Salikanathamisra: Prakaranapancika, with Jayapuri Narayanabhatta's Nyayasiddhi: Prakarana 11 (Paricchedas 1 and 2) Input by members of the SANSKNET-project (www.sansknet.org) This GRETIL version has been converted from a custom Devanagari encoding. Consequently, word boundaries may not always be marked by spaces. The text is not proof-read. ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ ________________________________________ oæ ÓrÅmatprabhÃkaragurutantradhurandhareïa mahÃmahopÃdhyÃya-ÓÃlikanÃthamiÓreïa praïÅtà prakaraïapa¤cikà nyÃyasiddhyÃkhyayà vyÃkhyayà vi«amasthalaÂipparÃyà ca samalaÇk­tà ________________________________________ PARICCHEDA 1 11_1 sav­ttikÃyà vÃkyÃrthamÃt­kÃyà upodghÃto nÃma prathama÷ pariccheda÷ / 1070gambhÅravitatamarthaæ vÃcà saæk«iptayà nibaddhamapi / na vidanti ye samagraæ k­payà tadanugraha÷ kriyate // 1 // 1071// tatra kÃryavÃkyÃrthavÃdina eva bhÃvam, bhÃvanÃm, apÆrva¤ca vÃkyÃrthÃn pratijÃnate / tatrÃpÆrvameva vÃkyÃrtha iti sÃdhanÅyam / tasya mÆlaæ padÃnÃmanvitÃbhidhÃyeteti, tÃmeva tÃvadÃdau pariÓodhayati / 1072atra ye pratyastamitapadavibhÃgam, vÃkyameva vÃkyÃrthasya vÃcakamityÃcak«ate / 1073ye ca vÃkyÃntyavarïa eveti,1074 ye ca padairananvitÃ÷ padÃrthà abhihitÃ÷ padÃrthà abhihitÃ÷ parasparÃnvayamÃtmano 'vagamayanti---iti / tannirÃsÃya pratijÃnÅte--- padebhya eva vÃkyÃrthapratyayo jÃyate yathà / tathà vayaæ nibadhnÅma÷ prabhÃkaragurormatam // 1 // padebhya eva, na vÃkyÃt, nÃpyantyavarïÃt, nÃpi padÃrthebhya ityartha÷ // 1 // taæ prakÃraæ vaktumupakramate--- paderevÃnvitasvÃrthamÃtropak«ÅïaÓaktibhi÷ / svÃrthÃÓcedbodhità buddho vÃkyÃrtho 'pi tathà sati // 2 // vÃkyÃrthapratipattau hi padÃnÃmanupÃyatve tadanyathÃnupapattyÃ, vÃkyamekaæ tadupÃyabhÆtaæ kalpyate / yadyapi vyutpattyanapek«ÃcchabdÃdartho nÃvagamyate / yadyapi cÃ'nantyÃdvÃkyÃnÃm, tadarthÃnäca, vaidikasya cÃr'thasyÃnanyopÃyatvÃt vyutpattiraÓakyà / tathÃpi kÃlpanikapada-padÃrthavyutpattisaæsk­tÃt vÃkyÃdvÃkyÃrthamavagacchatÅtyÃÓrÅyate / yadi kÃlpanikatve pada-padÃrthÃnÃæ pramÃïÃbhÃvÃdekaikavarïoccÃraïer'thÃnavabodhÃt, krameïoccÃritÃnäca yugapacchavaïÃsambhavÃt, pÆrvapÆrvavarïÃnubhavajanitasaæskÃrasahito 'ntyo varïa÷ pratyÃyaka÷, tasya ca pÃramÃrthikapada-padÃrthavyutpattissahakÃriïÅti pak«assvÅkriyate, yadi và padaissukaravyutpattayo 'nanvità eva svÃrthà abhihità vÃkyÃrthamavabodhayantÅtyaÇgÅkriyata, yadi tu padÃnyevÃnvitÃnsvÃrthÃnabhidadhatÅti Óakyate sÃdhayitum, tadà vÃkyÃrthasyÃvabuddhatvÃnnaitÃ÷ kalpanà ÃtmÃnaæ labhante // 2 // kathaæ puna÷ padÃnÃmanvitasvÃrthamÃtrabodhakatve vÃkyÃrthÃvagatissiddhyatÅtyatrÃ'ha--- 1075pradhÃnaguïabhÃvena labdhÃnyonyasamanvayÃn / padÃrthÃneva vÃkyÃrthÃn saÇgirante vipaÓcita÷ // 3 // nanu te«Ãæ bhÆyastvÃd bhÆyÃæso vÃkyÃrthÃ÷, vÃkyÃni ca syurityatrÃ'ha--- bhÆyÃæso yadyapi svÃrthÃ÷ padÃnÃæ te p­thakp­thak / prayojanatayà tvekavÃkyÃrthaæ sampracak«ate // 4 // tatpratÅtyekakÃryatvÃdvÃkyamapyekamucyate / kathaæ punarekaprayojanatvamityatrÃ'ha--- pratipattirguïÃnÃæ hi pradhÃnaikaprayojanà // 5 // yaddhi pradhÃnabhÆtaæ, tadeva kathannÃma viÓi«Âaæ pratÅyatÃmityevamarthaæ guïÃnÃæ pratipÃdanam, tena tatraiva tÃtparyam, tadeva prameyam, tÃtparyavi«aya eva Óabdasya prÃmÃïyÃbhyupagamÃt, tasya tathÃbhÆtasya pratipattirnaikapadanibandhaneti, vÃkyameva tatra pramÃïam / ata eva ca "1076«a«ÂhÃdye na padaæ nÃma ki¤cana vÃkye, na padÃrthà nÃma kecana vÃkyÃrthe" [b­. ÂÅ. 6-1-1] ityuktam / p­thagbhÆtaæ padaæ nÃma na ki¤cana pramÃïamasti / p­thagbhÆtÃÓca padÃrthÃ÷, na prameyÃssantÅtyartha÷ / etacca tatraiva spa«Âamuktam // 5 // 1076 // samprati vÃkyameva vÃcakaæ vÃkyÃrthasyeti ye bruvate, 1077ye ca vÃkyÃntyavarïa eveti / tannirÃkaraïÃyÃ'ha--- vyavahÃre«u v­ddhÃnÃæ vÃkyaÓravaïabhÃvi«u / ÃvÃpe-ddhÃrabhedena padÃnÃæ ÓaktiniÓcaya÷ // 6 // yadyapi v­ddhavyavahÃrapÆrvikaiva sarvà Óabdavyutpatti÷, vÃkyaireva ca vyavahÃra÷ / tathÃpi yatpadÃvÃpe yasyÃr'thasyÃ'vÃpa÷, yaduddhÃre coddhÃra÷, tasminnevÃr'the tasya padasya vÃcakaÓaktiravasÅyate / na ca tathà sati vÃkyÃrthapratipattirnopapadyate, vak«yamÃïatvÃnnyÃyasya / yena kÃryabalena vÃkyamekaæ pratyak«aparid­ÓyamÃnavarïapadabhedÃpahnavena kalpyeta / 1078ki¤ca, "ÓiÓo ! gÃmÃnaya, ÓiÓo ! gÃæ badhÃna, vatsa ! gÃmÃnaya, vatsa ! gÃæ badhÃna, arbhaka ! gÃmÃnaya, arbhaka ! gÃæ badhÃna, ¬imbha ? gÃmÃnaya, ¬imbha ? gÃæ badhÃne"tya«ÂÃnÃæ vÃkyÃnÃma«Âau vÃcakaÓaktaya÷ kalpyÃ÷ / padavÃdinastu, saptÃnÃæ padÃnÃæ saptaiva Óaktaya iti kalpanÃlÃghavam / anayaiva diÓà ÓuklÃmiti padaprek«epe vÃkyavÃdino '«ÂÃvaparÃ÷ kalpyÃ÷, 1079padavÃdinastvekaiva / apÃramÃrthike ca 1080pada-padÃrthavibhÃge kimÃÓrità vyutpattirabhyupÃyatÃmupaitÅtyapi cintanÅyam / ye puna÷---vÃkyÃntyavarïasya vÃcakatÃmÃhu÷, tanmate 'pi tÃvat padÃrthavibhÃgasya pÃramÃrthikatvÃt ghaÂetaiva vyutpatti÷ / nanu vÃcyavÃcakasambandhagrahaïameva vyutpattirityucyate / na ca vÃkyÃntyavarïavÃcakatvavÃdinÃæ padaæ padÃrthasya vÃcakam / atastanmate 'pi nirvi«ayaiva vyutpatti÷ / ucyate / na nirvi«ayÃ, nimittanaimittikabhÃvasyÃbhyupagatatvÃt / keyamavÃcakasya nimittatà ? nai«a do«a÷ / vÃkyÃddhi yatpadaprayoge1081 sati, yatpadÃrthÃnvito vÃkyÃrtha÷ pratÅyate, tatpadaæ tasyÃr'thasyÃvÃcakamapi bhavati nimittam / kintu tanmate 'pi ÓaktikalpanÃgauravaæ pÆrvoktanyÃyena tulyameva // ye 'pyÃhu÷---vÃkyameva sm­tyÃrƬhaæ vÃkyÃrthaæ pratipÃdayatÅti, te«Ãmapi prÃcyameva ÓaktikalpanÃgauravalak«aïa1082 dÆ«aïamaÓakyaparihÃram / 1083bhëyakÃravacana¤ca "pÆrvavarïanitasaæskÃrasahito 'ntyo varïa÷ pratyÃyaka÷" [ÓÃ. bhÃ. p­. 46] iti nirvi«ayam / aÓakya¤ca mahÃvÃkyasya sak­tsmaraïam / tasmÃtpadÃnÃmeva vÃcakaÓaktirÃÓrayaïÅyà / atra keciccodayanti---nanu v­ddhavyavahÃraprayukte vÃkye padÃnÃæ vÃcakaÓaktyavadhÃraïameva nopapadyate / puru«avÃkyanÃmarthaæ prati liÇgabhÃvena pramÃïatvÃbhyupagamÃt / vÃkyÃddhi kÃryabhÆtÃtpratÅtasya vaktustadarthavi«ayaæ pÆrvavij¤Ãnaæ 1084kÃraïabhÆtamanumÅyate / tasya va j¤Ãnasya j¤eyÃvyabhicÃritvÃt j¤eyabhÆtÃrthaniÓcaya iti, na vÃcakaÓaktyavagama÷ / ucyate / na nÆnaæ bhavÃn 1085nÅtipathoktamarthaæ samyagÃkalayati / parih­taæ hi tatredam---bÃlo hi vyutpadyamÃna÷ prayojyav­ddhasya ÓabdaÓravaïasamanantarabhÃvinÅæ viÓi«Âace«ÂÃnumitÃmarthapratÅtiæ ÓabdakÃraïikÃmavagacchati / sa tathà vyutpanna÷ kadÃcitkasyacidananvitÃrthapadaracanaæ vÃkyamupalabhate, tathopalabhamÃnasya caiva vimÃrÓo jÃyate---sambhÃvyamÃnÃnanvitÃrthapadaracanamidaæ vÃkyaæ kathaæ prayojyav­ddhasya arthaniÓcayaæ k­tavat ? v­ddhasyÃpi puru«Ãyatte vÃkye 'nanvitÃrthapadaracanaÓaÇkà mameva sambhavatÅti / tasyaivaæ vicikitsodaye punare«a niÓcayo jÃyate--- nÆnamanenÃyaæ prayoktetthamavadhÃrito yadanvitÃrthÃnyeva padÃnyayaæ prayuÇkte-iti / tathÃvidhÃpadaprayoganiyamaÓcÃsyÃnupalabdhe 'nvaye nopapadyate ityevamanvayopalambhamanumimÃnenÃnvayo niÓcÅyate / niÓcite cÃnvaye vÃkyametadanuvÃdabhÆta186 marthasyeti / eva¤cedanuvÃdakatayà tasyÃr'thasya tadvÃkyaæ vÃcakameveti, pÆrvavÃcakaÓaktij¤Ãnaæ nÃyathÃrthamiti manyate / yadi paraæ mayà prÃganumÃnapurassaror'thaniÓco 'syeti nÃvagatam / yÃpi ceyamarthasyÃniÓcite 'nvaye viÓi«Âavakt­j¤ÃnÃnumÃ, sÃpi padÃnÃæ svarÆpamÃtrÃvagamÃdeva nopapadyate, kinatu viÓe«ÃvagamÃt / na ca Óakteranya÷ padÃnÃæ viÓe«o 'vagamyate / tato mayevÃnenÃpi padÃnÃæ vÃcakaÓaktiravadhÃrità / tena viÓi«ÂÃnvayavÃcakapadaprayogÃttadvi«ayaæ vaktu÷ pÆrvaj¤ÃnamanumitavÃn, iti gambhÅro 'yaæ nÅtimahÃhvada÷ / anvitÃbhidhÃnÃnupapattiÓaÇkà / atra 1087kecidÃcak«ate---bhavatu padÃnÃæ padÃrthe«u Óaktij¤Ãnam, tathÃpyanvitÃbhidhÃnaæ na sidhyati---iti / tathÃhi---pratiyoginÃmanantatayà anvayÃnÃmÃnantyÃt, tadÃnantye cÃnvitÃnÃmapyÃnantyÃtsambandhagrahaïaæ du«karam / ag­hÅtasambandhasya ca padasya vÃcakatve, ekasmÃcchabdÃtsarvÃrthapratÅtiprasaÇga÷1088 / sÃmÃnyÃnvayÃbhidhÃna¤ca nÃ'ÓaÇkanÅyameva, vÃkyebhyo viÓe«ÃnvayÃvagamÃt / svarÆpamÃtrÃbhidhÃnenÃpi ca vÃkyÃrthapratipattyupa1089 - pattÃvanvitÃbhidhÃnÃÓrayaïe ÓaktikalpanÃgauravam1090 / tathÃ1091 padenÃnvitassvÃrtho 'bhidhÅyamÃna÷--kimabhihitena padÃrrthÃntareïÃnvito 'bhidhÅyate ? uta, anabhihiteneti ? vikalpanÅyam / anabhihitena cet, 1092padÃntaraprayogavaiyarthyam / ekasmÃcca 1093sarvÃnvayapratÅtiprasaÇga÷ / abhihitena cet, tadapi tarhi padamanvitÃbhidhÃyitayà 1094padÃntaropÃttamarthamabhidhÃnÃyÃpek«ata---iti, itaretarÃÓraya÷ prÃpnoti / tasmÃtpadÃntarÃbhidhÃnÃnapek«asvarÆpamÃtrÃbhidhÃnamevÃr'thÃnÃæ padai÷ kriyate / te ca tathÃbhÆtÃ÷ padairabhihitÃ÷ padÃrthà ÃkÃÇk«Ã-sannidhi-yogyatÃvanto vÃkyÃrthamavagamayanti / na te«Ãæ sambandhagrahaïÃpek«Ã ÓaÇkanÅyà / yata÷ padadharmo 'yam, nÃyamarthadharma÷ / tadÃha bhëyakÃra÷--- "1095padÃni hi svaæ svamarthamabhidhÃya niv­ttavyÃpÃrÃïi / athedÃnÅæ avagatÃssanta vÃkyÃrthamavagamayantÅ" [pÆ. mÅ. 1. 1. 25.] ti // 6 // tadetannirÃkartumupakramate--- opyante, coddhriyante ca svÃrthà anvayaÓÃlina÷ / anvite«veva sÃmarthya padÃnÃæ tena 1096gamyate // 7 // tatraiva vÃrtikamatena ÓaÇkà / atrÃ'ha---satyamanvitapadÃrthavi«ayÃvevÃ'vÃpoddhÃrau, tathÃpyanvitÃbhidhÃnamaÓakyam / pÃramparyeïÃpi tadupapatte÷ / tathÃhi---padairananvito 'pyabhihitor'tho 'nvitÃrthapratipatternimittaæ bhavatÅti, padÃnÃæ pÃramparyeïÃnvite«vapi hetutvam / tadÃhurvÃrtikakÃrabhiÓrÃ÷--- "na vimu¤canita sÃmarthyaæ vÃkyÃrthe 'pi padÃni na÷ / tanmÃtrÃvasite«ve«u padÃrthebhyassa gamyate" // [Ólo. vÃ. adhi. 7. Ólo. 229] iti / padÃrthapratipÃdana¤ca vÃkyÃrthapratipattaye prayuktÃnÃæ padÃnÃmavÃntaravyÃpÃra iti ca, te«Ãmeva vyavahÃra÷--- "vÃkyÃrthamitaye te«Ãæ prav­ttau nÃntarÅyakam / pÃke jvÃleva këÂhÃnÃæ 1097padÃrthapratipÃdanam" // [Ólo. vÃ. adhi. 7. Ólo. 343.] iti / etÃmÃÓaÇkÃmupek«yaiva tÃvaddo«Ãntaraæ pariharati--- ÃkÃÇk«Ã-sannidhiprÃptayogyÃrthÃntarasaÇgatÃn / svÃrthÃnahu÷ padÃnÅti vyutpattissaæÓritÃ1097 yadà // 8 // Ãnantya-vyabhicÃrÃbhyÃæ tadà do«o na kaÓcana / yattÃvaduktam---ÃnantyÃcchabdaÓaktyavadhÃraïÃnupapatti÷, ag­hÅtaÓakteÓca vÃcakatve vyabhicÃraprasaÇga iti / tadanupapannam / upalak«aïÃÓrayaïenÃpi 1098sambandhabodha÷, saukÃryÃdÃkÃÇk«itena yogyena sannihitena cÃnvitaæ svÃrthaæ padaæ vaktÅti vyutpattirÃÓrÅyate / tena--- 1099yadyadÃkÃÇk«itaæ yogyaæ sannidhÃnaæ prapadyate / tadanvita÷ padenÃr'thassvakÅya÷ pratipÃdyate // iti saægrahaÓloka÷ / ÃkÃÇk«avi«aye nyÃyamatopanyÃsa-nirosau / kà punariyamÃkÃÇk«Ã ? pratipatturjijÃsà / kinnibandhanà punarasau ? 1100avinÃbhÃvanibandhaneti kecit / kriyà hi kÃrakÃvinÃbhÃvinÅti tÃæ pratÅtya, kÃrakaæ jij¤Ãsate, evaæ kÃrakamapi budhvÃ, kriyÃmiti / 1101tadayuktamiti manyÃmahe ?, jij¤ÃsÃvirÃmÃnupapatte÷ / tathÃhi---yadà tÃvat kÃrakajij¤ÃsÃ, tadà tadÅyajanaka--tadguïa--tatkriyÃ--tatkÃrakÃntarÃdijij¤ÃsÃpyÃpadyate / atha prayojanÃbhÃvÃt kÃrakÃtiriktamanyanna jij¤Ãsyate, tarhi kriyÃmÃtrÃvagame 'pi yatra kÃrakaj¤Ãnena prayojanaæ nÃsti, tatra jij¤Ãsà na syÃt / anu«Âheya tayà hi kriyÃyÃmavagatÃyÃæ kÃrakamantareïa tadanu«ÂhÃnÃnupapatte÷, kÃrakaj¤Ãnaæ na prayojanavat / vartamÃnÃpadeÓÃdau tvananu«Âheyatayà nÃsti na kÃrakaj¤Ãnena prayojanam / atha ca yatrÃpi vÃkyamaparipÆrïaæ manyante, sÃkÃÇk«ÃrthÃbhidhÃyitayà cÃparipÆrïatà / ata eva tatrÃdhyÃhÃramapi kurvanti / yatrÃpi cÃnu«ÂheyakriyÃvagama÷, tatrÃpi niÓÓe«akÃrakajij¤Ãsà syÃt / yathÃ-devadatta ! "gÃmÃnaye"ti 1102karaïÃnupÃdÃnÃdaparipÆrïatà syÃt / athaikakÃrakaj¤ÃnenÃpi tÃvadanu«ÂhÃnopapatterna kÃrakÃntarajij¤ÃsÃ, tarhi devadatta ! "gÃmÃnaya daï¬ene"ti prayukte 'pi daï¬aÓabde, tadÃkÃÇk«Ã na syÃt / tataÓca anÃkÃÇk«itatvÃt tasya, tadanvayo na syÃdvÃkyÃrthe / atha daï¬apadoccÃraïÃt tatrÃ'kÃÇk«Ã parikalpyate / 1103anyathà daï¬apadÃrthasyÃnanvaye tatpadoccÃraïamanarthakaæ syÃt / evama "pyaruïayaikahÃyanyà piÇgÃk«yà somaæ krÅïÃtÅ" [tai. saæ. 6.1.9] tyatrÃpyananvayaprasaÇga÷ / na hi vedapadoccÃraïenÃnarthakena na bhavitavyamiti ki¤cana pramÃïamasti, ato na tatrÃ'kÃÇk«odaye ki¤citkÃraïamastÅti, "somaæ krÅïÃtÅ"tyato 'dhikasyÃnanvitatà syÃt / api ca laukikatvÃt kriyÃkÃrakayo÷, yatki¤citkriyÃ-kÃrakopÃdÃne 'pi tatsiddheravighÃtÃnna'tÅva viÓe«ajij¤Ãsà ghaÂate / aj¤Ãte hi j¤Ãnecchà ghaÂate, na punarj¤Ãte 'pi / svamatenÃ'kÃÇk«Ãkathanam / 1104atrocyate---abhidhÃnÃparyavasÃnam, abhidheyÃparyavasÃna¤ca jij¤Ãsodaye nibandhanam / ekapadaprayoge hi 1105dvÃramityÃdÃvabhidhÃnameva na paryavasyati / na hyanuccarite pratiyogisannidhÃpake1106 pade 'nvitÃbhidhÃnaæ Óakyate vaktum / v­ddhavyavahÃravaÓenÃnvitÃrthapratipÃdanaparatà padÃnÃmavadhÃriteti, tadarthaæ yuktaiva pratiyogijij¤Ãsà / yasyÃpyabhihitÃnvaya iti rÃddhÃnta÷, tanmate 'pi padÃrthasya 1107padÃrthÃntaramanteraïÃnvayÃsÃmarthyÃt, tadupapattaye yuktaiva 1108pratiyogijij¤Ãsà / tasyäca satyÃmaparipÆrïavÃkyaparipÆrakatayà loke 'dhyÃhÃrasya1109 1110viditatvÃt, prakaraïÃdivaÓena yogyapratiyogyadhyÃhÃra÷ kriyate / "amÃvÃsyÃyÃmaparÃhïe piï¬apit­yaj¤ena carantÅ" [Ã.