Salikanathamisra: Prakaranapancika, with Jayapuri Narayanabhatta's Nyayasiddhi: Prakarana 1 Input by members of the SANSKNET-project (www.sansknet.org) This GRETIL version has been converted from a custom Devanagari encoding. Consequently, word boundaries may not always be marked by spaces. The text is not proof-read. ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ ________________________________________ oæ ÓrÅmatprabhÃkaragurutantradhurandhareïa mahÃmahopÃdhyÃya-ÓÃlikanÃthamiÓreïa praïÅtà prakaraïapa¤cikà nyÃyasiddhyÃkhyayà vyÃkhyayà vi«amasthalaÂipparÃyà ca samalaÇk­tà ________________________________________ ÓÃstramukhaæ nÃma prathamaæ prakaraïam prakaraïÃrthapratij¤Ã svÃdhyÃyavidhivÃkyÃrthavicÃre prayatÃmahe / prabhÃkaragurord­«Âyà mÅmÃæsÃrambhasiddhaye // 1 // bhÃÂÂamatena mÅmÃæsÃÓÃstrÃnÃrambhapÆrvapak«a÷ atra kecidÃcak«ate--- na mÅmÃæsÃÓÃstramÃrambhaïÅyamiti / taddhi vedavÃkyÃrthavicÃropÃyabhÆtanyÃyanibandhanam / na ca vedavÃkyÃrtho vicÃryo 'sti, yo vicÃrasya vi«ayabhÆta÷ / nÃpyasau vicÃrya nirïÅta÷ prayojanamavakalpate, apuru«ÃrthatvÃt / puru«Ãrthatve hi tasya codanaiva pramÃïaæ syÃt / na cÃvivak«itÃrthà sà pramÃïaæ bhavitumarhati / nanu ÓabdÃnÃmautpattikatvÃdarthaparatvasya nÃvivak«itÃrthatà yuktà / satyamevam / vedenaiva tvanyaparatÃmavagamayatÃvivak«itÃrthatÃ'padyamÃnà na Óakyà vÃrayitum / tathÃhi--- svÃdhyÃyo 'dhyetavya ityatra parapreraïÃtmakavidhyavaruddhÃbhÃvanà tavyapratyayavÃcyà pratÅyate / sà ca svabhÃvato bhÃvyaæ karaïamitikartavyatäcÃpek«ate / tatra1 na tÃvadadhyayanameva samÃnapadopÃttaæ bhÃvyatayà sambandhamarhati, apuru«ÃrthatvÃt / tasmin hi bhÃvyatayà svÅkriyamÃïe puru«aprav­ttyanupapatte÷ parapreraïÃtmakavidhivyÃpÃrabhaÇgaprasaÇgÃt / nÃpyekavÃkyatayà samabhivyÃhviyamÃïasya svÃdhyÃyasya bhÃvyatayà sambandho 'vakalpate, vidhyÃnarthakyaprasaÇgÃt / antareïÃpi hi vidhiæ pratÅyata evÃdhyayanena svÃdhyÃyo 'vÃpyata iti / na ca vrÅhÅnavahantÅtivanniyamÃrtho vidhiriti Óakyate vaktum, akratvarthatvÃdadhyayanasya / na khalvadhyayanasya hi kratÃveva niyamyante, na taï¬ulÃdisvarÆpe / avadhÃtenaiva sampÃditaistaï¬ulai÷ kratuphalasiddhiriti pramÃïÃntarasyÃvi«ayatvÃttenaiva siddhiriti na ki¤cidviruddham / svÃdhyÃyasvarÆpagrahaïaæ tvadhyayanenaiva sidhyatÅti niyamyamÃnaæ mÃnÃntaraviruddham, svayamanadhÅyÃnasyÃpi parapuru«ÃdhÅyamÃnasvÃdhyÃyagrahaïadarÓanÃt / na cÃdhyayanasvÅk­tenaiva svÃdhyÃyena kratuphalabhÃvanÃsiddhiriti akratvarthatayà kratusaæsparÓÃbhÃvena niyamÃnupapatteriti / etenaivÃrthÃvabodhasyÃpi bhÃvyatayà sambandho nirasto veditavya÷ / tathà hi--- yadyapyadhÅtÃtsvÃdhyÃyÃtphalavatkarmÃvabodho d­Óyata iti tasyaiva bhÃvyatÃvasÅyate, tathÃpi vinÃpi vidhinÃnvayavyatirekÃbhyÃmadhyayanasyÃrthÃvabodhasÃdhanatvÃvamÃdvidhiranarthaka eva / na cÃdhyayanenaivÃrthÃvabodho bhÃvayitavya iti niyamavidherarthavattÃ, prakÃrÃntareïÃpi tatsaæbhavÃnniyamÃnupapatte÷ / na cÃdhyayanenaivÃrthamavabudhyÃnuti«ÂhatÃæ kratuphalabhÃvanÃsiddhiriti niyama÷ saæbhavati, akratvarthatvÃdadhyayanasya / 2tasmÃdviÓvajinnyÃyena svarge eva bhÃvyatayà kalpayitavye prÃpte phalamÃtreyo3 nirddeÓÃdityarthavÃdikamadhugh­takulyÃdit­ptapitrÃdiprasÃdalabhyasavrakÃmaphapalÃvÃptireva bhÃvyatayÃvasÅyate / nanvÃdyÃdhyayane na ki¤cidÃrthavÃdikaæ phalaæ ÓrÆyate, tatrai«ÃmarthavÃdÃnÃmaÓravaïÃt / dhÃraïajapayaj¤avidhyarthavÃdà hyete / tadÃhurvÃrtikakÃramiÓrÃ÷--- "4Ãdye tvadhyayane naiva kÃcidasti phalaÓruti÷ / dhÃraïe japayaj¤e ca yà sÃpyevaæ nivÃritÃ" // iti // satyamevam, tathÃpi te«ÃmatideÓato 'pi labdheryuktaiva tadÅyaphalasya bhÃvyatà / tathà hi5 --- 6liÇÃdiyukte«u vÃkye«u dve bhÃvane 'vagamyete, ÓabdabhÃvanÃrthabhÃvanà ceti / tatra ÓabdabhÃvanà parapreraïÃtmikà / tasyÃ÷ puru«aprav­ttirbhÃvyam7 / tayà ca preraïayà saha yo liÇÃdÅnÃæ vÃcyavÃcakabhÃva÷ sambandha÷, sa tatra yogyatayà karaïam / tadÃhurvÃrtikakÃramiÓrÃ÷--- "liÇÃdayo hi preraïÃæ kurvantyabhidadhati ceti" tantravÃ- 1. 2. 1.Âa / pravartyarucyutpÃdanayogyatayà cÃrthavÃdikÅ stutiritikartavyatà / tadevamadhyayanavidhau sÃk«ÃdaÓrutÃrthavÃdake ÓabdabhÃvanÃyÃmitikartavyatÃbhÆtÃrthavÃdÃkÃÇk«iïyÃæ japayaj¤ÃdhyayanÃdatideÓenÃrthavÃdÃ÷ svÅkriyante / tadÃhurvÃrtikakÃramiÓrÃ÷--- "anu«aÇgÃnumÃnÃdyairlabhyante 'nye 'tideÓata÷" iti / te cÃtidi«Âà arthavÃdà arthabhÃvanÃyÃæ phalaæ samarpayanti rÃtrisatravat / evamÃrthavÃdike phale bhÃvyatayÃvasite 'dhyayanaæ samÃnapadopÃttaæ karaïÃkÃÇk«ÃparipÆrakatvena saæbadhyate / eva¤ca 8yadaikasmÃdapÆrvaæ tadetarattadarthamiti nyÃyena svÃdhyÃyaÓabdavÃcyo 'k«ararÃÓirapyadhyayananirv­ttyartha evÃvasÅyate / eva¤cÃnyaparatvÃdak«arÃïÃæ tebhyo 'rthapratipattirevÃnupapannÃ, vyutpattivirahÃt / v­ddhavyavahÃre hyananyaparÃïyevÃk«arÃïyarthÃvabodhakatayà vyutpannÃni / vyutpattyapek«aÓca Óabdo 'rthÃvabodhaka÷ / ya÷ punaranyaparebhyo 'pyak«arebhyo 'rthÃvagama÷, sa sÃmÃnyatod­«ÂanibandhanÃnanyaparatvabhrÃntyà bhrÃntireveti mantavyam / apratÅyamÃnaÓcÃrtho na vicÃrasya vi«aya÷, nÃpi prayojanamiti vicÃrastÃvannÃrabdhavya÷, tadanÃrambhe ca