Salikanathamisra: Prakaranapancika, with Jayapuri Narayanabhatta's Nyayasiddhi: Prakarana 6 Input by members of the SANSKNET-project (www.sansknet.org) This GRETIL version has been converted from a custom Devanagari encoding. Consequently, word boundaries may not always be marked by spaces. The text is not proof-read. ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding: description character =ASCII long a à 224 long A â 226 long i ã 227 long I ä 228 long u å 229 long U æ 230 vocalic r ç 231 vocalic R è 232 long vocalic r é 233 vocalic l ë 235 long vocalic l í 237 velar n ï 239 velar N ð 240 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t ñ 241 retroflex T ò 242 retroflex d ó 243 retroflex D ô 244 retroflex n õ 245 retroflex N ö 246 palatal s ÷ 247 palatal S ø 248 retroflex s ù 249 retroflex S ú 250 anusvara ü 252 capital anusvara ý 253 visarga þ 254 long e ¹ 185 long o º 186 l underbar × 215 r underbar Ÿ 159 n underbar ­ 173 k underbar É 201 t underbar  194 Other characters of the CSX encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ ________________________________________ oü ÷rãmatprabhàkaragurutantradhurandhareõa mahàmahopàdhyàya-÷àlikanàthami÷reõa praõãtà prakaraõapa¤cikà nyàyasiddhyàkhyayà vyàkhyayà viùamasthalañipparàyà ca samalaïkçtà ________________________________________ atha 107pramàõapàràyaõaü nàma ùaùñhaü prakaraõam / prathamaþ pratyakùaparicchedaþ prakaraõàrthapratij¤à / svaråpasaükhyàrthaphaleùu vàdibhiþ yato vivàdà bahudhà vitenire / tato vayaü tatpratibodhasiddhaye pramàõapàràyaõamàrabhàmahe // 1 // kiü punaridaü pramàõaü nàma ? na tàvadavisaüvàdi j¤ànaü pramàõam / smçterapi tathàbhàvaprasakteþ / atha smçtirvikalparåpatayà paramàrthasat svalakùaõamagçhõàntã saüvçtisantamàkàramavastubhåtamullikhantã dvicandràdibodhavannàvisaüvàdinãti matam / evamapi nànumànaü pramàõaü syàt / tasyàpi vikalparåpatvàt / tarhi vikalparåpamanumànamavastuviùayamapi vastuviùayamivàdhyavasãyate, ityadhyavasãyamànavastubhåtasvalakùaõàvisaüvàditayà tatpramàõam / smçtirapi tathà syàt / sàpi hi svalakùaõàdhyavasàyinyeva jàyate / api càvastubhåtaü svaviùayaü vastutayàdhyavasyacchuktikàrajatabedhavat kathamanumànamavisaüvàdi / ki¤ca yadyanumànaü vikalparåpatayà svalakùaõaü na gçhõàti, kathaü tarhyadhyavasyatyapi / nahi grahaõàdanyo 'dhyavasàyo nàma / yo hyàkàro na gçhyate sa kathamadhyavasãyetàpi / pratãtiviruddhaü cedamucyate "smçtiranumànavad bàhyaü vastu na viùayãkurute" iti / vikalpabhåtayorapi tayoþ pratyakùapratãtavastugràhakatvapratãteþ / athocyeta---na vayaü yathàvasthitàrthagràhakamavisaüvàdakamabhidadhmahe, kintvarthakriyàsamarthavastuparipràpakam / yathàbhåtaü hi yena vaståpadar÷itaü, pravçtto 'pi yadi tathàbhåtameva pratilabhate; tadà tadavisaüvàdij¤ànaü pramàõamucyate / tathà coktam---"pramàõamavisaüvàdij¤ànamarthakriyàsthitiþ / avisaüvàdanaü .......[pra. và. pari. 1-÷lo. 3.]" iti tathà---"na108 hyàbhyàmarthaü paricchidya pravarttamànor'thakriyàyàü visaüvàdyata" iti ca / evamapi smçteþ pràmàõyàpattiþ / atha mataü smçtvàr'tha pravartamàno niyamenàr'tha na pratilabhate iti / evamapi bhåtàrthaviùayamanumànamapramàõaü syàt / nahi tadupadar÷itàrthasya pratilambho 'sti / atha yadyapyanumànapratãtasya bhåtasya vastunaþ pràptirnàsti, tathàpi tatpratibaddhaliïgajanmatayà tasya pràptiyogyatà tàvadastyeva, tàvatà ca tasya pràmàõyamiti / evamapi smçtiþ pramàõamàpadyate / smçtirapi hyanumànavadarthe pàramparyeõa pratibaddhaiva / yathà vahnisvalakùaõàddhåmasvalakùaõam, tata÷ca dhåmadar÷anam, tata÷ca dhåmavikalpaþ, tasmàccànumànamityanumànamarthena pàramparyeõa pratibaddhatvàdarthàvisaüvàdi arthapràpaõasamartham, tathà smçtirapi---arthàdanubhavaþ, tataþ saüskàraþ, saüskàràcca smçtirityarthapratibaddhaiveti tatpràptiyogyatayà pramàõamàpadyeta / yadi manvãta satyàmapi pràptiyogyatàyàü smçteryat tayà pràpayitavyaü svalakùaõaü, tadanubhavenaiva pràpitamiti na pramàõaü smçtiþ, anumànaü tvapràptasvalakùaõapràpakatayà pramàõamiti / evamapyarthakriyàsamarthavastuparipràpakatàmàtraü na pramàõalakùaõam, kintu vi÷eùaõamupàdeyam, 109apràptapràpakamavisaüvàdij¤ànaü pramàõamiti / athocyate pràptaü prati pràpakatvamevàparasya nàstãti / tadasat / arthapratibaddhatà hi pràpakatà, sà ca j¤ànàntarasyàpi nànupapannà / yadyucyeta na pràpakatàmatreõa pràmàõyam, api tu pravartakatayàpi / tathà sati yat pràpayatipravartayati, ca tat pramàõamiti / etadapi na ki¤cit / pravartakatàpi j¤ànàntarasyàpi ghañata eva / pravçtti yogyàrthopadar÷akatvameva pravartakatvam ; tacca bhåtàrthaviùayànumànasyeva smaraõasyàpyasti / pravartakatve ca pramàõalakùaõà nuprave÷ini nirvikalpakaj¤ànànàmapramàõatà syàt, svayaü vyavahàrapravartakatvàbhàvàt / tadutthàstu vikalpà eva pràpakatayà pravartakatayà ca pramàõabhåtàþ syuþ / dhàràvàhikaj¤àneùu ca pårvaj¤ànaviùayàrthatvàduttareùàü pramititvaü na syàt / athocyeta / iùyata eva teùàmapramàõateti / tadayuktam / loke teùu pårvasmàdavi÷iùñatvàt pramàõabhàvasya / laukikaü ca 110pràmàõyaü parãkùakairapyanusaraõãyam / atha bhinnatvàdarthakùaõànàü sarveùàmapyapràptapràpakatvamastãti / tadasat / kùaõabhedasyàparàmar÷ànna tadapekùà pramàõatociteti / kùaõikatà ca 111mãmàüsàjãvarakùàyàü pratikùiptaiveti kçtamativistareõa / bhàññàbhimatapramàõalakùaõakhaõóanam / nàpi 112dçgmavisaüvàdyagçhãtàrthagràhakaü pramàõamiti pramàõalakùaõamupapadyate / dhàràvàhikaj¤ànànàmuttareùàü purastàttanapratãtàrthaviùayatayà pràmàõyàpàkaraõàt / na ca kàlabhedàvasàyitayà pràmàõyopapattiþ / sato 'pi kàlabhedasyàtisaukùmyàdanavagrahàt / api ca dçgmiti kiü nivarttyam ? saü÷ayaj¤ànamiti cet, kaþ punarayaü saü÷ayaþ ? sàdhàraõadharmadar÷anàdekatra anekadharmàvagamàdvàdinàmadhyavasãyamànavi÷eùàõàü