Parthasarathi Misra: Sastradipika
(Jaimini's Mimamsasutra 1,1.1-23)


Input by members of the Sansknet project
(www.sansknet.org)

This GRETIL version has been converted from a custom Devanagari encoding.
Therefore, word boundaries are usually not marked by blanks.
These and other irregularities cannot be standardized at present.


THE TEXT IS NOT PROOF-READ!


___________________________________________________________________

THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!   
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. 
                                       
Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding:
                                       
description             character  =ASCII   
                                       
long a                  à             224   
long A                  â             226   
long i                  ã             227   
long I                  ä             228   
long u                  å             229   
long U                  æ             230   
vocalic r               ç             231   
vocalic R               è             232   
long vocalic r          é             233   
vocalic l               ë             235   
long vocalic l          í             237   
velar n                 ï             239   
velar N                 ð             240   
palatal n               ¤             164   
palatal N               ¥             165   
retroflex t             ñ             241   
retroflex T             ò             242   
retroflex d             ó             243   
retroflex D             ô             244   
retroflex n             õ             245   
retroflex N             ö             246   
palatal s               ÷             247   
palatal S               ø             248   
retroflex s             ù             249   
retroflex S             ú             250   
anusvara                ü             252   
capital anusvara        ý             253   
visarga                 þ             254   

long e                  ¹             185   
long o                  º             186   
l underbar              ×             215   
r underbar              Ÿ             159   
n underbar              ­             173   
k underbar              É             201   
t underbar              Â             194   
                                       
Other characters of the CSX encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order 
to facilitate word search.             

For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings 
and formats see:
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf
and
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf
___________________________________________________________________





Reference:
Jaim_ = Jaimini, Mimamsasutra

(?) = unclear




÷àstradãpikà /

prathamàdhyàye prathamastarkapàdaþ /


lakùmãkaustubhavakùasaü muraripuü ÷aïkhàsikaumodakãhastaü padmapalà÷atàmranayanaü pãtàmbara ÷àrïgiõam /


medha÷yàmamudàrapãvaracaturbàhuü pradhànàtparaü ÷rãvatsàïkamanàthanàthamamçtaü vande mukundaü mudà //1 //


nyàyàbhàsatama÷channa÷àstratattvàrthadar÷ikàm /
kumàrilamatenàhaü kariùye ÷àstradãpikàm //2 //

athàto dharmajij¤àsà // Jaim_1,1.1 //




anena såtreõa pràrãpsitasya  ÷àstrasya ÷rotçpravçttisiddhaye dharmaj¤ànaü prayojanaü kathyate /
yadà hi dharmajij¤àsà kartavyetyukte ÷àstramàrabhyamàõaü dç÷yate tadà nånamidaü ÷àstraü dharmaj¤ànaprayojanamityavagamyate //*//

viditaü tàvatprayojanam /
saübandho 'pi ÷àstrasya prastàvaheturvaktavyaþ /
yathà ÷astràntareùu ÷iùyapra÷nànantaryàdisaübandhaþ prastàvako varõyate tathehàpi ÷àstràrambhe ÷iùyapra÷nànantaryàdisaübandhaþ prastàvako varõyate tathehàpi ÷àstràrambhe prayojakànàü saübandhànàmanyatamo vaktavyaþ- anena saübandhenedaü ÷àstramàyàtamiti /
anyathà hyasaübaddhapralapitaü syàt /
satyam /
ihatu ya evàyaü prayojanena saha ÷àstrasya sàdhyasàdhanatvasaübandhaþ sa eva ÷àstrasya prastàvako nànyaþ /
bhavati hi sàdhanatvameva sàdhyàrthinaþ sàdhane pravçttihetuþ /
sacàyaü saübandhaþ prayojanoktyaivàrthajj¤àyata iti na såtrakàreõa pçthagukta ityadoùaþ //*//

atredaü cintyate- kimadhyayanànantaraü dharmajij¤àsayà gurugçhe 'sthàtavyam, uta gurugçhàtsamàvartitavyamiti /
yadi hi svàdhyàyàdhyayanavidhinà dharmamàtràrthamadhyayanaü svardàdyarthena vidhãyate tatasmànmàtreõaiva ÷àstràrthasya samàptatvàt 'adhãtyasnàyàt' iti smçtivacanabalena ca samàvartitavyamiti /


adhyayanavidhivicàraþ /


athàkùaragrahaõàdiparamparopajàyamànavàkyàrthaj¤ànàrthamadhyayanaü vidhãyate /
tatastasya vicàramantareõàsaübhavàdadhyayanavidhinaivàrthàdvicàro vihita iti gurugçha evàvasthàya vicàrayitavyo dharmaþ /
tatra- 'vinàpi vidhinà j¤ànalàbhànnahi tadarthatà //
kalpyastu vighisàmarthyàtsvargo vi÷vajidàdivat' //*//

svàdhyàyasaüskàradvàreõàdhyayanasyàrthaj¤ànahetutvaü vinaiva vidhinà pramàõàntareõa siddhameveti tàdardhye vidhyànarthakyam /
nacàvaghàtàdividhivanniyamàrthatvam /
avadhàto hi dar÷apårõamàsapårve niyamyate /
avaghàtaniùpannaireva taõóulairapårvaü sidhyatãti na taõóulasvaråpe, pramàõàntaravirodhàt /
tadvadihàpi j¤ànasyàdhyayanamantareõàpi dar÷anàttatsvaråpe niyamàsaübhavàt kratvapårveùvevàdhyayananiyamo vidhàtavyaþ /
adhãtaireva vedairavagatàni karmàõi phaladànãti /
nacaivaü  yuktam /
akratvarthatvàdadhyayanasya anàrabhyàdhãtatvàt, ÷rutyàdyabhàvàccàkratvarthatvam /
tasmàdadçùñàrthameva svàdhyàyàdhyayanamityadhyayanamàtreõa samàpte ÷àstràrthe gurugçhàtsamàvartitavyamiti pràpte 'bhidhãyate- 'labhyamàne phale dçùñe nàdçùñaparikalpanà //
vidhe÷ca niyamàrthatvànnànarthakyaü bhaviùyati //*//

tathàhi asatyadhyayanavidhàvagnihotràdi÷àstràõi vidvàüsamalabhamànànyavidvàüsamevàdhikçtya vidyàmantareõànuùñhànàsaübhavàdvidyàmàkùipatyavi÷eùàccaturo varõànadhikuryuþ /
satitvadhyayanavidhau traivarõikànàmeva viduùàmadhikàro bhavati na turãyàdeþ //*//

tathàhi- vasante bràhmaõamupanayãta, grãùme ràjanyaü, ÷aradivai÷yam' iti dvitãyànirde÷àdupanayanasaüskçtàstraivarõikàþ kimasmàbhiþ kartavyamityapekùante /
tatsaünidhau càdhyayanamanirdiùñakartçkaü vidhãyamànaü kartàramapekùate /


tatràpekùàsaünidhiyogyatvairevaü vij¤àyate- traivarõikairevopanãtairakùaragrahaõenàdhyayanàdiparamparayàrthaj¤ànaü kartavyamiti /
eva¤ca phalavadadhyayanakarkatçbhåtamàõavasaüskàratvàdupanayanamadhyayanãïgaü, adhyayanamapi dçùñàrthaj¤ànàrtham, arthaj¤ànaü tvanuùñhànaupayikatvàtprasiddhaphalakameveti sarveùàü phalavattvam /


adhyayanàdhikàraniyamaþ /


eva¤ca traivarõikeùu vidvasu labdheùu nàgnihotràdividhaya÷caturthavarõasya vidyàmàkùipanti, kintu traivàrõikàneva viduùo 'dhikurvanti /
so 'yamadhikàraniyamo 'pa÷ådràdhikaraõe vakùyamàõo 'dhyayanavidhiprasàdalabhya iti phalavàneva vidhiþ /
tenàrthaj¤ànàvasànamadhyayanamadhyayanavidhinà vidhãyata iti vicàramantareõa tadanupapatteradhyayanavidhireva vicàramàkùipaüstadviruddhaü smàrtà snànaü bàdhayata iti siddhamadhyayanànantaraü dharmajij¤àsà kartavyeti //*//

kecitpunaràcàryakaraõavidhiprayuktatvamadhyayanasyàïgãkçtya kimàcàryakasiddhirevàdhyayanasya prayojanamutàrthaj¤ànamiti vicàrya


antaraïgatvàdarthaj¤ànamityàhuþ /
kiü punaþ kàraõamàcàryakaraõavidhiprayuktatve 'dhyayanasya, adhyayanavidheradhikàri÷ånyatvàdàcàryakaraõavidhiprayuktyà càtmalàbhe vi÷vajidàdivatphalakalpanànupapattiþ /
kaþ punaràcàryakaraõavidhiþ, kathaü và tenàdhyayanasya prayuktiþ /
ucyate- upanãya tu yaþ ÷iùyaü vedamadhyàpayeddvijaþ //
sakalpaü sahahasyaü ca tamàcàrya pracakùate //
iti smçtyanumitaþ /
upanãyàdhyàpanenàcàryakaü kuryàd' ityàcàryakaraõavidhiþ /
atra càdhyàpanamàcàryatvasàdhanam /
upanayanaü tu ktvàpratyayàttasyaivàïgam /
tacca kena dvàreõàdhyàpalasyopakarotãtyapekùàyàü upaneyàsattirevàjya dvàramaïgãkriyate liïgàt /
tadupaneyo 'pi nàki¤citkaro 'ïgamiti tadvyàpàratvenàdhyavasãyate /
tadevaü svàïgabhåtamupanayanaü prayu¤jàno 'dhyàpanavidhistaddvàreõàdhyayanaü prayuïkte //*//

tadetadanupapannam /
tathàhi- niyogàrthasyàdhyayanasyàcàryakaprayojanàrthaj¤ànaprayojanatà và na ÷akyate ÷àstreõa bodhayituü sàdhyadvayasyaikatràsaübhavàt /
niyogàrthataiva ÷àstreõa bodhyate arthaj¤ànàrthatàyàü tvanuj¤àmàtramiticet tathàpyarthadvayaü syàdeva //*//

ki¤caivaü sakçduccaritasya liïpratyayasya vidhyarthatvamanuj¤àrthatvaü ceti vairåpyamapi syàt tena saü÷aya evànupapannaþ /
tathà siddhànto 'pyanupapanna eva- pramàõàntarasiddhatvàdarthaj¤ànàrthatvaü na ÷àstragocaratàmanubhavatãti /
tatra yadevàsmadabhipretaü vidherniyamàrthatvaü mahatà prayatnena bhavadbhirdåùitaü tadeva bhavadbhirapi muktalajjairananyagatikatvàdà÷rayaõãyamàpannam /
niyamànaïgãkàre ca pårvapakùa eva ÷reyànàpadyate /
àcàryatvasyàdçùñatvena prayojanatopapatteþ /
arthaj¤ànàrthatve càdhyayanaü svàdhyàyasaüskàro niyogàrthatve tu pradhànakarmeti vairåpyamapi syàt //*//

arthàjjàtamarthaj¤ànaü prayojanaü na ÷àstrata iticet, àcàryatvamapi prayojanaü na syàt tasyàpyarthàjjàtatvàt /
smçtibàdhena ca snànotkarùo na syàda÷àstrasvãkçtatvàdvicàrasya /


adhyayanavidhau niyojyakalpanà /


ki¤ca- niyojyaþ kalpanãyo 'tra vidhyarthànupapattiþ /
nacopanayanasyàïgabhàvo 'styadhyàpanaü prati /
dvitãyà÷rutisàmarthyàtsà màõavakasaüskriyà //
tathàsatyantaraïgatvàdaïgamadhyayanasya  tat //*//

yattàvanniyojyàbhàvàdaprayojakatvamadhyayanavirodheriti, tadayuktaü, abhàvàsiddheþ, a÷rutasyàpi vi÷vajitàdivatkalpanàt /
kàryaü hi vidhyarthaþ, saübandhi÷abda÷càyaü kàryamiti, kasyaciddhi ki¤citkàryaü


bhavati na sarvaü sarvasya, ataþ kasyedaü kàryamityasti saübandhyapekùà, sàva÷yamadhyàhçtena kenacinnivartanãyà- asyedaü kàryamiti, yasyedaü kàryaü sa eva niyojya ityucyate //*//

yadyapi katha¤citparaprayuktànuùñhànàdevàtmalàbhaþ syàt, tathàpi na tàvatà kàryatvaü sidhyati /
nahi kçtisàdhyatàmàtraü kàryatvam /
kiü tarhi, yatkçtisàdhyaü kçtiüprati pradhànabhåtaü tatkàryamityucyate /
pràdhànyaü ca kçtestadudde÷ena pravçttiþ, tata÷càdhyayananiyogena kàryeõa bhavatàva÷yaü puruùavyàpàrodde÷yena bhavitavyam //*//

nacàsati niyojye tadudde÷ena ka÷citpravarteta /
adhyàpanavidhinà hi pravartyamàno màõavakaþ katha¤cidadhyayanamàtramanutiùñhannatvapårvamuddi÷et /
nahi tasya tadudde÷yaü pramàõàbhàvàt /
prayàjàdyapårvàõi dar÷apårõamàsàpårvopakàritvàttadhikçtena puruùeõa tatsiddhyarthamuddi÷ya kriyamàõànãti yuktaü yadasatyapi sàkùànniyojyopàdàne kàryatvaü labhante, adhyayananiyogasya tu nànyaupayikatvaü yatastadråpeõodde÷yatà syàt /
arthaj¤ànasya ca niyàmaphalatvena niyogàpekùatvàt /
tasmàdasya kàryatvasiddhaye 'va÷yaü niyojyaþ kalpanãyaþ //*//
yaccàdhyàpanavidherupanayanadvàramadhyayaprayojakatvamuktam, tadapyayuktam- upanayanaprayukterevàbhàvàt, taddvàreõàdhyayanaprayuktirdåràpàstà /
ktvàpratyayena hi samànakartçkatvamevocyate tena caikaprayogatà kalpyate, aïgàïgibhàvastvekaprayogatàva÷àtkalpanãyaþ, dvitãyayà tu sàkùàdaïgitvamevocyate, ato yathà trivçtà yåpaparivyàõàü yåpàrthaü nopàkaraõàrthaü evamupanayanamapi màõavakasaüskàràrthaü nàdhyàpanàrtham /
smçtigata÷ca ktvà pratyayaþ, pratyakùavedagatà tu vasante bràhmaõam' iti dvatãyà, ato 'pi maõavakàrthatvam //*//

bhavatu màõavakasaüskàrastaddvàreõa tvadhyàranàïgaü nàdhyayanàïgamiticet, maivaü, antaraïgatvàdadhyayanasya tadarthyameva saüskàrasya yuktam /
adhyayanamapi phalavadadhyàpanamapi tayoþ kasyàyaü màõavakasaüskàro 'ïgaü bhavatvityapekùàyàmadhyàpanasya puruùàntaragàmitvena bahiraïgatvànmàõavakagatàdhyayanàrthatvameva yuktam /
yathaiva hyadhyayanasyàcàryakasiddhiprayojanatàmanàhçtya vedamadhãtya snàyàd' iti smçtiü bàdhitvàntaraïgatvàdarthaj¤ànàrthataivà÷rãyate, tathopanayanasyàpyadhyayanàrthatà veditavyà /


vyàkaraõàdapi pàõinãyàdadhyayanàïgataivopanayanasyànagamyate /
adhyayanàïgatà hi smarannàcàryakaraõe nayateràtmanepadaü vidhatte, adhyàpanàïgatve hi kartrabhipràyatvàtkriyàphalasya tritvàdevàtmanepadaü sidhyet /
'upanãya tu yaþ ÷iùyam' iti ktvàpratyayo hi katha¤cit 'dar÷apårõamàsàbhyàmiùñvetivadasatyapyaïgàïgibhàve 'vakalpyate punarvidhànaü


càtmanepadasyàtyantànarthakam, tasmàdadhyayanàïgamupanayanaü syàt //*//

na syàt /
tajjanyaþ saüskàro hi màõavakasamavàyã /
satyam, màõavakasamaveto 'pi na tadarthaþ, kartrarthatvaü ca phalasya kartrabhipràyatvaü natu tatsamavàyaþ, anyathàhi 'agnãnàdadhãtetyàtmanepadaü na syàt- àdhànaphalasyàhavanãyatvàderagnisamavetatvena kartçsamavàyàbhàvàt /
iyaü ca smçtiþ 'upanãya tu yaþ ÷iùyam' iti, ato balãyasã dvitãyà ÷rutiþ, tasmànnàdhyàpanàïgamupanayanamiti na taddvàreõàdhyàpanasya prayuktiþ //


pràbhàkaramatakhaõóanam /


yacca 'upanãtasya vyàpàràpekùàyàmupanayanaü prakramya vihitamadhyayanaü tadvyàpàratvenàdhyavasãyata' iti, tadapyabuddhipårvakam- evaü hi vadatàdhyàpanàïgamadhyayanamityupapàditaü bhavati /


yadàhyadhyàpanàrthatvenopanãtasya màõavakasya tadupayogivyàpàràpekùàyàmadhyayanavidhiradhyayanaü tadupayogivyàpàratayà  vidhatte- traivarõikairupanãtairadhyàpanaupayikavyàpàràpekùairadhyayanavyàpàraþ kartavya iti tadàpi spaùñamevàdhyayanamarthaj¤ànàrthatayà vidhatte nàdhyàpanaupayikatayà, tadàhyadhyayanasya tadaupayikatvaü kena pramàõena gamyate, nahyatra pratyakùàdãni kramante /
saünidhànàditi cet, na saünidhànaü nàma svayaü pramàõaü ÷abdasya tvarthaü pratipàdayataþ saünidhyapekùàyogyatvànãtikarmatavyatà netrasyevonmãlanam /
÷abda÷cedadhyàpanaupayikatayà vidadhyàt nàrthaj¤ànàrthatà sidhyet /
ato nopanayanasaünidhau 'svàdhyàyo 'dhyetavya' iti vihitasyàdhyayanasyopanayanadvàràdhyàpanavidhinà prayuktisaübhavaþ //*//

yadi paramadhyàpanasyàdhyayanamantareõàsaübhavàttadarthàdhyayanamàkùipyate, tathàsatyavihitena laukikenàdhyayanena tatsaübhavànna vihitasyàdhyayanasya niyogatastatprayuktiþ /
naca prayuktilàghavàdapi vihitopajãvanam /
tadupajãvane 'pi prayuktyanavalopàt /
vihitamapyadhyayanamadhyàpanavidhinaiva tvanmate prayujyate na svavidhinà /
tasmàllaukikamevàdhyayanamupanãtànàmadhyàpanavidhiràkùipet /
vidhivihitamadhyayanaü paraprayuktyabhàvàdadhikàraü prakalpayet //*//

ki¤ca yadyupanayanamadhyàpanàïgaü tato 'dhyayanavidhirarthaj¤ànàrthaþ sannàdhyàpanàrthatayopanãtaistraivarõikaiþ saübadhyeta, ye 'dhyàpanàrthatayopanãtastraivarõikàstadupayogivyàpàramapekùante te 'rthaj¤ànàrthamadhãyãran-ityasaübaddhameva syàt /
tata÷copanãtairasaübadhyamàno 'dhyayanavidhi÷caturõàmapi varõànàü syàditi ÷ådràdhikàraprasaïgaþ /
tasmàdupanãtànàü prayojanàpekùiõàmadhyayanakaraõikàrthaj¤ànabhàvanà vidhãyata ityadhyayanàïgamevopanayanaü, svavidhiprayuktaü càdhyayanam /
prapa¤cenàyaü pakùonyàyaratnamàlàyàmeva nirasta ityaparamyate /
tasmàtpårvokta eva vicàraþ- kimadçùñàrthamadhyayanamutàkùaragrahaõàdiparamparayàrthaj¤ànàrthamiti //


adhyayanavidhyupasaühàraþ /


athavà nàtra ki¤cidvicàryeta, nàvamikanyàyenaivàdhyayanasyàkùarasaüskàràdiparamparayàrthaj¤ànàrthatvasiddheþ /
navame hi-- sàmnàmçgakùaràbhivyaktidvàreõa stutyupayogitvadar÷anàttàdarthyameva nàdçùñàrthatvamiti vakùyate /
tenaiva nyàyenàdhyayanasyàrthaj¤ànàrthatvasiddheradhyayanànantaraü dharmajij¤àsà kartavyeti siddhamevaitatprayojanavivakùayà såtrakàreõocyate /
yadàhuþ-- "dharmàkhyaü viùayaü vaktuü mãmàüsàyàþ prayojanam" iti /
nanvatra ka÷cidvedavàkyàrtho vicàryate /
tadapyàhuþ--"nacàtra codanàvyàkhyà gauravaü tatra coditam" iti tatsiddhamadhyayanànantaraü dharmajij¤àsà kartavyeti /
sà caturvidhà-- dharmasvaråpa- pramàõa- sàdhana- phalaiþ //
nanvadhyayanavidhinà vedavàkyàrthavicàramàtràkùepàddharmasvaråpapramàõajij¤àsayoþ kaþ prasaïgaþ /
ucyate-- upoddhàtatvàtprasaïgaþ /
yadi hi vedavàkyàrtho dharmaþ syàdveda÷ca pramàõaü tato 'sau vicàraþ kartavyo bhavati /
itarathà kàkadantaparãkùàvatsyàt, tadadhyayanavidhireva pramàõàdivicàramàkùipati /
dharmagrahaõaü copalakùaõàrtham-- adharmasyàpi hànàya jij¤àsyatvàt /
akàrapra÷leùaõe và såtramadharmajij¤àsàyàmapi vyàkhyeyamiti niravadyam //


codanàlakùaõo 'rtho dharmaþ // Jaim_1,1.2 //


prathamaü tàvat ko dharmaþ kathaülakùaõakaþ ityetadvayamanena såtreõa ÷rutyarthàbhyàü niråpyate- yo dharmaþ


sa yodanàlakùaõaþ codanaiva tasya lakùaõaü pramàõam /
codanà ca tasya lakùaõameveti ÷rutyà pramàõavidhàvarthàccodanàgamya evàgnihotràdidharmo nàtallakùaõa÷caityavandanàdiriti svaråpamapi siddhyati /
tathà ya÷codanàlakùaõaþ sa dharma iti svaråpavidhàvarthatpramàõasiddhirveditavyà //
ka÷citvàha- kàryaråpo vedàrtho na siddharåpa ityetadanena såtreõocyate, codanàlakùaõa÷abdena kàryamucyate, dharma÷abdena vedàrtha iti /
tadayuktam- yàni tàvadvidhivàkyàni teùàü vidhàveva pràmàõyaü vastusvaråpaü càpràmàõyaü vispaùñameveti na tatra ki¤cidvaktavyam /
kùepiùñàdivàkyànàmapi vidhyekavàkyatayà tatraiva pràmàõyam /


mantràõàmapi prakaraõena pradhànavidhi÷eùatvaü dvitãyapàde vakùyata iti na tatràpi vaktavyamasti /
tena kasyàtra siddhàrthatàü nirasya kàryàrthatocyate /
'avinà÷ã và are ayamàtme'tyàdãnàmupaniùadvàkyànàmiticet /
na /
teùàmapi yadi vidhyekavàkyatvamasti tator'thavàdàdhikaraõena gatam, atha nàsti kathaü teùàü kàryàrthatà syàt //*//

atha teùàü vidhya÷ravaõàdividhyantareõaikavàkyatvàbhàvàcca kàryàrthatvànupapattervyutpattivirahàcca sigaddhyarthe pràmàõyayogàdapràmàõyamevàbhimatam /
kimidànãmàtmàdivàkyànàmapràmàõyapratipàdanaparamidaü såtraü, suvyàhçtaü tarhi ÷àstràrambhe prathamaü tàvatsåtrakàro 'pràmàõyameva vedavàkyànàü pratipàdayatãti //*//

kathaü ca kàryaü eva pràmàõyam /
tatraiva vyutpatteþ- pravçttyadhãnà hi vyutpattiþ, sà ca kàryàvagamàdhãneti vyutpattirapi tatraiva bhavatãti cet /
ava÷yaü pravçttyadhãnaiva vyutpattiþ- kàùñhaiþ sthàlyàmodanaü pacatãtyàdivartamànàpade÷eùvapi prasiddhatçtãyàrthanàmaprasiddhakàùñhapràtipadikàrthànàü ca puruùàõàü kàùñhàrthe vyutpattidra÷anàt /


prathamavyutpattiþ /


atha prathamavyutpattiþ kàryavi÷eùayaiva-  nahi tadà ÷abdàntarava÷ena ÷abdàntarasyàrthe vyutpattiþ saübhavati sarvasya dharmasyàprasiddhatvàditi cet /
astvevam /
tathàpi pa÷càdbahu÷aþ siddhàrthe ÷abdaprayogadar÷anàt 'ko 'yaü ràjà' 'pà¤càlaþ' ityàdiùu pra÷naprativacanàdiùu kàryasya vyabhicàràdavyabhicàryàrthamàtraü vàcyamiti suj¤ànam /
yathaiva hi kasyà¤cidvyaktau prathamaü go÷abdasya prayogadar÷anàtsaiva vàcyetyavagame satyapi pa÷càdvaktyantare prayogaü pårvavyaktivyabhitàràdavyabhicàrisàmànyamevàrthaü ityadhyavasãyate tathà kàryaparatàmavagatàmapi pa÷càtsiddhàrthaprayogadar÷anena bàdhitatvàrthamàtramevàvyabhicàràdvàcyamiti yuktam /
ki¤ca prathamavyutpattau katipayànàmeva ÷abdànàü kàryàrthatvamavagataü na sarva÷abdànàü paurvàparyaniyamo 'sti, ataþ sarve ÷abdàþ pa÷càdvyutpàdyamànàþ kai÷citsiddhàrthà bhavanti /
sarveùàü tu kàryàrthatve siddhàrthapareùu laukikavàkyeùu sarva÷abdànàü làkùaõikatvànna ka÷cidanvitàbhidhàyã syàt /
tatrànvitapratãtiþ kathaü siddhyet /
vaktçj¤ànamanumàtavyam /
nacànvitapratipàdakaü vàkyamuccàritamiti kathamanvitaj¤ànànumànam //*//

athàrthasvaråpasmàrakaiþ padairanvitaj¤ànamanamãyate, tataþ kàryavàcake 'pyasiddheranvitàbhidhànaü na syàt /
ki¤ca prathamameva kàryavyabhicàraþ ÷akyo 'nagantum /
yadà hi putraste jàta ityuktasya kasyàcinmukhavikàsaü pàr÷vasthaþ pa÷yati tadà harùaheturanena ÷abdena pratipàdita iti harùahetubhåtasiddhàrthapratipàdane ÷abdasya sàmarthyaü kalpayati /
yadyapi ca tadànãmarthavi÷eùo na j¤àyate harùahetånàü bahånàü saübhavàttathàpi siddhàrthatà tàvadavagatà, tàvatàpi kàrye vyabhicàraþ siddhaþ /
ki¤ca bahu÷aþ putrajanane sati evaü ÷abdaprayogàdanyeùu harùahetuùvaprayogàt putrajananaråpàrthavi÷eùo 'pi  suj¤àna


eva //*//
ki¤ca pravçttyadhãnàpi vyutpattirnàva÷yaü kàryaviùayaiva bhavati, tathàhi yadà ka÷citpravçttàvatyantàsamarthaü vçddhamàturaü và prativinodàrthaü vàkyaü prayuïkte 'nadyàstãre pa¤ca phalàni santã'ti tatrànyo daivasaügataþ ka÷cidarthã tadvàkyamarthàcchrutvà nadãtãraü gatvà phalànyàharati, etatsarvaü pa÷yannanyo vyutpitsuþ phalasadbhàvapratipàdane ÷abdasya sàmarthyaü vyutpadyate, tasmànnaikàntataþ kàryàrthatà ÷abdànàm /


pràbhàkaraktadvitãyasåtràrthasya khaõóanam /


kà càsya såtrasya vacanavyaktiþ, yadi tàvat 'yatkàryaü tadvedàrtha eve'ti kàryamuddi÷ya vedàrthatà vidhãyate, tathà satyudde÷yasyopàdeyena svaraniyamàtsarvasya lokikasyàpi gavànayanàdikàryasya vedàrthatà syàt /
ki¤ca upàdeyasya vedàrthasyodde÷ena dhåmenàvyàpterakàrye 'pi vedasya pràmàõyanirastaü syàt //*//

atha 'vedàrthaþ sa kàryaråpa eve'ti, tato 'yo dharmaþ sa codanàlakùaõaþ' iti vatanavyaktiþ syàt, tatràrtha÷abdo 'bhyudayavàcã kasya vi÷eùaõaü, yadyupàdeyasya codanàlakùaõapadàrthasya, tataþ sarvasya vedàrthasya kàryatvamarthatvaü ca vidhãyate iti ÷yenàdiniyogànàmapyarthatvaü syàt //*//

athodde÷yavedàrthavi÷eùaõaü, tato 'yamartho bhavati yor'thàtmako 'bhyudayàtmako vedàrthaþ sa kàryaråpaþ, tata÷ca ÷yenàdiniyogànàü niùiddhaphalatvenànabhyudayaråpàõàü kàryatà na syàt /
màbhåditi cet /
teùàmapi liïga kàryatàvagamàt /
÷yenayàgasya kàryatà nivàrayituü ÷akyate na niyogasya /
tasya kàryaikasvabhàvatvàt /
asati ca kàryatve ÷yenavàkyasya kàryàrthatvàbhàvàtsiddhàrthataiva vaktavyà syàt, naca tathà saübhavati vidhipratyayayogàt /
siddhe càrthe vyatpattivirahàdapramàõàõyameva ÷yenàdivàkyànàü syàt //*//

atha pårvasåtràdvedàrthaparaü dharmapadamanuyujya codanàlakùaõo vedàrthaþ ityekaü vàkyam, artho dharmaþ ityaparaü vàkyam /
tadidaü svapraj¤àvilasitamàtram, anuùaïgavàkyabhedayorvinàphalamà÷rayaõàt /
apratij¤àtasya ca dharmasya lakùaõamasaügatam //*//




atha pratij¤àtasyaiva vedàrthasya kàryatvasiddhaye dharmatvamucyate /
kiü kàryaü  eva dharmaråpo vedàrthaþ sa eva jij¤àsyo nànyaþ, tathàcet ya eva jij¤àsyo dharmastasyaiva såtràkùaravinà÷ena jij¤àsà pratij¤àsyeti vedàrthapratij¤àvacanàrthakam //*//

atha tvartha÷abdamanàdç÷ya yo vedàrthaþ sa kàryaråpa ityucyate tator'thapadamanarthakaü vastumàtraparyàyamanuvàdakaü syàt /
anarthavyudàsàrthatà càsya bhàùyakàreõoktà, tasmàdvi÷eùaõamevaitat /
vi÷eùaõatve càbhyudayaråpasya vedàrthasya kàryatvàbhidhànàdanabhyudayaråpasya vàdàrthasya kàryatvaü na syàditi sarvasya vedasya eva pràmàõyamiti niyogo na syàt /
tata÷ca avinà÷ã và are ayamàtmetyàdãnàmàtmasvaråpaparatvaü na niràkartavyamityastàü tàvat /
tasmàddharmasvaråpapramàõapratipàdanàrthamevedaü såtram //*//

tadiha dharmaü viùayãkçtya cintyate-- kimasya na ki¤citpramàõamasti, kiü và pratyakùàdikameva pramàõam, uta codanaiva, athavà vikalpaþ, athavà samuccayaþ iti /
tatra ÷abdasya pramàõàntarapràptapràpakatvena svayapramàõatvàpratyakùàdãnàü càsàmarthyàdapramàõako dharma ityekaþ pakùaþ, pratyakùàdigamya evetyekaþ pakùaþ, yoginàü pratyakùagamyaþ, arvàcãnànàü tu codanàgamya ityaparaþ, jagadvaicitryàrthàpatyà kimapyadçùñamastãti sàmànyena prasiddho dharma÷codanayàgnihotràdivi÷eùaråpeõa gamyate tasmàtsamuccaya ita pakùàntaram, codanaiva sàca pramàõameveti siddhàntaþ /
tadiha codanaiva pramàõaü sàca pramàõamevetyavadhàraõadvayaü pratij¤àyate //

prathamapàdapratipàdyàrthasaügrahaþ /


nimittasåtre tu prathamadvitãyasåtramàtràlocanayà vedo dharmamålamityàdivadupade÷a÷àstratà÷aïkà mà bhåditi parãkùà÷àstramevadamiti j¤àpayituü parãkùàpratij¤ànam /
yadyapi coparitanavyàpàràdeva parãkùà÷àstratvaü gamyate tathàpi vakùyamàõameva ÷rotçbuddhisamàdhànàya kãrtitam //*//

pratyakùasåtre tu pratyakùasya vidyamànopalambhanatvàdbhaviùyati dharme pràmàõyàsaübhavàttatpårvakatvenetareùàmapyapràmàõyàtpramàõàntaraniyamavikalpasamuccayaniràkaraõàccodanaivetyayamarthaþ siddhyati //*//

autpattikasåtre tu svataþpràmàõyamarthànyathàtvakàraõadoùaj¤ànàbhyàmapràmàõyamityà÷rityàgnihotràdicodanàbhyo 'saüdigdhaj¤ànotpatteþ svataþ pràmàõyaü pràptam /
nacàpavàdakamarthànyathàtvaj¤ànaü sàkùàdasti, nàpi kàraõadoùaj¤ànaü, puruùà÷rayatvàcchabdadoùàõàm /
padapadàrthasaübandhasyàkçtrimatvàntaddvàreõa puruùànuprave÷àbhàvàccodanànàmiti sthite samàhite, màbhåtpadàrthasaübandhadvàreõa puruùànuprave÷aþ, vàkyavàkyàrthayostu loke saübandhàdar÷anànnirmålo 'gnihotràdivàkyàrthapratyaya ityato vyàmohaþ /
sàmayiko và, ato na vàkyàrthe vedasya pràmàõyamityà÷aïkya, padàrthànàü saübandhagrahaõaü samayaü cànapekùamàõànàmeva vàkyàrthe pràmàõyaü saübhavatãti tadbhåtàdhikaraõena pratipàdite //*//

punarvedànàü vàkyàtmakatvàt kàñhakàdisamàkhyànàcca pauruùeyatvàttaddvàreõa doùasaüspar÷amà÷aïkya smartavyatve satyasmaraõàdyogyonupalabdhinirastasya karturanumànàsaübhavàtsamàkhyàyà÷ca pravacananimittatvàdapauruùeyà vedàþ iti tadekade÷ànàü codanànàü siddhaü pràmàõyamityevaü samastaþ prathamaþ pàda÷codanàsåtrapratij¤àtàrthopapàdena tasyaiva parikaraþ /
so 'yaü bhàùyakàrànusàreõa pàdàrtho 'nukràntaþ /
vçttikàramataü tu pa÷càdanukramiùyàmaþ /


dharmasya pratyakùàdipramàõagamyatvam /


prakçtamanusaràmaþ- pratij¤àtaü tàvaccodanaiva pramàõaü sà ca pramàõameveti /
nanu pratyakùàderanyànapekùaü pràmàõyaü saübhavatãti tasyaiva dharme pràmàõyaü, ÷abdasya tu sarvadaiva pramàõàntarapramitaviùayatvànna tadanapekùaü pràmàõyaü saübhavatãti /
ucyate /
pratyakùaü tàvatsaüyuktaviùayatvena vidyamànopalambhanatvàdbhaviùyati dharme na samartham //*//

yadyapi godohanàdidravyaü, yàgàdikriyà, nãcaistvàdiguõa÷ca, phalasàdhanatvàddharma÷abdenocyate nàpårvàdaya iti ÷reyaskarabhàùye vakùyate, tathàpi teùàü phalasàdhanaråpeõa dharmatvàt phalasya ca janmàntaràdibhàvitvàddharmasvaråpeõa pratyakùaviùayatvaü na saübhavati, tatpårvakatvàccànumànàdikamapi na pramàõam //*//

bhàvanàbalajaü tu yogipratyakùaü bhaviùyatyapi dharme samarthamiti manorathamàtram /
bhàvanà hyanubhåtagocaraniyatànubåteùveva ni÷cayaråpàü smçtiü janayet /
naca sàtra pramàõaü smçtitvàdeva, nitaràü pratyakùamanindriyajatvàt /
nendriyajatvaü pratyakùalakùaõamapitu kalpanàpoóhatvamiticet, sutaràü dharmasyàpratyakùatvaü phalasàdhanaråpasyàvikalpagrahaõasaübhavàt /
tasmàdanimittaü pratyakùam /
tatpårvakatvàccànumànàdyapi //*//

kà÷yapãyàþ punaþ pràtibhaj¤ànamçùãõàü dharmo pravartata ityàhuþ, tattu liïgàdyabhàsajatvàtpramàõameva na bhavati kiü punardharme /
÷abdasya tu buddhijanakatvãdasatyapavàde yuktaü pràmàõyam //*//
nanu na buddhijananamàtràtpràmàõyaü yuktaü ayathàrtheùvapi vàkyeùu buddhijananàvi÷eùàt /
satyam /
tatra tu kàraõadoùabàdhakapratyayàbhyàü yuktamapràmàõyaü, vedetu tadbhàvàtsataþpràptaü pràmàõyamanapoditaü bhavati //


atha pràmàõyavicàraþ //


kathaü punaþ pramàõasya svataþpràpti, tadarthamidaü sarvaj¤ànànyadhikçtya cintyate kiü pràmàõyamapràmàõyaü cobhayaü svata evàvagamyate, athavànyataradapi svabhàvenànirupitaü kàraõaguõadoùapratyayàbhyàmavagamyate, àhosvidapràmàõyaü svato 'vagamyate, pràmàõyaü svataþpràptaü sadarthànyathàtvakàraõadoùaj¤ànàbhyàmavagamyamànenàpràmàõyenàpodyate iti /
tatra sarvakàraõànàü svakàrya÷akteþ svabhàvikatvàdubhayamapi j¤ànasya svarasàdevàvagamyata iti kecit /
tadayuktam /
nahi j¤ànaü svaviùayasya tathàtvamatathàtvaü ca yugapacchaknoti vedayituü virodhàt //*//

atha kàpi j¤ànavyaktiþ svapràmàõyaü svato bodhayati kàpyapràmàõyamityucyate, tathàpi na yuktam /
kàraõàntaranirapekùasya j¤ànasyaivopalambhahetutve kiü kva j¤àne bhavatãti na ÷akyaü vivektum /
ato dvayamapi svasvabhàvenàniråpitaü kàraõaguõadoùaj¤ànàbhyàmavagamya ityapare /
tadapyape÷alam /
evaü hi guõadoùàvadhàraõàtpràganyatareõàpyàkàreõàrthamanavagamayadvij¤ànaü niþsvabhàvaü syàt /
tasmàdapràmàõyaü svataþ, pràmàõyaü tu saüvàdaj¤ànàdibhirityedadeva yuktam //


yuktidar÷anam /


tathàhi na j¤ànamutpannamityetàvatàrthatathàtvàvadhàraõaü yuktaü vyabhicàràdani÷cayàcca apràmàõyameva tasyàü velàyàü pràptaü, pa÷càtkàraõaguõaj¤ànàdarthakriyàj¤ànàdvà pràmàõyàvagamàdapodyate /
÷abde càptapraõãtatvaü guõaþ /
naca vede tadasyapauruùeyatvàbhyupagamàt /
valaspatayaþ satramàsata ÷çõota gràvàõaþ' ityevamàdãnàmunmattapralapitakalpatvàt, apratyayitatarapraõãtatvàdapràmàõyameva vedànàmiti pràpte 'bhidhãyate- paràpekùaü pramàõatvaü nàtmànaü labhate kvacit /
målocchedakaraü pakùaü ko hi nàmàdhyavasyati yadi hi sarvameva j¤ànaü sivaviùayatathàtvàvadhàraõe svayamasamarthaü vij¤ànàntaramapekùeta tataþ kàraõaguõasaüvàdàrthakriyàj¤ànànyapi svaviùayabhåtaguõàdyavadhàraõe paramapekùeran, aparamapi tatheti na ka÷cidartho janmasahasreõàpyadhyavasãyeteti pràmàõyamevotsãdet /
atha- arthakriyàj¤ànaü svataþpramàõamiticet ko vi÷eùaþ, avyabhicàra iti cet, na, svapnàvasthàyàmasatyapyudakàharaõer'thakriyàvij¤ànadar÷anàt //*//

atha sukhaj¤ànamevàrthakriyà taccàvyabhicàryeva nahi kvacidapyasati sukhe sukhaj¤ànamasti /
satyametat /
natu tena pårvaj¤ànasya pràmàõyàdhyavasànaü saübhavati, apramàõenàpi priyàsaügamavij¤ànena svapnàvasthàyàü sukhadar÷anàt /
tasmàtsvataþpràmàõyaü pràptamarthànyathàtvakàraõadoùaj¤ànàbhyàmapodyata ityava÷yamaïgãkaraõãyam /
eva¤ca ÷abdenàptapuruùaspar÷akçtatvàddoùàõàmapauruùeye vede tadabhàvàtsàkùàccàrthànyathàtvaj¤ànàbhàvadapoditaü pràmàõyaü bhavati /
pauruùeyavacanàni tu puruùabuddhiprabhavatvàdbhràntyà vipralipsayà và prayuktàni måladoùeõa duùñatvàdayathàrthàni bhavantãti vaiùamyam /
kecitbàhuþ- na loke 'pi ÷abdasyàyathàrthàtvamasti tadabhàvàt, na hi loke ÷àbdaü pramàõamasti vakrabhipràyànumàpakatvàtpuruùavacasàm, tenànumànasyaivàyaü vyabhicàro na ÷abdasya /
navà tasyàpi  vivekàgrahaõàdaliïge liïgavyavahàrapravçttiþ /
yadi tu ÷abdasyaivàyaü vyabhicàro 'bhyupeyate /
svàbhàvikamevàpramàõaü syàt, na hi puruùadoùeõa ÷abdasya doùo bhavati yathàvasthita÷abdàbhivyaktimàtre puruùasya vyàpàràt //*//

tadidamasàram /
yadi loke ÷àbdaü nàsti tadà vede 'pi kathaü tatsyàt /
nahyabhipràyànumànakùãõasya ÷abdasyàrthaü prati vàcakatve pramàõamastãtyuktaü nyàyaratnamàlàyàm //*//

yacca vyabhicàràbhyupagame svàbhàvikamapràmàõyaü bhavati puruùadoùasya ÷abde 'navatàràditi /
syàdetadevaü yadi yadãyaü yadvàkyaü tat sa puruùo 'bhivya¤jyàt /
tattu