tadapÃyabhÆtanyÃyaparij¤Ãnamapyanupayogi / tadanupayoge ca tannibandhanaæ mÅmÃæsÃÓÃtramanÃrambhaïÅyamiti pÆrva÷ pak«a÷ // bhÃÂÂamatena mÅmÃæsÃrambhasamarthanam--- rÃddhÃntastu svÃdhyÃyo 'dhyetavya iti svÃdhyÃyasya 9karmatvÃvagamÃtsa eva bhÃvyatayÃvasÅyate / yadyapi nityatvÃnnirvarttyakarmatà nÃsti svÃdhyÃyasya, vikÃryakarmatà vÃ, adhyayanena tasya vikÃrÃnupapatte÷, tathÃpi prÃpyatayà tasya karmatà nÃnupapannà / ata eva prÃpyakarmodÃharaïaæ v­ttikÃrasya vedÃdhyayanam / yacca karma, tadarthaiva kriyà yuktà / so 'yaæ Órauto vinayoga÷ / na ca svÃdhyÃyasya saktuvacche«itvamanupapannam, phalavadarthÃvabodhopayogitvÃt / yadyapi cÃrthÃvabodhopayogitvamadhyayanÃtprÃÇnÃvagamyate, tathÃpi paÓcÃdbhÃvyapi bhavatyeva prayojanam / bhÃvinÃpi copayogena Óe«itvaæ nÃnupapannam, agnivat / utpannÃnÃæ hyagnÅnÃæ viniyogÃvagama÷, nÃvagataviniyogÃnÃmutpatti÷ / ÃhavanÅyÃdiÓabdÃnÃmalaukikÃrthatayà prÃgvyutpattyavagamÃdarthÃnavagate÷ homÃdi«u viniyogÃsaæbhavÃt / tathà coktam--- "bhÆtabhÃvyupayogaæ hi dravyaæ saæskÃramarhati / " [tantrÃvÃ- 2. 1. 4.] nanu cÃrthÃvabodhopayogitayà saæskÃravidhiranarthaka evetyuktam iti / nÃnarthaka÷, niyamÃrthatayÃrthavattvÃt / nanu ca niyamo na sambhavati, apratusaæsparÓitvÃditktam / tanna sambhavati svÃbhÃvikÃrthaparatvÃnusÃreïa kratvanupraveÓe kratusaæsparÓitÃyà evocitatvÃt / yadi khalvadhyayanavidhe÷ kratvanupraveÓità nÃÓrÅyate, tadà ÓabdÃnÃæ v­ddhavyavahÃravyutpannÃnÃæ svÃbhÃvikÃrthaparatà hÅyeta / jahatsvÃrthatvaæ ca na nyÃyyamiti kratuphalabhÃvanÃnupraveÓyevÃdhyayanasaæskÃro yukta÷ / tatra karmavidhi«vevaæ niyamavarïanà adhyayanÃvirbhÃvitaireva karmavidhibhirarthamavabudhyÃnuti«ÂhatÃæ kratuphalabhÃvanÃsiddhiriti / arthavÃde«u tvadhyayanÃvirbhÃvitÃrthavÃdaprarocitÃ÷ kriyamÃïÃ÷ kratava÷ phalabhÃvanÃya alamiti / mantre«u punaradhyayanaparig­hÅtaireva mantrai÷ kratu«u padÃrthasmaraïaæ phalabhÃvanÃÇgamiti / adhyayananiyamÃÓritaÓca kÃlaniyamo vratÃdiniyamaÓca / "ÓrÃvaïyÃæ prau«ÂhapadyÃæ và upÃk­tya yathÃvidhi / yuktaÓchandÃæsyadhÅyÅta mÃsÃnvipro 'rdhapa¤camÃn // [manu. a. 2, Ólo. 2,49,11] "bhavatpÆrva caredbhaik«amupanÅto dvijottama÷ / bhavanmadhyaæ tu rÃjanyo vaiÓyastu bhavaduttaram" // [manu. a. 2, Ólo. 2,49,11] iti / eva¤cÃnanyaparatvÃdak«arÃïÃæ phalavatkarmÃvabodhotpattervicÃrasya vi«ayaprayojanalÃbhÃcchÃstrasyÃrambhaïÅyatvam, vi«ayaprayojanalÃbhe ca vicÃrasyÃdhyayanÃnantaramupanipatitatvÃd gurukulasthiterarthavattvÃttanniv­ttimadhyayanÃnantaraprÃptÃæ smarad 'vedamadhÅtya snÃyÃd'iti sm­tivacanamapanyÃyamÆlaæ darÓayannarthÃvabodhaparatayà svÃdhyÃyasya vivak«itÃrthatÃæ manyamÃna÷ sÆtrakÃro vicÃrasya vi«ayaæ prayojanaæ cÃha"athÃto dharmajij¤ÃsÃ" pÆ-mÅ- 1.1.1 iti / etacca vyÃkhyÃtam--- "athÃto dharmajij¤ÃsÃsÆtramÃdyamidaæ k­tam / dharmÃkhyaæ vi«ayaæ vaktuæ mÅmÃæsÃyÃ÷ prayojanam" // mÅmÃæsÃÓlokavÃrtikam 1. 