Salikanathamisra: Prakaranapancika, 
with Jayapuri Narayanabhatta's Nyayasiddhi:
Prakarana 4


Input by members of the SANSKNET-project
(www.sansknet.org)



This GRETIL version has been converted from a custom Devanagari encoding.
Consequently, word boundaries may not always be marked by spaces.
The text is not proof-read.





________________________________________


oü
÷rãmatprabhàkaragurutantradhurandhareõa
mahàmahopàdhyàya-÷àlikanàthami÷reõa praõãtà prakaraõapa¤cikà
nyàyasiddhyàkhyayà vyàkhyayà viùamasthalañipparàyà
ca samalaïkçtà

________________________________________


jàtinirõayo nàma 
caturthaü prakaraõam

prakaraõàrthapratij¤à---


bahudhà
jàtiviùaye vivadante vipa÷citaþ /
prabhàkaramatenàyaü teùàü pratyàsa ucyate  // 1 //
kecidàcakùate jàtiriti vikalpavilàsitam iti /
eke tu sattãmapi jàtimà÷rayebhyo 'bhinnàmanumanyante /
anye tu bhinnàmapyanumeyàmàhuþ /
apare tu bhinnàbhinnàmicchanti /
tathà ajàtàvapi jàtivyavahàro bahulamupalabhyate keùà¤ciditi tanniràkaraõàyedamàrabhyate /
54siddhàntaþ- jàtirà÷rayato bhinnà pratyakùaj¤ànago55caraþ /
pårvàkàràvamar÷ena prabhàkaragurormatà  // 2 //
pårvapakùaþ- nanvà÷raya eva dravyaü jàterasaditi saugatàþ /
tathàhi na paramàõuùu caturvidheùu pàrthivàpyataijasavàyavãyeùu jàtirà÷ritàbhimatà, anuvçttàkàrapratyayaviyogàt /
bhinneùu yadabhinnà jàtirupeyate, tatrànuvçttàkàràvabhàsinã buddhireva nibandhanam /
na kasyacijjantoþ paramàõuùu karaõapathavidåravartiùu nipuõamapi niråpayo 'nuvçttàkàràvabhàsino matiràvirbhavati /
yàpi ceyaü paramàõuriti matiþ, sàpi 56pàrimàõóalyalakùaõaguõakàraõikà mãmàüsakairapi saïgãryate /
pçthivãtvàdikamapi na tattadasàdhàraõagandhàdiguõasamavàyamàtralabdhàtmalàbhàyàü pçthivyàdibuddhau nibandhanam /
na ca sthaleùu dravyeùa jàtiþ samaveyàt, teùàmeva durupagamatvàt /
na khalu sthåladravyàrambho57 ghañate /
tathà hi---dvyaõukàdikrameõa sthåladravyàrambho 'bhidhãyate, tatra tàvad dravyàrambha eva na sàdhãyàniti manyàmahe /
na khalu tathaivaikaþ paramàõuràrabhate /
dravyasyaikàkinaþ sthåladravyàntaràrambhakatvànupapatteþ /
na caikaikadravyavyatiriktamaparamàrambhakamasti /
saüyogo 'pi ca tayoranupapanna eva /
sa hi naikaikadravyasamavetaþ, nàpyanekadravyasamavetaþ /
ekaikàtirekeõànekasyàbhàvàt /
eva¤ca pratyekamekadravyasamavetatvàbhàve, nànekadravyasamavetatvamapi sambhavati /
anenaiva màrgeõa tryaõukasya trimirdvyaõukairàrambhaõãyasya mahimaguõa÷àlinaþ sambhavo nirastaþ /
tadevaü dårabhåtà sthavãyasàmavayavinàmàrambhasaükathà /
api càvayavinaþ kimavayaveùu pratyekaü kàrtsnyena vçttiþ ? vyàsaïgena và ? iti cintanãyam /
na tàvat kàrtsnyena vçttimupalabhàmahe, ekaikàvayavagatasya tasyàpratipatteþ /
ekaikàvayavagate ca kampe ràge và sakalasyàvayavinaþ kamparàgapratãtiprasaïgàt /
tathàvayavàntare ca kamparàgavirahe kamparàgavirahasamàsakteþ, avayavã kampeta na kampeta, rajyeta na rajyeta ceti viùamàü da÷àmàvi÷et /
nàpi vyàsaïgenàvayavino vçttiravayavàntaravirahàt /
avayavàntara÷àlino hi kenacidavayavena kvacana, kenacidavayavena kvacaneti vyàsaïginã vçttirupapattimatã /
ki¤caikaikatràvçtteravçttireva, ekaikàtiriktànekàbhàvàt /
ki¤ca sakalàvayavagrahaõe eva niyamenàvayavã j¤àyeta, na ca tathà sambhavati, avayavàntareõàvayavàntaratiraskàràt /