tenaiva kriyate varõà nityàþ padàni ca, vàkyàni tu puruùaireva kriyante pauruùeyatvàdeva /
yathàvasthitàni vyajyamànàni vedavàkyavadapauruùeyàõyeva syuþ /
tata÷ca vaktrabhipràyànumàpakatvamapi na syàt, tadyathàdhyetçbhirabhivyajyamànàni vedavàkyàni nàdhyetéõàmabhipràyaü såcayanti tathà puruùavàkyànyapi na såcayeyuþ /
yadi hi vyabhicàra÷aïkyà loke ÷abdasya pràmàõyaü na saübhavatãtyucyate, tarhi tadvaktrabhipràyànumàne 'pi tulyam /
anyathàsaüvidànasyàpyanyathàvàkyaracanàdar÷anàt /
kiü ca ÷abdasya cakùuràderiva svasàmarthyena bodhakatvàdvyabhicàre 'pi na bodhakatvahàniþ /
liïgasyàvyabhicàriõa eva gamakatvamiti vyabhicàriõo 'liïgatvamupapannam //*//

atha vaktumàptatvàdvyabhicàra÷aïkàü nirvartyanumànaü, tathàsati ÷abdamevàrthe pramàõamastu pratibandhakàyàþ ÷aïkàyà nirastatvàt /
ava÷yaü hi buddhivi÷eùamanumitsatà prathamaü padàrthàsteùàü cànvayayogyatàlocayitavyà, te àlocyamànà dràgeva vàkyàrthaü bodhayantãti nànumànaü pratãkùante //*//

ki¤cànumite buddhivi÷eùe pa÷càdanuvàdabhåtaü vàkyaü vàkyàrthamavabodhayatãti vaþ siddhàntaþ, tata÷ca yo nàmànàpta evàbuddhyà gçhãtastadvàkyàdayathàrthameva j¤ànamutpannamityabhyupagantavyam, tata÷ca doùàdhãnatvàdapramàõyasya vaktçdoùàõàü ca ÷abde saükràntyanabhyupagamàtsvàrasikameva ÷abde


duùñatvamàpannamiti balàdapramàõyaü vedasya prasajyata ityàstàü tàvat /
tasmàdanàptàvacasàü satyevàpràmàõye vaktçdoùàdhãnatvàdvede ca tadabhàvàtpràmàõyameva vaktavyam /
tasmàccodanàlakùaõa eva dharmaþ ÷reyaskaraþ ityarthaþ /
yadeva ÷reyaþsàdhanaråpaü yàgahomàdi tadeva dharma ityucyate loke, nàpårvamantaþkaraõapravçttyàdi và lokaprasiddhivirahàt //


dharmalakùaõavicàraþ //


nanvapårvameva ÷reyaþsàdhanam /
na /
avàntaravyàpàràmàtratvàt /
tasmàdyàgàdireva ÷reyaþsàdhanaråpeõa dharmaþ /
tadråpàbhàvàcca na ÷ådrakçtasya dharmatàpattiþ /
codanàlakùaõamàtrasya dharmatvaü màbhådityartha÷abdena vi÷eùyate //*//

codanà÷abdena ca pravartakaü nivartakaü ca vàkyamucyate tata÷ca niùedhavàkyaiþ na hiüsyàt ityàdibhiranarthatvena lakùyamàõànàü hiüsàdãnàmapi dharmatvaü syàt tadvyàvçttyarthaü ya evàrtharåpeõa pravartakavàkyairlakùyate tasyaiva dharmatvaü vaktumarthagrahaõam //*//

bhàùye ca ÷yenàdigrahaõam tatsàdhyahiüsàdilakùaõàrtham /
upariùñàt hiüsà hi sà, sà ca pratiùiddhà iti vivaraõàt /
kecittu lakùaõàü pariharantaþ ÷yenàdisvaråpamevàrthapadasya vyàvartya manyante, teùàmeva ÷yenàdayaþ kartavyà  vij¤àyante, iti vidheyatvaniràkaraõena pratiùedhaviùayatvasamarthanàt /
kathaü punasteùàü vidheyatvaü niràkriyate, tatràhuþ- yasya hi vidhiþ svasiddhyanyathànupapattyànuùñhànamàkùipati tadvidheyamityucyate, kàmyeùu ca karmasu kàmanàva÷àdeva pravçttisiddhestata eva vidhiþ siddhyannanyathànupapattyabhàvànna svayamanuùñhànamàkùipati //*//

nanu kartavyatàbodhanameva pravartanam, kartavyatà ca vede yàgasya vinaiva bodhiteti kathamavidheyatvam /
satyam /
natu yàgasya kartavyatà liïà(?)bhidhãyate, svàrthasya kartavyatàü liïà(?)bhidhatte, yàga÷ca tasya viùayaþ karaõaü ca, so 'yaü kartavyatàtmà niyogàrtho 'nyathànupapattyà svaviùayasya kartavyatàü bodhayannanuùñhàpaka ityucyate /
÷yenàdãnàü tu ràgàdevànuùñhànasiddherna niyogasteùàmanuùñhànamàkùipatãti na teùàü vidheyatvam /
asati ca vidheyatve teùàü niùedhaviùayatvàdanarthatvamiti tadvyàvçttyarthamarthapadamiti //*//

tatredaü vaktavyam- kasminnaü÷e teùàü vyàvçttiriti /
dharmatva iti cet /
na /
tatsvaråpànabhidhànàt /
idaü hi såtraü vedàrthasya kàryatvapratipàdanàrthaü na karmasvaråpalakùaõàrtham /
yataþ ÷yenàdãnàü dharmatvaü mà prasàïkùãdityarthapadena


vyàvçttiþ kriyeta //*//

yadi paraü kàryatvavyàvçttiþ syàt sà càyuktetyuktaü pràk /
bhavatu và vàkyabhedàïgãkàreõa dharmalakùaõàrthamapi såtram /
tathàpi  codanàlakùaõàpadena kàryàtmakamapårvamuddi÷ya tasya dharmatvamucyata iti vo matam, tatra ÷yenàdiyàgasya kaþ prasaïgo yadvyàvçttyarthamarthapadaü syàt /
nahi jyotiùñomàdiyaigasyàpi dharmatvamasti, apårvasya dharmatvàbhyupagamàt //*//

atha ÷yenàdyapårvasyaiva dharmatvamarthapadena vyàvartyate tato bhàùye ÷yenàdi÷abdena karmanàmadheyena tatsàdhyamapårvaü lakùyata ityavi÷iùñà lakùaõà syàt /
yadi càpårvameva pratyudàharaõaü tato hiüsà hi sà sà ca pratiùiddheti bhàùyamasaügataü syàt /
÷yenayàgo và tatphalaü và hiüsà, nanvapårvaü katha¤cidapi hiüsàpadàspadam /
asmiü÷ca kalpe kathaü punarasàvanarthaþ kartavyatayopadi÷yata iti codyam /
naiva ÷yenàdayaþ kartavyà vij¤àyante iti cottaramapårvaviùayaü syàt /
na ca tasya kartavyatvaü ÷akyate vàrayituü kàryasvabhàvatvàt //*//

eva¤ca yàgakartavyatàniùedhàrthamidaü bhàùyamaïgãkçtyayat tatsamàdhànàya prayatyate kartavyatàviùayo hi niyogo na punastasya kartavyatàmàheti tadapàrthakam /
kàmyeùvapi vidhireva pravartako na phalaü, tasya vidhyadhãnotpattikatvena yàgàpekùàbhàvàt /
vidhistu yàgàdhãnaniùpattitvàdyàgamanuùñhàüpayatãti yuktam //


kàmyeùvapi karmasu vidhereva pravartakatvam /


yadi ca vidhirapravartakaþ kàmyeùu syàditikartavyatàpyavidheyà syàt, tasyàmapi phalata eva pravçttisiddheþ sàïgapradhànasàdhyatvàtphalasya /
vakùyati hi tadyukte tu phala÷rutistasmàtsarvacikãrùeti /
tata÷càgnãùomãyahiüsàyà api vidhyabhàvena niùedhaviùayatvàttadyuktasya jyotiùñomasyàpyanarthatvàpatteþ kor'tho yo niþ÷reyasàya jyotiùñomàdiriti bhàùyànupapattiþ //


nanu  na hiüsyàditi niùedho nàrabhyàdhãtatvàtpuruùàrthaþ tenànena puruùàrtho eva hiüsàþ pratiùeddhavyàþ, kratvarthaniùedhe hi so 'pi kratvarthaþ syàt /
avi÷eùe tvekasya  pratiùedhavidheþ kratvarthatvapuruùàrthatvàpattyà vairupyaü syàt /
tasmàtpuruùàrthànàmeva hiüsànàmiha pratiùedho na kratvarthànàmiti //*//

tadidaü bàlasaümohanam /
nahyavi÷eùaõàpi pratiùedhe vairåpyam /
yadi hi kratvarthatvapuruùàrthatvaråpaü vi÷eùeõoddi÷ya pratiùedhaþ kriyeta tataþ syàdapi vairåpyaü pratiùedhyopasthàpitakratupuruùagocaratvàtpratiùedhasya /
yadàtu hiüsàmàtramuddi÷ya pratiùedhaþ kriyate tadàsya kiü vairåpyam /
tadyathà yà bhojanàrthaü màüsotpàdane hiüsà, yà ca vairiniryàtanàrthatayà sàkùàtpuruùàrthà tasyàmubhayyàmavi÷eùeõa pratiùidhyamànàyàmapi nàsti


vairåpyamevamihàpi /
itarathà tatràpi bhojanàïgatà puruùàrthatà ca pratiùedhasya syàditi vairåpyaü syàt /
tasmàdyaiva kàcidyena kenàpi prakàreõa prasaktà hiüsà sà sarvà sàmànyena pratiùidhyate /
puruùàrtha÷ca pratiùedho 'nàrabhyàdhãtatvàt /
tasmàdagnãùomãyahiüsàpyasati vidheyatve pratiùedhagocaraþ syàt /
vidheyatve tu vidhervi÷eùaviùayatvàtsàmànyaviùayo niùedhastadvirodhàddhisàntaràõyavalambate //


hiüsàyàü sàükhyamataü tatkhaõóanaü ca /


nanu satyapi vidheyatve vidheþ kratvarthàtpratiùedhasya ca puruùàrthatvàdviùayabhedenàvirodhànna bàdhaþ /
nahãdaü viruddhaü kratorhiüsayà bhavitavyaü puruùasya tu tadvarjaneneti /
satyam /
aïgavidhimàtràlocanàyàü nàsti virodhaþ /
jyotiùñomavidhistu sàïgaü pradhànaü puruùasya vidadhatpuruùàrthàhiüsàniùedhamagnãùomãyahiüsàyàmavatarantaü niruõaddhiþ /
nahyagnãùomãyahiüsàü varjayatà


jyotiùñomaþ ÷akyate 'nuùñhàtum /
tasmàdasti virodha iti sàmànyasya bàdhaþ /
vidhau tvapravartake satyagnãùomãyahiüsàpi pratiùidhyeta //*//

kimarthaü ca ÷yenasya vidheyatvaü niràkriyate, pratiùedhasiddhyarthamiti cet, kaþ pratiùedhaþ na hiüsyàtsarvabhåtàni iti /
nàyaü niùedhaþ ÷yene pravartate hiüsàviùayatvàt /
÷yenaphalaü ca hiüsà na ÷yenaþ /
tathà coktam, yo hiüsitumicchettasyàyamabhyupàya iti hi teùàmupade÷a iti //*//

ka÷citvàha- ÷yenasya kartavyatve sati balàttatphalamapi hiüsà kartavyà bhavatãti na niùeddhuü ÷akyate /
ataþ phalakartavyatàniràsàrthaü ÷yenakartavyatà balànnirasyata iti /
tadidamasaübaddham /
yathaiva hi ÷yenàpårvasya kartavyatàyàü satyàmapi tatsàdhyaphalasya kartavyatà na prasajyate tathà yàgasya kartavyatve satyapi ràgapràptasya phalasya nàsti kartavyatàpattiþ /
tasmàdanarthakaü ÷yenakartavyatàniràkaraõam /
tasmàddhisaivàtra pratyudàharaõam //*//

ida¤càparamekade÷inaþ praùñavyàþ- artha÷abdena kimucyate iti /
yadi ÷reyaþsàdhanaü, nityànàü dharmatvaü na syàt /
atha yanniùiddhaphalaü na bhavati tadartha÷abdenocyate, tathàsati na¤arthaviùayasyàpårvasya dharmatvaprasaïgaþ, codanàlakùaõatvànniùiddhaphalatvàbhàcca /
bhavatviticet /
na /
lokavirodhàt /
yo hi hiüsàyàmudyuktaþ pratiùedhava÷ànnivartate na taü dhàrmika ityàcakùate kintvadharmànnivçtta ityetàvat /
tadàhuþ- lokasiddhasya lakùaõaü parãkùakairvaktavyaü na vçddhyàdivatparibhàùaõamityàstàü tàvat /
iti codanàsåtram //
dharmapramàõaparãkùàdhikaraõam //3 //


tasya nimittaparãùñiþ // Jaim_1,1.3 //


anena såtreõa codanàkhyasya nimittasya parãkùaõamasminpàde vakùyamàõam athàtaþ ÷eùalakùaõam',  atha vi÷eùalakùaõam' itivatsukhagrahaõàrthamanukãrtyate //*//

codanaivetyarthasya sàdhanàya pratyakùàdãnàmanimittattvamucyate-


dharme pratyakùàdyagamyatvàdhikaraõam //4 //


satsaüprayoge puruùasyendriyàõàü buddhijanma tatpratyakùamanimittaü vidyamànopalambhanatvàt // Jaim_1,1.4 //


pratyakùaü tàvadindriyàrthasaüprayogajanyatvena vidyamànopalambhanatvàdbhaviùyati dharme na nimittam /
satsaüprayogajanyatvamàbhàse 'pi tulyatvàdalakùaõamiti naiyàyikà dåùayanti, tattu lakùaõànabhidhànàdadåùaùaõam /
nahãdaü lakùaõaü pratyakùasya, kintvanimittatlakathanamàtram /
tatra heturvidyamànopalambhanatvaü tatsàdhanaü ca satsaüprayogajatvam /
nahi satsaüprayogajamavidyamànopalambhanaü saübhavati //*//

indriyàrthasaüprayogajatvaü sukhàdij¤àneùvavyàpteraheturiticet /
na /
teùàmapi manaþsaüj¤akendriyasaüprayogajatvàt /
manaþsadbhàve ca sukhàdij¤ànameva pramàõam, aparokùàvabhàsaj¤ànasyendriyàdhãnatayà råpàdij¤àneùu vyàptidar÷anàt sukhàdiviùayamaparokùaj¤ànamindriyamanumàpayati /
tatra cakùuràdãnàmasaübhàvàttebhyo 'nyadavatiùñhate //*//

atra ka÷cit- nityadravyagatavi÷eùaguõatvàtsukhàdãnàü dravyàntarasaüyogajatvam, pàrthivaparamàõugataråpàdãnàmagnisaüyogajatvadar÷anàt, yacca dravyàntaraü tanmana  ityàha -tanna yuktam /
÷arãraü hi bhogàyatanam /
ki¤ca tasya bhogàyatanatvamanyat tatsaüyogàpekùasukhàdyutpatteþ, a÷itapãtàdyàdhàratvàcca na bahiþ ÷arãràtsukhàdyutpattiþ /
ataþ ÷arãrasaüyogàdeva siddherna dravyàntarànumànam /
ki¤ca pàrthivaguõànàmeva dravyàntarasaüyogàpekùà dçùñà na dravyamàtraguõànàm /
tejaþsaüyoga eva ca katàraõatayà dçùño na dravyamàtrasaüyogastasmànnaivaü manaþsiddhiriti


sukhàdyaparokùaj¤ànameva manaso liïgam //


indriyalakùaõam /


kiüpunarindriyalakùaõaü cakùuràdiùu manasi cànusyåtam /
ucyate- yatsaüprayukte vi÷adavabhàsaü vij¤ànaü janayati tadindriyamityucyate, tacca dvividham, bàhyamàbhyantaraü ca, bàhyaü pa¤cavidhaü ghràõarasanacakùustvak÷rotràtmakam /
àntaraü tvekaü manaþ /


tatràdyàni catvàri ca pçthivyaptejovàyuprakçtãnãtyakùupàdadar÷anavadabhyupagamyate /
÷rotraü tvàkà÷àtmakaü tairabhyupagatam /
vayaü tu- di÷aþ ÷rotramiti dar÷anàddigbhàgameva karõa÷aùkulyavacchinnaü ÷rotramàcakùmahe /
manastu pçthivyàdãnàmevànyatamàtmakaü tebhyo 'nyadvà sarvathà tàvadasti manaþ /
taccàtmatadguõeùveva svatantraü pravartate na bàhyeùu råpàdiùvityàntaramityucyate /
råpàdij¤àneùvapi taccakùuràdisahàyaü pravartate, evamanumànàdiùvapi liïgàdisahàyaü, anyamanaskasya  saüprayukteùvapi råpàdiùu j¤ànànutpatteþ /
smçtàvapi saüskàraparatantraü pravartate svatantram //*//

nanvanumànàdãnàü manojanyatvàtteùàü  ca bhåtabhaviùyatorapi pravçtterindriyajanyatvaü vidyamànopalambhanatvenànaikàntikaü syàt /
na syàt /
nahãndriyajanyatvaü hetuþ kintvindriyasaüprayogajatvam /
nacànumàne 'tãtàyà bhaviùyantyà và vçùñeranumãyamànàyà manasà saüprayogo 'stãtyavyabhicàraþ /


atha pratyakùam /


tadevaü pratyakùaü tàvadanimittaü tatpårvakatvàccànumànàdyapi /
nahyagçhãte dharme tena saha kasyacitsaübandhagrahaõaü saübhavati /
sàdç÷yaviùayakatvàccopamànaü dårabhraùñam /
arthàpattirapi dharmeõa vinànupapadyamànasya kasyacidadar÷anàdasamarthà //*//

nanu jagadvaicatryamanupapannam /
na /
svàbhàvikatvenopapatteþ /
yadyapi tadanupapattyà ki¤cidadçùñaü kalpyeta tathàpi ko dharmaþ ko vàdharma iti vivekàbhàvàdava÷yaü codanaivàrthanãyà /
sà cedaïgãkçtà kçmarthàpattyà, sàmànyato dçùñena và //*//

nanu vikalpanimittaü saübandhagrahaõaü tatkathaü pratyakùapårvakatvam /
savikalpakamapyanuparatendriyavyàpàrasya jàyamànamaparokùàvabhàsatvàtpratyakùamevetyadoùaþ //


pratyakùabauddhamatam /

vikalpapa÷càparokùàvabhàsa÷ceti citram /
aparokùamiti hi svalakùaõamucyate tadviùayo 'vabhàsato 'parokùàvabhàsaþ /
vikalpastvabhilàpasaüyogyapratibhàsatvànna svalakùaõaü spç÷ati, nahyabhilàpaþ svalakùaõaü spç÷ati, yadi spç÷edabhilàpamàtreõàpi vinàkùavyàpàramaparokùàvabhàsaþ syàt, nacàsàvasti, taduktam- anyathaivàgnisaüyogàddàhaü dagdho hi manyate //
anyathà dàha÷abdena dàhàrthaþ saüprakà÷ate iti /
yastvayaü visphàritàkùasya- gaurayam- iti vikalpo vi÷adàvabhàsaþ sa samànakàlavi÷adavabhàsanirvikalpakasaüsargakçtaþ, tadabhàve 'bhilàpamàtre 'numàne ca vikalpàkàrapratibhàse vai÷àdyàbhàvàt /
tasmànnirvikalpakameva pratyakùam /
tatraiva hi vi÷adasya svalakùaõasyàvabhàsaþ /


bauddhamatakhaõóanam /


maivam /
unmãlitanetrasya vikalpo 'pi gaurayamityaparokùàvabhàsa eva pratãyate nacàsàvanyasaüsargakçtaþ pramàõàbhàvàt /
abhilàpasaüsargayogyasyàpi sàmànyàkàrasyàbhilàpaliïgàdibhiravai÷adyamindriyai÷ca vai÷àdyamupapadyata eva /
nahyayaü parokùàparokùavibhàgo viùayakçtaþ, yadi hi tathà syàt sarvadaiva sàmànyaü parokùaü syàt, nacaivamasti,


sàmànyàkàrasyàpi parokùàparokùavibhàgadar÷anàt /
tathàhi - dåràcchvetaü svalakùaõaü pa÷yannanirdhàritagavà÷vajàtivi÷eùo heùàvi÷eùo heùà÷abda÷ravaõàda÷vatvaü tasminneva svalakùaõe 'numimàno 'pi parokùaü budhyate /
vadanti hi a÷vo 'pyayaü na cakùuùà tathàvabhàsata iti /
pratyàsannastu vadati- saüpratya÷vatvamapyasya cakùuùà pa÷yàmi na pårvamiti /
svalakùaõaü tu pràgapi vi÷adameveti sàmànyàü÷agata evàyaü dårasamãpavartinaþ parokùàparokùavibhàgaþ, tasmàtkàraõakçto 'yaü vibhàgaþ //*//

ekasminnapi hi viùaye 'kùairjàyamànaü vij¤ànamàparokùyaü janayati liïgàdijaü tu neti kiü nopapadyate /
j¤ànajanyo viùayagataþ phalavi÷eùo 'yamàparokùyaü nàma sarvasya saüvedyaþ /
yadbhàvàbhàvàbhyàü liïgàbhyàmakùaiþ pa÷yàmi na pa÷yàmãti visphàritàkùàõàmeva vyavahàraþ pravartate /
ato 'sti vikalpasyàpi vi÷adàvabhàsitvamiti pratyakùatvopapattiþ /


j¤ànasya savikalpakatvaniyamastatkhaõóanaü ca /


kecittu savikalpakameva sarvaü j¤ànaü na nirvikalpakaü nàma ki¤cidastãti manyante /
tattu pratãti viruddhaü- pratãmo hi vayamakùasaünipàtànantaramavivaviktasàmànyavi÷eùavibhàgaü saümugdhavastumàtrahagocaramàlocanaj¤ãnam /
tadabhàve tu vikalpa eva na jàyeta /
vikalpatayà hi pårvànubhåtaü jàtivi÷eùaü saüj¤àvi÷eùaü cànusmçtya tena puraþsthitaü vastu vikalpayitavyam /
nacàrthamadçùñavatastatsmaraõamàkasmikamevotpadyate /
tasmàdasti nirvikalpakamapi j¤ànam /


advaitamatena nirvikalpakasya sanmàtraviùayatvàt /


tacca sanmàtraviùayamiti kecit /
bhedasya vikalpavedyatvàdagçhãte ca bhede vi÷eùàõàmagrahaõàt /
ki¤cetaràbhàvo bhedo pratyakùeõa grahãtuü ÷akyate nataràü avikalpena /
ata÷ca neha nànàsti ki¤canetyàdiniùedhànàü pratyakùavirodhàbhàvàt ekamevàdvitãyamityàdi÷rutibhiradvitãyam brahma siddham /


advaitamatakhaõóanam /


tadidamatisàhasam- kiü bhavato nãlapãtayostiktamadhurayoþ ÷ãtoùõayoþ sukhaduþkhayo÷càvilakùaõà buddhiþ /
yadyevaü nàtrottaraü vaktavyam /
naca satsvaråpe savikalpena vi÷eùagrahaõamiti vàcyam, avikalpena vikalpasyàpi  vilakùaõasyotpattyasaübhavàt //*//

yaccàva÷yamidamasmàdbhinnamityevaü vikalpenaiva bhedo grahãtavyo nàvikalpena tasya saübhavatãti /
na bråmo bhedasya grahaõaü kintu bhinnànàm /
teùàmapi na bhinnatayà kintu svaråpeõa- yadanyasmàdbhinnaü nãlaü pãtaü và tadgçhyata iti bråmaþ /
nahi nãlaü pãtaü và bhedaþ, tayorhi dharmo bhedaþ, tadagrahe 'pi dharmiõàü grahaõaü nànupapannam //*//

yadica sanmàtraü pratyakùeõa gçhyate na nãlaü pãtaü và tato vikalpenàpãdamasmàdbhinnamiti kathaü bhedo gçhyeta /
na hi sadeva sato bhinnamiti saübhavati /
tasmànnãlàdiguõànàü pçthivyàdidravyàõàü ca pratyakùeõa grahaõàtprapa¤càpalàpaþ pratyakùaviruddha eva //*//

yadi tu pçthivyàdiprapa¤caü nàpahnumahe taddharmaü tu bhedameveti bråyàt, tadapya÷akyam, nãlapãtayoritaretaràbhàvasya pratyakùànupalabdhisiddhasyàpahnavàsaübhavàt /
pratyakùàbhàvo 'pi hi pratyakùavadeva pramàõàntarebhyo balãyàn, itarathà ÷a÷e catuùpàttvàdviùàõitvamanumãyate, ato bhedàpalàpo na saübhavati //*//

yadi tvitaretarà÷rayatayà itaretaràbhàvagrahaõasyànavakëpteravidyàmàtranimittaü tadityucyate, tadapi - yadi bhinnatayà pratiyoginamà÷rayaü ca gçhãtvà tata itaretaràbhàvo gçhyeta tataþ syàt, nãlapãtayostvitaretaràbhàvànàdareõa svaråpeõa gçhãtayoþ pa÷càdataretaràbhàvagrahaõe


kimitaretarà÷rayatvam //*//

yadi tu dvitvamapahnåyate na pçthivyàdayasteùàü ca mitho bhedaþ tadapi pratyakùaviruddham /
saükhyàyàþ pratyakùatvàt /
satyapi pratyakùavirodhe tadapamardena pravartamànastadbàdhenàvàgamo 'dvaitamavagamayatãticet /
na /
pravçttyasaübhavàt /
pratyakùaü hi nirapekùaü ÷ãghraü jàyamànaü svaviruddhasyàgamikaj¤ànasya padapadàrthasaünidhyapekùàyogyatvanyàyàlocanasàpekùatayà vilambitapravçtteþ pravçttimeva niruõaddhi //*//

ki¤cà÷akyameva ÷rutyà prapa¤casyàsatyatvaü boddhum /
budhyamàne hi ÷rutirapi prapa¤càntargatatvàdasatã boddhavyà syàt /
kathaü ca ÷rutyaiva ÷ruterasatvaü budhyeta /
asatvena hi pratãyamànà na pramàõaü syàt /
pramàõatve tvavasthite sattayà pratãyamànàyàþ ÷ruterna mithyàtvaü ÷akyaü vaktum /
nahyekasyaiva vastuno yugapadeva sattvamasatvaü ca samuccitya boddhuü ÷akyam, anyataropamardena hyanyataradbuddhàvàrohati /
tata÷ca ÷rutirastãticet, na prapa¤càpalàpaþ saübhavati //*//

nanu svayaüprakà÷aü brahma kimasyànyena pramàõena /
bhavatu brahma svayaüprakà÷aü pràpa¤càbhàvasya kimàyàtaü, sa hi pramàõamapekùata eva //*//

kathaü càvidyamànasya prapa¤casya pratibhàsaþ /
avidyayeticet, kasya punariyamavidyà /
jãvànàmiticet, na, teùàmabhàvàt /
bhàve và dvaitaprasaïgaþ /
brahmaõi tu vi÷uddhavij¤ànàtmake niravakà÷aivàvidyà /
vidyàtmakamapi brahmavidyà÷abalamiva bhràntyàvagamyata iti cet, kasyeyaü bhràntiþ, yadi na kasyacitsåktam /
jãvànàmiti cet, na, tadabhàvàt /
yadi bràhmaõaþ, nàsya bhràntiþ saübhavatãtyuktam /
yadi ca vidyàråpe 'pyavidyà syàt kenàsàvucchidyeta /
dhyànàdibhiriticet /
na, teùàmapyabhàvàt, bhàve tu dvaitàpattiþ /
brahmaõi tu sahàvasthànàdaviruddhàvidyà na tenocchettuü sà ÷akyà /
tata÷cànirmokùaprasaïgaþ /
tasmàdbrahmaõaþ pra÷aüsàrthairasthàyitvena prapa¤casyàsattvamupacaradbhiraupaniùadairvàdaistadanusàribhi÷cetihàsapuràõairbhràntànàü vàkyatàtparyamajànànànàü nyàyàbhiyoga÷ånyànàü pralàpomadvaitavàda ityupekùaõãyaþ /
tatsiddhamavikalpasya pratyakùasya vi÷eùaviùayatvam /


nirvikalpakaviùayakabauddhamatakhaõóanam /


apare tu svalakùaõamàtragocaraü nirvikalpakamicchanti /
tadapi pratãtiviruddham /
pratãyate hi saümugdhàkàraü vastu sahasaiva yatpa¤càjjàtidravyaguõakriyànàmabhiþ pa¤cadhà savikalpakena vikalpyate gaurayam, daõóayam, ÷aklo 'yam,gacchatyayam, óittho 'yamiti /
tatra nirvikalpakamanekàkàraü vastu saümugdhaü gçhõàti, savikalpaü tvekaikàkàraü jàtyàdikaü vivicya viùayãkaroti /


nanu ùaùñho 'pi vikalpo 'sti tadevedamiti tatkathaü pa¤cadhà vikalpa ityucyate /
natvayaü jàtivikalpo vyaktipratyabhij¤à hãyam /
na saüj¤àvikalpaþ /
anavagatasaüj¤ànàmapi bhàvàt /
tirya¤co 'pi hyadyajàtàþ svamàtaraü prathamamupalabhya kùaõàntare punarupalabhamànàþ saiveyamiti ÷abdànuvedha÷ånyameva pratyabhijànanti, tasmàdiyaü ùaùñhã kalpanetipñhacavidhatvànupapattiþ //*//

ucyate- iyamevàsmàbhirnàmakalpanetyucyate /
tathàhi óittho 'yamiti tàvadgaurayamitivadbhàvàtmanà óitthàtmanà vastu vikalpyate, nadaõóãtivattatsaübandhitayà matvarthànupàdànàt /
tatra  na óittha÷abdena jàtivadarthasyàtmà atyantabhinnatvàt yatastenaivàrtho 'nurajyeta /
tadetadevaü vij¤eyam- óittha÷abdena tadvàcyaü pårvàvagataü óitthamupasthàpya tadàtmanà puraþsthitor'tho vikalpyate óittho 'yamiti /
kimuktaü bhavati, yo 'sàvasmàkaü óitthaþ so 'yaü puraþsthito nànya iti /
seyaü vyaktipratyabhij¤aiva


pa¤camãkalpanà /
sàca ÷abdavidàü nàmaråùitaiva bhavatãti nàma vikalpeneti vyavahriyate /
etena yadàhuþ-


óittho 'yamitya÷abdàkàrasyàrthasya ÷abdàkàreõa vikalpanàdapramàõaü savikalpam, iti tadapi nirastam /
nahyatra ÷abdàkàreõàrthaþ pratãyate kintu pårvàvagatàrthasmaraõamàtre ÷abdasya vyàpàraþ, tena ca smçtenàrthena tàdàtmyena puraþsthitàrthavikalpanàt /
àhaca- yadà tu yàdç÷aþ piõóaþ pårvaü ÷abdàtpratãyate /
tàdç÷asmaraõe hetuþ ÷abdastatra yathàrthateti /
tasmànnàmavikalpe 'pi jàtyàdivannàstyatadråpàropaþ /
kiü punarjàtyàdibhirvikalpyate, dravyaü, kiü punaridaü dravyaü nàma, pçthivyudakatejovàyuprabhçti //


dravyàbhàve bauddhamatena pårvapakùaþ /


nanu råpàdivyatiriktaü dravyaü nàma na ki¤cidupalabhàmahe /
na ca tasyopalambhakamasti, cakùuràdãnàü pa¤cànàü råpàdiùvevopakùãõatvàt /
gandharåparasaspar÷asaüghàtaþ pçthivã /
rasaråpaspar÷asaüghàta àpaþ /
råpaspar÷asaüghàtastejaþ /
÷abdaspar÷asaüghàto vàyuþ /
eva råpàdisaüghàtabhedàveva pçthivyàdivibhàgo na dravyaü nàma ki¤ciditi saugatàþ /
tadayuktam- àgamàpàyiùu råpàdiùu yadanuyàyipratyabhij¤à jàyate taddravyam /
dar÷anaspar÷anàbhyàü càsya grahaõam /
pratyabhij¤à ca- yathà badaraphalaü ÷yàmàvasthàyàü raktàvasthàyàü ca yathà và ghañapiõóakapàlàvasthàsu mçddravyam /
asti hi tatra piõóàvasthàbhede ÷yàmaraktaråpabhede 'pi dravyapratyabhij¤à- mçdiyaü piõóàvasthàmapahàya ghacàvasthà saüjàtà ÷yàmimànaü ca tyaktvà pakvà satyaruõimànaü gçhãtavatã /
anantaraü ghañàvasthàmapahàya kapàlikà jàteti /
evaü tantupañàdyavasthàsvapi draùñavyam /


tarkamatenàvayaveùvavayavyutpattiþ /


nanu tantupañàdiùu dravyàntarotpattirevàbhimatà, anyathà hyavayavyapalàpaþ syàt /
nàvayavinamapahnumahe, dravyàntarotpattiü tu necchàmaþ pratipattyabhàvàt /
tantava eva hi saüyogavi÷eùàdekadravyatàmàpadyante, avayavã ca bhavanti tàdç÷à÷ca pañajàtiü sthaulyaü ca bibhrata ekapañasthålabuddhyà gçhyanta iti laukikã pratipattiþ /
ato na dravyasya kadàcidàgamo 'pàyo và, ghañapañagavà÷va÷uklaraktàdyavasthànàmevàgamàpàyau //*//

àhaca- àvirbhàvatirobhàvadharmakeùvanuyàyi yat //
taddharmi yatra ca j¤ànaü pràgdharmagrahaõàdbhavediti /
tathà- yàdç÷amasmàbhirabhihitaü dravyaü tàdç÷asyaiva hi sarvasya guõa eva bhidyate na svaråpamiti /
tatsiddhaü dravyam /
tacca jàtyàdibhiþ pa¤cadhà savikalpena vibhajyate /
ataþ savikalpakamapi pratyakùaü, tatpårvakaü cànumànàdãti siddhaü teùàmapyanimittatvamiti pratyakùasåtram /


dharme vedapràmàõyàdhikaraõam //5 //


autpattikastu ÷abdasyàrthena saübandhaþ, tasya j¤ànamupade÷o 'nyatireka÷càrthe 'nupalabdhe tatpramàmàõaü bàdaràyaõasyànapekùatvàt // Jaim_1,1.5 //


uktaü pratyakùàdãnàmanimittatvam /
tata eva /
tanmålapuruùavacanasyàpyanimittatvam /
evaü tarhi ÷abdasya sarvatra pramàõàntaràpekùayaiva pràmàõyadar÷anàttadabhàve tasyàpyapràmàõyàdabhàvagamyatvamevàyàtaü dharmasyetyà÷aïkàniràkaraõàya codanàyàþ pràmàõyamucyate /
satyam /
loke pramàõàntaramålànàü pràmàõyaü atanmålànàü càpràmàõyaü dç÷yate, nanvemapi sàpekùaü pràmàõyaü kintu svata eva /
anàptavàkyasya tvapràmàõyaü na målavirahàt kintu duùñamålatayà ÷abdasya duùñatvàtsvàbhãvikasya pràmàõyasyàpavàdàt /


vedasyàpauruùeyatvàt /


apauruùeye tu vede yadyapyàptapraõãtatvaü nàsti pràmàõyasya tadapekùàbhàvàdanàptaspar÷animittadoùàbhàvàccànapoditaü pràmàõyaü bhavati /
tredhà hyatra puruùànuprave÷aþ- padapadàrthasaübandhadvàreõa vàkyavàkyàrthasaübandhadvàreõa grandhasyaiva và bhàratàdivatpauruùeyatvàt /
natvetannayamapyasti, padapadàrthasaübandhasya nityatvamatrautpattika÷abdenoktaü, vàkyàrthasya ca padàrthamålatvaü vedasya càpauruùeyatvamupariùñàdvakùyate //


sàmànyataþ pramàõalakùaõam /


naca sàkùàdbàdhakamastãtyavyatireka÷abdenocyate /
anupalabdhàrthatvàcca nànuvàdalakùaõamapràmàõyamastãti arthe 'nupalabdhe ityanenoktam /
etacca vi÷eùaõatrayamupàgadadànena såtrakàreõa kàraõadoùabàdhakaj¤ànarahitamagçhãtagràhij¤ànaü pramàõamiti pramàõalakùaõaü såcitam /


prabhàkaramatena pramàõalakùaõam /


nanvevaü dhàràvàhikeùuttareùàü pårvagçhãtàrthaviùayakatvàdapràmàõyaü syàt tasmàdanubhåtiþ pramàõamitipramàõalakùaõam,


smçtivyatiriktà ca pratãtiranubhåtiþ /
smçti÷ca saüskàramàtrajaü j¤ànamabhidhãyate /
màtragrahaõaü ca saüskàrasaghrãcãnendriyajasya pratyabhij¤ànasya smçtitvaprasaïgenàpràmàõyaü màprasàükùãdityelamartham /
tadevaü saüskàràtiriktakàraõajanyaü j¤ànaü pramàõamityuktaü bhavati, tadidaü svapnadar÷ane tàvadavyàpakam, saüskàramàtrajasyàpi j¤ànasya svaråpe kartari ca pràmàõyamiùñaü bhavatàm //*//

atha smartavyàpekùayaiva smçteþ smçtitvaü tadviùayasaüskàrajatvàt, svaråpakartrapekùayà tvanubhåtireva, ataþ siddhyati pràmàõyamityucyate /
evaü tarhi màtragrahaõamanarthakam, pratyabhij¤ànasyàpi pårvànubhåtàü÷àpekùayaiva smçtitvàttatra càpràmàõyamiùñameva, yatra tvaü÷e pràmàõyaü tatrànubhåtireva sà //*//

ki¤cànuvàdànàü ya evaü vidvànpaurõamàsãmityàdãnàmapi saüskàramàtrajatvàbhàvàtpràmàõyaü syàt /
bhavatviticet /
na /
lokavirodhàt /
tathà laukikamapi vàkyaü vaktçj¤ànànumiterthe 'nuvàdakatayà pravartamànaü pramàõaü syàt /
nacaitadiùñhaü bhavatàm /
asaünikçùñagrahaõamanuvàdànàü ÷àstratvanivçttyarthamityaïgãkaraõàt //*//

athànapekùaü pramàõaü yatsvaviùaye pramàõàntaraü nàpekùate tatpramàõam /
anuvàdànàü tu purovàdasàpekùatvàdapràmàõyamiti /
evaü tarhi laukikaü vàkyamapyanumiter'the pravartamànamanumànasya ÷aïkàniràkaraõamàtraupayikatvàdarthapratipàdane tadapekùàbhàvàtpramàõaü syàt //*//

tathànumànasya pràmàõyaü na syàt, taddhi niyamagrahaõamapekùate /
na ca gçhãtamarthaü màtrayàpyadhikaü gçhõàtãti bhavatàü dar÷anam /
pãta÷aïkhaj¤ànamapyanubhåtitvàtpramàõaü syàt /
iùñameveti vadato lokavirodhaþ /
tasmàdyathàrthamàgçhãtagràhij¤ànaü pramàõamiti vaktavyam /
dhàràvàhikeùvapyuttarottareùàü kàlàntarasaübandhasyàgçhãtasya grahaõàdyuktaü pràmàõyam //


kàlapratyakùaniråpaõam /


sannàpi kàlabhedo 'tisåkùmatvànna paràmçùyata iti cet, aho såkùmadar÷ã devànàüpriyaþ /
yo hi samànaviùayayà vij¤ànadhàrayà ciramavasthàyoparataþ so 'nantarakùaõasaübandhitayàrthaü smarati /
tathàhi kimatra ghaño 'vasthita iti ùaùñhaþ kathayati- asminkùaõe mayopalabdha iti /
tathà pràtaràrabhyaitàvatkàlaü mayopalabdha iti /
kàlabhede tvagçhãte kathamevaü vadet /
tasmàdasti kàlabhedaparàmar÷aþ /
tadàdhikyàcca siddhamuttareùàü pràmàõyam //*//

nanu yathàrthatàmapi cetpràmàõalakùaõam, uùõajalaj¤ànapramàõaü syàt /
iùñamevaitat /
nanu lokavirodhaþ syàt /
syàt yadyayathàrthatàü jànanta eva laukikàþ pràmàõyaü


manvãran /
te tu yathàrthatàmevaitasya manvànaþ pràmàõyamabhràntatvaü ca manyante /
yetvayathàrthatàü jànanti te naiva pràmàõyaü manyante, nàpyabhràntatàm, tasmànnàsti virodhaþ //*//

pãta÷aïkhaj¤ànasyàpi smçtitvàbhimànàdanubhåtitvàparij¤ànàdapràmàõyaü manyante, ato 'smàkamapi nàsti virodha iti cet, tadayuktam /
nahi laukikàþ ÷uktirajataj¤àne 'pi smçtitvaü manyante, nataràü pãta÷aïkhaj¤àne /
tasmàtsåktam arthe 'nupalabdhe iti /
vçttikàrastvanyathedaü varõayà¤cakàretyevamàdinopavarùamatena /
tasya nimittaparãùñirityevamàdisåtratrayamanyathàkçtvà vyàcaùñe bhàùyakàraþ, tatra nimittasåtreõa tàvatpratij¤àtasya codanàpràmàõyasya parãkùàpade÷ena svataþpràmàõyaü heturityucyate //


pràmàõànàü svataþpràmàõyam /


prasiddhàni hi pratyakùàdãni pramàõàni tadantargataü ca ÷àstraü, atastadapi prasiddhameva /
na ca prasiddhasya pramàõasya pràmàõyamanyena parãkùitavyam, svata eva tasya svaviùayopasthàpanasàmarthyàt /
yadi ca parãkùyeta, tato yena parãkùyeta tasyàpyanyenetyavasthà syàt /
tasmàtprasiddhatvàtpramàõasya codanàpi pramàõamiti //*//

nanu na j¤ànamutpannamityevàrthatathàtvamadhyavasàtuü ÷akyam- prasiddhatarasyàpi pratyakùasyàyathàrthasyotpattidar÷anàt, yathà- ÷uktikàyàü rajatamiti pratyakùamevàyathàrthaü na ÷uktikàyàü rajataj¤ànasya, pratyakùàbhàsàtvàt //


pratyakùalakùaõaü, pratyakùakhaõóaþ /


kiüpunaràbhàsaükãrõaü pratyakùalakùaõam /
taddar÷ayati- tatsaüprayoge puruùasyendriyàõàü buddhijanmasatpratyakùam- yadàbhàsaü vij¤ànaü tenendriyàõàü saüprayoge yadvij¤ànaü tatsatpratyakùam /
tatsatorvyatyayàdàbhàsàsaükarasiddhiþ /
taditi càvyayaü tçtãyàntaü tenetyarthe /
 nanvasatyapi vyatyaye nàsti saükaraþ- indriyasaüprayogajaü j¤ànaü pratyakùam- ityetàvadeva vaktavyam /
nahi ÷uktikàyàü rajataj¤ànamindriyasaüprayogajaü, kiü tarhi, indriyasaüprayogacchukti÷akalaü rajatasàdhàraõena bhàsvaratvàdiråpeõa gçhãtam, asàdhàraõaü tu ÷uktikàtvamindriyadaurbalyàdgçhãtam, anantaraü ca saüskàràdbodhàdrajataü smçtaü, tataþ smçtarajatàtmanà ÷uktivyaktirdeùava÷àdgçhyate, ato nendriyasaüprayogajaü rajatavij¤ànamiti nàtiprasaïgaþ //*//

