæyogÃvagÃhitvÃbhÃvÃt/ na hi saæyogasya saæyogÃbhÃvo 'vacchedaka÷, 1tathà apratÅte÷ ityato vyÃca«Âe - saæyogÃbhÃvÃvacchedakÃvacchedenetyartha iti/ saæyogÃbhÃvasyÃvacchedako ya÷ mÆlÃdi÷ tadavacchedenetyartha÷/ saæyogÃvacchedakÃvacchedeneti/ saæyogasya avacchedaka÷ ya÷ agrÃdi÷ tadavacchedenetyartha÷/ nanu avyÃpyav­ttipadÃrthaæprakÃrakabhramasya sÃvacchinnavi«ayakatve 'pi vyÃpyav­ttirajatatvÃdiprakÃrakabhramasya tadabhÃvÃt yadavacchedenetyÃdiniruktabhramalak«aïaæ sarvabhramÃnuyÃyi na bhavatÅtyata Ãha - atredamavadheyamiti/ tatsambandhÃvacchinnetyÃdi/ Óuktau indriyasannik­«ÂÃyÃæ ya÷ 'idaæ rajatam' iti bhrama÷ tatra samanvaya÷ kriyate/ samavÃyasambandhÃvacchinna pratiyogitakarajatatvÃbhÃvavÃn purovartiÓuktirÆpapadÃrtha÷/ tadviÓe«yakatve sati rajatatvaprakÃrakatvaæ uktabhrame 'sti iti / prakÃratÃvacchedakasambandhÃvacchinnatvaæ yadi pratiyogitÃyÃæ na niveÓyate tadà yatki¤citsambandhÃvacchinnapratiyogitÃkatadabhÃvavÃn ya÷ tadviÓe«yakatvÃvacchinna-tatprakÃrakatvaviÓi«ÂÃnubhavatvaæ bhramasya lak«aïaæ syÃt/ tathà sati 'parvato vahnimÃn' iti pramÃyÃmativyÃpti÷/ tathà hi - tatpadena vahnirÆpa÷ prakÃra÷ g­hÅtaÓcet tasya saæyogena parvate sattve 'pi samavÃyena sattà nÃsti/ ata÷ samavÃyasambandhÃvacchinnavahnyabhÃvavÃn ya÷ ---------------------------------------- 1. tathà apratÅteriti/ saæyogÃvacchedakatayà saæyogÃbhÃvasyÃpratÅterityartha÷/ ---------------------------------------- parvata÷ tadviÓe«yakatve sati vahniprakÃrakatvaæ 'parvato vahnimÃn' iti pramÃyÃmastÅti/ prakÃratÃvacchedakasambandhÃvacchinnatvaniveÓe tu saæyogasambandhasyaiva prakÃratÃvacchedakatayà tadavacchinnapratiyogitÃkavahnyabhÃvavÃn viÓe«ya parvato na bhavatÅti prakÃratÃvacchedakasambandhÃvacchinnapratiyogitÃkatadabhÃvavadviÓe«yakatvaæ 'parvato vahnimÃn' iti pramÃyÃæ nÃstÅti nÃtivyÃptiriti bhÃva÷/ viÓe«yitvaprakÃritvayoriti/ tathà ca viÓe«yitvaprakÃritvayo avacchedyÃvacchedakabhÃvÃvivak«aïe tadabhÃvavadviÓe«yaka÷ tatprakÃrakÃnubhava÷ bhrama ityetÃvanmÃtroktau raÇge raÇgatvaæ rajate rajatatvaæ cÃvagÃhamÃna÷ ya÷ 'ime raÇgarajate' iti pramÃtmakÃnubhava÷ tatra raÇgaæ rajataæ ca viÓe«yam, raÇgatvaæ rajatatvaæ ca prakÃra iti tatpadena raÇgatvagrahaïe tadabhÃvavat rajataæ uktapramÃyÃæ viÓe«yaæ bhavati raÇgatvaæ ca prakÃro bhevatÅti raÇgatvÃbhÃvavadrajataviÓe«yakatvaæ raÇgatvaprakÃrakatvaæ cÃsti, evaæ rajatatvÃbhÃvavadraÇgaviÓe«yakatvaæ rajatatvaprakÃrakatvaæ cÃstÅtyativyÃpti syÃt/ atastayo÷ avacchedyÃvacchedakÃbhÃvavivak«Ã/ tathà ca tadabhÃva vadviÓe«yakatvÃvacchinnaæ yat tatprakÃrakatvaæ tadviÓi«ÂÃnubhava÷ bhrama iti lak«aïaæ bhavati/ uktasamÆhÃlambanapramÃyÃæ raÇgatvani«ÂhaprakÃrataraÇgatvavadraÇgani«ÂhaviÓe«yatÃnirÆpitÃ, na tu raÇgatvÃbhÃvavadrajatani«ÂhaviÓe«yatÃnirÆpitÃ, rajate raÇgatvasyÃprakÃratvÃt/ evaæ ca raÇgatvani«ÂhaprakÃratÃrajatani«ÂhaviÓe«yatayorniærÆpya nirÆpakabhÃvÃbhÃvataraÇgatvaprakÃrakatvaraÇgatvÃbhÃvavadrajataviÓe«yakatvayo÷ avacchedyÃvacchedakabhÃvo nÃsti/ yayorvi«ayatayo÷ nirÆpyanirÆpakabhÃva÷ tannirÆpitavi«ayitayoreva avacchedyÃvacchedakabhÃva iti niyamÃt/ evaæ ca raÇgatvÃbhÃvavadviÓe«yakatvÃvacchinnaraÇgatvaprakÃrakatvasya rajatatvÃbhÃvavadviÓe«yakatvÃvacchinnarajatatvaprakÃrakatvasya coktasamÆhÃlambanapramÃyÃæ abhÃvÃnnÃtivyÃpitariti bhÃva÷/ prakÃratÃviÓi«ÂaviÓe«yatÃnirÆpakatve satyanubhavatvaæ bhramasya lak«aïam/ viÓe«yatÃyÃæ prakÃratÃvaiÓi«Âyaæ ca 1svÃvacchedakasambandhÃvacchinnapratiyogitÃkasvÃÓrayÃbhÃvavanni«ÂhatvasvanirÆpitatvobhayasambandheneti ni«kar«a÷/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{yathÃrthÃnubhavavibhÃga÷}* *{AnTs_36 yathÃrthÃnubhavaÓ caturvidha÷ pratyak«ÃnumityupamitiÓabdabhedÃt / tatkaraïam api caturvidhaæ pratyak«ÃnumÃnopamÃnaÓabdabhedÃt //}* yathÃrthÃnubhava÷ caturvidha÷ - pratyak«a - anumiti - upamiti - ÓabdabhedÃt/ tatkaraïamapi caturvidham - pratyak«a - anumÃna - upamÃna - ÓabdabhedÃt/ *{dÅpikÃ}* yathÃrthÃnubhavaæ vibhajate/ yathÃrtheti/ prasaÇgÃt pramÃkaraïaæ vibhajate - tatkaraïamapÅti/ prakÃkaraïamityartha÷/ pramÃyÃ÷ karaïaæ pramÃïam iti pramÃïasÃmÃnyalak«aïam/ *{prakÃÓikÃ}* prasaÇgÃditi/ sm­tasya upek«Ãnarhatvaæ prasaÇga÷ tasmÃdityartha÷/ sÃmÃnyato 'vagatasyaiva viÓe«arÆpeïa pratipÃdanaæ saæbhavatÅti sÃmÃnyalak«aïaæ sphuÂayati - pramÃyÃ÷ karaïaæ pramÃïamiti/ *{bÃlapriyÃ}* sm­tasyeti/ pramÃyÃ÷ lak«aïe ukte tatkaraïaæ sm­taæ bhavatÅti tasya upek«Ã na yukteti bhÃva÷/ --------------------------------------- 1. svÃvacchedaketi/ ÓuktÃvidaæ rajatamiti bhrame evaæ samanvaya÷ - svaæ rajatatvani«ÂhaprakÃratà tadavacchedakasambandha÷ samavÃyasambandha÷ tadavacchinnapratiyogitÃka÷ svÃÓrayasya prakÃratÃÓrayasya rajatatvasya abhÃva÷ tadvacchuktini«Âhatvaæ viÓe«yatÃyÃm; evaæ svaæ rajatvani«ÂhaprakÃratà tannirÆpitatvaæ ca Óuktini«ÂhaviÓe«yatÃyÃm/ tathà ca uktobhayasambandhena rajatatvani«ÂhaprakÃratÃviÓi«Âà yà Óuktini«Âhà viÓe«yatà tannirÆpakatve sati anubhavatvaæ idaæ rajatamiti bhrame 'stÅti/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{karaïalak«aïam}* *{AnTs_37 asÃdhÃraïam kÃraïaæ karaïam /}* (vyÃpÃravat) asÃdhÃraïakÃraïaæ karaïam/ *{dÅpikÃ}* karaïalak«aïamÃha - asÃdhÃraïeti/ sÃdhÃraïakÃraïe dikkÃlÃdau ativyÃptivÃraïÃya asÃdhÃraïeti/ *{prakÃÓikÃ}* asÃdhÃraïetÅti/ dikkÃlÃd­«ÂÃde÷ kÃryatvÃvacchinnaæ pratyeva kÃraïatvÃt anubhavatvavyÃpyadharmÃvacchinnapramÃv­ttikÃryatÃnirÆpitakÃraïatvarÆpÃsÃdhÃraïakÃraïatvasya tatra asattvÃt nÃtivyÃpti÷/ prÃcÅnÃstu- 'vyÃpÃravattve sati' ityapi vaktavyam/ ata÷ cak«u÷-saæyogÃdau nÃtivyÃpti÷/ Órotramanassaæyoga÷ Óabdo và vyÃpÃra÷ saæbhavatyeveti na Órotrendriyo karaïalak«aïÃvyÃpti÷-iti vadanti/ "yadvilambÃt prak­takÃryÃnutpÃda÷ tatkÃraïatvasyaivÃsÃdhÃraïakÃraïatvÃtmakatayà kÃlÃdi«u tÃd­ÓakÃraïatvÃbhÃvÃt na ativyÃpti÷/ vyÃpÃratvenÃbhimatendriyasaæyogÃdikameva karaïam/ etacca 'liÇgaparÃmarÓa evÃnumÃnam' iti mÆle eva sphuÂÅbhavi«yati/ ata eva maïik­dbhi÷ uktam - 'tacca liÇgaparÃmarÓa÷' iti granthena"iti tu navyÃ÷/ adhikam asmadÅyacintÃmaïiprabhÃyÃæ anusandheyam/ *{bÃlapriyÃ}* dikkÃlÃd­«ÂÃderiti/ pramÃnirÆpitÃsÃdhÃraïakÃraïatvaæ pramÃïasyalak«aïam/ pramÃni«Âhà yà anubhavatvavyÃpyadharmÃvacchinnà kÃryatà tannirÆpitakÃraïatvamiti yÃvat/ anubhavatvavyÃpyadharma÷ pramÃtvam, kÃryatÃyÃæ anubhavatvavyÃpyadharmÃvacchinnatvasyÃniveÓe kÃryasÃmÃnyaæ prati dikkÃlÃd­«ÂÃde÷ kÃraïatvÃt pramÃæ pratyapi kÃraïatvamastÅti pramÃïalak«aïasya dikkÃlÃdÃvativyÃpti÷ syÃt/ tanniveÓe tu prabhÃni«ÂhakÃryatvÃvacchinnakÃryatÃnirÆpitakÃraïatÃyÃ÷ dikkÃlÃdau sattve 'pi pramÃni«ÂhapramÃtvÃvacchinnakÃryatÃnirÆpitakÃraïatvaæ nÃstÅti nÃtivyÃpti÷/ cak«urÃderiva tatsannikar«Ãderapi pratyak«apramÃhetutvÃt pramÃïalak«aïasya vyÃpÃre«u sannikar«Ãdi«u ativyÃptivÃraïÃya vyÃpÃradvÃrakaæ kÃraïatvaæ lak«aïe niveÓanÅyam/ na ca Órotrendriyo avyÃpti÷, ÓrotrasamavÃyarÆpasaænikar«asya nityatvena tajjanyatvaghaÂitavyÃpÃralak«aïÃbhÃvÃt vyÃpÃradvÃrakakÃraïatvarÆpasya pramÃïalak«aïasya Órotrendriye 'bhÃvÃditi vÃcyam/ Órotramanassaæyogasya Óabdasya và ÓrotravyÃpÃratvÃt taddvÃrakapratyak«akÃraïatvasya Órotre 'pi sattvÃt - iti prÃcÅnamatam/ navÅnamatamÃha - yadvilambÃdityÃdinÃ/ na vyÃpÃravatkÃraïatvamasÃdhÃraïakÃraïatvam/ ati tu yadvilambÃt prak­takÃryÃnutpÃda÷ tattvam/ kÃlÃdi«u etÃd­ÓÃsÃdhÃraïakÃraïatvÃbhÃvÃt nÃtivyÃpti÷/ vyÃpÃratvena prÃcÅnÃbhimate«u saænikar«Ãdi«veva Åd­Óaæ kÃraïatvamastÅti sannikar«aparÃmarÓÃdÅnÃmeva pramÃïatvamiti navÅnamatam/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{kÃraïalak«aïam}* *{AnTs_38 kÃryaniyatapÆrvav­tti kÃraïam /}* (ananyathÃsiddhatve sati) kÃryaniyatapÆrvav­tti kÃraïam/ *{dÅpikÃ}* kÃraïalak«aïamÃha - kÃryeti/ 'pÆrvav­tti kÃraïaæ' ityukte rÃsabhÃdau ativyÃpti÷ syÃt, ata÷ niyateti/ tÃvanmÃtre k­te kÃrye ativyÃpti÷, ata÷ pÆrvav­tti iti/ *{prakÃÓikÃ}* niyateti/ niyatatvaæ hi vyÃpakatvam/ tacca rÃsabhÃde÷ na saæbhavatÅti tatra na ghaÂakÃraïatvÃtiprasaktiriti bhÃva÷/ pÆrvav­ttÅti/ svavyÃpakatvasya svasmin sattve 'pi spÆrvakÃlav­ttitvasya asattvena nÃtiprasaÇga iti bhÃva÷/ kÃryatÃvacchedakasambandhena kÃryÃdhikaraïe kÃryÃvyavahitaprÃkk«aïÃvacchedena vidyamÃnÃtyantÃbhÃvapratiyogitÃnavacchedakataddharmavattvaæ tena rÆpeïa kÃraïatvamiti samuditÃr'tho bodhya÷/ *{bÃlapriyÃ}* kÃryaniyatatve sati kÃryapÆrvav­ttitvaæ kÃraïasya lak«aïam/ kÃryaniyatatvaæ ca kÃryavyÃpakatvam/ kÃryapÆrvav­ttitvamÃtroktau rÃsabhÃderapikadÃcit ghaÂapÆrvavartitvamastÅti ghaÂakÃraïatvÃpatti÷/ tadvÃraïÃya kÃryavyÃpakatvaniveÓa÷/ kÃryasyÃpi kÃryavyÃpakatvÃt tatrativyÃptivÃraïÃya kÃryapÆrvavartitatvaniveÓa÷/ tadÃha-niyatatvaæ hÅtyÃdÅnÃ/ kÃryavyÃpakatvaÓarÅra eva kÃryapÆrvavartitvamapi niveÓya pari«karoti - kÃryatÃvacchedakasambandhenetyÃdinÃ/ kÃryatÃvacchedakasambandhena saæyogena kÃryÃdhikaraïe ghaÂÃdhikaraïe pradeÓe ghaÂapÆrvak«aïÃvacchedena vartamÃno yo 'bhÃva÷ na daï¬acakrÃdyabhÃva÷, api tu rÃsabhÃdyabhÃva÷ tatpratiyogitÃvacchedakaæ rÃsabhatvÃdi pratiyogitÃnavacchedakaæ daï¬atvÃdi, tadvattvaæ taï¬Ãdi«vastÅti lak«aïasamanvaya÷/ kÃryatÃvacchedakasambandhenetyanuktau kÃlikasambandhena ghaÂÃdhikÃraïaæ yatra ghaÂo notpadyate sa pradeÓo 'pi bhavati tadv­ttiryo 'bhÃva÷ daï¬ÃdyabhÃva÷, tatpratiyogitÃvacchedakadharmavattvameva daï¬ÃdÃvasti na tadanavacchekadharmavattvamityasambhava÷ syÃt/ tadvÃraïÃya-kÃrya-tÃvacchedakasambandheneti/ kÃryÃdhikaraïav­ttyabhÃvÃpratiyogitvamÃtroktausaæyogasambandhena ghaÂÃdhikaraïai vartate yo 'bhÃva÷ daï¬atantÆbhayÃbhÃva÷ tatpratiyogitvameva daï¬e astÅti rÅtyà ubhayÃbhÃvamÃdÃya asambhava÷ syÃt/ tadvÃraïÃya pratiyogitÃnavacchedakadharmavattvaniveÓa÷/ yaddharmapuraskÃreïa kÃraïatvaæ vivak«itaæ tasmin dharme pratiyogitÃnavacchedakatvaæ vivak«itam/ daï¬atvacakratvÃdinà daï¬acakrÃdÅnÃæ kÃraïatvaæ vivak«itam/ daï¬atvÃdestu tÃd­ÓapratiyogitÃnavacchedakatvamasttyeva iti lak«aïasamanvaya÷/ nÃta÷ prameyatvamÃdÃya rÃsabhÃdÃvativyÃpti÷/ *{dÅpikÃ}* *{anyathÃsiddhinirÆpaïam}* nanu tanturÆpamapi paÂaæ prati kÃraïaæ syÃt iti cet - napha 'ananyathÃsiddhatve sati' iti viÓe«aïÃt/ ananyathÃsiddhatvam anyathÃsiddhirahitatvam/ anyathÃsiddhi÷ trividhà - yena sahaiva yasya yaæ prati pÆrvav­ttitvamavagamyate taæ prati tena tadanyathÃsiddham/ yathà tantunà tanturÆpaæ tantutvaæ ca paÂaæ prati/ anyaæ prati pÆrvav­ttitve j¤Ãta eva yasya yaæ prati pÆrvav­ttitvamavagamyate taæ prati tadanyathÃsiddham/ yathà Óabdaæ prati pÆrvav­ttitve j¤Ãta eva paÂaæ prati ÃkÃÓasya/ anyatra kÊptaniyatapÆrvavartina eva kÃryasambhave tatsahabhÆtaæ anyathÃsiddham/ yathà pÃkajasthale gandhaæ prati rÆpaprÃgabhÃvasya/ evaæ ca ananyathÃsiddhaniyatapÆrvav­ttitvaæ kÃraïatvam/ *{prakÃÓikÃ}* kÃraïaæ syÃditi/ tasya niyatapÆrvav­ttitvÃditi bhÃva÷/ nibandhÃntare«u anyathÃsiddhe÷ pa¤cavidhatve 'pi maïikÃramatÃbhiprÃyeïÃha - trividheti/ yena sahaivetyÃdi/ yena tantunà sahaiva yasya tatturÆpasya tantutvasya ca yaæ paÂaæ prati pÆrvav­ttitvamavagamyate taæ paÂaæ prati tantanturÆpaæ tantutvaæ ca tena tantunà anyathÃsiddhamityartha÷/ atra sahitatvam ekaj¤Ãnavi«ayatvaæ bodhyam/ tanturÆpasya paÂapÆrvav­ttitvaj¤Ãne anatiprasaktatanturÆpatvenaiva vi«ayatà vÃcyÃ/ tathà ca tanturÆpaæ anyathÃsiddhamiti/ evaæ entutvasya pÆrvav­ttitvaj¤Ãnamapi tantuvi«ayakameveti tadapyanyathÃsiddhamiti bhÃva÷/ atra 'yena' ityasya 'svatantrÃnvayavyatirekaÓÃlinÃ' iti 'yasya' ityasya ca 'svatantrÃnvayavyatirekaÓÆnyasya' iti viÓe«aïaæ bodhyam/ tena na atathÃbhÆtena tantutvena tantoranyathÃsiddhi÷, na và tantusaæyogasya tantunà anyathÃsiddhiriti saÇk«epa÷/"itarÃnvayavyatirekaprayuktÃnvayavyatirekaÓÃli yat yat anyathÃsiddham"iti tu pare/ Óabdaæ pratÅti/ ÃkÃÓatvaæ hi ÓabdasamavÃyikÃraïatvam/ tathà ca ÓabdakÃraïatvamag­hÅtvà ÃkÃÓasya ÃkÃÓatvena ghaÂapÆrvav­ttitvaæ grahÅtum aÓakyaæ ityÃkÃÓo 'nyathÃsiddha ityartha÷/ anyatra kÊpteti/ apÃkajasthale gandhaæ prati kÊptaniyatapÆrvav­ttinà gandhaprÃgabhÃvenaiva pÃkajasthale 'pi tatsambhave rÆpaprÃgabhÃvo 'nyathÃsiddha ityartha÷/ atha evaæ niyatapadaæ vyartham, aniyatarÃsamabhÃde÷ t­tÅyÃnyathÃsiddhatvena satyantenaiva vÃraïasambhavÃt iti cet - na/ ghaÂasÃmÃnyaæ prati anyathÃsiddhyasaæbhavÃt anyatra ghaÂÃbhinne paÂÃdau kÊptapÆrvavartina÷ tantvÃdita÷ ghaÂotpattyasambhavÃditi/ navÅnÃ÷ punarevamÃhu÷ - laghuniyatapÆrvavartina eva kÃryaæsambhave tadbhinnaæ anyathÃsiddhaæ ityekavidhameva anyathÃmiddhatvam/ laghutvaæ ca ÓarÅrak­tamupasthitik­taæ saæbandhak­tam ca/ tatra prathamam - anekadravyasamavetatvÃpek«ayà mahattve/ dvitÅyam - gandhaæ prati rÆpaprÃgabhÃvÃpek«ayà gandhaprÃgabhÃve, gandhasya pratÅyogina upasthitatvena ÓÅghraæ tadupasthite÷/ t­tÅyam - daï¬atvadaï¬arÆpÃdyapek«ayà daï¬Ãdau, svÃÓrayadaï¬asaæyogÃdirÆpaparamparayà gurutvÃt/ evaæ caitÃvataiva nirvÃhe anyathÃsiddhitrividha pa¤cavidhà ceti prapa¤co vyutpattivaicitryÃya/ na ca aniyatarÃsabhÃde÷ t­tÅyÃnyathÃsiddhatvenaiva vÃraïÃt niyatapadaæ vyarthamiti vÃcyam/ yata÷ anyathÃsiddhatvasya anugatasya durvacatayà yatra yatra prÃmÃïikÃnÃæ anyathÃsiddhatvavyavahÃra÷ tattadbhedakÆÂaæ niveÓanÅyam/ laghuniyatetyÃdikaæ tu bhedapratiyogitattadvyaktiparicÃyakam/ itthaæ ca aniyatÃnantarÃsabhÃdÅnÃæ ekena niyatatvaviÓe«aïenaiva vÃraïÃt tattadbhedakÆÂaniveÓe gauravam/ niyatÃnÃæ daï¬atvÃdÅnÃæ tu anÃyatyà tattadbhedadavattve niveÓanÅyamityabhisandhi÷/ *{bÃlapriyÃ}* nibandhÃntare«viti-kusumäjalivyÃkhyÃne prakÃÓe vardhamÃnopÃdhyÃyai÷ pa¤cavidhà anyathÃsiddhaya÷ pradarÓitÃ÷, tadanusÃdeïa muktavalpÃæ ca/ maïikÃraistu ÓaktivÃde trividhà evÃnyathÃsiddhaya÷ pradarÓitÃ÷/ tadanusÃreïa dÅpikÃyÃmapi/ sahitatvamekaj¤Ãnavi«ayatvamiti/ tathà ca yasya pÆrvav­ttitvamavagÃhamÃne j¤Ãne niyamena tadÃÓrayasyÃpi bhÃnaæ bhavati tat anyathÃsiddhamiti phalati/ 'tanturÆpaæ paÂapÆrvav­tti' iti j¤Ãne tanturÆpÃÓrayasya tantorapi vi«ayatvÃt 'tantutvaæ paÂapÆrvav­tti' iti j¤Ãne viÓe«yatÃvacchedakatayà tantutvatvasya bhÃnÃt tantutvatvasya tantvitarÃv­ttitve sati tantuv­ttitvarÆpatvÃt tantÆnÃmapi bhÃnÃcca tanturÆpaæ tantutvaæ ca paÂaæ pratyanyathÃsiddhamityartha÷/ 1tatkÃryanirÆpitaniyatapÆrvav­ttitvagrahanirÆpitasvani«ÂhaveÓa«yatÃvacchedakÅbhÆtasvÃÓrayakatvaæ prathamÃnyathÃsiddhatvamiti yÃvat/ nanu 'rÆpaæ paÂapÆrvaæv­tti' ityÃkÃrakaæ rÆpatvena tanturÆpÃvagÃhij¤Ãnamupagamyate tatra tantÆnÃmavi«ayatvÃt tantunà sahaiva pÆrvav­ttitvaæ nÃvagamyata iti kathaæ tanturÆpasya anyathÃsiddhatvamityÃÓaÇkyÃhatanturÆpasyeti/ rÆpatvasya paÂapÆrvav­ttitvÃtiprasaktatayà tadavacchedena paÂapÆrvav­ttitvagraho na sambhavati, anyÆnÃnatiprasaktadharmasyaivÃvacchedakatvÃt/ api tu anatiprasaktatanturÆpatvÃvacchinne eva paÂapÆrvav­ttitvaæ j¤Ãyata iti vaktavyam/ tasmin j¤Ãne tu tantÆnÃmapi 2viÓe«yatÃvacchedakatayà vi«ayatvamÃvaÓyakamiti bhÃva÷/ tantutvasya pÆrvav­ttitvaj¤Ãnamapi tantuvi«ayakameveti/ 'tantutvaæ paÂapÆrvav­tti' iti j¤Ãne tantutvasya viÓe«yatvÃt jÃte÷ yatra viÓe«yatayà bhÃnaæ tatra ki¤cidrÆpeïaiva bhÃnamiti niyamÃt tantutvatvena tantutvabhÃnaæ vaktavyam/ tantutvatvaæ ca tantvitarÃv­ttitve sati sakalatantuv­ttitvarÆpamiti ------------------------------------------- 1. tatkÃryanirÆpitetyÃdi/ tatkÃryaæ paÂa÷ tannirÆpitaæ yat niyatapÆrvav­ttitvaæ tadvi«ayakagraha÷ 'tanturÆpaæ tantutvaæ và paÂaniyatapÆrvav­tti' ityÃkÃrako graha÷ tannirÆpità yà svani«Âhà viÓe«yatà tanturÆpani«Âhà tantutvani«Âhà và viÓe«yatà tadavacchedakÅbhÆta÷ ya÷ svÃÓraya÷ tanturÆpasya tantutvasya và ÃÓraya÷ tantu÷ tatkatvaæ tanturÆpe tanatutve cÃstÅti samanvaya÷/ 2. viÓe«yatÃvacchedakatayeti/ tanturÆpamityasya samavÃyasambandhena tantuviÓa«Âa rÆpamityartha÷/ tathà ca 'tanturÆpaæ paÂapÆrvav­tti' iti j¤Ãne viÓe«ye rÆpe tantÆnÃmapi viÓe«aïatvÃt viÓe«yatÃvacchedakatvamÃvaÓyakamiti bhÃva÷/ ------------------------------------------ tantutvatvaghaÂakatayà tantÆnÃmarpiæ bhÃnamavarjanÅyam/ evaæ ca tantutvaviÓe«yakapÆrvav­ttitvaj¤Ãnasya tantuvi«ayakatvanaiyatyamityÃÓaya÷/ yadvà yadvi«ayakatvavyÃpyaæ pÆrvav­ttitvaprakÃrakaj¤ÃnÅyaæ yadviÓe«yakatvaæ tat anyathÃsiddhamiti yÃvat/ nanu prathamayatpadena tantumupÃdÃya tadvi«ayakatvavyÃpyatvaæ 'tantutvaæ paÂapÆrvav­tti' iti j¤ÃnÅyatantutvaviÓe«yakatve 'stÅti tantutvasyÃnyathà siddhatvopapÃdane, prathamayatpadena tantutvamupÃdÃya tadvi«ayakatvavyÃpyatvaæ 'tantu÷ paÂapÆrvavartÅ' iti j¤ÃnÅyatantuviÓe«yakatve 'stÅti tantutvena tantorapyanyathÃsiddhatvaæ syÃt/ evaæ 'tantusaæyoga÷ paÂapÆrvavartÅ' iti j¤ÃnÅyatantusaæyogaviÓe«yakatve tantuvi«ayakatvavyÃpyatvamastÅti tantunà tantusaæyogasya anyathÃsiddhatvaæ syÃt iti, ata Ãha - atra yenetyasyetyÃdinÃ/ tathà ca svatantrÃnvayavyatirekaÓÃli yadvi«ayakatvavyÃpyaæ pÆrvav­ttitvaj¤ÃnÅya - svatantrÃnvayavyatirekaÓÆnyayadviÓe«yakatvaæ tena tadanyathÃsiddhamiti phalati/ tantutvasya svÃtantryeïa paÂaæ prati anvayavyatirekau na sta÷/ kiæ tu tantoranvayavyatirekÃvanus­tyaiva/ ata÷ prathamayatpadena tantutvasya grahaïÃsambhavÃt na tantutvena tantoranyathÃsiddhiriti bhÃva÷/ tantutvasya grahaïÃsambhavÃt na tantutvena tantoranyathÃsiddhiriti bhÃva÷/ tantuvat tantusaæyogasya svatantrÃnvayavyatirekà sta÷, asamavayikÃraïatvÃt/ ata÷ prathamayatpadena tantuæ g­hÅtvà tadvi«ayakatvavyÃpyatvasya 'tantusaæyoga÷ paÂapÆrvav­tti' iti j¤ÃnÅya tantusaæyogaviÓe«yakatve sattve 'pi tantusaæyoge svatantrÃnvayavyatirekaÓÆnyatvÃbhÃvÃt na dvitÅyayatpadena tasya grahaïaæ Óakyamiti na tasyÃnyathÃsiddhiriti bhÃva÷/ tathà ca prathamayatpadÃrthe svatantrÃnvayavyatirekaÓÃlÅti viÓe«aïasya prayojanamÃha - tena na atathÃbhÆteneti/ svatantrÃnvayavyatirekaÓÆnyenetyartha÷/ dvitÅyayatpadÃrthe svatantrÃnvayavyatirekaÓÆnyatvaniveÓaphalamÃha na veti/ lÃghavÃdÃhaitaranvayavyatirekaprayukteti/ ÃkÃÓatvaæ hÅtyÃdi/ ÃkÃÓasya ghaÂaniyatapÆrvav­ttitve 'pi ghaÂakÃraïatvaæ nÃÇgÅkriyate, anyathÃsiddhatvÃt/ tasya tu anyaæ pratÅtyÃdi dvitÅyÃnyathÃsiddhatvam/ ghaÂaæ prati ÃkÃÓasya pÆrvav­ttitvaæ ÃkÃÓatvena grÃhyam/ ÃkÃÓatvaæ ca ÓabdasamavÃyikÃraïatvam/ tathà ca Óabdaæ prati pÆrvav­ttitvaæ g­hÅtvaiva ÃkÃÓasya ghaÂaæ prati pÆrvav­ttitvaæ grÃhyamiti ÃkÃÓaæ anyathÃsiddhamiti bhÃva÷/ apÃkajasthala ityÃdi/ yatra ghaÂÃdau vijÃtÅyatejassaæyogarÆpapÃkavaÓÃt pÆrvarÆparasagandhasparÓanÃÓapÆrvakaæ rÆpÃntararasÃntarÃdÅnÃmutpatti÷ tatra rÆpÃntarÃdyutpatte÷ prÃk caturïÃmapi rÆparasÃdiprÃgabhÃvÃnÃæ niyamena sattvÃt pÃkajagandhaæ prati gandhaprÃgabhÃvavat rÆpaprÃgabhÃvo 'pi kÃraïaæ bhavatu iti ÓaÇkà gandhaæ prati rÆpaprÃgabhÃvasyÃnyathÃsiddhatvÃt vÃraïÅyÃ/ tasya ' anyatra kÊpte' tyÃdinoktaæ t­tÅyÃnyathÃsiddhatvaæ bhavati/ anyatra - pÃkajÃdanyasmin upÃkaje gandhe niyatapÆrvav­ttitvena kÊptÃt gandhaprÃgabhÃvÃdeva pÃkajagandhasyÃpi sambhavena tadbhinna÷ rÆpaprÃgabhÃva÷ anyathÃsiddha iti bhÃva÷1/ athaivamiti/ 'anyatra kÊpte' tyÃdirÆpeïa t­tÅyÃnyathÃsiddhavarïana ityartha÷/ niyatapadaæ vyarthamiti/ 'kÃryaniyatapÆrvav­tti' iti kÃraïalak«aïe kÃryapÆrvav­tti ityetÃvanmÃtroktau yadghaÂotpatte÷ pÆrvaæ yad­cchayà rÃsabho 'pi vartate, tatra rÃsabhasyÃpi tadghaÂapÆrvav­ttitvÃt ghaÂakÃraïatvÃpattiriti tadvÃraïÃya niyatapadamupÃttam/ tadupÃdÃne ca ghaÂavyÃpakatvaæ rÃsabhe nÃstÅti nÃtivyÃpti÷/ paraæ tu tadghaÂÃdanyasmin ghaÂÃntare kÊptaniyatapÆrvavartibhi÷ daï¬acakrÃdibhireva tadaghaÂasyÃpi sambhave tadbhinnarÃsabhasyÃnyathÃsiddhatvÃt ananyathÃsiddhatvadalenaiva rÃsabhavÃvaïasambhavÃt niyatapadaæ vyarthamiti ÓaÇkiturÃÓaya÷/ satyantenaiveti/ ananyathÃsiddhatve satÅtyanenaivetyartha÷/ samÃdhatte - ghaÂasÃmÃnyaæ pratÅti/ tadghaÂatvÃvacchinnaæ prati rÃsabhasya pÆrvoktarÅtyà anyathÃsiddhatve 'pi ----------------------------------------- 1. etat pÅlupÃkavÃdinÃæ matamanus­tya/ tanmate paramÃïugandhasyaiva pÃkajanyatvÃt dvyaïukÃdyavayavigandhasya avayavagatagandhajanyatvÃÇgÅkÃreïa apÃkajagandhapadena dvyaïukÃdigandhasya grahÅtuæ ÓakyatvÃt/ piÂharapÃkavÃdinÃæ mate tu avayavigandhasyÃpi pÃkajanyatvÃt apÃkaja÷ pÃrthivagandha÷ aprasiddha÷/ jale tu gandhasyaivÃbhÃvÃt apÃkajagandhapadena jalÅyagandhasyopÃdÃnÃsaæbhavÃt/ tanmatÃnusÃdeïa pÃkajarÆpaæ prati gandhaprÃgabhÃvasya rasaprÃgabhÃvasya và kÃraïatvaæ bhavatu iti ÓaÇkÃ, anyathÃsiddhatvena samÃdhÃnaæ ca vaktavyam/ ------------------------------------------------ ghaÂatvÃvacchinnaæ pratyanyathÃsiddhatvaæ na sambhavati/ tadà hi 'anyatra' ityasya ghaÂatvÃvacchinnÃt anyasmin ityartha÷/ tathà ca ghaÂasÃmÃnyabhinne paÂÃdau kÊptaniyatapÆrvavartibhi÷ tantavÃdibhi÷ ghaÂasyÃsaæbhavÃt anyathÃsiddhalak«aïaæ rÃsabhe nÃstÅti ananyathÃsiddhe tatrÃtivyÃptivÃraïÃya niyatapadamÃvaÓyakamiti bhÃva÷/ trayÃïÃmanyathÃsiddhÃnÃæ saægrÃhakamekaæ lak«aïaæ vadatÃæ navÅnÃnÃæ matamÃha - navÅnÃ÷ punariti/ laghu yat kÃryaniyatapÆrvav­tti tata eva kÃryakambhave tadbhinnaæ anyathÃsiddham/ laghutvaæ ÓarÅrata÷ upasthityà sambandheneti trividham/ pratyak«aæ prati anekadravyasamavetatvaæ kÃraïaæ và mahattvaæ kÃraïaæ veti sandehe anekadravyasamavetatvÃpek«ayà ÓarÅrato lÃghavaæ mahattve astÅti laghuniyatapÆrvav­ttinà mahattvenaiva pratyak«asambhave tadbhinnaæ anekasamavetatvaæ anyathÃsiddham/ ato na tatpratyak«akÃraïam/ gandhaæ prati gandhaprÃgabhÃva÷ kÃraïaæ và rÆpaprÃgabhÃvo và iti sandehe gandharÆpapratiyoginyupasthite jhaÂiti gandhaprÃgabhÃva evopasthito bhavati na rÆpaprÃgabhÃva iti ÓÅghropasthitirÆpalÃghavena gandhaprÃgabhÃva eva kÃraïaæ rÆpaprÃgabhÃvastu anyathÃsiddha÷/ evaæ ghaÂaæ prati daï¬a÷ kÃraïaæ và daï¬atvadaï¬arÆpÃdikaæ kÃraïaæ và iti sandehe ubhayorniyatapÆrvav­ttitve 'pi daï¬asya saæyogasaæbandhena kÃraïatvam/ daï¬atvadaï¬arÆpÃdÅnÃæ tu svÃÓrayadaï¬asaæyogarÆpaparamparÃsambandhena kÃraïatvamiti sambandhalÃghavaæ daï¬a evÃstÅti tata eva ghaÂasambabhave tadbhinnaæ daï¬atvadaï¬arÆpÃdikaæ anyathÃsiddhamityartha÷/ vyutpattivaicitryÃyeti/ buddhivaiÓadyÃyetyartha÷/ anugatasya durvacatayeti/ laghutvasya ÓarÅrak­tasambandhak­tÃdibhedena nÃnÃrÆpatayà anyathÃsiddhatvaæ ekamanugataæ na Óakyate vaktum/ evaæ laghutvavirodhigurutvasyÃpi bhinnatayà tadbhinnamityasya gurubhÆtamityarthakatayà gurutvameva anyathÃsiddhatvamiti paryavasÃnÃt/ tasmÃt yatra yatra prÃmÃïikÃnÃæ anyathÃsiddhatvavyavahÃra÷ tÃvatpratiyogikabhedakÆÂakavattvaæ kÃraïalak«aïe niveÓanÅyam/ tatra kÃryÃvyÃpakÃ÷ ye anantÃ÷ rÃsabhÃdaya÷ te«Ãæ vyÃpakatvÃrthakaniyatapadenaiva vÃraïasambhavÃt tÃvadbhedÃnÃæ niveÓa÷ anÃvaÓyaka÷/ kÃryavyÃpakÃnÃæ daï¬atvÃdÅnÃæ tu bheda÷ kÃraïalak«aïe niveÓanÅya iti niyatapadaæ ananyathÃsiddhatvaæ ca kÃraïalak«aïe niveÓitavato granthakÃrasyÃÓaya iti bhÃva÷/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{AnTs_39 kÃryaæ prÃgabhÃvapratiyogi /}* kÃryaæprÃgabhÃvapratiyogi/ *{dÅpikÃ}* kÃryalak«aïamÃha - kÃryamiti/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{kÃraïavibhÃga÷}* *{AnTs_40 kÃraïaæ trividhaæ samavÃyyasamavÃyinimittabhedÃt / yat samavetaæ kÃryam utpadyate tat samavÃyikÃraïam / yathà tantava÷ paÂasya paÂaÓ ca khagatarÆpÃde÷ / kÃryeïa kÃraïena và sahaikasminn arthe samavetatve sati yat kÃraïaæ tad asamavÃyikÃraïam / yathà tantusaæyoga÷ paÂasya tanturÆpaæ paÂarÆpasya / tadubhayabhinnaæ kÃraïaæ nimittakÃraïam / yathà turÅvemÃdikaæ paÂasya /}* kÃraïaæ trividham - samavÃyi-asamavÃyi-nimittabhedÃt/ yatsamavetaæ kÃryamutpadyate tatsamavÃyikÃraïam/ yathà tantava÷ paÂasya, paÂaÓca svagatarÆpÃde÷/ kÃryeïa kÃraïena và saha ekasmin arthe samavetaæ satkÃraïaæ asamavÃyikÃraïam/ yathà tantusaæyoga÷ paÂasya, tanturÆpaæ paÂagatarÆpasya ca/ tadubhayabhinnaæ kÃraïaæ nimittakÃraïam/ yathà turÅvemÃdikaæ paÂasya/ ___________________________________________________________________________ *{AnTs_41 tad etattrividhakÃraïamadhye yad asÃdhÃraïaæ kÃraïaæ tad eva karaïam //}* tadetattrividhakÃraïamadhye yadasÃdhÃraïaæ kÃraïaæ tadeva kÃraïam/ *{dÅpikÃ}* kÃraïaæ vibhajate - kÃraïamiti/ samavÃyikÃraïasya lak«aïamÃha - yatsamavetamiti/ yasmin samavetamityartha÷/ asamavÃyikÃraïaæ lak«ayatikÃryeïeti/ 'kÃryeïa' ityetadudÃharati - tantusaæyoga iti/ kÃryeïa paÂena saha ekasmin tantau samavetatvÃt tantusaæyoga÷ paÂasyÃsamavÃyikÃraïamityartha÷/ 'kÃraïena' ityetat udÃharati - tanturÆpamiti/ kÃraïena paÂena saha ekasmin tantau samavetatvÃt tanturÆpaæ paÂarÆpasyÃsamavÃyikÃraïamityartha÷/ nimittakÃraïaæ lak«ayati - tadubhayeti/ samavÃyyasamavÃyibhinnakÃraïaæ nimittakÃraïamityartha÷/ kÃraïalak«aïamupasaæharati - tadetaditi/ *{prÃkÃÓikÃ}* yasmin samavetamityartha iti/ yaddharmÃvacchinnaæ yaddharmÃvacchinne samavÃyenotpadyate, taddharmÃvacchinnaæ prati taddharmÃvacchinnaæ samavÃyikÃraïamiti paramÃrtha÷/ kÃraïena paÂeneti/ svakÃrya-samavÃyikÃraïena paÂena ityartha÷/ svaæ tanturÆpam/ paÂÃdikaæ prati turÅtantusaæyogÃdÅnÃæ asamavÃyikÃraïatvavÃraïÃya tattadasamavÃyikÃraïalak«aïe tattadbhinnatvaæ deyamiti dik/ *{bÃlapriyÃ}* yaddharmÃvacchinnamiti/ samavÃyasambandhÃvacchinnaghaÂatvÃvacchinna - kÃryatÃnirÆpita-tÃdÃtmyasambandhÃvacchinnakÃraïatvaæ ghaÂasamavÃyikÃraïasya lak«aïam/ samavÃyena kÃryasÃmÃnyaæ prati tÃdÃtmyena dravyaæ kÃraïamiti sÃmÃnyakÃryakÃraïabhÃvo 'prÃmÃïika ityabhipretyaivamuktam/ tÃd­ÓakÃryaÇkÃraïabhÃvasya prÃmÃïikatve tu samavÃyasambandhÃvacchinnakÃryatÃnirÆpita-tÃdÃtmyasambandhÃvacchinna-kÃraïatvamamiti sÃmÃnyalak«aïamapi bhavitumarhati/ kÃryatÃyÃæ samavÃyasambandhÃvacchinnatvÃniveÓe vi«ayatÃsambandhena ghaÂapratyak«aæ prati tÃdÃtmyasambandhena ghaÂasyanimittakÃraïatayà vi«ayatÃsambandhÃvacchinna- ghaÂapratyak«ani«ÂhakÃryantÃnirÆpita-tÃdÃtmyasambandhÃvacchinna-kÃraïatÃvati ghaÂe ativyÃpti÷ ata÷ tanniveÓa÷/ kÃraïatÃyÃæ tÃdÃtmyasambandhÃvacchiænnatvÃniveÓe samavÃyasambandhena ghaÂaæ prati kapÃlasaæyogasya samavÃyasambandhena kÃraïatayà samavÃyasambandhÃvacchinna-ghaÂani«ÂhakÃryatÃnirÆpitasamavÃyasambandhÃvacchinnakÃraïatÃvati ghaÂÃsamavÃyikÃraïe kapÃladvayasaæyoge ativyÃpti÷/ tadvÃraïÃya tanniveÓa÷/ evaæ samavÃyasambandhÃvacchinna - kÃryatÃnirÆpita-samavÃya-svasamavÃyisamavetatvÃnyatarasambandhavacchinnakÃraïatvaæ asamavÃyikÃraïatvam/ tatra kÃryatÃyÃæ samavÃyasambandhÃvacchinnatvÃniveÓe vi«ayatÃsambandhÃvacchinna - ghaÂapratyak«ani«ÂhakÃryatÃnirÆpitÃsamavÃyasambandhÃvacchinna - nimittakÃraïatÃvati ghaÂarÆpe ativyÃpti÷/ kÃraïatÃyÃæ samavÃyasambandhÃvacchinnatvÃniveÓe tÃdÃtmyasambandhÃvacchinnakÃraïatÃvati samavÃyikÃraïe 'tivyÃpti÷/ samavÃyasambandhÃvacchinnatvamÃtrasya kÃraïatÃyÃæ niveÓe paÂarÆpaæ pratyasamavÃyikÃraïe tanturÆpe 'vyÃpti÷/ samavÃyena paÂarÆpaæ prati tanturÆpasya samavÃyena akÃraïatvÃt/ ata÷ svasamavÃyisamavetatvasambandhÃvacchinnatvaniveÓa÷/ tÃvanmÃtraniveÓe paÂaæ prati asamavÃyikÃraïe tantusaæyoge 'vyÃpti÷/ ata÷ anyatarasambandhaniveÓa÷/ adhikamanyatra/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{pratyak«alak«aïam}* *{AnTs_42 tatra pratyak«aj¤Ãnakaraïaæ pratyak«am / indriyÃrthasannikar«ajanyaæ j¤Ãnaæ pratyak«am /tad dvividhaæ nirvikalpakaæ savikalpakaæ ceti / tatra nirvikalpakaæ j¤Ãnaæ nirvikalpakaæ yathedaæ kiæcit / saparakÃrakaæ j¤Ãnaæ savikalpakaæ yathà ¬ittho'yam brahmaïo'yaæ ÓyÃmo'yam iti //}* tatra pratyak«aj¤Ãnakaraïaæ pratyak«am/ indriyÃrthasannikar«ajanyaæ j¤Ãnaæ pratyak«am/ *{tadvibhÃga}* taddvividham - nirvakalpakaæ savikalpakaæ ceti/ ni«prakÃrakaæ j¤Ãnaæ nirvikalpakam/ saprakÃrakaæ j¤Ãnaæ savikalpakam/ yathà '¬ittha÷ ayam', 'brÃhmaïa÷ ayam', 'ÓyÃma÷ ayam', 'pÃcaka÷ ayam' iti/ *{dÅpikÃ}* pratyak«apramÃïalak«aïamÃha - tatreti/ pramÃïacatu«Âayamadhya ityartha÷÷/ pratyak«aj¤Ãnasya lak«aïamÃha - indriyeti/ indriyaæ cak«urÃdikam, artha÷ ghaÂÃdi÷, tayossaænikar«a÷ saæyogÃdi÷, tajjanyaæ j¤Ãnamityartha÷/ tadvibhajate - taddvividhamiti/ nirvikalpakasya lak«aïamÃha - ni«prakÃrakamiti/ viÓe«aïaviÓe«yasambandhÃnavagÃhi j¤Ãnamityartha÷/ nanu nirvikalpake kiæ pramÃïamiti cet - na/ 'gau÷' iti viÓi«Âaj¤Ãnaæ viÓe«aïaj¤Ãnajanyaæ, viÓi«Âaj¤ÃnatvÃt daï¬Åti j¤Ãnavat ityanumÃnasya pramÃïatvÃt/ viÓe«aïaj¤ÃnasyÃpi savikalpakatve anavasthÃprasaÇgÃt nirvikalpakasiddhi÷/ savikalpakaæ lak«ayati - saprakÃrakamiti/ nÃmajÃtyÃdiviÓe«aïaviÓe«yasambandhÃvagÃhi j¤Ãnamityartha÷/ savikalpakamudÃharati - yatheti/ *{prakÃÓikÃ}* nanu turÅyavi«ayatÃnirÆpakasya nirvikalpakaj¤Ãnaspa nirÆpakatÃsambandhena prakÃratÃÓÆnyatvamiva viÓe«yatÃÓÆnyatvaæ saæsargatÃÓÆnyatvamapi lak«aïaæ bhavati, vinigamanÃvirahÃt ityata÷ lak«aïatrayaæ darÓayati -viÓe«aïaviÓe«yeti/ viÓe«yÃdividhyà viÓe«yÃdyanavagÃhij¤Ãnamityartha÷/ tathà ca j¤ÃnatvaghaÂitaæ viÓe«yatÃÓÆnyatvam, viÓe«aïatÃÓÆnyatvaæ saæsargatÃÓÆnyatvaæ ceti lak«aïatrayaæ paryavasitamiti bhÃva÷/ kecittu - nanu ni«prakÃrakatvaæ prakÃratÃÓÆnyatvam/ prakÃratà ca bhÃsamÃnavaiÓi«Âyapratiyogitvam/ saæsargÃvacchinnavi«ayateti yÃvat tathà ca saæsargÃnavagÃhij¤Ãnatvameva saæsargatÃÓÆnyaj¤Ãnatvena và lak«aïamÃstÃæ lÃghavÃdityata÷ tathaiva mÆlÃrthamÃha-viÓe«aïaviÓe«yetÅnti-ityÃhu÷/ taccintyam - siddhÃnte saæsargatÃyà iva prakÃratÃyà api vilak«aïavi«ayatÃtmakatvena ni«prakÃrakatvarÆpalak«aïe gauravÃnavakÃÓÃditi dik/ nirvikalpakaj¤Ãnasya atÅndriyatayà tatra pratyak«apramÃïÃsambhavÃt anumÃnaæ pramÃïayati - gauriti/ viÓi«Âaj¤ÃnatvÃditi/ viÓi«Âabuddhiæ prati viÓe«aïaj¤Ãnasya kÃraïatvÃt nÃprayojakatÃÓaÇketi bhÃva÷/ anavasthÃprasaÇgÃditi/ savikalpakasya viÓi«Âabuddhitvena viÓe«aïaj¤ÃnajanyatvaniyamÃditi bhÃva÷/ viÓe«aïaviÓeÓyasambandhÃvagÃhÅti/ atrÃpyuktarÅtyà lak«aïatrayaæ bodhyam/ *{bÃlapriyÃ}* turÅyavi«ayatÃnirÆpakasyeti/ prakÃratà - viÓe«yatà saæsargatÃtrayÃtiriktacaturthavi«ayatÃnirÆpakasyetyartha÷/ viÓe«yÃdividhayeti/ viÓe«yatvÃdiprakÃreïetyartha÷/ nirvikalpake ghaÂa÷ ghaÂatvaæ sambandhaÓca bhÃsate/ parantu viÓe«yatvaæ - viÓe«aïatva-saæsargatvai÷ ghaÂÃdikaæ na bhÃsate/ tathà ca mÆle prakÃraÓabda÷ viÓe«yatva-viÓe«aïatva-saæsargatvarÆpaprakÃrapara÷/ ni«prakÃrakamityasya tÃd­ÓaviÓe«yatvÃdiprakÃraÓÆnyamityartha iti bhÃvÃ÷/ atrÃpyuktarÅtyà lak«aïatrayamiti/ prakÃratÃnirÆpakatvaæ viÓe«yatÃnirÆpakatvaæ saæsargatÃnirÆpakatvamiti lak«aïatrayamityartha÷/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{sannikar«avibhÃga÷}* *{AnTs_43 pratyak«aj¤Ãnahetur indriyÃrthasannikar«a÷ «a¬vidha÷ / saæyoga÷ saæyuktasamavÃya÷ saæyuktasamavetasamavÃya÷ samavÃya÷ samavetasamavÃyo viÓe«aïaviÓe«yabhÃvaÓ ceti / cak«u«Ã ghaÂapratyak«ajanane saæyoga÷ sannikar«a÷ / ghaÂarÆpapratyak«ajanane saæyuktasamavÃya÷ sannikar«a÷ cak«u÷saæyukte ghaÂe rÆpasya samavÃyÃt / rÆpatvasÃmÃnyapratyak«e saæyuktasamavetasamavÃya÷ sannikar«a÷ cak«u÷saæyukte ghaÂe rÆpaæ samavetaæ tatra rÆpatvasya samavÃyÃt / Órotreïa ÓabdasyÃkÃÓaguïatvÃt guïaguïinoÓ ca samavÃyÃt / ÓabdatvasÃk«ÃtkÃre samavetasamavÃya÷ sannikar«a÷ Órotrasamavete Óabde Óabdatvasya samavÃyÃt / abhÃvaparatyak«e viÓe«aïaviÓe«yabhÃva÷ sannikar«o ghaÂÃbhÃvavad bh­talam ity atra cak«u÷saæyukte bhÆtale ghaÂÃbhÃvasya viÓe«aïatvÃt / evaæ snnikar«a«aÂkajanyaæ j¤Ãnaæ pratyak«am / tatkaraïam indriyam / tasmÃd indriyaæ pratyak«apramÃïam iti siddham //}* pratyak«aj¤Ãnahetu÷ indriyÃrthasannikar«a÷ «a¬vidha÷/ saæyoga÷, saæyuktasamavÃya÷, saæyuktasamavetasamavÃya÷, samavÃya÷, samavetasamavÃya÷, viÓe«aïaviÓe«yabhÃvaÓceti/ cak«u«Ã ghaÂapratyak«ajanane saæyoga÷ sannikar«a÷/ ghaÂarÆpapratyak«e saæyuktasamavÃya÷/ cak«ussaæyukte ghaÂe rÆpasya samavÃyÃt/ rÆpatvasÃmÃnyapratyak«e saæyuktasamavetasamavÃya÷/ cak«ussaæyukte ghaÂe rÆpaæ samavetam/ tatra rÆpatvasrÆ samavÃyÃt/ Órotreïa ÓabdasÃk«ÃtkÃre samavÃya÷ sannikar«a÷/ karïavivarav­ttyÃkÃÓasya k«otratvÃt/ Óabdasya ÃkÃÓaguïatvÃt/ guïaguïino÷ samavÃyÃt/ ÓabdatvasÃk«ÃtkÃre samavetasamavÃya÷ sannikar«a÷/ Órotrasamavete Óabde Óabdatvasya samavÃyÃt/ abhÃvapratyak«e viÓe«aïaviÓe«yabhÃva÷ sannikar«a÷/ bhÆtalaæ ghaÂÃbhÃvavat ityatra cak«ussaæyukte bhÆtale ghaÂÃbhÃvasya viÓe«aïatvÃt/ *{dÅpikÃ}* indriyÃrthaæsannikar«aæ vibhajate - pratyak«eti/ saæyogasannikar«amudÃharati - cak«u«eti/ dravyapratyak«e sarvatra saæyoga÷ sannikar«a÷/ Ãtmà manasà saæyujyate, mana indriyeïa, indriyamarthena tata÷ pratyak«aj¤Ãnamutpadyate ityartha÷/ saæyuktasamavÃyamudÃharati - ghaÂarÆpeti/ tatra yuktimÃha - cak«ussaæyukta iti/ saæyuktasamavetasamavÃyamudÃharati - rÆpatveti/ samavÃyamudÃharati - Órotreïeti/ tadupapÃdayati - karïeti/ nana dÆrasthaÓabdasya kathaæ Órotrasambandha iti cet - na/ vÅcÅtaraÇgnyÃyena kadambamukulanyÃyena và ÓabdÃt ÓabdÃntarotpattikrameïa ÓrotradeÓe jÃtasya Órotreïa sambandhÃt pratyak«atvasambhavÃt/ samavetasamapÃyamudÃharati - Óabdatveti/ viÓe«aïaviÓe«yabhÃvamudÃharati - abhÃveti/ tadupapÃdayati - ghaÂÃbhÃvavaditi/ bhÆtalaæ viÓe«yam, ghaÂÃbhÃvo viÓe«aïam/ bhÆtale ghaÂo nÃstÅtyatra abhÃvasya viÓe«yatvaæ dra«Âavyam/ *{prakÃÓikÃ}* mana indriyeïeti/ saæyujyate ityanenÃnvaya÷/ evamagre 'pi/ Ãtmapratyak«asaÇgrahastu Ãtmà manasà saæyujyate, tata÷ pratyak«aj¤Ãnaæ utpadyate iti yojanÃntareïa/ kathaæ Órotrasambandha iti/ na ca Órotrasya nabhorÆpatvena tatsamavÃya÷ dÆrasthaÓabde 'pyak«ata iti ÓaÇkyam/ atiprasaÇgabhaÇgÃya karïavivarÃvacchinnanabho 'nuyogikatvaviÓi«ÂasamavÃyasyaiva pratyak«ahetutvÃÇgÅkÃreïa tÃd­Óasambandhasya dÆrasthaÓabde 'bhÃvÃditi bhÃva÷/ prathamata÷ bherÅdaï¬asaæyogena nabhasi Óabda utpadyate, tena ÓabdÃ÷, taiÓca puna÷ ÓabdÃ÷ ityevaæ krameïa nikhiladigavacchedena ÓabdotpatteraÇgÅkaraïÅyatayà tadaæÓe 'pi sÃmyanirvÃhÃya Ãha - kadamveti/ dra«Âavyamiti/ atredamavadheyam - viÓe«aïatÃnÃæ saæyuktaviÓe«aïatÃvÃdirÆpeïa bahuvidhatve 'pi viÓe«aïatÃtvenaiva parigaïanÃt ca «a¬vidhatvahÃni÷/ na caivaæ samavÃyatvenaiva saæyuktasamavÃyÃdÅnÃmanugama÷ kuto na k­ta iti vÃcyam; svatantrecchasyetyÃdinyÃyÃnusÃreïa ado«Ãditi/ *{bÃlapriyÃ}* evamagre 'pÅti/ 'indriyamarthena' ityasyÃpi 'saæyujyata' ityanenÃnvaya iti bhÃva÷/ atiprasaÇgabhaÇgÃteti/ sarve«Ãmapi ÓabdÃnÃæ pratyak«aprasaÇgavÃraïÃyetyartha÷/ tathà ÃdyavÅcÅ samÅpadeÓe taraÇgÃntaraæ janayati tattaraÇga÷ samÅpadeÓe taraÇgÃntaraæ janayati, evaæ bheryÃdyasamavÃyikÃraïakÃdyaÓabdo 'pi samÅpadeÓÃvacchedena ÓabdÃntaraæ janayati, so 'pi Óabda÷ svasannihitadeÓÃvacchedena ÓabdÃntaraæ janayatÅti rÅtyà karïavivarÃvacchedena utpannaÓabdo g­hyate iti vÅcÅtaraÇganyÃyena Óabdotpattikrama÷/ yathà prathamata÷ utpannaæ kadambamukulaæ sarvadigavacchedena evadaivÃnekamukulÃni janayati eva bheyÃdyÃkÃÓasaæyÃgÃsamavÃyikÃraïakÃdyaÓabdo 'pi sarvadigavacchedena adhikaÓabdÃn janayatÅti/ paraæ tu yaddigabhimukho vÃyu÷ taddigavacchedena adhikaÓabdÃn janayatÅti kadambamukulanyÃyena Óabdotpattikrama iti n­siæhaprakÃÓikÃkÃrÃ÷ prÃhu÷/ atredamavadheyamityÃdi/ viÓe«aïaviÓe«yabhÃvo nÃma naika÷ sannikar«a÷/ api tu viÓe«aïatvaæ viÓe«yatvaæ ceti sambandhadvayam/ tatrÃbhÃvaviÓe«aïakapratyak«e viÓe«aïatvaæ saænikar«a÷/ abhÃvaviÓe«yakapratyak«e viÓe«yatvaæ saænikar«a÷/ viÓe«aïatvaæ pa¤cavidham saæyuktaviÓe«aïatvam, saæyuktasamavetaviÓe«aïatvam, saæyuktasamavetasamavetaviÓe«aïatvam, samavetaviÓe«aïatvam, samavetasamavetaviÓe«aïatvam ceti/ evaæ viÓeÓyatvamapi saæyuktaviÓe«yatvam, saæyuktasamavetaviÓe«yatvam, saæyuktasamavetasamavetaviÓe«yatvame, samavetaviÓe«yatvam, samavetasamavetaviÓe«yatvam ceti pa¤cavidham/ Ãhatya viÓe«aïaviÓe«yabhÃvo daÓavidha iti nyÃyabhÆ«aïe pratyapÃdi/ te«Ãæ krameïa udÃharaïÃni - 1bhÆtalaæ ghaÂÃbhÃvavat, 2toyasparÓa÷ u«ïatvÃbhÃvavÃn, 3nÅlatvaæ ÓuklatvÃbhÃvavat, 4vÅïÃÓabda÷ tÅvratvÃbhÃvavÃn, 5Óabdatvaæ bhedÃbhÃvavat, 6bhÆtale ghaÂÃbhÃva÷, 7toyasparÓe u«ïatvÃbhÃva÷, 8nÅlatve ÓuklatvÃbhÃva÷, 9vÅïÃÓabde tÅvratvÃbhÃva÷, 10Óabdatve bhedÃbhÃva÷ iti/ na caivaæ viÓe«yaviÓe«aïabhÃvasya bahuvidhatve «o¬hà sannikar«a iti kathamiti vÃcyam/ viÓe«aïatÃtvena pa¤cavidhaviÓe«aïatÃnÃæ viÓe«yatÃtvena pa¤cavidhaviÓe«yatÃnÃmanugamaæ k­tvà viÓe«aïatÃviÓe«yatÃnyataratvena daÓÃnÃmapi parigaïanÃt «a¬vidhatvasyÃhÃne÷/ na ca samavÃyarÆpÃïÃæ saæyuktasamavÃya - saæyuktasamavetasamavÃya - samavÃya - samavetasamavÃyÃnÃæ caturïÃmapi samavÃyatvena ekavargÅkaraïaæ vidhÃya saæyoga÷, samavÃya÷, viÓe«yaviÓe«aïabhÃvaÓceti tridhaiva sannikar«a÷ kuto na vyabhÃtÅte vÃcyam/ svatantrecchena muninà k­te «o¬hà vibhÃge niyogaparyanuyogayo÷ kartumaÓakyatvÃt/ niyoga÷ Ãj¤Ã, paryanuyoga÷ praÓna÷/ ---------------------------------------- 1. cak«ussaæyuktaæ bhÆtalaæ tadviÓe«aïatvaæ ghaÂÃbhÃvasya/ 2. cak«ussaæyuktaæ toyaæ tatsamaveta÷ sparÓa÷ tadviÓe«aïatvam u«ïatvÃbhÃvasya/ 3. cak«ussaæyukto ghaÂa÷ tatsamaveto nÅla tatsamavetaæ nÅlatvaæ tadviÓe«aïatvaæ ÓuklatvÃbhÃvasya/ 4. Órotrasamaveta÷ vÅïÃÓabda÷ tadviÓe«aïatvaæ tÅvratvÃbhÃvasya/ 5. Órotrasamaveta÷ Óabda÷ tatsamavetaæ Óabdatvaæ tadviÓe«aïatvaæ bhedÃbhÃvasya/ 6. cak«ussaæyuktaæ bhÆtalaæ tinnarÆpitaviÓe«yatà ghaÂÃbhÃvasya/ 7. cak«ussaæyuktaæ toyaæ tatsamaveta÷ sparÓa÷ tannirÆpitaviÓe«yatà u«ïatvÃbhÃvasya/ 8. cak«ussaæyukto ghaÂa÷ tatsamaveto nÅla÷ tatsamavetaæ nÅlatvaæ tannirÆpitaviÓe«yatà ÓuklatvÃbhÃvasya/ 9. Órotrasamaveto vÅïÃÓabda÷ tannirÆpitaviÓe«yatà tÅvratvÃbhÃvasya/ 10. Órotrasamaveta÷ Óabda÷ tatsamavetaæ Óabdatvaæ tannirÆpitaviÓe«yatà bhedÃbhÃvasya/ -------------------------------------- maïikÃrÃstu - kevalaviÓe«aïatà indriyasambaddhaviÓe«aïatà ceti viÓe«aïatà dvividhÃ/ indriyasambaddhaviÓe«aïatÃ, pÆrvoktarÅtyà pa¤cavidhÃ/ kevalaviÓe«aïatÃyÃ÷ udÃharaïaæ ÃkÃÓaæ ÓabdÃbhÃvavat iti ÓabdÃbhÃvapratyak«am - ityabhiprayanti/ 'viÓe«aïatayà ÓabdÃbhÃvasya, indriyasambaddhaviÓe«aïatayà samavÃyaghaÂÃbhÃvÃdergraha÷' iti saænikar«avÃde tai÷ kathanÃt// *{///}* *{tarkasaÇgraha÷}* evaæ sannikar«ajanyaj¤Ãnam pratyak«am/ tatkaraïaæ indriyam/ tasmÃdindriyaæ pratyak«apramÃïam iti siddham// *{iti tarkasaÇgrahe pratyak«apariccheda÷/}* *{dÅpikÃ}* *{anupalabdhe÷ pramÃïÃntaratvanirÃkaraïam/}* etena anupalabdhe÷ pramÃïÃntaratvaæ nirastam/ yadi atra ghaÂa÷ abhavi«yat tarhi bhÆtalamiva adrak«yata, darÓanÃbhÃvÃt nÃstÅti tarkitapratiyogisattvavirodhyanupalabdhisahak­tendriyeïaiva abhÃvaj¤Ãnopapattau anupalabdhai÷ pramÃïÃntaratvÃsambhavÃt/ adhikaraïaj¤ÃnÃrthamapek«aïÅyendriyasyaiva karaïatvopapattau anupalabdhe÷ karaïatvÃyogÃt/ viÓe«aïaviÓe«yabhÃva÷ viÓe«aïaviÓe«yasvarÆpameva, nÃtirikta÷ sambandha÷/ pratyak«aj¤Ãnamupasaæharan tasya karaïamÃha - evamiti/ asÃdhÃraïakÃraïatvÃt indriyaæ pratyak«aj¤Ãnakaraïamityartha÷/ pratyak«apramÃïamupasaæharati - tasmÃditi// *{iti dÅpikÃyÃæ pratyak«apariccheda÷}* *{prakÃÓikÃ}* etena - abhÃvapramÃyà viÓe«aïaviÓe«yabhÃvasaænikar«ajanyatvapradarÓanena/ pramÃïÃntaratvam - pratyak«ÃdyatiriktapramÃïatvam/ nanu anupalabdhe÷ pramÃïÃntaratvÃnaÇgÅkÃre ghaÂopalabdhidaÓÃyÃæ tadabhÃvapratyak«Ãpatti÷, mama mate tu - anupalabdhyÃtmakapramÃïÃntarÃbhÃvÃt nÃpattiriti bhÃÂÂaÓaÇkÃæ parijihÅr«u÷ yogyÃnupalabdhe÷ indriyasahakÃritvamÃtreïaiva nirvÃhe atiriktapramÃïatvaæ na saæbhavatÅtyÃha - yadyatretyÃdinÃ/ atra - cak«ussaæyogÃdimadbhÆtale tarkasyÃpÃdakÃbhÃvasÃdhakaviparyayapratiyogyÃpÃdyakatvarÆpaviparyaye tatkoÂiparyavasÃyitvaæ darÓayati - darÓanÃbhÃvÃt nÃstÅti/ taddarÓanÃbhÃvÃt tannÃstÅtyartha÷/ tarkitetyÃdi/ tarkità ÃpÃdità pratiyogino ghaÂÃde÷ sattvasya sattvaprasakte÷ virodhinÅ ya upalabdhi÷ tatpratiyogika÷ abhÃva÷ anupalabdhi÷ tatsahak­tenetyartha÷/ virodhitvaviÓe«aïaæ upalabdhe÷ anÃhÃryatvasÆcanÃya/ pratiyogisattÃpÃdanÃpÃditopalambhapratiyogikatvarÆpayogyatÃviÓi«ÂÃnupalabdhisahak­teneti tu paramÃrtha÷/ ÃlokasaæyogÃdyasattvadaÓÃyÃæ yadyatra ghaÂa÷ syÃt tarhi upalabhyeta ityÃpÃdanÃsambhavena yogyÃnupalabdhyabhÃvÃt na tatra ghaÂÃbhÃvapratyak«amiti saæk«epa÷/ kecittu - tarkitetyÃdi/ tarkitaæ Ãropitaæ yat pratiyogisattvam, tadvirodhinÅ yà anupalabdhi÷ tatsahak­tenetyartha÷/ etÃvatà pratiyogisattvarÆpa-kÃraïÃbhÃva-prayojyopalabdhyabhÃva÷ abhÃvapratyak«e kÃraïam, na tu itarakÃraïavirahaprayojyopalabdhyabhÃva÷ iti sÆcitam/ ata evÃndhakÃre upalambhÃbhÃvasattve 'pi na ghaÂÃbhÃvapratyak«am - ityÃhu÷/ nanu abhÃvapramÃyÃæ indriyasya karaïatvaæ anupalabdhe÷ sahakÃritvaæ ca tvayà kalpanÅyam/ tadapek«ayà anupalabdhereva karaïatvakalpanaæ varam ityÃÓaÇkya abhÃvÃdhikaraïabhÆtalapratyak«e indriyasya avaÓyamapek«aïÅyatayà kÊptenaiva indriyakaraïatvenÃbhÃvapratyak«opapattau anupalabdhervi¤jÃtÅyapramitikaraïatvakalpanamayuktamityÃha - adhikaraïeti/ nanu viÓe«aïaviÓe«yabhÃvÃkhya÷ atiriktasambandha÷ kalpanÅya÷ tvayetyata Ãha - viÓe«aïaviÓe«yabhÃva iti/ atredaæ bodhyam - pratyak«aæ dvividham laukikam alaukikaæ ceti/ laukikatvaæ ca vi«ayitÃviÓe«a÷/ laukike «o¬hà saænikar«a÷ kÃraïam/ alaukike tu sÃmÃnyalak«aïÃ, j¤Ãnalak«aïÃ, yogajadharmaÓceti trividhà pratyÃsatti÷/ tatra sÃmÃnyalak«aïà dhÆmatvÃdirÆpà tajj¤ÃnarÆpà vÃ/ sÃmÃnyaæ lak«aïaæ svarÆpaæ vi«ayo và yasyà iti vyutpatte÷/ sà cÃÓrayÃïÃæ nikhiladhÆmÃdÅnÃæ alaukikapratyak«e upayujyate/ atÅtÃnÃgatadhÆtÃdi«u cak«ussaæyogÃderasambhavÃt indriyÃïÃæ asannik­«ÂÃnÃæ pratyak«ÃjanakatvÃt/ j¤Ãnalak«aïà tu surabhi candanamiti cÃk«u«opanÅtabhÃne saurabheïa cak«u«o yogyasannikar«ÃbhÃvÃt/ evaæ yoginÃæ deÓakÃlaviprak­«ÂapadÃrthapratyak«e yogajadharma÷ pratyÃsatti÷ kÃraïam iti saæk«epa÷// *{iti prakÃÓikÃyÃæ pratyak«apariccheda÷}* *{bÃlapriyÃ}* nanvanupalabdherityÃdi/ anupalabdhirnÃma pratiyogivi«ayakapratyak«Ãbhava÷/ 'bhÆtalaæ ghaÂÃbhÃvavat' ityÃkÃrakaghaÂÃdyabhÃvavi«ayakapramÃæ prati ghaÂopalabdhyabhÃva÷ kÃraïam/ 'bhÆtalaæ ghaÂavat' iti ghaÂopalambhakÃle ghaÂÃbhÃvapramityanudayÃt/ yadi abhÃvapramÃæ prati anupalabdhi÷ na kÃraïam tarhi pratiyogino ghaÂÃderupalambhakÃle 'pi ghaÂÃdyabhÃvapramÃyÃ÷ Ãpatti÷ ata÷ anupalabdhi÷ abhÃvapramÃæ prati kÃraïatayà p­thakpramÃïamiti bhÃÂÂÃ÷/ naiyÃyikÃstu anupalabdhisahak­tendriyaliÇgÃdibhireva abhÃvavi«ayakapratyak«ÃnumityÃderupapattyà abhÃvavi«ayakapramà na pratyak«Ãdipramitivilak«aïÃ, tathà tatsÃdhanamapi na pratyak«ÃdipramÃïavilak«aïam, api tu abhÃvapramÃjanakendriyÃde÷ anupalabdhi÷ sahakÃri kÃraïamÃtramityÃÓerate/ tarkasyetyÃdi/ 'vyÃptistarkÃpratihatiravasÃnaæ viparyaye/ ani«ÂÃnanukÆlatve iti tarkÃÇgapa¤cakam//' ityuktarÅtyà tarkasya pa¤ca aÇgÃni apek«itÃni/ vyÃpti÷ ÃpÃdakasya agnyabhÃvÃde÷ ÃpÃdyasya dhÆmÃbhÃvÃdeÓca vyÃpyavyÃpakabhÃva÷/ tarkÃpratihati÷ - pratikÆlatarkÃbhÃva÷/ viparyaye paryavasÃnam - yadi vahnyabhÃva÷ syÃt tarhiæ dhÆmÃbhÃva÷ syÃt ityÃpÃdanasya hi dhÆmasattvÃdvahnireva yukta ityevarÆpe tadviparyaye paryavasÃnaæ bhavati/ ani«Âatvam - ÃpÃdyasya dhÆmÃbhÃvÃde÷ ani«Âatvaæ pra«Âu÷/ ananukÆlatvaæ prativÃdipak«asÃdhakatvÃbhÃva÷/ tatra viparyaye paryavasÃnaæ pari«k­tyÃha - ÃpÃdakÃbhÃveti/ ÃpÃdaka÷ vahnyabhÃva÷ tasyÃbhÃva÷ vahnyabhÃvÃbhÃva÷ vahnirÆpa÷ tasya sÃdhaka÷ ya viparyaya÷ ÃpÃdyasya dhÆmÃbhÃvasyÃbhÃva÷ dhÆmarÆpa÷ tasya pratiyogÅ dhÆmÃbhÃva÷ ÃpÃdya÷ yasya tarkasya tattvaæ viparyaye paryavasÃnamityartha÷/ prak­te 'yadyatra ghaÂa÷ syÃt tarhi bhÆtalamiva ghaÂo 'drak«yata' ityÃkÃrake tarke ÃpÃdako ghaÂa÷ tasyÃbhÃva÷ ghaÂÃbhÃva÷ tasya sÃdhako viparyaya÷ darÓanÃbhÃva÷ tasya pratiyogi darÓanameva ÃpÃdyamiti ÃpÃdakÃbhÃvasÃdhakaviparyaæyapratiyogyÃpÃdyakatvaæ tarkasya/ tathà ca yasmiæstarke ÃpÃdakÃbhÃvasÃdhakÃbhÃvapratiyogi ÃpÃdyaæ bhavati tÃd­Óasthale ÃpÃdyÃbhÃvena hetunà ÃpÃdakÃbhÃve eva paryavasÃnaæ bhavati iti darÓanÃbhÃvÃt nÃstÅtyanena darÓitam/ darÓanÃbhÃvÃdityasya ghaÂadarÓanÃbhÃvÃdityartha÷, nÃstÅtyasya ghaÂÃbhÃva ityartha÷/ kevalÃnupalabdhe÷ abhÃvapratyak«akÃraïatve ÃlokasaæyogÃdyasattvadaÓÃyÃæ ghaÂÃnupalabdhe÷ sattvena ghaÂÃbhÃvapratyak«Ãpatti÷/ ata÷ yogyatÃviÓi«ÂÃnupalabdhe÷ kÃraïatvaæ vaktavyam/ yogyatà ca tarkitapratiyogisattvavirodhyupalabdhipratiyogikatvarÆpÃ/ tadghaÂakatarkasya viparyaye paryavasÃnaæ 'yadyatra' ityÃdigranthena pradarÓitamiti bhÃva÷/ tarkitetyÃdimulaæ vyÃca«Âetarkità ÃpÃdità ityÃdinÃ/ yathÃÓrute pratiyogisattvasya pratiyogyupalabdhi÷ virodhinÅti pratÅyate/ tadasaÇgatam - ghaÂopalabdhe÷ ghaÂasattvavirodhitvÃbhÃvÃt/ ata÷ sattvasya sattvaprasakteriti vyÃkhyÃtam/ ghaÂasattvÃroparÆpaprasakte÷ ghaÂopalabdhi virodhinÅ/ na hi ghaÂe upalabhyamÃne 'yadyatra ghaÂa÷ syÃt' iti ghaÂasattÃæ kaÓcit prasa¤jayediti bhÃva÷/ anÃhÃryatvasÆcanÃyeti/ anÃhÃryaj¤Ãnasyaiva virodhitvÃditi bhÃva÷/ sattvasya sattvaprasakteriti vyÃkhyÃne 'pi ÃpÃditatvarÆpaæ tarkitatvaæ pratiyogisattvasyaiva na tu tatprasakte÷/ kiæ ca yatra ÃpÃdakaæ ÃpÃdyaæ ubhayamapi prasajyate tatraiva viparyaye paryavasÃnaæ d­Óyate/ mÆlÃttu pratiyogisattvarÆpÃpÃdakasyaiva prasa¤jitatvaæ labhyate, na tvÃpÃdyÃyà upalabdhe÷/ ata÷ tÃtparyÃrthamÃha - pratiyogisattÃpÃdaneti/ pratiyogina÷ ghaÂÃde÷ sattvasya ÃpÃdanena prasa¤janena 'yadyatra ghaÂa÷ syÃt' ityevaærÆpeïa ÃpÃdita÷ prasa¤jita÷ ya÷ upalambha÷ 'tarhyupalabhyeta' ityevaærÆpaprasa¤janavi«aya÷ upalambha÷ sa pratiyogÅ yasyà anupalabdhe÷ tatkatvarÆpayogyatÃviÓi«Âà anupalabdhirityartha÷/ yogyatÃviÓe«aïaprayojanamÃha - Ãlokasaæyogeti/ ÃpÃdanÃsambhaveneti/ tathà ca pratiyogisattvaprasa¤janaprasa¤jitapratiyogikatvarÆpayogyatÃvirahÃt anupalabdhe÷ yogyÃnupalabdhistatra nÃsti/ ato na ghaÂÃbhÃvapratyak«amiti bhÃva÷/ nanu yatra pratiyogisattvasya upalabdheÓcÃpÃdÃnaæ vinaiva bhÆtacalak«ussaæyogÃnantaraæ ghaÂo nÃstÅti pratyak«aæ tatrÃpÃdanaghaÂitayogyatÃvirahÃt tatpratyak«ÃnupapattirityÃÓaÇkyÃha - saæk«epa iti/ pratiyogisattÃpÃdanÃpÃditatvaæ ca pratiyogisattÃpÃdakakÃpattiyogyatvam/ ato nÃnupapattiriti bhÃva÷/ ata evÃndhakÃra iti/ andhakÃre yo ghaÂopalambhÃbhÃva÷ sa na ghaÂasattvÃbhÃvaprayojya÷ api tu ÃlokasaæyogarÆpakÃraïÃntarÃbhÃvaprayojya÷/ tathà ca pratiyogisattvÃbhÃvaprayojyopalabdhyabhÃvarÆpÃyÃ÷ yogyÃnupalabdhe÷ tatrÃbhÃvÃt na ghaÂÃbhÃvapratyak«amiti bhÃva÷/ dhÆmatvÃdirÆpetyÃdi/ Ãdau lak«aïaÓabda svarÆpabodhaka÷/ dvitÅye tu vi«ayabodhaka÷/ prathamapak«e dhÆmatvÃdyavidu«o 'pi svarÆpasaddhÆmatvapratyÃsattyà dhÆmà ityevaæ yÃvaddhÆmapratyak«ÃpattirityasvÃrasyÃt dvitÅyapak«ÃnudhÃvanam/ cÃk«u«opanÅtabhÃve iti/ cÃk«u«aæ yat sm­tasaurabhavi«ayakaæ j¤Ãnamityartha÷// *{iti tarkasaÇgrahadÅpikÃprakÃÓikÃvyÃkhyÃyÃæ}* *{bÃlapriyÃyÃæ pratyak«apariccheda÷}* *{anumÃnapariccheda÷}* ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{anumÃnalak«aïam}* *{AnTs_44 anumitikaraïam anumÃnam / parÃmarÓajanyaæ j¤Ãnam anumiti÷ / vyÃptiviÓi«Âapak«adharmatÃj¤Ãnaæ parÃmarÓa÷ / yathà vahnivyÃpyadhÆmavÃn ayaæ parvata iti j¤Ãnaæ parÃmarÓa÷ / taj janyaæ parvato vahnimÃn iti j¤Ãnam anumiti÷ / yatra yatra dhÆmas tatrÃgnir iti sÃhacaryaniyamo vyÃpti÷ / vyÃpyasya parvatÃdiv­ttitvaæ pak«adharmatà //}* anumitikaraïam anumÃnam/ *{dÅpikÃ}* anumÃnaæ lak«ayati - anumitikaraïamiti/ *{prakÃÓikÃ}* anumÃnaæ lak«ayatÅti/ pratyak«opajÅvakasaÇgatyà anumÃnaæ nirÆpayatÅtyartha÷/ *{bÃlapriyÃ}* pratyak«opajÅvakasaÇgatyeti/ pratyak«akÃryatvarÆpayà saÇgatyà ityartha÷/ indriyeïa mahÃnasÃdau vyÃptipratyak«Ãdeva anumÃnaæ bhavati/ vyÃptismaraïarÆpÃnumÃnaæ prati vyÃptipratyak«asya anubhavavidhayà kÃraïatvÃt/ tathà ca kÃryakÃraïabhÃvarÆpasaÇgatyà pratyak«ÃnantaramanumÃnanirÆpaïamiti bhÃva÷/ anena pramÃïayo kÃryakÃraïabhÃva ukta÷/ anumityÃtmakapramite÷/ parÃmarÓÃtmakamÃnasapratyak«akÃryatvÃt pramityo÷ kÃryakÃraïabhÃva÷ j¤eya÷/ *{///}* *{tarkasaÇgraha÷}* *{anumitilak«aïam}* parÃmarÓajanyaæ j¤Ãnaæ anumiti÷/ *{dÅpikÃ}* anumitiæ lak«ayati - parÃmerÓeti/ nanu saæÓayottarapratyak«e ativyÃpti÷ sthÃïupuru«asaæÓayÃnantaraæ 'puru«atvavyÃpyakarÃdimÃn ayam' iti parÃmarÓe sati 'puru«a eva' iti pratyak«ajananÃt/ na ca tatrÃnumitireva iti vÃcyam/ 'puru«aæ sÃk«Ãtkaromi' ityanuvyavasÃyavirodhÃditi cet, na-pak«atÃsahak­taparÃmarÓajanyatvasya vivak«itatvÃt/ *{prakÃÓikÃ}* parÃmarÓetÅti/ tathà ca pratyak«apramityapek«ayà anumite÷ vilak«aïapramÃtvÃt anumÃnasya pramÃïÃntaratvaæ sidhyatÅti bhÃva÷/ viparÅtaj¤Ãnottarapratyak«aæ prati viÓe«adarÓanasya hetutvamaÇgÅkurvatÃæ matamavalambya ÓaÇkate - nanviti/ sthÃïupuru«asaæÓayeti/ idaæ viruddhabhÃvadvayakoÂikasaæÓayÃÇgÅkÃreïa/ pare tu - sthÃïupuru«eti/ sthÃïutvatadabhÃvapuru«atvatadabhÃvakoÂiketyartha÷ - ityÃhu÷/ puru«a aivati nirïayasÆcanÃya/ tatra - saæÓayottarapratyak«asthale/ anuvyavasÃyavirodhÃditi/ idamupalak«aïam - 'puru«aæ anuminomi' ityanuvyavasÃyÃbhÃvena pramÃïÃbhÃvÃdityapi dra«Âavyam/ saæÓayottarapratyak«e jananÅye pak«atÃyÃ÷ parÃmarÓasahakÃritve prayojanÃbhÃvena pak«atÃsahak­taparÃmarÓajanyatvavivak«aïÃt nÃtivyÃpti÷ ityÃha - pak«ateti/ aitena 'vahnivyÃpyadhÆmavatparvatavÃnayaæ deÓa÷' iti viÓi«ÂavaiÓi«ÂyÃvagÃhibuddhiæ prati viÓe«aïatÃvacchedakaprakÃrakanirïayavidhayà 'vahnivyÃpyadhÆmavÃn parvata÷' iti parÃmarÓasya kÃraïatve 'pi na tatrÃtivyÃpti÷/ pak«atÃsahak­taparÃmarÓajanyatvasya asattvena ativyÃpterabhÃvÃt iti saÇk«epa÷/ *{bÃlapriyÃ}* vilak«aïapramÃtvÃditi/ pratyak«apramite÷ yat karaïaæ indriyaæ tadapek«ayà vilak«aïena parÃmarÓÃtmakena kÃraïena janyatvÃt anumitervilak«aïapramÃtvamiti bhÃva÷/ pramÃïÃntaratvamiti/ pratyak«Ãpek«ayà atiriktapramÃïatvamityartha÷/ dÅpikÃyÃm nanvityÃdinà granthena yatra dÆre ÆrdhvavyaktidarÓanÃnantaraæ 'sthÃïurvà puru«o và ' iti saæÓaya÷ tata÷ 'puru«atvavyÃpyakarÃdimÃn' iti vyÃpyadharmavattÃj¤ÃnarÆpa÷ parÃmarÓa÷ tata÷ 'ayaæ puru«a' iti pratyak«am, tasmin pratyak«e parÃmarÓajanyatvaviÓi«Âaj¤ÃnatvarÆpasyÃnumitilak«aïasyÃtivyÃpti÷ ÃÓaÇkitÃ/ tadidaæ na saÇgacchate/ saæÓayarÆpaviparÅtaj¤ÃnÃnantaraæ 'ayaæ puru«a÷' iti pratyak«asyaiva asaæbhavÃt/ tadvattÃbuddhiæ prati tadabhÃvavattÃj¤Ãnasya pratibandhakatvÃditi ÓaÇkÃyÃæ satyapi viparÅtaj¤Ãne yadi viÓe«adarÓanaæ syÃt tarhi tasya viÓe«adarÓanasya pratyak«ajanakatvaæ bhavatÅti 1viÓe«adarÓanasyeti/ vyÃpyadharmadarÓanasyetyartha÷/ prak­te 'puru«atvavyÃpyakarÃdimÃn ayam' iti parÃmarÓo vivak«ita÷/ bhÃvadvayakoÂiketi/ sthÃïutvapuru«atvÃÓyaæ yat bhÃvarÆpaæ dharmadvayaæ tatprakÃrakasaæÓayetyartha÷/ sthÃïutvatadabhÃveti/ sthÃïutvaæ tadabhÃva÷ puru«atvaæ tadabhÃvaÓceti catu«prakÃrakasaæÓayetyartha÷/ 'sthÃïurvà na vÃ, puru«o và na vÃ' iti saæÓayasyÃkÃra÷/ 2dvikoÂikasaæÓayadvayaæ vÃtra vivak«itam/ pramÃïÃbhÃvÃditi/ tatrÃnumitireva jÃyata ityatra pramÃïÃbhÃvÃdityartha÷/ tathà ca 'ayaæ puru«a÷' iti niÓcayasyÃnumititve 'puru«aæ sÃk«Ãtkaromi' iti sÃk«ÃtkÃratvÃvagÃhÅ anuvyavasÃyo nopapadyate/ anumititvÃvagÃhÅ 'puru«amanuminomi' iti anuvyavasÃya eva syÃt/ ato nÃnumititvaæ tasya niÓcayasya, api tu pratyak«atvameveti alak«ye tatra lak«aïasattvÃt anumitilak«aïasyÃtivyÃptiriti bhÃva÷/ dÅpikÃyÃæ pak«atÃsahak­teti/ tathà ca parÃmarÓajanyatvamÃtraæ nÃnumiterlak«aïam/ api tu pak«atÃsahak­to ya÷ parÃmarÓa÷ tajjanyatvam/ saæÓayottarapratyak«e tu parÃmarÓasya janakatve 'pi ---------------------------------------- 1. anena matÃntaramapyastÅti darÓitam/ tathà hi - saæÓayottarapratyak«amÃtre viÓe«adarÓanaæ na hetu÷, andhakÃre ghaÂasaæÓayottarapratyak«asya viÓe«adarÓanaæ vinÃpi ÃlokasamavadhÃnamÃtreïaivopapatte÷/ tathÃpi yatra viÓe«ÃdarÓanÃdido«ÃdhÅna÷ saæÓaya÷ taduttarapratyak«e tasya hetutvam/ uktasthale ca vya¤jakÃbhÃvÃdhÅna÷ saæÓaya iti/ adhikaæ tattvacintÃmaïau prÃmÃïyotpattivÃde tadvyÃkhyÃne prakÃÓe ca dra«Âavyam/ 2. dvikoÂiketi/ sthÃïurvà na vetyÃkÃraka÷ eka÷ saæÓaya÷, puru«o na vetyÃkÃraka÷ apara÷ saæÓaya iti saæÓayadvayamityartha÷/ ---------------------------------------- pak«atÃyÃ÷ nopayogitvam, pramÃïÃbhÃvÃt; siddhisattve 'pi dhÃrÃvÃhikapratyak«otpattyà siddhyabhÃvarÆpÃyÃ÷ pak«atÃyÃ÷ pratyak«ahetutvÃsambhavÃcca/ tathà ca pak«atÃsahak­taparÃmarÓajanayatvÃbhÃvÃt nÃtivyÃptiriti bhÃva÷/ tadÃha prakÃÓikÃyÃm saæÓayottarapratyak«e jananÅya iti/ prayojanÃbhÃveneti/ pak«atÃyÃ÷ sahakÃritvÃnaÇgÅkÃre anupapattyabhÃvenetyartha÷/ eteneti/ vak«yamÃïahetunà ityartha÷/ yadi parÃmarÓajanyatvamÃtram anumiterlak«aïaæ syÃt tadà 'vahnivyÃpyadhÆmavatparvatavÃnayaæ deÓa÷' ityÃkÃrakaæ vanhivyÃpyadhÆmaviÓi«ÂaparvatavaiÓi«ÂyÃvagÃhipratyak«aæ prati 'vahnivyÃpyadhÆmavÃnayaæ parvata÷' ityÃkÃrakaparÃmarÓasya viÓe«aïatÃvacchedakÅbhÆta÷ ya÷ dhÆma÷ tatprakÃrakaniÓcayatvena hetutayà tÃd­ÓaviÓi«ÂavaiÓi«ÂyÃvagÃhipratyak«e 'pi parÃmarÓajanyatvarÆpasya anumitilak«aïasya sattvÃt ativyÃpti÷ prasaktÃ/ sÃpi pak«atÃsahak­taparÃmarÓajanyatvasya anumitilak«aïatavÃt vÃrayituæ Óakyata iti bhÃva÷/ tÃd­Óapratyak«asya 1pak«atÃjanyatvÃbhÃvÃt/ *{dÅpikÃ}* *{pak«atÃlak«aïam}* si«Ãdhayi«ÃvirahaviÓi«ÂasiddhyabhÃva÷ pak«atÃ/ sÃdhyasiddhi÷ anumitipratibandhikÃ/ siddhisattve 'pi 'anuminuyÃm' itÅcchÃyÃmanumitidarÓanÃt si«Ãdhayi«Ã uttejikÃ/ tataÓca uttajakÃbhÃvaviÓi«ÂamaïyabhÃvasya ----------------------------------------- 1. yadyapi dhyÃpyapak«obhayavaiÓi«ÂyÃvagÃhij¤ÃnatvarÆpaæ yat parÃmarÓatva tadavacchinnajanakatÃnirÆpitajanyatÃÓÃlij¤Ãnatvamanumiterlak«aïami tyaktÃvapi uktaviÓi«ÂavaiÓi«ÂyÃvagÃhipratyak«e 'tivyÃptivÃraïaæ sambhavati tÃd­Óabuddhau parÃmarÓasya viÓe«aïatÃvacchedakaprakÃrakanirïayatvenaiva hetutvena uktaparÃmarÓatvena hetutvÃbhÃvÃt/ tathÃpi saæÓayottarapratyak«e vyÃpyapak«avaiÓi«ÂhyÃvagÃhij¤Ãnatvena vyÃpyadarÓanajanyatvasattvÃt ativyÃpte÷ pak«atÃsahak­taparÃmarÓajanyatvavivak«aïanaiva bÃraïÅyatà tenaiva viÓi«ÂavaiÓi«ÂyÃvagÃhipratyak«avÃraïasambhavÃt uktaparÃmarÓatvÃvacchinnajanakatà na niveÓyeti bhÃva÷/ ----------------------------------------- dÃhakÃraïatvavat si«Ãdhayi«ÃvirahaviÓi«ÂasiddhyabhÃvasyÃpyanumitikÃraïatvam/ yadyapi sÃdhyasaæÓayasya pak«atÃtve 'pi sÃdhyaniÓcayakÃle anumitivÃraïaæ sambhavati, tathÃpi ghanagarjitena meghÃnumitau vyabhicÃra÷/ ata÷ anyÃd­ÓÅæ pak«atÃmÃha - si«Ãdhayi«eti/ rsi«Ãdhayi«ÃyÃ÷ sÃdhyÃnumitÅcchÃyÃ÷ samavÃyena ya÷ abhÃva÷ svarÆpasamavÃyobhavaghaÂitasÃmÃnÃdhikaraïyasambandhena tadviÓi«ÂÃyÃ÷ siddhe÷ samavÃyena abhÃva ityartha÷/ sÃdhyasiddhi÷ - pak«atÃvacchedakaviÓi«Âe sÃdhyatÃvacchedakaviÓi«ÂasÃdhyavaiÓi«ÂyÃvagÃhiniÓcaya÷/ siddhau si«Ãdhayi«ÃvirahavaiÓi«ÂyaniveÓanasya prayojanaæ darÓayati - siddhisattve 'pÅti/ atra siddhiÓca 'parvato vahnimÃn vahnivyÃpyadhÆmavÃæÓca' iti samÆhÃlambanarÆpÃ/ ata÷ parÃmarÓasampattiriti dhyeyam/ *{bÃlapriyÃ}* 'sÃdhyasaæÓaya÷ pak«atÃ' iti prÃcÅnoktyupek«ÃyÃ÷ bÅjamÃha - yadyapÅtyÃdinÃ/ sÃdhyaniÓcayarÆpasiddhikÃle 'numitivÃraïaæ hi pak«atÃyÃ÷ anumitihetutvÃÇgÅkÃrasya uddeÓyam/ tattu sÃdhyasaæÓayasya pak«atÃtve 'pi nirvahati/ sÃdhyaniÓcayakÃle sÃdhyasaæÓayarÆpapak«atÃyÃ÷ abhÃvÃdeva nÃnumiti÷ ityevaærÅtyà anumitivÃraïasambhavÃt tathà ca sÃdhyasaæÓaya eva pak«atà astu iti ÓaÇkiturbhÃva÷/ tathÃpÅti/ sÃdhyasaæÓayarÆpapak«atÃyÃ÷ nÃnumitihetutvam/ vinÃpi sÃdhyasaæÓayaæ ghanagarjanaÓravaïena 1meghÃnumitte÷ vyatirekavyabhicÃrÃditi samÃdhÃturÃÓaya÷/ vyabhicÃra iti/ kÃraïÃbhÃve 'pi kÃryotpattirÆpo vyatirekavyabhicÃro 'tra vivak«ita÷/ anyÃd­ÓÅmiti/ sÃdhyasaæÓayÃdanyavidhÃmityartha÷/ *{--------------------------------------------------}* 1. ayaæ pradeÓa÷ meghavÃn dhanagarjajavattvÃdityanumÃnamatra vivak«itam/ *{--------------------------------------------------}* dÅpikÃyÃm si«Ãdhayi«ÃvirahaviÓi«ÂetyÃdi/ yatra sÃdhyaniÓcayarÆpà siddhirasti tatrÃpi yadi 'pak«e sÃdhyaæ anuminuyÃm' ityÃkÃrà si«Ãdhayi«Ã asti tadÃnumitirbhavati/ siddhyabhÃvamÃtrasya pak«atÃtve sà na syÃt, siddhereva tatra sattvÃt/ atastatra pak«atÃsampattaye si«Ãdhayi«ÃvirahaviÓi«Âeti siddherviÓe«aïaæ dattam/ uktasthale si«Ãdhayi«ÃyÃ÷ sattvena si«Ãdhayi«ÃviraharÆpaviÓe«aïÃbhÃvÃt si«Ãdhayi«ÃvirahaviÓi«ÂasiddhyabhÃvasyÃk«atatayà pak«atà nirvahati/ evaæ ca si«Ãdhayi«Ã uttejiketi phalitam/ uttejakatvaæ ca pratibandhakasamavadhÃnakÃlÅnakÃryotpÃdakaprayojaktvam/ siddhirÆpapratibandhakasattÃkÃle 'pi si«Ãdhayi«ÃyÃ÷ anumitirÆpakÃryotpÃdaprayojakatvÃt uttejakatvam, yathà maïirÆpapratibandhakÃle dÃhotpattiprayojakatvÃt uttejakatvam, yathà maïirÆpapratibandhakÃle dÃhotpattiprayojakatvÃt mantrÃderuttejakatvam/ uttejakÃbhÃvaviÓi«ÂapratibandhakÃbhÃvasya kÃryotpattiæ prati hetutvÃt/ si«Ãdhayi«ÃvirahaviÓi«ÂasiddhyabhÃvasya anumitihetutvamiti bhÃva÷/ si«Ãdhayi«Ã nÃma sÃdhyÃnumitivi«ayakecchÃ/ si«Ãdhayi«Ãviraha÷ si«Ãdhayi«Ãni«ÂhapratiyogitÃnirÆpako 'bhÃva÷/ tatra pratiyogitÃyÃæ samavÃyasambandhÃvacchinnatvaæ niveÓanÅyam/ anyathà yatra siddhi÷ si«Ãdhayi«Ã cÃsti tatra si«Ãdhayi«ÃyÃ÷ saæyogasambandhenÃbhÃvÃt si«Ãdhayi«Ãni«ÂhasaæyogasambandhÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃvaviÓi«Âasiddhedeva sattvena tadabhÃvarÆpapak«atà na syÃt/ tanniveÓe ca tatra samavÃyasambandhena si«Ãdhayi«ÃyÃ÷ sattvena tatsambandhÃvacchinnasi«Ãdhayi«Ãni«ÂhapratiyogitÃkÃbhÃvarÆpaviÓe«aïÃbhÃvÃt viÓi«ÂÃbhÃvarÆpà pak«atà nirvahatÅti/ evaæ si«Ãdhayi«ÃvirahavaiÓi«Âyaæ sasiddhau sÃmÃnÃdhikaraïyasambanadhena/ anyathà svarÆpasambandhena si«Ãdhayi«ÃvirahavaiÓi«ÂyaniveÓe si«Ãdhayi«Ãsattve 'pi siddhau si«Ãdhayi«ÃbhÃvasya svarÆpasambandhena sattvÃt si«Ãdhayi«ÃvirahaviÓi«Âasaddhereva sattvena tadabhÃvarÆpapak«atÃyÃ÷ anupapatti÷ ata÷ sÃmÃnÃdhi karaïyasambandhena vaiÓi«Âyaæ niveÓanÅyam/ sÃmÃnÃdhikaraïyaæ ca svÃdhikaraïav­ttitvam/ svÃdhikaraïatvaæ svarÆpasaæbandhena, svÃdhikaraïanirÆpitav­ttitvaæ samavÃyasambandhena/ tathà ca svani«ÂhasvarÆpasambandhÃvacchinnÃdheyatÃnirÆpitÃdhikaraïatÃvannirÆpitasamavÃyasambandhÃvacchinnÃdheyatÃsambandhena si«Ãdhayi«ÃvirahaviÓi«Âà yà siddhi÷ tadabhÃva÷ pak«atÃ/ svaæ - si«Ãdhayi«Ãviraha tasya svarÆpasaæbandhena adhikaraïam Ãtmà tatra samavÃyasambanadhena v­ttimatÅ ya siddhi÷ tadabhÃva iti yÃvat/ tatra svarÆpasambandhÃniveÓe si«Ãdhayi«ÃkÃle 'pi ekaj¤Ãnavi«ayatvasambanadhena si«Ãdhayi«ÃvirahÃdhikaraïe Ãtmani samavÃyena v­ttitvaæ siddherastÅti tÃd­Óav­ttitvasambanadhena si«Ãdhayi«ÃvirahaviÓi«Âasiddhereva sattvena pak«atà nopapadyeta/ svarÆpasambandhaniveÓe tu tena si«Ãdhayi«ÃbhÃvÃdhikaraïaæ si«Ãdhayi«ÃvÃnÃtmà na bhavati, api tu anya Ãtmà tadv­ttitvaæ etadÃtmagatasiddhernÃstÅti tÃd­Óav­ttitvarÆpasÃmÃnÃdhikaraïyasambandhena si«Ãdhayi«ÃvirahaviÓi«ÂÃyÃ÷ siddherabhÃvasya sattvÃt na pak«atÃnupapatti÷/ evaæ v­ttitve samavÃyasambanadhÃvacchinnatvÃniveÓe si«Ãdhayi«ÃvirahÃdhikaraïe Ãtmani siddhe÷ samavÃyena sattve 'pi saæyogÃdisambandhenÃsattvÃt samavÃyÃtiriktasambandhÃvacchinnav­ttitvarÆpasÃmÃnÃdhikaraïyaæ siddhernÃstÅti viÓi«ÂÃbhÃvarÆpà pak«atà prasajyeta/ ata÷ samavÃyasambandhÃvacchinnatvasya sÃmÃnÃdhikaraïyaghaÂakav­ttitve niveÓa÷/ evaæ siddhyabhÃva÷ siddhini«ÂhapratiyogitÃnirÆpako 'bhÃva÷/ tatra pratiyogitÃyÃæ samavÃyasambandhÃvacchinnatvaæ niveÓyam/ anyathà siddhikÃle 'pi sambandhÃntarÃvacchinnasiddhyabhÃvamÃdÃya pak«atà prasajyeta/ tadetatsarvamabhisandhÃyÃha - prakÃÓikÃyÃm - si«Ãdhayi«ÃyÃ÷ sÃdadhyÃnumitÅcchÃyà ityÃdi/ svarÆpasamavÃyayobhayaghaÂiteti/ sÃmÃnÃdhikaraïyaghaÂakÃdhikaraïatÃyÃæ svarÆpasambandhÃvacchinnatvaæ, v­ttitÃyÃæ samavÃyasambandhÃvacchinnatvaæ ca niveÓanÅyamiti bhÃva÷/ siæddhe÷ samavÃyenÃbhÃva iti/ siddhini«ÂhasamavÃyasambandhÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃva ityartha÷/ pak«atÃvacchedakaviÓi«Âa ityÃdi/ pak«atÃvacchedakÃvacchinnapak«ani«ÂhaviÓe«yatÃnirÆpitasÃdhyatÃvacchedakÃvacchinnasÃdhyani«ÂhaprakÃratÃÓÃliniÓcaya ityartha÷/ dravyatvena parvatÃvagÃhi 'dravyaæ vahnimat' ityÃkÃrakaniÓcayadaÓÃyÃæ 'parvato vahnimÃn' ityanumityutpatte÷ 'dravyaæ vahnimat' ityÃkÃrakaniÓcayasya 'parvato vahnimÃn' ityanumitipratibandhakatvavÃraïÃya pak«ani«ÂhaviÓe«yatÃyÃæ pak«atÃvacchedakÃvacchinnatvaniveÓa÷/ evaæ 'parvato dravyavÃn' ityÃkÃrakaniÓcayasya tÃd­ÓÃnumitipratibandhakatvavÃraïÃya prakÃratÃyÃæ sÃdhyatÃvacchedakÃvacchinnatvaniveÓa÷/ evaæ prakÃratÃyÃæ sÃdhyatÃvacchedakasambandhÃvacchinnatvamapi niveÓanÅyam/ anyathà 'parvata÷ samavÃyena vahnimÃn' iti niÓcayasyÃpi 'parvata÷ saæyogena vahnimÃn' ityanumitipratibandhakatvÃpatte÷/ nanu siddhikÃle yadi si«Ãdhayi«Ã vartate tadÃnÅmapi anumite÷ upapÃdanÃrthaæ hi siddhau si«Ãdhayi«ÃvirahaviÓi«Âeti viÓe«aïaæ dattam/ tacca tadaiva sÃrthakaæ bhavati yadi siddhi-si«Ãdhayi«Ã-parÃmarÓÃnÃmekakÃle samavadhÃnaæ syÃt/ tacca durghaÂam/ tathà hi- yatra prathamaæ siddhi÷ anantaraæ si«Ãdhayi«Ã, tata÷ parÃmarÓa÷, tata÷ anumiti÷, tatra parÃmarÓak«aïe siddhernÃÓÃdeva pratibandhakÃbhÃvÃt anumityupapatte÷ vyarthaæ si«Ã«ayi«ÃvirahaviÓi«ÂatvaviÓe«aïam/ yatra krameïa si«Ãdhayi«Ã-siddhi-parÃmarÓÃ÷ tatra parÃmarÓak«aïe si«Ãdhayi«ÃyÃ÷ nÃÓÃt si«Ãdhayi«ÃvirahaviÓi«Âasiddhereva sattvÃt si«Ãdhayi«ÃvirahaviÓi«ÂatvaniveÓe 'pi pak«atà na nirvahati/ yatra tu parÃmarÓaæsiddhisi«Ãdhayi«Ã÷ krameïa bhavanti tatra si«Ãdhayi«Ãk«aïe parÃmarÓanÃÓÃt parÃmarÓarÆpakÃraïavaikalyÃt nÃnumiti÷/ j¤Ãnayorvà j¤Ãnecchayorvà ekak«aïotpattikatvaæ tu nÃÇgÅkriyate/ tathà ca kathaæ si«Ãdhayi«ÃvirahaviÓi«Âatvasya sÃrthakatvamityÃÓaÇkyÃha - atra siddhiÓcetyÃdinÃ/ pak«atÃghaÂakÅbhÆtà siddhiÓca vahnivahnivyÃpyadhÆmobhayÃvagÃhinÅ samÆhÃlambanarÆpà 'parvato vahnimÃn vahnivyÃpyadhÆmavÃæÓca' ityÃkÃrikà vivak«itÃ/ ayameva sÃdhyaniÓcayarÆpatvÃt sÃdhyavyÃpyaniÓcayarÆpatvÃcca siddhyÃtmakaparÃmarÓa iti vyavahriyate/ tathà ca yatra Ãdau uktÃkÃra÷ siddhyÃtmakaparÃmarÓa÷ tata÷ si«Ãdhayi«Ã tato 'numiti÷ tatra dvitÅyak«aïe siddhe÷ sattvÃt siddhyabhÃvamÃtrasya pak«atÃtve pak«atà na nirvahati/ ata÷ si«Ãdhayi«ÃvirahaviÓi«Âatvaæ siddhe÷ viÓe«aïam/ tatra tu si«Ãdhayi«Ãsattvena si«Ãdhayi«ÃviraharÆpaviÓe«aïÃbhÃvÃt viÓi«ÂÃbhÃvarÆpà pak«atà nirvahatÅtyevaæ tadviÓe«aïasya sÃrthakyamupapÃdanÅyamiti bhÃva÷/ ata÷ parÃmarÓasampattiriti/ anumityavyavahitapÆrvak«aïe siddhisi«Ãdhayi«ÃparÃmarÓÃnÃæ melanamityartha÷/ *{///}* *{tarkasaÇgraha÷}* *{parÃmarÓalak«aïam}* vyÃptiviÓi«Âapak«adharmatÃj¤Ãnaæ parÃmarÓa÷/ yathà 'vahnivyÃpyadhÆmavÃn ayaæ parvata÷' iti j¤Ãnaæ parÃmarÓa÷/ tajjanyaæ 'parvato vahnimÃn' iti j¤Ãnamanumiti÷/ *{dÅpikÃ}* parÃmarÓaæ lak«ayati - vyÃptÅti/ vyÃptivi«ayakaæ yat pak«adharmatÃj¤Ãnaæ sa parÃmarÓa ityartha÷/ parÃmarÓamabhinÅya darÓayati - yatheti/ anumitimabhinÅya darÓayati - tajjanyamiti/ parÃmarÓajanyamityartha÷/ *{prakÃÓikÃ}* 'vyÃptiviÓi«Âapak«adharmatÃj¤Ãnam' ityatra vyÃptiviÓi«Âe pak«adharmatà vyÃptiviÓi«Âapak«adharmatà tajj¤Ãnamiti saptamÅtatpuru«ÃÇgÅkÃre vyabhicÃriliÇgakÃnumitau vyÃptiviÓi«Âapak«adharmatÃj¤ÃnajanyatvÃbhÃvena avyÃpti÷; ata÷ vyÃptiviÓi«Âapadasya vyÃptivi«ayaketyarthamavalambya j¤ÃnÃntapadena karmadhÃrayamaÇgÅkaroti - vyÃptivi«ayakamiti/ vyÃptyavacchinna-prakÃratÃnirÆpita - pak«atÃvacchedakÃvacchinna-viÓe«yatÃÓÃliniÓcaya÷ parÃmarÓa iti tu nirgalitÃrtha÷/ abhinÅya - abhilÃpakaÓabdamuccÃrya/ *{bÃlapriyÃ}* vyÃptiviÓi«Âapak«adharmatÃj¤ÃnamityatretyÃdi/ yatra liÇgaæ sÃdhyavyabhicÃri bhavati tatrÃpi vyÃptyaÓe bhramÃtmakÃt 'dhÆmavyÃpyavahnimÃnayaæ parvata÷' iti parÃmarÓÃt 'parvato dhÆmavÃn' ityanumiti÷ jÃyate/ yadi tu vastuto vyÃptiviÓi«Âe pak«adharmatvÃvagÃhi j¤Ãnaæ parÃmarÓa÷ tajjanyatvaæ anumiterlak«aïamucyeta tarhi uktaparÃmarÓasya vyÃptiviÓi«Âe tadavagÃhitvÃbhÃve parÃmarÓatvÃbhÃvÃt tajjanyaj¤Ãnasya anumititvaæ na syÃt/ ata÷ vyÃptivi«ayakaæ yat pak«adharmatvÃvagÃhi j¤Ãnaæ tat parÃmarÓa÷/ uktabhramÃtmakaj¤Ãnasya vyÃptivi«ayakatvamak«atamiti parÃmarÓarÆpatÃ, ata eva tajjanyaj¤Ãnasya parÃmarÓajanyatvarÆpÃnumitilak«aïÃkrÃntatayà anumititvamapyupapadyata iti bhÃva÷/ nanu vyÃptivi«ayakaæ pak«asambandhÃvagÃhi ca j¤Ãnaæ parÃmarÓa iti parÃmarÓalak«aïakathane 'pi 'dhÆmo vahnivyÃpya÷ dhÆmavÃæÓca parvata÷' ityÃkÃrakasamÆhÃlambanaj¤ÃnasyÃpi vyÃptivi«ayakatvÃt pak«asambandhavi«ayakatvÃcca parÃmarÓatvÃpattirityata Ãha - vyÃptyavacchinneti/ vyÃptyavacchinna yà hetuni«Âhà prakÃratà tannirÆpità yà pak«atÃvacchedakÃvacchinnà pak«ani«Âhà viÓe«yatà tannirÆpako niÓcaya÷ parÃmarÓa ityartha÷/ bhavati ca 'vahnivyÃpyadhÆmavÃn parvata' iti niÓcaya÷ tÃd­Óa÷/ parvatani«ÂhaviÓe«yatÃnirÆpitÃyÃ÷ dhÆmani«ÂhÃyÃ÷ prakÃratÃyÃ÷ vyÃptyavacchinnatvÃt/ vyÃptyavacchinnatvaæ ca sÃdhyani«ÂhaprakÃratÃnirÆpitavyÃptini«ÂhaprakÃratÃnirÆpitatvam/ tena 'vyÃpyadhÆmavÃn parvata÷' iti j¤Ãne nÃtivyÃpti÷/ 'dhÆmo vahnivyÃpya÷ dhÆmavÃæÓca parvata÷' iti samÆhÃlambanaj¤ÃnÅyadhÆmani«ÂhaprakÃratÃyÃæ vyÃptini«ÂhaprakÃratÃnirÆpitatvaæ nÃsti, dhÆmÃæÓe vyÃpte÷ prakÃratayà abhÃnÃt/ ato na tatrÃtivyÃptiriti bhÃva÷/ tathà ca sÃdhyatÃvacchedakÃvacchinnasÃdhyani«ÂhaprakÃratÃnirÆpitavyÃptini«ÂhaprakÃratÃnirÆpitahetutÃvacchedakÃvacchinna- hetuni«ÂhaprakÃratÃnirÆpitapak«atÃvacchedakÃvacchinnapak«ani«ÂhaviÓe«yatÃÓÃliniÓcaya÷ parÃmarÓa iti ni«kar«a÷/ tena 'dravyavyÃpyadhmavÃn parvata÷', 'vahnivyÃpyadravyavÃn parvata÷' 'vahnivyÃpyadhÆmavaddravyam' ityÃdiniÓcayÃnÃæ 'parvato vahnimÃn' ityanumitihetubhÆtaparÃmarÓatvaæ na prasajyata ityavadheyam/ nirgalitÃrtha iti/ ni«k­«ÂÃrtha ityartha÷/ abhilÃpakaÓabdamuccÃryeti/ ÃkÃrapradarÓakaÓabdamuccÃryetyartha÷/ kÃyikace«ÂÃrÆpasyÃbhinayasyÃtrÃsambhavÃt/ *{//}* *{tarkasaÇgraha÷}* *{vyÃptilak«aïam}* yatra dhÆma÷ tatra agni÷ iti sÃhacaryaniyama÷ vyÃpti÷/ *{dÅpikÃ}* vyÃptilak«aïamÃha - yatreti/ yatra dhÆmastatrÃgniriti vyÃpterabhinaya÷/ sÃhacaryaniyama÷ iti lak«aïam/ sÃhacaryaæ sÃmÃnÃdhiÇkaraïyam, tasya niyama÷/ hetusamÃnÃdhikaraïÃtyantÃbhÃvÃpratiyogisÃdhyasÃmÃnÃdhikaraïyaæ vyÃptirityartha÷/ *{prakÃÓikÃ}* niyatasÃmÃnÃdhikaraïyaæ sÃdhyÃbhÃvavadav­ttitvÃdirÆpaæ na sambhavati; 'idaæ vÃcyam j¤eyatvÃt' ityÃdau avyÃpte÷/ sÃdhyÃbhÃvÃprasiddherityÃlocyÃha - hetusamÃnÃdhikaraïeti/ 'vahnimÃn dhÆmÃt' ityÃdau dhÆmasamÃnÃdhikaraïe yo 'tyantÃbhÃva÷ ghaÂÃtyantÃbhÃva÷, tadapratiyogÅ vahni÷ tatsÃmÃnÃdhikaraïyaæ dhÆme astÅti lak«aïasamanvaya÷/ 'dhÆmavÃn vahne÷' ityÃdau tu dhÆmasÃmÃnyÃbhÃvasyÃpi hetusamÃnÃdhikaraïatayà tatpratiyogyeva dhÆma iti nÃtivyÃpti÷/ na ca 'vahnimÃn dhÆmÃt' ityÃdau tattadvahnyabhÃvasya cÃlinÅnyÃyena dhÆmasamÃnÃdhikaraïatayà tÃd­ÓÃbhÃvÃpratiyogitvaæ na kasyÃpi vahnerityativyÃptiriti vÃcyam, apratiyogisÃdhyetyasya pratiyogitÃnavacchedaka-sÃdhyatÃvacchedakÃvacchinnetyarthatÃtparyaÇkatayÃdo«Ãt/ pratiyogitÃyÃæ sÃdhyatÃvacchedakasambandhÃvacchinnatvaæ niveÓanÅyam/ tena 'vahnimÃn dhÆmÃt' ityÃdau samavÃyena vahnitvÃvacchinna-pratiyogitÃkÃbhÃvasya dhÆmasamÃnÃdhikaraïatve 'pi na k«ati÷/ hetupadaæ hetutÃvacchedakÃvacchinnaparam/ ata÷ 'dravyam viÓi«ÂasattvÃt' ityÃdau viÓi«Âasya ÓuddhÃnatirekitayà hetvadhikaraïaguïÃdini«Âhatve 'pi dravyatvÃbhÃvasya nÃvyÃpti÷/ hetvadhikaraïatà hetutÃvacchedakasambandhÃvacchinnà grÃhyÃ/ tena 'vahnimÃn dhÆmÃt' ityÃdau vahnisÃmÃnyÃbhÃvasya dhÆmasamavÃyini«Âhatve 'pi nÃvyÃpti÷/ na caivamapi 'kapisaæyogÅ evadv­k«atvÃt' ityÃdau avyÃpti÷, sÃdhyasya hetusamÃnÃdhikaraïÃtyantÃbhÃvapratiyogitÃvacchedakÃvacchinnatvÃditi vÃcyam/ hetusamÃnÃdhikaraïÃtyantÃbhÃve pratiyogivaiyadhikaraïyasya niveÓanÅyatvÃt/ kevalÃnvayisÃdhyake tÃd­Óasya ghaÂÃbhÃvÃde÷ prasiddhatvÃt nÃvyÃptiriti/ adhikaæ asmadÅya-maïidÅdhitivyÃkhyÃyà buddhikuÓalairanusandheyam/ *{bÃlapriyÃ}* sÃdhyÃbhÃvÃprasiddheriti/ sÃdhyasya vÃcyatvasya kevalÃnvayitvena sarvatra vidyamÃnatayà tadabhÃvasyÃprasiddhe÷ sÃdhyÃbhÃvavadav­ttitvarÆpa1vyÃptalak«aïasya kevalÃnvayisÃdhyakasaddhetÃvavyÃptirityartha÷/ ityarthatÃtparyakatayÃdo«Ãditi/ tathà ca hetvadhikaraïav­ttyatyantÃbhÃvapratiyogitÃnavacchedakasÃdadhyatÃvacchedakÃ- vacchinnasÃdhyasÃmÃnÃdhikaraïyaæ vyÃpti÷/ 'parvato vahnimÃn dhÆmÃt' ityÃdau hetu÷ dhÆma÷, tadadhikaraïaæ parvata÷, tadv­ttiryo 'tyantÃbhÃva÷ ghaÂÃdyabhÃva mahÃnasÅyavahnyabhÃvaÓca tatpratiyogitÃvacchedakaæ ghaÂatva-mahÃnasÅyavahnitvÃdikam/ tatpratiyogitÃnavacchedakaæ vahnitvarÆpaæ sÃdhyatÃvacchedakam, tadavacchinna-vahnisÃmÃnÃdhikaraïyasya tÃd­ÓavahnyadhikaraïaparvatÃdiv­ttitvarÆpasya dhÆme sattvÃt lak«aïasamanvaya÷/ parvato dhÆmavÃn vahne÷ ityÃdau hetu÷ vahni÷ tadadhikaraïam ayogÃlakam tadv­ttiryo 'tyantÃbhÃva÷ dhÆmÃbhÃva÷ tatpratiyogitÃvacchedakameva dhÆmatvarÆpaæ --------------------------------------- 1. vyÃpte÷ svarÆpaæ vyÃptasya lak«aïamiti bhÃva÷/ --------------------------------------- sÃdhyatÃvacchedakamiti sÃdhyatÃvacchedake hetusamÃnÃdhikaraïÃtyantÃbhÃvapratiyogitÃnavacchedakatvÃbhÃvÃt nÃtivyÃptiriti bhÃva÷/ pratiyogitÃyÃæ sÃdhyatÃvacchedakasambandhÃvacchinnatvaæ niveÓanÅyamityÃdi/ 'parvanto vahnimÃn dhÆmÃt' ityatra dhÆtÃdhikaraïe parvate vartate yo 'tyantÃbhÃva÷ samavÃyena vahnirnÃstÅtyÃkÃrakapratÅtisiddha÷ samavÃyasambandhÃvacchinnavahnitvÃvacchinnapratiyogitÃko 'bhÃva÷/ tatpratiyogitÃyÃæ avacchedakameva vahnitvaæ ityavyÃpti÷ syÃt/ tadvÃraïÃya hetvadhikaraïav­ttyabhÃvÅyapratiyogitÃyÃæ sÃdhyatÃvacchedakasambandhÃvacchinnatvaæ niveÓanÅyam/ niveÓe ca hetvadhikaraïav­ttyabhÃva ityanena yasyÃbhÃvasyopÃdÃne tadÅyapratiyogitÃyÃ÷ sÃdhyatÃvacchedakasaæyogasambandhÃvacchinnatvaæ bhavet sa evopÃdeya÷ iti saæyogasambandhena ghaÂÃdyabhÃva eva tÃd­Óa÷, na tu samavÃyena vahnyabhÃva÷ tadÅyapratiyogitÃyÃ÷ saæyogasambandhÃvacchinnatvÃsambhavÃt/ tathà ca hetvadhikaraïav­ttighaÂÃdyabhÃvÅyasaæyogasambandhÃvacchinnapratiyogitÃyÃmavacchedakaæ ghaÂatvÃdi anavacchedakaæ ca vahnitvaæ bhavatÅti nÃvyÃptiriti bhÃva÷/ na k«atiriti/ nÃvyÃptirityartha÷/ tathà ca hetvadhikaraïav­ttyatyantÃbhÃvanirÆpitasÃdhyatÃvacchedakasambandhÃvacchi nnapratiyogitÃnavacchedaka - sÃdhyatÃvacchedakÃvacchinnasÃdhyasÃmÃnÃdhi - karaïyaæ vyÃptirityetÃvatà phalitam/ hetupadaæ hetutÃvacchedakÃvacchinnaparamityÃdi/ 'ghaÂo dravyam guïakarmÃnyatvaviÓi«ÂasattvÃt' ityatra saddhetau hetu÷ ÓuddhasattÃpi viÓi«ÂaÓuddhayoranatirekÃt/ hetoradadhikaraïaæ guïakarmaïÅ api; tatra vartate yo 'tyantÃbhÃva÷ dravyatvÃbhÃvo 'pi tatpratiyogitÃvacchedakameva dravyatvatvamiti sÃdhyatÃvacchedake dravyatvatve pratiyogitÃnavacchedakatvÃbhÃvÃt avyÃpti÷/ tadvÃraïÃya hetutÃvacchedakÃvacchinnahetvadhikaraïatvaæ niveÓanÅyam/ guïe karmaïi va sattÃtvÃvacchinnasattÃdhikaraïatvasadbhÃve 'pi hetutÃvacchedakaæ yat guïakarmÃnyatvaviÓi«ÂasattÃtvaæ tadavacchinnÃdhikaraïatvaæ na sambabhavati/ guïa÷ karma ca guïakarmÃnyatvaviÓi«ÂasattÃvaditi pratÅtyabhÃvÃt/ ata÷ guïakarmÃnyatvaviÓi«ÂasattÃtvÃvacchinnÃdhikaraïaæ dravyameva tadv­ttiryo 'bhÃva÷ na dravyatvÃbhÃva÷ ati tu guïatvÃdyabhÃva÷ tatpratiyogitÃvacchedakaæ guïatvatvÃdi ananavacchedakaæ dravyatvatvamiti nÃvyÃptiriti bhÃva÷/ tathà ca 1hetutÃvacchedakÃvacchinnahetvadhikaraïav­ttyatyantÃbhÃvanirÆpita-sÃdhyatÃvacchedakasambandhÃvacchinnapratiyogitÃnavacchedaka- sÃdadhyatÃvacchedakÃvacchinnasÃdhyasÃmÃnÃdhikaraïyaæ vyÃpti÷/ hetvadhikaraïatà hetutÃvacchadedakasambandhÃvacchinnà grÃhyeti/ 'vahnimÃn dhÆmÃt' ityÃdau heto÷ dhÆmasya samavÃyasambandhenÃdhikaraïaæ dhÆmÃvayava÷ tadv­ttiryo 'tyantÃbhÃva÷ saæyogena vahnyabhÃva÷ tatpratiyogitÃvacchedakameva sÃdhyatÃvacchedakaæ vahnitvamityavyÃpti÷/ tadvÃraïÃya hetuni«ÂhÃdheyatÃyÃæ hetutÃvacchedakasambandhÃvacchinnatvaæ niveÓanÅyam/ prak­te ca hetutÃvacchedakasambandha÷ saæyoga÷ tadavacchinnadhÆmani«ÂhÃdheyatÃnirÆpitÃdhikaraïatavÃn dhÆmÃvayavo na bhavati, samavÃyasambandhÃvacchinnadhÆmani«ÂhÃdheyatÃnirÆpitÃdhikaraïatÃyà 2eva tatra sattvÃt/ api tu parvatÃdireva tanni«Âho 'bhÃva÷ na vahnyabhÃva÷ api tu ghaÂÃdyabhÃva÷ tatpratiyogitavacchedakaæ vahnitvaæ bhavatÅti nÃvyÃptiriti bhÃva÷/ vahnisÃmÃnyÃbhÃvasya - vahnitvÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃvasya/ dhÆsamavÃyini«Âhatve 'pi - samavÃyasambandheya dhÆtÃdhikaraïadhÆmÃvayavav­ttitve 'pi/ tathà ca hetutÃvacchedakadharmÃvacchinnahetutÃvacchedakasambandhÃvacchinnahetuni«ÂhÃdheyatÃ- dheyatÃnirÆpitÃdhikaraïatÃvanni«ÂhÃtyantÃbhÃvanirÆpitasÃdhyatÃvacchedakasambandhÃvacchinnapratiyogitÃnavacchedakasÃdhya- tÃvacchedakÃvacchinnasÃdhyasÃmÃnÃdhikaraïyaæ vyÃpti÷/ ---------------------------------------------- 1. hetutÃvacchedakÃvacchinnahetvadhikaraïetyasya hetutÃvacchedakÃvacchinnahetuni«ÂhÃdheyatÃnirÆpitÃdhikaraïatÃvadityartha÷/ 2. evakÃreïa saæyogasambandhÃvacchinnadhÆtani«ÂhÃdheyatÃnirÆpitÃdhikaraïatà dhyavacchidyate/ ---------------------------------------------- na caivamapÅta/ 'ayaæ v­k«a÷ kapisaæyogÅ etadv­k«atvÃt' ityatra hetu÷ etadv­k«atvaæ tadaghikaraïametadv­k«a÷ tatra vartate yo 'bhÃva÷ kapisaæyogÃbhÃvo 'pi, tadv­k«e agrabhÃgÃvacchedena kapisaæyogasya sattve 'pi mÆlabhÃgÃvacchedena kapisaæyogasyÃbhÃvÃt/ tathà ca hetvadhikaraïav­tte÷ kapisaæyogÃbhÃvasya pratiyogitÃvacchedakameva kapisaæyogatvarÆpaæ sÃdhyatÃvacchedakamityavyÃptiriti bhÃva÷/ pratiyogivaiyadhikaraïyasya niveÓanÅyatvÃditi/ tathà ca v­k«av­tti÷ kapisaæyogÃbhÃva÷ pratiyogina÷ kapisaæyogasyÃdhikaraïe v­k«e vartamÃnatayà pratiyogisamÃnÃdhikaraïo na pratiyogivyadhikaraïa÷/ ghaÂÃdyabhÃva eva 1tÃd­Óa÷ tatpratiyogitÃnavacchedakaæ kapisaæyogatvaæ bhavatÅti nÃvyÃptiriti bhÃva÷/ sÃdhyÃbhÃvavadav­ttitvasya vyÃptitve 'idaæ vÃcyaæ j¤eyatvÃt' ityatroktà avyÃpti÷, prak­tasiddhÃntavyÃptilak«aïe na prasajatÅtyÃha - kevalÃnvayisÃdhyaka iti/ tathà ca heto÷ j¤eyatvasyÃdhikaraïaæ bhÆtalÃdi÷ tadv­ttiryo 'bhÃva÷ ghaÂÃdyabhÃva÷ tatpratiyogitÃvacchedakaæ ghaÂatvÃdi anavacchedakaæ vÃcyatvatvarÆpaæ sÃdhyatÃvacchedakaæ tadavacchinnavÃcyatvarÆpasÃdhyasÃmÃnÃdhikaraïyaæ j¤eyatve 'stÅti nÃvyÃptiriti bhÃva÷/ evaæ pratiyogivyadhikaraïatvaæ pratiyogyanadhikaraïav­ttitvam, na tu pratiyogyadhikaraïÃv­ttitvam, 'saæyogÅ sattvÃdit' ityatrÃtivyÃptyÃpatte÷2 ----------------------------------------- 1. tÃd­Óa iti/ pratiyogivyadhikaraïa ityartha÷/ 2. ativyÃptyÃpatteriti/ saæyogÃbhÃvavati guïÃdau sattÃyÃ÷ sattvÃt ayaæ heturvyabhicÃrÅ/ atra hetvadhikaraïaæ sattÃdhikaraïaæ guïÃdi tanni«Âho yo 'bhÃva÷ saæyogÃbhÃva÷ tatpratiyogitÃvacchedakameva saæyogatvarÆpaæ sÃdhyatÃvacchedakamityativyÃptirvÃraïÅyÃ/ di tu pratiyogivyadhikaraïatvaæ pratiyogyadhikaraïÃv­ttitvaæ tadà saæyogÃbhÃvasyÃvyÃpyav­ttitvena saæyogÃdhikaraïe dravye vartamÃnatayà pratiyogyadhikaraïÃv­tti÷ saæyogÃbhÃvo na bhavati, api tu ghaÂÃdyabhÃva eva, tatpratiyogitÃnavacchedakatvaæ saæyogatve 'ratÅtyativyÃpti÷ prasajyate/ pratiyogivyadhikaraïatvaæ pratiyogyanadhikaraïav­ttitvamityuktau tu saæyogÃbhÃvasyÃpi saæyogÃnadhikaraïaguïav­ttitvena lak«aïaghaÂakatayà tatpratiyogitÃvacchedakatvameva saæyogatve 'stÅti nÃtivyÃptiriti bhÃva÷/ ----------------------------------------- 1pratiyogyanadhikaraïÅæbhÆtahetvadhikaraïav­ttyatyantÃbhÃvetyÃdilak«aïaæ vivak«itam/ pratiyogyanadhikaraïatvaæ ca pratiyogitÃvacchedakÃvacchinnÃnadhikaraïatvam/ yathÃÓrute 'ghaÂa÷ guïakarmÃnyatvaviÓi«ÂasattÃvÃn jÃte÷' ityatrÃtivyÃpte÷/ guïakarmÃnyatvaviÓi«ÂasattÃbhÃvavati guïe karmaïi ca jÃtisattvÃt ayaæ vyabhicÃrÅ hetu÷/ atra jÃteradhikaraïe guïe vartamÃnasya guïakarmÃnyatvaviÓi«ÂasattÃbhÃvasya pratiyogiÓuddhasattÃdhikaraïahetvadhikaraïaguïav­ttitayà pratiyogyanadhikaraïahetvadhikaraïav­ttitvÃbhÃvÃt tÃd­ÓamabhÃvÃntaraæ ghaÂÃdyabhÃvamÃdÃya tatpratiyogitÃnavacchedakatvasya viÓi«ÂasattÃtve sattvÃt ativyÃpti÷ prasajati/ pratiyogitÃvacchedakÃvacchinneti niveÓe tu viÓi«ÂasattÃtvarÆpapratiyogitÃvacchedakÃvicchinnÃnadhikaraïaæ guïa÷ tadv­ttitayà viÓi«ÂasattÃbhÃvo 'pi lak«aïaghaÂaka÷, tatpratiyogitÃvacchedakameva sÃdhyatÃvacchedakam viÓi«ÂasattÃtvamiti nÃtivyÃpti÷/ evaæ pratiyogitÃvacchedakasambandhena pratiyogyanadhikaraïamityapi vaktavyam/ anyathà 'Ãtmà j¤ÃnavÃn dravyatvÃt' ityatrÃtivyÃpte÷/ j¤ÃnÃbhÃvavati ghaÂÃdau dravyatvasattvÃt ayaæ vyabhicÃrÅ/ atra heto÷ dravyatvasyÃdhikaraïaæ ghaÂÃdi tanni«Âha÷ abhÃva÷ j¤ÃnÃbhÃva÷, yadyapi, tathÃpi sa pratiyogyanadhikaraïahetvadhikaraïav­ttirna bhavati j¤ÃnÃbhÃvapratiyogina÷ j¤Ãnasya vi«ayatÃsambandhenÃdhikaraïameva ------------------------------------------- 1. nanu pratiyogivyadhikaraïatvaæ pratiyogyanadhikaraïav­ttivamiti vivak«ÃyÃmapi saddhetau 'kapisaæyogÅ etadv­k«atvÃt', ityÃdÃvavyÃpti÷/ 'kapisaæyogÃbhÃvo hyavyÃpyav­ttitvÃt hetoradhikaraïe v­k«e vartate, tathà pratiyogina÷ kapisaæyogasyÃnadhikaraïe guïe ca vartata iti pratiyogivyadhikaraïa÷ hetvadhikaraïav­ttiÓca yo 'bhÃva÷ kapisaæyogÃbhÃva÷ tatpratiyogitÃvacchedakatvameva sÃdhyatÃvacchedake kapisaæyogatve 'stÅti/ ato ni«k­«ÂÃrthamÃha - pratiyogyanadhikaraïÅ bhÆteti/ pratiyogivyadhikaraïahetvadhikaraïav­ttÅtyantasya pratiyogyanadhikaraïÅbhÆtahetvadhikaraïav­ttÅtyartha÷/ saæyogÅ sattvÃdityatra pratiyogina÷ saæyogasyÃnadhikaraïaæ heto÷ sattÃyÃÓcÃdhikaraïaæ guïa÷ tadv­ttiryo 'bhÃva÷ saæyogÃbhÃva÷ tatpratiyogitÃvacchedakameva saæyogatvamiti nÃtivyÃpti÷/ kapisaæyogÅ etadv­k«atvÃt ityatra heto÷ adhikaraïaæ v­k«a÷ pratiyogina÷ saæyogasyÃdhikaraïameva bhavati iti pratiyogyanadhikaraïahetvadhikaraïav­ttirabhÃva÷ na kapisaæyogÃbhÃva÷ api tu ghaÂÃdyabhÃva÷ tatpratiyogitÃnavacchedakatvaæ kapisaæyogatve 'stÅti nÃvyÃptiriti bhÃva÷/ ------------------------------------------ ghaÂÃdiriti/ ata÷ pratiyogyanadhikaraïahetvadhikaraïav­ttirabhÃva÷ paÂÃdyabhÃva eva tatpratiyogitÃnavacchedakatvaæ sÃdhyatÃvacchedake j¤Ãnatve 'stÅtyativyÃpti÷ prasajyate/ pratiyogitÃvacchedakasambandhaniveÓe tu samavÃyasambandhÃvacchinnaj¤ÃnÃbhÃvasyaiva hetvadhikaraïav­ttitayà samavÃyasambandha eva pratiyogitÃvacchedakasambandha÷ tena sambandhena j¤Ãnasya anadhikaraïaæ ghaÂÃdi tadv­tti÷ yo j¤ÃnÃbhÃva÷ tatpratiyogitÃvacchedakatvameva j¤Ãnatvasyeti nÃtivyÃpti÷/ tathà ca 1pratiyogitÃvacchedakasambandhÃvacchinnapratiyogitÃvacchedakadharmÃvacchi nnapratiyogini«ÂhÃdheyatÃ- nirÆpitÃdhikaraïatÃvadbhinna - hetutÃvacchedakasambandhÃvacchinnahetutÃvacchedakadharmÃvacchinnahetuni«ÂhÃdheyatÃnirÆpitÃ- dhikÃraïatÃvanni«ÂhÃtyantÃbhÃvanirÆpitasÃdhyatÃvacchedakasambandhÃvacchinnapratiyogitÃnavacchedakasÃdhyatÃvacchedakÃ- vacchinnasÃdhyasÃmÃnÃdhikaraïyaæ vyÃptiriti phalitam/ tadidamabhisandhÃyÃha - adhikaæ asmadÅyamaïidÅdhitivyÃkhyÃyÃmiti/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{pak«adharmatÃnirÆpaïam}* vyÃpyasya parvatÃdiv­ttitvaæ pak«adharmatÃ/ *{anumÃnavibhÃga÷}* *{AnTs_45 anumÃnaæ dvividhaæ svÃrthaæ parÃrthaæ ca / tatra svÃrthaæ svÃnumitihetu÷ / tathà hi svayam eva bhÆyo darÓanena yatra dhÆmas tatra agnir iti mahÃnasÃdau vyÃptiæ g­hÅtvà parvatasamÅpaæ gatas tadgate cÃgnau sandihÃna÷ parvate dhÆmaæ paÓyan vyÃptiæ smarati yatra dhÆmas tatrÃgnir iti / tadantaraæ vahnivyÃpyadhÆmavÃn ayaæ parvata iti j¤Ãnam utpadyate / ayam eva liÇgaparÃmar«aæ ity ucyate / tasmÃt parvato vahnimÃn iti j¤Ãnam anumitir utpadyate / tad etat svÃrthÃnumÃnam / yat tu svayaæ dhÆmÃd agnim anumÃya parapratipattyarthaæ pa¤cÃvayavavÃkyaæ prayukte tat parÃrthÃnumÃnam / yathà parvato vahnimÃn dhÆmavattvÃt / yo yo dhÆmavÃn sa vahnimÃn yathà mahÃnasa÷ / tathà cÃyam / tasmÃt tatheti / anena pratipÃditÃl lingÃt paro'py agniæ pratipadyate //}* anumÃnaæ dvividham-svÃrtham, parÃrtham ceti/ ----------------------------------------- 1. pratiyogitÃvacchedakasambandhÃvacchinnà pratiyogitÃvacchedakadharmÃvacchinnà ca yà pratiyogini«Âhà Ãdheyatà tannirÆpitÃdhikaraïatÃvadbhinnaæ atha ca hetutÃvacchedakasambandhÃvacchinnà hetutÃvacchedakadharmÃvacchinnà ca yà hetuni«ÂhÃdheyatà tannirÆpitÃdhikaraïatÃvat yat tanni«Âho yo 'tyantÃbhÃva÷ tannirÆpità yà sÃdhyatÃvacchedakasambandhÃvacchinnà pratiyogità tadanavacchedakaæ yat sÃdhyatÃvacchedakaæ tadavacchinnaæ yat sÃdhyaæ tadadhikaraïav­ttitvaæ dhyÃptirityartha÷/ ----------------------------------------- *{dÅpikÃ}* pak«adharmatÃsvarÆpamÃha - vyÃpyasyeti/ anumÃnaæ vibhajate - anumÃnamiti/ *{000}* *{tarkasaÇgraha÷}* *{svÃrthÃnumÃnanirÆpaïam}* svÃrthaæ svÃnumitihetu÷/ tathà hi - svayameva bhÆyodarÓanena yatra dhÆma÷ tatrÃgniriti mahÃnasÃdau vyÃptiæ g­hÅtvà parvatasamÅpaæ gata÷, tadgate ca parvate dhÆmaæ paÓyan agnau sandihÃna÷ vyÃptiæ smarati 'yatra dhÆmastatrÃgni÷' iti/ tadanantaraæ 'vahnivyÃpyadhÆmavÃn ayaæ parvata÷' iti j¤Ãnamutpadyate/ ayameva liÇgaparÃmarÓa ityucyate/ tasmÃt 'parvato vahnimÃn' ityanumitirutpadyate/ tadetat svÃrthÃnumÃnam/ *{dÅpikÃ}* svÃrthÃnumÃnaæ darÓayati - svameveti/ *{vyÃptigrahopÃyanirÆpaïam}* nanu pÃrthivatvalohalekhyatvÃdau ÓataÓa÷ rahacÃradarÓane 'pi vajramaïau vyabhicÃropalabdhe÷ bhÆyodarÓanena kathaæ vyÃptigraha iti cet-na/ vyabhicÃraj¤Ãnavirahasahak­tasahacÃraj¤Ãnasya vyÃptigrÃhakatvÃt/ vyabhicÃraj¤Ãnaæ niÓcaya÷ ÓaÇkà ca/ tadviraha÷ kvacit tarkÃt, kvacit svatassiddha eva/ dhÆmÃgnyorvyÃptigrahe kÃryakÃraïabhÃvabhaÇgaprasaÇgalak«aïa÷ tarko vyabhicÃraÓaÇkÃnivartaka÷/ nanu sakalavahnidhÆmayorasannikar«Ãt kathaæ vyÃptigraha iti cet - na/ vahnitvadhÆmatvarÆpasÃmÃnyapratyÃsattyà sakalavahnidhÆmaj¤ÃnasambhavÃt/ tasmÃditi/ liÇgaparÃmarÓÃdityartha÷/ *{prakÃÓikÃ}* svÃrthÃnumÃnamiti/ svasyÃrtha÷ prayojanaæ sÃdhyasaæÓayaniv­ttirÆpaæ yasmÃditi vyutpattyà svÅyasaæÓayaniv­ttiprayojakÃnumÃnamityartha÷/ paÓyan iti/ ekasambandhij¤Ãnaæ aparasambandhissamÃrakaæ iti rÅtyà darÓanasya sm­tihetutvÃdityartha÷/ kathaæ vyÃptigraha itÅti/ vyabhicÃraj¤ÃnadaÓÃyÃæ na kaÓcidapi vyÃptiniÓcayaæ abhyupaitÅti bhÆyodarÓanasya vyÃptiniÓcayahetutvaæ na sambhavatÅti bhÃva÷/ idamupalak«aïam-bhÆyodarÓanamityasya bhÆyasÃæ darÓanÃnÃæ samÃhÃra iti, bhÆyasÃæ sÃdhyahetÆnÃæ darÓanam, iti, bhÆyassu adhikaraïe«u darÓanamiti vÃrthaæ÷/ nÃdya÷, ekatraiva sahacÃradarÓanadhÃrayà vyÃptiniÓcayaprasaÇgÃt/ na dvitÅyat­tÅyau, 'etadrÆpavÃn etadrasÃt' ityÃdau sÃdhyahetvoradhikaraïe ca 1bhÆyastvÃbhÃvena vyÃptyaniÓcayaprasaÇgÃdityapi bodhyam/ maïikÃrasiddhÃntamavalambyÃha - vyabhicÃraj¤Ãnaviraheti/ vyÃptigrÃhakatvÃditi/ vyÃptiÓca hetusamÃnÃdhikaraïÃtyantÃbhÃvapratiyogitÃnavacchedakasÃdhya- tÃvacchedakÃvacchinnasÃdhyÃdhikaraïav­ttitÃviÓi«ÂahetutÃvacchedakarÆpaiva/ sÃmÃnÃdhikaraïyÃntasya rÃsabhÃdisÃdhÃraïyÃt/ dhÆmatvÃde÷ svarÆpato vyÃpyatÃvacchedakatvaæ tÃd­ÓadhÆmatvatvÃdirÆpeïa ca vyÃptitvamityavacchedyÃvacchedakayoraikye 'pi na k«ati÷/ itthaæ ca sÃdhyatÃvacchedake tathÃvidhapratiyogitÃvacchedakatvarÆpavyabhicÃragrahÃbhÃvo viparÅtagrahÃbhÃvavidhayà hetu÷/ sÃdhyasamÃnÃdadhikaraïav­ttihetutÃvacchedakÃæÓagrahe tu viÓe«aïaj¤Ãnavidhayà sÃmÃnÃdhikaraïyaj¤Ãnaæ heturiti rÅtyà vyabhicÃraj¤ÃnÃbhÃvasÃmÃnÃdhikaraïyaj¤Ãnayo÷ vyÃptigrahahetuteti dhyeyam/ vastutastu hetuvyÃpakasÃdhyasÃmÃnÃdhikaraïyameva vyÃpti÷/ na ca vyÃpte÷ rÃsabhÃdisÃdhÃraïyena pramÃtmakarÃsabhaliÇgakaparÃmarÓÃt bhramÃtmakavahnyanumityÃpatti÷, pramÃtmakaparÃmarÓasya ---------------------------------------- 1. bhÆyastvÃbhÃveneti/ tatra sÃdhyahetvostadadhikaraïasya caika«yaktitvena bahutaratvarÆpÃnekatvÃtmakabhÆyastvÃbhÃvenetyartha÷/ ---------------------------------------- bhramÃtmakavahnyanumityajanakatvaniyamasattvena i«ÂÃpatterayogÃditi vÃcyam/ yaddharmÃævacchinnavyÃpakatvaæ vyÃptighaÂakam taddharmitÃvacchedakakavyÃptiprakÃrakaniÓcayasyaiva anumitihetutvopagamenÃdo«Ãt/ ata eva vyÃptiÓarÅre dhÆmatvÃpraveÓena lÃghavamiti dik/ ÓaÇkÃceti/ vyÃbhicÃrasaæÓayasyÃpi vyÃptigrahapratibandhakatvÃnubhavÃt tatsÃdhÃraïavyabhicÃraj¤ÃnatvÃvacchinnÃbhÃvo heturiti h­dayam/ tadviraha÷ - vyabhicÃraÓaÇkÃviraha÷/ kvaciriti tarkÃbhÃvetaranikhilakÃraïasamavadhÃnasthala ityartha÷/ kvacit svatassiddha eveti/ itarakÃraïavirahasthale tÃd­ÓakÃraïavirahaprayukta evetyartha÷/ tathà ca tatra tarkÃpek«Ã neti bhÃva÷/ dhÆmÃgnyoriti/ dhÆmÃgnyorvyÃptigrahe utpatsyamÃne vyabhicÃraÓaÇkÃnivartaka÷ kÃryakÃraïabhÃvabhaÇgaprasaÇgalak«aïastarka ityanvaya÷/ sa ca tarka÷ 'dhÆmo yadi vahnivyabhicÃrÅ syÃt tarhi vahnijanyo na syÃt' ityÃkÃrako bodhya÷/ nanu mahÃnasÅyavahnidhÆmayo÷ sannik­«Âatvena sahacÃragrahe 'pyanye«Ãæ vahnidhÆmÃnÃmasannikar«eïa sahacÃrapratyak«Ãsambhavena nikhiladhÆme«u vyÃptipratyak«aæ na sambhavati/ tathà ca parvatÅyadhÆmadarÓanena vyÃptismaraïÃsambhavÃt parÃmarÓÃnupapattirityÃÓayena ÃÓaÇkate - nanviti/ sakalavahnidhÆme«u laukikasannikar«ÃbhÃve 'pi sÃmÃnyalak«aïapratyÃsattyÃtmakÃlaukikasannikar«asadbhÃvÃt vahnitvÃvacchinnasÃmÃnÃdhikaraïyatvena nikhilavahnidhÆmasahacÃrapratyak«asambhavÃt nikhiladhÆme«u vyÃptigraha÷ sambhavati/ evaæ ca parvatÅyadhÆme 'pi vyÃpterg­hÅtatvena dhÆmadarÓanena vyÃptismaraïasambhavÃt na parÃmarÓÃnupapattiriti samÃdhatte - vahnitvadhÆmatveti/ *{bÃlapriyÃ}* yadyapi svasyÃrtha÷ anumitirÆpaæ prayojanaæ yasmÃttat svÃrthÃnumÃnamiti bahu«u granthe«vasti tathÃpi anumiterapi prayojanaæ sÃdhyasaæÓayaniv­ttiriti matvà vyÃca«Âe---svasyÃrtha iti/ ekasambandhij¤Ãnamiti/ vyÃptyÃkhyasambandhasya sambandhinau dvau hetu÷ sÃdhyaÓca/ tayo÷ ekasya sambandhino hato÷ darÓanÃtmakaæ j¤Ãnaæ aparasya sambandhina÷ sÃdhyasya sm­tiæ janayati, sÃdhyasya sm­tau ca sÃdhyahetvorvyÃpti÷ smaryata iti bhÃva÷/ vastutastu dhÆmadarÓanaæ vyÃptism­tihetusaæskÃrodbodhanadvÃraiva vyÃpitasm­tiæ janayati, na tu ekasambandhij¤Ãnamiti vidhayeti dhyeyam/ vyabhicÃraj¤ÃnÃbhÃvasahak­tasahacÃraj¤Ãnasya vyÃptigrahakÃraïatvamupapÃdayituæ vyÃptiæ pari«karoti---vyÃptiÓcetyÃdinÃ/ yadyapi pÆrvaæ hetusamÃnÃdhikaraïÃtyantÃbhÃvapratiyogitÃnavacchedakasÃdhyatÃvacchedakÃvacchinnasÃdhyasÃmÃnÃdhikaraïyaæ vyÃptirityevoktam, tathÃpi tÃvanmÃtre ukte 'parvato vahnimÃn dhÆmÃt' ityatra rÃsabhasyÃpi dhÆmavyÃpakavahnyadhikaraïaparvatav­ttitayà tÃd­ÓasÃmÃnÃdhikaraïyÃkrÃntatvÃt vahnivyÃpyatvaæ prasajyeta/ ata÷ hetusamÃnÃdhikaraïÃtyantÃbhÃvapratiyogitÃnavacchedaka-sÃdhyatÃvacchedakÃvacchinna- sÃdhyasÃmÃnÃdhikaraïyaviÓi«ÂahetutÃvacchedakavattvaæ vyÃptiriti pari«kÃryam/ rÃsabhe vahnisÃmÃnÃdadhikaraïyasattve 'pi hetutÃvacchedakÅbhÆtadhÆmatvavattvÃbhÃvÃt nÃtivyÃpti÷/ na ca dhÆmatvaparyantaæ yadi vyÃpti÷ tarhi dhÆmatvaæ vyÃptyavacchedakamiti vyavahÃra÷ kathamupapadyate avacchedyÃyÃ÷ vyÃpte÷ dhÆmatvarÆpatayà dhÆmatve dhÆmatvasyÃvacchedakatvÃsambhavÃt/ avacchedyÃvacchedakabhÃvasya bhedaniyatatvÃditi vÃcyam/ dhÆmatvatvena rÆpeïa dhÆtvaæ vyÃpti÷ svarÆpato dhÆmatvaæ vyÃptyavacchedakamityado«Ãt1/ etÃd­ÓavyÃptij¤Ãne vyabhicÃraj¤ÃnÃbhÃva÷ kathaæ hetu÷? kathaæ ca sahacÃraj¤Ãnaæ heturiti cet-ÓrÆyatÃm/ sÃmÃnÃdhikaraïyaviÓi«ÂahetutÃvacchedakamityasya samÃnÃdadhikaraïav­ttihetutÃvacchedakamityartha÷/ tathà ----------------------------------------- 1. ado«Ãditi/ yadyapi dhÆmatvameva vyÃpti÷ vyÃpyatÃvacchedakaæ ceti avacchedyÃvacchedakayoraikyam, tathÃpi dhÆmatvani«Âhà avacchedyatà dhÆmatvatvÃvacchinnÃ, avacchedakatà tu niravacchinneti avacchedyatÃvacchedakatayorbhedÃt ekasyaivÃvacchedyÃvachedakabhÃva upapanna evetyartha÷/ ----------------------------------------- ca dhÆmasamÃnÃdadhikaraïÃtyantÃbhÃvapratiyogitÃnavacchedakavahnitvÃvacchinna - vahnyadhikaraïav­ttidhÆmav­ttidhÆmatvavÃn dhÆma iti vyÃptij¤Ãnasya ÃkÃra÷/ dhÆmasamÃnÃdhikaraïÃtyantÃbhÃvapratiyogitÃvacchedakavahnitvÃvacchinnasamÃnÃdhikaraïadhÆmav­ttidhÆmatvavÃn dhÆma iti vyabhicÃraj¤Ãnasya ÃkÃra÷/ vyÃptij¤Ãne sÃdhyatÃvacchedake pratiyogitÃnavacchedakatvaæ bhÃsate, vyabhicÃraj¤ona tu sÃdhyatÃvacchedake pratiyogitÃnavacchedakatvaæ bhÃsate, vyabhicÃraj¤Ãne tu sÃdhyatÃvacchedake pratiyogitÃvacchedakatvaæ bhÃsate/ tatra pratiyogitÃnavacchedakatvÃvagÃhivyÃptij¤Ãnaæ prati pratiyogitÃvacchedakatvÃvagÃhivyabhicÃraj¤Ãnaæ tadvattÃbuddhau tadabhÃvavattÃj¤Ãnavidhayà pratibandhakamiti vyabhicÃraj¤ÃnÃbhÃva÷ pratibandhakÃbhÃvavidhayà pratibandhakamiti vyabhicÃraj¤ÃnÃbhÃva÷ pratibandhakÃbhÃvavidhayà vyÃptij¤Ãnaæ prati hetu÷/ sÃdhyasÃmÃnÃdhikaraïyaviÓi«Âahetuv­ttihetutÃvacchedakamityaæÓo 'pi vyÃptij¤Ãne bhÃsate/ sÃdhyasÃmÃnÃdhikaraïyagraha eva sahacÃragraha ityucyate/ tÃd­ÓasahacÃragraha÷ sÃdhyasÃmÃnÃdhikaraïyaviÓi«Âo heturitij¤Ãnaæprati viÓi«Âabuddhau viÓe«aïaj¤Ãnaæ kÃraïamiti rÅtyà heturiti/ 1adhikamasmadÅyapa¤calak«aïÅvyÃkhyÃyÃæ bÃlabodhinyÃæ dra«Âavyam/ sÃdhyÃdhikaraïav­ttitÃviÓi«Âeti/ hetutÃvacchedake sÃdhyÃdhikaraïav­ttitÃvaiÓi«Âyaæ ca sÃmÃnÃdhikaraïyasambandhena/ dhÆmatvasya vahnyadhikaraïav­ttitvasya ca ekatra dhÆme sattvÃt/ sÃdhyÃdhikaraïav­ttihetuni«ÂhahetutÃvacchedakarÆpeti tu phalitor'tha÷/ viparÅtagrahÃbhÃvavidhayeti/ tadabhÃvavattÃj¤ÃnÃbhÃvatvenetyartha÷/ atra tadvattÃbuddhi÷ pratiyogitÃnavacchedakatvavat sÃdhyatÃvacchedakamiti buddhi÷/ tadabhÃvavattÃj¤Ãnaæ pratiyogitÃnavacchedakatvÃbhÃvavat arthÃt pratiyogitÃvacchedakaæ sÃdhyatÃvacchedakamiti buddhi÷/ ----------------------------------------- 1. nanu viÓi«Âabuddhau viÓe«aïavi«ayakaj¤Ãnasyaiva hetutayà sÃdhyasÃmÃnÃdhikaraïyaviÓi«Âo heturiti buddhi prati sÃdhyasÃmÃnÃdhikaraïyaj¤Ãnameva hetu÷, na tu sÃdhyasÃmÃnÃdhikaraïyaviÓi«Âo heturityÃkÃrakaæ sahacÃraj¤Ãnamapi, hetuvi«ayakatÃyÃ÷ viÓi«ÂabuddhikÃraïatÃvacchedakakoÂÃvapraveÓÃt ityata Ãha-adhikamiti/ ayaæ bhÃva÷--- sÃdhyasÃmÃnÃdadhikaraïyaviÓi«ÂahetuviÓi«Âaæ hetutÃvacchedakamityÃkÃrakaæ vyÃptij¤ÃnamhetutÃvacchadake hetuvaiÓi«Âyaæ cÃdheyatÃsambandhena/ tÃd­ÓavyÃptij¤Ãnaæ prati viÓi«Âa vaiÓi«ÂyÃvagÃhibuddhau viÓe«aïatÃvacchedakaprakÃrakaj¤Ãnavidhayà sÃmÃnÃdadhikaraïyarÆpasahacÃragraho heturiti/ ------------------------------------------ sÃdhyasÃmÃnÃdadhikaraïyaæ vyÃpti÷ iti mÆlavirodho mà bhÆdityÃÓayenÃha - vastunastviti/ na ceti/ dhÆmavyÃpakavahnisÃmÃnÃdhikaraïyarÆpÃyÃ÷ vyÃpte÷ rÃsabhe 'pi vartamÃnatayà dhÆmavyÃpakavahnisÃmÃnÃdhikaraïarÃsabhavÃn parvata ityÃkÃrakasya parÃmarÓasya pramÃtmakatayà tato 'pi bhramÃtmakarÃsabhaliÇgakavahnyanumityÃpatti÷ ityartha÷/ yadyapi 'parvato vahnimÃn' ityanumite÷ pramÃtvÃt kathamÃpÃdyamÃnÃyÃ÷ anumiterbhramatvam ityÃÓaÇkà bhavati, tathÃpi 1vyÃpyaliÇgakÃnumitereva pramÃtvaæ na tvavyÃpyaliÇgakÃnumiterityÃÓayenaivamuktamiti dhyeyam/ samÃdhatteyaddharmÃvacchinneti/ dhÆmatvÃvacchinnavyÃpakatvaæ vyÃptighaÂakam, ata÷ dhata÷ dhÆmatvadharmitÃvacchedakaka÷ vyÃptiprakÃraka÷ niÓcaya÷ dhÆmavyÃpakavahnisamÃnÃdhikaraïadhÆmavÃn parvata iti niÓcaya eva parvato vahnimÃnityanumitihetu÷, dhÆmavyÃpakavahnisamÃnÃdhikaraïarÃsabhavÃniti parÃmarÓastu rÃsabhatvadharmitÃvacchedakaka÷ vyÃptiprakÃraka iti na tasyÃnumitihetutvamiti bhÃva÷/ ata eveti/ vyÃpakatÃpravi«ÂahetutÃvacchedakadharmitÃvacchedakakasÃmÃnÃdhikaraïyaprakÃrakaniÓcayasyÃnumitihetutvaæ svÅk­tya pramÃtmakarÃsabhaliÇgakaparÃmarÓÃt bhramÃtmakavahnyanumite÷ vÃraïena vyÃpte rÃsabhÃdisÃdhÃraïye 'pi k«ativirahÃdevetyartha÷/ sÃmÃnyalak«aïetyÃdi/ sÃmÃnyaæ lak«aïaæ svarÆpaæ yasyÃ÷ sà sÃmÃnyalak«aïà pratyÃsatti÷ sannikar«a÷/ vahnitvadhÆmatvÃtmakasaænikar«eïa tadÃÓrayasakalavanhidhÆmÃnÃæ pratyak«e sati vanhitvÃvacchinnanirÆpitasÃmÃnÃdhikaraïyatvena rÆpeïa sakaladhÆmani«ÂhÃnÃæ sakalavanhisÃmÃnÃdhikaraïyÃnÃmapi grahÃt parvatÅyadhÆmani«Âhaæ parvatÅyavahnisÃmÃnÃdhikaraïyamapi pÆrvaæ pratyak«itam/ ata÷ dhÆmadarÓanena parvatÅyadhÆmani«ÂhaparvatÅyavahnisÃmÃnÃdhikaraïyarÆpavyÃpte÷ smaraïaæ bhavitumarhatÅti bhÃva÷/ etena ------------------------------------------ 1. vyÃpyaliÇgakatvaæ ca vyÃpyaæ yalliæÇgaæ tadvi«ayakaj¤Ãnajanyatvam anumiterbhramatvaæ vyÃptij¤Ãnasya bhramatvÃt bhavati/ vyÃpte rÃsabhasÃdhÃraïye ca vyÃptij¤Ãnasya rÃsabhadharmikasya pramÃtvÃt tajjanyavahnyanumiterapi pramÃtvameva syÃt na tu bhramatvamiti bhÃva÷/ ---------------------------------------- vahnitvadhÆmatvarÆpasÃmÃnyalak«aïayà sakalavahnidhÆmÃnÃmupasthitÃvapi vahnisÃmÃnÃdadhikaraïyarÆpÃyÃ÷ vyÃpte÷ pratyekaviÓrÃntatayà pÆrvaæ mahÃnase mahÃnasÅyadhÆni«ÂhasÃmÃnÃdhikaraïyasya g­hÅtatve 'pi parvatÅyadhÆmani«ÂhasÃmÃnÃdadhikaraïyasyÃgrahaïÃt kathaæ tatsm­tiritiÓaÇkà parÃstÃ/ vahnitvÃvacchinnasÃmÃnÃdhikaraïyatvÃtmakasÃmÃnyalak«aïapratyÃsattyÃparvatÅyadhÆni«ÂhasÃmÃnÃdhikaraïyasyÃpi grahasambhavÃt/ *{///}* *{tarkasaÇgraha÷}* *{parÃrthÃnumÃnanirÆpaïam}* yattu svayameva dhÆmÃdagnimanumÃya parapratipattyarthaæ pa¤cÃvayavavÃkyaæ prayuÇkte tatparÃrthÃnumÃnam/ *{dÅpikÃ}* parÃrthÃnumÃnamÃha - yattviti/ yacchabdasya 'tatparÃrthÃnumÃnam' iti tacchabdenÃnvaya÷/ *{prakÃÓikÃ}* yadyapi parÃrthÃnumÃnaÓabdasya parasya madhyasthasya artha÷ prayojanaæ sÃdhyÃnumitirÆpaæ yasmÃt iti vyutpattyà parasamavetÃnumitikaraïaliÇgaparÃmarÓor'tha÷/ ata eva 'svarthÃnumitiparÃrthÃnumityo÷ liÇgaparÃmarÓa eva karaïam' ityÃdyagrimamÆlaæ sÃdhu saÇgacchate, tathÃpi parÃrthÃnumÃnaprayojake pa¤cÃvayavavÃkye parÃrthÃnumÃnaÓabdasya aupacÃrika÷ prayoga iti manasi k­tvà mÆlamavatÃrayati - parÃrthÃnumÃnamÃheti/ *{bÃlapriyÃ}* parasya madhyasthasyeti/ yadyapi paraÓabda÷ anyapara÷, tathà cÃnyasamavetÃnumitikaraïamityeva svarasata÷ parÃrthÃnumÃnaÓabdÃrtha÷/ tathÃpi nyÃyarÆpasya parÃrthÃnumÃnasya vÃdÃdikathÃyÃmeva prÃyaÓa upayogÃt tatra paraÓabdasya anyaprativÃdiparatve tasya bÃdhaj¤Ãnasattvena bÃdyuktanyÃyÃt aprÃmÃïyaÓaÇkÃrahità anumitirna jÃyate, madhyasthasya tu pak«advaye 'pyÃgraharahitasya anumitirbhavitumarhatÅtyÃÓayenaivaæ vyÃkhyÃnaæ k­tam/ parÃrthÃnumÃnaprayojaka iti/ parÃrthÃnumÃnasya parasamavetÃnumitikaraïasya liÇgaparÃmarÓasya, prayojake paramparayà kÃraïabhÆte pa¤cÃvayavakamahÃvÃkyarÆpe nyÃye/ aupacÃrika÷ lÃk«aïika÷/ kÃraïe kÃryopacÃra÷ parÃrthÃnumÃnaÓabda iti yÃvat/ kathaæ liÇgaparÃmarÓarÆpaparÃrthÃnumÃnaprayojakatvaæ nyÃyasyeti cet - ittham/ pratij¤Ãdibhi÷ pa¤cabhirvÃkyai÷ prathamata÷ 2tattadvÃkyÃrthabodha÷ jÃyate/ tarta ekavÃkyatÃmÃpannai÷ pa¤cabhirvÃkyairekamahÃvÃkyÃrthabodho jÃyate/ tata÷ tatsahak­tena manasà liÇgaparÃmarÓoæ jÃyate, tato 'numiti÷ ityevaæ anumitijanakaliÇgaparÃmarÓajanakamahÃvÃkyÃrthabodhajanakatayà parÃrthÃnumÃnaprayojakatvaæ pa¤cÃvayavavÃkyÃtmakanyÃyasyeti/ mahÃvÃkyÃrthabodhasya ÃkÃrastu - 3dhÆmaj¤Ãnaj¤ÃpyavahnimatparvatÃbhinnadhÆmavaddhÆmavyÃpakavahnimadabhi nnavahnivyÃpyadhÆmavadabhinna÷ parvata÷ abÃdhitÃsatpratipak«itadhÆmaj¤Ãnaj¤ÃpyavahnimatparvatÃbhinna÷ iti/ *{///}* ----------------------------------------- 1. kÃraïaæ nyÃya÷ kÃryaæ liÇgaparÃmarÓa÷/ kÃryabhÆtaliÇgaparÃmarÓavÃcakasya parÃrthÃnumÃnaÓabdasya kÃrye liÇgiparÃmarÓe lak«aïayà prayoga ityartha÷/ 2. 