na ca prakàràntareõa vçttiriti vadituü ÷akyam; anupapatteþ prakàràntarasya /
avayavebhya÷càvayavã vyatiricyamàno 'vyatiricyamàno và na pramàõena saïgacchate /
vyatirikto hi digrahe 'pi grahaõaü kadàcidanubhavet /
na khalu bhinnayoþ sahopalambhaniyamo ghañapañayoriva /
tadvadavayavyapi bhidyamàno nàvayavaireva sahopalabhyeta /
kasyà¤cidapi da÷àyàmananubhåyamàneùvapyavayaveùvanubhåyeta /
na càvayavinamavayavànubhavamantareõa kecidupalabhante /
avyatiricyamànastu nàstyeveti vacanabhaïgimàtreõoktaü bhavati /
tadevamavayavi dravyamupapattibhiranusandhãyamànamekàntato lãyate /
kathaü tarhi sthålàvabhàsinã manãùà samarthanãyà ? ittham--uttaràdharabhàvena nirantaramutpannàþ paramàõava eva samadhigataindriyakaj¤ànajananayogyada÷àvi÷eùàþ pratyakùamãkùyante /
tàüstathàbhåtànanusaüdadhatastadbalabhàvã mànasa eva sthålavikalpo vijçmbhate, dåràdiva taruùu nirantareùu samanubhåyamàneùu vanamiti matiþ /
ataþ sthavãyasàü dravyàõàmà÷rayatvenàbhimatànàmayogàjjàtirapi tadà÷rità nàbhyupagamamarhati /
api ca jàtirapi nendriyaj¤ànaviùayà pratãyate, tasyà nityatvenàbhyupagamàt /
nahi nityaü kasmaicitkàryàya paryàptam; taddhi na ÷aktasvabhàvam, nityaü kàryodayaprasaïgàt /
a÷aktasvabhàvaü tu nityatvàdavicikitsayà÷aktikaü nityaü na ki¤cit kuryàt /
na càjanakamindiranayaj¤ànaviùayatàmanubhavati /
yo hi viùayaþ svasyànvayavyatirekaj¤ànamanukàrayati, sa pratyakùaþ /
ki¤ca samunmiùitacakùuùa÷ciràya viùayàntarànusandhànavyàvçttacittasya purovartinãü svastimatãü kàlàkùãü và sàkùàtkurvàõasyeva na jàtiraparàvabhàsate /
anyacca na jàtirasau piõóaiþ sahotpadyate, vina÷yati và /
tathopagame 58svaråpahàniprasaïgàt /
ekà59 ca jàtiranekàdhiùñhànà pratij¤àyate, utpattimatã vinà÷inã cànyànyà syàt, viruddhadharmàdhyàsasya bhedàpàdakatvàt /
seyaü nityà jàtiruditavatyàü vyaktau pratãyamànà nànyata àgatà, niùkriyatvàt /
na ca tatraivàsãt, pràgapratãteþ /
na ca sthitirapi yuktimatã, vyaktireva hi tasyà de÷o nàkà÷àdiþ, anutpannà ca vyaktiriti kvàvatiùñhatàmàkçtiþ /
nacotpàdye 'pyavatiùñhate /
tadeùà jàtiravatiùñhate, nàvatiùñhate ca, iti saïkañamàpatitam /
ki¤ca vyakterabhinnà và ?bhinnà và ? ubhayaråpà và jàtiràstheyà ? /
tatra nàbhinnà; tathàbhàve vyaktyà sahotpàde vinà÷e và svaråpahàniprasaïga iti purastàdupanyastam /
vyaktimàtràïgãkàre ca ko 'smatpakùasya asya ca bheda ityapi cintayàntaþ sãdantu bhavantaþ /
ato vyaktimàtramevava tattvamiti vadatàü sàhàyyakamevàcaritamanatirekiõãü jàtimurarãkurvàõaiþ /
bhinnatve 'pi piõóagrahaõamantareõa grahaõàpattiþ /
ubhayapratãtau ca sambandhapratãtisamàpattiþ60 /
astyeveti cet; mahadidaü vaiyàtyam /
kaþ khalu iha gavi gotvamiti matimabhyupagacchet, anyatra nirastatrapàyantraõàt bhavataþ /
bhinnatve ca vçttiprakàro durniråpa eva---kiü vyàsaïginã vçttiþ ? uta pratyekaparisamàptimatãti /
ekatra ca parisamàptàvanyatra na varteteti punarapi svaråpahàniprasaïgaþ /
vyàsaïgo 'pi kàlatrayavartinãùu vyaktiùvanupapanna eva /
pratyeka¤ca gauþ gauriti pratyayo vikalpamàtramityaïgãkçtaü syàt /
na cobhayaråpatà, virodhàt /
na copalambhabalena virodha eva nàstãti caturasram, tathàvidhasyopalambhasyaivàsambhàvanãyatvàt /