praõàóyàstãndriyasaüprayogajatvamiti tadvyàvçttyarthaü  tatsaüprayogajatvamiti /
vi÷eùaõaü  vaktavyamiti cet , tanna /
nahãha yathàkatha¤citsaüprayogajanyatvaü  lakùaõaü, kintu sàkùàttajjanyatvam /
yadica yathàkatha¤cidityà÷rãyeta tato vi÷eùaõe satyapyativyàptimallakùaõaü syàt- àràdignimadhyakùayato


yadauùõyaviùayamanumànaü tadapi pratyakùaü syàt, praõàóyendriyasaüprayogajatvàt saüprayukta viùayatvàcca, astihyauùõyasyendriyasaüprayogaþ saüyuktasamavàyalakùaõaþ /
tasmàdava÷yaü sàkùàtsaüprayogajatvaü lakùaõamityaïgãkartavyam, ataþ ÷uktirajatavedane 'pi vyabhicàràbhàvanarthakastatsatorvyatyayaþ //*//

satyam- sàkùàtsaüprayogajatvaü lakùaõam /
satyaü ca ÷uktirajataj¤àne 'pi vyabhicàràbhàvàdanarthakastatsatorvyatyayaþ //*//
satyam- sàkùàtsaüprayogajatvaü lakùaõam /
satyaü ca ÷uktirajataj¤àne 'pi nàtiprasaïgaþ, pãta÷aïkhadvicandràdij¤àneùvativyàptiþ syàt sàkùàtsaüprayogajatvàt /
api ca smçtena rajatàkàreõa yatsaünihitasya ÷ukti÷akalasya tàdàtmyagrahaõaü tadanuparatendriyavyàpàrasya bhavatsàkùàtsaüprayogajamevàparokùatvàt /
tasmàdàbhàsanivçttyarthatyaya iti såktam /
bhàùye tvàbhàsapradar÷anàrthaü ÷uktikàrajataj¤ànodàharaõamityanavadyam //*//

tatsaüprayogajatve kathaü vivacyete /


ucyate- j¤ànasvarasàdeva viùayasya tathàtvamadhyavasãyate, tadanyathàtvaü tu kàraõadoùaj¤ànàdarthànyathàtvaj¤ànàdvàvagandavyam /
ato yatra prayatnenànviùyamàõo 'pi kàraõadoùo bàdhakaj¤ànaü và nopalabhyate tatpramàõam, itaraccàpramàõam /
codanàrthaj¤ànasya


tåbhayàbhàvàtsiddhaü ñapràmàõyam /
ityautpattikasåtram //*//

nanu sarva eva niràlambanaþ' ityàdinà pårvoktahetudvayàkùepanimittamithyàtvàkùepeõa ÷ånyavàdã pratyavatiùñhate /
tathàhi - yatra kàraõadoùaj¤ànaü bàdhakaj¤ànaü và tatra mithyàtvam, anyatra satyatvamiti vyavasthà nopapadyate, sarvaj¤ànànàü mithyàtvàt //


bàhyàrtha÷ånyavàdenàkùepaþ /


sarvameva hi j¤ànamàtmàü÷aparyavasitamanàdivàsanàva÷àdàtmànameva bàhyatayàdhyavasyanmithyaiva /
kathaü punaràtmàü÷aparyavasà yitvaü gamyate, anumànàt, bàhye ca pravçttyasàmarthyàt /
yathàcàsàmàrthye tathà vakùyàmaþ /
saüpratyanumànamucyate- stambhàdipratyayàþ svàü÷ameva bàhyatayàdhyavasyanto mithyàbhåtàþ pratyayatvàt svapnapratyayavat ÷uktakàrajatàdipratyayavacca /
svapnàdipratyayà hi yathàvagamyamànabàhyàrthàbhàvàdde÷àntarakàlàntaravartinàü ca saünihitade÷akàlatayà pratibhàsasaübhavàt kvacitkadàcidapyasaübhavatàü sva÷ira÷chedàdãnàü svapne pratibhàsàdava÷yaü svàtmànameva bahirvadgçhõantãtyabhyupagantavyam /
atastatsàmànyàjjàgrajj¤ànànàmapi svàü÷aparyavasàyitvànmithyàtvam- iti pràpte //*//

abhidhãyate /
na tàvatsvapnàdipratyayàþ svàü÷àvalambanàþ, te 'pi bàhyàrthamevànyathàsantamevànyathà gçhõantãti vakùyàmaþ /
bhavatu và tatràtmakhyànaü, naitàvatà nãlàdipratyayàstathà bhavitumarhanti, tatra hi nãlamidaü pãtamidaü stambho 'yaü ghaño 'yamityevamidamàkàràspadãbhåtaü bàhyaü nãlàdi pratyakùeõàvagamyamànaü na ÷akyamanumànenàpahnotum /
àtmagràhitve hyahaü nãlamiti syàt //*//

tadevaü pratyakùameva bàhyàrthamupasthàpya tadapahnavapravçttasyànumànasyodayaü niruõaddhi /
svapnàdiùu tu bàdhakena j¤ànàntareõa bàhyasadbhàvaniràkaraõàdyujyetàtmakhyàtiþ /
natviha tathà bàdhakamastyanyat bhavaduktàdanumànàt /
nacànumànamalaü bàdhitumityuktam /
dåùaõasahasraü càsyànumànasya vàrtike prapa¤citamityuparamyate //


yogàcàrasautràntikayoþ kalahaþ //


evamanumàne pratyakùavirodhena niràkçte pratyakùasya bahiþpravçttau sàmarthye nàstãtyevaü pårvoktàkùepeõa ÷ånyastvityàdinà sa eva ÷ånyavàdã punaþ pratyakùavatiùñhate /
tadihaivaü cintyate- yadidaü nãlamidaü pãtamidamiti nãlàdyàkàraü vastu prathate tatkiü vij¤ànameva tathà prathate kiüvà bàhyaü vastviti /
tadarthamidaü vicàryate- kiü vij¤ànaü pratyakùamutànumeyamiti, pratyakùatve sati niràkàrasya pratyakùagrahaõayogàt, àkàrasya caikasyaiva grahaõàt gçhyamàõa àkàro j¤àna evàvatiùñhata ityarthasyàgçhyamàõatvàdasattvameva bhavati /
anumeyatve tu bàhyàrthaü vinànumànàsaübhavàdbàhyàrthasiddhiþ /
tatra- j¤ànamevaivamàkàramàtmanà prathate kutaþ //
nàpratyakùasya tasyàsti pramàõàntarato gatiþ //
saüvedyatvàcca nãlàderj¤ànàkàratvani÷cayaþ //
arthàntarasya ca gràhyalakùaõaü nahi yujyate //*//

yo hi vij¤ànapratyakùamicchati tasya j¤ànameva na sidhyet pramàõàntarasaübhavàt /
anumànamiti cet /
na liïgàbhàvàt /
na tàvadartho liïgam, vinàpi tena suùuptyàdyavasthàyàmarthasadbhàvàbhyupagamàt /
arthavyavahàro liïgaü - sa hi kàdàcitkaü kàraõaü kalpayatãticet, evantu pràgvyavahàràjj¤ànapratibhàso na syàt /
avyavahàrannapi ghañaü pa÷yan jàne 'haü ghañamiti j¤ànamanusaüdhatte


iti pratãtisàkùikam /
arthadharmo j¤ànajanmà liïgamiticet /
na /
tatsadbhàve pramàõàbhàvàt /
atãtànàgatayo÷càrthayordharmàsaübhavàdatãtàdyanumàne j¤ànasiddhirna syàt, tasmàdava÷yaü vij¤ànaü pratyakùameùitavyam /
evaü ca tasyaivàyamàkàra iti niùpramàõakor'thaþ //*//

ki¤ca vedyatvàdapi nãlàderj¤ànàkàratvaü, nahyanàtmano nãlasya pãtavadvedyatà


saübhavati /
yadi càrthàntaraü nãlaü tato 'sya kiü lakùaõaü vedyatvam /
yadyarthatvalakùaõaü syàt, sarvaü sarvasya vedyaü syàt vyavasthàhetutvabhàvàt /
atha vyavasthàpakaü - ya evàrtho j¤ànasya hetuþ, sa eva vedyo nànya iti cet /
na /
netràderapi vedyatvaprasaïgàt /
sàdç÷yaü hetutvaü ca viùayatvam, nãlàrtha÷ca nãlaj¤ànena sadç÷o na netramiticet, evamapi samanantarapratyayasya  hetutvàt vij¤ànatvena ca sàdç÷yàdviùayatvaü syàt //*//

athàsàdhàraõatvena viùayàkàreõa sàdç÷yaü viùayalakùaõam- j¤ànatvaü hi sarvaj¤ànasàdhàraõaü  nãlàdyàkàrastu keùà¤cidevàsàdharaõastena tadàkàreõa sàdç÷yaü viùayatvam /
evamapi dhàràvàhikeùu pårvamuttarasya viùayaþ syàt- ubhayornãlaråpatvàddhetutvàcca //*//

syànmatam- na sàdç÷yaü viùayatvaü kintu yo j¤àne nãlàdyàkàravi÷eùasamarthako hetuþ sa viùayaþ, samanantarapratyayastu na nãlàdyàkàràõàü samarpakaþ /
tathàsati nãlaj¤ànàntaraü sarvadaiva nãlavij¤ànaü syàt /
tatraikasminsaütàne nãlapãtàdivicitràrthasaünidhivi÷eùakçta÷càyaü vicitràkàrodaya ityarthasyaiva gràhyatvam //


punaryogàcàra÷aïkà /


nanu kàryabhåtasamaye kàraõabhåtasyàrthasya kùaõikatvenàtãtatvàtkathaü pratyakùagràhyatvam, etadevàrthasya gràhyatvaü yajj¤ànàkàrarpaõakùamahetutvam /
yathàhuþ- bhinnakàlaü kathaü gràhyamiti cedgràhyatàü viduþ //
hetutvameva tadyuktaü j¤ànàkàràrpaõakùamam iti /
yadyevaü kasyàyamàkàro yo vartamànaþ prathate, yadi j¤ànasyaiva tarhi arthasyàprathamànasya sadbhàve j¤ànaü prati hetutve ca kaü pramàõam /
j¤ànavaicitryameva, na hi tatsamanantarapratyayamàtràtsaübhavatãtyuktam /
evaü tarhyanumeyor'thaþ kathaü pratyakùagràhya ityucyate /
etadeva hi pratyakùagràhyatvamarthasya yatsàkùàdàkàrasamarpaõena hetutvam, yastu paraüparayà j¤ànàkàrasamarpako hetu÷ca so 'numeyaþ /
tadyathà- vahnisvalakùaõaü dhåmasvalakùaõataddar÷anatadvikalpapraõàóyà vahnij¤ànaü janayadanumeyam /
ata eva pratyakùamanumànaü ca dve eva pramàõe j¤ànàrthayorbhinnatvàt /
asati tàdàtmye tadutpattinibandhana eva j¤ànàdarthani÷cayaþ /
tatra sàkùàdutpattau pratyakùaü praõàóyau tvanumànamiti dve eva vidhe /
eta eva viùayasàdç÷yameva pràmàõyaü tadadhãnatvàdarthavi÷eùavyavasthàpanasya /
na hi j¤ànamityeva nãlavedanaü bhavati pãtàdàvapi tulyatvàt /
nãlimnà tu nãlavedanasiddhiþ /
yathàhuþ- nahi  saüvittisattayaiva tadvedanà yuktà tasyàþ sarvatràvi÷eùàdavi÷eùaprasaïgàt, tàü tu sàråpyamàvi÷at saråpayituü ghañayediti /
tasmàtsàkàre vij¤àne siddhamarthasya sattvaü gràhyalakùaõaü ceti sautràntikàþ //


atra vadàmaþ- syàdidaü gràhyalakùaõaü yadyarthasyàkàrasamarpakatve hetutve và pramàõaü syàt, natu tadasti, samanantarapratyayavi÷eùàdeva vicitràkàrodayasaübhavàt /
tathàhi- tvayàpi hi svapnàvasthàyàmasatyapyarthasaünidhau j¤ànavaicitryadar÷anàdava÷yaü samanantarapratyayakçtatvamaïgãkartavyam /
eva¤cejjàgratpratyayànàmapi tathaivàstu kimarthagrahaõena, ato na hetutvaü gràhyalakùaõam //*//

atha j¤àninibandhano yatropàdànàdivyavahàraþ sa viùaya ityucyate, tathàsati nãlaj¤ànasya nãlàntargatàþ paramàõavo rasàdaya÷ca viùayabhàvama÷ruvãran, upàdãyaümànatvàt //*//

atha dravyasyaivopàdànaü na guõànàü rasàdãnàm /
evaü  tarhi råpasyàpi viùayatvaü na syàt /
ki¤ca sukhàrthaþ sarvo


vyavahàro 'to 'nubhåte sukhe na ka÷citsukhaviùayo vyavahàro 'sti na ca saübhavati, yataþ sukhapratibaddhavyavahàro 'stãti kathaü tasya viùayatvam //*//

nanu nopàdànameva vyavahàraþ ÷abdaprayogasyàpi vyavahàratvàt, ato nãlaj¤ànanibandhana÷abdaprayogagocaratvànnãlimno viùayatvam, evaü sukhàderapi /
evamapyupàdànasyàpi vyavahàratvàttagadviùayabhåtànàü paramàõånàü viùayattvàpattistadavasthaiva //*//

ki¤ca na ÷abdaprayogava÷ena j¤ànasya viùayaniråpaõaü ÷akyaü viparãtatvàt /
arthasaübaddha÷abdaprayogo hi lakùaõaü na ÷abdamàtraprayogaþ, pratyàyyapratyàyakatvameva hi ÷abdàrthayoþ saübandho 'to yadarthaviùayaü j¤ànaü yaþ ÷abdo janayati sa tasya vàcyaþ, ato j¤ànaviùayaniråpaõapårvakaü ÷abdaviùayaniråpaõaü, tadadhãne tu tasmin duruttaramitaretarà÷rayamàpadyeta //*//

j¤ànajanyàti÷ayabhàktvameva gràhyatvamiti cet, nàsàvupalabhyate, na ca saübhavati bhåtabhaviùyatorityuktam /
atha saüprayuktendriyajaü j¤ànaü yatvyàptaliïgajaü và sa viùaya iti matam /
tato netrajanyasya nãlaj¤ànasya spar÷o viùayaþ syàt, asti ca spar÷asyàpi råpasyaiva saüyuktasamavàyalakùaõaþ saübandho netreõa /
tathà gandhaliïgasya rasànumànasya råpamapi viùayaþ syàt, råpeõàpi raseneva tasya vyàptatvàt /
tasmàt j¤ànàtmakatvameva nãlàderviùayalakùaõamiti siddhaü tàdàtmyam //*//

sahopalambhaniyamo 'pi j¤ànàrthayoraniyamavyàptaü bhedaü vyàpakaviruddhopalabdhyà pratiùedhanna bhedamupasthàpayati, bhinnànàü ghañapañàdãnàmaniyatasahopalambhatvàt /
na càsiddhau vedyopalambhasamaye vitterupalambha iti vàcyam /
uttarakàlaü sahaiva j¤ànena viùayasmaraõadar÷anàt- j¤àto ghaña iti /
nacànubhåtasya smaraõaü saübhavati, tasmàdutpattivelàyàmeva j¤ànasya


prakà÷anamaïgãkartavyam /
na ca niràkàrasyopalabdhirastãti siddhaü j¤ànàtmakatvaü nãlàdeþ /
ava÷yaü ca svapnàdibodhe bandhyàsuto yàti, aïgulyagre hastiyåtha÷atamityàdau càtyantàsaübhavàdbàhyasya j¤ànàtmakatvamevàkàraõàmabhyupagantavyam /
tathànyatràpyastu, tasmànna bàhyamastãti pràpte /


yogàcàramatakhaõóanam /


abhidhãyate nãlàdivitteràtmàü÷agràhitvaü kena gçhyate /
nàtmanà nànyasaüvittyà sàpi hyàtmàvasàyinã //
aj¤ànasthiracitratvabàhyatvàderanàtmanaþ //
asato và sato vàpi kathaü vij¤ànavedyatà //
vij¤ànavàdã hi sarvameva vij¤ànamàtmanameva gçhõàti nànyat, atmanaiva ca gçhyate nànyena, tasyàpyanyasya svàtmaparyavasàyitvàditi vadati /
yathoktam- nànyo 'nubhàvyo buddhyàsti tasyà nànubhavo 'paraþ //
gràhyagràhakavaidhuryàtsvayaü saiva prakà÷ate iti tamevaüvàdinaü pratyucyate- nãlaj¤ànasyàtmàvasàyitvaü nãlasya ca vij¤ànakàraõatvaü kena j¤ànena gçhyate /
na tàvadàtmanaiva - nahi nãlamidamityatra svàtmaparyavasàyitvaü nãlàkàrasya ca j¤ànàtmakatvaü prakà÷ate nãmamàtraprakà÷anàt /
saüvedyatvagràhyalakùaõayogasahopalambhaniyamàdiliïganimittakena tvanumànenaiva tadavagantavyaü- tadapi tvanumànamàtmàü÷agràhi cet, na j¤ànàntarasya svàtmaparyavasàyitàü grahãtumalam //*//

athànumànaü na svàtmàü÷agràhi, tato nãlàdivij¤ànaiþ kimaparàddhaü, yena tànãdaïkàràspadãbhåtabàhyanãlàdiprakà÷akatvenàvabhàsamànànyapi svàtmanyevàvarudhyante /
na hi tadaitadvaktuü ÷akyam- nànàtmanaþ saüvedanaü gràhyalakùaõaü sahopalambhaniyamo và saübhavatãti /
teùàü sarveùàmevàtasminnaiva bhavadãye 'numàne vyabhicàràt /
tatkhalvàtmànamatikramya nãlàdivitternãlàdyàtmabhåtasvàtmàü÷àvasàyitàü gçhõàtãtyabhyupagantavyam /
tasyàpi


svàtmaparyavasàyitve nãlabuddhestadva÷ena svàtmàü÷agràhità na siddhyet /
àhaca- caitràdipratyayànàü ca niràlambanatà yadi /
dharmabhåtà na gçhyeta sàdhanotthitayà dhiyà //
tato viùayanànàtvàtpratiyogyaniràkçtà /
råpàtsàlambanapràptiþ satã kena nicàryate iti //*//

ki¤càj¤ànamityasya j¤ànasya j¤ànàbhàvo gràhyaþ, na ca j¤ànàbhàvasya j¤ànàtmatà saübhavati, atyantaviparãtatvàt /
tathà- tadevegadamiti j¤àne pårvàparakàlàvasthàyitvaü prakà÷ate, naca kùaõikasya j¤ànasya sthàyitvamàtmà saübhavati /
tathà- citrabuddhau nànàkàraõàmavabhàsaþ /
nacaikasya j¤ànasya nànàkàratà saübhavati //*//

nanvarthasyàpi sthàyitvamekasya ca nànàkàraõatvaü na saübhavatyeva, saübhavatu và mà và, j¤ànàtmatà tàvanna saübhavati /
tadasaübhave càrthàkàrau và sthàyitvacitratve syàtàm, atyantàsadråpe và, dvaidhàpi j¤ànànàtmakayorj¤ànena grahaõàtsiddhaü naþ samãhitam //*//

tathà bàhyaü nàstãti niùedhayatàva÷yaü buddhàvàropayitavyam, j¤ànàtiriktaü ca bàhyam /
na ca j¤ànàkàratà tasya saübhavati, tasmàdevamàdisiddhyarthamava÷yaü vij¤ànànàmanàtmagràhitvaü balàdabhyupagantavyam, bhavadãyànumànàrthaü ca /
tadevaü saüvidbalasiddhasya bàhyasya saübhave vedyatvàdibhirnàpahnavaþ saübhavati, bàhyasyaiva hi tadà saüvedyatvaü dar÷anabalàdabhyupagamyate /
pratyutàtmana eva saüvedyatvaü na saübhavati- nãlàdivittãnàmidaü nãlamidaü pãtamityanàtmàvabhàsitvàt àtmàvabhàsitvàbhàvàt //*//

ahaüpratyayastarhi j¤ànàvalambano bhavatu /
so 'pi  kartravalambano na j¤ànàvalambana ityàtmavàde vakùyàmaþ /
tathà gràhyalakùaõamapi bàhyasyaiva ki¤cideùñavyam /
anyathà nãlàdivittãnàü svàü÷aparyavasàyitvasàdhanàrthasya tadãyànumànasya nãlàdivittigataü svàü÷aviùayatvaü gràhyaü na syàt, sthàyitvàdaya÷ca tadbuddhãnàm //

j¤ànànumeyatvasthàpanam /


tallakùaõaü cetareùàmuktadoùatvàt j¤ànajanyaphalabhàgitvamevà÷riyatavyam /
j¤ànakriyà hi sakarmikà karmabhåter'the phalaü janayati pàkàdivat, tacca phalamindriyakaj¤ànajanyamàparokùyam, liïgàdij¤ànajanyaü tu pàrokùyamityucyate /
asti hi viùayàviùayavibhàgaþ viùayeùvapi parokùàparokùavibhàgaþ sàrvajanãnaþ /
na ca phalamantareõàyaü vibhàgaþ saübhavatãti tadà÷rãyate /
tadeva ca phalaü kàryabhåtaü kàraõabhåtaü vij¤ànamupakalpayatãti siddhyatyapratyakùamapi j¤ànam //*//

athavà j¤ànakriyàdvàrako yaþ kartçbhåtasyàtmanaþ karmamabhåtasya càrthasya parasparaü saübandho vyàptçvyàpyatvalakùaõaþ sa mànasapratyakùàvagato vij¤ànaü klapayati, nahyàgantukakàraõamantareõàtmanor'thaü prati vyàptçtvatvamutpattumarhati /
tacca kàraõaü loke j¤àna÷abdenàbhidhãyate /
ye 'pi svaprakà÷aü saüvidamàtiùñhante tairapyayaü saübandho mànasapratyakùagamyo 'va÷yamabhyupagamanãyaþ /
anyathà j¤àto mayà ghañaþ iti j¤ànaj¤eyasaübandho và na vyavahartuü ÷akyate /
yanmàtraü hi prakà÷itaü tanmàtrameva vyavahartuü ÷akyate nànyat //*//

ihaca saüvinmàtraü svayaüprakà÷itaü, artho 'pi tadva÷àt, j¤ànasaübandhastu kena prakà÷itaþ /
so 'pi tayaiva saüvidà prakà÷ata iti cet /
na /
tadutpattyavasthàyàü saübandhasyàniùpannatvàt /
prakà÷akatvameva hi saüvidà viùayeõa saübandho nànyaþ, tena jàtàyàü saüvidi viùaye ca prakà÷ite


niùpadyamànaþ saübandho na tayà saüvidà ÷akyate viùayãkartum, viramyavyàpàràsaübhavàt /
nahi prathamamarthaü prakà÷ya punaþsaübandhaü prakà÷ayitumarhati kùaõikatvàt //*//

atha saübandho 'pi svayaüprakà÷ata iti manyethàþ, nàtra pramàõamasti /
tasmànmànasapratyakùagamyor'thena sahàtmanaþ saübandho j¤ànaü kalpayatãti


ramaõãyam /
asti hi ko 'pi saübandhor'thena sahàtmano mànasapratyakùagamyaþ sarvajanãnaþ sa j¤ànasya kalpakaþ /
arthagato và j¤ànajanyo 'ti÷ayaþ kalpayati j¤ànam, ava÷yamaïgãkaraõãya÷càyamati÷ayastritayapratibhàsavàdibhirapi /
tritayaü pratibhàsata iti vadatà j¤ànaj¤eyaj¤àtçùu triùvapyanugataü prakà÷anapadavàcyamava÷yamaïgãkartavyam /
tatra j¤ànatvaü tàvannànugatam- taddhi j¤àne eva na j¤àtçj¤eyayoþ /
j¤eyatvamapi j¤eya eva na j¤àtçj¤ànayoþ /
j¤àtçtvaü j¤ànaj¤eyayoþ //*//

vyavahàraviùayatvaü prakà÷amànatvamitacet, na, saüvidi vyavahàràbhàvàdvinaùñatvàt /
÷abdaprayogo vyavahàra iti cet, na, uktadoùatvàt /
tadava÷yaü prakà÷anabhàsanàdiparyàyo dharmavi÷eùastriùvapyanuvçtto gotvamiva govyaktiùvasti /
saca dharmo j¤àtari j¤eye ca j¤ànava÷àjj¤àyate, j¤ànasya tu svàbhàviko 'gnerivauùõyaumiti svaprakà÷aü j¤ànam /
itarau paraprakà÷yàvityà÷rayaõãyam /
tannimittaü ca viùayasya viùayatvam /
vyavahàràdãnàü hi viùayalakùaõatvaü pràgeva dåùitam /
ekade÷inàü tu- vyavahàranibandhanaviùayatàïgãkaraõe rajatavitteþ ÷aktikà viùayaþ syàt, nacaivamicchanti /
tadevavivàdasiddher'thagate 'ti÷aye tenaiva j¤ànasyànumànaü pårvoktena và mànasapratyakùagamyena saübandhena saübhavati /
atikràntadivasagatada÷atvàdisaükhyàvaccàsatorbhåtabhaviùyatoravidyamànatve 'pi dharmiõaþ prakà÷anadharmo jàyata iti pramàõabalàdabyupagamyate /
ato na pratyakùatvaü saüvido 'bhyupagantavyam /


punarvij¤ànavàdakhaõóanam /


na ca pratãtibalàdapi pratyakùatvam- arthàå(?)asasamaye saüvidaþ pratibhàsa eva nàsti, nataràmàparokùyam /
evaü ca sahopalambhasyaivàbhàvàttanniyamo ya uktaþ sa dåràpàsta iti pratyuktametat- sahopalambhaniyamàdabhedo nãlataddhitayoþ iti /
yattu pa÷càtsmaraõasya dar÷anajj¤ànamapi pràganubhåtamiti /
tadapyasiddham /
artha eva hi tadà smaryate, tattatsmaraõàcca tadaivàrthavyàptiràtmano manasàvagamyate, taddha÷àcca tadàrthe tàvajj¤ànaü kalpayati /
tasya j¤ànasyendriyàdikàraõàbhàvàtsmçtitvaü ni÷citya smçtikàraõabhåtaü pårvaj¤ànaü tadaiva kalpayatãti nàsya smaraõam //*//

ita÷ca na nãlàderj¤ànàtmakatvam, anumànàdiùu viùayàkàràõàü parokùatvàt, j¤ànasya ca sarvatra pratyakùatvàbyupagamàt, nahi parokùàparokùayorekatvaü saübhavati /
evamatyantàsadråpatvenàbhimatasya sthàyitvàdeþ sadråpaj¤ànàtmakatvamatyantàüsaübhàvyam /
tathà bhåtànumàneùu bhåtatvamavabhàsate /
na ca vartamànasya j¤ànasya bhåtatvamàtmà   saübhavati //*//

bhinnatve 'pi gràhakàdgràhyasya j¤ànamevàtãtamuttarasya gràhyaü nàrtha iti cet, na, pramàõàbhàvàt /
atra càtãtaü tredhà vikalpya atãtaü yacca vij¤ànamityàdinà dåùaõamityuktam /
uttaramapi tredhaiva vikalpya dvyàkàraklapanàyàü ca ityàdinà dåùaõamityuktamiti vivecanãyam /
tasmàdidamapi vaibhàùikamatamayuktameva /
tasmàd bàhyàrthàkàra eva nãlàdirna j¤ànàkàraþ //*//

kathaü tarhi svapne, tatràpi bàhyameva de÷akàlàntaragatamadçùñodbodhitasaüskàrava÷àtsmaryamàõaü nidrà- dåùitamanaskatayà bhràntyà saünihitade÷akàlamiva manyate /
vispaùñaü caitadanantaradivasànubhåtasya svapne vartamànavabhàsadar÷anàt, anyatràpi svapne tathàïgãkartuü yuktam /
÷ira÷chedo 'pyanyatràvagataþ svasaübandhitayà doùava÷àdavagamyate /
sarvatra saüsargamàtramasadevàvabhàsate /
saüsargiõastu santa eva /
seyaü viparãtakhyàtirucyate mãmàüsakaiþ /
asatkhyàtivàdinasyaiva ÷uktikà÷akalasyànàtmabhåtaivàtmatayàvagamyate /
tathà vandhyàsutàdiùvapi vidyamàna eva suta÷abdàrtho vandhyànvitatayà tatpadasaünidhidoùàdavagamyate //


svãyaviparãtakhyàtimatopanyàsaþ /


yattu kai÷cidevamàdiùu tadàkàràvabhàsamapahnutya bhràntirityuktaü, tatsaüvidvirodhàdevopekùaõãyam /
ko hi nàmàïgulinipãóitadçùñi÷candradvitvaü na prakà÷ata iti bråyàt /
ki¤caikaü evàyaü candro na dvàvivekaü candrasya vispaùñamanusaüdadhànasya cakùuùà dvitvabhramo jàyamànaþ kathaü vivekàgrahaõanimittaþ syàt /
evamavagatadikkasya digbhramo nàgrahanimittaþ saübhavati //*//

kathaü punardvitvasyàvagamaþ, na smaraõam /
taddhetvabhàvàt, na grahaõam, apràptasya cakùuùà grahaõasaübhavàt /
ucyate- de÷advayaü netreõa pràptaü candra÷ca, tayo÷ca saüsargo doùava÷àdavagamyate, de÷advaye candraüpratãtyade÷agataü dvitvaü doùava÷àccandre 'dhyavasyati /
tathà pittavartipãtatvaü ÷aïkhasvaråpaü ca cakùuùà gçhõandoùava÷àtsaübandhaü budhyata ityavagantavyam //*//

ki¤ca yadi samyagrajatabodhe tàdàtmyavabhàsate na ÷uktirajatavedane tato 'vabhàsyabhedàdavabhàsasya vailakùaõyaü pràgeva bàdhakàdanusaüdhàtuü ÷aknuyàt /
vailakùaõyavagamàcca na pravarteta /
ki¤ca yadi rajatàrthã ÷ukterupàdànaü kàryatayàvagacchet,


tato 'kàryasya kàryatayà bhànàgadviparãtakhyàtyàpattiþ /
atha nàvagacchet, na pravarteta- tatkàryàvagamàdhãnatvàtpravçtteþ //*//

atha kàryatvànavagame 'pi tatkàryàvagatisàdç÷yàtpravçttiþ, tatastatkàryàvagatisàdç÷yamapyastãti nivçttirapi syàt sàdç÷yayoravi÷eùàt /
nacàsati kàraõe kàraõasadç÷aü tatkàryaü sàdhayitumarhati- màsãùadhacchuktikàrajatakàryamàbharaõam //*//

nanu vrãhikàryamapårvaü nãvàraþ sàdhayanti /
naivam /
vrãhyaü÷à eva tatra kàryaü kurvanti, teca vikalàþ santo 'pya÷aktyavasthàyàü tatsàdhanatvena yathà÷aktiprayogavidhànàdavagatà iti nàkàraõàttatsadç÷àtkàryotpattiþ //*//

atha tvakàryànavagatireva pravçtteþ kàraõaü, tato bàhyà api vedàrthe pravarteran akàryatvànavagamàt /
atha tvakàryameva te 'vagaccheyuþ, tataþ kàryasyàkàryatayàvagamàdviparãtakhyàtirityàstàü tàvat /
tasmàtsvapnàdiùvapi bàhyasyaivànyathàbhåtasyaivànyathàvabhàsàtsiddhaü sarvatra bàhyàlambanatvam /

yogàcàramatakhaõóanam / 59 /


atha svapnapratyayatvàtstambhàdivij¤ànamanyathàbhåtamityanumãyate, tadasat, tathàsati pratyayatvàvi÷eùàttvadãyamapyanumànaü mithyà syàt /
mithyàtvagràhiõo 'numànasyàmithyàtve và tatraiva hetorvyabhicàraþ /
tasmàtsåktaü yasya ca duùñaü karaõaü yatra ca mithyeti pratyayaþ sa evàsamãcãnaþ pratyayo nànyaþ ÷àbhà iti /
tasmàdavyabhicàràtpratyakùaü na parãkùitavyam /
iti ÷ånyavàdaþ //


anumànaparicchedaþ /


pratyakùasya satsaüprayogajanyatvalakùaõena lokasiddhenàvyabhicàramuktvà, idànãmanumànàderavyabhicàràrthe lokasiddhameva lakùaõamàha- anumànaü j¤àtasaübandhasyaikade÷adar÷anãdekade÷àntare 'saünikçùñerthe buddhiþ ÷à bhà /
yasya yàdç÷asya yena yàdç÷ena saha sàkùàdvà praõàóyà và yàdç÷aþ saübandhaþ saüyogaþ samavàya ekàrthasamavàyaþ kàryakàraõatvamanyo và dçùñàntadharmiùu niyato j¤àtastaü tàdç÷aü sàdhyadharmiùu dçùñavatastasmiüstàdç÷e tàdç÷asaübandhasaübana adhini prabalena pramàõena tàdråpyatadviparyayàbhyàmaparicchinne yà buddhiþ sànumànam /
yathà dhåmasyànuparatordhvagamanasyàgnisàhityaü mahànasàdiùu niyatamupalabdhavataþ parvate taddar÷anàdagnij¤ànam //*//




anumàne pràbhàkaramatam /


nanu niyamàvadhàraõàdhãnatve kathaü tàdråpyeõàparicchinne pravçttiþ, ãdç÷o hi niyamaþ- yatra yatra dhàmastatratatràgniþ, yadyadrasavattattadråpavaditi /
eva¤cedyàvaddhåmamagnisadbhàvo 'vagata eveti nàparicchinnaviùayatvamanumànasya saübhavatãti /
ata eva codyàdbibhyataþ kecidasaünikçùñagrahaõaü smaraõàbhimànaniràsàrthaü vyàcakùate gçhãtagràhitvamevànumànasya svãkurvàõaþ /
tathàpi nàpràmàõyam /
nahyagrahãtagrahaõaü pramàõalakùaõam /
anubhåtirhi tallakùaõam /
anumànaü ca gçhãtagràhitve 'pi pratyutpannaliïgakàraõajanyatvena saüskàramàtrajanyatvàbhàvàdanubhåtireveti yuktamasya pràmàõyam //*//

atha smçtipramoùaþ kasmànnà÷rãyate, pratyutpannakàraõasadbhàvàt, saüskàratiriktakàraõasadbhàvena hi idaü rajatam, ityatrànubhavaråpasyàpi rajataj¤ànasya balàtsmçtitvamà÷ritya pramoùo 'ïgãkçtaþ /
atratu liïgasyànubhavakàraõasya sadbhàlàdayuktaü pratãtisiddhasyànubhavaråpasyàpahnavena smçtipramoùàïgãkaraõamiti /
so 'yameùàmakàraõakastràsaþ /
tathàhi- yadi yàvadvyàpyavyàpakasadbhàvo 'vagataþ syàttato gçhãtagràhitvamà÷aïkyetàpi, natvevamasti, mahànasàdiùveva hi dçùñàntadharmiùu pràganumànàddhåmasyàgnisàhityamavagataü na sarvatra, pramàõasaübhavàt /
yathàcàsaübhavastathà nyàyaratnamàlàyàmeva prapa¤citam //*//

dçùñàntadharmiùveva bahu÷o 'gnisàhityamupalabdhavato 'nagnau ca kvacidapi prayatnenànviùyamàõe dhåmadçùñavataþ sàdhyadharmiùvagnimattàj¤ànamutpadyate /
àha ca- sàhitye mitade÷atvàtprasiddhe vahnidhåmayoþ //
vyatirekasya càdçùñergamakatvaü prakalpyate iti /
mamatvadçùñimàtreõa gamakaþ sahàcàriõaþ ithi ca /
tata÷cànumitsatà na sarveùàü dhåmavatàmagnimattàvagantavyà /
nàpi sarvatrànagnau dhåmasyàbhàvaþ /
bhåyo 'gnisàhityaü vyabhicàràdar÷anamityetàvadevànumànàrthibhirabhyarthanãyaü nàdhikaü ki¤cit /
yattvidaü yatra yatra dhåmastatratatràgniriti j¤ànaü tadanumànameveti tatraivoktam //


gçhãtagràhitvakhaõóanam /


nanvevamapyanenaiva sàmànyànumànena sarvadhåmavatàmagnimattàvagateti yatpunaþ parvatàdide÷avi÷eùeùu dhåmadar÷anàdagnyanumànaü tasya gçhãtagràhitvaü tadavasthameva syàt /
maivam /
sàmànyavi÷eùabhedàt /
sàmànyena hi dhåmavatàmagnimattàvagatà, parvatàdestu de÷avi÷eùasya svaråpamapi pràgamavagataü, nataràmagnimattvam /
yastvavagatameveti manyate, tena parvatasvaråpameva tàvadapràptaü parvatasamãpasthaiþ kena pramàõenàvagatamiti vaktavyam, napratyakùeõa, nànyena pramàõena /


nacànavagataparvatastasyàgnimattàmavadhàrayitumalam /
yadi cedànãntanaü parvatasyàgnimattvaü pràgevàvagataü syàt tato 'gnyarthã vinaiva dhåmadar÷anenàgnaye parvatamàrohet /
nahyagnyarthino 'vagategnau dhåmadar÷anenàrthaþ ka÷cit //*//

ki¤ca dhånopalakùitasya parvatàdide÷avi÷eùasyàgnisaübandho 'vagata iti vadatà dhåmasaübandho 'pyavagata iti vaktavyam /
nahyaj¤àtasaübandhamupalakùyamupalakùayituü kùaõam //*//

atha de÷amàtrasya dhåmenopalakùaõaü na de÷avi÷eùasya, tato 'gnimattvamapi tanmàtrasyàvagataü na de÷avi÷eùasya, ato liïgaliïginoravi÷eùàt liïgasyaiva de÷akàlàtireko na liïginaþ iti pralàpamàtram /
api ca yatràgnãndhanasaüyogastatra dhåma ityanena dhåmo 'pyavagata eveti na ki¤cidapyavagantavyamava÷iùyate dhåmaj¤ànenetyalaü bàlajalpitena //*//

yadi càvagatamevànumànenàvagamyate tataþ smaraõameva pramuùitatadbhàvamanumànaj¤ànaü syàt /
naca pratyutpannakàraõajatvàdasmçtitvam, saüskàra÷codbodhitaþ smçtiü janayatãtyavivàdam, smçte÷ca pramoùaþ ÷uktikàrajatàdivedaneùu këpta eva /
tadevaü këptenaiva


màrgeõa dhåmàdagnij¤ànotpattau konàmàkëptam liïgasya liïgaj¤ànahetutvaü kalpayet /
klapanàyàü và ÷uktàvapi rajatavedanasyànubhavaråpatvàttadupapattaye doùasyaivànubhavahetutvaü kalpanãyam /
nanvagnivi÷eùasyàgçhãtasaübandhasyaimananumeyatvàtsàmànyamevànumeyaü tacca pràgavagatameveti kathamagçhãtagràhitvam /
yathàhuþ- vi÷eùe 'nugamàbhàvaþ sàmànye siddhasàdhyatà /
anumàbhaïgapaïke 'sminnimagnà vàdidantinaþ iti /
naiùa doùaþ /
avagatasyàpi sàmànyasya de÷àntarakàlàntarasaübandhasyàgçhãtasyagrahaõàdupapannaü prameyatvam //*//

ida¤càparamekade÷inà vaktavyaü- kena pramàõena dhåmadar÷anasyàgnij¤ànahetutvamavagamyata iti /
tadànantaryàditicet /
na /
tasya saüskàradvàreõàpyupapatteþ /
anubhavaråpatvamanupapannamiticet /
na /
smaraõasyàpi tatparàmar÷apramoùeõànubhavàbhimànopapatteþ /
vastuto 'nubhavatvaü tvasiddhameva pramàõàbhàvàt /
nahyagnij¤ànasyànubhavatve pratyakùamanyadvà pramàõamasti /
asti tu smçtipramoùatve //*//

atha smçtipramoùasyàpyabàdhadar÷anàt /
maõiprabhàdar÷ino maõibuddhistàvadatsmçtipramoùa eva, anyathà viparãtakhyàtiprasaïgàt /
atha ca pravçttasya maõilàbhànna bàdhakamasti, tasmàtsmçtirevànumànamityapramàõyàpattiþ //*//

kathaü ca gçhãtagràhitvamanumàsya, atyantàparidçùñe de÷e kàle càgniranumãyate sa kena pramàõena pràgavagataþ /
na pratyakùeõa /
tasya vidyamànopalambhanatvàt /
nacànyena kenacit /
ki¤càgnidhåmayormithaþ saübandho de÷akàlànavacchinnaþ pratyakùeõàvagata ityetàvadeva bhavànbravãti, nacaitàvatà de÷àntarakàlàntarasaübandho 'gneravagato bhavati, tasmàdagçhãtagràhyevànumànam //*//

kimatràgçhãtam, agnisàmànyaü tàvadgçhãtameva, parvato 'pi pratyakùeõàvagataþ, agnivi÷iùñastu parvato na kenàpyavagata iti so 'numeyo bhaviùyati /
tatra ca pràptàpràptavivekena saübandhamàtraü prameyamava÷iùyate /
yathà dadhnà juhotãti vi÷iùñaviùayo 'pi vidhirvi÷eùaõaparo bhavati tathehàpi, vi÷iùñaviùayamevànumànam, vi÷eùaõavi÷eùyayostu pràptatvàt yajuryuktaü rathamadhvaryave dadàtãtivatsaübandhaviùayaü bhavatãti /


anumànàvayavaniråpaõam /


yastu pratipannamarthaü paramanumànena pratipàdayiùati tena sàdhanaü prayoktavyam /
yena vàkyena yasyànumànabuddhirutpadyate /
- tacca keciddvayamanye vayaü trayam /
udàharaõaparyantaü yadvodàharaõàdikam //*//

akùapàdãyastàvat- pratij¤àhetådàharaõopanayananigamanaiþ pa¤càvayavaü sàdhanaü manyante /
anityaþ ÷abda iti pratij¤à, kçtakatvàditi hetuþ yatkçtakaü tadanityaü dçùñaü yathà ghañàdãtyujàharaõam, kçtaka÷ca ÷abda ityupanayaþ, tasmàdanitya iti nigamanam //*//

ayaü tvativistaro gatàrthakha iti manvànaþ saugatà dvyàyavamudàharaõopanayàtmakaü manyante /
smaryamàõaniyamaü hi liïgaü sàdhyadharmiõyanusaüdhànasya svayameva liïgabuddhirutpadyate /
tena yatkçtakaü tadanityamiti kçtakatvasyànityatvena vyàptiniyamaü smàrayitvà kçtaka÷ca ÷abda ityupanayamàtre kçte ÷abdasyànityatvamavagamyata eveti kçtamavayavàntaraiþ //*//

