Parthasarathi Misra: Sastradipika (Jaimini's Mimamsasutra 1,1.1-23) Input by members of the Sansknet project (www.sansknet.org) This GRETIL version has been converted from a custom Devanagari encoding. Therefore, word boundaries are usually not marked by blanks. These and other irregularities cannot be standardized at present. THE TEXT IS NOT PROOF-READ! ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ Reference: Jaim_ = Jaimini, Mimamsasutra (?) = unclear ÓÃstradÅpikà / prathamÃdhyÃye prathamastarkapÃda÷ / lak«mÅkaustubhavak«asaæ muraripuæ ÓaÇkhÃsikaumodakÅhastaæ padmapalÃÓatÃmranayanaæ pÅtÃmbara ÓÃrÇgiïam / medhaÓyÃmamudÃrapÅvaracaturbÃhuæ pradhÃnÃtparaæ ÓrÅvatsÃÇkamanÃthanÃthamam­taæ vande mukundaæ mudà //1 // nyÃyÃbhÃsatamaÓchannaÓÃstratattvÃrthadarÓikÃm / kumÃrilamatenÃhaæ kari«ye ÓÃstradÅpikÃm //2 // athÃto dharmajij¤Ãsà // Jaim_1,1.1 // anena sÆtreïa prÃrÅpsitasya ÓÃstrasya Órot­prav­ttisiddhaye dharmaj¤Ãnaæ prayojanaæ kathyate / yadà hi dharmajij¤Ãsà kartavyetyukte ÓÃstramÃrabhyamÃïaæ d­Óyate tadà nÆnamidaæ ÓÃstraæ dharmaj¤Ãnaprayojanamityavagamyate //*// viditaæ tÃvatprayojanam / saæbandho 'pi ÓÃstrasya prastÃvaheturvaktavya÷ / yathà ÓastrÃntare«u Ói«yapraÓnÃnantaryÃdisaæbandha÷ prastÃvako varïyate tathehÃpi ÓÃstrÃrambhe Ói«yapraÓnÃnantaryÃdisaæbandha÷ prastÃvako varïyate tathehÃpi ÓÃstrÃrambhe prayojakÃnÃæ saæbandhÃnÃmanyatamo vaktavya÷- anena saæbandhenedaæ ÓÃstramÃyÃtamiti / anyathà hyasaæbaddhapralapitaæ syÃt / satyam / ihatu ya evÃyaæ prayojanena saha ÓÃstrasya sÃdhyasÃdhanatvasaæbandha÷ sa eva ÓÃstrasya prastÃvako nÃnya÷ / bhavati hi sÃdhanatvameva sÃdhyÃrthina÷ sÃdhane prav­ttihetu÷ / sacÃyaæ saæbandha÷ prayojanoktyaivÃrthajj¤Ãyata iti na sÆtrakÃreïa p­thagukta ityado«a÷ //*// atredaæ cintyate- kimadhyayanÃnantaraæ dharmajij¤Ãsayà gurug­he 'sthÃtavyam, uta gurug­hÃtsamÃvartitavyamiti / yadi hi svÃdhyÃyÃdhyayanavidhinà dharmamÃtrÃrthamadhyayanaæ svardÃdyarthena vidhÅyate tatasmÃnmÃtreïaiva ÓÃstrÃrthasya samÃptatvÃt 'adhÅtyasnÃyÃt' iti sm­tivacanabalena ca samÃvartitavyamiti / adhyayanavidhivicÃra÷ / athÃk«aragrahaïÃdiparamparopajÃyamÃnavÃkyÃrthaj¤ÃnÃrthamadhyayanaæ vidhÅyate / tatastasya vicÃramantareïÃsaæbhavÃdadhyayanavidhinaivÃrthÃdvicÃro vihita iti gurug­ha evÃvasthÃya vicÃrayitavyo dharma÷ / tatra- 'vinÃpi vidhinà j¤ÃnalÃbhÃnnahi tadarthatà // kalpyastu vighisÃmarthyÃtsvargo viÓvajidÃdivat' //*// svÃdhyÃyasaæskÃradvÃreïÃdhyayanasyÃrthaj¤Ãnahetutvaæ vinaiva vidhinà pramÃïÃntareïa siddhameveti tÃdardhye vidhyÃnarthakyam / nacÃvaghÃtÃdividhivanniyamÃrthatvam / avadhÃto hi darÓapÆrïamÃsapÆrve niyamyate / avaghÃtani«pannaireva taï¬ulairapÆrvaæ sidhyatÅti na taï¬ulasvarÆpe, pramÃïÃntaravirodhÃt / tadvadihÃpi j¤ÃnasyÃdhyayanamantareïÃpi darÓanÃttatsvarÆpe niyamÃsaæbhavÃt kratvapÆrve«vevÃdhyayananiyamo vidhÃtavya÷ / adhÅtaireva vedairavagatÃni karmÃïi phaladÃnÅti / nacaivaæ yuktam / akratvarthatvÃdadhyayanasya anÃrabhyÃdhÅtatvÃt, ÓrutyÃdyabhÃvÃccÃkratvarthatvam / tasmÃdad­«ÂÃrthameva svÃdhyÃyÃdhyayanamityadhyayanamÃtreïa samÃpte ÓÃstrÃrthe gurug­hÃtsamÃvartitavyamiti prÃpte 'bhidhÅyate- 'labhyamÃne phale d­«Âe nÃd­«Âaparikalpanà // vidheÓca niyamÃrthatvÃnnÃnarthakyaæ bhavi«yati //*// tathÃhi asatyadhyayanavidhÃvagnihotrÃdiÓÃstrÃïi vidvÃæsamalabhamÃnÃnyavidvÃæsamevÃdhik­tya vidyÃmantareïÃnu«ÂhÃnÃsaæbhavÃdvidyÃmÃk«ipatyaviÓe«Ãccaturo varïÃnadhikuryu÷ / satitvadhyayanavidhau traivarïikÃnÃmeva vidu«ÃmadhikÃro bhavati na turÅyÃde÷ //*// tathÃhi- vasante brÃhmaïamupanayÅta, grÅ«me rÃjanyaæ, ÓaradivaiÓyam' iti dvitÅyÃnirdeÓÃdupanayanasaæsk­tÃstraivarïikÃ÷ kimasmÃbhi÷ kartavyamityapek«ante / tatsaænidhau cÃdhyayanamanirdi«Âakart­kaæ vidhÅyamÃnaæ kartÃramapek«ate / tatrÃpek«Ãsaænidhiyogyatvairevaæ vij¤Ãyate- traivarïikairevopanÅtairak«aragrahaïenÃdhyayanÃdiparamparayÃrthaj¤Ãnaæ kartavyamiti / eva¤ca phalavadadhyayanakarkat­bhÆtamÃïavasaæskÃratvÃdupanayanamadhyayanÅÇgaæ, adhyayanamapi d­«ÂÃrthaj¤ÃnÃrtham, arthaj¤Ãnaæ tvanu«ÂhÃnaupayikatvÃtprasiddhaphalakameveti sarve«Ãæ phalavattvam / adhyayanÃdhikÃraniyama÷ / eva¤ca traivarïike«u vidvasu labdhe«u nÃgnihotrÃdividhayaÓcaturthavarïasya vidyÃmÃk«ipanti, kintu traivÃrïikÃneva vidu«o 'dhikurvanti / so 'yamadhikÃraniyamo 'paÓÆdrÃdhikaraïe vak«yamÃïo 'dhyayanavidhiprasÃdalabhya iti phalavÃneva vidhi÷ / tenÃrthaj¤ÃnÃvasÃnamadhyayanamadhyayanavidhinà vidhÅyata iti vicÃramantareïa tadanupapatteradhyayanavidhireva vicÃramÃk«ipaæstadviruddhaæ smÃrtà snÃnaæ bÃdhayata iti siddhamadhyayanÃnantaraæ dharmajij¤Ãsà kartavyeti //*// kecitpunarÃcÃryakaraïavidhiprayuktatvamadhyayanasyÃÇgÅk­tya kimÃcÃryakasiddhirevÃdhyayanasya prayojanamutÃrthaj¤Ãnamiti vicÃrya antaraÇgatvÃdarthaj¤ÃnamityÃhu÷ / kiæ puna÷ kÃraïamÃcÃryakaraïavidhiprayuktatve 'dhyayanasya, adhyayanavidheradhikÃriÓÆnyatvÃdÃcÃryakaraïavidhiprayuktyà cÃtmalÃbhe viÓvajidÃdivatphalakalpanÃnupapatti÷ / ka÷ punarÃcÃryakaraïavidhi÷, kathaæ và tenÃdhyayanasya prayukti÷ / ucyate- upanÅya tu ya÷ Ói«yaæ vedamadhyÃpayeddvija÷ // sakalpaæ sahahasyaæ ca tamÃcÃrya pracak«ate // iti sm­tyanumita÷ / upanÅyÃdhyÃpanenÃcÃryakaæ kuryÃd' ityÃcÃryakaraïavidhi÷ / atra cÃdhyÃpanamÃcÃryatvasÃdhanam / upanayanaæ tu ktvÃpratyayÃttasyaivÃÇgam / tacca kena dvÃreïÃdhyÃpalasyopakarotÅtyapek«ÃyÃæ upaneyÃsattirevÃjya dvÃramaÇgÅkriyate liÇgÃt / tadupaneyo 'pi nÃki¤citkaro 'Çgamiti tadvyÃpÃratvenÃdhyavasÅyate / tadevaæ svÃÇgabhÆtamupanayanaæ prayu¤jÃno 'dhyÃpanavidhistaddvÃreïÃdhyayanaæ prayuÇkte //*// tadetadanupapannam / tathÃhi- niyogÃrthasyÃdhyayanasyÃcÃryakaprayojanÃrthaj¤Ãnaprayojanatà và na Óakyate ÓÃstreïa bodhayituæ sÃdhyadvayasyaikatrÃsaæbhavÃt / niyogÃrthataiva ÓÃstreïa bodhyate arthaj¤ÃnÃrthatÃyÃæ tvanuj¤ÃmÃtramiticet tathÃpyarthadvayaæ syÃdeva //*// ki¤caivaæ sak­duccaritasya liÇpratyayasya vidhyarthatvamanuj¤Ãrthatvaæ ceti vairÆpyamapi syÃt tena saæÓaya evÃnupapanna÷ / tathà siddhÃnto 'pyanupapanna eva- pramÃïÃntarasiddhatvÃdarthaj¤ÃnÃrthatvaæ na ÓÃstragocaratÃmanubhavatÅti / tatra yadevÃsmadabhipretaæ vidherniyamÃrthatvaæ mahatà prayatnena bhavadbhirdÆ«itaæ tadeva bhavadbhirapi muktalajjairananyagatikatvÃdÃÓrayaïÅyamÃpannam / niyamÃnaÇgÅkÃre ca pÆrvapak«a eva ÓreyÃnÃpadyate / ÃcÃryatvasyÃd­«Âatvena prayojanatopapatte÷ / arthaj¤ÃnÃrthatve cÃdhyayanaæ svÃdhyÃyasaæskÃro niyogÃrthatve tu pradhÃnakarmeti vairÆpyamapi syÃt //*// arthÃjjÃtamarthaj¤Ãnaæ prayojanaæ na ÓÃstrata iticet, ÃcÃryatvamapi prayojanaæ na syÃt tasyÃpyarthÃjjÃtatvÃt / sm­tibÃdhena ca snÃnotkar«o na syÃdaÓÃstrasvÅk­tatvÃdvicÃrasya / adhyayanavidhau niyojyakalpanà / ki¤ca- niyojya÷ kalpanÅyo 'tra vidhyarthÃnupapatti÷ / nacopanayanasyÃÇgabhÃvo 'styadhyÃpanaæ prati / dvitÅyÃÓrutisÃmarthyÃtsà mÃïavakasaæskriyà // tathÃsatyantaraÇgatvÃdaÇgamadhyayanasya tat //*// yattÃvanniyojyÃbhÃvÃdaprayojakatvamadhyayanavirodheriti, tadayuktaæ, abhÃvÃsiddhe÷, aÓrutasyÃpi viÓvajitÃdivatkalpanÃt / kÃryaæ hi vidhyartha÷, saæbandhiÓabdaÓcÃyaæ kÃryamiti, kasyaciddhi ki¤citkÃryaæ bhavati na sarvaæ sarvasya, ata÷ kasyedaæ kÃryamityasti saæbandhyapek«Ã, sÃvaÓyamadhyÃh­tena kenacinnivartanÅyÃ- asyedaæ kÃryamiti, yasyedaæ kÃryaæ sa eva niyojya ityucyate //*// yadyapi katha¤citparaprayuktÃnu«ÂhÃnÃdevÃtmalÃbha÷ syÃt, tathÃpi na tÃvatà kÃryatvaæ sidhyati / nahi k­tisÃdhyatÃmÃtraæ kÃryatvam / kiæ tarhi, yatk­tisÃdhyaæ k­tiæprati pradhÃnabhÆtaæ tatkÃryamityucyate / prÃdhÃnyaæ ca k­testaduddeÓena prav­tti÷, tataÓcÃdhyayananiyogena kÃryeïa bhavatÃvaÓyaæ puru«avyÃpÃroddeÓyena bhavitavyam //*// nacÃsati niyojye taduddeÓena kaÓcitpravarteta / adhyÃpanavidhinà hi pravartyamÃno mÃïavaka÷ katha¤cidadhyayanamÃtramanuti«ÂhannatvapÆrvamuddiÓet / nahi tasya taduddeÓyaæ pramÃïÃbhÃvÃt / prayÃjÃdyapÆrvÃïi darÓapÆrïamÃsÃpÆrvopakÃritvÃttadhik­tena puru«eïa tatsiddhyarthamuddiÓya kriyamÃïÃnÅti yuktaæ yadasatyapi sÃk«ÃnniyojyopÃdÃne kÃryatvaæ labhante, adhyayananiyogasya tu nÃnyaupayikatvaæ yatastadrÆpeïoddeÓyatà syÃt / arthaj¤Ãnasya ca niyÃmaphalatvena niyogÃpek«atvÃt / tasmÃdasya kÃryatvasiddhaye 'vaÓyaæ niyojya÷ kalpanÅya÷ //*// yaccÃdhyÃpanavidherupanayanadvÃramadhyayaprayojakatvamuktam, tadapyayuktam- upanayanaprayukterevÃbhÃvÃt, taddvÃreïÃdhyayanaprayuktirdÆrÃpÃstà / ktvÃpratyayena hi samÃnakart­katvamevocyate tena caikaprayogatà kalpyate, aÇgÃÇgibhÃvastvekaprayogatÃvaÓÃtkalpanÅya÷, dvitÅyayà tu sÃk«ÃdaÇgitvamevocyate, ato yathà triv­tà yÆpaparivyÃïÃæ yÆpÃrthaæ nopÃkaraïÃrthaæ evamupanayanamapi mÃïavakasaæskÃrÃrthaæ nÃdhyÃpanÃrtham / sm­tigataÓca ktvà pratyaya÷, pratyak«avedagatà tu vasante brÃhmaïam' iti dvatÅyÃ, ato 'pi maïavakÃrthatvam //*// bhavatu mÃïavakasaæskÃrastaddvÃreïa tvadhyÃranÃÇgaæ nÃdhyayanÃÇgamiticet, maivaæ, antaraÇgatvÃdadhyayanasya tadarthyameva saæskÃrasya yuktam / adhyayanamapi phalavadadhyÃpanamapi tayo÷ kasyÃyaæ mÃïavakasaæskÃro 'Çgaæ bhavatvityapek«ÃyÃmadhyÃpanasya puru«ÃntaragÃmitvena bahiraÇgatvÃnmÃïavakagatÃdhyayanÃrthatvameva yuktam / yathaiva hyadhyayanasyÃcÃryakasiddhiprayojanatÃmanÃh­tya vedamadhÅtya snÃyÃd' iti sm­tiæ bÃdhitvÃntaraÇgatvÃdarthaj¤ÃnÃrthataivÃÓrÅyate, tathopanayanasyÃpyadhyayanÃrthatà veditavyà / vyÃkaraïÃdapi pÃïinÅyÃdadhyayanÃÇgataivopanayanasyÃnagamyate / adhyayanÃÇgatà hi smarannÃcÃryakaraïe nayaterÃtmanepadaæ vidhatte, adhyÃpanÃÇgatve hi kartrabhiprÃyatvÃtkriyÃphalasya tritvÃdevÃtmanepadaæ sidhyet / 'upanÅya tu ya÷ Ói«yam' iti ktvÃpratyayo hi katha¤cit 'darÓapÆrïamÃsÃbhyÃmi«ÂvetivadasatyapyaÇgÃÇgibhÃve 'vakalpyate punarvidhÃnaæ cÃtmanepadasyÃtyantÃnarthakam, tasmÃdadhyayanÃÇgamupanayanaæ syÃt //*// na syÃt / tajjanya÷ saæskÃro hi mÃïavakasamavÃyÅ / satyam, mÃïavakasamaveto 'pi na tadartha÷, kartrarthatvaæ ca phalasya kartrabhiprÃyatvaæ natu tatsamavÃya÷, anyathÃhi 'agnÅnÃdadhÅtetyÃtmanepadaæ na syÃt- ÃdhÃnaphalasyÃhavanÅyatvÃderagnisamavetatvena kart­samavÃyÃbhÃvÃt / iyaæ ca sm­ti÷ 'upanÅya tu ya÷ Ói«yam' iti, ato balÅyasÅ dvitÅyà Óruti÷, tasmÃnnÃdhyÃpanÃÇgamupanayanamiti na taddvÃreïÃdhyÃpanasya prayukti÷ // prÃbhÃkaramatakhaï¬anam / yacca 'upanÅtasya vyÃpÃrÃpek«ÃyÃmupanayanaæ prakramya vihitamadhyayanaæ tadvyÃpÃratvenÃdhyavasÅyata' iti, tadapyabuddhipÆrvakam- evaæ hi vadatÃdhyÃpanÃÇgamadhyayanamityupapÃditaæ bhavati / yadÃhyadhyÃpanÃrthatvenopanÅtasya mÃïavakasya tadupayogivyÃpÃrÃpek«ÃyÃmadhyayanavidhiradhyayanaæ tadupayogivyÃpÃratayà vidhatte- traivarïikairupanÅtairadhyÃpanaupayikavyÃpÃrÃpek«airadhyayanavyÃpÃra÷ kartavya iti tadÃpi spa«ÂamevÃdhyayanamarthaj¤ÃnÃrthatayà vidhatte nÃdhyÃpanaupayikatayÃ, tadÃhyadhyayanasya tadaupayikatvaæ kena pramÃïena gamyate, nahyatra pratyak«ÃdÅni kramante / saænidhÃnÃditi cet, na saænidhÃnaæ nÃma svayaæ pramÃïaæ Óabdasya tvarthaæ pratipÃdayata÷ saænidhyapek«ÃyogyatvÃnÅtikarmatavyatà netrasyevonmÅlanam / ÓabdaÓcedadhyÃpanaupayikatayà vidadhyÃt nÃrthaj¤ÃnÃrthatà sidhyet / ato nopanayanasaænidhau 'svÃdhyÃyo 'dhyetavya' iti vihitasyÃdhyayanasyopanayanadvÃrÃdhyÃpanavidhinà prayuktisaæbhava÷ //*// yadi paramadhyÃpanasyÃdhyayanamantareïÃsaæbhavÃttadarthÃdhyayanamÃk«ipyate, tathÃsatyavihitena laukikenÃdhyayanena tatsaæbhavÃnna vihitasyÃdhyayanasya niyogatastatprayukti÷ / naca prayuktilÃghavÃdapi vihitopajÅvanam / tadupajÅvane 'pi prayuktyanavalopÃt / vihitamapyadhyayanamadhyÃpanavidhinaiva tvanmate prayujyate na svavidhinà / tasmÃllaukikamevÃdhyayanamupanÅtÃnÃmadhyÃpanavidhirÃk«ipet / vidhivihitamadhyayanaæ paraprayuktyabhÃvÃdadhikÃraæ prakalpayet //*// ki¤ca yadyupanayanamadhyÃpanÃÇgaæ tato 'dhyayanavidhirarthaj¤ÃnÃrtha÷ sannÃdhyÃpanÃrthatayopanÅtaistraivarïikai÷ saæbadhyeta, ye 'dhyÃpanÃrthatayopanÅtastraivarïikÃstadupayogivyÃpÃramapek«ante te 'rthaj¤ÃnÃrthamadhÅyÅran-ityasaæbaddhameva syÃt / tataÓcopanÅtairasaæbadhyamÃno 'dhyayanavidhiÓcaturïÃmapi varïÃnÃæ syÃditi ÓÆdrÃdhikÃraprasaÇga÷ / tasmÃdupanÅtÃnÃæ prayojanÃpek«iïÃmadhyayanakaraïikÃrthaj¤ÃnabhÃvanà vidhÅyata ityadhyayanÃÇgamevopanayanaæ, svavidhiprayuktaæ cÃdhyayanam / prapa¤cenÃyaæ pak«onyÃyaratnamÃlÃyÃmeva nirasta ityaparamyate / tasmÃtpÆrvokta eva vicÃra÷- kimad­«ÂÃrthamadhyayanamutÃk«aragrahaïÃdiparamparayÃrthaj¤ÃnÃrthamiti // adhyayanavidhyupasaæhÃra÷ / athavà nÃtra ki¤cidvicÃryeta, nÃvamikanyÃyenaivÃdhyayanasyÃk«arasaæskÃrÃdiparamparayÃrthaj¤ÃnÃrthatvasiddhe÷ / navame hi-- sÃmnÃm­gak«arÃbhivyaktidvÃreïa stutyupayogitvadarÓanÃttÃdarthyameva nÃd­«ÂÃrthatvamiti vak«yate / tenaiva nyÃyenÃdhyayanasyÃrthaj¤ÃnÃrthatvasiddheradhyayanÃnantaraæ dharmajij¤Ãsà kartavyeti siddhamevaitatprayojanavivak«ayà sÆtrakÃreïocyate / yadÃhu÷-- "dharmÃkhyaæ vi«ayaæ vaktuæ mÅmÃæsÃyÃ÷ prayojanam" iti / nanvatra kaÓcidvedavÃkyÃrtho vicÃryate / tadapyÃhu÷--"nacÃtra codanÃvyÃkhyà gauravaæ tatra coditam" iti tatsiddhamadhyayanÃnantaraæ dharmajij¤Ãsà kartavyeti / sà caturvidhÃ-- dharmasvarÆpa- pramÃïa- sÃdhana- phalai÷ // nanvadhyayanavidhinà vedavÃkyÃrthavicÃramÃtrÃk«epÃddharmasvarÆpapramÃïajij¤Ãsayo÷ ka÷ prasaÇga÷ / ucyate-- upoddhÃtatvÃtprasaÇga÷ / yadi hi vedavÃkyÃrtho dharma÷ syÃdvedaÓca pramÃïaæ tato 'sau vicÃra÷ kartavyo bhavati / itarathà kÃkadantaparÅk«ÃvatsyÃt, tadadhyayanavidhireva pramÃïÃdivicÃramÃk«ipati / dharmagrahaïaæ copalak«aïÃrtham-- adharmasyÃpi hÃnÃya jij¤ÃsyatvÃt / akÃrapraÓle«aïe và sÆtramadharmajij¤ÃsÃyÃmapi vyÃkhyeyamiti niravadyam // codanÃlak«aïo 'rtho dharma÷ // Jaim_1,1.2 // prathamaæ tÃvat ko dharma÷ kathaælak«aïaka÷ ityetadvayamanena sÆtreïa ÓrutyarthÃbhyÃæ nirÆpyate- yo dharma÷ sa yodanÃlak«aïa÷ codanaiva tasya lak«aïaæ pramÃïam / codanà ca tasya lak«aïameveti Órutyà pramÃïavidhÃvarthÃccodanÃgamya evÃgnihotrÃdidharmo nÃtallak«aïaÓcaityavandanÃdiriti svarÆpamapi siddhyati / tathà yaÓcodanÃlak«aïa÷ sa dharma iti svarÆpavidhÃvarthatpramÃïasiddhirveditavyà // kaÓcitvÃha- kÃryarÆpo vedÃrtho na siddharÆpa ityetadanena sÆtreïocyate, codanÃlak«aïaÓabdena kÃryamucyate, dharmaÓabdena vedÃrtha iti / tadayuktam- yÃni tÃvadvidhivÃkyÃni te«Ãæ vidhÃveva prÃmÃïyaæ vastusvarÆpaæ cÃprÃmÃïyaæ vispa«Âameveti na tatra ki¤cidvaktavyam / k«epi«ÂÃdivÃkyÃnÃmapi vidhyekavÃkyatayà tatraiva prÃmÃïyam / mantrÃïÃmapi prakaraïena pradhÃnavidhiÓe«atvaæ dvitÅyapÃde vak«yata iti na tatrÃpi vaktavyamasti / tena kasyÃtra siddhÃrthatÃæ nirasya kÃryÃrthatocyate / 'avinÃÓÅ và are ayamÃtme'tyÃdÅnÃmupani«advÃkyÃnÃmiticet / na / te«Ãmapi yadi vidhyekavÃkyatvamasti tator'thavÃdÃdhikaraïena gatam, atha nÃsti kathaæ te«Ãæ kÃryÃrthatà syÃt //*// atha te«Ãæ vidhyaÓravaïÃdividhyantareïaikavÃkyatvÃbhÃvÃcca kÃryÃrthatvÃnupapattervyutpattivirahÃcca sigaddhyarthe prÃmÃïyayogÃdaprÃmÃïyamevÃbhimatam / kimidÃnÅmÃtmÃdivÃkyÃnÃmaprÃmÃïyapratipÃdanaparamidaæ sÆtraæ, suvyÃh­taæ tarhi ÓÃstrÃrambhe prathamaæ tÃvatsÆtrakÃro 'prÃmÃïyameva vedavÃkyÃnÃæ pratipÃdayatÅti //*// kathaæ ca kÃryaæ eva prÃmÃïyam / tatraiva vyutpatte÷- prav­ttyadhÅnà hi vyutpatti÷, sà ca kÃryÃvagamÃdhÅneti vyutpattirapi tatraiva bhavatÅti cet / avaÓyaæ prav­ttyadhÅnaiva vyutpatti÷- këÂhai÷ sthÃlyÃmodanaæ pacatÅtyÃdivartamÃnÃpadeÓe«vapi prasiddhat­tÅyÃrthanÃmaprasiddhakëÂhaprÃtipadikÃrthÃnÃæ ca puru«ÃïÃæ këÂhÃrthe vyutpattidraÓanÃt / prathamavyutpatti÷ / atha prathamavyutpatti÷ kÃryaviÓe«ayaiva- nahi tadà ÓabdÃntaravaÓena ÓabdÃntarasyÃrthe vyutpatti÷ saæbhavati sarvasya dharmasyÃprasiddhatvÃditi cet / astvevam / tathÃpi paÓcÃdbahuÓa÷ siddhÃrthe ÓabdaprayogadarÓanÃt 'ko 'yaæ rÃjÃ' 'päcÃla÷' ityÃdi«u praÓnaprativacanÃdi«u kÃryasya vyabhicÃrÃdavyabhicÃryÃrthamÃtraæ vÃcyamiti suj¤Ãnam / yathaiva hi kasyäcidvyaktau prathamaæ goÓabdasya prayogadarÓanÃtsaiva vÃcyetyavagame satyapi paÓcÃdvaktyantare prayogaæ pÆrvavyaktivyabhitÃrÃdavyabhicÃrisÃmÃnyamevÃrthaæ ityadhyavasÅyate tathà kÃryaparatÃmavagatÃmapi paÓcÃtsiddhÃrthaprayogadarÓanena bÃdhitatvÃrthamÃtramevÃvyabhicÃrÃdvÃcyamiti yuktam / ki¤ca prathamavyutpattau katipayÃnÃmeva ÓabdÃnÃæ kÃryÃrthatvamavagataæ na sarvaÓabdÃnÃæ paurvÃparyaniyamo 'sti, ata÷ sarve ÓabdÃ÷ paÓcÃdvyutpÃdyamÃnÃ÷ kaiÓcitsiddhÃrthà bhavanti / sarve«Ãæ tu kÃryÃrthatve siddhÃrthapare«u laukikavÃkye«u sarvaÓabdÃnÃæ lÃk«aïikatvÃnna kaÓcidanvitÃbhidhÃyÅ syÃt / tatrÃnvitapratÅti÷ kathaæ siddhyet / vakt­j¤ÃnamanumÃtavyam / nacÃnvitapratipÃdakaæ vÃkyamuccÃritamiti kathamanvitaj¤ÃnÃnumÃnam //*// athÃrthasvarÆpasmÃrakai÷ padairanvitaj¤ÃnamanamÅyate, tata÷ kÃryavÃcake 'pyasiddheranvitÃbhidhÃnaæ na syÃt / ki¤ca prathamameva kÃryavyabhicÃra÷ Óakyo 'nagantum / yadà hi putraste jÃta ityuktasya kasyÃcinmukhavikÃsaæ pÃrÓvastha÷ paÓyati tadà har«aheturanena Óabdena pratipÃdita iti har«ahetubhÆtasiddhÃrthapratipÃdane Óabdasya sÃmarthyaæ kalpayati / yadyapi ca tadÃnÅmarthaviÓe«o na j¤Ãyate har«ahetÆnÃæ bahÆnÃæ saæbhavÃttathÃpi siddhÃrthatà tÃvadavagatÃ, tÃvatÃpi kÃrye vyabhicÃra÷ siddha÷ / ki¤ca bahuÓa÷ putrajanane sati evaæ ÓabdaprayogÃdanye«u har«ahetu«vaprayogÃt putrajananarÆpÃrthaviÓe«o 'pi suj¤Ãna eva //*// ki¤ca prav­ttyadhÅnÃpi vyutpattirnÃvaÓyaæ kÃryavi«ayaiva bhavati, tathÃhi yadà kaÓcitprav­ttÃvatyantÃsamarthaæ v­ddhamÃturaæ và prativinodÃrthaæ vÃkyaæ prayuÇkte 'nadyÃstÅre pa¤ca phalÃni santÅ'ti tatrÃnyo daivasaægata÷ kaÓcidarthÅ tadvÃkyamarthÃcchrutvà nadÅtÅraæ gatvà phalÃnyÃharati, etatsarvaæ paÓyannanyo vyutpitsu÷ phalasadbhÃvapratipÃdane Óabdasya sÃmarthyaæ vyutpadyate, tasmÃnnaikÃntata÷ kÃryÃrthatà ÓabdÃnÃm / prÃbhÃkaraktadvitÅyasÆtrÃrthasya khaï¬anam / kà cÃsya sÆtrasya vacanavyakti÷, yadi tÃvat 'yatkÃryaæ tadvedÃrtha eve'ti kÃryamuddiÓya vedÃrthatà vidhÅyate, tathà satyuddeÓyasyopÃdeyena svaraniyamÃtsarvasya lokikasyÃpi gavÃnayanÃdikÃryasya vedÃrthatà syÃt / ki¤ca upÃdeyasya vedÃrthasyoddeÓena dhÆmenÃvyÃpterakÃrye 'pi vedasya prÃmÃïyanirastaæ syÃt //*// atha 'vedÃrtha÷ sa kÃryarÆpa eve'ti, tato 'yo dharma÷ sa codanÃlak«aïa÷' iti vatanavyakti÷ syÃt, tatrÃrthaÓabdo 'bhyudayavÃcÅ kasya viÓe«aïaæ, yadyupÃdeyasya codanÃlak«aïapadÃrthasya, tata÷ sarvasya vedÃrthasya kÃryatvamarthatvaæ ca vidhÅyate iti ÓyenÃdiniyogÃnÃmapyarthatvaæ syÃt //*// athoddeÓyavedÃrthaviÓe«aïaæ, tato 'yamartho bhavati yor'thÃtmako 'bhyudayÃtmako vedÃrtha÷ sa kÃryarÆpa÷, tataÓca ÓyenÃdiniyogÃnÃæ ni«iddhaphalatvenÃnabhyudayarÆpÃïÃæ kÃryatà na syÃt / mÃbhÆditi cet / te«Ãmapi liÇga kÃryatÃvagamÃt / ÓyenayÃgasya kÃryatà nivÃrayituæ Óakyate na niyogasya / tasya kÃryaikasvabhÃvatvÃt / asati ca kÃryatve ÓyenavÃkyasya kÃryÃrthatvÃbhÃvÃtsiddhÃrthataiva vaktavyà syÃt, naca tathà saæbhavati vidhipratyayayogÃt / siddhe cÃrthe vyatpattivirahÃdapramÃïÃïyameva ÓyenÃdivÃkyÃnÃæ syÃt //*// atha pÆrvasÆtrÃdvedÃrthaparaæ dharmapadamanuyujya codanÃlak«aïo vedÃrtha÷ ityekaæ vÃkyam, artho dharma÷ ityaparaæ vÃkyam / tadidaæ svapraj¤ÃvilasitamÃtram, anu«aÇgavÃkyabhedayorvinÃphalamÃÓrayaïÃt / apratij¤Ãtasya ca dharmasya lak«aïamasaægatam //*// atha pratij¤Ãtasyaiva vedÃrthasya kÃryatvasiddhaye dharmatvamucyate / kiæ kÃryaæ eva dharmarÆpo vedÃrtha÷ sa eva jij¤Ãsyo nÃnya÷, tathÃcet ya eva jij¤Ãsyo dharmastasyaiva sÆtrÃk«aravinÃÓena jij¤Ãsà pratij¤Ãsyeti vedÃrthapratij¤ÃvacanÃrthakam //*// atha tvarthaÓabdamanÃd­Óya yo vedÃrtha÷ sa kÃryarÆpa ityucyate tator'thapadamanarthakaæ vastumÃtraparyÃyamanuvÃdakaæ syÃt / anarthavyudÃsÃrthatà cÃsya bhëyakÃreïoktÃ, tasmÃdviÓe«aïamevaitat / viÓe«aïatve cÃbhyudayarÆpasya vedÃrthasya kÃryatvÃbhidhÃnÃdanabhyudayarÆpasya vÃdÃrthasya kÃryatvaæ na syÃditi sarvasya vedasya eva prÃmÃïyamiti niyogo na syÃt / tataÓca avinÃÓÅ và are ayamÃtmetyÃdÅnÃmÃtmasvarÆpaparatvaæ na nirÃkartavyamityastÃæ tÃvat / tasmÃddharmasvarÆpapramÃïapratipÃdanÃrthamevedaæ sÆtram //*// tadiha dharmaæ vi«ayÅk­tya cintyate-- kimasya na ki¤citpramÃïamasti, kiæ và pratyak«Ãdikameva pramÃïam, uta codanaiva, athavà vikalpa÷, athavà samuccaya÷ iti / tatra Óabdasya pramÃïÃntaraprÃptaprÃpakatvena svayapramÃïatvÃpratyak«ÃdÅnÃæ cÃsÃmarthyÃdapramÃïako dharma ityeka÷ pak«a÷, pratyak«Ãdigamya evetyeka÷ pak«a÷, yoginÃæ pratyak«agamya÷, arvÃcÅnÃnÃæ tu codanÃgamya ityapara÷, jagadvaicitryÃrthÃpatyà kimapyad­«ÂamastÅti sÃmÃnyena prasiddho dharmaÓcodanayÃgnihotrÃdiviÓe«arÆpeïa gamyate tasmÃtsamuccaya ita pak«Ãntaram, codanaiva sÃca pramÃïameveti siddhÃnta÷ / tadiha codanaiva pramÃïaæ sÃca pramÃïamevetyavadhÃraïadvayaæ pratij¤Ãyate // prathamapÃdapratipÃdyÃrthasaægraha÷ / nimittasÆtre tu prathamadvitÅyasÆtramÃtrÃlocanayà vedo dharmamÆlamityÃdivadupadeÓaÓÃstratÃÓaÇkà mà bhÆditi parÅk«ÃÓÃstramevadamiti j¤Ãpayituæ parÅk«Ãpratij¤Ãnam / yadyapi coparitanavyÃpÃrÃdeva parÅk«ÃÓÃstratvaæ gamyate tathÃpi vak«yamÃïameva Órot­buddhisamÃdhÃnÃya kÅrtitam //*// pratyak«asÆtre tu pratyak«asya vidyamÃnopalambhanatvÃdbhavi«yati dharme prÃmÃïyÃsaæbhavÃttatpÆrvakatvenetare«ÃmapyaprÃmÃïyÃtpramÃïÃntaraniyamavikalpasamuccayanirÃkaraïÃccodanaivetyayamartha÷ siddhyati //*// autpattikasÆtre tu svata÷prÃmÃïyamarthÃnyathÃtvakÃraïado«aj¤ÃnÃbhyÃmaprÃmÃïyamityÃÓrityÃgnihotrÃdicodanÃbhyo 'saædigdhaj¤Ãnotpatte÷ svata÷ prÃmÃïyaæ prÃptam / nacÃpavÃdakamarthÃnyathÃtvaj¤Ãnaæ sÃk«Ãdasti, nÃpi kÃraïado«aj¤Ãnaæ, puru«ÃÓrayatvÃcchabdado«ÃïÃm / padapadÃrthasaæbandhasyÃk­trimatvÃntaddvÃreïa puru«ÃnupraveÓÃbhÃvÃccodanÃnÃmiti sthite samÃhite, mÃbhÆtpadÃrthasaæbandhadvÃreïa puru«ÃnupraveÓa÷, vÃkyavÃkyÃrthayostu loke saæbandhÃdarÓanÃnnirmÆlo 'gnihotrÃdivÃkyÃrthapratyaya ityato vyÃmoha÷ / sÃmayiko vÃ, ato na vÃkyÃrthe vedasya prÃmÃïyamityÃÓaÇkya, padÃrthÃnÃæ saæbandhagrahaïaæ samayaæ cÃnapek«amÃïÃnÃmeva vÃkyÃrthe prÃmÃïyaæ saæbhavatÅti tadbhÆtÃdhikaraïena pratipÃdite //*// punarvedÃnÃæ vÃkyÃtmakatvÃt kÃÂhakÃdisamÃkhyÃnÃcca pauru«eyatvÃttaddvÃreïa do«asaæsparÓamÃÓaÇkya smartavyatve satyasmaraïÃdyogyonupalabdhinirastasya karturanumÃnÃsaæbhavÃtsamÃkhyÃyÃÓca pravacananimittatvÃdapauru«eyà vedÃ÷ iti tadekadeÓÃnÃæ codanÃnÃæ siddhaæ prÃmÃïyamityevaæ samasta÷ prathama÷ pÃdaÓcodanÃsÆtrapratij¤ÃtÃrthopapÃdena tasyaiva parikara÷ / so 'yaæ bhëyakÃrÃnusÃreïa pÃdÃrtho 'nukrÃnta÷ / v­ttikÃramataæ tu paÓcÃdanukrami«yÃma÷ / dharmasya pratyak«ÃdipramÃïagamyatvam / prak­tamanusarÃma÷- pratij¤Ãtaæ tÃvaccodanaiva pramÃïaæ sà ca pramÃïameveti / nanu pratyak«ÃderanyÃnapek«aæ prÃmÃïyaæ saæbhavatÅti tasyaiva dharme prÃmÃïyaæ, Óabdasya tu sarvadaiva pramÃïÃntarapramitavi«ayatvÃnna tadanapek«aæ prÃmÃïyaæ saæbhavatÅti / ucyate / pratyak«aæ tÃvatsaæyuktavi«ayatvena vidyamÃnopalambhanatvÃdbhavi«yati dharme na samartham //*// yadyapi godohanÃdidravyaæ, yÃgÃdikriyÃ, nÅcaistvÃdiguïaÓca, phalasÃdhanatvÃddharmaÓabdenocyate nÃpÆrvÃdaya iti Óreyaskarabhëye vak«yate, tathÃpi te«Ãæ phalasÃdhanarÆpeïa dharmatvÃt phalasya ca janmÃntarÃdibhÃvitvÃddharmasvarÆpeïa pratyak«avi«ayatvaæ na saæbhavati, tatpÆrvakatvÃccÃnumÃnÃdikamapi na pramÃïam //*// bhÃvanÃbalajaæ tu yogipratyak«aæ bhavi«yatyapi dharme samarthamiti manorathamÃtram / bhÃvanà hyanubhÆtagocaraniyatÃnubÆte«veva niÓcayarÆpÃæ sm­tiæ janayet / naca sÃtra pramÃïaæ sm­titvÃdeva, nitarÃæ pratyak«amanindriyajatvÃt / nendriyajatvaæ pratyak«alak«aïamapitu kalpanÃpo¬hatvamiticet, sutarÃæ dharmasyÃpratyak«atvaæ phalasÃdhanarÆpasyÃvikalpagrahaïasaæbhavÃt / tasmÃdanimittaæ pratyak«am / tatpÆrvakatvÃccÃnumÃnÃdyapi //*// kÃÓyapÅyÃ÷ puna÷ prÃtibhaj¤Ãnam­«ÅïÃæ dharmo pravartata ityÃhu÷, tattu liÇgÃdyabhÃsajatvÃtpramÃïameva na bhavati kiæ punardharme / Óabdasya tu buddhijanakatvÅdasatyapavÃde yuktaæ prÃmÃïyam //*// nanu na buddhijananamÃtrÃtprÃmÃïyaæ yuktaæ ayathÃrthe«vapi vÃkye«u buddhijananÃviÓe«Ãt / satyam / tatra tu kÃraïado«abÃdhakapratyayÃbhyÃæ yuktamaprÃmÃïyaæ, vedetu tadbhÃvÃtsata÷prÃptaæ prÃmÃïyamanapoditaæ bhavati // atha prÃmÃïyavicÃra÷ // kathaæ puna÷ pramÃïasya svata÷prÃpti, tadarthamidaæ sarvaj¤ÃnÃnyadhik­tya cintyate kiæ prÃmÃïyamaprÃmÃïyaæ cobhayaæ svata evÃvagamyate, athavÃnyataradapi svabhÃvenÃnirupitaæ kÃraïaguïado«apratyayÃbhyÃmavagamyate, ÃhosvidaprÃmÃïyaæ svato 'vagamyate, prÃmÃïyaæ svata÷prÃptaæ sadarthÃnyathÃtvakÃraïado«aj¤ÃnÃbhyÃmavagamyamÃnenÃprÃmÃïyenÃpodyate iti / tatra sarvakÃraïÃnÃæ svakÃryaÓakte÷ svabhÃvikatvÃdubhayamapi j¤Ãnasya svarasÃdevÃvagamyata iti kecit / tadayuktam / nahi j¤Ãnaæ svavi«ayasya tathÃtvamatathÃtvaæ ca yugapacchaknoti vedayituæ virodhÃt //*// atha kÃpi j¤Ãnavyakti÷ svaprÃmÃïyaæ svato bodhayati kÃpyaprÃmÃïyamityucyate, tathÃpi na yuktam / kÃraïÃntaranirapek«asya j¤Ãnasyaivopalambhahetutve kiæ kva j¤Ãne bhavatÅti na Óakyaæ vivektum / ato dvayamapi svasvabhÃvenÃnirÆpitaæ kÃraïaguïado«aj¤ÃnÃbhyÃmavagamya ityapare / tadapyapeÓalam / evaæ hi guïado«ÃvadhÃraïÃtprÃganyatareïÃpyÃkÃreïÃrthamanavagamayadvij¤Ãnaæ ni÷svabhÃvaæ syÃt / tasmÃdaprÃmÃïyaæ svata÷, prÃmÃïyaæ tu saævÃdaj¤ÃnÃdibhirityedadeva yuktam // yuktidarÓanam / tathÃhi na j¤ÃnamutpannamityetÃvatÃrthatathÃtvÃvadhÃraïaæ yuktaæ vyabhicÃrÃdaniÓcayÃcca aprÃmÃïyameva tasyÃæ velÃyÃæ prÃptaæ, paÓcÃtkÃraïaguïaj¤ÃnÃdarthakriyÃj¤ÃnÃdvà prÃmÃïyÃvagamÃdapodyate / Óabde cÃptapraïÅtatvaæ guïa÷ / naca vede tadasyapauru«eyatvÃbhyupagamÃt / valaspataya÷ satramÃsata Ó­ïota grÃvÃïa÷' ityevamÃdÅnÃmunmattapralapitakalpatvÃt, apratyayitatarapraïÅtatvÃdaprÃmÃïyameva vedÃnÃmiti prÃpte 'bhidhÅyate- parÃpek«aæ pramÃïatvaæ nÃtmÃnaæ labhate kvacit / mÆlocchedakaraæ pak«aæ ko hi nÃmÃdhyavasyati yadi hi sarvameva j¤Ãnaæ sivavi«ayatathÃtvÃvadhÃraïe svayamasamarthaæ vij¤ÃnÃntaramapek«eta tata÷ kÃraïaguïasaævÃdÃrthakriyÃj¤ÃnÃnyapi svavi«ayabhÆtaguïÃdyavadhÃraïe paramapek«eran, aparamapi tatheti na kaÓcidartho janmasahasreïÃpyadhyavasÅyeteti prÃmÃïyamevotsÅdet / atha- arthakriyÃj¤Ãnaæ svata÷pramÃïamiticet ko viÓe«a÷, avyabhicÃra iti cet, na, svapnÃvasthÃyÃmasatyapyudakÃharaïer'thakriyÃvij¤ÃnadarÓanÃt //*// atha sukhaj¤ÃnamevÃrthakriyà taccÃvyabhicÃryeva nahi kvacidapyasati sukhe sukhaj¤Ãnamasti / satyametat / natu tena pÆrvaj¤Ãnasya prÃmÃïyÃdhyavasÃnaæ saæbhavati, apramÃïenÃpi priyÃsaægamavij¤Ãnena svapnÃvasthÃyÃæ sukhadarÓanÃt / tasmÃtsvata÷prÃmÃïyaæ prÃptamarthÃnyathÃtvakÃraïado«aj¤ÃnÃbhyÃmapodyata ityavaÓyamaÇgÅkaraïÅyam / eva¤ca ÓabdenÃptapuru«asparÓak­tatvÃddo«ÃïÃmapauru«eye vede tadabhÃvÃtsÃk«ÃccÃrthÃnyathÃtvaj¤ÃnÃbhÃvadapoditaæ prÃmÃïyaæ bhavati / pauru«eyavacanÃni tu puru«abuddhiprabhavatvÃdbhrÃntyà vipralipsayà và prayuktÃni mÆlado«eïa du«ÂatvÃdayathÃrthÃni bhavantÅti vai«amyam / kecitbÃhu÷- na loke 'pi ÓabdasyÃyathÃrthÃtvamasti tadabhÃvÃt, na hi loke ÓÃbdaæ pramÃïamasti vakrabhiprÃyÃnumÃpakatvÃtpuru«avacasÃm, tenÃnumÃnasyaivÃyaæ vyabhicÃro na Óabdasya / navà tasyÃpi vivekÃgrahaïÃdaliÇge liÇgavyavahÃraprav­tti÷ / yadi tu ÓabdasyaivÃyaæ vyabhicÃro 'bhyupeyate / svÃbhÃvikamevÃpramÃïaæ syÃt, na hi puru«ado«eïa Óabdasya do«o bhavati yathÃvasthitaÓabdÃbhivyaktimÃtre puru«asya vyÃpÃrÃt //*// tadidamasÃram / yadi loke ÓÃbdaæ nÃsti tadà vede 'pi kathaæ tatsyÃt / nahyabhiprÃyÃnumÃnak«Åïasya ÓabdasyÃrthaæ prati vÃcakatve pramÃïamastÅtyuktaæ nyÃyaratnamÃlÃyÃm //*// yacca vyabhicÃrÃbhyupagame svÃbhÃvikamaprÃmÃïyaæ bhavati puru«ado«asya Óabde 'navatÃrÃditi / syÃdetadevaæ yadi yadÅyaæ yadvÃkyaæ tat sa puru«o 'bhivya¤jyÃt / tattu tenaiva kriyate varïà nityÃ÷ padÃni ca, vÃkyÃni tu puru«aireva kriyante pauru«eyatvÃdeva / yathÃvasthitÃni vyajyamÃnÃni vedavÃkyavadapauru«eyÃïyeva syu÷ / tataÓca vaktrabhiprÃyÃnumÃpakatvamapi na syÃt, tadyathÃdhyet­bhirabhivyajyamÃnÃni vedavÃkyÃni nÃdhyetÌïÃmabhiprÃyaæ sÆcayanti tathà puru«avÃkyÃnyapi na sÆcayeyu÷ / yadi hi vyabhicÃraÓaÇkyà loke Óabdasya prÃmÃïyaæ na saæbhavatÅtyucyate, tarhi tadvaktrabhiprÃyÃnumÃne 'pi tulyam / anyathÃsaævidÃnasyÃpyanyathÃvÃkyaracanÃdarÓanÃt / kiæ ca Óabdasya cak«urÃderiva svasÃmarthyena bodhakatvÃdvyabhicÃre 'pi na bodhakatvahÃni÷ / liÇgasyÃvyabhicÃriïa eva gamakatvamiti vyabhicÃriïo 'liÇgatvamupapannam //*// atha vaktumÃptatvÃdvyabhicÃraÓaÇkÃæ nirvartyanumÃnaæ, tathÃsati ÓabdamevÃrthe pramÃïamastu pratibandhakÃyÃ÷ ÓaÇkÃyà nirastatvÃt / avaÓyaæ hi buddhiviÓe«amanumitsatà