1. 11. iti bahuropi 10tadayuktam / na hi liÇÃdiyuktavÃkye«u bhÃvanà bhÃvyÃntaramapek«ate, apÆrvasya bhÃvyasya svaÓabdenÃbhihitatvÃt / liÇÃdayo hi bhÃvyakoÂinivi«ÂapradhÃnabhÆtÃpÆrvopasarjanatÃpannÃmeva bhÃvanÃmabhidadhatÅti 11vi«ayakaraïÅye nipuïataramupapÃditam / ato na pÆrvapak«e bhÃvyÃkÃÇk«ÃyÃmÃrthavÃdikaphalasambandha÷ / nÃpi siddhÃnte svÃdhyÃyasya sÃdhyatayÃnvaya÷ / kathaæ tarhi viÓvajidÃdi«u svargÃdiphalakalpanam? yathà tattathà niÓamyatÃm--- yadapÆrva kÃryabhÆtaæ pratÅyate tad vi«ayatvena sambaddhakaraïÅbhÆtayÃgÃdyanu«ÂhÃnÃdhÅnÃtmalÃbham / 12na ca vinà kartrà tadanu«ÂhÃnopapatti÷ / nacÃdhikÃraæ vinà kart­tvalÃbha÷ / naca niyojyamantareïÃdhikÃrasiddhi÷ / na vÃviÓi«Âo niyojyo 'vakalpata iti viÓe«aïabhÃvena svargakÃmanà parikalpyate / svargakÃmanà cenniyojyaviÓe«aïaæ tato 'gnihotrÃdivat svargasyÃpi niyogata÷ siddhiriti / bhavatvevam, atrÃpi tarhi niyojyaviÓe«aïatayaivÃrthavÃdikaæ phalaæ rÃtrisatravatsambadhyatÃm / na / anyato 'nu«ÂhÃnasiddhe÷ / kuto 'nyata÷? ÃcÃryakaraïavidhiprayukte÷ / ka÷ punarÃcÃryakaraïavidhi÷?"upanÅya tu ya÷ Ói«yaæ vedamadhyÃpayet dvija÷ / sakalpaæ sarahasya ca tamÃcÃryaæ pracak«ate" // [manu÷ 2. 140] iti smaraïÃnumita÷ Ói«yamupanÅya vedÃdhyÃpanenÃcÃryakaæ bhÃveyadityevaærÆpa÷ alaukika¤cÃhavanÅyÃdivadÃcÃryakamiti tanni«pattyupÃyavidhÃnaæ yuktameva / tatrÃrthÃdÃcÃryÅbubhÆ«ata evÃdhikÃro dhanÃrjananiyamavat / tatra Ói«yaæ prati vihitataddhitÃcaraïadak«iïÃdÃnadarÓanÃttallipsorevÃcÃryabhavanecchà / yathà dÅk«aïÅyayà dÅk«itatvasiddhi÷, tathà vedÃdhyÃpanenÃcÃryatvasiddhi÷ / upanayanaæ ca ktvÃpratyayenÃdhyÃpanasamÃnakart­kamavagamyamÃnamekaprayogatayà vinà samÃnakart­katvÃsambhavÃdaÇgÃÇgibhÃvena ca vinà ekaprayogatvÃnupapatterÃcÃryakabhÃvanÃkaraïÅbhÆtamadhyÃpanaæ pratyaÇgatvenÃvati«Âhate / tadÃÓrita 'ÓcëÂavar«abrÃhmaïamupanayÅte'tyÃdiniyama÷ / upanayanaæ na svabhÃvata upaneyÃsattiprayojanakamiti taddvÃreïaiva tasyÃÇgam / na cÃdhyÃpanaæ pratyanupayogina upaneyasyÃsattiradhyÃpanopayoginÅtyupaneyasya karmÃpek«ÃyÃmupanayanaæ prakramya 'svÃdhyÃyo 'dhyetavya' ityadhyayanaæ vidhÅyamÃnamupaneyasya karmetyavagamyate / adhyayanaæ cÃdhyÃpanopayogÅti / saddhimetat / 13tena