evaü tvatyantasàkàïkùameva vàkyaü kle÷agamyàrthaü bhavatãti tryavayavameva yuktam- anityaþ ÷abdaþ kçtakatvàt yatkçtakaü tadanityaü yathà ghañàdãtyevamudàharaõàntaü sàdhanaü sarvatra vàrtikakàraþ prayuïkte /
athavà yatkçtakaü tadanityaü yathà ghañàdi, kçtaka÷ca ÷abdastasmàdinityaþ- ityudàharaõaprabhçti prayoktavyam /
evamapyanyånàdhikameva sàdhanam /
tathà ca yatkarma tatphalavat homo 'pi karma tenàpi tatphalavatà bhavitavyamityeva sarvatra


bhàùyakàraþ prayuïkte /
pratij¤àdoùàþ pratyakùavirodhàdayo 'prasiddhavi÷eùaõatvàdaya÷ca vàrtike prapa¤citàþ /


hetvàbhàsaniråpaõam /


asiddhiþ, anaikàntikatvaü, bàdhakatvaü, ceti trayo hetudoùàþ pa¤cadhà- buddho dharmàdharmavedã sarvaj¤atvàditi svaråpàsiddhiþ, nahi sarvaj¤atvasvaråpaü kvacidasti? /
vahniradàhakaþ ÷ãtatvàditi saübandhàsiddhiþ, ÷aityasya


vahnisaübandhàbhàvàt2 //*//

nanvevaü samudravçddhau candrodayasya hetutvaü na syàt, udayasya samudrasaübandhàbhàvàt, ekakàlasaübandhàdubhayoradoùaþ /
yadà tarhi candrasya nabhomadhye sthitiü dçùñvà pa¤cada÷anàóikàtikràntà samudravçddhiranumãyate tadà kathaü, tatràpi paramparàsaübandhàdubhayoradoùaþ /
nahi sàkùàtsaübandha eva sarvatrà÷rãyate, yaddhi yena sàkùàtpraõàóyà và kenàpi saübandhena niyataü tattasya tathaivànumàpakaü bhavatãti dar÷itamevaitat /
tena yàdç÷aþ saübandho hetorvàdinà dar÷itastadasiddhau doùo bhavati nànyathà /
go÷abdaþ sàsnàdimadvacano go÷abdatvàditi vyatirekàsiddhiþ /
nahi dharmivyatirekeõa go÷abdatvaü nàma ki¤cidasti3 /
nityamàkà÷amanavayavadravyàditi vyaptyasiddhiþ mårtatvasyàkà÷e vyaptyabhàvàditi5 //*//

anaikantikatvaü dvividham- savyabhicàraü sapratisàdhanaü ca /
nityaþ ÷abdo mårtatvàditi karmàdiùvanityeùvapyamårtatvasya saübhavàdvyabhicàryamårtatvam /
apratyakùo vàyurdravyatve satyaråpatvàt pratyakùo vàyurmahattve sati spar÷avattvàditi saüpratisàdhanatvàdubhayamapyanirõàyakaü saüdhayahetuþ, agçhyamàõabalàbalatvàdubhayoþ //*//

ka÷cittvàha- na viruddhàrthaü hetudvayaü tulyabalamekatra saübhavati, tadbhàve vastuni nityaüsa÷ayàpatteþ /
dravyatve satyaråpatvasyàparokùàvabhàsãvirodhàdapratyakùatvamanumàpayitumasàmathryàddaurbalyam /
spàr÷anànumànaü tvaviruddhaü balavaditi na dvayostulyabalavattvaü, ato nàsti sapratisàdhano heturiti /
sa vaktavyaþ- savyabhàcàro 'pi tarhi na saü÷ayahetuþ syànnityasaü÷ayàpattiprasaïgàdeva //*//

satyapi tasya saü÷ayahetutve pramàõàntareõa nirõayasaübhavànna nityasaü÷ayàpattiriti cet, tarhãhàpi pramàõàntareõa nirõayasaübhavàdadoùaþ /
tathàsati yatpramàõàntaraviruddhaü tasya durbalatvàditarasya balãyastvàdatulyabalatvamitacet, kena coktamubhayaü tulyabalamiti, kintvagçhyamàõabalàbalatvamàtram //*//

tathàhi-  yaþ sthàõutvaü puruùatvaü và nàvadhàrayati tasyordhvatvaü saü÷ayaheturbhavati, nirõãte tvanyatarasminråpe saü÷ayo nivartate /
tathà yo vàyoraparokùàvabhàsaü nàvadhàritavàn tasya pçthivyàdiùu pratyakùatvavyàptaü spar÷avattvaü vyomàdiùu càpratyakùatvavyàptamarupatvaü vàyàvupalabhamànasya bhavatyeva saü÷ayaþ /
satu pramàõàntareõa nirõaye sati nivartata ityàstàü tàvat /
tasmàtsapratisàdhanamapi savyabhicàravatsaü÷ayahetuþ /
tathà ca bhàùyakàraþ yatkarma tatphalavat homo 'pi karma tenàpi phalavatà bhavitavyamityasya- uparate karmaõi dravyàõàü tatsaüyogànàü ca dravyàntaraü phalaü dçùñamiti dravyamapi phalavatsyàt iti pratisàdhanaü bruvansapratisàdhanatvamapi dåùaõamiti dar÷ayati, tasmàtso 'pi saü÷ayahetuþ //*//

asàdharaõaü tu gandhavatvaü pçthivyàü dçùñaü na kvacidapi buddhimàdadhàtãti na saü÷ayahetuþ /
sàdhàraõaü hi dvayoþ sàdhyatadabhàvayordçùñatvàdubhayatràpyanavasthayà buddhimàdadhatsaü÷ayaheturiti yuktam /
tathà viruddhàrthavyàptamapi hetudvayamekatra dç÷yamànaü svavyàpakamekasmindharmiõyupasaüharadekasya viruddhobhayaråpadharmatvàsaübhavàtsaü÷ayaü janayati /
nacaivaü bhàvo 'sàdhàraõasya saübhavatãti nàyaü saü÷ayahetuþ //*//

tathà bàdhako nàma hetvàbhàso yo viruddha iti tàrkikairabhidhãyate /
saca ùaóvidhi iti kecit, dharmadharmyubhayeùàü svaråpasya vi÷eùasya ca bàdhàt /


catudhati kecit /
ubhayabàdhasya dharmadharmibàdhàntargatatvàt /
ekadhetyapare- sarvadhà samãhitadharmaviparyayasàdhanatvàt, idameva ca yuktam, avàntarabhedasyànupayogàt /
yadyava÷yamavàntarabhedo vaktavyastarhi dvaividhyameva vaktavyam- dharmasvaråpabàdhanaü ceti /
nahi dharmitadvi÷eùabàdhakatvaü nàma hetordåùaõaü saübhavatãti svayameva vàrtikakàreõa- dharmisvaråpabàdhena viruddho yo 'bhidhãyata ityàdinà dar÷itam //*//

tathà hi dravyàtiriktaþ samàvàya iha pratyayahetutvàtsaüyogavaditi atreha pratyayahetutvasamavàyatvena bhedena ca vyàptaü saüyoge dçùñam, samavàyasyàsamavàyatvaü bhedaü càpàdayat samavàyadharmisvaråpaü tadvi÷eùaõaü caikatvaü bàdhata ityudàhçtam /
tadayuktam /
iha pratyayahetutvaü hi samavàye dharmiõi dçùñaü na và, yadyadçùñaü tato 'siddhatvànna kasyacidapi sàdhakaü bàdhakaü và bhavati, yadi dçùñaü tatkathaü tatraiva dç÷yamànaü tasyaiva bàdhanaü kuryàt, virodhe hi sati  bàdheta, nacataddharmatayà dç÷yamànasya katha¤cidapi tena virodhaþ saübhavati //


samavàyatvabàdhe pra÷naþ /


nanu samavàyatvaü bàdhata ityuktam /
yadi samavàyatvaü nàma samavàyadharmiõo 'tiriktaü tadbàdhe 'pi na dharmisvaråpaü bàdhitaü syàt /
atha dharmyeva tanna tasya bàdhakaü saübhavatãtyuktam /
tasmànna dharmisvaråpabàdhanaü nàma hetudoùaþ kvacitsaübhavati bàdho natvetaddåùaõam /
yadi khalviha pratyayahetutvaü samavàyasyaikatvaü virundhyàt tato dravyàtirekaü sàdhayataþ kiü hãyate /
na hi dravyàtirekasàdhanakçtamekatvasàdhanaü, yatastasya dåùaõatvena saübhàvyeta /
tasmàddharmasvaråpasya tadvi÷eùasya ca bàdhanàddvividhameva bàdhakam /
tatra nityaþ ÷abdaþ kçtakatvàditi kçtakatvamanityatvena vyàptatvànnityasvaråpameva bàdhate //*//

yastu- svaråpameva ÷abdànàmabhidheyaü nàrthàntaramityetamarthaü pratipipàdayiùustatsiddhyarthamevaü prayuïkte- agçhãtasaübandhàvastho 'pi ÷abdaþ svàbhidheyamarthaü pratipàdayati vibhaktimattvàt gçhãtasaübandhavaditi, tasya dharmavi÷eùaviparyayasàdhano hetuþ, pa÷càddhi saübandhagrahaõàdasvaråpapratipàdanaü


dçùñamiti tadvadeva pràgasvaråpàrthatvaü tenàva hetunà prasajyeta, svaråpapratipàdane ca bàdhiter'thapratipàdanamapi taddharmasvaråpaü bàdhitameva /
nahi pràk saübandhagrahàdarthàntarapratipattiþ ÷akyate vaktuü pratãtivirodhàdeva //*//

sarvatra yo heturyàdçgvi÷eùavi÷eùñena sàdhyena dçùñàntadharmiùu niyataþ sa tàdçgvi÷eùavi÷iùñasya sàdhyasya dharmiõi pramàõàntaravirodhàtsàdhanàsamabhavena viparãtaü vi÷eùaü niyamabalàtsvayameva bàdhamàno nirvi÷eùasya ca sàdhyasyàsaübhavàtsàdhyameva na sàdhayati /
yathà ÷arãricetanakartçkatvena ghañàdiùu vyàptamutpattimattvaü dehàïkuràdãnàü cetanakartçkatvasàdhanàyocyamànaü ÷arãriõa÷cetanasyànupalabdhivirodhena sàdhayituma÷akyatvàda÷arãrasya tenaiva hetunà ghañàdivannivàraõàdvidhàdvaya÷ånyasya cetanasyàsaübhavàccetanakartçkatvamevàïkuràdãnàü na sàdhayati /
tena dharmavi÷eùavirodho hetoþ sàdhyasiddhimeva niruõaddhãti bhavati dåùaõam /
dharmivi÷eùavirodhastu sàdhyàvirodhitvànna dåùaõaü, pratyuta siddhàntàntaradåùaõatvàtprativàdina eva nigrahasthànatvàddåùaõaü tadbhavati na vàdinaþ //*//

 yastu dçùñàntaparidçùñasàdhyavi÷eùavirodhasaübhave 'pi tadrahitaü sàdhyamàtraü hetuþ sàdhayatyeva, tacca vi÷eùàntaramàkùipya siddhyatãti vadati, tasya- uùõàgniniyatastçõàdivikàro hime dç÷yamànaþ ÷aityapratyakùavirodhàdauùõyasaübhave 'pyanuùõamevàgniü sàdhayet, tasmàddharmivi÷eùaviparyayasàdhanatvaü hetoradåùaõameva /


anumàne dçùñàntaniråpaõam /


udàharaõaü dvividham- sàdharmyodàharaõaü, vaidharmyodàharaõaü ca /
sàdharmyaü- liïgamuddi÷ya liïgena upàdànam- yo yo dhãmavàn mahànasàdiþ sa sarvo 'gnimàn dçùña iti, samyagukte ca sàdharmyena na vaidharmyaü vaktavyaü gatàrthatvàt /
yadà vaktavyamàpatati tadà liïgyabhàvamuddi÷ya liïgàbhàvopàdànam- yatràgnirnàsti tatra dhåmo 'pi nàsti yathà toyàdiùviti /
yata bhàvena bhàvaþ sàdhyate tatraiva vidhiråpaü sàdharmyaü tatpratiùedharåpaü ca vaidharmyam /
yatra tu medhàbhàvàdinà vçùñyàdyabhàvaþ sàdhyate tatra sàdharmyameva pratiùedharåpaü yathà- yadà yatra meghotpattirnàsti tadà tatra vçùñirnàstãti /
vaidharmye tu vidhiråpam- yatra vçùñirasti tatra meghotpattirastãti /
tena yadbhikùuõoktaü- prasajyapratiùedhàtmakameva iti tadanàdaraõãyam //*//

sàdharmyàbhàsà÷ca sàdhyavikalatvàdayaþ, vaidharmyàbhàsà÷ca sàdhyàbhàvavaikalyàdayo vàrtika eva draùyavyà iti //


anumàne pràbhàkarànuvàdaþ //

tattu dvividhamiti dçùñasvalakùaõaviùayamevànumànamiti manvànànniràkartumadçùñasvalakùaõaviùayamapyanumànaü kriyàdiviùayamastãti dar÷ayituü dvaividhyàbhidhànam /
nahi kriyà svalakùaõaü pratyakùeõa kadàcidgçhyate pårvottarade÷asaüyogavibhàgamàtrasya pratyakùeõa grahaõam, yàbhyàmevàgantukàbhyàmàgantukaü kàraõamanumãyate, tacca kriyetyucyate //*//

nanu dravyameva kàraõaü syàt, na /
tasya pràgapi sadbhàvàt /
nanu kùaõàntare 'nyaddravyaü sarvasaüskàràõàü kùaõikatvàt, sàdç÷yàttu pratyabhij¤ànam /
tadyadà samànade÷e pårvapårvamuttarottaramàrabhate tadà tiùñhatãti lakùyate /
yadà tvanantarade÷e pårvapårvamuttarottaramarabhate tadà gacchatãti lakùyate /
dãpagamanavacchàyàgamanavacca sadç÷àparàparakùaõànàmuttarottarade÷apràrabdhànàü gamanàbhàsanimittatvàtkçtaü kriyayà /
ki¤cànutpannasya kùaõasya kriyà÷rayatvàyogàt, utpannasya ca vinà÷agrastatvàtkathaü kriyàrambhakatvam /
yathàhuþ- kùaõikàþ sarvasaüskàrà asthiràõàü kutaþ kriyà iti /
tadidaü ÷abdàdhikaraõe niràkariùyàmaþ /
tataþ sthiratve sati tanmàtreõànupapatteþ kriyànumànaü yuktamiti /
na yuktam /
kàryaü hi kàraõamàtramapekùate tacceha dçùñamevàsti /
prayatnavi÷eùànantaraü hi ÷arãre de÷asaüyogavibhàgàkhyaü phalamutpadyamànamupalabhyate tataþ sa eva nimittam /
tadvadàtma÷arãrasaüyoga÷càsamavàyi÷arãraü ca samavàyãti kimatràdçùñakàraõànumànena //


paramukhena pràbhàkarakhaõóanam /


nanvasamavàyikàraõabhåtasya saüyogasya svà÷raye svà÷rayasamavete và kàryaü nànyatra, tantusaüyogànàmiva svà÷rayeùu tantuùu pañaþ, tantuturãsaüyogasya và pañaturãyasaüyogaþ /
prayatnavadàtmasaüyogastvanevaüvidhe vyomni kathaü saüyogamàrabhate /
ataþ kàraõàntaraü kalpanãyamiticet / na /
tantusaüyogànnodanàkhyàdyugapadeva pañasya bahutantuvyàpitatvàt, saüyogànàü ca dvayordvayoreva vçtteþ /
ki¤ca ÷arajyàsaüyogànnodanàkhyàdyugapadeva ÷are ÷aràvayaveùu ca sarveùvantarbahirvirtiùu bahånikarmàõyutpadyate, tatra yeùàmavayavànàü jyosaüyogo nàsti teùvà÷rayeùu svà÷rayàsamaveteùu ca jyàsaüyogaþ karmàrabhata iti vyabhicàraþ /
nahi te saüyogà÷rayãbhåte ÷are samavetàþ ÷arasyaiva teùu samavàyàt //*//

kiü ca prayatnavagàtmasaüyogànantaraü yugapadeva haste prayatnavadàtmasaüyukte tatsaüyuktecàïgade 'aïgulãyake ca tallagne maõau ca karmotpadyate, athaivamàdiùu na codanàt na prayatnavadàtmasaüyogàcca tadanantare /
tathàtmasaüyogàddhaste, tatsaüyogàdaïgade, tatsaüyogànmaõàvapãti /
evaü tarhyatràpi ÷akyate vaktum /


prayatnavadàtmasaüyukta÷arãràkà÷asaüyogàccharãràkà÷ade÷avibhàgastatsaüyogàcca tadanantarade÷asaüyoga iti dçùñenaiva saüyogena saüyogavibhàgasiddherna karmakalpanàvakalpate //*//

ki¤ca na saüyogasyaivàyaü dharmaþ, sarvàõyevàsamavàyikàraõàni svà÷raye svà÷rayamavete và kàryamàrabhate nànyatra /
tata÷ca karmàpyasamavàyikàraõatvenànumãyamànaü viyati vihaïgame cobhayatrànumãyeta /
na hi vihagakarmaõà viyati kàryaü saübhavati, tata÷ca viyatyapi calatãti buddhiþ syàt, ato nànumeyaü karma /
kimidànãü nàstyeva kriyàtatvam /
asti pratyakùàvagamàt //*//

nanu saüyogavibhàgàgiriktaü na ki¤cidatra /
dç÷yate hi sarpati sarpe bhåmeþ sarpasya ca dvayormithaþ saüyogavibhàgàvi÷eùe 'pi sarpameva calatãti buddhiràlambatela na bhåmim /
ato 'syà buddheràlambanamasti sarpe calanaü nàma  tatvam /
tadbhàvàbhàvàbhyàü sarpabhåmyo÷calatãti buddherbhàvàvityaïgãkàryam /
naceyamànumànikã saübhavatãtyuktam, tasmànnaivamabhipràyamidaü bhàùyaü, kintu vi÷eùaviùayaü sàmànyaviùayaü siddhasàdhyatà iti, te 'nena niràkriyante /
ubhayorapi vi÷eùatvopapatteþ /
yatra vi÷eùasyaivànugamastatra vi÷eùaviùayatvaü, sàmànyànugametu sàmànyaviùayatvam /
na ca siddhasàdhyatvaü de÷àntarakàlàntarasebandhasyàgçhãtasya grahaõàditi pràgeva varõitam ityanumànavàdaþ /


÷àstraü ÷abdavij¤ànàdasaünikçùñer'the tacchàbdaü nàma pramàõam /
tallokasiddhatvànna parãkùitavyam /
tacca dvavidhaü pauruùeyamapauruùeyaü ceti /
tatra pauruùeyamàptavàkyam /
apauruùeyaü ca vedavàkyam /
ubhayamapyanàptapraõãtatvadoùavirahàtsvata÷ca ÷abdasyàduùñatvàtpramàõam /
tacca punardvividham- siddhàrthe vidhàyaka¤ceti dvividham- upade÷akamatide÷akaü ca /
itthamidaü kartavyamityupade÷aþ /
yathà loke- dadhighçtasåpa÷àlyàdibhirdevadatto bhojayitavyà iti /
vedepi- prayàjàvaghàtàdiprakàreõa dar÷apårõamàsàbhyàü svargaü kuryàditi tadvadidaü kartavyamityatide÷aþ /
yathà- loke devadattavadyayaj¤adatto bhojayitavyà iti /
vedepi- sauryeõa kuryàdyathàgneyeneti /
÷abdàntaràdibhiþ ÷rutiliïgàdibhiþ ÷rutyarthàdibhi÷ca vicitro 'yamupade÷o bhedaviniyogakramànavabodhayati /
vacanànàmadheyacodanàliïgai÷càtide÷oùa'nyatra vihitasyanànàpadàrthavi÷aùñasya prakàrasya tatpratipàdakasya  và ÷àstrasya vidhyantàparanàmadheyasyàntena saübandhaü vikàraü bàdhaü và bodhayatãtyåhanãyam /
asaünikçùñagrahaõaü ca pårvavattàddråpyaparyayaparicchedaniràsàrthamà /
etade÷inàü tu tadanarthakameva syàt /
viparãtaparicchinne tàvannàstyeva ÷abdàjj¤ànam /
yadi syàt puruùadoùàõàü ÷abde saükràntyanabhyupagamàt svàbhàvikameva ÷abdasyàpràmàõyaü syàditi vedàpràmàõyaü syàt /
yadi paraü tadråpaparicchinnaviùayasyànuvàdasya niràsaþ syàt /
taccàyuktam /
tasyàpi ÷àstratvàt /
nahi tasyàpyapràmàõyam /
anubhåtitvàt /
pratyakùàdyantarbhàvàbhàvàcca ÷àstratvamevetyàstàü tàvat //

aulukyamatànuvàdaþ /


idaü ca asyedaü kàraõaü saübadhyekàrthasamavàyivirodhi ceti laiïgikamityunumànalakùaõamabhidhàya etenaiva ÷àbdaü vyàkhyàtam iti kà÷yapãyàþ pratyakùànumànaü ca dve eva pramàõe iti bruvàõaþ saugatà÷cànumànàdabhinnamiti manyante /
tatra yattàvatpadàrthaj¤ànaü tadavagatàrthaviùayatvàtpramàõameva na bhavatãti kiü tasya bhedàbhedaparãkùayà /
yattu vàkyàrthaj¤ànaü tadagçhãtasaübandhaireva padàrthairupajàyamànaü nànumàna÷aïkàmarhati /
nahi sarvairvàkyàrthavi÷eùaiþ saübandhagrahaõamasti /
naca saübhavatyanantaiþ saübandhagrahaõam /
atyantàpårvo 'pi vàkyàrthavi÷eùaþ padàrthairavagamyate dårade÷avàrtàsviti sarvajanãnametat /


yattvàptavàkyatvàdavisaüvàdànumànaü tadvàkyàrthàvagamottarakàlatvànna tasyànumànatvamàpàdayati /
vàkya÷ravaõànantarameva hyàptànàpraj¤ànànapekùaireva padàrthairvàkyàrtho 'vagamyate /
atyàntàdçùñapuruùapraõãte 'pi vàkye 'vagate tu vàkyàrthe satyàsatyatvasaü÷aye praõeturàptatvàvagame sati satyatvamanumãyamànaü na vàkyàrthàvagateràptatvàvadhàraõànapekùajanmano 'numànatvamàpàdayati /
tasmàtpramàõàntarameva loke ÷àbdamityapauruùeyasyàpi vedasya siddhaü pràmàõyam /
ekade÷inàü tu lokavacasàmanumànatvamaïgãkurvatàü yathà vedapràmàõyaü na siddhyatitathoktam /
iti ÷abdapramàõavàdaþ /


athopamànaparicchedaþ /


upamànamapi sàdç÷yamasaünikçùñer'the buddhimutpàdayati /
yathà gavayadar÷anaü gosmaraõasya pårvadçùñe smaryamàõer'the dç÷yamànàrthasàdç÷yaj¤ànamupamànam /
yà sàvasmàbhirnagare dçùñvà gauþ sànena gamayena sadç÷ãti /
kiü punaþ sàdç÷yam /
arthàntarayogibhiþ saübandhisàmànyairarthàntarasya tàdç÷ayogaþ sàdç÷yam /
yathà gojàtiyogibhiþ karmàdyavayavasàmànyairgavayajàteryogo gavayasya gosàdç÷yaü gavayasaüyogibhi÷ca goryogastatsàdç÷yam /
ata eva ca sàmànyayogàtiriktamanyadeva tatvaü sàdç÷yaü teùàü prakarùàprakarùabhedaþ kiünimitta iti cintanãyam /
na ca tattvàntaratve pramàõamapi ki¤cidastãtyàstàü tàvat /
nacedamupamànaü pratyakùàntargatam /
anindriyasaünikçùñatvànnagarasthasya goþ /
nacànumànamagçhãtasaübandhasyàpyupajàyamànatvàt /
evaü kilànumãyeta


gaurgavayasadç÷o gavayasàdç÷yapratiyogi tattatsadç÷aü dçùñaü yugapanna dçùñavànekameva tu gàmupalabhya nagare vane gavayaü pa÷yati so 'pi gàü gavayasàdç÷yavi÷iùñàmupaminotyeva tasmànnànumànam /
÷àbdatvaü tu na ÷aïkyameva /
ataþ pramàõàntaram, prasiddhatvàcca na parãkùitavyam /
ityupamànavàdaþ //


arthàpattiniråpaõam /


arthàpattiriti dçùñaþ vàr'tho 'nyathà nopapadyata ityarthakalpanà /
yathà jãvato devadattasya gçhàbhàvadar÷anena bahirbhàvasyàdçùñasya parikalpanà /
pramitasyàrthàntareõa vinànupapannàdupapàdakalpanà sà arthàpattiþ, anumànameva tarhi, tatràpi vahnimantareõànupapannàddhåmàhniþ kalpyate /
syàdevam /
yadyanupapannaü gamakaü syàt /
iha tu yannopapadyate tadeva gamyam /
gçhàbhàvena hi vinàbahirbhàvo nopapadyate /
kimidànãmupapàdakàdanupapanne buddhirarthàpattiþ /
ko doùaþ /
na khalu ka÷ciddoùaþ /
kiü tvasau naivàsti /
na hyupapàdakadar÷anàdanupapannàrthe buddhirbhavati /
yadi syàt, vçkùatvadar÷anàcchiü÷apàtvaü kalpyeta /
vçkùatvena vinà ÷iü÷apàtvasyànupapatteþ /
tasmàdanupapannameva gamakaü nopapàdakam //*//

athocyate /
nàvinàbhàvenànupapattirityucyate kiü tu saü÷ayàpattiþ /
yasya hi jãvanaü gçhasaübandhyeva pràya÷o 'vagataü tasya gçhàbhàve dçùñe jãvanaü sàü÷ayikaü bhavadbahirbhàvakalpanayà samàdhãyate /
tata÷ca pràgbahirbhàvakalpanàyà jãvanasya saüdigdhatvànna liïgatvam /
na hi sandigdhaü liïgaü bhavati /
jãvanarahita¤ca gçhàbhàvamàtraü mçte 'pi sadbhàvàdanaikàntikaü na bahirbhàvamanumàpayitumalam /
ato 'numànàsaübhavàtpramàõàntaramevedam /
yathà cànumàne ni÷citaü gamakam /
evamarthàpattau sandigdhaü gamakamiti dar÷anahalàdabhyupagamyate /
saü÷aya÷càtra pårvadçùñaråpavisaüvàdàt //


arthàpattisamàdhànam /

tadidamasaübaddham /
na hi saüdigdhe jãvane bahirbhàvaþ ÷akyate kalpayitum /
kathaü hi jãvati và mçto devadattaþ iti saüdihànastasya bahirbhàvaü kalpayet /
na hi bhàvàbhàvasaü÷ayasya


bahirbhàvakalpanayàpanodaþ saübhavati /
sarvatra hi saü÷ayasya nidànocchedàducchedo bhavati /
anyatarapakùàvadhàraõàdvà /
na ca bahirbhàvakalpanayà tàvannidànocchedaþ /
jãvanasya pràyeõa gçhasaübandhitvàttadviparyayo 'tra saü÷ayahetutvenopanyastaþ /
nacàsau bahirbhàve kalpite samucchidyate /
pratyuta viparyaya eva dçóhamavasthàpyate /
nacànyatarapakùàvadhàraõamapi vidyate jãvanabhàvàbhàvau hyatra saüdihyate /
nacànayoranyatarasyàpi bahirbhàvakalpanayà nirõayo bhavati /
anyaddhi jãvanaü anya÷ca bahirde÷asaübandhaþ /
naca gçhàbhàvanibandhanàrthàpattirjãvananirõayàyàlaü bhavati /
nahyevaü saübhavati yasmàddevadatto gçhe nàsti tasmàjjãvatãti, pratyuta pårvani÷citameva jãvanaü gçhàbhàvàdeva saüdigdhaü kathaü tata eva nirõãyate /
na hi saü÷ayahetureva nirõayaheturbhavati /
tasmàjjãvanaü saüdigdhaü tattàvadanyato ni÷citya pa÷càdbahiþsaübandhaþ kalpayitavyaþ /
yasmàddevadatto jãvati gçhe ca nàsti tasmànnånaü bahiravasthita iti /
na tu saüdihyamàne jãvane tatkalpanaü saübhavati /
yasmàdavidyamàno gçhe jãvati và navà tasmàdbahiþ sthita ityasaübaddhameva syàt /
tasmàdbahirbhàvaniyataü gçhàbhàvasahitaü jãvanaü ni÷citya bahirbhàvaþ kalpyata ityanumànamevedaü na pramàõàntaramiti //


siddhàntena tarkamataniràkaraõam /


atràbhidhãyate- na tàvadgçhàbhàvamàtraü liïgaü mçte 'pi saübhavàt /
na jãvanamàtraü gçhe 'pi sadbhàvàt /
ato jãvanasaüsçùño gçhàbhàvo liïgamiti vaktavyam /
prathamaü ca liïgamavagamya pa÷càlliïgyanumànena bhavitavyam /
na tu liïgàvagamasamaya eva liïgyavagamaþ /
atra ca na bahirbhàvàvagamamantareõa gçhàbhàvo jãvanaü ca saüsçùñaü pratyetuü ÷akyate virodhàt /
jãvatà hyava÷yaü gçhe và bahirvà sthàtavyamityasaüdigdham /
ata÷ca bahirbhàvamanantarbhàvya jãvanagçhàbhàvau samuccitya pratipadyamànasyedç÷ã pratipattiràpadyate devadatto gçhe 'navasthito gçhe và bahirvàvasthita iti /
nacaivaü saübhavati bhàvàbhàvayorekatra de÷e samuccetama÷akyatvàt /
ato 'va÷yaü de÷abhedenaiva devadattasya bhàvàbhàvau samuccetavyau /
tena bhàvàbhàvasaüsargabuddhyaiva bahurbhàvasya buddhatvànna pa÷càtki¤citprameyamasti /
àha ca vidyamànatvasaüsçùñagehàbhàvadhiyànayà //
gehàdutkàlità sattà bahirevàvatiùñhate iti /
nanu pramàõàntaratvepi jãvanamàtrasya gçhàbhàvamàtrasya vàvagamakatvàbhàvàtsaüsçùñamubhayaü gamakamityaïgãkartavyam /
saüsçùñadhiyaiva ca bahirbhàvasya buddhatvànna pa÷càt ki¤cutprameyamava÷iùyata iti tulyo 'yaü doùaþ /
ucyate- iyameva saüsçùñadhãrarthàpattirityavagamya ÷àmyatu bhavàn kiü punastasyàþ kàraõam /
dvayorgçhàbhàvadajãvanayoþ parasparapratighàta iti bråmaþ /
yathà khalvekena nadyàstãre phalàni santãtyukte pareõa ca na santãtyukte pareõa na santãtyukte balàbalavi÷eùamajànànaþ ÷rotà mithaþ pratihatamubhayaü buddhyate /
nacànyataradapi tyuktuü gçhãtuü và ÷aknoti /
tathàpi tu na


satvàsatve samuccinoti virodhàt /
evamihàpi gçhe và bahirvàvasthito devadatta iti kenacitpramàõena pratãtam /
anyena ca gçhe nàstãti tadubhayaü samuccitam parasparapratighàti pratãyate so 'yaü pratighàto na phalasadbhàvavadasamàdheyaþ kintu bahirbhàvakalpanayà samàdhàtuü ÷akyata ityetàvànvi÷eùaþ /
tena pramàõasiddhayordvayorarthayoþ parasparaü pratighàtor'thàntarakalpanayà samàdheyatvenàlocyamànor'thàpatteþ kàraõam /
tatsamàdhànàya càrthàntarakalpanàrthàpattiþ pramàõàntaramanumànàt /
ya÷càyaü pratãtasya pramàõàntareõa pratighàtaþ sa evàrthànupapattirityucyate //


arthàpattàvanumànasyàntarbhàva÷aïkà /


bhavatvarthàpattiþ pramàõaü anumànaü tvarthàpattàvevàntarbhavati /
tathàhi yatra yatra dhåmastatratatràgnirityavagatam /
parvatasya ca dhåmavattàvagatà /
yadi parvate 'gnirna syàttadã dhåmavattà và mithyà syàt /
sarvadhåmavatàü vàgimattvaü mithyà syàt kathaü tadubhayamapyamithyà syàdityagnimatvaü kalpyata ityarthàpattireùà /
syàdevaü yadi sarvadhåmavatàmagnimattvamanumànàdanyenàvagataü syàt /
natvevamasti /
dçùñàntadharmiùveva hi dhåmasyàgniniyamo 'vagato na sarvatra /
anumànastu sarvadhåmavatàmagnimattàvagatirityuktam /
na ca dçùñàntadharmiùvevàvagatasyàgniniyamasya sarvadhåmavadagnimattàü vinà ka÷cidvirodho yenàrthàpattiþ syàt /
tasmàdasaükãrõaviùayatvàdanumànenàvagataü tasya parvatàdiùu dhåmadar÷anàdyadàgnivij¤ànaü tadaddvedhàpi saübhavati dçùñàntaparidçùñaniyamasmaraõàdvànumànam /
pratighàtalocanayàvàrthàpattiþ /
tasmàdarthàpattiþ pramàõàntaram /
yàpi kvacidavasthitasya devadattasyànyatra sarvatràbhàvapratipattiþ sàpyarthàpattiþ /
tathàhi mårtasyàrthasya yugapatkàrsnyenànekade÷asaübandho na ghañata iti sva÷arãre 'vagatam /
sva÷arãrasya hi kvacidavasthitasya tato 'nyatra sarvatràbhàvo dç÷yàdar÷anenàvagataþ, ato 'nyasyàpi devadattàderyugupadanekade÷asaübandho nàstãtyanumãyate /
tato devadattaü kvacitpratyakùeõàvagacchanyugapadanekade÷àsaübandhaü cànumànenàvadhàrayannubhayopapattaye de÷àntareùu sarveùvabhàvaü kalpayati /
nanvanumànamevedaü saübhavati devadatto 'dhunà sarvatra nàsti gçhe 'vasthitatvànmadvaditi /
satyam /
devadattena sahaikade÷àvasthitasya saübhavati, yastu kvacidgçhe 'vasthitastadanantaraü gçhamapyatãtya tçtãye gçhe devadattaü kenacitpramàõenàvagatavàn sa tadgçhàtirikte madhyagçhe de÷àntareùu ca sarveùvabhàvaü devadattasya kena liïgena pratãyàt /
atha kvaciddevadattaü pa÷yan tadde÷avyatirikte ca pratyàsanne de÷e tadabhàvamavagacchannanyeùàmapi sarvade÷ànàü pratyàsannadevadattadde÷avyatiriktatvàttacchånyatàmanumimãte /
tatràpi viruddhàvyabhicàritvaü tadvadeva hi gamyate /
samãpade÷abhinnatvàccaitràdhiùñhitade÷avat /
iti vàrtika eva dåùaõamuktam tasmàdarthàpattireveyam /
etena bãjàdiùvaïkurajanana÷aktikalpanà vyàkhyàtà //
80 //


kiü punaþ ÷aktikalpanàü vinà nopapadyate bãjàdiùu satsvaïguràdyupapattidar÷anàt asatsu càdar÷anàt /
bãjàdãnàmaïkuràdikàraõatvamavagamyate /
satsvapi bãjeùu måùikàghràteùvaïkurànutpatterakàraõatvaü pratibhàsate /
so 'yaü kàraõatvàkàraõatvayorvirodhaþ ÷aktikalpanayà samàdhãyate- nånamastyatãndriyamapi råpaü yadbhàvàt kadàcidaïkurotpattiþ yasya ca måùikà'ghràõena nà÷àtkadàcidanutpattiriti kalpyate ghràõàbhàvo 'pyaïkurasya kàraõam /
ghràõo ca sati tadabhàvàdevànutpattyupapatteralaü ÷aktikalpanayeti cet /
na /
ghràõakriyàyàþ kùaõikatvàduttarakàlaü tadabhàve satyapyaïkurànutpatteþ /
pràgabhàvaþ kàraõaü na pradhvaüsàbhàva iti cet /
na /
abhàvatvàvi÷eùàt /
na hi pràgabhàvapradhvaüsàbhàvayoþ pràgårdhvakàlabhedaü muktvà ki¤cidapi råpavailakùaõyamasti, nacàvilakùaõe kàraõe kàryavailakùaõyaü saübhavati /
pràgabhàvasya pradhvaüsàbhàvàdvilakùaõamasti råpamiti cet kalpyamevaü sati ki¤cit /
taccàbhàve kalpyatàü bãjasvaråpe veti bãjasya sàkùàdaïkukàraõatvàttatraiva kalpayituü yuktam /
evaü yàgàderapårvasvargàdisàdhana÷aktikalpanamåhanãyam /
kathaü punaþ ÷aktimati yàge vinaùñe niràdhàrà ÷aktiravatiùñhate, na niràdhàrà bhaviùyati /
àtmàdhàratvàt /
kathamanya÷aktiranyatra syàt tathàvagamàt /
nàva÷yaü svà÷rayaiva ÷aktiriti niyamo 'sti, sà hi kàryataþ kalpyamànà yatraiva kàryàya


kalpate tadgataiva kalpyà /
sàceyaüpårvàkhyàtiryàgà÷rayà satã yàgavinà÷ànna svarganiùpattaye paryàptayàdityàtmà÷rayà kalpyate /
yathàha- ÷aktiþ kàryànumeyatvàdyadgataivopayujyate //
tatraiva sàbhyupetavyà svà÷rayànyà÷rayàpi veti //
kathamàtmà÷rayà satã yàga÷aktiriti vyapadi÷yate /
tasya hi phalasàdhanatvamupapàpàdayituü sà kalpyate tàvatà tacchaktitvam /
loke 'pi prasiddhametat tailapànasàmarthyàcciravçtte 'pi tasminbalapuùñyàdikamadya me jàtamiti laukikà vyavaharanti tasmàdanavadyam //


dçùcagrahaõenaiva pratãtimàtragrahàcchautasyàpi grahaõe siddhe ÷rutàrthàpatteþ pramàõagràhiõãtvena dçùñàrthàpattito vailakùaõyamupapàdayituü ÷rutagrahaõaõ /
tathàhi loke tàvat dvàraü dvàramityàdiùu saüpårõàrthapratipàdanàya saüvriyatàmityàdi÷abdàntaraü ÷ruta÷abdaikavàkthatvena


kalpyate //*//

tathà vede 'pi vi÷vajità yàjetetyatra svargakàma iti và svargàrthamiti và yenaiva ÷abdena ÷ruti÷abdaikavàkyabhåtena paripårõàrthàbhidhànaü saüpadyate tadeva hçdayamànãya ÷rutena saha melayitvà paripåraõàdvàkyàdvàkyàrthaþ pratãyate, yathà sauryaü caruü nirvapedbrahmavarcasakàmaþ ityàdiùu vidhiùvitikartavyatàpratipàdaka÷abdà÷ravaõàdapårõeùu tatpratipàdaka÷abdànapekùayà codanàliïgopasthàpitasyàgneyavidhekhyaü÷asya sàdhyasàdhanàü÷apratipàdakabhàgàvanapekùitatvàdanàdçtya yastçtãyoü'÷a itthaübhàvo 'gnyatvàdhànàdirvidhyantatvena parikalpitastasya divacchabdena kalpitena, kintu ya evàyamàgneyavidhyantastasyaiva vyavahitasyàpi codanàliïgabalopasthàpitasya vikçtividhinà
sahaikavàkyatàmàtramarthàpattyà kalpyate /
nahyayamanuùaïgo yena vyavahitasya na syàditi /
atide÷astvayaü vyavahitasyàpi katha¤cidupasthànàdupapanna eva /
tathà ca vakùyati- vidhyaünto và prakçtivaccodanàyàü pravarteti vidhyanta iti pradhànavidhivarjitaü samastameva pauroóà÷ikaü kàõóamabhidhãyata iti bhàùyakàraþ //
nanvevaü ÷àstràtide÷àïgãkaraõe da÷amàdyavirodhaþ syàt, åhabàdhayo÷càsiddhiþ /
bhavedevaü yadi yathà÷rutaråpameva vrãhinavahantãti vàkyaü vikçtiü nãtvà tasya yathàsaübhavaü vikçtividhinà sahaikavàkyatà parikalpyeta /
yadi tathà kriyate tatra kçùõalacarau vrãhi÷abdasya havirlaõàrthatvàyogàdavadhàtasya bàdhaþ syàt /
evaü nãvàràdiùvapi vrãhaya evàvahantavyàþ iti na nãvàràdiùvavahantiråhyeta /
natvevamasmàbhirucyate kintu prakçtau pradhànena sahaikavàkyatayàvagatasyàsya yàvanparikaro tàdçgatidi÷yate prakçtau haviùñvàt, tallakùaõàrtho, avaghàtasya ca teùu dçùñaü prayojanaü tuùavimocanaü saübhavatãti taddvàreõàsya pradhànaikavàkyatà /
tata÷ca- avaghàtavituùãkçtairvrãhibhiþ puroóà÷aü kçtvà tena yajetetãdç÷aþ prakçtividhiþ, tasya sàkùàdavaghàto vi÷eùaõam, avaghàtavi÷eùitavituùãkaraõavi÷iùñaü hi haviryàgasya vi÷eùaõaü prakçtau, atastadeva vikçtàvàkçùyate /
kçùõalayàge ca kçùõala÷abdasya havirvàcinaþ pratyakùa÷ravaõàttadvirodhàtpuroóà÷a÷abdo nivartate, tannivçttyà ca vrãhãõàmapi nivçttiþ /
na hi te kçùõalànàü prakçtitvena saübhavanti /
vituùãkaraõa÷abdo 'pi yo dvàrapratipàdakaþ so 'pi kçùõaleùu tadasaübhavàdanivçtto 'vaghàta ityåhasyàpi siddhiþ /
da÷amàdye ca yàvacchrutànàmaïga÷àstràõàmatide÷amà÷aïkyà prakçtyanvitànàü tena råpeõàtide÷aþ /
nàrthamàtreõa ityalamatiprasaïgena //*//

nanvarthamevàdhyàhçtya vàkyaü påryatàü kiü ÷abdakalpanayà /
nàrthamàtreõa påraõaü saübhavati, ekavàkyabhåtapadadvayapratipàdità hi padàrthà vàkyàrthaü pratipàdayanti nànyathà /
na hi ànaya ityetàvatyukte gàmityanukte pratyakùapratipanne 'pi gavi gavà sahànayanamanvãyate /
evaü ca vikçtiùu


sauryàdiùvasamavetàrthàgryàdipadanivçtternyånasàkàïkùamantravàkyapåraõàya såryàdipadàprakùepàdåhasiddhiþ //