'parvata÷ vahnimadabhinna÷' 'dhÆmani«Âhaæ j¤Ãpakatvam' ityÃdyÃkÃrakÃ÷ pratij¤ÃdipratyekavÃkyÃrthavi«ayakÃ÷ pa¤ca bodhÃ÷ jÃyante/ 3. dhÆmaj¤Ãnaj¤ÃpyetyÃdi/ upanayÃrthe hetvarthÃnvitapratij¤ÃrthodÃharaïÃrthayoruddeÓyatÃvacchedakatayà nigamanÃrthasya va vidheyatayà anvayÃt udÃharaïaghaÂakayattatpadayord­«ÂÃntabodhakasya ca tÃtparyagrÃhakatayopayogasya svÅkÃrÃt uktavidho mahÃvÃkyÃrthabodho labhyate/ tathà hi - dhÆmÃditi pa¤camyantÃrtha÷ dhÆmaj¤ÃnanirÆpitaj¤Ãpyatvam/ tasyÃÓrayatÃsambandhena pratij¤ÃghaÂakavahnipadÃrthe vahnÃvanvaya÷/ vahnimatpadÃrthasyÃbhedena parvatapadÃrthe tasyÃbhedasambandhena upanayaghaÂakedapadÃrthe parvate 'nvaya÷/ udÃharaïe vahnipadasya dhÆmavyÃpakavahnau lak«aïÃ/ yatpadatatpadayathÃmahÃnasapadÃnÃæ tÃtparyagrÃhakatÃ/ dhÆmavata÷ abhedena dhÆmavyÃpakavahnimatyanvaya÷/ tasyacÃbhedena upanayasthedampadÃrthe 'nvaya÷/ abÃdhitÃsatpratipak«itadhÆmaj¤Ãnaj¤Ãpya vah­nimÃn nigamanÃrtha÷, tasyÃbhedasambandhena upanayasthedampadÃrthe 'nvaya÷/ upanayavÃkyarthastu vahnivyÃpyadhÆmavadabhinna÷ parvata÷, tathÃÓabdasya vahnivyÃpyadhÆmavadarthakatvÃt idampadasya parvatÃrthakatvÃcceti bhÃva÷/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{nyÃyÃvayavanirÆpaïam}* yathà parvato vahnimÃn dhÆmavattvÃt, yo yo dhÆmavÃn so 'gnimÃn yathà mahÃnasa÷, tathà ca ayam, tasmÃt tathà iti/ anena vÃkyena pratipÃditÃt liÇgÃt paro 'pyagniæ pratipadyate/ *{AnTs_46 pratij¤ÃhetÆdÃharaïopanayanigamÃni pa¤cÃvayava÷ / parvato vahnimÃn iti pratij¤Ã / dhÆmavattvÃd iti hetu÷ / yo yo dhÆmavÃn sa so'gnimÃn yathà mahÃnasa ity udÃharaïam / tathà cÃyam iti upanaya÷ / tasmÃt tatheti nigamanam //}* pratij¤ÃhetÆdÃharaïopanayanigamanÃni pa¤cÃvayavÃ÷/ parvato vahnimÃn iti pratij¤Ã/ dhÆmavattvÃt iti hetu÷/ yo yo dhÆmavÃn so 'gnimÃn yathà mahÃnasa ityudÃharaïam/ tathà cÃyaæ ityupanaya÷/ tasmÃt tatheti nigamanam/ *{dÅpikÃ}* pa¤cÃvayavavÃkyamudÃharati - yatheti/ avayavasvarÆpamÃha - pratij¤eti/ udÃh­tavÃkye pratij¤ÃdivibhÃgamÃha - parvato vahnimÃniti/ sÃdhyavattayà pak«avacanam pratij¤Ã/ pa¤camyantaæ liÇgapratipÃdakaæ hetu÷/ vyÃptipratipÃdakam udÃharaïam/ vyÃptiviÓi«ÂaliÇgapratipÃdakaæ vacanaæ upanaya÷/ hetusÃdhyavattayà pak«apratipÃdakaæ vacanaæ nigamanam/ abÃdhitatvÃdikaæ nigamanaprayojanam/ *{prakÃÓikÃ}* pa¤cÃvayavavÃkyaæ ityanena pa¤ca avayavà yasya vÃkyasya iti vyutpattyà pratij¤Ãdyavayavapa¤cakasamudÃyatvaæ nyÃyalak«aïaæ bodhyam/ anena pratipÃditÃlliÇgÃditi mÆlasya pratij¤Ãdyavayavapa¤cakasamudÃyaprayojyaliÇgaparÃmarÓÃdityartha÷/ sÃdhyavattayà pak«avacanamiti/ sÃdhyatÃvacchedakÃvacchinna-sÃdhyaprakÃraka-pak«atÃvacchedakÃvacchinna-pak«aviÓe«yakabodhajanakavÃkyamityartha÷/ udÃharaïÃt hetuviÓi«Âe sÃdhyatÃvacchedakaviÓi«ÂavaiÓi«Âyaj¤Ãnam, na pak«atÃvacchedakaviÓi«Âe, upanayÃcca pak«atÃvacchedakaviÓi«Âe hetutÃvacchekaviÓi«ÂavaiÓi«Âyaj¤Ãnam, na tu sÃdhyatÃvacchedakaviÓi«ÂavaiÓi«ÂyÃvagÃhij¤Ãnamiti tayornirÃsa÷/ vÃkyapadasya nyÃyÃvayavavÃkyaparatvÃt nyÃyabahirbhÆtavÃkyavyudÃsa÷/ evamagre 'pi/ 'ayaæ na daï¬Ãt taddaï¬asaæyogÃjanyadravayatvÃt' ityÃdau pratij¤ÃyÃæ pa¤camyantatvasya sattvÃt ativyÃptervÃraïÃya liÇgapratipÃdakamiti/ hetupratipÃdakamityartha÷/ vyÃptipratipÃdakamiti/ prak­tahetumati prak­tahetuvyÃpakasÃdhyabodhakavÃkyamityartha÷/ kathamudÃharaïasya vyÃpakatvabodhakateti cet - ittham, sÃdhyapadasya hetuvyÃpakatvaviÓi«Âe sÃdhye nirƬhalak«aïayÃ/ na ca dviruktayatpadasya vaiyarthyamiti ÓaÇkyam, tÃd­ÓatÃtparyagrÃhakatayà sÃrthakyÃt/ atha và prathamayatpadÃrthe mahÃnase dvitÅyayatpadÃrthe mahÃnasÃnyasmin prak­tahetumatvasya, prathamatatpadÃrthe mahÃnase dvitÅyatatpadÃrthe mahÃnasÃnyasmin sÃdhyasya ca ÓÃbdabodhe jÃte uttarakÃle vyÃpakatÃbodho mÃnasa÷/ tathà ca vyÃptipratipattiparattvamudÃharaïasyÃk«atamiti na kaÓciddo«a iti dik/ vyÃptiviÓiæ«ÂaliÇgapratipÃdakamiti/ pak«atÃvacchedakaviÓi«ÂaviÓe«yakaprak­tasÃdhyavyÃpyahetuprakÃrakabodhajanakavÃkyamityartha÷/ 'pak«adharmatÃj¤ÃnÃrtham upanaya÷' iti pÃÂhe tu 'prayujyata' iti Óe«apÆraïena pradarÓitÃrtha eva yathÃkatha¤cit saÇgamanÅya÷/ hetusÃdhyavattayÃpak«apratipÃdakaæ vacanamiti/ hetuj¤Ãnaj¤ÃpyatvaviÓi«ÂasÃdhyavadvi«ayakabodhajanakavÃkyamityartha÷/ uttarakÃlamabÃdhitÃsatpratipak«itatvavi«ayakabodho mÃnaso dra«Âavya÷/ *{bÃlapriyÃ}* pratij¤Ãlak«aïaæ pari«k­tamÃha - sÃdhyatÃvacchedakÃvacchinnetyÃdi/ parvato vanhimÃn ityÃkÃrakabodhasya pak«atÃvacchedakÅbhÆtaparvatatvÃvacchinnaviÓe«yakatvÃt sÃdhyatÃvacchedakÅbhÆtavahnitvÃvacchinnaprakÃrakatvÃcca tÃd­Óabodhajanake parvato vahnimÃniti vÃkye lak«aïasamanvaya÷/ pak«atÃvacchedakÃvacchinnaviÓe«yakatvÃniveÓe 'yo yo dhÆmavÃn so 'gnimÃn' ityudÃharaïe 'so 'gnimÃn' iti bhÃgÃt 'dhÆmavan vahnimÃn' ityÃkÃrakabodhasya jÃyamÃnatayà tasya vahnitvÃvacchinnaprakÃrakatvena tÃd­Óabodhajanake udÃharaïavÃkye 'tivyÃpti÷/ pak«atÃvacchedakÃvicchinnaviÓe«yakatvaniveÓe tu uktabodhasya dhÆmavattvÃvacchinnaviÓe«yakatve 'pi parvatatvÃvacchinnaviÓe«yakatvÃbhÃvÃt na do«a÷/ sÃdhyatÃvacchedakÃvacchinnaprakÃrakatvamaniveÓya pak«atÃvacchedakÃvacchinnaviÓe«yakabodhajanakatvamityetÃvanmÃtroktau 'tathà cÃyam' ityupanayavÃkye 'tivyÃpti÷/ tajjanyasya 'vahnivyÃpyadhÆmavÃn parvata÷' ityÃkÃrakasya parvatatvÃvacchinnaviÓe«yakatvÃt/ sÃdhyatÃvacchedakÃvacchinnaprakÃrakatvaniveÓe tu tasya dhÆmatvÃvacchinnaprakÃrakatvena vahnitvÃvacchinnaprakÃrakatvÃbhÃvÃt na do«a÷/ evaæ pak«aviÓe«yakatvamÃtroktau 'dravyaæ vahnimat' iti vÃkye 'tivyÃpti÷/ tadvÃraïÃya pak«atÃvacchedakÃvacchinnaviÓe«yakatvaniveÓa÷/ 'parvato dravyavÃn' daiti vÃkye ativyÃptivÃraïÃya sÃdhyaviÓe«yaketyanukatvà sÃdhyatÃvacchedakÃvacchinnaviÓe«yaketyuktam/ 'parvato dravyavÃn, dravyaæ vahnimacca' iti vÃkyajanyasamÆhÃlambanabodhasyÃpi parvatatvÃvacchinnaviÓe«yakatvÃt vahnitvÃvacchinnaprakÃrakatvÃcca tÃd­ÓavÃkye 'tivyÃptivÃraïÃya viÓe«yanÃprakÃratayornirÆpyanirÆpakabhÃvaæ niveÓya sÃdhyatÃvacchedakÃvacchinnasÃdhyani«ÂhaprakÃratÃnirÆpitapak«atÃvacchedakÃvacchinnapak«ani«ÂhaviÓe«yatÃÓÃlibodhajanakaæ vÃkyaæ pratij¤eti vaktavyam/ nyÃyabahirbhÆteti/ pa¤cÃvayavakanyÃyÃnantargatasya udÃsÅnasya 'parvato vahnimÃn' iti vÃkyasya nirÃsa÷/ evamagre 'pÅti/ hetvÃdilak«aïaghaÂakavÃkyapadaæ nyÃyÃvayavarÆpavÃkyaparamitinyÃyabahirbhÆte hetvÃdivÃkyasamÃnÃkÃre vÃkye nÃtivyÃptiriti j¤eyamityartha÷/ pa¤camyantaæ liÇgapratipÃdakaæ heturiti dÅpikÃ/ pa¤camyantatve sati liÇgavi«ayakabodhajanakatve sati vÃkyatvamiti tadartha÷/ asti ca dhÆmÃditi bhÃgasya tathÃtvamiti lak«aïasamanvaya÷/ pa¤camyantatve satÅtyanupÃdÃne udÃharaïÃditri«vativyÃpti÷/ te«Ãmapi liÇgabodhakatvÃt/ ata÷ pa¤camyantatve satÅtyuktam/ 'ayaæ na daï¬Ãt taddaï¬asaæyogÃjanyadravyatvÃt' ityÃdau 'ayaæ na daï¬Ãt' iti pratij¤ÃyÃmapi pa¤camyantatvasatvÃt tatrÃtivyÃptivÃraïÃta liÇgabodhakatve satÅtyuktam/ prak­tasÃdhyÃnumitihetuliÇgabodhakatvaæ tadartha iti na do«a÷/ vÃkyapadasya nyÃyÃvayavatvaparatayà nigamanÃvayave tasmÃditi bhÃge nÃtivyÃpti÷/ tasya bhÃgasya nyÃyÃvayavanigamanÃvayavatve 'pi nyÃyÃvayavatvÃsvÅkÃrÃt/ na caivaæ sati 'ayaæ na daï¬Ãt' iti pratij¤Ãntargatasya daï¬ÃditibhÃgasya pratij¤Ãvayavatve 'pi nyÃyÃvayavatvÃbhÃvÃdeva nÃtivyÃptiriti liÇgapratipÃdakamiti viÓe«aïaæ vyarthamiti vÃcyam/ tarhi nyÃyÃvayavapratij¤ÃvayavasyÃpi nyÃyÃvayavatvÃdativyÃptiprasakte÷/ na ca tarhi nigamanÃvayave tasmÃditi bhÃge 'tivyÃptiriti vÃcyam/ pa¤camyantatvamityanena prak­tapak«aviÓe«aïatÃpannasÃdhyÃnvitasvÃrthabodhakapa¤camyantatvasya vivak«itatvenÃdo«ÃdityÃÓayÃt/ nanu 'vyÃptipratipÃdakamudÃharaïam' iti dÅpikÃta÷ vyÃptivi«ayakabodhajanakavÃkyatvamudÃharaïasya lak«aïamityavagamyate/ tacca upanayanigamanayorativyÃptam/ tayorapi vyÃptipratipÃdakatvÃt/ upanayaghaÂakatathÃpadasya vahnivyÃpyadhÆmavÃnityarthakatvÃt nigamanaghaÂakatasmÃditiÓabdasya vahnivyÃpyadhÆmavattvÃt ityarthakatvÃt ityÃÓaÇkya vyÃca«Âe - prak­tahetumatÅti/ 'yo yo dhÆmavÃn sa so 'gnimÃn' ityudÃharaïe agnipadasya dhÆmavyÃpakavahnau lak«aïÃ, vÅpsitayatpadaæ tatpadaæ ca lak«aïÃtÃtparyagrÃhakam/ tathà ca dhÆmavÃn dhÆmavyÃpakavahnimÃnityartha÷/ tena prak­tahetumadviÓe«yakaprak­tahetuvyÃpakasÃdhyaprakÃrakabodhajanakavÃkyatvamudÃharaïasya lak«aïamiti labhyate/ upanayanigamanayo÷ Åd­Óalak«aïÃbhÃvÃt nÃtivyÃptiriti bhÃva÷/ nanvevamapi 'dhÆmavÃn dhÆmavyÃpakavahnimÃn' ityÃdivÃkyÃnÃæmapyudÃharaïatvÃpatti÷/ na ce«ÂÃpatti÷/ kathakasampradÃyavirodhÃt ityata Ãha - digiti/ vÅpsita yatpadottarahetutÃvacchedakaviÓi«Âahetumadbodhakapada - tatpadottarasÃdhyatÃvacchedakaviÓi«ÂasÃdhyavadbodhakapadasamudÃyatvameva udÃharaïatvaæ vivak«itam/ ato na do«a iti bhÃva÷/ Ãdhikamanyatra/ pak«atÃvacchedakaviÓi«ÂetyÃdi/ vahnivyÃpyadhÆmavÃniti vÃkye 'tivyÃptivÃraïÃya pak«atÃvacchedakaviÓi«ÂaviÓe«yakatvaniveÓa÷/ parvato dhÆmavÃniti vÃkye 'tivyÃptivÃraïÃya prak­tasÃdhyavyÃpyatvaniveÓa÷/ prak­tasÃdhyani«ÂhaprakÃratÃnirÆpitavyÃptini«ÂhaprakÃratÃnirÆpitahetuni«ÂhaprakÃratÃÓÃlibodhajanakavÃkyamityartha÷/ tena 'parvato dhÆmavÃn' iti vÃkyasyÃpi vastuto vahnivyÃpyo yo dhÆmastatprakÃrakatvÃdativyÃptiritiÓaÇkÃyÃ÷ nÃvasara÷/ hetasÃdhyavattayà pak«apratipÃdakamiti dÅpikÃgranthÃt hetumattayà sÃdhyavattayà ca pak«apratipÃdakatvaæ nigamanasya lak«aïamityavagamyate/ tathà sati nigamane 'sambhava÷/ 'tasmÃt tathÃ' iti nigamanavÃkyasya sÃdhyavattayà pak«abodhakatve 'pi hetumattayà pak«abodhakatvÃbhÃvÃt/ pa¤camyarthasya sÃdhye 'nvayena pak«e 'nvayÃbhÃvÃt/ evaæ 'dhÆmavÃn vahnimÃÓca parvata÷' iti vÃkye 'tivyÃptiÓca/ ato vyÃca«Âe - hetuj¤Ãneti/ pa¤camyÃ÷ j¤Ãnaj¤Ãpyatvamartha÷/ j¤Ãne prak­tyarthasya heto÷ vi«ayatÃsambandhenÃnvaya÷/ tathÃÓabdasya sÃdhyavÃnityartha÷/ sÃdhye pa¤camyarthasya j¤Ãnaj¤ÃpyatvasyÃÓrayatayÃnvaya÷/ tathà ca hetuvi«ayakaj¤Ãnaj¤ÃpyatvÃÓrayasÃdhyavÃn pak«a ityÃkÃrakabodha÷ nigamanÃt jÃyata iti nigamanavÃkye lak«aïasamanvaya÷/ abÃdhitatvÃdikaæ nigamanaprayojanamiti katham? nigamanavÃkyÃt abÃdhitatvÃsatpratipak«itatvayorapratipak«itatvayorapratipatterityÃÓaÇkyÃha - uttarakÃlamiti/ tathà ca pÆrvoktarÅtyà ÓÃbdabodhÃnantaraæ ayaæ heturabÃdhita÷ asatpratipak«aÓceti mÃnasaæ j¤Ãnamutpadyata iti bhÃva÷/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{AnTs_47 svÃrthÃnumitiparÃrthÃnumityor liÇgaparÃmarÓa eva karaïam / tasmÃl liÇgaparÃmarÓÃ'numÃnam //}* svÃrthÃnumitiparÃrthÃnumityo÷ liÇgaparÃmarÓa eva karaïam/ tasmÃt liÇgaparÃmarÓo 'numÃnam/ *{dÅpikÃ}* anumitikaraïamÃha - svÃrtheti/ *{viÓi«ÂaparÃmarÓasyÃnumitihetutvasthÃpanam}* nanu vyÃptism­tipak«adharmatÃj¤ÃnÃbhyÃmeva anumitisambhave viÓi«ÂaparÃmarÓa÷ kimarthamaÇgÅkartavya iti cet-na/ 'vahnivyÃpyavÃnayam' iti ÓÃbdaparÃmarÓasthale parÃmarÓaæsyÃvaÓyakatayà lÃghavena sarvatra parÃmarÓasyaiva kÃraïatvÃt/ liÇgaæ na karaïam, atÅtÃdau vyabhicÃrÃt/ 'vyÃpÃravat kÃraïaæ karaïam' iti mate parÃmarÓandvÃrà vyÃptij¤Ãnaæ karaïam/ tajjanyatve sati tajjanyajanako vyÃpÃra÷/ anumÃnamupasaæharati - tasmÃditi/ *{prakÃÓikÃ}* nanu viÓi«ÂavaiÓi«ÂyÃvagÃhiparÃmarÓasya anumitiæ prati hetutve tatrÃnanyathÃsiddhatvaniyatapÆrvav­ttitvayordvayo÷ kalpanÅyatayà gauravam/ 'vahnivyÃpyo dhÆma÷, dhÆmavÃn parvata÷' iti j¤Ãnadvayasya tava mate viÓi«ÂaparÃmarÓaæ prati kÃraïatvena kÊpyatasya karaïatve tu ananyathÃsiddhatvamÃtrasya kalpanÅyatayà lÃghavamiti prÃbhÃkara÷ ÓaÇkate - nanviti/ vahnivyÃpyavÃnayamiti/ atra tvadabhimatakÃraïasya asattvena vyabhicÃrÃt na j¤Ãnadvayasya kÃraïatvaæ sambhavatÅti bhÃva÷/ katha¤cidapi vyÃpyatÃvacchedakadhÆmatvÃderbhÃnaæ parÃmarÓe na sambhavatÅti sphoraïÃya ÓÃbdeti/ lÃghaveneti/ kalpanÃlÃghavenetyartha÷/ tathà hi - j¤Ãnadvaye ananyathÃsiddhatvaniyatapÆrvav­ttitvayo÷ kalpanÃpek«ayà viÓi«ÂaparÃmarÓe tatkalpanasyaiva laghÅyastvamiti/ vastutastu taddharmÃvacchinnaviÓe«yakavyÃptiprakÃrakaniÓcayaviÓi«ÂataddharmÃvacchi nnaprakÃrakapak«atÃvacchedakÃvacchi- nnaviÓe«yakaniÓcayasyaiva kÃraïatÃvacchedakatvaæ j¤ÃnadvayasÃdhÃraïyenana tanmate mantavyam/ naiyÃyikamate tu - vyÃptiviÓi«ÂavaiÓi«ÂyÃvagÃhiniÓcayatvaæ kÃraïatÃvacchedakamiti kÃraïatÃvacchedakalÃghavam avadheyam/ vinigamanÃviraheïa j¤ÃnamÃnaliÇgatvenÃpi karaïatvaæ vadatÃæ ÃcÃryÃïÃæ mataæ nirasyati - liÇgaæ na karaïamiti/ vyabhicÃrÃditi/ tatrÃpyanumiteranubhavasiddhatvena tadavyavahitapÆrvaæ bhÆtabhavi«yaddhÆmÃderasattvÃditi bhÃva÷/ mata iti/ 'phalÃyogavyavacchinnaæ kÃraïaæ karaïam' iti mate parÃmarÓa eva karaïamiti dhyeyam/ karaïe ativyÃptivÃraïÃya - tajjanyatve satÅti/ *{bÃlapriyÃ}* naiyÃyikenÃpi Ãdau dhÆmadarÓanam, tata÷ vyÃptismaraïam, tata÷ vahnivyÃpyadhÆmavÃnayamiti viÓi«ÂaparÃmarÓa÷, tato 'numitiriti kramasya svÅkaraïÅyatayà dhÆmadarÓanavyÃptism­tibhyÃmeva anumitisambhavÃt madhye viÓi«ÂaparÃmarÓa÷ kimartha iti prÃbhÃkareïa ÓaÇkitam/ ÓaÇkeyaæ nopapadyate/ viÓi«ÂaparÃmarÓÃdeva anumitisambhave j¤Ãnadvayasya nÃnumitihetutvam anyathÃsiddhatvÃditi naiyÃyikena vaktuæ ÓakyatvÃt/ ata÷ ÓaÇkiturÃÓayamabhivyanakti - nanu viÓi«ÂavaiÓi«ÂyetyÃdinÃ/ tathà ca viÓi«ÂaparÃmarÓasya ananyathÃsiddhatvaæ niyatapÆrvav­ttitvaæ cetyubhayaæ kalpanÅyam/ j¤Ãnadvayasya tu ananyathÃsiddhatvaæ niyatapÆrvav­ttitvaæ cetyubhayaæ kalpanÅyam/ j¤Ãnadvayasya tu ananyathÃsiddhatvamÃtraæ kalpanÅyam, na tu niyatapÆrvav­ttitvamapi, kÊptatvÃt/ ato lÃghavÃt j¤ÃnadvayamevÃnumitihetu÷ na tu viÓi«ÂaparÃmarÓa iti prÃbhÃkarasya bhÃva ityÃÓaya÷/ yatra 'vahnivyÃpyavÃnayam' iti ÓabdaÓravaïÃt 'ayaæ vahnivyÃpyavÃn' iti ÓÃbdabodhÃtmako viÓi«ÂaparÃmarÓa÷ jÃta÷ tatra taduttarak«aïe 'numiterjÃyamÃnatayà j¤Ãnadvayasya vyatirekavyabhicÃrÃt nÃnumitihetutvamiti sarvatraiva tasya hetutvamiti rÅtyà prÃbhÃkaramataæ dÅpikÃyÃæ khaï¬itam/ nanu prÃbhÃkaramate j¤ÃnadvayasyÃpi vyÃptij¤Ãnatvena pak«adharmatÃj¤Ãnatvena ca kÃraïatvami«yate/ 'vahnivyÃpyavÃnayam' iti ÓabdaparÃmarÓasyÃpi vyÃptij¤Ãnatvapak«adharmatÃj¤ÃnatvarÆpakÃraïatÃvacchedakÃkrÃntatvÃt kÃraïatvami«yata eveti na vyabhicÃra ityÃÓaÇkyÃha - katha¤cidapÅti/ yaæa bhÃva÷ - vyÃptij¤Ãnapak«adharmatÃj¤Ãnayo÷ vyÃptij¤Ãnatvapak«adharmatÃj¤ÃnatvÃbhyÃæ kÃraïatvasvÅkÃre 'Ãloko vahnivyÃpya÷ dhÆmavÃn parvata÷' iti j¤ÃnÃbhyÃmapi 'parvato vahnimÃn' ityunamityÃpatti÷/ ato vyÃpyatÃvacchedakatayà g­hÅtadharmÃævacchinne pak«adharmatÃvagÃhi j¤Ãnatvena kÃraïatvaæ vaktavyam/ tathà ca vahnivyÃpyavÃnayamiti j¤Ãne vyÃpyatÃvacchedakadhÆmatvÃderabhÃnena uktakÃraïatÃvacchedakÃnÃkrÃntatayà kÃraïatÃvacchedakÃvacchinnaæ vinÃpi kÃryotpattyà vyatirekavyabhicÃra÷ prÃbhÃkaramate durvÃra iti/ sphoraïÃyeti/ dhÆmatvopasthÃpakapadÃbhÃvÃdityartha÷/ tathà hÃtyÃdi/ ÓÃbdaparÃmarÓÃdanumiti÷ yatra bhavati tatra j¤Ãnadvayaæ vinÃpyanumiteranubhavasiddhatayà tatrÃpi yadi j¤ÃnadvayÃdevÃnumitiriti kalpyate tarhi j¤ÃnadvayasyÃnanyathÃsiddhatvaæ niyatapÆrvav­ttitvaæ cetyubhaya kalpanÅyam/ tatra viÓi«ÂaparÃmarÓasya niyatapÆrvav­ttitÃyÃ÷ kÊptatayà ananyathÃsiddhatvamÃtraæ kalpanÅyamiti naiyÃyikamate lÃghavamiti bhÃva÷/ nanu ÓÃbdaparÃmarÓasthale naiyÃyikasya mate lÃghave 'pi yatra j¤ÃnadvayÃdevÃnumiti÷ tatra pÆrvoktarÅtyà prÃbhÃkaramate lÃghavamiti sÃmyamityÃÓaÇkyÃha - vastutastviti/ dhÆmatvÃvacchinnaviÓe«yakavyÃpti prakÃrakaniÓcaya÷ 'dhÆmo vahnivyÃpya÷' ityÃkÃraka÷ ekakÃlÃvacchinnaikÃtmav­ttitvasambandhena tadviÓi«Âa÷ dhÆmatvÃvacchinnaprakÃrakaparvatatvÃvacchinnaviÓe«yakaniÓcaya÷ 'parvato dhÆmavÃn' ityÃkÃraka÷/ tathà coktaniÓcayaviÓi«ÂoktaniÓcayatvaæ prÃbhÃkaramate anumitikÃraïatÃvacchedakam/ naiyÃyikamate tu vyÃptiviÓi«ÂavaiÓi«ÂyÃvagÃhitvam/ tattu dhÆmatvÃnavagÃhini vahnivyÃpyavÃnayamiti ÓÃbdaparÃmarÓeæ'pyasti/ ata÷ kÃraïatÃvacchedakalÃghavÃt naiyÃyikamatameva yuktamiti bhÃva÷/ vinigamanÃviraheïeti/ j¤ÃyamÃnaæ liÇgaæ karaïam atha và liÇgavi«ayakaj¤Ãnaæ karaïamiti pak«ayoranyatarasya sÃdhutvasÃdhakayuktyabhÃvenetyartha÷/ liÇgasya anumitikaraïatve j¤ÃyamÃnÃbhyÃmatÅtÃnÃgatÃbhyÃæ liÇgÃbhyÃæ anumiti÷ na syÃt/ anumite÷ avyavahitapÆrvaæ asatostayo÷ avyavahitapÆrvav­ttitvaghaÂitakaraïatvÃsambhavÃt/ liÇgaj¤Ãnasya karaïatve tu atÅtÃnÃgataliÇgayorasattve 'pi tadvi«ayakaj¤ÃnasattvÃdanumitirupapadyate/ tadÃha - tatrÃpyanumiteriti/ phalÃyogavyavacchinnamiti/ kÃryÃvyavahitapÆrvav­ttitvaviÓi«Âaæ kÃraïaæ karaïamiti mate parÃmarÓasyaivÃnumityavyavahitapÆrvaæv­ttitayà tadave karaïam, vyÃptij¤Ãnasya tu parÃmarÓavyavahitatvÃt na karaïatvamiti bhÃva÷/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{hetuvibhÃga÷}* *{AnTs_48 liÇgaæ trividham / anvayavyatireki kevalÃnvayi kevalavyatireki ceti / anvayena vyatirekeïa ca vyÃptimad anvayavyatireki / yathà vahnau sÃdhye dhÆmavattvam / yatra dhÆmas tatrÃgnir yathà mahÃnasa ity anvayavyÃpti÷ / yatra vahnir nÃsti tatra dhÆmo'pi nÃsti yathà mahÃhrada iti vyatirekavyÃpti÷ / anvayamÃtravyÃptikaæ kevalÃnvayi yathà ghaÂo'bhidheya÷ prameyatvÃt paÂavat / atra prameyatvÃbhidhyatvayor vyatirekavyÃptir nÃsti sarvasyÃpi prameyatvÃd abhidheyatvÃc ca / vyatirekamÃtravyÃptikaæ kevalavyatireki yathà p­thivÅ tarebhyo bhidyate gandhavattvÃt / yad itarebhyo na bhidyate na tad gandhavat / yathà jalam / na ceyaæ tathà / tasmÃn na tatheti atra yad gandhavat tad itarabhinnam ity anvayad­«Âanto nÃsti p­thivÅmÃtrasya pak«atvÃt //}* liÇgaæ trividham - anvayavyatireki, kevalÃnvayi, kevalavyatireki ceti/ *{anvayavyatirekinirÆpaïam}* anvayena vyatirekeïa ca vyÃptimat anvayavyatireki/ yathà vahnau sÃdhye dhÆmavattvam/ yatra dhÆmastatrÃgni÷ yathà mahÃnasa÷ ityanvayavyÃpti÷/ yatra vahnirnÃsti, tatra dhÆmo 'pi nÃsti yathà mahÃhrada÷ iti vyatirekavyÃpti÷/ *{dÅpikÃ}* liÇgaæ vibhajate - liÇgamiti/ anvayavyatirekiïaæ lak«aïati - anvayeneti/ hetusÃdhyayo÷ vyÃpti÷ anvayavyÃpti÷, tadabhÃvayorvyÃpti÷ vyatirekavyÃpti÷/ *{prakÃÓikÃ}* yadyapyanumÃnanirÆpaïasyaiva pratij¤Ãtatvena tadvibhÃga eva ucita÷, tathÃpi liÇgasya traividhye pradarÓite tajj¤Ãnasya traividhyaæ phalatÅti manasi k­tvÃha - liÇgaæ vibhajata iti/ 'anvayena vyatirekeïa ca vyÃptimat' iti mÆlasya 'anvayasahacÃragrahagrÃhyavyÃptimattve sati vyatirekasahacÃragrahagrÃhyavyÃptimat' ityarthaæ manasi k­tvà tÃd­ÓavyÃptidvayaæ prakÃÓayati - hetusÃdhyayoriti/ *{bÃlapriyÃ}* 'anvayena vyatirekeïa ca vyÃptimat' iti yathÃÓrutamÆlÃt anvayavyÃptimattve sati vyatirekavyÃptimattvamanvayavyatirekiïo lak«aïamiti pratÅyate/ tathà sati kevalavyatirekiïyativyÃpti÷, tatrÃpi vastuto 'nvayavyÃpterapi sattvÃt ato vyÃca«Âe - anvayasahacÃragrahagrÃhyeti/ sÃdhyahetvo÷ sÃmÃnÃdadhikaraïyaæ anvayasahacÃra÷ tajj¤Ãnajanyaj¤Ãnavi«ayÅbhÆtà vyÃpti÷ hetuvyÃpakasÃdhyasÃmÃnÃdhikaraïyarÆpà anvayavyÃpti÷/ sÃdhyÃbhÃvahetvabhÃvayo÷ sÃmÃnÃdhikaraïyaæ vyatirekasahacÃra÷ tajj¤Ãnajanyaj¤Ãnavi«ayÅbhÆtà vyÃpti÷ sÃdhyÃbhÃvavyÃpakÅbhÆtÃbhÃvapratiyogitvarÆpà vyatirekavyÃpti÷/ anvayenetyatra t­tÅyÃyÃ÷ j¤Ãnaj¤Ãpyatvamartha÷, anvayaÓabda÷ anvayasahacÃrapara÷, j¤Ãnaj¤Ãpyatvasya vyÃptÃvanvaya÷, tenÃnvayasahacÃraj¤Ãnaj¤Ãpyà vyÃptiriti mÆlÃllabhyate/ evaæ vyatirekaÓabda÷ vyatirekasahacÃrapara÷, t­tÅyÃrtha÷ j¤Ãnaj¤Ãpyatvam, tena vyatirekasahacÃraj¤Ãnaj¤ÃpyÃvyÃptiriti labhyata iti bhÃva÷1/ *{///}* *{tarkasaÇgraha÷}* *{kevalÃnvayinirÆpaïam}* anvayamÃtravyÃptikam kevalÃnvayi/ yathà ghaÂa÷ abhidheya÷ prameyatvÃt paÂavat iti/ atra prameyatvÃbhidheyatvayo÷ vyatirekavyÃpti÷ nÃsti, sarvasyÃpi prameyatvÃt abhidheyatvÃcca/ *{dÅpikÃ}* kevalÃnvayino lak«aïamÃha - anvayeti/ kevalÃnvayisÃdhyakaæ liÇgaæ kevalÃnvayi/ [v­ttimat] ityantÃbhÃvÃpratiyogitvaæ kevalÃnvayitvam/ ÅÓvarapramÃvi«ayatvaæ sarvapadÃbhidheyatvaæ ca sarvatra astÅti vyatirekÃbhÃva÷/ *{prakÃÓikÃ}* anvayamÃtravyÃptikatvarÆpakevalÃnvayilak«aïe mÃtrapadena vyatirekavyÃptervyavacchedyatayà siddhyasiddhibhyÃæ vyÃghÃta ityÃlocya prakÃrÃntareïa pari«karoti - kevalÃnvayisÃdhyakamiti/ kevalÃnvayisÃdhyakavyatirekiheto÷ ---------------------------------------- 1. tathà ca anvayasahacÃraj¤Ãnajanyaj¤Ãnavi«ayavyÃptimatve sati vyatirekasahacÃraj¤Ãnajanyaj¤Ãnavi«ayavyÃptimattvaæ anvayavyatirekiïo lak«aïam/ tatra satyantÃnupÃdÃne kevalavyatirekiïyativyÃpti÷/ viÓeÓyÃnupÃdÃne kevalÃnvayinyativyÃpti÷/ vyatirekasahacÃreïÃpyanvayavyÃptireva g­hyata iti mate anavayasahacÃraj¤ÃnavyatirekasahacÃraj¤Ãnobhajajanyaj¤Ãnavi«ayavyÃptimattvaæ anvayavyatirekiïo lak«aïam/ ---------------------------------------- saÇgrahÃya sÃdhye kevalÃnvayitvaæ niveÓitam/ tadeva nirvakti - atyantÃbhÃveti/ niravacchinnav­ttimadatyantÃbhÃvetyartha÷/ tena gaganÃbhÃvasaæyogÃbhÃvÃdisÃdhyakaheto÷ saÇgraha÷/ ghaÂapadÃbhidheyatvasya paÂÃdÃvasattvena sarvata÷ sattvÃsambhavÃdÃha - sarvapadÃbhidheyatvamiti/ *{bÃlapriyÃ}* nanu 'anvayamÃtravyÃptikaæ kevalÃnvayÅ'ti mÆlÃt vyatirekavyÃptiÓÆnyatve sati anvayavyÃptimattvaæ kevalÃnvayino lak«aïamiti pratÅyate/ tathà sati kevalÃnvayini vyatirekavyÃpte÷ prasiddhatve tacchÆnyatvaæ na sambhavati/ tasyÃ÷ aprasiddhatve sutarÃæ tacchÆnyatvÃprasiddhiriti lak«aïamidaæ nopapadyata ityÃÓayena dÅpikÃyÃæ kevalÃnvayisÃdhyakaæ kevalÃnvayi ityuktamityÃha - anvayamÃtreti/ kevalÃnvayisÃdhyaka÷ kevalÃnvayÅ hetu÷ 'idaæ vÃcyaæ j¤eyatvÃt' ityÃdi÷ yathà kevalÃnvayÅ, tathà kevalÃnvayisÃdhyaka÷ vyatirekÅ heturapi 'idaæ vÃcyaæ ghaÂatvÃt' ityÃdi÷ kevalÃnvayyeva/ tathà cobhayasaÇgrahÃya hetau kevalÃnvayitvamaniveÓya kevalÃnvayisÃdhyakahetutvaæ kevalÃnvayino lak«aïaæ kathitamityÃha - kevalÃnvayisÃdhyaketi/ vyatirekihetu÷ atyantÃbhÃvapratiyogÅ hetu÷/ tadeveti/ kevalÃnvayitvamevetyartha÷/ nanu atyantÃbhÃvÃpratiyogitvaæ kevalÃnvayitvam, tatsÃdhyakahetutvaæ kevalÃnvayiliÇgatvamityuktau ÃkÃÓÃbhÃvasÃdhyakasya ghaÂatvÃdiheto÷ saÇgraho na syÃt ÃkÃÓÃbhÃvasya 1ÃkÃÓarÆpa-ÃkÃÓÃbhÃvÃtyantÃbhÃvapratiyogitvena atyantÃbhÃvÃpratiyogitvÃbhÃvÃt/ evaæ saæyogÃbhÃvasÃdhyakahetorapi saÇgraho na syÃt saæyogÃbhÃvasya 2saæyogÃtmakÃtyantÃbhÃvapratiyogitvÃt ityata Ãha - niravacchinnetyÃdi/ ----------------------------------------------- 1. ÃkÃÓarÆpa÷ ya÷ ÃkÃÓÃbhÃvÃtyantÃbhÃva÷ tatpratiyogitvenetyartha÷/ abhÃvÃbhÃvasya pratiyogisvarÆpatvÃditi bhÃva÷/ 2. saæyogarÆpa÷ ya÷ saæyogÃbhÃvÃtyantabhÃva÷ tatpratiyogitvÃdityartha÷/ ----------------------------------------------- saæyogasyÃvyÃpyav­ttitayà sÃvacchinnav­ttikatvÃt niravacchinnav­ttimÃn abhÃva÷ na saæyogÃtmaka÷ abhÃva÷, api tu ghaÂÃdyabhÃva÷ tadapratiyogitvaæ saæyogÃbhÃve 'stÅti tasya kevalÃnvayitvopapatti÷/ gaganarÆpo 'bhÃvastu na v­ttimÃn tasyÃv­ttitvÃt, api tu v­ttimÃn ghaÂÃdyabhÃva÷ tadapratiyogitvaæ gaganÃbhÃve 'stÅti tasyÃpi kevalÃnvayitvamupapadyata iti bhÃva÷/ evaæ ca yat sarvatrÃsti, na kvÃpi tadabhÃva÷ tat kevalÃnvayÅti labhyate/ nanvabhidheyatvasya kathaæ kevalÃnvayitvam/ abhidheyatvaæ hi padaÓaktimattvam/ tacca ghaÂapaÂÃdipadabhedena bhinnamiti ghaÂapadÃbhidheyatvasya paÂÃdini«ÂhÃtyantÃbhÃvapratiyogitvÃdityÃÓaÇkate - ghaÂapadeti/ sarvapadÃbhidheyatvamiti/ sarva iti yat padaæ tadabhidheyatvaæ sarvatrÃstÅti sarvapadÃbhidheyatvaæ kevalÃnvayi/ tathà ca 'ghaÂa÷ abhidheya÷ prameyatvÃt' iti prayoge sarvapadÃbhidheyatvaæ sÃdhyaæ iti kevalÃnvayitvamupapadyata iti bhÃva÷/ *{///}* *{tarkasaÇgraha÷}* *{kevalavyatirekinirÆpaïam}* vyatirekamÃtravyÃptikaæ kevalavyatireki/ yathà p­thivÅ itarebhyo bhidyate gandhavattvÃt/ yat itarebhyo na bhidyate na tat gandhavat yathà jalam/ na ceyaæ tathÃ/ tasmÃt na tathà iti/ atra yat gandhavat tat itarabhinnam ityanvayad­«ÂÃnta÷ nÃsti, p­thivÅmÃtrasya pak«atvÃt/ *{dÅpikÃ}* kavelavyatirekiïo lak«aïamÃha - vyatireketi/ tadudÃharati - yatheti/ nanu itarabheda÷ prasiddho và na vÃ/ Ãdye yatra prasiddha÷ tatra hetusattve anvayitvam, asattve asÃdhÃraïyam/ dvÅtÅye sÃdhyaj¤ÃnÃbhÃvÃt kathaæ tadviÓi«ÂÃnumiti÷/ viÓe«aïaj¤ÃnÃbhÃve viÓi«Âaj¤ÃnÃnadayÃt pratiyogij¤ÃnÃbhÃvÃt vyatirekavyÃptij¤Ãnamapi na syÃditi cet - na/ jalÃditrayodaÓÃnyonyÃbhÃvÃnÃæ trayodaÓasu pratyekaæ prasiddhÃnÃæ melanaæ p­thivyÃæ sÃdhyate/ tatra trayodaÓatvÃvacchinnabhedÃtmakasÃdhyasyaikÃdhikaraïav­ttitvÃbhÃvÃt nÃnvayitvÃsÃdhÃraïye/ pratyekÃdhikaraïaprasiddhyà sÃdhyaviÓi«ÂÃnumiti÷ vyatirekavyÃptinirÆpaïaæ ceti/ *{prakÃÓikÃ}* mÆle vyatirekamÃtravyÃptikamiti/ niÓcitavyatirekamÃtravyÃptikamityartha÷/ tena 'p­thivÅ itarebhyo bhidyate gandhavattvÃt' ityÃdau anvayavyÃptessattve 'pi na lak«aïÃsaÇgati÷/ itadabheda÷ - p­thivÅtaratvÃvacchinnapratiyogitÃkabheda÷/ anvayitvamiti/ anvayasahacÃragrahagrÃhyavyÃptimattvaæ syÃdityartha÷/ asÃdhÃraïyamiti/ sapak«avyÃv­ttatvarÆpÃsÃdhÃraïalak«aïÃkrÃntatvÃditi bhÃva÷/ aprasiddhasÃdhyake 'pi sÃdhyaviÓe«aïakÃnumitirevetyÃbhiprÃyeïÃha - sÃdhyetyÃdi/ vyatirekavyÃptÅti/ sÃdhyÃbhÃvavyÃpakÃbhÃvapratiyogitvarÆpetyartha÷/ p­thivÅtarasÃmÃnyabhedo na sÃdhyate, api tu jalÃdibhedak­Âaæ sÃdhyate/ tathà ca toktado«Ãvasara ityÃhajalÃdÅti/ jalÃdÅnÃæ ce trayodaÓÃnyonyÃbhÃvÃste«Ãæ kÆÂaæ sÃdhyata ityartha÷/ samudÃyasya prasiddhyasambhavÃdÃha - pratyekamini/ trayodaÓatvÃvacchinneti/ anumite÷ pÆrvaæ niÓcitasÃdhyatÃvacchedakÃvacchinnavato dharmiïa evÃprasiddhyà na tatra heto÷ sattvÃsattvanibandhane anvayitvÃsÃdhÃraïye iti samuditÃrtha÷/ pratyekaæ prasiddhau apek«ÃbuddhiviÓe«avi«ayatvarÆpasamudÃyatvaviÓi«Âaj¤Ãnaæ sambhavati/ tathà ca viÓe«aïatÃvacchedakaprakÃrakanirïayasya sadbhÃvÃt sÃdhyatÃvacchedakaviÓi«ÂavaiÓi«ÂyÃvagÃhyanumiti÷ vyatirekavyÃptij¤Ãnaæ ca sambhavatÅtyÃha - pratyekÃdhikaraïetyÃdinÃ/ yadyapi jalÃdi caturdaÓÃnyonyÃbhÃvÃnÃæ caturdaÓasu pratyeka prasiddhÃnÃmiti rÅtyà vaktumucitam, tathÃpi arthÃpatte÷ pramÃïÃntaratvamaÇgÅkurvantaæ prÃbhÃkaramÃk«eptuæ vyatirekavyÃpteranumityaÇgatvasya pradarÓanÅyatayà tanmatasÃdhÃraïyena vyatirekavyÃptiæ pradarÓayituæ jalÃditrayodaÓetyÃdikathanam/ na ca tanmate caturdaÓÃnyonyÃbhÃva÷ prasiddhÃ÷/ abhÃvasyÃdhikaraïÃtmakasya tenÃÇgÅkÃrÃditi dhyeyam/ kecittu - jalamevÃdi÷ ye«Ãæ trayodaÓÃnÃmiti vigraheïa jalÃdipratiyogikÃnÃæ caturdaÓÃnÃmityartha÷/ trayodaÓasviti/ jalÃdÅtyÃdi÷/ uktavigraheïa caturdaÓasvityartha÷/ agre 'pyevaæ bodhyam ityÃhu÷/ *{bÃlapriyÃ}* nanu vyatirekamÃtravyÃptikaæ kevalavyatirekÅtyasya anvayavyÃptiÓÆnyatve sati vyatirekavyÃptimattvaæ kevalavyatirekiïo lak«aïamityartha÷/ tathà ca 'p­thivÅ itarebhyo bhidyate gandhavattvÃt' ityatra kevalavyatirekiïi vastuto 'nvayavyÃpterapi sattvÃdasambhava÷ ityato vyÃca«Âe - niÓcitavyatireketi/ tathà coktasthale vastuta÷ anvayavyÃpte÷ sattve 'pi sÃdhyasyÃprasiddhyà (aj¤Ãnena) hetuvyÃpakasÃdhyasÃmÃnÃdhikaraïyarÆpÃnvayavyÃptiniÓcayo nÃsti, vyatirekavyÃptiniÓcayastvastÅti niÓcitavyatirekamÃtravyÃptikatvasya sattvÃt kevalavyatirekitvamupapadyata iti bhÃva÷/ yatki¤ciditarabhedasya prasiddhatvÃt prasiddho na veti vikalpasyaiva nÃvasara ityata÷ vyÃca«Âe - p­thivÅtaratvÃvacchinnapratiyogitÃkabheda iti/ p­thivÅtare«Ãæ sarve«Ãæ bheda ityartha÷/ tathà ca yadi p­thivÅtare«Ãæ sarve«Ãæ bheda÷ kvacit ghaÂÃdau j¤Ãta÷ tarhi tatra hetusattve sÃdhyahetvostatraivÃnvayasahacÃragrahÃt tadgrÃhyÃnvayavyÃptimattvamastÅti anvayavyatirekyanumÃnameva bhavet na kevalavyatireke/ yadi tatra heturnÃsti tarhi hetorniÓcitasÃdhyavadav­ttitvena sapak«avyÃv­ttatvarÆpÃsÃdhÃraïahetvÃbhÃvalak«aïÃkrÃntatayà hetorasÃdhÃraïatvÃpatti÷/ yadi p­thivÅtaratvÃvacchinnapratiyogitÃkabhedarÆpaæ sÃdhyaæ na j¤Ãtam tarhi sÃdhyarÆpaviÓe«aïaj¤ÃnÃbhÃvÃt sÃdhyaviÓi«Âapak«aj¤ÃnarÆpà anumitirna syÃt viÓi«Âabuddhau viÓe«aïaj¤Ãnasya kÃraïatvÃt/ evaæ sÃdhyasyÃj¤Ãtatve sÃdhyÃbhÃvaghaÂitavyatirekavyÃptij¤Ãnamapi na syÃt/ abhÃvabuddhau pratiyogij¤Ãnasya kÃraïatvÃditi dÅpikÃsthaÓaÇkÃgranthÃrtha÷/ nanu aprasiddhasÃdhyakasthale sÃdhyaviÓe«aïikà pak«a÷ sÃdhyavÃnityÃkÃrÃna anumitirmà bhÆt viÓe«aïaj¤ÃnarÆpakÃraïavirahÃt/ p­thivyÃmitarabheda÷ ityÃkÃrà sÃdhyaviÓe«yikà anumiti÷ bhavitumarhatyevetyÃÓaÇkyÃha - aprasiddhasÃdhyake 'pÅti/ sÃdhyaviÓe«aïakÃnumitireveti/ sÃdhyaviÓe«aïakÃnumitireva jÃyata iti pak«e viÓe«aïaj¤ÃnÃbhÃvÃt sà prak­te na sambhavatÅti dÆ«aïam/ sÃdhyaviÓe«yakÃnumitirjÃyata iti pak«e pratiyogij¤ÃnÃbhÃvÃt vyatirekavyÃptij¤ÃnarÆpakÃraïÃbhÃvÃt na sà sambhabatÅti bhÃvo varïanÅya÷/ jalÃdibhedakÆÂamiti/ jalÃdÅnÃæ p­thivyatiriktÃnÃæ caturdaÓÃnÃæ pratyekaæ ye caturdaÓa bhedÃ÷ tatsamÆha ityartha÷/ jalÃdÅnÃæ ye trayodaÓÃnyonyÃbhÃvà iti/ nanu jalÃdya«ÂadravyÃïÃæ guïÃdi«aÂpadÃrthÃnÃæ ca bheda÷ p­thivyÃæ sÃdhanÅya÷/ tathà ca jalÃdicaturdaÓÃnyonyÃbhÃveti vaktavye trayodaÓetyabhidhÃnamanucitamiti cet-atra kecit-mÅmÃæsakairabhÃvasyÃdhikaraïÃtmakatvasvÅkÃreïa atiriktapadÃrthatvÃnaÇgÅkÃrÃt trayodaÓÃnyonyÃbhÃva iti tanmatÃnusÃreïa kathitam/ arthÃpatteratiriktapramÃïatvamaÇgÅkurvatastÃn pratyeva kevalavyatirekyanumÃnasya pradarÓanÅyatvÃt ityÃhu÷ - tanna/ tÃd­ÓatrayodaÓÃnyonyÃbhÃvÃnÃæ jalÃdi«u pratyekaæ prasiddhÃnÃæ tanmate jalÃdirÆpatayà jalÃdirÆpatrayodaÓabhedasya p­thivyÃmasattvena gandhavattvaliÇgena tatsÃdhanÃsambhavÃt/ p­thivÅni«Âhasya tÃd­ÓatrayodaÓabhedasya p­thivÅrÆpatayà jalÃdi«u pratyekaæ prasiddhyabhÃvenÃprasiddhyà uktarÅtyà vyatirekavyÃptij¤ÃnÃsambhavena tatsÃdhanÃsambhavÃt/ ata÷ jalÃditrayodaÓÃnyonyÃbhÃvÃnÃmityasya jalamÃdirye«Ãæ tu jalÃdaya÷, jalÃdayastrayodaÓa jalÃditrayodaÓa te«ÃmanyonyÃbhÃvà iti vigraha÷/ jalÃditayatra atadguïasaævij¤Ãno bahuvrÅhi÷/ ato jalÃdÅnÃæ caturdaÓÃnÃæ ye caturdaÓa anyonyÃbhÃvÃ÷ te«Ãæ lÃbha iti vyÃkhyÃtavyam/ upari prakÃÓikÃyÃæ sarvamidaæ spa«ÂÅbhavi«yati/ vastutastu jalÃdÅnÃæ caturdaÓÃnÃæ ye bhedÃ÷ caturdaÓa te sarveæ jalÃdi«u na prasiddhÃ÷/ tathà hi - jalabheda÷ teja÷prabh­ti«u trayodaÓasu prasiddha÷, na tejasi/ evaærÅtyà trayodaÓasu prasiddha÷ ya÷ ekaikabheda÷ te«Ãæ melanaæ p­thivyÃæ sÃdhyate/ arthÃt caturdaæÓabhedasamudÃya÷ p­thivyÃæ sÃdhyate/ trayodaÓatvÃvacchedena prasiddho ya÷ ekaikabheda÷ tadghaÂitacaturdaÓÃtmakasamudÃya÷ p­thivyÃæ sÃdhyata iti yÃvat/ evaæ ca caturdaÓatvaviÓi«Âabhedasya kutrÃpyaprasiddhatvÃt nÃnvayitvaæ na và asÃdhÃraïyam/ sÃdhyaghaÂakaikÃbhÃvasya trayodaÓatvÃvacchedena prasiddhatayà sÃdhyarÆpaviÓe«aïaj¤Ãnasattvena sÃdhyaviÓi«ÂÃnumitirupapadyate/ evaæ sÃdhyÃtmakapratiyogij¤Ãnasattve sÃdhyÃbhÃvaj¤ÃnasambhavÃt vyatirekavyÃptij¤Ãnamapi sulabhamiti n­siæhaÓÃstriïa÷ prÃhu÷/ niÓcitasÃdhyatÃvacchedaketi/ sÃdhyatÃvacchedakaæ trayodaÓatvaæ caturdaÓatvaæ và tadavacchinnÃ÷ bhedÃ÷ tadvata ityartha÷/ pratyekaæ prasiddhÃviti/ jalabhedÃdÅnÃæ prasiddhatvÃt tatra apek«ÃbuddhiviÓe«avi«ayatvÃtmakaæ yat caturdaÓatvaæ tajj¤Ãnaæ bhavati/ tena caturdaÓatvÃtmakaæ yat viÓe«aïatÃvacchedakaæ tatprakÃraka÷ nirïaya÷ hame bhedÃ÷ caturdaÓa ityÃkÃraka÷ utpadyate/ tata÷ caturdaÓatvaviÓi«ÂabhedavatÅ p­thivÅ ityÃkÃrikà viÓi«ÂavaiÓi«ÂyÃvagÃhinÅ anumiti÷ sulabhÃ/ caturdaÓatvaviÓi«ÂabhedÃbhÃvavyÃpakÅbhÆtÃbhÃvapratiyogi gandhavattvamiti vyatirekavyÃptij¤Ãnaæ ca sulabhamiti bhÃva÷/ vastutastu kevalavyatirekyanumÃnasthale sÃdhyaviÓe«yikaivÃnumiti÷/ ata÷ pÆrvaæ sÃdhyasyÃprasiddhÃvapi na k«ati÷/ evaæ p­thivÅtarabhedÃbhÃvatvena rÆpeïa sÃdhyÃbhÃvasya vyatirekavyÃptighaÂakatayà na praveÓa÷, yena pratiyogyapratisaddhyà abhÃvÃprasiddhe÷ vyatirekavyÃptij¤Ãnasya daurlabhyaæ bhavet/ api tu p­thivÅtaratvavyÃpakÅbhÆtÃbhÃvapratiyogi gandhavatÅ p­thivÅ ityeva parÃmarÓa÷/ ata÷ dÅpikÃyÃmÃÓrita÷ prayÃso viphala iti prÃhu÷/ 1pak«atÃdÅdhityÃdau spa«Âametat/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{pak«alak«aïam}* *{AnTs_49 saædigdhasÃdhyavÃn pak«a÷ / yathà dhÆmavattve hetau parvata÷ //}* sandigdhasÃdhyavÃn pak«a÷/ yathà dhÆmavattve hetau parvata÷/ *{dÅpikÃ}* pak«alak«aïamÃha - sandigdheti/ nanu ÓravaïÃnantarabhÃvimananasthale avyÃpti÷/ tatra vedavÃkyairÃtmano niÓcitatvena sandehÃbhÃvÃt/ kiæ ca pratyak«e 'pi vahnau yatra icchayà anumiti÷ tatra avyÃptiriti cet-na/ uktapak«atÃÓrayatvasya pak«alak«aïatvÃt/ *{prakÃÓikÃ}* mÆle sandigdhasÃdhyavÃniti/ viÓe«yatÃsambandhena sÃdhyaprakÃrakasaæÓayaviÓi«Âa ityartha÷/ sapak«alak«aïÃdikamapyevaæ pari«kartavyam/ pak«alak«aïasyÃvyÃptimÃÓaÇkte - dÅpikÃyÃæ nanviti/ saæÓayavighaÂakaÓÃbdabuddhisthale 'vyÃptimuktvà pratyak«asthale 'pi tÃmÃha - ki¤cati/ ukteti/ si«Ãdhayi«ÃvirahaviÓi«ÂasiddhyabhÃvarÆpapak«atÃÓrayatvasya pak«alak«aïatvÃdityartha÷/ *{bÃlapriyÃ}* viÓe«yatÃsambandheneti/ 'parvato vahnimÃn na vÃ' ityÃkÃrake saæÓaye vahni÷ prakÃra÷ parvato viÓe«ya iti ----------------------------------------------- 1. ata eva prasiddhasÃdhyakasthale pak«aviÓe«yikaivÃnumitiranubhÆyate' iti pak«atÃyÃæ dÅdhitigrantha÷/ atra prasiddhasÃdhyakasthale pak«aviÓe«yakÃnumitiriti kathanÃt aprasiddhasÃdhyakasthale sÃdhyaviÓe«yakÃnumitiriti sÆcyate/ tatra gadÃdharÅyavyÃkhyÃnaæ 'kiæ tu aprasiddhasÃdhyakasthale viÓe«aïaj¤ÃnÃdiviraheïa sÃdhyaviÓe«aïakÃnumiteranupapattyà sÃdhyaviÓe«yakÃnumitirÆpeyate' ityÃdyuktaæ dra«Âavyam/ ----------------------------------------------- sÃdhyaprakÃrakatÃd­ÓasaæÓayasya viÓe«yatÃsambandhena parvate sattvÃt parvatasya pak«atÃ/ prakÃratÃsambandhena tÃd­ÓasaæÓayasya vahnau sattvÃt vahne÷ pak«atvavÃraïÃya viÓe«yatÃsambandhenetyuktam/ sapak«alak«aïÃdikamapyevaæ pari«kartavyamiti/ viÓe«yatÃsambandhena sÃdhyaprakÃrakanirïayaviÓi«Âa÷ sapak«a÷, viÓe«yatÃsambandhena sÃdhyÃbhÃvaprakÃrakanirïayaviÓi«Âa÷ vipak«a÷ iti rÅtyà pari«kartavyamityartha÷/ saæÓayavighaÂaketi/ Ãtmà dehendriyÃdivilak«aïo na veti sandehasya pratibandhaka÷ ya÷ vedavÃkyajanya÷ ÓÃbdabodha÷ Ãtmà dehendriyÃdivilak«aïa÷ ityÃkÃraka÷ tatra tÃd­ÓaÓÃbdabodhÃtmakaÓravaïÃnantaraæ Ãtmà dehendriyÃdivilak«aïa ityÃkÃrakÃnumitirÆpaæ mananaæ na syÃt/ Ãtmana÷ viÓe«yatÃsambandhena sÃdadhyaprakÃrakasandehavattvarÆpapak«atvÃbhÃvÃditi bhÃva÷/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{sapak«alak«aïam}* *{AnTs_50 niÓcitasÃdhyavÃn sapak«a÷ / yathà tatraiva mahÃnasa÷ //}* niÓcitasÃdhyavÃn sapak«a÷/ yathà tatraiva mahÃnasa÷/ ___________________________________________________________________________ *{vipak«alak«aïam}* *{AnTs_51 niÓcitasÃdhyÃbhÃvavÃn vipak«a÷ / yathà tatraiva mahÃhrada÷ //}* niÓcitasÃdhyÃbhÃvavÃna vipak«a÷/ yathà tatraiva mahÃhrada÷/ ___________________________________________________________________________ *{hetvÃbhÃsanirÆpaïam}* *{AnTs_52 savyabhicÃraviruddhasatpak«ÃsiddhabÃdhitÃ÷ pa¤ca hetvÃbhÃsÃ÷ //}* savyabhicÃra-viruddha-satpratipak«a-asiddha-bÃdhitÃ÷ pa¤ca hetvÃbhÃsÃ÷/ *{dÅpikÃ}* sapak«alak«aïamÃha - niÓciteti/ vipak«alak«aïamÃha - niÓciteti/ evaæ saddhetÆnnirÆpya asaddhetÆnnirÆpayituæ vibhajate - savyabhicÃreti/ anumitipratibandhakayathÃrthaj¤Ãnavi«ayatvaæ hetvÃbhÃsatvam/ *{prakÃÓikÃ}* saddhetÆnnirÆpya - vyÃptyÃdiviÓi«ÂahetÆnnirÆpyetyartha÷/ saddhetunirÆpaïe asaddhetusmaraïÃta prasaÇgasaÇgatyà tannirÆpaïamiti bhÃva÷/ mÆle hetvÃbhÃsà iti/ hetuvadÃbhÃsanta iti hetvÃbhÃsÃ÷/ du«Âahetavo nirÆpyanta ityartha÷/ nanu sÃmÃnyadharmaprakÃrakaj¤Ãnamantarà viÓe«ajij¤ÃsÃnudayena savyabhicÃretyÃdinà vibhÃgo 'nucita ityÃÓaÇkÃæ parijihÅr«u÷ do«alak«aïe 'bhihite do«avattvarÆpadu«Âalak«aïasyÃtisphaÂatvÃt lÃbho bhavatÅtyÃÓayena do«asÃmÃnyalak«aïamÃha - anumitÅti/ hetvÃbhÃsatvamiti/ hetorÃbhÃsÃ÷ hetvÃbhÃsÃ÷ hetuni«ÂhÃ÷ do«Ã÷, te«Ãæ bhÃva÷ tattvamityartha÷/ 'hrado vahnimÃn' ityÃdyanumitiæ prati 'vahnyabhÃvavÃn hrada' ityÃdibÃdhaniÓcaya÷ pratibandhaka÷/ pramÃtmakatÃd­ÓaniÓcayavi«ayatvaæ vahnyabhÃvavaddhradÃdau ak«atamiti lak«aïasamanvaya÷/ atrÃnumitipadaæ ajahallak«aïayà anumititatkaraïÃnyataraparam/ tena vyabhicÃrÃdij¤Ãnasya parÃmarÓapratibandhakatayaiva nirvÃhÃt anumityapratibandhakatve 'pi vyabhicÃrÃdi«u nÃvyÃpti÷/ 'parvato nirvahni÷' iti bÃdhabhramasya 'parvato vahnimÃn' ityanumitipratibandhakatvÃt tadvi«ayavahnyabhÃvÃdau ativyÃpti÷ ata÷ yathÃrtheti/ bhramÃbhinnetyartha÷/ athaivamapi vahnyabhÃvavaddhradÃtmakabÃdhaikadeÓe vahnyabhÃvÃdau ativyÃpti÷/ 'vahnyabhÃvavÃn hrada÷' ityÃkÃrakayarthÃrthaj¤Ãnavi«ayatvasya tatra sattvÃditi cet-na/ yadrÆpÃvacchinnavi«ayakaj¤ÃnasÃmÃnyaæ anumitipratibandhakaæ tadrÆpÃvacchinnatvaæ do«atvamityarthaparyavasÃnenÃdo«Ãt/ vahnyabhÃvatvÃvacchinnavi«ayakasya 'vahnyabhÃvavÃn hrada÷' iti j¤ÃnasyÃnumitipratibandhakatve 'pi tÃd­Óaj¤ÃnasÃmÃnyÃntargatasya 'vahnyabhÃva' ityÃkÃrakaj¤Ãnasya apratibandhakatvena vahnyabhÃvatvÃde÷ yadrÆpapadenopÃdÃnÃsambhavÃt/ na ca tarhi yathÃrthapadaæ vyartham/ 'parvato nirvahni÷' iti bhramavi«aye 'pi vahnyabhÃvÃdÃvativyÃpte÷ uktarÅtyaiva vÃraïÃditi vÃcyam/ j¤Ãnapadasya j¤ÃnaviÓe«atÃtparyagrÃhakatayà yathÃrthapadasÃrthakyÃt/ evaæ ca yadrÆpÃvacchinnavi«ayakÃnÃhÃryÃprÃmÃïyaj¤ÃnÃnÃskanditaniÓcayasÃmÃnyaæ prak­tÃnumitipratibandhakaæ tadrÆpÃvacchinnatvaæ do«atvamityartha÷ paryavasita÷/ tena vahnyabhÃvavaddhradavi«ayakasya ÃhÃryasya aprÃmÃïyaj¤ÃnaviÓi«Âasya saæÓayasya ca anumityapratibandhakatve 'pi nÃsambhava ityalaæ pallavitena/ pare tu - idaæ du«ÂÃnÃmeva lak«aïam/ parantu j¤ÃyamÃnavyabhicÃrÃde÷ pratibandhakatvamabhyupetya/ tadarthastu anumitipratibandhakà ye vyabhicÃrÃdaya÷ ekaj¤Ãnavi«ayaprak­tahetutÃvacchedakavattvasambandhena tatprakÃrakayathÃrthaj¤ÃnaviÓe«yatvam/ 'dhÆmavÃn vahne÷' ityÃdau dhÆmÃbhÃvavadv­ttitvaviÓi«Âavahni÷ vyabhicÃra÷, uktasambandhena 'tadvÃn vahni÷' ityÃkÃrakayathÃrtha¤j¤ÃnaviÓe«yatvamastÅti lak«aïasamanvaya÷/ anumitipadasya prak­tÃnumitiparatayà saddhetau anumitipratibandhakÅbhÆtavyabhicÃrÃdÅnÃmaprasiddhatvÃt nÃtivyÃpti÷/ yathÃrthapadÃnupÃdÃne darÓitasambandhena vyabhicÃraprakÃrakabhramaviÓe«yatvasya saddhetÃvapi sattvenÃtivyÃpti÷ syÃditi tanniveÓa ityÃhu÷/ *{bÃlapriyÃ}* vyÃptyÃdiviÓi«ÂahetÆniti/ Ãdipadena pak«adharmatà g­hyate/ tathà ca vyÃpti-pak«adharmatÃviÓi«Âahetutvaæ saddhetorlak«aïamiti bhÃva÷/ hetuvadÃbhÃsanta iti/ hetutvaprakÃrakabhramavi«ayÃ÷ ityartha÷/ hetutvaæ ca vyÃptipak«adharmatÃviÓi«Âatvam/ tathà ca vyÃptipak«adharmatÃviÓi«ÂatvaprakÃrakabhramavi«ayatvaæ hetvÃbhÃsatvam/ tattu du«ÂahetÆnÃmeva bhavati, saddhetÆnÃæ tatpramÃvi«ayatvÃditi hetvÃbhÃsaÓabda÷ du«Âahetupara iti bhÃva÷/ lak«aïasamanvaya iti/ tathà ca 'hrado vahnimÃn dhÆmÃt' ityatra vahnyabhÃvavaddhradÃtmaka÷ bÃdha÷ do«a÷/ tÃd­Óado«avattvaæ ca heto÷ dhÆmasya ekaj¤Ãnavi«ayaprak­tahetutÃvacchedakavattvasambandhenÃstÅti du«Âatvam/ 'vahnyabhÃvavaddhrada÷ dhÆmatvaæ ca' ityekaj¤Ãne bÃdhasya dhÆmatvasya ca vi«ayatvÃdityÃdikamÆhanÅyam/ nanvanumitipratibandhakayathÃrthaj¤Ãnavi«ayatvaæ yadi do«alak«aïaæ tadà bÃdhasatpratipak«ayorevedaæ lak«aïaæ samanviyÃt/ bÃdhaniÓcayasya satpratipak«aniÓcayasya ca 'hrado vahnyabhÃvavÃn' ityÃkÃrakasya 'hrado vahnyabhÃvavyÃpyaÓaivÃlavÃn' ityÃkÃrakasya ca tadvattÃbuddhiæ prati tadabhÃvavattÃniÓcayavidhayà tadabhÃvavyÃpyavattÃniÓcayavidhayà ca pratibandhakatvÃt, tadvi«ayatvarÆpalak«aïasattvÃt/ vyabhicÃravirodhasvarÆpÃsiddhiprabh­ti«u lak«aïamidaæ na samanveti/ tajj¤ÃnÃnÃmanumitipratibandhakatvÃbhÃvÃt, anumitikaraïaparÃmarÓapratibandhakatvasyaiva vyabhicÃrÃdij¤Ãne«u sattvÃdityata Ãha - atrÃnumitipadamiti/ tathà ca anumititatkaraïÃnyatarapratibandhakayathÃrthaj¤Ãnavi«ayatvaæ hetvÃbhÃsalak«aïam/ parÃmarÓapratibandhakatayaiveti/ vyabhicÃraj¤Ãnaæ parÃmarÓe vyÃptibhÃnÃæÓe pratibandhakam/ virodhaj¤Ãnaæ sÃdhyasÃmÃnÃdhikaraïyÃæÓabhÃne pratibandhakam/ svarÆpÃsiddhij¤Ãnaæ pak«adharmatvabhÃne pratibandhakamiti sarve«Ãæ anumitikaraïaparÃmarÓapratibandhakasattvÃt nÃvyÃptiriti bhÃva÷/ nirvÃhÃditi/ lak«aïopapatterityartha÷/ yathÃrthapadaprayojanamÃha - parvato nirvahniriti/ tathà ca yathÃrthapadÃnupÃdÃne parvate vahnyabhÃvavÃnityÃkÃrakabhramasya 'parvato vahnimÃn' ityanumitipratibandhakatvÃt tÃd­Óabhramavi«ayasya vahnyabhÃvasya do«atvaæ syÃt/ tadvÃraïÃya yathÃrthapadam/ uktabhramasya yathÃrthatvÃbhÃvÃt nÃtivyÃptiriti bhÃva÷/ nanu yathÃrthapadopÃdÃne 'pi 'parvato vahnyabhÃvavÃn' iti bhramavÃraïamaÓakyam/ tasyÃpi parvatatvavati parvatatvaprakÃrakatvena vahnyabhÃvatvavati vahnabhÃvatvaprakÃrakatvena ca tadvati tatprakÃrakatvarÆpayathÃrthalak«aïÃkrÃntatvena yathÃrthatvÃdityata Ãha - bhramabhinnetyartha iti/ tathà caprak­talak«aïaghaÂakaæ yathÃrthapadaæ tadabhÃvavati tatprakÃrakabhinnÃrthakam/ 'parvato vahnyabhÃvavÃn' iti j¤Ãnaæ tu vahnyabhÃvÃbhÃvavati vahnyabhÃvaprakÃrakatayà bhramÃtmakam, tadbhinnaæ na bhavatÅti na do«a iti bhÃva÷/ bhramabhinnatvameva sarvÃæÓe pramÃtvamityucyate/ tacca 1svavyadhikaraïaprakÃrÃvacchinna yà yà viÓe«yatà tattadanirÆpakatvam/ ------------------------------------------ 1. svavyadhikaraïeti/ svavyadhikaraïetyasya svÃdhikaraïÃv­ttÅtyartha÷/ Óuktau idaæ rajatamiti bhramÅyaÓuktini«ÂhaviÓa«yatÃyà svapadena upÃdÃne svÃdhikaraïaæ Óukti÷ tadav­tti÷ ya÷ prakÃra÷ rajatatvaæ tadavacchinnà yà viÓe«yatà Óuktini«ÂhaviÓe«yatà tannirÆpakatvam idaæ rajatamiti bhrame tadanirÆpakatvaæ idaæ rajatamiti pramÃyÃmiti lak«aïasamanvaya÷/ ------------------------------------------ 1svÃnirÆpitatvasvÃÓrayÃbhÃvavadv­ttitvobhayasambandhena prakÃratÃviÓi«Âà yà viÓe«yatà tadanirÆpakatvamiti yÃvat/ adhikamudgranthe«u/ ÓaÇkate - athaivamapÅti/ bhramabhinnÃrthakayathÃrthapadaniveÓe 'pÅtyartha÷/ 'hrado vahnimÃn dhÆmÃt' ityatra 'hrado vahnyabhÃvavÃn' iti niÓcayasya pratibandhakatayà tadvi«ayatvaæ vahnyabhÃvavaddhra iva vahnyabhÃve 'pyasti/ tathà ca anumitipratibandhakayathÃrthaj¤Ãnavi«ayatvarÆpasya hetvÃbhÃsalak«aïasya bÃdhÃnÃtmake vahnyabhÃve 'tivyÃptirityartha÷/ samÃdhatte --- yadrÆpÃvacchinneti/ tathà ca yadrÆpapadena vahnyabhÃvatvasyopÃdÃne tadavacchinnavi«ayakasya 'vahnyabhÃvavÃn hrada÷' iti j¤ÃnasyÃnumitipratibandhakatve 'pi vahnyabhÃvatvÃvacchinnavi«ayakaj¤ÃnasÃmÃnyÃntargatasya 'vahnyabhÃva÷' ityÃkÃrakaj¤Ãnasya 'hrado vahnimÃn' ityÃkÃrakÃnumitipratibandhakatvaæ nÃsti/ ata÷ vahnyabhÃvavaddhradatvameva yadrÆpapadena dhartavyam/ tadavacchinnavi«ayakaj¤ÃnasÃmÃnyasyÃnumitipratibandhakatvÃt/ tadrÆpÃvacchinnatvaæ ca vahnyabhÃvavaddhrada evÃsti na vanhyabhÃva iti nÃtivyÃptiriti bhÃva÷/ na ca tarhÅti/ 'parvato vanhyabhÃvavÃn' iti bhramavi«aye vanhyabhÃve 'tivyÃptivÃraïÃya hi yathÃrthapadamupÃttam/ niruktapari«kÃre tu yadrÆpapadena na vanhyabhÃvatvamupÃdÃtuæ Óakyate/ tadavacchinnavi«ayakaj¤ÃnasÃmÃnyÃntargatasya vanhyabhÃva÷ iti j¤Ãnasya 'parvato vanhimÃn' ityanumitipratibandhakatvÃbhÃvÃt/ tathà ca vanhyabhÃve 'tivyÃptyaprasaktyà yathÃrthapadaæ vyarthamiti bhÃva÷/ j¤ÃnaviÓe«atÃtparyagrÃhakatayeti/dya j¤Ãnapadena anÃhÃryamapramÃïyaj¤ÃnÃnÃskanditaæ niÓcayÃtmakaæ ca j¤Ãnamatra ----------------------------------------------- 1. svanirÆpitatveti/ svaæ idaæ rajatamitibhramÅyà rajatatvani«Âhà prakÃratà tannirÆpitatvaæ Óuktini«ÂhaviÓe«yatÃyÃmasti/ evaæ svaæ rajatatvani«ÂhaprakÃratà tadÃÓraya÷ rajatatvaæ tadabhÃvavacchaktiv­ttitvaæ ca viÓe«yatÃyÃmasti/ tÃd­ÓaviÓe«yatÃnirÆpakatvaæ bhrame anirÆpakatvaæ pramÃyÃmiti samanvayo bodhya÷/ ----------------------------------------------- vivak«itamiti sÆcanÃya yathÃrthapadamiti bhÃva÷/ anÃhÃryatvaæ bÃdhakÃlÅnecchÃjanyatvÃbhÃvavattvam/ tadanupÃdÃne 'hrado vanhimÃn' iti bÃdhakaj¤ÃnakÃle 'hrade vanhyabhÃvaj¤Ãnaæ bhavatu' itÅcchayà jÃyamÃnasya 'hrado vanhyabhÃvavÃn' iti j¤ÃnasyÃpi vanhyabhÃvavaddhradatvÃvacchinnavi«ayakaj¤ÃnasÃmÃnyÃntargatatayà tasya cÃnumitipratibandhakatvÃbhÃvÃdavyÃptisyÃt bÃdhe/ tadvÃraïÃya pratibanadhakaj¤Ãne 'nÃhÃryatvaæ niveÓanÅyam/ evaæ aprÃmÃïyaj¤ÃnÃnÃskanditatvaæ sÃmÃnÃdhikaraïyasambandhena aprÃmÃïyaj¤ÃnÃbhÃvaviÓi«Âatvam/ tadaniveÓe 'yatra hrado vanhyabhÃvavÃn' iti j¤ÃnÃnantaraæ 'idaæ j¤Ãnaæ apramÃ' iti j¤Ãnaæ tatra bÃdhaj¤ÃnasyÃnumityapratibandhakatayà bÃdhe 'vyÃpti÷/ ata÷ tanniveÓa÷/ evaæ niÓcayÃtmakatvÃniveÓe 'hrado vanhimÃn na vÃ' iti saæÓayÃtmakaj¤Ãnasya j¤ÃnasÃmÃnyÃntargatasya apratibandhakatayà avyÃpti÷ syÃt/ ata÷ tanniveÓa÷/ tathà ca yaddharmÃvacchinnavi«ayakÃnÃhÃryÃprÃmÃïyaj¤ÃnÃnÃskanditaniÓcayasÃmÃnyaæ prak­tÃnumitipratibandhakaæ taddharmÃvacchinnatvaæ hetudo«asya lak«aïamiti paryavasannam/ pare tvityÃdi/ pÆrvasmin kalpe anumitipratibandhakaæ yathÃrtha÷ j¤Ãnamiti karmadhÃraya÷/ asmin kalpe anumitipratibandhakÃnÃæ yathÃrthaj¤Ãnamiti «a«ÂhÅtatpuru«a÷/ 'hrado vahnimÃn dhÆmÃt' ityatra 'hrado vanhimÃn' ityanumitipratibandhaka÷ vanhyabhÃvavaddhradÃtmako bÃdha÷ tatprakÃrakayathÃrthaj¤Ãnaæ ekaj¤Ãnavi«ayaprak­tahetutÃvacchedakavattvasambandhena 'vanhyabhÃvavaddhradavÃn dhÆma÷' ityÃkÃrakaæ tadviÓe«yatvaæ dhÆme 'stÅti dhÆmasya du«Âatvam/ 'parvato dhÆmavÃn vanhe÷' ityatra vyabhicÃriïi anumitipratibandhaka÷ dhÆmÃbhÃvavadv­ttitvaviÓi«ÂavanhirÆpo vyabhicÃra÷ tatprakÃrakayathÃrthaj¤Ãnaæ uktasambandhena tÃd­ÓavyabhicÃravÃn vanhi÷ ityÃkÃrakaæ, tadviÓe«yatvaæ vanhÃvastÅti lak«aïasamanvaya÷/ nanu 'parvato vanhimÃn dhÆmÃt' ityatrÃtivyÃpti÷/ anumitipadena 'parvato dhÆmavÃn' ityanumitimupÃdÃya tatpratibandhako yo vyabhicÃra÷ dhÆmÃbhÃvavadv­ttivaviÓi«ÂavanhirÆpa ekaj¤Ãnavi«ayaprak­tahetutÃvacchedakavattvasambandhena tatprakÃrakaæ yat yathÃrthaj¤Ãnaæ tÃd­ÓavanhimÃn dhÆma ityÃkÃrakaæ tadviÓe«yatvasya dhÆme sattvÃt ityata Ãha - anumitipadasya prak­tÃnumitiparatayeti/ prak­tapak«atÃvacchedakÃvacchinnoddeÓyaka-prak­tasÃdhyatÃvacchedakÃvacch innavidheyakÃnumitiparatayetyartha÷/ tathà ca 'parvato vanhimÃn' ityanumitirevopÃdeyatayà tatpratibandhakado«Ãprasiddhyà nÃtivyÃptiriti bhÃva÷/ darÓitasambandheneti/ ekaj¤Ãnavi«ayaprak­tahetutÃvacchedakavattvasambanadhenetyartha÷/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{savyabhicÃranirÆpaïam}* *{AnTs_53 savyabhicÃro'naikÃntika÷ / sa trividha÷ / sÃdhÃraïÃsÃdhÃraïÃnupasaæhÃribhedÃt / tatra sÃdhyÃbhÃvavadv­tti÷ sÃdhÃraïo anaikÃntika÷ / yathà parvato vahnimÃn prameyatvÃd iti prameyatvasya vahnyabhÃvavati hrade vidyamÃnatvÃt / sarvasapak«avipak«avyÃv­tto'sÃdhÃraïa÷ / yathà Óabdo nitya÷ ÓabdatvÃd iti / Óabdatvaæ sarvebhyo nityebhyo'ntyebhyaÓ ca vyÃv­ttaæ ÓabdamÃtrav­tti / anvayavyatirekad­«ÂÃntarahito'nupasaæhÃrÅ / yathà sarvam anityaæ prameyatvÃd iti / atra sarvasyÃpi pak«atvÃd d­«ÂÃnto nÃsti //}* savyabhicÃro 'naikÃntika÷/ sa÷ trividha÷-sÃdhÃraïa-asÃdhÃraïa-anupasaæhÃribhedÃt/ tatra sÃdhyÃbhÃvavadv­tti÷ sÃdhÃraïa÷/ yathà parvato vanhimÃn prameyatvÃt/ atra prameyatvasya vanhyabhÃvavati (sÃdhyÃbhÃvavati) hrade vidyamÃnatvÃt/ sarvasapak«avipak«avyÃv­tto 'sÃdhÃraïa÷/ yathà Óabdo nitya÷ ÓabdatvÃt/ atra Óabdatvaæ sarvebhya÷ nityebhya÷ anityebhyo vyÃv­ttam ÓabdamÃtrav­tti/ anvayavyatirekad­«ÂÃntarahito 'nupasaæhÃrÅ/ yathà sarvamanityaæ prameyatvÃt/ atra sarvasyÃpi pak«atvÃt d­«ÂÃnto nÃsti/ *{dÅpikÃ}* savyabhicÃraæ vibhajate---sa trividha iti/ sÃdhÃraïaæ lak«ayati---tatreti/ udÃharati - yatheti/ asÃdhÃraïaæ lak«ayati---sarveti/ anupasaæhÃriïo lak«aïamÃha---anvayeti/ *{prakÃÓikÃ}* sa trividha itÅti/ sÃmÃnyalak«aïantu sÃdhÃraïÃdyanyatamatvaæ sphaÂam/ mÆle tatreti/ sÃdhÃraïÃdimadhya ityartha÷/ sÃdhyÃbhÃvavadv­ttiriti/ sÃdhyatÃvacchedakadharmasambandhÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃvavannirÆpitahetutÃvacchedakasambandhÃvacchinnÃdheyatÃvÃnityartha÷/ tena 'vanhimÃn dhÆmÃt' ityÃdau hetumati parvatÃdau tattatsÃdhyÃbhÃvasya sambandhÃntarÃvacchinnasÃdhyasÃmÃnyÃbhÃvasya ca sattve 'pi sÃdhyÃbhÃvavati dhÆmÃvayavÃdau samavÃyÃdinà dhÆmÃderv­ttitve 'pi ca nÃtivyÃpti÷/ atra ca sÃdhyÃbhÃvavattÃyÃæ sambandhaviÓe«ÃvacchinnatvÃniveÓe 'vanhimÃn dhÆmÃt' ityÃdau vanhyÃdyabhÃvasya kÃlikasambandhena parvatÃdau v­tterativyÃpti÷/ daiÓikaviÓe«aïatÃviÓe«ÃvacchinnatvaniveÓe ghaÂatvÃbhÃvÃdisÃdhyakavyabhicÃriïi sÃdhyÃbhÃvasya ghaÂatvÃde÷ viÓe«aïatÃviÓe«aïÃdhikaraïÃprasiddhyÃvyÃpti÷/ ata÷ sÃdhyatÃvacchedakasaæbandhena sÃdhyavattÃgrahaæ pratiyeya sambandhena sÃdhyÃbhÃvavattÃniÓcaya÷ pratibandhaka÷ tena sambandhena sÃdhyÃbhÃvavattvaæ vivak«aïÅyam/ vanhyÃdau sÃdhye tÃd­Óasambandho daiÓikÃviÓe«aïatÃ, ghaÂatvÃbhÃvÃdau ca sÃdhye samavÃyastatheti na do«a÷/ 'kapisaæyogÅ etadv­k«atvÃt' ityÃdau tÃd­Óasambandho niravacchinnadaiÓikaviÓe«aïateti dik/ na ca viruddhe 'tivyÃptiriti bhramitavyam/ upadheyasaÇkare 'pyupÃdherasaÇkara iti nyÃyÃt, tasya viruddhasÃdhÃraïye 'pi k«ativirahÃt/ mÆle sarvasapak«avyÃv­tta iti/ sapak«avattitvasÃmÃnyÃbhÃvavÃnityartha÷/ sarvapadaæ sapak«av­ttitvasÃmÃnyÃbhÃvaniveÓasphorakam/ sapak«apadaæ niÓcitasÃdhyavadarthavadarthakam/ Óabde 'nityatvasÃdhakaÓabdatvÃdisaddhetÃvapi pak«e sÃdhyasandehadaÓÃyÃmasÃdhÃraïyasye«ÂatvÃt iti saæpradÃyavida÷/ navÅnÃstu --- saddhetÃvapi pak«e sÃdhyasandehadaÓÃyÃmasÃdhÃraïyasya prak­taparÃmarÓakÃlikaviruddhaparÃmarÓadaÓÃyÃæ satpratipak«asya ca svÅkÃre bÃdhabhramadaÓÃyÃæ bÃdhasyÃpyaÇgÅkÃrÃpatte÷/ na hi vai«amye yuktiæ paÓyÃma÷/ evaæ cÃtra sapak«apadaæ kevalasÃdhyavatparam/ 'Óabdo nitya÷ ÓabdatvÃt' ityÃdisÃdhyavadav­ttihetoreva lak«yateti na ko 'pi do«a iti prÃhu÷/ anvayeti/ anvayavyatirekad­«ÂÃntarahitatvaæ ca ki¤cidviÓe«yakaniÓcayÃvi«ayasÃdhyakatve sati ki¤cidviÓe«yakaniÓcÃvi«ayasÃdhyÃbhÃvakatvam/ navÅnamate tu - atyantÃbhÃvÃpratiyogitvaviÓi«ÂasÃdhyÃdikatvamevÃnupasaæhÃratvim/ tajj¤Ãnasya vyatirekavyÃptij¤ÃnapratibandhakatÃ/ *{bÃlapriyÃ}* sÃmÃnyalak«aïaæ tviti/ savyabhicÃrasÃmÃnyalak«aïaæ tvityartha÷/ sÃdhyatÃvacchedakasambandhetyÃdi/ sÃdhyani«ÂhapratiyogitÃyÃæ sÃdhyatÃvacchedakadharmÃævacchinnatvÃniveÓe 'parvato vanhimÃn, dhÆmÃt' ityatra dhÆmasyÃpi sÃdhÃraïahetvÃbhÃsatvÃpatti÷/ tathà hi - sÃdhyo vanhi÷ tanni«ÂhapratiyogitÃnirÆpako 'bhÃva÷ mahÃnasÅyavanhyabhÃvo 'pi tadvÃn parvata÷ tannirÆpitav­ttitvasya dhÆme sattvÃditi/ sÃdhyatÃvacchedakadharmÃvacchinnatvasya pratiyogitÃyÃæ niveÓe tu mahÃnasÅyavanhyabhÃvo grahÅtuæ na Óakyate, tasya mahÃnasÅyatvasahitavanhitvÃvacchinnapratiyogitÃkatve 'pi kevalavanhitvÃvacchinnapratiyogitÃkatvÃbhÃvÃt/ api tu vanhirnÃstÅti pratÅtisiddha÷ vanhisÃmÃnyÃbhÃva eva vanhitvÃvacchinnapratiyogitÃka÷ tadvÃn hradÃdi÷ tannirÆpitÃdheyatvaæ dhÆme nÃstÅti nÃtivyÃpti÷/ evaæ sÃdhyani«ÂhapratiyogitÃyÃæ sÃdhyatÃvacchedakasambandhÃvacchinnatvÃniveÓe 'parvato vanhimÃn dhÆmÃt' ityatraiva samavÃyena vanhirnÃstÅti pratÅtisiddhasya samavÃyasambandhÃvacchinnavanhitvÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃvasyÃpi lak«aïaghaÂakatayà tadvÃn parvato 'pi tatra saæyogena vanhe÷ satve 'pi samavÃyena vanherabhÃvÃt, parvatanirÆpitav­ttitvasya ca dhÆme sattvÃdativyÃpti÷/ sÃdhyatÃvacchedakasambandhÃvacchinnatvaniveÓe tu saæyogasambandhÃvacchinnavanhyabhÃvasyaiva grÃhyatayà tadvÃn hradÃdireva tanniyapitÃdheyatvaæ dhÆme nÃstÅti nÃtivyÃpti÷/ ÃdheyatÃyÃæ hetutÃvacchedakasambandhÃvacchinnatvÃniveÓe saæyogasambandhÃvacchinnavanhyabhÃvavÃn dhÆmÃvayavo 'pi' tannirÆpitÃdheyatvaæ dhÆme 'stÅtyativyÃpti÷ syÃt/ tanniveÓe tu dhÆmÃvayavanirÆpitasamavÃyasambandhÃvacchinnÃdheyatvasya dhÆme sattve 'pi saæyogasambandhÃvacchinnÃdheyatvaæ nÃstÅti nÃtivyÃpti÷/ hetumati parvatÃdÃviti/ etacca heto÷ sÃdhyÃbhÃvavannirÆpitÃdheyatvamevÃstÅti sÆcanÃrthamuktam/ tattatsÃdhyÃbhÃvasyeti/ mahÃnasÅyavanhyÃdyabhÃvasyetyartha÷/ sambandhÃntarÃvacchinnÃsÃdhyasÃmÃnyÃbhÃvasyeti/ sÃdhyatÃvacchedakasaæyogasambandhÃtiriktasamavÃyasambandhÃvacchinnapratiyogitÃkavanhitvÃvacchinnÃbhÃvasyetyartha÷/ tatra ca sÃdhyÃbhÃvavattÃyÃmityÃdi/ sÃdhyÃbhÃvavattÃyÃæ yadi sambandhaviÓe«Ãvacchinnatvaæ na niveÓyate tarhi saæyogasambandhÃvacchinnavanhitvÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃvasya kÃlikasaæbandhenÃdhikaraïaæ parvato 'pi bhavatÅti tannirÆpitÃdheyatvasya dhÆme sattvÃt saddhetÃvativyÃpti÷/ sÃdhyÃbhÃvani«ÂhasvarÆpasambandhÃvacchinnÃdheyatÃnirÆpitÃdhikaraïatvaæ sÃdhyÃbhÃvavattvamiti vivak«aïe ca yadyapi vahnyabhÃvasya svarÆpasambandhenÃdhikaraïaæ na parvata÷, api tu hradÃdireva tannirÆpitÃdheyatvaæ dhÆme nÃstÅti ativyÃptirvÃrayituæ Óakyate, tathÃpi 'paÂa÷ ghaÂatvÃbhÃvavÃn dravyatvÃt' ityatra vyabhicÃriïyativyÃpti÷/ tathà hi- sÃdhyÃbhÃvavati ghaÂatvÃbhÃvÃbhÃvavati ghaÂatvavati ghaÂe dravyatvasattvÃt ayaæ sÃdhÃraïavyabhicÃrÅ hetu÷/ atra sÃdhyÃbhÃva÷ ghaÂatvÃbhÃvÃbhÃva÷ ghaÂatvarÆpa÷ tasya svarÆpasambandhenÃdhikaraïamaprasiddham/ bhÃvÃnÃæ svarÆpasambandhena kvÃpyav­tterityavyÃpti÷/ ata÷ sÃdhyavattÃgrahavirodhitÃniyÃmakasambandhena sÃdhyÃbhÃvavattvaæ vivak«aïÅyam/ 1sÃdhyatÃvacchedakasambandhÃvacchinna-sÃdhyatÃvacchedaka-dharmÃvicchinna-sÃdhyani«ÂhaprakÃratÃnirÆpita- pak«atÃvacchedakÃvacchinna-pak«ani«ÂhaviÓe«yatÃÓÃlibuddhitvÃvacchinnaæ prati yatsambandhÃvacchisÃdadhyÃbhÃvani«ÂhaprakÃratÃÓÃliniÓcaya÷ pratibandhaka÷ sa sambandha÷ sÃdhyavattÃgrahavirodhitÃniyÃmaka iti kathyate/ 'parvanto dhÆmavÃn vanhe÷' ityatra 'parvata÷ saæyogena dhÆmavÃn' iti buddhiæ prati 'parvata÷ svarÆpasambandhena dhÆmÃbhÃvavÃn' iti niÓcaya÷ pratibandhaka÷ iti svarÆpasambandha eva sÃdhyavattÃgrahavirodhitÃniyÃmaka÷ tena sambandhena dhÆmÃbhÃvavÃn ayogolaka÷ tannirÆpitÃdheyatvaæ vanhÃvastÅti lak«aïasamanvaya÷/ 'parvato vanhimÃn dhÆmÃt' ityatra 'parvata÷ saæyogasambandhena vanhimÃn' iti buddhiæ prati vanhyabhÃvasya svarÆpasaæbandhenÃdhikaraïaæ parvata iti niÓcaya eva pratibandhaka÷, na tu kÃlikasambandhena vahnyabhÃvÃdhikaraïaæ parvata iti niÓcayo 'pi tÃd­ÓaniÓcayasattve 'pi 'parvata÷ saæyogena vahnimÃn' iti buddherutpatte÷/ tathà ca svarÆpasambandhasyaiva sÃdhyavattÃgrahavirodhatÃniyÃmakatayà tena sambandhena vahnyabhÃvÃdhikaraïaæ hradÃdireva tannirÆpitÃdheyatvaæ dhÆme nÃstÅti nÃtivyÃpti÷/ 'ghaÂatvÃbhÃvavÃn dravyatvÃt' ityatra 'paÂo ghaÂatvÃbhÃvavÃn' iti sÃdhyavattÃbuddhiæ prati paÂa÷ ghaÂatvÃbhÃvÃbhÃvavÃn (samavÃyena ghaÂatvavÃn) ityÃkÃraka÷ niÓcaya÷ pratibandhaka iti samavÃya÷ sÃdhyavattÃgrahavirodhitÃniyÃmakasambandha÷ tena sambandhena sÃdhyÃbhÃvÃdhikaraïaæ ghaÂa÷ tannirÆpitÃdadheyatvaæ dravyatve 'stÅti nÃvyÃpti÷/ 'ayaæ v­k«a÷ kapisaæyogÅ etadv­k«atvÃt' ityatra 'v­k«a÷ kapisaæyogÅ'ti buddhiæ prati 'v­k«a÷ niravacchinnadaiÓikaviÓe«aïatÃsambandhena kapisaæyogÃbhÃvavÃn' iti ----------------------------------------- 1. sÃdhyatÃvacchedakasambandhena sÃdhyatÃvacchedakadharmeïa ca sÃdhyaprakÃrakaj¤Ãnaæ prati yena sambandhena sÃdhyÃbhÃvaprakÃrakaniÓcaya÷ pratibandhaka÷ sa sÃdhyavattÃgrahavirodhitÃniyÃmaka iti kathyate/ tadeva pari«k­tyÃha - sÃdhyatÃvacchedakasambandhÃvacchinnetyÃdinÃ/ ---------------------------------------- niÓcaya eva pratibandhaka÷ na tu sÃvacchinnaviÓe«aïatÃsambandhena kapisaæyogÃbhÃvavÃniti niÓcaya÷ v­k«a÷ mÆlÃvacchedena kapisaæyogÃbhÃvavÃniti niÓcaye satyapi v­k«a÷ agre kapisaæyogavÃniti buddhyutpatte÷/ tathà ca sÃdhyavattÃgrahavirodhitÃniyÃmakena niravacchinnaviÓe«aïatÃsambandhena kapisaæyogÃbhÃvavÃn 1guïÃdireva tannirÆpitÃdheyatvaæ etadv­k«atve nÃstÅti nÃtivyÃpti÷/ tathà ca sÃdhyatÃvacchedakÃvacchinnasÃdhyatÃvacchedakasambandhÃvacchinnasÃdhyani«Âha- pratiyogitÃnirÆpakÃbhÃvani«ÂhasÃdhyavattÃgrahavirodhitÃniyÃmakasambanadhÃvacchinnÃdadheyatÃnirÆpitÃdhikaraïatÃvannirÆpita- hetutÃvacchedakasambandhÃvacchinnÃdheyatÃvÃn sÃdhÃraïa iti phalitam/ nanvevamapi 'ghaÂa÷ dravyaæ guïakarmÃnyatvaviÓi«ÂasattvÃt' ityatra saddhetÃvativyÃpti÷, dravyatvarÆpasÃdhyÃbhÃvavati guïe sattÃyÃ÷ sattvena viÓi«ÂaÓuddhayoranatirekÃt guïakarmÃnyatvaviÓi«ÂasattÃyÃmapi sÃdhyÃbhÃvavannirÆpitÃdhayatÃyÃ÷ sattvÃt ityata Ãha - digiti/ sÃdhyÃbhÃvavannirÆpitÃdheyatÃvacchedakahetutÃvacchedakavattvaæ sÃdhÃraïatvamitivivak«itam/ viÓi«ÂasattÃyÃ÷ sattÃtvenaiva rÆpeïa guïav­ttitayà sÃdhyÃbhÃvavadguïanirÆpitÃdheyatÃvacchedakaæ sattÃtvameva na tu guïakarmÃnyatvaviÓi«ÂasattÃtvarÆpaæ hetutÃvacchedakamiti nÃtivyÃptiriti bhÃva÷/ nanu 'Óabdo nitya÷ k­takatvÃt' ityatra viruddhe 'pi nityatvarÆpasÃdhyÃbhÃvavadghaÂav­ttitvaæ k­takatve 'stÅti sÃdhÃraïalak«aïasyÃtivyÃptiriti ÓaÇkate - na ca viruddha iti/ upadheyasaÇkare 'pÅti/ ekasmin aneke do«Ã÷ saæbhavantÅti bhÃva÷/ upadheyasaÇkare 'pi - du«Âasya ekatve 'pi upÃdherasaÇkara÷ - do«asyabhinnatÃ/ ------------------------------------------ 1. guïÃdireveti/ na tu v­k«a÷, tatra mÆlÃdyavacchinnaviÓe«aïatÃsambanadhanaiva kapisaæyogÃbhÃvasattvÃditi bhÃva÷/ ------------------------------------------ asÃdhÃraïalak«aïe sapak«aÓabdasya niÓcitasÃdhyavÃnityartha÷/ viÓe«yatÃsambandhena sÃdhyaprakÃrakaniÓcayavÃniti yÃvat/ sapak«av­ttitvasÃmÃnyÃbhÃvavÃn sapak«av­ttitvatvÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃvavÃn asÃdhÃraïa iti phalitam/ te 1saddhetorapi yatki¤citsapak«av­ttitvÃbhÃvasattvÃt asÃdhÃraïatvaæ syÃdityÃk«epasya nÃvasara÷/ Óabdo 'nitya÷ ÓabdatvÃt ityatra saddhetau pak«e Óabde 'nityatvarÆpasÃdhyasandehadaÓÃyÃæ sÃdhyaprakÃrakaniÓcayavÃn Óabdo na bhavati api tu ghaÂÃdireva, tadav­ttitvaæ Óabdatve astÅti Óabdatvasya asÃdhÃraïatvam/ yadà tu Óabde 'nityatvaniÓcayo 'sti tadà Óabdo 'pi sÃdhyaprakÃrakaniÓcayavattvÃt sapak«a÷ tadav­ttitvaæ Óabdatve nÃstÅti nÃsÃdhÃraïyam/ tathà cÃsÃdhÃraïyamanityado«a iti prÃcÅnÃ÷/ navÅnÃstu - saddheto÷ kÃdÃcitkamasÃdhÃraïyaæ necchanti/ tanmate sapak«apadaæ sÃdhyavanmÃtraparam/ sÃdhyavadv­ttitvasÃmÃnyÃbhÃva÷ asÃdhÃraïyam/ saddhetau pak«e sÃdhyasandehadaÓÃyÃmapi pak«a÷ sÃdhyavÃn bhavatÅti tadav­ttitvaæ hetau nÃstÅti nÃsÃdhÃraïyam/ ki¤cidviÓe«yaketi/ yatra kutrÃpi sÃdhyaæ niÓcitaæ cet tadviÓe«yakaniÓcayaprakÃrÅbhÆtaæ sÃdhyaæ bhavet/ sarvamabhidheyaæ prameyatvÃdityatra tu sarvasya pak«atvÃt abhidheyatvaæ na kvÃpi niÓcitam/ ata÷ ki¤cidviÓe«yakaniÓcayÃprakÃrÅbhÆtaæ sÃdhyaæ bhavati tÃd­ÓasÃdhyakaÓca heturbhavati/ paraæ tu atra sÃdhyÃbhÃvasyÃpratiddhatayà ki¤cidviÓe«yakaniÓcayÃvi«ayasÃdhyÃbhÃvakatvamiti dalaæ na samanveti/ ato navÅnÃ÷ atyantÃbhÃvÃpratiyogisÃdhyÃdikatvamanupasaæhÃritvam ityÃha÷/ nanu ghaÂo 'bhidheya÷ prameyatvÃt ityatra saddhetÃvapi ---------------------------------------- 1. saddhetorapÅti/ Óabdo 'nitya÷ ÓabdatvÃdityatra ghaÂÃdirÆpasapak«av­ttitvÃbhÃvasya Óabdatve sattvÃdityartha÷/ Óabde 'nityatvaniÓcayadaÓÃyÃmasya saddhetutvÃt yatki¤cinniÓcitasÃdhyavatpadena ghaÂÃdikamupÃdÃya tadav­ttitvasattvÃt ativyÃpti÷ prasaktÃ/ sÃmÃnyÃbhÃvaniveÓe ca sapak«abhÆtaÓabdav­ttitvasatvena sapak«av­ttitvatvÃvacchinnÃbhÃvo nÃstÅti nÃtivyÃptiriti bhÃva÷/ ---------------------------------------- atyantÃbhÃvÃpratiyogisÃdhyakatvasattvÃdanupasaæhÃritvÃpattiriti cet - na/ i«ÂÃpatte÷/ tatra anupasaæhÃritvaj¤Ãnena vyatirekavyÃptij¤Ãnasya pratibandhena vyatirekavyÃptij¤ÃnahetukÃnumitirna jÃyate/ anvayavyÃptij¤ÃnamÆlà anumitistu nirÃbÃdhaiva/ kathamanupasaæhÃritvaj¤Ãnasya vyatirekavyÃptij¤Ãnapratibandhakatvamiti cet-ittham/ sÃdhyam atyantÃbhÃvÃpratiyogi iti j¤ÃnakÃle sÃdhyam atyantÃbhÃvapratiyogi iti j¤Ãnaæ yathà na bhavati, tathà sÃdhyapratiyogika÷ atyantÃbhÃva÷ iti j¤Ãnaæ ca na bhavati/ tathà ca sÃdhyapratiyogikÃtyantÃbhÃvaghaÂitavyatirekavyÃptij¤Ãnamapi na bhavatÅti/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{viruddhanirÆpaïam}* *{AnTs_54 sÃdhyÃbhÃvavyÃpto hetur viruddha÷ / yatra Óabdo nitya÷ k­takatvÃd iti / k­takatvaæ hi nityatvÃbhÃvenÃnityatvena vyÃptam //}* sÃdhyÃbhÃvavyÃpto heturviruddha÷/ yathà Óabdo nitya÷ kÃryatvÃt (k­takatvÃt) ghaÂavat/ (atra k­takatvam hi nityatvÃbhÃvenÃnityatvena vyÃptam)/ ___________________________________________________________________________ *{satpratipak«anirÆpaïam}* *{AnTs_55 yasya sÃdhyabhÃvasÃdhakaæ hetvantaraæ vidyate sa satpratipak«a÷ / yathà Óabdo nitya÷ ÓrÃvaïatvÃc chabdatvavad iti / Óabdo'nitya÷ kÃryatvÃd ghaÂavad iti //}* yasya sÃdhyÃbhÃvasÃdhakaæ hetvantaraæ vidyate sa satpratipak«a÷/ yathà Óabda÷ nitya÷ ÓrÃvaïatvÃt, Óabda÷ anitya÷ kÃryatvÃt ghaÂavat/ ___________________________________________________________________________ *{asiddhanirÆpaïam}* *{AnTs_56 asiddhas trividha÷ / ÃÓrayÃsiddha÷ svarÆpÃsiddho vyÃpyatvÃsiddhaÓ ceti / ÃÓrayÃsiddho yathà gaganÃravindaæ surabhy aravindatvÃt sarojÃravindavat / atra gaganÃravindam ÃÓraya÷ / sa ca nÃsty eva / svarÆpÃsiddho yathà Óabdo guïaÓ cÃk«u«atvÃt / atra cÃk«u«atvaæ Óabde nÃsti Óabdasya ÓrÃvaïatvÃt / sopÃdhiko vyÃpyatvÃsiddha÷ / sÃdhyavyÃpakatve sati sÃdhanÃvyÃpaka upÃdhi÷ / sÃdhyasamÃnÃdhikaraïÃtyantÃbhÃvÃpratiyogitvaæ sÃdhyavyÃpakatvam / sÃdhanavann i«ÂÃtyantÃbhÃvapratiyogitvaæ sÃdhÃraïÃvyapakatvam / parvato dhÆmavÃn vahnimattvÃd ity atrÃrdrendhasaæyoga upÃdhi÷ / tathà hi / yatra dhÆmas tatrÃrdrendhnasaæyoga iti sÃdhyavyÃpakatà / yatra vahnis tatrÃrdrendhanasaæyogÃbhÃvÃd iti sÃdhanÃvyÃpakatà / evaæ sÃdhyavyÃpakatve sati sÃdhanÃvyÃpakatvÃd ardrendhanasaæyoga upÃdhi÷ / sopÃdhikatvÃd vahnimattvaæ vyÃpyatvÃsiddham //}* asiddha÷ trividha÷ - ÃÓrayÃsiddha÷ svarÆpÃsiddha÷ vyÃpyatvÃsiddhaÓceti/ ÃÓrayÃsiddho yathà - gaganÃravindaæ surabhi aravindatvÃt sarojÃravindavat/ atra gaganÃravindamÃÓraya÷/ sa ca nÃstyeva/ svarÆpÃsiddho yathà - Óabda÷ guïa÷ cÃk«u«atvÃt/ atra cÃk«a«atvaæ Óabde nÃsti, Óabdasya ÓrÃvaïatvÃt/ sopÃdhika÷ vyÃpyatvÃsiddha÷/ *{dÅpikÃ}* viruddhaæ lak«ayati - sÃdhyeti/ satpratipak«aæ lak«ayati - yasyeti/ asiddhaæ vibhajate - asiddha iti/ ÃÓrayÃsiddhamudÃharati - gaganeti/ svarÆpÃsiddhamudÃharati - yatheti/ vyÃpyatvÃsiddhasya lak«aïamÃha - sopÃdhika iti/ *{prakÃÓikÃ}* sÃdhyÃbhÃvavyÃpta iti/ sÃdhyÃbhÃvavyÃpti÷ sÃdhyavadav­ttitvam/ asÃdhÃraïyasya tu niÓcitasÃdhyavadav­ttitvarÆpatayà nÃbheda÷/ navÅnamate tu - sÃdhyÃbhÃvasya vyatirekavyÃpti÷ sÃdhyavyÃpakÃbhÃvapratiyogitvarÆpeti nÃsÃdhÃraïyÃbheda÷/ etÃd­ÓavyÃptiviÓi«ÂahetumattÃj¤Ãnaæ sÃk«Ãdanumitipratibandhakamiti dhyeyam/ yasya sÃdhyÃbhÃvetyÃdi/ yatsambandhi yatsÃdhyaæ tadabhÃvavyÃpyahetvantarasya j¤Ãnaæ pak«e 'sti sa satpratipak«a ityartha÷/ prak­tasÃdhyavyÃpyatvena j¤ÃyamÃno ya÷ prak­tahetu÷ tato 'nyasmin hetau sÃædhyÃbhÃvavyÃpyatvaj¤ÃnadaÓÃyÃmeva tasya satpratipak«ateti sÆcanÃya hetvantaramiti iti präca÷/ navÅnÃ÷ punarevaæ varïayanti - yatsambandhisÃdhyÃbhÃvavyÃpyahetvantarasya pak«e sattvaæ sa tathÃvidha ityartha iti/ ÃÓrayÃsiddho yatheti/ ÃÓrayÃsiddhiÓca pak«e pak«atÃvacchedakaviraha÷, pak«atÃvacchedakavirahavÃn pak«o vÃ/ sa ca nÃstyeveti/ aravindasya prasiddhatvÃt 'saviÓe«aïehi' iti nyÃyena aravinde gaganÅyatvaæ nÃstÅti paryavasitor'tha÷/ svarÆpÃsiddhiÓca pak«e hetvabhÃva÷ hetvabhÃvavÃn pak«o vÃ/ nanu sopÃdhikasya atiriktasya sadbhÃvÃt katha pa¤cahetvÃbhÃsà ityata Ãha - sopÃdhika iti/ vyÃpyatvÃsiddhi÷ vyÃptyabhÃva÷, tasyÃ÷ sopÃdhikahetau niyamena sattvÃt sopÃdhiko vyÃpyatvÃsiddha eva na tvatirikto hetvÃbhÃsa iti bhÃva÷/ upÃdherde«atvamasambhavÅti dÅpikÃyÃæ vyaktÅbhavi«yatyagre/ atredamavadheyam - sÃdhye sÃdhyatÃvacchedakÃbhÃva÷ sÃdhyÃprasiddhi÷/ hetau hetutÃvacchedakÃbhÃva÷ sÃdhanÃprasiddhi÷/ yathà käcanamayavahrimÃn käcanamayadhÆmÃt ityÃdau/ tadgrahadaÓÃyÃæ hetutÃvacchedakaviÓi«Âe sÃdhyatÃvacchedakaviÓi«ÂavyÃptigrahapratibandha÷ phalam/ tayorvyÃpyatvÃsiddhÃvantarbhÃvÃt na hetvÃbhÃsÃdhikyamiti/ *{bÃlapriyÃ}* sÃdhyÃbhÃvavyÃpti÷ sÃdhyavadav­ttitvamiti/ sÃdhyÃbhÃvavyÃpti÷, sÃdhyÃbhÃvÃbhÃvavadav­ttitvam/ tacca sÃdhyavadav­ttitvameva, sÃdhyÃbhÃvÃbhÃvasya sÃdhyÃtmakatvÃditi bhÃva÷/ asÃdhÃraïyaæ niÓcitasÃdhyavadav­ttitvam, virudhdatvaæ tu sÃdhyavadav­ttitvamiti tayorbheda iti bhÃva÷/ navÅnamate sÃdhyavadav­ttitvameva asÃdhÃraïyam, ata÷ tanmatÃnusÃreïa asÃdhÃraïyavilak«aïaæ virodhapadÃrthamÃha - navÅnamate tviti/ sÃdhyÃbhÃvasya vyatirekavyÃpti÷ sÃdhyÃbhÃvÃbhÃvavyÃpakÅbhÆtÃbhÃvapratiyogitvam sÃdhyavyÃpakÅbhÆtÃbhÃvapratiyogitvaparyavasitam/ Óabda÷ nitya÷ k­takatvÃt ityatra sÃdhyaæ nityatvam, tadvyÃpakÅbhÆta÷ abhÃva÷ k­takatvÃbhÃva÷ tatpratiyogitvaæ k­takatve 'stÅti lak«aïasamanvaya÷/ sÃk«Ãdanumitipratibandhakamiti/ tadvattÃbuddhiæ prati tadabhÃvavyÃpyavattÃj¤Ãnasya pratibandhakatvÃt Óabda÷ nitya÷ ityanumitiæ prati nityatvÃbhÃvanirÆpitavyatirekavyÃptimaddhetumattÃj¤Ãnasya nityatvavyÃpakÅbhÆtÃbhÃvapratiyogik­takatvavÃn Óabda iti virodhaj¤Ãnasya tadabhÃvavyÃpyavattÃj¤ÃnarÆpatayà pratibandhakatvamiti bhÃva÷/ virodhiparÃmarÓadvayakÃla eva satpratipak«atvamiti präca÷/ parÃmarÓÃbhÃvakÃle 'pi prak­tahetoryatsÃdhyaæ tadabhÃvavyÃpyahetvantaraæ pak«e 'sti cet satpratipak«atvaæ bhavatyeveti navÅnÃ÷/ tadÃha - yatsambandhi-yatsÃdhyamityÃdi/ yatsambandhÅtyasya yaddhetusambanadhÅtyartha÷/ tathà ca yaddhetusambandhi yatsÃdhyaæ tadabhÃvavyÃpyahetvantarasya j¤Ãnaæ tatpak«e 'sti sa satpratipak«a÷/ yathà Óabdo 'nitya÷ k­takatvÃt ityatra k­takatvasambandhi anityatvarÆpaæ sÃdhyam, tÃd­ÓÃnityatvÃbhÃvavyÃpyaÓrÃvaïatvarÆpaæ hetvantar tajj¤Ãnaæ ÓabdarÆpe pak«e 'stÅti sa÷ k­takatvahetu÷ satpratipak«a÷/ yÃd­ÓahetusÃdhyatvenÃbhimatadharmÃbhÃvavyÃpyahetvantaravattÃj¤Ãnavi«aya÷ pak«o bhavati tÃd­Óahetu÷ satpratipak«a iti yÃvat/ hetvantaraviÓe«yakaprak­tasÃdhyÃbhÃvavyÃpyatvaprakÃrakaj¤ÃnakÃlÅnaprak­tasÃdhyavyÃpyatvaprakÃrakaj¤ÃnaviÓe«yabhÆto hetu÷ satpratipak«a iti phalitor'tha÷/ yatsambandhisÃdhyetyÃdi/ yÃd­Óahetusambandhi yat sÃdhyaæ tadabhÃvavyÃpyahetvantarasattvaæ pak«e tÃd­Óo hetu÷ satpratipak«a÷/ k­takatvasambandhi anityatvaæ tadabhÃva÷ nityatvamaæ tadvyÃpyaæ hetvantaram ÓrÃvaïatvam tat pak«e Óabde 'satÅti k­takatvaæ satpratipak«am/ ÃÓrayÃsiddhiÓca pak«e pak«atÃvacchedakaviraha iti/ gaganÃravindaæ surabhÅtyatra gaganÅyatvaviÓi«Âamaravindaæ pak«a÷/ tatra pak«e aravinde gaganÅyatvaæ pak«atÃvacchedakaæ nÃstÅti aravindani«Âha÷ gaganÅyatvÃbhÃvo và gaganÅyatvÃbhÃvaviÓi«Âamaravindaæ và ÃÓrayÃsiddhirityartha÷/ saviÓe«aïe hÅti nyÃyeneti/ 'saviÓe«aïe hi vidhini«edhau sati viÓe«ye bÃdhe viÓe«aïamupasaækrÃmata÷' iti nyÃya÷/ viÓe«aïaviÓi«Âhe vidhirvà ni«edho kriyamÃïa÷ viÓe«ye vidherni«edhasya và bÃdhe sati viÓe«aïe vidhirvà ni«edho và saækrÃmatÅti nyÃyasyÃrtha÷/ yathà ÓikhÅ dhvasta ityatra ÓikhÃviÓi«Âapuru«e vidhÅyamÃna÷ dhvaæsa÷ puru«e bÃdhÃt viÓe«aïabhÆtÃæ ÓikhÃmÃskandatÅti ÓikhÅ dhvasta iti vÃkyÃt ÓikhÃyÃæ dhvastatvaæ paryavasyati, tathà gaganÃravindaæ nÃstÅtyukte abhÃvarÆpo ni«edha÷ aravinde bÃdhitatvÃt gaganÅyatvarÆpaviÓe«aïamÃskandatÅti 1gaganÅyatvÃbhÃvo paryavasyatÅti bhÃva÷/ nanu sopÃdhike hetau upÃdhereva do«atvamastu, kiæ vyÃpyatvÃsiddhe÷ do«atvenetyatrÃha - upÃdherde«atvamasambhavÅti/ vyaktÅbhavi«yatÅti/ 'upÃdhistu vyabhicÃraj¤ÃnadvÃrà vyÃptij¤Ãnapratibandhaka÷' iti grantheneti Óe«a÷/ nanu sÃdhyÃprasiddhisÃdhanÃpratiddhyorapi hetvÃbhÃsatvÃt tayorakathanena nyÆnatetyÃÓaÇkya tayorvyÃpyatvÃsiddhÃvantarbhÃvamÃha - atre damavadheyamiti/ käcanamayatvÃbhÃvavÃn vahni÷ ityÃkÃrakasÃdhyÃprasiddhij¤ÃnadaÓÃyÃæ käcanamayatvaviÓi«Âavahnij¤ÃnÃsambhavÃt 'käcanamayatvaviÓi«ÂavahnivyÃpyadhÆmavÃn' iti parÃmarÓe käcanamayatvaviÓi«ÂavahnibhÃnaæ prati sÃdhyÃprasiddhij¤Ãnaæ pratibandhakam/ evaæ käcanamayatvÃbhÃvavÃn dhÆma ityÃkarakasÃdhanÃprasiddhij¤ÃnadaÓÃyÃæ 'vahnivyÃpyakäcanamayadhÆmavÃn parvata' iti parÃmarÓo na sambhavati/ dhÆmaviÓe«yakakäcanamayatvaprakÃrakaj¤Ãnaæ prati dhÆmaviÓe«yakakäcanamayatvÃbhÃvaprakÃrakaj¤Ãnasya pratibandhakatvÃt/ tathà ca anumitijanakaparÃmarÓapratibandhakaj¤Ãnavi«ayatayà sÃdhyÃprasiddhisÃdhanÃprasiddhyorhetvÃbhÃsatvam/ kathaæ vyÃpyatvÃsiddhÃvanayorantarbhÃva iti cet-ÓrÆyatÃm/ hetutÃvacchedakaviÓi«ÂahetuvyÃpakasÃdhyatÃvacchedakaviÓi«ÂasÃdhyasÃmÃnÃdh ikaraïyaæ hi vyÃpti÷/ sÃdhanÃprasiddhisthale hetutÃvacchedakaviÓi«ÂahetvabhÃvÃt tÃd­ÓahetughaÂitavyÃptyabhÃvarÆpaæ vyÃpyatvÃsiddhi÷, sÃdhyÃprasiddhisthale sÃdhyatÃvacchedakaviÓi«ÂasÃdhyÃbhÃvÃt tÃd­ÓasÃdhyaghaÂitavyÃptyabhÃvavÃt vyÃpyatvÃsiddhi÷ ityevaæ tayorvyÃpyatvÃsiddhÃvantarbhÃva iti/ *{///}* *{----------------------------------------}* 1. gaganÅyatvÃbhÃve paryavasyatÅti/ etena paramamÆle 'gaganÃravindamÃÓraya÷, sa ca nÃsatyeva' iti vÃkyamasaægatam/ gaganÃravindamityasya hi gaganÅyatvaviÓi«Âamaravindamityartha÷/ tatrÃravindasya sattvÃt tatra nÃstitvabÃdhÃt - iti ÓaÇkà nirÃk­tà aravinde gaganÅyatvÃbhÃva ityeva 'sa ca nÃstyeva' iti vÃkyasthÃrtha÷ paryavasita÷, tatra cÃnupapatyabhÃvÃditi/ ----------------------------------------- *{tarkasaÇgraha÷}* *{upÃdhinirÆpaïam}* sÃdhyavyÃpakatve sati sÃdhanÃvyÃpakatvaæ upÃdhitvam/ sÃdhyasamÃnÃdhikaraïÃtyantÃbhÃvÃpratiyogitvaæ sÃdhyavyÃpakatvam/ sÃdhanavanni«ÂhÃtyantÃbhÃvapratiyogitvaæ sÃdhanÃvyÃpakatvam/ (yathÃ) parvata÷ dhÆmavÃn vahne÷ ityatra Ãrdrendhanasaæyoga÷ upÃdhi÷/ yatra dhÆma÷ tatra Ãrdrendhanasaæyoga iti sÃdhyavyÃpakatayÃ/ yatra vahni÷ tatra Ãrdrendhanasaæyoga iti nÃsti/ ayogolake ÃrdrenadhanasaæyogÃbhÃvÃt/ evaæ sÃdhyavyÃpakatve sati sÃdhanÃvyÃpakatvÃt Ãrdrendhanasaæyoga upÃdhi÷/ sopÃdhikatvÃt vahnimattvaæ vyÃpyatvÃsiddham/ *{dÅpikÃ}* upÃdherlak«aïamÃha - sÃdhyeti/ upÃdhiÓcaturvidha÷ - kevala - sÃdhyavyÃpaka÷, pak«adharmÃvacchinnasÃdhyavyÃpaka÷, sÃdhanÃvacchinnasÃdhyavyÃpaka÷, udÃsÅnadharmÃvacchinnasÃdhyavyÃpakaÓceti/ Ãdya÷ Ãrdrendhanasaæyoga÷/ dvitÅyo yathà - vÃyu÷ pratyak«a÷ pratyak«asparÓÃÓrayatvÃt ityatra bahirdravyatvÃvacchinnapratyak«atvavyÃpakaæ udbhÆtarÆpavattvam/ t­tÅyo yathà - prÃgabhÃvo vinÃÓÅ janyatvÃt ityatra janyatvÃvacchinnÃnityatvavyÃpakaæ bhÃvatvam/ caturtho yathà - prÃgabhÃvo vinÃÓÅ prameyatvÃt ityatra janayatvÃvacchinnÃnityatvavyÃpakaæ bhÃvatvam/ *{prakÃÓikÃ}* sÃdhyavyÃpakatva iti/ sÃdhyavyÃpakatvasÃdhanÃvyÃpakatve ekarÆpeïa ekasambandhena ca grÃhye/ tena 'vahnimÃn dhÆmÃt' ityÃdau tattadvahnau vahnitvena sÃdhyavyÃpakatvasya tattadvanhitvena sÃdhanÃvyÃpakatvasya ca sattve 'pi nÃtivyÃpti÷, na và saæyogena sÃdhyavyÃpakasya vahne÷ samavÃyena sÃdhanÃvyÃpakatve 'pi tatrÃtivyÃpti÷/ mÆloktopÃdhi lak«aïe 'vyÃptiæ vÃrayituæ lak«yabhedena lak«aïabhedaæ pradarÓayati - upÃdhiÓcaturvidha iti/ yaddharmaviÓi«ÂasÃdhyavyÃpakatvaæ taddharmaviÓi«ÂasÃdhanÃvyÃpakatvaæ lak«aïe niveÓanÅyam/ anyathà parvatatvÃtmakapak«adharmÃvacchinnasÃdhyavyÃpakasya kasyacit dhÆmatvÃvacchinnÃvyÃpakatvÃt ativyÃpti÷ syÃditi dhyeyam/ udÃsÅneti/ pak«adharmasÃdhanadharmÃbhyÃæ bhinnetyartha÷/ bahirdravyatvam - ÃtmÃnyadravyatvam/ idaæ kevalapratyak«atvasyaiva sÃdhyatvÃnusÃreïa/ prÃgabhÃvo vinÃÓÅ janyatvÃditi/ atra janyatvaæ pak«adharmo na bhavatÅti sÃdhanÃvacchinnasÃdhyavyÃpakatvaghaÂitalak«aïam/ anityatvavyÃpakatiti/ vinÃÓitvavyÃpakamityartha÷/ janyatvasyodÃsÅnatvaæ sampÃdayituæ prameyatvÃditi/ *{bÃlapriyÃ}* nanu sÃdhyavyÃpakatve sati sÃdhanÃvyÃpakatvarÆpaæ mÆloktamupÃdhilak«aïam 'parvato vahnimÃn dhÆmÃt' ityÃdisaddhetau tattadvahnau (mahÃnasÅyÃdivahnau) ativyÃptam/ mahÃnasÅyavahnerapi vahnitvena rÆpeïa vahnisÃmÃnyarÆpasÃdhyavyÃpakatvÃt mahÃnasÅyavahnitvena rÆpeïa sÃdhanÃvyÃpakatvÃcca/ sÃdhanavati dhÆmavati vartate mahÃnasÅyavahnitvena rÆpeïa mahÃnasÅyavahnerabhÃvÃt/ evaæ tatraiva ÃlokasyopÃdhitvÃpatti÷/ vahnimati sarvatra saæyogasambandhena Ãlokasya vidyamÃnayatà saæyogasambandhena sÃdhyavyÃpakatvÃt/ evaæ sÃdhanadhÆmavati parvate samavÃyasambandhena ÃlokasyÃvidyamÃnatayà samavÃyasambandhena sÃdhanÃvyÃpakatvÃccetyÃÓaÇkyÃha - sÃdhyavyÃpakatvasÃdhanÃvyÃpakatve iti/ tathà ca ye sambandhena yena rÆpeïacopÃdhe÷ sÃdhyavyÃpakatvam, tenaiva sambandhena tenaiva rÆpeïa ca tasya sÃdhanÃvyÃpakatvaæ vivak«itam/ ato vahnitvena vahnivyÃpakasya mahÃnasÅyÃdivahne÷ mahÃnasÅyavahnitvena dhÆmÃvyÃpakatve 'pi vahnitvena dhÆmÃvyÃpakatvaæ nÃstÅti nÃtivyÃpti÷/ evaæ saæyogena vahnivyÃpakasya Ãlokasya samavÃyena dhÆmÃvyÃpakatve 'pi tenaiva saæyogasambandhena dhÆmÃvyÃpakatvaæ nÃstÅti nÃtivyÃptiriti bhÃva÷/ vahnitvena sÃdhyavyÃpakatvasyeti/ sÃdhyavanni«ÂhÃtyantÃbhÃvapratiyogitÃnavacchedakavahnitvavattvasyetyartha÷/ tattadvahnitvena sÃdhanÃvyÃpakatvasyeti/ sÃdhanavanni«ÂhÃtyantÃbhÃvapratiyogitÃvacchedakatattadvahnitvavattvasyetyartha÷/ evaæ saæyogena sÃdhyavyÃpakatvaæ sÃdhyavanni«ÂhÃtyantÃbhÃvanirÆpitasaæyogasambandhÃvacchinnapratiyogitÃnavacchedakadharmavattvam/ samavÃyena sÃdhanÃvyÃpakatvaæ sÃdhanavanni«ÂhÃtyantÃbhÃvanirÆpitasamavÃyasambandhÃvacchinnapratiyogitÃvacchedakadharmavattvamiti bodhyam/ avyÃptiæ vÃrayitumiti/ 'vÃyu÷ pratyak«a÷ pratyak«asparÓÃÓrayatvÃt' ityatra udbhÆtarÆpavattvamupÃdhi÷/ tatra mÆloktaæ sÃdhyavyÃpakatvaghaÂitaæ lak«aïaæ nÃsti/ pratyak«atvarÆpasÃdhyavati Ãtmani udbhÆtarÆpÃbhÃvÃdityavyÃpti÷ prasajyate/ tÃæ vÃrayituæ lak«yabhedena lak«aïabhedo vaktavya iti upÃdhi÷ caturvindha ityÃdidÅpikÃyà ÃÓaya iti bhÃva÷/ tathà ca kevalasÃdhyavyÃpakasyopÃdhe÷ kevalasÃdhyavyÃpakatve sati sÃdhanÃvyÃpakatvaæ lak«aïam/ pak«adharmÃvacchinnasÃdhyavyÃpakasyopÃdhe÷ pak«adharmÃvacchinnasÃdhyavyÃpakatve sati tadavacchinnasÃdhanÃvyÃpakatvaæ lak«aïam/ sÃdhanÃvacchinnasÃdhyavyÃpakasyopÃdhe÷ sÃdhanÃvacchinnasÃdhyavyÃpakatve sati sÃdhanÃvyÃpakatvaæ lak«aïam/ udÃsÅnadharmÃvacchinnasÃdhyavyÃpakasyopÃdhe÷ udÃsÅnadharmÃvacchinnasÃdhyavyÃpakatve sati tadavacchinnasÃdhanÃvyÃpakatvaæ lak«aïamiti rÅtyà lak«aïabhedo vivak«ita iti bhÃva÷/ tadÃha-yaddharmaviÓi«ÂasÃdhyetyÃdi/ vaiÓi«Âyaæ sÃmÃnÃdhikaraïyasambandhena/ dharmaikyavivak«ÃyÃ÷ prayojanamÃha - anyatheti/ 'parvato vahnimÃn dhÆmÃt' ityatra parvatÅyavahne÷ parvatatvÃtmako ya÷ pak«adharma÷ tadviÓi«ÂavahnivyÃpakatvamasti sÃdhanÃvyÃpakatvaæ cÃsti/ dhÆmavati mahÃnase parvatÅyavahnerabhÃvÃt iti parvatÅyavahnirupÃdhi÷ syÃt/ dharmaikyavivak«aïe tu parvatatvaviÓi«ÂavahnivyÃpakasya parvatÅyavahne÷ parvatatvaviÓi«Âa dhÆmÃvyÃpakatvaæ nÃsti/ parvatatvaviÓi«ÂadhÆmavati parvate parvatÅyavahne÷ sattvÃt/ ato nÃtivyÃptiriti bhÃva÷/ dÅpikÃyÃæ Ãdya÷ Ãrdrendhanasaæyoga iti/ 'parvato dhÆmavÃn vahne÷' ityatra Ãdrendhanasaæyoga upÃdhi÷/ sa ca dhÆmarÆpasÃdhyavyÃpaka÷ vahnirÆpasÃdhanÃvyÃpakaÓceti kevalasÃdhyavyÃpako 'yamupÃdhirityartha÷/ dvitÅyo yatheti/ pak«adharmÃvacchinnasÃdhyavyÃpaka upÃdhirityartha÷/ 'vÃyu÷ pratyak«avi«aya÷ pratyak«avi«ayasparÓÃÓrayatvÃt' ityatra udbhÆtarÆpavattvamupÃdhi÷/ sa ca kevalasÃdhyavyÃpako na bhavati pratyak«avi«ayatvarÆpasÃdhyavatyÃtmani udbhÆtarÆpavattvÃbhÃvÃt/ ata÷ pak«adharmÃvacchinnasÃdhyavyÃpako 'yamupÃdhi÷/ pak«asya dharma÷ pak«adharma÷ tadavacchinna÷ tadviÓi«Âa÷ tatsamÃnÃdhikaraïa÷ ya sÃdhya÷ tadvyÃpaka÷/ prak­te pak«a÷ vÃyu÷ tadv­ttidharma÷ bahirdravyatvaæ tadviÓi«Âaæ yatpratyak«avi«ayatvaæ tat Ãtmani nÃsti, Ãtmano bahirdravyatvarÆpaviÓe«aïÃbhÃvÃt/ ato bahirdravyatvaviÓi«Âapratyak«avi«ayatvaæ yatra yatrÃsti p­thivyÃdau tatra sarvatra udbhÆtarÆpavattvasattvÃt udbhÆtarÆpavattvaæ pak«adharmÃvacchinnasÃdhyavyÃpakam/ tathà bahirdravyatvaviÓi«Âapratyak«asparÓÃÓrayatvarÆpaæ pak«adharmÃvacchinnaæ sÃdhanaæ yatrÃstivÃyau tatra udbhÆtarÆpaæ nÃstÅti pak«adharmÃvacchinnasÃdhanÃvyÃpakaæ codbhÆtarÆpavattvaæ bhavatÅti lak«aïasamanvaya÷/ t­tÅyo yatheti/ sÃdhanÃvacchinnasÃdhyavyÃpaka upÃdhirityartha÷/ sÃdhanÃvacchinnatvaæ ca sÃmÃnÃdhikaraïyasambandhena sÃdhanaviÓi«Âatvam/ 'prÃgabhÃvo vinÃÓÅ janyatvÃt' ityatra bhÃvatvamupÃdhiri«yate/ sa kevalasÃdhyavyÃpako na bhavati, vinÃÓitvarÆpasÃdhyavati prÃgabhÃve bhÃvatvÃbhÃvÃt/ ata÷ sÃdhanÃvacchinnasÃdhyavyÃpako 'yamupÃdhi÷/ janyatvarÆpasÃdhanaviÓi«Âaæ vinÃÓitvaæ yatra yatrÃsti ghaÂÃdau tatra bhÃvatvasadbhÃvÃditi bhÃva÷/ caturtho yatheti/ udÃsÅnadharmÃvacchinnasÃdhyavyÃpaka ityartha÷/ 'prÃgabhÃvo vinÃÓÅ pramevayatvÃt' ityatra bhÃvatvamupÃdhi÷/ pak«adharmÃt sÃdhanÃccÃnyo dharma udÃsÅnadharma÷/ janyatvaæ hi pak«e prÃgabhÃve nÃstÅti na pak«adharma÷/ evaæ sÃdhanÃt prameyatvÃccÃnyat iti udÃsÅnadharma÷/ tadavacchinnaæ janyatvaviÓi«Âaæ vinÃÓitvaæ yatrÃsti ghaÂÃdau tatra bhÃvatvasattvÃt janyatvaviÓi«Âaprameyatvavati prÃgabhÃve bhÃvatvasyÃbhÃvÃcca bhÃvatvaæ udÃsÅnadharmÃvacchinnasÃdhyavyÃpaka÷ udÃsÅnadharmÃvacchinnasÃdhanÃvyÃpakaÓcopÃdhiriti bhÃva÷/ prakÃÓikÃyÃm pak«adharmasÃdhanadharmÃbhyÃmiti/ pak«av­ttirdharma÷ pak«adharma÷ sÃdhanarÆpo dharmaæ÷ sÃdhanadharma÷/ bahirdravyatvam ityasya vivaraïaæ ÃtmÃnyadravyatvamiti/ vÃyu÷ pratyak«a ityatra pratyak«apadasya bahirindriyajanyapratyak«avi«aya iti yadyartha÷ tadodbhÆtarÆpavattvaæ 1kevalasÃdhyavyÃpaka evopÃdhi÷/ yadà tu pratyak«avi«ayatvamÃtraæ sÃdhyaæ 2tadaiva pak«adharmÃvacchinnasÃdhyavyÃpaka ityÃÓayenÃha - idaæ kevalapratyak«atvasyaiveti bahirindriyajanyatvÃghaÂitapratyak«avi«ayatvamÃtrasyetyartha÷/ udÃsÅnatvaæ sampÃdayitumiti/ yadi janyatvameva hetu÷ syÃt tadà sÃdhanÃvacchinnasÃdhyavyÃpakatvamevopÃdherbhavet nodÃsÅnadharmÃvacchinnasÃdhyavyÃpakatvam/ sÃdhanÃdanyasyaivodÃsÅnaÓabdÃrthatvÃt/ ata÷ prameyatvasya hetutvÃnusaraïam/ adhunà tu janyatvaæ sÃdhanÃt prameyatvÃdanyaditi janyatvaviÓi«ÂavinÃÓitvaæ udÃsÅnadharmÃvacchinnasÃdhyamiti bhÃva÷/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* bÃdhitanirÆpaïam *{AnTs_57 yasya sÃdhyÃbhÃva÷ pramÃïÃntareïa niÓcita÷ sa bÃdhita÷ / yathà vahnir anu«ïo dravyatvÃd iti / atrÃnu«ïatvaæ sÃdhyaæ tadabhÃva u«ïatvaæ spÃrÓanapratyak«eïa g­hyata iti bÃdhitatvam //}* yasya sÃdhyÃbhÃva÷ pramÃïÃntareïa niÓcita÷ sa÷ bÃdhita÷/ yathà vahni÷ anu«ïa÷ padÃrthatvÃt/ atra anu«ïatvaæ sÃdhyam, tadabhÃva u«ïatvaæ tvÃcapratyak«eïa g­hyata iti bodhyam/ vyÃkhyÃtamanumÃnam/ *{iti tarkasaÇgrahe anumÃnapariccheda÷}* ----------------------------------------- 1. kevalasÃdhyavyÃpaka iti/ bahirindrayajanyapratyak«avi«ayatvaæ yatra yatra ghaÂÃdau tatra udbhÆtarÆpavattvasattvÃditi bhÃva÷/ 2. tadaiva pak«adharmeti/ yatra yatra pratyak«avi«ayatvam Ãtmanyapi, tatrodbhÆtarÆpÃbhÃvÃt udbhÆtarÆpasya kevalasÃdhyavyÃpakatvaæ na sambhavati/ ata÷ bahirdravyatvarÆpapak«adharmaviÓi«Âapratyak«avi«ayatvarÆpasÃdhyavyÃpakatvamapÃdhe÷ udbhÆtarÆpasyopapÃdanÅyamiti bhÃva÷/ ----------------------------------------- *{dÅpikÃ}* bÃdhitasya lak«aïamÃha - yasyeti/ *{do«ÃïÃmanumitipratibandhakatvaprakÃraÓodhanam}* atra bÃdhasya grÃhyÃbhÃvaniÓcayatvena, satpratipak«asya virodhij¤ÃnasÃmagrÅtvena sÃk«Ãdanumitipratibandhakatvam/ itare«Ãæ tu parÃmarÓapratibandhakatvam/ tatrÃpi sÃdhÃraïasyÃvyabhicÃrÃbhÃvarÆpatayÃ, viruddhasya sÃmÃnÃdhikaraïyÃbhÃvatayà vyÃpyatvÃsiddhasya viÓi«ÂavyÃptyabhÃvatayÃ, asÃdhÃraïÃnupasaæhÃriïo÷ vyÃptisaæÓayÃdhÃyakatvena vyÃptij¤Ãnapratibandhakatvam/ ÃchayÃsiddhisvarÆpÃsiddhyo÷ pak«adharmatÃj¤Ãnapratibandhakatvam/ upÃdhistu vyabhicÃraj¤ÃnadvÃrà vyÃptij¤Ãnapratibandhaka÷/ siddhasÃdhanaæ tu pak«atÃvighaÂakatayà ÃÓrayÃsiddhÃvantarbhavatÅti präca÷/ nigrahasthÃnÃntaramiti navÅnÃ÷/ *{iti dÅpikÃyÃmanumÃnapariccheda÷}* *{prakÃÓikÃ}* bÃdhasya *{-}*sÃdhyÃbhÃvavattÃniÓcayasya/ grÃhyÃbhÃvaniÓcayatveneti/ anumitipratibandhakatvamityanenÃnvayi/ virodhij¤ÃnasÃmagrÅtveneti/ idaæ prÃcÅnamate/ vastutastu virodhiparÃmarÓasya sÃdhyÃbhÃvavyÃpyavattaniÓcayatvenaiva pratibandhakatvaæ lÃghavÃditi dhyeyam/ itare«Ãm - vyabhicÃrÃdigrahÃïÃm/ tatrÃpi - vyabhicÃrÃdigrahe«vapi/ sÃdhÃraïasyeti/ bhÃvapradhÃnanirdeÓatayà sÃdhÃraïyasyetyartha÷/ avyabhicÃrÃbhÃvarÆpatayÃ/ tadgrahasyeti Óe«a÷/ vyÃptij¤ÃnapratibandhakatvamityanenÃnvaya÷/ evamagre 'pi/ hetau sÃdhyÃbhÃvavadv­ttitvasyeva sÃdhyatÃvacchedake hetusamÃnÃdhikaraïÃtyantÃbhÃvapratiyogitÃvacchedakatvasyÃpi vyabhicÃratayà tadgrahasya hetusamÃnÃdhikaraïÃtyantÃbhÃvapratiyogitÃvacchedakatvÃbhÃvarÆpo yo 'vyabhicÃra÷ tadgrahapratibandhakateti bhÃva÷/ hetau sÃdhyÃbhÃvavadv­ttitvaprakÃrakagrahasya vyÃptigrahapratibandhakatvaæ tu maïimantrÃdinyÃyena viÓi«ÂavyÃptyabhÃvatayà - hetuvyÃpakatÃvacchedakasÃdhyatÃvacchedakÃvacchinnasÃmÃnÃdhikaraïyÃbhÃvarÆpatayÃ/ vyÃptisaæÓayÃdhÃyakatveneti/ hetÃvasÃdhÃraïyÃdij¤ÃnadaÓÃyÃæ hetusÃdhyayo÷ sÃmÃnÃdhikaraïyaniÓcayÃsaæbhavena pak«ÃntarbhÃvena ca sÃdhyasaæÓayasattvena vyÃptisaæÓayasambhavÃt na vyÃptinirïaya iti prÃcÅnamatamabhipretyedam/ pak«adharmatÃj¤Ãnapratibandhakatvamiti/ pak«e pak«atÃvacchedakavirahasya hetuvirahasya ca niÓcayadaÓÃyÃæ hetau pak«atÃvacchedakaviÓi«Âapak«av­ttitvagrahÃsaæbhavÃditi bhÃva÷/ nanu pa¤catvoktirasaÇgatÃ, hetau upÃdhigrahadaÓÃyÃmapi vyÃptiniÓcayÃsaæbhavena upÃdhij¤Ãnasya vyÃptiniÓcayapratibandhakatÃyà avaÓyaæ vaktavyatayà upÃdherapi hetvÃbhÃsalak«aïÃkrÃntatvÃdata Ãha - upÃdhistviti/ vyabhicÃraj¤ÃnadvÃreti/ tathà ca hetvÃbhÃsalak«aïe sÃk«ÃdanumititatkaraïÃnyatarapratibandhakatvasyaiva niveÓanÅyatayà paramukhanirÅk«akasyopÃdherna hetvÃbhÃsatvamiti bhÃva÷/ nanu tathÃpi siddhisattve 'numityanudayÃt tadvi«ayasya sÃdhyavatpak«asyÃpi hetvÃbhÃsatvamÃvaÓyakamityÃÓaÇkÃæ jarannaiyÃyikÃnÃæ matamavalambye«ÂÃpattyà pariharati - siddhasÃdhanaæ tviti/ pak«atÃvighaÂakatayeti/ tanmate pak«atÃyÃ÷ sÃdhyasaæÓayarÆpatayà tadvighaÂakatvaæ sÃdhyaniÓcayasyÃk«atamiti bhÃva÷/ antarbhavatÅti/ tathà ca na vibhogavyÃghÃta iti bhÃva÷/ darÓitamatamatiÓithilamityÃlocyÃha - nigraheti/ na ca siddhÃnte 'numitiæ prati siddhe÷ pratibandhakatayà tadvi«ayasya kathaæ hetvÃbhÃsatà neti vÃcyam/ si«Ãdhayi«ÃyÃ÷ siddhini«ÂhapratibandhakatÃyÃæ uttejakatayà kevala si«Ãdhayi«Ãsahitasiddhau pratibandhakatvÃbhÃvena tadvi«aye uktahetvÃbhÃsalak«aïÃsaæsparÓÃt/ adhikaæ asmadÅyÃbhinavadÅdhitivyÃkhyÃyÃæ tarkakarkaÓavicÃracÃturÅdhurÅïairanusandheyam// *{iti prakÃÓikÃyÃmanumÃnapariccheda÷}* *{bÃlapriyÃ}* grÃhyÃbhÃvaniÓcayatveneti/ anumityà grÃhyaæ yat sÃdhyaæ tadabhÃvaprakÃrakaniÓcayatvenetyartha÷/ tadvattÃbuddhiæ prati tadabhÃvavattÃniÓcayavidhayeti yÃvat/ satpratipak«asya - sÃdhyÃbhÃvavyÃpyapratihetumÃn pak«a iti j¤Ãnasya/ virodhij¤ÃnasÃmagrÅtvena - sÃdhyavattÃj¤Ãnavirodhi yat sÃdhyÃbhÃvavattÃj¤Ãnaæ tajjanakatvena/ tathà ca satpratipak«aj¤Ãnaæ sÃdhyÃbhÃvavattÃj¤Ãnaæ janayati tat sÃdhyÃnumitiæ pratibadhnÃti ityevamanumitipratibandhakaj¤ÃnotpÃdakatayà satpratipak«asyÃnumitipratibandhakatvamiti/ prÃcÅnÃ÷/ navÅnÃstu sÃdhyÃbhÃvavyÃpyapratihetumÃn pak«a ityÃkÃrakaæ satpratipak«aj¤Ãnaæ 'tadvattÃj¤Ãnaæ prati tadabhÃvavyÃpyavattÃj¤Ãnaæ pratibandhakam' iti rÅtyà anumitiæ pratibadhnÃti, na tu anumitipratibandhakaj¤ÃnotpÃdakatayà pratibadhnÃti, sÃk«Ãdeva pratibandhakatvasambhavena gauravÃdityÃhu÷/ itare«ÃmityÃdi/ sÃdhyavyÃpyahetumÃn pak«a ityÃkÃrake parÃmarÓevyÃptigrahÃæÓe sÃdhÃraïya-virodha-vyÃpyatvÃsiddhi-asÃdhÃraïya-anupasaæhÃritvaj¤ÃnÃnÃæ pratibandhakatvam/ 'hetumÃn pak«a' iti pak«adharmatÃj¤anÃæÓe ÃÓrayÃsiddhisvarÆpÃsiddhij¤Ãnayo÷ pratibandhakatvam/ tathà hi - sÃdhyÃbhÃvavadav­ttitvaæ hetorvyÃpitariti pak«e heto÷ sÃdhyÃbhÃvavadv­ttitvaæ vyabhicÃra÷/ tathà ca 'parvato dhÆmavÃn vahne÷' ityatra 'dhÆmÃbhÃvavadv­ttirvahni÷' ityÃkÃrakaæ sÃdhÃraïyarÆpavyabhicÃrÃj¤Ãnam 'dhÆmÃbhÃvavadav­ttivahnimÃn parvata÷' ityÃkÃrakaparÃmarÓe dhÆmÃbhÃvavadav­ttirvahniriti vyÃptibhÃnÃæÓe tadvattÃbuddhiæ prati tadabhÃvavattÃniÓcayavidhayà pratibandhakam/ hetvadhikaraïav­ttyatyantÃbhÃvapratiyogitÃnavacchedakasÃdhyatÃvacchedakÃvacchinnasÃdhyasÃmÃnÃdhikaraïyaæ vyÃptiriti pak«e sÃdhyatÃvacchedake hetvadhikaraïav­ttyatyantÃbhÃvapratiyogitÃvacchedakatvasyaiva vyabhicÃratayà 'vahnyadhikaraïav­ttyatyantÃbhÃvapratiyogitÃvacchedakaæ dhÆmatvam' ityÃkÃrakaæ vyabhicÃraj¤Ãnam 'vahnyadhikaraïav­ttyatyantÃbhÃvapratiyogitÃvacchedakadhÆmatvÃvacchinnadhÆmasamÃnÃdhikaraïavahnimÃn parvata÷' ityÃkÃrakaparÃmarÓeæ 'pratiyogitÃnavacchedakaæ dhÆmatvam' ityaæÓabhÃnaæ prati pratibandhakam/ etÃd­ÓasiddhÃntavyÃptivi«ayakaparÃmarÓaæ prati 'sÃdhyÃbhÃvavadv­tti÷ hetu÷' ityÃkÃkavyabhicÃraj¤Ãnasya grÃhyÃbhÃvÃnavagÃhitayà nÃsti pratibandhakatvam/ tÃd­ÓavyabhicÃraj¤ÃnakÃle 'pi yadi siddhÃntavyÃptij¤ÃnÃnutpattiranubhavasiddhà tarhi tasya maïimantrÃdinyÃyenaiva pratibandhakatà vaktavyÃ/ 'Óabdo nitya÷ k­takatvÃt' ityatra 'nityatvÃsamÃnÃdhikaraïaæ k­takatvam' ityÃkÃrakasya sÃdhyÃsÃmÃnÃdhikaraïyÃtmakavirodhaj¤Ãnasya 'nityatvasamÃnÃdhikaraïaæ k­takatvam' ityÃkÃrakavyÃptighaÂakasÃdhyasÃmÃnÃdhikaraïyÃvagÃhibuddhiæ prati pratibandhakatvam/ 'sÃdhyavyÃpyatvÃbhÃvavÃn hetu÷' ityÃkÃrakavyÃpyatvÃsiddhij¤Ãnasya 'sÃdhyavyÃpyahetumÃn pak«a÷' iti parÃmarÓeæ hetau sÃdhyavyÃpyatvaj¤ÃnÃæÓe pratibandhakatvam/ 'ayaæ heturasÃdhÃraïa÷ iti và anupasaæhÃrÅ iti vÃ' j¤ÃnadaÓÃyÃæ pak«Ãtirikte sÃdhyahetvo÷ sÃmÃnÃdhikaraïyagrahÃsaæbhavena vyÃptigraho na saæbhavati/ pak«e ca sÃdhyasaæÓayÃt hetau sÃdhyasÃmÃnÃdhikaraïyasaæÓaya eva syÃt na tu niÓcaya iti rÅtyà vyÃptiniÓcayapratibandhakatvamasÃdhÃraïyÃnupasaæhÃritvaj¤Ãnayo÷/ 'gaganÃravindaæ surabhi aravindatvÃt' ityatra 'aravindaæ gaganÅyatvÃbhÃvavat' ityÃkÃrakÃÓrayÃsiddhij¤Ãnasya 'surabhitvavyÃpyÃravindatvavat gaganÅyÃravindam' ityÃkÃrakaparÃmarÓeæ pak«atÃvacchedakagaganÅyatvaprakÃrakÃravindaviÓe«yakaj¤ÃnÃæÓe pratibandhakatvam/ evaæ 'hrado vahnimÃn dhÆmÃt' ityatra 'dhÆmÃbhÃvavÃn hrada÷' ityÃkÃrakasya svarÆpÃsiddhij¤Ãnasya 'vahnvyÃpyadhmavÃn hrada÷' iti parÃmarÓe 'dhÆmavÃn hrada÷' iti pak«adharmatÃbhÃnÃæÓe pratibandhakatvamiti/ tadetatsarvamabhisandhÃyÃha - prakÃÓikÃyÃæ hetau sÃdhyÃbhÃvavadv­ttitvasyetyÃdinÃ/ nanu pa¤caiva hetvÃbhÃsà iti kathanamayuktam/ hetau upÃdhij¤ÃnadaÓÃyÃæ vyabhicÃraniÓcayena vyÃptiniÓcayÃbhÃvÃt anumitikaraïavyÃptiniÓcayapratibandhakaj¤Ãnavi«ayatayà upÃdherapi hetvÃbhÃsalak«aïÃkrÃntatvena hetvÃbhÃsatvÃt «a hetvÃbhÃsà iti vaktavyatvÃdityÃÓaÇkate -- nanu pa¤catvoktirayukteti/ anumitau và tatkaraïaparÃmarÓeæ và sÃk«Ãt yadvi«ayakaj¤Ãnasya pratibandhakatvaæ tasyaiva hetvÃbhÃsatvam/ upÃdhij¤Ãnaæ tu vyabhicÃraj¤ÃnotpÃdanadvÃraiva parÃmarÓaæ pratibadhnÃti na sÃk«Ãditi na tasya hetvÃbhÃsatvam/ ato na pa¤catvoktivirodha÷/ tadÃha - tathà ca hetvÃbhÃsalak«aïa iti/ sÃk«Ãdityasya pratibandhakatve 'nvaya÷/ paramukhanirÅk«akasyeti/ parÃmarÓapratibandhakaæ vyabhicÃrÃj¤Ãnaæ nirÅk«amÃïasyetyartha÷/ anena upÃdhij¤Ãnasya sÃk«ÃtpratibandhakatvÃbhÃva÷ sÆcyate/ nanu yathà 'hrado vahnimÃt dhÆmÃt' ityÃdau vahnyabhÃvavaddhradarÆpabÃdhasya 'hrado vahnimÃn' ityanumitipratibandhakaæ yat 'hrado vahnyabhÃvavÃn' ityÃkÃrakaj¤Ãnaæ tadvi«ayatayà hetvÃbhÃsatvam, tathà 'parvato vahnimÃn dhÆmÃt' ityÃdau 'parvato vahnimÃn' ityÃkÃrakasÃdhyaniÓcayadaÓÃyÃæ parvato vahnimÃnnaveti sÃdhyasaæÓayÃnudayÃt sÃdhyasaæÓayarÆpapak«atÃviraheïa 'parvato vahnimÃn' ityanumityanudayÃt anumitipratibandhakasiddhivi«ayasya vahnimatparvatasyÃpi hetvÃbhÃsatvaæ syÃt, hetvÃbhÃsalak«aïÃkrÃntatvÃdityÃÓaÇkate - nanu tathÃpÅti/ tanmata ityÃti/ tathà ca pracÅnamate pak«atÃyÃ÷ sÃdhyasaæÓayarÆpatayà anumitijanakapak«atÃpratibandhakaj¤Ãnavi«ayatayà hetvÃbhÃsalak«aïÃkrÃntatvena sÃdhyavatpak«asya hetvÃbhÃsatvami«Âameva/ na ca pa¤cadhÃvibhÃgavyÃghÃta iti vÃcyam/ ÃÓrayÃsiddhe 'ntarbhÃvÃt/ kathamantarbhÃva iti cet -- ittham/ ÃÓrayÃsiddhirdvividhà dharmisvarÆpÃprasiddhi÷ pak«atvÃprasiddhiÓceti/ tatra pak«atvÃprasiddhau siddhasÃdhanasyÃntarbhÃva iti/ taduktaæ kusumäjalau --"madhyamÃpi ÃÓrayasvarÆpÃpratÅtyà tadviÓe«aïapak«atvÃpratÅtyà ceti dvayÅ/ tatra caramà siddhasÃdhanamiti vyapadiÓyate/ vyÃptisthitau pak«atvasyÃhatya vighaÂanÃt"iti/ darÓitamatamatiÓithilamiti/ pak«atÃyÃ÷ svarÆpasatyÃ÷ p­thak kÃraïatvÃt siddhestatpratibandhakatve 'pi siddhasÃdhanasthale anumitikaraïaparÃmarÓavighaÂanaæ và anumitividhaÂanaæ và nÃstÅti na saddhisÃdhanasya hetvÃbhÃsatvam/ pak«atÃrÆpahetvabhÃvÃdanumiti÷ paraæ notpadyate/ ata÷ siddhasÃdhanasthale na hetvÃbhÃsodbhÃvanam, api tu vÃdino nigrahamÃtramiti bhÃva÷/ nanu navÅnamate 'pi sÃdhyaniÓcayadaÓÃyÃmanumityanudayena maïimantrÃdinyÃyena siddheranumitipratibandhakatvaæ vÃcyam/ tathà cÃnumitipratibandhakasiddhivi«ayasya sÃdhyavatpak«asya kuto na hetvÃbhÃsatvamiti ÓaÇkate - na ca siddhÃnta iti/ yatsattve niyamena yannotpadyate, yadabhÃve ca yadutpadyate tasyaiva pratibandhakatvam/ siddhisattve 'pi sà siddhiryadi si«Ãdhayi«Ãsahità bhavati tadà anumityutpattyà siddhernÃnumitipratibandhakatvam/ ato 'numitipratibandhakaj¤Ãnavi«ayatvarÆpaæ hetvÃbhÃsalak«aïaæ sÃdhyavatpak«e nÃstÅti samÃdhatte-si«Ãdhayi«Ãyà ityÃdinÃ/ nanvevamapi si«Ãdhayi«ÃvirahaviÓi«ÂÃyÃ÷ siddheranumitipratibandhakatayà tadvi«ayasyahetvÃbhÃsatvaæ durvÃramityata Ãha - adhikamiti/ ayaæ bhÃva÷ - pratyak«itavi«aye 'pi saænikar«e sati dhÃrÃvÃhikapratyak«asya, pratÅtÃrthakaÓabdaÓravaïe 'pi punarbodhasya ca saæmatatvÃt tadvadeva siddhivi«ayasya parÃmarÓasattve 'numityutpattau na saæmatatvÃt tadvadeva siddhivi«ayasya parÃmarÓasattve 'numityutpattau na ki¤cidbÃdhakam/ ata÷ siddhernÃnumitiæ prati pratibandhakatvam/ evaæ sÃdhyasaæÓayavirahe 'pyanumityutpattyà na sÃdhyasaæÓayarÆpapak«atà anumitihetu÷/ tathà ca siddhe÷ anumitiæ prati và anumitikÃraïaæ prati và pratibandhakatvÃbhÃvÃt na siddhivi«ayasya sÃdhyavatpak«asya hetvÃbhÃsalak«aïÃkrÃntateti/ *{iti tarkasaÇgrahadÅpikÃprakÃÓikÃvyÃkhyÃyÃæ bÃlapriyÃyÃæ}* *{anumÃnapariccheda÷}* *{///d­///}* *{upamÃnapariccheda÷}* ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{AnTs_58 upamitikaraïam upamÃnam / saæj¤Ãsaæj¤isaæbandhaj¤Ãnam upamiti÷ / tatkaraïaæ sÃd­Óyaj¤Ãnam / atideÓavÃkyÃrthasmaraïam avÃntaravyÃpÃra÷ / tathà hi kaÓ cid gavayaÓabdÃrtham ajÃnan kutaÓ cid Ãraïyakapuru«Ãd gosad­Óo gavaya iti Órutvà vanaæ gato vÃkyÃrthaæ smaran gosad­«aæ piï¬aæ paÓyati / tadanantaram asau gavayaÓabdavÃcya ity upamitir utpadyte //}* upamitikaraïamupamÃnam/ saæj¤Ãsaæj¤isambandhaj¤Ãnamupamiti÷/ tatkaraïaæ sÃd­Óyaj¤Ãnam/ tathà hi -kaÓcit gavayaÓabdÃrthamajÃnan kutaÓcit Ãraïyakapuru«Ãt gosad­Óo gavaya iti Órutvà vanaæ gata÷ vÃkyÃrthaæ smaran gosad­Óaæ piï¬aæ paÓyati/ tadanantaraæ ayaæ gavayapadavÃcya÷ ityupamitirutpadyate/ vyÃkhyÃtamupamÃnam/ *{iti tarkasaÇgrahe upamÃnapariccheda÷}* *{dÅpikÃ}* upamÃnaæ lak«ayati - upamitikaraïamiti/ *{iti dÅpikÃyÃæ upamÃnapariccheda÷}* *{prakÃÓikÃ}* upamÃnaæ lak«ayatÅti/ avasarasaÇgatyà upamÃnaæ nirÆpayatÅtyartha÷/ upamitisvarÆpaæ vyutpÃdayati - mÆle saæj¤eti/ saæj¤Ã - gavayapadam/ saæj¤Å - gavaya÷, tayo÷ sambandha÷ Óakti÷, tajj¤Ãnamityartha÷/ lak«aïaæ tu upaminomi ityanuvyavasÃyagamyopamititvameva/ vÃkyÃrthaæ smaran gosad­Óaæ piï¬aæ paÓyatÅti/ etane smaraïaæ sÃd­ÓyadarÓanajanyam udbodhakÃntarajanyaæ vÃ/ ubhayamapi sÃd­ÓyadarÓanasahakÃni, na tu sÃd­ÓyadarÓanajanyameva smaraïaæ sahakÃrÅti sÆcitam/ präcastu - 'vÃkyÃrthaæ smaran' ityatra vartamÃnasÃmÅpye pratyaya÷/ vÃkyÃrthaæ smari«yannityartha÷/ evaæ ca vÃkyÃrthasmaraïasya sÃd­ÓyadarÓanajanyatÃlÃbhena vyÃpÃratÃlÃbha÷ --- ityÃhu÷/ tadanantaramityÃdi/ sÃd­ÓyadarÓanÃnantaram 'gavayo gavayapadavÃcya' ityÃkÃrikà gavayatvarÆpalaghudharmadharmitÃvacchedakakopamitirutpadyata ityartha÷/ idamupalak«aïam - vaidharmyadarÓanenÃpyupamitiriti dhyeyam/ vaiÓe«ikÃstu - padavÃcyatvavyÃpyasÃd­ÓyÃdiparÃmarÓÃt padavÃcyatvasyÃnumitireva, ato nopamÃnaæ pramÃïÃntaram - ityÃhu÷/ taccintyam-vyÃptij¤ÃnamantareïÃpi padavÃcyatvapramiteranubhavaddhitvÃt/ ityantra vistara÷/ *{iti prakÃÓikÃyÃm upamÃnapariccheda÷}* *{bÃlapriyÃ}* avasarasaÇgatyeti/ pratibandhakajij¤ÃsÃniv­ttau avaÓyavaktavyatvamavasara÷/ anumÃnasya bahuvÃdisaæmatatvena nirasanÅyÃlpavÃdivipratipattikatayà prathamamanumÃna eva vyutpitsorjij¤Ãsà jÃyate, na tÆpamÃne, tasyÃlpavÃdisaæmatatvena nirasanÅyabahuvÃdivipratipattikatvÃt/ tathà cÃnumÃne prathamamutpannÃyÃ÷ 1pratibandhakÅbhÆtaÓi«yajij¤ÃsÃyÃ÷ tannirÆpaïena niv­ttau avaÓyavaktavyatvarÆpÃvasarasaægatyà anumÃnÃnantaraæ upamÃnanirÆpaïamiti bhÃva÷/ saæj¤Ã - vÃcaka÷ Óabda÷, gavayÃdipadam/ saæj¤Å - vÃcyor'tha÷ gavayÃdi÷/ tayo÷ ya÷ sambandha÷ ÓaktyÃkhya÷ tadvi«ayakaj¤Ãnamupamiti/ 'gavayo gavayapadavÃcya÷' ityÃdyÃkÃrakaæ Óaktij¤Ãnamupamitiriti yÃvat/ sÃd­Óyaj¤Ãnakaraïakaæ j¤Ãnamupamitiriti granthÃntare«u kathanÃt sÃd­Óyaj¤Ãnakaraïakatvasya upamitilak«aïatvasambhave 'pi tadapek«ayà lÃghavÃt upamititvajÃtimattvaæ lak«aïamucitamityabhipretyÃha - lak«aïaæ tviti/ ---------------------------------------- 1. pratibandhakÅbhÆteti/ upamÃnanirÆpaïa iti Óe«a÷/ ---------------------------------------- nanu 'vÃkyÃrthaæ smaran gosad­Óaæ piï¬aæ paÓyati' iti mÆlÃt Ãdau 1atideÓavÃkyÃrthasmaraïaæ tata÷ 2gosad­Óapiï¬adarÓanamiti kramo labhyate, tadayuktam/ gosad­Óapiï¬adarÓanÃnantarameva atideÓavÃkyÃrthasmaraïÃt ityÃÓaÇkyÃha - eteneti/ vartamÃnasÃmÅpya iti/ 'vartamÃnasÃmÅpye vartamÃnavadvÃ' ityanuÓÃsanena bhavi«yati laÂi Óat­pratyayena smaranniti rÆpam/ smaran ityasya smari«yan ityartha÷/ evaæ cÃdau sÃd­ÓyaviÓi«Âagavayapiï¬adarÓanaæ tata atideÓavÃkyÃrthasmaraïaæ tata upamitiriti kramasyaiva mÆlato lÃbhÃt vÃkyÃrthasmaraïavyÃpÃrakasÃd­ÓyadarÓanasya upamitikaraïatvaæ yujyata iti bhÃva÷/ nanu 'gosad­Óo gavayapadavÃcya÷' ityÃkÃrikaivopamitirastu/ na ce«ÂÃpatti÷, gavayatvasya gavayapadaÓakyatÃvacchedakatvÃsiddhyÃpatteratyatrÃha - gavayo gavayapadavÃcya ityÃkÃriketi/ upamite÷ 'gosad­Óo gavayapadavÃcya÷' ityÃkÃrakatve gosÃd­Óyaæ dharmitÃvacchedakaæ vÃcyam/ gosÃd­Óyaæ gavayatvÃpek«ayà guru iti j¤ÃnadaÓÃyÃæ gosÃd­ÓyÃvacchedena gavayapadavÃcyatvaj¤Ãnaæ bhavituæ nÃrhatÅti 'gavayo gavayapadavÃcya÷' ityÃkÃrakataivopamiteryukteti bhÃva÷/ idamupalak«aïam/ tatprakÃrakaÓÃbdabodhe tadavacchedena Óaktij¤Ãnasya hetutvÃt gavayapadÃt gosÃd­ÓyaprakÃraka eva gavayabodha÷ syÃt, na tu gavayatvaprakÃraka÷/ anubhÆyate ca gavayapadÃt gavayatvaprakÃraka eva ÓÃbdabodha÷/ ata÷ gavayatvÃvacchedena gavayapadavÃcyatvÃvagÃhÅ 'gavayo gavayapadavÃcya' iti j¤Ãnameva upamitirityapi bodhyam/ vaidharmyadarÓanenÃpyupamitiriti/ yatra kenacit govidharmà aÓva ityuktaæ ÓrutavÃn kaÓcit kadÃcit kutracit govidhadharmÃïaæ aÓvaæ paÓyati tatra vaidharmyaviÓi«Âapiï¬adarÓanaæ karaïam, govidharmà aÓva ---------------------------------------- 1. atideÓavÃkyeti/ tadvadidamiti vÃkyamatideÓavÃkyam/ prak­te gosad­Óo gavaya iti vÃkyam atideÓavÃkyam/ 2. gosad­Óapiï¬eti/ piï¬aÓabda÷ Ãk­tiviÓi«Âavyaktipara÷/ gosad­ÓÃkÃragavayavyaktidarÓanamityartha÷/ ---------------------------------------- ityatideÓavÃkyÃrthasmaraïaæ vyÃpÃra÷ aÓvo 'ÓvapadavÃcya iti j¤Ãnamupamitiriti bhÃva÷/ vaiÓe«ikÃstvityÃdi/ 'gavayo gavayapadavÃcya÷, gosÃd­ÓyÃt, yo gavayapadavÃcyo na bhavati nÃsau gosad­Óa÷, gosad­ÓaÓcÃyam, tasmÃt gavayapadavÃcya÷' ityunamÃnaprayogo 'tra vivak«ita÷/ tathà ca gavayapadavÃcyatvavyÃpyagosÃd­ÓyavÃnayamiti parÃmarÓÃt jÃyamÃnà gavayo gavayapadavÃcya iti pramà anumitireva na tadvilak«aïÃ/ ato nopamÃnaæ pramÃïÃntaramiti vaiÓe«ikÃÓaya÷/ tanmataæ nirÃkaroti - vyÃptij¤ÃnamantareïÃpÅti/ anyatreti/ kusumäjalyÃdigranthe«vityartha÷/ *{iti tarkasaÇgrahadÅpikÃprakÃÓikÃvyÃkhyÃyÃæ bÃlapriyÃyÃæ}* *{upamÃnapariccheda÷}* *{///d­///}* *{Óabdapariccheda÷}* ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{Óabdalak«aïam}* *{AnTs_59 ÃptavÃkyaæ Óabda÷ / Ãptas tu yathÃrthavaktà / vÃkyaæ padasamÆha÷ / yathà gÃm Ãnayeti / Óaktaæ padam / asmÃt padÃd ayam artho boddhavya itÅÓvarasaæketa÷ Óakti÷ //}* ÃptavÃkyaæ Óabda÷/ Ãptastu yathÃrthavaktÃ/ *{dÅpikÃ}* Óabdaæ lak«ayati - Ãpteti/ Ãptaæ lak«ayati - Ãptastviti/ *{prakÃÓikÃ}* Óabdaæ lak«ayatÅti/ upajÅvyopajÅvakatvasaÇgatyà Óabdaæ ni - payatÅtyartha÷/ atra j¤ÃyamÃnaÓabdasya ÓabdapramÃïatayà Óabde upamÃnopajÅvakatvÃbhÃvÃt upamitiÓÃbdabodharÆphalayo÷ saÇgatirbodhyÃ/ tathà hi - Óaktiparicchittirevopamiti÷/ tasyÃÓca ÓÃbdabodhopajÅvyatvena phalayorupajÅvyopajÅvakatvasambhava÷/ tÃd­ÓasaÇgateÓca phalani«Âhatve 'pi svÃÓrayakaraïatvÃtmakaparamparÃsambandhena karaïani«ÂhatvÃt karaïayoranantarÃbhidhÃnaprayojakatvam/ Óabdaj¤Ãnasya pramÃïatvÃÇgÅkart­navÅnamate tu upamite÷ Óaktapadavi«ayakatvena ÓabdapramÃïatayà tatra copamÃnajanyatvasyÃk«atatayà svarÆpayorapi saÇgatiriti mantavyam/ mÆle ÃptavÃkyaæ Óabda iti/ Óabda iti lak«yanirdeÓa÷/ pramÃïaÓabda iti tadartha÷/ ÃptavÃkyamiti lak«aïam/ bhavati hi payasà si¤catÅtyÃdiÓabda÷ ÃptoktavÃkyam/ na tu vahninà si¤catÅtyÃdiÓabda÷, taduccÃraïakartu÷ yathÃrthavakt­tvarÆpÃptatvÃbhÃvÃt/ prak­tavÃkyÃrthagocarayathÃrthaj¤ÃnajanyavÃkyaæ pramÃïaÓabda iti tu ni«kar«a÷/ vÃkyaprayoge vÃkyÃrtha¤j¤Ãnasya hetutvÃt lak«aïasaÇgati÷/ sphuÂametat Óabdamaïau/ *{bÃlapriyÃ}* upajÅvyopajÅvakatvasaÇgatyeti/ upamÃnam upajÅvyaæ kÃraïam, Óabda÷ upajÅvaka÷ kÃrya÷/ tathà ca ÓabdopamÃnayo÷ kÃryakÃraïabhÃvasadbhÃvÃt kÃryakÃraïabhÃvarÆpasaÇgatyà upamÃnÃnantaraæ ÓabdanirÆpaïamiti bhÃva÷/ upajÅvyopajÅvakabhÃvamevopapÃdayati - atretyÃdinÃ/ ayaæ bhÃva÷-pramÃïayorÆpajÅvyojÅvakabhÃvo 'tra durvaca÷/ ÓabdapramÃïaæ hi j¤ÃyamÃna÷ vÃkyÃtmaka÷ Óabda÷/ upamÃnapramÃïaæ tu sÃd­ÓyadarÓanam/ tatkÃryatvaæ tu Óabde nÃstÅti/ ÓabdopamÃnÃtmakapramÃïayo÷ kÃryakÃraïabhÃvo na sambhavati/ ÓabdopamÃnajanyapramityorevÃtrakÃryakÃraïabhÃva÷/ ÓabdajanyÃpramiti÷ ÓÃbdabodha÷/ upamÃnajanyà pramiti÷ ayamasau gavayapadavÃcya ityÃdyÃkÃraka÷ ÓaktigrÃha÷/ Óaktigrahajanyatvaæ ca ÓÃbdabodhe vartata iti/ na ca kÃryakÃraïabhÃvÃtmakasaÇgate÷ pramitidvayani«Âhatve 'pi pramÃïadvayani«ÂhatvÃbhÃvÃt upamÃnapramÃïanirÆpaïÃnantaraæ ÓabdapramÃïanirÆpaïe tÃd­ÓasaÇgaternopayoga iti vÃcyam/ upamitiÓÃbdabodharÆpapramitidvayani«Âhasya kÃryakÃraïabhÃvasya svÃÓrayajanakatvasambandhena pramÃïani«ÂhatvÃt/ svaæ - kÃryakÃraïabhÃva÷, svÃÓrayau upamitiÓÃbdabodhau, tajjanakatvamupamÃnaÓabdayoriti/ tathà ca kÃryakÃraïabhÃvarÆpasaÇgate÷ svÃÓrayajanakatvasambandheæna pramÃïani«ÂhatvÃt upamÃnÃnantaraæ ÓabdanirÆpaïaæ saÇgatamiti/ idaæ prÃcÅnamatÃnusÃreïa/ navÅnamate tu Óabdaj¤Ãnameva ÓabdapramÃïam/ upamitirapi gavayo gavayapadavÃcya ityÃkÃrikà gavayadharmikà gavayapadavÃcyatvaprakÃrikà gavayapadaæ gavayavÃcakamityÃkÃrikà gavayapadadharmikà gavayavÃcakatvaprakÃrikà và pak«avi«ayakatvÃt Óabdaj¤ÃnarÆpaiva/ sà ca sÃd­Óyaj¤ÃnarÆpopamÃnapramÃïajanyÃ/ evaæ ca ÓabdapramÃïarÆpaÓabdaj¤ÃnÃtmakopamite÷ sÃd­Óyaj¤ÃnÃtmakopamÃnapramÃïajanyatvÃt pramÃïayorapi kÃryakÃraïabhÃvarÆpà saÇgatirastÅti/ upamÃnopajÅvakatvÃbhÃvÃditi/ upamÃnapramÃïajanyatvÃbhÃvÃdityartha÷/ Óaktiparicchittiriti/ Óaktivi«ayakaj¤Ãnamityartha÷/ tasyÃÓca - ÓaktiparicchitteÓca/ ÓÃbdabodhopajÅvyatvena - ÓÃbdabodhajanakatvena/ karaïayoranantarÃbhidhÃnaprayojakatvamiti/ karaïayo÷ pramÃïayo÷ yat anantarÃbhidhÃnaæ paurvÃparyeæïÃbhidhÃnaæ tatprayojakatvaæ taddhetutvaæ saægaterityartha÷/ ÃptoktavÃkyamiti/ Ãptakart­koccÃraïavi«ayabhÆtaæ vÃkyamityartha÷/ Ãptastu yathÃrthavakteti mÆlÃt abÃdhitÃrthavi«ayakaj¤ÃnajanakaÓabdaprayogakartetyartho labhyate/ yathÃbhÆto 'bÃdhitÃr'tho yathÃrtha÷/ tasya vaktà iti vigrahÃt/ vaktà tadvi«ayakaj¤ÃnajanakaÓabdaprayogakartÃ/ ÃptavÃkyaæ Óabda iti mÆlÃcca abÃdhitÃrthavi«ayakaj¤ÃnajanakaÓabdaprayogakart­koccÃraïavi«ayaÓabdatvaæ ÓabdapramÃïasya lak«aïamiti pratÅyate/ tadapek«ayà lÃghavÃt abÃdhitÃrthavi«ayakaj¤ÃnajanyavÃkyatvameva pramÃïaÓabdasya lak«aïaæ bhavitumarhatÅtyÃÓayenÃha - prak­tavÃkyÃrtheti/ 'artha buddhvà ÓabdaracanÃ' iti nyÃyÃt vakt­ni«Âhena vÃkyÃrthavi«ayakayathÃrthaj¤Ãnenaiva vÃkyarÆpa÷ Óabdo jÃyata iti lak«aïasamanvaya÷/ tadÃha - vÃkyaprayoga iti/ sphuÂametat ÓabdamaïÃviti/ tattvacintÃmaïau Óabdakhaï¬e - 'prayogahetubhÆtÃrthatattvaj¤ÃnajanyaÓabda÷ pramÃïam' iti gaÇgeÓavÃkyamatrÃbhisaæhitam/ *{///}* *{tarkasaÇgraha÷}* vÃkyaæ tu padasamÆha÷/ Óaktaæ padam/ asmÃt padÃt ayamartho boddhavya iti ÅÓvarasaÇgeta÷ Óakti÷/ *{dÅpikÃ}* vÃkyalak«aïamÃha - vÃkyamiti/ padalak«aïamÃha - Óaktamiti/ *{ÓaktinirÆpaïam}* arthasm­tyanukÆlapadapadÃrthasambandha÷ Óakti÷/ sà ca padÃrthÃntaramiti mÅmÃæsakÃ÷/ tannirÃsÃrthamÃha - asmÃditi/ ¬itthÃdÅnÃmiva ghaÂÃdÅnÃmapi saÇketa eva Óakti÷, na tu padÃrthÃntaramityartha÷/ *{prakÃÓikÃ}* mÅmÃæsakamatanirÃsakatvena agrimamÆlamavatÃrayituæ tanmatasÃdhÃraïyena ÓaktipadÃrthamÃha - arthasm­tyanukÆleti/ ÓÃbdabodhajanaka-arthasm­tyanukÆla÷ ghaÂÃdipadaghaÂÃdirÆpÃrthayo÷ sambandha÷ Óaktirityartha÷/ anukÆlatvam/ iha prayojakatvam/ tacca kÃraïatÃvacchedakapadapadÃrthasambanadhe 'pyak«atam/ ghaÂÃdipadatadarthayoranyasambandhavÃraïÃya anukÆlÃntaæ vivak«itÃrthakam/ anyasambandhaj¤ÃnasyÃrthasm­tijanakatve 'pi ÓÃbdabodhajanakasm­tijanakatvÃbhÃvÃt/ arthasm­tyanukÆlatvasya ad­«ÂÃdisÃdhÃraïyÃt viÓe«yamiti dhyeyam/ padÃrthÃntaramiti/ tattatpadÃrthatÃvacchedakÃbhÃvakÆÂavadityartha÷/ tenÃtiriktapadÃrthatvasya anyamatÃprasiddhatve 'pi na vyÃghÃta÷/ asmÃt padÃt ayamartho boddhavya iti mÆlasya 'etatpadajanyabodhavi«ayo 'yamartha÷' ityÃkÃrakeÓvarecchà Óaktirityartha÷/ na tu padÃrthÃntaramiti/ na ceÓvarÅyaj¤ÃnasyecchÃyÃ÷ k­tervà ÓaktirÆpatvamiti vinigamanÃvirahÃt atiriktaiva Óaktiriti vÃcyam/ ÃdhunikasaÇketasya icchÃrÆpatayà Óakterapi icchÃrÆpatve saÇketaj¤Ãnasya anugatakÃryakÃraïabhÃva÷ sambhavati nÃnyathà ityevaæ vinigamakasaæbhavena, icchÃyà eva ÓaktitvasvÅkÃrÃt/ na ca - bhagavadicchÃyÃ÷ sakalavi«ayiïyÃ÷ ÓaktitvasvÅkÃre ghaÂapadaboddhavyatvaprakÃrakatadicchÃyÃ÷ paÂe 'pi sattvÃt ghaÂapadavÃcyatvasya atiprasaÇga÷/ evaæ gaÇgÃpadajanyabodhavi«ayatvaprakÃrakecchÃyÃ÷ tÅre 'pi sattvena Óaktyaiva tadbodhasambhave lak«aïocchedÃpattiriti - vÃcyam/ yata÷ tattatpadavÃcyatvaæ tattatpadajanyabodhavi«ayatvaprakÃratÃnirÆpiteÓvarecchÅyaviÓe«yatÃvattvam/ tÃd­ÓaprakÃratÃnirÆpitaviÓe«yatÃsambandhena tadicchÃvattvaæ vÃ/ tathà ca tÃd­Óasya ghaÂapadavÃcyatvasya paÂe 'sattvÃt nÃtiprasaÇga÷/ gaÇgÃdipadajanyatvasya bodhÃæÓe, bodhavi«ayatvasya ca tÅrÃæÓe, svÃtantryeïa bhÃnamÅÓvarecchÃyÃæ upeyate/ itthaæ ca viÓakalitabhÃnasthale nirÆpyanirÆpakabhÃvÃpannavi«ayatÃyà abhÃvena gaÇgÃpadajanyatvaprakÃratÃnirÆpitabodhavi«ayatvaprakÃratÃnirÆpitav iÓe«yatÃsambandhena icchÃvattvasya tÅre 'sattvena na k«atiriti saÇk«epa÷/ *{bÃlapriyÃ}* ÓÃbdabodhajanaketi/ anekapadÃrthasaæsargÃvagÃhij¤Ãnaæ ÓÃbdabodha÷/ tasya janakaæ padÃrthÃnÃæ smaraïam, tadanukÆla÷ padapadÃrthasambandha÷ Óakti÷/ tadanukÆlatvaæ ca tajjanakaj¤Ãnavi«ayatvam/ tathà ca yasya padapadÃrthayo÷ sambandhaj¤Ãnamasti tasyaiva vÃkyaghaÂakapadaj¤ÃnÃt tattatpadÃrthasmaraïaæ bhavati/ padaj¤Ãnaæ hi ekasambandhij¤ÃnamaparasambandhismÃrakamiti rÅtyà padÃrthasm­tiæ janayati/ yathà pÆrvaæ sambaddhatayà d­«Âayo÷ hastihastapakayordhadhye paÓcÃt kadÃcit ekasya hastipakarÆpasambandhino darÓanena aparasya hastirÆpasya sambandhina÷ smaraïaæ bhavati tadvat pÆrvaæ padapadÃrthayo÷ sambandhaæ ya÷ jÃnÃti sa eva ekasya padarÆpasya sambandhina÷ j¤Ãne sati aparamartharÆpaæ sambandhinaæ smartuæ Óaknoti/ tathà ca sambandhaj¤Ãnasahak­tÃt padaj¤ÃnÃt padÃrthasm­ti÷ tata÷ ÓÃbdabodha iti kramo 'tra vivak«ita÷/ nanu 'athasm­tyanukÆlapadapadÃrthasambandha÷ Óakti÷' iti dÅpikÃvÃkye anukÆlaÓabdasya yadi kÃraïamityartha÷ tadà padapadÃrthasambandhaj¤ÃnasyÃrthasm­tijanakatve 'pi padapadÃrthasambandhasyÃrthasm­tijanakatvÃbhÃvÃdasambhava÷/ ata Ãha - anukÆlatvÃmiha prayojakatvamiti prayojakatvaæ ca kÃraïakÃraïatÃvacchedakobhayasÃdhÃrÃïam/ padapadÃrthasambandhaj¤Ãnamityasya vi«ayitÃsambandheta sambandhaviÓi«Âaj¤Ãnaæ ityartha÷/ tathà ca arthasm­tikÃraïam sambandhaviÓi«Âaj¤Ãnam/ tatra vi«ayitÃsambandhena vidyamÃnatayà padapadÃrthasambandhasya kÃraïatÃvacchedakatvamak«atam/ kÃraïe vidyamÃnasyaiva kÃraïatÃvacchedakatvÃt/ tathà ca padapadÃrthasambandhasya arthasm­tiprayojakatvÃt tadanukÆlatvaæ sambhavatÅti bhÃva÷/ tathà ca ÓÃbdabodhajanakÃrthasm­tiprayojakatve sati padapadÃrthasambandhatvaæ Óakterlak«aïamiti paryavasannam/ tatra viÓe«yÃnupÃdÃne ad­«ÂÃdi«vativyÃpti÷/ te«Ãæ kÃryasÃmÃnyaæ prati kÃraïatayà arthasm­tiæ pratyapi kÃraïatvÃt/ tadvÃraïÃya viÓe«yopÃdÃnam/ ad­«ÂÃde÷ padapadÃrthasambandhatvÃbhÃvÃt nÃtivyÃpti÷/ viÓe«aïÃnupÃdÃne ghaÂapadasya kambugrÅvÃdimadrÆpatadarthasya ca ya÷ kÃlikÃdisambandha÷ tatrÃtivyÃpti÷/ tadvÃraïÃya viÓe«aïam/ ghaÂapadatadarthayo÷ kÃlikasambandhasya katha¤cit arthasm­tyanukÆlatve 'pi tasyÃ÷ sm­te÷ ÓÃbdabodhajanakatvaæ nÃsti/ ata÷ ÓÃbdabodhajanakÃrthasm­tyanukÆlatvasya kÃlikasambandhe 'bhÃvÃt nÃtivyÃpti÷/ tadÃha ghaÂÃdipadetyÃdinÃ/ vivak«itÃrthakamiti/ ÓÃbdabodhajanakasm­tyanukÆlatvÃrthakamityartha÷/ 'sà ca padÃrthÃntaram' iti dÅpikÃta÷ Óakti÷ kÊptasaptapadÃrthÃtirikta÷ padÃrtha÷ ityartho labhyate/ tathà sati naiyÃyikamate 'prasaddhi÷/ kÊptapadÃrthÃtiriktatvasya aprasiddhatvÃt/ tathà ca mÅmÃæsakena naiyÃyikaæ prati tatsÃdhane naiyÃyikenÃprasiddhaviÓe«aïatvaæ udbhÃvyatetyÃlocya vyÃca«Âe-tattatpadÃrthatÃvacchedakÃbhÃvakÆÂavadityartha iti/ pratyekaæ dravyÃdau prasiddhÃ÷ ye dravyatvÃdÅnÃmabhÃvÃ÷ tadghaÂita samudÃyavatÅ Óaktirityartha÷/ anyamatÃprasiddhatve 'pÅti/ naiyÃyikamate 'prasiddhatve 'pi ityartha÷/ na vyÃghÃta÷ - nÃnupapatti÷/ asmÃt padÃdityatra pa¤camyÃ÷ janyatvamartha÷/ tasya budhadhÃtvarthabodhe 'nvaya÷/ ïyatpratyayasya va«iyatvamartha÷/ tathà ca etatpadajanyabodhavi«ayo 'yamartha iti labhyate/ tadÃha-iti mÆlasyeti/ ÃdhunikasaÇketasyetyÃdi/ ¬itthÃdipadÃdayamartho boddhavya ityÃkÃrakÃdhunikecchÃrÆpasaÇketagrahÃt ¬itthÃdipadÃt vyaktiviÓe«abodho bhavatÅti svÅkÃraïÅyam/ 'ghaÂadipadÃt ayamartho bodhya' ityÃkÃrakeÓvarecchÃrÆpasaÇketagrahÃt ghaÂÃdipadÃt ghaÂÃdibodha iti vaktavyam/ saÇketatvaæ ca tattatpadaboddhavyatvaprakÃrakÃdhunikecchà - ÅÓvarecchayo÷sÃdhÃraïo dharma÷/ tathà ceÓvarecchÃyÃ÷ Óaktitve ubhayasÃdhÃraïasÇketatvÃvacchinnavi«ayakaj¤Ãnatvena ÓÃbdabodhaæ prati ekavidhameva kÃraïatvam/ tattatpadajanyabodhavi«ayatvaprakÃrakasya ÅÓvaraj¤Ãnasya ÅÓvaraprayatnasya và Óaktitve tu ¬itthÃdipadasthale icchÃrÆpasaÇketaj¤ÃnÃt ÓÃbdabodha÷ ghaÂÃdipadasthale tu ÅÓvaraj¤ÃnarÆpà ÅÓvarapratnarÆpa và yà Óakti÷ tajj¤ÃnÃdapi ÓÃbdabodha ityevaæ aneke kÃryakÃraïabhÃvÃ÷ kalpanÅyà iti gauravam/ ata÷ ÅÓvarecchaiva Óaktirityartha÷/ vinigamakaæ vinigamanà iti padayo÷ anyatarapak«asÃdhakayuktirityartha÷/ na ca bhagavadicchÃyà ityÃdi/ ÅÓvarecchÃyÃ÷ sarvavi«ayakatvamekatvaæ cÃÇgÅkriyate/ sà cet Óakti÷ tarhi paÂÃderapi 'ghaÂÃdipadavÃcyatvaæ prasajyeta/ tathà hi - viÓe«yatÃsambandhena ghaÂapadajanyabodhavi«ayatvaprakÃrakabhagavadicchÃvatvaæ ghaÂapadaÓakyatvamiti vaktavyam/ 'ghaÂapadajanyabodhavi«ayo ghaÂo bhavatu' ityÃkÃrikÃyÃæ bhagavadicchÃyÃæ ghaÂo viÓe«ya÷ ghaÂapadajanyabodhavi«ayatvaæ prakÃra÷/ ghaÂapadajanyabodhavi«ayatvaprakÃrakeÓvarecchÃyÃ÷ svanirÆpitaviÓe«yatÃsambandhena ghaÂe sattvÃt ghaÂasya ghaÂapadaÓakyatvam/ ÅÓvarecchÃyÃÓca ekatvÃt tasyÃ÷ 'paÂapadajanyabodhavi«aya÷ paÂo bhavatu', 'ku¬yapadajanyabodhavi«aya÷ ku¬yaæ bhavatu' ityÃdyÃkÃrakatvamapyaÇgÅkaraïÅyam/ tathà ceÓvarecchÃyÃæ paÂÃderapi viÓe«yatvÃt ghaÂapadajanyabodhavi«ayatvaprakÃrakeÓvarecchÃyÃ÷ viÓe«yatÃsambandhena paÂÃdÃvapi sattvÃt paÂÃderapi ghaÂapadavÃcyatvaprasaÇga÷/ evaæ 'gaÇgÃpadajanyabondhavi«aya÷ pravÃho bhavatu', 'tÅrapadajanyabodhavi«aya÷ tÅraæ bhavatu' ityÃkÃrakatÃyà apÅÓvarecchÃyÃ÷ vaktavyatayà tatra gaÇgÃpadajanyabodhavi«ayatvaæ prakÃra÷tÅraæ viÓe«yamiti gaÇgÃpadajanyabodhavi«ayatvaprakÃrakeÓvarecchÃyÃ÷ viÓe«yatÃsambandhena tÅre 'pi sattvÃt tÅrasyÃpi gaÇgÃpadavÃcyatvÃt Óaktyaiva gaÇgÃpadÃt tÅrasya bodhasambhavena tÅre gaÇgÃpadasya lak«aïà anÃvaÓyikÅti lak«aïÃyÃ÷ bhaÇgaÓca prasajyeteti ÓaÇkÃyÃ÷ ÃÓaya÷/ ghaÂapadaboddhavyatvaprakÃrakatadicchÃyà iti/ ghaÂapadajanyabodhavi«ayatvaprakÃrakeÓvarecchÃyà ityarthaæ÷/ yatastatpadavÃcyatvamityÃdi/ viÓe«yatÃsambandhena tatpadajanyabodhavi«ayatvaprakÃrakeÓvarecchÃvattvaæ na tatpadavÃcyatvam, yena pÆrvoktado«au syÃtÃm/ api tu tatpadajanyabodhavi«ayatvani«ÂhaprakÃratÃnirÆpità yà ÅÓvarecchÃnirÆpità viÓe«yatà tadvattvam tatpadajanyabodhavi«ayatvani«ÂhaprakÃratÃnirÆpitaviÓe«yatÃsambandhenaneÓvarecchÃvattvaævà tatpadavÃcyatvam/ ÅÓvarecchÃyà ekatvena tasyÃæ sarvasya viÓe«yatve prakÃratve 'pi ca ÅÓvarecchÅyà tattatpadÃrthani«Âhà viÓe«yatà prakÃrabhedena bhinnabhinnà bhavati/ evaæ ca 'ghaÂapadajanyabodhavi«ayo ghaÂo bhavatu,' 'paÂapadajanyabodhavi«aya÷ paÂo bhavatu' ityadyÃkÃrakeÓvarecchÃnirÆpità ghaÂani«Âhà viÓe«yataiva ghaÂapadajanyabodhavi«ayatvani«ÂhaprakÃratÃnirÆpitÃ, na paÂani«Âhà viÓe«yatÃ, paÂÃæÓe ghaÂapadajanyabodhavi«ayatvasyeÓvarecchÃyà anavagÃhanÃt/ ata÷ ghaÂapadajanyabodhavi«ayatvani«ÂhaprakÃratÃnirÆpitaviÓe«yatÃsambandhena ÅÓvarecchÃyÃ÷ ghaÂe eva sattvÃt ghaÂasyaiva ghaÂapadavÃcyatvaæ na paÂÃde÷/ evaæ lak«aïÃsthale 'gaÇgÃpadajanyo bodho bhavatu' 'bodhavi«aya÷ tÅraæ bhavatu' ityÃkÃrakatvameva ÅÓvarecchÃyÃmaÇgÅkriyate/ gaÇgÃpadajanyatvani«ÂhaprakÃratÃnirÆpita - bodhani«ÂhaprakÃratÃnirÆpita - vi«ayatva-ni«ÂhaprakÃratÃnirÆpita-viÓe«yatÃsambandhena ÅÓvarecchÃvattvameva gaÇgÃpadavÃcyatvam/ pÆrvapradarÓitaviÓakalitabhÃnÃtmikÃyÃmÅÓvarecchÃyÃæ bodhani«ÂhaprakÃratÃyÃæ gaÇgÃpadajanyatvÃni«ÂhaprakÃratÃnirÆpitatvaænÃstÅti uktasambandheneÓvarecchÃvattvasya tÅre 'bhÃvÃt gaÇgÃpadavÃcyatvaæ tÅrasya nÃstÅti tÅre gaÇgÃpadalak«aïÃyÃ÷ svÅkÃryatayÃ/ na lak«aïocchedÃpattiÓceti bhÃva÷/ tad­Óasya ghaÂapadavÃcyatvasyeti/ ghaÂapadajanyabodhavi«aÓyatvani«ÂhaprakÃratÃnirÆpitaviÓe«yatÃsambandheneÓvarecchÃvattvarÆpasya ghaÂapadavÃcyatvasyetyartha÷/ nÃtiprasaÇga÷ - na paÂasya ghaÂapadavÃcyatvaprasaÇga÷/ nanu Óaktyà yatra padÃrthabodho bhavati tatraiveÓvarecchÃyÃæ ÃvaÓyakatÃ/ lak«aïatà yatra bodha÷, tatra neÓvarecchÃyà ÃvaÓyakatvam/ ÓakyasambandhamÃtrasyaivÃpek«itatvÃt/ tathà ca 'gaÇgÃpadajanyo bodho bhavatu, bodhavi«ayastÅraæ bhavatu', ityadyÃkÃrakecchÃkalpanaæ mudhÃ/ tÅrasya gaÇgÃpadavÃcyatvaæ tu prÃguktaprakÃreïaiva vÃryate/ vÃcyÃrthaæpravÃhasambandhamÃtreïa tÅrasya gaÇgÃpadalak«yatvopapatterityata Ãha - saÇk«epa iti/ kÃryasÃmÃnyaæ prati ÅÓvarecchÃyÃ÷ kÃraïatvÃt gaÇgÃpadÃt tÅravi«ayakabodhaæ pratyapi ÅÓvarecchà kÃraïamiti vaktavyam/ tatra kimÃkÃrà ÅÓvarecchà kÃraïamiti jij¤ÃsÃyÃæ tÅrÃdau gaÇgÃpadavÃcyatvavyavahÃrÃbhÃvÃt uktaviÓakalitabhÃnavatÅ ÅÓvarecchaiva kÃraïamityavaÓyavaktavyatvÃt iti bhÃva÷/ *{dÅpikÃ}* *{viÓi«ÂaÓaktisthÃpanam}* nanu gavÃdipadÃnÃæ jÃtÃveva Óakti÷, viÓe«aïatayà jÃte÷ prathamamupasthitatvÃt/ vyaktilÃbhastu Ãk«epÃditi kecit/ tanna - 'gÃmÃnaya' ityÃdau v­ddhavyavahÃreïa sarvatrÃnayanÃde÷ vyaktÃveva sambhavena, jÃtiviÓi«ÂavyaktÃveva ÓaktikalpanÃt/ *{pramÃÓikÃ}* viÓi«Âe Óaktiæ vyavasthÃpayituæ mÅmÃæsakamataæ upanyasya dÆ«ayatigavÃdÅti/ viÓe«aïÅbhÆtajÃtigrahamantarà viÓi«ÂagrahÃsambhavena viÓi«Âe Óaktikalpanaæ na sambhavati/ ata÷ jÃtigrahasya prathamamapek«itatvena jÃtÃveva Óaktikalpanaæ ucitam lÃghavÃt ityÃha - viÓe«aïatayeti/ prathamamupasthitatvÃditi/ viÓi«ÂagrahÃt pÆrvamavagatatvÃdityartha÷/ kathaæ tarhi vyaktilÃbha ityata Ãha - vyaktÅti/ Ãk«epÃditi/ arthÃpattipramÃïÃdityartha÷/ vyaktÃveva sambhaveneti/ anupapattipratisandhÃnaÓÆnyatÃdaÓÃyÃmapi vyaktibhÃnasya anubhavasiddhatvena cetyapi bodhyam/ viÓi«ÂavyaktÃveveti/ evakÃreïa kevalajÃtikalpanavyavaccheda÷/ atredaæ bodhyam-jÃti-tadvaiÓi«Âya-tadÃÓraye«u tri«u Óakti÷ kalpanÅyÃ/ padÃrthadvayasambandhasyaiva padadvayasamabhivyÃhÃralabhyatvenÃnyasyÃÓakyasya ÓÃbdabodhe bhÃnÃsambhavÃditi/ navyÃstu - lak«yatÃvacchedakatvagrahamÃtreïa lak«yatÃvacchedakasya yathà ÓÃbdabodhe bhÃnaæ tathà ÓakyatÃvacchedakatvagrahamÃtreïa ÓakyatÃvacchedakasyÃpi ÓÃbdabodhe bhÃnaæ sambhavatÅti ÓakyatÃvacchedake ca Óakti÷ na kalpanÅyeti vadanti/ *{bÃlapriyÃ}* viÓi«Âe Óaktiæ vyavasthÃpayitumiti/ gavÃdipadÃnÃæ gotvÃdijÃtiviÓi«Âavyaktau Óaktiæ nirdhÃrayitumityartha÷/ viÓi«ÂagrahÃsambhaveneti/ viÓi«Âavi«ayakabuddhau viÓe«aïavi«ayakaj¤Ãnasya kÃraïatvena gotvaviÓi«Âavyaktij¤ÃnÃt pÆrvaæ gotvarÆpaviÓe«aïaj¤Ãnaæ ÃvaÓyakam/ tathà ca prathamopasthitatvÃt lÃghavÃcca jÃtÃveva Óaktikalpanamucitam, na tu tadviÓi«ÂavyaktÃviti bhÃva÷/ jÃtÃveveti/ evakÃreïa vyakti«u Óaktivyavaccheda÷/ lÃghavÃditi/ vyaktÅnÃmÃnantyÃt jÃteÓcaikatvÃditi bhÃva÷/ nanu jÃtau ÓaktisvÅkÃre gavÃdipadÃt gotvÃdijÃtereva bodha÷ syÃt na tu vyakte÷/ gopadaÓakyatvÃt/ gopadÃÓakyasyÃpi gopadÃt bodhÃÇgÅkÃre gopadÃt ghaÂÃderapi bodha÷ syÃdityaÓayena ÓaÇkate - kathaæ tarhÅti/ arthÃpattipramÃïÃdityartha iti/ jÃtivi«ayakaj¤Ãnasya vyaktivi«ayakatÃniyamÃt vyaktibhÃnaæ vinà jÃtibhÃnamanupapannamityanupapattipratisandhÃnarÆpÃrthÃpattipramÃïajanyavyaktyupasthityà gopadajanyaÓÃbdabodhe vyakterbhÃnamiti bhÃva÷/ idamupalak«aïam/ gopadasya govyaktau ÓaktyabhÃve 'pi lak«aïà aÇgÅkriyate/ ato lak«aïayà ÓÃbdabodhe vyaktibhÃnamityapi dra«Âavyam/ etena govyaktivÃcakapadÃbhÃve 'pi arthÃpattipramÃïopasthitagovyakte÷ ÓÃbdabodhe bhÃnÃÇgÅkÃre padÃdanupasthitasya pratyak«ÃdinopasthitasyÃpi ghaÂÃde÷ ÓÃbdabodhe bhÃnÃpattirityapÃstam/ anupapattipratisandhÃneti/ vyaktibhÃnaæ vinà jÃtibhÃnamanupapannamityÃkÃrakÃnupapattipratisandhÃnaÓÆnyakÃle 'pi vyaktibhÃnasyÃnubhavasiddhatayà nÃrthÃpattipramÃïÃt vyaktibhÃnam/ anvayÃnupapattipratisandhÃnaÓÆnyakÃle 'pi vyaktibhÃnasyÃnubhavasiddhatayà na lak«aïayà vyaktibhÃnamityartha÷/ kevalajÃtikalpanavyaccheda iti/ kevalajÃtau Óaktikalpanasya vyavaccheda ityartha÷/ nanu jÃtiviÓi«Âavyakttau Óaktikalpane jÃtau, jÃtivyaktyo÷ ya÷ samavÃyarÆpa÷ sambandha÷ tatra ca ÓaktyabhÃvÃt kathaæ gopadajanyabodhe gotvajÃte÷ gotvasamavÃyasya ca bhÃnopapatti÷/ ÓakyatÃvacchedakatvÃt katha¤cit gotvabhÃnopapattÃvapi ÓakyatÃnavacchedakasya samavÃyasya kathaæ bhÃnam/ na cÃkÃÇk«ayà bhÃnamiti vÃcyam/ dvÃbhyÃæ padÃbhyÃæ upasthitayorarthayo÷ ya÷ sambandha÷ tasya dvÃbhyÃæ ÓaktibhyÃæ upasthitayorarthayorya÷ sambandha÷ tasya và samabhivyÃhÃrarÆpÃkÃÇk«ÃbhÃsyatvÃt padÃrthatadavacchedakayo÷ sambandhasyÃkÃÇk«ÃbhÃsyatvÃnupapatte÷ ityÃÓaÇkyÃha - atredaæ bodhyamityÃdinÃ/ tathà ca ghaÂatva-samavÃya-ghaÂe«u tri«u ghaÂapadasyaikà Óakti÷, tathà ca ÓakyatvÃt trayÃïÃmapi ghaÂapadajanyabodhe bhÃnaæ sambhavatÅti bhÃva÷/ padÃrthadvayasambandhasyaiveti/ padadvayopasthapyÃrthadvayasambandho và bhinnÃbhyÃæ v­ttibhyÃmekapadopasthÃpyÃrthadvayasambandho và padÃrthadvayasambandha ityanena vivak«ita÷/ evakÃreïa Óakya-ÓakyatÃvacchedakayo÷ sambandho vyavacchidyate/ padadvayasamabhivyÃhÃralabhyatveneti/ ÃvakÃÇk«ÃbhÃsyatvenetyartha÷/ anyasyÃÓakyasyeti/ akÃÇk«ayà alabhyasya saæsargasya Óakyatvarahitasya ÓakyatÃvacchedakasya ghaÂatvÃdijÃteÓcetyartha÷/ navyÃstviti/ yathà gaÇgÃyÃæ gho«a ityÃdau tÅre gaÇgÃpadasya lak«aïÃsvÅkÃre 'pi tÅratve lak«aïÃvirahe 'pi tÅratvasya lak«yatÃvacchedakatvÃt tÅratvaæ lak«yatÃvacchedakamityÃkÃrakalak«yatÃvacchedakatvaprakÃrakaj¤ÃnamÃtreïa alak«yasyÃpi tÅratvasya ÓÃbdabodhe bhÃnam, tathà ghaÂatve Óaktivirahe 'pi ghaÂatvaæ ÓakyatÃvacchedakamityÃkÃrakaÓakyatÃvacchedakatvaprakÃrakaj¤ÃnamÃtreïa ghaÂapadÃt ghaÂatvasya bhÃnaæ sambhavatÅti ÓakyatÃvacchedake ghaÂÃdau Óakti÷ na kalpanÅyeti bhÃva÷/ atra kecit - ÓakyatÃvacchedake ÓaktyasvÅkÃre p­thivÅpadÃt kadÃcit a«ÂadravyÃtiriktadravyatvena kadÃcidgandhavattvena kadÃcitp­thivÅtvena ca ÓÃbdabodhÃpatti÷/ p­thivÅ p­thivÅpadaÓakyà itivat a«ÂadravyÃtiriktadravyaæ gandhavÃn và p­thivÅpadaÓakyamityÃkÃrasya Óaktigrahasya sambhavÃt/ tÅratvÃvacchinne gaÇgÃpadaÓakyasambandharÆpalak«aïÃj¤ÃnÃt tÅratvena tÅrabodha÷, gaÇgÃtÅratvÃvacchinne gaÇgÃpadalak«aïÃj¤ÃnÃt gaÇgÃtÅratvena tÅrabodha itivat/ tathà ca lak«aïayà yatki¤cidekadharmÃvacchinnavi«ayaka eva ÓÃbdabodha iti yathà na niyama÷ tathà ÓakyÃrthabodhe 'pi niyamo na syÃt/ ÓakyatÃvacchedake ÓaktisvÅkÃre tu p­thivÅpadÃt p­thivÅtvenaiva ÓÃbdabodha iti niyama upapadyate/ ata÷ ÓakyatÃvacchedake 'pi Óakti÷ svÅkaraïÅyetyÃhu÷/ taccintyam/ yaddharmaprakÃrakaÓÃbdabodha i«yate taddharmadharmikaÓakyatÃvacchedakatvaprakÃrakaÓaktij¤Ãnameva tÃd­ÓaÓÃbdabodhahetu÷/ ÓakyatÃvacchedakaÓca sarvatra ÓakyatvÃnyÆnÃnatiprasakta÷ laghureva dharma÷, sambhavati laghudharmasyÃvacchedakatve gurudharmasya svarÆpasambandharÆpÃvacchedakatvÃnaÇgÅkÃrÃt/ tathà ca p­thivÅtvÃpek«ayà a«ÂadravyÃtiriktadravyatvÃdergurutvÃt na ÓakyatÃvacchedakatvam/ atastatra ÓakyatÃvacchedakatvaj¤Ãnaæ pramÃtmakaæ na sambhavatÅti na tasya pramÃtmakaÓÃbdabodhahetutvam/ lak«aïÃsthale tu 'tÅraæ pravÃhasambandhavat' ityÃkÃrakasyeva 'gaÇgÃtÅraæ pravÃhasambandhavat' ityÃkÃrakasyÃpi lak«aïÃj¤ÃnasyÃnubhavasiddhatayà gurÃvapi svarÆpasambandharÆpalak«yatÃvacchedakatvaj¤Ãnaæ ÓÃbdabodhaheturupeyate/ tathà ca Óaktisthale p­thivÅtvenaiva Óaktyà p­thivÅpadÃt p­thivÅbodha÷, na tu a«ÂadravyÃtiriktadravyatvÃdineti niyama÷, lak«aïÃsthale kadÃcit tÅratvena kadÃcit gaÇgÃtÅratvena bodha ityaniyamaÓcopapadyata iti lak«yatÃvacchedake yathà na lak«aïà tathà ÓakyatÃvacchedake 'pi na Óaktiriti navÅnÃnÃmÃÓaya÷/ tadetatsarvaæ lak«yatÃvacchedakatvagrahamÃtreïa ÓakyatÃvacchedakatvagrahamÃtreïa iti padÃbhyÃæ sÆcitamiti dhyeyam/ *{dÅpikÃ}* *{ÓaktigrahopÃyapratipÃdanam}* ÓaktigrahaÓca v­ddhavyavahÃreïa/ vyutpitsurbÃla÷ 'gÃmÃnaya' iti uttamav­ddhavÃkyaÓravaïÃnantaraæ madhyamav­ddhasya prav­ttimupalabhya gavÃnayanaæ ca d­«Âvà madhyamav­ddhaprav­ttijanakaj¤Ãnasya anvayavyatirekÃbhyÃæ vÃkyajanyatvaæ niÓcitya 'aÓvamÃnaya, gÃæ badhÃna' iti vÃkyÃntare ÃvÃpodvÃpÃbhyÃæ gopadasya gotvaviÓi«Âe Óakti÷, aÓvapadasya aÓvatvaviÓi«Âe Óaktiriti vyutpadyate/ *{prakÃÓikÃ}* ÓaktigrahaÓca v­ddhavyavahÃreïeti/ Óaktigrahastu v­ddhavyavahÃrÃdinà sambhavatÅtyartha÷/ Ãdinà vyÃkaraïÃdiparigraha÷/ ata eva "Óaktigrahaæ vyÃkaraïopamÃnakoÓÃptavÃkyÃdvyavahÃrataÓca/ vÃkyasya Óe«Ãdviv­tervadanti sÃnnidhyata÷ siddhapadasya v­ddhÃ÷// ityabhiyuktokti÷ saÇgacchate/ vyÃkaraïÃt prak­tipratyayÃdÅnÃæ Óaktigraha÷/ upamÃnÃt Óaktigrahastu adhastÃddarÓita÷/ 'apyekadantaherambalambodaragajÃnanÃ÷' iti koÓÃdekadantÃdiÓabdÃ÷ gaïeÓatvaviÓi«Âe Óaktà ityarthakÃt gaïeÓatvaviÓi«Âe Óaktigraha÷/ tatraikadantÃdiÓabdÃnÃmeva padÃrthatayà te«Ãæ vibhinnatvena dvandvopapatti÷/ 'kokila÷ pikaÓabdavÃcya÷' ityÃptavÃkyÃt pikapadasya kokile Óaktigraha÷/ vyavahÃrata÷ Óaktigrahaæ upapÃdayati - vyutpitsuriti/ ÓaktigrahecchÃvÃnityartha÷/ uttamav­dveti/ prayojakav­ddhetyartha÷/ madhyamav­ddhasyeti/ prayojyav­ddhasyetyartha÷/ gavÃnayanaæ d­«Âvà prav­ttimupalabhya cetyanvaya÷/ upalabhyetyasyÃnumÃyetyartha÷/ 'iyaæ kriyà prayatnapÆrvikà vilak«aïakriyÃtvÃt svÅyakriyÃvat' ityanumÃnaprayogo bodhya÷/ prav­ttijanakaj¤Ãnasya - gavÃnayanagocaraprayatnajanakagavÃnayanaj¤Ãnasya/ vÃkyasya viÓi«Âer'the Óaktirna kalpanÅyÃ, tÃd­ÓÃrthasya samabhivyÃhÃralabhyatvÃt/ 'ananyalabhyo hi ÓabdÃrtha' iti nyÃyÃdityabhisandhimÃha - aÓvamÃnayetyÃdi/ ÃvÃpodvÃpÃbhyÃmiti/ ÃvÃpa÷ - saÇgraha÷/ udvÃpa÷ - tyÃga÷/ vyutpadyata iti/ vyutpattyÃÓrayo bhavatÅtyartha÷/ vÃkyaÓe«Ãt yathà - 'yavamayaÓcarurbhavati' ityatra yavaÓabda÷ ÃryavyavahÃrÃt dÅrghaÓÆkaviÓi«Âasya vÃcaka÷, mlecchavyavahÃrÃt priyaÇgorvÃcako veti saændehe - 'vasante sarvasasyÃnÃæ jÃyate patraÓÃtanam/ modamÃnÃÓca ti«Âhanti yavÃ÷ kaïiÓaÓÃlina÷//' iti vÃkyaÓe«Ãt dÅrghaÓÆkaviÓi«Âe Óaktinirïaya÷/ priyaÇgau tu ÓaktibhramÃt prayoga÷/ vivaraïÃt yathÃ- 'payati pÃkaæ karoti' ityatra yatnÃrthakakarotinà sarvÃkhyÃtavyÃkhyÃnÃt ÃkhyÃtasya yatnatvaviÓi«Âe Óaktigraha÷/ prasiddhapadasÃnnidhyÃt Óaktigrahastu 'vikasitapadme madhukara÷' ityÃdyagrimagranthena sphuÂÅbhavi«yati ityalaæ pallavitena/ *{bÃlapriyÃ}* v­ddhavyavahÃreïeti/ vaddhayo÷ j¤Ãnavato÷ vyavahÃra÷ prav­tti÷ ÓabdaprayogaÓca v­ddhavyavahÃra÷/ prak­tipratyapÃdÅnÃmiti/ 'bhÆ sattÃyÃm' ityÃdivyÃkaraïÃt bhÆprabh­tÅnÃæ prak­tÅnÃæ sattÃdirÆpÃrthe Óaktigraha÷/ 'la÷ karmaïi ca bhÃve cÃkarmakebhya÷' ityÃdivyÃkaraïÃt pratyayasyÃrthaæviÓe«e Óaktigraha÷/ adhastÃddarÓita iti/ pÆrvamupamÃnapariccheda darÓita÷/ nanu 'apyekadantaheramba' ityÃdikoÓe ekadantaherambÃdiÓabdÃnÃæ paryÃyatvena ekÃrthavÃcakatayà kathaæ dvandvasamÃsa÷/ padÃrthabheda eva dvandvasamÃsÃÇgÅkÃrÃdityatrÃha - tatraikadantÃdÅti/ ete ÓabdÃ÷ etÃd­ÓÃrthabodhakà iti j¤ÃpanÃrthaæ hi koÓa÷/ tatraikadantÃdaya÷ ÓabdÃ÷ tattadÃnupÆrvÅkaÓabdarthakà eveti bhÃva÷/ dÅpikÃyÃm vyutpitsurbÃla ityÃdi/ kaÓcit bÃlaka÷ gavÃdipadÃnÃæ kasminnarthe Óaktiriti jij¤Ãsate/ sa kadÃcit kenacit prerakeïa ÃcÃryÃdinÃæ Ói«yaæ prati uktaæ 'gÃmÃnaya' iti vÃkyaæ Ó­ïvata÷ Ói«yasya gavÃnayanaæ paÓyati/ tata÷ gavÃnayanarÆpakriyÃæ prati kÃraïabhÆtaæ prayatnamanuminoti/ tata÷ ki¤citkriyÃvi«ayakaprayatnaæ prati tatkriyÃvi«ayakaj¤Ãnasya kÃraïatvÃt tÃd­Óaj¤Ãnaæ prati prayojakav­ddhaprayuktaæ vÃkyameva kÃraïamityanvayavyatirekÃbhyÃæ niÓcinoti/ tataÓca prayojyav­ddhasya gokarmakÃnayanavi«ayakaæ j¤Ãnaæ 'gÃmÃnaya' iti vÃkyajanyamiti niÓcinoti/ tatra gopadasya gotvaviÓi«Âe Óaktiæ vinà gopadÃrthasya karmatve 'nvayÃsambhavÃt gopadasya gotvaviÓi«Âe Óaktirityapi niÓcinoti ityanayà rÅtyà vyavahÃrasya ÓaktigrÃhakatvamiti bhÃva÷/ prav­ttiÓabda÷ prayatnapara÷/ nanu prav­ttijanakasya gavÃnayanavi«ayakaj¤Ãnasya vÃkyajanyatvÃt vÃkyasyaiva gokarmakÃnayane Óakti÷ kalpyatÃmityatrÃha - prakÃÓikÃyÃm vÃkyasyeti/ viÓi«Âer'the iti/ gokarmakatvaviÓi«ÂÃnayanarÆpe vÃkyÃrthe ityartha÷/ tathà ca padaÓaktyà upasthitÃnÃmarthÃnÃæ anvayarÆpasya vÃkyÃrthasya samabhivyÃhÃrarÆpÃkÃÇk«ayaiva bhÃnopapattyà vÃkyÃrthe na Óaktiriti bhÃva÷/ api ca gopadasyÃnayanÃnvitagavi ÓaktisvÅkÃre 'gÃæ badhÃna' ityatrÃpi tÃd­Óagobodhopapatti÷/ evamÃnayapadasya gokarmakÃnayane ÓaktisvÅkÃre 'aÓvamÃnaya' ityatrÃpi tadbodhÃpatti÷/ ata÷ gopadasya gotvaviÓi«Âe Ãnayapadasya ÃnayanatvaviÓi«Âe ca ÓaktirniÓcÅyate/ kriyÃkÃrakayoranvitatvaæ tu samabhivyÃhÃralabhyamityÃvÃpodvÃpÃbhyÃæ suniÓcayam/ etadabhiprÃyeïaiva ÃvÃpodvÃpopanyÃsa iti bhÃva÷/ vyutpatyÃÓrayo bhavatÅti/ ÓaktiniÓcayavÃn bhavatÅtyartha÷/ vivaraïÃdyatheti/ tatsamÃnÃrthakapadÃntareïa tadarthakathanaæ vivaraïam/ 'Óaktigrahaæ vyÃkaraïopamÃna' ityÃdiÓlokÃnuktÃnÃæ aÇgulinirdeÓapÆrvakaÓabdaprayogÃdÅnÃmapi ÓaktigrÃhakatvaæ manasik­tyoktam - alaæ pallaviteneti/ *{dÅpikÃ}* *{ÓabdÃnÃæ siddhaparatvamapÅti nirÆpaïam}* nanu sarvatra kÃryaparatvÃt vyavahÃrasya kÃryaparavÃkya eva vyutpatti÷ na siddhapara iti cet - na/ 'kÃÓyÃæ tribhuvanatilako bhÆpatirÃste' ityÃdau siddhe 'pi vyavahÃrÃt 'vikasitapadme madhukara÷ ti«Âhati' ityÃdau prasiddhapadasamabhivyÃhÃrÃt siddhe 'pi madhukarÃdivyutpattidarÓanÃt ca/ *{prakÃÓikÃ}* vyavahÃrasya/ kÃryaparatvÃditi yojanÃ/ kÃryaparatvaæ ca k­tisÃdhyÃnayanÃdirÆpakriyÃtÃtparyakatvam/ vyutpatti÷ - Óaktigraha÷/ vyavacchedyaæ sphuÂayati - na siddheti/ siddhe 'pi vyavahÃrÃditi/ tathà ca siddhe 'pi ÓaktigrahastvÃvaÓyaka÷/ anyathà tatrÃnubhavasiddhasya Óabdabodhasya apalÃpÃpatteriti bhÃva÷/ *{bÃlapriyÃ}* siddhe 'pi Óaktigraha ityatra siddhaÓabda÷ kriyÃvyatiriktapara÷/ *{dÅpikÃ}* *{lak«aïÃnirÆpaïam}* lak«aïÃpi Óabdav­tti÷/ Óakyasambandho lak«aïÃ/ gaÇgÃyÃæ gho«a ityatra gaÇgÃpadavÃcyapravÃhasambandhÃdeva tÅropasthitau tÅre 'pi Óaktirna kalpyate/ saindhavÃdau lavaïÃÓvayo÷ parasparasambandhÃbhÃvÃt nÃnÃÓaktikalpanam/ lak«aïà trividhà - jahallak«aïÃ, ajahallak«aïÃ, jahadajahallak«aïà ceti/ yatra vÃcyÃrthasyÃnvayÃbhÃva÷ tatra jahallak«aïÃ/ yathà ma¤cÃ÷ kroÓantÅti/ yatra vÃcyÃrthasyÃpyanvaya÷ tatra ajahaditi/ yathà chatriïo gacchantÅti/ yatra vÃcyaikadeÓatyÃgena ekadeÓÃnvaya÷ tatra jahadajahaditi/ yathà tattvamasÅti/ *{prakÃÓikÃ}* tÅre 'pi Óaktirna kalpyata iti/ gaÇgÃpadasyeti Óe«a÷/ nanu evaæ saindhavÃdipadÃnÃæ nÃnÃrthakatvÃnupapatti÷, ekatra Óakti÷ anyatra lak«aïetyeva nirvÃhÃdata Ãha - saindhavÃdÃviti/ Ãdinà haryÃdiparigraha÷/ sambandhÃbhÃvÃditi/ saæyogÃdirÆpasambandhÃbhÃvÃdityartha÷/ idamupalak«aïam-prasiddhayorarthayo÷ kutra lak«aïetyatra vinigamakÃbhÃvena ubhayatra ÓaktikalpanasyÃvaÓyakateti/ ma¤cà iti/ ma¤capadaæ ma¤casthapuru«e lÃk«aïikam/ vÃcyÃryasya kroÓanakart­tvÃnvayÃbhÃvÃdityartha÷/ vÃcyÃrthasyÃpÅti/ apinà lak«yasamuccaya÷/ chatriïa iti/ ekasÃrthavÃhitvena chatryacchatri«u gamanakart­tvÃnvaya÷/ tÃtparyÃnupapattireva lak«aïÃbÅjam/ na ca chatrÅtyasya matubarthakenipratyayÃntasya padasamÆharÆpatvena tacchakyÃprasiddhyà tatsambandharÆpalak«aïÃyà abhÃvena kathamidamudÃharaïamiti vÃcyam/ 'pratipÃdyasambandha eva lak«aïÃ' ityetadabhiprÃyeïa tadudÃharaïadÃnÃt/ anyathà 'kÃkebhyo dadhi rak«yatÃm' ityÃdyudÃhartavyam/ tatra kÃkapadasya kÃkataditarasÃdhÃraïadadhyupavÃtakatvÃvacchinnaparatvÃt/ kecittu - chatrapadasya ekasÃrthe lak«aïÃ/ taddhitÃrtha÷ sambandhÅ/ tathà caikasÃrthaæsambandhino gacchantÅtyanvayabodha÷ ityÃhu÷/ tattvamasÅti/ tatpadavÃcye sarvaj¤atvÃdiviÓi«Âe tvaæpadavÃcyasyÃnta÷-karaïÃdiviÓi«ÂasyÃbhedÃnvayÃnupapattyà ubhayatra viÓe«aïÃæÓaparityÃga÷/ tathà ca tatpadalak«yasya Óuddhasya tvaæpadalak«yeïa saha abhedÃnvayopapattirityabhiprÃya÷/ idamudÃharaïaæ tu jÅvabrahmaïoraikyaæ bruvatÃæ brahmavÃdinÃæ matÃbhiprÃyeïa/ naiyÃyikamate tasyÃsaæmatatvÃt/ naiyÃyikamatarÅtyà tu 'sÃyam devadatta' ityÃdau tattÃæÓasya idÃnÅmasambhavÃddhÃnam, idantvÃæÓasya sambhavÃdahÃnamiti jahadajahallak«aïÃmÃcak«ate/ pare tu - 'ghaÂo nitya÷' ityÃdau ghaÂatvasyeva 'so 'yam devadatta' ityÃdau tattÃæÓasyopalak«aïatayà bhÃne na ki¤cit bÃdhakamiti kiæ jahadajahallak«aïayeti vadanti/ *{bÃlapriyÃ}* saæyogÃdirÆpasambandhÃbhÃvÃditi/ tathà ca ÓakyasambandharÆpalak«aïÃyà asambhavÃt lavaïÃÓvayorÆbhayoreva saindhavapadasya Óaktirityartha÷/ ma¤casthapuru«a iti/ ma¤casthaÓiÓÃviti yuktam, rodanÃdirÆpakroÓanakart­tvasya tatraiva svÃrasikatvÃdityÃhu÷/ vÃcyÃrthasyeti/ ma¤capadaÓakyÃrthasya ma¤casya samabhivyÃh­takroÓatipadÃrthakroÓanakart­tvÃnvayavirahÃt anvayÃnupapattirÆpalak«aïÃbÅjasattvÃt - ma¤capadasya ma¤casthe puru«e lak«aïeti bhÃva÷/ tathà ca yÃd­Óapade vÃcyÃrthaviÓe«yaketarapadÃrthÃnvayavi«ayakaÓÃbdabodhajanakatvaæ na sambhavati tatra pade jahallak«aïÃ, yà lak«aïà vÃcyÃrthaæ tyajati sà jahallak«aïÃ, jahatÅ ca sà lak«aïà ceti karmadhÃrayÃt/ athavà ÓakyÃrthaæ jahata÷ tyajata÷ padasya lak«aïà jahallak«aïeti «a«ÂhÅtatpuru«a÷/ yatra ÓakyÃrtho na parityajyate ÓakyÃrthÃparityÃgena lak«yÃrthabodha÷ tatra ajahallak«aïÃ/ 'yathà chatriïo gacchanti' iti/ atra chatripadasya chatryacchatrighaÂitasamudÃye lak«aïÃ/ ekasÃrthavÃhitveneti/ ekasamudÃyaghaÂakatvenetyartha÷/ t­tÅyÃyÃ÷ vaiÓi«Âyamartha÷/ tasya chatryacchatri«vanvaya÷/ chatripadalak«ye«u ekasamudÃyaghaÂakatvaviÓi«Âe«u chatryacchatri«u gamanakart­tvÃnvaya iti bhÃva÷/ nanvanvayÃnupapattirna lak«aïÃyà bÅjam/ 'ya«ÂÅ÷ praveÓaya' ityÃdau ya«ÂipadavÃcyÃnÃæ ya«ÂÅnÃmapi praveÓanakarmatvÃnvayasambhavenÃnvayÃnupapattirÆpabÅjÃbhÃvÃt ya«Âipadasya ya«Âidhare lak«aïÃyà ayogÃdityata Ãha - tÃtparyÃnupapattireva lak«aïÃbÅjamiti/ ya«ÂidharatÃtparyeïaiva 'ya«ÂÅ÷ praveÓaya' iti vÃkyaprayogÃt lak«aïÃnaÇgÅkÃre tÃd­ÓatÃtparyaæ nopapadyeteti lak«aïÃbÅjaæ tatrÃpyastÅti bhÃva÷/ ekakÃreïÃnvayÃnupapattivyavaccheda÷/ nanu tÃrkikamate Óaktaæ padamiti padalak«aïÃt chatrin iti vÃkyameva/ chatrapadasya chatre ÓaktatvÃt inipratyayasya sambandhe ÓaktatvÃt prak­tipratyayarÆpapadadvayasamÆharÆpatvÃt chatripadasya/ vÃkye ca ÓaktyabhÃvÃt vÃkyaÓakyÃrthÃprasiddhyà ÓakyasambandharÆpà lak«aïà na sambhavati/ tathà ca chatrinnityasya ajahallak«aïodÃharaïatvaæ na sambhavatÅti ÓaÇkate-na ca chatrÅtyasyeti/ matubarthaketi/ sambandhÃrthaketyartha÷/ pratipÃdyasambandha iti/ bodhyÃrthasambandha ityartha÷/ tathà ca chatrinniti vÃkyaÓakyÃrthÃprasiddhÃvapi tÃd­ÓavÃkyajanyabodhavi«ayo yor'tha÷ chatravÃniti tatsambandhasya samudÃye sattvÃt vÃkye 'pi lak«aïopapadyata iti bhÃva÷/ anyatheti/ Óakyasambandha eva lak«aïeti svÅkÃra ityartha÷/ kÃkataditareti/ kÃkataditarabi¬ÃlÃdisÃdhÃraïaæ yat dadhinÃÓakatvaæ tadavacchinne kÃkapadasya lak«aïetyartha÷/ dadhinÃÓakatvena rÆpeïa kÃkasyÃpi bodhÃt ajahallak«aïÃtvam/ padalak«aïayaiva nirvÃhaæ vadatÃæ matamÃha - kecittviti/ ekasÃrtha iti/ ekasamudÃyatva ityartha÷/ chatriïo gacchantÅtyasya ekasamudÃyatvavavanto gacchantÅtyartha÷/ samudÃyatvaæ cÃpek«ÃbuddhiviÓe«avi«ayatvam/ atha và chatrapadasya ekasamudÃyor'tha÷, ini pratyayasya ghaÂakatvarÆpasambandhaviÓi«Âor'tha÷/ Ãhu÷ ityasvarasodbhÃvanam/ tadbÅjaæ tu chatrapadasya chatrighaÂitasamudÃyatvÃrthakatve chatrapadajanyaÓÃbdabodhe chatrapadamukhyÃrthasÓya chatrasya mukhyaviÓe«yatayà bhÃnÃbhÃvÃt atratyalak«aïÃyà ajahatsvÃrthatvÃnupapattiriti/ atra tatpadavÃcya ityÃdi/ tattvamasÅtyatra tatpadasya sarvaj¤atvÃdiviÓi«Âacaitanyaæ vÃcyor'tha÷/ tvaæpadasya anta÷karaïaviÓi«Âacaitanyaæ vÃcyor'tha÷/ samÃnavibhakterabhedor'tha÷/ sa ca viÓi«ÂayorbÃdhita÷/ ata÷ vÃcyÃrthaikadeÓayo÷ sarvaj¤atva-anta÷karaïarÆpaviÓe«aïayo÷ tyÃgena caitanyamÃtraæ dvÃbhyÃæ padÃbhyÃæ lak«yate/ so 'yaæ devadatta ityÃdÃviti/ tatpadasya taddeÓatatkÃlav­ttitvaviÓi«Âor'tha÷/ idaæpadasya etaddeÓaitatkÃlaviÓi«Âor'thaæ÷/ viÓi«Âayoraikyaæ ca bÃdhitam/ ata÷ tatpadaÓakyÃrthaviÓi«ÂaikadeÓasya tattaddeÓatattatkÃlav­ttitvarÆpaviÓe«aïasya tyÃgena viÓe«ye devadatte tatpadasya lak«aïÃ/ evaæ ca yatra viÓe«aïasya ÓakyaikadeÓasya tyÃgena viÓe«yasya ÓakyaikadeÓasya bodhastatra jahadajahallak«aïetyuktaæ bhavati/ pare tviti/ yathà ghaÂo 'nitya ityatra ghaÂatvaviÓi«Âe anityatvaviÓi«ÂÃbhedo na sambhavati, ghaÂatve 'nityatvÃbhÃvÃditi ghaÂatvopalak«ite 'nityatvÃnvayasvÅkÃreïopapatti÷, tathà so 'yaæ devadatta ityÃdÃvapi tattopalak«ite idantvÃnvayenopapattyà jahadajahallak«aïà mÃstviti bhÃva÷/ *{dÅpikÃ}* *{gauïÅvya¤janayorv­tyantaratvakhaï¬anam}* gauïyapi lak«aïaiva lak«yamÃïaguïasambandhasvarÆpÃ/ yathà agnirmÃïavaka iti/ vya¤janÃpi Óaktilak«aïÃntarbhÆtÃ, ÓabdaÓaktimÆlÃ, arthaÓaktimÆlà ca anumÃnÃdinà anyathÃsiddhÃ/ *{prakÃÓikÃ}* gauïyà v­ttyantaratvaæ nirÃca«Âe - gauïyapÅti/ nanu 'gaÇgÃyÃæ gho«a' ityatra tÅre Óakyasya pravÃhasyeva 'agnirmÃïavaka' ityÃdau mÃïavake Óakyasya agne÷ sÃk«Ãtsambandho na saæbhavati iti kathaæ lak«aïayà nirvÃha ityata Ãha - lak«yamÃïeti/ lak«yamÃïo yo guïa÷ ÓucitvÃdi÷ tatsambandharÆpÃæ ityartha÷/ ayamabhiprÃya÷ - Óakyasambandho hi lak«aïÃ/ sa ca kvacitsÃk«Ãtsambandha÷, kvacitparamparÃsambandha÷/ evaæ ca ÓakyasyÃgne÷ svani«ÂhaÓucitvavattvasambandha eva lak«aïeti/ ÃlaÇkÃrikÃ÷ punarevamÃhu÷ - 'tÅre gho«a' iti Óabdaprayoge svÃyatte 'gaÇgÃyÃæ gho«a÷' ityananvitÃbhidhÃnaæ ÓaityapÃvanatvÃdipratÅtyartham/ na ca sà pratÅtirlak«aïayà upapadyate kevalatÅralak«aïayaiva anvayÃnupapattiparihÃre ÓaityapÃvanatvÃdiviÓi«Âalak«aïÃyÃæ mÃnÃbhÃvÃt/ tasmÃt vya¤janÃv­ttiraÇgÅkartavyeti/ tanmataæ nirasyati - vya¤janÃpÅti/ Óaktilak«aïÃntarbhÆteti/ ayambhÃva÷ - nÃnÃrthakasthale 'dÆrasthà bhÆdharà ramyÃ÷' ityÃdau bhÆdharaÓabdena parvatÃnÃmiva rÃj¤Ãmapi Óaktyaiva pratÅti÷ sambhavati/ 'gaÇgÃyÃæ gho«a' ityÃdau tu ÓaityapÃvanatvÃdiviÓi«ÂatÅrapratÅtirapi lak«aïÃsÃmrÃjyÃdeva/ tatra lak«aïÃkalpikÃyÃ÷ tÃtparyÃnupapattereva sadbhÃvÃt kiæ vya¤janayeti/ nanu ÓabdaÓaktimÆlÃyà vya¤janÃyà anyathÃsiddhatve 'pi arthaÓaktimÆlÃyÃstasyà nÃnyathÃsiddhi÷/ tathà hi - "gaccha gacchasi cetkÃnta panthÃna÷ santu te ÓivÃ÷/ mamÃpi janma tatraiva bhÆyÃt yatra gato bhavÃn//" ityÃdau 'he priya tava gamanottaraæ mama prÃïanÃÓo bhavi«yati/ ato na gantavyam' ityÃdyartho vyajyate/ na hyatra Óaktilak«aïÃbhyÃæ nirvÃha÷/ itthaæ ca vya¤janÃyà ÃvaÓyakatetyata Ãha - arthaÓaktimÆlà ceti/ castvartha÷/ anumÃnÃdineti/ anumÃnaprayogastu - 'iyaæ madÅyagamanottarakÃlikaprÃïaviyogavatÅ vilak«aïaÓabdaprayokt­tvÃt' ityÃdirÆpa÷/ Ãdinà saæbhÃvanÃdi parigraha÷/ utkaÂaikatarakoÂikasaæÓayassambhÃvanÃ/ autkaÂyaæ ca vi«ayatÃviÓe«a÷/ yadi punarÃnubhaviko lokÃnÃæ svarasavÃhÅ 'ÓabdÃt amumarthaæ pratyemi' ityanubhava÷ tadà vaiya¤janikÅ pratÅti÷ gÅrvÃïaguruïÃpyaÓakyavÃraïeti vya¤janÃsiddhi ni«pratyÆhaiveti mantavyam/ *{bÃlapriyÃ}* lak«yamÃïo yo guïa ityÃdi/ lak«yamÃïa÷ ÓakyÃrthav­ttiryo guïa÷ tatsajÃtÅyaguïavattvaæ gauïÅv­ttirityartha÷/ agnirmÃïavaka ityatra agnipadaÓakyÃrthavahniv­ttiryo guïa÷ Óucitvaæ tatsajÃtÅyaÓucitvavÃn mÃïavaka iti bodha÷/ nanvetÃd­ÓyÃ÷ gauïyà v­tte÷ kathaæ ÓakyasambandharÆpalak«aïÃyÃmantarbhÃva ityatrÃha - ayamabhiprÃya iti/ ÓakyÃrthapratiyogika÷ sambandho lak«aïÃ/ sambandhaÓca sÃk«ÃtparamparÃsÃdhÃraïa÷/ gaÇgÃyÃæ gho«a ityÃdau gaÇgÃpadaÓakyÃrthasya saæyogarÆpa÷ sÃk«ÃtsambandhastÅre 'sti/ agnirmÃïavaka ityatra tu ÓakyÃrthasyÃgne÷ svav­ttiguïasajÃtÅyaguïavattvarÆpa÷ paramparÃsambandha÷ mÃïavake 'sti/ ubhayorapi sambandhayorlak«aïÃtvameveti bhÃva÷/ vya¤janÃkhyÃmatiriktÃæ v­ttiæ vadatÃmÃlaÇkÃrikÃïÃæ matamanuvadati - ÃlaÇkÃrikÃ÷ punariti/ yadi 'gaÇgÃyÃæ gho«a' ityÃdau tÅrav­ttirgho«a ityÃkÃrakabodho vivak«ita÷, tarhi tÅravÃcakaæ Óabdameva prayu¤jÅta tÅre gho«a iti/ gho«ÃnanvitÃrthavÃcakaæ gaÇgÃpadaæ ca prayu¤jÅta/ ato 'tra ÓakyÃrthav­ttiÓaityapÃvanatvÃdirÆpor'tho 'pi gho«e vivak«ita÷/ sa ca 'tÅre gho«a' ityato na budhyeta/ gaÇgÃpadaprayoge tu tatsÃmarthyÃt gaÇgÃpravÃhagataÓaityapÃvanatvÃdirvyajyata iti vaktuæ Óakyate/ na ca gaÇgÃpadasyaiva ÓaityapÃvanatvÃdiviÓi«ÂatÅre lak«aïÃstu, tathà ca lak«aïayaiva ÓaityapÃvanatvÃdipratÅtyupapatte÷ vya¤janayà na prayojanamiti vÃcyam/ anvayÃnupapattirhi lak«aïÃbÅjam/ sà ca tÅralak«aïayaiva parihartuæ Óakyeti ÓaityapÃvanatvÃdilak«aïÃyÃæ pramÃïÃbhÃvÃt/ tasmÃt vya¤janÃkhyà atiriktà v­tti÷ svÅkaraïÅyÃ, yà Óaktilak«aïÃbhyÃmanavagamyamarthaæ pratyÃyayatÅtyÃlaÇkÃrikÃïÃæ bhÃva÷/ ayaæ bhÃva ityÃdi/ 'dÆrastho bhÆdharo ramya' ityatra bhÆdharaÓabdavÃcyasya parvatasya dÆrasthitasya ramyatvaæ prak­tor'tha÷/ asthiracittatvÃt rÃjÃno 'pi dÆrasthà eva ramyà ityaprak­tor'tho 'pyatra pratÅyate/ sà ca pratÅti÷ bhÆdharaÓabdaÓaktimÆlÃ/ tathà ca nÃnÃrthasthale arthaprakaraïÃdinà nivÃritasyÃprak­tÃrthasya pratÅti÷ yadbalÃt bhavati sà ÓabdaÓaktimÆlÃvya¤janà ityÃlaÇkÃrikÃ÷/ tatra bhÆdharaÓabdena parvatÃnÃmiva rÃj¤Ãmapi ÓabdaÓaktyaiva pratÅtisambhavÃt nÃsti vya¤janÃyÃ÷ ÃvaÓyakateti naiyÃyikÃ÷/ evaæ gaÇgÃyÃæ gho«a ityÃdau gaÇgÃpadasya ÓaityapÃvanatvÃdiviÓi«ÂatÅre lak«aïÃÇgÅkÃreïaiva ÓaityÃdipratÅtirupapadyate/ yadyapyatrÃnvayÃnupapattirnÃsti, tathÃpi tÃtparyÃnupapattirasti, ÓaityapÃvanatvÃdibodhatÃtparyeïaiva tÅrapadaæ parityajya gaÇgÃpadaprayogÃt tasya tÃtparyasya lak«aïÃæ vinÃnupapatte÷/ tÃtparyÃnupapattireva lak«aïÃbÅjam nÃnvayÃnupapattiriti pÆrvamevoktaæ vak«yati ca dÅpikÃyÃm/ tathà ca k­taæ vya¤janayeti bhÃva÷/ ÓaÇkate - nanviti/ anyathÃsiddhatve 'pi - Óaktyà lak«aïayà và gatÃrthatve 'pi/ arthasÃmarthyÃt yatrÃrthÃntaraæ pratÅyate tatrÃrthaÓaktimÆlà vya¤janÃ/ yathà 'gaccha gacchasi cet' ityatra bhartà yatra gacchati tatra deÓe nÃyikÃyÃ÷ janmakathanena janmanaÓca maraïÃnantarakÃlikatvena janmarÆpapadÃrthasÃmarthyÃt pravÃsottarakÃlikamaraïarÆpor'tho 'bhivyajyate/ tena ca gamanÃbhÃvo vyajyate/ asyÃrthasya padav­ttyà Óaktyà lak«aïayà và pratÅtyasambhavÃt vya¤janÃkhyà v­tti÷ svÅkÃryetyÃÓaya÷ ÓaÇkitu÷/ Ói«Âaæ spa«Âam/ *{dÅpikÃ}* *{lak«aïÃbÅjanirÆpaïam}* tÃtparyÃnupapatti÷ lak«aïÃbÅjam/ tatpratÅtÅcchayoccaritatvaæ tÃtparyam/ tÃtparyaj¤Ãnaæ ca vÃkyÃrthaj¤Ãne hetu÷ nÃnÃrthÃnu rodhÃt/ prakaraïÃdikaæ tÃtparyagrÃhakam/ *{prakÃÓikÃ}* anvayÃnupapatte÷ lak«aïÃbÅjatve ya«ÂÅ÷ praveÓaya ityÃdau lak«aïÃnupapatti÷/ tÃtparyÃnupapatte÷ tathÃtve tu tasyÃstatrÃpi sattvena ya«Âipadasya ya«Âidhare lak«aïà sambhavatÅtyÃÓayenÃha - tÃtparyÃnupapattiriti/ tatpratÅtÅti/ tÅrÃdirÆpÃrthapratÅtÅtyartha÷/ nÃnÃrtheti/ 'saindhavamÃnaya' ityÃdinÃnÃrthakasthale saindhavapadasya aÓve lavaïe ca Óakte÷ tulyatayà ÓÃbdabodhe tÃtparyagrahasya kÃraïatvamantarà niyatakÃle tattadbodhopapatti÷ nÃstÅti tatra tatkÃraïatvasyÃvaÓyakatve tadanurodhena sarvatra tadÃvaÓyakateti bhÃva÷/ na caæ mauniÓlokÃdau ÓÃbdabodhÃnupapatti÷/ tatra niruktatÃtparyasya asattvÃditi vÃcyam, tÃtparyasya tatpratÅtÅcchÃrÆpatvaparyavasÃnena tatra tÃd­ÓatÃtparyasya sattvenÃdo«Ãt/ na ca tathÃpi tatpratÅtÅcchÃrahitaÓukÃdyuccaritavÃkyÃdapi ÓÃbdabodhasyÃnubhavikatayà tatrÃnupapatte÷ parihÃrÃsambhava iti ÓaÇkyam/ tatreÓvarecchÃmÃdÃyaivÃnupapatte÷ parihÃrasambhavÃt iti ÓaÇkyam/ tatreÓvarecchÃmÃdÃyaivÃnupapatte÷ parihÃrasambhavÃt parihÃrasambhavÃt ityalamadhikajalpanena/ prakaraïÃdikamiti/ Ãdinà 'saÓaÇkhacakro hari÷ pÆjya÷' ityÃdau hariÓabdasya bhagavati tÃtparyanirïÃyakasya 'saÓaÇkhacakra' iti viÓe«aïÃde÷ parigraha÷/ kathaæ prakaraïÃde÷ tÃtparyagrÃhakatvamiti cet - ittham/ 'idaæ saindhavapadaæ lavaïabodhecchayà uccaritam bhojanaprakaraïe uktatvÃt' iti rÅtyà g­hÃïa/ *{bÃlapriyÃ}* niyatakÃla iti/ kadÃcit lavaïavi«ayaka÷ kadÃcit aÓvavi«ayaka ityevaæ kÃlavyavasthetyartha÷/ tadanurodheneti/ nÃnÃrthakasthale ÓÃbdabodhe tÃtparyaj¤Ãnasya kÃraïatvÃnusÃreïetyartha÷/ tadÃvaÓyakateti/ tÃtparyaj¤ÃnasyÃvaÓvakatetyartha÷/ nanu tatpratÅtÅcchayoccaritatvarÆpatÃtparyaj¤Ãnasya ÓÃbdabodhahetutvasvÅkÃre maunikart­keïa vÃkyabodhakalipyÃdinà yatra ÓÃbdabodhastatra tatpratÅtÅcchayoccaritatvarÆpatÃtparyÃbhÃvÃt tÃtparyaj¤ÃnamasambhavÅti ÓaÇkate - na ca mauniÓlokÃdÃviti/ maunikart­kavÃkyabodhakalipyÃdÃvityartha÷/ nirÆktatÃtparyasya - tatpratÅtÅcchayà uccaritatvarÆpatÃtparyasya/ tÃtparyaæ tatpratÅtÅcchÃmÃtram/ tattu mauninÃmapyasti/ tajj¤ÃnÃcca lipyÃdita÷ ÓÃbdabodha upapadyata ityÃÓayena samÃdhatte - tÃtparyasyeti/ nanu tatpratÅtÅcchÃpi na tÃtparyam/ ÓukÃde÷ tÃd­ÓecchÃvirahe 'pi ÓukÃdyuccÃritavÃkyÃt ÓÃbdabodhasyÃnubhavasiddhatvÃdityÃÓaÇkate - na ca tathÃpÅti/ ÅÓvarecchÃmiti/ ÓukoccÃritÃdasmÃdvÃkyÃt etÃd­ÓÃrthabodho bhavatu ityÃkÃrakeÓvarecchaiva tatra tÃtparyam/ tajj¤ÃnÃcca ÓÃbdabodha iti bhÃva÷/ nanu pramÃjanakaÓukavÃkyÃdau ÅÓvarecchÃyÃstÃtparyatve 'pi bhramajanake 'vahninà si¤cati' ityÃdiÓukavÃkye ÅÓvarecchÃyÃstÃtparyatvaæ na sambhavati, tathà sajÅÓvarecchÃyÃ÷ visaævÃditvÃpatterityatrÃha - alamadhikajalpaneneti/ visaævÃdiÓukavÃkye Óik«akasyecchaiva tÃtparyam, ato na do«a iti bhÃva÷/ ekÃrthavÃcakaÓabdaghaÂitavÃkyÃt ÓÃbdabodho yatra, tatra tÃtparyaj¤ÃnasyÃnupayoge 'pi nÃnÃrthakasaindhavÃdipadaghaÂitÃt 'saindhavamÃnaya' ityÃdivÃkyÃt kadÃcidaÓvÃnayanabodha÷ kadÃcillavaïÃnayanabodha÷ iti vyavasthÃyÃ÷ tÃtparyaj¤Ãnenaiva nirvÃhÃt tÃtparyaj¤Ãnasya ÓÃbdabodhahetutvamÃvaÓyakam/ saindhavapadasya asminnarthe tÃtparyamiti j¤Ãnaæ ca prakaraïÃdinà bhavatÅti dÅpikÃyÃm uktam/ tatrÃdipadagrÃhyamÃha - Ãdineti/ prakaraïaæ nÃma bhojanagamanÃdiprastÃva÷/ viÓe«aïÃdai÷ ityÃdipadane ÃbhimukhyÃdiparigraha÷/ bhojanaprakaraïe uktatvÃditi/ yannaivaæ tannaivaæ yathà pramÃïaprakaraïe prayuktaæ saindhavapadamiti Óe«a÷ pÆraïÅya÷/ iti rÅtyeti/ ityanumÃnavidhayetyartha÷/ *{dÅpikÃ}* *{arthÃdhyÃhÃrakhaï¬anam}* 'dvÃram' ityÃdau 'pidhehi' iti ÓabdÃdhyÃhÃra÷/ nanu arthaj¤ÃnÃrthatvÃt ÓabdasyÃrthamavij¤Ãya ÓabdÃdhyÃhÃrÃsambhavÃt arthÃdhyÃhÃra eva yukta iti cet-na/ padaviÓe«ajanyapadÃrthopasthite÷ ÓÃbdaj¤Ãne hetutvÃt/ anyathà 'ghaÂa÷ karmatvamÃnayanaæ k­ti÷' ityatrÃpi ÓÃbdaj¤ÃnaprasaÇgÃt/ *{prakÃÓikÃ}* prÃbhÃkaramataæ nirÃkari«yamÃïa÷ svasiddhÃntaæ darÓayati - dvÃramiti/ arthaj¤ÃnÃrthatvÃcchabdasyeti/ Óabdaj¤Ãnasya arthaj¤ÃnaphalakatvÃdityartha÷/ etÃvatà prathamata evÃrthÃnusandhÃne lÃghavamiti sÆcitam/ kiæ ca 'arthaæ buddhvà ÓabdaracanÃ' iti nyÃyenÃrthaj¤Ãnamantarà ÃkÃÇk«ÃdimacchabdÃnusandhÃnarÆpaÓabdÃdhyÃhÃrasyaivÃsambhavena prathamata÷ arthÃndhyÃhÃrasyaivÃvaÓyakatetyÃha-arthamavij¤Ãyeti/ yathÃkatha¤cidupasthitapadÃrthÃnÃæ ÓÃbdabodhÃnudayena padajanyatatvasyopasthitiviÓe«aïatÃyà ÃvaÓyakatayà tÃd­Óopasthitisampattaye ÓabdÃdhyÃhÃra eva anÃyattyà anusartavya ityÃha - padaviÓe«eti/ viÓe«apadasyÃpi prayojanaæ darÓayituæ 'ghaÂa÷ karmatvam' ityÃdyanudhÃvanam/ tatra karmatvÃdipadajanyakarmatvÃdyupasthite÷ sattve 'pi ghaÂapadottarÃmpadajanyakarmatvÃdyupasthiterasattvena na siddhÃntimate ÓÃbdabodhaprasaÇga iti bhÃva÷/ padaviÓe«ajanyetyatra v­ttyà padaviÓe«ajanyetyapi bodhyam/ tena 'ghaÂamÃnaya' ityÃdau ghaÂÃdipadÃdÃkÃÓÃderupasthitÃvapi na ÓÃbdabodha iti dik/ *{bÃlapriyÃ}* arthaj¤ÃnaphalakatvÃditi/ ÓÃbdabodhÃtmakÃrthaj¤ÃnahetutvÃdityartha÷/ iti nyÃyeneti/ yathà ÓabdaprayogÃtmakaÓabdaracanÃæ prati arthaj¤Ãnaæ kÃraïam, tathà ÓabdÃnusandhÃnarÆpaÓabdÃdhyÃhÃraæ pratyapi arthaj¤Ãnaæ kÃraïam/ tataÓca ÓabdÃdhyÃhÃrÃt pÆrvabhÃvinà arthaj¤ÃnÃtmakena arthÃdhyahÃreïaiva ÓÃbdabodhanirvohe kiæ ÓabdÃdhyÃhÃreïeti bhÃva÷/ yathÃkatha¤ciditi/ ÓÃbdabodhaæ prati padÃrthasmaraïaæ kÃraïam/ padÃrthasmaraïe padaj¤Ãnajanyatvaæ viÓe«aïaæ deyam/ anyathà yatra padÃt na padÃrthasmaraïam, api tÆdbodhakÃdinÃ, tatrodbodhakÃdijanyapadÃrthasmaraïasya ÓÃbdabodhahetutvÃpatte÷/ evaæ ca dvÃramityÃdau padaj¤ÃnajanyapidhÃnopasthitisampattaye padaj¤ÃnarÆpaÓabdÃdhyÃhÃra evÃvaÓyaka iti bhÃva÷/ yathÃkatha¤cidityasya padaj¤ÃnÃtiriktenodbodhakÃdirÆpopÃyenetyartha÷/ tÃd­Óopasthitisampattaya iti/ padajanyapadÃrthopasthitini«pattaya ityartha÷/ anÃyatyà - agatyÃ/ ghaÂÃdipadÃditi/ ghaÂÃdipadasya ÓabdarÆpasyÃkÃÓe samavÃyasambandhena vidyamÃnatayà samavÃyasya ghaÂÃdiÓabda÷ ÃkÃÓaÓceti dvau sambandhinau/ tatraikasya ghaÂÃdipadasya j¤ÃnÃt aparasya ÃkÃÓasya smaraïaæ bhavati, ekasambandhij¤ÃnamaparasambandhismÃrakamiti nyÃyÃt/ tathà ca tÃd­Óasmaraïavi«ayasyÃkÃÓasya ÓÃbdabodhavÃraïÃya v­ttyà padaj¤ÃnajanyapadÃrthasmaraïaæ ÓÃbdabodhaheturiti vÃcyam/ v­ttiÓca Óaktilak«aïÃnyatararÆpa÷ sambandha÷/ ghaÂapadÃdÃkÃÓasmaraïasya ghaÂapadav­ttiprayojyatvÃbhÃvÃt na tasya ÓÃbdabodhahetutvamiti bhÃva÷/ v­ttyà padaj¤Ãnajanyatvaæ ca v­ttij¤Ãnasahak­tapadaj¤Ãnajanyatvam/ *{dÅpikÃ}* *{padavibhÃga÷}* paÇkajÃdipade«u yogarƬhi÷/ avayavaÓaktiryoga÷/ samudÃyaÓaktÅ rƬhi÷/ niyatapadmatvÃdij¤ÃnÃrthaæ samudÃyaÓakti÷/ anyathà kukude 'pi prayogaprasaÇgÃt/ *{prakÃÓikÃ}* yadyapi, padam tÃvat caturvidham - yaugikam, rƬham, yogarƬham, yaugikarƬham ceti/ yogo 'vayavaÓakti÷/ tanmÃtreïÃrthapratipÃdakamÃdyam/ yathà pÃcakÃdipadam/ rƬhi÷ samudÃyaÓakti÷/ tanmÃtreïÃrthapratipÃdakaæ dvitÅyam/ yathà gavÃdipadam/ yogarƬhibhyÃæ parasparasahakÃreïÃrthapratipÃdakaæ t­tÅyam/ yathà paÇkajÃdipadam/ yogaÓaktyà samudÃyaÓaktyà ca parasparasahÃyena vibhinnÃrthapratipÃdakaæ caturtham/ yathà udbhitpadam yogena tarugulmÃde÷ rƬhyà tu yÃgaviÓe«asya ca vÃcakam/ tathÃpi yogarƬhaæ pradarÓya tatra yogarƬhyo÷ svarÆpapradarÓanena tadrÅtyà anyatrÃpi boddhuæ ÓakyamityabhiprÃyeïa paÇkajÃdipade yogarƬhiæ pradarÓaæyati - paÇkajÃdÅti/ yogarƬhiriti/ yogasahità rƬhirityartha÷/ nanu paÇkajÃdiÓabde«vapi yoga evÃstu tÃvataiva nirvÃhÃt ityÃÓaÇkya paÇkajaÓabdasya padmatvÃvacchinne v­ttimantarà niyamena padmatvÃvacchinnabhÃnamanubhavasiddhaæ na nirvahatÅti padmatvÃvacchinne rƬhirÃvaÓyikÅtyÃha - niyateti/ niyatapadmatvÃvacchinnabhÃnÃnubhave vipratipannaæna pratyÃha - anyatheti/ niyatapadmatvÃvacchinnabhÃnopayogisamudÃyaÓaktyanaÇkÅkÃra ityartha÷/ prayogeti/ paÇkajapadaprayogetyartha÷/ *{bÃlapriyÃ}* yogo 'vayavaÓaktirityÃdi/ avayavaÓaktimÃtreïÃrthabodhakaæ padaæ yaugikam/ pÃcakapade pac aka ityavayadvayamasti/ tatra pacdhÃto÷ pÃkor'tha÷, akapratyayasya kartà artha÷/ pÃcakapadena pÃkakartà budhyate/ avayavÃrthamÃtrasyaiva bodhÃt pÃcakapadaæ yaugikam/ mÃtrapadena yogarƬhapadavyavaccheda÷/ samudÃyaÓaktimÃtreïÃrthabodhakaæ rƬham, mÃtrapadenÃvayavaÓaktivyavacchedadvÃrà yogarƬhapadavyÃv­tti÷/ yathà gavÃdipade samudÃyagatà Óaktireva vartate/ ÓaktapadaghaÂitatve sati samÃsabhinnatve sati ÓaktinirÆpakatvaæ yaugikatvam/ yathà pÃcakapade pÃkaÓaktapacadhÃtukart­Óakta-akapadaghaÂitatve sati pÃkakart­tvarÆpaikadharmÃvacchinnaÓaktikatvamastÅti samanvaya÷/ rƬhe 'tivyÃptivÃraïÃya ÓaktapadaghaÂitatve satÅti/ 1samÃse 'tivyÃptivÃraïÃya samÃsabhinnatve satÅti/ yadyapyevamapi yogarƬhe paÇkajÃdipade 'tivyÃpti÷ prasajati, tathÃpi avayavÃrthaghaÂitadharmÃvacchinnaÓaktikatvaæ ----------------------------------------- 1. samÃse 'tivyÃptivÃraïÃyeti/ na ca samÃse ÓaktyanaÇgÅkÃrÃt ÓaktinirÆpakatvÃbhÃvÃt kathamativyÃptiprasaktiriti vÃcyam/ pÃcakapadasya yathà pÃkakart­tvarÆpaikadharmÃvacchinnaÓaktatvaæ tathà rÃjapuru«ÃdisamÃsasyÃpi rÃjaviÓi«Âapuru«atvarÆpaikadharmÃvacchinnaÓaktikatvamastÅtyÃÓayÃt/ ------------------------------------------ ÓaktinirÆpakatvamityanena vivak«itam/ pÃkakart­tvarÆpatÃd­ÓadharmÃvacchinnaÓaktikatvÃt pÃcakapade samanvaya÷/ paÇkajapadaæ tu avayavÃrthÃghaÂitapadmatvÃvacchinnaÓaktikamiti na tatrÃtivyÃpti÷/ rƬhatvaæ tu padÃghaÂitatve sati ÓaktinirÆpakatvam/ gavÃdipade na Óaktaæ padaæ ghaÂakamiti padÃghaÂitatvamasti, gotvÃvacchinnaÓaktatvÃcca ÓaktinirÆpakatvamastÅti samanvaya÷/ yaugike 'tivyÃptivÃraïÃya satyantam/ apabhraæÓe 'tivyÃptivÃraïÃya viÓe«yam/ ÓaktapadaghaÂitatve sati avayavÃrthÃghaÂitadharmÃvacchinnaÓaktikatvra yogarƬhatvam/ paÇkajapade 'paÇka' 'ja' iti ÓaktapadadvayaghaÂitatvamasti, avayavÃrthÃghaÂitapadmatvÃvacchinnaÓaktikatvaæ cÃstÅti samanvaya÷/ 1rƬhinirÆpakatÃvacchedakarƬhyarthatÃvacchedakÃsamÃnÃdhikaraïadharmÃvacch innaÓaktapadaghaÂitasamudÃyatvavattvaæ yaugikarƬhatvam/ udbhidÃdipade rƬhyarthatÃvacchedakayÃgatvÃsamÃnÃdhikaraïordhvabhedanatvÃvacchinnaÓakta - bhid - dhÃtu - ghaÂitaæ yÃganirÆpitarƬhinirÆpakatÃvacchedakaæ yat ud - bhid - samudÃyatvaæ tadvattvasattvÃt samanvaya÷/ yaugike pÃcakÃdipade 'tivyÃptivÃraïÃya samudÃyatve rƬhinirÆpakatÃcachedakatvaæ viÓe«aïam/ rƬhe gavÃdipade 'tivyÃptivÃraïÃya ÓaktapadaghaÂitatvaniveÓa÷/ yogarƬhe paÇkajÃdipade 'tivyÃptivÃraïÃya rƬhyarthatÃvacchedakÃsamÃnÃdhikaraïadharmÃævicchannaÓaktatvaæ padaviÓe«aïamiti n­siæhaÓÃstripradarÓita÷ panthÃ÷/ yogarƬhibhyÃæ parasparasahakÃreïeti/ yogaÓaktyà paÇkajanikart­ ucyate, rƬhyà padmamucyate/ tÃbhyÃæ parasparasahakÃreïa paÇkÃjjÃyamÃnaæ padmamucyate/ *{dÅpikÃ}* *{anvitaÓaktikhaï¬anam}* 'itarÃnvite Óakti÷' iti prÃbhÃkarÃ÷/ anvayasya vÃkyÃrthatayà bhÃnasambhavÃt anvayÃæÓe 'pi Óaktirna kalpanÅyeti gautamÅyÃ÷/ ----------------------------------------- 1. rƬhinirÆpakatÃvacchedakaæ iti samudÃyatve 'nveti/ rƬhyarthatÃvacchedakÃsamÃnÃdhikaraïeti dharmaviÓe«aïam/ ----------------------------------------- *{prakÃÓikÃ}* yadyapi 'kÃryÃnvite Óakti÷' iti prÃbhÃkaramatam, tathÃpi siddhÃrthaparavÃkye vyutpattervyavasthÃpitatvena tatsÃdhÃraïyÃya tanmataæ pari«k­tya darÓayati - itarÃnvita iti/ anvite Óakti÷ iti tu ni«kar«a÷/ ayamabhiprÃya÷ - katha¤cidupasthitÃnÃæ padÃrthÃnÃæ ÓÃbdabodhavÃraïÃya tadvi«ayakaÓÃbdabodhaæ prati v­ttij¤Ãnajanyatadupasthititvena hetutÃyÃ÷ kalpanÅyatayà anvayÃæÓe 'pi Óaktirapek«itÃ/ anyathà tÃd­ÓasÃmÃnyakÃryakÃraïabhÃvabhaÇgaprasaÇgÃt/ na ca saæsargavi«ayatÃbhinnatattadvi«ayatÃÓÃliÓÃbdabodhaæ prati v­ttij¤ÃnÃdhÅnatattadupasthititvena hetutvamÃstÃm, tathà cÃnvayÃæÓe ÓaktyanaÇgÅkÃre 'pi na k«atiriti vÃcyam/ tathà sati kÃryatÃvacchedakagauravÃpatte÷/ evaæ ca 'anvito ghaÂo ghaÂapadavÃcya÷' ityÃkÃrakaÓaktij¤Ãnameva ÓÃbdabodhaprayojakamiti/ kecittu-itarÃnvite Óaktirityasya kÃryÃnvite Óaktirityarthaæ Ãhu÷/ sayuktikaæ naiyÃyikamataæ darÓayati - anvayasyeti/ padÃrthasaæsargasya padasamabhivyÃhÃrabalÃdeva ÓÃbdabodhe bhÃnasambhavÃt tÃd­ÓasaæsargÃæÓe 'pi Óaktirna kalpanÅyeti samuditÃrthani«kar«a÷/ ayamÃÓaya÷tattadvi«ayakaÓÃbdabuddhiæ prati v­ttij¤ÃnÃdhÅnatattadupasthititvena anugatakÃryakÃraïabhÃvo na sambhavati, Óaktilak«aïobhayasÃdhÃraïasya v­ttitvasya durvacatvÃt/ api tu tacchaktapadaj¤Ãnajanyatadupasthititvenaikà kÃraïatÃ/ tallÃk«aïikapadaj¤Ãnajanyatadupasthititvena ca aparà kÃraïatà svÅkartavyÃ/ parasparatattadupasthitijanyaÓÃbdabodhe vyabhicÃravÃraïÃya ca tattatkÃraïÃvyavahitottaratvaæ tattatkÃryatÃvacchedakakoÂau niveÓanÅyam/ evaæ ca v­ttyanupasthitasyÃpi padÃrthadvayasaæsargasya ÓÃbdabodhopagame vyabhicÃraprasaktyà darÓitadvividhakÃryakÃraïabhÃvasya ni«pratyÆhateti kimanvayÃæÓe Óaktikalpanena/ *{bÃlapriyÃ}* nanu 'itarÃnvite Óakti÷ iti prÃbhÃkarÃ÷' ityayuktam/ 'kÃryÃnvite Óakti÷' ityeva tatsiddhÃntÃt ityÃÓaÇkyÃha - yadyapi kÃryÃnvita iti/ tathÃpÅti/ 'kÃÓyÃæ tribhuvanatikalo bhÆpatirÃste' ityÃdau siddhe 'pyarthe ÓabdaprayogÃt siddhe 'pyarthe padÃnÃæ Óaktigraha iti pÆrvaæmeva nirÆpitatvÃt k­tisÃdhyakriyÃnvite Óaktiriti na yuktamityÃlocya 'itarÃnvite Óakti÷' iti prÃbhÃkaraikadeÓina÷ pari«k­tavanta iti tanmatamanÆdyata iti bhÃva÷/ siddhaparavÃkye 'pi padÃrthasya itarÃnvitatvamastÅti itarÃnvite Óaktirityuktau sarvatropapattiriti/ itara÷ svasamabhivyÃh­tapadÃrtha÷ tadanvite Óakti÷ samabhivyÃh­tapadÃrthaÓca kÃryarÆpo và siddharÆpo vÃ/ itarÃæÓasyÃpi padÃntareïa lÃbhÃt anvite Óaktirityeva pari«karaïÅyamityÃÓayenÃha - anvite Óaktiriti/ nanu anvayÃæÓasya samabhivyÃhÃrarÆpÃkÃÇk«ÃlabhyatvÃt tadaæÓe Óaktikalpanamayuktamityata÷ anvayÃæÓe Óaktiæ vadatÃæ prÃbhÃkarÃïÃmÃÓayamudghÃÂayati - ayamabhipraya iti/ katha¤cidupasthitÃnÃmiti/ padav­ttij¤ÃnÃtiriktakÃraïajanyopasthitivi«ayÃïÃmityartha÷/ padÃrthÃnÃmanvaya÷ ÓÃbdabodhe bhëate/ anvayÃæÓe ÓaktyasvÅkÃre anvayavi«ayakapadaÓaktij¤ÃnarÆpakÃraïÃbhÃvÃt anvayavi«ayaka÷ ÓÃbdabodha÷ na syÃditi bhÃva÷/ na ceti/ ghaÂamÃnaya ityatra saæsargatÃkhyavi«ayatÃbhinnà yà ghaÂani«Âhavi«ayatà tacchÃliÓÃbdabodhaæ prati 'ghaÂa÷ ghaÂapadaÓakya÷' ityÃkÃrakav­ttij¤ÃnajanyaghaÂopasthiti÷ kÃraïam/ anvayani«Âhà yà saæsargatà tacchÃliÓÃbdabodhaæ prati tu Óaktij¤Ãnajanyà anvayopasthitirnÃpek«itÃ/ anvayavi«ayakaÓÃbdabodhasya saæsargatÃbhinnavi«ayatÃÓÃliÓÃbdabodhatvarÆpakÃryatÃvacchedakÃnÃkrÃntatvÃditi bhÃva÷/ kÃryatÃvacchedakagauravÃpatteriti/ tadvi«ayakaÓÃbdabodhatvÃpek«ayà saæsargatÃbhinnatadvi«ayatÃÓÃliÓÃbdabodhatvasya gurutvÃditi bhÃva÷/ etanmate ÓaktigrahasyÃkÃramÃha - eva¤ceti/ tathà ca ghaÂamÃnayetyatra ghaÂakarmatvayo÷ karmatvÃnayanayo÷ Ãnayanalo¬arthayoÓcÃnvaya÷ ÓÃbdabodhe bhÃsate/ ghaÂani«ÂhakarmatÃnirÆpakamÃnayanaæ kÃryamiti ÓÃbdabodhÃt/ tatra ghaÂapadasya ghaÂarÆpÃrthamÃtre ÓaktisvÅkÃre ghaÂakarmatvayorya÷ ÃdheyatvarÆpa÷ saæsarga÷ tadvÃcakapadÃbhÃvÃt tasya ÓÃbdabodhe bhÃnaæ na syÃt/ ata÷ ghaÂapadasya svasamabhivyÃh­tÃmpadÃrthakarmatvÃnuyogikÃdheyatvarÆpasaæsargaviÓi«ÂaghaÂe Óakti÷/ saæsargaæviÓi«Âatvaæ ca ghaÂasya saæsargapratiyogitvarÆpam/ tatra ca karmatvarÆpasyetarapadÃrthasya ampadenaiva lÃbhÃt ananyalabhyasyaiva ÓabdÃrthatvÃt karmatvÃæÓe na ghaÂapadasya Óakti÷/ evaæ ampadasyÃpi ghaÂapratiyogikatvopalak«itÃnvayaviÓi«Âe karmatve Óakti÷/ evaæ ca ghaÂakarmatvayo÷ saæsarga÷ ghaÂapada-ampadaÓaktibhyÃæ labhya iti anvayÃæÓa÷ padaÓaktyaiva bhÃsate/ evaæ ampadÃrthakarmatvadhÃtvarthÃnayanayo÷ saæsargo 'pi padadvayaÓaktilabhya iti prÃbhÃkarÃÓaya÷/ naiyÃyikÃÓayamÃvi«karoti - padÃrthasaæsargasyetyÃdinÃ/ prÃbhÃkaramate 'pi am ghaÂa ityata÷ ÓÃbdabodhavÃraïÃya ghaÂapadÃvyavahitottaravartyampadatvaj¤Ãnaæ ÓÃbdabodhakÃraïamityavaÓyaæ vÃcyam/ tathà ca tÃd­ÓakÃraïabalÃdeva saæsargÃæÓasya ÓÃbdabÃdhe bhÃnasambhave saæsargeæ Óaktikalpanaæ nocitam/ ananyalabhyasyaiva ÓabdÃrthatvÃditi bhÃva÷/ padasamabhivyÃhÃreti/ padasamabhivyÃhÃro nÃma avyavahitottaratvasambandhena padaviÓi«Âapada - tvam/ nanu tadvi«ayakaÓÃbdabodhaæ prati v­ttij¤Ãnajanyatadvi«ayakopasthiti÷ kÃraïamiti kÃryakÃraïabhÃvasya yathÃkatha¤cidupasthitapadÃrthÃænÃæ ÓÃbdabodhe bhÃnavÃraïÃya svÅkÃryatayà v­ttyÃnupasthitasya saæsargasya ÓÃbdabodhe kathaæ bhÃnam/ tathà sati uktakÃryakÃraïabhÃve vyatirekavyabhicÃraprasaÇgÃt ityato naiyÃyikÃnÃæ bhÃvaæ spa«ÂÅkaroti - ayamÃÓaya ityÃdinÃ/ tathà ca pÆrvokta÷ sÃmÃnyakÃryakÃraïabhÃva÷ na sambhavati, Óaktilak«aïobhayasÃdhÃraïasya v­ttitvasya durvacatvÃt/ atastadarthavi«ayakaÓaktij¤Ãnajanyatadarthopasthiti÷ tadarthavi«ayakaÓÃbdabodhe kÃraïam/ tadarthivi«ayakalak«aïÃj¤Ãnajanyatadarthopasthiti÷ tadarthavi«ayakaÓÃbdabodhe kÃraïamiti kÃryakÃraïabhÃvadvayaæ kalpanÅyam/ evamapi yatra ghaÂavi«ayakaÓaktij¤ÃnajanyaghaÂopasthityà ghaÂavi«ayakaÓÃbdabodha÷ tatra ghaÂavi«ayakalak«aïÃj¤ÃnajanyaghaÂopasthitirÆpakÃraïÃbhÃvÃt yatra lak«aïÃj¤ÃnajanyaghaÂopasthityà ÓÃbdabodha÷ tatra Óaktij¤ÃnajanyatadupasthitirÆpakÃraïÃbhÃvÃcca kÃraïÃbhÃve 'pi kÃryotpattirÆpa÷ vyatirekavyabhicÃro bhavatÅti tadvÃraïÃya kÃryatÃvacchedakakoÂÃvavyavahitottaratvaæ niveÓya tadvi«ayakaÓaktij¤ÃnajanyatadupasthityavyavahitottaraÓÃbdabodhaæ prati tadvi«ayakalak«aïÃj¤Ãnajanyatadupasthiti÷ kÃraïamiti kÃryakÃraïabhÃvo vaktavya÷/ lak«aïÃj¤ÃnÃdhÅnaÓÃbdabodhasya Óaktij¤ÃnajanyopasthityavyavahitottaratvarÆpakÃryatÃvacchedakÃnÃkrÃntatayà tatra Óaktij¤ÃnajanyopasthityabhÃve 'pi na vyatirekavyabhivÃra÷/ kÃraïÃbhÃve 'pi tatkÃryatÃvacchedakaviÓi«ÂasyotpattÃveva vyatirekavyabhicÃrado«Ãt/ tathà ca anvayavi«ayakaÓÃbdabodhasya Óaktilak«aïÃj¤ÃnajanyopasthityuttaratvÃbhÃvena dvividhakÃryatÃvacchedakÃnÃkrÃntatayà tatra dvividhakÃraïÃbhÃve 'pi na vyatirekavyabhicÃraprasaÇga÷/ ata÷ kÃryakÃraïabhÃve vyabhicÃrabhiyà nÃnvayÃæÓe Óakti kalpanÅyeti bhÃva÷/ v­ttitvasya duvacatvÃditi/ na ca Óaktilak«aïÃnyataratvameva v­ttitvaæ suvacamiti vÃcyam/ tadbhinnabhinnatvaæ hyanyataratvam/ tathà ca bhedadvayÃvacchinnabhedavatvaæ tat/ bhedadvayatvaæ ca ekabhedaviÓi«ÂÃparabhedatvam/ tathà ca bhedayorviÓe«yaviÓe«aïabhÃve vinigamanÃvirahÃt ÓaktibhedaviÓi«Âalak«aïÃbhedÃvacchinnapratiyogikabhedavattvaæ và lak«aïÃbhedaviÓi«ÂaÓaktibhedÃvacchinnapratiyogitÃkabhedavattvaæ và lak«aïÃbhedaviÓi«ÂaÓaktibhedÃvacchinnapratiyogitÃkabhedavattvaæ và anyataratvamityatra vinigamanÃviraheïa tadubhayÃvacchinnav­ttij¤Ãnasya kÃraïatÃdvayaæ kalpanÅyamiti ekakÃryakÃraïabhÃvo na sambhavati ityÃÓayÃt/ tathà ca anvayÃæÓa÷ ÃkÃÇk«Ãlabhya eveti sthitam/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{ÃkÃÇk«ÃdinirÆpaïam}* *{AnTs_60 ÃkÃÇk«Ã yogyatà saænidhiÓ ca vÃkyÃrthaj¤Ãnahetu÷ / padasya padÃntaravyatirekaprayuktÃnvayÃnanubhÃvakatvam ÃkÃÇk«Ã / arthÃbÃdho yogyatà / padÃnÃmavilambenoccÃraïaæ saænidhi÷ //}* *{AnTs_61 ÃkÃÇk«Ãdirahitaæ vÃkyam apramÃïam / yathà gaur aÓva÷ puru«o hastÅti na pramÃïam ÃkÃÇk«ÃvirahÃt / agninà si¤ced iti na pramÃïaæ yogyatÃvirahÃt / prahare prehare'sahoccÃritÃni gÃm ÃnayetyÃdipadÃni na pramÃïaæ saænidhyabhÃvÃt //}* ÃkÃÇk«Ã yogyatà sannidhiÓca vÃkyÃrthaj¤Ãnahetu÷/ padasya padÃntaravyatirekaprayuktÃnvayÃnanubhÃvakatvamÃkÃÇk«Ã/ arthÃbÃdho yogyatÃ/ padÃnÃmavilambenocchÃraïaæ sannidhi÷/ ÃkÃÇk«Ãdirahitaæ vÃkyaæ na pramÃïam/ yathà gauraÓva÷ puru«o hastÅ iti vÃkyaæ na pramÃïam/ ÃkÃÇk«ÃvirahÃt/ agninà si¤catÅti vÃkyaæ na pramÃïam/ yogyatÃvirahÃt/ prahare prahare 'sahoccaritÃni gÃmÃnaya ityÃdipadÃni na pramÃïaæ sÃnnidhyÃbhÃvÃt/ *{dÅpikÃ}* ÃkÃÇk«eti/ ÃkÃÇk«Ãdij¤Ãnamityarthaæ÷/ anyathà ÃkÃÇk«ÃdibhramÃt ÓÃbdabhramo na syÃt/ ÃkÃÇk«Ãæ lak«ayati - padasyeti/ yogyatÃlak«aïamÃha - artheti/ sannidhilak«aïamÃha - padÃnÃmiti/ avilambena padÃrthopasthiti÷ sannidhi÷/ uccÃraïaæ tu tadupayogitayoktam/ gauraÓva iti/ ghaÂa÷ karmatvamityapi anÃkÃÇk«odÃharaïaæ dra«Âavyam/ *{prakÃÓikÃ}* ÃkÃÇk«ÃdirahitapadasamudÃyÃt ÓÃbdabodhavÃraïÃya ÃkÃÇk«Ãde÷ ÓÃbdabodhahetutvaæ abhihitaæ mÆlak­tÃ/ tacca navÅnamate na sambhavatÅti tajj¤Ãnasya hetutÃmÃha - ÃkÃÇk«Ãdij¤Ãnamiti/ Ãdinà yogyatÃparigraha÷/ anyathà - ÃkÃÇk«Ãde ÓÃbdabodhahetutve/ mÆle madasyetyÃdi/ yatpadasya yatpadÃbhÃvapaprayuktamanvayabodhÃjanakatvaæ tatpadasamabhivyÃh­tatatpadatvaæ ÃkÃÇk«etyartha÷/ prayuktatvaæ ca 'kÃraïÃbhÃvÃtkÃryÃbhÃva÷' iti pratÅtisÃk«ika÷ svarÆpasambandhaviÓe«a÷/ ajanakatvÃntaæ paricÃrakam/ ekapadÃrthe 'parapadÃrthavattvaæ yogyateti mate saæÓayaniÓcayasÃdhÃraïatattaj¤ÃnatvÃvacchinnaæ ÓÃbdadhÅhetu÷/ bÃdhaniÓcayÃbhÃbo yogyateti navÅnamate tu svarÆpasatyeva yogyatà taddheturiti dik/ *{bÃlapriyÃ}* tacca navÅnamate na sambhavatÅti/ ÃkÃÇk«ÃyÃ÷ ÓÃbdabodhahetutve yatra ÃkÃÇk«Ã nÃsti, paraæ tu ÃkÃÇk«Ã astÅti bhramo 'sti tatra ÓÃbdabodha i«yamÃïo na syÃt/ ÃkÃÇk«Ãj¤Ãnasya hetutve tu ÃkÃÇk«Ãvirahe 'pi tadvi«ayakabhramÃtmakaj¤ÃnÃt ÓÃbdabodha upapadyata iti bhÃva÷/ evaæ yogyatÃyÃ÷ ÓÃbdabodhahetutve yogyatÃvirahe 'pi yogyatÃbhramÃcchÃbdabodho na syÃt/ ato yaugayatÃj¤Ãnasya ÓÃbdabodhahetutvu vaktavyamiti bhÃva÷/ yatpadasyeti/ yatpadasya ghaÂapadasya ampadÃbhÃvaprayuktaæ ghaÂani«Âhaæ karmatvaæ ityÃkÃrakaÓÃbdabodhÃjanakatvamiti ghaÂapadasya ampadasamabhivyÃh­tatvaæ ÃkÃÇk«Ã/ kÃraïÃbhÃvÃt kÃryÃbhÃva iti/ ampadarÆpakÃraïÃbhÃvÃt ÓÃbdabodharÆpakÃryÃbhÃva ityartha÷/ ajanakatvÃnta paricÃyakamiti/ tathà ca tatpadasamabhivyÃh­tatatpadatvamevÃkÃÇk«Ã/ kÅd­ÓapadasamabhivyÃh­takÅd­Óapadatvamiti jij¤ÃsÃyÃæ yatpade 'sati yatpadaæ na bodhajanakaæ tatsamabhivyÃh­tatvamiti j¤ÃpanÃya ajanakÃntamuktam na tu tadapi lak«aïaghaÂakam, prayojanÃbhÃvÃditi bhÃva÷/ paricÃyakatvaæ ca lak«aïÃghaÂakatve sati lak«aïaghaÂakapadÃrthaj¤Ãpakatvam/ ekapadÃrtha ityÃdi/ svaghaÂakaikapadapratipÃdyarthaviÓi«ÂÃparapadÃrthapratipÃdakatvaæ yogyatÃ/ svaæ payasà si¤catÅti vÃkyam tadghaÂakamekapadaæ payaseti padaæ tatpratipÃdyor'tha÷ paya÷ karaïakatvaæ tadviÓi«Âe 'parapadÃrtha÷ seka÷ tatpratipÃdakatvaæ payasà si¤catÅti vÃkye 'stÅti tÃd­ÓavÃkyasya yogyatÃ/ etÃd­ÓayogyatÃvi«ayakaæ saæÓayÃtmakaæ niÓcayÃtmakaæ và j¤Ãnaæ ÓÃbdabodhahetu÷/ ekapadÃrthe aparapadÃrthavattvÃbhÃvarÆpabÃdhavi«ayakaniÓcayÃbhÃvo yogyateti navyamate tu bÃdhiniÓcayÃbhÃvarÆpayogyatà pratibandhakÃbhÃvavidhayà svarÆpata÷ satÅ hetu÷ na tu tÃd­ÓayogyatÃj¤Ãnaæ kÃraïamiti bhÃva÷/ nanvekapadÃrthe 'parapadÃrthavattvaæ yogyateti pak«e yatra vÃkyÃrtho 'pÆrva÷ tatra pÆrvaæ tÃd­ÓayogyatÃj¤ÃnasyÃsaæbhava÷/ bÃdhaniÓcayÃbhÃvo yogyateti mate tasya ÓÃbdabuddhiæ prati kÃraïatvakalpanamanÃvaÓyakam/ tadvattabuddhiæ prati tadabhÃvavattÃniÓcaya÷ pratibandhaka iti sÃmÃnyapratibadhyapratibandhakabhÃvenaiva nirvÃhÃt ityata Ãha - digiti/ tatadvÃkyaghaÂakatattatpadÃrthasmaraïe sati kvacinniÓcayarÆpaæ kvacitsaæÓayarÆpaæ và yogyatÃj¤Ãnaæ sambhavati/ bhÆtale ghaÂa iti prÃtyak«ikaniÓcayottaraæ jÃyamÃne ÓÃbdabodhe tÃd­ÓaprÃtyak«ikaniÓcayÃtmakaæ yogyatÃj¤Ãnaæ kÃraïam/ yatra tu vÃkyÃrtho 'pÆrva÷ 'nadyÃstÅre pa¤ca phalÃni santi' itayÃdau tatra saæÓayÃtmakaæ yogyatÃj¤Ãnaæ kÃraïam/ ata÷prathamapak«e na do«a÷/ tadvattÃj¤ÃnasÃmÃnye tadabhÃvaniÓcayatvena sÃmÃnyapratibandhakatà na sambhavati/ ghaÂÃbhÃvavat bhÆtalamiti niÓcayottaramapi 'ghaÂaprakÃrakabhÆtalaviÓe«yakacÃk«u«aæ me jÃyatÃm' iti icchÃbalÃt ghaÂavadbhÆtalamiti cÃk«u«aj¤Ãnotpattyà vyabhicÃraprasaÇgÃt/ api tu tadvi«ayakacÃk«u«ecchÃvirahaviÓi«ÂatadabhÃvaniÓcayatvena viÓi«yaiva pratibadhyapratibandhakabhÃvo vaktavya÷/ ÃhÃryÃnumiteranaÇgÅkÃrÃt anumitiæ prati tadabhÃvaniÓcayapratibandhakatÃyÃæ icchÃviraho na niveÓyata iti tatprakÃrakÃnumitiæ prati tadabhÃvaniÓcayapratibandhakatÃyÃæ icchÃviraho na niveÓyata iti tatprakÃrakÃnumitiæ prati tadabhÃvaprakÃrakaniÓcatvena p­thageva pratibandhakatÃ/ evameva ÓÃbdabodhe 'pi p­thageva pratibandhakatvaæ kalpanÅyamiti bÃdhaniÓcayÃbhÃvarÆpayogyatÃyÃ÷ ÓÃbdabodhakÃraïatvamavaÓyakalpanÅyamiti/ dvitÅyapak«e 'pi na do«a iti bhÃva÷/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{AnTs_62 vÃkyaæ dvividham / vaidikaæ laukikaæ ca / vaidikam ÅÓvaroktatvÃt sarvam eva pramÃïam / laukikaæ tv Ãptoktaæ pramÃïam / anyad apramÃïam //}* *{AnTs_63 vÃkyÃrthaj¤Ãnaæ Óabdaj¤Ãnam / tatkaraïaæ Óabda÷ //}* vÃkyaæ dvividham - vaidikaæ laukikaæ ceti/ vaidikaæ ÅÓvaroktatvÃt sarvamapi pramÃïam/ laukikaæ tu ÃptavÃkyaæ pramÃïam/ anyadapramÃïam/ vÃkyÃrthaj¤Ãnaæ ÓÃbdaj¤Ãnam/ tatkaraïaæ Óabda÷/ evaæ yathÃrthÃnubhavo nirÆpita÷/ *{iti tarkasaÇgrahe Óabdapariccheda÷}* *{dÅpikÃ}* vÃkyaæ vibhajate - vÃkyamiti/ vaidikasya viÓe«amÃha - vaidikamÅÓvaroktatvÃtaditi/ *{vedapauru«eyatvam}* nanu vedasya anÃditvÃt kathamÅÓvaroktatvamiti cet - na/ 'veda÷ pauru«eya÷ vÃkyasamhatvÃt bhÃratÃdivat' ityanumÃnena pauru«eyatvasiddhe÷/ na ca smaryamÃïakart­katvamupÃdhi÷, gautamÃdibhi÷ Ói«yaparamparayà vede 'pi sakart­katvasmaraïena sÃdhanavyÃpakatvÃt/ 'tasmÃttepÃnÃttrayo vedà ajÃyanta' iti ÓruteÓca/ nanu varïÃ÷ nityÃ÷, sa evÃyaæ gakÃra iti pratyabhij¤ÃbalÃt/ tathà ca katha vedasya anityatvam iti cet - na/ 'utpanno gakÃra÷, vina«Âo gakÃra÷' ityÃdipratÅtyà varïÃnÃmanityatvÃt, 'so 'yaæ gakÃra÷' iti pratyabhij¤ÃyÃ÷ 'seyaæ dÅpajvÃlÃ' itivat sÃjÃtyÃvalambanatvÃt/ varïÃnÃæ nityatve 'pyÃnupÆrvÅviÓi«ÂavÃkyasya atityatvÃcca/ tasmÃt ÅÓvaroktÃ÷ vedÃ÷/ *{prakÃÓikÃ}* mÅmÃæsaka÷ ÓaÇkate - nanviti/ vedasya ÅÓvaroktatvaæ anumÃnena vyavasthÃpayati - veda iti/ nanu 'a«ÂÃdaÓapurÃïÃnÃæ kartà satyavatÅsuta÷' ityÃdi pramÃïabalena bhÃratÃdau kartà upalabhyate/ na hi tathà vede/ tathà ca smaryamÃïakart­katvasya bhÃratÃdau sÃdhyavyÃpakatvena pak«e sÃdhanÃvyapakatvena ca upÃdhitvÃt kathamidamanumÃnaæ sÃdhakaæ bhevadityÃÓaÇkate - na ceti/ gautamÃdibhi÷Ói«yaparamparayà vede kartuærÆpadeÓe vivadantaæ pratyÃha - tasmÃditi/ sa evÃya gakÃra iti/ atra etatkÃlikagakÃre pÆrvakÃlikagakÃrÃbhedo bhÃsate/ sa ca varïÃnÃmanityatve na sambhavatÅti bhÃva÷/ anityatvÃditi/ tarhi pratyabhij¤Ãvirodha ityata Ãha - so 'yamiti/ utpattivinÃÓapratyayayoranyÃrthakatvakalpanÃpek«ayà tatpratyayasya tathÃtvakalpane lÃghavamiti hadayam/ 'agnimÅle' ityÃdau ÃnupÆrvÅæ - ÃkÃrottaragakÃrottaranatvÃdirÆpÃ/ tatrottaratvamavyavahitottarak«aïav­ttitvaæ vÃcyam/ itthaæ ca varïanÃæ atityatvÃnaÇgÅkÃre 'pyanityak«aïaghaÂitÃyà ÃnupÆrvyà anityatvÃt tadviÓi«ÂavÃkyasamudÃyatmakavedasya tvadabhimatamanityatvaæ na sidhyatÅti varïÃnÃmanityatvamevocitamityÃha-varïÃnÃmiti/ *{bÃlapriyÃ}* mÅmÃæsaka iti/ vedÃpauru«eyatvavÃdÅti Óe«a÷/ vyavasthÃpayatÅti/ sÃdhayatÅtyartha÷/ dÅpikÃyÃm pauru«eyatvasiddheriti/ tathà coktÃnumÃnena vedÃnÃæ puru«anirmitatvasiddhyà anÃditvamasiddham/ ato 'nÃditvÃt kathamÅÓvaroktatvamiti ÓaÇkÃyà nÃvasara iti bhÃva÷/ upÃdhitvÃditi/ yatrayatra pauru«eyatvaæ bhÃratÃdau tatra smaryamÃïakart­katvamastÅti smaryamÃïakart­katvasya pauru«eyatvarÆpasÃdhyavyÃpakatvam - yatra sÃdhanaæ vÃkyasamÆhatvamasti pak«e vede tatra smaryamÃïakart­katvaæ nÃstÅti tasya sÃdhanÃvyÃpakatvam/ ata÷ smaryabhÃïakart­katvamupÃdhiriti uktÃnumÃnaæ sopÃdhikatvÃt du«Âamiti kathaæ pauru«eyatvasÃdhakamityartha÷/ gotamÃdibhiriti/ gotama÷ svaÓi«yÃya vedÃ÷ sakart­kà ityupadideÓa, so 'pi svaÓi«yÃya tathopadideÓetyevaæ Ói«yaparamparayà gautamÅyÃ÷ vedÃnÃæ sakart­katvaæ smaranti/ tathà ca smaryamÃïakart­katvasya pak«av­ttitayà sÃdhanÃvyÃpakatvÃbhÃvÃt nopÃdhitvamiti dÅpikoktaæ na saÇgacchate/ gotamÃdaya÷ tathopadidiÓurityatra pramÃïÃbhÃvÃt iti ÓaÇkÃyà artha÷/ tasmÃditÅti/ tepÃnÃt tapa÷ kurvata ÅÓvarÃt trayo vedà ajÃyanteti Órutyartha÷/ tathà ca anayà Órutyaiva vedÃnÃmÅÓvaras­«ÂatvarÆpaæ pauru«aiyatvaæ pramitamiti anumÃnasya nÃpek«eti bhÃva÷/ anityatve na sambhavatÅti/ yadi varïÃ÷ utpattivinÃÓavanta÷ tarhi pÆrvakÃlikagakÃrasya na«ÂatvÃt etatkÃlikagakÃre tadabhedÃvagÃhinÅ pratyabhij¤Ã na saÇgaccheteti bhÃva÷/ nanu varïÃnÃmutpattivinÃÓÃvagÃhipratÅtibalÃt utpattivinÃÓavattve siddhe pÆrvottarakÃlikagakÃrayorabhedÃsambhavÃt 'so 'yaæ gakÃra÷' iti pratyabhij¤Ã nÃbhedamavagÃhate/ api tu tajjÃtÅyatvam/ pÆrvakÃlikagakÃrav­ttigatvajÃtimÃn etatkÃlikagakÃra iti pratij¤Ãyà artha÷ iti dÅpikoktaæ na yujyate/ 'so 'yaæ gakÃra' iti pratyabhij¤ayà gakÃrayorabhede siddhe tadvirodhÃt 'utpanno gakÃra÷, vina«Âo gakÃra' iti pratÅti÷ na gakÃre utpattiæ vinÃÓaæ và avagÃhate, api tu varïavya¤jakavÃyuviÓe«asaæyogÃdigatasya utpattervinÃÓasya ca varïe ÃropamÃtramityapi vaktuæ ÓakyatvÃt/ atha và utpanna ityasya abhivyakta iti vina«Âa ityasya nÃbhivyakta iti cÃrtha ityapi vaktuæ ÓakyatvÃt/ tathà ca varïanityatvaæ nirbÃdhamityÃÓaÇkyÃha - utpattivinÃÓapratyayayoriti/ utpanno gakÃra÷ vina«Âo gakÃra÷ iti pratÅtyorityartha÷/ anyÃrthakatvakalpaneti/ abhivyaktyÃdyarthakatvakalpanamapek«yetyartha÷/ *{dÅpikÃ}* *{sm­tyÃcÃrayo÷ prÃmÃïyam}* manvÃdism­tÅnÃæ ÃcÃrÃïÃæ ca vedamÆlakatayà prÃmÃïyam/ sm­timÆlavÃkyÃnÃæ idÃnÅmanadhyayanÃt tanmÆlabhÆtà kÃcit ÓÃkhà utsanneti kalpyate/ nanu paÂhyamÃnavedavÃkyotsÃdanasya kalpayitumaÓakyatayà viprakÅrïavÃdasyÃyuktatvÃt nityÃnumeyo vedo mÆlamiti cet - na/ tathà sati kadÃpi varïÃnupÆrvÅj¤ÃnÃbhÃvena bodhakatvÃsambhavÃt/ *{prakÃÓikÃ}* yadyapi sm­tyÃdÅnÃæ ÃptoktatvÃdeva pramÃïatvaæ sidhyati tatkart­manvÃdÅnÃmÃptatvÃt, tathÃpi te«ÃmÃptatve vipratipannaæ pratyÃha - manvÃdÅti/ ÃcÃrÃïÃmiti/ ÃcÃrapratipÃdakaÓi«ÂavÃkyÃnÃmityartha÷/ etena pramÃïavibhÃgavyÃghÃtaÓaÇkà nirastÃ/ vedÃrthaæ j¤Ãtvaiva manvÃdibhi÷ tadarthakasm­tyÃdÅni viracitÃni/ ataste«Ãæ prÃmÃïyamiti mana si k­tvÃha - vedamÆlakatayeti/ nanu tarhi sa veda÷ kuto nopalabhyata ityata Ãha - sm­timÆleti/ tanmÆletyÃdi/ sm­tyÃdimÆlabhÆtà kÃcit ÓÃkhà pÃÂhata÷ paribhra«ÂetyanumÅyata ityartha÷/ vÃkyotsÃdanasya - vÃkyocchedasya/ nanu samÃnÃnupÆrvÅkavedapÃÂhasya saæpradÃyasiddhatvÃt tÃd­Óavede katipayavÃkyocchedasya kalpayitumaÓakyatve 'pi paÂhyamÃnaveda eva viÓakalitatayà vidyamÃnavÃkyÃnÃæ sm­timÆlatvamastÅtyatÃha - viprakÅrïeti/ ayuktatvÃditi/ sm­tyÃdisamÃnÃrthakavÃkyÃnÃæ paÂhyamÃnavede 'nupalambhÃditi bhÃva÷/ nityÃnumeya iti/ nityo 'numeyarÆpa ityartha÷/ varïÃnupÆrvÅj¤ÃnÃbhÃveneti/ tÃd­Óaj¤ÃnasyÃpiÓÃbdabodhahetutvÃt/ anyathà nadÅdÅnÃdiÓabdai÷ arthaviÓe«abodhÃnÃpattiriti bhÃva÷/ *{bÃlapriyÃ}* nanu ÃcÃrasya vedamÆlakatayà pramÃïatvÃÇgÅkÃraæ k­tirÆpasyÃcÃrasya vibhakte«u pratyak«Ãdi«u catur«u pramÃïe«vanantargatatayà atiriktapramÃïatvÃpattau caturdhà pramÃïavibhajanamasaÇgatamityato vyÃca«Âai - ÃcÃrapratipÃdaketi/ ÃcÃrasya anu«ÂhÃnasya bodhakÃni yÃni Ói«ÂÃnÃæ vÃkyÃni te«Ãmityartha÷/ eteneti/ ÃcÃrapadasyoktavÃkyaparatayÃvyÃkhyÃnenetyartha÷/ vedÃrthaæ j¤Ãtvaiveti/ tathà ca vedÃrthaj¤ÃnapÆrvakaæ viracitatvaæ vedÃrthaj¤Ãnajanyatvaæ và vedamÆlakatvamityuktaæ bhavati/ *{dÅpikÃ}* *{ÓabdasyÃnumÃnÃntarbhÃvaravaï¬anam/}* nanu 'etÃni padÃni smÃritÃrthasaæsargavanti ÃkÃÇk«ÃdimatpadakadambakatvÃt gÃmÃnaya daï¬eneti madvÃkyavat' ityanumÃnÃdeva saæsargaj¤ÃnasambhavÃt Óabdo na pramÃïÃntaramiti cet - na/ anumityapek«ayà vilak«aïasya ÓÃbdaj¤Ãnasya 'ÓabdÃtpratyemi' ityanuvyavasÃyasÃk«ikasya sarvasaæmatatvÃt/ *{prakÃÓikÃ}* Óabdasya p­thak pramÃïatvamanaÇgÅkurvatÃæ vaiÓe«ikÃïÃæ mataæ dÆ«ayitumupanyasyati - nanvetÃnÅtyÃdinÃ/ etÃni padÃni - ghaÂamÃnaya ityÃdipadÃni/ smÃritÃrthasaæsargavantÅti/ smÃritÃrthasaæsargaj¤ÃnapÆrvakÃïÅtyartha÷/ saæsarge tÃtparyavi«ayatvaæ niveÓanÅyam/ tena saæsargÃntaramÃdÃya nÃrthÃntaratÃ/ ÃkÃÇk«ÃdÅtyÃdinà yogyatÃsatyo÷ parigraha÷/ ÃkÃÇk«Ãdirahite padakadambake vyabhicÃravÃraïÃya ÃkÃÇk«ÃdÅti/ sarvasaæmatatvÃditi/ tathà ca kÃryavailak«aïyÃnurodhena Óabda÷ pramÃïÃntaraæ iti bhÃva÷/ *{bÃlapriyÃ}* smÃritÃrthasaæsargaj¤ÃnapÆrvakÃïÅtyartha iti/ ghaÂamÃnayetyÃdivÃkyaghaÂakaghaÂÃdipadai÷ smÃritÃ÷ tÃd­Óapadajanyasm­tivi«ayabhÆtÃ÷ ye padÃrthÃ÷ te«Ãæ ya÷ saæsarga÷ tadbi«ayakaj¤ÃnapÆrvakÃïÅtyartha÷/ tathà ca smÃritÃrthaj¤ÃnapÆrvakatvaæ sÃdhyam/ sÃdhyaghaÂakaæ yat j¤Ãnaæ tat 'arthaæ buddhvà ÓabdaracanÃ' iti nyÃyasiddhaæ ÓabdaracanÃhetubhÆtaæ vakt­gataæ j¤Ãnaæ, tajjanyatvÃtmakaæ tatpÆrvakatvaæ ghaÂamÃnayetyÃdivÃkyaghaÂakapade«u vartate/ na caivamapi vÃkyÃrthaj¤ÃnapÆrvakatvasya vÃkyÃrthaj¤Ãnasya và sÃdhyatve 'pi saæsargarÆpasya vÃkyÃrthasyÃsÃdhyatvÃt vÃkyÃrthaj¤Ãnasya kathamanumitirÆpatvam, tadabhÃve kathaæ tajjanakavÃkyasyÃnumÃnavidhayà pramÃïatvamiti vÃcyam/ saæsargavi«ayakatvaviÓi«Âaj¤Ãnasya sÃdhyatvena vidheyakoÂipravi«Âasya saæsargasyÃpi sÃdhyatvÃt/ saæsargÃntaramÃdÃyeti/ ghaÂamÃnayetyÃdau ghaÂakarmatvayo÷ karmatvÃnayanayoÓca tÃtparyÃvi«ayakÃlÅkasaæsargaj¤ÃnapÆrvakatvasiddhiprayuktasyÃrthÃntarasya vÃraïÃya saæsarge tÃtparyavi«ayatvaæ viÓe«aïamiti bhÃva÷/ padÃrthe smÃritatvaviÓe«aïasya prayojanamitthamuktam muktÃvalÅprabhÃyÃm-"naiyÃyikamate ghaÂamityÃdivÃkyajanye ÃdheyatÃsambandhena ghaÂaprakÃrakakarmatvaviÓi«yakaÓÃbdabodhe 'ghaÂamiti vÃkyam ghaÂapadÃrthaæprakÃrakÃdheyatvasaæsargakÃmpadÃrthaviÓe«yakapratÅtÅcchayà uccaritam' ityÃkÃrakaæ padÃrthatvena padÃrthÃvagÃhitÃtparyaj¤Ãnameva kÃraïam/ tathà cÃmpadÃrthaviÓe«yakÃdheyatÃsaæsargakaghaÂapadÃrthaprakÃrakaj¤ÃnasyÃpi tÃtparyavi«ayapadÃrthasaæsargaj¤ÃnarÆpatayà tÃd­Óaj¤ÃnapÆrvakatvasiddhimÃdÃyÃrthÃntaram/ karmantvam ÃdheyatÃsambandhena ghaÂaviÓi«Âamiti ghaÂatvÃvacchinnaghaÂÅyatvenÃdheyatÃsaæsargakaj¤ÃnasyaivÃbhimatatvÃt/ ata÷smÃritatvaæ padÃrthaviÓe«aïam padanirÆpitav­ttij¤Ãnajanyopasthitivi«ayatÃvacchedakatvopalak«itadhamÃrvacchinna ityartha÷/ evaæ cÃmpadÃrtha÷ Ãdheyatvasambandhena ghaÂapadÃrthaviÓi«Âa iti j¤Ãnasya ghaÂapadÃrthatvaviÓi«ÂÅyatvena ÃdheyatÃsaæsargÃvagÃhitve 'pi niruktavi«ayatÃvacchedakatvopalak«itaghaÂatvÃdyavacchinnÅyatvena ÃdheyatvÃnavagÃhitvÃnnÃrthÃntaraprasakti÷"iti/ dinakaryÃmapi -"tÃtparyaj¤Ãne itarapadÃrthasyetarapadÃrthatvena praveÓÃt ghaÂatvÃdinà sm­tasya saæsargona sidhyet ata÷ samÃriteti"iti saÇk«ipyoktamatrÃnusandheyam/ ÃkÃÇk«Ãdirahite padakadambaka iti/ ghaÂa÷ karmatvam Ãnayanaæ k­tirityÃdau/ kÃryavailak«ïyÃnurodheneti/ kÃryamatrÃnuvyavasaya÷ anumitisthale anuminomÅtyÃkÃraka÷ ÓÃbdabodhasthapale ÓabdÃt pratyemÅtyekÃraka÷/ atha và kÃryaæ anumiti÷ ÓÃbdabodhaÓca tayorviælak«aïatvÃnusÃreïetyartha÷/ *{dÅpikÃ}* *{arthÃpatyÃdÅnÃæ pramÃïÃntaratvanirÃsa÷}* nanu arthÃpattirapi pramÃïÃntaramasti, 'pÅno devadatto divà na bhuÇkte' iti d­«Âe Órute và pÅnatvÃnyathÃnupapattyà rÃtribhojanaæ arthÃpattyà kalpyata iti cet - na/ 'devadatto rÃtrau bhuÇkte divÃbhu¤jÃnatve sati pÅnatvÃt' ityanumÃnenaiva rÃtribhojanasya siddhatvÃt/ Óatepa¤cÃÓaditi sambhavo 'pyanumÃnamave/ 'iha vaÂe yak«asti«Âhati' ityaitihyamapi aj¤ÃtamÆlavakt­kaÓabda eva/ ce«ÂÃpi ÓabdÃnumÃnadvÃrà vyavahÃraheturiti na pramÃïÃntaram/ tasmÃt pratyak«ÃnumÃnopamÃnaÓabdÃ÷ catvÃryeva pramÃïÃni/ *{iti dÅpikÃyÃæ Óabdapariccheda÷}* *{prakÃÓikÃ}* mÅmÃæsaka÷ ÓaÇkate - nanviti/ 'divà na bhuÇkte' ityarthe d­«Âe - pratyak«ato j¤Ãte, Órute - ÓabdÃdavagate/ etena d­«ÂÃrthÃpatti÷ ÓrutÃrthÃpattiÓcetyarthÃpattidvaividhyaæ sÆcitam/ pÅnatvÃnyathÃnupapattyeti/ pÅnatvasyarÃtribhojanaæ vinÃnupapattyetyartha÷/ atredamavadheyam - yadvinà yadanupapannaæ tattadupapÃdakamiti rÃtribhojanamupapÃdakam, pÅnatvamupapÃdyam, upapÃdakaj¤Ãnaæ phalam, upapÃdyaj¤Ãnaæ karaïam/ phalakaraïayorarthÃpattiÓabdo vartate/ phale 'arthasya Ãpatti÷ kalpanÃ' iti vyutpattyÃ/ karaïe tu 'arthasya Ãpatti÷ kalpanà yasmÃt' iti vyutpattyeti/ vyatirekyanumÃnenaiva gatÃrthatvÃt arthÃpatte÷ pramÃïÃntaratvaæ anucitamiti samÃdhattedevadatta iti/ divÃmÃtrabhojini pÅæne vyabhicÃravÃraïÃya satyantam/ ahorÃtrÃbhojinyapÅæne vyabhicÃravÃraïÃya viÓe«yam/ tacca yogÃdyajanyapÅnatvaparam/ tena bhojanaÓÆnye yogini pÅne na vyabhicÃra÷/ sambhavaitihyayoratiriktapramÃïatvaæ vadatÃæ paurÃïikÃnÃæ mataæ dÆ«ayati - Óate pa¤cÃÓadityÃdinÃ/ anumÃnameveti/ anumÃnameva, na tu pramÃïÃntaramityartha÷/ ÓatavÃnityukte pa¤cÃÓadvÃniti j¤Ãnaæ sambhavati tasyÃnumÃnenaiva nirvÃhÃt/ Óatasya pa¤cÃÓadvyÃpyatvÃditi bhÃva÷/ aj¤ÃtamÆleti/ viÓi«yÃniÓcitaprathamavakt­ka÷ Óabda÷ na tu pramÃïÃntaramityartha÷/ tÃd­ÓaÓabdasya yathÃrthatve ÓabdapramÃïamadhye 'ntarbhÃva÷/ anyathà tu apramÃïameveti h­dayam/ nanvanayà ce«Âayà ayamartho boddhavya iti saÇketitace«Âayà vijÃtÅyapramÃjananÃt ce«ÂÃyà api pramÃïÃntaratvaæ iti vadantaæ nirasyati - ce«ÂÃpÅti/ ÓabdÃnumÃnadvÃreti/ ÓabdadvÃrà anumÃnadvÃrà vÃ, na tu svÃtantryeïetyartha÷/ ce«Âayà kalpitasya Óabdasya pramÃpakatve gauravÃt anumÃnÃnusaraïam/ vyavahÃreti/ pramÃtmakaj¤Ãnetyarthaæ÷/ upasaæharati - tasmÃditi/ *{iti prakÃÓikÃyÃæ Óabdaparicchada÷}* *{bÃlapriyÃ}* ityartha iti/ divà bhojanÃbhÃvarÆper'the ityartha÷/ d­«ÂÃrthÃpattiriti/ pratyak«ato j¤Ãtasya divà abha¤jÃnani«Âhasya pÅnatvasya yamarthaæ rÃtribhojanÃkhyaæ vinÃnupapatti÷ tasya rÃtribhojanÃkhyasyÃrthasya kalpanaæ d­«ÂÃrthÃpatti÷/ Órutasya 'pÅnÃæ devadatto divà na bhuÇkte' ityÃdivÃkyÃdavagatasya pÅnatvasya yamarthaæ vinÃnupapatti÷ tasya rÃtribhojanasya kalpanaæ ÓrutÃrthÃpatti÷/ nanvarthÃpattipramite÷ arthÃpattipramÃïasya ca kiæ lak«aïam/ na hi tallak«aïamavij¤Ãya tatpramÃïÃntaratvavicÃra÷ kartuæ Óakya ityata Ãha - atredamavadheyamityÃdi/ yadvinà rÃtribhojanaæ vinà yadanupapannaæ pÅnatvamanupapannam/ tat rÃtribhojanaæ tadupapÃdakaæ pÅnatvasyopapÃdakam/ upapÃdyaj¤Ãnena upapÃdakaj¤ÃnamarthÃpattirÆpà pramiti÷/ upapÃdyasya pÅnatvasya j¤Ãnena upapÃdakasya rÃtribhojanasya j¤Ãnaæ bhavati iti samanvaya÷/ na ca upapÃdyaj¤Ãnavi«ayako yo 'nuvyavasÃya÷ pÅnatvamahaæ jÃnÃmÅtyÃkÃraka÷ tasyÃpi upapÃdyaj¤Ãnavi«ayako yo 'nuvyavasÃya÷ pÅnatvamahaæ jÃnÃmÅtyÃkÃraka÷ tasyÃpi upapÃdyaj¤ÃnajanyatvÃt tatrÃtivyÃptiriti vÃcyam/ upapÃdyaj¤ÃnatvenopapÃdyaj¤Ãnajanyatvasya vivak«itatvÃt/ anuvyavasÃyÃtmakamÃnasapratyak«asya vi«ayavidhayà upapÃdyaj¤Ãnajanyatve 'pi upapÃdyaj¤Ãnatvena tajjanyatvÃbhÃvÃt nÃtivyÃpti÷/ tathà copapÃdyavi«ayakaj¤ÃnatvÃvacchinnajanakatÃnirÆpitajanyatÃÓÃlij¤ÃnatvamarthÃpattipramÃyÃ÷ lak«aïam ityuktaæ bhavati/ tÃd­Óaj¤ÃnakaraïatvamarthÃpattipramÃïasya lak«aïam/ phalakaraïayoriti/ pramitau pramÃïe cetyartha÷/ vyatirekyanumÃnenaiveti/"devadatto rÃtrau bhuÇkte divà abhu¤jÃnatve sati pÅnatvÃt yo rÃtrau na bhuÇkte sa divà abhu¤jÃnatve sati pÅno na bhavati yathà rÃtrau divà cÃbhu¤jÃna÷ k­Óo mahar«i÷ na tathà cÃyam tasmÃnna tathÃ"iti prayogo 'tra vivak«ita÷/ kecitu - yo divà abhu¤jÃnatve sati pÅna÷ sa÷ rÃtrau bhuÇkte yathà pratinaktamÃtraæ bhu¤jÃno yaj¤adatta÷ ityanvayyanumÃnenÃpyarthÃpattergantÃrthatÃmÃhu÷/ satyantÃmiti/ satyantÃnupÃdÃne rÃtribhojanarÆpasÃdhyÃbhÃvavati divÃmÃtrabhojanakartari pÅne yaj¤adatte pÅnatvarÆpahetusatvÃt vyabhicÃra÷/ tadvÃraïÃya divà abhu¤jÃnatve satÅti viÓe«aïam/ divà bhu¤jÃnatvameva yaj¤adatte 'stÅti na vyabhicÃra÷/ ahorÃtrÃbhojinÅti/ tathà ca pÅnatvÃditi viÓe«yÃnupÃdÃne devadatto rÃtrau bhuÇkte divà abhu¤jÃnatvÃdityeva hetu÷ syÃt/ tathà sati yastÃpasa÷ divÃpi na bhuÇkte rÃtrÃvapi na bhuÇkte ata eva k­Óa÷ tasmin rÃtribhojanarÆpasÃdadhyÃbhÃvavati divà abhu¤jÃnatvarÆpahetusatvÃt tatra vyabhicÃra÷/ tadvÃraïÃya pÅnatvÃditi/ tasmiæstÃpase ca pÅnatvÃbhÃvÃt na vyabhicÃra÷/ nanvevamapi yo yogÅ na bhuÇkte athÃpi yogamÃhÃtmyÃt pÅno bhavati, tasmin rÃtribhojanakart­tvarÆpasÃdhyÃbhÃvavati divà abhu¤jÃnatve sati pÅnatvarÆpahetusatvÃt vyabhicÃra ityÃÓaÇkyÃha - tacca yogÃdyajanyapÅnatvaparamiti tathà ca yogini yat pÅnatvaæ tat yogajanyamiti yogajanyapÅnatvÃbhÃvÃt na vyabhicÃra iti bhÃva÷/ ÓatavÃnityukta ityÃdi/ ÓatasaÇkhyÃkabrÃhyaïÃdhikaraïe adhiveÓane pa¤cÃÓatsaÇkhyÃkabrÃhmaïÃ÷ santi na veti sandehÃnantaraæ ÓatatvasaÇkhyÃvata÷ samÆhasya pa¤cÃÓatsaÇkhyÃvadghaÂitatvena Óatavastvadhikaraïe pa¤cÃÓadvastusambhava ityÃkÃrakaj¤ÃnarÆpÃt sambhavapramÃïÃt iha pa¤cÃÓat brÃhmaïÃ÷ santÅti nirïayÃtmakapramittyutpatyà sambhavo 'pi pramÃïÃntaramiti kecit/ tanna - idamadhiveÓanaæ pa¤cÃÓadbrÃhmaïavat ÓatabrÃhmaïavatvÃt yat ÓatasaÇkhyÃkavastumat tat pa¤cÃÓatsaÇkhyÃkavastumat yathà ÓataghaÂÃdhikaraïaæ bhÆtalam iti sÃmÃnyamukhavyÃptiparÃmarÓajanyÃnumitirÆpaiva sambhavÃtmikà pramiti÷, ato na sambhava÷ pramÃïÃntaramiti bhÃva÷/ Óatasya pa¤cÃÓavdyÃpyatvÃditi/ yatra ÓatasaÇvyÃkapadÃrthÃ÷ tatra pa¤cÃÓatsaÇkhyÃkapadÃrthà iti vyÃpti÷/ ÓabdadvÃreti/ yathà lipidarÓanaæ Óabdasm­tiæ janayitvà ÓÃbdabodhaæ prayojayatÅti paramparayà kÃraïatve 'pi karaïatvÃbhÃvÃt na pramÃïam, tathà ce«ÂÃpi dvitvabodhakaÓabdasm­tidvÃrà dvitvÃdibodhaprayojikà na tatkaraïamiti na pramÃïamiti bhÃva÷/ anumÃnadvÃreti/ ce«ÂamÃnasyÃbhiprÃyaviÓe«ÃnumÃnadvÃretyartha÷/ ayaæ dvitvabodhatÃtparyavÃn dvitvabodhakatvÃvinÃbhÆtavilak«aïace«ÂÃvatvÃdityanumÃnÃkÃro vivak«ita÷/ nanu vyavahÃraheturityatra vyavahÃrapadasya prav­ttiparatve taddhetutvaæ dvitvÃdij¤Ãna evÃsti na tu paramparayà j¤Ãnajanakace«ÂÃyÃmityÃÓaÇkya vyavahÃrapadaæ pramÃparatayà vyÃca«Âe - pramÃtmakaj¤Ãnetyartha iti/ vyavahriyate aneneti vyutpatyà vyavahÃrapadaæ prak­te pramÃtmakaj¤ÃnÃrthakamityartha÷/ *{iti tarkasaÇgrahadÅpikÃprakÃÓikÃvyÃravyÃyÃæ bÃlapriyÃyÃæ Óabdapariccheda÷}* *{///d­///}* *{prÃmÃïyavÃda÷}* *{---d­---}* *{dÅpikÃ}* *{tatra vipratipattipradarÓanam}* j¤ÃnÃnÃæ tadvati tatprakÃrakatvaæ svatogrÃhyaæ parato veti vicÃryate/ tatra vipratipatti÷ - j¤ÃnaprÃmÃïyaæ tadaprÃmÃïyÃgrÃhakayÃvajj¤ÃnagrÃhakasÃmagrÅgrÃhyaæ na và iti/ atra vidhikoÂi÷ svatastvam ni«eghakoÂi÷ paratastvam/ *{prakÃÓikÃ}* pramÃïaprasaÇgÃt pramÃtvasya parato grÃhyatvaæ vyavasthÃpayi«yan Ãha - j¤ÃnÃnÃmiti/ «a«Âyartha Ãdheyatvam/ tasya cÃnvaya÷ tadvati tatprakÃrakatve/ tacca tadvadviÓe«yakatvÃvacchinnatatprakÃrakatvam/ tacchabdÃrthoghaÂatvÃdirÆpa÷/ svatogrÃhyamiti/ j¤ÃnagrÃhakasÃmagrÅjanyagrahavi«aya ityartha÷/ parata iti/ grÃhyamityanu«ajyate/ anumÃnÃdijanyagrahavi«aya ityartha÷/ tatra - vicÃre/ prayojakatvaæ saptamyartha÷ vipratipattÃvanveti/ kathaæ tasyÃ÷ vicÃraprayojakatvamiti cet - atra vadanti/ viruddhÃrthapratipÃdakavÃkyadvayaæ hi vipratipatti÷/ tayà aprÃmÃïyaÓaÇkÃkabalitatattadvÃkyÃrthabodhadvÃrà madhyasthasya saæÓayo janyata ityekatarakoÂiniÓcayÃya nyÃyaprayogÃdirÆpo vicÃra÷/ evaæ ca vicÃropayogisaæÓayajananyà vipratipattervicÃropayogitvamak«atamiti/ j¤ÃnaprÃmÃïyamiti pak«anirdeÓa÷/ atra tadvati tatprakÃrakaj¤ÃnatvarÆpameva prÃmÃïyaæ pak«a÷, na tu pramitikaraïatvarÆpam iti tÃtparyagrÃhakaæ j¤Ãnapadam/ vastutastu tadvati tatprakÃrakatvasya ghaÂatvapaÂatvÃdirÆpÃrthabhedena bhinnatayà kasyÃpi prÃmÃïyasya yÃvajj¤ÃnagrÃhakasÃmagrÅgrÃhyatvaæ na sambhavati ityato yaddharmaghaÂitaprÃmÃïyaæ yadà pak«a÷ tadà taddharmaprakÃrakaj¤ÃnagrÃhakayÃvadgrÃhyatvameva sÃdhanÅyam/ na tu sÃmÃnyato j¤ÃnagrÃhakayÃvadgrÃhyatvamiti tÃtparyagrÃhakaæ j¤Ãnapadam/ tadaprÃmÃïyetyÃdi/ tadaprÃmÃïyÃgrÃhikà yÃvatÅ j¤ÃnagrÃhikà sÃmagrÅ tajjanyagrahavi«ayo na vetyartha÷/ tÃd­Óagraha÷ gurumate vyavasÃya÷/ murÃrimiÓramate anuvyavasÃya÷/ bhÃÂÂamate ca j¤ÃtatÃliÇgakÃnumiti÷/ atra gurumate sarvasminneva j¤Ãne mitimÃt­-meya-etattrayaæ bhÃsate/ tanmate 'ghaÂatvena ghaÂaæ ahaæ jÃnÃmi' ityÃkÃrakasyaiva vyavasÃyasya utpatte÷/ evaæ ca vyavasÃyasya svaprakÃÓÃtmakatayà svenaiva svagataprÃmÃïyasya grahaïÃt bhavati prÃmÃïyasya svatogrÃhyatvam/ viÓi«Âabuddhiæ prati viÓe«aïaj¤Ãnasya kÃraïatÃyÃ÷ tairanaÇgÅkÃrÃt anupasthitasyÃpi prÃmÃïyasya bhÃnasambhavÃt/ miÓramate 'ayaæ ghaÂa÷' ityÃkÃrakaj¤ÃnÃnantaraæ 'ghaÂatvena ghaÂamahaæ jÃnÃmi' iti j¤Ãnavi«ayakalaukikamÃnasamutpadyate, tena prÃmÃïyasya grahaïam/ bhaÂÂamate tu j¤ÃnasyÃtÅndriyatayà j¤ÃtatÃliÇgakÃnumitereva prÃthamikaj¤ÃnagraharÆpatayà tayà prÃmÃïyaæ g­hyate/ anumÃnaprayogastu - ghaÂa÷ ghaÂatvavadviÓe«yakaghaÂatvaprakÃrakaj¤Ãnavi«aya÷ ghaÂatvaprakÃrakaj¤ÃtatÃvattvÃt yannaivaæ tannaivam iti/ j¤Ãtatà ca savi«ayako j¤Ãnajanya÷ atirikta padÃrtha iti mataviveka÷/ *{bÃlapriyÃ}* etÃvatà prabandhena catvÃri pramÃïÃni nirÆpitÃni/ evaæ ca pramÃïe j¤Ãte 1tadghaÂakasya pramÃtvasyopasthiti÷ bhavatÅti sm­tasyopek«ÃnarhatvarÆpaprasaÇgasaÇgatyà pramÃtvavi«ayakaæ vicÃraæ pravartayatÅtyÃha pramÃïaprasaÇgÃditi/ pramÃïanirÆpitaprasaÇgasaÇgatyetyartha÷/ vyavasthÃpayi«yanniti/ paramatanirÃkaraïapÆrvakaæ sÃdhayi«yan ityartha÷/ «a«Âyartha ÃdheyatvamityÃdi/ tathà ca ayaæ ghaÂa ityÃdij¤Ãnani«Âhaæ ghaÂatvavadviÓe«yakatvÃvacchinnaghaÂatvaprakÃrakatvÃdirÆpapramÃtvaæ svatogrÃhyaæ parato veti vicÃryata ityartha÷/ icchÃdini«ÂhapramÃtvasya mÅmÃæsakairapi paratogrÃhyatvasvÅkÃkarÃt tatra vivÃdo nÃstÅti tasya vicÃro 'nÃvaÓyaka iti sÆcanÃya j¤Ãnani«Âhamiti pramÃtve viÓe«aïamupÃttam/ ---------------------------------------- 1. taddhaÂakasyeti/ pramÃtvaviÓi«ÂapramÃjanakasya pramÃïaÓabdÃrthatvÃditi bhÃva÷/ ---------------------------------------- sakalaj¤ÃnasÃdhÃraïamekaæ pramÃtvaæ nÃsti, jÃtyatiriktasya ghaÂatvÃdivi«ayaghaÂitasya tasya pratij¤Ãnaæ bhinnatvÃditi sÆcanÃya j¤ÃnÃnÃæ iti bahuvacanam/ j¤ÃnagrÃhaketi/ j¤Ãnavi«ayakaj¤Ãnajanikà yà sÃmagrÅ tajjanyaæ yat j¤Ãnaæ tadvi«aya ityartha÷/ asya samanvayaprakÃra÷ paÓcÃdbhavi«yati/ anumÃnÃdi ityÃdipadena ÃptavÃkyarÆpa÷ Óabdo g­hyate/ vÃkyadvayamiti/ pramÃtvaæ svatogrÃhyaæ ityekaæ vÃkyam, pramÃtvaæ parato grÃhyam ityaparaæ vÃkyam/ tatra prathamaæ mÅmÃæsakasya, dvatÅyaæ naiyÃyikasya/ etat parasparaviruddhÃrthapratipÃdakavÃkyadvayaæ Ó­ïvata÷ madhyasthasya prathamaæ aprÃmÃïyaÓaÇkÃvi«ayabhÆta÷ tattadvÃkyÃrthabodho jÃyate, tata÷ pramÃtvaæ svatogrÃhyaæ và paratogrÃhyaæ veti saæÓayo jÃyate/ tata÷ madhyasthasya prathamaæ aprÃmÃïyaÓaÇkÃvi«ayabhÆta÷ tattadvÃkyÃrthabodho jÃyate, tata÷ pramÃtvaæ svatogrÃhyaæ và paratogrÃhyaæ veti saæÓayo jÃyate/ tata÷ madhyasthasya ekatarakoÂikaniÓcayamutpÃdayituæ nyÃyaprayogarÆpo vicÃra÷ kriyate/ tathà ca nyÃyaprayogarÆpavicÃraæ prati madhyasthasaæÓaya÷ kÃraïam/ madhyasthasaæÓayaæ prati vipratipatti÷ kÃraïamiti vipratipatte÷ vicÃraprayojakatvamiti bhÃva÷/ atra"vicÃro jalpa÷, viparÅtodbhÃvakaparavijigÅ«ayà nyÃyaprayogarÆpa÷/ jij¤ÃsÃsampÃdanena tadaÇgasya tadupayogino madhyasthasaæÓayasya jananÅrvipratipattÅrityartha"iti gadÃdharagrantho 'nusandheya÷/ dÅpikÃyÃæ pradarÓitaæ vipratipattivÃkyaæ tattanmatÃnuvÃdarÆpaæ dÅpikÃkÃrasyaivetyÃhu÷/ saæÓayajananyà iti/ saæÓayajanikÃyà ityartha÷/ nanu j¤ÃnaprÃmÃïyamiti pak«anirdeÓa ityuktam/ tatra prÃmÃïyamityeva pak«anirdeÓo 'stu, j¤Ãnapadaæ kimarthamityÃÓaÇkÃyÃmÃha-atra tadvatÅti/ karaïÃrthakalyu¬antÃt pramÃïaÓabdÃt bhÃve«vaj¤Ã ni«pannasya prÃmÃïyaÓabdasya pramÃkaraïatvamartha÷/ bhÃvÃrthakalyu¬antÃt pramÃïaÓabdÃt bhÃve«ya¤Ã ni«pannasya prÃmÃïyaÓabdasya pramÃtvamartha÷/ prak­te ca pramÃtvarÆpa÷ prÃmÃïyapadÃrtha eva pak«a÷, na tu pramÃkaraïatvarÆpa iti sÆcanÃya j¤Ãnapadam/ na ca pramÃkaraïatvameva pak«o 'stviti vÃcyam/ tatra svatogrÃhyatvarÆpasÃdhyÃbhÃvena bÃdhÃt/ na ca j¤ÃnapadopÃdÃnena kathaæ pramÃkaraïatvavyÃv­tti÷/ pramÃkaraïatvasya vyÃptij¤ÃnasÃd­Óyaj¤ÃnÃditÃnani«ÂhatvÃt iti vÃcyam/ j¤Ãnasyaiva prÃmÃïyaæ j¤ÃnaprÃmÃïyamityavadhÃraïasyÃbhipretatvÃt j¤ÃnamÃtrav­ttiprÃmÃïyaæ pak«atayÃbhimatam/ pramÃkaraïatvarÆpaæ prÃmÃïyaæ tu na j¤ÃnamÃtrav­tti, tasya 1mana÷ prabh­tiv­ttitvÃt/ pramÃtvarÆpaæ prÃmÃïyaæ tu j¤ÃnamÃtrav­ttÅti j¤Ãnapadena pramitikaraïatvavyavaccheda ityÃÓayÃt/ nanu j¤ÃnamÃtrav­ttÅti viÓe«aïe datte 'pi vyÃptij¤ÃnÃdini«Âhaæ yat anumityÃdipramÃkaraïatvaæ tat j¤ÃnamÃtrav­ttÅti tadvyavaccheda÷ kathamiti cet - atrÃhu÷/ viÓe«yatÃvacchedakÃvacchedena viÓe«aïÃnvayasyautsargikatvÃt prak­te pramÃkaraïatvatvarÆpaviÓe«yatÃvacchedakÃvacchedena j¤ÃnamÃtrav­ttitvÃnvayo vÃcya÷/ pramÃkaraïatvatvÃkrÃnte pratyak«apramÃkaraïatve j¤ÃnamÃtrav­ttitvabÃdhÃt/ ata÷ pramÃtvamevÃtra prÃmÃïyapadÃrtha÷/ tadvati tatprakÃrakaj¤ÃnatvatvarÆpapramÃtvatvÃvacchinne tu j¤ÃnamÃtrav­ttitvÃnvaya÷/ sabhbhavatÅti tadvalÃt atra pramÃtvarÆpaæ prÃmÃïyameva g­hyata iti/ nanu prÃmÃïyapadÃrthatvena prÃmÃïyapadÃrthasya pak«atve bhavedevaæ j¤ÃnapadasÃrthaÇkyam/ viÓi«ya tadvati tatprakÃrakaj¤Ãnatvasya pak«atve j¤Ãnapadaæ vyarthamityatastÃtparyagrÃhakatayà tatsÃrthakyamÃha - vastuta iti/ kasyÃpi prÃmÃïyasyeti / ghaÂatvavati ghaÂatvaprakÃrakaj¤ÃnatvarÆpaprÃmÃïyasya tadÃÓrayabhÆtaj¤ÃnagrÃhakasÃmagrÅgrahyatve 'pi tadanÃÓrayayÃvadantargatapaÂÃdij¤ÃnagrÃhakasÃmagrÅgrÃhyatvaæ nÃstÅti bÃdha÷ syÃt/ ato ghaÂatvaghaÂitaæ ghaÂatvavadviÓe«yakatvÃvacchinnaghaÂatvaprakÃrakaj¤ÃnatvarÆpaæ prÃmÃïyaæ yadà pak«a÷ tadà ghaÂatvaprakÃrakaj¤ÃnagrÃhakasÃmagrÅgÃhyatvameva sÃdhyam/ na tu j¤Ãnatvena sÃmÃnyena j¤ÃnaghaÂitaæ j¤ÃnagrÃhakasÃmagrÅgrÃhyatvamiti sÆcanÃya j¤Ãnapadamiti bhÃva÷/ na tu sÃmÃnyata iti/ idamupalak«aïam, dharmÃntaraprakÃrakaj¤ÃnagrÃhakayÃvatsÃmÃgrÅgrÃhyatvaæ na sÃdhyamiti lÃbhÃyetyapi bodhyam/ ---------------------------------------- 1. mana÷ prabh­tÅti/ manasa÷ mÃnasapratyak«arÆpapramÃkaraïatvÃditi bhÃva÷/ ---------------------------------------- tadaprÃmÃïyetyÃdi/ j¤Ãnaæ yayà sÃmagryà j¤Ãyate tayaiva sÃmagryà j¤Ãnagataæ pramÃtvamapi j¤Ãyate/ j¤Ãnavi«ayakaj¤Ãne eva j¤Ãnagataæ pramÃtvamapi vi«aya ityartha÷/ tatra prÃbhÃkaramate j¤Ãnaæ tripuÂÅrÆpamaÇgÅkriyate/ tripuÂÅtyasya j¤Ãt­-j¤eya-j¤Ãnaitattritayavi«ayakamityartha÷/ tanmate Ãdau 'ayaæ ghaÂa' iti vyavasÃyÃtmakaæ j¤Ãnaæ tata÷ 'ghaÂamahaæ jÃnÃmi' ityanuvyavasÃyÃtmakaæ j¤Ãnamiti nÃÇgÅkriyate/ api tu prathamata eva ghaÂamahaæ jÃnÃmÅtyÃkÃrakameva j¤Ãnaæ jÃyate, tadave vyavasÃyÃtmakam/ tasmin j¤Ãne vi«aya÷ ghaÂa÷, j¤Ãtà ahamartha÷, j¤ÃdhÃtvarthaj¤Ãnaæ ceti trayaæ vi«aya÷/ ata eva j¤Ãnasya svavi«ayakatvarÆpaæ svayaæprakÃÓatvam/ tathà ca j¤Ãnavi«ayakaæ svÃtmakaæ j¤Ãnaæ svagatapramÃtvamapi vi«ayÅkaroti, yathà j¤Ãnagataæ j¤Ãnatvamapi vi«ayÅkaroti tadvat/ j¤ÃnatvaviÓi«Âaj¤Ãnavi«ayakatvavat pramÃtvaviÓi«Âaj¤Ãnavi«ayakatvamapi vyavasÃyasya svÅkriyate/ na ca viÓi«Âabuddhau viÓe«aïaj¤Ãnasya kÃraïatvÃt pÆrvamanupasthitasya pramÃtvasya kathaæ bhÃnamiti vÃcyam/ tÃd­ÓakÃraïatÃyà anaÇgÅkÃrÃt/ tathà ca j¤Ãnavi«ayakaj¤Ãnavi«ayatvasyaiva svatastvarÆpatayà gurumate j¤Ãnavi«ayakaæ j¤Ãnaæ svayameva tadvi«ayatvaæ pramÃtvasyÃstÅti svatastvopapatti÷/ murÃrimiÓrÃïÃæ mate Ãdau ayaæ ghaÂa iti vyavasÃyÃtmakaæ j¤Ãnam, tata÷ ghaÂatvena ghaÂamahaæ jÃnÃmÅtyakÃraka÷ anuvyavasÃya÷/ tasya ghaÂatvaprakÃrakaghaÂaviÓe«yakaj¤ÃnavÃnityartha÷/ tathà ca tanmate j¤Ãnavi«ayakaj¤ÃnamanuvyavasÃya÷/ tena j¤Ãne vi«ayÅkriyamÃïe tadviÓe«aïatayà ghaÂatvaprakÃrakatvÃvacchinnaghaÂaviÓe«yakatvarÆpaæ pramÃtvamapi vi«ayÅkriyate/ ata÷ j¤Ãnavi«ayakaj¤Ãnavi«ayatvarÆpasvatastvopapatti÷/ bhÃÂÂÃnÃæ mate j¤ÃnasyÃtÅndriyatayà aindriyakaæ ghaÂÃdij¤Ãnaæ j¤Ãnavi«ayakaæ na bhavatÅti prathamata÷ ayaæ ghaÂa ityeva j¤Ãnamudeti/ tena j¤Ãnena ghaÂe j¤ÃtatÃravya÷ kaÓcit savi«ayako dharmo jÃyate/ tayà j¤Ãtatayà j¤ÃnamanumÅyate/ tathà ca j¤ÃtatÃliÇgakÃnumitireva tanmate j¤Ãnavi«ayakaj¤Ãnam/ tayà anumityà j¤Ãnagataæ pramÃtvamapi vi«ayÅkriyata iti j¤Ãnavi«ayatvarÆpasvatastvopapatti÷/ 1prÃthamikaj¤Ãnagrahavi«ayatvaæ svatogrÃhyatvamiti matatrayasÃdhÃraïaæ nirvÃcyam/ j¤Ãnagrahe prÃthamikatvaviÓe«aïÃt naiyÃyikasaæmataprav­ttyÃdiliÇgakÃnumityÃtmakadvitÅyaj¤Ãnagraho vyavacchidyate/ vyavasÃyasya svaprakÃÓÃtmakatayeti/ svavi«ayakatayetyartha÷/ grahaïÃditi/ vi«ayÅkaraïÃdityartha÷/ j¤Ãnavi«ayakalaukikamÃnasamiti/ j¤Ãnavi«ayakamÃtmamanassaæyogarÆpalaukikasannikar«ajanyaæ mÃnasapratyak«amityartha÷/ idameva mÃnasam anuvyavasÃya ityucyate/ tena prÃmÃïyasya grahaïamiti/ tena mÃnasapratyak«eïa pramÃtvasya vi«ayÅkaraïamityartha÷/ j¤Ãnavi«ayakamÃnasapratyak«anirÆpità pramÃtvani«Âhavi«ayateti yÃvat/ tayà pramÃïyaæ g­hyate - anumityà prÃmÃïyaæ vi«ayÅkriyate/ ghaÂatvavadviÓe«yaketi/ tathà cÃsyÃmanumitau ghaÂatvavadviÓe«yakaghaÂatvaprakÃrakaj¤Ãnaæ vi«aæya÷, j¤ÃnaviÓe«aïatayà ghaÂatvavadviÓe«yakaghaÂatvaprakÃrakatvarÆpapramÃtvamapi vi«aya÷/ *{dÅpikÃ}* *{svatastvaghaÂakadalaprayojanam}* anumÃnÃdigrÃhyatvena siddhasÃdhanavÃraïÃya yÃvaditi/ 'idaæ j¤Ãnaæ apramÃ' iti j¤Ãnena prÃmÃïyÃgrahÃt bÃdhavÃraïÃya aprÃmÃïyÃgrÃhaketi/ 'idaæ j¤Ãnaæ apramÃ' ityanuvyavasÃyani«ÂhaprÃmÃïyagrÃhakasyÃpi aprÃmÃïyÃgrÃhakatvÃbhÃvÃt svatastvaæ na syÃt ata÷ taditi/ tasmin grÃhyaprÃmÃïyÃÓraye aprÃmÃïyÃgrÃhaketyartha÷/ udÃh­tasthale vyavasÃye 'prÃmÃïyagrÃhakasyÃpyanuvyavasÃye tadagrÃhakatvÃt svatastvasiddhi÷/ *{prakÃÓikÃ}* yÃvattvaviÓe«aïe satyeva agrÃhakÃntaæ sÃrthakamityabhipretya prathamatastasyaiva prayojanaæ darÓayati - anumÃneti/ prÃmÃïyasyetyÃdi÷/ siddhasÃdhaneti/ naiyÃyikamate 'pi 'idam j¤Ãnam pramà samarthaprav­ttijanakatvÃt' ---------------------------------------- 1. prÃthamiketi/ prÃthamikaæ yat j¤Ãnavi«ayakaj¤Ãnaæ tadvi«ayatvamityartha÷/ ---------------------------------------- ityanumÃnena 'idam j¤Ãnam pramÃ' ityÃptavÃkyena ca grÃhyatvÃditi bhÃva÷/ naiyÃyikamate 'pi ni«edhe sÃdhye bÃdhavÃraïÃyetyapi bodhyam/ yÃvaditÅti/ nanu sÃmagryÃæ yÃvattvaviÓe«aïamayuktam, yÃvatsÃmagrÅjanyagrahÃprasiddhe÷/ na hi sarvÃbhi÷ j¤ÃnasÃmagrÅbhi÷ ekaæ j¤Ãnaæ janyate/ na ca yÃvatÅ÷ sÃmagÅ÷ viÓi«yopÃdÃya tattajjanyagrahavi«ayatvaæ sÃdhyata iti vÃcyam/ anuvyavavÃyÃdisÃmagrÅïÃæ tÃdrÆpyeïa niveÓe matatrayasÃdhÃraïyÃnirvÃhÃditi cet - na/ yato yÃvaditi phalato grahaviÓe«aïm/ tathà ca j¤ÃnagrÃhakasÃmagrÅjanyayÃvadgrahavi«ayatvamiti phalitam/ tattaddharmaprakÃrakaj¤ÃnagrÃhakasÃmagrÅjanyagrahatvavyÃpakavi«ayitÃpratiyogitvamiti ni«kar«a iti saÇk«epa÷/ prÃmÃïyÃgrahÃditi/ vyavasÃyani«ÂhetyÃdi÷/ prÃmÃïyÃvi«ayÅkaraïÃdityartha÷/ aprÃmÃïyÃgrÃhaketÅti/ tathà ca tÃd­Óaj¤ÃnasÃmagryÃ÷ sÃdhyakoÂyapravi«ÂatvÃt tayà prÃmÃïyasyÃgrahaïe 'pi na bÃdha iti bhÃva÷/ anuvyavasÃyani«ÂhetyÃdi/ tÃd­ÓÃnuvyavasÃyani«Âhaæ yadaprÃmÃïyavadviÓe«yakatvaviÓi«ÂÃprÃmÃïyaprakÃrakatvarÆpaprÃmÃïyaæ tadgrÃhakasyetyartha÷/ 'sÃmÃnye napuæsakam' iti napuæsakanirdeÓa÷/ svatastvaæ na syÃditi/ yadà niruktaprÃmÃïyasya pak«atÃ, tadà aprÃmÃïyÃgrÃhakaprÃmÃïyagrÃhakasÃmÃgryà eva sÃdhyakoÂau niveÓanÅyatayà tÃd­ÓasÃmagryà aprasiddhatvÃt tasya svatogrÃhyatvaæ na sidhyedityartha÷/ saptamÅtatpuru«amabhipretyÃha - tasminniti/ etasyaiva vivaraïaæ grÃhyaprÃmÃïyÃÓraya iti/ yÃd­ÓaprÃmÃïyaæ prak­tÃnumitavuddheÓyaæ tÃd­ÓaprÃmÃïyÃÓrayaviÓe«yakÃprÃmÃïyaprakÃrakaj¤ÃnÃjanaketi agrÃhakÃntÃrtha÷/ idaæ j¤Ãnaæ apramà ityanuvyavasÃyani«ÂhaprÃmÃïyagrÃhakasÃmagryÃ÷ vyavasÃyaviÓe«yakÃprÃmÃïyagrahajanakatve 'pi anuvyavasÃyaviÓe«yakÃprÃmÃïyagrahÃjanakatvÃt j¤ÃnagrÃhakatvÃcca aprÃmÃïyavadviÓe«yakatvÃdighaÂitaprÃmÃïyasya svatogrÃhyatvasiddhirityÃha - udÃh­tasthala iti/ idaæ j¤Ãnaæ aprametyatretyartha÷/ adhikaæ asmadÅyamaïidÅdhitivyÃkhyÃyÃmanusandheyam/ *{bÃlapriyÃ}* tadaprÃmÃïyÃgrÃhakayÃvajj¤ÃnagrahakasÃmagrÅgrÃhyatvaæ svatastvam iti dÅpikÃyÃmuktam/ tasmin aprÃmÃïyÃgrÃhikà yÃvatÅ j¤ÃnagrÃhikà sÃmagrÅ tajjanyagrahavi«ayatvamiti tadartha÷/ aprÃmÃïyÃgrÃhaketyasya aprÃmÃïyaprakÃrakaj¤ÃnÃjanaketyartha÷/ tadekadeÓaj¤Ãne tasminniti saptamyantÃrthasya tadviÓe«yakatvasyÃnvaya÷/ tacchabdena yÃd­Óaæ prÃmÃïyaæ anumityà grÃhyaæ tÃd­ÓaprÃmÃïyÃÓraya ucyate/ tathà ca grÃhyaprÃmÃïyÃÓrayaviÓe«yakÃprÃmÃïyaprÃkarakaj¤ÃnÃjanakaj¤Ãnavi«ayakaj¤ÃnajanakayÃvatsÃmagrÅjanyaj¤Ãnavi«ayatvaæ svatastvamiti paryavasannam/ ayaæ ghaÂa÷ ityÃkÃrakaj¤Ãne idaæ j¤Ãnaæ pramà samarthaprav­ttijanakatvÃt ityanumityà grÃhyaæ yat ghaÂatvavati ghaÂatvaprakÃrakatvarÆpaæ pramÃtvaæ asti tadÃÓraya÷ ayaæ ghaÂa iti j¤Ãnam, tadviÓe«yakaæ yat apramÃtvaprakÃrakaæ j¤Ãnaæ idaæ j¤ÃnamaprametyÃkÃrakaæ tadajanikà bhavati ghaÂaj¤Ãnavi«ayakaj¤Ãnajanikà sÃmagrÅ, na hi tayà ghaÂaj¤ÃnaviÓe«yakÃpramÃtvaj¤Ãnaæ jÃyata iti/ tÃd­ÓasÃmagrÅjanyaæ j¤Ãnaæ ca j¤Ãnavi«ayakaæ j¤Ãnaæ pÆrvoktarÅtyà vyavasÃya-anuvyavasÃya-anumityÃtmakaæ matabhedena, tadvi«ayatvaæ pramÃtve 'stÅti samanvaya÷/ atra dalaprayojanakathanÃvasare prathamaæ yÃvatpadasya prayojanamuktvà tadanantaraæ tadaprÃmÃïyagrÃhaketyasya prayojanamuktaæ dÅpikÃyÃm/ tatra prathamopasthitasya agrÃhakÃntasya prathamaæ prayojanamuktvà tadanantaramevÃnantaropasthitasya yÃvatpadasya prayojanakathanaæ nyÃyyam/ tatparityajya kimarthaæ viparyayeïa prayojanamuktamityÃÓaÇkÃyÃmÃha - yÃvatvaviÓe«aïe satyeveti/ idaæ tu dvayorapi viÓe«aïayo÷ prayojane j¤Ãte satyeva spa«ÂÅkartuæ Óakyat iti Ãdau tayo÷ prayojanaæ pratipÃdyate/ aprÃmÃïyÃgrÃhaketi viÓe«aïÃnupÃdÃne yÃvajj¤ÃnagrÃhakasÃmagrÅgrÃhyatvaæ svatastvamiti bhavet/ tathà ca 'idaæ j¤Ãnaæ apramÃ' ityÃkÃrakaj¤Ãnamapi j¤Ãnavi«ayakayÃvajj¤ÃnÃntargataæ tadgrÃhyatvabhapramÃtva evÃsti, na tu pramÃtva iti bÃdha÷ syÃt/ tadvÃraïÃya sÃmÃgryÃæ aprÃmÃïyÃgrÃhaketi viÓe«aïamupÃttam/ idaæ j¤Ãnaæ apramà ityÃkÃrako yo j¤Ãnagraha÷ tajjanakasÃmagrÅ aprÃmÃïyagrÃhikaiva bhavet tÃd­ÓagrahasyÃprÃmÃïyavi«ayakatayà tÃd­ÓagrahajanakasÃmagryÃ÷ aprÃmÃïyagrÃhakatvÃvaÓyambhÃvÃt/ tathà ca tÃd­ÓasÃmagryÃ÷ aprÃmÃïyÃgrÃhakatvÃbhÃvÃt aprÃmÃïyÃgrÃhikà j¤ÃnagrÃhakasÃmagrÅ anuvyavasÃyÃdisÃmagryeva tajjanyÃnuvyavasÃyÃdirÆpaj¤Ãnagrahavi«ayatvaæ pramÃtve astÅti na bÃdha÷/ yÃvatpadÃnupÃdÃne apramÃtvÃgrÃhikà yà j¤ÃnagrÃhakasÃmagrÅ ityanena idaæ j¤Ãnaæ pramà samarthaprav­ttijanakatvÃt ityanumÃnarÆpÃæ idaæ j¤Ãnaæ pramà ityÃptavÃkyarÆpÃæ và sÃmagrÅmupÃdÃya tajjanyÃnumiti-ÓÃbdabodharÆpayo÷ 'idaæ j¤Ãnaæ pramÃ' ityÃkÃrakayo÷ j¤Ãnagrahayorvi«ayatvaæ pramÃtve naiyÃyikasyÃpyabhimatamiti tatsÃdhane siddhasÃdhanaæ syÃditi tadvÃraïÃya yÃvatpadam/ tathà sati vyavasÃyÃnuvyavasÃyÃdÅnÃmapi yÃvajj¤ÃnagrahÃntargatatayà tadvi«ayatvasya pramÃtve 'naÇgÅkÃrÃt na siddhasÃdhanamiti dvayo÷ dalayo÷ prayojanasthiti÷/ tatra yÃvattvadale satyeva aprÃmÃïyÃgrÃhaketi sÃrthakam/ anyathà j¤ÃnagrahakasÃmagrÅjanyagrahavi«ayatvaæ svatastvamityuktau na bÃdhaprasakti÷, j¤Ãnagrahapadena vyavasÃyasyÃnuvyavasÃyasya j¤ÃtatÃliÇgakÃnumitervà grahaïena tadvi«ayatvasya pramÃtve sambhavÃt/ tathà ca bÃdhÃprasaktyà tadvÃraïaphalakamagrÃhakÃntaæ vyarthaæ syÃt/ yÃvatpade sati tu 'idaæ j¤Ãnaæ aprÃmÃ' ityÃkÃrakagrahasyÃpi yÃvajj¤ÃnagrahÃntargatatayà tadvi«ayatvaæ pramÃtve nÃstÅti bÃdha÷ prasajyate, tadvÃrakatayà cÃgrÃhakÃntaæ sÃrthakamityÃÓayena yÃvatvaviÓe«aïe satyeva agrÃhakÃntaæ sÃrthakamityuktaæ pramÃÓikayÃmiti/ ni«edhe sÃdhye bÃdhavÃraïÃyeti/ tadaprÃmÃïyÃgrÃhakayÃvajj¤ÃnagrÃhakasÃmagrÅgrÃhyatvÃbhÃva÷ naiyÃyikasya sÃdhya÷/ tatra yÃvatyapadÃbhÃve samarthaprav­ttijanakatvaliÇgakÃnumÃna-ÃptavÃkyagrÃhyatvÃt tadabhÃvarÆpasÃdhyÃbhÃvÃt bÃdha÷ tadvÃraïÃya yÃvatpadamiti bhÃva÷/ abhÃvasÃdhyakasthalepak«e pratiyogimattvameva bÃdha ityÃÓayenedam/ nanu sÃmagryÃmiti/ yÃvatpadasya sÃmagrÅpadaviÓe«aïatve yÃvatya÷ j¤ÃnagrahajanakasÃmagrya÷ tajjanyagrahavi«ayatvaæ sÃdhyamiti phalati/ tathà sati yÃvatsÃmagrÅjanya÷ eka÷ j¤Ãnagraha÷ aprasiddha iti sÃdhyÃprasiddhi÷ prasajyate/ yata÷ anuvyavasÃyajanaka-vyavasÃyajanaka-j¤ÃtatÃliÇgakÃnumitijanaka-samarthaprav­ttiliÇgakÃnumitijanakasÃmagrÅïÃæ sarvÃsÃmapi pratyekaæ j¤ÃnagrÃhakatayà tÃd­ÓayÃvatsÃmagrÅjanya÷ eko j¤Ãnagraho na bhavatÅti/ sÃmagrÅïÃæ yÃvatvena na niveÓa÷, api tu viÓi«yaiva/ tathà ca tattajj¤ÃnagrahajanakatattatsÃmagrÅjanyatattadgrahavi«ayatvaæ svatastvamiti pari«kÃreïa sÃdhyÃprasiddhivÃraïe 'pi matatrayasÃdhÃraïyaæ na nirvahatÅti ÓaÇkÃgranthÃrtha÷/ samÃdhatte - yato yÃvaditi/ nanu j¤ÃnagrÃhakasÃmagrÅjanya yÃvadgrahavi«ayatvasya sÃdhyatve 'pi paÂaj¤ÃnagrÃhakasÃmagrÅjanyayÃvadgrahÃnatargatapaÂaj¤Ãnaj¤Ãnena ghaÂatvaghaÂitaprÃmÃïyasyÃgrahÃt bÃdho durvÃra ityÃÓaÇkya j¤ÃnagrÃhaketyatra j¤Ãne taddharmaprakÃrakatvaviÓe«aïÃt na do«a iti samÃdhÃnaæ vivak«u÷ yÃvatpadasya svasamabhivyÃh­tapadÃrthatÃvacchedakavyÃpakatvabodhakatvavyutpattimapyabhisandhÃya phalitÃrthamÃha - tattaddharmeti/ yaddharmaghaÂitaprÃmÃïyaæ pak«a÷ taddharmaprakÃretyartha÷/ tathà ca ghaÂatvavadviÓe«yakatvÃvacchinnaghaÂatvaprakÃrakatvaæ ghaÂatvaprakÃrakaj¤ÃnagrÃhakasÃmagrÅjanyagrahatvavyÃpakavi«ayitÃnirÆpakamiti pratij¤ÃvÃkyam/ ghaÂatvaprakÃrakaj¤Ãnam ayaæ ghaÂa ityÃkÃrakaj¤Ãnaæ tadvi«ayakaj¤ÃnajanakasÃmagrÅ anuvyavasÃyÃdisÃmagrÅ tajjanyagrahatvaæ yatra yatra anuvyavasÃyÃdau tatra ghaÂatvavadviÓe«yakaghaÂatvaprakÃrakatvarÆpapramÃtvanirÆpitavi«ay itÃsti, tÃd­Óavi«ayitÃnirÆpakatvaæ ca pramÃtve 'stÅti samanvaya÷/ nanu naiyÃyikamate 'pi prÃmÃïyanirÆpitavi«ayitÃyÃ÷ ghaÂatvavadviÓe«yakatvÃvacchinnaghaÂatvanirÆpitaprakÃritÃtvena tÃd­ÓagrahatvavyÃpakatvÃbhÃve 'pi ghaÂatvanirÆpitaprÃkÃritÃtvena anuvyavasÃyÃdisÃmagrÅjanyagrahatvavyÃpakatvÃt siddhasÃdhanam/ ghaÂatvavadviÓe«yakatvÃvacchinnaghaÂatvanirÆpitaprakÃritÃtvena prÃmÃïyavi«ayitÃyÃ÷ vyÃpakatvaæ tu na vivak«ituæ Óakyam/ naiyÃyikamate sÃdhyÃprasiddhe÷/ 'ghaÂatvena imaæ jÃnÃmi' ityÃkÃrakÃnuvyavasÃye ghaÂatvanirÆpitaprakÃritÃtvenaiva tÃd­ÓaprakÃritÃyÃ÷ bhÃnÃt na tu ghaÂatvavadviÓe«yakatvÃvacchinnaghaÂatvaprakÃritÃtvenetya ÓaÇkyÃha - saÇk«epa iti/ atra ghaÂatvavati ghaÂatvaprakÃrakatvaæ ghaÂatvaprakÃrakaj¤ÃnagrÃhakasÃmagrÅjanyagrahani«ÂhÃbhÃvapratiyogitÃnavacchedakadharmavadvi«ayitÃnirÆpakamiti pratij¤Ã na vivak«itÃ, yenoktado«a÷ syÃt/ apitu ghaÂatvaprakÃrakaj¤ÃnagrÃhakasÃmagrÅjanyagrahani«ÂhÃbhÃvapratiyogitÃ, ghaÂatvavadbiÓe«yakatvÃvacchinnaghaÂatvaprakÃrakatvarÆpaprÃmÃïyavi«ayakatvatvÃnavacchinnà iti pratij¤Ã vivak«itÃ/ ato na sÃdhyÃprasiddhyÃdikamiti bhÃva÷/ adhikaæ prÃmÃïyavÃdagÃdÃdharyÃæ dra«Âavyam/ dÅpikÃyÃm idaæ j¤Ãnamaprameti j¤Ãneneti/ tathà ca aprÃmÃïyÃgrÃhaketi sÃmagrÅviÓe«aïÃnupÃdÃne j¤ÃnagrÃhakasÃmagrÅjanayayÃvadgrahavi«ayatvaæ svatastvamiti syÃt/ tathà sati rajate idaæ rajatamiti vyavasÃyÃnantaraæ yat idaæ j¤Ãnamaprameti bhramÃtmakaæ j¤Ãnaæ tasya j¤ÃnagraharÆpatayà tajjanakasÃmagrÅjanyayÃvadgrahÃntargatatÃd­Óaj¤Ãnavi«ayatvamapramÃtva evÃsti na tu pramÃtvarÆpapak«a iti bÃdha÷ syÃt/ tadvÃraïÃya aprÃmÃïyÃgrÃhaketiviÓe«aïam/ apramÃtvagrÃhÃjanaketi tadartha÷/ niruktaj¤Ãnagrahasya apramÃtvavi«ayakatvena apramÃtvagraharÆpatayà niruktaj¤ÃnagrahajanakasÃmagryÃ÷ apramÃtvagrahajanakatvÃt tadajanakatvaæ nÃstÅti j¤Ãnagrahapadena 'idaæ j¤ÃnamapramÃ' ityÃkÃrako j¤Ãnagraho na grÃhya÷, api tu 'rajatatvena imaæ jÃnÃmi' ityanuvyavasÃyÃdireva grÃhya÷ tajjanakasÃmagryÃ÷ aprÃmÃïyagrÃhakatvÃt tajjanyÃnuvyavasÃyÃdyÃtmakagrahavi«ayatvaæ pramÃtve 'stÅti na bÃdha iti bhÃva÷/ prakÃÓikÃyÃm vyavasÃyani«ÂhetyÃdiriti/ idaæ rajatam ityÃkÃrakavyasÃyani«Âhaæ yat pramÃtvaæ rajatatvavati rajatatvaprakÃrakatvarÆpaæ tadavi«ayakatvÃdityarthaæ÷/ tathà ca pramÃtve yÃvadantargatatÃd­Óaj¤ÃnÃvi«ayatvÃt bÃdha iti bhÃva÷/ tÃd­Óaj¤ÃnasÃmagryà iti/ idaæ j¤Ãnaæ apramà ityÃkÃrakaj¤ÃnajanakasÃmagryà ityartha÷/ sÃdhyakoÂyapravi«ÂatvÃditi/ apramÃtvagrÃhakatvena aprÃmÃïyÃgrÃhakatvarÆpaviÓe«aïÃnÃkrÃntatvÃditi bhÃva÷/ tadaprÃmÃïyagrÃhaketyatra tatpadasya dÅpikoktaæ prayojanamevam - idaæ rajatamitibhramÃtmakavyavasÃyottara-idaæ j¤Ãnam apramà ityÃvakÃrakaj¤Ãnani«Âhasya apramÃtvavati apramÃtvaprakÃrakaj¤ÃnatvarÆpasya pramÃtvasya apramÃtvagrÃhakasÃmagryaiva grahaïÃt aprÃmÃïyÃgrÃhakasÃmagrÅgrÃhyatvÃtmakasvatastvabÃdha÷ tÃd­ÓapramÃtve syÃditi tadvÃraïÃya tadaprÃmÃïyÃgrÃhaketi tatpadam/ tasmin aprÃmÃïyagrÃhaketi tadartha÷/ yÃd­ÓapramÃtve svatastvami«yate tÃd­ÓapramÃtvÃÓrayaviÓe«yakÃpramÃtvaprakÃrakaj¤ÃnÃjanaketi tadaprÃmÃïyÃgrÃhaketyasyÃrtha÷/ idaæ j¤Ãnaæ apramà ityÃkÃrakaj¤Ãnani«ÂhapramÃtvagrÃhakasÃmagryÃ÷ ida¤j¤Ãnapadena vivak«itaæ yat idaæ rajatam ityÃkÃrakaj¤Ãnaæ tadviÓe«yakÃpramÃtvagrÃhakatve 'pi prak­tasyÃpramÃtvavati apramÃtvaprakÃrakatvarÆpapramÃtvasya ÃÓrayabhÆtaæ yat idaæ j¤Ãnaæ aprametyÃkÃrakaj¤Ãnaæ tadviÓe«yakÃpramÃtvaprakÃrakaj¤ÃnajanakatvÃt noktado«a iti/ idaæ j¤Ãnaæ aprametyanuvyavasÃyani«Âheti/ j¤Ãnavi«ayakatvÃdasya j¤ÃnasyÃnuvyavasÃyaÓabdena vyapadeÓa÷/ ata÷ jÃnÃmÅtyÃdyÃkÃrakatÃvirahÃt kathamasyÃnuvyavasÃyatvamiti nÃÓaÇkanÅyam/ nanu viÓe«yabhÆtasÃmagrÅpadÃnusÃreïa prÃmÃïyagrÃhikÃyà apÅti vaktavye kathaæ prÃmÃïyagrÃhakasyÃpÅtyuktaæ dÅpikÃyÃm ityÃÓaÇkyÃha - sÃmÃnye naæpusakamiti/ (grÃhakatvarÆpa) sÃmÃnyadharmÃÓrayavivak«ayà tadÃÓrayaviÓe«Ãvivak«ÃyÃæ napuæsakamityanuÓÃsanÃt atra napuæsakatvamiti bhÃva÷/ niruktaprÃmÃïyasyeti/ aprÃmÃïyavadviÓe«yakatvaviÓi«ÂÃprÃmÃïyaprakÃrakatvarÆpaprÃmÃïyasyetyartha÷/ tasyeti/ niruktaprÃmÃïyasyetyartha÷/ na sidhyediti/ tathà ca bÃdha iti bhÃva÷/ svatogrÃhyatvasiddhiriti/ tÃd­ÓaprÃmÃïyÃÓrayabhÆta÷ ya÷ idaæ j¤Ãnaæ aprametyÃkÃrakÃnuvyavasÃya÷ tadvi«ayakaj¤ÃnajanakasÃmagryÃ÷ svÃÓrayatÃd­ÓÃnuvyavasÃyaviÓe«yakaprÃmÃïyaprakÃrakaj¤ÃnÃjanakatayà tÃd­ÓasÃmagryÃ÷ prasiddhatvÃt tajjanyÃnuvyavasÃyavi«ayakaj¤Ãnavi«ayatvasya anuvyavasÃyani«ÂhapramÃtve satvÃt na bÃdha iti bhÃva÷// *{dÅpikÃ}* *{prÃmÃïyaj¤aptivÃdapÆrvapak«a÷}* nanu svata eva prÃmÃïyaæ g­hyate, 'ghaÂamahaæ jÃnÃmi' ityanuvyavasÃyena ghaÂaghaÂatvayoriva tatsambanadhasyÃpi vi«ayÅkaraïÃt vyavasÃyarÆpapratyÃsattestulyatvÃt/ purovartini prakÃrasambandhasyaiva pramÃtvapadÃrthatvÃditi cet--- *{prakÃÓikÃ}* itthaæ vipratipattimupanyasya mÅmÃæsakamatamupanyasyati - nanviti/ svata evetyÃdi/ ghaÂatvÃdighaÂitaprÃmÃïyaæ niruktasÃmagrÅta eva g­hyata ityartha÷/ apyarthakenaivakÃreïa anumÃnÃdiparigraha÷/ anuvyavasÃyeneti/ idaæ ca miÓramatÃbhiprÃyeïa/ matatrayasÃdhÃraïyena tu prÃthamikaj¤Ãnagraheïeti dhyeyam/ tatsambandhasyÃpÅti/ ghaÂaghaÂatvayo÷ ya÷ sambandha÷ tasyÃpÅtyartha÷/ nanu anuvyavasÃye kathaæ sambandhasya bhÃnamityÃÓaÇkya yathà ghaÂaghaÂatvayo÷ vyavasÃyarÆpapratyÃsattyà bhÃnam tathà tatsambandhasyÃpi, vyavasÃyarÆpapratyÃsatteraviÓe«ÃdityÃha - vyavasÃyeti/ tÃvatà kathaæ prÃmÃïyasya bhÃnamata Ãha - purovartini prakÃrasambandhasyaiveti/ purovartini ya÷ prakÃrasambandha÷ tadghaÂitasyaivetyartha÷/ ayamÃÓaya÷ - naiyÃyikà api anuvyavasÃye viÓe«yatvaprakÃratvayorbhÃnamaÇgÅkurvanti, purovartinaæ ghaÂatvena jÃnÃmÅtyÃkÃrakasyaiva anuvyavasÃyasya tairaÇgÅkÃrÃt/ parantu purovartini ghaÂÃdau ghaÂatvÃdirÆpaprakÃrasambandhabhÃnaænÃÇgÅkurvanti/ atastatra prakÃrasambandhabhÃnasya vyavasthÃpane kimapi nÃvaÓi«Âamiti prÃmÃïyasya bhÃnaæ sidhyati, anupasthitayorapi viÓe«yatvaprakÃratvayorbhÃnasya sarvasaæmatatvÃditi/ *{bÃlapriyÃ}* ghaÂatvÃdighaÂitaprÃmÃïyamiti/ ghaÂatvavadviÓeÓyakatvÃvacchinnaghaÂatvaprakÃrakatvarÆpaæ prÃmÃïyaæ tadÃÓrayaj¤ÃnagrÃhakasÃmagryaiva g­hyata ityartha÷/ ayaæ ghaÂa ityÃkÃrakavyavasÃyavi«ayakaæ yat j¤Ãnaæ ghaÂamahaæ jÃnÃmÅtyÃkÃrakaæ tasmin ahamartha÷ Ãtmà j¤Ãnaæ ca Ãtmamanassaæyogena manassaæyuktasamavÃyena ca bhÃsete iti tadaæÓe laukikatvam/ ghaÂaghaÂatvayostu j¤Ãnalak«aïayà pratyÃsattyà bhÃnam/ tÃd­ÓÃnuvyavasÃyÃt pÆrvaæ ayaæ ghaÂa ityÃkÃrakavyavasÃyasya sattvÃt vyavasÃyasya ghaÂaghaÂatvobhayavi«ayakatvÃt/ tathà ca ghaÂaghaÂatvavi«ayakavyavasÃyÃtmakaj¤Ãnalak«aïasannikar«eæïa yathà và 'ghaÂamahaæ jÃnÃmi' ityanuvyavasÃye ghaÂaghaÂatvayorbhÃnam, tathaiva ghaÂaghaÂatvayo÷ ya÷ sambandha÷ samavÃyarÆpa÷ tasyÃpi bhÃnamÃvaÓyakam/ vyavasÃye tasyÃpi bhÃnena vyavasÃyÃtmakasannikar«Ãt tatsambandhabhÃnasyÃvaÓyambhÃvÃt/ na ca ghaÂaghaÂatvasambandho bhÃsatÃm, tÃvatà pramÃtvÃbhÃnÃt pramÃtvasya j¤Ãnavi«ayakagrahavi«ayatvÃravyaæ svatastvaæ kathaæ sidhyediti vÃcyam/ purovartini prakÃrasambandhasyaiva pramÃtvapadÃrthatvÃt sambandhabhÃnasyaiva pramÃtvabhÃnarÆpatvÃt/ etadeva kathamiti cet - ÓrÆyatÃm - j¤Ãnasya prÃmÃïye viÓodhyamÃne vi«ayatathÃtva eva tatparyavasyati/ vi«ayo yÃd­Óadharmavattayà vyavasÃye bhÃsate tÃd­Óadharmasambandha eva vi«ayasya tathÃtvam, tadeva ca pramÃtvamiti tasyÃnuvyavasÃyena vi«ayÅkaraïÃt pramÃtvasya svatogrÃhyatvamiti mÅmÃæsakÃÓaya÷/ sa eva dÅpikÃyÃæ prakÃÓikÃyÃæ cÃnÆdita iti/ yadyapi arthantathÃtvasya vi«ayani«Âhasya j¤ÃnagatapramÃtvarÆpatvaæ na sambhavatÅti tadvanni«ÂhaviÓe«yatÃnirÆpakatve sati tanni«ÂhaprakÃratÃÓÃlij¤Ãnatvameva pramÃtvaæ vÃcyamiti ÓaÇkà avatarati, tathÃpi naiyÃyikai÷ purovartini«ÂhaviÓe«yatÃnirÆpakatve sati rajatatvani«ÂhaprakÃratÃnirÆpakatvamanuvyavasÃye bhÃsata iti svÅkriyate/ tatra viæÓe«yatÃprakÃratayoranupasthitayo 'pi bhÃnam/ purovartirajatatvayo÷ vyavasÃyarÆpapratyÃsatyà bhÃnam, purovartini rajatatvavatvaæ na bhÃsate ityaÇgÅkriyate/ mÅmÃæsakÃstu vyavasÃyarÆpapratyÃsattisÃmyÃt rajatatvavatvamapi bhÃsata iti nirÆpya tadghaÂitapramÃtvaæ anuvyavasÃyena vi«ayÅkriyata iti nirÆpayantÅti viÓe«a÷/ purovartinaæ ghaÂatvena jÃnÃmÅtyÃkÃrakasyeti/ purovartini«ÂhaviÓe«yatÃnirÆpakaghaÂatvani«ÂhaprakÃratÃnirÆpakaj¤ÃnavÃnahamityartha÷/ *{dÅpikÃ}* *{prÃmÃïyaj¤aptivÃdasiddhÃnta÷}* svata÷prÃmÃïyagrahe 'jalaj¤Ãnaæ pramà na vÃ' ityanabhyÃsadaÓÃyÃæ pramÃtvasaæÓayo na syÃt/ anuvyavasÃyena prÃmÃïyasya niÓcitatvÃt/ tasmÃt svatogrÃhyatvÃbhÃvÃt parato grÃhyatvameva/ tathÃhi - prathamaæ jalaj¤ÃnÃnantaraæ prav­ttau satyÃæ jalalÃbhe sati pÆrvotpannaæ jalaj¤Ãnaæ pramà samarthaprav­ttijanakatvÃt yannaivaæ tannaivaæ, yathà apramà iti vyatirekiïà pramÃtvaæ niÓcÅyate/ dvitÅyÃdij¤Ãne«u pÆrvaj¤Ãnad­«ÂÃntena tatsajÃtÅyatvaliÇgena anvayavyatirekiïÃpi g­hyate// *{prakÃÓikÃ}* jalaj¤ÃnamityÃdi/ jalaj¤Ãnaæ pramà na và ityÃkÃraka÷/ anabhyÃsadaÓÃyÃm - prÃthamikajalaj¤ÃnagrahottaradaÓÃyÃm/ anubhavasiddha÷ pramÃtvasaæÓayo na syÃdityartha÷/ niÓcitatvÃditi/ tadvattÃniÓcayasya tadabhÃvavattÃj¤Ãnaæ prati pratibandhakatvÃditi bhÃva÷/ atra 'j¤Ãto ghaÂa' iti pratÅte÷ j¤Ãnavi«ayatÃvi«ayakatvakalpanenaiva nirvÃhe atiriktaj¤Ãtatà na kalpanÅyà gauravÃt mÃnÃbhÃvÃcca iti tannirasanaprakÃro bodhya÷/ tasmÃditi/ anabhyÃsadaÓÃyÃæ saæÓayÃnubhavÃdityartha÷/ etasya svatogrÃhyatvÃbhÃve 'nvaya÷/ paratÅgrÃhyatvamiti/ prÃmÃïyasyÃnumÃnÃditi eva grÃhyatvamityartha÷/ prav­ttau satyÃmiti/ etena mÅmÃæsakairabhyupagatÃyÃæ prÃmÃïyaniÓcayasya prav­ttihetutÃyÃæ vyabhicÃro darÓita÷/ na ca ni«kampaprav­ttÃveva prÃmaïyaniÓcasya hetutÃ, sakampaprav­ttau tu pramÃïyasaæÓayasya, ni«kampatvaæ sakampatvaæ ca vi«ayitÃviÓe«a÷ evaæ ca tatra sakampaprav­ttyaÇgÅkÃre 'pi prÃmÃïyaniÓcayasya hetutÃyÃæ kathaæ vyabhicÃra iti vÃcyam, tathÃpi yatra prÃmÃïyasyÃprÃmÃïyasya và j¤Ãnaæ nÃsÅt, ÃsÅcca kevalajalÃdij¤Ãnaæ tatra prav­ttipradarÓanena prÃmÃïyasaæÓayahetutÃyÃæ vyabhicÃrasya durvÃratvÃt/ na caivaæ jalÃdij¤Ãne aprÃmÃïyaniÓcakÃle prav­tti÷syÃditi ÓaÇkanÅyam/ ag­hÅtÃprÃmÃïyakajalÃdij¤Ãnatvena, taddhetutÃsvÅkÃreïa ado«Ãditi saÇk«epa÷/ jalalÃbhe satÅti/ etÃvatà vak«yamÃïasya prÃmÃïyavyavasthÃpakaheto÷ svarÆpÃsiddhiÓaÇkà nirÃk­tÃ/ idÃnÅæ pak«asyÃsattvÃdÃha - pÆrvotpannamiti/ samartheti/ tadvadviÓe«yakatatprakÃraketyartha÷/ anvayyudÃharaïÃsambhavÃt vyatirekyudÃharaïaæ sad­«ÂÃntamÃha - yannaivaæ tannaivamiti/ yadapramà tatsamarthaprav­tyajanakamityartha÷/ vyatirekiïà - vyatirekavyÃptimatÃ/ niÓcÅyate - anumÅyate/ dvitÅyÃdij¤Ãne«u - dvitÅyÃdijalaj¤Ãne«u/ tatsajÃtÅyatvaliÇgena - pÆrvaj¤ÃnasajÃtÅyatvarÆpaliÇgena/ samarthaprav­ttijanakatveneti yÃvat/ g­hyata iti/ prÃmÃïyamanumÅyata ityartha÷/ *{bÃlapriyÃ}* prÃthamikajalaj¤ÃnagrahottaradaÓÃyÃmiti/ prÃthamikaæ yat jalaj¤Ãnaæ tadvi«ayako yo graha÷ jalamahaæ jÃnÃmÅtyÃkÃraka÷ taduttarakÃle ityartha÷/ tathà ca prÃthamikajalaj¤Ãnagrahe yadi jalaj¤Ãnani«Âhaæ pramÃtvamapi g­hÅtaæ tarhi jalaj¤Ãnaæ pramà na veti jalaj¤ÃnadharmikapramÃtvasaæÓayo na syÃt, jalaj¤ÃnadharmikapramÃtvaniÓcayÃtmakapratibanadhakasatvÃditi bhÃva÷/ jÃtu jalÃÓaye jalamÃlokya tatra vihitasnÃnapÃnÃde÷ puæsa÷ paradine madhyÃhne dÆrÃt tatra yajjaladarÓanaæ tat dvitÅyaæ jalaj¤Ãnaæ abhyÃsadaÓÃpannamityucyate/ tasya g­hÅtaprÃmÃïyakapÆrvaj¤ÃnasajÃtÅyatvÃnusandhÃnena idaæ j¤Ãnaæ pramà na và iti saæÓayasya na prasaktiriti paryÃlocya prÃthamikajalaj¤Ãnagrahottaramityuktam/ tadabhÃvavattÃj¤Ãnaæ/ pramÃtvasaæÓaye pramÃtvÃbhÃvakoÂerapi bhÃnena tadaæÓaj¤Ãnaæ prati pramÃtvaniÓcayasya pratibandhakatvÃdityartha÷/ tannirasanaprakÃra iti/ j¤ÃtatÃnirÃsaprakÃra ityartha÷/ eteneti/ prÃthamikajalaj¤ÃnÃnantarameva prav­ttiriti kathanenetyartha÷/ mÅmÃæsakairabhyupagatÃyÃmiti/ kasmiæÓcit vi«aye j¤Ãte sati jÃte j¤Ãne prÃmÃïyaniÓcayaæ vinà vi«aye prav­tti÷ na bhavatÅti tadvi«ayakaprav­ttiæ prati tadvi«ayakaj¤ÃnadharmikaprÃmÃïyaniÓcaya÷ kÃraïamiti mÅmÃæsakÃ÷ vadanti/ tanna yuktam/ jalaj¤ÃnÃnantaraæ idaæ j¤Ãnaæ pramà ityÃkÃrakajalaj¤ÃnadharmikaprÃmÃïyaniÓcayaæ vinÃpi prav­tterÆtpattyà vyatirekavyabhicÃrÃditi/ bhÃva÷/ na ca ni«kampeti/ prav­ttirdvividhà - ni«kampà sakampà ceti/ utkaÂà prav­tti÷ ni«kampÃ, anutkaÂà prav­tti÷ sakampÃ/ utkaÂatvÃnutkaÂatve prav­ttigatau vi«ayitÃviÓe«au/ tatra tadvi«ayiïÅæ utkaÂaprav­tti prati tadvi«ayakaj¤Ãne prÃmÃïyaniÓcaya÷ kÃraïam, tadvi«ayakÃnutkaÂaprav­ttiæ prati tu prÃmÃïyasaæÓaya÷ kÃraïam/ prÃmÃïyaniÓcayasya ni«kampaprav­ttitvaæ kÃryatÃvacchedakam, prÃmÃïyasaæÓayasya sakampaprav­ttitvaæ kÃryatÃvacchedakam/ yatra jalaj¤ÃnÃnantaraæ tatra prÃmÃïyaniÓcayaæ vinÃpi prav­tti÷ jÃyate tatra sà prav­tti÷ sakampetyaÇgÅkriyate/ tasyÃæ ca ni«kampaprav­ttitvarÆpakÃryatÃvacchedakavirahÃt prÃmÃïyaniÓcayaæ vinà ni«kampaprav­ttitvÃvacchinnasyÃnupattyà na vyatirekavyabhicÃra iti prÃmÃïyaniÓcayasya prav­ttihetutvaæ nirbÃdhamiti ÓaÇkiturÃÓaya÷/ tathÃpÅti/ yatra prÃmÃïyasya aprÃmÃïyasya và saæÓayo và niÓcayo và nÃbhÆt jalaj¤Ãnaæ paramabhÆt tatrÃpi prav­tterdarÓanenasakampÃyÃ÷ tÃd­Óaprav­tte÷ prÃmÃïyasaæÓayaæ vinÃpyutpatyà vyatirekavyabhicÃrÃt prÃmÃïyasaæÓayasya prav­ttihetutà na bhavatÅti samÃdhÃturÃÓaya÷/ na caivamiti/ prÃmÃïyaniÓcayasya và prÃmÃïyasaæÓayasya và prav­ttiæ prati hetutvÃnaÇgÅkÃre yatra jalaj¤Ãne aprÃmÃïyaniÓcaya÷ tatkÃle/pi prav­tti÷ syÃt, prav­ttiheto÷ jalaj¤Ãnasya satvÃdityartha÷/ ag­hÅteti/ aprÃmÃïyaj¤ÃnÃbhÃvaviÓi«ÂajalÃdij¤Ãnameva jalÃdivi«ayakaprav­ttiheturityaÇgÅkÃrÃt jalÃdij¤Ãne aprÃmÃïyaj¤ÃnakÃle aprÃmÃïyaj¤ÃnaviÓi«ÂajalÃdij¤ÃnamevÃstÅti na prav­tyÃpatti÷, aprÃmÃïyaj¤ÃnÃbhÃvaviÓi«Âajalaj¤ÃnarÆpasya prav­ttihetorabhÃvÃditi bhÃva÷/ nanu bahuvittavyayÃyÃsasÃdhye«u vaidike«u vyavahÃre«u prÃmÃïyaniÓcayaæ vinà ni«kampaprav­ttirna d­Óyata iti prÃmÃïyagrahaviÓi«ÂÃrthaniÓcayasyaiva prav­ttihetutvam/ yuktaæ caitat-aprÃmÃïyaj¤ÃnÃbhÃvaviÓi«ÂÃrthaniÓcayasya prav­ttihetutve taccharÅre tadabhÃvavati tatprakÃrakatvarÆpasya tadvati tatprakÃratvÃbhÃvarÆpasya cÃprÃmÃïyasya niveÓÃpek«ayà prÃmÃïyagrahaviÓi«ÂatvaniveÓe lÃghavÃdityÃÓaÇkyÃha - saÇk«epa iti/ prÃmÃïyagrahasya katha¤cit prav­ttyupayogitve 'pi parata÷ prÃmÃïyagrahasaæbhavÃt svata eva prÃmÃïyagraha iti nÃbhinive«Âavyamiti bhÃva÷/ etÃvateti/ jalalÃbhe satÅti kathanenetyartha÷/ vak«yamÃïasya prÃmÃïyavyavasthÃpakahetoriti/ prÃmÃïyasÃdhakasya samarthaprav­ttijanakatvarÆpahetorityartha÷/ svarÆpÃsiddhiÓaÇkà - pak«Ãv­ttitvaÓaÇkÃ/ prav­tte÷ sÃmarthyaæ hi jalalÃbhenaiva/ tathà ca jalalÃbhakathanena jalaj¤Ãne samarthaprav­ttijanakatvarÆpaheturastÅti sÆcitamiti bhÃva÷/ idÃnÅmiti/ prÃmÃïyÃnumitisamaya ityartha÷/ pÆrvaj¤ÃnasajÃtÅyatveti/ g­hÅtaprÃmÃïyakapÆrvaj¤ÃnasajÃtÅyatvaliÇgenetyartha÷/ dvitÅyÃdij¤Ãnasya pÆrvaj¤ÃnasajÃtÅyatvaæ ca saphalaprav­ttijanakatvarÆpeïa/ tathà ca saphalaprav­ttijanakatvameva hetu÷, pÆrvaj¤Ãnamanvayad­«ÂÃnta iti sÆcanÃya pÆrvaj¤ÃnasajÃtÅyetyuktam/ anumÃnaprayogastu - dvitÅyÃdijalaj¤Ãnaæ pramà samarthaprav­ttijanakatvÃt yat samarthaprav­ttijanakam tatpramà yathà prÃthamikajalaj¤Ãnamiti/ atredaæ tattvam-ayaæ ghaÂa iti j¤ÃnÃnantaraæ imaæ ghaÂaæ jÃnÃmi, imaæ ghaÂatvena jÃnÃmi ityanavyavasÃyo bhavati, na tu ghaÂaæ ghaÂatvena jÃnÃmÅti/ pramÃtvaæ tu na kevalaæ dharmiviÓe«yakatvaviÓi«ÂaghaÂatvaprakÃrakatvam, tasya pramÃbhramobhayani«ÂhatvÃt/ kiæ tu ghaÂatvavadviÓe«yakatvaviÓi«ÂaghaÂatvaprakÃrakatvam/ idaæ ca nÃnuvyavasÃye bhÃsate/ tatra ghaÂatvaviÓi«Âani«Âhatayà viÓe«yatÃyà agrahaïÃt/ vyavasÃye idantvenaiva ghaÂasya viÓe«yatvÃt ghaÂatvaviÓi«Âatvena ghaÂasya viÓe«yatvÃbhÃvÃt ghaÂatvaviÓi«Âani«Âhatayà viÓe«yatÃyÃ÷ anuvyavasÃyane grahaïÃsaæbhavÃt/ ata÷ prÃmÃïyaæ na svatogrÃhyamiti naiyÃyikÃnÃmÃÓaya÷ iti kecit/"tathÃpyanuvyavasÃyÃnantaraæ vyavasÃyasya prÃmÃïye arthasya tadvattve ca saæÓayasyÃnubhavasiddhatvÃt nÃrthatadvattvaæ tadbi«aya÷"iti maïigrantha÷ te«aramanukÆla÷/ dÅdhitikÃrà api-"prÃmÃïyasya saæÓayÃnyathÃnupapattyà taddharmaviÓi«Âe tatprakÃrakatvasya grÃhakatve 'nuvyavasÃyasyÃsÃmatharyaæ kalpyate/ tena purovarttini rajatatvaprakÃrakamiti grahe 'pi purovartini rajate rajatatvaprakÃrakamiti na graha÷"iti prÃhu÷/ gadÃdharabhaÂÂÃcÃryÃstu -"tadvadviÓeÓyakatvatatprakÃrakatvayoravacchedyÃvacchedakabhÃvagraheïa prÃmÃïyasaæÓayasya tadadhÅnasyÃrthatadvattvasaæÓayasya copapatte÷ arthatadvattvÃvi«ayakatve nirbharo nocita"ityÃhu÷1/ *{dÅpikÃ}* *{prÃmÃïyotpattiparatasttvanirÆpaïam}* pramÃyà guïajanyatvamutpatau paratastvam/ pramÃsÃdhÃraïakÃraïa guïa÷, apramÃsÃdhÃraïakÃraïaæ do«a÷/ tatra pratyak«e viÓe«aïavadviÓe«yasannikar«o guïa÷/ anumitau vyÃpakavati vyÃpyaj¤Ãnam/ upamitau yathÃrthasÃd­Óyaj¤Ãnam/ ÓÃbdaj¤Ãne yathÃrthayogyatÃj¤Ãnam ityÃdyÆhanÅyam/ ---------------------------------------- 1. ityÃhuriti/ j¤Ãne g­hÅte 'pi j¤Ãne prÃmÃïyasya saæÓayo bhavatÅti tadanurodhena prÃmÃïyaghaÂaka÷ kaÓcidaæÓa÷ j¤Ãnaj¤Ãne na bhÃsata iti vaktavyam/ sa cÃæÓa÷ purovartini ghaÂatvavattvarÆpa iti dÅdhitikÃrÃdaya÷/ ghaÂatvavadviÓe«yakatvaghaÂatvaprakÃrakatvayoravacchedyÃvacchedakabhÃvarÆpa÷ sa iti gadÃdharabhaÂÂÃcÃrtha iti viveka÷/ ---------------------------------------- *{prakÃÓikÃ}* evaæ j¤aptau paratastvaæ vyavasthÃpya utpattau paratastvaæ nirÆpayati pramÃyà iti/ pramÃsÃdhÃraïakÃraïamiti/ pramÃtvÃdhikadeÓav­ttidharmÃnavacchinnapramÃni«ÂhakÃryatÃnirÆpitakÃraïatÃÓÃlÅtyartha÷/ tena j¤ÃnamÃtrahetubhÆtÃtmamanassaæyogÃde÷ bhramajanakapittÃdido«ÃïÃæ ca vyudÃsa÷/ apramÃsÃdhÃraïakÃraïatvamapyevaæ pari«kartavyam/ caturvidhapramÃyÃæ hetubhÆtaæ guïaæ krameïopapÃdayati tatreti/ caturvidhapramÃmadhya ityartha÷/ ityÃdyÆhanÅyamiti/ 'pÅta÷ ÓaÇkha÷' ityÃdibhrame pittÃdido«a÷, idaæ rajatamityÃdibhrame ca cÃkacakyÃdi÷ iti ÆhanÅyamityartha÷/ *{bÃlapriyÃ}* pramÃtvÃdhikadeÓav­ttÅti/ pramÃtvavyÃpakadharmÃnavacchinnà yà pramÃni«Âhà kÃryatà tannirÆpitakÃraïatvaæ pramÃtvaprayojakasya guïasya lak«aïamityartha÷/ pramÃni«ÂhakÃryatÃnirÆpitakÃraïatvamÃtroktau j¤ÃnasÃmÃnyaæ prati hetubhÆte ÃtmamanassaæyogÃdÃvativyÃpti÷/ tadvÃraïÃya kÃryatÃyÃæ pramÃtvÃdhikadeÓav­ttidharmÃnavacchinnatvaniveÓa÷/ ÃtmamanassaæyogÃdau tu pramÃtvÃdhikadeÓav­tti÷ yo dharma÷ j¤Ãnatvaæ tadavacchinnakÃryantÃnirÆpitakÃraïatvamevÃsti, na tadanavacchinnakÃryatÃnirÆpitakÃraïatvamiti nÃtivyÃpti÷/ bhramÃsÃdhÃraïakÃraïe«u pittÃdido«e«u pramÃtvavyÃpakaj¤ÃnatvÃdyanavacchinnakÃryatÃnirÆpitakÃraïatvasattvÃt tatrÃnivyÃptivÃraïÃya kÃryatÃyÃæ pramÃni«ÂhatvaniveÓa÷/ pittÃde÷ bhramani«ÂakÃryatÃnirÆpitÃkÃraïatÃÓÃlitve 'pi pramÃni«ÂhakÃryatÃnirÆpitakÃraïatÃÓÃlitvÃbhÃvÃt nÃtivyÃpti÷/ tadÃha - teneti/ evaæ pari«kartavyamiti/ apramÃtvÃdhikadeÓav­ttidharmÃnavacchinnÃpramÃni«ÂhakÃryapari«kartavyami ti/ apramÃtvÃdhikadeÓav­ttidharmÃnavacchinnÃpramÃni«ÂhakÃryatÃnirÆpitakÃraïatÃÓÃlitvaæ do«asya lak«aïamityartha÷/ *{dÅpikÃ}* *{aprÃmÃïyasya paratastvanirÆpaïam}* purovartini prakÃrÃbhÃvasya anuvyavasÃyena anupasthitatvÃt apramÃtvaæ parata eva g­hyate/ pittÃdido«ajanyatvamutpattau paratastvam/ *{prakÃÓikÃ}* apramÃtvasya paratastvaæ sayuktikaæ darÓayati - purovartinÅti/ anupasthitatvÃditi/ avi«ayÅkaraïÃdityartha÷/ tathà ca pratyÃsatterabhÃvÃt apramÃtvasyÃnuvyavasÃyena grahaïaæ na sambhavatÅti bhÃva÷/ apramÃtvam - tadabhÃvavadviÓe«yakatvaviÓi«ÂatatprakÃrakatvam/ parata eva g­hyata iti/ anumÃnÃdita eva g­hyata ityartha÷/ anumÃnaprayogastu - idaæ j¤Ãnaæ apramà visaævÃdiprav­ttijanakatvÃt yannaivaæ tannaivaæ yathà pramà iti/ *{bÃlapriyÃ}* pratyÃsatterabhÃvÃditi/ saænikar«ÃbhÃvÃdityartha÷/ viÓe«ye prakÃrasambandhasya vyavasÃyavi«ayatvÃt vyavasÃyarÆpaj¤Ãnalak«aïapratyÃsattyà anuvyavasÃyena prakÃrasaæbandhaghaÂitapramÃtvagrahaïaæ katha¤cit prasaktaæ pÆrvaæ nirÃk­tam/ purovartini prakÃrÃbhÃvasambandhasya vyavasÃyavi«ayatvÃt tadghaÂitasyÃpramÃtvasya kathamapi bhramÃnuvyavasÃyena grahaïaæ na sambhavatÅti apramÃtvaæ na prÃthamikaj¤Ãnagrahavi«ayatvarÆpasvatastvavat/ api tu anumÃnavedyatvÃkhyaparatastvavaditi bhÃva÷/ visaævÃdiprav­ttÅti/ viphalaprav­ttÅtyartha÷/ *{dÅpikÃ}* *{anyathÃkhyÃtisamarthanam/}* nanu sarve«Ãæ j¤ÃnÃnÃæ yathÃrthatvÃt ayathÃrthaj¤Ãnameva nÃstÅti/ na ca 'Óuktau idaæ rajatam­' iti j¤ÃnÃt prav­ttidarÓanÃt anyathÃkhyÃtisiddhiriti vÃcyam/ rajatasm­tipurovartij¤ÃnÃbhyÃmeva prav­ttisambhavÃt/ svatantropasthite«ÂabhedÃgrahasyaiva sarvatra pravartakatvena 'nedam rajatam­' ityÃdau atiprasaÇgÃbhÃvÃditi cet - na/ satyarajatasthale purovartiviÓe«yakarajatatvaprakÃrakaj¤Ãnasya lÃghavena prav­ttijanakatayà ÓuktÃvapi rajatÃrthiprav­ttijanakatavena viÓi«Âaj¤Ãnasyaiva kalpanÃt/ *{prakÃÓikÃ}* gurumataæ nirasya anyathÃkhyÃtiæ vyavasthÃpayati - nanvityÃdinÃ/ yathÃrthatvÃt - pramÃtvÃt/ ayathÃrthaj¤Ãnameva nÃstÅti/ tadabhÃvavadviÓe«yakatatprakÃrakatvarÆpÃyathÃrthatvaæ j¤Ãnav­tti netyartha÷/ tena na siddhyasiddhibhyÃæ vyÃghÃta÷/ ayathÃrthatvasya tu prasiddhiricchÃdau bodhyÃ/ anyathÃkhyÃtÅti/ tadanaÇgÅkÃre purovarttiviÓe«yakarajatatvÃdirÆpe«ÂatÃvacchedakaprakÃrakaj¤Ãnasya saævÃdivisaævÃdisÃdhÃraïaprav­ttijanakatayà tatra prav­ttireva na syÃditi bhÃva÷/ rajatasm­tÅti/ klptaniyatapÆrvavartibhyÃmityÃdi÷/ sambhavÃditi/ tathà ca prav­ttiæ prati viÓi«Âaj¤Ãnatvena kÃraïataiva nÃstÅti tadanurodhena anyathÃkhyÃtikalpanaæ na sambhavatÅti bhÃva÷/ nanvevaæ yatra 'nedam rajatam' ityÃdibÃdhagraha÷ tatrÃpi prav­tti÷ syÃdityata Ãha - upasthiteti/ etÃvatà sm­tirÆpakÃraïÃpek«Ã sphuÂÅk­tÃ/ i«ÂabhedÃgrahasyaiva - rajatÃdirÆpe«ÂabhedagrahÃbhÃvasyaiva/ evakÃreïa viÓi«Âaj¤Ãnasya pravartakatvavyavaccheda÷/ sarvatreti/ rajate Óuktau cetyartha÷/ satyarajatasthale viÓi«Âaj¤Ãnatvenaiva prav­ttiæ prati kÃraïatvame«Âavyam/ anyathà dharmadharmij¤Ãnayo÷ i«ÂabhedÃgrahatvarÆpagurudharmÃvacchinnasya ca kÃraïatÃpatte÷/ evaæ ca tatra prav­ttiæ pratyanvayavyatirekÃbhyÃæ viÓi«Âaj¤Ãnasya kÃraïatÃyÃæ lÃghavÃt sÃmÃnyata÷ prav­ttitvÃvacchinnaæ prati viÓi«Âaj¤Ãnatvena anugatakÃryakÃraïabhÃvasyaiva kalpanÅyatayà visaævÃdiprav­tterapi tatkÃryatÃvacchedakÃvalŬhatayà tatpÆrvaæ viÓi«Âaj¤Ãnasya kalpanÅyatvÃt anyathÃkhyÃtirnirÃbÃdhaiveti samÃdhatte - satyarajateti/ rajatatvaprakÃrakaj¤Ãnasyeti/ tÃd­Óaj¤ÃnatvÃvacchinnasyetyartha÷/ prav­ttijanakatayà - prav­ttitvÃvacchinnajanakatayÃ/ viÓi«Âaj¤Ãnasyaiva - purovartiviÓe«yake«ÂatÃvacchedakaprakÃrakaj¤Ãnasyaiva/ etena i«ÂabhedÃgrahasya vyavaccheda÷/ kalpanÃt - anumÃnÃt/ tatprayogastu - 'iyam purovartiviÓe«yake«ÂatÃvacchedakaprakÃrakaj¤ÃnajanyÃ, prav­ttitvÃt, rajatasthalÅyaprav­ttivat' iti/ syÃdetat - pratyak«e sannikar«asya kÃraïatayà rajatatvÃæÓe tadabhÃvena kathaæ Óuktau 'idam rajatam' iti pratyak«amiti cet, maivam/ alaukikasannikar«asyÃpi pratyak«ajanakatÃyà vyavasthÃpitatvena j¤Ãnalak«aïapratyÃsattereva prak­te sambhavÃt/ *{bÃlapriyÃ}* gurumatamiti/ sarvÃïi j¤ÃnÃni tadvati tatprakÃrakatvarÆpapramÃtvavanti/ tadabhÃvavati tatprakÃrakatvarÆpÃpramÃtvavat kimapi jÃnaæ na bhavatÅti prÃbhÃkaramatamityartha÷/ nanu dÅpikÃyÃm ayathÃrthaj¤Ãnameva nÃstÅti gurumatÃnuvÃdo na yukta÷/ ayathÃrthaj¤Ãnasya prasaddhitve tanina«edho na yukta÷/ ayathÃrthaj¤ÃnasyÃprasiddhatve ca pratiyogyaprasiddhyà tanni«edho na yukta iti siddhyasiddhibhyÃæ vyÃghÃtÃdityata Ãha - tadabhÃvavaditi/ ayathÃrthatvaæ pak«a÷, j¤Ãnav­ttitvÃbhÃva÷ sÃdhya÷, j¤ÃnatvavyÃpakapramÃtvaviruddhatvÃt iti hetu÷/ tadanaÇgÅkÃra iti/ tadabhÃvavadviÓe«yakatatprakÃrakaj¤ÃnarÆpÃnyathÃkhyÃtyanaÇgÅkÃra ityartha÷/ purovartiviÓe«yaketi/ purovartiviÓe«yakaprav­ttiæ prati purovartiviÓe«yake«ÂatÃvacchedakaprakÃrakaj¤Ãnaæ hetu÷/ rajatÃrthina÷ puru«asya purovartini idaÇkÃrÃspade vastuni i«ÂatÃvacchedakarajatatvaj¤Ãne vinà prav­tteranudayÃt/ tathà ca ÓuktiviÓe«yakarajatatvaprakÃrakaj¤ÃnÃtmakÃnyathÃkhyÃtimantareïa prav­ttirna ghaÂate/ ata÷ prav­ttyanusÃreïa taddhetubhÆtà anyathÃkhyÃtiraÇgÅkÃryeti ÓaÇkiturÃÓaya÷/ saævÃdiprav­tti÷ saphalaprav­tti÷/ visaævÃdiprav­tti÷/ viphalaprav­tti÷/ nanu viÓi«Âaj¤Ãnaæ prav­ttikÃraïaæ và j¤Ãnadvayaæ tatkÃraïaæ vetyatra vinigamanÃvirahÃt 'rajatasm­tipurovartij¤ÃnÃbhyÃmeva prav­ttisambhavÃt' ityuktamityatrÃha - kÊptaniyatapÆrvavartibhyÃmityÃdiriti/ viÓi«Âaj¤Ãnasya prav­ttikÃraïatvaæ vadatà naiyÃyikenÃpi viÓi«Âaj¤ÃnÃtpÆrvaæ idamityÃkÃrakaæ purovartivi«ayakaæ pratyak«aæ rajatasmaraïaæ ceti j¤Ãnadvayaæ bhavatÅtyaÇgÅkriyate/ tathà ca kÊptaniyatapÆrvavartibhyÃæ ida¤j¤ÃnarajatasmaraïÃbhyÃmeva prav­tte÷ sambhave viÓi«Âaj¤ÃnamanÃvaÓyakamiti bhÃva÷/ viÓi«Âaj¤Ãnatveneti/ purovartiviÓe«yakarajatatvÃdiprakÃrakaj¤Ãnatvenetyartha÷/ nanvevamiti/ rajatasm­tipurovartij¤Ãne eva prav­ttikÃraïe; viÓi«Âaj¤Ãnaæ tu na prav­ttikÃraïamityaÇgÅkÃra ityartha÷/ prav­tti÷ syÃditi/ rajatasm­tipurovartij¤Ãnayo÷ sattvÃditi bhÃva÷/ rajatÃdirÆpeti/ rajatÃdirÆpaæ yat i«Âaæ tatpratiyogikabhedaj¤ÃnÃbhÃvasyetyartha÷/ tathà ca purovartiviÓe«yakarajatÃdirÆpe«ÂapratiyogikabhedaprakÃrakaj¤ÃnÃbhÃvav i - Ói«Âe purovartij¤Ãnarajatasmaraïe purovartini rajatÃrthiprav­ttiheturiti 'nedam rajatam' iti bÃdhaj¤ÃnakÃle na prav­ttyÃpattiriti bhÃva÷/ idamiti dharmij¤Ãna-rajatatvaj¤ÃnabhedÃgrahÃïÃæ trayÃïÃæ kÃraïatvÃpek«ayà viÓi«Âaj¤Ãnasyaikasya kÃraïatve lÃghavamiti mÆle 'bhipretam/ tadÃha - satyarajatasthala ityÃdinÃ/ yadyapi dharmadharmij¤Ãnayo÷ kÃraïatvaæ viÓi«Âaj¤ÃnakÃraïatÃvÃdyapi aÇgÅkaroti, tathÃpi 'nedaæ rajatam' iti bÃdhagrahakÃle prav­ttivÃraïÃya i«ÂabhedagrahÃbhÃvatvÃvacchinnasya kÃraïatvaæ prÃbhÃkareïocyate naiyÃyikena viÓi«Âaj¤ÃnatvÃvacchinnasya kÃraïatvamucyate/ tatra kÃraïatÃvacchedakalÃghavaæ naiyÃyikasyaiveti bhÃva÷/ sÃmÃnyata÷ prav­ttitvÃvacchinnaæ pratÅti/ saævÃdivisaævÃdiprav­ttisÃdhÃraïaprav­ttitvÃvacchinnaæ pratÅtyartha÷/ tatkÃryatÃvacchedakÃvalŬhatayeti/ tasya viÓi«Âaj¤Ãnasya yat kÃryatÃvacchedakaæ prav­ttitvaæ tadÃÓrayatayetyartha÷/ tatpÆrvamiti/ visaævÃdiprav­tte÷pÆrvamityartha÷/ rajatatvÃæÓe tadabhÃveneti/ sannikar«ÃbhÃvena cak«ussaæyuktaÓaktisamavÃyÃbhÃvenetyartha÷/ j¤Ãnalak«aïeti/ rajatasmaraïÃtmakaæ yat rajatatvaprakÃrakaj¤Ãnaæ sa eva rajatatvabhÃnaprayojaka÷ saænikar«a iti bhÃva÷/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{ayathÃrthÃnubhavanirÆpaïam}* *{AnTs_64 ayathÃrthÃnubhavas trividha÷ saæÓayaviparyayatarkabhedÃt / ekasmin dharmini viruddhanÃnÃdharmavaiÓi«ÂyÃvagÃhi j¤Ãnaæ saæÓaya÷ / yathà sthÃïur và pur«o veti / mithyÃj¤Ãnaæ viparyaya÷ / yathà ÓuktÃv idaæ rajatam iti / vyÃpyÃropeïa vyÃpakÃropas tarka÷ yathà yadi vahnir na syÃt tarhi dhÆmo'pi na syÃd iti //}* ayathÃrthÃnubhavastrividha÷ - saæÓaya-viparyaya-tarkaæbhedÃt/ ekasmin dharmiïi viruddhanÃnÃdharmavaiÓi«Âyaj¤Ãnaæ saæÓaya÷/ yathà sthÃïurvà puru«o veti/ mithyÃj¤Ãnaæ viparyaya÷/ yathà Óuktau idaæ rajatam iti/ vyÃpyÃropeïa vyÃpakÃropastarka÷/ yathà yadi vahnirnasyÃt tarhi dhÆmo 'pi na syÃt iti/ *{dÅpikÃ}* ayathÃrthÃnubhÃvaæ vibhajate - ayathÃrtha iti/ svapnasya mÃnasaviparyayarÆpatvÃt na traividhyavirodha÷/ saæÓayalak«aïamÃha - eketi/ ghaÂapaÂÃviti samÆhÃlambane 'tivyÃptivÃraïÃya eketi/ 'ghaÂa÷ dravyam' ityÃdÃvativyÃptivÃraïÃya viruddheti/ 'ghaÂatvaviruddhapaÂatvavÃn' ityatra ativyÃpitavÃraïÃya nÃneti/ viparyayalak«aïamÃha - mithyeti/ tadabhÃvavati tatprakÃrakanirïaya ityartha÷/ tarkaæ lak«ayati - vyÃpyeti/ yadyapi tarka÷ viparyaye 'ntarbhavati, tathÃpi pramÃïÃnugrÃhakatvÃt bhedena saÇkÅrtanam/ *{prakÃÓikÃ}* nanu ayathÃrthÃnubhavasya traividhyakathanam mÆle 'saÇgatam, svapnaj¤Ãnasya anubhÆtapadÃrthasmaraïakaphapittÃdirÆpado«aÓubhÃÓubhÃd­«ÂairjÃyamÃnasya bÃdhitÃrthavi«ayakasya anubhavasiddhatvÃdata Ãha - svapnasyeti/ yadyapi pradeÓaviÓe«Ãvasthitamanassaæyoga÷ svapna÷/ tathÃpi tadasamavÃyikÃraïakaj¤Ãne svapnaÓabdo bhÃkta ityavadheyam/ cÃk«u«ÃdirÆpatvÃsambhavÃdÃha - mÃnaseti/ yattu sm­mirÆpaæ svapnaj¤Ãnamiti tat bhëyÃdiviruddhamityupek«itam/ koÂyoravyÃpyav­ttitvaj¤Ãnottaraæ jÃyamÃne ekasmin dharmiïi ghaÂatadabhÃvobhayaprakÃrakasamuccaye 'tivyÃptivÃraïÃya virodhavi«ayakatvasya niveÓe 'pi nÃnetyasyÃvaÓyakateti darÓayitumÃha - ghÂatvaviruddheti/ nÃnetÅti/ ekadharmini«ÂhaviÓe«yatÃnirÆpitaviruddhanÃnÃdharmani«ÂhaprakÃratÃkatvÃbhÃvÃt nÃtivyÃptiriti bhÃva÷/ na ca vibhinnarÆpeïaikadharmiviÓe«yakaviruddhÃnekadharmaprakÃrakaj¤Ãne 'tivyÃptiriti ÓaÇkyam/ ekadharmÃvacchinnaviÓe«yatÃghaÂitapari«kÃrakÃraïena ado«Ãditi dik/ tantrÃntare brahmabhinne sarvasminnevamithyÃÓabdasya prayogadarÓanÃdÃha - tadabhÃvavatÅti/ pramÃvÃraïÃya idam/ tadabhÃvavadviÓe«yakatvÃvacchinnatatprakÃrakatvetyÃdyarthavivak«aïÃt na samÆhÃlambane 'tiprasaÇga÷/ saæÓayasya icchÃyÃÓca vÃraïÃya saæÓayÃnyaj¤ÃnÃrthakaæ niÓcayayadamiti saÇk«epa÷/ mÆle vyÃpyÃropeïeti/ ÃhÃryavyÃpyavattÃbhramajanya - ÃhÃryavyÃpakavattÃbhramastarka ityartha÷/ ÃhÃryaj¤ÃnamÃtre 'tiprasaÇgavÃraïÃya janyÃntam/ yatra nÃyam puru«a iti niÓcayasattve ÓÃkhÃdau karÃdibhramÃt 'ayaæ puru«a÷' ityÃdyÃhÃryÃropa÷ tatrÃtivyÃptivÃraïÃya prathamamÃhÃryapadam/ rajatatvavyÃpyÃbhÃvavattÃgrahakÃle ÃhÃryaæ yadrajatatvavyÃpyavattÃj¤Ãnam­ tajjanye 'idam rajatam' ityanÃhÃryaj¤Ãne 'tivyÃptivÃraïÃya dvitÅyamÃharyapadam/ tarke ÃpÃdyavyatirekaniÓcaya ÃpÃdyÃpÃdakayorvyÃptiniÓcayaÓca kÃraïamiti dhyeyam/ tarkastu mÃnasaviparyayarÆpa eveti kathamayathÃrthasya traividhyakathanamityÃha - yadyapÅti/ pramÃïÃnugrÃhakatvam - pramÃïena pramÃyÃæ jananÅyÃyÃæ pratibanadhakavighaÂanadvÃropayogitvam/ bhedeneti/ tarkatvarÆpavailak«aïyenetyartha÷/ tarkasya prÃmÃïÃnugrÃhakatvaj¤ÃpanÃya tathà kathanamiti bhÃva÷/ *{bÃlapriyÃ}* bhÃkta iti/ lÃk«aïika÷ kÃrye kÃraïopacÃra ityartha÷/ tathà ca svÃpnaæ vij¤Ãnaæ viparyaye 'ntarbhÆtamiti bhÃva÷/ bhëyÃdiviruddhamiti/"uparatendriyagrÃmasya pralÅnamanaskasya indriyadvÃreïaiva yadanubhavanaæ mÃnasam, tat svapnaj¤Ãnam"iti praÓastapÃdabhëye tadvyÃkhyÃnakandalyÃdigranthe ca svapnasyÃnubhavarÆpatÃpratipÃdanÃditi bhÃva÷/ ekadharmiviÓe«yakaviruddhanÃnÃdharmaprakÃrakaj¤Ãnaæ saæÓaya÷/ ghaÂapaÂÃviti j¤Ãnasya viruddhaghaÂatvapaÂatvarÆpÃnekadharmaprakÃrakatvÃt tatrÃtivyÃpti÷/ tadvÃraïÃya ekadharmiviÓe«yaketyuktam/ ghaÂapaÂarÆpÃnekadharmiviÓe«yakaæ ghaÂapaÂÃviti j¤Ãnamimiti nÃtivyÃpti÷/ ghaÂo dravyamiti j¤Ãnasya ghaÂarÆpaikadharmiviÓe«yakatvÃt ghaÂatva-dravyatvarÆpÃnekadharmaprakÃrakatvÃcca tatrÃtivyÃpti÷/ tadvÃraïÃya viruddheti dharmaviÓe«aïam/ ghaÂatvadravyatvayoparekatra ghaÂe vartamÃnayorekatrÃvartamÃnatvarÆpaviruddhatvÃbhÃvÃt nÃtivyÃpti÷/ ghaÂatvaviruddhapaÂatvavÃn iti j¤ÃnasyÃpi ekadharmipaÂaviÓe«yakaviruddhapaÂatvarÆpadharmaprakÃrakatvÃt tatrÃtivyÃpti÷/ tadvÃraïÃya nÃnÃdharmaprakÃraketyuktam/ yadyapi ghaÂatvaviruddhapaÂatvavÃniti j¤ÃnasyÃpi ghaÂatvapaÂatvarÆpanÃnÃdharmaprakÃrakatvamasti, tathÃpi tasmin j¤Ãne ghaÂatvaæ virodhÃæÓe prakÃra÷ paÂatvaæ tu paÂÃæÓe prakÃra iti ekasmin dharmiïi tayo÷ prakÃrakatvaæ nÃstÅti nÃtivyÃpti÷/ nanu ayaæ paÂatvavÃniti j¤ÃnasyÃpi vastuto ghaÂatvavirudvaæ yat paÂatvaæ tatprakÃrakatvena tatrÃtivyÃptivÃraïameva nÃnetyasya prayojanaæ bhavitumarhatÅti 'ghaÂatvaviruddhapaÂatvavÃn' iti j¤ÃnaparyantÃnudhÃvanaæ dÅpikÃyÃmayuktamityatrÃha - koÂyoriti/ ghaÂa÷ tadabhÃvaÓcÃvyÃpyaæv­tti÷ iti j¤ÃnÃnantaraæ jÃyamÃne 'ayaæ ghaÂavÃn ghaÂÃbhÃvavÃæÓca' ityÃkÃrake samuccayasaæj¤ake j¤Ãne vastuta÷ ghaÂaviruddha÷ yo ghaÂÃbhÃva÷ tatprakÃrakatvÃt tatrÃtivyÃptivÃraïÃya koÂidvayavirodhavi«ayakatvamapi niveÓanÅyam/ koÂyoravyÃpyav­ttitvaj¤ÃnaÓÆnyakÃlÅne samuccaye eva koÂyorviærodho vi«aya÷/ tayoravyÃpyav­ttitvaj¤ÃnakÃlÅne samuccaye tu koÂyorvirodho na bhÃsate/ tathà coktasamuccayasya virodhavi«ayakatvÃbhÃvÃt nÃtivyÃpti÷/ tathà cÃyaæ paÂatvavÃniti j¤Ãnasya vastuta÷ ghaÂatvaviruddhaæ yat paÂatvaæ tadvi«ayakatve 'pi virodhavi«ayakatvÃbhÃvÃt na tatrÃtivyÃpti÷ vaktuæ Óakyata ityÃÓayena 'ayaæ ghaÂatvaviruddhapaÂatvavÃn iti j¤ÃnaparyantÃnudhÃvanam/ tasya j¤Ãnasya virodhavi«ayakatvÃt prasaktÃyà ativyÃptervÃraïÃya nÃneti viÓe«aïamiti bhÃva÷/ ekadharmini«ÂhaviÓe«yatetyÃdi/ ayaæ ghaÂatvaviruddhapaÂatvavÃn iti j¤Ãne ghaÂatvamapi prakÃra÷ paÂatvamapi prakÃra÷/ parantu ghaÂatvani«ÂhaprakÃratà virodhani«ÂhaviÓe«yatÃnirÆpitÃ, paÂatvani«ÂhaprakÃratà paÂani«ÂhaviÓe«yatÃnirÆpitÃ/ dvayo÷ ghaÂatvapaÂatvani«ÂhaprakÃratayo÷ ekadharmini«ÂhaviÓe«yatÃnirÆpitatvaæ nÃstÅti tÃd­Óaj¤Ãne ekadharmini«ÂhaviÓe«yatÃnirÆpitanÃnÃdharmani«ÂhaprakÃratÃnirÆpakatvÃbhÃvÃt nÃtivyÃptiriti bhÃva÷/ vibhinnarÆpeïeti/ 'parvato vahnimÃn dravyaæ vahnyabhÃvavat' ityÃkÃrake samÆhÃlambane parvatatvadravyatvÃbhyÃæ parvatarÆpaikadharmiviÓe«yake 'tivyÃpti÷/ parvatani«ÂhaviÓe«yatÃnirÆpitavahnitadabhÃvarÆpanÃnÃdharmani«ÂhaprakÃratÃnirÆpakatvÃditi bhÃva÷/ ekadharmÃvacchinneti/ tathà ca ekadharmÃvacchinnaviÓe«yatÃnirÆpitanÃnÃdharmani«ÂhaprakÃratÃnirÆpakaj¤Ãnatvaæ saæÓayasya lak«aïam/ 'parvato vahnimÃn, dravyaæ vahnyabhÃvavat' iti j¤Ãne vahnini«ÂhaprakÃratà parvatatvÃvacchinnaviÓe«yatÃnirÆpità vahnyabhÃvani«ÂhaprakÃratà dravyatvÃvacchinnaviÓe«yatÃnirÆpiteti dvayo÷ prakÃratayo÷ ekadharmÃvacchinnaviÓe«yatÃnirÆpitatvaæ nÃstÅti nÃtivyÃpitariti bhÃva÷/ nanvevamapi ghaÂatadabhÃvayoravyÃpyav­ttitvaj¤ÃnakÃlÅne 'bhÆtalaæ ghaÂavat ghaÂÃbhÃvavacca' ityÃkÃrake samuccaye 'tivyÃpti÷/ tasyÃpi bhÆtalatvarÆpaikadharmÃvacchinnaviÓe«yatÃnirÆpitaghaÂatadabhÃvarÆpanÃnÃdharma - ni«ÂhaprakÃratÃnirÆpakatvÃdityata Ãha-digiti/ 1svaghaÂitadharmÃvacchinnapratibandhakatÃnirÆpitapratibadhyatÃvacchedakÅbhÆtà yà svanirÆpakatÃvacchedakadharmÃvacchinnanirÆpitavirodhavi«ayitÃnirÆpità prakÃrità samÃnÃdhikaraïyasambandhena tadviÓi«ÂaprakÃritaiva saæÓayatvam/ tacca samuccayavyÃv­ttam/ samuccaye virodhÃbhÃnena koÂidvayavi«ayitayo÷ virodhavi«ayitvÃnirÆpitatvÃt/ saæÓaye cÃntata÷ koÂyo÷ saæsargatayà parasparavirodhabhÃnopagamena lak«aïasamanvaya iti bhÃva÷/ etena samuccaye 'tivyÃptivÃraïÃya j¤Ãne virodhavi«ayakatvaviÓe«aïadÃne tata eva ghaÂapaÂÃviti j¤Ãnasya dravyam iti j¤Ãnasya ca vÃraïasambhavÃt ekadharmiviÓe«yakatvaviÓe«aïaæ dharme viruddhatvaviÓe«aïaæ ca vyartham/ tayorj¤Ãnayo÷ virodhavi«ayakatvÃbhÃvenaiva vÃraïÃditi ÓaÇkÃyÃ÷ nÃvasara÷/ uktapari«kÃra eva prak­tagranthatÃtparyÃditi/ ---------------------------------------- 1. svaghaÂitetyÃdi/ svaæ bhÆtalaæ ghaÂavanna veti saæÓayani«Âhà ghaÂanirÆpità prakÃrità tadghaÂito dharma÷ ghaÂanirÆpitaprakÃritvÃvacchinnabhÆtalanirÆpitaviÓe«yitÃÓÃlij¤Ãnatvaæ tadavacchinnà bhÆtalaæ ghaÂavadityÃkÃrakaj¤Ãnani«Âhà pratibandhakatà tannirÆpità yà pratibadhyatà bhÆtalaæ ghaÂÃbhÃvavaditi j¤Ãnani«Âhà tadavacchedakÅbhÆtà ghaÂÃbhÃvanirÆpità prakÃritÃ, evaæ svaæ ghaÂanirÆpitaprakÃrità tannirÆpakatà ghaÂani«Âhà tadavacchedakadharma÷ dhaÂatvaæ tadavacchinnanirÆpito yo virodha÷ tanni«Âhavi«ayatÃnirÆpità sà ghaÂÃbhÃvanirÆpità prakÃrità bhavati ekÃdhikaraïav­ttitvasambandhena tadviÓi«ÂaprakÃrità ghaÂanirÆpitaprakÃrità bhÆtalaæ ghaÂavat na veti saæÓaye 'stÅti samanvaya÷/ --------------------------------------- tantrÃntare - advaitavedÃnte/ tathà ca mithyÃvi«ayakaæ j¤Ãnaæ viparyaya ityuktau brahmÃtiriktavi«ayakasya sarvasyÃpi j¤Ãnasya advaitimate mithyÃvi«ayakatvÃt viparyayatvÃpatti÷, ata÷ mithyÃj¤Ãnamityasya tadabhÃvavati tatprakÃrakanirïaya iti vyÃkhyÃnaæ k­tamiti bhÃva÷/ pramÃvÃraïÃyedamiti/ tatprakÃrakanirïaya÷ viparyaya÷ ityetÃvanmÃtroktau ayaæ ghaÂa ityÃdipramÃyÃmativyÃpti÷ tasyà api ghaÂatvÃdiprakÃrakatvÃt/ tadvÃraïÃya tadabhÃvavatÅti viÓe«aïam/ ayaæ ghaÂa ityÃdipramÃyÃ÷ ghaÂatvavadviÓe«yakatvena ghaÂatvÃbhÃvavadvi«yakatvÃbhÃvÃt nÃtivyÃptiriti bhÃva÷/ na samÆhÃlambane 'tiprasaÇga iti/ raÇgarajatayo÷ 'ime raÇgarajate' iti pramÃyÃæ nÃtivyÃpitarityartha÷/ tasyÃ÷ pramÃyÃ÷ rajatatvÃbhÃvavadraÇgaviÓe«yakatve rajatatvaprakÃrakatve ca satyapi raÇgatvÃbhÃvavadviÓe«yakatvÃvacchinnarajatatvaprakÃrakatvaæ nÃsti, rajatatvani«ÂhaprakÃratÃyÃ÷ rajatatvavadrajatani«ÂhaviÓe«yatÃnirÆpitatvena rajatatvÃbhÃvavadraÇgani«ÂhaviÓe«yatÃnirÆpitatvÃbhÃvÃt raÇgÃæÓe rajatatvasyÃprakÃratvÃditi bhÃva÷/ avaÓi«Âaæ sarvaæ pratyak«apariccheda evoktamityÃÓayenoktam saÇk«epa iti/ vyÃpyÃropeïa vyÃpakÃropastarka÷/ ÃropaÓabdasya ÃhÃryabhramaityartha÷/ ÃhÃryatvaæ ca bÃdhakÃlÅnecchÃjanyatvam/ t­tÅyÃyÃ÷ janyatvamartha÷/ tasya vyÃpakÃrope 'nvaya÷/ vyÃpyasyÃropa÷ vyÃpyÃropa÷/ «a«ÂhyÃ÷ vi«ayatvamartha÷/ tathà ca bÃdhakÃlÅnecchÃjanyavyÃpyavi«ayakabhramajanya÷ bÃdhakÃlÅnecchÃjanyavyÃpakavi«ayako bhramastarka iti phalati/ yadi parvato vahnyabhÃvavÃn syÃt tarhi dhÆmÃbhÃvavÃn syÃt ityÃkÃrakastarka÷/ tatra vyÃpya÷ vahnyabhÃva÷ tadvi«ayaka÷ Ãropa÷ parvato vahnyamÃniti bÃdhakÃlÅnayà icchayà janya÷ bhrama÷ yadi parvato vahnya bhÃvavÃn syÃt ityÃkÃraka÷, tajjanya÷ vyÃpakasya dhÆmÃbhÃvasya Ãropa÷ tarhi dhÆtÃbhÃvavÃn syÃdityÃkÃraka÷/ sa eva tarka÷/ vyÃpyavi«ayakabhrame ÃhÃryatvaviÓe«aïÃdÃne ÓÃkhÃyÃæ puru«atvavyÃpyakarabhramÃt yatra ayaæ puru«a ityÃhÃryÃropa÷ tatrÃtivyÃpti÷ tadvÃraïÃya ÃhÃryatvaviÓe«aïam/ ÓÃkhÃyÃæ karabhrama÷ na ÃhÃrya iti nÃtivyÃpti÷/ vyÃpakÃrope ÃhÃryatvaviÓe«aïÃdÃne ÃhÃryÃt rajatatvavyÃpyavat idamiti j¤ÃnÃt jÃyamÃne idaæ rajataæ ityÃkÃrake anÃhÃryabhrame 'tivyÃpti÷/ tadvÃraïÃya tat/ tadÃha - ÃhÃryavyÃpyavattetyÃdi/ nÃyaæ puru«a iti niÓcayasatva iti/ 'ayaæ puru«a' iti bhramasya ÃhÃryatvasampÃdanÃyaitaduktm/ rajatatvavyÃpyavattÃj¤Ãnasya ÃhÃryatvasampÃdanÃya rajatatvavyÃpyÃbhÃvavattÃgrahakÃle iti/ ÃpÃdyavyatirekaniÓcaya iti/ ÃpÃdya÷ prasa¤janÅya÷, dhÆmÃbhÃva÷ tadvyatireka÷ dhÆmÃbhÃvÃbhÃva÷ dhÆmarÆpa÷ tanniÓcaya÷, ÃpÃdyasya dhÆmÃbhÃvasya ÃpÃdakasya vahnyabhÃvasya ca yà vyÃpti÷ tanniÓcayaÓca tarke kÃraïamityartha÷/ kathamayathÃrthasya traividhyakathanamiti/ saæÓayo viparyayaÓceti dvaividhyakathanasyaiva yuktatvÃdityartha÷/ pratibandhakavighaÂanadvÃreti/ pratibandhakÅbhÆtavyabhicÃraÓaÇkÃnivartanadvÃretyartha÷/ tarkÃtiriktaviparyayÃïÃæ tu nÃsti pramÃïÃnugrÃhakatvam, tarkasya tu tadastÅti vailak«aïyasÆcanÃya viparyayayÃntarbhÆtasyÃpi tarkasya p­thaÇnirdeÓa ityartha÷/ tathà ca viparyaye tarkatvÃkÃra÷ pramÃïÃnugrÃhakatÃvacchedaka÷, viparyayatvaæ tu na tatheti viÓe«aj¤ÃpanÃya viparyayatvatarkatvÃbhyÃæ vibhÃga iti bhÃva÷/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{sm­tinirÆpaïam}* *{AnTs_65 sm­tir api dvividhà / yathÃrthÃyathÃrthà ca pramÃjanyà yathÃrthà / apramÃjanyÃyathÃrthà //}* sm­tirapi dbividhà - yathÃrthà ayathÃrthà ceti/ pramÃjanayà yathÃrthÃ/ apramÃjanyà ayathÃrthÃ/ ___________________________________________________________________________ *{sukhÃdinirÆpaïam}* *{AnTs_66 sarveÓÃm anukÆlatayà vedanÅyaæ sukham //}* *{AnTs_67 sarveÓÃæ pratikÆlatayà vedanÅyaæ du÷kham //}* *{AnTs_68 icchà kÃma÷ //}* *{AnTs_69 krodho dve«a÷ //}* *{AnTs_70 k­ti÷ prayatna÷ //}* *{AnTs_71 vihitakarmajanyo dharma÷ //}* *{AnTs_72 ni«iddhakarmajanyas tv adharma÷ //}* *{AnTs_73 buddhyÃdayo'«ÂÃv ÃtmamÃtraviÓe«aguïÃ÷ //}* *{AnTs_74 buddhÅcchÃprayatnà dvividhÃ÷ / nityà anityÃÓ ca / nityà ÅÓvarasya / anityà jÅvasya //}* sarve«Ãæ anukÆlatayà vedanÅyaæ sukham/ pratikÆlatayà vedanÅyaæ du÷kham/ icchà kÃma÷/ krodho dve«a÷/ k­ti÷ prayatna÷/ vihitakarmajanyo dharma÷/ ni«iddhakarmajanyo 'dharma÷/ buddhyÃdaya÷ a«Âau ÃtmamÃtraviÓe«aguïÃ÷/ buddhÅcchÃprayatnà nityà anityaÓca/ nityà ÅÓvarasya/ anityà jÅvasya/ *{dÅpikÃ}* sm­tiæ vibhajate - sm­tiriti/ sukhaæ lak«ayati - sarve«Ãmiti/ 'sukhÅ aham' ityÃdyanuvyasÃyagamyaæ sukhatvÃdikameva lak«aïam/ yathÃÓrutaæ tu svarÆpakathanamiti dra«Âavyam/ *{prakÃÓikÃ}* nanu 'sarve«Ãæ anukÆlatayà vedanÅyam' ityÃdi mÆlaæ sukhÃdilak«aïaparaæ na sambhavati, padadravnayopabhogÃdijanyasakhe sÃdhÆnÃæ dve«adarÓanÃt avyÃpterityÃÓaÇkÃyÃæ 'sukhyaham' ityÃdipratyak«asiddhaæ sukhatvÃdikameva lak«aïamityÃha - sukhÅ ahamityÃdyanuvyavasÃyeti/ sukhatvÃdÅtyÃdinà dukhatvaparigraha÷/ yathÃÓrutaæ tviti/ sarve«ÃmanukÆlatayà ityÃdikamityartha÷/ *{bÃlapriyÃ}* sarve«Ãæ anukÆlatayà vedanÅyaæ sukham iti mÆlÃt anukÆlatvaprakÃrakaj¤Ãnavi«ayatvaæ sukhasya lak«aïamiti pratÅyate/ tathà sati parakÅyadravyopabhogajanye sukhe sÃdhÆnÃæ dve«adarÓanena sÃdhuv­ttipratikÆlatvaprakÃrakaj¤Ãnavi«ayatvasyaiva tatra sattvena sarve«Ãæ anukÆlatayà vedanÅyatvasya tÃd­Óasukhe 'bhÃvenÃvyÃptyÃpatte÷ idaæ lak«aïaæ ayuktamiti ÓaÇkÃnivÃraïÃrtha÷ sukhyahamityÃdidÅpikÃgrantha ityÃha - nanu sarve«ÃmityÃdinÃ/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{saæskÃranirÆpaïam}* *{AnTs_75 saæskÃras trividha÷ / vego bhÃvanà sthitisthÃpakaÓ ceti / vega÷ p­thivyÃdicatu«Âayamanov­tti÷ / anubhavajanyà sm­tihetur bhÃvanÃtmamÃtrav­tti÷ / anyathà k­tasya punas tadavasthÃpÃdaka÷ sthitisthÃpaka÷ kaÂÃdip­thivÅv­tti÷ //}* saæskÃra÷ trividha÷ - vega÷ bhÃvanà sthitasthÃpakaÓceti/ vega÷ p­thivyÃdicatu«Âayamanov­tti÷/ anubhavajanyà sm­tihetu÷ bhÃvanÃ/ ÃtmamÃtrav­tti÷/ anyathà k­tasya (sthitasya) puna÷ tÃdavasthyÃpÃdaka÷ sthitasthÃpaka÷/ kaÂÃdip­thivÅmÃtrav­tti÷/ *{dÅpikÃ}* saæskÃraæ vibhajate - saæskÃra iti/ saæskÃratvajÃtimÃn saæskÃra/ vegasyÃÓrayamÃha - vega iti/ vegatvajÃtimÃn vega÷/ bhÃvanÃæ lak«ayati - anubhaveti/ anubhavadhvaæse 'tivyÃptivÃraïÃya sm­tÅti/ ÃtmÃdÃvativyÃptivÃraïÃya anubhaveti/ sm­terapi saæskÃrajanakatvaæ navÅnairuktam/ sthitasthÃpakaæ lak«ayati - anyatheti/ saÇkhyÃdaya÷ a«Âau naimittikadravatvavegasthitasthÃpakÃ÷ sÃmÃnyaguïÃ÷/ *{prakÃÓikÃ}* anubhavetÅti/ sm­tiæ saæskÃraæ prati ca anubhavatvenaiva kÃraïatvaæ vadatÃæ prÃcÃæ ayamabhiprÃya÷ - tattadvi«ayakasm­tiæ prati tattadvi«ayakasaæskÃraæ prati ca tattadvi«ayakÃnubhavatvenaiva hetutà na tu tattadbi«ayakaj¤Ãnatvena, anubhavatvasyÃpi jÃtitvena j¤ÃnatvÃpek«ayà gauravÃsaæbhavÃt/ na ca vinigamanÃviraha iti ÓaÇkyam, vyÃpyadharmapuraskÃreïa kÃraïatvasambhave vyÃpakadharmasyÃnyathÃsiddhinirÆpakatvÃditi/ navÅnÃ÷ puna÷ - anubhavÃnÃæ tattadvi«ayakasm­tiæ tÃd­ÓasaæskÃraæ prati ca tattadvi«ayakaj¤Ãnatvenaiva hetutÃ, na tu anubhavatvena, saæskÃrasya phalanÃÓyatayà prathamasmaraïenaiva anubhavajanyasaæskÃrasya nÃÓena sak­tadanubhÆtasya smaraïottaraæ asmaraïaprasaÇgÃt/ na ca svajanyasmaraïasya saæskÃranÃÓakatve sm­tisÃdhÃraïena j¤Ãnatvena hetutve 'pi ghaÂapaÂÃdirÆpanÃnÃvi«ayÃvagÃhinà anubhavena janitasya tÃvadvi«ayakasaæskÃrasya ghaÂÃdyekaikagocarasmaraïenÃpi vinÃÓÃt taduttaraæ paÂÃdismaraïÃnupapatti÷, tattadvi«ayakasaæskÃrÃbhÃvÃt/ sm­tijanyapaÂÃdigocarasaæskÃrasya ca bhinnarvi«ayakatayà paÂÃdismÃrakatvÃyogÃt/ ata÷ svajanyacaramasm­terevÃnÃyatyà tattadvyaktitvena tattatsaæskÃranÃÓakatÃyà aÇgÅkartavyatayà anubhavatvena janakatÃyÃmapi na do«a iti vÃcyam/, anyÆnavi«ayakasyaiva phalasya nÃÓakatvÃÇgÅkÃreïa ado«Ãt/ jÃyate ca puna÷ puna÷ smaraïÃt d­¬hatara÷ saæskÃra÷/ dÃr¬hyaæ ca saæskÃragata÷ jÃtiviÓe«a÷ jhaÂiti sm­tyutpÃdaprayojaka÷/ na ca daivavaÓasampannÃt jhaÂiti udbodhakasamavadhÃnÃdeva jhaÂiti sm­tiniyamopapattau na tatprayojakatayà saæskÃragata÷ jÃtiviÓe«a÷ siddhyatÅti vÃcyam/ jhaÂiti sm­te÷ daivÃdhÅnajhaÂityudbodhakasamavadhÃnÃdhÅnatvamabhyupagamya saæskÃrÃtiÓayakhaï¬ane ÓÃstrÃdÃvabhyÃsasyaivÃnÃpatte÷/ kiæ ca parityajya ca niÓcitÃvyabhicÃrakaæ rÆpaæ g­hyamÃïavyabhicÃrakeïa kÃraïatvakalpanaæ sa sambhavatÅti nÃnubhavatvena sm­tisaæskÃrahetutÃsambhava÷ - iti prÃhu÷/ tanmataæ darÓayati - sm­terapÅti/ apinà anubhavaparigraha÷/ etanmate lak«aïe ca anubhavajanyà iti sthÃne j¤Ãnajanyeti niveÓanÅyam/ *{bÃlapriyÃ}* vyÃpyadharmapuraskÃreïeti/ vyÃpyadharma÷ anubhavatvam, vyÃpakadharma÷ j¤Ãnatvam/ anyathÃsiddhinirÆpakatvÃditi/ na hi daï¬asya dravyatvena rÆpeïa ghaÂakÃkaraïatvamiti bhÃva÷/ saæskÃrasya phalanÃÓyatayeti/ smaraïarÆpeïa phalena nÃÓyatayetyartha÷/ tathà ca saæskÃraæ prati anubhavatvena hetutve yatra ghaÂavi«ayakÃnubhavajanyasaæskÃreïa ghaÂasmaraïaæ jÃtam, tatra puna÷ kÃlÃntare ghaÂasmaraïaæ na syÃt ghaÂasaæskÃrasya prÃthamikaghaÂasmaraïena na«ÂatvÃt/ na ca ghaÂasmaraïÃt puna÷/ saæskÃro jÃyate tena punarghaÂasmaraïamiti bhavatà vaktuæ Óakyate/ anubhavatvena kÃraïatvapak«e ghaÂasmaraïe saæskÃrakÃraïatÃvacchedakÃnubhavatvÃbhÃvena tasya saæskÃrotpÃdakatvÃyogÃt/ j¤Ãnatvena kÃraïatve tu smaraïe 'pi j¤Ãnatvasattvena tasyÃpi saæskÃrakÃraïatayà prathamotpannaghaÂasmaraïÃt puna÷ saæskÃra÷ tata÷ smaraïamiti smaraïottaraæ smaraïamupapadyata iti bhÃva÷/ na ca svajanyetyÃdi/ saæskÃrajanyasmaraïena saæskÃro naÓyatÅti svÅkÃre tadvi«ayakaj¤Ãnaæ tadvi«ayakasm­tiheturiti j¤Ãnatvena rÆpeïa kÃraïatvÃÇgÅkÃre 'pi tatra samÆhÃlambanÃtmakaghaÂapaÂÃdinÃnÃpadÃrthavi«ayakÃnubhavÃnantaraæ ghaÂapaÂÃdÅnÃæ pratyekaÓa÷ smaraïamajani«Âa, na tu anubhÆtasakalapadÃrthavi«ayakaismaraïam tatra ghaÂasmaraïena samÆhÃlambanÃnubhavajanyasya ghaÂapaÂÃdinÃnÃpadÃrthavi«ayakasaæskÃrasya nÃÓÃt paÂÃdismaraïÃnupapatti÷ paÂÃdivi«ayakasaæskÃrasya na«ÂatvÃt/ na ca tatra ghaÂasmaraïajanyasaæskÃra÷ paÂÃdism­tiæ janayatÅti vÃcyam/ ghaÂasmaraïajanyasaæskÃrasya ghaÂavi«ayakatayà tasya paÂÃdism­tijanakatvÃyogÃt/ tadvi«ayakasm­tiæ prati tadvi«ayakasaæskÃrasya hetutvÃt anyavi«ayakasaæskÃreïÃnyÃvi«ayakasmaraïÃsambhavÃt/ tathà ca antimasm­tireva saæskÃreïÃnyavi«ayakasmaraïÃsambhavÃt/ tathà ca antimasm­tireva tadvyaktitvena saæskÃranÃÓaæ prati heturiti vÃcyam/ itthaæ ca anubhavatvÃvacchinnaæ saæskÃrasm­tyorheturiti pak«e 'pi prÃthamikaghaÂasmaraïena ghaÂÃnubhavajanyasaæskÃro na naÓyatÅti tadbalÃt puna÷ ghaÂasmaraïaæ bhavitumarhatÅti anubhavatvenaiva sm­tihetutvamastu iti ÓaÇkÃgranthÃbhiprÃya÷/ anyÆtavi«ayakasyaivetyÃdi/ saæskÃre yÃvanta÷ padÃrthÃ÷ vi«ayÃ÷ tÃvatpadÃrthavi«ayakasamaraïameva saæskÃranÃÓakam/ tathÃ-ca ghaÂapaÂÃdi nÃnÃpadÃrthavi«ayakasamÆhÃlambanÃnubhavajanyatÃvadvi«ayakasaæskÃrasya ghaÂamÃtrasmaraïena tatsaæskÃranyÆnavi«ayakeïa nÃÓo na bhavatÅti kramaÓa÷ paÂÃdismaraïamupapadyata iti bhÃva÷/ smaraïe saæskÃranyÆnavi«ayakatvaæ ca saæskÃravi«ayatÃvyÃpakavi«ayatÃkatvam/ saæskÃraæ prati j¤Ãnatvenaiva hetutve yuktyanataramÃha - jÃyate ceti/ puna÷ puna÷ ghaÂasmaraïÃt jhaÂiti ghaÂasm­tiprayojakadÃr¬hyarÆpajÃtiviÓe«aviÓa«ÂasaæskÃro jÃyata ityanubhavasiddham/ tacca j¤Ãnatvena saæskÃrahetutva eva saÇgacchate, smaraïasyÃpi j¤Ãnatvena tata÷ saæskÃrotpattisambhavÃt iti bhÃva÷/ udbodhakasamavadhÃnÃditi/ udbodhakaæ sambandhidarÓanÃdi/ saæskÃrÃtiÓayakhï¬ana iti/ saæskÃragatadÃr¬hyÃkhyajÃtiviÓe«akhaï¬ana ityartha÷/ abhyÃsasyaivÃnÃpatteriti/ saæskÃragatadÃr¬hyÃkhyajÃtiviÓe«akhaï¬ana ityartha÷/ abhyÃsasyaivÃnÃpatteriti/ saæskÃradÃr¬hyÃrthameva abhyÃsakaraïÃditi bhÃva÷/ nanu jhaÂiti sm­tyarthaæ jhaÂiti sm­tiprayojakodbodhakasamavÃdhÃnÃrthaæ và ÓÃstrÃbhyÃsa÷, na saæskÃradÃr¬hyÃrthaæ ityata÷ do«ÃntaramÃha - kiæ ceti/ niÓcitÃvyabhicÃrakaæ rÆpamiti/ yaddharmÃvacchinnai kÃryÃvyavahitapÆrvav­ttyabhÃvÃpratiyogitvarÆpÃvyabhicÃraniÓcayo 'sti tÃd­Óaæ dharmamityartha÷/ kÃryÃvyavahitapÆrvav­ttyabhÃvapratiyogitÃnavacchedakatayà niÓcitaæ dharmamiti yÃvat/ g­hyamÃïavyabhicÃrakeïeti/ yaddharmÃvacchinne vyabhicÃro g­hyate tena dharmeïetyartha÷/ prak­te smaraïÃtpÆrvamanubhavatvÃvacchinnaæ na niyamenÃsti dvitÅyasmaraïÃtpÆrvamanubhavÃbhÃvÃt/ tathà cÃnubhavatvÃvacchinnaæ g­hyamÃïavyabhicÃrakam/ dvitÅyasmaraïÃtpÆrvamapi j¤ÃnatvÃvacchinnasya prathamasmaraïasya sattvÃt j¤Ãnatvaæ niÓcitÃvyabhicÃrakam/ ata÷ niÓcitÃvyabhicÃreïa j¤Ãnatvenaiva sm­tihetutvam, na g­hÅtavyabhicÃroïÃnubhavatveneti bhÃva÷/ nanu navÅnamate anubhavasyeva sm­terapi saæskÃraæ prati hetutayà sm­tijanye saæskÃre 'nubhavajanyatvÃbhÃvÃt 'anubhavajanyÃsm­tihetu÷ bhÃvanÃ' iti lak«aïaæ tatrÃvyÃptamityata Ãha - etanmata iti/ tathà ca etanmate j¤Ãnajanyatve sati sm­tihetutvameva saæskÃrasya lak«aïam/ sm­tijanyasaæskÃre 'pi sm­tirÆpaj¤ÃnajanyatvamastÅti nÃvyÃptiriti bhÃva÷/ *{dÅpikÃ}* *{viÓe«aguïalak«aïam}* anye rÆpÃdayo viÓe«aguïÃ÷/ dravyavibhÃjakopÃdhidvayasamÃnÃdhikaraïÃv­ttijÃtimadguïatvaæ viÓe«aguïatvam/ *{prakÃÓikÃ}* dravyavibhÃjakopÃdhÅti/ p­thivÅtvajalatvÃdirÆpaæ yaddravyavibhÃjakopÃdhidvayaæ pratyekaæ tatsamÃnÃdhikaraïÃ÷ dvitvap­thaktvasaæyogÃdaya÷ tadav­ttijÃtimadguæïatvamityartha÷/ rÆpÃdvi«u catur«u nÅlatvÃdikam, [rÆpatvÃdikam?] sÃæsiddhikadravatve ca dravatvÃvÃntarajÃtim, snehÃdi«u daÓasu snehatvÃdikam, bhÃvanÃyÃæ saæskÃratvÃvÃntarajÃtiæ cÃdÃya lak«aïasamanvaya÷/ nanu idaæ lak«aïa ekatvÃdi«vativyÃptam ekatvatvÃdi jÃterapi tÃd­ÓatvÃt/ na ca tÃd­ÓopÃdhidvayasamÃnÃdhikaraïav­ttiguïatvanyÆnav­ttijÃtiÓÆnyaguïatvam iti tadartha÷/ evaæ caikatvÃdi«u saÇkhyÃtvÃde÷ sattvÃt tÃd­ÓajÃtiÓÆnyatvasyÃsattvena nÃtivyÃptiriti vÃcyam/ evamapi parimÃïÃdi«vativyÃpte÷/ parimÃïatvÃde÷ tÃd­ÓajÃtitvÃsambhavÃt iti cet - atra pravadantyabhij¤Ã÷ - yadyadrÆpÃvacchinnasamÃnÃdhikaraïaæ yatki¤ciddravyavibhÃjakopÃdhidvayaæ tattadbhinnà sthitasthÃpakav­ttibhinnà ca yà jÃti÷ tadvattve sati guïatvamiti tadartha÷/ yadrÆpÃvacchinnasÃmÃnÃdhikaraïyasya samavÃyasambandhaghaÂitasyaiva niveÓanÅyatayà yadrÆpapadena ghaÂatvÃderdhartumaÓakyatvÃt ghaÂÃdau ativyÃpti÷, ato viÓe«yam/ sthitasthÃpake 'tivyÃptivÃraïÃya sthitasthÃpakav­ttibhinneti/ sthitasthÃpakasya p­thivyÃdicatu«Âayav­ttitvamate tu na deyam/ rÆpatvÃde÷ yadrÆpapadena dhartuæ aÓakyatve 'pyavÃntarajÃtimÃdÃya rÆpÃdi«u lak«aïasamanvaya÷/ pÃrthivÃnu«ïÃÓÅtasparÓasya vÃyavÅyÃpek«ayà vijÃtÅyasyaiva anubhavasiddhatvÃt/ saÇkhyÃdayastu sÃmÃnyaguïà iti na tatra vaijÃtyaæ jalap­thivyÃdibhedena siddhÃntasiddham, ata÷ tatra nÃtivyÃpti÷/ tÃd­ÓajÃtimadbhinnaguïatvameva sÃmÃnyaguïÃnÃæ lak«aïamavaseyam/ *{bÃlapriyÃ}* nanu dravyavibhÃjakopÃdhidvayasamÃnÃdhikaraïÃv­ttijÃtimadguïatvaæ viÓe«aguïasya dÅpikÃyÃæ lak«aïamuktam/ tatra dravyavibhÃjakopÃdhidvayaæ p­thivÅtvajalatvÃdi tadadhikaraïamaprasiddham, p­thivÅtvajalatvayorekatrÃsattvÃt, tathà ca lak«aïamidamasambhavÅtyato vyÃca«Âe - p­thivÅtvajalatvÃdirÆpamiti/ p­thivÅtvajalatvayorubhayo÷ adhikaraïasyÃprasiddhatve 'pi pratyekaæ tayoradhikaraïaæ p­thivÅ jalaæ ca prasiddham/ tadv­ttaya÷ dvitvap­thaktvasaæyogÃdaya÷ tadav­ttirjÃti÷ rÆpatvarasatvÃdi÷ tadvÃn guïa÷ rÆparasÃdiriti tÃd­ÓajÃtimadguïatvasya rÆparasÃdau sattvÃt lak«aïasamanvaya÷/ rÆpÃdikaæ tu dravyavibhÃjakopÃdhidvayasamÃnÃdhikaraïaæ na bhavati, dravyavibhÃjakap­thivÅtvajalatvadvayÃdhikaraïap­thivÅjalayo÷ ekasya rÆpasya rasÃde÷ và av­tte÷/ ato dvini«Âhaæ dvitvÃdikameva tÃd­Óaæ tadav­ttitvaæ rÆpatvÃdijÃtÃvastÅti bhÃva÷/ atra pratyekamityasya tatsamÃnÃdhikaraïetyatrÃdhikaraïa evÃnvaya÷ na tu tadadhikaraïav­ttitve 'pÅtyavadheyam/ nÅlatvÃdikamiti/ Ãdipadena rasatvavyÃpyaæ madhuratvÃdi sparÓatvavyÃpyaæ anu«ïÃÓÅtatvÃdi ca g­hyate/ na ca rÆpatvarasatvÃdijÃtimÃdÃyaiva samanvayasambhave tadvyÃpyanÅlatvÃdijÃtimÃdÃya samanvayakaraïaæ kimarthamiti vÃcyam/"atra pravadantÅ"tyÃdinà vak«yamÃïapari«kÃra eva lak«aïasyÃsya tÃtparyÃt tatra rÆpatvÃdivyÃpyajÃtimÃdÃyaiva samanvayasya kartavyatvÃt/ dravatvÃvÃntarajÃtimiti/ dravatvatvavyÃpyÃæ sÃæsiddhikadravatvatvarÆpÃæ jÃtimityartha÷/ snehÃdi«u daÓasviti/ snehaÓabdabuddhisukhadu÷khecchÃdve«aprayatnadharmÃdharme«vityartha÷/ saæskÃratvÃvÃntarajÃtimiti/ saæskÃratvavyÃpyÃæ bhÃvanÃtvajÃtimityartha÷/ ÓaÇkate - nanvidamiti/ p­thivÅtvajalatvarÆpayo÷ dravyavibhÃjakayordvayorupÃdhyo÷ pratyekamadhikaraïe p­thivyÃæ jale ca ekatvaæ nÃsti/ p­thivÅv­ttyekatvasya jalav­ttyekatvasya ca bhinnatvena ekasya ekatvasya ubhayatrÃv­tte÷/ tathà ca tÃd­ÓopÃdhidvayasamÃnÃdhikaraïÃ÷ dvitvasaæyogÃdaya eva, tadav­tti÷ yà jÃti÷ ekatvatvarÆpà jÃti÷ tadvadguïatvaæsyaikatve sattvÃt viÓe«aguïalak«aïasya sÃmÃnyaguïe ekatve 'tivyÃptiriti bhÃva÷/ tÃd­ÓatvÃditi/ dravyavibhÃjakopÃdhidvayasamÃnÃdhikaraïÃv­ttitvÃdityartha÷/ na ca tÃd­Óeti/ tÃd­Óetyasya dravyavibhÃjaketyartha÷/ tathà ca dravyavibhÃjakopÃdhidvayaæ p­thivÅtvajalatvÃdi pratyekaæ tadadhikaraïap­thivÅjalav­tti÷ dvitvap­thaktvÃdi÷ tadv­tti÷ guïatvavyÃpyajÃti÷ saÇkhyÃtva-p­thaktvatvÃdi÷ tacchÆnyaguïatvaæ rÆpÃdÃvasti/ ekatve tu nÃsti, saÇkhyÃtvarÆpatÃd­ÓajÃtimattvasyaiva sattvÃt/ ato nÃtivyÃptiriti bhÃva÷/ guïatvanyÆnav­ttÅti/ guïatvavyÃpyetyartha÷/ evamapÅti/ dravyavibhÃjakopÃdhidvayasamÃnÃdhikaraïav­ttiguïatvavyÃpyajÃtiÓÆnyaguïatvasya viÓe«aguïalak«aïatve 'pÅtyartha÷/ parimÃïÃdi«vativyÃpteriti/ aïutvamahattvÃdirÆpaæ parimÃïaæ pratyekav­tti na vyÃsajyav­tti/ ata÷ dravyavibhÃjakopÃdhidvayasamÃnÃdhikaraïaæ na parimÃïam, api tu dvitvÃdikameva tadv­ttiryà guïatvavyëyajÃti÷ saÇkhyÃtvÃdi÷ tacchÆnyatve sati guïatvasya parimÃïe sattvÃt tatrÃtivyÃptiriti bhÃva÷/ tÃd­ÓajÃtitvÃsambhavÃditi/ dravyavibhÃjakopÃdhidvayasamÃnÃdhikaraïav­ttiguïatvavyÃpyajÃtitvÃsambhavÃdityartha÷/ yadyadrÆpeti/ yadyadrÆpaæ saæyogatvap­thaktvatvÃdikaæ tadavacchinnasaæyogap­thaktvÃderadhikaraïe jale p­thivyÃæ ca pratyekaæ vartamÃnaæ dravyavibhÃjakopÃdhidvayaæ jalatvap­thivÅtvarÆpam, tattadbhinnà saæyogatvap­thaktvatvÃdibhinnà yà jÃti÷ nÅlatvÃdi÷ tadvattve sati guïatvaæ nÅlÃdi«vastÅti samanvaya÷/ atra guïatvarÆpaviÓe«yadalasya prayojanamÃha - yadrÆpÃvacchinneti/ tathà ca yadrÆpapadena ghaÂatvaæ nopÃdÃtuæ Óakyam/ tadavacchinnasya ghaÂasyÃdhikaraïe kapÃle dravyavibhÃjakopÃdhidvayasya jalatvap­thivÅtvadvayasyÃsattvÃt/ ata÷ saæyogatvÃdikameva yadrÆpapadenopÃdeyam, tadbhinna yà ghaÂatvajÃti÷ tadvattvasya ghaÂe sattvÃt tatrÃtivyÃpti÷, tadvÃraïÃya guïapadam/ na ca yadrÆpapadena ghaÂatvamapyupÃdÃtuæ Óakyate tadavacchinnasya ghaÂasya kÃlikasambandhenÃdhikaraïe kÃle kÃlikasambandhena jalatvap­thivÅtvÃtmakopÃdhidvayasattvÃt tadbhinnatvaæ ca ghaÂatve nÃstÅti kathaæ ativyÃptiprasaktiriti vÃcyam/ ÓuklatvÃvacchinnasya kÃlikasambandhenÃdhikaraïe jale p­thivyÃæ ca jalatvap­thivÅtvadvayasattvÃt tad­bhinnatvaæ ÓuklatvÃdijÃtau nÃstÅtyasambhavavÃraïÃya samavÃyasambandhena yadrÆpÃvacchinnÃdhikaraïe samavÃyasambandhena vartamÃnamityarthasyaiva yadrÆpÃvacchinnasamÃnÃdhikaraïamityanena vivak«itatvÃt kÃle ghaÂatvÃvacchinnasya samavÃyenÃsattvÃt kÃlo na samavÃyena ghaÂatvÃvacchinnÃdhikaraïam, api tu kapÃla eveti tadv­ttitvasya jalatvap­thivÅtvadvaye 'bhÃvÃt yadrÆpapadena ghaÂatvasyopÃdÃtumaÓakyatayà saæyogatvÃdikamupÃdÃya tadbhinnà ya ghaÂatvajÃti÷ tadvattvÃt ghaÂe 'tivyÃptiprasaktirityÃÓayÃt/ sthitasthÃpaka iti/ sthitasthÃpakatvÃvacchinnÃdhikaraïakaÂÃdau jalatvap­thivÅtvobhayÃbhÃvena yadrÆpapadena sthitasthÃpakatvaæ nopÃdÃtuæ Óakyate, api tu saæyogatvÃdikameva tadbhinnà yà jÃti÷ sthitasthÃpakatvarÆpà jÃti÷ tadvadguïatvasya sthitasthÃpake sattvÃt tatrÃtivyÃpti÷/ tadvÃraïÃya jÃtau sthitasthÃpakav­ttibhinneti viÓe«aïam/ sthitasthÃpakatvaæ tu sthitasthÃpakav­tti, na tad­bhinnamiti na do«a iti bhÃva÷/ na deyamiti/ tanmate sthitasthÃpakÃdhikaraïaæ jalaæ p­thivÅ ca tadv­ttitvaæ jalatvap­thivÅtvayorastÅti yadrÆpapadena sthitasthÃpakatvamapi grahÅtuæ Óakyate tadbhinnatvaæ nÃsti tasyetyata eva ativyÃptivÃraïasambhavÃt sthitasthÃpakav­ttibhinneti viÓe«aïaæ na deyamiti bhÃva÷/ nanu yadrÆpapadena rÆpatvamapi grahatuæ Óakyam, rÆpatvÃvacchinnarÆpÃdhikaraïe jale p­thivyÃæ ca jalatvap­thivÅtvadvayasattvÃt tadbhinnà rÆpatvabhinnà rÆpatvajÃti÷ na bhavatÅti kathaæ rÆpe lak«aïasamanvaya ityata Ãha - rÆpatvÃderiti/ tathà ca rÆpatvabhinnÃæ nÅlatvÃdijÃtimÃdÃya nÅlÃdau samanvaya iti bhÃva÷/ nanu sparÓe kathaæ lak«aïasamanvaya÷/ na tÃvat sparÓatvamÃdÃya/ tasyÃpi yadrÆpapadenopÃdÃtuæ ÓakyatvÃt/ tathà hi-yadrÆpaæ sparÓatvam tadavacchinnÃdhikaraïaæ jalaæ p­thivÅ ca, tadv­tti jalatvap­thivÅtvadvayaæ bhavati, ata÷ spaÓabtvabhinnà sparÓatvajÃti÷ na bhavati iti sparÓatvamÃdÃya samanvaya÷ kartumaÓakya÷/ nÃpi anu«ïÃÓÅtasparÓatvÃdikamÃdÃya, tatra ÓÅto«ïatve ÃdÃya ÓÅto«ïasparÓayo÷ samanvayasambhave 'pi anu«ïÃÓÅtatvamÃdÃya anu«ïÃÓÅte samanvayo na sambhavati, yadrÆpapadena anu«ïÃÓÅtatvamapyupÃdÃtuæ Óakyate tadavacchinnÃdhikaraïe p­thivyÃæ vÃyau ca dravyavibhÃjakopÃdhidvayasya vÃyutvap­thivÅtvarÆpasya sattvÃt tadrÆpabhinnatvaæ anu«ïÃÓÅtatve nÃstÅtyÃÓaÇkyÃha - pÃrthivÃnu«ïÃÓÅtarspaÓasyeti/ tathà ca anu«ïÃÓÅtatvavyÃpyà pÃrthivÃnu«ïÃÓÅtasparÓe, vÃyavÅyasparÓe 'vidyamÃnà kÃcana vilak«aïajÃtirasti, evaæ vÃcavÅyÃnu«ïÃÓÅtasparÓe ca pÃrthivasparÓe 'vidyamÃnà kÃcana jÃtirasti/ tÃæ tÃmÃdÃya pÃthivasparÓe vÃcavÅyasparÓe ca samanvaya÷/ tathà hi - yadrÆpapadena sà jÃti÷ na grahaïayogyà tÃd­ÓajÃtyavacchinnÃdhikaraïe p­thivyÃæ vÃyutvap­thivÅtvarÆpopÃdhidvayÃsattvÃt api tu saæyogatvÃdireva grÃhyÃ, tadbhinnatvaæ ca pÃrthiævasparÓagatavijÃtau vartate tadvatvÃt pÃrthiævasparÓeæ samanvaya÷/ evaæ vÃyavÅyasparÓe 'pi samanvayo bodhya iti bhÃva÷/ nanvevaæ p­thivÅgataikatve jalÅyaikatve 'vidyamÃnà kÃcana jÃtirastÅti svÅk­tya ekatve 'tivyÃptiprasaktirityata Ãha - saÇkhyÃdayastu sÃmÃnyaguïà iti/ tathà caikatve vaijÃtyÃbhÃvÃt sakalaikatvasÃdhÃraïamekatvatvaæ yadrÆpapadenopÃdeyam tadavacchinnÃdhikaraïaæ jalaæ p­thivÅ ca tadv­tti jalatvap­thivÅtvarÆpopÃdhidvayam/ atastadbhinnà ekatvatvabhinnà ekatvatvajÃti÷ na bhavatÅti naikatve 'tivyÃptirityÃÓaya÷/ tÃd­ÓajÃtimadbhinnaguïatvamiti/ dravyavibhÃjakopÃdhidvayasamÃnÃdhikaraïÃv­ttijÃtimadbhinnaguïatvamityartha÷/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{karmanirÆpaïam}* *{AnTs_76 calanÃtmakaæ karma / ÆrdhvadeÓasaæyogahetur utk«epaïam / adhodeÓasaæyogahetur apak«epaïam / ÓarÅrasaænik­«Âasaæyogahetur Ãku¤canam / viprak­«Âasaæyogahetu÷ prasÃraïam / anyat sarvaæ gamanam / p­thivyÃdicatu«ÂayamanomÃtrav­tti //}* calanÃtmakaæ karma/ ÆrdhvadeÓasaæyogahetu÷ utk«epaïam/ adhodeÓasaæyogahetu÷ apak«epaïam/ ÓarÅrasannik­«Âasaæyogahetu÷ Ãku¤canam/ ÓarÅraviprak­«Âasaæyogahetu÷ prasÃraïam/ anyatsarvaæ gamanam/ ___________________________________________________________________________ *{sÃmÃnyanirÆpaïam}* *{AnTs_77 nityam ekam anekÃnugataæ sÃmÃnyam / dravyaguïakarmav­tti / tad dvividhaæ parÃparabhedÃt / paraæ sattà / aparaæ dravyatvÃdi÷ //}* nityamekaæ anekÃnugataæ sÃmÃnyam/ dravyaguïakarmav­tti/ paraæ sattÃ/ aparaæ dravyatvÃdi/ ___________________________________________________________________________ *{viÓe«anirÆpaïam}* *{AnTs_78 nityadravyav­ttayo vyÃvartakà viÓe«Ã÷ //}* nityadravyav­ttayo vyÃvartakà viÓe«Ã÷/ *{dÅpikÃ}* karmaïo lak«aïamÃha - calaneti/ utk«epaïÃdÅnÃæ kÃryabhadamÃha - Ærveti/ ÓarÅreti/ vakratÃsaæpÃdakaæ Ãku¤canam/ ­jutÃsampÃdakaæ prasÃraïamityartha÷/ sÃmÃnyaæ lak«ayati - nityamiti/ saæyoge 'tivyÃptivÃraïÃya nityamiti/ jalaparamÃïugatarÆpe 'tivyÃptivÃraïÃya eketi/ paramÃïuparimÃïÃdÃvativyÃptivÃraïÃya aneketi anugatatvaæ samavetatvam tena nÃbhÃvÃdau ativyÃpti÷/ viÓe«aæ lak«ayati - nityeti/ *{prakÃÓikÃ}* mÆloktaæ sarvasaÇgrÃhakaæ na bhavatÅtyÃha - vakrateti/ nityamitÅti/ atra nityatvaæ prÃgabhÃvÃpratiyogitvaæ dhvaæsÃpratiyogitvaæ vÃ, ekataraniveÓenÃpi saæyogÃdervÃraïÃt/ ekapadaæ svarÆpakÅrtanamÃtraparamiti dra«Âavyam/ mÆle vyÃvartakà iti/ nityadravyÃïÃæ paraspara bhedasÃdhakà ityartha÷ atha viÓe«apadÃrthe kiæ pramÃïam/ na ca atyantasaÇkÅrïÃnÃæ paramÃïÆnÃæ bhedakadharmaæ vinà bhedÃsiddhirata÷ viÓe«Ã aÇgÅkartavyà iti vÃcyam, ekatvÃdivyaktereva bhedakatvasaæmbhavÃt iti cet - na/ yata÷ etatparamÃïaiæ tatparamÃïubhedasÃdhane ekatvÃde÷ vyabhicÃritayà etadekatvÃdereva hetutà vÃcyÃ/ na ca tayo÷ paramÃïvo÷ bhedÃsiddhau ekatvÃdau etatvaæ sugraham/ etatparamÃïusamavetatvaæ hi tasyaitatvam/ tasmÃt pratinityadravyame«Âavyo viÓe«apadÃrtha÷/ sa eva svasajÃtÅyÃnÃæ parasparaæ bhedasÃdhaka iti tatrÃpi viÓe«ÃntarÃpek«Ã nÃsti/ ato nÃnavasthà iti sampradÃya÷/ *{bÃlapriyÃ}* nanu nityadravyav­ttaya÷ vyÃvartakÃ÷ viÓe«Ã÷ iti paramamÆlÃt nityadravyav­ttitve sati bhedasÃdhakatvaæ viÓe«asya lak«aïamiti labhyate/ tathà ca sati gaganaparimÃïÃdÅnÃmapi nityadravyav­ttitvÃt itarabhedasÃdhakatvÃcca tatrÃtivyÃpti÷ ityato vyÃca«Âe - nityadravyÃïÃæ parasparabhedasÃdhakà ityartha iti/ atyantasaÇkÅrïÃnÃmiti/ atyantaæ miÓritÃnÃmityartha÷/ ekatvÃdivyaktereveti/ ayaæ paramÃïu÷ tatparamÃïo÷ bhidyate ekatvÃt ityanumÃnamatra vivak«itam/ yata etatparamÃïÃviti/ tatparamÃïubhedarÆpasÃdhyÃbhÃvavati tatparamÃïÃvapyekatvarÆpahetusatvÃd vyabhicÃra÷, tadvÃraïÃya etadekatvÃditi hetu÷ prayoktavya÷/ etadekatvaæ nÃma etatparamÃïumÃtrasamavetamekatvam/ ekatve etatparamÃïumÃtrasamavetatvaæ ca etatparamÃïubhinnÃsamavetatve sati etatparamÃïusamavetatvarÆpaæ etatparamÃïau tatparamÃïvapek«ayà bhede 'j¤Ãte durgraham/ tathà ca hetuj¤ÃnÃbhÃvÃt nÃnumiti/ pÆrvameva bhede j¤Ãte cÃnumÃnavaiyarthyam/ anumÃnasya bhedasiddhyarthatvÃditi bhÃva÷/ nanu etatparamÃïu÷ tatparamÃïo÷ bhinna÷ etadviÓe«Ãt iti hetunà paramÃïubhedassÃdhanÅya÷/ tatra etatparamÃïugataviÓe«e paramÃïvantaragatÃt viÓe«Ãt bhedasiddhiæ vinà etadviÓe«asya paramÃïvantarabhedasÃdhakatvaæ na bhavati/ tadarthaæ viÓe«e viÓe«ÃntarasvÅkÃre anavasthetyata Ãha - sa eva svasajÃtÅyÃnÃmiti/ viÓe«a÷ yathà paramÃïÆnÃæ bhedaæ sÃdhayati tathà sajÃtÅyaviÓe«Ãntarabhedamapi sÃdhayati, svaparanirvÃhakatvÃÇgÅkÃrÃt, ato nÃnavastheti bhÃva÷/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{samavÃyanirÆpaïam}* *{AnTs_79 nityasaæbandha÷ samavÃya÷ / ayutasiddhav­tti÷ / yayor dvayor madhya ekam avinaÓyadaparÃÓritam evÃvati«Âate tÃv ayutasiddau / yathÃvayavÃvayavinau guïaguïinau kriyÃkriyÃvantau jÃtivyaktÅ viÓe«anityadravye ceti //}* nityasambandha÷ samavÃya÷/ ayutasiddhav­tti÷/ yayormadhye ekamamavinaÓyadavasthaæ aparÃÓritamevÃvati«Âhate tau ayutasiddhau/ yathà avayavÃvayavinau, guïaguïinau, kriyÃkriyÃvantau, jÃtivyaktÅ, viÓe«anityadravye ceti/ *{dÅpikÃ}* samavÃyaæ lak«ayati - nityeti/ saæyoge ativyÃptivÃraïÃya nityeti/ ÃkÃÓÃdÃvativyÃptivÃraïÃya sambandheti/ ayutasiddhalak«aïamÃha - yayoriti/ nÅlo ghaÂa iti viÓi«ÂapratÅtirviÓe«aïaviÓe«yasambandhavi«ayÃ, viÓi«ÂabuddhitvÃt, daï¬Åti viÓi«Âabuddhivat iti samavÃyasiddhi÷/ avayavÃvayavinÃviti/ dravyasamavÃyikÃraïamavayava÷, tajjanyaæ dravyaæ avayavi/ *{prakÃÓikÃ}* vaiÓe«ikamatasÃdhÃraïyena samavÃye anumÃnaæ pramÃïayati - nÅla iti/ samavÃyikÃraïatvasya antyÃvayavini sattvÃt dravyeti/ paramÃïuvÃraïÃya janyeti/ avinaÓyadavasthamaparÃritamevÃvati«Âhate vinaÓyadavasthaæ tvanÃÓritaæ k«aïamavati«Âhate yathà tantvÃdinÃÓe paÂÃdiriti manasik­tya mÆle avinaÓyadityuktam/ *{bÃlapriyÃ}* 'dravyasamavÃyikÃraïam avayava÷' iti dÅpikÃta÷ dravyanirÆpitasamavÃyikÃraïatvaæ avayavasya lak«aïamiti labhyate/ ghaÂarÆpadravyasamavÃyikÃraïatvasya kapÃle sattvÃt lak«aïasamanvaya÷/ tatra samavÃyikÃraïatvamÃtroktau avayavini ghaÂe 'pi tatsamavetarÆpÃdisamavÃyikÃraïatvasattvÃt tatrÃtivyÃpti÷/ tadvÃraïÃya samavÃyikÃraïatve dravyanirÆpiteti viÓe«aïam/ avayavina÷ ghaÂasya guïÃdinirÆpitasamavÃyikÃraïatvasattve 'pi dravyanirÆpitasamavÃyikÃraïatvÃbhÃvÃt nÃtivyÃpti÷/ tadÃha - samavÃyikÃraïatvasyeti/ kapÃlarÆpe 'vayavini avayavatvasye«Âatayà tatrÃtivyÃptirneti sÆcanÃya antyÃvayavinÅtyuktam/ janyaæ dravyamavayavÅti granthena janyatve sati dravyatvam avayavino lak«aïamuktam/ tatra janyatvamÃtroktau janyaguïadÃvativyÃpti÷/ tadvÃraïÃya dravyatvamupÃttam/ dravyatvamÃtroktau avayave paramÃïÃvativyÃpti÷/ tadvÃraïÃya janyatvamupÃttm/ tadÃha - paramÃïuvÃraïÃyeti/ paramamÆle 'yayormadhye ekamavinaÓyadavasthamaparÃÓritamevÃvati«Âhate tÃvayutasiddhau' iti granthena ayutasiddhayorlak«aïamuktam/ yayormadhye tantupaÂayormadhye eka÷ paÂa÷ tantvÃÓrita evÃvati«Âhate iti tau tantupaÂÃvayutasiddhau/ tatra vinaÓyadavastha ityasya nÃÓapÆrvak«aïasya ityartha÷/ avinaÓyadavastha ityasya nÃÓÃvyavahitapÆrvak«aïÃt pÆrvak«aïe«u vidyamÃna ityartha÷/ svÃvyavahitapÆrvak«aïav­ttitva-svapratiyogitvobhayasambandhena nÃÓaviÓi«Âatvaæ vinaÓyadavasthatvamiti yÃvat/ tatra avinaÓyadavasthamiti viÓe«aïasya prayojanamÃha - avinaÓyadavasthamityÃdinÃ/ ayamatrÃÓaya÷-yadi ekamityasya avinaÓyadavasthamiti viÓe«aïaæ na dÅyate, tarhi yayormadhye ekamaparÃÓritamevÃvati«Âhate tÃvayutasiddhÃviti ayutasiddhalak«aïaæ syÃt/ tathà sati tantupaÂayoravyÃpti÷/ tantupaÂayormadhye ekasya paÂasya tantvÃÓritatayaivÃvasthÃnamiti niyamÃbhÃvÃt, yadà tantunÃÓÃt paÂanÃÓa÷ tadà tantunÃÓak«aïe paÂasya tantvanÃÓritasyaivÃvasthÃnÃt/ ata÷ paÂasya avinaÓyadavasthetiæ viÓe«aïam/ tantunÃÓak«aïastha÷ paÂa÷ vinaÓyadavastha÷, uttarak«aïe paÂasya nÃÓÃt, nÃÓÃvyavahitapÆrvak«aïasthatvarÆpavinaÓyadavasthalak«aïÃkrÃntatvÃt/ ata÷ avinaÓyadavastha÷ paÂa÷ tantunÃÓapÆrvak«aïÃvacchinnapaÂa÷ tasya tu tantvÃÓritatayaivÃvasthÃnÃt nÃvyÃptiriti/ tantvÃdinÃÓa iti/ tantvÃdinÃÓak«aïe ityartha÷/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{abhÃvanirÆpaïam}* *{AnTs_80 anÃdi÷ sÃnta÷ prÃgabhÃva÷ / utpatte÷ pÆrvaæ kÃryasya / sÃdir ananta÷ pradhvaæsa÷ / utpattyanantaraæ kÃryasya / traikÃlikasaæsargÃvacchinnapratiyogitÃko'tyantÃbhÃva÷ / yathà bhÆtale ghaÂo nÃstÅti / tÃdÃtmyasaæbandhÃvacchinnapratiyogitÃko'nyonyÃbhÃva÷ yathà ghaÂa÷ paÂo na bhavatÅti //}* anÃdi÷ sÃnta÷ prÃgabhÃva÷/ utpatte÷ pÆrvaæ kÃryasya/ sÃdirananta÷ pradhvaæsÃbhÃva÷/ utpatteranantaraæ kÃryasya/ traikÃlika÷ saæsargÃvacchinnÃbhÃva÷ atyantÃbhÃva÷/ yathà bhÆtale ghaÂo nÃsti iti/ tÃdÃtmyÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃvo 'nyonyÃbhÃva÷/ yathà ghaÂa÷ paÂo na bhavatÅti/ *{dÅpikÃ}* prÃgabhÃvaæ lak«ayati - anÃdiriti/ ÃkÃÓÃdau ativyÃpitavÃraïÃya sÃnta iti/ ghaÂÃdau ativyÃpitavÃraïÃya anÃdiriti/ pratiyogisamavÃyikÃraïavatti÷ pratiyogijanako bhavi«yatÅti vyavahÃrahetu÷ prÃgabhÃva÷/ dhvaæsaæ lak«ayati-sÃdiriti/ ghaÂÃdau ativyÃpitavÃraïÃïa ananta iti/ ÃkÃÓÃdau ativyÃptivÃraïÃya sÃdiriti/ pratiyogijanya÷ pratiyogisamavÃyikÃraïav­tti÷ dhvasta iti vyavahÃrahetu÷ dhvaæsa÷/ atyantÃbhÃvaæ lak«ayati - traikÃliketi/ anyonyÃbhÃve ativyÃptivÃraïÃya saæsargeti/ dhvaæsaprÃgabhÃvayorativyÃptivÃraïÃya traikÃlika iti/ anyonyÃbhÃvaæ lak«ayati - tÃdÃtmyeti/ pratiyogitÃvacchedakÃropyasaæsargabhedÃdekapratiyogikayoratyantÃnyonyÃbhÃvayorbhinnatvam/ kevaladevadattÃbhÃvÃt 'daï¬yabhÃva' iti pratÅtyà viÓi«ÂÃbhÃva÷, 'ekasattvepi dvau na sta÷' iti pratÅtyà dvitvÃvacchinnÃbhÃva÷, saæyogena ghaÂavati samavÃyena ghaÂÃbhÃva÷, tattadghaÂÃbhÃvÃt ghaÂatvÃvacchinnapratiyogitÃkasÃmÃnyÃbhÃvaÓca atirikta÷/ evamanyonyÃbhÃvo 'pi/ *{prakÃÓikÃ}* prÃgabhÃve pramÃïamÃha - bhavi«yatÅti/ saæsargeti/ tÃdÃtmyÃtiriktasaæsargetyartha÷/ dhvaæsaprÃgabhÃvayorapi pratiyogitÃvacchedakasambandha÷ vartata iti matÃbhiprÃyeïa traikÃliketi viÓe«aïam/ anyathà anyonyÃbhÃvavÃrakeïaiva tayorvÃraïÃt tadvyarthatÃpatte÷/ yadi saæsargÃvacchinnetyÃde÷ anyonyÃbhÃvabhinnÃbhÃva ityartha÷ tadà traikÃliketi siddhÃnte 'pi sÃrthakaæ traikÃlikatvamiha nityatvarÆpam/ mÆle bhÆtale ghaÂo nÃstÅti/ atra ghaÂÃbhÃvÃæÓe bhÆtalasya viÓe«yatvaæ sambandha÷, ghaÂÃbhÃvavat bhÆtalam ityatra tu bhÆtalÃæÓe abhÃvasya viÓe«aïatvaæ saæsarga iti vadatÃæ prÃcÃæ ayamabhiprÃya÷ - viÓe«yatvaviÓe«aïatve svarÆpasambandhaviÓe«au na j¤ÃnÅyavi«ayatÃviÓe«au/ na ca viÓe«aïatÃkhya÷ svarÆpasambandha eka eva astu, 'bhÆtale ghaÂo nÃsti' iti pratÅtau 'bhÆtalaæ ghaÂÃbhÃvavat' iti pratÅtito vailak«aïyasya viÓe«aïatvÃvacchinnÃdheyatÃvi«ayakatvakalpanenaiva nirvÃhÃditi vÃcyam/ tÃd­ÓapratÅtyo÷ vailak«aïyÃya prathamÃyÃæ viÓe«aïatvÃvacchinnÃdheyatà sannikar«a÷, dvitÅyÃyÃæ viÓe«aïatà saæsarga÷ iphayupeyate; kiæ và prathamÃyÃæ viÓe«aïatà saæsarga÷, dvitÅyÃyÃæ viÓe«aïatvÃvacchinnÃdhÃratà ityatra vinigamakasya durlabhatvÃt/ na ca tÃd­ÓapratÅtyo÷ saæsargÃæÓe 'vilak«aïatve 'pi viÓe«aïaviÓe«yabhÃvabhedÃt vailak«aïyopapatti÷ ityubhayatra viÓe«aïatÃyà eva sambandhatÃstviti vÃcyam/ tÃvatÃpi 'bhÆtale ghaÂo nÃsti' 'bhÆtalavÃn ghaÂÃbhÃva÷' ityanayo÷ 'bhÆtalaæ ghaÂÃbhÃvavat' 'ghaÂÃbhÃve bhÆtalam' ityanayoÓca pratÅtyo÷ vailak«aïyÃnirvrÃhÃt/ tasmÃt viÓe«yatvaviÓe«aïatvanÃmakayo÷ ubhayo÷ svarÆpasambandhaviÓe«ayo÷ saæsargatÃ/ tathà ca 'bhÆtalavÃn ghaÂÃbhÃva÷' ityatra ghaÂÃbhÃvÃæÓe bhÆtalasya viÓe«aïatvaæ saæsarga÷, ghaÂÃbhÃve bhÆtalam ityatra ca bhÆtalÃæÓe 'bhÃvasya viÓe«yatÃsaæsarga÷ bhÃsate/ sa ca tatra abÃdhita iti abhramatvanirvÃha iti saÇk«epa÷/ dhvaæsaprÃgabhÃvayoriva ekapratiyogikayo÷ atyantÃbhÃvÃnyonyÃbhÃvayo÷ kim ekavidhatvaæ, netyÃha - pratiyogiteti/ Ãropyeti/ prÃcÅnamatÃbhiprÃyeïa/ atra yathÃyogaæ pratiyogitÃvacchedakadharmabhedaiva saæsargabhedo 'pyatyantÃbhÃvabahutvaprayojaka÷/ pratiyogitÃvacchedakadharmabheda÷ anyonyÃbhÃvabahutvaprayojaka iti dra«Âavyam/ tadeva darÓayati-kevaleti/ kevaladevadattÃbhÃvÃt viÓi«ÂÃbhÃvo 'tirikta ityanvaya÷/ anyathà kevaladevadattavati 'daï¬Å nÃsti' iti pratyayÃnÃpatte÷/ ubhayÃbhÃvasyÃtiriktatve pratÅtiæ pramÃïayati - ekasattve 'pÅti/ ghaÂapaÂau dvau na sva ityÃdau ghaÂatvaæ paÂatvaæ ubhayatvaæ caitattritayaæ pratiyogitÃvacchedakam, kevalaghaÂavati kevalapaÂavati yatki¤cidubhayavati ca tathà pratyayÃt/ sambandhabhedenÃbhÃvasyÃtiriktatvaæ darÓayati - saæyogeneti/ sÃmÃnyaviÓe«ÃbhÃvayo÷ bhedaæ darÓayati - tattaditi/ atirikta iti/ anyathà yatki¤cit ghaÂavati ghaÂo nÃstÅti pratyayÃpatte÷/ evamanyonyÃbhÃvo 'pÅti/ avacchedakabhedÃt tattadghaÂabheda÷ tata÷ ubhayabheda÷ ghaÂabhedaÓca atirikta ityartha÷/ *{bÃlapriyÃ}* "traikÃlika÷ saæsargÃbhÃva÷ atyantÃbhÃva÷"iti mÆlam/ saæsarÇgÃbhÃva ityasya saæsargÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃva ityartha÷/ tatra traikÃlikatvamÃtroktau anyonyÃbhÃve 'tivyÃpti÷, tasyÃpi nityatvÃt/ tadvÃraïÃya saæsargÃvacchinnapratiyogitÃka ityuktam/ na ca saæsargÃvacchinnapratiyogitÃkatvaniveÓe 'pi anyonyÃbhÃvasya tÃdÃtmyasambandhÃvacchinnapratiyogitÃkatvÃt ativyÃptitÃdavasthyamiti vÃcyam/ saæsargÃbhÃva ityanena tÃdÃtmyÃtiraktisaæbandhÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃvasya vivak«itatvÃt/ tadÃha - tÃdÃtmyÃtiriktasaæsargetyartha iti/ saæsargÃbhÃvatvamÃtroktau dhvaæsaprÃgabhÃvayorativyÃpti÷, tadvÃraïÃya traikÃlika iti/ nanu samavÃyena ghaÂÃdhikaraïe saæyogena ghaÂo nÃsti, saæyogena ghaÂÃdhikaraïe samavÃyena ghaÂo nÃsti iti pratÅtyupapattaye saæyogasambandhÃvacchinnaghaÂÃbhÃva - samavÃyasambandhÃvacchinnaghaÂÃbhÃvayorbhedo vaktavya÷/ tadarthaæ cÃtyantÃbhÃvÅyapratiyogitÃyÃæ sambandhÃvacchinnatvaæ aÇgÅkriyate/ dhvaæsaprÃgabhÃvayostu tÃd­Óayuktyasambhavena tayo÷ saæsargÃvacchinnapratiyogitÃkatvaæ aprÃmÃïikam/ tathà ca saæsargÃbhÃva ityanenaiva dhvaæsaprÃgabhÃvayorvÃraïasambhavÃt traikÃliketi viÓe«aïaæ vyarthaæ ityata Ãha - dhvaæsaprÃgabhÃvayorapÅti/ dhvaæsaprÃgabhÃvayo atyantÃbhÃvavirodhitÃmate 'ÓyÃmaghaÂe samavÃyena rakto nÃsti' 'raktaghÂe samavÃyena ÓyÃmo nÃsti' iti pratÅtau prÃgabhÃvadhvaæsayoreva vi«ayatayà tayorapi samavÃyasambandhÃvacchinnapratiyogitÃkatvamastÅti tanmatÃnusÃreïa dhvaæsaprÃgabhÃvayorativyÃptivÃraïÃya traikÃliketi viÓe«aïamiti bhÃva÷/ anyatheti/ dhvaæsaprÃgabhÃvayo÷ sambandhÃvacchinnapratiyogitÃkatvÃnaÇgÅkÃra ityartha÷/ anyonyÃbhÃvavÃrakeïaiveti/ anyonyÃbhÃve 'tivyÃpitavÃraïÃya upÃttena tÃdÃtmyÃtiriktasambandhÃvacchinnapratiyogitÃkatvaviÓe«aïenaivetyartha÷/ tayorvÃraïÃt - dhvaæsaprÃgabhÃvayorativyÃptivÃraïasambhavÃt/ tadvyarthatÃpatte÷ - traikÃliketi viÓe«aïavaiyarthyÃpatte÷/ yadÅti/ tathà ca saæsargÃbhÃva ityasya anyonyÃbhÃvabhinnÃbhÃva ityartha÷/ dhvaæsaprÃgabhÃvayorapi anyonyÃbhÃvÃbhinnÃbhÃvatvamastÅti tatrÃtivyÃptivÃraïÃya trekÃliketi viÓe«aïamiti bhÃva÷/ anityapadÃrthe«vapi pÆrvadinaÓvodinÃdyadinÃkhyabhÆtabhavi«yadvartamÃnarÆpakÃlatrayav­ttitvasambhavÃt traikÃliketi viÓe«aïe datte 'pi dhvaæsaprÃgabhÃvayo÷ ativyÃpti÷ tadavasthetyata Ãha - traikÃlikatvamiha nityatvarÆpamiti/ nityatvaæ ca dhvaæsÃpratiyogitve sati prÃgabhÃvÃpratiyogitvam/ dhvaæsÃpratiyogitvaniveÓÃt prÃgabhÃvanirÃsa÷/ prÃgabhÃvÃpratiyogitvaniveÓÃt dhvaæsanirÃsa÷/ nanu bhÆtale ghaÂo nÃsti ityatra ghaÂÃbhÃvÃæÓe bhÆtalasya viÓe«yatvaæ saæmbandha÷, bhÆtalaæ ghaÂÃbhÃvavat ityatra bhÆtalÃæÓe ghaÂÃbhÃvasya viÓe«aïatvaæ sambandha÷ iti prÃcÅnairuktaæ na saÇgacchate/ bhÆtalaæ ghaÂÃbhÃvavat iti pratÅtau bhÆtalasya viÓe«yatayà ghaÂÃbhÃvasya viÓe«aïatayà na bhÃnÃt bhÆtalÃæÓe ghaÂÃbhÃvasya viÓe«aïatvaæ sambandha ityukte÷ saÇgatatve 'pi bhÆtale ghaÂo nÃsti iti pratÅtau ghaÂÃbhÃvasya viÓe«yatayà bhÆtalasya ca prakÃratayà bhÃnena bhÆtalasya viÓe«yatvÃbhÃvena bhÆtalasya viÓe«yatvaæ sambandha ityukterasaÇgatatvÃt/ tathà bÃdhitaviÓe«yatvarÆpasaæsargÃvagÃhitayà tÃd­ÓapratÅte÷ bhramatvÃpatti÷ ityata÷ prÃcÅnÃnÃmÃÓayaæ vaktuæ Ãrabhate - tatra ghaÂÃbhÃvÃæÓa ityÃdinÃ/ viÓe«yatvaviÓe«aïatvesvarÆpasambandhaviÓe«Ãviti/ yathà daï¬aviÓi«Âa÷ puru«a ityatra daï¬anirÆpitaæ viÓe«yatvaæ puru«agataæ daï¬aviÓi«ÂatvÃtmakaæ daï¬avayÃvartyatvarÆpaæ và ÃdhÃrapuru«asvarÆpaæ tathà bhÆtalani«Âhaæ ghaÂÃbhÃvanirÆpitaæ viÓe«yatvamapi ghaÂÃbhÃvaviÓi«ÂatvÃtmakaæ ÃdhÃrabhÆtalasvarÆpam, yathà và daï¬ani«Âhaæ viÓe«aïatvaæ Ãdheyadaï¬asvarÆpam tathà ghaÂÃbhÃvani«Âhaæ viÓe«aïatvamapi ghaÂÃbhÃvasvarÆpam/ sambandhatayocyamÃnaæ viÓe«yatvaæ viÓe«aïatvaæ ca na j¤ÃnÅyaviÓe«yatÃprakÃratÃkhyavi«ayatÃviÓe«arÆpam, kiæ tu svarÆpasambandhÃtmakam/ tathà ca 'bhÆtale ghaÂo nÃsti' ityatra viÓe«yatÃrÆpavi«ayatÃyÃ÷ bhÆtale 'bhÃve 'pi svarÆpasambandhÃtmakaviÓe«yatvasattvÃt tena sambandhena ghaÂÃbhÃvÃæÓe bhÆtalasya prakÃratayà bhÃnÃt pratÅte÷ pramÃtvameveti/ bhÃva÷/ na ca viÓe«aïatÃkhya iti/ tathà ca bhÆtalaghaÂÃbhÃvayo÷ viÓe«aïatvamiti eka eva sambandha÷/ na ca ekasyaiva sambandhasya dvayorapi pratÅtyorvi«ayatve tayorvailak«aïyaæ kathamiti vÃcyam/ sambandhaikye 'pi 'bhÆtale ghaÂo nÃsti' iti pratÅtau viÓe«aïatÃsambandhÃvacchinnÃdheyatvaæ vi«aya÷, 'bhÆtalaæ ghaÂÃbhÃvavat' iti pratÅtau viÓe«aïatvaæ vi«aya ityevaæ pratÅtyo÷ vailak«aïyasya vaktuæ ÓakyatvÃditi ÓaÇkitu÷ ÃÓaya÷/ samÃdhatte - tÃd­ÓapratÅtyoriti/ prathamÃyÃmiti/ 'bhÆtale ghaÂo nÃsti' iti pratÅtÃvityartha÷/ dvitÅyÃyÃmiti/ 'bhÆtalaæ ghaÂÃbhÃvavat' iti pratÅtÃvityartha÷/ puna÷ ÓaÇkate - na ca tÃd­ÓapratÅtyoriti/ tathà cobhayatrÃpi pratÅntyo÷ viÓe«aïatvanÃmaka÷ eka eva sambandha÷ vi«aya÷/ tathÃpi 'bhÆtale ghaÂo nÃsti' iti pratÅtau viÓe«yatÃkhyavi«ayatà ghaÂÃbhÃvani«Âhà viÓe«aïatÃkhyavi«ayatà bhÆtalani«ÂhÃ/ 'bhÆtalaæ ghaÂÃbhÃvavat' iti pratÅtau viÓe«yatÃkhyavi«ayatà bhÆtalani«Âhà viÓe«aïatÃkhyavi«ayatà ghaÂÃbhÃvani«Âhà ityevaæ vi«ayatÃvailak«aïyÃdeva tÃd­pratÅtyorvailak«aïyaæ na sambandhavailak«aïyÃditi ÓaÇkiturabhiprÃya÷/ viÓe«aïaviÓe«yabhÃvabhedÃditi/ viÓe«aïatà - viÓe«yatÃkhyavi«ayatÃvailak«aïyÃdityartha÷/ samÃdhatte - tÃvatÃpÅti/ 'bhÆtale ghaÂo nÃsti' iti pratÅtau ghaÂÃbhÃve viÓe«yatÃkhyavi«ayatà bhÆtale viÓe«aïatÃkhyavi«ayatà 'bhÆtalavÃn ghaÂabhÃva÷' ityatrÃpi tathaiveti vi«ayatÃvailak«aïyÃbhÃvÃt tayo÷ vailak«aïyaæ na syÃt/ evaæ 'bhÆtalaæ ghaÂÃbhÃvavat' iti pratÅtau bhÆlani«Âhà viÓe«yatÃkhyavi«ayatÃ, ghaÂÃbhÃvani«Âhà viÓe«aïatÃkhyavi«ayatÃ, 'ghaÂÃbhÃve bhÆtalam' iti pratÅtÃvapi tathaiveti vi«ayatÃvailak«aïyÃbhÃvÃt tayo÷ vailak«aïyaæ durupapÃdamiti bhÃva÷/ evaæ ca svarÆpÃtmakaviÓe«aïatÃkhyamekameva sambandhamaÇgÅk­tyavi«ayatÃvailak«aïyÃt pratÅtivailak«aïyasya durupapÃdatvÃt viÓe«aïatvaæ viÓe«yatvaæ ceti svarÆpÃtmakasambandhadvayamaÇgÅk­tya sambandhavailak«aïyÃdeva pratÅtivailak«aïya nirvo¬havyamiti vadan upakrÃntaæ pratÅterabhramatvamupasaæharati - tasmÃditi/ tathà ca 'bhÆtale ghaÂo nÃsti' ityatra ghaÂÃbhÃve bhÆtalasya viÓe«yatva saæsarga÷, 'bhÆtalavÃn ghaÂÃbhÃva÷' ityatra ghaÂÃbhÃve bhÆtalasya viÓe«aïatvaæ sambandha ityanayorvailak«aïyam/ 'bhÆtalaæ ghaÂÃbhÃvavat' ityatra bhÆtalÃæÓe ghaÂÃbhÃvasya viÓe«aïatvaæ saæsarga÷/ 'ghaÂÃbhÃve bhÆtalam' ityatra bhÆtalÃæÓe ghaÂÃbhÃvasya viÓe«yatvaæ sambandha iti tayo÷ vailak«aïyamiti bhÃva÷/ nanvevamapi 'ghaÂÃbhÃve bhÆtalam', 'bhÆtale ghaÂo nÃsti' ityanayo÷ viÓe«yatÃvi«ayakatvÃt vailak«aïyaæ na syÃt/ evaæ 'bhÆtalavÃn ghaÂÃbhÃva÷, 'bhÆtalaæ ghaÂÃbhÃvavat' ityanayo÷ vailak«aïyaæ na syÃt, ubhayatra viÓe«aïatÃrÆpasambandhasyaiva vi«ayatvÃdityata Ãha - saÇk«epa iti/ vi«ayatÃviÓe«ÃtmakaviÓe«yaviÓe«aïabhÃvavailak«aïyasahak­tasvarÆpasambandhÃtmakaviÓe«yaviÓe«aïabhÃvavailak«aïyena pratÅtÅnÃæ vailak«aïyamupapÃdanÅyam/ yayo÷ pratÅtyo÷ vi«ayatÃvailak«aïyaæ nÃsti tayo÷ sambandhavailak«aïyamasti/ yayo÷ sambandhavailak«aïyaæ nÃsti, tayo÷ vi«ayatÃvailak«aïyamasti ityevaæ pratÅtÅnÃæ vailak«aïyam/ tattassambandhasyÃbÃdhitatvÃt pramÃtvaæ copapadyata iti bhÃva÷/ *{asya sandarbhasya bahuvÃramÃlo¬ane k­te 'pi tÃtparyÃj¤ÃnÃt ÃcÃryacaraïÃn ap­ccham/ te 'pi bahudhà Ãlocya prakÃÓikÃyÃmÅ«at Óodhanaæ k­tvà tÃtparyamavarïayan/ tathaivÃhamatrÃlikham/}* pratiyogitÃvacchedakadharmabhedÃt pratiyogitÃvacchedakasambandhabhedÃcca ekapratiyogiko 'pyatyantÃbhÃva÷ bhidyate/ evaæ pratiyogitÃvacche dakadharmabhedÃt ekapratiyogiko 'pyanyonyÃbhÃva÷ bhidyata iti sodÃharaïaæ dÅpikÃyÃæ nirÆpyate/ dhvaæsaprÃgabhÃvayostu tathà bhedo na nirÆpita÷, tatra kÃraïamÃha - dhvaæsaprÃgabhÃvayoriti/ ayaæ bhÃva÷ - dhvaæsaprÃgabhÃvayo÷ sambandhÃvacchinnapratiyogitÃkatvaæ và ki¤ciddharmÃvacchinnapratiyogitÃkatvaæ và nÃÇgÅkriyate/ ata÷ ekapratiyogikÃnÃæ dhvaæsÃnÃæ ekapratiyogikÃnÃæ prÃgabhÃvÃnÃæ caikavidhatvameva/ atyantÃnyonyÃbhÃvayostu tadaÇgÅkÃrÃt ekapratiyogikÃnÃmatyantÃbhÃvÃnÃæ bhinnabhinnadharmasambandhÃvacchinnapratiyogitÃkatve pratiyogitÃvacchedakadharmabhedÃt pratiyogitÃvacchedakasambandhabhedÃcca bhinnatvameva/ ekapratiyogikÃnÃæ anyonyÃbhÃvÃnÃæ yadyapi sambandhabhedÃt bhedo vaktumaÓakya÷, tÃdÃtmyasyaiva pratiyogitÃvacchedakasambandhatvÃt/ tathÃpi pratiyogitÃvacchedakadharmabhedÃt bhedo vaktuæ Óakyata iti bhÃva÷/ aropyeti prÃcÅnamatÃbhiprÃyeïeti/ saæsargÃropajanya pratÅtivi«ayo 'bhÃva÷ atyantÃbhÃva÷/ saæsargÃropo nÃma tÃdÃtmyÃtiriktasambandhena pratiyogyÃropa iti pracÅnà Ãhu÷/ tathà cÃtyantÃbhÃvabuddhijanakÃropavi«ayasaæyogasamavÃyÃdisambandhabhedÃt atyantÃbhÃvabheda iti ÃropyasaæsargabhedÃditi dÅpikÃyà artha iti bhÃva÷/ navÅnÃstu - pratiyogyÃropasyÃbhÃvabuddhihetutÃyÃ÷ niryuktikatvÃt tÃdÃtmyÃtiriktasambandhÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃvatvameva saæsargÃbhÃvatvam, traikÃlikatvaviÓe«itaæ tadevÃtyantÃbhÃvatvamityÃhu÷/ tanmatÃnusÃreïa tu pratiyogitÃvacchedakasambandhabhedÃdatyantÃbhÃvabheda ityÆhmam/ pratiyogitÃvacchedakadharmabheda iti tÃdÃtmyarÆpasya pratiyogitÃvacchedakasambandhasya ekavidhatvÃt pratiyogitÃvacchedakasambandhabheda÷ nÃnyonyÃbhÃvabhedaprayojakatayà ukta ityavadheyam/ kevaladevadattÃbhÃvÃditi/ devadattÃbhÃvasya daï¬aviÓi«ÂadevadattÃbhÃvasya ca yadyapi devadatta eka eva pratiyogÅ, tathÃpi ekatra devadattatvaæ pratiyogitÃvacchedakam, anyatra daï¬a iti pratiyogitÃvacchedakadharmabhedÃt devadattÃbhÃva-daï¬yabhÃvayorbheda÷/ yadi tu tayorbhedo nÃÇgÅkriyate tarhi kevaladevadattavati bhÆtale devadatto nÃsti iti pratÅti÷ yathà na bhavati, tathà daï¬Å nÃstÅti pratÅtirapi na bhavet/ bhavati tu tÃd­ÓÅ pratÅti÷/ ata÷ kevaladevadattÃbhÃvÃt daï¬aviÓi«ÂadevadattÃbhÃvo 'tirikta iti bhÃva÷/ ghaÂapaÂau dvau na sta iti/ kevalaghaÂavati và kevalapaÂavati và pradeÓe 'ghaÂapaÂau dvau na sta÷' iti pratÅti÷ bhavati, 'ghaÂo nÃsti' iti và 'paÂo nÃsti' iti và pratÅti÷ na bhavati/ ata÷ kevalaghaÂÃbhÃvÃt kevalapaÂÃbhÃvÃcca atiriktatayà ghaÂapaÂobhayÃbhÃva÷ svÅkartavya÷/ 'ghaÂapaÂau na sta' ityatra ghaÂatvamÃtraæ và paÂatvamÃtraæ và ubhayatvamÃtraæ và na pratiyogitÃvacchedakam, pratiyogitÃvacchedakaviÓi«Âapratiyoginà sÃkamabhÃvasya virodhÃt ghaÂamÃtravati bhÆtale pratiyogitÃvacchedakaghaÂatvaviÓi«ÂaghaÂarÆpavirodhisattvena 'ghaÂapaÂau na sta÷' ityÃkÃrakobhayÃbhÃvÃvagÃhipratÅtyanupapatte÷/ tathÃkevalapaÂavati ghaÂapaÂÃtiriktayatki¤cidubhayavati ca pradeÓe paÂatvaviÓi«Âasya ubhayatvaviÓi«Âasya ca virodhina÷ sattvena tÃd­ÓapratÅti÷ na syÃt/ ata÷ ghaÂatvaæ paÂatvaæ ubhayatvaæ ceti tritayaæ pratiyogitÃvacchedakam/ pratiyogitÃvacchedakatÃparyÃptyadhikaraïadharmavacchinnapratiyoginà sÃkamabhÃvasya virodha iti tÃd­ÓatritayÃvacchinna-ghaÂapaÂobhayameva ghaÂapaÂobhayÃbhÃvasya virodhÅti ghaÂapaÂobhayavatyeva pradeÓe 'ghaÂapaÂau na sta' iti pratÅtirna bhavati, kevalaghaÂÃdimati tu bhavitumarhatÅti bhÃva÷/ saæyogenetÅti/ tathà ca saæyogasambandhÃvacchiddhaghaÂÃbhÃvÃt samavÃyasambandhÃvacchinnaghaÂÃbhÃvo 'nya iti svÅkaraïÅyam/ anyathà saæyogena ghaÂavati bhÆtale saæyogena ghaÂo nÃstÅti pratÅti÷ yathà na bhavati tathà samavÃyena ghaÂo nÃstÅ ti pratÅtirapi na syÃt/ evaæ tatraiva samavÃyena ghaÂo nÃstÅti pratÅti÷ yathà bhavati tathà saæyogena ghaÂo nÃstÅti pratÅtirapi syÃditi bhÃva÷/ sÃmÃnyaviÓe«ÃbhÃyoriti/ sÃmÃnyÃbhÃvaviÓe«ÃbhÃvayorityartha÷/ sÃmÃnyadharmÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃva÷ sÃmÃnyÃbhÃva÷/ viÓe«adharmÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃva÷ viÓe«ÃbhÃva÷/ 'ghaÂo nÃsti' iti pratÅtisiddha÷ ghaÂatvÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃva÷ sÃmÃnyÃbhÃva÷/ 'nÅlaghaÂo nÃsti', 'raktaghaÂo nÃsti' ityÃdipratÅtisiddha÷ nÅlaghaÂatvÃdyavacchinnapratiyogitÃkÃbhÃva÷ viÓe«ÃbhÃva÷/ yadi sÃmÃnyÃbhÃvo nÃtirikta÷ tadà nÅlaghaÂavati bhÆtale raktaghaÂÃbhÃvasya sattvÃt raktaghaÂÃbhÃvarÆpasya ghaÂasÃmÃnyÃbhÃvasyÃpi sattvamÃvaÓyakamiti 'ghaÂo nÃsti' iti ghaÂasÃmÃnyÃbhÃvÃvagÃhinÅ pratÅti÷ syÃt/ sÃmÃnyÃbhÃvasyÃtiriktatve tu nÅlaghaÂavati bhÆtale raktaghaÂÃbhÃvasya sattve 'pi ghaÂasÃmÃnyÃbhÃvasyÃsattvÃt na tÃd­ÓÅ pratÅtiriti vaktuæ Óakyate/ ata÷ viÓe«ÃbhÃvÃtirikta÷ sÃmÃnyÃbhÃvo 'ÇgÅkaraïÅya iti bhÃva÷/ avacchedakabhedÃditi/ nÅlaghaÂabhedasya nÅlaghaÂatvaæ pratiyogitÃvacchedakam, ghaÂapaÂobhayabhedasya ghaÂapaÂobhayatvaæ pratiyogitÃvacchadedakam ghaÂabhedasya ghaÂatvaæ pratiyogitÃvacchedakam ityevaæ pratiyogitÃvacchedakadharmabhedÃt 'nÃyaæ nÅlaghaÂa÷' 'nemau ghaÂapaÂau' 'nÃyaæ ghaÂa÷' ityÃdipratÅtisiddhÃnÃæ nÅlaghaÂabhedaghaÂapaÂobhayabheda-ghaÂabhedÃdÅnÃæ bhinnatvaæ vaktavyamityartha÷/ *{dÅpikÃ}* *{vyadhikaraïadharmÃvacchinnÃbhÃva÷}* 'ghaÂatvena paÂo nÃsti' iti pratÅtyà vyadhikaraïadharmÃvacchinnÃbhÃvo nÃÇgÅkriyate/ paÂe ghaÂatvaæ nÃstÅti tadartha÷/ atiriktatve sa kevalÃnvayÅ/ *{prakÃÓikÃ}* prasaÇgÃdÃha - ghaÂatveneti/ nÃÇgÅkriyata iti/ abhÃvadhiya÷ viÓi«ÂavaiÓi«ÂyÃvagÃhimaryÃdopab­æhitatayà 'ghaÂatvena paÂo nÃsti' ityÃdipratyayasya viÓi«ÂavaiÓi«ÂyÃnavagÃhina÷ ghaÂatvÃde÷ pratiyogitÃvacchedakatvavyavasthÃpakatvÃbhÃvena vyadhikaraïadharmÃvacchinnÃbhÃve mÃnÃbhÃvÃditi bhÃva÷/ nanu tarhi tÃd­Óapratyayasya kà gatiriti ata ÃhapaÂa iti/ nanu 'ghaÂatvena paÂo nÃsti' iti pratÅte÷ paÂÃdhikaraïakaghaÂatvÃbhÃvÃvagÃhitvaæ na sambhavati/ asati bÃdhake tacchabdollekhipratÅte÷ tacchabdapratipÃdyÃrthavi«ayakatvaparityÃgÃyogÃt paÂÃdhikaraïakaghaÂatvÃbhÃvasya 'ghaÂatvena paÂo nÃsti' iti ÓabdÃt kathamapyapratÅte÷/ kintu avacchinnapratiyogitÃkatvasambandhena abhÃvÃæÓe svÃtantryeïa ghaÂatvÃvagÃhitvameva/ 'abhÃvabuddhi÷ viÓi«ÂavaiÓi«ÂyÃvagÃhimaryÃdÃæ nÃtiÓete' iti niyamastu na/ evaæ ca vyadhikaraïadharmavacchinnapratiyogitÃkÃbhÃva÷ sapramÃïa iti cet - astu tarhi atiriktatvaæ tasyetyÃha - atiriktatva iti/ sa÷ - vyadhikaraïadharmavacchinnapratiyogitÃka÷/ kevalÃnvayÅti/ pratiyogitÃvacchedakÃvacchinnapratiyogirÆpavirodhavirahÃditi bhÃva÷/ *{bÃlapriyÃ}* nanu abhÃvÃnÃæ anekavidhatvanirÆpaïaprasaÇge vyadhikaraïadharmÃvacchinnÃbhÃvakhaï¬anaæ ayuktamityata Ãha - prasaÇgÃditi/ sm­tasya upek«ÃnarhatvarÆpaprasaÇgasaÇgatyetyartha÷/ pratiyogitÃvacchedakadharmasaæbandhabhedÃdiva pratiyogitÃvacchedakadharmagatÃt pratiyogitÃsÃmÃnÃdhikaraïyatadasamÃnÃdhikaraïyabhedÃdapi abhÃvabheda÷ bhavati, tathaiva vyadhikaraïasamÃnÃdhikaraïadharmÃvacchinnapratiyogitÃkayorabhÃvayorbhedasiddhedityÃÓaÇkya vyadhikaraïadharmavacchinnÃbhÃva eva nÃsti, kutastadarthaæ bhedakÃntarÃnve«aïamityÃÓayena vyadhikaraïadharmÃvacchinnÃbhÃvakhaï¬anamapi saÇgatameva iti tu n­siæhaÓÃstricaraïÃ÷ prÃhu÷/ dÅpikÃyÃm ghaÂatvena paÂo nÃstÅtyÃdi/ ghaÂatvena paÂo nÃstÅti pratÅtyà siddhyatÅtyukta÷ vyadhikaraïadharmÃvacchinnÃbhÃvo nÃsmÃbhiraÇgÅkriyate/ tÃd­ÓapratÅte÷ paÂÃnuyogikaghaÂatvÃbhÃvavi«ayakatvena ghaÂatvÃvacchinnapaÂani«ÂhapratiyogitÃnirÆpakÃbhÃvavi«ayakatvÃdityartha÷/ atra saunda¬opÃdhyÃyÃ÷ - abhÃva÷ dvividha÷ - vyadhikaraïadharmÃvacchinnapratiyogitÃka÷ samÃnÃdhikaraïadharmÃvacchinnapratiyogitÃkaÓceti/ pratiyogitÃÓrayÃv­ttirdharma÷ vyadhikaraïadharma÷/ pratiyogitÃÓrayav­ttirdharma÷ samÃnÃdhikaraïadharma÷/ 'ghaÂatvena paÂo nÃsti' ityatra pratiyogitÃÓraya÷ paÂa÷ tadav­ttirdharma÷ ghaÂatvaæ tadavacchinnà yà paÂani«Âhà pratiyogità tannirÆpako 'bhÃva÷ vyadhikaraïadharmÃvacchinnÃbhÃva÷/ 'ghaÂo nÃsti' ityatra pratiyogitÃÓraya÷ ghaÂa÷ tadv­ttidharma÷ ghaÂatvam tadavacchinnaghaÂani«ÂhapratiyogitÃko 'bhÃva÷ samÃnÃdhikaraïardhmavacchinnÃbhÃva÷ ityÃhu÷/ tatkhaï¬anaprakÃramÃha prakÃÓikÃyÃm - abhÃvadhiya iti/ abhÃvabuddhirviÓi«ÂavaiÓi«ÂyÃvagÃhimaryÃdÃæ nÃtiÓete' itiniyamÃt abhÃvatvaprakÃrakabuddhi÷ sarvÃpi pratiyogitÃvacchedakaviÓi«ÂapratiyogivaiÓi«ÂyamabhÃve 'vagÃhata iti vaktavyam/ prak­te ghaÂatvaviÓi«ÂapaÂÃprasiddhyà tadvaiÓi«ÂyÃvagÃhitvaæ na sambhavatÅti 'ghaÂatvena paÂo nÃsti' iti pratÅti÷ na ghaÂatvÃvacchinnapaÂani«ÂhapratiyogitÃkÃbhÃvaæ vi«ayÅkaroti/ api tu ÓaÓaÓ­Çgaæ nÃstÅti pratÅti÷ yathà ӭÇge ÓaÓÅyatvÃbhÃvaæ vi«ayÅkaroti tathà ghaÂatvena paÂo nÃstÅti pratÅtirapi paÂe ghaÂatvÃbhÃvamavagÃhate/ ata÷ uktapratÅti÷ vyadhikaraïadharmasya pratiyogitÃvacchedakatvasÃdhanÃya nÃlamiti bhÃva÷/ nanu ghaÂatvenetyÃdi/ asati bÃdhake tacchabdollikhitapratÅntestacchabdapratipÃdyÃrthavi«ayakatvamiti niyamÃt 'ghaÂatvena paÂo nÃsti' iti ÓabdÃt yor'tha÷ pratipÃdyate sa eva tadullikhatapratÅtÃvapi vi«aya iti vÃcyam/ tatra tÃd­ÓaÓabdÃt ghaÂatvÃvacchinnapaÂani«ÂhapratiyogitÃkÃbhÃvasyaiva pratipatte÷ tÃd­ÓaÓabdollikhitapratÅterapi tadvi«ayakatvameva yuktamiti bhÃva÷/ kintu iti/ ghaÂatvenetyatra t­tÅyÃyÃ÷ avacchinnapratiyogitÃkatvamartha÷, tasyÃbhÃve 'nvaya ityabhiprÃya÷/ vibhaktyartharÆpeïa sambandhenÃnvaya i«Âa eva/ ata eva dinakaryÃm 'bhÆtale ghaÂa' ityÃdau ÃdheyatÃsaæsargeïÃpi ghaÂabhÆtalayoranvayÃt sÃk«ÃdityasyÃpi vyutpattau niveÓÃt"ityuktam/ tatra rÃmarudrÅye -"yadyapi ghaÂe bhÆtalav­ttitvaprakÃrakabodhasvÅkÃreïaivopapattau ÃdheyatÃsambandhena bhÆtalasyÃpi ghaÂe prakÃratvopagamo 'nucita÷, padÃrthasya saæsargavidhayà bhÃnÃnaÇgÅkÃrÃt/ tathÃpi 'bhÆtale ghaÂa' iti vÃkyajaj¤ÃnÃnantaraæ ghaÂo bhÆtalÅyo na veti saæÓayÃnutpÃdasyÃpyanubhavasiddhatayà vibhaktyarthasya saæsargavidhayÃpi bhÃnamÃd­tam­"ityuktam/ etena avacchinnapratiyogitÃkatvasya t­tÅyÃvibhaktyarthatvÃt tasya prakÃratayà bhÃnasyaivocitatvÃt avacchinnapratiyogitÃkatvasambandhenetyuktirna yukteti ÓaÇkà apastÃ/ nanu 'ghaÂatvena ghaÂo nÃsti' ityÃdÃvayuktanyÃne ghaÂatvasya avacchinnapratiyogitÃkatvasambandhenÃbhÃve 'nvayo vaktavya÷/ tathà ca ghaÂe ghaÂatvasyÃnanvayÃt ghaÂatvaviÓi«ÂavaiÓi«ÂyÃvagÃhitvaæ nÃstÅti 'abhÃvabuddhirviÓi«ÂavaiÓi«ÂyÃvagÃhitvamaryÃdÃæ nÃtiÓete' iti niyamasya bhaÇga itya Ãha - abhÃvabuddhiriti/ 'ghaÂatvena ghaÂo nÃsti' ityÃkÃrakasyÃbhÃvapratyayasyÃnubhavikatayà yatra pratiyogitÃvacchedakatvaæ bhÃsate tadviÓi«ÂavaiÓi«ÂyÃvagÃhitvamabhÃvabuddheriti niyamÃsambhava÷/ tathà ca tÃd­ÓaniyamabhaÇgai«Âa eva iti bhÃva÷/ astu tarhÅti/ tathà ca ghaÂatvena ghaÂo nÃstÅti pratÅtyà yathà svÃtantryeïa bhÃsamÃne ghaÂatvÃdau pratiyogitÃvacchedakatvÃvagÃhanÃt pratiyogiviÓe«aïatÃpannasyaiva pratiyogitÃvacchedakatvamiti niyamo nÃstÅti samÃnÃdhikaraïadharmÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃva÷ sidhyati, tathaiva ghaÂatvena paÂo nÃstÅti pratÅtyÃpi vyadhikaraïe ghaÂatve 'vacchedakatvÃvagÃhanÃt vyadhikaraïadharmÃvacchinnÃpratiyogitÃkÃbhÃvo 'pi sidhyatÅti bhÃva÷/ virodhivirahÃditi/ pratiyogitÃvacchedakaviÓi«Âa÷ pratiyogiyogitÃÓraya÷ abhÃvasya virodhÅ/ ghaÂatvaviÓi«Âasya ghaÂasya sattveghaÂatvÃvacchinnaghaÂÃbhÃva÷ na sambhavati/ ghaÂaÓÆnyasthala eva tÃd­ÓÃbhÃva iti sa na kevalÃnvayÅ/ ghaÂatvena paÂÃbhÃvastu ghaÂaviÓi«ÂapaÂarÆpavirodhyaprasiddhyà tadabhÃvÃt paÂavati paÂaÓÆnye ca sarvatrÃstÅti kevalÃnvayÅti bhÃva÷/ *{dÅpikÃ}* *{sÃmayikÃbhÃvasyÃtiriktatvakhaï¬anam}* sÃmayikÃbhÃvo 'pi atyantÃbhÃva eva samayaviÓe«e pratÅyamÃna÷/ ghaÂÃbhÃvavati ghaÂÃnayane atyantÃbhÃvasya anyatra gamanÃbhÃve 'pi apratÅte÷, ghaÂÃpasaraïe sati pratÅte÷, bhÆtalaghaÂasaæyogaprÃgabhÃvadhvaæsayo÷ ghaÂatyantÃbhÃvapratÅtiniyÃmakatvaæ kalpyate/ ghaÂavati tatsaæyogaprÃgabhÃvadhvaæsayorasattvÃdeva atyantÃbhÃvasyÃpratÅti÷/ ghaÂÃpasaraïe tu saæyogadhvaæsasya sattvÃt pratÅtiriti/ *{prakÃÓikÃ}* nanu bhÆtalÃdau ghaÂasattvadaÓÃyÃæ na tadabhÃvabuddhi÷ anyadà tu jÃyate/ ata÷ sÃmayikÃbhÃvo 'tirikta evÃÇgÅkartavya iti vadantaæ nirÃkartumÃha - sÃmayiketi/ pratiyogivirahasamaye pratÅyamÃno 'tyantÃbhÃva eva sÃmayikÃbhÃva÷/ na tu utpÃdavinÃÓaÓÃlyatirikta iti samuditor'tha÷/ nanvevaæ bhÆtale ghaÂasya ÃnayanadaÓÃyÃmapi tadabhÃvasya nityatvena tatpratyayÃpatti÷ ata Ãha - ghaÂÃbhÃvavatÅti/ niyÃmakatvameva samupapÃdayati - ghaÂavatÅti/ tattatkÃlÃvacchinnabhÆlÃdeve ghaÂÃdyabhÃvasaæsargatayà ghaÂakÃle ca tacchÆnyakÃlaviÓi«ÂabhÆtalÃdirÆpasaæsargÃbhÃvena tadà na tadatyantÃbhÃvabuddhirityapi dra«Âavyam/ *{bÃlapriyÃ}* na tu utpÃdavinÃÓaÓÃlyatirikta iti/ pratiyogivirahakÃle utpadyamÃna÷ pratiyogikÃle vinaÓyaæÓcÃtyantÃbhÃva÷ sÃmayiko 'tyantÃbhÃva÷/ tathà ca ghaÂÃdyatyantÃbhÃva÷ sÃmayikÃtyantÃbhÃva÷, ÓaÓaÓ­ÇgÃdyatyantÃbhÃvastu traikÃliko 'tyantÃbhÃva iti te«ÃmÃÓaya÷/ dÅpikÃkÃrÃstu sÃmayikÃbhÃvastu traikÃlikÃtyantÃbhÃvÃt nÃtiricyate/ sarvadà vidyamÃno 'pi samayaviÓe«e pratÅyamÃnatvamÃtreïa sÃmayikÃbhÃva ityucyate, na tu samayaviÓe«e utpattimattvena/ nanu sÃmayikÃbhÃvasya atyantÃbhÃvÃdanatiriktatve ghaÂÃbhÃvavati bhÆtale ghaÂÃnayanÃnantaramapi ghaÂÃtyantÃbhÃvapratÅtiprasaÇga÷, ghaÂÃtyantÃbhÃvasya nityatvÃt ni«kriyatvena anyatra agamanÃcca ghaÂÃnayanÃnantaraæ ghaÂavati bhÆtale ghaÂÃtyantÃbhÃvarÆpavi«ayasattvÃt iti cet - na/ yata÷ ghaÂÃnayanÃnantaraæ vidyamÃno 'pi ghaÂÃtyantÃbhÃvo na pratÅyate, ghaÂÃpasaraïÃnantaraæ pratÅyate, ata÷ ghaÂÃtyantÃbhÃvapratyak«aæ prati bhÆtalaghaÂasaæyogaprÃgabhÃva÷ bhÆtalaghaÂasaæyogadhvaæsaÓca prayojaka iti kalpyate/ ghaÂÃnayanÃnantaraæ tu bhÆtalaghaÂasaæyogadhvaæsaÓca sattvÃt tatprÃgabhÃvo và taddhvaæso và nÃstÅti kÃraïÃbhÃvÃt na ghaÂÃtyantÃbhÃvapratyak«am/ ghaÂÃpasaraïÃnantaraæ tu bhÆtalaghaÂasaæyogadhvaæsasya sattvÃt ghaÂÃtyantÃbhÃvapratyak«aæ bhavati/ evaæ ca nityasyaivÃtyantÃbhÃvasya samayaviÓe«e pratÅtitadabhÃvayorupapattyà tadarthaæ sÃmayikÃbhÃvo 'tiriktatayà na svÅkartavya iti nirÆpayantÅti praghaÂÂakÃrtha÷/ prakÃÓikÃyÃæ samÃdhÃnÃntaramÃha - tattatkÃlÃvacchinneti/ yasmin ghaÂaÓÆnyakÃle bhÆtale ghaÂÃtyantÃbhÃvabuddhirbhavati tÃd­ÓaghaÂaÓÆnyakÃlÃvacchinnabhÆtalasvarÆpameva bhÆtalaghaÂÃtyantÃbhÃvayo÷ sambandha÷, ghaÂÃnayanÃnantaraæ ca bhÆtalasya ghaÂÃtyantÃbhÃvasya ca sattve 'pi ghaÂaÓÆnya÷ ya÷ kÃlatadavacchinnabhÆtalasvarÆpÃtmakasya sambandhasyÃbhÃvÃt na bhÆtale ghaÂÃtyantÃbhÃvapratÅtiriti bhÃva÷/ *{dÅpikÃ}* *{abhÃvasyÃdhikaraïÃtmakatvakhaï¬anam}* kevalÃdhikaraïÃdeva nÃstÅti vyavahÃropapattau abhÃva÷ na padÃrthÃntaramiti gurava÷/ tanna-abhÃvÃnaÇgÅkÃre kaivalyasya nirvaktumaÓakyatvÃt/ *{prakÃÓikÃ}* nanvabhÃva÷ nÃsti atirikta÷ padÃrtha÷, yasmin adhikaraïe 'ghaÂo nÃsti' ityÃdipratyaya÷ tasmin adhikaraïe paÂÃdyabhÃvatvakalpanenaiva tathà pratÅtinirvÃhÃt, kÊptadharmiïi dharmakalpanÃyà akÊptadharmikalpanÃto laghÅyastvÃditi gurumatamÃÓaÇkya nirÃca«Âe - kevaleti/ yadyapyanante«u adhikaraïe«u dharmakalpanÃto 'tiriktaikadharmikalpanasyaiva laghÅyastvÃt atroktanyÃyasyÃnavatÃra÷/ kiæ ca abhÃvasyÃdhikaraïasvarÆpatve jalÃdau vidyamÃnasya gandhÃdyabhÃvasya jalÃdirÆpatvÃditarendriyagrÃhyatÃpattirityÃdidÆ«aïÃni prasphuranti, tathÃpi 'kevalÃdhikaraïÃdeva' iti tadvacananirÃsÃdeva tanniv­ttisambhave kimetÃnyapek«itÃnÅtyÃlocya tadeva nirÃkaroti - abhÃvÃvaÇgÅkÃra iti/ atiriktÃbhÃvÃnaÇgÅkÃra ityartha÷/ atha kimidaæ kaivalyam? bhÆtalasvarÆpamiti cet - ghaÂavadbhÆtalasyÃpi tadabhÃvasvarÆpatÃpattvÃta tadÃnÅmapi ghaÂÃbhÃvavattÃbuddhiprasaÇga÷/ ghaÂÃbhÃvavattvamiti cet siddhamatiriktÃbhÃvena, ata÷ kaivalyanirvacanamaÓakyamityÃha - kaivalyasyeti/ *{bÃlapriyÃ}* yadyapyanante«viti/ ye«u ye«u adhikaraïe«u ghaÂÃtyantÃbhÃvapratÅti÷ bhavati te«u te«u adhikaraïe«u ghaÂÃbhÃvatvakalpanÃpek«ayà kÊpte«u tÃvatsvadhikaraïe«u ekasya ghaÂÃtyantÃbhÃvarÆpasya dharmiïa÷ kalpanaæ laghutaramiti bhÃva÷/ nanu dharmikalpanÃpak«e abhÃvarÆpo dharmÅ abhÃvatvarÆpadharmaÓca ityubhayaæ kalpanÅyam/ dharmakalpanÃpak«e tu abhÃvatvarÆpadharmamÃtraæ kalpanÅyam/ dharmiïÃmadhikaraïÃnÃæ kÊptatvÃditi kuto lÃghavÃvakÃÓa ityato dÆ«aïÃntaramÃha - kiæ ceti/ abhÃva÷ yadyadhikaraïasvarÆpa÷ tarhi jale vidyamÃnasya gandhÃbhÃvasya jalasvarÆpatayà 'yo guïo yadindriyagrÃhya÷, tanni«Âhà jÃti÷ tadabhÃvaÓca tadindriyagrÃhya÷' iti nyÃyÃt gandhÃbhÃvasya ghrÃïendriyagrÃhyatayà gandhÃbhÃvÃtmakasya jalasya ghrÃïendriyagrÃhyatvÃpatti÷, jalasya cak«urÃdigrÃhyatayà ghrÃïendriyÃgrÃhyatayà ca talÃtmakasya gandhÃbhÃvasya cak«urÃdigrÃhyatvÃpatti÷ ghrÃïendriyÃgrÃhyatvÃpattirvà iti bhÃva÷/ itarendriyagrÃhyatÃpattiriti/ ghrÃïetaracak«urÃdigrÃhyatÃpattirityartha÷/ ityÃdidÆ«aïÃnÅti/ abhÃvasyÃdhikaraïÃtmakatve bhÆtalaghaÂÃbhÃvayorÃdhÃrÃdheyabhÃvÃnupapatti÷ ÃdhÃrÃdheyatabhÃvasya bhedavyÃpyatvÃditi dÆ«aïamÃdipadagrÃhyam/ *{dÅpikÃ}* *{abhÃvÃbhÃvasya bhÃvarÆpatÃ}* abhÃvÃbhÃva÷ bhÃva eva/ nÃtirikta÷, anavasthÃprasaÇgÃt/ dhvaæsaprÃgabhÃva÷ prÃgabhÃvadhvaæsaÓca pratiyogyeveti präca÷/ abhÃvÃbhÃva÷ atirikta eva t­tÅyÃbhÃvasya prathamÃbhÃvarÆpatvÃt na anavastheti navÅnÃ÷/ *{prakÃÓikÃ}* nanvabhÃvasya atiriktatve tadabhÃvo 'pyatirikta÷, tasyÃpyabhÃva÷ tathetyanavasthà syÃdata Ãha - abhÃvÃbhÃva iti/ dhvaæsetyÃdi/ dhvaæsaprÃgabhÃva÷ pratiyogisvarÆpa÷, tatprÃgabhÃvarÆpaÓca/ prÃgabhÃvadhvaæsastu pratiyogisvarÆpa÷, taddhvaæsarÆpaÓca ityasyÃrtha÷ avaseya÷/ tena pratiyogiprÃgabhÃvadaÓÃyÃmapi 'dhvaæso bhavi«yati' iti pratyayasya pratiyogidhvaæsadaÓÃyÃmapi 'prÃgabhÃvo na«Âa÷' iti pratyayasya copapatti÷/ nanu kÃle dravyatvaæ nÃsti iti pratyaya÷ na jÃyate, dravyatvÃbhÃva iti tu jÃyate iti vai«amyanirvÃhÃya nÃstÅti pratyaye daiÓikasambandhÃvacchinnÃdheyatvabhÃnaæ kalpanÅyam/ itthaæ ca ghaÂÃbhÃvÃbhÃvÃde÷ ghaÂÃdirÆpatvetviha ghaÂÃbhÃvo nÃstÅti pratyayasya bhramatvameva syÃt/ bhÃvasya viÓe«aïatÃviÓe«eïa v­ttyanaÇgÅkÃrÃt/ ata÷ abhÃvÃbhÃva÷ atirikta÷ na tu bhÃvarÆpa iti navÅnamataæ darÓayati - abhÃveti/ tarhi anavasthetyata Ãha - t­tÅyeti/ *{bÃlapriyÃ}* nanu dhvaæsaprÃgabhÃva÷ prÃgabhÃvadhvaæsaÓca pratiyogyeva iti dÅpikÃta÷ ghaÂadhvaæsaprÃgabhÃva÷ ghaÂaprÃgabhÃvadhvaæsaÓca ghaÂasvarÆpa iti labhyate/ tathà sati ghaÂÃnutpattidaÓÃyÃæ 'ghaÂadhvaæso bhavi«yati' iti ghaÂadhvaæsaprÃgabhÃvavi«ayakapratÅti÷ na syÃt tadÃnÅæ ghaÂÃbhÃvÃt/ evaæ ghaÂadhvaæsadaÓÃyÃæ 'ghaÂaprÃgabhÃvo na«Âa' iti ghaÂaprÃgabhÃvadhvaæsavi«ayakapratÅtirnasyÃt, tadÃtmakasya ghaÂasyÃbhÃvÃdityata÷ tÃtparyamÃha - dhvaæsaprÃgabhÃva iti/ ghaÂadhvaæsaprÃgabhÃva÷ ghaÂasvarÆpa÷ ghaÂaprÃgabhÃvasvarÆpaÓca/ tathà ca ghaÂÃnutpattidaÓÃyÃæ ghaÂaprÃgabhÃvasya sattvÃt tadÃtmakaæ ghaÂadhvaæsaprÃgabhÃvaæ vi«ayÅkurvan 'ghaÂadhvaæso bhavi«yati' iti pratÅti÷ udayate/ ghaÂotpatyanantaraæ jÃyamÃnà 'ghaÂadhvaæso bhavi«yati' iti pratÅtistu ghaÂÃtmakaæ ghaÂadhvaæsaprÃgabhÃvaæ vi«ayÅkaroti/ evaæ ghaÂaprÃgabhÃvadhvaæsa÷ ghaÂasvarÆpa÷, ghaÂadhvaæsasvarÆpaÓca/ ata÷ ghaÂakÃle 'ghaÂaprÃgabhÃvo na«Âa÷' iti pratÅti÷ ghaÂarÆpaæ ghaÂaprÃgabhÃvadhvaæsaæ vi«ayÅkaroti/ ghaÂadhvaæsakÃle 'ghaÂaprÃgabhÃvo na«Âa÷' iti pratÅti÷ ghaÂadhvaæsarÆpaæ ghaÂaprÃgabhÃvadhvaæsaæ vi«ayÅkaroti/ tathà ca na kÃpyanupapattiriti bhÃva÷/ nanu kÃle dravyatvaæ nÃstÅtyÃdi/ kÃle dravyatvaæ nÃstÅti pratÅti÷ na jÃyate, kÃle dravyatvÃbhÃva iti pratitistu jÃyate/ tadarthaæ na¤apadaæ daiÓikaviÓe«aïatÃsambandhÃvacchinnÃdheyatvÃnvitÃbhÃvabodhakamiti vyutpatti÷ svÅkaraïÅyÃ/ ghaÂe paÂatvaæ nÃstÅtyasya ghaÂanirÆpitadaiÓikaviÓe«aïatÃsambandhÃvacchinnÃdheyatÃvÃn paÂatvÃbhÃva ityartha÷/ kÃle kÃlikasambandhena dravyatvÃbhÃvasya sattve 'pi daiÓikaviÓe«aïatÃsambÃndhena dravyatvÃbhÃvaæ prati samavÃyasambandhena dravyatvasya virodhitatayakÃle samavÃyena dravyatvasattvÃt kÃlanirÆpitadaiÓikaviÓe«aïatÃsambandhÃvacchinnÃdheyatÃvÃn dravyatvÃbhÃvo na bhavatÅti kÃle dravyatvaæ nÃstÅti pratÅti÷ na bhavatÅti vaktavyam/ itthaæ ca bhÆtale ghaÂÃbhÃvo nÃstÅnti pratÅtirapi ghaÂÃbhÃvÃbhÃve bhÆtalanirÆpitadaiÓikaviÓe«aïatÃsambandhÃvacchinnÃdheyatvamavagÃhata iti vaktavyam/ ghaÂÃbhÃvÃbhÃvo yadi ghaÂasvarÆpa÷ syÃt tadà bhÃvÃnÃæ daiÓikaviÓe«aïatÃsambandhena v­tteranaÇgÅkÃrÃt tatsambandhÃvacchinnÃdheyatvÃbhÃvavati ghaÂe tadavagÃhitayà tÃd­ÓapratÅterbhramatvaæ syÃt/ i«yate tu pramÃtvam/ ata÷ abhÃvÃbhÃva÷ na bhÃvarÆpa÷ api tu atirikta÷/ na ca anavasthÃ/ ghaÂÃbhÃvÃbhÃvasya atiriktatve 'pi ghaÂÃbhÃvÃbhÃvÃbhÃvasya ghaÂÃbhÃvarÆpatvÃÇgÅÇkÃrÃt iti navÅnÃnÃmÃÓaya÷/ navÅnatarÃstu bhÃvÃnÃmapi daiÓikaviÓe«aïatÃsambandhena v­ttiæ aÇgÅkurvanti/ tanmate abhÃvÃbhÃva÷ nÃtirikta÷/ etattattvaæ kÆÂaghaÂitalak«aïagÃdÃdharyÃæ dra«Âavyam/ ___________________________________________________________________________ *{tarkasaÇgraha÷}* *{«o¬aÓapadÃrthÃnÃæ saptapadÃrthe«vantarbhÃva÷}* *{AnTs_81 sarve«Ãæ padÃrthÃnÃæ yathÃyatham ukte«v antarbhÃvÃt saptaiva padÃrthà iti siddham //}* sarve«Ãmapi padÃrthÃnÃæ ukte«veva antarbhÃvÃt saptaiva padÃrthà iti siddham/ *{dÅpikÃ}* nanu"pramÃïaprameyasaæÓayaprayojanad­«ÂÃntasiddhÃntÃvayavatarkan irïayavÃdajalpavitaï¬ÃhetvÃbhÃsacchalajÃtinigrahasthÃnÃæ tattvaj¤ÃnÃt ni÷reyasÃdhigama÷" [nyÃ. sÆ. 1-1-1] iti nyÃyasÆtre «o¬aÓapadÃrthÃnÃmuktatvÃt kathaæ saptaivetya Ãha - sarve«Ãmiti/ sarve«Ãæ saptasvevÃntarbhÃva ityartha÷/"ÃtmaÓarÅrendriyÃrthabuddhimana÷ prav­ttido«apretyabhÃvaphaladu÷khÃpavargÃstu prameyam"iti dvÃdaÓabidhaæ prameyam/ prav­tti÷-dharmÃdharmau/ rÃgadve«amohÃ÷ do«Ã÷/ rÃga÷-icchÃ/ dve«a÷-manyu÷/ moha÷-ÓarÅrÃdau Ãtmabhrama÷/ pretyabhÃva÷-maraïam/ phalam-bhoga÷/ apavarga÷-mok«a÷/ sa ca svasamÃnÃdhikaraïudu÷khaprÃgabhÃvÃsamÃnakÃlÅnadu÷khadhvaæsa÷/ prayojanam-sukhaprÃtipta÷ du÷khahÃniÓca/ d­«ÂÃnta÷-mahÃnasÃdi÷/ prÃmÃïikatvena abhyupagator'tha÷ siddhÃnta÷/ nirïaya÷-niÓcaya÷/ sa ca pramÃïaphalam/ *{prakÃÓikÃ}* paramakÃruïikena muninà du÷khapaÇkanimagnaæ janaæ uddidhÅræ«uïà praïÅtam"pramÃïaprameya"ityÃdisÆtraæ, tadvirodhaæ parihartuæ Ãk«ipati - nanviti/ pratyak«apramÃïasya dravye, anumÃnÃdÅnÃæ ca guïe 'ntarbhÃvasya sphuÂatvÃt prameyÃdÅnÃæ dravyÃdi«vantarbhÃvamÃha - ÃtmetyÃdinÃ/ ÃtmaÓarÅrendriyÃïÃæ dravye, arthasya p­thivyÃdirÆpasya dravyÃdi«u, buddhe÷ guïe, antarindriyasya manasa÷ dravye 'ntarbhÃva÷/ evamagre 'pi yathÃyathamantarbhÃva÷ dra«Âavya÷/ dharmÃdharmau iti/ tajjaniketyartha÷/ etacca sphuÂamÃkare/ rÃga÷ / icchÃviÓe«a÷/ maraïamiti/ maraïÃnantarabhÃvi jananamityartha÷/ tathà ca padavyutpatti÷ pretya m­tvà bhÃva÷ jananamiti÷/ caramaprÃïaÓarÅrasaæyogadhvaæsa÷ maraïam/ ÃdyaÓarÅraprÃïasaæyoga÷ jananam/ muktÃtmasaæyogadhvaæsavata÷ ghaÂasya muktatvÃpattivÃraïÃya - du÷khadhvaæsa iti/ du÷khadhvaæsavatÃæ asmadÃdÅnÃmapi muktatvÃpattivÃraïÃya kÃlÅnÃntam/ anyadÅyadu÷khaprÃgabhÃvasamÃnakÃlikadu÷khadhvaæsavatÃæ ÓukÃdyÃtmanÃmapyamuktatvaprasaÇgÃt svasamÃnÃdhikaraïeti du÷khaprÃgabhÃvaviÓe«aïam/ na ca svasamÃnÃdhikaraïadu÷khÃsamÃnakalÅnetyanenaiva su«uptikÃlikadu÷khadhvaæsasyÃpi agrimadu÷khak«aïav­ttervÃraïÃt prÃgabhÃveti vyarthamiti vÃcyam/ yathÃsanniveÓe vaiyarthyÃbhÃvÃditi dik/ saæÓayasya nirÆpitatvÃt prayojanasvarÆpaæ darÓayati - prayojanamiti/ *{bÃlapriyÃ}* pratyak«apramÃïasya dravya iti/ indriyaæ pratyak«apramÃkaraïam/ tatra cak«u«a÷ tejasi, rasanÃyÃ÷ jale, ghrÃïasya p­thivyÃm, tvaca÷ vÃyau, Órotrasya ÃkÃÓe 'ntarbhÃvÃt manasa÷ p­thak dravyatvÃcca pratyak«apramÃïasya dravye 'ntarbhÃva ityartha÷/ anumÃnÃdÅnÃæ ca guïa iti/ vyÃptij¤ÃnamanumÃnam, sÃd­Óyaj¤ÃnamupamÃnam, padaj¤Ãnaæ Óabda ityevamanumÃnÃdÅnÃæ j¤ÃnarÆpe guïe 'ntarbhÃva ityartha÷/ evamagre 'pÅti/ prav­ttido«ÃdÅnÃmapi yathÃyathaæ sapatasvevÃntarbhÃva ityartha÷/ nanu prav­tte÷ prayatnaviÓe«arÆpatvÃt dharmÃdharmayostu ad­«ÂaviÓe«arÆpatvÃt 'prav­tti÷ dharmÃdharmau' iti dÅpikÃgrantho 'saÇgata ityata Ãha - tajjaniketyartha iti/ dharmÃdharmayorjanikà prav­ttirityarthaæ÷/ kÃrye kÃraïopacÃra iti bhÃva÷/ tathà ca prav­tte÷ guïe 'ntarbhÃva÷/ sphuÂamÃkara iti/"prav­ttisÃdhano dharmÃdharmau prav­ttiÓabdenoktau yathà annasÃdhanÃ÷ prÃïÃ÷"iti dvitÅyasÆtre bhëye,"prav­ttiphale dharmÃdharmau Ãsmin sÆtre prav­ttirityucyete/ kasmÃt, tatsÃdhanatvÃt annaæ vai prÃïina÷ prÃïà iti yathÃ"iti saptadaÓasÆtre vÃrtike coktatvÃt prav­tterdharmÃdharmajanakatvaæ mÆlagranthe«u spa«Âamiti bhÃva÷/ icchÃviÓe«a iti/ utkaÂecchetyartha÷/ tathà ca rÃgasyecchÃtmake guïe 'ntarbhÃva÷, dve«asya guïe, mithyÃj¤ÃnarÆpasya mohasya ca guïe 'ntarbhÃva÷/ mithyÃj¤Ãnaæ nÃma bhramÃtmakaj¤Ãnam/ maraïÃnantareti/ pretya-m­tvà bhÃva÷/ jananamiti vyutpattyà maraïÃnantarakÃlikajanya pretyabhÃvaÓabdÃrtha÷/ caramasya prÃïaÓarÅrasaæyogasya dhvaæsa÷ maraïam/ Ãdya÷ ÓarÅraprÃïasaæyoga÷ janma÷/ tathà ca pretyabhÃvasya saæyogarÆpe guïe 'ntarbhÃva÷/ prÃïaÓarÅrasaæyoge caramatvaæ ca svasajÃtÅyaÓarÅrav­ttiprÃïasaæyogaprÃgabhÃvÃnadhikaraïatvam/ Ãdyatvaæ ca svasajÃtÅyaÓarÅrav­ttiprÃïasaæyogadhvaæsÃnadhikaraïatvam/ dÅpikÃyÃm phalaæ bhoga iti/ bhogo nÃma sukhadu÷khÃnubhava÷/ tathà ca phalasya anubhavarÆpaj¤ÃnÃtmake gaïe 'ntarbhÃva÷/ svasamÃnÃdhikaraïeti/ svasamÃnÃdhikaraïa÷ ya÷ du÷khaprÃgabhÃva÷/ tadasamÃnakÃlÅna du÷khadhvaæsa÷ mok«a ityartha÷/ idÃnÅmasmÃkaæ vidyamÃna÷ yatki¤ciddu÷khadhvaæsa÷ bhavi«yaddu÷khaprÃgabhÃvasamÃnakÃlika÷/ muktau ya÷ du÷khadhvaæsa÷ sa÷ dukhaprÃgabhÃvÃsamÃnakÃlika÷ punardu÷khasyÃjani«yamÃïatvÃditi bhÃva÷/ apavargalak«aïaghaÂakadalÃnÃæ prayojanamÃha prakÃÓikÃyÃm - muktÃtmasaæyogetyÃdinÃ/ du÷khadhvaæsa÷ ityatra du÷khapadÃnupÃdÃne svasamÃnÃdhikaraïadu÷khaprÃgabhÃvÃsamÃnakÃlÅna÷ dhvaæsa÷ mok«a iti etÃvanmÃtroktau muktÃtmano ghaÂasya ca ya÷ saæyoga÷ taddhvaæso 'pi du÷khaprÃgabhÃvÃsamÃnakÃlÅna iti tÃd­Óasaæyogadhvaæsavato ghaÂasyÃpi muktatvaæ syÃt/ tadvÃraïÃya du÷khadhvaæsa ityuktam/ saæyogadhvaso na du÷khadhvaæsa iti tasya na muktitvamiti bhÃva÷/ nanu muktÃtmano vibhutvÃt yÃvadghaÂasthiti ghaÂe muktÃtmasaæyogo 'styeveti taddhvaæsavatvaæ ghaÂasya kathaæ bhavet/ ghaÂe na«Âe tu muktÃtmaghaÂasaæyogadhvaæsasattve 'pi ghaÂasyÃbhÃvÃt sutarÃæ na ghaÂasya muktatvamiti kathamiyamÃÓaÇkÃ? atrocyate - ghaÂa÷ Ãdau kutra¤cit pradeÓe 'sti, tadà tatpradeÓÃvacchedena muktÃtmaghaÂasaæyogo 'sti/ sa eva ghaÂa÷ pradeÓÃntaraæ nÅtaÓcet pÆrvapradeÓÃvacchinnÃtmasaæyogo naÓyati, pradeÓÃntarÃvacchedena anya÷ saæyogo jÃyate/ tathà cÃna«Âe eva ghaÂe pradeÓaviÓe«ÃvacchinnamuktÃtmasaæyogadhvaso 'stÅti ghaÂasya muktatvaprasaÇga ityÃÓayÃt/ du÷khadhvaæsavatÃmiti/ tathà ca du÷khadhvaæso mok«a ityetÃvanmÃtroktau saæsÃriïÃmasmadÃdÅnÃmapi su«uptikÃle du÷khadhvaæsasattvÃt muktatvÃpatti÷/ tadvÃraïÃya kÃlÅnÃntam/ adya vidyamÃnasya asmadÅya du÷khadhvaæsasya ÓvobhÃvidu÷khaprÃgabhÃvasamÃnakÃlÅnatvÃt tÃd­Óadu÷khaprÃgabhÃvÃsamÃnakÃlÅnatvaæ nÃstÅti na muktitvamiti bhÃva÷/ anyadÅyeti/ tathà ca du÷khaprÃgabhÃve svasamÃnÃdhikaraïeti viÓe«aïÃnupÃdÃne muktÃnÃæ ÓukÃdÅnÃæ yo du÷khadhvaæsa÷ sa÷ ÓukÃdyanyasaæsÃryÃtmav­tti yat bhÃvi du÷khaæ tatprÃgabhÃvasamÃnakÃlÅnameva bhavatÅti tadasamÃnakÃlÅnadu÷khadhvaæsavatvÃbhÃvÃt ÓukÃdÅnÃmamuktatvaæ syÃt/ tadvÃraïÃya svasamÃnÃdhikaraïeti viÓe«aïam/ tadupÃdÃne ca svaæ ÓukÃtmav­tti÷ du÷khadhvaæsa÷ tadadhikaraïaæ ÓukÃtmà tadvattitvaæ anyadÅyadu÷khaprÃgabhÃve nÃstÅti na tatsamÃnakÃlÅnatvamÃdÃya pÆrvoktado«a iti bhÃva÷/ nanu svasamÃnÃdhikaraïadu÷khÃsamÃnakÃlÅnetyevÃstu, kiæ tÃd­Óadu÷khaprÃgabhÃvÃsamÃnakÃlÅneti viÓe«aïena/ na ca asmÃkaæ su«uptau yo du÷khadhvaæsa÷ tasya du÷khasamÃnakÃlÅnatvaæ nÃsti, su«uptau du÷khÃbhÃvÃt/ tathà ca du÷khÃsamÃnakÃlÅnadu÷khadhvaæsasatvÃt asmÃkaæ muktatvÃpattibhavet du÷khÃsamÃnakÃlÅnetyuktau/ du÷khaprÃgabhÃvÃsamÃnakÃlÅnetyuktau tu su«uptau asmÃsu bhÃvidu÷khaprÃgabhÃvo 'stÅti tadÃtanadu÷khadhvaæsasya du÷khaprÃgabhÃvasamÃnakÃlÅnatvÃt vÃraïamiti vÃcyam/ dhvaæsasya dhvaæsÃsambhavena su«upitakÃliko yo du÷khadhvaæsa÷ tasya jÃgratk«aïe 'pyanuvartamÃnatayà jÃgratkÃle yaddukhaæ tatsamÃnakÃlÅnatvamastÅti samÃnÃdhikaraïadu÷khÃsamÃnakÃlÅnatvÃbhÃvÃt vÃraïaæ bhavatÅti du÷khaprÃgabhÃvÃsamÃnakÃlÅnatvaparyantasyÃnÃvaÓyakatvÃt ityÃÓayena ÓaÇkate - na ca sbasamÃnÃdhikaraïeti/ samÃdhatte - yathÃsaæniveÓa iti/ yadyapi du÷khÃsamÃnakÃlÅnatvaviÓe«aïena vÃraïaæ bhavati, tathÃpi du÷khaprÃgabhÃvÃsamÃnakÃlÅnatvenÃpi vÃraïasambhavÃt tasya na vaiyarthyathmati bhÃva÷/ na ca laghunÃdu÷khÃsamÃnakÃlÅnatvenaiva vÃraïe guruïa÷ du÷khaprÃgabhÃvÃsamÃnakÃlÅnatvaviÓi«aïasya vaiyarthyameveti vÃcyam/ yatra gurudharmaghaÂakena laghudharmeïa nirvÃha÷ tatraiva gurudharmasya vaiyarthyam/ prak­te tu du÷khÃsamÃnakÃlÅnatvatvÃvacchinnÃbhÃva÷ du÷khÃsamÃnakÃlÅnatvam/ du÷khaprÃgabhÃvasamÃnakÃlÅnatvatvÃvacchinnÃbhÃva÷ du÷khaprÃgabhÃvÃsamÃnakÃlÅnatvam/ anayoÓcÃbhÃvayo÷ pratiyogitÃvacchedakabhedena bhinnatvÃt ekasmin abhÃve 'nyasya ghaÂakatvÃbhÃvÃt na vaiyathyavikÃÓa ityÃÓayÃt/ nanu svatvasyÃnanugatatayà tadghaÂitamukterapyanekatvena muktipadasya nÃnÃrthakatvÃpatti÷ ityata Ãha - digiti/ atrÃnuyogini svatvaæ na vivak«itam, kiæ tu pratiyogini/ tathà ca svasamÃnÃdhikaraïadu÷khaprÃgabhÃvasamÃnakÃlÅnaæ yadyatsvaæ tattadvyaktibhedaviÓi«Âadu÷khadhvaæso mok«a÷/ evaæ ca tÃd­ÓabhedakÆÂaviÓi«Âatvopalak«itadu÷khadhvaæsatvasya sakalamuktisÃdhÃraïatayà na muktipadasya nÃnÃrthakatÃpattiriti bhÃva÷/ irttha cÃpavargasya mok«e 'ntarbhÃva÷/ saæÓayasya ayathÃrthÃnubhavarÆpatvasya pÆrvamuktatvÃt j¤ÃnarÆpe guïe 'ntarbhÃva÷ ukta ityÃÓayena mÆle saæÓayasyÃkathanam/ tadÃha - saæÓayasya nirÆpitatvÃditi/ sukhaprÃptirnÃma sukhameva/ du÷khahÃniÓca du÷khadhvaæsa÷/ tathà ca prayojanasya guïe 'bhÃve cÃntarbhÃæva÷/ d­«ÂÃntasya yathÃyathaæ dravyaguïÃdi«vantarbhÃva÷/ siddhÃnto 'pi dravyÃdirÆpa eva/ prÃmÃïikatvena svÅk­tÃrthasyaiva siddhÃntatvÃt/ nirïayasya j¤ÃnarÆpe guïe 'ntarbhÃva÷/ avayavÃnÃæ ÓabdarÆpatayà prÃguktatvÃt guïe 'ntarbhÃva÷, tarkasyÃroparÆpatÃyà uktatvÃt bhramÃtmakaj¤Ãne 'ntarbhÃva÷ iti tayo÷ atrÃkathanam/ vÃdajalpavitaï¬ÃnÃæ ÓabdarÆpatayà guïe 'ntarbhÃva÷/ *{dÅpikÃ}* *{kathÃnirÆpaïam}* tattvabubhutso÷ kathà vÃda÷/ ubhayasÃdhanavatÅ vijigÅ«ukathà jalpa÷/ svapak«asthÃpanÃhÅnà aparapak«avidalanamÃtrÃvasÃnà vitaï¬Ã/ kathà nÃma nÃnÃvakt­kapÆrvottarapak«apratipÃdakavÃkyasandarbha÷/ *{prakÃÓikÃ}* ubhayasÃdhanavatÅti/ parapak«anirÃkaraïasvapak«asÃdhanavatÅ/ idaæ ca vitaï¬ÃyÃæ ativyÃptivÃraïÃyeti dhyeyam/ svapak«eti/ atra vijigÅ«u kathetyanuvartate/ nÃneti/ ekena pÆrvapak«a÷ kriyate, anyena ca samÃdhÃnam, evaæ krameïa nÃnÃkart­katvaæ vÃkyasamÆhasyÃvaseyam/ *{bÃlapriyÃ}* parapak«etyÃdi/ vijigÅ«ukathà jalpa÷ ityetÃvanmÃtroktau vitaï¬ÃyÃmativyÃpti÷/ ata÷ svapak«asÃdhanavatÅtyuktam/ parapak«anirÃkaraïasvapak«asÃdhanavatÅtyatra parapak«anirÃkaraïamapi jalpe ÃvaÓyakamiti sÆcanÃya antarbhÃvitam, nÃtivyÃptyÃdivÃraïÃya/ vijigÅ«upadenaiva vÃdasya vÃraïasambhavÃta/ du«ÂaheturÆpÃïÃæ hetvÃbhÃsÃnÃæ yathÃyathaæ dravyÃdi«vantarbhÃva÷/ *{dÅpikÃ}* *{chalanirÆpaïam}* abhiprÃyÃntareïà pratyuktasyÃrthÃntaraæ parikalpya dÆ«aïaæ chalam/ *{prakÃÓikÃ}* chalamiti/ yathà 'navakambalo 'yaæ devadatta÷' iti nÆtanatÃtparyeïa prayuktasya navatvasaÇkhyÃviÓi«ÂamarthÃntaraæ parikalpya kaÓcit dÆ«ayati 'nÃsya nava kambalÃ÷ santi ati daridratvÃt' ityÃdi/ *{bÃlapriyÃ}* chalamapi ÓabdarÆpatvÃt guïe 'ntarbhavati/ *{dÅpikÃ}* *{jÃtinirÆpaïam}* asaduttaraæ jÃti÷/ *{prakÃÓikÃ}* asaduttaramiti/ uttarasya asatvaæ tu svÃsÃdhakatÃsÃdhÃraïyena parÃsÃdhakatÃsÃdhakatayà svavyÃghÃtakatvam/ tathà ca svavyÃghÃtamuttaraæ jÃtiriti lak«aïaæ paryavasyati/ *{bÃlapriyÃ}* svÃsÃdhakatÃsÃdhÃraïyeneti/ paramatÃsÃdhakatvasÃdhanÃya hi jÃtirÆpamuttaramucyate/ taccet svamatÃsÃdhakatÃmapi sÃdhayet tadà jÃtirityartha÷/ parakÅyaheto÷ parÃsÃdhakatve sÃdhyamÃne svakÅyaheto÷ svÃsÃdhakatvamapi yena bhavati tat jÃtyuttaramiti bhÃva÷/ paramatabÃdhanÃrthaæ ucyamÃnamuttaraæ svamatamapi vihanti cet tÃd­guttaraviÓe«o jÃtiriti phalitor'tha÷/ *{dÅpikÃ}* sÃdharmya- vaidharmya-utkar«a- apakar«a-varïya-avarïya-vikalpa-sÃdhya-prÃpti-aprÃpti-prasaÇga-prati d­«ÂÃnta-anutpatti -saæÓaya-prakÃraïa-ahetu- arthÃpatti-aviÓe«a-upapatti-upalabdhi - anupalabdhi - nitya - anitya - kÃryaæ-akÃrya-samà jÃtayÃ÷/ *{prakÃÓikÃ}* *{sÃdharmyasamÃlak«aïam}* tadabÃntarabhedÃt darÓayati - sÃdharmyetyÃdinÃ/ dvandvÃnte ÓruyamÃïasya samÃÓabdasya pratyekaæ yoga÷/ sÃdharmyasamà vaidharmyasametyÃdaya÷ caturviÓati÷ jÃtaya÷/ sÃdharmyeæïa sthÃnÃhetudÆ«akamuttaram sÃdharmyasamÃ/ yathà Ãtmà sakriya÷ kriyÃhetuguïavattvÃt­ lo«Âavat, kriyà hetuguïaÓcÃtra kriyÃjanakavÃyusaæyogÃdireveti sthÃpanÃyamuttaram - 'yadi sakriyasÃdharmyÃt sakriya÷ tadà vibhutvarÆpani«krayasÃdharmyÃt ni«kriya eva kiæ na syÃta/ na ca atra kiæ¤cit vinigamakamasti' iti/ *{bÃlapriyÃ}* sÃdharmyasamÃyÃ÷ sodÃharaïaæ lak«aïamÃha - sÃdharmyeïeti/ vÃdinà svasÃdhyasÃdhanÃrthaæ hetau prayukte sati prativÃdina÷ d­«ÂÃntasÃd­ÓyamÃtrÃva«Âabdhena hetunà vÃdyabhimatasÃdhyÃbhÃvasÃdhanamukhena vÃdyuktaheto÷ svasÃdhyÃsÃdhakatvasÃdhakamuttaraæ sÃdharmyasametyathai÷/ yathà ÃtmetyÃdi/ yo ya÷ kriyÃhetubhÆtaguïavÃn sa kriyÃvÃn; yathà lo«Âa÷ kriyÃhetubhÆtavÃyusaæyogarÆpaguïavattvÃt kriyÃvÃn tadvat ÃtmÃpi tÃd­ÓaguïavattvÃt kriyÃvÃn iti vÃdinokte sati, prativÃdÅ vadati 'yadi kriyÃhetuguïavattvena rÆpeïa lo«ÂasÃd­ÓyÃt Ãtmana÷ kriyÃvattvaæ tarhi yathà paramamahatparimÃïavata÷ ÃkÃÓasya ni«kriyatvaæ tathà Ãtmano 'pi paramamahatparimÃïavattvÃt ni«kriyatvaæ kiæ na-syÃt; Ãtmà ni«kriya÷ paramamahatparimÃïavattvÃt ÃkÃÓavadityapi vaktuæ ÓakyatvÃt' iti dÆ«ayati/ etÃd­Óaæ dÆ«aïaæ sÃdharmyasametyartha÷/ *{prakÃÓikÃ}* *{vaidharmyasamÃlak«aïam}* vaidharmyeïa dÆ«akamuttaram vaidharmyasamÃ/ yathà tatraiva kriyÃvato lo«Âasya sÃdharmyÃt yadi kriyÃvÃnÃtmÃ, tadà vibhutvarÆpatadvaidharmyÃt ni«kriya eva kiæ na syÃt/ na hi tatsÃdharmyÃt kriyÃvatà bhavitavyam, tadvaidharmyÃt ni«kriyeïa na bhavitavyam ityatra ki¤cit niyÃmakamasti iti/ *{bÃlapriyÃ}* evaæ d­«ÂÃntÃv­ttidharmavattvarÆpeïa d­«ÂÃntavaidhÃrmyeïa vÃdyuktaheto÷ svasÃdhyÃsÃdhakatvakathanaæ vaidharmyaæsamÃ/ vibhutvarÆpeti/ vibhutvaæ paramamahatparimÃïavattvam/ tathà ca vÃdinà Ãtmà kriyÃvÃn kriyÃhetuguïavattvÃt lo«Âavat ityukte, Ãtmà ni«kriya÷ sakriyalo«ÂavidharmatvÃt iti prativÃdÅ vadati/ sakriye lo«Âe vidyamÃnasya dharmasya sattvÃt Ãtmà lo«Âavat sakriyaÓcet lo«Âe avidyamÃnasya vibhutvasya Ãtmani sattvÃt Ãtmà ni«kriya eva kuto na syÃditi dÆ«anaæ vaidharmyasametyuktaæ bhavati/ *{prakÃÓikÃ}* *{utkar«asamÃlak«aïam}* paroktasÃdhanÃdeva tadavyÃpakasya dharmasya pak«e ÃpÃdanam utkar«asamÃ/ yathà Óabdo 'nitya÷ k­takatvÃt ghaÂavat ityÃdau kaÓcidevamÃha 'yadi k­takatvena hetunà Óabda÷ ghaÂavadanitya÷ syÃt, tarhi tenaiva Óabda÷ ghaÂavadaÓrÃvaïo 'pi syÃt' iti/ *{bÃlapriyÃ}* utkar«asamÃyà lak«aïamÃha - paroktasÃdhanÃdeveti/ pareïa svasÃdhyasÃdhanÃya yo heturucyate tenaiva tÃd­ÓahetoravyÃpako ya÷ dharma÷ tasya pak«e prasa¤janaæ utkar«asametyartha÷/ yathà Óabdo 'nitya÷ k­takatvÃdityatra kaÓcidÃha - yadi k­takatvena hetunà Óabda÷ ghaÂavadanitya÷ tarhi tenaiva hetunà Óabda÷ ghaÂavad aÓrÃvaïo 'pi syÃditi/ atra heto÷ k­takatvasya avyÃpaka÷ dharma÷ aÓrÃvaïatvaæ tasya pak«e ÃpÃdanaæ kriyate/ Åd­Óamuttaraæ utkar«asamÃ/"vyÃptimapurask­tya pak«ad­«ÂÃntÃnyatarasmin sÃdhyasÃdhanÃnyatareïa avidyamÃnadharmaprasa¤janaæ utkar«asama÷/ yathà Óabdo 'nitya÷ k­takatvÃt iti sthÃpanÃyÃm anityatvaæ k­takatvaæ ca ghaÂe rÆpasahacaritam, ata÷ Óabdo 'pi rÆpavÃn syÃt/ evaæ ÓrÃvaïaÓabdasÃdharmyÃt k­takatvÃt ghaÂo 'pi ÓrÃvaïa÷ syÃdaviÓe«Ãt"iti viÓvanÃtha÷/ *{prakÃÓikÃ}* *{apakar«asamÃlak«aïam}* paroktad­«ÂÃntasÃdharmyeïa pak«e parÃbhimatadharmÃntarasya abhÃvasÃdhanam apakar«asamÃ/ yathà tasminneva anumÃne 'yadi k­takatvena Óabda÷ ghaÂavadanitya÷ syÃt tarhiæ tenaiva Óabdo ghaÂavadaÓrÃvaïo 'pi syÃt' iti/ *{bÃlapriyÃ}* avidyamÃnadharmaprasa¤janaæ utkar«aæsamÃ/ vidyamÃnadharmÃbhÃvaprasa¤janaæ apakar«asamÃ/ tadÃha - paroktad­«ÂÃntasÃdharmyeïeti/ pareïa vÃdinà ukto yo d­«ÂÃnta÷ tatsÃdharmyeïa pak«e vÃdyabhimatasya arthÃntarasyÃbhÃvasÃdhanam apakar«asamÃ/ yathà Óabdo 'nitya÷ k­takatvÃt iti vÃdinokte prativÃdÅ vadati - yadi k­takatvarÆpÃt ghaÂasÃdharmyÃt Óabdo ghaÂavadanitya÷ tarhi tasmÃdeva heto÷ Óabda÷ ghaÂavat aÓrÃvaïo 'pi syÃditi/ atra pak«e Óabde anityatvavat vÃdyabhimataæ arthÃntaraæ ÓrÃvaïatvaæ tadabhÃvasya prasa¤janaæ kriyate iti samanvaya÷/"sÃdhye dharmÃbhÃvaæ d­«ÂÃntÃt prasajato 'pakar«asama÷"iti bhëyam/ *{prakÃÓikÃ}* *{varïyasamÃlak«aïam}* varïyasya sthÃpanÅyasya d­«ÂÃntadharmasya pak«e sÃdhanam varïyasamÃ/ yathà pÆrvoktÃnumÃne 'kriyÃjanakanodanÃkhyasaæyogavattvÃt lo«ÂÃde÷ bhavatu kriyÃvattvam/ Ãtmanastu kriyÃvattve tajjanakanodanÃkhyasaæyogavattvamapi syÃt' iti/ *{bÃlapriyÃ}* varïyasamÃæ lak«ayati - varïyasyeti/ d­«ÂÃnte vidyamÃnasya pak«e sthÃpanÅyasya sÃdhanaæ varïyasamÃ/ yathà Ãtmà kriyÃvÃn kriyÃhetuguïavattvÃt lo«Âavaditi vÃdinokte prativÃdÅ uttarayati-lo«ÂÃde÷ kriyÃjanakanodanÃkhyasaæyogavattvÃt kriyÃvattvaæ bhavatu/ Ãtmanastu kriyÃvattve lo«Âavat kriyÃjanakanodanÃkhyasaæyogavÃnÃtmà bhavediti/ Åd­Óamuttaraæ varïyasamÃ/"khyÃpanÅyo varïyo viparyayÃdavarïya÷"iti bhëyam/ *{prakÃÓikÃ}* *{avarïyasamÃlak«aïam}* sÃdhyahetvordharmayorapi pak«e tulyatÃsÃdhanam avarïyasamÃ/ yathà tatraivÃnumÃne lo«ÂÃdigatanodanÃdirÆpakriyÃhetuguïavattvaæ Ãtmanyasiddham/ tathà ca tulyatayà yathà asiddhena kriyÃhetuguïena ÃtmanikriyÃvattvaæ sÃdhyate, tathà tÃd­Óena kriyÃvattvena tajjanakaguïavattvamapi kimiti na sÃdhyate niyÃmakÃbhÃvÃt iti/ *{bÃlapriyÃ}* avarïyasamÃmÃha - sÃdhyahetvoriti/ pak«e sÃdhyahetvordvayorapi tulyatvÃt yat vÃdidÆ«akamuttaraæ tadavarïyasamÃ/ yathà Ãtmà sakriya÷ kriyÃhetuguïavattvÃt lo«Âavat ityanumÃne eva Ãtmani kriyÃvattvamapi asiddham, kriyÃhetunodanÃkhyasaæyogavattvamapyasiddham/ tatrÃsiddhena nodanÃkhyena kriyÃhetuguïena Ãtmana÷ sakriyatvaæ sÃdhyate cet asiddhena kriyÃvattvena kriyÃjanakanodanÃkhyasaæyogavattvamapi kuto na sÃdhyate niyÃmakÃbhÃvÃt ityevaæ yaduttaraæ tadavarïyasametyartha÷/ *{prakÃÓikÃ}* *{vikalpasamÃlak«aïam}* d­«ÂÃntavikalpaæ pradarÓya dÃr«ÂÃntikavikalpakathanaæ vikalpasamÃ/ yathà tatraiva anumÃne 'kriyÃhetuguïayuktaæ ki¤cit laghu, yathÃsa vÃyu÷, evaæ kriyÃhetuguïayuktaæ ki¤cit kriyÃvat syÃt yathà lo«ÂÃdi ki¤cidakriyam yathà ÃtmÃ/ pÆrvavikalpo bhavati ayaæ tu na bhavatÅtyatra kiæ nayÃmakaæ syÃt' iti/ *{bÃlapriyÃ}* vikalpasamÃmÃha - d­«ÂÃntÃvikalpaæ pradarÓyeti/ d­«ÂÃnte vividhaæ kalpaæ pradarÓya dÃr«ÂÃntike 'pi vividhakalpapradarÓanaæ vikalpasametyartha÷/ yathà pÆrvokte Ãtmà sakriya÷ kriyÃhetuguïavattvÃt ityanumÃne eva kriyÃhetuguïayuktaæ ki¤cit guru yathà lo«ÂÃdi ki¤cillaghu yathà vÃyu÷, evaæ kiæyÃhetuguïayuktaæ ki¤citsakriyaæ yathà ghaÂÃdi, ki¤cidakriyaæ yathà ÃtmÃ/ tatra pÆrvo vikalpa eva samÅcÅæna÷ ayaæ tu vikalpa÷ na samÅcÅna÷ ityatra niyÃmakaæ kimapi nÃsti/ tathà ca kriyÃhetuguïavattve samÃne 'pi kasyacit sakriyatvamityapi sambhavatÅti tena hetunà Ãtmano ni«kriyattvamevÃstu iti rÅtyà yaduttaraæ tat vikalpasamÃ/ *{prakÃÓikÃ}* *{sÃdhyasamÃlak«aïam}* d­«ÂÃntasya pak«atulyatÃkathanam sÃdhyasamÃ/ sÃdhyaÓabdo 'tra pak«avÃcÅ/ yathà tatraiva yadi 'yathà lo«Âa÷ tathà ÃtmÃ' iti tvayà ucyate tadà 'yathà Ãtmà tathà lo«Âa÷' ityapyÃyÃtam/ tathà ca yadyÃtmani kriyÃvattvaæ sÃdhyate tarhi lo«Âe 'pi tatsÃdhanÅyam neti cettarhi yathà lo«Âa÷ tathà Ãtmeti na vÃcyam/ 'lo«Âasad­Óa ÃtmÃ, nÃtmasad­Óo lo«Âa÷' ityatra niyÃmakÃbhÃvÃt iti/ *{bÃlapriyÃ}* sÃdhyasamÃmÃha - d­«ÂÃntasya pak«atulyatÃkathanamiti/ sÃdhyate 'sminniti vyutpattyà sÃdhyaÓabda÷ pak«avÃcÅ/ d­«ÂÃnta÷ pak«atulya ityÃpÃdanaæ sÃdhyasamÃ/ Ói«Âaæ spa«Âam/"hetvÃdyavayavasÃmarthyayogÅ dharma÷ sÃdhya÷ tra d­«ÂÃnte prasajata÷ sÃdhyasama÷/ yadi yathà lo«Âa÷ tathà ÃtmÃ, prÃptastarhi yathà Ãtmà tathà lo«Âa iti/ sÃdhyaÓcÃyamÃtmà kriyÃvÃniti kÃmaæ lo«Âo 'pi sÃdhya÷/ atha naivam, na tarhi yathà lo«Âa÷ tathà ÃtmÃ"iti bhëyam/ *{prakÃÓikÃ}* *{prÃptisamÃlak«aïam}* prÃptyà pratyavasthÃnam prÃptisamÃ/ prÃptiÓca sÃdhyahetvo÷ sÃmÃnÃdhikaraïyam/ yathà tatraiva kriyÃhetuguïavattvenaiva kimiti kriyÃvattvaæ sÃdhyate kimiti kriyÃvattvena tÃd­Óaguïavattvaæ na ubhayoraviÓe«Ãt iti/ *{bÃlapriyÃ}* prÃptisamÃmÃha - prÃptyà pratyavasthÃnamiti/ sÃdhyena saha ekÃdhikaraïav­ttitvaæ hetorasti cet hetunà sÃkaæ ekÃdhikaraïav­ttitvaæ sÃdhyasyÃpyastÅtyaÇgÅkaraïÅyam/ tathà ca sÃdhyasÃmÃnÃdhikaraïyaæ purask­tya hetunà sÃdhyaæ sÃdhyate cet hetusÃmÃnÃdhikaraïyaæ purask­tya sÃdhyenaiva hetu÷ sÃdhyatÃm/ evaæ ca Ãtmà kriyÃvÃn kriyÃhetuguïavattvÃt itivat Ãtmà kriyÃhetuguïavÃn kriyÃvattvÃt ityapi sÃdhyatÃm aviÓe«Ãt iti pratyavasthÃnaæ prÃptisametyartha÷/ ubhayoraviÓe«Ãditi/ ubhayo÷ sÃmÃnÃdhikaraïyÃviÓe«Ãdityartha÷/ *{prakÃÓikÃ}* *{aprÃptisamÃlak«aïam}* aprÃptyà pratyavasthÃnam aprÃptisamÃ/ yathà tatraiva pÆrvoktado«ÃdaprÃptasya heto÷ sÃdhyasÃdhakatvaæ vÃcyam, tathà cÃprÃptatvÃviÓe«Ãt sarva÷ sarvaæ sÃdhayet iti/ ayameva hetu÷ sÃdhyÃbhÃvaæ kimiti na sÃdhayet/ sÃdhyameva tu sÃdhayedityatra vinigamakÃbhÃvÃt iti/ *{bÃlapriyÃ}* aprÃptisamÃmÃha - aprÃptyà pratyavasthÃnamiti/ aprÃpti÷ sÃdhyahetvo÷ asÃmÃnÃdhikaraïyam/ atraivaæ vikalpa÷ kartavya÷/ Ãtmà kriyÃvÃn kriyÃhetuguïavattvÃt ityukte ayaæ hetu÷ sÃdhyasamÃnÃdhikaraïa÷ san sÃdhyaæ sÃdhayati vÃ? sÃdhyÃsamÃnÃdhikaraïa÷ san sÃdhyaæ sÃdhayati vÃ? Ãdye sÃmÃnÃdhikaraïyÃviÓe«Ãt sÃdhyenÃpi kuto na hetu÷ sÃdhyata iti pratyavasthÃnÃt prÃptisamÃ/ dvitÅye asÃmÃnÃdhikaraïyÃviÓe«Ãt sÃdhyamiva anyat sarvaæmapi hetu÷ kuto na sÃdhayet/ tathà ca sarva÷ sarvaæ sÃdhayet/ tathà heturyathà sÃdhyenÃsamÃnÃdhikaraïo 'pi sÃdhyaæ sÃdhayati tathà sÃdhÃbhÃvenÃsamÃnÃdhikaraïatvÃt sÃdhyÃbhÃvameva kuto na sÃdhayet? iti rÅtyà pratyavasthÃnam - dÆ«aïakathanam aprÃptisametyartha÷/ *{prakÃÓikÃ}* *{prasaÇgasamÃlak«aïam}* sÃdhanaparamparÃpraÓna÷ prasaÇgasamÃ/ yathà kriyÃvattve kriyÃhetuguïavattvaæ sÃdhanam/ tatra kiæ sÃdhanam? na hi sÃdhanaæ vinà kasyacit siddhirasti/ evaæ tatrÃpi kiæ sÃdhanamityÃdi/ *{bÃlapriyÃ}* prasaÇgasamÃæ lak«ayati - sÃdhanaparamparÃpraÓna iti/ sÃdhanaparamparà vi«ayaka÷ praÓna÷ prasaÇgasamÃ/"sÃdhanasyÃpi sÃdhanaæ vaktavyamiti prasaÇgena pratyavasthÃnaæ prasaÇgasama÷"iti bhëyam/ Ói«Âaæ spa«Âam/ *{prakÃÓikÃ}* *{pratid­«ÂÃntasamÃlak«aïam}* d­«ÂÃntÃntareïa sÃdhyÃbhÃvasÃdhanam pratid­«ÂÃntasamÃ/ yathà 'tatraiva lo«Âad­«ÂÃntena kriyÃvattve sÃdhite ni«kriyÃkÃÓad­«ÂÃntena Ãtmano ni«kriyattvameva kiæ na syÃt/ lo«Âad­«ÂÃntena kriyÃvattvaæ ÃkÃÓad­«ÂÃntena ni«kriyattvaæ na ityatra niyÃmakÃbhÃvÃt' iti/ *{bÃlapriyÃ}* pratid­«ÂÃntasamÃmÃha - d­«ÂÃntÃntareïeti/ Ãtmà kriyÃvÃn kriyÃhetuguïayuktatvÃt lo«Âavat iti lo«Âad­«ÂÃntena kriyÃvattvaæ sÃdhyate cet Ãtmà ni«kriya÷ kriyÃhetuvÃyusaæyogavattvÃt ÃkÃÓavat ityÃkÃÓad­«ÂÃntena kuto na sÃdhayituæ Óakyata iti prak­tasÃdhyaÓÆnyaæ d­«ÂÃntaæ pradarÓya dÆ«aïodbhÃvanaæ pratid­«ÂÃntasamÃ/"kriyÃvÃn Ãtmà kriyÃhetuguïayogÃt lo«Âavat ityukte pratid­«ÂÃnta upÃdÅyate kriyÃhetuguïayuktaæ ÃkÃÓaæ ni«kriyaæ d­«Âathmati/ ka÷ punarÃkÃÓasyaæ kriyÃhetuguïa÷, vÃyunà saæyoga÷"iti bhëyam/ *{prakÃÓikÃ}* *{anutpattisamÃlak«aïam}* anutpattyà pratyavasthÃnam anutpattisamÃ/ yathà 'ghaÂo na nitya÷ janyaikÃtvÃt' ityÃdau kaÓcidÃha - yadi janyaikatvaæ anityatve pramÃïam tadà ghaÂe ekatvotpatte÷ pÆrvaæ tadabhÃvÃt nityatvam/ nityaÓcet tarhi anutpanna eveti/ *{bÃlapriyÃ}* anutpattisamÃmÃha - anutpattyà pratyavasthÃnamiti/ janyaikatvÃditi/ janyaæ ca tat ekatvaæ ca janyaikatvam, tasmÃt/ anutpanna eveti/ tathà ca anityatvaæ bÃdhitÃmiti bhÃva÷/"tathà ca sÃdhanÃÇgapak«ahetud­«ÂÃntÃnÃæ utpatte÷ prÃk hetvabhÃva ityanutpattyà pratyavasthÃnaæ anutpattisama÷/ utpatte÷ pÆrvaæ hetvÃdyabhÃvena pratyavasthÃnasyaiva lak«aïatvÃt"iti viÓvanÃrtha÷/ *{prakÃÓikÃ}* *{saæÓayasamÃlak«aïam}* sÃdhÃraïadharmaæ pradarÓyaæ saæÓayodbhÃvanaæ saæÓayasamÃ/ yathà 'Óabdo 'nitya÷ kÃryatvÃt' ityÃdau 'Óabdasya anityaghaÂena saha kÃryatvarÆpaæ sÃdharmyaæ yathà asti tathà nityena Óabdatvena saha ÓrÃvaïapratyak«avi«ayatvaæ sÃdharmyaæ astÅti ubhayasÃdharmyadarÓanÃt saæÓaya÷ syÃt/ ekapariÓe«e niyÃmakÃbhÃvÃt' iti/ *{bÃlapriyÃ}* saæÓayasamÃmÃha - sÃdhÃraïadharmaæ pradarÓyeti/ spa«ÂÃrtham/"nityÃnityasÃdharmyÃditi saæÓayakÃraïopalak«aïam/ tena samÃnadharmadarÓanÃdi yatki¤citsaæÓayakÃraïabalÃt saæÓayena pratyavasthÃnaæ saæÓayasama÷"iti viÓvanÃtha÷/ *{prakÃÓikÃ}* *{prakaraïasamÃlak«aïam}* vÃdyuktaheto÷ sÃdhyaviparÅtasÃdhakahetvantarodbhÃvanam prakaraïasamÃ/ satpratipak«odÃharaïameva atrodÃharaïaæ bodhyam/ *{bÃlapriyÃ}* prakaraïasamÃmÃha vÃdyaktahetoriti/ Óabda÷ anitya÷ k­takatvÃt ghaÂavat iti vÃdinà anityatvasÃdhanÃya k­takatvahetau ukte sati tÃd­ÓahetusÃdhyasya anityatvasya viparÅtaæ yat Óabda÷ nitya÷ ÓrÃvaïatvÃt Óabdatvavat ityevaæ prayujyamÃnaæ hetvantaram ÓrÃvaïatvÃkhyaæ tadudbhÃvanena pratyavasthÃnaæ prakaraïasametyartha÷/ *{prakÃÓikÃ}* *{ahetusamÃlak«aïam}* kÃlatraye 'pi hetutvÃsambhavena ahetutvakathanam ahetusamÃ/ yathà 'kÃryatvÃdirÆpasÃdhanaæ sÃdhyÃdanityatvÃt pÆrvakÃlav­tti cet tadÃnityatvarÆpasÃdhyasya tadÃnÅmabhÃvÃt kasya sÃdhakam/ atha paÓcÃtkÃlav­tti cet tadà pÆrvakÃle sÃdhanÃbhÃvÃt kasya sÃdhyamanityatvam/ yadi ca ubhayaæ ekakÃlav­tti tadà kiæ kasya sÃdhanaæ kiæ kasya sÃdhyam/ vinigamakÃbhÃvÃditi/ hetusameti pÃÂhe tu kÃlatraye 'pi hetutvasya asambhavakathanaæ hetusametyartha÷/ *{bÃlapriyÃ}* ahetusamÃæ lak«ayati - kÃlatraye 'pÅti/ kÃlatraye 'pi hetutvÃsambhavakathanapÆrvakaæ ahetutvakathanam ahetusamÃ/ kasya sÃdhakamiti/ anityatvasya kÃryatvaæ na sÃdhakamityartha÷/ pÆrvakÃlÃvacchedena avidyamÃnasya sÃdhyasya hetu÷ kathaæ sÃdhako bhavet iti bhÃva÷/ kasya sÃdhyamanityatvamiti/ anityatvaæ kÃryatvasya sÃdhyaæ na bhavatÅtyartha÷/ kÃlatrayaÓabdena kÃryakÃlatatpÆrvakÃlatatpaÓcÃtkÃlÃ÷ vivak«itÃ÷/"heturahetunà na viÓi«Âayate/ ahetunà sÃdharmyÃt pratyavasthÃnam ahetusama÷"iti bhëyam/ *{prakÃÓikÃ}* *{arthÃpattisamÃlak«aïam}* arthÃpattipuraskÃreïa sÃdhyÃbhÃvodbhÃvanam arthÃpattisamÃ/ yathÃ"pÆrvoktÃnumÃne Óabdasya anityasÃdharmyÃdanityatvaæ yadi, tadà arthÃpattyà siddhaæ nityasÃdharmyÃt nityatvamapi ekatarÃvadhÃraïe niyÃmakÃbhÃvÃt"iti/ *{bÃlapriyÃ}* arthÃpattisamÃæ lak«ayati - arthÃpattipuraskÃreïeti/ Óabda÷ anitya÷ k­takatvÃt iti anityena ghaÂena k­takatvasÃdharmyÃt Óabda÷ anitya÷ ityukte arthÃdÃpadyate nityasÃdharmyÃt nitya iti/ asti ca nityena ÃkÃÓena asparÓatvarÆpaæ sÃdharmyaæ Óabdasya iti Óabdo nitya eva kiæ na syÃdityevam arthÃpattipÆrvakaæ dÆ«aïodbhÃvanaæ arthÃpattisametyartha÷/"arthÃpattyà pratipak«aæ sÃdhayata÷ arthÃpattisama÷/ yadi prÃyatnÃnantarÅyakatvÃt anityasÃdharmyÃt anitya÷ Óabda iti, tadà arthÃdÃpadyate nityasÃdharmyÃt nitya iti/ asti tvasya nityena sÃdharmyaæ asparÓatvam"iti bhëyam/ ekatarÃvadhÃraïa iti/ anityasÃdharmyÃdanityatvamevetyavadhÃraïa ityartha÷/ *{prakÃÓikÃ}* *{aviÓe«asamÃlak«aïam}* sarvÃviÓe«aprasaÇgodbhÃvanam aviÓe«asamÃ/ yathà tatraiva 'yadi k­takatvÃdinà anityaghaÂÃdisÃdharmyeïa Óabdasya anityatvaæ tadà prameyatvÃdirÆpeïa tatsÃdharmyeïa sarvasyaivÃnityatvaæ syÃt/ maduktasÃdharmyeïa tatsidhyati, na tu tvaduktenetyatra niyÃmakÃbhÃvÃt' iti/ *{bÃlapriyÃ}* aviÓe«asamÃæ lak«ayati - sarvÃviÓe«aprasaÇgodbhÃvanamiti/ Óabdo 'nitya÷ k­takatvÃt ityatra ekasya dharmasyaÓ k­takatvÃde÷ Óabde ghaÂe ca sattvÃt yadi ÓabdaghaÂayoranityatvenÃviÓe«a ucyate, tadà sarveæ«ÃmaviÓe«aprasaÇga÷/ sattvaprameyatvÃdirÆpasya ekasya dharmasya sarve«u sattvÃt/ tathà ca sanmÃtrav­ttidharmeïÃviÓe«ÃpÃdanamaviÓe«asamÃ/ tathà ca sarve«Ãmabhede pak«ÃdivibhÃgo na syÃt/ sarve«ÃmekajÃtÅyatve 'vÃntarajÃtyuccheda÷, sarve«Ãmanityatve jÃtyÃdivilaya iti viÓvanÃtha÷ nirÆpayati/ *{prakÃÓikÃ}* *{upapattisamÃlak«aïam}* ubhayapak«asÃdharmyeïa sÃdhanopapattikathanam upapattisamÃ/ yathà 'yadi anityatvasÃdhanaæ kÃryatvamupapadyata iti ÓabdasyÃnityatvaæ tadà nityatvasÃdhanamapi ki¤cidupapadyata iti nityatvaæ kiæ na syÃt' iti/ *{bÃlapriyÃ}* upapattisamÃæ lak«ayati - ubhayapak«asÃdharmyeïeti/ dvayorapi pak«ayo÷ sÃdhanamupapadyata iti kathanam upapattisamÃ/ Óabdasya anityatvapak«e yathà sÃdhane kÃryatvamupapadyate, tathà Óabdanityatvapak«e 'pi sÃdhanaæ ÓrÃvaïatvÃdikamupapadyata iti dvayorapi pak«ayo÷ sÃdhanasyopapannatvÃkhyaæ samÃnadharmaæ purask­tya pratyavasthÃnam upapattisameti yÃvat/ *{prakÃÓikÃ}* *{upalabdhisamÃlak«aïam}* vÃdyupadarÓitasÃdhanÃbhÃve 'pi sÃdhyasya upalabdhikathanam upalabdhisamÃ/ yathà Óabdo 'nitya÷ prayatnÃnuvidhÃyitvÃt ghaÂavat ityatra prayatnaæ vinÃpi vÃyunodanavÃÓÃt v­k«aÓÃkhÃbhaÇgajanyasya Óabdasya upalabdhe÷ na prayatnÃnuvidhÃyitvaæ Óabde 'sti iti/ *{bÃlapriyÃ}* upalabdhisamÃæ sodÃharaïaæ lak«ayati - vÃdyakteti/ vÃdinà nirdi«Âasya kÃraïasyÃbhÃve 'pi sÃdhyopalambhÃt pratyavasthÃnam upalabdhisama÷/ tathà hi - parvato vahnimÃn dhÆmÃt ityÃdikaæ vahnyavadhÃraïÃrthaæ ucyate, na tatsambhavati, dhÆmaæ vinà ÃlokÃdito 'pi vahnisiddhe÷/ tathà ca na tasya sÃdhakatvamiti pratikÆlatarka÷ iti viÓvanÃtha÷/ *{prakÃÓikÃ}* *{anupalabdhisamÃlak«aïam}* vÃdinÃnupalabdhivaÓÃt kasyacit padÃrthasya anaÇgÅkÃre anupalabdhivaÓÃdeva vÃdyabhimatasyÃpi yatki¤citpadÃrthasya abhÃvasÃdhanam anupalabdhisamÃ/ yathà - 'jalÃde÷ vidyamÃnasyÃpi ÃvaraïavaÓÃt yathÃnupalabdhi÷ tathà uccÃraïÃtpÆrvaæ Óabdasya vidyamÃnasyÃpi ÃvaraïavaÓÃt anupalabdhi÷ ityetanmataæ vÃdinÃæ dÆ«yate-yadyÃvaraïavaÓÃt Óabdo nopalabhyete, tadà jalÃdyÃvaraïamiva ÓabdÃdyÃvaraïamapyupalabhyeteti/ atrottaram-yadi bhavadbhi÷ anupalabdhita Ãvaraïaæ nÃbhyupeyate tadà anupalabdherapi anupalabdhyÃbhÃvo siddhe tadabhÃvÃt ÃvaraïÃbhÃvÃsiddhau Ãvaraïasiddhi÷' iti/ *{bÃlapriyÃ}* anupalabdhisamÃæ lak«ayati - vÃdineti/ naiyÃyikaistÃvat ÓabdÃnityatvaæ evaæ sÃdhyate - yadi Óabda÷ nitya÷ syÃt tarhi uccÃraïÃt prÃk kuto nopalabhyate/ na hi ghaÂÃdyÃvaraïaku¬yÃdivat ÓabdasyÃvaraïamasti, tadanupalabdheriti/ tatraivaæ jÃtivÃdÅ pratyavati«Âhate-yadyÃvaraïÃnupalabdhe÷ ÃvaraïÃbhÃva÷ sidhyati tadà ÃvaraïÃnupalabdherapyanupalambhÃt ÃvaraïÃnupalabdherapyabhÃva÷ sidhyet/ tathà ca anupalabdhipramÃïaka÷ ÃvaraïÃbhÃvo na syÃt api tu Ãvaraïopapattireva syÃditi Óabdanityatve noktaæ bÃdhakaæ yuktamiti/ itthaæ ca evaærÆpeïa pratyavasthÃnam anupalabdhisametyartha iti viÓvanÃtha÷/ *{prakÃÓikÃ}* *{nityasamÃlak«aïam}* dharmasya nityatvÃnityatvavikalpÃt dharmiïo nityatvasÃdhanam nityasamÃ/ yathà 'Óabdasya yat anityatvaæ bhavadbhi÷ ucyate tat nityaæ anityaæ vÃ/ yadi nityaæ tadà Óabdav­ttereva tasya sadÃtanatvÃt ÓabdasyÃpi tathÃtvamÃgatam/ atha anityaæ tadà Óabde kadÃcit anityatvÃbhÃvo 'stÅti nitya eva Óabda ityubhayathÃpi Óabdasya nityatvam' iti/ *{bÃlapriyÃ}* nityasamÃæ lak«ayati - dharmasyeti/ ÓabdasyÃpi tathÃtvamÃgatamiti/ ÓabdasyÃpi nityatvaæ prasaktamityartha÷/ dharmiïaæ vinà dharmasya sthityabhÃvena dharmasyÃnityatvasya nityatve sadÃtanatve dharmÅ Óabdo 'pi nitya÷ syÃditi bhÃva÷/ Óabde anityatvasya nityaæ sarvakÃlaæ svÅkÃre anitye Óabde nityatvaæ syÃdityÃpÃdanaæ nityasamà iti viÓvanÃrtha÷/ *{prakÃÓikÃ}* *{anityasamÃlak«aïam}* anityad­«ÂÃntasÃdharmyÃt sarvÃnityatvaprasaÇgodbhÃvanam anityasamÃ/ yathà 'yadi anityena ghaÂane sÃd­ÓyÃt Óabda÷ anitya÷ ityucyate tadà yena kenacit dharmeæïa sarvasyaiva tatsad­ÓatvÃt sarvasyÃnityatvaprasaÇga÷' iti/ *{bÃlapriyÃ}* anityasamÃæ lak«ayati - anityad­«ÂÃnteti/ anityena ghaÂena sÃdharmyÃt (k­takatvarÆpÃt) anitya÷ Óabda iti bruvata÷ asti ghaÂenÃnityena sarvabhÃvÃnÃæ sÃdharmyaæ (sattvÃdirÆpam) iti sarvasya anityatvamani«Âaæ sampadyate/ so 'yaæ anityatvena pratyavasthÃnÃt anityasama iti bhëyam/ vyÃptimapurask­tya yatki¤cidd­«ÂÃntasÃdharmyeïa sarvasya sÃdhyavattvÃpÃdanÃt anityasamÃ/ sÃdhyapadÃdaviÓe«asamÃto vyavaccheda÷ tatra sarvÃviÓe«a evÃpadyate na tu sarvasya sÃdhyavattvam iti viÓvanÃrtha÷/ *{prakÃÓikÃ}* *{kÃryasamÃlak«aïam}* vÃdyuktaheto÷ anyakoryeïÃpi sambhavÃbhidhÃnaæ kÃryaæsamÃ/ yathà tatraiva prayatnÃnuvidhÃyitvaæ ubhayathÃpi sambhavati ghaÂÃdivat ÓabdasvarÆpotpattau jalÃdivat Ãvarakaniv­ttau ca ubhayatrÃpi prayatnÃnuvidhÃyitvadarÓanÃt/ tathà ca tasya Ãvarakaniv­ttirÆpakÃryÃntarasya sambhavÃt nÃnityatvaniyatatvaæ iti/ kvacit kÃraïasameti pÃÂha÷/ tasyÃpi 'kÃraïasya prayatnÃnuvidhÃyitvasya ubhayatra Óabdasyotpattau tadÃvarakaniv­ttau ca samatvÃbhidhÃnam' iti rÅtyà ukta evÃrthe paryavasÃnamavaseyam/ atra granthagauravabhayÃt sÆk«maprakÃrÃ÷ na darÓitÃ÷ ityabhiyuktairanyatra te 'nusandheyÃ÷/ *{bÃlapriyÃ}* kÃryasamÃæ lak«ayati - vÃdyuktahetoriti/ yathà Óabda÷ anitya÷ prayatnÃnuvidhÃyitvÃt ityatra prayatnÃnuvidhÃyitvaæ kÃryadvaye 'sti svarÆpotpattau Ãvarakaniv­ttau ceti/ tatra svarÆpotpattyabhiprÃyeïa vÃdinokte jÃtivÃdala Ãha Ãvarakaniv­ttÃveva prayatnÃnuvidhÃyitvasyopayoga÷ na svarÆpotpattÃviti ÓabdasyÃnityatvaæ na sidhyatÅti/ evaærÅtyà pratyavasthÃnaæ kÃryasametyartha÷/ atredamavadheyam-ke«ucit granthe«u sÃdharmyasamà vaidharmyasamà ityÃdirÆpeïa strÅliÇgatayà samaÓabda÷ prayujyate, ke«ucittu sÃdharmyasama÷ vaidharmyasama÷ ityÃdirÆpeïa pulliÇgatayà prayujyate/ tatra jÃterviÓe«yatvavivak«ÃyÃæ samaÓabdasya strÅliÇgatvam/ nyÃyasÆtrakÃrastu-'sÃdharmyavaidharmyasamau' ityÃdirÆpeïa pulliÇgatayaiva nirdiÓati/ tasyÃyaæ bhÃva÷ - vÃdyaktasya prati«edha÷ kila jÃtivÃdinà kriyate, tatra prati«eghaÓabda÷ pulliÇga iti tadanurodhena samaÓabdasya pulliÇgeteti/ taduktaæ nyÃyapariÓuddhau vedÃntadeÓikai÷ -"ak«apÃdÅye«u ca jÃtiviÓe«alak«aïasÆtre«u pulliÇgÃntasamaÓabdanirdeÓa÷ svapak«asthÃpanaparapak«apratik«eparÆpeïa vibhÃge pratyavasthÃne prati«edhabhÃgenÃtra jÃtitvaæ vivak«itam ityuktarÆpajÃtiviÓe«ÃbhiprÃya ityÃhu÷"iti/ nyÃyabhëyakÃrÃdayo 'pÅti prati«edhaÓabdasya sÆtre bahulaæ prayogÃt prati«edhaÓabdamÃdÃyeva samaÓabde pulliÇganirvÃhaæ manyante/ viÓvanÃthanyÃyapa¤cÃnanastu 'sÃdharmyasamÃdayo jÃtivikalpÃ÷/ vividha÷ kalpa÷ vikalpa÷ prabheda÷' iti vadan vikalpaÓabdÃnusÃreïa samaÓabdasya pulliÇgatÃæ nirvahati/ evaæ vÃdinà sÃdhane kriyÃmÃïe tatra prativÃdinà udbhÃvyamÃna÷ asaduttaraviÓe«a÷ jÃti÷/ tasya jÃtiÓabdavÃcyatà jÃyamÃnatvanibandhanÃ/ tathà ca"sÃdharmyavaidharmyÃbhyÃm pratyavasthÃnam jÃti÷"iti/ kathÃyÃæ prav­ttayo÷ vÃdiprativÃdino÷ madhye vÃdinà sÃdhane k­te yathÃvasthitottarasphurtirahitasya jigÅ«o÷ prativÃdina÷ mukhÃt ya÷ kaÓcit hetvÃbhÃsa÷ avaÓÃt Ãgata÷ jÃyamÃna eva bhavati na tu jÃta÷ san kÃryakaro 'pÅtyÃÓayena avadhÃraïÃrthatayà jÃtiÓabda÷ pravartata iti uttamÆruvÅrarÃghavÃcÃryasvÃmina÷ nirÆpayanti/ te eva svÃmina÷ sÃmyÃrthakasamaÓabdaghaÂanasya tÃtparyamevaæ varïayanti - vÃdiprativÃdiprayuktayorheætvo÷(?) sÃmyam, vÃdiprativÃdinorapi sÃmyaæ ca samaÓabdena lak«yate/ sÆtre samaÓabda÷ prati«edharÆpahetuviÓe«aïÅbhÆta÷ hetugataæ sÃmyaæ darÓayati/ athÃpi vakt­gatasÃmyamapi vivak«itam/ tadÃha vÃrtikakÃra÷ -"samÅkaraïÃrthaæ prayogasama÷/ sÃdharmyameva samaæ tasya prayogasya sa sÃdharmyasama÷"iti/ atra samÅkaraïÃrthamityanena vastuta÷ sÃmyÃbhÃve 'pi samÅkaraïoddheÓo j¤Ãpyate/ na hi saddhetorasaddhetunà nirÃkaraïaæ sÃmyÃpÃdanaæ và bhavati/ kena kasya samÅkaraïamiti cet - vÃdinà prativÃdina÷ samÅkaraïam/ tathà ca prativÃdinà svÃpakar«aparihÃrÃrthamantata÷ samÅkaraïÃrthaæ jÃtiprayoga÷ kriyata ityuktaæ bhavati/ deÓikacaraïÃstu nyÃyapariÓuddhau jÃtiprayoga÷ kriyata ityuktaæ bhavati/ deÓikacaraïÃstu nyÃyapariÓuddhau jÃtivÃdiprayuktaheto÷ paraghÃtakatvavat svavyÃghÃtakatvamapyastÅti tadeva sÃmyaæ samaÓabdena pratipÃdyata iti nirvahanti/ evaæ caturviÓatidhà nirdi«ÂadÃsu jÃti«u kÃsÃæcit jÃtÅnÃæ lak«aïe«u pariÓÅralyamÃne«u samÃnatvaæ sthÆlad­«Âyà pratÅyate/ tata÷ nÃmabhedamÃtramiti ÓaÇkà avatarati/ tatrÃpi sÆ«mad­«Âyà vicÃryaæmÃïe lak«aïe«u bhado 'vagantuæÓakyate/ tadetanmanasi nidhÃyÃha - atra granthagauravabhayÃt sÆk«maprakÃrÃ÷ na darÓitÃ÷ iti/ kiæ ca ÃsÃæ jÃtÅnÃæ saptÃÇgÃni bhavantÅti udayanÃcÃrthai÷ nyÃyapariÓi«ÂasyÃnte - "lak«yaæ lak«aïamutthiti÷ sthitipadaæ mÆlaæ phalaæ ÓÃtanaæ jÃtÅnÃæ saviÓe«ametadakhilaæ pravyaktamuktaæ raha÷"// iti ÓlokÃrdheæna pratipÃditam/ tatra prativÃdinà yat asaduttaramucyate tadeva lak«yam/ tasya sÃdharmyaæsamÃdi«u yatrÃnatarbhÃva÷ tallak«aïameva lak«aïam/ utthitirnÃma janma/ sthite÷ padaæ sthitipadaæ jÃtyuttarasthite÷ ÃÓraya÷/ asatisÃdhanaprayoge jÃtyuttarÃprav­tte÷ dÆ«yo hetureva sthitipadatvena vivak«ita÷/ Åd­ÓajÃtiprayogasya mÆlaæ sÃdharmyÃdyÃkÃrakadarÓanam/ phalaæ tu vÃdina÷ svoktahetau prativÃdinà du«ÂatvabhramotpÃdanam/ ÓÃtanaæ vÃdinà prativÃdyuktasyÃsaduttarasya jÃtirÆpasya nirÃkaraïam/ sÆtrakÃrastu jÃtyuttarasya nirÃkaraïaprakÃraæ pratijÃti viÓadaæ pratipÃditavÃn/ saptÃÇgakatvaæ tu nyÃyapariÓi«Âe tatra tatra sÆcitameva/ sarvamidaæ vistarabhayÃt atropek«itamiti bhÃva÷/ *{dÅpikÃ}* *{nigrahasthÃnanirÆpaïam}* vÃdina÷ apajayahetu÷ nigrahasthÃnam/ *{prakÃÓikÃ}* nigrahasthÃnaæ lak«ayati - vÃdina iti/ idaæ ca yadyapi chalÃdÃvapyasti tathÃpyarthÃntarÃdirÆpanigrahasthÃnamadhye 'ntarbhÃvÃt ado«a÷/ chalatvÃdinÃpi j¤ÃnasyopayogitvÃt p­thigupÃdÃnaæ hetvÃbhÃsavat/ *{dÅpikÃ}* pratij¤ÃhÃni÷, pratij¤Ãntaram, pratij¤Ãvirodha÷, pratij¤ÃsannyÃsa÷, hetvantaram, arthÃntaram, nirarthakam, avij¤ÃtÃrthakam, apÃrthakam, aprÃptakÃlam, nyÆnam, adhikam, punaruktam, ananubhëaïam, aj¤Ãnam, apratibhÃ, vik«epa÷, matÃnuj¤Ã, paryanuyojyopek«aïam, niranuyojyÃnuyoga÷, apasiddhÃnta÷, hetvÃbhÃsÃÓca nigrahasthÃnÃni/ Óe«aæ sugamam/ *{prakÃÓikÃ}* *{pratij¤ÃhÃnilak«aïam}* tasyÃvÃntarabhedÃn daÓayati -- pratij¤etyÃdinÃ/ yatra pratij¤ÃtÃrthaviruddhÃbhyupagama÷ pratij¤ÃtÃrthaparityÃgo và tatra pratij¤ÃhÃni÷/ yathà 'Óabdo 'nitya÷ pratyak«aguïatvÃt' ityatra 'so 'yam gakÃra÷' ityÃdipratyabhij¤ÃbalÃtpareïa bÃdhe udbhÃvite 'astu tarhi nitya÷ Óabda÷' iti nityatvamaÇgÅkurvan vÃdÅ Óabdasya anityatvapratij¤Ãæ jahÃti/ *{bÃlapriyÃ}* pratij¤ÃhÃniæ lak«ayati - yatra pratij¤ÃtÃrtheti/ pratij¤Ãtasya sÃdhyasya yat viruddhaæ tadaÇgÅkÃra÷ pratij¤Ãtasya sÃdhyasya tyÃgo và pratij¤ÃhÃni÷/ idaæ ca"sÃdhyadharmapratyanÅkena dharmeïa pratyavasthite pratid­«ÂÃntadharmaæ svad­«ÂÃnte 'bhyanujÃnan pratij¤Ãæ jahÃtÅti pratij¤ÃhÃni÷"ityÃdi bhëyÃnusÃri lak«aïam/ viÓvanÃthastu -"svapak«eparapak«adharmÃbhyanuj¤Ã pratij¤ÃhÃni÷/ svayaæ viÓi«yÃbhihitaparityÃga iti phalitÃrtha÷/ seyaæ pak«ahetud­«ÂÃntasÃdhyatadanyahÃnibhedÃt pa¤cadhà bhÃvati/ yathà Óabda÷ anitya÷ k­takatvÃt ityukte pratyabhij¤ÃbÃdhitavi«ayo 'yamityuttarite astu tarhi ghaÂa eva pak«a iti/ evaæ tatraiva Óabdo 'nitya÷ aindriyakatvÃt ityukte hetoranaikÃntikatvamiti pratyukte astu k­takatvÃditi heturiti/ evaæ parvato vahnimÃn dhÆmÃt Ãlokavadityukte d­«ÂÃnta÷ sÃdhanavikala iti pratyukte astu tarhi mahÃnasaviditi/ evaæ atraiva siddhasÃdhanena pratyukte astu tarhiæ indhanavÃniti/ anyahÃnistu viÓe«aïahÃnyÃdi÷, yathà tatraiva nÅladhÆmÃdityukte 'samarthaviÓe«aïatvena pratyukte astu tarhiæ dhÆtÃditi hetoriti"ityÃha/ tadanusÃreïa dinakaryÃm - 'viÓi«ya pratij¤Ãtasya pak«Ãde÷ parityÃgarÆpapratij¤ÃhÃne÷' iti proktam/ *{prakÃÓikÃ}* *{pratij¤Ãntaralak«aïam}* paroktado«oddidhÅr«ayà pÆrvÃnuktaviÓe«aïaviÓi«Âatayà pratij¤ÃtÃrthakathanam pratij¤Ãntaram/ yathà -- k«ityÃdikaæ guïajanyam kÃryatvÃt ityatra ad­«Âajanyatvena siddhasÃdhanodbhÃvane 'savi«ayaka' iti guïaviÓe«aïadÃnam/ *{bÃlapriyÃ}* pratij¤Ãntaraæ lak«ayati - parokteti/ guïaviÓe«aïadÃnamiti/ savi«ayakaguïajanyatvaæ sÃdhyam/ ad­«Âasya tu savi«ayakatvÃbhÃvÃt tajjanyatvamÃdÃya na siddhasÃdhanamiti bhÃva÷/ 'pratij¤ÃtÃrthasyetyupalak«aïam/ hetvatiriktÃrthaæsyeti tattvam/ tena udÃharaïÃntaram, upanayÃntaram, nigamanÃntaraæ ca pratij¤Ãntaratvena saÇg­hÅtaæ bhavati' iti viÓvanÃtha÷/ hetvantaraæ tu sÆtrakÃreïa p­thaÇnigrahasthÃnatvena nirdi«Âam/ *{prakÃÓikÃ}* *{pratij¤Ãvirodhalak«aïam}* svoktasÃdhyaviruddhahetukathanam pratij¤Ãvirodha÷/ yathà - dravyaæ guïabhinnam rÆpÃdita÷ p­thaktvena anupalabhyamÃnatvÃt iti/ *{bÃlapriyÃ}* pratij¤Ãvirodhaæ lak«ayati - svoktasÃdhyeti/ rÆpÃdita÷ p­thaktvena anupalabhyamÃnatvaæ hi guïÃbhinnatvavyÃpyam, na guïabhinnatvasÃdhakam/ ato guïabhinnatvÃbhÃvavyÃptasya heto÷ kathanÃt pratij¤Ãvirodha ityartha÷/ *{prakÃÓikÃ}* *{pratij¤ÃsannyÃsalak«aïam}* svokter'the pareïa dÆ«ite tadapalÃpa÷ pratij¤ÃsannyÃsa÷/ yathà -- 'Óabdo 'nitya÷ aindriyakatvÃt' ityukte pareïa sÃmÃnye vyabhicÃramudbhÃvya dÆ«ite svoktamapalapati 'kenocyate Óabdo 'nitya÷' iti/ *{bÃlapriyÃ}* pratij¤ÃsannyÃsaæ lak«ayati -- svokter'the iti/ pratij¤ÃhÃnau pratij¤ÃtÃrthasya tyÃga÷ pratij¤ÃsannyÃse tu tasyÃpalÃpa iti bheda÷/ *{prakÃÓikÃ}* *{hetvantaralak«aïam}* paroktadÆ«aïoddidhÅr«ayà pÆrvoktahetukoÂau viÓe«aïÃntaropÃdÃnam hetvantaram/ yathà 'Óabdo 'nitya÷ pratyak«atvÃt' ityatra sÃmÃnye vyabhicÃrodbhÃvane 'jÃtimattve sati' iti viÓe«aïadÃnam/ *{bÃlapriyÃ}* hetvantaraæ lak«ayati - parokteti/ paroktadÆ«aïoddidhÅr«ayà pÆrvoktahetutÃvacchedakÃtiriktahetutÃvacchedakaviÓi«Âavacanaæ hetvantaramityartha÷/ jÃtimattve satÅti viÓe«aïe datte tu sÃmÃnye jÃtimattvÃbhÃvÃt na vyabhicÃra÷/ *{prakÃÓikÃ}* *{arthÃntaralak«aïam}* prak­tÃnupayuktÃrthakathanam arthÃntaram/ yathÃ-nitya÷ Óabda÷ asparÓavattvÃt iti hetu÷/ hetupadaæ ca hinotestunipratyaye ni«pannam; padaæ ca suptiÇantam ityÃdi/ *{bÃlapriyÃ}* arthÃntaraæ lak«ayati - prak­tÃnupayukteti/ prak­tÃnÃkÃÇk«itÃrthÃbhidhÃnamityartha÷/ *{prakÃÓikÃ}* *{nirarthakalak«aïam}* avÃcakaÓabdaprayogo nirarthakam/ yathà Óabda÷ anitya÷ jabaga¬adaÓatvÃt ityÃdi/ *{avij¤ÃtÃrthalak«aïam}* pari«atprativÃdyabodhaprayojakapadaprayoga÷ avij¤ÃtÃrtham/ tacca 'kli«ÂÃnvayaæ aprasiddhÃrthakaæ tvaritoccÃritam' ityÃdirÆpam/ *{bÃlapriyÃ}* avij¤ÃtÃrthaæ lak«ayati - pari«aditi/ vÃdinÃæ trivÃramuktamapiprativÃdinà sadasyaiÓca yanna budhyate tat avij¤ÃtÃrtham/ 'avahitÃvikalavyutpannapari«atprativÃdibodhÃnukÆlopasthitya janakavÃcakavÃkyaprayogo 'vij¤ÃtÃrtham/ vÃcaketyanena nirarthakÃpÃrthaÇkavyudÃsa÷' iti