vipratipatte÷cànadhyavasitavi÷eùe vastunyaniyatavi÷eùaviùayaü vij¤ànaü 113saü÷aya iti tàrkikàþ / yathà santamasatirohitavi÷eùe vastunyårdhvatàmàtradar÷anena kimayaü sthàõuruta puruùa iti / tathà---pratyakùo vàyuþ spar÷avattvàt pçthivãvat / tathà---apratyakùo vàyuraråpavattvàt gaganavaditi / kecinnityaü ÷abdamàhuþ, kecidanityaü iti vàdinàü vivàdàt jij¤àsostattve saü÷ayo bhavati iti / tadasat / yau hi dharmau saü÷ayyete, tayorekamidaü j¤ànaü nodãyate, kintu dbe ete vij¤àne vi÷eùaõasmaraõe / tayo÷ca vi÷eùaõayorekasyàpi tasmin dharmiõi ni÷cayo nàstãtyekàntato vyavahàraü pratipattà pravartayituma÷aknuvan saü÷eta iva bhavatãti, bhavati saü÷ayavyavahàraþ / ye ca smaraõe tayorgçhãtagràhitayaiva pràmàõyaü nirastamiti kiü dçggrahaõena / 114avisaüvàdigrahaõamapi sarvaj¤ànànàmarthàvyabhicàràdavi÷eùakam / nanu ÷uktikàyàü rajatamidamiti j¤ànaü, pratibimbaj¤ànaü ca vyabhicàri dç÷yate / naitadevam / yadi rajataj¤ànaü rajataviùayaü na syàt, tato vyabhicaratyartham / rajataviùayatve tu ko vyabhicàraþ? nanu nedaü j¤ànaü rajataviùayam, kintu ÷uktikàviùayameva / ucyate / ÷uktikàviùayamityasya ko 'rthaþ ? kiü yàsau ÷uktikàvyaktistàmeva viùayãkaroti ? uta ÷uktikàtvameva / na tàvad÷uktivyaktiranena viùayãkartu ÷akyà / bhinnatvàdàkàrasyàkàriõa÷ca / na ca samãcãnarajavyaktirapi na rajatatvabuddhyà gocarãbhavati, kiü punaþ ÷uktikà vyaktiþ ? ÷uktikàtvaü punarabhàsamànameva viùaya iti nopapadyate / athocyeta vyavahàrayogyatàpattirviùayatvamiti, tathàpi ÷uktikàtvamaviùaya eva / na hi tad vyavahàrayogyatàmàpadyate / avabhàsamànataiva viùayatvam / tena rajatatvameva viùayaþ / tacca purovartini na sambhavatãti tadviùayiõã smçtireveyaü kuto 'syà vyabhicàraþ / pratibimbaj¤ànaü tu mukhàdyavabhàvaü mukhàdiviùayameva / bhàsvare hi darpaõàdau nayanara÷mirnipatitaþ pratihataþ paràvçtto mukhàdinà saüyuktastadeva mukhàdi gçhõàti / nanvevamapi savyadakùiõaviparyàso, de÷avi÷eùànyatvaparimàõàlpatvamahattvapratibhàsa÷ca nirnibandhanaþ / atràbhidhãyate / mukhàderde÷o na gçhyate darpaõàdãnàü tvagrahaõamiti mukhàdayastadde÷à iva bhànti / abhimukhena mukhàdinà nayanara÷miþ saüyukta iti tathaiva tadavagamàt savyadakùiõaviparyàso yukta eva / alpatvamahattve ca darpaõàde ra÷mipratighàtahetoralpatayà mahattayà ca doùabhåtayà mukhàdiparimàõàgrahaõàddarpaõàdiparimàõagrahaõàcca mukhàdiùvavabhàsete / tena nàsti vyabhicàraþ / evamàdi ca nayavãthyàü nipuõataramupapàditamityanayaiva di÷à sarvatra115 vyabhicàro varjanãya iti nedamapi pramàõalakùaõam / pràbhàkarasammataü pramàõalakùaõam / idànãü svàbhimataü pratyakùalakùaõamàha / "pramàõamanubhåtiþ"116 / na ca smçteþ pràmàõyàpattiriti dar÷ayati---"sà smçteranyà" iti atha kà smçtiþ / "smçtiþ punaþ---pårvavij¤ànasaüskàramàtrajaü j¤ànamucyate" / nacaivaü dhàràvahikaj¤ànànàü smçtitvam / indriyàrthasannikarùajatvàt pårvavat / màtragrahaõàcca pratyabhij¤ànasya na smçtitvam, indriya117sacivasaüskàrajatvàt / atha kathaü smçtirna pramàõam / tatràha "na pramàõaü smçtiþ pårvapratipatterapekùaõàt" / smçtirhi tadityupajàyamànàü pràcãü pratãtimanuruddhyamànàü na svàtantryeõàrthaü paricchinattãti na pramàõam / smçtipramoùastarhi pramàõam / na / so 'pi pårvapratãtisavyapekùa eva / tajjanyasaüskàramàtràdhãnajanmatvàt / dhàràvàhikavij¤àneùu tarhyuttaravij¤ànàni smçtipramoùàdavi÷iùñàni kathaü pramàõàni ityatràha---"anyonyanirapekùàstu dhàràvàhikabuddhayaþ" / vyàpriyamàõe hi pårvavij¤ànakàraõakalàpe uttareùàmapyutpattiriti na utpattitaþ pratãtito và dhàràvàhikavij¤ànàni parasparasyàti÷erata iti yuktà sarveùàmapi pramàõatà / yadyanubhåtimàtraü pramàõaü, tato rajatamidamiti yad bhràntivij¤ànaü, tadapi pramàõaü syàt / atrocyate / rajatamidamiti nedamekaü vij¤ànam, kintu dve ete vij¤àne grahaõasmaraõaråpe / tatra rajatamiti smaraõaü tasyànubhavaråpatvàbhàvànna pràmàõyaprasaïgaþ / idamiti vij¤ànamanubhavaråpaü pramàõamiùyata eva / bhràntiråpatà rajataj¤ànasyaiva, grahaõavyavahàrapravartakatayà 118vyavahàre visamvàdakatvàt / ye 'pi caikamidaü vij¤ànaü mithyàbhåtamityàsthiùata; te 'pi bàdhakapratyayàdhãnaü mithyàtvamabhyupagacchanto nedamaü÷asya mithyàbhàvaü vaditumã÷ate, tatra bàdhakapratyayàbhàvàt / bàdhakapratyayada÷àyàmapãdamaü÷asyànuvçtteþ / ekamapi vij¤ànamarthàvacchedasamà÷ritabhedaü pramàõamapramàõaü ca yuktameva / pãta÷aïkhàdij¤ànaü tarhi pramàõaü prasaktam / tatra hi pãtimà ÷aïkhasvaråpa¤ca dvayamanubhåyata eva / nayanagatapittadravyavarttã hi pãtimàpyanubhåyata eveti nayavãthyàü nipuõataramupapàditam / ÷aïkhasvaråpe cànubhåtiravisaüvàdaiva / nàyaü doùaþ / ko nàma pãta÷aïkhaj¤ànamapramàõamàha, pramàõameva hi tad, yathàrthaviùayatvàt / vij¤ànadvayantvetadekavij¤ànasàdhàraõaråpam, tatraikavij¤ànasàdhàraõaråpàvamar÷àdekavij¤ànasadç÷avyavahàrapravartakatayà vyavahàrada÷àyàü visamvàdamàvahat pramàõamapi sad bhràntamityucyate / yatra tu vyavahàravisamvàdo nàsti, tatra bhràntirapi na vyapadi÷yate / yathoùõajalaj¤àne / tatràpi na jalagatamauùõyamanubhåyate, kintu vanhnyavayavagatameva / jalagatasyauùõyasya ca vanhayasaüyogenotpàdanànabhyupagamàt / pàkajo hi guõaþ pàkàntareõaiva nivartate / jalagatasyauùõyasyànapekùitapàkasyaivàgnisaüyogavicchedenaiva nivçttiþ / gatvarà hi tatra tejo 'vayavàþ sa¤càritàsteùvanyatra gateùvaparatejo 'vayavasa¤caraõavicchede yuktaivàpàkajatve pàkàntarànapekùà auùõyasya nivçttiriti, na pãta÷aïkhàdij¤ànatulyatvamuùõajalaj¤ànasya / tasmàt pãta÷aïkhàdij¤ànaü pramàõameva bhrànta¤cetyanavadyam / yastu viparãtakhyàtivàdã uùõajalaj¤ànamapramàõaü bhrànta¤càha, tasya sarvalokavirodhaþ / pramàõasaükhyàniråpaõam / katividhaü punaþ pramàõamityatràha---"tatra pa¤cavidhaü mànam" / anenaikàdisaükhyà, ùaóàdisaükhyà ca 119vyavacchinnà / kàþ punastà vidhà ityatràha--- ÷àstraü tathopamànàrthàpattã iti