Órau.1.3.7.sÆ.1.2.] tyÃdi«vanekapadaprayogÃdanvitÃbhidhÃne 'pi, abhihitasnaya kÃryasyÃpÆrvÃtmano 'nu«ÂhÃnaæ vinà kÃryatvÃnupapatte÷, kartrà ca vinà tadasambhavÃt, adhikÃrÃd­te ca tadayogÃt, niyojyamantareïa catasyÃnavakalpanÃt, tadupapattaye yuktaiva tadanvayayogyaniyojyajij¤Ãsà / tasyÃæ satyÃmaparipÆrïatvÃvagamÃt, lokavadadhyÃhÃre kartavye satyapi, 1111jÅvanasyÃ'vaÓyakatve 'ntaraÇgatve ca 1112vidheranu«ÂhÃnÃk«epo na kalpeteti, tatparityÃgena kÃmye niyojyaviÓe«aïe sthite sarvakÃmipuru«avyÃpisvargasyaiva niyojyaviÓe«aïatvayogyatvÃt, svargakÃmo niyojyo 'dhyÃhviyate / 1113tathÃdhyayanavidhÃvanyaprayuktÃnu«ÂhÃnanirvÃhitakÃryabhÃve niyojyo nÃdhyÃhviyate / 1114alaukikatvÃccÃpÆrve kÃrye niyojyasyÃdhyÃhÃramantareïÃ'kÃÇk«Ã na nivartate / alaukikatvÃdeva ca "sauryaæ caruæ1115 nirvapet gh­te ÓuklÃnÃæ vrÅhÅïÃæ brahmavarcasakÃma÷" [mai. saæ. 2. 2. 2] ityÃdau karaïopakÃramanteraïa vidhessiddhyasambhavÃt tajjij¤ÃsÃ, tajjanakapadÃrthajij¤Ãsà ca / ata eva tadabhÃve bhëyakÃro vÃkyÃnÃæ 1116nyÆnatÃmÃÓaÇkya parih­tavÃn1117 / nanvevaæ tarhi tatra padatrayaæ prayujyate---"gÃmÃnaya ÓuklÃmi"ti loke, tatra hi kÃrakadvayasyÃsambhavÃnnÃ'kÃÇk«ÃstÅti kathamanvitÃbhidhÃnam / "gÃmÃnayetye" tÃvataiva paripÆrïatvÃdvÃkyasya / satyam / padÃntarÃnuccÃraïa evam, uccarite tu tasmin, tasyÃpyÃnayatisannidhÃnÃdekavÃkyatvÃvagamÃdÃnayatyanvitasvÃrthÃbhidhÃy itvÃt, ÃkÃÇk«Ãæ vinà ca tadasambhavÃt, ÃnayaterÃkÃÇk«Ã parikalpyate / tathà coktaæ 1118bhëyakÃreïa--- "bhavati ca raktaæ pratyÃkÃÇk«e" [ÓÃ. bhÃ. p­. 117.Âati / tenÃtrÃpyanvitÃbhidhÃnasiddhyarthamevÃ'kÃÇk«Ã / yadi paramayaæ viÓe«a÷, "dvÃrami"tyÃdau tasyaiva padasyÃnvitÃbhidhÃnÃyÃ'kÃÇk«Ã, "gÃmÃnaya ÓuklÃmi"tyÃdau tu 1119padÃntarasyeti / anvitasyÃbhidhÃnÃrthamuktÃrthaghaÂanÃya và / pratiyogini jij¤Ãsà yà sÃ'kÃÇk«eti gÅyate // iti saÇgrahaÓloka÷ // sà ceyamÃkÃÇk«Ã 1120bhavantÅ vyutpattÃvupalak«aïamÃÓrÅyate / kimiti punassannidhi-yogyatva eva 1121nÃ'ÓrÅyate, nirÃkÃÇk«ÃïÃmanvitÃbhidhÃnÃdarÓanÃt / "ayameti putro rÃj¤a÷, puru«o 'yamapanÅyatÃmi"tyÃdau putrapadasambandhanirÃkÃÇk«o rÃjà na puru«eïÃnvÅyate / kasmÃtpunaranayo÷ putra-puru«a-yossannidhi-yogyatvÃviÓe«e 'pi putreïaiva rÃj¤assambandha÷, na puru«eïa / ucyate---vÃkyÃt 1122vÃkyÃrthapratipatternyÃyasÃpek«atvÃt, nityasÃpek«eïa putreïaiva rÃjà sambadhyate, tatsambandhanirÃkÃÇk«aÓca na puru«asambandhamanubhavatÅtyÃkÃÇk«Ãpi vyutpattyupalak«aïamÃÓrÅyate / paripÆrïena yogyasya samÅpasyÃpyananvaya÷1123 / vyutpattau tena ÓabdÃnÃmÃkÃÇk«Ãpyupalak«aïam // iti saægrahaÓloka÷ // sà ceyamÃkÃÇk«Ã pratiyogi«u sarve«u na sahasaivopajÃyate, kintu kÃraïopanipÃtakrameïa / tathÃhi---vi«ayamantareïÃpÆrvaæ kÃryaæ pratyetumeva na Óakyata iti, pratipattyanubandhabhÆtavi«ayÃpek«Ã prathamaæ vidhe÷ / atha pratipanne vi«ayasambandhini vidhyarthe, niyojyamantareïa tatsiddhyasambhavÃnniyojyÃkÃÇk«Ã / tathà vi«ayÅbhÆte bhÃvÃrthe karaïe labdhe, vaik­tÃpÆrvÃïÃæ karaïopakÃrÃkÃÇk«Ã, labdhe ca tasmin, tajjanakapadÃrthÃkÃÇk«eti / tathà cÃ'hu ÷--- "pratiyogi«u sarve«u nÃ'kÃÇk«odeti tatk«aïÃt / kÃraïopanipÃtÃnupÆrvyeïa tu yathÃyatham" // iti // tatkrameïÃnvitÃbhidhÃnamapi krameïaiva / ÓlokaÓcÃtra bhavati--- jij¤Ãsà jÃyate boddhussambandhi«u yathà yathà / tathà tathaiva ÓabdÃnÃmanvitÃrthÃbhidhÃyità // sannidhinirÆpaïam / atha 1124sannidhi÷ ka÷ ? 1125yasyÃr'thasya ÓravaïÃnantaramÃkÃÇk«Ã-yogyatÃbhyÃmarthÃntare buddhi vipariv­tti÷ / sà ca na Óabdanibandhanaiva kevalamanvitÃbhidhÃnavyutpattÃvupalak«aïam 1126 adhyÃh­tenÃpi loke anvitÃbhidhÃnadarÓanÃt / na ca vÃcyaæ---Óabda evÃdhyÃhviyate, sacÃr'thamupasthÃpayati---iti, anupayogÃt, apramÃïakatvÃcca / yadyapyarthÃpattipramÃïako 'dhyÃhÃra÷, tathÃpi Óabdakalpanamanupapannam / yena hi vinÃnupapatti÷, tadevÃr'thÃpattiprameyam / na cÃr'thÃnÃæ ÓabdamantareïÃnupapatti÷ / syÃnmatam / arthakalpanÃyaivÃr'thÃpatti÷ pravarttamÃnÃæ tasyÃr'thasya savikalpakaj¤ÃnavedyatvÃt, savikalpakaj¤ÃnÃnäca ÓabdapurassaratvÃt purovartiti Óabda eva paryavasyati---iti / tadasat / yathaiva Óabdapurassare 'pi savikalpakaj¤Ãne liÇgasya, indriyÃïäca nirvikalpakadaÓÃyÃmartha evÃvadhÃritaÓaktitvÃnna ÓabdamÃtre paryavasÃnam, tathà d­«ÂÃrthÃpattau sÃk«ÃdupapÃdaker'tha evÃr'thÃpatte÷ prÃmÃïyÃbhyupagamÃt, ÓrutÃrthÃpattavapi tatraiva tasyÃ÷ prÃmÃïyaæ yuktam, na Óabde / tasya sÃk«ÃdanupapattiÓamanÃsamarthatvÃt / ki¤ca sarvatra savikalpakaj¤Ãne ÓabdassmaraïaviparivartÅ na prameyatÃæ pratipattumarhati / savikalpakalpakaj¤Ãne«u pÆrvapratÅyamÃnatà ca Óabdasya nÃtÅva pramÃïavatÅ, kintvarthapratÅtÃveva samÃnakÃlaæ Óabdasmaraïamiti pratÅtyÃrƬham / tena na ÓrutÃrthÃpattiÓÓabdavi«ayà / na ca ÓabdÃnupapattyà ÓabdakalpanaivocitÃ, tasya svÃte 'nupapattyabhÃvÃt / anvitÃbhidhÃnÃnupapattyà tu kalpanà prasarantÅ yogyapratiyogyarthavi«ayaivÃvati«Âhate, tasyaivÃ'kÃÇk«itatvÃt, 1127daÓamÃdyanyÃyena padÃrthavat pÆrvapratÅtasyÃpi Óabdasyopek«aïÅyattvÃt / na ca "dvÃrami"ti yatrÃdhyÃhÃra÷, tatrÃpyÃvriyatÃm, saævriyatÃmiti và kalpayitumarthÃpatte÷ prabhavi«ïutÃ, sÃmÃnyakalpanÃmÃtrahetutvÃt / tasmÃdaparipÆrïaparipÆrakatayà lokata evÃdhyÃhÃrasyÃpyupapatti÷1128 / tatra yaugyatayÃ, prakaraïÃdivaÓena ca viÓe«ÃvadhÃraïÃdartha eva ca paripÆraka iti, anupayogÅ ÓabdasyÃdhyÃhÃra÷ / ato viÓvajidÃdau niyojyena, sarvatra ca karaïopakÃreïa, vik­ti«u ca prÃk­tapadÃrthairaÓabdopasthÃpitairapi siddhamanvitÃbhidhÃnam / ÃkÃÇk«Ãvacca sannidhÃvapi sannidhÃpakakrameïaiva kramo veditavya÷, tadanusÃreïa cÃnvitÃbhidhÃnamapitathaiva---iti / sannidhiÓÓabdajanmaiva vyutpattau nopalak«aïam / adhyÃh­tenÃpyarthena loke sambandhadarÓanÃt // sahasaiva na sarve«Ãæ sannidhi÷ pratiyoginÃm / sannidhÃpakasÃmagrÅkrameïa kramavÃnasau // yathà yathà sannidhÃnaæ jÃyate pratiyoginÃm / tathà tathà krameïaiva Óabdairanvitabodhanam // iti saÇgrahaÓlokÃ÷ / ato yathoktÃkÃÇk«Ã---sannidhiprÃptamÃkÃÇk«itaæ sannihitaæ yogya¤ca yat padÃrthÃntaram, tena saÇgatamityartha÷ / yogyatÃnirÆpaïam / kiæ puraridaæ yogyatvaæ nÃma ? ucyate--yat 1129sambandhÃrham / sambandhÃrhamidamiti kathamavagamyate, sambandhitvena d­«ÂatvÃt / nanvevaæ tarhi kathamapÆrve kÃrye 'nvitÃbhidhÃnaæ vede, tena saha kasya cit sambandhasyÃdarÓanÃt / ucyate---sÃmÃnyato yogyatÃvadhÃraïaæ viÓai«apratittÃvupÃya ityado«a÷ / yadapi tadapÆrvam, tadapi kÃryameveti d­«ÂacarakÃryasambandhaæ yat, tadyogyamityavasÅyate / sÃmÃnyenaiva yogyatvaæ loke yadavadhÃritam / tadanvitÃbhidhÃnasya vyutpattÃvupalak«aïam // iti saÇgrahaÓloka÷ / yogyatÃvi«aye matÃntaropanyÃsa---nirÃsau / anye tu---yadayogyatayà nÃvadhÃritam, tad yogyam / tenÃlaukikenÃpi vidhyarthenÃnvitÃbhidhÃnaæ siddhyatÅtyÃhu÷ / tadidamasÃram / yathÃpramÃïÃntarÃvedye vastani kasyacid yogyatÃvadhÃrayituæ na Óakyate, tathaivÃyogyatÃpÅti, sarvasyÃpratÅtenÃpi sarvaprakÃreïa tasminnanvayassyÃt / bhÃvÃrthasyaiva vi«ayatvenÃnvaya÷, anupÃdeyaviÓe«aïaviÓi«Âasyaiva svargakÃmÃde÷ niyojyatayÃnvaya iti niyamo nopapadyata ityalamatiprasaÇgena // 8 // nanvanvitÃbhidhÃnapak«e vyutpattÃvupalak«aïÃÓrayaïameva gauravamityatrÃ'ha--- padÃrthe«vapi caivai«Ã sÃmagryanvayabodhane // 9 // yasyÃpi mate padÃrthà evÃnyonyÃnvayamavagamayanti, tenÃpi pratiniyatÃnvayabodhasiddhyarthamidamÃÓrayaïÅyameva--ÃkÃÇk«Ã--sannidhi--yogyatÃvanta eva padÃrthà 1133vÃkayÃrtha bodhayanti, nÃnya iti, etadeva kathamiti paryanuyuktena v­ddhavyavahÃre tathÃdarÓanÃditi parihÃro vÃcya÷ / tasmÃdubhayapak«asÃdhÃraïatvÃnnedaæ dÆ«aïam // 9 // nanvevamapi kena viÓe«eïÃbhihitÃnvayaæ parityajya, anvitÃbhidhÃnamÃÓritamiti / 1134atrÃ'ha--- kintu te«Ãmad­«Âai«Ã ÓaktirmÃnÃntarÃdgatau / kalpyà viÓi«ÂÃrthaparapadasaæsparÓabhÃvità // 10 // padÃrthÃnÃæ hi ÓabdÃdanyata÷ pramÃïÃt pratÅyamÃnÃnÃmanyonyÃnvayabodhakatvaæ na pratÅtamiti, ÓabdÃbhidheyÃnÃæ tadavagamaÓakti÷ kalpayitavyà / tasyÃÓcotpattau ÓabdasaæsparÓa eva heturityÃÓrayaïÅyam / Óabdo hi viÓi«ÂÃrthapratipattiparatayà lokavyavahÃre«u prayujyamÃno d­«Âa÷ / na co 'sau sÃk«ÃdvÃkyÃrthapratipÃdane samartha iti, padÃrthÃnavÃntaravyÃpÃrÅkaroti / te ca yadyanyonyÃnyÃnvayabodhane samarthÃssyu÷, tadà te«ÃmavÃntaravyÃpÃratà syÃnnÃnyatheti, viÓi«ÂÃrthÃvabodhaparaÓabdasaæsparÓÃdeva te«Ãme«Ã ÓaktirÃvirbhavatÅti, ÓabdasyÃpi padÃrthagatÃnvayabodhakatva1135 ÓaktyÃdhÃnaÓaktirÃÓrayaïÅyà / syÃdevam---yadi mÃnÃntarÃvaseyÃnÃæ padÃrthÃnÃmanyonyÃnvayÃvagame sÃmarthyaæ na syÃt / asti tu tat ÓvaityasyÃnavadhÃritÃÓrayaviÓe«asya pratyak«ad­«Âasya,aÓvasyÃpratipannaguïaviÓe«asya pratyak«ahve«ÃÓabdÃnumitasya padanik«epaÓabdÃnumitasya, aj¤Ãtakart­bhedasya dhÃvanasya, "Óveto 'Óvo dhÃvatÅ"tyanvayabodhakatvadarÓanÃt / 1136tadÃhurvÃrttikakÃramiÓrÃ÷--- "paÓyataÓÓvetamÃrÆpaæ hve«ÃÓabda¤ca Ó­ïvata÷ / khuranik«epaÓabda¤ca Óveto 'Óvo dhÃvatÅti dhÅ÷ // d­«ÂÃvÃkyavinirmuktÃ" iti / [Ólo. vÃ. vÃ. adhi. Ólo. 358] ÃrÆpam---avyaktarÆpamityartha÷ / tena guïaviÓe«o na pratyak«amavasÅyata ityartha÷ / atrocyate---kiæ yenaiva puru«eïa ÓvaityasamÃnÃÓrayau hve«Ãdhvani-padanik«epaÓabdÃvavagatau, tasyaiveyaæ "Óveto 'Óvo dhÃvatÅ"ti dhÅ÷ ? uta yasya'pÃdÃnÃnadhyavasÃya÷, tasyÃpi---iti ? kimata÷ / yadi tÃvadapratyÃkalitahve«Ãdhvatina-padavihÃranirdho«ÃpÃdÃnasyetyucyate, tadÃpratÅtivirodha÷ / sa hyevaæ pratipadyate---bhavitavyamasmin deÓe nÆnamaÓvena, bhavitavya¤ca kenaciddhÃvateti / athÃÓvasaæbandhinameva surapuÂaÂaÇkÃraravamabhyÃsapÃÂavavaÓÃdavaiti, tadÃsÃvaÓvavartinÅmeva vegavatÅæ gatimanuminotÅti, na puna÷ kevalÃmevÃvagamya, tasyÃnvayaæ padÃrthasÃmarthyenÃvabuddhyate / yo 'pi tasmin deÓe nÃstyanyo 'ÓvÃditi niÓcitya, pÃriÓe«yÃdapÃdÃnÃdhyavasÃye 'pi hve«ÃdhvaneÓÓvaityasamÃnÃdhikaraïamaÓvatvamapyadhyavasyati, / tasyÃpi g­hÃbhÃvadarÓanamiva bahirbhÃvÃvagatÃvarthÃpatti÷---"yo 'yaæ Óveta÷, sa e«o 'Óva÷" ityatra pramÃïam / yastu ÓvaityasamÃnÃdhikaraïau hve«Ãdhvani-khurapuÂaÂaÇkÃrÃvadhyavasyati,tasyÃpyaÓvatve vegavati ca gamane ÓvetavartinyevÃnumÃnam, na svatantrayo÷ / ata÷ pramÃïÃntareïÃsambaddhÃvabhÃtÃnÃæ padÃrthÃnÃæ na kvacidanyonyasambandhabodhakatvamanumÃnÃrthÃpattivyatirekeïa pratÅtam / api ca yadi padÃrthÃvagatimÃtrÃdeva parasparÃnvayÃvagama÷, tadà kasmin pramÃïe tasyÃntarbhÃva iti vÃcyam ? na tÃvacchÃbde, ÓabdÃbhÃvÃt / padÃthÃbhidhÃnÃvÃntaravyÃpÃreïa hi 1138yacchabdÃdanvayaj¤Ãnam, tacchÃbdamitye«a vo rÃddhÃnta÷ / 1139tasmÃnnÃsya ÓÃbde 'ntarbhÃva÷ / pramÃïÃntarÃbhyupagame tu ÓÃbdasyoccheda÷, ÓabdÃvagatapadÃrthavi«aye 'pi tasyaiva prÃmÃïyaprasaÇgÃt / tasmÃcchabdÃbhihitÃnÃæ padÃrthÃnÃmanyatrÃd­«Âaæ vÃkyÃrthabodhanasÃmarthyaæ kalpayitavyam / tadÃdhÃnaÓaktiÓca ÓabdÃnÃmapÅti kalpanÃlÃghavÃcchabdÃnÃmevÃnvitasvÃrthÃvabodhanaÓaktimÃtraæ kalpayituæ nyÃyyam / tena pÃramparyeïa padÃnÃmanvite«u sÃmarthyamiti nirastam / 1140nanvanantapratiyogyanvitasvÃrthabodhanavi«ayà anantà eva Óabdasya Óaktaya÷ kalpayitavyÃssyu÷ / abhihitÃnvayavÃde tvekasminnarthe ekasya Óabdasyaikaiva Óaktiriti / 1141tanna---ekayaivÃ'kÃÇk«ita-sannihita-1142yogyÃrthÃnvitasvÃrthÃbhidhÃnaÓaktyà pratiyogibhedena kÃryabhedopapatteÓcak«urÃdÅnÃmiva / cak«uryathaivaikayà darÓanaÓaktyà ghaÂÃdipratiyogisahÃyabhedÃjj¤ÃnÃni