viÓvanÃrtha÷/ tÃd­Óaæ vÃkyaæ 'bhÆstanaæ himabhe«ajavat' ityÃdikam/ bhÆstanamityasya parvata ityarthaæ÷/ himasya bhe«ajam agni÷ tadvÃn iti himabhe«ajavadityasthÃrtha÷/ 'agnirhimasya bhe«ajam' iti Órute÷/ *{prakÃÓikÃ}* *{apÃrthakalak«aïam}* parasparÃnanvitapadasamÆha÷ apÃrthakam/ yathÃ-Óabdatvaæ ghaÂa÷ paÂa÷ nityaæ anityaæ ca prameyatvÃt ityÃdi/ *{bÃlapriyÃ}* apÃrthakaæ lak«ayati - paraspareti/ abhimatavÃkyÃrthabodhÃnukÆlÃkÃÇk«ÃÓÆnyapadasamÆha÷ apÃrthakamityartha÷/ *{prakÃÓikÃ}* *{aprÃptakÃlalak«aïam}* avayavÃnÃæ vyutkrameïa kathanam aprÃptakÃlam/ yathà ÓabdatvÃt Óabda÷ anitya÷ ityÃdi/ *{bÃlapriyÃ}* aprÃptakÃlaæ lak«ayati - avayavÃnÃmiti/"pratij¤ÃdÅnÃæ avayavÃnÃæ yathÃlak«aïaæ arthavaÓÃt krama÷/ tatrÃvayavaviparyÃsena vacanaæ aprÃptakÃlam"iti bhëyÃnusÃrÅdaæ lak«aïam/ viÓvanÃthastu-avayavasya kathaikadeÓasya viparyÃsa÷ vaiparÅtyam/ tathà ca samayabandhavi«ayÅbhÆtakathÃkramaviparÅtakrameïÃbhidhÃnaæ paryavasannam/ tatrÃyaæ krama÷-vÃdinà sÃdhanamuktvà sÃmÃnyate hetvÃbhÃsà uddharaïÅyÃ÷ ityeka÷ pÃda÷, prativÃdinaÓca tatropÃlambha÷ dvitÅæya÷ pÃda÷, prativÃdina÷ svapak«asÃdhanaæ tatra hetvÃbhÃsoddhÃraïaæ ceti t­tÅya÷ pÃda÷/ jayaparÃjayavyavasthà caturtha÷ pÃda÷/ evaæ pratij¤ÃhetvÃdÅnÃæ krama÷/ tatra sabhÃk«obhavyÃmohÃdinà vyatyastÃbhidhÃnaæ aprÃptakÃlam' iti pratipÃdayati/ *{prakÃÓikÃ}* *{nyÆnalak«aïam}* yatki¤cidavayavaÓÆnyÃvayavÃbhidhÃnam nyÆnam/ spa«Âam/ *{adhikalak«aïam}* adhikahetvÃdikathanam adhikam/ yathà Óabda÷ anitya÷ ÓabdatvÃt ÓrÃvaïatvÃcca ityÃdi/ *{punaruktalak«aïam}* anuvÃdaæ vinà kathitasya puna÷ kathanam punaruktam/ yathà -- Óabda÷ anitya÷, Óabda÷ anitya÷ ityÃdi/ *{bÃlapriyÃ}* punaruktaæ lak«ayati - anuvÃdaæ vineti/ ni«prayojanaæ punarabhidhÃnaæ punaruktam/ anuvÃdastu vyakhyÃrÆpa÷ saprayojanaka÷/ ato na tatrÃtivyÃpti÷/ tathà ca samÃnÃrthakasamÃnÃnupÆrvÅkaÓabdasya ni«prayojanaæ punarabhidhÃnaæ Óabdapunaruktam/ yathà Óabda÷ anitya÷ Óabda÷ anitya iti/ samÃnÃrthabhinnÃnupÆrvÅkaÓabdasya ni«prayojanaæ puna÷ abhidhÃnamarthapunaruktam/ yathà Óabda÷ anitya÷ dhvanirnirodhadharmaka iti/ *{prakÃÓikÃ}* *{ananubhëaïalak«aïam}* pari«adà trirabhihitasyÃpi ananuvÃda÷ ananubhëaïam/ *{bÃlapriyÃ}* ananubhëaïaæ lak«ayati -- pari«adeti/ vÃdinà triruktasya pari«adà vij¤ÃtÃrthasya vÃkyasya prativÃdinà ananuvÃda÷ ananubhëaïam/ aj¤ÃnasÃÇkaryanirÃsÃya aj¤ÃnamanÃvi«kurvateti vik«epasÃÇkaryanirÃsÃya kathÃmavicchindateti ca viÓe«aïÅyam ityÃcÃryÃ÷/ na ca apratibhÃsÃÇkaryam, uttarapratipattÃvapi sabhÃk«obhÃdinà ananubhëaïasambhavÃditi viÓvanÃtha÷/ *{prakÃÓikÃ}* *{aj¤Ãnalak«aïam}* pari«adà vij¤Ãtasya vÃdinà trirabhihitasyÃpi vÃkyÃrthasyÃbodha÷ aj¤Ãnam *{apratibhÅlak«aïam}* uttarÃrhaæ paroktaæ buddhvÃpi uttarasya asphÆrtivaÓÃt tÆ«ïÅæbhÃva÷ apratibhÃ/ *{bÃlapriyÃ}* apratibhÃæ lak«ayati -- uttarÃrhamiti/ na cÃtra ananubhëaïasyÃvaÓyakatvÃt tadeva dÆ«aïamastviti vÃcyam/ paroktÃnanuvÃde hi tat/ apratibhÃyÃæ tu paroktÃnuvÃde 'pi uttarÃpratipattiriti viÓe«Ãt/ *{prakÃÓikÃ}* *{vik«epalak«aïam}* asambhavatkÃlÃntarakÃryavyÃsaÇgÃnudbhÃvya kathÃviccheda÷ vik«epa÷/ *{bÃlapriyÃ}* vik«epaæ lak«ayati -- asambhavaditi/ kÃlÃntare kartuæ Óakyaæ vastuta idÃnÅæ bhavitumanarhaæ yat kÃryaæ tatra vyÃsaÇgamudbhÃvya kathÃvicchedo vik«epa÷/ tena rÃjapuru«ÃdibhirÃkÃraïe g­hajanÃdibhirvà ÃvaÓyakakÃryÃrthamÃkÃraïa svag­hadÃhÃdikaæ paÓyato gamane vÃstavaÓirorogÃdinà pratibandhe và na vik«epa÷/ 'yatra kartavyaæ vyÃsajya kathÃæ vyavacchinnatti idaæ me karaïÅyaæ vidyate tasminnavasite paÓcÃt kathayÃmÅti vik«epo nÃma nigrahasthÃnam' iti bhëyam/ *{prakÃÓikÃ}* *{matÃnuj¤Ãlak«aïam}* svapak«e do«amanuddh­tya parapak«e do«ÃbhidhÃnam matÃnuj¤Ã/ *{bÃlapriyÃ}* matÃnuj¤Ãæ lak«ayati - svapak«a iti/ svasiddhÃnte paroktaæ do«amaÇgÅk­tyÃnuddh­tya ca parasiddhÃnte 'pi samÃno do«a ityudbhÃvanaæ matÃnuj¤etyartha÷/ yathÃ-puru«atvÃccedahaæ cora÷ tata eva bhavÃnapi cora ityÃdikam/ *{prakÃÓikÃ}* *{paryanuyojyopek«aïanapalak«aïam}* udbhÃvanÃrhaparakÅyanigrahasthÃnÃnudbhÃvanaæ paryanuyojyopek«aïam/ *{bÃlapriyÃ}* paryanuyojyopek«aïaæ lak«ayati - udbhÃvanÃrheti/ paryanuyojyo nÃma nigrahopapattyà codanÅya÷, tasyopek«aïaæ nigrahasthÃnaæ prÃpto 'sÅtyananuyoga÷/ etacca kasya parÃjaya ityanuyuktayà pari«adà vacanÅyam/ na khalu nigrahaæ prÃpta÷ svakaupÅnaæ viv­ïuyÃt' iti bhëyam/ 'nanu vÃdinà kathamidamudbhÃvyam, svakaupÅnaviraïasyÃyuktatvÃditi cet-satyam/ madhyasthenaiva idamudbhÃvyam, vÃde ca svayamudbhÃvane 'pyado«a÷' iti viÓvanÃtha÷/ Ói«Âaæ spa«Âam/ atra jÃtinigrahasthÃnavi«aye bhëya-vÃrtika-tÃtparyaÂÅkÃ-pariÓuddhi-nyÃyapariÓi«Âa-nyÃyapariÓi«Âa-nyÃyama¤jarÅ -tÃrkikarak«Ãdi«u granthe«u vedÃntadeÓikak­tanyÃyapariÓuddhau ca bahuvivecitamasti/ tatsarvaæ sÃvadhÃnaæ parÃm­Óya kaÓcinmahÃnprabandha÷ p­thageva lekhanÅya÷/ prakaraïagranthe etÃvadeva paryÃptamiti vistarabhayÃduparamyate/ *{prakÃÓikÃ}* *{niranuyojyÃnuyogalak«aïam}* nigrahasthÃnarahite nigrahasthÃnodbhÃvanam niranuyojyÃnuyoga÷/ *{apasiddhÃntalak«aïam}* ekasiddhÃntamatamÃÓritya kathÃprav­ttau tadviruddhasiddhÃntamatamÃlambyottaradÃnam upasiddhÃnta÷/ pratij¤ÃhÃni - ananubhëaïa - aj¤Ãna - apratibhà - vik«epaparyanuyojyopek«aïÃnÃmabhÃve, manye«Ãæ hetvÃbhÃsavyatiriktanigrahasthÃnÃnÃæ guïe, hetvÃbhÃsÃnÃæ ca dravyÃdi«u antarbhÃva÷ yathÃyathaæ bodhya÷/ atirikta÷ sÆtrÃrtha÷ sugama ityabhiprÃyeïÃha - Óe«amiti/ *{bÃlapriyÃ}* jÃtÅnÃæ nigrahasthÃnÃnÃæ ca kÊpte«u saptasu padÃrthe«u antarbhÃva-prakÃramÃha - pratij¤ÃhÃnÅtyÃdinÃ/ dinakarÅgranthe pratij¤ÃhÃnyÃdÅnÃæ nigrahasthÃnÃnÃæ pratyekamupÃdÃnena tatra tatrÃntarbhÃva÷ viÓadamukta÷ tata evÃvaseya÷/ asaduttararÆpajÃte÷ svÃbhimatÃrthavyÃghÃtakasvottaravÃkyarÆpatayà ÓabdÃtmake guïe 'ntarbhÃva÷/ *{dÅpikÃ}* *{ÓakteratiriktapadÃrthatvakhaï¬anam}* nanu karatalÃnalasaæyoge satyapi pratibandhake sati dÃhÃnutpatte÷ Óakti÷ padÃrthÃntaramiti cet - na/ pratibandhakÃbhÃvasya kÃryamÃtre kÃraïatvena ÓakteranupayogÃt/ kÃraïatvasyaiva ÓaktipadÃrthatvÃt/ *{prakÃÓikÃ}* nanu analasaæyoge satyapi maïyÃdisamavadhÃne dÃho na jÃyata iti maïyÃde÷ pratibandhakatà vÃcyÃ/ sà ca vahnau dÃhÃnukÆlaÓaktisvÅkÃra eva nirvahati/ pratibandhakatÃyÃ÷ kÃryÃænukÆlaÓaktivighaÂakatvarÆpatvÃt/ ata÷ tadanyathÃnupapattisiddhÃyÃ÷ ÓakteratiriktatvÃt 'saptaiva padÃrthÃ÷' ityasaÇgatamiti prÃbhÃkara÷ ÓaÇkate - nanviti/ nanvevaæ ÓaktisiddhÃvapi tasyà atiriktatvÃsiddhiriti cet - na/ yato na tÃvaddravyÃtmikà Óakti÷ guïÃdiv­ttitvÃt/ ata eva na guïakarmÃnyatararÆpÃ, na ca sÃmÃnyÃdyanyatamarÆpÃ, utpatti vinÃÓaÓÃlitvÃt/ evaæ cÃtiriktapadÃrthatvasiddhiriti/ nanu pratibandhakatvaæ na kÃryÃnukÆlaÓaktivighaÂakatvame kiæ tu kÃraïÅbhÆtÃbhÃvapratiyogitvam/ tacca maïyabhÃvasya hetutvÃdeva upapadyate, maïisamavadhÃnadaÓÃyÃæ ca tadabhÃvarÆpakÃraïÃntarÃbhÃvÃdeva dÃhÃnutpattisambhava÷/ itthaæ cÃtiriktaÓaktisvÅkÃro 'nucita iti samÃdhatte - pratibandhakÃbhÃvasyeti/ nanu 'dÃhotpÃde vahni÷ Óakta÷' iti vyavahÃrÃnyathÃnupapattyà setsyati atiriktà ÓaktirityÃÓaÇkya tasyÃ÷ kÃraïatÃrÆpatve 'pi vyavahÃropapatte÷ nÃtiriktà ÓaktirityÃha - kÃraïatvasyeti/ nanu maïyÃdyabhÃvasya hetutve maïisamavadhÃnadaÓÃyÃæ satyapyuttejake dÃho na syÃt/ manmate tu maïyÃdyapasÃraïadaÓÃyÃmiva uttejakasamavadhÃnadaÓÃnayÃmapi vahnau dÃhÃnukÆlaÓaktyantarotpatte÷ aÇgÅkÃreïa na do«a iti cet - na/ uttejakÃbhÃvaviÓi«ÂamaïyÃdyabhÃvasya kÃraïatvÃÇgÅkÃreïa ado«Ãt/ na ca uttejakÃnÃæ ananugatatvÃt tattaduttejakÃbhÃvakÆÂaviÓi«ÂamaïyÃdyabhÃvasyaiva kÃraïatÃyÃ÷ kalpanÅyatayà gauravamiti vÃcyam/ dÃhÃnukÆlaÓakti prati etÃd­ÓakÃraïatÃyÃ÷ tavÃpyÃvaÓyakatvÃt anantaÓaktitatprÃgabhÃvataddhvaæsakalpane gauravÃditi saÇk«epa÷/ *{bÃlapriyÃ}* karatalasya agneÓca saæyoge satyapi maïiyapapratibandhakasattve karatalasya dÃho na jÃyata iti Óakti÷ padÃrthÃntaram/ ityÃÓaÇkitaæ dÅpikÃyÃm/ tatra dÃhÃnutpattimÃtreïa Óakte÷ padÃrthÃntaratvaæ katha sidhyet, ata÷ ÓaÇkeyamanupapannà ityata÷ ÓaÇkÃgranthasyÃÓayaæ vadan avatÃrayati -- nanvanalaæsayoge satyapÅti/ karatalasya analasaæyoge satyapi maïyÃdisattve karatalasya dÃho na jÃyate maïyÃdyasattve dÃho jÃyate/ yatsattve kÃryaæ notpadyate yadasattve cotpadyate tasya pratibandhakatvÃt maïyÃde÷ sattve dÃho na jÃyate tadasattve dÃho jÃyata iti maïyÃde÷ dÃhapratibandhakatvaæ vÃcyam/ pratibandhakatvaæ ca kÃryÃnukÆlaÓaktivighaÂakatvam/ tathà ca dÃhÃnukÆlà yà agnini«Âhà Óakti÷ sà maïinà nÃÓyate/ ata÷ ÓaktiviÓi«Âavahnereva dÃhajanakatvÃt maïisattve dÃhaÓakternÃÓÃt ÓaktiviÓi«Âavahnereva dÃhajanakatvÃt maïisattve dÃhaÓakternÃÓÃt ÓaktiviÓi«ÂavahnirÆpakÃraïÃbhÃvÃt na dÃha÷/ itthaæ ca kÃryÃnukÆlaÓaktivighaÂakatvÃt vinà nopapadyata ityevamarthÃpattipramÃïena ÓaktirÆpasyÃtiriktasya padÃrthasya siddhau padÃrthà ityukti÷ saÇgacchata iti ÓaÇkiturbhÃva÷/ nanvevamiti/ arthÃæpattipramÃïena pÆrvoktarÅtyà ÓaktirÆpapadÃrthasya siddhÃvipa tasyÃ÷ saptapadÃrthÃtiriktatvaæ kathamityartha÷/ yato na tÃvat dravyÃtmiketyÃdi/ Óakti÷ dravyabhinnà guïÃdiv­ttitvÃt guïatvÃdivat/ Óaktirhi rÆpÃdiguïe«u kriyÃdau cÃsti/ avayavarÆpÃdau avayavirÆpÃdikÃraïatvena tadanuguïaÓakte÷ sattvÃt tasyÃ÷ rÆpÃdiguïav­ttitvÃt kriyÃyÃ÷ saæyogÃdijanakatvena tadanukÆlaÓaktimattvÃt Óakte÷ kriyÃv­ttitvÃcca/ tathà ca guïÃdiv­ttiguïatvakriyÃtvÃdikaæ yathà na dravyaæ tathà Óaktirapi guïÃdiv­ttitvÃt na dravyamityartha÷/ ata eveti/ guïÃdiv­ttitvÃdevetyartha÷/ Óakti÷ guïakarmÃnyatarabhinnà guïÃdiv­ttitvÃt guïatvÃdivat/ guïakarmobhayabhedasya sÃdhyatve guïarÆpatve karmaærÆpatve 'pi ca 'evaæ nobhayam' iti nyÃyena ubhayabhedasambhÃvÃt uddheÓyÃsiddhi÷ syÃdityÃlocya anyatarabhedasya sÃdhyatvamanus­tam/ yatra guïabheda÷ karmabhedaÓca ubhayamasti tatraiva guïakarmÃnyatarabheda÷ saæbhavatÅti bhÃva÷/ na ca sÃmÃnyÃdyanyatamarÆpeti/ Óakti÷ sÃmÃnyÃdyanyatamabhinne utpattivinÃÓaÓÃlitvÃt ghaÂÃdivat/ utpattimattvamÃtrasya hetutvaæ sÃmÃnyÃdyanyatamabhedÃbhÃvavati dhvaæse utpattimattvasattvÃt vyabhicÃra÷/ tadvÃraïÃya vinÃÓaÓÃlitvÃditi/ dhvaæsasya vinÃÓÃbhÃvÃt na vyabhicÃra÷/ vinÃÓÃÓÃlitvÃmÃtroktau uktasÃdhyÃbhÃvavati prÃgabhÃve vinÃÓitvasattvÃt vyabhicÃra÷/ tadvÃraïÃya utpattiniveÓa÷/ prÃgabhÃvasyÃnÃde÷ utpattivirÃhat na vyabhicÃra÷/ tathà ca utpattivinÃÓobhayavattvaæ utpattiviÓi«ÂavinÃÓavattvaæ và hetu÷/ sÃmÃnyÃdÅtyatra ÃdiÓabdena viÓe«asamavÃyÃbhÃsava g­hyata/ evaæ ceti/ pÆvauktÃnumÃnairarthÃpattyà cÃnug­jahÅtena Óakti÷ atirikta÷ padÃrtha÷ kÊptapadÃrthÃnantarbhÆtatve sati padÃrthatvÃt iti pariÓe«ÃnumÃnena ÓakteratiriktapadÃrthatvaæ sidhyatÅti bhÃva÷/ nanu 'pratibandhakÃbhÃvasya kÃryaæmÃtre kÃraïatvena ÓakteranupayogÃt' iti dÅpikÃgrantha÷ Óakte÷ padÃrthatvakhaï¬anÃya prav­tta÷/ kÃryamÃtre pratibandhakÃbhÃvasya kÃraïatvamastu nÃma/ tÃvatà Óakte÷ padÃrthatvaæ kuto na bhavatÅ iti ÓaÇkÃyÃæ dÅpikÃyÃ÷ tÃtparyamÃha-pratibandhakatvaæ neti/ tacceti/ pratibandhakatvaæ cetyartha÷/ maïyabhÃvasya hetutvÃdeveti/ evakÃreïa kÃryÃnukÆlaÓaktivighaÂakatvavyavaccheda÷/ tathà ca maïe÷ kÃryÃnukÆlaÓaktivighaÂakatvÃbhÃve 'pi kÃraïÅbhÆto yo maïyabhÃva÷ tatpratiyogitvÃt pratibandhakatvamupapadyate/ tathà ca anyathÃnupapattirÆpÃrthÃpattipramÃïasyÃbhÃvÃt na Óaktisiddhiriti bhÃva÷/ tadabhÃvarÆpakÃraïÃntarÃbhÃvÃdeveti/ maïyabhÃvarÆpaæ yat kÃraïÃntaraæ tadabhÃvÃdevetyartha÷/ atra antaraÓabdaprayogÃt dÃhaæ prati vahni÷ maïyabhÃvaÓca ityubhayaæ p­thak kÃraïam, na tu maïyabhÃvaviÓi«Âavahni÷ kÃraïam/ vahniviÓi«ÂamaïyabhÃva÷ kÃraïaæ và maïyabhÃvaviÓi«Âavahni÷ kÃraïaæ ceti viÓe«yaviÓe«aïabhÃve vinanigamanÃviraheïa gurubhÆtakÃryakÃraïabhÃvadvayÃpatteriti sÆcitam/ nanu pratibandhakatvÃnyathÃnupapattyà ÓaktyasiddhÃvapi vyavahÃrÃnyathÃnupapattyà Óakt sidhyatÅti ÓaÇkate - nanu dÃhotpÃda iti ÓaktirÆpÃtiriktapadÃrtha vinÃpi kÊptena kÃraïatvarÆpapadÃrthenaiva vyavahÃrasyopapattyà na vyavahÃrÃnupapattirastÅtyÃha - tasyÃ÷ kÃraïatÃrÆpatve 'pÅti/ nanu kÃraïatvaæ kathaæ nÃtiriktaæ iti cet - atrÃhu÷/ kÃraïatvamiti Ãgnitvà udijÃtau và abhÃva và kÃraïatvasyÃntarbhÃva iti/ spa«Âamidaæ kusumäjalÃdau/ ÓaÇkate -- nanu maïyÃdyabhÃvasya hetutva iti/ candrakÃntamaïi÷ dÃhapratibandhaka÷ tadabhÃva÷ dÃhahetu÷/ yatra vahnau candrakÃntamaïisaæyogakÃle sÆryakÃntamaïisaæyogo và mantroddheÓyatvaæ và asti tadà dÃho jÃyate/ tatra candrakÃntamaïyabhÃvarÆpasya kÃraïasyÃbhÃvÃt tava mate kathaæ dÃha÷? mama mate tu maïyabhÃva÷ na dÃhakÃraïam/ api tu ÓaktiviÓi«Âavahnireva kÃraïam/ candrakÃntamaïinà vahnigataÓakternÃÓe 'pi sÆryakÃntamaïimantrÃdisamavadhÃnadaÓÃyÃæ puna÷ vahnau dÃhÃnukÆlaÓaktyantaramutpadyata iti svÅkÃreïa ÓaktiviÓi«Âavahne÷ sattvÃt dÃha÷ sambhavati, ata÷ Óakti÷ aÇgÅkaraïÅyeti ÓaÇkiturbhÃva÷/ atra uttejakaÓabdena pratibandhakasattve 'pi kÃryotpattiprayojaka÷ sÆryakÃntamaïyÃdirucyate/ pratibandhakasamavadhÃnakÃlikakÃryotpattiprayojakatvaæ uttejakatvamityuktaæ bhavati/ samÃdhatte -- uttejakÃbhÃvaviÓi«Âeti/ yatra maïi÷ uttejakaæ ca vartate tatra uttejakÃbhÃvarÆpaviÓe«aïÃbhÃvÃt viÓi«ÂÃbhÃvarÆpaæ kÃraïaæ astÅti dÃhotpattirÆpapadyata iti Óakteranupayoga iti bhÃva÷/ ananugatatvÃditi/ anekatvÃdityartha÷/ gauravamiti/ aneke«Ãæ uttejakÃbhÃvÃnÃæ kÃraïatÃvacchedakakuk«au praveÓÃditi bhÃva÷/ dÃhÃnukÆlaÓaktiæ pratÅti/ maïisattve dÃhÃnukÆlaÓakternÃÓÃÇkÅkÃrÃt maïyapasÃraïe tÃdaÓaÓaktyutpatteÓca aÇgÅkÃrÃt vahnini«ÂhÃæ dÃhÃnukÆlaÓaktiæ prati maïyabhÃva÷ kÃraïam, tatrÃpi maïimattve ÓaktinÃÓÃt uttejake sati ÓakterutpatteÓca uttejakÃbhÃvaviÓi«ÂamaïyabhÃva÷ Óaktiæ prati kÃraïamiti vÃcyam/ tadapek«ayà dÃhaæ pratyeva tasya kÃraïatvamastu kiæ anantÃnÃæ ÓaktÅnÃæ tatprÃgabhÃvataddhvaæsÃdÅnÃæ ca kalpaneneti bhÃva÷/ nanu uttejakÃbhÃvakÆÂaviÓi«ÂamaïyabhÃvasya dÃhaæ prati hetutve mantrarÆpottejakadaÓÃyÃmapi ÓabdÃtmakasya mantrasya gaganani«Âhatvena vahnyÃdhikaraïe deÓe tadabhÃvasattvÃt sÃmÃnÃdhikaraïyasambandhena taduttejakÃbhÃvaviÓi«ÂamaïisattvÃt dÃhÃnutpÃdaprasaÇga÷/ kiæ ca saæyogavat saæyogena dravyasyÃpi avyÃpyav­ttitayà maïisattvepi ki¤cidavacchedena saæyogena maïyabhÃvasattvÃt dÃhotpattiprasaÇgaÓca ityata Ãha--saÇk«epa iti/ abhÃvÅyaviÓe«aïatÃsambandhena dÃhatvÃvacchinnaæ prati uddeÓyatÃ-daiÓikaviÓe«aïatÃnyatarasambandhÃvacchinnapratiyogitÃkÃnÃæ tattaduttejakÃbhÃvÃnÃæ sÃmÃnÃdhikaraïyarÆpaæ yadvaiÓi«Âyaæ tadavacchinnasya maïyÃde÷ daiÓikaviÓe«aïatÃ-uddeÓyatÃnyatarasambandhÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃvasyÃbhÃvÅyaviÓe«aïatÃsambandhena hetutvamiti dinakaryuktarÅtyà kÃryakÃraïabhÃvaæ parikalpya pÆrvoktado«au vÃraïÅyau iti bhÃva÷/ etÃvatÃ/ sahajaÓaktirniærÃk­tÃ/ *{dÅpikÃ}* *{ÃdheyaÓaktinirÃsa÷}* nanu bhasmÃdinà kÃæsyÃdau ÓuddhidarÓanÃt ÃdheyaÓakti÷ aÇgÅkÃryà iti cet - na/ bhasmÃdisaæyogasamÃnakÃlÅnÃsp­ÓyasparÓapratiyogikayÃvadabhÃvasahitabhasmÃdisaæyogadhvaæsasya ÓuddhipadÃrthatvÃt/ *{prakÃÓikÃ}* nanu evamapi kÃæsyÃde÷ asp­ÓyavastusparÓe sati na bhojanÃdirÆpakÃryÃrhatà ÓaktimatkÃæsyÃdereva tadarhatvÃt/ asp­ÓyasparÓeæ sati ÓakternÃÓÃt bhasmasaæyoge tu puna÷ ÓakterutpÃdÃt tadarhatÃ/ evaæ ca kÃæsyÃdau ÃdheyaÓakti÷ svÅkÃryÃ/ na ca kÃæsyÃdau bhojanÃdikaæ prati asp­ÓyasparÓasya pratibandhakatvakalpanÃdeva upapattau tadanaÇgÅkÃra iti vÃcyam/ prak­te ca asp­ÓyasparÓasya asaæsp­ÓyasaæyogarÆpatayà sati sannÃÓe pratibandhakÃbhÃvasadbhÃvÃt, kÃæsyÃdau antarà bhasmÃdisaæyojanaæ bhojanÃdyarhatÃpatteriti puna÷ pratyavati«Âhate - nanu bhasmÃdineti/ prathamenÃdipadena amlÃde÷ dvitÅyena ca tÃmrÃde÷ parigraha÷/ kÊptadhvaæsaviÓe«eïaiva kÃæsyÃde÷ Óuddhatvopapattau atiriktaÓaktyaÇgÅkÃro 'nucita iti samÃdhatte - bhasmÃdisaæyogeti/ yatra kÃæsyÃdau bhasmÃdisaæyogadhvaæsÃnantaraæ punarasp­ÓyasparÓa÷ tatrÃpi bhasmÃdisaæyogadhvaæsasya sattvÃt ÓuddhyÃpatti÷ ata÷ sahitÃntaæ dhvaæsaviÓe«aïam/ sÃhityaæ cÃtra sambandhaviÓe«aniyantritaæ sÃmÃnÃdhikaraïyam asp­ÓyavastÆnÃæ anugamakarÆpasya durvacatayà sÃmÃnyadharmÃvacchinnÃnabhÃvaniveÓÃsambhavÃt yakti¤cidasp­ÓyasparÓÃbhÃvasya ca tatra sattvÃt tadÃpatti÷ tadavasthaiva ityata÷ yÃvaditi/ tathà ca tatra yÃvatÃæ asp­ÓyasparÓÃbhÃvÃnÃæ niravacchinnaviÓe«aïatÃsambandhena asattvÃt noktado«a iti bhÃva÷/ yatra ca bhasmÃdisaæyogÃsp­ÓyavastusparÓau yugapadevotpannau vina«Âau ca tatra tattadasp­ÓyasparÓÃbhÃva kÆÂasÃmÃnÃdhikaraïyaviÓi«ÂabhasmÃdisaæyogadhvaæsamÃdÃya ÓuddhatÃpatti÷ ata÷ bhasamÃdisaæyogakÃlÃvacchedena tatra vidyamÃnÃrthakaæ kÃlÅnÃntamabhÃvaviÓe«aïam/ tathà ca tava bhasmÃdisaæyogak«aïÃvacchedena yÃvattadabhÃvÃnÃmasattvÃt na do«a iti bhÃva÷/ *{bÃlapriyÃ}* atha prok«aïÃdibhi÷ vrÅhyÃdi«u bhasmÃdinà kÃæsyÃdi«u Ãdheyà ÓaktirnirÃkriyate 'nanu bhasmÃdinÃ' ityÃdinà dÅpikÃyÃm/ sahajaÓakti÷ ÃdheyaÓaktiÓceti Óaktidvayasya mÅmÃæsakairaÇgÅkÃrÃt/ prathamenÃdipadenÃmlÃderiti/ bhasmanà Óudhyate kÃæsyaæ tÃmramÃmlena Óudhyati/ gomayÃt Óudhyate bhÆmi÷ nÃrÅ tu rajasà tathÃ//' iti vacanamatrÃnusaæhitam/ dÅpikÃyÃm bhasmÃdisaæyogeti/ bhasmÃdisaæyogasamÃnakÃlÅnÃ÷ yÃvanta÷ asp­ÓyasparÓapratiyogikÃbhÃvÃ÷ tatsamudÃyaviÓi«Âa bhasmÃdisaæyogadhvaæsa eva kÃæsyÃde÷ Óuddhirityartha÷/ yatra kÃæsyÃdau Ãdau asp­Óyavastusaæyoga÷ tata÷ bhasmÃdisaæyoga÷ tata÷ bhasmÃdisaæyoganÃÓÃnantaraæ punarasp­ÓyavasatusparÓa÷/ tatkÃle pÆrvatanabhasmÃdisaæyogadhvaæsasattvÃt bhasmÃdisaæyogadhvaæsamÃtrasya ÓuddhipadÃrthatve tadÃnÅmapi ÓuddhatvÃpatti÷/ tadvÃraïÃya sahitÃntaæ bhasmÃdisaæyogadhvaæse viÓe«aïam/ asp­ÓyasparÓakÃle asp­ÓyasparÓapatiyogikÃbhÃvaviÓi«Âatvaæ nÃstÅti na do«a÷/ sÃhityaæ ca atra svarÆpasaæbandhaghaÂitasÃmÃnÃdhikaraïyarÆpam/ ata÷ vyadhikaraïaæ kÃlikÃdisambandhena sÃmÃnÃdhikaraïaæ và asp­ÓyasparÓapratiyogikÃbhÃvamÃdÃya tÃd­ÓasparÓakÃle ÓuddhatvÃpatti÷ na bhavati/ kÃæsyÃdau yatki¤cidasp­ÓyavastusparÓakÃle 'pi asp­ÓyavastvantarasaæyogÃbhÃvasattvÃt tadviÓi«Âa÷ pÆrvatanabhasmÃdisaæyogadhvaæso 'stÅti ÓuddhatvÃpatti÷/ ata÷ yÃvattvaniveÓa÷/ tadÃnÅæ yÃvadabhÃvÃntargatasya yÃd­ÓÃsp­ÓyavastusparÓo 'sti tadabhÃvasya asattvÃt na do«a÷/ na cÃbhÃve yÃvattvaniveÓÃpek«ayà asp­ÓyavastusparÓattvÃvacchinnÃbhÃva eva niveÓyatÃmiti vÃcyam/ vijÃtÅye«vaneke«u asp­Óyavastu«vanugatadharmasyÃbhÃvÃt pratiyogitÃvacchedakasya sÃmÃnyadharmasyÃtrÃsambhavÃt/ saæyogasyÃvyÃpyav­ttitayà kÃæsyÃdÃvasp­ÓyavastusaæyogakÃle 'pi ki¤cidavacchedena tadabhÃvasya daiÓikaviÓe«aïatÃsambandhena sattvÃt tadviÓi«Âaæ pÆrvakÃlÅnabhasmÃdisaæyogadhvaæsamÃdÃya ÓuddhatvÃpattivÃraïÃya sÃmÃnÃdhikaraïyaghaÂakÃdheyatÃya niravacchinnadaiÓikaviÓe«aïatÃsambandhÃvacchinnatvaæ niveÓyam/ yatra kÃæsyÃdipÃtre bhasamÃdisaæyoga÷ asp­ÓyasparÓaÓca ekakÃle utpannau vina«Âau ca tatra bhasamÃdisaæyogadhvaæsa÷ asp­ÓyasparÓÃbhÃvaviÓi«Âo bhavatÅti pÃtrasya tadvata÷ ÓuddhatvÃpattivÃraïÃya asp­ÓyasparÓapratiyogikÃbhÃve bhasmÃdisaæyogasamÃnakÃlÅnatvaviÓe«aïam/ bhasmÃdisaæyogÃvacchedakak«aïÃvacchedena bhasmÃdisaæyogÃdhikaraïe vidyamÃna iti tadartha÷/ evaæ ca tatra vidyamÃnasya asp­ÓyasparÓÃbhÃvasya bhasmÃdisaæyogadhvaæsakÃlikatve 'pi bhasmÃdisaæyogak«aïÃvacchedena vidyamÃnatvaæ nÃstÅti na do«a÷/ evaæ ca bhasmÃdisaæyogÃvacchedakak«aïÃvacchinnatadadhikaraïav­ttikÃsp­ÓyaspaÓarpratiyogikayÃvadabhÃvani«Âhaniravacchinna- daiÓikaviÓe«aïatÃsaæbandhÃvacchinnÃdheyatÃniyapitÃdhikaraïatÃvadv­tti - bhasmÃdisaæyogadhvaæsa Óuddhiriti phalitam/ tadÃha - yatra kÃæsyÃdÃvityÃdinÃ/ saæbandhaviÓe«aniyantritamiti/ niravacchinnadaiÓikÃviÓe«aïa tÃsambandhaghaÂitamityartha÷/ *{dÅpikÃ}* *{svatvasyÃtiriktapadÃrthatvakhaï¬anam}* svatvamapi na padÃrthÃntaram, yathe«Âaviniyogayogyatvasya svatvarÆpatvÃt/ tadavacchedakaæ ca pratigrahÃdilabdhatvameveti/ *{prakÃÓikÃ}* 'caitrasya idaæ dhanam' ityÃdau dhanÃdau yatsvatvaæ pratÅyate tatpadÃrthÃntaramiti mataæ nirasyati - svatvamapÅti/ apinà anuktasamuccÃnayakena pratiyogitvÃdiparigraha÷/ nanu tarhi svatvaæ kiæsvarÆpam ityata Ãha - yathe«Âeti/ tadavacchedakaæ ceti/ tÃd­Óayogyatvaprayojakamityartha÷/ pratiyogitvaæ pratiyogirÆpaæ pratiyogitÃvacchedakarÆpaæ vetyÃdikaæ bahutaramÆhanÅyam/ *{bÃlapriyÃ}* yatsvatvaæ pratÅyata iti/ «a«Âhyeti Óe«a÷/ tatpadÃrthantaramiti/ svatvaæ na dravyÃtmakam guïÃdiv­ttitvÃt/ ata eva na guïakarmÃnyatarÃtmakam/ na ca sÃmÃnyÃdirÆpam, nityatvaprasaÇgÃt/ mama svatvaæ utpannam, tava svatvaæ vina«Âaæ ityÃdi pratÅtyà svatvasyÃnityatvÃvagamena i«ÂÃpatte÷ kartumaÓakyatvÃt/ nÃpyabhÃvÃtmakam, bhÃvatvena pratÅyamÃnatvÃt/ ata÷ kÊptapadÃrthÃnantarbhÆtatvÃt svatvaæ padÃrthÃntaramiti pÆrvapak«a÷/ yathe«ÂaviniyogayogyatÃniyÃmakaæ pratigrahÃdinà labdhatvameva svatvam/ tacca saæyogÃdirÆpam, nÃtiriktapadÃrtha iti siddhÃnta÷/ *{dÅpikÃ}* *{vidhivÃda÷}* atha vidhi÷ nirÆpyate -- prayatnajanakacikÅr«Ãjanakaj¤Ãnavi«ayo vidhi÷/ tatpratipÃdaka÷ liÇÃdirvÃ/ k­tyasÃdhye prav­ttyadarÓanÃt-k­tisÃdhye prav­ttidarÓanÃt k­tisÃdhyatÃj¤Ãnaæ pravartakam/ na ca vi«abhak«aïÃdau prav­ttiprasaÇga÷, i«ÂasÃdhanatÃliÇgakak­tisÃdhyatÃj¤Ãnasya kÃmyasthale vihitakÃlaÓucijÅvitvanimittaj¤Ãnajanyasya nityanaimittikasthale pravartakatvÃt/ na cÃnanugama÷, svaviÓe«aïavattÃpratisandhÃnajanyatvasyÃnugatatvÃditi gurava÷/ tanna - lÃghavena k­tisÃdhye«ÂasÃdhanatÃj¤Ãnasyaiva cikÅr«ÃdvÃrà prayatnajanakatvÃt/ na ca nityanaimittikasthale i«ÂasÃdhanatvÃbhÃvÃt aprav­ttiprasaÇga÷, tatrÃpi pratyavÃyaparihÃrasya pÃpak«ayasya ca phalatvakalpanÃt/ tasmÃt k­tisÃdhye«ÂasÃdhanatvameva liÇÃdyartha÷/ *{prakÃÓikÃ}* sarve«Ãæ padÃrthÃnÃæ uktapadÃrthe«u yathÃyathamantarbhÃvaæ nirÆpya mÆlanyÆnatÃæ parihartuæ vidhiæ nirÆpayi«yamÃïa÷ Ói«yÃvadhÃnÃya tannirÆpaïaæ pratijÃnÅte -- atheti/ svaparamatasÃdhÃraïaæ vidhitvaæ tÃvat nirvakti - prayatneti/ prayatnajanikà yà cikÅr«Ã tajjanakaæ yajj¤Ãnaæ tadvi«aya ityartha÷/ gurumate k­tisÃdhyatÃj¤Ãnasya, svamate k­tisÃdhyatvaviÓi«Âe«ÂasÃdhanatÃj¤Ãnasya cikÅr«ÃdvÃrà prayatnajanakatvÃt tanmate k­tisÃdhyatve svamate k­tisÃdhyatvaviÓi«ÂesÃdhanatve ca lak«aïasaÇgati÷/ abhidhÃyakasya vidhimatÃbhiproyaïÃha - tatpratÅti/ tÃd­Óaj¤Ãnavi«ayakÃryatvÃdipratipÃdakaliÇÃdirityartha÷/ liÇÃdirityÃdinà loÂtavyÃdisaÇgraha÷/ vÃkÃro 'nÃsthÃyÃm/ gurumatamÃÓaÇkate -- k­tyasÃdhya iti/ k­tyasÃdhyatvenÃvagata ityartha÷/ pravartakamiti/ cikÅr«ÃdvÃrà prav­ttijanakamityartha÷/ na ca k­tyasÃdhyatvaj¤ÃnÃbhÃva eva pravartako 'stviti ÓaÇkyam, k­tyasÃdhyatvaj¤ÃnÃbhÃvatvena tattve gauravÃt/ k­tisÃdhyatvÃbhÃvak­tisÃdhyabhedatattadvyÃpyÃdidarÓanÃnÃæ prav­ttau pratibandhakatvakalpanena mahÃgauravÃcca iti dik/ nanu vi«abhak«aïÃdau prav­ttyÃpatti÷/ k­tisÃdhyatÃj¤Ãnasya tatrÃpi sattvÃdityÃÓaÇkÃæ nirÃca«Âe -- na cetyÃdinÃ/ i«ÂasÃdhanatÃliÇgaketi/ 'ayam matk­tisÃdhya÷, matk­tiæ vinà anupapadyamÃnatve sati madi«ÂasÃdhanatvÃt' ityÃnumÃniketyartha÷/ kÃmyasthala iti/ pravartakatvÃdityanenÃnvaya÷/ jyoti«ÂomayÃgÃdÃvityartha÷/ vihitakÃletyÃdi/ vihitakÃlaÓucitÅvitvaj¤ÃnÃdhÅnasya k­tisÃdhyatÃj¤Ãnasya nitye sandhyÃvandanÃdau, ÃÓaucÃdirÆpanimittaj¤ÃnÃdhÅnasya tasya naimittike snÃnÃdau pravartakatvÃdityartha÷/ 'aham etatkÃlikak­tisÃdhyasandhyÃvandanaka÷, etatkÃlikaÓucijÅvitvÃt' ityevaærÅtyà k­tisÃdhyatvaj¤Ãnasya vihitakÃlaÓucijÅvitvÃdij¤Ãnajanyatvamavaseyam/ ananugama iti/ prav­ttisÃmÃnyaprayojakasya ekasyÃbhÃvÃditi bhÃva÷/ svaviÓe«aïavattevyÃdi/ svaæ pravartamÃnapuru«a÷, tasya viÓe«aïaæ tanni«Âho dharma÷ kÃmanÃdi÷, tadvattÃyÃ÷ svavi«ayasÃdhanatvÃdirÆpasya tatsambandhasya pratisandhÃnaæ j¤Ãnaæ tajjanyatvasyetyartha÷/ lÃghaveneti/ kÃraïatÃvacchedakalÃghavenetyartha÷/ tanmate kÃraïatÃvacchedakasya janyatvÃdighaÂitatvÃt gauravamiti bhÃva÷/ k­tisÃdhye«ÂasÃdhanateti/ tatra balabadani«ÂÃnanubandhitvamapyantarbhÃvanÅyam/ tena na k­tisÃdhyatvena t­ptirÆpe«ÂasÃdhatvena cÃvagate vi«asaæp­kte bhojanÃdau prav­ttyÃpatti÷/ viÓi«Âaj¤ÃnatvÃvacchinnasya kÃraïatvakathanaæ tu prÃcÃæ matena/ navyamate k­tisÃdhyatvÃdij¤ÃnÃnÃæ p­thageva daï¬acakrÃdinyÃyenana kÃraïatvÃt/ prayatneti/ prav­ttÅtyartha÷/ pratyavÃyeti/ pratyavÃyasya parihÃra÷ prÃgabhÃva÷, tasya du÷khajanakÃbhÃvatayà tannÃÓasyaiva i«Âatvena phalatvamiti bhÃva÷/ na ca kathaæ tatprÃgabhÃvasya phalatvaæ tasyÃjanyatvÃditi vÃcyam; yatsattve yatsattvamiti vyavahÃralabhyasya svarÆpasaæbandharÆpasya sandhyÃvandanaprayojyatvasya tatra sattvena phalatvÃk«aterityavadheyam/ *{bÃlapriyÃ}* mÆlanyÆnatÃæ parihartumiti/ na ca vidhyanirÆpaïena kathaæ mÆlasya nyÆnatÃ, saptÃnÃæ «o¬aÓÃnÃæ và padÃrthÃnÃæ nirÆpaïenaiva 'kriyate tarkasaægraha÷' iti pratij¤ÃyÃ÷ nirƬhatvÃditi vÃcyam/ sarvaprameyasaægrÃhake 'tra maïyÃdigranthe«u vistareïa nirÆpitasya vidheranirÆpaïe nyÆnataivetyÃÓayÃt/ prayatnajaniketyÃdi/ prav­ttirÆpaprayatnaæ prati 'idaæ kuryÃm' ityÃkÃrikà cikÅr«Ã kÃraïam/ cikÅr«Ãæ prati gurumate 'idaæ matk­tisÃdhyam' ityÃkÃrakaæ k­tisÃdhyatÃj¤Ãnaæ kÃraïam/ naiyÃyikamate 'idaæ matk­tisÃdhyatve sati madi«ÂasÃdhanam' ityÃkÃrakaæ j¤Ãnaæ kÃraïam, tadvi«ayatvaæ k­tisÃdhyatve, k­tisÃdhyatvaviÓi«Âe«ÂasÃdhanatve cÃstÅti vidhilak«aïasya tayo÷ samanvaya ityartha÷/ abhidhÃyakasyeti/ vidhivÃcakasya liÇÃderapi vidhiÓabdavÃcyatvamiti matÃbhiprÃyeïetyartha÷/ tathà ca vÃtsyÃyanabhëyam --"yadvÃkyaæ vidhÃyakaæ codakaæ sa vidhi÷" [nyÃïsÆ-2-9-63] iti"yadvÃkyaæ vidhÃyakaæ deÓakaæ sa vidhi÷"iti tatra vÃrtikam/ vÃkÃro 'nÃsthÃyÃmiti/ vidhinimantraïetyÃdipÃïinisÆtrasvÃrasyÃt liÇÃdyabhidheye eva vidhiÓabda÷ pravartate, na tvabhidhÃyake ityavagamÃt iti bhÃva÷/ 'nanu k­tyasÃdhye prav­ttyadarÓanÃt' iti dÅpikoktamayuktam/ k­tyasÃdhye 'pi k­tisÃdhyatÃbhrameïa prav­ttidarÓanÃdityata Ãha -- k­tyasÃdhyatvenÃvagata ityartha iti/ k­tyasÃdhye k­tisÃdhyatvabhramÃt prav­ttÃvapi k­tyasÃdhyatvaj¤Ãne sati na prav­tti÷ ata÷ nÃsaÇgatiriti bhÃva÷/ nanu prav­ttiæ prati cikÅr«Ãyà eva kÃraïatvÃt k­tisÃdhyatÃj¤Ãnaæ pravartakamiti na saÇgatamityata Ãha -- cikÅr«ÃdvÃrà prav­ttijanakamityartha iti/ na ca k­tyasÃdhyatveti/ k­tyasÃdhyatvaj¤ÃnakÃle prav­ttivÃraïÃya hi k­tisÃdhyatÃj¤Ãnasya prav­ttihetutvamuktam/ prav­ttiæ prati k­tyasÃdhtÃj¤ÃnÃbhÃva÷ kÃraïamityuktyaiva k­tyasÃdhyatvaj¤ÃnakÃle prav­ttivariyituæ Óakyate/ na ca lÃghavÃnavakÃÓa iti vÃcyam/ pratibandhakÃbhÃvasya kÃryasÃmÃnye kÃraïatÃyÃ÷ kÊptatvÃt k­tyasÃdhyatÃj¤ÃnÃbhÃvasya kÃraïatvaæ na kalpanÅyam iti lÃghavam, k­tisÃdhyatÃj¤Ãnasya tu akÊptaæ kÃraïatvaæ kalpanÅyam iti gauravamiti ÓaÇkiturÃÓayÃt/ samÃdhatte -- k­tyasÃdhyatÃj¤ÃnÃbhÃvatveneti/ k­tisÃdhyatÃj¤ÃnatvÃpek«ayà k­tyasÃdhyatÃj¤ÃnÃbhÃvatvasya kÃraïatÃvacchedakasya gurutvÃdityartha÷/ k­tisÃdhyatvÃbhÃveti/ prav­ttiæ prati k­tisÃdhyatvÃbhÃvaj¤Ãnasya k­tisÃdhyabhedaj¤Ãnasya k­tisÃdhyatvÃbhÃvavyÃpyavattÃj¤Ãnasya k­tisÃdhyabhedavyÃpyavattÃj¤Ãnasya ca pratibandhakatvÃt te«Ãæ ye 'bhÃvÃ÷ te«Ãæ api kÃraïatvaæ vaktavyamiti mahÃgauravam/ tadapek«ayà k­tisÃdhyatÃj¤Ãnasyaikasya kÃraïatve lÃghavamiti bhÃva÷/ dÅpikÃyÃm i«ÂasÃdhanatÃliÇgaketyÃdi/ kÃmyakarmasu prav­ttiæ prati i«ÂasÃdhanatvaliÇgakak­tisÃdhyatvavidheyakÃnumityÃtmakaæ k­tisÃdhyatvaj¤Ãnaæ hetu÷/ 'idava jyoti«ÂomÃdirÆpaæ kÃmyakarma matk­tisÃdhyam matk­tiæ vinà asattve sati madi«ÂasÃdhanatvÃt yannaivaæ tannaivaæ yathà caityavandanam' ityanumÃnaæ dra«Âavyam/ sandhyÃvandanÃdinityanaimittikakarmasu prav­ttiæ prati nimittarÆpaliÇgaj¤Ãnajanyak­tisÃdhtvavidheyakÃnumityÃtmakaæ k­tisÃdhyatÃj¤Ãnaæ kÃraïam/ vihitakÃle Óucitve sati jÅvitvaæ sandhyÃvandanÃdinityakarmasu nimittam/ snÃnÃdirÆpanaimittikakarmasu aÓucittve sati jÅvitvaæ nimittam/ tathà ca tatra 'aham idÃnÅntanak­tisÃdhyasandhyÃvandanaka÷ etatkÃle Óucitve sati jÅvitvÃt yo naivam sa naivam yathà bauddha÷', 'aham etatkÃlikak­tisÃdhyasnÃnaka÷ etatkÃle aÓucitve sati jÅvitvÃt yo naivaæ sa naivaæ yathà nÃstika÷ ityanumÃnaæ pravartate/ na ca kvacit i«ÂasÃdhanatÃliÇgakak­tisÃdhyatÃj¤Ãnasya kvacidvihitakÃlikaÓucijÅvitvÃdiliÇgakak­tisÃædhyatÃj¤Ãnasya ca prav­ttihetutve tayo÷ parasparaæ vinÃpi prav­tterjÃyamÃnatayà vyatirekavyabhicÃrÃt prav­ttisÃmÃnyaæ prati k­tisÃdhyatÃj¤Ãnasya hetutvaæ na sambhavati, abhayasÃdhÃraïasyaikasya kÃraïatÃvacchedakadharmasyÃbhÃvÃditi vÃcyam/ svaviÓe«aïavattÃj¤ÃnajanyatvasyÃnugatasya kÃraïatÃvacchedakasya sadbhÃvÃt/ svaæ pravartamÃna÷ puru«a÷ tasya viÓe«aïaæ tadv­ttidharma÷ phalakÃmanà tadvattvaæ tadvi«ayaphalasÃdhanatvarÆpa÷ tatsambandha÷ tajj¤Ãnaæ 'kÃmyaæ i«ÂasÃdhanam' ityÃkÃrakaæ tajjanyatvaæ i«ÂasÃdhanatÃliÇgakak­tisÃdhyatÃj¤ona, evaæ svaæ pravartamÃnapuru«a÷ tadviÓe«aïa vihitakÃlikaÓucitvaviÓi«ÂajÅvitvam aÓucitvaviÓi«ÂajÅvitvaæ ca tadvattÃj¤Ãnaæ 'tÃd­ÓadharmavÃnaham' ityÃkÃrakaj¤Ãnaæ tajjanyatvaæ sandhyà vandanasnÃnÃdinityanaimittikakarmaviÓe«yakak­tisÃdhyatÃj¤Ãne nimittaliÇgakÃnumityÃtmake 'stÅti svaviÓe«aïavattÃj¤ÃnajanyatvasyÃnugatakÃraïatÃvacchedakatvamiti bhÃva÷/ prakÃÓikÃyÃm ayaæ matk­tisÃdhya ityÃdi/ ayam kÃmya÷ jyoti«ÂomÃdi÷/ atra hetau madi«ÂasÃdhanatvamÃtropÃdÃne matk­tisÃdhyatvarÆpasÃdhyÃbhÃvavati v­«ÂyÃdau madi«ÂasÃdhanatvarÆpahetusattvÃt vyabhicÃra÷/ tadvÃraïÃya satyantam/ v­«ÂyÃde÷ matk­tiæ vinÃpi sattvÃt matk­tiæ vinà asattvaæ nÃstÅti na vyabhicÃra÷/ anupapadyamÃnatve sati ityasya asattve satÅtyartha÷/ matk­tiæ vinetyatra matpadÃnupÃdÃne madi«ÂasÃdhane parak­tapÃkÃdau matk­tisÃdhyatvarÆpasÃdhyÃbhÃvavati k­tiæ vanà anupapadyamÃnatve sati madi«ÂasÃdhanatvarÆpahetusattvÃt vyabhicÃra÷/ tadvÃraïÃya tatra matpadam/ parak­tapÃkasya matk­tiæ vinÃpi parakÅyak­tyà upapadyamÃnatayà satyantÃbhÃvÃt na vyabhicÃra÷/ du÷khaviÓe«arÆpe Órame svecchÃdhÅnak­tisÃdhyatvarÆpasÃdhyÃbhÃvavati matk­tiæ vinà asattvarÆpahetusattvÃt vyabhicÃra÷/ tadvÃraïÃya i«ÂasÃdhanatvÃditi viÓe«yam/ madÅyaÓrame macchatrori«ÂasÃdhanatvÃt vyabhicÃratÃdavasthyam/ tadvÃraïÃya madi«ÂasÃdhanatvÃditi/ madÅyaÓramasya macchatrvi«ÂasÃdhanatve 'pi madi«ÂasÃdhanatvaæ nÃstÅti na vyabhicÃra÷/ atra sÃdhye k­tau svecchÃdhÅnatvaæ viÓe«aïaæ deyam/ anyathà nÃntarÅyakaÓrame 'pi uktahetuj¤Ãnajanyak­tisÃdhyatÃj¤Ãnasattvena taduddeÓena prav­ttyÃpatte÷/ svapadaæ yatra pravartate tatparam/ nÃntarÅyakaÓrame tu na tadvi«ayakecchÃdhÅnak­tisÃdhyatÃj¤Ãnamiti na tatra prav­ttyÃpatti÷/ evaæ ca hetÃvapi matk­tiæ vinetyatrÃpi k­tau svecchÃdhÅnatvaæ viÓe«aïaæ deyam/ anyathà anyecchÃdhÅnamatk­tisÃdhye madi«ÂasÃdhane nÃntarÅyakajalasaæyogÃdau vyabhicÃrÃpatte÷/ na caivaæ sati nÃntarÅyakaÓrame svecchÃdhÅnamatk­tiæ vinà sattvena satyantÃbhÃvÃdeva vyabhicÃravÃraïasambhave i«ÂasÃdhanatvÃditi viÓe«yadalavaiyarthyam iti vÃcyam/ i«ÂÃpatte÷/ asya hetvantaratvÃt na do«a iti vadanti/ vihitakÃlaÓucijÅvitvaj¤ÃnÃdhÅnasyeti/ vihitakÃlikaæ yat ÓucitvaviÓi«ÂajÅvitvaæ tadvi«ayakaj¤Ãnajanyasyetyartha÷/ ÃÓaucam/ aÓucitvam/ tasya k­tisÃdhyatÃj¤Ãnasya/ prav­ttisÃmÃnyaprayojakasyeti/ prav­ttitvÃvacchinnakÃryatÃnirÆpitakÃraïatÃvacchedakasyetyartha÷/ kÃraïatÃvacchedakalÃghavenetyartha iti/ svaviÓe«aïavattÃj¤ÃnajanyatvÃpek«ayà k­tisÃdhyatvaviÓi«Âe«ÂasÃdhanatvaj¤ÃnatvarÆpasya kÃraïatÃvacchedakasya laghutvenetyartha÷/ laghutvamevopapÃdayati --- tanmata iti/ gurumata ityartha÷/ janyatvÃdighaÂitatvÃdityatra Ãdipadena kÃryatÃj¤Ãnatvaæ parÃm­Óyate/ tathà hi -- svaviÓe«aïavattÃj¤ÃnajanyatvamÃtraæ na prav­ttikÃraïatÃvacchedakam, tÃd­Óaj¤Ãnavi«ayakÃnuvyavasÃyasyÃpi tajjanyatvena prav­ttiæ prati kÃraïatvÃpatte÷/ api tu svaviÓe«aïavattÃj¤Ãnajanyak­tisÃdhyatÃj¤Ãnatvenaiva kÃraïatvaæ vÃcyam/ tatra ca niyamaghaÂitajanyatvasya k­tisÃdhtÃj¤Ãnatvasya ca praveÓÃt gauravamiti bhÃva÷/ nanu k­tisÃdhyatvaviÓi«Âe«ÂasÃdhanatvaprakÃrakaj¤Ãnasya prav­ttihetutve madhuvi«asamp­ktÃnnabhojane 'pi idaæ matk­tisÃdhyatve sati matt­ptirÆpe«ÂasÃdhanamiti j¤ÃnasattvÃt prav­ttyÃpattirityata Ãha - atra balavadani«Âeti/ tathà ca balavadani«ÂÃjanakatvaviÓi«Âak­tisÃdhyatvaviÓi«Âe«ÂasÃdhanatvaprakÃrakaj¤Ãnaæ prav­ttihetu÷/ madhuvi«asamp­ktÃnnabhojane tu tatkÃle t­ptirÆpe«ÂasÃdhanatve 'pi kÃlÃntare maraïarÆpabalavadani«ÂasÃdhanamitij¤Ãnasyaiva sattvena tatra na prav­ttiriti bhÃva÷/ balavadani«ÂÃnanubandhitvaæ nÃma i«ÂotpattinÃntarÅyakadu÷khÃdhikadu÷khÃjanakatvam/ balavaddve«avi«ayadu÷khÃjanakatvaæ vÃ/ nanu balavadani«ÂÃjanakatvaviÓi«Âak­tisÃdhyatvaviÓi«ÂesÃdhanatÃj¤Ãnasya kÃraïatve balavadani«ÂÃjanakatvÃdÅnÃæ viÓe«yaviÓe«aïabhÃve vinigamanÃvirahÃt gurubhÆtÃ÷ aneke kÃryakÃraïabhÃvÃ÷ prasajyanta iti kathaæ tatkÃraïatvaæ dÅpikÃkÃreïoktamityÃÓaÇkya prÃcÅnamatÃnusÃreïa tathoktamityÃha - viÓi«Âaj¤ÃnatvÃvacchinnsyeti/ navyamata iti/ pÆrvoktÃsvÃrasyÃt na viÓi«Âaj¤ÃnatvÃvacchinnasya kÃraïatvam/ kintu balavadani«ÂÃnanubandhitvaj¤ÃnatvÃvacchinnasya k­tisÃdhyatÃj¤ÃnatvÃvacchinnasya i«ÂasÃdhanatÃj¤ÃnatvÃvacchinnasya ca p­thageva kÃraïatvam/ yathà daï¬acakrÃdÅnÃæ ghaÂaæ prati daï¬atvacaktatvÃdinà p­thageva kÃraïatvam na tu daï¬aviÓi«ÂacakratvÃdinà tadvaditi bhÃva÷/ni«phale prav­ttyabhÃvÃt i«ÂasÃdhanatÃj¤Ãnasyai«ÂasÃdhanatvena j¤ÃyamÃne 'pi madhuvi«asamp­ktÃnnabhojane aprav­tte÷ balavadani«ÂÃnanubandhitvaj¤Ãnasya, k­tyasÃdhye sumeruÓ­ÇgÃnayanÃdau prav­ttyabhÃvÃt k­tisÃdhyatÃj¤Ãnasya ceti trayÃïÃmapi prav­ttihetutvamÃvaÓyakamiti bhÃva÷/ niv­ttyÃtmakaprayatnavyÃvartanÃyoktam prav­ttÅtyartha iti/ na hi niv­ttirÆpayatnaæ prati k­tisÃdhye«ÂasÃdhanatÃj¤Ãnasya hetutvamiti bhÃva÷/ du÷khajanakÃbhÃvatayeti/ du÷khajanakapratiyogikÃbhÃvatayetyartha÷/ pratyavÃyasya du÷khajanakatayà tadabhÃvasya du÷khajanakÃbhÃvatvam/ svarÆpasambandharÆpasyeti/ siddhasya saærak«aïarÆpo ya÷ tatkÃraïatvamatra vivak«itam/ ata÷ pratyavÃyaprÃgabhÃvasattÃrÆpa÷ k«ema÷ sandhyÃvandana prayojyatvenÃbhimata iti bhÃva÷/ *{dÅpikÃ}* *{apÆrvasya lirÇthatvakhaï¬anam}* nanu 'jyoti«Âomena svargakÃmo yajeta' ityatra liÇÃsvargasÃdhanamapÆrvaæ kÃryaæ pratÅyate/ yÃgasya ÃÓutaravinÃÓina÷ kÃlÃntarabhÃvisvargasÃdhanatvÃyogÃt tadyogyaæ sthÃyi kÃryaæmapÆrvameva liÇÃdyartha÷/ kÃryaæ k­tisÃdhyam/ k­te÷ savi«ayatvÃt vi«ayÃkÃÇk«ÃyÃæ yÃgo vi«ayatvenÃnveti/ 'kasya kÃryam' iti niyojyÃkÃÇk«ÃyÃæ svargakÃmapadaæ niyojyaparatayÃnveti/ kÃryabÃddhà niyojya÷/ tena 'jyoti«ÂomanÃmakayÃgavi«ayakam svargakÃmasya kÃryam' iti vÃkyÃrtha÷ sampadyate/ vaidikaliÇtvÃt 'yÃvajjÅvamagnihotraæ juhuyÃt' iti nityavÃkye 'pyapÆrvameva vÃcyam kalpyate/ 'ÃrogyakÃmo bhe«ajapÃnam kuryÃt' ityÃdi laukikaliÇ÷ kriyÃkÃryeæ lak«aïà iti cet - na/ yÃgasyÃpyayogyatÃniÓcayÃbhÃvena i«ÂasÃdhanatayà pratÅtyanantaraæ tannirvÃhÃrtham avÃntaravyÃpÃratayà apÆrvakalpanÃt/ kÅrtanÃdinà nÃÓaÓrute÷ na yÃgadhvaæso vyÃpÃra÷/ *{prakÃÓikÃ}* liÇÃde÷ kÃrya eva Óaktiriti gurumataæ ÃÓaÇkate - nanviti/ icchÃviÓe«arÆpasya yÃgasya ÃÓutaravinÃÓina÷ svargasÃdhanatvena bhÃnaæ na sambhavati, ayogyatvÃdityapÆrvarÆpa eva kÃrye ÓaktiraÇgÅkÃryetyÃha - yÃgasyeti/ ÃÓutaravinÃÓina÷ - t­tÅyak«aïav­ttidhvaæsapratiyogina÷/ sthÃyi - phalaparyantasthÃyi/ anvayaprakÃraæ darÓayati - kÃryaæ k­tisÃdhyamiti/ yÃge k­tisÃdhyatvaæ sÃk«Ãt/ apÆrvaæ tu yÃgadvÃreti bodhyam/ kÃryaboddheti/ idam matk­tisÃdhyamiti j¤ÃnavÃnityartha÷/ vidhyarthamukhyaviÓe«yakaæ ÓÃbdabodhaæ darÓayati - teneti/ svargakÃmasya liÇarthe kÃrye tadekadeÓe ca yÃgasya anvayenetyartha÷/ nyÃyamate tu tatra 'k­tisÃdhyabalavadani«ÂÃjanake«ÂasÃdhanayÃgÃnukÆlak­timÃn svargakÃma÷' iti vÃkyÃrthabodha÷/ nanu apÆrvasya pÆrvamunapasthitatvÃt kathaæ tatra Óaktigraha iti cet, atra pravadanti abhij¤Ã÷ - tanmate taddharmÃvacchinnavi«ayakaÓÃbdabodhaæ prati taddharmÃvacchinnavi«ayakaÓaktigrahasya tÃd­ÓopasthiteÓca hetutÃ, na tu samÃnavi«ayakatvena hetuhetumadbhÃva÷/ evaæ ca kÃryatvÃvacchinne yatra kutracit Óaktigraha÷/ yogyatÃbalÃcca aparvÆrÆpakÃryasya ÓÃbdabodhe bhÃnaæ, na hi yÃgavi«ayakamanyatkÃryaæ sambhavatÅti/ nanu nitye phalÃbhÃvÃt kathaæ tatra apÆrvabodhakatà ityata Ãha - yÃvajjÅvamiti/ apÆrvameveti/ kÃryatvenetyÃdi÷/ paï¬ÃpÆrvamityartha÷/ laukikasthale apÆrvabhÃnÃsambhavÃdÃha - Ãrogyeti/ kriyÃkÃrya iti/ dhÃtvarthani«ÂhakÃryatva ityartha÷/ laukikÃlaukikasÃdhÃraïyena kÃryatvÃdÃveva liÇÃde÷ ÓaktiraÇgÅkÃryetyÃÓayena samÃdhatte - yÃgasyeti/ ayogyatvÃt yÃgasya svargasÃdhanatvena bhÃnaæ na sambhavatÅtyuktado«aæ nirÃc«Âe - ayogyeti/ ayogyatÃsaæÓayasattve 'pi tasyÃvighaÂakatvÃt ÓÃbdabodho bhavatyeveti bhÃva÷/ vÃkyÃdi«ÂasÃdhanatvena yoge 'vagate tasyÃÓutaravinÃÓina÷ vyÃpÃraæ vinà phalajanakatvÃsambhavÃt tannirvÃhÃya aparvÆæ kalpyata ityÃha - tannirvÃhÃrthamiti/ nanu yÃgadhvaæsasyaiva vyÃpÃratvamastu kimapÆrvakalpanenetyata Ãha-kÅrtanÃdineti/ Ãdinà "karmanÃÓÃjalasparÓÃtkaratoyÃvilaÇghanÃt/ gaï¬akÅbÃhutaraïÃt dharma÷ k«arati kÅrtanÃt//" ityatroktakarmanÃÓÃjalasparÓÃdiparigraha÷/ dhvaæsasya vyÃpÃratve svargadhÃrÃpattirityapi dÆ«aïÃntaraæ vibhÃvanÅyam/ karmanÃÓÃ, karatoyÃ, gaï¬akÅ iti nadÅviÓe«Ã÷/ *{bÃlapriyÃ}* mÆle apÆrvaæ kÃryaæ pratÅyata iti/ apÆrvaæ kÃryatvena pratÅyata ityartha÷/ liÇo hi kÃryatvÃvacchinne Óakti÷/ prakÃÓikÃyÃm ayogyatvÃditi/ svargasÃdhanatvÃnvayayogyatÃvirahÃdityartha÷/ dvitÅyak«aïav­ttidhvaæsapratiyogitvarÆpasya k«aïikatvasya bauddherevÃÇgÅkÃrÃdÃha-t­tÅyak«aïeti/ mÃsÃdiparyantasthÃyitvasyÃnupayogÃdÃha - phalaparyantasthÃyÅti/ svargotpattiparyantaæ vartamÃnamityartha÷/ vidhyarthamukhyaviÓe«yakamiti/ liÇarthakÃryamukhyaviÓe«yakamityartha÷/ svargakÃmasyetyÃdi/ liÇa÷ k­tisÃdhyamityartha÷/ k­tau svargakÃmasya samavetÃtvasambandhenÃnvaya÷, vi«ayatÃsambandhena yÃgasyÃnvaya÷/ tathà ca svargakÃmasamavetà yÃgavi«ayiïÅ yà k­ti÷ tatsÃdhyam (apÆrvam) ityÃkÃrako bodha ityÃÓaya÷/ svargaÇkÃmasya kÃrye 'nvaya ityuktÃvapi prÃptÃprÃptavivekena k­tÃvanvaya eva vivak«ita÷/ tadekadeÓa iti/ kÃryaikadeÓe k­tÃvityartha÷/ nyÃyamate tviti/ tanmate liÇtvena rÆpeïa liÇà k­tisÃdhyatvaæ balavadani«ÂÃjanakatvaæ i«ÂasÃdhanatvaæ ca abhidhÅyate/ ÃkhyÃtatvena rÆpeïa k­tirabhidhÅyate k­tisÃdhyatvÃdÅnÃæ trayÃïÃæ dhÃtvarthe yoge ÃÓrayatÃsambandhenÃnvaya÷/ yÃgasyÃnukÆlatÃsambandhena ÃkhyÃtÃrthak­tÃvanvaya÷/ k­terÃÓrayatÃsambandhena prathamÃntÃrthe svargakÃme 'nvaya÷/ tathà ca k­tisÃdhyatva-balavadani«Âajanakatva-i«ÂasÃdhanatvÃÓraya-yÃgÃnukÆlak­timÃn svargakÃma iti bodha÷/ na tu samÃnavi«ayakatveneti/ taddharmÃvacchinnatadvi«ayakaÓÃbdabodhaæ prati taddharmÃvacchinnÃtadvi«ayakaÓaktij¤Ãnasya taddharmÃvacchinnatadvi«ayakopasthiteÓca hetuteti netyartha÷/ yatra kutraciditi/ yÃgÃdikriyÃyÃmityartha÷/ yogyatÃbalÃditi/ svargasÃdhanatvÃnvayayogyatÃbalÃdityartha÷/ paï¬ÃpÆrvamiti/ ni«phalamapÆrvaæ paï¬ÃpÆrvamityucyate/ nityasthale tasya svata÷ prayojanatvaæ prÃbhÃkarerucyate/ kriyÃrÆpasya kÃryasya dhÃtunaiva lÃbhÃt tatra lak«aïoktirasaÇgatetyata Ãha - dhÃtvarthani«ÂhakÃryatva iti/ kÃryaÓaktasya liÇa÷ tatra kÃryatve lak«aïetyathe÷/ 'bhe«ajapÃnarÆpakriyÃjanye ÃrogyasÃdhanabhe«ajapratiyoginìÅni«Âhavilak«aïasaæyoge lak«aïetyartha÷' iti n­siæhaÓÃstriïa÷ prÃhu÷/ vÃkyÃdi«ÂasÃdhanatvenetyÃdi/ 'jyoti«Âomeva svargakÃmo yajeta' iti vÃkyÃt 'jyoti«ÂomayÃga÷ svargaæsÃdhanam' iti ÓÃbdabodha÷ Ãdau jÃyate/ tadanantaraæ dvik«aïÃvasthÃyino yÃgasya Órutibodhitaæ svargasÃdhanatvaæ anupapannamityanupapattipratisandhÃnÃt kalpitasya apÆrvasya prathamotpannaÓÃbdabodhÃvi«ayatayà apÆrvasya liÇarthatvaæ na sambhavatÅti tÃtparyam/ karmanÃÓeti/ karmanÃÓÃ, karatoyÃ, gaï¬akÅ, iti nadÅviÓe«ÃïÃæ saæj¤Ã÷/ *{dÅpikÃ}* *{ÃkhyÃtasya yatnÃrthakatvasthÃpanam}* lokavyutpattibalÃt kriyÃyÃmeva k­tisÃdhye«ÂasÃdhanatvaæ liÇà bodhyata iti liÇatvena vidhyarthakatvam, ÃkhyÃtatvena yatnÃrthakatvam/ pacati pÃkaæ karotÅti vivaraïadarÓanÃt, kiæ karoti iti praÓne pacatÅtyuttarÃcca ÃkhyÃtasya prayatnÃrthakatvaniÓcayÃt/ ratho gacchatÅtyÃdau anukÆlavyÃpÃre lak«aïÃ/ 'devadatta÷ pacita', 'devadattena pacyate taï¬ula÷' ityÃdau kart­karmaïo÷ nÃkhyÃtÃrthatvam/ kintu tadgataikatvÃdÅnÃmeva/ tayorÃk«epÃdeva lÃbha÷/ *{prakÃÓikÃ}* lokavyutpattÅti/ lokavyavahÃretyartha÷/ sa ca yo yatra pravartate sa k­tisÃdhyatvene«ÂasÃdhanatvena ca tajj¤ÃnavÃnityevaærÆpa÷/ kecittu yadicchayà yatra prav­tti÷ tattatsÃdhanamiti lokavyavahÃra ityÃhu÷/ navyÃ÷ puna÷ loke pacetetyÃdiliÇÃdisamabhivyÃhÃrasthale kriyÃyÃmeva k­tisÃdhyatvaviÓi«ÂesÃdhanatvabodha iti niyamabalÃditi tadartha÷/ sarvatreti Óe«a iti vyÃcakhyu÷/ ÃkhyÃtatveneti/ tacca saÇketasambandhenÃkhyÃtapadavattvaæ tiptvÃdikameva ÓaktatÃvacchedakamiti tu navyÃ÷/ yatnÃrthakatvam - k­titvÃvacchinnavÃcakatvam/ kiæ karotÅti/ k­titvÃvacchinne jij¤Ãsitasambandhabodhakatva eva tannivartakatvaæ nÃnyatheti bhÃva÷/ nanu ratho gacchati ityÃdau ÃkhyÃtasya k­tibodhakatvÃsambhavÃt tadanurodhena vyÃpÃra eva Óakti÷ vaktavyetyata Ãha - ratho gacchatÅtyÃdÃviti/ vyÃpÃre anukÆlatvotkÅrtanaæ tu tena sambandhena vyÃpÃre gamanasyÃnvayalÃbhÃya/ navyÃ÷ puna÷ gacchatÅtyatra ÃkhyÃtasya jÃnÃtÅtyÃdÃviva ÃÓrayatve nirƬhalak«aïÃ/ na cÃÓrayatÃsambandhenaiva prathamÃntÃrthe gamanÃderanvayena nirvÃhe ÃÓrayatve nirƬhalak«aïÃkalpanaæ nirarthakamiti/ vÃcyam/ nÃmÃrthayoriva dhÃtvarthanÃmÃrthayorabhedÃtiriktasambandhenÃnvayasyÃvyutpannatvÃt tatra tathÃnvayÃsambhavÃt/ stokaæ pacatÅtyÃdau stokÃde÷ dhÃtvarthe poke 'nvayÃt abhedÃtirikteti dhyeyam/ vaiyÃkaraïamataæ nirÃca«Âe - devadatta iti/ nÃkhyÃtÃrthatvamiti/ ÃkhyÃtasya kartrÃdau ÓaktisvÅkÃre 'nantak­tyÃde÷ ÓakyatÃvacchedakatvamaÇgÅkartavyam/ k­tyÃdau ÓaktisvÅkÃre tu k­titvÃdijÃte÷ ÓakyatÃvacchedakatvÃt lÃghavamiti bhÃva÷/ tadgataikatvÃdÅnÃmeveti/ ÃkhyÃtÃrthatvamiti pÆrveïÃnvaya÷/ Ãdinà k­tyÃdiparigraha÷/ nanu tarhi kart­karmaïo÷ kathaæ lÃbha ityata Ãha - tayoriti/ Ãk«epÃdeveti/ paramatena/ svamate tu prathamantapadenaiva tallÃbhÃt/ 'devadatta÷ taï¬ulaæ pacati' ityatra 'taï¬ulakarmakapÃkÃnukÆlak­timÃn devadatta÷' ityanvayabodha÷/ 'devadattena pacyate taï¬ula' ityatra tu 'devadattasamavetak­tijanyapÃkakarmÅbhÆtastaï¬ula÷' iti ÓÃbdabodha÷/ na ca 'devadatta÷ pacati' ityatra t­tÅyÃ, 'taï¬ula÷ pacyate' ityatra ca dvitÅyà syÃt/ tatra kart­karmaïo÷ ÃkhyÃtenÃnabhidhÃnÃditi vÃcyam/ anabhihite kart­tve t­tÅyÃyÃ÷ tÃd­Óe ca karmatve dvitÅyÃyà vidhÃnenÃdo«Ãditi dhyeyam/ *{bÃlapriyÃ}* yo yatreti/ ya÷ puru«a÷ yatra yÃgÃdau pravartate sa puru«a÷ k­tisÃdhyatva-i«ÂasÃdhanatvaprakÃrakayÃgaviÓe«yakaj¤ÃnavÃnityevaærÆpÃt lokavyavahÃrÃt yÃgÃdikriyÃyÃmeva liÇà k­tisÃdhyatkmi«ÂasÃdhanatvaæ cÃvagamyata ityartha÷/ vyavahÃraparatayà vyutpattipadaæ vyÃkhyÃya, niyamaparatayà vyutpattipadaæ vyÃcak«ÃïÃnÃæ navyÃnÃæ matamÃha - navyÃ÷ panuriti/ tacca saÇketasaæbandheneti/ ÃkhyÃtapadasya yatra tibÃdau pÃïinyÃdÅnÃæ icchÃviÓe«Ãtmaka÷ saÇketo 'sti sa tibÃdi÷ saÇketasaæbandhena ÃkhyÃtapadavÃn/ ÃkhyÃtapadavattvaæ tibÃdini«Âham/ tat ÓaktatÃvacchedakamityartha÷/ yathà tibÃdi«u a«ÂÃdaÓasu ÃkhyÃtapadasya pÃïineranyasya và saÇketa÷ tathà ÓabdÃntarasaæketasyÃpi anyapuru«Åyasya sambhavÃt tattacchabdavattvasyÃpi vinigamanÃviraheïa ÓaktatÃvacchedakatvaæ syÃdityÃlocya navÅnÃ÷ tiptvÃdikameva k­tiÓaktatÃvacchedakamityÃhu÷/ tanmatamÃha - tiptvÃdikameveti/ atra "tibodereva yatra vÃcakatÃgraha÷ tadanurodhena pacatÅtyÃdyÃnupÆrvÅj¤Ãnasya tibÃdijanyopasthitisahakÃreïa ÓÃbdabodhopadhÃyakatÃkalpanasya ÃvaÓyakatayà tibÃdereva tÃdrÆpyeïa ÓaktatÃkalpanÃyÃ÷ ucitatvam"iti vyutpattivÃdagrantho 'nusandheya÷/ kartrarthakatvÃpek«ayà yatnÃrthakatve ÓakyatÃvacchedakalÃghavamastÅti sÆcanÃya k­titvÃvacchinnavÃcakatvaæ ityuktam/ dÅpikÃyÃæ pacati pÃkaæ karotÅti/ tatsamÃnÃrthakapadÃntareïa tadarthakathanaæ vivaraïam/ 'pacati' iti vivaraïÅyapade pac ti iti bhÃgadvayamasti/ 'pÃkaæ karoti' iti vivaraïavÃkye 'pÃkam' ityanena dhÃto÷ vivaraïam, 'karoti' ityanena 'ti' ityÃkhyÃtasya vivaraïam/ yatna÷ k­dhÃtorartha÷/ tathà ca karotinà vivaraïÃt ÃkhyÃtasya yatnÃrthakatvam/ evaæ 'kiæ karoti' iti praÓnasya pacati ityuttaraæ dÅyate/ tatra praÓnavÃkye kiæ Óabdasya jij¤ÃsÃvi«ayadharmÃvacchinnor'tha÷/ dvitÅyÃyÃ÷ vi«ayatvamartha÷/ tatrÃdheyatÃsambandhena kiæpadÃrthasyÃnvaya÷/ vi«ayatvasya nirÆpakatÃsambandhena k­tÃvanvaya÷/ tathà ca jij¤ÃsÃvi«ayadharmavacchinnani«Âhavi«ayatÃnirÆpakak­tiriti bodho jÃyate/ 'pacati' iti vÃkyena pÃkani«Âhavi«ayatÃnirÆpakak­tiriti bodho bhavati/ tathà ca jij¤ÃsitadharmÃvacchinnavi«ayakak­tivÃcakasya praÓnasya viÓe«adharmÃvacchinnavi«ayakayatnavÃcakaÓabda evottaraæ bhavitumarhatÅti ÃkhyÃtasya yatnavÃcakatvamiti bhÃva÷/ prakÃÓikÃyÃm jij¤Ãsitasambandhabodhakamiti/ jij¤ÃsÃvi«ayadharmÃvacchinnapratiyogikavi«ayatvarÆpasambandhabodhakam ityartha÷/ pÃkasambandhabodhakatva iti/ pÃkavi«ayakatvabodhakatva ityartha÷/ tannivartakatvamiti/ jij¤ÃsÃnivartakatvamityartha÷/ k­tibodhakatvÃsambhavÃditi/ acetane rathe yatnarÆpak­terbÃdhitatvÃditi bhÃva÷/ nanu ratho gacchatÅtyÃdau ÃkhyÃtasyÃnukÆlavyÃpÃre lak«aïetyuktirna yuktÃ/ anukÆlatvasya saæsargatayà bhÃnasambhavena tadaæÓe Óabdav­tteranÃvaÓyakatvÃt vyÃpÃramÃtre lak«aïÃyÃ÷ vaktumucitatvÃdityÃÓaÇkya dÅpikÃyà api tathaiva tÃtparyamityÃha - vyÃpÃre anukÆlatvotkÅrtanamiti/ navyÃ÷ punariti/ dÅghitikÃrÃdaya÷ ityartha÷/ maïik­nmatamÃÓaÇkate - na cÃÓrayatÃsambandhenaiveti/ avyutpannatvÃditi/ anyathà 'caitra÷ pacyate' ityatra dhÃtvarthapÃkasya kart­tÃsambandhena caitre, taï¬ula÷ pacatÅtyÃdau karmatÃsambandhena taï¬ulasya dhÃtvarthe pÃke 'nvayÃpattariti bhÃva÷/ vaiyÃkaraïamatamiti/ 'devadatta÷ taï¬ulaæ pacati' ityatra taï¬ulapadottaradvitÅyÃyÃ÷ karma artha÷ tatrÃbhedena taï¬ulasyÃnvaya÷/ karmaïa÷ svaniæ«ÂhakarmatÃnirÆpakatvasambandhena dhÃtvarthe pÃke 'nvaya÷/ 'pacati' ityatra tipa÷ kartà artha÷/ tatra devadattasyÃbhedenÃnvaya÷/ kartu÷ dhÃtvarthapÃke svani«Âhakart­tÃnirÆpakatvasambandhenÃnvaya÷/ tathà ca devadattÃbhinnakart­ka÷ taï¬ulÃbhinnakarmaka÷ pÃka÷ iti dhÃtvarthamukhyaviÓe«yako bodha÷/ devadattena pacyate taï¬ula÷ ityatra t­tÅyÃyÃ÷ kartà artha÷/ tatra devadattasya abhedenÃnvaya÷, kartuÓca pÃke 'nvaya÷/ ÃkhyÃtasya karma artha÷ tatra taï¬ulasyÃbhedena karmaïaÓca dhÃtvarthe 'nvaya÷/ devadattÃbhinnakart­ka÷ taï¬ulÃbhinnakarmaka÷ pÃka iti ÓÃbdabodha÷/ naiyÃyikamate tu devadatta÷ taï¬ulaæ pacati ityatra dvitÅyÃyÃ÷ karmatvamartha÷/ tatrÃdheyatÃsambandhena taï¬ulasyÃnvaya÷/ karmatvasya nirÆpakatÃsambandhena dhÃtvarthe pÃke 'nvaya÷/ ÃkhyÃtasya k­tirartha÷/ tatrÃnukÆlatÃsambandhena dhÃtvarthapÃkasyÃnvaya÷/ k­terÃÓrayatÃsambandhena devadatte 'nvaya iti taï¬ulani«ÂhakarmatÃnirÆpakapÃkÃnukÆlak­timÃn devadatta iti prathamÃntÃrthamukhyaviÓe«yako bodha÷/ devadattena pacyate taï¬ula ityatra t­tÅyÃyÃ÷ k­tirartha÷/ tatra devadattasya samavÃyenÃnvaya÷/ k­terjanyatÃsambandhena dhÃtvarthapÃke 'nvaya÷/ ÃkhyÃtasya karmatvamartha÷/ tatra nirÆpitatvasambandhena pÃkasyÃnvaya÷/ karmatvasyÃÓrayatÃsambandhena prathamÃntÃrthe taï¬ule 'nvaya iti devadattasamevatak­tijanyapÃkanirÆpitakarmatÃvÃn taï¬ula iti bodha÷/ bhÃÂÂamÅmÃæsakÃnÃæ mate devadatta÷ odanaæ pacati ityatrÃkhyÃtasya k­tirÆpà bhÃvanà artha÷/ odanapadottaradvitÅyÃyÃ÷ akhaï¬opÃdhirÆpaæ karmatvamartha÷/ tatrÃdheyatÃsambandhena taï¬ulasyÃnvaya÷/ karmatvasya svanirÆpakadhÃtvarthapÃkÃnukÆlatvasambandhena ÃkhyÃtÃrthak­tÃvanvaya÷/ devadattasyÃpi tatraivÃnvaya÷/ dhÃtvarthapÃkasya karaïatvasambandhena k­tÃvanvaya÷/ svani«ÂhakaraïatÃnirÆpakaudanoddeÓyakatvasambandhena pÃkasya k­tÃvanvaya iti paryavasyati/ tathà ca devadattasamavetà taï¬ulakarmakapÃkÃnukÆlà pÃkakaraïikà k­tiriti bodha÷/ aite«Ãæ mate ÃkhyÃtarthak­ti÷ ÓÃbdabodhe mukhyaviÓe«yatayà bhÃsate/ pÃkasya k­tau karaïatvaæ ca k­tiæ prati uddeÓyabhÆtaudanakaraïatvÃt/ yatra tu dvitÅyÃntaæ vinà pacati ityetÃvanmÃtramuktam tatra dhÃtvarthapÃkasya karmatÃsambanadhena k­tÃvanvaya÷/ devadattasamavetà pÃkakarmikà k­tiriti bodha÷/ caitreïa odana÷ pacyate ityatrÃpi t­tÅyÃyÃ÷ kart­tvamartha÷/ tasya svanirÆpakapÃkÃnukÆlatvasambandhena ÃkhyÃtÃrthak­tÃvanvaya÷/ dhÃtvarthasya pÃkasya svakaraïakaudanoddeÓyakatvasambandhena k­tÃvanvaya÷/ ÃkhyÃtasya tatra karmatvaæ bhÃvanà cÃrtha÷/ karmatve odanasyÃnvaya÷/ karmatvasya svanirÆpakapÃkÃnukÆlatvasambandhena bhÃvanÃyÃmanvaya÷/ tathà ca devadattakart­kapÃkÃnukÆlà odanakarmakapÃkÃnukÆlà pÃkakaraïakaudanoddeÓyikà bhÃvenati ÓÃbdabodha iti/ pÆrveïÃnvaya iti/ tathà ca ca kart­karmagatà ekatvÃdisaÇkhyà k­ti÷ kÃlaÓca ÃkhyÃtÃrtha÷/ asmin mate anabhihite iti sÆtrasya kart­karmagatasaÇkhyÃyÃmanabhihitÃyÃmityartha÷/ atha và kart­tve karmatve cÃnabhihite ityartha÷/ nÃta÷ devadatta÷ pacati ityatra devadattapadottaraæ t­tÅyÃyÃ÷, taï¬ula÷ pacyate ityatra taï¬ulapadottaraæ dvitÅyÃyà và apatti÷/ agre ca spa«Âamidam/ k­tyÃdiparigraha iti/ Ãdinà kÃlo g­hyate/ paramateneti/ mÅmÃæsakamatenetyartha÷/ 'kartà cÃk«epalabhya÷' iti nyÃyaprakÃÓÃdau nirÆpitatvÃt/ *{dÅpikÃ}* *{upasargÃïÃæ dyotakatvam}* prajayati ityÃdau dhÃtoreva prakar«e Óakti÷/ upasargÃïÃæ dyotakatvameva, na tatra Óakti÷/ *{prakÃÓikÃ}* upasargÃïÃæ vÃcakatvamataæ nirasyati prajayatÅtyÃdÃviti/ nanu dhÃtunaiva prakar«Ãderbodhe praÓabdÃdervaiyarthyamata Ãha - upasargÃïÃmiti/ dyotakatvam - tÃtparyagrÃhakatvam/ tena 'itaranipÃtÃnÃm vÃcakatvam' iti sÆcitam/ tathà hi-ekakÃrasya ayogavyavacchedor'tha÷ 'ÓaÇkha÷ pÃï¬ura eva' ityÃdau, anyayogavyavacchedaÓca 'pÃrtha eva dhanurdhara' ityÃdau ityÃdikaæ bahutaramÆhanÅyam/ *{bÃlapriyÃ}* tÃtparyagrÃhakatvam - yatra pra iti upasarga÷ dhÃtunà saha uccÃryate tatra dhÃto÷ prakar«e tÃtparyamiti graho bhavati/ ata÷ dhÃtorarthaviÓe«e tÃtparyagrahajanakatvamupasargÃïÃmiti bhÃva÷/ itaranipÃtÃnÃmiti/ upasargÃtiriktanipÃtÃnÃmityartha÷/ ityÃdikaæ bahutaramÆhanÅyamiti/ 'nÅlam sarojaæ bhavatyeva' ityÃdau evakÃrasya atyantÃyogavyavacchedor'tha ityÆhanÅyamityartha÷/ atredaæ bodhyam - evakÃrÃrthastrividha÷-anyayogavyavaccheda÷, ayogavyavaccheda÷, atyantÃyogavyavacchedaÓceti/ viÓe«yasaÇgataivakÃrasya anyayogavyavacchedor'tha÷/ yathà pÃrtha eva dhanurdhara ityÃdau pÃrthÃnyasmin dhanurdhaæratvayogo vyavacchidyate/ tatra anya÷, yoga÷, abhÃvaÓceti traya÷ evakÃrasya p­thak ÓakyÃ÷/ anyaÓabdÃrtha÷ bhedavÃn/ bhede pÃrthasya pratiyogitÃsambandhenÃnvaya÷/ sambandharÆpe yoge prak­te tÃdÃtmyÃtmake pratiyogitvena dhunardhaærasyÃnvaya÷/ yogasyÃbhÃve pratiyogitvenÃnvaya÷/ abhÃvasya svarÆpasambandhena anyasminnanvaya÷/ evaæ dhanurdharasya abhedasambandhena pÃrthe 'nvaya÷/ tathà ca pÃrthapratiyogikabhedavÃn (pÃrthÃnya÷) dhanurdharapratiyogikatÃdÃtmyÃbhÃvavÃn (dhanurdharatvÃbhÃvavÃn) pÃrtha÷ dhanurdharÃbhinnaÓceti ÓÃbdabodho jÃyate/ pÃrthasya viÓe«yatayà anyaviÓe«aïatayà ca dvirbhÃnam/ evaæ dhunardharasya evakÃrÃrthayogaviÓe«aïatayà pÃrthaviÓe«aïatayà ca dvirbhÃnam/ viÓe«aïasaÇgataivakÃrasya ayogavyavacchedor'tha÷/ yathà 'ÓaÇkha÷ pÃï¬ara eva' ityÃdau ÓaÇkhe pÃï¬arÃyogo vyavacchidyate/ tatraivakÃrasya yogÃbhÃve abhÃve ca Óakti÷/ sambandhÃtmake yoge pÃï¬arasya pratiyogitayà anvaya÷/ yogÃbhÃvasya pratiyogitayà abhÃve 'nvaya÷/ abhÃvasya svarÆpasaæbandhena ÓaÇkhe 'nvaya÷/ tathà ca ÓaÇkha÷ pÃï¬arayogÃbhÃvÃbhÃvavÃn iti ÓÃbdabodha÷/ kriyÃsaÇgataivakÃrasya atyantÃyogavyavacchedor'tha÷/ yathà 'nÅlaæ sarojaæ bhavatyeva' ityÃdau saroje nÅlabhavanÃtyantÃyogo vyavacchidyate/ atyantatvaæ abhÃvaÓca tatra evakÃrÃrtha÷/ atyantatvaæ ca vyÃpakatvam/ tacca bhedapratiyogitÃnavacchedakatvam/ bhede sarojasyÃdheyatÃsambandhenÃnvaya÷/ bhedapratiyogitÃnavacchedakatvasya pratiyogitayà abhÃve 'nvaya÷/ abhÃvasya svarÆpasambandhena ayoge 'nvaya÷/ evaæ nÅlakart­kabhavanasya nÅlatvÃtmakasya ayogaikadeÓe yoge pratiyogitvenÃnvaya÷/ tathà ca sarojani«ÂhabhedapratiyogitÃnavacchedakatvÃbhÃvavÃn nÅlatvapratiyogikasambandhÃbhÃva÷ iti ÓÃbdabodha÷/ nÅlatvasambandhÃbhÃve sarojatvavyÃpakatvasyÃsambhavena sarojatvavyÃpakatvaviÓi«ÂÃyogÃbhÃvasya bodhayitumaÓakyatvÃt ayoge sarojatvavyÃpakatvavyavacchedabodho varïita iti/ adhikam dÅdhikÃrÅyaivakÃrÃrthavivecane jayarÃmanyÃyapa¤cÃnanak­tapadÃrthamÃlÃyÃæ ca dra«Âavyam/ *{dÅpikÃ}* *{padÃrthatattvaj¤Ãnasya mok«ahetutvanirÆpaïam}* padÃrthaj¤Ãnasya paramaprayojanaæ mok«a÷/ tathà hi-- 'Ãtmà vÃre dra«Âavya÷ Órotavyo mantavyo nididhyÃsitavya÷' iti Órutyà ÓravaïÃdÅnÃæ ÃtmasÃk«ÃtkÃrahetutvabodhanÃt Óruttà dehÃdivilak«aïÃtmajÃne satyapyasambhÃvanÃniv­tte÷ yuktyanusandhÃnarÆpamananasÃdhyatvÃt/ mananopayogipadÃrthanirÆpaïadvÃrà ÓÃstrasyÃpi mok«opayogitvam/ tadanantaraæ Órutyupadi«Âayogavidhinà nididhyÃsane k­te tadanantaraæ dehÃdiævilak«aïÃtmasÃk«ÃtkÃre sati dehÃdau ahamityabhimÃnarÆpamithyÃj¤ÃnanÃÓe do«ÃbhÃvÃt prav­ttyabhÃve dharmÃdharmayorabhÃve janmÃbhÃve pÆrvadharmÃdharmayoranubhavena nÃÓe caramadu÷khadhvaæsalak«aïamok«o jÃyate/ j¤Ãnameva mok«asÃdhanam/ mithyÃj¤Ãnaniv­tterj¤ÃnamÃtrasÃdhyatvÃt/ 'tamevaæ viditvÃtim­tyumeti nÃnya÷ panthà vidyate 'yanÃya' iti Órutyà sÃdhanÃntarani«edhÃcca/ *{prakÃÓikÃ}* prek«Ãvatprav­ttaye sakalakÃmanÃvi«ayamuktiprayojanakatÃæ granthasya darÓayati - padÃrthaj¤Ãnasyeti/ padÃrthatattvaj¤Ãnasyetyartha÷/ anye«ÃmavÃntaraprayojanÃnÃmapi sadbhÃvÃdÃha - parameti/ Óruterayamartha÷ -- are mumuk«uïà Ãtmà dra«Âavya÷ mumuk«o÷ ÃtmadarÓanami«ÂasÃdhanamiti yÃvat/ ÃtmadarÓanopÃyaæ darÓayati --- Órotavya ityÃdinÃ/ Ãrtha-krameïa ÓÃbdakrama÷ tyakto bhavati, 'agnihotraæ juhoti' 'yÃvagÆæ pacati' ityÃdivat/ asambhÃvanÃniv­tteriti/ aprÃmÃïyaj¤Ãnaniv­tterityartha÷/ yuktyanusandhÃneti/ ayaæ bhÃva÷--- yuktibhiranucintanaæ mananam/ tacca Ãtmana itarabhinnatvenÃnumÃnam/ tacca bhedapratiyogÅtaraj¤ÃnasÃdhyam/ tadarthaæ sakalapadÃrthanirÆpaïamiti/ mok«opayogitvaæ viÓadayati --- tadanantaramiti/ mananÃnantaramityartha÷/ *{bÃlapriyÃ}* sakalakÃmanÃvi«ayeti/ apunarbhavarÆpatvÃt sarve«ÃmapÅ«Âa÷ yo mok«a÷ tatprayojanakatvamityarthaæ÷/ yadapek«ayà anyat prayojanaæ na bhavati tat paramaprayojanam/ yadapek«ayà anyat prayojanaæ bhavati tat avÃntaraprayojanam/ prayojanÃntarÃsÃdhanatve sati prayojanatvaæ paramaprayojanatvam/ prayojanÃntarasÃdhanatve sati prayojanatvaæ avÃntaraprayojanatvam/ nanu"Ãtmà và are dra«Âavya÷ Órotavya÷"iti Órutau pÃÂhakramÃnusÃreïa darÓanasyaiva ÓravaïasÃdhanatvamavagamyate na tu ÓravaïÃderdarÓanasÃdhanatvamityÃÓaÇkyÃha - Ãrthakrameïeti/ prayojanavaÓena ya÷ krama÷ sa÷ Ãrthakrama÷/ yathà agnihotrayavÃgÆpÃkayo÷/ atra hi yavÃgvÃ÷ homaprayojanakatvena tatpÃka÷ prayojanavaÓena pÆrvamanu«ÂhÅyate/ padÃrthabodhakavÃkyÃnÃæ ya÷ krama÷ sa÷ pÃÂhakrama÷/ tena ca padÃrthÃnÃæ kama÷ ÃÓrÅyate/ aprÃmÃïyaj¤Ãnaniv­tteriti/ ÓrutivÃvayajanye dehÃdivilak«aïÃtmavi«ayakaÓÃbdabodhÃtmakaÓravaïe aprÃmÃïyaj¤Ãnasya niv­tti÷ mananena bhavati/ mananaæ cÃnu mityÃtmakam/ Ãtmà dehÃdibhinna÷ j¤ÃnecchÃdyÃÓrayatvÃt yannaivaæ tannaivam iti vyatirekyanumÃnaprayogo dra«Âavya÷/ bhedapratiyogÅtaraj¤ÃnasÃdhyamiti/ ÃtmÃnuyogikabhedapratiyogibhÆtÃ÷ ye ÃtmetarapadÃrthÃ÷ tadvi«a yakaj¤ÃnajanyamanumityÃtmakaæ mananamityartha÷/ tadarthamiti/ Ãtmetara padÃrthavi«ayakaj¤ÃnotpÃdanÃrthamityartha÷/ pratyÃh­tya-nig­hya, vi«ayasaæyuktÃni yathà na bhaveyustathà k­tvetyartha÷/ mana÷pratyÃh­tya - mana÷ indriyasaæyuktaæ yathà na syÃt tathà k­tvÃ/ sÃk«Ãtkartavye Ãtmani manasa÷ praïidhÃnaæ sthÃpanaæ yoga÷/ viÓe«adarÓanenaiveti/ rajatavyÃvartakasya ÓuktigatasyÃsÃdhÃraïadharmasya Óuktitvasya darÓanenaivetyartha÷/ tathà prak­te 'pÅti/ Ãtmagatasya taditaravyÃvartakasya dharmasya darÓanenaiva dehÃdibhramarÆpaæ mithyÃj¤Ãnaæ nivartate ityartha÷/ *{/ / /}* *{tarkasaægraha÷}* kÃïÃdanyÃyamatayorbÃlavyutpattisiddhaye/ annambhaÂÂena vidu«Ã racitastarkasaÇgraha÷// *{ // it.i tarkasaægraha÷ samÃpta÷//}* *{/ / /}* *{dÅpikÃ}* *{j¤ÃnakarmasamuccayavÃdanirÃsa÷}* nanu 'tatprÃptiheturvij¤Ãnaæ karmacoktaæ mahÃmune' iti karmaïo 'pi mok«asÃdhanatvasmaraïÃt j¤Ãnakarmaïo÷ samuccaya iti cet - na/ "nityanaimittikaireva kurvÃïo duritak«ayam/ j¤Ãnaæ ca vimalÅkurvannabhyÃsena ca pÃcayet// abhyÃsÃcca kvacijj¤ÃnÃt kaivalyaæ labhate nara÷"// ityÃdinÃæ karmaïo j¤ÃnasÃdhanatvapratipÃdanÃt j¤ÃnadvÃraiva karmaïo mok«asÃdhanatvaæ na sÃk«Ãt/ tasmÃt padÃrthatattvaj¤Ãnasya mok«a÷ paramaprayojanamiti sarvaæ ramaïÅyam/ *{iti tarkasaægrahadÅpikà samÃptÃ}* *{/ / /}* *{prakÃÓikÃ}* 'kaivalyaæ labhate nara÷' ityÃdineti/ Ãdinà 'k«Åyante cÃsya karmÃïi tasmin d­«Âe parÃvare' ityÃdiÓrute÷ 'j¤ÃnÃgni÷ sarvakarmÃïi bhasmasÃtkurute tathÃ' ityÃdism­teÓca saægraha÷/ j¤ÃnadvÃraiveti/ atrÃyaæ krama÷ -- ni«kÃmanayà bhagavatprÅtyarthaæ k­tai÷ karmabhi÷ duritak«ayarÆpÃtmaÓuddhirbhavati/ tato vi«aye«u vairÃgyam/ tata÷ ÓravaïÃdau prav­tti÷/ tata÷ ÓravaïÃdikrameïa tattvaj¤Ãnotpattau pÆrvoktamithyÃj¤ÃnanÃÓÃdikrameïa mok«ani«patti÷/ adhikam asmadÅyacintÃmaïidÅdhitivyÃkhyÃyÃmanusandheyaæ tarkakarkaÓavicÃracÃturÅdhurÅïairiti/ kauï¬inyagotrasambhÆto nÅlakaïÂhÃkhyapaï¬ita÷ k­timÃrpipadetasmai candracƬÃya maÇgalam// *{iti prakÃÓikà samÃptÃ}* *{/ / /}* *{bÃlapriyÃ}* ÓrÅyante ceti/ parÃvare-- pare avarà yasmÃt tasmin paramÃtmani sÃk«Ãtk­te sati puïyapÃparÆpÃïi karmÃïi naÓyantÅtyartha÷/ j¤ÃnÃgniriti/ j¤ÃnarÆpo 'gni÷ sarvÃïyapi puïyapÃparÆpÃïi karmÃïi bhasmÅkarotÅtyartha÷/ dÅpikÃyÃm ÃtmasÃk«ÃtkÃre satÅtyÃdi/"du÷khajanyaprav­ttido«a÷ mithyÃj¤ÃnÃnÃmuttarottarÃpoya tadanantarÃpÃyÃdapavarga÷"iti nyÃyasÆtramatrÃbhisaæhitam/ prathamata÷ avicchinnatailadhÃrÃvat ÓravaïamananasamÃnavi«ayakÃnavaratÃtmÃnusandhÃnarÆpe nididhyÃsane sati Ãtmà dehÃdibhinnatvena sÃk«Ãtkriyate/ ayaæ sÃk«ÃtkÃra eva tattvaj¤Ãnamityucyate/ anena tattvaj¤Ãnena dehÃdau ÃtmÃbhedabhramarÆpaæ mithyÃj¤Ãnaæ nivartate/ tÃd­Óado«ÃïÃmanutpattau rÃgadve«amoharÆpà do«Ã÷ notpadyanate/ tÃd­Óado«ÃïÃmanutpattau vihitani«iddhakarmasu prav­tti÷ na bhavati/ prav­ttyabhÃvÃcca puïyapÃparÆpau dharmÃndharmau notpadyete/ dharmÃdharmayoranutpattau ca ÓarÅraprÃïasaæyogarÆpaæ janma Ãtmano na bhavati/ janmÃntarÃbhÃve asmin janmani prÃrabdhayo÷ puïyapÃpayoranubhavena vinÃÓe ca caramadu÷khasya dhvaæsarÆpo mok«o bhavati iti bhÃva÷/ tameva viditveti/ taæ paramÃtmÃnaæ viditvaiva j¤Ãtvaiva pumÃn m­tyuæ saæsÃraæ atyeti atikrÃmati/ Ãtmatattvaj¤ÃnavÃneva saæsÃranÃÓavÃn bhavatÅtyartha÷/ ayanÃya-mok«aprÃptaye anya÷ tattvaj¤ÃnÃdanya panthÃ÷ upÃya÷ na vi/te ityartha÷/ sÃdhanÃntarani«edhÃditi/ Ãtmatattvaj¤ÃnÃdanyasya sÃdhanasya ni«edhÃdityarthaæ÷/ tatprÃptiheturiti/ mok«ÃprÃpte÷ tattvaj¤Ãnaæ bhagavatprÅïanayÃgÃdirÆpaæ karma cobhayaæ sÃdhanamityartha÷/ samuccaya iti/ j¤ÃnakarmasamudÃya÷ mok«asÃdhanam/ parasparasahakÃreïa j¤ÃnakarmaïorÆbhayo÷ mok«asÃdhanatvaæ na j¤ÃnamÃtrasyetyarthaæ÷/ j¤Ãnaæ ca vimalÅkurvanniti/ dehendriyÃdivilak«aïÃtmaj¤Ãnaæ mananenÃprÃmÃïyaj¤ÃnÃnÃskanditaæ kurvannityartha÷/ abhyÃseneti/ indriyanigrahapÆrvakÃsak­tsamaraïarÆpanididhyÃsanena pÃcayet phalonmukhaæ kuryÃdityartha÷/ prakÃÓikÃyÃæ tarkakarkaÓeti/ tarkamÆlaka÷ ya÷ karkaÓa÷ kaÂhinatara÷ vicÃra÷ vimarÓa÷ tatra yà cÃturÅ cÃturyaæ tayà tatra và dhuriïai÷ samarthairityartha÷/ vimarÓa÷ tatra yà cÃturÅ cÃturthaæ tayà tatra và dhuviïai÷ samarthairityartha÷/ candracƬÃya maÇgalamiti / maÇgalamiti samarpaïÃkriyÃviÓe«aïam/ maÇgalaæ yathà syÃt tathà candracƬÃya samÃrpayadityartha÷/ yathà ÅÓvarÃrpaïabuddhyà kriyamÃïaæ yÃgadÃnÃdi maÇgakalaraæ tathà tattvaj¤ÃnadvÃrà sakalojjÅvakasnapaya granthasya ÅÓvarÃya samarpaïamapi svasya pare«Ãæ ca maÇgalakaramiti bhÃva÷// nira¤janäjanÃdrÅÓarÅnivÃsak­pÃbalÃt sadÃcÃryakaÂÃk«Ãcca vyÃkhyeyaæ samapÆryata// prau¬havidvanmanastu«Âiæ vyÃkhyai«Ã janayenna vÃ/ bÃlÃnÃæ tu mana÷ prÅtiæ parÃmÃvak«yati dhruvam// *{iti ÓrÅk­«ïatÃtÃcÃryÃtmajasya ÓrÅdevanÃthatÃtÃcÃryakaÂÃk«alabdha-}* *{sÃmÃnyaviÓe«aÓÃstravij¤Ãnasya catuÓÓÃstraÓiromaïe÷}* *{vidyÃvÃridhe÷ nÃvalpÃkam - ÓaÂhakoparÃmÃnuja-}* *{tÃtÃcÃryasya k­ti«u prakÃÓikÃvyÃkhyÃ}* *{bÃlapriyà samÃptÃ}* *{/ / /}* *{// ÓrÅgurucaraïÃravindÃbhyÃæ nama÷//}* *{// prakÃÓikÃvyÃkhyà prasÃraïÃ//}* *{maÇgalavÃda÷}* [p­.1] nidhÃyetyÃdiÓlokasyÃyaæ vÃkyÃrtha÷/ tathà hi - h­di ityatra saptamyÃ÷ nirÆpitatvamartha÷/ tasya ca v­ttitvaprakÃrakÃhÃryaj¤ÃnarÆpanipÆrvakadhÃdhÃtvarthaghaÂakav­ttitve 'nvaya÷/ [1] viÓveÓamityatra nirÆpakatayà j¤ÃnÃnvayi ÃÓrayatayà tadanvayi và viÓe«yatvaæ viÓe«yitvaæ vÃr'tha÷/ prak­tyarthasya viÓe«yatve Ãdheyatayà viÓe«yitve và nirÆpitatvasambandhenÃnvaya÷/ lyapa÷ samÃnakart­katvasahitottarakÃlÅnatvaparatvÃt lyapapratyayasya dhvaæsor'tha÷/ tatra prak­tyarthasya pratiyogitayÃnvaya÷/ dhvaæsasya ca svapratiyogisamÃnakart­katvasvÃdhikaraïakÃlav­ttitvobhayasambandhena kriyata ityatra k­dhÃtvarthak­tÃvanvaya÷/ [1] guruvandanamityatra svoccÃrayit­tÃvacchedakaikakÃlÅnobhayÃv­ttijÃtitvopalak«itajÃtiyuktaÓarÅrÃvacchinnacetanani«ÂhÃpakar«ÃvadhitvaprakÃraka- bodhÃnukÆlatÃd­Óacetanakart­ko vyÃpÃro vandanam/ gurupadasya samÃsÃntargatatayà lupta«a«ÂhÅkasya viÓe«yatÃnirÆpitor'tha÷/ tasya cÃbhedasambandhena prakÃratÃyÃmanvaya÷/ prak­tyarthasyÃdheyatayà viÓe«yatve 'nvaya÷/ vipÆrvakadhÃdhÃtvarthak­tyanvitaæ vidheyatvaæ vidheyitvaæ và dvitÅyÃrtha÷/ atrÃpi lyapa÷ pÆrvavadevÃrtha÷/ [1] bÃlÃnÃmityatra «a«ÂhyÃ÷ bodhÃnvayi samavetatvam artha÷/ tatra nirÆpitatvasambandhena prak­tyarthasyÃnvaya÷/ [1] sukhabodhÃyetyatra sukhaæ yathà syÃttathà bodha÷/ sukhaÓcÃsau bodhaÓceti samÃnÃdhikaraïasamÃsa÷/ dÅpikÃyÃm [1] sÆkhena bodha iti vyÃkhyÃnam arthapradarÓanamÃtraparam/ anyathà t­tÅyÃsamÃsÃnupapatte÷/ sukhaÓabdaÓca 'bhÃrÃpagame sukhÅ saæv­tto 'ham' itivat du÷khÃbhÃve upacaryate/ sa ceha dharmipara÷/ bodhÃyetyatra 'edhÃnÃhartuæ vrajati' ityarthe 'edhebhyo vrajati' itivat 'bodhaæ janayituæ kriyata' ityarthe 'bodhÃya kriyata' iti"kriyÃrthopapadasya ca karmaïi sthÃnina"iti sÆtreïa prÃptà caturthÅ utpattyanukÆlavyÃpÃravi«ayakecchÃæ bodhayati/ tasyÃ÷ svavi«ayasamÃnakart­katvasvaprayojyecchÃvi«ayatvobhayasambandhena k­tÃvanvaya÷/ utpattau ca bodhÃnvaya÷/ ÃkhyÃtasyÃdheyatayà prak­tyarthÃnvito vartamÃnak«aïa÷, ÃÓrayatayà prathamÃntÃrthÃnvayi, vidheyatvaæ cÃrtha÷/ viÓi«Âabodha÷ spa«aÂa÷ dÅpikÃyÃm [1] viÓveÓvaramiti/ svani«ÂhakarmÃsÃdhÃraïahetuprayatnavattavasambandhenÃmbÃsahitamÆrtivi Ói«ÂÃbhinnanikhilavidyopadeÓakartrabhinnaviÓveÓvaraviÓe«yaka- svÃpakar«ÃvadhitvaprakÃrakaj¤ÃnÃnukÆlasvÅyavyÃpÃradhvaæsaviÓe«itatakarsaÇgrahapratipÃdyÃrthavi«ayakaj¤ÃnajanakÃbhinnabÃlasama- vetÃnÃyÃsaviÓi«ÂadravyÃdipadÃrthavi«yakabodhanakÃbhinnavyÃkhyÃna - vidheyakavartamÃnakÃlÅnak­timÃnahaæ iti bodha÷/ vyÃpÃradhvaæsavaiÓi«Âyaæ ca svapratiyogisamÃnakart­katvasvÃdhikaraïakÃlav­ttitvobhayasambandhena/ prakÃÓikÃyÃm [2] vande ÓivamityÃdi/ pÆrvÃrdhasya upade«ÂrabhinnÃmbÃviÓi«ÂÃbhinnadak«iïÃmÆrtiÓivaviÓe«yaka- svÃpakar«ÃvadhitvaprakÃrakabodhÃnukÆlavyÃpÃrÃnukÆlak­timÃnahamiti bodha÷/ [2] yadvandanenetyÃdyuttarÃrthasya yannamaskÃraprayojyagurunirÆpitasÃd­ÓyapratiyogikasambandhÃÓrayo mando 'pÅti bodha÷/ apiÓabdÃrtha÷ svasamabhivyÃh­tapadÃrthatÃvacchedakamandatvÃdivirodha÷, sa caikak«aïÃvacchedena ekÃdhikaraïÃv­ttitvaæ sÃd­ÓyÃnvayi/ upadeÓaÓcÃj¤Ãtaj¤Ãpanaæe vi«ayatÃviÓi«ÂaÓabdarÆpam/ vaiÓi«Âyaæ snirÆpakaj¤ÃnajanakatvasvasÃmÃnÃdhikaraïyobhayasambandhena/ sÃmÃnÃdhikaraïyaghaÂakacaramav­ttitvaæ svaprÃkkÃlÃvacchinnaj¤Ãnavi«ayatvÃbhÃvasambandhena/ 'asyÃrthasyopadeÓa' ityÃdau «a«Âhyartha Ãdheyatvam/ tasya copadadeÓapadÃrthaghaÂakavi«ayatÃyÃmanvaya iti bodhyam/ dÅpikÃyÃm [1] cikÅr«itasyetyÃdi/ k­¤dhÃto÷ k­tirartha÷ sana÷ icchÃ/ ni«ÂhÃyÃÓca k­tini«ÂhaviÓe«yatÃnirÆpitavi«ayatÃsambandhÃvacchinnaprakÃratÃÓrayor'tha÷/ k­te÷ viÓe«yatÃsambandhenecchÃyÃmanvaya÷/ tasyÃÓca nirÆpitatvasambandhena prakÃratÃyÃmanvaya÷/ sà ca icchà 'granthavi«ayakak­tirbhavatu' ityÃkÃrikÃ/ [1] nirvighnaparisamÃptyarthamityatra nirvighnaæ yathà yathà samÃptiriti vigraha÷/ [2] nirvighnaparisamÃptaya ityatra tu pÆrvavadutpÃdakavyÃpÃrecchaiva caturthyartha÷/ vyÃpÃraÓca pratibhÃdirÆpa÷/ samÃptiÓca caramavarïaghvaæsa÷ tadanvita«a«Âyartha÷ granthasyetyatra sambandha÷ svaghaÂakacaramavarïapratiyogitvarÆpa÷/ etattattvamasmadviracitasamÃpti [vicÃre] dra«Âavyam/ [1] Ói«yaÓik«Ãyai -- Ói«yÃn Óik«ayitumityartha÷/ 'tumarthÃcca bhÃvavacanÃt' iti sutraïa caturthÅ/ 'paktuæ vrajati' ityarthe 'pÃkÃya vrajati' ityÃdivat/ tatrecchaiva caturthyartha÷/ tasyÃÓca svavi«ayasamÃnakart­katvasvaprayojyecchaj¤avi«ayatvobhayasambandhena nibandhapadÃrthaj¤ÃnajanakaÓabdarÆpabindhane 'nvaya÷/ 'Ói«yà apyevaæ kuryu÷' ityÃkÃrakÃnugraharÆpecchaiva Óik«ÃpadÃrtha÷/ tatra Ói«yÃïÃæ viÓe«yatÃsambandhenÃnvaya÷/ 'avaÓyakartavyatvaprakÃrakaj¤Ãnaæ Óik«Ã' iti tu asmaddinakaraÂi«païyÃmativistareïa nirastam/ ktapratyayasya viÓe«yatÃnirÆpitavi«ayatÃsambandhÃvacchinnaprakÃratÃÓrayor'tha÷/ dhÃtvartha÷ Ãdyak­ti÷/ k­tÃvadyatvaæ ca dhvaæsaviÓi«ÂÃnyatvaparyavasitam/ vaiÓi«Âyaæ svottaratvasvapratiyogik­tiviÓi«Âatvobhayasambandhena/ k­tivaiÓi«Âyaæ svasÃmÃnÃdhikaraïyasvavi«ayagranthavi«ayakatvobhayasambandhena/ atra maÇgalatadupanibandhanayo÷ phaladarÓanÃt 'tayorÃcaraïe tattaddharmike«ÂaviÓe«asÃdhanatÃbhramaprayukte maÇgalÃcaraïarÆpatvÃt, bhrÃntapuru«ÅyajalatìanÃdyÃcaraïavat' ityanumÃnaæ nirastam/ yattu -- 'maÇgalÃdikamanu«Âheyam ni«phalatvÃt' ityanumÃnapradarÓanam -- tattuccham/ bhrÃntapuru«ÅyÃnu«ÂhÃnavi«ayatayà bÃdhÃpatte÷/ i«ÂasÃdhanatvapramÃdhÅna1 k­tiviÓi«ÂatvÃbhÃvasÃdhane 'pi k­tau -------------------------------------- 1. k­tiviÓi«ÂatvÃbhÃveti/ k­tiviÓi«Âatvaæ ca vi«ayatÃsambandhena/ -------------------------------------- pramÃdhÅnatvÃbhÃva eva paryavasÃnena tadapek«ayà asmaduktasyaiva yuktatvÃt/ yadapi 'maÇgalÃdyÃcaraïaæ pÃpajanakam' ityunamÃnam tadapi heyam/ vyÃpÃrasya ni«phalatve tadÃcaraïaphalÃsidÓyà abhrÃntÃnÃæ phalaviÓe«asÃdhanatÃj¤ÃnÃdeva prav­ttyupapattau tadÃcaraïena pÃpotpattikalpane pramÃïÃbhÃvÃt/ yadyapi pratij¤ÃyÃæ na kuryÃdityasyÃpi i«ÂasÃdhanatÃj¤ÃnÃbhÃvÃdhÅnÃbhrÃntapuru«Åyaprav­ttyabhÃvÃnuvÃditvÃt, prÃptÃrthe 'pi 'bhu¤jate' ityÃdau vidhiprayayadarÓanÃt, k­te÷ 'karomi', 'kriyate', 'kurva' ityÃdirÆpÃyà ni«phalatvÃt tadÃcaraïamayuktamiti ÓaÇkà sambhavati, tathÃpi tasyÃ÷ Ói«yÃvadhÃnaphalakatvÃt na do«a÷/ ata eva 'Ói«yÃvadhÃnÃya pratijÃnÅta' ityÃdilekhanaæ granthak­tÃæ tatra tatra saÇgacchate/ avadhÃnaæ ca manaso vik«eparÃhityaæ vijÃtÅyamanoyoga iti yÃvat/ caturthyartha÷ utpattyanukÆlavyÃpÃrecchÃ/ anyat pÆrvavat/ sa ca vyÃpÃra÷ 'mayà pratij¤Ã k­tÃ, bhavadbhissÃvadhÃnena bhavitavyam' iti Ói«yÃn prati guro÷ Óabdaprayoga÷/ [2] svagranthasya itaragranthanetyÃdi/ svagranthaviÓe«yaketaragranthajanyaprayojanajanakatvÃbhÃvaprakÃrakaj¤ÃnajanakaÓabdÃnukalÆk­timÃnityanvayabodha÷/ dÅpikÃyÃm [1] maÇgalasya samÃptisÃdhanatvaæ nÃstÅti/ maÇgalaæ samÃptisÃdhanatvÃbhÃvavadityartha÷/ tÃd­ÓasÃdhanatvÃbhÃvo maÇgalav­ttiriti vÃ/ [1] anvayavyatirekÃbhyÃæ vyabhicÃrÃditi/ anvayavyabhicÃraÓca kÃraïasattve 'pi kÃryÃnutpattirÆpa÷, tanni«Âakar«aÓca 1svÃvacchinnavyÃpyatÃnavacchedakakÃraïatÃvacchedakÃvacchinnakÃraïakÆÂavanni«ÂhÃbhÃvÅyakÃryatÃva - cchedakasambandhÃvacchinnapratiyogitÃvacchedakakÃryatÃvacchedakakatvam, ---------------------------------------- 1. svÃvacchinnetyÃdi/ svapadena yaddharmÃvacchinnasattve 'pi kÃryaæ na jÃyate tadgrÃhyam/ tacca kapÃlÃkÃÓasaæyogatvaæ tadavacchinnavyÃpyatÃvacchedakaæ kapÃladvayasaæyogatvaæ vyÃpyatÃnavacchedakaæ yat kÃraïatÃvacchedakaæ daï¬atvÃdi tadavacchinnakÃraïakÆÂavati kapÃladvayasaæyogaÓÆnye pradeÓe vartate ya÷ ghaÂÃbhÃva÷ tatpratiyogitÃvacchedakaghaÂatvakatvasya kalÃlakÃÓasaæyogatve sattvÃt tadvata÷ kapÃlakÃÓasaæyogasya anvayavyabhicÃritvam atra kÃraïatÃvacchedake vyÃpyatÃnavacchedakÃntÃnupÃdÃne kapÃlÃkÃÓasaæyogasyÃnvayavyabhicÃritvaæ na nirvahati/ atastudapÃdÃnam/ ----------------------------------------- kÃryatÃvacchedakanirÆpitatÃd­ÓÃvacchedakasambandhÃvacchedakatvÃbhimatadharmavattvam/ vyatirekavyabhicÃraÓca kÃraïÃbhÃve 'pi kÃryotpattirÆpa÷/ kÃryatÃvacchedakasambandhena kÃryatÃvacchedakÃvacchinnÃdhikaraïaviÓi«ÂakÃraïatÃvacchedakavattvam/ vaiÓi«Âyaæ1svani«ÂhÃbhÃvÅyakÃraïatÃvacchedakasambandhÃvacchinnapratiyogitÃvacchedakatvasvÃvacchinnavyÃpyatÃnavacchedaka - yÃvadavacchinnÃdhikaraïakÆÂavattvasambandhÃvacchinnÃdheyatvobhÃyasambandhena/ tÃd­ÓakÆÂavattvaæ ca svasamÃnÃdhikaraïabhedapratiyogitÃvacchedakatvasambandhÃvacchinnasvani «ÂhÃvacchedakatÃka pratiyogitÃkabhedavattvasambandhena svaviÓi«Âatvaparyavasitam/ svÃdhikaraïatà svaviÓi«ÂakaraïatÃvacchedakadharmÃvacchinnanirÆpitÃdhikaraïatÃtvasambandhena/ svavaiÓi«Âyaæ svÃvacchinnavyÃpyatÃvacchedakatvasambandhÃvacchinnatvasvani«ÂhÃvacchedakatÃkapratiyogitÃkabhedavattvasambandhena/ pratiyogitÃvacchedakatà cÃdheyatÃsambandhena/ tÃd­ÓÃdheyatÃÓÆnyakÃraïatÃvacchedakadharmavattvam anvayasahacÃra÷/ niruktobhayasambandhena kÃryÃdhikaraïaviÓi«ÂÃnyakÃraïatÃvacchedakavattvaæ vyatirekasahacÃra÷/ anvayavyabhicÃragrastakapÃlÃkÃÓasaæyogavÃraïÃyÃnvayasahacÃragraha÷ kÃraïatÃgrahahetu÷/ vyatirekavyabhicÃragrastarÃsabhÃdivÃraïÃya vyatirekasahacÃragraha÷ tathÃ/ 2vyabhicÃra grahau ca krameïa sahacÃragrahapratibandhakau/ prakÃÓikÃyÃm [3] ato na vyabhicÃra ityanenÃnvaya iti/ ato na vyabhicÃra ityuttaravÃkyenÃnvaya ityartha÷/ vighnÃnyÆnasaækhyÃkatvasya kÃraïatÃvacchedakatve gauravamabhisandhÃna kalpÃntaramÃha - balavattarasyeti/ ---------------------------------------- 1.svani«ÂhÃbhÃvÅyetyÃdi/ prathamasvapadaæ kÃryatÃvacchedakÃvacchinnÃdhikaraïaparam/ dvitÅyasvapadaæ kÃraïatÃvacchedakaparam/ evamuparitanasvapadÃni kÃraïatÃvacchedakadharmaparÃïi/ 2. vyabhicÃragrahauceti/ anvayavyabhicÃragraha÷ anvayasahacÃragrahapratibandhaka÷, vyatirekavyabhicÃragraha÷ vyatirekasahacÃragrahapratibandhaka ityartha÷/ ---------------------------------------- vighnadhvaæsadvÃreti/ svajanyavighnadhvaæsasambandhenetyartha÷/ evamagre 'pi/ ata eva vighnabahutve 'pi yatra balavattaramekaæ maÇgalaæ vartante tatrÃpi samÃptirbhavati/ balavattaratvaæ ca vaijÃtyaviÓe«a÷/ [3] Ãhu÷ ityasvarassÆcita÷/ tadbÅjantu 'sak­duccarita÷ Óabda÷ sak­devÃrthaæ gamayati' iti nyÃyÃt ata ityÃdipadÃnÃmÃv­ttÃnÃmarthadvayabodhakatvÃnupapattireva/ nanu Ói«ÂÃcÃrÃnumitaÓrutibodhikartavyatÃkamityanena Ói«ÂÃcÃrasya maÇgalakartavyatÃbodhakaÓrutyanumÃpakatvaæ labhyate/ tacca noæpapadyate/ Ói«ÂÃcÃramÃtrasya ÓrutibodhitÃprav­ttaprav­ttivi«ayatvalak«aïakartavyatÃrahitabhojanasÃdhÃraïatvÃt/ 'snÃtvà bhu¤jÅta' ityÃdi÷ tatkartavyatÃbodhiketi vÃcyam/ tasyÃ÷ bhojane snÃnottarakÃlÅnatÃmÃtravidhÃnaparatvÃt/ bhojanasya rÃgaprÃptatayà tadvidhiparatvÃsambhavÃt/ 'aprÃpte hi ÓÃstramathavat' iti nyÃyenetyÃÓayena ÓaÇkate - [1] nanu maÇgalasya kartavyatva iti/ kartavayatve k­tividheyatve/ kiæ Óabda÷ k«epe/ tathà ca maÇgalakartavyatÃpramitikaraïaæ na kimapÅtyartha÷/ Ói«ÂÃcÃrasyoktayuktyà ÓrutyanumÃpakatvÃsambhavÃt iti bhÃva÷/ yattu kartavyatvaæ k­tividheyatÃprayojakatvamityartha÷ iti, tadapahÃsyam/ vi«ayatÃtmakagauïakarmÃrthakasya tavyÃdipratyayasya vi«ayatÃprayojakadharmavadarthakatÃyÃæ pramÃïÃbhÃvÃt/ anyathà boddhavyaÓabdÃdÃvapi tathà prasaÇgÃt/ ata eva [3] maÇgalasya ÓrutibodhitakartavyatÃkatvaæ vyavasthÃpayituæ ÓaÇkata ityavataraïikÃdÃnamapi saÇgacchate/ aprÃmÃïyaj¤ÃnÃnÃskanditaniÓcayÃnukÆlasamÅcÅnayuktikathanaæ vyavasthÃpanam/ tumuna÷ icchaivÃrtha÷/ tasya 1svavi«ayasamÃnakart­katvasvaprayojyecchÃvi«ayatvobhayasambandhena ÓaÇkÃyÃmanvaya÷/ --------------------------------------- 1. svavi«ayetyÃdi/ svaæ vvavasthÃpanecchà tadvi«aya÷ vyavasthÃpanaæ tatsamÃnakart­katvaæ ÓaÇkÃyÃm, tathà svaæ vyavasthÃpanecchà tatprayojyà ÓaÇgÃvi«ayakecchà tadvi«ayatvaæ ca ÓaÇkÃyÃm/ maÇgalasya ÓrutibodhitakartavyatÃkatvaæ vyavasthÃpayeyamitÅcchayà pÆrvapak«aæ kuryÃmiti pÆrvapak«ecchà jÃyata iti bhÃva÷/ ---------------------------------------- dÅpikÃyÃæ samÃdhatte- [1] Ói«ÂetyÃdi/ hetusÃdhyÃdipradarÓanapÆrvakamanumÃnasvarÆpaæ viv­ïoti - [1] tathÃhÅtyalaukikÃvigÅtaÓi«ÂÃcÃravi«ayatvÃditi/ atrÃlaukikatvasamÃnÃdhikaraïÃvigÅtatvasamÃnÃdhikaraïaÓi«ÂÃcÃravi«ayatvÃdityÃÓaya÷/ karmadhÃrayopari ÓrÆyamÃïabhÃvapratyayasya pÆrvapadÃrthatÃvacchedakasamÃnÃdhikaraïottarapadÃrthatÃvacchedakabodhakatvavyutpatte÷/ nanu Ói«ÂÃcÃrÃnumitaÓruterityatra Ói«Âasamavetak­tivi«ayakaparÃmarÓajanyÃnumitividheyatvaæ Órutau bodhitaæ na saæghaÂate/ 'maÇgalaæ ÓrutibodhitakartavyatÃkam' ityanumitividheyatvasya ÓrutibodhitakartavyatÃkatva eva sattvÃt/ ÓruteÓca 1tadavacchedakakoÂipravi«ÂatvÃt/ vidheyakoÂipravi«Âatve 'pi vidheyatvaæ na svÅkartuæ Óakyam/ tathà sati vahnitvamanumitamiti vyavahÃraprasaÇgÃt ityÃÓaÇkÃyÃæ ÓrutervidheyatvamupapÃdayati - [3] atrÃyamÃÓaya ityÃdinÃ/ anumite÷ pÆrvamasiddhatvÃditi/ anumitiprÃkkÃlÅnaj¤Ãnavi«ayatÃnavacchedakatvÃdityartha÷/ tena parÃmarÓavi«ayatve 'pi mahÃnasÅyavahnyÃde÷ na vidheyatÃnupapatti÷/ atra ca maÇgalakartavyatÃbondhakaÓrutirÆpaviÓe«astu pak«e sÃdhyasambandhasiddhimÃtreïaiva sambhavati/ parvato vahnimÃnityÃdau parvatÅyavahnyÃdivadityavadheyam/ nanu [1] Ói«ÂÃcÃranumitarutereveti dÅpikÃvÃkyasthenaivakÃreïa tÃd­ÓaÓrutyatiriktasya maÇgalakartavyatÃyÃæ pramÃïatvaæ vyavacchidyate/ tacca na yujyate/ 'maÇgalaæ kartavyaæ samÃptiphalakatvÃt' ityanumÃnasya tatra pramÃïatvaæ sambhavatÅtyata Ãha - [3] evakÃro 'pyarthaka iti/ Ãhurityasvarasa÷/ tadbÅjantu v­ttyaniyÃmakasambandhasya vyÃpakatÃghaÂakatvasÃmÃnÃdhikaraïyaghaÂakatvayorasambhava÷/ yathÃÓrutadÅpikÃvÃkyÃrthÃsvÃrasyaæ ceti/ vidhimantarà rÃgÃdÅti/ atra cÃntarÃÓabdasyÃbhÃvor'thaæ÷/ tasya sÃmÃnÃdhikaraïyasambandhena rÃge anvaya÷/ atra ca vidhe÷ svabodhitakartavyatÃkatvasambandhÃvacchinnapratiyogitÃkatvasambandhenÃnvaya÷/ sÃmÃnÃdhikaraïyaghaÂakadvitÅyav­ttirviæ«ayatayÃ/ ---------------------------------------- 1. tadavacchedaketi/ vidheyatÃvacchedaketyartha÷/ ---------------------------------------- tasila÷ prayojyatvamartha÷/ prÃpti÷ prav­tti÷/ ktapratyayÃrtha÷ vidheya÷/ tathà ca viddhyabhÃvasamÃnÃdhikaraïarÃgÃdhÅnaprav­ttividheyabhinnatvamiti phalitam/ yadyapi maÇgale rutibodhatakartavyatÃkatvasandehena tÃd­ÓarÃgÃdhÅnaprav­ttivi«ayatvasya sandigdhatayà viÓi«Âaheto÷ sÃdhyÃviÓe«o durvÃra÷, niÓcitahetoreva niÓcÃyakatvÃt, tathÃpi prav­ttivi«ayatvena ubhayavÃdimatasiddhaæ yadyadbhojanÃdikaæ tattadbhinnatvaniveÓe tÃtparyam/ ata eva rÃtriÓrÃddhÃdivÃraïÃyÃvigÅtatvaviÓe«aïamapi saphalam/ anyathà tatra Órutibodhitakartavyatvavirahe vidhimantarà rÃgata÷ prÃptatvena tadvaiyarthyÃt/ avigÅtatvaæ dharmaÓÃstrÃdyadhÅnaniv­ttivi«ayabhinnatvam/ Ãdipadena ni«phalatvapramÃsaÇgraha÷/ tena 'nu kuryÃt ni«phalam' ityÃde÷ anuvÃdarÆpatve vyutkramak­tadarÓÃdau na vyabhicÃra÷/ etatsarvamabhipretyÃgre [4] saÇk«epa ityuktam/ [3] vedoktatvaj¤Ãneneti/ vedoktatvaj¤ÃnajanyavedavihitakarmÃnukÆlak­timattvaæ Ói«Âatvamityartha÷/ vedÃvihitahiæsÃdikarmÃïi vedoktatvabhrameïa ya÷ karoti tadvÃraïÃya vedoktatvaj¤Ãnaæ pramÃrÆpamiti bhÃva÷/ [3] ahiæsÃdikartarÅti/ 1atrÃhiæsÃÓabdena hiæsÃvirodhivyÃpÃro vivak«ita÷/ dÅpikÃyÃm [1] ni«iddhatvÃditi/ idaæ cÃpÃtata÷/ na kuryÃdityÃderanuvÃdarÆpatÃyÃ÷ prÃgevoktatvÃt/ [4] tarkapadasyetyÃdi«a«ÂhyÃ÷ viÓe«yatvamartha÷/ tasya bhrame 'nvaya÷/ bhramamityatra niv­ttyanvayi pratiyogitvaæ dvitÅyÃrtha÷/ niv­ttyanukÆlavyÃpÃro vÃraïaæ, tumartha icchÃ, tasyÃÓca svavi«ayasamÃnakart­katvasvaprayojyecchÃvi«ayatvobhayasaæbandhena nirvacane 'nvaya÷/ dÅpikÃyÃm saÇk«epeïeti/ svalpatvenetyartha÷/ vaiÓi«Âye t­tÅyÃ, tacca kathanÃnvitam/ ---------------------------------------- 1. atrÃhiæsÃÓabdeneti/ ahiæsÃÓabdasya hiæsÃbhÃvÃrthakatve abhÃvasya k­tyavi«ayatvÃt ahiæsÃkartarÅtyanupapannaæ syÃt/ ata÷ hiæsÃvirodhivyÃpÃro 'hiæsetyartha÷/ na¤o 'tra virodhyarthakatvaæ 'tadanyatadviruddhatadabhÃve«u na¤' iti ÓÃstrak­dvacanam/ ---------------------------------------- *{padÃrthavibhÃga÷}* [15] padasambandhitvÃæÓasyeti/ na ca vi«ayatve 'bhidhÃrÆpitatvasya vyarthatvÃt kiæ tadabhidhÃneneti vÃcyam/ 1abhidhÃnirÆpitavi«ayatvasyÃpi vi«ayasya sattvÃt abhidhÅyavi«ayatvasya padÃrthasÃmÃnyalak«aïatà na saæbhavatÅti bhramavÃraïÃya vi«ayatÃyÃmabhidhÃnirÆpitatvasya niveÓenÃdo«Ãt/ padasambandhinyÃÓcÃbhidhÃyÃ÷ vi«ayatÃsaæbandhenaiva vi«ayasaæbaddhatvÃt yadyapi vi«ayatÃsambandhena abhidhÃvattvasyaiva lak«aïatvaæ vaktumucitamiti tasyÃ÷ prakÃravidhayà niveÓo viphala÷, tathÃpi"vyÃv­ttirvyavahÃro và lak«aïasya prayojanam"ityuktarÅtyà vyavahÃrasÃdhane vi«ayatÃyÃ÷ v­ttyaniyÃmakatayà hetutÃvacchedakasambandhatvaæ savivÃdamityabhiprÃya÷/ na caivaæ svasamÃnÃdhikaraïavyÃpyatÃvacchedakavi«ayatÃrÆpadharmÃntaraghaÂitatvÃt abhidheyatvatvasya vyÃpyatÃnavacchedakatayà vyÃpyatvÃsiddhiriti vÃcyam/ abhidhÃvi«ayatvasya nirÆpitatvasambandhenÃbhidhÃviÓi«Âatvena lak«aïatvÃdityÃÓayÃditi/ dÅpikÃyÃm [15] padÃrthÃn vibhajate iti/ vipÆrvakabhajadhÃto÷ svasamabhivyÃh­tadvitÅyÃntapadopasthÃpyatÃvacchedakavyÃpyadharmaprakÃrakaj¤ÃnajanakaÓabdor'tha÷/ dvitÅyÃntapadaupasthÃpyatÃvacchedakatvamupalak«aïam/ evamuttaratrÃpi bodhyam/ nanu p­thivyÃdipadÃrthÃnÃmanantatvÃt kathaæ padÃrthÃnÃæ saptatvakathanaæ saægrahe saÇgacchata ityÃÓaÇkya saptapadasya dravyatvÃdirÆpasaptopÃdhyanyatamatatparatayà samÃdhatte prakÃÓikÃyÃm [15] dravyatvÃdirÆpà iti/ saptopÃdhaya iti/ nanvatropÃdhi«u kiæ nÃma saptatvam? na tÃvat saÇkhyÃrÆpaæ sambhavati uktayukte÷/ ekatvasya saÇkhyÃrÆpatve 'pi dravyatvÃdiviÓe«aïasaptatvasya saÇkhyÃrÆpatvÃyogÃt/ na ca bhramamÃdÃya tadapapattiriti vÃcyam/ abhrÃntÃnÃæ tÃd­ÓabhramÃsambhavena te«ÃmupÃdhi«u saptavyavahÃrÃnupapattiprasaÇgÃt/ tathÃpi ekamÃtrav­ttidharma ekatvam/ ekamÃtrav­ttitvaæ ca ----------------------------------------- 1. abhidhÃnirÆpiteti/ abhidhayà anirÆpitaæ vi«ayatvaæ yasyetyartha÷/ abhidhÅyavi«ayatvasyeti/ abhidhayà nirÆpitaæ yat vi«ayatvaæ tasyetyartha÷/ ----------------------------------------- svav­ttitvasvabhinnav­ttitvobhayasambandhena ki¤cidviÓi«ÂÃnyatvam/ svapratiyogiv­ttitvasvÃnuyogiv­ttitvobhayasambandhena bhedavadanyatvaæ vÃ/ tathà cÃyamanugama÷ -svÅyaikatvaprakÃratÃnirÆpitadravyatvani«ÂhaviÓe«yatvasvÅyaikatvaprakÃratÃnirÆ - pitaguïani«ÂhaviÓe«yatvÃdyanyatamavaddharmaviÓi«Âatvaæ saptatvam/ athÃtra svÅyaikatvaprakÃratÃnirÆpitadravyatvÃdini«ÂhaviÓe«yatvÃdisambandhÃvacchinna - svani«ÂhÃvacchedakatÃkapratiyogitÃkabhedasaptakavattvasambandhÃvacchinnasvani«ÂhÃvacchedakatÃkapratiyogitÃkabhedavattvasambandhena viÓi«Âatvaæ vÃcyam/ evaæ ca tatrÃpi bhede«u saptatvasyoktarityà apek«ÃbuddhiviÓe«asyaiva vaktavyatayà anavasthÃprasaÇgÃditi cet - na/ atrÃpek«ÃbuddhiviÓe«avi«ayatvaæ ca dravyatvani«ÂhaviÓe«yatÃnirÆpita ekatvani«ÂhaprakÃratvaviÓi«Âaæ yadguïatvani«ÂhaviÓe«yatÃnirÆpita ekatvani«ÂhaprakÃratvaviÓi«Âaæ tadÃdiviÓi«Âà ya buddhi÷ viÓe«yatÃsambandhenatadvattvaæ, viÓi«ÂÃyÃstasyÃ÷ viÓe«yatÃsambandhena dravyatvÃdÃveva sattvopagamÃt na samÆhÃlambanaj¤ÃnamÃdÃyÃtiprasaÇga÷/ vaiÓi«Âyaæ sÃmÃnÃdhikaraïyasambandheneti/ [15] evamagrimagranthasyÃpÅti/ navaiva dravyÃïÅtyÃdiretyartha÷/ dÅpikÃyÃm adhikasaækhyÃvyavacchedÃrthakatvÃditi/ atrÃdhikasaækhyÃÓabda÷ a«ÂamapadÃrthapara÷/ vyavacchedo nÃma ni«edhasiddhi÷/ tathà ca 'trÅn brÃhmaïÃn Ãnaya' ityÃdau caturthÃdibrÃhmaïani«edhavat a«ÂamapadÃrthani«edhasiddhiriti bhÃva÷/ 1svÃÓrayav­ttitvasvÃnÃÓrayav­ttitvobhayasambandhena prak­tasaptatvaviÓi«Âasaækhyà adhikasakhyÃpadÃrtha÷/ [15] nanvatirikta÷ padÃrtha iti/ yadyapi atiriktapadÃrtharÆpadharmyaprasiddhi÷ pramitatvÃbhÃvakoïÂyaprasiddhiÓceti vikalpo 'yaæ nopapadyate, tathÃpi pramita÷ padÃrtha÷ padÃrthavibhÃjakadharma÷ atirikto và na vetyartha÷/ ---------------------------------------- 1. svÃÓrayav­ttitveti/ svaæ saptatvasaækhyà svÃÓrayÃ÷ saptapadÃrthÃ÷ tadv­ttitvaæ a«ÂatvasaækhyÃyÃm, evaæ svaæ saptatvaæ tadanÃÓraya÷ a«ÂamapadÃrtha÷ tadv­ttitvaæ a«ÂatvasaækhyÃyÃm/ ----------------------------------------- atiriktatvaæ ca dravyatvÃdyabhÃvatvÃntÃnyatamÃdhikaraïav­ttitvam/ tathà ca padÃrthavibhÃjakadharma÷ tÃd­ÓÃdhikaraïav­ttirnavetyartho labhyata iti dharmiprasiddhyà koÂiprasiddhyà ca vikalpasiddhi÷/ yattu 'dravyÃdibhedakÆÂavattvasya tÃd­ÓabhedakÂÃtmakasya kÆÂaghaÂakapratyekÃnatiriktatayà pramitapadÃrthav­ttitvÃbhÃvasya durghaÂatvÃt/ vikalpe 'nyatarakoÂerabÃdhitatvaniyamÃt vyÃsajyav­ttidharmavacchinnÃnuyogitÃkaikadeÓav­ttipratiyogitÃkÃbhÃvasyÃprÃmÃïikatvÃt tÃd­ÓakÆÂÃdhikaraïatvasya cÃprasiddhatvÃt kÆÂatvasya durvacatvÃcca/ pramita÷ padÃrtha÷ dravyÃdibhedakÆÂavÃn na veti vikalpÃrtha÷ ityapi na/ bhedÃnÃmekaviÓi«ÂÃparatvena niveÓe 'prasiddhiprasaÇgena tÃvadvivi«ayakadhÅvi«ayatvasya pratyekameva bhede«u sattvÃt/ [16] iti vyavacchedÃrthakatvÃditi/ ityÃkÃrakaniÓcayaphalakatvÃdityartha÷/ na ca tÃd­ÓaniÓcaya eva mÃstu iti ÓaÇkanÅyam/ «o¬aÓapadÃrthÃnÃæ kÊptapadÃrthÃntarbhÃvasÃdhane tÃd­ÓavyÃptiniÓcayasyÃvaÓyÃpek«itatvÃt/ [15] saægrahe dravyaguïetyÃdi/ atra ca dravyÃdyanyatamatvasambandhena 'ekatra dvayam' iti rÅtyà padÃrthatvÃvacchinne dravyÃdyanvayo vyutpattivaicitryÃt/ 'padÃrthatvaæ dravyÃdisaptÃnyatamatvavyÃpyam' iti bodhastu auttarakÃliko mÃnasa eva/ prapa¤citaæ cedadasmÃbhiranyatra/ dÅpikÃyÃm [15] dravyÃdisaptÃnyatamatvaæ nÃmetyÃdi/ atrÃyamÃÓaya÷--- sÃmÃnÃdhikaraïyasaæbandhena dravyabhedaviÓi«Âo yo guïabheda÷ tadviÓi«Âo ya÷ karmabheda÷ tadviÓi«Âo yo 'yaæ sÃmÃnyabheda÷ tadviÓi«Âo yo 'yaæ viÓe«abheda÷ tadviÓi«Âo yo 'yaæ samavÃyabheda÷ tadviÓi«Âo yo 'yamabhÃvabheda÷ tasyÃbhÃvatvÃvacchinnÃnuyogitÃkasvarÆpasaæbandhÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃva eva dravyÃdyanyatamatvaæ, evaæ vaiparÅtyamapyevamÆhyam/ anyathà dravyÃdibhedasaptatvÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃvarÆpatve saptatvasya durvacatayà tÃd­ÓÃbhÃvasyÃpi aprasiddhyÃpatte÷/ yadyapi saptatvasya tadvi«ayakadhÅviÓe«avi«ayatvarÆpatvaæ suvacam/ tathÃpi vi«ayatvasya vyÃsajyav­ttitve mÃnÃbhÃva÷ tadavacchinnÃtyantÃbhÃva÷ dravyÃdi«u pratyekaæ vartate/ asmatpak«e tu tÃd­Óabhedaæ prati tÃd­Óasaæbandhasya vyadhikaraïatayà vyadhikaraïasambandhÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃvaprasiddhisaulabhyamiti sudhÅbhi÷ vibhÃvanÅyam/ [16] vastutastvityÃdi/ idamatra cintyam-padÃrthatvaæ dravyÃdyanyatamatvavyÃpyam, saptatvaæ ca tadvi«ayakadhÅvi«ayakatvarÆpamityuktayaiva sÃmäjasye dravyapadasya dravyatvaparatvaæ anyatamapadasyÃnyatamavatparatvaæ ca vinà lak«aïÃæ na nirvahatÅti lak«aïÃÓrayaïamayuktam/ ki¤cillak«aïà hi ÓakyasambandharÆpà dravyÃdyanyatamasya ÓakyÃrthatvÃbhÃvÃt tÃd­ÓÃnyatamavati lak«aïà na Óakyate/ tathà Óaktyaprasiddhi÷ upapÃdanÃyaiva/ *{dravyavibhÃga÷}* [22] dravyamiti jÃtyekavacanamiti/ nanvatra kiæ nÃma jÃtigatamekatvam? na tÃvat guïa÷/ tatra tadanaÇgÅkÃrÃt/ nÃpi sajÃtÅyadvitÅyaærÃhityam, siddhyasiddhibhyÃæ vyÃghÃtÃm iti cet, ucyate-ekamÃtrav­ttidharmÃvacchinne ekavacanasya Óakti÷/ vyaktyekatvaparavÃkyasthale 'paÓunà yajeta' ityÃdau 1svÃÓrayatvasvav­ttipratiyogitÃvacchedakatvobhayasambandhena prak­tyarthe 'nvaya÷/ avacchedakatvaæ ca svakaraïakayÃgakaraïÅbhÆtapaÓvÃdiv­ttibhedapratiyogitÃvacchedakatvasambandhena avacchedakatà cÃÓrayatÃsambandhena/ jÃtyekatvaparavÃkyasthale dravyamityÃdau tu 2svÃÓrayÃÓrayatvasvakarmakavibhÃgakarmÅbhÆtadravyav­ttibhedapratiyog itÃvacchedaka- tvasambandhÃvacchinnasvani«ÂhapratiyogitÃvacchedakatÃkatvobhayasambandhena prak­tyarthe 'nvaya÷/ sà ca svÃÓrayÃÓrayatvasambandhena/ ekatvamanyatrÃpi bodhyam/ --------------------------------------- 1. svÃÓrayatveti/ svaæ ekatvam, tadÃÓrayatvaæ prak­tyarthe paÓau, evaæ svaæ ekatvaæ tadv­tti÷ paÓumadbheda÷ tatpratiyogitÃvacchedakatvaæ ca paÓau/ svakaraïaketyatra svaÓabda÷ prak­tyarthapaÓupara÷/ 2. svÃÓrayÃÓrayatvetyÃdi/ prathavasvaÓabda÷ ekatvapara÷/ dvitÅyasvaÓabda÷ t­tÅyasvaÓabdaÓca prak­tyarthadravyapara÷/ svani«ÂhapratiyogitÃvacchedakatÃkatvamityasya svani«Âhà yà bhedapratiyogitÃvacchedakatà tatkatvamityartha÷/ svani«ÂhÃvacchedakatÃkapratiyogitÃkabhedavattvamiti yÃvat/ ---------------------------------------- [24] mÅmÃæsakamatamityÃdi/ dÆ«aïaæ anupapannatvaprakÃrakaj¤ÃnÃnukÆlayuktikathanam/ tumuna icchaivÃrtha÷, tasyÃ÷ upanyÃse 1pÆrvavadevÃnvaya÷/ [24] atiriktatvaæ vyasthÃpayitum ityatrÃpi uktarÅtireva/ nirÃkaraïaæ tu abhÃvaprakÃrakaj¤ÃnÃnukÆlaÓabda÷/ [24] antarbhÃvamityatra dvitÅyÃyÃ÷ pratiyogitvamartha÷/ tasya nirÃkaraïaikadeÓe 'bhÃve 'nvaya÷/ dÅpikÃyä [24] pratÅtibalÃdityatra balaÓabdena vi«ayasÃdhakatvaæ dyotyate/ ata÷ tasyà bhramatve na vi«ayasÃdhakatvamiti ÓaÇkÃnirÃsÃyÃbÃdhitetyuktam/ nÅletyÃdi/ atra ca dravyasÃdhakahetudvayakathanaæ 2nyÆnÃdhikad­«ÂÃntamabhisandhÃya/ [24] kÃlikÃdisambandheneti/ atrÃdipadena vi«ayatÃsambandhasya parigraha÷/ na tu daiÓikaviÓe«aïatÃyÃ÷, tathà sati mÆrte«u sÃdhyasattvena vyabhicÃrÃnavakÃÓÃt/ [24] atiprasaktatve 'pÅti/ janyaguïadÃvityÃdi÷/ dravyatve siddhe satÅti/ atra dravyatva iti saptamyÃ÷ anumitirÆpasiddhirartha÷/ tasyà uttarakÃlÅnatvasambandhena nirÃkaraïe 'nvaya÷/ dÅpikÃyÃm [23] tamaso nÃkÃÓÃdipa¤cake 'ntarbhÃva iti/ ÃkÃÓÃdipa¤cakÃnyatamatvatvÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃva÷ tamov­ttirityanvayabodha÷/ [23] na vÃyÃviti p­thakkaraïaæ vÃyÃvanantarbhÆtatvasÃdhakahetvantarasattvÃt/ na hi sparÓÃbhÃvÃderapi ÃkÃÓÃdyanantarbhÆntatvasÃdhakatvaæ sambhavati, 3vyabhicÃrÃt/ navÅnamatamanus­tya prakÃÓikÃyÃm [24] vastutastviti/ ---------------------------------------- 1. pÆrvavadevÃnvaya iti/ svavi«ayasamÃnakart­katvasvaprayojyecchÃvi«ayatvobhayasaæbandhenÃnvaya÷ ityartha÷/ 2. nyÆnÃdhikad­«ÂÃntamabhisamndhÃyeti/ tamaso dravyatvasÃdhakanÅlatvaheto÷ nÅladravyÃïyeva dda«ÂhÃnta÷, tamaso dravyatvasÃdhakakriyÃvattvahetostu mÆrtadravyÃïi d­«ÂÃnta ityevaæ tÃtpayam/ 3. vyabhicÃrÃditi/ tama÷ ÃkÃÓÃdyanantarbhÆtaæ sparÓÃbhÃvÃditi hi prayoktavyam/ tatra ca sÃdhyÃbhÃvavati ÃkÃÓÃdau sparÓÃbhÃvasattvÃt vyabhicÃra ityartha÷/ ---------------------------------------- [24] vi«amavyÃptamiti/ vi«amavyÃptatvaæ ca sÃdhyÃvyÃpakatve sati sÃdhyavyÃpyatvam/ samavyÃptatvaæ ca sÃdhyavyÃpakatve sati sÃdhyavyÃpyatvam/ nanu sadÃgatimattvÃbhÃvÃdityatra hetau sadÃgatiÓabdena yogavyutpattyà sÃrvakÃlikagamanaæ labhyate/ sÃrvakÃlikatvaæ ca kÃlatvanirÆpitakÃlikasaæbandhÃvacchinnavyÃpakatvaæ, pralayÃdau janyavÃyorabhÃvÃt tadÅyakriyÃyÃ÷ tadÃnÅæ viraheïa kÃlatvavyÃpakagamanarÆpasadÃgatiÓabdÃrthasya janyavÃyÃvabhÃvena 1tadabhÃvena vÃyvanantarbhÆntatvasÃdhane vyabhicÃra ityata Ãha -- [24] sadÃgati÷ vijÃtÅyakriyeti/ evaæ ca vaijÃtyaviÓe«asya janyavÃyukriyÃyÃmapi sattvÃt na do«a iti bhÃva÷/ kÊptadravye«vanantarbhÃvÃdityartha iti/ idamatra pariÓe«ÃnumÃnaæ vivak«itam - tama÷ p­thivyÃdibhedakÆÂadravyatvobhayavat p­thivyÃdyanantarbhÆntatvadravyatvobhayasmÃt yannaivaæ tannaivaæ yathà ghaÂa iti/ atrÃbhÃvarÆpatayà tamasa÷ naiyÃyikairabhyupagamÃt siddhasÃdhanavÃraïÃya sÃdhyakoÂau dravyatvaniveÓa÷/ guïÃdau vyabhicÃravÃraïÃya hetukoÂau dravyatvaniveÓa÷/ guïÃdau vyabhicÃravÃraïÃya hetukoÂau dravyatvaniveÓa÷/ guïÃdau vyabhicÃravÃraïÃya hetukoÂau dravyatvaniveÓa÷/ p­thivyÃdau vyabhicÃravÃraïÃya p­thivyÃdÅti/ yattu-sÃmÃnÃdhikaraïyasambandhena p­thivyÃdibhedakÆÂaviÓi«Âadravyatvaæ sÃdhyaæ p­thivyÃdyanantarbhÆntatvaviÓi«Âadravyatvaæ heturiti/ tanna/ naiyÃyikamate 'numite÷ prÃk sÃdhyahetvoraprasiddhatayà vyatirekavyÃpterdurgrahatvÃditi/ dÅpikÃyÃm [23] prau¬hetyÃdi/ prau¬hatvamutk­«Âatvaæ mahattvÃÓrayatvam, teja÷ paramÃïuvÃraïÃya mahatvaniveÓa÷/ tejastruÂivÃraïayotk­«ÂatvaniveÓa÷/ prakÃÓakatvaæ codbhÆtÃnabhibhÆtarÆpavattvam/ cak«urÃdivÃraïÃyodbhÆteti/ suvarïÃdivÃraïÃyÃnabhibhÆteti/ ghaÂÃdivÃraïÃya teja÷- padam/ yadyapi udbhÆtatvasya vak«yamÃïarÅtyà tattadanudbhÆtatvÃbhÃvakÆÂarÆpatayà pratiyogitÃnavacchedakÃnanugamÃt tama÷ padÃrthanÃnÃtvaæ prasajyate, ---------------------------------------- 1. tadabhÃveneti/ sadÃgatimattvabhÃvene tyartha÷/ ---------------------------------------- tathÃpi mahÃprabhÃvatvÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃva eva tama÷/ prau¬haprakÃÓakateja÷Óabdena ca mahÃprabhaiva vivak«itamiti abhipretyaivÃgre digityuktam/ prakÃÓikÃyÃm [24] ÃlokÃsahak­teti/ ÃlokÃjanyacÃk«u«anirÆpitalaukikavi«ayatvÃditi paryavasitÃrtha÷/ tenÃnyatra cak«u«a÷ ÃlokarÆpasahakÃrikÃraïaviÓi«Âatve 'pi na k«ati÷/ nanu tama÷ pratyak«e 'pi kÃlavidhayà Ãlokasya kÃraïatvÃt asiddhiriti cet - na/ kÃlatvÃvacchinnÃlokani«ÂhajanakatÃkatvÃbhÃvasya niveÓÃt/ spÃrÓanamÃdÃya ghaÂÃdau vyabhicÃravÃraïÃya cÃk«u«eti/ vi«ayatÃyÃæ laukikatvaniveÓe prayojanamÃha - [24] tamasaÓcÃk«u«e 'pi ghaÂÃdÅnÃmityÃdinÃ/ 'ghaÂe tama' ityÃkÃrakapratyak«e 'laukikyà j¤ÃnapratyÃsattyà ghaÂÃdÅnÃæ vi«ayatve 'pi na tatra vyabhicÃra ityartha÷/ atra cÃdhunÃtane«u pustakepu 'tamovÃn ghaÂa÷' iti pÃÂho 'nupapanna÷/"asmÃyÃmedhÃsrajovini÷" iti sÆtreïa tasmasvÅtyeva rÆpani«patte÷/ matupguïayorasambhavÃt/ upanÅtaæ viÓe«aïatayaiveti niyamenÃlaukikaj¤ÃnapratyÃsattyà ghaÂÃdÅnÃæ viÓe«yatayà bhÃnÃsaæbhavenÃlaukikavi«ayatÃmÃdÃya ghaÂÃdau vyabhicÃrÃsambhavÃcca/ atastÃd­ÓapÃÂho bhrÃntatama÷ prak«ipta iti vidÃÇkurvantu vidvÃæsa÷/ [24] viÓe«ÃbhÃvaæ vyÃpyadharmÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃvam/ idaæ ca pak«ad­«ÂÃntayorabhedaÓaÇkÃnirÃsÃya/ ayamatra bhÃva÷ - kÃryatÃvacchedakakoÂau tamobhinnatvasya dravyaviÓe«aïatvamupagamya tamobhinnadravyav­ttilaukikavi«ayatÃsambandhena cÃk«u«aæ prati saæyogenÃlokasya kÃraïatve yadyapi na do«a÷, tathÃpi tamaso dravyatve kÃryatÃvacchedakakoÂau tamobhinnatvaniveÓÃt gauravamanantÃvayavakalpanayÃpi/ tattamaÓcÃk«u«asyÃkasmikatvavÃraïÃya asÃdhÃraïakÃraïÃntarakalpanasyÃvaÓyakatayà gauravamiti/ [25] prÃgabhÃvÃdÅtyÃdipadenadhvaæsaparigraha÷/ [25] ÃvaÓyaketi/ idaæ ca tamobhÃva eva teja÷ kiæ na syÃditi vinigamanÃvirahaÓaÇkÃnirÃsÃya/ anyathà 'u«ïaæ teja÷' iti u«ïasparÓapratÅtyanupapattiprasaÇgÃt/ *{dravyalak«aïam}* dÅpikÃyÃm [31] dravyatvajÃtimattvamiti/ atra jÃtipadaæ samavÃyena dravyatvasya lak«aïatvalÃbhÃya/ na tu tadapi lak«aïaghaÂakaæ, tathà sati svasamÃnÃdhikaraïavyÃpyatÃvacchedakadharmÃntaraghaÂitatayà vyÃpyatÃnavacchedakatvena vyÃpyatvÃsiddhyÃpÃtÃt/ prakÃÓikÃyÃm [31] saæyogajanakatÃvacchedakatayeti/ atredamanumÃnamabhimatam - saæyogani«ÂhasamavÃyasambandhÃvacchinnakÃryatÃnirÆpitatÃdÃtmyasambandhÃvacchinnakÃraïatà ki¤ciddharmÃvacchinnà kÃraïatÃttvÃt daï¬Ãdini«ÂhaghaÂÃdikÃraïatÃvaditi/ 'siædhyato dharmasya jÃtitve lÃghavam' iti tarkasahak­tÃjjÃtitve bÃdhakÃbhÃvasahitÃcca parÃmarÓÃt dravyatvajÃtyavacchinnatvasiddhi÷/ ki¤cijjÃtyavacchinnatvasya sÃdhyatve pratibandhakÃbhÃvani«ÂhakÃraïatÃyÃæ vyabhicÃra÷ syÃditi tadupek«itam/ na ca sattÃæ p­thivÅtvÃdikÃæ ca jÃtimÃdÃyÃnumÃnaparyavasÃnÃt arthÃntaramiti vÃcyam/ tatsamaniyatadharmasyaiva tadavacchedakatvÃt sattÃdau tadvyÃpyatvÃdigrahasya prak­te sattvena tadÃdÃyÃnumÃnaparyavasÃnÃsambhavÃt/ 'sattÃdikaæ yadi saæyogasamavÃyikÃraïatÃvacchedakaæ syÃt tarhi saæyogasamavÃyikÃraïatÃsamaniyataæ syÃt' iti tarkavalÃt sattÃdijÃtyavacchinnatvÃnumityasambhavÃt/ evamuttaratrÃpi bodhyam/ samavÃyena saæyogaæ prati tÃdÃtmyena dravyatvena kÃraïatvaæ guïÃdau samavÃyena saæyogÃpattivÃraïÃya bodhyam/ [31] lak«aïalak«yatÃvacchedakayorabheda iti/ tathà sati lak«aïenetarabhedÃnumÃne parÃmarÓakÃle itarabhedasamÃnÃdhikaraïadravyatvaæ dravyatvavyÃpaketarabheda÷ ityÃkÃrakasiddhisattvÃt anumityanupapatti÷/ asamÃnÃkÃrakaniÓcayasyÃpi pratibandhakatvÃt/ si«Ãdhayi«ÃnudhÃvane ca prayÃsagauravamityabhiprÃya÷/ yattu - lak«aïalak«yatÃvacchedakayorabhede upanayavÃkyÃt ÓÃbdabodhÃnupapatti÷ prak­te 'pi sambhavati iti, tattuccham - dravyatvasya svarÆpato lak«yatÃvacchedakatvÃt, dravyatvatvena ca lak«aïatvÃt 'dravyatvavat dravyam' ityÃkÃrakaprÃcÅnamatopanayasya bÃdhakÃbhÃvÃt/ taddharmani«ÂhaprakÃratÃnirÆpitaviÓe«yatÃnirÆpitÃvacchedakatÃvacchedakatÃsambandhena ÓÃbdabuddhiæ pratyeva taddharmabhedasya kÃraïatvasya vaktavyatvÃt/ anyathà 'dravyaæ jÃtimat' ityÃdiprayogÃnupapatte÷/ *{avyÃptyÃdilak«aïam}* [33] lak«aïatÃvacchedakatvÃbhimatasaæbandhena yatki¤cillak«yÃv­ttitvamityartha iti/ lak«yatÃvacchedakasamÃnÃdhikaraïÃbhÃvÅyalak«aïatÃvacchedakasambandhÃvacchinnapratiyogitve sati lak«yatÃvacchedakÃdhikaraïanirÆpitalak«aïatÃvacchedakasaæbandhenÃdheyatvamavyÃptiriti ni«kar«a÷/ anyathà yathÃÓrute lak«yaikadeÓamÃtrasÃdhÃraïÃnugatÃnatiprasaktasya durvacatayà asambhavÃpatte÷/ asambhavino vÃraïÃya dvitÅyadalam, gandhÃdisallak«aïavÃraïÃya prathamadalam, p­thivyÃdaiæ saæyogÃdinà gandhÃdyabhÃvasya sattvÃt abhÃvapratiyogitÃyÃæ lak«aïatÃvacchedakasambandhÃvacchinnatvaniveÓa÷/ kÃlikasambandhena gavÃv­ttÃvekaÓaphÃdau tadvÃraïÃya dvitÅyadalaghaÂakÃdheyatÃyÃæ tatsambandhÃvacchinnatvaniveÓa÷/ na caivamapi gandhaghaÂobhayÃbhÃvaghaÂÃdiv­ttitvaviÓi«ÂagandhÃdyabhÃvÃderghaÂÃdau sattvÃt taddo«atÃdavasthyamiti vÃcyam/ tÃd­ÓÃbhÃvapratiyogitÃvacchedaka÷ tÃd­ÓÃdheyatÃvacchedakaÓca yo lak«aïatÃvacchedakadharma÷ tasya vivak«itatvÃt/ yadyapi tÃd­ÓÃbhÃvapratiyogitÃvacchedakaæ ghaÂatvagandhatvÃdikamapi, tathÃpi tÃd­ÓapratiyogitÃvacchedakatÃparyÃptyadhikaraïatvavivak«ayà na do«a÷/ [33] alak«ye lak«aïasyeti/ 1viÓe«aïatÃviÓe«eïa lak«yatÃvacchedakÃvacchinnapratiyogitÃkabhedavannirÆpitalak«aïatÃghaÂakasambandhÃvacchinnÃdheyatvamityartha÷/ ghaÂÃdau ghaÂÃdibhedÃsattvÃt gandhÃdaiæ nÃtivyÃpti÷/ na và kÃlikena jalÃdau gandhasattvamÃdÃya/ ---------------------------------------- 1. viÓe«aïatÃviÓe«eïetyasya bhedavatve 'nvaya÷/ ---------------------------------------- nÃpi p­thivyÃdÃveva p­thivyÃdibhedasya kÃlikasaæbandhena sattvÃt taddo«atÃdavasthyam/ lak«yamÃtrÃv­ttitvamiti dÅpikÃvÃkyÃt mÃtrapadasyetaravyavacchedaparatve lak«yetarÃv­ttitvaviÓi«Âalak«yav­ttitvaæ syÃbhÃva÷ asambhava iti labhyate/ tacca na yujyate - ativyÃptadharme 'tiprasaÇgÃt ityata÷ prakÃÓikÃyÃæ mÃtrapadaæ k­tsnÃrthakatayà vyÃca«Âe [33] mÃtrapadamiti/ [33] sambandhaviÓe«etyÃdi/ lak«aïatÃvacchedakasambandhÃvacchinnodheyatÃpratiyogitÃkasvarÆpamevÃtrasaæbandhaviÓe«a÷/ lak«aïatÃvacchedakasambandhÃvacchinnÃdheyatÃpratiyogikasvarÆpasambandhÃvacchinnalak«yav­ttitvatvÃvacchinnapratiyogitÃkÃ- bhÃvo 'sambhava iti paryavasitam/ tena dvitvÃdyavacchinnÃdheyatÃpratiyogitÃkasvarÆpasya guïÃdiv­ttitvaæ prati vyadhikaraïatvÃt/ atra ca mÃtrapadasya samabhivyÃh­tapadÃrthatÃvacchedakavyÃpakatvÃrthakatayà nirÆpakatÃsambandhÃvacchinnalak«yatÃvacchedakavyÃpakatvaæ Ãdheyatve labhyate/ tathà satyativyÃptadharme 'tiprasaÇgÃt yÃvatyo lak«yavyaktaya÷ tattadvyaktitvÃbhÃvakÆÂavattvaæ tu durj¤eyam, vinigamanÃvirahÃbhyÃæ vivak«itumaÓakyaæ cetyÃlocya etat [33] lak«yav­ttitvasÃmÃnyÃbhÃvasphorakamiti/ vastutastu lak«yatÃvacchedakavyÃpakÃbhÃvÅyalak«aïatÃghaÂasambandhÃvacchinnaprati yogitÃvacchedakalak«aïatÃvacchedaka- lak«aïatÃvacchedakadharmavattvamasambhava÷/ lak«yatÃvacchedakavyÃpakatvaæ ca lak«yatÃvacchedakasamÃnÃdhikaraïÃtyantÃbhÃvapratiyogitÃnavacchedakadhamravattvam, na tu tÃd­ÓÃbhÃvÃpratiyogitvam; sarve«Ãmeva dvitvÃdyavacchinnapratiyogitayà asambhavÃpatte÷/ etena viÓe«arÆpeïa saæsargatvÃnabhyupagame 'pi na k«ati÷/ lak«yatÃvacchedakatÃghaÂakasambandhÃdinà lak«yatÃvacchedakÃdiprakÃreïaivÃdhikaraïapraveÓa÷/ tena sambandhÃntareïa lak«yatÃvacchedakÃdyadhikaraïamÃdÃya na do«a÷/ na vÃnavasthÃ/ [33] ekaÓaphavattvamitÅti/ yadyapi Óate pa¤cÃÓannyÃyena gavÃderapyekaÓaphavattvamak«atam, tathÃpyekatvamatra na sa¬khyÃrÆpam/ api tu svÃÓrayapÃdav­ttitvasvabhinnatvobhayasambandhena ÓaphaviÓi«ÂÃnyatvarÆpaæ pÃribhëikaæ j¤eyam/ ativyÃptiÓarÅre lak«yav­ttitvaniveÓanamanÃvaÓyakamityabhiprÃyeïa [33] du«ÂasaÇkarepÅti, nyÃyÃditi/ du«ÂasvarÆpaikye 'pi do«asvarÆpayo÷ parasparaæ bhinnatvÃt tanniveÓanamanÃvaÓyakamiti bhÃva÷/ atra kvacit prÃcÅnagranthe«u digiti d­Óyate/ tatra cÃyaæ bhÃva÷ - asambhavinyekaÓaphavattvÃdau 'idamatrÃtivyÃptam' iti vyavahÃrÃbhÃvÃt lak«yav­ttitvamavaÓyaæ niveÓanÅyamiti na tatroktanyÃyÃvakÃÓa÷/ ekatrÃsambhavina evÃnyatra vyavahÃre bÃdhakÃbhÃvÃt tatroktanyÃyÃvakÃÓa iti/ *{lak«aïalak«aïavicÃra÷}* nanu [30] 'etaddÆ«aïatrayarahito dharma' iti dÅpikÃvÃkyÃt tÃd­Óado«atrayatvÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃva eva lak«aïalak«aïamiti labhyate/ tacca na yujyate/ avyÃptyÃdipratyekado«agrastadharmeæ'pi tatsattvenÃtivyÃpte÷ ityata Ãha [38] uktadÆ«aïÃbhÃvatrayaviÓi«Âa ityartha iti/ yÃvat pratyekÃdhikaraïasyaiva kÆÂÃdhikaraïatvÃt na do«a iti bhÃva÷/ [38] avyÃptyÃdÅtyÃdipadenÃsambhavaparigraha÷/ [38] anyÃd­Óamiti/ tathà ca asÃdhÃraïapadaæ vak«yamÃïÃrthe pÃribhëikamiti/ sÃdhÃraïaæ na bhavatÅtyasÃdhÃraïaæ iti vyutpattyà sÃdhÃraïapadÃrtha÷ lak«yav­ttitvaviÓi«ÂÃlak«yav­ttitvarÆpa÷ tadabhÃvarÆpÃsÃdhÃraïapadÃrthasya yaugikasyÃvyÃptyasambhavagrastayo÷ sattvena tÃd­ÓÃrthÃnupapatti÷, kiæ ca 'etaddÆ«aïatrayarahitadharmo lak«aïam' iti granthena virodhaÓca ityasvÃrasyadvayaæ manasi nidhÃya pÃribhëikaæ nirvaktÅtyapi bodhyamiti prakÃÓikÃvataraïikÃtÃtparyam/ 'avyÃptyasambhavagrastayorvÃraïÃya satyantam' iti pÃÂha÷ prÃmÃdika÷/ ekaÓaphavattvÃdirÆpasyÃsambhavina÷ svavyÃpakatatkatvarÆpalak«yatÃvacchedakavyÃpyatvaviraheïa tatrÃvyÃptyaprasakte÷/ [38] avyÃptasyeti prÃcÅnakoÓe«u pÃÂho d­Óyate/ sa eva yukta÷/ yattu - p­thivyÃdikaæ samavÃyena lak«aïamityÃdÃvasambhavini gaganadÃvativyÃpti÷/ lak«yatÃvacchedakÃbhÃvavadv­ttitvarÆpasya lak«yatÃvacchedakavyÃpyatvasya tatra sattvÃt ityavyÃptyasambhavagrastayoriti pÃÂho 'pi sÃdhuriti - tanna - abhidheyatvÃdÃvativyÃpte÷ vak«yamÃïÃyÃ÷ asaÇgatiprasaÇgÃt svavyÃpakatatkatvarÆpavyÃpyatvasyÃvaÓyaæ niveÓanÅyatayà tatpÃÂhasÃdhutvÃsambhavÃt/ yadi ca tatpÃÂhasÃdhutve 'pyÃgraha÷, tadà svÃbhÃvavadv­ttitvasambandhÃvacchinna lak«yatÃvacchedakani«ÂhapratiyogitÃvacchedakani«ÂhÃbhÃvÅyasvasamÃnÃdhikaraïabheda- pratiyogitÃvacchedakatvasambandhÃvacchinnapratiyogitvarÆpavyÃpyatvasya niveÓena tadupapÃdanÅyam/ [38] sa evÃsÃdhÃraïa dharma ityucyata iti dÅpikÃvÃkyÃt asÃdhÃraïatve sati dharmatvamiti labhyate, tatra dharmatvÃæÓasya niveÓanamaphalam av­ttigaganÃde÷ lak«yatÃvacchedakavyÃpakatvavirahÃt tatrÃvyÃpteraprasarÃt ata÷ tatpadasya sÃrthakyamÃha - [38] dharmapadamiti/ [38] lak«aïatÃghaÂakasambandheneti/ lak«yatÃvacchedakasambandhena lak«yatÃvacchedakÃdhikaraïav­ttyabhÃvÅyalak«aïatÃvacchedakasaæbandhÃvacchinnapratiyogitÃnavacchedaka÷ lak«aïatÃvacchedakasambandhena svÃvacchinnÃdhikaraïav­ttibhedapratiyogitÃnavacchedaka k«yatÃvacchedakakaÓca yo lak«aïatÃvacchedakadharma÷ tadvattvaæ vivak«aïÅyamityartha÷/ [38] vyÃpakatvÃdityÃdinà vyÃpyatvaparigraha÷/ tathà ca lak«yatÃvacchedakaviÓi«Âa lak«aïatÃvacchedakavattvaæ asÃdhÃraïatvamiti ni«kar«a÷/ vaiÓi«yaæ ca svav­ttibhedapratiyogitÃvacchedakatvasvÃdhikaraïav­ttyabhÃvÅyatÃd­ÓapratiyogitÃvacchedakatvasambandhÃvacchinnasvani«ÂhÃ- vacchedakatÃkapratiyogitÃkabhedavattvobhayasambandhena/ 1avacchedakatvaæ lak«aïatÃghaÂakasambandhena ---------------------------------------- 1. avacchadekatvamiti/ prathamasambandhaghaÂakamavacchedakatvamityartha÷/ tathà ca lak«yatÃvacchedake gotve yo bheda÷ sÃsnÃditvavadbheda÷, tathà hi svaæ sÃsnÃditvarÆpaæ lak«aïatÃvacchedakaæ tadavacchinnasya sÃsnÃde÷ lak«aïatÃvacchedakasamavÃyasambandhena yadadhikaraïaæ go÷ tadv­ttibhedapratiyogitÃvacchedakatvasya gotve 'bhÃvÃt tÃd­ÓabhedapratiyogitÃvacchedakattvasambandhena na sÃsnÃditvavat gotvaæ iti gotvav­tti÷ sÃsnÃditvavadbheda÷ bhavati tatpratiyogitÃvacchedakatvaæ sÃsnÃditve/ evaæ svaæ gotvaæ tadadhikaraïav­tyabhÃvapratiyogitÃvacchedakatvaæ sÃsnÃdittve nÃstÅti tÃd­ÓapratiyogitÃvacchedakatvasambandhena gotvavadbheda÷ sÃsnÃditve 'stÅti ubhayasambandhena lak«yatÃvacchedakagotvaviÓi«Âatvaæ lak«aïatÃvacchedake sÃsnÃditve dra«Âavyam/ evaæ ca prathamadvitÅyat­tÅyasva padÃni lak«yatÃvacchedakaparÃïi, caturthasvapadaæ lak«aïatÃvacchedakaparamiti viveka÷/ ----------------------------------------- svÃvacchinnÃdhikaraïav­ttibhedapratiyogitÃvacchedakatvasaæbandhena/ saæyogÃdinÃæ gandhÃdyabhÃvavÃraïÃya vyÃpakatÃyÃæ lak«aïatÃghaÂakasaæbandhÃvacchinnatvaniveÓa÷/ jalÃdau kÃlikÃdinà gandhÃdisattvÃt vyÃpyatÃyÃæ tanniveÓa÷/ anyacca svayamÆhyam/ [38] asÃdhÃraïatvasya vighaÂakà iti/ atra vipÆrvaghaÂadhÃto÷ abhÃvor'tha÷/ ïvulassampÃdaka÷/ tathà ca lak«yatÃvacchedakavyÃpakatvasahitalak«yatÃvacchedaka1vyÃpyatvarÆpaviÓi«ÂÃbhÃvasampÃdakà ityartha÷/ tÃd­ÓÃbhÃvaÓcÃtivyÃpte2viÓe«yÃbhÃvaprayukta÷/ avyÃptyasambhavinoÓca viÓe«aïÃbhÃvaprayukta ityabhipretyÃha - [38] ativyÃptÃviti/ pak«atÃvacchedakasÃmÃnÃdhikaraïyamÃtreïa hetvabhÃvavattvaæ bhÃgÃsiddhi÷/ tadavacchedena tadabhÃvavattvaæ svarÆpÃsiddhiriti viveka÷/ atra ca bhÃgÃsiddhe÷ avacchedakÃvacchedena pak«e hetumattÃj¤ÃnavirodhitayÃ, svarÆpÃsiddhe÷ avacchedakÃvacchedena sÃmÃnÃdhikaraïyena ca pak«e hetumattÃj¤Ãnavirodhitayà dvayorapi pak«adharmatÃj¤Ãnaæ prati virodhitayà hetvÃbhÃsatvamiti dhyeyam/ [39] vyÃv­ttireveti/ ayamÃÓaya÷ - 'vyÃv­ttirvyavahÃro và lak«aïasya prayojanam' iti/ vyÃv­tti÷ itarabheda÷/ vyavahÃra÷ j¤ÃnajanakaÓabda÷/ prayojanaæ j¤Ãpyam/ tathà ca vyÃvartakatvam itarabhedÃnumÃpakatvam/ vyÃvahÃrikatvaæ vyavahÃrÃnumÃpakatvam/ prak­te ca vyÃv­ttireva lak«aïaj¤Ãpyà ityekaæ matam/ vyÃv­ttivyavahÃrobhayaæ j¤Ãpyamityaparaæ matam/ tatrÃdyapak«e vyÃvartakatvasyaiva lak«yatÃvacchedakatayà vak«yamÃïarÅtyà ativyÃptiriti/ vyÃvartakasyetyatra ----------------------------------------- 1. vyÃpyatvarÆpaviÓi«Âeti/ vyÃpyatvarÆpaæ yat viÓi«Âaæ tadabhÃvasaæpÃdakÃ÷/ 2. viÓe«yÃbhÃveti/ lak«yatÃvacchedakavyÃpyatvarÆpaæ yadviÓe«yaæ tadabhÃvaprayukta ityartha÷/ viÓe«aïÃbhÃveti/ lak«yatÃvacchedakavyÃpakatvarÆpaæ yadviÓe«aïaæ tadabhÃvaprayukta ityartha÷/ ------------------------------------------ vyÃÇpÆrvakav­tudhÃtoritarabhedor'tha÷/ akapratyayasyÃnumitijanaka ityabhiprÃyeïÃha [39] itarabhedÃnumitijanakasyetyartha iti/ anumitijanakatvaæ liÇgaparÃmarÓasyaiva, na tu parÃm­ÓyamÃnaliÇgasya/ tathà ca gandhÃdervyÃvartaÇkatvÃnupapatti÷/ na cetarabhedÃnumitijanakaj¤Ãnavi«ayatvaæ vyÃvartakatvamiti na do«a iti vÃcyam/ evamapi samÆhÃlambanaparÃmarÓavi«ayodÃsÅnÃvaraïÃt, abhidheyatvÃdÃvativyÃptikathanÃsaÇgateÓca/ tasyÃpyuktarÅtyà lak«yatvÃt/ na ca tÃd­ÓajanakatÃvacchedakavi«ayatÃÓrayatvaæ taditi vÃcyam/ evamapi itarabhedavyÃptidhaÂakÃbhÃvÃdÃvativyÃpte÷ gotvÃdyavacchedena gavetarabhedavyÃpakakapilarÆpavatÅ gau÷ ityÃdyÃkÃrakabhramÃtmakaparÃmarÓavi«ayatÃmÃdÃya kapilarÆpÃderapi vyÃvartakatÃpatteÓca/ tathà ca dharmatvameva lak«aïalak«aïamityÃÓaÇkÃyÃæ ni«kar«ÃrthamÃha [39] itarabhedavidheyetyÃdi/ itarabhedavidheyakÃnumitijanakaj¤ÃnÅya pak«atÃvacchedakÃvacchinnaviÓe«yatÃnirÆpitavi«ayatetyartha÷/ yattu - bhramÅyavi«ayatÃmÃdÃya do«avÃraïÃya bhramÃnirÆpitatvaæ niveÓyamiti - tadasat/ samÃnÃkÃrakaj¤Ãne«u vi«ayatÃbhedÃbhÃvena udÃsÅnÃæÓe samÆhÃlaæbanamÃdÃyÃsambhavasya durvÃratvÃt/ sÃmÃnÃdhikaraïyaghaÂakapak«aviÓe«yatÃnirÆpitÃæ itarabhedaprakÃratÃmÃdÃya itarabhede 'tiprasaÇgavÃraïÃya pak«atÃvacchedakÃvacnnitvaniveÓa÷/ ki¤cidavacchinnatvaniveÓe 'pi pak«asya sÃmÃnÃdhikaraïyaghaÂakatvena tadde«atÃdavasthyamiti madupek«itam/ vastutastu mukhyaviÓe«yatÃnirÆpitatvameva prakÃratÃyÃæ niveÓanÅyam/ anyathà bhÃvasyÃdheyatvaæ lak«aïamityÃdau bhÃvatvÃbhÃvahetukÃnumitijanakatÃvacchedakavyÃptini«ÂhaviÓe«yatÃnirÆpitaprakÃratÃmÃdÃ- yÃdheyatve 'tiprasaÇgÃt/ atra cetarabhedavi«ayakatvasyÃnumitau niveÓe 'itarabheda÷ prameya÷ abhidheyatvÃt' ityanumitijanakatÃæ ÃdÃya abhidheyatvÃdau vyÃvartakatÃprasaÇga÷/ ata itarabhedavidheyakatvasya tatra niveÓa÷/ itarabhedatvÃvacchinnavidheyatÃkatvaæ vivak«aïÅyam/ 'ghaÂa÷ svarÆpasambandhena abhidheyatvavÃn prameyatvÃt' ityunamitijanakatÃmÃdÃya taddo«Ãt vidheyatÃyÃæ pak«atÃvacchedakavyÃpakatvaviÓe«itasvarÆpasambandhÃvacchinnatvaæ niveÓyam/ atyathà gotvÃdisÃmÃnÃdhikaraïyamÃtrÃvagÃhigauritarabhinnetyÃkÃrakÃnumitihetubhÆtapramÃtmakatÃd­ÓaparÃ- marÓÅyajanakatÃmÃdÃyÃvyÃptigrastadharme 'tiprasaÇgÃt/ tÃd­ÓavidheyatÃkatvasahitÃnumititvÃvacchinnajanyatÃpratiyogikajanakatà niveÓyÃ/ anthà pak«atÃvacchedakÃvacchedena tatsÃmÃnÃdhikaraïyamÃtreïa cetarabhedÃvagÃhisamÆhÃlambanÃnumitijanakasÃmÃnÃdhikaraïyamÃtrÃvagÃhi parÃmarÓÅyajanakatÃmÃdÃya taddo«atÃdavasthyam/ athaivamapi p­thivÅtarabhedavyÃpyaghaÂetarabhedÃdimattÃj¤ÃnasÃdhÃraïyena kÃlikÃdisambandhena p­thivÅtarabhedavyÃpyap­thivÅtarabhedavattÃj¤ÃnasÃdhÃraïyena và kalpanÅyÃnumitijanakatÃmÃdÃya p­thivÅtarabhedÃdÃvativyÃptirduvÃraiva/ na ca tÃd­ÓÃnumityupadhÃyakaj¤ÃnÅyatvasya vi«ayatÃyÃæ niveÓÃt na do«a iti vÃcyam/ evamapi p­thivÅtarabhedÃdyaæÓe 'prÃmÃïyataj¤ÃnÃskanditasya 'p­thivÅtarabhedavyÃpyap­thivÅtarabhedavatÅ tadvyÃpyadravyetarabhedavatÅ ca p­thivÅ' ityÃkÃrakaj¤Ãnasya tathÃtvÃt/ tÃd­ÓÃnumityanupadhÃyakaj¤Ãnav­ttitvasya tÃd­ÓÃnumityanupadhÃyakasaæÓayÃdisÃdhÃraïagandhÃdivi«ayatvÃsaÇgrÃhakatayà niveÓÃsaæbhavÃt/ iti cenna/ tÃd­ÓÃnumititvÃvacchinnajanyatÃnirÆpitajanakatÃvacchedikà tÃd­ÓÃnumityupadhÃyakaj¤Ãnav­ttiryà aprÃmÃïyaj¤ÃnÃnÃskanditaj¤ÃnÅyavi«ayatà tadÃÓrayatvasya vivak«itatvÃt/ tÃd­ÓajanyatÃviÓi«Âavi«ayatvamiti ni«kar«a÷/ vaiÓi«Âyaæ svanirÆpitajanakatÃvacchedakatvasvÃÓrayÃnumityupadhÃyakÃprÃmÃïyaj¤ÃnÃnÃskanditaj¤ÃnÅyatvobhayasambandhena/ aprÃmÃïyaj¤ÃnÃnÃskakanditatvaæ vi«ayatvasÃmÃnÃdhikaraïyakÃlikaviÓe«aïatvatritayasambandhena bhramaviÓi«ÂÃnyatvam/ svapratiyogini«ÂhatvasvÃnuyogini«ÂhaviÓe«yatÃnirÆpitatvasvÃvacchinnatvatrayasambandhena saæsargaviÓi«ÂÃnya prakÃratÃnirÆpakatvamiti madekapariÓÅlita÷ panthÃ÷/ [39] eveneti/ evakÃreïetyartha÷/ nanu sÃsnÃdÅnÃæ gavÃdilak«aïatvasya kathaæ ativyÃptiprayojakatvaæ, p­«Âhatìanena daï¬abhaÇganyÃyÃt; ata Ãha [39] uktalak«aïeti [39] abhidheyatvÃdibhinnatvaæ ceti/ idamatra cintyam -- vyÃvartakamÃtrasyoktalak«aïalak«yatve lak«yatÃvacchedakÃbhÃvavadav­ttitvarÆpalak«yatÃvacchedakavyÃpyatvani veÓenaivavyÃvahÃrikavÃraïe svavyÃpakatatkatvatvarÆpalak«yatÃvacchedakavyÃpyatvaæ niveÓyÃbhidheyatvÃdÃvativyÃptiæ saæpÃdya tadvÃraïÃya tadbhinnatvaniveÓanaæ prak«ÃlanÃdinyÃyenÃyuktam/ yattu - p­thivitvÃdirÆpalak«yatÃvacchedakaÓÆnye jalÃdau kÃlikÃdinà sattvÃt ativyÃpti÷ - iti tanna/ ghaÂÃdilak«aïe j¤ÃnavadanyatvÃdÃveva lak«aïagamanÃt/ ato lak«yatÃvacchedakÃbhÃvavyÃpakÅbhÆtÃbhÃvÅyalak«aïatÃghaÂakasambandhÃvacchi nnapratiyogitvarÆpalak«yatÃvacchedakavyÃpyatvasya vivak«itatvÃditi/ [39] na tÃvatsÃmÃnyato bhedÃnumÃpakatvamiti/ sÃmÃnyato bhedatvena/ tasilo 'vacchinnatvamartha÷/ tasya ca bhedÃnumÃpakatvaghaÂakabhedavidheyatÃyÃmanvaya÷/ [39] yatki¤cidubhayatvÃvacchinnapratiyogitÃketi/ 'ghaÂa÷ ghaÂapaÂobhayabhinna÷ abhidheyatvÃt', 'p­thivÅ ghaÂapaÂobhayabhinnà p­thivÅtarabhedÃt' ityÃdyanumitijanakatÃmÃdÃya tatra vyÃvartakatvasya