arthàdhyàhàrapakùakhaõóanam //

arthàdhyàhàravàdinàü tu såryàrthenàdhyàhçtena vi÷iùñaü nirvapàmipadameva prakà÷ayatãti nohaþ sidhyet /
tathà yatràdhikàravàkyer'thavàdamàtraü ÷rutaü pratitiùñhanti ha và ya età ràtrãrupayantãti tatràpi bhavanmate vidhyarthaü evàdhyàhàryo na vidhi÷abdaþ, tata÷ca pràkçtasyopakàrasya padàrthànàü ca nàpårvaidamarthyaü sidhyet /
satsvapi hyarthànàmàkàïkùàsaünidhiyogyatveùu nàbhidhànamantareõànvayasiddhiþ /
nacehàpårvàbhidhàyã ÷abdo 'sti yo 'pårvaü pràkçtairanvitasteùàmanvayaþ nàpyutpattyapårveõànvaya eva syàt //*//

evaü prakçtàvapi sarvebhyaþ kàmebhyo dar÷apårõamàsau ityatra vidhi÷abdasyànàmnànàdanadhyàhàràcca vidhyarthasyaiva svargakàmàdhikàràpårvàdàgneyàdyutpattyapårvebhya÷ca pçthagbhåtasyàdhyàhàrànna samidàdãnàmaidamarthyaü sidhyet /
na hi samidàdiyajatayo 'vaghàtàdivadadhikàràpårvànvitaü svàrthàmabhidhàtumalaü svàpårvaviùayatvavyàghàtàt /
tasmàdãdçdç÷eùvadhikàravidhiùu vidhi÷abda evàdhyàhàryo nàrthaþ //*//

kathaü ca vidhyarthasyàtyantàlaukikatayà pramàõena tadàbhàsena và buddhàvàropayituma÷akyatvenàbhimatasya buddhisaünidhànatmako 'dhyàhàro '÷rutavidhi÷abdakeùvadhikàravàkyeùu và utpattivàkyeùu yadàgneyo 'kapàlo 'màvàsyàyàmityàdiùu và ÷akyate, ityakàmenàpi ÷abdàdhyàhàro 'ïgãkartavya ityàstàü tàvat //
ityarthàpattivàdaþ //


abhàva(anupalabdhi) paricchedaþ /


abhàvo 'pi pramàõàbhàvo nàstãtyasyàrthasyàsaünikçùñasyeti /
kathaü punaþ pramàõàbhàvaþ pramàõalakùaõaü viparãtatvàt /
pårvoktasadupalambhakapratyakùàdipramàõapa¤cakàbhipràyo 'yaü pramàõa÷abdaþ /
tadabhàva÷ca ùaùñhasya lakùaõamiti nànupapattiþ /
kimasya prameyam /
uktaü nàstãtyarthasya iti /
sarvaü hi vastu sadasadàtmanà dvavidhaü, tadyadà yatra sadråpeõa bodhakànàü pratyakùàdãnàü sadråpabodhanàyotpattuü yogyatve satyapi yo 'nutpàdod da÷yàdar÷anayogyanupalambhàdiparyàyo bhàùye pramàõàbhàva÷abdenoktasyenaivendriya÷abdàdisthànãyena nàstãti pratãyate bhåtale 'tra ghaño nàstãti //*//

yastu nàstitvamapahnutya


prameyàbhàvàtùaùñhaü pramàõaü nàstãtyàha tasya dç÷yàdar÷anànantaraü nàstãha bhåtale ghaña ityevamupajàyamànasya j¤ànasya kimàlambanam /
na bhåtalam /
satyapi ghañe prasaïgàt /
tathà gavi yo '÷vo na bhavatãti pratyayo råpe ca raso  na bhavatãti tasya kimàlambanam /
na goråpam /
tasya pratiyogyanapekùapratãtikatvàt /
a÷vo na bhavatãti j¤ànasya pratiyogyapekùatvàt /
goråpàlambanatve siühàdàva÷vo 'yaü na bhavatãti pratyayo na syàt goråpasya tatràbhàvàt //*//

atha yo '÷vàdbhedo gavàdiùvanusyåtaþ so 'syàlambanamityucyate /
ko 'yaü bhedo nàma, yadãtaretaràbhàvaþ samà÷ritastarhyabhàvaþ /
atha pçthaktvaü nàma guõavi÷eùo bheda ityucyate, tatastasya dravyagatatvàdguõeùu råpàdiùu 'raso na bhavati råpaü' 'råpaü na bhavati rasaþ' itãtaretaràbhàvapratyayo na syàt //


prabhàkaramatakhaõóanam /


yastu vaiyàtyàt bhåtalapratãtivyatirekeõa ghaño nàstãtyevaüvidhà ghaño nàstãtyevaüvidhà pratãtireva nàsti iti vadati, sa bhåtalàdipratãtimapyapahnuvãta, avi÷eùàt, ghaño 'tra bhåtale nàstãti vyavahàrasya kiü kàraõaü, dç÷ye ghañe yadbhåtalamàtraviùayaü j¤ànaü tadasya kàraõamiticet,


tathàsati pañavadbhåtalopalambhe ghaño nàstãti vyavahàro na syàt /
bhåtalamàtropalambhàbhàvàt /
ghañaviviktabhåtalopalambha iti cet, ko 'yaü ghañavivekaþ, yadi bhåtalaråpameva, ghañavatyapi prasaïgaþ /
ghañasaüyogàbhàva÷cet, aïgãkçtastarhyabhàvaþ //*//

syànmatam, yadabhàvavàdino 'bhàvaj¤ànasya kàraõaü tadevàsmàkaü vyavahàrakàraõaü bhavatviti /
naivaü vaktuü ÷akyam /
mama hi dç÷yàdar÷anamabhàvaj¤ànakàraõam, adar÷anaü ca dar÷anàbhàvo nacàsau bhavatàïgãkçtaþ, abhàvàbhyupagamaprasaïgàt /
pramàõàbhàvàïgãkàre và kimaparàddhaü prameyàbhàvena //*//

nanu prathamaü pratyakùeõa bhåtalaü gçhãtvà pa÷càdabhàvo boddhavyastatràbhàvatrànàtpràk yàdç÷aü bhåtalaj¤ànaü tàdç÷àdeva vyavahàro bhavatu /
tadidamuktottaram, tathàhi- yasyàmavasthàyàü bhåtalasvaråpaj¤ànaü ghañatadabhàvayo÷càj¤ànaü j¤ànàbhàvastena ghañatadabhàvaj¤àna÷ånyaü bhåtalaj¤ànaü tasyàmavasthàyàmasmàbhirupeyate tadeva  bhåtalamàtravedanamityucyate //*//

svaråpamàtraü dçùñvàcetyàdiùu màtra÷abdena hi ghañatadabhàvavedanayorabhàva ucyate, bhåtalamàtraü j¤àyate na ghañastadabhàvo vetyarthaþ /
tena yadi bhavànapi ghañàdij¤ànàbhàvayuktaü bhåtalaj¤ànamaïgãkuryàt tato j¤ànàbhàvàïgãkartavya ityuktameva /
tena naivaü bhramitavyam- abhàvavàdinàpi svaråpamàtraü dçùñvà ca pa÷càtki¤citsmaraõannapãti vadatà bhàvaj¤ànàtirekeõa tanmàtravedanamaïgãkçtam, tadeva dç÷ye pratiyogini nàstãti vyavahàrakàraõatvànnàstãti ÷abdasyàrthàbhàvàdbhåtalavedanameva kàraõamiti vaktavyam /
tata÷ca ghañavatyapi prasaïga iti sthitaü dåùaõam //*//

atha bhàve de÷àntarasthe de÷àntaragrahaõaü kàraõamiti mataü, tataþ ÷àbaleyasthitaü gotvaü dhàvaleye nàstãti vyavahriyeta, sthåõàntarasthita÷ca vaü÷aþ sthåõàntare 'nusyåto 'pi tatra nàstãti vyavahartavyaþ syàt, ato 'tràbhàva eva nàstãti vyavahàrakàraõam, nànyatra sadbhàvaþ /
smaryamàõe ghañe bhåtalavedanaü nàstãti vyavahàrakàraõamiticet /
na /
gçhyamàõasyàpi pàr÷vade÷eùvabhàvavyavahàràt /
saüpratyànãtasya ca ghañasya gçhyamàõasyaiva pràgayamiha nàsãt iti pràkkàlãnàbhàvavyavahàràt //


prabhàkaramatànuvàdaþ //


nanu bhavanmate pramãyamànasya ghañasya pràkkàlãnàbhàvaj¤ànaü bhàvapramàõabhàvo hyabhàvaj¤ànakàraõam /
na ca pramàyamàõo 'pi ghañaþ pràkkàlasaübandhitayà na pramãyate ataþ pràkkàlasaübandhagocarapramàõànudayàttatkàlãnàbhàvaj¤ànaü yuktameveti cet /
na /
ayogyatvàt /
na hi pràkkàlasaübandho 'dhunà pramàtuü yogyaþ, yogyapramàõàbhàva÷càbhàvaj¤ànakàraõaü na pramàõàbhàvamàtram /
pràkkàle tu yogyasyaiva pràmàõasyànudaya àsãt, na hi tadànãü ghañàbhàvaþ sannapi pramitaþ pratiyogino ghañasyàparàmar÷àt tadapekùatvàccàbhàvaj¤ànasya, ata eva ghañàbhàvo 'dhunà smaryata iti na yuktam /
apramitasya smaraõayogàt /
ya÷càyaü pràkkàlãnaþ pramàõànudayaþ so 'dhunà pramàõodayena naùño nàbhàvaj¤ànamutpàdayitumarhati, uddhçtamiva netraü råpabuddhim //*//

atha naùño 'pi pramàõànudayaþ saüprati smaryamàõo hyastanàgnij¤ànam /
syàdevaü yadi pramàõàbhàvo j¤àyamànatayà meyàbhàvaü bodhayet liïgamiva liïginam /
na ca tathà saübhavati anavasthàprasaïgàt /
prameyàbhàvaü bodhayet j¤àtavyaþ /
sopicàbhàvatvàdanyenàbhàvaj¤ànena j¤àtavyaþ, so 'pyanyeneti na janmasahasreõàpi ghañàbhàvo 'vadhàryeta /
tasmàtsattàmàtreõaiva pramàõàbhàvo 'bhàvaj¤ànamutpàdayati netràdivadityaïgãkartavyam, ataþ pramãyamàõasya ghañasya kathaü pràkkàlàbhàvapramitiriti vaktavyam //*//

ucyate- sattàmàtreõa j¤ànàbhàvo j¤àyàbhàvaü bodhayatãti samyaguktam, astyeva tvadhunà dç÷yamànasyàpi ghañasya


pràkkàlasaübandhagocarayogyaj¤ànànudayaþ, sahi pràkkàlisaübandhitayà smartuü yogyaþ sannapi na smaryate, nacàva÷yaüpramàõàbàva


evàbhàvasya bodhakaþ smaraõaj¤ànasyàpi yogyatve satyanudayo bhàvaü bodhayatyeva, tena saüprati dç÷yamàno 'pi ghaño yadi pràgapyàsãttato 'va÷yaü tatra sthitena pramitaþ syàt, pramita÷càdhunà smartavyaþ syàt, evaü satyapi na smaryate so 'yaü smartavyaviùayasmaraõànudayaþ saüprati vidyamànaþ saüpratitanaü pràkkàlãnàbhàvaviùayaü vij¤ànaü janayatãti na ki¤cidanupapannam /
bhàùye ca pramàõàbhàva÷abdaþ smaraõàbhàvasyàpyupalakùaõàrthaþ, tathà vàrtike 'pi /
yadvà pramàõasya smaraõaphalatvàttadabhàvo 'pi phalataþ pramàõàbàva eveti ÷akyate vaktum //


uktaprabhàkarakhaõóanam /


nanu na sattàmàtreõa yogyànupalabdherabhàvabodhakatvaü yuktaü, satyàmapi tasyàü kadàcidabhàvabuddhyanudayàt, asatyàmapi kadàcidudayàt /
tathàhi yo 'ïgulãyakabubhutsayà sasantamasàvapavarakade÷aü hastàbhyàü sarvataþ paràmçùñavàn tasya tàvat sarvade÷aparàmar÷àt vastuto yogyànupalabdhirjàtaiva, atha ca kiü sarvo de÷aþ paràmçùñaþ kiü và ka÷cidde÷o syàditi saüdihàno yogyànupalabdherani÷cayàt satyàpi tasyàü nàïgulãyakasyàbhàvamavadhàrayati /
kadàcittu sarvato 'paràmç÷yàpi sarvataþ paràmçùñamiti bhràntyà yogyànupalabdhiü ni÷cityàsatyàmeva tasyàü bhràntyàïgulãyakasyàbhàvamavadhàrayati /
tasmàjj¤àtatayaiva yogyànupalabdhirabhàvaj¤ànakàraõamityabhyupagantavyam /
tathàcànavasthàprasaïgaþ /
tasmàtsvasaüvedyà tanmàtrasaüvideva dç÷yasya pratiyogino 'bhàvo na tatvàntaram /-- /
nanu càbhàvalaïgãkàre tanmàtradhãrapi na kadàcinniråpayituü ÷akyate, na ca bhåtaladhãreva tanmàtradhãþ, saüsçùñadhiyo 'pi tanmàtratàpàtàt /
tatràpi bhåtalàvabhàsàt /
ato ghañàdivedanàbhàve sati yà bhåtaladhãþ sà tanmàtradhãþ /
evaü ca j¤ànàbhàvàïgãkàràdabhàvapahnavo 'narthakaþ /
kathaü tarhyetanniråpayitavm, tadabhidhãyate- ghañàdyabhàvo 'sti prameyam /
yogyapramàõànudaya÷ca tasya sattàmàtreõaiva netràdivadbodhako na j¤àtatayà, yato anavasthà syàt //*//

yattu satyàpi yogyànupalambho hi kàraõaü tatra yogyatvaü j¤àtatayaiva kàraõaü na sattàmàtreõa, tataþ yogyatvaü kadàcidaj¤àtaü nàbhàvamavadhàrayati kadàcittvavidyamànameva yogyatvaü bhràntyà ni÷cityàbhàvamavadhàrayati /
upalabdhyabhàvastu sanmàtratayà kàraõaü na j¤àtatayà, tena nànavasthàpattiriti sarvamavadàtam /
ato 'styabhàvàkhyaü prameyam //


abhàvasyànupalabdhigamyatvam //


na ca tadaindriyakam, indriyavyàpàràbhàve 'pi tajj¤ànotpattidar÷anàt /
yo 'hani pràtaþkàle gçhe 'vasthito madhyandinasamaye pçcchyate kimasmingçhe pràtaþkàle màthuraþ ki÷citpuruùaþ ÷uklavàsà dãrghatamo lohitavarõaþ samàgataþ iti sa tadànãmeva yogyasmaraõànudayàttasyàbhàvaü pràtaþkàlãnamavadhàrayati vinaivendriyavyàpàreõa /
na ca pràtaravagato 'bàvastadà smaryata iti vàcyam /
pratiyogino màthurasya tadànãü katha¤cidapi buddhàvanàrohàt, abuddhisthe ca pratiyogini bhàve tadabhàvaj¤ànasaübhavàt /
evaü ca yatràpãdànãmevànuparatendriyavyàpàreõa saünihitade÷akàlavarttyabhàvaþ pratãyate tatràpi yogyaj¤ànànudayasyaiva këptasàmarthyasya kàraõatvasaübhavànnendriyasya kàraõatvaü kalpayituü ÷akyam /
tasmànna pratyakùo 'bhàvaþ /
nàpyanumeyaþ, aj¤àtena tena kasyacilliïgasya saübandhagrahaõasaübhavàt //*//

yadatra kai÷ciducyate- dç÷yasya sattàdar÷anavyàptà tena


vyàpakãbhåtadar÷ananivçttyà vyàpyasya dç÷yasya nivçttiravasãyata iti tannirastam /
vyàpakanivçttyà vyàpyanivçttimanumimànenàva÷yaü dçùñàntadharmiùu nivçttidvayamavagamya tato dç÷yanivçttiranumàtavyà, nivçtte÷càbhàvàtmikayai na pratyakùeõa grahaõaü saübhavati, nivçttyantareõa tadanumàne tadapi nivçttiråpatvànnivçttyantareõànumàtavyam tadapi tathetyanavasthàpattiþ /
ato 'va÷yaü kvacitpramàõàntarabhåtayànupalabdhyàbhàvaþ pratyetavyaþ /
pramiteca tasminpa÷càdbhavatvanumànam /
siddhaü tàvadabhàvasya pramàõàntaratvaü ÷abdopamànàrthàpattayastu nà÷aïganãyà eva /
ataþ siddhaü ùaùñhaü pramàõam /
etàvantyeva ca pramàõàni //*//

yattvadhikaü saübhavàkhyaü pramàõaü sahasràdisaükhyayàvayavabhåta÷atàdisaükhyàvagatiþ àóhakapramàõenàvayavakuóavaparimàõàvagatiþ kai÷cidiùyate, tadavinàbhàvanimittatvàdanumànameva /
vañevañe vai÷ravaõaþ ityàdikaü caitihyaü pramàõameva na bhavati nirõayàbhàvàt /
pràmàõyepi và'game 'ntargatatvànna pramàõàntaram /
pràtibhàkhyamapi pramàõaü kai÷cidiùñaü ÷vaste bhràtàgantetyàdikaü, tattu liïgàdyàbhàsajaü, ani÷càyakatvàdevàpramàõam /
ato yatkà÷yapãyaiþ pratibhàgamyamçùãõàü dharmàdharmatvamà÷ritam tadasàram /
lokaprasiddhirapi pratyakùàntargataiveti na pramàõàntaram /
ataþ ùaóeva pramàõàni /
tathà ca bhagavadràmàyaõe ràma ùaóyuktayo loke yàbhiþ sarvo 'nudç÷yate iti /
ityàbhàvavàdaþ //


citràdyaihikaphalacodanàsvàkùepaþ //


lokaprasiddhasvataþpràmàõyadar÷anena pratyakùàdãnàü tadantargatasyàpi ca ÷àstrasya svataþpràmàõyàt codanàlakùaõor'tho dharmaþ


iti pratij¤àter'the sàdhite saüprati animittaü vidyamànopalambhanatvàt ityanena citràdicodanànàmaihikaphalànàü pratyakùàdibhirasaüvàdena visaüvàdena ca pràmàõyamàkùipyate, pårvoktastu nanvatathàbhåtaü ityàkùepaþ paralokaphalasvargakàmàdicodanàviùaya iti viùayabhedàdapaunaruktyam //*//

nanu ca nanvatathàbhåtamapyarthaü bråyàccodaneti codanàmàtraparigrahàdavi÷eùeõaivàsàvàkùepaþ tathehàpi yadà tàvadasau vidyamànàsãt tadà phalaü na dattavatã /
yadà phalamutpadyate tadàsau nàsti kathamasatã phalaü dàsyatãtyàkùepasya svargakàmacodanàsvapi tulyatvàdavi÷eùatvamiti nàsti viùayabhedaþ /
ucyate- pårvàkùepastàvatparalokaphalaviùaya eva /
tatra hi pramàõàntaràpekùaþ ÷abdo na svàtantryeõa pramàõam /
na ca codanàrthe pramàõàntaramasti ato 'pramàõaü codanetyayamàkùepaþ, sa càyaü paralokaphalaviùaya eva bhavati /
pa÷ukàmacodanàsu hi yadi tàvatkarmànantarameva pa÷vàdãnyupalabhyante tato 'pekùitamålapramàõalàbhàtsiddhyati codanàyàþ pràmàõyam /
atha nopalabhyate tataþ pramàõàntarabàdhenaiva sukhapràmàõyamabhidhàtuü ÷akyata iti kimàkùepasàråpyapratipàdanavyasanena /
tasmàtsa tàvatparalokaphalaviùaya eva /
ayaü tvaihikaphalaviùaya /
na hi pàralaukikasya phalasyànantarakàlànupalabdhyà niràsaþ saübhavati /
na hi tenànantaraü  bhavitavyam, janmàntarabhàvitatvàt //*//

nanu asatã kathaü phalaü dàsyatãtãdaü  tulyam /
neti bråmaþ- apårvadvàreõa saübhavàt /
svargo hi svabhàvàddehàntarànubhavanãyatvàdanantaràsaübhavitvena ÷àstràrthàvadhàraõavelàyàmeva kàlàntare ni÷cãyata ityapårvamantarbhàvyaiva tatra ÷àstràrtho 'vadhàryate, tacca cirasthàyãti kàraõasyàvinà÷àtsaübhavati kàlàntare svargasyotpattiþ /
pa÷càdayastvanantaramapi saübhavantãti tatsàdhanatvena codyamànànàü citràdãnàü ÷àstràrthàvadhàraõasamaye 'pårvapraõàóãsamà÷rayaõe kàraõaü na ki¤cidastãti svaråpeõaiva phalasàdhanatvaü ÷àstràrtho 'vadhàryate /
tathàcànantarameva palena bavitavyam /


kàlàntare karmasvaråpasya vinaùñatvàt kàraõatvàbhàvàt, anantaraü ca phalamanupalabdhyaiva nirastamityapràmàõyaü citràdicodanànàm //


citràdãcodanàsvàkùepaparihàrau /


nacànuùñhànànantaraü phalànupalabdhyaiva ÷àstràrthe 'pårvamantarbhàvayituü ÷akyate ÷àstràrthàvadhàraõapårvakaü hyanuùñhànaü nànuùñhànapårvakaü ÷àstram, tasmàdaihikànàmatràkùepa iti yukto viùayabhedaþ /
viùayabhedàcca nyàyopi bhidyate /
paralokaphalàsu pramàõàpekùitatvàmàkùepanyàyaþ /
atratu pramàõàntaravirodha iti nyàyabhedàdapaunaruktyam /
athavà pårvoktaü svamate såtràõi vyàcakùaõo såtritamevàkùepaü dar÷itavàn /
idànãü tu vçttikàramatena såtreõaivàkùepaþ kriyate //*//

tadiha /
citràdivàkyàni pramàõànyapramàõàni veti vicàryate /
tadarthaü ca kiü teùàü pramàõàntaravirodho 'sti na veti /
tatra phalànàmanantaramupalabdhavyànàmanupalambhàdatatsàdhanatvaü citràdãnàmavagamyate /
tadidaü pratyakùàvisaüvàde 'va÷yaübhàvini sati tadabhàvàdapràmàõyam //*//

kvacittu pratyakùavirodhàdapramàõyaü sa eùa yaj¤àyudhã yajamàno '¤jasà svargaü yàtãti yaj¤àyudhãti hi yaj¤àyudhasaüyogàccharãramucyate, yajamàna÷abdo 'pi hi kartçvacanastasyaiva vàcako nàtmanaþ, tasya sarvagatatvenàbhimatasya kriyovirahiõaþ kartçtvàyogàdyaj¤àyudhasaüyogàbhàvàcca, saüyogàbhipràya÷càyaü yaj¤àyudhãti ÷abdaþ pàtracayanastutyarthatvàt, na svasvàmisaübandhàbhipràyaþ /
pràgapi pàtracayanàttatsaübhavàt ÷arãrasya ca pratyakùaviruddhaü svargamanam /
na ca kàlàntare 'pi saübhavati /
yàtãti vartamànàpade÷àt, bhasmãbhåtasya ca kàlàntare 'pi tadasaübhavàt /
na ca ÷arãravyatiriktaþ ka÷cidàtmàsti tasmàdapramàõam /
evamapauruùeyasyàpyapràmàõye svargakàmacodanàyàmapi nà÷vasituü yuktamityapramàõyamevàyàtam //*//

evaü pratyakùànupalabdhivirodhena pratyakùavirodhena càkùipte pràmàõye virodhaparihàramupekùyaiva kàraõadoùaniràkaraõena pårvoktameva svataþpràmàõyaü svapakùasàdhanatvena siddhàntavàdã dar÷ayati- autpattikastu ÷abdasyàrthena saübandhastasya j¤ànamupade÷a iti /
pårvaü hi pratyakùàdãnàü svataþpràmàõyasya lokasiddhàtvàttadantargatatvàcca ÷àstramapi puruùànuprave÷àbhàvàtpuruùà÷rayatvàcca ÷abdadoùasyàduùñemeva ÷àstramataþ pramàõamityuktam /
iti citràkùepavàdaþ //


÷abdàrthayoþ saübandhàkùepaþ /


evaü saübandhanityatayàpràmàõyaü niràkçtya svataþpràmàõye sthàpite, paraþ punaràha- syàdetat naiva ÷abdasyàrthenàsti saübandhaþ kuto 'sya pauruùeyatàpauruùeyatàveti /
tathàhi na tàvatsaüyogo 'sti tadbhàve hi kùuràdi÷abdoccàraõe mukhyasya pàñanàpi syàt /
na ca kàryakàraõabhàvaþ, dvayorapi nityatvàt /
nanu varõasphoñajàtyàdivikalpena vyaktyàkçtisaübandhàdivikalpena ca bàhyayoþ ÷abdàrthayordurniråpatvàdgakàràdyàkàraü vij¤ànameva ÷abdaþ, tajjanitaü ca gavàdyàkàravij¤ànamevàrthaü iti kàryakàraõatvameva ÷abdàrthayoþ saübandhaþ /
naivam /
niràlambanaj¤ànànutpatteþ, saübandhàntaraü tu nà÷aïganãyameva //*//

pratyàyyapratyàyakatvaü saübandha iti


cet na /
asati saübandhe pratyàyakatvàsaübhavàt /
kena saübandhena ÷abdor'thaü pratyàyayatãtyetadeva hi niråpyate /
tatra pratyàyakatvàdeva pratyàyakatvamityàtmà÷rayadoùàpattiþ, tasmànnàsti saübandhaþ /
asati ca saübandhe vastvantarasya vastvantarabodhakatvàsaübhavàdaniråpitahetuvi÷eùaü svapnaj¤ànavadyàdçcchikaü ÷abdàrthaj¤ànaü na pramàõaü bhavitumarhati /
laukikastu vyavahàro 'satyapi ÷abdapràmàõye


pramàõàntarava÷àtkatha¤citsaügacchetàpi /
vaidikastu vyavahàraþ ÷abdaika÷araõatvàdanàdartavyaþ syànnirmålatvàt //*//

syàdevaü yadyasaübandhaþ ÷abdàrthayoþ, asti tu saübandhaþ pratyàyya ityayameva saübandho bhaviùyati /
yaccendriyaliïgàdivatsaünikarùavyàptyàdisaübandhànapekùamarthapratipàdanam idamevàbhidhànamityucyate, tadeva ca saüj¤àsaüj¤itvaü, tenocyate saüj¤àsaüj¤ilakùaõaþ saübandha iti //*//

kiü punaþ ÷abdasyàrthapratipàdane pramàõam, ÷abdànantaramarthapratipattireva /
nanviyamabhipràyànumànadvàreõaivopapannà, neti bråmaþ /
arthàbhipràya÷ånyenàpi svàpàdyavasthàyàü parava÷aprayuktairapi ÷abdairarthapratipattidar÷anàt /
tathà puruùàntarakçtamapauruùeyaü và vedavàkyamanarthaj¤airapi prayujyamànaü vyutpannànàmarthabuddhiü janayatyeva, tasmàt pratyàyakaþ ÷abdaþ /
kimiti tarhi prathama÷ravaõe na pratyàyayati, sahakàrivirahàtsaüj¤àtvagrahaõamapi ÷abdasyàrthe pratyayato 'ïgaü netrasyevàlokaþ, tena yaþ puruùàntarebhyo ayaü puruùàntarebhyo ayaü ÷abdo 'sya saüj¤eti j¤àtavàn tasyaiva pratyàyayati nànyasyeti na doùaþ //


÷abdàrthasaübandhànityatve àkùepaþ /


nanvemastu nàma saübandhaþ, sa tu pauruùeya iti tvaduktyaivàpannam /
tathàhi na hi ÷abdasyàrthena saüyogagàdàtmyàdisaübandhaþ kintu pratyàyakatvam /
tacca puruùàdhãnamityuktam, ato devadattàdi÷abdasyeva asyàrthasyeyaü saüj¤etyevaü saübandhe kçte pa÷càcchabdasyàrthapratipàdanamiti siddhaü pauruùeyatvam //*//

iti saübandhàkùepaþ pårvàkùiptaü saübandhanityatvamasamàdhàyedànãü atha gaurityatra kaþ ÷abdaþ iti kayà saügatyà kena và prayojanena ÷abdasvaråpaü niråpyate, saügatistàvatpràsaïgãkà saübandhaprastàvàt saübandhinorapi ÷abdàrthayoþ prastutatvàtsvaråpaü niråpyate /
prayojanamapi tadavayavà÷ritànàmåhàdãnàü satyatvaü, niravayave hi vàkye pade và vàcake 'vayavànàü mçùàtvàt tadà÷ritànyapi kàryàõi mçùà bhaveyuþ //*//

ki¤ca saübanghasiddhyarthamava÷yaü varõànàü vàcakatvaü samarthanãyam, anyathà hi teùàü saügatyàbhàvàdvàcakabhàvo niràdhàratvànna syànnataràü nityatvamiti tatsiddhyarthaü vàcakatvaü samarthayituü ÷abdasvaråpaü niråpyate /
ki gaurityatra varõà eva ÷abdaþ, uta tebhyor'thàntaramityetatpràdhànyena niråpyate /
varõàvayava-gatva-go÷abdàvayavi-jàtiniràkaraõaü tu pràsaïgikam /
varõà eva ÷abda ityavadhàraõasamarthanàrtham //*//

tatra varõànàmapi pudgalàkhyànavayavànàrhatàþ saügirante tattvavayavànupalambhàdayuktam /
pratyakùeõa tàvadavayavà nopalabhyante, varõeùu sàkalyavaikalyagrahaõàbhàvàt /
nànumànena, taiþ saha kasyacilliïgasya saübandhàgrahaõàt /
na ca sàmànyato dçùñam, nahi yadyadvastu tasya tasyàva÷yamavayavairbhavitavyam, paramàõånàü niravayavatvàt /
te 'pi sàvayavà iti cet, tadavayavà api  tathà syustataþ paramapi tathetyekasyaiva màùàvayavino 'nantàvayavitvaü syàt, tata÷caikenaiva màùeõa tilena và sarvaü jagadvyàpyeta, anantairavayavairmårtairanyonyasyàvarakà÷amaprayacchadbhiranantade÷avyàpteþ /
tasmànniravayavàþ paramàõavo varõà÷ca /
tathà gatvajàtirautvajàti÷ca niùpràmàõikaiva //*//

nanu drutavilambitamadhyeùådàttànudàttasvariteùu sànunàsikaniranunàsikayorhrasvadãrghapluteùu ca pratyabhij¤àyamànà jàtiþ kathaü nàstãti ÷akyate 'bhidhàtum /
satyam /
pratyabhij¤à, sàtu pratyabhij¤à, sàtu vyaktekatvàdevopapannà /
drutàdibhedàbhàsastu drutàdyavasthàbhedàlambano na vyaktibhedamàpàdayitumalaü bhavati /


gatvàdijàtiniràkaraõam /


bhedàbhedàvabhàso 'pi dvedhà bhavati /
kvacidbhedo dharmiviùayo yathà ÷àbaleyàdiùvayaü gaurayaü


gaurayamiti jàteràtmalàbhaþ /
kvacittu bhedàbhàvabhàso dharmàdabhedàvabhàsa÷ca dharmiõamàlambate-ekasminneva devadatte yuvàyaü vçddho 'yaü kç÷o 'yamiti na tatra jàtiraïgãkriyate /
tadiha drutàdiùu dharmiviùayo 'bhedo dharmiviùayastu bhedaþ tathàhi ãdç÷o 'tràvabhàsaþ anenàyamakàro drutamuccàrito 'nena vilambitamiti na tu ayamakàro druto 'yaü tu vilambita iti yena dharmibhedo jàti÷càïgãkriyetàm //*//

nanu kàr÷yàdãnàü kramavartitvàdekasmindevadatte yuktaþ samàve÷aþ, anunàsikàdãnàntu dharmàõàü yugapadanekavaktruccàrite varõe samavetànàü kathamekavarõaviùayatvam /
na hi viruddhadharmàneko dharmã yugapadbibharti /
satyam /
natvete paramàrthato varõadharmà dhvanidharmàstvete varõe kevalamàbhàsante, yathàlpe mahati ca darpaõe yugapaddç÷yamàne mukhe 'lpatvaü mahatvaü ceti /
tasmàdvarõasya vyaktyekatve 'pi na virodha ityapràmàõikã gatvàdijàtiþ //*//

evaü go÷abdàvayavyapi


gakàràdãnàmayaugapadyàtsarvagatatvàccàvayavyàrambhàsàmarthyàt /
sarvatra hi kàraõaparimàõàdadhikaü kàryaparimàõam tantupañayoriva na ca vibhubhyo varõebhyaþ parimàõàdhikyaü kasyacidbhavati, ato nàsyavayavã /
tadabhàve ca tadàdhàraü go÷abdatvaü dåràpàstam /
tasmàdvarõa eva ÷abdaþ //*//

àha- gçhõãma etat- avayavàvayavigadvàdikaü nàstãti /
natu varõà eva ÷abdà iti /
arthapratyayànupapatteþ /
tathàhi - nahyekàkùaravij¤ànàdarthadhãrupajàyate //
vàca÷ca kramavartitvàtsàhityaü nàvakalpate //
ucyate- yathàgneyàdikarmàõi kramavartini santyapi //
saühatya kurvate kàryamekaü varõàstathaiva naþ //


varõànàmarthapratyàyakatvam /


nanu kramavartinàmapyutpattyapårvava÷ena yuktaü sàhityam, varõànàü tu katham /
teùàmapi saüskàreõa bhaviùyati tatsadbhàve kiü pramàõam, yadevàgneyàdiùu /
yathàhi teùàü ÷àstreõa saühatyakàritàvagamàtsvaråpata÷ca tadasaübhavàdapårvaü dvàraü kalpyate, tathà varõànàmapyekaika÷o 'bhidhànàdar÷anàtsakaloccàraõe càvagamàtsaühatyakàritve ni÷cite svaråpeõàsaübhavàtsaüskàrakalpanaü yuktameva, tadvadeva caikakartçtvaü kramavi÷eùa÷càdriyate viparyayeõàrthàbhidhànàdar÷anàt //


sphoñavàdakhaõóanam /


nanvevaü prativarõaü saüskàrakalpanàdekakalpanà syàt tadvaramekameva ÷abdatvaü kalpitam /
naivam /
dç÷yàdar÷anena nirastavat /
÷abdo hi pratyakùagràhyo 'bhyupagamyate, na ca pratyakùeõa ki¤citprakà÷ate /
tena nàstãtyavagacchàmaþ /
tvayàpi hi ÷abdatvaü kalpayitvà punaþ saüskàrakalpanàva÷yaü kartavyà /
dhvanayo hi na pratyekaü sphoñamabhivya¤jati, sàhityaü ca kramavartinàü saüskàradvàrameveti tulyaü tatkalpanam //*//

syànmatam /
pratyekameva nàdàþ ÷abdamabhivya¤janti, nacaivamuttaranàdavaiyarthyam, pårve hi nàdàþ ÷abdasphuñamabhivya¤janti uttarottare sphuñaü sphuñataraü ca vya¤jantãti nottareùàmànarthakyam /
yadyevaü tato ya evottare nàdàþ sphuñàbhivyaktisamarthàstaireva bhavitavyamalaü pårveþ //*//

nanu na ka÷cidapi nàdaþ svato 'sya sphuñàbhivyaktiü karoti kintu sarve te pratyekaü vya¤jakàþ /
sa tu na dràgeva sphuñamavabhàsate prathamamasphuñàvabhàsitaþ san punaþ punaþ ÷råyamàõaþ sphuñaþ bhavati, tadyathà dåràdavasthitaþ sahakàraþ prathamaü hastipalàlakåñàdisàdhàraõaråpeõa pratibhàtaþ punaràlocyamàno vçkùàtmanà prakà÷ate punaþsahakàràtmanà sphaño bhavati tadvadeva draùñavyam //*//

yadyevaü ya eva te pårvai nàdàstairevàbhyasyamànairãdç÷ã sphuñàbhivyaktiþ syàt /
uttarairvà kevalairabhyasyamànaiþ, tatra vijàtãyanàdà÷rayaõamanarthakam //*//

tathà

pratyekaü hi vya¤jakatve satyuttarairasphuñàbhivyaktiþ pårvai÷ca sphuñàbhivyaktiþ syàditi vyutkrameõàpyuccàraõaü syàt, ato 'pekùitakramavi÷eùànekavijàtãyanàdasamuccayà÷rayaõàdava÷yaü pårvanàdàhitasaüskàrasahitàntimanàdàbhivyaïgyaþ sphoña ityava÷yàïgãkartavyamiti tulyà saüskàrakalpanà /
yadvà tavaiveyaü saüskàràntakalpanà, matpakùe tu smçtihetubhireva saüskàraiþ siddhyatyarthàvagatiriti na saüskàràntaraü kalpayitavyama //*//

nanu mamàpi ta eva bhaviùyanti /
na /
teùàü  smçteranyatràvyàpàràt /
matpakùe tu smçtireva janayantor'thapratipattiü saüskàrà janayanti /
tathàhi pratyekavarõànubhavabhàvitaiþ saüskàraiþ saühatya sarvavarõagocaraikà smçtirjanyate /
tasyàü ca yugapadavabhàsamànà varõà vinaiva saüskàràntareõa saühatyàrthapratyayaü janayanti //*//

tvatpakùe tu naivaü saübhavati, tathàhi nàdà hi na j¤àyamànatayà sphoñaü vya¤jayanti, na ca yugapatsattàsti kramavartitvàt, ataþ saüskàradvàrameva sàhityamityavarjanãyaü saüskàràntarakalpanam //*//

atha matam /
satyaü na smçtihetubhiþ sphoñàbhivyaktiþ, ye tu varõopalabdhihetavo nàdajanyàþ ÷rotragatàþ saüskàràstaireva varõànàmiva sphoñàbhivyaktirbhaviùyati kiü saüskàràntarakalpanayeti /
tadayuktam /
teùàü kùaõikatvàt /
nahyadyavarõopalabdhihetuþ saüskàro 'ntyavarõa÷ravaõavelàyàmavatiùñhate /
yadyavatiùñhate tato visarjanãya÷ravaõavelàyàmapi gakàra÷ravaõamanuvarteta, tasmàtkùaõabhaïginaste, ato na teùàü saühatya sphoñàbhivya¤jakatvaü bhavati /
pratyekàbhivyaktau cottarottareùàmanarthakatvamityuktam //*//

athavà dhvaniyoga eva ÷rotrasaüskàro nànyaþ, tasya ca vispaùñameva bhaïgukatvamityuktam //*//

athavà dhvanisaüyoga eva ÷rotrasaüskàro nànyaþ, tasya ca vispaùñameva bhaïguratvaü gatvaratvàdghavanãnàm /
tasmàdanye sthàyinaþ saüskàràþ kalpyàþ, tathà varõàtiriktaþ ÷abdaþ kalpya iti bahvapramàõakamàpannam /
matpakùe tu dçóhasmçtiviparivartinàü varõànàü vàcakatvànna ki¤cidånam //*//

nanu yugapatsmaryamàõànàü vàcakatve vyutkrameõàpyuccàrità varõà vàcakàþ syuþ, na, tatkramasyàpyaïgatvàt /
kaþ punaþ kramo 'ïgam, na  hi varõànàü vibhånàü nityànàü ca svaråpataþ kramavattvam /
na pratãtikramaþ, tasyàþ smçtiråpàyà ekatvàt /
evaü tarhi dhvanikramo yo varmeùvàropitaþ pratibhàsate so 'ïgamityadoùaþ /
tasmàdvya¤jakànàü dhvanãnàü krameõa vyaïgyeùu varõeùu  samàropitena tadvantaþ smaryamàõà varõà vàcakàþ nànyaþ ÷abdo 'stãti siddham //
iti sphoñavàdaþ //


padàrthaniråpaõopakramaþ /


atha gaurityasya ÷abdasya kor'thaþ iti vàcyaniråpaõopakramavyàjenàkçtisadbhàvaü pratipàdayati saübandhanityatvasiddhaye /
nahyasatyàmàkçto vyaktibhiþ ÷abdasyàpauruùeyaþ saübandhaþ tàsàmanityatvàt, upalakùaõasyàpi nityasyàbhàvàdàkçtyabhàve, tasmàdàkçtirasti nàstãti vicàryate /
sàdhite tu tatsadbhàve saiva ÷abdàbhidheyetyàkçtyadhikaraõe vakùyate //


bauddhamatena jàtikhaõóanam /


tatra saugatàþ svalakùaõameva paramàrthaü manyamànà nàkçtisadbhàvaü manyante /
tathàhi- pçthaktve vyaktito jàtirdç÷yeta pçthageva sà /
abhede vyaktimàtraü syàdvedhà cenna virodhataþ //
na hi saiva tatonyà cànanyà ca saübhavati viruddhatvàdbhedàbhedayoþ /
yadi ca bhinnà jàtiþ sà sarvagatà vyaktiùveva và, na tàvatsarvagatatvam, antaràle 'nupalabdheþ /
vyaktisthà cedvyaktàvutpannàyàü tasminde÷e pràgasatã kathaü tasyàmupalabhyate, na tàvattatrotpadyate /
nityàyà utpattyayogàt /
na ca vyaktyantaràdàgacchati


amårtatvàt, tasmiü÷ca vyaktyantare 'nupalabdhiprasaïgàt /
nacàü÷enàgatàü÷ena ca tatraiva sthiteti ÷akyaü nityatvàt /
nacànyetra yàti amårtatvàt /
vyaktyantare ca pårvamevànasthità jàtiriti punaþprave÷e dviguõopalabhyeta /
yathàhuþ- nàyàti na ca tatràsãdati pa÷cànna càü÷avat //
jahàti pårvaü nàdhàramaho vyasanasaütati- iti //*//

vyaktau ca vartamànàü yadyekasyàü vyaktau kàrtsnyena varteta vyaktyantareùu na syàt /
nahyekà matã yugapadanekatra kàrtsnyena varteta vyaktyantareùu na syàt /
nahyekà satã yugapadanekatra kàrtsnyena vartituü ÷aknoti /
nacàvayava÷o vartate niravayavatvàt /
kathaü ca nànàvidhàsvatãtànàgatavartamànàsu vyaktiùvavayava÷o vçttiþ saübhàvyeta /
vyaktau ca vartamànehapratyayamanubhavet /
dhàsvatãtànàgatavartamànàsu vyaktiùvavayava÷o vçttiþ saübhàvyeta /
vyaktau ca vartamànehapratyayamanubhavet /
naceha gotvamiti kasyacitpratãtirasti kiü tviyaü gauriti //-- /
atha vyakteràtmaiva jàtirna tadàdhàraü vastvantaramiti cet, naivaü yuktam, kathaü hi nànàbhåtànàmanityanàü vyàvçttasvabhàvànàmekaråpà nityànuvçttasvabhàvà ca jàtiràtmà syàt trailokyasaükaraprasaïgàt //*//

na ca pramàõamapi ki¤cidàkçtisadbhàve saübhavati, na tàvatpratyakùam /
na hi jàtiþ svaviùayaü j¤ànaü janayati nityatvàbhyupagamàt /
nityànàü ca sarvàrthakriyàsvasàmarthyàt /
na hi jàtiþ svaviùayaü j¤ànaü janayati nityatvàbhyupagamàt /
nityànàü ca sarvàrthakriyàsvasàmarthyàt /
nacàjanakasya viùayatvaü saübhavati tallakùaõatvàdviùayatvasya /
tasmadvikalpàkàramàtraü sàmànyam, alãkaü và //*//

nanu yathà j¤ànavaicitryopapatteþ //*//

artha÷ånyà api vikalpà vicitràrthakriyàsamarthasvalakùaõàbhimànino jàyamànàstatra vyavahàràrthinaü pravartayantaþ paramparayà tatprabhavatayà tatpràpayanto maõimiva maõiprabhàviùayamaõibuddhirvyavahàràvisaüvàdino bhavantãti na lokayàtràsthiteþ ka÷cidvirodhaþ tasmànnàsti jàtiþ //*//

etenàvayavidravyaü pratyåóham, tasyàpyavayavabhedàdivikalpàkùamatvàt /
sthålàvabhàsastu saücitànekaråpàdiparamàõuva÷àdeva ke÷oõórkàvabhàsavadupapanno nàvayavikalpanàyàlam /
tadabhàve ca niràdhàratvàddåràpàstaü gotvàdisàmànyam //*//

kathamasatyekaråpe sàmànye 'tyantavilakùaõàni svalakùaõànyavilakùaõaråpaü vikalpaü janayanti /
janayanti cet kimiti kànicideva govikalpaü janayanti kànicidevà÷vavikalpam, narvàõi sarvam //*//

sàmànyavàdino và kathaü vilakùaõaråpà vyaktayo vilakùaõasàmànyàtmakatvaü tadà÷rayatvaü tadabhivya¤jakatvaü và bhajante /
bhajanticetkimiti kà÷cideva vyaktayaþ kenacideva sàmànyena saübadhyante na sarvàþ sarvaiþ /
svabhàvàditi cet, asmàkamapi tulyamidamuttaram //


svamatena jàtisthàpanam /


atha vyaktãnàmapyavilakùaõaråpasàmànyasaübandhasiddhyarthaü paramavilakùaõaråpamabhyupagamyate tatastenàpi saübandhasiddhyarthamaparàparàsàmànyàpekùayàmanavasthà syàt /
tasmàdvikalpamàtramevedam, na paramàrthataþ sàmànyaü nàma ki¤cit //*//

atràbhidhãyate- pratyakùabalasiddhasya sàmànyasya kutarkataþ //
na ÷akyo 'pahnavaþ kartuü sarvaü vijayate hi tat //
sarveùvapi  vastuùu iyamapi gauriyamapi gauþ, ayamapi vçkùo 'yamapãti vyàvçttànuvçttàkàraü pratyakùaü de÷akàlàvasthàntareùvaviparyastamudãyamànaü sarvameva tarkàbhàsaü vijitya dvyàkàraü vastu vyavasthàpayat kenànyena ÷akyate bàdhitum, na hi tato 'nyadbalavattaramasti pramàõam, tanmålatvàtpramàõàntaràõàü tadbàdhasàmarthyàbhàvàt /
ki¤cànumànànyapi sàmànyàpekùatvàtsutaràü sàmànyaü samarthayante na tu bàdhituü ÷aknuvanti, nahi yadyapekùaü tattasya bàdhaü