prathamaæ padÃrthÃste«Ãæ cÃnvayayogyatÃlocayitavyÃ, te ÃlocyamÃnà drÃgeva vÃkyÃrthaæ bodhayantÅti nÃnumÃnaæ pratÅk«ante //*// ki¤cÃnumite buddhiviÓe«e paÓcÃdanuvÃdabhÆtaæ vÃkyaæ vÃkyÃrthamavabodhayatÅti va÷ siddhÃnta÷, tataÓca yo nÃmÃnÃpta evÃbuddhyà g­hÅtastadvÃkyÃdayathÃrthameva j¤Ãnamutpannamityabhyupagantavyam, tataÓca do«ÃdhÅnatvÃdapramÃïyasya vakt­do«ÃïÃæ ca Óabde saækrÃntyanabhyupagamÃtsvÃrasikameva Óabde du«ÂatvamÃpannamiti balÃdapramÃïyaæ vedasya prasajyata ityÃstÃæ tÃvat / tasmÃdanÃptÃvacasÃæ satyevÃprÃmÃïye vakt­do«ÃdhÅnatvÃdvede ca tadabhÃvÃtprÃmÃïyameva vaktavyam / tasmÃccodanÃlak«aïa eva dharma÷ Óreyaskara÷ ityartha÷ / yadeva Óreya÷sÃdhanarÆpaæ yÃgahomÃdi tadeva dharma ityucyate loke, nÃpÆrvamanta÷karaïaprav­ttyÃdi và lokaprasiddhivirahÃt // dharmalak«aïavicÃra÷ // nanvapÆrvameva Óreya÷sÃdhanam / na / avÃntaravyÃpÃrÃmÃtratvÃt / tasmÃdyÃgÃdireva Óreya÷sÃdhanarÆpeïa dharma÷ / tadrÆpÃbhÃvÃcca na ÓÆdrak­tasya dharmatÃpatti÷ / codanÃlak«aïamÃtrasya dharmatvaæ mÃbhÆdityarthaÓabdena viÓe«yate //*// codanÃÓabdena ca pravartakaæ nivartakaæ ca vÃkyamucyate tataÓca ni«edhavÃkyai÷ na hiæsyÃt ityÃdibhiranarthatvena lak«yamÃïÃnÃæ hiæsÃdÅnÃmapi dharmatvaæ syÃt tadvyÃv­ttyarthaæ ya evÃrtharÆpeïa pravartakavÃkyairlak«yate tasyaiva dharmatvaæ vaktumarthagrahaïam //*// bhëye ca ÓyenÃdigrahaïam tatsÃdhyahiæsÃdilak«aïÃrtham / upari«ÂÃt hiæsà hi sÃ, sà ca prati«iddhà iti vivaraïÃt / kecittu lak«aïÃæ pariharanta÷ ÓyenÃdisvarÆpamevÃrthapadasya vyÃvartya manyante, te«Ãmeva ÓyenÃdaya÷ kartavyà vij¤Ãyante, iti vidheyatvanirÃkaraïena prati«edhavi«ayatvasamarthanÃt / kathaæ punaste«Ãæ vidheyatvaæ nirÃkriyate, tatrÃhu÷- yasya hi vidhi÷ svasiddhyanyathÃnupapattyÃnu«ÂhÃnamÃk«ipati tadvidheyamityucyate, kÃmye«u ca karmasu kÃmanÃvaÓÃdeva prav­ttisiddhestata eva vidhi÷ siddhyannanyathÃnupapattyabhÃvÃnna svayamanu«ÂhÃnamÃk«ipati //*// nanu kartavyatÃbodhanameva pravartanam, kartavyatà ca vede yÃgasya vinaiva bodhiteti kathamavidheyatvam / satyam / natu yÃgasya kartavyatà liÇÃ(?)bhidhÅyate, svÃrthasya kartavyatÃæ liÇÃ(?)bhidhatte, yÃgaÓca tasya vi«aya÷ karaïaæ ca, so 'yaæ kartavyatÃtmà niyogÃrtho 'nyathÃnupapattyà svavi«ayasya kartavyatÃæ bodhayannanu«ÂhÃpaka ityucyate / ÓyenÃdÅnÃæ tu rÃgÃdevÃnu«ÂhÃnasiddherna niyogaste«Ãmanu«ÂhÃnamÃk«ipatÅti na te«Ãæ vidheyatvam / asati ca vidheyatve te«Ãæ ni«edhavi«ayatvÃdanarthatvamiti tadvyÃv­ttyarthamarthapadamiti //*// tatredaæ vaktavyam- kasminnaæÓe te«Ãæ vyÃv­ttiriti / dharmatva iti cet / na / tatsvarÆpÃnabhidhÃnÃt / idaæ hi sÆtraæ vedÃrthasya kÃryatvapratipÃdanÃrthaæ na karmasvarÆpalak«aïÃrtham / yata÷ ÓyenÃdÅnÃæ dharmatvaæ mà prasÃÇk«Ådityarthapadena vyÃv­tti÷ kriyeta //*// yadi paraæ kÃryatvavyÃv­tti÷ syÃt sà cÃyuktetyuktaæ prÃk / bhavatu và vÃkyabhedÃÇgÅkÃreïa dharmalak«aïÃrthamapi sÆtram / tathÃpi codanÃlak«aïÃpadena kÃryÃtmakamapÆrvamuddiÓya tasya dharmatvamucyata iti vo matam, tatra ÓyenÃdiyÃgasya ka÷ prasaÇgo yadvyÃv­ttyarthamarthapadaæ syÃt / nahi jyoti«ÂomÃdiyaigasyÃpi dharmatvamasti, apÆrvasya dharmatvÃbhyupagamÃt //*// atha ÓyenÃdyapÆrvasyaiva dharmatvamarthapadena vyÃvartyate tato bhëye ÓyenÃdiÓabdena karmanÃmadheyena tatsÃdhyamapÆrvaæ lak«yata ityaviÓi«Âà lak«aïà syÃt / yadi cÃpÆrvameva pratyudÃharaïaæ tato hiæsà hi sà sà ca prati«iddheti bhëyamasaægataæ syÃt / ÓyenayÃgo và tatphalaæ và hiæsÃ, nanvapÆrvaæ katha¤cidapi hiæsÃpadÃspadam / asmiæÓca kalpe kathaæ punarasÃvanartha÷ kartavyatayopadiÓyata iti codyam / naiva ÓyenÃdaya÷ kartavyà vij¤Ãyante iti cottaramapÆrvavi«ayaæ syÃt / na ca tasya kartavyatvaæ Óakyate vÃrayituæ kÃryasvabhÃvatvÃt //*// eva¤ca yÃgakartavyatÃni«edhÃrthamidaæ bhëyamaÇgÅk­tyayat tatsamÃdhÃnÃya prayatyate kartavyatÃvi«ayo hi niyogo na punastasya kartavyatÃmÃheti tadapÃrthakam / kÃmye«vapi vidhireva pravartako na phalaæ, tasya vidhyadhÅnotpattikatvena yÃgÃpek«ÃbhÃvÃt / vidhistu yÃgÃdhÅnani«pattitvÃdyÃgamanu«ÂhÃæpayatÅti yuktam // kÃmye«vapi karmasu vidhereva pravartakatvam / yadi ca vidhirapravartaka÷ kÃmye«u syÃditikartavyatÃpyavidheyà syÃt, tasyÃmapi phalata eva prav­ttisiddhe÷ sÃÇgapradhÃnasÃdhyatvÃtphalasya / vak«yati hi tadyukte tu phalaÓrutistasmÃtsarvacikÅr«eti / tataÓcÃgnÅ«omÅyahiæsÃyà api vidhyabhÃvena ni«edhavi«ayatvÃttadyuktasya jyoti«ÂomasyÃpyanarthatvÃpatte÷ kor'tho yo ni÷ÓreyasÃya jyoti«ÂomÃdiriti bhëyÃnupapatti÷ // nanu na hiæsyÃditi ni«edho nÃrabhyÃdhÅtatvÃtpuru«Ãrtha÷ tenÃnena puru«Ãrtho eva hiæsÃ÷ prati«eddhavyÃ÷, kratvarthani«edhe hi so 'pi kratvartha÷ syÃt / aviÓe«e tvekasya prati«edhavidhe÷ kratvarthatvapuru«ÃrthatvÃpattyà vairupyaæ syÃt / tasmÃtpuru«ÃrthÃnÃmeva hiæsÃnÃmiha prati«edho na kratvarthÃnÃmiti //*// tadidaæ bÃlasaæmohanam / nahyaviÓe«aïÃpi prati«edhe vairÆpyam / yadi hi kratvarthatvapuru«ÃrthatvarÆpaæ viÓe«eïoddiÓya prati«edha÷ kriyeta tata÷ syÃdapi vairÆpyaæ prati«edhyopasthÃpitakratupuru«agocaratvÃtprati«edhasya / yadÃtu hiæsÃmÃtramuddiÓya prati«edha÷ kriyate tadÃsya kiæ vairÆpyam / tadyathà yà bhojanÃrthaæ mÃæsotpÃdane hiæsÃ, yà ca vairiniryÃtanÃrthatayà sÃk«Ãtpuru«Ãrthà tasyÃmubhayyÃmaviÓe«eïa prati«idhyamÃnÃyÃmapi nÃsti vairÆpyamevamihÃpi / itarathà tatrÃpi bhojanÃÇgatà puru«Ãrthatà ca prati«edhasya syÃditi vairÆpyaæ syÃt / tasmÃdyaiva kÃcidyena kenÃpi prakÃreïa prasaktà hiæsà sà sarvà sÃmÃnyena prati«idhyate / puru«ÃrthaÓca prati«edho 'nÃrabhyÃdhÅtatvÃt / tasmÃdagnÅ«omÅyahiæsÃpyasati vidheyatve prati«edhagocara÷ syÃt / vidheyatve tu vidherviÓe«avi«ayatvÃtsÃmÃnyavi«ayo ni«edhastadvirodhÃddhisÃntarÃïyavalambate // hiæsÃyÃæ sÃækhyamataæ tatkhaï¬anaæ ca / nanu satyapi vidheyatve vidhe÷ kratvarthÃtprati«edhasya ca puru«ÃrthatvÃdvi«ayabhedenÃvirodhÃnna bÃdha÷ / nahÅdaæ viruddhaæ kratorhiæsayà bhavitavyaæ puru«asya tu tadvarjaneneti / satyam / aÇgavidhimÃtrÃlocanÃyÃæ nÃsti virodha÷ / jyoti«Âomavidhistu sÃÇgaæ pradhÃnaæ puru«asya vidadhatpuru«ÃrthÃhiæsÃni«edhamagnÅ«omÅyahiæsÃyÃmavatarantaæ niruïaddhi÷ / nahyagnÅ«omÅyahiæsÃæ varjayatà jyoti«Âoma÷ Óakyate 'nu«ÂhÃtum / tasmÃdasti virodha iti sÃmÃnyasya bÃdha÷ / vidhau tvapravartake satyagnÅ«omÅyahiæsÃpi prati«idhyeta //*// kimarthaæ ca Óyenasya vidheyatvaæ nirÃkriyate, prati«edhasiddhyarthamiti cet, ka÷ prati«edha÷ na hiæsyÃtsarvabhÆtÃni iti / nÃyaæ ni«edha÷ Óyene pravartate hiæsÃvi«ayatvÃt / Óyenaphalaæ ca hiæsà na Óyena÷ / tathà coktam, yo hiæsitumicchettasyÃyamabhyupÃya iti hi te«ÃmupadeÓa iti //*// kaÓcitvÃha- Óyenasya kartavyatve sati balÃttatphalamapi hiæsà kartavyà bhavatÅti na ni«eddhuæ Óakyate / ata÷ phalakartavyatÃnirÃsÃrthaæ Óyenakartavyatà balÃnnirasyata iti / tadidamasaæbaddham / yathaiva hi ÓyenÃpÆrvasya kartavyatÃyÃæ satyÃmapi tatsÃdhyaphalasya kartavyatà na prasajyate tathà yÃgasya kartavyatve satyapi rÃgaprÃptasya phalasya nÃsti kartavyatÃpatti÷ / tasmÃdanarthakaæ ÓyenakartavyatÃnirÃkaraïam / tasmÃddhisaivÃtra pratyudÃharaïam //*// ida¤cÃparamekadeÓina÷ pra«ÂavyÃ÷- arthaÓabdena kimucyate iti / yadi Óreya÷sÃdhanaæ, nityÃnÃæ dharmatvaæ na syÃt / atha yanni«iddhaphalaæ na bhavati tadarthaÓabdenocyate, tathÃsati na¤arthavi«ayasyÃpÆrvasya dharmatvaprasaÇga÷, codanÃlak«aïatvÃnni«iddhaphalatvÃbhÃcca / bhavatviticet / na / lokavirodhÃt / yo hi hiæsÃyÃmudyukta÷ prati«edhavaÓÃnnivartate na taæ dhÃrmika ityÃcak«ate kintvadharmÃnniv­tta ityetÃvat / tadÃhu÷- lokasiddhasya lak«aïaæ parÅk«akairvaktavyaæ na v­ddhyÃdivatparibhëaïamityÃstÃæ tÃvat / iti codanÃsÆtram // dharmapramÃïaparÅk«Ãdhikaraïam //3 // tasya nimittaparÅ«Âi÷ // Jaim_1,1.3 // anena sÆtreïa codanÃkhyasya nimittasya parÅk«aïamasminpÃde vak«yamÃïam athÃta÷ Óe«alak«aïam', atha viÓe«alak«aïam' itivatsukhagrahaïÃrthamanukÅrtyate //*// codanaivetyarthasya sÃdhanÃya pratyak«ÃdÅnÃmanimittattvamucyate- dharme pratyak«ÃdyagamyatvÃdhikaraïam //4 // satsaæprayoge puru«asyendriyÃïÃæ buddhijanma tatpratyak«amanimittaæ vidyamÃnopalambhanatvÃt // Jaim_1,1.4 // pratyak«aæ tÃvadindriyÃrthasaæprayogajanyatvena vidyamÃnopalambhanatvÃdbhavi«yati dharme na nimittam / satsaæprayogajanyatvamÃbhÃse 'pi tulyatvÃdalak«aïamiti naiyÃyikà dÆ«ayanti, tattu lak«aïÃnabhidhÃnÃdadÆ«a«aïam / nahÅdaæ lak«aïaæ pratyak«asya, kintvanimittatlakathanamÃtram / tatra heturvidyamÃnopalambhanatvaæ tatsÃdhanaæ ca satsaæprayogajatvam / nahi satsaæprayogajamavidyamÃnopalambhanaæ saæbhavati //*// indriyÃrthasaæprayogajatvaæ sukhÃdij¤Ãne«vavyÃpteraheturiticet / na / te«Ãmapi mana÷saæj¤akendriyasaæprayogajatvÃt / mana÷sadbhÃve ca sukhÃdij¤Ãnameva pramÃïam, aparok«ÃvabhÃsaj¤ÃnasyendriyÃdhÅnatayà rÆpÃdij¤Ãne«u vyÃptidarÓanÃt sukhÃdivi«ayamaparok«aj¤ÃnamindriyamanumÃpayati / tatra cak«urÃdÅnÃmasaæbhÃvÃttebhyo 'nyadavati«Âhate //*// atra kaÓcit- nityadravyagataviÓe«aguïatvÃtsukhÃdÅnÃæ dravyÃntarasaæyogajatvam, pÃrthivaparamÃïugatarÆpÃdÅnÃmagnisaæyogajatvadarÓanÃt, yacca dravyÃntaraæ tanmana ityÃha -tanna yuktam / ÓarÅraæ hi bhogÃyatanam / ki¤ca tasya bhogÃyatanatvamanyat tatsaæyogÃpek«asukhÃdyutpatte÷, aÓitapÅtÃdyÃdhÃratvÃcca na bahi÷ ÓarÅrÃtsukhÃdyutpatti÷ / ata÷ ÓarÅrasaæyogÃdeva siddherna dravyÃntarÃnumÃnam / ki¤ca pÃrthivaguïÃnÃmeva dravyÃntarasaæyogÃpek«Ã d­«Âà na dravyamÃtraguïÃnÃm / teja÷saæyoga eva ca katÃraïatayà d­«Âo na dravyamÃtrasaæyogastasmÃnnaivaæ mana÷siddhiriti sukhÃdyaparok«aj¤Ãnameva manaso liÇgam // indriyalak«aïam / kiæpunarindriyalak«aïaæ cak«urÃdi«u manasi cÃnusyÆtam / ucyate- yatsaæprayukte viÓadavabhÃsaæ vij¤Ãnaæ janayati tadindriyamityucyate, tacca dvividham, bÃhyamÃbhyantaraæ ca, bÃhyaæ pa¤cavidhaæ ghrÃïarasanacak«ustvakÓrotrÃtmakam / Ãntaraæ tvekaæ mana÷ / tatrÃdyÃni catvÃri ca p­thivyaptejovÃyuprak­tÅnÅtyak«upÃdadarÓanavadabhyupagamyate / Órotraæ tvÃkÃÓÃtmakaæ tairabhyupagatam / vayaæ tu- diÓa÷ Órotramiti darÓanÃddigbhÃgameva karïaÓa«kulyavacchinnaæ ÓrotramÃcak«mahe / manastu p­thivyÃdÅnÃmevÃnyatamÃtmakaæ tebhyo 'nyadvà sarvathà tÃvadasti mana÷ / taccÃtmatadguïe«veva svatantraæ pravartate na bÃhye«u rÆpÃdi«vityÃntaramityucyate / rÆpÃdij¤Ãne«vapi taccak«urÃdisahÃyaæ pravartate, evamanumÃnÃdi«vapi liÇgÃdisahÃyaæ, anyamanaskasya saæprayukte«vapi rÆpÃdi«u j¤ÃnÃnutpatte÷ / sm­tÃvapi saæskÃraparatantraæ pravartate svatantram //*// nanvanumÃnÃdÅnÃæ manojanyatvÃtte«Ãæ ca bhÆtabhavi«yatorapi prav­tterindriyajanyatvaæ vidyamÃnopalambhanatvenÃnaikÃntikaæ syÃt / na syÃt / nahÅndriyajanyatvaæ hetu÷ kintvindriyasaæprayogajatvam / nacÃnumÃne 'tÅtÃyà bhavi«yantyà và v­«ÂeranumÅyamÃnÃyà manasà saæprayogo 'stÅtyavyabhicÃra÷ / atha pratyak«am / tadevaæ pratyak«aæ tÃvadanimittaæ tatpÆrvakatvÃccÃnumÃnÃdyapi / nahyag­hÅte dharme tena saha kasyacitsaæbandhagrahaïaæ saæbhavati / sÃd­Óyavi«ayakatvÃccopamÃnaæ dÆrabhra«Âam / arthÃpattirapi dharmeïa vinÃnupapadyamÃnasya kasyacidadarÓanÃdasamarthà //*// nanu jagadvaicatryamanupapannam / na / svÃbhÃvikatvenopapatte÷ / yadyapi tadanupapattyà ki¤cidad­«Âaæ kalpyeta tathÃpi ko dharma÷ ko vÃdharma iti vivekÃbhÃvÃdavaÓyaæ codanaivÃrthanÅyà / sà cedaÇgÅk­tà k­marthÃpattyÃ, sÃmÃnyato d­«Âena và //*// nanu vikalpanimittaæ saæbandhagrahaïaæ tatkathaæ pratyak«apÆrvakatvam / savikalpakamapyanuparatendriyavyÃpÃrasya jÃyamÃnamaparok«ÃvabhÃsatvÃtpratyak«amevetyado«a÷ // pratyak«abauddhamatam / vikalpapaÓcÃparok«ÃvabhÃsaÓceti citram / aparok«amiti hi svalak«aïamucyate tadvi«ayo 'vabhÃsato 'parok«ÃvabhÃsa÷ / vikalpastvabhilÃpasaæyogyapratibhÃsatvÃnna svalak«aïaæ sp­Óati, nahyabhilÃpa÷ svalak«aïaæ sp­Óati, yadi sp­ÓedabhilÃpamÃtreïÃpi vinÃk«avyÃpÃramaparok«ÃvabhÃsa÷ syÃt, nacÃsÃvasti, taduktam- anyathaivÃgnisaæyogÃddÃhaæ dagdho hi manyate // anyathà dÃhaÓabdena dÃhÃrtha÷ saæprakÃÓate iti / yastvayaæ visphÃritÃk«asya- gaurayam- iti vikalpo viÓadÃvabhÃsa÷ sa samÃnakÃlaviÓadavabhÃsanirvikalpakasaæsargak­ta÷, tadabhÃve 'bhilÃpamÃtre 'numÃne ca vikalpÃkÃrapratibhÃse vaiÓÃdyÃbhÃvÃt / tasmÃnnirvikalpakameva pratyak«am / tatraiva hi viÓadasya svalak«aïasyÃvabhÃsa÷ / bauddhamatakhaï¬anam / maivam / unmÅlitanetrasya vikalpo 'pi gaurayamityaparok«ÃvabhÃsa eva pratÅyate nacÃsÃvanyasaæsargak­ta÷ pramÃïÃbhÃvÃt / abhilÃpasaæsargayogyasyÃpi sÃmÃnyÃkÃrasyÃbhilÃpaliÇgÃdibhiravaiÓadyamindriyaiÓca vaiÓÃdyamupapadyata eva / nahyayaæ parok«Ãparok«avibhÃgo vi«ayak­ta÷, yadi hi tathà syÃt sarvadaiva sÃmÃnyaæ parok«aæ syÃt, nacaivamasti, sÃmÃnyÃkÃrasyÃpi parok«Ãparok«avibhÃgadarÓanÃt / tathÃhi - dÆrÃcchvetaæ svalak«aïaæ paÓyannanirdhÃritagavÃÓvajÃtiviÓe«o he«ÃviÓe«o he«ÃÓabdaÓravaïÃdaÓvatvaæ tasminneva svalak«aïe 'numimÃno 'pi parok«aæ budhyate / vadanti hi aÓvo 'pyayaæ na cak«u«Ã tathÃvabhÃsata iti / pratyÃsannastu vadati- saæpratyaÓvatvamapyasya cak«u«Ã paÓyÃmi na pÆrvamiti / svalak«aïaæ tu prÃgapi viÓadameveti sÃmÃnyÃæÓagata evÃyaæ dÆrasamÅpavartina÷ parok«Ãparok«avibhÃga÷, tasmÃtkÃraïak­to 'yaæ vibhÃga÷ //*// ekasminnapi hi vi«aye 'k«airjÃyamÃnaæ vij¤ÃnamÃparok«yaæ janayati liÇgÃdijaæ tu neti kiæ nopapadyate / j¤Ãnajanyo vi«ayagata÷ phalaviÓe«o 'yamÃparok«yaæ nÃma sarvasya saævedya÷ / yadbhÃvÃbhÃvÃbhyÃæ liÇgÃbhyÃmak«ai÷ paÓyÃmi na paÓyÃmÅti visphÃritÃk«ÃïÃmeva vyavahÃra÷ pravartate / ato 'sti vikalpasyÃpi viÓadÃvabhÃsitvamiti pratyak«atvopapatti÷ / j¤Ãnasya savikalpakatvaniyamastatkhaï¬anaæ ca / kecittu savikalpakameva sarvaæ j¤Ãnaæ na nirvikalpakaæ nÃma ki¤cidastÅti manyante / tattu pratÅti viruddhaæ- pratÅmo hi vayamak«asaænipÃtÃnantaramavivaviktasÃmÃnyaviÓe«avibhÃgaæ saæmugdhavastumÃtrahagocaramÃlocanaj¤Ånam / tadabhÃve tu vikalpa eva na jÃyeta / vikalpatayà hi pÆrvÃnubhÆtaæ jÃtiviÓe«aæ saæj¤ÃviÓe«aæ cÃnusm­tya tena pura÷sthitaæ vastu vikalpayitavyam / nacÃrthamad­«ÂavatastatsmaraïamÃkasmikamevotpadyate / tasmÃdasti nirvikalpakamapi j¤Ãnam / advaitamatena nirvikalpakasya sanmÃtravi«ayatvÃt / tacca sanmÃtravi«ayamiti kecit / bhedasya vikalpavedyatvÃdag­hÅte ca bhede viÓe«ÃïÃmagrahaïÃt / ki¤cetarÃbhÃvo bhedo pratyak«eïa grahÅtuæ Óakyate natarÃæ avikalpena / ataÓca neha nÃnÃsti ki¤canetyÃdini«edhÃnÃæ pratyak«avirodhÃbhÃvÃt ekamevÃdvitÅyamityÃdiÓrutibhiradvitÅyam brahma siddham / advaitamatakhaï¬anam / tadidamatisÃhasam- kiæ bhavato nÅlapÅtayostiktamadhurayo÷ ÓÅto«ïayo÷ sukhadu÷khayoÓcÃvilak«aïà buddhi÷ / yadyevaæ nÃtrottaraæ vaktavyam / naca satsvarÆpe savikalpena viÓe«agrahaïamiti vÃcyam, avikalpena vikalpasyÃpi vilak«aïasyotpattyasaæbhavÃt //*// yaccÃvaÓyamidamasmÃdbhinnamityevaæ vikalpenaiva bhedo grahÅtavyo nÃvikalpena tasya saæbhavatÅti / na brÆmo bhedasya grahaïaæ kintu bhinnÃnÃm / te«Ãmapi na bhinnatayà kintu svarÆpeïa- yadanyasmÃdbhinnaæ nÅlaæ pÅtaæ và tadg­hyata iti brÆma÷ / nahi nÅlaæ pÅtaæ và bheda÷, tayorhi dharmo bheda÷, tadagrahe 'pi dharmiïÃæ grahaïaæ nÃnupapannam //*// yadica sanmÃtraæ pratyak«eïa g­hyate na nÅlaæ pÅtaæ và tato vikalpenÃpÅdamasmÃdbhinnamiti kathaæ bhedo g­hyeta / na hi sadeva sato bhinnamiti saæbhavati / tasmÃnnÅlÃdiguïÃnÃæ p­thivyÃdidravyÃïÃæ ca pratyak«eïa grahaïÃtprapa¤cÃpalÃpa÷ pratyak«aviruddha eva //*// yadi tu p­thivyÃdiprapa¤caæ nÃpahnumahe taddharmaæ tu bhedameveti brÆyÃt, tadapyaÓakyam, nÅlapÅtayoritaretarÃbhÃvasya pratyak«ÃnupalabdhisiddhasyÃpahnavÃsaæbhavÃt / pratyak«ÃbhÃvo 'pi hi pratyak«avadeva pramÃïÃntarebhyo balÅyÃn, itarathà ÓaÓe catu«pÃttvÃdvi«ÃïitvamanumÅyate, ato bhedÃpalÃpo na saæbhavati //*// yadi tvitaretarÃÓrayatayà itaretarÃbhÃvagrahaïasyÃnavakÊpteravidyÃmÃtranimittaæ tadityucyate, tadapi - yadi bhinnatayà pratiyoginamÃÓrayaæ ca g­hÅtvà tata itaretarÃbhÃvo g­hyeta tata÷ syÃt, nÅlapÅtayostvitaretarÃbhÃvÃnÃdareïa svarÆpeïa g­hÅtayo÷ paÓcÃdataretarÃbhÃvagrahaïe kimitaretarÃÓrayatvam //*// yadi tu dvitvamapahnÆyate na p­thivyÃdayaste«Ãæ ca mitho bheda÷ tadapi pratyak«aviruddham / saækhyÃyÃ÷ pratyak«atvÃt / satyapi pratyak«avirodhe tadapamardena pravartamÃnastadbÃdhenÃvÃgamo 'dvaitamavagamayatÅticet / na / prav­ttyasaæbhavÃt / pratyak«aæ hi nirapek«aæ ÓÅghraæ jÃyamÃnaæ svaviruddhasyÃgamikaj¤Ãnasya padapadÃrthasaænidhyapek«ÃyogyatvanyÃyÃlocanasÃpek«atayà vilambitaprav­tte÷ prav­ttimeva niruïaddhi //*// ki¤cÃÓakyameva Órutyà prapa¤casyÃsatyatvaæ boddhum / budhyamÃne hi Órutirapi prapa¤cÃntargatatvÃdasatÅ boddhavyà syÃt / kathaæ ca Órutyaiva Óruterasatvaæ budhyeta / asatvena hi pratÅyamÃnà na pramÃïaæ syÃt / pramÃïatve tvavasthite sattayà pratÅyamÃnÃyÃ÷ Óruterna mithyÃtvaæ Óakyaæ vaktum / nahyekasyaiva vastuno yugapadeva sattvamasatvaæ ca samuccitya boddhuæ Óakyam, anyataropamardena hyanyataradbuddhÃvÃrohati / tataÓca ÓrutirastÅticet, na prapa¤cÃpalÃpa÷ saæbhavati //*// nanu svayaæprakÃÓaæ brahma kimasyÃnyena pramÃïena / bhavatu brahma svayaæprakÃÓaæ prÃpa¤cÃbhÃvasya kimÃyÃtaæ, sa hi pramÃïamapek«ata eva //*// kathaæ cÃvidyamÃnasya prapa¤casya pratibhÃsa÷ / avidyayeticet, kasya punariyamavidyà / jÅvÃnÃmiticet, na, te«ÃmabhÃvÃt / bhÃve và dvaitaprasaÇga÷ / brahmaïi tu viÓuddhavij¤ÃnÃtmake niravakÃÓaivÃvidyà / vidyÃtmakamapi brahmavidyÃÓabalamiva bhrÃntyÃvagamyata iti cet, kasyeyaæ bhrÃnti÷, yadi na kasyacitsÆktam / jÅvÃnÃmiti cet, na, tadabhÃvÃt / yadi brÃhmaïa÷, nÃsya bhrÃnti÷ saæbhavatÅtyuktam / yadi ca vidyÃrÆpe 'pyavidyà syÃt kenÃsÃvucchidyeta / dhyÃnÃdibhiriticet / na, te«ÃmapyabhÃvÃt, bhÃve tu dvaitÃpatti÷ / brahmaïi tu sahÃvasthÃnÃdaviruddhÃvidyà na tenocchettuæ sà Óakyà / tataÓcÃnirmok«aprasaÇga÷ / tasmÃdbrahmaïa÷ praÓaæsÃrthairasthÃyitvena prapa¤casyÃsattvamupacaradbhiraupani«adairvÃdaistadanusÃribhiÓcetihÃsapurÃïairbhrÃntÃnÃæ vÃkyatÃtparyamajÃnÃnÃnÃæ nyÃyÃbhiyogaÓÆnyÃnÃæ pralÃpomadvaitavÃda ityupek«aïÅya÷ / tatsiddhamavikalpasya pratyak«asya viÓe«avi«ayatvam / nirvikalpakavi«ayakabauddhamatakhaï¬anam / apare tu svalak«aïamÃtragocaraæ nirvikalpakamicchanti / tadapi pratÅtiviruddham / pratÅyate hi saæmugdhÃkÃraæ vastu sahasaiva yatpa¤cÃjjÃtidravyaguïakriyÃnÃmabhi÷ pa¤cadhà savikalpakena vikalpyate gaurayam, daï¬ayam, Óaklo 'yam,gacchatyayam, ¬ittho 'yamiti / tatra nirvikalpakamanekÃkÃraæ vastu saæmugdhaæ g­hïÃti, savikalpaæ tvekaikÃkÃraæ jÃtyÃdikaæ vivicya vi«ayÅkaroti / nanu «a«Âho 'pi vikalpo 'sti tadevedamiti tatkathaæ pa¤cadhà vikalpa ityucyate / natvayaæ jÃtivikalpo vyaktipratyabhij¤Ã hÅyam / na saæj¤Ãvikalpa÷ / anavagatasaæj¤ÃnÃmapi bhÃvÃt / tirya¤co 'pi hyadyajÃtÃ÷ svamÃtaraæ prathamamupalabhya k«aïÃntare punarupalabhamÃnÃ÷ saiveyamiti ÓabdÃnuvedhaÓÆnyameva pratyabhijÃnanti, tasmÃdiyaæ «a«ÂhÅ kalpanetipÂhacavidhatvÃnupapatti÷ //*// ucyate- iyamevÃsmÃbhirnÃmakalpanetyucyate / tathÃhi ¬ittho 'yamiti tÃvadgaurayamitivadbhÃvÃtmanà ¬itthÃtmanà vastu vikalpyate, nadaï¬Åtivattatsaæbandhitayà matvarthÃnupÃdÃnÃt / tatra na ¬itthaÓabdena jÃtivadarthasyÃtmà atyantabhinnatvÃt yatastenaivÃrtho 'nurajyeta / tadetadevaæ vij¤eyam- ¬itthaÓabdena tadvÃcyaæ pÆrvÃvagataæ ¬itthamupasthÃpya tadÃtmanà pura÷sthitor'tho vikalpyate ¬ittho 'yamiti / kimuktaæ bhavati, yo 'sÃvasmÃkaæ ¬ittha÷ so 'yaæ pura÷sthito nÃnya iti / seyaæ vyaktipratyabhij¤aiva pa¤camÅkalpanà / sÃca ÓabdavidÃæ nÃmarÆ«itaiva bhavatÅti nÃma vikalpeneti vyavahriyate / etena yadÃhu÷- ¬ittho 'yamityaÓabdÃkÃrasyÃrthasya ÓabdÃkÃreïa vikalpanÃdapramÃïaæ savikalpam, iti tadapi nirastam / nahyatra ÓabdÃkÃreïÃrtha÷ pratÅyate kintu pÆrvÃvagatÃrthasmaraïamÃtre Óabdasya vyÃpÃra÷, tena ca sm­tenÃrthena tÃdÃtmyena pura÷sthitÃrthavikalpanÃt / Ãhaca- yadà tu yÃd­Óa÷ piï¬a÷ pÆrvaæ ÓabdÃtpratÅyate / tÃd­Óasmaraïe hetu÷ Óabdastatra yathÃrthateti / tasmÃnnÃmavikalpe 'pi jÃtyÃdivannÃstyatadrÆpÃropa÷ / kiæ punarjÃtyÃdibhirvikalpyate, dravyaæ, kiæ punaridaæ dravyaæ nÃma, p­thivyudakatejovÃyuprabh­ti // dravyÃbhÃve bauddhamatena pÆrvapak«a÷ / nanu rÆpÃdivyatiriktaæ dravyaæ nÃma na ki¤cidupalabhÃmahe / na ca tasyopalambhakamasti, cak«urÃdÅnÃæ pa¤cÃnÃæ rÆpÃdi«vevopak«ÅïatvÃt / gandharÆparasasparÓasaæghÃta÷ p­thivÅ / rasarÆpasparÓasaæghÃta Ãpa÷ / rÆpasparÓasaæghÃtasteja÷ / ÓabdasparÓasaæghÃto vÃyu÷ / eva rÆpÃdisaæghÃtabhedÃveva p­thivyÃdivibhÃgo na dravyaæ nÃma ki¤ciditi saugatÃ÷ / tadayuktam- ÃgamÃpÃyi«u rÆpÃdi«u yadanuyÃyipratyabhij¤Ã jÃyate taddravyam / darÓanasparÓanÃbhyÃæ cÃsya grahaïam / pratyabhij¤Ã ca- yathà badaraphalaæ ÓyÃmÃvasthÃyÃæ raktÃvasthÃyÃæ ca yathà và ghaÂapiï¬akapÃlÃvasthÃsu m­ddravyam / asti hi tatra piï¬ÃvasthÃbhede ÓyÃmaraktarÆpabhede 'pi dravyapratyabhij¤Ã- m­diyaæ piï¬ÃvasthÃmapahÃya ghacÃvasthà saæjÃtà ÓyÃmimÃnaæ ca tyaktvà pakvà satyaruïimÃnaæ g­hÅtavatÅ / anantaraæ ghaÂÃvasthÃmapahÃya kapÃlikà jÃteti / evaæ tantupaÂÃdyavasthÃsvapi dra«Âavyam / tarkamatenÃvayave«vavayavyutpatti÷ / nanu tantupaÂÃdi«u dravyÃntarotpattirevÃbhimatÃ, anyathà hyavayavyapalÃpa÷ syÃt / nÃvayavinamapahnumahe, dravyÃntarotpattiæ tu necchÃma÷ pratipattyabhÃvÃt / tantava eva hi saæyogaviÓe«ÃdekadravyatÃmÃpadyante, avayavÅ ca bhavanti tÃd­ÓÃÓca paÂajÃtiæ sthaulyaæ ca bibhrata ekapaÂasthÆlabuddhyà g­hyanta iti laukikÅ pratipatti÷ / ato na dravyasya kadÃcidÃgamo 'pÃyo vÃ, ghaÂapaÂagavÃÓvaÓuklaraktÃdyavasthÃnÃmevÃgamÃpÃyau //*// Ãhaca- ÃvirbhÃvatirobhÃvadharmake«vanuyÃyi yat // taddharmi yatra ca j¤Ãnaæ prÃgdharmagrahaïÃdbhavediti / tathÃ- yÃd­ÓamasmÃbhirabhihitaæ dravyaæ tÃd­Óasyaiva hi sarvasya guïa eva bhidyate na svarÆpamiti / tatsiddhaæ dravyam / tacca jÃtyÃdibhi÷ pa¤cadhà savikalpena vibhajyate / ata÷ savikalpakamapi pratyak«aæ, tatpÆrvakaæ cÃnumÃnÃdÅti siddhaæ te«Ãmapyanimittatvamiti pratyak«asÆtram / dharme vedaprÃmÃïyÃdhikaraïam //5 // autpattikastu ÓabdasyÃrthena saæbandha÷, tasya j¤ÃnamupadeÓo 'nyatirekaÓcÃrthe 'nupalabdhe tatpramÃmÃïaæ bÃdarÃyaïasyÃnapek«atvÃt // Jaim_1,1.5 // uktaæ pratyak«ÃdÅnÃmanimittatvam / tata eva / tanmÆlapuru«avacanasyÃpyanimittatvam / evaæ tarhi Óabdasya sarvatra pramÃïÃntarÃpek«ayaiva prÃmÃïyadarÓanÃttadabhÃve tasyÃpyaprÃmÃïyÃdabhÃvagamyatvamevÃyÃtaæ dharmasyetyÃÓaÇkÃnirÃkaraïÃya codanÃyÃ÷ prÃmÃïyamucyate / satyam / loke pramÃïÃntaramÆlÃnÃæ prÃmÃïyaæ atanmÆlÃnÃæ cÃprÃmÃïyaæ d­Óyate, nanvemapi sÃpek«aæ prÃmÃïyaæ kintu svata eva / anÃptavÃkyasya tvaprÃmÃïyaæ na mÆlavirahÃt kintu du«ÂamÆlatayà Óabdasya du«ÂatvÃtsvÃbhÅvikasya prÃmÃïyasyÃpavÃdÃt / vedasyÃpauru«eyatvÃt / apauru«eye tu vede yadyapyÃptapraïÅtatvaæ nÃsti prÃmÃïyasya tadapek«ÃbhÃvÃdanÃptasparÓanimittado«ÃbhÃvÃccÃnapoditaæ prÃmÃïyaæ bhavati / tredhà hyatra puru«ÃnupraveÓa÷- padapadÃrthasaæbandhadvÃreïa vÃkyavÃkyÃrthasaæbandhadvÃreïa grandhasyaiva và bhÃratÃdivatpauru«eyatvÃt / natvetannayamapyasti, padapadÃrthasaæbandhasya nityatvamatrautpattikaÓabdenoktaæ, vÃkyÃrthasya ca padÃrthamÆlatvaæ vedasya cÃpauru«eyatvamupari«ÂÃdvak«yate // sÃmÃnyata÷ pramÃïalak«aïam / naca sÃk«ÃdbÃdhakamastÅtyavyatirekaÓabdenocyate / anupalabdhÃrthatvÃcca nÃnuvÃdalak«aïamaprÃmÃïyamastÅti arthe 'nupalabdhe ityanenoktam / etacca viÓe«aïatrayamupÃgadadÃnena sÆtrakÃreïa kÃraïado«abÃdhakaj¤Ãnarahitamag­hÅtagrÃhij¤Ãnaæ pramÃïamiti pramÃïalak«aïaæ sÆcitam / prabhÃkaramatena pramÃïalak«aïam / nanvevaæ dhÃrÃvÃhike«uttare«Ãæ pÆrvag­hÅtÃrthavi«ayakatvÃdaprÃmÃïyaæ syÃt tasmÃdanubhÆti÷ pramÃïamitipramÃïalak«aïam, sm­tivyatiriktà ca pratÅtiranubhÆti÷ / sm­tiÓca saæskÃramÃtrajaæ j¤ÃnamabhidhÅyate / mÃtragrahaïaæ ca saæskÃrasaghrÅcÅnendriyajasya pratyabhij¤Ãnasya sm­titvaprasaÇgenÃprÃmÃïyaæ mÃprasÃæk«Ådityelamartham / tadevaæ saæskÃrÃtiriktakÃraïajanyaæ j¤Ãnaæ pramÃïamityuktaæ bhavati, tadidaæ svapnadarÓane tÃvadavyÃpakam, saæskÃramÃtrajasyÃpi j¤Ãnasya svarÆpe kartari ca prÃmÃïyami«Âaæ bhavatÃm //*// atha smartavyÃpek«ayaiva sm­te÷ sm­titvaæ tadvi«ayasaæskÃrajatvÃt, svarÆpakartrapek«ayà tvanubhÆtireva, ata÷ siddhyati prÃmÃïyamityucyate / evaæ tarhi mÃtragrahaïamanarthakam, pratyabhij¤ÃnasyÃpi pÆrvÃnubhÆtÃæÓÃpek«ayaiva sm­titvÃttatra cÃprÃmÃïyami«Âameva, yatra tvaæÓe prÃmÃïyaæ tatrÃnubhÆtireva sà //*// ki¤cÃnuvÃdÃnÃæ ya evaæ vidvÃnpaurïamÃsÅmityÃdÅnÃmapi saæskÃramÃtrajatvÃbhÃvÃtprÃmÃïyaæ syÃt / bhavatviticet / na / lokavirodhÃt / tathà laukikamapi vÃkyaæ vakt­j¤ÃnÃnumiterthe 'nuvÃdakatayà pravartamÃnaæ pramÃïaæ syÃt / nacaitadi«Âhaæ bhavatÃm / asaænik­«ÂagrahaïamanuvÃdÃnÃæ ÓÃstratvaniv­ttyarthamityaÇgÅkaraïÃt //*// athÃnapek«aæ pramÃïaæ yatsvavi«aye pramÃïÃntaraæ nÃpek«ate tatpramÃïam / anuvÃdÃnÃæ tu purovÃdasÃpek«atvÃdaprÃmÃïyamiti / evaæ tarhi laukikaæ vÃkyamapyanumiter'the pravartamÃnamanumÃnasya ÓaÇkÃnirÃkaraïamÃtraupayikatvÃdarthapratipÃdane tadapek«ÃbhÃvÃtpramÃïaæ syÃt //*// tathÃnumÃnasya prÃmÃïyaæ na syÃt, taddhi niyamagrahaïamapek«ate / na ca g­hÅtamarthaæ mÃtrayÃpyadhikaæ g­hïÃtÅti bhavatÃæ darÓanam / pÅtaÓaÇkhaj¤ÃnamapyanubhÆtitvÃtpramÃïaæ syÃt / i«Âameveti vadato lokavirodha÷ / tasmÃdyathÃrthamÃg­hÅtagrÃhij¤Ãnaæ pramÃïamiti vaktavyam / dhÃrÃvÃhike«vapyuttarottare«Ãæ kÃlÃntarasaæbandhasyÃg­hÅtasya grahaïÃdyuktaæ prÃmÃïyam // kÃlapratyak«anirÆpaïam / sannÃpi kÃlabhedo 'tisÆk«matvÃnna parÃm­«yata iti cet, aho sÆk«madarÓÅ devÃnÃæpriya÷ / yo hi samÃnavi«ayayà vij¤ÃnadhÃrayà ciramavasthÃyoparata÷ so 'nantarak«aïasaæbandhitayÃrthaæ smarati / tathÃhi kimatra ghaÂo 'vasthita iti «a«Âha÷ kathayati- asmink«aïe mayopalabdha iti / tathà prÃtarÃrabhyaitÃvatkÃlaæ mayopalabdha iti / kÃlabhede tvag­hÅte kathamevaæ vadet / tasmÃdasti kÃlabhedaparÃmarÓa÷ / tadÃdhikyÃcca siddhamuttare«Ãæ prÃmÃïyam //*// nanu yathÃrthatÃmapi cetprÃmÃïalak«aïam, u«ïajalaj¤ÃnapramÃïaæ syÃt / i«Âamevaitat / nanu lokavirodha÷ syÃt / syÃt yadyayathÃrthatÃæ jÃnanta eva laukikÃ÷ prÃmÃïyaæ manvÅran / te tu yathÃrthatÃmevaitasya manvÃna÷ prÃmÃïyamabhrÃntatvaæ ca manyante / yetvayathÃrthatÃæ jÃnanti te naiva prÃmÃïyaæ manyante, nÃpyabhrÃntatÃm, tasmÃnnÃsti virodha÷ //*// pÅtaÓaÇkhaj¤ÃnasyÃpi sm­titvÃbhimÃnÃdanubhÆtitvÃparij¤ÃnÃdaprÃmÃïyaæ manyante, ato 'smÃkamapi nÃsti virodha iti cet, tadayuktam / nahi laukikÃ÷ Óuktirajataj¤Ãne 'pi sm­titvaæ manyante, natarÃæ pÅtaÓaÇkhaj¤Ãne / tasmÃtsÆktam arthe 'nupalabdhe iti / v­ttikÃrastvanyathedaæ varïayäcakÃretyevamÃdinopavar«amatena / tasya nimittaparÅ«ÂirityevamÃdisÆtratrayamanyathÃk­tvà vyÃca«Âe bhëyakÃra÷, tatra nimittasÆtreïa tÃvatpratij¤Ãtasya codanÃprÃmÃïyasya parÅk«ÃpadeÓena svata÷prÃmÃïyaæ heturityucyate // prÃmÃïÃnÃæ svata÷prÃmÃïyam / prasiddhÃni hi pratyak«ÃdÅni pramÃïÃni tadantargataæ ca ÓÃstraæ, atastadapi prasiddhameva / na ca prasiddhasya pramÃïasya prÃmÃïyamanyena parÅk«itavyam, svata eva tasya svavi«ayopasthÃpanasÃmarthyÃt / yadi ca parÅk«yeta, tato yena parÅk«yeta tasyÃpyanyenetyavasthà syÃt / tasmÃtprasiddhatvÃtpramÃïasya codanÃpi pramÃïamiti //*// nanu na j¤ÃnamutpannamityevÃrthatathÃtvamadhyavasÃtuæ Óakyam- prasiddhatarasyÃpi pratyak«asyÃyathÃrthasyotpattidarÓanÃt, yathÃ- ÓuktikÃyÃæ rajatamiti pratyak«amevÃyathÃrthaæ na ÓuktikÃyÃæ rajataj¤Ãnasya, pratyak«ÃbhÃsÃtvÃt // pratyak«alak«aïaæ, pratyak«akhaï¬a÷ / kiæpunarÃbhÃsaækÅrïaæ pratyak«alak«aïam / taddarÓayati- tatsaæprayoge puru«asyendriyÃïÃæ buddhijanmasatpratyak«am- yadÃbhÃsaæ vij¤Ãnaæ tenendriyÃïÃæ saæprayoge yadvij¤Ãnaæ tatsatpratyak«am / tatsatorvyatyayÃdÃbhÃsÃsaækarasiddhi÷ / taditi cÃvyayaæ t­tÅyÃntaæ tenetyarthe / nanvasatyapi vyatyaye nÃsti saækara÷- indriyasaæprayogajaæ j¤Ãnaæ pratyak«am- ityetÃvadeva vaktavyam / nahi ÓuktikÃyÃæ rajataj¤Ãnamindriyasaæprayogajaæ, kiæ tarhi, indriyasaæprayogacchuktiÓakalaæ rajatasÃdhÃraïena bhÃsvaratvÃdirÆpeïa g­hÅtam, asÃdhÃraïaæ tu ÓuktikÃtvamindriyadaurbalyÃdg­hÅtam, anantaraæ ca saæskÃrÃdbodhÃdrajataæ sm­taæ, tata÷ sm­tarajatÃtmanà Óuktivyaktirde«avaÓÃdg­hyate, ato nendriyasaæprayogajaæ rajatavij¤Ãnamiti nÃtiprasaÇga÷ //*// praïìyÃstÅndriyasaæprayogajatvamiti tadvyÃv­ttyarthaæ tatsaæprayogajatvamiti / viÓe«aïaæ vaktavyamiti cet , tanna / nahÅha yathÃkatha¤citsaæprayogajanyatvaæ lak«aïaæ, kintu sÃk«Ãttajjanyatvam / yadica yathÃkatha¤cidityÃÓrÅyeta tato viÓe«aïe satyapyativyÃptimallak«aïaæ syÃt- ÃrÃdignimadhyak«ayato yadau«ïyavi«ayamanumÃnaæ tadapi pratyak«aæ syÃt, praïìyendriyasaæprayogajatvÃt saæprayukta