abhinnàkàrabuddhibodhyaü hi vastvabhinnamiti laukikàþ manyante, vilakùaõàkàrabodhaviùaya÷ca bhinnamiti /
tatra yadi vilakùaõàkàrapratãtisamaye dve vastunã vilakùaõenàkàreõàvabhàtastadàbhedapratãtida÷àyàmeka àkàro 'nubhavanãyaþ---sa jàtibhàgasya ? tatraikasya dviravabhàso 'yaü syànna tu jàtijàtimatorabhedàvabhàsaþ /
atha---vilakùaõàvapyàkàrau tàdàtmyenàvasãyete---iti matam /
tatràpi paryanuyojanãyaþ---kimidaü tàdàtmyaü nàmeti ? yadyekàkàrateti bråyàt; tarhi pårvoktameva dåùaõamàtmasàtkçtam /
÷abdayoþ sàmànàdhikaraõyaü tàdàtmyamiti cet ? 61ayuktamidaü, gaurvàhãka ityàdàvatàdàtmye 'pi sàmànàdhikaraõyadar÷anàt /
upacàrastatreti cet /
atràpi bhinnajàtivàdina upacàrameva manyante /
vayantu vivakùàmàtraparatàntràþ ÷abdà na vastuvyavasthàpanàye÷ata iti sarvatra manyàmahe /
kathaü tarhi gaurgauriti nànàbhåtàsu vyaktiùu buddhiranuvçttamàkàramullikhantã samupajàyate ? tenàsyà eva buddherdraóhimnaþ kàraõamanumàsyàmahe /
asti tadvi÷eùaõaü yaduparàgava÷eneyaü bhinneùvabhinnàkàrànusandhàyinã dhãrudãyata iti /
tadapi na jàtisàdhanasamartham /
kàryabhåtà hi buddhireùà kàraõamàkùipantã yadanantaramevopajàyate tadeva kàraõaü kalpayati, na punarapratãtamaparamapi ki¤cidupasthàpayati /
sà ceyaü svalakùaõaviùayadar÷anasamanantarabhàvinãti tà eva vyaktayaþ svanirbhàsà buddhãrupajanayya tanmukhena tàmekàkàrànubhàsinãü dhiyamàvirbhàvayanti /
nitàntabhedavatãnàü ca vyaktãnàü kàsàücideùa mahimà na sarvàsàmiti kimanupapannam /
yathà hyatyantabhinnà api cakùuràlokamanassaüyogàþ ekasàmagrãsamupanipatità ekavij¤ànodayalakùaõaü kàryamàrabhante, tathà vyaktayo 'pi kiü nàrabhanta iti nedaü pratipattikañhinam /
sà ceyaü svàkàreõàbhedenàtyantikabhedayoginãnàmapi vyaktãnàü bhedaü samvçõotãti saüvçtirityanugãyate /
eùà ca manãùà na svalakùaõaü viùayãkaroti, tasya vi÷adàvabhàsitvàt, asyà÷càbhilàpasaüsargayogyàrthapratibhàsatvàt /
abhilàpànà¤ca vi÷adàkàramavabhàsituma÷akteþ, abhilàpamàtreõa tathàvidhapratãtyabhàvàt62 /
tenaiùà na svacchàkàràvabhàsinã /
nanvetat pratãtiparàhatamuditam, gaurayamiti buddhau vi÷adàvabhàsàt /
ucyate---na vi÷adàvabhàsitvamavajànãmahe /
tattu samànakàlabhàvino nirvikalpapratayayasya svalakùaõàvalambinaþ prasàdàt, tadabhàve tathàtvànupalambhàt /
na caitadvàcyaü kathamekameva vastvindriyairvi÷adàvabhàsaü anubhåyate, ÷abdai÷cà63vi÷adàvabhàsamiti /
bhidyamàne 'pi bodhopàye bodhyàbhedebodhavailakùaõyànupapatteþ /
niyatàkàra¤ca svalakùaõamaniyatàkàra÷càsyàü buddhau cakàsti /
tadevaü vi÷adàvi÷adatayà niyatàniyatatayà ca svalakùaõasya vikalpàkàrasya ca bhede satyapi vikalpàþ sàkùàtparamparayà và svalakùaõaviùayadar÷anaprabhavatayà svalakùaõagrahaõàbhimànino jàyante /
tata eva tatra pravartayantaþ puruùaü vyavahàràïgabhàvamanubhavanti /
pàramparyeõa vastuni pratibandhàdavastvapi pratibaddhaü bhavati, maõiprabhàyàü maõibuddhivat /
yathà hi khalu maõiprabhàyàü maõidãptàyàü maõikiraõaviùayiõã maõibuddhirayathàrthatayà bhedamajuùamàõàpi maõimanu pratibaddheti maõisamadhigamanimittaü bhevata, tatheyamapi vastutaþ svalakùaõamagçhõatyapi svalakùaõàddar÷anaü, dar÷anato vikalpa iti svalakùaõapratibaddhà satã tatpràptaye prabhavati /
nirvikalpakapratyayasamadhigatasvalakùaõapràpakatayà ca smçtiriyamucyate /