svÃdhyÃyamadhye«yamÃïasya mÃïavakasyopanayanama 14dhyÃpanÃÇgamityadhyÃpanavidhi÷ svÃÇgabhÆtamupanayanaæ prayu¤jÃnastasyÃnyatrÃnupapattyÃdhyayanamapi prayuÇkte / tatprayuktÃdhyayanani«pattyà ca labdhasiddhissvÃdhyÃyÃdhyayananiyogo nÃdhikÃrÃntaramapek«ate / ato nÃyaæ viÓvajinnyÃyasya vi«aya÷, nÃpi rÃtrisatranyÃyasya, ananyaprayuktavi«ayaniyogagocaratvÃttayo÷ / ata eva prayÃjÃdiniyoge«u tayoranavatÃra÷ / anyathà siddhÃntepi kÃmaÓrutiprayuktamadhyayanamiti vidyÃsÃdhye«vapi karmasu ÓÆdrÃdÅnÃmadhikÃra÷ syÃt / ato 'dhyÃpanavidhiprayuktatvÃdadhyayanasya ye«Ãmevopanayanaæ te«Ãmeva tatprayuktamantralÃbhÃcchÆdrÃdÅnÃmanadhikÃra÷ / eva¤ca vidhyantaraprayukte 'dhyayane na rÃtrisatranyÃyena pÆrvapak«ÃÓaÇkocità / na cÃtatprayuktyà pÆrva÷ pak«a÷, tatprayuktyà ca rÃddhÃnta iti yuktam / atatprayuktatve kÃraïÃbhÃvÃt / yaccoktaæ niyamÃrtho vidhiriti / tadayuktam / svÃdhyÃyÃdhyayanasya niyogani«pattyarthatayà vidhÃnena vacanasyÃrthavattvÃt / svÃdhyÃyo 'dhyetavya iti tavyapratyayena vidhirabhidhÅyate / na cÃvahantyÃdi«viva kratuvi«ayaniyogÃnuvÃdo 'yamavakalpate, asaænidhÃnÃt kratuniyogÃnÃm / sannidhÃnavaÓenaiva hi kratuniyogapratyabhij¤ÃnÃttatra kratuniyogÃnuvÃdopagama÷ / na ceha sannidhÃnamasti / nÃpi 'parïamayÅ jujÆrbhavatÅti'vat padÃrthasambandhamukhena kratuniyogapratyabhij¤Ãnam, svÃdhyÃyasya vyabhicaritakratusambandhatvÃt, humityevamÃdÅnÃmanarthakÃnÃæ svÃdhyÃyÃntargatidarÓanÃt / yata evÃtra niyoga÷ sÃdhyatayÃvagamyate, ata eva svÃdhyÃyasya nepsitakarmatayà sambandho 'vakalpate, ekasmin vÃkye sÃdhyadvayavirodhÃt / na ca svargÃdivat svÃdhyÃyasya niyojyaviÓe«aïatayÃnvayÃdavirodha÷, aniyogaphalatvÃtsvÃdhyÃyagrahaïasya / yadeva hi naiyogikaæ phalam, tadeva sÃdhyatayà niyojyaviÓe«aïaæ nÃnyaditi t­tÅye darÓitam--- 15"anamij¤o bhavÃnvi«ayaniyojyÃnÃm" ityatra / ato 'dhyayanavi«ayaniyogapratipÃdanenaiva tasyÃrthavattvÃnna kratupraveÓakalpanayà niyamÃrthatà vidhe÷ / jaratprabhÃkaramataæ tatkhaï¬anaæ ca / anye punarevaæ pÆrvapak«ayanti--- adhyÃpanavidhiprayuktamadhyayanamadhyÃpanÃÇbhÆtam tanni«pattyarthatayà ca svÃdhyÃyasyÃnyaparatvÃdavivak«itÃrthatÃ--iti / tadayuktam / prayuktimÃtreïa tÃdarthyÃnupapatte÷ / syÃnmatam--yathà 16prajÃpativrate«u svatantrakartravagamÃttaddhetubhÆtÃdhikÃrasiddhyarthaæ niyojyaparikalpanaæ, tathà prayuktidarÓanÃttÃdarthyam--iti / tanna / prayuktestÃdarthyavyabhicÃrÃt / asatyapi tÃdarthye kevalopakÃrakatÃmÃtreïÃdhyayanasya kratuvidhibhi÷ prayujyamÃnatvÃt / kathaæ tarhi 17paÓvekatvÃderaÇgatvam / na tÃvadvibhaktireva