vi«ayatvÃcca, astihyau«ïyasyendriyasaæprayoga÷ saæyuktasamavÃyalak«aïa÷ / tasmÃdavaÓyaæ sÃk«Ãtsaæprayogajatvaæ lak«aïamityaÇgÅkartavyam, ata÷ Óuktirajatavedane 'pi vyabhicÃrÃbhÃvanarthakastatsatorvyatyaya÷ //*// satyam- sÃk«Ãtsaæprayogajatvaæ lak«aïam / satyaæ ca Óuktirajataj¤Ãne 'pi vyabhicÃrÃbhÃvÃdanarthakastatsatorvyatyaya÷ //*// satyam- sÃk«Ãtsaæprayogajatvaæ lak«aïam / satyaæ ca Óuktirajataj¤Ãne 'pi nÃtiprasaÇga÷, pÅtaÓaÇkhadvicandrÃdij¤Ãne«vativyÃpti÷ syÃt sÃk«ÃtsaæprayogajatvÃt / api ca sm­tena rajatÃkÃreïa yatsaænihitasya ÓuktiÓakalasya tÃdÃtmyagrahaïaæ tadanuparatendriyavyÃpÃrasya bhavatsÃk«ÃtsaæprayogajamevÃparok«atvÃt / tasmÃdÃbhÃsaniv­ttyarthatyaya iti sÆktam / bhëye tvÃbhÃsapradarÓanÃrthaæ ÓuktikÃrajataj¤ÃnodÃharaïamityanavadyam //*// tatsaæprayogajatve kathaæ vivacyete / ucyate- j¤ÃnasvarasÃdeva vi«ayasya tathÃtvamadhyavasÅyate, tadanyathÃtvaæ tu kÃraïado«aj¤ÃnÃdarthÃnyathÃtvaj¤ÃnÃdvÃvagandavyam / ato yatra prayatnenÃnvi«yamÃïo 'pi kÃraïado«o bÃdhakaj¤Ãnaæ và nopalabhyate tatpramÃïam, itaraccÃpramÃïam / codanÃrthaj¤Ãnasya tÆbhayÃbhÃvÃtsiddhaæ ÂaprÃmÃïyam / ityautpattikasÆtram //*// nanu sarva eva nirÃlambana÷' ityÃdinà pÆrvoktahetudvayÃk«epanimittamithyÃtvÃk«epeïa ÓÆnyavÃdÅ pratyavati«Âhate / tathÃhi - yatra kÃraïado«aj¤Ãnaæ bÃdhakaj¤Ãnaæ và tatra mithyÃtvam, anyatra satyatvamiti vyavasthà nopapadyate, sarvaj¤ÃnÃnÃæ mithyÃtvÃt // bÃhyÃrthaÓÆnyavÃdenÃk«epa÷ / sarvameva hi j¤ÃnamÃtmÃæÓaparyavasitamanÃdivÃsanÃvaÓÃdÃtmÃnameva bÃhyatayÃdhyavasyanmithyaiva / kathaæ punarÃtmÃæÓaparyavasà yitvaæ gamyate, anumÃnÃt, bÃhye ca prav­ttyasÃmarthyÃt / yathÃcÃsÃmÃrthye tathà vak«yÃma÷ / saæpratyanumÃnamucyate- stambhÃdipratyayÃ÷ svÃæÓameva bÃhyatayÃdhyavasyanto mithyÃbhÆtÃ÷ pratyayatvÃt svapnapratyayavat ÓuktakÃrajatÃdipratyayavacca / svapnÃdipratyayà hi yathÃvagamyamÃnabÃhyÃrthÃbhÃvÃddeÓÃntarakÃlÃntaravartinÃæ ca saænihitadeÓakÃlatayà pratibhÃsasaæbhavÃt kvacitkadÃcidapyasaæbhavatÃæ svaÓiraÓchedÃdÅnÃæ svapne pratibhÃsÃdavaÓyaæ svÃtmÃnameva bahirvadg­hïantÅtyabhyupagantavyam / atastatsÃmÃnyÃjjÃgrajj¤ÃnÃnÃmapi svÃæÓaparyavasÃyitvÃnmithyÃtvam- iti prÃpte //*// abhidhÅyate / na tÃvatsvapnÃdipratyayÃ÷ svÃæÓÃvalambanÃ÷, te 'pi bÃhyÃrthamevÃnyathÃsantamevÃnyathà g­hïantÅti vak«yÃma÷ / bhavatu và tatrÃtmakhyÃnaæ, naitÃvatà nÅlÃdipratyayÃstathà bhavitumarhanti, tatra hi nÅlamidaæ pÅtamidaæ stambho 'yaæ ghaÂo 'yamityevamidamÃkÃrÃspadÅbhÆtaæ bÃhyaæ nÅlÃdi pratyak«eïÃvagamyamÃnaæ na ÓakyamanumÃnenÃpahnotum / ÃtmagrÃhitve hyahaæ nÅlamiti syÃt //*// tadevaæ pratyak«ameva bÃhyÃrthamupasthÃpya tadapahnavaprav­ttasyÃnumÃnasyodayaæ niruïaddhi / svapnÃdi«u tu bÃdhakena j¤ÃnÃntareïa bÃhyasadbhÃvanirÃkaraïÃdyujyetÃtmakhyÃti÷ / natviha tathà bÃdhakamastyanyat bhavaduktÃdanumÃnÃt / nacÃnumÃnamalaæ bÃdhitumityuktam / dÆ«aïasahasraæ cÃsyÃnumÃnasya vÃrtike prapa¤citamityuparamyate // yogÃcÃrasautrÃntikayo÷ kalaha÷ // evamanumÃne pratyak«avirodhena nirÃk­te pratyak«asya bahi÷prav­ttau sÃmarthye nÃstÅtyevaæ pÆrvoktÃk«epeïa ÓÆnyastvityÃdinà sa eva ÓÆnyavÃdÅ puna÷ pratyak«avati«Âhate / tadihaivaæ cintyate- yadidaæ nÅlamidaæ pÅtamidamiti nÅlÃdyÃkÃraæ vastu prathate tatkiæ vij¤Ãnameva tathà prathate kiævà bÃhyaæ vastviti / tadarthamidaæ vicÃryate- kiæ vij¤Ãnaæ pratyak«amutÃnumeyamiti, pratyak«atve sati nirÃkÃrasya pratyak«agrahaïayogÃt, ÃkÃrasya caikasyaiva grahaïÃt g­hyamÃïa ÃkÃro j¤Ãna evÃvati«Âhata ityarthasyÃg­hyamÃïatvÃdasattvameva bhavati / anumeyatve tu bÃhyÃrthaæ vinÃnumÃnÃsaæbhavÃdbÃhyÃrthasiddhi÷ / tatra- j¤ÃnamevaivamÃkÃramÃtmanà prathate kuta÷ // nÃpratyak«asya tasyÃsti pramÃïÃntarato gati÷ // saævedyatvÃcca nÅlÃderj¤ÃnÃkÃratvaniÓcaya÷ // arthÃntarasya ca grÃhyalak«aïaæ nahi yujyate //*// yo hi vij¤Ãnapratyak«amicchati tasya j¤Ãnameva na sidhyet pramÃïÃntarasaæbhavÃt / anumÃnamiti cet / na liÇgÃbhÃvÃt / na tÃvadartho liÇgam, vinÃpi tena su«uptyÃdyavasthÃyÃmarthasadbhÃvÃbhyupagamÃt / arthavyavahÃro liÇgaæ - sa hi kÃdÃcitkaæ kÃraïaæ kalpayatÅticet, evantu prÃgvyavahÃrÃjj¤ÃnapratibhÃso na syÃt / avyavahÃrannapi ghaÂaæ paÓyan jÃne 'haæ ghaÂamiti j¤Ãnamanusaædhatte iti pratÅtisÃk«ikam / arthadharmo j¤Ãnajanmà liÇgamiticet / na / tatsadbhÃve pramÃïÃbhÃvÃt / atÅtÃnÃgatayoÓcÃrthayordharmÃsaæbhavÃdatÅtÃdyanumÃne j¤Ãnasiddhirna syÃt, tasmÃdavaÓyaæ vij¤Ãnaæ pratyak«ame«itavyam / evaæ ca tasyaivÃyamÃkÃra iti ni«pramÃïakor'tha÷ //*// ki¤ca vedyatvÃdapi nÅlÃderj¤ÃnÃkÃratvaæ, nahyanÃtmano nÅlasya pÅtavadvedyatà saæbhavati / yadi cÃrthÃntaraæ nÅlaæ tato 'sya kiæ lak«aïaæ vedyatvam / yadyarthatvalak«aïaæ syÃt, sarvaæ sarvasya vedyaæ syÃt vyavasthÃhetutvabhÃvÃt / atha vyavasthÃpakaæ - ya evÃrtho j¤Ãnasya hetu÷, sa eva vedyo nÃnya iti cet / na / netrÃderapi vedyatvaprasaÇgÃt / sÃd­Óyaæ hetutvaæ ca vi«ayatvam, nÅlÃrthaÓca nÅlaj¤Ãnena sad­Óo na netramiticet, evamapi samanantarapratyayasya hetutvÃt vij¤Ãnatvena ca sÃd­ÓyÃdvi«ayatvaæ syÃt //*// athÃsÃdhÃraïatvena vi«ayÃkÃreïa sÃd­Óyaæ vi«ayalak«aïam- j¤Ãnatvaæ hi sarvaj¤ÃnasÃdhÃraïaæ nÅlÃdyÃkÃrastu ke«Ã¤cidevÃsÃdharaïastena tadÃkÃreïa sÃd­Óyaæ vi«ayatvam / evamapi dhÃrÃvÃhike«u pÆrvamuttarasya vi«aya÷ syÃt- ubhayornÅlarÆpatvÃddhetutvÃcca //*// syÃnmatam- na sÃd­Óyaæ vi«ayatvaæ kintu yo j¤Ãne nÅlÃdyÃkÃraviÓe«asamarthako hetu÷ sa vi«aya÷, samanantarapratyayastu na nÅlÃdyÃkÃrÃïÃæ samarpaka÷ / tathÃsati nÅlaj¤ÃnÃntaraæ sarvadaiva nÅlavij¤Ãnaæ syÃt / tatraikasminsaætÃne nÅlapÅtÃdivicitrÃrthasaænidhiviÓe«ak­taÓcÃyaæ vicitrÃkÃrodaya ityarthasyaiva grÃhyatvam // punaryogÃcÃraÓaÇkà / nanu kÃryabhÆtasamaye kÃraïabhÆtasyÃrthasya k«aïikatvenÃtÅtatvÃtkathaæ pratyak«agrÃhyatvam, etadevÃrthasya grÃhyatvaæ yajj¤ÃnÃkÃrarpaïak«amahetutvam / yathÃhu÷- bhinnakÃlaæ kathaæ grÃhyamiti cedgrÃhyatÃæ vidu÷ // hetutvameva tadyuktaæ j¤ÃnÃkÃrÃrpaïak«amam iti / yadyevaæ kasyÃyamÃkÃro yo vartamÃna÷ prathate, yadi j¤Ãnasyaiva tarhi arthasyÃprathamÃnasya sadbhÃve j¤Ãnaæ prati hetutve ca kaæ pramÃïam / j¤Ãnavaicitryameva, na hi tatsamanantarapratyayamÃtrÃtsaæbhavatÅtyuktam / evaæ tarhyanumeyor'tha÷ kathaæ pratyak«agrÃhya ityucyate / etadeva hi pratyak«agrÃhyatvamarthasya yatsÃk«ÃdÃkÃrasamarpaïena hetutvam, yastu paraæparayà j¤ÃnÃkÃrasamarpako hetuÓca so 'numeya÷ / tadyathÃ- vahnisvalak«aïaæ dhÆmasvalak«aïataddarÓanatadvikalpapraïìyà vahnij¤Ãnaæ janayadanumeyam / ata eva pratyak«amanumÃnaæ ca dve eva pramÃïe j¤ÃnÃrthayorbhinnatvÃt / asati tÃdÃtmye tadutpattinibandhana eva j¤ÃnÃdarthaniÓcaya÷ / tatra sÃk«Ãdutpattau pratyak«aæ praïìyau tvanumÃnamiti dve eva vidhe / eta eva vi«ayasÃd­Óyameva prÃmÃïyaæ tadadhÅnatvÃdarthaviÓe«avyavasthÃpanasya / na hi j¤Ãnamityeva nÅlavedanaæ bhavati pÅtÃdÃvapi tulyatvÃt / nÅlimnà tu nÅlavedanasiddhi÷ / yathÃhu÷- nahi saævittisattayaiva tadvedanà yuktà tasyÃ÷ sarvatrÃviÓe«ÃdaviÓe«aprasaÇgÃt, tÃæ tu sÃrÆpyamÃviÓat sarÆpayituæ ghaÂayediti / tasmÃtsÃkÃre vij¤Ãne siddhamarthasya sattvaæ grÃhyalak«aïaæ ceti sautrÃntikÃ÷ // atra vadÃma÷- syÃdidaæ grÃhyalak«aïaæ yadyarthasyÃkÃrasamarpakatve hetutve và pramÃïaæ syÃt, natu tadasti, samanantarapratyayaviÓe«Ãdeva vicitrÃkÃrodayasaæbhavÃt / tathÃhi- tvayÃpi hi svapnÃvasthÃyÃmasatyapyarthasaænidhau j¤ÃnavaicitryadarÓanÃdavaÓyaæ samanantarapratyayak­tatvamaÇgÅkartavyam / eva¤cejjÃgratpratyayÃnÃmapi tathaivÃstu kimarthagrahaïena, ato na hetutvaæ grÃhyalak«aïam //*// atha j¤Ãninibandhano yatropÃdÃnÃdivyavahÃra÷ sa vi«aya ityucyate, tathÃsati nÅlaj¤Ãnasya nÅlÃntargatÃ÷ paramÃïavo rasÃdayaÓca vi«ayabhÃvamaÓruvÅran, upÃdÅyaæmÃnatvÃt //*// atha dravyasyaivopÃdÃnaæ na guïÃnÃæ rasÃdÅnÃm / evaæ tarhi rÆpasyÃpi vi«ayatvaæ na syÃt / ki¤ca sukhÃrtha÷ sarvo vyavahÃro 'to 'nubhÆte sukhe na kaÓcitsukhavi«ayo vyavahÃro 'sti na ca saæbhavati, yata÷ sukhapratibaddhavyavahÃro 'stÅti kathaæ tasya vi«ayatvam //*// nanu nopÃdÃnameva vyavahÃra÷ ÓabdaprayogasyÃpi vyavahÃratvÃt, ato nÅlaj¤ÃnanibandhanaÓabdaprayogagocaratvÃnnÅlimno vi«ayatvam, evaæ sukhÃderapi / evamapyupÃdÃnasyÃpi vyavahÃratvÃttagadvi«ayabhÆtÃnÃæ paramÃïÆnÃæ vi«ayattvÃpattistadavasthaiva //*// ki¤ca na ÓabdaprayogavaÓena j¤Ãnasya vi«ayanirÆpaïaæ Óakyaæ viparÅtatvÃt / arthasaæbaddhaÓabdaprayogo hi lak«aïaæ na ÓabdamÃtraprayoga÷, pratyÃyyapratyÃyakatvameva hi ÓabdÃrthayo÷ saæbandho 'to yadarthavi«ayaæ j¤Ãnaæ ya÷ Óabdo janayati sa tasya vÃcya÷, ato j¤Ãnavi«ayanirÆpaïapÆrvakaæ Óabdavi«ayanirÆpaïaæ, tadadhÅne tu tasmin duruttaramitaretarÃÓrayamÃpadyeta //*// j¤ÃnajanyÃtiÓayabhÃktvameva grÃhyatvamiti cet, nÃsÃvupalabhyate, na ca saæbhavati bhÆtabhavi«yatorityuktam / atha saæprayuktendriyajaæ j¤Ãnaæ yatvyÃptaliÇgajaæ và sa vi«aya iti matam / tato netrajanyasya nÅlaj¤Ãnasya sparÓo vi«aya÷ syÃt, asti ca sparÓasyÃpi rÆpasyaiva saæyuktasamavÃyalak«aïa÷ saæbandho netreïa / tathà gandhaliÇgasya rasÃnumÃnasya rÆpamapi vi«aya÷ syÃt, rÆpeïÃpi raseneva tasya vyÃptatvÃt / tasmÃt j¤ÃnÃtmakatvameva nÅlÃdervi«ayalak«aïamiti siddhaæ tÃdÃtmyam //*// sahopalambhaniyamo 'pi j¤ÃnÃrthayoraniyamavyÃptaæ bhedaæ vyÃpakaviruddhopalabdhyà prati«edhanna bhedamupasthÃpayati, bhinnÃnÃæ ghaÂapaÂÃdÅnÃmaniyatasahopalambhatvÃt / na cÃsiddhau vedyopalambhasamaye vitterupalambha iti vÃcyam / uttarakÃlaæ sahaiva j¤Ãnena vi«ayasmaraïadarÓanÃt- j¤Ãto ghaÂa iti / nacÃnubhÆtasya smaraïaæ saæbhavati, tasmÃdutpattivelÃyÃmeva j¤Ãnasya prakÃÓanamaÇgÅkartavyam / na ca nirÃkÃrasyopalabdhirastÅti siddhaæ j¤ÃnÃtmakatvaæ nÅlÃde÷ / avaÓyaæ ca svapnÃdibodhe bandhyÃsuto yÃti, aÇgulyagre hastiyÆthaÓatamityÃdau cÃtyantÃsaæbhavÃdbÃhyasya j¤ÃnÃtmakatvamevÃkÃraïÃmabhyupagantavyam / tathÃnyatrÃpyastu, tasmÃnna bÃhyamastÅti prÃpte / yogÃcÃramatakhaï¬anam / abhidhÅyate nÅlÃdivitterÃtmÃæÓagrÃhitvaæ kena g­hyate / nÃtmanà nÃnyasaævittyà sÃpi hyÃtmÃvasÃyinÅ // aj¤ÃnasthiracitratvabÃhyatvÃderanÃtmana÷ // asato và sato vÃpi kathaæ vij¤Ãnavedyatà // vij¤ÃnavÃdÅ hi sarvameva vij¤ÃnamÃtmanameva g­hïÃti nÃnyat, atmanaiva ca g­hyate nÃnyena, tasyÃpyanyasya svÃtmaparyavasÃyitvÃditi vadati / yathoktam- nÃnyo 'nubhÃvyo buddhyÃsti tasyà nÃnubhavo 'para÷ // grÃhyagrÃhakavaidhuryÃtsvayaæ saiva prakÃÓate iti tamevaævÃdinaæ pratyucyate- nÅlaj¤ÃnasyÃtmÃvasÃyitvaæ nÅlasya ca vij¤ÃnakÃraïatvaæ kena j¤Ãnena g­hyate / na tÃvadÃtmanaiva - nahi nÅlamidamityatra svÃtmaparyavasÃyitvaæ nÅlÃkÃrasya ca j¤ÃnÃtmakatvaæ prakÃÓate nÅmamÃtraprakÃÓanÃt / saævedyatvagrÃhyalak«aïayogasahopalambhaniyamÃdiliÇganimittakena tvanumÃnenaiva tadavagantavyaæ- tadapi tvanumÃnamÃtmÃæÓagrÃhi cet, na j¤ÃnÃntarasya svÃtmaparyavasÃyitÃæ grahÅtumalam //*// athÃnumÃnaæ na svÃtmÃæÓagrÃhi, tato nÅlÃdivij¤Ãnai÷ kimaparÃddhaæ, yena tÃnÅdaÇkÃrÃspadÅbhÆtabÃhyanÅlÃdiprakÃÓakatvenÃvabhÃsamÃnÃnyapi svÃtmanyevÃvarudhyante / na hi tadaitadvaktuæ Óakyam- nÃnÃtmana÷ saævedanaæ grÃhyalak«aïaæ sahopalambhaniyamo và saæbhavatÅti / te«Ãæ sarve«ÃmevÃtasminnaiva bhavadÅye 'numÃne vyabhicÃrÃt / tatkhalvÃtmÃnamatikramya nÅlÃdivitternÅlÃdyÃtmabhÆtasvÃtmÃæÓÃvasÃyitÃæ g­hïÃtÅtyabhyupagantavyam / tasyÃpi svÃtmaparyavasÃyitve nÅlabuddhestadvaÓena svÃtmÃæÓagrÃhità na siddhyet / Ãhaca- caitrÃdipratyayÃnÃæ ca nirÃlambanatà yadi / dharmabhÆtà na g­hyeta sÃdhanotthitayà dhiyà // tato vi«ayanÃnÃtvÃtpratiyogyanirÃk­tà / rÆpÃtsÃlambanaprÃpti÷ satÅ kena nicÃryate iti //*// ki¤cÃj¤Ãnamityasya j¤Ãnasya j¤ÃnÃbhÃvo grÃhya÷, na ca j¤ÃnÃbhÃvasya j¤ÃnÃtmatà saæbhavati, atyantaviparÅtatvÃt / tathÃ- tadevegadamiti j¤Ãne pÆrvÃparakÃlÃvasthÃyitvaæ prakÃÓate, naca k«aïikasya j¤Ãnasya sthÃyitvamÃtmà saæbhavati / tathÃ- citrabuddhau nÃnÃkÃraïÃmavabhÃsa÷ / nacaikasya j¤Ãnasya nÃnÃkÃratà saæbhavati //*// nanvarthasyÃpi sthÃyitvamekasya ca nÃnÃkÃraïatvaæ na saæbhavatyeva, saæbhavatu và mà vÃ, j¤ÃnÃtmatà tÃvanna saæbhavati / tadasaæbhave cÃrthÃkÃrau và sthÃyitvacitratve syÃtÃm, atyantÃsadrÆpe vÃ, dvaidhÃpi j¤ÃnÃnÃtmakayorj¤Ãnena grahaïÃtsiddhaæ na÷ samÅhitam //*// tathà bÃhyaæ nÃstÅti ni«edhayatÃvaÓyaæ buddhÃvÃropayitavyam, j¤ÃnÃtiriktaæ ca bÃhyam / na ca j¤ÃnÃkÃratà tasya saæbhavati, tasmÃdevamÃdisiddhyarthamavaÓyaæ vij¤ÃnÃnÃmanÃtmagrÃhitvaæ balÃdabhyupagantavyam, bhavadÅyÃnumÃnÃrthaæ ca / tadevaæ saævidbalasiddhasya bÃhyasya saæbhave vedyatvÃdibhirnÃpahnava÷ saæbhavati, bÃhyasyaiva hi tadà saævedyatvaæ darÓanabalÃdabhyupagamyate / pratyutÃtmana eva saævedyatvaæ na saæbhavati- nÅlÃdivittÅnÃmidaæ nÅlamidaæ pÅtamityanÃtmÃvabhÃsitvÃt ÃtmÃvabhÃsitvÃbhÃvÃt //*// ahaæpratyayastarhi j¤ÃnÃvalambano bhavatu / so 'pi kartravalambano na j¤ÃnÃvalambana ityÃtmavÃde vak«yÃma÷ / tathà grÃhyalak«aïamapi bÃhyasyaiva ki¤cide«Âavyam / anyathà nÅlÃdivittÅnÃæ svÃæÓaparyavasÃyitvasÃdhanÃrthasya tadÅyÃnumÃnasya nÅlÃdivittigataæ svÃæÓavi«ayatvaæ grÃhyaæ na syÃt, sthÃyitvÃdayaÓca tadbuddhÅnÃm // j¤ÃnÃnumeyatvasthÃpanam / tallak«aïaæ cetare«Ãmuktado«atvÃt j¤ÃnajanyaphalabhÃgitvamevÃÓriyatavyam / j¤Ãnakriyà hi sakarmikà karmabhÆter'the phalaæ janayati pÃkÃdivat, tacca phalamindriyakaj¤ÃnajanyamÃparok«yam, liÇgÃdij¤Ãnajanyaæ tu pÃrok«yamityucyate / asti hi vi«ayÃvi«ayavibhÃga÷ vi«aye«vapi parok«Ãparok«avibhÃga÷ sÃrvajanÅna÷ / na ca phalamantareïÃyaæ vibhÃga÷ saæbhavatÅti tadÃÓrÅyate / tadeva ca phalaæ kÃryabhÆtaæ kÃraïabhÆtaæ vij¤ÃnamupakalpayatÅti siddhyatyapratyak«amapi j¤Ãnam //*// athavà j¤ÃnakriyÃdvÃrako ya÷ kart­bhÆtasyÃtmana÷ karmamabhÆtasya cÃrthasya parasparaæ saæbandho vyÃpt­vyÃpyatvalak«aïa÷ sa mÃnasapratyak«Ãvagato vij¤Ãnaæ klapayati, nahyÃgantukakÃraïamantareïÃtmanor'thaæ prati vyÃpt­tvatvamutpattumarhati / tacca kÃraïaæ loke j¤ÃnaÓabdenÃbhidhÅyate / ye 'pi svaprakÃÓaæ saævidamÃti«Âhante tairapyayaæ saæbandho mÃnasapratyak«agamyo 'vaÓyamabhyupagamanÅya÷ / anyathà j¤Ãto mayà ghaÂa÷ iti j¤Ãnaj¤eyasaæbandho và na vyavahartuæ Óakyate / yanmÃtraæ hi prakÃÓitaæ tanmÃtrameva vyavahartuæ Óakyate nÃnyat //*// ihaca saævinmÃtraæ svayaæprakÃÓitaæ, artho 'pi tadvaÓÃt, j¤Ãnasaæbandhastu kena prakÃÓita÷ / so 'pi tayaiva saævidà prakÃÓata iti cet / na / tadutpattyavasthÃyÃæ saæbandhasyÃni«pannatvÃt / prakÃÓakatvameva hi saævidà vi«ayeïa saæbandho nÃnya÷, tena jÃtÃyÃæ saævidi vi«aye ca prakÃÓite ni«padyamÃna÷ saæbandho na tayà saævidà Óakyate vi«ayÅkartum, viramyavyÃpÃrÃsaæbhavÃt / nahi prathamamarthaæ prakÃÓya puna÷saæbandhaæ prakÃÓayitumarhati k«aïikatvÃt //*// atha saæbandho 'pi svayaæprakÃÓata iti manyethÃ÷, nÃtra pramÃïamasti / tasmÃnmÃnasapratyak«agamyor'thena sahÃtmana÷ saæbandho j¤Ãnaæ kalpayatÅti ramaïÅyam / asti hi ko 'pi saæbandhor'thena sahÃtmano mÃnasapratyak«agamya÷ sarvajanÅna÷ sa j¤Ãnasya kalpaka÷ / arthagato và j¤Ãnajanyo 'tiÓaya÷ kalpayati j¤Ãnam, avaÓyamaÇgÅkaraïÅyaÓcÃyamatiÓayastritayapratibhÃsavÃdibhirapi / tritayaæ pratibhÃsata iti vadatà j¤Ãnaj¤eyaj¤Ãt­«u tri«vapyanugataæ prakÃÓanapadavÃcyamavaÓyamaÇgÅkartavyam / tatra j¤Ãnatvaæ tÃvannÃnugatam- taddhi j¤Ãne eva na j¤Ãt­j¤eyayo÷ / j¤eyatvamapi j¤eya eva na j¤Ãt­j¤Ãnayo÷ / j¤Ãt­tvaæ j¤Ãnaj¤eyayo÷ //*// vyavahÃravi«ayatvaæ prakÃÓamÃnatvamitacet, na, saævidi vyavahÃrÃbhÃvÃdvina«ÂatvÃt / Óabdaprayogo vyavahÃra iti cet, na, uktado«atvÃt / tadavaÓyaæ prakÃÓanabhÃsanÃdiparyÃyo dharmaviÓe«astri«vapyanuv­tto gotvamiva govyakti«vasti / saca dharmo j¤Ãtari j¤eye ca j¤ÃnavaÓÃjj¤Ãyate, j¤Ãnasya tu svÃbhÃviko 'gnerivau«ïyaumiti svaprakÃÓaæ j¤Ãnam / itarau paraprakÃÓyÃvityÃÓrayaïÅyam / tannimittaæ ca vi«ayasya vi«ayatvam / vyavahÃrÃdÅnÃæ hi vi«ayalak«aïatvaæ prÃgeva dÆ«itam / ekadeÓinÃæ tu- vyavahÃranibandhanavi«ayatÃÇgÅkaraïe rajatavitte÷ Óaktikà vi«aya÷ syÃt, nacaivamicchanti / tadevavivÃdasiddher'thagate 'tiÓaye tenaiva j¤ÃnasyÃnumÃnaæ pÆrvoktena và mÃnasapratyak«agamyena saæbandhena saæbhavati / atikrÃntadivasagatadaÓatvÃdisaækhyÃvaccÃsatorbhÆtabhavi«yatoravidyamÃnatve 'pi dharmiïa÷ prakÃÓanadharmo jÃyata iti pramÃïabalÃdabyupagamyate / ato na pratyak«atvaæ saævido 'bhyupagantavyam / punarvij¤ÃnavÃdakhaï¬anam / na ca pratÅtibalÃdapi pratyak«atvam- arthÃÆ(?)asasamaye saævida÷ pratibhÃsa eva nÃsti, natarÃmÃparok«yam / evaæ ca sahopalambhasyaivÃbhÃvÃttanniyamo ya ukta÷ sa dÆrÃpÃsta iti pratyuktametat- sahopalambhaniyamÃdabhedo nÅlataddhitayo÷ iti / yattu paÓcÃtsmaraïasya darÓanajj¤Ãnamapi prÃganubhÆtamiti / tadapyasiddham / artha eva hi tadà smaryate, tattatsmaraïÃcca tadaivÃrthavyÃptirÃtmano manasÃvagamyate, taddhaÓÃcca tadÃrthe tÃvajj¤Ãnaæ kalpayati / tasya j¤ÃnasyendriyÃdikÃraïÃbhÃvÃtsm­titvaæ niÓcitya sm­tikÃraïabhÆtaæ pÆrvaj¤Ãnaæ tadaiva kalpayatÅti nÃsya smaraïam //*// itaÓca na nÅlÃderj¤ÃnÃtmakatvam, anumÃnÃdi«u vi«ayÃkÃrÃïÃæ parok«atvÃt, j¤Ãnasya ca sarvatra pratyak«atvÃbyupagamÃt, nahi parok«Ãparok«ayorekatvaæ saæbhavati / evamatyantÃsadrÆpatvenÃbhimatasya sthÃyitvÃde÷ sadrÆpaj¤ÃnÃtmakatvamatyantÃæsaæbhÃvyam / tathà bhÆtÃnumÃne«u bhÆtatvamavabhÃsate / na ca vartamÃnasya j¤Ãnasya bhÆtatvamÃtmà saæbhavati //*// bhinnatve 'pi grÃhakÃdgrÃhyasya j¤ÃnamevÃtÅtamuttarasya grÃhyaæ nÃrtha iti cet, na, pramÃïÃbhÃvÃt / atra cÃtÅtaæ tredhà vikalpya atÅtaæ yacca vij¤ÃnamityÃdinà dÆ«aïamityuktam / uttaramapi tredhaiva vikalpya dvyÃkÃraklapanÃyÃæ ca ityÃdinà dÆ«aïamityuktamiti vivecanÅyam / tasmÃdidamapi vaibhëikamatamayuktameva / tasmÃd bÃhyÃrthÃkÃra eva nÅlÃdirna j¤ÃnÃkÃra÷ //*// kathaæ tarhi svapne, tatrÃpi bÃhyameva deÓakÃlÃntaragatamad­«ÂodbodhitasaæskÃravaÓÃtsmaryamÃïaæ nidrÃ- dÆ«itamanaskatayà bhrÃntyà saænihitadeÓakÃlamiva manyate / vispa«Âaæ caitadanantaradivasÃnubhÆtasya svapne vartamÃnavabhÃsadarÓanÃt, anyatrÃpi svapne tathÃÇgÅkartuæ yuktam / ÓiraÓchedo 'pyanyatrÃvagata÷ svasaæbandhitayà do«avaÓÃdavagamyate / sarvatra saæsargamÃtramasadevÃvabhÃsate / saæsargiïastu santa eva / seyaæ viparÅtakhyÃtirucyate mÅmÃæsakai÷ / asatkhyÃtivÃdinasyaiva ÓuktikÃÓakalasyÃnÃtmabhÆtaivÃtmatayÃvagamyate / tathà vandhyÃsutÃdi«vapi vidyamÃna eva sutaÓabdÃrtho vandhyÃnvitatayà tatpadasaænidhido«Ãdavagamyate // svÅyaviparÅtakhyÃtimatopanyÃsa÷ / yattu kaiÓcidevamÃdi«u tadÃkÃrÃvabhÃsamapahnutya bhrÃntirityuktaæ, tatsaævidvirodhÃdevopek«aïÅyam / ko hi nÃmÃÇgulinipŬitad­«ÂiÓcandradvitvaæ na prakÃÓata iti brÆyÃt / ki¤caikaæ evÃyaæ candro na dvÃvivekaæ candrasya vispa«ÂamanusaædadhÃnasya cak«u«Ã dvitvabhramo jÃyamÃna÷ kathaæ vivekÃgrahaïanimitta÷ syÃt / evamavagatadikkasya digbhramo nÃgrahanimitta÷ saæbhavati //*// kathaæ punardvitvasyÃvagama÷, na smaraïam / taddhetvabhÃvÃt, na grahaïam, aprÃptasya cak«u«Ã grahaïasaæbhavÃt / ucyate- deÓadvayaæ netreïa prÃptaæ candraÓca, tayoÓca saæsargo do«avaÓÃdavagamyate, deÓadvaye candraæpratÅtyadeÓagataæ dvitvaæ do«avaÓÃccandre 'dhyavasyati / tathà pittavartipÅtatvaæ ÓaÇkhasvarÆpaæ ca cak«u«Ã g­hïando«avaÓÃtsaæbandhaæ budhyata ityavagantavyam //*// ki¤ca yadi samyagrajatabodhe tÃdÃtmyavabhÃsate na Óuktirajatavedane tato 'vabhÃsyabhedÃdavabhÃsasya vailak«aïyaæ prÃgeva bÃdhakÃdanusaædhÃtuæ ÓaknuyÃt / vailak«aïyavagamÃcca na pravarteta / ki¤ca yadi rajatÃrthÅ ÓukterupÃdÃnaæ kÃryatayÃvagacchet, tato 'kÃryasya kÃryatayà bhÃnÃgadviparÅtakhyÃtyÃpatti÷ / atha nÃvagacchet, na pravarteta- tatkÃryÃvagamÃdhÅnatvÃtprav­tte÷ //*// atha kÃryatvÃnavagame 'pi tatkÃryÃvagatisÃd­ÓyÃtprav­tti÷, tatastatkÃryÃvagatisÃd­ÓyamapyastÅti niv­ttirapi syÃt sÃd­ÓyayoraviÓe«Ãt / nacÃsati kÃraïe kÃraïasad­Óaæ tatkÃryaæ sÃdhayitumarhati- mÃsÅ«adhacchuktikÃrajatakÃryamÃbharaïam //*// nanu vrÅhikÃryamapÆrvaæ nÅvÃra÷ sÃdhayanti / naivam / vrÅhyaæÓà eva tatra kÃryaæ kurvanti, teca vikalÃ÷ santo 'pyaÓaktyavasthÃyÃæ tatsÃdhanatvena yathÃÓaktiprayogavidhÃnÃdavagatà iti nÃkÃraïÃttatsad­ÓÃtkÃryotpatti÷ //*// atha tvakÃryÃnavagatireva prav­tte÷ kÃraïaæ, tato bÃhyà api vedÃrthe pravarteran akÃryatvÃnavagamÃt / atha tvakÃryameva te 'vagaccheyu÷, tata÷ kÃryasyÃkÃryatayÃvagamÃdviparÅtakhyÃtirityÃstÃæ tÃvat / tasmÃtsvapnÃdi«vapi bÃhyasyaivÃnyathÃbhÆtasyaivÃnyathÃvabhÃsÃtsiddhaæ sarvatra bÃhyÃlambanatvam / yogÃcÃramatakhaï¬anam / 59 / atha svapnapratyayatvÃtstambhÃdivij¤ÃnamanyathÃbhÆtamityanumÅyate, tadasat, tathÃsati pratyayatvÃviÓe«ÃttvadÅyamapyanumÃnaæ mithyà syÃt / mithyÃtvagrÃhiïo 'numÃnasyÃmithyÃtve và tatraiva hetorvyabhicÃra÷ / tasmÃtsÆktaæ yasya ca du«Âaæ karaïaæ yatra ca mithyeti pratyaya÷ sa evÃsamÅcÅna÷ pratyayo nÃnya÷ ÓÃbhà iti / tasmÃdavyabhicÃrÃtpratyak«aæ na parÅk«itavyam / iti ÓÆnyavÃda÷ // anumÃnapariccheda÷ / pratyak«asya satsaæprayogajanyatvalak«aïena lokasiddhenÃvyabhicÃramuktvÃ, idÃnÅmanumÃnÃderavyabhicÃrÃrthe lokasiddhameva lak«aïamÃha- anumÃnaæ j¤ÃtasaæbandhasyaikadeÓadarÓanÅdekadeÓÃntare 'saænik­«Âerthe buddhi÷ Óà bhà / yasya yÃd­Óasya yena yÃd­Óena saha sÃk«Ãdvà praïìyà và yÃd­Óa÷ saæbandha÷ saæyoga÷ samavÃya ekÃrthasamavÃya÷ kÃryakÃraïatvamanyo và d­«ÂÃntadharmi«u niyato j¤Ãtastaæ tÃd­Óaæ sÃdhyadharmi«u d­«ÂavatastasmiæstÃd­Óe tÃd­Óasaæbandhasaæbana adhini prabalena pramÃïena tÃdrÆpyatadviparyayÃbhyÃmaparicchinne yà buddhi÷ sÃnumÃnam / yathà dhÆmasyÃnuparatordhvagamanasyÃgnisÃhityaæ mahÃnasÃdi«u niyatamupalabdhavata÷ parvate taddarÓanÃdagnij¤Ãnam //*// anumÃne prÃbhÃkaramatam / nanu niyamÃvadhÃraïÃdhÅnatve kathaæ tÃdrÆpyeïÃparicchinne prav­tti÷, Åd­Óo hi niyama÷- yatra yatra dhÃmastatratatrÃgni÷, yadyadrasavattattadrÆpavaditi / eva¤cedyÃvaddhÆmamagnisadbhÃvo 'vagata eveti nÃparicchinnavi«ayatvamanumÃnasya saæbhavatÅti / ata eva codyÃdbibhyata÷ kecidasaænik­«Âagrahaïaæ smaraïÃbhimÃnanirÃsÃrthaæ vyÃcak«ate g­hÅtagrÃhitvamevÃnumÃnasya svÅkurvÃïa÷ / tathÃpi nÃprÃmÃïyam / nahyagrahÅtagrahaïaæ pramÃïalak«aïam / anubhÆtirhi tallak«aïam / anumÃnaæ ca g­hÅtagrÃhitve 'pi pratyutpannaliÇgakÃraïajanyatvena saæskÃramÃtrajanyatvÃbhÃvÃdanubhÆtireveti yuktamasya prÃmÃïyam //*// atha sm­tipramo«a÷ kasmÃnnÃÓrÅyate, pratyutpannakÃraïasadbhÃvÃt, saæskÃratiriktakÃraïasadbhÃvena hi idaæ rajatam, ityatrÃnubhavarÆpasyÃpi rajataj¤Ãnasya balÃtsm­titvamÃÓritya pramo«o 'ÇgÅk­ta÷ / atratu liÇgasyÃnubhavakÃraïasya sadbhÃlÃdayuktaæ pratÅtisiddhasyÃnubhavarÆpasyÃpahnavena sm­tipramo«ÃÇgÅkaraïamiti / so 'yame«ÃmakÃraïakastrÃsa÷ / tathÃhi- yadi yÃvadvyÃpyavyÃpakasadbhÃvo 'vagata÷ syÃttato g­hÅtagrÃhitvamÃÓaÇkyetÃpi, natvevamasti, mahÃnasÃdi«veva hi d­«ÂÃntadharmi«u prÃganumÃnÃddhÆmasyÃgnisÃhityamavagataæ na sarvatra, pramÃïasaæbhavÃt / yathÃcÃsaæbhavastathà nyÃyaratnamÃlÃyÃmeva prapa¤citam //*// d­«ÂÃntadharmi«veva bahuÓo 'gnisÃhityamupalabdhavato 'nagnau ca kvacidapi prayatnenÃnvi«yamÃïe dhÆmad­«Âavata÷ sÃdhyadharmi«vagnimattÃj¤Ãnamutpadyate / Ãha ca- sÃhitye mitadeÓatvÃtprasiddhe vahnidhÆmayo÷ // vyatirekasya cÃd­«Âergamakatvaæ prakalpyate iti / mamatvad­«ÂimÃtreïa gamaka÷ sahÃcÃriïa÷ ithi ca / tataÓcÃnumitsatà na sarve«Ãæ dhÆmavatÃmagnimattÃvagantavyà / nÃpi sarvatrÃnagnau dhÆmasyÃbhÃva÷ / bhÆyo 'gnisÃhityaæ vyabhicÃrÃdarÓanamityetÃvadevÃnumÃnÃrthibhirabhyarthanÅyaæ nÃdhikaæ ki¤cit / yattvidaæ yatra yatra dhÆmastatratatrÃgniriti j¤Ãnaæ tadanumÃnameveti tatraivoktam // g­hÅtagrÃhitvakhaï¬anam / nanvevamapyanenaiva sÃmÃnyÃnumÃnena sarvadhÆmavatÃmagnimattÃvagateti yatpuna÷ parvatÃdideÓaviÓe«e«u dhÆmadarÓanÃdagnyanumÃnaæ tasya g­hÅtagrÃhitvaæ tadavasthameva syÃt / maivam / sÃmÃnyaviÓe«abhedÃt / sÃmÃnyena hi dhÆmavatÃmagnimattÃvagatÃ, parvatÃdestu deÓaviÓe«asya svarÆpamapi prÃgamavagataæ, natarÃmagnimattvam / yastvavagatameveti manyate, tena parvatasvarÆpameva tÃvadaprÃptaæ parvatasamÅpasthai÷ kena pramÃïenÃvagatamiti vaktavyam, napratyak«eïa, nÃnyena pramÃïena / nacÃnavagataparvatastasyÃgnimattÃmavadhÃrayitumalam / yadi cedÃnÅntanaæ parvatasyÃgnimattvaæ prÃgevÃvagataæ syÃt tato 'gnyarthÅ vinaiva dhÆmadarÓanenÃgnaye parvatamÃrohet / nahyagnyarthino 'vagategnau dhÆmadarÓanenÃrtha÷ kaÓcit //*// ki¤ca dhÆnopalak«itasya parvatÃdideÓaviÓe«asyÃgnisaæbandho 'vagata iti vadatà dhÆmasaæbandho 'pyavagata iti vaktavyam / nahyaj¤Ãtasaæbandhamupalak«yamupalak«ayituæ k«aïam //*// atha deÓamÃtrasya dhÆmenopalak«aïaæ na deÓaviÓe«asya, tato 'gnimattvamapi tanmÃtrasyÃvagataæ na deÓaviÓe«asya, ato liÇgaliÇginoraviÓe«Ãt liÇgasyaiva deÓakÃlÃtireko na liÇgina÷ iti pralÃpamÃtram / api ca yatrÃgnÅndhanasaæyogastatra dhÆma ityanena dhÆmo 'pyavagata eveti na ki¤cidapyavagantavyamavaÓi«yate dhÆmaj¤Ãnenetyalaæ bÃlajalpitena //*// yadi cÃvagatamevÃnumÃnenÃvagamyate tata÷ smaraïameva pramu«itatadbhÃvamanumÃnaj¤Ãnaæ syÃt / naca pratyutpannakÃraïajatvÃdasm­titvam, saæskÃraÓcodbodhita÷ sm­tiæ janayatÅtyavivÃdam, sm­teÓca pramo«a÷ ÓuktikÃrajatÃdivedane«u kÊpta eva / tadevaæ kÊptenaiva mÃrgeïa dhÆmÃdagnij¤Ãnotpattau konÃmÃkÊptam liÇgasya liÇgaj¤Ãnahetutvaæ kalpayet / klapanÃyÃæ và ÓuktÃvapi rajatavedanasyÃnubhavarÆpatvÃttadupapattaye do«asyaivÃnubhavahetutvaæ kalpanÅyam / nanvagniviÓe«asyÃg­hÅtasaæbandhasyaimananumeyatvÃtsÃmÃnyamevÃnumeyaæ tacca prÃgavagatameveti kathamag­hÅtagrÃhitvam / yathÃhu÷- viÓe«e 'nugamÃbhÃva÷ sÃmÃnye siddhasÃdhyatà / anumÃbhaÇgapaÇke 'sminnimagnà vÃdidantina÷ iti / nai«a do«a÷ / avagatasyÃpi sÃmÃnyasya deÓÃntarakÃlÃntarasaæbandhasyÃg­hÅtasyagrahaïÃdupapannaæ prameyatvam //*// ida¤cÃparamekadeÓinà vaktavyaæ- kena pramÃïena dhÆmadarÓanasyÃgnij¤Ãnahetutvamavagamyata iti / tadÃnantaryÃditicet / na / tasya saæskÃradvÃreïÃpyupapatte÷ / anubhavarÆpatvamanupapannamiticet / na / smaraïasyÃpi tatparÃmarÓapramo«eïÃnubhavÃbhimÃnopapatte÷ / vastuto 'nubhavatvaæ tvasiddhameva pramÃïÃbhÃvÃt / nahyagnij¤ÃnasyÃnubhavatve pratyak«amanyadvà pramÃïamasti / asti tu sm­tipramo«atve //*// atha sm­tipramo«asyÃpyabÃdhadarÓanÃt / maïiprabhÃdarÓino maïibuddhistÃvadatsm­tipramo«a eva, anyathà viparÅtakhyÃtiprasaÇgÃt / atha ca prav­ttasya maïilÃbhÃnna bÃdhakamasti, tasmÃtsm­tirevÃnumÃnamityapramÃïyÃpatti÷ //*// kathaæ ca g­hÅtagrÃhitvamanumÃsya, atyantÃparid­«Âe deÓe kÃle cÃgniranumÅyate sa kena pramÃïena prÃgavagata÷ / na pratyak«eïa / tasya vidyamÃnopalambhanatvÃt / nacÃnyena kenacit / ki¤cÃgnidhÆmayormitha÷ saæbandho deÓakÃlÃnavacchinna÷ pratyak«eïÃvagata ityetÃvadeva bhavÃnbravÅti, nacaitÃvatà deÓÃntarakÃlÃntarasaæbandho 'gneravagato bhavati, tasmÃdag­hÅtagrÃhyevÃnumÃnam //*// kimatrÃg­hÅtam, agnisÃmÃnyaæ tÃvadg­hÅtameva, parvato 'pi pratyak«eïÃvagata÷, agniviÓi«Âastu parvato na kenÃpyavagata iti so 'numeyo bhavi«yati / tatra ca prÃptÃprÃptavivekena saæbandhamÃtraæ prameyamavaÓi«yate / yathà dadhnà juhotÅti viÓi«Âavi«ayo 'pi vidhirviÓe«aïaparo bhavati tathehÃpi, viÓi«Âavi«ayamevÃnumÃnam, viÓe«aïaviÓe«yayostu prÃptatvÃt yajuryuktaæ rathamadhvaryave dadÃtÅtivatsaæbandhavi«ayaæ bhavatÅti / anumÃnÃvayavanirÆpaïam / yastu pratipannamarthaæ paramanumÃnena pratipÃdayi«ati tena sÃdhanaæ prayoktavyam / yena vÃkyena yasyÃnumÃnabuddhirutpadyate / - tacca keciddvayamanye vayaæ trayam / udÃharaïaparyantaæ yadvodÃharaïÃdikam //*// ak«apÃdÅyastÃvat- pratij¤ÃhetÆdÃharaïopanayananigamanai÷ pa¤cÃvayavaæ sÃdhanaæ manyante / anitya÷ Óabda iti pratij¤Ã, k­takatvÃditi hetu÷ yatk­takaæ tadanityaæ d­«Âaæ yathà ghaÂÃdÅtyujÃharaïam, k­takaÓca Óabda ityupanaya÷, tasmÃdanitya iti nigamanam //*// ayaæ tvativistaro gatÃrthakha iti manvÃna÷ saugatà dvyÃyavamudÃharaïopanayÃtmakaæ manyante / smaryamÃïaniyamaæ hi liÇgaæ sÃdhyadharmiïyanusaædhÃnasya svayameva liÇgabuddhirutpadyate / tena yatk­takaæ tadanityamiti k­takatvasyÃnityatvena vyÃptiniyamaæ smÃrayitvà k­takaÓca Óabda ityupanayamÃtre k­te ÓabdasyÃnityatvamavagamyata eveti k­tamavayavÃntarai÷ //*// evaæ tvatyantasÃkÃÇk«ameva vÃkyaæ kleÓagamyÃrthaæ bhavatÅti tryavayavameva yuktam- anitya÷ Óabda÷ k­takatvÃt yatk­takaæ tadanityaæ yathà ghaÂÃdÅtyevamudÃharaïÃntaæ sÃdhanaæ sarvatra vÃrtikakÃra÷ prayuÇkte / athavà yatk­takaæ tadanityaæ yathà ghaÂÃdi, k­takaÓca ÓabdastasmÃdinitya÷- ityudÃharaïaprabh­ti prayoktavyam / evamapyanyÆnÃdhikameva sÃdhanam / tathà ca yatkarma tatphalavat homo 'pi karma tenÃpi tatphalavatà bhavitavyamityeva sarvatra bhëyakÃra÷ prayuÇkte / pratij¤Ãdo«Ã÷ pratyak«avirodhÃdayo 'prasiddhaviÓe«aïatvÃdayaÓca vÃrtike