bhinnÃni janayati, tathà Óabdo 'pi pratiyogibhedÃditi mantavyam / ki¤ca padÃrthe«vapi tulyametaditi na ki¤cidetat / anye tvÃhu÷---ÃkÃÇk«Ã-sannidhi-yogyatÃvanta÷ padÃrthà vÃkayÃrthÅbhavanti, na punarvÃkyÃrthameva bodhayantÅti / tadidamatimandam---vÃkyÃrthÃvagate÷ kÃraïÃbhÃvaprasaÇgÃt / anupÃyatve padÃnÃmanvayapratÅtau padÃrthà api cenna kÃraïam, akÃraïikaivà / dyapadyeta / syÃnmatam / kriyÃpadena, kÃrakapadena và sÃkÃÇk«er'the 'bhihite, yadeva padÃntareïa yogyapratiyogipadÃrthÃntaraæ sannidhÃpyate, tadave tasya sambandhitvenÃvati«Âhate--iti / satyamevam / avagatistu tatsambandhasya kinnibandhaneti vÃcyam / atha pÆrvapadÃrthe sÃkÃÇk«e abhihite, yat padÃntaramuccaritam, tat tatsambandhitayaiva svÃrthamupanayati pratyayavat / yathà prak­tyarthe pÆrvapratÅte pratyaya uccÃryamÃïassvarthaæ tadviÓi«ÂamevÃbhidhatte, tathà padÃntaramapi / taduktaæ, "prak­tipratyayau pratyayÃrthaæ saha brÆta÷" [ma. bhÃ.] iti / prak­ti svÃrthaæ pratyayÃrthaviÓai«aïatvenopanayatÅti, pratyayena tadarthamÃhetyartha÷ / tathà coktam--- "nityaæ viÓi«Âa evÃr'the pratyayo yatprayujyate / tatpÆrvataravij¤Ãtaprak­tyarthaviÓe«aïÃt" // iti / aÇgÅk­taæ tarhi dvitÅyasya padasyÃnvitÃbhidhÃnam, prathamasya tathÃpi nÃstÅti cenna / vÃkye pÃdÃnÃæ prayogakramaniyamÃbhÃvÃt / yadeva kadÃcit prathamam, tadeva kadÃcit dvitÅyamiti, sarvapadÃnÃmevÃnvitÃbhidhÃnamÃpatitam / abhihitÃnvayavÃdÅ ca prak­ti-pratyayayorapyanvaya-vyatirekÃvadhÃritavyatiriktaÓaktikayorabhihitÃnvayameva padavadicchati / tathà ca--- "prak­tipratyayau brÆta÷ pratyayÃrthaæ saheti yat / bhedenaivÃbhidhÃne 'pi prÃdhÃnyena tathocyate" // "pÃkaæ tu pacirevÃ'ha kartÃraæ pratyayo 'pyaka÷ / pÃkayukta÷ puna÷ kartà vÃcyo naikasya kasyacid" // 1143// ityÃha / ki¤ca pratayayaÓcedanvitÃbhidhÃyÅ, tadà tadaviÓe«Ãt padÃnÃmapyanvitÃbhidhÃyità kimiti nÃbhyupeyate, kimardhavaiÓasena / yadi prak­ti-pratyayayorapyanvitÃbhidhÃnamasti, na tarhi dvÃramityatrÃnvitÃbhidhÃnÃnupapattinibandhayÃ'kÃÇk«ayà vivriyatÃæ, saævritayÃæ vetyadhyÃhÃra÷ / ucyate / dvÃramiti prathameyaæ prÃtipadikÃrthÃvyatiriktÃrthÃbhidhÃyinÅ / tenÃtra kena sahÃnvitasyÃbhidhÃnam / vyatiriktÃrthe pratyaye praviÓetyÃdau yo 'dhyÃhÃra÷, so 'bhihitÃrthÃnupapattyaiva viÓvajidÃdivaditi na do«a÷ / vÃkyÃrthavi«aye bhaÂÂapÃdamatam / 1144vÃrtikakÃramiÓrÃstu-lÃk«aïikÃn sarvavÃkyÃrthÃnicchanta÷ padÃrthÃnÃmanvayÃvabodhaÓaktikalpanÃæ nirÃkurvanti / ananvitÃvastho hi padÃrtho 'bhihito 'nvitÃvasthÃæ svasambandhinÅæ lak«ayati / avasthÃ-vasthÃvatorhi sambandhÃt, avasthÃvatyabhihite, bhavatyevÃvasthÃpi buddhisthà // sarvatra ca sambandhini d­«Âe, sambandhyantare buddhirbhavatÅti kÊptameva / tena nÃsti padÃnÃmanvitabodhane Óaktikalpaneti / tadÃhu÷--- "vÃkyÃrtho lak«yamÃïo hi sarvatraiveti nassthiti÷ / " atrÃpare bruvate---neyaæ lak«aïÃ, svÃrthÃparityÃgÃt / svÃrthaparityÃgena hi gaÇgÃdi«u lak«aïà d­«ÂÃ-iti / te tu mÅmÃæsÃtantrÃnta÷pÃtavaikalyenaivamÃhu÷ / lak«aïÅyavaÓena hi kvacit svÃrthasya tyÃga÷, saægraho và / "s­«ÂÅrÆpadadhÃtÅ"ti 1145lak«aïÃyÃssvÅkÃra÷, 1146guïinÃæ tadgaïapaÂhitÃnÃæ s­«ÂiÓabdarahitÃnÃmapi lak«yamÃïatvÃt, tadantargatatvÃcca s­«ÂyarthasrÆ / tathà "paurïamÃsÅæ yajate" ityekavacanÃnupapattyà paurïamÃsÅÓabdo yÃgavacano yÃgasamudÃyalak«aïÃrtha÷1147 / na ca samudÃyaparigrahe samudÃyityÃga÷, tadÃÓrayatvÃttasrÆ / tathaitaretarayogadvandve dvivacana-bahuvacanÃnupapatterarthÃntarasahitÃvasthà lak«aïayÃ'ÓrÅyate, na cÃvasthÃvatparityÃga÷ / tathà ni«Ãdasthapatyadhikaraïa [mÅ. da. 6. 1-10] pÆrvapak«e «a«Âhyarthalak«aïà syÃdityucyate, na tatra prak­tyarthasya tyÃgo 'pyÃpadyate / tathà 1148rathagho«eïetyatra rathasyÃparityÃga÷ / tathà "medhapataye 1149medhami"tyekavacanÃntasya mantrasya lak«aïayà prak­tau niveÓa÷ / na ca guïinoragnÅ«omayostatra hÃnamiti, 1150svÃrthÃparityÃge 'pi yuktaiva lak«aïà / gurumatena lak«aïÃnirÆpaïam / atrocyate / kathaæ punariyaæ lak«aïà ? / vÃcyasyÃr'thasya vÃkyÃrthe sambandhÃnupapattita÷ / tatsambandhavaÓaprÃptasyÃnvayÃllak«aïocyate // 1151// iti saÇgrahaÓloka÷1152 / "gaÇgÃyÃæ ghëa÷," ityÃdi«u Órautasya gaÇgÃpadÃrthasya vÃkyÃrthe 'nvayÃsambhavÃt, taæ parityajya tatsambandhÃllabdhabuddhisannidhe÷ kÆlÃdyarthasya vÃkyÃrthÃnvayitÃdhyavasÅyate / ata evÃ'hu÷--- "anupapattyÃ, sambandhena ca lak«aïà bhavatÅ"ti / iha ca "gÃmÃnaye"tyÃdau na ÓrautasyÃr'thasyÃnvayÃyogyatvaæ, nÃpyanvitÃvasthasyÃ'nayanasambandhÃrhatÃ1153 / anvitÃrthasyÃnvayÃntarÃsambhavÃt / atha mà bhÆde«Ã lak«aïÃ, kinatu kriyÃvagata kÃrakÃnvayinÅmÃtmano daÓÃmavagamayati, avinÃbhÃvÃditi / ucyate---ÓÃbdatvaæ tÃvaditthamapahnutamanvayÃvagamasya, kintu sÃmÃnyatod­«ÃnumÃnagocaratÃbhyupagatà bhavati / tathà viÓi«ÂÃnvayÃvagatiranupapadyamÃnà 1154nirmÆlÃ'padyate / atha viÓe«Ãnvayaæ vinà vyavahÃrÃnavakalpanÃdanarthakaæ ÓabdoccÃraïamiti tadÃÓrayaïam, evamapi prek«ÃpÆrvakÃriïÃæ1165 sÃrthakavÃkyamÃtraprayogiïÃæ vacanÃdviÓe«ÃnvayÃvagama÷ / vede tvÃnarthakyena na bhavitavyamiti, pramÃïÃbhÃvÃnna Óakyate viÓe«Ãnvayo 'vagantum / na ca loke 'pyÃnarthakyamÃpadyata ityetÃvatà kÃraïenopÃyÃdvinÃpi viÓe«ÃnvayÃdhyavasÃnaæ yuktam / na hi dagdhukÃmasyodakopÃdÃnamanarthakamiti, jalasya dÃhaÓaktirÃvirbhavati / kÃmamÃnarthakyam / na punassÃmÃnyatod­«Âasya 1156viÓe«ÃnvayÃvasÃyità / athÃ'kÃÇk«ita-sannihita-yogyÃnyavaparatà v­ddhavyavahÃre padÃnÃmavagateti, vyutpattyanusÃreïa viÓe«ÃnvayÃvagama÷ / tanna tatra v­ddhavyavahÃra eva tatparatà padÃnÃm, padÃrthÃnÃæ và upÃyÃbhÃvena kathaæ nÃma nirvahati ?me cintà sà hi padÃnÃm, padÃrthÃnÃæ và ÓaktikalpanÃæ vinÃnupapanneti manyÃmahe // 10 // sà ca padÃnÃmevocitetyÃha--- 1157prÃthamyÃdabhidhÃt­tvÃt tÃtparyÃvagamÃdapi1158 / padÃnÃmeva sà ÓaktirvaramabhyupagamyatÃm // 11 // prathamabhÃvÅni padÃnyatilaÇghya, nÃr'the«u vÃkyÃrthabodhanaÓaktirÃÓrayituæ yuktà / ki¤ca padÃni tÃvadabhidhÃyakÃnÅti nirvivÃdam / tena te«ÃmabhidhÃnaÓaktissampratipannaiveti, tasyà evÃnvayaparyantatayà kalpayituæ sukarà / padÃrthÃnÃntu bodhanaÓaktireva kalpyà / tena "dharmikalpanÃto varaæ dharmakalpanà 1159laghÅyasÅ"tyanvitÃbhidhÃnaÓakti÷ padÃnÃmeva kalpayitumucità / ki¤ca padÃnyabhidhÃyakÃnÅ«yante, tatra yadi svarÆpamÃtravi«ayÃmeva padÃrthabuddhimÃdadhyu÷, tadÃpyabhidhÃyakatà hÅyeta, tasyà buddhessambandhagrahaïasamayajÃtapadÃrthabodhakasaæskÃronme«aprabhavatvÃt / avaÓyaæ hi sambandhasmaraïasiddhyarthaæ sambandhibhÆtÃrthasmaraïasaæskÃrodbodho 'ÇgÅkaraïÅya÷ / tasmÃt sambandhagrahaïasamayÃnadhigatÃnvitÃrthapratipÃdanÃbhyupagama eva ÓabdÃnÃmabhidhÃyakateti, tÃmaÇgÅkurvatà padÃnÃmanvitÃbhidhÃyakatÃ'ÓrayaïÅyà / yastu--- "padamabhyadhikÃbhÃvÃt smÃrakÃnna viÓi«yate" // [Ólo. vÃ. adhi. 6. 107.] iti / tathÃ--- "bhÃvanÃvacanastÃvat tÃæ smÃrayati lokavat" // [Ólo. vÃ. adhi. 7. Ólo. 248] iti cÃ'cÃryavacanadarÓanÃt smÃrakatÃmeva padÃnÃmabhidhÃyakatvamÃha, taæ pratyÃha--- "tÃtparyopagamÃdapÅ"ti / yenÃpi vÃdinà padÃnÃæ smÃrakatvameva padÃrthe«vaÇgÅk­tam1160, so 'pi vÃkyÃthapratipattiparatÃæ padÃnÃmabhyupaityeva, anyathà vÃkyÃrthasyÃÓÃbdatvaprasaÇga÷ / eva¤cet padÃnÃmeva sÃk«ÃdvÃkyÃrthabodhanaÓaktirastu, kiæ paramaparÃÓrayaïena1161 / tena padÃrthe«u padÃnÃæ smÃrakatvÃtiriktaæ ye 'bhidhÃyakatvamÃhu÷, te«Ãæ Óaktitrayakalpanà / ekà tÃvatpadÃnÃmabhidhÃyakatvaÓakti÷, aparà ca padÃrthagatÃnvayabodhanaÓaktyÃdhÃnaÓakti÷, padÃrthÃnäcÃnvayaj¤ÃpanaÓaktiriti / smÃrakatvavÃdinastvabhidhÃnaÓaktiæ hitvà ÓaktidvayakalpanÃlÃghavÃt, uktenaiva nyÃyena padÃnÃmeva ÓaktikalpanÃyà 1162ucitatvÃt, anvitÃbhidhÃyÅni padÃnÅti sthÃpitam // 11 // samprati pÆrvoktamitaretarÃÓrayado«aæ parihartum, yathà padebhyo vÃkyÃrthapratipatti÷, tathà darÓayati--- 1163padajÃtaæ Órutaæ sarvaæ smÃritÃnanvitÃrthakam / 1164nyÃyasampÃditavyakti paÓcÃdvÃkyÃrthabodhakam // 12 // yastÃvadag­hÅtasambandha÷, yasya ca sambandhagrahaïasaæskÃro notpanna÷, pradhvasto và sa vÃkyÃrthapratipattau nÃdhikriyate / yastvanapabhra«ÂasambandhagrahaïasaæskÃra÷, sa padaæ Órutvà nÆnaæ tÃvadidaæ smarati---idamasyÃkÃÇk«ita-sannihita-yogya-pratiyogyanvitasya vÃcakamiti / eva¤ca smaratà sm­tameva ananvitamapi1165 svarÆpamanavayabhÃjÃm / na caikapadaÓravaïe vÃkyÃrthÃvagatiritikaÓcinmanyate / abhihitÃnvayavÃdino 'pi yÃvat padÃntaramarthÃntaraæ nopasthÃpayati, tÃvadanvayÃvagamo nÃsti / padÃrthasyÃnvayÃvabodhina÷ padÃrthÃntarÃpek«atvÃt, pratiyogisÃpek«atvÃdanvayasya / atastanmate 'pi sarvadairananvitasvÃrthà 116abhidhÃnÅyÃ÷ / paÓcÃttebhyassarvebhyassm­tyÃrƬhebhyo vÃkyÃrthapratipattiraÇgÅkaraïÅyà / tadÃhurvÃrtikakÃramiÓrÃ÷--- "te 'pi1165 nevÃsm­tà yasmÃd­ vÃkyÃrthaæ gamayanti na÷ / tasmÃt tatsmaraïe«veva 1167saæhate«u pramÃïatÃ" // [ b­haÂÂÅkà ] iti / ata eva tatrabhavata ÃcÃryasya vÃkyalak«aïaæ "saæhatyÃr'thamabhidadhati padÃni vÃkyami" [ÓÃ. bhÃ. balÃ. a. pa. 824.] ti / nanvanvitÃbhidhÃnavÃdinÃæ kathaæ vÃkyÃrthapatipatti÷ / ÓrÆyamÃïena hi padena yor'tho nÃvabodhita÷, sa kathamantarhite tasminnavabhÃseta / ucyate---abhihitÃnvayavÃdino 'pi nÃyaæ niyama÷---ÓrÆyamÃïa eva pÆrvapÆrvavarïajanitasaæskÃrasahito 'ntyo varïa÷ padÃrthapratipÃdaka iti, bÃlyadaÓÃdhÅtÃt prÃganavadh­tÃrthÃdaÇgaparij¤ÃnasaæskÃrÃt paÓcÃt sm­tÃdapi vedÃdarthÃvagamadarÓanÃt / tena sm­tyÃrƬhasyÃvagamakatvamado«a÷ / ÓrÆyamÃïena hi padena pratiyogisÃpek«atvÃdanvitÃbhidhÃnasya prÃk sahakÃrivirahÃdartho nÃbhihita÷, paÓcÃdabhidhÅyata iti kimanupapannam / ye 'pi vÃdina evamÃhu÷---ekameva padamanvitÃbhidhÃyakamastu, itarÃïi ca padÃni pratiyogisannidhÃpanamÃtra eva vyÃpriyantÃm / na cÃg­hyamÃïaviÓe«atÃ, prÃthamyena, pradhÃnapadatvena và viÓe«agrahaïÃt / ata eva cÃ'hu÷--- "padamÃdyaæ1168 và vÃkyam, pradhÃnaæ padaæ và vÃkyami" [vÃ. pa. kÃ. 2. Ólo. 2.] ti / tÃnpratyÃha-- "sarvami"ti / prathamasyaiva syÃdvÃkyatà yadi, sarvapadÃrthÃnÃæ prathamapadÃrthÃnvitatà syÃt / na cÃyaæ niyama÷ / "aruïayaikahÃyanyà piÇgÃk«yà somaæ krÅïÃtÅ" [tai.saæ. 6.1.9Âati krayamÃtrÃnvayitavÃdÃruïyasya / ki¤ca1169 vÃkye padÃnÃmÃnupÆrvyaniyamÃbhÃvÃt, kadÃcittadeva prathamaæ sadanvitÃbhidhÃyakam, anyadà neti na yuktam / tathà pradhÃnapadasyÃpi vÃkyatvamayuktam, somapadÃrthena1170 saha sarve«ÃmananvayÃt / yadyapyÃruïyÃdÅnÃæ sarve«Ãæ somaæ pratyaidamarthyamasti / tathÃpyasmin vÃkye kraya evÃ'ruïyÃdÅnÃmaidamarthyena, kriyÃ-kÃrakabhÃvena cÃnvaya÷ / krayadvÃdeïa tu somaæ pratyaidamarthyamÃtram / atha yatpratipÃdanaparaæ vÃkyam, tat pradhÃnamityucyate / iha tu kraya eva sarvakarmakaraïÃvacchinna÷ pratipÃdyate / tena krÅïÃtÅtyetadeva1171 pradhÃnaæ padam, tadanvayità ca sarve«ÃmÃruïyÃdÅnÃmiti / atrocyate---vÃkyasya yat tÃvat tÃtparyaæ, 1172tanna vyavasthitam / kvacidÃkhyÃtaparatvameva---"agnihotraæ juhotÅ"ti / kvacid guïavidhiparatvaæ, dadhnà juhotÅ"ti / tena pradhÃnapadatvasyÃpi sarve«Ãæ padÃnÃæ sambhavÃt, sarve«Ãmeva padÃnÃmanvitÃbhidhÃnaÓaktirÃÓrayaïÅyà / tathà sati yatrÃpi klÌptaÓaktikatayà tadanvitÃbhidhÃyakatvamaviruddham / padÃrthe«vapi caitat tulyameva / nanvevaæ "gÃmÃnaye"tyÃdau parasparaparyÃyatà sarvaÓabdÃnÃæ syÃt / yathà "gÃmi"tyanenÃ'nayatyanvitÃbhidhÃnam, tathà "''naye"tyanenÃpi gavÃnvitÃbhidhÃnamiti / ucyate---dvÃvetÃvarthau, yadÃnayanÃnvitaæ gotvam, gavÃnvita¤cÃ'nayanamiti / tenaikaikenaikaikasyÃrthasyÃbhidhÃnÃt kuta÷ paryÃyatvaprasaÇga÷ / padÃrthe«vapi caitatsamÃnam / nanu krÅïÃtyarthasyÃ'ruïyÃdyanekÃrthÃnvitÃbhidhÃnÃdÃv­ttilak«aïo vÃkyabhedassyÃt / na / tantroccÃraïÃt / vairÆpye ca tantratÃnupapattervÃkyabhedassyÃt / "nyÃyasampÃditavyaktÅ"ti kimidam, yÃvannyÃyena vacanavyaktirnasampÃdyate, tÃvat padajÃtaæ vÃkyÃrthasyÃvabodhake na bhavati / lokavya1173vahÃravartibhirnyÃyairyÃvat---idaæ vidheyam, idamanuvÃdyam / idaæ pradhÃnam, idaæ guïabhÆtam / idaæ vivak«itam, idavivak«itamityÃdi na sampradhÃryate, tÃvanna kvacidvedavÃkyÃrtho 'vabuddhyate / taduktaæ vÃrtikakÃramiÓrai÷--- "tÃvadeva hi sandeho vedavÃkye Órute bhavet / yÃvanna vacanavyaktistasya spa«ÂÃvadhÃryate // j¤Ãtvà tu vacanavyaktiæ mÅmÃæsÃnyÃyakÃtarÃ÷ / pratÅyante samastÃÓca