tata eva ca gçhãtagràhitvàdapramàõam, anyathà vastuviùayatayà vastupràpakatayà cànumànamiva pramàõameva syàt /
sa càyaü tasyàkàraþ prathamàno na j¤ànasyaiva, bahiùñvenàvabhàsàt /
na càrthagata eva; uktena nyàyena nirastatvàt /
kintvayamasanneva j¤ànamanu bhàsate ÷abdamiva prati÷abdaþ /
etacca ÷àstracintakà vivecayanti, pratipattàrastu dç÷yavikalpyàvarthàvekãkçtya bàhyamevànunyamànà vyavahàreùu pravartante, pravçttà÷càrthapratilambhenàvisaüvàdaü manyante /
kathaü punarekatvàdhyavasàyo dç÷yavikalpyayoþ, atadvyàvçttatayà tatsadç÷atvàt, yathà dç÷yasyàtadvyàvçttatà, tathà vikalpyasyàpi /
tasmàjjàtipratyayo vikalpamàtram, paramàrthatastu na jàtirnàma ki¤cit /
api ca dravyasamavàyinã jàtirabhimatà /
na ca gandhàdivyatiriktaü dravyamupalabhàmahe, cakùuràdãnàü pratyekaü råpàdiùveva vyàpàràditi pårvapakùasaükùepaþ /
siddhàntaþ--- atrocyate---saüvideva hi bhagavatã viùayasattvopagame ÷araõam /
gavàdiùu ca sthålàkàràvalambinã saüvidudãyata iti nirvivàdam /
nayavãthyà¤ca nirõãtaü pramàõaü smçti÷ca naþ pratyaya iti /
nanu tadevàsaditi manyate, avayavyàdãnàmekàntato 'nupapannatvàt /
ucyate /
na dçùñe kàcidanupapattiþ /
nanåktàvayavino 'nupapattiþ àrambhakàbhàvàt /
anupapanneyamanupapattiþ; kàryaü pratãtaü kàraõakalpanàyàü pramàõam /
na punaþ sphuñàvabhàsikàryaü kàraõàniråpaõe 'pahnavamarhati, tenàvayavà eva samàsàditasaüyogalakùaõasàdhàraõaguõà avayavina utpàdakà bhavi÷yanti /
64saüyoga÷caika evànekatra vartate, ekaikatra saüyuktapratyayànudayàt, ekàtiriktànekàbhàve 'pyekaiva eva sadvitãya à÷rayaþ saüyogasyeti na doùaþ /
nanu dravyaü eva tathotpanne saüyogavikalpamàvirbhàvayato na tadatirekã saüyogo nàma ka÷cid guõavi÷eùaþ /
tanna, pratyabhij¤àyete hi dravye anuvçtte /
kàdàcitkã ca tayorapareyaü da÷à dç÷yata iti bhavatyeva bhedasiddhiþ /
sthàpità ca mãmàüsàjãvarakùàyàü pratyabhij¤à /
ataþ saüyogalakùaõasàdhàraõaguõàsamavàyikàraõopagçhãtà avayavà eva samavàyikàraõamavayavina upapadyante /
65ya÷càyamavayavino vçttivikalpena doùa uktaþ, so 'pyavayavinaþ pratãtau sthitàyàmanupapannaþ /
vyàsakta evàvayaveùvavayavã, naikatra jàtivatparisamàptaþ /
avayavàntarairapi ca vinà sa tasya ko 'pi mahimà, ya eka evànekàvayavànusyåta iti kiü na kalpyate /
yadyapi càvayavina ekaikatràvçttistathàpi nàvçttidoùaþ /
saüyogasacivà evàvayavà janakà à÷rayabhåtà yataþ janakatayaivà÷rayatvàt samavàyikàraõànàm /
ata eva saüyogaþ sadvitãyà÷raya iti na doùaþ /
na ca sakalàvayavopalambhasàpekùà tadupalabdhiþ, avayavinastebhyo bhinnatvàt /
na caitàvatà ekàvayavagrahaõe 'pi grahaõaparyanuyogo yuktaþ, kàryànuguõatvàt kàraõakalpanàyàþ /
kàryasiddhyarthaü hi kàraõaü parikalpyate na kàryavinà÷àya /
tena yàvatàmavayavànàü grahaõe tadupalambhastàvatàmevàvagamastadavagamanibandhanamiti dar÷anabalenàbhyupeyate /
66bhinnatve 'ti tata eva sahopalambhaniyamaþ, upeyopàyabhàvàt /
upeyabhåto 'vayavã upàyapadavartina÷càvayavàþ /
pratyekaü tu teùàü ÷akyata evàsahopalambho 'pi vaktum, avayavàntarayogino 'vayavino 'pi parigrahe itaràvayavavyatireko 'pi sudar÷a eva /
iya¤ca bhedasàdhane yuktiþ---anvayavyatirekàbhyàü hi vastvantaratvamavasãyate, avagamyamàno 'pi càvayavã vilakùaõabuddhigocaratàmàvahatyeva /