prapa¤citÃ÷ / hetvÃbhÃsanirÆpaïam / asiddhi÷, anaikÃntikatvaæ, bÃdhakatvaæ, ceti trayo hetudo«Ã÷ pa¤cadhÃ- buddho dharmÃdharmavedÅ sarvaj¤atvÃditi svarÆpÃsiddhi÷, nahi sarvaj¤atvasvarÆpaæ kvacidasti? / vahniradÃhaka÷ ÓÅtatvÃditi saæbandhÃsiddhi÷, Óaityasya vahnisaæbandhÃbhÃvÃt2 //*// nanvevaæ samudrav­ddhau candrodayasya hetutvaæ na syÃt, udayasya samudrasaæbandhÃbhÃvÃt, ekakÃlasaæbandhÃdubhayorado«a÷ / yadà tarhi candrasya nabhomadhye sthitiæ d­«Âvà pa¤cadaÓanìikÃtikrÃntà samudrav­ddhiranumÅyate tadà kathaæ, tatrÃpi paramparÃsaæbandhÃdubhayorado«a÷ / nahi sÃk«Ãtsaæbandha eva sarvatrÃÓrÅyate, yaddhi yena sÃk«Ãtpraïìyà và kenÃpi saæbandhena niyataæ tattasya tathaivÃnumÃpakaæ bhavatÅti darÓitamevaitat / tena yÃd­Óa÷ saæbandho hetorvÃdinà darÓitastadasiddhau do«o bhavati nÃnyathà / goÓabda÷ sÃsnÃdimadvacano goÓabdatvÃditi vyatirekÃsiddhi÷ / nahi dharmivyatirekeïa goÓabdatvaæ nÃma ki¤cidasti3 / nityamÃkÃÓamanavayavadravyÃditi vyaptyasiddhi÷ mÆrtatvasyÃkÃÓe vyaptyabhÃvÃditi5 //*// anaikantikatvaæ dvividham- savyabhicÃraæ sapratisÃdhanaæ ca / nitya÷ Óabdo mÆrtatvÃditi karmÃdi«vanitye«vapyamÆrtatvasya saæbhavÃdvyabhicÃryamÆrtatvam / apratyak«o vÃyurdravyatve satyarÆpatvÃt pratyak«o vÃyurmahattve sati sparÓavattvÃditi saæpratisÃdhanatvÃdubhayamapyanirïÃyakaæ saædhayahetu÷, ag­hyamÃïabalÃbalatvÃdubhayo÷ //*// kaÓcittvÃha- na viruddhÃrthaæ hetudvayaæ tulyabalamekatra saæbhavati, tadbhÃve vastuni nityaæsaÓayÃpatte÷ / dravyatve satyarÆpatvasyÃparok«ÃvabhÃsÅvirodhÃdapratyak«atvamanumÃpayitumasÃmathryÃddaurbalyam / spÃrÓanÃnumÃnaæ tvaviruddhaæ balavaditi na dvayostulyabalavattvaæ, ato nÃsti sapratisÃdhano heturiti / sa vaktavya÷- savyabhÃcÃro 'pi tarhi na saæÓayahetu÷ syÃnnityasaæÓayÃpattiprasaÇgÃdeva //*// satyapi tasya saæÓayahetutve pramÃïÃntareïa nirïayasaæbhavÃnna nityasaæÓayÃpattiriti cet, tarhÅhÃpi pramÃïÃntareïa nirïayasaæbhavÃdado«a÷ / tathÃsati yatpramÃïÃntaraviruddhaæ tasya durbalatvÃditarasya balÅyastvÃdatulyabalatvamitacet, kena coktamubhayaæ tulyabalamiti, kintvag­hyamÃïabalÃbalatvamÃtram //*// tathÃhi- ya÷ sthÃïutvaæ puru«atvaæ và nÃvadhÃrayati tasyordhvatvaæ saæÓayaheturbhavati, nirïÅte tvanyatarasminrÆpe saæÓayo nivartate / tathà yo vÃyoraparok«ÃvabhÃsaæ nÃvadhÃritavÃn tasya p­thivyÃdi«u pratyak«atvavyÃptaæ sparÓavattvaæ vyomÃdi«u cÃpratyak«atvavyÃptamarupatvaæ vÃyÃvupalabhamÃnasya bhavatyeva saæÓaya÷ / satu pramÃïÃntareïa nirïaye sati nivartata ityÃstÃæ tÃvat / tasmÃtsapratisÃdhanamapi savyabhicÃravatsaæÓayahetu÷ / tathà ca bhëyakÃra÷ yatkarma tatphalavat homo 'pi karma tenÃpi phalavatà bhavitavyamityasya- uparate karmaïi dravyÃïÃæ tatsaæyogÃnÃæ ca dravyÃntaraæ phalaæ d­«Âamiti dravyamapi phalavatsyÃt iti pratisÃdhanaæ bruvansapratisÃdhanatvamapi dÆ«aïamiti darÓayati, tasmÃtso 'pi saæÓayahetu÷ //*// asÃdharaïaæ tu gandhavatvaæ p­thivyÃæ d­«Âaæ na kvacidapi buddhimÃdadhÃtÅti na saæÓayahetu÷ / sÃdhÃraïaæ hi dvayo÷ sÃdhyatadabhÃvayord­«ÂatvÃdubhayatrÃpyanavasthayà buddhimÃdadhatsaæÓayaheturiti yuktam / tathà viruddhÃrthavyÃptamapi hetudvayamekatra d­ÓyamÃnaæ svavyÃpakamekasmindharmiïyupasaæharadekasya viruddhobhayarÆpadharmatvÃsaæbhavÃtsaæÓayaæ janayati / nacaivaæ bhÃvo 'sÃdhÃraïasya saæbhavatÅti nÃyaæ saæÓayahetu÷ //*// tathà bÃdhako nÃma hetvÃbhÃso yo viruddha iti tÃrkikairabhidhÅyate / saca «a¬vidhi iti kecit, dharmadharmyubhaye«Ãæ svarÆpasya viÓe«asya ca bÃdhÃt / catudhati kecit / ubhayabÃdhasya dharmadharmibÃdhÃntargatatvÃt / ekadhetyapare- sarvadhà samÅhitadharmaviparyayasÃdhanatvÃt, idameva ca yuktam, avÃntarabhedasyÃnupayogÃt / yadyavaÓyamavÃntarabhedo vaktavyastarhi dvaividhyameva vaktavyam- dharmasvarÆpabÃdhanaæ ceti / nahi dharmitadviÓe«abÃdhakatvaæ nÃma hetordÆ«aïaæ saæbhavatÅti svayameva vÃrtikakÃreïa- dharmisvarÆpabÃdhena viruddho yo 'bhidhÅyata ityÃdinà darÓitam //*// tathà hi dravyÃtirikta÷ samÃvÃya iha pratyayahetutvÃtsaæyogavaditi atreha pratyayahetutvasamavÃyatvena bhedena ca vyÃptaæ saæyoge d­«Âam, samavÃyasyÃsamavÃyatvaæ bhedaæ cÃpÃdayat samavÃyadharmisvarÆpaæ tadviÓe«aïaæ caikatvaæ bÃdhata ityudÃh­tam / tadayuktam / iha pratyayahetutvaæ hi samavÃye dharmiïi d­«Âaæ na vÃ, yadyad­«Âaæ tato 'siddhatvÃnna kasyacidapi sÃdhakaæ bÃdhakaæ và bhavati, yadi d­«Âaæ tatkathaæ tatraiva d­ÓyamÃnaæ tasyaiva bÃdhanaæ kuryÃt, virodhe hi sati bÃdheta, nacataddharmatayà d­ÓyamÃnasya katha¤cidapi tena virodha÷ saæbhavati // samavÃyatvabÃdhe praÓna÷ / nanu samavÃyatvaæ bÃdhata ityuktam / yadi samavÃyatvaæ nÃma samavÃyadharmiïo 'tiriktaæ tadbÃdhe 'pi na dharmisvarÆpaæ bÃdhitaæ syÃt / atha dharmyeva tanna tasya bÃdhakaæ saæbhavatÅtyuktam / tasmÃnna dharmisvarÆpabÃdhanaæ nÃma hetudo«a÷ kvacitsaæbhavati bÃdho natvetaddÆ«aïam / yadi khalviha pratyayahetutvaæ samavÃyasyaikatvaæ virundhyÃt tato dravyÃtirekaæ sÃdhayata÷ kiæ hÅyate / na hi dravyÃtirekasÃdhanak­tamekatvasÃdhanaæ, yatastasya dÆ«aïatvena saæbhÃvyeta / tasmÃddharmasvarÆpasya tadviÓe«asya ca bÃdhanÃddvividhameva bÃdhakam / tatra nitya÷ Óabda÷ k­takatvÃditi k­takatvamanityatvena vyÃptatvÃnnityasvarÆpameva bÃdhate //*// yastu- svarÆpameva ÓabdÃnÃmabhidheyaæ nÃrthÃntaramityetamarthaæ pratipipÃdayi«ustatsiddhyarthamevaæ prayuÇkte- ag­hÅtasaæbandhÃvastho 'pi Óabda÷ svÃbhidheyamarthaæ pratipÃdayati vibhaktimattvÃt g­hÅtasaæbandhavaditi, tasya dharmaviÓe«aviparyayasÃdhano hetu÷, paÓcÃddhi saæbandhagrahaïÃdasvarÆpapratipÃdanaæ d­«Âamiti tadvadeva prÃgasvarÆpÃrthatvaæ tenÃva hetunà prasajyeta, svarÆpapratipÃdane ca bÃdhiter'thapratipÃdanamapi taddharmasvarÆpaæ bÃdhitameva / nahi prÃk saæbandhagrahÃdarthÃntarapratipatti÷ Óakyate vaktuæ pratÅtivirodhÃdeva //*// sarvatra yo heturyÃd­gviÓe«aviÓe«Âena sÃdhyena d­«ÂÃntadharmi«u niyata÷ sa tÃd­gviÓe«aviÓi«Âasya sÃdhyasya dharmiïi pramÃïÃntaravirodhÃtsÃdhanÃsamabhavena viparÅtaæ viÓe«aæ niyamabalÃtsvayameva bÃdhamÃno nirviÓe«asya ca sÃdhyasyÃsaæbhavÃtsÃdhyameva na sÃdhayati / yathà ÓarÅricetanakart­katvena ghaÂÃdi«u vyÃptamutpattimattvaæ dehÃÇkurÃdÅnÃæ cetanakart­katvasÃdhanÃyocyamÃnaæ ÓarÅriïaÓcetanasyÃnupalabdhivirodhena sÃdhayitumaÓakyatvÃdaÓarÅrasya tenaiva hetunà ghaÂÃdivannivÃraïÃdvidhÃdvayaÓÆnyasya cetanasyÃsaæbhavÃccetanakart­katvamevÃÇkurÃdÅnÃæ na sÃdhayati / tena dharmaviÓe«avirodho heto÷ sÃdhyasiddhimeva niruïaddhÅti bhavati dÆ«aïam / dharmiviÓe«avirodhastu sÃdhyÃvirodhitvÃnna dÆ«aïaæ, pratyuta siddhÃntÃntaradÆ«aïatvÃtprativÃdina eva nigrahasthÃnatvÃddÆ«aïaæ tadbhavati na vÃdina÷ //*// yastu d­«ÂÃntaparid­«ÂasÃdhyaviÓe«avirodhasaæbhave 'pi tadrahitaæ sÃdhyamÃtraæ hetu÷ sÃdhayatyeva, tacca viÓe«ÃntaramÃk«ipya siddhyatÅti vadati, tasya- u«ïÃgniniyatast­ïÃdivikÃro hime d­ÓyamÃna÷ Óaityapratyak«avirodhÃdau«ïyasaæbhave 'pyanu«ïamevÃgniæ sÃdhayet, tasmÃddharmiviÓe«aviparyayasÃdhanatvaæ hetoradÆ«aïameva / anumÃne d­«ÂÃntanirÆpaïam / udÃharaïaæ dvividham- sÃdharmyodÃharaïaæ, vaidharmyodÃharaïaæ ca / sÃdharmyaæ- liÇgamuddiÓya liÇgena upÃdÃnam- yo yo dhÅmavÃn mahÃnasÃdi÷ sa sarvo 'gnimÃn d­«Âa iti, samyagukte ca sÃdharmyena na vaidharmyaæ vaktavyaæ gatÃrthatvÃt / yadà vaktavyamÃpatati tadà liÇgyabhÃvamuddiÓya liÇgÃbhÃvopÃdÃnam- yatrÃgnirnÃsti tatra dhÆmo 'pi nÃsti yathà toyÃdi«viti / yata bhÃvena bhÃva÷ sÃdhyate tatraiva vidhirÆpaæ sÃdharmyaæ tatprati«edharÆpaæ ca vaidharmyam / yatra tu medhÃbhÃvÃdinà v­«ÂyÃdyabhÃva÷ sÃdhyate tatra sÃdharmyameva prati«edharÆpaæ yathÃ- yadà yatra meghotpattirnÃsti tadà tatra v­«ÂirnÃstÅti / vaidharmye tu vidhirÆpam- yatra v­«Âirasti tatra meghotpattirastÅti / tena yadbhik«uïoktaæ- prasajyaprati«edhÃtmakameva iti tadanÃdaraïÅyam //*// sÃdharmyÃbhÃsÃÓca sÃdhyavikalatvÃdaya÷, vaidharmyÃbhÃsÃÓca sÃdhyÃbhÃvavaikalyÃdayo vÃrtika eva dra«yavyà iti // anumÃne prÃbhÃkarÃnuvÃda÷ // tattu dvividhamiti d­«Âasvalak«aïavi«ayamevÃnumÃnamiti manvÃnÃnnirÃkartumad­«Âasvalak«aïavi«ayamapyanumÃnaæ kriyÃdivi«ayamastÅti darÓayituæ dvaividhyÃbhidhÃnam / nahi kriyà svalak«aïaæ pratyak«eïa kadÃcidg­hyate pÆrvottaradeÓasaæyogavibhÃgamÃtrasya pratyak«eïa grahaïam, yÃbhyÃmevÃgantukÃbhyÃmÃgantukaæ kÃraïamanumÅyate, tacca kriyetyucyate //*// nanu dravyameva kÃraïaæ syÃt, na / tasya prÃgapi sadbhÃvÃt / nanu k«aïÃntare 'nyaddravyaæ sarvasaæskÃrÃïÃæ k«aïikatvÃt, sÃd­ÓyÃttu pratyabhij¤Ãnam / tadyadà samÃnadeÓe pÆrvapÆrvamuttarottaramÃrabhate tadà ti«ÂhatÅti lak«yate / yadà tvanantaradeÓe pÆrvapÆrvamuttarottaramarabhate tadà gacchatÅti lak«yate / dÅpagamanavacchÃyÃgamanavacca sad­ÓÃparÃparak«aïÃnÃmuttarottaradeÓaprÃrabdhÃnÃæ gamanÃbhÃsanimittatvÃtk­taæ kriyayà / ki¤cÃnutpannasya k«aïasya kriyÃÓrayatvÃyogÃt, utpannasya ca vinÃÓagrastatvÃtkathaæ kriyÃrambhakatvam / yathÃhu÷- k«aïikÃ÷ sarvasaæskÃrà asthirÃïÃæ kuta÷ kriyà iti / tadidaæ ÓabdÃdhikaraïe nirÃkari«yÃma÷ / tata÷ sthiratve sati tanmÃtreïÃnupapatte÷ kriyÃnumÃnaæ yuktamiti / na yuktam / kÃryaæ hi kÃraïamÃtramapek«ate tacceha d­«ÂamevÃsti / prayatnaviÓe«Ãnantaraæ hi ÓarÅre deÓasaæyogavibhÃgÃkhyaæ phalamutpadyamÃnamupalabhyate tata÷ sa eva nimittam / tadvadÃtmaÓarÅrasaæyogaÓcÃsamavÃyiÓarÅraæ ca samavÃyÅti kimatrÃd­«ÂakÃraïÃnumÃnena // paramukhena prÃbhÃkarakhaï¬anam / nanvasamavÃyikÃraïabhÆtasya saæyogasya svÃÓraye svÃÓrayasamavete và kÃryaæ nÃnyatra, tantusaæyogÃnÃmiva svÃÓraye«u tantu«u paÂa÷, tantuturÅsaæyogasya và paÂaturÅyasaæyoga÷ / prayatnavadÃtmasaæyogastvanevaævidhe vyomni kathaæ saæyogamÃrabhate / ata÷ kÃraïÃntaraæ kalpanÅyamiticet / na / tantusaæyogÃnnodanÃkhyÃdyugapadeva paÂasya bahutantuvyÃpitatvÃt, saæyogÃnÃæ ca dvayordvayoreva v­tte÷ / ki¤ca ÓarajyÃsaæyogÃnnodanÃkhyÃdyugapadeva Óare ÓarÃvayave«u ca sarve«vantarbahirvirti«u bahÆnikarmÃïyutpadyate, tatra ye«ÃmavayavÃnÃæ jyosaæyogo nÃsti te«vÃÓraye«u svÃÓrayÃsamavete«u ca jyÃsaæyoga÷ karmÃrabhata iti vyabhicÃra÷ / nahi te saæyogÃÓrayÅbhÆte Óare samavetÃ÷ Óarasyaiva te«u samavÃyÃt //*// kiæ ca prayatnavagÃtmasaæyogÃnantaraæ yugapadeva haste prayatnavadÃtmasaæyukte tatsaæyuktecÃÇgade 'aÇgulÅyake ca tallagne maïau ca karmotpadyate, athaivamÃdi«u na codanÃt na prayatnavadÃtmasaæyogÃcca tadanantare / tathÃtmasaæyogÃddhaste, tatsaæyogÃdaÇgade, tatsaæyogÃnmaïÃvapÅti / evaæ tarhyatrÃpi Óakyate vaktum / prayatnavadÃtmasaæyuktaÓarÅrÃkÃÓasaæyogÃccharÅrÃkÃÓadeÓavibhÃgastatsaæyogÃcca tadanantaradeÓasaæyoga iti d­«Âenaiva saæyogena saæyogavibhÃgasiddherna karmakalpanÃvakalpate //*// ki¤ca na saæyogasyaivÃyaæ dharma÷, sarvÃïyevÃsamavÃyikÃraïÃni svÃÓraye svÃÓrayamavete và kÃryamÃrabhate nÃnyatra / tataÓca karmÃpyasamavÃyikÃraïatvenÃnumÅyamÃnaæ viyati vihaÇgame cobhayatrÃnumÅyeta / na hi vihagakarmaïà viyati kÃryaæ saæbhavati, tataÓca viyatyapi calatÅti buddhi÷ syÃt, ato nÃnumeyaæ karma / kimidÃnÅæ nÃstyeva kriyÃtatvam / asti pratyak«ÃvagamÃt //*// nanu saæyogavibhÃgÃgiriktaæ na ki¤cidatra / d­Óyate hi sarpati sarpe bhÆme÷ sarpasya ca dvayormitha÷ saæyogavibhÃgÃviÓe«e 'pi sarpameva calatÅti buddhirÃlambatela na bhÆmim / ato 'syà buddherÃlambanamasti sarpe calanaæ nÃma tatvam / tadbhÃvÃbhÃvÃbhyÃæ sarpabhÆmyoÓcalatÅti buddherbhÃvÃvityaÇgÅkÃryam / naceyamÃnumÃnikÅ saæbhavatÅtyuktam, tasmÃnnaivamabhiprÃyamidaæ bhëyaæ, kintu viÓe«avi«ayaæ sÃmÃnyavi«ayaæ siddhasÃdhyatà iti, te 'nena nirÃkriyante / ubhayorapi viÓe«atvopapatte÷ / yatra viÓe«asyaivÃnugamastatra viÓe«avi«ayatvaæ, sÃmÃnyÃnugametu sÃmÃnyavi«ayatvam / na ca siddhasÃdhyatvaæ deÓÃntarakÃlÃntarasebandhasyÃg­hÅtasya grahaïÃditi prÃgeva varïitam ityanumÃnavÃda÷ / ÓÃstraæ Óabdavij¤ÃnÃdasaænik­«Âer'the tacchÃbdaæ nÃma pramÃïam / tallokasiddhatvÃnna parÅk«itavyam / tacca dvavidhaæ pauru«eyamapauru«eyaæ ceti / tatra pauru«eyamÃptavÃkyam / apauru«eyaæ ca vedavÃkyam / ubhayamapyanÃptapraïÅtatvado«avirahÃtsvataÓca ÓabdasyÃdu«ÂatvÃtpramÃïam / tacca punardvividham- siddhÃrthe vidhÃyaka¤ceti dvividham- upadeÓakamatideÓakaæ ca / itthamidaæ kartavyamityupadeÓa÷ / yathà loke- dadhigh­tasÆpaÓÃlyÃdibhirdevadatto bhojayitavyà iti / vedepi- prayÃjÃvaghÃtÃdiprakÃreïa darÓapÆrïamÃsÃbhyÃæ svargaæ kuryÃditi tadvadidaæ kartavyamityatideÓa÷ / yathÃ- loke devadattavadyayaj¤adatto bhojayitavyà iti / vedepi- sauryeïa kuryÃdyathÃgneyeneti / ÓabdÃntarÃdibhi÷ ÓrutiliÇgÃdibhi÷ ÓrutyarthÃdibhiÓca vicitro 'yamupadeÓo bhedaviniyogakramÃnavabodhayati / vacanÃnÃmadheyacodanÃliÇgaiÓcÃtideÓo«a'nyatra vihitasyanÃnÃpadÃrthaviÓa«Âasya prakÃrasya tatpratipÃdakasya và ÓÃstrasya vidhyantÃparanÃmadheyasyÃntena saæbandhaæ vikÃraæ bÃdhaæ và bodhayatÅtyÆhanÅyam / asaænik­«Âagrahaïaæ ca pÆrvavattÃddrÆpyaparyayaparicchedanirÃsÃrthamà / etadeÓinÃæ tu tadanarthakameva syÃt / viparÅtaparicchinne tÃvannÃstyeva ÓabdÃjj¤Ãnam / yadi syÃt puru«ado«ÃïÃæ Óabde saækrÃntyanabhyupagamÃt svÃbhÃvikameva ÓabdasyÃprÃmÃïyaæ syÃditi vedÃprÃmÃïyaæ syÃt / yadi paraæ tadrÆpaparicchinnavi«ayasyÃnuvÃdasya nirÃsa÷ syÃt / taccÃyuktam / tasyÃpi ÓÃstratvÃt / nahi tasyÃpyaprÃmÃïyam / anubhÆtitvÃt / pratyak«ÃdyantarbhÃvÃbhÃvÃcca ÓÃstratvamevetyÃstÃæ tÃvat // aulukyamatÃnuvÃda÷ / idaæ ca asyedaæ kÃraïaæ saæbadhyekÃrthasamavÃyivirodhi ceti laiÇgikamityunumÃnalak«aïamabhidhÃya etenaiva ÓÃbdaæ vyÃkhyÃtam iti kÃÓyapÅyÃ÷ pratyak«ÃnumÃnaæ ca dve eva pramÃïe iti bruvÃïa÷ saugatÃÓcÃnumÃnÃdabhinnamiti manyante / tatra yattÃvatpadÃrthaj¤Ãnaæ tadavagatÃrthavi«ayatvÃtpramÃïameva na bhavatÅti kiæ tasya bhedÃbhedaparÅk«ayà / yattu vÃkyÃrthaj¤Ãnaæ tadag­hÅtasaæbandhaireva padÃrthairupajÃyamÃnaæ nÃnumÃnaÓaÇkÃmarhati / nahi sarvairvÃkyÃrthaviÓe«ai÷ saæbandhagrahaïamasti / naca saæbhavatyanantai÷ saæbandhagrahaïam / atyantÃpÆrvo 'pi vÃkyÃrthaviÓe«a÷ padÃrthairavagamyate dÆradeÓavÃrtÃsviti sarvajanÅnametat / yattvÃptavÃkyatvÃdavisaævÃdÃnumÃnaæ tadvÃkyÃrthÃvagamottarakÃlatvÃnna tasyÃnumÃnatvamÃpÃdayati / vÃkyaÓravaïÃnantarameva hyÃptÃnÃpraj¤ÃnÃnapek«aireva padÃrthairvÃkyÃrtho 'vagamyate / atyÃntÃd­«Âapuru«apraïÅte 'pi vÃkye 'vagate tu vÃkyÃrthe satyÃsatyatvasaæÓaye praïeturÃptatvÃvagame sati satyatvamanumÅyamÃnaæ na vÃkyÃrthÃvagaterÃptatvÃvadhÃraïÃnapek«ajanmano 'numÃnatvamÃpÃdayati / tasmÃtpramÃïÃntarameva loke ÓÃbdamityapauru«eyasyÃpi vedasya siddhaæ prÃmÃïyam / ekadeÓinÃæ tu lokavacasÃmanumÃnatvamaÇgÅkurvatÃæ yathà vedaprÃmÃïyaæ na siddhyatitathoktam / iti ÓabdapramÃïavÃda÷ / athopamÃnapariccheda÷ / upamÃnamapi sÃd­Óyamasaænik­«Âer'the buddhimutpÃdayati / yathà gavayadarÓanaæ gosmaraïasya pÆrvad­«Âe smaryamÃïer'the d­ÓyamÃnÃrthasÃd­Óyaj¤ÃnamupamÃnam / yà sÃvasmÃbhirnagare d­«Âvà gau÷ sÃnena gamayena sad­ÓÅti / kiæ puna÷ sÃd­Óyam / arthÃntarayogibhi÷ saæbandhisÃmÃnyairarthÃntarasya tÃd­Óayoga÷ sÃd­Óyam / yathà gojÃtiyogibhi÷ karmÃdyavayavasÃmÃnyairgavayajÃteryogo gavayasya gosÃd­Óyaæ gavayasaæyogibhiÓca goryogastatsÃd­Óyam / ata eva ca sÃmÃnyayogÃtiriktamanyadeva tatvaæ sÃd­Óyaæ te«Ãæ prakar«Ãprakar«abheda÷ kiænimitta iti cintanÅyam / na ca tattvÃntaratve pramÃïamapi ki¤cidastÅtyÃstÃæ tÃvat / nacedamupamÃnaæ pratyak«Ãntargatam / anindriyasaænik­«ÂatvÃnnagarasthasya go÷ / nacÃnumÃnamag­hÅtasaæbandhasyÃpyupajÃyamÃnatvÃt / evaæ kilÃnumÅyeta gaurgavayasad­Óo gavayasÃd­Óyapratiyogi tattatsad­Óaæ d­«Âaæ yugapanna d­«ÂavÃnekameva tu gÃmupalabhya nagare vane gavayaæ paÓyati so 'pi gÃæ gavayasÃd­ÓyaviÓi«ÂÃmupaminotyeva tasmÃnnÃnumÃnam / ÓÃbdatvaæ tu na ÓaÇkyameva / ata÷ pramÃïÃntaram, prasiddhatvÃcca na parÅk«itavyam / ityupamÃnavÃda÷ // arthÃpattinirÆpaïam / arthÃpattiriti d­«Âa÷ vÃr'tho 'nyathà nopapadyata ityarthakalpanà / yathà jÅvato devadattasya g­hÃbhÃvadarÓanena bahirbhÃvasyÃd­«Âasya parikalpanà / pramitasyÃrthÃntareïa vinÃnupapannÃdupapÃdakalpanà sà arthÃpatti÷, anumÃnameva tarhi, tatrÃpi vahnimantareïÃnupapannÃddhÆmÃhni÷ kalpyate / syÃdevam / yadyanupapannaæ gamakaæ syÃt / iha tu yannopapadyate tadeva gamyam / g­hÃbhÃvena hi vinÃbahirbhÃvo nopapadyate / kimidÃnÅmupapÃdakÃdanupapanne buddhirarthÃpatti÷ / ko do«a÷ / na khalu kaÓciddo«a÷ / kiæ tvasau naivÃsti / na hyupapÃdakadarÓanÃdanupapannÃrthe buddhirbhavati / yadi syÃt, v­k«atvadarÓanÃcchiæÓapÃtvaæ kalpyeta / v­k«atvena vinà ÓiæÓapÃtvasyÃnupapatte÷ / tasmÃdanupapannameva gamakaæ nopapÃdakam //*// athocyate / nÃvinÃbhÃvenÃnupapattirityucyate kiæ tu saæÓayÃpatti÷ / yasya hi jÅvanaæ g­hasaæbandhyeva prÃyaÓo 'vagataæ tasya g­hÃbhÃve d­«Âe jÅvanaæ sÃæÓayikaæ bhavadbahirbhÃvakalpanayà samÃdhÅyate / tataÓca prÃgbahirbhÃvakalpanÃyà jÅvanasya saædigdhatvÃnna liÇgatvam / na hi sandigdhaæ liÇgaæ bhavati / jÅvanarahita¤ca g­hÃbhÃvamÃtraæ m­te 'pi sadbhÃvÃdanaikÃntikaæ na bahirbhÃvamanumÃpayitumalam / ato 'numÃnÃsaæbhavÃtpramÃïÃntaramevedam / yathà cÃnumÃne niÓcitaæ gamakam / evamarthÃpattau sandigdhaæ gamakamiti darÓanahalÃdabhyupagamyate / saæÓayaÓcÃtra pÆrvad­«ÂarÆpavisaævÃdÃt // arthÃpattisamÃdhÃnam / tadidamasaæbaddham / na hi saædigdhe jÅvane bahirbhÃva÷ Óakyate kalpayitum / kathaæ hi jÅvati và m­to devadatta÷ iti saædihÃnastasya bahirbhÃvaæ kalpayet / na hi bhÃvÃbhÃvasaæÓayasya bahirbhÃvakalpanayÃpanoda÷ saæbhavati / sarvatra hi saæÓayasya nidÃnocchedÃducchedo bhavati / anyatarapak«ÃvadhÃraïÃdvà / na ca bahirbhÃvakalpanayà tÃvannidÃnoccheda÷ / jÅvanasya prÃyeïa g­hasaæbandhitvÃttadviparyayo 'tra saæÓayahetutvenopanyasta÷ / nacÃsau bahirbhÃve kalpite samucchidyate / pratyuta viparyaya eva d­¬hamavasthÃpyate / nacÃnyatarapak«ÃvadhÃraïamapi vidyate jÅvanabhÃvÃbhÃvau hyatra saædihyate / nacÃnayoranyatarasyÃpi bahirbhÃvakalpanayà nirïayo bhavati / anyaddhi jÅvanaæ anyaÓca bahirdeÓasaæbandha÷ / naca g­hÃbhÃvanibandhanÃrthÃpattirjÅvananirïayÃyÃlaæ bhavati / nahyevaæ saæbhavati yasmÃddevadatto g­he nÃsti tasmÃjjÅvatÅti, pratyuta pÆrvaniÓcitameva jÅvanaæ g­hÃbhÃvÃdeva saædigdhaæ kathaæ tata eva nirïÅyate / na hi saæÓayahetureva nirïayaheturbhavati / tasmÃjjÅvanaæ saædigdhaæ tattÃvadanyato niÓcitya paÓcÃdbahi÷saæbandha÷ kalpayitavya÷ / yasmÃddevadatto jÅvati g­he ca nÃsti tasmÃnnÆnaæ bahiravasthita iti / na tu saædihyamÃne jÅvane tatkalpanaæ saæbhavati / yasmÃdavidyamÃno g­he jÅvati và navà tasmÃdbahi÷ sthita ityasaæbaddhameva syÃt / tasmÃdbahirbhÃvaniyataæ g­hÃbhÃvasahitaæ jÅvanaæ niÓcitya bahirbhÃva÷ kalpyata ityanumÃnamevedaæ na pramÃïÃntaramiti // siddhÃntena tarkamatanirÃkaraïam / atrÃbhidhÅyate- na tÃvadg­hÃbhÃvamÃtraæ liÇgaæ m­te 'pi saæbhavÃt / na jÅvanamÃtraæ g­he 'pi sadbhÃvÃt / ato jÅvanasaæs­«Âo g­hÃbhÃvo liÇgamiti vaktavyam / prathamaæ ca liÇgamavagamya paÓcÃlliÇgyanumÃnena bhavitavyam / na tu liÇgÃvagamasamaya eva liÇgyavagama÷ / atra ca na bahirbhÃvÃvagamamantareïa g­hÃbhÃvo jÅvanaæ ca saæs­«Âaæ pratyetuæ Óakyate virodhÃt / jÅvatà hyavaÓyaæ g­he và bahirvà sthÃtavyamityasaædigdham / ataÓca bahirbhÃvamanantarbhÃvya jÅvanag­hÃbhÃvau samuccitya pratipadyamÃnasyed­ÓÅ pratipattirÃpadyate devadatto g­he 'navasthito g­he và bahirvÃvasthita iti / nacaivaæ saæbhavati bhÃvÃbhÃvayorekatra deÓe samuccetamaÓakyatvÃt / ato 'vaÓyaæ deÓabhedenaiva devadattasya bhÃvÃbhÃvau samuccetavyau / tena bhÃvÃbhÃvasaæsargabuddhyaiva bahurbhÃvasya buddhatvÃnna paÓcÃtki¤citprameyamasti / Ãha ca vidyamÃnatvasaæs­«ÂagehÃbhÃvadhiyÃnayà // gehÃdutkÃlità sattà bahirevÃvati«Âhate iti / nanu pramÃïÃntaratvepi jÅvanamÃtrasya g­hÃbhÃvamÃtrasya vÃvagamakatvÃbhÃvÃtsaæs­«Âamubhayaæ gamakamityaÇgÅkartavyam / saæs­«Âadhiyaiva ca bahirbhÃvasya buddhatvÃnna paÓcÃt ki¤cutprameyamavaÓi«yata iti tulyo 'yaæ do«a÷ / ucyate- iyameva saæs­«ÂadhÅrarthÃpattirityavagamya ÓÃmyatu bhavÃn kiæ punastasyÃ÷ kÃraïam / dvayorg­hÃbhÃvadajÅvanayo÷ parasparapratighÃta iti brÆma÷ / yathà khalvekena nadyÃstÅre phalÃni santÅtyukte pareïa ca na santÅtyukte pareïa na santÅtyukte balÃbalaviÓe«amajÃnÃna÷ Órotà mitha÷ pratihatamubhayaæ buddhyate / nacÃnyataradapi tyuktuæ g­hÅtuæ và Óaknoti / tathÃpi tu na satvÃsatve samuccinoti virodhÃt / evamihÃpi g­he và bahirvÃvasthito devadatta iti kenacitpramÃïena pratÅtam / anyena ca g­he nÃstÅti tadubhayaæ samuccitam parasparapratighÃti pratÅyate so 'yaæ pratighÃto na phalasadbhÃvavadasamÃdheya÷ kintu bahirbhÃvakalpanayà samÃdhÃtuæ Óakyata ityetÃvÃnviÓe«a÷ / tena pramÃïasiddhayordvayorarthayo÷ parasparaæ pratighÃtor'thÃntarakalpanayà samÃdheyatvenÃlocyamÃnor'thÃpatte÷ kÃraïam / tatsamÃdhÃnÃya cÃrthÃntarakalpanÃrthÃpatti÷ pramÃïÃntaramanumÃnÃt / yaÓcÃyaæ pratÅtasya pramÃïÃntareïa pratighÃta÷ sa evÃrthÃnupapattirityucyate // arthÃpattÃvanumÃnasyÃntarbhÃvaÓaÇkà / bhavatvarthÃpatti÷ pramÃïaæ anumÃnaæ tvarthÃpattÃvevÃntarbhavati / tathÃhi yatra yatra dhÆmastatratatrÃgnirityavagatam / parvatasya ca dhÆmavattÃvagatà / yadi parvate 'gnirna syÃttadÅ dhÆmavattà và mithyà syÃt / sarvadhÆmavatÃæ vÃgimattvaæ mithyà syÃt kathaæ tadubhayamapyamithyà syÃdityagnimatvaæ kalpyata ityarthÃpattire«Ã / syÃdevaæ yadi sarvadhÆmavatÃmagnimattvamanumÃnÃdanyenÃvagataæ syÃt / natvevamasti / d­«ÂÃntadharmi«veva hi dhÆmasyÃgniniyamo 'vagato na sarvatra / anumÃnastu sarvadhÆmavatÃmagnimattÃvagatirityuktam / na ca d­«ÂÃntadharmi«vevÃvagatasyÃgniniyamasya sarvadhÆmavadagnimattÃæ vinà kaÓcidvirodho yenÃrthÃpatti÷ syÃt / tasmÃdasaækÅrïavi«ayatvÃdanumÃnenÃvagataæ tasya parvatÃdi«u dhÆmadarÓanÃdyadÃgnivij¤Ãnaæ tadaddvedhÃpi saæbhavati d­«ÂÃntaparid­«ÂaniyamasmaraïÃdvÃnumÃnam / pratighÃtalocanayÃvÃrthÃpatti÷ / tasmÃdarthÃpatti÷ pramÃïÃntaram / yÃpi kvacidavasthitasya devadattasyÃnyatra sarvatrÃbhÃvapratipatti÷ sÃpyarthÃpatti÷ / tathÃhi mÆrtasyÃrthasya yugapatkÃrsnyenÃnekadeÓasaæbandho na ghaÂata iti svaÓarÅre 'vagatam / svaÓarÅrasya hi kvacidavasthitasya tato 'nyatra sarvatrÃbhÃvo d­ÓyÃdarÓanenÃvagata÷, ato 'nyasyÃpi devadattÃderyugupadanekadeÓasaæbandho nÃstÅtyanumÅyate / tato devadattaæ kvacitpratyak«eïÃvagacchanyugapadanekadeÓÃsaæbandhaæ cÃnumÃnenÃvadhÃrayannubhayopapattaye deÓÃntare«u sarve«vabhÃvaæ kalpayati / nanvanumÃnamevedaæ saæbhavati devadatto 'dhunà sarvatra nÃsti g­he 'vasthitatvÃnmadvaditi / satyam / devadattena sahaikadeÓÃvasthitasya saæbhavati, yastu kvacidg­he 'vasthitastadanantaraæ g­hamapyatÅtya t­tÅye g­he devadattaæ kenacitpramÃïenÃvagatavÃn sa tadg­hÃtirikte madhyag­he deÓÃntare«u ca sarve«vabhÃvaæ devadattasya kena liÇgena pratÅyÃt / atha kvaciddevadattaæ paÓyan taddeÓavyatirikte ca pratyÃsanne deÓe tadabhÃvamavagacchannanye«Ãmapi sarvadeÓÃnÃæ pratyÃsannadevadattaddeÓavyatiriktatvÃttacchÆnyatÃmanumimÅte / tatrÃpi viruddhÃvyabhicÃritvaæ tadvadeva hi gamyate / samÅpadeÓabhinnatvÃccaitrÃdhi«ÂhitadeÓavat / iti vÃrtika eva dÆ«aïamuktam tasmÃdarthÃpattireveyam / etena bÅjÃdi«vaÇkurajananaÓaktikalpanà vyÃkhyÃtà // 80 // kiæ puna÷ ÓaktikalpanÃæ vinà nopapadyate bÅjÃdi«u satsvaÇgurÃdyupapattidarÓanÃt asatsu cÃdarÓanÃt / bÅjÃdÅnÃmaÇkurÃdikÃraïatvamavagamyate / satsvapi bÅje«u mÆ«ikÃghrÃte«vaÇkurÃnutpatterakÃraïatvaæ pratibhÃsate / so 'yaæ kÃraïatvÃkÃraïatvayorvirodha÷ Óaktikalpanayà samÃdhÅyate- nÆnamastyatÅndriyamapi rÆpaæ yadbhÃvÃt kadÃcidaÇkurotpatti÷ yasya ca mÆ«ikÃ'ghrÃïena nÃÓÃtkadÃcidanutpattiriti kalpyate ghrÃïÃbhÃvo 'pyaÇkurasya kÃraïam / ghrÃïo ca sati tadabhÃvÃdevÃnutpattyupapatteralaæ Óaktikalpanayeti cet / na / ghrÃïakriyÃyÃ÷ k«aïikatvÃduttarakÃlaæ tadabhÃve satyapyaÇkurÃnutpatte÷ / prÃgabhÃva÷ kÃraïaæ na pradhvaæsÃbhÃva iti cet / na / abhÃvatvÃviÓe«Ãt / na hi prÃgabhÃvapradhvaæsÃbhÃvayo÷ prÃgÆrdhvakÃlabhedaæ muktvà ki¤cidapi rÆpavailak«aïyamasti, nacÃvilak«aïe kÃraïe kÃryavailak«aïyaæ saæbhavati / prÃgabhÃvasya pradhvaæsÃbhÃvÃdvilak«aïamasti rÆpamiti cet kalpyamevaæ sati ki¤cit / taccÃbhÃve kalpyatÃæ bÅjasvarÆpe veti bÅjasya sÃk«ÃdaÇkukÃraïatvÃttatraiva kalpayituæ yuktam / evaæ yÃgÃderapÆrvasvargÃdisÃdhanaÓaktikalpanamÆhanÅyam / kathaæ puna÷ Óaktimati yÃge vina«Âe nirÃdhÃrà Óaktiravati«Âhate, na nirÃdhÃrà bhavi«yati / ÃtmÃdhÃratvÃt / kathamanyaÓaktiranyatra syÃt tathÃvagamÃt / nÃvaÓyaæ svÃÓrayaiva Óaktiriti niyamo 'sti, sà hi kÃryata÷ kalpyamÃnà yatraiva kÃryÃya kalpate tadgataiva kalpyà / sÃceyaæpÆrvÃkhyÃtiryÃgÃÓrayà satÅ yÃgavinÃÓÃnna svargani«pattaye paryÃptayÃdityÃtmÃÓrayà kalpyate / yathÃha- Óakti÷ kÃryÃnumeyatvÃdyadgataivopayujyate // tatraiva sÃbhyupetavyà svÃÓrayÃnyÃÓrayÃpi veti // kathamÃtmÃÓrayà satÅ yÃgaÓaktiriti vyapadiÓyate / tasya hi phalasÃdhanatvamupapÃpÃdayituæ sà kalpyate tÃvatà tacchaktitvam / loke 'pi prasiddhametat tailapÃnasÃmarthyÃccirav­tte 'pi tasminbalapu«ÂyÃdikamadya me jÃtamiti laukikà vyavaharanti tasmÃdanavadyam // d­«cagrahaïenaiva pratÅtimÃtragrahÃcchautasyÃpi grahaïe siddhe ÓrutÃrthÃpatte÷ pramÃïagrÃhiïÅtvena d­«ÂÃrthÃpattito vailak«aïyamupapÃdayituæ Órutagrahaïaï / tathÃhi loke tÃvat dvÃraæ dvÃramityÃdi«u saæpÆrïÃrthapratipÃdanÃya saævriyatÃmityÃdiÓabdÃntaraæ ÓrutaÓabdaikavÃkthatvena kalpyate //*// tathà vede 'pi viÓvajità yÃjetetyatra svargakÃma iti và svargÃrthamiti và yenaiva Óabdena ÓrutiÓabdaikavÃkyabhÆtena paripÆrïÃrthÃbhidhÃnaæ saæpadyate tadeva h­dayamÃnÅya Órutena saha melayitvà paripÆraïÃdvÃkyÃdvÃkyÃrtha÷ pratÅyate, yathà sauryaæ caruæ nirvapedbrahmavarcasakÃma÷ ityÃdi«u vidhi«vitikartavyatÃpratipÃdakaÓabdÃÓravaïÃdapÆrïe«u tatpratipÃdakaÓabdÃnapek«ayà codanÃliÇgopasthÃpitasyÃgneyavidhekhyaæÓasya sÃdhyasÃdhanÃæÓapratipÃdakabhÃgÃvanapek«itatvÃdanÃd­tya yast­tÅyoæ'Óa itthaæbhÃvo 'gnyatvÃdhÃnÃdirvidhyantatvena parikalpitastasya divacchabdena kalpitena, kintu ya evÃyamÃgneyavidhyantastasyaiva vyavahitasyÃpi codanÃliÇgabalopasthÃpitasya vik­tividhinà sahaikavÃkyatÃmÃtramarthÃpattyà kalpyate / nahyayamanu«aÇgo yena vyavahitasya na syÃditi / atideÓastvayaæ vyavahitasyÃpi katha¤cidupasthÃnÃdupapanna eva / tathà ca vak«yati- vidhyaænto và prak­tivaccodanÃyÃæ pravarteti vidhyanta iti pradhÃnavidhivarjitaæ samastameva pauro¬ÃÓikaæ kÃï¬amabhidhÅyata iti bhëyakÃra÷ // nanvevaæ ÓÃstrÃtideÓÃÇgÅkaraïe daÓamÃdyavirodha÷ syÃt, ÆhabÃdhayoÓcÃsiddhi÷ / bhavedevaæ yadi yathÃÓrutarÆpameva vrÅhinavahantÅti vÃkyaæ vik­tiæ nÅtvà tasya yathÃsaæbhavaæ vik­tividhinà sahaikavÃkyatà parikalpyeta / yadi tathà kriyate tatra k­«ïalacarau vrÅhiÓabdasya havirlaïÃrthatvÃyogÃdavadhÃtasya bÃdha÷ syÃt / evaæ nÅvÃrÃdi«vapi vrÅhaya evÃvahantavyÃ÷ iti na nÅvÃrÃdi«vavahantirÆhyeta / natvevamasmÃbhirucyate kintu prak­tau pradhÃnena sahaikavÃkyatayÃvagatasyÃsya yÃvanparikaro tÃd­gatidiÓyate prak­tau havi«ÂvÃt, tallak«aïÃrtho, avaghÃtasya ca te«u d­«Âaæ prayojanaæ tu«avimocanaæ saæbhavatÅti taddvÃreïÃsya pradhÃnaikavÃkyatà / tataÓca- avaghÃtavitu«Åk­tairvrÅhibhi÷ puro¬ÃÓaæ k­tvà tena yajetetÅd­Óa÷ prak­tividhi÷, tasya sÃk«ÃdavaghÃto viÓe«aïam, avaghÃtaviÓe«itavitu«ÅkaraïaviÓi«Âaæ hi haviryÃgasya viÓe«aïaæ prak­tau, atastadeva vik­tÃvÃk­«yate / k­«ïalayÃge ca k­«ïalaÓabdasya havirvÃcina÷ pratyak«aÓravaïÃttadvirodhÃtpuro¬ÃÓaÓabdo nivartate, tanniv­ttyà ca vrÅhÅïÃmapi niv­tti÷ / na hi te k­«ïalÃnÃæ prak­titvena saæbhavanti / vitu«ÅkaraïaÓabdo 'pi yo dvÃrapratipÃdaka÷ so 'pi k­«ïale«u tadasaæbhavÃdaniv­tto 'vaghÃta ityÆhasyÃpi siddhi÷ / daÓamÃdye ca yÃvacchrutÃnÃmaÇgaÓÃstrÃïÃmatideÓamÃÓaÇkyà prak­tyanvitÃnÃæ tena rÆpeïÃtideÓa÷ / nÃrthamÃtreïa ityalamatiprasaÇgena //*// nanvarthamevÃdhyÃh­tya vÃkyaæ pÆryatÃæ kiæ Óabdakalpanayà / nÃrthamÃtreïa pÆraïaæ saæbhavati, ekavÃkyabhÆtapadadvayapratipÃdità hi padÃrthà vÃkyÃrthaæ pratipÃdayanti nÃnyathà / na hi Ãnaya ityetÃvatyukte gÃmityanukte pratyak«apratipanne 'pi gavi gavà sahÃnayanamanvÅyate / evaæ ca vik­ti«u sauryÃdi«vasamavetÃrthÃgryÃdipadaniv­tternyÆnasÃkÃÇk«amantravÃkyapÆraïÃya sÆryÃdipadÃprak«epÃdÆhasiddhi÷ // arthÃdhyÃhÃrapak«akhaï¬anam // arthÃdhyÃhÃravÃdinÃæ tu sÆryÃrthenÃdhyÃh­tena viÓi«Âaæ nirvapÃmipadameva prakÃÓayatÅti noha÷ sidhyet / tathà yatrÃdhikÃravÃkyer'thavÃdamÃtraæ Órutaæ pratiti«Âhanti ha và ya età rÃtrÅrupayantÅti tatrÃpi bhavanmate vidhyarthaæ evÃdhyÃhÃryo na vidhiÓabda÷, tataÓca prÃk­tasyopakÃrasya padÃrthÃnÃæ ca nÃpÆrvaidamarthyaæ sidhyet / satsvapi hyarthÃnÃmÃkÃÇk«Ãsaænidhiyogyatve«u nÃbhidhÃnamantareïÃnvayasiddhi÷ / nacehÃpÆrvÃbhidhÃyÅ Óabdo 'sti yo 'pÆrvaæ prÃk­tairanvitaste«Ãmanvaya÷ nÃpyutpattyapÆrveïÃnvaya eva syÃt //*// evaæ prak­tÃvapi sarvebhya÷ kÃmebhyo darÓapÆrïamÃsau ityatra vidhiÓabdasyÃnÃmnÃnÃdanadhyÃhÃrÃcca vidhyarthasyaiva svargakÃmÃdhikÃrÃpÆrvÃdÃgneyÃdyutpattyapÆrvebhyaÓca p­thagbhÆtasyÃdhyÃhÃrÃnna samidÃdÅnÃmaidamarthyaæ sidhyet / na hi samidÃdiyajatayo 'vaghÃtÃdivadadhikÃrÃpÆrvÃnvitaæ svÃrthÃmabhidhÃtumalaæ svÃpÆrvavi«ayatvavyÃghÃtÃt / tasmÃdÅd­d­Óe«vadhikÃravidhi«u vidhiÓabda evÃdhyÃhÃryo nÃrtha÷ //*// kathaæ ca vidhyarthasyÃtyantÃlaukikatayà pramÃïena tadÃbhÃsena và buddhÃvÃropayitumaÓakyatvenÃbhimatasya buddhisaænidhÃnatmako 'dhyÃhÃro 'ÓrutavidhiÓabdake«vadhikÃravÃkye«u và utpattivÃkye«u yadÃgneyo 'kapÃlo 'mÃvÃsyÃyÃmityÃdi«u và Óakyate, ityakÃmenÃpi ÓabdÃdhyÃhÃro 'ÇgÅkartavya ityÃstÃæ tÃvat // ityarthÃpattivÃda÷ // abhÃva(anupalabdhi) pariccheda÷ / abhÃvo 'pi pramÃïÃbhÃvo nÃstÅtyasyÃrthasyÃsaænik­«Âasyeti / kathaæ puna÷ pramÃïÃbhÃva÷ pramÃïalak«aïaæ viparÅtatvÃt / pÆrvoktasadupalambhakapratyak«ÃdipramÃïapa¤cakÃbhiprÃyo 'yaæ pramÃïaÓabda÷ / tadabhÃvaÓca «a«Âhasya lak«aïamiti nÃnupapatti÷ / kimasya prameyam / uktaæ nÃstÅtyarthasya iti / sarvaæ hi vastu sadasadÃtmanà dvavidhaæ, tadyadà yatra sadrÆpeïa bodhakÃnÃæ pratyak«ÃdÅnÃæ sadrÆpabodhanÃyotpattuæ yogyatve satyapi yo 'nutpÃdod daÓyÃdarÓanayogyanupalambhÃdiparyÃyo bhëye pramÃïÃbhÃvaÓabdenoktasyenaivendriyaÓabdÃdisthÃnÅyena nÃstÅti pratÅyate bhÆtale 'tra ghaÂo nÃstÅti //*// yastu nÃstitvamapahnutya prameyÃbhÃvÃt«a«Âhaæ pramÃïaæ nÃstÅtyÃha tasya d­ÓyÃdarÓanÃnantaraæ nÃstÅha bhÆtale ghaÂa ityevamupajÃyamÃnasya j¤Ãnasya kimÃlambanam / na bhÆtalam / satyapi ghaÂe prasaÇgÃt / tathà gavi yo 'Óvo na bhavatÅti pratyayo rÆpe ca raso na bhavatÅti tasya kimÃlambanam / na gorÆpam / tasya pratiyogyanapek«apratÅtikatvÃt / aÓvo na bhavatÅti j¤Ãnasya pratiyogyapek«atvÃt / gorÆpÃlambanatve siæhÃdÃvaÓvo 'yaæ na bhavatÅti pratyayo na syÃt gorÆpasya tatrÃbhÃvÃt //*// atha yo 'ÓvÃdbhedo gavÃdi«vanusyÆta÷ so 'syÃlambanamityucyate / ko 'yaæ bhedo nÃma, yadÅtaretarÃbhÃva÷ samÃÓritastarhyabhÃva÷ / atha p­thaktvaæ nÃma guïaviÓe«o bheda ityucyate, tatastasya dravyagatatvÃdguïe«u rÆpÃdi«u 'raso na bhavati rÆpaæ' 'rÆpaæ na bhavati rasa÷' itÅtaretarÃbhÃvapratyayo na syÃt // prabhÃkaramatakhaï¬anam / yastu vaiyÃtyÃt bhÆtalapratÅtivyatirekeïa ghaÂo nÃstÅtyevaævidhà ghaÂo nÃstÅtyevaævidhà pratÅtireva nÃsti iti vadati, sa bhÆtalÃdipratÅtimapyapahnuvÅta, aviÓe«Ãt, ghaÂo 'tra bhÆtale nÃstÅti vyavahÃrasya kiæ kÃraïaæ, d­Óye ghaÂe yadbhÆtalamÃtravi«ayaæ j¤Ãnaæ tadasya kÃraïamiticet, tathÃsati paÂavadbhÆtalopalambhe ghaÂo nÃstÅti vyavahÃro na syÃt / bhÆtalamÃtropalambhÃbhÃvÃt / ghaÂaviviktabhÆtalopalambha iti cet, ko 'yaæ ghaÂaviveka÷, yadi bhÆtalarÆpameva, ghaÂavatyapi prasaÇga÷ / ghaÂasaæyogÃbhÃvaÓcet, aÇgÅk­tastarhyabhÃva÷ //*// syÃnmatam, yadabhÃvavÃdino 'bhÃvaj¤Ãnasya kÃraïaæ tadevÃsmÃkaæ vyavahÃrakÃraïaæ bhavatviti / naivaæ vaktuæ Óakyam / mama hi d­ÓyÃdarÓanamabhÃvaj¤ÃnakÃraïam, adarÓanaæ ca darÓanÃbhÃvo nacÃsau bhavatÃÇgÅk­ta÷, abhÃvÃbhyupagamaprasaÇgÃt / pramÃïÃbhÃvÃÇgÅkÃre và kimaparÃddhaæ prameyÃbhÃvena //*// nanu prathamaæ pratyak«eïa bhÆtalaæ g­hÅtvà paÓcÃdabhÃvo boddhavyastatrÃbhÃvatrÃnÃtprÃk yÃd­Óaæ bhÆtalaj¤Ãnaæ tÃd­ÓÃdeva vyavahÃro bhavatu / tadidamuktottaram, tathÃhi- yasyÃmavasthÃyÃæ bhÆtalasvarÆpaj¤Ãnaæ ghaÂatadabhÃvayoÓcÃj¤Ãnaæ j¤ÃnÃbhÃvastena ghaÂatadabhÃvaj¤ÃnaÓÆnyaæ bhÆtalaj¤Ãnaæ tasyÃmavasthÃyÃmasmÃbhirupeyate tadeva bhÆtalamÃtravedanamityucyate //*// svarÆpamÃtraæ d­«ÂvÃcetyÃdi«u mÃtraÓabdena hi ghaÂatadabhÃvavedanayorabhÃva ucyate, bhÆtalamÃtraæ j¤Ãyate na ghaÂastadabhÃvo vetyartha÷ / tena yadi bhavÃnapi ghaÂÃdij¤ÃnÃbhÃvayuktaæ bhÆtalaj¤ÃnamaÇgÅkuryÃt tato j¤ÃnÃbhÃvÃÇgÅkartavya ityuktameva / tena naivaæ bhramitavyam- abhÃvavÃdinÃpi svarÆpamÃtraæ d­«Âvà ca paÓcÃtki¤citsmaraïannapÅti vadatà bhÃvaj¤ÃnÃtirekeïa tanmÃtravedanamaÇgÅk­tam, tadeva d­Óye pratiyogini nÃstÅti vyavahÃrakÃraïatvÃnnÃstÅti ÓabdasyÃrthÃbhÃvÃdbhÆtalavedanameva kÃraïamiti vaktavyam / tataÓca ghaÂavatyapi prasaÇga iti sthitaæ dÆ«aïam //*// atha bhÃve deÓÃntarasthe deÓÃntaragrahaïaæ kÃraïamiti mataæ, tata÷ ÓÃbaleyasthitaæ gotvaæ dhÃvaleye nÃstÅti vyavahriyeta, sthÆïÃntarasthitaÓca vaæÓa÷ sthÆïÃntare 'nusyÆto 'pi tatra nÃstÅti vyavahartavya÷ syÃt, ato 'trÃbhÃva eva nÃstÅti vyavahÃrakÃraïam, nÃnyatra sadbhÃva÷ / smaryamÃïe ghaÂe bhÆtalavedanaæ nÃstÅti vyavahÃrakÃraïamiticet / na / g­hyamÃïasyÃpi pÃrÓvadeÓe«vabhÃvavyavahÃrÃt / saæpratyÃnÅtasya ca ghaÂasya g­hyamÃïasyaiva prÃgayamiha nÃsÅt iti prÃkkÃlÅnÃbhÃvavyavahÃrÃt // prabhÃkaramatÃnuvÃda÷ // nanu bhavanmate pramÅyamÃnasya ghaÂasya prÃkkÃlÅnÃbhÃvaj¤Ãnaæ bhÃvapramÃïabhÃvo hyabhÃvaj¤ÃnakÃraïam / na ca pramÃyamÃïo 'pi ghaÂa÷ prÃkkÃlasaæbandhitayà na pramÅyate ata÷ prÃkkÃlasaæbandhagocarapramÃïÃnudayÃttatkÃlÅnÃbhÃvaj¤Ãnaæ yuktameveti cet / na / ayogyatvÃt / na hi prÃkkÃlasaæbandho 'dhunà pramÃtuæ yogya÷, yogyapramÃïÃbhÃvaÓcÃbhÃvaj¤ÃnakÃraïaæ na pramÃïÃbhÃvamÃtram / prÃkkÃle tu yogyasyaiva prÃmÃïasyÃnudaya ÃsÅt, na hi tadÃnÅæ ghaÂÃbhÃva÷ sannapi pramita÷ pratiyogino ghaÂasyÃparÃmarÓÃt tadapek«atvÃccÃbhÃvaj¤Ãnasya, ata eva ghaÂÃbhÃvo 'dhunà smaryata iti na yuktam / apramitasya smaraïayogÃt / yaÓcÃyaæ prÃkkÃlÅna÷ pramÃïÃnudaya÷ so 'dhunà pramÃïodayena na«Âo nÃbhÃvaj¤ÃnamutpÃdayitumarhati, uddh­tamiva netraæ rÆpabuddhim //*// atha na«Âo 'pi pramÃïÃnudaya÷ saæprati smaryamÃïo hyastanÃgnij¤Ãnam / syÃdevaæ yadi pramÃïÃbhÃvo j¤ÃyamÃnatayà meyÃbhÃvaæ bodhayet liÇgamiva liÇginam / na ca tathà saæbhavati anavasthÃprasaÇgÃt / prameyÃbhÃvaæ bodhayet j¤Ãtavya÷ / sopicÃbhÃvatvÃdanyenÃbhÃvaj¤Ãnena j¤Ãtavya÷, so 'pyanyeneti na janmasahasreïÃpi ghaÂÃbhÃvo 'vadhÃryeta / tasmÃtsattÃmÃtreïaiva pramÃïÃbhÃvo 'bhÃvaj¤ÃnamutpÃdayati netrÃdivadityaÇgÅkartavyam, ata÷ pramÅyamÃïasya ghaÂasya kathaæ prÃkkÃlÃbhÃvapramitiriti vaktavyam //*// ucyate- sattÃmÃtreïa j¤ÃnÃbhÃvo j¤ÃyÃbhÃvaæ bodhayatÅti samyaguktam, astyeva tvadhunà d­ÓyamÃnasyÃpi ghaÂasya prÃkkÃlasaæbandhagocarayogyaj¤ÃnÃnudaya÷, sahi prÃkkÃlisaæbandhitayà smartuæ yogya÷ sannapi na smaryate, nacÃvaÓyaæpramÃïÃbÃva evÃbhÃvasya bodhaka÷ smaraïaj¤ÃnasyÃpi yogyatve satyanudayo bhÃvaæ bodhayatyeva, tena saæprati d­ÓyamÃno 'pi ghaÂo yadi prÃgapyÃsÅttato 'vaÓyaæ tatra sthitena pramita÷ syÃt, pramitaÓcÃdhunà smartavya÷ syÃt, evaæ satyapi na smaryate so 'yaæ smartavyavi«ayasmaraïÃnudaya÷ saæprati vidyamÃna÷ saæpratitanaæ prÃkkÃlÅnÃbhÃvavi«ayaæ vij¤Ãnaæ janayatÅti na ki¤cidanupapannam / bhëye ca pramÃïÃbhÃvaÓabda÷ smaraïÃbhÃvasyÃpyupalak«aïÃrtha÷, tathà vÃrtike 'pi / yadvà pramÃïasya smaraïaphalatvÃttadabhÃvo 'pi phalata÷ pramÃïÃbÃva eveti Óakyate vaktum // uktaprabhÃkarakhaï¬anam / nanu na sattÃmÃtreïa yogyÃnupalabdherabhÃvabodhakatvaæ yuktaæ, satyÃmapi tasyÃæ kadÃcidabhÃvabuddhyanudayÃt, asatyÃmapi kadÃcidudayÃt / tathÃhi yo 'ÇgulÅyakabubhutsayà sasantamasÃvapavarakadeÓaæ hastÃbhyÃæ sarvata÷ parÃm­«ÂavÃn tasya tÃvat sarvadeÓaparÃmarÓÃt vastuto yogyÃnupalabdhirjÃtaiva, atha ca kiæ sarvo deÓa÷ parÃm­«Âa÷ kiæ và kaÓciddeÓo syÃditi saædihÃno yogyÃnupalabdheraniÓcayÃt satyÃpi tasyÃæ nÃÇgulÅyakasyÃbhÃvamavadhÃrayati / kadÃcittu sarvato 'parÃm­ÓyÃpi sarvata÷ parÃm­«Âamiti bhrÃntyà yogyÃnupalabdhiæ niÓcityÃsatyÃmeva tasyÃæ bhrÃntyÃÇgulÅyakasyÃbhÃvamavadhÃrayati / tasmÃjj¤Ãtatayaiva yogyÃnupalabdhirabhÃvaj¤ÃnakÃraïamityabhyupagantavyam / tathÃcÃnavasthÃprasaÇga÷ / tasmÃtsvasaævedyà tanmÃtrasaævideva d­Óyasya pratiyogino 'bhÃvo na tatvÃntaram /-- / nanu cÃbhÃvalaÇgÅkÃre tanmÃtradhÅrapi na kadÃcinnirÆpayituæ Óakyate, na ca bhÆtaladhÅreva tanmÃtradhÅ÷, saæs­«Âadhiyo 'pi tanmÃtratÃpÃtÃt / tatrÃpi bhÆtalÃvabhÃsÃt / ato ghaÂÃdivedanÃbhÃve sati yà bhÆtaladhÅ÷ sà tanmÃtradhÅ÷ / evaæ ca j¤ÃnÃbhÃvÃÇgÅkÃrÃdabhÃvapahnavo 'narthaka÷ / kathaæ tarhyetannirÆpayitavm, tadabhidhÅyate- ghaÂÃdyabhÃvo 'sti prameyam / yogyapramÃïÃnudayaÓca tasya sattÃmÃtreïaiva netrÃdivadbodhako na j¤ÃtatayÃ, yato anavasthà syÃt //*// yattu satyÃpi yogyÃnupalambho hi kÃraïaæ tatra yogyatvaæ j¤Ãtatayaiva kÃraïaæ na sattÃmÃtreïa, tata÷ yogyatvaæ kadÃcidaj¤Ãtaæ nÃbhÃvamavadhÃrayati kadÃcittvavidyamÃnameva yogyatvaæ bhrÃntyà niÓcityÃbhÃvamavadhÃrayati / upalabdhyabhÃvastu sanmÃtratayà kÃraïaæ na j¤ÃtatayÃ, tena nÃnavasthÃpattiriti sarvamavadÃtam / ato 'styabhÃvÃkhyaæ prameyam // abhÃvasyÃnupalabdhigamyatvam // na ca tadaindriyakam, indriyavyÃpÃrÃbhÃve 'pi tajj¤ÃnotpattidarÓanÃt / yo 'hani prÃta÷kÃle g­he 'vasthito madhyandinasamaye p­cchyate kimasming­he prÃta÷kÃle mÃthura÷ kiÓcitpuru«a÷ ÓuklavÃsà dÅrghatamo lohitavarïa÷ samÃgata÷ iti sa tadÃnÅmeva yogyasmaraïÃnudayÃttasyÃbhÃvaæ prÃta÷kÃlÅnamavadhÃrayati vinaivendriyavyÃpÃreïa / na ca prÃtaravagato 'bÃvastadà smaryata iti vÃcyam / pratiyogino mÃthurasya tadÃnÅæ katha¤cidapi buddhÃvanÃrohÃt, abuddhisthe ca pratiyogini bhÃve tadabhÃvaj¤ÃnasaæbhavÃt / evaæ ca yatrÃpÅdÃnÅmevÃnuparatendriyavyÃpÃreïa saænihitadeÓakÃlavarttyabhÃva÷ pratÅyate tatrÃpi yogyaj¤ÃnÃnudayasyaiva kÊptasÃmarthyasya kÃraïatvasaæbhavÃnnendriyasya kÃraïatvaæ kalpayituæ Óakyam / tasmÃnna pratyak«o 'bhÃva÷ / nÃpyanumeya÷, aj¤Ãtena tena kasyacilliÇgasya saæbandhagrahaïasaæbhavÃt //*// yadatra kaiÓciducyate- d­Óyasya sattÃdarÓanavyÃptà tena vyÃpakÅbhÆtadarÓananiv­ttyà vyÃpyasya d­Óyasya niv­ttiravasÅyata iti tannirastam / vyÃpakaniv­ttyà vyÃpyaniv­ttimanumimÃnenÃvaÓyaæ d­«ÂÃntadharmi«u niv­ttidvayamavagamya tato d­Óyaniv­ttiranumÃtavyÃ, niv­tteÓcÃbhÃvÃtmikayai na pratyak«eïa grahaïaæ saæbhavati, niv­ttyantareïa tadanumÃne tadapi niv­ttirÆpatvÃnniv­ttyantareïÃnumÃtavyam tadapi tathetyanavasthÃpatti÷ / ato 'vaÓyaæ kvacitpramÃïÃntarabhÆtayÃnupalabdhyÃbhÃva÷ pratyetavya÷ / pramiteca tasminpaÓcÃdbhavatvanumÃnam / siddhaæ tÃvadabhÃvasya pramÃïÃntaratvaæ ÓabdopamÃnÃrthÃpattayastu nÃÓaÇganÅyà eva / ata÷ siddhaæ «a«Âhaæ pramÃïam / etÃvantyeva ca pramÃïÃni //*// yattvadhikaæ saæbhavÃkhyaæ pramÃïaæ sahasrÃdisaækhyayÃvayavabhÆtaÓatÃdisaækhyÃvagati÷ ìhakapramÃïenÃvayavaku¬avaparimÃïÃvagati÷ kaiÓcidi«yate, tadavinÃbhÃvanimittatvÃdanumÃnameva / vaÂevaÂe vaiÓravaïa÷ ityÃdikaæ caitihyaæ pramÃïameva na bhavati nirïayÃbhÃvÃt / prÃmÃïyepi vÃ'game 'ntargatatvÃnna pramÃïÃntaram / prÃtibhÃkhyamapi pramÃïaæ kaiÓcidi«Âaæ Óvaste bhrÃtÃgantetyÃdikaæ, tattu liÇgÃdyÃbhÃsajaæ, aniÓcÃyakatvÃdevÃpramÃïam / ato yatkÃÓyapÅyai÷ pratibhÃgamyam­«ÅïÃæ dharmÃdharmatvamÃÓritam tadasÃram / lokaprasiddhirapi pratyak«Ãntargataiveti na pramÃïÃntaram / ata÷ «a¬eva pramÃïÃni / tathà ca bhagavadrÃmÃyaïe rÃma «a¬yuktayo loke yÃbhi÷ sarvo 'nud­Óyate iti / ityÃbhÃvavÃda÷ // citrÃdyaihikaphalacodanÃsvÃk«epa÷ // lokaprasiddhasvata÷prÃmÃïyadarÓanena pratyak«ÃdÅnÃæ tadantargatasyÃpi ca ÓÃstrasya svata÷prÃmÃïyÃt codanÃlak«aïor'tho dharma÷ iti pratij¤Ãter'the sÃdhite saæprati animittaæ vidyamÃnopalambhanatvÃt ityanena citrÃdicodanÃnÃmaihikaphalÃnÃæ pratyak«ÃdibhirasaævÃdena visaævÃdena ca prÃmÃïyamÃk«ipyate, pÆrvoktastu nanvatathÃbhÆtaæ ityÃk«epa÷ paralokaphalasvargakÃmÃdicodanÃvi«aya iti vi«ayabhedÃdapaunaruktyam //*// nanu ca nanvatathÃbhÆtamapyarthaæ brÆyÃccodaneti codanÃmÃtraparigrahÃdaviÓe«eïaivÃsÃvÃk«epa÷ tathehÃpi yadà tÃvadasau vidyamÃnÃsÅt tadà phalaæ na dattavatÅ / yadà phalamutpadyate tadÃsau nÃsti kathamasatÅ phalaæ dÃsyatÅtyÃk«epasya svargakÃmacodanÃsvapi tulyatvÃdaviÓe«atvamiti nÃsti vi«ayabheda÷ / ucyate- pÆrvÃk«epastÃvatparalokaphalavi«aya eva / tatra hi pramÃïÃntarÃpek«a÷ Óabdo na svÃtantryeïa pramÃïam / na ca codanÃrthe pramÃïÃntaramasti ato 'pramÃïaæ codanetyayamÃk«epa÷, sa cÃyaæ paralokaphalavi«aya eva bhavati / paÓukÃmacodanÃsu hi yadi tÃvatkarmÃnantarameva paÓvÃdÅnyupalabhyante tato 'pek«itamÆlapramÃïalÃbhÃtsiddhyati codanÃyÃ÷ prÃmÃïyam / atha nopalabhyate tata÷ pramÃïÃntarabÃdhenaiva sukhaprÃmÃïyamabhidhÃtuæ Óakyata iti kimÃk«epasÃrÆpyapratipÃdanavyasanena / tasmÃtsa tÃvatparalokaphalavi«aya eva / ayaæ tvaihikaphalavi«aya / na hi pÃralaukikasya phalasyÃnantarakÃlÃnupalabdhyà nirÃsa÷ saæbhavati / na hi tenÃnantaraæ bhavitavyam, janmÃntarabhÃvitatvÃt //*// nanu asatÅ kathaæ phalaæ dÃsyatÅtÅdaæ tulyam / neti brÆma÷- apÆrvadvÃreïa saæbhavÃt / svargo hi svabhÃvÃddehÃntarÃnubhavanÅyatvÃdanantarÃsaæbhavitvena ÓÃstrÃrthÃvadhÃraïavelÃyÃmeva kÃlÃntare niÓcÅyata ityapÆrvamantarbhÃvyaiva tatra ÓÃstrÃrtho 'vadhÃryate, tacca cirasthÃyÅti kÃraïasyÃvinÃÓÃtsaæbhavati kÃlÃntare svargasyotpatti÷ / paÓcÃdayastvanantaramapi saæbhavantÅti tatsÃdhanatvena codyamÃnÃnÃæ citrÃdÅnÃæ ÓÃstrÃrthÃvadhÃraïasamaye 'pÆrvapraïìÅsamÃÓrayaïe kÃraïaæ na ki¤cidastÅti svarÆpeïaiva phalasÃdhanatvaæ ÓÃstrÃrtho 'vadhÃryate / tathÃcÃnantarameva palena bavitavyam / kÃlÃntare karmasvarÆpasya vina«ÂatvÃt kÃraïatvÃbhÃvÃt, anantaraæ ca phalamanupalabdhyaiva nirastamityaprÃmÃïyaæ citrÃdicodanÃnÃm // citrÃdÅcodanÃsvÃk«epaparihÃrau / nacÃnu«ÂhÃnÃnantaraæ phalÃnupalabdhyaiva ÓÃstrÃrthe 'pÆrvamantarbhÃvayituæ Óakyate ÓÃstrÃrthÃvadhÃraïapÆrvakaæ hyanu«ÂhÃnaæ nÃnu«ÂhÃnapÆrvakaæ ÓÃstram, tasmÃdaihikÃnÃmatrÃk«epa iti yukto vi«ayabheda÷ / vi«ayabhedÃcca nyÃyopi bhidyate / paralokaphalÃsu pramÃïÃpek«itatvÃmÃk«epanyÃya÷ / atratu pramÃïÃntaravirodha iti nyÃyabhedÃdapaunaruktyam / athavà pÆrvoktaæ svamate sÆtrÃïi vyÃcak«aïo sÆtritamevÃk«epaæ darÓitavÃn / idÃnÅæ tu v­ttikÃramatena sÆtreïaivÃk«epa÷ kriyate //*// tadiha / citrÃdivÃkyÃni pramÃïÃnyapramÃïÃni veti vicÃryate / tadarthaæ ca kiæ te«Ãæ pramÃïÃntaravirodho 'sti na veti / tatra phalÃnÃmanantaramupalabdhavyÃnÃmanupalambhÃdatatsÃdhanatvaæ citrÃdÅnÃmavagamyate / tadidaæ pratyak«ÃvisaævÃde 'vaÓyaæbhÃvini sati tadabhÃvÃdaprÃmÃïyam //*// kvacittu pratyak«avirodhÃdapramÃïyaæ sa e«a yaj¤ÃyudhÅ yajamÃno '¤jasà svargaæ yÃtÅti yaj¤ÃyudhÅti hi yaj¤ÃyudhasaæyogÃccharÅramucyate, yajamÃnaÓabdo 'pi hi kart­vacanastasyaiva vÃcako nÃtmana÷, tasya sarvagatatvenÃbhimatasya kriyovirahiïa÷ kart­tvÃyogÃdyaj¤ÃyudhasaæyogÃbhÃvÃcca, saæyogÃbhiprÃyaÓcÃyaæ yaj¤ÃyudhÅti Óabda÷ pÃtracayanastutyarthatvÃt, na svasvÃmisaæbandhÃbhiprÃya÷ / prÃgapi pÃtracayanÃttatsaæbhavÃt ÓarÅrasya ca pratyak«aviruddhaæ svargamanam / na ca kÃlÃntare 'pi saæbhavati / yÃtÅti vartamÃnÃpadeÓÃt, bhasmÅbhÆtasya ca kÃlÃntare 'pi tadasaæbhavÃt / na ca ÓarÅravyatirikta÷ kaÓcidÃtmÃsti tasmÃdapramÃïam / evamapauru«eyasyÃpyaprÃmÃïye svargakÃmacodanÃyÃmapi nÃÓvasituæ yuktamityapramÃïyamevÃyÃtam //*// evaæ pratyak«Ãnupalabdhivirodhena pratyak«avirodhena cÃk«ipte prÃmÃïye virodhaparihÃramupek«yaiva kÃraïado«anirÃkaraïena pÆrvoktameva svata÷prÃmÃïyaæ svapak«asÃdhanatvena siddhÃntavÃdÅ darÓayati- autpattikastu ÓabdasyÃrthena saæbandhastasya j¤ÃnamupadeÓa iti / pÆrvaæ hi pratyak«ÃdÅnÃæ svata÷prÃmÃïyasya lokasiddhÃtvÃttadantargatatvÃcca ÓÃstramapi puru«ÃnupraveÓÃbhÃvÃtpuru«ÃÓrayatvÃcca Óabdado«asyÃdu«Âemeva ÓÃstramata÷ pramÃïamityuktam / iti citrÃk«epavÃda÷ // ÓabdÃrthayo÷ saæbandhÃk«epa÷ / evaæ saæbandhanityatayÃprÃmÃïyaæ nirÃk­tya svata÷prÃmÃïye sthÃpite, para÷ punarÃha- syÃdetat naiva ÓabdasyÃrthenÃsti saæbandha÷ kuto 'sya pauru«eyatÃpauru«eyatÃveti / tathÃhi na tÃvatsaæyogo 'sti tadbhÃve hi k«urÃdiÓabdoccÃraïe mukhyasya pÃÂanÃpi syÃt / na ca kÃryakÃraïabhÃva÷, dvayorapi nityatvÃt / nanu varïasphoÂajÃtyÃdivikalpena vyaktyÃk­tisaæbandhÃdivikalpena ca bÃhyayo÷ ÓabdÃrthayordurnirÆpatvÃdgakÃrÃdyÃkÃraæ vij¤Ãnameva Óabda÷, tajjanitaæ ca gavÃdyÃkÃravij¤ÃnamevÃrthaæ iti kÃryakÃraïatvameva ÓabdÃrthayo÷ saæbandha÷ / naivam / nirÃlambanaj¤ÃnÃnutpatte÷, saæbandhÃntaraæ tu nÃÓaÇganÅyameva //*// pratyÃyyapratyÃyakatvaæ saæbandha iti cet na / asati saæbandhe pratyÃyakatvÃsaæbhavÃt / kena saæbandhena Óabdor'thaæ pratyÃyayatÅtyetadeva hi nirÆpyate / tatra pratyÃyakatvÃdeva pratyÃyakatvamityÃtmÃÓrayado«Ãpatti÷, tasmÃnnÃsti saæbandha÷ / asati ca saæbandhe vastvantarasya vastvantarabodhakatvÃsaæbhavÃdanirÆpitahetuviÓe«aæ svapnaj¤ÃnavadyÃd­cchikaæ ÓabdÃrthaj¤Ãnaæ na pramÃïaæ bhavitumarhati / laukikastu vyavahÃro 'satyapi ÓabdaprÃmÃïye pramÃïÃntaravaÓÃtkatha¤citsaægacchetÃpi / vaidikastu vyavahÃra÷ ÓabdaikaÓaraïatvÃdanÃdartavya÷ syÃnnirmÆlatvÃt //*// syÃdevaæ yadyasaæbandha÷ ÓabdÃrthayo÷, asti tu saæbandha÷ pratyÃyya ityayameva saæbandho bhavi«yati / yaccendriyaliÇgÃdivatsaænikar«avyÃptyÃdisaæbandhÃnapek«amarthapratipÃdanam idamevÃbhidhÃnamityucyate, tadeva ca saæj¤Ãsaæj¤itvaæ, tenocyate saæj¤Ãsaæj¤ilak«aïa÷ saæbandha iti //*// kiæ puna÷ ÓabdasyÃrthapratipÃdane pramÃïam, ÓabdÃnantaramarthapratipattireva / nanviyamabhiprÃyÃnumÃnadvÃreïaivopapannÃ, neti brÆma÷ / arthÃbhiprÃyaÓÆnyenÃpi svÃpÃdyavasthÃyÃæ paravaÓaprayuktairapi ÓabdairarthapratipattidarÓanÃt / tathà puru«Ãntarak­tamapauru«eyaæ và vedavÃkyamanarthaj¤airapi prayujyamÃnaæ vyutpannÃnÃmarthabuddhiæ janayatyeva, tasmÃt pratyÃyaka÷ Óabda÷ / kimiti tarhi prathamaÓravaïe na pratyÃyayati, sahakÃrivirahÃtsaæj¤Ãtvagrahaïamapi ÓabdasyÃrthe pratyayato 'Çgaæ netrasyevÃloka÷, tena ya÷ puru«Ãntarebhyo ayaæ puru«Ãntarebhyo ayaæ Óabdo 'sya saæj¤eti j¤ÃtavÃn tasyaiva pratyÃyayati nÃnyasyeti na do«a÷ // ÓabdÃrthasaæbandhÃnityatve Ãk«epa÷ / nanvemastu nÃma saæbandha÷, sa tu pauru«eya iti tvaduktyaivÃpannam / tathÃhi na hi ÓabdasyÃrthena saæyogagÃdÃtmyÃdisaæbandha÷ kintu pratyÃyakatvam / tacca puru«ÃdhÅnamityuktam, ato devadattÃdiÓabdasyeva asyÃrthasyeyaæ saæj¤etyevaæ saæbandhe k­te paÓcÃcchabdasyÃrthapratipÃdanamiti siddhaæ pauru«eyatvam //*// iti saæbandhÃk«epa÷ pÆrvÃk«iptaæ saæbandhanityatvamasamÃdhÃyedÃnÅæ atha gaurityatra ka÷ Óabda÷ iti kayà saægatyà kena và prayojanena ÓabdasvarÆpaæ nirÆpyate, saægatistÃvatprÃsaÇgÅkà saæbandhaprastÃvÃt saæbandhinorapi ÓabdÃrthayo÷ prastutatvÃtsvarÆpaæ nirÆpyate / prayojanamapi tadavayavÃÓritÃnÃmÆhÃdÅnÃæ satyatvaæ, niravayave hi vÃkye pade và vÃcake 'vayavÃnÃæ m­«ÃtvÃt tadÃÓritÃnyapi kÃryÃïi m­«Ã bhaveyu÷ //*// ki¤ca saæbanghasiddhyarthamavaÓyaæ varïÃnÃæ vÃcakatvaæ samarthanÅyam, anyathà hi te«Ãæ saægatyÃbhÃvÃdvÃcakabhÃvo nirÃdhÃratvÃnna syÃnnatarÃæ nityatvamiti tatsiddhyarthaæ vÃcakatvaæ samarthayituæ ÓabdasvarÆpaæ nirÆpyate / ki gaurityatra varïà eva Óabda÷, uta tebhyor'thÃntaramityetatprÃdhÃnyena nirÆpyate / varïÃvayava-gatva-goÓabdÃvayavi-jÃtinirÃkaraïaæ tu prÃsaÇgikam / varïà eva Óabda ityavadhÃraïasamarthanÃrtham //*// tatra varïÃnÃmapi pudgalÃkhyÃnavayavÃnÃrhatÃ÷ saægirante tattvavayavÃnupalambhÃdayuktam / pratyak«eïa tÃvadavayavà nopalabhyante, varïe«u sÃkalyavaikalyagrahaïÃbhÃvÃt / nÃnumÃnena, tai÷ saha kasyacilliÇgasya saæbandhÃgrahaïÃt / na ca sÃmÃnyato d­«Âam, nahi yadyadvastu tasya tasyÃvaÓyamavayavairbhavitavyam, paramÃïÆnÃæ niravayavatvÃt / te 'pi sÃvayavà iti cet, tadavayavà api tathà syustata÷ paramapi tathetyekasyaiva mëÃvayavino 'nantÃvayavitvaæ syÃt, tataÓcaikenaiva mëeïa tilena và sarvaæ jagadvyÃpyeta, anantairavayavairmÆrtairanyonyasyÃvarakÃÓamaprayacchadbhiranantadeÓavyÃpte÷ / tasmÃnniravayavÃ÷ paramÃïavo varïÃÓca / tathà gatvajÃtirautvajÃtiÓca ni«prÃmÃïikaiva //*// nanu drutavilambitamadhye«ÆdÃttÃnudÃttasvarite«u sÃnunÃsikaniranunÃsikayorhrasvadÅrghaplute«u ca pratyabhij¤ÃyamÃnà jÃti÷ kathaæ nÃstÅti Óakyate 'bhidhÃtum / satyam / pratyabhij¤Ã, sÃtu pratyabhij¤Ã, sÃtu vyaktekatvÃdevopapannà / drutÃdibhedÃbhÃsastu drutÃdyavasthÃbhedÃlambano na vyaktibhedamÃpÃdayitumalaæ bhavati / gatvÃdijÃtinirÃkaraïam / bhedÃbhedÃvabhÃso 'pi dvedhà bhavati / kvacidbhedo dharmivi«ayo yathà ÓÃbaleyÃdi«vayaæ gaurayaæ gaurayamiti jÃterÃtmalÃbha÷ / kvacittu bhedÃbhÃvabhÃso dharmÃdabhedÃvabhÃsaÓca dharmiïamÃlambate-ekasminneva devadatte yuvÃyaæ v­ddho 'yaæ k­Óo 'yamiti na tatra jÃtiraÇgÅkriyate / tadiha drutÃdi«u dharmivi«ayo 'bhedo dharmivi«ayastu bheda÷ tathÃhi Åd­Óo 'trÃvabhÃsa÷ anenÃyamakÃro drutamuccÃrito 'nena vilambitamiti na tu ayamakÃro druto 'yaæ tu vilambita iti yena dharmibhedo jÃtiÓcÃÇgÅkriyetÃm //*// nanu kÃrÓyÃdÅnÃæ kramavartitvÃdekasmindevadatte yukta÷ samÃveÓa÷, anunÃsikÃdÅnÃntu dharmÃïÃæ yugapadanekavaktruccÃrite varïe samavetÃnÃæ kathamekavarïavi«ayatvam / na hi viruddhadharmÃneko dharmÅ yugapadbibharti / satyam / natvete paramÃrthato varïadharmà dhvanidharmÃstvete varïe kevalamÃbhÃsante, yathÃlpe mahati ca darpaïe yugapadd­ÓyamÃne mukhe 'lpatvaæ mahatvaæ ceti / tasmÃdvarïasya vyaktyekatve 'pi na virodha ityaprÃmÃïikÅ gatvÃdijÃti÷ //*// evaæ goÓabdÃvayavyapi gakÃrÃdÅnÃmayaugapadyÃtsarvagatatvÃccÃvayavyÃrambhÃsÃmarthyÃt / sarvatra hi kÃraïaparimÃïÃdadhikaæ kÃryaparimÃïam tantupaÂayoriva na ca vibhubhyo varïebhya÷ parimÃïÃdhikyaæ kasyacidbhavati, ato nÃsyavayavÅ / tadabhÃve ca tadÃdhÃraæ goÓabdatvaæ dÆrÃpÃstam / tasmÃdvarïa eva Óabda÷ //*// Ãha- g­hïÅma etat- avayavÃvayavigadvÃdikaæ nÃstÅti / natu varïà eva Óabdà iti / arthapratyayÃnupapatte÷ / tathÃhi - nahyekÃk«aravij¤ÃnÃdarthadhÅrupajÃyate // vÃcaÓca kramavartitvÃtsÃhityaæ nÃvakalpate // ucyate- yathÃgneyÃdikarmÃïi kramavartini santyapi // saæhatya kurvate kÃryamekaæ varïÃstathaiva na÷ // varïÃnÃmarthapratyÃyakatvam / nanu kramavartinÃmapyutpattyapÆrvavaÓena yuktaæ sÃhityam, varïÃnÃæ tu katham / te«Ãmapi saæskÃreïa bhavi«yati tatsadbhÃve kiæ pramÃïam, yadevÃgneyÃdi«u / yathÃhi te«Ãæ ÓÃstreïa saæhatyakÃritÃvagamÃtsvarÆpataÓca tadasaæbhavÃdapÆrvaæ dvÃraæ kalpyate, tathà varïÃnÃmapyekaikaÓo 'bhidhÃnÃdarÓanÃtsakaloccÃraïe cÃvagamÃtsaæhatyakÃritve niÓcite svarÆpeïÃsaæbhavÃtsaæskÃrakalpanaæ yuktameva, tadvadeva caikakart­tvaæ kramaviÓe«aÓcÃdriyate viparyayeïÃrthÃbhidhÃnÃdarÓanÃt // sphoÂavÃdakhaï¬anam / nanvevaæ prativarïaæ saæskÃrakalpanÃdekakalpanà syÃt tadvaramekameva Óabdatvaæ kalpitam / naivam / d­ÓyÃdarÓanena nirastavat / Óabdo hi pratyak«agrÃhyo 'bhyupagamyate, na ca pratyak«eïa ki¤citprakÃÓate / tena nÃstÅtyavagacchÃma÷ / tvayÃpi hi Óabdatvaæ kalpayitvà puna÷ saæskÃrakalpanÃvaÓyaæ kartavyà / dhvanayo hi na pratyekaæ sphoÂamabhivya¤jati, sÃhityaæ ca kramavartinÃæ saæskÃradvÃrameveti tulyaæ tatkalpanam //*// syÃnmatam / pratyekameva nÃdÃ÷ Óabdamabhivya¤janti, nacaivamuttaranÃdavaiyarthyam, pÆrve hi nÃdÃ÷ ÓabdasphuÂamabhivya¤janti uttarottare sphuÂaæ sphuÂataraæ ca vya¤jantÅti nottare«ÃmÃnarthakyam / yadyevaæ tato ya evottare nÃdÃ÷ sphuÂÃbhivyaktisamarthÃstaireva bhavitavyamalaæ pÆrve÷ //*// nanu na kaÓcidapi nÃda÷ svato 'sya sphuÂÃbhivyaktiæ karoti kintu sarve te pratyekaæ vya¤jakÃ÷ / sa tu na drÃgeva sphuÂamavabhÃsate prathamamasphuÂÃvabhÃsita÷ san puna÷ puna÷ ÓrÆyamÃïa÷ sphuÂa÷ bhavati, tadyathà dÆrÃdavasthita÷ sahakÃra÷ prathamaæ hastipalÃlakÆÂÃdisÃdhÃraïarÆpeïa pratibhÃta÷ punarÃlocyamÃno v­k«Ãtmanà prakÃÓate puna÷sahakÃrÃtmanà sphaÂo bhavati tadvadeva dra«Âavyam //*// yadyevaæ ya eva te pÆrvai nÃdÃstairevÃbhyasyamÃnairÅd­ÓÅ sphuÂÃbhivyakti÷ syÃt / uttarairvà kevalairabhyasyamÃnai÷, tatra vijÃtÅyanÃdÃÓrayaïamanarthakam //*// tathà pratyekaæ hi vya¤jakatve satyuttarairasphuÂÃbhivyakti÷ pÆrvaiÓca sphuÂÃbhivyakti÷ syÃditi vyutkrameïÃpyuccÃraïaæ syÃt, ato 'pek«itakramaviÓe«ÃnekavijÃtÅyanÃdasamuccayÃÓrayaïÃdavaÓyaæ pÆrvanÃdÃhitasaæskÃrasahitÃntimanÃdÃbhivyaÇgya÷ sphoÂa ityavaÓyÃÇgÅkartavyamiti tulyà saæskÃrakalpanà / yadvà tavaiveyaæ saæskÃrÃntakalpanÃ, matpak«e tu sm­tihetubhireva saæskÃrai÷ siddhyatyarthÃvagatiriti na saæskÃrÃntaraæ kalpayitavyama //*// nanu mamÃpi ta eva bhavi«yanti / na / te«Ãæ sm­teranyatrÃvyÃpÃrÃt / matpak«e tu sm­tireva janayantor'thapratipattiæ saæskÃrà janayanti / tathÃhi pratyekavarïÃnubhavabhÃvitai÷ saæskÃrai÷ saæhatya sarvavarïagocaraikà sm­tirjanyate / tasyÃæ ca yugapadavabhÃsamÃnà varïà vinaiva saæskÃrÃntareïa saæhatyÃrthapratyayaæ janayanti //*// tvatpak«e tu naivaæ saæbhavati, tathÃhi nÃdà hi na j¤ÃyamÃnatayà sphoÂaæ vya¤jayanti, na ca yugapatsattÃsti kramavartitvÃt, ata÷ saæskÃradvÃrameva sÃhityamityavarjanÅyaæ saæskÃrÃntarakalpanam //*// atha matam / satyaæ na sm­tihetubhi÷ sphoÂÃbhivyakti÷, ye tu varïopalabdhihetavo nÃdajanyÃ÷ ÓrotragatÃ÷ saæskÃrÃstaireva varïÃnÃmiva sphoÂÃbhivyaktirbhavi«yati kiæ saæskÃrÃntarakalpanayeti / tadayuktam / te«Ãæ k«aïikatvÃt / nahyadyavarïopalabdhihetu÷ saæskÃro 'ntyavarïaÓravaïavelÃyÃmavati«Âhate / yadyavati«Âhate tato visarjanÅyaÓravaïavelÃyÃmapi gakÃraÓravaïamanuvarteta, tasmÃtk«aïabhaÇginaste, ato na te«Ãæ saæhatya sphoÂÃbhivya¤jakatvaæ bhavati / pratyekÃbhivyaktau cottarottare«Ãmanarthakatvamityuktam //*// athavà dhvaniyoga eva ÓrotrasaæskÃro nÃnya÷, tasya ca vispa«Âameva bhaÇgukatvamityuktam //*// athavà dhvanisaæyoga eva ÓrotrasaæskÃro nÃnya÷, tasya ca vispa«Âameva bhaÇguratvaæ gatvaratvÃdghavanÅnÃm / tasmÃdanye sthÃyina÷ saæskÃrÃ÷ kalpyÃ÷, tathà varïÃtirikta÷ Óabda÷ kalpya iti bahvapramÃïakamÃpannam / matpak«e tu d­¬hasm­tiviparivartinÃæ varïÃnÃæ vÃcakatvÃnna ki¤cidÆnam //*// nanu yugapatsmaryamÃïÃnÃæ vÃcakatve vyutkrameïÃpyuccÃrità varïà vÃcakÃ÷ syu÷, na, tatkramasyÃpyaÇgatvÃt / ka÷ puna÷ kramo 'Çgam, na hi varïÃnÃæ vibhÆnÃæ nityÃnÃæ ca svarÆpata÷ kramavattvam / na pratÅtikrama÷, tasyÃ÷ sm­tirÆpÃyà ekatvÃt / evaæ tarhi dhvanikramo yo varme«vÃropita÷ pratibhÃsate so 'Çgamityado«a÷ / tasmÃdvya¤jakÃnÃæ dhvanÅnÃæ krameïa vyaÇgye«u varïe«u samÃropitena tadvanta÷ smaryamÃïà varïà vÃcakÃ÷ nÃnya÷ Óabdo 'stÅti siddham // iti sphoÂavÃda÷ // padÃrthanirÆpaïopakrama÷ / atha gaurityasya Óabdasya kor'tha÷ iti vÃcyanirÆpaïopakramavyÃjenÃk­tisadbhÃvaæ pratipÃdayati saæbandhanityatvasiddhaye / nahyasatyÃmÃk­to vyaktibhi÷ ÓabdasyÃpauru«eya÷ saæbandha÷ tÃsÃmanityatvÃt, upalak«aïasyÃpi nityasyÃbhÃvÃdÃk­tyabhÃve, tasmÃdÃk­tirasti nÃstÅti vicÃryate / sÃdhite tu tatsadbhÃve saiva ÓabdÃbhidheyetyÃk­tyadhikaraïe vak«yate // bauddhamatena jÃtikhaï¬anam / tatra saugatÃ÷ svalak«aïameva paramÃrthaæ manyamÃnà nÃk­tisadbhÃvaæ manyante / tathÃhi- p­thaktve vyaktito jÃtird­Óyeta p­thageva sà / abhede vyaktimÃtraæ syÃdvedhà cenna virodhata÷ // na hi saiva tatonyà cÃnanyà ca saæbhavati viruddhatvÃdbhedÃbhedayo÷ / yadi ca bhinnà jÃti÷ sà sarvagatà vyakti«veva vÃ, na tÃvatsarvagatatvam, antarÃle 'nupalabdhe÷ / vyaktisthà cedvyaktÃvutpannÃyÃæ tasmindeÓe prÃgasatÅ kathaæ tasyÃmupalabhyate, na tÃvattatrotpadyate / nityÃyà utpattyayogÃt / na ca vyaktyantarÃdÃgacchati amÆrtatvÃt, tasmiæÓca vyaktyantare 'nupalabdhiprasaÇgÃt / nacÃæÓenÃgatÃæÓena ca tatraiva sthiteti Óakyaæ nityatvÃt / nacÃnyetra yÃti amÆrtatvÃt / vyaktyantare ca pÆrvamevÃnasthità jÃtiriti puna÷praveÓe dviguïopalabhyeta / yathÃhu÷- nÃyÃti na ca tatrÃsÅdati paÓcÃnna cÃæÓavat // jahÃti pÆrvaæ nÃdhÃramaho vyasanasaætati- iti //*// vyaktau ca vartamÃnÃæ yadyekasyÃæ vyaktau kÃrtsnyena varteta vyaktyantare«u na syÃt / nahyekà matÅ yugapadanekatra kÃrtsnyena varteta vyaktyantare«u na syÃt / nahyekà satÅ yugapadanekatra kÃrtsnyena vartituæ Óaknoti / nacÃvayavaÓo vartate niravayavatvÃt / kathaæ ca nÃnÃvidhÃsvatÅtÃnÃgatavartamÃnÃsu vyakti«vavayavaÓo v­tti÷ saæbhÃvyeta / vyaktau ca vartamÃnehapratyayamanubhavet / dhÃsvatÅtÃnÃgatavartamÃnÃsu vyakti«vavayavaÓo v­tti÷ saæbhÃvyeta / vyaktau ca vartamÃnehapratyayamanubhavet / naceha gotvamiti kasyacitpratÅtirasti kiæ tviyaæ gauriti //-- / atha vyakterÃtmaiva jÃtirna tadÃdhÃraæ vastvantaramiti cet, naivaæ yuktam, kathaæ hi nÃnÃbhÆtÃnÃmanityanÃæ vyÃv­ttasvabhÃvÃnÃmekarÆpà nityÃnuv­ttasvabhÃvà ca jÃtirÃtmà syÃt trailokyasaækaraprasaÇgÃt //*// na ca pramÃïamapi ki¤cidÃk­tisadbhÃve saæbhavati, na tÃvatpratyak«am / na hi jÃti÷ svavi«ayaæ j¤Ãnaæ janayati nityatvÃbhyupagamÃt / nityÃnÃæ ca sarvÃrthakriyÃsvasÃmarthyÃt / na hi jÃti÷ svavi«ayaæ j¤Ãnaæ janayati nityatvÃbhyupagamÃt / nityÃnÃæ ca sarvÃrthakriyÃsvasÃmarthyÃt / nacÃjanakasya vi«ayatvaæ saæbhavati tallak«aïatvÃdvi«ayatvasya / tasmadvikalpÃkÃramÃtraæ sÃmÃnyam, alÅkaæ và //*// nanu yathà j¤Ãnavaicitryopapatte÷ //*// arthaÓÆnyà api vikalpà vicitrÃrthakriyÃsamarthasvalak«aïÃbhimÃnino