vedavÃkyÃrthasaæÓayÃ÷" // iti / ata eva mÅmÃæsÃyà vedavÃkayÃrthapratipattÃvitikarttavyatÃtvam / taduktaæ taireva--- "dharme pramÅyamÃïe hi vedina karaïÃtmanà / itikartavyatÃbhÃgaæ 1174mÅmÃæsà pÆrayi«yati" // [b­haÂÂÅkà ] iti / nanu loke drÃgeva vÃkyÃrthÃvagatirneyatÅæ sÃmagrÅmapek«ate / ucyate---atyantÃbhyaste«u vÃkye«u syÃdevam, ad­«ÂÃrthe«u sm­tyÃdivÃkye«u, loke 'pi nÃnÃvidhavivÃdotthÃnÃt kuto drÃgevÃr'thaniÓcaya÷ / api ca kÃraïÃbhÃvenÃpi lokasyÃyaæviveko nÃsti / taduktam--- "bahujÃti-guïa-dravya-karmabhedÃvalambina÷ / pratyayÃn sahasà jÃtÃn Órauta-lÃk«aïikÃtmakÃn // na loka÷ kÃraïÃbhÃvÃnnirdhÃrayitumarhati / balÃ-balÃdisiddhyarthaæ vÃkyaj¤Ãstu 1175vicinvate" // [ taæ. vÃ. p­-] iti / yaccedaæ sarvapadÃnÃmanvitÃbhidhÃyitvamucyate, tat sarve«u ÓrautÃrthe«u pade«u / lÃk«aïika-gauïÃrthapadaprayoge tu yadeva tatra ÓrautÃrtha padam tadevÃnvitÃbhidhÃyakam, itarattu padaæ pratiyogisannidhÃpanaparameva / tatra vÃcakatvaÓaktyanavadhÃraïÃt svÃrthasyÃpi tattadÃnÅmavÃcakam, anvayÃyogyatvÃt / kintu tadarthena sm­tena yat svasambandhi, svasad­Óaæ và svayamanvayayogyamupasthÃpyate, tenÃnvitaæ ÓrautÃrthameva padaæ svÃrthamabhidhatta iti darÓanarahasyamidam / na ca sarvapadÃnyeva lÃk«aïikÃni, gauïÃni và vÃkye sambhavantÅti niravadyam / kvacidabhidhÃnaæ nimittam, kvacidabhihitor'tha iti ca yaduktam, tacchabdopasthÃpitatÃæ darÓayituæ gauïamabhihitatvagrahaïam // 12 // kathaæ punaranvitÃbhidhÃyinÃæ padena svarÆpamÃtraæ smÃrayituæ ÓakyamityÃha--- anvitasyÃbhidhÃne 'pi svarÆpaæ vidyate sadà / tena svarÆpamÃtre 'pi Óabdo janayati sm­tim // 13 // evaæ tÃvat sambandhagrahaïÃntargataæ svarÆpasmaraïamuktam / samprati svarÆpamÃtrasmaraïamapi padÃdeva nÃnupapannamityÃha--- yathÃr'thenÃpramÃïena svapadaæ smÃryate kvacit / padenÃpyapramÃïena tathÃr'thassmÃrayi«yate // 14 // na hi yatpramÃïaæ, tadeva smaraïakÃraïam, apramÃïameva hi tat / yasya tu yena saha kadÃcitpratyÃsatti÷ pratÅtapÆrvÃ, sa tatra saæskÃrodbodhaddhÃreïa Óaknotyeva sm­tiæ janayitum / asti ca svarÆpasyÃpi tadabhidheyÃntargatyà Óabdena pratyÃsattiriti, ÓÃknoti tatrÃpi Óabdassm­tiæ janayitum, arthavat / yathà nirvikalpakadaÓÃpratÅtamarthasvarÆpamÃtramanabhidhemapi Óabdaæ smÃrayati, tathà Óabdo 'pyarthamiti, kimanupapannam / etena---padoccÃraïÃnantaraæ padÃrthasvarÆpapratÅtissamarthità / abhihitÃnvayavÃdino 'pi sà na pramÃïam, abhyadhikÃrthaparicchedÃbhÃvÃt / "anadhigatÃrthagant­ pramÃïami"ti siddhÃntÃbhyupagamÃt / taduktam--- "sarvasyÃnupalabdher'the prÃmÃïyaæ sm­tiranyathÃ" [Ólo. vÃ. au. sÆ Ólo. 11.] iti / ata eva sm­tiriyam, yadi punassm­tire«Ã nÃbhyupeyeta, tadà pramÃïa-sm­ti-saæÓaya-viparyayebhya÷ pratipattyantarÃnabhyupagamÃt padÃt padÃrthapratÅti÷ kvÃntarbhÃvyatÃmiti vÃcyam / ata evÃbhihitÃnvayavÃde 'pi smÃrakatvamevÃsmabhyaæ rocate // 14 // itaretarÃÓrayamidÃnÅæ pariharati--- sm­tisannihitairavamarthairanvitamÃtmana÷1176 / arthamÃha padaæ sarvamiti 1177nÃnyonyasaæÓraya÷ // 15 // svÃrthasvarÆpamÃtrasmaraïe hi na padaæ padÃntaramapek«ate / sm­tisannihitamapÅdaæ bhavatyeva sannihitam / nÃsti tenetaretarÃÓrayatvam / nanu v­ddhavyavahÃreïa vyutpatti÷, anvitÃrthapratipattinibandhanaÓca vyavahÃra÷, atastaddarÓanÃt anvitapratipattirevÃnumÃtuæ ÓakyÃ, na tvananvitapadÃrthamÃtrasmaraïam / ucyate---vyavahÃrÃnumitÃnvitapratipattyanyathÃnupapattirevÃnanvitasvÃrthasmaraïasambhave pramÃïam / darÓitaæ hyetat---nÃnanvitapratipattimantareïÃnvitapratipattirupapadyata iti / 1178atra kaÓcidÃha---yadi sm­tisannihitamÃÓrityÃnvitÃbhidhÃnaæ parai÷ kriyate, tadà smaraïasya pratyÃsattinibandhanatvÃt, aneke«Ã¤cÃr'thÃnÃæ pratyÃsattisambhavÃt, te«u sm­tisannihite«vag­hyamÃïaviÓe«atvÃt, "uravÃyÃæ pacatÅ"ti nokhà pacatayarthÃnvitaiva kevalÃbhidhÅyeta / sà hi 1179kulÃlÃdyanvitÃpi pratipannaiveti, smaraïÃt tadanvitÃpyuravÃbhidhÅyeta / tathà pacatyartho 'pi pi«ÂakÃdikaraïako 'vagata1180 iti tatsmaraïÃnnaudanÃnvita evÃbhidhÅyeta / abhihitÃnvayavÃde tu nÃyaæ do«a÷ / ekaikasyÃr'thasyÃbhidheyatvÃditi / 1181atrocyate---padÃttÃvat padÃrthapratÅtissmaraïÃd bhinnà vadituæ na Óakyate / tena sm­tÃnÃmevÃnvayabodhakatvamityÃÓrayaïÅyam / tathà ca tulyo do«a÷ / atha ÓabdaissmÃritÃnÃmanvayabodhakatvaæ1182 v­ddhavyavahÃre tathÃdarÓanÃdityado«a÷1183 / matÃntare 'pi tulyametat / na cÃyamekÃnta÷, v­ddhavyavahÃre 'dhyÃh­tenÃpnayarthenÃ'nvitÃbhidhÃnadarÓanÃdityuktam / atha Óabdairbahavor'thÃssmÃryante, kintu te«Ãæ katamenÃnvayÃvabodhakatvamiti na vidma÷1184 / abhihitÃnvayavÃde tvabhihitenaivÃnvayabodhakatvaæ yuktameveti / tadasat / smÃrakatvÃtirekiïÅ1185kÃnyÃbhidhÃyakatÃ, yà vyavasthÃnibandhanam / athocyeta-smÃrakatvaæ nÃma pratyÃsattinibandhanam / tena tadatirekiïyabhidheyÃ--- bhidhÃyakatÃlak«aïà pratyÃsattiraÇgÅkaraïÅyeti / naitadevam / smÃrakatvenaiva v­ddhavyavahÃre darÓanÃt smÃrakatvopapatte÷ / 1186pratyÃyya-pratyÃyakatà hi vÃcyavÃcakatÃ, sà ca yadyapyagni---dhÆmÃdÅnÃæ sambandhÃntarapÆrvikà d­«Âà / tathÃpi Óabde tathà nÃ'ÓrÅyate, kintu vÃcakatvÃvagamÃdeva vÃcakatvam / evaæ smÃrakatvÃvagamÃdeva smÃrakatvamiti, kiæ pratyÃsattyantarÃÓrayaïena / api cÃnvitÃrthavÃdina evedaæ pratiniyatÃnvayitvamupapadyate---yatpadÃrthÃntarÃnvitÃbhidhÃyakatayà smÃryate, tadanvitasyaiva v­ddhavrÆvahvÃre vÃcyatvadarÓanÃt / yatrÃpyadhyÃhÃra÷, tatrÃpi sannidhÃpakavaÓena viÓe«ÃnvitÃbhidhÃnalÃbha iti lokata eva j¤Ãtamiti, na kaÓciddo«a÷ / api ca j¤Ãtaæ tÃvadetad yadanena padenÃyamartho 'nvito vÃcya iti, tatra yadyanyenÃpyanvitÃbhidhÃnaæ syÃt, tadà vÃkyabhedo bhavet / na cÃsÃvekavÃkyatvasambhave nyÃyya÷ / taduktam--- "sambhavatyekavÃkyatve vÃkyabhedastu ne«yate" [Ólo. vÃ. pra. sÆ. Ólo. 9.] iti / ata eva yathÃkatha¤cidekavÃkyatvopapattau vÃkyabhedasyÃnyÃyyatvam / loke ca lak«aïÃ, gauïÅ ca v­ttirvÃkyabhedabhayÃdeva1187 / anyathà vÃkyaæ bhitvà kimityadhyÃh­tya yogyamarthÃntaraæ sarvapadÃnyeva mukhyÃrthÃni nÃ'ÓrÅyante / vede 'pyekavÃkyatvabalÃdevÃr1188'thavÃde«u1189guïavÃdÃdyÃÓrayaïam, 1190sammÃrgÃdhikaraïe [mÅ. da. 2. 1. 4.] vibhaktivyatyayavarïanam / audumbarÃdhikaraïapÆrvapak«e ca katha¤cit paÓuphalakatvÃÓrayaïam / citrÃdhikaraïe [mÅ. da. 1. 4. 2.] rƬhiparityÃgena "pa¤cadaÓÃnyÃjyÃni bhavantÅ" [tÃæ . vrÃ. 20. 1. 1.] tikatha¤cinnÃmadheyatvÃÓrayaïam / vÃjapeyÃdhikaraïe [mÅ. da. 1. 4. 5.] ca vÃkyabhedabhayÃdeva nÃmadheyatvÃÓrayaïam / paurïamÃsyadhikaraïe [mÅ. da. 2. 2. 3.] cÃnekaguïavidhÃne vÃkyabhedÃpattessmudÃyÃnuvÃdakatvasiddhi÷ / prakaraïÃntarÃdhikaraïe [mÅ. da. 2. 3. 11.] ca vÃkyabhedado«ÃdevÃgnihotrapadasya gauïatvavarïanam / grahÃdhikaraïe [mÅ. da. 1. 3. 7.] caikatvasyÃvivak«itatvam / "arddhamantarvedi minoti, arddhaæ bahirvedÅ" [mai. saæ. 3. 9. 4.] tyatra [mÅ. da. 3. 7. 6.] deÓalak«aïÃparatvam / k«aumÃdhikaraïai [mÅ. da. 6. 1. 5.] ca pundvayavidhÃnahÃnam / havirÃrttyadhikaraïe [mÅ. da. 6. 4. 6.] cobhayapadasyÃvivak«Ã / "vÃruïyà ni«kÃsena tu«aiÓcÃvabh­thaæ yantÅ" [mÅ. da. 7. 3. 5.] tyatra nirapek«atvatyÃga÷ / paryudÃsÃdhikaraïe [mÅ. da. 10. 8. 7.] ca na¤arthasya lÃk«aïikatvamityÃda bahutaraæ d­Óyate / tatra yadi samabhivyÃhviyamÃïasya padasyÃbhidheyaæ parityajya, anyena sahÃnvayo lak«yate, 1191tadà tadekavÃkyatà hÅyeta / 1192tadarthamevedamuktaæ, "nyÃyasampÃditavyaktÅti" / ekavÃkyatvaæ hi nyÃya÷1193 / tadanusÃreïa yor'tha÷, so 'tra vÃkyasyÃ'ÓrayaïÅya÷ / v­ddhavyavahÃracyutpattiniyantritÃyÃæ ÓabdÃrthÃvagatau ye nyÃyÃ÷ v­ddhavyavahÃre vÃkyÃrthÃvagatihetutayà viditÃ÷, tÃnaparijahatà vÃkyÃrthà boddhavyà iti-sarvÃsÃmevÃnupapattÅnÃmanavakÃÓa÷ / bhavatu tarhi padÃrthÃntareïa tÃvadanvitÃbhidhÃnamekavÃkyatvabalÃt tatsmÃritena, svayaæ smÃritena ca tadekavÃkyatvÃnuguïenÃr'thÃntareïÃpi kimityanvitÃbhidhÃnaæ na bhavati / ucyate---padadvayenaivÃnvitÃbhidhÃnasiddherÃkÃÇk«opaÓÃnte÷ / atha nopaÓÃntÃ'kÃÇk«Ã, tarhi ko nÃma tatrÃnvitÃbhidhÃnaæ vÃrayet / ata evaikapadoccÃraïe tadarthasambandhamukhena bahu«vapi sm­tisannihite«uyasyÃr'thasya kenacitprakÃreïa viÓe«o g­hyate, tenaivÃnvitÃbhidhÃnam, ag­hyamÃïe tu viÓe«e 'nadhyavasÃyÃdapratÅtireva / ata eva vik­ti«u tatsÃd­Óyena yadapÆrvaæ smaryamÃïaæ svopakÃrakaæ smÃrayati, tadÅyenaivopakÃreïa paripÆraïm / ato yatra bahutaradharmasÃdharaïyanibandhanaæ sÃd­ÓyamatyantodmaÂam1194, tatraiva ÓÅghraæ sm­tyupapattestadÅyopakÃraparigraha eva / darvihome«u tu sarvÃpÆrvÃïÃmaviÓe«Ãd viÓe«o grahÅtumaÓakya ityanadhyavasÃya eva prÃk­tasyopakÃrasyaeti, tatraivopakÃrakalpanà / 1195api ca yathÃv­ddhavyavahÃrÃvagamaæ vÃkyÃrthÃvabodha÷ / tatra tadeva padena anapabhra«ÂasambandhagrahaïasaæskÃrasya puru«asya niyamena smÃryate, tenaivÃnvitÃbhidhÃnaæ padÃntarasya d­Óyate, nÃnyena / sarvaæ padaæ svÃrthaæ hi niyamena sambandhagrahaïÃt1196 smÃrayati, nÃr'thÃntaram / tataÓca 1197tenaivÃnvitasvÃrthabodhakateti, na kaÓciddo«a÷ / ki¤ca yadyabhihitenaivÃnvitasvÃrthabodhanÃbhyupagama eva pratiniyatÃnvayabodho ghaÂate, nÃnyathÃ, tarhi kalpyatÃæ padÃnÃmanvitÃbhidhÃnaÓaktirapi / dvirabhidhÃnamÃpadyata iti cedÃpadyatÃm, na kaÓciddo«a÷ / pÆrvaæ kevalaæ padamananvitaæ svÃrthamabhidhatte, pratiyogipadÃntarÃbhihitavastvantarasahÃyaprÃptyà tu tattadanvitamarthamÃha, iti na kaÓciddo«a÷ / itthamapi cÃsmanmate ÓaktikalpanÃlÃghavamasti, padÃrthagatÃnvayabodhanaÓaktyÃdhÃnaÓaktikalpanÃtyÃgÃt / tulyÃyÃmapi ÓaktikalpanÃyÃm, padÃnÃmevÃnvitabodhanaÓaktirÃÓrayitumucitÃ,1198na padÃrthÃnÃm, prathamÃvagatatvÃt, vÃkyÃrthe ca 1199 tÃtparyasyopagamÃditi // 15 // kathaæ tarhÅdaæ bhëyam--- "padÃni hÅ"tyÃdi / tatrÃ'ha--- anvite«u padairevaæ bodhyamÃne«u Óaktibhi÷ / anvayÃrthag­hÅtatvÃnnÃnyÃæ Óaktimapek«ate // 16 // 1200// ÃÓaÇkitottaramidaæ bhëyam / kimÃÓaÇkitam ? yadyanvitÃbhidhÃyÅni padÃni, tarhi nÃnvayÃbhidhÃyÅni / tatsiddhyarthaæ padÃnÃæ Óaktyantaraæ kalpyamiti / atredamuttaram / yatpadamanvitÃbhidhÃyakam, tadanvayÃbhidhÃyakameva / 1201anyathÃnvita evÃsau nÃbhihitassyÃditi, anvitarÆpeïÃr'thenÃnvayassvÅk­ta÷ / taæ vinà tadasambhavÃditi, nÃparà tadvi«ayà padÃnÃæ Óakti÷ kalpanÅyà // 16 // kathaæ punarasÃvarthag­hÅta 1202ityatrÃ'ha--- pratÅyannanvayaæ yasmÃt pratÅyÃdanvitaæ pumÃn / vyaktiæ 1203jÃtimivÃr'the 'sÃviti samparikÅrtyate // 17 // anvayavÃne hyanvita÷ / so 'nvayÃpratÅtau na pratÅta eva syÃt, kintu svarÆpamÃtrameva / na ca tadanvitamucyate / tasmÃdanvayaæ pratipadyamÃna1204 evÃ'nvitaæ pratipadyate / yathà vyaktiæ pratipadyamÃna eva jÃtim / ayantu viÓe«a÷ / anvayavÃnevÃnvita ucyata iti, anvayo 'pyabhidhÃnÃnuprava«Âi÷ / vyaktimattaiva jÃtisvarÆpaæ na bhavati, kintu vyakterÃkÃrÃntarabhÆtà jÃtistato bhinnà / sÃcedÃk­tiÓÓabdÃbhidheyÃ, na vyaktirapyabhidhÃnÃnupraveÓinÅ, kintvÃkÃrabhÆtà jÃtirvyaktervyatiriktÃpi vastusvabhÃvena vyaktimantareïa na pratÅtimanubhavati, etÃvatà ca sÃmyena d­«ÂÃnta÷, na sarvÃtmanà / nanvekavij¤ÃnÃrƬhà kathaæ vyaktiranabhidheyà / ÓabdotthÃpitavij¤Ãnavi«ayatà hyabhidheyatÃ, asti ca vyakterapi tathÃbhÃva iti, kathamanamabhidheyateti / 1205ÓrÆyatÃmavadhÃnena sarvasvaæ prÃbhÃkarÃïÃm / satyamekasaævittivi«ayatà jÃtivyaktyo÷ / tathÃpi cintanÅyamidam---kathame«Ã saævittirubhayavi«ayà jÃyata iti / kimasyobhayavi«ayatve ÓabdamÃtrasyaiva vyÃpÃra÷ ? uta jÃtimÃtravi«ayatve ÓabdassvarÆpamÃtreïa vyÃpriyate / vyaktivi«ayatve jÃtyanabhidhÃyakatayà jÃteranyathà bodhayitumaÓakyatvÃt---iti / tatra tÃvadanantÃsu vyakti«u sambanghagrahaïÃÓakte÷, Ãk­tyupalak«itÃsu ca yadyapi sambandhagrahaïaæ sukaram, tathÃpi tadrÆpavattvenaiva ÓabdÃdvyaktyavagamÃt, upalak«aïatve kÃraïÃbhÃvÃt, cihnÃbhÃvena ca kriyÃnvayÃsambhavÃdÃk­tivi«ayatve ÓabdavyÃpÃra iti niÓcÅyate / tenÃ'k­tirna vyaktiæ gamayati, kintu Óabda eva tadabhidhÃyakatayetyÃk­tito vyaktirucyate / ato 'nvitÃbhidhÃnÃyÃnvayasyÃr'thagrahÅtatvÃdasÃvanvayo nÃbhidhÅyate / tena vyati«aktÃbhidhÃnavanna vyati«aÇgÃbhidhÃnaæ, ni«k­«ÂÃmidhÃnantu na bhavati / vyati«aktato 'vagatervyati«aÇgasya, vyati«aktasya vyati«aÇgaæ vinÃbhidhÃnÃnupapatte÷ / 1206bhëyÃk«arÃïÃmayamartha÷---padÃnyanvitamabhidhÃya niv­ttavyÃpÃrÃïi