kratusambandhitayaikatvÃdikamabhidhatte yenÃruïyÃdivadvÃkyena viniyoga÷ syÃt / vibhaktayo hi prÃtipadikÃrthagatameva svÃrtha ÓrutyÃbhidadhati / nÃpi karaïabhÆtasyaikatvamucyate, saækhyÃnvitasya và karaïatvam, karaïatvaikatvayoryugapadabhidhÃnÃt / ato na vainiyogikaæ Óe«atvaæ vibhaktyabhihitÃyÃ÷ saækhyÃyÃ÷ / i«yate ca Óe«atvam, tacca prayuktik­tameva / maivam / na tatrÃpi Óe«atvamaupÃdÃnikaæ kintu laiÇgikameva / vastusÃmarthyameva liÇgamucyate / saækhyà ca svabhÃvata eva saækhyeyÃvacchediketi saækhyeyÃrthaiva, kintu saækhyeyabhÆtaprÃtipadikÃrthamÃtrasambandhe grÃhakÃnvayavyÃghÃtÃpattergrÃhakÅyabhÆtapaÓvÃdisambandha aupÃdÃnika÷ / sannidhisamÃmnÃnamÃtreïa hi vibhaktyarthasyÃpi grÃhakaæ pratyaidamarthyenÃnvitasyaivÃbhidhÃnam, tadanyathÃnupapattyà ca kevalÃbhidhÃnanibandhanaæ svarÆpasambandhamatilaÇghya sÃdhanÅbhÆtasaækhyeyasambandhÃdhyavasÃnamiti naupÃdÃnikaæ tatrÃpi Óe«atvam / bhavatu tarhi liÇgÃdevÃdhyayanasyÃpi adhyÃpane viniyoga÷ / naivaæ bhavitumarhati, sÃmÃnyasambandhabodhakapramÃïasÃpek«atvÃlliÇgaviniyogasya / na cÃsya sÃmÃnyasambandhabodhakaæ ki¤cidasti pramÃïam / nanu ca ïicchruti÷ prak­tyarthabhÆtasyÃdhyayanasya Óe«atÃmÃpÃdayatÅti / tanna / prayojakavyÃpÃrasya prayojyavyÃpÃrotpattihetutvÃdviparÅtaÓe«atvÃpatte÷ / vÃkyaprakaraïasthÃnasamÃkhyÃnÃni tvadhyayanasyÃdhyÃpanaæ prati viniyojakatayà nÃÓaÇkanÅyÃnyeva / 18ki¤ca ÂÅkÃgranthavirodhaÓcÃÇgatvavÃdinÃm / yata evamÃha bhagavÃn19 --- "prayojyatvÃdanaÇgatvÃcca20 bhavati saæÓaya÷" iti // tasmÃdanaÇgatayaiva pÆrvapak«aïÅyam / kathaæ punaranaÇgatayà pÆrvapak«ayituæ Óakyate / ucyate / sarvo hi vidhiradhikÃraparyavasÃyÅ / nacÃdhyayanavidhau kasyacidadhikÃro 'stÅtyuktameva sÃk«ÃdaÓravaïÃt, adhyÃpanavidhiprayojyatayà kalpanÃnupapatte÷ / tatra ya evÃsau prayojakavidhÃvadhikÃra÷ sa eva prayojanamiti yuktam, prathamopanipÃtitvÃt / yadapi ca yasyÃnaÇgaæ tadapi tasya prayojanaæ bhavatyeva ÃdhÃnasyeva homÃdaya iti / nanu cÃnantarabhÃvikarmÃvabodhaphalakatayà adhyayanasyÃdhyeturevÃdhikÃro 'dhyayane pratÅyate iti tatprayojanataiva svÃdhyÃyavidheryuktà antaraÇgatvÃt / na / tasyottarakÃlabhÃvitvÃt / tulyÃyÃæ hi prÃptÃvantaraÇgatà balÅyasÅ / na cÃnayoradhikÃrayostulyà prÃpti÷ / prathamopanipÃtitvÃtprayokavidhyÃdhikÃrasya uttarakÃlabhÃvitvÃccÃrthÃvabodhanibandhanasyÃdhikÃrasya / yadà cÃdhyÃpanavidhyadhikÃrasiddhiradhyayanasya prayojanamityadhyayanavidhinà bodhitaæ tadÃdhyayanani«pattyarthatvÃtsvÃdhyÃyasyÃnyaparatvÃdavivak«itÃrthatvam / avivak«itaÓcÃrtho na vicÃraïÅya iti vedÃdhyayanamÃtreïaiva gurukulasthite÷ k­tÃrthatvÃdadhyayanottarakÃlaæ gurukulaniv­ttireva yukteti matvà sm­taæ "vedamadhÅtya snÃyÃd" / [bau. g­. sÆ. 6. 