gurormatam" / gautamoktapratyakùalakùaõasyànuvàdaþ / kiü punaþ pratyakùasya lakùaõam / kecidàhuþ---120indriyàrthasannikarùotpannaü j¤ànamavyapade÷yamavyabhicàri vyavasàyàtmakaü pratyakùamiti / indriyasyàrthena sannikarùàdyadutpadyate j¤ànaü tat pratyakùam / tatra sa ca sannikarùaþ ùoóhà bhidyate---saüyogaþ, saüyuktasamavàyaþ, saüyuktasamavetasamavàyaþ, samavàyaþ, samavetasamavàyaþ, saüyuktavi÷eùaõatà ceti, / tatra saüyogàt pàrthivàpyataijasavàyavãyànàü dravyàõàü cakùuþspar÷anàbhyàü grahaõam / pràpyakàri cakùuþ bahirindriyatvàt tvagindriyavat / taijasaü tad råpapratãtihetutvàt dãpavat / tasya ra÷mayaþ prasaranto dravyeõa saüyujyante / te ca pçthvagrà iti pçthånyapi dravyàõi 121pràpnuvanti / nanvevaü dåre artha iti sàntaràlagrahaõaü na syàt, pràptau satyàü dåratvàsaübhavàt pràpyakàritvàt spar÷anavat / ki¤ca saüyogasya gatinibandhanatvàd gatimatàü ca krameõàsannadåragamanàt samakàlamàseduùàü davãyasàü càrthànàü grahaõaü nopapadyate / ucyate--- 122bhogàyatanàpekùayà sàntaràlagrahaõaü tàvadupapannam / samasamayasaüvedane tu kecitparihàramevaü varõayanti / sakalànarthànpràpyayugapadupasthitena bàhyena tejasà sahaikãbhåtàste càkùuùà ra÷mayo yugapadgrahaõahetava iti / 123tadanye dåùayanti---itthaü pràptàvabhyupagamyamànàyàmatidåravyavahitànàmapyarthànàü grahaõaü durnivàram / anyetvàhuþ---kùepãyastayà teùàü ra÷mãnàü kàlabhedànavagrahàdyaugapadyàbhimàna iti / tadapare nànumanyante / atisannikçùñeùu vastuùu gatikàlabhedaþ padmapatra÷atabhedavat mà nàma avasàyi / 124anekayojanasahastràntariteùu bhåmiùñheùvartheùu dhruve ca sadaiva kàlabhedànavasàyo na buddhimanura¤jayati / 125vayantu vadàmaþ---adçùñasàpekùatvàdadoùaþ / nayanara÷mibhirekãbhåte 'pi bàhye tejasi yàvàneva tasya bhàgo 'dçùñava÷enopalabdhihetutayopàttaþ / tàvànevopalabdhaye prabhavati, na sarva iti, na sarvopalambho yugapat bhaumadhruvàdisiddhi÷ca / nanu pràpyakàriõi nàyane tejasi kàcàbhrapañalatimiràntariteùu kathamupalabdhiþ / tairnayanara÷merapratighàtàt / ye126 punarapràpyakàri cakùuràhusteùàü vyavahitaviprakçùñàrthagrahaõaü durnivàram / sannidhàna iva viprakarùe 'pi sphuñataramaõãyàüso 'pyarthà gçhyeran / pràpya grahaõe tu tejovayavànàmapracuratayà yuktamasphuñadar÷anaü davãyasàm, kùodiùñhànàmadar÷anam / atha kasmàdaõu pàrthivàdi àkà÷akàladigàtmàna÷ca na pratyakùeõa gçhyante / ucyate---mahatvamanekadravyatvaü råpavi÷eùa÷ca sannirùa iva pratyakùahetuþ / 127anekadravyàbhàvàtparamàõoradar÷anam / amahattvàddvayaõukasya / àkà÷àdãnàü tvaråpatvàdaddravyadravyatvàcceti vetitavyam / tatredaü bodhyam---trividhaü dravyaü saüyogàddar÷anaspar÷anàbhyàü gçhyate / saüyuktasamavàyàcca tadgataguõànàü råpàdãnàü karmaõà¤ca grahaõam / saüyuktasamevatasamavàyàcca guõatva-karmatva-råpatvàdãnàm / samavàyàt ÷abdagrahaõam / karõa÷aùkuloparicchinnagaganameva ÷rotram, tadguõa÷÷abda iti tattvàloke nipuõataramuktam / samavetasamavàyàcca ÷abdatvapratãtiþ / saüyuktavi÷eùaõatayàbhàvagrahaõam, aphalavatã ÷àkheti / naiyàyikamatakhaõóanam / 128tadayuktam---yadi mahattvànekadravyatavaråpavattvànyeva pratyakùa 129nimittam, tadà vàyorapratyakùatà syàt / na ca vàcyamiùyata eveti / spar÷anena tadupalambhàt / spar÷amàtraü tenopalambhate, na vàyudravyamiti cet / ÷ãtoùõànuùõà÷ãtaspar÷eùåpalabhyamàneùu pratyabhij¤àyamànatvàddravyasya / yadà hi taijasamuùõatvaü jalagata¤ca ÷ãtatvaü vàyo÷cànuùõà÷ãtatvaü spar÷anena vàyau vàti sati pratãyate, tadà pratyabhij¤àyate dravyaü tadevedimiti / tena na spar÷amàtrapratãtiþ / tasmàdråpavattvamiva spar÷avattàpi pratyakùe heturityusaükhyànaü kartavyam / yacca saüyuktasamavetatvàtkarmaõàü pratyakùatvamuktam, tadapyayuktam / tasya saüyogavibhàgalakùaõaphalànumeyatvàt130 / etacca pa¤cikàdvaye prapa¤citam, atràpi cànumànaparicchede vakùyàmaþ / 131yacca saüyuktasamavetasamavàyàdguõatvàdãnàü grahaõamiùñaü, tadapi teùàmabhàvàdevàyuktam / samavetasamavàyàcca ÷abdatvagrahaõamapyevamevànupapannam / saüyuktavi÷eùaõatayàbhàvagrahaõamatraiva132 133niràkariùyàmaþ / anyacca samavàyavi÷eùaõatà nàma sannikarùàntaraü kimiti neùyate / yathà gora÷vasya cànyonyàbhàvapratãtaye saüyuktavi÷eùaõatà nàma sannikarùàntaramà÷rãyate134; tathà 135kakàrakhakàrayorapãtaretaràbhàvàvagamàya samavetavi÷eùaõatàlakùaõaü sannikarùàntaramabhyupagantumucitam / tasmàrttividha eva sannikarùaþ pratyakùahetuþ---saüyogaþ, saüyuktasamavàyaþ, samavàya÷ceti / avyapade÷yamiti kimartham ? indriyàrthasannikarùotpannasya ÷àbdatà÷aïkà136niràkaraõartham / yadà hi---råpaü råpamiti 137jànàti rasaü rasa iti jànàti tadà ÷abdasa¤jalpasambhavàt ÷àbdatà÷aïkà kasyacit syàt / tanniràkaraõàyàvyapade÷yamityuktam / na hãndriyàrthasannikarùaje j¤àne ÷abdasya vyàpçtirasti, yata÷÷àbdatà syàditi / 138tadidamasaïgatam / lakùaõaü hi pratyakùasya vaktavyam / yena råpeõa sajàtãyavijàtãyebhyo bhedastadeva lakùaõam / tatra tàvat ÷àbdàdbheda indriyàrthasannikarùajatvenaiva siddhaþ / ÷abdasa¤jalpanànuvaddhisya pratyakùasya ÷àbdatvà÷aïkà ÷àbdaparãkùàparvaõi niràkartumucità 139anumàna÷aïkeva sarvasya 140÷àbdasya / avyabhicàripada¤caviparyayaniràkaraõàya yaduktam, tat sarvaj¤ànànàmavyabhicàritvàdavi÷eùakamityuktam / vyavasàyàtmakatàpi saü÷ayanivçtyarthaü na vaktavyà / sthàõurvà puruùo veti hi smçtij¤ànadvayam; etacca nendriyàrthasannikarùajamiti na tasya pratyakùatàprasaktiþ / ki¤càvyabhicàripadenaiva saü÷ayasyàpi vyàvçttiþ siddhàþ / tasyàpi yathàj¤àyamànàrthavyabhicà ratvàt / api càvyabhicàrità vyavasàyàtmakatà ca na pratyakùalakùaõam, kintu pramàõalakùaõam / tena sàmànyataþ pramàõalakùaõaü kçtvà, tadvi÷eùasya pratyakùasya pràtisvikaü sajàtãyavijàtãyavyàvçttisamarthaü lakùaõaü vàcyam---'indriyàrthasannikarùotpannaü pratyakùamiti / asminnapi lakùaõe 'numànàdipramitiþ svàtmani, pramàtari ca na 141pratyakùà