sÆpapÃdatvÃt iti bhÃva÷/ yadyapi 'ghaÂo bhedavÃn abhidheyatvÃt' ityÃdyanumitijanakatÃmÃdÃya tat suvacaæ iti dvitvÃvacchinnabhedasÃdhyakÃnumÃnaparyantÃnudhÃvanaæ viphalam, tathÃpiæ rki¤ciddharmÃvacchinnapratiyogitÃkatvasahitabhedatvÃvacchinnavidheyatÃpayrantaniveÓe 'pi kathaæ do«o bhavati ityetadarthaæ vyÃv­ttisÃdhÃraïyÃrthamapi tathokti÷/ anyathà siddhasÃdhanÃpatte÷ iti dhyeyam/ nanu vyÃsajyav­ttyatiriktaki¤ciddharmÃvacchinnapratiyogitÃkatvasahitabhedatvÃvacchinnavidheyatÃniveÓÃt na ko 'pi do«a ityata Ãha -- [39] sarve«Ãmapi vyatirekidharmÃïÃæ yaki¤cibdyavartakatayeti/ gau÷ paÂabhinnÃÓ­ÇgitvÃt', 'kapilagau÷ ghaÂabhinna kapilarÆpavattvÃt' ityÃdyanumitijanakatÃmÃdÃya Ó­ÇgitvakapilarÆpÃdau tadupapÃdanasambhavÃditi bhÃva÷/ [39] nÃpi viÓi«yetyÃdi/ p­thivÅvyÃpakatvaviÓi«ÂasvarÆpasambandhÃvacchinnap­thivÅtvÃdyavacchinna - itarabhedatvÃvacchinnavidheyatÃkÃnumitijanakatÃvacchedakaniruktavi«ayatÃÓrayatvamityartha÷/ yadyapi 'kapilagau÷ ghaÂabhinnà kapilalarÆpavattvÃt' ityanumitimÃdÃya kapilarÆpÃdervyÃvartakatÃprasaæga÷, tathÃpi dharmintÃvacchedaketyÃdinyÃyena na do«a÷/ [40] gotvÃdisamanaiyatyasya tatrÃsattvÃditi/ padÃrthatvasamaniyatatvasya lak«yÃprasiddhyà alak«aïatvena tatra tatsattvasyÃki¤citkaratvÃt iti bhÃva÷/ [40] gotvÃvacchinnetarabhedÃnumÃpakatve sÃdhya iti/ svÃvacchinnetarabhedÃnumÃpakatvasambandhena gotve sÃdhya ityartha÷/ tenÃgre 'bhidheyatvÃdau vyabhicÃrakathanaæ saægacchate/ anyathà padÃrthatvÃvacchinnetarÃprasiddhyÃtadghaÂitasÃdhyÃbhÃvasya sutarÃmaprasiddhatvena sÃdhyÃbhÃvavadv­ttitvarÆpavyabhicÃrasya durvacatvÃt/ asmatpak«e tu padÃrthatvaæ prati uktasambandhasya vyadhikaraïatayà sÃdhyÃbhÃvasya prasiddhatvena vyabhicÃra÷ suvaca eva/ [40] abhidheyatvÃdibhinnatvaæ ceti/ cakÃro vÃkÃrÃrtha÷/ anyathà taddharmÃvacchinnetarabhedabhinnatvasya niveÓenaiva padÃrthetarÃprasiddhyà abhidheyatvÃdau vyabhicÃravÃraïena abhidheyatvÃdibhinnatvasva hetukoÂau niveÓasya ni«phalatayà tatsamuccÃyakatvÃsambhavÃdasaÇgate÷/ atra sÃmÃnyavyÃptisthale taddhetudharmikatattatsÃdhyavyÃptigrahÃbhÃvaviÓi«ÂatattatsÃdhyahetÆbhayasthite÷ anumitipramÃyÃ÷ siddhÃntalak«aïaprÃmÃïyavÃdayoruktatvÃt na prak­te 'numitisambhava÷ ityabhipretyÃha - [40] adhikavicÃra iti/ [40] tena rÆpeïa vyavahartavyaj¤Ãnaæ vineti/ itarabhedÃdiprakÃreïa pak«avi«ayakaparÃmarÓaæ vinetyartha÷/ tadrÆpÃvacchinneti/ lak«yatÃvacchedakap­thivÅtvÃdyavacchinanapratipÃdaketyartha÷/ vyavahÃrÃsambhavÃt - vyavahÃrÃnumÃnÃsambhavÃt/ tathà ca taddharmÃvacchinnabodhakaÓabdarÆpavyavahÃravidheyakÃnumitijanakatÃvacchedakatvaæ taddharmÃævacchinnavyÃvahÃrikatvam/ tacca 'ghaÂa÷ p­thivÅti vyavahartavya÷, p­thivÅtarabhedÃt', 'ghaÂa÷ padÃrtha iti vyavahartavya÷, abhidheyatvÃt' ityÃdyanumitimÃdÃya vyÃv­ttyabhidheyatvÃdÃvapi ak«atamiti bhÃva÷/ etena dÅpikÃyÃæ lak«aïaprayojanatve lak«aïaj¤Ãpyatve vyavahÃrasÃdhanatvÃt vyavahÃrÃnumÃpakatvÃdityartho bodhya÷/ *{guïavattvasya dravyalak«aïatvasthÃpanam}* dhvaæsaprÃgabhÃvavati atyantÃbhÃvasya prÃcÅnairananumatatvÃt nÃtyantÃbhÃvaghaÂità vyÃpti÷ sambhavati/ yadvà pratiyogivyadhikaraïalak«yani«ÂhÃbhÃvapratiyogitvasyaiva vyÃptiÓarÅre pravi«ÂatvÃt gandhÃdyabhÃvasya cÃtathÃtvÃt nÃvyÃptirityÃÓayena ÓaÇkate -- prakÃÓikÃyÃm [53] nanvityÃdi/ guïÃÓrayatvalak«aïamiti/ guïÃtmakalak«aïamityartha÷/ ÃÓrayatvakathanaæ lak«aïatÃghaÂakasambandhapradarÓanÃya/ etena - guïÃdhikaraïatvasyÃpyutpattinirÆpitÃdhikaraïatÃyà avyÃpyav­ttittvÃt/ guïapratiyogikatvopalak«itasamavÃyena guïavattvasya samavÃyaikyapak«e guïÃdÃvativyÃpti÷/ tatpratiyogikatvaviÓi«ÂasamavÃyasyotpattikÃlÃvacchedenÃbhÃvasattvÃt avyÃpti÷ iti dÆ«aïamanavakÃÓam/ sattÃviÓe«aïatvabhramavÃraïÃya [53] jÃtiviÓe«aïamiti/ atra ca guïasamÃnÃdhikaraïatvaæ guïani«ÂhasamavÃyasambandhÃvacchinnÃdheyatÃnirÆpakanirÆpitasamavÃyasambandhÃvacchinnÃdheyatvaæ, tena kÃlikena guïavadguïasamavetasya, kÃlikena guïasamavÃyiv­tterguïatvasya vyudÃsa÷/ [53] bhÃva iti/ atha 'ekaæ rÆpaæ rasÃt p­thak' iti vyavahÃrasya sÃmÃnÃdhikaraïyasambandhena guïe guïavi«ayakatvasyopagame rÆpÃdÃvapi svasmÃt p­thagvyavahÃraprasaÇga÷/ svÃvadhikap­thaktvasÃmÃnÃdhikaraïyasya svasminnapyabÃdhÃt iti cet - na/ sÃmÃnÃdhikaraïyasya svasmin svÃvadhikap­thaktvasambandhatvÃnupagamÃt/ kalpanÃkalpanayoÓca phalÃnurodhitvÃt/ vastutastu 'rÆpaæ rasÃt p­thak' ityÃdau p­thaktvasya svanirÆpakatÃvacchedakÃvacchinnabhinnatvasÃmÃnÃdhikaraïyobhayasambandhena bhÃnÃbhyupagamÃt na do«a iti/ [53] kÃlikÃdÅtyÃdipadena samavÃyasvarÆpobhayaghaÂitasÃmÃnÃdhikaraïyaparigraha÷/ [56] hetudharmitÃvacchedakaketi/ hetvavacchinnaviÓe«yatÃketyartha÷/ asamÃnÃkÃrakasiddheÓcÃvirodhitvÃditi bhÃva÷/ [56] saÇk«epa iti/ ayamatrÃÓaya÷ - vyatirekavyÃpteranumÃnÃÇgatvena na kÃpyanupapatti÷/ upanayavÃkyÃt ÓÃbdabodhÃnupapattirapi parÃrthÃnumÃnasthala eva do«a÷ na svÃrthÃnumÃnasthale 'pÅti lak«aïaprayojanasiddhirnirÃbÃdhaiveti/ nanu bhÆtatvasya jÃtitvÃbhÃvÃt kathaæ tatsaÇkarasya bÃdhakatvam upÃdhisaÇkarasyÃdo«atvÃdityata Ãha - [57] jÃtitvenÃbhimateti/ jÃtitvenÃpÃditetyartha÷/ tathà ca tulyayuktyà bhÆtapadaÓakyatÃvacchedakatayà bhÆtatvajÃtisiddhyà na sÃækaryaæ do«a iti bhÃva÷/ [57] vyakterabheda ityÃdi Óloke iti padÃdhyÃhÃreïa j¤ÃnajanakasvalpaÓabdarÆpasaÇgrahÃbhedabodho varïanÅya÷/ prathamatrikasya jÃtitve dvitÅyatrikasya jÃtimattve bÃdhakatvamiti viÓe«asÆcanÃya madhye 'thaÓabda÷/ vyakterityÃdiÓlokoktajÃtibÃdhakatvaæ ca jÃtijÃtimattvÃnyataraprakÃrakaj¤Ãnapratibandhakaj¤Ãnavi«ayatvam/ vyakterabheda÷ 1svasamevatatvasvabhinnasamavetatvobhayasambandhena prameyaviÓi«ÂÃnyatvaæ svapratiyogisamavetatvasvÃnuyogisamavetatvobhayasambandhena bhedavadanyatvaæ vÃ/ tajj¤Ãnasya tadvadanyatvaj¤Ãnavidhayà uktobhayasambandhena prameyaviÓi«ÂatvÃdirÆpÃnekasamavetatvaghaÂitajÃtitvaj¤Ãnapratibandhakatvam/ --------------------------------- 1. svasamavetatveti/ svaæ nÅlaghaÂa÷ tatsamavetatvaæ ghaÂatve, evaæ svaæ nÅlaghaÂa÷ tadbhinnapÅtaghaÂasamavetatvaæ ca ghaÂatve iti uktobhayasambandhena nÅlaghaÂarÆpaprameyaviÓi«Âe ghaÂatvaæ tadbhinnatvamÃkÃÓatve/ evaæ svaæ nÅlaghaÂabheda÷ tatpratiyoginÅlaghaÂasamavetatvaæ ghaÂatve, svaæ nÅlaghaÂabheda÷ tadanuyogipÅtaghaÂasamavetatvaæ ca ghaÂatve iti tÃd­Óobhayasaæbandhena bhedavat - nÅlaghaÂabhedavat ghaÂatve tadanyatvamÃkÃÓe iti bodhyam/ --------------------------------- tulyatvaæ svabhinnajÃtisamaniyatatvam, svabhinnatvasvasamaniyatatvobhayasambandhena jÃtiviÓi«Âatvaparyavasitam/ tacca jÃtitvÃbhÃvavyÃpyamiti tadgrahasya tadabhÃvavyÃpyavattÃgrahavidhayà kalaÓatvÃde÷ ghaÂatvÃdijÃtibhinnajÃtitvopagame virodhitvam/ tasya ca jÃtitvÃbhÃvavyÃpyatvaæ ghaÂatvakalaÓatvayorbhinnajÃtitve ghaÂÃdipadasya dharmadvayÃvacchinne Óaktidvayakalpanaæ kÃryakÃraïabhÃvadvayakalpanaæ ca nÃnyatheti lÃghavamiti dhÅsahak­tena jÃtiviÓi«Âatvapak«akajÃtitvÃbhÃvavyÃpyatadabhÃvÃnyatarasÃdhyakaprameyatvÃdihetukÃnumÃnena siddham/ saÇkaraÓca svasÃmÃnÃdhikaraïyasvÃbhÃvasÃmÃnÃdhikaraïyasvasamÃnÃdhikaraïÃbhÃvaprati yogitvatrayasambandhena jÃtiviÓi«Âatvam/ tadapi ca jÃtitvÃbhÃvavyÃpyameva/ tasya tathÃtvaæ ca dharmaÓÃstrasiddham/ viruddhajÃtÅnÃæ parasparaæ vyÃpyajÃtyà vyÃpakajÃte÷, vyÃpakajÃtyà vyÃpyajÃteÓca jÃtisÃÇkaryavÃraïÃya saæbandhatrayaniveÓa÷/ anavasthiti÷ anavasthà ca jÃtyanÃÓrayav­ttipadÃrthavibhÃjakopÃdhiparamparÃropÃdhÅnajÃtiviÓi«ÂabuddhinirÆpitata- ttajjÃtij¤ÃnakÃraïatÃnantyarÆpÃni«Âaprasa¤janarÆpeha vivak«itÃ/ tasyÃÓca tadÃpÃdakakÃpattividhayà jÃtirjÃtimatÅtyÃkÃrakaj¤Ãnavirodhitvam/ rÆpahÃni÷ svatovyÃv­ttatvarÆpalak«aïasvarÆpasya hÃni÷/ svatovyÃv­ttatvaæ ca viÓe«ÃïÃæ svata÷siddhaparasparabhedavattvam tasya viÓe«ÃïÃæ jÃtimattve 'nupapatti÷/ sajÃtÅyÃnÃæ padÃrthÃnÃæ parasparaæ bheda÷ pratyak«eïa vyÃvartakÃntareïa và siddhyatÅti nyÃyÃt viÓe«o yadi jÃtimÃn syÃt svatovyÃv­ttattvavÃn na syÃt ityÃpattivi«ayatayà viÓe«asya jÃtimattve bÃdhakatvam/ 'ayaæ paramÃïu÷ tatparamÃïubhinna÷ etadviÓe«Ãt' ityanumÃnena viÓe«asya jÃtimattve jÃtyÃÓrayasya jÃtipuraskÃreïaiva vyÃvartakatvaæ iti niyamena jÃtipuraskÃreïaiva vyÃvartakatÃyà vyabhicÃrÃpatte÷/ asaæbandha÷ asamavetatvam/ tacca bahuvrÅhibalÃt samavetatvasÃmÃnyÃbhÃvaparyavasitam/ tajj¤Ãnasya nityÃnekasamavetatvarÆpajÃtyabhÃvavyÃpyavattÃj¤Ãnavidhayà nityÃnekasamavetarÆpajÃtimattÃj¤Ãnavirodhitvam/ etatsarvamabhipretyaiva [57] saÇk«epa ityuktam/ dÅpikÃyÃm [56] laghutvasya gurutvÃbhÃvarÆpatvÃditi/ na ca gurutvasya laghutvÃbhÃvarÆpatvamÃdÃya vinigamanÃviraha iti/ vÃcyam/ svatantrecchasyeti nyÃyenÃdo«Ãt iti bhÃva÷/ *{karmavibhÃga÷}* [62] asamavÃyÅti/ na cÃtra saæyogabhinnatve sati asamavÃyikÃraïamÃstÃmiti vÃcyam/ ÃdyapatanÃsamavÃyikÃraïÃdau ativyÃptivÃraïÃya saæyogÃæÓasyÃpi sÃrthakyÃt/ *{sÃmÃnyavibhÃga÷}* [63] sattÃyÃ÷ dravyatvÃpek«ayetyÃdi/ apek«ÃÓabdasya pratiyogitÃnirÆpakatvamartha÷/ t­tÅyÃyÃÓca vaiÓi«Âyam/ adhikadeÓav­ttitvaæ ca svapratiyogyadhikaraïav­ttitvasvÃdhikaraïav­ttitvobhayasambandhenÃbhÃvaviÓi«Âatvam/ sakadeÓe 'bhÃve t­tÅyÃntÃrthadravyatvani«ÂhapratiyogitÃnirÆpitatvaviÓi«ÂatvÃnvaya÷/ adhikadeÓav­ttitvenetyatra t­tÅyÃyà abhedor'tha÷/ dravyatvani«ÂhapratiyogitÃkÃbhÃvavaiÓi«ÂyÃbhinnaæ dravyatvÃpek«ayà paratvamiti vÃkyÃrtha÷/ [63] dravyatvÃdÅnÃæ sattÃto 'paratvamiti/ tacca 1svÃÓrayÃdhikaraïav­ttyabhÃvapratiyogitvarÆpam/ *{viÓe«avibhÃga÷}* [63] viÓe«Ãsatvanantà eveti vÃkye anantatvaæ ca na vidyate anta÷ saÇkhyÃtvavyÃpyadharmÃvacchinnaprakÃratÃkÃsmadÃdisamavetaniÓcaya÷ viÓe«yatÃsambandhena ye«u nÃstÅti vigrahÃn saÇkhyÃtvavyÃpyadharmÃvacchinnaprakÃratÃkatÃd­ÓaniÓcayaviÓe«yatvÃbhÃvavattvam/ prakÃÓikÃyÃm [63] -------------------------------- 1. svÃÓrayeti/ svaæ sattà tadÃÓraya÷ guïa÷ tanni«ÂhÃbhÃva÷ dravyatvÃbhÃva÷ tatpratiyogitvaæ dravyatve iti dravyatvasya sattÃto 'paratvamiti bhÃva÷/ -------------------------------- viveka iti/ tathà ca sÃmÃnyaæ trividham --- kevalaparam, kevalÃparam, parÃparam ceti/ saÇgrahe ca kevalaparÃparapradarÓanÃdeva parÃparajÃte÷, sphuÂatayà lÃbhÃt tadakathanamiti bhÃva÷/ nanu sattÃyÃ÷ kevalaparatvakathanamanupapannam/ premayatvÃdijÃtisattvÃt sattÃyÃ÷ 1parÃparatvÃdityata Ãha --- dÅpikÃyÃm [63] sÃmÃnyÃdicatu«Âaya iti/ *{samavÃyalak«aïam}* [64] samavÃyastveka evetyatra saÇgrahapaÇktau samavÃyasyaikatvaæ samavÃyani«ÂhabhedapratiyogitÃnavacchedakadharmavattvaæ na tu saÇkhyÃrÆpam, samavÃyÃv­ttitvÃt avyÃvartakatvÃt ca/ evakÃraÓca Åd­ÓapÃribhëikatve tÃtparyagraha÷/ yadvà ekatvamubhayÃv­ttidharma÷/ ubhayÃv­ttitvaæ ca svapratiyogiv­ttitvasvabhinnav­ttitvobhayasambandhena rki¤cidviÓi«ÂÃnyatvam/ evakÃrasya cÃdheyatÃÓrayabhedapratiyogitÃvacchedakatvam abhÃvaÓca khaï¬aÓor'tha÷/ ÃdheyatÃyÃæ vyutpattivaicitryeïa prathamÃntapadopasthÃpyasyÃpi samavÃyasya nirÆpitatvasambandhenÃnvaya÷/ samavÃyanirÆpitÃdheyatÃÓrayabhedapratiyogitÃvacchedakatvasya ca vidheyatÃvacchedakatvÃbhimatasambandhÃvacchinnÃvacchedakatÃkapratiyogitÃkasvarÆpasambandhÃvacchinnapratiyogitÃkatvasambandhe- nÃbhÃve 'nvaya÷/ tÃd­ÓÃbhÃvasyacaikapadÃrthe 'nvaya÷/ tathà ca samavÃya÷ samavÃyanirÆpitÃdheyatÃÓrayabhedapratiyogitÃvacchedakatvaviÓe«itÃbhÃvavadabhinna iti bodha÷ iti abhiprÃyeïÃvatÃrayati - dÅpikÃyÃm [64] samavÃyasya bhedo nÃstÅtyÃheti/ atra ca bheda÷ ÃdheyatÃÓrayabhedapratiyogitÃvacchedakadharma÷/ samavÃyasyetyatra «a«Âyà nirÆpitatvamartha÷/ tasya ca bhedapadÃrthaghaÂakÃdheyatÃyÃmanvaya÷/ asadhÃtvarthÃdheyatÃyÃmapi vyutpattivaicitryÃdanvaya÷/ asadhÃtvarthÃdheyatÃyÃÓca na¤arthÃbhÃve tasya ca prathamÃntapadÃrthe bhede 'nvaya÷/ tathà ca samavÃyanirÆpitÃdheyatÃÓrayabhedapratiyogitÃvacchedakadharma÷ samavÃyanirÆpitÃdheyatvÃbhÃvavÃniti bodha÷/ ---------------------------------- 1. taparÃparatvÃditi/ sattÃyÃ÷ prameyatvÃpek«ayà aparatvam, dravyatvÃdyapek«ayà paratvamiti rÅtyà parÃparatvamiti bhÃva÷/ ---------------------------------- anuyogitÃvacchedakÃvacchedenÃbhÃvabodhakatÃyà na¤a÷ vyutpannatayà samavÃyadvitvapak«e 'pyuktavÃkyÃrthasaÇgati÷/ yadvà bheda÷ anyonyÃbhÃva÷/ samavÃyasyetyatra «a«ÂhyÃ÷ ekamÃtrav­ttidharmÃvacchinnapratiyogitÃkatvamartha÷/ samavÃyasyeti punarÃv­ttyà tadarthasya samavÃyav­ttitvasyÃsadhÃtvarthÃdheyatÃyÃmanvaya÷/ tathà ca samavÃyani«Âhà yà ekamÃtrav­ttidharmÃvacchinnapratiyogità tannirÆpitÃnyonyÃbhÃva÷ samavÃyanirÆpitav­ttitvavÃniti/ bodha÷/ itiÓabdasya ityÃkÃrakamartha÷/ tasya cÃbhedasambandhena j¤ÃnotpattiprayojakaÓabdarÆpabrƤarthaikadeÓe j¤Ãne 'nvaya÷/ tasya cÃkhyÃtÃrthak­tÃvanvaya÷/ anukÆlatÃsambandhena tÃd­Óaj¤Ãnaæ ca prak­te mÃnasarÆpaæ bodhyam/ tena prak­te tasya ÓabdarÆpatvÃsaæbhave 'pi na k«ati÷/ prakÃÓikÃyÃm [64] rÆpasamavÃyeti/ ayamatrÃÓaya÷-tatsambandhena tatprakÃrakabhramatvaæ ca tatsambandhÃvacchinnapratiyogitÃkatadabhÃvavadviÓe«yakatvÃvacchinnatatsambandhÃvacchinnaprakÃrakatvam/ tacca 'vÃyu÷ samavÃyena rÆpavÃn' iti j¤Ãne 'k«atameva/ tena sambandhena tatprakÃrakapramÃtvaæ ca na tatpramopalak«itatatsambandhÃnuyogiviÓe«yatÃkatvaghaÂitam, kiæ tu tatpratiyogikatvÃvacchinnanirÆpakatÃkatatsambandhÃnuyogitÃÓrayaviÓe«yatÃkatvaghaÂitam/ vÃyau rÆpaÓÆnye rÆpapratiyogikatvÃvacchinnanirÆpitÃsamavÃyÃnuyogità na svÅk­tà iti na tÃd­Óaj¤Ãnasya pramÃtvaprasaÇga÷/ evaæ tatpratiyogitvaviÓi«ÂatannirÆpitasya tatsambandhÃnuyogitvasya tena sambandhena tatsattvavyÃpyatvasvÅkÃrÃt na vÃyau rÆpapratiyogitvopalak«itasamavÃyavati samavÃyena rÆpavattÃprasaÇga÷ ityabhipretya [64] digityuktam/ *{p­thivÅnirÆpaïam}* dÅpikÃyÃm [65] uddeÓakramÃnusÃrÃdityÃdi/ pa¤camyÃ÷ prayojyatvamartha÷/ tÃd­ÓÃnusÃraprayojyajalÃdilak«aïakathanaprÃkkÃlÅnÃbhinnap­thivyÃdisamudÃyaghaÂakÅbhÆtap­thivÅviÓe«yakalak«aïaprakÃraka- j¤ÃnoddeÓaprayojyaÓabdÃnukÆlak­timÃniti bodha÷/ prakÃÓikÃyÃm [65] prÃthamye - prathamavaktavyatve/ [66] lak«aïÅyavastuparamiti/ prak­talak«aïÃÓrayayÃvadvastuparimityartha÷/ tena na ghaÂÃdipade prak­talak«aïÃÓrayaghaÂÃdipratipÃdake 'tiprasaÇgatÃdavasthyam/ tathà ca prak­talak«aïÃÓrayayÃvadvastuni«Âhavi«ayatÃÓÃlitvaæ bodhaviÓe«aïaæ deyamiti bhÃva÷/ [66] mÃtrapadamitÅti/ atra kecit --- lak«yatÃvacchedaketarÃprakÃrakatvaæ mÃtrapadalabhyam/ lak«aïavÃkyasya taditaralak«aïapratipÃdakatvÃnna tatrÃtivyÃptiriti bhÃva÷- ityÃhu÷/ tattuccham/ mÃtrapadasya samabhivyÃh­tapadÃrthentarasaæbandhavyavacchedabodhakatÃyà 'atra bhÆtale dhaÂo 'sti' ityÃdau vyutpannatayà Óabde lak«aïÃpratipÃdakatvasyaiva tallabhyatvÃt/ lak«yatÃvacchedaketarasaæbandhavyavacchedabodhakatÃyÃæ vyutpattivirodhasya spa«ÂatvÃt/ padÃrthadvayasaæsargabodhasyaiva ÓÃbdÃbodharÆpatayà antata÷ prak­tyarthasaæÇkhyÃprakÃrakasyÃpi p­thivyÃdiviÓe«yakaÓÃbdabodhasya saæbhavÃt lak«yatÃvacchedaketarÃprakÃrakaÓÃbdabodhÃprasiddheÓca/ evaæ ca lak«yatÃvacchedakaprakÃrakaÓÃbdajanakatÃvacchedakayatki¤cijj¤ÃnÅyavi«ayatÃÓrayavarïatvavyÃpakasamudÃyatvam uddeÓalak«aïam/ ato na p­thivyÃdibhÃge 'tivyÃpti÷/ tÃd­ÓasamudÃyatvaæ ca tÃd­ÓasamudÃyatvani«ÂhanyÆnav­ttitÃnirÆpakatvena viÓe«aïÅyam/ tena na lak«aïÃdivÃkye 'tivyÃpti÷/ tÃd­ÓasamudÃyatvaæ ca vyÃptisambandhena uddeÓapadaprav­ttinimittam/ tenÃÓrayatayà tasyaikadeÓasÃdhÃraïatve 'pi na k«ati÷/ samudÃyatvasya vyÃsajyav­ttitvena niveÓa÷/ ata÷ dhÅviÓe«avi«ayatvarÆpasya tasyÃnanugame 'pi na k«ati÷/ yadi ca vi«ayatvamavyÃsajyav­ttÅti nÃyaæ prakÃra÷ sÃdhÅyÃnityucyate, tadà tÃd­ÓavarïatvavyÃpakadharmavattvamevoddeÓalak«aïaæ vaktavyam/ tÃd­Óadharmatvena ca viÓe«yatÃvacchedakadharmabodhakatvavyutpatte÷ svÅkÃrÃnnÃtiprasaÇgÃvakÃÓa÷/ yadyapi paryÃyapadÃntarÃdhÅnaÓÃbdabodhe vyabhicÃravÃraïÃya tattatpadaj¤ÃnÃvyavahitottaratvasya kÃryatÃvacchedakakoÂau avaÓyaæ niveÓyatayà tatra vi«ayaniveÓe prayojanÃyojyaÓabdÃnukÆlak­timÃniti bodha÷/ prakÃÓikÃyÃm [65] prÃthamye - prathamavaktavyatve/ [66] lak«aïÅyavasatuparamiti/ prak­talak«aïÃÓrayayÃvadvastuparimityartha÷/ tena na ghaÂÃdipade prak­talak«aïÃÓrayaghaÂÃdipratipÃdake 'tiprasaÇgatÃdavasthyam/ tathà ca prak­talak«aïÃÓrayayÃvadvastuni«Âhavi«ayatÃÓÃlitvaæ bodhaviÓe«aïaæ deyamiti bhÃva÷/ [66] mÃtrapadamitÅti/ atra kecit --- lak«yatÃvacchedaketarÃprakÃrakatvaæ mÃtrapadalabhyam/ lak«aïavÃkyasya taditaralak«aïapratipÃdakatvÃnna tatrÃtivyÃptiriti bhÃva÷- ityÃhu÷/ tattuccham/ mÃtrapadasya samabhivyÃh­tapadÃrthentarasaæbandhavyavacchedabodhakatÃyà 'atra bhÆtale ghaÂo 'sti' ityÃdau vyutpannatayà Óabde lak«aïÃpratipÃdakatvasyaiva tallabhyatvÃt/ lak«yatÃvacchedaketarasaæbandhavyavacchedakÃbodhakatÃyÃæ vyutpattivirodhasya spa«ÂatvÃt/ padÃrthadvayasaæsargabodhasyaiva ÓÃbdabodharÆpatayà antata÷ prak­tyarthasaÇkhyÃprakÃrakasyÃpi p­thivyÃdiviÓe«yakaÓÃbdabodhasya saæbhavÃt lak«yatÃvacchedaketarÃprakÃrakaÓÃbbodhÃprasiddheÓca/ evaæ ca lak«yatÃvacchedakaprakÃrakaÓÃbdajanakatÃvacchedakayatki¤cijj¤ÃnÅyavi«ayatÃÓrayavarïatvavyÃpakasamudÃyatvam uddeÓalak«aïam/ ato na p­thivyÃdibhÃge 'tivyÃpti/ tÃd­ÓasamudÃyatvaæ ca tÃd­ÓasamudÃyatvani«ÂhanyÆnav­ttitÃnirÆpakatvena viÓe«aïÅyam/ tena na lak«aïÃdivÃkye 'tivyÃpti÷/ tÃd­ÓasamudÃyatvaæ ca vyÃptisambandhena uddeÓapadaprav­ttinimittam/ tenÃÓrayatayà tasyaikadeÓasÃdhÃraïatve 'pi na k«ati÷/ samudÃyatvasya vyÃsajyav­ttitvena niveÓa÷/ ata÷ dhÅviÓe«avi«ayatvarÆpasya tasyÃnugame 'pi na k«ati÷/ yadi ca vi«ayatvamavyÃsajyav­ttÅti nÃyaæ prakÃra÷ sÃdhÅyÃnityucyate, tadà tÃd­ÓavarïatvavyÃpakadharmavattvamevoddeÓalak«aïaæ vaktamavyam/ tÃd­Óadharmatvena ca viÓe«yatÃvacchedakadharmabodhakatvavyutpatte÷ svÅkÃrÃnnatiprasaÇgÃvakÃÓa÷/ yadyapi paryÃyapadÃntarÃdhÅyanaÓÃbdabodhe vyabhicÃravÃraïÃya tattatpadaj¤ÃnÃvyavahitottaratvasya kÃryatÃvacchedakakoÂau avaÓyaæ niveÓyatayà tatra vi«ayaniveÓe prayojanÃbhÃvena lak«yatÃvacchedakÅbhÆtap­thivÅtvÃdiprakÃrakatvÃvacchinnatvasya janyatÃyÃmasaæbhava÷/ tathÃpi tattatpadaj¤ÃnÃvyavahitottaraÓÃbdatvÃvacchinnajanyataiva lak«aïe niveÓyÃ, ato na do«a÷/ p­thivÅpadaj¤ÃnÃvyavahitottaraÓÃbdatvÃvacchinnajanyatÃnirÆpitajanakatÃvacchedakayatki¤cijj¤Ã -- nÅyavi«ayatÃÓrayavarïatvavyÃpaka÷ tÃd­ÓavyÃpakasamudÃyani«ÂhanyÆnav­ttitÃnirÆpitaÓca yo 'yaæ dharma÷ sa eva p­thivyuddeÓalak«aïamitirÅtyà tattaduddeÓalak«aïaæ bodhyam/ na ca ki¤cittvaniveÓÃdananugama iti vÃcyam/ tÃd­ÓajanakatÃnirÆpitÃdhikaraïatÃviÓi«Âadharmavattvasya vivak«itatvÃt/ vaiÓi«Âyaæ ca svasamÃnÃdhikaraïabhedapratiyogitÃvacchedakatvasambandhÃvacchinnasvani «ÂhÃvacchedakatÃkapratiyogitÃkabhedavattvasambandhena svÃdhikaraïatÃsvaviÓi«ÂaviÓi«Âavi«ayatÃÓrayavarïantvasambandhena/ vi«ayatÃyÃæ svavi«i«ÂavaiÓi«Âyaæ ca svanirÆpakajanakatÃvacchedakatvasvÃÓrayaj¤ÃnÅyatvobhayasambandhena/ tÃd­Óadharmani«ÂhanyÆnav­ttitÃnirÆpakabhinnatvaæ ca svÃvacchinnapratiyogitÃkabhedavadv­ttitvasvasÃmÃnÃdhikaraïyobhayasaæbandhena tÃd­ÓadharmaviÓi«ÂÃnyatvam/ adhikaraïatÃvaiÓi«ÂyaghaÂakatayà svaviÓi«ÂadharmaviÓi«ÂatvasaæbandhÃvacchinnasvani«ÂhÃvacchedakatÃkapratiyogitÃkabhedavattvasaæbandha÷ paryavasita÷/ ata eva 'p­thivÅ gandhavatÅ' iti vÃkye nÃtiprasaÇga iti madekapariÓÅlita÷ panthÃ÷/ [65] nanu surabhyasurabhyavayavÃrabdha iti dÅpikÃvÃkye tÃd­ÓÃvayavÃbhyÃmÃrabdhamiti vigrahÃt tÃd­ÓÃvayavasamevatÃdyak­timattvaæ labhyate/ ÃÇpÆrvakasya rabhate÷ Ãdyak­tibodhakatvÃt/ ktapratyayasya vidheyatvamartha÷/ taccÃsaÇgatam/ k­te÷ ÃtmamÃtradharmatvÃdityata Ãha-- [66] Ãrabdhe janya u iti/ [66] parasparavirodhenetÅti/ virodha÷ pratÅbandhakatvam, tatra parasparatvaæ ca svÃÓrayanirÆpitapratibandhakatÃÓrayanirÆpitvaæ pratibandhakatÃviÓi«Âatvaparyavasitam svanirÆpakav­ttitvasvÃÓrayav­ttitvobhayasambandhena/ [66] surabhigandhaæ prati asurabhigandhasyetyÃdi/ atra samavÃyena surabhigandhaæ prati samavÃyasambandhÃvacchinnapratiyogitÃkasyÃsurabhigandhÃbhÃvasya samavÃyasaæbandhÃvacchinnapratiyogitÃkasya surabhigandhÃbhÃvasyaiva và kÃryakÃlav­ttitayà kÃraïatvena pratÅtibalena surabhyasurabhyubhayorasaæbandhayoreva samavÃyenotpattau kÃryakÃlÃvachedena pratibandhakÃbhÃvarÆpakÃraïÃbhÃvÃt nobhayagandhotpattiriti bhÃva÷/ yattu - samavÃyena surabhigandhaæ prati svasamavÃyisamavetasamavÃyena asurabhigandhÃde÷ pratibandhakatvarïanaæ - tattu pratibandhakatÃvacchedakasaæbandhagauravÃdanÃdeyam/ [66] svÃÓrayasamavetatvasaæbandhenetyÃdiriti/ atrÃvacchinnasaæsargatÃkatvaæ t­tÅyÃrtha÷/ tacca pratÅtisaæbhavenetyatra pratÅtÃvanveti/ t­tÅyÃyÃ÷ prayojyatvamartha÷/ tasya samavÃyena gandhapratÅtau bhramado«avidhayà prayojakatvaæ bodhyam/ dÅpikÃyÃm [65] citragandhÃnaÇgÅkÃrÃditi/ tathà ca citragandhasyÃsattvÃdavyÃptirastyeveti bhÃva÷/ [66] prakÃÓikÃyÃm tu«yatu durjana iti nyÃyeneti/ atrÃyamÃÓaya÷-- surabhyasurabhigandhavatparamÃïubhyÃæ dvyaïukamÃrabdham/ tatastryaïukÃdikrameïa mahÃvayaviparyantamutpannam/ tatra ghaÂe gandhapratÅtirnopeyata eva tadavayavakapÃlÃdau gandhÃbhÃvena tatra gandhÃsaæbhavÃt paramÃïugandhasya cÃpratyak«atvÃt/ vastutastu paramÃïugandhasya laukikapratyak«avi«ayatvÃbhÃve 'pi svasamavÃyighaÂitaparaæparÃsaæbandhena tatra paramÃïugandhavi«ayakÃlaukikapratyak«aæ saæbhavatyeva/ yadi cÃyaæ gandhavÃniti laukikapratÅtirjÃyate ityÃgrahastadÃstu citragandha iti/ [65] gandhasamÃnÃdhikareïeti/ atrÃpi pÆrvavadevÃrtho bodhya÷/ anyathà pÆrvarÅtyà do«Ãt/ nanu dravyatvÃparatvaæ dravyabhinnabhinnatvam, tathà ca kathamasaæbhavavÃraïamityata Ãha - [66] dravyatvanyÆnav­ttÅtyarthakamiti/ dravyatvÃbhÃvavadav­ttitvameva sattÃvÃraïÃya kuto na niveÓyata ityata Ãha - [66] teneti/ [66] dravyatvavyudÃsa iti/ dravyatvasya svÃbhÃvavadav­tti'pi svasamÃnÃdhikaraïÃbhÃvapratiyogitvavirahÃt/ kÃlikasaæbandhena tÃd­ÓadharmavattvamÃdÃyÃtivyÃptivÃraïÃya [65] jÃtÅti/ nityatvamÃtramatra vivak«itam/ anekasamavetatvasya prak­te 'vyÃvartakatvÃt/ p­thivÅjalÃnyataratvasya samavÃyasaæbandhaghaÂitasÃmÃnÃdhikaraïyavirahÃt/ kÃlikasaæbandhena tÃd­ÓadharmavattvamÃdÃyÃtivyÃptivÃraïÃya samavÃyena tÃd­Óadharmavattvasya vivak«aïÅyatayà uktÃnyataratvamÃdÃya do«ÃprasakteÓca/ p­thivÅjaladvitvÃdÅnÃmapi apek«ÃbuddhiviÓe«avi«ayatvarÆpatayà nityatvaviraheïaiva vÃraïaæ bodhyam/ [66] svÃÓrayasaæyuktatvasaæbandhenetyÃdiriti/ atrÃpi pÆrvavadevÃrtho varïanÅya÷/ [66] anugatarÆpeïa - svani«ÂhÃdheyatÃvacchedakÃtiriktatvenetyartha÷/ sarvani«ÂhÃdheyatÃnavacchedakasaæbandhena ghaÂÃde÷ kapÃlÃdilak«aïatve bhÆtalÃdau ghaÂÃdisaæyogini ativyÃpte÷/ evaæ samavÃyÃdÅnÃæ tÃd­ÓarÆpeïa saæbandhatvamapyaprÃmÃïikam/ [66] vastutastviti/ bodhyamiti/ p­thivyÃ÷ samavÃyena gandho lak«aïaæ, samavÃyena kapÃlasya ghaÂo lak«aïamiti bhÃva÷/ *{p­thivÅvibhÃga÷}* saægrahe [69] sà dvividhà nityà anityà ceti/ dve vidhe yasyÃ÷ sà dvividhÃ, vidhà nÃma vibhÃjakadharma÷, uddeÓyatÃvacchedakap­thivÅtvÃdisÃk«ÃdvyÃpyadharma iti yÃvat/ bahuvrÅhÃvuttarapadasyÃnyapadÃrthe nirƬhalak«aïÃyÃ÷ sarvasaæmatatayà dvitvasaækhyÃÓrayavibhÃjakadharmavati prak­te vidhÃpadasya nirƬhalak«aïÃ/ dvipadaæ tÃtparyagrÃhakam/ nityÃnityayo÷ nityÃnityÃnyataratvasaæbandhenÃnvaya÷ p­thivyÃm/ sarvatra vibhÃgavÃkyasthale tathà vyutpatte÷ svÅkÃrÃt/ iti Óabda÷ hetugarbhaviÓe«aïadyotaka÷/ tathà ca yata÷ tathà tata÷ p­thivÅ dvitvÃÓrayatÃd­ÓadharmavatÅti bodha÷/ ata eva nityÃnityapadayo÷ strÅliÇgatvamupapannam, tayo÷ p­thivÅpadasamÃnÃdhikaraïatvÃt/ yattu-nityÃnityapade nityatvÃnityatvapare/ tayorabhedasaæbandhena vibhÃjakadharme 'nvaya - iti, tattuccham/ ubhayÃbhedasya vibhÃjakadharme 'saæbhavÃt/ anyataratvabodhakapadÃbhÃvena nityatvÃnityatvÃnyatarabhedabodhÃsaæbhavÃt tayorlak«aïÃyÃæ mÃnÃbhÃvÃt/ yÃd­ÓÃrthasya lak«aïayà yatki¤citpadÃrthabodha÷ tÃd­ÓÃrthabodhasya ÓaktÃdapi padÃdÃnubhÃvikatvena p­thivÅ dvividhà nityatvamanityatvamiti prayogÃpatte÷/ vidhÃpadÃrthatÃvacchedakavibhÃjakadharmani«ÂhaviÓe«yatÃnirÆpitÃbhedasaæbandhÃvacchinnaprakÃratÃsabandhena ÓÃbdabodhaæ prati vidhÃpadasamabhivyÃh­taitipadasamabhivyÃh­tayaki¤citpadanirÆpitaÓakti j¤ÃnÃde÷ pratibandhakatvÃdikalpane mahÃgauravÃpatte÷/ atha paramÃïurdviævidha÷-nityo 'nityaÓca/ dravyaæ dvividham-p­thivÅ jalaæ ceti prayogÃpattiriti cet-na/ dvividhetyÃdibahuvrÅhau vidhÃpadÃrthatayà yÃvanto dharmÃ÷ pratÅyante tÃvaddharmamÃtravi«ayakadhÅviÓe«avi«ayatvarÆpadvitvÃdiviÓe«itadharmavati nirƬhalak«aïÃ/ viÓe«itatvaæ ca svavyÃpakap­thivÅtvÃdisÃk«ÃdvyÃpyavyÃpyatvÃÓrayatvasvÃÓrayatvobhayasambandhenetyado«a÷/ uddeÓyatÃvacchedakÅbhÆtap­thivÅtvÃdyavacchedena tÃd­ÓadharmavadanvayasvÅkÃrÃt na dravyaæ dvividham p­thivÅ jalaæ cetyÃdiprayoga÷/ yadyapi nityatvÃnityatvayorjalÃdisÃdhÃraïatayà na p­thivÅtvÃdivyÃpyatvaæ tathÃpi p­thivÅtvÃdyanyatamatvaviÓi«ÂasvarÆpÃdisambandhena tayostathÃtvamak«atam/ sÃk«Ãtpadaæ ca 'p­thivÅ trividhà nityÃnityapaÂaÓceti' ityÃdi prayogavÃraïÃya/ 'Ãpo dvividhÃ÷- nityÃnityÃÓceti' ityÃdÃvapyuktaiva rÅti÷/ yadi ca 'punastrividhà - ÓarÅrendriyavi«ayabhedÃt' ityÃde÷ p­thivÅsÃmÃnyavibhÃgaparatÃmate 'tÃd­ÓabhedaprayuktatritvasaÇkhyÃviÓi«Âap­thivÅtvasÃk«ÃdvyÃpyadharmavatÅ p­thivÅ' itayÃdirÅtyaiva bodhasya vaktavyatayà ÓarÅtatvÃdÅnÃæ tÃd­ÓavyÃpyatÃviraheïÃsaÇgatiriti vibhÃvyate, tadà uddeÓyatÃvacchedakap­thivÅtvÃdisÃk«ÃdvyÃpyatvaæ nopÃdeyam/ vibhÃjakadharmÃïÃæ parasparaæ vaiyadhikaraïyabhÃnavyutpatte÷ dvividhetyÃdau svÅkÃrÃt 'p­thivÅ trividhÃ, nityÃnityaghaÂaÓca' iti prayogÃnavakÃÓa÷/ evaæ ca bahuvrÅhau tÃd­ÓadvitvaviÓi«ÂÃÓrayadharmavati nirƬhalak«aïÃ/ vaiÓi«Âyaæ 1svasetyÃdibhedavattvatÃdÃtmyobhayasambandhena/ bhedapratiyogitÃvacchedakatà uddeÓyatÃvacchedakap­thivÅtvÃdisamÃnÃdhikaraïani«ÂhatvaviÓe«itasvani«Âhà - vacchedakatÃkapratiyogitÃkabhedavattva avacchedakatÃni«ÂhÃvacchedakatÃkapratiyogitÃkabhedavattvobhayasambandhÃvacchinnà tatraikÃvacchedakatà nityatvÃtiriktà svÃÓrayÃdhikaraïakÃlav­ttitvasambandhÃvacchinnasvani«ÂhÃvacchedakatÃkapratiyogitÃkabhedavattvasambandhena/ nanu purastrividheti p­thivÅsÃmÃnyavibhÃgo và kÃryap­thivÅvibhÃgo vÃ/ nÃdya÷, nityap­thivyÃ÷ ÓarÅrÃdÃvantarbhÃvÃsambhavÃt/ nÃpi rdvintÅya÷, punaÓÓabdasvÃrasyavirodhÃt/ tena hi yaddharmÃvacchinnasya prÃgvibhÃga÷ k­ti taddharmÃvacchinnasyaiva rÆpÃntareïa - vibhajanaæ sÆcyata ityata Ãha prakÃÓikÃyÃm [70] atreti/ tathà ca 'punastrividhÃ' ityÃdau p­thivÅsÃmÃnyasyaiva vibhÃga÷/ 'vi«ayo m­tpëÃïÃdi÷- ityatra Ãdipadena paramÃïuparigrahasambhavÃt/ bhaumadivyaudaryÃkarajabhedÃditi taijasavi«ayavibhÃgasthale 'pi bhÆmeridaæ bhaumamamiti vigrahÃt bhÆmi sambandhyÃdiparatvÃt tenaiva taijasaparamÃïusaÇgrahÃditi bhÃva÷/ [70] varïayantÅti/ atra punaÓÓabdÃsvÃrasyamavasarabÅjam/ idamatra bodhyam - atra 'puna÷ trividhà ÓarÅrendriyavi«ayabhedÃt' ityatra ÓarÅrapratiyogikatvenrdiya - pratiyogikatvÃnyataravanni«ÂhÃdheyatatvaÓarÅrapratiyogikatvavi«ayapratiyogikatvÃnyataravanni«ÂhadheyatvÃnyatamasambandhena ÓarÅrÃderekatra dvayamiti rÅtyà bhedapadÃrthe anyonyÃbhÃve anvaya÷/ pa¤camyÃ÷ prayojyatvamartha÷/ ÓarÅrÃdiviÓe«itabhedav­ttitritvaviÓi«ÂavibhÃjakadharmavatÅti bodha÷/ bhedasya prayojakatvaæ ca svaj¤ÃnÃdhÅnÃpek«Ãba1ddhidvÃrÃ/ uktarÅtyà anyatrÃpi bodha÷ Æhya÷/ vaiÓi«Âyaæ ca pÆrvavaditi/ -------------------------------------- 1. svasetyÃdibhedavÃveti/ svasamÃnÃdhikaraïabhedapratiyogitÃvacchedakatvasaæbandhÃvacchinnasvani «ÂhavacchedakatÃkapratiyogitÃkabhedavattvetyartha÷/ -------------------------------------- [69] vi«ayo m­tpëÃïÃdiriti/ m­tpëÃïÃvÃdÅ yasyeti vyutpattyà m­tpëÃïÃdini«ÂhÃditÃnirÆpaka÷ pÃrthivavi«aya iti bodha÷/ taddharmÃvacchinnasya tadÃditvaæ nÃma uddeÓyatÃvacchedakani«ÂhatannirÆpitÃdheyatÃviÓi«Âatvam/ vaiÓi«Âyaæ svÃÓrayadharmatÃviÓi«Âataddharmavattvasambandhena/ vaiÓi«Âyaæ ca svavyÃpyadharmÃvacchinnabodhakapadapÆrvapadapratipÃdyatÃvacchedakatvasvavyÃpyatvobhayasambandhena/ kecittu - svavi«ayakaj¤Ãnavi«ayasamudÃyaghaÂakatvaæ Ãditvam/ svaæ pÃrthivÃdivi«aya÷/ tathà ca m­tpëÃïÃdivi«ayakaj¤Ãnavi«ayasamudÃyaghaÂakatÃnirÆpaka÷ m­tpëÃïÃdighaÂitasamudÃyavi«ayakaj¤Ãnavi«aya÷ pÃrthivavi«aya ityartha÷-iti vyÃcakru÷/ atastantusamadÃyatvasya dhÅviÓe«avi«ayatvarÆpatayà viÓi«ya tattatpadÃrthaj¤Ãne samudÃyatvasyaiva durnirÆpatvÃt/ tattatpadÃsarvaj¤ajÅve 'sambhavÃt/ sambandhakoÂau svavyÃpyatvopÃdanÃt, vi«ayo m­tpëÃïajalÃdiriti vÃkyasya na prÃmÃïyam/ vyÃpyatvaæ cÃtra tatsamÃnÃdhikaraïabhedapratiyogitÃvacchedakatve sati tatsÃmÃnÃdhikaraïyam, na tu tadabhÃvavadav­ttitvam/ tena 'prameya÷ p­thivyÃdi÷' ityÃdivÃkyasya na prÃmÃïyÃnupapatti÷/ satyantaniveÓÃcca 'p­thivÅ dravyÃdi gandhavadÃdi' rityÃdivÃkyasya na prÃmÃïyam/ sÃmÃnÃdhikaraïyaniveÓÃcca m­tpëÃïÃdiriti vÃkyasya na prÃmÃïyam ityalamativistareïa/ [70] antyeti/ dravyasamÃnÃdhikaraïabhinnatvamantyÃvayavitvamiha vivak«itam/ nanu ÓarÅrasya ÓarÅratvajÃtireva kuto lak«aïatayà noktÃ/ evamindriyasyÃpi indriyatvajÃtimattvam/ na ca ÓarÅæratvÃderjÃtitvemÃnÃbhÃva÷/ 1padavÃcyatÃpak«akÃnumÃnasyaiva tathÃtvÃt ata Ãha - ÓarÅratvamiti/ -------------------------------- 1. padavÃcyatÃpak«akÃnumÃnasyeti/ ÓarÅrapadavÃcyatà ki¤ciddharmÃvacchinnà padavÃcyatÃtvÃt ghaÂapadavÃcyatÃvat ityanumÃnasyetyartha÷/ -------------------------------- ÓabdetaretyÃdÅndriyalak«aïe viÓe«apadavaiyarthyaæ saæyogasyodbhÆtatvarÆpajÃtyanÃkrÃntatvÃt/ ata÷ tatpadaæ sÃrthakayitumÃha- [70] udtatvaæ na jÃtiriti/ [70] ÓuklanvÃdinà sÃÇkaryÃditi/ saÇkara eva sÃÇkaryam/ cÃturvarïyÃditvÃt svÃrthe «ya¤/ tena p­thivÅtvÃdinà saÇkarÃditi pÆrvagranthenÃvirodha÷/ [70] kÃraïatvÃnupapatteriti/ idamatra cintyam-ÓuklatvÃdivyÃpyanÃnodbhÆtatvÃbhyupagame 'pi tattududbhÆtÃnyatamatvena cÃk«u«aæ prati ekahetutvaæ suvacam/ anyatamatvaghaÂakabhedÃnÃæ mitho viÓe«aïaviÓe«yabhÃve vinigamanÃviraha iti tu nÃÓaÇkanÅyam/ udbhÆtatvasya tattadanudbhÆtatvÃbhÃvakÆÂarÆpatvapak«e 'pi kÆÂatvasya tattadvi«ayakadhÅviÓe«avi«ayatvarÆparÆpatayà tattadvi«ayakatvÃnÃæ viÓe«aïaviÓe«yabhÃve vinigamanÃvirahasya tulyatvÃt/ saæyogÃdikamÃdÃyÃkÃÓÃdicÃk«u«avÃraïÃya rÆpatvasya kÃraïatÃvacchedakakoÂau antarbhÃvanÅyatayà rÆpatvatÃd­ÓodbhÆtatvayo÷ viÓe«aïaviÓe«yatÃvacchedakabhÃve vinigamanÃviraheïa mahÃgauravaprasaÇgÃcceti/ [71] viÓe«etÅti/ sÃmÃnyaguïabhinnetyartha÷/ tena dravyatvÃdikamÃdÃyÃsambhavavÃraïÃya guïapadamiti dhyeyam/ rÆpÃbhÃveti/ udbhÆtarÆpÃbhÃvetyartha÷/ tena nÃbhÃvasya yogyatÃnupapatti÷/ [71] sannikar«aghaÂakatayeti/ ayamatra bhÃva÷- j¤ÃnakÃraïatvaæ j¤ÃnaniyatapÆrvav­ttitvaæ tacca kÃlacak«ussaæyoge 'k«atameva/ anyathà cak«ussaæyogaviÓi«ÂanirÆpitaviÓe«aïatÃviraheïa kÃle rÆpÃbhÃvapratyak«Ãnupapatteriti/ [71] mana÷ padamiti/ kÃle sukhaæ nÃstÅti pratyak«antu na sambhavatyeva, vijÃtÅyÃtmamanassaæyogasya j¤ÃnamÃtraæ prati hetutvaæsvÅkÃrÃt/ tathà ca tattadbhedakÆÂaniveÓagauravabhayena sarvamatasÃdhÃraïyÃyoktaviÓe«aïaæ niveÓitamiti bhÃva÷/ [71] prayojanakathanaparatayeti/ etena ghrÃïendriye 'numÃnapramÃïamapi sÆcitam/ tathà hi gandhasÃk«ÃtkÃra÷ manobhinnendriyakaraïaka÷ mÃnasÃnyapratyak«asÃmÃnyasÃk«ÃtkÃratvÃt/ ghaÂÃdicÃk«u«aj¤ÃnasÃmÃnyaæ prati samavÃyikÃraïatvÃt siddhasÃdhanavÃraïÃya sÃdhyaÓarÅre manobhinneti mÃnasasÃk«ÃtkÃre vyabhicÃravÃraïÃya hetukoÂau mÃnasÃnyeti/ [71] evamuttaratra j¤eyamiti/ ÓÅtasparÓasamÃnÃdhikaraïeti padaæ ÓÅtatvaæ sparÓani«ÂhajÃtiviÓe«a iti sÆcanÃya/ ÓÅtasparÓavatya÷ Ãpa÷ ityÃdisaÇgrahavÃkye 'pi evameva bodhyam/ na tu tadapi lak«aïapravi«Âam/ evaæ uttaratrÃpi/ *{tejonirÆpaïam}* saÇgrahe [76] abindhanaæ vidyudÃdi Ãpa÷ indhanÃni yasyeti bahuvrÅhiæ varïayati/ kecittu-karaïe lyu¬antasyendhanaÓabdasyÃpÓabdasamÃnÃdhikaraïatve viÓe«yanighnatve na strÅliÇgatvÃpattyà 'Âi¬h¬hÃïa¤i'tyÃdinà ÇÅp(?) prasaÇgena abindhanamiti rÆpÃni«ptte÷ abindhanikamityeva vaktavyatvÃt indhanaÓabdasya pÆrvanipÃtÃpatteÓca indhanaÓabdasyÃ1tathÃtvÃdityabhiprÃyeïa vyadhikaraïabahuvrÅhiæ pradarÓayati adbhi÷ indhanamityÃdinÃ/ tathà ca indhanaÓabda÷ bhÃve lyu¬anta iti bhÃva÷-ityÃhu÷/ *{suvarïataijasatvavÃda÷}* [77] suvarïasyetyÃdi/ suvarïaviÓe«yakataijasatvaprakÃrakaniÓcayÃnukÆlaparamatanirÃkaraïapÆrvaka2vyÃpÃravi«ayakecchÃviÓi«ÂapÆrvapak«ÃnukÆlak­timÃniti bodha÷/ vaiÓi«Âyaæ ca svaprayojyecchÃvi«ayatvasvavi«ayasamÃnakart­katvobhayasambandhena/ [76] sÆvarïaæ pÃrthivamiti dÅpikÃvÃkyam sarvaæ vÃkyamasati bÃdhake sÃvadhÃraïamiti nyÃyenÃvadhÃraïagarbhamityÃÓayenÃvatÃrayati - --------------------------------- 1. atathÃtvÃt-apÓabdasamÃnÃdhikaraïatvÃbhÃvÃt viÓe«yanighnatvÃbhÃvÃccetyartha÷/ 2. vyÃpÃravi«ayaketyÃdi/ vyÃpÃra÷ svamatasthÃpanarÆpa÷/ svaprayojyeti/ svaæ vyÃpÃravi«ayakecchà tatprayojyÃ/ icchà pÆrvapak«aæ kuryÃmityÃkÃrà tadvi«ayatvaæ pÆrvapak«ÃnukÆlak­tau, evaæ svaæ vyÃpÃravi«ayakecchà tadvi«aya÷ vyÃpÃra÷ tatsamÃnakart­katvaæ ca tÃd­Óak­tau/ suvarïaviÓe«yaketyÃdi/ prathamaviÓi«ÂÃntasya ÓaÇkÃniv­ttyanukÆlavyÃpÃre dvitÅyaviÓi«ÂÃntasya k­tau cÃnbaya÷/ prathamavaiÓi«Âyaæ svaprayojyatvasvasÃmÃnÃdhikaraïyobhayasaæbandhena/ dvitÅyavaiÓi«Âyaæ svaprayojyecchÃvi«ayatvasvavi«ayasamÃnakart­katvobhayasaæbandhena/ ---------------------------------- [77] pÃrthivatvasÃdhakamityÃdinÃ/ tena gurutvasya jale vyabhicÃreïa pÃrthivatvasÃdhakatvÃsambhavÃt taijasatvÃbhÃvasÃdhakatvasyaiva vaktavyatvena taijasatvÃbhÃvasya ca pratij¤ÃvÃkyenÃlÃbhÃt tatsÃdhakahetukathanamanucitamiti ÓaÇkà niravakÃÓÃ/ suvarïaæ pÃrthivamevetyeva pratij¤Ãrthasya vÃcyatayà tatra caivakÃreïa taijasatvÃbhÃvalÃbhÃt/ [77] etena taijasatvÃbhÃvasÃdhakahetukathanena/ [77] digiti/ ayaæ bhÃva÷-samavÃyena pÅtarÆpaæ prati tÃdÃtmyasambandhena p­thivÅtvena kÃraïatÃyÃ÷ kÊptatvÃt suvarïasya taijasatve vijÃtÅyapÅtarÆpaæ prati kÃraïatÃntaraæ kalpanÅyam/ tasya pÃrthivatve tu na tatkalpanÃvaÓyambhÃva iti lÃghavamiti tarkÃnug­hÅtaæ 'suvarïaæ pÃrthivatvatadabhÃvÃnyataravat prameyatvÃt' ityanumÃnaæ tasya p­thivÅtvasÃdhakapramÃïatayà sambhavatÅti/ [77] suvarïasya pÅtimagurutvÃÓrayata ityÃdi/ suvarïaviÓe«yakapÅtimagurÆtvÃÓrayavyatiriktatvaprakÃrakÃprÃmÃïyagrahÃnÃskanditaniÓcayÃnukÆlayuktikathanavi«ayakecchÃviÓi«ÂÃnumÃnaviÓe«yakÃprayojakatvaprakÃrakaÓaÇkÃniv­ttyanukÆlavyÃpÃravi«ayakecchÃviÓi«ÂÃnukÆlatarkavyavasthÃpanÃnukÆlak­timÃniti bodha÷/ [77] asati pratibandhaka ityÃdi/ pratibandhakÃtyantÃbhÃvaviÓi«ÂÃtyantÃnalasaæyogaviÓi«ÂadravatvÃdityartha÷/ agnisaæyuktaghaÂe vyabhicÃravÃraïÃya dravatvaniveÓanam/ vaiÓi«Âyadvayaæ ekak«aïÃvacchinnaikÃdhikaraïav­ttitvarÆpam/ [77] atyantÃnalasaæyogÅ pÅtimÃÓraya ityÃdi/ atra cÃtyantÃnalasaæyogÅti pak«aviÓe«aïÃnupÃdÃne jalamadhyasthapÅtarÆpÃÓrayadravadravyaviÓe«e sÃmÃnÃdhikaraïyena siddhasÃdhanavÃraïÃyÃvacchedakÃvacchedenÃnumiteruddeÓyatÃyà vaktavyatvena haridrÃyÃæ sÃmÃnÃdhikaraïyena bÃdha÷ syÃditi tadupÃdÃnam/ jalamadhyasthagh­te sÃmÃnÃdhikaraïyena siddhasÃdhanavÃraïÃyÃvacchedakÃvacchedenÃnumiteruddeÓyatÃyà vÃcyatvena ghaÂadÃvaæÓato bÃdhavÃraïÃya pÅtimÃÓrayatvamupÃttam/ yadyapyevamapi pÅtarÆpavati tÃd­ÓaghaÂÃdau bÃdha÷ tathÃpi svÃvyavahitÃttarapyevamapi pÅtarÆpavati tÃd­ÓaghaÂÃdau bÃdha÷ tathÃpi svÃvyavahitottarak«aïÃvacchinnasÃmÃnÃdhikaraïyasaæbandhena vijatÅyÃgnisaæyogaviÓi«ÂapÅtarÆpavattvasyaiva pak«atÃvacchedakatvasvÅkÃrÃt na do«a iti bhÃva÷/ svÃvyavahitottarak«aïÃvacchinnaikÃdhikaraïav­ttitvalak«aïasÃmÃnÃdhikaraïyasaæbandhenÃgnisaæyogaviÓi«Âadravatvasahitagurutvaæ hetu÷/ svasamavetadravatvanÃÓapratibandhakadravadravyÃntarasaæyuktatvaæ sÃdhyam/ na ca d­«ÂÃntapak«asÃdhÃraïasvatvÃnanugamÃt pak«e bodho d­«ÂÃnte sÃdhyavaikalyaæ vÃ/ evaæ dravadravyÃntaretyatra svÃnyonyÃbhÃvÃÓrayadravadravyavivak«ÃyÃæ anupayoga÷ anyathÃsiddhiÓceti vÃcyam/ 1svasaæyuktatva-svapratibadhyanÃÓapratiyogidravatvasamavÃyitvasvÃsamavetajapatimattvatritayasambandhena dravadravyaviÓi«Âatvasya sÃdhyatvÃbhyupagamÃt sÃdhyaÓarÅre uddeÓyasiddhaye t­tÅyasaæbandhaniveÓa÷/ sidhyati dravye vyabhicÃrÃvÃraïÃya hetukoÂau gurutvaniveÓa÷/ yadyapi tÃd­Óadravyasiddhita÷ prÃk tatra vyabhicÃragrahasya na sambhava÷, tathÃpi yadyatyantÃnalasaæyogaviÓi«ÂadravatvamuktasÃdhyavyÃpyaæ sayÃt tarhi prak­tapak«atÃvacchedakÃvacchedena darÓitÃsÃdhyasÃdhakaæ syÃditi rÅtyÃanavasthà syÃditi gurutvopÃdÃnam [77] jalÃdikamÃdÃyeti/ atra ÃdÃnaæ grahaïam/ tacca prak­te vi«ayatÃrÆpam/ lyapa÷ samÃnakart­katvamÃtramartha÷ vi«ayatÃrÆpaparyavasÃnaÓabdÃrthÃnvitam/ samÃnakart­katvaæ ceha tannirÆpakanirÆpitatvam/ jalÃdikamityatra dvitÅyÃyÃ÷ Ãdheyatvamartha÷/ tathà ca jalÃdini«Âhaæ yadvi«ayatvaæ tannirÆpakanirÆpitÃnumÃnavi«ayatvarÆpÃrthÃntaradharmikasaæbhavitvaprakÃrakaj¤ÃnÃnukÆlavyÃpÃrakartetivÃkyÃrtha÷/ *{--------------------------------------}* 1. svasaæyuktatvetyÃdi/ svaæ dravadravyaæ jalaæ tatsaæyuktatvaæ dh­te, svaæ jalaæ tatpratibadhya÷ dravatvanÃÓa÷ tatpratiyogi dravatvaæ tatsamavÃyitvaæ dh­te, svaæ jalaæ tadasamavetap­thivÅtvajÃtimatvaæ ca dh­te iti jalamadhyasthadh­te samanvaya÷/ pak«e tu svaæ suvaïagatatejobhÃga÷ tatsaæyuktatvaæ pÃrthivabhÃge, svaæ tejobhÃga÷ tatpratibadhyo yo dravatvanÃÓa÷ tatpratiyogidravatvaæ tatsamavÃyavattvaæ pÃrthivabhÃge, svaæ tejobhÃga÷ tadasamavetà p­thivÅtvajÃti÷ tadvavattvaæ pÃrthivabhÃge iti samanvaya÷/ *{---------------------------------------}* *{vÃyunirÆpaïam}* dÅpikÃyä [82] sparÓÃnumeyo vÃyuriti/ atra ca sparÓapadaæ sparÓatvaparam/ tena parvatÃnumayo vahniriti vyavahÃravÃraïÃya t­tÅyÃyÃ÷ viÓeÓyatÃrthakatvamapahÃya prakÃratÃrthakatvasyopagantavyatayà sparÓÃnumeyo vÃyurityasaægatamityapÃstam/ yadvà tÃdÃtmyasaæbandhena sparÓasyaiva hetutvaæ vivak«itamiti nÃsaægati÷/ anumÃnaprakÃraÓca 'upalabhyamÃnasparÓa÷ kvacidÃÓrita÷ sparÓatvÃt, tÃdÃtmyena sparÓÃdvÃ, pÃrthivÃdisparÓavat' u iti [82] vÃyauvÃtÅti/ atra ca vÃyau iti saptamyÃ÷ gaganamartha÷/ tasya ca samÃnakÃlÅnatvasambandhena upalambhe 'nvaya÷/ yadyapi guïatvÃdrÆpavaditi hetud­«ÂÃntayorabhidhÃnaæ [na] yuktam; sparÓÃnumeya ityatra prÃguktaviroghÃt; tathÃpi sparÓatvÃdihetukÃnumÃnamupalak«aïamityabhiprÃyeïa guïatvahetukÃnumÃnÃntaramapyuktamiti dhyeyam/ atra copalabhyamÃnasparÓaviÓi«Âa÷ [yadi] p­thivÅ syÃt tarhyudbhÆtarÆpavÃn syÃt, yadi jalÃdikaæ syÃt tarhyanu«ïÃÓÅyasparÓavÃnna syÃt, yadyayaæ sparÓa÷ ÃkÃÓÃdicatu«ÂayÃnyatamasamaveta÷ syÃt tarhi deÓÃntarasthajanasamavetalaukikapratyak«avi«aya÷ syÃt, yadi manassamaveta÷ syÃt tarhi laukikapratyak«avi«ayo na syÃt/ yadyayamudbhÆtasparÓa÷ p­thivÅsamaveta÷ syÃt udbhÆtarÆpavadv­tti÷ syÃt, yadi jalÃdisamaveta÷ syÃt anu«ïÃÓÅto na syÃt, udbhÆtasparÓÃÓrayo yadi vibhu÷ syÃt deÓÃntarasthajanasamavetapratyak«avi«ayasparÓaka÷ syÃt, yadi mana÷ syÃt, pratyak«Ãvi«ayasparÓaka÷ syÃt iti tarkai÷ 'ayaæ sparÓa÷ p­thivyÃdibhinnaki¤citsamaveta÷' ityÃkÃrakÃnumitirjÃyata iti bhÃva÷/ [82] udbhÆtasparÓavadityÃdi/ atra ca ghrÃïendriye vyabhicÃravÃraïÃya prathamamudbhÆteti/ udbhÆtatvasyÃbhÃvakÆÂÃtmakasya dravyatve 'pi sattvÃt taddo«a ityata÷ sparÓapadam/ vÃyau tadvÃraïÃya pÃrthivatvaniveÓa÷/ vÃyÃvapyanudbhÆtarÆpasattvÃt dravyatvasattvÃcca udbhÆtarÆpaniveÓa÷/ atra copalabhyamÃnasparÓÃÓrayasya p­thivÅtvÃdikaæ prasaktaæ na tu p­thivyÃdestadÃÓrayatvam/ ato 'prasaktaprati«edhaparihÃrÃya yojanamÃha- [82] asyetyÃdi/ dÅpikÃyä [83] na vibhucatu«Âayamiti/ tadanyatamaæ netyartha÷/ anyathà siddhasÃdhanaprasaægÃt, ekatrobhayÃdibhedasattvÃditi dhyeyam/ navÅnÃstu vÃyo÷ pratyak«atÃæ varïayanti/ tanmatamÃk«eptumanuvadati-- [83] nanu vÃyu÷ pratyak«a ityÃdinÃ/ nanu pratyak«atvaæ pratyak«avi«ayatvaæ, tathà ca vÃyorapi alaukikamÃnasapratyak«avi«ayatvÃbhyupagamÃt siddhasÃdhanamata Ãha-prakÃÓikÃyä [83] pratyak«a÷-bahirindrayajanyapratyak«avi«aya iti/ yadyapyalaukikatÃd­Óapratyak«avi«ayatvamapi vÃyorastÅti taddo«atÃdavasthyam, tathÃpi mÃnasÃnirÆpitalaukikavi«ayatvasya sÃdhyatve tÃtparyÃnna do«a÷/ anirÆpitÃntaæ ca mÃnasavi«ayatÃmÃdÃyÃrthÃntaravÃraïÃya/ ata eva vak«yamÃïopÃdherÃtmani sÃdhyavyÃpakatÃbhaÇgasya nÃvakÃÓa÷/ [83] pratyak«etÅti/ laukikavi«ayatÃÓrayetyarthavivak«aïÃnnalaukikapratyak«avi«ayasparÓavati tvagindriye vyabhicÃratÃdavasthyam/ sparÓapadaæ tu laukikavi«ayatÃÓrayadravyatvÃdikamÃdÃya/ laukikavi«ayatÃÓrayaguïetyuktÃvapi ÓrÃvaïapratyak«avi«ayaÓabdamÃdÃya ÃkÃÓe vyabhicÃravyudÃsÃya/ sparÓasya samavÃyena hetutvasÆcanÃya ÃÓrayatvakathanam/ dÅpikÃyÃm [83] udbhÆtarÆpasyeti/ atrodbhÆtapadaæ prÃcÅnaikadeÓibhi÷ vÃyÃvapyanudbhÆtarÆpasvÅkÃrÃt upÃdhe÷ sÃdhanÃvyÃpakatvopapattyartham/ prakÃÓikÃyä [83] sÃdhyavyabhicÃronnayanasambhavÃditi/ yadyapi vyÃpakatÃvacchedakatvÃbhimatarÆpÃvacchinnÃnirÆpitavyabhicÃrasya vyÃpyatÃvacchedakatvÃbhimatarÆpÃvacchinnanirÆpitavyabhicÃrasyÃnumÃpakatayà prak­te ca dravyatvÃtmakapak«adharmaviÓi«Âapratyak«atvavyabhicÃra eva tadviÓi«ÂasÃdhyavyÃpakavyabhicÃreïÃnumÃtuæ Óakyate, na tu ÓuddhasÃdhyavyabhicÃro 'pi, vyÃptigrahavirahÃt/ tathÃpi tÃd­ÓopÃdhivyabhicÃreïa viÓi«ÂasÃdhyavyabhicÃrasiddhau viÓe«aïavaddhiÓi«ÂÃbhÃvavadv­ttitvena hetunà viÓe«yÃbhÃvavadv­ttitvaæ paÓcÃdanumÃtuæ Óakyamiti bhÃva÷/ atha và pak«adharmavati sÃdhanÃvyÃpakatvena ÓuddhasÃdhyavyabhicÃra evÃnumÃtuæ Óakya÷/ pak«adharmavati sÃdhanÃvyÃpakatvaæ ca sÃdhanÃÓrayapak«adharmavanni«ÂhÃtyantÃbhÃvapratiyogitvam/ evaæ pak«adharmÃvacchinnasÃdhyavyÃpakatvaæ ca sÃdhyÃÓrayapak«adharmavanni«ÂhÃbhÃvÃpratiyogitvamiti/ evamupÃdhyantare 'pi dra«Âavyam/ vastutastu 1udbhÆtarÆpaÓÆnyatvadravyatva(dravyatva)ubhayÃbhÃva÷ samavÃyasambandhÃvacchinnapratiyogitÃkasvÃbhÃvÅyadravyani«ÂhÃdhikaraïatÃsaæbandhÃvacchinnasvani«ÂhÃvacchedakatÃkapratiyogitÃkabhedavattvasasaæbandhena udbhÆtarÆpaæ và upÃdhi÷/ tasya rÆpÃdÃvapi sattvena sÃdhyavyÃpakatvÃt pak«abhÆtavÃyÃvasattvena sÃdhanÃvyÃpakatvÃcca/ upadarÓitadharmaviÓe«asya upÃdhitvasÆcanÃyaiva pak«adharmÃvacchinnasÃdhyavyÃpakatvakÅrtanam/ upÃdhicÃturvindhyakathanamapi tatra tatra vivak«itadharmaviÓe«asya upÃdhitvalÃbhÃya vivak«itasambandhaviÓe«asya upÃdhitÃvacchedakatvalÃbhÃya veti madekapariÓÅlita÷ panthÃ÷/ kecittu viÓe«aïÃvyabhicÃritvaniÓcayasahak­taviÓi«ÂavyabhicÃritvavyÃptigrahÃt viÓe«yavyabhicÃrasiddhi÷ iti vadanti/ tadasat/ yato viÓi«ÂavyabhicÃra÷ viÓi«ÂÃbhÃvadv­ttitvameva/ na tu viÓe«aïavyabhicÃrÃsahitaviÓe«yavyabhicÃra÷/ prattak«asparÓavattvÃdau tadasaæbhavÃt/ --------------------------------- 1. udbhÆtarÆpaÓÆnyatveti/ rÆpÃdiguïe dravyatvÃbhÃvaprayuktobhayÃbhÃvasya sattvÃt ghaÂÃdidravye udbhÆtarÆpaÓÆnyatvÃbhÃprayuktobhayÃbhÃvasattvÃcca asya bahirindriyajanyapratyak«avi«ayatvarÆpasÃdhyavyÃpakatvam/ samavÃyasaæbandhetyÃdi/ svÃbhÃvÅyetyasya svÃbhÃvanirÆpitetyartha÷/ dravyani«ÂhÃdhikaraïatÃyÃmanvaya÷/ rÆpÃdini«ÂhÃdhikaraïatÃyÃæ udbhÆtarÆpÃbhÃvanirÆpitatvasattve 'pi dravyani«Âhatvaæ nÃstÅti svÃbhÃvanirÆpitadravyani«ÂhÃdhikaraïatÃsaæbandhena svavattvaæ (udbhÆtarÆpavattvaæ) rÆpÃdau nÃstÅti tena saæbandhena svavadbhinnatvasya rÆpÃdau sattvÃt svavadbhinnatvasaæbandhena udbhÆtarÆpaæ tatrÃstÅti sÃdhyavyÃpakatvamiti bhÃva÷/ ghaÂÃdini«ÂhÃdhikaraïatÃyÃæ dravyani«ÂhatvasadbhÃve 'pi udbhÆtarÆpÃbhÃvanirÆpitatvaæ nÃsti/ ata÷ svÃbhÃvanirÆpitÃdhikaraïatÃsaæbandhena svavadbhinnatvasattvÃt tatsaæbandhena udbhÆtarÆpaæ ghaÂÃdÃvastÅti sÃdhyavyÃpakatà bodhya÷/ -------------------------------- tathà copadarÓitaparÃmarÓÃt viÓi«ÂavyabhicÃrasiddhau na ki¤cidapi bÃdhakaæ paÓyÃma iti viÓi«ÂasÃdhyavyÃptikopÃdhe÷ ÓuddhasÃdhyavyabhicÃronnÃyakatvÃnirvÃha eveti/ dÅpikÃyä [82] prÃïasya kutrÃntarbhÃva ityÃdi/ tathà ca daÓamadravyatvaæ prÃïasya, vÃyÃvantarbhÃve 'pi kÃryavÃnucÃturvidhyaæ và prasajyeteti bhÃva÷/ ÓarÅretyÃdiviÓe«aïena ÓarÅrendriyabhinnatvarÆpavi«ayalak«aïÃkrÃntatvÃt na caturvidhyam, vÃyvantarbhÃvÃcca na daÓamadravyatvamityÃÓaya iti bhÃvaÓca/"sa caiko 'pyupÃdhibhedÃt prÃïÃdisaæj¤Ãbhedaæ labhata"iti saægrahavÃkye upÃdhibhedÃdityatra pa¤camyÃ÷ prayojyatvamartha÷/ tasya 'labhata' ityatra dhÃtvarthasambandhe 'nvaya÷/ sa ceha vÃcyatvarÆpa÷/ eko 'pÅtyatra ekatvaæ prÃïatvanyÆnav­ttidharmaÓÆnyatvam/ apiratra virodhÃrthaka÷/ virodhaÓca samabhivyÃh­tapadÃrthantÃvacchedakaikatvÃdhikaraïanirÆpitopÃdhibhedÃnavacchi nnav­ttikatvÃbhÃva÷/ tasya ca sambandhe anvaya÷/ tathà ca ekatvaviruddhopÃdhibhedaprayuktaprÃïÃpÃnÃdisaæj¤ÃnirÆpitasaæbadhÃÓraya÷ sa iti bodha÷/ kecittu apiÓabdasya virodhÃrthakatÃmÃhu÷/ tadasat/ dharmiïi tÃd­ÓasambandhÃÓrayatvabhÃnenaiva tÃd­ÓasambandhÃÓrayatve ekatvÃvirodhalÃbhena p­thakkathanavaiyarthyÃt/ asmanmate tu virodhatatsÃmÃnÃdhikaraïyayorekatra saæbhavapradarÓanaparatayà tatsÃrthakyÃt/ ke te upÃdhaya ityÃÓaÇkÃyÃmupÃdhiÓabdÃrthamÃha dÅpikÃyÃm [82] sthÃneti/ tatra pramÃïamÃha prakÃÓikÃyÃm [82] h­di prÃïa ityÃdi iti/ *{s­«ÂisaæhÃraprakriyÃ}* dÅpikÃyÃm [85] cikÅr«ÃvaÓÃditi/ yadyapÅÓvarecchà nityaiva/ tathÃpyetatkÃle paramÃïau kriyà bhÆyÃditi rÅtyà tasyÃ÷ kÃlaviÓe«ÃvagÃhitayà tatkÃla eva tatra kriyÃtpatti÷ nÃnyadeti niyama upapadyate/ evaæ saæjihÅr«ÃvaÓÃdityatrÃpi bodhyam/ cÃk«u«adravyatvÃdityatra cÃk«u«aæ yat dravyatvamityarthavivak«ÃyÃmÃtmani vyabhicÃratÃdavasthyamabhisandhÃya dravyapadena karmadhÃrayaæ 1karmadhÃrayopari' ityÃdinyÃyaæ cÃbhipretyÃrthamÃha- [85] cÃk«u«atve satÅtyÃdi/ [85] rÆpÃdÃviti/ idaæ ca janyadravyatvasya sÃdhyatÃbhiprÃyeïa/ dravyasamevatatvarÆpasÃvayavatvasÃdhane tu ghaÂÃbhÃvÃdau vyabhicÃro bodhya÷/ etatsaægrÃhakamevÃdipadamiti dhyeyam/ [85] kÃryatve 'navasthÃprasaÇgÃditi/ avayavatvavyÃpakasÃvayavatvakatvarÆpÃvyavasthitaparamparà dhÅnamerusar«apagataparimÃïatÃratamyÃnupapattirÆpÃni«ÂaprasajjanÃd ityartha÷/ tathà ca 'tryaïukÃvayava÷ sÃvayava÷ mahÃdÃrambhakatvÃt' ityatra uktatarkabalÃt nityÃvayavasamaveta ityanumitirutpadyata iti bhÃva÷/ [86] prakÃÓikÃyÃæ saæk«epa iti/ ayamatra bhÃva÷/ yadyapi truÂimahattvasya nityatvopagame avayavasaækhyÃyÃ÷ nÃpek«eti darÓitÃnumÃnasyÃprayojakatvaÓaÇkà durvÃrÃ, tathÃpi --- 'jÃlasÆryamarÅcisthaæ yatsÆk«mamupalabhyate/ tasya «a«Âhatamo bhÃga÷ paramÃïu÷prakÅrtita÷//' iti sm­tiprÃmÃïyabalÃt dvyaïukaparamÃïvo÷ svÅkÃra ÃvaÓyaka iti/ digiti/ atrÃyamÃÓaya÷-- sarvaÓabdasya svasamabhivyÃh­tapadÃrthatÃvacchedakavyÃpakatvÃrthakatayà kÃryadravyatvavyÃpakatvamavÃntarapralayasya, bhÃvakÃryatvavyÃpakatvaæ mahÃpralasya ca lak«aïam/ vyÃpakatvaæ ca svani«ÂhadhvaæsapratiyogitÃsaæbandhena/ svanani«Âhatvaæ ca kÃlikasaæbandhena/ etena kÃryÃïÃæ bhÃvakÃryÃïÃæ cÃnantÃnÃæ viÓi«yÃsarvaj¤adurj¤eyatvena tÃvaddhvaæsasamudÃyatvasya sutarÃæ parij¤ÃnÃsambhavÃt etallak«aïakathanamasaægatamityapÃstamiti/ *{ÃkÃÓanirÆpaïam}* [88] dyotanÃyeti/ tathà ca Óabdaguïakamiti saægrahavÃkye 'sarva vÃkya'miti nyÃyena Óabda eva guïo viÓe«aguïo yasminniti bahuvrÅæhiriti bhÃva÷/ nanu taccaikamiti saægrahavÃkye ÃkÃÓasyaikatvamuktam, tanna yuktam, -------------------------------- 1. karmadhÃrayoparÅtyÃdinyÃyamiti/ karmadhÃrayopari vidyamÃna÷ bhÃvÃrthakapratyaya÷ sÃmÃnÃdhikaraïyabodhaka iti nyÃyamityartha÷/ -------------------------------- ghaÂÃkÃÓo maÂhÃkÃÓa ityÃdivyavahÃrasya ÃkÃÓÃnekatvasÃdhakasya sattvÃt, vyavahÃrabhede vyavahartavyabhedasyaiva niyÃmakatvÃt/ tathà ca 'ghaÂÃkÃÓavyavahÃra÷ maÂhÃkÃÓatvÃvacchinnabhinnani«ÂhavyavahartavyatÃka÷ maÂhÃkÃÓatvabhinnadharmÃvacchinnavyavahartavyatÃkavyavahÃratvÃt, yo yaddharmabhinnadharmÃvacchinnavyavahartavyatÃkavyavahÃra÷ sa taddharmÃvacchinnabhinnani«ÂhavyavahartavyatÃka÷' iti sÃmÃnyavyÃptyupa«ÂabhyamanumÃnamatra mÃnamityÃÓaÇkÃyÃæ 'vyavahartavyatÃvacchedakabheda eva vyavahÃrabhedaniyÃmaka÷, anyathà prÃïÃpÃnÃdivyavahÃrabhedÃnupapatte÷/ evaæ ca darÓitÃnumÃne prÃïÃpÃnÃdivyavahÃramÃdÃya vyabhicÃra÷/ tathà ca prak­te ghaÂamaÂhÃdirÆpavyavahartavyatÃvacchedakabhedena tÃd­ÓavyavahÃropapattau na tasyÃkÃÓabhedasÃdhakatvam' iti samÃdhÃnamabhisandhÃyÃha- [88] ghaÂÃkÃÓo maÂhÃkÃÓa ityÃdÅti/ [88] anekatve - ÃkÃÓatvanyÆnav­ttidharmavattve/ [88] pramÃïam - pramÃ, tasya viÓe«yatÃsambandhÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃvadityartha÷/ tathà ca 'ÃkÃÓaæ ÃkÃÓatvanyÆnav­ttidharmaÓÆnyaæ, tÃd­ÓadharmavattvaprakÃrakapramÃviÓe«yatvÃbhÃvÃt, yannaivaæ tannaivam' iti vyatirekyanumÃnamÃkÃÓasya ekatve pramÃïamupadarÓitam/ [88] ekatvÃdeveti/ ÃkÃÓatvanyÆnav­ttidharmaÓÆnyatvÃdevetyartha÷/ kecittu - ÃkÃÓatvavyÃpyadharmaviruddhadharmÃvyÃpakÃkÃÓatvakatvameva ÃkÃÓe ekatvam/ atrÃyamanugama÷-bhedaviÓi«ÂÃkÃÓatvakatvaæ tat/ vaiÓi«Âyaæ ca svapratiyogitÃvacchedakatvasvÃÓrayatvobhayasambandhena/ avacchedakatà svavyÃpyadharmaviÓi«Âatvasambandhena/ vaiÓi«Âyaæ ca svaviruddhadharmaviÓi«Âatvasambandhena/ vaiÓi«Âyaæ ca svasetyÃdibhedavattvasambandhena - ityÃhu÷/ yattu vibhÃjakadharmadvayaÓÆnyatvaæ taditi/ tattuccham/ padÃrthavibhÃjakadravyatva - dravyavibhÃjakÃkÃÓatvayo÷ sattvenÃsambhavÃpatte÷/ ÃkÃÓavibhÃjakatvaniveÓane ca siddhyasiddhibhyÃæ vyÃghÃtÃpatteriti dhyeyam/ ÃkÃÓakÃladigÃtmanÃæ sÃdhÃraïaæ vibhutvaæ na jÃti÷/ tatsÃdhikÃyÃ÷ anugatapratyak«adhiyo 'saæbhavÃt, te«u rÆpÃdyabhÃvÃt, ananyathÃsiddhaliÇgÃnupalambhenÃnumÃnÃsambhavÃt/ Óabdasya cÃptoktatvÃniÓcayena sandigdhaprÃmÃïyakatvÃt, anyathà vaiparÅtyasyÃpi suvacatvÃt/ na ca vibhupadavÃcyatÃvacchedakatayà vibhutvajÃtisiddhiriti vÃcyam/ 1tulyayuktyà bhÆtatvasyÃpi siddhyÃpattyà prÃguktatritayasambandhena tadviÓi«ÂatvarÆpajÃtisÃækaryasya jÃtitvÃbhÃvavyÃpyatayà g­hÅtasya jÃtibÃdhakasya sattvena tasya jÃtitvÃsiddhe÷/ yattu paramamahatparimÃïavattvaæ vibhutvamiti/ tanna/ 'vaibhavÃt mahÃnÃkÃÓastathà cÃtmÃ' iti sÆtre kaïÃdena paramamahatvasÃdhakaliÇgÃtvena vibhutvasyoktatvÃt paramamahatparimÃïavattvasya tatsvarÆpatÃyÃ÷ sÆtrakÃrÃnanumatatvÃt ityabhiprÃyeïa prakÃrÃntareïa vibhutvaæ nirvakti- [88] sarvamÆrteti/ atra ca paÂÃdisaæyuktaghaÂÃdivÃraïÃya sarvapadam/ vibhÆnÃæ kriyÃviraheïa parasparasaæyogÃbhÃvÃt asaæbhavanirÃsÃya mÆrtapadam/ mÆrtatvasya kriyÃsamavÃyikÃraïatÃvacchedakatayà siddhajÃtiviÓe«arÆpatvapak«e prÃcÅnÃbhimatotpannavina«ÂadravyamÃdÃyÃsambhavavÃraïÃya dravyapadaæ saæyogavadarthakam/ ata evoktado«avÃraïÃya mÆrtapadaæ nityamÆrtaparamiti pralapitamanÃdeyam/ dravyapadavaiyarthyÃpÃtÃcca/ 'kriyÃvattvaæ mÆrtatvam' iti mate utpannavina«ÂadravyÃnupagant­naye và nopÃdeyameva tat/ atha 'sarvamÆrtadravyasaæyogitvam'ityasya sarvÃïi yÃni mÆrtadravyÃïi tÃvatpratiyogikasaæyogavattvÃrthakatve tÃvatpratiyogikaikasaæyogÃprasiddhyà asambhava÷/ tÃvatÃæ pratyekapratyekapratiyogikasaæyogasamudÃyavattvÃrthakatve ghaÂapaÂasaæyogÃderapi tÃd­ÓasamudÃyaghaÂakatayà tadghaÂitasamudÃyavattvasya ÃkÃÓÃdÃvabhÃvÃt sa eva do«a÷/ yattu - yÃvanti mÆrta dravyÃïi te«Ãæ pratyekapratiyogikaikasaæyogaghaÂitasamudÃyavattvaæ taditi - nai«a do«a÷/ na ca mÆrtatvajÃtipak«e --------------------------------- 1. tulyayuktyeti/ bhÆtapadavÃcyatÃvacchedakatayetyartha÷/ prÃgukteti/ svasÃmÃnÃdhikaraïyasvÃbhÃvasÃmÃnÃdhikaraïyasvasamÃnÃdhikaraïÃtyantÃbhÃvapratiyogitvaitattritayasaæbandhenetyartha÷/ --------------------------------- utpannavina«Âap­thivyÃderapi tadÃÓrayatayà sarvamÆrtÃnatargatatvena tatpratiyogikasaæyogÃprasiddhyà na tadghaÂitasaæyogasamudÃyavattvamÃkÃÓÃdÃvityasambhavatÃdavasthyamiti vÃcyam/ dravyapadasya saæyogavadarthakatÃyÃ÷ prÃgevÃveditatayà tÃd­Óap­thivyÃdyasaægrahÃt mÆrtapadasya kriyÃvatparatve sutarÃmado«Ãcceti/ tattuccham/ apek«ÃbuddhiviÓe«avi«ayatvarÆpasya ÃkÃÓÃdicatu«ÂayaghaÂakapratyekamÃtrasamavetasaæyogasamudÃyaparyÃptasamudÃyatvasya bhinnabhinnatayà tÃd­ÓaikaikasamudÃyatvÃvacchinnavattvasya vibhusÃmÃnyalak«aïatvopagame vÃcyatÃsambandhena vibhupadavattvarÆpalak«yatÃvacchedakavatyanyasmin tasyÃsattvÃt avyÃpte÷/ tattatsamudÃyacatu«Âayavattvasya lak«aïatve asaæbhavÃpatte÷/ tasya kutrÃpyasattvÃt/ tÃvadanyatamavattvasya tathÃtve tÃd­ÓÃnyatamatvasya tattatsamudÃyatvÃvacchinnebhedacatu«ÂayavadanyatvarÆpatayà vyÃsajyav­ttidharmÃvacchinnÃnuyogitÃkÃbhÃvÃnupagame asambhavÃpatte÷/ tadupagame ca ghaÂÃkÃÓÃdisaæyogasyÃpi tÃd­ÓÃnyatamatvÃÓrayatayà ghaÂÃdÃvativyÃpte÷ kathamidaæ saægacchate/ yadapi 'sarvamÆrtadravyasaæyogitvam' ityanena mÆrtadravye gaganÃdisaæyuktatvaæ nÃstÅti labhyate/ evaæ ca svÃsaæyuktamÆrtadravyakaæ yadyatsvaæ tattadvyaktitvÃvacchinnapratiyogitÃkabhedak­Âavattvaæ lak«aïa phalitam/ atra gaganÃdyasaæyuktamÆrtÃprasiddhyà svapadena gaganÃdyupÃdÃnÃsambhavÃt gaganÃdau lak«aïasamanvaya÷/ gaganÃderapi svÃsaæyuktaguïÃditvÃdasambhavavÃraïÃya mÆrteti/ mÆrtatvajÃtipak«e tadÃÓrayotpannavina«ÂaghaÂÃderapi svÃsaæyuktatvÃdasambhavavÃraïÃya saæyogyarthakaæ dravyapadam/ tÃd­ÓaghaÂÃdeÓca gaganÃdyasaæyuktatve 'pi saæyogitvavirahÃnnÃsambhava÷/ na caivaæ mÆrtapadavaiyarthyam, guïÃderatathÃtvÃditi vÃcyam/ tathÃpi gaganÃde÷ svÃsaæyuktagaganÃdikatvÃt taddo«ÃvÃraïÃya tasyÃvaÓyakatvÃditi - tadapyasat/ kÃlÃntarÅïapuru«ÃntarÅyamÆrtapadÃrthavyaktÅnÃæ viÓi«yÃsmÃbhirj¤ÃtumaÓakyatayà tÃd­ÓabhedakÆÂaghaÂitalak«aïasya du«karatvÃt/ svÃsaæyuktamÆrtasaæyuktakatvatÃdÃtmyobhayasambandhena prameyaviÓi«ÂÃnyatvasyÃnugatasya lak«aïatvasambhave 'pi svasaæyuktÃprasiddhyà saæyuktatvasaæbandhena svÃvacchinnabhinnatvaghaÂitalak«aïasya rÆpÃdÃvativyÃpte÷, svÃtantryeïa dravyatvaniveÓena tadvÃraïe 'pi utpannavina«Âap­thivyÃdÃvativyÃpte÷/ dravyatvasthale saæyogitvaæ niveÓya tatparihÃre 'pi mahÃgauravÃt vak«yamÃïarÅtyà yathÃÓrutaÓabdalabhyÃrthasya nirde«asya saæbhave tatparityÃgenÃrthÃntaraæ parikalpya tatra do«ÃntaravyudÃsÃya viÓe«aïÃntaraniveÓasya 1prak«ÃlanÃddhinyÃyenÃyuktatvÃcca/ etena svÃsaæyuktetyanena svani«ÂhasaæyuktatvasambandhÃvacchinnapratiyogitÃkÃtyantÃbhÃvavivak«aïÃnnotpannavina«Âap­thivyÃdÃvativyÃpti÷/ evaæ kriyÃvadav­ttidravyavibhÃjakadharmattvaæ mÆrtatvajÃtivyadhikaraïadravyavibhÃjakadharmavattvaæ và sarvamÆrtadravyasaæyogitvamityanena vivak«itam/ tÃd­Óadharmavattà ca svarÆpasamavÃyÃnyatarasambandhena/ nÃta÷ kÃlÃtmÃdÃvavyÃptirityapi parÃstam/ udak«aratÃyà durvÃratvÃt/ anyataratvaghaÂakayorbhendayormitho viÓe«aïaviÓe«yabhÃve vinigamanÃviraheïa vibhupadÃrthadvaividhyaprasaÇgÃcca/ atrocyate - sarvamÆrtetyÃdermÆrtadravyatvavyÃpakatvamartha÷/ sarvaÓabdasya samabhivyÃh­tapadÃrthatÃvacchedakavyÃpakatvÃrthakatvÃt/ vyÃpakatà ca svÃnuyogikasaæyogapratiyogitvasaæbandhena/ etallÃbhÃyaiva saæyogÅtyuktam/ yadyapi svÃnuyogikasaæyogapratiyogitvasambandhena mÆrtadravyatvavyÃpakatvaæ mÆrtadravyani«ÂhÃtyantÃbhÃvÅyatÃd­ÓasambandhÃvacchinnapratiyogitÃÓÆnyatvaparyavasitam, v­ttyaniyÃmakasambandhasyÃtyantÃbhÃvapratiyogitÃnavacchedakatvamate na prasiddhyati, tathÃpi mÆrtadravyani«ÂhabhedapratiyogitÃnirÆpitaniruktasambandhÃvacchinnÃvacchedakatÃÓÆnyatvarÆpaæ tadiha vivak«itam/ atyantÃbhÃvapratiyogitÃvacchedakasyÃpi v­ttyaniyÃmakasaæbandhasyÃnyonyÃbhÃvapratiyogitÃvacchedakatÃvacchedakatÃyÃ÷ ---------------------------------- 1. prak«ÃlanÃddhinyÃyeti/ 'prak«ÃlanÃddhi paÇkasya dÆrÃdasparÓanaæ varam' iti nyÃyenetyartha÷/ ---------------------------------- sarvasaæmatatvÃditi madekapariÓÅlita÷ panthÃ÷/ nanu parimÃïe paricchannatvaæ nÃpakar«arÆpam, yenoktado«a÷ syÃt/ api tvÃkÃÓÃdyanyatamÃsamavetatvam/ yattu - vibhvasamavetatvaæ taditi - tadasat - vibhutvasya mÆrtatvaghaÂitatvenÃnyonyÃÓrayaprasaÇgÃt/ ato na paramÃïu«u avayÃptiriti manasi nidhÃyÃha -- prakÃÓikÃyÃm [88] vastutastviti/ *{kÃlanirÆpaïam}* [89] anÃgatÃdÅtyÃdinà vartamÃnaparigraha÷/ [90] ghaÂakatayeti/ atÅtÃdivyavahÃraæ prati 1atÅtatvÃdiprakÃrakaj¤Ãnasya kÃraïatayà tÃd­ÓavyavahÃrajanakatÃvacchedakapratiyogitvaprakÃratÃnirÆpitadhvaæsaprakÃratÃ- nirÆpitÃdheyatvaprakÃratÃnirÆpitaprakÃratÃdyÃÓrayatayetyartha÷, abhedast­tÅyÃrthahetutvÃnvita÷/ vastutastu atÅtatvaæ svav­ttidhvaæsapratiyogitvasambandhena, 'atÅti' iti ÓabdaprayogÃdhikaraïakÃlavattvam/ bhavi«yatvaæ ca svav­ttiprÃgabhÃvapratiyogitbasambandhena bhavi«yatÅti ÓabdaprayogÃdhikaraïakÃlavattvam/ vartamÃnatvaæ ca ÃdheyatÃsambandhena vartata iti ÓabdaprayogÃdhikaraïakÃlavattvam/ evaæ ca vyavahÃre vyavahartavyatÃvacchedakaprakÃrakaj¤Ãnasya kÃraïatayà tadavacchedakavi«ayatÃvattvarÆpaæ vyavahÃrahetutvaæ kÃlasyÃk«atameva/ ghaÂakatayetyasyÃpi tÃd­Óavi«ayatÃÓrayatayetyartha÷/ abhedast­tÅyÃrtha÷/ prÃgabhÃvÃnupagame puna÷ bhavi«yatÅti ÓabdaprayogÃdhikaraïak«aïadhvaæsÃvacchinnakÃlotpattikatvarÆpaæ svadhvaæsÃvacchinnakÃlotpattikatvasaæbandhena tÃd­Óak«aïaviÓi«Âatvaparyavasitaæ nirvÃcyamiti dhyeyam/ janakatÃvacchedikà ca vi«ayatà mukhyaviÓe«yatÃnirÆpitaprakÃratvarÆpà pÆrvaÇkalpe ' caramakalpe tu --------------------------------- 1. atÅtatvÃdiprakÃrakaj¤Ãnasyeti/ ghaÂa÷ vartamÃnakÃlav­ttidhvaæsapratiyogo ityÃkÃrakaj¤Ãnasyetyartha÷/ tÃd­ÓavyavahÃrajanakatÃvacchedaketyasya antimaprakÃratÃyÃmanvaya÷/ pratiyogitvani«ÂhaprakÃratÃnirÆpità yà dhvaæsani«ÂhaprakÃratà tannirÆpità yà Ãdheyatvani«ÂhaprakÃratà tannirÆpità yà vartamÃnakÃlani«ÂhaprakÃratà tadÃÓrayatayetyartha÷/ --------------------------------- mukhyaviÓe«yatÃnirÆpitaprakÃratvamukhyaviÓe«yatÃnirÆpitasaæsargatÃnirÆpitotpattivi«ayatÃnirÆpitavi«ayatvÃnyatararÆpà grÃhyÃ, ato nÃtiprasaÇga iti/ [90] anugatasyetyÃdi/ pratik«aïadinÃdikaæ sÆryaparispandÃderbhinnabhinnatvÃt tatrÃtÅtÃdivyavahÃrÃnupapatteriti bhÃva÷/ [90] digiti/ yadyapi atÅtÃdivyavahÃrasyÃnugatakÃlavi«ayakatve vartamÃnÃdÃvapi tÃd­ÓavyavahÃrÃpattyÃnanugatasÆryaparispandÃdirÆpopÃdhivi«ayakatvamevÃnÃyatyà svÅkartavyamiti noktarÅtyà atiriktakÃlasiddhi÷/ tathÃpi kÃlikaparatvÃdyasamavÃyikÃraïasaæyogÃÓrayatayà ÃkÃÓÃdÅnÃæ pratyekaæ vinigamanÃvirahÃt atiriktakÃla÷ sidhyatÅti kÃlikasambandhena sarvÃdhÃratvasya kriyÃdÃvativyÃptibhramaæ nirÃkÃroti -- [90] atretyÃdinÃ/ pratÅcyÃdÅtyÃdinà udÅcÅdak«iïayo÷ parigraha÷/ *{ÃtmanirÆpaïam}* [92] samavÃyena j¤Ãnavadityartha iti/ anyathà kÃlikÃdinà j¤Ãnavati kÃlÃdÃvativyÃptiriti bhÃva÷/ [92] virodha itÅti/ 1tayà ÅÓvarasya j¤ÃnasvarÆpatvabodhanÃditi bhÃva÷/ '(nityaæ) vij¤Ãnam' iti Órutau vij¤Ãnapadasya arÓa Ãdyajanyatvaæ và nandyÃditvÃt kartarilyupratyayÃntatvaæ vÃbhipreyatyÃha - [93] vij¤Ãnavadarthakateti/ nanvÅÓvare sukhÃbhÃvÃt kathamuktaÓrute÷ prÃmÃïyamityÃÓaÇkyÃha - [93] atreti/ [93] sukhÅ saæv­tto 'hamitivaditi/ tÃd­ÓavÃkyasthasukhaÓabda ivetyartha÷/ atra-uktaÓrutau, Ãnanda÷- ÃnandaÓabda÷ du÷khÃbhÃve upacaryata iti/ saptamyà Ãdheyatvamartha÷/ upacÃro lak«aïÃ/ nirÆpakatvamÃÓyÃtÃrtha÷/ tathà ca du÷khÃbhÃvani«Âhalak«aïÃnirÆpaka÷ uktaÓrutisthÃnandaÓabda iti phalitam/ ---------------------------------- 1. teyati/ 'nityaæ vij¤ÃnamÃnandaæ brahma' iti Órutyetyartha÷/ ---------------------------------- ÓrutivÃkyasthapadasyÃsati bÃdhake lak«aïà na yuktetyÃnandaÓabdasya mukhyÃrthaparatvaæ varïayatÃæ navÅnÃnÃæ matamÃha [93] navÅnÃstviti/ nanvÅÓvare janyamukhÃbhÃvÃt kathamÃnandaÓabdasya mukhyÃrthakatvamata Ãha -- [93] nityasukhamiti/ darÓitaÓrutibalÃdityÃdi÷/ [93] vijÃtÅyeti/ anyathà parÃtmana÷ pareïa manasà pratyak«Ãpatteriti bhÃva÷/ idamatra bodhyam - 'Ãtmà bÃhyapratyak«Åyalaukikavi«ayatÃÓÆnya÷ udbhÆtarÆpaÓÆnyadravyatvÃt', 'jÅvagatasukhÃdyatiriktaæ mÃnasÅyalaukikavi«ayatvÃbhÃvavat vijÃtÅyamanoyogatadÃÓrayasamavetatvÃdiÓÆnyatvÃt, gaganÃdivat'ityanumÃnadvayaæ vivak«itam/ tena na cÃrvÃkamate pak«Ãprasiddhi÷/ avacchedakÃvacchedena sÃdhyasiddheruddeÓyatvÃt nÃæÓatassiddhasÃdhanam/ [92] nÃpyanumÃnam liÇgÃbhÃvÃdityatrÃpi prameyasÃmÃnyaæ svavyatiriktÃtmasÃdhakatvasambandhÃvacchinnajÅvani«ÂhapratiyogitÃkÃtyantÃbhÃvavat vastutvÃdityanumÃnamavaseyamiti/ [93] digiti/ ayamatra bhÃva÷ - yadyapi kulÃlak­titvÃdyavacchinnasattve ghaÂatvÃdyavacchinnasattvaæ tadabhÃve tadabhÃva ityanvayavyatirekÃbhyÃæ ghaÂatvÃdikulÃlÃdik­titvÃbhyÃmeva kÃryakÃraïabhÃvassidhyati, tathÃpi yadviÓe«ayoritivyÃptibalÃt kÃryatvÃvacchinnaæ prati k­titvena kÃraïatvamapyÃvaÓyakam/ evaæ kÃryatvÃvacchinna prati j¤ÃnatvecchÃtvÃbhyÃmapi tathÃtvaæ tÃd­ÓÃnvayavyatirekÃviÓe«Ãt/ evaæ ca 'kÃryaæ k­tijanyaæ kÃryatvÃt' ityanumÃnamiva 'kÃryaæ j¤Ãnajanyaæ icchÃjanya¤ca kÃryatvÃt' ityanumÃnadvayamapi vivak«itÃmiti, [93] aparok«aj¤ÃnÃderityÃdipadena cikir«Ãparigraha÷/ [93] cikir«ÃdikamityÃdipadena k­tiparigraha÷/ nanu 'ya÷ sarvaj¤a÷ sarvavit'iti Órutau sarvaj¤aÓabdenaiva ÅÓvarasya sarvavi«ayakaj¤ÃnatvalÃbhe puna÷ sarvavitpadaæ vyarthamityÃÓaÇkyÃha - [93] sarvaviditÅti/ vastutastu sarvavidityasya sarvaæ vidantÅti vyutpattyà sarvavyÃpta ityartha÷/ vida lÃbha iti dhÃto÷ kvipi tÃd­ÓÃr thasambhavÃditi dhyeyam/ nanu [92] jÅvasya lak«aïamÃha - jÅva itÅti dÅpikÃyÃm [91] jÅvastu pratiÓarÅraæ bhinna iti saægrahavÃkyÃvataraïamayuktam/ pratiÓarÅraæ bhinnatvasya indriyÃdisÃdhÃraïatayà jÅvalak«aïatvÃsambhavÃt, ato lak«aïapadasya bahulagrahaïasÃmarthyÃt lak«yata idamiti vyutpattyà karmaïi lyu¬antatvamÃÓritya svarÆpaparatvamabhisandhÃya vyÃca«Âe - [93] svarÆpamÃhesyartha iti/ [93] mÆle prati ÓarÅraæ bhinna iti/ atra ca pratipadasamabhivyÃh­tadvitÅyÃyÃ÷ ÃdheyatÃÓrayabhedapratiyogitÃvacchedakatvamabhÃvaÓca khaï¬aÓor'tha÷/ anyathà sÃmÃnyato vyÃpakatvasya vyÃpyaviÓe«ÃghaÂitasya durvacatvena dvitÅyÃrthatÃnupapatteriti dhyeyam/ nanu 'pratiÓarÅraæ bhinna' iti vÃkyÃt pratidravyaæ sattetyÃdi«u dravyatvavyÃpikà sattetyÃdyarthavat pratipadasamabhivyÃh­taÓarÅrapadasya ÓarÅtatvavyÃpakatvÃrthakatayà ÓarÅratvavyÃpakabhedapratiyogÅtyartho labhyate/ tacca na ghaÂate/ jÅvÃtmanyekatvopagame 'pi Åd­ÓÃrthanirvÃhÃt Ãtmabhedasya ÓarÅratvavyÃpakatvÃk«ate÷/ atrocyate - na hi bhedasya ÓarÅratvavyÃpakatvaæ svarÆpasaæbandhena vivak«itam/ yenaivaæ syÃt/ api [tu] svasamÃnÃdhikaraïabhogÃvacchedakatvasvapratiyogitÃvacchedakatvobhayasaæbandhena avacchedakatà svaviÓi«ÂayogajadharmÃdyajanyaÓarÅrÃvacchinnabhogavattvasaæbandhena/ ÓarÅre svavaiÓi«Âyaæ ca svabhinna [tva] svasamÃnakÃlÅnatvobhayasaæbandhena/ ato noktado«a÷/ etadevÃbhipretyÃha - [93] samÃnÃkÃliketyÃdi/ kiæ tarhi jÅvalak«aïamityÃÓaÇkÃyÃmÃha - dÅpikÃyÃm [92] sukhÃdikaæ jÅvalak«aïamiti/ atra sukhopÃdÃnaæ prÃcÅnamatamanus­tya/ anyathà navÅnamate uktarÅtyà ÅÓvare 'tivyÃpte÷/ Ãdinà du÷khadve«ayo÷ parigraha÷/ prakÃÓikÃyÃm [93] anyathÃ-ÓarÅrÃtiriktasyÃtmatve/ siddhÃnte manu«yÃdiÓabdasya svav­ttice«ÂÃsÃdhÃraïakÃraïayatnavattvasaæbandhena manu«yÃdiÓarÅrÃvacchinnÃtmaparatayà manu«yo 'hamityÃdipratÅtyupapattirityabhisandhÃyoktam [93] abhimÃna iti/ [94] yanmadhyamaparimÃïamityÃdi/ parimÃïe madhyamatvaæ ca paramÃïutvaparamahattvabhinnatvam/ tathà cÃtmanastathÃtve yathÃdehaæ tasyÃpi saÇkocavikÃsaÓÃlitvÃpattyà anityatvaprasaÇga iti bhÃva÷/ [94] digiti/ ayamatra bhÃva÷- yadi ca kÃyavyÆhasthale ÓarÅrÃntare 'pi sukhÃdisÃk«ÃtkÃropapattaye prabhÃprasaraïamaÇgÅkriyate, tadà anyatrÃd­«Âasyeha kalpanamanupapannam; d­«ÂÃnurodhenaiva kalpanasya sarvasammatatvÃt/ ekagrahavartidÅpaprasaraïasya grahÃntare 'd­«Âe÷/ evaæ vyÃpitvapratipÃdakÃgamo 'pi tatra pramÃïamiti/ *{manonirÆpaïam}* dÅpikÃyÃm [98] sparÓarahitatve satÅti/ vÃyÃvativyÃptibhiyà rÆpÃdirahitatvopek«aïam/ saÇgrahe [98] pratyÃtmaniyatatvÃditi/ atra kecit - yÃvanta÷ ÃtmÃna÷ tÃvatÃæ manasÃæ vÃcyatvÃt manaso 'nantatvamiti viÓi«ÂÃrtha÷/ tallÃbha÷ kathamiti cet ittham - pratipadasamabhivyÃh­tamÃtmapadaæ prÃtisvikarÆpeïa tattadÃtmavyaktiparam/ tanniyatatvaæ ca tadanyÃsambandhitvam tacca tadanyasamavetaj¤ÃnÃjanakatvam/ tathà ca svajanyaj¤ÃnÃÓrayayatki¤cidÃtmabhinnasamevataj¤ÃnÃjanakatvÃdityartha÷/ ekaikasya manasa iti Óe«a÷/ j¤Ãnaj¤Ãpyatvaæ pa¤camyartha÷ anantatve anvetÅti - tattuccham/ ÃtmaÓabdasyÃtmatvajÃtiviÓi«ÂaÓaktitayà tattadvyaktitvÃvacchinnaparatve tasya lak«aïÃprasaÇgÃt/ ÃtmanÃmanantatvena viÓi«Âa durj¤eyatvÃcca/ vastutastu niyatatvamatra bhedÃÓrayatvam; bhede cÃtmana÷ pratipadÅsamabhivyÃhÃrabalÃt 1svasetyÃdibhedavattvarÆpavyÃpakatÃsaæbandhena anvaya÷/ svÃdhikaraïatà tÃdÃtmyasaæbandhena/ ---------------------------------- 1. svasetyÃdibhedavattveti/ svasamÃnÃdhikaraïabhedapratiyogitÃvacchedakatvasaæbandhÃvacchinnasvani «ÂhÃvacchedakatÃkapratiyogitÃkabhedavatvasaæbandhenatyartha÷/ ---------------------------------- bheda÷ svabhinnasamavetaj¤ÃnajanakatvasambandhÃvacchinnasvapratiyogitÃvacchedakatvasvÃÓrayamanojanyaj¤ÃnasamavÃyitva- ubhayasaæbandhena/ evaæ cÃtmapadasya mukhyÃrthaparatÃpi sutarÃæ saÇgacchate/ ata eva saÇgrahaÂippaïyÃmuktamarthÃntaramapi dÆrato 'pÃstam/ nanu lÃghavÃt sarve«ÃmapyÃtmanÃæ ekameva mana ÃstÃmityatrÃha - [99] sarvÃtmanÃmityÃdi/ nanu manaso 'ïutva eva uktado«a÷ syÃt/ na hi vayaæ tasyÃïutvaæ svÅkurmahe/ api tu vibhutvameva/ tathà ca sarvÃtmanÃæ manasa ekatve 'pi sarvendriyairekadà saæyogasambhavÃt naikasya puæsa÷ j¤ÃnadaÓÃyÃæ aparasya tadanupapattirityabhiprÃyeïa ÓaÇkate - dÅpikÃyÃm [99] nanu mana ityÃdinÃ/ [99] sparÓarahitatve satÅtyÃdi/ p­thivyÃdau vyabhicÃravÃraïÃya satyantam/ guïÃdau vyabhicÃranirÃsÃya viÓe«yam/ atra ca manaso 'ïutve Ãnantyaæ kalpanÅyam/ vibhutve tu na tatheti lÃghavamiti tarkasattvÃt nÃsyÃnumÃnasyÃprayojakatvamiti bhÃva÷/ samavÃyena saæyogaæ prati samavÃyena kriyÃyÃ÷ kÃraïatvÃt vibhu«u ca kriyÃviraheïa noktasaæyogopapattirityÃÓayenÃha - prakÃÓikÃyÃæ [99] vibhudvayeti/ [99] kriyÃdÅtyÃdinà saæyogaparigraha÷/ dÅpikÃyÃm [99] tadà su«uptiriti/ idamatra bodhyam - su«upti÷ svÃpa÷ purÅtannìÅpradeÓÃvacchinnÃtmÃnuyogika÷mana÷pratiyogikasaæyoga÷ na tu tÃd­ÓadeÓÃnuyogikamana÷pratiyogikasaæyoga÷/ tathà sati 'caitra÷ svapiti', 'maitra÷ su«upta÷' ityÃdivÃkyÃnÃmaprÃmÃïyÃpÃtÃt/ tatra caitrÃdipadasya tattaccharÅrÃvacchinnÃtmaparatayà Ãtmani ca tÃd­ÓasaæyogavirahÃt/ kart­pratyayasya cÃÓrayatvabodhakatvÃt/ ata evoktam vyutpattivÃdaÂippaïyÃm k­«ïambhaÂÂenÃpi 'tatraikasmin svÃpe nidrÃnìyavacchinnamanoyogarÆpe' daiti 'dhÃtvarthasvÃpe nidrÃnìyavacchinnÃtmamanoyorÆpe' iti ca/ yattu - svapitÅtyÃdau purÅtatpradeÓamanoyogÃnukÆlak­timÃniti bodhavarïanam - tadayuktam - svÃpadaÓÃyÃmÃtmani tÃd­Óak­terabhÃvÃt jÅvanayonirÆpayatnasya ca prÃïakriyÃmÃtrahetutvena tÃd­ÓasaæyogÃnukÆlatvavirahÃt i«ÂasÃdhanatÃj¤ÃnajanyatÃvacchedakaprav­ttitvajÃterevÃkhyÃtÃrthatÃvacchedakatÃyÃ÷ gadÃdhareïa uktatayà jÅvanayoniyatnasyÃkhyÃtÃrthatÃprasakterevÃbhÃvÃcca/ yadyapi tÃd­Óamanoyogasya svÃparÆpatve mana÷ svapitÅtyÃdadivÃkyaprÃmÃïyÃpatti÷, tathÃpyanuyogitÃyà eva tatra pratyayÃrthatvasvÅkÃreïa tasyÃÓca pratiyoginyanabhyupagamÃt noktÃpatti÷/ yadyapyÃkhyÃtÃderÃÓrayatvÃdyarthakatÃyà apyanyatra kÊptatvÃt tattÃtparyeïa mana÷ svapiti ityÃdiprayogÃpatti÷ durvÃraiva/ tathÃpi k­tyÃdÃvevÃkhyÃtasya Óakti÷, ÃÓrayatvÃdau tu nirƬhalak«aïeti sarvÃnumatam/ tatra svapidhÃtusamabhivyÃh­tapratyayasyÃnuyogitva evÃnÃditÃtparyaæ kalpyate/ ato na do«a÷/ athÃnuyogitvÃdessaæsargatayà bhÃnenaivopapattau kimÃkhyÃtÃdestadarthakatÃmupagamya prakÃravidhayà tadbhÃnasvÅkÃreïa? anyathà tatsaæsargasyÃpi ÓÃbdabodhavi«ayatvakalpanÃpattyà gauravÃt/ na caivaæ caitro na svapitÅtyÃdau na¤arthÃbhÃvÃnvayÃnupapatti÷/ pratiyogitÃvadanuyogitÃyÃæ api v­ttyaniyÃmakatvenÃbhÃvapratiyogitÃnavacchedakatvÃditi vÃcyam/ v­ttyaniyÃmakasyÃpyabhÃvapratiyogitÃvacchedakatÃghaÂakasambandhatvopagamenÃdo«Ãt/ na ca v­ttyaniyÃmakasambandhÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃvasyÃtiriktasya kalpane gauravamiti vÃcyam/ tÃd­ÓasambandhÃvacchinnapratiyogitÃkatadabhÃvasya tadÅyatÃd­ÓasambandhÃbhÃvasamaniyatatvena tadabhinnatayà atiriktakalpanÃvirahÃt/ na caivamapi v­ttyaniyÃmakasambandhÃvacchinnapratiyogitÃkalpane gauravamiti vÃcyam/ bhavanmate 'pi prÃguktagauravasattvena sÃmyÃt/ na ca rÃjapura«avÃdoktayuktyÃnuyogitvasya ÓÃbdabodhe prakÃratvamÃvaÓyakamiti vÃcyam/ tÃd­ÓayuktÅnÃæ vistareïÃnyatrÃsmÃbhirnirastatvÃt/ svapitÅtyetÃvanmÃtrasya bodhakatvopapattaye ÃkhyÃtÃderanuyogitÃrthakatÃyà ÃvaÓyakatvÃt/ yadyapi caitra÷ svapitÅtyÃdau anuyogitÃyÃ÷ padÃrthatve 'pi ÓÃbbodhe saæsargatayà bhÃne na ko 'pi dëa÷/ tathÃpi tÃtparyÃrthaviÓe«Ãnurodhena tatsaæsargako và tatprakÃrako và bodho bhÃvatviti na tatrÃsmÃkamÃgraha÷/ caitro jÃnÃtÅtyÃdÃvapyevameva bodhyam/ evaæ bhavanmate purÅtat svapitÅtyÃdiprayogasya prÃmÃïyaæ durvÃram/ asmanmate tu neti madekapariÓÅlita÷ panthÃ÷/ [98] sukhÃdyupalabdhisÃdhanamindriyaæ mana iti saÇgraha÷/ atra ca ghaÂÃdyupalabdhisÃdhanÅbhÆtacak«urÃdinirÃsÃya sukhÃdÅti/ ÃtmanyativyÃptivÃraïÃya viÓe«yam/ yadi ca tÃd­ÓopalabdhisÃdhanatvaæ tÃd­Óopalabdhini«ÂhÃnubhavatvavyÃpyadharmÃvacchinnajanyatÃnirÆpitajanakatvam, anyathà kÃlavidhayà tajjanake cak«urÃdÃvativyÃpte÷/ tathà ca nÃtmanyativyÃptiriti indriyatvaviÓe«eïaæ vyarthamiti vibhÃvyate, tadÃpyÃha - prakÃÓikÃyÃm ÃtmamanoyogÃditi/ Ãdipadena sukhÃdiparigraha÷/ tathà ca sukhÃdimÃnasatvÃvacchinnaæ prati manasa÷ karaïatà nirvÃharthaæ ÃtmamanoyogasyÃtmasamevatayogyaviÓe«aïatvena sukhÃdervà vyÃparatÃkalpanasyÃvaÓyakatayà tadvÃraïÃya tatsÃrthakyamiti bhÃva÷/ [99] aïutvasiddhiriti/ idamatra pramÃïÃbhimatam 'mana÷ aïutvatadabhÃvÃnyataravat prameyatvÃt' ityanumÃnaæ manaso 'naïutve uktarÅtyà su«uptyanupapattiriti tarkasahak­tamiti/ *{rÆpanirÆpaïam}* [100] cak«urmÃtragrÃhyo guïo rÆpamiti saægrahavÃkyam/ atra ca cak«urmÃtragrÃhya ityanane cak«urviÓi«ÂadharmÃÓrayagrÃhya iti bodha÷/ vaiÓi«Âyaæ ca laukikapratyÃsattyà svagrÃhyarÆpagrÃhakendriyav­ttibhedapratiyogitÃvacchedakatvasaæbandhÃvacchinna - svani«ÂhÃvacchedakatÃkapratiyogitÃkabhedavattvacak«u«Âvani«ÂhÃdheyatvobhayasambandhena/ adhikam anyatra prapa¤citaæ asmÃbhi÷/ prakÃÓikÃyÃm [101] na rÆpe sambhavatÅti/ rÆpasyÃtmamanogrÃhyatvÃditi bhÃva÷/ [101] tathÃpi tvagindriyeti/ yadyapi cak«uritaranirÆpitaj¤ÃnatvÃnavacchinnajanyatÃÓrayaj¤ÃnÅyalaukikavi«ayatÃÓÆnya - tvarÆpacak«uritarÃgrÃhyatvavivak«aïe na do«a÷/ tathÃpi tvagÃde÷ cÃk«u«apratyak«aæ prati kÃlÃdividhayà janakatÃmÃdÃyÃsambhavavÃraïÃya janakatÃyÃæ kÃlatvÃdyanavacchinnatvasya và janyatÃyÃmevava và j¤ÃnatvavyÃpyadharmÃvacchinnatvasya và vivak«aïÅyatayà cak«ussaæyuktasamavÃyamÃdÃyÃsambhavavÃraïÃya cak«uritarasya dravyatvena viÓe«aïÅyatayà ca gauravamityÃlocya tatparityÃga÷/ [101] tvagagrÃhyatvetyÃdi/ tvÃcanirÆpitalaukikavi«ayatÃÓÆnyatvaæ cÃk«u«anirÆpitalaukikavi«ayatÃvatvaæ ca jÃtiviÓe«aïamatra vaktavyam/ tena tvÃcapratyak«e yapatvasyopanayamaryÃdayà bhÃne 'pi tvacaÓca kÃlavidhayà rÆpacÃk«u«aj¤Ãnajanakatve 'pi na k«ati÷/ evaæ gurutvÃde÷ cÃk«u«e upanayamaryÃdayà bhÃne 'pi nÃtivyÃpti÷/ atra rasÃdivÃraïÃya cÃk«u«eti/ prabhÃdivÃraïÃya guïavibhÃjaketi/ guïatvavyÃpyetyartha÷/ nanu prabhÃbhittisaæyoge 'tivyÃptivÃraïÃya guïapadameva viÓe«aguïaparaæ kiæ noktamityaÓaÇkÃyÃm Ãha- [101] ata evetyÃdi/ tathà ca darÓitÃtivyÃptivÃraïà cak«urmÃtragrÃhlayasÃæsiddhikadravatvaviÓe«e 'tivyÃptinirÃsÃya ca jÃtighaÂitapari«kÃrasyÃvaÓyakatayà tvagagrÃhyatvÃde÷/ tadviÓe«aïatayaivopapattau lak«aïe viÓe«atvaniveÓanaæ gauravÃvahamiti bhÃva÷/ dÅpikÃyÃm [100] avyÃpyav­ttinÅlÃdÅti/ atrÃvyÃptiv­ttitvaviÓe«aïaæ parasparavaiyadhikaraïyÃÓaÇkÃnirÃsÃya daiÓikÃvyÃpyav­ttitvamiha vivak«itam/ tacca 1svapratiyogitvasvÃdhikaraïanirÆpitaki¤ciddeÓÃvacchinnÃdheyatvobhayasaæbandhenÃbhÃvaviÓi«Âatvam/ nanu [100] rÆpasya vyÃpyav­ttitvaniyamÃditi dÅpikoktirasaÇgatÃ/ utpannaæ dravyamiti nyÃyena rÆpÃdÅnÃæ kÃlikÃvyÃpyav­ttitvasyÃvaÓyakatvÃdityata Ãha - prakÃÓikÃyÃm [101] vyÃpyav­ttitveti/ daiÓikavyÃpyav­ttitvetyartha iti/ daiÓikavyÃpyav­ttitvaæ ca pÆrvoktobhayasambandhanÃbhÃvaviÓi«ÂÃnyatvam/ --------------------------------- 1. svapratiyogitvetyÃdi/ svaæ kapisaæyogÃbhÃva÷ tatpratiyogitvaæ kapisaæyoge, evaæ svaæ kapisaæyogÃbhÃva÷ tadadhikaraïaæ v­k«a÷ tannirÆpitÃgradeÓÃvacchinnav­ttitvaæ kapisaæyoge 'stÅti samanvaya÷/ --------------------------------- 1atra ca nÅlÃdisamudÃya÷ nitrarÆpamiti pratÅtivi«ayatvatadabhÃvÃnyataravÃn prameyatvÃdityanumÃnaæ nÅlÃdisamudÃyo yadi pratÅtivi«aya÷ syÃt tarhyavyÃpyav­tti÷ syÃditi tarkasahak­taæ pramÃïaæ vÃcyam/ tatra rÆpasya vyÃpyav­ttitvaniyame vipratipannaæ prati dÆ«aïÃntaramÃha - [101] idamupalak«aïamityÃdinÃ/ evaæ ca darÓitagauravaj¤Ãnasahak­tamuktÃnumÃnameva citrarÆpasyÃtiriktatve pramÃïamiti bhÃva÷/ prÃgabhÃvÃdÅtyÃdinà dhvaæsaparigraha÷/ nanu citrapaÂe rÆpavattÃpratÅte÷ 2sÃmÃnÃdhikaraïsambandhenÃvayavarÆpamÃdÃyopapatte÷ atiriktacitrarÆpaæ nopeyate/ parasparavirodhena vyÃpyav­ttinÅlÃdisamudÃyo 'pi na tatrotpattumarhatÅti ÃÓaÇkate [100] nanu citretyÃdinà dÅpikÃyÃm/ sÃmÃnÃdhikaraïyena tatra rÆpasattvÃdÃha - prakÃÓikÃyÃm [101] samavÃyenetyÃdiriti/ 3samavetatvÅyasambandhasya svarÆpasya kÃraïatÃvacchedakatvÃkalpanayà lÃghavamabhisandhÃyÃha - [101] svÃÓrayasamavetatvasambandhena rÆpamiti/ j¤Ãnagatapratyak«atvajÃtau prayojakatvÃsambhavÃdÃha - [101] pratyak«avi«ayatveti/ nanu dravyav­ttilaukikavi«ayatÃsambandhena pratyak«aæ prati samavÃyena rÆpasya kÃraïatve citrapaÂasthale 'tiriktarÆpatatprÃgabhÃvataddhvaæsÃnÃæ kalpanayà mahÃgauravamiti tadapek«ayà svaÓrayasamavetatvasambandhenaiva rÆpasya kÃraïatvamucitamityato dÆ«aïÃntaramÃha - [101] citrÃvayavÃvayavaketyÃdinÃ/ dÅpikÃyÃm [101] tasmÃt paÂasyetyÃdi/ ayamatra bhÃva÷ --- ayaæ paÂa÷ rÆpatadabhÃvÃnyataravÃn prameyatvÃdityanumÃnena yadyayaæ rÆpaÓÆnya÷ syÃt tarhyapratyak«a÷ syÃditi tarkasahak­tena siddhaæ rÆpaæ --------------------------------- 1. atra ceti/ nÅlÅdisamudÃyasya citrarÆpatvÃbhÃva ityartha÷/ yadvà rÆpasya vyÃpyav­ttitva ityartha÷/ athavà citrarÆpasyÃtiriktatva ityartha÷/ 2. sÃmÃnÃdhikaraïyasaæbandheneti/ svÃdhikaraïav­ttitvasaæbandhenetyartha÷/ svaæ avayavatanturÆpaæ tadadhikaraïaæ tantava÷ tadv­ttitvaæ paÂastheti tena saæbandhena paÂasya tanturÆpavattvam/ 3. samavetatvÅyeti/ rÆpavatsamavetatvasya pratyak«atvaprayojakatve tasya svarÆpasaæbandhenaiva prayojakatvaæ vÃcyamiti samavetatvapratiyogikasvarÆpasaæbandhasya kÃraïatÃvacchedakasaæbandhatvaæ vaktavyam/ svÃÓrayasamavetatvasaæbandhena rÆpasya kÃraïatve tu samavetatvameva kÃraïatÃvacchedakasaæbandha÷ na tu tadÅyasvarÆpamiti lÃghavamiti/ kÃraïatÃvacchedakadharmalÃghavamapyatra bodhyam/ -------------------------------- pÆrvoktayuktyà atiriktatvasiddhe÷ citrarÆpamiti vyavahriyata iti/ citrarasÃsiddhau hetumÃha - [101] dravyalaukiketyÃdi/ tathà cÃyaæ rasatadabhÃvÃnyataravÃn prameyatvÃdityanumÃnamanukÆlatarkavirahÃdaprayojakamiti bhÃva÷/ atra ca nÃnÃrasavadavayavadvayÃrabdhe vastuni atra rasa iti pratÅtyupapattaye citrarasÃÇgÅkÃra ÃvaÓyaka iti tvanÃÓaÇkanÅyam/ tatrÃvayavarasasyaiva 1sÃmÃnÃdhikaraïyena bhÃnÃbhyupagamÃt/ yatra ca nÃnÃrasavatparamÃïudvayÃrabdhadvyaïukÃdikrameïa mahÃvayaviparyantaæ utpannaæ tatra rasapratÅtirnopeyata eva/ dharmiïa÷ rÃsanapratyak«e upanayamaryÃdayaiva bhÃnÃbhyupagamÃt/ paramÃïurasasyÃpi viÓe«yavidhayÃlaukikapratyak«ÃsambhavÃt/ upanÅtaæ viÓe«aïatayaiveti naiyÃyikasiddhÃntÃditi/ vastutastu tasasya vyÃpyav­ttitvaniyame pramÃïÃbhÃvÃt deÓabhedÃvacchedena ekasminneva vastuni nÃnÃrasotpattisambhavÃt samavÃyenÃtra rasa iti pratÅte÷ pramÃrÆpÃyà nÃnupapatti÷/ sarvamidamabhisandhÃyoktam [101] saÇk«epa iti/ *{rasanirÆpaïam}* nanu [103] rasanagrÃhyo guïo rasa iti lak«aïavÃkye paramÃïurase 'vyÃpti÷/ rasanagrÃhyajÃtimattvavivak«ÃyÃmapi sattÃdikamÃdÃya rÆpÃdÃvativyÃptirata Ãha - [104] rasanetyÃdi/ [104] guïavibhÃjaketi/ 2guïatvanyÆnav­ttitvaæ vivak«itam/ *{sparÓanirÆpaïam}* nanu tvagindrayamÃtragrÃhya ityÃdilak«aïe 'sambhava÷/ sparÓasyatvagitarÃtmÃdigrÃhyatvÃt/ evaæ paramÃïusparÓe 'vyÃpti÷/ tvagragrÃhyatvÃt ityata Ãha - [104] cak«uragrÃhyetyÃdi/ --------------------------------- 1. sÃmÃnÃdhikaraïyeneti/ svÃÓrayasamavetatvasaæbandhenetyartha÷/ 2. nanu guïavibhÃjakatvaæ guïatvavyÃpyatvam, tacca guïatvasyÃpyak«atamiti tadÃdÃya rÆpÃdÃvativyÃptirityata Ãha - guïatvanyÆnav­ttitvaæ vivak«itamiti/ guïatvanyÆnav­ttitvaæ ca guïatvasamÃnÃdhikaraïatve sati guïatvasamÃnÃdhikaraïabhedapratiyogitÃvacchedakatvam/ tacca guïatvasya nÃstÅti bhÃva÷ -------------------------------- cak«uragrÃhyatvaæ ca cÃk«u«anirÆpitalaukikavi«ayatÃÓÆnyatvam/ tvagindriyagrÃhyatvaæ ca tvÃcanirÆpitalaukikavi«ayatÃvattvam/ nÃta÷ 1pÆrvavaddo«a÷/ guïavibhÃjakatvaæ ca vÃyupratyak«atÃvÃdinavÅnamate vÃyutvajÃtimÃdÃya vÃyÃvativyÃptivÃraïÃya upÃttam/ *{pÃkaprakriyÃnirÆpaïam}* [106] parÃv­ttyÃdÅtyÃdinà rÆpÃntaraparigraha÷/ nanu [105] Ãmanik«ipte ghaÂa iti dÅpikÃvÃkye saptamyantaghaÂapadasyottaratrÃnvayÃsambhavÃt asaÇgatirityato yojanÃmÃha -- [106] ghaÂe Ãmanik«ipte satÅti/ tathà ca ghaÂapadottarasaptamyà Ãmasaæyogor'tha÷/ tasya cottarakÃlÅnatvasaæbandhena ÓyÃmaghaÂanÃÓe anvaya iti bhÃva÷/ nanu paramÃïu«u rÆpotpattau ÓyÃmaghaÂanÃÓa iti dÅpikÃvÃkyÃt ÓyÃmaghaÂanÃÓe paramÃïuni«ÂharÆpotpattyuttarakÃlÅnatvaæ labhyate/ taccayuktam - avayavinÃÓÃnantarameva paramÃïu«u rÆpÃntarotpatte÷ vaiÓe«ikai÷ svÅkÃrÃt ato yojanayà anvayamÃha -- [106] ÓyÃmaghaÂanÃÓa ityÃdi/ jÃti iti Óe«a÷/ tathà ca nÃÓapadottarasaptamyÃ÷ utpattirartha÷/ tasyÃÓcottarakÃlÅnatvasambandhena rÆpÃntarotpattÃvanvaya iti bhÃva÷/ [106] svatantre«viti/ viÓakalite«vityartha÷/ Ãrambhakasaæyogarahite«viti yÃvat/ [106] aparÃvayavÅti/ pÆrvavina«ÂÃvayavivyatiriktÃvayavÅtyartha÷/ [106] ata eveti/ avayavinyapi paramÃïuvat pÃkÃÇgÅkÃrÃdevetyartha÷/ nanu so 'yaæ ghaÂa iti pratyabhij¤ÃsÃjÃtyamavalambate/ nirvÃpitÃropitadÅpe seyaæ dÅpajvÃleti pratyabhij¤Ãvat na tvekasyà eva vyakte÷ kÃladvayasambandham/ ato na virodha ityato dÆ«aïÃntaramÃha - [105] anantÃvayavÅtyÃdi/ nÃÓÃdÅtyÃdinà prÃgabhÃvaparigraha÷/ [107] vÃraïasambhavÃditi/ vaijÃtyasyÃvayavarÆpÃjanyÃvayavirÆpavyÃv­ttatvÃditi bhÃva÷/ -------------------------------- 1. pÆrvavaddo«a iti/ cÃk«u«e upanayamaryÃdayà sparÓatvasya, tvÃce gurutvasyopanayamaryÃdayà bhÃne 'pi nÃsambhava÷ ativyÃptirvetyartha÷/ -------------------------------- [107] yathÃyogyamiti/ tathà ca rÆpÃdicatu«Âayapadaæ tÃd­Óacatu«ÂayÃnyatamaparamiti bhÃva÷/ nanu udbhÆtatvasya jÃtirÆpatÃyà indriyalak«aïÃvasare nirastatvÃt atra ca jÃtirÆpatvokte÷ pÆrvottaragranthavirodha ityÃÓaÇkya matabhedanobhayagranthasaÇgatiriti tasya jÃtirÆpatvamevetyÃha - [107] udbhÆtatvaæ jÃtirityÃdinÃ/ guïagateti/ guïaghaÂitetyartha÷/ [107] na do«a÷ - na pÆrvotataragranthavirodha ityartha÷/ ayaæ bhÃva÷ - sÃÇkaryasya jÃtibÃdhakatÃyÃæ pramÃïabhÆte dharmaÓÃstre dravyagatasÃækaryasyaiva jÃtibÃdhakatvokte÷/ svÃdhikaraïadravyav­ttitvasvÃbhÃvÃdhikaraïadravyav­ttitvasvÃdhikaraïadravyav­ttyabhÃvapratiyogitvatritayasaæbandhena jÃtiviÓi«ÂatvarÆpadravayaghaÂitajÃtisÃÇkaryasyaiva jÃtitvÃbhÃvavyÃpyatÃyà upagamena jÃtibÃdhakatvaæ svÅkriyate/ na tu guïÃdisÃdhÃraïasvÃdhikaraïaghaÂitajÃtisÃÇkaryasyeti/ vastutastu prÃguktasambandhena dravyatvavyÃpyajÃtiviÓi«Âatvameva jÃtitvÃbhÃvavyÃpyamityupagamÃt guïatvavyÃpyajÃtivaiÓi«Âyasya cÃtathÃbhÆtasya na jÃtibÃdhakatvamiti dhyeyam/ jÃtisÃÇkaryasÃmÃnyasyaiva jÃtibÃdhakatvamabhyupetya prak­tagranthamupapÃdayatÃæ matamÃha - kecittviti/ ÃhurityanenÃsvarasa÷ sÆcita÷/ tadbÅjantÆdbhÆtatvasya tattadanudbhÆtatvÃbhÃvakÆÂarÆpatve tasya gaganÃdisaæyogasÃdhÃraïatayà gaganÃdipratyak«abhiyÃpratyak«aprayojakatvÃsambhavÃt udbhÆtatvaæ pratyak«aprayojakamitidÅpikÃgranthÃsaÇgatiriti/ *{parimÃïanirÆpaïam}* [108] bhÃvapradhÃna iti/ bhÃva÷ pradhÃnaæ mukhyaviÓe«ya÷ yasminniti vyutpattyà dharmani«ÂhamukhyatÃnirÆpakatvaæ bhÃvapradhÃnatvam, nirÆpakatvaæ ca j¤ÃnadvÃrakam, evaæ cÃïumahadÃdiÓabda÷ saÇgrahavÃkyastha÷ aïutvamahatvÃdikaæ lak«aïayà bodhayatÅti bhÃva÷/ *{saæyoganirÆpaïam}* [110] sÃdhÃraïakÃraïatvena - kÃryatvÃvacchinnakÃryatÃnirÆpitakÃraïatvena/ nanu svÃtyantÃbhÃvasamÃnÃdhikaraïatvamavyÃpyav­ttitvamiti dÅpikÃvÃkye svapadasya yatrÃvyÃpyav­ttitvaæ sthÃpyam tadvyaktiparatÃyà ÃvaÓyakatayà saæyogÃdivyaktÅnÃmÃnantyÃt ekavyaktyupÃdÃne 'paravyaktyasaægraha÷/ svÃtyantÃbhÃvasamÃnÃdhikaraïaæ yadyatsvaæ tÃvadanyatamatvaæ tu sarvaj¤enaiva j¤eyam, mahÃgauravaæ, ca ato ni«k­«ÂÃrthamÃha -- [110] svapratiyogitvetyÃdi/ yadyapi svÃtyantÃbhÃvasamÃnÃdhikaraïatvatÃdÃtmyobhayasaæbandhena prameyaviÓi«Âatvamanugatam, tathÃpi tÃdÃtmyÃdirÆpÃdhikapadÃrthaniveÓÃt gauravamiti tadupek«itam/ athÃtra saæyogÃdisambandhÃvacchinnapratiyogitÃka-ghaÂatvÃdyabhÃvÃdyadhikaraïe samavÃyÃdinà ghaÂatvÃdessattvÃt tatrÃtivyÃpti÷/ na ca tatsambandhÃvacchinnapratiyogitÃkatadabhÃvÃdhikaraïe tatsambandhenÃdheyatvasya vivak«ayà na do«a iti vÃcyam/ yattvatattvÃnanugamena lak«aïasya tattadvyaktiviÓramÃpÃtÃt/ na cÃbhÃvaviÓi«Âatvaæ tat, vaiÓi«Âyaæ ca svapratiyogitvasvaviÓi«ÂÃdheyatvobhayasaæbandhena/ ÃdheyatÃyÃæ svavaiÓi«Âyaæ svapratiyogitÃvacchedakasambandhÃvacchinnatvasvÃdhikaraïanirÆpitatvobhayasaæbandhena/ ato nÃnanugama iti vÃcyam, evamapi saæyogÃdisambandhÃvacchinnapratiyogitÃkaghaÂatvÃdyabhÃvasyÃvyÃpyav­ttitÃprasaÇgÃt/ svasya saæyogÃdinà yo 'bhÃva÷ tadÅyapÆrvak«aïÃdiv­ttitvaviÓi«Âa svÃbhÃvani«ÂhapratiyogitÃvacchedakasvarÆpasaæbandhena paÂÃdau tatsattvÃt/ na ca svasmin svÃbhÃvÅyaæ yatpratiyogitvaæ tadavacchedakasaæbandhena svÃbhÃvÃdhikaraïav­ttitvaniveÓÃt nÃyaæ do«a÷ iti vÃcyam/ yattvatattvÃnanugamasya durvÃratvÃt/ na ca adhikaraïatÃviÓi«Âatvaæ tat, vaiÓi«Âyaæ ca svÃÓrayÃÓrayatvasvaviÓi«ÂÃdheyatvobhayasaæbandhena/ ÃdheyatÃyÃæ svavaiÓi«Âyaæ ca svanirÆpakÃbhÃvÃdhikaraïanirÆpitatvasvÃÓrayÃvacchedakasaæbandhÃvacchinnatvobhayasaæbandhena/ adhikaraïatà ca svanirÆpitapratiyogitÃtvasambandhÃvacchinnÃ/ ato na ko 'pi do«a÷/ yadvà pratiyogitÃviÓi«Âatvaæ tat, vaiÓi«Âyaæ ca svÃÓrayatvasvaviÓi«ÂÃdheyatvobhayasaæbandhena/ svavaiÓi«Âyaæ ca svÃvacchedakasambandhÃvacchinnatvasvanirÆpakÃbhÃvÃdhikaraïanirÆpitatvobhayasambandheneti vÃcyam/ evamapi dravyÃnyatvaviÓi«ÂasattÃbhÃvÃdÃvativyÃpte÷/ tadabhÃvarÆpaviÓi«ÂasattÃyÃ÷ ÓuddhasattÃnatiriktatayà tadadhikaraïe ghaÂÃdau tatsattvÃt/ na cÃbhÃvatvaviÓi«Âatvaæ adhikaraïatÃviÓi«Âatvaæ và tat/ prathame vaiÓi«Âyaæ ca svanirÆpitapratiyogitvasvaviÓi«ÂÃdheyatvobhayasambandhena/ svavaiÓi«Âyaæ ca svÃvacchinnÃdhikaraïanirÆpitatvasvanirÆpitapratiyogitÃvacchedakasambandhÃvacchinnatvobhayasambandhena/ dvitÅye adhikaraïatà svanirÆpitapratiyogitÃtvasambandhena/ vaiÓi«Âyaæ ca svÃÓrayÃÓrayatvasvaviÓi«ÂÃdheyatvobhayasambandhena/ svavaiÓi«Âyaæ ca svanirÆpakÃbhÃvatvÃvacchinnÃdhikaraïanirÆpitatvasvÃÓrayÃvacchedakasambandhÃvacchinnatvobhayasambandhena/ ato na do«a÷/ atra dravyÃnyatvaviÓi«ÂasattÃbhÃvo nÃstÅtyapratyayÃt guïÃdau tÃd­ÓasattÃbhÃvÃbhÃvatvena v­ttyanupagamÃditi vÃcyam/ evamapyabhÃvatvasyÃnugatÃkhaï¬opÃdhirÆpatÃyà anyatra vyavasthÃpitatvena tasya sarvatrÃbhinnatayà taddo«atÃdavasthyÃt/ atrocyate - adhikaraïatÃviÓi«ÂatvamavyÃpyav­ttitvam/ adhikaraïatà ca svaviÓi«ÂapratiyogitÃtvasambandhena/ svavaiÓi«Âyaæ ca svaviÓi«ÂÃbhÃvanirÆpitatvasvanirÆpita - ki¤ciddharmÃvacchinnaprakÃratÃnirÆpitasaæsargatvobhayasambandhena/ abhÃve svavaiÓi«Âyaæ ca svÃÓrayatva1svasetyÃdibhedavattvobhayasambandhena/ svÃdhikaraïatà ca svÃvacchedakatÃsambandhena/ ---------------------------------- 1. svasetyÃdibhedavattveti/ svÃdhikaraïav­ttibhedapratiyogitÃvacchedakatvasaæbandhÃvacchinnasvani«ÂhÃvacchedakatÃkapratiyogitÃkabhedavattvetyartha÷/ ---------------------------------- bhedapratiyogitÃvacchedakatà ca ÃdheyatÃsambandhena/ adhikaraïatÃviÓi«Âatvaæ svÃÓrayÃÓrayatvasvaviÓi«ÂÃdheyatvobhayasambandhena/ svavaiÓi«Âyaæ ca svÃÓrayÃvacchedakasambandhÃvacchinnatvaviÓi«ÂÃdhikaraïanirÆpitatvÅbhayasambandhena/ adhikaraïe svavaiÓi«Âyaæ ca svasetyÃdibhedavattvasambandhena/ svÃdhikaraïatvaæ ca svanirÆpakavi«ayatÃvacchedakatÃsambandhena/ bhedapratiyogitÃvacchedakatà svarÆpasambandhÃvacchinnÃdheyatÃvacchedakatÃsambandhena/ yadyapi kÃlikasambandhena ghaÂatvÃbhÃvÃdiviÓi«Âasya dhvaæsasya ghaÂÃdau sambhavÃt atiprasaÇga÷, tathÃpi svaviÓi«ÂÃdhikaraïanirÆpitatvasthÃne svaviÓi«ÂÃdhikaraïatÃvannirÆpitatvaæ niveÓyam/ svavaiÓi«Âyaæ ca svÃvacchinnapratiyogitÃkabhedanirÆpitatvasvasetyÃdibhedavattvobhayasambandhena/ bhedapratiyogitÃvacchedakatà svaviÓi«ÂÃvacchedakatÃsambandhena/ vaiÓi«Âyaæ ca svÃÓrayanirÆpitasvarÆpasambandhÃvacchinnÃdheyatvanirÆpitatvasvanirÆpakavi«ayatÃvacchedakatÃvacchedakasambandhÃvacchinnatvobhayasambandhena/ vastutastu 1pratiyogitÃviÓi«ÂatvamavyÃpyav­ttitvam/ vaiÓi«Âyaæ ca svÃÓrayatvasvaviÓi«ÂÃdheyatvobhayasambandhena/ svavaiÓi«Âyaæ ca svÃvacchedakasambandhÃvacchinnatvasvÃvacchedakadharmÃvacchinnatvasvanirÆpakÃbhÃvÃdhikaraïanirÆpitatvatritayasambandhena/ 2tena viÓi«Âasattvasya nÃvyÃpyav­ttitvamiti dhyeyam/ --------------------------------- 1. pratiyogitÃviÓi«ÂatvamityÃdi/ pratiyogità kapisaæyogani«Âhà tadviÓi«Âatvaæ kapisaæyoge svÃÓrayatvasaæbandhenÃsti, kapisaæyogasya pratiyogitÃÓrayatvÃt/ evaæ pratiyogitÃvacchedakasamavÃyasaæbandhÃvacchinnà pratiyogitÃvacchedakakapisaæyogatvÃvacchinnà pratiyogitÃnirÆpakakapisaæyogÃbhÃvÃdhikaraïav­k«anirÆpità ca kapisaæyogani«ÂhÃdheyatà bhavati iti tritayasaæbandhena pratiyogitÃviÓi«ÂamÃdheyatvaæ ca kapisaæyoge 'stÅti kapisaæyogasyÃvyÃpyav­ttitvam/ 2. tena viÓi«Âasattvasyeti/ viÓi«ÂasattÃni«ÂhÃyÃ÷ viÓi«ÂasattÃni«ÂhapratiyogitÃnirÆpakÃbhÃvÃdhikaraïaguïanirÆpitÃdheyatÃyÃ÷ pratiyogitÃvacchedakaviÓi«ÂasattÃtvÃvacchinnatvavirahÃt uktatritayasambandhena pratiyogitÃviÓi«ÂatvÃbhÃvÃditi bhÃva÷ ---------------------------------- *{vibhÃganirÆpaïam}* [111] kecidityasvarasassÆcita÷/ tadbÅjantu janyamÃtrasya kÃlatvapak«e janyarÆpÃdÃvativyÃptiriti/ pare tvityÃdi/ atra cÃvacchinnÃntena janyatÃviÓe«aïena ghaÂitamekaæ lak«aïam/ samavÃyasambandhÃvacchinnatvena kÃraïatÃviÓe«aïena ghaÂitamaparaæ lak«aïam iti viveka÷/ anyathà ekatra lak«aïe ubhayaniveÓane prayojanÃbhÃvÃt/ tattaddhvaæsavyaktitvÃvacchinnaæ prati tÃdÃtmyena tattatpratiyogivyakte÷ kÃraïatayaiva saæyogà - [dya] (di)tivyÃptivÃraïÃditi bodhyam/ nanu kÃryasÃmÃnyaæ prati tÃdÃtmyena hetubhÆte kÃlÃdau ativyÃptivirahÃt guïapadavaiyarthyamityÃÓaÇkÃæ tasya darÓitÃrthatÃtparyagrÃhakatvopagamena pariharati - [111] etattÃtparyeti/ *{paratvÃparatvanirÆpaïam}* nanu parÃparavyavahÃrÃsÃdhÃraïakÃraïe paratvÃparatve iti saÇgrahavÃkyÃt ubhayavyavahÃrÃsÃdhÃraïakÃraïatvamubhayalak«aïamiti labhyate/ taccÃsambhavi, paratvÃde÷ pratyekamaparavyavahÃrÃdyasÃdhÃraïakÃraïatvavirahÃt, ato vyÃca«Âe - [112] dÅpikÃyÃæ paravyavahÃretyÃdi/ asamavÃyikÃraïatvamÃtrasya gurutvalak«aïatve tantudvayasaæyogÃdÃvativyÃpti÷/ patanakÃraïatvasya tathÃtve 'pi ÃÓrayatayà patanasamavÃyikÃraïe phalÃdÃvativyÃpti÷ sphuÂaivetyÃlocyÃdyapadasya k­tyamÃha - [113] dvitÅyÃdÅti/ nanvÃdyatvamihÃdau bhavamiti vyutpattyà pÆrvakÃlotpannatvaæ, tacca dvitÅyÃdipatanasyÃpi t­tÅyÃdipatanapÆrvakÃlotpannatayà ak«atamiti kathaæ tadvÃraïasambhava ityata ÃdyatvamanyÃd­Óaæ nirvakti - [111] prakÃÓikÃyÃm Ãdyatvamiheti/ svasamÃnÃdhikaraïetyÃdi/ athÃtra svapadamanuyogiparam và pratiyogiparam vÃ/ nÃdya÷, ÃdyapatanavyaktÅnÃmÃnantyÃt/ tenaikopÃdÃne itarÃsaÇgrahÃt/ svasamÃnÃdhikaraïapatanapratiyogikadhvaæsÃsamÃnakÃlÅnaæ yadyatsvaæ tÃvadanyatamattvaæ tu asarvaj¤adurj¤eyam/ anyatamattvaghaÂakabhedÃnÃæ mitho viÓe«aïaviÓe«yabhÃve vinigamanÃvirahaÓca/ nÃpyuttara÷, tÃd­Óayatki¤cidekapatanavyaktibhedasya dvitÅyÃdipatanasÃdhÃraïatvÃt/ tÃd­Óaæ yadyatsvaæ tattadvyaktitvÃvacchinnabhedakÆÂavattvasya tÃvadanyatamatvÃvacchinnabhedavattvasya và prÃguktado«adÆ«itatvÃt/ atrocyate - 1tÃdÃtmyasvasamÃnÃdhikaraïapatanapratiyogikadhvaæsasamÃnakÃlÅnatvasambandhÃvacchinnasvani«ÂhÃvacche- dakatÃkapratiyogitÃkabhedavattvobhayasambandhena patanaviÓi«ÂatvamÃdyatvamiti anuyogini svatvÃntarbhÃve sthÆlÃnugama÷/ 2svasamÃnÃdhikaraïapatanadhvaæsasamÃnakÃlÅnatvasambandhÃvacchinnasvapratiyogitÃvacchedakatvÃÓrayatvobhayasaæbandhenabhedaviÓi«Âatvamiti sÆk«mÃnugama÷/ 3pratiyogini svatvÃdare tu svasamÃnÃdhikaraïapatanadhvaæsasamÃnakÃlikatvavÃdÃtmyobhayasaæbandhena patanaviÓi«ÂÃnyatvamiti sthÆlÃnugama÷/ 4svasamÃnakÃlÅkatvasvasamÃnÃdhikaraïapatanapratiyogikatvasambandhÃvacchinnÃdheyatvobhayasambandhena --------------------------------- 1. tÃdÃtmyetyÃdi svaæ prathamapatanaæ tatsamÃnÃdhikaraïam yat dvitÅyapatanaæ taddhvaæsasamÃnakÃlikatvaæ prathamapatane nÃstÅti tÃd­ÓasamÃnanakÃlikatvasambandhena svavadbhinnatvasya svatÃdÃtmyasya ca prathamapatane sattvÃt tasya Ãdyatvopapatti÷/ 2. svasamÃnÃdhikaraïetyÃdi/ prathamasvaÓabda÷ Ãdyapatanapara÷/ dvitÅyasvaÓabda÷ Ãdyapatanavadbhedapara÷/ ÃdyapatanasamÃnÃdhikaraïaæ yat dvitÅyapatanaæ tatpratiyogikadhvaæsasamÃnakÃlikatvasambandhena ya÷ Ãdyapatanavadbheda÷ tadÃÓrayatvaæ tatpratiyogitÃvacchedakatvaæ cÃdyapatane 'stÅti samanvaya÷/ 3. pratiyoginÅtyÃdi/ svaæ dvitÅyapatanaæ tatsamÃnÃdhikaraïaæ yat prathamapatanaæ taddhvaæsasamÃnakÃlikatvaæ tÃdÃtmyaæ ca dvitÅyapatane 'stÅti uktobhayasambandhena dvitÅyapatanaviÓi«Âaæ tadeva, tadanyatvaæ prathamapatane 'stÅti samanvayo bodhya÷/ 4. svasamÃnakÃlikatvetyÃdi/ dhvaæsapadena prathamapatanadhvaæso grÃhya÷/ tadviÓi«Âatvaæ dvitÅyapatane tadanyatvaæ prathamapatana iti samanvayo vÃcya÷/ tathÃhi - prathamasvapadaæ prathamapatanadhvaæsaparam/ tÃd­ÓadhvaæsasamÃnakÃlikatvaæ dvitÅyapatane 'sita/ dvitÅyasvapadaæ dvitÅyapatanaparam/ dvitÅyapatanaæ hi svasamÃnÃdhikaraïapatanapratiyogikatvasambandhena prathamapatanadhvaæse 'sti iti dvitÅyapatanani«Âhà prathamapatanadhvaæsanirÆpità Ãdheyatà svasamÃnÃdhikaraïapatanapratiyogikatvasambandhÃvacchinnà bhavati/ tathà ca tÃd­ÓÃdheyatÃsambandhena prathamapatanadhvaæsaviÓi«Âaæ dvitÅyapatanaæ tadanyatvamÃdyapatane iti bodhyam/ ----------------------------------- dhvaæsaviÓi«ÂÃnyatvamiti sÆk«mÃnugama÷/ tÃd­ÓÃdheyatvasthÃne 1svapratiyogipatanasamÃnÃdhikaraïatvaæ và niveÓyamiti na ko 'pi do«a÷/ evamanyatrÃpi/ yadyapi v­k«Ãt saudhe patitasya phalÃde÷ saudhÃtpatanadaÓÃyÃæ tatra niruktamÃdyatvamasambhavi/ tathÃpi tatra saudhÃvadhikapatanaæ tÃd­ÓaphalÃdigatam na tÃvat sÃmÃnyata Ãdyam, parantu saudhÃvadhikapatane«u prÃthamikapatanasyÃdyatvaæ sambhavati/ tacca svasamÃnÃdhikaraïasaudhÃvadhikapatanadhvaæsamÃnakÃlÅnatvÃdirÆpamityavadhiviÓe«aghaÂitamÃdyatvaæ vÃcyam/ evaæ ca v­k«Ãvadhikapatanasya svasamÃnÃdhikaraïav­k«ÃvadhikapatanaprÃgabhÃvÃsamÃnÃkÃlÅnatvÃdirÆpaæ avadhiviÓe«aghaÂitameva caramatvaæ nirvÃcyam/ prakÃÓikoktamavadhiviÓe«ÃghaÂitamÃdyatvantu sambhavasthalÃbhiproyaïetyavadheyam/ *{ÓabdanirÆpaïam}* dÅpikÃyÃm [113] guïapadamiti/ na caivamad­«ÂavÃraïÃya piï¬ÅbhÃvÃsÃdhÃraïakÃraïatvasya vivak«aïÅyatayà guïapadamiti vyarthamiti vÃcyam/ asamavÃyikÃraïabhÆtacÆrïÃdivÃraïÃya tadÃvaÓyakatvÃt/ prakÃÓikÃyÃm [113] piï¬ÅbhÃvassaæyogaviÓe«a iti/ dhÃraïakar«aïÃdiyogya ityartha÷/ ÓabdamÃtre ÃkÃÓasya samavÃyikÃraïatÃyÃ÷ spa«ÂatvÃdÃha - [113] Ãdye asamavÃyikÃraïamityÃdi/ *{buddhinirÆpaïam}* nanu [114] sarvavyavahÃraheturj¤Ãnaæ buddhiriti saægrahavÃkye sarvavyavahÃrahetutvaæ buddhilak«aïaæ phalitam/ tacca na ghaÂate/ ÓukÃdyuccaritavyavahÃrahetutvasya buddhÃvabhÃvÃt/ bubodhayi«ÃdhÅnavyavahÃraæ prati hetutvoktyà vyabhicÃravirahe 'pi yena j¤Ãnena pratibandhakavaÓÃt vyavahÃro na janita÷ tasya vyavahÃropadhÃyakatvÃbhÃvÃt tatrÃvyÃpti÷/ svarÆpayogyatÃrÆpahetutvasya niveÓe 'pi ghaÂÃdij¤Ãne«u paÂÃdivyavahÃrahetutvÃbhÃvÃt naikaj¤Ãnasya sarvavyavahÃrahetutvamityata Ãha - [114] j¤ÃnatvamÃtraæ lak«aïamiti/ nanu tarhiæ saÇgrahe sarvavyavahÃraheturiti ---------------------------------- 1. svapratiyogÅti/ atra svapadaæ prathamapatanadhvaæsaparam/ tatpratiyogi prathamapatanam, tatsamÃnÃdhikaraïatvaæ dvitÅyapatane/ ---------------------------------- kimarthamuktamityatrÃha - idaæ ceti/ [114] saæskÃrasya trividhatvÃditi/ tathà ca iha saæskÃrapadena vegasthitasthÃpakayorvivak«aïe sm­tÃvasambhava iti bhÃva÷/ [114] bhÃvanÃkhya itÅti/ tathà ca bhÃvanÃyÃ÷ sm­tihetutvÃt nÃyaæ do«a iti bhÃva÷/ [114] saæskÃrajanyatvasya sattveneti/ ayaæ bhÃva÷ - j¤ÃnapratyÃsatte÷ anudbuddhasaæskÃrÃnyasavi«ayakatvena hetutvamÃvaÓyakam, anyathà icchÃdyanuvyavasÃyena ghaÂÃdibhÃnÃnupapatte÷/ evaæ ca saæskÃrasyÃpi upanayavidhayà hetutvamiti saæskÃrajanayatvamiti tena nÃnumityÃdÃvativyÃptiæriti bhÃva÷/ [114] tathÃpi cak«urÃdÅti/ na cÃtra manojanyatvÃbhÃvÃniveÓe 'yo 'haæ ghaÂamadrÃk«am so 'haæ idÃnÅæ sp­ÓÃmi' imi mÃnasapratyabhij¤ÃyÃmativyÃpti÷/ tanniveÓe tvasambhava÷/ j¤ÃnasÃmÃnye manasa÷ karaïatvÃt/ evaæ cak«urÃde÷ kÃlÃdividhayà sm­tihetutvÃdasambhavaÓceti vÃcyam/ cÃk«u«atvamÃnasatvÃdirÆpajÃtyavacchinnapratiyogitÃkabhedakÆÂavattvasya pratyak«atvÃvacchinnapratiyogitÃkabhedasya và niveÓyatvÃt/ idamatra cintyam - mÃtrapadaghaÂitayathÃÓrutaÓabdalabhyasya saæskÃretaranirÆpitaj¤ÃnatvavyÃpyadharmÃvacchinnajanyatÃÓÆnyatvasya lagho÷ niveÓenaivopapattau uktarÅtyà bhedaniveÓe udak«aratÃpattiriti/ *{yathÃrthÃnubhavalak«aïam}* j¤ÃnatvaniveÓenÃpÅcchÃdivÃraïasambhavÃdÃha - sm­tÅti/ [116] etatphalamanubhavatvaniveÓaprayojanam/ [116] yatretÅt i/ atra ca 'ghaÂapaÂobhayaæ ghaÂa' ityÃdij¤ÃnÃnÃmapi ÃæÓikapramÃtvasye«ÂatvÃt na tatrÃtivyÃptiÓaÇketi bhÃva÷/ kecittu-'ghaÂapaÂobhayaæ ghaÂa'ityÃdij¤ÃnasyÃlak«yatve 'pi tatra nÃtiprasaÇga÷/ tatsambandhÃvacchinnatadadhikaraïatÃvacchedakadharmÃvacchinnaviÓe«yatÃniveÓÃt tatpratiyogikatatsambandhÃnuyogitÃvacchedakadharmÃvacchinnaviÓe«yatÃniveÓÃdvà ghaÂapaÂobhayatvÃde÷ niruktÃdhikaraïatÃnavacchedakatvÃt niruktÃnuyogitÃnavacchedakatvÃcca tÃd­ÓobhayatvÃde÷ tÃd­ÓÃdhikaraïatÃdinyÆnav­ttitvÃt/ na ca nirdharmitÃvacchedakakapramÃyÃmavyÃptirita vÃcyam/ tÃd­ÓÃdhikaraïatÃdyata vacchedakadharmÃnavacchinnaviÓe«yatÃniveÓÃt/ na ca tathà sati nirdharmitÃvacchedakakabhrame 'tivyÃptiriti vÃcyam/ tÃd­ÓabhramasyÃprÃmÃïikatvÃt - ityÃhu÷/ tadasat - rajatatvÃdinà ÓuktyÃdyavagÃhina÷ rajatatvÃdyaæÓe nirdharmitÃvacchedakakasya iha rajatamastÅdyÃkÃrakasya bhrÃntajanÃnÃmanubhavasiddhatvÃt uktapari«kÃre tatrÃtivyÃpte÷ durvÃratvÃt/ anye tu - prasaktÃdhikaraïatÃdyavacchedakadharmÃnavacchinnatvÃvacchinnatvobhayÃbhÃvasya viÓe«yatÃyÃæ niveÓÃt uktarÅtyà 'ghaÂapaÂobhayaæ ghaÂa' ityÃdibhrame nÃtiprasaÇga÷/ nÃpi nirdharmitÃvacchedakapramÃyÃmavyÃpti÷/ yattu - vyÃsajyav­ttidharmÃnavacchinnaviÓe«yatÃniveÓÃt neyamativyÃptiriti - tattuccham/ 'etadghaÂatadghaÂobhayaæ ghaÂa' iti pramÃyÃmavyÃpteriti vadanti/ tadapyasat/ uktÃvyÃpterevÃvaraïÃt/ etadghaÂatadghaÂobhayatvÃde÷ ghaÂatvÃdinyÆnav­ttitayà ghaÂatvÃdyadhikaraïatÃnirÆpitasvarÆpasambandharÆpÃvacchedakatve mÃnÃbhÃvÃt tadanyÆnÃnatiprasaktasyaiva tadavacchedakatvopagamÃt/ anthà anantÃnÃæ tÃd­ÓobhayatvÃdÅnÃæ tadavacchedakatve mahÃgauravaprasaÇgÃt/ anitiriktav­ttitvarÆpatadavacchedakatvaniveÓe dravyatvÃdisÃmÃnÃdhikaraïyamÃtreïa ghaÂatvÃdyavagÃhinyÃæ 'dravyaæ ghaÂa' ityÃdi pramÃyÃmavyÃpte÷/ [116] nanu tadvatÅtyasyetyÃdi/ nirÆpakatÃsambandhasya v­ttyanavacchedakatvenÃbhÃvapratiyogitÃnavacchedakatayà na¤arthÃnvayÃnupapatte÷ viÓe«yatÃrthakatvÃsambhavÃdÃha- [115] saptamyartho viÓe«yitvamiti/ yadvà bhÆtalaæ vahnimÃt, parvato ghaÂavÃnityÃdi samÆhÃlambanato vailak«aïyasiddhaye parvato vahnimÃnityÃdij¤Ãne viÓe«yatvaprakÃratvayo÷ nirÆpyanirÆpakabhÃva÷ svÅkÃrya ityekaæ matam/ tannirÆpitavi«ayitÃrÆpayo÷ viÓe«yitvaprakÃritvayoravacchedyÃvacchedakabhÃvastathetyaparaæ matam/ tatra dvitÅyamatamanus­tyÃha - viÓe«yitvamiti/ atra ca viÓe«yatÃyÃ÷ saptamyarthatve prakÃratÃviÓi«ÂaviÓe«yatÃnirÆpakÃnubhavatvaæ pramÃtvam/ viÓe«yitÃyÃstadarthatve tu prakÃritÃviÓi«ÂaviÓe«yitÃvadanubhavatvaæ tat/ prathame vaiÓi«Âyaæ ca 1svÃvacchedakasaæbandhena svÃÓrayavanni«ÂhatvasvanirÆpitatvobhayasambandhena/ dvitÅye vaiÓi«Âyaæ ca svÃvacchinnatvasvanirÆpitaprakÃratÃviÓi«ÂaviÓe«yatÃnirÆpitatvobhayasambandhena/ prakÃratÃvaiÓi«Âyaæ ca svÃvacchedakasambandhenasvÃÓrayavanni«Âhatvasambandheneti/ dhyeyam/ [116] tadvatÅsyasya tatsaæbandhinÅtyartha iti/ prathame prakÃratÃviÓi«ÂaviÓe«yatÃnirÆpakÃnubhavatvam/ vaiÓi«Âyaæ ca 2svanirÆpitatvasvaviÓi«ÂapratiyogitÃnirÆpitÃnuyogitÃÓrayani«Âhatvobhayasaæbandhena/ --------------------------------- 1. svÃvacchedaketyÃdi/ rajate idaæ rajatamiti j¤Ãne samanvaya÷ kriyate/ svaæ rajatatvani«ÂhaprakÃratà tadavacchedakasaæbandha÷ samavÃya÷ tena saæbandhena prakÃratÃÓrayarajatatvavat rajataæ tanni«Âhatvaæ viÓe«yatÃyÃm, evaæ svaæ rajatatvani«ÂhaprakÃratà tannirÆpitattvaæ ca viÓe«yatÃyÃm iti tÃd­ÓaviÓe«yatÃnirÆpakÃnubhavatvaæ idaæ rajatamiti j¤Ãne 'stÅti/ dvitÅyÃnugame svaæ prakÃrità rajatatvani«ÂhaprakÃratÃnirÆpità j¤Ãnani«Âha tadavacchinnatvaæ ratajani«ÂhaviÓe«yatÃnirÆpitaj¤Ãna«ÂhiviÓe«yitÃyÃmasti, evaæ svaæ prakÃrità tannirÆpità yà rajatatvani«Âhà prakÃratà tadavacchedakasamavÃyasambandhena prakÃratÃÓrayarajatatvanni«ÂhaviÓe«yatÃnirÆpitatvaæ ca viÓe«yitÃyÃmasti, tadÃÓrayÃnubhavatvam idaæ rajatamiti pramÃyÃmastÅti samanvaya÷/ 2. svanirÆpitatvetyÃdi/ svaæ rajatatvani«ÂhaprakÃratà tannirÆpitatvaæ rajatani«ÂhaviÓe«yatÃyÃm/ evaæ svaæ prakÃratà tadviÓi«Âà rajatatvani«Âhà pratiyogità (samavÃyasaæbandhanirÆpitÃ) tannirÆpità anuyogità rajatani«Âhà rajatatvasamavÃyaæ prati rajatasyÃnuyogitvÃt tadÃÓrayarajatani«Âhatvaæ viÓe«yatÃyÃm/ rajatatvani«ÂhaprakÃratÃvaiÓi«Âyaæ ca rajatatvani«ÂhapratiyogitÃyamevamupapÃdanÅyam - svaæ prakÃratà svÃÓraya÷ rajatatvaæ tanni«Âhatvaæ pratiyogitÃyÃm/ evaæ svaæ prakÃratà tasyÃ÷ svÃvacchedakatÃvacchedakatÃsaæbandhenÃdhikaraïaæ samavÃyatvaæ, tanni«Âho yo bheda÷ svanirÆpakatÃvacchedakatÃsaæbandhena pratiyogitÃvadbhedo na bhavati, samavÃyasya rajatatvani«ÂhapratiyogitÃnirÆpakatayà samavÃyatve rajatatvani«ÂhapratiyogitÃnirÆpakatÃvacchedakatvasattvÃt tena saæbandhena pratiyogitÃvati samavÃyatve tadvadbhedÃsaæbhavÃt/ api tu anyo bheda÷ tatpratiyogitÃvacchedakatvaæ pratiyogitÃyÃæ nÃstÅti svasamÃnÃdhikaraïabhedapratiyogitÃvacchedakatvasaæbandhena svavadbhinnatvarÆpaæ svasetyÃdibhedavattvaæ ca pratiyogitÃyÃmasti/ tathà yoktobhayasaæbandhena prakÃratÃviÓi«Âà pratiyogità bhavatÅti/ evamuttaratrÃpi ÆhanÅyam/ ---------------------------------- pratiyogitÃyÃæ svavaiÓi«Âyaæ ca svÃÓrayani«ÂhatvasvasetyÃdibhedavattvobhayasambandhena/ svÃdhikaraïatvaæ ca svÃvacchedakatÃvacchedakatÃsambandhena/ bhedapratiyogitÃvacchedakatÃsvanirÆpakatvÅyavilak«aïÃvacchedakatÃsambandhena/ tena samavÃyaikyavÃdiprÃcÅnamate 'vÃyu÷ samavÃyena rÆpavÃn' iti bhrame nÃtivyÃpti÷/ na và 'guïÃdyanyatvaviÓi«ÂasattÃvÃn guïa' ityÃdibhrame viÓi«ÂanirÆpitatvÃvacchinnasamavÃyasya saæsargatÃpak«e 'tivyÃpti÷/ yadyapi saæyogasamavÃyÃdÅnÃæ svarÆpata÷ saæsargatÃpak«e 'sambhava÷, tathÃpi tanmate svÃvacchedakasaæbandhanirÆpitatvameva pratiyogitÃyÃæ niveÓyam/ viÓiæ«ÂasattÃvÃniti bhrame tu vaiÓi«ÂyÃvacchinnasamavÃyani«ÂhanirÆpakatÃkÃdhikaraïatÃyà eva vilak«aïÃyÃ÷ saæsargatvamiti nÃtiprasaÇga÷/ yadi caivaæ sati saæyogasamavÃyobhayasambandhena ghaÂatvÃdiprakÃrakaj¤Ãne 'tivyÃpti÷ tÃd­ÓobhayasambandhÃvacchinnaprakÃratÃmÃdÃya durvÃretyucyate/ tadà pratiyogitÃyÃæ svavaiÓi«Âyaæ ca svÃÓrayani«ÂhatvasvasetyÃdibhedavattvobhayasambandhena/ svÃdhikaraïatà svÃvacchedakasaæsargatÃsambandhena/ bhedapratiyogitÃvacchedakatà svanirÆpakatÃsambandhena/ yattu - pratiyogitÃyÃæ svavaiÓi«ÂyaÇghaÂakatayà svÃvacchedakaparyÃptÃvacchedakatÃvatvaæ niveÓyam/ tacca svasetyÃdibhedavattvaparyavasitam/ svÃdhikaraïÃvacchedakatà ca avacchedakatÃsambandhena na caivamanavacchinnaghaÂatvÃdiprakÃratÃkapramÃyÃmavyÃptiriti vÃcyam/ niruktasvasetyÃdisambandhena svavaiÓi«ÂyamaniveÓya svasamÃnÃdhikaraïabhedapratiyogitÃvacchedakatvasambandhÃvacchinnasvani «ÂhapratiyogitÃkÃtyantÃbhÃvavattvasambandhena svavaiÓi«ÂyaniveÓanÃdo«Ãt/ anavacchinnaprakÃratÃæ pratyuktasaæbandhasya vyadhikaraïatvÃt/ tathà ca viÓi«ÂasattÃvà niti bhrame nÃtiprasaÇga÷/ atha và pratiyogitÃyÃæ svavaiÓi«Âyaæ ca svÃÓrayani«ÂhatvasvÃvacchedakasambandhanirÆpitatvasvani«ÂhabhedapratiyogitÃvacchedakatvatritayasaæbandhena/ avacchedakatvaæ svaviÓi«ÂadharmÃvacchinnatvasambandhena/ svavaiÓi«Âyaæ cÃvacchedakatÃsambandhÃvacchinnasvani«ÂhÃvacchedakatÃkapratiyogitÃkabhedavattvasambandhena/ svÃnavacchedakadharmÃnavacchinnatvaæ tu na ÓakyaniveÓam/ svÃnavacchedakatvasya svÃvacchedakabhinnatvarÆpatve svÃvacchedakÃprasiddhyà prÃguktapramÃyÃmavyÃpte÷/ avacchedakasaæbandhÃvacchinnasvani«ÂhapratiyogitÃkÃbhÃvarÆpatve 'pi pratiyogitÃyÃæ tÃd­ÓadharmÃvacchinnatvasattvane taddo«ÃnirÃsÃditi/ tanna/ 'viÓi«ÂasattÃvÃn guïa' ityÃdibhrame 'tivyÃpte÷/ guïÃdyanyatvopalak«itasattÃvÃn guïa ityÃdij¤Ãnasya pramÃrÆpatÃyÃ÷ sarvasaæmatatayà guïÃdyanyatvavaiÓi«ÂyasyÃpi guïÃdinirÆpitÃdheyatÃvacchedakatvÃnapÃyÃt/ ÃdheyatÃdiviÓe«aïasyaiva ÃdheyatÃdyavacchedakatvÃt/ ata eva viÓi«ÂÃbhÃvapratiyogitÃvacchedakasambandhatvÃdikaæ viÓi«ÂanirÆpitatvÃvacchinnasamavÃyasyopalak«itÃbhÃvapratiyogitÃvacchedakasambandhatvÃdikam anavacchinnasamavÃyasya ca svÅk­taæ gadÃdhareïa siddhÃntalak«aïe/ anyathà viÓe«aïasya pratiyogitÃvacchedakatvatadabhÃvÃbhyÃmeva viÓi«ÂÃbhÃvopalak«itÃbhÃvayo÷ vailak«aïyanirvÃhe darÓitarÅtyà tadupapÃdanasyÃsaÇgatatvÃpÃtÃt/ guïÃdyanyatvaviÓi«ÂasattÃvÃnityÃkÃrakaguïÃdyanyatvavaiÓi«Âyopalak«itasamavÃyasaæsargakapratÅtyÃderaprÃmÃïikatayà manmate darÓitado«ÃnavakÃÓÃt/ anyathà uktarÅtyà avyavasthÃpattyà siddhÃntalak«aïavirodhÃpatteriti dhyeyam/ [116] pramÃïÃntaratÃpatteriti/ pratyak«Ãdicatu«ÂayÃtiriktapramÃïatÃpatterityartha÷/ bhÃvanÃrÆpasaæskÃrÃtmakavyÃpÃravattve sati asÃdhÃraïakÃraïatvasya tatra sattvÃditi bhÃva÷/ *{ayathÃrthÃnubhavanirÆpaïam}* [119] saÇgrahe tadabhÃvavatÅtyÃdi/ atra ca prakÃratÃviÓi«ÂaviÓe«yatÃnirÆpakatvaviÓe«itaæ prakÃritÃviÓi«ÂaviÓe«yitÃvattvaviÓe«itaæ vÃnubhavatvaæ bhramatvam/ prathame vaiÓi«Âyaæ ca 1svaviÓi«ÂaikamÃtrav­ttidharmÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃvavanni«Âhatvasvan irÆpitatvobhayasambandhena/ svavaiÓi«Âyaæ ca 1svaviÓi«ÂaikamÃtrav­ttidharmÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃvavanni«Âhatvasvan irÆpitatvobhayasambandhena/ svavaiÓi«Âyaæ ca svÃvacchedakasambandhÃvacchinnatvasvÃÓrayaniæ«Âhatvobhayasambandhena/ dvitÅye vaiÓi«Âyaæ coktarÅtyà 2svayamÆhyam/ atra saæsargamadhye svÃÓraye vyÃpyav­ttitvasya niveÓanÅyatayà nÃvyÃpyav­ttiprakÃrakapramÃyÃmatiprasaÇga÷/ vastutastu niravacchinnÃdhikaraïatÃyÃmabhÃvÅyatvena niveÓÃt na ko 'pi do«a iti sÃram/ svÃbhÃvasya svÃvacchedakatayà bhrame bhÃnavirahÃdÃha - dÅpikÃyÃm [120] saæyogÃbhÃveti/ nanu tadabhÃvÃvacchedakadeÓÃvacchinnaviÓe«yatetyÃdibhramalak«aïasya ÓuktÃvidaæ rajatamityÃdivyÃpyav­ttirajatatvÃdiprakÃrakabhrame 'vyÃptirityaha Ãha - [120] atredamavadheyamityÃdi/ idamatra cintanÅyam - prakÃratÃviÓi«ÂaviÓe«yatÃnirÆpakÃnubhavatvamiti rÅtyà vyÃpyÃvyÃpyav­ttiprakÃrabhede 'pi lak«aïekyasya suvacatayà tadbhedena lak«aïabhedavarïanamayuktatamam/ vaiÓi«Âyaæ ca 3svanirÆtipatvasvaviÓi«ÂÃdhikaraïani«Âhatvobhayasambandhena/ svavaiÓi«Âyaæ ca svaviÓi«ÂÃbhÃvavattÃsambandhena/ svavaiÓi«Âyaæ ca abhÃve svÃvacchedakasambandhena svÃÓrayÃnadhikaraïav­ttitvasvaviÓi«ÂapratiyogitÃkatvobhayasambandhena/ svavaiÓi«Âyaæ ca svÃvacchedakasambandhÃvacchinnatvasvÃÓrayani«Âhatvobhayasambandhena/ --------------------------------- 1. svaviÓi«Âeti/ svaviÓi«Âetyasya ekamÃtrav­ttidharmÃvacchinnapratiyogitÃyÃmanvaya÷/ tathà ca svaæ rajatatvani«ÂhaprakÃratà tadavacchedakasaæbandha÷ samavÃyasaæbandha÷ tadavacchinnà rajatatvani«Âhà pratiyogità evaæ sà prakÃratÃÓrayani«Âhà ca bhavati iti prakÃratÃviÓi«Âà pratiyogità rajatatvatvarÆpaikamÃtrav­ttidharmÃvacchinnà tannirÆpÃbhÃvavanni«Âhatvaæ viÓe«yatÃyÃmiti rÅtyà samanvaya÷ kÃrya÷/ 2. svayamÆhyamiti/ prakÃritÃviÓi«ÂaviÓe«yitÃvadanubhavatvaæ bhramatvam/ vaiÓi«Âyaæ ca svÃvacchinnasvanirÆpitaprakÃratÃviÓi«ÂaviÓe«yatÃnirÆpitatvobhayasaæbandhena/ viÓe«yatÃyÃæ prakÃratÃvaiÓi«Âyaæ ca svaviÓi«ÂaikamÃtrav­ttidharmÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃvavanni«Âhatvasvani rÆpitatvobhayasaæbandhena/ pratiyogitÃyÃæ svaviÓi«Âatvaæ ca svÃvacchedakasaæbandhÃvacchinnatvasvÃÓrayani«ÂhatvobhayasambandhenetyÆhyamityartha÷/ 3. svanirÆpitatvetyÃdi/ atrÃnugabhe svaÓabdÃ÷ sarve 'pi prakÃratÃparÃ÷/ samanvaya÷ pÆrvavadÆhya÷/ -------------------------------- yattu - daÓitasambandhena svaviÓi«ÂaviÓe«yatÃnirÆpitatvatÃdÃtmyobhayasambandhena prakÃratÃviÓi«ÂaprakÃratÃnirÆpakÃnubhavatvaæ tadititadasat-prakÃratvasya dvidhà niveÓenÃdhikasya tÃdÃtmyasya ca praveÓena mahÃgauravaprasaÇgÃt/ na ca [120] yadavacchedena ityÃdi dÅpikÃvÃkyasvarasyÃnurodhera tathÃvarïanamiti vÃcyam/ tÃd­ÓadÅpikÃvÃkyasya lak«aïabhedaparatve mÆlopalak«ito v­k«a÷ kapisaæyogÅtyÃdipramÃyÃmativyÃpte÷/ avyÃpyav­ttiprakÃrasthalÅyabhramalak«aïasya durvÃratvÃt/ vi«ayabÃdhaviraheïe«ÂÃpatterayogÃt/ tasmÃt uktadÅpikÃvÃkyaæ asmaduktarÅtyà bhramalak«aïapari«kÃrÃbhiprÃyeïÃvyÃpyav­ttiprakÃrakabhrame 'vyÃptimÃÓaÇkya mÆlÃdiviÓi«ÂÃnuyogikasaæyogÃdivaiÓi«ÂyÃvagÃhij¤Ãnasyaiva bhramatvena lak«yatÃpradarÓanaparam/ evaæ ca dÅpikÃyÃm [120] vivak«itatvÃdityasya lak«yatvenetyÃdi÷/ [120] viÓe«yitveti/ atra yadyapi viÓe«yatÃprakÃratayo÷ nirÆpyanirÆpakabhÃvaæ niveÓyÃpi samÆhÃlambanavyÃv­ttisambhava÷, tathÃpi Ói«yadhÅvaiÓadyÃya prakÃrÃntaramapyuktamiti dhyeyam/ *{yathÃrthÃnubhavavibhÃga÷}* dÅpikÃyÃm [123] prasaÇgÃditi/ atra pa¤camyartho j¤Ãnajanyajij¤ÃsÃdhÅnatvaæ vibhÃgÃnvitam/ ka÷ prasaÇga÷ ityÃkÃÇk«ÃyÃmÃha - prakÃÓikÃyÃm [123] sm­tasyopek«ÃnarhatvamityÃdi/ sm­tasya pÆrvÃhitapadÃrthasambandhena sm­tigocarasyopek«Ãnarhatvaæ dve«yaj¤Ãnavi«ayatÃvirodhirÆpam/ tacca prak­te pramitikaraïatvam/ idaæ copodghÃtÃdipa¤cakabhinnatvamaniveÓyÃnantarÃbhidhÃnaprayojanakajij¤ÃsÃjanakaj¤ÃnaprakÃratvenopodghÃtÃdÅnÃmapi prasaÇge evÃntarbhÃva ityabhimÃnena anyathà karaïatvasya kÃraïatÃviÓe«arÆpatayà kÃraïatÃsÃmÃnyabhedaghaÂitaprasaÇgalak«aïsya prak­te 'sambhavenÃsaÇgate÷/ vastutastu anantarÃbhidhÃnaniyÃmakajij¤ÃsÃjanakanirÆpyatÃvacchedakaprakÃrakasmaraïaprayojaka÷ nirÆpyani«ÂhaupodghÃtÃdivyÃtirikta÷ sambandha÷ prasaÇgasaÇgati÷/ prak­te ca caturvidhatvena pramitisÃd­Óyameva pramÃïasya tÃd­Óamiti/ idamatrÃvadheyam - dharmaviÓi«Âadharmavatvaæ saÇgati÷ vaiÓi«Âyaæ ca svabhinnatvasvaviÓi«ÂaÓabdaviÓi«Âatvobhayasaæbandhena/ svavaiÓi«Âyaæ ca svaviÓi«ÂaÓabdottaratvasambandhÃvacchinnasvani«ÂhÃvacchedakatÃkaprati yogitÃkabhedavatvasvÃvacchinnakarmanirÆpaïottaratvobhayasambandhena / svavaiÓi«Âyaæ ca svÃvacchinnakarmakanirÆpaïottaratvasvabhinnadharmÃvacchinnaviÓe«yakalak«aïÃdiprakÃrakaj¤Ãnajanakatvobhayasaæbandhena÷/ ÓabdavaiÓi«Âyaæ ca ÃdheyatvasvaprayojakecchÃviÓi«Âatvobhayasambandhena/ icchÃvaiÓi«Âyaæ ca Ãdheyatvasvajanakaj¤ÃnaprakÃratvobhayasambandhena/ Ãdheyatvaæ svani«ÂhaprakÃratÃnirÆpitavyÃpyatvaprakÃratÃnirÆpitadharmaprakÃratÃn irÆpitaprakÃratvaprakÃratÃnirÆpitanirÆpakatvaprakÃratÃnirÆpitaj¤ÃnatvÃvacchinnaviÓe«yatÃkatvasaæbandhena/ tathà cÃnumÃnaæ pratyak«asaÇgatamityÃdau dharmaviÓi«Âadharma eva saÇgatipadÃrtha÷/ tatra