avayavã hi sthavãyàneko hçdayamàgacchati avayavàstu kùodãyàüso bhåyàüsa÷ca /
sa càyamavayavã mahattvàdråpavattvàcca càkùuùaþ spàr÷ano và, pàrthivo vàmbhaso và taijaso và /
vàyavãyastu mahattvàt spar÷avattvàcca spàr÷ana eva /
dvyaõukastu càturbhautiko 'pyamahattvàdapratyakùa eva /
tasya càmahattvam, 67avayavabahutvamahattvapracayavi÷eùàõàü mahattvaguõakàraõànàmabhàvàt /
gaganàdãnàü tu mahatàmapi råpaspar÷avidhuratayà na pratyakùagocaratetyalamativistareõa /
nanu sakalàvayavasamà÷ritatvàdavayavinastirohitairavayavaiþ sahenrdiyàsannikarùe kathamavayavinà samàgamaþ? na càsaïgatameva bahirindriyamavabodhakamiti pratij¤à yujyate, avayavànàmapyasannikçùñendriyabodhyatvàpatteriti /
uktottarametata, bhinnatvàdavayavino 'vayavàntaràsaüyoge 'pi saüyogabuddheþ pañàdiùåpapanna evendriyasannikarùo 'vayavinaþ /
tadanayà di÷à tàvadupapannamà÷rayadravyamàkçteþ pçthulam /
nanåktaü råpàdivyatireki dravyaü nopalabhyata iti, kimidaü pa÷yatoharatvam---pratãyate hi mahànavayavã råpàdivyatirekã /
ata eva japàkusumasannidhànàbhibhåtaråpamapi sphañikadravyaü pratyabhij¤àyate /
kathaü nàmàgçhãtaü pratyabhij¤àyeta /
api ca dar÷anaspar÷anàbhyàmekàrthagrahaõàdråpaspar÷avyatireki dravyaü sphuñatarapratãtaü tat nàpanhotumucitam /
ata eva vanàdiùu bàdhakapratyayabalena tatkalpanà na prasaratãti dåratayàntaràlàgrahaõanibandhano 'yamabhedavyavahàraþ pravartata iti /
avayavini tu bàdhakaj¤ànaü nàstãti purastàdàveditam /
tenà÷rayadravyàbhàvàjjàterapalàpaþ pralàpamàtramiti sthitam /
yaccedamuditaü 'nityatayà jàteràtmavij¤ànajanane 'pi na ÷aktateti' tadapi 68kùaõabhaïganiràkaraõaparvaõi vistareõa nityànàmathakriyàkàritvasamarthanena pratyuktam /
mà và svavij¤ànamapi jàtirajãjanat /
tathàpi kathaïkàraürasàvapratyakùà /
kàmamapratyakùà /
athavà na khalviyamàj¤à ràj¤aþ kàraõabhåtasyaiva pratyakùeõa bhavitavyamiti /
yastu yataþ pratãtaye sa tasya viùaya iti sarvàlaukikam /
nanu pratyakùamapyavisaüvàdyeva pramàõam /
asaüvivàda÷ca tasmàdàtmalàbhàt anyatastu bhavato69'tathàbhåtasya vàbhàve 'pi bhàvasambhavànniyamena saüvàdàyogàditi bàlàdabhyupeyaü pratyakùasya kàraõameva viùaya iti /
ata eva ca pratyakùamanumànaü ca dve eva pramàõe; tayorevàrthàvisaüvàdakatvàt /
pratyakùaü sàkùàdarthena pratibaddham, anumànaü tvarthapratibaddhaliïgajanyatayà pàramparyeõa pratibaddham /
yasya tu na sàkùàt, nàpi paramparayàr'thapratibandhaþ, na tasya pramàõyamucitaü, tasya tadavisamvàdaniyamàbhàvàt /
arthàvisamvàdi ca pramàõaü vyavajihãrùamàõà laukikà àdriyante iti /
siddhyedayaü manoratho yadi j¤ànàntaranibandhano 'visaüvàdaþ pràrthanãyaþ /
yadviùayameva ca yajj¤ànaü, tenaiva tasmin viùaye paryupasthàpite nàsti pratyayàntaranibandhanàvisaüvàdapràrthanà /
arthenàpratibaddhamapi ca j¤ànaü svamahimaparyupasthàpitàrthamavisaüvàdakameva saüpravartate /
tenotpattimàtra eva vij¤ànasya paràpekùà, na pràmàõyer'70thàvyabhicàralakùaõe /
ataþ siddhaü ÷àstràdãnàmapi arthapratibandhavirahiõàü pràmàõyam /
etadarthameva nayavãthyàü"sarvaü j¤ànaü viùayàvyabhicàri" iti pratipàditam /
ato nityàyàmapi jàtau bhavatyeva pratyakùasya pràmàõyam /
yat punaruktam---'ekabhàvena manasà samàkalayataþ kàlàkùãü svastimatãü và nàsti jàtipratãtiþ' iti /