syàdanindriyajatvàt / dharmakãrtãyasya pratyakùalakùaõasyànuvàdaþ / 142apare punaràhuþ---'kalpanàpoóhamabhràntaü pratyakùamiti / kalpanà---jàtyàdiyojanà, tayà rahitaü yadvij¤ànaü, tatpratyakùam / tathàbhåtameva taimirikàdãnàü ke÷oõórakàdij¤ànaü pratyakùaü mà prasàïkùãdityuktamabhràntamiti / 143taccaturvidham---indriyaj¤ànam, sarvacittacaittànàü svasaüvedanam, mànasam, yogij¤àna¤ceti / yadindriyàõàmarthena sannikarùàdupajàyate, tadindriyaj¤ànaü pa¤casu råpàdiùu pa¤cavidham / sarvaj¤ànànàü svasaüvedanaü vikalpavirahàtpratyakùam / sukhàdayastu 144vij¤ànàbhinnahetukatayà na tasmàdbhidyanta iti te 'pi svasaüvidità eva / mànasantvindriyaj¤ànena svavij¤eyakùaõànantarakùaõasahakàriõà janyate / tasya cendriyaj¤ànagràhyasyànantara eva kùaõo gràhyaþ / nanu janyaj¤ànasamaye janakasyàrthakùaõasyàtãtatvàtkathamarthasya145 pratyakùagràhyatà / ucyate---etadeva gràhyatavamarthànàü yadutpàdakatvaü svaråpàrpakatva¤ceti / arthàkàraü pratyakùaü j¤ànam / anyathà niràkàrà saüvittiþ kathaü råpàdisaüvittivyavasthàü labheta / ata evàrthasàråpyaü pramàõam, tasyaiva vyavasthàhetutvàt / arthena sàråpyaü vij¤ànaü ghañayati nendriyàdi, iti na tatpramàõam / nanvekasyàkàrasya pratãtestasya ca j¤àna eva 146avasthitatvàtkathamarthasya pratyakùatà / ucyate---yor'tho j¤ànasyàkàramàtmano 'nvayavyatirekàvanukàrayati, sa pratyakùa iti na doùaþ / 147ki¤ca sàkàratà j¤ànasyà÷rayaõãyà / anyathà svapnàdiùvasati bahirarthe kasyàkaraþ prakà÷eta / prakà÷àtmakaj¤ànàdbahirbhåta÷càkàraþ kathaü prakà÷eta, jaóasya prakà÷àyogàt / api càrthasya vitte÷ca sahopalambho niyataþ / sa ca bhedàdaniyamavyàptàdvyàpakaviruddhopalabdhyà148 nivçtto 'bhede 'vatiùñhamàno 'bhedamanumàpayati / 149bhedàvabhàsastu dvicandràdipratãtivadanàdivàsanànibandhana iti parikalpanãyam / bhåtàrthabhàvanàprakarùaparyantaja¤ca yogij¤ànam / pramàõapratãtamarthaü parokùamapi bhàvayato yadbhàvanàyàþ parame prakarùe satyaparokùàvabhàsaü j¤ànaü jàyate, tatpratyakùam / spaùñapratibhàsatvena nirvikalpakatvàt / na hi vikalpànuviddhasya pratyayasyaspaùñàrthapratibhàsatàstãti / tanniràkaraõam / 150etadanupapannam / savikalpakavij¤ànànàü151 jàtyàdiyojanayodãyamànànàmindriyaj¤ànànàü pratyakùatàpàkaraõàt / athocyeta jàtiguõayordravyàtpçthaktvenàgrahaõàdbheda eva nàsti / tena tàbhyàmavidyamànàbhyàü yojayitvà jàyamànaü jàtiguõakalpanàj¤ànaü na pratyakùamiti / tadapyasat / 152ekaikadravyavyatirekeõa dravyàntare grahaõàtpçthaktvenàgrahaõasyàsiddheþ / ekasminnapi dravye dravyàntaràdvyàvartamàne anuvartamànayorjàtiguõayorbhedàvagamàditi jàtinirõaye nirõãtam / karmakalpanà tu na pratyakùamityanumatameva, anumeyatvàtkarmaõaþ / dravyakalpanà tu viùàõã, daõóãti ca na pratyakùatàmativartate, 153indriyavyàpàrànuvidhàyitvàt / nàmakalpanàpi devadatto 'yamiti pratyakùà, indriyavyàpàrànuvidhàyitvàt1 tatra yadyapi varõàtmakaü nàma smaraõaniviùñam; tena saha vàcyavàcakabhàvo 'pi smçtisamàråg eva / tathàpi 154saüj¤ã pratyakùatàü na mu¤cati / na hi saüj¤à, tatsambandho và tadànãmekavij¤àne vi÷eùaõatvena pratibhàtaþ / kintu etau smçtisamàrågaveva / saüj¤ini hi dç÷yamàne pràganubhåtau tau smçtimàrohataþ / ata evoktam--- saüj¤à hi smaryamàõàpi pratyakùatvaü na bàdhate / saüj¤inaþ sà tañasthà hi na råpàcchàdanakùamà // iti ataþ nàmayojanayà jàyamànaü j¤ànaü na pratyakùamiti 155ye vadanti te 'pyanayaiva di÷à niràkçtàþ / aindriyake j¤àne nàmayojanàyàþ sambhavàt / api ca jàtiguõayopratyakùatvamicchato na ki¤citpratyakùamavakalpate156 / na hi råpa÷ånyà kàcidråpibuddhirasti / jàtiguõau157 ca råpiõàü råpe / sarvà hi pratãtiþ evamityupajàyate, prakàra÷caivaü÷abdàrthaþ / jàtiguõau càrthànàü prakàrabhåtau / atastàbhyàü yojayantyeva sarvà indriyapratãtissamutpadyata iti nirviùayaü kalpanàpogpadam / abhràntapadamapi sarvaj¤ànànàü sthålàvabhàsitvàt gràhyagràhakasaüvittibhedayogitvàtsaugatànàü nirviùayameva / yacca mànasaü nàma pratyakùamuktaü 158taddhàràvàhikavij¤ànànnàtiriktaü manyàmahe / syànmatam / 159anuparate indriyavyàpàre indriyaj¤ànam, uparate tvanantarakùaõaprabhavaü mànasamiti / tadayuktam---indriyavyàpàroparamasyàpyaparokùàrthapratãtiphalasambhave satyasiddhatvàt / yaccàtãtàrthaviùayaü mànasamityuktam / tadapyayuktam / vartamànasyàkàrasya pratãteþ / na càyamàkàro vittereva;vedyatayà vitteþ 160pçthagavabhàsanàt, vittirhi vittitayà, vedya÷càkàro vedyatayàvabhàti iti, na tayostadàtmakatopapadyate / yaccoktaü bhedàvabhàso bhrama iti / tadapi kàraõàbhàvàdayuktam / na càrthavittivyavasthaiva bhedahetuþ, niràkàràõàmapi vçttãnàü svabhàvata eva vi÷iùñàrthasambandhitayà sphuraõàt / arthasàråpya¤ca yadvyavasthàkàraõamuktam / tadasiddham / sthålàvabhàsitvàjj¤ànànàm, aõuråpatvàccàrthasya / ki¤ca yadi 161tatsàråpyaü tadutpattisaüvedyatàlattaõam, tatassamànàkàrasya samanantarapratyayasyàpi vedyatà syàt / svapnàdiùvapi bàhyasyavàrthasyàkàraþ smçtauprathata iti nayavãthyàü sàdhitam / yacca jaóasya prakà÷àyogàdityabhedakàraõamuktam / tadapyayuktam / jaóasyaiva prakà÷asambandho ghañate / 162tadàtmakatà tu neùyata eva / api ca yadi j¤ànànatiriktasyaiva prakà÷aþ, tadà gràhyagràhakavittãnàü bhedasya kathaü prakà÷aþ / tasyàlãkasya 163j¤ànasvaråpànanupraviùñatvàt / yacca sahopalambhaniyamàdabhinnatvamàkàrasya vitte÷coktam / tadapyasàram / vitterbhede 'pyarthasya niyamopapatteþ / yaiva hi saüvittiþ, saiva tasyàrthasyopalabdhiriti kathamasau tàü vinà prakà÷eta / yacca svasaüvedanaü sarvavittãnàü pratyakùamuktam / tadanumanyàmahe eva / sukhàdãnàü yat tadabhinnahetutayà tadabhedàtsvasaüvedanamiùñam / tadanupapannam / hetvabhedasyàsiddheþ / arthasya j¤ànahetutvàt / j¤ànasya sukhàdinimittatvàt / asannihite 'pyarthe j¤ànamàtràt svapnàdiùu sukhàdyupapatteþ / yacca yogij¤ànaü pratyakùamiti matam / tadapyasat / pramàõavi÷eùo hi