nÃnvayaæ p­thagabhidadhati / athedÃnÅmanvitÃ÷ pratipannà anvayamapi pratÅtaæ sampÃdayanti---iti / loke ca padÃrthÃnÃæ sambandhagrahaïasamaya eva viditatvÃt, vÃkyÃntare cÃnvayÃntarasyaiva pratipannatvÃt, tatparataiva vÃkyasyeti / vÃkyÃrthaÓabdena bhëyakÃro 'nvayamÃha / vede tvapÆrvÃtmÃnvito vÃkyÃrtha iti 1207vak«yÃma÷ / tasya ca svarÆpamanavagatamityasyaiva vÃkyÃrthatvam / evamuktena nyÃyena viÓe«eïaivÃnvitÃbhidhÃnaæ samarthitam // 17 // ye 'nvitÃbhidhÃnavÃdina evamÃhu÷---v­ddhavyavahÃraprasiddhasambandhaÓÓabdor'thasya vÃcaka÷, anvaya-vyatirekÃbhya¤ca sambandhÃvadhÃraïam / na ca viÓe«Ãnvayavi«ayau tau sambhavata÷ / kriyÃpadaæ hi kÃrakasÃmÃnyÃvyabhicÃriïyà kriyayà sahÃnvaya---vyatirekau bhajate / 1208viÓe«ÃnvayÃntaravyabhicÃrÃt / evaæ kÃrakapade 'pi yojyam / tannirÃkaraïÃyÃ'--- sÃmÃnyenÃnvitaæ vÃcyaæ padÃnÃæ ye pracak«ate / niyatena viÓe«eïa te«Ãæ syÃdanvaya÷ katham // 18 // darÓitamidaæ---viÓe«Ãnvaye 'pyÃkÃÇk«Ã-sannidhi-yogyatopÃdhivaÓena sambandhagrahaïaæ sukaramiti, tadabhidhÃyakataiva yuktà padÃnÃm / yadi cÃsau ne«yate, tadà vÃkyÃrthapratipattireva nopapadyate, viÓe«ÃnvayarÆpatvÃdvÃkyÃrthasrÆ // 18 // nanu ca sÃmÃnyÃnvayo 'bhihito viÓe«ÃnvayamÃk«epsyati, nirviÓe«asya sÃmÃnyasya 1209pratyetumaÓakterviÓe«ÃnvayapratipattirupapannaivetyatrÃ'ha--- yadyapyÃk«ipyate nÃma viÓe«o vyaktijÃtivat / nirdhÃritaviÓe«astu tadvadeva na gamyate // 19 // yathÃ---jÃtirvyaktimÃk«ipantyapi, na pratiniyataæ viÓai«amÃk«ipati, tathÃtrÃpi pratiniyataviÓe«ÃlÃbhÃnniyataviÓe«ÃtmakavÃkyÃrthapratipathtataranupapannà // 19 // atha viÓe«amÃtrÃk«epe 'pyÃkÃÇk«itassannihito yogyaÓca yogaviÓe«o ya÷ padÃntareïa samarpyate, sa eva g­hyate / 1210 tadatikrame pramÃïÃbhÃvÃdityatrÃ'ha--- yadyapyÃkÃÇk«ito yogyo viÓe«assannidhau Óruta÷ / sambandhabodhakÃbhÃve1211 g­hyate na tathÃpyasau // 20 // sÃmÃnyÃnvitÃbhidhÃnavÃdino mate padÃni tÃvat tanmÃtra eva paryavasitaÓaktÅni, padÃrthÃnÃmapyanvayabodhanaÓaktirnÃÇgÅkriyate / na ca sÃmÃnyÃk«epo 'pi 1212niyataæ viÓe«amÃskandati / tenÃ'kÃÇk«ite yogye ca viÓe«e padÃntareïa1213 sannidhÃpite 'pi, tadanvayabodhakapramÃïÃbhÃvÃt tadanvayo na pratÅyetaiva / ata ÃkÃÇk«Ã-sannidhi-yogyatvÃnyanupayogÅnyeva / viÓe«ÃnvayavÃdinastu mate sambandhagrahaïaæ pratyupÃdhitvena pravi«ÂÃni tÃni 1214vÃkyÃrthapratipattÃvupayujyante // 20 // tadÃha--- sambandhabodhe vyutpattÃvupÃdhitve1210 samaviÓat / viÓe«ÃnvayavÃde tu yogyatvÃdyupakÃrakam // 21 // padÃnÃæ padÃrthÃntarasambaddhassvÃrtho bodhya ityasyÃæ vyupattÃvupÃdhitvena yogyatvÃdikamanupravi«Âaæ1215 viÓe«ÃnvitÃbhidhÃnavÃdipak«e upakÃrakam, na sÃmÃnyÃnvitÃbhidhÃne-iti darÓitaæ prÃk // 21 // dÆ«aïÃntara¤cÃ'ha--- ki¤ca vastubalenaiva siddhe sÃmÃnyasaÇgame / tasya vÃcyatvamicchadbhirv­thà Óabda÷ prayÃsita÷ // 22 // kriyÃ-kÃrakasvabhÃvÃlocanayÃpi kÃrakamÃtreïa, kriyÃmÃtreïa cÃnvayÃvagamasiddhe÷, v­thà sÃmÃnyÃnvayÃbhidhÃyakatà ÓabdasyÃÇgÅkriyata iti // 22 // 1216// vÃkyamekaæ na nirbhÃgra vÃkyÃntyo varïa eva và / padav­ndaæ sm­tisthaæ và prathamaæ padameva và // ÃkhyÃtapadamÃtraæ và padÃrthà vÃpyananvitÃ÷ / 1217sÃmÃnyÃnvayabodhe và heturvÃkyÃrthabodhane // padÃnyeva samarthÃni vÃkyÃrthasyÃvabodhane / viÓe«ÃnvayavÃdÅni bhÃgaÓo bhÃgaÓÃlina÷ / iti saÇgrahaÓlokÃ÷ / tathà coktam / asti và padasyÃr'tha÷ ? bìhamasti / kathaæ tarhi vÃkya-vÃkyÃrthayorautpattikatvam, v­ddhavyavahÃrÃt / satyam / satvavayavaÓa ityuktam / iti mahÃmahopÃdhyÃyaÓrÅmacchÃlikanÃthamiÓrapraïÅtÃyÃæ prakaraïapa¤cikÃyÃæ sav­ttikÃyà vÃkyÃrthamÃtr­kÃyà upoddhÃto nÃma prathama÷ paricchedassamÃpta÷ // ************************************************************************** 11_2 PARICCHEDA 2 atha sav­ttervÃkyÃrthamÃt­kÃyà dvitÅya÷ pariccheda÷ / kÃryavi«aye pÆrvapak«a÷ / 1218upoddhÃtabhÆtamanvitÃbhidhÃnaæ prasÃdhya, apÆrvaæ kÃryaæ vedavÃkyÃnÃmartha iti sÃdhayitukÃma÷ pÆrvapak«aæ tÃvadÃha--- nanu vyutpattyapek«e«u Óabde«varthÃbhidhÃyi«u / kathaæ mÃnÃntarÃvedyaæ kÃryamÃhurliÇÃdaya÷ // 1 // apÆrvÃdhikaraïai [mÅ. da. 2. 1. 2] liÇÃdyartho 'pÆrvamityuktam / pramÃïÃntarÃyogya¤cÃpÆrvami«yate / yacca pramÃïÃntarÃyogyam, tatra sambandhagrahaïamaÓakyam, sambandhigrahaïapÆrvakatvÃttasya / viÓi«ÂÃrthavyavahÃradarÓanena hi tadvi«ayà ÓabdaÓaktiranumÅyate, tadeva ca sambandhagrahaïam / yacca na pratÅyate, na tadvi«ayo vyavahÃro 'vasÅyate / tadanavasÃye ca, na tadvi«ayà buddhiranumÅyate / tadananumÃne ca kutaÓÓabdasya Óakti÷ kalpyate / apÆrva¤ca na pramÃïÃntaragocara÷ / na ca ÓabdÃdeva tadavagamya, sambandhÃvadhÃraïam, itaretarÃÓrayaprasaÇgÃt1219 / avasitaÓakteravabodhakatvÃt / avabodhakatvÃdeva ÓaktyavagamÃt / syÃnmatam / liÇÃdeÓÓabdasyÃyaæ mahimÃ, yadanavasitaÓaktirapi svÃrthamavagamayatÅti / tadidamapramÃïam1220 / kriyÃmÃtrÃvabodhakatvÃÇgÅkÃreïa liÇÃderlokato vyutpattisambhave, ÓabdÃntaravailak«aïyenÃg­hÅtasambandhasyaiva vÃcakatvakalpanÃnupapatte÷ / vedavÃkyÃdapÆrvakÃryÃvagaterevaæ kalpyata iti cet / na / tasyà evÃsiddhatvÃt, kriyaiva kÃryatayà vedavÃkyebhyo 'vagamyata iti, vyutpattibalenÃprÃmÃïikaæ manorathamÃtravij­mbhitantvapÆrvaæ kÃryaæ pratÅyate--iti / tasmÃdag­hÅtasambandho liÇÃdi÷ kathamapÆrvaæ kÃryamabhidhatte, tathà ca kathaæ 1221tadvÃkyÃrtha÷ / abhidheya eva 1222hyartho bhavati vÃkyÃrtha÷ // 1 // eva¤ca--- ÓabdÃntarÃïyapi kathaæ tenÃd­«Âena kutracid / vadi«yantyanvitaæ svÃrthaæ vyutpattipathadÆragam // 2 // tasminnapratÅyamÃne tadanvitasyÃpratÅte÷, tatra saæbandhÃvadhÃraïÃnupapatterdÆranirastaæ ÓabdÃntarÃïÃæ tadanvitasvÃrthabodhakatvamiti // 2 // siddhÃnta÷ / rÃddhÃntamupakramate--- 1223atrocyate yadà nÃma v­ddhenaikena bhëite / jalaæ caitrÃ'harasveti caitra Ãharate jalam // 3 // tadà vyutpitsamÃno 'nyastatraivamavagacchati / 1224buddhipÆrvà 1225mamevÃsya prav­ttiriyamÅd­ÓÅ / liÇÃdiyuktavÃkyaÓravaïasamanantaraæ v­ddhasya viÓi«ÂÃrthavi«ayÃæ prav­ttiæ d­«ÂvÃ, vyuptitsamÃno bÃla evamÃkalayati---yeyaæ svÃdhÅnÃsva prav­tti÷, sà madvad buddhipÆrviketi / punaÓca tasyÃyaæ vimarÓo jÃyate---ahaæ buddhvà prav­tto1226 yathÃ, tadvade«o 'pi / yasyÃ÷ prav­tterhetubhÆtà buddhi÷, sà yadvi«ayà satÅ mama prav­ttihetu÷, tadvi«ayaivÃsyÃpÅti, punarvyutpitsoranumà jÃyate / tadevamanumÃnadvayametatadv­ddhasya svatantrà prav­tti÷-dharmiïÅ, buddhipÆrvikÃ-iti sÃddhyo dharma÷, svatantraprav­ttitvÃt madÅyasvatantraprav­ttivaditi, tathÃ-v­ddhasya prav­ttihetubhÆtà buddhi÷---dharmiïÅ yadvi«ayà buddhirmama prav­ttihetubhÆtà tadvi«ayaivÃsyÃpÅti---sÃdhyo dharma÷, prav­ttihetubhÆtabuddhitvÃt madÅyaprav­ttihetubhÆtabuddhivat---iti / punaÓca tasyÃyaæ vimarÓa÷ pravarttate / 1227tadasya tu Óabdena bodhyate / anena mama mÃnÃntareïa tu yadvi«ayà sà buddhi÷ prav­ttihetubhÆtÃ, tadvastvanena1228 Óabdena bodhyate / tadbhÃve satyavagamÃt, mama tu mÃnÃntareïa tad bodhyata iti---ayamÃvayorviÓe«a÷ / tena yat buddhvà prav­ttirmama, tadasyÃnena Óabdena boddhyata iti Óabdasya prav­ttihetubhÆtÃrthÃvabodhakatÃmavadhÃrayati // 3 1// / 2 // punaÓca ko 'sau prav­ttihetubhÆtor'thaÓÓabdÃbhidheya iti nirdhÃrayitum, svÃtmani pratipannaæ prav­ttihetubhÆtamarthamanusandhatte--- tatra buddhvà prav­tto 'haæ kiæ tÃvat svayamanyadà // 4 // Óabdanirapek«assvayamahaæ pravarttamÃna÷ kiæ buddhvà prav­tta iti jij¤Ãsate / anyadetyanena---vyutpattita÷ prÃgavasthocyate / vyutpannena bÃlena yadÃtmani prav­ttikÃraïatayà 1229pratÅtam, tadeva vyutpannasyÃpÅti kalpyate, nÃnyadityartha÷ / Óabda-vyÃpÃrayorbhÃvanÃtvanirÃsa÷ / 1230tena Óabda eva prav­ttihetubhÆto vidhi÷, tadvyÃpÃro veti nirastaæ bhavati / tayorbÃlenÃ'tmani prav­ttikÃraïatvenÃdarÓanÃt / 1231atimandatayà cemau pak«au na sÃk«Ãdupanyasya nirastau / tathÃhi---liÇÃdiÓabdasvarÆpasya pravartakatve sarva eva tacchÃviïo niyamena pravartteran, nacaivaæ d­Óyate, kasyacit kadÃcit prav­tte÷ / liÇÃdivyÃpÃrasya tu prav­ttihetutvÃÓrayaïaæ devÃ÷ pratipadyantÃm, piÓitacak«u«o mÃnu«Ã vayaæ neyatÅæ pramÃïabhÆmimavagÃhituæ k«amÃ÷ / ÓÃbdabhÃvanopanyÃsa÷ / keyaæ ÓabdabhÃvanÃ1231 -1231ucyate---liÇÃdivyÃpÃrarÆpà purÆ«aprav­ttibhavanÃnukÆlà / svaj¤ÃnakaraïikÃ, arthavÃdoditaprÃÓastyalak«aïetikarttavyatÃyoginÅ preraïÃtmikà kalpyate / "svÃdhyÃyÃdhyayanavidhinà hi sarve vidhÃyakÃ÷, svÃdhyÃyapadopÃttaÓcÃtmà niyujyante bhÃvayedi" [taæ. vÃ. p­. 114Âati / tatra kimityapek«ÃyÃæ puru«aprav­ttissambaddhyate / kenetyÃkÃÇk«ÃyÃæ vidhij¤Ãmeva yogyatayà karaïatvenÃÇgÅkriyate / j¤Ãtà hi ÓÃbdabhÃvanà prav­ttiæ prasÆte, yogyatayaivÃr'thavÃdasamutthaprÃÓastyaj¤ÃnamitikarttavyatÃæÓe niviÓate / avasÅdantÅ hi vidhiÓakti÷ prÃÓastyaj¤Ãnenottabhyate / tasyÃÓca puru«avyÃpÃrarÆpà svargÃdibhÃvyÃvacchinnà bhÃvÃrthakaraïikà Órauta-smÃrttÃ-cÃraprÃptapadÃrthajanitakaraïopakÃravatyÃrthabhÃvanà samÃnapratyayavÃcyà vi«ayabhÆtÃ---iti / tannirÃsa÷ / tanna / liÇÃdestÃd­Óo vyÃpÃro vidyata ityatra na ki¤cana pramÃïam / liÇÃdiÓabdÃnantarabhÃvinÅ purÆ«aprav­ttireva pramÃïamiti cet / na / tannibandhanatvena prav­tteranyatrÃd­«ÂatvÃt / ayannibandhanà hi prav­ttird­æ«ÂÃ, tadeva tÃæ d­«Âvà ÓakyamanumÃtum, na punarapratipannapÆrvakÃraïabhÃvaÓÓabdavyÃpÃraviÓe«a÷ / atha liÇÃdiÓabda eva pramÃïamiti sÃhasam, ag­hÅtasambandhasyÃvÃcakatvÃt / anavadhÃrite hi sambandhini, sambandhabodhavaidhuryÃt / prprkatha¤ca tatra svÃdhyÃyÃdhyayanavidhinà sarve vidhÃyakÃssvÃtmà ca viniyujyante / puru«aæ cvidhirÃrthabhÃvanÃyÃæ prerayati / yaÓca yena oæpreryate, sa tena niyujyate / na cÃcetanÃnÃæ gvidhÅnÃæ niyojakatvamapi sambhavati / atha nacc niyojyante / tadapyanupapannam---ÓÃbdabhÃvanÃsu sarvaÓabdÃnÃæ svata eva kart­tvÃt viniyogÃnapek«aïÃt / atha na apuru«Ã÷ preraïe viniyujyante, kintvarthÃvabodhane / tadapi na ghaÂate / tatrÃpi niyojyÃnapek«ÃyÃstulyatvÃt / adhyayanavidheÓcÃk«arasaæskÃrarÆpÃdhyayanavidhÃyakatvÃbhyupagamÃtà / tathÃcÃ'hu÷--- "dravyÃdÅnÃæ puna÷ kasmin svÃdhyÃyo 'ntargato bhavet / tredhÃpi pratibhÃtyasmin saæskÃratvasya nirïaya÷ // saæskÃryagaïanÃyäca yuktaivÃk«arasaæskriyà / svÃdhyÃyÃæ hi sphuÂaæ karma sÃk«Ãtsaæskriyate ci sa÷" // iti / saæskÃravidhiÓca na saæskÃryaæ viniyuÇkte, pramÃïÃntarÃvasitopayogasya Óe«itvÃt / saæskÃraparyavasÃyÅ tu saæskÃravidhirna saæskÃryasya kÃryaæ kalpayet / Ãtmà cÃdhyayanavidhinà viniyujyate, na viniyujyate veti pratipattidvayasyÃpyasambhavÃdanupapannam / puru«aprav­tterbhÃvyatvaprak«epa-pratik«epau / katha¤ca puru«av­ttistasyà bhÃvyam, na tÃvadanantarani«patte÷, vidhij¤Ãnasya karaïatvÃbhÃvaprasaÇgÃt / kriyÃphalaæ hi tadà puru«aprav­ttissyÃt / na ca kriyà svaphalaprasavÃya karaïamapek«ate / na ca gamanaæ saæyoga-vibhÃgÃrambhe karaïÃpek«am / syÃnmatam 1233liÇÃdiÓabdo vidhij¤Ãnaæ janayitvÃ, 1234karaïÃnug­hÅtÃ÷ preraïÃrÆpaæ svavyÃpÃramÃrabhate iti / na ca karaïatvÃbhÃva÷, kriyÃni«pattÃveva karaïatvÃt / tadidamalaukikam / na hi kasyacidvastunassvaj¤ÃnamutpÃdahetu÷ pratÅtam / prÃÓastyaj¤ÃnasyetikartavyatÃtvanirÃsa÷ / evamarthavÃdoditaprÃÓastyasyÃpÅtikarttavyatÃtvaæ vidhyastam / yogyatayà hi tasya tathÃbhÃva÷ / na ca preraïotpattau Óabdakart­kÃyÃæ karaïÅbhÆtaj¤ÃnÃnugrahayogyatà tasya Óakyate 'vagantuæ / purÆ«akart­kÃyÃntu prav­ttau syÃt tasya yogyatÃvagama÷, praÓaste 1235puru«aprav­ttidarÓanÃt / syÃnmatam / apraÓaste praru«aprav­ttyasambhave preraïaiva nopapadyate / tadasat / na phalasambhavÃyattà kriyÃni«patti÷, kriyÃni«pattyÃyattaiva tu phalasiddhiriti loke pratÅtam / ata eva tasminpak«e ni«phale 'pi preraïÃsiddhe÷ prav­ttissyÃt / atha phalamapÅtikarttavyatÃpadaniveÓi, prÃÓastyavat, atastadabhÃve na preraïà ni«padyate---iti / tarhi phalamevÃstvitikarttavyatÃæÓaparipÆrakam, kiæ prÃÓastyena / satyametad, asti tÃvad tadapÅti na tyajyeta / evaæ tarhyaÓrute prÃÓastye tadapek«Ã mà bhÆt / tataÓca tadatideÓÃdikalpanamaghaÂamÃnaæ kevalasya vidherdarvihomavatkaraïetikarttavyatÃkalpanÃpi kalpanÃmÃtrameva / darvihomavaditi1236 cÃsiddho d­«ÂÃnta÷ / tatrÃpi Órautadravya-devatÃ-sm­tyÃcÃraprÃptÃcamanÃdÅtikarttavyatÃmÃtreïopakÃrakÊpterabhimatatvÃt1237 / nahyekasyaiva vastuno 'nugrÃhakatÃ, anugrÃhyatà ca svÃtmanyupapadyate / atha Óabda÷ preraïÃæ karotyeva, prav­ttistu na tÃvanmÃtreïa, kintu tajj¤Ãne sati / evaæ tarhi j¤Ãnaphalameva prav­ttirastu, na preraïÃphalaæ, tasminsati bhÃvÃt, asati cÃbhÃvÃt / tathà ca na ÓÃbdabhÃvanà vidhiriti siddham / 1238ki¤ca Óabdo 'mbaraguïa iti, 1238prÃpyakÃrÅndriyavÃdinÃbhyupeyam / anyathà nabhasaÓÓrotrabhÆtasya, Óabdasya ca prÃptyasambhavÃtsaæyoga-samavÃyayoranyatarasya ca prÃptirÆpatvÃt, saæyogasyÃnyatarakarmajasya, ubhayakarmajasya, saæyogajasya ca dravyatve sati Óabdasya nabhasà sahÃsambhavÃt tasya ca traividhyaniyamÃt, pÃriÓe«yÃtsamavÃya÷ prÃptiriti, ÃkÃÓaguïaÓÓabda÷ / na ca tasya vyÃpÃrasambhava÷, dravyÃÓritatvÃddvyÃpÃrÃïÃm / kathaæ tarhi ÓabdasyÃbhidhÃnalak«aïo vyÃpÃra ÃÓrÅyate / yathà tattathà ÓrÆyatÃm---yattÃvadÃtmanyarthavi«ayaj¤Ãnaæ Óabdavi«ayaj¤ÃnÃnantaraæ jÃyate, 1239tacchabdakart­katayà yadà vivak«yate, tadà 1240tadÃbhidhÃnikamityucyate / parasthe 'pi vyÃpÃre bhavatyeva kart­tÃ, parispanda ivÃtmana iti, na kaÓciddo«a÷ / katha¤cÃsau ÓabdavyÃpÃrÃrthabhÃvanÃvi«aya÷, ekapratyayavÃcyatvÃt-iti1241 / taduktam--- "1242vidhi-bhÃvanayoÓcaikapratyayagrÃhyatà k­ta÷ / dhÃtvarthÃtprathamaæ tÃvatsambandho 'dhyavasÅyate" // [Ólo. vÃ. a. 7. Ólo. 79 1 / 2. 80 1 / 2] iti / tanna / pratyayasya bhÃvanÃbhidhÃnamasminpak«e durghaÂaæ yata÷ / ÃkhyÃtÃnÃæ bhÃvanÃvÃcitvaÓaÇkà / nanu1243 ca sarvÃkhyÃtÃnÃæ bhÃvanÃvacanatà karotisÃmÃnÃdhikaraïyÃdadhyavasÅyate / tathÃhi---bhavatyarthasya kartu÷ prayojakavyÃpÃro bhÃvanÃ, saivak­ti÷ / bhÃvyamÃnasyaiva kriyamÃïatvÃt, tasya k­tikarmatvÃt / kimakÃr«Åt ? apÃk«Åt kiæ karoti ? pacati ? kiæ kari«yati, pak«yati,iti praÓnottaradarÓanÃt, karotyarthassarvÃkhyÃtairabhidhÅyata iti gamyate / anyathà karotyarthavi«ayapraÓne taduttarÃnupapatti÷ / 1241tatra satyÃmapi prak­tau dha¤antÃdi«u karotyarthÃnavabodhÃt, ÃkhyÃtapratyayasannidhÃne ca tadavagamÃt, ÃkhyÃtÃnÃmeva sor'tha iti niÓcÅyate / tannirÃsa÷ / tadasat / kiæ karotÅtyasya praÓnasya yadyayamartha÷-yatkaroti, tatkimiti, tatra cetpacatÅtyuttaraæ syÃt, tadà pÃkaæ karotÅtyasminnarthe pacatÅti varttate / tathà ca siddhyedÃkhyÃtÃnÃæ karotyarthatà / na caitadevam / anavagate hi dhÃtuvÃcye vyÃpÃraviÓe«e, tadviÓe«a eva-evaæp­cchyate, tatra pacatÅtyuttaram / tathà ca na siddhyati dhÃtvarthÃtiriktakarotyarthavacanatÃ'khyÃtÃnÃm / sarve dhÃtvarthÃÓca kasyacidabhÆtasya bhavane 'nukÆlatÃæ bhajanta÷ karotyarthatÃmÃpannÃ÷ karotinà pra«Âum, nirde«Âu¤ca Óakyanta iti, tadviÓe«apraÓnottare eva te / ki¤ca dhÃtuvÃcyavyÃpÃraviÓe«avi«ayatvenÃpi praÓno-ttarayorupapattau, tadatiriktakarotyarthavÃcakatÃ'khyÃtÃnÃæ na Óakyate vaktum / api ca saprayatnakriye«u devattÃdi«u vyÃpÃrabhedasambhavÃt ghaÂetÃæ praÓnottare / vyatiriktakarotyarthavi«aye "kiæ karotÅ"ti praÓne, "gacchatÅ"ti cottare gamanÃtiriktavyÃpÃrÃmÃvÃdanupapattireva syÃt / dhÃtvarthaviÓe«avi«ayatve tu tatrÃpyupapatti÷ / atha tatrÃpi saæyoga-vibhÃgau dhÃtvartha÷, parispandastu vibhaktyartha iti, tatrÃpi dhÃtvarthavyatiriktavyÃpÃrasambhavÃnnÃnupapatti÷ / tanna / parispandasyaiva gamivÃcyatvÃt / tathÃhi---na kevale saæyoge, vibhÃge và game÷ prayoga÷, sthÃïau Óyenena viyukte, saæyukte vÃprayogÃt / nÃpi dvayo÷, utpatya-nipatite Óyene sthÃïau prayogaprasaÇgÃt / ekakriyÃk«aïajanyau saæyoga--vibhÃgau gamivÃcyÃviti yadyucyeta / tarhi kriyaivÃstuvÃcyÃ, kimasÃvupÃdhikoÂau niveÓyate / evaæ hyupÃdhisamÃÓrayagauravameva parih­taæ bhavati / api ca v­ddhavyavahÃrÃcchabdÃrthanirïaya÷ / na cÃ'ravyÃtÃnÃæ bhÃvanÃvacanatvamantareïa kasyacidv­ddhavyavahÃrasyÃnupapatti÷ / praÓnottare tu sambandhaj¤ÃnottarakÃlabhÃvinÅ, ato na tadvaÓena sambandhinirÆpaïà / kartrÃdisaækhyÃmÃtravÃcitayÃ'khyÃtaprayogopapattau, nÃdhikaæ vÃcyaæ Óakyaæ kalpayitum / api ca "pÃkaæ karoti devadatta÷" ityatra tÃvatpacyarthaæ pÃkaÓabdo bravÅti, tadanuguïantu puru«aprayatnaæ karotirÃca«Âe, ÃkhyÃtantu kevalakart­saækhyÃæ vaktÅti, siddhaæ tanmÃtravÃcitvam / ato 'nyatrÃpi tatraiva varttata iti yuktam / evaæ "pacati devadatta÷" ityasya yadvivaraïaæ---pÃkaæ karotÅti / tadapyanupapannam / pacatÅtyatra ya÷ puru«aprayatna÷ yatsambandhena pacyarthassÃdhyabhÆta÷, taæ karotinà prak­tibhÆtenopÃdÃya vivaraïopapatte÷ / yatrÃpi "ratho gamanaæ karoti"ti na prayatno 'paro 'sti, tatrÃpi gamanasya sÃdhyatÃæ darÓayitum, gauïa÷ karoti prayogo dra«Âavya÷ / pak«advaye 'pi tulyatvÃt / maï¬anamiÓramatopanyÃsa-nirÃsau / yastu---"devadatta odanaæ pacatÅ"tyÃdau v­ddhavyavahÃre eva prak­tyarthÃtirikte prayatne prayogÃdÃravyÃtÃnÃæ tadarthatÃmÃha / sa itthaæ Óik«ayitavya÷--- vatsa ! kiæ na vetsi "ananyalabhyaÓÓabdÃrtha÷" iti / iha ca prak­tyarthÃk«epeïÃpi prayatnapratipattyupapatte÷, na Óakyate tadvÃcakatÃ'khyÃtÃnÃmÃÓrayitum---iti / kÃryavÃcinÃmeva k­tivÃcitvanirÆpaïam / nanu prÃbhÃkarà api bhÃvanÃvÃcakatÃæ na kathamÃravyÃtapratyayasyecchanti / ucyate---na sarvÃkhyÃtapratyayÃnÃæ bhÃvanÃvacanatvamabhyupema÷, kintu kÃryÃbhidhÃyino liÇÃdaya÷ kÃryasyÃnyathÃnabhidhÃnÃt k­tyabhidhÃyina i«yante / k­tisambandhi hi kÃryaæ k­tyanabhidhÃne nÃbhihitaæ syÃt / nahyasti sambhava÷, k­tiÓca nÃbhidhÅyate, kÃrya¤cÃbhidhÅyate---iti / atha matam / yathà daï¬Åtyatra pratyayena daï¬o nÃbhidhÅyate, atha ca tadviÓi«Âapuru«apratÅti÷, evamihÃpi bhavediti / tanna / tatrÃpyapratÅte daï¬e, na tadvati pratyaya÷ / asti ca tatra prak­tibhÆto daï¬aÓabda÷, sa ca tasya pratyÃyayità / na ceha tathà sambhavati, prak­tÅnÃæ 1244puru«avyÃpÃrÃbhidhÃnÃniyamÃt / puru«o hi cetana÷ kÃryaæ liÇÃdibhiravabudhyate / na cÃsau parak­tisambandhi svayaæ kÃryaæ boddhumalamiti, tadÅyak­tyabhidhÃname«itavyam / tasya ca k­ti÷ prayatnarÆpà / na ca sarvathà 1245tadananubhave tadabhidhÃyina iti, na daï¬inyÃyasyÃyaæ vi«aya÷ / syÃnmatam / yathà liÇa kartrÃdisaækhyÃmÃtravacanatÃ, kriyÃk«epeïa ca kartrÃdÅnÃæ pratÅti÷ / tathehÃpi kriyà prayatnamÃk«ipati, mà bhÆttasya liÇvÃcyatÃ--iti / tadasat / yadyapi prak­tyarthabhÆtayà kriyayà prayatna Ãk«ipyate / tathÃpi tadÃyattasiddhikatayÃ1246 kathamapÆrvaæ gamyate / prayatnÃbhidhÃne tadavacchinnatayà pratÅyamÃnaæ1247 tadÃyattasiddhikamavagamyate, nÃnyathà / na ca k­ttyanavacchinnasvarÆpamÃtreïÃpÆrvamabhihitaæ k­timÃk«eptumalam / avagatasambandhaæ hi vastvÃk«ipyate / na ca ÓabdamantareïÃpÆrvasya prayatnasambandhÃvagame 1248kÃraïamasti / ata÷ kathaæ tat prayatnamÃk«ipet / tasmÃdapÆrvakÃryabhidhÃyinÃæ prayatnÃbhidhÃnamavaÓyamÃÓrayaïÅyamiti, vi«ayakaraïÅye nipuïataramupapÃditamityalamatiprasaÇgena // 4 // tatra na kriyÃmatraæ tÃvadahaæ budhvà prav­tta÷, nÃpi phalamÃtram, na kriyÃphalasambandhamÃtraæ và / kriyÃ--phalayossÃdhya-sÃdhanatÃvagame 'pi na prav­ttirupapadyate / t­ptihetau bhojane 'tÅte, vartamÃne vÃprav­tte÷, bhavi«yatyapi tatsÃdhane sÃmudravidÃkhyÃta ivÃnu«ÂhÃnÃbhÃvÃt / puru«ÃÓayÃvagamastu prab­ttihetutvenÃ'ÓaÇkito 'pi, svatantraprav­ttau vyutpitsordÆrotsÃritatvÃt / kintu kÃryatÃæ budhvà prav­tto 'ham, mamedaæ kÃryathmati pratÅtya---ahaæ sarvatra prav­tta÷ / tathÃhi--- ÃstÃæ tÃvatkriyà loke gamanÃ-gamanÃdikà / antatasstanyapÃnÃdist­ptikÃrariïyapi1249 kriyà // 5 // sà yÃvanmama kÃryeyamiti naivÃvadhÃryate / tÃvatkadÃ'pi me tatra prav­ttirabhavanna1250 hi // 6 // brahmasiddhikato matenÃ'ÓaÇkà / 1251atrÃpara Ãha / satyaæ---kÃryÃvagamÃdeva prav­tti÷ / i«ÂasÃdhanataiva tu kÃryatÃ, na parà kÃcit, saiva prav­ttiheturvidhirucyate / tadÃha--- "apek«itopÃyataiva vidhiri«Âo manÅ«ibhi÷ / ato hyadhyavasÃyÃdirnÃkasmÃnnÃbhidhÃnata÷" // [bra. si. kÃæ. 3, 103 1 / 2 104 1 / 2 p­0 115] iti / 1252tathà "puæso ne«ÂÃbhyupÃyatvÃt kriyÃsvanya÷ pravarttaka÷ / prav­ttihetuæ dharma¤ca pravadanti pravarttanÃm // [vi. vi. Ólo. 26 p­0 243] iti / kartturi«ÂÃbhyupÃye hi karttavyamiti lokadhÅ÷ / viparÅte tvakartavyamiti tadvi«aye tata÷ // [vi. vi. Ólo. 30 p­0 302] iti ca / tannirÃsa÷ / tatra tÃvadidameva vaktavyam / atÅtasya 1253vartamÃnasya ce«ÂasÃdhanatÃ'sti, na ca tat kÃryatayÃ'vasÅyate / tenÃnyà kÃryatÃ, anyà ce«ÂasÃdhanatÃ---iti / tathà prav­ttirapi tanmÃtrÃvagamÃyattà na bhavatÅtyupek«yaiva tÃvat taæ, phalasÃdhanatÃ---kÃryatayorbhedaæ vinirdiÓati--- 1254phalasÃdhanatà nÃma yà sà naiva ca kÃryatà / kÃryatà k­tisÃdhyatvaæ phalasÃdhanatà puna÷ // 7 // karaïatvaæ phalotpÃde bhidyete te parasparam / yadyapyekavastuniveÓità dvayo÷, tathÃpi svarÆpabhedo 'styeva / tadeva hi vastu phalaæ pratyupÃyabhÃvÃtphalasÃdhanamityucyate, k­tyadhÅnÃtmalÃbhatayà ca kÃryamiti // 7 // kimitÅ«ÂÃbhyupÃye«veva karttavyatÃvagama÷, anyatra netyatrÃ'ha--- / kintu svayaæ kleÓarÆpaæ karma yatkÃryatÃæ vrajet // 8 // phalasÃdhanatà tatra 1255kÃraïaæ tena kÃryatà / tadbhÃvabhÃvinÅ nityaæ tadà saiva1256 prakÃÓate // 9 // svabhÃvena hi karmÃïi dukhotpÃdahetubhÆtÃni / te«u kÃryatvÃvagama÷ phalasÃdhanatÃvagamanibandhana÷ / kÃryatà hi na k­tyadhÅnasiddhitÃmÃtrarÆpÃ, kintu k­tiæ prati pradhÃnabhÆtaæ sat yat tadadhÅnasattÃkam, tatkÃryamucyate / tacca k­te÷ pradhÃnam, yadadhik­tya k­ti÷ pravartate / na ca du÷khaæ dukhahetuævÃdhik­tyak­te÷ prav­ttirupapannÃ, nÃpyadu÷kham, adu÷khahetuæ và / kintu sukhaæ, sukhahetuæ và / tatra na tÃvatsvayaæ sukharÆpaæ karma, sukhasÃdhanamapi cenna syÃt, na tasya k­tiæ prati prÃdhÃnyÃvagamo1257 ghaÂate / ata÷ karmasu kÃryatvÃvagama÷ phalasÃdhanatÃvagamanibandhana iti, j¤ÃpakakoÂinivi«Âà phalasÃdhanatà 1258kÃryatÃmanurudhyate, na tvasau tadÃtmaiva / tathà cÃsÃdhanasyÃpi sukhasyaivÃsti kÃryatà / sukhaæ hi sarva÷ kÃryatayÃvaiti, na tasya phalasÃdhanatÃmapek«ate / tena phalasÃdhanatottÅrïakÃryatÃvagamena me prav­ttiriti niÓcitya, vyutpitsamÃnaÓcaitraæ pravarttamÃnaæ d­«ÂvÃnuminoti--caitro 'pi kÃryabodhÃtpravartate---iti / caitrasya 1259prav­tti÷--dharmiïÅ, kÃryabodhapÆrvikÃ--iti sÃdhyo dharma÷, buddhipÆrvakatve sati prav­ttitvÃnmadÅyaprav­ttivaditi / liÇÃdayaÓca prav­ttihetubhÆtÃrthÃbhidhÃyina÷ kÃryamevÃbhidadhate / tasyaivÃvagatasya prav­ttyanantarakÃraïatvÃt // 9 // icchà yadyapi prav­ttihetu÷, tathÃpi sà liÇÃdivÃcyà na bhavati / tadavagamasya prav­ttÃvanapek«itatvÃt / utpannà hi sà prav­ttikÃraïam, nÃvagatà / nanvevamapi kathaæ liÇÃdÅnÃæ kÃrye vyutpattirityatrÃ'ha--- ÓabdÃntarÃïi svÃrthe«u vyutpadyante yathaiva hi / ÃvÃpo-dvÃpabhedena tathà kÃrye liÇÃdaya÷ // 10 // 1260// liÇÃdiyuktavÃkyaÓravaïe tadbhÃvabhÃvinyà prav­ttyà viÓi«ÂakÃryÃvagatimanumÃya, vÃkyasya 1261hetutÃmadhyavasyati / tatrÃpi 1262kor'tha÷ kena 1263ÓabdenÃbhihita iti vivecane, liÇÃnadyÃvÃpe1264 kÃryÃvagatidarÓanÃt, taduddhÃre cÃdarÓanÃt, ta eva kÃryÃvagatiæ kurvantÅti ÓabdÃntaravalliÇÃdÅnÃæ kÃryavÃcakatvavyutpattisiddhi÷ // 10 // nanu lokavyavahÃrÃt liÇÃdayo vÃcakatayà vyutpÃdyamÃnÃæ prai«Ãdi«vevavacakatayà vyutpattimarhanti / tatraiva te«Ãæ prayogadarÓanÃdityaÓaÇkyÃ'ha--- / kÃryameva hi 1265vakt­ïÃæ jyÃya÷-sama-kanÅyasÃm / pravarttyÃpek«ayà bhedÃtprai«ÃdivyapadeÓabhÃk // 11 // pravarttyapuru«Ãpek«ayà jyÃyasà vaktrà pratipÃdyamÃnaæ kÃryaæ prai«a iti vyapadiÓyate / samenà / dya'mantraïaæ, hÅnenÃdhye«aïamiti, prai«ÃdipratipÃdakà api liÇÃdaya÷ 1266kÃryameva pratipÃdanti, nÃr'thÃntaram // 11 // kathaæ punaravasÅyate---kÃryameva prai«ÃdivyapadeÓabhÃgityatrÃ'ha--- kÃryameva hi sarvatra prav­ttÃvekakÃraïam / prav­ttyavyabhicÃritvÃlliÇÃdyartho 'vadhÃryate // 12 // prav­ttirhi bÃlena svÃtmani kÃryÃvagamapÆrvikà pratipanneti, sarvapuru«Ãnapi pravarttamÃnÃnd­«Âvà kÃryÃvagamameva bÃla÷ kalpayatÅti, prai«ÃdÅnÃmapi prav­tti÷ kÃryÃvagamanibandhaneti, kÃryameva prai«ÃdivyapadeÓayogÅti siddham / vastutastu prai«ÃdÅnÃmapi 1267prav­ttyavyabhicÃritvÃtkÃryasya ca prav­tti«u sarvÃsu hetubhÆtatvÃtprai«Ãdi«vapi liÇÃdÅnÃæ kÃryamevÃr'tha iti niÓcÅyate // 12 // kena puna÷ pramÃïena bÃlassvyaæ kÃryamavagacchati / yata÷ pravarttata ityatrÃ'ha--- k­tisÃdhyaæ pradhÃnaæ 1268yattatkÃryamabhidhÅyate1269 / 1270tacca mÃnÃntareïÃpi vedyamodanapÃkavat // 13 // k­tau satyÃæ bhÃvÃt, asatyäcÃbhÃvÃdanumÃnata÷ k­tisÃdhyatà tÃvadavagamyate / yadadhitk­tya