tadasiddham, àkàro hi sà, pratãte càkàre yadi paramarthàntarànusandhànavikalatayà tasyànuvçttirnàvasãyate /
anuvçttà ca jàtirnànuvçttiþ /
agrahaõe 'pi ca dharmasya dharmiõo grahaõaü nànupapannam /
ata eva ca piõóàntarasamadhigame pårvàkàraparàmar÷inã manãùà pratyabhij¤àsamàkhyàtodãyate /
yaccoktam 'anà÷rayatayà tatraiva pràganavasthità niùkriyatayà cànyasmàdanàgacchantã svaråpahàniprasaïgena vyaktyà sahànupajàyamànà kathaü sambandhamanubhavati jàtiþ' iti /
tadidaü màyàmohajananaü yathàjàtajanodvejanamàtram /
saüyogo hyubhayakarmajo bhavati mallayoriva, anyatarakarmajo vàsthàõu÷yenayoriva, saüyogajo và yathà tantuturãsaüyogàdutpannasya pañasya turãsaüyogaþ /
sa ca karma, pràksaünidhànaü vàpekùate /
samavàyastu saüyogàdvibhinno na karma, pràksattàü vàpekùate /
yata eva tu piõóasyodayaþ samavàyikàraõàt, tata eva jàtisamavàyo 'pi tasya utpadyate /
71samavàya¤ca na vayaü kà÷yapãyà iva nityamupemaþ /
72vinaùñàthàmapi vyaktau na jàtiranyatra yàti, na ca tatràvatiùñhate, na vina÷yati, kevalaü tadvyaktisamavàyastasyà nivartate tena tasyànupalambhanam /
tathàhi---na yàti niùkriyatvàt, nàvatiùñhate vyaktimàtrà÷rayatvàt, tadabhàve 'vasthànàüsambhavàt, na ca vina÷yati, piõóàntare 'pi pratyabhij¤àyamànatvàditi /
vinà÷o nàmàtyantiko 'nupalambha 73ityamçtakalàyàü vakùyate /
ato na saïkañaü ki¤cit /
yacca piõóebhyo jàterabhinnatvamubhayaråpatva¤ca dåùitam, tadasmàkaü sàhàyakamevàcaritam /
ko hi nàma sacetanaþ padàrthàntarapratyabhij¤àmabhedà÷rayeõa sàdhayet /
ko và parasparavirodhinã ekasya dve råpe pratijànãte /
bhedavàdaþ punarasmàkamapi sammata eva /
na ca tatra ihapratyayàpattirdeùaþ /
pratãtya hyàdhàramàdheya¤ca sammbadhaü pratãyàt /
sarva¤ca råpaü råpigrahaõamantareõa na pratãyate /
ataþ samànendriyagràhyatayà jàtirapi vyaktipratyayànuprave÷inãti, na iha pratyayasambhavaþ /
karmaõi tvanumeye bhavatyeva ihapratyayaþ /
vçttivikalpe tu kçtsnasamàptirevàïgãkaraõãyà /
na cànyatràvçttidoùaþ, pratyakùàvagamàdvçtteþ /
pratyabhij¤àyàþ sthàpitatvàt /
pçthaggrahaõaü tu jàterasiddhameva /
vyaktyantare hi jàtiþ pratãyamànà pràcyapiõóaparihàreõa prakà÷ate /
udãcyapiõóaparihàrastu pràktanapiõóasamadhigamasamaye siddha eveti parihçtanikhilànupapatitakamupapàditaü gavàdiùu sàdhàraõàkàrànubhavasiddhaü jàtitattvam /
upapanna¤ca pratyakùavedyatvaü jàteþ, indriyavyàpàrànuvidhànena pratãteþ /
saüyuktasamavàyalakùaõa÷ca sannikarùo 'pi nànupapannaþ /
gaurayamiti ca matirvi÷adataràrthanirbhàsinã prathata iti cet /
tanna, tathàbhàve pramàõàbhàvàt /
÷abdamàtreõa tu kevalàkàraparigçhãtàkàrapratãteþ råpàntarànavabhàsàccàvi÷adàvabhàsa eva /
aindriyake tu samvedane pracurataràvayavaråpàvabhàsàdvi÷adàvagama iti nàbàhyaviùayatvàpattiþ /
nanveùà jàtipratãtirbhinnàmeva vyaktimabhedenàvagamayantã jàyata iti bhràntireùà na pratyakùaü pramàõam /
iyantu bhràntirnirbãjà na yujyata iti bãjabhàvena jàtiranumãyate, tatsamavàya÷ca /
dçùñà hi santàpasa¤càritadahanaparamàõusaüvalitàyogolake dahanàkàrànukàriõã pratãtiriti /
tadidamuktottaramapi punaþ paryanuyojyàmahe vismaraõàparàdhàditi manyàmahe /
bhinnà hi jàtiravagamyate /
na khalvàkàramàkàriõa¤caikameva manyàmahe /