÷aknoti kartum /
tadbàdhe hi svàtmàpi na siddhyet tadapekùatvàt //*//

tathàhi bhedàbhedavikalpena sàmànyaü niràkurvatàva÷yamevaü vaktavyam- yadvastu tadbhinnamabhinnaü và bhavati sàmànyamapi yadi vastu syàttato 'nenàpi bhinnenàbhinnena và bhavitavyam /
na ca dvedhàpi saübhavati tasmàdavastu iti /
evaü ca vadatà vastutvaü sàmànyamaïgãkàryam, anyathà kathaü vastutvasya


bhedàbhedàbhyàü vyàptatvàdvyàpakànupalabdhyà sàmànyasya vastutvaü na saübhavatãti bhaõituü ÷akyam //-- /
nanvaulapàdhiko vastu÷abdo na jàtinimittakastatkathamanena jàtyàpattiþ /
ucyate- jàtirvà bhavatåpàdhirvà sarvathà tàvatsàmànyaråpamapekùitavyam /
aupàdhikànàmapi målopalakùaõamekamantareõàtmalàbhàbhàvàt /
na ca vyàvçttaikarasaü sarvaü vastujàmamabhyupagacchataþ saugatasya kvacidapi ki¤cidapyanuvçttaü råpaü saübhavatãtyaupàdhiko vyavahàro durghaña eva, tasmàtsarvapramàõasiddhaü sàmànyaü na ÷akyamapahnotum //*//

kaþ punarvikalpànàü parihàraþ, na tàvadaparihçtà api ÷aknuvanti sàmànyamapahnotuü, teùàmapi tadapekùatvàdityuktaü tathàpi parihàro 'bhidhãyate //


jàtivyaktyorbhedàbhedavicàraþ //


bhedàbhedavikalpe tàvatkecidàhuþ- bhinnameva sàmànyaü vyaktibhyaþ /
na ca pçthagupalabdhiprasaïgo vyaktisaübandhitvàt /
kaþ punaþ saübandhaþ, samavàyaþ /
kaþ punarasau, ayutasiddhànàmihapratyayahetuþ saübandha iti kecit /
tattvayuktam /
ihapratyayàsiddheþ /
iyaü gauriti hi sarvadà sarveùàü pratãtirnehagotvamiti /
kàceyamayutasiddhiþ, yutasiddhyabhàvaþ /
kà punaryutasiddhiþ, pçthaggatimatvaü pçthagà÷rayà÷ritatvaü và, tadabhàvo 'yutasiddhiþ //*//

yadyevamavayavàvayavinoþ saübandhaþ samavàyo na syàt, vinàpyavayavicalanenàvayavànàü calanàt, avayavino 'vayavànàü ca svàvayavà÷rayatvàt /
tathà sàmànyasya vyaktyà÷rayatvàt vyakte÷ca svàvayavà÷ritatvàdasti pçthagà÷rayà÷rayitvamiti samavàyànupapattiþ /
tasmàdevaü vaktavyam- yena saübandhenàdheyamàdhàre svànuråpàü buddhiü janayati, svàkàreõa bodhayatãtyarthaþ /
sa saübandhaþ samavàya iti //*//

yadi jàtyàtmanà vyaktiþ pratãyate tato jàtivyaktyorabheda eva pratãtibalàdàpadyate kathaü bhedàbhyupagamaþ /
ucyate- gaurayaü ÷àvaleyo gaurayaü bàhuleya ityubhayatra gavàkàro 'nuvartamàno dç÷yate, ÷àvaleyabàhuleyàkàrau tu vyàvartete, tadyapi tayoþ ÷àbaleyagavàkàrayorabhedaþ syàdekànuvçttàvitaro 'pyanuvarteta, tadvyàvçttau và gavàkàro 'pi vyàvarteta /
kiü ca tasyàmeva vyaktàviyaü gauriti gavàtmanà pratãyamànàyàmapi neyaübuddhigobuddhyorgaurirgauritivatparyàyatvaü pratãyate tasmànnàbhedaþ //*//

kathaü tarhi tàdråpyaü vyakteþ pratãyate /
idameva hi tàdråpyaü vyakteryat tat samavàyaþ saübandhaþ, tasyaiùa mahimà yenàdhàramàdheyaü svabuddhyànura¤jayati tasmàdadoùaþ /
athavà tàdàtmyapratãterabhedopyastu, pårvoktanyàyena bhedo 'pi, tasmàtpramàõabalena bhinnàbhinnatvameva yuktam //*//

nanu viruddhau bhedàbhedau kathamekatra syàtàü na virodhaþ sahadar÷anàt /
yadi hi idaü rajataü nedaü rajatamitivatparasparopamardena bhedàbhedau pratãyeyàtàü tato viruddhyeyàtàü, na tu tayoþ parasparopamardena pratãtiþ iyaü gauritibuddhidvayamaparyàyeõa pratibhàsamànamekaü vastu dvyàtmakaü vyavasthàpayati- sàmànàdhikaraõyaü hyabhedamàpàdayati aparyàyatvaü ca bhedam, ataþ pratãtibalàdavirodhaþ //*//

apekùàbhedàcca /
tathàhi goråpeõa niråpyamàõayà jàtyà vyaktirabhedena pratãyate gaurayaü ÷àbaleya iti /
yadà tu jàtirvayaktyantaràtmanà niråpyate tadeyaü vyaktisato bhinnaråpàvasãyate yo 'sau bàhuleya gauþ so 'yaü ÷àbaleyo na bhavatãti /
evaü dharmiõo dravyasya


rasàdidharmàntararåpeõa råpàdibhyàü bhedo dravyaråpeõa càbhedaþ /
tathàvayavinaþ svaråpeõàvayavairabhedo 'vayavàntararåpeõa tvavayavàntarairbheda ityåhanãyam /
tatra yathà dãrghahrasvàdãnàü viruddhasvabhàvàmàmapyapekùàbhedàdekatràpyaviruddhaü pratãtibalàdaïgãkriyate tathà bhedàbhedayorapi draùyavyaü pratãtyavi÷eùàt //


pràbhàkaramatena bhedàbhedàsamànàdhikaraõye àkùepaþ /


ka÷citpunaràha- pratãtireva bhedàbhedabhàsinã  na saübhavatãti vilakùaõaråpà pratãtirhi bhedàvabhàsaþ tadyena bhedapratibhàsasamaye jàtiråpaü vyaktiråpaü ca pratãtam, tenàbhedapratãtivelàyàü tayoranyataratpratyetavyam, tatraikasya dviravabhàso 'yaü bhavet, na punaritareõàbhedaþ pratãto bhavati, tasmànnàsti bhedàbhedayorekatra pratãtiþ //*//

tadidamasàram /
na hi vastudvayapratãtireva bhedapratãtiþ tadbhàve 'pyabhàvàt /
prathamaü vyaktidar÷ane 'pi hyasti jàtivyaktyordvayoþ pratãtirnaca tadà tayorbhedaþ pratãyate vyaktyantaradar÷anena tu jàteranvayàtpårvavyakte÷ca vyatirekàdanvayavyatirekàbhyàü jàtivyaktyorbhedo 'vadhàryata iti bhavato 'pi siddhàntaþ /
tathà devadattamupalabhya kàlàntare tatsadç÷aü yaj¤adattaü dåràtpa÷yan pårvopalabdhaü ca devadattaü smaran vastutastadvilakùaõameva puruùagadvayaü pratyeti tathàpi na bhedamavadhàrayati saü÷ete hi kiü sa evàyaü devadattaþ kiü vànya iti /
tasmàdvastudvayapratãtireva bedapratãtirityuktam //*//

tathà tameva devadattaü kiü vànyaþ iti /
tasmàdvastudvayapratãtireva bhedapratãtirityuktam //*//

tathà tameva devadattaü kàlàntare dåràtpa÷yannapi kiü sa evàyamutànya iti /
saüdihàno vastugatyaikameva pratiyannapi nàbhedamavadhàrayayitumalaü bhavati, tasmànna vastudvayapratãtireva bhedapratãtiþ /
nàpyekavastupratãtirevàbhedapratãtiþ, kintvanyo 'yamiti buddhirbhedàvabhàsaþ ananyo 'yamiti càbhedàvabhàsaþ /
asti ca ÷àbaleyabàhuleyàvupalabhyamànasya ayaü


gaurayamiti gauþ ityabhedàvabhàsaþ /
anyaþ ÷àbaleyàdbàhuleya iti ca bhedàvabhàsaþ /
tasmàdupapannaü bhinnàbhinnatvam //*//

nanvanuvçttà nityànutpattivinà÷adharmà ca jàtiþ, viparãtasvabhàvà ca vyaktiþ, kathaü tayauraikyam /
nahyekameva vastvanuvçttaü vyàvçttaü nityamanityamutpattivinà÷adharmakamataddharmakaü ca saübhavati trailokyasaükaraprasaïgàt, jàtirapyevamanityatvàdidharmà syàt, vyaktirapi nityatvàdidharmà /
naiùa doùaþ /
nànàkàraü hi tadvastu kenacidàkàreõa nityatvàdikaü kenaciccànityatvàdikaü bibhranna virotsyate /
jàtirapi vyaktiråpeõànityà vyaktirapi jàtyàtmanà nityeti nàtra kàcidaniùñàpattiþ //


jàteþ sarvagatatvàdyàkùepatatparihàrau //


yattu sarvagatà vyaktigatà và jàtiriti vikalpitaü, tadapi vyaktyàtmatvàbhidhànàdeva parihçtam /
vyakterhyasàvàtmà kathamanyatra syàt /
nanvevaü vyaktide÷e vyaktyutpatteþ pràgavidyamànà jàtiþ kathaü tatra pa÷càdbhavati, svakàraõànniùpadyamànà vyaktirjàtivi÷eùàtmanà saübaddhaivotpadyate nityatvàt /
nacànyatra àgacchati amårtatvàt /
ucyate- yo 'pi de÷àntaràdàgatyànena de÷ena saüyujyate so 'pi pràgasminde÷e 'vidyamàna eva kathamanena de÷ena saüyogamanubhavati kàraõava÷àditi vyaktam, evaü jàtirapi kàraõava÷àdeva vyaktisaübandhamanubhavati /
iyàstu vi÷eùaþ- saüyujyamànaþ pårvatràvasthito 'nantarade÷ena prathamaü saüyujyate tatastadanantarade÷eneti krameõa de÷àntaralasaüyogaü gacchati /
tàdàtmyasamavàyayostvanantarade÷amanapekùyaiva svakàraõato niùpattiþ /
na hi saüyogasya svabhàvaþ sa eva tàdàtmyasya samavàyasya vàïgãkartavyaþ /
pramàõàbhàvàt, vilakùaõasvabhàvatvàdbhàvànàm /


tasmàdadoùaþ //*//

yadvàstu sarvagataü sàmànyam, na ca sarvatropalabdhiprasaïgaþ vyaktãnàmabhivya¤jakatvàt /
sarvagatamapi sàmànyaü vyakterevàtmà tatsamavetaü và /
saüyuktasamavàyasaünikarùeõa ca sàmànyasyopalambhaþ, tena ca saünikarùo vyaktide÷e eva saübhavati nànyatreti na sarvatropalabdhiþ /
abhede 'pi jàtivyaktyorbhedasyàpi vidyamànatvànnityatvànnityatvàdivatsarvagatatvàsravagatatvamapi nànupapannam //*//

yattu kàrtsnyena và avayava÷o và vçttiriti vikalpitam, tadapyayuktam /
bhedàpekùaü hi kàrtsnyaü na ca sàmànyasya svaråpato 'vayavato và bhedosti ekatvàdanavayavatvàcca /
niravayavatvàdevàvayavava÷o 'pi vçttirabhàvyaiva /
tasmàdvyaktiùu jàtirvartata ityetàvadevàtra vaktuü ÷akyate pramàõato 'vagamàt, na kàrtsnyabhàgavibhàgaþ pramàõàbhàvàdasaübhàvàcca /
tathàvayavino 'pyavayaveùu na kàrtsnyaü saübhavati bahutvàbhàvàttadepakùatvàcca kçtsnatvavyavahàrasya /
avayava÷o vçttirapyavayavàntaràbhàvàdayuktaiva /
kimidànãmekaråpaiva sàmànyasya  vyaktiùvavayaveùu càvayavino vçttiþ /
netyucyate /
sàmànyaü pratyekaü vartata, avayavãü tu vyàsajyetyevaü vi÷eùaþ /
vyaktyantaramanapekùyaiva vyaktyantare vartamànà svànuråpàü buddhiü janayantã jàtiþ pratyekaü ityucyate na tu kàtsnyena vçttiþ /
avayavã tvavayavàntaràõyapekùyàvàntare vartamànaþ svàkàraü buddhiü janayan vyàsajya vartata iti vyapadi÷yate /
nahyekasyàmeva vyaktau gobuddhivadekasminneva tantau pañabuddhirutpadyate //


saüyogavicàraþ //


saüyogasyedànãü kathaü saüyogiùu vçttiþ kiü jàtivat kiüvàvayavivat /
ubhayavilakùaõeti bråmaþ /
sa hi saüyogyantaramapekùya saüyogyantare vartate nànapekùyeti na jàtitulyatvam /
ekatraiva ca svànuråpàü janayati buddhim idamanena saüyuktamidamanena iti, tenàvayavinàpi nàtãva tulyatvamityubhayavailakùaõyam //*//

atha saüyogaþ kimeka eva dvayoþ saüyoginoruta pratisaüyogi bhinnàveva saüyogau /
kà÷yapãyàstàvat saüyogamubhayorvyàsaktamekaü manyante vayaü tu yathà idamanena sadç÷amidamaneneti pratiyoginamapekùyetaratretarasyàvagamyamànaü sàdç÷yaü pratidharmibhinnaü bhavati tathà saüyogasya tàdç÷abuddhiviùayatvàdbhedameva rocayàmahe /
prakçtamanusaràmaþ- tasmànna vçttivikalpàdapi jàtyapahnavaþ /
yattu nityatvàjjàteþ svaviùayaj¤ànajananàsàmarthyànna gràhyatvamiti /
tadasat /
nityànàmapyarthakriyàsàmarthyaü kùaõabhaïganiràkaraõe vakùyàmaþ /
na ca hetulakùaõaü gràhyatvam /
j¤ànajanyaphalabhàgitvalakùaõaü hi taditi ÷ånyavàde varõitam /
tasmàdayamapyadoùaþ //*//

yattu svalakùaõaireva  svànubhavadvàreõa gavàdivikalpodayasaübhavàdapràmàõikã jàtivikalpaneti tadapyasàram /
na hi jàtirna dç÷yate yenaivamupàlambhaþ syàt /
upajàyamànaü tu j¤ànaü svaviùayabhåtàü jàtimupasthàpayatãti nedç÷ànàü pralàpanàmavasaraþ //*//

katha¤càtyantavilakùaõàni svalakùaõànyekaråpaü vij¤ànaü janayanti tadatadråpiõo bhàvàstadatadråpahetujàþ iti sthiteþ /
bhavato và kathaü vilakùaõànàü vi÷eùàõàmekaråpasàmànyasaübandhakàraõatvamiticet, dàtmyaü samavàyaü và bhajante //*//

nanu hetavo vilakùaõaþ kathamekavidhasàmarthyayuktàni svalakùaõàni janayanti /
na janayeyuryadi vilakùaõàþ syuste 'pi tvekajàtãyà eva //
nanvevaü tatsaübandhasidhyarthaparàparajàtyapekùàyàmanavasthà /
naiùa doùaþ, yathà tàlabãjamekajàtãyaü pariõàmaparaüparayà tàlajàtãsaübaddhàü


vyaktimupajanayati, sàpi tathaiva svakàraõabhåtabãjasamànajàtãyaü bãjàntaram /
tathaikajàtãyacchukràdgojàtãyavyaktiniùpattiþ, tasyàü ca

tajjàtãya÷ukraniùpattiriti nàtyantaü tàdàtmyàpattiþ /
tasmàdastyekamàkçtijàtisàmànya÷abdàbhilapanãyaü ÷àbaleyàdiùvanugatam //
ityàkçtivàdaþ /


sàdç÷yàdãnàü sàmànyatvakhaõóanam /


naca sàdç÷yameva sàmànyaü tadbuddhyabhàvàta, sa evàyamiti pratãtirna tattatsadç÷a iti /
na ca sarvasàmànyàpahnavavàdinaþ sàdç÷yamapi saübhavati bhåyovayavasàmànyàtmakatvàttasya //
 //
na càtadvyàvçttiråpamapi samànyamanaïgãkçtavidhiråpasàmànyena ÷akyate pratyetum /
 agovyàvçttiü hi pratãyatàva÷yaü prathamameva gauþ pratyetavyaþ /
na hi tebhyo vyatirekaråpamapahàyà÷vàdivyaktãnàü pràtisvikena råpeõa saübhavati /
teùàmanantànàü buddhàvanàrohàt, anàråóheùu ca teùu tadvyàvçttiråpasya goþ pratyetuma÷akyatvàt /
gaurgauriti ca vidhiråpaü sàmànyamavagamyamànaü kathaü nivçttiråpaü ÷akyamaïgãkartum /
tasmàdidamatipelavaü dar÷anam /
tasmàdasti jàtiþ /
ityapohavàdaþ //


avayavavicàraþ /


etenàvayavi vyàkhyàtaþ /
tasyàpyavayavebhyo bhedo 'bhedo veti vikalpe bhedaü samavàyasaübandhamavayavaguõebhya÷ca tatra vi÷eùaguõànàmutpattimacakùate vai÷eùikàþ /
ye ca svasamavetavi÷eùaõavi÷iùñàþ svà÷rayasyaikajàtãyasya paricchedakàste vi÷eùaguõà ityàhuþ /
vayaü tu bhinnàbhinnatvam /
nahitantubhyaþ ÷iraþpàõyàdibhyo nàvayebhyo niùkçùñaþ paño devadatto và pratãyate /
tantupàõyàdayo 'vayavà eva pañàdyàtmanà pratãyante /
vidyate ca devadatte asya hastaþ ÷ira ityàdiþ kiyànapi bhedàvabhàsa ityupapannamubhayàtmakatvam /
tasmàdavayavànàmevàvasthàntaramavayavã na dràvyàntaram /
ta eva hi saüyogavi÷eùava÷àdakadravyatàmàpadyatesa tadàtmanà ca mahatvaü pañajàtiü ca vibhrataþ pañabuddhyà gçhyante /
tena pañàtmanà teùàmekatvam avayavàtmanà tu nànàtvamupapannam //*//

yadapi råpàdayaþ kàrye guõamàrabhate ityuktaü tadapari guõadvayapratãtyabhàvãnnàtãtavàsmabhyaü rocate /
yadi hi dvau guõau pratãyeyàtàü tantuùvekaþ pañe càparastataþ kàryakàraõabhàvaü pratipadyeyàtàm /
yatràpi nànàråpaiþ ÷uklakçùõaraktapãtaistantubhiràrabhyate pañastastràpi ta eva varõàþ pañagatàþ pratãyante na råpàntaram //

citraikaråpaniràkaraõam /


nanu citraþ paña iti pratãyate na tu ÷uklaþ påta iti và, tasmàccitràkhyaü råpàntaramatrotpannam /
naivam /
citraü lokavirodhàdevàyuktamaïgãkartum /
nànàråpàõàmapi càvayavabhedadvàreõaikasminnapi pañe samavàyo nànupapannaþ /
etena saüyogajasaüyogo nirasto veditavyaþ /
yathà devadattasaüyoga eva tasminkuõóalisaüyogo bhavati tathà tantuturãsaüyoga eva tantau pañabhàvamàpanne pañaturãsaüyogo bhavati na saüyogàntaraü pratãtyabhàvàdityalamativistareõa /
tasmàdastyevàvayavã /--
vçttiþ svàvayaveùvasya vyàsajyeti pradar÷itam //
tenàsyavayavidravyaü sàmànyaü càsti sarvagam //
ityavayavivàdaþ //


varõànàmabhidhàtçtvamàkçte÷càbhidheyatàm //
kathayitvàtha saübandhakathaiva prakçtocyate //
j¤àpyaj¤àpakabhàva÷ca saübandhaþ pràgudãritaþ //
tannityatvaü yadàkùiptaü tatsamàdhãyate 'dhunà //
evaü hi pårvamuktam- yasmàtprathama÷ravaõe ÷abdor'thaü na pratyàyayati tasmànnàsya svàbhàvikamindriyavatpratyàyakatvam /
asyàyamarthaþ /
iti puruùeõa kathite pratyàyayati tato nånamasya puruùakçtaü pratyàyakatvamiti pauruùeya eva saübandha iti //*//

tatràbhidhãyate- nahyasyàyamartha iti


saübandhakaraõamidam, prasiddhasaübandhakathanaü hyetat /
kathamavagamyate arthàntarakathane bahubhirnivàraõàt /
yo hi ka÷cit kasmaicit go÷abdasyà÷vaü gavayaü vàrthamàha tamanye nivàrayanti nàyamasyàrthaþ sàsnàdimànasyàrtha iti, saübandhakriyàpakùe ca devadattàdivadyenaiva saübandhaþ kriyate sa evàrtha iti nivàraõaü nopapadyate /
tasmànna tàvadarvàcãnaþ puruùà asya ÷abdasyàyamartha iti vadantopi tatsaübandhakartçtvenà÷aïkanãyàþ /
yadiparamevaü syàt sargàdikàle bhagavatà prajàpatinà sarvameva sthàvarajaïgamaü dharmàdharmau ta sçùñvà saüvyavahàràya ca ÷abdànàmarthaiþ saübandhaü kçtvà dharmàdharmapratipàdanàya ca kçtasaübandhaiþ padairvedànkçtvàtmajebhyo marãcyàdibhyaþ ÷abdàrthasaübandho vedà÷ca pratipàditàstairapyanyebhyastairapyanyebhya ityevaü pårvapårvebhyaþ pratipadyottarottareùàü ÷abdàrthapratipattirvyavahàra÷ceti //*//

tadapyayuktam /
itthaübhàve pramàõàbhàvàt prathama÷rutàvapratãtireva pramàõaü sàmayikatve hyapratipannasamayànàmapratãtiþ pratipannasamayànàü ca pratãtirdevadattàdi÷abdavadupapannà bhavati, svàbhàvike tu pratyàyakatve


prathama÷ravaõe 'pi pratãtiþ syàditicenna /
svàbhàvikamapi pratyàyakatvamavagataü sadarthapratipattau nimittaü nàpratipannamiti yuktaiva prathama÷ravaõer'thasyàpratãtiþ /
na ca sargàdirnàma ka÷citkàlo 'sti, sarvadàhãdç÷ameva jagaditi dçùñànusàràdavagantumucitam /
na tu sa kàlo 'bhåt yadà sarvamidaü nàsãditi /
pramàõàbhàvàt /
mantràrthavàdetihàsapuràõàdiþ pramàõamiti cet /
na /
vedànàü pauruùeyasaübandhàpekùàõàü svayaü ca pauruùeyàõàü ÷àkyàdigranthavadatãndriyàrthe pràmàõyàsaübhavàt /
tadapràmàmye ca tanmålànàü dharma÷àstrãdãnàü dåranirastameva pràmàõyam /
sarvàbhàve ca sçùñirapi na saübhavati /
mçttatantvàdyupàdànena hi ghañàdãnyupàdãyante /
sarvàbhàve hi kenopàdena sarvamidamupàdeyam //


advaitamatena pårvapakùaþ /


syànmatam /
àtmaivaiko jagadàdàvàsãt sa eva svecchayà vyomàdi pariõamati bãjamiva vçkùaråpeõa, cidekarasaü brahma kathaü jaóaråpeõa pariõamatãti cet /
na paramàrthataþ pariõàmaü bråmaþ kintvapariõamate pariõatavadekameva sadanekadhà mukhamivàdar÷àdiùvavidyàva÷àdvivartamànamàtmaivàtmànaü cidråpaü jaóaråpamivàdvitãyaü sadvitãyamiva pa÷yati /
seyamavidyopàdànà svapnaprapa¤cavanmahadàdiprapa¤casçùñiþ /
tathàca sarvaü khalvidaü brahma, àtmaivedaü sarvaü naiha nànàsti ki¤cane ityàdayo bahavo 'dvetavàdàþ /
tathà indro màyàbhiþ pururåpa ãyate iti bhedàvagatervyaktameva màyànibandhanatvaü dar÷itam /
tathà lokàstaü paràduryo 'nyatràtmano lokànvidetyàdinànàtmadar÷ane nindà mçtyoþ sa mçtyumàpnoti ya iha nàneva pa÷yatãti ca nànàtvadar÷ananindà sarvamidamadvitãyameva brahma pàramàrthikaü bhedadçùñi÷càvidyopàdànetyetamarthaü prakañayatãti //


uktàdvaitamatakhaõóanam /


kimidànãmasannevàyaü prapa¤caþ /
omiticet /
na /
pratyakùavirodhàt /
tathà ca pratyakùaü prapa¤casadbhàvagràhakaü pratyakùasåtre /
nacàgame pratyakùabàdhaþ saübhavati pratyakùasya ÷ãghrapravçttatvena sarvebhyo balãyastvàt /
na ca paurvàparyanyàyena pravçttameva pratyakùamàgamena pa÷càdbàdhyata iti vàcyam /
àgamasya pratyakùeõa pravçttivirodhàt /
àgamapravçttisamaye 'pi hi bedaprapa¤camupadar÷ayat pratyakùamàgamapravçttimeva niruõaddhi /
yathà khalåtpattumupakramamàõa eva ghaño daõóenàhanyamàno notpattuü prabhavati tathàgamopi /
ki¤ca prapa¤càbhàvaü pratiyatàva÷yamàgamopi prapa¤càntargatatvàdasadråpatayà pratyetavyaþ /
kathaü


càgamenaivàgamasyàbhàvaþ pratãyeta, asadråpatayà hi pratãyamàno na kasyacidapyarthasya pramàõaü syàt, pràmàõye và nàsatvam //
 //
ka÷citpunaràha prapa¤casya nàsatvaü bråmaþ /
pratya÷rakùàdi pramàõataþ siddhatvàt /
nàpi paramàrthataþ satvaü àtmaj¤ànena bàdhyamànatvàt /
tasmàtsadasadbhàvanirvàcyo 'yaü prapa¤ca iti //
 //
tadidamasàram /
sato 'nyatvamevàsatvam, tadyadi prapa¤caþ sanna bhavati vyaktamasannevàyam, asatvàbhàve vàsatvàpattiþ, sadasatvayorekaniùedhasyetaravidhinàntarãyakatvàt /
na ca vidhàdvayarahite vidhàntaraü sambhavati athàpi yanna kadàcitpratãyate tadasat, yathà ÷a÷aviùàõam,yatpratãtaü kadàcidbàdhyate tatsat yathàtmatatvaü, prapa¤castu pratãyamànatvàdbàdhyamànatvàcca bhàvàbhàvàbhyàsanirvàcca iti matam /
tadanupapannam, lokavirodhàt /
yaddhi pratãtaü bàdhyate mçgatoyapajjusarpàdi tadasadeveti hi laukikã prasiddhiþ /
na hi ÷a÷aviùàõàdãnàü mçgatoyàdãnàü ca ka÷cidvi÷eùo loke, soyaü prapa¤copi bàdyate cet asanneveti nànirvàcitatvam /
athàpi lokaprasiddhimanàdçtya vçddhayàdivatparibhàùàråpeõànirvàcya ityucyate, tathàpyayuktam - prapa¤casya bàdhyatvàbhàvàt, na tàvatsaüsàràvasthàyàmàgamena bàdhaþ sambhavatãtyuktam /
muktasya tu bàdhakaj¤ànaü nà÷aïkanãyameva pralãnasarvakaraõatvàt, karaõàbhàve ca j¤ànàsambhavàt /
nacàsmaryamàõasya prapa¤casyàbhàvaþ ÷akyate pratyetum /
naca tasyàmavasthàyàü sambhavati smaraõamaü sarvasaüskàràõàmucchinnatvàt tasmànna bàdhasambhavaþ //
 //
yaccàvidyàkçto 'yaü prapa¤ca iti, sà kasya na brahmaõastasya svacchavidyàråpatvàt /
nahi bhàskare timirasyàvakà÷aþ sambhavati /
naca jãvànàm /
teùàü brahmàtirekeõàbàvàt bhràntyabhàvàdeva ca tatkàraõabhåtaü vastvantaramapyanupapannameva /
brahmàtirekeõa bhràntij¤ànaü tatkàraõaü càpyupagacchatàmadvaitahàniþ //*//

tatkiïkçtà ca brahmaõo vidyà, na hi kàraõàntaramasti /
svàbhàvikãticet kathaü vidyàsvabhàvamavidyàsvabhàvaü syàt /
svàbhàvikatve càsyàþ kena vinà÷aþ syàt /
àgamikaü dhyànàdi tajjanyaü  và svaråpaj¤ànaü brahmàvidyàü nà÷ayatãti cet, na, nahyàgamo và dhyànàdayo và tajjanyaü và j¤ànaü  nityaj¤ànàtmakabrahmàtiriktamasti yadavidyàü nà÷ayet /
tadvaramasmànmàyàvàdànmàhàyànikavàdaþ /
yatra nãlapãtàdivaicitryaü kàryakàraõabhàvo baddhamuktàdivyavasthà ca saütànabhedena samarthyate /
nityamekarasaü niùprapa¤camàtmànamupeyuùàü tu samastalokavedajavyavahàrocchittireva syàt //*//

yadapyàhuþ- aj¤ànajanyaþ prapa¤co j¤ànena vinà÷yate mçgatoyavat svapnaprapa¤cavacceti /
tadapyayuktam- yadi kulàlàdivyàpàrasthànãyenàj¤ànena ghañavadutpannaþ prapa¤co musalasthànãyena j¤ànena

nà÷yate, tathàpi nàsatvaü prapa¤casya syàt, utpattivinà÷ayogàdinityatàmàtraü syànnàtyantàbhàvaþ //*//

kena ca j¤ànena nà÷aþ, nàtmaj¤ànena, virodhàbhàvàt /
niùprapa¤càtmaj¤àneneticet, na, tatràtmaj¤ànàü÷asyàvirodhàt /
niùprapa¤catvaj¤ànaü vinà÷akamiti pàri÷eùyàdàpannam- prapa¤càbhàva÷ca niùprapa¤catvaü, na ca vidyamànaü prapa¤ce tadabhàvaj¤ànamutpattumarhati /
j¤ànena hyutpannena prapa¤co nà÷ayitavyaþ pràk ca j¤ànàtsadråpa eva prapa¤castisminsadråpe 'vasthite kathaü tadabhàvaviùayasya j¤ànasyotpattiþ /
tatra j¤ànotpattau satyàü prapa¤casya  nà÷aþ, tadvinà÷e ca sati tadabhàvaviùayaj¤ànotpattiritãtaretarà÷rayatvam //*//

etena mçgatçùõikàjalasya j¤ànavinà÷yatvaü pratyåóham /
na hi tajjalaü sat pa÷cànnà÷yate pràgapi hi tatra naiva jalaü, ajalameva hi ra÷miprataptamåùaraü bhràntyà jalàtmanàvagataü pa÷càdbàdhakena yathàvasthitaråpamavagamyata ityalamanena bàlajalpitena //
ityadvaitamataniràsaþ //


ardhajaratãyàdvaitavàdena pårvapakùaþ //


kecittvaupaniùadàþ paramàrthata evàtmà prapa¤caråpeõa svecchayà pariõamatãti manyante,tathà ca sà sadeva somyedamagra àsãdekamevàdvitãya tadaikùata bahusyàü prajàyeya ityekasyaiva sanmàtraråpatayà pràgavasthitàtmano 'nekavyomàdibhedabhinnaprapa¤caråpeõa bãjasyeva pariõàmo dar÷itaþ, tasmàdvà etasmàdàtmana àkà÷aþ saübhåta ityaupaniùadàü vàdàþ puràõavàdà÷càsminnarthe ÷ata÷o dç÷yante /
puruùa evedaü sarvaü neha nànàsti ki¤cana ityàdi tu dharmibhedàbàvàbhipràyam, tadyathaiko vçkùaþ pràde÷amàtràdårdhvaü nànà÷àkho 'vasthito dårasthairnànàvçkùà iti, tathà nàmaråpaprapa¤caü nànàråpaü pa÷yatàü, målakàraõasyaikasyàtmano 'yaü nànàråpaþ pariõàma ityevamajànatàü tattvakathanàrthà evaüvidhà vàdàþ /
sarvamekasyaiva vistàro na ki¤cidatra nànàstãti //*//

ye ca punarasattvavàdàþ prapa¤caviùayà avidyàvàdà bhràntivàdà màyàvàdà÷ca te sarve prapa¤casyànityatvàdaupacàrikàþ /
yathà mçgatoyarajjusarpasvapnaprapa¤càdayaþ ki¤citkàlamàvirbhåya pa÷càdvilãyante tathà bhedaprapa¤caråpo brahmapariõàmo 'pyàvirbhavati vilãyate cetyàvirbhàvatirobhàvadharmakatvasàmyàdasannityupacaryate, tasya càsatkalpatve tadviùayasya j¤ànasyàpi siddhyatyaupacàrikaü bhràntitvam /
màyànibandhanatvaü ca indro màyàbhiþ pururåpa ãyate ityàdiùu yuktamupacàreõa vaktum /
àtmaivaikaþ satyaþ ici ca tasyaiva nityatvàducyate, yathà go a÷và eva pa÷avo 'nyetvapa÷ava iti tadevaü draùñavyam //*//

yastvevaüvidhànvàdànyathà÷rutàrthàngçhõàti sa pa÷vantareùvapa÷utvavàdaü àdityo yåpaþ ityàdi ca yathà÷rutaü gçhõãyàt /
atha tatra pramàõàntaravirodhaþ so 'tràpi samànaþ /
athàrthavàdatvàttatra na yathà÷rutàrthagrahaõaü, tadapi samànam /
prapa¤casyàpyasatyatvaü vairàgyajananàrtham, àtmana÷ca paramàrthatvaü mumukùåõàmutsàhajananàrthaü /
vispaùñaü caitanmçtpiõóavikàradçùñàntadar÷anàt /
tata÷ca yathà kàraõabhåtamçtpiõóaj¤ànena mçnmayo vikàraþ sarvo vij¤àto bhavati ÷aràvàdivikàro hi vàcàrambhaõaü nàmadheyamàtraü mçttikasyaiva satyaü, evaü prapa¤casyeva satyaü, evaü prapa¤copi sadvij¤ànena vij¤àto bhavati vikàro hi vàcàrambhaõaü nàmadheyamàtraü sadityeva satyamityukte j¤àyata etat yathàvirbhàvatirobhàvadharmà nànàvidho vikàraþ ÷aràvàdiþ prapa¤co mçttikà ca sarvatrànapàyinã teùàü kàraõaü kàryakàraõayo÷càvasthàmàtrabhedàtsvaråpabhedàbhàvàtkàraõaj¤ànena tatsarvaü kàryamavasthàbhedenàj¤àtamapi  svaråpeõa j¤àtaü bhavati /
tathà prapa¤copyàvirbhàvatirobhàvadharmànavasthàyã tatkàraõaü càtmà sadråpaþ sarvànuyàyã nàpàyadharmà /
tasminvij¤àte sarvaü tadàtmakamavij¤àtamapi vyàsaråpeõa samàsena j¤àtaü bhavatãtyetadatra vivakùitamiti, tasmàdekasyaivàtmanaþ pariõàmo 'yaü bhedaprapa¤co nanvasanneva /
asatve  hi kathaü sadvij¤ànena vij¤àtaþ syàccha÷aviùàõavat /
na hi mçtpiõóe vij¤àte sati ÷a÷aviùàõaü vij¤àtaü  bhavati tathà prapa¤copi syàt, tatastu prastutahànireva syàt ekopyàtmàntaþkaraõopàdhibhedàdbhinno jãva ityucyate jãvabhedàcca bandhamuktivyavasthàpyupapanneti //*//

tadidamayuktam /
cidråpasyàtmano jaóaråpapariõàmàsaübhavàt /
ekatve càtmanaþ sarva÷arãre me duþkhamiti, pàde me mukhaü  ÷irasi me vedanetivat sarvasukhaduþkhopalabdhi÷ca syàt /
antaþkaraõopàdhibhedàdabhinno  jãva ityucyate jãvabhedàcca bandhamuktivyavasthàpyupapanneti //*//

tadidamayuktam /
cidråpasyàtmano jaóaråpapariõàmàsaübhavàt /
ekatve càtmanaþ sarva÷arãreùu pratasaüdhànaü syàt- devadatto 'haü yaj¤adatto 'hameveti, tathà devadatta÷arãre me sukhaü yaj¤adatta÷arãre me duþkhamiti, pàde me sukhaü ÷irasi me


vedanetivat sarvasukhaduþkhopalabdhi÷ca syàt /
antaþkaraõabhedàdvyavastheticet /
acetanatvàt /
nahyantaþkaraõaü  sukhaduþkhe anubhavati acetanatvàt, àtmà tvanubhavità sa ca sarvatraika iti kaþ pratisaüdhànaü vàrayet, tasmàdidamapi nàtãva sundaramiti //
ityàtmapariõàmavàdaniràsaþ //


sàükhyamatena pårvapakùaþ /


àtmabhedaü prakçtipariõàmaü ca jagat sàükhyà manyante /
dvividhaü ca sàükhyaü nirã÷varaü se÷varaü ca /


nãrã÷varavàdistàvagadàhuþ- prakçtiracetanà triguõàtmikà pradhàna÷abdàbhidheya mahadàdivi÷eùaparyantena prapa¤caråpeõa cetanànàmupabhogàya pariõàmatãti /
se÷varavàdino 'pyevamàhuþ, iyàüstu vi÷eùaþ- puruùa÷abdàbhidheyamã÷varaü kle÷akarmavipàkà÷ayairaparàmçùñamà÷ritya prakçtirjagatsçjatãti /
yathà hi saüskçtaü kùetramadhiùñhàya tatsaüparkava÷àdbãjamaïkuràdikrameõa mahàntaü vçkùamàrabhate tathà sarvavyàpinã prakçtistatsaüparkava÷ànmahadahaïkàratanmàtràdikrameõa pariõamantã vi÷eùàntaü prapa¤camàrabhaca iti /
itihàsapuràõeùvapi pràyeõaitadeva matam /
seyaü prakçtyupàdànà sçùñiþ, ã÷varastu nimittamàtram /
kùetraj¤àstu bhoktàraþ, prakçtireva tu sarvakàryàõàü kartrãti bhogyà /
sà ca sarvatraikà bhoktéõàü ca bhedàdbaddhamuktavyavasthopapattiþ /
tathà ca- ajàmekàü lohita÷uklakçùõàü bahvãþ prajà janayantãü saråpàþ /
ajo hyeko juùamàõo 'nu÷ete jahàtyenàü bhuktabhogamajo 'nyaþ iti vyaktameva bhogyàyàþ dàstarhyaipaniùadàþ kathaü, availakùaõyeneti bråmaþ- bheda÷abdo hi vailakùaõyavacano loke prasiddhaþ /
tathàhi susadç÷eùu vaktàro bhavanti, nàsyàsya ca ka÷cidbhedo 'stãti, tathàtmanàmapi narapa÷utiryagbhedabhinna÷arãravartinàü ÷arãrasaübandhamapohya kevalaü naijaråpeõa niråpyamàõànàü padmarajaþparamàõudvayavanna ki¤cidapi vailakùaõyamastãtyanenàbhipràyeõaikatvavàdà nànàtvaniùedhavàdà÷ca /
etadabhipràyameva caitadapi bhadavadvàsudevavacanam- vidyàvinayasaüpanne bràhmaõe gavi hastini /
÷uni caiva ÷vapàke ca paõóitàþ samadar÷inaþ iti /
tathaiva indro màyàbhiþ pururåpa ãryate iti svayamavilakùaõo 'pyàtmà narapa÷vàdivicitra÷arãrasaüparkava÷àdbhràntyà svayamapi vilakùaõaråpaþ pratãyata ityarthaþ /
ye ca bhuktànàü kùetraj¤ànàmã÷vareõa sahaikatvàdàstepyatyantasàmyàdvailakùaõyàbhàvàcca /
tathà ca ÷rutyantaram, yadà pa÷yaþ pa÷yate rukmavarõaü  kartàramã÷aü puruùaü brahmayonim //
tadà vidvànpuõyapàpe vidhåya nira¤canaþ paramaü sàmyamupaiti itã÷varasàdç÷yàpattimeva muktasya dar÷ayati /
tathà bhagavatà vàsudevenàpyuktam- idaü j¤ànamupà÷ritya mama sàdharmyamàgatàþ //
sarge 'pi nopajàyante pralaye na vyathanti ca iti //*//