pratyakùam / na ca bhåtàrthabhàvanàprakarùaparyantajasya yogij¤ànasya pramàõataiva sambhavati, smçtiråpatvàt / pramàõena hi bhåtabharthaü paricchidya yà bhàvanà, sà smçtisantatireva / tatprakarùajamapi j¤ànaü smçtivi÷eùa eveti na pramàõam, na và pratyakùamityalamativistareõa / vçttikàramatasyànuvàdatanniràsau / 164yadapi kecinmanyante "tatsamprayoge puruùasyendriyàõàü buddhijanma sat pratyakùam" [1-1-4] iti pratyakùalakùaõam / tadapyavyàpakatvàdalakùaõam / svàtmani liïgàdijàpi pratãtiþ pratyakùatveneùyate, sakalapratãtãnà¤ca svaråpaü prati pratyakùatàbhimateti, 165kimidamucyate---tatsamprayoga iti / ucyate---ye ÷uktikàrajatàdij¤ànàdiùvapi pratyakùatàmàhuþ, te niràkriyante / prameyeùu hi loke tadeva pratyakùamityucyate yadviùayaü j¤ànam, tenaivendriyàõàü samprayoge puruùasya yad j¤ànaü jàyate / na ca ÷uktikàsamprayukte cakùuùi yadrajataj¤ànaü jàyate tadevaüvidhatam / tasmànna rajataj¤ànaü pratyakùam / rajataj¤ànaü hi rajataviùayam, na ca rajatenendriyaü samprayuktam, rajatasya tatràsannihitatvàt / 166tasmànna rajataj¤ànaü pratyakùam / kintarhi smaraõaü tat, iti dar÷ayituü såtramidamiti varõanãyam / gurumatena pratyakùalakùaõam / svàbhimatamidànãü pratyakùalakùaõamàha--- "sàkùàtpratãtiþ pratyakùami"ti / nanu bhàvanàprakarùaparyantajà smçtirapi sàkùàtkàravatã pratyakùaü prasajyate / na / pramàõàdhikàràt / anubhåtiþ pramàõam, tadvi÷eùa÷ca pratyakùamiti na 167smçteþ pratyakùatvàpattiþ / pratyakùasya 168viùayamàha---"meyamàtçpramàsu sà" / tatra vibhàgamàha---"meyeùvindriyayogotthà" dravyajàtiguõeùvindriyasaüyogotthà sà-pratyakùà pratãtiþ meyeùvindriyasaüyogena, tatsaüyuktasamavàyena, samavàyena ca jàyate / kàni punanindriyàõi ? ghràõa-rasana-nayana-tvak-÷ràvaõàni bàhyàni, àntara¤ca manaþ / kiü punareùàmastitve, bhede ca pramàõam ? ucyate---viùayàvabodhastàvatkàdàcitko dç÷yate, tasya càtmà samavàyikàraõam, asamavàyikàraõena vinà kàryaü na jàyate / taccàsamavàyikàraõaü samavàyikàraõapratyàsannaü bhavati / pratyàsatti÷ca dvidhà dçùñà---kàryasamavàyastatkàraõasamavàya÷ca / agnisaüyogo hi pàkyadravyasamaveto 'samavàyikàraõabhåtastatraiva gandhàdikamàrabhate / tanturåpàõi pañakàraõabhåteùu tantuùu samavetàni pañaråpàrambhe 'samavàyikàraõàni / tatra tàvadàtmano nityatvàttatkàraõasamavetamasamavàyikàraõaü na bhavatãtyàtmasamavetameva guõàntaramasamavàyikàraõamà÷rayaõãyam / tatra nityadravyasamavàyino vai÷eùikaguõasya dravyàntarasaüyoga evàsamavàyikàraõatvenàvadhàritaþ / pàrthivaparamàõuùu råpàdayo 'gnisaüyogamevàsamavàyikàraõamà÷rityotpadyamànàþ pratãtà ityàtmano 'pi bodhàkhyo dharmo dravyàntarasaüyogamevàsamavàyikàraõamà÷rayate / tasya ca dravyasyà÷rayabhåtadravyàntarasadbhàve pramàõàbhàvàdadravyadravyatvaü ni÷cãyate1 dvividhaü càdravyadravyam--- paramamahadàkà÷àdikam, paramàõuråpa¤ca / tatràsya dravyàntarasya paramamahattvopagame saüyoga evànupapannaþ / saüyogakàraõàbhàvàt / yo hi saüyogaþ sàkùàtpratãyate, so 'nyatarakarmajaþ, ubhayakarmajaþ, saüyogajo và / tena niyatakàraõatvena saüyogasyàvagatatvàt, tadabhàve saüyoga eva nàstãti ni÷cãyate / na ca paramahatoþ sàkùàtsaüyogo 169bhavati, na vànumàtuü ÷akyata iti pàri÷eùyàdaõutvameva tasya 170dravyasyà÷rãyate / aõutve ca tatkarmava÷àdeva saüyogodayo nànupapannaþ / tatkarmotpattau ca prayatnavadàtmanaþ saüyoga eva kàraõam, ÷arãrakarmavat / prayatnàbhàve171 càdçùñavadàtmasaüyogakàraõatà vàyutiryakpavanavat / taduktam--- 172agnerårdhvajvalanaü vàyostiryakpavanamaõånàü manasa÷càdyaü karma adçùñakàrita, [vai. da. a. 5. à. 2. 13.] miti1 sukhaduþkhechàdveùaprayatnànubhave yat, tat dravyàntaraü mana÷÷adbàbhidheyaü nirapekùaü kàraõam, sarvasmçtiùu173 pårvagrahaõajanitasaüskàrodbodhasahakàryanugçhãtamiti 174vivektatavyam / etena 175yadàhuþ--- ùaõõàmanantaràtãtaü vij¤ànaü yaddhi tanmanaþ / [abhi. dha. ko. sthà.-17] iti, tadapi niràkçtam / dravyàntarasaüyogasyaiva nityadravyagatavai÷eùikaguõàrambhe 'samavàyikàraõatvena dçùñatvàt / råpagrahaõe råpavadàlokasya nimittatvadar÷anàdråpavadevendriyaü råpagrahaõanimittamiti kalpanãyam / tathà---gandhavadeva gandhagrahaõe nimittam / tathà---spar÷avacca spar÷agrahaõe nimittam / rasavacca rasagrahaõe nimittam / ÷adbavadeva ÷adbagrahaõe nimittam, iti veditavyam / tena gandhavatpàrthivaü ghràõaü gandhagrahaõakàraõam, rasavaccàmbhasaü rasanaü rasànubhavanimittam / råpavacca taijasaü cakùå---råpadar÷anahetuþ / vàyavãyaü spar÷avat tvagindriyaü176 spar÷agrahaõahetuþ / ÷adbaguõavaccàkà÷aü ÷rotrendriyaü ÷adbagrahaõahetuþ / indriyasambandhàpannasyàpi177càrthasya viùayàntaràsaktacittasyàpratipatteþ178 manassaüyogàpekùà indriyàõàmà÷rahãyate / tenàbhyantaràõàü sukhàdãnàü grahaõe sannikarùadvayaü kàraõam---àtmamanassaüyogàkhyaþ179 sannikarùaþ, sukhàdimanassannikarùa÷ca saüyuktasamavàyalakùaõaþ / bàhyaråpàdigrahaõe ca sannikarùacatuùñyaü kàraõam---àtmamanassannikarùaþ, mana indriyasannikarùaþ, dravyendriyasannikarùaþ råpendriyasannikarùa÷ca / 180prameyavibhàgamàha-"dravyajàtiguõeùu sà" iti / sà-indriyasaüyogotthà pratãtiþ dravyajàtiguõeùu bhavati / spar÷avanmahattvayuktaü dravyaü pàrthivam, àpyam, taijasam, vàyavãya¤ca, caturvidhamaindriyakam / tathàvidhadravyodayakàraõam, tatra pramàõa¤ca jàtinirõaye nirõotam / jàtisadbhàvo 'pi jàtinirõaya evoktaþ / 181guõastu---råparasagandhaspar÷àþ saükhyàparimàõapçthaktvàni saüyogavibhàgau paratvàparatve buddhisukhaduþkhecchàprayatnà÷ca pratyakùagràhyàþ / kvaciddravyàgrahaõe 'pi råpàdãnàü grahaõam, råpàdyagrahaõe 'pi dravyasyeti, nàsti dravyaguõayorgrahaõaü prati niyamaþ / dvividhà ceyaü 182dravyàdipratãtiþ / "savikalpàvikalpà ca pratyakùà buddhiriùyate" / iti / 183vibhajati--- "àdyà vi÷iùñaviùayà svaråpaviùayetarà" / iti / prathamaü hi svaråpamàtragrahaõaü dravyajàtiguõeùåpapadyate184 / tacca svànubhavasiddham / samàhitamanasko hi viùayàntarànusandhàna÷ånya indriyasaüyuktaü vastu sàkùàdupalabhata iti svasaüvidevàtra pramàõam / nirvikalpakaniråpaõam / tasya na svalakùaõamàtraü viùayaþ / jàtyàdyakàràvabhàsasya185 spaùñattvàt / nàpi sàmànyamàtraü186 viùayaþ / bhedagrahaõasya pratãtisiddhatvàt / 187"labdharåpe kvacit ki¤cid [bra. si.] ityàdi" yaducyate, taditaretaràbhàvaviùayam, na tu vastubhedaviùayam / 188vastubhedapratãtyuttarakàlaü hi parasparàbhàvo 'vasãyate / ghañaü ghañàkàratayà, paña¤ca pañàkàratayà viditvàyaü sa na bhavatãti 189tayoritaretaràbhàvaü pratipadyate / ghañàdivij¤àna¤ca190 vastvantaragrahaõànapekùamityapratãte 'pi191 vastvantare, tadgraho nànupapannaþ / tasmàtsàmànyavi÷eùau dve vastunã pratipadyamànaü pratyakùaü prathamamupapadyate192 / kintu vastvantarànusandhàna÷ånyatayà sàmànyavi÷eùatayà na pratãyate / anugataü hi sàmànyamucyate, vyàvçtti÷ca vi÷eùaþ / na ca vastvantarànusandhànamantareõànugativyàvçttã pratyetuü ÷akyate / apratipadyamàno 'pi ca te, ÷aknotyeva svaråpaü tayoþ pratipattumiti, nirvikalpakamasàmànyavi÷eùaviùayam / savikalpakaniråpaõam / savikalpakantu tatpçùñhabhàvi ta eva vastunã sàmànyavi÷eùàtmanà pratipadyate / nanu vastvantarànusandhàne nendriyaü samartham / indriyasàmarthyasamuttha¤ca pratyakùamiti, kathaü sàmànyavi÷eùàtmakaü pratyakùasya viùayaþ / ucyate---bhavedetadevaü yadãndriyàõyeva cetanànisyuþ; j¤ànàni và / àtmà tvekaþ sarvànubhavitavyànubhavità saüskàrava÷ena vastvantaramanusandhadindriyeõa192 sàmànyavi÷eùàtmanà vastu ÷aknotyeva pratyetum / tathà nirvikalpakena sàmànyavi÷eùau dve vastunã pratipadyamànenàpi tayorbhedo gçhãtuü na ÷akyate / na hi vastubhedamàtreõa bhedabuddhiþ193, kintu dharmàntaragraho 'pi194 bhedabuddhau sahakàrã / tenànugativyàvçttã dharmàntarabhåte 'gçhõataþ satyapi sàmànyavi÷eùayorbhede bhedabuddhirnàsãt, uttarakàle ca vastvantarànusandhànena te pratipadya bhinnatvamavasãyate / bhede sati vi÷eùaõavi÷eùyabhàvàvasàya iti, na nirvikalpakada÷àyàü vi÷iùñabuddhiþ / 195savikalpakada÷àyàntu vi÷eùaõavi÷eùyabhàvamavagacchati / guõapratãtàvapi nirvikalpakaü na vi÷iùñatayà dravyamavacchinatti, dravyaguõayorbhedànavagamàt / anvayavyatirekàbhyàü hi guõajàtyordravyàdbhedo 'vagamyate196 / na ca nirvikalpake 'nvayavyatirekàdyanusandhànamastãti, tena na 197bhedagrahaþ, agçhãtabheda¤ca tat na vi÷iùñatàü grahãtumãùñe iti savikalpaka eva vi÷iùñapratyayaþ / nàmakalpanàyàmapi ÷adbavàcyatàyàþ smaryamàõàyà eva 199vi÷eùaõatvam / karmakalpanàpyevameva vyàkhyeyà / 200pratyayàntaropasthàpite 'pi vi÷eùaõe vi÷iùñapratyayo bhavatyeva / àtmanaþ pramàtçtvànnirvikalpakapçùñhabhàvina÷ca savikalpakasya gçhãtagràhitve 'pi dhàràvàhikanyàyena 201pramàõatvaü veditavyam / vi÷eùyavi÷eùaõabhàvàtirekeõàgçhãtagràhakatàpi sambhavatyeva savikalpakasya / asya ca bàhyavastuviùayatvaü jàtinirõaye nirõotam / na cedamanindriyajaü j¤ànam, indriyàdhãnapravçttitvàt / aparokùàrthàvabhàso hyayaü savikalpakapratyayaþ / sa tàdç÷o nendriyavyàpàramantareõàsti / tripuñyà niråpaõam / samprati màtari mitau ca pratyakùaü vyàkhyàtumàha--- "sarvavij¤ànahetåtthà mitau màtari ca pramà / sàkùà202tkartçtvasàmànyàtpratya203kùatvena sammatà" // iti / 204yà kàcidgrahaõasmaraõaråpàr'thapratãtiþ, tatra sàkùàdàtmà bhàti / na hyarthàvabhàsinyàtmanyanavabhàsamàne viùayà bhàsante / sarvà hi pratãtirevamupajàyate 'hamidaü jànàmãti, na punarjànàtãtyevaü kàcidbuddhirasti / tadà205 ca svaparasaüvedyayoranati÷aya saïgassayàt / na ca 206pratyayàntaraviùayatvena niyamaþ sambhavati / ekapratãtiviùayatve yukta eva sahopalambhaniyamaþ / 207tasmàtsarvaireva j¤ànahetubhiràtmani sàkùàtkàravatã dhãrupadyate / viùayàpekùayà pramàõàntaratvaniråpaõam / nanvevaü tarhi sarva pratyakùaü prasaktam ? yadi màtrabhipràyam / iùñameva / prameyàbhipràyamiti cet / na / sarvatra prameyasyàparokùatvaniyamàbhàvàt / smçtiùvanumànàdiùu208 ca na prameyamaparokùam / tena 209prameyàpekùayaiva pramàõàntaratvavyapade÷a iti mantavyam / sarvà÷ca pratãtayaþ svayaü pratyakùàþ prakà÷ante / tena tàsàü svàtmani yuktameva pratyakùatvam, pramàõatva¤ca / j¤ànasya svaprakà÷atvaniråpaõam / meya-màtç-pramàõànàü 210pratãtau vi÷eùaþ kaþ ? ucyate--- meye màtari ca vyatiriktà pratãtiþ sàkùàtkàravatã, mitau tvavyatiriktà / idamahaü gçhõàmãti và, idamahaü smaràmãti và tritayamevàvabhàsate / 211meyamàtravabhàsaråpà saüvidekà / na tu 212tasyàü saüvidantaraü cakàsti / na ca sà nàvabhàti ? 213tadanavabhàse sarvànavabhàsaprasaïgàt / ki¤càprakà÷asvabhàvàni meyàni, màtà ca prakà÷amapekùantàm / prakà÷astu prakà÷àtmakatvànnànya214mapekùate / jàgrato hi meyàni màtà ca prakà÷ante / suùuptasya tadà na tat dvayamapi prakà÷ate / na ca tadànãü tad dvayamapi nàstyeva, prabodhe pratyabhij¤ànàt / tatra prakà÷àtmakatve tu suùuptida÷àyamàpi tat dvayaü prakà÷eta / tasmàdaprakà÷àtmakaü tat dvayamapyaïgãkriyate / prakà÷asya tvaprakà÷amànasya sattaiva nàbhyupeyate / tasmàtsvayaüprakà÷asamaya215 eva meyamàtçprakà÷aþ / ki¤ca svata eva yadupapadyate, na tatra paràpekùà yuktà / meyànàü màtu÷ca svayaü prakà÷o na nopapadyata iti, yuktà tayoþ paràpekùà / mitau ca kàcidanu papattirnàstãti svayamprakà÷aiva mitiþ / sautrànitakamatena pårvapakùaþ / tatràhuþ--- 216svayamprakà÷à cenmitirabhyupeyate, tadà niràkàrasya prakà÷àyogàdava÷yamàkàro 'bhyupagamanãyaþ / 217eka÷càyamàkàro 'vabhàsate, tena prakà÷a eva tadàkàra iti yuktam / ki¤ca niràkàratve prakà÷asya pratikarmavyavasthà nopapadyate, na hi tasya sarvàrtheùu ka÷cidvi÷eùaþ / arthàkàratve tu yasyàkàro 'sau, tasyeti ghañate prativiùayavyavasthà / tadàhuþ---"na hi 218saüvittisattayaiva tadvedanà219 yuktà, tasyàþ sarvatràvi÷eùàdavi÷eùaprasaïgàt, tàntu sàråpyamàvi÷at tatsaråpayad ghañayet" iti / ata arthasàråpyameva