pratyak«atvani«ÂhÃdheyatÃsambandhena pratyak«asya prathamadharme 'nvaya÷/ dharmatvonÃnvayitÃvacchedakadharmaviÓe«abodhakatvaæ saÇgatipadasya vyutpattisiddham/ evamanvayisamarpakapadaprav­ttinimittatÃghaÂakasambandhÃvacchinnan i«ÂhanirÆpitatvasambandhenapratyayÃrthaikadeÓÃÓrayatÃyÃæ dvitÅyadharmÃnvayabodhakatvamapi tathÃ/ vastutastu dharmaviÓi«Âatvameva saÇgati÷/ vaiÓi«Âyaæ ca svaviÓi«ÂÃdhikaraïatÃviÓi«Âatvasambandhena/ svavaiÓi«Âyaæ ca svabhinnadharmÃvacchinnapratiyogitÃkabhedanirÆpitatvasvaviÓi«ÂaÓabdavi Ói«Âabobhayasambandhena/ Óabde svavaiÓi«Âyaæ ca prÃgvat/ ÓabdavaiÓi«Âyaæ ca ÃdheyatvasvaprayojakecchÃviÓi«Âatvobhayasambandhena/ Ãdheyatà svanirÆpakabhedapratiyogitÃvacchedakadharmÃvacchinnaviÓe«yakalak«aïÃdi prakÃrakaj¤Ãnajanakatvasambandhena/ icchÃvaiÓi«Âyaæ ca svanirÆpakabhedapratiyogitÃvacchedakatvopalak«itadharmavyÃpyadharmaprakÃraj¤ÃnatvÃvacchinnaviÓe«yatÃkatvasambandhÃvacchinnÃdheyatvaprayojakasamaraïaviÓi«Âatvobhayasambandhena/ vaiÓi«Âyaæ ca svaprayojakasaæbandhani«ÂhatvasvanirÆpakabhedapratiyogitÃvacchedakadharmaprakÃrakatvasambandhÃvacchinnÃdheyatvobhayasambandhena/ adhikaraïatÃvaiÓi«Âyaæ ca svÃÓrayÃÓrayatvasambandhena/ atra ca saÇgatamityÃdau tatpratyayÃrthaikadeÓabhÆtÃÓrayatÃyÃmadhikaraïatÃyÃ÷ yena sambandhena sambandhaj¤Ãnasya smÃrakatvaæ tatsambandhÃvacchinnani«ÂhasvÃÓrayanirÆpitatvasaæbandhena anvayavyutpatti÷ svÅkÃryÃ/ anyat pÆrvavadati/ *{karaïalak«aïam}* [124] ad­«ÂÃderityÃdinà ÅÓvaraparigraha÷/ [124] anubhavatvavyÃpyeti/ yadyapi kÃryatvÃtiriktadharmÃvacchinnakÃryatÃnirÆpitakÃraïatvaniveÓÃdapi kÃlÃdivÃraïasambhava÷, tathÃpi j¤ÃnasÃmÃnyahetubhÆtasyÃtmadÃderavÃraïÃt tadupek«Ã/ [124] pramÃv­ttÅti/ idaæ bhramajanakado«e 'tivyÃptivÃraïÃya/ nanu niruktapramÃïalak«aïasya cak«ussaæyogÃdÃvativyÃpti÷/ na ca dravyatvaniveÓÃt na do«a iti vÃcyam/ tathà sati vyÃptij¤ÃnÃde÷ pramÃïatvÃnupapatterityata Ãha -- [124] vyÃpÃravattve satÅtyapÅti/ vyÃpÃravattvaæ ca svajanakatvasvajanyajanakatvobhayasaæbandhena ki¤cidviÓi«Âatvam/ vyÃpÃratvaæ ca tajjanyatve sati tajjanyajanakatvam/ kÃraïavÃraïÃya satyantam/ phalavÃraïÃya viÓe«yam/ svajanyatvasvajanyajanakatvobhayasambandhena prameyaviÓi«ÂatvamanugatÃrtha÷/ yadi ca prameyatvÃdirÆpÃdhikapadÃrthaniveÓÃt gauravamityucyate tadà janyatÃviÓi«Âatvaæ tadvÃcyam/ vaiÓi«Âyaæ ca svÃÓrayatvasvanirÆpakajanyajanakatvobhayasambandhena/ atha và svÃÓrayajanakatvasvanirÆpakajanyatvobhayasambandhena/ janyatÃviÓi«Âatvamityanugamo bodhya÷/ vastutastu phalajanakatÃprayojakajanakatÃnirÆpakatvaæ vyÃpÃratvam/ tena kulÃlaputrÃde÷ kulÃlÃdivyÃpÃratÃprasaÇgasya nÃvakÃÓa÷/ yadvà tajjanyajanakatvaæ tÃd­ÓajanakatÃvacchedakasambandhatvarÆpamiha bodhyam/ nanvevaæ sati Órotrendriyasya pramÃïatÃnupapatti÷/ tatra samavÃyasyaiva sannikar«atayà tasyÃjanyatvena niruktavyÃpÃratvÃsambhavÃdityata Ãha [124] Órotreti/ nanu kÃraïatvaæ phalÃvyavahitapÆrvav­ttitvam/ tacca kÃraïatÃvacchedakasambandhena vÃcyam/ anyathà yÃgÃde÷ svargÃdikÃraïatvÃnupapatte÷/ tathoktau tu svajanyÃpÆrvasambandhena yÃgÃdestathÃtvÃt nÃnupapatti÷/ evaæ ca vyÃpÃrasambandhÃvacchinnakÃraïatvameva karaïatvam/ vyÃpÃravattve satÅti p­thagviÓe«aïasya vyarthatvÃt cak«ussaæyogÃderuktarÆpÃbhÃvena tatrÃnatiprasaÇgÃt/ tathà ca Óabdav­ttilaukikavi«ayatÃsambandhena ÓrÃvaïaæ prati svav­ttimanassaæyogasambandhena Órotrasya kÃraïatvaæ na sambhavatÅtyata Ãha [124] Óabdo veti/ tathà ca svav­ttiÓabdatÃdÃtmyasambandhena Órotrasya kÃraïatvaæ sambhavatÅti bhÃva÷/ [124] vadantÅti/ präca iti Óe«a÷/ navÅnamatamÃha [124] yadvilambÃditi/ svetarayÃvatprak­takÃryakÃraïasamavadhÃnakÃlÅnakÃryotpattyabhÃvaprayojakÅbhÆtÃbhÃvapratiyogitvaæ kÃryotpattyabhÃvaviÓi«Âatvaparyavasitam asÃdhÃraïatvamiti ni«kar«a÷/ tena na svatvÃnanugama÷/ vaiÓi«Âyaæ ca svaprayojakÅbhÆtÃbhÃvapratiyogitvasvÃdhikaraïak«aïav­ttibhedapratiyogitÃvacchedakatvobhasambandhena/ bhedapratiyogitÃvacchedakatÃ1svasetyÃdyavacchedakatvasambandhena/ svÃdhikaraïatà svetaraprak­takÃryakÃraïÃdhikaraïatvasambandhena/ bhedapratiyogitÃvacchedakatà Ãdheyatvasambandhena/ yastu svaviÓi«Âak«aïav­ttiprak­takÃryotpattyabhÃvaprayojakÃbhÃvapratiyogitvatÃdÃtmyobhayasaæbandhena prameyaviÓi«Âatvaæ tat, --------------------------------- 1. svasetyÃdyavacchedakatvasambandheneti/ svasamÃnÃdhikaraïabhedapratiyogitÃvacchedakatvasaæbandhenetyartha÷/ atraivaæ samanvaya÷ - svaprayojaketyatra svÃdhikaraïetyatra ca svaÓabda÷ kÃryotpatyabhÃvapara÷/ svasetyÃdÅtyatra svaÓabda÷ daï¬ÃdikÃraïapara÷/ svetaretyatrasvaÓabda÷ daï¬ÃdikÃraïapara÷/ tathà ca- svaæ ghaÂotpattyabhÃva÷ tadviÓi«Âatvaæ daï¬e iti tasyÃsÃdhÃraïakÃraïatvam/ svaæ ghaÂotpattyabhÃva tatprayojakÅbhÆto 'bhÃva÷ daï¬abhÃva÷ tatpratiyogitvaæ daï¬e/ evaæ svaæ ghaÂotpattyabhÃva÷ tadadhikaraïak«aïe vartate ya÷ bheda÷ daï¬avadbheda÷ tatpratiyogitÃvacchedakatvaæ ca daï¬e/ daï¬avadbhedaÓabdenÃtra svetaraprak­takÃryakÃraïÃdhikaraïav­ttibhedapratiyogitÃnirÆpitÃdheyatÃsambandhÃvacchinnÃvacchedakatÃsambandhena daï¬avadbhedo grÃhya÷/ daï¬etaraghaÂakÃraïÃdhikaraïapradeÓasya ghaÂotpattyabhÃvÃdhikaraïak«aïav­ttitvaniyamÃt tÃd­ÓapradeÓe vartamÃna÷ bheda÷ ÃdheyatÃsambandhena ghaÂotpattyabhÃvÃdhikaraïak«aïavadbheda÷ na bhavati, ata÷ svetaraprak­takÃryakÃraïadhikaraïav­ttibhedapratiyotÃvacchedakatvaæ tÃd­Óak«aïe nÃstÅti tÃd­ÓÃvacchedakatÃsaæbandhena daï¬avÃn tÃd­Óak«aïo na bhavati/ ata÷ daï¬avadbheda÷ tÃd­Óak«aïav­tti÷/ tatpratiyogitÃvacchedakatvaæ daï¬e 'stÅti uktobhayasaæbandhena ghaÂotpattyabhÃvaviÓi«ÂatvÃt daï¬asva ghaÂÃsÃdhÃraïakÃraïatvanirvÃha÷/ --------------------------------- vaiÓi«Âyaæ ca 1svasetyÃdibhedattvasaæbandhena/ svÃdhikaraïatvÃdikaæ prÃgvaditi rÅtyà anugama÷/ sa tu tÃdÃtmyÃdiniveÓena gauravadÆ«itatvÃdanÃdaraïÅya÷/ *{kÃraïalak«aïam}* nanu svabhinnatvaniveÓanenÃpi svavÃraïasambhava÷/ evaæ saæyogÃdinà ghaÂÃdyadhikaraïe bhÆtalÃdau tÃdÃtmyÃdisambandhena kapÃlÃbhÃvasattvÃt kapÃlÃdÅnÃæ ghaÂÃdhikaraïatvÃdyanupapatti÷/ evaæ kÃryÃdhikaraïe kÃryÃvyavahitapÆrvakÃlÃvacchedena kÃryottarakÃlÃvacchedena ca kÃraïÃbhÃvasambhavÃt sa eva do«a÷/ evaæ sarve«Ãmeva dvitvÃdyavacchinnÃbhÃvapratiyogitvÃdasambhava÷/ tÃd­ÓÃbhÃvapratiyogitÃnavacchedakadharmavattvaæ tu tÃd­ÓaprameyatvÃdidharmamÃdÃya rÃsabhÃdÃvatiprasaktam, ato ni«kar«amÃha-- [126] kÃryatÃvacchedakasaæbandhenetyÃdi/ atra cÃbhÃvetyata÷ paraæ pratiyogitetyata÷ prÃkkÃraïatÃghaÂakatvenÃbhimatasambandhÃvacchinneti pÆraïÅyam/ tena na sambandhÃntarÃvacchinnakÃraïÃbhÃvamÃdÃya do«a iti dhyeyam/ *{anyathÃsiddhinirÆpaïam}* [127] yena sahetyÃdi dÅpikÃvÃkye t­tÅyÃntayatpadaæ kÃraïatÃvacchedakatvÃbhimatatantutvÃdyavacchinnaparam/ «a«Âhyantayatpadaæ anyathÃsiddhatvÃbhimatatantutvÃdiparam/ dvitÅyÃntayatpadaæ prak­takÃryatÃvacchedakadharmÃvacchinnaparamiti --------------------------------- 1. svasetyÃdibhedavattvasaæbandheneti/ svasamÃnÃdhikaraïabhedapratiyogitÃvacchedakasaæbandhÃvacchinnasvani«ÂhÃvacchedakatÃkapratiyotÃkabhedavattvasambandhenetyartha÷/ ---------------------------------- manasi nidhÃyÃrthamÃha - [127] yena tantunetyÃdi/ atra ca sahaÓabda÷ sÃhityam/ taccaikakriyÃnvaya÷/ kriyà ca dhÃtuta eva labhyata ityanvaya eva sahaÓabdÃrtha÷/ 'ananyalabhyaÓabdÃrtha÷' iti nyÃyÃt/ sa cÃtra prakÃratÃnirÆpakatvarÆpa÷/ yeneti t­tÅyÃyÃ÷ prakÃratÃnvitamÃdheyatvamartha÷/ viÓe«aïasaÇgataivakÃramahimnà yaddharmÃvacchinnaviÓe«yakaprak­takÃryaniyatapÆrvav­ttitvaprakÃrakaj¤ÃnatvavyÃpakatvaviÓi«ÂasvarÆpasaæbandhena avapÆrvakagamidhÃtvarthaj¤Ãne tÃd­ÓaprakÃratÃnirÆpakatvÃnvaya÷/ ÃkhyÃtasya prakÃratvamartha÷, yasyeti «a«ÂhyantÃrthayaddharmÃvacchinnaviÓe«yakatvasya j¤Ãne 'nvaya÷/ prakÃratvaæ ca prathamÃntapadÃrthÃnvayi/ tathà coktasaæbandhena yanni«ÂhaprakÃratÃnirÆpakatvaviÓe«itayaddharmÃvacchinnaviÓeÓyakaj¤ÃnaprakÃrÅbhÆtaæ prak­takÃryaniyatapÆrvav­ttitvamiti 'yena sahe'tyÃdivÃkyÃdhÅno bodha÷/ evaæ ca yaddharmÃvacchinnaviÓe«yakaprak­takÃryaniyatapÆrvav­ttitvaprakÃrakaj¤ÃnasÃmÃnyaæ yaddharmÃvacchinnaprakÃratÃnirÆpakaæ taddharmavattvamekam anyathÃsiddhatvamiti phalitam/ ayamatrÃnugama÷ - dharmaviÓi«Âadharmavattvam vaiÓi«Âyaæ cÃdheyatÃsaæbandhena/ sà ca svasetyÃdibhedavattvasambandhena/ svÃdhikaraïatà svÃvacchinnaviÓeÓyakaprak­takÃryaniyatapÆrvav­ttitvaprakÃrakaj¤Ãnatvasambandhena/ bhedapratiyogitÃvacdedakatà svÃvacchinnaprakÃratÃnirÆpakatvasambandhena/ atra ca paÂÃdÅnÃæ tanatutvÃde÷ samÆhÃlambanamÃdÃyÃnyathÃsiddhivÃraïÃya sÃmÃnyapadÃrthavyÃpakatvaniveÓanam/ vi«ayatÃmÃtraniveÓe daï¬Ãde÷ svenÃnyathÃsiddhiprasaÇga÷ iti prakÃratÃniveÓanam/ paÂaæ prati tanturÆpasya rÆpatvena na kÃraïatvaæ vyabhicÃrÃdeva/ ata÷ tadÃnÅæ prathamÃnyathÃsiddhyasambhave 'pi na k«atiriti sÆcanÃyÃnatiprasaktetyuktam/ [128] tantuvi«ayakameveti/ jÃtivÃcipadollikhitapratyaye jÃte÷ ki¤cidrÆpeïaiva bhÃnÃt tanatutvasya prak­te tanatutvattvenaiva viÓe«yatvÃt tantutvattvasya ca tantvitarÃsamavetatve sati nikhilatantusamavetatvarÆpatvÃditi bhÃva÷/ [127] saÇk«epa iti/ yadyapi tantunà tantusaæyogasyÃnyathÃsiddhivÃraïÃyÃvaÓyakena viÓe«aïenaiva tantutvena tantoranyathÃsiddhivÃraïÃt yenetyasya svatantrÃnvayavyatirekaÓÃlineti viÓe«aïaæ viphalam, tathÃpi tanturÆpasya tantutvenÃnyathÃsiddhivÃraïÃya viÓe«aïaæ viphalam, tathÃpi tanturÆpasya tantutvenÃnyathÃsiddhivÃraïÃya tadÃvaÓyakatà bodhyÃ/ ata eva yatpadasya yaddharmÃvacchinnaparatayà vyÃkhyÃnÃdeva tantutvena tantoranyathÃsiddhivÃraïasambhava÷/ tantu÷ paÂaniyatapÆrvav­ttiriti j¤Ãne tantutvasya svarÆpata eva bhÃnÃt/ evaæ ca ÓÆnyÃntaviÓe«aïaæ vyarthathmati ÓaÇkà nirastÃ/ tantutvatvaviÓi«Âena tadÃÓrayav­ttirÆpatvÃvacchinnasyÃnyathÃsiddhivÃraïÃya tatsÃrthakyÃt/ svatantrÃnvayavyatirekaÓÃlitvaæ svetaragatÃnvayavyatirekÃnadhÅnÃnvayavyatirekavattvam/ anvayaÓca prak­takÃryasattÃprayojakasattÃvattvam/ vyatirekaÓca prak­takÃryavirahaprayojakavirahanirÆpakatvam/ atra ca 1tÃd­ÓasattÃviÓi«Âatve sati tÃd­ÓavyatirekaviÓi«Âatvamityanugama÷/ prathame vaiÓi«Âyaæ ca svÃÓrayatvasvav­ttibhedapratiyogitÃvacchedakatvobhayasaæbandhena/ avacchedakatvaæ svabhinnagatÃnvayÃdhÅnatvasambandhena/ dvitÅye vaiÓi«Âyaæ ca svÃÓrayatvasvav­ttibhedapratiyogitÃvacchedakatvobhayasambandhena/ bhedapratiyogitÃvacchedakatà svabhinnagatavyatirekÃdhÅnatvasambandhena/ atra ca satyantaæ và viÓe«yadalaæ và ekaikamevopÃdeyam/ ubhayaniveÓe prayojanavirahÃt tÃd­ÓaviÓi«ÂÃbhÃva eva svatantrÃnvayavyatirekaÓÆnyatvam/ --------------------------------- 1. tÃd­ÓasattetyÃdi/ prak­takÃryasattÃprayojakasattÃviÓi«Âatve sati prak­takÃryavyatirekaprayojakavyatirekaviÓi«Âatvamityartha÷/ prak­takÃrya paÂa÷ tatsattÃprayojakasattÃÓrayatvaæ tanto÷/ evaæ tÃd­ÓasattÃni«Âha÷ yo bheda÷ svabhinnagatÃnvayÃdhÅnatvasaæbandhena tantumadbheda÷ tatpratiyogitÃvacchedakatvaæ tantau/ evaæ pak­kÃryavyatireka÷ paÂÃbhÃva÷ tatprayojako yo vyatireka÷ tantvabhÃva÷ tatpratiyogitvarÆpaæ tadÃÓrayatvaæ tantau/ evaæ tÃd­Óavyatirekani«Âha÷ ya÷ svabhinnagatavyatirekÃdhÅnatvasaæbandhena tantumadbheda÷ tatpratiyogitÃvacchedakatvaæ tantÃviti samanvayo dra«Âavya÷/ --------------------------------- 1vastutastu svÃÓrayÃnvayavyatirekaprayuktatvasambandhÃvacchinnasvani«ÂhÃvacchedakatÃkapratiyogitÃkabhedavattvasambandhena svaviÓi«ÂÃnvayavyatirekavattvasvapratiyogitvobhayasambandhena và bhedaviÓi«Âatvamityanugama÷/ svavaiÓi«Âyaæ ca svapratiyogÅtarÃnvayavyatirekÃdhÅnatvasambandhena svÃvacchinnabhedavattÃsambandheneti/ tattu tÃdÃtmyÃdirÆpÃdhikapadÃrthaniveÓanagauravÃdupek«aïÅyamiti dhyeyam/ yattu - 'yenaiva yasya yaæ prati pÆrvav­ttitvamavagamyate' ityÃdyuktyaiva sÃma¤jasye sahaÓabdaveyarthyamiti - tanna - tathà sati sasyeti «a«ÂyarthaviÓe«yatvÃnvayina÷ avacchinnatvasya t­tÅyÃrthatyà prak­takÃryaniyatapÆrvav­ttitvaj¤ÃnÅyayanni«ÂhaviÓe«yatÃsÃmÃnyaæ yadavacchinnamiti lak«aïaæ sampadyate/ tatra cÃvacchedakakoÂipravi«ÂasyÃvacchedakatvÃnÃdare daï¬atvÃdÃvavyÃpte÷/ sahaÓabdopÃdÃne cÃsmaduktÃrthaparyavasÃnena do«avirahÃditi/ ata eva tanatusamavetatvÃdiviÓi«ÂarÆpÃdestantutvÃdinÃnyathÃsiddhiærapi suvaceti dhyeyamiti bhÃva÷/ tantutvasya tadvyaktitvena kÃraïatve 'pi prathamÃnyathÃsiddhimupapÃdayatÃæ matamÃha - [127] itarÃnvayeti/ svÃnvayavyatirekavattvasvabhinnatvobhayasaæbandhena ki¤cidviÓi«ÂatvamanyathÃsiddhatvamiti tu ni«kar«a÷/ [127] dÅpikÃyÃm anyaæ pratÅtyÃdi/ anyaæ prati prak­takÃryetarakÃryaæ prati/ 'pÆrvav­ttitve' ityatra saptamyÃ÷ 'yasya ca bhÃvena'ityuktanyÃyena j¤Ãnamartha÷/ tasya ca janyatÃsambandhenÃvagame 'nvaya÷/ tathà ca prak­takÃryetarakÃryapÆrvav­ttitvaprakÃrakaj¤ÃnÃdhÅnaprak­takÃryapÆvrav­ttitvaprakÃrakaj¤ÃnaviÓe«yatvaæ dvitÅyÃnyathÃsiddhasya lak«aïamiti phalitam/ tatra ca kÃraïatÃj¤Ãnaæ viÓi«ÂÃnuyogikavaiÓi«ÂyÃvagÃhitayà viÓe«yatÃvacchedakaprakÃrakanirïayaæ niyamato 'pek«ata iti lak«aïagamanamityÃÓayenÃha prakÃÓikÃyÃm [127] tathà ceti/ anekadravyasamavetatveti/ aïubhinnadravyatvetyartha÷/ [128] tadupasthite÷ -- prÃgabhÃvopasthite÷/ ---------------------------------- 1. vastutastu svÃÓrayÃnvayetyÃdi/ sarvatra svaÓabda÷ tanvÃdibhedapara÷/ ---------------------------------- *{kÃraïavibhÃga÷}* saægrahe yatsamavetamityÃdi/ kÃryamityatra yadityÃdi÷ kÃryaæ yatsamavetaæ sadutpadyata iti yojanayà yatsamavetaæ pratiyogitayà yadanuyogikasamavÃyavat utpadyata ityartha÷/ dhÃtvartha Ãdyak«aïÃvacchinnÃdheyatvam/ ÃkhyÃtÃrtha ÃÓrayatvam/ udÓyavidheyabhÃvamahimnà tÃd­ÓasamavÃyÃvacchinnatvamÃdheyatÃyÃæ bhÃsate/ sadantaviÓe«aïatÃvacchedakasyoddeÓyatÃvacchedakatvaniyamÃt/ uddeÓyavidheyabhÃvasthale uddeÓyatÃvacchedakavidheyayoravacchedyÃvacchedakabhÃvabhÃnavyutpatte÷/ tatha ca yatkÃryaæ yadanuyogikasamavÃyÃvacchinnatÃd­ÓÃdheyatÃvat tatkÃryaæ prati tatsamavÃyikÃraïamiti vÃkyÃrtha÷/ atra ca yattatpadayo÷ kÃryakÃraïavyaktiparatve kÃryakÃraïabhÃvÃntyamityÃlocya tayo÷ yattaddharmÃvacchinnaparatÃmabhisandhÃyÃha - prakÃÓikÃyÃm [134] yaddharmÃvacchinnamityÃdinÃ/ evaæ ca samavÃyasambanadhÃvacchinnakÃryatÃnirÆpitatÃdÃtmyasaæbandhÃvacchinnakÃraïatvaæ samavÃyikÃraïasya lak«aïaæ phalitam/ tatra ca ghaÂÃdipratyak«e ghaÂÃdirÆpavi«ayasya tÃdÃtmyasambandhena kÃraïatvÃt ghaÂÃdivi«ayasya svapratyak«aæ prati samavÃyikÃraïatÃvÃraïÃya kÃryatÃyÃæ samavÃyasambandhÃvacchinnatvaniveÓanam/ pratyak«ani«Âhavi«ayanirÆpitakÃryatÃyÃ÷ vi«ayatÃsaæbandhÃvacchinnatvÃt na do«a÷/ asamavÃyikÃraïe 'tivyÃpitavÃraïÃya kÃraïatÃyÃæ tÃdÃtmyasaæbandhÃvacchinnatvaniveÓa÷/ saægrahe [133] kÃryeïa kÃraïena và sahetyÃdi/ atra ca kÃryeïa sahaikasminnarthe samevataæ sat yatkÃraïaæ tadekaæ asamavÃyikÃraïam/ kÃraïena sahaikasminnarthe samavetaæ sat yatkÃraïaæ tadapadaæ asamavÃyikÃraïamiti vÃkyabhedena yojanÃ/ vÃkÃraÓca etaddyotaka eva/ sahaÓabdÃrtha÷ sahitatvam, tacca prak­te adhikaraïaniyapitatvarÆpam samavetapadÃrthatÃvacchedakasamavetatve anvitam/ kÃryeïetyatra t­tÅyÃyÃ÷ adhikaraïatÃnvayinirÆpitatvamartha÷/ ekapadamatra yatki¤citparam/ arthapadottarasaptamyÃ÷ nirÆpitatvamartha÷/ tathà ca kÃryÃdhikaraïanirÆpitayatki¤cidarthaniyapitasamavetatvavat kÃraïamiti eko vÃkyÃrtha÷/ evaæ kÃraïenetyÃdivÃkye 'pi bodhyam/ vastuta÷ saægrahe [133] kÃryeïa sahetyÃdi/ atra sahaÓabdÃrthaæ÷ sÃhityam/ taccaikakriyÃnvayitvarÆpam/ prak­te samavetatvanirÆpakatvaparyavasitam/ kÃryeïetyatra t­tÅyÃrtha Ãdheyatvam, ekaÓabdo 'dhikaraïapara÷/ artha ityatra samavetatvÃnvayinirÆpitatvamartha÷/ tathà ca kÃryani«ÂhasamevatatvanirÆpakÅbhÆtÃdhikaraïÃrthanirÆpitasamevatatvavadityartha iti phalitam/ kÃraïenetyÃdÃvapi evameva bodhyamiti tu sÃram/ kÃraïenetyatra kasya kÃraïamityÃkÃÇk«ÃyÃæ Ãha - prakÃÓikÃyÃm [134] svakÃryeti/ svakÃryasya samavÃyikÃraïenetyartha÷/ atra ca samavÃyasambandhÃvacchinnakÃryatÃnirÆpitasamavÃyasvÃÓrayasamavetatvÃnyatarasambandhÃvacchinnakÃraïatvaæ asamavÃyikÃraïasÃmÃnyasya lak«aïam/ kÃraïatÃyÃæ samavÃyasambandhÃvacchinnatvamÃtraniveÓe prathamÃsamavÃyikÃraïasya svÃÓrayasamavetatvasaæbandhÃvacchinnatvamÃtraniveÓe dvitÅyÃsamavÃyikÃraïasya ca tadeva lak«aïaæ bodhyam/ dravyav­ttilaukikavi«ayatÃsaæbandhena dravyasamavetav­ttilaukikavi«ayatÃsaæbandhena ca pratyak«aæ prati samavÃyena svÃÓrayasamavetatvasaæbandhena ca hetubhÆte udbhÆtarÆpÃdÃvativyÃptivÃraïÃya lak«aïadvaye 'pi kÃryatÃyÃæ samavÃyasambandhÃvacchinnatvaniveÓa÷/ dvitÅyÃsamavÃyikÃraïe ativyÃptivÃraïÃya prathamÃsamavÃyikÃraïalak«aïe kÃraïatÃyÃæ samavÃyasambandhÃvacchinnatvaniveÓa÷/ prathamÃsamavÃyikÃraïe ativyÃptivÃraïÃya dvitÅyÃsamavÃyikÃraïalak«aïe tatra svÃÓrayasamavetatvasaæbandhÃvacchinnatvaniveÓe÷/ atra coktÃnyatarasaæbandhÃvacchinnatvasthale samavÃyasaæbandhÃvacchinnasvani«ÂhÃvacchedakatÃkapratiyogitÃkabhedavattvasvÃÓrayasamavetatvasaæbandhÃvacchinnasvani«ÂhÃvacchidakatÃkapratiyogitÃkabhedavattvobhayasambandhÃvacchinnasvani«ÂhÃvacchedakatÃkapratiyogi tÃkabhedavattvasaæbandhÃvacchinnatvaæ niveÓanÅyamityavadheyam/ t­rÅtantusaæyogÃderapi t­rÅpaÂasaæyogÃdikaæ pratyasamavÃyikÃraïatvÃt asamavÃyikÃraïasÃmÃnyalak«aïe tadbhinnatvaniveÓanamavyÃptisampÃdakamityÃlocya uktam tattadasamavÃyikÃraïalak«aïa iti/ [134] digiti/ ayaæ bhÃva÷ -- samavÃyena paÂaæ prati saæyogena turyà eva kÃraïatvasvÅkÃrÃt na viÓe«aïalak«aïe 'pi tadbhinnatvaæ niveÓanÅyamiti tu na samyak/ niyatapÆrvav­ttitvalak«aïasya kÃraïatvasya turÅtantusaæyoge 'pyak«atatvÃt/ yadyapyevamapi tantvÃkÃÓasaæyogÃdau viÓi«Âalak«aïasya ativyÃpti÷/ tadbhinnatvasyÃpi niveÓe mahÃgauravam, tathÃpi tantvÃdimÃtrasamavetatvaæ tantvanyÃsamavetatvÃdiparyavasitaæ viÓe«aïaæ niveÓyamiti na do«a iti/ saÇgrahe [133] tadubhayabhinnamityÃdi/ nimittakÃraïalak«aïe tadubhayapadaæ samavÃyyasamavÃyikÃraïadvayaparamityÃha - dÅpikÃyÃm [133] samavÃyÅtyÃdi/ atra ca tatkÃryaviÓi«Âaæ tatkÃryaæ prati nimittakÃraïamiti lak«aïaæ vÃcyam/ vaiÓi«Âyaæ ca svanirÆpitasamavÃyikÃraïatvasambandhÃvacchinnasvani«ÂhÃvacchedakatÃkapratiyogitÃkabhedavattvasvanirÆpitÃsamavÃyikÃraïatvasambandhÃvacchinnasvani«ÂhÃvacchedakatÃkapratiyogitÃkabhedavattvasvanirÆpitakÃraïatvatri tayasambandhena/ yadyapi dhvaæsÃdau pratiyogyÃde÷ nimittakÃraïatvahÃni÷/ ÃbhÃvakÃrye samavÃyikÃraïÃdyaprasiddhe÷, tathÃpi svanirÆpitasamavÃyikÃraïatvasambandhÃvacchinnasvani«ÂhapratiyogitÃkÃbhÃvasvanirÆpitÃsamavÃyikÃraïatvasambandhÃvacchinnasvani«ÂhapratiyogitÃkÃbhÃvasvanirÆpitakÃraïatvatritayasaæbandhena tatkÃryavaiÓi«Âyaæ niveÓyamiti na do«a÷/ dhvasÃdikaæ prati samavÃyikÃraïatvÃdervyadhikaraïasambandhatayà tÃd­ÓasambandhÃvacchinnapratiyogitÃkatadabhÃvasaulabhyÃt/ ata eva turyÃde÷ svagatarÆpÃdau samavÃyikÃraïatvÃdimattve 'pi sÃmÃnyatassamavÃyyÃdibhinnatvÃsambhavanibandhanà na k«atiriti/ *{pratyak«avibhÃga÷}* [136] turÅyavi«ayatÃnirÆpakatvasyeti/ anyathà savi«ayakatvÃbhÃvena j¤Ãnatvameva nirvikalpakasya bhajyeta/ j¤Ãnatvasya savi«ayatvavyÃpyatayà vyÃpakaniv­ttau vyÃpyaniv­tterÃvaÓyakatvÃditi bhÃva÷/ [136] viÓe«yÃdividhayetyÃdi/ idaæ ca viÓe«aïaviÓe«yasambandhÃnavagÃhÅti yathÃÓrute 'sambhava÷/ nirvikalpake ghaÂÃde÷ cak«ussaæyogasattvena bhÃnavat ghaÂatvasamavÃyayorapi cak«ussaæyuktasamavÃyacak«ussaæyuktaviÓe«aïatÃrÆpasannikar«asattvena tadbhÃnasyÃpyavarjanÅyatvÃt/ paraæ tu ghaÂaghaÂatvasamavÃye«u tatra turÅyavi«ayatÃmÃtramityÃÓayena pÆritam/ [136] viÓe«yÃdÅti/ Ãdipadena prakÃrasaæbandhayo÷ parigraha÷/ viÓe«yatvÃdinetyartha÷/ viÓe«yÃdyanavagÃhÅtyatra dhÃtvartho 'vagÃhanam, tacca vi«ayatÃ, ïinipratyayÃrtho nirÆpakam, vidhayetyatra t­tÅyÃrtho 'bheda÷ vi«ayatÃnvayi nirÆpakasya na¤arthabhede 'nvaya÷/ tathà ca viÓe«yatvÃdyabhinnaviÓe«yÃdini«Âhavi«ayatÃnirÆpakabhinnatvalÃbha÷/ tatra cÃbhedatÃd­Óani«ÂhatvÃæÓayorvyarthatvÃt viÓe«yatÃdinirÆpakÃbhinnamÃtraæ lak«aïamityabhiprÃyeïÃha - [136] tathà ceti/ [136] j¤ÃnatvaghaÂitamiti/ ghaÂÃdi«vativyÃptivÃraïÃya idamuktam/ [135] viÓe«yaviÓe«aïasambandhÃnavagÃhÅtyatra dÅpikÃvÃkye na dvandva÷/ api tu viÓe«yaïaviÓe«yayo÷ yassasaæmbandha ityabhiprÃyeïa vyÃcak«ÃïÃnÃæ matamÃha - [136] kecittviti/ [136] bhÃsamÃneti/ vi«ayatÃÓrayetyartha÷/ tajj¤ÃnÅyavi«ayatÃÓrayavaiÓi«Âyapratiyogitvaæ tajj¤Ãne prakÃratvamityarthaæ÷/ tena nÃtiprasaÇga÷/ nanu ghaÂabhÆtalasaæyogà iti j¤Ãne ghaÂasya prakÃratÃpatti÷/ ata Ãha - [136] saæsargÃvacchinneti/ nanu pÆrvoktayuktyà nirvikalpake 'pi saæsargabhÃnasyÃvaÓyakatvÃt asambhava ityata Ãha -- [136] saæsargateti/ lÃghavÃdityasya saæsargÃvacchinnavi«ayatÃÓanyatvarÆpalak«aïÃpek«ayetyÃdi÷/ tathà ca saæsargÃnavagÃhitvaæ saæsargani«Âhavi«ayatvÃnirÆpakatvam/ saæsargÃvacchinnavi«ayatÃÓÆnyatvaæ ca saæsarganirÆpitÃvacchinnatvavadvi«ayatÃÓÆnyatvam/ tatra ca nirÆpitatvasyÃdheyatvasthÃnÅyatve 'pi avacchinnatvasyÃdhikasya niveÓÃt saæsargÃvacchinnetyÃdilak«aïÃpek«ayà gauravam/ saæsargatÃÓÆnyatvalak«aïamapek«ya tu tÃd­Óalak«aïasya gauravaæ sphaÂameveti bhÃva÷/ [136] bodhyamiti/ anyathà uktarÅtyà nirvikalpake 'tivyÃpteriti bhÃva÷/ [136] digiti/ ayamatra bhÃva÷ - viÓe«yaviÓe«aïasaæbandhÃnavagÃhÅtyatra «a«ÂhÅtatpuru«ÃÓrayaïe saæbandhena viÓe«yaviÓe«aïani«ÂhatvaniveÓanaæ viphalamiti dÅpikÃvÃkyÃsvÃrasyam/ asmanmate tu lak«aïatrayalÃbhÃrthatayà na taduktivaiphalyamiti/ 'nanu viÓi«ÂabuddhirviÓe«aïaj¤Ãnajanyà viÓi«ÂabuddhitvÃt' ityanumÃnamaprayojakam anukÆlatarkavirahÃdityÃÓaÇkya viÓi«ÂabuddhiviÓe«aïaj¤Ãnayo÷ kÃryakÃraïabhÃvabhaÇgaprasaÇgalak«aïastarko 'trÃstÅti nÃsyÃprayojakatvamitayÃÓayenÃha - [136] viÓi«Âabuddhiæ pratÅtyÃdi/ atra [yadi] viÓi«Âabuddhitvaæ viÓe«aïajanyatvavyabhicÃri syÃt tarhi viÓe«aïaj¤ÃnajanyatÃvacchedakaæ na syÃditi tarko 'bhimata ityÃÓayenÃha - [136] bhÃva iti/ dÅpikÃyä [136] anavasthÃprasaÇgÃditi/ janyaj¤ÃnatvavyÃpakaæ svanirÆpakaj¤Ãnajanyatvaæ svasamÃnÃdhikaraïaprakÃratÃnirÆpakatvobhayasaæbandhena vi«ayatÃviÓi«Âatvamiti avyavasthitaparamparÃropÃt su«uptyÃdyanupapattirÆpÃni«Âaprasa¤janasahitÃt ni«prakÃrakatvena j¤Ãnamanumitau bhÃsate/ athavà viÓe«aïani«ÂhÃyÃæ vi«ayatÃyÃmanavacchinnatvaæ vi«ayatÃnirÆpitatvasÃmÃnyÃbhÃvarÆpamuktatarkasaægrahabalÃt tatra bhÃsata iti bhÃva÷/ [136] gauritÅti/ idaæ ca svasmin yadviÓe«aïaæ tadvi«ayakadhÅjanyatvarÆpasÃdhyaviÓe«alÃbhÃyÃbhihitam/ anyathà yadviÓe«aïaprakÃrakaæ j¤Ãnaæ tadanyaviÓe«aïaj¤ÃnajanyatvasiddhimÃdÃyÃrthÃntaratÃpatteriti bhÃva÷/ saÇgrahe [135] indriyÃrthasannikar«ajanyamityÃdi/ idaæ ca janyapratyak«asyaiva lak«yatvÃbhiprÃyeïa/ teneÓvarapratyak«asya nityatvÃt tatrÃvyÃptiÓaÇkÃnirÃsa÷/ tasyÃlak«yatvÃt/ anyathà purarindriyÃrthasannikar«ÃjanyatvajanyatvobhayÃbhÃva¤janyani«ÂhasvÃbhÃvavattÃsaæbandhÃvacchinnasvani«ÂhÃvacchedakatÃkapratiyogitÃkabhedavattvasaæbandhena indriyÃrthasannikar«ajanyatÃviÓi«Âatvaparyavasitaæ niveÓya tatsaÇgraho bodhya÷/ atra yadyapi Ãtmamana÷saæyogasya j¤ÃnasÃmÃnyahetutvÃt anumityÃdÃvativyÃpti÷/ manasa indriyatvÃt ÃtmanaÓcÃrthatvÃt tathÃpi janyatÃyÃmanubhavatvavyÃpyadharmÃvacchinnatvaniveÓÃt na do«a÷/ yathÃÓrute j¤ÃnapadametattÃtparyagrÃhakam/ niruktobhayÃbhÃvaniveÓane tvÃkÃÓÃdivÃraïÃya j¤Ãnapadam/ kecittu -- janyanityapratyak«asÃdhÃraïaæ j¤ÃnÃkaraïakatve sati j¤Ãnatvaæ lak«aïam/ anumityÃdÅnÃæ vyÃptyÃdij¤ÃnakaraïakatvÃt na tatrÃtivyÃpti÷/ ÅÓvarapratyak«asyÃjanyatvÃt/ janyapratyak«e tu indriyasyaiva karaïatvÃcca lak«aïasamanvaya÷/ nirvikalpakasya savikalpakÃraïatvÃt karaïatvaæ niveÓitamityÃhu÷/ *{sannikar«avibhÃga÷}* dÅpikÃyÃm [137] dravyapratyak«a ityÃdi/ atra ca dravyav­ttilaukikavi«ayatÃsaæbandhena cÃk«u«aæ prati samavÃyena cak«ussaæyogasya kÃraïatvaæ vÃcyam/ tatra rÆpÃdau vyabhicÃrÃvÃraïÃya kÃryadiÓi dravyav­ttitvaniveÓanam/ ghaÂatvÃdisÃmÃnyapratyÃsattijanyacak«urasambaddhÃtÅtÃnÃgataghaÂÃdivi«ayakÃlaukikacÃk«u«amÃdÃya vyabhicÃravÃraïÃya laukikatvapraveÓa÷/ evaæ daï¬ÃdyaæÓe j¤ÃnapratyÃsattijanye pÆrvadaï¬avÃnayamÃsÅditi cÃk«u«e 'pi tadbodhyam/ evaæ davyasamavetav­ttilaukikavi«ayatÃsaæbandhena cÃk«u«aæ prati svarÆpasaæbandhena cak«ussaæyuktasamavÃyasya kÃraïatvam/ atra cÃvayavaparamparÃyÃ÷ tryaïukaparyantaviÓrÃmapak«e tryaïuke vyabhicÃranirÃsÃya kÃryadiÓi v­ttyantam/ yadyapi dravyamavetav­ttitvaniveÓane 'pi paramÃïusvÅkÃrapak«e tadavasthodo«a÷/ tathÃpi dravyÃnyatvasya samavetaviÓe«aïatvÃbhyupagamÃt na do«a÷/ v­ttyantaæ ca rÆpatvÃdijÃtipratyak«e vyabhicÃravÃraïÃya bodhyam/ rÆpatvÃdisÃmÃnyapratyÃsattijanyÃtÅtÃdirÆpÃdivi«ayakÃlaukikacÃk«u«amÃdÃya tadvÃraïÃya vi«ayatÃyÃæ laukikatvaniveÓa÷/ evaæ nÅlÃdyaæÓe j¤ÃnapratyÃsattijanyapÆrvaænÅlarÆpavÃnayamÃsÅditipratyak«e 'pi cak«ussaæyogaviÓi«ÂanirÆpitasamavÃyavirahÃt vyabhicÃravÃraïÃyÃpi tathÃ/ evaæ dravyasamavetasamavetav­ttilaukikavi«ayatÃsaæbandhena cÃk«u«aæ prati cak«ussaæyuktasamavetasamavÃyasya kÃraïatvam/ yogajadharmaæpratyÃsattijanyanikhilavi«ayakayogicÃk«u«e jÃtitvasÃmÃnyapratyÃsattijanyanikhilajÃticÃk«u«e ca vyabhicÃravÃraïÃyÃtra laukikatvaniveÓa÷/ svatantratryaïukapak«e tryaïukatadrÆpÃdau vyabhicÃravÃraïÃya v­ttyantam/ matÃntare 'pi tÃd­Óavi«ayatÃyà ÃkasmikatÃvÃraïÃya tanniveÓyameva/ Óabdav­ttilaukikavi«ayatÃsaæbandhena ÓrÃvaïapratyak«aæ prati ÓrotrasamavÃyasya kÃraïatvam, ÓabdatvÃdau vyabhicÃravÃraïÃya v­ttyantam/ ÓabdatvasÃmÃnyapratyÃsattijanye atÅtÃdiÓabdavi«ayake yogajapratyÃsattijanyatÃd­Óapratyak«e ca vyabhicÃranirasÃya laukikatvaniveÓanam/ Óabdasamavetav­ttilaukikavi«ayatÃsaæbandhena ÓrÃvaïaæ prati ÓrotrasamavetasamavÃyasya kÃraïatvam/ Óabde vyabhicÃravÃraïÃya v­ttitvaviÓe«aïam/ jÃtitvasÃmÃnyapratyÃsattyÃtÅtÃnÃgatakakÃrÃdiv­ttikatvÃdijÃtipratyak«e vyabhicÃravÃraïÃya laukikatvaniveÓa÷/ evamanyatrÃpi bodhyam/ nanu viÓe«aïatÃnÃæ saæyuktaviÓe«aïatÃsaæyuktasamavetaviÓe«aïatÃdibhedena nÃnÃtvÃt kathaæ sannikar«aæ«Ã¬vidhyam/ yadi ca tÃsÃæ viÓe«aïatÃtvenÃnugama÷ tarhi saæyuktasamavÃyÃdÅnÃæ samavÃyatvenÃnugama÷/ kiæ na syÃdityÃÓaæÇkÃæ nirÃkaroti -- [138] atredamavadheyamityÃdinÃ/ *{anupalabdhe÷pramÃïÃntaratvanirÃkaraïam}* [142] viÓe«aïaviÓe«yabhÃvasannikar«eti/ viÓe«yatvaviÓe«aïatvÃnyatarasannikar«etyartha÷/ [142] ghaÂopalabdhidaÓÃyÃmityÃdi/ laukikasannikar«ÃjanyatadabhÃvavattÃbuddhiæ pratyeva tadvattÃniÓcayasya pratibandhakatayà laukikasannikar«ajanyaghaÂÃbhÃvapratyak«asya ghaÂavattÃniÓcayadaÓÃyÃmÃpatti÷/ na ca ghaÂÃbhÃvarÆpavi«ayavirahÃdeva na ghaÂavati deÓe ghaÂÃbhÃvapratyak«aprasaæga÷/ ghaÂÃsattve kathaæ ghaÂavattÃniÓcayasaæbhava iti vÃcyam/ ghaÂaÓÆnyadeÓe 'pi dharmyantaraghaÂitasannikar«eïa bhramÃtmakaghaÂavattÃniÓcayasambhavena tatra ghaÂÃbhÃvapratyak«ÃpattisambhavÃt/ ghaÂÃdimati deÓe 'pi dharmyantaraghaÂitasannikar«abalena ghaÂÃbhÃvapratyak«ÃpattisaæbhavÃcceti/ [141] pramÃïÃntaratvamityÃdi/ yadyapyanyat pramÃïaæ pramÃïÃntaramiti vyutpattyà pratyak«Ãdyatirekeïa pramitikaraïatvaæ labhyate tattusahakÃritayopagatÃyà anupalabdhe÷ naiyÃyikairapyupagatam/ tasyà abhÃvarÆpÃyà evÃbhÃvapramÃkaraïatvasya tairabhyupagamÃt, tathÃpyantarapadavyatyÃsamupagamya pratyak«Ãdyatiriktà yà pramà tatkaraïatvaæ pratyak«ÃdipramitivijÃtÅyapramitikaraïatvaparyavasitaæ vivak«itamiti na ko 'pi do«a÷/ abhÃvapramite÷ pratyak«arÆpÃyà eva naiyÃyikairupagamÃt/ ata evÃgre vijÃtÅyapramitikaraïatvakalpanamityuktam/ nanu drak«yetetyantenaivÃnupalabdhau yogyatopapÃdanÃt 'darÓanÃbhÃvÃt nÃstÅ'ti vÃkyakhaï¬aveyarthyamityÃÓaÇkyÃvatÃrayati -- [142] tarkasyetyÃdinÃ/ [142] viparyaye - ÃpÃdakÃbhÃvavyÃpyÃbhÃve/ pratiyogitvaæ koÂyanvitaæ saptamyartha÷/ tatkoÂiparyavasÃyitvaæ - tasya tarkasya koÂi÷ ÃpÃdyarÆpà tadvi«ayakatvamityartha÷/ [142] sattvasya - sattvaprasakte÷ virodhinÅ yà upalabdhiriti/ upalabdheyassattvaprasaktivirodhitvaæ cÃpattihetubhÆtÃpÃdyavyatirekaniÓcayavighaÂanadvÃrÃ, na tu svarÆpata÷/ tathà ca sattvaprasaktivirodhitvaæ taddhatubhÆtÃpÃdyavyatirekaniÓcayapratibandhakatvam/ pratibandhakatvaæ cÃnÃhÃryasyaiva sambhavatÅti anÃhÃryatvameva virodhitvaviÓe«aïena vivak«aïÅyam/ anyathà ÃhÃryapratiyogyupalambhadaÓÃyÃmabhÃvagrahÃnÃpatteriti vadanti [142] virodhitvaviÓe«aïamiti/ nanvandhakÃre yogyopalambhavirahÃt ghaÂÃbhÃvapratyak«ÃpattirityÃÓaÇkya ni«k­«ÂÃrthamÃha - [142] pratiyogisattetyÃdinÃ/ pratiyogisattvavi«ayakÃpattijanyÃpattivi«ayetyartha÷/ [142] saÇk«epa iti/ atrÃyamÃÓaya÷ - sarvatrÃbhÃvapratyak«asthale'yadyatra pratiyogi syÃt tarhyupalabhyeta' ityÃpÃdanotpattau mÃnÃbhÃva iti/ [142] pratiyogisattÃpÃdanetyÃdinà pratiyogini«ÂhavyÃpyatÃnirÆpitavyÃpakatvaæ vivak«aïÅyam/ adhikaæ muktÃbalÅprakÃÓÃdau dra«Âavyamiti/ andhakÃre ghaÂÃbhÃvapratyak«Ãpattimanupalabdhau niruktayogyatÃviÓe«aïamaniveÓyaiva prakÃrÃntareïa yogyatÃæ pari«k­tya tanniveÓena vÃrayatÃæ tarkitetyÃdidÅpikÃvÃkyamapi anyathà vyÃcak«ÃïÃnÃæ ke«Ã¤cinmatamÃha- [142] kecittviti/ ata eva upalambhÃbhÃve tÃd­ÓaprayojyatvaviÓe«aïadÃnÃdeva/ [142] ÃhurityasvarasasÆcanam/ tadbÅjantu pratiyogisattve tarkitatvaviÓe«aïavaiyarthyam/ pÆrvamate tu anupalabdhau yogyatÃniveÓatÃtparyagrÃhakatayà tarkitapadasyopayoga÷/ etanmate tu pratiyogisattvarÆpakÃraïavirahaprayojyatvasyaiva yogyatÃrÆpatayà tasya ca pratiyogisattvavirodhipadenaiva lÃbhÃt tarkitapadasya na kvÃpyupayoga÷/ evamadhikaraïabhedenÃbhÃvabhedavirahÃt andhakÃre ghaÂÃbhÃvapratyak«ÃpattyavÃraïaæ ceti/ nyÆnatÃparihÃrÃyÃha - [143] atredamiti/ [143] tatra-darÓitatrividhapratyÃsattimadhye/ nanu kathametÃd­ÓÃrthalÃbha ityatrÃha - [143] sÃmÃnyamityÃdi/ [143] taditi/ dhÆmatvÃdisÃmÃnyetyartha÷/ [143] taditi/ jÃtÅtyartha÷/ sÃmÃnyalak«aïetyatra sÃmÃnyaÓabdasya tadj¤Ãnaparatve lak«aïÃpattyà yathÃÓrutÃrthÃnurodhÃyÃha - [142] vi«ayo veti/ nanu cak«ussaæyogÃdirÆpoktasannikar«eïaiva nirvÃhe kimasyÃ÷ pratyÃsatitopagamenetyata Ãha - [143] atÅteti/ nanu vinaiva sannikar«amindriyeïa tatpratyak«aæ kuto na syÃdityatrÃha - [143] indriyÃïÃmiti/ asannik­«ÂÃnÃmityasya pratyak«etyasya ca tadarthetyÃdi÷/ [143] bhÃna iti/ upayujyata ityanu«ajyate/ nanu cak«ussaæyuktasamavÃyenaiva nirvÃha÷ kuto na bhavatÅtyatrÃha - [143] saurabheïeti/ tadindriyagrahaïayogyapadÃrthasyaiva tadindriyasaæyuktasamavÃyÃdi÷ pratyak«ahetu÷ na tu tadindriyagrahaïÃyogyapadÃrthasya, tathÃsati tadindriyagrÃhyÃgrÃhyaguïaviÓe«ÃdivyavasthÃnupapatterityabhiprÃyeïoktam yogyeti/ muktÃvalÅprakÃÓoktaæ kÃraïatÃvacchedakasambandhÃdikamabhisandhÃyÃha - saÇk«epa iti/ *{iti prasaraïÃkhyÃyÃæ dÅpikÃprakÃÓavyÃkhyÃyÃæ}* *{pratyak«apariccheda÷ samÃpta÷}* *{/ / /}* *{anumÃnapariccheda÷}* *{anumÃnalak«aïam}* [147] pratyak«opajÅvakatvasaÇgatyeti/ pratyak«asya pratyak«apramÃïabhÆtasya cak«urÃde÷ upajÅvakaæ kÃryam, tattvalak«aïayà saÇgatyetyartha÷/ nirÆpaïÃnvayi j¤Ãnajanyajij¤ÃsÃprayojyatvaæ t­tÅyÃrtha÷/ j¤Ãne ca vi«ayitayà prak­tyarthÃnvaya÷/ saÇgatipradarÓanaæ ca vi«yÃïÃsamaÇgatatvaj¤Ãnena unmattapralapitatvaÓaÇkayà anavadhÃnaæ syÃditi tannirÃsÃya/ pÆrvottaragranthayo÷ ekavÃkyatÃpratipattirapi saÇgatipradarÓanaprayojanamityapi dra«Âavyam/ tÃd­ÓapratipattiÓca 'anumÃnagrantha÷ pratyak«agranthaikavÃkyatÃvÃn pratyak«agranathapratipÃdyÃrthasaÇgatÃrthapratipÃdakatvÃt' ityanumÃnata ityÃdyanyatra vistara÷/ [147] lak«ayatÅti dÅpikÃvÃkyÃt lak«aïaprakÃrakaj¤ÃnajanakaÓabdÃnukÆlak­timÃnityartho labhyate/ tatra cÃgre svarÆpavibhÃgÃdÅnÃmapi pratipÃdanÃt tadapratij¤Ãnena nyÆnatà syÃditi nirÆpayatÅtyuktam/ nirÆpaïaæ ca lak«aïasvarÆpaprÃmÃïyÃdyanyatamaprakÃrakaj¤ÃnÃnukÆlaÓabda÷ ato na nyÆnatÃ/ evamagre 'pi dra«Âavyam/ saÇgrahe [147] anumitikaraïamanumÃnamiti/ 1anumÃnapadasyÃnumÃnapadÃrthatvÃvacchinnalÃk«aïikatayà tatpuru«e 2pÆrvapadalak«aïÃvirahapak«e 'ghaÂo ghaÂa' itivadatra na nirÃkÃÇk«atÃ/ anumitikaraïatvaæ cÃnumitini«ÂhÃnubhavatvavyÃpyadharmÃvacchinnkÃryatÃnirÆpitakÃraïatÃÓrayatvam/ -------------------------------- 1. nanu 'anumitikaraïamanumÃnam' iti mÆle anumÃnapadasyÃnumitikaraïÃrthakatÃyà anumitikaraïamanumitikaraïam iti vÃkyÃrthaparyavasÃnÃt abhedÃnvayasthale uddeÓvatÃvacchedakavidheyatÃvacchedakayorbhedasya 'ghaÂo ghaÂa' iti vÃkyaprÃmÃïyavÃraïÃvasvÅkaraïÅyatvÃt anumitikaraïatvasyaiva uddeÓyatÃvacchedakatvÃdvidheyatÃvacchedakatvÃcca kathamuktavÃkyasya prÃmÃïyamityata Ãha - anumÃnapadasyeti/ tathà cÃnumitikaraïatvamuddeÓyatÃvacdedakam, anumÃnapadÃrthatvaæ vidheyatÃvacchedakamiti tayorbhedÃl anumitikaraïamanumÃnapadÃrthÃbhinnamiti vÃkyÃrthe nÃnupapattiriti bhÃva÷/ 2. pÆrvadalak«aïÃvirahapak«a iti/ pÆrvapadalak«aïÃpaÓe tu anumitisambandhyabhinnakaraïatvamuddeÓyatÃvacchedakam anumitikaraïatvaæ vidheyatÃvacchedakamiti tayorbhedÃt anumÃnapadasyÃnumitikaraïÃrthakatve 'pi na nirÃkÃÇk«ateti bhÃva÷/ ----------------------------------- 1tena tÃtmÃdau ativyÃpti÷/ nanu parÃmarÓajanyaæ j¤Ãnamityanumiterlak«aïaæ kimarthamuktam? na ca ghaÂitaj¤Ãne ghaÂakaj¤Ãnasya kÃraïatvÃdanumitij¤Ãnamantarà tadghaÂitÃnumÃnalak«aïaj¤Ãnaæ na sambhavatÅti taduktisÃphalyÃmiti vÃcyam/ tathÃpyanumitisvarÆpapradarÓanamÃtraïaiva tannisaddhe÷ tallak«aïakathanÃnupayogÃt ityÃÓaÇkya tallak«aïÃkathate 'numÃnasya pramÃïÃntaratvaæ na sidhyati pratyak«Ãnumitipramityo÷ vyÃv­ttalak«aïÃbhyÃæ vailak«aïye aj¤Ãte sati pratyak«ÃdyatiriktapramÃïatvasÃdhyakÃnumitikaraïatvahetukÃnumÃne vyabhicÃraÓaÇkÃyà durvÃratvÃt/ ata÷ saÇgrahe anumitilak«aïakathanamucitamityabhiprÃyeïa bhÃvamÃha - [147] tathà ceti/ *{anumitilak«aïam}* [147] nanu saæÓayottarapratyak«a iti dÅpikÃvÃkyamasaÇgatam, 'nÃyaæ puru«a' iti viparÅtaniÓcayottarapratyak«e 'pyativyÃptisambhavena tadakathanena nyÆnatÃpatterityÃÓaÇkya dÅpikÃvÃkyasthasaæÓayapadaæ virÅtaj¤ÃnamÃtropalak«aïaparamityabhiprÃyeïÃha - [188] viparÅtaj¤Ãnottarapratyak«aæ pratÅti/ [148] aÇgÅkurvatÃmiti/ miÓrÃdÅnÃmiti Óe«a÷/ etena prÃtyak«ikaniÓcaye viÓe«apadarÓanÃbhÃvaviÓi«ÂaviparÅtaj¤Ãnasnaya pratibandhakatvaæ tadabhÃvasya hetutvamiti vadatÃæ dÅdhitikÃrÃdÅnÃæ mate nÃtivyÃptiriti sÆcitam/ nanu [147] sthÃïupuru«asaæÓayÃnantaramiti dÅpikÃvÃkyamasaÇgatam/ saæÓayasya tattadabhÃvakoÂikatvaniyamena sthÃïupuru«akoÂikatvÃyogÃt ityata Ãha - [148] idamiti/ [148] Ãhu÷ ityasvarasasÆcanam/ tadbÅjantu sthÃïutvatadabhÃvakoÂikasaæÓayasya prathamaæ vivak«itatve puru«a eveti pratyak«ajananÃdityuttaragranthavirodha÷/ sthÃïureveti pratyak«ajananÃditi vaktavyatvÃt/ ata÷ tÃd­ÓagranthaparyÃlocanayà sathÃïupuru«asuÓayÃnantaramiti vÃkye saæÓayadvayaæ na vivak«itam, kintu eka eva saæÓaya iti/ ---------------------------------- 1. teneti/ ÃtmÃde÷ anumitini«Âhaj¤ÃnatvÃvacchinnakÃryatÃnirÆpitakÃraïatÃÓrayatve 'pi anumititvÃvacchinnakÃryatÃnirÆpitakÃraïatÃÓrayatvÃbhÃvannÃtivyÃptiriti bhÃva÷/ ---------------------------------- taccaitanmate na ghaÂata iti/ nanu puru«a iti pratyak«ajananÃditi vaktavyam kimevakÃropÃdÃnenetyÃÓaÇyÃha - [148] puru«a evetÅti/ nanu 'puru«aæ anuminomÅ'tyanuvyavasÃyasattve anumititvamapi tatra svÅkÃryaæ syÃdityata Ãha - [148] idamupalak«aïamiti/ [148] idaæ bÃdhakayuktipradarÓanam/ [148] upalak«aïam bÃdhakayuktyantarasyÃpi sÆcakam/ nanu saæÓayottarapratyak«e 'tivyÃptivÃraïÃtha 1parÃmarÓajanyatvaÓarÅrapravi«ÂajanakatÃyÃæ viÓi«ÂaparÃmarÓatvÃvacchinnatvameva kuto na niveÓitam/ saæÓeyottarapratyak«e ca puru«atvavyÃpyakarÃdimÃnayamiti parÃmarÓasya 2viÓakalitaj¤ÃnasÃdhÃraïyÃnurodhena 3j¤ÃnaviÓi«Âaj¤Ãnatvenaiva kÃraïatvopagamÃt/ evaæ viÓe«apadarÓanasya viparÅtaj¤ÃnapratibanadhakatÃyÃæ uttejakatÃmate uktaviÓe«aïaæ viphalaæ syÃt/ saæÓayottarapratyak«e 4ativyÃpteranavakÃÓÃdintyata Ãha - [148] eteneti/ janakatÃyÃæ tÃd­ÓadharmÃvacchinnatvamaniveÓya pak«atÃsahak­taparÃmarÓajanyatvasyaiva vivak«aïenetyartha÷/ [148] viÓe«aïatÃvacchedakaprakÃrakanirïayavidhayetyanena viÓi«ÂavaiÓi«ÂyÃvagÃhibuddhe÷ tÃd­ÓaviÓi«ÂaparÃmarÓatvÃvacchinnajanakatÃkatvamastÅti sÆcitam/ saÇk«epa iti/ atrÃyamÃÓaya÷ --- pak«atÃsahak­tasyaiva parÃmarÓasya viÓe«adarÓanatvena saæÓayottarapratyak«e hetutvÃt taddo«atÃdavasthyamiti pak«atÃjanyatve sati parÃmarÓajanyatvamiti tadartho vaktavya÷/ evaæ pak«atÃpratyak«e ativyÃptivÃraïÃya parÃmarÓajanyatvopÃdÃnam/ ---------------------------------- 1. parÃmarÓajanyatveti/ parÃmarÓani«ÂhajanakatÃnirÆpitajanyatvetyartha÷/ 2. viÓakalitaj¤Ãneti/ 'puru«atvavyÃpyaæ karÃdi', 'karÃdimÃæÓcÃyam' iti j¤ÃnadvayasÃdhÃraïyÃnurodhenetyartha÷/ 3. j¤ÃnaviÓi«Âaj¤Ãnatveneti/ karÃdiviÓe«yakapuru«atvavyÃpyatvaprakÃrakaj¤ÃnaviÓi«ÂakaradiæprakÃrakedantvÃvacchinnaviÓe«yakaj¤Ãnatvenetyartha÷/ 4. ativyÃpteranavakÃÓÃditi/ j¤ÃnaviÓi«Âaj¤ÃnatvÃvacchinnakÃraïatÃnirÆtipakÃryatÃnirÆpitakÃryatÃyÃ÷ sattve 'pi parÃmarÓatvÃvacchinnakÃraïatÃnirÆpitakÃryatÃyÃ÷ virahÃditi bhÃva÷/ ----------------------------------- yadyapi pak«atÃparÃmarÓobhayavi«ayakasamÆhÃlambanapratyak«e 'tivyÃptirevamapi sambhavati, tathÃpi pak«atÃjanyatÃvacchedakadharmÃvacchinnaparÃmarÓajanyatÃvivak«aïÃt 1na do«a÷/ pak«atÃpratyak«atvaparÃmarÓapratyak«atvo÷ avacchedakayo÷ bhedÃdityÃdikaæ anumitigranthÃdau vistareïoktaæ dra«Âavyamiti/ *{pak«atÃlak«aïam}* nanu sÃdhyasaæÓayarÆpapak«atÃsahak­tatvaæ kuto nÃtra niveÓayituæ ÓakyamityabhiprÃyeïa ÓaÇkate - [150] yadyapÅti/ ghanagarjanena suptotthitasya meghÃnumitau sÃdhyasaæÓayarÆpakÃraïÃbhÃvena vyabhicÃrÃpattyà sÃdhyasaæÓayasyÃnumitihetubhÆtapak«atÃrÆpatvaæ na sambhavatÅti nÃt­ tadvivak«aïaæ ÓakyamityabhiprÃyeïa samÃdhatte - [150] tathÃpÅti/ [150] sÃdhyÃnumitÅcchÃyà iti/ atra cecchÃmÃtraniveÓe siddhisattve ghaÂo bhÆyÃt itÅcchÃdaÓÃyÃmanumityÃpatti÷/ anumityasÃniveÓe 'pi ghaÂÃnumiti÷ bhÆyÃt itÅcchÃyà vÃraïÃsambhava÷/ sÃdhyÃnumitivi«ayakecchÃniveÓe 'pi ghaÂÃnumiti÷ bhÆyÃditÅcchÃvÃraïaæ na sambhavati/ 2ghaÂasÃdhyobhayasamÆhÃlambanÃnumitervi«ayatvasambhavÃt/ ata÷ prak­tasÃdhyakatvaviÓe«itÃnumititvaprakÃrikecchÃyà iti tadartho bodhya÷/ abhÃvapratiyogitÃyÃæ ca tÃd­ÓecchÃtvÃvacchinnatvaæ niveÓyam, tena tÃd­ÓecchÃghaÂobhayÃbhÃvÃdikamÃdÃya 3na do«a÷/ tÃd­ÓecchÃtvÃvacchinnatvaæ ca tÃd­ÓecchÃtvaparyÃptÃvacchedakatÃkatvam/ tacca 4tÃdaÓecchÃtvetaradharmÃnavacchinnatvaparyavasitam/ tena caitrasya siddhisi«Ãdhayi«ayo÷ sattve ---------------------------------- 1. na do«a iti/ samÆhÃlambanapratyak«ani«ÂhÃyÃ÷ parÃmarÓajanyatÃyÃ÷ parÃmarÓavi«ayakapratyak«atvÃvacchinnatve 'pi pak«atÃyÃ÷ janyatÃvacchedakaæ yat pak«atÃpratyak«atvaæ tadavacchinnatvÃbhÃvÃditi bhÃva÷/ 2. ghaÂasÃdhyeti/ 'ghaÂavahnyubhayÃnumitirbhÆyÃt' iti icchà atra vivak«itÃ/ 3. na do«a iti/ siddhisi«Ãdhayi«obhayasattvakÃle na pak«atÃnupapattirityartha÷/ 4. tÃd­ÓecchÃtvetyÃdi/ tathà ca ghaÂavahnyubhayÃnumitirbhÆyÃditÅcchÃyÃ÷ yo 'bhÃva÷ tadÅyapratiyogitÃyÃ÷ tÃd­ÓecchÃtvetaraghaÂasÃdhyakatvÃdyavacchinnatayà tadanavacchinnatvÃbhÃvÃt tÃd­ÓÃbhÃvasya na uttejakÃbhÃvarÆpatetyÃÓaya/ -------------------------------- maitrav­ttitvaviÓi«Âasi«Ãdhayi«ayà abhÃvamÃdÃya nÃnumityanupapatti÷/ evamagre 'pi pratiyogitÃyÃæ viÓi«ÂasiddhitvetaradharmÃvacchinnatvaæ niveÓyam/ tena viÓi«ÂasiddhighaÂobhayÃdyabhÃvasya yatki¤cidÃtmav­ttitvaviÓi«ÂatÃd­ÓasiddhyabhÃvasya ca vyudÃsa÷/ anyathà si«Ãdhayi«Ãæ vinà siddhisattve 'numityÃpatte÷/ yadyapi tÃd­ÓecchÃtvetaradharma÷ tÃd­ÓÃnumititvaprakÃrakatvarÆpa iti si«Ãdhayi«ÃvirahasyaivÃsaægraha÷/ evamagre 'pi/ tathÃpi 1tÃd­ÓaprakÃrakatvani«ÂhÃvacchedakatÃbhinna - icchÃtvani«ÂhÃvacchedakatÃbhinnÃvacchedakatvÃnirÆpakatvaæ vivak«aïÅyam/ evaæ si«Ãdhayi«ÃvirahavaiÓi«Âyani«ÂhÃvacchedakatÃbhinnasiddhitvani«ÂhÃvacchedakatÃbhinnÃvacchedakatvÃnirÆpakatvamagrimapratiyogitÃyÃæ niveÓyamiti/ evamanyatrÃpi bodhyam/ [151] samavÃyenÃbhÃva iti/ si«Ãdhayi«Ãsiddhyo÷ sattvadaÓÃyÃæ saæyogasaæbandhÃvacchinnapratiyogitÃkasi«Ãdhayi«ÃvirahasyÃtmani sattvÃt anumityanupapatti÷ ata÷ samavÃyenetyuktam/ avacchinnapratiyogitÃkatvamabhÃvÃnvayi t­tÅyÃrtha÷/ nanu si«Ãdhayi«Ãvirahasya svarÆpasaæbandhena siddhiviÓe«aïatve siddhisi«Ãdhayi«ayo÷ sattve 'numittyanupapattitÃdavasthyam/ si«Ãdhayi«ÃyÃ÷ samavÃyenÃtmanyeva sattvÃt ityata Ãha - [151] svarÆpetyÃdi/ tathà ca si«Ãdhayi«ÃvirahavaiÓi«Âyaæ siddhau na svarÆpasambandhena, yenoktado«a÷ syÃt/ api tu svani«ÂhasvarÆpasaæbandhÃvacchinnÃdheyatÃnirÆpakanirÆpitasamavÃyasambandhÃvacchinnÃdheyatÃsambandhena tathà ca noktado«a iti bhÃva÷/ [151] tadviÓi«ÂÃyÃssaddheriti vyÃsena lekhanÃt si«Ãdhayi«ÃvirahaviÓi«ÂasiddhyabhÃva iti dÅpikÃvÃkyasthasamastapade viÓi«ÂÃntaæ siddhyabhÃvaviÓe«aïamiti bhramo nirasta÷/ tathà sati siddhisi«Ãdhayi«ayo÷ ---------------------------------- 1. tÃd­ÓaprakÃrakatveti/ tatsÃdhyaviÓi«Âatatpak«avi«ayakÃnumititvaprakÃrakatvani«ÂhÃvacchedakatÃbhinnà icchÃtvani«ÂhÃvacchedakatÃbhinnà va yà avacchedakatà tadanirÆpikà yà si«Ãdhayi«Ãni«Âhà pratiyogità tannirÆpakÃbhÃva÷ si«Ãdhayi«Ãvirahapadena vivak«ita iti bhÃva÷/ --------------------------------- sattve 'numityanupapattitÃdavasthyÃt/ siddhyabhÃvarÆpaviÓe«yavirahÃditi dhyeyam/ [151] siddhessamavÃyenÃbhÃva ityartha iti/ si«Ãdhayi«ÃvirahaviÓi«Âasiddhe÷ saæyogenÃbhÃvamÃdÃya viÓi«ÂasiddhidaÓÃyÃmanumitivÃraïÃya samavÃyenetyuktam/ atra sÃmÃnÃdhikaravyaÓarÅre prathamÃdheyatÃyÃæ svarÆpasaæbandhÃvacchinnatvÃniveÓe siddhisi«Ãdhayi«ayo÷ sattve 'pi Ãtmani si«Ãdhayi«Ãvirahasya 1svapratiyogimattvasaæbandhena sattvÃdanumityanupapatti÷, ata÷ tanniveÓa÷/ anavacchinnasvarÆpasaæbandhÃvacchinnatvaæ tadartha÷/ tena ghaÂÃdyavacchedena si«Ãdhayi«Ãvirahasya si«Ãdhayi«ÃvatyapyÃtmani sattve 'pi na k«ati÷/ si«Ãdhayi«Ãvirahavati kÃle kÃlikaviÓe«aïatayà siddhisattvÃt 2sa eva do«a iti dvitÅyÃdheyatÃnavacchinnasvarÆpasambandhena kÃraïatvaæ vaktavyam/ anyathà siddhisattve ghaÂÃdyavacchedena tadabhÃvasattvÃt viÓi«ÂasiddhidaÓÃyÃmanumityÃpatte÷/ [151] sÃdhyasiddhi÷ pak«atÃvacchedakaviÓi«Âa ityÃdi/ pak«atÃvacchedakÃvacchinnaviÓe«yatÃnirÆpitasÃdhyatÃvacchedakadharmasaæbandhÃvacchinnaprakÃratÃÓÃlisaæÓayÃnyaj¤Ãnamityarthaæ÷/ atra ca pëÃïamaya÷ saæyogena vahnimÃnityÃde÷, parvata÷ saæyogena dravyavÃn ityÃde÷, parvata÷ kÃlikÃdinà vahnimÃnityÃdeÓca niÓcayasya sattve 'pi anumityanupapatti÷ syÃditi pak«atÃvacchedakÃderniveÓanam/ viÓe«yatÃprakÃratayornirÆpyanirÆpakabhÃvaniveÓanaæ ca parvato ghaÂavÃn, hradaÓca vahnimÃnityÃdisamÆhÃlaæbananirïayasya parvato vahnimÃnityÃdyanumitivirodhitÃvÃraïÃyeti bodhyam/ parvato vahnimÃn naveti saæÓayasya pratibandhakatÃvÃraïÃya saæÓayÃnyatvaniveÓanam/ tacca na sÃmÃnyata÷ saæÓayabhinnatvama, tathà sati parvata÷ saæyogena vahnimÃn bhÆtaæ ghaÂavÃn --------------------------------- 1. svapratiyogamattveti/ svaæ si«Ãdhayi«Ãviraha÷ tatpratiyogi si«Ãdhayi«Ã tadvattvamÃtmana÷/ 2. sa eva do«a iti/ siddhisi«Ãdhayi«ayo÷ sattve 'pi anumityanupapattirityartha÷/ --------------------------------- navetyÃdi samÆhÃlambanaj¤ÃnasyÃæÓikasaæÓayarÆpasyÃpratibandhakatvaprasaÇgÃt, kintu sÃdhyatÃvacchedakasambandhÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃvÃprakÃrakatvam/ yadyapi atra vahnitvÃdinà padÃrthÃnatarÃvagÃhina÷parvata÷ saæyogena vahnimÃn navetyÃdisaæÓayasyÃpi tÃd­Óatvamasti sÃdhyatÃvacchedakadharmÃvacchinnasÃdhyatÃvacchedakasambandhÃvacchinnaprat iyogitÃsambandhÃvacchinnaprakÃratÃnirÆpitÃbhÃvatvÃvacchinnaprakÃratÃnirÆpakatvÃbhÃvavivak«ÃyÃmapi parvatà vahnimÃn hradaÓca vahnyabhÃvavÃnityÃdigrahasyÃpratibandhakatvaprasaÇga÷/ tathÃpi pak«atÃvacchedakÃvacchinnaviÓe«yatÃnirÆpità yà tÃd­ÓÃbhÃvatvÃvacchinnaprakÃratÃtannirÆpakatvÃbhÃvavivak«aïÃt na do«a÷/ abhÃvatvÃvacchinnaprakÃratÃyÃæ svarÆpasambandhÃvacchinnatvaæ niveÓanÅyam/ anyathà parvata÷ saæyogena vahnimÃnkÃlikÃdinà sambandhena vahnyabhÃvavÃæÓcetyÃdiniÓcayasyÃpi virodhitÃpatti÷/ pak«atÃvacchedakÃvacchinanaviÓe«yatÃnirÆpitasÃdhyavadbhedatvÃvacchinnasvarÆpasambandhÃvacchinnaprakÃratÃkatvÃbhÃvo 'pi niveÓya÷/ anyathà parvato vahnimÃn vahnimadanyo veti saæÓayasya virodhitÃpattirityalamadhikena/ nanu siddhau si«Ãdhayi«ÃvirahaviÓi«ÂatvaniveÓaprayojanaæ 'siddhisattve 'pÅ'tyÃdi dÅpikÃgranthoktaæ siddhisi«Ãdhayi«ÃparÃmarÓÃnÃæ yaugapadya eva sambhavati/ tadeva ca na ghaÂate/ yogyavibhuviÓe«aguïÃnÃæ svottarotpannaguïanÃÓyatvaniyamena te«Ãæ yugapadavasthÃnÃsambhavÃt, ata÷ tatprayojanakathanamasaÇgatamityÃÓaÇkya siddhyÃtmakaparÃmarÓasthale tat saÇgamayati - [151] atra siddhiÓcetyÃdinÃ/ [151] ata÷ samÆhÃlambanaparyantÃnudhÃvanÃt/ parÃmarÓeti/ anyathà yatra prathamaæ parÃmarÓa÷ tata÷ siddhi÷, tata÷ si«Ãdhayi«Ã, tata÷ anumiti÷ na jÃyata eva/ parÃmarÓasya pÆrvaæ na«ÂatvÃt ato nÃtra prayojanaæ sambhavatÅti bhÃva÷/ tathà ca viÓe«aïÃbhÃvaprayuktaviÓi«ÂÃbhÃvasambhavÃt na siddhisi«Ãdhayi«ayo÷ sattve vyabhicÃra iti bhÃva÷/ *{parÃmarÓalak«aïam}* prakÃÓikÃyÃm [155] saptamÅtatpuru«ÃÇgÅkÃra iti/ nanvatra vyÃptiviÓi«Âasya pak«adharmateti «a«ÂhÅtatpuru«a÷ kuto nÃÓrita÷, sa eva cÃÓrayaïÅya÷/ kÃrakÃdhikÃrÅyÃt 'saptamyadhikaraïe ce'ti sÆtrÃdasÃmarthyena samÃsÃnupapattibhiyà samastapadapravi«ÂakriyÃsamabhivyÃhÃrasya durva¤catvena saptamyanupapatteriti cet - na/ Óai«ika«a«ÂhÅprasaktÃvapi akÃrakÃdhikaraïavÃcipadÃdapi kvacit saptamÅ sÃdhuriti sÆcanÃyaiva iha saptamÅsamÃsÃdara÷/ tatra pramÃïaæ coktasÆtre cakÃropÃdÃnameva/ anyathà tadvaiyarthyÃpatteriti/ spa«Âaæ cedam vyutpattivÃde saptamyarthavicÃre/ nanu vyÃptivi«ayakapak«adharmatÃj¤Ãnasya parÃmarÓarÆpatve dhÆmo vahnivyÃpya÷ dhÆmavÃn parvata iti j¤Ãnayo÷ vyÃv­tti÷ yadyapi sambhavati, tathÃpi hetu÷ sÃdhyavyÃpya÷ hetumÃn pak«a iti samÆhÃlambanasya parÃmarÓatvÃpattyà tato 'numityÃpatti÷ ato ni«kar«amÃha - [155] vyÃptyavacchinnetyÃdinÃ/ atra ca vyabhicÃristhale hetuvyÃpakasÃdhyasÃmÃnÃdhikaraïyarÆpaviÓi«ÂavyÃptyaprasiddhyà bhramÅyavi«ayatÃsÃdhÃraïanirÆpyanirÆpakabhÃvÃpannavi«ayataiva vyÃptighaÂakatÃvatpadÃrthÃnÃæ niveÓanÅyÃ/ tathà ca vyÃptyavacchinnetyasya hetuprakÃratÃnirÆpitavyÃpakatvaprakÃratÃnirÆpitasÃdhyaprakÃratÃnirÆpi tasÃmÃnÃdhikaraïyaprakÃratÃnirÆpitetyartha÷/ vyÃpakatvaghaÂakapadÃrthÃnÃmapi nirÆpyanirÆpakabhÃvÃpannavi«ayataiva niveÓyÃ/ vahnivyÃpyadhÆvÃn hrada÷, parvato ghaÂavÃniti samÆhÃlambanata÷ anumitivÃraïÃya viÓe«yatÃprakÃratayornirÆpyanirÆpakabhÃvaniveÓa÷/ vahnivyÃpyadhÆvat dravyamiti j¤ÃnÃt parvato vahnimÃn ityanumitivÃraïÃya pak«atÃvacchedakaniveÓa÷/ parvato vahnivyÃpyadhÆmavÃn na veti saæÓayÃdanumitivÃraïÃya niÓcaya ityuktam/ niÓcayatvaæ ca na sÃmÃnyata÷ saæÓayabhinnatvamÃæÓikasaæÓayasyÃjanakatvÃpatte÷/ kiæ tu sÃdhyavyÃpyahetutvÃbhÃvaprakÃratÃnirÆpitapak«atÃvacchedakÃvacchinnaviÓe«yatÃnirÆpakatvÃbhÃvÃdirÆpamiti dhyeyam/ *{vyÃptilak«aïam}* yatra dh­ma÷ tatrÃgniriti sÃhacaryaniyamo vyÃptiriti saægrahavÃkye tÃd­ÓavÃkyapratipÃdyà sÃhacaryaniyamÃbhinnà vyÃptiriti bodha ityabhiprÃyeïÃha dÅpikÃyÃm [157] yatretyÃdi/ [157] abhinaya÷ abhilÃpakaÓabdakathanam/ [157] sÃhacaryaniyama iti saægrahavÃkye sahacarata iti sahacarau tayorbhÃva÷ sÃhacaryam/ sÃmÃnÃdhikaraïyamityartha÷/ tasya niyama÷ prÃcÅnamate sÃdhyÃbhÃvavadav­ttitvÃdivaiÓi«Âyam/ nÅvÅnamate hetuvyÃpakasÃdhyanirÆtipatvÃtmakaæ, tasya hetuni«Âhatvaæ svÃÓrayÃÓrayatvarÆpaparamparÃsambandhanaiva vÃcyamiti vyÃpya ityÃdau sa eva pratyayÃrtha÷ svÃditi gauravaæ niyamasya viÓe«yatve durvÃram/ tasya viÓe«aïatve tu niyamaviÓi«ÂasÃmÃnÃdhikaraïyasyÃÓrayatÃsambandhenaiva hetuv­ttitvÃt noktarÅtyà gauravÃvakÃÓa iti manasi nidhÃya [157] niyatasÃmÃnÃdhikaraïyamityuktam/ [157] sÃdhyÃbhÃvavadav­tti tvÃdirÆpamiti/ Ãdinà sÃdhyavadanyÃv­ttitvaparigraha÷/ sÃdhyÃbhÃvavadav­ttitvÃdirÆpaæ viÓe«aïaæ ghaÂakamiti yÃvat/ tÃd­Óaæ yatreti vyutpattyà sÃdhyÃbhÃvavadav­ttitvÃdighaÂitamityartha÷/ atra vahnimÃn gaganÃdityÃdiviruddhavÃraïÃya 1viÓe«yam/ dravyaæ sattvÃt ityÃdivyabhicÃrivÃraïÃya 2viÓe«aïam/ v­ttimÃtraniveÓenoktaviruddhanirÃse tu 'dhÆmavÃn vahne'rityÃdÃvapi prayojanaæ bodhyam/ kecittu - sÃhacaryaniyama ityatra k­dabhihito bhÃvo dravyavatprakÃÓata iti nyÃyena niyamaÓabdo niyatapara÷ sÃmÃnÃdhikaraïyaviÓe«aïamityabhiprÃyeïÃha [157] niyatasÃmÃnÃdhikaraïyamiti - iti vyÃcakru÷/ tadasat -- tathÃsati sÃhacaryaæ sÃmÃnÃdhikaraïyam, tasya niyama iti «a«ÂhÅsamÃsena vyÃkhyÃnavirodhÃt/ niyataparaniyamaÓabdasya 'viÓe«aïaæ viÓe«ye'tyÃdisÆtreïà pÆrvanipÃtÃpatteÓca/ tasmÃt niyatasÃmÃnÃdhikaraïyaæmiti phalitÃrthakathanama; --------------------------------- 1. viÓe«yamiti/ sÃmÃnÃdhikaraïyarÆpaæ viÓe«yamityartha÷/ 2. viÓe«aïamiti/ niyamarÆpaæ viÓe«aïamityartha÷/ --------------------------------- na tu ÓabdÃrthakathanamiti tattvam/ tathà ca niyatasÃmÃnÃdhikaraïÓarÅre niyama÷ sÃdhyÃbhÃvavadav­ttitvÃdivaiÓi«ÂyarÆpo na Óakyate vaktumiti bhÃva÷/ tathÃtve do«amÃha -- [157] idaæ vÃcyamityÃdinÃ/ atra ca sÃdhyÃbhÃvavadav­ttitvaÓarÅre kiæ sÃdhyani«ÂhapratiyogitÃkÃbhÃvo niveÓyate, uta sÃdhyatÃvacchedaketaradharmÃnavacchinnasÃdhyatÃvacchedakasambandhÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃvaparyantamiti vikalpaæ manasi nidhÃyÃdye vÃcyatvaghaÂobhayÃdyabhÃvamÃdÃya ghaÂÃdiv­ttitvaviÓi«ÂavÃcyatvÃdyabhÃvaæ saæyogÃdisaæbandhÃvacchinnapratiyogitÃkavÃcyatvÃdyabhÃvaæ cÃdÃya saddhetoravyabhicÃritvÃnupapatte÷ sphuÂatvÃt dvitÅye dÆ«aïamÃha -- [157] sÃdhyÃbhÃvÃpratisaddheriti/ [157] pratiyogitÃnavacchedakasÃdhyatÃvacchedakÃvicchannetyartha iti/ dhÆmavÃn vahnerityÃdau prameyatvadravyatvÃdikamÃdÃya ativyÃptivÃraïÃya viÓi«ya sÃdhyatÃvacchedakapraveÓa÷/ yadyapi mahÃnasÅyavahnyÃdyabhÃvapratiyogitÃvacchedakatvaæ vahnitvÃderapyadhikaæ tviti nyÃyÃdak«atam/ tathÃpi tÃd­ÓapratiyogitÃnavacchedaketyÃdinà 1hetusamÃnÃdhikaraïÃbhÃvaviÓi«ÂÃnyasÃdhyatÃvacchedakÃvacchinnavi«ayatÃvattvavivak«ayà na do«a÷/ vaiÓi«Âyaæ svasetyÃdibhedavattvasaæbandhena/ svÃdhikaraïatà svapratiyogitÃvacchedakatvasambandhena bhedapratiyogitÃvacchekatà avacchedakatÃsaæbandhena/ tathà ca mahÃnasÅyatvÃdau tÃd­Óavi«ayatÃvacchedakatÃvirahÃt lak«aïasaÇgati÷/ vi«ayatÃyÃæ sÃdhyatÃvacchedakÃvacchinnatvaæ caikamÃtrav­ttidharmasya sÃdhyatÃvacchedakatve tanni«ÂhÃvacchedakatÃkatvam, dharmadvayÃda÷ tathÃtve -------------------------------- 1. hetusamÃnÃdhikaraïÃbhÃvaviÓi«ÂÃnyà yà sÃdhyatÃvacchedakÃvacchinnavi«ayatà tadvattvamityartha÷/ svapadena hetusamÃnÃdhikaraïa÷ ghaÂÃdyabhÃvo grÃhya÷/ svasetyÃdibhedavattvaæ nÃma svÃdhikaraïav­ttibhedapratiyogitÃvacchedakatvasaæbandhÃvacchinnasvani«ÂhÃvacchedakatÃkapratiyogitÃkabhedavattvam/ svaæ ghaÂÃbhÃva÷ svapratiyogitÃvacchedakatÃsaæbandhena ghaÂÃbhÃvÃdhikaraïaæ ghaÂatvaæ, tatra yo bheda÷ avacchedakatÃsaæbandhanena vahnitvÃvacchinnavi«ayatÃvadbheda÷ tatpratiyogitÃvacchedakatvaæ vahnitvÃvacchinnavi«ayatÃyÃæmiti tÃd­ÓabhedapratiyogitÃvacchedakatÃsaæbandhena ghaÂÃbhÃvavatÅ vahnitvÃvacchinnavi«ayatà tena saæbandhena ghaÂÃbhÃvavadbhinnà ca ghaÂatvÃvacchinnavi«ayateti svasetyÃdibhedavattvasaæbandhena ghaÂÃbhÃvaviÓi«Âà ghaÂatvÃvacchinnavi«ayatÃ, tadanyà vahnitvÃvacchinnavi«ayateti samanvayo bodhya÷/ --------------------------------- tu dharmadvayÃderviÓe«aïaviÓe«yatÃvacchedakabhÃvena yÃd­Óaæ vilak«aïa avacchedakatvaæ tannirÆpakatvarÆpamiti na k«atiriti/ na caivamiti saæyogasamavÃyobhayasambandhÃvacchinnapratiyogitÃkavahnyÃdyabhÃvamÃdÃya taddo«atÃdavasthyamiti vÃcyam/ sÃdhyatÃvacchedakasambandhamÃtrÃvacchinnatvasya taditarasambandhÃnavacchinnatvaparyavasitasya vivak«itatvÃt/ [158] hetutÃvacchedakÃvacchinnaparamiti/ 1prak­tahetutÃvacchedakatÃvyÃpakatÃvacchedakatÃkanirÆpakatÃkaparami tyartha÷/ tÃd­ÓanirÆpakatÃkatvamadhikaraïatÃnvayi/ tena viÓi«ÂasattÃhetuke sattÃtvasyÃpi hetutÃvacchedakatÃyà taddo«atÃdavasthyamiti ÓaÇkà parÃstÃ/ vastutastu ekadharmasya hetutÃvacchedakatve tanni«ÂhÃvacchedakatÃkatvamevÃdhikaraïatÃyÃæ niveÓyam/ yatra dharmadvayÃde÷ tathÃtvaæ tatra pÆrvoktarÅtyà vilak«aïÃvacchedakatÃkatvamiti na ki¤cidavahÅnam/ atraiva [158] hetutÃvacchedakÃvacchinnaparamityasyÃpi tÃtparyamiti dhyeyam/ [158] viÓi«Âeti/ 2svarÆpasamavÃyobhayaghaÂitasÃmÃnÃdhikaraïyasambandhena guïakarmÃnyatvaviÓi«Âetyartha÷/ nanu viÓi«ÂaÓuddhayorbhendÃt kathaæ hetvadhikaraïatva guïÃderityata Ãha - [158] viÓi«Âasyeti/ dravyatvÃbhÃvasya hetvadhikaraïaguïÃdini«Âhatve 'pÅti yojanÃ/ guïÃdÅtyÃdinà karmÃdisaÇgraha÷/ [158] nÃvyÃptiriti/ tanni«ÂhÃdhikaraïatÃnirÆpakatÃvacchedakaæ yat -------------------------------- 1. nirÆpakatÃpadenÃtra Ãdheyatà vivak«itÃ/ tathà ca prak­tahetutÃvacchedakatÃvyÃpikà yà ÃdheyatÃvacchedakatà tannirÆpakÃdheyatÃnirÆpakatvamadhikaraïatÃyÃæ vivak«itam/ tena dravyaæ viÓi«ÂasattvÃt ityatra hetutÃvacchedakatà viÓi«ÂasattÃtve, tatra guïani«ÂhÃdhikaraïatÃnirÆpitÃdheyatÃvacchedakatà nÃsti, 'guïo guïakarmÃnyatvaviÓi«ÂasattÃvÃn' iti pratÅtivirahÃt/ api tu dravyani«ÂhÃbhikaraïatÃnirÆpitadheyatÃvacchedakatà asti, 'dravyaæ guïakarmÃnyatvaviÓi«ÂasattÃvat' iti pratÅte÷/ ata÷ hetutÃvacchedakatÃvyÃpakÃvacchedakatÃkÃdheyatÃkÃdhikaraïatÃvat dravyameva, tadv­ttyatyantÃbhÃvÃpratiyogitvaæ dravyatve 'stÅti nÃvyÃptiriti bhÃva÷/ 2. svarÆpasamavÃyobhayaghaÂitasÃmÃnÃdhikaraïyaæ nÃma svarÆpasaæbandhÃvacchinnasvani«ÂhÃdheyatÃnirÆpakÃdhikaraïanirÆpitasamavÃyasaæbandhÃvacchinnav­ttitvam/ --------------------------------- tasyaiva tadavacchinnanirÆpitÃdhikaraïatÃvattvena guïÃderatathÃtvÃditi bhÃva÷/ yadyapi hetvadhikaraïatÃyÃæ hetutÃvacchedakasambandhÃvacchinnatvÃniveÓe kÃlikÃdinà dhÆmÃdyabhikaraïe hradÃdau saæyogÃdyavacchinnavahnyÃdyabhÃvasattvÃt apyavyÃptisambhava÷/ tathÃpi janyamÃtrasya kÃlatvÃnupagame nai«a do«a÷ sambhavatÅti tatra tanniveÓasya prakÃrÃntareïa phalamÃha - [158] nÃvyÃptiriti/ Ãtmabhinnaæ j¤ÃnavadanyatvÃdityÃdau Ãtmana÷ kenÃpi sambandhena hetvadhikaraïatÃviraheïa lak«aïasamanvayasambhavÃt nÃsambhavo darÓita÷/ saæyogasÃmÃnyÃbhÃvasya v­k«e savivÃdatvÃdÃha -- [158] kapÅti/ [158] pratiyogivaiyadhikaraïyasyeti/ yadyapi sÃmÃnyata÷ pratiyoginiveÓe tÃd­ÓaviÓe«aïÃkrÃntÃbhÃvÃprasiddhi÷/ svapratiyoginiveÓe svatvasya tattadvyaktiviÓrÃntatayà vyÃpterasarvaj¤adurj¤eyatÃpatti÷/ tathÃpi 1tÃdÃtmyasvapratiyogyadhikaraïav­ttitvobhayasaæbandhena abhÃvaviÓi«ÂÃnyatvaæ nirÆpakatvasvÃÓrayÃdhikaraïav­ttitvobhayasaæbandhena pratiyogitÃviÓi«ÂÃnyatvaæ và sthÆlasÆk«marÅtibhyÃmanugatamabhÃve niveÓyamiti na do«a÷/ atra ca svapratiyogyadhikaraïÃv­ttitvasya pratiyogivaiyadhikaraïyaÓabdÃrthatve kapisaæyogÅ sattvÃdityÃdau vyabhicÃriïyatiprasaÇga÷/ adhikaraïabhedenÃbhÃvabhedaviraheïa sÃdhyÃbhÃvasya vyÃpakatÃghaÂakatvÃsambhavÃt/ svapratiyogyanadhikaraïav­ttitvasya niveÓe ca kapisaæyogÅ etattvÃdityÃdau avyÃpitatÃdavasthyamiti hetvadhikaraïe svapratiyogyanadhikaraïatvaæ niveÓanÅyamityÃdikaæ manasi nidhÃyÃha - [158] adhikamiti/ -------------------------------- 1. abhÃvapadena saæyogÃbhÃvo grÃhya÷ tÃdÃtmyasaæbandhena svapratiyogyadhikaraïav­ttitvasambandhena ca tadviÓi«Âa÷ sa eva, tadanyo ghaÂÃdyabhÃva÷/ evaæ prayitogità saæyogani«ÂhÃ, tannirÆpaka÷ saæyogÃbhÃva÷ tathà svaæ pratiyogità tadÃÓraya÷ saæyoga÷ tadadhikaraïav­ttiÓca saæyogÃbhÃva iti uktobhayasambandhena pratiyogitÃviÓi«Âa÷ saæyogÃbhÃva÷ tadanya÷ ghaÂÃdyabhÃva iti samanvayo dra«Âavya÷/ ------------------------------- *{anumÃnavibhÃga÷}* saÇgrahe [164] svayamevetyÃdi/ asya vÃkyasya parÃnadhÅnabhÆyodarÓanajanyamahÃnasÃdinirÆpitasvÃÓrayÃÓrayatvarÆpaparamparÃsambandhÃvacchinnÃdheyatÃÓraya÷ yatra dhÆmastatrÃgniriti vyÃptivi«ayakapratyak«ottarakÃlÅnaparvatasamÅpakarmakagamanÃÓraya÷ parvatav­ttivahnivi«ayakasandehavÃn parvatadharmikadhÆmaprakÃrakacÃk«u«ÃÓraya÷ yatra dhÆmastatrÃgnirityÃkÃrakavyÃptivi«ayakasmaraïÃÓraya ityakhaï¬abodha÷/ tatra dhÆmaæ paÓyan smaratÅtyanena dhÆmadarÓanajanyatvaæ vyÃptismaraïe labhyate/ uddeÓyavidheyabhÃvasthale uddeÓyatÃvacchedakavidheyayorjanyajanakabhÃvasambandhabhÃnasya dhanavÃn sukhÅtayÃdau d­«ÂatvÃt/ tathà ca kathaæ vyÃptismaraïahetutvaæ dhÆmadarÓanasyetyÃÓaÇkÃyÃæ tadupapÃdayati prakÃÓikÃyÃm [165] ekasaænbadhÅti/ *{svÃrthÃnumÃnanirÆpaïam}* bhÆyodarÓanena vyÃptiæ g­hÅtveti saÇgrahavÃkyÃt bhÆyodarÓanasya vyÃptigrÃhakatà labhyate/ tacca nopapadyate/ anvayavyabhicÃrÃdityÃÓaÇkate - dÅpikÃyä [164] nanviti/ *{vyÃptigrahopÃyanirÆpaïam}* nanu vyabhicÃraj¤ÃnadaÓÃyÃmapi bhÆyodarÓanena vyÃptiniÓcaya÷ svÅkriyate itÅ«ÂÃpatti÷ kuto na sambhavati ityata Ãha - [165] vyabhicÃraj¤ÃnadaÓÃyÃmityÃdi/ tathà cÃnubhavavirodha iti bhÃva÷/ yadi cÃnubhavavirodhamapyanÃd­tya i«ÂÃpatti÷ svÅkriyate tadÃpyÃha - [165] idamupalak«aïamiti/ idaæ-vyabhicÃraj¤ÃnadaÓÃyÃæ vyÃptiniÓcayÃpattirÆpÃtiprasaÇgakathanam upalak«aïam-vak«yamÃïadÆ«aïÃntarasÆcakam/ [165] rasÃbhÃdisÃdhÃraïyÃd iti/ idamupalak«aïam sÃmÃnya-pratyÃsattyanupagamapak«e parvatÅyavahnidhÆmayo÷ sÃmÃnÃdhikaraïyasyÃsannik­«Âatayà mahÃnasÃdau vyÃptipratyak«e bhÃnÃsambhavÃt parvatÃdau dhÆmÃdidarÓanÃnantaraæ vyÃptismaraïÃnupapattirityapi dra«Âavyam/ hetutÃvacchedakaparyaæntasya vyÃptitve dhÆmatvÃdikamevÃvacchedakaæ avacchedyaæ ca bhavatÅti avacchedyÃvacchedakayoraikyaprasaÇga÷/ na ce«ÂÃpatti÷/ avacchedyaprakÃrakaj¤Ãne 'vacchedakaprakÃrakaj¤Ãnasya kÃraïatayà ÃtmÃÓrayaprasaÇgÃt/ ÃtmÃÓrayaÓca prak­te svaj¤ÃnahetutvÃpÃdanajanyasvaj¤ÃnabhedÃropÃtmaka÷/ yadi svaj¤Ãnaæ svaj¤Ãnahetu÷ syÃt tarhi svaj¤Ãnavyatiriktaæ syÃditi tarka iti yÃvat/ yadvà yadi svaæ svahetu÷ syÃt tarhi svabhinnaæ syÃdityÃdi tarkarÆpa÷/ svaj¤ÃnÃdihetutvasya svaj¤ÃnÃdivyatiriktatvavyÃpyatayà ÃpÃdyÃpÃdakayorvyÃptisattvÃt Ãha - [165] dhÆmatvÃderiti/ [165] na k«atiriti/ tathà ca tÃd­ÓadhÆmatvatvÃvacchinnaprakÃratÃÓÃlij¤Ãnaæ kÃryam; dhÆmatvÃdini«ÂhÃnavacchinnaprakÃratÃkaj¤Ãnaæ kÃraïamiti kÃryakÃraïayo÷ bhedÃt nÃtmÃÓraya ityartha÷/ i«ÂÃpattido«eïa tarkÃnutthÃnÃditi bhÃva÷/ nanu vyabhicÃraj¤ÃnÃbhÃva÷ sahacÃragrahaÓca vyÃptigrahaheturityuktam tatra tÃd­ÓaviÓi«ÂavyÃptigrahe kimaæÓe vyabhicÃragrahÃbhÃvasyopayoga÷-sÃmÃnÃdhikaraïyagrahasya ca kutropayoga ityÃÓaÇkÃyÃæ tadupapÃdayati [165] itthaæ cetyÃdinÃ/ [165] viÓe«aïaj¤Ãnavidhayeti/ hetu÷ sÃdhyasamÃnÃdhikaraïa iti j¤Ãnaæ vinà hetutÃvacchedake sÃdhyasamÃnÃdhikaraïav­ttitvasya durgrahatvÃditi bhÃva÷/ sÃdhyasÃmÃnÃdhikaraïyasya vyÃptitve 'pi na do«a ityÃha - [165] vastutastviti/ [166] taddharmadharmitÃvacchedakaketi/ taddharmÃvacchinnaviÓe«yatÃketyartha÷/ [166] ata eveti/ sÃmÃnÃdhikaraïyÃntasyaiva vyÃptitvavyavasthÃpanÃdevetyartha÷/ [166] dhÆmatvatveti/ dhÆmatvatvasya dhÆmetarÃsamavetatvasahitanikhiladhÆmav­ttitvarÆpatvÃditi bhÃva÷/ [166] digiti/ ayamÃÓaya÷ - hetutÃvacchedakÃvacchinnaprakÃratÃnirÆpitavyÃpakatvaprakÃratÃnirÆpita sÃdhyatÃvacchedakÃvacchinnaprakÃratÃnirÆpitasÃmÃnÃdhikaraïyaprakÃratÃni rÆpitahetutÃvacchedakadharmasambandhÃvacchinnaprakÃratÃnirÆpitapak«atÃvaccherakÃvacchinnaviÓe«yatÃkaniÓcayatvena hetutvopagamÃt na viÓi«ÂaparÃmarÓasya anumitihetutvÃnupapatti÷/ evaæ pÆrvamate vahnimÃn jalÃt ityÃdau sÃdhyasamÃnÃdhikaraïÃv­ttihetutÃvacchedakaæ virodha÷/ etanmate ca sÃdhyÃdhikaraïÃv­ttihetu÷ tathÃ/ evaæ pÆrvamate hetutÃvacchedakasya pak«aviÓe«aïatÃvacchedakatayà svarÆpato 'pi niveÓasya svarÆpÃsiddherhetvÃbhÃsatopapattaye ÃvaÓyakatayà vyÃptigrahani«ÂhahetutÃvacchedakagarbhe tredhà hetutÃvacchedakapraveÓanamÃvaÓyakamiti gauravam etanmate tu dvidheti lÃghavam/ evaæ hetuprakÃratÃnirÆpitavyÃpakatvaprakÃratÃnirÆpitasÃdhyaprakÃratÃnirÆpi tasamÃnÃdhikaraïaprakÃratÃnirÆpitav­ttitvaprakÃratÃnirÆpitahetutÃvacchedakaprakÃratÃnirÆpitahetutÃvacchedakÃvacchinnaprakÃratÃnirÆpitapak«atÃvacchedakÃvacchinnaviÓe«yatÃkaniÓcayatvena pÆrvamate hetutvaæ vÃcyamiti gauravam/ etanmate tu na tatheti lÃghavamiti/ atra ca vyabhicÃra saæÓayasya vyÃptipratyak«aæ pratyeva virodhità na tu vyÃptyanumityÃdau tatra tasyÃnukÆlatvÃt/ tathà ca vyÃptipratyak«atvameva vyabhicÃrasaæÓayapratibadhyatÃvacchedakam, na tvanumityÃdisÃdhÃraïavyÃptij¤Ãnatvam/ tathà sati vyabhicÃrasaæÓayadaÓÃyÃæ vyÃptyanumityanupapatte÷/ evaæ caikadharmÃvacchinnaæ prati saæÓayaniÓcayasÃdhÃraïavyabhicÃraj¤Ãnatvena naikaæ pratibandhakatvaæ sambhavati/ evaæ tadavacchinnÃbhÃvasnaya hetutvamapi/ kiæ ca vyabhicÃrasaæÓayapratibandhakatÃyÃæ tarka uttejaka÷/ niÓcayapratibandhakatÃyÃæ tu sa na tatheti tarkÃbhÃvaviÓi«ÂavyabhicÃrasaæÓayatvena vyÃptipratyak«apratibandhakatvaæ tadaviÓe«itavyabhicÃraniÓcayatvena ca vyÃptigrahapratibandhakatvamiti na pratibandhakataikyasambhava iti ekasyÃbhÃvasya hetutvaæ na sambhavatÅtyabhisandhÃya [166] h­dayamityuktam/ [166] dhÆmÃgnyorityÃdivÃkye dÅpikÃsthe vyÃptigrahe iti saptamyantasya anvayÃnupapattimÃÓaÇkya Óe«aæ pÆrayati - [166] vyÃptigrahe utpatsyamÃna iti/ tathà ca 'yasya ca bhÃvena bhÃvalak«aïam' iti sÆtreïa prÃptà saptamÅ vyÃptigrahapadottaraæ utpattiæ bodhayati/ tasyÃÓca vyabhicÃraÓaÇkÃnivartaka ityatra niv­ttau svaprÃkkÃlÅnatvasaæbandhena anvaya÷/ aj¤Ãtasya vidheyatvÃt j¤Ãtasya coddeÓyatvÃt sÃmÃnyato vyabhicÃraÓaÇkÃnivartakasya kasyacit avagatatvena darÓitadÅpikÃvÃkye yojanayà anvayamÃha - [166] vyabhicÃraÓaÇkÃnirvataka ityÃdi/ tarkÃkÃra÷ kathamityÃÓaÇkÃyÃmÃha - [166] sa ceti [166] asannikar«eïetyÃdi/ pratyak«avi«ayatÃyÃ÷ sannikar«avyÃpyatvÃditi bhÃva÷/ *{parÃrthÃnumÃnanirÆpaïam}* [170] parÃrthÃnumÃnaprayojaka ityÃdi/ ayaæ bhÃva÷ -- parÃrthaæ anumÃnaæ yasmÃditi vyutpattyà bahuvrÅhÃvuttaraparasyÃnyapadÃrthalÃk«aïikatayà parÃrthÃnumÃnaÓabdena parÃrthÃnumÃnaprayojakatvÃvacchinnaæ bodhyata iti tasyaupacÃrikatvamiti/ yattu - parÃrthÃnumÃnaÓabde karmadhÃrayamÃÓritya prayojakatÃrÆpalak«aïayà pa¤cÃvayavavÃkyatvÃvacchinnameva tena bodhyate/ parÃrthÃnumÃnaprayojaka ityuktistu ÓakyasaæbandhapradarÓanÃrtheti --- tattuccham-parÃrthÃna-mÃnaÓabdasya vÃkyarÆpatayà naiyÃyikai÷ vÃkyalak«aïÃyà anabhyupagamÃt/ vÃkyaÓakyÃprasiddhyà ÓakyasaæbandharÆpalak«aïÃyà asambhavÃt/ anyathà gabhÅrÃyÃæ nadyÃæ gho«a ityÃdau nadyÃdipadasya granthak­tÃæ gabhÅranadÅtÅrÃdilak«akatvakathanavirodhÃpÃtÃt/ ayamatra saægraha÷ -- "bahuvrÅhi÷ padÃrthÃnumÃnaÓabde 'tra kÅrtyate/ kecittu bruvate karmadhÃrayaæ tatra tanna sat// tathÃtve tasya vÃkyatvÃt lak«aïà nopapadyate/ vÃkyaÓakyasyÃprasiddhe÷ vÃkyayogo hi lak«aïÃ// asmanmate bahuvrÅhau lak«akaæ padamuttaram/ tatprayojakatÃrÆpaÓakyayogena yujyate"// iti/ atra cÃnumÃnaÓabda÷ parÃrthÃnumÃnaprayojakapara÷/ parÃrthaæpadaæ tÃtparyagrÃhakamiti ke«Ã¤cinmatam/ anumÃnaÓabda÷ anumÃnaprayojanakapara÷/ tadekadeÓe 'numÃne parÃrthapadÃrthasyÃnvaya iti pare«Ãæ matamiti viveka÷/ *{nyÃyÃvayavanirÆpaïam}* [172] nyÃyalak«aïaæ bodhyamiti/ tathà ca nyÃyalak«aïÃparij¤Ãne nyÃyÃvayavatvaghaÂitavak«yamÃïalak«aïaæ durj¤eyamiti ÓaÇkà nirastÃ/ nanu [172] anena pratipÃditÃlliÇgÃdityÃdisaægrahavÃkye pratij¤Ãdyavayavapa¤cakasamudÃyaprayojyaj¤Ãnavi«ayÅbhÆtaliÇgajanyÃnumityÃÓraya÷ paro 'pÅtyartho labhyate/ sa ca na ghaÂate/ j¤ÃnamÃnaliÇgasyÃnumitihetutÃyà asambhavÃt/ anyathà atÅtÃdiliÇgaj¤ÃnadaÓÃyÃæ anumityanupapatterityÃÓaÇkya liÇgapadamatra liÇgaparÃmarÓaparam, atastÃd­ÓasamudÃïprayojyaliÇgaparÃmarÓajanyÃnumitimÃn paro 'pÅtyartho labhyata iti tÃnupapatiriti samÃdhimabhiprayannÃha - [172] anenetyÃdi/ [172] sÃdhyavattayà pak«avacanam iti dÅpikÃvÃkye sÃdhyapadaæ sÃdhyatÃvacchedakÃvacchinnaparam/ t­tÅyÃrtha÷ prakÃratvam/ pak«apadaæ pak«atÃvacchedakÃvacchinnaparamityabhiprÃyeïÃrthamÃha - [172] sÃdhyatÃvacchedakÃvacchinnetyÃdinÃ/ pak«atÃvacchedakaniveÓaprayojanamahà - [172] udÃharaïetyÃdinÃ/ idaæ codÃharaïasthasÃdhyapadasya kevalasÃdhyaparatÃmaÇgÅk­tya/ tena kalpÃntarasya vak«yamÃïatvena tasyaiva ca yauktikatvÃt tadabhiprÃyeïa tena nigamanasya vyudÃsÃya ÓuddhasÃdhyatÃvacchedakaniveÓasyÃvaÓyakatayà udÃharaïasthasÃdhyavÃcipadasya hetuvyÃpakatÃviÓi«ÂasÃdhyaparatve tatrÃdÃharaïasthasÃdhyavÃcipadasya hetuvyÃpakatÃviÓi«ÂasÃdhyaparatve tatrÃtiprasaÇgavirahÃt pak«atÃvacchedakaprevaÓavaiyarthyaæmiti nirastam/ viÓe«yatÃprakÃratayornirÆpyanirÆpakabhÃpasya sÃdhyatÃvacchedakasya ca niveÓaphalamÃha -- [163] upanayÃcceti/ vahnivyÃpyadhÆmavÃn parvata ityÃdyupanayajanyabodhÅyasÃdhyatÃvacchedakÃvacchinnaprakÃratÃyÃ÷ pak«atÃvacchedakÃvacchinnaviÓe«yatÃnirÆpitatvavirahÃt dravyÃdisÃdhyake dhÆmÃdihetuke sthale dravyavyÃpyadhÆmavÃnityÃdyupanajanyabodhÅyapak«aviÓe«yatÃnirÆpitaprakÃratÃyÃ÷ sÃdhyatÃvacchedakÃvacchinnatvavirahÃccanopanaye 'tiprasaÇga iti bhÃva÷/ kÃlikasaæyogÃbhyÃæ vahnyÃdereva hetusÃdhyabhÃvasthale upanayavÃraïÃya sÃdhyatÃvacchedakasambandhaniveÓa÷/ nanu tÃd­Óabodhajanakatvameva lak«aïamÃstÃm, kiæ vÃkyatvaniveÓanenetyÃÓaÇkya tasya nyÃyabahirbhÆntavÃkyavÃrakatvena sÃrthakyamÃha - [172] vÃkyapadasyeti/ nigamanaghaÂake sÃdhyavÃnayamiti bhÃge 'tiprasaÇga vyudÃsÃyÃvayavatvasya praveÓa÷/ [173] agre 'pi - hetvÃdilak«aïe 'pi/ dÅpikÃyÃm [172] pa¤camyantamityÃdi/ pa¤camÅ anta÷ yasmin iti vyutpattyà pa¤camyantatvaæ 1svaghaÂakapadapÆrvatvÃbhÃvavatpa¤camÅghaÂitatvaæ pa¤camÅviÓi«Âatvaparyavasitam/ vaiÓi«Âyaæ 2svaghaÂitatvasvani«ÂhabhedapratiyogitÃvacchedakatvobhayasambandhena/ avacchedakatà 3svaghaÂakapadapÆrvatvasambandhena/ tanniveÓaphalasya tasmÃt vahnimÃniti nigamanavÃraïasya sphuÂatvÃt liÇgapratipÃdakatvaniveÓaphalamÃha - prakÃÓikÃyÃm [173] ayaæ na daï¬ÃdityÃdinÃ/ [173] daï¬asaæyogÃjanyetyÃdi/ ghaÂÃdau daï¬arÆpÃdau ca vyabhicÃravÃraïÃya viÓe«aïaviÓe«yayorupÃdÃnam/ pa¤camÅghaÂitatvaniveÓenaivopanayavÃraïÃt tadantatvaparyantaniveÓasya nigamanavÃraïameva phalam/ parvato vahnimÃnityÃdipratij¤ÃyÃ÷ pa¤camyantatvavirahÃt tadupek«aïam/ ayaæ daï¬ÃdityÃde÷ sampradÃyavirodhÃt na daï¬Ãdityuktam/ puæstvÃdirÆpaliÇga paratÃyÃ÷ liÇgapade bhramavÃraïÃyÃha - [173] hetviti/ yadyapi daï¬asaæyogÃjanyadravyatvÃta daï¬Ãjanyatvavatsadharmà na daï¬Ãt daï¬asaæyogÃjanyadravyatvÃdityÃdau evamapyativyÃpti÷, tathÃpi pak«atÃvacchedakÃvacchinnaviÓe«aïatÃpannasÃdhyÃnvitaliÇgapratipÃdakatvasya pak«atÃvacchedakÃvacchinnavi«ayatÃnirÆpitasÃdhyavi«ayatÃnirÆpitahetuvi «ayatÃÓÃlibodhajanakatvarÆpasya vivak«aïÃt na do«a÷/ --------------------------------- 1. svaæuyasmin samudÃye pa¤camÅ anta÷ bhavati sa samudÃya÷, svaghaÂakaæ yatpadaæ tatpÆrvatvÃbhÃvavatÅ yà pa¤camÅ tadghaÂitatvaæ samudÃye/ 2. svaÓabdadvayamapi pa¤camÅparam/ 3. svapadaæ pa¤camyantasamudÃyaparam/ --------------------------------- nanvevamapi thÃlpratyayÃrthavikalpamukhena tannirÃsapÆrvakamanyatra thÃlpratyayaghaÂitayorupanayanigamanayordÆæ«itatvena prak­te tasmÃt na daï¬ÃdityÃkÃrakasyaiva nigamanasya vÃcyatvena tatrÃtiprasaÇga÷/ pa¤camyantatvasya tatrÃk«atatvÃditi cet - na/ liÇgapratipÃdakatvaÓarÅre Óu'tvasya liÇgaviÓe«aïatayà niveÓÃt prak­taliÇgatÃvacchedakÃtiriktÃnavacchinnaliÇgavi«ayatÃkabodhajanakatvarÆpasya ÓuddhaliÇgapratipÃdakatvasyÃtivyÃptyabhÃvÃt nigamanajanyabodhe liÇge vyÃptyaæÓasyÃdhikasya bhÃnÃditi/ upanayÃdÃvapi vyÃptipratipÃdakatvasattvÃt Ãha - [173] prak­tahetumatÅtyÃdi/ vÃdivÃkye svÃrasikalak«aïÃyà evÃtiprasa¤jakatvÃdÃha - [173] nirƬheti/ anÃditÃtparyavi«ayÅbhÆtÃrthani«Âhetyartha÷/ sambhavati sÃrthakatve nairarthakyamanyÃyyamiti ÃÓayavÃnÃha - [173] athaveti/ nanÆdÃharaïÃt vyÃptibodhÃbhÃve tasya vyÃptiparatvaæ na nirvahatÅtyata Ãha - [173] tathÃceti/ tathà codÃharaïasya vyÃptivi«ayakamÃnasabodhamauttarakÃlikamÃdÃya vyÃptipratÅtÅcchayà uccaritatvarÆpaæ vyÃptipratipattiparatvam vyÃptipratipÃdaketyanena vivak«itaæ upapÃdanÅyamiti bhÃva÷/ [173] digiti/ ayaæ bhÃva÷ - ayaæ na daï¬Ãt daï¬asaæyogÃjanyadravyatvÃt ityÃdau yo hetumÃn sa na daï¬ÃdityudÃharaïavÃkye dharmiïo 'vivak«ÃyÃæ na¤o bodhakatvaæ eva na syÃt/ evaæ nirdhÆmo nirvahnitvÃdityÃdau yo na vahnimÃn sa na dhÆmavÃnityÃdyanvayyudÃharaïasya yattadarthÃvivak«ÃyÃmanupapattiriti/ [173] vyÃptiviÓi«ÂaliÇgapratipÃdakamiti dÅpikoktopanayalak«aïasya nigamane 'tivyÃptimÃÓaÇkyÃha - [173] pak«atÃvacchedakaviÓi«ÂaviÓe«yaketi/ nirÆpyanirÆpakabhÃvaniveÓÃt na do«a iti bhÃva÷/ [173] prayujyata itiÓe«apÆraïeneti/ idaæ ca pak«adharmatÃj¤ÃnÃya - pak«adharmatÃj¤ÃnÃrthamiti samÃsapak«e caturthyÃ÷ kÃrakavibhaktitayà kriyÃpadasÃpek«atvÃduktam/ pak«adharmatÃj¤Ãnamartho yasmÃditi vyutpattisvÅkÃre tu Óe«apÆraïasya nÃvaÓyakatÃ/ vacanamityadhyÃhÃreïa napuæsakatvamiti dhyeyam/ [172] hetusÃdhyavattayà pak«avanacamiti nigamanalak«aïe hetossÃdhyamiti pa¤camÅsamÃsa÷/ pa¤camÅti yogavibhÃgenopapÃdanÅya÷/ yadvà heto÷ sÃdhyamiti «a«ÂhÅ Óai«ikÅ j¤Ãnaj¤Ãpyatvaæ bodhayati/ idÃnÅæ 'sup sape'ti samÃso bodhya ityabhiprÃyeïÃrthamÃha - [173] hetuj¤Ãneti/ [173] sÃdhyavadvi«ayaketi/ tÃd­ÓasÃdhyaprakÃrakapak«atÃvacchedakÃvacchinnaviÓe«yatÃketyartha÷/ nanu pak«asÃdhyasambandhÃdÅnÃæ pratij¤Ãdita eva lÃbhÃt nigamanaæ viphalamityÃÓaÇkya nigamanasthahetuvÃcipadasyÃbÃdhitatvÃdiviÓi«ÂahetulÃk«aïikatvamupagamya tatpratÅte÷ ÓÃbdatvaæ lak«aïÃyà jaghanyatvÃdayuktamiti manasi nidhÃya mÃnasÅ abÃdhitatvÃdipratipattireva nigamanaprayojanamityÃha dÅpikÃyÃm [172] abÃdhitatvÃdikamiti/ ÃdipadenÃsatpratipak«itatvaparigraha÷/ abÃdhitatvÃdikam - abÃdhitatvÃdipratipatti÷/ tena yathÃÓrute vi«ayasya janyatvaghaÂitaprayojanatvÃsambhavÃdasaÇgatiriti nirastam/ uttarakÃlamityatyantasaæyoge dvitÅyÃ/ tena nigamanajanyaÓÃbdabodhottaraæ hetÃvabÃdhitatvÃdipratÅtirniyamena jÃyata iti labhyate/ uktarÅtyà tatpratipatte÷ ÓÃbdatvÃsambhavÃdÃhaprakÃÓikÃyÃm [176] mÃnaso dra«Âavnaya iti/ *{viÓi«ÂaparÃmarÓasyÃnumitihetutvasthÃpanam}* kÊptasyeti/ etena niyatapÆrvav­ttitvamubhayasammatamiti sÆcitam/ dÅpikÃyÃm [176] kimarthamaÇgÅkartavya iti/ taddhetoreveti nyÃyÃditi bhÃva÷/ [177] atra tvadabhimatetyÃdi/ etena mÅmÃæsakasyÃpi j¤Ãnadvaye pÆrvav­ttitvaæ kalpanÅyamiti sÆcitam/ [177] ÓÃbdetÅti/ tadbodhakapadamantareïa tadbhÃnÃsambhavÃditi bhÃva÷/ etena pratyak«asthale sannikar«avaÓÃt kasyacit hetutÃvacchedakasya bhÃnaæ durvÃramiti na tatra vyabhicÃrasambhava iti sÆcitam/ dÅpikÃyÃm [177] parÃmarÓasyÃvaÓyakatayeti/ tvadabhimataj¤Ãnadvayaæ vinaiva viÓi«ÂaparÃmarÓasyÃnumitipÆrvamupeyatayetyartha÷/ nanaæ kvacit viÓi«ÂaparÃmarÓÃdanumitirastu kiæ sarvatra viÓi«ÂaparÃmarÓakalpanayetyata Ãha -- [177] lÃghaveneti/ kasya lÃghavamityÃÓaÇgÃyÃmÃha --- prakÃÓikÃyÃm [177] kalpanÃlÃghavenetyartha iti/ [177] j¤Ãnadvaye-vyÃptij¤Ãnatvapak«adharmatÃj¤ÃnatvÃvacchinnadvaye/ [177] viÓi«ÂaparÃmarÓe-vyÃptiviÓi«ÂavaiÓi«ÂyÃvagÃhiparÃmarÓatvÃvacchinne/ tathà caikadharmÃvacchinne 'nanyathÃsiddhatvÃdikalpanamapek«ya pÆrvoktadharmÃvacchinnadvaye tatkalpanasya gurutvÃditi bhÃva÷/ nanu vyÃptigrahapak«adharmatÃgrahayo÷ prÃtisvikarÆpÃbhyÃæ hetutvaæ nopeyate/ yenoktado«assyÃt/ api tu vyÃptigrahaviÓi«Âapak«adharmatÃj¤Ãnatvena tathÃtvamupeyate/ evaæ cÃsmanmate 'pi ekadharmÃvacchinna eva tatkalpanamiti lÃghavaæ durapahnavam/ vinigamanÃvirahastulya eva/ upadarÓitaÓÃbdaparÃmarÓasthanapale vyabhicÃrastu kÃryatÃvacchedakagarbhe viÓi«ÂaparÃmarÓÃvyavahitottaratvaæ niveÓyaiva parihartavya÷/ anyathà sÃdhyavyÃpyahetutÃvacchedakÃvacchinnavÃniti viÓi«ÂaparÃmarÓaæsya tatra vyabhicÃraprasaÇgÃt ityatrÃha -- [177] vastutastviti/ [177] avadheyamiti/ ayaæ bhÃva÷ - mÅmÃæsakamate 'numitikÃraïatÃvacchedakakoÂau sÃmÃnÃdhikaraïyasya dvidhà j¤Ãnatvasya ca praveÓa÷ ÃvaÓyaka÷/ asmanmate tu na tathÃ/ evaæ vyÃptigrahaviÓi«Âapak«adharmatÃj¤Ãnatvena pak«adharmatÃj¤ÃnaviÓi«ÂavyÃptigrahatvena và kÃraïateti vinigamanÃvirahÃt kÃraïatÃdvayaæ tanmate vaktavyam/ asmanmate tu vinigamanÃvirahasambhave 'pi samaniyatakÃraïatÃnÃmabhedopagamÃt na kÃraïatÃdvayÃvakÃÓa÷/ evaæ vyÃptyavacchinnapratiyogitÃkatvaviÓi«ÂasamavÃyÃdisambandhÃvacchinnatÃd­ÓadhÆmÃdiprakÃratÃÓÃlij¤Ãtvena hetutve vyÃptyaæÓe niÓcayatvamapi na niveÓanÅyam; asmanmate viÓe«aïatÃvacchedakÃæÓe saæÓayÃtmakaj¤Ãnasya viÓi«ÂavaiÓi«ÂyÃvagÃhitvÃyogÃditi lÃghavamiti/ [177] vinigamanÃviraheïeti/ liÇgaviÓe«itaparÃmarÓatvenaiva kÃraïatvaæ vaktavyamityatra niyÃmakÃbhÃvenetyartha÷/ uddeÓyatÃsaæbandhena anumitiæ prati hetutÃvacchedakasaæbandhena saæyogÃdinà dhÆmÃdiheto÷ kÃraïatvaæ durghaÂamityÃÓayenÃha - [177] tatrÃpyanumiteriti/ *{anvayavyatirekinirÆpaïam}* anvayena vyatirekeïa ca vyÃptimaditi saægrahe 'nvayaÓabda÷ hetusÃdhyasÃmÃnÃdhikaraïyarÆpÃnvayasahacÃrapara÷/ grahagrÃhyatvaæ t­tÅyÃrtha÷/ ata eva kevalavyatirekinirÃsa÷/ vyatirekeïetyatrÃpi vyatireko vyatirekasahacÃra÷/ sÃdhyÃbhÃvahetvabhÃvayo÷ sÃmÃnÃdhikaraïyarÆpa÷/ t­tÅyÃrtha÷ pÆrvavat prakÃÓikÃyÃm anvayasahacÃretyÃdi/ kevalavyatirekivÃraïÃya satyantam/ kevalÃnvayivyudÃsÃya viÓe«yam/ anvayavyÃptimattvamÃtraniveÓe 'p­thivÅ itarebhyo bhidyate ganadhavattvÃt' ityÃdivyatirekivÃraïÃsambhava÷/ uktapari«kÃre tvanvayavyÃptigrÃhakad­«ÂÃntavirahÃt na hetusÃdhyayo÷ sahacÃragraha iti na do«a÷/ viÓe«yadale tu viÓi«Âayaiva vyÃptirupÃdeyÃ/ na tu tÃd­ÓagrahagrÃhyatvenÃpÅti bodhyam/ saægrahe [180] vahnau sÃdhya iti/ vahnini«ÂhasÃdhyatÃnirÆpakaæ dhÆmavattvamityartha÷/ d­«ÂÃntavÃkye mahÃnasÃdipadaæ saptamyantam/ yatretyanurodhÃt/ *{kevalÃnvayinirÆpaïam}* nanu kevalÃnvayitvameva hetorlak«aïam kuto noktamityata Ãha - [182] kevalÃnvayisÃdhyaketi/ ghaÂo 'bhidheya÷ p­thivÅtvÃt ityÃdihetorityartha÷/ [182] tadeva kevalÃnvayitvameva/ nanu gaganÃbhÃvavÃn meyatvÃt ityÃdÃvavyÃpti÷/ sÃdhyasya gaganÃdyÃtmakÃbhÃvapratiyogitvÃt/ evaæ saæyogÃbhÃvavÃn prameyatvÃt ityÃdÃvapi sÃdhyasya saæyogÃdyÃtmakÃbhÃvapratiyogitvÃdityatrÃha - [182] niravacchinneti/ sapatamÅnirdeÓyaæ yat vilak«aïamavacchedyatvaæ tadrahitetyartha÷/ tenÃdheyatÃyÃ÷ ki¤ciddharmÃvacchedyatvaniyame 'pi na k«ati÷/ tathà ca gaganÃde÷ v­ttimattvÃbhÃvÃt saæyogÃdini«Âhav­tte÷ niravacchinnatvavirahÃcca noktado«advayÃvakÃÓa daiti bhÃva÷/ kecittu - svavirodhiv­ttimadatyanatÃbhÃvÃpratiyogitvaæ kevalÃnvayitvam/ yadyapyatra svapadenÃnuyogyupÃdÃne tattadvyaktiviÓrÃmÃpatti÷ tÃvadanyatamatvaæ ca durgraham/ pratiyogyupÃdÃne vÅpsÃvirahe 'tiprasaæga÷ vÅpsÃkaraïe durj¤eyatÃ; tathÃpi v­ttimadatyantÃbhÃvaviÓi«ÂÃnyatvaæ tat/ 1vaiÓi«Âyaæ svapratiyogitvasvani«ÂhabhedapratiyogitÃvacchedakatvobhÃyasambandhena/ avacchedakatà svÃdhikaraïav­ttitvasaæbandhÃvacchinnÃ/ ato na do«a ityÃhu÷/ taccintyam -- saæyogÃdÃvuktakevalÃnvayitvamativyÃptamiti svÃnadhikaraïav­ttitvapraveÓanasyÃvaÓyakatvena svÃtantryeïa v­ttimattvaviÓe«aïaniveÓavaiyarthyÃpatte÷/ svÃdhikaraïanirÆpitaniravacchinnÃdheyatÃÓÆnyatvapraveÓe ca saæyogÃbhÃvasya kevalÃnvayitÃbhaÇgÃpatte÷/ saæyogÃdirÆpÃbhÃvasya tathÃtvÃt/ v­ttÃvapi niravacchinnatvaniveÓane ca prak«ÃlanÃddhinyÃyÃpatte÷/ *{kevalavyatirekinirÆpaïam}* [183] vyatirekamÃtravyÃptikamiti saægrahapaÇktau anvayavyÃptiÓÆnyatve sati vyatirekavyÃptimattvamartho labhyate/ atra cÃnvayavyatirekivÃraïÃya viÓe«aïam, vyabhicÃrivÃraïÃya viÓe«yamiti bodhyam/ tacca na ghaÂate hetuvyÃpakasÃdhyasÃmÃnÃdhikaraïyarÆpÃyÃ÷ sÃdhyÃbhÃvavadav­ttitvarÆpÃyà và vyÃpte÷ p­thivÅ itarebhyo bhidyate gandhavatvÃt ityÃdau hetau sattvÃt anvayavyÃpitaprakÃrakaniÓcayÃviÓe«yatve sati vyatirekavyÃptiprakÃrakaniÓcayaviÓe«yatvaæ lak«aïaæ vÃcyamityabhiprÃyeïa vyÃca«Âe [184] niÓciteti/ atrÃpyanvayavyatirekivyabhicÃriïo÷ vÃraïÃya viÓe«aïaviÓe«ye/ vyatirekavyÃptimattvamevÃlam na lak«aïÃsaÇgatiriti/ p­thivÅsÃmÃnyasya pak«atvena tadatiriktad­«ÂÃntadaurlabhyenÃnvayavyÃptiniÓcayÃsambhavÃditi bhÃva÷/ itarapratiyogikabhedasya jalatvÃdyavacchinnabhedÃdyÃtmakasya prasiddhyà vikalpÃsaÇgaterÃha - [184] p­thivÅtaratvÃvacchinneti/ nanu p­thivÅtaratvÃvacchinnapratiyogitÃkabhedarÆpasya sÃdhyasya prasiddhipak«e Ãdye [183] yatretyÃdinà dÅpikoktaæ dÆ«aïamasaÇgatam/ --------------------------------- 1. svaæ v­ttimÃn atyantÃbhÃva÷ ghaÂÃbhÃva÷ tadviÓi«Âa÷ ghaÂa÷ tadanyatvaæ abhidheyatvÃde÷/ ghaÂasya uktobhayasaæbandhena ghaÂÃbhÃvaviÓi«Âatvaæ cettham-svaæ ghaÂÃbhÃva÷ ghaÂÃbhÃva÷ tatpratiyogitvaæ ghaÂasya, evaæ svaæ ghaÂÃbhÃva÷ tanni«Âho yo bheda÷ svÃdhikaraïav­ttitvasaæbandhena ghaÂavadbheda÷, ghaÂÃbhÃvasya ghaÂÃdhikaraïav­ttitvÃbhÃvÃt tÃd­ÓabhedapratiyogitÃvacchedakatvaæ ca ghaÂasyeti/ --------------------------------- anvayitvasyÃnvayavyÃptimattvarÆpasya tatra sattvena tadÃpÃdanÃsambhavÃt ÃpattÃvÃpÃdya vyatirekanirïayasya hetutayà tadasambhavÃt ityata Ãha - [184 ] anvayasahacÃreti/ i«ÂÃpatti÷ kuto na saæbhavatÅtyÃÓÇkya bhÃvamÃha - [184] tathÃceti/ [184] prasiddhÃnumÃnam vahnyÃdisÃdhyakadhÆmÃdihetukÃnumÃnam/ [184] etadapi - p­thivÅ itarebhyo bhidyate gandhavatvÃdityÃdikamapi/ [184] sapak«eti/ sapak«atvamatra sÃdhyaprakÃrakaniÓcayaviÓe«yatvam na tu sÃdhyavattvamÃtram asambhavÃt/ tathà ca p­thivÅtarabhede sÃdhye gandhavattvÃdirasÃdhÃraïahetvÃbhÃsa eva syÃt na tu saddheturiti bhÃva÷/ nanu viÓe«yaj¤Ãnavirahe 'pi sÃdhyaviÓeÓyakÃnumite÷ sÃdhyÃghaÂitavyatirekavyÃptivi«ayakÃt p­thivÅtaratvavyÃpakÅbhÆtÃbhÃvapratiyogi gandhavatÅ p­thivÅ ityÃkÃrakÃt parÃmarÓÃt sambhave bÃdhakÃbhÃva ityata Ãha - [184] aprasiddheti [184] abhiprÃyeïeti/ tathà cÃprasiddhasÃdhyake 'pi sÃdhyaprakÃrikaivÃnumitirityabhyupagamyaiva idaæ dÆ«aïamuktamiti bhÃva÷/ evena sÃdhyaviÓe«yakÃnumitivyavaccheda÷/ [184] jalÃdÅnÃmityÃdi/ trayodaÓÃnyonyÃbhÃvà iti karmadhÃraya etanmata iti dhyeyam/ kecittu mate tu jalÃditrayodaÓeti punarbahuvrÅhi÷/ anyathà caturdaÓÃtmakasamudÃyÃlÃbhÃt/ trayodaÓÃnyonyÃbhÃva iti «a«ÂhÅsamÃsa÷/ [184] trayodaÓatvÃvacchinneti dÅpikÃvÃkye trayodaÓatvaæ samudÃyatvaviÓe«a iti sÆcitam/ [184] apek«etyÃdinÃ/ avacchinnatvaæ vaiÓi«Âyaæ bhedagatam/ nanu jalÃditrayodaÓetyatroktarÅtyà caturdaÓalÃbhe 'pi kevalaæ trayodaÓetyÃdivÃkye kathaæ tallÃbha ityata Ãha - [184] jalÃdÅtyÃdiriti/ tathà ca Óe«apÆraïena tÃd­ÓÃrbhalÃbha iti bhÃva÷/ matÃntarasÃdhÃraïyena vyatirekavyÃpteranumityaÇgatvasthÃpanÃnupapattiÓca/ evaæ jalÃditrayodaÓetyatra bahuvrÅhyantarakalpanÃprayÃsa÷ pratyekamiti padapÆraïena caturdaÓÃtmakasamudÃyasnaya pratyekaæ ye 'nyonyÃbhÃvà iti vyÃkhyÃnakleÓa÷/ svÃyatte Óabdaprayoge Åd­ÓavakrÃbhidhÃnasya granthakÃrarÅtiviruddhatvaæ prathamaghaÂakÃrthasyÃdipadasya prÃthamyamÃtraparatve 'svÃrasyam ceti/ dÅpikÃyÃm [184] ekÃdhikaraïav­ttitvÃbhÃvÃditi/ ekÃdhikaraïav­ttitayà anumite÷ prÃÇniÓcatatvÃbhÃvÃdityartha÷/ sÃdhyÃghaÂitavyatirekavyÃptivi«ayakaj¤Ãnasya sÃdhyaj¤Ãnanirapek«atvÃdÃha - [184] sÃdhyÃbhÃveti/ api tu jalÃdibhedakÆÂamiti/ etena dÅpikÃvÃkyasthaæ melanamityantaæ vyÃkhyÃtam/ yadyapi kÆÂatvasyaikaviÓi«ÂÃparatvarÆpatve taddo«atÃdavasthyam, tÃvadvi«ayakadhÅvi«ayatvarÆpatve vi«ayatÃyà vyÃsajyav­ttitve mÃnÃbhÃvÃt pratyekaviÓrÃntatvena uktÃnumÃnasyÃnvayitvaprasaÇga÷, tÃd­ÓasÃdhyatÃvacchedakÃvacchinnÃbhÃvasyÃprasiddhatvena vyatirekavyÃptigrahÃsambhavaÓca, tathÃpi jalabhinnÃnuyogikatvaviÓi«ÂasvarÆpasambandhena vÃyvÃdibhedaviÓi«Âatejobhedasya sÃdhyatvasvÅkÃrÃt na do«a÷/ apek«ÃbuddhiviÓe«etyÃdivak«yamÃïagranthastu vi«ayatÃyà vyÃsajyav­ttitvÃbhyupagamena prav­tta÷/ anyathà punaruktarÅtireveti dhyeyam/ [184] anumityaÇgatvam anumitiprayojakatvam/ [185] agre 'pi - jalÃditrayodaÓatvÃvacchinnabhedÃtmakasÃdhyasyetyatrÃpi/ asmaduktarÅtyà yathÃÓrutÃrthasyaiva upapatte÷/ jalÃdÅti Óe«apÆraïasyÃyuktatvamityasvarasa÷ Ãhurityanena sÆcita÷/ idamatrÃvadheyam - tÃvadvi«ayakadhÅvi«ayatvasyÃdheyatÃsambandhÃvacchinnavyÃpakatÃsambandhena sÃdhyatvamaÇgÅkÃryamiti vi«ayatvasyÃvyÃsajyav­ttitve 'pi na virodha÷/ evamanyatrÃpi bodhyam/ tÃd­ÓavyÃpakatà ca svasamÃnÃdhikaraïabhedapratiyogitvÅyÃdheyatÃsambandhÃvacchinnÃvacchedakatÃsambandhÃvacchinnasvani«ÂhÃvacchedakatÃkapratiyogitÃkabhedavattvamiti/ *{pak«alak«aïam}* [188] sandigdhasÃdhyavÃniti saÇgrahoktapak«alak«aïavÃkyena sandehaprakÃrÅbhÆtasÃdhyavattvaæ pak«alak«aïamiti labhyate/ tacca hrado vahnimÃnityÃdau hradÃdyavyÃpakamityÃÓaÇkyÃha [188] viÓe«yatÃsambandheneti/ [188] sapak«alak«aïÃdikamityÃdi/ viÓe«yatÃsaæbandhena sÃdhyaprakÃrakaniÓcayavattvaæ sapak«alak«aïam/ ÃdipadagrÃhyaæ vipak«alak«aïamapi tena saæbandhena sÃdhyÃbhÃvaprakÃrakaniÓcayavattvam/ anyathà hradÃdau vahnyÃdibhramadaÓÃyÃæ tasya sapak«atayà parvatÃdau nirvahnitvÃdibhramadaÓÃyÃæ tasya vipak«atayà bhrÃntapuru«ÅyopanyÃsÃnupapatte÷/ dÅpikÃyÃm [188] niÓcitatveneti/ itaravilak«aïatvenetyÃdi/ dÅpikÃyä [188] uktetyÃdi/ yadyapi tÃd­ÓasiddhyabhÃva÷ ghaÂÃdÃvapyastÅti parvato vahnimÃnityÃdau tatrÃtiprasaÇga÷/ tathà ca svapratiyogitÃvacchedakakoÂipravi«ÂaviÓeÓyatÃvacchedakadharmavattÃsambandhena tÃd­ÓasiddhyÃbhÃvasya pak«apadaprav­ttinimittatopeyata iti na do«a÷/ 1tÃd­Óasya iha parvatatvÃde÷ ghaÂÃdÃvabhÃvÃditi bodhyam/ *{hetvÃbhÃsanirÆpaïam}* dÅpikÃstha saddhetuæ nirÆpye'tyantopÃdÃnasya prayojanamÃha - [189] asaddhetunirÆpaïa iti/ k­ta iti Óe«a÷/ tathà ca k­ti÷ sapatamyartha÷/ tasyà uttarakÃlÅnatvasambandhena smaraïe 'nvaya÷/ [189] prasaÇgasaÇgatyeti/ asaddhetutvÃdirÆpayeti Óe«a÷/ [189] taditi/ asaddhetvityartha÷/ (190) hetuvadÃbhÃsanta itÅti/ idaæ cÃrthapradarÓanaparam, na tu vigrahapradarÓanaparam/ vigrahastu hetava ivÃbhÃsà iti vaktavyam/ tÃdÃtmyena saddhetuprakÃrakabhramaviÓe«yatetyartha÷/ bhramahetudo«aÓca pa¤camyantapadapratipÃdyatvarÆpa÷/ dÅnapikÃyÃm [189] saddhentu nirÆpyetyÃdi saddhetuviÓi«yakalak«aïÃdaudiprakÃrakaj¤ÃnajanakaÓabdapratiyogikadhvaæsaviÓi«Âa÷ asaddhetuviÓe«yakalak«aïÃdiprakÃrakaj¤ÃnajanakaÓabdavi«ayakecchÃviÓ i«ÂaÓca ya÷ asaddhetutvavyÃpyadharmaprakÃrakaj¤ÃnajanakaÓabda÷ tadanukÆlavartamÃnakÃlÅnak­timÃnityakhaï¬abodha÷/ atrÃsaddhetumityasya dehalÅdÅpanyÃyenobhayatrÃnvaya÷/ prathamavaiÓi«Âyaæ svapratiyogisamÃnakart­katvasvÃÓrayakÃlav­ttitvobhayasambandhena/ dvitÅyavaiÓi«Âyaæ svaprayojyecchÃvi«ayatvasvavi«ayasamÃnakart­katvobhayasambandhena/ saddhetumityatra satpadasyÃrthamÃha - prakÃÓikÃyÃm [189] vyÃptyÃdiviÓi«Âeti/ Ãdinà pak«adharmatÃparigraha÷/ ---------------------------------- 1. tÃd­Óasyeti/ svapratiyogitÃvacchedakakoÂipravi«ÂaviÓe«yatÃvacchedakadharmarÆpasyetyartha÷ ---------------------------------- nanu syÃnnÃma sÃmÃnyadharmakathanasyÃvaÓyakatÃ, tathÃpi du«Âalak«aïasya pratij¤ÃtatvÃt tasyaiva vaktavyatayà tadupek«ya do«alak«aïÃbhidhÃnÃsaÇgatirityata Ãha - do«alak«aïa ityÃdi/ [190] lÃbha÷ bodha÷/ prÃptyarthakadhÃtorj¤ÃnÃrthakatvÃditi bhÃva÷/ [190] atrÃnumitipadamityÃdi/ ayamÃÓaya÷-anumitipadaæ prak­tapak«adharmiÇkaprak­tasÃdhyaprakÃrakÃnumiti-prak­tapak«aviÓe«yakaprak­tasÃdhyavyÃpyahetuprakÃrakaparÃmarÓÃnyataraparam, na tu parÃmarÓasyÃnumitikaraïatvenÃtra praveÓa÷/ yadyapi parvato vahnimÃn hradaÓca tathetyanumitau parvato vahnivyÃpyadhÆmavÃn hradaÓca tathetyÃdiparÃmarÓeæ ca samÆhÃlambane hrado na vahnimÃn nÃpi vahnivyÃpyadhÆmavÃnityÃdiviparÅtaniÓcayayo÷ pratibandhakatvÃt tadvi«aye 'tivyÃpti÷/ bÃdhÃdyasaÇgrahabhiyà tÃd­ÓÃnyataratvavyÃpakapratibadhyatÃniveÓÃsambhavÃt/ tathÃpi prak­tÃnumititvavyÃpakatvaprak­taparÃmarÓatvavyÃpakatvÃnyataravatpratibadhyatÃnirÆpitapratibandhakatÃniveÓÃt na do«a÷/ ata evÃnumitikaraïatvena parÃmarÓaniveÓopek«Ã/ bhramabhinnetyartha÷ iti/ bhamatvaæ ca 1svÃvacchinnatvasvÃnuyogini«ÂhaviÓe«yatÃnirÆpitatvasvapratiyogini«Âhatvatritayasambandhena saæsargaviÓi«ÂÃnyaprakÃratÃnirÆpakatvam/ tena parvato nirvahniriti j¤Ãnasya ki¤cidaæÓe pramÃtve 'pi na k«ati÷/ [190] yadrÆpÃvacchinnavi«ayaketi/ yadvi«ayaketyuktau viÓi«ÂaÓuddhayoranatirekÃt hrada ityÃdyekadeÓaj¤ÃnamÃdÃyÃsambhavassyÃditi tadupek«Ã/ kastarhi j¤ÃnaviÓe«a ityÃkÃÇk«ÃyÃæ tatpradarÓanamukhena ni«k­«ÂahetvÃbhÃsalak«aïaæ pradarÓayati - [190] evaæ ceti/ atrÃyamanumagama÷ --------------------------------- 1. svaÓabdena rajate idaæ rajatamiti pramÃyÃæ vi«ayabhÆta÷ ya÷ samavÃyÃkhya÷ saæbandha÷ sa grÃhya÷, tadavacchinnatvaæ rajatatvani«ÂhaprakÃratÃyÃmasti/ evaæ svaæ samavÃya÷ tadanuyogi rajataæ tanni«ÂhaviÓe«yatÃnirÆpitatvaæ ca rajatatvani«ÂhaprakaratÃyÃmasti/ eæva svaæ samavÃya÷ tatpratiyogi rajatatvaæ tanni«Âhatvaæ ca prakÃratÃyÃmasti/ ata÷ uktatritayasaæbandhena saæsargaviÓi«Âà pramÅyaprakÃratà tadanyà prakÃratà bhramÅyà rajatatvani«ÂhaprakÃratà tannirÆpakatvaæ bhrama iti/ --------------------------------- pak«atÃvacchedakaviÓi«ÂarÆpasattvaæ hetvÃbhÃsatvam/ vaiÓi«Âyaæ ca svaviÓi«ÂapratibadhyatÃnirÆpitapratibandhakatÃviÓi«Âatvasambandhena/ svavaiÓi«Âyaæ 1svÃvacchinnaviÓe«yatÃnirÆpitasÃdhyatÃvacchedakadharmasambandhÃvacchinnaprakÃratÃÓÃlyanumitiv­ttibhedapratiyogitÃvacchedaka tvasambandhÃvacchinnasvani«ÂhÃvacchedakatÃkapratiyogitÃkabhedavattvasvÃvacchinnaviÓe«yatÃnirÆpitasÃdhyavyÃpyahetuprakÃratÃÓÃliparÃmarÓav­ttibhedapratiyogitÃvacchedakatvasaæbandhÃvacchinnasvani«ÂhÃvacchedakatÃkaprat iyogitÃkabhedavattvobhayasambandhena/ pratibandhakatÃvaiÓi«Âyaæ ÃdheyatÃsambandhena/ sà ca 2svasetyÃdibhedavattvasaæbandhena/ svÃdhikaraïatà svÃvacchinnavi«ayakÃnÃhÃryÃprÃmÃïyaj¤ÃnÃnÃskanditaniÓcayatvasambandhena/ bhedapratiyogitÃvacchedakatà svarÆpasambandhena/ tenÃtrÃyaæ do«a ityÃdau na vÃkyabheda÷/ atrÃyaæ pratibadhyapratibandhakabhÃvani«kar«a÷/ hradatvÃdini«ÂhÃnavacchinnÃvacchedakatÃkaviÓe«yatÃnirÆpitasaæyogatvÃvacchinnasaæsargatÃkavahnitvÃdini«ÂhÃnavacchinnavacchedakatÃkaprakÃratÃkÃnÃhÃryabuddhitvÃvacchinnaæ prati hradatvÃdini«ÂhÃnavacchinnÃvacchedakatÃkaviÓe«yatÃnirÆpità yà vahnitvÃdini«ÂhÃnavacchinnÃvacchedakatÃkasaæyogasambandhÃvacchinnaprati yogitÃsambandhÃvacchinnaprakÃratÃnirÆpitasvarÆpasambandhÃvacchinnÃbhÃvatvÃvacchinnaprakÃratà tacchÃlyanÃhÃryatvÃdiviÓi«Âaj¤Ãnatvena virodhitvam/ atra jÃtimÃn vahnimÃniti j¤ÃnavyÃv­ttaye pratibadhyadiÓi jÃtimÃn vahnyabhÃvavÃnityÃdij¤ÃnavyÃv­ttye pratibandhakadiÓi anavacchinnatvaniveÓanam/ evaæ pratibadhyadiÓi kÃlikatvÃdinà saæyogÃvagÃhibhramasyÃpratibadhyatvopapattaye saæyogatvÃdinà padÃrthÃæntarÃvagÃhi bhramasyÃpratibadhyatvopapattaye saæyogatvÃdinà padÃrthÃæntarÃvagÃhibhramasya pratibadhyatvopapattaye ca saæyogatvÃvacchinnasaræsatÃpraveÓa iti dhyeyam/ j¤ÃnaviÓe«aniveÓe prayojanamÃha - [190] taneti/ [190] aprÃmÃïyaj¤ÃnaviÓi«Âasyeti/ vi«ayatvasÃmÃnÃdhikaraïyobhayasambandhenetyÃdi÷/ -------------------------------- 1. svaæ - pak«atÃvacchedakam/ atra sarvatra svaÓabda÷ do«atÃvacchedakarÆpapara÷/ -------------------------------- miÓravyÃkhyÃmupanyasyati - [191] paretvityÃdinÃ/ [191] du«ÂÃnÃmityÃdi/ tathà ca na du«ÂanirÆpaïapratij¤Ãvirodha iti bhÃva÷/ [191] idam - anumitipratibandhakayathÃrthaj¤Ãnavi«ayatvam/ [191] du«ÂÃnÃmeveti/ evena do«avyavaccheda÷/ nanu parvato vahnimÃn dhÆmÃdityÃdau parvato vahnyabhÃvavÃniti bÃdhabhramamÃdÃyÃtiprasaÇga÷/ tasyÃpyanumitipratibandhakatayà hetau tatprakÃrakagrahasya yathÃrthatvasambhavÃdityata Ãha - [191] parantviti/ nanu j¤ÃyamÃnavyabhicÃrÃdipratibandhakatÃmatÃÓrayaïe pratibandhakayathÃrthaj¤Ãnetyatra karmadhÃrayÃsambhavÃt lak«aïavÃkyÃrthÃnupapattirityata Ãha - [191] tadarthastviti/ anumitÅtyÃdilak«aïavÃkyÃrthastvityartha÷/ [191] eketi/ svavi«ayaketyartha÷ j¤ÃnaviÓe«aïam/ lak«ye lak«aïaæ grÃhayati - [191] dhÆmavÃnityÃdinÃ/ [191] ukteti/ ekaj¤Ãnavi«ayaprak­tahetutÃvacchedakadharmavattvarÆpetyartha÷/ evamagre 'pi [191] darÓitetyasya/ [191] taditi/ dhÆmÃbhÃvavadv­ttitvaviÓi«ÂavahnyÃdirÆpavyabhicÃretyartha÷/ nanu iha lak«aïe 'numitisÃmÃnyasya praveÓÃt parvato vahnimÃn dhÆmÃdityÃdÃvativyÃpti÷/ hrado dhÆmavÃnityÃdyanumitipratibandhako yo vyabhicÃra÷ dhÆmÃbhÃvavadv­ttitvaviÓi«ÂavahnyÃdirÆpa÷ prÃguktasaæbandhena tatprakÃrakapramÃviÓe«yatvasya dhÆmÃdisaddhetau sattvÃt ityÃÓaÇkÃæ nirÃrakaroti [191] prak­teti/ prak­tapak«akaprak­tasÃdhyakaprak­tahetuketyartha÷/ [191] saddhetÃvit i/ nÃtivyÃptirityanena sambandha÷/ [191] yathÃrthapadÃnupÃdÃna ityÃdi/ yadyapyanupadameva parvato vahnimÃn dhÆmÃdityÃdisthale tÃd­ÓavyabhicÃrÃdyaprasiddhyà nÃtiprasaÇgaprasaktirityuktatvÃt/ kathametatprayojanakathanasaÇgati÷/ tathÃpi dhÆmavÃn vahnerityatraiva rÃsabhÃdidharmikadarÓitasaæsargakatÃd­ÓavyabhicÃrÃdirÆpatatsthalapras iddhado«aprakÃrakabhramavi«e«yatÃmÃdÃya rÃsabhÃdÃvatiprasaÇga ityÃÓayÃt na do«a÷/ na caivaæ saddhetÃvityuktirayukteti vÃcyam/ iha saddhetupadasya prak­tahetubhinnaparatvÃt/ tathà ca saddhetÃvapi pak­tahetubhinne 'pi rÃsabhÃdÃviti Óe«a÷/ apinà prak­tahetusaægraha÷/ d­«ÂÃntatayà bhramapramÃsÃdhÃraïyenaiva j¤Ãnasya lak«aïe niveÓÃditi bhÃva÷/ [191] taditi/ yathÃrthapadetyartha÷/ [191] Ãhuriti/ atrÃyamasvarasa÷ --- anumitÅtyÃderde«alak«aïatve do«avattvaæ du«ÂÃnÃæ lak«aïaæ sphuÂatayà labhyate/ uktarÅtyà tasya du«Âalak«aïatve tu do«alak«aïaæ naiva labhyata iti Ói«yadhÅvaiÓadyÃsiddhi÷/ yadyapyanumitipratibandhaketyanena anumitipratibandhakatvaæ tallak«aïa labhyate tathÃpi tanmate 'numitipratibandhakavattvamityuktimÃtreïobhayasÃma¤jasye pratibandhakayathÃrthaj¤ÃnetyÃdyukterasvÃrasyamiti/ *{savyabhicÃranirÆpaïam}* saÇgrahe [195] sÃdhyÃbhÃvavadv­ttiriti/ atra kecit - vahnimÃn dhÆmÃdityÃdau ativyÃpti÷/ sÃdhyÃbhÃvavatÅ yà dhÆmÃdhikaraïatà tannirÆpitÃdheyatvasya dhÆmÃdau sattvÃt/ na ca sÃdhyÃbhÃvavanni«ÂhÃdhikaraïatÃnirÆpitÃdheyatvaæ vivak«itamiti na do«a iti vÃcyam/ evamapi dhÆmÃdhikaraïatà parvatÃnyà dhÆmÃdhikaraïatÃtvÃdityÃdau ativyÃpte÷/ tatra sÃdhyÃbhÃvavÃn parvata÷ tanni«chaÂhà yà dhÆmÃdhikaraïatà tannirÆpitÃdheyatvasya dhÆmÃdhikaraïatÃtve sattvÃt/ na ca sÃdhyÃbhÃvavannirÆpitatve sati sÃdhyÃbhÃvavanni«ÂhÃdhikaraïatÃnirÆpità yà Ãdheyatà iti vivak«aïÃt 1na do«a iti vÃcyam/ evamapi dhÆmÃdhikaraïatà adhikaraïatÃbhinnatvaparvatÃnyatvobhayavatÅ dhÆmÃdhikaraïatÃtvÃt 2ityatrÃtivyÃpte÷/ --------------------------------- 1. na do«a iti/ dhÆmÃdhikaraïatÃtvani«ÂhÃyÃmÃdheyatÃyÃæ sÃdhyÃbhÃvavatparvatani«ÂhadhÆmÃdhikaraïatÃnirÆpitatve 'pi sÃdhyabhÃvavatparvatanirÆpitatvÃbhÃvÃdauditi bhÃva÷/ 2. ityatrÃtivyÃpteriti/ tatra hi sÃdhyÃbhÃvavÃn parvata÷ dhÆmÃdhikaraïatà ca bhavati sÃdhyÃbhÃvavatpadena parvatasyopÃdÃne tanni«Âhà yà adhikaraïatà dhÆmÃdhikaraïatà tannirÆpitatvaæ dhÆmÃdhikaraïatÃtvani«ÂhÃyÃæ ÃdheyatÃyÃmasti, evaæ sÃdhyÃbhÃvavatpadena dhÆmÃdhikaraïatÃrÆpÃyÃ÷ adhikaraïatÃyÃ÷ upÃdÃne tannirÆpitatvaæ ca dhÆmÃdhikaraïatÃtvani«ÂhÃyÃmÃdheyatÃyÃmasti ityativyÃpterityartha÷/ --------------------------------- na ca sÃdhyÃbhÃvavadviÓi«ÂÃdheyatvaæ vivak«itam/ vaiÓi«Âyaæ ca svanirÆpitatvasvani«ÂhÃdhikaraïatÃnirÆpitatvobhayasambandhena/ ato na do«a iti vÃcyam/ evamapi prameyatvÃdhikaraïatà prameyatvÃdhikaraïatÃtvani«ÂhÃdheyatÃnirÆpitÃdhikaraïatÃbhinnà prameyatvÃdhikaraïatÃtvÃt ityatrÃtivyÃpte÷/ sÃdhyÃbhÃvavatÅ yà sÃdhyabhÆtabhedapratiyogyadhikaraïatà tannirÆpitatvasya sÃdhyÃbhÃvavatÅ yà tÃd­ÓÃdhikaraïatà tanni«Âhà yà prameyatvÃdhikaraïatà tannirÆpitatvasya ca prameyatvÃdhikaraïatÃtvani«ÂhÃdhikaraïatÃnirÆpitÃdheyatÃyÃæ sattvÃt/ na ca svani«ÂhÃdhikaraïatÃnirÆpitatvasthale svani«ÂhÃdhikaraïatÃnirÆpakatvaæ vÃcyam/ ÃdheyatÃyà adhikaraïanirÆpakatvÃbhÃvenoktado«ÃnavakÃÓÃditi vÃcyam/ evamapi ÃdheyatvÃdhikaraïatà ÃdheyatÃtvani«ÂhÃdhikaraïatÃnirÆpitÃdhikaraïatÃbhinnà ÃdheyatvÃdhikaraïatÃtvÃdityatrÃtivyÃpte÷/ ÃdheyatÃsÃmÃnyanirÆpitÃdhikaraïatÃnirÆpakatvasyÃdheyatÃmÃtre sattvÃt/ na ca svanirÆpakatvasthale svanirÆpakatÃvacchedakahetutÃvacchedakadharmasambandhÃvacchinnÃdheyatÃtvakatvaniveÓÃt na do«a iti vÃcyam/ tathà sati sÃdhyÃbhÃvavadav­ttitvarÆpavyÃpte÷ niruktavyabhicÃrÃbhÃvarÆpatve hetubhedena bhedÃpattyà kevalÃnvayigranthavirodhÃpatte÷/ tatra tÃd­ÓavyÃpterabhedasyoktatvÃt/ na ca svanirÆpakatvasambandhÃvacchinnasvani«ÂhapratiyogitÃkÃtyantÃbhÃvasvani rÆpitatvobhayasambandhena/ sÃdhyÃbhÃvavadviÓi«ÂÃdheyatvaæ vivak«itamiti na do«a÷/ ÃdheyatÃyà adhikaraïanirÆpakatÃvirahÃt iti vÃcyam/ v­ttyaniyÃmakasambandhasyÃtyanatÃbhÃvapratiyogitÃnavacchedakatÃmate uktapari«kÃrÃsambhavÃt/ na ca svanirÆpakatvasambandhÃvacchinnasvani«ÂhÃvacchedakatÃkapratiyogitÃkabhedavattvameva niveÓyamiti na do«a÷/ v­ttyaniyÃmakasambandhasyÃpyanyonyÃbhÃvapratiyogitÃvacchedakatÃvacchedakatÃyÃ÷ sarvasaæmatatvÃt iti vÃcyam/ tathÃsati dhÆmavÃn vahneritpayÃdÃvasambhavÃpatte÷/ nirÆpakatayà ayogolakÃdimato 'prasiddheriti vadanti/ atrocyate-vilak«aïanirÆpitatvasambandhena sÃdhyÃbhÃvavadviÓi«ÂÃdheyatvaæ vivak«itam/ vailak«aïyaæ cÃkhaï¬opÃdhi÷/ na ca tatra mÃnÃbhÃva iti vÃcyam/ kÃryatÃyÃ÷ kÃraïamityÃdyavyavahÃrÃt kÃryasya kÃraïamiti vyavahÃrÃcca vilak«aïaniyapitatvasya «a«ÂhyarthatÃyà gadÃdhareïa bÃdhagranthe uktatayà tattulyayuktyà adhikaraïe vartate, adhikaraïatÃyÃæ vartata ityÃdivyavahÃrÃvyavahÃrÃbhyÃæ vilak«aïanirÆpitatvasya saptamyarthatÃyà apyÃvaÓyakatvÃt/ vailak«aïyasya cÃkhaï¬opÃdhirÆpÃdanyasya nirvaktumaÓakyatvÃt iti bodhyay/ anye tu sÃdhyÃbhÃvavanni«ÂhÃdhikaraïatÃnirÆpakatvaæ vivak«itamiti na do«a ityÃhu÷/ taccintyam - prameyÃdhikaraïatà parvatÃnyà prameyÃdhikaraïatÃtvÃdityÃdÃvavyÃpte÷/ prameyatvena prak­tahetorapi tÃd­ÓÃdhikaraïatÃnirÆpakatvÃt iti/ prakÃÓikÃyÃm [196] sÃdhyatÃvacchedakadharmasaæbandhÃvacchinneti/ sÃdhyatÃvacchedakadharmasambandhaparyÃptÃvacchedakatÃketyartha÷/ tena dvitvÃdyavacchinnÃbhÃvaviÓi«ÂÃbhÃvayo÷ saæyogasamavÃyobhayasaæbandhÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃvasya ca vyÃv­tti÷/ tÃd­ÓÃvacchedakatÃkatvaæ ca tÃd­ÓadharmetaradharmÃnavacchinnatve sati sÃd­ÓasambandhetarasambandhÃnavacchinnatvam/ dharmasambandhayorniveÓaprayojanamÃha - [196] teneti hetutÃvacchedakasaæbandhapraveÓanaæ ca vahnimÃn dhÆmÃdityÃdau vipak«abhÆte hradÃdau kÃlikÃdinÃæ dhÆmÃdessattvÃt ativyÃptivÃraïÃya/ [196] sÃdhyÃbhÃvavattÃyÃm sÃdhyÃbhÃvani«ÂhÃdheyatÃyÃm/ nanu kapisaæyogÅ etatvÃdityÃdau ativyÃpti÷/ ÓuddhaviÓe«aïatÃyÃstÃd­ÓatvÃdityata Ãha - kapÅti/ [196] digiti/ ÃkÃÓÃbhÃvatvÃvacchinnakÃlikaviÓe«aïatÃsaæbandhÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃvavÃn ÃtmatvÃdityÃdau kÃlikaviÓe«aïataiva tÃd­Óasambandha÷/ yadi ca 'adhikaæ tu' ityÃdi nyÃyena niravacchinnaviÓe«aïatÃsaæsargakakapisaæyogÃbhÃvaprakÃrakaniÓcayamÃdÃya taddo«atÃdavasthyamityucyate/ tadà yaddharmaparyÃptÃvacchedakatÃkasaæsargatÃnirÆpitasÃdhyÃbhÃvaprakÃratÃkaniÓciya÷ pratibandhaka÷ taddharmaparyÃptÃdheyatÃvacchedakatÃniveÓÃt na do«a÷/ na caivamapi tÃd­ÓasamÆhÃlambanaj¤ÃnamÃdÃya taddo«atÃdavasthyamiti vÃcyam/ tÃd­ÓaniÓcayasÃmÃnyaæ pratibandhakamityarthavivak«aïÃt/ tathà ca j¤Ãnatvav­ttidharmaparyÃptÃvacchedakatÃkatvaæ niveÓyam/ v­ttiÓca svasetyÃdi bhedavattvasaæbandhena/ svÃdhikaraïatà svaparyÃptÃvacchedakatÃkasaæsargatÃkasÃdhyÃbhÃvaprakÃratÃnirÆpitaviÓe«yatÃvacchedakatÃnirÆpakaniÓcayatvasaæbandhena/ bhedapratiyogitÃvacchedakatÃsvÃÓrayaviÓi«Âatvasaæbandhena/ vaiÓi«Âyaæ tÃdÃtmyasvaviÓi«ÂapratibadhyatÃnirÆpitapratibandhakatvobhayasambandhena/ svavaiÓi«Âyaæ svaviÓe«yatÃvacchedakadharmÃvacchinnaviÓe«yatÃnirÆpitasÃdhyatÃvacchedakadharmasambandhÃvacchinnaprakÃratÃÓÃlyanÃhÃryaj¤Ãnav­ttibhedapratiyogitÃvacchedakatvasaæbandhÃvacchinnasvani«ÂhÃvacchedakatÃkapratiyogitÃkabhedavattvasaæbandhena/ nÃto vyabhicÃrasya viÓi«ÂaikÃrtharÆpatÃbhaÇga iti/ sapak«av­ttitvasÃmÃnyÃbhÃvaniveÓasyÃvaÓyakatayà tata eva ki¤citsapak«amÃdÃya do«avirahÃt sarvapadavaiyarthyathmatyÃÓaÇkyÃha- [196] sapak«av­ttitveti/ nanu sapak«atvaæ yadi sÃdhyavattvamÃtraæ tadà asambhava÷/ ÓabdatvÃdÃvanityatvÃdisÃmÃnÃdhikaraïyasattvÃdityata Ãha - [196] sapak«apadamiti/ nanu ÓabdÃdÃvanityatvÃdisÃdhane ÓabdatvÃdi÷saddhetureveti kathaæ tasyÃsÃdhÃraïahetvÃbhÃsatetyÃÓaÇkyÃha - [197] Óabda ityÃdi/ [197] sampradÃyavida÷ präca÷/ navÅnamatasya nirdu«ÂatvÃt prÃhurityuktam/ [195] anvayavyatirekad­«ÂÃntarahito 'nupasaæhÃrÅ iti saægrahoktayathÃÓrutalak«aïe siddhyasiddhibhyÃæ vyÃghÃta ityÃlocyÃha - [197] anvayavyatireketi/ yatki¤ciddharmiïi sÃdhyaniÓcayasya sÃdhyÃbhÃvaniÓcayasya và sattve anupasaæhÃravyavahÃravirahÃt daladvayopÃdÃnam/ *{viruddhanirÆpaïam}* nanu virodhÃsÃdhÃraïyayorabhedaprasaÇga÷ ityata Ãha - [203] sÃdhyÃbhÃveti/ sÃk«Ãt - parÃmarÓamadvÃrÅk­tya/ tadabhÃvavyÃpyavattÃj¤Ãnavidhayeti yÃvat/ *{satpratipak«anirÆpaïam}* [203] yasya sÃdhyÃbhÃvasÃdhakamityÃdisaÇgrahavÃkye «a«ÂhyantayacchabdÃrthasya sÃdhye 'nvaya÷/ pak«a ityadhyÃhÃryam/ prÃcÅnamate satpratipak«asyÃnityado«atvena saddhetorapi tadvyavahÃrasye«Âatvena vidyata ityasya j¤Ãyata ityartha÷ karmÃkhyÃtÃÓrayaïÃt/ navyamate tu kartrÃkhyÃtÃÓrayaïena vartata ityartha÷/ sÃdhakam - vyÃpyatayà g­hyamÃïamityartha÷/ prÃcÃæmate/ navÅnamate tu vyÃpyamityartha ityabhiprÃyeïa vyÃca«Âe - [203] yatsambandhÅtyÃdi/ [203] navÅnÃ÷ punariti/ sÃdhyÃbhÃvavyÃpyahetvantaravatpak«a÷ satpratipak«a÷/ vyÃptiÓcÃnvayato vyatirekataÓca bodhyÃ/ tadgrahaÓca tadabhÃvavyÃpyavattÃgrahavidhayÃnumitivirodhÅti bhÃva÷/ *{asiddhanirÆpaïam}* [203] pak«e pak«atÃvacchedakaviraha iti/ tajj¤Ãnasya pak«atÃvacchedakaviÓi«Âapak«agrahavirodhitvam/ [203] pak«e hetvabhÃva iti/ tadgrahasya ca pak«adharmatÃvagÃhiparÃmarÓavirodhitvaæ bodhyam/ nanu bÃdhÃderivopÃdherapi do«atvÃt tadviÓi«ÂasyÃtiriktahetvÃbhÃsatvamÃvaÓyakatvaæ bÃdhitÃdivat upadheyasaÇkare 'pÅti nyÃyÃt/ ata÷ sopÃdhiko vyÃpyatvÃsiddha ityasaÇgatamiti hetvÃbhÃsapa¤catvavyÃghÃtÃpattirityata Ãha - [204] upÃdheriti/ nanu sÃdhyÃprasiddhisÃdhanÃprasiddhirÆpayorde«ayoradhikayossattvÃt kathaæ hetvÃbhÃsÃnÃæ päcavidhyamityÃÓaÇkya tayorvyÃpyatvÃsiddhÃvantarbhÃvÃt na tadvirodha ityÃha - [204] atredamavadheyamityÃdinÃ/ *{upÃdhinirÆpaïam}* saægrahe [207] sÃdhyavyÃpakatve satÅtyÃdi/ atra ca vahnimÃndhÆmÃdityÃdau dravyatvÃderghaÂÃdeÓca vÃraïÃya daladvayopÃdÃnam/ nanu sÃdhyavyÃpakatvaæ sÃdhyavanni«ÂhÃbhÃvÃpratiyogitvarÆpaæ cet, tadà asambhava÷; sarveæ«Ãmeva dvitvÃdyavacchinnÃbhÃvapratiyogitvÃt/ kiæ tu sÃdhyavanni«ÂhÃbhÃvapratiyogitÃnavacchedakadharmavattvam/ tathà ca vahnimÃn dhÆmÃditpayÃdau vahnitvÃdinà mahanasÅyavahnyÃde÷ sÃdhyavyÃpakatvÃt upÃdhitÃpattirityata Ãha - prakÃÓikÃyÃm [207] sÃdhyavyÃpakatvetyÃdi/ sÃdhyatÃvacchedakasaæbandhena sÃdhyavanni«ÂhÃbhÃvÅyopÃdhitÃghaÂakasaæbandhÃvacchinnapratiyogitÃnavacchedaka÷ sÃdhanatÃvacchedakasaæbandhena sÃdhanavanni«ÂhÃbhÃvÅyopÃdhitÃghaÂakasambandhÃvacchinnapratiyogitÃvacchedakaÓca ya 1upÃdhitÃghaÂakadharma÷ tadvattvamityartha÷/ ayamatrÃnugama÷ -- bhedaviÓi«ÂopÃdhitÃvacchedakadharmavattvaæ upÃdhilak«aïam/ vaiÓi«Âyaæ svÃÓrayatvasvaviÓi«ÂopÃdhitÃvacchedakasambandhÃvacchinnasÃdhanavanni«ÂhÃbhÃvÅyapratiyogitÃvacchedakatvobhayasambandhena/ svavaiÓi«Âyaæ svapratiyogitÃvacchedakatÃsambandhena/ avacchedakatà svÃvacchinnasÃdhyavanni«ÂhÃbhÃvapratiyogitÃvacchedakatvasambandhÃvacchinanà iti/ upÃdhitÃvacchedakasambandhapraveÓaphalamÃha --- teneti/ kecittu - upÃdhitÃghaÂakasambandhaviÓi«ÂopÃdhitÃghaÂakadharmavattvaæ lak«aïam/ vaiÓi«Âyaæ svÃvacchinna sÃdhyavanna«ÂhÃbhÃvapratiyogitÃvacchedakatvasambandhÃvacchinnasvani«ÂhÃvacchedakatÃkapratiyogitÃkabhedavattvasvà vacchinnasÃdhanavanni«ÂhÃbhÃvÅyapratiyogitÃvacchedakatvobhayasambandhenet i vadanti/ vastutastu avacchedakatÃviÓi«Âadharmavattvam tat/ vaiÓi«Âyaæ svÃÓrayatvasvaviÓi«ÂÃvacchedakatvasambandhÃvacchinnasvani«ÂhÃvacchedakatÃkapratiyogitÃkabhedavattvobhayasaæbandhena/ -------------------------------- 1. upÃdhitÃghaÂakadharma iti/ upÃdhitÃvacchedakadharma ityartha÷/ upÃdhitÃghaÂakasaæbandhetyatrÃpi upÃdhitÃvacchedakasaæbandhetyartha÷/ -------------------------------- svavaiÓi«Âyaæ svÃvacchedakasaæbandhÃvacchinnatvasvaviÓi«ÂapratiyogitÃnirÆpitatvobhayasaæbandhena/ svavaiÓi«Âyaæ svanirÆpakapratiyogitÃviÓi«Âatvasaæbandhena/ vaiÓi«Âyaæ svÃvacchedakasambandhÃvacchinnatvasvanirÆpakÃbhÃvani«ÂhasÃdhanatÃvacchedakasaæbandhena sÃdhanatÃvacchedakÃvacchinnavannirÆpitÃdheyatÃvacchedakasambandhÃvacchinnasÃdhyatÃvacchedakÃvacchinnavannirÆpitÃdheyatÃvadabhÃvÅyatvobhayasaæbandhena/ ato na sambandhÃntarÃïyÃdÃya dÆ«aïÃvakÃÓa iti/ [208] avyÃptimiti/ vÃyu÷ pratyak«a ityÃdau udbhÆtarÆpÃde÷ guïÃdisÃdhÃraïaÓuddhasÃdhyavyÃpakatvÃbhÃvÃditi bhÃva÷/ [208] yaddharmaviÓi«ÂasÃdhyetyÃdi/ pak«adharmÃdiviÓi«ÂopÃdhitÃvacchedakadharmavattvamiti ni«kar«a÷/ vaiÓi«Âyaæ svÃvacchinnasÃdhyanirÆpitatatsambandhÃvacchinnavyÃpakatÃvacchedakatvasvÃvacchinnasÃdhananirÆpitatatsambandhÃvacchinnÃvyÃpakatÃvacchedakatvobhayasaæbandhena/ vastutastu adhikaraïatÃviÓi«ÂarÆpavatvaæ vivak«itam/ vaiÓi«Âyaæ svÃÓrayÃvacchedakatvasvaviÓi«ÂapratiyogitÃvacchedakatvasaæbandhÃvacchi nnasvani«ÂhÃvacchedakatÃkapratiyogitÃkabhedavattvÃbhaya sambandhena/ svavaiÓi«Âyaæ svÃÓrayÃvacchedakasaæbandhÃvacchinnatvasvanirÆpakapak«adharmÃdiviÓi«ÂasÃdhyavanni«ÂhÃtyantÃbhÃvÅyatvobhayasaæbandhena/ adhikaraïatà ca svÃvacchinnasÃdhanavanni«ÂhÃbhÃvÅyatvasambandhÃvacchinnÃ/ tenÃtrÃyamupÃdhirityatra na vÃkyabheda÷/ vastutastu adhikaraïatÃviÓi«ÂadharmavattvamupÃdhilak«aïam/ vaiÓi«Âyaæ svanirÆpakabhedapratiyogitÃkÃdhikaraïatÃnirÆpakabhedapratiyogitÃvacchedakasaæbandhÃvacchinnatvasvaviÓi«ÂapratiyogitÃnirÆpitatvobhayasaæbandhena/ svavaiÓi«Âyaæ svaviÓi«ÂasÃdhyavannirÆpitÃdheyatÃvadabhÃvÅyatvasvanirÆpakabhedapratiyogitÃvacchedakÃdhikaraïatÃÓrayasambandhÃvacchinnatvobhayasambandhena/ svavaiÓi«Âyaæ svÃÓrayasaæmbandhÃvacchinnatvasaæbandhena/ dvitÅye vaiÓi«Âyaæ svanirÆpakabhedapratiyogitÃvacchedakÃdhikaraïatÃnirÆpakabhedapratiyogi tÃvacchedakasaæbandhÃvacchinnatvasvaviÓi«ÂapratiyogitÃnirÆpitatvobhayasaæbandhena/ svavaiÓi«Âyaæ svanirÆpakabhedapratiyogitÃvacchedakÃdhikaraïatÃÓrayasambandhÃvacchinnatvasvaviÓi«ÂasÃdhanavannirÆpitÃdheyatÃvadabhÃvÅyatvobhayasambandhena/ svavaiÓi«Âyaæ svÃÓrayasambandhÃvacchinnatvasambandhena/ atra sÃdhyavattvaæ sÃdhyatÃvacchedakasambandhena sÃdhyatÃvacchedakÃvacchinnavattvam, tena saæbandhÃntareïa sÃdhyÃdhikaraïamÃdÃya na do«a÷/ na và viÓi«ÂasattÃvÃn jÃterityÃdau dravyatvÃderÆpÃdhitÃnupapatti÷/ evaæ sÃdhanavattvamapi sÃdhanatÃvacchedakasambandhena sÃdhanatÃvacchedakÃvacchinnavattvam/ tena saæbandhÃntareïa sÃdhanÃdhikaraïamÃdÃya na do«a÷/ na và dravyaæ viÓi«ÂasattvÃdityÃdau guïÃderupÃdhitÃpatti÷ evaæ vyÃv­ttyantaramavaseyam/ kasyaciditi/ parvatÅyadhÆmÃdherityartha÷/ [208] idaæ-bahirdravyasya pak«adharmatÃkathanam/ tena bÃhyapratyak«avi«ayatvasya sÃdhyatÃyÃæ dravyatvamÃtrameva pak«adharma iti sÆcitam/ [208] anityatvavyÃpakamiti/ dÅpikÃvÃkye 'nityatvapadasya janyatvavinÃÓitvasÃdhÃraïatvÃt prak­tÃnuguïyÃrthamÃha --- [208] vinÃÓitveti/ anyathà tÃd­ÓasÃdhyavyÃpakatvopÃdanaparatvaæ tÃd­Óagranthasya na saæbhavatÅti bhÃva÷/ *{bÃdhitanirÆpaïam}* [208] yasya sÃdhyÃbhÃva iti saægrahapaÇktau pak«a ityadhyÃhÃryam/ tathà cÃnumÃnÃtiriktapramÃïajanyapak«adharmikaniÓcaprakÃrÅbhÆta÷ yaddhetusaæbandhi yat sÃdhyaæ tadabhÃva ityartha÷/ sambandhaÓca hetusÃdhyabhÃvalak«aïa÷/ atra bÃdhÃdiniÓcayÃnÃæ kutra kena rÆpeïa pratibandhakatvamityÃÓaÇkÃyÃmÃha - dÅpikÃyÃm bÃdhasyetyÃdinÃ/ *{do«ÃïÃmanumitipratibandhakatvaprakÃraÓodhanam}* bÃdhaÓabdasya do«aviÓe«e 'pi prayogÃdÃha --- prakÃÓikÃyÃm [212] bÃdhasya sÃdhyÃbhÃvavattÃniÓcayasyeti/ dÅpikÃyÃm [212] satpratipak«asya virodhij¤ÃnajanakasÃmagrÅtveneti/ satpratipak«asya satpratipak«aj¤Ãnasya/ virodhij¤ÃnajanakasÃmagrÅtvena tadabhÃvavattÃj¤ÃnajanakasÃmagrÅtvena/ atra navÅnÃ÷ --- sÃmagrÅtvamekakÃraïaviÓi«ÂÃparakÃraïatvamiti pratibandhakatÃvacchedakagarbhe kÃraïÃntarapraveÓo ni«phala÷ gauravasampÃdakaÓceti viÓe«yabhÆtaj¤Ãnasya tadabhÃvavyÃpyavattÃj¤Ãnatvenaiva pratibandhakatvamucitam, lÃghavÃt/ evaæ pratihetuvyÃpaka÷ sÃdhyÃbhÃva÷ pratihetumÃn pak«a iti viÓakalitaj¤ÃnadbayasÃdhÃraïatayà j¤ÃnaviÓi«Âaj¤Ãnatvenaiva virodhitvamÃvaÓyakam/ etena virodhij¤Ãnajanakatvena virodhitvamityapi pratyuktamiti prÃhu÷/ tanmataæ darÓaæyati --- prakÃÓikÃyÃm [212] vastutastviti/ nanu dÅpikÃyÃm sÃdhÃraïasya ityÃdyasaÇgatam, du«ÂahetorevasÃdhÃraïaÓabdÃrthatayà tasyÃvyabhicÃrÃbhÃvarÆpatvÃsambhavÃt ityata Ãha- [292] bhÃvapradhÃnanirdeÓatayeti/ vaiÓi«Âye t­tÅyÃ/ [212] evamagre 'pÅti/ viruddhasyetyÃdÃvityartha÷/ vastutastu viruddhasyetyatra bhÃvekta pratyayamaÇgÅk­tya virodhasyetyartha÷ sulabha iti dhyeyam/ nanu sÃdhyÃbhÃvavadv­ttitvaj¤Ãnasya hetudharmikasya sattve 'pi hetusamÃnÃdhikaraïetyÃdivyÃpti÷ na hetau g­hyata ityanubhavasiddham, tacca nopapadyate/ sÃdhyÃbhÃvavadv­ttitvaj¤Ãnasya grÃhyÃbhÃvÃnavagÃhitvena tÃd­ÓavyÃptij¤ÃnavirodhitvÃsambhavÃt ityÃÓaÇkyÃha - [212] hetÃviti/ vyÃptÅti/ hetusamÃnÃdhikaraïetyÃdivyÃptÅtyartha÷/ [212] maïimantrÃdinyÃyeneti/ tena grÃhyÃbhÃvÃnavagÃhitvena tÃd­ÓavyabhicÃragrahasya tÃd­ÓavyÃptigrahÃvirodhitve 'pi na taddaÓÃyÃæ tadÃpattiriti bhÃva÷/ [212] viÓi«ÂavyÃptyabhÃvatayetyÃdi/ athÃtra dhÆmavÃn vahnerityÃdau hetuvyÃpakasÃdhyÃprasiddhyà tadghaÂitaviÓi«ÂavyÃpateraprasiddhyà tadabhÃvasya sutarÃmaprasiddhyà kathamÃbhÃsatÃ/ na ca - svavyÃpakatÃvacchedakasÃdhyatÃvacchedakÃvacchinnasÃmÃnÃdhikaraïyasambandhÃvacchinnahetuni«ÂhapratiyogitÃkÃtyantÃbhÃva eva hetuni«Âha÷ vyÃpyatvÃsiddhiriti na do«a÷/ tÃd­ÓasÃmÃnÃdhikaraïyasaæbandhena hetuviÓi«ÂahetumÃn pak«a iti j¤Ãnasyaiva cÃnumitihetutvam ato na tasyÃbhÃsatÃnupapattiriti vÃcyam/ tathà sati prÃguktavyabhicÃrÃdÅnÃmÃbhÃsatÃnupapateraÓakyaparihÃratvÃditi/ maivam/ yata÷ svav­ttibhedapratiyogitÃvacchedakatvasvÃvacchinnasÃmÃnÃdhikaraïyobhayasambandhena sÃdhyatÃvacchedakaviÓi«ÂahetumÃn pak«a iti j¤ÃnamevÃnumitiheturÆpeyate bhedapratiyogitÃvacchedakatà svasetyÃdyavacchedakatvasambandhena/ uktasvav­ttibhedapratiyogitvasaæbandhÃvacchinnasÃdhyatÃvacchedakani«ÂhapratiyogitÃkÃbhÃvavaddhetureva vyabhicÃra÷/ svÃvacchinnasÃmÃnÃdhikaraïyasambandhÃvacchinnasÃdhyatÃvacchedakani«ÂhapratiyogitÃkÃtyantÃbhÃvavaddhetureva vyÃpyatvÃsiddhi÷/ uktagranthasyÃpyatraiva tÃtparyam/ ato na dhÆmavÃn vahnerityÃdau uktarÅtyà tadaprasiddhiriti madekapariÓÅlita÷ panthÃ/ kecittu - sÃdhyatÃvacchedakani«Âha hetuvyÃpakatÃvacchedakatvahetvadhikaraïav­ttitÃvacchendakatvobhayÃbhÃvo vivak«ita iti nÃprasiddhiriti vadanti/ tattuccham --- dhÆmavÃn vahnerityÃdau hetuvyÃpakasÃdhyasamÃnÃdhikaraïahetumÃn pak«a u iti j¤Ãnasya sÃdadhyatÃvacchedake hetvadhikaraïav­ttitÃvacchedakatvÃnavagÃhitayà darÓitobhayÃbhÃvasya tadvirodhitayà hetvÃbhÃsatÃyà durva¤catvÃt/ darÓitaj¤Ãne tulyavittivedyatÃnyÃyena niyamatastadbhÃne mÃnÃbhÃvÃt/ pratyak«arÆpe tÃd­Óaj¤Ãne katha¤cit tasya tathà bhÃne 'pi anumitau ÓÃbde ca tadbhÃne niyÃmakÃbhÃvena tÃd­ÓÃbhÃvagrahadaÓÃyÃæ tÃd­ÓaparÃmarÓasambhavÃt anumityutpÃdasambhavena tÃd­ÓÃbhÃvasya hetvÃbhÃsatÃyà ayuktatvÃt/ tÃd­ÓaparÃmarÓasya tulyarÆpobhayÃnavagÃhitvena tÃd­ÓobhayÃbhÃvagrahapratibadhyatvÃyogÃt/ tÃd­ÓaparÃmarÓe dhÆmatvÃdirÆpasÃdhyatÃvacchedakasya svarÆpata eva bhÃnena vyÃpakatÃvacchedakatvÃdyaæÓe tasya niyamato 'vacchedakakatvena sutarÃæ viparÅtaniÓcayapratibadhyatvÃsaæbhavÃcca/ dhÆmatvatvÃdirÆpeïadhÆmatvÃdibhÃnopagame ca dhÆmatvatvÃdyanavacchinnavidheyatÃvacchedakatÃkÃnumityanupapattiprasaÇgÃt/ yadapi hetuvyÃpakatÃvacchedakatvahetvadhikaraïav­ttitÃvacchedakatvobhayaviÓi «ÂasÃdhyatÃvacchedakahetumÃn pak«a iti parÃmarÓasyÃnumitihetutvaæ svÅkriyate, nÃto do«a iti --- tadapi na sat/ kÃraïatÃvacchedakagarbhe hetutÃvacchedakÃvacchinnavi«ayatÃyÃ÷ tredhà niveÓena vyÃpyatvÃsiddhe÷/ [212] viÓi«ÂavyÃptyabhÃvatayeti dÅpikÃvÃkyena hetuni«ÂhÃbhÃvasyaiva do«atÃpratÅte÷ tÃvatÃpi tadanupapÃdanÃcca/ hetubhÆtaparÃmarÓe bahuvrÅhyarthasya sambandhasyÃdhikasya bhÃnena mahÃgauravÃcca iti sarvamanavadyam/ dÅpikÃyÃm [212] vyÃptisaæÓayÃdhÃyakatveneti/ ÃdhÃyakatvaæ prayojakatvam/ nanu vyÃptisaæÓayaprayojakatvaæ kathaæ tayorityata÷ tadupapÃdanayati --- prakÃÓikÃyÃm [213] hetÃvasÃdhÃraïyÃdÅti/ Ãdinà anupasaæhÃritvasaægraha÷/ prÃcÅneti/ navÅnamataæ tu prÃgevoktamiti bhÃva÷/ [213] vyÃptij¤Ãnapratibandhaka÷ -- vyÃptij¤ÃnavirodhidhÅvi«aya÷/ paramukhanirÅk«akasyetyatra pratibandha ityÃdi÷/ [213] tathà cetyÃdi/ atrÃyamÃÓaya÷ --- hetvÃbhÃsasÃmÃnyalak«aïe nivi«ÂamanumititatkaraïÃnyatarapratibandhakatvam na tÃvat tadanutpÃdaprayojakatvam/ vyabhicÃritÃsambandhena upÃdhiviÓi«ÂahetÃvatiprasaÇgÃt/ evaæ ca hetÃvupÃdhiprakÃrakaj¤ÃnÃbhÃvasya parÃmarÓakÃraïatÃvirahÃt nÃtivyÃptiriti/ Óithilam ayuktam/ pak«atÃvacchedakaviÓi«Âapak«agrahÃvirodhitvasyaivÃÓrayÃsiddhilak«aïatayà sÃdhyavatpak«e tadabhÃvÃt uktalak«aïe ca sÃdhyasaæÓayÃæÓaniveÓasya viphalatvena saæÓayasya pak«atÃtvanirÃsÃcca darÓitasya Óithilatvamiti bhÃva÷/ dÅpikÃyÃm/ [212] ÃÓrayÃsiddhÃvantarbhavatÅti/ ayaæ bhÃva÷ - ÃÓrayasya pak«atÃviÓi«ÂasyÃsiddhi÷ ceneti vigraha÷/ tathà ca sÃdhyaniÓcayadaÓÃyÃæ sÃdhyasaæÓayarÆpapak«atÃviraheïa tadviÓi«Âasya pak«atÃvacchedakÃvacchinnasya tadÃnÅmasiddhe÷/ sÃdhyavatpak«asya tatrÃntarbhÃva ucita iti bhÃva÷/ siddhasÃdhanasyÃÓrayÃsiddhyantarbhÃvaprayojakaæ pak«atÃvighaÂakatvamupapÃdayati --- [213] prakÃÓe tanamata iti/ prÃcÅnamata ityartha÷/ ayaæ bhÃva÷ -- pak«atÃvighaÂakatvaæ ÃÓrayÃsiddhitvam/ vighaÂakatvaæ ca virodhigrahavi«ayatvam/ pak«atà ca pak«atÃvacchedakaviÓi«Âapak«adharmakasÃdhyasaæÓayÃtmikà prÃcÅnamate/ tathà ca pak«ani«Âhapak«atÃvacchedakavirahasnya sÃdhyavatpak«asya ca niÓcayadaÓÃyÃmuktapak«atÃyà asambhavÃt/ ubhayorapi tathÃtvamavyÃhatamiti sÃdhyavatpak«asya siddhasÃdhanarÆpasyÃÓrayÃsiddhirÆpatayà nÃdhikyÃpattiriti na vibhÃgavyÃghÃtaÓaÇketi bhÃva÷/ siddhe÷ pÆrvaæ parato và yatra si«Ãdhayi«Ã tatra si«Ãdhayi«ÃvirahakÃlÃvacchedena siddhe÷/ pratibandhakatÃyà ÃvaÓyakatvena sÃdhvatpak«ÃtiprasaÇgatÃdavasthyamiti ÓaÇkÃnirÃsÃyokta¤ [213] kevalamiti/ anena siddhe÷ si«Ãdhayi«ÃsÃhityÃbhÃvavyavaccheda÷/ tathà ca siddhe÷ pÆrvaæ parataÓca yatra si«Ãdhayi«Ã jÃtà tatra siddheratÃthÃtvÃt nÃtiprasaÇga ityartha÷// *{// iti prasaraïÃkhyÃyÃæ dÅpikÃprakÃÓavyÃkhyÃyÃmanumÃnapariccheda÷//}* *{samÃpta÷}* *{/ / /}* *{upamÃnapariccheda÷}* [218] kutaÓcidÃraïyakapuru«ÃdityÃdisaÇgrahavÃkye pa¤camyÃ÷ prayojyatvamartha÷/ tasya ÓrudhÃtvarthaÓÃbdabodhe anvaya÷/ iti Óabdasya ÓabdÃnvayÅtyÃkÃrakatvamartha÷/ sphuÂamanyat/ yattu itiÓabda÷ tÃd­ÓÃnupÆrvyavacchinnavÃkyapara÷, ÓrudhÃto÷ ÓrÃvaïapratyak«amartha÷/ tatra vi«ayitayà vÃkyasyÃnvaya÷ iti - tattuccham - smarannityuktasm­tisÃmagrÅpravi«ÂÃvaÓyakaÓÃbdarÆpÃnubhavapratipÃdanaparatvasambhave tatparityÃgenÃnupayuktÃnyathÃsiddhavÃkyasÃk«ÃtkÃrapratipÃdanaparatÃyà anyÃyyatvÃt/ prakÃÓe [218] avasarasaÇgatyeti/ pratibandhakÅbhÆtaÓi«yajij¤ÃsÃniv­tyuttarakÃlÅnÃvaÓyavaktavyatvamavasara÷/ t­tÅyÃrthÃdikaæ sarvamapi pÆrvavat/ nanu [218] saæj¤Ãsaæj¤isaæbandhaj¤Ãnamupamitiriti saÇgrahavÃkyena upamite÷ padapadÃrthasambandhavi«ayakaj¤Ãnatvaæ lak«aïamuktam - tanna yujyate/ tÃd­ÓÃnumityÃdÃvativyÃpte÷/ atastÃd­ÓasaÇgrahavÃkyaæ nopamiterlak«aïakathanaparam api tu tatsvarÆpamÃtrapradarÓanaparamityÃha - [218] upamitisvarÆpamiti/ kiæ tarhi tasyà lak«aïamityÃkÃÇk«ÃyÃm Ãha - [218] lak«aïaæ tviti/ gamyetyantam upamititvasya jÃtirÆpatÃyÃæ pramÃïasÆcanÃya/ [218] etena smaranniti vartamÃnanirdeÓena/ [218] Ãhuriti/ atra ca saægrahakÃrasya kutaÓcidÃraïyakÃdityÃdyabhihitavata÷ atideÓavÃkyÃrthavi«ayakaÓÃbdabodha÷ karaïam tadvi«ayakaæ smaraïaæ vyÃpÃra÷- upamiti÷ phalamiti matapradarÓanamevÃbhimatam, na tu sÃd­ÓyÃdiviÓi«Âapiï¬adarÓanaæ karaïaæ tÃd­Óasmaraïaæ vyÃpÃra÷ upamiti÷ phalamiti matapradarÓanam/ tathÃsati Óabdaprayogasya svÃdhÅnatvena smari«yanniti piï¬aæ paÓyatÅti brÆyÃt, ata÷ smarannityÃdyuktisvÃrasyaparyÃlocanayà pÆrvamatamevÃbhimatam, na tu dvitÅyaæ matamiti tatpradarÓanaparatayà tÃd­ÓagranthavyÃkhyÃnÃnaucityamarucibÅjam/ saægrahe vÃkyeti/ gosad­Óo gavayapadavÃcya iti svarÆpÃtideÓetyÃdi÷/ [218] udbodhakÃntareti/ sÃd­ÓyaviÓi«Âapiï¬adarÓanÃtiriktÃd­«ÂÃdirÆpodbodhaketyartha÷/ [219] sÃd­Óya(viÓi«Âapiï¬a)darÓanÃnantaramityÃdi/ atropamite÷ayaæ gavayapadavÃcya ityÃnakÃratvopagame gavayavyaktyantaradarÓanÃnantaraæ tatra padavÃcyatÃyÃ÷ smaraïÃnupapatti÷, gosad­Óo gavayapadavÃcya ityÃkÃrakatvasyopagame ca sÃd­Óyasya tadbhedasamÃnÃdhikaraïatadgatadharmavattvarÆpasya gurutvena padavÃcyatÃvacchedakatvÃsambhavÃt tasyà bhramatvÃpattirityÃlocya gavayo gavayapadavÃcya ityÃkÃrikaiva upamitirupagantavyetyabhiprÃyeïoktam [219] gavayatvÃdirÆpalaghudharmet i/ tÃd­ÓadharmÃvacchinnaviÓe«yatÃketyartha÷/ [219] idam-sÃd­ÓyadarÓanasya upamitihetutÃpradarÓanaæ, upalak«aïaæ vak«yamÃïÃrthasÆcakam/ [218] sÃd­ÓyÃdÅtyÃdinà vaidharmyasaægraha÷/ *{ // iti prasaraïÃkhyÃyÃæ dÅpikÃprakÃÓikÃvyÃkhyÃyÃæ upamÃnapariccheda÷//}* *{/ / /}* *{Óabdapariccheda÷}* *{Óabdalak«aïam}* [222] upajÅvyopajÅvakatvasaÇgatyeti/ atra vaktavyaæ sarvaæ prÃgeva prapa¤citam/ [222] ÓÃbdabodhopajÅvyatvena - ÓÃbdabodhahetutvena/ [222] phalani«Âhatve 'pÅti/ ÃÓrayatÃrÆpasÃk«ÃtsambandhenetyÃdi÷/ [222] svarÆpayorapi - ÓabdapramÃïopamÃnapramÃïayorapi/ etena saÇgate÷ sÃk«Ãtsambandhena karaïani«Âhatvaæ sÆcitam/ [222] karaïayorityÃdi «a«Âhyartho vi«ayatvam abhidhÃnaÓabdÃrthaikadeÓaj¤ÃnÃnvitam/ anantaratvaæ cÃvyavahitatvam/ tacca pÆrvÃparasÃdhÃraïam/ svanirÆpaïapÆrvanirÆpaïapÆrvatvaÓÆnyatvasvottaranirÆpaïÃnuttaratvÃnyataravattvarÆpaæ bodhyam/ nanu [222] ÃptavÃkyaæ Óabda iti saægrahe Óabdatvasya lak«yatÃvacchedakatve vahninà si¤catÅtyÃdyapramÃïavÃkye 'vyÃpti÷; ÃptoccaritatvavirahÃdityata Ãha - [222] pramÃïaÓabda iti/ tathà ca pramÃïaÓabdatvaæ lak«yatÃvacchedakam/ tacca vahninà si¤catÅtyÃdivÃkyavyÃv­ttamiti bhÃva÷/ [222] lak«aïamiti/ jabaga¬adaÓÃdau ativyÃptivyudÃsÃya vÃkyatvamuktam/ ÃptoktavÃkyamityatra uktaÓabdena samÃsÃntargata«a«ÂhyÃ÷ uccaritatvamartha iti sÆcitam/ [222] yathÃrthavakt­tvarÆpeti/ etena Ãptatvaæ hÅ«Âatvam/ tathà ca vahninà si¤catÅti vÃkye 'tivyÃptitÃdavasthyam/ tatprayoktu÷ kasyacit i«ÂatvasambhavÃditiÓaÇkà nirastÃ/ nanu vahninà si¤catÅtyÃdiprayokturapi kadÃcit bÃdhitÃrthakavÃkyaprayogahetubhÆtayathÃrthaj¤ÃnavattÃyÃ÷ sambhavÃt kathamativyÃptivÃraïamityata Ãha -- [222] prak­tavÃkyÃrtheti/ [222] ni«kar«a iti/ ayaæ bhÃva÷ -- tÃdÃtmya1svapratipÃdyÃrthagocarayathÃrthaj¤Ãnajanyatvobhayasambandhena -------------------------------- 1. svapratipÃdyetyÃdi/ svaæ jalena si¤catÅtyÃdivÃkyaæ tatpratipÃdyo yo 'tha÷ jalakaraïakasekakartà tadvi«ayakaæ yat yathÃrthaj¤Ãnaæ tÃd­ÓavÃkyaprayokt­ni«Âhaæ tajjanyatvaæ tÃd­ÓavÃkye, 'artha buddhvà ÓabdaracanÃ' iti nyÃyÃditi bhÃva÷/ -------------------------------- vÃkyaviÓi«ÂavÃkyatvaæ 1svajanyatvasvavi«ayÅbhÆtÃrthapratipÃdakatvobhayasambandhena yathÃrthaj¤ÃnaviÓi«ÂavÃkyatvaæ và Óabdalak«aïamiti/ [222] etat vÃkyÃrthaj¤Ãnasya Óabdaprayogahetutvam/ *{ÓaktinirÆpaïam}* nanu [225] arthasm­tyanukÆletyÃdinà dÅpikÃyÃm ÓaktipadÃrthaniruktirayuktÃ/ tannirukterihÃprak­tatvÃdityÃÓaÇkayÃha - [225] mÅmÃæsaketyÃdi/ [225] nirÃsakatveneti/ prayojanatayà hetutvavivak«ayà t­tÅyÃ/ agra ityavatÃraïÃnvayi/ avatÃraïaæ prav­ttyanukÆlo vyÃpÃra÷/ sa ca ÓaÇkÃgranthaprav­tti÷/ [225] taditi/ mÅmÃæsaketyartha÷/ [225] matam prÃmÃïikatayà svÅk­tor'tha÷/ [227] sÃdhÃraïyeneti/ sÃdhÃraïyaæ tadv­ttirÆpavattvam/ rÆpaæ cÃrthetyÃdyuktam/ ÓaktipadÃrthÃnvitaæ vaiÓi«Âyaæ t­tÅyÃrtha÷/ sphuÂamanyat/ dÅpikÃsthaÓaktirityasya ÓaktipadÃrtha ityarthasÆcanÃya [225] ÓaktipadÃrthamityuktam/ dÅpikÃyÃm anukÆletyantaæ saæbandhaviÓe«aïam/ nanu dÅpikoktaÓaktipadÃrthalak«aïer'thasm­tyanukÆlatvaniveÓane 'pi ghaÂÃdipadÃkÃÓayo÷ samavÃye 'tiprasaÇga÷ tadavastha÷/ svani«ÂhatvasvÃrthani«Âhatvobhayasambandhena padaviÓi«ÂatvaniveÓane 'pyÃkÃÓapadÃkÃÓayossamavÃyavÃraïamadhakyam tasyÃpi tadubhayasambandhatvÃt arthass­tyanukÆlatvÃccetyata Ãha - [225] ÓÃbdabodhajanaketi/ sm­tiviÓe«aïametat/ tathà ca samavÃyaj¤ÃnÃdhÅna - ÃkÃÓÃdirÆpÃrthasm­teÓÓÃbdabodhajanakatvÃbhÃvÃt nÃtiprasaÇga iti bhÃva÷/ nanu anukÆlatvaæ janakatvam, tacca saæbandhe bÃdhitam tajj¤Ãnasyaiva sm­tijanakatvÃdityata Ãha - [225] anukÆlatvamiheti/ [225] viÓe«yamitÅti/ yadyapi svaprayojakÃd­«ÂavattvÃderÃtmapadaæ prati Ãtmani sambandhatvamasti, tathÃpi sm­tini«Âhà yà ÓÃbdabodhajanakatà tannirÆpità yà janyatÃsambandhÃvacchinnà j¤Ãnani«ÂhÃvacchedakatà tadavacchedakasaæsargatÃÓrayatvamiti ni«kar«Ãt na do«a÷/ --------------------------------- 1. svajanyatvetyÃdi/ svaæ jalena si¤catÅtyÃdivÃkyÃrthavi«ayakaæ j¤Ãnaæ tajjanyatvaæ tÃd­ÓavÃkye, evaæ svaæ tÃd­ÓavÃkyÃrthaj¤Ãnaæ tadvi«ayo yor'tha÷ vÃkyÃrtha÷ tatpratipÃdakatvaæ ca tasmin vÃkye iti samanvaya÷/ --------------------------------- 1janyatÃsambandhena tattadarthadharmikatattatpadaprakÃrakaÓaktisaæsargakaj¤ÃnaviÓi«Âatattadarthasm­titvena ÓÃbdabodhahetutvopagamÃt lak«aïasamanvaya÷/ evaæ saæbandhÃntaraj¤ÃnajanyÃrthasm­te÷ ÓÃbdabodhahetutÃvirahÃt na do«a iti/ nanu anya÷ padÃrtha÷ padÃrthÃntaramiti vyutpattyà padÃrthÃntarapadaæ kÊptapadÃrthÃtiriktaparam, pratiyogiviÓe«asamarpakapadÃsamabhivyÃh­tÃtiriktÃdipadÃnÃæ svasamabhivyÃh­tapadÃrthatÃvacchedakÃÓrayatvena kÊptatattaddharmipratiyogikabhedakÆÂavadbodhakatÃyÃ÷ 'citramatiriktaæ rÆpa'mityÃdau d­«ÂatvÃt/ tathà ca mÅmÃæsakai÷ Óakterapi padÃrthatvÃÇgÅkÃrÃt tÃd­ÓabhedakÆÂavatpadÃrthÃprasiddhirityÃÓaÇkyÃha - [225] tattaditi/ tathà ca ÓaktitvÃtiriktÃnÃæ dravyatvÃdÅnÃmeva grahaïÃt nÃprasiddhiriti bhÃva÷/ [225] vyÃghÃta÷ - virodha÷/ aprasiddhiriti yÃvat/ athavà naiyÃyikamate Óakti÷ na padÃrthÃntaramiti ni«edho nopapadyate/ pratiyogyaprasiddherata Ãha - [225] tattatpadÃrthatÃvacchedakÃbhÃvakÆÂavadityartha iti/ atra ca padÃrthÃnÃæ tattatpadÃrthatÃvacchedakÃnÃæ anataramabhÃvakÆÂa÷ atrÃstÅti padÃrthÃntaramiti arÓÃdyajanyatÃyà upagamenoktÃrthalÃbhÃt na padÃrthÃntaramityatra ca na¤a÷ prak­tipratyayÃrthayorantarÃbhÃsamÃnÃrthakatÃyà anyatra darÓanÃt prak­te 'pi antarapadÃrthasyÃbhÃvakÆÂasya na¤arthÃbhÃve pratiyogitayÃnvayena tattatpadÃrthatÃvacchedakavirahakÆÂÃbhÃvÃÓraya ityarthaæ manasi nidhÃyÃha - [225] na vyÃghÃta iti/ vyÃghÃta ityata÷ prÃk siddhyasiddhibhyÃæmityÃdi÷/ [227] anyeti naiyÃyiketyartha÷/ tattatpadÃrthatÃvacchedakÃbhÃvakÆÂasya pratyekaæ prasiddhatvÃt pratiyogitÃvacchedakaviÓi«Âapratiyogij¤Ãnasambhavena naiyÃyikamate ni«edhopapatteriti bhÃva÷/ yadyapyatra kÆÂatvaæ durvacam/ aprasiddhyà ekÃbhÃvaviÓi«ÂÃparÃbhÃvaniveÓaÓca na -------------------------------- 1. janyatÃsaæbandhenetyasya j¤ÃnaviÓi«ÂetyatrÃnvaya÷/ -------------------------------- sambhavati/ tathÃpi tattadabhÃvavi«ayakadhÅvi«ayatvavadityarthÃÇgÅkÃrÃt na do«a÷/ vi«ayatvavattvaæ cÃdheyatÃsambandhÃvacchinnasvavyÃpakatÃsambandhena/ tatsambandhÃvacchinnapratiyogitÃkatadabhÃvaprasiddhyà ni«edhopapatte÷/ [225] atiriktaiveti/ kÊptayorvinigamanÃvirahe 'kÊptamanyat siddhyatÅti nyÃyÃditi bhÃva÷/ [225] yata ityÃdi/ atra kalpe vÃcya ityÃdau dhÃtostÃd­ÓaviÓe«yatvamartha÷/ pratyayasya ÃÓraya iti bodhyam/ nanvevaæ sati vÃcya ityÃdivÃkyajanyaÓÃbdabodhe ÃÓrayatvarÆpÃdhikapadÃrthabhÃnasya vaktavyatayà gauravam/ evaæ viÓe«yatÃyÃmicchÃsambandhatayà nirÆpitatvasya niveÓanÅyatayÃpi tathetyÃÓaÇkya kalpÃntaramÃha - [226] tÃd­Óeti/ tattatpadajanyabodhavi«ayatvani«Âhetyartha÷/ [226] taditi/ ÅÓvaretyartha÷/ evaæ cÃtra kalpe dhÃtorÅÓvarecchaivÃrtha÷, pratyayasya padajanyabodhavi«ayatvaprakÃratÃnirÆpitaviÓe«yatÃvÃnÃrtha÷, viÓe«yatÃyÃæ ca nirÆpitatvasambandhena icchÃnvaya iti bhÃva÷ [226] nÃti prasaÇga iti/ ghaÂÃdipadajanyabodhavi«ayatvÃde÷ ÅÓvarecchÃyÃæ ghaÂÃdÃveva bhÃnÃt tadvi«ayatayoreva nirÆpyanirÆpakabhÃvasattvÃditi bhÃva÷/ nanu gaÇgÃyÃæ gho«a ityÃdau gaÇgÃpadÃdita÷ tÅrÃdibodhotpattyà tÅrÃdigatasya tÃd­Óabodhavi«ayatvÃderapi ÅÓvarecchayà vi«ayÅkaraïamÃvaÓyakam/ tasyÃ÷ vidyamÃnayÃvaddharmavi«ayakatvaniyamÃt/ tathà ca tÅraæ gaÇgÃpadajanyabodhavi«ayo bhavatvityÃkÃrakatvamapi tasyà astÅti prÃguktarÅtyà lak«aïocchedaprasaÇgatÃdavasthyamityata Ãha - [226] gaÇgÃpadajanyatvasyeti/ gaÇgÃpadajanyo bodha÷ bodhavi«ayo bhavatu tÅramityÃkÃrakatvameva ÅÓvarecchÃyÃæ svÅkriyate, tÃvataiva tasyà uktaniyamopapatte÷/ bodhavi«ayatÃtvarÆpeïa gaÇgÃpadajanyabodhavi«ayatvÃderapi tatra bhÃnasambhavÃdityartha÷/ [226] abhÃveneti/ anyathà viÓi«ÂÃkÃrecchÃviÓakalitÃkÃrecchayoravailak«aïyaprasaÇgÃditi bhÃva÷/ [226] gaÇgÃpadajanyatvaprakÃratÃnirÆpitetyÃdi/ etena bodhavi«ayo bhavatu tÅramityÃkÃrakatvasya tÃd­ÓecchÃyÃmupagamÃt/ bodhavi«ayatÃtvena gaÇgÃpadajanyabodhavi«ayatvaprakÃratÃnirÆpitatvaæ tÅraviÓe«yatÃyà apyak«atamityatiprasaÇgatÃdavasthyamiti ÓaÇkà nirastÃ/ viÓakalitecchÅyaviÓe«yatÃprakÃratayoraikyÃsambhavena janyatvabodhavi«ayatvayo÷ prakÃratÃrÆpayo÷ nirÆpyanirÆpakabhÃvÃsambhavÃt/ [226] na k«ati÷ - na lak«aïocchedaprasaÇga÷/ [206] svÃtantryeïa bhÃnamiti/ vaiÓi«Âye t­tÅyà bhÃnaæ prakÃratÃ/ svÃtantryaæ cÃrthaviÓe«yatÃnirÆpitavi«ayatvaprakÃratÃnirÆpitabodhaprakÃratÃnirÆpitatvÃbhÃva÷/ padani«ÂhaprakÃratÃnirÆpitajanyatvaprakÃratÃnirÆpitabodhaprakÃratÃni rÆpitatvÃbhÃvaÓca/ svÃtantryeïetyasyoktÃrthakasya yathÃyogamanvayo bodhya÷/ [206] saÇk«epa iti/ atrÃyamÃÓaya÷ - ÅÓvarecchÃyÃæ tÅraæ gaÇgÃpadajanyabodhavi«ayo bhavatvityÃkÃrakatvamanabhyupagamya darÓitaviÓakalitÃkÃrakatvÃbhyupagame lak«aïÃyà v­ttyantaratvakalpanasyÃvaÓyakatvena gauravam/ viÓi«ÂÃkÃrakatvÃbhyupagame tu lÃghavamiti tarkÃnug­hÅtena ÅÓvarecchà viÓi«ÂÃkÃrakatvatadabhÃvÃnyataravatÅ prameyatvÃdityanumÃnena tasyÃ÷ viÓi«ÂÃkÃrakatvasiddhiriti tu na ÓaÇkanÅyam/ tathÃsati abhrÃntÃnÃæ ghaÂo ghaÂapadavÃcya iti vyavahÃraprasaÇgÃt/ bÃdhakatarkÃbhÃvaviÓi«Âasyaiva lÃghavatarkasyÃnumÃnÃnugrÃhakatvopagamÃt/ uktÃnumÃnena tatra tadasiddhe÷/ evaæ ghaÂo ghaÂapadasya vÃcya ityÃdau pratyayÃrthe vibhaktyarthasyÃnvayo vÃcya÷/ sa cÃnubhavaviruddha iti/ «a«Âhyà janyatvaprakÃratÃrtha÷/ tatra prak­tyarthasya svani«ÂhaprakÃratÃnirÆpitatvasambandhenÃnvaya÷/ vaca dhÃto÷ bodhaprakÃratÃnirÆpitavi«ayatvaprakÃratÃnirÆpakatvaviÓi«ÂecchÃrtha÷/ «a«Âhyarthasya bodhaprakÃratÃyÃæ nirÆpitatvasambandhenÃnvaya÷/ viÓi«ÂecchÃyÃÓca pratyayÃrthaviÓe«yatÃvadekadeÓaviÓe«yatve viÓe«aïÃvacchinnanirÆpitatvasambandhenÃnvaya÷/ evaæ prathamakalpo 'pi sÃdhureveti/ evaæ viÓi«ÂecchÅyaviÓe«yatÃprakÃratayorabhedamanupagamya avacchedyÃvacchedakabhÃvÃÇgÅkÃre prakÃratÃnirÆpitaprakÃratÃsthale prakÃratÃnirÆpitaviÓe«yatvÃvacchinnaprakÃratà niveÓyeti/ *{viÓi«ÂaÓaktisthÃpanam}* [230] viÓi«Âe ÓaktimityÃdi/ viÓi«ÂaviÓe«yakaÓaktiprakÃrakÃprÃmÃïyaj¤ÃnÃnÃskanditaniÓcayÃnukÆlavyÃpÃravi«ayakecchÃviÓi«Âa÷ mÅmÃæsakamatavi«ayakaj¤ÃnajanakaÓabdapratiyogikadhvaæsaviÓi«Âa÷ mÅmÃæsakamataviÓe«yakÃnupapannatvaprakÃrakaj¤ÃnajanakaÓabda÷ tadanukÆlak­timÃnityakhaï¬abodha÷/ dvitÅyaæ vaiÓi«Âyaæ svapratiyogisamÃnÃkart­katvasvÃÓrayakÃlav­ttitvobhayasambandhena/ sphuÂamanyat/ [230] arthÃpattÅti/ arthÃpattiÓca Ãnayanakarmatvasya sÃk«Ãtsambandhena goni«Âhatvamantarà svÃÓrayav­ttitvarÆpaparamparÃsambandhena gotvav­ttitvamunapapannamityÃkÃrikà bodhyÃ/ nanu jÃtyÃÓrayavyaktÃveva ÓaktisvÅkÃre gavÃdipadajanyaÓÃbdabodhe gotvÃditatsambandhayo÷ kathaæ bhÃnasambhava÷/ ÃÓakyasnapaya ÓÃbdabodhe bhÃnaæ nÃstÅti niyamÃt/ na ca tÃd­Óaniyame mÃnÃbhÃva iti vÃcyam/ tathà sati gavÃdipadajanyaÓÃbdabodhe ghaÂÃdÅnÃæ bodhÃpatte÷/ yattu - nÅlo ghaÂa ityÃdau abhedasya evaæ sati ÓÃbdabodhe bhÃnaæ na syÃditi - tanna - padÃrthadvaya - saæsargÃtiriktasyeti viÓe«aïÃdityÃÓaÇkya prÃcÅnÃbhimatasamÃdhÃnamÃha - [231] atredaæ bodhyamityÃdinÃ/ navÅnÃstu tÃd­Óaniyame mÃnÃbhÃva÷/ na coktÃtiprasaÇga÷/ ÓaktitadavacchedakatadavacchedakatÃghaÂakasambandhatvÃnÃmeva ÓÃbdabodhe bhÃnaniyÃmakatvÃÇgÅkÃrÃt/ evaæ ca jÃtitadvaiÓi«ÂyÃyo÷ ÓaktirnÃbhyupeyeti vadanti/ tanmataæ darÓayati - navyÃstviti/ *{ÓaktigrahopÃyapratipÃdanam}* nanu apyekadantetyÃdikoÓÃdau ekadantÃdiÓabdÃnÃæ dvandvasamÃso 'nupapanna÷/ samasyamÃnapadÃrthÃnÃæ mitho bhedasattva eva dvandvasya sÃdhutvÃdiha tadabhÃvÃdityata Ãha - [234] tatreti/ [235] vyavahÃrata÷/ prav­tterityartha÷/ [234] v­ddhavyavahÃreïeti dÅpikÃvÃkye 'pi v­ddhasya vyutpannasya vyavahÃreïa prav­ttyetyartha÷/ nanu dÅpikÃstha [237] nanvityÃdivÃkye kÃryaparatvÃdityasya «a«ÂhyantÃkÃÇk«ÃsambhavÃt vyavahÃrasyetyasyottaratrÃnvayÃsambhavÃccÃha - [237] vyavahÃrasyetyÃdi/ [237] vyavahÃrasya - vÃkyaprayogasya/ nanu [234] prav­ttimupalabhya gavÃnayanaæ ca d­«Âveti dÅpikÃvÃkyÃtprav­ttyanumÃnÃnantaraæ gavÃnayanaj¤Ãnamiti labhyate/ tacca na yujyate/ pak«aj¤Ãnamantarà anumÃnÃsambhavena gavÃnayanaj¤Ãnasya prathamamÃvaÓyakatvÃdityata Ãha - [237] gavÃnayanaæ d­«ÂvetyÃdi/ prav­tyupalambhasya pramityantarasyÃsambhavÃdÃha - upalabhyetyasyeti/ anumÃnaprayogamÃha - [235] iyaæ kriyete/ ayaæ prayatna÷ gavÃnayanadharmike«ÂasÃdhanatÃj¤Ãnajanya÷ prav­ttitvÃt svÅyaprav­ttivat ityanumÃnÃntaramapÅha bodhyam/ [235] gavÃnayanaj¤Ãnasya - gavÃnayanadharmike«ÂasÃdhanatÃj¤Ãnasya/ [234] niÓcityeti/ ayamÃÓaya÷ - tÃd­Óaj¤Ãnaæ tÃd­ÓavÃkyajanyam tÃd­ÓavÃkyaviÓi«ÂatvÃdityÃnumÃniko 'tra niÓcaya÷/ vaiÓi«Âyaæ ca svasattÃdhÅnasattÃkatvasvÃbhÃvÃdhÅnÃbhÃvapratiyogitvobhayasambandheneti/ nanu gÃmÃnaya ityÃdiviÓi«ÂavÃkyasyaiva tÃd­ÓaviÓi«ÂÃrthe Óakti÷ kuto na svÅkriyata ityata Ãha - [235] vÃkyasyeti/ nanu yavaÓabdasya dÅrghaÓÆkaviÓi«Âa ÓaktisvÅkÃre mlecchÃnÃæ priyaÇgau prayogo na syÃdityata Ãha - [235] priyaÇgau tviti/ [235] ÃkhyÃtasya yatnatvaviÓi«Âa ityÃdi/ ÃkhyÃtaæ yatnatvaviÓi«ÂavÃcakaæ 1tÃd­ÓakarotivyÃkhyetatvÃditi rÅtyà vivaraïasya ÓaktigrÃhakatà bodhyÃ/ tatsamÃnÃrthakapadÃntareïa tadarthakathanaæ hi vyÃkhyÃnamiti bhÃva÷/ *{ÓabdÃnÃæ siddhaparatvamapÅti nirÆpaïam}* nanu siddhÃrtho 'pi vÃkyaprayogÅ bhavatu kiæ tÃvatà vyutpatterityata Ãha - [237] tathÃceti/ [237] anyathÃ-tatra ÓaktigrahÃvaÓyambhÃvavirahe/ *{lak«aïÃnirÆpaïam}* nanu [237] tÅrepi Óakti÷ na kalpyata iti dÅpikÃvÃkyamanupapannam/ tÅrÃdiÓabdÃnÃæ tÅre ÓaktisvÅkÃrÃdityata Ãha - [238] gaÇgÃpadasyeti/ [238] Óe«a iti/ [238] nÃnÃrthakatvÃnupapattiriti/ nÃnÃrthaÓaktatvÃnupapattirityartha÷/ nanu lavaïÃÓvayorapi katha¤cit saæyoga÷ sambhavati, evamekakÃlÅnatvÃdisambandho 'pÅti noktado«avistÃrasaæbhava ityata Ãha - [238] idamupalak«aïamiti/ [237] idaæ lavaïÃÓvayo÷ parasparasambandhÃbhÃvÃt nÃnÃÓaktikalpanam/ [238] prasiddhayo÷ samÃnaprayogaprÃcuryayorityartha÷/ etena gaÇgÃdipadÃt viÓe«assÆcita÷/ tatra tÅrapravÃhayoratathÃtvÃt/ [238] ma¤casthapuru«a iti/ atra ma¤capadaæ puru«amÃtraparam, ma¤casthetyuktistu tatra ÓakyasambandhalÃbhÃya/ vÃcyÃrthasya ma¤cÃdestu na ÓÃbdabodhe bhÃnamiti dhyeyam/ idamatrajahalallak«aïÃlak«aïam - lak«yatÃvacchedakarÆpeïa lak«yamÃtravi«ayakabodhajanikà lak«aïeti/ [238] apinà - apiÓabdena/ [238] ekasÃrthavÃhitvena - ekasamudÃyaghaÂakatvena/ ajahallak«aïÃlak«aïam - lak«yatÃvacchedakarÆpeïa Óakyalak«yobhayabodhikà lak«aïeti/ lak«yatÃvacchedakaæ darÓitam/ nanu chatripadamukhyÃrthasya chatriïa÷ gamanakart­tvÃnvayÃnupapattivirahÃt kimatra lak«aïÃniyÃmakamityata Ãha [238] tÃtparyeti/ matubarthaketyanena inipratyayasya Óaktatvalak«aïapadatvaæ sÆcitam/ [238] tacchaktyeti/ vÃkyaÓaktyetyartha÷/ mÅmÃæsakamatamabhiprayannÃha - [238] pratipÃdyeti/ svamatÃbhiprÃyeïÃha - [238] anyatheti/ [238] ekasÃrthe ekasamudÃye lak«aïà svÃÓrayapuru«aghaÂitatvarÆpaparamparÃsambandhÃtmikÃ/ [238] ÃhurityasvarasasÆcanam/ tadbÅjantu tathÃsati jahallak«aïodÃharaïamevedaæ syÃt/ tathà ca prak­tÃnupayoga÷ dÅpikÃyÃm tasyÃjahallak«aïodÃharaïatvakathanÃditi/ [239] tasya tÅvabrahmaïoraikyasya/ [239] tattÃæÓasyedÃnÅmityÃdi/ ayaæ bhÃva÷ - taddeÓÃdisambandhaviÓi«Âe etaddeÓÃdisambandho bÃdhita÷, viÓi«Âe anvÅyamÃnadharmasya viÓe«aïe 'pyanvayÃvaÓyakatayà viÓe«aïÅbhÆtataddeÓÃdisambandhe tadbÃdhÃt/ ata÷ tatpadaæ deÓakÃlasambandhimÃtraparam na tu deÓÃdau tattÃæÓo 'pi vivak«ita÷/ tathà ca tacchabdalak«aïà jahadajahallak«aïÃ/ tallak«aïantu vÃcyatÃvacchedakÃprakÃrakavÃcyavi«ayakabodhaprayojikà lak«aïetÅti/ so 'yaæ devadatta ityÃdau yadi viÓi«ÂavaiÓi«ÂyÃvagÃhiÓÃbdabodha÷ svÅkriyate tadaivaæ syÃt, na cÃyaæ svÅkriyate, kiæ tu taddeÓatatkÃlav­ttitvopalak«itÃnuyogikavaiÓi«ÂyÃvagÃhibodha÷/ tatra ca na prÃguktarÅtyà bÃdhÃvakÃÓa÷/ viÓe«aïe vidheyÃnanvayÃt/ ata eva so 'yaæ devadatta ityÃdivÃkyajanyaÓÃbdabodhasamanantaraæ taddeÓatatkÃlav­tti÷ na và devadatta ityÃdisaæÓayÃnutpÃdo 'pyanubhavasiddha upapadyate/ atastattÃæÓasyÃhÃnÃt nÃtralak«aïÃvakÃÓa iti nopeyata eva jahadajahallak«aïeti vadanti/ tanmatamÃha - [239] pare tvityÃdinÃ/ *{gauïÅvya¤janayorv­ttyantaratvakhaï¬anam}* [242] rÃj¤Ãmapi Óaktyaiveti/ bhuvaæ dharati rak«atÅti rÅtyà yogaÓaktyaivetyartha÷/ nanu vya¤janÃyÃ÷ kutra lak«aïÃyÃmantarbhÃva ityatrÃha - [242] gaÇgÃyÃmityÃdi/ [242] lak«aïÃsÃmrÃjyÃt - lak«aïÃbalÃt/ cakÃrasya samuccayaparatvÃsambhavÃdÃha - [242] castvartha iti/ [242] vilak«aïaÓabdaprayokt­tvÃditi/ vilak«aïaÓabdaprayogaviÓi«ÂatvÃdityarthaæ÷/ vaiÓi«Âyaæ svÃnukÆlak­timattvÃdheyatvobhayasambandhena/ Ãdheyatà svapativiÓe«yaka-evaævidhaÓÃbdabodhaprakÃrakecchÃprayojyatvobhayasambandhena/ tenÃsmadÃdi«vapi yathÃÓrutahetusattvena na vyabhicÃra÷/ [242] sambhÃvanÃdÅtyÃdinà mÃnasaparigraha÷/ [243] mantavyamiti/ tatha ca tathÃnuvyasÃyo 'siddha iti bhÃva÷/ *{lak«aïÃbÅjanirÆpaïam}* [245] lak«aïÃnupapattiriti/ ÓakyÃrthasya ya«ÂyÃde÷ kriyÃnvayasambhavÃditi bhÃva÷/ [245] niyatakÃle - aÓvÃdiniyataprayÃïÃdikÃla ityartha÷/ [245] viÓe«aïÃderityÃdinà sÃhacaryÃde÷ parigraha÷/ *{arthÃghyÃhÃrakhaï¬anam}* [246] adhyÃhÃra÷ - upasthiti÷/ [246] arthaj¤ÃnÃrthatvÃdityatrÃrthaj¤Ãnamupasthiti÷/ yathÃkatha¤ciditi/ mÃnÃntareïetyartha÷/ nanu padajanyatvaniveÓasya ghaÂa÷ karmatvamityÃdisthapalaviÓe«aprayojanakathanaæ viphalaæ, pratyak«ÃdyupasthitapadÃrthasthale 'pi tatsambhavÃt ityÃÓaÇkya na bodhe padajanyatvaniveÓasya idaæ prayojanakathanam, api tu viÓe«apadasyÃpÅti samÃdhÃnamÃha - [247] viÓe«apadasyÃpÅti/ v­ttyeti vaiÓi«Âye t­tÅyÃ/ [247] digiti/ ayaæ bhÃva÷ --- yadyapi ghaÂÃdipadaæ vastugatyà v­ttiviÓi«Âameveti tatsamavÃyaj¤ÃnajanyÃkÃÓopasthityà ÓÃbdabodhavÃraïÃya tattaddaï¬av­ttiprakÃrakatattatpadadharmikaj¤Ãnajanyatattadarthopasthiterhetutvaæ vaktavyam/ evaæ tattatpadav­ttiprakÃrakatattadarthadharmikaj¤Ãnajanyatattadarthopasthiterapi/ evaæ ca samavÃyasya v­ttirÆpatvÃbhÃvÃt nÃtiprasaÇga÷/ Óaktilak«aïayoreva v­ttirÆpatvÃditi/ *{padavibhÃga÷}* [248] avayavaÓakti÷ - svaghaÂakapadaÓakti÷/ [248] tanmÃtreïeti/ avayavaÓaktimÃtreïetyartha÷/ mÃtraÓabdena rƬhiÓaktivyavaccheda÷/ tathà ca rƬhiÓaktij¤ÃnajanyÃrthavi«ayakabodhajanakatvÃbhÃve sati avayavaÓaktij¤ÃnajanyÃrthavi«ayakabodhajanakatvaæ yaugikasya lak«aïamiti paryavasitam/ yogarƬhivÃraïÃya satyantam/ [248] tanmÃtreïetyÃdi/ rƬhimÃtreïetyartha÷/ mÃtrapadenÃvayavaÓaktivyayaccheda÷/ tathà ca yogaÓaktij¤ÃnajanyÃrthavi«ayakabodhajanakatvÃbhÃve sati rƬhiÓaktij¤ÃnajanyÃrthavi«ayakabodhajanakatvaæ rƬhasvya lak«aïam/ yaugikavÃraïÃya satyantam/ [248] yogarƬhibhyÃmityÃdi yogaÓaktij¤Ãnajanya÷ ya÷ rƬhiÓaktij¤ÃnajanyaÓÃbdabodha÷ tajjanakatvamityartha÷/ rƬhivÃraïÃya prathamaæ janyÃntam/ yaugikavÃraïÃya dvitÅyam/ parasparasahakÃreïetyanudapÃdÃne rƬhyà arthapratipÃdakatve sati yogenÃrthapratipÃdakatvaæ lak«aïaæ syÃt/ tatra ca yaugikarƬhÃviÓe«a÷, atastadupÃdÃnaæ tenaikatra ÓÃbdabodhe dvividhaÓaktij¤ÃnajanyatvalÃbha÷/ sahakÃre parasparatvaæ ca svÃÓrayanirÆpitasahÃkarÃÓrayanirÆpitatvaæ sahakÃraviÓi«Âatvaparyavasitam/ vaiÓi«Âyaæ svanirÆpakav­ttitvasvÃÓrayanirÆpitatvobhayasambandhena/ [248] parasparÃsahÃyenetyagrimagranthasya niruktasahakÃrÃbhÃvenetyartha÷/ t­tÅyÃrthaspaya vaiÓi«Âyasya ÓaktyÃdÃvanvaya÷/ tathà ca rƬhiÓaktij¤ÃnajanyayogaÓaktij¤ÃnÃjanyÃrthavi«ayakabodhajanakatve sati rƬhiÓaktij¤ÃnÃjanyayogyaÓaktij¤ÃnajanyÃrthavi«ayakabodhajanakatvaæ yaugikarƬhasya lak«aïam paryavasitam/ kevalayaugikakevalarƬhayo÷ vÃraïÃya daladvayam/ [249] yogarƬhimiti/ yogasahitÃæ rƬhimityartha÷/ tena - yoga÷ ca rƬhiÓceti itaretarayogadvandvÃÓrayaïe yogarƬhÅ iti dvivacanÃntatvaprasaÇga÷/ yogarƬhyossamÃhÃra iti samÃhÃradvandvÃÓrayaïe yogarƬhÅti napusaækatvaprasaÇga iti ÓaÇkÃyÃ÷ nÃvakÃÓa÷/ ÓÃkapÃrthivÃdivat madhyamapadalopisamÃsÃÓrayaïenÃvirodhÃt/ etadabhiprÃyeïaivÃgre kumude kumudaprayogasattvÃt i«ÂÃpattirityata Ãha - [249] paÇkajÃdÅti/ *{anvitaÓaktikhaï¬anam}* [250] padÃrthadvayasyaiva parasparÃnvaya ityetallÃbhÃya itaretyuktam/ natvitaratvamapi ÓakyatÃvacchedakaghaÂakamityabhiprÃyeïÃha - [251] anvita iti/ nanvanvayÃæÓe 'pi ÓaktirÃstÃm, kiæ tata ityÃha - [251] anvita ityÃdi/ uktarÅtyà kÃryÃæÓopek«ÃbÅjasambhavÃt itarapadasya kÃryaparatve gauïatvÃpatteÓcÃsvarasaæ h­di nidhÃya [251] Ãhurityuktam/ tattatkÃraïÃvyavahitottaratvaæ svasÃmÃnÃdhikaraïyÃvacchinna-svÃvyavahitottarak«aïotpattikatvasambandhena tatkÃraïavaiÓi«Âyam/ tena vyadhikaraïaÓÃbdabodhavyudÃsa÷/ *{ÃkÃÇk«ÃdinirÆpaïam}* [255] yogyatÃdÅtyÃdinà avilamboccaritapadaparigraha÷/ nanu yatpadÃbhÃvaprayuktatvaæ tajjanyatvam, tacca ÓÃbdabodhajanakatve 'bhÃvarÆpe na sambhavati/ tasya nityatvÃdityata Ãha -- [255] prayuktatvaæ ceti/ nanu niruktaÓÃbdabodhÃjanakatvaj¤Ãnaæ vinÃpi ÓÃbdabodhodayÃt kathaæ tadghaÂitasyÃkÃÇk«ÃrÆpatvamityata Ãha - [255] ajanakatvÃntamiti/ [255] paricÃyakam - bodhakam/ vÃkyarthasyÃpÆrvatayà ÓÃbdabodhÃt prÃgdurgrahatvena kvacidyogyatÃsaæÓayÃdapi ÓÃbdabodha÷ jÃyata ityabhiprÃyeïoktam - [255] saæÓayaniÓcayasÃdhÃraïeti/ [255] svarÆpasatyeva -- aj¤Ãtaiva/ [255] digiti/ ayaæ bhÃva÷ -- yogyatÃj¤Ãnatvena hetutve 'prÃmÃïyaniÓcayÃbhÃva eva hetutÃvacchedake niveÓya÷/ navÅnamate saæÓayasÃdhÃraïÃprÃmÃïyagrahatvÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃva÷ tatheti/ [255] dÅpikÃyÃæ avilambenetyÃdi/ etena mauniÓlokÃdau ÓÃbdabodhÃnupapattirnirastÃ/ anyathà tatra padoccÃraïÃbhÃvena ÓÃbdabodhÃnupapatte÷/ nanu gauraÓva÷ puru«a ityÃdibhÆloktapasaÇgatam/ tathà hi - tatra kÅd­Óabodha ÃpÃdyate/ aÓvÃdÃvekatvÃdibodho và uta gavÃÓvÃdau abhedÃnvayabodho vÃ/ nÃdya÷; i«ÂÃpatte÷/ na dvitÅya÷; ayogyodÃharaïatvÃdityÃdyÃÓaÇkyÃnÃkÃÇk«odÃharaïÃntaramÃha [255] ghaÂa ityÃdi/ *{vedÃpauru«eyatvam}* pratÅtidvayasyÃnyavi«ayakatvakalpanÃmapek«ya ekasyÃ÷ pratÅtestatkalpanaæ yuktam/ tathà ca pratyabhij¤Ã sÃjÃtyÃvagÃhitvatadabhÃvÃnyataravatÅ prameyatvÃdityanumÃnaæ pratyabhij¤ÃyÃssÃjÃtyÃvagÃhitve utpattivinÃÓapratyayo÷ kakÃrÃdyabhivya¤jakakaïÂhatÃlvÃdivyÃpÃravi«ayakatvarÆpaæ lÃghavaæ syÃditi tarkÃnun­hÅtaæ pramÃïamityÃÓayenÃha - [259] utpattÅti/ atra ca yadi pratyabhij¤Ã sÃjÃtyÃvagÃhinÅ syÃt tarhi varïÃnÃmanityatayà dhvaæsapratiyogitvaæ prÃgabhÃvapratiyogitvaæ ca syÃt iti gauravatarkasahak­tanoktÃnumÃnena pratyabhij¤ÃyÃssÃjÃtyÃvagÃhitvÃbhÃvasiddhaæ utpattivinÃÓapratyayoranyavi«ayakatvakalpanaæ nirÃbÃdhameveti uktayuktirevetyabhipretya [251] h­dayam ityuktam/ etadasvarasenaiva yuktyantaramÃha - [259] varïÃnÃmiti/ nanu varïanityatve kathaæ vedasyÃnityatvamityÃÓaÇkya tadupapÃdayati - [259] prakÃÓikÃyÃm agnÅti/ [259] ucitamiti/ utpattivinÃÓapratyayÃnuguïyÃditibhÃva÷/ *{sm­tyÃcÃrayo÷ prÃmÃïyam}* nanu ÃcÃro nÃma anu«ÂhÃnam/ tacca vyÃpÃrÃtmakamiti tasya pramÃïatve prÃguktapramÃïavibhÃgavyÃghÃta ityata Ãha - [260] ÃcÃrÃïÃmitÅti/ [261] etena ÃcÃrapadasya niruktavÃkyaparatvena/ [260] anumÅyata iti/ atretthamanumÃnaprakÃra÷ - iyaæ sm­ti÷ ki¤cicchÃkhÃmÆlikà sm­titvÃdityanumÃnÃt vyÃsÃdism­timÆlabhÆtaÓÃkhÃsiddhau tÃd­ÓÅÓÃkhà idÃnÅmucchinnapÃÂhà idÃnÅmanupalabhyamÃnatvÃt yannaivam tannaivam yathà paÂhyamÃnaÓÃkheti/ [261] nadÅdÅnÃdi ityÃdinà rÃjajarÃsaro rasa ityÃdÅnÃæ parigraha÷/ [261] arthaviÓe«eti/ nadyÃdiÓabdÃt dÅnÃdirÆpÃrthabodhaprasaÇgÃdityartha÷/ tathà ca yena rÆpeïa padÃntarasamabhivyÃhÃro g­hÅta÷ tadrÆpÃvacchinnaÓaktij¤Ãnaæ ÓÃbdabodhaheturvÃcyam/ anyathà prameyatvÃdinà Óaktigrahe 'pi ÓÃbdabodhÃpatte÷/ evaæ cÃnumÅyamÃnaÓrute÷ 'a«ÂakÃæ kurvÅte'tyÃkÃrakatvameveti viÓi«Âa nirïayÃbhÃvÃt bodhakatvÃsambhava÷/ evama«ÂakÃpadasthÃne 'pi paryÃyapadÃntaraprak«epo bodhya iti bhÃva÷/ idaæ cÃrthaviÓe«abodhÃpatteriti pÃÂhamabhisandhÃya/ arthaviÓe«abodhÃnÃpatteriti pÃÂhe tu tannaiyatyÃnupapatterityartha÷/ *{arthÃpattyÃdÅnÃæ pramÃïÃntaratvanirÃsa÷}* [264] anumÃnÃnusaraïamiti/ ayamarthaviÓe«atÃtparyavÃn vilak«aïace«ÂÃvattvÃdityanumÃnaprakÃro bodhya÷/ [264] viÓi«yetyÃdi/ prathamavakturapi sÃmÃnyarÆpeïa j¤ÃtatvÃt urktaæ viÓi«yeti/ prathameti kriyÃviÓe«aïam/ prÃthamyaæ ca vacane svapratipÃdyÃrthapratipÃdakavacanadhvaæsÃsamÃnakÃlÅnatvaæ dhvaæsaviÓi«ÂÃnyatva paryavasitam/ veÓi«Âyaæ svasamÃnÃkÃlÅnatvasvapratiyogivacanapratipÃdyÃrthapratipÃdakatvobhayasambandhena// *{iti dÅpikÃprasaraïÃkhyÃyÃæ prakÃÓavyÃkhyÃyÃæ Óabdapariccheda÷//}* *{/ / /}* *{prÃmÃïyavÃda÷}* *{tatra vipratipattipradarÓanam}* [268] pramÃïaprasaÇgÃditi/ 1pramÃïanirÆpitasvajanyav­ttini«ÂhatvÃtmakaprasaÇgasaÇgaterityartha÷/ pramÃïaÓabda÷ iha karaïe lyu¬anta÷ - yadvà 2tannirÆpitasm­tani«Âhopek«Ãvi«ayatÃvirodhirÆpÃtmakasaÇgaterityartha÷/ tacca rÆpaæ prak­te paratogrÃhyatvam/ sm­tiÓca 3svajanyav­ttini«Âhatvasambandhena jÃyate/ atha và pramÃïaæ pramÃ, 4tannirÆpitasvav­ttini«ÂhatvÃtmakaprasaÇgasaÇgaterityartha÷/ j¤Ãnajanyajij¤ÃsÃdhÅnatvaæ pa¤camyartha÷/ vyavasthÃpanÃnvayi/ tathà ca pramÃïanirÆpitaprasaÇgasaÇgativi«ayakaj¤Ãnajanyajij¤ÃsadhÅnapramÃtvadharmikaparatogrÃhyatvaprakÃrakÃprÃmÃïyaj¤ÃnÃnÃskanditaniÓcayÃnukÆlavyÃpÃrÃnukÆlabhavi«yatkÃlÅnak­timÃn sana j¤ÃnoddeÓyakaprav­ttiprayojyajÃnÃnÃmiti granthÃbhinnaÓabdÃnukÆlavartamÃnakÃlÅnak­timÃniti bodha÷/ svatogrÃhyamityatra [268] j¤ÃnagrÃhaketi/ [268] parata ityatra paraÓabda÷ anumÃnÃdipara ityÃÓayenÃha - [268] anumÃnÃdÅti/ Ãdinà ÃptoktaÓabdaparigraha÷/ --------------------------------- 1. pramÃïanirÆpitetyÃdi/ pramÃïanirÆpitetyasya saægatÃvanvaya÷/ svaæ pramÃïaæ tajjanyà pramà tadv­tti pramÃtvaæ tanina«Âhatvaæ paratogrÃhyatve ' tathà ca yannirÆpaïÃnantaraæ yannirÆpyate tayoreva saægatirÆpa÷ saæbandha÷/ pramÃïanirÆpaïÃnantaraæ pramÃtvasya paratogrÃhyatvaæ nirÆpyata iti pramÃïanirÆpità saægati÷ paratogrÃhyatve vaktavyÃ/ sà ca svajanyav­ttini«ÂhatvÃtmakaprasaÇgarÆpeti bhÃva÷/ 2. tannirÆpitetyÃdi/ tannirÆpità pramÃïanirÆpitÃ, sm­taæ pramÃtvaæ tanni«Âhaæ upek«avi«ayatÃvirodhirÆpaæ paratogrÃhyatvaæ tadÃtmikà saægati÷/ 3. svajanyetyÃdi/ svaæ pramÃïam, tajjanyà pramà tadv­tti pramÃtvaæ tanni«Âhatvaæ paratogrÃhyatve/ 4. tannirÆpitetyÃdi/ tannirÆpità pramÃnirÆpitÃ, saægatirityanvaya÷/ svaæ pramÃtadv­tti pramÃtvaæ tanni«Âhatvaæ paratogrÃhyatve/ 5. svaÓabda iti/ svaÓabdo 'tra svÅyavÃcÅ san j¤ÃnagrÃhakasÃmagrÅpara iti bhÃva÷/ --------------------------------- ÓaÇkate - [268] kathamiti/ [268] tasyÃ÷ - vipratipatte÷/ [268] atra - vipratipattini«ÂhavicÃraprayojakatvavi«aye [268] ak«atamiti vadantÅtyanvaya÷/ [268] hi - yata÷/ upapÃdayati--- [268] viruddhetyÃdi/ [268] kabaliteti/ vi«ayÅbhÆtetyartha÷/ bodhaviÓe«aïam/ [268] vicÃra iti/ pravartaka iti Óe«a÷/ [268] evaæ ca - uktarÅtyà vicÃraprav­ttau ca/ [268] vicÃropayogitvamiti/ vipratipatterityÃdi÷/ atra j¤ÃnaprÃmÃïyamiti pak«anirdeÓa÷/ ghaÂakatvaæ saptamyartha÷ j¤ÃnapadÃnvitam/ [239] tÃd­Óeti/ aprÃmÃïyÃgrÃhakaj¤ÃnagrÃhakayÃvatsÃmagrÅjanyetyartha÷/ [269] atrauktamatatraye/ ghaÂakatvaæ saptamyartha÷ gurumatÃnvayi/ [269] taditi/ gurvityartha÷/ [269] evaæ ca uktarÅtyà vyavasthÃpane ca/ nanu tatprakÃrakabuddhau tadj¤Ãnasya kÃraïatvÃt uktavyavasÃyÃt prÃk prÃmÃïyÃnupasthite÷ kathaæ darÓitavyavasÃye prÃmÃïyabhÃnasambhava ityata Ãha --- [239] viÓi«Âeti/ [239] viÓe«aïeti/ tadrÆpetyÃdi÷/ yÃvaditi sÃmagrÅviÓe«aïam/ ata evÃgre j¤ÃnagrÃhakayÃvadityuktam/ pramitikaraïatvarÆpaprÃmÃïyasya parai÷ svatogrÃhyatvÃnupagamena tatra vicÃrÃsambhavÃdÃha [268] vastutastviti/ yattu - j¤Ãnapadena pramitikaraïatvavyÃv­tti÷ na sambhavati/ parÃmarÓÃde÷ pramitikaraïatvÃt ata Ãha - vastutastviti iti vyÃkhyÃnam - tadasat/ j¤Ãnasyaiva prÃmÃïyamityavadhÃraïavivak«Ã pramitikaraïatvasyendiyasÃdhÃraïasya vyÃv­ttisambhavÃt/ sarvaæ vÃkyamiti nyÃyena Óabdenaiva tÃd­ÓÃrthalÃbhÃt/ nanu viÓi«Âa yÃvajj¤ÃnavyaktÅnÃæ durgahatvÃt tanniveÓo na sambhavatÅtyata Ãha - [268] taddharmeti/ yÃvatpadasya samabhivyÃh­tapadÃrthatÃvacchedakavyÃpakatvaparatvÃditi bhÃva÷/ [274] phalata÷-- tÃtparyata÷/ [268] samÃnyata÷ sÃmÃnyarÆpeïa/ taddharmaprakÃrakatvarÆpaj¤ÃnaviÓe«aïÃviÓe«itena j¤Ãnatveneti yÃvat/ j¤ÃnÃnvayini vaiÓi«Âye tasil/ anyathà ghaÂatvÃdighaÂitaprÃmÃïyasya ghaÂatvÃdiprakÃrakaj¤ÃnagrÃhakagrÃhyatvÃbhÃvena vidhau bÃdhÃpatte÷/ idaæ j¤Ãnaæ prameti j¤Ãnena svÃtmakÃnuvyavasÃyani«ÂhaprÃmÃïyagrahÃt prÃmÃïyÃgrahÃditi dÅpikÃvÃkyamasaÇgatam ata Ãha - [274] vyavasÃyani«ÂhetyÃdi÷/ sÃmagryà eva prÃmÃïyagrÃhakatayà anuvyavasÃyani«ÂhaprÃmÃïyagrÃhikÃyà iti strÅliÇganirdeÓa eva kÃrya ityata Ãha - [274] sÃmÃnya iti/ tathà ca liÇgaviÓe«Ãvivak«ÃyÃæ napuæsakasyaiva nirde«Âavyatayà noktado«a iti bhÃva÷/ tasyÃprÃmÃïyamiti «a«ÂhÅtatpuru«abhramavÃraïÃya [274] saptamÅti/ [274] yÃd­ÓaprÃmÃïyami tyÃdi/ atrÃyaæ ni«kar«a÷ --- taddharmaghaÂitaprÃmÃïyaæ ki¤cidviÓi«Âamiti/ vaiÓi«Âyaæ tÃdÃtmyasvav­ttibhedapratiyogitÃvacchedakatvobhayasambandhena/ avacchedakatà 1svasamÃnÃdhikaraïabhedapratiyogitÃvacchedakatÃsambandhena/ svÃdhikaraïatà svaviÓi«ÂataddharmaprakÃrakaj¤ÃnagrÃhakasÃmagrÅjanyatÃnatvasambandhena/ svavaiÓi«Âyaæ svani«ÂhÃvacchedakatÃkapratiyogitÃkabhedavattvasambandhena/ -------------------------------- 1. atra sarvatra svaÓabda÷ taddharmaghaÂitaprÃmÃïyapara÷/ svaviÓi«Âetyasya j¤ÃnagrÃhakasÃmagryÃmanvaya÷/ svÃÓrayani«ÂhaviÓe«yatÃnirÆpitÃprÃmÃïyani«ÂhaprakÃratÃÓÃlij¤ÃnajanakatvasaæbandhÃvacchinnasvani«ÂhÃvacchedakatÃkapratiyogitÃkabhedavattvasaæbandhena svaviÓi«Âà yà taddharmaprakÃrakaj¤ÃnagrÃhakasÃmagrÅ tajjanyaj¤Ãnani«ÂhabhedapratiyogitÃnirÆpità yà svanirÆpitavi«ayitÃsaæbandhÃvacchinnÃvacchedakatà tatsaæbandhÃvacchinnà yà svav­ttibhedapratiyogitÃvacchedakatà tena saæbandhena tÃdÃtmyasaæbandhena ca ki¤cidviÓi«Âaæ taddharmaghaÂitaprÃmÃïyamiti phalitam/ etatsamanvayaprakÃra÷ ittham---svaæ ghaÂatvavati ghaÂatvaprakÃrakatvarÆpaæ pramÃtvaæ tadÃÓraya÷/ ayaæ ghaÂa iti pramÃ; tadviÓe«yakÃprÃmÃïyaprakÃrakaj¤Ãnajanakatvaæ athaæ ghaÂa iti j¤ÃnagrÃhakasÃmagryÃæ nÃstÅti sà sÃmagrÅ svÃÓrayetyÃditÃd­ÓajanakatvasaæbandhÃvacchinnasva (pramÃtva) ni«ÂhÃvacchedakatÃkapratiyogitÃkabhedavatÅ bhavati/ atastÃd­Óabhedavacvasaæbandhena svaviÓi«Âà yà uktasÃmagrÅ tajjanyo yat j¤Ãnaæ ghaÂaj¤Ãnavi«ayakaæ j¤Ãnaæ tanni«Âho yo bheda÷ svanirÆpitavi«ayitÃsaæbandhena ghaÂatvaghaÂitapramÃtvavadbhedo na bhavati, tena saæbandhena tÃd­ÓapramÃtvavattvÃt; api tvanyabheda÷ tatpratiyogitÃvacchedakatvaæ ghaÂatvaghaÂitapramÃtve nÃstÅti tÃd­ÓÃvacchedakatÃsaæbandhena pramÃtvavadbheda÷ tÃd­ÓapramÃtvani«Âha÷ tatpratiyogitÃvacchedakatvaæ ghaÂatvaghaÂitapramÃtve, tattÃdÃtmyaæ ca tatreti saæbandhadvayopapattiriti/ paÓcÃttane«vanugame«vapyevamÆhyam/ --------------------------------- avacchedakatà savÃÓrayani«ÂhaviÓe«yatÃnirÆpitÃprÃmÃïyani«ÂhaprakÃratÃÓÃlij¤Ãnajanakatvasaæbandhena/ bhedapratiyogitÃvacchedakatà svanirÆpitavi«ayitÃsambandhena/ yadvà vi«ayitÃviÓi«Âatvam/ vaiÓi«Âyaæ svanirÆpakatvasvav­ttibhedapratiyogitÃvacchedakatvobhayasambandhena/ avacchedakatvaæ svasamÃnÃdhikaraïabhedapratiyogitÃvacchedakatÃsambandhena/ svÃdhikaraïatà svÃÓrayaviÓe«yaketyÃdi prÃgvat/ atra ca sÃmagryÃæ yÃvattvapak«e ki¤cidviÓi«Âatvaæ sthÆlÃnugama÷/ vaiÓi«Âyaæ tÃdÃtmyasvaviÓi«Âaj¤Ãnavi«ayatvobhayasambandhena/ svavaiÓi«Âyaæ svasamÃnÃdhikaraïabhedapratiyogitÃvacchedakatvasambandhÃvacchinnasvani «ÂhÃvacchedakatÃkapratiyogitÃkabhedavattvasambandhena/ svÃdhikaraïatà svaviÓi«Âaj¤ÃnagrÃhakatÃvacchedakavyÃsajyav­ttitvasambandhena/ svavaiÓi«Âyaæ svÃÓrayaviÓe«yakÃprÃmÃïyaprakÃrakaj¤ÃnajanakatÃvacchedakatvasambandhÃvacchinnasvani«ÂhÃvacchedakatÃkapratiyogitÃkabhedavattvasaæbandhena/ bhedapratiyogitÃvacchedakatà svotpÃdakatÃvacchedakatÃsambandhena/ tenÃnantÃnÃæ deÓÃntarÅyakÃlÃntarÅyatattatkÃraïÃnÃmasarvaj¤Ãdurj¤eyatvena svatastvaÓarÅre tattanniveÓadaurghaÂye 'pi na k«ati÷/ evaæ ca gurvÃndimate vyavasÃyÃdikÃraïakÆÂatvaæ idaæ j¤Ãnaæ mitho vijÃtÅyamiti niruktaki¤cidviÓi«Âatvaæ na susÃdhamiti/ ÓaÇkate -- [274] nanviti/ aprasiddhimupapÃdayati -- [274] na hÅti/ [264] ekam - ekajÃtÅyam/ [274] na janyata ityanvaya÷/ atra ca yÃvantastÃd­ÓÃ÷ dharmÃ÷ tadavacchinnotpÃdyaj¤Ãnavi«ayatve sati tadavacchinnotpÃdyaj¤Ãnavi«ayatvamiti rÅtyà svatastvaæ sÃdhyamiti noktÃprasiddhiriti/ ÓaÇkate -- [274] na ceti/ nanu prathamopÃttasyÃgrÃhakÃntasyaiva prathamaæ prayojanaæ vaktavyamiti tadupek«ya caramopÃttasya yÃvattvaviÓe«aïasya prathamaæ prayojanakathanamanucitamityÃÓaÇkÃæ parijihÅr«urÃha - [273] yÃvattvetyÃdi/ ayaæ bhÃva÷ -- agrÃhakÃntasya prayojanaæ hi aprÃmÃïyagrÃhakasÃmagrÅvÃraïam, tacca sÃmagryÃæ yÃvattvÃpraveÓe na nirvahati/ prÃmÃïyagrÃhakasÃmagÅmÃdÃya prÃmÃïye svatastvasya sÆpapÃdatvÃt/ tatra tadviÓe«aïasattve tu aprÃmÃïyagrÃhakasÃmagryà api tÃd­ÓayÃvadantargatatvena prÃmÃïyasya tadagrÃhyatayà bÃdha÷ syÃditi yÃvattvaviÓi«ÂaïasattvasyÃgrÃhakÃntasÃrthakyopapÃdakatvaæmiti/ [273] prathamata÷ - agrÃhakÃntaprayojanakathanÃt prÃk/ sÃmÃgrÅgatayÃvattvaviÓe«aïena vÃraïÅyaæ siddhasÃdhanamupapÃdayati - [273] naiyÃyiketi/ yadyapiæ vidhikoÂau yÃvattvaviÓe«aïasya siddhasÃdhanavÃraïaphalasambhave 'pi ni«edhakoÂau na tatsambhava÷/ tathÃpi bÃdhavÃraïameva phalaæ ni«edhakoÂau sambhavatÅtyÃha - [274] naiyÃyiketi/ [274] vÃkyena cetyanena anumÃnÃdÅtyÃdipadÃrtha ukta÷/ [273] idaæ j¤Ãnamaprameti j¤Ãnena prÃmÃïyÃgrahÃdityatra tÃd­Óaj¤ÃnaprayuktaprÃmÃïyagrahÃbhÃvÃdityartha÷ yathÃÓruto labhyate/ sa ca prak­tÃnupayukta÷, bÃdhasyaiva prak­te vaktavyatvÃt, ata÷ prÃmÃïyÃgrahÃdityasya prÃmÃïyÃvi«ayÅkaraïÃdityarthamÃha - [274] prÃmÃïyetyÃdi/ [274] tÃd­Óeti/ idaæ j¤ÃnamaprametyÃkÃraketyartha÷/ [274] tayà uktaj¤ÃnÃsÃmagryÃ/ [274] viÓi«Âeti/ avacchinnetyartha÷/ yadyapi idaæ j¤Ãnamaprameti j¤Ãne prÃmÃïyaæ pratiyogitayà vi«aya÷ tathÃpi j¤ÃnagrÃhakasÃmagrÅjanyagrahÅyapratiyogitÃsambandhÃvacchinnavi«ayatvaæ svatogrÃhyatvam, athavà svÃÓrayani«ÂhaviÓe«yatÃnirÆpitasvani«ÂhaprakÃratÃkatvasambandhena vyÃpakatvaæ vivak«itamiti nÃsaÇgati÷/ [280] svata eva g­hyata iti/ idamatra cintyam-atra evakÃra÷ g­hyata ityanantaraæ yojanayà 'g­hyata eve'tyartha÷/ tathà cÃyaæ kriyÃsaÇgata evakÃra÷ nÅlaæ sarojaæ bhavatyevetivat/ ato na virodha iti tasya apyarthakatÃkathanamanupapannamiti/ idamatra bodhyam - sÃmagryÃæ yÃvattvapraveÓe j¤ÃnaviÓi«Âatvaæ sÆk«mÃnugama÷/ vaiÓi«Âyaæ vi«ayatvasvav­ttibhedapratiyogitÃvacchedakatvobhayasambandhena/ avacchedakatà svasamÃnÃdhikaraïabhedapratiyogitÃvacchedakatÃsambandhena/ svÃdhikaraïatvÃdikaæ pÆrvavat/ [274] viÓi«ya - tattatkÃraïakÆÂatvena/ evamagre 'pi/ tÃdrÆpyeïetyatra j¤Ãne yÃvattvapraveÓe bhedaviÓi«Âatvamiti sÆk«mÃnugama÷/ vaiÓi«Âyaæ svapratiyogitÃvacchedakatvasvÃÓrayatvobhayasambandhena/ avacchedakatvaæ svasamÃnÃdhikaraïabhedapratiyogitÃvacchedakatvasambandhÃvacchinnam/ svÃdhikaraïatà svaviÓi«Âaj¤ÃnagrÃhakasÃmagrÅjanyagrahatvasayambandhena/ svavaiÓi«Âyaæ svÃÓrayaviÓe«yakÃprÃmÃïyaprakÃrakaj¤ÃnajanakatvasambandhÃvacchinnasvani«ÂhÃvacchedakatÃkapratiyogitÃkabhedavattvasambandhena/ bhedapratiyogitÃvacchedakatà svanirÆpitavi«ayitÃsambandhena/ [274] saÇk«epa ityanena prÃmÃïyavÃdagÃdÃdharyÃmuktaæ sarvamabhisaæhitam/ nanu tadvadviÓe«yakatvÃvacchinnatatprakÃrakatvaæ hi tatpramÃtvam/ tatkathaæ purovartinÅtyÃdidÅpikÃvÃkyasaÇgatirityata Ãha - [280] purovartinÅti/ nanu purovartini prakÃrasambandhabhÃnavyavasthÃpanamÃtreïa kathaæ viÓi«ÂaprÃmÃïyabhÃnasiddhiranuvyavasÃyÃdÃvityata Ãha - [280] naiyÃyikà apÅti/ nanu viÓi«Âabuddhau viÓe«aïaj¤Ãnasya hetutvÃt kathamanuvyavasÃye prÃganupasthitaviÓe«yatvÃdibhÃnamityata Ãha - [281] anupasthitayorapÅti/ ayaæ bhÃva÷ - viÓe«aïaj¤Ãnasya hetutvaæ viÓe«aïabhedena bhinnabhinnamiti phalÃnurodhena prak­te na tÃd­ÓakÃraïatvakalpanamiti/ nanu vyavasÃyaj¤ÃtatÃliÇgakÃnumitibhyÃæ prÃmÃïyagrahaïasya gurubhaÂÂÃbhyÃmupapagamÃt [242] anuvyavasÃyenetyukti÷ dÅpikÃyÃæ kathamityÃÓaÇkya tasya miÓramatÃbhiprÃyakatÃmÃha - (idaæ ceti/) tannirasanaprakÃro bodhya iti/ na ca tathÃsati ghaÂaæ jÃnÃmÅtayÃdau ghaÂÃde÷ j¤ÃnÃdikriyÃkarmatÃnupapatti÷ kriyÃjanyaphalaÓÃlitÃyà eva karmatÃrÆpatvÃditi, tatra dvitÅyÃnupapattiriti vÃcyam/ tÃd­ÓaphalaÓÃlitvasya mukhyakarmatÃrÆpatayà grÃmaæ gacchatÅtyÃdÃveva grÃmÃdau tadupagamÃt/ ghaÂaæ jÃnÃtÅtyÃdi«u tadanabhyupagamÃt vi«ayatÃlak«aïagauïakarmatÃyà eva tatra svÅkaraïÃt/ anyathà 'ghaÂamicchati' ghaÂaæ dve«ÂÅ'tyÃdau i«ÂatvÃdirÆpapadÃrthÃntarakalpanÃpÃtÃt iti/ [283] saÇk«epa iti/ ayaæ bhÃva÷ - ag­hÅtÃprÃmÃïyakatvamaprÃmÃïyaj¤ÃnÃnÃskanditatvam, taccÃprÃmÃïyaprakÃratÃnirÆpitaviÓe«yatvasÃmÃnÃdhikaraïyobhayasambandhÃvacchinnaj¤ÃnatvÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃva÷/ evaæ bhramatvaj¤ÃnÃbhÃvapramÃtvagrahÃbhÃvÃvapi niveÓyau/ evamaprÃmÃïyaj¤Ãne aprÃmÃïyaj¤Ãnaæ yatrotpannam tatra prav­ttyupapattaye aprÃmÃïyaj¤ÃnadharmikÃprÃmÃïyaj¤Ãnatvena p­thakkÃraïatvaæ kalpanÅyam/ adhikaæ prÃmÃïyavÃdÃdau dra«Âavyamiti/ [283] prÃmÃïyavyavasthÃpakaheto÷ saphalaprav­ttijanakatvarÆpetyÃdi÷/ prÃmÃïye parato grÃhyatvasya mÅmÃæsakairapyupagamÃt siddhasÃdhanamÃÓaÇkya evakÃrapÆraïena vyÃca«Âe - [282] prÃmÃïyasyÃnumÃnÃdita eveti/ [282] etena - anuvyavasÃyÃdau prÃmÃïyabhÃnÃsambhavasthÃpanena/ [282] vyabhicÃra iti/ vyatireketyÃdi÷/ [287] evaæ j¤aptÃvityÃdi uktaprakÃrÃbhinnaj¤aptidharmikaparatastvavyavasthÃpakadhvaæsaviÓi«Âa÷ utpattidharmikaparatastvaprakÃrakaj¤ÃnÃnukÆlaÓabda÷ tatkartetyanvayabodha÷/ [287] mÃtreti/ mÃtrapadamatrakÃrtsnyaparam/ [287] vyudÃsa iti j¤ÃnatvÃdÅnÃmatathÃtvÃditi bhÃva÷/ nanu pramÃsÃdhÃraïakÃraïatvaæ pramÃni«ÂhakÃryatvÃtiriktadharmÃvacchinnakÃryatÃnirÆpitakÃraïatvam/ evaæ ca kÃlÃdivÃraïe 'pi ÃtmÃdivÃraïamaÓakyamata Ãha - [287] pramÃtvÃdhiketyÃdi/ pramÃtvaviÓi«ÂakÃryatÃnirÆpitakÃraïatvamiti ni«kar«a÷/ vaiÓi«Âyaæ 1svÃdhikaraïav­ttitvasvaviÓi«ÂadharmÃvacchinnatvobhayasaæbandhena/ -------------------------------- 1. svÃdhikaraïetyÃdi/ svÃdhikaraïav­ttitva - svÃdhikaraïav­ttitvasvÃbhÃvÃdhikaraïav­ttitvobhayasaæbandhÃvacchinnasvan i«ÂhÃvacchedakatÃkapratiyogitÃkabhedavaddharmÃvacchinnatvobhayasambandhena pramÃtvaviÓi«Âà yà kÃryatà tannirÆpitakÃraïatvaæ pramÃsÃdhÃraïakÃraïatvamityartha÷/ svaæ pramÃtvaæ tadadhikaraïaæ pramà tanni«Âhatvaæ kÃryatÃyÃm, evaæ svaæ pramÃtvaæ tadadhikaraïaæ pramÃtadv­ttitvaæ j¤Ãnatve svaæ pramÃtvaæ tadabhÃvÃdhikaraïabhramav­ttitvaæ ca j¤Ãnatve iti j¤Ãnatvaæ svÃdhikaraïav­ttitvasvÃbhÃvÃdhikaraïav­ttitvobhayasambandhena pramÃtvavat, pramÃtvaæ tu na tathà tasya pramÃtvÃbhÃvÃdhikaraïav­ttitvÃbhÃvÃt, ata÷ tÃd­ÓobhayasambandhÃvacchinnapramÃtvani«ÂhÃvacchedakatÃkapratiyogitÃkabhedavat pramÃtvaæ tadavacchinnatvaæ ca pramÃni«ÂhakÃryatÃyÃmiti ubhayasambandhena pramÃtvaviÓi«Âà kÃryatà bhavatÅti samanvayo j¤eya÷/ --------------------------------- vaiÓi«Âyaæ svani«ÂhÃvacchedakatÃkapratiyogitÃkabhedavattvasambandhena/ avacchedakatà svÃdhikaraïav­ttitvasvÃbhÃvÃdhikaraïav­ttitvobhayasambandhena/ kÃryatÃyÃæ pramÃni«ÂhaniveÓaphalamÃha - [287] bhrameti/ [287] ityÃdÃvityÃdinà vaæÓoragabhramÃdisaÇgraha÷/ [287] pittÃdÅtyÃdinà maï¬Ækavasa¤janÃdigrahaïam/ [289] visaævÃdoti/ tadabhÃvavati tatprakÃraketyartha÷/ bodhyeti/ etena dharmiïo 'prasiddhyà ni«odho 'nupapanna iti ÓaÇkà nirastÃ/ [289] kÊptaniyateti/ etena kalpanÃsÃmyaÓaÇkÃnirÃsa÷/ nanu i«ÂabhedÃgrahamÃtrasya kÃraïatvopapattau i«Âe svatantropasthitatvaviÓe«aïaæ vyarthamityata Ãha -- [289] etÃvateti/ nanu i«ÂabhedÃgrahasyaivetyevakÃrÃsaÇgati÷/ sm­terapyapek«itatvenetaravyavacchedasya tenÃÓakyatvÃdityata Ãha --- [289] evakÃreïeti/ [289] lÃghavÃditi/ anyathà tadvati tatprakÃrakatvasyÃdhikasya niveÓe kÃryatÃvacchedakagauravÃditi bhÃva÷/ [289] sÃmÃnya÷-- sÃmÃnyarÆpeïa/ abheda÷ pratyayÃrtha÷ v­ttitvÃnvayÅ/ *{ayathÃrthÃnubhavanirÆpaïam}* [292] pradeÓaviÓe«etyÃdi/ pradeÓaviÓe«a÷ nidrÃnìÅviÓe«a÷/ tatrÃvasthitaæ yanmana÷ tena Ãtmana÷ saæyoga ityartha÷/ [292] tadasamavÃyikÃraïaketyÃdi/ ayaæ bhÃva÷ --- svapnaÓabdasya j¤ÃnaviÓe«a eva lak«aïà tadasaptavÃyikÃraïaketyanena ÓakyasambandhassÆcita iti/ [292] bhÃkta÷ lÃk«aïika÷/ [292] tatbhëyaviru'miti/ ananubhÆtÃrthavi«ayakasya svÃpnaj¤Ãnasya darÓanÃt/ sm­teÓcÃtathÃtvÃditi bhÃva÷/ nanu paÂatvavÃniti j¤ÃnavÃraïamapi nÃnÃtvaniveÓaprayojanaæ saæbhavatÅti ghaÂatvaviruddhapaÂatvÃniti j¤ÃnaparyantÃnughÃvanaæ viphalamityÃÓaÇkyÃha - [292] koÂyoriti/ nanu ghaÂatvaviruddhapaÂatvavÃniti j¤Ãne 'pi ghaÂatvapaÂatvarÆpanÃnÃdharmaprakÃrakatvasattvÃt kathaæ tadvÃraïamiti, tatrÃha - [293] ekadharmiketi/ ayaæ bhÃva÷ - 1prakÃratÃviÓi«Âaj¤Ãnatvaæ saæÓayatvam/ vaiÓi«Âyaæ svanirÆpakatvasvÃvacchinnavi«ayatÃnirÆpitavirodhavi«ayatÃnirÆpitavi«ayatvÃvacchinnatvasvanirÆpitaviÓe«yatÃsamÃnÃdhikaraïaviÓe«yatÃnirÆpitatvobhayasambandhena svaviÓi«ÂaprakÃratÃnirÆpakatvobhayasaæbandhane/ evamapi parvato vahnimÃn dravyaæ vahniviruddhajanavat/ iti j¤Ãne ativyÃptirdurvÃraiveti ÓaÇkate -- [293] na ceti/ [293] ekadharmÃvacchinnetyÃdi/ ayamÃÓaya÷ -- svanirÆpitaviÓe«yatÃsamÃnÃdhikaraïatvasthale svanirÆpitÃviÓe«yatÃvacchedakÃvacchinnaviÓe«yatÃnirÆpitatvaæ niveÓya 2anyat pÆrvavat bodhyamiti/ [293] digiti/ --------------------------------- 1. prakÃratÃviÓi«ÂetyÃdi/ parvato vahnimÃn na veti saæÓaye vahni÷ tadabhÃvaÓca prakÃra÷/ vahnitadabhÃvayorvirodha÷ saæsargatayà bhÃsate/ vahnini«ÂhaprakÃratÃnirÆpità parvatani«Âhà viÓe«yatà anyÃ, vahnyabhÃvani«ÂhaprakÃratanirÆpità pavatani«Âhà viÓe«yatà anyÃ, iti sthiti÷/ etÃæ manasik­tya anugamasya samanvayo j¤eya÷/ tathà hi - svaæ vahnini«ÂhaprakÃratà tannirÆpakatvaæ uktasaæÓayÃtmakaj¤Ãne, evaæ svaæ vahnini«ÂhaprakÃratà tadavacchinnà yà vahnini«Âhà vi«ayatà (virodhani«Âhavi«ayatÃnirÆpitavi«ayatÃ) tannirÆpitÃyà virodhani«Âhà vi«ayatà tannirÆpitavi«ayatà vahnyabhÃvani«Âhavi«ayatà tadavacchinnatvaæ vahnyabhÃvani«ÂhaprakÃratÃyÃæ svaæ vahnini«ÂhaprakÃratà tannirÆpità yà parvatani«Âhà viÓe«yatà tatsamÃnÃdhikaraïà yà viÓe«yatà parvatani«ÂhÃæ vahnyabhÃvaprakÃratà nirÆpità viÓe«yatà tannirÆpitatvaæ ca vahnyabhÃvani«ÂhaprakÃratÃyÃmiti ubhayasaæbandhena vahnini«ÂhaprakÃratÃviÓi«Âhà yà prakÃratà vahnayabhÃvani«Âhà tannirÆpakatvaæ ca parvato vahnimÃnna veti saæÓaye 'stÅti/ atra vahnini«Âhà virodhani«ÂhasaæsargatÃkhyavi«ayatÃnirÆpità vi«ayatà parvatani«ÂhaviÓe«yatÃnirÆpitayà vahnini«ÂhaprakÃratà avacchidyate, vahnyabhÃvani«Âhà yà parvatani«ÂhaviÓe«yatÃnirupitaprakÃratà sa virodhani«¬aÂhavi«ayatÃnirupitavahnyabhÃvani«Âhavi«ayatayà avacchidyate, antarÃbhÃsamÃnapadÃrthani«Âhavi«ayatayoravacchedyÃvacchedakabhÃva iti iti siddhantÃdityapi dhyeyam/ 2. anyat pÆrvavaditi/ tathà ca prakÃratÃviÓi«Âaj¤Ãnatvaæ saæÓayatvam/ vaiÓi«Âyaæ ca svanirÆpakatva-svÃvacchinnvi«ayatÃnirÆpitavirodhavi«ayatÃnirÆpitavi«ayatÃvacchinnatva, svanirÆpitaviÓe«yatÃvacchedakÃvacchinnaviÓe«yatÃnirÆpitatvobhayasaæbandhena svaviÓi«ÂaprakÃratÃnirÆpakatvobhayasaæbandheneti bhÃva÷/ ------------------------------- ayaæ bhÃva÷- yadyapi pratyekaæ dharmaæyorekatvamasti tathÃpi 1svÃvacchinnaviÓe«yatÃnirÆpitatanni«ÂhaprakÃratÃkatvasvÃvacchinnaviÓe«yatÃnirÆpitatadabhÃvani«ÂhaprakÃratÃkatvobhayasambandhena dharmaviÓi«Âaj¤Ãnatvaæ, prakÃratÃviÓi«ÂaprakÃratÃÓÃlij¤Ãnatvaæ và saæÓayatvam/ dvitÅye vaiÓi«Âyaæ 2svanirÆpitaviÓe«yatÃvacchedakÃvacchinnaviÓe«yatÃnirÆpitatvasvÃvacchedakÃvacchinnavi«ayatÃnirÆpitavirodhavi«ayatÃnirÆpitatvasvÃnavacchedakÃvacchinnatvatritayasambandhena/ ato na do«a iti/ [293] tantrÃntare - advaitaÓÃstre/ [293] tatprakÃrakatvetyÃdi ityÃdinÃæ tadabhÃvavanni«ÂhaviÓe«yatÃniyapitatanni«ÂhaprakÃratÃkatvaparigraha÷/ [293] saÇk«epa iti/ ayamÃÓaya÷ -- yadyapi idaæ rajatam bhÆtalaæ ghaÂavata navetyÃdyÃæÓikasaæÓaye 'vyÃptirasti, tathÃpi tadaæÓe saæÓayÃnyatvaniveÓÃt na do«a÷/ tadaæÓe saæÓayatvaæ caikasmin dharmiïi tattadabhÃvobhayaprakÃratakatvamiti/ [293] ÓÃkhÃdÃvityÃdi/ idamupalak«aïam - puru«atvaniÓcayasyÃhÃryatvopapattaye puru«atvaniÓcayo jÃyatÃmitÅcchÃyà vÃcyatvÃt/ anyathà bÃdhakÃlÅlanecchÃjanyaj¤Ãnatvalak«aïasyÃhÃryatvasya tatrÃsambhavÃt/ j¤Ãnecchayo÷ yugapadutpÃdamate tÃd­ÓabhramadaÓÃyÃmeva icchÃdisambhavÃditi dhyeyam/ [293] upayogitvam prayojakatvam/ [298] vedanÅyamityÃdi ityÃdinà pratikÆlatayà vedanÅyaæ du÷khamityasya saÇgraha÷/ [298] sukhÃdÅtyÃdinà du÷khaparigraha÷/ [298] avyÃpteriti/ idamupalak«aïam/ asÃdhÆnÃæ paradravyopabhogÃdijanyanarakÃdidukhe dve«ÃdarÓanÃt avyÃpterityapi --------------------------------- 1. svÃvacchinnetyÃdi/ svaæ parvatatvaæ tadavacchinnaviÓe«yatÃnirupitavahnini«ÂhaprakÃratÃnirupakatvaæ 'parvato vahnimÃnnave'ti saæÓaye, evaæ svaæ pavatatvaæ tadavacchinnaviÓe«yatÃnirÆpitavahnyabhÃvani«ÂhaprakÃratÃnirÆpakatvaæ ca tÃd­ÓayasaæÓaye iti samabanvaya÷/ 2. svanirÆpitetyÃdi/ svaæ vahnini«ÂhaprakÃratà tannirÆpitaparvatani«ÂhaviÓe«yatÃvacchedakaæparvatatvaæ tadavacchinnaviÓe«yatÃnirÆpitatvaæ vahnyabhÃvani«ÂhaprakÃratÃyÃæ, evaæ svaæ vahnini«ÂhaprakÃratà tadavacchedakaæ vahnitvaæ tadavacchinnavi«ayatÃnirÆpità yà virodhani«Âhavi«ayatà tannirÆpitatvaæ vahnyabhÃvani«ÂhaprakÃratÃyÃæ, evaæ sva vahnini«ÂhaprakÃratà svÃnavacchedakaævahnyabhÃvatvaæ tadavacchinnatvaæ ca vahnbhÃvani«ÂhaprakÃratÃyÃm taccadÃlij¤Ãnatvaæ saæÓaye 'stÅti samanvaya÷/ ---------------------------------- dra«Âavyam/ [298] sukhyahamityÃdÅtyÃdinà du÷khyahamityasya saÇgraha÷/ evamagre 'pi/ *{sm­tinirÆpaïam}* anubhavajanyetyasya prayojanamÃha - dÅpikÃyÃm [299] ÃtmÃdÃviti/ nanu janyatvaniveÓamÃtreïÃtmakÃdivÃraïe 'nubhavetyaæÓo viphala ityÃÓaÇkÃyÃæ uktam - ÃdÃviti/ ÃdipadenÃtmamanoyogaparigraha÷/ anubhavatvaæ nÃma sm­tibhinnaj¤Ãnatvam/ tathà ca kÃraïatÃvacchedakaÓarÅre sm­tibhinnatvapraveÓe gauravÃt j¤ÃnatvamÃtreïa lÃghavÃt kÃraïatvamucitamityÃÓaÇkÃyÃmÃha - prakÃÓikÃyÃm/ [300] anubhavatvasyÃpÅti/ [300] jÃtitveneti/ tatra pramÃïaæ tu anubhavÃmÅtyanuvyavasÃya eva, jÃnÃmÅtyanuvyavasÃyo j¤Ãnatva iveti dhyeyam/ [300] anyathÃsiddhinirÆpakatvÃditi/ tattaddharmabhedapratiyogitvÃdityartha÷/ anyathà atyantÃhetubhÆtasmaraïÃnÃæ kÃraïatvasvÅkÃre gauravÃditi bhÃva÷/ [300] svajanyeti/ svaæ saæskÃra÷/ evamagre 'pi/ punaranubhavÃntareïa sm­tirjÃyata iti ÓaÇkÃvÃraïÃya [300] sak­dityÃdi/ [300] carameti/ caramatvamatra svajanakasaæskÃrajanyasvasamÃnavi«ayakasm­tiprÃgabhÃvÃsamÃnakÃlÅnatvaæ svaprÃgabhÃvasamÃnakÃlÅnatva-svajanakasaæskÃrajanyatva-svasamÃnavi«ayakatvatritayasambandhena sm­tivaÓi«ÂÃnyatvaparyavasitam/ [300] anÃyatyà tattavdyaktitveneti/ idamatra cintyamsvarÆpasambandhena tadvi«ayakasaæskÃranÃÓaæ prati tadvi«ayakacaramasm­titvena samavÃyasambandhena hetutvopagame bÃdhakÃbhÃva÷/ anyathà tatsamÃnakÃlÅnavÃyusaæyogÃdikamÃdÃya vinigamanÃvirahÃpÃtÃditi/ [300] saæskÃrasya phalanÃÓyatayeti/ etena pÆrvajÃtÃnubhavenaiva saæskÃrarÆpavyÃpÃradvÃrà smaraïottaraæ smaraïopapattiriti ÓaÇkà nirastÃ/ saæskÃrÃtmakasya vyÃpÃrasya tadÃnÅæ na«Âhatvena taddvÃrà prÃganubhavasya smaraïottarasmaraïadaÓÃyÃmabhÃvÃt/ anubhavasya ca saæskÃralak«aïavyÃpÃradvaraiva sm­tihetutÃyÃ÷ sarvasammatatvÃditi/ [300] anyÆnavi«ayakasyaiveti/ ayaæ bhÃva÷ - svasamÃnetyÃdibhedavattvasambandhÃvacchinnÃdheyatvasÃmÃnÃdhikaraïyobhayasambandhena svasamÃnÃdhikaraïabhedapratiyogitÃvacchedakatvasambandhÃvacchinnasvani «ÂhabhedapratiyogitÃvacchedakatvÃsÃmÃnÃdhikaraïyobhasambandhena và sm­te÷ kÃraïatvamupagantavyam/ svÃdhikaraïatà svanirÆpitavi«ayatÃsambandhena/ bhedapratiyogitÃvacchedakatÃpi tenaiva sambandhena/ [300] jhaÂiti sm­tÅtyÃdi/ idaæ jÃtiviÓe«apramÃïasÆcanÃya jhaÂiti sm­tijanakatÃvacchedaka ityartha÷/ pramÃïaæ cÃnumÃnaæ janakatÃpak«akaæ bodhyam/ [300] saæskÃrÃtiÓaya÷ - saæskÃragato jÃtiviÓe«a÷/ nanvanubhavajanyetyÃdisaæskÃralak«aïasya smaraïajanyasaæskÃre 'vyÃptirityatrÃha - [300] etanmata iti/ navyamata ityartha÷/ *{viÓe«aguïalak«aïam}* [303] p­thivÅtvetyÃdi/ svÃdhikaraïav­ttitvasvabhinnadravyavibhÃjakopÃdhyadhikaraïav­ttitvobhayasambandhena dravyavibhÃjakopÃdhiviÓi«ÂÃv­ttijÃtimadguïattvamiti phalitam/ atra tÃd­ÓopÃdhidvayÃdhikaraïÃprasiddhyà pratyekamityuktm/ [303] tÃd­ÓatvÃt-dravyavibhÃjakopÃdhiviÓi«ÂÃv­ttitvÃt/ [303] avÃntareti/ vyÃpyetyartha÷/ evamagre 'pi/ [303] tÃd­ÓopÃdhidvayetyÃdi/ dravyavibhÃjakopÃdhiviÓi«ÂÃnyatvaæ ÓÆnyÃntena vivak«aïÅyam/ vaiÓi«Âyaæ svaviÓi«Âav­ttiguïatvanyÆnav­ttijÃtimattvasambandhena/ svavaiÓi«Âyaæ svÃdhikaraïav­ttintvasvabhinnadravyavibhÃjakopÃdhyadhikaraïav­ttitvobhayasambandhena/ [303] saækhyÃtvÃdessattvÃditi/ saÇkhyÃtvÃde÷ tÃd­ÓadvitvÃdiv­tte÷ vidyamÃnatvÃdityartha÷/ [303] nÅlatvÃdikamityÃdi/ yadyapi idÃnÅæ rÆpatvÃdikamÃdÃyÃpi lak«aïagamanasambhava÷/ tathÃpi vak«yamÃïapari«kÃrÃnusaraïena rÆpatvÃdikamupek«itam/ atra nyÆnav­ttitvaviÓe«aïaæ guïatvÃdikamÃdÃyÃsambhavavÃraïÃya/ [303] yadrÆpavÃvacchinnetyÃdi/ ayamartha÷ --- dravyavibhÃjakopÃdhiviÓi«ÂÃnyasthitasthÃpakav­ttijÃtimadguïatvaæ viÓe«aguïalak«aïam/ vaiÓi«Âyaæ ca svÃdhikaraïav­ttitÃvacchedakatvasvabhinnadravyavibhÃjakopÃdhyadhikaraïav­ttitÃvacchedakatvobhayasaæbandhena/ tena na bhedakÆÂaniveÓanibandhanagauravam/ tÃd­ÓopÃdhidvayatvÃvacchedena sÃmÃnÃdhikaraïyÃnvayasvÃrasyavyÃvartakaki¤citvaniveÓak­tÃnanugamaÓca/ tÃd­Óayatki¤cidekabhedaniveÓane ekatvatvÃdibhedamÃdÃya dvitvÃdÃvatiprasaÇga÷/ evaæ dravyatvÃdirÆpopÃdhau saÇkhyÃrÆpasya dvitvasyÃsambhavÃt apek«ÃdhÅnavi«ayatvarÆpasya tasya vÃcyatvena mahÃgauravasya yattvatattvapraveÓena lak«aïasya viÓi«ÂaikÃrthantÃvirahÃt rÆpaæ viÓe«aguïaityÃdau vÃkyabhedaprasaÇgasya ca nÃvakÃÓa iti/ [303] samavÃyasaæbandhaghaÂitasyaiveti/ nyathà kÃlikÃdisambandhaghaÂitasÃmÃnÃdhikaraïyamÃdÃyÃsambhavÃpatte÷/ [304] na deyamiti/ sthitasthÃpakatvasya yadrÆpapadena dhartumaÓakyatvÃditi bhÃva÷/ nanvanu«ïÃÓÅta÷ p­thivÅvÃyvorityuktatvÃt anu«ïÃÓÅtatvasya yadrÆpapadena dhartuæ Óakyatayà anu«ïÃÓÅtasparÓe 'vyÃptirityatrÃha --- [304] pÃrthiveti/ tathà ca tatrÃpi vaijÃtyaviÓe«amÃdÃya lak«aïagamanamiti bhÃva÷/ [304] tatra -- saÇkhyÃdi«u/ evamagre 'pi/ [304] tÃd­Óeti/ uktobhÃyasambandhena dravyavibhÃjakopÃdhiviÓi«ÂÃnyetyartha÷/ yattu kenaciduktam - tÃd­ÓajÃtimattve sati guïatvameva lak«aïamÃstÃm, kiæ ni«edhadvayopÃdÃneneti -- tanna - tathÃsati rÆpatvÃdijÃtimÃdÃya rÆpÃdiviÓe«aguïe«vatiprasaÇgÃt/ ni«edhadvayopÃdÃne tu tÃd­ÓanÅlatvÃdijÃtisattvenÃtivyÃptyaprasakte÷ tasyÃvaÓyakatvaditi/ *{karmanirÆpaïam}* [309] mÆloktamitpayÃdi/ patrÃdyÃku¤canakriyÃyÃmavyÃptiriti bhÃva÷/ [309] ityÃheti/ ityÃÓayenÃhetyartha÷/ *{sÃmÃnyanirÆpaïam}* nanu sÃmÃnyÃnÃæ lak«aïe ekatvaniveÓanaæ viphalamityata Ãha - [309] ekapadamiti/ nanu sÃmÃnyalak«aïe ekatvÃvacchinnapratiyogitÃkabhedarÆpÃnekatvaÓarÅrapravi«Âamekatvaæ kiæ saÇkhyÃrÆpam ata ekamÃtrav­ttidharma÷/ nÃdya÷, guïÃdau guïÃdyanupagamena guïatvÃdau lak«aïagamena'pi dravyatvÃdÃvavyÃpte÷/ nottara÷; tÃd­Óadharmaspaya kevalÃnvayitayà tadavacchinnapratiyogitÃkabhedÃprasiddhe÷/ maivam --- yato 'tra prameyaviÓi«Âatvaæ bhedaviÓi«Âatvaæ và anekasamavetatvam/ prathame vaiÓi«Âyaæ svasamavetatvasvabhinnasamavetatvobhayasambandhena/ dvitÅye svapratiyogisamavetatvasvÃnuyogisamavetatvobhayasambandhena/ ato na do«a iti/ *{viÓe«anirÆpaïam}* [309] parasparamiti/ parasparatvaæ ca svÃÓrayanirÆpitabhedÃÓrayanirÆpitatvam svanirÆpakÃÓrayav­ttitvasvÃÓrayanirÆpitatvobhayasaæbandhena bhedaviÓi«Âatvaparyavasitam/ [309] bhedasÃdhakà iti/ etena vyÃvartakà ityatra vyÃv­ttiÓabdÃrtha÷ bheda÷ sÃdhaka÷ pratyayÃrtha iti sphuÂÅk­tam/ [309] na ca sugrahamityanvaya÷/ atra ca prÃguktarÅtyà dharmigrÃhakapramÃïasiddhamithobhedÃnÃæ viÓe«ÃïÃæ 'ayaæ viÓe«a÷ tadviÓe«Ãt bhidyate tÃdÃtmyena etadviÓe«Ã'dityanumÃnenÃpi dharmimÃnopajÅvinà mithobhedasiddhiriti svato vyÃvartakatà te«ÃmityÃha - [309] sa eveti/ [309] atyantaæ saækÅrïÃnÃmiti/ atyantadurgrahabhedÃnÃmityartha÷/ svasajÃtÅyÃnÃæ viÓe«ÃntarÃïÃæ parasparamityatrÃpi pÆrvavadeva bodhyam/ [309] tatrÃpi - viÓe«e 'ti nÃnavastheti/ atra vaktavyam prÃgreva prapa¤citam/ *{samavÃyanirÆpaïam}* [310] nÅlo ghaÂa iti viÓa«ÂapratÅtirityÃdi/ ayamatrÃnumÃnapari«kÃra÷ --- ghaÂÃdiviÓe«yatÃnirÆpitanÅlarÆpÃdiprakÃratà ki¤cinni«ÂhasaæsargatÃnirÆpikà prakÃratÃtvÃt saæyogani«ÂhasaæsargatÃnirÆpakadaï¬ÃdiviÓe«yatÃnirÆpitadaï¬ÃdiprakÃratÃvaditi rÅtyà bodhya÷/ atra saæyogÃde÷ bÃdhaniÓcayasahÃyabalÃt saæyogÃdyatiriktaki¤cinni«ÂhasaæsargatÃnirÆpakatvasiddhiriti sa eva saæbandha÷ samavÃyaÓabdita iti dhyeyam/ nanu samavÃyasadbhÃve nÅlo ghaÂa ityÃdipratyak«ameva pramÃïaæ bhavi«yatÅti anumÃnaparyanatÃnudhÃvanavaiphalyamityata Ãha - [311] vaiÓe«iketyÃdi/ vaiÓe«ikai÷ samavÃyapratayak«atÃnugamÃditi bhÃva÷/ saægrahe [310] tÃvayutasiddhÃviti/ athÃtra kimidamayutasiddhatvam, na tÃvat yutasiddhabhinnatvam/ yutasiddhasyaiva durnirÆpatvÃt/ nÃpi saæyuktatvam ghaÂakapÃlÃdau tadasambhavÃt/ na ca yayordvayormandhye ekamaparÃÓritamevÃvati«Âhate tattvamayutasiddhatvamiti vÃcyam/ yattvatattvÃnanugamenÃyutasiddhapadÃrthatÃvacchedakasyÃnanugatatvÃdi ti - atra kecit - dvitvaviÓi«ÂadvitvamevÃyutasiddham/ vaiÓi«Âyaæ tÃdÃtmyasvÃÓrayavyaktiviÓi«Âatvobhayasambandhena/ vaiÓi«Âyaæ ca svaviÓi«Âav­ttitvasambandhena/ svavaiÓi«Âyaæ ca svani«ÂhÃvacchedakatÃkapratiyogitÃkabhedavattvasambandhena/ avacchedakatà ca svani«ÂhapratiyogitÃkÃtyantÃbhÃvavattvasambandhena/ pratiyogità cÃdheyatÃsambandhÃvacchinnà ghaÂakapÃlÃdigatadvitvasya svapadenopÃdÃne tadÃÓrayÅbhÆtakapÃlÃdivyaktÅnÃmÃdheyatÃsambandhÃvacchinnasvani«ÂhapratiyogitÃkÃtyantÃbhÃvavattvasambandhÃvacchinnasvani«ÂhÃvacchedakatÃkapratiyogitÃkabhedavattvasambandhena/ kapÃladiviÓi«ÂaghaÂÃdau v­ttitvasya tÃdÃtmyasya coktadvitve sattvÃt lak«aïasamanvaya÷/ bhÆtalÃdestu ghaÂÃdiÓÆnyatÃdaÓÃyÃæ ÃdheyatÃsambandhÃvacchinnapratiyogitÃkÃtyantÃbhÃvasattvÃt niruktasambandhena bhÆtalÃdiviÓi«Âatvasya ghaÂÃdÃvasattvÃt bhÆtalaghaÂÃdÅnÃæ dvitvaæ na tÃd­Óamiti na bhÆtalaghaÂÃdyoratiprasaÇga÷/ yadyapi saæyogasaæbandhÃvacchinnÃnadheyatÃsambandhena kapÃlÃdikaæ ghaÂÃdau nÃsti, tathÃpi ÃdheyatÃsÃmÃnyÃvacchinnasvani«ÂhapratiyogitÃkà yantÃbhÃvavattvapraveÓÃt na do«a÷/ na caivamapi kapÃlÃdinÃÓak«aïe kapÃlÃderghaÂÃdau uktasambandhenÃbhÃvÃdavyÃptiriti vÃcyam/ svaviÓi«ÂÃtyantÃbhÃvavattvasya niveÓyatvÃt/ svavaiÓi«Âyaæ ca svÃvacchinnÃdhikaraïakÃlÃvacchinnatvÃdheyatÃsÃmÃnyÃvacchinnasvÃÓrayaprati yogitÃkatvobhayasambandhena/ yadyapi evamapi abhÃvÃbhÃvatvayorayutasiddhiprasaÇga÷, tathÃpi svÃÓrayÃtiriktasambandhÃvacchinnÃdheyatÃniveÓÃt na do«a iti vadanti/ tanna-kÃlikÃdisambandhamÃdÃyÃtiprasaÇgavyudÃsÃya samavÃyasambandhena tasya prav­ttinimittatÃyà vÃcyatvena prÃcÅnamate avayavÃvayavinÃvayutasiddhÃvityÃdivÃkyasya nirÃkÃÇk«atÃpatte÷/ svaviÓi«Âadvitvasambandhena dvitvasya tathÃtve 'pi dvitvasya saÇkhyÃrÆpatve guïaguïyÃdyoravyÃpte÷/ apek«ÃdhÅviÓe«avi«ayatvarÆpatve ca apek«Ãbuddhe÷ vi«ayaviÓe«aniyantritatayà ananugamÃpatte÷/ svÃvacchinnaviÓe«yatÃnirÆpitaikatvaprakÃratÃkatvasvabhinnadharmÃvacchinnaviÓe«yatÃnirÆpitaikatvaprakÃratÃkatvobhayasambandhena dharmaviÓi«ÂabuddhitvenÃnugame ca svÃÓrayadharmÃvacchinnaviÓe«yatÃnirÆpitaikatvaprakÃratÃkatvasvapratiyogidharmÃvacchinnaviÓe«yatÃnirÆpitaikatvaprakÃratÃkatvobhayasambandhena bhedaviÓi«ÂabuddhitvÃdinà anugamamÃdÃya vinigamanÃvirahÃpattyà ayutasiddhapadÃrthatÃvacchedakanÃnÃtvÃpatte÷/ tanni«kar«astu asmÃbhiranyatra prapa¤cita÷/ *{abhÃvanirÆpaïam}* nanu dhvaæsÃdipratiyogitÃyÃ÷ sambandhÃvacchinnatve mÃnÃbhÃvÃt saæsargÃæbhÃvatvaniveÓÃdeva dhvaæsÃdivÃraïe nityatvaviÓe«aïavaitharthyamityatrÃha - [313] dhvaæsetyÃdi/ siddhÃn­te dhvaæsÃdipratiyogitÃyÃ÷ saæbandhÃvacchinnatvÃnaÇgÅkart­navyamate granthÃntaroktaæ manasi nidhÃyÃha -- [314] saÇk«epa iti/ [314] dhvaæsaprÃgabhÃvayorityÃdi/ dhvaæsaprÃgabhÃvayorekapratiyogikayorapi ekarÆpatvameva/ tadvadiha netyartha÷/ dÅpikÃyÃm [313] pratiyogitÃvacchedakÃropyetyÃdi/ pratiyogitÃvacchedakaÓca ÃropyasaæsargaÓca tayorbhedÃt ityartha÷/ Ãropyaæ ca pratiyogyÃropavi«ayatvam/ abhÃvabuddhau pratiyogyÃropahetutÃyÃ÷ navÅnairanabhyupagamÃdÃha - prakÃÓikÃyÃm [314] ÃropyetÅti/ nanvanyonyÃbhÃvabhede pratiyogitÃvacchedakasaæsargabhedo na niyÃmaka÷, anyonyÃbhÃvasya tÃdÃtmyasambandhÃvacchinnapratiyogitÃkatvaniyamÃt/ atra [314] yathÃyogamiti [314] avacchedakabhedÃdatirikta ityanvaya÷ [322] prasaÇgÃditi/ svav­ttyabhÃvatvavattvamatra prasaÇga÷/ [322] tacchabdollikhiteti/ tacchabdajanyabodhasamÃnÃrthaketyartha÷/ [322] svÃtantryeïa pratiyogini abhÃsamÃnatayÃ/ *{«o¬aÓapadÃrthÃnÃæ saptapadÃrthe«vantarbhÃva÷}* pramÃïaprameyetyÃdisÆtre prathamata÷ kathitasya kÊpte yatra kutracidantarbhÃvamanumuktvà dvitÅyata uktasya prameyasya dvÃdaÓavidhasya yathÃyathaæ kÊptÃntarbhÃvakathanamanupapannamityatrÃha- [331] pratyak«eti/ cak«urÃdÅndriyarÆpasyetpayÃdi÷/ [331] anumÃnÃdÅnÃmiti ÃdinopamÃnaÓabdayo÷ saÇgraha÷/ [331] dravya iti antarbhÃva ityanena sambandha÷/ [331] evamagre 'pÅti/ prav­ttido«ÃdirÆpe prameye 'pÅtyartha÷/ nanu prayatnaviÓe«a÷ prav­ttiriti tasyÃ÷ dharmÃdharmarÆpatvakathanamanupapannamityata Ãha - [331] taditi/ dharmÃdharmetyartha÷/ svoktÃrthe pÆrvagranthasammatimÃha - [331] etacceti/ dharmÃdharmÃvityasya tajjaniketyarthakathanaæ cetyartha÷/ [331] ÃkÃre bhëye/ nanu pretyabhÃvo maraïamiti dÅpikÃvÃkyamasaÇgatam/ propas­«Âaiï dhÃtumÃtreïa maraïabodhatanÃt pretyabhÃvaÓabdaghaÂakasya lyapa÷ bhÃvaÓabdasya cÃrthÃkathanÃt pretyabhÃva iti samudÃyasya maraïarÆpÃrthÃbodhakatvÃccetyatrÃha - [331] maraïÃnantareti/ anantaratvaæ uttarakÃlikatvam/ uktÃrthasya pretyabhÃvaÓabdavyutpattyanuguïyaæ darÓayati - [331] tathÃceti/ pretyabhÃvaÓabdasyoktÃrthaparatve cetyartha÷/ maraïajananaÓabdÃrthau krameïa darÓayati - [331] carametyÃdinÃ/ carameti saæyogaviÓe«aïam/ evamagre 'pi/ [331] Ãdyeti saæyogaviÓe«aïam/ caramatvaæ svasamÃnÃdhikaraïatÃd­ÓasaæyogaprÃgabhÃvÃsamÃnakÃlÅnatvam/ yadyapi atrÃnuyogini svatvapraveÓe svasamÃnÃdhikaraïatÃd­ÓaprÃgabhÃvasamÃnakÃlÅnabhinnaæ yattattvaæ caramatvamiti caramasaæyogavyaktÅnÃmÃnantyÃdananugama÷/ pratiyogini svatvapraveÓe ca svÃsamÃnÃdhikaraïatÃd­ÓasaæyogaprÃgabhÃvasamÃnakÃlÅnaæ yat tÃd­ÓaikavyaktibhedapreveÓe idÃnÅntanasyÃpi tÃd­Óasaæyogasyoktacaramatvaæ syÃditi tasya dhvaæsamÃdÃyedÃnÅmapi maraïÃpatti÷/ tÃd­ÓaprÃgabhÃvasamÃnakÃlÅnaæ yadyat tattadvyaktibhedakÆÂaniveÓe ca caramatvasya yattvatattvaghaÂitatvena viÓi«ÂaikÃrtharÆpatÃbhaÇga÷/ viÓi«ya tattadvyaktÅnÃmasarvaj¤adurvij¤eyatÃprasaÇga÷/ kÆÂatvasyaikaviÓi«ÂÃparatvarÆpatvena svatvapraveÓe prameyaviÓi«Âatvaæ caramatvamiti sthÆlo 'nugama÷/ vaiÓi«Âyaæ ca tÃdÃtmyasvasamÃnÃdhikaraïatÃd­ÓasaæyogaprÃgabhÃvasamÃnakÃlÅnatvasambandhÃvacchinnasvani«ÂhÃvacchedakatÃkapratiyogitÃkabhedavattvobhayasambandhena bhedaviÓi«Âatvamiti sÆk«mo 'nugama÷/ vaiÓi«Âyaæ svÃÓrayatvasvapratiyogitÃvacchedakatvobhayasambandhena/ avacchedakatvaæ svasamÃnÃdhikaraïatÃd­ÓasaæyogaprÃgabhÃvasamÃnakÃlÅlanatvasambandhena/ pratiyogini svatvapraveÓe ca tÃd­ÓasaæyogaprÃgabhÃvaviÓi«ÂÃnyatvaæ caramatvam/ vaiÓi«Âyaæ svasamÃnakÃlikatvasvasÃmÃnÃdhikaraïyobhayasambandhena, ekak«aïÃvacchinnasÃmÃnÃdhikaraïyasambandhena vÃ/ tacca svani«ÂhasvarÆpasambandhÃvacchinnÃdheyatÃviÓi«ÂasamavÃyÃvacchinnÃdheyatÃrÆpam/ vaiÓi«Âyaæ ca svanirÆpakanirÆpitatvasvÃvacchedakak«aïÃvacchinnatvobhayasambandhena/ Ãdyatvaæ ca svasamÃnÃdhikaraïatÃd­ÓasaæyodhvaæsÃsamÃnÃkÃlikatvam/ atrÃpi, prameyaviÓi«Âatvaæ bhedaviÓi«Âatvaæ và tÃd­ÓasaæyogadhvaæsaviÓi«ÂÃnyatvaæ và prÃgabhÃvasthale dhvaæsaæ niveÓya nirvÃcyam/ anyat pÆrvaævat/ dÅpikÃyÃm [331] sa ca mok«aÓca/ yadyapi caramaæ yaddu÷khaæ taddhvaæso mok«a ityanyatra pratipÃditam, tathÃpi du÷khaviÓe«aïena kÃlÅnÃntena caramapadÃrtha eva viv­ta iti na virodha÷/ anugamastu pÆrvavadeva bodhya÷/ prÃguktasÃmÃnÃdhikaraïyasambandhena du÷khaprÃgabhÃvaviÓi«ÂÃnyatvÃdirÆpa÷/ atra ca svasamÃnÃdhikaraïadu÷khaprÃgabhÃvÃsamÃnakÃlÅna÷ ya÷ kaÓcana padÃrtha÷ taddhvaæso mok«a iti tatra dhvaæsapratiyogitayà du÷khÃæÓopÃdÃnavaiyarthyamityÃÓaÇkÃyÃæ tadupÃdÃnasya prayojanamÃha - prakÃÓikÃyÃm [331] muktÃtmeti/ atra ca prÃgabhÃvÃæÓamanupÃdÃya svasamÃnÃdhikaraïadu÷khÃsamÃnakÃlÅnatvam ekak«aïÃvacchinnasÃmÃnÃdhikaraïyasambandhena du÷khaviÓi«ÂÃnyatvÃdirÆpameva caramatvaæ suvacam/ na ca tasya du÷khaviÓe«aïatve 'prasiddhi÷/ idÃnÅæ tasya dhvaæsaviÓe«aïatvopagamÃt/ na ca tathà sati su«uptidaÓÃyÃæ asmadÃdÅnÃmapi muktatvaprasaÇga÷/ tadÃnÅmasmadÃdyÃtmani du÷khavirahÃt, tadÃtanasya du÷khadhvaæsasya niruktaviÓe«aïakrÃntatvÃditi ÓaÇkyam/ su«uptikÃlÅnasya tÃd­Óadu÷khadhvaæsasya su«uptyuttarakÃlikadu÷khasamÃnakÃlÅnatvenÃdo«atvÃdityÃÓaÇkate - [331] na ceti/ [331] agrimeti/ [331] su«uptÅtyÃdi÷/ uttaretyartha÷/ [331] yathÃsanniveÓe-prÃgabhÃvaghaÂitaniruktaprakÃre/ atra ca prÃgabhÃvÃnupagame uktarÅtyà tÃd­Óadu÷khÃsamÃnakÃlÅnatvaghaÂita evÃdaraïÅya÷/ evaæ pak«atÃgranthoktarÅtyà du÷khaprÃgabhÃvasamÃnakÃlÅnatvasthale du÷khav­ttidhvaæsapratiyogitvaæ niveÓyamityabhisandhÃyÃbhihitam - [331] digiti/ nanu pramÃïetyÃdisÆtre prameyÃnantaraæ saæÓayakathanÃt dÅpikÃyÃm tatsvarÆpamapradarÓya prayojanÃdisvarÆpakathanamayuktamityata Ãha - [331] saæÓayasyeti/ ubhayasÃdhanavatÅtyasya prayojanamÃha -- [335] idaæ ceti/ ubhayetyÃdyuktaviÓe«aïaæ cetyartha÷/ nanu kathÃlak«aïe nÃnÃvakt­tvoktirayuktÃpÆrvapak«avÃkyasya uttaravÃkyasya vaikasya nÃnÃvakt­katvavirahÃdityata Ãha - [335] ekeneti/ chalaæ udÃharati - [336] yatheti/ [336] itÅti/ uktaÓabdasyetayartha÷/ [336] arthÃntaram - nÆtanÃrÆpÃrthÃntiriktamartham/ [336] na santÅtyanvaya÷/ iti dÆ«ayatÅtyanvaya÷/ [336] svÃsÃdhakatÃsÃdhÃraïyeneti/ sÃdhÃraïyamÃdheyatvam/ vaiÓi«Âye t­tÅyÃ/ tasya parÃsÃdhakatÃsÃdhakatayetyatra samÃsaghaÂaka«a«ÂyarthanirÆpakatve 'nvaya÷/ atra svam dÆ«aïavaktÃ/ para÷ anumÃnavaktÃ/ [336] svavyÃghÃtakatvÃditi/ asattvÃnvayini prayojyatve pa¤camÅ/ [336] tathà ca uktarÅtyà uttarasya svavyÃghÃtakatvasiddhau ca/ [336] taditi/ uktalak«aïajÃtÅtyartha÷ [336] pratyekamiti/ t­tÅyÃbahuvacanÃntamavyayam/ sÃdharmyavaidharmyÃdiÓabdairityartha÷/ [337] yoga÷ - sambandha÷/ *{jÃtinirÆpaïam}* krameïa jÃtÅnÃæ lak«aïodÃharaïÃnyÃha - [337] sÃdharmyeïa ityÃdinÃ/ tatra sÃdharmyeïetyÃdi uttaramityantaæ sÃdharmyasamÃlak«aïam/ sÃdharmyam sÃd­Óyam/ sthÃpanÃ-sthÃpakÃnumÃnam/ sÃdharmyasamÃyà udÃharaïamÃha - yatheti/ sakriya÷ kriyÃvÃn/ atra kriyÃhetuguïavattvarÆpahetuÓarÅre/ tralartho ghaÂakatvaæ guïÃnvitam/ janaketi saæyogÃdiviÓe«aïam/ sakriyo yadi tadetyanvaya÷/ na cÃstÅtyanvaya÷/ atra sakriyasÃdharmyayaprayuktasakriyatvamÃtre, ni«kriyasÃdharmyaprayuktani«kriyatvamÃtre vÃ/ vinigamakaæ niyÃmakam/ vaidharmyasamÃlak«aïamÃha - [338] vaidharmyeïeti/ vaidharmyaæ vyÃv­ttadharma÷/ taditi/ sthÃpanÃhetvityartha÷/ vaidharmyasamÃyà udÃharaïamÃha - yatheti/ tatraiva - Ãtmà sakriya ityÃdi prÃguktÃnumÃna eva/ ni«kriya eveti/ Ãtmetyanu«ajyate/ nÃstÅtyanvaya÷/ taditi/ lo«Âetyartha÷/ evamagre 'pi/ utkar«asamÃæ lak«ayati - [338] parokteti/ taditi/ paroktasÃdhanetyartha÷/ etadudÃharaïamÃha - yatheti/ syÃdyadÅtyanvaya÷/ evamagre 'pi/ tenaiva - k­takatvenaiva/ evamagre 'pi/ [338] sÃvayava iti/ samavÃyikÃraïatÃviÓi«Âatvaæ sÃvayavatvam/ vaiÓi«Âyaæ svanirÆpakadravyatvasambandheneti ni«kar«a÷/ tÃd­Óaæ ca sÃvayavatvaæ kÃryatvarÆpam k­takatvaæ pratyavyÃpakameva kÃryabhÆtarÆpÃdivyÃv­ttatvÃditi dhyeyam/ itÅti/ 'kaÓcidevamÃhe'ti pÆrveïa sambandha÷/ apakar«asamÃæ lak«ayati - [339] parokteti/ dharmÃntarasya - prak­tÃnumÃnasÃdhyatayÃbhimatadharmÃtiriktadharmasya/ asyà udÃharaïamÃha - yatheti/ tasminneva - Óabdo nitya ityÃdyupadarÓitarÆpa eva/ 'iti kaÓcidevamÃhe'tyanu«ajyate/ evamagre 'pi/ varïyasamÃæ lak«ayati - [340] varïyasyeti/ evamagre 'pi/ etadudÃharati - yatheti/ pÆrvokteti/ Ãtmà sakriya÷ kriyÃhetuguïavattvÃt lo«Âavat ityevaærÆpetyartha÷/ taditi/ kriyetyartha÷/ avarïyasamÃæ lak«ayati - [350] sÃdhyeti/ tÃmudÃharati--- yatheti/ tataiva - Ãtmà sakriya ityÃdirÆpa eva/ sÃdhanam - sÃdhyÃpattipratipÃdakamuttaram/ evamagre 'pi/ gateti rÆpeti ca guïaviÓe«aïam/ tathà ca uktaguïavattvasyÃtmanyasiddhatve ca/ tulyatayà ÃtmanyasiddhahetukasÃdhanatvasÃmyÃt kimiti na sÃdhyata iti paÓcÃttanenÃsya sambandha÷/ tÃd­Óena - asiddhena/ taditi/ kriyetyartha÷/ vikalpasamÃæ lak«ayati - [342] d­«ÂÃnteti/ udÃharati --- yatheti/ ayaæ tu - uttaravikalpastu/ sÃdhyasamÃæ lak«ayati- [341] d­«ÂÃntasyeti/ nanvasyÃ÷ pak«atulyatÃkathanÃtmikÃyÃ÷ pak«asameti nÃmocitam, na tu sÃdhyasametyÃÓaÇkÃparihÃrÃya sÃdhyate atretyadhikaraïavyutpattyà sÃdhyaÓabda evÃtra pak«abodhaka ityÃha - sÃdhyeti/ atra sÃdhyasamà Óabde tralartho ghaÂakatvaæ sÃdhyaÓabdÃnvitam/ udÃharati - yatheti/ 'ucyate yadÅ'ti sambandha÷/ tathà ca yathà Ãtmà tathà lo«Âa ityasyÃpyÃgamena/ sÃdhyate yaditi sambandha÷/ tat - kriyÃvattvam/ prÃptisamÃyà lak«aïamÃha - [342] prÃptyeti/ hetau t­tÅyÃ/ pratyavasthÃnam -- pratyuttarakathanam/ evamagre 'pi/ tathà ca prÃptiæ hetÆk­tya pratyuttaroktiriti yÃvat/ atra prÃptiÓabdasyÃrthamÃha - prÃpitaÓceti/ udÃharati - yatheti/ tÃd­Óeti/ kriyÃhetvityartha÷/ neti sÃdhyata ityanu«ajyate/ ubhayoraviÓe«Ãt - ubhayo÷ kriyÃvattvakriyÃhetuguïavattvayoraviÓe«Ãt sÃmÃnÃdhikaraïyasÃmyÃt/ aprÃptisamÃæ lak«ayati --- [343] aprÃptyeti/ pÆrvavadeva hetau t­tÅyÃ/ aprÃptiæ hetÆk­tya pratyuttarakathanamaprÃptisameti yÃvat/ udÃharati - yatheti/ pÆrvokteti/ lo«ÂagatanodanÃdirÆpetyÃdinà prÃgupadarÓitetyartha÷/ aprÃptasyeti/ aprÃptiriha sÃdhyavaiyadhikaraïyam/ tathà ca - tÃd­ÓahetossÃdhyasÃdhakatvoktau ca/ ayameva - kriyÃhetuguïavattvarÆpa eva/ prasaÇgasamÃæ lak«ayati - [343] sÃdhaneti/ udÃharati -- yatheti / tatra - kriyÃhetuguïavattve/ nanu sÃdhanÃpek«Ã kimarthamityatrÃha -- na hÅti/ nÃsti hÅtyanvaya÷/ tatrÃpi - kriyÃhetuguïavattve 'pi/ pratid­«ÂÃntasamÃæ lak«ayati-- [344] d­«ÂÃntÃntareïeti/ paroktad­«ÂÃntÃtiriktad­«ÂÃntajanyetyartha÷/ sÃdhanam - siddhyÃpattipratipÃdakamuttaram/ udÃharaïamÃha yatheti/ anutpattisamÃæ lak«ayati--- [344] anutpatyeti/ atrÃpi hetau t­tÅyÃ/ anutpattiæ hetÆk­tya pratyuttarakathanamityartha÷/ udÃharati - yatheti/ pramÃïaæ yadÅntyanvaya÷/ taditi/ janyaikatvarÆpapramÃïetyartha÷/ itÅti/ iti kaÓcidÃheti prÃktanena sambandha÷/ saæÓayasamÃyà lak«aïamÃha --- [345] sÃdhÃraïeti/ sÃdhyatadabhÃvasÃmÃnÃdhikaraïyetyartha÷/ udÃharati -- yatheti/ ubhayeti/ nityÃnityobhayetyartha÷/ ekapariÓe«e ekasya nityatvamÃtrasyÃnityatvamÃtrasya và pariÓe«e niÓcaye/ atra - prakaraïasamÃyÃm/ ahetusamÃyà lak«aïamÃha --- [346] kÃlatraye 'pÅti/ bhÆtabhavi«yadvartamÃnakÃlatraye 'pÅtyarthaæ÷/ udÃharati - yatheti/ tadÃnÅæ --- sÃdhyabhÆtÃnityatvaprÃkkÃle/ tasya - anityatvasya/ na sÃdhakam kÃryatvÃdirÆpasÃdhanamiti sambandha÷/ paÓcÃditi/ sÃdhyÃdanityatvÃditi Ãdiranu«ajyate/ pÆrveti/ kÃryatvÃdiyapasÃdhanetyÃdi÷/ sÃdhanÃbhÃvÃditi/ sÃdhanetyasya kÃryatvÃdirÆpetyÃdi÷/ tasya - kÃryatvÃdirÆpasÃdhanasya/ ubhayam - kÃryatvÃdirÆpasÃdhanÃnityatvÃdirÆpasÃdhyobhayam/ arthÃpattisamÃyà lak«aïamÃha - [346] arthÃpattipuraskÃreïeti/ anyathÃnupapattirÆpÃrthÃpattiæ hetÆk­tyetyartha÷/ pÆrvokteti/ Óabdo nitya ityÃdirÆpetyartha÷/ yadi sÃdhyamiti sambandha÷/ nityatvamapÅti/ arthÃpattyetyanu«ajyate/ siddhyediti Óe«a÷/ ekatareti ekatarasyÃnityatvaspanaya nityatvasya và niÓcaya ityartha÷/ aviÓe«asamÃæ lak«ayati - [347] sarveti/ aviÓe«a÷ sÃmyam/ udÃharati -- tatraiveti/ anityatvaæ yadÅtyanvaya÷/ evamagre 'ti/ taditi/ Óabdetyartha÷/ tat - anityatvam/ upapattisamÃæ lak«ayati - [348] ubhayapak«eti/ vÃdiprativÃdisammatapak«advayetyartha÷/ sÃdharmyeïetyabhede t­tÅyÃ/ tÃd­ÓasÃdharmyÃbhinnasÃdhanopapatti÷ upapattipratipÃdakamuttaramityartha÷/ udÃharati -- yatheti/ evamagre 'pi avatÃrikà bodhyÃ/ darÓiteti sÃdhanaviÓe«aïam/ anuvidhÃyitvaæ - janyatvaæ nÃstÅti sambandha÷/ [349] sÃdhanaæ - siddhyÃpattipratipÃdakamuttaram/ evamagre 'pi/ nopalabhyate yadÅtyanvaya÷/ evaæ nÃbhyupeyate yadÅtyanvaya÷/ anupalabdherapÅti/ «a«Âyartha÷ pratiyogitvam nirÆpakatayà abhÃvÃnvitam/ apiratrÃvaraïasamuccÃyaka÷ d­«ÂÃntatvena/ taditi/ anupalabdhÅyatyartha÷/ tasya - anityatvasya/ sadÃtanatvÃt - nityatvÃt/ [350] tathÃtvam - sadÃtanatvam/ ubhayÃthÃpi Óabdav­tteranityatve nityatve vÃ/ ucyate yadÅtyanvaya÷/ taditi anityatvapadetyartha÷/ tatraiva - Óabdo 'nitya÷ prayatnÃnuvidhÃyitvÃt ghaÂavadityanumÃna eva/ ubhayathÃ--ubhÃbhyÃmapi prakÃrÃbhyÃm/ svarÆpotpattyÃvÃrakaniv­ttirÆpÃbhyÃm/ anuvidhÃnaæ - janyatÃ/ tathà ca - prayatnÃnuvidhÃyitvasyobhayathà sambhave ca/ tasya - prayatnÃnuvidhÃyitvasya/ kÃryÃntareti/ svarÆpotpattirÆpakÃryavyatiriktakÃryetyartha÷ niyatatvaæ - vyÃpyatvam kvacit - ke«ucit pusatake«u/ tasyÃpi tÃd­ÓÃpÃÂhasyÃpi/ ukta evÃrtha ityagrimeïÃnvaya÷/ atra - uktasamÃvi«aye/ *{nigrahasthÃnanirÆpaïam}* dÅpikÃyÃmam [343] vÃdino 'pajayaheturnigrahasthÃnamiti/ tathà ca nigrahasthÃnamityatra nigrahaÓabdo vÃdyapajayapara÷/ sthÃnaÓabdo hetupara iti bhÃva÷/ idaæ ca vÃdyapajatahetutvarÆpaæ nigrahasthÃnalak«aïaæ ca/ chalÃdÃvityÃdinà prakaraïasamÃrÆpajÃtisaÇgraha÷/ arthÃntarÃdÅtyÃdinà hetvÃbhÃsasaÇgraha÷/ nanu tarhi pramÃïetyÃdisÆtre nigrahasthÃnata÷ p­thaktayà chalÃderupÃdÃnamanarthakamityatrÃha - chalatvÃdinÃpÅti/ Ãdinà prakaraïasamÃtvasaÇgraha÷/ apirnigrahasthÃnatvasamuccÃyaka÷/ d­«ÂÃntavidhayà j¤ÃnasyetayarayopÃdÃnamityasya ca chalÃderityÃdi÷/ upayogitvÃt --- vÃdyapajayahetutvÃt/ p­thagiti/ nigrahasthÃnatvÃtiriktarÆpeïetyartha÷/ chalatvÃdinetyanu«ajyate/ upÃdÃnaæ -- pratipÃdanam/ pramÃïetyÃdisÆtreïa k­tamiti Óe«a÷/ gobalÅvardannayÃyÃnusÃrÃditi bhÃva÷/ hetvÃbhÃsavaditi «a«ÂhÅsamarthÃdvati÷, hetvÃbhÃsasyevetyartha÷/ *{pratij¤ÃhÃnilak«aïam}* [354] tasyÃpi-nigrahasthÃnasyÃpi/ ÃvÃntarabhedÃn-vyÃpyaviÓe«Ãn/ atra pratij¤ÃtÃrthavirÆddhÃbhyupagamasya pratij¤ÃhÃniÓabdamukhyÃrthatà na sambhavati/ pratij¤Ãyata iti pratij¤Ã pratij¤Ãtor'tha÷ tasya hÃnirityavayavavyutpattyà pratij¤ÃtÃrthaparityÃgasyaiva tÃd­ÓatvÃt tÃd­ÓÃbhyupagamasyÃtathÃtvÃdityata÷ tathaivÃha - pratij¤ÃtÃrthaparityÃgo veti/ *{pratij¤Ãntaralak«aïam}* [355] pÆrveti/ prÃganuktaviÓe«aïadÃnata ityÃdi÷/ dÃnamiha kathanam/ *{avij¤ÃtÃrthalak«aïam}* [357] tacca/ avij¤ÃtÃrthakarÆpanigrahasthÃnaæ ca/ kli«ÂÃnvayam/ dÆrÃnvayam/ aprasiddhÃrthakam - 1"bhÆstanaæ himabhe«ajavat'ityÃdirÆm/ ityÃdÅtyÃdinà m­dÆccaritasaÇgraha÷/ *{aprÃptakÃlalak«aïam}* [357] vyutkrameïa - ÓÃstrasaÇketasiddhakramÃtiriktakrameïa/ *{adhikalak«aïam}* hetvÃdÅtyÃdinà d­«ÂÃntahetutÃvacchedakasambandhavyÃptidvayÃdisaÇgraha÷/ *{apasiddhÃntalak«aïam}* dÃnamiha kathanam/ maïyÃderityata÷ paraæ dÃhÃdikaæ pratÅti Óe«a÷-- *{ÓakteratiriktapadÃrthatvakhaï¬anam}* [362] sà ca -- maïyÃdini«Âhà dÃhÃdipratibandhakatà ca/ kuta ityatrÃha - pratibandhakatÃyà iti/ anukÆleti/ anukÆlatvamiha janakatÃvacchedakatvam/ vighaÂakatveti/ vighaÂakatvaæ ca nÃÓajanakatvam/ taditi/ kÃryÃnukÆlaÓaktivighaÂakatvarÆpapratibandhakatetyartha÷/ arthÃpattyeti/ arthÃpattipramÃïÃtmikayeti Óe«a÷/ siddhyanvitaæ janyatvaæ t­tÅyÃrtha÷/ siddhiratrÃrthÃpattipramitirÆpÃ/ sà ca vahni÷ dÃhÃnukÆlaÓaktimÃnityÃkÃrikà bodhyÃ/ -------------------------------- 1. bhÆstanamityasya parvata ityartha÷/ himabhe«ajavadityasya agnimÃnityartha÷/ 'agninarhimasya bhe«ajam' iti Óruti÷/ pavata÷ bhÆmisvanamiti vadanti/ -------------------------------- pramÃïarÆpà cÃrthÃpatti÷ vahnerdÃhÃnukÆlaÓaktimattvamantarà maïyÃdipratibadhyadÃhajanakatvaæ nopapadyate ityevamÃdirÆpÃ/ pratibadhyatvaæ ca nÃÓyaÓaktiprayuktatvam/ kecittu - yathÃÓrutagranthamanus­tya vahnerdÃæhÃnukÆlaÓaktimattvamantarà maïerdÃhÃnukÆlaÓaktivighaÂakatvarÆpapratibandhakatvamanupapannamityÃdirÆpamarthÃpattipramÃïamÆcu÷/ tattuccham --- upapÃdyopapÃdakayo÷ sÃmÃnÃdhikaraïyavirahÃt/ iti ÓaÇkate ityanvaya÷/ atiriktatvÃditi/ kÊptebhya÷ dravyÃdibhya ityÃdi÷/ evamagre 'pi/ evam - uktayuktyÃ/ tasyÃ÷ - Óakte÷/ ata eva - guïÃdiv­ttitvÃdeva/ utpattÅtyÃdi/ utpattiÓcÃrthÃpattyà sidhyati/ arthÃpattiÓca ÓaktermaïyapasaraïÃvacchinnotpattimantarà tÃd­Óak«aïottarak«aïÃvacchinnadÃhÃnukÆlatvamanupapannamityevamÃtmikÃ/ evaæ nÃÓo 'pyarthÃpattyà sidhyati/ sà ca - Óakti÷ maïyÃ/pasaraïÃvacchinnanÃÓavattvamantarà tÃd­Óak«aïottarak«aïÃvacchinnadÃhÃnanukÆlatvamanupapannamityevaærÆpÃ/ tena utpattyÃdiheto÷ nÃsiddhiÓaÇkÃprasakti÷/ evaæ ca uktarÅtyà ÓakterdravyÃdyanantarbhÃvasiddhau ca/ atirikteti/ atredaæ pariÓe«ÃnumÃnamavaseyam - Óakti÷ dravyÃdi bhedakÆÂavatÅ dravyÃdyanantarbhÃvÃdityevaærÆpam/ dravyÃdibhedakÆÂavattvaæ hÅhÃtiriktatvam/ etÃd­ÓÃnumÃnahetubhÆtadravyÃdyanantarbhÃvaÓarÅrapravi«ÂayorviæÓe«aïav iÓe«yayorasiddhiÓaæÇkÃæ ca yata ityÃdinà nirÃk­tÃ/ tacca - kÃraïÅbhÆtÃbhÃvapratiyogitvaæ ca/ maïyÃdyabhÃvasya kÃraïÃtÃpak«e maïisattvasamaye dÃhÃnutpattimupapÃdayati -- maïÅti/ taditi/ maïÅtyartha÷/ kÃraïÃntareti/ vahnyÃdirÆpakÃraïavyatiriktakÃraïetyartha÷/ etadviÓe«aïaæ rÆpeti/ itthaæ ca --- pratibandhakatvasyoktarÅtyà kÃryÃnukÆlaÓaktivighaÂakatvÃdanyÃd­Óatve ca/ vyavahÃrÃnyathÃnupapattyà - vyavahÃrasyÃnyathà ÓaktirÆpÃtiriktapadÃrthÃnupagame anupapattyà savi«ayakatvÃsambhavena/ nanÆttejakamaïyubhayasattve 'pi vahnau dÃhÃnukÆlaÓaktivirahÃt kathaæ tvanmate 'pi dÃhopapattirityatrÃha --- maditi/ prÃbhÃkaraparamidam/ evamagre 'pi tavetyapi/ Óaktyantareti/ maïyÃdyapasaraïadaÓÃbhÃviÓaktivyatiriktaÓaktÅtyartha÷/ viÓi«Âeti maïiviÓe«aïam/ evamagre 'pi/ ananugatatvÃt-anugatarÆpeïÃbhÃvapratiyogitayà kÃraïatÃvacchedakakoÂau niveÓayitumaÓakyatvÃt/ etÃd­Óeti/ tattaduttejakÃbhÃvaviÓi«ÂamaïyÃdyabhÃvÃvacchinnetyartha÷/ tavÃpÅti/ apitaratra naiyÃyikasamuccÃyaka÷ d­«ÂÃntatayÃ/ ÃvaÓyakatvÃditi/ anyathà tattaduttejakamaïyubhayadaÓÃyÃæ dÃhÃnukÆlaÓaktyanutpÃdÃpatte÷, maïimÃtrasattve ÓaktyutpÃdÃpatteÓceti bhÃva÷/ nanu tarhyuktakÃraïatÃkalpanÃyà matadvaye 'pi samattvÃt manmatameva upeyamiti mÅmÃæsakaÓaÇkÃæ parijihÅr«urÃha --- ananteti/ tattadityÃdi/ tatpadadvayamatra Óaktiparam/ *{ÃdheyaÓaktinirÃsa÷}* [338] evamapi-uktayuktyà anukÆlaÓaktinirÃse 'pi/ sparÓa iti/ sparÓo 'tra sarvatra saæyogarÆpa÷ grantha eva spa«Âa÷/ rÆpeti kÃryaviÓe«aïam/ arhateti/ bhavatÅti Óe«a÷/ na bhavatÅtyanvaya÷/ kuta ityatrÃha--Óaktimaditi/ taditi/ bhojanÃdiyapakÃryetayartha÷/ evamagre 'pi evaæ ca-kÃæsyÃdau bhojanÃdirÆpakÃryÃrhatvatadabhÃvasiddhau ca/ kÃæsyÃdÃviti/ kÃæsyÃdini«ÂhapratyÃsattyetyartha÷/ pratyÃsanniÓca pratibadhyatÃvacchedikà ÃdhÃratà pratibandhakatÃvacchedikà tu samavÃya iti dhyeyam/ upapattÃviti/ kÃæsyÃdigatabhojanÃdirÆpakÃryÃrhatvatadabhÃyorityÃdi÷/ taditi/ kÃæsyÃdÃvityÃdi÷/ ÃdheyaÓaktÅtyartha÷/ nanu sparÓo nÃma saæyogÃtirikto guïa iti kathaæ tasya saæyogarÆpatetyatrÃha--prak­te ceti/ kÃæsyÃdigatabhojanÃdikÃryÃsp­ÓyasparÓayo÷ pratibadhyapratibandhakabhÃvakathanaprakaraïe cetyartha÷/ taditi/ saæyogarÆpÃsp­ÓyasparÓetyartha÷/ nanu bhasmÃdisaæyogasambhave i«ÂÃpattirityatrÃha---antareti/ vinetyartha÷/ bhojanÃdyarhatÃpattiriti/ kÃæsyÃderityÃdi÷/ iti evaæ rÆpeïa/ puna÷-prÃguktÃtiriktaprakÃreïa/ prathamena-bhasmÃdinetyatra pravi«Âenetyarthaæ÷/ dvitÅyena ceti/ ÃdiÓabdenetyanu«ajyate/ kÃæsyÃdÃvityatra pravi«Âenetyartha÷/ kÊpteti/ dravyÃdyabhÃvÃntasapatapadÃrthÃæntargatatayà saæpratipannetyartha÷/ dhvaæsaviÓe«eïaiveti/ dhvaæse viÓe«atvaæ ca bhasmÃdisaæyogakÃlÅnÃsp­ÓyasparÓapratiyogikayÃvadabhÃvasahitatve sati bhasmÃdisaæyogapratiyogikatvam/ tatrÃpÅti/ kÃæsyÃdÃvityuna«ajyate/ bhasmÃdiviÓe«aïatÃbhramavÃraïÃya dhvaæseti/ atra- darÓitaÓuddhipadÃrthaÓarÅre/ sambandhaviÓe«eti/ abhÃvÅyaviÓe«aïatÃviÓe«etyartha÷/ niyantritaæ-ghaÂitam/ anyathà asp­ÓyasparÓavati kÃæsyÃdau svapratiyogimattÃsambandhena tÃd­ÓasparÓapratiyogikayÃvadabhÃvavattvasambhavÃt tÃd­ÓayÃvadabhÃvavati kÃæsyÃdau bhasmÃdyasaæyukte bhasmÃdisaæyogadhvaæsasya kÃlikÃdinÃæ sattvÃt tÃd­ÓayÃvadabhÃvaviÓi«ÂabhasmÃdisaæyogadhvaæsasya yatretyÃdyuktakÃæsyÃdisÃdhÃraïyÃt atiprasaÇgatÃdavasthyÃpÃtÃt/ sÃmÃnÃdhikaraïyamiti/ etacca sambandhavidhayaivaæ niveÓyam/ tadÅyasambandhÃpraveÓena lÃghavÃt/ tathà ca svani«ÂhadaiÓikaviÓe«aïatÃsambandhÃvacchinnÃdheyatÃnirÆpakanirÆpitÃdheyatÃrÆpatÃd­ÓasÃmÃnÃdhikaraïyasambandhena tÃd­ÓayÃvadabhÃvaviÓi«ÂabhasmÃdisaæyogadhvaæsa÷ Óuddhariti ni«kar«a÷/ nanu asp­ÓyasparÓapratiyogikÃbhÃvamÃtraniveÓenaivopapattau kiæ yÃvattvapraveÓena/ na ca tÃd­Óayatki¤cidabhÃvamÃdÃya yatretyÃdyuktasthale 'tiprasaÇgatÃdavasthyaæ ÓaÇkanÅyam/ asp­Óyavastutvena tÃd­ÓavastÆnyanugamayya tÃd­ÓavastusparÓatvÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃvaniveÓenÃdo«ÃdityatrÃha---asp­Óyeti/ yatki¤cidityabhÃvaviÓe«aïam/ yÃvaditÅti/ tatra yatretyÃdinà prÃguktakÃæsyÃdau/ taditi/ ÓuddhÅtyartha÷/ nanu yatretyÃdyuktakÃæsyÃdau uktÃtiprasaÇgatÃdavasthyam/ saæyogarÆpasya tÃd­ÓasparÓasyÃvyÃpyav­ttitvena tadabhÃvasayÃpi tadadhikaraïe sattvÃdata Ãha--tatreti/ yatretyÃdyuktakÃæsyÃdÃvityartha÷/ niravacchinneti/ tathà ca niruktasÃmÃnÃdhikaraïyaghaÂakaprathamÃdheyatÃyÃæ niravacchinnadaiÓikaviÓe«aïatÃsambandhÃvacchinnatvaæ niveÓanÅyamiti bhÃva÷/ ukteti/ ÓuddhyÃpattirÆpetyartha÷/ abhÃvakÂasÃmÃnÃdhikaraïyaviÓi«Âeti/ sÃmÃnÃdhikaraïyasaæbandhenÃbhÃvakÆÂaviÓi«Âetyartha÷ dhvaæsaviÓe«aïam/ bhasmÃdÅtyÃdi/ tatra --- bhasmÃdisaæyogÃdikaraïe/ yadyapi bhasmÃdisaæyogakÃlÃvacchinnabhasmÃdisaæyogÃdhikaraïanirÆpitÃdheyatvarÆpaæ yathÃÓrutaæ yatra bhasmÃdisaæyogÃsp­ÓyasparÓÃvityÃdyuktasthalÅyatÃd­ÓayÃvadabhÃvasÃdhÃraïaæ bhasmÃdisaæyoganÃÓakÃle tatra tÃd­ÓayÃvadabhÃvasambhave 'pi tÃd­ÓÃbhÃvÃnÃmadhikaraïÃntarav­ttibhasamÃdi saæyogÃvacchedakatadadhikaraïav­ttipÆrvakÃlÅnabhasmÃdisaæyoganÃÓak«aïÃvacchedena pÆrvakÃlÅnabhasmÃdisaæyogÃÓraye tadadhikaraïe sattvÃdityuktÃtiprasaÇgatÃdasthyaÓaÇkÃ/ tathÃpi bhasmÃdisaæyogaviÓi«Âatvaæ kÃlÅnÃntÃrtha iti na do«a÷/ vaiÓi«Âyaæ svani«ÂhasamavÃyasasbandhÃvacchinnÃdheyatÃviÓi«ÂaniravacchinnaviÓe«aïatÃsaæbandhÃvacchinnÃdheyatÃsaæbandhena/ vaiÓi«Âyaæ svanirÆpakanirÆpitatvasvÃvacchedakak«aïÃvacchinnatvobhayasambandhena/ asp­ÓyÃdiviÓe«aïatÃbhramaniv­ttaye abhÃvaviÓe«aïamiti/ tathà ca - uktÃrthakakÃlÅnÃntaviÓe«aïadÃne ca/ tatra - yatretyÃdyuktakÃæsyÃdau/ yÃvadityabhÃvaviÓe«aïam/ taditi/ asp­ÓyasparÓetyartha÷/ do«a iti/ ÓuddhatÃpattirÆpa ityÃdi÷/ *{svatvasyÃtiriktapadÃrthatvakhaï¬anam}* pratÅyata iti/ caitranirÆpitasvatvavadidamiti bodhasya tatra jananÃditi bhÃva÷/ aperd­«ÂÃntatayà uktayuktyà kÊptapadÃrthÃntargatakÃæsyÃdigataÓuddhirÆpÃdheyaÓaktilak«aïoktÃrthasamuccÃyakatà na yujayate/ anuktÃrthÃntarasamuccÃyakatÃsambhave tadayogÃdityabhisandhÃyÃha -- apineti/ pratiyogitvÃdityÃdinÃnuyogitvÃdhikaraïatvÃdiparigraha÷/ tÃd­ÓetyÃdi/ tÃd­ÓaÓabda÷ yathe«ÂaviniyoganirÆpitapara÷/ yogya tvÃntena tadavacchedakamityatra tacchabdÃrthakathanam/ avacchedakaÓabda÷ prayojakaparaityabhisandhi÷/ dÅpikÃyÃm [369] pratigrahÃdÅtyÃdinà pitrÃdiparamparÃsaÇgraha÷/ *{vidhivÃda÷}* prakÃÓikÃyÃm [370] sarve«ÃmityÃdi/ atrÃyamakhaï¬a÷ ÓÃbdabodha÷ - sarvapadÃrthaæviÓe«yaka - uktapadÃrthanirÆpita - yathÃyogyÃntarbhÃvaprakÃrakapratipattyanukÆlavyÃpÃrapratiyogikadhvaæsaviÓi«Âa÷, ya÷ mÆlaviÓe«yakavidhyanirÆpakatvÃtmakanyÆnatÃpratiyogikÃbhÃvaprakÃrakecchÃviÓi«ÂavidhiviÓe«yakalak«aïÃdiprakÃrakaj¤ÃnajanakaÓabda÷, tadanukÆlabhavi«yakÃlÅnak­timÃn, Ói«yasamavetaÓuÓrÆ«ecchÃviÓi«ÂavidhinirÆpaïani«ÂhavartamÃnakÃlÅnatvÃvacchinnaprakÃratÃnirÆpitakarmatvani«ÂhaprakÃratÃkaj¤ÃnajanakÃyetyÃdigranthÃbhinnaÓabdÃnukÆlavartamÃnakÃlÅnak­timÃnityevaærÆpa÷/ prathamavaiÓi«Âyaæ 1svÃÓrayakÃlÃvacchinnav­ttikatvasvapratiyogisamÃnakart­katvobhayasambandhena/ dvitÅyavaiÓi«Âyaæ 2svaprayojyecchÃvi«ayatvasvavi«ayasamÃnakart­katvobhayasambandhena/ evaæ t­tÅyamapi/ tannirÆpaïamittra tacchabdo vidhipara÷/ 3atra svapadaæ sarvamapi naiyÃyikaparam/ prayatneti/ prav­ttÅtyartha÷/ viÓi«Âeti/ sÃmÃnÃdhikaraïyasambandhenetyadi÷ sÃdhanatÃviÓe«aïamidam/ evamagre 'pi/ tÃd­Óeti/ prayatnajanakacikÅr«Ãjanaketyartha÷ j¤ÃnaviÓe«aïam/ kÃryatvÃdÅtyanena tatpratipÃdaka ityatra tacchabdÃrthakathanam/ tavyÃdÅtyÃdinà tavyadanÅyaro÷ parigraha÷/ nanu vastugatyà k­tisÃdhyatÃrahite k­tisÃdhyatÃbhramÃt loke prav­ttird­Óyate/ ata÷ [370] k­tyasÃdhye prav­ttyadarÓanÃditi dÅpikÃvÃkyamayuktamityata Ãha --- k­tyasÃdhyatveneti/ k­tyasÃdhyatvaprakÃrakaj¤Ãnavi«ayÅbhÆta ityartha÷/ -------------------------------- 1. svaæ dhvaæsa÷ tadÃÓrayakÃlÃvacchedena ÃkÃÓav­ttimÃn Óabda÷, evaæ sva dhvaæsa÷ tatpratiyogÅ pratipattyanukÆlaÓabdÃtmakavyÃpÃra÷ tatsamÃnakart­kaÓca Óabda iti saæbandhadvayopapatti÷/ 2. svaæ nyÆnatÃparihÃrecchà tatprayojyà icchà vidhij¤ÃnajanakaÓabdavi«ayakecchà tadvi«ayatvaæ tÃd­ÓaÓabde, evaæ svaæ nyÆnatÃparihÃrecchà tadvi«aya÷ nyÆnatÃparihÃra÷ tatsamÃnakart­katvaæ ca tÃd­ÓaÓabde iti saæbandhadvayopapatti÷/ 3. atra svapadamiti/ etatprakaraïe prakÃÓikÃsthÃni svapadÃni ityartha÷/ 'svaparamatasÃdhÃraïam' 'svamate' ityÃdau sthitÃni svapadÃni naiyÃyikaparÃïÅtyartha÷/ cikÅr«ÃdvÃretyÃdi/ evamagre 'pi bodhyamiti bhÃva÷/ k­tyasÃdhyatveti/ k­tisÃdhÓyatvÃbhÃvetyartha÷/ evamagre 'pi/ k­tyasÃdhyatvaj¤ÃnÃbhÃva evetyevena k­tisÃdhyatÃj¤Ãnavyavaccheda÷/ tattvepravartakatve gauravÃditi/ dvidhà abhÃvatvaghaÂitasya k­tyasÃdhyatvÃbhÃvaj¤ÃnÃbhÃvatvasya k­tisÃdhyatÃj¤Ãnatvamapek«yetyÃdi÷/ tattaditi/ k­tisÃdhyatvÃbhÃva k­tisÃdhyabhedetyartha÷/ vyÃpyÃdÅtyÃdinà tattadavacchedakadharmak­tisÃdhyatvaviruddhadharmayo÷ saÇgraha÷/ digiti/ ayamÃÓaya÷--- yatra k­tyasÃdhyatvasya k­tisÃdhyatvasya ca j¤Ãnaæ nÃsÅt tatra prav­ttivÃraïÃya k­tisÃdhyatÃj¤Ãnasya pravartaÇkatvamÃvaÓyakamiti/ tatrÃpi-vi«abhak«aïÃdÃvapi/ ayam-jyoti«ÂomÃdi÷/ matk­tiæ vinetyÃdi/ idaæ ca pura«Ãntarak­tapÃkÃdau vyabhicÃravÃraïÃya/ ÃnumÃniketi/ anumÃnajanyertha÷/ rÆpeti nimittaviÓe«aïam/ sandhyÃvandanetyuttaramÃdiÓabda÷ pÆraïÅya÷/ tena snÃnasaÇgraha÷/ ÓucijÅvitvÃdÅtyatra ÓucijÅvitvÃdimattvÃdÅtyartha÷/ Ãdinà tatkÃlÃÓaucasaÇha÷/ evamagre 'pi/ dÅpikÃyÃm anunugama iti/ uktakarmatrayasthalÅyak­tisÃdhyatÃj¤ÃnÃnÃæ prav­ttitvÃvacchinnaæ prati ekakÃraïatvÃsambhava ityartha÷/ prakÃÓikÃyÃm upapÃdayatiprav­ttisÃmÃnyeti/ prav­ttitvÃvacchinnakÃryatÃnirÆpitakÃraïatÃvacchedakarÆpasyetyartha÷/ ekasya - darÓitakarmatrayasthalÅyak­tisÃdhyatÃj¤ÃnasÃdhÃraïasya/ tasyetyatra tanni«Âhetyatra ca tacchabda÷ puru«apara÷/ kÃmanÃdirityÃdinà vihitakÃlaÓucitÅvitvatÃtkÃlikÃÓaucavattvayo÷ saÇgraha÷/ tadvattÃyà ityatra tacchabda÷ kÃmanÃdiæpara÷/ evaæ-tatsambandhasyetyatrÃpi/ tathà - svavi«ayeti/ svapadamatra kÃmanÃparam/ sÃdhanatvÃdÅtyÃdinà ÃÓrayatvasaÇgraha÷/ rÆpeti sambandhaviÓe«aïam/ carama÷ tacchabda÷ j¤Ãnapara÷/ anugatatvÃditi/ athaivamapi svatvasya tattatpuru«avyaktiviÓrÃmÃt puru«avyaktibhedenÃnantakÃryakÃraïabhÃvaprasaÇga÷/ anyathà prav­ttitvasyÃnugatasya kÃryatÃvacchedakatve vyabhicÃrÃpatte÷/ maivam -- samavÃyena vaidikakarmagocaraprav­ttitvÃvacchinnaæ prati ÃdheyatvasamavÃyo÷ bhayasambandhena k­tisÃdhyatÃj¤Ãnatvena hetutvopagamÃdado«Ãt/ Ãdheyatvaæ svaviÓe«aïavattÃpratisandhÃnajanyatvasambandhena/ kÃraïatÃvacchedaketyataparaæ saæbandheti vaktavyam/ lÃghavenetyartha iti/ samavÃyasya tÃd­ÓasyÃtilaghutvÃditi bhÃva÷/ taditi/ gurvÅtyartha÷/ kÃraïatÃvacchedakasyeti/ sambandhasyeti Óe«a÷/ janyatveti/ niyatottarav­ttitvarÆpetyÃdi÷/ janyatvÃdÅtyÃdinÃ/ sambandhÃvacchinnatvÃdheyatvobhayatvÃnÃæ saÇgraha÷/ atra - prayatnajanakaj¤Ãnavi«ayaÓarÅre/ balavadani«ÂÃnanubandhitvamapi iti/ balavat yadani«Âaæ tadananubandhitvamapÅtyartha÷/ jyoti«ÂomayÃgahetubhÆtasyÃrthaævyayakÃyakleÓÃdirÆpÃni«Âasya vyÃv­ttye balavaditi/ i«ÂotpattiprÃkkÃlÅænabhinnatvamiha balavattvam/ api÷ k­tisÃdhyatÃj¤Ãnatve«ÂasÃdhanatÃj¤Ãnatvayo÷ d­«ÂÃntatvena samuccÃyaka÷/ tatra tadantarbhÃvaprayojanamÃha - teneti/ prayatnajanakaj¤Ãnavi«ayaÓarÅre balavadani«ÂÃnanubandhitvaniveÓenetyartha÷/ na prav­ttyÃpattiriti sambandha÷/ rÆpe«Âeti karmadhÃraya÷/ viÓi«Âeti/ balavadani«ÂÃnanubandhik­tisÃdhye«ÂasÃdhanatetyartha÷/ prav­ttÃvityÃdi÷/ k­tisÃdhyatvÃdÅti/ Ãdinà i«ÂasÃdhanatvabalavadani«ÂÃnanubandhitvayo÷ saÇgraha÷/ p­thageveti/ k­tisÃdhyatÃj¤ÃnatvÃdinaivetyartha÷/ daï¬acakrÃdinyÃyeneti/ anyathà uktaviÓi«Âaj¤Ãnatvena kÃraïatvopagame viÓe«aïaviÓe«yabhÃve vinigamanÃviraheïa gurudharmÃvacchinnanÃnÃkÃraïatÃsvÅkÃrÃpatteriti dhyeyam/ prav­ttÅtyartha iti/ anyathà prayatnasya niv­ttijÅvanayonisÃdhÃraïasya k­tisÃdhtvÃdij¤ÃnakÃryatÃvacchedakatve vyatirekavyabhicÃraprasaÇgÃditi bhÃva÷/ pratyavÃyasyeti/ pÃpasyetyartha÷/ prÃgabhÃva÷ - anutpatti÷/ anyathà yÃvadÃyu«aæ sandhyavandanÃdikartari pratyavÃyÃjananÃt/ prÃgabhÃvÃsambhavena tadÅyasandhyÃvandanÃderniæ«phalatvÃpatteriti bhÃva÷/ nanu loke sukha, du÷khaniv­tti, du÷khahetuniv­ttÅnÃmeva phalatvami«Âatayà d­«Âamitikathamuktalak«aïaprÃgabhÃvasya phalatvasambhava÷, i«Âasyaiva phalatvÃdityatrÃha -- tasyeti/ du÷khajanakÃbhÃvatayeti/ du÷khajanakasya yo 'bhÃva÷ tattvenetyartha÷/ taditi du÷khajanaketyartha÷/ phalatvamiti/ prav­ttyuddeÓyatvaghaÂitamityÃdi÷ du÷khajanakÃbhÃvatayà i«Âatvaæ ca tÃd­ÓÃbhÃvatvaprakÃrakecchÃvi«ayatvamiti dhyeyam/ nanu pratyavÃyaparihÃraÓabditasya tatprÃgabhÃvasya tadanutpattirÆpasya kathaæ phalatvam/ janyave sati prav­tyuddeÓyatvaæ hi tat/ uktaprÃgabhÃvastu na janya iti ÓaÇkate - na ceti/ taditi/ pratyavÃyetyartha÷/ tasya - pratyavÃyaprÃgabhÃvasya/ svarÆpasaæbandharÆpasya - dharmisvarÆpÃnatiriktasya/ tatra - pratyavÃyaprÃgabhÃve/ phalatvÃk«ateriti phalatvaÓarÅrejanyatvasthale prayojyatvasyaiva niveÓanÅyatvÃditi bhÃva÷/ *{apÆrvasya liÇarthatvakhaï¬anam}* [377] icchÃviÓe«eti/ svasvatvaniv­ttipÆrvakadevatÃsvatvaprakÃrakecchedatyartha÷/ ÃÓutaravinÃÓina iti/ etadarthastvagre vyaktÅbhavi«yati/ bhÃnam-j¤Ãnaæ ÓÃbdarÆpam/ yadvà bhÃnaæ-vi«ayatÃ/ evamagre 'pi/ sÃdhanatvenetyatra t­tÅyà vi«ayatÃnvayini prakÃratÃniyapitatve/ bhÃnamityasya ÓÃbdabuddhÃvityÃdi÷/ [378] ayogyatvÃditi/ svargasÃdhanatvÃbhÃvavatvÃt/ sÃdhanatvasya ca kÃryÃvyavahitaprÃkk«aïÃvacchedena kÃryÃdhikaraïav­ttyabhÃvapratiyogitÃnavacchedakataddharmavattvarÆpatvÃt svargÃvyavahitaprÃkk«aïÃvacchedena yÃgÃbhÃvÃditi bhÃva÷/ nanu ÃÓutaravinÃÓitvamatiÓÅghravinÃÓitvaæ vinÃÓitvaæ nÃÓapratiyogitvam/ taccÃphalasthÃyinyapi sambhavati tato 'dhikasthÃyyapek«ayà tasya tathÃtvÃdityato vyÃca«Âe - t­tÅyeti/ svotpattik«aïetyÃdi÷/ anyathà ki¤cidapek«ayà t­tÅyatvasyÃpi sarvak«aïasÃdhÃraïyÃnapÃyÃt taddo«Ãpatte÷/ svotpattik«aïat­tÅyatvaæ ca svotpattik«aïadhvaæsotpattyadhikarak«aïadhvaæsotpattyadhikaraïatvam/ na cÃtra svatvaghaÂanayÃnanugama÷/ yata÷ prameyaviÓi«ÂatvamÃÓutaravinÃÓitvamiti sthÆlo 'nugama÷/ vaiÓi«Âyaæ 1svatÃdÃtmyasvotpattik«aïadhvaæsotpattyadhikaraïak«aïadhvaæsotpattyadhikaraïak«aïav­ttidhvaæsapratiyogitvobhayasambandhena/ -------------------------------- 1. yÃgÃde÷ svotpatti t­tÅyak«aïav­ttidhvaæsapratiyogitvamupapÃdanÅyam/ tatra prameyapadena yÃga eva grÃhya÷ tadviÓi«Âatvamubhayasaæbandhena yÃge/ tathà hi svaæ yÃga÷ tattÃdÃtmyaæ yÃge, evaæ svaæ yÃga÷ tadutpattik«aïa÷ prathamak«aïa÷ taddhvaæsotpattyadhikaraïak«aïa÷ dvitÅyak«aïa÷ taddhvaæsotpatyadhikaraïak«aïa÷ t­tÅyak«aïa÷ tadv­ttiryoyÃgadhvaæsa÷ tatpratiyogitvaæ yÃge iti/ -------------------------------- 1k«aïaviÓi«Âatvamiti sÆk«mÃnugama÷/ vaiÓi«Âyaæ svav­ttidhvaæsapratiyogitvasvanirÆpitasvotpattik«aïadhvaæsotpattyadhikaraïak«aïadhvaæsotpattyadhikaraïatvasambandhÃvacchinnÃdheyatvobhayasambandhena/ ato na do«a÷/ anekak«aïav­ttitvarÆpaæ sthÃyitvam/ dvitÅyak«aïamÃtrav­ttipadÃrthaæsÃdhÃraïamapÅtyÃlocya vyÃca«Âe - phalaparyantasthÃyÅti/ phaletyasya prak­tetyÃdi÷/ 2svotpattik«aïadhvaæsÃdhikaraïaprak­taphalotpattik«aïadhvaæsÃnadhikaraïayÃvatk«aïav­ttitvam/ Ãdheyatayà tÃd­Óak«aïatvavyÃpakatvaparyavasitaæ phalaparyantasthÃyitvam/ nanu [377] sthayikÃryamapÆrvameva iti dÅpikÃvÃkyamayuktam/ k­tisÃdhyatÃrÆpakÃryatÃyà yÃga eva sambhavÃt apÆrve tadasambhavÃdityatrÃha - yÃga iti/ sÃk«Ãt - ki¤cidadvÃrÃ/ ÃÓrayatÃsambandheneti yÃvat/ yÃgadvÃrà - svÃÓrayayÃgajanyatvarÆpaparamparÃsambandhena/ taditi/ janyetyartha÷/ ekadeÓa iti/ k­tÃviti Óe«a÷/ tatra - jyoti«Âomena yajeteti vÃkye/ sÃdhanÃntaæ yÃgaviÓe«aïam/ pÆrvamiti/ jyoti«ÂomavÃkyajanyabodhÃdityÃdi÷/ anupasthitatvÃditi/ pramÃïÃntareïÃpÆrvasiddherasambhavÃt tÃd­ÓavÃkyenaiva tatsiddhervaktavyatvÃditi bhÃva÷/ tatra - apÆrve/ atra - uktÃk«epe/ pravadantÅti/ samÃdhÃnamiti Óe«a÷/ taditi/ gurvityartha÷/ tÃd­Óeti/ taddharmÃvacchinnavi«ayaketyartha÷/ taddharmÃvacchinnavi«ayakatvaæ taddharmÃvacchinnavi«ayatÃnirÆpakatvam/ na tviti/ tadvi«ayakaÓÃbdaæ prati tadvi«ayakaÓaktigrahasya -------------------------------- 1. prathamasvapadena yÃgotpattit­tÅyak«aïo grÃhya÷/ tadv­ttidhvaæsapratiyogitvaæ yÃge/ dvitÅyasvapadaæ t­tÅyak«aïaparam/ t­tÅyasvapadaæ yÃgaparam/ t­tÅyak«aïanirÆpità yÃgani«Âhà Ãdheyatà svotpattik«aïadhvaæsotpattyadhikaraïak«aïadhvaæsotpattyadhikaraïak«aïatvasaæbandhÃvacchinnÃ÷/ tena saæbandhena yÃgasya t­tÅyak«aïe sattvÃditi tÃd­ÓÃdheyatvobhayasaæbandhena t­tÅyak«aïaviÓi«Âatvaæ yÃgasyeti samanvaya÷/ 2. svaæ yÃga÷ tadutpattik«aïadhvaæsÃdhikarak«aïamÃramya prak­taphalasyasvargÃderut«atik«aïadhvaæsÃnadhikaraïabhÆtÃ/ yÃvanta÷ k«aïÃ÷ tÃvadv­ttitvamityartha÷/ --------------------------------- tadvi«ayakopasthiteÓca hetutà na svÅkriyata ityartha÷/ evaæ coktarÅtyà ÓaktigrahÃdiÓÃbdabodhayo÷ samÃnavi«ayakatvena kÃryakÃraïabhÃvamanupetya samÃnaprakÃrakatayà tayostadupagame cetyartha÷/ yatra kutracit - ghaÂÃdau/ yogyateti/ yÃgavi«ayakatvÃnvayetyartha÷/ nanu ÓÃbdabodhe yogyatÃvaÓÃt ghaÂÃdirÆpakÃryasyaiva bhÃnaæ kuto na sambhavatÅtyatrÃha - na hÅti/ na sambhavati hÅtyanvaya÷/ anyaditi/ apÆrvarÆpakÃryÃdityÃdi÷/ nitya iti/ karmaïÅti Óe«a÷/ phalÃbhÃvÃditi/ phalatvamiha janyatvaghaÂitam/ tatra - nityakarmavÃkye/ dÅpikÃyÃm [377] nityavÃkye 'pÅti api÷ kÃmyavÃkyasamuccÃyaka÷ d­«ÂÃntatayÃ/ vÃcyamiti/ liÇÃderityÃdi÷/ nanvapÆrvasya kenÃkÃreïa nityavÃkyasthaliÇÃdivÃcyatetyÃÓaÇkÃyÃmÃha - prakÃÓikÃyÃm kÃryatvenetyÃdiriti/ paï¬eti/ tanmate 'pÆrvaæ dvividham - 1kalikÃpÆrvam paï¬ÃpÆrvam ceti/ tatra kÃmyavÃkyasthaliÇÃdivÃcyamapÆrvamÃdyam/ nityavÃkyasthaliÇÃdivÃcyaæ dvitÅyam/ paï¬atvaæ napuæsakatvam phalÃjanakatvamiti yÃvat iti dhyeyam/ dÅpikÃyÃm [377] kalpyata iti/ ayamatra kalpanÃprakÃra÷-nityavÃkyasthaliÇ kÃryÃtvaprakÃreïÃpÆrvavÃcaka÷ vaidikaliÇtvÃt kÃmyavÃkyasthaliÇvaditi/ kriyetyÃdivÃkye kriyÃyà dhÃtvarthasya yatkÃryaæ phalaæ tatretyartha iti bhramavyudÃsÃyÃha - prakÃÓikÃyÃm dhÃtvarthani«Âheti/ tathà cÃtra kÃryaÓabda÷ kÃryatvapara÷/ kriyÃkÃrya ityatra «a«ÂhÅsamÃsa eveti bhÃva÷/ alaukiketi/ vaidiketyartha÷/ liÇÃdÅti pÆraïÅyam/ sÃdhÃraïyeneti/ sÃdhÃraïyamÃdheyatvam Óaktyanvayini vaiÓi«Âye t­tÅyÃ/ kÃryatvÃdÃveveti/ evenÃpÆrvavyavaccheda÷/ dÅpikÃyÃm [377] yÃgasyÃpÅti/ apiratra d­«ÂÃntatvenÃpÆrvasamuccÃyaka÷/ ayogyeti/ svargasÃdhanatvÃbhÃvavattetyartha÷/ sÃdhanatayeti/ svargÃdÅtyÃdi÷/ taditi/ -------------------------------- 1. kalikÃpÆrvamiti/ kalayati utpÃdayati phalamiti vyutpattyà ni«panno 'yaæ Óabda÷ savargÃdikÃmyaphalasÃdhanamÆparvamÃca«Âe/ napuæsakavÃcÅ paï¬aÓabda÷ ni«phalatvÃrthaka÷/ tathà ca ni«phalÃpÆrvamiti paï¬ÃpÆrvaÓabdÃrtha÷/ --------------------------------- sÃdhanatetyartha÷/ evaæ vyÃkhyÃne 'pi tannirvÃhÃyetyatra avÃntareti/ phalasÃdhanayormadhyadaÓÃbhÃvÅtyartha÷/ apÆrvakalpanÃditi/ ayamatra kalpanÃprakÃra÷--yÃga÷ svargajanakavyÃpÃrajanaka÷ svargÃvyavahitaprÃkkÃlÃv­ttitve sati svargajanakatvÃt yo yadavyavahitaprÃkkÃlÃv­ttitve sati yajjanaka÷ sa tajjanakavyÃpÃrajanaka÷/ yathà saæskÃradvÃrà sm­tijanakÃnubhava iti/ nanu yÃgasyÃyogyatÃniÓcayo mà bhÆt tatsaæÓaya÷ paraæ jÃyata eveti niÓcayavatsaæÓayasyÃpi tadvattÃdhÅvirodhitvÃt kathaæ svargÃdisÃdhanatayà yÃgabodhasambhava ityatrÃha --- prakÃÓikÃyÃm ayogyateti/ svargÃdisÃdhanatvÃbhÃvavattetyartha÷/ tasya - ayogyatÃsaæÓayasya/ avighaÂakatvÃditi/ avirodhitvÃdityartha÷/ tadabhÃvavattÃniæÓcayasyaiva tadvattÃdhÅvirodhitvÃditi bhÃva÷/ yÃgadharmiÇkasvargÃdisÃdhanatvaprakÃrakabuddhÃvityÃdi÷/ bodha iti/ jyoti«ÂomÃdivÃkyata÷ svargÃdisÃdhanatÃyà ityÃdi÷/ vÃkyÃditi/ jyoti«ÂomÃdÅtyÃdi÷/ tasya-yÃgasya/ nanvapÆrvasya yÃgavyÃpÃratve yÃgajanyatvaæ yÃgajanyasvargÃdirÆphalajanakatvaæ dvayamapi kalpanÅyam/ yÃgadhvaæsasya yÃgavyÃpÃratÃyÃæ tu pratiyogividhayà yÃgajanyatÃyà yÃgadhvaæse kÊptatvÃt svargÃdirÆphalajanakatÃmÃtraæ kalpanÅyamityubhayakalpanayà pÆrvapak«e gauravamityÃÓaÇkate --- nanviti/ dhvaæsasyaivetyevenÃpÆrvavyavaccheda÷/ vyÃpÃratvamiti/ yÃgetyÃdi÷/ sparÓÃdÅtyÃdinà karatoyÃtilaÇghanagaï¬akÅbÃhutaraïayo÷ saægraha÷/ dÅpikÃyÃm [377] na yÃgadhvaæso vyÃpÃra iti/ na vyÃpÃra ityanvaya÷/ vyÃpÃra ityasya yÃgetyÃdi÷/ anyathà Órautasya k«arate÷ naÓyatÅtyarthaparatayà dhvaæsasya nÃÓaviraheïa vyÃpÃrasya kÅrtanÃdinÃÓaÓrutivirodhaprasaÇgÃditi bhÃva÷/ atra ca na k«arati÷ nÃÓarÆpamukhyak«araïapara÷ api tu phalÃsamarthatvarÆpagauïak«araïapara÷/ evaæ ca yÃgadhvaæsasya yÃgavyÃpÃratÃyÃmapi na k«ati÷/ tasya phalÃsamarthatvaæ ca bhavati/ dharmakÅrtanÃde÷ svargÃdiphalaæ prati pratibandhakatvakalpanayÃ/ anyathà prÃguktakalpanà -- apÆrvarÆpadharmasya nÃÓakalpanà tannÃÓaæ prati kÅrtanÃde÷ hetutvakalpanà ceti mahÃgauravÃpatteriti dÅpikoktadÆ«aïaæ na vicÃrasahamiti Ãlocya dhvaæsasya vyÃpÃratÃyÃmabhedyaæ dÆ«aïaæ svayamÃha - prakÃÓikÃyÃm dhvaæsasyeti/ dÆ«aïÃntaram - prÃgupÃditadÆ«aïÃtiriktadÆ«aïam/ *{ÃkhyÃtasya yatnÃrthakatvasthÃpanam}* nanu lokavyutpattÅtyatra vyutpatte÷ k­tisÃdhyatvÃdau liÇgÃdi ÓaktigraharÆpatÃyÃ÷ kriyÃyÃæ k­tisÃdhyatvÃdyanvayaniyÃmakatvakathanaæ na yujyate ityato vyÃca«Âe - [380] lokavyavahÃretyartha iti/ sa ca lokavyavahÃraÓca/ ityevaærÆpa ityanenÃnvaya÷/ k­tisÃdhyatvenetyÃdi/ j¤ÃnÃnvayini prakÃratve t­tÅyÃ/ tatpadaæ tralantayatpadasamÃnÃrthakam/ tathà ca k­tisÃdhyatve«ÂasÃdhanatvaprakÃrakaj¤ÃnavÃnityartha÷/ tadartha iti/ tatpadamatra lokavyutpattibalÃdityetatparam/ tatretÅti/ tatra - loke/ dÅpikÃyÃm liÇtvenetyata÷ paramÃdÅti Óe«a÷/ vidhyarthatvamiti/ liÇÃderityÃdi÷/ vidhirathau vÃcyo yasyeti bahuvrÅhi÷/ tathà ca vidhiÓabdasya pravartakaj¤Ãnavi«ayaparatayà tÃd­Óavi«ayavÃcakatvamityartha÷/ ÃkhyatatvenetyÃdi/ ÃkhyÃtatvÃvacchinnaæ tannirvakti --- prakÃÓikÃyÃm ÃkhyÃtatveneti/ tacca --- ÃkhyÃtatvaæ ca/ saæketeti/ pÃïinÅyetyÃdi÷/ Óakteti/ liÇÃdini«Âhak­tinirÆpitetyÃdi÷/ ÓaktinirÆpakatetyartha÷/ avacchinne -- viÓi«Âe/ evamagre 'pi/ saæbandheti/ sambandhaÓcÃtrÃnukÆlatÃ/ evamagre 'pi/ tat - kiæ karotÅtyevaæ rÆpam/ taditi/ kiæ karotÅtyevaærÆpapraÓnavÃkyetyartha÷/ nivartakatvamiti/ sambhavatÅnti Óe«a÷/ anayathÃ/ k­titvÃvacchinne pÃkasaæbandhabodhakatvavirahe/ tannivartakatvamityÃderanu«aÇgÃt tannivartaÇkatvaæ na sambhavatÅtyanvaya÷/ k­tibodhakatvÃsaæbhavÃditi/ acetane rathÃdau cetanadharmasya k­terasambhavÃditi bhÃva÷/ taditi/ ratho gacchatÅtyÃdisthalÅnayÃkhyÃtetyartha÷/ anurodheneti/ anena sarvÃkhyÃtÃnÃæ ÓaktyaikarÆpyaucityanyÃya÷ sÆcita÷/ vyÃpÃra eveti/ evena k­tivyavaccheda÷/ nanu ratho gacchatÅtyÃdau vyÃpÃratvarÆpalaghudharmÃvacchinne lak«aïÃsvÅkÃreïaiva sÃma¤jasye anukÆlavyÃpÃratvarÆpagurudharmÃvacchinne lak«aïÃkathanaæ dÅpikÃkÃrasyÃyuktam/ evamanukÆlatve nirÆpitatvasaæmbandhena gamanÃderanvayasya vÃcyatayà tÃd­ÓasaæbandhasyÃdhikasya ÓÃbdabuddhaiæ bhÃnakalpane mahÃgauravaæ cetyatrÃha---vyÃpÃra iti/ etena --- anukÆlatvarÆpeïa/ nirƬheti/ anÃditÃtparyavi«ayÅbhÆtÃrthani«Âhetyartha÷/ evamagre 'pi ÃÓrayatÃsambandhenaivetyevakÃra÷ anvayenetyuttaraæ yojya÷/ evenÃkhyÃtÃrthatayà kalpite ÃÓrayatve nirÆpitatvasambandhena anvayavyavaccheda÷/ nÃmÃrthayoriveti ekanÃmÃrtheæ aparanÃmÃrthasya yathà abhedÃtiriktasambandhena nÃnvaya÷/ tathehÃpi nÃmÃrthe dhÃtvarthasyÃbhedÃtiriktasambandhenÃnvayo nopeyate/ anyathà rÃjÃpuru«a ityÃdau puru«ÃdipadÃrtheæ rÃjÃdipadÃrthasya svasvÃmibhÃvÃdisambandhena pacyate taï¬ula ityÃdau dhÃtvarthasya pÃkÃde÷ kriyÃkarmabhÃvÃdisambandhena taï¬ulÃdipadÃrthe yathÃkramamanvayÃpatteriti bhÃva÷/ avyutpannatvÃt -- samabhivyÃhÃraviÓe«aj¤ÃnaniyÃmyatvavirahÃt/ tatra-ratho gacchatÅtyÃdau/ tathà - prathamÃntÃrthe gamanÃderÃÓrayatÃsaæbandhena/ saæbandhe 'tiriktatvaviÓe«aïapraveÓaphalamÃha - stokaæ pacatÅtyÃdÃvapÅti/ kart­karmaïorÃkhyÃtÃrthatÃsambhave dÅpikÃk­tà yukterakathanÃt svayaæ tatra tÃmÃha - ÃkhyÃtasyeti/ kartrÃdÃviti/ Ãdinà dhÃtvarthatÃvacchedakatvÃbhimatasaæyogavibhÃgÃdirÆpatattatphalavadÃtmakakarmaparigraha÷/ mahÃgauravasÆcanÃyÃnantetyuktam/ k­tyÃderityÃdinà saæyogÃdirÆphalaparigraha÷/ evamagre 'pi/ aÇgÅkÃryamityata÷ paraæ k­titvÃdijÃte÷ ÓakyatÃvcdedakatÃvacchedakamapyaÇgÅkÃryamiti Óe«a÷/ k­titvÃdÅtayÃdinà saæyogatvÃdiparigraha÷/ jÃtyakhaï¬opÃdhyatiriktasya yatki¤cidrÆpeïaiva bhÃnÃditi bhÃva÷/ lÃghavamiti/ k­titvÃdijÃterekatvenÃnantyavirahÃt jÃtyanullikhitapratÅtau jÃte÷ svarÆpata eva bhÃnopagamena kasyaciddharmÃntarasya ÓakyatÃvacchedakatÃvacchedakatÃyà apyanupagamÃcceti bhÃva÷/ dÅpikÃyÃm taditi kart­karmaparam/ ekatvÃdÅtyÃdipadÃrthamÃha - prakÃÓikÃyÃm Ãdinà k­tyÃdÅti/ ÃdinetyasyÃdiÓabdenetyartha÷/ evamanyatrÃpi/ tarhi ÃkhyÃtasya k­tyÃdyarthakatve/ kart­karmaïoriti/ devadatta÷ pacati pacyate taï¬ula ityÃdÃvitiÓe«a÷/ lÃbha÷ - pratiti÷/ kart­tvakarmantvÃbhyÃæ devadattataï¬ulÃderityÃdi÷/ evamagre 'pi/ dÅpikÃyÃm tayo÷ - kart­karmaïo÷/ Ãk«epÃdeveti/ Ãk«epaÓcÃrthÃpatti÷/ devadattÃde÷ kart­tvÃdikamantarà k­tyÃdiparÃkhyÃtasamabhivyÃh­tadevadattÃdipadabodhyatvamanupapannami tyÃdirÆpÃ/ nanu svamate uktarÆpÃk«epÃnupagamÃdÃk«epÃdeveti dÅpikÃvÃkyamasaÇgatamityatrÃha - prakÃÓikÃyÃm paramateneti/ svamate tviti/ svapadamatra naiyÃyikaparam/ padenaiva ityevena uktÃk«epavyudÃsa÷/ taditi kart­karmetyartha÷/ devadatta÷ pacatÅtyÃdau ka¤canÃk«epaæ tatparihÃraæ ca vivak«an tadupayo gitvena ÓÃbdabodhaprakÃraæ yathÃyogaæ darÓayati - devadatta÷ taï¬ulaæ pacatÅtyatreti/ tatra - tevadatta÷ pacati, taï¬ula÷ pacyata ityuktasthalayo÷/ anabhidhÃnÃditÅti/ t­tÅyÃdvitÅyÃniyÃmakayo÷ sÆtrayoranabhihitÃdhikÃrÅyatvÃditi bhÃva÷/ anabhihvita iti/ lakÃrÃdibhirityÃdi÷/ lakÃrÃdi janyaÓÃbdabodhÃvi«aya ityartha÷/ tÃd­Óe - lakÃrÃdibhiranabhihita - ityartha÷/ mÆle 'pyevam/ *{upasargÃïÃæ dyotakatvam}* [385] upasargÃïÃm - upasargÃt kriyÃyoga iti vihitopasargasaæj¤akÃnÃm prÃdÅnÃmiti Óe«a÷/ vacanatveti/ prakar«ÃdirÆpÃrthaviÓe«etyÃdi÷/ tÃtparyeti/ samabhivyÃh­tadhÃtupratipÃdyÃrthaviÓe«etyÃdi÷/ grÃhakatvamiti/ anyathà upÃsyate guru÷ ityÃdau upaÓabdasya samÅpadeÓaparatayà ÃseÓcÃdheyatvÃrthakatvena samÅpadeÓÃdheyatvarÆpaviÓi«ÂÃrthaparasyopÃserakarmakatvena 'la÷ karmaïi ca bhÃve cÃkarmakebhya÷' (pÃ. sÆ 3.4.69) iti sÆtroktarÅtyà karmalakÃrÃnupapattiprasaÇgÃt/ ata÷ upaÓabda÷ upÃsanÃtmakaj¤ÃnaviÓe«arÆpÃrthaviÓe«e ÃsadhÃtostÃtparyaæ grÃha yati ityeva vaktavyamiti/ evamanyatrÃpi bodhyam/ dÅpikÃyÃm prakar«e-prakar«Ãdau dyotakatvamevetyevakÃravyavacchedyaæ sphuÂayati-na tatra Óaktiriti/ tatra prakar«Ãdau/ tena - uktarÅtyà upasargÃïÃæ dyotakatvasthÃpanena/ sÆcitamityanena sambandha÷/ itareti/ upasargaæsaæj¤Ãrahitetyartha÷/ nipÃtanÃditi evakÃrÃdÅnÃmiti Óe«a÷/ 'svarÃdinipÃtamavyayam' (pÃ. sÆ. 1.1.37) iti sÆtravihitanipÃtasaæj¤akÃnÃmityartha÷/ evakÃrÃdÅnÃæ vÃcakatvaprakÃramupapÃdayati - tathà hÅtyÃdinÃ/ ayogavyavaccheda÷ uddeÓyatÃvacchedakÅbhÆtaÓaÇkhatvÃdivyÃpakatvam/ anyayogeti evakÃrasyetyÃdiranu«ajyate/ vyavacchedaÓceti/ artha ityanu«ajyate/ anyayogavyavaccheda÷ uddeÓyatÃvacchedakapÃrthatvÃdivyÃpyatvam/ ityÃdikamityÃdinà kriyÃsaÇgataivakÃrasyÃtyantÃyogavyavaccheda÷ uddeÓyatÃvacchedakatvÃbhimatasarojatvÃdisÃmÃnÃdhikaraïyarÆpa÷/ artha ityÃdikamityartha÷/ *{padÃrthatattvaj¤Ãnasya mok«ahetutvanirÆpaïam}* [388] prek«Ãvaditi/ buddhimadityartha÷/ vi«ayeti muktiviÓe«aïam/ p­thivyÃde÷ jalatvÃdinà j¤ÃnasyÃtattvaj¤Ãnasya muktiprayojakatvÃsambhavÃdÃha - padÃrthatattvaj¤Ãnasyeti/ yathÃvasthitÃkÃreïa padÃrthaj¤Ãnasyetyartha÷/ anye«Ãmiti/ muktiyapaprayojanÃdityÃdi÷/ avÃntareti/ madhyavartÅtyartha÷/ parameti/ paramatvaæ ca svÃnantarotpannatattvaj¤ÃnasÃdhyaprayojanakÃnyatvam/ sÃdhyatvaæ ca sÃk«Ãtparamparayà và bodhyam/ anugamastu sphuÂa÷/ Óruteriti/ 'Ãtmà vÃre'tyÃdi÷/ nanÆpÃyasya phalaprÃgbhÃvitvÃnurodhenopÃyapratipÃdakasya bhÃgasya phalapratipÃdakabhÃgaprÃgbhÃvitvamÃvaÓyakamiti kathaæ dra«Âavya ityÃdivÃkyasaÇgatirityatrÃha Ãrtheti/ arthasambandhÅtyartha÷/ krameïeti/ kramaÓca paurvÃparyam/ uktaÓrutivÃkya ityÃdi÷/ evamagre 'pi/ Óabdeti/ ÓabdasambandhÅtyartha÷/ tyakto bhavatÅti/ nididhyÃsitavyo dra«Âavya iti yojaneti bhÃva÷/ yuktibhi÷ bahuyuktivi«ayakaparÃmarÓajanyÃnumitidhÃretyartha÷/ Ãtmana iti/ ÃtmaviÓe«yaketarabhinnatvaprakÃrakÃnumitirityartha÷/ tacca - uknarÆpÃnumÃnaæ ca/ pratiyogÅtareti samÃnÃdhikaraïasamÃsa÷/ tacca uktarÆpÃnupÃnaæ ca/ taditi/ Ãtmana itararbhinnatvenÃnumÃnatyartha÷/ tadanantarami tyatra tacchabdo mananapara ityÃÓayena vyÃca«Âe -- mananetyÃdi/ ÓrutasyetyÃdi/ nairantaryaæ vijÃtÅyapratyayÃvyavahitatvam/ vaiÓi«Âye t­tÅyÃ/ pratyaye vijÃtÅyatvaæ ca ÓrutÃrthÃtiriktÃrthavi«ayakatvam/ pratyÃh­tyeti/ pratyÃharaïaæ sambandhaniv­ttyanukÆlavyÃpÃra÷/ sambandhÃnvayini anuyogitve pa¤camÅ vi«ayebhya ityatra/ evamagre 'pi tadanantaramityatra tacchabda÷ nididhyÃsanapara ityabhisandhÃyÃha - [388] nididhyÃsaneti/ nanu mithyÃj¤ÃnamÃtranÃÓe 'pi tadadhÅnavÃsanÃsattve do«asambhavÃt mithyÃj¤ÃnanÃÓena do«ÃbhÃvakathanamayuktamityato vyÃca«Âe --- [388] vÃsanÃsahiteti/ j¤ÃnaviÓe«aïam/ vÃsanà - saæskÃra÷/ rÃgÃdirityÃdinà do«amohayo÷ parigraha÷/ [688] viÓe«eti/ rajatavyÃvartakÃkÃretyartha÷/ ÓuktitvÃdirÆpetyÃdi÷/ j¤Ãnenaivetyevena tÃd­}*