yattu mamaivàü÷o jãvaloke jãvabhåtaþ sanàtanaþ iti bhagavadvacanaü tatsvàmibhçtyabhàvaparam- yathà khalvamàtyà ràj¤oü÷à vyapadi÷yante tathà jãvopã÷varàü÷a ityucyate /
anyathà jãvatvanà÷àtsanàtanatvànupapattiþ //*//

yànyapi vibhedajanake j¤àne nà÷amàtyantikaü gate /
àtmano brahmaõo bhedamasantaü kaþ kariùyati ityàdãni puràõavacanàni teùàyamevàrthaþ- vailakùaõyamàtmano brahmaõa÷cànyatvamatyantamavidyamànamevàj¤ànanimittamaj¤àne vinaùñe svayameva vilãyata iti /
vispaùñaü  hi paràparapuruùayorbhede gãtàdipåpadar÷itaþ- uttamaþ puruùastvanyaþ paramàtmetyudàhçtaþ /
upadra÷aùñànumantà ca kartà bhoktà mahe÷varaþ //
paramàtmeti càpyukto dehe 'sminpuruùaþparaþ iti /
alamatidåraü gatvà /
tasmàtprakçtyupàdàneyaü prapa¤casçùñiriti nànupàdànopàlambhaþ //


sàükhyamatakhaõóanam /


atràbhidhãyate- kathaü khalvekaråpà prakçtirnarapa÷utiryagbhedabhinnaü prapa¤camàrabhate nahyavilakùaõaü


kàraõaü  vilakùaõaü kàryaü  nirmàtumarhati /
kùetraj¤agatadharmàdharmasahàyavaicitryàdvaicitryamitacet /
na /
antaþkaraõavçttitvàddharmàdarmayoþ, antakaraõasya ca kàryavargàntaþpàtitvàt sarvasya mahadàdeþ kàryasya pràkçtapratisaücàre prakçtau vilãnatvàddharmàdharmàvapi tasyàmavasthàyàmavidyamànàveveti na tadbalena vaicitryam /
mahadàdivikàràrambhe càsyàþ kiü kàraõaü, svaråpameveticet  sarvadà'rambhaprasaïgastataþ pralayànupapattiþ /
ã÷varecchayà vikriyata icicet /
na /
ã÷varasya samastakle÷arahitasyàpàstasamastakàmasyecchàsaübhàvàt, icchàyà÷càpyantaþkaraõadharmatvàt tasminkàle tadasaübhavàt //*//

ki¤ca pràkçte pralaye prakçtamàtramàtmàna÷ca kevalamavatiùñhante, sarve càtmàno nirvi÷eùàþ sarveùàü caitanyamàtraråpatvàt /
naca dharmàdharmakçtamapi vailakùaõyamàtmànàü saübhavati, tayoràtmadharmatvàbhàvàt, antaþkaraõavçttitvàt tasya ca tadànãmabhàvàdityuktam /
evaü ca dharmàdharmarahiteùu nirvi÷e÷eùu puruùeùvavasthiteùu sargakàle prakçtiþ ÷arãràrambheõàtmano badhnàtãti cet, ye pårvasçùñau sthitàþ, ye ca brahmahatyàkàriõasteùàü sarveùàmaikavidhyameva syàt pårvakçtayordharmàdharmayornaùñatvat //*//

nanu nà÷o nàma nàtyantàbhàvaþ kintu kàraõe kàryàõàü tirobhàvamàtraü vinà÷aþ, utpattirapi vidyamànànameva kàraõe kàryàõàmàvirbhavamàtraü sarvaü kàryàõàü na syàt, tantubhyaþ paño mçtto ghaña iti /
yathàhuþ- asadakaraõàdupàdànagrahaõàtsarvasaübhavàbhàvàt /
÷aktasya ÷akyakaraõàtkàraõabhàvàcca satkàryam iti /
tathà- nàsato vidyate bhàvo nàbhàvo vidyate sataþ iti bhagavadvàsudevavacanam /
tasmàtpralaye dharmàdeþ ÷aktyàtmanavasthitatvàttadva÷ena yuktaü sçùñivaicitryam /
naitadevam- na hi mçtpiõóàvasthàyàü và kapàlàvasthàyàü và ghañaråpamasti dç÷yàdar÷anavirodhàt //*//

yattu nàsato vidyate bhàvaþ iti vacanaü tadàtmàbhipràyaü, pårvatra hi natvevàhaü jàtu nàsaü na tvaü neme janàdhipàþ //
nacaiva nabhaviùyàmaþ sarve vayamataþ param, ityàtmanityatvaü


pratipàdayitumupakràntamevànenocyate- nàvidyamànasyàtmana utpattirna vidyamànasya vinà÷aþ sarve evàtmano 'nutpattivinà÷adharmàõo nityà iti,  na punaþ kàryajàtasya sarvasya nityatvàbhipràyam, asarvagatatvàdanupalabdhivirodhàccetyuktam //*//

yadi paramupàdànopàdeyayorabhedamà÷ritya mçdàtmanàdau ghaño vyavasthita ityucyate, na ca tàvatà kàryasiddhiþ /
nahi mçdavasthena ghañe nodakàharaõaü kriyate /
tathà dharmàdharmàvapi svaråpeõàvidyamànau prakçtyàtmanà sthitàvapi na svakàryàya paryàpyàviti na tadva÷ena vaicitryasaübhavaþ /
pramàõamapi mahadàdikrameõa prakçtipariõàme ki¤cinnàsti- puruùavacasàü pramàõàntaragocaràrthe pramàõatvàsaübhavàt, vedànàmapi poruùeyatvàditarapuruùavacanavadapramàõyàt //*//

yadi cu sçùñipralayaparamparàmanàdimaïgãkçtya pratisçùñi sarveùàü caiva nàmàni karmàõi ca pçthakpçthak /
 veda÷abdebhya evàdau pçthaksaüsthà÷ca nirmame ityàdivacanaiþ çtuliïganyàyena nàmaprabhàvavyavahàravaståtpattyà ÷abdànàmanàdyarthasaübaddhànàü vedànàü ca nityatvamà÷ritya pràmàõyamaïgãkriyate, tathàpyekasya prajàpateþ saüpradàyapravartakatve kçtakà÷aïkà syàdeva /
atha punaþ aùñà÷ãtisahasràõi saüpradàyapravartakàþ ityàdivacanànurodhena bahånàü maharùãõàü sçùñyantaràdhãtaü vedaü smaratàü suptapratibuddhanyàyena saüpradàyapravartakatvamà÷ritya kçtakà÷aïkàü nirasya nityatà samarthyeta, tathàpyanupàdànàü jagannirmàõama÷akyamabhyupagantuü, (prakçtyàdãnàü hyupàdànatvaü nirastam /) aupaniùadàstu sçùñipralayavàdàþ pauràõikà÷càrthavàdatayà netavyàþ /
bhavatu caivaü tathàpi nàsmàkaü kàcitkùatiþ /
saübandhanityatvavedapràmàõyayoravighàtàt //
iti sàükhyamataniràsaþ //


vai÷eùikamatena pårvapakùaþ /


vai÷eùikàstu- pauruùeyatvameva ÷abdàrthasaübandhànàü vedànàü càïgãkurvanto 'numànena sçùñipralayàvã÷varaü  ca siùàdhayiùantaþ prayogamàracayanti- trividhaü  hi vastujàtaü saüpratipannacetanakartçkaü ghañàdi, saüpratipannàtatkartçkaü vyomàdi, vipratipannatatkartçkaü mahãmahãdharadårvàïkuràdi, tatràntimamadhikçtyocyate- kùityàdikaü buddhimatkartçkaü kàryatvàt ghañàdivat /
kàryatvaü ca kùityàdeþ sàvayavatvàt ghañàdivat //*//

kiü punaþ pçthivyàdeþ samavàyikàraõam, pàrthivàpyataijasavàyãyaparamàõujàtaü yathàsvaü pçthivyaptejovàyånàü samavàyikàraõaü, na hi pralaye paramàõånàü pralayo 'smàkamasti sàükhyàdivat /
kàryadravyàõi tu dvyaõukàdãni sarvàõyeve÷varecchayà vi÷liùñàvayavàni pralãyante, paramàõavastu mitho 'saüyuktàstiùñhanti vyomàdaya÷ca kùetraj¤à÷càtmãyadharmàdharmayuktà evàvatiùñhante /
sargakàle punarã÷varecchàü kùetraj¤àdçùñaü ca nimittamàsàdya paramàõuùu karmàõyutpadyante tadva÷àcca mithaþ saüyuktà÷catuùñayepi paramàõalo dvyaõukàdikrameõa yathàsvaü pçthivyàdikaü bhåtacatuùñayamàrabhante /
nimitabhåtakùetraj¤àdçùñavaicitryàcca jaràyujàõóajodbhijjasvedajabhinnaü ÷arãrabhedamã÷varecchàkàritasaüyogavi÷eùava÷àtparamàõava àrabhante //


vai÷eùikamatakhaõóanam /


nanvedapi yuktam- nahãcchàmàtreõa prayatnamantareõa paramàõuùu spandotpattiþ saübhavati, icchàkàritaprayatnava÷ena ÷arãraspandotpattiradyatve 'pi dç÷yate /
ã÷varo 'pi prayatata iti cet /
na /
a÷arãrasya prayatnàsaübhavàt /
sarvagatà api hyàtmànaþ ÷arãraprade÷a eva prayatnamàrabhante na bahiþ, ataþ ÷arãràpekùaþ prayatnaþ /
pralayakàle ca sarvakàryàõàü pralayàdã÷vara÷arãramapi pralãnamiti kathama÷arãraþ prayateta /
nacà÷arãrasyecchàpi saübhavati muktàtmanàmiva /
nàpi j¤ànaü saübhavati- indriyàderabhàvàt //*//

nityamasya j¤ànaü nityà cecchà nitya÷ca prayatna iti cet, na, sarvaj¤ànecchàprayatnànàmanityatvavyàpteþ /
÷akyate hi prayoktum- kùityàdikaü nà÷arãricetanakartçkaü na nityaprayatnanityecchànityaj¤ànakartçkaü kàryatvàt ghañavaditi //*//

nanu ghañasyàpã÷varakartçkatvamastyeveti sàdhyahãno dçùñàntaþ /
tathàpi kulàlasyàpi kartçtvànna kevale÷varakartçkatvaü ghañasya, tata÷caivaü prayoktavyaü- kùityàdikaü na kevalà÷arãryàtmàdikartçkaü ghañàvaditi, vastutvàdvyomàdivaditi hetudç÷aùñàntau sarvathàpi nirdeùau /
tathà kùityàdikaü na buddhimatkartçkaü ÷arãrikartçkatvavirahàt vyomavaditi sàkùàdeva pratisàdhanaü kartavyam /
athe÷vara÷arãraü nityamaïgãkçtya pralaye 'pi sa÷arãrameve÷varamabhyupagacchet, tataþ sàvayavatvamã÷vara÷arãre naikàntikaü na kùityàdeþ kàryatvaü sàdhayet,  sa÷arãrakartçkatvaü ca dårvàïkuràdãnàmanupapannamanupalabdhivirodhàt //*//

ki¤ca pratikàryaü prayatnabhedena bhavitavyam, anyo hi pàdasaücaraõe prayatnaþ anya÷ca bàhåddharaõe, tathà sati yadyapã÷vare prayatno nityaþ syàttathàpi tasyaikatvànna vicitrakàryodayahetutvaü saübhavatãti vyartha evàsau /
yadi tvanantakàryànuråpà anantà sargakàle 'pyavasthànàt, saüyojakasya ca sargahetoþ pralayakàlepyavasthànàt ubhayoþ parasparavidhàtànna sçùñiþ syàt na pralayaþ /
yacca kùetraj¤àdçùñavaicitryopapattiriti, tadapyayuktam- nahi dçùñakàraõavailakùaõyantareõàdçùñavailakùaõyamàtràtkàryavailakùaõyaü siddhyati /
nahyadçùña÷atenàpi tàlabãjamantareõa


tàlavçkùo niùpadyate /
vinàpi bãjamã÷varamahimnà sarvaü siddhyatãti cet /
na /
tatraiva pramàõàbhàvàt /
nityatve  hi vedànàmavasite tatpràmàõyabalene÷varasyàparicchedyo mahimà, sçùñipralayau


çtuliïganyàyamà÷ritya sidhyeyurna và /
vedàüstvanàdçtya dçùñànusàreõa parvate ivànumànamatyantàlaukiker'the pravartayatàmupekùaivottaramityuparamyate /
tasmànna sargàdikàle 'pi saübandhakàraõam //


÷abdàrthasaübandhasya nityatvam /


a÷akyaü ca kartuü  sarva÷abdànàü saübandhakaraõam- yadà na ka÷cidapi ÷abdaþ kenàpyarthena saübaddhaü àsãt tadà kathaü saübandhaþ kriyeta- saübandhaü hi kurvatàva÷yaü  kenacidvàkyena sa kartavyaþ- gauþ sàsnàdimànityàdinà /
nacàprasiddhamarthapratipàdakatvena sàsnàdi÷abdamarthapratipàdanàya ÷aknoti kartoccàrayituü, tathà hastasaüj¤àdayopi, pratipàdakatvàsiddheþ //*//

nanvevamaprasiddhasaübandhasya kathamanapyanupapannam- yadyapi hi tadà vaktuþ prasiddhasaübandhatvàtsaübandhakathanàya vàkyoccàraõaü saübhavati tathàpi ÷rotàro 'prasiddhasamastapadàrthà bàlàþ kathaü vàkyena saübadhaü pratipadyeran, tasmàtkaraõavatkathanamapyanupapannam /
naiùa doùaþ /
kathayitustàvanna karturivà÷aktiþ- upàyasaübhavàt, pratipattàraståpàyàbhàvànna pratipadyanta iti dçùñaviruddham, dç÷yante hyaprasiddhasamasta÷abdàrthà bàlà vçddhebhyaþ saübandhaü pratipadyamànàþ //*//

ki¤càstyupàyo bàlànàü- nàva÷yaü saübandhakathanàvàkyenaiva vçddhebhyo bàlàþ saübandhaü pratipadyante, kintu yadà vçddhàþ prasiddhasaübandhàþ svakàryàrthena vyavaharanti tadà teùàmupa÷çõvanto bàlàþ saübandhaü pratipadyante /
yadà hi kenacidgàmànayetyuktaþ ka÷citsàsnàdimantamànayati tadà samãpastho bàlo 'vagacchati yasmàdayametadvàkya÷ravaõànantaramasminnarthe pravartate tasmàdasmàdvàkyàdayamarthaþ pratyàyita ityevaü saümugdharåpeõàvagataü pratyàyakatvaü pa÷càdbahuùu prayogeùvanvayavyatirekàbhyàü vàkyabhàgànàü padànàü padabhàgànàü ca prakçtipratyayànàü vàkyàrthabhàgeùu pàdartheùu vivacyate, tasmànna pauruùeyaþ saübandha iti na tadva÷ena puruùàpekùàstãti siddhamanapekùaü vedànàü pràmàõyam //
iti saübandhàkùepaparihàraþ //


yaccànnantaraphalànupalabdhyà citràdãnàü na pa÷càdiphalatvamiti syàdevam /
yadi pratyakùàdipa¤cakameva pramàõaü syàttadà hyanantaraphalopalambhàdeva tatsàdhanatvaü syàt nànyathà, ÷abdasyàpi tu pramitijanakatayà pratyakùàdivatpramàõatvàt tenaca citràdãnàü pa÷usàdhanatvàvagamàdasatyapyanantaropalambhe siddhyati tatsàdhanatvam //


citràdiviùayakàkùepaparihàràþ /


nanu pramàõàntaravirodhàdapramàõyamityuktaü, na, tadabhàvàt, nahi ÷abdo 'nantarameva citràphalasàdhanamiti bråte yena virodhaþ syàt, sàdhanatvameva pratipannaü tanmàtravacanàt, tasya càpårvadvàreõa kàlàntare 'pi tailapànàdivatphalasàdhanatvopapatteþ //*//

yattu pràganuùñhànàcchàstràrthàvadhàraõavelàyàü nàpårvamantarbhàvitàmityuktaü, yadyapyevaü tathàpi pa÷càdevamavagacchati- sàdhanatvamàtre 'pi ÷abdenokte bhràntyà mayà sàkùàtsàdhanatvameva pratipannaü taccedànãmanyathà jàtam, ato nånamasya kenàpi dvàreõa kàlàntare phalamiti //*//

pràgapi  ca ÷akyamevàpårvamavagantum anekeùàmaïgapradhànakarmaõàü kùaõikànàmapårvamantareõa yaugapadyàsaübhavàt, pa÷vàdãnàü ca dçùñakàraõàpekùatvànna kùaõamàtreõotpattiþ saübhavatãtyava÷yaübhàvyapårvam /
na ca pa÷càdyutpattimàtraü phalam upabhogasya tu cirakàlatvàt yàvadupabhogamavasthàsyamànena kenacidbhavitavyam /
na ca kriyàyàstàvankàlamavasthànaü saübhavatãtyapårvamaïgãkartavyamiti taddvàreõa


yuktaü karma kàlàntare phaladamiti nànantarànupalabdhyà ÷àstrasya bàdhaþ //
iti citràkùepaparihàraþ /
 /


àtmavàdàrambhaþ /


yattu pratyakùaviruddhaü vacanamupanyastaü  sa eùa yaj¤àyudhã yajamàno '¤jasà svargaü lokaü yàtãtyetacchabdena pratyakùaü ÷arãraü yaj¤àyudhasaüyuktamupadi÷atãti /
tadabhidhãyate- arthavàdatvàdasyànyaparatvànna svàrthe pramàõàntaravirodho doùaþ /
na ca virodho 'pi vidyate /
nahyanena ÷arãrasya svargagamanamucyate kintarhyàtmano yasyaitaccharãraü , so 'pi hi ÷arãra÷arãriõorabhedopacàreõa ÷arãrasthena yaj¤àyudhitvena pratyakùatvena ca vyapidi÷yate /
àtmano và svargagamanaü ÷arãre upacaryata iti nàsti virodhaþ //*//

yajamàna÷abdo 'pi tasyaiva yàgasvàmitvàtkartçtvàcca vàcakaþ /
na ca ÷akyate tasya kàpilavadakartçtvaü vaktuü- ÷rutivirodhàt, sarvatra hi kartçbhoktç÷abdayoþ sàmànàdhikaraõyaü dç÷yate /
yathàtraiva- yajamànaþ svargaü lokaü yàtãti /
tathà ya evaü vidvànagniü cinute çdhnotyeva ya evaü vidvàndviràtreõa yajate svargakàmeva saükalpaü prati kartçtvamuktam //*//

saübhavati ca svargagatasyàpyàtmano yàgaj¤ànaprayatnasaükalpàdiùu sàkùàdeva kartçtvaü, na hi vayaü spandameva kriyàmupagacchàmo vai÷eùikavat, yenàtmanaþ kartçtvaü na syàt,


dhàtvarthamàtrasya kriyàtvàt /
spandeùvapi prayojakatvenàsyaiùa kartçtvaü saübhavati, prayatnena hyasau ÷arãraü spande prayojayati /
sàkùàttu na saübhavati, sarvagate spandasyàsaübhavàt- ityanenàbhipràyeõa puràõeùåpaniùatsu càkartçtvavàdàþ //


÷arãràkiriktàtmasàdhanam /


kiüpunaþ ÷arãravyatiriktàtmasadbhàve pramàõaü pràõanàdiliïgaü sukhàdaya÷ca pràõanàdi÷abdena koùñhyasya vàyorårdhvadhogamanavçttivi÷eùasya pràõanàdi÷abdavàcyasya hetubhåtaþ prayatna ucyate saca sukhàdaya÷ca na ÷arãradharmàþ saübhavanti, ayàvaccharãrabhàvitvàt /
ye hi kàryadravyavartino vi÷eùaguõà råpàdayaste virodhiguõàntaràdvà dravyavinà÷àdvà vina÷yanti, pràõanàdayastu tadbhàvepi na÷yanti mçtàvasthàyàmiti na ÷arãraguõàþ /
tathà j¤ànamapyayàvaccharãrabhàvitvàdeva na ÷arãradharmaþ /
tathà ye pratyakùiviùayàþ na ÷arãraguõaste svayamiva parairapi yathà gçhyante yatha råpàdayaþ, sukhàdayastu pratyakùà api santo na parapratyakùagràhyàþ tasmànna ÷arãraguõàþ, tadidamapi dvayaü sukhàdãnàü ÷arãraguõatvaü nivàrayadanyaguõatàü såcayati /
yo 'sàvanyaþ sa àtmà /
ki¤ca sarvaü eva vi÷eùaguõàþ karaõe 'pi vartamànà eva kàryadravyaguõatàü bhajante, na ca ÷arãrakàraõabhåteùu pàrthivaparamàõuùu caitanyamastãti kathaü ÷arãraguõatà caitanyasya syàt /
tasmàdanya÷cetanaþ //


dehàbhinnàtmasàdhanam /


ka÷citpunaràha- sarvathà vittiùu tàvadvettàvabhàsate anyathà svaparavedyayoranati÷ayaprasaïgàt /
na ca ÷arãrasya karacaraõàdyavayavasaünive÷avi÷iùñasyàsti tathàvabhàsaþ, ato 'nyaþ ÷arãràdàtmeti /
tattvayuktam- saünive÷apratibhàse 'pi ÷arãrapratibhàsasaübhavàt /
 nahi saünive÷a eva ÷arãraü, ÷arãradharmo hi saünive÷aþ saübhavati ca dharmàpratibhàso 'pi dharmiõaþ pratibhàsaþ, anyathà àtmanopi pratibhàso na syàt taddharmàõàü sarvagatatvàdãnàmarthavittiùvapratibhànàt /
nacaikàntikamarthavittiùu vettçbhànaü, artha eva hi tadà bhàsate na vettà //*//

na ca svaparavedyayoranati÷ayaþ /
na hi vedittçbhàsanakçto 'yamati÷ayaþ kintu kasyacideva ki¤cidàbhàsate nànyasya ityetàvànati÷ayo nànyaþ, tasmànna j¤àtçpratibhàsena ÷arãravivekasiddhiþ, kintu pårvoktàdeva kàraõàt- j¤ànasukhàdãnàü ÷arãraguõatvàsaübhavàt tato 'nya


eteùàmà÷rayaþ sa evàtmà //


bauddhamatena vij¤ànàtmavàdaþ //


saugatàstvàhuþ- siddhe j¤ànasukhàdãnàü guõatve guõakalpanà /
na tu tatsiddhamasmàkaü tàvanmàtropapattitaþ /
nahyà÷rayamantareõa j¤ànamàtramanupapannaü svatantrameva j¤ànaü kiü neùyate sukhàdayo 'pi j¤ànaviùayàþ svatantrà eva anyasyà÷rayasyànupalabdheþ /
j¤ànameva ca nãlamahaü jànàmãti j¤àtçtvena viparyàsitadar÷anairadhyavasãyate nànyaþ pramàõàbhàvàt //*//

nanu j¤ànasyàpi kùaõikatvàtkathaü pårvedyurupalabdhe paredyuþsmaraõamicchà pratyabhij¤à ca /
nahi svayamanupalabdhe tàni saübhavanti-  nahi devadattenopalabdher'the yaj¤adattasya smaraõàdãni saübhavanti /
satyam- na saübhavanti saütànabhede samànàyàü tu saütatàvekenopalabdhe 'nyasya smaraõàdyupapannaü dçùñatvàt, nahyupalabdhuþ smartu÷caikatvaü kvacidapi dçùñaü, ekasya sthàsnoþ puruùasya kvacidapyanupalabdhatvàt, tasmàjj¤ànameva j¤àtç nànyo j¤àtàstãti //*//

atrocyate- pratyabhij¤àyate kartà yaþ pårvàparakàlayoþ //
tasya sthàsnoþ bhedo vij¤ànàtkùaõabhaïguràt /
viùayapratyabhij¤ànànupapatterj¤àturekatvakalpanàyàü syàdapyetaduttaraü- saütànaikatvàdevopapadyata iti /
yadà tu j¤àtaivaikaþ pårvàparakàlayoþ pratyabhij¤àyate- yo 'haü pårvamadràkùaü sa evàhamanupa÷yàmãti tadà pratyabhij¤ayaiva j¤àturekatvàvagamàt, vij¤ànasya ca kùaõikatvàttato 'nyo j¤àtà siddho bhavatãti //*//

kimahaüpratyayagocaro j¤àtà syàt, tathà sati ÷arãrameva jànàmi kç÷o 'haü gacchàmyahamiti kàr÷yàdibuddhisàmànàdhikaraõyàdahaübuddhergocaraþ, àtmana÷ca sarvagatasya kàr÷yàdyanupapatteþ //*//

ucyate- j¤àtçvi÷ayastàvadahaüpratyaya ityavivàdam, yo hi paràmç÷ati sa svàtmànamahamiti paràmç÷ati parànidamiti /
tena niþsaü÷ayamasya j¤àtçgocaratvaü ÷arãrasya ca j¤àtçtvaü niràkçtaü, ato 'tyantasaüsçùñayorekatvabhràntyà sàmànàdhikaraõyapratãtiruùõatoyapratãtivat bhàsvaràyaþpiõóapratãtivacca //


÷arãràtmanorbhedopapàdanam /


tathà vyatirkabuddhirapi dç÷yate mamedaü ÷arãraü kç÷amiti ùaùñhyàsmadarthasya ÷arãravyatirekàt, ÷arãrasya ca paraviùayedaïkàràspadatvàt, tato 'smàdvivekàvabhàsàtpårvoktanyàyena ca ÷arãrasyàj¤àtçtvàt, abhedàvagamasya ca saüsargadoùava÷ena bhràntyàpyupapatteþ, pårvàbhyastasmçtyanubandhena ca vinà jàtasya harùabhaya÷okapratipattyanupapatteþ /
jàtismarà÷ca kecidadyatve 'pi dehàntararahovçttaü vçttàntaü saübodhayanta upalabhyanta ityupalabdhisiddhaþ ÷arãràtmanabhedaþ /
yadyapi cànena prakàreõa ÷arãràtmanorvispaùño bhedo na siddhyet tathàpi tàvadabhedo 'pi na vispaùñaþ- mama ÷arãramiti vivekasyàpi pratibhàsàt /
tatra saümugdhe tattve ÷rutàrthàpattyà sàkùàcchrutyà  và nirõayaþ /
svargakàmàdi÷rutayo hi ÷arãràtiriktaü paralokaphalopabhogayogyaü  kartàramantareõànupapadyamànàstamàkùipanti tàbhi÷càkùiptaü sàkùàdevopaniùadaþ samarthayanti avanà÷i và are 'yamàtmà ityevamàdaya iti siddhaþ ÷arãràtirikto mànasapratyakùaråpo 'haüpratyayagamyo j¤àtà /
kathaü punarj¤àturj¤eyatvaü, nahyekasya kartçtvaü karmatvaü ca svàtmani kriyàvirodhàtsaübhavaci, tasmànnàhaüvittirnàma ghañàdivittivyatirekeõa kàcidasti, ghañàdivittàveva tu viùayavadàtmà bhàsata ityuktam /


àtmano mànasàhaüpratyayagamyatvam /


kaþ punarayaü svàtmani kriyàvirodho nàma, yasyàü kriyàyàü yaþ kartà na sà tasminneva svaphalaü


janayatãtyarthaþ /
kiü punaþ saüvittikriyàyàþ phalaü, bhàsanaü, kimidaü  kartari na bhavati /
omiticet, kathaü tarhyasau bhàsate /
nahyasati bhàsate bhàsata iti ÷akyate vaktuü, tasmàdarthavittiùvapyàtmano bhàsanàbhyupagame 'pi svàtmani kriyàvirodhastulya eva /
vyavahàrayogyatàmàtraü saüvitte palaü nànyaditicet bhavatvevam /
asti tàvatphalam /
tacca viùayeùvivàtmanyapi saüvittito jàyata ityaïgãkçtaü bhavadbhiþ /
atastulyo virodhaþ //*//

yadi paramàrthavirodhamudbhàvya satyapyàtmanaþ kriyàjanyaphalabhàgitve karmasaüj¤à karmavibhaktiü÷ca na bhavatãtyucyate parasamavàyikriyàphalabhàgitvaü karmatvam ityabhidhànàt taccàyuktam /
÷abdasàdhutvaü hi prayogato 'vagantavyam /
asti càtmanaþ svakartçkàyàmeva kriyàyàü karmavyavahàro loke vede ca- yadhà tàvadbhàùya eva svasaüvedyaþ saübhavatãti karmavàcã kçtyapratyayaprayogaþ vedepi àtmànamupàsãta àtmànaü veda àtmà j¤àtavyaþ ityaneka÷aþ prayogaþ //
na ca ganturgamane karmatvaü prayogàbhàvàt ÷abdasàdhutve hi prayogaparava÷à vayaü na svayamã÷mahe /
yathàhi calanàrthatve samàne gacchatiþ sakarmakaþ calati÷càkarmakaþ prayogasya tathà dar÷anàt /
eva j¤àtuþ karmatvaü gantu÷càkarmatvaü bhaviùyati /
tasmànmànasàhaüpratyayagamya àtmà /
tathà ca ÷rutiþ sa mànasãna àtmà janànàm, iti /
tena yadyapi viùayavittivelàyàmevàtmàvabhàsastathàpi na viùayavittikartçtayàvabhàsastathàpi na viùayavittikartçtayàvabhàsaþ kintu mànasàhaüpratyayakarmatayàvabhàso na tadvittikarmatayàvyàpteþ /
nanu ÷arãravadàtmanyapyahamabhimàno bhràntareva, na, bàdhàbhàvàt /
yoginàmasti bàdha iti cet, napramàõàbhàvàt /
tathà ca yo 'pi yogasya paràü kàùñhàmupagatàþ /
yoge÷varàste 'pi kurvantyàtmanyahaümatãm //
ahaü kçtsnasya jagataþ prabhavaþ pralayastathà /
tànyahaü veda sarvàõi na tvaü vettha parantapa /
yasmàtkùaramatãto 'hamakùaràdapi cottamaþ /
evamàdàvahaü÷abdaþ parasminpuüsi hi dhruvam /
na hi mahadvikàro 'haïkàraþ kçtsnasya prabhavaþ, nàpi kùaràkùaràbhyàmuttamaþ, nàpi brahma÷abdavàcye pradhàne garbhaü dadhàti, puruùasaüparkakçtatvàtprakçtikùobhasya /
tathopaniùatsvapi- brahma và idamagra àsãt tadàtmànamevàvedahaü brahmàsmi iti mantravarõopi ahaü manurabhavaü sårya÷ca iti /
tasmàdahaüpratyayagamyatvàmàtmano 'nicchintaþ ÷rutivirodhàdevopekùaõãyàþ //*//
yattu nirmuktàhaïkàramamakàravacanaü tadapi paurvàparyeõa paràmçùyamàõaü nàhaïkàrasvaråpaniùedhàrtha bhavati, evaü hi tadvacanaü- nàsya ka÷cinnàyaü kasyacit nirmuktàhaïkàramamakàra evàyamiti /
tadayamarthaþ- yasmànnàsya ka÷cittasmànnirmuktamamakàraþ, yasmànnàyaü kasyacittasmànnirmuktàhaïkàra iti /
yadyahaïkàrasvaråpaniùedhaþ syàt, na pårveõa saübadhyeta- yasmànnàyaü kasyacittasmàdasminnahaübhàvo bhràntiriti kiü kena saügatam, tasmànnàyamahantàsvaråpaniùedhaþ kiü tarhi janmaüsaübandhitayàtmanyahaümatiþ ahamasya pitàhamasya putra ityàdiþ sa bhrama ityevaü  saügataü bhavati //*//

ayamàtmà na kasyacidapi putràdiråpeõa saübandhã, janyajanakabhàvasya ÷arãraviùayatvàt, ÷arãraü hi ÷arãràjjàyate natvàtmàtmàntaràt, tasmàdanyasaübana adhitayàtmanyahaümatiþ kç÷àdimaticcharãràdvivekamabudhyamànànàü bhràntiriti /
tadidamasyànyasaübandhiniùedhena putràdiviùayasnehanivartanena vairàgyajananàrthamucyate, nàhaïkàrasvaråpasyàyaü niùedho 'nupayogàdasaügatatvàt pramàõàntaravirodhàt ahaü brahmàsti iti vacanavirodhàcca /
tasmàdahaüpratyayagamyo j¤àtà ÷arãràtirikta indriyavyatirikta÷ca //


indriyàtmanorbhedaþ //


kathamindriyabhedaþ, indriyàbhàve 'pi j¤àturekasya pratyabhij¤ànàt yo 'haü råpamadràkùaü so 'haü


spç÷àmãti, yo 'hamagrahãùaü so 'haü smaràmãti /
manastu pratyakùasiddhasya j¤àtå råpàdij¤àneùu vyatiriktakaraõàdhãnatvàt sukhàdij¤àneùu bhavitavyaü karaõenetyevaü kalpyata iti nàsya j¤àtçtvamà÷aïkanãyam //*//

yetu kartçtayaivàtmasiddhirnasa karmatayetyàhusteùàmàtmani smaraõapratyabhij¤àne  nopapadyeyàtàm, tatràpi hi pårvakàlasaübandhitvenàtmanaþ pratibhàso 'ïgãkaraõãyaþ,


na ca sàüparte smaraõe pårvakàlasaübandhinaþ kartçtvaü saübhavatãti kathaü kartçtayà siddhyet, tasmàdahaüpratyayakarmatayaivàtmanaþ siddhiriti ramaõãyam //*//

atha svaprakà÷atvamàtmanaþ sukhàdãnàü ca kiü neùyate, svaprakà÷asya kasyacidapyadar÷anàt sarvasyaiva hi vastunaþ paraprakà÷yatvaniyamàt /
svaprakà÷atve càtmà suùuptàvapi prakà÷eta, na ca prakà÷ate, yathoktam- acetanayanneva suùupta ityucyate iti //*//

na tu suùuptàvapi prakà÷ata evàtmà svàbhàvikaparamànandayuktaþ, anyathà katham sukhamahamasvàpsam iti prabodhe pratisaüdhànaü syàt, arthàntaraü tu na ki¤ciccharãramindriyamanyadvà vastu prakà÷ata ityetàvàn svapradàgakàbhyàü suùupterbhedaþ /
naitadevam- saüvidvirodhàt, na hi suptànàmàtmà sukhaü và prakà÷ate, nahyabhàsamànaü vyavahàramàtreõa prakà÷ata  iti ÷akyamaïgãkartum //*//

ki ca - suùvàpàdutthità÷caivaü nirvidyante hi kàmukàþ /
vçtheyamantareõaiva kàminãü yàminã gatà /
à÷liùñàmapyabuddhvainàü nirvidyante mayà /
bhuktvà ca paramànandaü tasya ca smaraõàdayam /
svalpàlpasukhahànyaivaü nirvedo nàvakalpate //
tatsukhaü vismçtaü cetsyàtsukhamasvàpyamityayam /
vyavahàro na yujyeta, duþkhànanubhave tviyam /
sukhavyavahçtistasmàdguõavçttyeti ni÷cayaþ /
prabuddhà hi suùuptàvavagataü kicidapi duþkhamasaüsmarantaþ smaraõànutpattyaiva suùuptyavasthàyàü me na ki¤cidapi duþkhamàsãdityavagamya tatraiva sukhavyavahàraü guõavçttyà kurvanti, tathà ca vyavaharanti- etàvantaü kàlamahamàtmànamapyabuddhvà ÷ayito 'smãti /
tasmàtsuùuptàvaprakà÷àtmanaþ svaprakà÷atvam, ato mànasapratyakùagamya evàyamiti sthitam //


àtmano vyàpakatvam /


sa punarayamàtmà aõuþ ÷arãraparamàõo vibhurveti cintanãyam /
tatràõuparimàõatve yugapacchiraþpàdayorvedanànupapattiþ /
ayaugapadye 'pyati÷aighyyàdyaugapadyàvagatiriti cet, syàdevaü yadyaõutvaü kuta÷citsiddhaü syàt, tadasiddhau dçùñànusàràdanaõutvameva yuktam /
tatra ÷arãraparimàõatve sàvayavaþ syàt, tatra dvividhameva hi niravayavadravyam- aõu vibhu và, tadasau ÷arãrasaümitaþ san sàvayavaþ syàt, tatra bahvavayavakalpanà tàvatàü cànyånanadhikànàmavayavànàü puttikàhastidehayoratisaükocavistàrakalpanaü nàtãva hçdayamanura¤jayati, tasmàdvibhutvameva yuktam /
tathà ca ÷rutiþ- anantamapàram iti /
bhagavadgãtàsu ca vacanam- nityaþ sarvagataþ sthàõuracalo 'yaü sanàtanaþ iti /
ye copaniùatsvaõutvavàdàþ puràõeùu ca aïguùñhamàtraü puruùam ityàdayaste såkùmagrahaõagocaratvàbhipràyàþ //*//

nanu vibhutve sarva÷arãreùveka evàtmàstu kiü nànàtmabhirabhyupagataiþ,naivam- ekatve sati yathà paraõabhede 'pi karturekatvàccakùuùà dçùñamarthaü yaj¤adattaþ pratyabhijànàti- yamahamadar÷aü tamahaü spç÷àmãti, tathà devadatta÷arãrasthenàtmanà dçùñamarthaü yaj¤adattaþ pratyabhijànãyàt, ÷arãrabhede 'pyàtmanasaþ, ÷arãrabhede 'pyàtmanaþ pratyabhij¤àturekatvàt /
karturekatve 'pi manobhedàdvyavastheti cet, na, karaõatvànmanasaþ, karaõabhedasya cakùuràderbhedavyavasthàpakatvàyogàdityuktam //*//

cakùuràdikaraõànàmavyavasthàpakatve 'pi manaþ karaõaü


vyavasthàpakamiti cet na, karaõatvàvi÷eùàt /
syàdapyeùà kalpanà yadyekàtmatve dçóhaü pramàmaü syàt /
na tu tadasti /
yetvàtmaikatvavàdàþ ÷rutiùu smçtiùu puràõeùu và te nira¤janaþ paramaü sàmyamupaiti mama sàdharmyamàgatàþ uttamaþ puruùastvanyaþ ityàdibhiràtmabedavacanaiþ pratyakùàdibhi÷ca virodhànnaikàntataþ ÷aknuvantyàtmaikatvaü ni÷càyayitum //*//

vacanànàü hi mitho virodhe siddhavastuviùayatvena ca vikalpàsaübhave pramàõàntarànnirõayaþ syàt, tacca pramàõàntaraü bheda eva samarthamityaikàtmyavàdànàmavailakùaõyaparatvaü pårvoktanyàyenàvagantavyam //*//

vispaùñaü caitadvàyudçùñàntopàdànàt- veõurandhràdibhedena bhedaþ ùaójàtisaüj¤itaþ //
abhedavyàpino vàyostathà tasya mahàtmanaþ iti /
na hi vàyudravyaü sarvatraikaü vyaktibhedasya spaùñatvàt, avilakùaõasvabhàvasya tu vàyorveõurandhràkçtaü ùaójàdivailakùaõyaü, evàtmano 'pi pa÷umanuùyàdivailakùaõyaü dehasaübandhakçtaü na svàbhàvikamityayamevàrthaþ /
vàyoriti tasyeti caikavacanaü sàmànyàbhipràyam, tasmàtprati÷arãraü bhinnà evàtmànaþ nityàþ sarvagatà evaü ca baddhamuktàdivyavasthàpi yuktatarà bhavati //
ityàtmavàdaþ //


mokùavàdàrambhaþ /


kaþ punarayaü mokùo nàma, vicitravàsanàva÷ena vicitranãlapãtàdiråpeõa pravahato j¤ànasaütànasya niþ÷eùavàsanocchedànnãlapãtàdivaicitryaü hitvà kevalaü saüvinmàtreõàvasthànamiti kecit /
aparetu dãpasaütànasyeva j¤ànasaütàpanasyoparamam /
ubhayamapyetadbàhyàrthàbhàvamålamiti tatsadbhàvapratipàdanenaiva niràkçtam //*//

apare tu prapa¤cavilayamapavargamàhuþ /
avidyànirmito hi prapa¤caþ svapnaprapa¤cavat prabodhenaiva brahmavidyayà avidyàyàü vilãnàyàü svayameva vilãyate /
tathàhi ÷rutiþ yatra hi dvaitamiva bhavati taditara itaraü pa÷yati yatra tvasya sarvàmàtmaivàbhåttatkena kaü pa÷yet


iti //*//

tadidamapi prapa¤casyàvidyànirmitatvaniràraõena paramàrthatvapratipàdanànnirastameveti àtmaivedaü sarvamiti sarvasyàtmà bhoktetyarthaþ /
yathà yaþ kàmayeta ràùñraü syàmiti ràùñrasya  bhoktetyarthaþ /
yathà kàmayeta sarvamidaü bhaveyamiti sarvasya bhoktà bhaveyamityarthaþ /
tathà- àtmà sarvamiti sarvasyàtmà bhoktetyarthaþ /
yattu yatra hi dvaitamiva bhavatãti dvaitabhàvasya bhràntitvavacanaü tadaupacàrikam- yathà khalu svapnaprapa¤cendrajàlamçgatoyàdiþ kiyanta¤citkàlaü dçùñipathamàpannaþ pa÷càdvilãno bhogyatàmativartate tathàyaü ÷arãrendriyaviùayaråpaprapa¤co 'pyasyàtmanaþ kiyanta¤citkàlamupabhogyaþ san pa÷càdvinà÷àdanupabhogyo bhavatãtyanena sàdç÷yena bhràntirityupacàreõocyate puruùàõàü viùayabhogeùvàsthànivartanena muktàvabhiruciü janayituü, yadapi yatra tvasya sarvamàtmaivàbhåditi muktàvàtmano 'dvitãyatvacanaü tadapi na prapa¤casvaråpaniùedhàrthaü kitu sata eva
prapa¤casyàtmasaübandhaniùedhàrthaü, asyetivacanàt, nahyatraitàvaducyate yatra sarvamàtmaivàbhåditi, kiü tarhi, yatra tvasya sarvamàtmaiveti /
tenàsyàyamarthaþ- yatra yasyàmavasthàyàü muktàvityarthaþ /
asya àtmano dç÷yatvena dar÷anasàdhanatvena dar÷anàyatanatvena và na ki¤cidanyasaübandhi vidyate kintvàtmaivàsya sarvaü nànyaki¤cit tadà kena kaü pa÷yediti /
yathà loke yasya na ki¤cidapi bàndhavo vittaü vàsti sa evaü vadati-  na me ka¤cidasti ahameva sarvaü tatra saübandhyantaraü na ki¤cidastãtyetàvadvivakùitam, evaü muktàvàtmaivàtmanaþ sarvamiti saübandhyantaràbhàvamàtraü vivakùitaü na prapa¤casvaråpabhàvaþ, tasmànna prapa¤cavilayo mokùaþ kintu prapa¤casaübandhavilayaþ /
tredhà hi prapa¤caþ puruùaü badhnàti bhogàyatanaü ÷arãraü bhogasàdhanànãndriyàõi bhogyàþ ÷abdàdayo viùayàþ /
bhoga iti ca sukhaduþkhaviùayo 'parokùànubhava


ucyate tadasya trividhasyàpi bandhasyàtyantiko vilayo mokùaþ //*//

kimidamàtyantikatvaü pårvotpannànàü ÷arãrendriyaviùayàõàü vinà÷aþ, anutpannànàü càtyantiko 'nutpàdaþ /
kathamatyantànutpattiþ, utpàdakayordharmàdharmayorniþ÷eùayoþ parikùàyàt /
so 'yaü prapa¤casaübandho bandhasyadvimokùa÷ca mokùaþ /