1] iti atra ca na snÃnamad­«ÂÃrthaæ vidhÅyate,kintu yo"brahmacÃrÅ na snÃyÃt" bau. g­. sÆ. iti asnÃnaniyamastasya paryavasÃnametadadhyayanÃÇgatayà niyamÃnÃæ tanniv­ttau prÃptamucyate / asnÃnaniyamatulyatayà ca gurukulavÃsÃdÅnÃmapi niv­tti÷ prÃptaiveti sakalabrahmacÃridharmaniv­ttirevÃdhyayanÃnantaramucyate / evaæ cÃdhyayanavidhinà vicÃrasyÃnÃk«iptatvÃttudupÃyabhÆtanyÃyanibandhanaæ mÅmÃæsÃÓÃstraæ nÃrambhaïÅyamiti pÆrva÷ pak«a÷ / svamatena siddhÃnta÷ / rÃddhÃntastu--yadyapi prayojakavidhyadhikÃra÷ prathamabhÃvÅ, tathÃpi tanni«patti÷ prayojanamiti na yuktam / kintu d­«ÂÃrthÃvabodhaphalakatayÃdhyayanottarakÃlabhÃvyapyadhyeturevÃdhikÃra÷ prayojanatayà yukta ÃÓrayitum, kart­samavÃyitvÃt / yatkart­kaæ hi yatkarma tasyaiva tatraiÓvaryamiti yuktam, antaraÇgatvÃt / na ca sahasaiva vidhidarÓanÃdatrÃdhikÃraparyavasÃnakalpanÃkÃraïamasti, paraprayuktyaivÃnu«ÂhÃnasya siddhatvÃt / yatra khalvadhikÃraparyavasÃnakalpanÃmantareïa prÃganu«ÂhÃnaæ na labhyate, tatrÃnu«ÂhÃnÃtprÃganavagato 'dhikÃra÷ tadanupraveÓÃtsÃdhya÷ / iha tvadhyÃpanavidhiprayuktyaivÃdhikÃraparyavasÃnakalpanÃmantareïÃnu«ÂhÃnaæ labdhamiti prÃthamyamaki¤citkaram / antaraÇgatvÃdadhyeturevÃdhikÃro yukta iti / tadevamadhyayanavidheranyaprayuktyaivÃnu«ÂhÃnasiddherniyojyo nÃsti / adhikÃrÅ tu vidyata eva / yadatha hi yatkarma sa tatrÃdhikÃrÅ / arthÃvabodhopayogena cÃdhyetrarthatÃdhyayanasyeti sa tatrÃdhikÃrÅ / sa cÃyamadhikÃra÷ prÃgadhyayanÃnnÃvagamyate, adhyayanottarakÃle cÃvagamyate / svÃdhyÃyÃdhyayanaæ tvevamabhinirvartyate--"ÓrÃvaïyÃæ prau«Âhapadyà vÃpyupÃk­tya yathÃvidhi / yuktaÓchandÃæsyadhÅyÅta mÃsÃnvipro 'rdhapa¤camÃn // " ma. 4 a.95 tata÷21 paraæ tu chandÃsi Óukle«u niyata÷ paÂhet / vedÃÇgÃni rahasyaæ ca k­«ïapak«e«u sampaÂhet // " ma. 4. a. Ólo. 98 iti / itthaæ cÃdhyayane kriyamÃïe 'ÇgÃdhyayanasaæsk­tasya vedavÃkyÃdarthÃvagamo jÃyate / sa cÃyamadhyetà manyate madupayogikarmÃvabodhakatayà madarthamadhyayanamiti / 22yo 'yaæ vedÃdhyayanasÅmÃæsÃÓravaïayormadhye 'dhikÃra÷, so 'yaæ 23tÃnmaulika÷ ÓÃstrÃrtha÷ / imameva tÃvadadhikÃramÃlocya pitrÃdayo 'rthadÃnÃdinà kÃæÓcidÃnamayya putrÃdÅnupanÃyayanti / prabuddhÃÓca kecana svayamevÃtmÃnam / anyathÃdhyayanÃsaæbhavÃt / anupanÅtasyÃdhyayanani«edhÃt / "nÃbhivyÃhÃrayed brahma svadhÃninayanÃd­te / 24sa ÓÆdreïa samastÃvadyÃvadvedÃnna jÃyate // " ma. a. 2. Ólo. 172 iti / evaæ tÃvadadhyÃpanavidhiæ sm­tyanumitamÃÓritya rÃddhÃntavarïanà k­tà / vivaraïasiddhÃnta÷ / 25anye tu sÃk«ÃcchrutÃdhyÃpanavidhyanusÃreïaivamÃhu÷ / yadyadhyÃpanavidhyadhikÃraprayojanatà svÃdhyÃyÃdhyayanavidhe÷ syÃt, tadÃdhyÃpanavidherapisvÃdhyÃyÃntargatatvÃdavivak«itÃrthatvena tatprayuktatÃpi na sambhavati / 26svaÓÃkhà hi svÃdhyÃyaÓabdenocyate / sÃk«ÃdadhÅtaÓcÃdhyÃpanavidhirnÆnaæ ke«Ã¤cicchÃkhinÃæ svaÓÃkhÃntargato bhavediti svÃdhyÃyasyÃvivak«itÃrthatvena tasyÃpyavivak«itÃrthatvÃnna prayojakatvamavakalpate iti paÓcÃdbhÃvyarthÃvabodhopayogitayÃdhyeturevÃdhikÃro 'dhyayanavidhe÷ prayojanamiti / nanu svÃdhyÃyo 'dhyetavya iti niyogasiddheravagamÃttanni«pattyarthatvÃdadhyayanasyÃnyaparatvÃdarthavivak«Ã durbhaïaiva / maivam / yadi kevalaæ niyogani«pattyarthataivÃdhyayanasya syÃtsyÃdetadevam / yadà tvarthÃvabodho 'pi prayojanatayà svÅkriyate, tadÃrtha'paratÃpyastÅti nÃvivak«itÃrthatà / kathaæ punarekasminvÃkye prayojanadvayam / ucyate / niyogani«pattireva ÓÃbdaæ prayojanam, Ãrthaæ tvarthÃvabodhanamiti na virodha÷ / yacca tadarthÃvabodhÃkhyaæ prayojanaæ tanna kevalÃdhyayanasÃdhyamiti adhyayanavidhireva svaprayojanasiddhaye vicÃramÃk«ipati / vicÃrasya ca 27nyÃyanibandhanatvÃnnyÃyÃnÃæ mÅmÃæsÃj¤ÃnagamyatvÃnmÅmÃæsÃj¤Ãnasya gurvÃyattatvÃnna vedÃdhyayanÃnantaraæ gurukulÃnnivartitavyamiti manyamÃno bhagavÃnsÆtrakÃra÷ pÆrvapak«anayamÆlatÃæ sm­terdarÓayituæ dharmajij¤ÃsopadeÓamukhenÃdhyayanÃnantarabhÃvinÅæ gurukulaniv­ttiæ prati«edhannidamÃha--- "athÃto dharmajij¤ÃsÃ" 28iti / vedavÃkyÃrthavicÃravirodhinÅ ca gurukulaniv­ttireva kevalà nivÃryate, na sakaletarabhik«ÃcaraïabrahmacaryÃdidharmaniv­tti÷ / asamÃptasakalabrahmacÃriniyamaÓca na snÃtaka iti na dÃrÃdhigamena'dhikriyate snÃtakasya dÃrÃdhigamasmaraïÃt,"snÃtaka÷29 sad­ÓÅæ bhÃryÃæ vinded" gau. dha. sÆ. a. 4-1 iti / tasmÃd gurukule sthitvà sakaletarabrahmacÃridharmÃnparityajya vedÃrtho vicÃrayitavya÷, avicÃritasyÃnirïÅyamÃnatvÃt / anirïÅtavedÃrthaÓced gurukulÃnnivarteta, tata÷ k­tadÃrasaægraha÷ ÓrautÃgnihotrÃdinityanaimittikadharmÃdhikÃrÃpÃtÃttadanu«ÂhÃnaæ kartumasamartha÷ pratyaveyÃt / tasmÃdadhyayanasyÃnantarameva vedÃrtho vicÃrayitavya iti vicÃropÃyabhÆtanyÃyanibandhanaæ mÅmÃæsÃÓÃstramÃrabdhavyamiti siddham / ÓÃstramukhaæ nÃma gurorÃvi«kartuæ gabhÅramapi bhÃvam / ÓÃlikanÃthena k­taæ prakaraïametatprasannataram // 2 // iti mahÃmahopÃdhyÃya ÓrÅÓÃlikanÃthamiÓrapraïÅtÃyÃæ prakaraïapa¤cikÃyÃæ ÓÃstramukhaæ nÃma prathamaæ prakaraïaæ samÃptam //