jÃyamÃnÃstatra vyavahÃrÃrthinaæ pravartayanta÷ paramparayà tatprabhavatayà tatprÃpayanto maïimiva maïiprabhÃvi«ayamaïibuddhirvyavahÃrÃvisaævÃdino bhavantÅti na lokayÃtrÃsthite÷ kaÓcidvirodha÷ tasmÃnnÃsti jÃti÷ //*// etenÃvayavidravyaæ pratyƬham, tasyÃpyavayavabhedÃdivikalpÃk«amatvÃt / sthÆlÃvabhÃsastu saæcitÃnekarÆpÃdiparamÃïuvaÓÃdeva keÓoï¬rkÃvabhÃsavadupapanno nÃvayavikalpanÃyÃlam / tadabhÃve ca nirÃdhÃratvÃddÆrÃpÃstaæ gotvÃdisÃmÃnyam //*// kathamasatyekarÆpe sÃmÃnye 'tyantavilak«aïÃni svalak«aïÃnyavilak«aïarÆpaæ vikalpaæ janayanti / janayanti cet kimiti kÃnicideva govikalpaæ janayanti kÃnicidevÃÓvavikalpam, narvÃïi sarvam //*// sÃmÃnyavÃdino và kathaæ vilak«aïarÆpà vyaktayo vilak«aïasÃmÃnyÃtmakatvaæ tadÃÓrayatvaæ tadabhivya¤jakatvaæ và bhajante / bhajanticetkimiti kÃÓcideva vyaktaya÷ kenacideva sÃmÃnyena saæbadhyante na sarvÃ÷ sarvai÷ / svabhÃvÃditi cet, asmÃkamapi tulyamidamuttaram // svamatena jÃtisthÃpanam / atha vyaktÅnÃmapyavilak«aïarÆpasÃmÃnyasaæbandhasiddhyarthaæ paramavilak«aïarÆpamabhyupagamyate tatastenÃpi saæbandhasiddhyarthamaparÃparÃsÃmÃnyÃpek«ayÃmanavasthà syÃt / tasmÃdvikalpamÃtramevedam, na paramÃrthata÷ sÃmÃnyaæ nÃma ki¤cit //*// atrÃbhidhÅyate- pratyak«abalasiddhasya sÃmÃnyasya kutarkata÷ // na Óakyo 'pahnava÷ kartuæ sarvaæ vijayate hi tat // sarve«vapi vastu«u iyamapi gauriyamapi gau÷, ayamapi v­k«o 'yamapÅti vyÃv­ttÃnuv­ttÃkÃraæ pratyak«aæ deÓakÃlÃvasthÃntare«vaviparyastamudÅyamÃnaæ sarvameva tarkÃbhÃsaæ vijitya dvyÃkÃraæ vastu vyavasthÃpayat kenÃnyena Óakyate bÃdhitum, na hi tato 'nyadbalavattaramasti pramÃïam, tanmÆlatvÃtpramÃïÃntarÃïÃæ tadbÃdhasÃmarthyÃbhÃvÃt / ki¤cÃnumÃnÃnyapi sÃmÃnyÃpek«atvÃtsutarÃæ sÃmÃnyaæ samarthayante na tu bÃdhituæ Óaknuvanti, nahi yadyapek«aæ tattasya bÃdhaæ Óaknoti kartum / tadbÃdhe hi svÃtmÃpi na siddhyet tadapek«atvÃt //*// tathÃhi bhedÃbhedavikalpena sÃmÃnyaæ nirÃkurvatÃvaÓyamevaæ vaktavyam- yadvastu tadbhinnamabhinnaæ và bhavati sÃmÃnyamapi yadi vastu syÃttato 'nenÃpi bhinnenÃbhinnena và bhavitavyam / na ca dvedhÃpi saæbhavati tasmÃdavastu iti / evaæ ca vadatà vastutvaæ sÃmÃnyamaÇgÅkÃryam, anyathà kathaæ vastutvasya bhedÃbhedÃbhyÃæ vyÃptatvÃdvyÃpakÃnupalabdhyà sÃmÃnyasya vastutvaæ na saæbhavatÅti bhaïituæ Óakyam //-- / nanvaulapÃdhiko vastuÓabdo na jÃtinimittakastatkathamanena jÃtyÃpatti÷ / ucyate- jÃtirvà bhavatÆpÃdhirvà sarvathà tÃvatsÃmÃnyarÆpamapek«itavyam / aupÃdhikÃnÃmapi mÆlopalak«aïamekamantareïÃtmalÃbhÃbhÃvÃt / na ca vyÃv­ttaikarasaæ sarvaæ vastujÃmamabhyupagacchata÷ saugatasya kvacidapi ki¤cidapyanuv­ttaæ rÆpaæ saæbhavatÅtyaupÃdhiko vyavahÃro durghaÂa eva, tasmÃtsarvapramÃïasiddhaæ sÃmÃnyaæ na Óakyamapahnotum //*// ka÷ punarvikalpÃnÃæ parihÃra÷, na tÃvadaparih­tà api Óaknuvanti sÃmÃnyamapahnotuæ, te«Ãmapi tadapek«atvÃdityuktaæ tathÃpi parihÃro 'bhidhÅyate // jÃtivyaktyorbhedÃbhedavicÃra÷ // bhedÃbhedavikalpe tÃvatkecidÃhu÷- bhinnameva sÃmÃnyaæ vyaktibhya÷ / na ca p­thagupalabdhiprasaÇgo vyaktisaæbandhitvÃt / ka÷ puna÷ saæbandha÷, samavÃya÷ / ka÷ punarasau, ayutasiddhÃnÃmihapratyayahetu÷ saæbandha iti kecit / tattvayuktam / ihapratyayÃsiddhe÷ / iyaæ gauriti hi sarvadà sarve«Ãæ pratÅtirnehagotvamiti / kÃceyamayutasiddhi÷, yutasiddhyabhÃva÷ / kà punaryutasiddhi÷, p­thaggatimatvaæ p­thagÃÓrayÃÓritatvaæ vÃ, tadabhÃvo 'yutasiddhi÷ //*// yadyevamavayavÃvayavino÷ saæbandha÷ samavÃyo na syÃt, vinÃpyavayavicalanenÃvayavÃnÃæ calanÃt, avayavino 'vayavÃnÃæ ca svÃvayavÃÓrayatvÃt / tathà sÃmÃnyasya vyaktyÃÓrayatvÃt vyakteÓca svÃvayavÃÓritatvÃdasti p­thagÃÓrayÃÓrayitvamiti samavÃyÃnupapatti÷ / tasmÃdevaæ vaktavyam- yena saæbandhenÃdheyamÃdhÃre svÃnurÆpÃæ buddhiæ janayati, svÃkÃreïa bodhayatÅtyartha÷ / sa saæbandha÷ samavÃya iti //*// yadi jÃtyÃtmanà vyakti÷ pratÅyate tato jÃtivyaktyorabheda eva pratÅtibalÃdÃpadyate kathaæ bhedÃbhyupagama÷ / ucyate- gaurayaæ ÓÃvaleyo gaurayaæ bÃhuleya ityubhayatra gavÃkÃro 'nuvartamÃno d­Óyate, ÓÃvaleyabÃhuleyÃkÃrau tu vyÃvartete, tadyapi tayo÷ ÓÃbaleyagavÃkÃrayorabheda÷ syÃdekÃnuv­ttÃvitaro 'pyanuvarteta, tadvyÃv­ttau và gavÃkÃro 'pi vyÃvarteta / kiæ ca tasyÃmeva vyaktÃviyaæ gauriti gavÃtmanà pratÅyamÃnÃyÃmapi neyaæbuddhigobuddhyorgaurirgauritivatparyÃyatvaæ pratÅyate tasmÃnnÃbheda÷ //*// kathaæ tarhi tÃdrÆpyaæ vyakte÷ pratÅyate / idameva hi tÃdrÆpyaæ vyakteryat tat samavÃya÷ saæbandha÷, tasyai«a mahimà yenÃdhÃramÃdheyaæ svabuddhyÃnura¤jayati tasmÃdado«a÷ / athavà tÃdÃtmyapratÅterabhedopyastu, pÆrvoktanyÃyena bhedo 'pi, tasmÃtpramÃïabalena bhinnÃbhinnatvameva yuktam //*// nanu viruddhau bhedÃbhedau kathamekatra syÃtÃæ na virodha÷ sahadarÓanÃt / yadi hi idaæ rajataæ nedaæ rajatamitivatparasparopamardena bhedÃbhedau pratÅyeyÃtÃæ tato viruddhyeyÃtÃæ, na tu tayo÷ parasparopamardena pratÅti÷ iyaæ gauritibuddhidvayamaparyÃyeïa pratibhÃsamÃnamekaæ vastu dvyÃtmakaæ vyavasthÃpayati- sÃmÃnÃdhikaraïyaæ hyabhedamÃpÃdayati aparyÃyatvaæ ca bhedam, ata÷ pratÅtibalÃdavirodha÷ //*// apek«ÃbhedÃcca / tathÃhi gorÆpeïa nirÆpyamÃïayà jÃtyà vyaktirabhedena pratÅyate gaurayaæ ÓÃbaleya iti / yadà tu jÃtirvayaktyantarÃtmanà nirÆpyate tadeyaæ vyaktisato bhinnarÆpÃvasÅyate yo 'sau bÃhuleya gau÷ so 'yaæ ÓÃbaleyo na bhavatÅti / evaæ dharmiïo dravyasya rasÃdidharmÃntararÆpeïa rÆpÃdibhyÃæ bhedo dravyarÆpeïa cÃbheda÷ / tathÃvayavina÷ svarÆpeïÃvayavairabhedo 'vayavÃntararÆpeïa tvavayavÃntarairbheda ityÆhanÅyam / tatra yathà dÅrghahrasvÃdÅnÃæ viruddhasvabhÃvÃmÃmapyapek«ÃbhedÃdekatrÃpyaviruddhaæ pratÅtibalÃdaÇgÅkriyate tathà bhedÃbhedayorapi dra«yavyaæ pratÅtyaviÓe«Ãt // prÃbhÃkaramatena bhedÃbhedÃsamÃnÃdhikaraïye Ãk«epa÷ / kaÓcitpunarÃha- pratÅtireva bhedÃbhedabhÃsinÅ na saæbhavatÅti vilak«aïarÆpà pratÅtirhi bhedÃvabhÃsa÷ tadyena bhedapratibhÃsasamaye jÃtirÆpaæ vyaktirÆpaæ ca pratÅtam, tenÃbhedapratÅtivelÃyÃæ tayoranyataratpratyetavyam, tatraikasya dviravabhÃso 'yaæ bhavet, na punaritareïÃbheda÷ pratÅto bhavati, tasmÃnnÃsti bhedÃbhedayorekatra pratÅti÷ //*// tadidamasÃram / na hi vastudvayapratÅtireva bhedapratÅti÷ tadbhÃve 'pyabhÃvÃt / prathamaæ vyaktidarÓane 'pi hyasti jÃtivyaktyordvayo÷ pratÅtirnaca tadà tayorbheda÷ pratÅyate vyaktyantaradarÓanena tu jÃteranvayÃtpÆrvavyakteÓca vyatirekÃdanvayavyatirekÃbhyÃæ jÃtivyaktyorbhedo 'vadhÃryata iti bhavato 'pi siddhÃnta÷ / tathà devadattamupalabhya kÃlÃntare tatsad­Óaæ yaj¤adattaæ dÆrÃtpaÓyan pÆrvopalabdhaæ ca devadattaæ smaran vastutastadvilak«aïameva puru«agadvayaæ pratyeti tathÃpi na bhedamavadhÃrayati saæÓete hi kiæ sa evÃyaæ devadatta÷ kiæ vÃnya iti / tasmÃdvastudvayapratÅtireva bedapratÅtirityuktam //*// tathà tameva devadattaæ kiæ vÃnya÷ iti / tasmÃdvastudvayapratÅtireva bhedapratÅtirityuktam //*// tathà tameva devadattaæ kÃlÃntare dÆrÃtpaÓyannapi kiæ sa evÃyamutÃnya iti / saædihÃno vastugatyaikameva pratiyannapi nÃbhedamavadhÃrayayitumalaæ bhavati, tasmÃnna vastudvayapratÅtireva bhedapratÅti÷ / nÃpyekavastupratÅtirevÃbhedapratÅti÷, kintvanyo 'yamiti buddhirbhedÃvabhÃsa÷ ananyo 'yamiti cÃbhedÃvabhÃsa÷ / asti ca ÓÃbaleyabÃhuleyÃvupalabhyamÃnasya ayaæ gaurayamiti gau÷ ityabhedÃvabhÃsa÷ / anya÷ ÓÃbaleyÃdbÃhuleya iti ca bhedÃvabhÃsa÷ / tasmÃdupapannaæ bhinnÃbhinnatvam //*// nanvanuv­ttà nityÃnutpattivinÃÓadharmà ca jÃti÷, viparÅtasvabhÃvà ca vyakti÷, kathaæ tayauraikyam / nahyekameva vastvanuv­ttaæ vyÃv­ttaæ nityamanityamutpattivinÃÓadharmakamataddharmakaæ ca saæbhavati trailokyasaækaraprasaÇgÃt, jÃtirapyevamanityatvÃdidharmà syÃt, vyaktirapi nityatvÃdidharmà / nai«a do«a÷ / nÃnÃkÃraæ hi tadvastu kenacidÃkÃreïa nityatvÃdikaæ kenaciccÃnityatvÃdikaæ bibhranna virotsyate / jÃtirapi vyaktirÆpeïÃnityà vyaktirapi jÃtyÃtmanà nityeti nÃtra kÃcidani«ÂÃpatti÷ // jÃte÷ sarvagatatvÃdyÃk«epatatparihÃrau // yattu sarvagatà vyaktigatà và jÃtiriti vikalpitaæ, tadapi vyaktyÃtmatvÃbhidhÃnÃdeva parih­tam / vyakterhyasÃvÃtmà kathamanyatra syÃt / nanvevaæ vyaktideÓe vyaktyutpatte÷ prÃgavidyamÃnà jÃti÷ kathaæ tatra paÓcÃdbhavati, svakÃraïÃnni«padyamÃnà vyaktirjÃtiviÓe«Ãtmanà saæbaddhaivotpadyate nityatvÃt / nacÃnyatra Ãgacchati amÆrtatvÃt / ucyate- yo 'pi deÓÃntarÃdÃgatyÃnena deÓena saæyujyate so 'pi prÃgasmindeÓe 'vidyamÃna eva kathamanena deÓena saæyogamanubhavati kÃraïavaÓÃditi vyaktam, evaæ jÃtirapi kÃraïavaÓÃdeva vyaktisaæbandhamanubhavati / iyÃstu viÓe«a÷- saæyujyamÃna÷ pÆrvatrÃvasthito 'nantaradeÓena prathamaæ saæyujyate tatastadanantaradeÓeneti krameïa deÓÃntaralasaæyogaæ gacchati / tÃdÃtmyasamavÃyayostvanantaradeÓamanapek«yaiva svakÃraïato ni«patti÷ / na hi saæyogasya svabhÃva÷ sa eva tÃdÃtmyasya samavÃyasya vÃÇgÅkartavya÷ / pramÃïÃbhÃvÃt, vilak«aïasvabhÃvatvÃdbhÃvÃnÃm / tasmÃdado«a÷ //*// yadvÃstu sarvagataæ sÃmÃnyam, na ca sarvatropalabdhiprasaÇga÷ vyaktÅnÃmabhivya¤jakatvÃt / sarvagatamapi sÃmÃnyaæ vyakterevÃtmà tatsamavetaæ và / saæyuktasamavÃyasaænikar«eïa ca sÃmÃnyasyopalambha÷, tena ca saænikar«o vyaktideÓe eva saæbhavati nÃnyatreti na sarvatropalabdhi÷ / abhede 'pi jÃtivyaktyorbhedasyÃpi vidyamÃnatvÃnnityatvÃnnityatvÃdivatsarvagatatvÃsravagatatvamapi nÃnupapannam //*// yattu kÃrtsnyena và avayavaÓo và v­ttiriti vikalpitam, tadapyayuktam / bhedÃpek«aæ hi kÃrtsnyaæ na ca sÃmÃnyasya svarÆpato 'vayavato và bhedosti ekatvÃdanavayavatvÃcca / niravayavatvÃdevÃvayavavaÓo 'pi v­ttirabhÃvyaiva / tasmÃdvyakti«u jÃtirvartata ityetÃvadevÃtra vaktuæ Óakyate pramÃïato 'vagamÃt, na kÃrtsnyabhÃgavibhÃga÷ pramÃïÃbhÃvÃdasaæbhÃvÃcca / tathÃvayavino 'pyavayave«u na kÃrtsnyaæ saæbhavati bahutvÃbhÃvÃttadepak«atvÃcca k­tsnatvavyavahÃrasya / avayavaÓo v­ttirapyavayavÃntarÃbhÃvÃdayuktaiva / kimidÃnÅmekarÆpaiva sÃmÃnyasya vyakti«vavayave«u cÃvayavino v­tti÷ / netyucyate / sÃmÃnyaæ pratyekaæ vartata, avayavÅæ tu vyÃsajyetyevaæ viÓe«a÷ / vyaktyantaramanapek«yaiva vyaktyantare vartamÃnà svÃnurÆpÃæ buddhiæ janayantÅ jÃti÷ pratyekaæ ityucyate na tu kÃtsnyena v­tti÷ / avayavÅ tvavayavÃntarÃïyapek«yÃvÃntare vartamÃna÷ svÃkÃraæ buddhiæ janayan vyÃsajya vartata iti vyapadiÓyate / nahyekasyÃmeva vyaktau gobuddhivadekasminneva tantau paÂabuddhirutpadyate // saæyogavicÃra÷ // saæyogasyedÃnÅæ kathaæ saæyogi«u v­tti÷ kiæ jÃtivat kiævÃvayavivat / ubhayavilak«aïeti brÆma÷ / sa hi saæyogyantaramapek«ya saæyogyantare vartate nÃnapek«yeti na jÃtitulyatvam / ekatraiva ca svÃnurÆpÃæ janayati buddhim idamanena saæyuktamidamanena iti, tenÃvayavinÃpi nÃtÅva tulyatvamityubhayavailak«aïyam //*// atha saæyoga÷ kimeka eva dvayo÷ saæyoginoruta pratisaæyogi bhinnÃveva saæyogau / kÃÓyapÅyÃstÃvat saæyogamubhayorvyÃsaktamekaæ manyante vayaæ tu yathà idamanena sad­Óamidamaneneti pratiyoginamapek«yetaratretarasyÃvagamyamÃnaæ sÃd­Óyaæ pratidharmibhinnaæ bhavati tathà saæyogasya tÃd­Óabuddhivi«ayatvÃdbhedameva rocayÃmahe / prak­tamanusarÃma÷- tasmÃnna v­ttivikalpÃdapi jÃtyapahnava÷ / yattu nityatvÃjjÃte÷ svavi«ayaj¤ÃnajananÃsÃmarthyÃnna grÃhyatvamiti / tadasat / nityÃnÃmapyarthakriyÃsÃmarthyaæ k«aïabhaÇganirÃkaraïe vak«yÃma÷ / na ca hetulak«aïaæ grÃhyatvam / j¤ÃnajanyaphalabhÃgitvalak«aïaæ hi taditi ÓÆnyavÃde varïitam / tasmÃdayamapyado«a÷ //*// yattu svalak«aïaireva svÃnubhavadvÃreïa gavÃdivikalpodayasaæbhavÃdaprÃmÃïikÅ jÃtivikalpaneti tadapyasÃram / na hi jÃtirna d­Óyate yenaivamupÃlambha÷ syÃt / upajÃyamÃnaæ tu j¤Ãnaæ svavi«ayabhÆtÃæ jÃtimupasthÃpayatÅti ned­ÓÃnÃæ pralÃpanÃmavasara÷ //*// katha¤cÃtyantavilak«aïÃni svalak«aïÃnyekarÆpaæ vij¤Ãnaæ janayanti tadatadrÆpiïo bhÃvÃstadatadrÆpahetujÃ÷ iti sthite÷ / bhavato và kathaæ vilak«aïÃnÃæ viÓe«ÃïÃmekarÆpasÃmÃnyasaæbandhakÃraïatvamiticet, dÃtmyaæ samavÃyaæ và bhajante //*// nanu hetavo vilak«aïa÷ kathamekavidhasÃmarthyayuktÃni svalak«aïÃni janayanti / na janayeyuryadi vilak«aïÃ÷ syuste 'pi tvekajÃtÅyà eva // nanvevaæ tatsaæbandhasidhyarthaparÃparajÃtyapek«ÃyÃmanavasthà / nai«a do«a÷, yathà tÃlabÅjamekajÃtÅyaæ pariïÃmaparaæparayà tÃlajÃtÅsaæbaddhÃæ vyaktimupajanayati, sÃpi tathaiva svakÃraïabhÆtabÅjasamÃnajÃtÅyaæ bÅjÃntaram / tathaikajÃtÅyacchukrÃdgojÃtÅyavyaktini«patti÷, tasyÃæ ca tajjÃtÅyaÓukrani«pattiriti nÃtyantaæ tÃdÃtmyÃpatti÷ / tasmÃdastyekamÃk­tijÃtisÃmÃnyaÓabdÃbhilapanÅyaæ ÓÃbaleyÃdi«vanugatam // ityÃk­tivÃda÷ / sÃd­ÓyÃdÅnÃæ sÃmÃnyatvakhaï¬anam / naca sÃd­Óyameva sÃmÃnyaæ tadbuddhyabhÃvÃta, sa evÃyamiti pratÅtirna tattatsad­Óa iti / na ca sarvasÃmÃnyÃpahnavavÃdina÷ sÃd­Óyamapi saæbhavati bhÆyovayavasÃmÃnyÃtmakatvÃttasya // // na cÃtadvyÃv­ttirÆpamapi samÃnyamanaÇgÅk­tavidhirÆpasÃmÃnyena Óakyate pratyetum / agovyÃv­ttiæ hi pratÅyatÃvaÓyaæ prathamameva gau÷ pratyetavya÷ / na hi tebhyo vyatirekarÆpamapahÃyÃÓvÃdivyaktÅnÃæ prÃtisvikena rÆpeïa saæbhavati / te«ÃmanantÃnÃæ buddhÃvanÃrohÃt, anÃrƬhe«u ca te«u tadvyÃv­ttirÆpasya go÷ pratyetumaÓakyatvÃt / gaurgauriti ca vidhirÆpaæ sÃmÃnyamavagamyamÃnaæ kathaæ niv­ttirÆpaæ ÓakyamaÇgÅkartum / tasmÃdidamatipelavaæ darÓanam / tasmÃdasti jÃti÷ / ityapohavÃda÷ // avayavavicÃra÷ / etenÃvayavi vyÃkhyÃta÷ / tasyÃpyavayavebhyo bhedo 'bhedo veti vikalpe bhedaæ samavÃyasaæbandhamavayavaguïebhyaÓca tatra viÓe«aguïÃnÃmutpattimacak«ate vaiÓe«ikÃ÷ / ye ca svasamavetaviÓe«aïaviÓi«ÂÃ÷ svÃÓrayasyaikajÃtÅyasya paricchedakÃste viÓe«aguïà ityÃhu÷ / vayaæ tu bhinnÃbhinnatvam / nahitantubhya÷ Óira÷pÃïyÃdibhyo nÃvayebhyo ni«k­«Âa÷ paÂo devadatto và pratÅyate / tantupÃïyÃdayo 'vayavà eva paÂÃdyÃtmanà pratÅyante / vidyate ca devadatte asya hasta÷ Óira ityÃdi÷ kiyÃnapi bhedÃvabhÃsa ityupapannamubhayÃtmakatvam / tasmÃdavayavÃnÃmevÃvasthÃntaramavayavÅ na drÃvyÃntaram / ta eva hi saæyogaviÓe«avaÓÃdakadravyatÃmÃpadyatesa tadÃtmanà ca mahatvaæ paÂajÃtiæ ca vibhrata÷ paÂabuddhyà g­hyante / tena paÂÃtmanà te«Ãmekatvam avayavÃtmanà tu nÃnÃtvamupapannam //*// yadapi rÆpÃdaya÷ kÃrye guïamÃrabhate ityuktaæ tadapari guïadvayapratÅtyabhÃvÅnnÃtÅtavÃsmabhyaæ rocate / yadi hi dvau guïau pratÅyeyÃtÃæ tantu«veka÷ paÂe cÃparastata÷ kÃryakÃraïabhÃvaæ pratipadyeyÃtÃm / yatrÃpi nÃnÃrÆpai÷ Óuklak­«ïaraktapÅtaistantubhirÃrabhyate paÂastastrÃpi ta eva varïÃ÷ paÂagatÃ÷ pratÅyante na rÆpÃntaram // citraikarÆpanirÃkaraïam / nanu citra÷ paÂa iti pratÅyate na tu Óukla÷ pÆta iti vÃ, tasmÃccitrÃkhyaæ rÆpÃntaramatrotpannam / naivam / citraæ lokavirodhÃdevÃyuktamaÇgÅkartum / nÃnÃrÆpÃïÃmapi cÃvayavabhedadvÃreïaikasminnapi paÂe samavÃyo nÃnupapanna÷ / etena saæyogajasaæyogo nirasto veditavya÷ / yathà devadattasaæyoga eva tasminkuï¬alisaæyogo bhavati tathà tantuturÅsaæyoga eva tantau paÂabhÃvamÃpanne paÂaturÅsaæyogo bhavati na saæyogÃntaraæ pratÅtyabhÃvÃdityalamativistareïa / tasmÃdastyevÃvayavÅ /-- v­tti÷ svÃvayave«vasya vyÃsajyeti pradarÓitam // tenÃsyavayavidravyaæ sÃmÃnyaæ cÃsti sarvagam // ityavayavivÃda÷ // varïÃnÃmabhidhÃt­tvamÃk­teÓcÃbhidheyatÃm // kathayitvÃtha saæbandhakathaiva prak­tocyate // j¤Ãpyaj¤ÃpakabhÃvaÓca saæbandha÷ prÃgudÅrita÷ // tannityatvaæ yadÃk«iptaæ tatsamÃdhÅyate 'dhunà // evaæ hi pÆrvamuktam- yasmÃtprathamaÓravaïe Óabdor'thaæ na pratyÃyayati tasmÃnnÃsya svÃbhÃvikamindriyavatpratyÃyakatvam / asyÃyamartha÷ / iti puru«eïa kathite pratyÃyayati tato nÆnamasya puru«ak­taæ pratyÃyakatvamiti pauru«eya eva saæbandha iti //*// tatrÃbhidhÅyate- nahyasyÃyamartha iti saæbandhakaraïamidam, prasiddhasaæbandhakathanaæ hyetat / kathamavagamyate arthÃntarakathane bahubhirnivÃraïÃt / yo hi kaÓcit kasmaicit goÓabdasyÃÓvaæ gavayaæ vÃrthamÃha tamanye nivÃrayanti nÃyamasyÃrtha÷ sÃsnÃdimÃnasyÃrtha iti, saæbandhakriyÃpak«e ca devadattÃdivadyenaiva saæbandha÷ kriyate sa evÃrtha iti nivÃraïaæ nopapadyate / tasmÃnna tÃvadarvÃcÅna÷ puru«Ã asya ÓabdasyÃyamartha iti vadantopi tatsaæbandhakart­tvenÃÓaÇkanÅyÃ÷ / yadiparamevaæ syÃt sargÃdikÃle bhagavatà prajÃpatinà sarvameva sthÃvarajaÇgamaæ dharmÃdharmau ta s­«Âvà saævyavahÃrÃya ca ÓabdÃnÃmarthai÷ saæbandhaæ k­tvà dharmÃdharmapratipÃdanÃya ca k­tasaæbandhai÷ padairvedÃnk­tvÃtmajebhyo marÅcyÃdibhya÷ ÓabdÃrthasaæbandho vedÃÓca pratipÃditÃstairapyanyebhyastairapyanyebhya ityevaæ pÆrvapÆrvebhya÷ pratipadyottarottare«Ãæ ÓabdÃrthapratipattirvyavahÃraÓceti //*// tadapyayuktam / itthaæbhÃve pramÃïÃbhÃvÃt prathamaÓrutÃvapratÅtireva pramÃïaæ sÃmayikatve hyapratipannasamayÃnÃmapratÅti÷ pratipannasamayÃnÃæ ca pratÅtirdevadattÃdiÓabdavadupapannà bhavati, svÃbhÃvike tu pratyÃyakatve prathamaÓravaïe 'pi pratÅti÷ syÃditicenna / svÃbhÃvikamapi pratyÃyakatvamavagataæ sadarthapratipattau nimittaæ nÃpratipannamiti yuktaiva prathamaÓravaïer'thasyÃpratÅti÷ / na ca sargÃdirnÃma kaÓcitkÃlo 'sti, sarvadÃhÅd­Óameva jagaditi d­«ÂÃnusÃrÃdavagantumucitam / na tu sa kÃlo 'bhÆt yadà sarvamidaæ nÃsÅditi / pramÃïÃbhÃvÃt / mantrÃrthavÃdetihÃsapurÃïÃdi÷ pramÃïamiti cet / na / vedÃnÃæ pauru«eyasaæbandhÃpek«ÃïÃæ svayaæ ca pauru«eyÃïÃæ ÓÃkyÃdigranthavadatÅndriyÃrthe prÃmÃïyÃsaæbhavÃt / tadaprÃmÃmye ca tanmÆlÃnÃæ dharmaÓÃstrÅdÅnÃæ dÆranirastameva prÃmÃïyam / sarvÃbhÃve ca s­«Âirapi na saæbhavati / m­ttatantvÃdyupÃdÃnena hi ghaÂÃdÅnyupÃdÅyante / sarvÃbhÃve hi kenopÃdena sarvamidamupÃdeyam // advaitamatena pÆrvapak«a÷ / syÃnmatam / Ãtmaivaiko jagadÃdÃvÃsÅt sa eva svecchayà vyomÃdi pariïamati bÅjamiva v­k«arÆpeïa, cidekarasaæ brahma kathaæ ja¬arÆpeïa pariïamatÅti cet / na paramÃrthata÷ pariïÃmaæ brÆma÷ kintvapariïamate pariïatavadekameva sadanekadhà mukhamivÃdarÓÃdi«vavidyÃvaÓÃdvivartamÃnamÃtmaivÃtmÃnaæ cidrÆpaæ ja¬arÆpamivÃdvitÅyaæ sadvitÅyamiva paÓyati / seyamavidyopÃdÃnà svapnaprapa¤cavanmahadÃdiprapa¤cas­«Âi÷ / tathÃca sarvaæ khalvidaæ brahma, Ãtmaivedaæ sarvaæ naiha nÃnÃsti ki¤cane ityÃdayo bahavo 'dvetavÃdÃ÷ / tathà indro mÃyÃbhi÷ pururÆpa Åyate iti bhedÃvagatervyaktameva mÃyÃnibandhanatvaæ darÓitam / tathà lokÃstaæ parÃduryo 'nyatrÃtmano lokÃnvidetyÃdinÃnÃtmadarÓane nindà m­tyo÷ sa m­tyumÃpnoti ya iha nÃneva paÓyatÅti ca nÃnÃtvadarÓananindà sarvamidamadvitÅyameva brahma pÃramÃrthikaæ bhedad­«ÂiÓcÃvidyopÃdÃnetyetamarthaæ prakaÂayatÅti // uktÃdvaitamatakhaï¬anam / kimidÃnÅmasannevÃyaæ prapa¤ca÷ / omiticet / na / pratyak«avirodhÃt / tathà ca pratyak«aæ prapa¤casadbhÃvagrÃhakaæ pratyak«asÆtre / nacÃgame pratyak«abÃdha÷ saæbhavati pratyak«asya ÓÅghraprav­ttatvena sarvebhyo balÅyastvÃt / na ca paurvÃparyanyÃyena prav­ttameva pratyak«amÃgamena paÓcÃdbÃdhyata iti vÃcyam / Ãgamasya pratyak«eïa prav­ttivirodhÃt / Ãgamaprav­ttisamaye 'pi hi bedaprapa¤camupadarÓayat pratyak«amÃgamaprav­ttimeva niruïaddhi / yathà khalÆtpattumupakramamÃïa eva ghaÂo daï¬enÃhanyamÃno notpattuæ prabhavati tathÃgamopi / ki¤ca prapa¤cÃbhÃvaæ pratiyatÃvaÓyamÃgamopi prapa¤cÃntargatatvÃdasadrÆpatayà pratyetavya÷ / kathaæ cÃgamenaivÃgamasyÃbhÃva÷ pratÅyeta, asadrÆpatayà hi pratÅyamÃno na kasyacidapyarthasya pramÃïaæ syÃt, prÃmÃïye và nÃsatvam // // kaÓcitpunarÃha prapa¤casya nÃsatvaæ brÆma÷ / pratyaÓrak«Ãdi pramÃïata÷ siddhatvÃt / nÃpi paramÃrthata÷ satvaæ Ãtmaj¤Ãnena bÃdhyamÃnatvÃt / tasmÃtsadasadbhÃvanirvÃcyo 'yaæ prapa¤ca iti // // tadidamasÃram / sato 'nyatvamevÃsatvam, tadyadi prapa¤ca÷ sanna bhavati vyaktamasannevÃyam, asatvÃbhÃve vÃsatvÃpatti÷, sadasatvayorekani«edhasyetaravidhinÃntarÅyakatvÃt / na ca vidhÃdvayarahite vidhÃntaraæ sambhavati athÃpi yanna kadÃcitpratÅyate tadasat, yathà ÓaÓavi«Ãïam,yatpratÅtaæ kadÃcidbÃdhyate tatsat yathÃtmatatvaæ, prapa¤castu pratÅyamÃnatvÃdbÃdhyamÃnatvÃcca bhÃvÃbhÃvÃbhyÃsanirvÃcca iti matam / tadanupapannam, lokavirodhÃt / yaddhi pratÅtaæ bÃdhyate m­gatoyapajjusarpÃdi tadasadeveti hi laukikÅ prasiddhi÷ / na hi ÓaÓavi«ÃïÃdÅnÃæ m­gatoyÃdÅnÃæ ca kaÓcidviÓe«o loke, soyaæ prapa¤copi bÃdyate cet asanneveti nÃnirvÃcitatvam / athÃpi lokaprasiddhimanÃd­tya v­ddhayÃdivatparibhëÃrÆpeïÃnirvÃcya ityucyate, tathÃpyayuktam - prapa¤casya bÃdhyatvÃbhÃvÃt, na tÃvatsaæsÃrÃvasthÃyÃmÃgamena bÃdha÷ sambhavatÅtyuktam / muktasya tu bÃdhakaj¤Ãnaæ nÃÓaÇkanÅyameva pralÅnasarvakaraïatvÃt, karaïÃbhÃve ca j¤ÃnÃsambhavÃt / nacÃsmaryamÃïasya prapa¤casyÃbhÃva÷ Óakyate pratyetum / naca tasyÃmavasthÃyÃæ sambhavati smaraïamaæ sarvasaæskÃrÃïÃmucchinnatvÃt tasmÃnna bÃdhasambhava÷ // // yaccÃvidyÃk­to 'yaæ prapa¤ca iti, sà kasya na brahmaïastasya svacchavidyÃrÆpatvÃt / nahi bhÃskare timirasyÃvakÃÓa÷ sambhavati / naca jÅvÃnÃm / te«Ãæ brahmÃtirekeïÃbÃvÃt bhrÃntyabhÃvÃdeva ca tatkÃraïabhÆtaæ vastvantaramapyanupapannameva / brahmÃtirekeïa bhrÃntij¤Ãnaæ tatkÃraïaæ cÃpyupagacchatÃmadvaitahÃni÷ //*// tatkiÇk­tà ca brahmaïo vidyÃ, na hi kÃraïÃntaramasti / svÃbhÃvikÅticet kathaæ vidyÃsvabhÃvamavidyÃsvabhÃvaæ syÃt / svÃbhÃvikatve cÃsyÃ÷ kena vinÃÓa÷ syÃt / Ãgamikaæ dhyÃnÃdi tajjanyaæ và svarÆpaj¤Ãnaæ brahmÃvidyÃæ nÃÓayatÅti cet, na, nahyÃgamo và dhyÃnÃdayo và tajjanyaæ và j¤Ãnaæ nityaj¤ÃnÃtmakabrahmÃtiriktamasti yadavidyÃæ nÃÓayet / tadvaramasmÃnmÃyÃvÃdÃnmÃhÃyÃnikavÃda÷ / yatra nÅlapÅtÃdivaicitryaæ kÃryakÃraïabhÃvo baddhamuktÃdivyavasthà ca saætÃnabhedena samarthyate / nityamekarasaæ ni«prapa¤camÃtmÃnamupeyu«Ãæ tu samastalokavedajavyavahÃrocchittireva syÃt //*// yadapyÃhu÷- aj¤Ãnajanya÷ prapa¤co j¤Ãnena vinÃÓyate m­gatoyavat svapnaprapa¤cavacceti / tadapyayuktam- yadi kulÃlÃdivyÃpÃrasthÃnÅyenÃj¤Ãnena ghaÂavadutpanna÷ prapa¤co musalasthÃnÅyena j¤Ãnena nÃÓyate, tathÃpi nÃsatvaæ prapa¤casya syÃt, utpattivinÃÓayogÃdinityatÃmÃtraæ syÃnnÃtyantÃbhÃva÷ //*// kena ca j¤Ãnena nÃÓa÷, nÃtmaj¤Ãnena, virodhÃbhÃvÃt / ni«prapa¤cÃtmaj¤Ãneneticet, na, tatrÃtmaj¤ÃnÃæÓasyÃvirodhÃt / ni«prapa¤catvaj¤Ãnaæ vinÃÓakamiti pÃriÓe«yÃdÃpannam- prapa¤cÃbhÃvaÓca ni«prapa¤catvaæ, na ca vidyamÃnaæ prapa¤ce tadabhÃvaj¤Ãnamutpattumarhati / j¤Ãnena hyutpannena prapa¤co nÃÓayitavya÷ prÃk ca j¤ÃnÃtsadrÆpa eva prapa¤castisminsadrÆpe 'vasthite kathaæ tadabhÃvavi«ayasya j¤Ãnasyotpatti÷ / tatra j¤Ãnotpattau satyÃæ prapa¤casya nÃÓa÷, tadvinÃÓe ca sati tadabhÃvavi«ayaj¤ÃnotpattiritÅtaretarÃÓrayatvam //*// etena m­gat­«ïikÃjalasya j¤ÃnavinÃÓyatvaæ pratyƬham / na hi tajjalaæ sat paÓcÃnnÃÓyate prÃgapi hi tatra naiva jalaæ, ajalameva hi raÓmiprataptamÆ«araæ bhrÃntyà jalÃtmanÃvagataæ paÓcÃdbÃdhakena yathÃvasthitarÆpamavagamyata ityalamanena bÃlajalpitena // ityadvaitamatanirÃsa÷ // ardhajaratÅyÃdvaitavÃdena pÆrvapak«a÷ // kecittvaupani«adÃ÷ paramÃrthata evÃtmà prapa¤carÆpeïa svecchayà pariïamatÅti manyante,tathà ca sà sadeva somyedamagra ÃsÅdekamevÃdvitÅya tadaik«ata bahusyÃæ prajÃyeya ityekasyaiva sanmÃtrarÆpatayà prÃgavasthitÃtmano 'nekavyomÃdibhedabhinnaprapa¤carÆpeïa bÅjasyeva pariïÃmo darÓita÷, tasmÃdvà etasmÃdÃtmana ÃkÃÓa÷ saæbhÆta ityaupani«adÃæ vÃdÃ÷ purÃïavÃdÃÓcÃsminnarthe ÓataÓo d­Óyante / puru«a evedaæ sarvaæ neha nÃnÃsti ki¤cana ityÃdi tu dharmibhedÃbÃvÃbhiprÃyam, tadyathaiko v­k«a÷ prÃdeÓamÃtrÃdÆrdhvaæ nÃnÃÓÃkho 'vasthito dÆrasthairnÃnÃv­k«Ã iti, tathà nÃmarÆpaprapa¤caæ nÃnÃrÆpaæ paÓyatÃæ, mÆlakÃraïasyaikasyÃtmano 'yaæ nÃnÃrÆpa÷ pariïÃma ityevamajÃnatÃæ tattvakathanÃrthà evaævidhà vÃdÃ÷ / sarvamekasyaiva vistÃro na ki¤cidatra nÃnÃstÅti //*// ye ca punarasattvavÃdÃ÷ prapa¤cavi«ayà avidyÃvÃdà bhrÃntivÃdà mÃyÃvÃdÃÓca te sarve prapa¤casyÃnityatvÃdaupacÃrikÃ÷ / yathà m­gatoyarajjusarpasvapnaprapa¤cÃdaya÷ ki¤citkÃlamÃvirbhÆya paÓcÃdvilÅyante tathà bhedaprapa¤carÆpo brahmapariïÃmo 'pyÃvirbhavati vilÅyate cetyÃvirbhÃvatirobhÃvadharmakatvasÃmyÃdasannityupacaryate, tasya cÃsatkalpatve tadvi«ayasya j¤ÃnasyÃpi siddhyatyaupacÃrikaæ bhrÃntitvam / mÃyÃnibandhanatvaæ ca indro mÃyÃbhi÷ pururÆpa Åyate ityÃdi«u yuktamupacÃreïa vaktum / Ãtmaivaika÷ satya÷ ici ca tasyaiva nityatvÃducyate, yathà go aÓvà eva paÓavo 'nyetvapaÓava iti tadevaæ dra«Âavyam //*// yastvevaævidhÃnvÃdÃnyathÃÓrutÃrthÃng­hïÃti sa paÓvantare«vapaÓutvavÃdaæ Ãdityo yÆpa÷ ityÃdi ca yathÃÓrutaæ g­hïÅyÃt / atha tatra pramÃïÃntaravirodha÷ so 'trÃpi samÃna÷ / athÃrthavÃdatvÃttatra na yathÃÓrutÃrthagrahaïaæ, tadapi samÃnam / prapa¤casyÃpyasatyatvaæ vairÃgyajananÃrtham, ÃtmanaÓca paramÃrthatvaæ mumuk«ÆïÃmutsÃhajananÃrthaæ / vispa«Âaæ caitanm­tpiï¬avikÃrad­«ÂÃntadarÓanÃt / tataÓca yathà kÃraïabhÆtam­tpiï¬aj¤Ãnena m­nmayo vikÃra÷ sarvo vij¤Ãto bhavati ÓarÃvÃdivikÃro hi vÃcÃrambhaïaæ nÃmadheyamÃtraæ m­ttikasyaiva satyaæ, evaæ prapa¤casyeva satyaæ, evaæ prapa¤copi sadvij¤Ãnena vij¤Ãto bhavati vikÃro hi vÃcÃrambhaïaæ nÃmadheyamÃtraæ sadityeva satyamityukte j¤Ãyata etat yathÃvirbhÃvatirobhÃvadharmà nÃnÃvidho vikÃra÷ ÓarÃvÃdi÷ prapa¤co m­ttikà ca sarvatrÃnapÃyinÅ te«Ãæ kÃraïaæ kÃryakÃraïayoÓcÃvasthÃmÃtrabhedÃtsvarÆpabhedÃbhÃvÃtkÃraïaj¤Ãnena tatsarvaæ kÃryamavasthÃbhedenÃj¤Ãtamapi svarÆpeïa j¤Ãtaæ bhavati / tathà prapa¤copyÃvirbhÃvatirobhÃvadharmÃnavasthÃyÅ tatkÃraïaæ cÃtmà sadrÆpa÷ sarvÃnuyÃyÅ nÃpÃyadharmà / tasminvij¤Ãte sarvaæ tadÃtmakamavij¤Ãtamapi vyÃsarÆpeïa samÃsena j¤Ãtaæ bhavatÅtyetadatra vivak«itamiti, tasmÃdekasyaivÃtmana÷ pariïÃmo 'yaæ bhedaprapa¤co nanvasanneva / asatve hi kathaæ sadvij¤Ãnena vij¤Ãta÷ syÃcchaÓavi«Ãïavat / na hi m­tpiï¬e vij¤Ãte sati ÓaÓavi«Ãïaæ vij¤Ãtaæ bhavati tathà prapa¤copi syÃt, tatastu prastutahÃnireva syÃt ekopyÃtmÃnta÷karaïopÃdhibhedÃdbhinno jÅva ityucyate jÅvabhedÃcca bandhamuktivyavasthÃpyupapanneti //*// tadidamayuktam / cidrÆpasyÃtmano ja¬arÆpapariïÃmÃsaæbhavÃt / ekatve cÃtmana÷ sarvaÓarÅre me du÷khamiti, pÃde me mukhaæ Óirasi me vedanetivat sarvasukhadu÷khopalabdhiÓca syÃt / anta÷karaïopÃdhibhedÃdabhinno jÅva ityucyate jÅvabhedÃcca bandhamuktivyavasthÃpyupapanneti //*// tadidamayuktam / cidrÆpasyÃtmano ja¬arÆpapariïÃmÃsaæbhavÃt / ekatve cÃtmana÷ sarvaÓarÅre«u pratasaædhÃnaæ syÃt- devadatto 'haæ yaj¤adatto 'hameveti, tathà devadattaÓarÅre me sukhaæ yaj¤adattaÓarÅre me du÷khamiti, pÃde me sukhaæ Óirasi me vedanetivat sarvasukhadu÷khopalabdhiÓca syÃt / anta÷karaïabhedÃdvyavastheticet / acetanatvÃt / nahyanta÷karaïaæ sukhadu÷khe anubhavati acetanatvÃt, Ãtmà tvanubhavità sa ca sarvatraika iti ka÷ pratisaædhÃnaæ vÃrayet, tasmÃdidamapi nÃtÅva sundaramiti // ityÃtmapariïÃmavÃdanirÃsa÷ // sÃækhyamatena pÆrvapak«a÷ / Ãtmabhedaæ prak­tipariïÃmaæ ca jagat sÃækhyà manyante / dvividhaæ ca sÃækhyaæ nirÅÓvaraæ seÓvaraæ ca / nÅrÅÓvaravÃdistÃvagadÃhu÷- prak­tiracetanà triguïÃtmikà pradhÃnaÓabdÃbhidheya mahadÃdiviÓe«aparyantena prapa¤carÆpeïa cetanÃnÃmupabhogÃya pariïÃmatÅti / seÓvaravÃdino 'pyevamÃhu÷, iyÃæstu viÓe«a÷- puru«aÓabdÃbhidheyamÅÓvaraæ kleÓakarmavipÃkÃÓayairaparÃm­«ÂamÃÓritya prak­tirjagats­jatÅti / yathà hi saæsk­taæ k«etramadhi«ÂhÃya tatsaæparkavaÓÃdbÅjamaÇkurÃdikrameïa mahÃntaæ v­k«amÃrabhate tathà sarvavyÃpinÅ prak­tistatsaæparkavaÓÃnmahadahaÇkÃratanmÃtrÃdikrameïa pariïamantÅ viÓe«Ãntaæ prapa¤camÃrabhaca iti / itihÃsapurÃïe«vapi prÃyeïaitadeva matam / seyaæ prak­tyupÃdÃnà s­«Âi÷, ÅÓvarastu nimittamÃtram / k«etraj¤Ãstu bhoktÃra÷, prak­tireva tu sarvakÃryÃïÃæ kartrÅti bhogyà / sà ca sarvatraikà bhoktÌïÃæ ca bhedÃdbaddhamuktavyavasthopapatti÷ / tathà ca- ajÃmekÃæ lohitaÓuklak­«ïÃæ bahvÅ÷ prajà janayantÅæ sarÆpÃ÷ / ajo hyeko ju«amÃïo 'nuÓete jahÃtyenÃæ bhuktabhogamajo 'nya÷ iti vyaktameva bhogyÃyÃ÷ dÃstarhyaipani«adÃ÷ kathaæ, availak«aïyeneti brÆma÷- bhedaÓabdo hi vailak«aïyavacano loke prasiddha÷ / tathÃhi susad­Óe«u vaktÃro bhavanti, nÃsyÃsya ca kaÓcidbhedo 'stÅti, tathÃtmanÃmapi narapaÓutiryagbhedabhinnaÓarÅravartinÃæ ÓarÅrasaæbandhamapohya kevalaæ naijarÆpeïa nirÆpyamÃïÃnÃæ padmaraja÷paramÃïudvayavanna ki¤cidapi vailak«aïyamastÅtyanenÃbhiprÃyeïaikatvavÃdà nÃnÃtvani«edhavÃdÃÓca / etadabhiprÃyameva caitadapi bhadavadvÃsudevavacanam- vidyÃvinayasaæpanne brÃhmaïe gavi hastini / Óuni caiva ÓvapÃke ca paï¬itÃ÷ samadarÓina÷ iti / tathaiva indro mÃyÃbhi÷ pururÆpa Åryate iti svayamavilak«aïo 'pyÃtmà narapaÓvÃdivicitraÓarÅrasaæparkavaÓÃdbhrÃntyà svayamapi vilak«aïarÆpa÷ pratÅyata ityartha÷ / ye ca bhuktÃnÃæ k«etraj¤ÃnÃmÅÓvareïa sahaikatvÃdÃstepyatyantasÃmyÃdvailak«aïyÃbhÃvÃcca / tathà ca Órutyantaram, yadà paÓya÷ paÓyate rukmavarïaæ kartÃramÅÓaæ puru«aæ brahmayonim // tadà vidvÃnpuïyapÃpe vidhÆya nira¤cana÷ paramaæ sÃmyamupaiti itÅÓvarasÃd­ÓyÃpattimeva muktasya darÓayati / tathà bhagavatà vÃsudevenÃpyuktam- idaæ j¤ÃnamupÃÓritya mama sÃdharmyamÃgatÃ÷ // sarge 'pi nopajÃyante pralaye na vyathanti ca iti //*// yattu mamaivÃæÓo jÅvaloke jÅvabhÆta÷ sanÃtana÷ iti bhagavadvacanaæ tatsvÃmibh­tyabhÃvaparam- yathà khalvamÃtyà rÃj¤oæÓà vyapadiÓyante tathà jÅvopÅÓvarÃæÓa ityucyate / anyathà jÅvatvanÃÓÃtsanÃtanatvÃnupapatti÷ //*// yÃnyapi vibhedajanake j¤Ãne nÃÓamÃtyantikaæ gate / Ãtmano brahmaïo bhedamasantaæ ka÷ kari«yati ityÃdÅni purÃïavacanÃni te«ÃyamevÃrtha÷- vailak«aïyamÃtmano brahmaïaÓcÃnyatvamatyantamavidyamÃnamevÃj¤Ãnanimittamaj¤Ãne vina«Âe svayameva vilÅyata iti / vispa«Âaæ hi parÃparapuru«ayorbhede gÅtÃdipÆpadarÓita÷- uttama÷ puru«astvanya÷ paramÃtmetyudÃh­ta÷ / upadraÓa«ÂÃnumantà ca kartà bhoktà maheÓvara÷ // paramÃtmeti cÃpyukto dehe 'sminpuru«a÷para÷ iti / alamatidÆraæ gatvà / tasmÃtprak­tyupÃdÃneyaæ prapa¤cas­«Âiriti nÃnupÃdÃnopÃlambha÷ // sÃækhyamatakhaï¬anam / atrÃbhidhÅyate- kathaæ khalvekarÆpà prak­tirnarapaÓutiryagbhedabhinnaæ prapa¤camÃrabhate nahyavilak«aïaæ kÃraïaæ vilak«aïaæ kÃryaæ nirmÃtumarhati / k«etraj¤agatadharmÃdharmasahÃyavaicitryÃdvaicitryamitacet / na / anta÷karaïav­ttitvÃddharmÃdarmayo÷, antakaraïasya ca kÃryavargÃnta÷pÃtitvÃt sarvasya mahadÃde÷ kÃryasya prÃk­tapratisaæcÃre prak­tau vilÅnatvÃddharmÃdharmÃvapi tasyÃmavasthÃyÃmavidyamÃnÃveveti na tadbalena vaicitryam / mahadÃdivikÃrÃrambhe cÃsyÃ÷ kiæ kÃraïaæ, svarÆpameveticet sarvadÃ'rambhaprasaÇgastata÷ pralayÃnupapatti÷ / ÅÓvarecchayà vikriyata icicet / na / ÅÓvarasya samastakleÓarahitasyÃpÃstasamastakÃmasyecchÃsaæbhÃvÃt, icchÃyÃÓcÃpyanta÷karaïadharmatvÃt tasminkÃle tadasaæbhavÃt //*// ki¤ca prÃk­te pralaye prak­tamÃtramÃtmÃnaÓca kevalamavati«Âhante, sarve cÃtmÃno nirviÓe«Ã÷ sarve«Ãæ caitanyamÃtrarÆpatvÃt / naca dharmÃdharmak­tamapi vailak«aïyamÃtmÃnÃæ saæbhavati, tayorÃtmadharmatvÃbhÃvÃt, anta÷karaïav­ttitvÃt tasya ca tadÃnÅmabhÃvÃdityuktam / evaæ ca dharmÃdharmarahite«u nirviÓeÓe«u puru«e«vavasthite«u sargakÃle prak­ti÷ ÓarÅrÃrambheïÃtmano badhnÃtÅti cet, ye pÆrvas­«Âau sthitÃ÷, ye ca brahmahatyÃkÃriïaste«Ãæ sarve«Ãmaikavidhyameva syÃt pÆrvak­tayordharmÃdharmayorna«Âatvat //*// nanu nÃÓo nÃma nÃtyantÃbhÃva÷ kintu kÃraïe kÃryÃïÃæ tirobhÃvamÃtraæ vinÃÓa÷, utpattirapi vidyamÃnÃnameva kÃraïe kÃryÃïÃmÃvirbhavamÃtraæ sarvaæ kÃryÃïÃæ na syÃt, tantubhya÷ paÂo m­tto ghaÂa iti / yathÃhu÷- asadakaraïÃdupÃdÃnagrahaïÃtsarvasaæbhavÃbhÃvÃt / Óaktasya ÓakyakaraïÃtkÃraïabhÃvÃcca satkÃryam iti / tathÃ- nÃsato vidyate bhÃvo nÃbhÃvo vidyate sata÷ iti bhagavadvÃsudevavacanam / tasmÃtpralaye dharmÃde÷ ÓaktyÃtmanavasthitatvÃttadvaÓena yuktaæ s­«Âivaicitryam / naitadevam- na hi m­tpiï¬ÃvasthÃyÃæ và kapÃlÃvasthÃyÃæ và ghaÂarÆpamasti d­ÓyÃdarÓanavirodhÃt //*// yattu nÃsato vidyate bhÃva÷ iti vacanaæ tadÃtmÃbhiprÃyaæ, pÆrvatra hi natvevÃhaæ jÃtu nÃsaæ na tvaæ neme janÃdhipÃ÷ // nacaiva nabhavi«yÃma÷ sarve vayamata÷ param, ityÃtmanityatvaæ pratipÃdayitumupakrÃntamevÃnenocyate- nÃvidyamÃnasyÃtmana utpattirna vidyamÃnasya vinÃÓa÷ sarve evÃtmano 'nutpattivinÃÓadharmÃïo nityà iti, na puna÷ kÃryajÃtasya sarvasya nityatvÃbhiprÃyam, asarvagatatvÃdanupalabdhivirodhÃccetyuktam //*// yadi paramupÃdÃnopÃdeyayorabhedamÃÓritya m­dÃtmanÃdau ghaÂo vyavasthita ityucyate, na ca tÃvatà kÃryasiddhi÷ / nahi m­davasthena ghaÂe nodakÃharaïaæ kriyate / tathà dharmÃdharmÃvapi svarÆpeïÃvidyamÃnau prak­tyÃtmanà sthitÃvapi na svakÃryÃya paryÃpyÃviti na tadvaÓena vaicitryasaæbhava÷ / pramÃïamapi mahadÃdikrameïa prak­tipariïÃme ki¤cinnÃsti- puru«avacasÃæ pramÃïÃntaragocarÃrthe pramÃïatvÃsaæbhavÃt, vedÃnÃmapi poru«eyatvÃditarapuru«avacanavadapramÃïyÃt //*// yadi cu s­«ÂipralayaparamparÃmanÃdimaÇgÅk­tya pratis­«Âi sarve«Ãæ caiva nÃmÃni karmÃïi ca p­thakp­thak / vedaÓabdebhya evÃdau p­thaksaæsthÃÓca nirmame ityÃdivacanai÷ ­tuliÇganyÃyena nÃmaprabhÃvavyavahÃravastÆtpattyà ÓabdÃnÃmanÃdyarthasaæbaddhÃnÃæ vedÃnÃæ ca nityatvamÃÓritya prÃmÃïyamaÇgÅkriyate, tathÃpyekasya prajÃpate÷ saæpradÃyapravartakatve k­takÃÓaÇkà syÃdeva / atha puna÷ a«ÂÃÓÅtisahasrÃïi saæpradÃyapravartakÃ÷ ityÃdivacanÃnurodhena bahÆnÃæ mahar«ÅïÃæ s­«ÂyantarÃdhÅtaæ vedaæ smaratÃæ suptapratibuddhanyÃyena saæpradÃyapravartakatvamÃÓritya k­takÃÓaÇkÃæ nirasya nityatà samarthyeta, tathÃpyanupÃdÃnÃæ jagannirmÃïamaÓakyamabhyupagantuæ, (prak­tyÃdÅnÃæ hyupÃdÃnatvaæ nirastam /) aupani«adÃstu s­«ÂipralayavÃdÃ÷ paurÃïikÃÓcÃrthavÃdatayà netavyÃ÷ / bhavatu caivaæ tathÃpi nÃsmÃkaæ kÃcitk«ati÷ / saæbandhanityatvavedaprÃmÃïyayoravighÃtÃt // iti sÃækhyamatanirÃsa÷ // vaiÓe«ikamatena pÆrvapak«a÷ / vaiÓe«ikÃstu- pauru«eyatvameva ÓabdÃrthasaæbandhÃnÃæ vedÃnÃæ cÃÇgÅkurvanto 'numÃnena s­«ÂipralayÃvÅÓvaraæ ca si«Ãdhayi«anta÷ prayogamÃracayanti- trividhaæ hi vastujÃtaæ saæpratipannacetanakart­kaæ ghaÂÃdi, saæpratipannÃtatkart­kaæ vyomÃdi, vipratipannatatkart­kaæ mahÅmahÅdharadÆrvÃÇkurÃdi, tatrÃntimamadhik­tyocyate- k«ityÃdikaæ buddhimatkart­kaæ kÃryatvÃt ghaÂÃdivat / kÃryatvaæ ca k«ityÃde÷ sÃvayavatvÃt ghaÂÃdivat //*// kiæ puna÷ p­thivyÃde÷ samavÃyikÃraïam, pÃrthivÃpyataijasavÃyÅyaparamÃïujÃtaæ yathÃsvaæ p­thivyaptejovÃyÆnÃæ samavÃyikÃraïaæ, na hi pralaye paramÃïÆnÃæ pralayo 'smÃkamasti sÃækhyÃdivat / kÃryadravyÃïi tu dvyaïukÃdÅni sarvÃïyeveÓvarecchayà viÓli«ÂÃvayavÃni pralÅyante, paramÃïavastu mitho 'saæyuktÃsti«Âhanti vyomÃdayaÓca k«etraj¤ÃÓcÃtmÅyadharmÃdharmayuktà evÃvati«Âhante / sargakÃle punarÅÓvarecchÃæ k«etraj¤Ãd­«Âaæ ca nimittamÃsÃdya paramÃïu«u karmÃïyutpadyante tadvaÓÃcca mitha÷ saæyuktÃÓcatu«Âayepi paramÃïalo dvyaïukÃdikrameïa yathÃsvaæ p­thivyÃdikaæ bhÆtacatu«ÂayamÃrabhante / nimitabhÆtak«etraj¤Ãd­«ÂavaicitryÃcca jarÃyujÃï¬ajodbhijjasvedajabhinnaæ ÓarÅrabhedamÅÓvarecchÃkÃritasaæyogaviÓe«avaÓÃtparamÃïava Ãrabhante // vaiÓe«ikamatakhaï¬anam / nanvedapi yuktam- nahÅcchÃmÃtreïa prayatnamantareïa paramÃïu«u spandotpatti÷ saæbhavati, icchÃkÃritaprayatnavaÓena ÓarÅraspandotpattiradyatve 'pi d­Óyate / ÅÓvaro 'pi prayatata iti cet / na / aÓarÅrasya prayatnÃsaæbhavÃt / sarvagatà api hyÃtmÃna÷ ÓarÅrapradeÓa eva prayatnamÃrabhante na bahi÷, ata÷ ÓarÅrÃpek«a÷ prayatna÷ / pralayakÃle ca sarvakÃryÃïÃæ pralayÃdÅÓvaraÓarÅramapi pralÅnamiti kathamaÓarÅra÷ prayateta / nacÃÓarÅrasyecchÃpi saæbhavati muktÃtmanÃmiva / nÃpi j¤Ãnaæ saæbhavati- indriyÃderabhÃvÃt //*// nityamasya j¤Ãnaæ nityà cecchà nityaÓca prayatna iti cet, na, sarvaj¤ÃnecchÃprayatnÃnÃmanityatvavyÃpte÷ / Óakyate hi prayoktum- k«ityÃdikaæ nÃÓarÅricetanakart­kaæ na nityaprayatnanityecchÃnityaj¤Ãnakart­kaæ kÃryatvÃt ghaÂavaditi //*// nanu ghaÂasyÃpÅÓvarakart­katvamastyeveti sÃdhyahÅno d­«ÂÃnta÷ / tathÃpi kulÃlasyÃpi kart­tvÃnna kevaleÓvarakart­katvaæ ghaÂasya, tataÓcaivaæ prayoktavyaæ- k«ityÃdikaæ na kevalÃÓarÅryÃtmÃdikart­kaæ ghaÂÃvaditi, vastutvÃdvyomÃdivaditi hetud­Óa«ÂÃntau sarvathÃpi nirde«au / tathà k«ityÃdikaæ na buddhimatkart­kaæ ÓarÅrikart­katvavirahÃt vyomavaditi sÃk«Ãdeva pratisÃdhanaæ kartavyam / atheÓvaraÓarÅraæ nityamaÇgÅk­tya pralaye 'pi saÓarÅrameveÓvaramabhyupagacchet, tata÷ sÃvayavatvamÅÓvaraÓarÅre naikÃntikaæ na k«ityÃde÷ kÃryatvaæ sÃdhayet, saÓarÅrakart­katvaæ ca dÆrvÃÇkurÃdÅnÃmanupapannamanupalabdhivirodhÃt //*// ki¤ca pratikÃryaæ prayatnabhedena bhavitavyam, anyo hi pÃdasaæcaraïe prayatna÷ anyaÓca bÃhÆddharaïe, tathà sati yadyapÅÓvare prayatno nitya÷ syÃttathÃpi tasyaikatvÃnna vicitrakÃryodayahetutvaæ saæbhavatÅti vyartha evÃsau / yadi tvanantakÃryÃnurÆpà anantà sargakÃle 'pyavasthÃnÃt, saæyojakasya ca sargaheto÷ pralayakÃlepyavasthÃnÃt ubhayo÷ parasparavidhÃtÃnna s­«Âi÷ syÃt na pralaya÷ / yacca k«etraj¤Ãd­«Âavaicitryopapattiriti, tadapyayuktam- nahi d­«ÂakÃraïavailak«aïyantareïÃd­«Âavailak«aïyamÃtrÃtkÃryavailak«aïyaæ siddhyati / nahyad­«ÂaÓatenÃpi tÃlabÅjamantareïa tÃlav­k«o ni«padyate / vinÃpi bÅjamÅÓvaramahimnà sarvaæ siddhyatÅti cet / na / tatraiva pramÃïÃbhÃvÃt / nityatve hi vedÃnÃmavasite tatprÃmÃïyabaleneÓvarasyÃparicchedyo mahimÃ, s­«Âipralayau ­tuliÇganyÃyamÃÓritya sidhyeyurna và / vedÃæstvanÃd­tya d­«ÂÃnusÃreïa parvate ivÃnumÃnamatyantÃlaukiker'the pravartayatÃmupek«aivottaramityuparamyate / tasmÃnna sargÃdikÃle 'pi saæbandhakÃraïam // ÓabdÃrthasaæbandhasya nityatvam / aÓakyaæ ca kartuæ sarvaÓabdÃnÃæ saæbandhakaraïam- yadà na kaÓcidapi Óabda÷ kenÃpyarthena saæbaddhaæ ÃsÅt tadà kathaæ saæbandha÷ kriyeta- saæbandhaæ hi kurvatÃvaÓyaæ kenacidvÃkyena sa kartavya÷- gau÷ sÃsnÃdimÃnityÃdinà / nacÃprasiddhamarthapratipÃdakatvena sÃsnÃdiÓabdamarthapratipÃdanÃya Óaknoti kartoccÃrayituæ, tathà hastasaæj¤Ãdayopi, pratipÃdakatvÃsiddhe÷ //*// nanvevamaprasiddhasaæbandhasya kathamanapyanupapannam- yadyapi hi tadà vaktu÷ prasiddhasaæbandhatvÃtsaæbandhakathanÃya vÃkyoccÃraïaæ saæbhavati tathÃpi ÓrotÃro 'prasiddhasamastapadÃrthà bÃlÃ÷ kathaæ vÃkyena saæbadhaæ pratipadyeran, tasmÃtkaraïavatkathanamapyanupapannam / nai«a do«a÷ / kathayitustÃvanna karturivÃÓakti÷- upÃyasaæbhavÃt, pratipattÃrastÆpÃyÃbhÃvÃnna pratipadyanta iti d­«Âaviruddham, d­Óyante hyaprasiddhasamastaÓabdÃrthà bÃlà v­ddhebhya÷ saæbandhaæ pratipadyamÃnÃ÷ //*// ki¤cÃstyupÃyo bÃlÃnÃæ- nÃvaÓyaæ saæbandhakathanÃvÃkyenaiva v­ddhebhyo bÃlÃ÷ saæbandhaæ pratipadyante, kintu yadà v­ddhÃ÷ prasiddhasaæbandhÃ÷ svakÃryÃrthena vyavaharanti tadà te«ÃmupaÓ­ïvanto bÃlÃ÷ saæbandhaæ pratipadyante / yadà hi kenacidgÃmÃnayetyukta÷ kaÓcitsÃsnÃdimantamÃnayati tadà samÅpastho bÃlo 'vagacchati yasmÃdayametadvÃkyaÓravaïÃnantaramasminnarthe pravartate tasmÃdasmÃdvÃkyÃdayamartha÷ pratyÃyita ityevaæ saæmugdharÆpeïÃvagataæ pratyÃyakatvaæ paÓcÃdbahu«u prayoge«vanvayavyatirekÃbhyÃæ vÃkyabhÃgÃnÃæ padÃnÃæ padabhÃgÃnÃæ ca prak­tipratyayÃnÃæ vÃkyÃrthabhÃge«u pÃdarthe«u vivacyate, tasmÃnna pauru«eya÷ saæbandha iti na tadvaÓena puru«Ãpek«ÃstÅti siddhamanapek«aæ vedÃnÃæ prÃmÃïyam // iti saæbandhÃk«epaparihÃra÷ // yaccÃnnantaraphalÃnupalabdhyà citrÃdÅnÃæ na paÓcÃdiphalatvamiti syÃdevam / yadi pratyak«Ãdipa¤cakameva pramÃïaæ syÃttadà hyanantaraphalopalambhÃdeva tatsÃdhanatvaæ syÃt nÃnyathÃ, ÓabdasyÃpi tu pramitijanakatayà pratyak«ÃdivatpramÃïatvÃt tenaca citrÃdÅnÃæ paÓusÃdhanatvÃvagamÃdasatyapyanantaropalambhe siddhyati tatsÃdhanatvam // citrÃdivi«ayakÃk«epaparihÃrÃ÷ / nanu pramÃïÃntaravirodhÃdapramÃïyamityuktaæ, na, tadabhÃvÃt, nahi Óabdo 'nantarameva citrÃphalasÃdhanamiti brÆte yena virodha÷ syÃt, sÃdhanatvameva pratipannaæ tanmÃtravacanÃt, tasya cÃpÆrvadvÃreïa kÃlÃntare 'pi tailapÃnÃdivatphalasÃdhanatvopapatte÷ //*// yattu prÃganu«ÂhÃnÃcchÃstrÃrthÃvadhÃraïavelÃyÃæ nÃpÆrvamantarbhÃvitÃmityuktaæ, yadyapyevaæ tathÃpi paÓcÃdevamavagacchati- sÃdhanatvamÃtre 'pi Óabdenokte bhrÃntyà mayà sÃk«ÃtsÃdhanatvameva pratipannaæ taccedÃnÅmanyathà jÃtam, ato nÆnamasya kenÃpi dvÃreïa kÃlÃntare phalamiti //*// prÃgapi ca ÓakyamevÃpÆrvamavagantum aneke«ÃmaÇgapradhÃnakarmaïÃæ k«aïikÃnÃmapÆrvamantareïa yaugapadyÃsaæbhavÃt, paÓvÃdÅnÃæ ca d­«ÂakÃraïÃpek«atvÃnna k«aïamÃtreïotpatti÷ saæbhavatÅtyavaÓyaæbhÃvyapÆrvam / na ca paÓcÃdyutpattimÃtraæ phalam upabhogasya tu cirakÃlatvÃt yÃvadupabhogamavasthÃsyamÃnena kenacidbhavitavyam / na ca kriyÃyÃstÃvankÃlamavasthÃnaæ saæbhavatÅtyapÆrvamaÇgÅkartavyamiti taddvÃreïa yuktaæ karma kÃlÃntare phaladamiti nÃnantarÃnupalabdhyà ÓÃstrasya bÃdha÷ // iti citrÃk«epaparihÃra÷ / / ÃtmavÃdÃrambha÷ / yattu pratyak«aviruddhaæ vacanamupanyastaæ sa e«a yaj¤ÃyudhÅ yajamÃno '¤jasà svargaæ lokaæ yÃtÅtyetacchabdena pratyak«aæ ÓarÅraæ yaj¤ÃyudhasaæyuktamupadiÓatÅti / tadabhidhÅyate- arthavÃdatvÃdasyÃnyaparatvÃnna svÃrthe pramÃïÃntaravirodho do«a÷ / na ca virodho 'pi vidyate / nahyanena ÓarÅrasya svargagamanamucyate kintarhyÃtmano yasyaitaccharÅraæ , so 'pi hi ÓarÅraÓarÅriïorabhedopacÃreïa ÓarÅrasthena yaj¤Ãyudhitvena pratyak«atvena ca vyapidiÓyate / Ãtmano và svargagamanaæ ÓarÅre upacaryata iti nÃsti virodha÷ //*// yajamÃnaÓabdo 'pi tasyaiva yÃgasvÃmitvÃtkart­tvÃcca vÃcaka÷ / na ca Óakyate tasya kÃpilavadakart­tvaæ vaktuæ- ÓrutivirodhÃt, sarvatra hi kart­bhokt­Óabdayo÷ sÃmÃnÃdhikaraïyaæ d­Óyate / yathÃtraiva- yajamÃna÷ svargaæ lokaæ yÃtÅti / tathà ya evaæ vidvÃnagniæ cinute ­dhnotyeva ya evaæ vidvÃndvirÃtreïa yajate svargakÃmeva saækalpaæ prati kart­tvamuktam //*// saæbhavati ca svargagatasyÃpyÃtmano yÃgaj¤ÃnaprayatnasaækalpÃdi«u sÃk«Ãdeva kart­tvaæ, na hi vayaæ spandameva kriyÃmupagacchÃmo vaiÓe«ikavat, yenÃtmana÷ kart­tvaæ na syÃt, dhÃtvarthamÃtrasya kriyÃtvÃt / spande«vapi prayojakatvenÃsyai«a kart­tvaæ saæbhavati, prayatnena hyasau ÓarÅraæ spande prayojayati / sÃk«Ãttu na saæbhavati, sarvagate spandasyÃsaæbhavÃt- ityanenÃbhiprÃyeïa purÃïe«Æpani«atsu cÃkart­tvavÃdÃ÷ // ÓarÅrÃkiriktÃtmasÃdhanam / kiæpuna÷ ÓarÅravyatiriktÃtmasadbhÃve pramÃïaæ prÃïanÃdiliÇgaæ sukhÃdayaÓca prÃïanÃdiÓabdena ko«Âhyasya vÃyorÆrdhvadhogamanav­ttiviÓe«asya prÃïanÃdiÓabdavÃcyasya hetubhÆta÷ prayatna ucyate saca sukhÃdayaÓca na ÓarÅradharmÃ÷ saæbhavanti, ayÃvaccharÅrabhÃvitvÃt / ye hi kÃryadravyavartino viÓe«aguïà rÆpÃdayaste virodhiguïÃntarÃdvà dravyavinÃÓÃdvà vinaÓyanti, prÃïanÃdayastu tadbhÃvepi naÓyanti m­tÃvasthÃyÃmiti na ÓarÅraguïÃ÷ / tathà j¤ÃnamapyayÃvaccharÅrabhÃvitvÃdeva na ÓarÅradharma÷ / tathà ye pratyak«ivi«ayÃ÷ na ÓarÅraguïaste svayamiva parairapi yathà g­hyante yatha rÆpÃdaya÷, sukhÃdayastu pratyak«Ã api santo na parapratyak«agrÃhyÃ÷ tasmÃnna ÓarÅraguïÃ÷, tadidamapi dvayaæ sukhÃdÅnÃæ ÓarÅraguïatvaæ nivÃrayadanyaguïatÃæ sÆcayati / yo 'sÃvanya÷ sa Ãtmà / ki¤ca sarvaæ eva viÓe«aguïÃ÷ karaïe 'pi vartamÃnà eva kÃryadravyaguïatÃæ bhajante, na ca ÓarÅrakÃraïabhÆte«u pÃrthivaparamÃïu«u caitanyamastÅti kathaæ ÓarÅraguïatà caitanyasya syÃt / tasmÃdanyaÓcetana÷ // dehÃbhinnÃtmasÃdhanam / kaÓcitpunarÃha- sarvathà vitti«u tÃvadvettÃvabhÃsate anyathà svaparavedyayoranatiÓayaprasaÇgÃt / na ca ÓarÅrasya karacaraïÃdyavayavasaæniveÓaviÓi«ÂasyÃsti tathÃvabhÃsa÷, ato 'nya÷ ÓarÅrÃdÃtmeti / tattvayuktam- saæniveÓapratibhÃse 'pi ÓarÅrapratibhÃsasaæbhavÃt / nahi saæniveÓa eva ÓarÅraæ, ÓarÅradharmo hi saæniveÓa÷ saæbhavati ca dharmÃpratibhÃso 'pi dharmiïa÷ pratibhÃsa÷, anyathà Ãtmanopi pratibhÃso na syÃt taddharmÃïÃæ sarvagatatvÃdÅnÃmarthavitti«vapratibhÃnÃt / nacaikÃntikamarthavitti«u vett­bhÃnaæ, artha eva hi tadà bhÃsate na vettà //*// na ca svaparavedyayoranatiÓaya÷ / na hi veditt­bhÃsanak­to 'yamatiÓaya÷ kintu kasyacideva ki¤cidÃbhÃsate nÃnyasya ityetÃvÃnatiÓayo nÃnya÷, tasmÃnna j¤Ãt­pratibhÃsena ÓarÅravivekasiddhi÷, kintu pÆrvoktÃdeva kÃraïÃt- j¤ÃnasukhÃdÅnÃæ ÓarÅraguïatvÃsaæbhavÃt tato 'nya ete«ÃmÃÓraya÷ sa evÃtmà // bauddhamatena vij¤ÃnÃtmavÃda÷ // saugatÃstvÃhu÷- siddhe j¤ÃnasukhÃdÅnÃæ guïatve guïakalpanà / na tu tatsiddhamasmÃkaæ tÃvanmÃtropapattita÷ / nahyÃÓrayamantareïa j¤ÃnamÃtramanupapannaæ svatantrameva j¤Ãnaæ kiæ ne«yate sukhÃdayo 'pi j¤Ãnavi«ayÃ÷ svatantrà eva anyasyÃÓrayasyÃnupalabdhe÷ / j¤Ãnameva ca nÅlamahaæ jÃnÃmÅti j¤Ãt­tvena viparyÃsitadarÓanairadhyavasÅyate nÃnya÷ pramÃïÃbhÃvÃt //*// nanu j¤ÃnasyÃpi k«aïikatvÃtkathaæ pÆrvedyurupalabdhe paredyu÷smaraïamicchà pratyabhij¤Ã ca / nahi svayamanupalabdhe tÃni saæbhavanti- nahi devadattenopalabdher'the yaj¤adattasya smaraïÃdÅni saæbhavanti / satyam- na saæbhavanti saætÃnabhede samÃnÃyÃæ tu saætatÃvekenopalabdhe 'nyasya smaraïÃdyupapannaæ d­«ÂatvÃt, nahyupalabdhu÷ smartuÓcaikatvaæ kvacidapi d­«Âaæ, ekasya sthÃsno÷ puru«asya kvacidapyanupalabdhatvÃt, tasmÃjj¤Ãnameva j¤Ãt­ nÃnyo j¤ÃtÃstÅti //*// atrocyate- pratyabhij¤Ãyate kartà ya÷ pÆrvÃparakÃlayo÷ // tasya sthÃsno÷ bhedo vij¤ÃnÃtk«aïabhaÇgurÃt / vi«ayapratyabhij¤ÃnÃnupapatterj¤ÃturekatvakalpanÃyÃæ syÃdapyetaduttaraæ- saætÃnaikatvÃdevopapadyata iti / yadà tu j¤Ãtaivaika÷ pÆrvÃparakÃlayo÷ pratyabhij¤Ãyate- yo 'haæ pÆrvamadrÃk«aæ sa evÃhamanupaÓyÃmÅti tadà pratyabhij¤ayaiva j¤ÃturekatvÃvagamÃt, vij¤Ãnasya ca k«aïikatvÃttato 'nyo j¤Ãtà siddho bhavatÅti //*// kimahaæpratyayagocaro j¤Ãtà syÃt, tathà sati ÓarÅrameva jÃnÃmi k­Óo 'haæ gacchÃmyahamiti kÃrÓyÃdibuddhisÃmÃnÃdhikaraïyÃdahaæbuddhergocara÷, ÃtmanaÓca sarvagatasya kÃrÓyÃdyanupapatte÷ //*// ucyate- j¤Ãt­viÓayastÃvadahaæpratyaya ityavivÃdam, yo hi parÃm­Óati sa svÃtmÃnamahamiti parÃm­Óati parÃnidamiti / tena ni÷saæÓayamasya j¤Ãt­gocaratvaæ ÓarÅrasya ca j¤Ãt­tvaæ nirÃk­taæ, ato 'tyantasaæs­«ÂayorekatvabhrÃntyà sÃmÃnÃdhikaraïyapratÅtiru«ïatoyapratÅtivat bhÃsvarÃya÷piï¬apratÅtivacca // ÓarÅrÃtmanorbhedopapÃdanam / tathà vyatirkabuddhirapi d­Óyate mamedaæ ÓarÅraæ k­Óamiti «a«ÂhyÃsmadarthasya ÓarÅravyatirekÃt, ÓarÅrasya ca paravi«ayedaÇkÃrÃspadatvÃt, tato 'smÃdvivekÃvabhÃsÃtpÆrvoktanyÃyena ca ÓarÅrasyÃj¤Ãt­tvÃt, abhedÃvagamasya ca saæsargado«avaÓena bhrÃntyÃpyupapatte÷, pÆrvÃbhyastasm­tyanubandhena ca vinà jÃtasya har«abhayaÓokapratipattyanupapatte÷ / jÃtismarÃÓca kecidadyatve 'pi dehÃntararahov­ttaæ v­ttÃntaæ saæbodhayanta upalabhyanta ityupalabdhisiddha÷ ÓarÅrÃtmanabheda÷ / yadyapi cÃnena prakÃreïa ÓarÅrÃtmanorvispa«Âo bhedo na siddhyet tathÃpi tÃvadabhedo 'pi na vispa«Âa÷- mama ÓarÅramiti vivekasyÃpi pratibhÃsÃt / tatra saæmugdhe tattve ÓrutÃrthÃpattyà sÃk«Ãcchrutyà và nirïaya÷ / svargakÃmÃdiÓrutayo hi ÓarÅrÃtiriktaæ paralokaphalopabhogayogyaæ kartÃramantareïÃnupapadyamÃnÃstamÃk«ipanti tÃbhiÓcÃk«iptaæ sÃk«Ãdevopani«ada÷ samarthayanti avanÃÓi và are 'yamÃtmà ityevamÃdaya iti siddha÷ ÓarÅrÃtirikto mÃnasapratyak«arÆpo 'haæpratyayagamyo j¤Ãtà / kathaæ punarj¤Ãturj¤eyatvaæ, nahyekasya kart­tvaæ karmatvaæ ca svÃtmani kriyÃvirodhÃtsaæbhavaci, tasmÃnnÃhaævittirnÃma ghaÂÃdivittivyatirekeïa kÃcidasti, ghaÂÃdivittÃveva tu vi«ayavadÃtmà bhÃsata ityuktam / Ãtmano mÃnasÃhaæpratyayagamyatvam / ka÷ punarayaæ svÃtmani kriyÃvirodho nÃma, yasyÃæ kriyÃyÃæ ya÷ kartà na sà tasminneva svaphalaæ janayatÅtyartha÷ / kiæ puna÷ saævittikriyÃyÃ÷ phalaæ, bhÃsanaæ, kimidaæ kartari na bhavati / omiticet, kathaæ tarhyasau bhÃsate / nahyasati bhÃsate bhÃsata iti Óakyate vaktuæ, tasmÃdarthavitti«vapyÃtmano bhÃsanÃbhyupagame 'pi svÃtmani kriyÃvirodhastulya eva / vyavahÃrayogyatÃmÃtraæ saævitte palaæ nÃnyaditicet bhavatvevam / asti tÃvatphalam / tacca vi«aye«vivÃtmanyapi saævittito jÃyata ityaÇgÅk­taæ bhavadbhi÷ / atastulyo virodha÷ //*// yadi paramÃrthavirodhamudbhÃvya satyapyÃtmana÷ kriyÃjanyaphalabhÃgitve karmasaæj¤Ã karmavibhaktiæÓca na bhavatÅtyucyate parasamavÃyikriyÃphalabhÃgitvaæ karmatvam ityabhidhÃnÃt taccÃyuktam / ÓabdasÃdhutvaæ hi prayogato 'vagantavyam / asti cÃtmana÷ svakart­kÃyÃmeva kriyÃyÃæ karmavyavahÃro loke vede ca- yadhà tÃvadbhëya eva svasaævedya÷ saæbhavatÅti karmavÃcÅ k­tyapratyayaprayoga÷ vedepi ÃtmÃnamupÃsÅta ÃtmÃnaæ veda Ãtmà j¤Ãtavya÷ ityanekaÓa÷ prayoga÷ // na ca ganturgamane karmatvaæ prayogÃbhÃvÃt ÓabdasÃdhutve hi prayogaparavaÓà vayaæ na svayamÅÓmahe / yathÃhi calanÃrthatve samÃne gacchati÷ sakarmaka÷ calatiÓcÃkarmaka÷ prayogasya tathà darÓanÃt / eva j¤Ãtu÷ karmatvaæ gantuÓcÃkarmatvaæ bhavi«yati / tasmÃnmÃnasÃhaæpratyayagamya Ãtmà / tathà ca Óruti÷ sa mÃnasÅna Ãtmà janÃnÃm, iti / tena yadyapi vi«ayavittivelÃyÃmevÃtmÃvabhÃsastathÃpi na vi«ayavittikart­tayÃvabhÃsastathÃpi na vi«ayavittikart­tayÃvabhÃsa÷ kintu mÃnasÃhaæpratyayakarmatayÃvabhÃso na tadvittikarmatayÃvyÃpte÷ / nanu ÓarÅravadÃtmanyapyahamabhimÃno bhrÃntareva, na, bÃdhÃbhÃvÃt / yoginÃmasti bÃdha iti cet, napramÃïÃbhÃvÃt / tathà ca yo 'pi yogasya parÃæ këÂhÃmupagatÃ÷ / yogeÓvarÃste 'pi kurvantyÃtmanyahaæmatÅm // ahaæ k­tsnasya jagata÷ prabhava÷ pralayastathà / tÃnyahaæ veda sarvÃïi na tvaæ vettha parantapa / yasmÃtk«aramatÅto 'hamak«arÃdapi cottama÷ / evamÃdÃvahaæÓabda÷ parasminpuæsi hi dhruvam / na hi mahadvikÃro 'haÇkÃra÷ k­tsnasya prabhava÷, nÃpi k«arÃk«arÃbhyÃmuttama÷, nÃpi brahmaÓabdavÃcye pradhÃne garbhaæ dadhÃti, puru«asaæparkak­tatvÃtprak­tik«obhasya / tathopani«atsvapi- brahma và idamagra ÃsÅt tadÃtmÃnamevÃvedahaæ brahmÃsmi iti mantravarïopi ahaæ manurabhavaæ sÆryaÓca iti / tasmÃdahaæpratyayagamyatvÃmÃtmano 'nicchinta÷ ÓrutivirodhÃdevopek«aïÅyÃ÷ //*// yattu nirmuktÃhaÇkÃramamakÃravacanaæ tadapi paurvÃparyeïa parÃm­«yamÃïaæ nÃhaÇkÃrasvarÆpani«edhÃrtha bhavati, evaæ hi tadvacanaæ- nÃsya kaÓcinnÃyaæ kasyacit nirmuktÃhaÇkÃramamakÃra evÃyamiti / tadayamartha÷- yasmÃnnÃsya kaÓcittasmÃnnirmuktamamakÃra÷, yasmÃnnÃyaæ kasyacittasmÃnnirmuktÃhaÇkÃra iti / yadyahaÇkÃrasvarÆpani«edha÷ syÃt, na pÆrveïa saæbadhyeta- yasmÃnnÃyaæ kasyacittasmÃdasminnahaæbhÃvo bhrÃntiriti kiæ kena saægatam, tasmÃnnÃyamahantÃsvarÆpani«edha÷ kiæ tarhi janmaæsaæbandhitayÃtmanyahaæmati÷ ahamasya pitÃhamasya putra ityÃdi÷ sa bhrama ityevaæ saægataæ bhavati //*// ayamÃtmà na kasyacidapi putrÃdirÆpeïa saæbandhÅ, janyajanakabhÃvasya ÓarÅravi«ayatvÃt, ÓarÅraæ hi ÓarÅrÃjjÃyate natvÃtmÃtmÃntarÃt, tasmÃdanyasaæbana adhitayÃtmanyahaæmati÷ k­ÓÃdimaticcharÅrÃdvivekamabudhyamÃnÃnÃæ bhrÃntiriti / tadidamasyÃnyasaæbandhini«edhena putrÃdivi«ayasnehanivartanena vairÃgyajananÃrthamucyate, nÃhaÇkÃrasvarÆpasyÃyaæ ni«edho 'nupayogÃdasaægatatvÃt pramÃïÃntaravirodhÃt ahaæ brahmÃsti iti vacanavirodhÃcca / tasmÃdahaæpratyayagamyo j¤Ãtà ÓarÅrÃtirikta indriyavyatiriktaÓca // indriyÃtmanorbheda÷ // kathamindriyabheda÷, indriyÃbhÃve 'pi j¤Ãturekasya pratyabhij¤ÃnÃt yo 'haæ rÆpamadrÃk«aæ so 'haæ sp­ÓÃmÅti, yo 'hamagrahÅ«aæ so 'haæ smarÃmÅti / manastu pratyak«asiddhasya j¤ÃtÆ rÆpÃdij¤Ãne«u vyatiriktakaraïÃdhÅnatvÃt sukhÃdij¤Ãne«u bhavitavyaæ karaïenetyevaæ kalpyata iti nÃsya j¤Ãt­tvamÃÓaÇkanÅyam //*// yetu kart­tayaivÃtmasiddhirnasa karmatayetyÃhuste«ÃmÃtmani smaraïapratyabhij¤Ãne nopapadyeyÃtÃm, tatrÃpi hi pÆrvakÃlasaæbandhitvenÃtmana÷ pratibhÃso 'ÇgÅkaraïÅya÷, na ca sÃæparte smaraïe pÆrvakÃlasaæbandhina÷ kart­tvaæ saæbhavatÅti kathaæ kart­tayà siddhyet, tasmÃdahaæpratyayakarmatayaivÃtmana÷ siddhiriti ramaïÅyam //*// atha svaprakÃÓatvamÃtmana÷ sukhÃdÅnÃæ ca kiæ ne«yate, svaprakÃÓasya kasyacidapyadarÓanÃt sarvasyaiva hi vastuna÷ paraprakÃÓyatvaniyamÃt / svaprakÃÓatve cÃtmà su«uptÃvapi prakÃÓeta, na ca prakÃÓate, yathoktam- acetanayanneva su«upta ityucyate iti //*// na tu su«uptÃvapi prakÃÓata evÃtmà svÃbhÃvikaparamÃnandayukta÷, anyathà katham sukhamahamasvÃpsam iti prabodhe pratisaædhÃnaæ syÃt, arthÃntaraæ tu na ki¤ciccharÅramindriyamanyadvà vastu prakÃÓata ityetÃvÃn svapradÃgakÃbhyÃæ su«upterbheda÷ / naitadevam- saævidvirodhÃt, na hi suptÃnÃmÃtmà sukhaæ và prakÃÓate, nahyabhÃsamÃnaæ vyavahÃramÃtreïa prakÃÓata iti ÓakyamaÇgÅkartum //*// ki ca - su«vÃpÃdutthitÃÓcaivaæ nirvidyante hi kÃmukÃ÷ / v­theyamantareïaiva kÃminÅæ yÃminÅ gatà / ÃÓli«ÂÃmapyabuddhvainÃæ nirvidyante mayà / bhuktvà ca paramÃnandaæ tasya ca smaraïÃdayam / svalpÃlpasukhahÃnyaivaæ nirvedo nÃvakalpate // tatsukhaæ vism­taæ cetsyÃtsukhamasvÃpyamityayam / vyavahÃro na yujyeta, du÷khÃnanubhave tviyam / sukhavyavah­tistasmÃdguïav­ttyeti niÓcaya÷ / prabuddhà hi su«uptÃvavagataæ kicidapi du÷khamasaæsmaranta÷ smaraïÃnutpattyaiva su«uptyavasthÃyÃæ me na ki¤cidapi du÷khamÃsÅdityavagamya tatraiva sukhavyavahÃraæ guïav­ttyà kurvanti, tathà ca vyavaharanti- etÃvantaæ kÃlamahamÃtmÃnamapyabuddhvà Óayito 'smÅti / tasmÃtsu«uptÃvaprakÃÓÃtmana÷ svaprakÃÓatvam, ato mÃnasapratyak«agamya evÃyamiti sthitam // Ãtmano vyÃpakatvam / sa punarayamÃtmà aïu÷ ÓarÅraparamÃïo vibhurveti cintanÅyam / tatrÃïuparimÃïatve yugapacchira÷pÃdayorvedanÃnupapatti÷ / ayaugapadye 'pyatiÓaighyyÃdyaugapadyÃvagatiriti cet, syÃdevaæ yadyaïutvaæ kutaÓcitsiddhaæ syÃt, tadasiddhau d­«ÂÃnusÃrÃdanaïutvameva yuktam / tatra ÓarÅraparimÃïatve sÃvayava÷ syÃt, tatra dvividhameva hi niravayavadravyam- aïu vibhu vÃ, tadasau ÓarÅrasaæmita÷ san sÃvayava÷ syÃt, tatra bahvavayavakalpanà tÃvatÃæ cÃnyÆnanadhikÃnÃmavayavÃnÃæ puttikÃhastidehayoratisaækocavistÃrakalpanaæ nÃtÅva h­dayamanura¤jayati, tasmÃdvibhutvameva yuktam / tathà ca Óruti÷- anantamapÃram iti / bhagavadgÅtÃsu ca vacanam- nitya÷ sarvagata÷ sthÃïuracalo 'yaæ sanÃtana÷ iti / ye copani«atsvaïutvavÃdÃ÷ purÃïe«u ca aÇgu«ÂhamÃtraæ puru«am ityÃdayaste sÆk«magrahaïagocaratvÃbhiprÃyÃ÷ //*// nanu vibhutve sarvaÓarÅre«veka evÃtmÃstu kiæ nÃnÃtmabhirabhyupagatai÷,naivam- ekatve sati yathà paraïabhede 'pi karturekatvÃccak«u«Ã d­«Âamarthaæ yaj¤adatta÷ pratyabhijÃnÃti- yamahamadarÓaæ tamahaæ sp­ÓÃmÅti, tathà devadattaÓarÅrasthenÃtmanà d­«Âamarthaæ yaj¤adatta÷ pratyabhijÃnÅyÃt, ÓarÅrabhede 'pyÃtmanasa÷, ÓarÅrabhede 'pyÃtmana÷ pratyabhij¤ÃturekatvÃt / karturekatve 'pi manobhedÃdvyavastheti cet, na, karaïatvÃnmanasa÷, karaïabhedasya cak«urÃderbhedavyavasthÃpakatvÃyogÃdityuktam //*// cak«urÃdikaraïÃnÃmavyavasthÃpakatve 'pi mana÷ karaïaæ vyavasthÃpakamiti cet na, karaïatvÃviÓe«Ãt / syÃdapye«Ã kalpanà yadyekÃtmatve d­¬haæ pramÃmaæ syÃt / na tu tadasti / yetvÃtmaikatvavÃdÃ÷ Óruti«u sm­ti«u purÃïe«u và te nira¤jana÷ paramaæ sÃmyamupaiti mama sÃdharmyamÃgatÃ÷ uttama÷ puru«astvanya÷ ityÃdibhirÃtmabedavacanai÷ pratyak«ÃdibhiÓca virodhÃnnaikÃntata÷ ÓaknuvantyÃtmaikatvaæ niÓcÃyayitum //*// vacanÃnÃæ hi mitho virodhe siddhavastuvi«ayatvena ca vikalpÃsaæbhave pramÃïÃntarÃnnirïaya÷ syÃt, tacca pramÃïÃntaraæ bheda eva samarthamityaikÃtmyavÃdÃnÃmavailak«aïyaparatvaæ pÆrvoktanyÃyenÃvagantavyam //*// vispa«Âaæ caitadvÃyud­«ÂÃntopÃdÃnÃt- veïurandhrÃdibhedena bheda÷ «a¬jÃtisaæj¤ita÷ // abhedavyÃpino vÃyostathà tasya mahÃtmana÷ iti / na hi vÃyudravyaæ sarvatraikaæ vyaktibhedasya spa«ÂatvÃt, avilak«aïasvabhÃvasya tu vÃyorveïurandhrÃk­taæ «a¬jÃdivailak«aïyaæ, evÃtmano 'pi paÓumanu«yÃdivailak«aïyaæ dehasaæbandhak­taæ na svÃbhÃvikamityayamevÃrtha÷ / vÃyoriti tasyeti caikavacanaæ sÃmÃnyÃbhiprÃyam, tasmÃtpratiÓarÅraæ bhinnà evÃtmÃna÷ nityÃ÷ sarvagatà evaæ ca baddhamuktÃdivyavasthÃpi yuktatarà bhavati // ityÃtmavÃda÷ // mok«avÃdÃrambha÷ / ka÷ punarayaæ mok«o nÃma, vicitravÃsanÃvaÓena vicitranÅlapÅtÃdirÆpeïa pravahato j¤ÃnasaætÃnasya ni÷Óe«avÃsanocchedÃnnÅlapÅtÃdivaicitryaæ hitvà kevalaæ saævinmÃtreïÃvasthÃnamiti kecit / aparetu dÅpasaætÃnasyeva j¤ÃnasaætÃpanasyoparamam / ubhayamapyetadbÃhyÃrthÃbhÃvamÆlamiti tatsadbhÃvapratipÃdanenaiva nirÃk­tam //*// apare tu prapa¤cavilayamapavargamÃhu÷ / avidyÃnirmito hi prapa¤ca÷ svapnaprapa¤cavat prabodhenaiva brahmavidyayà avidyÃyÃæ vilÅnÃyÃæ svayameva vilÅyate / tathÃhi Óruti÷ yatra hi dvaitamiva bhavati taditara itaraæ paÓyati yatra tvasya sarvÃmÃtmaivÃbhÆttatkena kaæ paÓyet iti //*// tadidamapi prapa¤casyÃvidyÃnirmitatvanirÃraïena paramÃrthatvapratipÃdanÃnnirastameveti Ãtmaivedaæ sarvamiti sarvasyÃtmà bhoktetyartha÷ / yathà ya÷ kÃmayeta rëÂraæ syÃmiti rëÂrasya bhoktetyartha÷ / yathà kÃmayeta sarvamidaæ bhaveyamiti sarvasya bhoktà bhaveyamityartha÷ / tathÃ- Ãtmà sarvamiti sarvasyÃtmà bhoktetyartha÷ / yattu yatra hi dvaitamiva bhavatÅti dvaitabhÃvasya bhrÃntitvavacanaæ tadaupacÃrikam- yathà khalu svapnaprapa¤cendrajÃlam­gatoyÃdi÷ kiyanta¤citkÃlaæ d­«ÂipathamÃpanna÷ paÓcÃdvilÅno bhogyatÃmativartate tathÃyaæ ÓarÅrendriyavi«ayarÆpaprapa¤co 'pyasyÃtmana÷ kiyanta¤citkÃlamupabhogya÷ san paÓcÃdvinÃÓÃdanupabhogyo bhavatÅtyanena sÃd­Óyena bhrÃntirityupacÃreïocyate puru«ÃïÃæ vi«ayabhoge«vÃsthÃnivartanena muktÃvabhiruciæ janayituæ, yadapi yatra tvasya sarvamÃtmaivÃbhÆditi muktÃvÃtmano 'dvitÅyatvacanaæ tadapi na prapa¤casvarÆpani«edhÃrthaæ kitu sata eva prapa¤casyÃtmasaæbandhani«edhÃrthaæ, asyetivacanÃt, nahyatraitÃvaducyate yatra sarvamÃtmaivÃbhÆditi, kiæ tarhi, yatra tvasya sarvamÃtmaiveti / tenÃsyÃyamartha÷- yatra yasyÃmavasthÃyÃæ muktÃvityartha÷ / asya Ãtmano d­Óyatvena darÓanasÃdhanatvena darÓanÃyatanatvena và na ki¤cidanyasaæbandhi vidyate kintvÃtmaivÃsya sarvaæ nÃnyaki¤cit tadà kena kaæ paÓyediti / yathà loke yasya na ki¤cidapi bÃndhavo vittaæ vÃsti sa evaæ vadati- na me ka¤cidasti ahameva sarvaæ tatra saæbandhyantaraæ na ki¤cidastÅtyetÃvadvivak«itam, evaæ muktÃvÃtmaivÃtmana÷ sarvamiti saæbandhyantarÃbhÃvamÃtraæ vivak«itaæ na prapa¤casvarÆpabhÃva÷, tasmÃnna prapa¤cavilayo mok«a÷ kintu prapa¤casaæbandhavilaya÷ / tredhà hi prapa¤ca÷ puru«aæ badhnÃti bhogÃyatanaæ ÓarÅraæ bhogasÃdhanÃnÅndriyÃïi bhogyÃ÷ ÓabdÃdayo vi«ayÃ÷ / bhoga iti ca sukhadu÷khavi«ayo 'parok«Ãnubhava ucyate tadasya trividhasyÃpi bandhasyÃtyantiko vilayo mok«a÷ //*// kimidamÃtyantikatvaæ pÆrvotpannÃnÃæ ÓarÅrendriyavi«ayÃïÃæ vinÃÓa÷, anutpannÃnÃæ cÃtyantiko 'nutpÃda÷ / kathamatyantÃnutpatti÷, utpÃdakayordharmÃdharmayorni÷Óe«ayo÷ parik«ÃyÃt / so 'yaæ prapa¤casaæbandho bandhasyadvimok«aÓca mok«a÷ / Ãnandamok«avÃda÷ / nanvevamaÓe«adharmak«ayÃnmuktasya na kicidsukhaæ syÃt / tataÓcÃpuru«Ãrtho mok«a÷ syÃt / nai«a do«a÷- na hi dharmajanyo muktasyÃtmana÷ tathà satyutpattimattvÃt vinÃÓÅ syÃt tatrÃpunarÃv­ttiÓrutervirodha÷ syÃt / svÃbhÃvikastvÃtmÃnanda÷ saæsÃreïÃbhibhÆta÷ san nirmuktasaæsÃrasyÃbhivyaktau bhogyo bhavati svÃbhÃvikatve cÃnandasya Ãnandaæ brahme tyÃdiÓrutisahasraæ pramÃïam //*// nanu sukhÃbhÃve 'pi Órutirasti aÓarÅraæ vÃva santaæ na priyÃpriye sp­Óata÷ iti / satyam- vi«ayasukhÃbhiprÃyaæ tveva¤jÃtÅyakam, anyathÃnandaÓrutivirodhÃt / atha sukhÃbhÃvavacanabalenÃnandavacanameva du÷khÃbhÃvÃbhiprÃyaæ kimiti na vyÃkhyÃyate sukhÃbhÃvavacanÃnÃmatyalpatvÃtte«ÃmevÃnyathÃkaraïaæ yuktaæ na bhÆyasÃmÃnandavacanÃnÃm / ki¤cÃnandaÓabdasya du÷khÃbhÃvaparatve 'tyantasvÃrthahÃni÷ syÃt, sukhaÓabdasya tu sÃmÃnyavacanasya viÓe«e 'pi vyÃkhyÃne nÃtÅva svÃrthahÃniriti tadeva yuktam //*// nanu vidyamÃno 'pyÃnando 'nanubhÆyamÃno 'ki¤citkara eva, na ca muktasya sarvakaraïahÅnasyÃnandÃnubhava÷ saæbhavati / svaprakÃÓa'yamÃnanda iti cenna, saæsÃrÃvasthÃyÃmaprakÃÓÃt / nanu tatrÃpyÃnandasvabhÃva÷ puru«a÷ prakÃÓata eva Ãtmani premotpatte÷, satyamiti bruvÃïasyÃtisÃhasikasya nottaraæ vÃcyam / yadi saæsÃriïo 'pi paramÃnandamanubhaveyustato muktasya na kaÓcidatiÓaya iti tadevÃpuru«Ãrthatvaæ mok«asyÃpadyeta, ato balÃdasukharÆpasyÃyamabhibhÆto na prakÃÓate / ko 'yaæ prakÃÓamÃnasyÃbhibhavo nÃma, prakÃÓanivÃraïaæ hyabhibhava÷ / na ca prakÃÓamÃnasyÃprakÃÓanaæ saæbhavati, yadi tu naiva prakÃÓate saæsÃrÃvasthÃyÃæ tasyÃmavasthÃyÃmasata÷ prakÃÓasya muktÃvasthÃyÃmutpadyamÃnasya kÃraïaæ vaktavyam, vij¤Ãnameva ca prakÃÓÃkhyasya phalasya kÃraïaæ taccendriyÃdhÅnam, na ca muktasyendriyÃïi saæbhavantÅti kathamÃnandÃnubhava÷ syÃt //*// ucyate- bÃhyendriyÃïyeva muktasya nivartante manastu tasyÃmavasthÃyÃmanuvartate ityÃnandaÓrutibalÃdevÃdhyavasÅyate / evaæ j¤Ãnaæ ca na hi vij¤Ãturvij¤Ãterviparilopo vidyate iti Órute÷, vij¤ÃnaghanaÓruteÓca, tasmÃnmuktÃvasthÃyÃæ mÃnasapratyak«eïa paramÃnandamanubhavannÃtmÃvati«Âhate / taduktam- nijaæ yattvÃtmacaitanyamÃnandaÓce«yate ca ya÷ / yacca nityavibhutvÃdi tairÃtmà naiva mucyate iti / yattu tasmÃtkarmamak«ayÃdeva hetvabhÃvena mucyate / nahyabhÃvÃtmakaæ muktvà mok«anityatvakÃraïam, iti vÃrtikaæ tatparamatamityevamÃnandamok«avÃdino matam //*// apare tvÃhu÷- abhÃvÃtmakatvavacanameva svamatamupapattyabhidhÃnÃt Ãnandavacanaæ tÆpanyÃsamÃtratvà paramatam / na hi muktasyÃnandÃnubhava÷ saæbhavati karaïÃbhÃvÃc / mana÷ syÃditicet, na, amanaskatvaÓrute÷ amano«a¬avÃgiti // mok«ÃvasthÃyÃæ j¤ÃnÃbhÃvopapÃdanam / yattu na hi vij¤Ãturvij¤Ãterviparilopo vidyate iti tajj¤ÃnaÓaktyabhiprÃyam, anyathà hi su«uptÃvapi j¤ÃnÃnuv­ttiruktà syÃt sà ca saæviddhiruddhetyuktam / vispa«Âaæ cÃsya ÓaktyabhiprÃyatvam / evaæ hi ÓrÆyate- yadvai tanna paÓyati paÓyanvai tanna paÓyati, na hi dra«Âurd­«Âerviparilopo vidyate, avinÃÓitvÃt na tu taddvitÅyamasti tato 'nyadvibhaktaæ yatpaÓyet evamanyÃnyapi vÃkyÃni jighranvai tanna jighrati na hi ghrÃtughrÃterviparilopo vidyate, na Órotu÷ Óruterviparilopo vidyate, na spra«Âu÷ sp­«Âerviparilopo vidyate, na j¤Ãturj¤Ãterviparilopo vidyate tatra tatra d­«ÂighrÃtiÓrutisp­«ÂiÓabdÃÓcak«urghrÃïaÓrotratvagindriyajanyÃnÃæ rÆpagandhaÓabdasparÓavi«ayÃïÃæ vÃcakÃ÷ nÃrthÃntaravi«ayÃïÃæ nÃpi vij¤ÃnasÃmÃnyasya, nacai«Ãæ j¤ÃnaviÓe«ÃïÃæ vÃcakÃ÷ nÃrthÃntaravi«ayÃïÃæ nÃpi vij¤ÃnasÃmÃnyasya, nacai«Ãæ j¤ÃnaviÓe«ÃïÃæ su«uptau muktau và katha¤cidapyaparilopa÷ saæbhavati, nahi tadÃnÅmindriyÃïi santi nÃpi gandhÃdayo j¤Ãyante tadubhayÃbhÃve ca na ÓrutyÃdiÓabdavÃcyaj¤ÃnaviÓe«Ã÷ saæbhavanti //*// nanu yathà prakÃÓyÃsannidhÃvapi savitu÷ prakÃÓakatvaæ nityam, evamindriyÃbhÃve 'pi nityaiva d­«Âiriticet, sayÃdevam- yadi j¤ÃnamÃtraæ d­«ÂyÃdiÓabdÃnÃæ vÃcyaæ syÃt, na tu tathÃsti, lokaprasiddhyabhÃvÃt / yathà lokaæ ca ÓabdÃrthÃvadhÃraïaæ na yatheccham / na hi loke gandhÃdanyadghrÃïaæ jighratÅtyucyate, gandhamapi yadà ghrÃïÃdanyenÃnumÃnÃdinà jÃnÃti tadà na jighratÅtyucyate, tasmÃdghrÃïÃdÅyajanyagandhÃdivi«ayaj¤ÃnaviÓe«avÃcino ghrÃtyÃdiÓabdÃ÷, na ca te«Ãæ su«uptau muktau và saæbhavatyaparilopa÷, tasmÃdghrÃïÃdiÓaktÃveva prarocanÃrthaæ ghrÃïÃdyupacÃra÷, yathà tema hyannaæ kriyate iti ÓaktivartamÃnatvena prarocanÃrthaæ kriyate iti vartamÃnatvopacÃra÷, tasmÃt na j¤Ãtuj¤Ãterviparilopo vidyata ityedapi ÓaktyabhiprÃyameva //*// yattvÃdityaprakÃÓakatvavaditi, kiæ tasya prakÃÓakatvamabhipretaæ, yadi timirotsÃraïaæ, tannityamasyeva sarvadà hyasÃvavyavahite«u deÓe«u timiramutsÃdayatyeva, nanvevamÃtmà sarvadà ӭïoti su«uptÃvaÓravaïÃt / atha j¤ÃnajanakatvamÃditya deÓe«u timiramutsÃdayatyeva, natvevamÃtmà sarvadà ӭïoti su«uptÃvaÓravaïÃt / atha j¤ÃnajanakatvamÃdityasya prakÃÓakatvam na tannityaæ, tasmÃtsÃmarthyameva tatrÃpi nityaæ, tasmÃjj¤ÃnaÓaktyabhiprÃyamidaæ nityatvÃbhidhÃnam //*// e«Ã hyatra vacanavyakti÷- yadetatsu«uptau muktau vÃtmà na paÓyati paÓyanneva dra«Âuæ Óaknuvanneva na paÓyati / na hi dra«curÃtmano yà darÓanaÓaktistasyÃ÷ kadÃcidapi lopo vidyate sÃhyavinÃÓinÅti na dra«ÂurdvitÅyamanyaddarÓanasÃdhanaæ cak«urvyÃpÃrarÆpaæ d­Óyaæ và tasyÃmavasthÃyÃsamasti yato darÓanaæ syÃt, yadyapi d­Óyaæ rÆpÃdikaæ svarÆpatastasyÃmavasthÃyÃmasti tathÃpi d­Óyatà darÓanayogyatà tasyÃmavasthÃyÃæ nÃstÅti tena rÆpeïÃbhÃvÃdd­Óyaæ nÃstÅtyucyate, tasmÃtsÃdhanÃntaravaikalyÃttasyÃmavasthÃyÃæ na paÓyati na ÓaktivaikalyÃt, Óaktistu na kadÃcidapi lupyata iti / evamanye«Ãmapi vÃkyÃnÃæ yojanà / tathà j¤ÃnaÓaktyaparilopa eva j¤atrÃnÃparilopa ucyate, j¤ÃtiÓabdaÓcÃtrÃnumÃnÃdij¤Ãnapara÷ cak«urÃdij¤ÃnÃnÃæ svaÓabdairuktatvÃt //*// evaæ vij¤Ãnaæ brahma vij¤Ãnaghana ityÃdÅnÃmapi Óaktiparatvaæ veditavyam / svayameva Órutyà Óaktiparatvaæ vyÃkhyÃtaæ vij¤Ãnaghana evaitebhyo bhÆtebhya÷ samutthÃyatÃnyevÃnu vinaÓyatÅti bhÆtendriyanÃÓÃdÃtmÃpi pramÃïÃgocaratvamÃpanno vina«Âa iva bhavatÅti / na tasyeta÷ pretasya muktasya saæj¤ÃstÅti / evaæ yÃj¤avalkyemanokte maitreyÅ codayatisma atraiva ÇagavÃn(?)mÃmohitavÃn vij¤Ãnaghana iti na cÃsti saæj¤eti viruddhÃbhidhÃnÃt iti / «a«ÂhÃdhyÃye tu vinÃÓÃvinÃÓavirodhaÓcodayi«yata iti viveka÷ / evaæ codito yÃj¤avalkya÷ parihÃramÃha- na và are ahaæmoha parasparaviruddhaæ bravÅmi, alaæ và are idaæ vij¤ÃnÃya atrÃtmatattvaæ sarvÃsvavasthÃsu vij¤ÃnÃya samarthamityarthastena vij¤ÃnaghanatvÃbhidhÃnaæ sÃmarthyÃbhiprÃyamiti vyÃkhyÃtam bhavati / saæbhavati ca ÓaktasyÃpi j¤ÃnÃbhÃva iti nÃsti virodha ityabhiprÃya÷ / anayà ca Órutyà sarvavij¤ÃnaÓrutaya÷ ÓaktyabhiprÃyà vyÃkhyÃtÃ÷ //*// yadi Óaktirasti tatastasyÃvasthÃyÃæ tata÷ kena j¤ÃnÃnutpatti÷ j¤ÃnasÃdhanÃnÃmindriyÃïÃæ j¤eyÃnÃæ ca vi«ayÃïÃmabhÃvÃt / tadÃha yatra hi dvaitamiva bhavati taditara itaraæ paÓyati, yatra tvasya sarvamÃtmaivÃbhÆttatkena kaæ paÓyet ityÃdi, tadetatprÃgeva vyÃkhyÃtam / evamarthÃntaraj¤Ãne sÃdhanÃbhÃvÃnnirÃk­te sati ÃtmÃnameva muktÃvasthÃyÃæ jÃnÃtvityÃÓaÇkyÃha vij¤ÃtÃramare kena vijÃnÅyÃt iti nahyÃtmÃpi vinÃsÃdhanena j¤Ãtuæ Óakyate manasà khalvasau saæsÃrÃvasthÃyÃæ j¤Ãyate na ca muktasya mana÷saæbangho 'sti ata÷ kenÃtmÃnaæ jÃnÃtviti vyakta eva muktasyÃtmaj¤ÃnasyÃbhÃve j¤ÃnaÓaktimÃtrasyÃvasthÃnaæ Órutyà darÓitaæ, tasmÃnni÷saæbandho nirÃnandaÓca mok«a÷ // Ãtmano j¤ÃnÃnandasvarÆpatvasya khaï¬anam // nanu nÃtmano 'nyadvij¤ÃnamÃnando và kintvÃtmaiva j¤ÃnamÃnandaÓca vij¤Ãnaæ brahma Ãnandaæ brahma iti Órute÷, Ãtmà ca su«uptiturÅyayorapi bhavatÅti kathaæ vij¤Ãnasya cÃnandasya cÃbhÃva÷ / naitadevaæ, yaddhi vastvantaraprakÃÓajananasvabhÃvaæ vastu yasminsati kimapyarthÃntaraæ prakÃÓata eva talloke vij¤ÃnaÓabdenocyate, nacÃtmani sati ki¤cidanyatprakÃÓata eva, vidyamÃne 'pi tasminsu«uptyavasthÃyÃmarthÃntarasya kasyacidapyadarÓanÃt ato na j¤ÃnamÃtmà //*// nanu prakÃÓajananasvabhÃvo 'pi sahakÃrivaikalyÃnna janayet / satyaæ na janayati / yasmiæstu sahakÃrisaænidhÃne tatk­te vÃnyasminnÃgantuke sati niyamena prakÃÓata evÃrthÃntaraæ tajj¤ÃnaÓabdavÃcyam / tathà gÅtiÓravaïapriyÃliÇganacandradarÓanamadhurÃsvÃdasurabhighrÃïÃdijanyamÃhlÃdamÃnandasukhaÓabdÃvabhidadhÃte, nacaivaærÆpatvamÃtmÃno 'sti, yathà hyanyasukhe«u sukharÆpaæ pratyabhij¤Ãyate naivamÃtmani pratyabhijÃnÅmo yenÃnandamiti ca saæj¤etyucyate na sà laukikÅ nÃpi vaidikÅ / yadi paraæ v­ddhyÃdivatparibhëyeta tadastu yathÃkÃmam / yattu vij¤Ãnaæ brahma Ãnandaæ brahma iti ca sÃmÃnÃdhikaraïyaæ taddharmamÃtravacanatvena vartante, satyaæ, na bÃhulyena vartante, kadÃcittu guïamÃtravacanÃnÃmapi guïini prayogo bhavati yathà ÓÅto madhuro rasa÷ snigdho guruÓceti rasaÓabdo dravye prayujyate, anyathà ÓÅtÃdiÓabdasÃmÃnÃdhikaraïyÃyogÃt / kiæ ca rasaæ hyevÃyaæ vidvÃn, sa eko brahmaïa Ãnanda, iti «a«ÂhyÃnandÃdbrahma vyatiricyate //*// kiæ ca na me sÃæprataæ ki¤cidapi sukhaæ du÷khameva tu sarvÃtmanà mameti sukhÃbhÃve du÷khÃnubhave cÃnusaædhÅyamÃnasyÃtmana÷ kathamÃnandarÆpatà syÃt / kiæ ca svaprakÃÓÃnandarÆpamÃtmÃnamabhyupagacchatÃmasmÃkaæ caitÃvadavivÃdaæ su«uptitulyà muktiriti / saæsÃrÃnuv­ttyanuv­ttimÃtraæ bhidyate anyatsarvaæ tulyam / tathà ca Órutirapi- tà etÃ÷ prajà aharaharbrahmalokaæ yanti / aharaharÃgacchanti iti su«uptiæ brahmalokaÓabdena vadantÅ tulyatvametayordarÓayati, su«uptiÓcÃsmÃkamapi gocaro na ca tatrÃnandÃnubhavo 'stÅti vyaktametat, tasmÃnnirÃnando mok«a÷, du÷khaparilopÃcca puru«Ãrthantvam //*// sukhalopÃdapuru«ÃrthatvamapÅticet- naivamalpaæ hi saæsÃre sukhaæ tadapi sÆraya÷ // bahuprayÃsasÃdhyatvÃddu÷khamevÃnujÃnate // janmam­tyujarÃvyÃdhidu÷khÃnyanudinaæ n­ïam // svayameva vinÃyatnÃnnipatanti sahasradhà / vihitÃkaraïÃnnityaæ prati«iddhani«evaïÃt / mahadÃmu«mikaæ du÷khaæ yatnairnÃva gamyate // bahudu÷khapari«viktaæ yannÃma khalpakaæ sukham // surÃpÃnÃdisukhavadvarjanÅyam vivikinÃm // evaæbhÆte 'pi saæsÃre ye raktÃ÷ sukhat­«ïayà // na te«ÃmadhikÃro 'sti muktiÓÃstre katha¤cana // saæsÃsÃdvijante ye d­«ÂalokaparÃvarÃ÷ / ta eva khalu mucyante na tu ya÷ prÃk­to jana÷ // te«ÃmevÃpargÃkhya÷ puru«Ãrtho mahÃtmanÃm // te«ÃmevÃdhikÃraÓca mukti«ÃÓtre manÅ«iïÃm / tenÃbhÃvÃtmakatve 'pi mukternÃpuru«Ãrthatà // sukhadu÷khopabhogo hi saæsÃra iti Óabdyate // tayoranupabhogaæ tu mok«aæ mok«avido vidu÷ // ÓrutirapyetamevÃha bhedaæ saæsÃramok«ayo÷ // na ha vai saÓarÅrasya priyÃpriyavihÅnatà // aÓarÅraæ và vasantaæ smap­Óato na priyÃpriye // ÃnandÃtmakamÃtmÃnaæ ye vadanti svaprabham // tanmate 'pi ca saæsÃrÃnmukteretÃvatÅ bhidà // Ãtmà hyÃnandarÆpo 'sau saæsÃre 'pi prakÃÓate // tÃveva(?) sa mok«e 'pi nÃdhikyaæ tasya ki¤cana // atha saæsÃravelÃyÃmÃnando na prakÃÓate // nahyaprakÃÓanaæ yuktaæ svaprakÃÓasya vastuna÷ // yadyasau na prakÃÓeta kintarhyanyatprakÃÓate / ÃtmasvarÆpamiti cennanu cÃnanda eva tat // taccetprakÃÓate nÆnamÃnando 'pi prakÃÓate / tena ÓabdÃdivi«ayajanyayo÷ sukhadu÷khayo÷ // niv­ttireva saæsÃrÃdapavarga itÅryate / tataÓca sukhalopena mukterna puru«Ãrthatà // yadyasmÃkaæ puru«Ãrthatà / yadyasmÃkaæ bhavettarhi tulyai«Ã bhavatÃmapi / sukhadu÷khahÃnimasatastasya bhÆyo du÷khavivarjanÃt // mok«asya puru«ÃrthatvamÃvayorubhayo÷ samam // sukhadu÷khavihÅno 'to mukta÷ svastho 'vati«Âhate // iti // muktisvarÆpakathanam // kimidaæ svastha iti, ye hyÃgamamÃpÃyino dharmà buddhisukhadu÷khecchÃdve«aprayatnadharmÃgharmÃsaæskÃrastÃnapahÃya yadasya svaæ naijaæ j¤ÃnaÓaktisattÃdravyatvÃdi tasminnavati«Âhata ityartha÷ / yadi tu saæsÃrÃvasthÃyÃmavidyamÃno 'pyÃnando muktÃvasthÃyÃæ janyata ityucyate tato janimattvÃdanityo mok«a÷ syÃt / kena cÃsÃvanubhÃvya÷ / na hi svaprakÃÓatvaæ kasyacitsaæbhavÅtyuktam / na ca manasÃnubhava÷ saæbhavatÅti muktasya manaso 'bhÃvÃt amanalaskatvaÓruterityuktam / ata eva nityo 'pyÃnanda÷ saæsÃradaÓÃyÃmabibhÆtatvÃdanubhÆtopi muktÃvabhibhave niv­tte manasÃnubhÆyate ityedapi nirastam //*// kiæ ca sukhaviÓi«cÃtmÃnubhava÷ puru«Ãrtho na sukhamÃtrÃnubhava÷, na ca muktÃvÃtmÃnubhava÷ saæbhavati vij¤ÃtÃramare kena vijÃnÅyÃt iti kaïÂhenaiva Órutyà ni«iddhatvÃt alaæ và are idaæ vij¤ÃnÃya iti ca Órutyà vij¤ÃnaÓabdasya muktasya vij¤ÃnamaÓakyamabhyupagantum / nahyasyÃ÷ Órute÷ priyÃpriyÃsparÓaÓruteÓca tattvakathanaæ muktvà katha¤cidanyaparatvaæ saæbhavati / vij¤ÃnÃÓrutayastu ÓaktÃveva vij¤ÃnopacÃraæ kurvanti prarocanÃrthatayetyupapannam / evamÃnandaÓrutayo 'pi puru«ÃrthatvasÃmÃnyÃtsukhatvopacÃreïa prarocanÃrthatayà prav­ttÃ÷ / yuktaæ caitat vacanayorvirodhe 'nyato nirïaya÷ iti / virodhaÓcÃtrÃnandapriyÃbhÃvavacanayo÷ / na cÃbhÃvavacanaæ vai«ayikÃbhiprÃyam, itarattu svÃbhÃvikÃbhiprÃyamiti Óakyaæ vaktum / ubhayatrÃpi sÃmÃnyopÃdÃnÃdatyantasamÃnavi«ayatvÃt / ata÷ pramÃïÃntaravaÓÃdÃnandavacanaæ du÷khÃbhÃvaparam, itarattu yathÃÓrutamiti nyÃyyam / tasmÃtsukhadu÷khÃdisamastavaiÓe«ikÃtmaguïocchedo mok«a÷ / sukhadu÷khocchedaÓca dharmÃdharmayorucchedÃt, dharmÃdharmayorucchedaÓcotpannÃnÃæ dharmÃdharmÃïÃmupabhogena nityanaimittikakarmÃnu«ÂhÃnenÃtmaj¤Ãnena ca virodhÃt, utpÃdyÃnÃæ ca kÃmyÃnu«ÂhÃnanimittÃnÃæ dharmÃïÃæ tadanu«ÂhÃnenÃnutpÃdÃt, vihitÃkaraïaprati«iddhÃnu«ÂhÃnanimittÃnÃæ cÃdharmÃïÃæ vihitÃnu«ÂhÃnena prati«iddhÃkaraïena ca parihÃrÃt, asati ÓarÅrÃrambhe pÆrvaÓarÅranipÃte cÃÓarÅro 'vasthito mukto bhavati // Ãtmaj¤Ãnasya kratumok«obhayopayogitvam / nanvÃtmaj¤Ãnaæ kratvartham / satyam / puru«Ãrthamapi ca tat saæyogabhedÃt / yattÃvat avinÃÓÅ và are 'yamÃtmà ityÃdinà ÓarÅrÃdvyatiriktanityÃtmasvarÆpasadbhÃvaj¤Ãnaæ tatpÃralaukikaphalakarmÃnu«ÂhÃnaupayikatvÃtkarmaj¤Ãnavadeva sÃmarthyata÷ kratusaæyogÃtkratvartham / yathÃhi jyoti«ÂomodivÃkyÃdhyayanaæ d­«ÂenaivÃnu«ÂhÃnaupayikatvaæ j¤Ãnaæ janayatÅti tadarthatayÃdhyayanavidhinà vidhÅyate tathà avinÃÓÅ và areyamÃtmà ityÃdivÃkyÃnÃmapyadhyayanavidhireva karmÃnu«ÂhÃnopayogyÃtmaj¤ÃnÃrthatÃæ vidhatte / tadyadi pramÃïÃntareïÃtmana÷ ÓarÅrÃdiviveko naikÃntata÷ siddhyati tato d­¬havivekapratipÃdakÃnÃmupani«advÃkyÃnÃæ vispa«Âameva phalam / yathoktam- ityÃha nÃstikyanirÃkari«ïurÃtmÃstitÃæ bhëyak­datra yuktyà // d­¬hatvametadvi«aya÷ prabodha÷ prayÃti vedÃntani«evaïena iti / atha tvanyato 'pi siddhyati, tato yathaivÃnyathÃpi kratuj¤Ãnasaæbhave 'dhyayanopÃttavedavÃkyÃvagatakarmarÆpÃïÃmeva puæsÃæ karmasvadhikÃra÷ tathaivÃdhyÃyanopÃttopani«advÃkyÃvagatÃtmatattvÃnÃmevÃdhikÃra ityadhyayanavidhibalÃdeva kalpyate //*// yattvÃtmasadbhÃvapratipÃdanopakrame vidhisarÆpaæ vÃkyam Ãtmà và are dra«Âavya÷ ityÃdi tadvak«yamÃïasyÃrthasyÃtigahanatvÃnmahopayogatvÃcca kathaæ hi nÃmÃlasyaæ hitvà ÓraddhÃviÓe«eïa vak«yamÃïamarthaæ pratipadyetetyÃtÃvanmÃtrÃrtham / tasmÃdetajj¤Ãnaæ d­«ÂopayogitvÃtkratvartham //*// yÃni punaritikartavyatÃviÓe«ayuktÃnyupÃsanÃtmakÃni vidhÅyante te«Ãæ kratau d­«ÂopayogÃbhÃvÃdad­«Âaphalatvam / ad­«Âaæ ca phalaæ vÃkyaÓe«Ãddvividhaæ abhyudayarÆpaæ ni÷ÓreyasarÆpaæ ca, sarvankÃmÃnÃpnoti so 'Ónute sarvÃnkÃmÃn ityÃdyabhyudayaphalam / na sa punarÃvartate ityÃdi ni÷Óreyasaphalamiti viveka÷ // ÃtmanityatvenÃdhikaraïopasaæhÃra÷ // yattu vij¤Ãnaghana evaitebhyo bhÆtebhya÷ samutthÃya tÃnyevÃnuvinaÓyati na pretya saæj¤Ãsti ityanena brÃhmaïena bhÆtacaitanyamuktamityÃÓaÇkyate tatsvayameva brÃhmaïenÃtreva mà bhagavanmohÃntaæ prÃpitavÃnpÆrvamajarÃm­tvamabhidhÃyÃdhunà vinÃÓÅtyabhidhÃnÃditi pÆrvapak«aæ codyÃkhyamuktvà siddhÃntaparihÃra ukta÷ / avinÃÓÅ và are 'yamÃtmÃnucchittidharmà ityuktvà kathaæ tarhi vinÃÓavacanamityÃÓaÇkya mÃtrÃsaæsargatvasya bhavatÅtyuktam / mÃtrÃÓabdena bhÆtendriyÃïi dharmÃdharmau ca vikÃraÓabdavÃcyà ucyante //*// etaduktaæ bhavati- vij¤ÃnaghanaÓabdena j¤ÃnaÓaktisvabhÃvasyÃtmano 'bhidhÃnam, sa hyetebhyo bhÆtebhya÷ samutthÃya mukto bhÆtvà tÃnyevÃnuvinaÓyati bhÆtavinÃÓÃtso 'pi vina«Âa iva bhavatÅti, bhÆtastho hyasau svayaæ pratyak«eïa vinaÓyatÅtyucyate, tadanena prakÃreïa mÃtrÃïÃmeva vinÃÓa ityucyate nÃtmana ityavirodha÷«a / taduktam- avinÃÓÅ svarÆpeïa puru«o yà tu nÃÓità // mÃtrÃïÃæ sÃdhikÃrÃïÃæ bhÆtÃdÅnÃmasaæj¤ità iti / kimidaæ bhÆtÃdÅnÃmasaæj¤iteti / yadi tÃvat na pretya saæj¤ÃstÅtyasya vyÃkhyÃnaæ, tadayuktam / na hi na pretya saæj¤ÃstÅtyanena bhÆtÃdÅnÃmasaæj¤itvamucyate / kintarhyÃtmana eva muktasya saæj¤ÃbhÃvo 'nenocyate, tasyaivopÃyÃbhÃvena tatkena kaæ paÓyedityÃdinà vij¤ÃnÃramare kena vijÃnÅyÃdityantena vij¤ÃnÃbhÃvopapÃdanÃt / satyam / nedamasya vyÃkhyÃnaæ, prakaraïÃrthopasaæhÃrastvayaæ - yata evaæ pÆrvoktena nyÃyena bhÆtacaitanyaæ na saæbhavati brÃhmaïenÃpi tathaivoktam, tasmÃdbhÆtendriyÃïÃmasaæj¤itvamacaitanyam, anyastu nityaÓcetana÷ tasya svargagamanasaæbhavavÃnna svargaæ lokaæ yÃtÅtyasya pratyak«avirodha÷ // ÓabdÃnityatÃdhikaraïam //6 // karmaike tatra darÓanÃt // Jaim_1,1.6 // asthÃnÃt // Jaim_1,1.7 // karoti ÓabdÃt // Jaim_1,1.8 // sattvÃntare ca yaugapadyÃt // Jaim_1,1.9 // prak­tivik­tyoÓca // Jaim_1,1.10 // v­ddhiÓca kart­bhÆmnÃsya // Jaim_1,1.11 // samaæ tu tatra darÓanam // Jaim_1,1.12 // sata÷ paramadarÓanaæ vi«ayÃnÃgamÃt // Jaim_1,1.12 // prayogasya param // Jaim_1,1.14 // Ãdityavadyaugapadyam // Jaim_1,1.15 // varïÃntaramavikÃra÷ // Jaim_1,1.16 // nÃdav­ddhiparà // Jaim_1,1.17 // nityastu syÃddarÓanasya parÃrthatvÃt // Jaim_1,1.18 // sarvatra yaugapadyÃt // Jaim_1,1.19 // saækhyÃbhÃvÃt // Jaim_1,1.20 // anapek«atvÃt // Jaim_1,1.21 // prakhyÃbhÃvÃcca yogasya // Jaim_1,1.22 // liÇgadarÓanÃcca // Jaim_1,1.23 // liÇgadarÓanÃcca // Jaim_1,1.23 // ÓabdasyÃrthapratyÃyayakatvaæ svÃbhÃvikamiti yadaktaæ tadÃk«ipyate- ÓabdasyÃnityatvÃt, na hyabhinavasya Óabdasya v­ddhavyavahÃraparamparayà svÃbhÃvikaæ pratyÃyakatvaæ Óakyate g­hÅtum, ag­hÅtamapicetsvabhÃvataÓcak«urÃdivatpratyÃyayet prathamaÓravaïe 'pi pratyÃyayet, tasmÃdanityatve Óabdasya devadattÃdiÓabdavatpuru«ak­tameva pratyÃyakatvamÃpadyate / kathaæ punarityatvaæ Óabdasya, prayatnÃnabhivyaÇgyatve sati tadanantaramupalabdherghaÂÃdivattajjanyatvamadhyavasÅyate / anyathà kimiti tadanantaramevopalabhyate na pÆrvaæ, upalabdhasya ca drÃgeva tirobhÃvÃdvinÃÓitvamadhyavasÅyate«a nacÃsiddhamanabhivyaÇgyatvam, abhivyaktyayogÃt / sà hi pratibandhakanirÃsena và saæskÃraviÓe«Ãnena và / na tÃvatpratibandhanirÃsa÷- pratibandhakÃnupalabdhe÷ / stimità vÃyava÷ ÓrotramÃcchÃdyÃvasthitÃ÷ Óabdopalabdhiæ pratibadhnanti, te«u prayatnotthÃpitai÷ kau«ÂhyairvÃyubhirutsÃrite«Æpalabhyate Óabda iti cet / evaæ tarhi sarve ÓabdÃ÷ Órotraæ prÃpyÃvasthitÃ÷ pratibandhake«Ætsarite«u yugapacchrÆyeran //*// atha saæskÃrÃdhÃnaæ tatrÃpi traividhyaæ- Óabdasya và saæskÃramÃdadhyu÷ kau«Âhyà vÃyava÷ Órotrasya và ubhayorvà / Óabdasya cet tasyaikatvÃtsarvagatatvÃdanavayavasaæskÃrÃyogÃt srudhnasthairvÃyubhi÷ saæsk­ta÷ Óabda÷ pÃÂaliputrepyupalabhyeta, tadidamuktaæ- tatra sarvai÷ pratÅyeta ityÃdinà / ÓrotrasaæskÃrapak«e 'pyayamevado«a÷ //*// yadi kÃïÃdakÃpilavaidikamatenÃkÃÓamahaÇkÃro digvà Órotraæ tasyaikatvÃtsarvagatatvÃdanavayavatvÃcca sarvapaæsÃmekameva Órotraæ syÃttaccaikadeÓasthairapi dhvÃnÃbhi÷ saæska-tamiti ka÷ sarve«Ãæ Óabdopalabdhiæ vÃrayet / tadidam- ÃkÃÓaÓrotrapak«ecetyÃdinà ÓrotrÃderiyameva digityantena darÓitam / asmiæÓca pak«e Órotrasya sarvaÓabdasÃdharaïatvÃdekaÓabdopalabdhyarthamapi saæsk­taæ Órotraæ prasaÇgÃtsarvÃnÓabdÃnghaÂÃrthonmÅlitamiva netraæ samÃnadeÓasthÃnpaÂÃdÅnavabodhayet / tadidaæ- sak­cca saæsk­taæ ÓrotramityÃdinà darÓitam //*// ayaæ ca do«a÷ pÆrvopak«ipte 'pi ÓabdasaæskÃrapak«e darÓayitavya÷- sarve hi ÓabdÃ÷ ÓrotradeÓe 'vasthitÃstatraikasminsaækriyamÃïe balÃdanye«Ãmapi saæskÃra÷ syÃdeva / na hi samÃnadeÓÃnÃæ samÃnendriyagrÃhyÃïÃæ kasyacitsaæskÃra÷ kasyaciccÃsaæskÃra iti vyavasthà saæbhavati ghaÂÃdÃvadarÓanÃt, tadidamuktaæ- etadeva prasaæktavyam ityÃdinà //*// ubhayasaæskÃrapak«e tÆbhaye 'pi do«Ã÷ samuccitya darÓayitavyÃ÷, tathà sati hi kaiÓcideva kaÓcideva Óabda÷ ÓrÆyata ityupapadyate, anyathà Órotravyavasthà cobhayamapi na syÃt / kica nÃnÃdeÓasthaiÓca vakt­bhiruccÃrita÷ Óabdo yugapannÃnÃdeÓe«Æpalabhyate tadekasya nityasyÃnupapannamiti ÓÃ0 bhëyam / tatra nityasyÃnupapannamiti pratij¤Ã, ekasyeti hetu÷, nityo hyasevaka÷ syÃt ekasyÃnupapannaæ nÃnÃdeÓe«Æpalambhanamiti //*// nanu nÃvaÓyatvaæ nityatve satyekatvaæ bhavati, anekÃnyeva hi gakÃrÃdÅni nityÃni bhavantvityata Ãha- asati viÓe«e nityasya nÃnekatvam(ÓÃbhÃ) iti / etaduktaæ bhavati- pratyabhij¤ÃkhyaviÓe«yapratyayabalena hyastanÃdyatanagakÃrayorekatvÃvagamÃnnityatvamÃÓrÅyate / asticÃsÃvaviÓe«apratyayo yugapannÃnÃvakt­bhiruccÃrite 'pi gakÃre nahi tatrÃpi pratyayaviÓe«o 'sti, asati ca viÓe«e nityasya nÃnekatvaæ saæbhavati / anekatve hi pratyabhij¤Ãyà aprÃmÃïyamasmÃkamiva bhavato 'pi syÃt tadaprÃmÃïyeca nityatvÃnupapatti÷, tasmÃnnityatve satyekatvamaÇgÅkartavyam, ekasya cÃnupapannaæ nÃnÃdeÓopalambhanamiti //*// vÃrtike 'pi- yaugapadyopalambhÃdvà bhedo bhedÃcca kÃryateti dvayamupak«ipya yathÃyaugapadyopalambhÃdbhedo bhavati tathà darÓitam- avibhutve hi yugapadityÃdinà tathà darÓitam- nityatve tvekabuddhi÷ syÃditi / na hi nityatvavÃdinà pratyabhij¤Ãyà bhrÃntitvami«yate / tathà ca vak«yate- api caikarÆpye sati deÓabhedena kÃmaæ deÓà eva bhinnÃ÷ syurnatu Óabda÷ iti / na hi tadaprÃmÃïye nityatvaæ siddhyati pramÃïÃntarÃbhÃvÃt, ato nityatve satyekatvaæ syÃttacca nÃnÃdeÓopalambhena virudhyata iti, tataÓca yaugapadyopalambhÃdbhedo bhede ca pratyabhij¤Ãyà aprÃmÃïyaæ tadaprÃmÃïye ca nityatvÃbhÃvÃtkÃryatvaæ- tadetadÃnupÆrvyaæ svatantrasiddham / d­¬he cÃnityatve jÅpavatsÃd­ÓyÃtpratyabhij¤Ã bhavati tasmÃdanitya÷ Óabda iti prÃpte // ÓabdanityatvopapÃdam / abhidhÅyate- prayatnÃnantaraæ d­«ÂairnaikÃntyÃtkÃryatà dhvane÷ / tadabhivyaÇgyapak«e 'pi yujyate tatra darÓanam / yattu kathamabhivyaÇgyatvamiti, ÓrotrasaæskÃreïeti brÆma÷ / yattvÃkÃÓasyÃhaÇkÃrasya và Órotratve tatsaæskÃratve ca sarvatra puæsÃmupalabdhi÷ syÃdityuktaæ tatra brÆma÷- yadi tayo÷ Órotratve bhavedayaæ do«a÷ / tatkarïaÓa«kulÅbhavatu Órotraæ sà ca pratipuru«aæ bhinneti nÃtiprasaÇga÷ / yadyapi cÃkÃÓameva Órotraæ tattu na sÃk«Ãtsaæskriyate kintvadhi«ÂhÃnadvÃreïa, tataÓca yadyapi Órotraæ sarve«Ãmekaæ tathÃpyadhi«ÂhÃnaæ bhinnatvÃtsaæskÃravyavasthayà Óravaïasya vyavasthà bhavi«yati //*// nanvekatvesatÅndriyasya yadyapyadhi«ÂhÃnÃni bhinnÃni tathÃpyekenÃpyadhi«ÂhÃnena saæsk­tenendriyasya saæsk­tatvÃtsarvapuæsÃmindriyaæ saæsk­tamiti sarve«Ãmupalabdhi÷ syÃdeva / taduktaæ- nanvekasminnadhi«ÂhÃne labdhasaæskÃramindriyam // bodhakaæ sarvahetu«u syÃdekendriyavÃdina÷ iti / sarvadehavartinÃæ puæsÃmityartha÷ / atrottaram- puæsÃæ dehapradeÓe«u syÃdekendriyavÃdina÷ iti / sarvadehavartinÃæ puæsÃmityartha÷ / atrottaram- puæsÃæ dehapradeÓe«u vij¤Ãnotpattiri«yate / tena pradhÃnavaideÓyÃdviguïà sà tu saæsk­ti÷ iti / ayamartha÷- svaÓarÅra eva bhogyÃyatane sarvapuæsÃmapi j¤Ãnamutpadyate nÃnyatra, Óabdaj¤ÃnÃÇgaæ cÃyamadhi«ÂhÃnasaæskÃra÷ pradhÃnasamÃnadeÓatvaæ cÃÇgÃnÃæ guïastena dehantaravartina÷ puru«asya yastvadehe ni«pÃdayitavyaæ vij¤Ãnaæ tasya taddehagata eva saæskÃro ni«pÃdako bhavati na dehÃntaragata÷ / sà hi tatpradhÃnabhÆtena j¤Ãnena videÓatvÃdviguïa÷ //*// nanu saæskÃryasyaikatvÃttaddÆratvÃcca saæskÃrÃÇgabhÃvasya deÓabhedo 'ki¤citkara eva, yathà barhirekatvÃttatsaæskÃrÃïÃmatithyÃkÃlÃnÃmapyupasadagrÅ«omÅyÃÇgÃtvaæ na vihanyate tadvadatrÃpi syÃt / na / adarÓanÃt / nahyekasminnadhi«ÂhÃne sarve«Ãæ j¤Ãnamupalabhyate, ata÷ sÃdhÃraïamapÅndriyaæ vij¤ÃnasamÃnadesasaæskÃrasacivameva j¤ÃnamukatpÃdayati nÃnyatheti darÓanabalÃdadhyavasÅyate tato nÃtiprasaÇga÷ //*// nacÃvaÓyamekamevendriyaæ- yadyapyÃkÃÓamekamanavayavaæ ca tathÃpi tasya prÃdeÓikairghaÂÃdibhirye saæyogÃste 'pi prÃdeÓikÃstataÓca karïaÓa«kulÅsaæyogÃnÃæ pratipuru«aæ bhinnatvÃttadavacchinnasya cÃkÃÓasya ÓrotratvÃtsatyapi svarÆpaikatve 'vacchinnarÆpÃïÃæ ÓrotrÃïÃæ bhedÃdvyavasthÃsiddhi÷ / evamahaÇkÃrabhÃge digbhÃge và Órotre dra«Âavyam //*// yattu sak­cca saæsk­taæ Órotraæ sarvaÓabdÃnprakÃÓayedityuktaæ, tatrocyate- dhvanayo hi tÃlvÃdisthÃnaviÓe«asaæparkÃdvijÃtÅyà vilak«aïasÃmarthyÃnni«padyante, tataÓca kaÓcideva dhvani÷ kasyacicchabdasyÃnuguïaæ saæskÃramÃdhatte na sarvasÃdhÃraïamityupalabdhivyavasthà kalpyate ÓabdasaæskÃrapak«e 'pi kaÓcideva dhvani÷ ka¤cicchabdaæ saæskaroti na sarva÷ sarvamiti yuktataraiva vyavasthà / d­«ÂÃca samÃnendriyagrÃhyÃïÃmapyabhivya¤jakavyavasthÃ- sÃvitraæ hi tejo ghaÂÃdÅnÃmevÃbhivya¤jakaæ na nak«atrÃïÃæ, nimbatvak candanagandhasyaivÃbhivya¤jikà na gandhÃntarÃïÃæ, tasmÃdado«a÷ //*// na ca ÓabdasaæskÃre sarvapuæsÃmupalabdiprasaÇga÷- dhvanÅnÃæ prÃdeÓikatvÃttaddeÓe Óabda÷ saæskriyate na sarvatra, ata÷ saæsk­tena Óabdena yasyendriyaæ saænik­«Âaæ sa eva Ó­ïoti nÃnya ityupapannam // ÓabdasyÃnekadeÓopalambha÷ // yugapaddeÓabhedaÓca syÃdekasya sÆryavat // ye vindhyanilayà ye ca kÃmarÆpe vyavasthitÃ÷ // prÃgbhÃge hyÃtmana÷ sarvairudyanbhÃsvÃnnirÅk«yate // pratyagbhÃve tathÃstaæ yanmadhyÃhne copari sthita÷ // bhinnÃÓca te«Ãæ prÃgbhÃgÃstathà pratyak tathopari // te«vasya d­ÓyamÃnasya vispa«Âà bhinnadeÓatà // tathà yasminyÃvaddÆre deÓe kaiÓcitsÆryodayo d­Óyate taddeÓavartino 'nyepi tata÷ parastÃttÃvati paÓyanti tato 'pyasti bhedÃbheda÷ / na ca sÆryanÃnÃtvamÃÓaÇkanÅyam, na hi kecidbhinnaæ sÆryaæ paÓyanti //*// ki punarekadeÓasthasyaiva saviturnÃnÃdeÓopalambhe kÃraïam, ucyate- atidÆravartino 'sya yathÃvaddeÓamajÃnanta÷ svasaænidhimadhyasyanto deÓabhedaæ manyante / vispa«Âaæ caitat / tathÃhi- yo 'parÃhne yasminyÃvaddÆre deÓe sÆryaæ paÓyati- asmink«etre 'sminparvate sÆrya÷ iti, sa savitÃramÅk«amÃïa eva taddeÓe gatastata÷ parastÃttathaiva taæ paÓyati tenÃvagamyate sarve«Ãæ deÓÃnÃmagrata÷ sthito 'sau saænihitavadavabhÃsata iti / ye cÃdityÃpek«ayà stokadeÓÃ÷ parvatÃste 'pi dviyojanasthitÃnÃæ triyojanasthitÃnÃæ ca puru«ÃïÃæ tulyavadavabhÃsante, tasmÃdekatve 'pi saæbhavati nÃnÃdeÓopalambha÷ / tathaikameva mukhaæ bhinne«vÃdarÓe«u yugapadd­Óyate //*// nanu pratibimbaæ nÃmÃrthÃntaraæ tatra d­Óyate / na / tasyÃbhÃvÃdanupalambhÃcca, na hi mÆrtamadhye mÆrtÃntaraæ saæbhavati / kiæ ca ÓarÃvasthamudakaæ bhÆmerupari nÃbhidadhne dhÃrayitvà tasyopari«ÂÃdaratridadhne svamukhaæ kurvannudakasyÃdhastÃdaratrimÃtre mukhapratibimbaæ paÓyati, tasmiæÓca deÓe pÃrÓvasthÃ÷ puru«Ã na ka¤cidapi paÓyanti tena d­ÓyÃdarÓananirasta÷ pratibimbÃkhyor'tho na Óakyo 'bhyupagantum / tasmÃdÃdarÓatejasà jalena ca pratihataæ nÃyanaæ teja÷ parÃv­ttyà g­hïÃtÅti yuktam / tasmÃdanaikÃntiko nÃnÃdeÓopalambho na nÃnÃtvaæ Óabdasya sÃdhayati //*// nanu savitu÷ sÃænidhyÃdhyÃsÃdyuktà nÃnÃdeÓÃvagati÷ Óabde tu katham / sarvagatatvÃt- sarvagato hi Óabdo bhinnadeÓairdhvanibhi÷ svesve deÓe 'bhivyajyamÃno bhinnadeÓo 'vabhÃsate, dhvanayo hi ÓrotradeÓamÃgatyÃpi Óabdaæ vya¤jayanta÷ svotpattidesamiva Óabdaæ bhÃsayantÅti darÓanabalÃdabhyupagamyate //*// nanu prÃpyakÃri Órotraæ, na ca dhvanyutpattideÓa÷ Órotreïa prÃpyata iti kathaæ tasya Órotreïa grahaïam, tadagrahe ca kathaæ tadviÓi«ÂaÓabdagraha÷ / ucyate- nÃyaæ ÓrotratastadviÓi«ÂaÓabdapratyaya÷, kiæ tu Órotraæ gi svadeÓasthitaæ Óabdaæ bodhayadapi na deÓaviÓi«Âaæ bodhayati kintu svarÆpamÃtreïa, yatastu diÓa Ãgatà dhvanayastayà viÓi«Âaæ Óabdaæ bodayanti, sà hi dik ÓrotraprÃptà Óakyate Órotreïa grahÅtum, yadyapi na svÃtantryeïa diÓa÷ ÓrotragrÃhyatvaæ tathÃpi rÃve g­hyamÃïe tadviÓe«aïatayà atha ca vi«aye«u sve«u g­hyamÃïe«u tadviÓe«aïatayà sarvairapÅndriyairg­hyate tadvat / tataÓcÃsyÃæ diÓi Óabda iti viÓi«Âagrahaïaæ tÃvatsiddham / ...