k­ti÷ pravarttate, tatk­te÷ pradhÃnam, prayatnaÓca k­ti÷ / sa ca mÃnasapratyak«avedya iti, viÓi«ÂaprayojanatÃpi prayatnasya pratyak«avedyaiva / tena pratyak«Ã-numÃnÃbhyÃæ kÃryamavagamyate / yathà codana-pÃkayoriti, na ki¤cidanupapannam / upasaæharati--- evaæ kÃryÃtmake 'pyarthe vyutpadyante liÇÃdaya÷ / tadanvite«u svÃrthe«u tathà ÓabdÃntarÃïyapi // 14 // evamapi kathaæ mÃnÃntarÃvedyakÃryavÃcità liÇÃdÅnÃmityÃÓaÇkya, mÅmÃæsÃmavatÃrayati--- saæpradhÃryamidantvatra tatkÃryaæ kiæ kriyÃtmakam / yadvà tadyvatirekÅti ....................... // ko nu nirïaya ityatrÃ'ha--- ................. tatra lokÃnusÃrata÷ // 15 // pramÃïÃntaravij¤eyà kriyà kÃryeti yadyapi // loke hi liÇÃdiyuktavÃkyaÓravaïe viÓi«ÂakriyÃnu«ÂhÃnadarÓanÃttadvi«ayà kÃryÃvagatirliÇÃdibhi÷ kriyata iti yuktam, avagati-prav­ttyorekabi«ayatvÃt / nahyanyatkÃryatayÃvagamya, anyatra bÃla÷ pravarttate / ki¤ca kriyÃyÃæ kÃryabhÆtÃyÃæ liÇÃdiyuktavÃkyapratipÃdyÃyÃmabhyupagamyamÃnÃyÃæ1271 ÓaktikalpanÃlÃghavaæ syÃdeva / tathÃhi---dhÃtureva svÃrthaæ bravÅtu, tathÃbhÆtÃrthavÃcinastu dhÃto÷ pare liÇÃdayo bhavantÅtyÃÓrÅyate / liÇÃdiÓravaïe tu tathÃbhÆtÃrthaæparatayÃ1272 dhÃtu÷ prayukta ityavagamya, kÃryabhÆtadhÃtvarthÃvagamassampadyate / yathà la¬Ãdibhyo varttamÃnÃdyadhyavasÃya÷, te«vapi 1273vartamÃner'the varttamÃnÃddhÃtorla¬ityeva sÆtrÃrtha÷ / kartrÃdisaækhyÃmÃtravÃcitvameva kevalaæ la¬ÃdÅnÃmiva liÇÃdÅnÃmapyartha iti, kriyaiva kÃryatayà vede 'pyavagamyata iti, yadyapi vivekÃsamarthÃnÃmavagatirbhavati1274 / 1275tathÃpi vede «a«ÂhÃdyasiddhÃnte 'vasthite sati // 16 // svargakÃmÃdaya÷ kÃrye niyojyatvena 1276sammatÃ÷ / 1277svargakÃmÃdibhiÓÓbdairvaktavyà itayavasthitam // 17 // «a«ÂhÃdye hyetaduktam---liÇÃdiprayoge tÃvatkÃryÃvagatirastÅti nirvivÃdam / k­tisÃdhya¤ca kÃryaæ bhavati / sati karttari tasyÃ'tmalÃbha÷ / kart­lÃbhaÓca svasambandhikÃryÃvabodhe sati bhavati, nÃnyathà / tena yadyapi lokÃnusÃreïa kriyÃyà eva kÃryatayà bodhyamÃnÃyà vÃkyÃrthatvÃt, tadanvayitvÃccetare«Ãmapi1278 padÃrthÃnÃm, kÃrakatvÃd­te cÃnyasya kriyÃnvayitvÃsambhavÃllohito«ïÅ«anyÃyena viÓe«aïabhÆtasvargakÃmanÃsamarpaïaparatayà kart­viÓe«aïatvena svargakÃmasyÃnvayo 'vagamyate / tathÃpi svasambandhikÃryaboddh­tvenaivÃnvayo varïanÅya iti, niyojyasamarpakatvamevÃ'ÓrÅyate--iti // 17 // evamapi kimityÃha--- niyojyassa ca kÃryaæ yassvakÅyatvena buddhyate / tathÃpi kimityÃha--- svargÃdi÷ kÃmayogÃcca sÃdhyatvenaiva gamyate // 18 // sÃdhyavi«ayaiva hi sarvatra kÃmanà bhavati, tena tatsambandhÃtsÃdhyabhÆtaæ svargÃdi kÃmyamÃnatayà puru«aæ viÓina«Âi--- tena sÃdhyatvaparyantasvargÃdÅcchÃviÓe«ita÷ / tadeva ÓaknuyÃtkÃryaæ boddhuæ yatkÃmyasÃdhanam // 19 // maï¬anamiÓramatasyopanyÃsa÷ / atra kaÓcidÃha---yadyapi kÃmanÃyogÃtsÃdhyatà svargÃdÅnÃmavagamyate, tathÃpi prak­takÃryasÃdhyatvÃvagamo ni«pramÃïaka eva, anyasÃdhyasyÃpi sÃdhyatvasambhavÃt / na ca yatkÃmyate, tasyÃvaÓyaæ sÃdhanamasti / manorathaparamparÃh­tacetaso hi tannÃsti, yanna kÃmanÃvi«ayÅbhavati / na ca tasya sarvasya sÃdhanaæ bhavati, sarvaj¤atvamapi kecitkÃmayante, na ca tasyopÃyasambhava÷ / atha tadicchÃvato 'tatsÃdhane kartr­tà nopapadyate / katha1279 nopapadyeta / d­Óyante hi grÃmÃbhigamanakÃmà 1280api yÃd­cchikÅ«u kriyÃsu pravarttamÃnÃ÷ / api ca sarvo 'bhyudayÃrthyeva1281 puru«a÷, tathÃpi prÃyaÓastadvirodhi«vevendriyÃrthe«u pravarttamÃno d­Óyate-iti / tannirÃsa÷ / atrocyate---svargÃdikaæ kÃmayamÃnasya tadeva kÃryatayà baboddhumavakalpate, yadeva tasya kÃmyamÃnasya siddhyanuguïam / anyathà hi tatkÃminà satà tatkÃryatayÃnavabuddhaæ syÃt / aparityaktatatkÃmanÃsambandho hi tatsÃdhanaæ kÃryatayÃvabudhyate / tasmÃdyatkÃmino yatkÃryatayopadiÓyate, tattasnaya kÃmyasya 1282sÃdhanamiti niyojyakÃryÃnvayÃnupapattyaiva gamyate // 19 // evaæ sati kiæ phalamityÃha--- liÇÃdistatra kÃrya¤cet kriyÃmevÃvabodhayet / samanvayo niyojyena tadÃnÅmeva hÅyate // 20 // kathamityÃha--- kriyà hi k«aïikatvena na kÃlÃntarabhÃvinÃ÷ / svargÃde÷ 1283kÃmyamÃnasrÆ 1284samarthà jananaæ prati // 21 // i«ÂasyÃjanikà sà ca niyojyena phalÃrthinà / kÃryatvena na sambandhamarhati k«aïabhaÇginÅ // 22 // kÃryavirodhi karmeti pramÃïÃntarasiddham / parispando hyuttaradeÓasaæyogodayÃpavargÅtyÃÓutaravinÃÓÅ, svargaÓca niyatadeÓÃntara---kÃlÃntarabhogya÷ / maï¬anamiÓramatÃnuvÃda÷ / 1285nanu prÅtimÃtravacanassvarga iti «a«ÂhÃdye sÃdhitam, prÅtisÃdhane«u dravye«u svargaÓabdaprayogÃt / na ca te«u svarÆpanibandhana eva tatprayoga÷, prÅtyapagame tadabhÃvÃt / na ca tatsÃdhanavacanatà tadanabhidhÃne ghaÂate, tadabhidhÃnÃbhyÆpagame tadvÃcakataiva / lak«aïayà tatsÃdhane prayogopapatte÷, tatra ÓaktikalpanÃparik«ayÃt / akhaï¬aÓabdatayà ca daï¬inyÃyasyÃsambhavÃttadantargatasya daï¬aÓabdasya daï¬apratyÃyakatvasambhavÃt / prÅteÓca karmÃnantarabhÃvitvamapi na sambhavatyeva / tannirÃsa÷ / ucyate / na prÅtimÃtravacanatayà jyoti«ÂomÃdicodanÃsu svargaÓabdasya prayogo 'vakalpate1286, arthavÃde«u du÷khÃsambhinnacirataropabhogyÃbhilëopaneyaprÅtiÓravaïÃt / tatra yadi vidhyuddeÓagatassvargaÓabdastathÃvidhaprÅtiparatayà na varïyate, tadÃtiparok«Ãr'thavÃdapadÃnÃæ v­ttirÃd­tà na bhavediti, tadÃnuguïyena tÃdaÓyÃmeva prÅtau svargaÓabda÷ prayukta iti niÓcÅtate / tathÃbhÆtÃ1287 ca sà niyatameva deÓÃntarabhogyà / ato na karmÃnantarabhÃvinÅti, na tatra karmaïa ÃÓutaravinÃÓinassÃdhanatÃvakalpate / yasmin hi pÆrvavarttini yanni«pÃdyate, tattasya sÃdhanamitilokapratÅti÷ / ata eva ca vina«ÂasyÃpi karmaïaÓÓÃstreïa sÃdhanatvaæ bodhata iti ye bruvate, te 'pi nirastÃ÷ / evaæ cÃsÃvÃÓutaravinÃÓinÅ kriyà svargakÃminà niyojyena saha kÃryatayà sambandhuæ nÃr'hati, svargaæ prati sÃdhanatvÃnupapatte÷ // 20 // - 22 // tasmÃnniyojyasambandhasamarthaæ vidhivÃcibhi÷ / kÃryaæ kÃlÃntarasthÃyi kriyÃto bhinnamucyate // 23 // nanu kriyaiva kÃryatayocyatÃm, astu saiva 1288phalasÃdhanam / tena tasyà api niyojyasaæbandho ghaÂata eva / na tvasau k«aïabhaÇginÅ dehÃntaropabhogyasvargasÃdhanatÃæ kathamavalambi«yate / ucyate / varaæ tasyà eva tadanupapattyà ciratarÃvasthÃyitÃkalpanÃ, na punarad­«ÂasyÃÓrutasya tadatirekiïor'thasya kalpanà / yadi 1289và karmaïa eva ÓaktiravasthÃyinÅtyabhyupagamyatÃm / tadidamubhayamapi pramÃïÃntaravirodhÃnna kalpanÃmarhati / avirodhi hi pratÅtasiddhyartha kalpayituæ Óakyam / karmaïaÓcÃ'ÓutaravinÃÓinaÓciratarÃvasthÃyità pramÃïÃntaraviruddhÃ1290 / vÃrtikamatopanyÃsa-nirÃsau / Óaktimati cÃtÅte ÓaktirapyatÅteti pramÃïÃntarasiddhamiti, na sÃpi sthÃyinÅ Óakyà kalpayitum / 1291api cÃ'Óraye niv­tte, kimÃÓrayà Óaktiravati«ÂhatÃm / ÃtmÃÓriteti cet / nÃnyadÅyà Óaktiranyatra vartate, pramÃïÃntaravirodhÃdeva / ki¤ca Óathkatamatyasati,Óakte÷ phalaæ na yuktam / Óakmimaddhi sÃdhanam, na Óakti÷ kevalÃ1292, anyathà Óaktitvaæ na syÃt / devatÃprasÃdasya phalaprayojakatvaÓaÇkà 1293nanu yÃgÃdikriyà devatÃrÃdhanopÃyabhÆtà satÅ kÃryatayocyatÃm, sà tatprattyÃsattidvÃreïa kÃlÃntare 'pi phalaæ janayitumalameva / devatà phaladÃnasamarthà karmabhirÃrÃdhyate, sÃ'rÃdhità prasÅdati, prasannà ca kartrÌnkÃlÃntare 'pi phalena yojayatyeva---iti / tannirÃsa÷ / naitadevam / yÃgÃdÅnÃæ devatÃrÃdhanahetutve pramÃïÃbhÃvÃt / na hi devatÃrÃdhanopÃyabhÆto yÃga ityatra ki¤citpramÃïamasti / nanu devapÆjÃrtha eva yajissmaryate / pÆjo ca sarvà / pÆjyamÃnÃrÃdhanÃrthetyavagatam / ucyate / na sm­ti÷ pramÃïam, sm­titvÃdeva / pramÃïÃntarÃpek«ayà ca sm­tÅnÃmarthavarïanam, tadanuvarttitvÃttÃsÃm / na ca pramÃïÃntareïa devatÃsÃdhanopÃyatà ayÃgasyÃvagamyata ityuktam / ato devatoddeÓena dravyatyÃgo yÃga iti, gauïaæ devatÃpÆjÃtmakatvamavagantavyam, pÆjÃpi pÆjyoddeÓenaiva hi pravarttate--iti / apa ca sà karmabhirÃrÃdhyate,yÃ'rÃdhanaæ pratipadyate / nÃnÃdeÓagÃminà purÆ«eïÃnu«ÂhÅyamÃnayÃgÃtmakapÆjÃvagamaÓca devatÃyà iti, pramÃïaviruddhameva 1294vigrahavataÓca pratipattiyogitÃ, tasya ca vedenÃnÃdinÃ'rÃdhyatayà pratipÃdanamapi pramÃïÃntaraviruddhameva, tasyÃnÃditvÃnupapatte÷ / devatÃdhikaraïe [mÅ. da. 9. 1. 4] ca prapa¤cenÃyamartho nirasta iti, nÃtÅvÃtra yatitavyam / yÃgasya puru«asaæskÃrakatvaÓaÇkà / athÃpi syÃtpuru«asaæskÃrahetubhÆtaiva kriyà Óabdena kÃryatayocyate, tasyÃÓca svargakÃmÃdipuru«asambandhÃtpuru«asaæskÃrÃdeva kÃlÃntare phalaæ bhavi«yati--iti / tanna / puru«asaæskÃrakatve pramÃïÃbhÃvÃt / na hi pramÃïÃntarata÷, Óabdato và puru«asaæskÃrahetutà yÃgÃdÅnÃmavasÅyata iti "karmÃïyÃrambhabhÃvyatvÃdi" [mÅ. da. a. 11. pÃ. 1 sÆ. 20] tyatroktam / kriyÃkÃryatvaÓaÇkà / nanu kriyaiva kÃryatayocyatÃm, phalasÃdhanatà ca tasyà evÃ'ÓrÅyatÃm / tadanyathÃnupapattyà tu ki¤cidapyaparaæ ta¤janyaæ phalodayÃnuguïaæ kÃlÃntarasthÃyyÃtmÃÓrayaæ parikalpyatÃm, mà bhÆttasya liÇÃdivÃcyatÃ---iti / kÃryaæ liÇÃdivÃcyamiti svamatanirÆpaïam / ucyate---taddhi tadanupapattyà kalpyate, yadyasyopapÃdakam / na ca kriyÃjanyenÃnyena phalajanakena kalpitena kriyÃyÃ÷ phalasÃdhanatopapÃdità bhavati / na hi sÃdhanasÃdhanaæ tasya sÃdhanaæ bhavati, avÃntaravyÃpÃro vÃ, Óaktirvà tatsÃdhanatÃæ nirvÃhayati / vyÃpÃrayogitayaiva ÓaktimatÃæ sÃdhanatà yata÷na cÃ'tmasamavÃyyarthÃntaraæ karmaïÃmavÃntaravyÃpÃra÷, nÃpi Óaktiriti, na tasyÃr'thÃpattigamyatà yuktà / kintvanvitÃbhidhÃne sthite, niyojyÃnuguïyÃcchabdavÃcyataivÃciteti sÆktam--- 1296niyojyasambandhasamarthaæ kÃlÃntarasthÃpi kÃryaæ kriyÃtiriktaæ liÇÃdibhirevocyate---iti / gurumatasarvasvavarïanam / 1297atrai«Ã prakriyà / codanÃsÆtre kÃryÃrthatà pratipÃdità / «a«ÂhÃdye tasyaiva kÃryasya svasambandhitayà bodhyassvargakÃmÃdirniyojya iti vyutpÃditam / svargakÃmanà ca niyojyaviÓe«aïamityekÃdaÓÃdye [mÅ. da. 11. 1. 1.] vyutpÃditam / tasya ca kÃryasya niyojyaviÓe«aïÅbhÆtakÃmyotpattihetutvamiti bÃdaryadhikaraïe [mÅ. da. 3. 1. 3] rÃddhÃntitam / tacca tathÃbhÆtaæ kÃryaæ kriyÃrÆpaæ na bhavati, tasyÃ÷ phalasÃdhanatvÃyogÃt / devatÃrÃdhanamukhena tÃvat phalasÃdhanatà nÃstÅti devatÃdhikaraïai [mÅ. da. 9. 1. 4] vyutpÃditam / puru«asaæskÃramukhena nÃstÅti "karmÃïyÃrambhabhÃvyatvÃdi"tyatroktam / karmaïa÷, tacktervà sthÃyità neti cÃpÆrvÃdhikaraïe [mÅ. da. 2. 1. 2.] pratipÃditam / ato niyojyÃnvayamukhena mÃnÃntarÃpÆrvamÃtmasamavÃyi kÃryaæ liÇÃdibhirabhidhayata ityanekanyÃyasÃdhyam / kÃrya¤ca k­tisÃdhyam / k­tiÓca puæsÃæ prayatna eva / na ca cÃsau bhÃvÃrthamantareïÃstÅti, 1298tatsambaddha evocyataiti bhÃvÃrthÃdhikaraïe [ 2. 1 . 1 ] sthitam / sa ca bhÃvÃrthassambadhyamÃnastamavacchinattÅti, ÓabdÃntarÃdhikaraïe [mÅ. da. 2. 2. 