kevalaü ÷abdaprayoge eva samàdhirvaktavyaþ /
tatra ca laukikaþ prayoga eva ÷araõam /
prayoga÷ca ÷rutyà lakùaõayà gauõyà và vçttyà nànupapannaþ /
samavàyastu bhavatu vastvantare siddhe 'numeyaþ, pratyakùeõa tadanavagamàt /
àkçtistu pratyakùapramàõasiddhà nànumeyà /
nacànumànamapi ÷akyaü ÷àkyeùu pratibandhuùvityalamativistareõa /
sattàjàtiniràkaraõam /
atra kecidgavàditulyatayà dravyaguõakarmasvapi sattàjàtimaïgãkurvanti, bhavati hi sarveùveva satsaditi pratyayànuvçttiriti saüvadantaþ /
tadidamaparàmçùñajàtitattvànàmuparyupari jalpitam74 /
pårvaråpànukàriõã yadi dhãrudãyate, tato 'bhyupeyetaiva jàtiþ /
na ca nànàjàtãyeùu dravyeùu sarùapamahãdharàdiùu, guõeùu gandharasàdiùu và samànàkàrànubhavo bhavati /
kavelaü tu tatsaditi ÷abdamàtrameva prayujyate /
bhavati ca vinàpi jàtyà pàcakamãmàüsakàdi÷abdapravçttiþ /
nanvevaü ÷abdapravçttirapi naikanibandhanamantareõopapadyate /
satyaü, astyevopàdhirekaþ pramàõasambandhayogyatà nàma /
75 76tatrànyaþ paõóitammanyo manyate---nanvidamasama¤jasamucyate sarvatra hyupàdhibhedamavagamyaupàdhika÷abdànuviddhaþ pratyayo bhavati, na punaþ pràgeva, saha và /
iha ca pramàõameva jàyamànamastãtyevameva jàyate /
pramàõodayottarakàlaü hyanayà bhavitavyam /
ki¤ca satyapi pramàõayoge ki¤cidastãti gamyate, ki¤ciccàsãditi, tathànyadbhaviùyatãti /
tatra pramàõasambandhasya vartamànatvàt sarvatra vartamànasattàpratayayena bhavitavyam /
tadatirekiõi tu sattve tasya tredhà vyavasthànàdyuktastridhàvabhàsaþ /
api ca bhåmitalanikhàteùu ciratarakàlavartiùu pralãnaj¤àtçpuruùeùuliïgàdirahiteùu sakalapramàõapratyastamaye 'pi vartamànasattàsandehaþ /
sa ca pramàõasambandhàtirekiõãü sattàmantareõànupapanna iti /
tadidamanàkalitaparavacanasya kevalaü galagarjitam /
uktamasmàbhiþ pramàõasambandhayogyatopàdhiriti /
yadi hi pramàõasambandha upàdhiriti vadema, tata itthamupàlamyemahyapi /
yogyatà tu pramàõasambandhàtiriktà pramàõenàvasãyata iti yukta evàstãti pramàõodayaþ /
tasyà÷ca traikàlyàt traikàlyàvagamo 'pi samarthita eva /
tasyà÷ca saü÷àyitatàpi yuktaiva /
kà punariyaü pramàõasambandhayogyatà nàma /
nanu nàmàntareõa mahàsàmànyamevedamurarãkçtam /
naitadevam; yo hi mahàsàmànyaü sattàü saïgirate, so 'pi svaråpasattàü padàrthànàü manyata eva /
anyathà ÷a÷a÷çïgàdãnàmanutpannàtivçttànà¤ca kimiti mahàsàmànyena sambandha eva na syàditi paryanuyoge, kaþ parihàraþ ? tena svaråpasattaiva pramàõasambandhayogyatà /
yasya hi svaråpamasti, tat pramàõena paricchidyate /
traikàlyamapi svaråpasyaiva yuktam, na ca mahàsàmànyasya, nityatvàt /
tathà saü÷ayitatàpi tasyaiva, na punarasaü÷ayite svaråpe 'paraþ sattàsandeho bhavati /
atha nityàyà api sattàyàþ kaþ sambandho yaþ sa trikàlaþ /
tasyaiva traikàlyaü kutaþ ? nànyadatrottaraü svaråpatraikàlyàdityataþ /
tasmàtsvaråpasattopàdhika eva sacchabdo na punareka àkàraþ sattà nàma dravyaguõakarmaõàm /
77api ca kà÷yapãyànàü jàtisamavàyavi÷eùeùu svaråpasattopàdhika eva sacchabda ityabhyupagamaþ /
tasya ca dravyaguõakarmasvapi tathàbhàvo 'stviti /
tadevamapàkçte padàrthasvaråpàtirekiõi mahàsàmànye sattàkhye yat svamanãùànirmitakutarkabalena sanmàtraviùayaü pratyakùamiti sàdhitaü, tadatidårotsàritam /
etenaiva nyàyena ÷abdatvamapi nirastaü veditavyam /