pramàõamiti yuktam / vyavasthàpakatayà hi pramàõànàü pramàõatvam / arthasàråpya¤ca vyavasthàhetuþ, na cakùuràdikam, tasyànekàrthasàdhàraõatvàt / ki¤ca vittisaüvedyayoþ sahopalambho niyata upalabhyate, na kadàcidapi vittimantareõa vedyasyopalabdhiþ, nàpi vittervedyarahitàyàþ / ye ca 220parasparaü vyatibhinnàvabhàsà bhàvàþ, teùàü na sahopalambhaniyamaþ / na ghañasya pañasya niyamena mahopalambhaþ, tena bhedàdaniyamavyàptàt niyamo vyàvartamàno 'bheda evàvatiùñhamàno 'bhedaü sàdhayati / taduktam--- "sahopalambhaniyamàdabhedo nãlataddhiyor / [pramàõa. và.] iti" etenaivanyàyenàhamityàkàrakasyàlayavij¤ànasya221 vitte÷càbhedassamarthanãyaþ / 222kathaü tarhi 223gràhyagràhakàkàrabuddhayaþ parasparaü bhinnàþ pratibhàsanta iti / tadàhuþ--- "224bheda÷ca bhràntivij¤ànairdç÷yetendàvivàdvaye / " pra. và. pari. 3 ÷lo. 389 / iti tathàparamuktam--- "225paricchedo 'ntaranyo 'yaü226 bhàgo bahiravasthitaþ / j¤ànasyàbhedino bhinnapratibhàso hyupaplavaþ // " pra.và.pari. 2.÷lo. 212 / iti / bhedabhràntau cànàdibhedavàsanaiva nimittam / etadvicàraõãyam---yeyamàkàravi÷eùayoginã pratãtiþ, sà kiü 227bàhyàdarthàdupajàyate, kiü và samanantarapratyayàditi / taduktam--- 228yadi buddhistadàkàrà sàstyàkàravi÷eùiõã229 / sà bàhyàdanyato veti vicàramidamarhati // pra. và. pari. 3. ÷lo.334 / iti / tatra sautràntikà manyante---samanantarapratyayamàtràdàkàravi÷eùa iti na ghañate, de÷akàlapratiniyamàyogàt / ghañaj¤ànànantaramapi pañaj¤ànaü jàyate / 230yatra ca yadà bahirde÷e ghaño 'sti, tatra yadi ghañaj¤ànamàtrameva pañaj¤ànotpattau hetuþ, tarhi yadà yatra paño nàsti, tatra tadàpi pañaj¤ànaü syàt / na caivamasti / ato 'sti samanantarapratyayàdapyadhikor'tho j¤ànàkàro 'pattihetuþ / ki¤ca yathà marãcikàjalaj¤àne jalàrthinaþ pravçttasyàrthakriyà na sambhavati, tathà samyagjalaj¤àne 'pi231 na syàt / na hyartha÷ånyatvàvi÷eùe samyagjalaj¤ànamidam, idaü neti vibhàgo 'vakalpate232 tasmàdbàhyor'thopyaïgãkartumucitaþ233 / vij¤ànavàdimatena sautràntikamatasya niràsaþ / tadapare234 bhràntamiti manyante / tathà hi---na tàvatkvacidarthasyàkàravi235 - ÷eùàdhàyakatvaü sàkùàdavagatam, kalpanãyantu tat / tacca dçùñe samanantarapratyaya eva varaü kalpyam / kàryabhåtaj¤ànànàü vailakùaõye samanantarapratyayavailakùaõyaü heturastu / tena ki¤cideva j¤ànaïkasyacideva kutracideva kadàcideva heturiti pratiniyamasiddhiþ / 236vij¤ànavàdã càrthakriyàmapi j¤ànaråpàmeva manyate / tena ki¤cideva jalaj¤ànamarthakriyàjananasamarthaü, 237ki¤cicca na ityapi pratiniyamasiddhiþ / ava÷ya¤càrthamantareõa vi÷iùñàkàraj¤ànotpattau samanantarapratyayasya sàmarthyamàstheyam / anyathà svapnàdiùvàkàrapratibhàsapratiniyamo na syàt / na ca de÷àntarakàlàntaravartinàmeva tatra sàmarthyam, avidyamànasya sàmarthyàyogàt / 238athànubhavajanitasaüskàràttatràkàrapratibhàsaniyama iti cet, astu tàvadevam / yo 'sàvanubhavaþ, so 'pi tarhyatrànubhavàntarajanitasaüskàràdevàstvityanayà di÷à kimarthàbhyupagamena / 239saüskàro 'pi ca saüskàràditi, anubhavapårvakameva vij¤ànaü kàryakàraõabhàvena pravartate, tenàrthànubhavàkàràt j¤ànàt yadaparaü vij¤ànaü jàyate, tat vi÷iùñasvabhàvam, tato 'pi yadaparam, tadapi vij¤ànaü vi÷iùñasvabhàvameveti, vij¤ànasvabhàvavi÷eùa eva bhàvanà, vàsanà, saüskàra ityàdibha÷÷abdairvyapadi÷yate / arthakriyàsamvàdayogya¤ca j¤ànaü pramàõam, itaracca neti pramàõàpramàõabhedopyupapannaþ / tasmàdvij¤ànànyàkàravi÷eùayogãni hetuphalabhàvenànàdisantànavàhãni santu; tadatirekã na ka÷cidartho nàmeti / vij¤ànavàdimataniràkaraõam / atrocyate---yattàvaduktaü j¤ànasya sàkàratvasiddhaye nàrthasàråpyamantareõa pratikarmavyavasthàsiddhiriti / tadayuktam; na hi 240kasyacidapyarthasya svaråpamanubhåtaü sàkàravij¤ànavàdinà / j¤ànàkàraparyavasitavçttitvàtsarvaj¤ànànàm / yasya ca svaråpameva nàvasitaü, na tena saha kasyacitsàråpyaparikalpanam / na càpi j¤ànàkàrodayava÷enàrtho vyavasthàpyamànaþ saråpatayà parikalpayituü ÷akyate / asaråpàdapi 241kàryagatàkàropapatteþ / làkùaraktabãjàïkuràvasthàyà vi÷eùànavagamepi raktakàryasyotpattirdç÷yate / na hi yadàkàraü j¤ànamutpadyate, tadàkàra evàrthoj¤ànasyotpattau nimittamityatra 242ki¤citpramàõaü prakramate / api ca sthålàkàraü j¤ànamutpadyate, 243paramàõvàkàra÷càrthaþ / sàdhàraõàkàrà buddhiþ, 244asàdhàraõàkàra÷càrthaþ iti, sàråpyaü245 kiü bhavati ? ki¤ca sàråpyamàtreõa vedyatve 246vedyavedakabhàvavyavasthà nopapadyate / ekàrthaviùayàõàü santatyantaravij¤ànànàü vedyavedakatvànupapatteþ / athotpàdakam 247svaråpàrpaka¤ca vedyam, tathàpi dhàràvàhikaj¤ànaü pårvaü pårvaü uttarasya uttarasya vedyaü syàt / athàkàravi÷eùàdhàyakaü vedyam; evamapi pårvapårvavij¤ànamàtraü vedyamàpadyate / pårvaü pårvaü hi vij¤ànamàkàravi÷eùodayakàraõamityuktam / api ca niràkàratve saüvidà pratikarmavyavasthà nànupapannà / arthapratibaddhavyavahàravi÷eùapravçttyanuguõo hi puruùasya dharmavi÷eùaþ---saüvedanam, tacca svayamprakà÷am / yat arthapratibaddhavyavahàrànuguõatayà prakà÷ate, tat tadarthasaüvedanamiti vyavasthàpyate / sahopalambhaniyama÷ca bhede 'pyupapadyate / yaiva hi nãladhãþ, saiva nãlasyopalambhaþ / 248kathaü nãlopalambhamantareõa nãlamupalabhyate / ki¤cànenedamapyaniùñamàpadyate / upalambhamantareõàpyupalabhyeteti / sarvasyaiva hi vastuno na upalambhamantareõopalambha iùyate / na hyupalambhata evopalambhaþ / 250ki¤copalambhopalabhyayormedo 'sahopalambhaniyamavyàpta iti, niyamastato nivartamàno 'bhede evàvatiùñhamànastena vyàptastaü gamayet / upalabhyopalambhayostu bhede 'pi niyama upapadyate / upalabhyamantare251õopalambhàsambhavàt / tena tayorbhede 'pi sahopalambhaniyamo dçùño nàbhedaü sàdhayituü252kùamaþ / ki¤ca---vittivedyayorbhedenàpi sahopalambhaniyamo 'stãti, tasyàpi vittiråpatvàpattervitterekatvaü hãyate, tata÷ca bheda eva sahopalambhaniyama 