1] nirïÅtam / vi«ayabhÆtaÓca bhÃvÃrtha÷ karaïÅbhavatÅti bÃdaryadhikaraïe evoktam, svakÃryasÃdhane bhÃvÃrthe puru«asyaiÓvaryamiti ca tatraivÃktam // 23 // kÃlÃntarÃvasthÃyina÷ kÃryasya niyojyÃnvayayogyatÃmÃha--- taddhi kÃlÃntarasthÃnÃcchaktaæ svargÃdisiddhaye / sambandho 'pyupapadyeta niyojyenÃsya kÃminà // 24 // nanu bhëyakÃra÷---pratyayÃrthaæ prayatnamityÃha1299, na kriyÃdibhinnaæ kÃryamiti yo manyate, taæ pratyÃha--- kriyÃdibhannaæ yatkÃryaæ vedyaæ mÃnÃntarairna tat / ato mÃnÃntarÃpÆrvamapÆrvamiti gÅyate // 25 // niyoganirvacanam / nanvevamapyapÆrvaæ vÃkyÃrthassyÃd, na niyoga÷ / niyogaÓca vÃkyÃrthaiti prÃbhÃkarÃïÃmullÃpa ityatrÃ'ha--- 1300kÃryatvena niyojya¤naca svÃtmani prerayannasau / niyoga1301 iti mÅmÃæsÃni«ïÃtairabhidhÅyate // 26 // evamapi kathaæ 1303tasya vÃkyÃrthatvamitayÃha--- kÃryasyaiva pradhÃnatvÃdvÃkyÃrthatva¤ca yujyate / vÃkyaæ tadeva hi prÃ'ha niyojya-vi«ayÃnvitam // 27 // uktaæ hyetat-yat pradhÃnatayà pratipÃdyate, tadvÃkyÃrtha÷--iti / kÃrya¤ca pradhÃnatayocyata iti, tasyaiva vÃkyÃrthatvam / niyojyÃnvitÃbhidhÃne prÃyikamiti kathanam / niyojyanvitÃbhidhÃna¤ca prÃyikam, ÃdhÃnÃdhyayanÃÇga-pradhÃnotpattiniyogÃnÃæ niyojyaÓÆnyÃnÃmabhidhÃnÃbhyupagamÃt / vivaraïakÃrà hyÃdhÃnavi«ayamapi niyogÃntaramicchanita, kratuniyogapratyabhij¤ÃnÃbhÃvÃd / asannidhÃne hi tanniyogapratyabhij¤Ãnaæ nopapadyate / nÃpi 1303païatÃdivadavyabhicaritakratusambandhÃgnimukhena1304 pratyabhij¤opapatti÷ / prÃgÃdhÃnÃdÃhavanÅyÃ1305diÓabdÃnÃmarthÃparij¤ÃnÃtkratusambandhÃnavagamÃt / juhvÃdÅnÃntvÃk­tivacanatvÃtprÃgeva 1306vidherniyogapratyabhij¤Ãsambhava÷ / nanvagnÅnÃmapi sÃdhyatvÃt, sÃdhyadvayaæ kathamekasminvÃkye 'nvÅyate ? ucyate---niyoga evÃtrÃpi pradhÃnaæ sÃdhyam, anÅpsitakarmatÃtvagnÅnÃm / anÅpsitakarmatve 'pi yattadÃdhÃnajanyaæ phalamagnisamavÃyi, tadyoginyÃhavanÅ yÃdiÓabdaprayogÃt, ÃhavanÅyÃdÅnäca kratÆpayogitvÃttatsiddhyarthatayaiva puru«aprav­ttyupapatteranu«ÂhÃnalÃbhÃdalaæ 1307niyojyÃnvitÃbhidhÃnena--iti / tathÃdhyayanavidhÃvapyÃcÃryakaraïavidhiprayuktyaivÃnu«ÂhÃnalÃbhÃnniyojyaÓÆnyÃbhidhÃnamiti sthitam / pradhÃnotpattiniyogà apyadhikÃraniyogÃk«iptasvavi«ayÃnu«ÂhÃnenaiva labdhasiddhaya iti, na tatra niyojyÃnvitÃbhidhÃnÃnve«aïam / prayÃjÃdi«u niyogÃntaropannyÃsa÷ / aÇgotpattiniyogà api viniyuktaprayÃjÃdivi«ayatvÃdadhikÃraniyogÃÇgatayaiva sidhyantÅti, kiæ te«u niyojyÃnvitÃbhidhÃnena / kathaæ puna÷ prayÃjÃdividhÅnÃæ viniyuktavi«ayatvam ? ucyate---sÃdhikÃraniyogasannidhau prayÃjÃdivÃkayÃni ÓrutÃni na 1308tÃvatsvavi«ayaæ niyogÃntaramavagamayitumÅÓate, avadhÃtÃdivadanuvÃdakatvasambhavÃt / kintu svarÆpamÃtramava1309 yogyasvapadÃrthaviÓi«ÂamupasthÃpayanti1310 / tacca prayojanÃkaÇk«itayà prayojanÅbhÆtena sÃdhikÃreïa niyogenÃnvÅyata iti, adhikÃravÃkyagata eva liÇÓabdastadanvitaæ svÃrthamabhidhatte / sa cÃnvaya÷ prayÃjÃdÅnÃmaidamarthyamÃtreïa grÃhakagrahaïamityucyate / karaïopakÃrasÃkÃÇk«asya cÃpÆrvasya yatkara1311ïopakÃraparikalpanam, sa prakaraïavyÃpÃra÷ / tatra yatte«Ãæ 1312karaïopakÃrajanakatavakalpanam, tadaupÃdÃnikam---iti / tatra ÓaÇkÃ-nirÃsau / nÃsti tarhi prayÃjÃdi«u niyogÃntaram ? na nÃsti, k«aïikÃnÃæ te«Ãæ sambhÆyakaraïopakÃrakatvÃnupapatterniyogÃntarasyÃvaÓyÃÓrayaïÅyatvÃt / yo 'sau liÇÃdi÷ prÃganÆdyamÃnÃrthakatayà ÓaÇkita÷, sa idÃnÅæ niyogÃntaramabhidhatte / ata eva cÃvaghÃtÃdivade«Ãæ yajyÃdiÓabdÃnÃmevÃÇgavÃkyagatÃnÃmadhikÃraniyogÃnvitasvÃrthÃbhidhÃnaæ nÃbhyupagamyate / tathà satyutpattÃvevÃÇgayÃgasvarÆpasyÃnyatiraÓcÅnasya niyogÃntarÃvi«ayatvÃt, niyogÃntaravi«ayatà na syÃt / utpattidaÓÃyÃæ 1313tvananyatiraÓcÅnatayÃbhidhÃnÃdyuktaæ niyogÃntaravi«ayatvam / kasmÃtpunaranyatiraÓcÅnasya niyogÃntarÃvi«ayatvam, 1314kÃryadvayasambandhÃvagamÃnupapatte÷ / nahyekaæ vastu yugapatkÃryadvayasambandhi Óakyamavagantum / yacca tanniyogÃntaraæ prayÃjÃdi«u, tat paÓcÃdabhidhÅyamÃnamadhikÃraniyogÃÇgatayaiva1315 svaÓabdenÃbhidhÅyate / anyathà vi«ayadvayaviniyogavirodhÃdityalamatiprasaÇgena // 27 // niyogasya guïatvaÓaÇkÃ-nirÃsau / nanu niyogasya kÃmyamÃnaphalasÃdhanatvÃbhyupagamÃt, phalasyeva prÃdhÃnyÃt, tasyaiva vÃkyÃrthatvaæ1316 yuktamityata Ãha--- ÃtmasiddhyanukÆlasnaya niyojyasya prasiddhaye / kurvatsvargÃdikamapi pradhÃnaæ kÃryameva na÷ // 28 // yattadapÆrvaæ kÃryam, tasya niyojyÃnvayaæ vinà kÃryatvÃnupapatte÷, anu«ÂhÃnaæ vinà tadasambhavÃt, kartrà ca vinà tadanupapatte÷, adhikÃreïa1317 ca vinà kartturabhÃvÃt, niyojyatvaæ vinà tadayogÃt, akÃmasÃdhane ca 1318kÃmino niyogÃnavagamÃditi, Ãtmasiddhyarthameva niyoga÷ kÃmyamÃnaphalasiddhihetutvamavalambate, svÃmivat / yathÃ'tmana eva saævidadhÃnassvÃmÅ garbhadÃsasyopakaroti, tathà niyogo 'pi niyojyasyeti, na 1319prÃdhÃnyapracyuti÷ // 28 // nanu niyogasya phalasÃdhanatvÃt, tasya ca setikarttavyatÃkakaraïanibandhanasiddhitvÃt, tadanu«ÂhÃnÃnantaraæ niyogasiddhe÷ phalasiddhissyÃt, anantaraæ niyogo 1320na ni«padyate, tarhi kriyÃyÃmatÅtÃyÃæ kutastatsiddhirityatrÃ'ha--- vi«ayÃnu«Âhitau satyÃæ siddho na hi vidhi÷ phalam / tadÃnÅmeva kurute sahakÃrivyapek«ayà // 29 // e«Ã'tra darÓanasthiti÷---pradhÃnotpattiniyogÃ÷, aÇgotpattiniyogÃÓca yathÃyathaæ saænipatyopakÃrakÃÇgayuktasvavi«ayamÃtrÃnu«ÂhÃnenaiva siddhyanti / tatra yÃnyaÇgÃpÆrvÃïi, tÃni sambhÆta pradhÃnotpattyapÆrve«Æpakurvanti, tasmÃcca paramÃpÆrvaæ ni«padyate / yÃnyapi cÃ'ÇgÃpÆrvÃïi dÅk«iïÅyÃdÅnÃm, te«ÃmapyÃrÃdupakÃrakÃtideÓikÃÇgamÃjÃmekamutpattyapÆrvam, aparamapyaÇgÃpÆrvaæ pradhÃnavadveditavyam---iti / anayà diÓÃnyatrÃpi sakalamÆhanÅyam / itthaæ yadyapi karmÃnu«ÂhÃnÃnantarameva niyogasiddhi÷, tathÃpi yat phalasyÃnantarÃbhavanam, tat upapattyà kalpyate---iti // 29 // nanvevaæ sati phalahetutÃpÆrvasya bÃdhyetetyatrÃ'ha--- sahakÃrivyapek«Ã ca kÃraïatvaæ na bÃdhate / mÃ1321 bÃdhi«Âheti sarvatra tadanugrahakalpanà // 30 // tathetyartha÷ / "1322ata÷ puru«akÃraÓca daiva¤ca phalasÃdhanam" / ityÃcÃryÃ÷ / daivam---apÆrvam / apek«aïÅyaæ sahakÃri ca puru«akÃrapadavepham / nityÃdi«u niyogÃnabhidhÃnaÓaÇkÃ-parihÃrau / nanvevaæ bhavatu kÃbhye«vapÆrvakÃryÃbhidhÃnaæ liÇÃdÅnÃm, nitya-naimittikani«edhÃdhikÃre«u katham ? 1323na hi te«u phalodayaæ prÃbhÃkarà anumanyante / na hi phalaæ phalatayÃnvÅyate, kintvadhikÃriviÓe«aïatayà / labdhe tu jÅvanÃdÃvadhikÃriviÓe«aïe, kiæ phalÃnve«aïena / na ca phalamantareïa prav­ttyasambhava÷, svasambandhikÃryÃvagamamÃtrÃyattatvÃtprav­tte÷ / nirapek«ÃcchabdÃtphalamantareïà / dyapi svasambandhikÃryÃvagama÷, tÃvanmÃtrasya loke prav­ttihetutvÃvagamÃt / kÃryÃvagamotpÃdanÃyai phalamupayujyata ityuktam / nanu yathà ÓabdÃtkÃryÃvagati÷, tathà ni«phalatvÃdanumÃnenÃkÃryatÃpratÅtirapÅti, kathaæ prav­ttyupapatti÷ ? na / 1324ÃgamavirodhenÃnumÃnasyÃ'tmalÃbhÃbhÃvÃt / anyathà yadi kaÓcitkalpite phale na pravartate, tadà kiæ karttavyam // 30 // nanu phalodayÃnabhyupagame ca prÃcyamÃrgÃsambhavÃt, nityÃdi«vapÆrvakÃryÃbhidhÃnamapramÃïakaæ syÃt, tatrÃ'ha--- evaæ kÃmÃdhikÃrÃrthaparyÃlocanayotthità / vyutpattissarvavÃkyÃrthapratipattinibandhanam // 31 // 1325// uktamidamanyÃyya¤cÃnekÃrthatvam-iti / tena kÃmÃdhikÃre siddhe 'pÆrvakÃryÃbhidhÃyakatve, nityÃdi«vapi sa evÃr'tho virodhÃbhÃvÃdÃÓrÅyate / nityÃdhikÃrÃnuguïyena tu kriyÃkÃryatvÃbhidhÃnaæ kÃmye«vanupapannamiti, sarvatrÃpÆrvameva1327 vÃkyÃrtha÷---iti // 31 // tatraitadeva tÃvadvaktavyam---na kevalaæ vede lokavyavahÃrÃdeva ÓabdÃrthÃvadhÃraïam, kintu prasiddhÃrthapadasambandhÃdapi padÃrthÃntarÃnvayayogyÃrthÃbhidhÃyakateti1328 sthite, tadanurÆpÃrthÃbhidhÃyakatà nirïÅyata eva / etacca yavavarÃhÃdhikaraïe [mÅ. da. 1. 3. 5.] vyutpÃditam 1329vyavahÃrata eva sambandhÃvadhÃraïÃdubhayathÃpi padÃntarÃrthÃdhyavasÃnaæ bhavatyeva, tena vaidikavÃkyaÓe«ÃnvayÃrhatÃlocanena dÅrghaÓÆkÃdyarthatvameveti rÃddhÃnta÷ / tathà triv­cchabde, yÆpÃ--havanÅyÃdi«u ca ÓaktyavadhÃraïÃt / loke 'pi cÃyaæ vyavahÃro bahulamupalabhyate / tathà sati vaidikaniyojyÃnvayayogyatayà liÇÃdÅnÃmapÆrvakÃryÃbhidhÃyakatvanirïayo nÃnupapanna÷ / aya¤cÃparo viÓe«a÷---yalliÇÃdiyuktÃnÃæ vÃkyÃnÃæ kÃryÃrthatvam, tattÃvadv­ddhavyavahÃrÃdeva siddham, kintu liÇÃdipratyayÃnÃæ yadvacyaæ1330 kÃryam, taccÃpÆrvaærÆpamityetÃvanmÃtraæ vaidikapadasambandhÃdavasÅyate--iti // 31 // 1331// ekadeÓimatamadhunà nirÃkarttumupanyasyati--- vyavahÃrata evÃhurvyutpattimapare puna÷ / kÃrye mÃnÃntarÃvedye kriyÃdivyatirekiïi // 32 // asyÃr'tha÷---kecidevamÃhu÷---liÇÃdiyuktavÃkyaÓravaïe prav­ttidarÓanÃt, kÃryÃvagatinibandhanatvÃtprav­tte÷, kÃryamÃtrameva te«Ãmartha÷, na 1332kriyà / vaidikaliÇÃde÷ kÃrye Óaktinirïaya÷ / nanvevaæ vedÃdeva vyutpattirÃsthità syÃdityÃÓaÇkyÃ'ha--- vyutpattiripa kÃryer'the vyavahÃrÃnusÃriïÅ / kintu nirdhÃraïÃmatraæ vedavÃkyavimarÓajam // 33 // tasyÃæ Óabdasya prav­ttyanupayogitvÃditi, kriyÃni«k­«ÂakÃryÃbhidhÃyità laukikavyavahÃrÃdeva nirïÅyate--iti // 33 // tadidamayuktamiti pratijÃnÅte--- sitetara iva tve«a pak«aÓcittaæ na kar«ati / candrÃtapÃmalanyÃyapravÃsamalinÅk­ta÷ // 34 // kathamityÃha--- kÃrye mÃnÃntarÃvedye pÃrÓvasthastannibandhanam / vyavahÃraæ kathaÇkÃraæ ÓabdÃtprÃgavabudhyatÃm // 35 // vyavahÃramavij¤aya tannibandhanatadgtà / pratipatti÷ kathaæ j¤eyà ÓabdaÓakti÷ kathantarÃm // 26 // idamatrÃ'kÆtam / yadyapi kÃryamÃtrameva prav­ttyupayogÅti tÃvanmÃtrameva ÓabdÃrtha÷, tathÃpi tasya loke kriyÃgatasyaiva pravarttakatvadarÓanÃd, Óakyate kriyÃÓritatà pratyetum / yathÃ'k­timÃtrasya ÓabdÃrthatve 'pi vyaktyÃÓritatÃpi na pratik«ipyate, tathà kriyÃÓritatvaæ pramÃïÃntarapramitaæ na pratik«epamarhati / tena kriyÃtiriktakÃryÃbhidhÃyakatvamasiddham1333 / yadi paraæ tannibandhanavyavahÃra eva1334 syÃt, tadà taddarÓanÃttaddhetubhÆtapratipattyanyathÃnupapattyÃnumÃnena Óabdasya vÃcakatvÃdhyavasÃnaæ bhavet / na caitadasti,tasya ÓabdÃdanyata÷ prÃganavagamÃttannibandhanavyavahÃrÃpratipatti÷1335, tadapratipattau ca taddhetubhÆtapratipattyananumÃnÃnna Óaktikalpanopapatti÷ // 34 // - 36 // tatrÃ'kÆtaæ viv­ïoti--- kÃryapratÅtimÃtra¤ca prav­tteranumÅyatÃm / kintu kÃryà kriyaiveti1336 lokad­«ÂyÃ'vasÅyate // 37 // lokapratÅtaæ kriyÃrÆpatva¤ca na Óakyate 'pahnotumiti, kÃryamÃtrÃrthatve kriyaiva kÃryatayà liÇÃdyartha iti niÓcÅyate, na puna÷ pramÃïÃntarÃdapÆrvam-iti // 37 // matÃntareïa kriyÃkÃryatvaÓaÇkÃ-nirÃsau / anye punar---vedÃrthabodhakÃcÃryavacananibandhanaprav­ttidarÓanenÃtÅndriye1337 kÃrye liÇÃdayo vyutpadyanta ityÃhu÷ / yadyÃcÃryavacanÃdapi kriyaiva kÃryatayÃ'vagamyate, tadà tasyÃssvayaæ du÷kharÆpatvÃtpuru«ÃrthÃntarÃnubandhanaæ vina prav­ttyasambhavÃnniyamena sukhÃrthina÷ prav­ttirna syÃt / 1338na ca sandhyopÃsanÃdau puru«Ãrtho 'sti / tasmÃtkriyÃtiriktakÃryamÃcÃryavacanebhyo 'vagamyate---iti / tÃnpratyÃha--- vedÃrthÃcÃryavÃkye«u prav­ttiyÃ'pi d­Óyate / tatrÃpye«aiva sambandhaparij¤Ãnavidhà bhavet // 38 // ÃcÃryavÃkyaÓravaïÃdapi Ói«yÃïÃæ yà sandhyopÃsanÃdau prav­tti÷, tatrÃpi bÃlassvavi«ayanirÆpitaæ kriyÃkÃryatvÃvagamameva kÃraïatvena parikalpayet, phalaæ vinà ca tadanupapatte÷ phalÃvagamamapi sambhÃvayet / lokavyutpattyanusÃreïa 1339vedÃrthamapi pratipadyamÃno nitya-naimittika-ni«edhÃdhikÃre«vapi1340 phalaæ kalpayet / sa eva vÃlyadaÓÃyÃæ vyutpannassvayamÃcÃryapadavÅmadhiru¬ho vedÃrthaæ pratÅtya, Ói«yebhya upadiÓan kriyÃmeva kÃryatayà pratipÃdayet, nÃpÆrvaæ kÃryam--iti // 39 // upasaæharati--- tasmÃllokÃnusÃreïa vyutpatti÷ kÃryamÃtrake / tasya tvapÆrvarÆpatvaæ vedavÃkyÃnusÃrata÷ // 39 // evamapÆrvakÃryÃbhidhÃyitve siddhe codayati--- nanu lokavirodhitvaæ pak«e 'sminnapi d­Óyate / sarvathaiva1341 yato loke kriyà kÃryaiva gamyate // 40 // pariharati--- bhavedevaæ virudhyete kÃya'pÆrve 'pi laukikau / pratipatti-prayogau cet kriyÃkÃryatvagocarau // 41 // yadi kriyÃkÃryatvagocarau laukikau pratipatti-prayogÃvapÆrvakÃryÃbhidhÃyitvapak«ÃÇgÅkÃre virudhyete, tato lokaviruddhatvaæ syÃdasmatpak«asya / na caitadastÅtyÃha--- apÆrvaæ hi kriyÃsÃdhyaæ sÃdhità sÃdhanaæ kriyà / tasmÃdapÆrvakÃryatvaæ1342 kriyÃkÃryatvasaÇgatam1343 // 42 // pramÃïÃntaragamyaæ hi lokaÓÓabdairvivak«ati / kriyÃkÃryatva evÃta÷ prayogo lak«aïÃnvita÷ // 43 // pratipatti-prayogau hi nÃvaÓyaæ Órautav­ttyanusÃriïÃveva, lak«aïayÃpi loke1344 taddarÓanÃt / tena yadyapyuktena nyÃyenÃpÆrvameva kÃryaæ liÇÃdÅnÃmabhidheyam, tathÃpi tasya kriyÃkÃryatvÃvyabhicÃrÃt, tatra lak«aïayà tayornÃnupapatti÷ / yattu ÓrautapadÃrthe kÃrye loke liÇÃdi na prayujyata iti / tat tasyÃpÆrvÃtmana÷ pramÃïÃntarÃpratÅtatvÃt, pratÅtavi«ayatvÃcca laukikaprayogasya / kriyÃsÃdhyantvapÆrvam, sÃdhità ca satÅ kriyà sÃdhanaæ bhavatÅtyapÆrveïa saha kriyÃkÃryatvaæ1345 nityasambaddhamiti, Óakyate tallak«ayitum // 42 - 43 // yadye«Ã1346 lak«aïÃ, kimiti tarhi loko nÃvagacchatÅtyÃha--- lak«aïÃnabhimÃnastu mukhyÃrthÃnavadhÃraïÃt / ye tu1347 mukhyÃrthakuÓalÃste«Ãæ lÃk«aïikatvadhÅ÷ // 44 // mukhyamarthamaviditvà lÃk«aïikamapyarthaæ Órautamiva manyante, mlecchà iva yava-varÃhÃdyartham / mukhyÃrthavivekinÃntu parÅk«akÃïÃæ lÃk«aïikatvadhÅ÷---iti // 44 // upasaæharati--- tasmÃnmÃnÃntarÃvedyaæ kÃryamarthÃntarÃnvitam / vedavÃkyaæ bravÅtÅti saæk«epo 'yamudÃh­ta÷ // 45 // granthasya, kartuÓca saæj¤Ãæ, prayojana¤cÃ'ha--- vÃkyÃrthamÃt­keyaæ prabhÃkaragurorbhatÃnusÃreïa1348 / anasÆyubodhanÃrthaæ ÓÃlikanÃthena saÇgrathità // 46 // 1349// racità saccaritÃnÃmanugrahaæ kartukÃmena / vÃkyÃrthamÃt­kÃyà v­ttiriyaæ ÓÃlikenaiva // iti mahÃmahopÃdhyÃyaÓrÅmacchÃlikanÃthamiÓrapraïÅtÃyÃæ sav­ttau vÃkyÃrthamÃt­kÃyÃæ dvitÅya÷ paricchedassamÃpta÷ / samÃpta¤cedaæ prakaraïapa¤cikÃyÃæ s­ttirvÃkyÃrthamÃt­kà nÃmaikÃdaÓaæ prakaraïam //