nahi kakàragakàrayorekamàkàramanugataü paràmç÷antã manãùà samunmiùati /
yo 'pi càyaü ÷abda÷abdaþ, so 'pi ÷rotragrahaõopàdhilabdhapravçttiriti na jàtu jàtikalpanàyai vibhavati /
tadidamapahastitam, yadàhuþ 78"÷abdatvameva tattadasàdhàraõàbhivya¤jakadhvaninibandhanatayà nànàvarõapeõa viùayãbhavat tasya tasyàrthasyàvagamàya kalpata" iti /
bràhmaõatvàdijàtiniràkaraõam /
anayaiva ca di÷à bràhmaõatvàdijàtirapi nivàrità /
nahi nànàstrãpuruùavyaktiùu puruùatvàdarthàntarabhåtamekamàkàramàtmasàtkurvàntã matiràvirbhavati /
nahi kùatriyàdibhyo vyàvartamànaü sakalabràhmaõeùvanuvartamànamekamàkàramaticiramanusandadhato 'pi budhyante /
yadapyàhuþ- 79yadyapyàpàtasaüjàtayà dhiyà bràhmaõyaü nàvasãyate, tathàpi bràhmaõabhåtamàtàpitçsambandhànusandhànaprabhavàyàü banddhau taccakàstãti /
tadapi ca svamànasavisaüvàdi /
anusandadhàno 'pi màtàpitçsambandhaü ko jàtvekamàkàramavaboddhuü prabhavati /
yaccopadar÷itam---yathà vilãnamàjyaü tailàdavyatiricyamànaü gandhagrahaõasahakàriõà cakùuùaiva bhinnamavagamtaya---iti /
tadapi na sundaram /
nahi tadànãü càkùuùasya saüvedanasya viùayàtirekaþ, kintvanumànameva tatra sarpiùaþ /
yastu nipuõadar÷o såkùmamapi råpamãkùituü kùamaþ, sa cakùuùaivàjyajàtimapi pratyeti, na gandhagrahaõamapekùate /
nanvevaü bahvavahãnam, kiünibandhano hi tadànãmàhavanãyàdisàdhyakarmasu keùà¤cidadhikàro nànyeùàm; kiünibandhanà ca bràhmaõa÷abdasya pravçttivyavasthà iti /
80atrocyate /
anàdau saüsàre janyajanakabhàvena vyavasthitàstàvat kà÷cideva strãpuruùasantatayaþ santi, tàsàmanyonyavyatikareõa jàtàþ strãpuüsavyaktayo bràhmaõa÷abdavàcyàþ /
anidamprathamatayà ca santateþ sarveùàü tatsantatipatitatvàt siddhà bràhmaõa÷abdavàcyatà /
tena santativi÷eùaprabhavatvameva bràhmaõa÷abdapravçttàvupàdhiþ /
tatprabhavànàmeva karmasvadhikàra iti na ki¤cidavahãnam /
ke punaste santativi÷eùàþ /
na te parigaõayya nirdeùñuü ÷akyante, kintu lokata eva prasiddhàþ pratyetavyàþ /
tathà ca tajjanyatve 'vagate bràhmaõa÷abdaü prayu¤jate lokàþ /
kathaü punastajjanyatmeva ÷akyamavagantum, strãõàmaparàdhasambhavàt ? saübhavanti hi puü÷calyo striyaþ pariõetàraü vyabhicarantyaþ /
ucyate /
uktametat dç÷yàdar÷anamevàbhàva iti /
yatra yàvatyupalabdhisàmagrã, tàvatyàü satyàmapi yàsàü vyabhicàro na dç÷yate, tàsàü nàstyeva vyabhicàra iti lokapramàõakametat /
api ca apramattaiþ striyo rakùaõãyàstàsu nàstyeva vyabhicàrasambhàvanàvakà÷aþ /
yàsu tvasti, màbhåt tadapatyeùu tatsantatiprabhavatvani÷cayaþ /
na caitàvatà yatràpi ni÷cayaþ ÷akyastatràpyani÷caya iti vaktuü yuktamiti /
yacca bahvãùu jvàlàsvekavartivartinãùu jvàlàtvaü sàmànyaü pratyabhij¤àgocaraþ kai÷cidipyate /
tadapi gururasmàkaü na mçùyati /
sa khalvevaü nirãkùa¤cakre ananyathàsiddhà buddhiþ sàmànyakalpanàbãjam /
iyaü tu bhedàgrahaõena ÷uktikàrajatapratyayavadupapadyata iti nàlaü sàmànyamaupasthàpayitum /
tena bhedagrahaõapurassaramabhedaj¤ànaü bhinneùu jàtyabhyupagame ÷araõamiti niravadyam /
÷àlikanàthena kçtaü kçtamatinà jàtinirõayàkhyamidam /
bahuvidhavivàdaharaõaü prakaraõamuruõàvadhànena //
iti ÷rãmahàmahopàdhyàya÷àlikanàthami÷rapraõãtàyàü prakaraõapa¤cikàyàü jàtinirõayo nàma caturthaü prakaraõaü samàptam /