253ityupapadyate / ki¤ca yo 'pi vittervedyasyàbhedamàha, so 'pi tàvadvedyapratibhàsaü 254nàvajànãte / tathà sati kathamanumànamutpadyate255 / na hi pratitiviparyayeõànumànasyàtmalàbho 'sti / yadapi jvàlàdiùvabhedànumànam, tadapi na pratãtiü 256svàrthàtpracyàvayati, kintu saiveyaü jvàleti grahaõasmaraõaråpe dve pratãtã vyavasthitaviùaye dar÷ayati / iha tu bhedapratãtiþ pratyetavyàdeva vyàvartanãyeti, na tadvirodhenànumànamutpadyate / "bheda÷ca257 bhràntivij¤ànairdç÷yetendàvivàdvaye" / iti cànupapannam / na hi tatra bhedo dç÷yate, kintvekasminneva candramasi netravçttibhedena dve pratãtã jàyete / tayorindriyavçttibhedàdabhinne 'pi candramasyarthadvayaviùayaü258 vyavahàraü vimågaþ pravartayantãti, tatra tatroktam / yaccedamuktam---svayamprakà÷àyàþ saüvido 'bhyupagatàyà nãlàdyàkàro 'stãti / tadapyayuktam / saüvidabhinnatayàvabhàsamànasyàkàrasya 259saüvidråpatvànupapatteþ / niràkàrà saüvitkathaü prakà÷eteti cet / niràkàreti kimuktam ? niþsvabhàveti cet / 260tadasat, saüvidaþ saüvitsvabhàvatvàbhyupagamàt / atha nãlàdyàkàreti cet / keyaü ràjàj¤à nãlàdyàkàreõaiva prakà÷itavyam, nànyeneti / prakà÷e tu sati 261yad yathàbhåtaü pratãyate, tat, tathàbhåtamityabhyupagamo yuktaþ / yaccoktaü---svapne j¤ànasyàkàro 'vabhàsata262 iti / tadapyayuktam / tatràpi 263bahiravabhàsitvàtsaüvidaþ / na ca sà bahirviùayà na bhavati / tasyàþ 264pårvànubhavàhitasaüskàrodbodhava÷ena pårvànubhåtavastuviùayatvàt / kathaü tarhi pårvànubhåtatvaü nànusandhãyate, 265kathaü vànubhåyamànatvàdhyavasànamiti / ucyate / saüskàrodbodhanimitteyaü smçtiriùyate / saüskàrodbodha÷càdçùñanibandhanaþ / tasya sukhaduþkhahetutvàt / svapne 'pi sukhaduþkhànubhavàt / tena 266tàvatyevàü÷e tadadçùñaü saüskàramudbodhayati, yàvatyeva sukhaü duþkhaü vopapadyate / na cànubhåtàü÷asmaraõe sukhaduþkhodaya iti, na ca tatra saüskàrodbodhaþ, nàpi smçtiþ / ata eva ca gçhãtàü÷ànavadhàraõe 'nubhavamàtramevà÷iùyata267 ityanubhavàdhyavasàyo 'pi samarthitaþ / yatpunaràhuþ---jaóasya prakà÷àyogàtprakà÷àtmaka evàkàra iti / tadapi na caturasram / jaóa iti kimuktam ? aprakà÷àtmaka iti cet, na aprakà÷àtmakasyaiva prakà÷àdvyatiriktasya eùa kà÷a iti prakà÷àdeva siddham / ki¤ca citrapañaj¤àne268 nànàbhåtànàmàkàràõàmekaprakà÷àtmakatvavirodhàdasadbhåtatvamevàbhyupagatam / catràvabhàseùvarthe ùu yadyekatvaü na yujyate / savaiva tàvatkathaü buddhirekà catràvabhàsinã // [pra. và. dvi. pa. ÷lo. 208] iti 'codayitvà,' uktam--- 269idaü vastu balàyàtaü yadvadanti vipa÷citaþ / yathà yathàr'thà÷cintyante vivicyante tathà tathà // [pra. và. dvi. pa. ÷lo. 205] iti / yathà yathà'kàrà vicàryante, tathà tathàghañamànà vivicyante---÷ånyà bhavanti--asadbhåtà bhavanti ityarthaþ / pava¤ca te tàvadàkàrà asadbhåtàþ prakà÷àtmàno na bhavantãti, kathaü prakà÷ante / tathà gràhyagràhakasaüvittãnàü bhedo 'tyantàsadbhåtaþ prakà÷ànanuprave÷ã kathaü prakà÷eta ? tathà 270prameyavimar÷otthàstu bàhyàrthàpahnavaprakàrà jàtinirõaya eva pràya÷o vikalpya niràkçtà iti, te neha praståyante / ye punarjàgratpratyayànàü svapnapratyayadçùñàntena pratyayatvàdityanena hetunà bàhyàrtha÷ånyatvaü pratipàdayanti, teùàü bàhyaviùayasakalapratãtiviruddhaþ pakùaþ / 271dçùñàntãkçtasyàpi svapnàdipratyayasya bàhyagràhyasamarthanena hetorviruddhatvaü doùaþ, dçùñàntasya sàdhyavikalatva¤codbhàvanãyam / tasmàtsvayamprakà÷atve 'pi saüvido na bàhyagràhyàpanhava iti sthitam / saüvidaþ svayamprakà÷atve ÷aïkàniràsau / 271ye tvàhuþ--- 273aïgulyagaü yathàtmànaü nàtmanà spraùñumarhati / svàü÷ena j¤ànamapyevaü nàtmanà jàtumarhati // [bç.ñã] iti / tatra yadi karmakartçtvànupapattirucyate, tato na ki¤cidavahãyate / na hi vayaü karmakartçbhàvamabhyupemaþ / athàrthaprakà÷aråpàyàþ svayamprakà÷atà vinivàryate, tataþ pratãtivirodhaþ / ki¤ca pratãtibalena 274yairekasyàtmanaþ kartçkarmabhàvo 'bhyupagamyate, kathamiva te saüvido 'pahnuvãran / api ca j¤ànamanumeyamiùyate / tadanumàne nàrthasattàmàtraü liïgam, tasya tadavinàbhàvaniyamàbhàvàt / athàrthaj¤ànamityucyate, tadapi notpattimàtreõa liïgam / anavabhàsamàne utpannànutpannayoravi÷eùàt / na hyanavabhàsamànaü liïgaü liïginamanumàpayati / na càrthaj¤ànasya j¤ànantaràdhãnamavabhàsanam / na ca j¤ànàntaràdavagamaþ / j¤ànàntaradavagamena avagame cànavasthàprasaïgàt / tasmàdarthaj¤ànaü svayamprakà÷amevàbhyupetavyam / 275 etena ye sukhàdivanmànasapratyakùaü j¤ànàntarameva j¤ànasadbhàve pramàõamàhuþ, te 'pi niràkçtàþ / svayamprakà÷atvenàpyupapattau paràdhãnatvakalpanànupapannetyuktameva / kintarhyanumãyate? j¤ànam / nanu na tat saüvidaþ svayamprakà÷àyà bhinnamupalabhyate / satyam, ata evànumãyate / nanu kiü taditi na 276vidmaþ / 277saüvidutpattikàraõamàtmamanaþsannikarùàkhyaü tadityavagamya parituùyatàmàyuùmatà / pramàõulabhàvaü 278vivçõoti--- "mànatve saüvido bàhyaü hànàdànàdikaü phalam / j¤ànasya tu phalaü saiva vyavahàropayoginã" // iti / yadà pramitiþ pramàõamiti bhàvasàdhanamà÷rãyate, tadà saüvideva 279pramàõam / tasyà÷ca vyavahàrànuguõasvabhàvatvàddhànopàdànopekùàþ phalam / pramãyate 'neneti karaõasàdhane pramàõa÷abde àtmamanaþsannikarùàdyàtmano j¤ànasya pramàõatve tadbalabhàvinã saüvideva bàhyavyavahàropayoginãsatã phalam / 280"àpekùika¤ca karaõaü mana indriyameva và / tadarthasannikarùo và màna¤cetpårvakaü phalam" // iti / yadà tu sàdhakatamasya karaõatvàttamapa÷càti÷ayàrthakatvàdati÷ayasya bàhyàpekùatvàdàlokàdyapekùamindriyameva pramàõam, tasya viùayasannikarùaþ, tasya và manaþsannikarùaþ pramàõam, tadàpi saüvideva phalam, tadarthapravçttatvàt sàdhanànàm / 281ye punaþ pramàõàdabhinnaü phalamàhuþ, te 'pi vàdinaþ kàryakàraõyoraikyàbhàvàdevopekùaõãyàþ / iti mahàmahopàdhyàya÷rã÷àlikanàthami÷raviracitàyàü prakaraõapa¤cikàyàü prakàõapàràyaõo prathamaþ pratyakùaparicchedaþ samàptaþ /