ànandamokùavàdaþ /


nanvevama÷eùadharmakùayànmuktasya na kicidsukhaü syàt /
tata÷càpuruùàrtho mokùaþ syàt /
naiùa doùaþ- na hi dharmajanyo muktasyàtmanaþ tathà satyutpattimattvàt vinà÷ã syàt tatràpunaràvçtti÷rutervirodhaþ syàt /
svàbhàvikastvàtmànandaþ saüsàreõàbhibhåtaþ san nirmuktasaüsàrasyàbhivyaktau bhogyo bhavati svàbhàvikatve cànandasya ànandaü brahme tyàdi÷rutisahasraü pramàõam //*//

nanu sukhàbhàve 'pi ÷rutirasti a÷arãraü vàva santaü na priyàpriye spç÷ataþ iti /
satyam- viùayasukhàbhipràyaü tveva¤jàtãyakam, anyathànanda÷rutivirodhàt /
atha sukhàbhàvavacanabalenànandavacanameva duþkhàbhàvàbhipràyaü kimiti na vyàkhyàyate sukhàbhàvavacanànàmatyalpatvàtteùàmevànyathàkaraõaü yuktaü na bhåyasàmànandavacanànàm /
ki¤cànanda÷abdasya duþkhàbhàvaparatve 'tyantasvàrthahàniþ syàt, sukha÷abdasya tu sàmànyavacanasya vi÷eùe 'pi vyàkhyàne nàtãva svàrthahàniriti tadeva yuktam //*//

nanu vidyamàno 'pyànando 'nanubhåyamàno 'ki¤citkara eva, na ca muktasya sarvakaraõahãnasyànandànubhavaþ saübhavati /
svaprakà÷a'yamànanda iti cenna, saüsàràvasthàyàmaprakà÷àt /
nanu tatràpyànandasvabhàvaþ puruùaþ prakà÷ata eva àtmani premotpatteþ, satyamiti bruvàõasyàtisàhasikasya nottaraü vàcyam /
yadi saüsàriõo 'pi paramànandamanubhaveyustato muktasya na ka÷cidati÷aya iti tadevàpuruùàrthatvaü mokùasyàpadyeta, ato balàdasukharåpasyàyamabhibhåto na prakà÷ate /
ko 'yaü prakà÷amànasyàbhibhavo nàma, prakà÷anivàraõaü hyabhibhavaþ /
na ca prakà÷amànasyàprakà÷anaü saübhavati, yadi tu naiva prakà÷ate saüsàràvasthàyàü tasyàmavasthàyàmasataþ prakà÷asya muktàvasthàyàmutpadyamànasya kàraõaü vaktavyam, vij¤ànameva ca prakà÷àkhyasya phalasya kàraõaü taccendriyàdhãnam, na ca muktasyendriyàõi saübhavantãti kathamànandànubhavaþ syàt //*//

ucyate- bàhyendriyàõyeva muktasya nivartante manastu tasyàmavasthàyàmanuvartate ityànanda÷rutibalàdevàdhyavasãyate /
evaü j¤ànaü ca na hi vij¤àturvij¤àterviparilopo vidyate iti ÷ruteþ,  vij¤ànaghana÷rute÷ca, tasmànmuktàvasthàyàü mànasapratyakùeõa paramànandamanubhavannàtmàvatiùñhate /
taduktam- nijaü yattvàtmacaitanyamànanda÷ceùyate ca yaþ /
yacca nityavibhutvàdi tairàtmà naiva mucyate iti /
yattu tasmàtkarmamakùayàdeva hetvabhàvena mucyate /
nahyabhàvàtmakaü muktvà mokùanityatvakàraõam, iti vàrtikaü tatparamatamityevamànandamokùavàdino matam //*//

apare tvàhuþ- abhàvàtmakatvavacanameva svamatamupapattyabhidhànàt ànandavacanaü tåpanyàsamàtratvà paramatam /
na hi muktasyànandànubhavaþ saübhavati karaõàbhàvàc /
manaþ syàditicet, na, amanaskatva÷ruteþ amanoùaóavàgiti //


mokùàvasthàyàü j¤ànàbhàvopapàdanam /


yattu na hi vij¤àturvij¤àterviparilopo vidyate iti tajj¤àna÷aktyabhipràyam, anyathà hi suùuptàvapi j¤ànànuvçttiruktà


syàt sà ca saüviddhiruddhetyuktam /
vispaùñaü càsya ÷aktyabhipràyatvam /
evaü hi ÷råyate- yadvai tanna pa÷yati pa÷yanvai tanna pa÷yati, na hi draùñurdçùñerviparilopo vidyate, avinà÷itvàt na tu taddvitãyamasti tato 'nyadvibhaktaü yatpa÷yet evamanyànyapi vàkyàni jighranvai


tanna jighrati na hi ghràtughràterviparilopo vidyate, na ÷rotuþ ÷ruterviparilopo vidyate, na spraùñuþ spçùñerviparilopo vidyate, na j¤àturj¤àterviparilopo vidyate tatra tatra dçùñighràti÷rutispçùñi÷abdà÷cakùurghràõa÷rotratvagindriyajanyànàü råpagandha÷abdaspar÷aviùayàõàü vàcakàþ nàrthàntaraviùayàõàü nàpi vij¤ànasàmànyasya, nacaiùàü j¤ànavi÷eùàõàü vàcakàþ nàrthàntaraviùayàõàü nàpi vij¤ànasàmànyasya, nacaiùàü j¤ànavi÷eùàõàü suùuptau muktau và katha¤cidapyaparilopaþ saübhavati, nahi tadànãmindriyàõi santi
nàpi gandhàdayo j¤àyante tadubhayàbhàve ca na ÷rutyàdi÷abdavàcyaj¤ànavi÷eùàþ saübhavanti //*//

nanu yathà prakà÷yàsannidhàvapi savituþ prakà÷akatvaü nityam, evamindriyàbhàve 'pi nityaiva dçùñiriticet, sayàdevam- yadi j¤ànamàtraü dçùñyàdi÷abdànàü vàcyaü syàt, na tu tathàsti, lokaprasiddhyabhàvàt /
yathà lokaü ca ÷abdàrthàvadhàraõaü na yatheccham /
na hi loke gandhàdanyadghràõaü jighratãtyucyate, gandhamapi yadà ghràõàdanyenànumànàdinà jànàti tadà na jighratãtyucyate, tasmàdghràõàdãyajanyagandhàdiviùayaj¤ànavi÷eùavàcino ghràtyàdi÷abdàþ, na ca teùàü suùuptau muktau và saübhavatyaparilopaþ, tasmàdghràõàdi÷aktàveva prarocanàrthaü ghràõàdyupacàraþ, yathà tema hyannaü kriyate iti ÷aktivartamànatvena prarocanàrthaü kriyate iti vartamànatvopacàraþ, tasmàt na j¤àtuj¤àterviparilopo vidyata ityedapi ÷aktyabhipràyameva //*//

yattvàdityaprakà÷akatvavaditi, kiü tasya prakà÷akatvamabhipretaü, yadi timirotsàraõaü, tannityamasyeva sarvadà hyasàvavyavahiteùu de÷eùu timiramutsàdayatyeva, nanvevamàtmà sarvadà ÷çõoti suùuptàva÷ravaõàt /
atha j¤ànajanakatvamàditya de÷eùu timiramutsàdayatyeva, natvevamàtmà sarvadà ÷çõoti suùuptàva÷ravaõàt /
atha j¤ànajanakatvamàdityasya prakà÷akatvam na tannityaü, tasmàtsàmarthyameva tatràpi nityaü, tasmàjj¤àna÷aktyabhipràyamidaü nityatvàbhidhànam //*//

eùà hyatra vacanavyaktiþ- yadetatsuùuptau muktau vàtmà na pa÷yati pa÷yanneva draùñuü ÷aknuvanneva na pa÷yati /
na hi draùcuràtmano yà dar÷ana÷aktistasyàþ kadàcidapi  lopo vidyate sàhyavinà÷inãti na draùñurdvitãyamanyaddar÷anasàdhanaü cakùurvyàpàraråpaü dç÷yaü và tasyàmavasthàyàsamasti yato dar÷anaü syàt, yadyapi dç÷yaü råpàdikaü svaråpatastasyàmavasthàyàmasti tathàpi dç÷yatà dar÷anayogyatà tasyàmavasthàyàü nàstãti tena råpeõàbhàvàddç÷yaü nàstãtyucyate, tasmàtsàdhanàntaravaikalyàttasyàmavasthàyàü na pa÷yati na ÷aktivaikalyàt, ÷aktistu na kadàcidapi lupyata iti /
evamanyeùàmapi vàkyànàü yojanà /
tathà j¤àna÷aktyaparilopa eva j¤atrànàparilopa ucyate, j¤àti÷abda÷càtrànumànàdij¤ànaparaþ cakùuràdij¤ànànàü sva÷abdairuktatvàt //*//

evaü vij¤ànaü brahma vij¤ànaghana ityàdãnàmapi ÷aktiparatvaü veditavyam /
svayameva ÷rutyà ÷aktiparatvaü vyàkhyàtaü vij¤ànaghana evaitebhyo bhåtebhyaþ samutthàyatànyevànu vina÷yatãti bhåtendriyanà÷àdàtmàpi pramàõàgocaratvamàpanno vinaùña iva bhavatãti /
na tasyetaþ pretasya muktasya saüj¤àstãti /
evaü yàj¤avalkyemanokte maitreyã codayatisma atraiva ïagavàn(?)màmohitavàn vij¤ànaghana iti na càsti saüj¤eti viruddhàbhidhànàt iti /
ùaùñhàdhyàye tu vinà÷àvinà÷avirodha÷codayiùyata iti vivekaþ /
evaü codito yàj¤avalkyaþ parihàramàha- na và are ahaümoha parasparaviruddhaü bravãmi, alaü và are idaü vij¤ànàya atràtmatattvaü sarvàsvavasthàsu vij¤ànàya samarthamityarthastena vij¤ànaghanatvàbhidhànaü sàmarthyàbhipràyamiti vyàkhyàtam bhavati /
saübhavati ca ÷aktasyàpi j¤ànàbhàva iti nàsti virodha ityabhipràyaþ /
anayà ca ÷rutyà sarvavij¤àna÷rutayaþ ÷aktyabhipràyà vyàkhyàtàþ //*//

yadi ÷aktirasti tatastasyàvasthàyàü tataþ kena j¤ànànutpattiþ j¤ànasàdhanànàmindriyàõàü j¤eyànàü ca viùayàõàmabhàvàt /


tadàha yatra hi dvaitamiva bhavati taditara itaraü pa÷yati, yatra tvasya sarvamàtmaivàbhåttatkena kaü pa÷yet ityàdi, tadetatpràgeva vyàkhyàtam /
evamarthàntaraj¤àne sàdhanàbhàvànniràkçte sati àtmànameva muktàvasthàyàü jànàtvityà÷aïkyàha vij¤àtàramare kena vijànãyàt iti nahyàtmàpi vinàsàdhanena j¤àtuü ÷akyate manasà khalvasau saüsàràvasthàyàü j¤àyate na ca muktasya manaþsaübangho 'sti ataþ kenàtmànaü jànàtviti vyakta eva muktasyàtmaj¤ànasyàbhàve j¤àna÷aktimàtrasyàvasthànaü ÷rutyà dar÷itaü, tasmànniþsaübandho nirànanda÷ca mokùaþ //


àtmano j¤ànànandasvaråpatvasya khaõóanam //


nanu nàtmano 'nyadvij¤ànamànando và kintvàtmaiva j¤ànamànanda÷ca vij¤ànaü brahma ànandaü brahma iti ÷ruteþ, àtmà ca suùuptiturãyayorapi bhavatãti kathaü vij¤ànasya cànandasya càbhàvaþ /
naitadevaü, yaddhi vastvantaraprakà÷ajananasvabhàvaü vastu yasminsati kimapyarthàntaraü prakà÷ata eva talloke vij¤àna÷abdenocyate, nacàtmani sati ki¤cidanyatprakà÷ata eva, vidyamàne 'pi


tasminsuùuptyavasthàyàmarthàntarasya kasyacidapyadar÷anàt ato na j¤ànamàtmà //*//

nanu prakà÷ajananasvabhàvo 'pi sahakàrivaikalyànna janayet /
satyaü na janayati /
yasmiüstu sahakàrisaünidhàne tatkçte vànyasminnàgantuke sati niyamena prakà÷ata evàrthàntaraü tajj¤àna÷abdavàcyam /
tathà gãti÷ravaõapriyàliïganacandradar÷anamadhuràsvàdasurabhighràõàdijanyamàhlàdamànandasukha÷abdàvabhidadhàte, nacaivaüråpatvamàtmàno 'sti, yathà hyanyasukheùu sukharåpaü pratyabhij¤àyate naivamàtmani pratyabhijànãmo yenànandamiti ca saüj¤etyucyate na  sà laukikã nàpi vaidikã /
yadi paraü vçddhyàdivatparibhàùyeta tadastu yathàkàmam /
yattu vij¤ànaü brahma ànandaü brahma iti ca sàmànàdhikaraõyaü  taddharmamàtravacanatvena vartante, satyaü, na bàhulyena vartante, kadàcittu guõamàtravacanànàmapi guõini prayogo bhavati yathà ÷ãto madhuro rasaþ snigdho guru÷ceti rasa÷abdo dravye prayujyate, anyathà ÷ãtàdi÷abdasàmànàdhikaraõyàyogàt /
kiü ca rasaü hyevàyaü vidvàn, sa eko brahmaõa ànanda, iti ùaùñhyànandàdbrahma vyatiricyate //*//

kiü ca na me sàüprataü ki¤cidapi  sukhaü duþkhameva tu sarvàtmanà mameti sukhàbhàve duþkhànubhave cànusaüdhãyamànasyàtmanaþ kathamànandaråpatà syàt /
kiü ca svaprakà÷ànandaråpamàtmànamabhyupagacchatàmasmàkaü caitàvadavivàdaü suùuptitulyà muktiriti /
saüsàrànuvçttyanuvçttimàtraü bhidyate anyatsarvaü tulyam /
tathà ca ÷rutirapi- tà etàþ prajà aharaharbrahmalokaü yanti /
aharaharàgacchanti iti suùuptiü brahmaloka÷abdena vadantã tulyatvametayordar÷ayati, suùupti÷càsmàkamapi gocaro na ca tatrànandànubhavo 'stãti vyaktametat, tasmànnirànando mokùaþ, duþkhaparilopàcca puruùàrthantvam //*//

sukhalopàdapuruùàrthatvamapãticet- naivamalpaü hi saüsàre sukhaü tadapi sårayaþ //
bahuprayàsasàdhyatvàdduþkhamevànujànate //
janmamçtyujaràvyàdhiduþkhànyanudinaü nçõam //
svayameva vinàyatnànnipatanti sahasradhà /
vihitàkaraõànnityaü pratiùiddhaniùevaõàt /
mahadàmuùmikaü duþkhaü yatnairnàva gamyate //
bahuduþkhapariùviktaü yannàma khalpakaü sukham //
suràpànàdisukhavadvarjanãyam vivikinàm //
evaübhåte 'pi saüsàre ye raktàþ sukhatçùõayà //
na teùàmadhikàro 'sti mukti÷àstre katha¤cana //
saüsàsàdvijante ye dçùñalokaparàvaràþ /
ta eva khalu mucyante na tu yaþ pràkçto janaþ //
teùàmevàpargàkhyaþ puruùàrtho mahàtmanàm //
teùàmevàdhikàra÷ca muktiùà÷tre manãùiõàm /
tenàbhàvàtmakatve 'pi mukternàpuruùàrthatà //


sukhaduþkhopabhogo hi saüsàra iti ÷abdyate //
tayoranupabhogaü tu mokùaü mokùavido viduþ //
÷rutirapyetamevàha bhedaü saüsàramokùayoþ //
na ha vai sa÷arãrasya priyàpriyavihãnatà //
a÷arãraü và vasantaü smapç÷ato na priyàpriye //
ànandàtmakamàtmànaü ye vadanti svaprabham //
tanmate 'pi ca saüsàrànmukteretàvatã bhidà //
àtmà hyànandaråpo 'sau saüsàre 'pi prakà÷ate //
tàveva(?) sa  mokùe 'pi nàdhikyaü tasya ki¤cana //
atha saüsàravelàyàmànando na prakà÷ate //
nahyaprakà÷anaü yuktaü svaprakà÷asya vastunaþ //
yadyasau na prakà÷eta kintarhyanyatprakà÷ate /
àtmasvaråpamiti cennanu cànanda eva tat //
taccetprakà÷ate nånamànando 'pi prakà÷ate /
tena ÷abdàdiviùayajanyayoþ sukhaduþkhayoþ //
nivçttireva saüsàràdapavarga itãryate /
tata÷ca sukhalopena mukterna puruùàrthatà //
yadyasmàkaü puruùàrthatà /
yadyasmàkaü bhavettarhi tulyaiùà bhavatàmapi /
sukhaduþkhahànimasatastasya bhåyo duþkhavivarjanàt //
mokùasya puruùàrthatvamàvayorubhayoþ samam //
sukhaduþkhavihãno 'to muktaþ svastho 'vatiùñhate //
iti //


muktisvaråpakathanam //


kimidaü svastha iti, ye hyàgamamàpàyino dharmà buddhisukhaduþkhecchàdveùaprayatnadharmàgharmàsaüskàrastànapahàya yadasya svaü naijaü j¤àna÷aktisattàdravyatvàdi tasminnavatiùñhata ityarthaþ /
yadi tu saüsàràvasthàyàmavidyamàno 'pyànando muktàvasthàyàü janyata ityucyate tato janimattvàdanityo mokùaþ syàt /
kena càsàvanubhàvyaþ /
na hi svaprakà÷atvaü kasyacitsaübhavãtyuktam /
na ca manasànubhavaþ saübhavatãti muktasya manaso 'bhàvàt amanalaskatva÷ruterityuktam /
ata eva nityo 'pyànandaþ saüsàrada÷àyàmabibhåtatvàdanubhåtopi muktàvabhibhave nivçtte manasànubhåyate ityedapi nirastam //*//

kiü ca sukhavi÷iùcàtmànubhavaþ puruùàrtho na sukhamàtrànubhavaþ, na ca muktàvàtmànubhavaþ saübhavati vij¤àtàramare kena vijànãyàt iti kaõñhenaiva ÷rutyà niùiddhatvàt alaü và are idaü vij¤ànàya iti ca ÷rutyà  vij¤àna÷abdasya muktasya vij¤ànama÷akyamabhyupagantum /
nahyasyàþ ÷ruteþ priyàpriyàspar÷a÷rute÷ca tattvakathanaü muktvà katha¤cidanyaparatvaü saübhavati /
vij¤ànà÷rutayastu ÷aktàveva vij¤ànopacàraü kurvanti prarocanàrthatayetyupapannam /
evamànanda÷rutayo 'pi puruùàrthatvasàmànyàtsukhatvopacàreõa prarocanàrthatayà pravçttàþ /
yuktaü caitat vacanayorvirodhe 'nyato nirõayaþ iti /
virodha÷càtrànandapriyàbhàvavacanayoþ /
na càbhàvavacanaü vaiùayikàbhipràyam, itarattu svàbhàvikàbhipràyamiti ÷akyaü vaktum /
ubhayatràpi sàmànyopàdànàdatyantasamànaviùayatvàt /
ataþ pramàõàntarava÷àdànandavacanaü duþkhàbhàvaparam, itarattu yathà÷rutamiti nyàyyam /
tasmàtsukhaduþkhàdisamastavai÷eùikàtmaguõocchedo mokùaþ /
sukhaduþkhoccheda÷ca dharmàdharmayorucchedàt,

dharmàdharmayoruccheda÷cotpannànàü dharmàdharmàõàmupabhogena nityanaimittikakarmànuùñhànenàtmaj¤ànena ca virodhàt, utpàdyànàü ca kàmyànuùñhànanimittànàü dharmàõàü tadanuùñhànenànutpàdàt,  vihitàkaraõapratiùiddhànuùñhànanimittànàü càdharmàõàü vihitànuùñhànena pratiùiddhàkaraõena ca parihàràt, asati ÷arãràrambhe pårva÷arãranipàte cà÷arãro 'vasthito mukto bhavati //


àtmaj¤ànasya kratumokùobhayopayogitvam /


nanvàtmaj¤ànaü kratvartham /
satyam /
puruùàrthamapi ca tat saüyogabhedàt /
yattàvat avinà÷ã và are 'yamàtmà ityàdinà ÷arãràdvyatiriktanityàtmasvaråpasadbhàvaj¤ànaü


tatpàralaukikaphalakarmànuùñhànaupayikatvàtkarmaj¤ànavadeva sàmarthyataþ kratusaüyogàtkratvartham /
yathàhi jyotiùñomodivàkyàdhyayanaü dçùñenaivànuùñhànaupayikatvaü j¤ànaü janayatãti tadarthatayàdhyayanavidhinà vidhãyate tathà avinà÷ã và areyamàtmà ityàdivàkyànàmapyadhyayanavidhireva karmànuùñhànopayogyàtmaj¤ànàrthatàü vidhatte /
tadyadi pramàõàntareõàtmanaþ ÷arãràdiviveko naikàntataþ siddhyati tato dçóhavivekapratipàdakànàmupaniùadvàkyànàü vispaùñameva phalam /
yathoktam- ityàha nàstikyaniràkariùõuràtmàstitàü bhàùyakçdatra yuktyà //
dçóhatvametadviùayaþ prabodhaþ prayàti vedàntaniùevaõena iti /
atha tvanyato 'pi siddhyati, tato yathaivànyathàpi kratuj¤ànasaübhave 'dhyayanopàttavedavàkyàvagatakarmaråpàõàmeva puüsàü karmasvadhikàraþ tathaivàdhyàyanopàttopaniùadvàkyàvagatàtmatattvànàmevàdhikàra ityadhyayanavidhibalàdeva kalpyate //*//

yattvàtmasadbhàvapratipàdanopakrame vidhisaråpaü vàkyam àtmà và are draùñavyaþ ityàdi tadvakùyamàõasyàrthasyàtigahanatvànmahopayogatvàcca kathaü hi nàmàlasyaü hitvà ÷raddhàvi÷eùeõa vakùyamàõamarthaü pratipadyetetyàtàvanmàtràrtham /
tasmàdetajj¤ànaü dçùñopayogitvàtkratvartham //*//

yàni punaritikartavyatàvi÷eùayuktànyupàsanàtmakàni vidhãyante teùàü kratau dçùñopayogàbhàvàdadçùñaphalatvam /
adçùñaü ca phalaü vàkya÷eùàddvividhaü abhyudayaråpaü niþ÷reyasaråpaü ca, sarvankàmànàpnoti so '÷nute sarvànkàmàn ityàdyabhyudayaphalam /
na sa punaràvartate ityàdi niþ÷reyasaphalamiti vivekaþ //


àtmanityatvenàdhikaraõopasaühàraþ //


yattu vij¤ànaghana evaitebhyo bhåtebhyaþ samutthàya tànyevànuvina÷yati na pretya saüj¤àsti ityanena bràhmaõena bhåtacaitanyamuktamityà÷aïkyate tatsvayameva bràhmaõenàtreva mà bhagavanmohàntaü pràpitavànpårvamajaràmçtvamabhidhàyàdhunà vinà÷ãtyabhidhànàditi pårvapakùaü codyàkhyamuktvà siddhàntaparihàra uktaþ /
avinà÷ã và are 'yamàtmànucchittidharmà ityuktvà kathaü tarhi vinà÷avacanamityà÷aïkya màtràsaüsargatvasya bhavatãtyuktam /
màtrà÷abdena bhåtendriyàõi dharmàdharmau ca vikàra÷abdavàcyà ucyante //*//

etaduktaü bhavati- vij¤ànaghana÷abdena j¤àna÷aktisvabhàvasyàtmano 'bhidhànam, sa hyetebhyo bhåtebhyaþ samutthàya mukto bhåtvà tànyevànuvina÷yati bhåtavinà÷àtso 'pi vinaùña iva bhavatãti, bhåtastho hyasau svayaü pratyakùeõa vina÷yatãtyucyate, tadanena prakàreõa màtràõàmeva vinà÷a ityucyate nàtmana ityavirodhaþùa /
taduktam- avinà÷ã svaråpeõa puruùo yà tu nà÷ità //
màtràõàü sàdhikàràõàü bhåtàdãnàmasaüj¤ità iti /
kimidaü bhåtàdãnàmasaüj¤iteti /
yadi tàvat na pretya saüj¤àstãtyasya vyàkhyànaü, tadayuktam /
na hi na pretya saüj¤àstãtyanena bhåtàdãnàmasaüj¤itvamucyate /
kintarhyàtmana eva muktasya saüj¤àbhàvo 'nenocyate, tasyaivopàyàbhàvena tatkena kaü pa÷yedityàdinà vij¤ànàramare kena vijànãyàdityantena vij¤ànàbhàvopapàdanàt /
satyam /
nedamasya vyàkhyànaü, prakaraõàrthopasaühàrastvayaü - yata evaü pårvoktena nyàyena bhåtacaitanyaü na saübhavati bràhmaõenàpi tathaivoktam, tasmàdbhåtendriyàõàmasaüj¤itvamacaitanyam, anyastu nitya÷cetanaþ tasya svargagamanasaübhavavànna svargaü  lokaü yàtãtyasya pratyakùavirodhaþ //


÷abdànityatàdhikaraõam //6 //


karmaike tatra dar÷anàt // Jaim_1,1.6 //

asthànàt // Jaim_1,1.7 //


karoti ÷abdàt // Jaim_1,1.8 //

sattvàntare ca yaugapadyàt // Jaim_1,1.9 //

prakçtivikçtyo÷ca // Jaim_1,1.10 //

vçddhi÷ca kartçbhåmnàsya // Jaim_1,1.11 //

samaü tu tatra dar÷anam // Jaim_1,1.12 //

sataþ paramadar÷anaü viùayànàgamàt // Jaim_1,1.12 //

prayogasya param // Jaim_1,1.14 //

àdityavadyaugapadyam // Jaim_1,1.15 //

varõàntaramavikàraþ // Jaim_1,1.16 //

nàdavçddhiparà // Jaim_1,1.17 //

nityastu syàddar÷anasya paràrthatvàt // Jaim_1,1.18 //

sarvatra yaugapadyàt // Jaim_1,1.19 //
saükhyàbhàvàt // Jaim_1,1.20 //

anapekùatvàt // Jaim_1,1.21 //

prakhyàbhàvàcca yogasya // Jaim_1,1.22 //

liïgadar÷anàcca // Jaim_1,1.23 //

liïgadar÷anàcca // Jaim_1,1.23 //


÷abdasyàrthapratyàyayakatvaü svàbhàvikamiti yadaktaü tadàkùipyate- ÷abdasyànityatvàt, na hyabhinavasya ÷abdasya


vçddhavyavahàraparamparayà svàbhàvikaü pratyàyakatvaü ÷akyate gçhãtum, agçhãtamapicetsvabhàvata÷cakùuràdivatpratyàyayet prathama÷ravaõe 'pi pratyàyayet, tasmàdanityatve ÷abdasya devadattàdi÷abdavatpuruùakçtameva pratyàyakatvamàpadyate /
kathaü punarityatvaü ÷abdasya, prayatnànabhivyaïgyatve sati tadanantaramupalabdherghañàdivattajjanyatvamadhyavasãyate /
anyathà kimiti tadanantaramevopalabhyate na pårvaü, upalabdhasya ca dràgeva tirobhàvàdvinà÷itvamadhyavasãyateùa nacàsiddhamanabhivyaïgyatvam, abhivyaktyayogàt /
sà hi pratibandhakaniràsena và saüskàravi÷eùànena và /
na tàvatpratibandhaniràsaþ- pratibandhakànupalabdheþ /
stimità vàyavaþ ÷rotramàcchàdyàvasthitàþ ÷abdopalabdhiü pratibadhnanti, teùu prayatnotthàpitaiþ kauùñhyairvàyubhirutsàriteùåpalabhyate ÷abda iti cet /
evaü tarhi sarve ÷abdàþ ÷rotraü pràpyàvasthitàþ pratibandhakeùåtsariteùu  yugapacchråyeran //*//

atha saüskàràdhànaü tatràpi traividhyaü- ÷abdasya và saüskàramàdadhyuþ kauùñhyà vàyavaþ ÷rotrasya và ubhayorvà /
÷abdasya cet tasyaikatvàtsarvagatatvàdanavayavasaüskàràyogàt srudhnasthairvàyubhiþ saüskçtaþ ÷abdaþ pàñaliputrepyupalabhyeta, tadidamuktaü- tatra sarvaiþ pratãyeta ityàdinà /
÷rotrasaüskàrapakùe 'pyayamevadoùaþ //*//

yadi kàõàdakàpilavaidikamatenàkà÷amahaïkàro digvà ÷rotraü tasyaikatvàtsarvagatatvàdanavayavatvàcca sarvapaüsàmekameva ÷rotraü syàttaccaikade÷asthairapi dhvànàbhiþ saüska-tamiti kaþ sarveùàü ÷abdopalabdhiü vàrayet /
tadidam- àkà÷a÷rotrapakùecetyàdinà ÷rotràderiyameva digityantena dar÷itam /
asmiü÷ca pakùe ÷rotrasya sarva÷abdasàdharaõatvàdeka÷abdopalabdhyarthamapi saüskçtaü ÷rotraü prasaïgàtsarvàn÷abdànghañàrthonmãlitamiva netraü samànade÷asthànpañàdãnavabodhayet /
tadidaü- sakçcca saüskçtaü ÷rotramityàdinà dar÷itam //*//

ayaü ca doùaþ pårvopakùipte 'pi ÷abdasaüskàrapakùe dar÷ayitavyaþ- sarve hi ÷abdàþ ÷rotrade÷e 'vasthitàstatraikasminsaükriyamàõe balàdanyeùàmapi saüskàraþ syàdeva /
na hi samànade÷ànàü samànendriyagràhyàõàü kasyacitsaüskàraþ kasyaciccàsaüskàra iti vyavasthà saübhavati ghañàdàvadar÷anàt, tadidamuktaü- etadeva prasaüktavyam ityàdinà //*//

ubhayasaüskàrapakùe tåbhaye 'pi doùàþ samuccitya dar÷ayitavyàþ, tathà sati hi kai÷cideva ka÷cideva ÷abdaþ ÷råyata ityupapadyate, anyathà ÷rotravyavasthà cobhayamapi na syàt /
kica nànàde÷asthai÷ca vaktçbhiruccàritaþ ÷abdo yugapannànàde÷eùåpalabhyate tadekasya nityasyànupapannamiti ÷à0 bhàùyam /
tatra nityasyànupapannamiti pratij¤à, ekasyeti hetuþ, nityo hyasevakaþ syàt ekasyànupapannaü nànàde÷eùåpalambhanamiti //*//

nanu nàva÷yatvaü nityatve satyekatvaü bhavati, anekànyeva hi gakàràdãni nityàni bhavantvityata àha- asati vi÷eùe nityasya nànekatvam(÷àbhà) iti /
etaduktaü bhavati- pratyabhij¤àkhyavi÷eùyapratyayabalena hyastanàdyatanagakàrayorekatvàvagamànnityatvamà÷rãyate /
asticàsàvavi÷eùapratyayo yugapannànàvaktçbhiruccàrite 'pi gakàre nahi tatràpi pratyayavi÷eùo 'sti, asati ca vi÷eùe nityasya nànekatvaü saübhavati /
anekatve hi pratyabhij¤àyà apràmàõyamasmàkamiva bhavato 'pi syàt tadapràmàõyeca


nityatvànupapattiþ, tasmànnityatve satyekatvamaïgãkartavyam, ekasya cànupapannaü nànàde÷opalambhanamiti //*//

vàrtike 'pi- yaugapadyopalambhàdvà bhedo bhedàcca kàryateti dvayamupakùipya yathàyaugapadyopalambhàdbhedo bhavati tathà dar÷itam- avibhutve hi yugapadityàdinà tathà dar÷itam- nityatve tvekabuddhiþ syàditi /
na hi nityatvavàdinà pratyabhij¤àyà bhràntitvamiùyate /
tathà ca vakùyate- api caikaråpye sati de÷abhedena kàmaü de÷à eva bhinnàþ syurnatu ÷abdaþ iti /
na hi tadapràmàõye nityatvaü siddhyati pramàõàntaràbhàvàt, ato nityatve satyekatvaü syàttacca nànàde÷opalambhena virudhyata iti, tata÷ca yaugapadyopalambhàdbhedo bhede ca pratyabhij¤àyà apràmàõyaü tadapràmàõye ca nityatvàbhàvàtkàryatvaü- tadetadànupårvyaü svatantrasiddham /
dçóhe cànityatve jãpavatsàdç÷yàtpratyabhij¤à bhavati tasmàdanityaþ ÷abda iti pràpte //


÷abdanityatvopapàdam /


abhidhãyate- prayatnànantaraü dçùñairnaikàntyàtkàryatà dhvaneþ /
tadabhivyaïgyapakùe 'pi yujyate tatra dar÷anam /
yattu kathamabhivyaïgyatvamiti, ÷rotrasaüskàreõeti bråmaþ /
yattvàkà÷asyàhaïkàrasya và ÷rotratve tatsaüskàratve ca sarvatra puüsàmupalabdhiþ syàdityuktaü tatra bråmaþ- yadi tayoþ ÷rotratve bhavedayaü doùaþ /
tatkarõa÷aùkulãbhavatu ÷rotraü sà ca pratipuruùaü bhinneti nàtiprasaïgaþ /
yadyapi càkà÷ameva ÷rotraü tattu na sàkùàtsaüskriyate kintvadhiùñhànadvàreõa, tata÷ca yadyapi ÷rotraü sarveùàmekaü tathàpyadhiùñhànaü bhinnatvàtsaüskàravyavasthayà ÷ravaõasya vyavasthà bhaviùyati //*//

nanvekatvesatãndriyasya yadyapyadhiùñhànàni bhinnàni tathàpyekenàpyadhiùñhànena saüskçtenendriyasya saüskçtatvàtsarvapuüsàmindriyaü saüskçtamiti sarveùàmupalabdhiþ syàdeva /
taduktaü- nanvekasminnadhiùñhàne labdhasaüskàramindriyam //
bodhakaü sarvahetuùu syàdekendriyavàdinaþ iti /
sarvadehavartinàü puüsàmityarthaþ /
atrottaram- puüsàü dehaprade÷eùu syàdekendriyavàdinaþ iti /
sarvadehavartinàü puüsàmityarthaþ /
atrottaram- puüsàü dehaprade÷eùu


vij¤ànotpattiriùyate /
tena pradhànavaide÷yàdviguõà sà tu saüskçtiþ iti /
ayamarthaþ- sva÷arãra eva bhogyàyatane sarvapuüsàmapi j¤ànamutpadyate nànyatra, ÷abdaj¤ànàïgaü càyamadhiùñhànasaüskàraþ pradhànasamànade÷atvaü càïgànàü guõastena dehantaravartinaþ puruùasya yastvadehe niùpàdayitavyaü vij¤ànaü tasya taddehagata eva saüskàro niùpàdako bhavati na dehàntaragataþ /
sà hi tatpradhànabhåtena j¤ànena vide÷atvàdviguõaþ //*//
nanu saüskàryasyaikatvàttaddåratvàcca saüskàràïgabhàvasya de÷abhedo 'ki¤citkara eva, yathà barhirekatvàttatsaüskàràõàmatithyàkàlànàmapyupasadagrãùomãyàïgàtvaü na vihanyate tadvadatràpi syàt /
na /
adar÷anàt /
nahyekasminnadhiùñhàne sarveùàü j¤ànamupalabhyate, ataþ sàdhàraõamapãndriyaü vij¤ànasamànadesasaüskàrasacivameva j¤ànamukatpàdayati nànyatheti dar÷anabalàdadhyavasãyate tato nàtiprasaïgaþ //*//

nacàva÷yamekamevendriyaü- yadyapyàkà÷amekamanavayavaü ca  tathàpi  tasya pràde÷ikairghañàdibhirye saüyogàste 'pi pràde÷ikàstata÷ca karõa÷aùkulãsaüyogànàü pratipuruùaü bhinnatvàttadavacchinnasya càkà÷asya ÷rotratvàtsatyapi svaråpaikatve 'vacchinnaråpàõàü ÷rotràõàü bhedàdvyavasthàsiddhiþ /
evamahaïkàrabhàge digbhàge và ÷rotre draùñavyam //*//

yattu sakçcca saüskçtaü ÷rotraü sarva÷abdànprakà÷ayedityuktaü, tatrocyate- dhvanayo hi tàlvàdisthànavi÷eùasaüparkàdvijàtãyà vilakùaõasàmarthyànniùpadyante, tata÷ca ka÷cideva dhvaniþ kasyacicchabdasyànuguõaü saüskàramàdhatte na sarvasàdhàraõamityupalabdhivyavasthà kalpyate ÷abdasaüskàrapakùe 'pi ka÷cideva dhvaniþ ka¤cicchabdaü


saüskaroti na sarvaþ sarvamiti yuktataraiva vyavasthà /
dçùñàca samànendriyagràhyàõàmapyabhivya¤jakavyavasthà- sàvitraü hi tejo ghañàdãnàmevàbhivya¤jakaü na nakùatràõàü, nimbatvak candanagandhasyaivàbhivya¤jikà na gandhàntaràõàü, tasmàdadoùaþ //*//

na ca ÷abdasaüskàre sarvapuüsàmupalabdiprasaïgaþ- dhvanãnàü pràde÷ikatvàttadde÷e ÷abdaþ saüskriyate na sarvatra, ataþ saüskçtena ÷abdena yasyendriyaü saünikçùñaü sa eva ÷çõoti nànya ityupapannam //


÷abdasyànekade÷opalambhaþ //


yugapadde÷abheda÷ca syàdekasya såryavat //
ye vindhyanilayà ye ca kàmaråpe vyavasthitàþ //
pràgbhàge hyàtmanaþ sarvairudyanbhàsvànnirãkùyate //
pratyagbhàve tathàstaü yanmadhyàhne copari sthitaþ //
bhinnà÷ca teùàü pràgbhàgàstathà pratyak tathopari //
teùvasya dç÷yamànasya vispaùñà bhinnade÷atà //
tathà yasminyàvaddåre de÷e kai÷citsåryodayo dç÷yate tadde÷avartino 'nyepi tataþ parastàttàvati pa÷yanti tato 'pyasti bhedàbhedaþ /
na ca såryanànàtvamà÷aïkanãyam, na hi kecidbhinnaü såryaü pa÷yanti //*//

ki punarekade÷asthasyaiva saviturnànàde÷opalambhe kàraõam, ucyate- atidåravartino 'sya yathàvadde÷amajànantaþ svasaünidhimadhyasyanto de÷abhedaü manyante /
vispaùñaü caitat /
tathàhi- yo 'paràhne yasminyàvaddåre de÷e såryaü pa÷yati- asminkùetre 'sminparvate såryaþ iti, sa savitàramãkùamàõa eva tadde÷e gatastataþ parastàttathaiva taü pa÷yati tenàvagamyate sarveùàü de÷ànàmagrataþ sthito 'sau saünihitavadavabhàsata iti /
ye càdityàpekùayà stokade÷àþ parvatàste 'pi dviyojanasthitànàü triyojanasthitànàü ca puruùàõàü tulyavadavabhàsante, tasmàdekatve 'pi saübhavati nànàde÷opalambhaþ /
tathaikameva mukhaü bhinneùvàdar÷eùu yugapaddç÷yate //*//

nanu pratibimbaü nàmàrthàntaraü tatra dç÷yate /
na /
tasyàbhàvàdanupalambhàcca, na hi mårtamadhye mårtàntaraü saübhavati /
kiü ca ÷aràvasthamudakaü bhåmerupari nàbhidadhne dhàrayitvà tasyopariùñàdaratridadhne svamukhaü kurvannudakasyàdhastàdaratrimàtre mukhapratibimbaü pa÷yati, tasmiü÷ca de÷e pàr÷vasthàþ puruùà na ka¤cidapi pa÷yanti tena dç÷yàdar÷ananirastaþ pratibimbàkhyor'tho na ÷akyo 'bhyupagantum /
tasmàdàdar÷atejasà jalena ca pratihataü nàyanaü tejaþ paràvçttyà gçhõàtãti yuktam /
tasmàdanaikàntiko nànàde÷opalambho na nànàtvaü ÷abdasya sàdhayati //*//

nanu savituþ sàünidhyàdhyàsàdyuktà nànàde÷àvagatiþ ÷abde tu katham /
sarvagatatvàt- sarvagato hi ÷abdo bhinnade÷airdhvanibhiþ svesve  de÷e 'bhivyajyamàno bhinnade÷o 'vabhàsate, dhvanayo hi ÷rotrade÷amàgatyàpi ÷abdaü vya¤jayantaþ svotpattidesamiva ÷abdaü bhàsayantãti dar÷anabalàdabhyupagamyate //*//

nanu pràpyakàri ÷rotraü, na ca dhvanyutpattide÷aþ ÷rotreõa pràpyata iti kathaü tasya ÷rotreõa grahaõam, tadagrahe ca kathaü tadvi÷iùña÷abdagrahaþ /
ucyate- nàyaü ÷rotratastadvi÷iùña÷abdapratyayaþ, kiü tu ÷rotraü gi svade÷asthitaü ÷abdaü bodhayadapi na de÷avi÷iùñaü bodhayati kintu svaråpamàtreõa, yatastu di÷a àgatà dhvanayastayà vi÷iùñaü ÷abdaü bodayanti, sà hi dik ÷rotrapràptà ÷akyate ÷rotreõa grahãtum, yadyapi na svàtantryeõa di÷aþ ÷rotragràhyatvaü tathàpi ràve gçhyamàõe tadvi÷eùaõatayà atha ca viùayeùu sveùu gçhyamàõeùu tadvi÷eùaõatayà sarvairapãndriyairgçhyate tadvat /
tata÷càsyàü di÷i ÷abda iti vi÷iùñagrahaõaü tàvatsiddham /

...